Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3MOOR kilakAkA AcArya zubhacandra
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuga pramukha cAritraziromaNi sanmArgadivAkara pUjya AcAryazrI vimalasAgarajI mahArAja kI hIraka jayantI prakAzana mAlA AcArya zubhacandra viracita aMgapaNNatti hindI anuvAda evaM sampAdana gaNinI AryikA supArzvamatI mAtAjI artha sahayoga zrI mannAlAla jI bAkalIvAla dharmapatnI cintAmaNibAI bAkalIvAla maNipura, imphAla kAnta concer prakAzaka bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ hIraka jayantI prakAzanamAlA puSpa saMkhyA-65 preraka : upAdhyAya munizrI bharatasAgarajI mahArAja nirdezaka : AryikA syAdvAdamatI mAtAjI prabaMdha saMpAdaka : bra0 dharmacanda zAstrI, bra0 ku0 prabhA pATanI grantha : aMgapaNNatti praNetA : AcArya zubhacandra saMskaraNa : prathama pratiyA~ 1000 vI0 saM0 2046-47 san 1990 prakAzaka : bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad prApti sthAna : (1) AcArya vimalasAgarajI saMgha JASTROLOGY, MANTRA-TANTRA,YOGArayA, & ALL TYPES OF JAIN LITERATURE ARIHANT INTERNATIONAL 239, GALI KUNJAS, DARBA, DELHIO 3278781 mUlya : 840 mudraka : bAbUlAla jaina phAgulla mahAvIra presa bhelUpura, vArANasI-10
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa cAritra ziromaNi sanmArga divAkara karuNA nidhi vAtsalya mUrti atizaya yogItIrthoddhAraka cUr3AmaNiapAya vicaya dharmadhyAna ke dhyAtA zAnti-sudhAmRta ke dAnI vartamAna meM dharma-patitoM ke uddhAraka jyoti puJjapatitoM ke pAlaka tejasvI amara puJja kalyANakartA, duHkhoM ke hartA, samadRSTA bIsavIM sadI ke amara santa parama tapasvI, isa yuga ke mahAn sAdhaka jinabhakti ke amara preraNAsrota puNya pujagurudeva AcAryavayaM zrI 108 zrovimalasAgara jI mahArAja ke kara-kamaloM meM "grantharAja" samarpita
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ tubhyaM namaH parama dharmaM tubhyaM namaH parama tIrtha " syAdvAda " sUkti saraNi tubhyaM namaH vimala sindhu prabhAvakAya / suvandakAya // pratibodhakAya / guNArNavAya //
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMkagaNita jhiyAtmaka sAmAnya rAjanetriya kAna pAtra AcArya zrI vimala sAgara jI mahArAja
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhyAya zrI bharata sAgara jI mahArAja
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ mamA 11 AzIrvAda vigata kampiNa -poM meM jainAgama ko mila karane vAlA eh milA aisA --ya, rAmA ki satmapara attatA kA AgaNa Ane lagAekAntavAda - niyAbhAsa tara pAne lgaa| Ata ke isa bhautika bhuga meM asatya ko apanA prabhAva pailane meM vizeSa prAma nahI kAnA honA, kaTu satya hai ,kAraNa rIta ke bhimA saMgakAra anAdikAla se cale Ahe hai / vigata 70-80 varSoM meM ekAntavAra, na nitva kA rIkA sagA bhara nizyapa japa kI Ar3a meM syAhAda ko pIeM ghamelane kA prayAsa kiyA hai |prirnnaa mAhitya kI pramAra - pracAra kiyA hai / AnyAca kunya kunnI Ai lekara apanI rupAlAhI hai aura mAno 3 bhAvAce badala rie haiM arpA anartha kara diyA hai| ___ janoM ne apanI mamatA para kAna meM lohA liyA hai para se apanI ora se janatA ke apekSita satsAhitya sulabha nahI karanA pAe / adhArya zrI vimalamARUA mahArAja kA hIraka jananI varSa hamAre lie eka stayi avasara lekara AyA hai| bhAbikA syAlAdamatI prAptAlI ne Aga +evaM hamAre samaniSa meM eka sayalpaliyA A AcArya kI saraka jAnI ke avasara para Apa zAhiga kA prapura prakAzana se ora bhara viral ko mulagA ho / phalata 75 3 // gandhoM ke panAzana kA nizzAya kiyA gayA hai. yoni satya ke tejasvI lene para jagatpara mbara: hI palAgatA 2 janA / Apa gayo ke prakAzana hetu cina agAdhAnoM ne apanI svIkRti dI evaM pratyA- parokSa rUpa se jisa kisI meM se isa mAnuSThAna meM kisI bhI pAra zrA sAmoza kiyA 5 ina sabako hamArA AzIrvAda hai / upANyAma bhAratasAgara tA.11.7.19..
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'saMkalpa' ... 'NANaM payAsa' samyagjJAna kA pracAra-prasAra kevalajJAna kA bIja hai| Aja kalayuga meM jJAna prApti kI to hor3a lagI hai| padaviyA~ aura upAdhiyA~ jIvana kA sarvasva bana cukI haiM parantu samyagjJAna kI ora manuSyoM kA lakSya hI nahIM hai / jIvana meM mAtra jJAna nahIM, samyagjJAna apekSita hai| Aja tathAkathita aneka vidvAn apanI managaDhanta bAtoM kI puSTi pUrvAcAryoM kI mohara lagAkara kara rahe haiM / UTapaTA~ga lekhaniyA~ satya kI zreNI meM sthApita kI jA rahI haiN| kAraNa pUrvAcArya praNIta grantha Aja sahaja sulabha nahIM haiM aura unake prakAzana va paThana-pAThana kI jaisI aura jitanI ruci apekSita hai, vaisI aura utanI dikhAI nahIM detii| asatya ko haTAne ke lie parcebAjI karane yA vizAla sabhAoM meM prastAva pArita karane mAtra se kAryasiddhi honA azakya hai| satsAhitya kA jitanA adhika prakAzana va paThana-pAThana prArambha hogA, asat kA palAyana hogaa| apanI saMskRti kI rakSA ke lie Aja satsAhitya ke pracura prakAzana kI mahatI AvazyakatA haiyenaite vidalanti vAdi girayastuSyanti vAgIzvarAH, bhavyA yena vidanti nirvRti padaM muJcanti mohaM budhAH / yad bandhuryanmitraM yadakSayasukhasyAdhArabhUtaM mataM, ___ tallokatrayazuddhidaM jinavacaH puSyAd vivekazriyam // san 1984 se mere mastiSka meM yaha yojanA bana rahI thI parantu tathya yaha hai ki 'saGkalpa' ke binA siddhi nahIM miltii| sanmArgadivAkara AcArya 108 zrI vimalasAgara jI mahArAja kI hIraka-jayantI ke mAMgalika avasara para mA~ jinavANI kI sevA kA yaha saGkalpa maiMne pa0 pU0 gurudeva AcAryazrI va upAdhyAyazrI ke caraNa-sAnnidhya meM liyaa| AcAryazrI va upAdhyAyazrI kA mujhe bharapUra AzIrvAda prApta huA / phalataH isa kArya meM kAphI hada taka saphalatA milI hai| isa mahAna kArya meM vizeSa sahayogI paM0 dharmacandra jI va prabhA jI pATanI rahe, inheM va pratyakSa-parokSa meM kAryarata sabhI kAryakartAoM ke lie merA AzIrvAda hai| pUjya gurudeva ke pAvana caraNa-kamaloM meM siddha zruta-AcAryabhaktipUrvaka namostunamostu-namostu / sonAgira, 11-7-90 AryikA syAdvAdamatI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbhAra sampratyasti na kevalI kila kalau trailokyacUr3AmaNistadvAcaH paramAsate'tra bharatakSetre jagadyotikA / sadratnatrayadhAriNo yativarAsteSAM samAlambanaM, tatpUjA jinavAcipUjanamataH sAkSAjjinaH pUjitaH // padmanaMdI paM0 // vartamAna meM isa kalikAla meM tIna loka ke pUjya kevalI bhagavAn isa bharatakSetra meM sAkSAt nahIM haiM tathApi samasta bharatakSetra meM jagatprakAzinI kevalI bhagavAn kI vANI maujUda hai tathA usa vANI ke AdhArastambha zreSTha ratnatrayadhArI muni bhI haiN| isIlie una muniyoM kA pUjana to sarasvatI kA pUjana hai, tathA sarasvatI kA pUjana sAkSAt kevalI bhagavAn kA pUjana hai| ___ ArSa paramparA kI rakSA karate hue Agama patha para calanA bhavyAtmAoM kA karttavya hai / tIrthaMkara ke dvArA pratyakSa dekhI gaI, divyadhvani meM prasphuTita tathA gaNadhara dvArA guMthita vaha mahAn AcAryoM dvArA prasArita jinavANI kI rakSA pracAra-prasAra mArga prabhAvanA nAmaka eka bhAvanA tathA prabhAvanA nAmaka samyagdarzana kA aMga hai| paramapUjya viduSI AryikAratna gaNinI zrI supArzvamati mAtA jI kI maiM bahuta hI AbhArI hU~ ki Apane jinAgama kA mahAn grantha aMgapaNNatti kI hindI TIkA kara mahAn upakAra kiyA / pUjya mAtA jI ne anekoM granthoM kI TIkAeM kI haiN| maiM hIraka jayantI varSa ke avasara para pUjya mAtAjI ke dIrghAyu kI bhAvanA karatI hU~ tathA pUjya mAtAjI sadaiva jinavANI kI sevA karatI rheN| maiM pUjya mAtAjI ke caraNoM meM bhaktipUrvaka namo'stu arpaNa karatI huuN| ___ yugapramukha AcAryazrI ke hIraka jayaMtI varSa ke upalakSya meM hameM jinavANI ke prasAra ke lie eka apUrva avasara prApta huaa| vartamAna yuga meM AcAryazrI ne samAja va deza ke lie apanA jo tyAga aura dayA kA anudAna diyA hai vaha bhArata ke itihAsa meM cirasmaraNIya rahegA / grantha prakAzanArtha hamAre sAnnidhya yA netRtva pradAtA pUjya upAdhyAyazrI bharatasAgarajI mahArAja va nirdezikA jinhoMne parizrama dvArA granthoM kI khojakara vizeSa sahayoga diyA, aisI pUjyA A0 syAdvAdamatI mAtAjI ke lie maiM zata-zata namostu-vaMdAmi arpaNa karatI hU~ / sAtha hI tyAgIvarga, jinhoMne ucita nirdezana diyA unako zata-zata namana karatI hU~ evaM grantha prakAzanArtha amUlya nidhi kA sahayoga dene vAle dravyadAtAroM kI maiM AbhArI hU~ tathA yathAsamaya zuddha grantha prakAzita karane vAle mahAvIra presa kI bhI maiM AbhArI hai| anta meM pratyakSa-parokSa rUpa meM sabhI sahayogiyoM ke lie kRtajJatA vyakta karate hue satya jinazAsana kI, jinAgama kI bhaviSya meM isI prakAra rakSA karate raheM, aisI bhAvanA karatI huuN| ba0 prabhA pATanI saMghastha
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya isa paramANu yuga meM mAnava ke astitva kI hI nahIM apitu prANimAtra ke astitva kI surakSA kI samasyA hai| isa samasyA kA nidAna 'ahiMsA' se kiyA jA sakatA hai | ahiMsA jainadharma - saMskRti kI mUla AtmA hai / yahI jinavANI kA sAra bhI hai| tIrthaMkaroM ke mukha se nikalI vANI ko gaNadharoM ne grahaNa kiyA aura AcAryoM ne frea kiyA jo Aja hameM jinavANI ke rUpa meM prApta hai / isa jinavANI kA pracAraprasAra isa yuga ke lie atyanta upayogI hai / yahI kAraNa hai ki hamAre pUjya AcArya, upAdhyAya evaM sAdhugaNa jinavANI ke svAdhyAya aura pracAra-prasAra meM lage hue haiM / unhIM pUjya AcAryoM meM se eka haiM sanmArga divAkara, cAritracUr3AmaNi paramapUjya AcAryavarya vimalasAgarajI mahArAja / jinakI amRtamayI vANI prANimAtra ke lie kalyANakArI hai| AcAryavarya kI hamezA bhAvanA rahatI hai ki Aja ke samaya meM prAcIna AcAryoM dvArA praNIta granthoM kA prakAzana ho aura mandiroM meM svAdhyAya hetu rakha jA~ya jise pratyeka zrAvaka par3hakara moharUpI andhakAra ko naSTa kara jJAnajyoti jalA sakeM / jaina dharma kI prabhAvanA jinavANI ke pracAra-prasAra sampUrNa vizva meM ho, ArSa paramparA kI rakSA ho evaM antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra kA zAsana nirantara Tarf se calatA rahe / ukta bhAvanAoM ko dhyAna meM rakhakara paramapUjya jJAnadivAkara, trANIbhUSaNa upAdhyAyaratna bharatasAgarajI mahArAja evaM AryikAratna syAdvAdamatI mAtA jI kI preraNA va nirdezana meM paramapUjya AcArya vimalasAgarajI mahArAja kI 75vIM janma jayantI para bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSada ne 75 granthoM ke prakAzana ke yojanA ke sAtha hI bhArata ke vibhinna nagaroM meM 75 dhArmika zikSaNa ziviroM kA Ayojana kiyA jA rahA hai aura 75 pAThazAlAoM kI sthApanA bhI kI jA rahI hai / isa jJAna yajJa meM pUrNa sahayoga karane vAle 75 vidvAnoM kA sammAna evaM 75 yuvA vidvAnoM ko pravacana hetu taiyAra karanA tathA 7775 yuvA varga se saptavyasana kA tyAga karanA Adi yojanAe~ isa hIraka jayantI varSa meM pUrNa kI jA rahI haiM / una vidvAnoM kA bhI AbhArI hU~ jinhoMne granthoM ke prakAzana meM anuvAdaka / sampAdaka evaM saMzodhaka ke rUpa meM sahayoga diyA hai / granthoM ke prakAzana meM jina dAtAoM ne artha kA sahayoga karake apanI caMcalA lakSmI kA sadupayoga kara puNyArjana kiyA, unako dhanyavAda jJApita karatA hU~ / ye grantha vibhinna presoM meM prakAzita hue / etadartha una presa saMcAlakoM ko bhI dhanyavAda detA hU~ / sahayogiyoM kA AbhArI hU~ jinhoMne pratyakSa-parokSa meM sahayoga kiyA hai / anta meM una sabhI bra0 paM0 dharmacanda zAstrI adhyakSa, bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaNinI AryikA supArzvamatI mAtAjI
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaNinI AyikA supArzvamati mAtA jI kA jIvana paricaya janma sthAna saMvat tithi pitA zrI / / / / / / / / janma nAma vivAha pati kA nAma pati kA svargavAsa sAdhu darzana / mainasara 1986 phAlguna zuklA navamI harakacanda cUNIvAla bhaMvarI bAI umra 12 varSa, nAgaura zrI indaracanda jI bar3ajAtyA 3 mAha ke bAda svargavAsa (bAla-vidhavA) 8 varSa kI umra meM A. ka. candrasAgarajI mahArAja saMvat 2005 meM AryikA indumati mAtA jI vi. saM. 2014 bhAdrapada zuklA chaTha __AcArya vIrasAgara jI 25 se adhika granthoM kA lekhana evaM __ anuvAda, saMpAdana anekoM bhavya jIvoM ko zikSA-dIkSA dekara dharma mArga meM lagA rahI haiM / vairAgya bhAvanA prathama guru AyikA dIkSA dIkSA guru sAhitya sRjana / / / / / dIkSAeM dI /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ do zabda adhyAtma zikSA aura sAdhanA kA jo amUlya cintAmaNi ratna hameM uttarAdhikAra meM milA hai, vaha sArI mAnava jAti kA dAyAda hai, kyoMki tIrthaMkaroM ne hameM yaha dharohara pradAna kI hai / ye akele hamAre kisI eka deza, yuga aura samAja ke nahIM apitu akhila mAnava jAti, samagra vizva aura zAzvata yugoM ke dharmazAstA the| hama unake dAyAda ko apane taka chipAkara aura rahasya banAye rakhakara naSTa nahIM hone de sakate / yaha vicAra hamAre pUrvAcAryoM ke hRdaya meM utpanna huA hogA ? jisakA pratiphala aneka granthoM kI paramparA jise 'prathamaM karaNaM caraNaM dravyaM namaH' ke rUpa meM cAroM anuyogoM meM vibhAjita kI gaI jo sarva saMsArI prANI samajha sakeM aura AcaraNa meM utAra skeN| unhIM granthoM kI paramparA meM gyAraha aMka, cavadaha pUrva aura cavadaha prakIrNaka kA kathana karane vAlA 'aMgapaNNatti' nAmaka grantha kA ullekha bhI pAyA gayA / jo mUla prAkRta bhASA meM milA / isa grantha ko saMskRta TIkA huI yA nahIM, hindI anuvAda huA yA nahIM yaha dekhane meM nahIM aayaa| aura nA hI mere mana meM isake prati kisI prakAra kA koI vicAra bhI thaa| ekAeka DImApura cAturmAsa meM AryikA syAdvAdamatI dvArA preSita aMgapaNNatti nAmaka pustaka milI jo mUlabhUta gAthAoM kI tho / eka zabda bhI hindI kA nahIM thaa| kahIM para saMskRta meM TippaNiyA~ thIM, isako dekhakara mana vicAroM se AplAvita hone lgaa| isakA anuvAda kaise kiyA jAyagA ? maiMne pustaka rakha dI tathA kholakara bhI nahIM dekhii| kucha dina pazcAt eka rAtri meM svapna meM iSTaguru candrasAgara jI mahArAja ke darzana hue / yadyapi maiMne sAta varSa kI Ayu meM eka bAra unake darzana kiye the| mere donoM parivAra ke loga mahArAjazrI ke bhakta the tathA ve unake jIvana caritra ko sunAte the| phira mila gayA pUjyanIyA indumatI mAtAjI kA saMyoga / jahA~ dekho-mahArAjazrI kI hI carcA thii| mere hRdaya meM unake prati bar3I zraddhA hai-ve nizchala sAdhu the| svapna meM unake darzana kA pratiphala maiMne apane kArya kI saphalatA mAnA aura mujhe nizcaya ho gayA ki yaha kArya kaThina nahIM hai| dUsare nimittajJAnI AcAryavarya vimalasAgarajI mahArAja ke dvArA preSita hai / "guru snehohi kAmasUH" yaha vAkya mana ko utsAhita karatA hai / yaha bhI sArthaka huaa| bahuta alpa samaya ( eka mahIne ) meM isa kArya ke karane meM pratyakSa parokSa rUpa meM gurujanoM kA ArzIvAda hI hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ isake viSaya meM sarala tathA AgamAnusAra vizada karane ke lie gomaTTasAra, SaTkhaNDAgama kA sahArA liyA hai| tathA 108 kriyAoM kA kathana mahApurANa ke anusAra kiyA hai| muni caryAoM kA kathana mUlAcAra aura anagAradharmAmRta ke AdhAra para likhA hai| isameM koI truTi huI ho to maiM usake lie kSamAprArthI huuN| vidvajjana kSamA kareM / truTiyoM ko sudhAra kara par3he / isa grantha ke artha karane meM DaoN0 bAlabrahmacAriNI pramilA jI kA jo sahayoga prApta huA vaha sarAhanIya hai| unakA hRdaya sadA jinadharma ke pradyotana meM lagA rahe, yaha kAmanA karatI huuN| paramapUjya AcAryazrI vimalasAgara jI mahArAja ke AdezAnusAra isa kArya ko maiMne kiyA tathA unake ArzIvAda se hI yaha kArya pUrA huA / ataH yaha grantha maiM unake kara kamaloM meM sAdara arpita karatI huuN| dIkSAguru 108 AcAryavarya zrI vIrasAgara jI, mere vidyA guru 108 AcAryavayaM zrIajitasAgara jI ke caraNa kamaloM meM bAra-bAra namostu karake bhAvanA karatI hU~ ki "guru deva niraticAra vratoM kA pAlana karatI huI Apake AzIrvAda se anta meM zAstrokta vidhi se samAdhimaraNa sahita prANoM kA tyAga karU~ / mAtA ke samAna hRdaya dekara vidyA zikSA meM agresara kara isa pada para mujhe AsIna karane vAlI 105 zrI indumati mAtA jI ke caraNoM meM vandAmi karatI hU~ aura prArthanA karatI hU~ ki Apake ArzIvAda se mere hRdaya meM jina-dharma kA zraddhAna banA rhe| "rahe aDola akampa niraMtara, yaha mana dRr3hatara bana jAve, parvata zmazAna bhayAnaka aTavI se kabhI nahIM yaha bhaya khAve / kitanA hI koI bhaya yA lAlaca dene Ave to bhI, jinadharma se kabhI merA pada Digane na pAve // " -A0 supArzvamati
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA isa pavitra bhArata vasundharA meM dRzyamAna laukika indriya viSaya sukhoM se pare atIndriya alaukika AtmIya sukha kI khoja mAnava saMskRti ke itihAsa meM huI jinakA eka hI lakSya rahA AtmA ke usa nirupAdhi, nirAlamba, nirvikAra, sarvazuddha AnandamayasvarUpa kI upalabdhi jise pA lene, jAna lene para anya kucha bhI prAptavya evaM jJAtavya nahIM rhtaa| usako pAnA, jAnanA hI brahmA ko pAnA, jAnanA hai / vahI mukti athavA mokSa hai| ___ isa mukti patha para prathama ArohaNa karane se lekara mokSa ke sarvocca zikhara para saphalatApUrvaka pahu~cane kA krama hai / jaina sAhitya meM varNita dvAdazAGga jinAgama meM jo aGgabAhya aura aGgapraviSTa rUpa hai / 'aMga paNNatti' AcArya zubhacandra kRta prAkRta gAthA nibaddha gyAraha aGga, caudaha pUrva aura caudaha prakIrNa kI racanA hai| ataH isakA aMga paNNatti ye sArthaka nAma hai / grantha racanA kI pratijJA karate hue andhakAra ne likhA hai "puvvapamANamegArahaaMgasaMjuttaM" maiM gyAraha aMga sahita caudaha pUrva kA kathana karUMgA / anta meM bhI kahA hai"sirivaDDhamANamahakayaviNiggaya vArahaMgasudaNANaM / sirigoyameNa raiyaM aviruddhaM suNaha bhaviyajaNA // 42 // zrI vardhamAna svAmI ke mukha se nirgata, zrI gautama svAmI ke dvArA aviruddha rUpa se viracita isa grantha ko he bhavyajIva ! ekAgra hokara ke suno / ataH isa grantha meM jIva ajIva rUpa Asrava ke kAraNoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| gyAraha aGga, caudaha pUrva aura caudaha prakIrNa kA kathana hai jo caudaha pUrva prakIrNa, gyAraha aGga inakI racanA meM sarva aGgoM kA caudaha pUrva aura caudaha prakIrNa aura eka aGga meM kathana ho jAtA hai / yadyapi isakA nAma aMga paNNatti hone se mukhyataH bAraha aGga tathA dRSTivAda ke pAMca bhedoM meM kathita parikarma, cUlikA, sUtra, prathamAnuyoga aura pUrva kA varNana hai parantu sAmAnyataH matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna svarUpa pAMcoM jJAnoM kA aura unake bhedoM kA kathana kiyA gayA hai tathA isI
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha meM aGgabAhya kA kathana bhI kiyA gayA hai / isa grantha meM paryAya, akSara, pada, saMghAta, pratipatti, anuyoga Adi kA varNana sundaratama kiyA hai / aGga bAhya kI saMkhyAoM kA kathana bhI vizeSa rUpa se hai| sarva prathama aGga nirUpaNa nAmaka prathama adhikAra meM 77 gAthAoM meM bAraha aGga kA varNana hai| caturdaza pUrvAGgaprajJapti nAmaka dvitIya adhikAra meM 117 gAthAoM meM dRSTivAda ke parikarma, sUtra, prathamAnuyoga, cUlikA aura pUrva kA kathana kiyA hai / tRtIya adhikAra meM cauvana gAthAoM ke dvArA 14 aGgabAhya kA vistArapUrvaka kathana kiyA hai tathA anta meM grantha kartA ne guru paTTAvalI likhI hai / aMgapaNNatti ke racayitA AcArya zubhacandra haiN| zubhacandra nAma ke do tIna AcArya hue haiN| ___ sarva prathama jJAnArNava ke kartA zubhacandra AcArya hue haiM jo bhatRhari ke bhArtA the / inake samaya kA pUrNatayA nirNaya karanA to bahuta kaThina hai tathApi kucha vidvAnoM ke abhimata se ve navamI zatAbdI meM hue haiN| zubhacandra nAma ke eka dUsare AcArya sAgavAr3A ke paTTa para vikrama saMvat 1600 I0 san 1544 meM hue haiN| unheM SaT bhASA kavi cakravartI ko upAdhi thI / pANDavapurANa, svAmikArtikeyAnuprekSA kI saMskRta TIkA Adi 40-50 grantha unake banAye hue haiM parantu jJAnArNava ke kartA zubhacandra se unakA koI sambandha nahIM hai / zubhacandra nAma ke aura bhI vidvAn bhaTTAraka sune jAte haiM parantu maiM inakA nirNaya nahIM kara sakatI ki isa aGga paNNatti ke kartA kauna se haiM ? isa grantha ke anta meM zabhacandra AcArya ne apanI paTTAvalI meM apanI guru paramparA likhI hai / sakalakIrti bhaTTAraka se lekara vaha isa prakAra hai sirisayalakittipaTTe AsesI bhuvaNakittiparamaguru / tappaTTakamalabhANU bhaDArao bohabhUsaNao // 50 // zrI sakalakIrtipaTTe AsIt bhuvanakIrtiparamaguruH / tatpaTTakamalabhAnuH bhaTTArakaH bodhabhUSaNaH // 50 // sirivijakittideo jANAsatthappayAsao dhiiro| buhaseviyapayajuyalo tappayavarakalabhasalo ya // 51 // zrI vijayakItidevo nAnAzAstraprakAzako dhIraH / budhasevitapadayugalaH tatpadavarakalabhasalo ya // 51 //
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 15 - tappayasevaNasatto tevejjo uhayabhAsa pariveI / suhacaMdo teNa iNaM raiyaM satthaM samAseNa // 52 // tatpadasevanasaktaH traividyaH ubhayabhASAparisevI / zubhacandrastenedaM racitaM zAstraM samAsena // 52 // artha-zrI sakalakIrti AcArya ke paTTa para paramaguru bhuvanakIrti AsIna hue| unake paTTa para bhaTTAraka kamalabhAnu, unake paTTa para bodhabhUSaNa, unake paTTa para nAnA zAstra ke prakAzaka, dhIra vidvajjanoM ke dvArA sevita padayugala, bodhabhUSaNa ke caraNa kezara meM Asakta bhramara zrI vijayakItideva AsIna hue the| ___ zrI vijayakIrti ke paTTa para unake caraNoM ko sevana meM Asakta tathA ubhaya (saMskRta prAkRta) bhASA kA jJAtA travidya nAmaka AcArya AsIna hue the / vidya ke ziSya zubhacandra AcAryadeva ne saMkSepa meM isa aMgapaNNatti nAmaka zAstra kI racanA kI hai // 50-51-52 // ___ isa kathana ke anusAra zubhacandra traividya munirAja ke ziSya haiM-isa aMgapaNNatti" ke krtaa| jJAnArNava meM zubhacandrAcArya ne jinasena kI stuti karate samaya likhA hai "jayantI jinasenasya vaacstrvidyvnditaaH| yogibhiryAH samAsAdya skhalitaM nAtmanizcaye // 16 // "jinake vacana traividya ke dvArA vandita haiM, pUjita hai|" yaha zabda vicAraNIya hai / yadyapi hindI kartA ne vidya kA artha nyAya, vyAkaraNa aura siddhAnta ina tIna vidyAoM ke jJAtAoM ke dvArA vandita kahA hai / yaha "vidya" zabda gomaTTasAra meM bhI AyA hai, parantu aMgapaNNatti meM likhita "vidya" se yaha siddha hotA hai-ve zubhacandrAcArya ke gurudeva the tathA jinasena ke samakAlIna the| parantu jaba Adi kI paramparA ko dekhate haiM taba lagatA hai koI dUsare haiM / inakA nirNaya karanA kaThina hai ki aMgapaNNatti ke kartA zubhacaMdra AcArya kauna se haiM ? pANDavapurANa Adi ke kartA haiM yA jJAnArNava ke ? ___ mujhe Azcarya hotA hai ki jinhoMne kabhI skUlI zikSA bhI prApta nahIM kI, jo svayaM azikSita rahakara M.A. evaM Ph.D. karane vAle chAtra-chAtrAoM ko bhI zikSA dI, jinake jIvana meM 'asambhava' jaisA koI zabda nahIM yAni 'aMgapaNNatti' jaise kaThina grantha, jo prAkRta bhASA meM nibaddha hai, jisameM hindI kA kahIM bhI saMketa nahIM, aise grantha ko bhI jinhoMne apanI pratibhA evaM abhIkSaNajJAnopayoga ke dvArA sarala, suvAcya zabdoM meM hindI rUpAntaraNa kiyaa| ___ samutkRSTa cAritra kI dhanI inakI jIvanacaryA se spaSTa jhalakatA hai ki inakA eka kSaNa, eka pala kabhI vyartha nahIM jaataa| dina ho yA rAta, andhakAra ho yA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ -16 - prakAza, jIvana sAdhanA kI koI na koI kriyA anavarata gatizIla banI hI rahatI hai / cintana-manana, dhyAna-svAdhyAya, lekhana-adhyApana, japa-tapa ke rUpa meM ApakA samaya sArthaka banA rahatA hai / AgamavANI meM "samayaM goyamaM mA pamAyae" ke rUpa meM jaisA pramAda rahita jIvana bitAne kA ullekha hai, Apa dRr3ha saMkalpa ke sAtha usakA anusaraNa karatI haiN| inake jIvana meM bahuta vizeSatAyeM haiM / samaya kA mUlyAMkana yAnI samaya kA kAma samaya para hI karanA, pUrNa dRr3hatA aura tatparatA se isakA anupAlana karatI haiM aura karAtI haiN| inake jIvana kA hara kArya samaya para hI hotA hai yAnI ghar3I kI taraha kArya sahaja sampAdita hote rahate haiM / kaisI bhI vikaTa paristhiti kyoM na ho, caryA doSa rahita hotI hai / ___inakA Atmabala, manobala, atyanta ucca va dRr3hIbhUta hai / gambhIra se gambhIra paristhiti hone para bhI Apa vicalita nahIM hotI, mukha mudrA para cintA kI svalpa rekhA taka dRSTigocara nahIM hotii| inakA brahma teja se camakatA mukha maNDala, nirvikAra sulocana, zAnta-prazAnta, prakhara pratibhA sampanna Apa jaisI mahAyogI ko dekhakara jana-jana ke mAnasa meM apUrva Antarika sukhada anubhUti kA saMcAra ho jAtA hai| Apake pavitra sAnnidhya meM vikathA aura pramAda bhare AcaraNa kA kataI sthAna nahIM hai / inakA antaHkaraNa nirmala evaM vicAra paramocca haiM / Apa saMyama sAdhanA kI ArAdhanA meM pUrNa sajaga evaM sAvadhAna haiN| ___inakA jIvana bar3A hI sadhA huA, tyAga-vairAgyamaya evaM apramatta hai / Apa nirantara Atma sAdhanA meM saMlagna rahatI haiN| lambe samaya taka ArAma nahIM karatIM / rAta meM brahmamUhUrta meM zayyA tyAga kara dhyAna, cintana, manana, svAdhyAya meM tallIna rahatI hai| __ inako AgamoM kA gahana evaM vizAla adhyayana hai| inakI ullekhanIya vizeSatA-pravacana-zailI, zAstrIya jJAna, eka-eka zabda tolakara bolane kA abhyAsa tathA smaraNazakti to bahuta gajaba kI hai| aisI virAma rahita, sarasvatI sAdhikA, tapasvinI, parama vandanIya, atRpta darzanIya, pUjya supArzvamati mAtAjI ke caraNoM meM vandanA karatI huI inake prazasta saMyamI jIvana se nirantara preraNA grahaNa karane kI icchA rakhatI huI inake dIrgha jIvana kI kAmanA karatI huuN| -pramilA jaina
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti : eka paricaya digambara jaina AcArya paramparA meM zubhacandra nAmake aneka AcArya hue haiN| eka zubhacandra ve haiM jinhoMne "jJAnArNava" nAmakA prasiddha grantha likhA hai / inakA kAla saMbhavataH 7vIM yA 8vIM zatAbdi kA hai / 'jainendra siddhAnta koSa' ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki ina zubhacandra AcArya kA kAla I0 san 1003 se 1068 ke bIca rahA ho| ye zubhacandra kisa saMgha yA gaNa gaccha ke the aura unake guru kA kyA nAma thA, isakA abhI taka koI patA nahIM calA / 'jJAnArNava' grantha kI upalabdha pratiyoM meM isakA koI saMketa nahIM miltaa| 'aMgapaNNatti' nAmaka yaha choTA-sA grantha AcArya zubhacandra kI eka mahAn kRti hai / ye zubhacandra kauna se zubhacandra hai, isake bAre meM saTIka kucha kahA nahIM jA sakatA / itihAsajJoM evaM zodhakartAoM ke lie yaha eka zodha kA viSaya hai / jo bhI ho yaha choTA sA grantha apane Apa meM eka abhinava grantha hai| samasta dravya aura paryAyoM ko jAnane kI apekSA zrutajJAna aura kevalajJAna donoM hI samAna haiM / antara itanA hI hai ki kevalajJAna pratyakSa rUpa se jAnatA hai aura zrutajJAna parokSa rUpa se / ataeva zrutajJAna kI pramANatA asaMdigdha hai| svAmI samantabhadra ne kevalajJAna aura syAdvAdamaya zru tajJAna ko samasta padArthoM kA samAna rUpa se prakAzaka mAnA hai / donoM meM kevala pratyakSa aura parokSa kA hI antara hai / zruta ke mUla do bheda haiM-dravyazruta aura bhAva ta / Apta ke upadezarUpa dvAdazAMgavANI ko dravyazruta aura usase hone vAle jJAna ko bhAvazruta kahate haiM / grantha rUpa dravyazru ta ke mUla do bheda haiM-aMgapraviSTa aura aMgabAhya / aMga bAhya ke 12 bheda hai-(1) AcArAMga (2) sUtrakRtAMga (3) sthAnAMga (4) samavAyAMga (5) vyAkhyAprajJapti (6) jJAta dharma kathA (7) upAsakAdhyanAMga (8) antaHkRdazAMga (9) anuttaropapAdika (10) prazna vyAkaraNAMga (11) vipAka zrutAMga (12) dRSTivAvAMga / jaise puruSa ke zarIra meM do paira, do jAMgha, do uru, do hAtha, eka pITha, eka udara, eka chAtI aura eka mastaka ye bAraha aMga hote haiM / usI prakAra zrutajJAna rUpI puruSa ke bhI bAraha aMga hote haiM / sarvajJa , vItarAgI, arhanta tIrthakara ke mukhAravinda se sunA huA jJAna hone ke kAraNa hI yaha zrutajJAna kahalAtA hai / dravyazruta ke dUsare bheda aMga bAhya ke caudaha bheda hai-sAmAyika, caturvizati stava, bandanA, pratikramaNa, vainayika, kRtikarma, dazavaikAlika, uttarAdhyayana, kalpa
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ -18 vyavahAra, kalpyAkalpya, mahAkalpya, puNDarIka, mahApuNDarIka aura niSiddhikA / zrutajJAna ke pada aura akSara zru tajJAna ke asaMyogI samasta varNoM kA pramANa causaTha hai| inake nimitta se jitane saMyogI akSara utpanna hote haiM, unameM asaMyogI vargoM ko milA dene se zru tajJAna ke akSaroM kA pramANa hotA hai| isakA khulAsA isa prakAra hai-a, i, u, R, lu, e, ai, o aura au ye nau svara hrasva, dIrgha aura pluta ke bheda se sattAIsa hote haiM / ka varga, ca varga, Ta varga, ta varga aura pa varga ye paccIsa tathA ya, ra, la, va, za, Sa, sa, aura ha ye ATha, isa prakAra kula milAkara taiMtIsa vyaMjana hote haiM / tathA aM, aH, " ka pa ye cAra yogavAha hote haiM / isa prakAra sattAIsa svara, taitIsa vyaMjana aura cAra yogavAha saba milAkara causaTha akSara hote haiN| inake dvisaMyogo, trisaMyogI Adi causaTha saMyogI akSaroM kA pramANa nikAlakara usameM mUla causaTha vargoM ko jor3a dene se kucha dravyazruta ke akSaroM kA pramANa 18446744073709551615 hotA hai| saMsAra ke kisI bhI bhASA ke akSara isase bAhara nahIM hote| ___ aba zruta ke padoM kA pramANa lIjie-pada ke tIna bheda haiM-pramANa pada, artha pada aura madhyama pada / jo ATha akSaroM se banatA hai use pramANa pada kahate haiM / jaise-'dhammo maMgalamukkaLaM / cAra pramANa padoM kA eka zloka hotA hai / isa pramANa pada ke dvArA sAmAyika Adi aMga bAhya granthoM ke padoM kI aura zlokoM kI saMkhyA A~kI jAtI hai ki amuka aMgabAhya meM itane pada tathA itane zloka haiM / jitane akSaroM se artha kA bodha hotA hai utane akSaroM ke samudAya ko artha pada kahate haiM / jaise 'pramANa ke dvArA grahaNa kiye gaye padArtha ke eka deza ke nizcaya karane ko naya kahate haiN|' isa vAkya se naya kA bodha hotA hai; isalie yaha eka artha pada hai| __ solaha sau cautIsa karor3a, tirAsI lAkha, sAta hajAra, ATha sau aThAsI akSaroM kA eka madhyama pada hotA hai| isa madhyama pada ke dvArA aMga aura pUrvo ke padoM kI saMkhyA kA pramANa kahA jAtA hai| arthAt madhyama pada ke akSaroM ke dvArA zrutajJAna ke sampUrNa akSaroM ko bhAjita karane para sampUrNa bAraha aMgoM ke eka sau bAraha karor3a, tirAsI lAkha, aTThAvana hajAra pA~ca pada hote haiN| bAraha aMgoM meM nibaddha akSaroM se ATha karor3a, eka lAkha, ATha hajAra eka sau pacahattara akSara zeSa bacate haiM / ina akSaroM ko battIsa se bhAjita karane para caudaha aMga bAhya zlokoM kA pramANa paccIsa lAkha, tIna hajAra tIna sau assI hotA hai / parama pUjya AryikAratna 105 zrI supArzvamatI mAtAjI eka parama viduSI
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ AryikA haiM / AcArya zubhacandra ke isa choTe se kintu mahAn grantha kA hindI anuvAda karake Apane apanI viziSTa vidvattA kA paricaya diyA hai / ApakI bhASA sarala, supAThya aura manogrAhI hai tathA granthakartA ke mUla bhAvoM ko jyoM kA tyoM prakaTa karatI hai / maulika lekhana kI tulanA meM anuvAda karanA eka atyanta kaThina aura durUha kArya hai / parantu pUjya supArzvamatI mAtAjI ne isa kaThina kArya ko saphalatApUrvaka sampanna karake apane vizAla zrutajJAna kA paricaya to diyA hI hai sAtha meM jaina vAMgamaya kI zrIvRddhi bhI kI hai / zrutapaMcamI saM0 2048 di0 16-6-91 kapUracanda pATanI ema. e., ela. ela. bI. gauhATI
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ sirisuhacaMdAiriya viraiyA aMgapaNNatti zrI zubhacandrAcArya viracita aMga prajJapti prathama adhikAra dvAdazAGgaprajJaptiH siddhaM buddhaM NiccaM NANabhUsaNaM NamIya suhayaMdaM / vocche puvvapamANamegAraha aMgasaMjuttaM // 1 // siddhaM buddhaM nityaM jJAnabhUSaNaM natvA zubhacandram / vakSye pUrvapramANamekAdazAMgasaMyuktam // 1 // jJAna ke bhUSaNa vA jJAna hI hai bhUSaNa jinakA aise zubhabhAvoM ko vRddhigata karane vAle nitya, buddha svarUpa siddhoM ko namaskAra karake gyAraha aMga sahita pUrvagata pramANa ko kahU~gA // 1 // vizeSArtha isa gAthA ke pUrvArddha meM iSTadeva ko namaskArapUrvaka maMgalAcaraNa aura uttarArddha meM isa grantha pratipAdya viSaya ke kahane kI pratijJA kI hai / 'siddha'' zabda kA artha kRtya kRtya hotA hai, arthAt jinhoMne apane karane yogya sarva kAryoM ko kara liyA hai| jinhoMne anAdikAla se ba~dhe hue jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM ko dhyAnarUpI agni ke dvArA bhasma kara diyA hai aise karma prapaMca mukta jIvoM ko siddha kahate haiM / fog dhAtu gamanArthaka bhI hai, jisase siddha zabda kA artha hotA hai, ki jo zivaloka meM pahu~ca cuke haiM, vahA~ se lauTakara kabhI nahIM Ate / 1. sitaM baddhamaSTaprakAraM karmendhanaM dhyAtaM dagdhaM jAjvalyamAna zukladhyAnAnalena yastai siddhAH /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti / jo kevalajJAna ke dvArA sarva padArthoM ko jAnate haiM athavA jo kevalajJAnAdi anantacatuSTaya sahita haiM usako buddha kahate haiN| aparyavasAna ( jisakA kabhI nAza nahIM hogA aisI ) sthiti vAle hone se ve siddha nitya haiN| kevalajJAnarUpI AbhUSaNoM se bhUSita (zobhita) hone se jJAnabhUSaNa haiN| zubha upayoga ko vRddhiMgata karane ke lie jo candramA ke samAna haiM ataH zubhacandra haiN| isa prakAra zubhacandra AcArya ne sarva prathama zAstra ke prArambha meM siddhoM ko namaskAra karake maMgalAcaraNa kiyA hai / yaha maMgala svarUpa gAthA dezAmarSaka hone se maMgala, nimitta, hetu, parimANa, nAma aura kartA ina chaha adhikAroM kA sakAraNa prarUpaNa karatI hai, kyoMki AcArya maMgala, nimitta, hetu, parimANa, nAma aura kartA kA vyAkhyAna karake hI zAstra kA vyAkhyAna prArambha karate haiM / ataH zubhacandra AcArya ne grantha ke prArambha meM siddhoM ko namaskAra rUpa maMgalAcaraNa kiyA hai| __maMgala-jo 'ma' arthAt pApa mala kA prakSAlana karatA hai, vidhvaMsa karatA hai vaha maMgala hai| athavA jo 'maMga' arthAt puNya ko prApta karAtA hai, AtmA ko pavitra karatA hai athavA jina kriyAoM se sukha kI prApti hotI hai vaha maMgala hai| "siddha prabhu kI bhakti se vighnoM kA samUha naSTa hotA hai, Antarika bhakti se siddhoM ke guNoM meM tanmaya hokara siddhoM ko namaskAra karane se tatsambandhI puNya-bandha kI apekSA asaMkhyAtaguNo karmoM kI nirjarA hotI hai|"1 ataH zAstra ke prArambha meM, madhya meM aura anta meM maMgalAcaraNa avazya karanA caahie| kyoMki zAstra ke prArambha meM maMgalAcaraNa karane se zIghra vidyA kA lAbha, madhya meM karane se nirvighna zAstra kI samApti aura anta meM maMgalAcaraNa karane se vidyA kA phala prApta hotA hai arthAt ajJAna kA nAza hotA hai| isI bAta ko dhyAna meM rakhakara zubhacandrAcArya ne grantha ke prArambha meM maMgala ke lie siddha prabhu ko apanI praNAmAJjali arpita karake unakI abhivandanA kI hai| isa gAthA meM 'vocche' yaha uttama puruSa kI eka vacana kI kriyA hai| jisameM 'ahaM' zabda garbhita hai| usa ( ahaM ) zabda se zubhacandra AcArya ArAdhaka aura siddha bhagavAn ArAdhya isa prakAra dvaitanamaskAra bhI kiyA hai| 1. jayadhavalA, pR0 1 /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra isa prakAra zubhacandra AcArya deva ne sarva prathama grantha ke prArambha meM maMgalAcaraNa nimitta siddha prabhu ko namaskAra kiyA hai| nimitta-isa grantha kA mukhya nimitta hai bhavya jIvoM kA kalyANa tathA apane pariNAmoM kI vizuddhi / bhavya jIvoM ke kalyANa se prerita hokara vA apane pariNAmoM kI vizuddhi ke lie AcArya deva ne isa grantha kI racanA kI hai| hetu-hetu kA dUsarA nAma hai phala / vaha phala do prakAra kA hai-pratyakSa aura prokss| pratyakSa phala ke bhI do bheda haiM--sAkSAt aura prmpraa| isa grantha ke par3hane kA sAkSAt phala hai ajJAna nAza, samyagjJAna kI utpatti aura asaMkhyAtaguNI karmoM ko nirjraa| paramparA pratyakSa phala hai, ziSya-prati ziSyoM ke dvArA pUjA, prazaMsA, stuti Adi kI prApti tathA ziSyoM kI prApti / parokSa phala bhI do prakAra kA hai-eka sAMsArika aizvarya kI prApti aura dUsarA phala hai mokSa kA lAbha / parimANa-parimANa do prakAra kA hai grantha parimANa aura artha parimANa / grantha parimANa hai-isa grantha kI gAthA saMkhyA 248 tathA artha parimANa to isa grantha kA ananta vA asIma hai jisakA kathana karane ke lie chadmastha kI jihvA samartha nahIM hai| athavA isakA pratipAdya viSaya hai gyAraha aMga sahita caudaha pUrva tathA caudaha prakIrNaka hai / ___ nAma-nAma bhI do prakAra ke hote haiM anvayArtha aura icchita / jaisA nAma ho vaisA hI usa zabda kA artha ho vaha anvayArthaka yA sArthaka nAma hai jaise padmapurANa-padma arthAt balabhadra ( rAma ) unakA purANa (caritra) jisa grantha meM ho vaha grantha padmapurANa kahalAtA hai| isa grantha kA nAma hai 'aMgapaNNatti' (aMga prajJapti) aMgoM kA varNana hone se yaha sArthaka nAma hai| kartA-'vocche' kriyA kA kartA prathama puruSa kA ekavacana hai| yaha kartA ( zubhacandra ) kA dyotaka hai| tathA gAthA meM 'suicaMda' i zabda se bhI grantha kartA kA nAma siddha hotA hai jaise-gomaTTasAra meM 'NemicaMda' isa zabda se nemicandra grantha kartA kA nAma sUcita hotA hai| ___ kartA kA nAmollekha karanA isalie jarUrI hai ki kartA kI pramANatA se hI usake vacanoM meM pramANatA AtI hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti - AcArya zubhacandra ne isa grantha ke prArambha ke pUrva nirvighna samApti, nAstikatA kA parihAra, ziSTAcAra kA paripAlana aura upakAra smaraNa ina cAra prayojanoM se iSTadeva ko namaskAra karake isa grantha meM gAthA ke uttarArddha meM "puvvapamANamegAraha aMgasaMjuttaM" isa padya se isa grantha meM jo kucha vaktavya hai usake kathana karane kI pratijJA kI hai / paryAya, paryAya samAsa, akSara, akSara samAsa, pada, pada samAsa, saMghAta, saMghAta samAsa, pratipattika, pratipattika samAsa, anuyoga, anuyoga samAsa, prAbhRta-prAbhRta, prAbhRta-prAbhRta samAsa, prAbhRta, prAbhRta samAsa, vastu, vastusamAsa, pUrva, pUrva samAsa isa prakAra zrutajJAna ke 20 bheda haiM / sUkSma nigodiyA lavdhaparyAptaka ke jo sabase jaghanya jJAna hotA hai usako paryAyajJAna kahate haiM / isakA dUsarA nAma labdhyakSararUpa zrutajJAna hai / jaba sUkSma nigodiyA labdhaparyAptaka jIva chaha hajAra bAraha kSudra bhava dhAraNa kara anta meM aparyApta zarIra ko tIna mor3AoM ke dvArA grahaNa kara utpanna hotA hai, usa samaya usake sparzana indriyajanya matijJAnapUrvaka labdhyakSararUpa zrutajJAna hotA hai / labdhi kA artha zrutajJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hai aura akSara kA artha hai avinazvara / isalie isa jJAna ko labdhyakSara kahate haiM, kyoMki isa kSayopazama kA kabhI bhI vinAza nahIM hotA / kama se kama itanA kSayopazama to jIva ke rahatA hI hai / kisI-kisI grantha meM paryAyajJAna se kucha adhika jJAna ko bhI labdhyakSara jJAna kahate haiM / yaha jaghanya paryAyajJAna bhI agurulaghuguNa ke avibhAga praticchedoM ko apekSA aSTAMka ( ananta guNavRddhi ) pramANa hotA hai / " sarva jaghanya paryAyajJAna ke Upara krama se ananta bhAgavRddhi, asaMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAta guNavRddhi, asaMkhyAta guNavRddhi aura ananta guNavRddhi rUpa chaha vRddhi hotI hai / sUcyaMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kA jitanA pramANa hai utanI bAra ananta bhAgavRddhi ho jAne para eka bAra asaMkhyAta bhAgavRddhi hotI hai, isake anantara punaH sUcyaMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kA jitanA pramANa hai, utanI bAra ananta bhAgavRddhi hone para phira eka bAra asaMkhyAta bhAgavRddhi hotI hai / isI krama se asaMkhyAta bhAgavRddhi bhI jaba sUcyaMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa bAra ho jAya taba sUcyaMgula ke 1. anantabhAgavRddhi ko uvaka, asaMkhyAta bhAgavRddhi ko caturaMka, saMkhyAtabhAgavRddhi paMcAMka, saMkhyAtaguNavRddhi ko SaDaMka, asaMkhyAtaguNavRddhi ko saptAMka aura anantaguNa vRddhi ko aSTAMka kahate haiM /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra asaMkhyAtaveM bhAga pramANa ananta bhAgavRddhi hone para eka bAra saMkhyAta bhAgavRddhi hotI hai| isa prakAra anta kI vRddhi paryanta jAnanA caahie|' isa prakAra anakSarAtmaka jaghanya paryAyajJAna ke Upara asaMkhyAta loka-pramANa SaT sthAna hote haiM / ye saba paryAya samAsa jJAna ke bheda haiN| asaMkhyAta-loka pramANa SaT sthAnoM meM anta ke SaT sthAna kI antima urvaka ( ananta bhAga ) vRddhi se yukta utkRSTa paryAya samAsa jJAna se anantaguNA arthAkSara jJAna hotA hai| yaha arthAkSara sampUrNa zrutajJAna rUpa hai| isameM eka kama ekaTThI kA bhAga dene se jo labdha AtA hai utanA hI akSara jJAna kA pramANa hotA hai| ___ jo kevala kevalajJAna ke dvArA jAne jA sakate haiM kintu jinakA vacana ke dvArA nirUpaNa nahIM kiyA jA sakatA aise padArtha anantAnanta haiM / isa prakAra ke padArthoM meM anantaveM bhAga pramANa ve padArtha haiM ki jinakA vacana ke dvArA nirUpaNa ho sakatA hai unako prajJApanIya bhAva kahate haiN| jitane prajJApanIya padArtha haiM unakA bhI anantavA~ bhAga zrutAkSara meM nirUpita hai| akSara jJAna ke Upara krama se eka-eka akSara kI vRddhi hote-hote jaba saMkhyAta akSaroM kI vRddhi ho jAtI hai taba pada nAmaka zrutajJAna hotA hai| akSara jJAna ke Upara aura pada jJAna ke pUrva taka jitane jJAna ke vikalpa haiM, ve saba akSara samAsa jJAna ke bheda haiN| pada jJAna ke bheda aura lakSaNa tivihaM payaM jiNehimatthapayaM khalu pamANapayamuttaM / tadiyaM majjhapayaM hu tatthatthapayaM parUvemo // 2 // trividhaM padaM jinararthapadaM khalu pramANapadamuktam / tRtIyaM madhyapadaM hi tatrArthapadaM prarUpayAmaH // 2 // jANAdi atthaM satthaM akkharabUheNa jettiyeNeva / atthapayaM taM jANaha ghaDamANaya sigghamiccAdi // 3 // jAnAti artha sArtha akSaravyUhena yAvataiva / arthapadaM tajjAnIhi ghaTamAnaya zIghramityAdi // 3 // 1. inakA vizeSa varNana gomaTTasAra Adi granthoM se jAnanA cAhie / vistAra ke kAraNa yahA~ nahIM diyA gayA hai|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti chaMdapamANapabaddhaM pamANapayamettha muNaha jaM taM khu / majJapayaM jaM AgamabhaNiyaM taM suNaha bhaviyajaNA // 4 // chaMdaH pramANaprabaddhaM pramANapadamatra jAnIhi yattat khalu / madhyamapadaM yadAgamabhaNitaM tacchRNuta bhavyajanAH // 4 // jinendra bhagavAn ne artha pada, pramANa pada aura madhyama pada ke bheda se pada tIna prakAra kA kahA hai| usameM se sarva prathama artha pada kI prarUpaNA karate haiM // 2 // jitane akSaroM ke samUha dvArA artha kA samUha jAnA jAtA hai, usako artha pada kahate haiM / "jaise tuma zIghra hI ghaTa ko lAo" ityAdi / arthAt "rassI se bA~dho", "agni ko lAo", ghara para mata jAo ityAdi / aniyata akSaroM ke samUha rUpa kisI artha vizeSaka bodhaka vAkya ko artha pada kahate haiM / / 3 / / pramANa pada kA lakSaNa-chanda pramANa se prabaddha akSaroM ke samUha ko yahA~ pramANa pada jaano| arthAt ATha, daza, teraha, caudaha, satraha Adi akSara vAle padoM ke chanda ke lakSaNa ke anusAra niyata saMkhyA meM akSaroM kA pramANa pramANa pada hai| jaise anuSTupa chanda ke pAda ATha akSara kA hotA hai-"namaH zrI varddhamAnAya" / vasantatilakA chanda meM 14 akSara hote haiM-"uktA vasantatilakA tabhajA jagaugaH" / zikhariNI chanda meM 17 akSara hote haiM-"rasai rudraizchinnA yamanasabhalA gaH shikhrinnii"| vaMzastha chanda meM 12 akSara hote haiM-"jatau tu vaMzasthamudIritaM....." ityAdi chandobaddha pada ko pramANa pada kahate haiN| __ he bhavya jIvo ! Age kI gAthA meM Agama kathita madhyama pada ke lakSaNa ko tathA usameM sthita akSaroM ke pramANa ko kahate haiM usako suno / / 4 / / madhyama pada meM sthita akSaroM kA pramANa solasasayacotIsA koDI tiyasIdilakkhayaM jattha / sattasahassaTusayA'DasIdapuNaruccapadavaNNA // 5 // SoDazazatacatustrizatkoTayaH trayazItilakSANi yatra / saptasahasrANi assttshtaanyssttaashiitirpunruktpdvrnnaaH|| madhyama pada ke solahasau cauMtIsa koTi tirAsI lAkha sAta hajAra
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra AThasau aThThAsI ( 1634, 8307888 ) apunarukta akSara haiM / arthAt yaha madhyama pada ke akSaroM kI saMkhyA hai / / 5 / / vizeSArtha isa gAthA meM kathita pada ke akSaroM kA pramANa sarvadA ke lie nizcita hai / ata: isI ko madhyama pada kahate haiM / paramAgama meM dravyazruta kA jJAna karAne ke lie jahA~ padoM kA pramANa batAyA gayA hai, vahA~ yaha madhyama pada hI samajhanA cAhie / zeSa artha pada aura pramANapada loka vyavahAra ke anusAra hote haiM / saMghAta zrutajJAna kA lakSaNa tathA usake dvArA prajJApanIya viSaya aura pratipattika zrutajJAna kA svarUpa saMkhasahassa paryohaM saMghAdasudaM NirUviyaM jANa / igidaragadINAM rammaM taM saMkhejjehi paDivattI // 6 // saMkhyAtasahasrapavaiH saMghAtazrutaM nirUpitaM jAnIhi / ekataragatInAM ramyaM tatsaMkhyAtaiH pratipattiH // eka pada ke Age krama se eka-eka akSara kI vRddhi hote-hote saMkhyAta hajAra padoM kI vRddhi ho jAya, taba saMghAta nAmaka zrutajJAna kI utpatti hotI hai / arthAt saMkhyAta hajAra padoM ke samUha ko saMghAta zrutajJAna kahate haiM / yaha saMghAta nAmaka zrutajJAna cAragati meM se eka gati ke svarUpa kA ramaNIya nirUpaNa karatA hai / saMkhyAta saMghAtoM ke samUha ko pratipattizrutajJAna kahate haiM / arthAt - cAragati meM se kisI eka gati kA nirUpaNa karane vAle saMghAta zrutajJAna ke Upara kramazaH eka-eka akSara kI tathA padoM aura saMghAtoM kI vRddhi hote-hote jaba saMkhyAta saMghAta kI vRddhi ho jAtI hai, taba eka pratipattika nAmaka zrutajJAna hotA hai // 6 // vizeSArtha isa gAthA meM saMkhyAta hajAra nahIM hai parantu jIva prabodhinI TIkA meM saMkhyAta hajAra saMghAta kI vRddhi ko eka pratipattika zrutajJAna kahA hai / eka pada ke Upara aura saMghAta nAma ke jJAna ke pUrva jitane jJAna ke bheda haiM ve saba pada samAsa ke bheda haiM / saMghAta aura pratipatti zrutajJAna ke madhya meM jitane zrutajJAna ke vikalpa haiM ve saba saMghAta samAsa jJAna ke bheda haiM /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti ... pratipatti jJAna kA viSaya tathA anuyoga kA lakSaNa aura usakA viSayacaugaisarUvarUvayapaDisaMkhadehiM aNiyogaM / coddasamaggaNasaNNAbheyavisesehi saMjuttaM // 7 // caturgatisvarUparUpakapratipattisaMkhyAtairanuyogam / caturdazamArgaNAsaMjJAbhedavizeSaiH saMyuktaM // pratipatti jJAna cAroM gatiyoM ke svarUpa kA varNana karatA hai| cAroM gatiyoM ke svarUpa kA nirUpaNa karane vAle pratipatti jJAna ke Upara saMkhyAta pratipatti kI vRddhi hone para anuyoga nAmaka zratajJAna hotA hai / tathA yaha caudaha mArgaNA sahita jJAna ke bheda vizeSa rUpa se saMyukta hai / / 7 // vizeSArtha cAroM gatiyoM ke svarUpa kA nirUpaNa karane vAle pratipatti jJAna ke Upara kramazaH pUrva ke samAna eka-eka akSara kI vRddhi hote-hote jaba saMkhyAta hajAra pratipatti kI vRddhi ho jAya, taba eka anuyoga zrutajJAna hotA hai / anuyoga jJAna ke pUrva tathA pratipatti jJAna ke Upara sampUrNa pratipatti samAsa jJAna ke bheda haiN| antima pratipatti samAsa jJAna ke bheda meM eka akSara kI vRddhi hone se anuyoga zrutajJAna hotA hai / isa anuyoga jJAna ke dvArA caudaha mArgaNAoM kA vistRta svarUpa jAnA jAtA hai| prAbhRta-prAbhRta zrutajJAna kA lakSaNa aura prAbhRta zrutajJAna kA svarUpa tathA prAbhRta meM hone vAle prAbhRta-prAbhUtoM kI saMkhyA kA kathana caurAdIaNiyoge pAhuDapAhuDasudaM sayA hodi / cauvIse tamhi have pAhuDayaM vatthuahiyAre // 8 // caturAdhanuyoge prAbhRtaprAbhRtazrutaM sadA bhavati / caturvizatau tasmin bhavet prAbhRtaM vastutvadhikAre // cAra Adi anuyoga kA eka prAbhRta-prAbhRta zrutajJAna hotA hai / aura caubIsa prAbhRta-prAbhRta kA vastu adhikAra meM eka prAbhRta hotA hai / arthAt vastu ke eka adhikAra kA nAma prAbhRta hai / / 8 / / vizeSArtha caudaha mArgaNAoM kA nirUpaNa karane vAle anuyoga jJAna ke Upara kramazaH eka-eka akSara kI vRddhi hote-hote jaba caturAdi ( cAra ) anuyoga
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra kI vRddhi ho jAtI hai taba prAbhRta-prAbhUta zrutajJAna kI utpatti hotI hai| anuyoga aura prAbhUta-prAbhRta jJAna ke madhya meM jitane vikalpa haiM ve saba anuyoga samAsa jJAna kahalAte haiN| prAbhata aura adhikAra ye donoM zabda ekArthavAcI haiM / ataeva prAbhUta ke adhikAra ko prAbhUta-prAbhUta kahate haiN| arthAt vastu nAma zrutajJAna ke eka adhikAra ko prAbhata aura adhikAra ke adhikAra ko prAbhUta-prAbhUta kahate haiM / athavA caubIsa prAbhUta-prAbhUta ke samUha ko prAbhUta zrutajJAna kahate haiN| arthAt prAbhUta-prAbhUta jJAna ke Upara kramazaH eka-eka akSara kI vRddhi hote-hote jaba caubIsa prAbhUta-prAbhata kI vRddhi ho jAtI hai taba eka prAbhRtaka nAma zrutajJAna hotA hai| prAbhRta zrutajJAna ke pUrva aura prAbhRta-prAbhRta zrutajJAna ke Upara jitane jJAna ke vikalpa haiM ve saba hI prAbhUta-prAbhUta samAsa ke bheda haiN| prAbhRta adhikAra meM vastu adhikAra aura sampUrNa caudaha pUrva ke vastu zrutajJAna kI saMkhyAoM kA varNana vIsaM vIsaM pAhuDaahiyAre ekavatthu ahiyaaro| tahiM dasa coddasa aTThArasayaM vAra vAraM ca // 9 // vizatau viMzatau prAbhRtAdhikAra eka vstvdhikaarH| tatra daza caturdaza aSTa aSTAdaza dvAdaza-dvAdaza ca // bIsa-bIsa prAbhUta adhikAra meM eka vastu adhikAra hotA hai / isa gAthA meM "vIsaM vIsaM" aisA do vacana diyA hai| isase aisA samajhanA cAhie ki eka-eka vastu adhikAra meM bIsa-bIsa prAbhUta hote haiM aura ekaeka prAbhRta meM caubIsa-caubIsa prAbhUta-prAbhUta hote haiM / arthAt pUrvokta kramAnusAra prAbhRta jJAna ke Upara eka-eka akSara kI vRddhi hote-hote jaba bIsa prAbhUta kI vRddhi ho jAtI hai taba eka vastu adhikAra pUrNa hotA hai / vastu jJAna ke pUrva aura prAbhRta jJAna ke Upara jitane vikalpa haiM ve saba prAbhRta samAsa jJAna ke bheda haiM // 9 // solaM ca vIsa tIsaM paNNArasayaM ca causu dasa vatthU / edehi vatthuehiM cauddasapuvvA havaMti puNo // 10 // SoDaza ca viMzati trizat paMcadaza ca catuSu daza vastUni / etaiH vastubhiH caturdazapUrvANi bhavanti punaH // unameM daza, caudaha, ATha, aThAraha, bAraha, bAraha, solaha, bIsa, tIsa,
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti pandraha aura cAra sthAna meM daza-daza vastu hai| ina sampUrNa vastuoM ke dvArA caudaha pUrva pUrNa hote // 10 // vizeSArtha pUrva jJAna ke caudaha bheda haiM, jinameM se pratyeka meM krama se daza-caudaha, ATha-aThAraha, bAraha-bAraha, solaha bIsa, tIsa, pandraha, daza, daza, daza, daza vastu nAma adhikAra hai| jaise utpAda pUrva meM daza vastu adhikAra haiN| AgrAyaNIya pUrva meM caudaha vastu adhikAra haiM ityAdi / pUrva jJAna ke pUrva arthAt jaba taka pUrva jJAna pUrNa na ho aura vastu adhikAra para eka akSara kI vRddhi ho jAtI hai ve saba madhyama vikalpa vastu samAsa kahalAte haiM / arthAt vastu jJAna ke Upara eka-eka akSara kI vRddhi ke krama se pada saMghAta kI vRddhi hote-hote jaba kramazaH daza vastu kI vRddhi ho jAtI hai taba prathama utpAdapUrva utpanna hotA hai| isake Age kramazaH akSara pada saMghAta Adi ko vRddhi hote-hote caudaha vastu kI vRddhi ho jAtI hai taba dUsarA AgrANIyapUrva hotA hai / isI prakAra sarva pUrva jAnanA cAhiye / paNaNaudisayA vatthU NavayasayA tishsspaahuddyaa| caudaza puTave-savve havaMti milidA ya te tamhi // 11 // paMcanavatizatAni vastUni navakazatAni trisahasraprAbhUtAni / caturdaza pUrvANi sarvANi bhavanti militAni ca tAni tatra // ... vatthU 195 vatthU eka prati pAhuDa 20 / pAhuDa saMkhyA 3900, pAhuDa. ekaM prati pAhuDa (pAhuDa) 24 jAta anuyogasaMkhyA 22, 46, 400 anuyoge pAhuDa sNkhyaa| / caudaha pUrva ke sArI vastu aura unake adhikAra bhUta sAre prAbhRtoM kI jor3a kA pramANa tathA anuyoga Adi kI saMkhyAoM kA kathana ina caudaha pUrvo ke sampUrNa vastuoM kA saMkalana ( jor3a ) eka sau paMcAnabe hotA hai aura sampUrNa pAhuDoM (prAbhUta) kA pramANa tIna hajAra nau sau hote hai kyoMki eka-eka vastu meM bIsa bIsa prAbhUta hote haiN| ataH sarva prAbhUtoM kA pramANa tIna hajAra nau sau hotA hai| eka-eka pAhuDa (prAbhUta ) meM caubIsa prAbhUta-prAbhUta hote haiM, ataH tIna hajAra nau sau se guNA karane para tirAnabe hajAra chaha sau bheda hote haiN| arthAt prAbhUta-prAbhRta kI saMkhyA tirAnabe hajAra chaha sau hotI hai / eka-eka prAbhUta-prAbhRta meM caubIsa anuyoga dvAra hote haiN| arthAt tirAnabe hajAra
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra 11 chaha sau prAbhUta-prAbhUta ko caubIsa ke dvArA guNA karane para bAIsa lAkha chiyAlIsa hajAra cAra sau anuyoga dvAra saMkhyA tpanna hotI hai // 11 // dvAdazAMga ke samasta padoM kI saMkhyA kA kathana sayakoDI vAruttara tesodIlakkhamaMgagaMthANaM / aTThAvaNNasahassA payANi paMceva jinnditthtth||12|| zatakoTiH dvAdazottarA jyazItilakSANyaGgagraMthAnAM / aSTApaMcAzatsahasrANi padAni paJcaiva jinadRSTAni // dvAdazAGgazrutapadAnAM saMkhyA 112, 83, 58, 00, 5 / jinendra bhagavAn ke dvArA dRSTa ( kathita ) dvAdazAMga ke sarva pada eka sau bAraha karor3a tirAsI (vyAsI ) lAkha aTThAvana hajAra pA~ca hote haiM // 12 // sarva dvAdazAMga zruta ke padoM kI saMkhyA (112, 83, 58, 00, 5) hai / aMga bAhya akSaroM ke pramANa kA kathana paNNattari vaNNANaM sayaM sahassANi hodi aTTeva / igilakkhamaTThakoDi paiNNayANaM pamANaM hu // 13 // paJcasaptatiH varNAnAM zataM sahasrANi bhavaMti aSTaiva / ekalakSa aSTakoTayaH prakIrNakAnAM pramANaM hiN|| aMgabAhyazrutAkSarasaMkhyA , 01, 08, 175 / ATha karor3a eka lAkha ATha hajAra eka sau pacahattara ( 8, 01, 08, 175 ) prakIrNaka aMga bAhya zruta ke akSaroM kI saMkhyA hai / / 13 / / sarva zruta akSara saMkhyA ke pramANa kA varNana paNadasa solasa paNa paNa Nava Nabha saga tiNi ceva sagaM / suNNaM caucausagachacaucauaThekkasava sudavaNNA // 14 // paMcadaza SoDaza paMca-paMca nava nabhaH sapta trINi caiva sapta / zUnyaM ctuHctuHsptssttctuHcturssttksrvshrutvrnnaaH|| 18446744073709551615 1. tiNi pustake paatthH| 2. saga iti pAThaH pustke| 3. suNaM pustake paatthH| 4. sava iti pAThaH pustake /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 aMgapaNNatti pandraha, solaha, pA~ca, pA~ca nau zUnya sAta tIna sAta zUnya cAra-cAra ATha aura eka sAre zruta ke akSara haiM // 14 // __ 'aMkAnAM vAmano gatiH' 'aMkoM kI viparIta gati hotI hai' isa niyama ke anusAra 18446744073709551615 itane aMga bAhya aura praviSTa zruta ke samasta apunarukta akSara haiN| arthAt eka kama eka hI pramANa vA bIsa aMka pramANa sAre zruta ke akSaroM kI saMkhyA hai| yaha apunarukta akSara haiN| punarukta akSaroM kI saMkhyA kA niyama nahIM hai| prathama AcArAGga kA kathana AyAraM paDhamaMgaM tatthadvArasasahassapayametaM / yatthAyaraMti bhavvA mokkhapahaM teNa taM NAma // 15 // AcAraM prathamAMgaM tatrASTAdazasahasrapadamAtraM / yatrAcaranti bhavyA mokSapathaM tena tannAma // prathama aGga AcArAMga hai-usake aThAraha hajAra pada haiM / jisameM bhavya jIva mokSamArga kA AcaraNa karate haiM, ArAdhanA karate haiM, ataH isa aGga ko AcArAMga kahate haiN| 'AcaraMti-mokSa-mArgamArAdhayanti asminnaneneti vA AcAraH' jisake dvArA vA jisameM mokSamArga kI ArAdhanA karate haiM, mokSamArga kA AcaraNa karate haiM vaha AcAra kahalAtA hai, usa mokSamArga ke AcAra ( AcaraNa ) cAritra kA jo aGga hai, kAraNa hai, prarUpaka hai vaha AcArAMga kahalAtA hai ataH AcArAMga yaha sArthaka nAma hai / / 15 // AcArAMga kA prarUpaNa kahaM care kahaM tiDhe kahamAse kahaM saye / kahaM bhAse kahaM bhuje kahaM pAvaM Na baMdhai // 16 // kathaM caret kathaM tiSThet kathamAsIta kathaM zayIta / kathaM bhASeta kathaM bhaMjIta kathaM pApaM na badhyate // 16 // jadaM care jadaM tiDhe jadamAse jadaM sye| jadaM bhAse jadaM bhaMje evaM pAvaM Na baMdhai // 17 // yataM caret yataM tiSThet yataM AsIta yataM zayIta / yataM bhASeta yataM bhujIta evaM pApaM na badhyate // 17 // prathama AcArAMga meM "kisa taraha AcaraNa kare ? khar3e kisa prakAra hove ? baiThe kaise ? kisa taraha zayana kare ? kisa taraha bhASaNa (vArtAlApa)
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra kare ? kisa taraha bhojana kare ? jisase pApa kA bandha na ho / arthAt gamana, zayana, azana, vArtAlApa Adi jitanI bhI mana-vacana kAya kI kriyA ( ceSTA ) haiM, unako kisa prakAra kareM jisase pApa karmoM kA Azrava nahIM hotA hai ?" ityAdi praznoM ke anusAra yatnapUrvaka AcaraNa kare, yatnapUrvaka khar3e honA, yatnapUrvaka baiThanA, yatnapUrvaka (pramAda ko chor3akara sAvadhAnIpUrvaka ) zayana karanA, yatnapUrvaka bhASaNa ( hita, mita, priya, vacana bolanA) karanA, yatnapUrvaka bhojana karanA, isase pApa kA bandha nahIM hotaa|" arthAt kisI bhI kriyAoM ko sAvadhAnIpUrvaka, pramAda rahita hokara karane se pApa kA bandha nahIM hotA hai / ityAdi uttara rUpa vAkyoM ke dvArA munirAjoM ke sAre AcaraNa kA varNana hai / / 16-17 // jisameM mani dharma kA nirUpaNa hai usako AcArAMga kahate haiN| kisa prakAra muni dharma kA pAlana kiyA jAtA hai| munirAjoM kI kriyA kaisI honI cAhiye Adi kA kathana karane vAlA AcArAMga hai / munirAjoM ke 28 mUlaguNoM kA varNanamahanvayANi paMceva samidIokkharohaNaM / loo AvasayAchakkamavacchaNhabhUsayA // 18 // mahAvratAni paMcaiva samitayo'kSarodhanaM / loca Avazyaka SaTkaM avastrasnAnabhUzayanAni // adaMtavaNamegabhattI ThidibhoyaNameva hi / yadINaM yaM samAyAraM vittharevaM parUvae // 19 // adantamaikabhakte sthitibhojanameva hi| yatInAM yaM samAcAraM vistAreNaiva prarUpayet // AcArAGgasya padAni 18000 / AcArAGgasya zloka saMkhyA 919. 59231187000 / AcArAGgasya akSara saMkhyA 299269541984000 iti / ___paMca mahAvrata, paMca samiti, paMcendriya nirodha, loMca, chaha Avazyaka, acelakatva, snAna tyAga, bhUmi zayana, adantavana ( daMtauna nahIM karanA) ekabhukti, sthiti bhojana, ityAdi yati janoM ke samAcAra vidhi kA AcArAMga vistAra pUrvaka varNana karatA hai // 18-19 / /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti vizeSArtha ahiMsA mahAvrata-jIvana paryanta, trasa, sthAvara jIvoM kA mana, vacana, kAya, kRta, kArita, anumodanA se vighAta karanA rUpa dravya hiMsA aura rAga dveSamaya bhAva hiMsA karane kA tyAga karanA ahiMsA mahAvrata hai| satya mahAvrata-mana se satya socanA, vANI se satya bolanA aura kAya se satya AcaraNa karanA tathA karkaza, sAvadya vacanoM ke uccAraNa kA tyAga karanA satya mahAvrata haiN| / acaurya mahAvrata-cetana ( gAya bhaiMsa Adi ) acetana (ghara, sonA, cA~dI Adi ) cetanAcetana ( vastrAbhUSaNa pahane hue strI Adi ) kisI bhI vastu ko svAmI kI AjJA binA grahaNa nahIM karanA acaurya mahAvrata hai| 1. brahmacarya mahAvata-kAma vRtti aura vAsanA kA niyamana karake cetana acetana sarva strI mAtra ke prati rAgodreka kA tyAga karanA brahmacarya mahA-vrata hai| aparigraha mahAvrata-10 prakAra ke bAhya aura 14 prakAra ke antaraMga parigraha kA tyAga karanA aparigraha mahAvata hai / guruoM ke bhI guru mahAn puruSa jinakI sAdhanA karate haiM, jinakA pAlana karate haiM, isalie inako mahAvrata kahate haiM / sama-pramAda rahita, iti-pravRtti ko samiti kahate haiN| saMsArI prANI kI pravRtti pA~ca prakAra kI hotI hai-calanA, bolanA, khAnA ( bhojana karanA), rakhanA, uThAnA aura mala-mUtra kA tyAga karanA / saMsAra ke sAre kArya ina pA~ca meM gabhita ho jAte haiN| ina pA~coM viSaya meM pramAda rahita hokara kArya karanA hI paMca samiti hai| I samiti-jIvoM kI rakSA ke lie tathA hiMsA pApa se bacane ke lie sAvadhAnI ke sAtha cAra hAtha Age kI bhUmi dekhate clnaa| bhASA samiti-pramAda rahita hokara hita, mita, priya vacana bolnaa| eSaNA samiti-udgamAdi chayAlIsa doSa TAlakara uccakula zrAvaka ke ghara zuddha AhAra karanA / AdAnanikSepaNa samiti-pramAda rahita hokara, dekhabhAla kara nirjantu sthAna meM pIchI-kamaNDalu, zAstra Adi ko rkhnaa-utthaanaa|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra 15 vyutsargaM samiti - sAvadhAnIpUrvaka jIva rahita sthAna para mala-mUtrAdi zarIra ke mala ko chor3anA / jo munijanoM ke avazya karane yogya kAryaM hote haiM ve Avazyaka kahalAte haiM / ve nimna prakAra haiM pratikramaNa - vratoM meM lage hue doSoM kA nirAkaraNa karane ke lie pratikramaNa daNDakoM ko par3hanA " mere pApa mithyA hovo" aisA uccAraNa karanA / pratyAkhyAna - bhaviSya kAla meM hone vAle pApoM kA tyAga karanA tathA 'viSaya vAsanAoM meM daur3atI huI icchAoM kA nirodha karanA / samatA - rAga-dveSa maya vicAroM se citta vRtti ko pRthak karake madhyastha bhAva se rahanA vA Arta- raudradhyAna ko chor3akara dharma evaM zukladhyAna meM lIna honA / stavana - caturviMzati tIrthaMkaroM ke guNoM kA kIrtana karanA / vandanA - pUjanIya puruSoM ke prati mana, vacana, kAya ke dvArA Adara pragaTa karanA, hAtha jor3akara namaskAra karanA vA eka tIrthaMkara ke guNoM kA kIrtana karanA / kAyotsarga - zarIra sambandhI mamatva ko haTAkara eka citta se dhyAna karanA athavA nava devatAoM ke guNoM kA smaraNa karanA / kachue ke samAna apanI indriyoM ko viSayoM se roka lenA athavA amanojJa ( apriya ) manojJa priya ) sacetana, acetana padArthoM meM rAga-dveSa nahIM karanA paJcendriya nirodha hai / snAna nahIM karanA, vastrAdika kA tyAga kara acelakatva ( nagnatva ) dhAraNa karanA, hAthoM se kezoM ko ukhAr3anA / dina meM eka bAra bhojana karanA, khar3e hokara karapAtra meM bhojana karanA, jIvoM kI rakSA karane ke lie dantauna nahIM karanA nirjana bhUmi para yA phalakAsana para zayana karanA / ye munirAjoM ke aThThAIsa mUlaguNa haiM tathA caurAsI lAkha uttaraguNa haiN| ina mUlaguNa aura caurAsI lAkha uttaraguNa daivisika, rAtrika kriyAoM kA varNana karane vAlA AcArAMga hai| isa AcArAMga ke aThAraha hajAra pada ( 18000 ) haiM / isakI zloka saMkhyA 91959231187000 ( nau nIla, unnIsa kharaba unnasaTha araba teIsa karor3a gyAraha lAkha sattAsI hajAra ) hai / aura akSara saMkhyA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti -- 299269541984000 ( unattIsa nIla bAnave araba unahattara kharaba cauvana karor3a unnIsa lAkha caurAsI hajAra hai ) / / isa prakAra AcArAMga kA kathana samApta huaa| sUtrakRtAMga kA kathana sUdayaDaM vidiyaMgaM chattIsasahassapayapamANaM khu / sUcayadi suttatthaM saMkhevA tassa' karaNaM taM // 20 // sUtrakRta dvitIyAGga patriMzatsahasrapadapramANaM khalu / sacayati sUtrAthaM saMkSepeNa tasya karaNaM tt|| sUtra kRtAMga nAmaka dvitIyAMga chattIsa hajAra pada pramANa hai / usa sUtra kA vA sUtra ke dvArA kRta karaNa sUtrakRta kahalAtA hai| arthAt yaha dvitIya satrakRtAMga chattIsa hajAra padoM ke dvArA sUtrArtha kA saMkSepa se varNana karatA hai||20|| isakA saMkSepa se pratipAdya viSayaNANaviNayAdivigyAtIdAjhayaNAdisavvasakkiriyA / paNNAyaNA (ya) sukathA kappaM vavahAravisakiriyA // 21 // jnyaanvinyaadivighnaatiitsvaadhyaayaadisrvstkriyaa| prajJApanA ca sukathA kalpyaM vyavahAravRSakriyA // chedovaDAvaNaM jaiNa samayaM yaM parUvadi / parassa samayaM jattha kiriyAbheyA aNeyase // 22 // chedopasthApanaM yatInAM samayaM yat prarUpayati / parasya samayaM yatra kriyAbhedAn anekshH|| paya pramANaM 36000 / zloka pramANaM 18391846374000 / akSara pramANaM 588539083968000 / idi sUdayaDa vidiyaMgaM gadaM-iti sUtrakRta dvitIyAGga gataM / munigaNoM ke jJAna, vinaya Adi pA~ca prakAra kA vinaya, nirvighna svAdhyAya ( paThana pAThana ) Adi sarva sakriyA ( samIcIna kriyA) prajJApanA, 1. tasya sUtrasya kRtaM karaNaM / 2. sva samaya jaina samayaM /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 prathama adhikAra sukathA, kalpa, vyavahAra dharma kriyA, chedopasthApanA, svasamaya, parasamaya Adi aneka kriyAoM ke bhedoM kA jisameM prarUpaNa hotA hai vaha sUtrakRtAMga hai / / 21-22 // vizeSArtha darzana vinaya, jJAna vinaya aura cAritra vinaya ke bheda se vinaya tIna prakAra kA hai| jJAna, darzana, cAritra aura upacAra ke bheda se vinaya cAra prakAra kA hai| athavA jJAna, cAritra, tapa, darzana, aura upacAra ke bheda se vinaya pA~ca prakAra kA hai| athavA lokAnuvRtti vinaya, artha nimittaka vinaya, kAmatantra vinaya, bhaya vinaya aura mokSa vinaya ke bheda se vinaya pA~ca prakAra kA hai| yahA~ mokSa ke kAraNa mUla jJAna vinaya, darzana, cAritra vinaya kA prakaraNa hai| nirvighna svAdhyAya ke prathama kyA karanA cAhie ? kisa bhakti kA pATha karanA cAhie ityAdi sakriyA kA varNana sakriyA kahalAtI hai| prajJApanA-kathana karanA, naya vivikSA se vastu kI siddhi krnaa| sukathA (samIcIna kathA) kalpa ( karane yogya kriyAoM kA varNana ) vyavahAra vRSakriyA ( vyavahAra dhArmika kriyA kA varNana ) yatijanoM ke vratoM meM dUSaNa lagane para chedopasthApanA Adi prAyazcitta kA varNana tathA svasamaya ( jinadharma ) para samaya ( anya dharma ) Adi aneka kriyAoM kA varNana jisameM hai| arthAt jisameM chattIsa hajAra padoM ke dvArA svasamaya, parasamaya aura svapara samaya kA kathana hai / jo jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa rUpa sva samaya kathita padArthoM kA varNana karake pApa se malIna mati kI vizuddhi karane ke lie eka sau assI kriyAvAdI, caurAsI akriyAvAdI, sar3asaTha ajJAnavAdI aura battIsa vinayavAdI, ina tIna sau tresaTha mithyA pAkhaMDa rUpa para samaya kA khaMDana kara jIvoM ko sva samaya meM sthApita karatA hai| jJAna vinaya Adi pA~ca prakAra kA vinaya, prajJApanA, kalpyAkalpya, chedosthApanA Adi vyavahAra dharma kriyAoM kA jisameM kathana hai vaha sUtrakRtAMga hai| ina aMga ke pada kA pramANa chattIsa hajAra (36000) pramANa hai| . zloka saMkhyA-eka nIla, tirAsI kharaba, ikAnave araba, caurAsI
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti karor3a, tresaTha lAkha, cauhattara hajAra ( 18391846374000 ) pramANa hai| akSara saMkhyA kA pramANa aTThAvana nIla, picyAsI kharaba, uncAlIsa araba, ATha karor3a, unacAlIsa lAkha, ar3asaTha hajAra (58859083968000) // isa prakAra sUtra kRtAMga kA kathana samApta huaa| sthAnAMga kA prarUpaNa bAdAlasahassapadaM ThANaMgaM ThAyabheyasaMjuttaM / ciTThati ThANabheyA eyAdi jattha jiNaviTThA // 23 // dvAcatvAriMzatsahasrapadaM sthAnAGga sthAnabhedasaMyuktaM / tiSThanti sthAnabhedA ekAdayo yatra jindRssttaaH|| jisameM vyAlIsa hajAra padoM ke dvArA jinendra bhagavAna ke dvArA kathita jIva, ajIva Adi ke eka se lekara uttarottara eka-eka adhika sthAna bhedoM se saMyukta sthAna bheda rahate haiN| athavA sthAna bhedoM kA kathana kiyA jAtA hai vaha sthAnAMga hai // 23 // saMgahaNayeNa jIvo ekko vavahArado du saMsArio mutto| so tiviho puNuppAdavvayadhovvasaMjutto // 24 // saMgrahanayena jIva eko vyavahAratastu saMsArI muktH| sa trividhaH punrutpaadvyydhrauvysNyuktH|| caugaisaMkamaNajudo paMcavihI pNcbhaavbheenn| puvvaparadakkhiNuttarauDDhAdhogamaNado chaddhA // 25 // caturgatisaMkramaNayuktaH paMcavidhaH paMcabhAvabhedena / pUrvAparadakSiNottarodhiogamanataH SoDhA // siya atthi Natthi uhayaM siya vattavvaM ca asthivattavvaM / siya vattavvaM patthi ubhaho vattavvamidi satta // 26 // syAdasti, nAsti, ubhayaH, syAdavaktavyaH, astyvktvyH| syAdavaktavyo nAsti, ubhayo'vaktavya iti sapta // jaise saMgraha naya kI apekSA jIva eka prakAra kA hai aura vyavahAra naya se saMsArI evaM mukta ke bheda se do prakAra kA hai|' 1. jJAna darzana kI apekSA aura trasa sthAvara ko apekSA bhI jIva ke do bheda haiN|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra vaha jIva utpAda, vyaya aura dhrauvya kI apekSA tIna prakAra kA hai|' karmodaya vaza cAroM gatiyoM meM bhramaNa karane kI apekSA se yaha jIva cAra bheda saMyukta haiM / audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina pA~ca bhAvoM ke bheda se AtmA pA~ca prakAra kI hai| bhavAntara meM saMkramaNa ke samaya pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, Urdhva aura adhogamana ke kAraNa ( chaha saMkramaNa lakSaNa apakramoM se yukta hone kI apekSA ) jIva chaha prakAra kA hai // 24-25 // ___syAt asti, syAt nAsti, syAt asti nAsti, syAt avaktavyaM, syAt asti avaktavya, syAt nAsti avaktavya aura syAt asti-nAsti avaktavya isa saptabhaMgI kI apekSA jIva sAta prakAra kA hai // 26 // aTTavihakammajutto asthi Navaccha Navatthago jiivo| puDhavijalateuvAupacceyaNigoyaviticapagA // 27 // aSTavidhakarmayuktaH asti navadhA navarthako jIvaH / pRthvojltejovaayuprtyeknigoddvitrictuHpNcendriyaa|| dahabheyA puNa jIvA evamajIvaM tu puggalo ekko / aNukhaMdhAdo duviho evaM samvattha NAyavvaM // 28 // dazabhedAH punaH jIvA eko'jIvaH tu pudgalaH ekaH / aNuskandhato dvividha evaM sarvatra jJAtavyaM // 2ThANAMgassa payappamANaM 42000 / zloka 21457155103000 / akSara pramANaM 686628931296000 / idi ThANAMgaM tidiyaM gadaM-iti sthAnAMgaM tRtIyaM gatam / jJAnAvaraNAdi ATha prakAra ke karmoM se yukta hone se jIva ATha prakAra kA hai| 1. karma cetanA, karma phala cetanA aura jJAna cetanA ke bheda se jIva tIna prakAra kA hai| 2. sthAnAMGgasya padapramANaM / 3. samyagdarzana, jJAna Adi siddhoM ke ATha guNoM kI apekSA athavA astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, pradezatva, agurulaghutva, jJAnatva aura darzanatva ina sAmAnya ATha guNoM kI apekSA bhI jIva ATha prakAra kA hai /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatta jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa, puNya aura pApa rUpa nava prakAra ke padArthoM kA viSaya karane vAlA, athavA jIvAdi nau padArtha rUpa pariNamana karane vAlA hone se jIva nau prakAra kA hai / 20 pRthivI kAyika, jala kAyika, agni kAyika, vAyu kAyika, pratyeka vanaspati kAyika, sAdhAraNa vanaspati kAyika, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya jAti ke bheda se daza sthAna gata hone se jIva daza prakAra kA hai / / 27 // sAmAnyataH saMgraha naya kI apekSA pudgala eka prakAra kA hai - aNu skandha ke bheda se do prakAra kA hai / isa prakAra sarva dravyoM ke sthAna gata bhedoM kA varNana jisameM kiyA jAtA hai vaha sthAnAMga hai // 28 // isa sthAnAMga ke padoM ko pramANa vyAlIsa hajAra (42000) hai / isake zloka kA pramANa 21457154103000 (do nIla, caudaha kharaba, sattAvana araba, pandraha karor3a, ikatAlIsa lAkha aura tIna hajAra ) hai / isa aMga ke akSaroM kA pramANa 68,66,28,93, 12,96000 ( ar3asaTha nIla, chayAsaTha kharaba, aThAisa araba, tirAnabe karor3a, bAraha lAkha aura chayAnabe hajAra ) hai | // isa prakAra tIsare sthAnAMga kA kathana samApta huA / samavAyAMga kA kathana samavAyaMgaM aDakadisahassamigilakkhamANupayamettaM / saMgahaNayeNa davvaM khettaM kAlaM paDucca bhavaM // 29 // samavAyAGgaM aSTakRtisahasraM ekalakSamAnapadamAtraM / saMgrahanayena dravyaM kSetra kAlaM pratItya bhAvaM // dIvAdI aaiyaMti atthA NajjaMti sarityasAmaNNA / 'davvA dhammAdhammAjIvapadesA tiloyasamA // 30 // dvIpAdayo aveyante arthA jJAyante sadRzasAmAnyena / dravyeNa dharmAdharmajIvapradezAH trilokasamAH // samavAyAMga eka lAkha causaTha hajAra padoM pramANa se yukta hai tathA saMgrahanaya kI apekSA dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI pratIti lekara dvIpAdi sAdRzya pradezAdi kA varNana karatA hai // 29 // ke. 1. dravyApekSayA ityarthaH /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra 21 jisa aMga ke dvArA dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA sAdRzya sAmAnya se dvIpAdi padArtha jAne jAte haiM / arthAt samavAya kA artha hai-- sAdRzya sAmAnya / vaha sAdRzyapanA dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA cAra prakAra kA hai, jo dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA dravyoM ke sAdRzyatA kA varNana karatA hai vaha samavAyAMga hai / dravya samavAya kA artha hai dravyoM ke pradezoM kI samAnatA / jaise dravya samavAya kI apekSA, dharmAstikAya, adharmAstikAya eka jIva aura tIna ( Urdhva, madhya aura adho) loka ( lokAkAza) ye samAna pradezI haiM / arthAt ye asaMkhyAta pradezI haiM / yaha dravyasamavAya ( dravya sAdRzya ) hai / / 30 / / sImaMtaNaraya mANusakhettaM uDuiMdayaM ca siddhisilaM / siddhadvANaM sarisaM khettAsayado muNeyavvaM // 31 // sImantanarakaM mAnuSakSetraM RtvindrakaM ca siddhizilA / siddhasthAnaM sadRzaM kSetrAzrayato maMtavyaM // ohiTThANaM jaMbUdIvaM savvatthasiddhi sammANaM / NaMdIsaravAvIo vANidapurANi sarisANi // 32 // avadhisthAnaM jambUdvIpaH sarvArthasiddhiH samAnaM / nandIzvaravApyaH vAnendrapurANi sadRzAni // kSetra samavAya kA artha hai kSetra kI sAdRzyatA / jaise sImanta naraka ( prathama naraka ke prathama paTala kA sImanta nAmaka indraka bila ) DhAI dvIpa pramANa manuSya kSetra, Rju vimAna ( prathama svarga ke prathama paTala kA Rju nAmaka indraka vimAna ) siddhazilA aura siddhakSetra ye pA~coM kSetra kI apekSA samAna haiM / arthAt ye pA~coM paiMtAlIsa lAkha - paiMtAlIsa lAkha yojana pramANa haiM / tathA avadhi sthAna ( saptama naraka madhya kA indraka bila ) jambUdvIpa, sarvArthasiddhi kA vimAna nandIzvara kI vApikA aura vyantara indroM kA pura ( nagara ) 4 ye pA~ca sthAna eka lAkha yojana pramANa haiM / inakA kSetra sadRza ( samAna ) hone se inako kSetra samavAya samajhanA cAhiye / / 31-32 / / 1. ete paMca paMcacatvAriMzalakSapramitAH / 2. vyantarendrANAM purANi / 3. etAni sarvANi sthAnAni ekalakSayojana pramitAni / 4. isa grantha meM eka lAkha ke pA~ca sthAnoM meM vyantara devoM ke puroM kA varNana hai aura anya granthoM meM sudarzana meru kA kathana hai /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatta samao samaeNa samo AbalieNaM samA hu AvaliyA / kAle paDhamaDhavINAraya bhomANa vI (vA) jANaM // 33 // 22 samayaH samayena sama AvalikayA samA hi AvalikA / kAlena prathamapRthvInArakANAM bhomAnAM vAnAnAM // sarisaM jahaNNaAU sattamakhidiNArayANa ukkasaM / sabvadvANaM AU sarisaM ussappiNIpamuhaM // 34 // sadRzaM jaghanyAyuH saptamakSitinArakANAmutkRSTaM / sarvArthasthAnAM AyuH sadRzaM utsarpiNIpramukhaM // kAla samavAya kI apekSA eka samaya eka samaya ke barAbara hai / eka AvalI kA samaya eka AvalI ke barAbara hai / prathama naraka ke nArakiyoM kI bhavanavAsI devoM kI aura vyantara devoM kI jaghanya Ayu samAna ( daza hajAra varSa pramANa ) hai / saptama naraka ke nArakiyoM aura sarvArthasiddhi ke devoM kI utkRSTa Ayu samAna ( tetIsa sAgara ) pramANa hai / utsarpiNI aura avasarpiNI kA kAla sadRza ( dasa koTA - koTI pramANa ) hai / isa prakAra kAla kI apekSA samAnatA ko kAla samavAya jAnanA cAhie / / 33-34 // bhAve kevalaNANaM kevaladaMsaNasamANayaM diTTha / evaM jattha saritthaM veti jiNA savvaatthAnaM // 35 // bhAvena kevalajJAnaM kevaladarzanasamAnaM diSTaM / evaM yatra sadRzaM jAnanti jinA sarvArthAn // samavAyAMgapadaM 164000 / zloka 83785077926000 | akSara 2681122493632000 / iti samavAyAMgaM cautthaM gadaM - iti samavAyAGgaM caturthaM gataM / bhAva samavAya kI apekSA kevalajJAna, kevaladarzana ke samAna kahA hai kyoMki AtmA ke jitane pradezoM meM jJAna hai utane hI pradezoM meM darzana hai / athavA kevalajJAna ke avibhAgI pariccheda aura kevaladarzana ke avibhAgIpariccheda samAna hai / athavA jJeya pramANa jJAna ke barAbara darzana cetanA zakti kI upalabdhi hotI hai / isa prakAra jina padArthoM kA jaisA sAdRzya kevalI bhagavAn jAnate haiM, unake sAdRzya kA kathana karane vAlA samavAyAMga hai / / 35 / /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra vizeSArtha jisa prakAra dravya, kSetra, kAla ko apekSA sAdRzya kA kathana hai usI prakAra isa aMga meM bahuta prakAra kI paryAyoM kI apekSA se hone vAle sAdRzya kA bhI kathana kiyA jAtA hai| jaise deva aura nArakiyoM meM guNasthAna, Ayu, jJAna, darzana, yoga, prANa, paryApti, saMjJA, indriya, kAya, saMyama sthAna samAna haiM / arthAt devoM ke bhI Adi ke cAra guNasthAna hote haiM aura nArakiyoM ke bhI cAra guNasthAna haiM / deva aura nArakiyoM kI Ayu bhI jaghanya aura utkRSTa samAna hai / devoM ke tIna sujJAna, tIna kujJAna, cakSu, acakSu, avadhi ye tIna darzana 11 ( cAra mana, cAra vacana, vaikriyika, vaikriyika mizra aura kArmANa yoga cAra saMjJA, paMcendriya, trasakAya, nau upayoga, chaha paryApti aura daza prANa haiM vaise nArakiyoM ke haiN| manuSya aura paMcendriya tithaMcoM meM jaghanya, utkRSTa Ayu saMjJA, prANa, paryApti samAna haiM / isI prakAra cAroM gatiyoM ke jIvoM ke AhAra, zvAsocchvAsa, lezyA, AvAsa saMkhyA kA pramANa, upapAda, cyavana ( vahA~ se cyuta honA ) uvagrahaNa uvadhi, vedanA vidhAna, upayoga, yoga, indriya, kaSAya, vividha prakAra kI jova yoni, viSkaMbha, utsedya parimANa, vidhi vizeSa, mandAri parvata, kucAlaka tathA kulakara, tIrthaMkara, gaNadhara cakravartI, ardha cakravartI, haladhara Adi kI kSetra kI apekSA saMkhyA, unakA vaibhava Adi kI sAdRzatA kA varNana jisameM kiyA jAtA hai, vaha samavAyAMga hai| isa samavAyAMga ke eka lAkha causaTha hajAra pada haiN| isa aMga meM 8,37,850,879,26000 ( ATha nIla, saittIsa kharaba, piccAsI araba, sAta karor3a, unyAsI lAkha, chabbIsa hajAra zloka haiM / aura 2,68,11,22, 49,36,32000 (do zaMkha, ar3asaTha nIla, gyAraha kharaba, bAIsa araba, unnacAsa karor3a, chattIsa lAkha, battIsa hajAra ) akSara haiN| / / isa samavAyAMga nAmaka caturtha aMga kA prakaraNa samApta huA / vipAkaprajJaptyaMga kA kathana dugadugaaDatiyasuNNaM vivAyapaNNattiaMgaparimANaM / NANAvisesakahaNaM ti jiNA jattha gaNipaNhA // 36 // dvikadvi katikazUnyaM vipAkaprajJaptyaGgaparimANaM / nAnAvizeSakathanaM bruvanti jinA yatra gaNipraznAn // vipAka prajJapti ( vyAkhyA prajJapti ) aMga ke padoM kA pramANa do do
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti ATha aura tIna zUnya arthAt do lAkha aTThAIsa hajAra haiM (228000) / isa aMga meM jinendra bhagavAn gaNadhara ke praznAnusAra nAnA prakAra ke vizeSoM ke kathana ko kahate haiM / arthAt vividha prakAra ke "AkhyAH " gaNadhara deva kRta sATha hajAra praznoM kA vyAkhyAna jisameM kiyA jAtA hai, vaha vyAkhyAprajJaptyaMga kahalAtA hai // 36 // jIva hai ki nahIM ? isa prazna kA uttara dekara anumAna aura Agama ke dvArA jova ke astitva kI siddhi karatA haikiM atthi Nasthi jIvo Nicco'Nicco'havAha ki ego / vattavvo kimavattavvo hi kiM bhiNNo // 37 // kimasti nAsti jIvo nityo'nityo'thavAtha kimekaH / vaktavyaH kimavaktavyo hi kiM bhinnaH // guNapajjayAdabhiNNo saTThisahassA gaNissa paNhevaM / jatthatthi taM viyANapaNNattimaMgaM khu // 38 // guNaparyAyAbhyAmabhinnaH SaSTisahasrANi gaNinaH prshnaaH| yatra santi tadvipAkaprajJaptyaMgaM khala // vivAyapaNNatti aMgapadaM 228000 / zloka 116481693702000 / varNa 3727414198464000 / idi vivAgapaNNattiaMgaM gadaM-iti vipAkaprajJaptyaGgaM gataM / / jIva hai yA nahIM ? jIva nitya hai yA anitya hai ? eka hai yA aneka hai ? vaktavya hai athavA avaktavya hai ? apanI guNa aura paryAyoM se AtmA sarvathA bhinna hai yA abhinna hai ? isa prakAra gaNadhara deva ke sATha hajAra praznoM kA uttara jisa aMga meM hai vaha vyAkhyA prajJapti aMga hai // 37-38 // vizeSArtha dravyArthika naya ko apekSA jIva nitya hai kyoMki jIva dravya kA kabhI nAza nahIM hotA, yadi jova dravya kA nAza ho jAtA to zubha-azubha kriyAoM kA phala naSTa ho jAtA hai| smaraNa Adi kA nAza ho jAne se loka vyavahAra bhI naSTa ho jAtA hai| paryAyArthika naya kI apekSA AtmA anitya hai kyoMki pratikSaNa paryAyeM palaTatI rahatI haiM / yadi dravya kUTastha nitya hotA to svarga Adi sukha kI
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra 25 prApti, bAla avasthA Adi sAro pratyakSa gocara vyavasthAoM kA nAza ho jAtA hai| dravyArthika naya kI apekSA AtmA eka hai kyoMki caitanya guNa sAmAnya saba meM eka sA pAyA jAtA hai| aura pratyeka AtmA ke sukha-duHkha bhinna hone se AtmA aneka bhI hai / apane svarUpa kI apekSA vaktavya hai aura para svarUpa kI apekSA avaktavya hai| ___ saMjJA, prayojana, lakSaNa Adi kI apekSA AtmA apanI guNa paryAyoM se AtmA bhinna ( pRthak ) hai| aura dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA abhinna hai| isa prakAra nAnA prakAra ke deva, rAjA, rAja RSi Adi ke viSaya meM aneka prakAra ke saMzaya ko nivAraNa karane ke lie jo prazna pUchate haiM unakA jo pratyuttara diyA jAtA hai, usako vyAkhyAprajJapti kahate haiN| __isa vipAkapaNNatti / vyAkhyAprajJapti ) aMga ke do lAkha aTThAIsa hajAra ( 228000 ) pada haiM aura gyAraha nIla causaTha kharaba ekyAsI araba unahattara karor3a, saiMtIsa lAkha do hajAra zloka saMkhyA hai| isa aMga ke akSaroM kI saMkhyA 3,72,74,14,19,84,64000 / tIna sau bahattara nIla cauhattara kharaba caudaha araba unnIsa karor3a caurAso lAkha causaTha hajAra hai| / isa prakAra vyAkhyAprajJapti aMga kA kathana samApta huaa| jJAtRkathA aMga kA kathana NANakahAchaTuMgaM payAI paMceva jatthatthi / chappaNNaM ca sahassA NAhakahAkahaNasaMjuttaM // 39 // jJAtakathASaSTAGga padAni paMcaiva yatra santi / SaTpaMcAzacca sahasrANi nAthakathAkathanasaMyuktaM // NAho tiloyasAmI dhammakahA tassa taccasaMkahaNaM / ghAikammakhayAdo kevalaNANeNa rammassa // 40 // nAthaH trilokasvAmI dharmakathA tasya tattvasaMkathanaM / ghAtikarmakSayAt kevalajJAnena ramyasya // titthayarassa tisaMjjhe NAhassa sumajjhimAya rttiie| bArahasahAsu majhe chagghaDiyAdivvajhuNIkAlo // 41 // 1. jIvAdivastu svabhAva kathanaM /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti--- tIrthakarasya trisaMdhyAyAM nAthasya sumadhyamAyAM rAtrau / dvAdazasabhAsu madhye SaDghaTikA divydhvnikaalH|| hodi gaNi cavikamahavapaNhAdo aNNadAvi divvajhuNi / so dahalakkhaNadhammaM kahedi khalu bhaviyavarajIve // 42 // bhavati gaNicakrimaghavapraznataH anyadApi divyadhvaniH / sa dazalakSaNadharma kathayati khala bhavyavarajIve // / NAdArassa ya paNhA gaNaharadevassa NAyamANassa / uttaravayaNaM tassa vi jIvAdI vatthukahaNe sA // 43 // jJAtuzca praznAH gaNadharadevasya jijJAsamAnasya / uttaravacanaM tasyApi jIvAdivastukathanaM saa|| ahavA NAdArANaM dhammANukahAdikahaNamevaM sA / titthagaNicakkaNaravarasakkAINaM ca NAhakahA // 44 // athavA jJAtRRNAM dharmAnukathAdikathanamevaM saa| tIrthagaNikrinaravarazakrAdInAM ca naathkthaa|| jJAtadharmakathAMgasya padAni 556000 zloka 284051849554000 / varNa 989659185728000 / idi NAdAdhammakahANAma chaTThamaMgaM gadaM-iti jJAtRdharmakathAnAma sssstthaangggtN| jJAtR kathAMga nAmaka chaTA aMga hai, inakA dUsarA nAma nAtha kathA bhI hai jisameM pA~ca lAkha chappana hajAra pada haiN| jo nAtha kathA ( mahApuruSoM kI kathA caritra ) ke kathana se yukta hai / arthAt jisameM mahApuruSoM ke caritra kA varNana hai| ___ tIna loka ke svAmI ( tIrthaMkara ) ko nAtha kahate haiN| usa nAtha (tIrthaMkara parama bhaTTAraka ) kI dharma kathA jIvAdi vastu svabhAva kA kathana hai| athavA ghAtiyA karma ke kSayAnantara kevalajJAna ke sAtha utpanna ramya tIrthakara nAtha kI pUrvAhna, aparAhna, madhyAhna aura sumadhya ( ardha ) rAtri meM chaha-chaha ghaTikA' kAla paryanta bAraha sabhA ke madhya divyadhvani nikalatI hai| arthAt tIna saMdhyA aura ardha rAtri meM chaha-chaha ghaTikA divyadhvani kA 1. 24 minaTa kI eka ghaTikA hotI hai /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 prathama adhikAra kAla hotA hai| tathA viziSTa puNyazAlI gaNadhara, cakravartI, indra Adi pradhAna puruSoM ke praznAnantara ke kAraNa anya kAla meM bhI prabhu kI divyadhvani khiratI hai / vaha prabhu kI divyadhvani, sAre zreSTha bhavya jIvoM ke lie uttama kSamA, mArdava Adi daza lakSaNa dharma kA kathana karatI hai| athavA jisameM jijJAsU jJAtA gaNadhara deva ke praznAnusAra usake uttara vAkya rUpa jIvAdi vastu kA kathana hai vA vastu svabhAva rUpa dharma kA kathana hai vaha jJAtR kathAMga vA nAtha kathAMga hai| athavA jJAtA tIrthaMkara, gaNadhara, cakravartI, indra Adi mahApuruSoM kI dharmAnubandhI kathA evaM upakathAoM kA kathana karatI hai vahI nAtha kathAMga vA jJAtRdharma kathAMga hai / / 30-40-41-42-43-44 / / vizeSArtha jJAtRkathA ( nAtha kathA) nAma kA chaTThA aMga pA~ca lAkha chappana hajAra padoM ke dvArA siddhAntoM kA vidhi se svAdhyAya kI prasthApanA ke lie tIrthaMkaroM kI dharma dezanA kA tathA sandeha ko prApta gagadhara deva ke saMzaya ko dUra karane kI vidhi kA aura aneka prakAra kI kathA evaM upakathAoM kA varNana karatA hai| ___ isa jJAtR kathAMga ke pA~ca lAkha chappana hajAra pada haiN| isakI zloka saMkhyA aTThAIsa nIla, cAlIsa kharaba, ikAvana araba, caurAsI karor3a, picAnabe lAkha, cauvana hajAra hai / aura varNa saMkhyA aTThAnave nIla, chayAnabe kharaba, unnasaTha araba, aThAraha karor3a, sattAvana lAkha, aTThAIsa hajAra hai| // isa prakAra jJAtRkathAMga nAma chaThe aMga kA kathana samApta / / upAsakAdhyayanAMga kA kathana sattarisahassa lakkhA eyAraha jatthuvAsayajjhayaNe / uttaM payappamANaM jiNeNa taM Namaha bhaviyajaNA // 45 // saptatisahasra lakSANi ekAdaza yatropAsakAdhyayane / uktaM padapramANaM jinena taM namata bhvyjnaaH| upAsakAdhyayanAMga ke viSaya kA varNana dasaNavayasAmAiyaposahasacittarAyamatte ya / baMbhAraMbhapariggahaaNumaNamuddiTTa desaviradede // 46 //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti darzanavratasAmAyikaproSadhasacittarAtribhaktAzca / brahmAraMbhaparigrahAnumatoddiSTA dezaviratA ete // jisa upAsakAdhyayana meM jinendra bhagavAn ne gyAraha lAkha sattara hajAra pada kA pramANa kahA hai| he bhavya jIvo usa upAsakAdhyayanAMga ko tuma namaskAra karo // 45 // vizeSArtha ___ AcArya zubhacandra ne upAsakAdhyayana ke prati zraddhA anurAga prakaTa karane ke lie bhavyajIvoM ko namaskAra karane ke lie prerita kiyA hai| kyoMki jaba upAsakAdhyayana ke prati zraddhA prakaTa hotI hai taba hI bhavyajIva vratoM ko dhAraNa karane ke lie utsuka hotA hai| __darzana pratimA, vrata pratimA, sAmAyika pratimA, proSadha pratimA, sacittatyAga pratimA, rAtribhojanatyAga pratimA, brahmacarya pratimA, Arambha- ' tyAga pratimA, parigrahatyAga pratimA, anumatityAga pratimA aura uddiSTatyAga pratimA ye dezavirata ke gyAraha bheda haiN| arthAt dezavirata gyAraha prakAra ke hote haiM / / 46 // jatthe yArahasaddhA dANaM pUyaM ca saMhasevaM ca / vayaguNasIlaM kiriyA tesi maMtA vi muccati // 47 // yatrakAdazazraddhA dAnaM pUjA ca saMghasevA ca / vrataguNazIlAni kriyA teSAM maMtrA api ucyante // upAsakAdhyayanasya padAni 1170000|shlok 597735007155000 / akSara 19127520228960000 / ___ idi uvAsayajkayaNaM sattamaM agaM gada-ityupAsakAdhyayanaM saptamaGgaM gtm| jisa grantha ( aMga ) meM zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kA, zrAvaka ke vratoM kA, samyagdarzana ko vizuddhi kA, dAna, pUjA, saMghasevA, zrAvakoM ke vrata ( pA~ca aNuvrata ) guNa ( tIna guNavata) cAra zikSAvrata rUpa sAta zIloM kA, zrAvaka kI kriyAoM ( 53 kriyA ) kA tathA unake bhedoM kA arthAt dhAraNa karane kI vidhi kA varNana hai| vaha upAsakAdhyayanAMga kahalAtA hai / / 47 / /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra 29 saMkSepa se pratimAoM kA svarUpa darzanapratimA-aSTamUlaguNa' dhAraNa, saptavyasana kA tyAga, abhakSya bhakSaNa nahIM karanA, zAstrokta antarAya kA pAlana karanA tathA saMsAra, zarIra aura paJcendriya janya viSayoM se virakta honA tathA paMca parameSThI kI bhakti meM lIna honA, darzanapratimA hai| isa pratimA kA pAlana karane ke lie samyagdarzana kI parama AvazyakatA hai aura tattva zraddhAna rUpa samyagdarzana ko nirmala karane ke lie pAnI chAnakara pInA, rAtri meM cAroM prakAra ke AhAra kA, saptavyasana kA tathA aSTamUlaguNoM kA niraticAra pAlana karanA caahie| vrata pratimA-darzana pratimA kI kriyA ke sAtha pA~ca aNuvrata, tIna gaNavrata aura cAra zikSAvratoM kA niraticAra pAlana krnaa| isameM pA~ca aNuvratoM kA niraticAra pAlana hotA hai aura sAta zIla ( tIna guNavrata, cAra zikSAvrata) meM aticAra laga sakatA hai| sAmAyika pratimA-tInoM saMdhyAoM ke samaya mana, vacana, kAya ko zaddha kara jina mandira athavA apane ghara meM vA anya pavitra sthAna meM pUrva vA uttara dizA meM mukha karake jinadharma, jinavANI, jina bimba, jinAlaya aura paMcaparameSThI kI vandanA karanA hai| jisameM cAra Avartana, tIna zironati, do namaskAra karake deva vandanA kI jAtI hai tathA Arta-raudradhyAna kA parityAga kara apanI AtmA kA cintana kiyA jAtA hai| proSadha pratimA-aSTamI aura caturdazI ke dina upavAsa karanA vA norasa, eka bAra bhojana karanA athavA saptamI evaM trayodazI ko ekAzana karake aSTamI evaM caturdazI ko upavAsa krnaa| sacittatyAga pratimA--sacitta vanaspati, jala Adi ko nahIM khAnA / rAtribhukta vrata-divA maithuna kA tyAga tathA sUryodaya ke 48 minaTa taka aura sUryAsta ke 48 minaTa pUrva AhAra kA tyAga karanA / brahmacarya vrata pratimA-mana, vacana aura kAya se strI mAtra ko abhilASA nahIM karanA, pUrNa brahmacarya vrata kA pAlana karanA / 1. vaTa phala, pIpala phala, udambara, gUlara aura aMjIra ina pA~ca udambara phala ___kA tyAga tathA madya, mAMsa, madhu kA tyAga / 2. zarAba pInA, mAMsa khAnA, juA khelanA, zikAra khelanA, vezyA sevana, para strI ramaNa aura corI karanA ye sapta vyasana kahalAte haiM /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatta ArambhatyAga pratimA - kRSi, vANijya Adi Arambha kA tyAga karanA / 30 parigrahatyAga pratimA - parimita vastra ke sivAya daza prakAra ke parigraha kA tyAga karanA / anumatityAga pratimA - kRSi Adi Arambha parigraha aura vivAha Adi laukika kAryoM meM anumati dene kA tyAga karanA / uddiSTatyAga pratimA - ghara kA tyAga karake muniyoM ke pAsa vana meM - jAkara guru ke samakSa vrata dhAraNa kara eka laMgoTI aura eka khaNDa vastra rakhanA tathA uddiSTa ( apane lie banAye hue AhAra ) kA tyAga kara bhikSAvRtti se bhojana karanA / yaha zrAvaka kI 11 pratimA haiM / inakA vistAra pUrvaka varNana upAsakAdhyayanAMga meM kiyA gayA hai / zrAvaka kI gyAraha pratimA kA pAlana karane ke lie zrAvaka ke 12 vrata haiM, unakA varNana bhI upAsakAdhyayana meM hai, unakA saMkSepa varNana - saMsAra meM jIva do prakAra ke haiM- trasa aura sthAvara / usameM niraparAdha sajIvoM kI saMkalpapUrvaka kI jAne vAlI hiMsA kA tyAga karanA ahiMsANuvrata hai / jisa asatya bhASaNa se mAnava jhUThA kahalAtA hai, rAja daNDanIya aura loka nindanIya hotA hai aise sthUla asatya bolane kA tyAga karanA satyANuvrata kahalAtA hai / mAlika kI AjJA binA kisI vastu ko grahaNa nahIM karanA cAhe girI huI, bhUlI huI ho, acauryANuvrata kahalAtA hai| pApa ke bhaya se dUsare kI strI kA sevana nahIM karanA aura na dUsaroM ko * sevana karane kI AjJA denA brahma Nuvrata hai | 7 dhana, dhAnya, dAsI, dAsa Adi dasa prakAra ke parigraha kI sImA bA~dhanA parigrahaparimANuvrata hai / jinase aNuvratoM kI saMpuSTi, vRddhi aura rakSA hotI hai unheM guNavata kahate haiM / ye guNavrata tIna haiM- digvrata, anarthadaNDavrata aura bhogopabhogaparimANavrata / niraMkuza tRSNA ko niyantrita karane ke lie dizA aura vidizAoM meM - gamanAgamana kI maryAdA karanA digvrata hai /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra 31 binA prayojanA kI mana, vacana aura kAya ko pravRtti ko rokanA anarthadaNDatyAgavata hai| ___ mAnasika icchAoM para niyantraga karane ke lie bhoga ( eka bAra bhogane yogya AhArAdi kA ) tathA upabhoga ( jinheM punaH-punaH bhogA jA sake aise vastra Adi upabhoga vastuoM kI maryAdA bA~dha lenA bhogopabhogaparimANavata hai| zikSA pradhAna hone se yA niyata kAla ke lie hone vAle vrata ko zikSAvrata kahate haiN| sAmAyika, proSadhopavAsa, dezavirati aura atithisaMvibhAga ye cAra zikSAvrata haiN| ___ samaya kA artha hai ekatva rUpa se gamana arthAt mana, vacana, kAya kI kriyAoM se nivRtta hokara eka Atma dravya meM lIna honA / tathA caityabhakti, paMcaguru bhakti aura anta meM samAdhibhakti, madhya meM do kAyotsarga, cAra Avarta, tIna zironati tathA do namaskAra rUpa kriyA ko dina meM eka bAra, do bAra yA tIna bAra karanA sAmAyika zikSAkta hai| proSadha kA artha hai parva yA eka bAra bhojana krnaa| yaha aSTamI, caturdazI ke dina kiyA jAtA hai| kyoMki ina donoM tithiyoM ko parva kahate haiN| parva ke dina ekAzana yA upavAsa karanA proSadhavrata hai| pratidina gRha, grAma Adi ke jAne kI maryAdA karanA dezavirati hai| jinake Ane kI pratipadA Adi tithi niyata nahIM hai, unheM atithi kahate haiN| una atithiyoM kA pujA-satkAra, navadhAbhaktipUrvaka aura sAta guNa sahita AhAra dAna denA atithisaMvibhAga vrata hai / ___niSpratikAra upasarga, durbhikSa, bur3hApA aura roga ke upasthita ho jAne para dharma ke lie zarIra ko chor3anA sallekhanA kahalAtI hai| sva aura para kA anugraha karane ke lie apane dhana kA tyAga karanA, saMsAra tAraka tIna prakAra ke pAtroM ko dAna denA aura nizcaya se rAgadveSa kA tyAga karanA dAna hai| paMca parameSThI, jinabimba, jina mandira, jinazAstra aura jinadharma rUpa nava devatA kI arcA karanA pUjA hai| muni, AryikA, zrAvaka, zrAvikAoM ke samUha ko saMgha kahate haiN| usa saMgha kI sevA karanA, unakI Apatti ko dUra karanA saMghasevA hai| ATha mUlaguNa, bAraha aNuvrata, bAraha tapa, samatA, gyAraha pratimA, cAra
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti .. prakAra kA dAna, jalagAlana, rAtribhojanatyAga, samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA pAlana ye zrAvaka kI 53 ( trepana ) kriyA haiN| ___ isa prakAra zrAvaka ke sarva vratoM kA vidhAna, unake dhAraNa kI vidhi, maMtroccAraNa Adi ke vidhAna kA jisameM kathana hai vaha upAsakAdhyayanAMga hai| zrAvaka ke vrata dhAraNa kI vidhi, garbhAdhAnAdi eka sau ATha kriyAoM kA kriyAvizAlapUrva meM vistAra pUrvaka kreNge| ____ isa upAsakAdhyayanAMga ke gyAraha lAkha sattara hajAra ( 1170000) pada haiM / isa aMga ke zloka kI saMkhyA unasaTha nIla satahattara kharaba paiMtIsa araba ikottara lAkha pacapana hajAra ( 597735007155000 ) hai| isa aMga kI akSara saMkhyA unnIsa zaMkha, bAraha nIla, pacahattara kharaba, bIsa araba, bAIsa karor3a, niyAsI lAkha, sATha hajAra (1912,75,20,22,89,60000) pramANa hai| // isa prakAra upAsakAdhyayanAMga kA kathana samApta huA / / antakRtadazAMga kA kathana aMtayaDaM varamaMgaM payANi tevIsalakkha susahassA / aTThAvIsaM jattha hi vaNijjai aMtakayaNAho // 48 // antakRdvaramaGga padAni trayoviMzatilakSANi sahasrANi / aSTAvizatiH yatra hi varNyate antakRnnAthaH // paDititthaM varamuNiNo daha daha sahiUNa tibvamuvasaggaM / iMdAdiraiyapUyaM laddhA -muMcaMti saMsAraM // 49 // pratitIrthaM varamunayo daza daza soDhvA tiivrmupsrg| indrAdiracitapUjAM labdhvA muJcanti saMsAraM // mAhappaM varacaraNaM tesi vaNijjae sayA rammaM / jaha vaDDhamANatitthe dahAvi aMtayaDakevalio // 50 // mAhAtmyaM varacaraNaM teSA varNyate sadA ramyaM / yathA vardhamAnatIrthe dazApi antkRtkevlinH|| jisa aMga meM antakRta nAtha ( antakRta kevalI ) kA varNana kiyA 'jAtA hai, vaha zreSTha antakRta aMga hai, jisake teIsa lAkha aTThAisa hajAra pada haiM // 48 //
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra -33 jinhoMne saMsAra kA anta kiyA hai, yA kevalajJAna aura mokSa eka sAtha prApta kiyA hai unako antakRtanAtha kahate haiN| unakA varNana jisa aGga meM kiyA gayA hai, antakRtanAtha aGga kahalAtA hai| pratyeka tIrthaMkara ke tIrtha meM daza-daza zreSTha muni ghora upasarga ko sahana kara tathA indra ke dvArA racita pUjA ko prApta kara saMsAra ko chor3ate haiM, isase jAnA jAtA hai ki ve antamuharta paryanta terahaveM guNasthAna ko prApma kara tatpazcAt 14veM guNasthAna meM jAkara mukti ko prApta karate haiM / yadyapi 8, 9, 10, 12, 13 aura 14vA~ ye saba guNasthAna eka antama harta meM hI hote haiM tathApi antarmuhUrta ke asaMkhyAta bheda haiM ataH indra ke dvArA pUjA prApta kara saMsAra chor3ate haiN| isase anumAna lagAyA jAtA hai ki ve 13veM guNasthAna ko prApta kara caudaha meM jAte haiN| parantu vizeSa antara na hone se eka sAtha kaha diyA jAtA hai / / 49 // jisa aMga meM ghora upasarga sahana kara kevalajJAna upArjana kara mokSa meM jAne vAle kevaliyoM ke mAhAtmya tathA unakA ramaNIya zreSTha AcaraNa varNana kiyA jAtA hai-jaise pratyeka tIrthaMkara ke samaya meM daza-daza antakRta kevalI hote haiN| vaise mahAvIra bhagavAn ke tIrtha meM daza antakRtakevalI hue the| unake nAma nimna prakAra haiM // 50 // antakRtadazAMga meM antakRta daza kevaliyoM ke nAmamAyaMga rAmaputto somila jamalIkaNAma kikkNbii| sudaMsaNo valIko ya NamI alaMbaddha puttalayA // 51 // maMtago rAmaputraH somilaH yamalokanAma kiSka vilH| sudarzanaH balikazca namiH pAlaMvaSTaH putraaH|| antakRzAGgasya padAni 2328000 / zlokAH 1189339398852000 / akSarANi 38058860763234000 / iti aMtayaDa dazAMgamaTThamaM gadaM-ityantakRddazAGgamaSTamaM gatam / mAMtaga, rAmaputra, somila, yamalIka nAma, kiSkavila, sudarzana, balika, nami, pAlamba aura aSTamaputra // 51 // ___ isI prakAra pratyeka tIrthaMkara ke samaya meM daza-daza munigaNa ghoropasarga ko sahana kara karmoM kA kSaya kara antakRtakevalI hue haiM, unakI dazA
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti-- ghoropasarga Adi kA varNana jisameM pAyA jAtA hai, use antakRtaddazAMga kahate haiN| antakRta dazAMga ke pada, zloka aura akSaroM ko saMkhyA kA kathana antakRddazAMga ke pada teIsa lAkha, aTThAIsa hajAra haiM (2328000) isa aGga ke zlokoM ko saMkhyA eka sau aTThAraha nIla, tirAnabe kharaba, unacAlIsa araba, unacAlIsa karor3a, aTThAsI lAkha, bAvana hajAra (118,93,39,39,88,52000 ) hai| tathA akSaroM kI saMkhyA tIna hajAra ATha sau pA~ca nIla, aThAsI kharaba, sATha araba, chihattara karor3a, battIsa lAkha, cautIsa hajAra ( 3805,88,60,76,32,34000 ) hai / / / isa prakAra antakRddazAMga kA kathana samApta huA / anuttaropapAdika dazAMga kA kathana tiNahaMcaucaudugaNavayANi cANuttaropavAdadase / vijayAdisu paMcasu ya uvavAyikA vimANesu // 52 // trinabhazcatuzcaturdikanavapadAni cAnuttaropapAdadazake / vijayAdiSu paMcasu ca aupapAdikA vimAneSu // paDititthaM sahiUNa hu dAruvasaggopaladdhamAhappA / daha daha muNiNo vihiNA pANe mottUNa jhANamayA // 53 // pratitIrtha soDhvavA hi dAruNopasarga upalabdhamAhAtmyAH / daza daza munayo vidhinA prANAn muktvA dhyaanmyaaH|| vijayAdisu uvavaNNA vaNNijjaMte suhAvasuhabahulA / te Namaha vIratitthe ujudAso salibhaddakkho // 54 // vijayAdiSapapannA varNyante svbhaavsukhbhulaaH| tAn namana vIratorthe RjudAsaH shaalibhdraakhyH|| suNakkhatto abhayo vi ya dhaNNo vrvaarisennnnNdnnyaa| gaMdo cilAyaputto kattaiyo jaha taha aNNe // 55 // sunakSatro'bhayo'pi ca dhanyaH varavAriSeNanandanau / nandaH cilAtaputraH kArtikeyo yathA tathA anyeSu // 1. yathA vardhamAna tIrthe ete tathAnyeSu tIrtheSu anye daza /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra 35 anuttaropapAdAGgasya pdaani--9244000| shlokaaH-472261744146000| akSarANi--15112375811667000 / idi aNuttarovavAdaM NavamaM aGgaM gadaM--ityanuttaropapAdaM navamaM aMga gataM / anuttaropapAdika dazAMga meM tIna zUnya cAra cAra do nau ( bAnabe lAkha cavAlIsa hajAra ( 9244000 ) pada haiN| upapAda janma vAloM ko aupapAdika kahate haiN| vijayAdi pA~ca anuttara vimAnoM meM utpanna hone se anuttaropapAdika kahalAte haiM // 52 // pratyeka tIrthaMkaroM ke samaya meM upalabdha ( prApta ) kiyA hai mAhAtmya ko jinhoMne aise dhyAna meM lIna, daza daza mahAmuni ghora upasarga ko sahana kara vidhipUrvaka prANoM ko chor3akara vijayAdi anuttaroM meM utpanna hote haiM, jo svabhAva se sukhI haiM unakA varNana jisameM pAyA jAtA hai, usako anuttaropapAdika dazAMga kahate haiN| jaisA varddhamAna ke tIrtha meM 1. RjudAsa, 2. zAlibhadra, 3. sunakSatra, 4. abhaya, 5. dhanyakumAra, 6. zreSThavAriSeNa, 7. nandana, 8. nanda, 9. cilAtaputra aura kArtikeya daza muni ghora upasarga ko sahana kara vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddhi inameM utpanna hue haiM, usI prakAra anya teIsa tIrthaMkaroM ke tIrtha meM bhI daza daza muni ghoropasarga sahana kara vijayAdi pA~ca anuttaroM meM utpanna hote haiM / he bhavya jIvo ! tuma unako namaskAra karo // 53-54-55 // vizeSArtha upapAda janma jinakA prayojana hai ve aupapAdika kahalAte haiN| vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddhi ye pA~ca anuttara kahalAte haiM / anuttaroM meM utpanna hone se anuttaropapAdika kahalAte haiM / cetana aura acetana kRta ke bheda se upasarga do prakAra kA hotA hai| tiryaJca kRta, mAnava kRta aura deva kRta ke bheda se cetana kRta upasarga tIna prakAra kA hai| isa prakAra cetana aura acetana kRta cAra prakAra ke ghoropasarga ko sahana kara pA~ca anuttaroM meM utpanna hone vAle munigaNoM kA varNana anuttaropapAdika aGga meM pAyA jAtA hai / anuttaropapAdika dazAMga kI pada saMkhyA bAnabe lAkha, cavAlIsa hajAra ( 9244000 ) hai| zloka saMkhyA saiMtAlIsa nIla, bAIsa kharaba, ikasaTha
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaSNati araba, cauhattara karor3a, ikatAlIsa lAkha, chiyAlIsa hajAra ( 47,22,61, 74,41,46000 ) hai| isa aGga ke akSaroM kI saMkhyA pandraha zaMkha, gyAraha nIla, teIsa kharaba, pacahattara araba, IkyAsI karor3a, solaha lAkha, sar3asaTha hajAra ( 15,11,23,75,81,16,67000) pramANa hai / // isa prakAra anuttaropapAdika aGga kA kathana samApta huA / / praznavyAkaraNa aMga kA kathana pahANaM vAyaraNaM aMga payANi tiyasuNNasolasiyaM / teNavadilakkhasaMkhA jattha jiNA vetti suNaha jaNA // 56 // praznAnAM vyAkaraNamaga padAni trizUnyaSoDaza / trinavatilakSasaMkhyA yatra jinA buvanti zRNuta jnaaH|| isameM pratipAdya viSaya kA kathana paNhassa dUdavayaNaNa?pamuTThimaNutthayasaruvassa / dhAduNaramUlajassa vi attho tiyakAlagocarayo // 57 // praznasya dUtavacananaSTapramuSTimanaHsthasvarUpasya / dhAtunaramUlajAsyapi arthstrikaalgocrH|| dhaNadhaNNajayaparAjayalAhAlAhAdisuhaduhaM NeyaM / joviyamaraNatyo vi ya jattha kahinjai sahAveNa // 58 // dhanyadhAnyajayaparAjayalAbhAlAbhAdisukhaduHkhaM / jIvitamaraNArtho'pi ca yatra kathyate svabhAvena // jinendra bhagavAn ne jisameM tirAnabe lAkha, solaha hajAra pada kahe haiM, usako prazna vyAkaraNa aGga kahate haiM bhavyo suno / / 56 / / prazna kA artha hai pRcchA ( pUchanA ) aura vyAkaraNa kA artha hai vyAkhyAna-arthAt jisameM prazna kA vyAkhyAna kiyA jAtA hai usako praznavyAkaraNa kahate haiN| dUta vacana, naSTa, pramuSTi, manastha cintA kA svarUpa, dhAtu, nara aura mUlaja prazna ko trikAla gocara dhana-dhAnya, jaya-parAjaya, lAbha-alAbha, sukha-dukhAdi tathA jIvita-maraNa artha kA svabhAva se jisameM kathana kiyA jAtA hai vaha prazna vyAkaraNa hai / / 57-58 //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra 37 vizeSArtha dUta vacana-koI dUta Akara yuddha ke nimitta bhare svara meM prazna kare to pUchane vAle kI jIta ho, rikta svara meM prazna kare to dUsare ko jaya ho aura donoM svara calate hue prazna kare to donoM kI jaya hotI hai| praznakartA yadi prathama jJAtA kA nAma uccAraNa kara anantara Atura ( rogI ) kA nAma uccAraNa karatA hai to rogI "roga se mukta ho jAtA hai" aisA phala kahanA caahie| yadi pRcchaka rogI kA nAma prathama uccAraNa karatA hai anantara jJAtA kA to usakA phala hai rogI kI mRtyu / jaise gurudeva merA bhAI bImAra hai, ThIka hogA ki nahIM ? isameM prathama guru ke nAma kA uccAraNa hai ataH rogI avazya niroga hogaa| ___ yadi pRcchaka pUchatA hai "bhAI bImAra hai, gurudeva ThIka kaba hogA ?" isameM Atura kA nAma prathama liyA hai ataH isa prazna kA phala hai rogI kA mrnn| pRcchaka jisake lie pUche usake nAmAkSara sama ( do, cAra, chaha ityAdi ) ho| bAyIM nAr3I bahatI haI kI tarapha khar3A hokara pUche to avazya vijaya evaM nirogatA prApta ho / nAma ke viSamAkSara (eka, tIna, pA~ca ityAdi ) vAle ke lie dAhinI nAr3I ( zvAsa ) bahatI huI meM khar3A hokara pUche to zubha hai isase viparIta azubha hai / arthAt parAjaya, alAbha, duHkha Adi kA sUcaka hai| isI prakAra koI bhUtAdi gRhIta ho, roga se pIr3ita ho, sarpa ne kATA ho, usake lie pUrvavat viSamAkSara vAle ke lie dAhinI nAr3I aura samAkSara vAle ke lie bAyIM nAr3I kI tarapha khar3e hokara pUchanA zubha sUcaka hai, isase viparIta azubha hai| jina logoM kI janma-patrI nahIM ho yA kho gaI ho unake praznAnusAra janma-patrI banAnA naSTa prazna kahalAtA hai| muSTi prazna-koI Akara pUchatA hai merI muSTi meM kauna sI raMga kI vastu hai ? yadi prazna ke samaya meSa lagna hai to muTThI meM lAla raMga kI vastu, vRSa lagna ho to pIle raMga kI vastu, mithuna lagna ho to nIle raMga kI vastu, karka lagna ho to gulAbI raMga ko vastu, siMha lagna ho to dhUmra varNa ko, kanyA lagna ho to nIle varNa kI, tulA, dhanu evaM mIna lagna meM pIta varNa kI, vRzcika meM lAla raMga kI tathA makara evaM kuMbha lagna meM kRSNa varNa kI vastu hotI hai| isa prakAra lagneza ke anusAra vastu ke svarUpa kA pratipAdana karanA muSTi prazna hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 aMgapaNNatti mUka prazna vA manastha-koI mAnava mauna se Akara baiThA hai, usa samaya yadi meSa lagna ho to mana meM manuSya kI cintA, vRSa lagna ho to catuSpada gAya, bhaiMsa Adi kI, mithuna ho to garbha kI, karka ho to vyavasAya kI, siMha ho to apanI, kanyA ho to strI kI, tulA ho to dhana kI, vRzcika ho to rogI kI, dhanu ho to zatru kI, kubha ho to sthAna kI aura mIna ho to deva sambandhI cintA jAnanA cAhie / - AcAryoM ne suvidhA ke lie prazna ke dhAtu, nara ( jIva ) aura mUla ye tIna nAma rakhe haiN| ataH a, A, i, e, o, aH, ka kha ga gha ca cha ja jha Ta Tha Da Dha ya za ha ye vyaMjana aura svara jIva (nara) saMjJaka haiM / u U aMta tha da dha pa pha ba bha va sa ye svara vyaMjana dhAtu saMjJaka haiM aura I ai aura r3a ana ma ra Sa ye svara vyaMjana mUla saMjJaka haiN| prazna karate samaya ina svara vyaMjanoM ke uccAraNa se phala kahanA dhAtu nara mUlajA prazna kahalAtA hai| isa prakAra praznavyAkaraNa meM aneka prakAra ke praznoM kA uttara diyA gayA hai| AkkhevaNI kahAe kahijjai paNhado subhabvassa / paramadasaMkArahidaM titthayarapurANavattaMtaM // 59 // avakSepaNI kathA kathyate praznataH subhavyasya / paramatazaMkArahitaM tIrthaMkarapurANavRttAntaM // paDhamANuyogakaraNANuyogavaracaraNadavvaaNuyogaM / saMThANaM loyassa ya yadisAvayadhammavitthAraM // 60 // prathamAnuyogakaraNAnuyogavaracaraNadravyAnuyogAni / saMsthAnaM lokasya ca yatizrAvakadharmavistAraM // isa aMga meM kathita, AkSepiNI, vikSepiNI, saMvedinI aura nirvedinI kathAoM kA kathana aura lakSaNa isa prakAra hai prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga, drvyaanuyog| paramAgama padArthoM kA tathA tIrthaMkarAdi kA vRttAnta, loka saMsthAna, zrAvaka, yati dharma kA vistAra, paMcAstikAya Adi kA, paramata kI zaMkA rahita kathana karanA arthAt svamata kA sthApana karanA, AkSepiNI kathA hai| arthAt jisameM yaha kathana hai vaha AkSepiNI kathA hai / / 59-60 //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra vizeSArtha jisa anuyoga meM mahApuruSoM ke jIvana kA varNana hai jo bodhi' aura samAdhi kA nidhAna ( kAraNa ) hai vaha prathamAnuyoga hai| loka aloka kA vibhAga, yuga kA parivartana, caturgati ke bhramaNa kA sthAna Adi kA kathana karanevAlA karaNAnuyoga hai| muni aura zrAvakoM ke dharma kA vA unakI kriyAoM kA varNana karane vAlA caraNAnuyoga hai| jIva, ajIva, Asrava, baMdha saMvara, nirjarA, mokSa, puNya, pApa Adi tattvoM kA varNana jisameM hai, vaha dravyAnuyoga hai| jIva pudgala, dharma, adharma aura AkAza ye pA~ca dravya paMcAstikAya haiN| paMcatthikAyakahaNaM vakkhANijjai sahAvado jattha / vikkhevaNI vi ya kahA kahijjai jattha bhavvANaM // 61 // paMcAstikAyakathanaM vyAkhyAyate svabhAvato yatra / vikSepiNI api ca kathA kathyate yatra bhavyAnAM // paccakkhaM ca parokkhaM mANaM duvihaM gayA pare duvihA / parasamayavAdakhevo karijjaI vittharA jattha // 62 // pratyakSa ca parokSa mAnaM dvividhaM nayAH pare dvividhaaH| parasamayavAvakSepaH kriyate vistAreNa yatra // subhavya jIva ke (Asanna bhavya ke) praznAnusAra jisameM cAra anuyoga, paMcAstikAya, yati zrAvaka dharma, loka saMsthAna kA varNana hai vaha AkSepiNI kathA hai / tattvoM kA nirUpaNa karane vAlI AkSepiNI kathA hai| bhavyajIvoM ke lie vikSepiNI kathA kA varNana bhI prazna vyAkaraNa meM kiyA jAtA hai // 61 / / pratyakSa aura parokSa ke bheda se pramANa do prakAra kA hai| "dravyA1. samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI prApti bodhi hai| 2. ratnatraya ko dhAraNa kara usakA anta taka nirvAha karanA samAdhi hai / 3. indriya aura mana kI sahAyatA ke binA padArthoM ko jAnane vAle avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna pratyakSa pramANa haiM / 4. indriya aura mana kI sahAyatA se padArthoM ko jAnane vAle matijJAna aura zrutajJAna parokSa pramANa haiN| 5. dravya kI mukhyatA se kathana karane vAlA dravyAthika naya hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ to aMgapaNNatti --- thika, 'paryAyAthika ke bheda se naya ke do bheda haiN| jisameM pramANa nayAtmaka yuktiyukta hetu Adi ke bala se sarvathA ekAntavAdiyoM ke mata kA vistAra. pUrvaka khaNDana kiyA jAtA hai vaha vikSepiNo kathA hai // 62 // dasaNaNANacarittaM dhammo titthayaradevadevassa / tamhA pabhAvateovIriyavama[raNANasuhaAdi / / 63 // darzanajJAnacaritrANi dharmaH tIrthaMkaradevadevasya / tasmAt prbhaavtenovoryvrjnyaansukhaadyH|| saMvejaNIkahAe bhaNijjai sayalabhavvabohatthaM / NivvejaNIkahAe bhaNijjai parama veraggaM // 64 // saMvejanIkathayA bhaNyate sakalabhavyabodhanArtha / nirvajanIkathayA bhaNyate paramavairAgyaM // saMsAradehabhogA rAgo jIvassa jAyade tamhA / asuhANaM kammANaM baMdho tatto have dukkhaM // 65 // saMsAradehabhogA rAgo jIvasya jAyate tasmAt / azubhAnAM karmaNAM bandhaH tato bhavedaduHkhaM / asuhakule utpatti viruvadAliddaroyabAhullaM / avamANaM Naraloe parakammakaro mahApAvo // 66 // azubhakule utpattiH virUpadAridrayarogabAhalyaM / apamAnaM naraloke parakarmakaro mahApApaH // evaMvihaM kahANaM vAyaraNaM veva paNhavAyaraNe / dahame aMge NiccaM karijjamANaM sayA suNaha // 67 // evaMvidhaM kathAnAM vyAkaraNaM veda prshnvyaakrnne| dazameMge nityaM kriyamANaM sadA shRnnut| praznavyAkaraNAGgasya padAni 9316000 / zlokAH 4759401133894000 / akSarANi 152300836284608000 / idi paNhavAyaraNaM vazamaM agaM gadaM-iti praznavyAkaraNaM dazamaM aMgaM gtm| sakala bhavya jIvoM ko saMbodhana karane ke lie samyagdarzana, samyagjJAna, 1, paryAya kI mukhyatA se kathana karane vAlA paryAyArthika naya hai /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra aura samyakcAritra rUpa dharma kA tathA dharma se utpanna ( dharma kA phalabhUta ) tIrthaMkara deva, deva ke prabhAva, teja, vIrya, zreSTha jJAna ( kevalajJAna ) sukhAdi kA varNana saMvedinI kathA ke dvArA kiyA jAtA hai| arthAt tIrthaMkara, gaNadhara, RSi, cakravartI, baladeva Adi ke puNya phala kA varNana jisameM kiyA jAtA hai tathA jisako sunakara jIva puNya kArya karane kA prayatna karatA hai, vaha saMvedinI kathA hai| _ nirvedinI kathA ke dvArA parama vairAgya kA kathana kiyA jAtA hai arthAt saMsAra, zarIra aura bhogoM ( paMcendriya viSayoM ) kA rAga ( anurAga) hai| usase jIva ke azubha karmoM kA bandha hotA hai aura azubha karma se duHkha hotA hai / tathA saMsAra zarIra evaM bhoga ke rAga se utpanna duSkarmoM kA phala hai, manuSya loka meM azubha kula ( nIcakula ) meM utpatti ( nIcakula meM janma ) virUpa aMga, dAridraya rogoM kI bAhulatA ( atyanta rogI zarIra kI prApti ) apamAna, dUsaroM kI sevA karanA mahApApa paryAya kI prApti / nirvedinI kathA meM pApa ke phala kA kathana hai, ki pApa karane se isa / jIva ko naraka, tithaMca aura kumAnuSa yoniyoM meM janma lenA par3atA hai / dAridraya, Adhi-vyAdhiyoM kI prApti bhI pApa karma se hI utpanna hotI hai| yaha saMsArI prANI saMsAra, zarIra aura bhogoM meM Asakta hokara kisa prakAra saMsAra meM bhaTakatA rahatA hai Adi kA kathana karane vAlI saMveginI aura pApa phala kA kathana karane vAlI nirvedinI kathA hai / saMveginI kathA se puNya kAryoM meM pravRtti aura nirvedinI kathA se saMsAra zarIra aura bhogoM se virakti hotI hai / isa prakAra praznavyAkaraNa nAmaka dazaveM aMga meM AkSepiNI Adi kathAoM kA varNana kiyA gayA hai / he bhavya jIvoM, usa aMga kA nitya zravaNa, manana evaM cintana karo // 63-64-65-66-67 // prazna vyAkaraNa ke padoM kI saMkhyA tirAnabe lAkha, solaha hajAra hai| zloka saMkhyA cAra zaMkha, pacahattara nIla, caurAnabe kharaba, eka araba, teraha karor3a, ar3atIsa lAkha, caurAnabe hajAra hai| isa aMga ke akSaroM kI saMkhyA eka padma, bAvana zaMkha, tIsa nIla, ATha kharaba, chattIsa araba, aThAisa karor3a, chiyAlIsa lAkha, ATha hajAra pramANa hai| // isa prakAra praznavyAkaraNa nAmaka dazavA~ aMga samApta huaa| vipAkasUtra aMga kA kathana culasIdilakkha koDI payANi NiccaM vivAgasutte y| kammANaM bahusattI suhAsuhANaM hu majbhimayA // 68 //
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti caturazItilakSANi koTiH padAni nityaM vipAkasUtre ca / karmaNAM bahuzaktiH zubhAzubhAnAM hi madhyamakA // tivvamaMdANubhAvA davve khettesu kAla bhAve ya / udayo vivAyarUvo bhaNijjai jattha vitthArA // 69 / / tIvramandAnubhAvA dravye kSetre kAle bhAve ca / udayo vipAkarUpo bhaNyate yatra vistAreNa // vipAkasUtrAMgasya padAni 18400000 / zlokAH 9400277035600000 / varNAH 300808865139200000 / idi vivAgasuttaMga ekAdasaM gadaM-iti vipAkasUtrAMga ekAdazaM gataM / vipAkasUtra nAmaka gyArahaveM aGga meM eka karor3a caurAsI lAkha nitya (madhyama ) pada haiN| dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke Azraya se pariNata zubhAzubha karmoM kI baha zakti,madhyama zakti tathA tIvra manda anubhAga jisameM vistAra rUpa se varNana kiyA jAtA hai| vA vipAka kA artha hai udaya phala denaa| usa phaladAna zakti kA varNana karane vAlA vipAkasUtra hai // 68 // viziSTa yA nAnA prakAra ke pAka ko vipAka kahate haiM / anantAnubandhi Adi ( tIvra manda Adi ) kaSAyoM ke nimitta se jJAnAvaraNAdi ATha karmoM ke viziSTa pAka kA honA vipAka hai / athavA dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva lakSaNa nimitta bheda se utpanna huA nAnA prakAra kA karmoM kA pAka ( phala dAna zakti ) ko vipAka kahate haiN| isakA dUsarA nAma anubhAga yA anubhava hai / jJAnAvaraNAdi ATha karmoM ke tIvra manda mandatara Adi phala-dAna zakti kA jisameM kathana hai, vaha vipAkasUtra aMga kahalAtA hai / / 69 / / isa aMga ke padoM kI saMkhyA eka karor3a, caurAsI lAkha hai| zloka saMkhyA nau zaMkha, cAlIsa nIla, do kharaba, satahattara araba, tIna karor3a, chappana lAkha hai / isake akSaroM kI saMkhyA tIna padma, assI nIla, aThAsI kharaba, paiMsaTha araba, teraha karor3a bAnave lAkha pramANa hai| // isa prakAra vipAkasUtra kA kathana samApta huaa| gyAraha aMga ke padoM kI saMkhyA eyAraMgapayANi ca koddiicupNcdhsulkkhaaii| vi sahassAdo vocche punvapamANaM samAseNa // 7 // ekAdazAGgapadAni ca koTicatuSkapaMcadazalakSANi / api sahane dve vakSye pUrvapramANaM samAseNa //
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra ekAdazAnAmaGgAnAM padAni 41502000 / zlokAH 21202733561493000 / akSarANi 678481473967776000 / idi ekAdasAMgAni gadAni-ityekAdazAGgAni gatAni / pUrva pramANa ke samAsa ( milAkara ) sarva gyAraha aMgoM ke padoM kA pramANa cAra karor3a pandraha lAkha do hajAra pramANa hai / / 70 / / sarva gyAraha aGgoM ke padoM kA pramANa cAra karor3a, pandraha lAkha, do. hajAra ( 41502000 ) pramANa hai| ina gyAraha aMgoM ke zloka saMkhyA ikkIsa zaMkha, bIsa nola, sattAisa kharaba, tetIsa araba, chappana karor3a, caudaha lAkha, tirAnabe hajAra ( 21, 20,27,33,56,14,93000 ) pramANa hai| ina gyAraha aMga ke sarva akSaroM kA pramANa chaha padma, aThahattara zaMkha, ar3atAlIsa nIla, cauhattara kharaba, teraha araba, chayAnabe karor3a, satahattara lAkha, chiyattara hajAra (6,78,48, 74,73,96,77,76000) pramANa hai| // isa prakAra gyAraha aMgoM kA varNana samApta huaa| bArahaveM dRSTivAda aMga kA kathana diTippavAdamaMgaM pariyammaM sutta puzvagaM ceva / paDhamANuoga cUliya paMcapayAraM gamaMsAmi // 71 // dRSTipravAdamaGgaM parikarma sUtra pUrvAGgaM caiva / prathamAnuyogaM cUlikA paMcaprakAraM namAmi // parikarma, sUtra, pUrvAMga, prathamAnuyoga aura cUlikA ke bheda se pA~ca prakAra ke dRSTipravAda aMga ko maiM namaskAra karatA hU~ // 71 / / tattha payANi paMca yaNabha Nabha cha paMca aTTha chaDa suNNaM / aMka kameNa ya yANi jiNAgame NiccaM // 72 // tatra padAni paMca nabho nabhaH SaT paMca aSTa SaT aSTa zunyaM / aMkaM krameNa ca jJeyAni jinAgame nityaM // dRSTivAdAGga pada saMkhyA 1086856005 / zlokAH 555258018-- 739427107 / varNa saMkhyA 17768256599661667440 / viTThINaM tiNi sayA tesaTThINaM vi micchavAyANaM / jattha NirAkaraNaM khalu taNNAmaM diTTivAdaMgaM // 73 / /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapANatti dRSTInAM trizatAni triSaSTe: mithyAvAdAnAM / yatra nirAkAraNaM khalu tannAma dRSTivAvAGgam // taM jahA-tadyathAkiriyAvAyaviTThINaM kokkala-kaMTheviddhi-kosiya-harimaMsu-mAMdhAviyaromasa-muDa-assalAyaNAdINaM asodisabaM ( 180) / kriyAvAdinAM kautkala-kaMTheviddhi-kauzika-harizmazru-mAMdhapikaromaza-muMDa-AzvalAyanAdInAM AzItizataM ( 180) __ usa dRSTivAda jinAgama meM pA~ca zUnya, zUnya, chaha pA~ca ATha chaha ATha zUnya aura eka ina aMkoM ko "aMkAnAM vAmato gati" isa niyama krama se vyAsa karane se eka sau ATha karor3a, ar3asaTha lAkha, chappana hajAra, pA~ca ( 108,68,56005 ) madhyama padoM kI saMkhyA jAnanA cAhie / / 72 // dRSTivAda aMga kI pada saMkhyA eka sau ATha karor3a, ar3asaTha lAkha, chappana hajAra pA~ca hai ( 108,68,56005 ) / isa aMga kI zloka saMkhyA pA~ca padma, pacapana zaMkha, paccIsa nIla, assI kharaba, aThAraha araba, tehattara karor3a, caurAnaveM lAkha, sattAIsa hajAra eka sau sAta ( 555258018739427107 ) hai| isa aMga ke akSaroM ko saMkhyA eka sau satahattara padma, ar3asaTha zaMkha, paccIsa nIla, paisaTha kharaba, ninyAnaveM araba, chayAsaTha karor3a solaha lAkha, sar3asaTha hajAra, cAra sau cAlIsa (177,68,25,65, 99,66,16,67,440 ) hai| jisa aMga meM tIna sau tresaTha mithyAvAdiyoM (mithyAdRSTiyoM) kA nirAkaraNa kiyA jAtA hai, usako dRSTivAda aMga kahate haiM / / 73 // mUla meM kriyAdRSTi, akriyAdRSTi, ajJAnadRSTi aura vinayadRSTi ke bheda se dRSTiyA~ cAra prakAra kI haiN| ___ isameM kriyAdRSTiyoM ( kriyAvAdiyoM ) ke eka sau assI bheda haiM / jaise prathama 'asti' aisA pada likhanA / usa 'asti' ke cAra bheda haiM / svacatuSTaya apekSA asti, paracatuSTaya se 'asti' hai / 'nitya asti' anitya 'asti' / ina cAra padoM ke Upara 'jIva' 'ajIva' 'Asrava' 'baMdha' 'saMvara' 'nirjarA' 'mokSa' 'puNya' aura 'pApa' rUpa nava padArtha ko likhanA / isake bAda 'kAla' 'Izvara' 'AtmA' 'niyati' 'svabhAva' isa prakAra pA~ca pada likhnaa| isa prakAra 1444945 kA guNA karane para 180 bhaMga hote haiN| kriyAvAdI kahatA hai-jIva apane catuSTaya kI apekSA asti hai / para
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra 45. catuSTaya kI apekSA asti hai| yaha nitya hai, yaha anitya hai| isa prakAra ajIva Adi ke bheda haiM / jIva, ajIva AdikA artha sugama hai| kAlavAda-kAla hI sabako utpanna karatA hai arthAt utpanna honA, maranA, zayana karanA, khAnA, pInA sarva kAlAdhIna hai aisA ekAnta mAnanA kAlavAda nAmaka mithyAtva hai| AtmA ajJAnI hai--Izvara se prerita hokara svarga naraka meM jAtA hai| sukha-duHkha bhI IzvarakRta hai, AtmA kucha nahIM karate haiM yaha IzvaravAda hai / saMsAra meM eka hI mahAn AtmA hai, vaho puruSa hai, vahI deva hai, AtmA hI sarva vyApaka hai, sarvAMga meM chupA huA hai, arthAt zarIra sabako dokhatA hai, parantu AtmA kisI ko nahIM dIkhatA hai| ityAdi kathana karanA AtmavAda nAmaka mithyAtva hai| jo jisa samaya, jisa niyama se jaisA hotA hai vaha usa samaya vaisA usI niyama se hotA hai / aisA mAnanA niyatavAda nAmaka mithyAtva hai / kaMTaka, patthara Adi jitane padArtha haiM unakA tIkSNa honA, kaTu honA, madhura honA Adi sarva svabhAva se hI hotA hai| nirhetuka sarva vastu ko mAnanA svabhAvavAda hai| isa prakAra kriyAvAdiyoM ke eka sau assI bheda hote haiN| kriyAvAda ko mAnane vAle kriyAvAdiyoM ke yaha nAma haiN| kautkala, kaMTheviddhi, kauzika, harizmazru, mAMdhapika, romaza, muMDa aura AzvalAyaNa Adi / yaha kriyAvAdI kevala kriyA ko hI pramukha mAnate haiN| akiriyAvAyadiTTINaM marIci-kavila-ulUya-gagga-vagghabhUi-vadulimAThara-mogalAyaNAdoNaM caurAsIdi (84) akriyAvAdadRSTInAM marIci-kapila-ulUka-gArga-vyAghrabhUti-vAdabalimAThara-maudgalAyanAdInAM caturazItiH (84) ___ akriyAvAdiyoM ke caurAsI bheda haiN| vaha isa prakAra haiM-kriyAvAdI 'astirUpa' se sarva padArtha mAnatA hai, parantu akriyAvAdI sarva padArthoM ko 'nAsti' rUpa mAnatA hai| ataH sarva prathama 'nAsti' pada likhnaa| usake 'sva' aura 'para' pada likhnaa| usake Upara puNya-pApa ko chor3akara jIvAdi sAta padArtha likhanA, unake Upara kAlavAda, AtmavAda, niyativAda, svabhAvavAda aura IzvaravAda likhnaa| isa prakAra ina cAra paMktiyoM ko paraspara guNA karane se 142424745 = 70 bhaMga hote haiN|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatta jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa ye sAta padArtha nAsti rUpa haiM / kAla kI apekSA aura niyati kI apekSA guNA karane se 14 bheda hote haiM, ina 14 bhedoM ko sattara bheda milA dene se akriyAvAdiyoM ke 84 bheda hote haiM / 46 akriyAvAdI mithyAdRSTiyoM ke pramukha manuSyoM ke nAma nimna prakAra haiM / marIci, kavila, ulUka, gArga, vyAghrabhUti, bAdabali, mAThara, maudgalAyana Adi / inhoMne akriyAvAda mithyAtva kI sthApanA kI thI / akriyAvAdI * puruSArtha kA kriyA se kArya kI siddhi nahIM mAnate haiM / ajJAnavAdiyoM ke 67 bhedoM kA varNana aNNA diTTINaM sAyalla - vakkala - kuhumi - sacca mugi-nArAyaNa-kaThamajjhaMdiNa-bhoya-peppalAyana - vAyarAyaNa - siddhikka - detikAyaNa - vasu-jemapihANaM sagasaTTI (67) jJAnadRSTIna zAkalya- valkala - kuthumi - satyamuni - nArAyaNa - kaThamAdhyaMdina - bhoja-paippalAyana - vAdarAyaNa - sviSTika - daityakAyana - vasu - -pramukhAnAM saptaSaSTiH (67) - jaimini ajJAnavAdI ajJAna ko hI mukhya mAnatA hai, ajJAna se hI mokSa mAnatA hai| puNya, pApa, jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa nava tattva haiN| jo kisI naya ( svacatuSTaya ) kI apekSA asti rUpa hai paracatuSTaya kI apekSA nAsti haiN| donoM dharma kI apekSA asti nAsti rUpa haiM kyoMki asti nAsti donoM eka sAtha rahate haiM / donoM kA uccAraNa eka * sAtha nahIM ho sakatA ataH asti avaktavya hai / nAsti bhI pUrNa rUpa se kaha nahIM sakate, ataH nAsti avaktavya hai / donoM kA eka sAtha uccAraNa nahIM ho sakatA ataH asti nAsti avaktavya hai / isa prakAra jIvAdi nau padArthoM kA sAtabhaMgoM ke guNA karane para tresaTha bhaMga hote haiM / yaha samyakpada hai / ajJAnavAdI, jIvAdi padArthoM kA vizvAsa nahIM karate haiM ataH ajJAna- vAdI kahate haiM 'jIvAsti' jIva hai, yaha kauna jAnatA hai| jIva nAsti yaha kauna jAnatA hai / isI prakAra tresaTha bhaMgoM para vizvAsa nahIM karane se ajJAnavAdiyoM ke tresaTha bheda hote haiM / dravyArthika naya kI apekSA AtmA zuddha padArtha hai / paryAyArthika naya kI * apekSA AtmA nava padArtha maya hai parantu dravyArthika naya kI apekSA nava padArtha se atIta zuddha AtmA hai / parantu ajJAnavAdI kahatA hai ki zuddhAtma
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 prathama adhikAra padArtha 'asti' hai aisA kauna jAnatA hai ? zuddhAtma padArtha nahIM hai aisA kauna jAnatA hai / asti nAsti hai aisA kauna jAnatA hai| aura avaktavya hai, aisA kauna jAnate haiN| isa prakAra ye tresaTha bheda meM milAne se ajJAnavAdiyoM ke sar3asaTha bheda hote haiN| ajJAnavAda kI sthApanA karane vAle ke nAma nimna prakAra haiM zAkalya, valkala, kuthumi, satyamuni, nArAyaNa, kaMTha, mAdhyadina, bhoja, paippalAyana, vAdarAyaNa, sviSTika ( siddhikka ) daityakAyana, vasu, jaiminI pramukha haiN| // akriyAvAdI kA varNana samApta // vinayavAdiyoM kA kathana veNaiyadiTThINaM vasiTe-pArAsara-jaukaNa-vammIka-romahassa-Nisaccadatta-vAsa-elAputta-uvamaNava-iMdadatta-ayacchipa muhANaM battIsA ( 32 ) vainayikadRSTInAM vasiSTha-pArAsara-jatukarNa-vAlmIki-romaharSaNi-satyadattavyAsa.elAputra-aupamanyava-aindradatta-AgastyAdInAM dvAtriMzat ( 32 ) idi milidUNa tisaTThiuttaratisadIkuvAyanirAyaNa prarUvayaM / iti militvA triSaSTayuttatrizatakuvAdanirAkaraNaM prarUpitaM / vinayavAdiyoM ke battIsa bheda isa prakAra haiM jo vinaya se hI mokSa mAnate haiM / unakA kathana hai ki rAjA, jJAnI, yati, bAla, vRddha, mAtA aura pitA inakA mana, vacana, kAya aura dAna se vinaya, satkAra, sevA karanA cAhie / isa prakAra vinaya karane yogya ATha janoM kA mana, vacana, kAya aura dAna ina cAra bhedoM se gugA karane para vinayavAdiyoM ke battIsa bheda hote haiN| vainiyika mithyAtva kA sthApana karane vAloM kA nAma isa prakAra hai vasiSTha, pArAzara, jatukarNa, vAlmIki, romaharSaNi, satyadatta, vyAsa, elAputra, aupamanyava, aindradatta, AgastyAdi battIsa mAnava haiN| isa prakAra kriyAvAdI-akriyAvAdI, ajJAnavAdI aura vinayavAdiyoM ke tIna sau saTha bheda haiN| ___isa prakAra ve svacchanda hokara vastu svarUpa kA pratipAdana karate haiM ye tIna sau saTha pAkhaNDa jIvoM ko vyAkulatA utpanna karate haiM aura ajJAnI jIvoM ke citta ko harate haiM / tIna sau tresaTha hI mithyAtva nahIM hai apitu asaMkhyAtaloka pramANa haiN| jo vacana ke agamya haiN| ina sarva mithyAtva pAkhaNDoM kA nirAkaraNa jisameM kiyA jAtA hai usako dRSTivAda aMga
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 aMgapaNNatti kahate haiM / athavA isa bArahaveM aMga meM aneka dRSTiyoM kA varNana kiyA hai isalie isako dRSTivAda kahate haiN| - isa prakAra tIna sau saTha pAkhaNDa ( mithyA ) vAdiyoM kA nirAkaraNa karane vAlA dRSTivAda nAmaka aMga kA prarUpaNa kiyaa| idi bArahaaMgANaM samaraNamiha bhAvado mayANiccaM / subhacaMdeNa hu raiyaM jo bhAvai so suhaM pAvai // 74 // iti dvAdazAMGgAnAM smaraNamiha bhAvato mayA nityaM / zubhacandreNa hi racitaM yo bhAvayati sa sukhaM prApnoti // eyArasudasamudde jo divvadi divvabhAveNa / so saMsAradavANalajAlAloNo Na saMpajjai // 75 // - ekAdazazrutasamudre yo dIvyati' divyabhAvena / sa saMsAradAvAnalajvAlAlIno na smpdyte|| daMsaNaNANacaritaM tave ya pAvaMti sAsaNe bhaNiyaM / jo bhAviUNa mokkhaM taM jANaha sudaha mAhappaM // 76 // darzanajJAnacAritreNa tapasA ca prApnuvanti zAsane bhaNitaM / yo bhAvayitvA mokSaM tajjAnIhi zrutasya mAhAtmyaM / eyArasaMgapayakayaparUvaNaM mae pamAdadoseNa / bhaNiyaM kiM pi viruddhaM sohaMtu suyogiNo NiccaM // 77 // ekAdazAGgapadakRtaprarUpaNaM mayA pramAdadoSeNa / bhaNitaM kimapi viruddhaM zodhayantu suyogino nityaM // idi siddhatasamuccaye bArahaaGgasamaraNAvarAbhihANe aMgapaNNatIe aGgANivaNANAma paDhamo ahiyAro sammatto // 1 // isa prakAra mujha zubhacandra ne bhAvapUrvaka bAraha aMgoM kA smaraNa karake isa grantha kI racanA kI hai / jo bhavya jIva isa grantha kI bhAvanA karatA hai, cintana karatA hai vaha sukha ko prApta karatA hai| arthAt vaha sAMsArika abhyudayoM kA upayoga kara mukti ko prApta karatA hai / 74 // jo bhavya prANI isa gyAraha aMga rUpa zAstra samudra meM divya bhAvoM se 1. krIDati /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra ramaNa karatA hai / isameM magna hotA hai, vaha saMsAra dAvAnala kI jvAlAoM ko prApta nahIM hotA / zAstra samudra meM ramaNa karane vAloM ko saMsAra dukhAgni sparza nahIM kara sakatI / vaha sAMsArika duHkhoM se chUTa jAtA hai / / 75 / / 49 jinazAsana meM kathita samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI tapa ke dvArA bhAvanA karake mokSa ko prApta karate haiM / vaha saba zruta kA mAhAtmya hai, jAnanA cAhie / arthAt zruta ke prabhAva se mukti ko prApta karatA hai / / 76 / / maiMne ina gyAraha aMga kI tathA inake padoM kI pramAda doSa se jo kucha bhI viruddha prarUpaNA huI ho, suyogIjana isakI zodhanA kareM | isako zuddha kareM // 77 // prarUpaNA kI hai usameM anyathA kahA gayA ho zubhacandrAcArya ne isa gAthA meM apanI laghutA dikhAI hai ki maiM chadmastha hU~, chadmastha ke dvArA truTi honA sambhava hai / ataH jJAnIjana isakA saMzodhana kareM / merI truTiyoM para mujhe kSamA pradAna kareM / 1 // isa prakAra aMga prarUpaNA nAmaka prathama adhikAra satahattara gAthAoM meM samApta huA /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra ... caturdazapUrvAGga prajJaptiH caudaha pUrvAMga prajJapti kA kathana pariyammaM paMcavihaM pariye kammANi gaNidasuttANi / jattha tado taM bhaNiyaM suNaha payAre hu tassAvi // 1 // parikarma paMcavidhaM paritaH karmANi gaNitasUtrANi / yatra tatastadbhaNitaM zruNuta prakArAn hi tasyApi // dRSTivAda aMga ke pA~ca adhikAra haiM, parikarma, sUtra, prathamAnuyoga, cUlikA aura pUrvagata / inameM prathama parikarma ke lakSaNa ko kahate haiN| cAroM tarapha se karmoM kA gaNita karaNa sUtroM kA jisameM kathana hai usako parikarma kahate haiM / arthAt jisameM karmoM kA tathA kSetra (dvIpa, samudra Adi) kA varNana hai / isake candra prajJapti, sUrya prajJapti, jambUdvIpa prajJapti, dvIpasAgara prajJapti aura vyAkhyA prajJapti ye pA~ca bheda kahe haiN| usake prakAroM kA kathana karatA huuN| ye bhavya, tuma sAvadhAnIpUrvaka suno // 1 // ___ candraprajJapti kA kathana candassAyu vimANe pariyA riddhI ca ayaNa gamaNaM ca / sayaladdhapAyagahaNaM vaNNedi vi caMdapaNNattI // 2 // candrasyAyuH vimAnAni parivAramRddhi ca ayanaM gamanaM ca / sakalArddhapAdagrahaNaM varNayatyapi candraprajJaptiH // chattIsalakkhapaMcasahassapayayANa caMdapaNNatti / SazillakSapaMcasahasrapadAnAM cndrprjnyptiH| pada 3605000 / zlokAH 1841739060507500 / varNa 589356499362240000 / jo candramA kI Ayu, vimAna, parivAra, Rddhi, ayana, gamana, hAnivRddhi, U~cAI, sakalAMza, ardhAza, caturthAMza kA grahaNa Adi kA varNana karatA hai vaha candraprajJapti nAmaka parikarma hai| jaise candramA ko Ayu eka palya evaM eka lAkha varSa kI hai| eka candramA kA parivAra vimAnoM kA parimANa devAMganA Adi kA kathana hai / / 2 // candraprajJapti ke padoM kA pramANa chattIsa lAkha, pA~ca hajAra hai| isake zlokoM kI saMkhyA eka zaMkha, caurAsI nIla, satraha kharaba, unatAlIsa araba,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaha karor3a, pA~ca lAkha, sAta hajAra, pAMca sau pramANa hai / isake akSaroM kI saMkhyA pA~ca padma, navAsI zaMkha, paiMtIsa nIla, causaTha kharaba, ninyAnabe araba, chattIsa karor3a, bAIsa lAkha, cAlIsa hajAra hai| sUrya prajJapti kA kathana sahassatiyaM paNalakkhA payANi paNNattiyAkassa // 3 // sahasratrikaM paMcalakSANi padAni prajJaptAvarkasya / sUrassAyu vimANe pariyA riddhIya ayaNaparimANaM / tattAvatamegahaNaM vaNNedi vi sUrapaNNatto // 4 // sUryasyAyuH vimAnAni parivAramRddhi cAyanaparimANaM / tattAvanmAtragrahaNaM varNayati sUryaprajJaptiH // payANi-503000 / zlokAH 256974964616500 / akSara-8223198867664000 / sUrya prajJapti ke padoM kI saMkhyA pA~ca lAkha tIna hajAra hai| sUrya prajJapti, sUrya kI Ayu, vimAna, parivAra, Rddhi, ayana ( dakSiNAyana, uttarAyaNa Adi ) gamana ( eka muhUrta meM kitane yojana gamana karatA hai, kisa-kisa RtuoM meM, kisa galiyoM meM gamana karatA hai ) usake parimANa kA kathana tathA bimba kI U~cAI dina kI hAni vRddhi, kiraNoM kA pramANa, prakAza sakalAMza, addhAMza, caturthAMza Adi kA varNana karatA hai / / 3-4 // sUrya prajJapti ke padoM kI saMkhyA pA~ca lAkha, tIna hajAra hai| isake zloka kI saMkhyA paccIsa nIla, unahattara kharaba, cauhattara araba, chiyAnabe karor3a, solaha hajAra, pA~ca sau hai| isake akSaroM kI saMkhyA ATha zaMkha, bAIsa nIla, ikatIsa kharaba, aThAnabe araba, chiyAsI karor3a, chihattara lAkha, causaTha hajAra pramANa hai| jambUdvIpa prajJapti kA kathana jaMbUdIve merU ekko kulaselachakka vnnsNddaa| chabbIsaM vIsaM ca dahA viya vIsaM vakkhAraNaga vassA // 5 // jambadvIpe merurekaH kulazailaSaTakaM vnkhNddaaH| SaDaviMzatiH vizatizca dahA api ca vizatiH vakSAranagA vrssaaH|| jambadvIpa meM eka meru hai chaha kulAcala ( himavana, mahAhimavAna, niSadha, nIla, rukmi, zikhariNI ) haiM / chabbIsa vana khaMDa (pratyeka kulAcala donoM anta bhAgoM meM samasta RtuoM ke phUla aura phaloM ke bhAra se namrIbhUta
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ NNAtta aMgapaNNatti vRkSoM se yukta chaha vanakhaNDa, do bhUtAraNya, do devAraNya aura 16 vakSAragiri ke vana khaNDa saba milAkara chabbIsa vana khaNDa ) haiN| koI AcArya yamakagiri aura meghagiri ke bIca pA~ca draha, deva guru meM aura pA~ca uttara guru meM mAnate haiM parantu koI AcArya sudarzana meru ke pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara dizA meM pA~ca-pA~ca draha mAnate haiM ata bIsa-draha hote haiM / yadyapi vakSAragiri 16 haiM parantu tiloyapaNNatti meM vakSAragiri aura cAra gaja daMta ko milAne se bIsa vakSAragiri mAne haiM ataH 16 vakSAragiri ho sakate haiM // 5 // cottIsaM bhogadharA chakkaM veMtarasurANamAvAsA / jambUsAlamalirukkhA videu cAri NAhigiri // 6 // catustrizat bhogadharAH SaTkaM veNtrsuraannmaavaasaaH| jambUzAlmalivRkSA vivehAH catvAro naabhigiryH|| cauMtIsa bhogabhUmi, chaha vyantara devoM kA AvAsa, jambUzAlmali vRkSa, cAra videha aura nAbhigiri haiM / / 6 // vizeSArtha isameM cauMtIsa bhogabhUmi kahI haiM parantu bhogabhUmi to chaha hI kahI haiN| eka bharata, eka airAvata aura battIsa videha kI apekSA karmabhUmi cauMtIsa hotI hai / ho sakatA hai yahA~ para 'bhogadharA' kA artha karmabhUmi hai| __chaha kulAcala parvatoM para vyantara devoM ke nagara haiN| usakI apekSA chaha vyantaroM ke nivAsa ho sakate haiN| pUrva meM samavAyAMga meM vyantaroM ke chaha AvAsa kA ullekha hai| parantu khulAsA nahIM hai / jambU aura zAlmali ye do vRkSa haiM / ye donoM vRkSa ramaNIya aura anAdinidhana haiM, tathA eka lAkha cAlIsa hajAra eka sau bIsa parivAra vRkSoM se yukta haiN| ___ do pUrva videha aura do pazcima videha kI apekSA cAra videha haiN| arthAt sItA aura sItodA nadI ke kAraNa pUrva videha aura pazcima videha do rUpa meM vibhAjita ho jAte haiM / himavana, hari, ramyaka aura hairaNya meM eka-eka nAbhigiri hai / ataH cAra nAbhigiri haiN| ina nAbhagiri parvatoM para vyantara deva nivAsa karate haiM / suNNaNavasuNNadugaNavasattaraaMkakameNa gaIsaMkhA / 1792090 vaNNedi jaMtudIvApaNNattI payANi jatthathi // 7 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitoya adhikAra zUnyanavazUnyadvikanavasaptadazAGgakrameNa ndiisNkhyaaH| varNyante jambUdvIpaprajJaptau padAni yatra santi // zUnya, nau, zUnya, do, nau, satraha aMka krama se ( aMkoM kI vAmatogati hotI hai| ) ataH ( 1792090 ) satraha lAkha, bAnabe hajAra, nabbe nadiyoM kA pramANa hai / ina sabakA varNana jisameM hai vaha jambUdvIpa prajJapti hai // 7 // vizeSArtha bharatakSetra kI 28 hajAra do nadiyA~ haiM, hemavata kSetra meM chappana hajAra do nadiyA~ haiN| harivarSa kSetra meM eka lAkha bAraha hajAra do haiN| hairaNya meM chappana hajAra do haiM aura airAvata meM 28 hajAra do haiM / ataH ina chaha kSetroM kI nadiyoM kA pramANa tIna lAkha bAnabe hajAra bAraha hai| videha kSetra meM 1400078 haiN| usameM eka lAkha ar3asaTha hajAra nadiyA~ devakuru meM aura uttarakuru meM bahatI haiN| videha kSetra meM nadI saMkhyA isa prakAra hai-sotA, sItodA, kSetra nadI cauMsaTha, vibhaMgA nadI 12, sItA-sItodA kI parivAra nadI eka lAkha ar3asaTha hajAra haiM / kSetra nadI kI parivAra nadI ATha lAkha chiyAnabe hajAra haiN| vibhaMgA nadI kI parivAra nadI tIna lAkha chattIsa hajAra haiN| isa prakAra sampUrNa videha kSetra kI nadiyA~ caudaha lAkha aThahattara haiM, ataH sarva jambUdvIpa kI nadiyoM kA pramANa satraha lAkha, bAnabe hajAra, nabbe nadiyA~ haiN| isa prakAra jambUdvIpa prajJapti meM jambUdvIpa sthita sudarzana meru, chaha kulAcala, chabbIsa vana khaNDa, bIsa draha, bIsa vakSAra-parvata, cauMtIsa bhogadharA ( karmabhUmi ) chaha vyantaroM kA AvAsa, jambUvRkSa, zAlmalIvRkSa, cAra videha, cAra nAbhigiri, satraha lAkha bAnabe hajAra nabbe nadiyA~, vijayArddha cauMtIsa, do sau kAMcanagiri, ATha diggajendra, pA~ca sau ar3asaTha kUTa, sAta bharata Adi kSetra, do sau yamakagiri Adi kA tIna lAkha paccIsa hajAra padoM ke dvArA varNana karatA hai isa jambUdvIpa prajJapti ke tIna lAkha, paccIsa hajAra pada haiN| zloka saMkhyA solaha nIla, sATha kharaba, saiMtIsa araba, pacAsa karor3a, unnIsa lAkha, satyAsI hajAra, pA~ca sau haiN| varNa saMkhyA kA pramANa pA~ca zaMkha, ikatIsa nIla, battIsa kharaba, chaha karor3a, chattIsa lAkha hai| - dvIpasAgara prajJapti kA kathana tiyasuNapaNavaggatiyalakkhA, diivjlhiNpnnnnttii| aDhAi (jA) udhArasAyaramida dIvajalahissa // 8 //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 aMgapaNNatti .... trikazUnyapaMcavargAtrikalakSANi dvIpajaladhiprajJaptau // sArdhadvayoddhArasAgaramitaM dvipajaladhInAM // padAni 325000 / zloka 1660375 0 1987500 / varNa 5313200063600000 / dvIpasAgara prajJapti meM aDhAI uddhAra sAgara pramANa dvIpa samudroM kA varNana hai / arthAt jambUdvIpa Adi svayaMbhUramaNa samudra paryanta paccIsa koTAkoTi uddhAra palpa pramANa dvIpasamudra kA vistAra, usameM deva Adi kA vistAra rUpa se kathana kiyA gayA hai / / 8 // . vitthAraM saTANaM tatthaThiyajoisANa ThANANaM / bhomANaM ... ... tatthA'kiTTimajiNANaM ca // 9 // vistAraM saMsthAnaM tatrasthitajyotiSAM sthAnAnAM / bhaumAnAM................"tatrAkRtrimajinAnAM ca // pAsAvavAsatoraNamaMDavamuhamaMDavAdimAlANaM / divasAyarapariyamme karedi vityAra vaNNaNayaM // 10 // prAsAvavyAsatoraNamaMDapamukhamaMDavAdimAlAnAM / dvIpasAgaraparikarmaNi kriyate vistAreNa varNanaM // vAvaNNaM chattIsaM lakkhasahassaM payassa parimANaM / 5236000 / dvipaMcAzat SaTtriMzallakSasahasraM padAnAM parimANaM / __ sAre dvIpa samudroM meM sthita jyotiSadevoM ke sthAna, vyantara devoM ke bhavana unameM sthita akRtrima jinamandira, unameM sthita prasAda, unakA vyAsa, toraNa maMDapa, mukha maMDapa kA mAlA, dvIpasAgara Adi kA vistAra se kathana kiyA jAtA hai // 9 // eka rAjU lambA caur3A aura eka lAkha yojana UMcA tiryagloka hai| usameM paccIsa koTA-koTi uddhAra palyoM ke romoM ke pramANa dvIpa evaM samudroM kI saMkhyA hai, inameM Adhe dvIpa haiM aura Adhe samudra haiN| yaha dvIpa aura samudra samavRtta hai| isameM prathama jambudvIpa hai, antima svayaMbhUramaNa samudra hai| jambadvIpa eka lAkha yojana vistAra vAlA hai| usake Age-Age dvIpa samudroM kA vistAra dviguNA dviguNA hai| inameM parvata, nadI Adi sthita haiM / inameM 458 ( cAra sau aTThAvana ) akRtrima jinamandira haiM / __ inameM jambadvIpa kI jagati zAlmalI vRkSa Adi para vyantara devoM ke bhavana tathA bhavanoM meM jina mandira haiM / unako U~cAI, unameM sthita vedikA,
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 dvitIya adhikAra jina bimba, bimba ke AjubAju sanatakumAra aura saNhi yakSa, zrIdevI, zrutadevI, dhUpaghaTa, mAlA Adi kA varNana tathA unake toraNa prAsAda Adi kA kathana dvIpasAgara prajJapti ke dvArA hotA hai| dvIpasAgara prajJapti ke padoM kA pramANa bAvana lAkha chattIsa hajAra hai| vyAkhyA prajJapti kA kathana vakkhApaNNattIe tiysunnnnchtticuddNkaa||11|| 8436000 / vyAkhyAprajJaptau trikshuunysstrikcturssttaangkaaH|| vyAkhyAprajJapti parikama ke padoM kA pramANa caurAsI lAkha chattIsa hajAra hai, athavA tIna zUnya chaha tIna cAra ATha krama se hai| 8436000 pramANa hai / / 11 // jo'rUvirUvijIvAjIvAINaM ca davvaNivahANaM / bhavvAbhabvANaM pi ya bheyaM parimANa lakSaNayaM // 12 // yA arUpirUpijIvAjIvAnAM ca dravyanivahAnAM / bhavyAbhavyAnAmapi ca bhedaM parimANaM lakSaNaM // siddhANaM khalu aNaMtaraparaMparAsiddhiThANapattANaM / aNNesi vacchaNNaM vitthAraM karedi paNNattI // 13 // siddhAnAM khalu anantaraparaMparAsiddhisthAnaprAptAnAM / anyeSAM vistIrNa vistAraM karoti prjnyptiH|| paNapaNNattipayANi ya NahANi tiya paMcasuNNaigiaTTha / igikoDijudANi puNo evaM pariyamma sammattaM // 14 // paMcaprajJaptipadAni ca nabhAMsi trINi paMcazUnyakASTaka / koTiyutAni punarevaM parikarma samAptaM // payAI 18105000 / yaha vyAkhyAprajJapti nAmaka parikrama caurAsI lAkha, chattIsa hajAra padoM ke dvArA rUpI-arUpI, jIva, ajIva dravyoM ke samUha tathA bhavya-abhavya jIvoM ke bheda parimANa, lakSaNa Adi kA aura ananta siddha, paramparA siddha, sthAna prApta siddha tathA anya kA bhI vistAra pUrvaka varNana karatA hai // 12 // --- vizeSArtha jaise rUpI aura arUpI ke bheda se ajIva dravya do prakAra kA hai| dharma, adharma, AkAza aura kAla ye cAra ajIva dravya arUpI ( sparza, rasa, gandha,
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti aura varNa se rahita ) haiN| pudgala dravya rUpI -( sparza, gandha, rasa, varNa se .. yukta ) hai| ___ jIva dravya arUpI hai, yadyapi karmabaddha AtmA pudgalamaya zarIra sahita hone se rUpI dIkha rahA hai, parantu vAstava meM amUrtika hai / jIva ke do bheda haiM bhavya aura abhavya / jisameM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ke prakaTa hone kI zakti hai vaha bhavya kahalAte haiN| unase viparIta abhavya haiN| Asanna bhavya aura dUra bhavya kI apekSA bhavya ke bhI do bheda haiN| anantara siddha ( eka siddha ke mokSa jAne ke bAda ) antarAla par3ane ke bAda mokSa meM gaye haiM / tathA binA ananta ke binA gaye ve paramparA siddha haiM Adi aneka bheda prabhedoM kA varNana jisameM kiyA jAtA hai vaha vyAkhyAprajJapti parikarma hai / pA~coM prajJaptiyoM ke padoM kA parimANa tIna zUnya, pA~ca, zanya, eka ATha aura eka sahita ( 18105000 ) eka karor3a, ikyAsI lAkha, pA~ca hajAra hai // 13-14 // // isa prakAra parikrama kA kathana samApta huaa| dRSTivAda aMga kA kathana aDasIdolakkhapayaM sutaM sUcedi micchaviTThINaM / vAe idi khalu jIvo abaMdhao baMdhao vAvi // 15 // aSTAzItilakSapadaM sUtraM sUcayati mithyAdRSTInAM / vAde iti khala jovo'bandhako bandhako vApi // payANi 8800000 / NikkattA NigguNao abhojao sappayAsao nnicco| parappayAsakaraNo jIvo attheva vA * gasthi // 16 // niSkartA nirguNo'bhojakaH svaprakAzako nityaH / paraprakAzakaraNo jIvo'styeva vA nAsti // evaM kiriyANANAdiviNayakudidivAyANaM / vitthAraM jaM vocchadi tassa payAraM NisAmeha // 17 // kriyAjJAnAdivinayakudRSTivAdAnAM / vistAraM yadbuvati tasya prakAraM nizAmyata // dRSTivAda aMga kA sUtra nAma kA arthAdhikAra aTTAsI lAkha padoM dvArA mithyAdRSTiyoM ke bAda meM jIva abandhaka hI hai, nirguNa hI hai| vA nizcaya se bandhaka ( bA~dhA huA ) hI hai, akartA hI hai, abhoktA hI hai, svaprakAza
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 57 ( apane ko jAnane vAlA ) hI hai, nitya hI hai, para ko prakAza karane vAlA (dUsare jJeya padArthoM ko jAnane vAlA) hI hai, jIva astirUpa hai, vA nAstirUpa hI hai ityAdi rUpa se kriyAvAdI, akriyAvAdI, ajJAnavAdI aura vinayavAdiyoM ke ( tIna sau tresaTha ) pAkhaNDoM kA vistAra pUrvaka varNana karatA hai| Age una tIna sau tresaTha matoM kA kathana suno / / 15-16-17 // atthi sado parado vi ya NiccANiccattaNeNa NavaaTThA / kAlosarappaNiyadi sahAvado hoMti tabbheyA // 18 // asti svataH parato'pi ca nityAnityatvena nvaarthaaH| kAlezvarAtmaniyatisvabhAvataH bhavanti tbhedaaH|| svataH asti, parataH asti, nitya, anitya ina cAra se jIvAdi nau padArthoM ke sAtha guNA karane se 36 bheda hote haiN| ina chattIsa bhedoM ko kAla, Izvara, AtmA, niyati aura svabhAva ina pAMca se guNA karane para eka sau assI bheda hote haiM // 18 // kAlavAda kA kathana savvaM kAlo jaNayadi bhUdaM savvaM viNAsade kaalo| jAgatti hi suttesu vi Na sakkade vaMcidu kAlo // 19 // sarva kAlo janayati bhUtaM sarva vinAzayati kAlaH / jAgati hi supteSvapi na zakyate vaMcitu kAlaH // idikAlavAdo-itikAlavAdaH kAla hI sabako utpanna karatA hai, aura kAla hI saba kA nAza karatA hai, sote hue prANiyoM meM kAla hI jAgatA hai, aise kAla ke Thagane ko kauna samartha ho sakatA hai| isa prakAra kAla se hI sabako mAnanA yaha kAlavAda kA artha hai / / 19 / / iti kAlavAda / IzvaravAda kA kathana jIvo aNNANI khalu asamattho tassa jaM suhaM dukkhaM / 'saggaM NirayaM gamaNaM savvaM IsarakayaM hodi // 20 // jIvo'jJAnI khalu asamarthastasya yatsukhaM duHkhaM / svarge narake gamanaM sarva IzvarakRtaM bhavati // IsaravAdo-IzvaravAdaH 1. 'NAyaM gamaNaM savvaM IsarakayaM hodi' pAThaH pustake / AgamAnusAreNa privrtitH|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatta AtmA jJAna rahita hai, anAtha hai arthAt kucha bhI nahIM kara sakatA, usa AtmA kA sukha-duHkha, svarga tathA naraka meM gamana vagairaha saba Izvara kA kiyA huA hotA hai / aise Izvara kA kiyA saba kArya mAnanA IzvaravAda kA artha hai // 20 // 58 AtmavAda kA kathana devo puriso ekko savvavvAvI paro mahappA ya / savvaMgavigUDho viya saceyaNo NigguNo'kattA // 21 // deva: puruSa ekaH sarvavyApI paro mahAtmA ca / sarvAMga vigUDho'pi ca sacetano niguNo'kartA // appavAdo- --AtmavAdaH saMsAra meM eka hI mahAn AtmA hai, vahI puruSa hai, vahI deva hai aura vaha sabameM vyApaka hai, sarvAMgapane se agamya (chupA huA ) hai, cetanA sahita hai, hai aura utkRSTa hai / isa taraha Atma svarUpa se sabako mAnanA AtmavAda kA artha hai // 21 // niyativAda kA kathana jeNa jadA jaMtu jahA niyameNa ya jassa hoi taMtu tadA / tassa tahA teNa have idi vAdo NiyaDivAdo du // 22 // yena yadA yattu yathA niyamena ca yasya bhavati tattu tadA / tasya tathA tena bhavediti vAdo niyativAdastu // NigaDivAdo -- niyativAdaH jo jisa samaya jisase jaise jisake niyama se hotA hai vaha usa samaya usase taise usake hI hotA hai aisA niyama se hI saba vastu ko mAnanA use niyativAda kahate haiM // 22 // svabhAvavAda kA kathana savvaM sahAvado khalu tikkhattaM kaMTayANa ko karaI / vivihattaM NaramiyapasuvihaMgamANaM sahAvo ya // 23 // sarvaM svabhAvataH khalu tIkSNatvaM kaMTakAnAM kaH karoti / vividhatvaM naramRgapazuvihaMgAnAM svabhAvazca // sahAvavAdo - svabhAvavAdaH
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra kA~Te ko Adi lekara jo tIkSNa ( cubhane vAlI ) vastu hai unake tIkSNapanA kauna karatA hai ? aura nara, maga tathA pakSI AdikoM ke aneka tarahapanA jo pAyA jAtA hai use kauna karatA hai ? aisA prazna hone para yahI uttara milatA hai ki sabameM svabhAva hI hai / __ aise sabako kAraNa ke binA svabhAva se hI mAnanA svabhAvavAda kA artha hai / / 23 / / isa prakAra kAlAdi kI apekSA ekAnta pakSa ke grahaNa kara lene se kriyAvAda hotA hai| evaM caduNavapaNayANaM rayaNaM kAUNaM asIdisadakiriyAvAdAgaM bhNgaa| taM jhaa| kAlAdo jIvo sadA atthi 1, kAlAdo jIvo parado asthi 2, kAlAdo jIvo Nicco atthi 3, kAlAdo jIvo aNicco asthi 4, idi ajIvAdisu aTusu bhaMgA NAdavvA mAsidaNa bhaMgA asIdisadaM 180 hvNti| evaM caturnavapaMcAnAM racanAM kRtvA azItizatakriyAvAdAnAM bhaMgAH / tadyathA-kAlato jIvaH svato'sti 1, kAlato jIvaH parato'sti 2, kAlato jovo nityo'sti 3, kAlato jIvo'nityo'sti 4, iti ajIvAdiSu aSTasu bhaMgA jJAtavyAH........."Azritya bhaMgA azItizataM 180 bhavanti / kAla' Izvara AtmA | niyati | svabhAva | jIva | ajIva | puNya | pApa Asrava saMvara | nirjarA | baMdha | mokSa svataH parataH | nitya anitya asti isa prakAra cAra nau pAMca kI racanA karane se eka sau assI kriyAvAdiyoM ke bhaMga hote haiN| jaise kAla se jIva sadA svataH asti hai| kAla meM jIva parataH asti hai| kAla se jIva nitya hai| kAla se jIva anitya hai| isa prakAra jIva ke cAra bheda hue haiN| isI prakAra ajIva Adi ATha .. 1. kAla bheda 36, Izvara bheda 36, Atma bheda 36, niyati bheda 36 svabhAva .....bheda 36 evaM 180 /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti padArthoM ke cAra-cAra bheda hone se sarva chattIsa bheda hote haiN| yaha kAla kI apekSA chattIsa bheda haiN| isI prakAra Izvara, AtmA, niyati aura pauruSavAda ke bhI chattIsa-chattIsa bheda hone se kriyAvAdiyoM ke eka sau assI bheda hote haiN| kriyAvAdiyoM ke eka sau asso bheda kA cArTakAla | Izvara | AtmA niyati svabhAva | jIva ajIva Asrava baMdha | saMvara nirjarA mokSa puNya pApa | svataH parataH nitya | anitya asti // isa prakAra kriyAvAdiyoM kA kathana samApta huA / aha akiriyAvAINo viyappA-atha akriyAvAdinAM viklpaaH| aba akriyAvAdiyoM kA kathana karate haiMsattapayatthA vi sado parado gasthitti paMticadujAdA / kAlAdiyA vi bhaMgA sattari akkiriyavAINaM // 24 // saptapadArthA api svataH parato nAstIti pNktictusskjaataaH| kAlAdikA api bhaMgAH saptatiH akriyAvAdinAM // NiyaDIdo kAlAdo sattapadatthANa paMtitiyajAdA / caudasabhaMgA hoti hu evaM culasIdi viNNeyA // 25 // niyatitaH kAlataH saptapadArthAnAM paMktitrijAtAH / caturdazabhaMgA bhavanti hi evaM cturshiitivijnyeyaaH|| kAlAdo jIvo sado patthi 1, kAlAdo jIvo parado patthi 2, evaM sattariH bhNgaa| NiyaDIdo jIvo Natthi 1, kAlAdo jIvo patthi 2, evaM codasabhaMgA, savve milidA culIsIdI 84 / ___ kAlato jIvaH svato nAsti 1, kAlato jIvaH parato nAsti 2, evaM -saptatiH bhaMgAH / niyatito jIvo nAsti 1, kAlato jovo nAsti 2, evaM caturdazaH bhaMgAH / sarve militvA caturazItiH 84 /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra kAla | Izvara | AtmA | niyati | svabhAva jIva | ajIva Asrava baMdha / saMvara | nirjarA | mokSa | svataH / | parataH nAsti niyati kAla jIva | | ajIva | Asrava | baMdha | saMvara | nirjarA | mokSa nAsti jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta padArthoM kA svataH nAsti, parataH nAsti isakI cAra paMkti karanA, punaH kAla, Izvara, AtmA, niyati aura svabhAva ina pA~ca se guNA karane se akriyAvAda ke sattara bheda hote haiM / 1424745 = 70 / / 24 / / vizeSArtha prathama "nAstipada" likhanA, usake Upara jIvAdi sAta padArtha likhanA, usake Upara 'niyati' 'kAla' aise do pada likhnaa| isa prakAra tInapaMktiyoM se guNA karane para 14742 = 14 bheda nAsti ke sAtha hote haiN| ina caudaha bhedoM ko upari kathita sattara bhedoM meM milA dene se akriyAvAdI ke caurAsI bheda hote haiN| __ kAla se jIva svataH nAsti, kAla se jIva parataH nAsti isa prakAra ajIva Adi sAta padArthoM ke bheda karane se kAla kI apekSA 14 (caudaha ) bheda hote haiN| usI prakAra Izvara, AtmA, svabhAva, niyati ke bhI caudaha-caudaha bheda hote haiN| sAre milakara sattara bheda hote haiN| ina jIvAdi sAta padArthoM kA nAsti ke sAtha 'niyati' aura kAla kI apekSA caudaha bheda hote haiM unako milAne se akriyAvAdI ke caurAsI bheda hote haiM // 25 //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti kAla | Izvara | AtmA | niyati | svabhAva jIva | ajIva | Asrava | baMdha | saMvara | nirjarA| mokSa / svataH | parataH nAsti niyati | kAla jIva | ajIva | Asrava baMdha | saMvara | nirjarA | mokSa | nAsti // isa prakAra akriyAvAdI kA kathana samApta huA / __ aba ajJAnavAda kA kathana karate haiM ko nANai Nava atthe sattamasattubhayamavaccameva idi / avayaNajuda sattattayaM idi bhaMgA hoti tesaTThI // 26 // ko jAnAti navArthAn satvamasatvamubhayamavaktavyameveti / avacanayutaM saptatayaM iti bhaMgA bhavanti trissssttiH|| asti | naasti| ubhaya avaktavya a. a. | nA. a. a.nA.a. jIva | ajIva puNya pApa Asrava bandha saMvara nirjarA mokSa | jIvAdika navapadArthoM meM se eka-eka ke sAta bhaMga hote haiM jaise 'jIva asti rUpa hai aisA kauna jAnatA hai' yaha eka bhaMga huaa| isI prakAra jIva 'nAsti rUpa hai aisA kauna jAnatA hai|' (2) 'jIva' asti nAsti rUpa hai aisA kauna jAnatA hai| (3) 'jIva' avaktavya hai aisA kauna jAnatA hai| (4) 'jIva' asti avaktavya hai aisA kauna jAnatA hai| (5) 'jIva' nAsti avaktavya hai aisA kauna jAnatA hai| (6) 'jIva' asti nAsti avaktavya hai aisA kauna jAnatA hai| (7) isa prakAra jIva padArtha ke sAta bhaMga haiM, usI prakAra ajIva Adi ke bhI sAta bhaMga hote haiN| sabakA jor3a karane se ajJAnavAdI ke vesaTha bhaMga hote haiM / arthAt nau padArthoM kA asti Adi sAta bhedoM se guNA karane para 63 bheda hote haiM // 26 //
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra asti nAsti asti / asti | nAsti asti nAsti nAsti avaktavya 4 avaktavya avaktavya | avaktavya jIva | ajIva Asrava | baMdha saMvara nirjarA mokSa | puNya | pApa aNNANavAibheyA jiivaadnnnnaannbhaavsNjttaa| tesaTThI jiNabhaNiyA micchAbhAveNa saMtattA // 27 // ajJAnavAdibhedAH jIvAdajJAnabhAvasaMyuktAH / triSaSTiH jinabhaNitA mithyAtvabhAvena sNtptaaH|| koI AcArya ajJAnavAdI ke sar3asaTha' bheda mAnate haiM-ina tresaTha bhedoM meM cAra bheda aura milAne se sar3asaTha bheda hote haiN| ve cAra bheda nimna prakAra haiN| 'prathama zuddha padArtha aisA likhanA, usake Upara asti, nAsti, asti-nAsti aura avaktavya yaha cAra likhanA, ina donoM paMktiyoM se cAra bhaMga utpanna hote haiN| jaise zuddha padArtha asti rUpa hai yA nAsti rUpa hai, asti-nAsti rUpa hai yA avaktavya hai, aise kauna jAnatA hai| ina cAra bhaMgoM ko pUrvokta vesaTha bhaMgoM meM milA dene se ajJAnavAdiyoM ke 67 ( sar3asaTha ) bheda hote haiN| ___ isa prakAra mithyAtva se saMtapta jIvAdi ajJAna bhAva se saMyukta ajJAnavAda ke tresaTha bheda jinendra bhagavAna ne kahA hai| isa ajJAnavAda se mohita hokara jIva saMsAra meM bhramaNa karatA hai / / 27 / / // isa prakAra ajJAnavAda kA kathana samApta huaa| vaineyika vAdI kA varNana maNavayaNadehadANagaviNao NivadevaNANijadiuDhDhe / vAle mAdarapiyare kAyavo cedi aTTha cadu // 28 // __ manovacanadehadAnagavinayo nRpadevajJAniyati vRddheSu / bAle mAtApitrauH kartavyazceti aSTa ctuH|| evaM viNayavAdo battIsA 32-evaM vainayikavAdaH dvAtriMzat 32 ko jANai sattacaU bhAvaM suddhaM khu doNipaMttibhavA / cattAri hoti evaM aNNANoNaM tu sattaTThI / / 1 / / ko jAnAti satvacatuSkaM bhAvaM zuddhaM khalu dvipaMktibhavAH / catvAro bhavantyevaM ajJAninAM tu saptaSaSTiH /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti - jo guNa avaguNa kI parIkSA na karake kevala vinaya se ho mokSa mAnatA hai vaineyikavAdI mithyAdRSTi hai usake battIsa bheda nimna prakAra haiN| rAjA, deva, jJAnI, yati, vRddha, bAlaka, mAtA aura pitA ina AThoM kA mana' se, vacana se, kAya se aura dAna se satkAra karanA cAhiye / isa prakAra vaineyikavAdI ke ATha guNIta cAra arthAt battIsa bheda hote haiM / / 28 / / // isa prakAra vaineyikavAdI ke battIsa bhedoM kA kathana samApta huaa| evaM sacchaMdaviTThINaM ...." vAdAulakAraNaM / tisaTTitisayA NeyA savvasaMsArakAraNaM // 29 // evaM svacchaMdadRSTInAM... "vyAkulakAraNaM / triSaSTiH trizatAni jJeyAni sarvasaMsArakAraNAni // isa prakAra svacchanda arthAt apane mana mAnA hai zraddhAna jinakA aise puruSoM ne mithyA matoM kI kalpanA kI hai / jo pAkhaNDiyoM ke vyAkulatA kA kAraNa hai / arthAt jo jIvoM ko vyAkulatA kI utpAdaka hai tathA saMsAra kI kAraNabhUta hai| saMsAra bhramaNa kI kAraNa hai| unake tIna sau saTha bheda jAnanA cAhiye / arthAt svacchanda dRSTivAle mithyAdRSTiyoM ke dvArA racita tIna sau tresaTha mithyAtva bheda jIva ko AkulatA utpanna karate haiN| tathA unake vazIbhUta huA prANI saMsAra meM bhaTakatA rahatA hai // 29 // __Age anya bhI ekAntavAdoM ko kahate haiMpauraseNa viNA patthi thaNakkhIrAisevaNaM / AlasaDDho NirussAho phalaM kiMci Na bhujaI // 30 // pauruSeNa vinA nAsti stanakSIrAdisevanaM / AlasyADhayo nirutsAhaH phalaM kiMcinna bhukte // purisvaado-paurussvaadH| pauruSavAda-puruSArthavAdI puruSArtha se hI saba kucha mAnatA hai vaha kahatA hai ki AlasI nirutsAhI kucha bhI phala ko prApta nahIM kara sktaa| 1. mana se unake guNoM kA cintana karanA / 2. vacana se unakI stuti karanA / 3. kAya se paira dabAnA Adi sevA karanA / 4. unako icchita vastu pradAna karanA / 5. pAkhaMDiNaM / 6. pAkhaMDinAM /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra jaise stanoM kA dUdha pInA binA puruSArtha ke kabhI nahIM bana sktaa| sarva kArya kI siddhi puruSArtha se ho hotI hai // 30 // vizeSArtha puruSArthavAdI kahatA hai ki eka mahAtmA puruSa deva jo sarva vyApI hai, sarva aMga meM nigUr3ha hai, nirguNa hai, vaha puruSa hI eka sAre loka kI utpatti aura vinAza kA kAraNa hai ityAdi kathana karanA pauruSavAda mithyAtva hai| daivA sijjhadi attho porisaM NipphalaM have / eso sAlasamuttuMgo kaNNo hammai saMgare // 31 // daivAt siddhayati arthaH pauruSaM niSphalaM bhavet / eSa sAlasamuttuMgaH karNaH hanyate saMgare // divvaado-daivvaadH| daivavAda-kevala daiva ( bhAgya ) se hI artha kI siddhi hotI hai| puruSArtha niSphala hai, puruSArtha se artha kI siddhi nahIM hotii| dekho puruSArtha karane vAlA, kile ke samAna U~cA ( uttaMga mahApuruSArthI ) karNa rAjA yuddha meM mArA gyaa| ataH puruSArtha se kArya siddha nahIM hotA-bhAgya se hotA hai aisA ekAnta mAnanA daivavAda mithyAtva hai / / 31 / / ekkeNa cakkeNa raho Na yAdi saMjogameveti vaMdati taNNA / aMgho ya paMgU ya vaNaM paviTThA te saMpajuttA NayaraM paviTThA // 32 // ekena cakraNa ratho na yAti saMyogameveti vadanti tajjJAH / andhazca paMguzca vanaM praviSTau tau samprayuktau nagare praviSTau // sNjoyvaado-sNyogvaadH| saMyogavAda-koI saMyoga se hI kArya siddhi mAnate haiN| vaha kahate haiM ki eka pahiye se ratha nahIM cala sktaa| jaise andhA aura la~gar3A ye donoM vana meM praviSTa hue the so kisI samaya agni laga jAne para andhe ke kandhe para la~gar3e ke car3ha jAne para arthAt donoM ke mila jAne para nagara meM praveza kara jAte haiM // 32 // loyapasiddhI satthA paMcAlI paMcapaMDavatthI hii| saiuTTiyA Na rujjhai milidehiM surehi duvvArA // 33 //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti ... --- lokeprasiddhiH sArthA paMcAlI paMcapAMDavastrI hi / sakRdutthitA na ruddhacate militaiH suraiH durvaaraa|| loyvaado-lokvaadH| eka hI bAra uThI huI loka prasiddhi devoM se bhI milakara dUra nahIM ho sktii| anya kI bAta kyA hai-jaise ki draupadI paMca bhartArI (pA~ca pAMDavoM kI patnI hai ) hai asatya kiMvadantI loka meM prasiddha hai, isako dUra karane ke lie kauna samartha hai // 33 // vizeSArtha jisa samaya draupadI ne arjuna ke gale meM vara-mAlA DAlI thI usa samaya draupadI ke pApodaya ke kAraNa mAlA Takara usake paSpa pA~coM pAMDavoM para bikhara gye| loka meM prasiddhi huI ki draupadI ne pA~ca puruSoM kA varaNa kiyA / parantu draupadI pativratA zIla ziromaNi nArI thii| pUrvabhavopArjita pApa ke kAraNa draupadI ko asatya lAMchana lgaa| usa loka prasiddhi ko miTAne ke liye pArzvanAtha aura mahAvIra bhI samartha nahIM hue| yaha lokavAda nAmaka mithyAtva hai, yaha loka pravRtti ko hI sarvasva mAnatA hai| isa prakAra aura bhI mithyAtva haiM jaise gozAlA pravartita, AjIvika Adi pAkhaMDiyoM ko trairAzika kahate haiN| kyoMki vaha sArI vastuoM ko trayAtmaka mAnatA hai jaise jIva, ajIva, jIvAjIva / loka-aloka lokAkAza / asti, nAsti, astinAsti, naya bhI tIna prakAra kA mAnatA hai-jaise dravyArthika, paryAyArthika aura dravyArthika-paryAyAthika ityAdi trairAzika mithyAtva hai| __jJAnasvarUpa ke antaH praviSTatva prasiddha pratibhAsamAna sArI vastu kA saMvedana hI pAramArthika tattva hai| jitanI vastu jJAna meM avabhAsita hotI hai vaha jJAnarUpa hai| jaise saMvedana meM Ane vAle sUkha-duHkha Adi / ataH jJAna ko chor3akara anya pudgalAdika nahIM hai| jJAnadvaita hI saba kucha hai, aisA mAnanA vijJAnAdvaita mithyAtva hai| -nyAya0 ku0 ca0, pR0 159 / jitanA saMsAra dRSTigocara hotA hai, vaha sarva zabdamaya hai / bAhya aura abhyantara artha meM utpadyamAna padArtha zabda se hI anuviddha hai aisA kahanA zabda brahmavAda mithyAtva hai| satva, raja aura tama kI sAmya avasthA ko pradhAna kahate haiN| pradhAnavAda sAMkhyavAda hai, kyoMki sAMkhya puruSa (AtmA ) ke arthApekSa prakRti pariNAma ko hI loka mAnatA hai arthAt Atma-nirapekSa prakRti hI saba kucha
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra karatI hai / AtmA nirlepaka hai, akartA hai ityAdi kathana karanA pradhAnavAda nAmaka mithyAtva hai| dravyaikAntavAdo ( nityavAdI ) kapila darzana hai, sAMkhyamata hai, jo dravyAthika naya ko ho svIkAra kara padArthoM ko nitya hI kahatA hai ityAdi aneka prakAra ke mithyAtva haiN| vayaNavahA jAvadiyA NayavAdA hoMti ceva tAvadiyA / NayavAdA jAvadiyA tAvadiyA hoMti parasamayA // 34 // vacanapathA yAvanto nayavAdA bhavanti caiva taavntH| nayavAdA yAvanto tAvanto bhavati prsmyaaH|| idi sutaM gadaM-iti sUtraM gataM / bahuta kahane se kyA ! sArAMza itanA hai ki jitane vacana bolane ke mArga haiM, utane hI nayavAda haiM aura jitane nayavAda haiM utane hI para samaya haiM / arthAt paraspara nirapekSa vacana mithyAtva haiM / / 34 / / vizeSArtha ina sarva mithyAvAdoM kA varNana karake khaNDana jisameM pAyA jAtA hai vaha sUtra athavA isa satra meM cAra adhikAra haiN| prathama adhikAra meM abaMdha bhAvoM kA kathana hai| dUsare bheda meM zruti, smRti aura purANoM ke artha kA nirUpaNa hai vA trairAzika vAdiyoM kA varNana hai aura caturtha adhikAra meM sva samaya aura para samaya kA nirUpaNa hai| isa prakAra jo mithyAdRSTiyoM kA aneka prakAra ke kuvAdiyoM kA varNana karake khaNDana karatA hai vaha sUtra hai| // iti dRSTivAda sUtra kA kathana samApta huA / paDhama micchAdiddhi avvadikaM AsidUNa paDijja / aNuyogo ahiyAro vutto paDhamANuyogo so // 35 // prathamaM mithyAdaSTi avyutpanna Azritya prtipaady| anuyogo'dhikAra uktaH prathamAnuyogaH sH|| cauvIsaM titthayarA vaiMNo ? bAraha chakhaMDabharahassa / NavabaladevA kiNhA Nava paDisattU purANAiM // 36 //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNatiH- caturvizatistIrthakarAn jayino dvAdaza SaTkhaNDabharatasya / nava baladevAn kRSNAn nava pratizatrUna purANAni // tesi vaNNati piyA mAI NayarANi ciNha punvabhave / paMca sahassapayANi ya jattha hu so hodi ahiyAro // 37 // teSAM varNayanti pitan mAtaH nagarANi cihnAni pUrvabhavAn / paMcasahasrapadAni ca yatra hi sa bhavati adhikaarH|| pyaanni-5000| __ dRSTivAda kA tIsarA bheda prathamAnuyoga hai| mithyAdRSTi, avratika aura avyutpanna ( ajJAnI ) ko prathama kahate haiM aura adhikAra ko anuyoga kahate haiM / mithyAdRSTi, avratika aura avyutpanna rUpa pratipAdya kA Azraya lekara jo anuyoga pravRtta hotA hai, usako prathamAnuyoga kahate haiM / 35 / / isa parikrama meM vRSabhAdi caturviMzati tIrthaMkaroM ke, bharata kSetra ke SaTakhaNDa ko jItane vAle bharata cakravartI Adi bAraha cakravartiyoM ke, rAmacandra Adi nau baladevoM ke, kRSNa Adi nava nArAyaNoM ke, nArAyaNoM ke pratizatru jarAsandha Adi pratinArAyaNoM ke jIvana kA kathana hai| tathA catuvizati tIrthaMkara, unake mAtA kA, pitA kA, nagara kA, cihna kA aura bhava kA jo adhikAra pA~ca hajAra padoM ke dvArA varNana karatA hai vaha prathamAnuyoga kahalAtA hai / / 36 / / ___ arthAt isa prathamAnuyoga meM caturviMzati tIrthaMkaroM ke caritra kA varNana hai unakA nAma kyA hai, unakA cihna kyA hai, unake mAtA-pitA kA nAma, unake janma sthAna kA nAma, nirvANa sthAna, unake pUrva bhava Adi kA kathana kiyA jAtA hai| usI prakAra cakravartI Adi saThazalAkA puruSoM kA kathana prathamAnuyoga meM kiyA gayA hai / isake pada pA~ca hajAra haiM // 37 // / / isa prakAra prathamAnuyoga kA kathana samApta huA / utpAdapUrva kA varNana koDipayaM uppAdaM puvvaM jIvAdidavvaNiyarassa / uppAdavvayadhuvvAdaNeyadhammANa pUraNayaM // 38 // koTipadaM utpAdaM pUrva jIvAvidravyanikarasya / utpAdavyayadhrauvyAdyanekadharmANAM pUraNakaM // payANi 10000000 / taM jahAdavvANaM jANANayuvaNNayagoyarakamajogavajjasaMbhAviduppAkvvayadhumbANi
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra tibAlagoparA ra dhammA havaMti / tappariNadaM gavvamavivahA / uppaNNamuppajja mANamupassamANaM, NaTuM gassamANaM, NakhamANaM, ThidaM tiTTamANaM vissaMtamidi NavANaM taM dhammANamugvaNNAdINaM patteyaM NavavihattaNasaMbhavAdo eyAsIdividhapadhammapariNadavvavaNNaNaM yaM karedi tamuppAdapuvaM / dravyANAM nAnAnayopanayagocarakramayaugapadyasaMbhavitotpAdavyayadhrauvyANi trikAlagocarA navadharmA bhavanti / tatpariNataM dravyamapi navadhA / utpannaM utpadyamAnaM utpatsyamAnaM, naSTaM nazyat naMkSyat, sthitaM tiSThat sthAsyat iti navAnAM teSAM dharmAgAM utpannAdInAM pratyekaM navavidhatvasaMbhavAt ekAzItivikalpadharmapariNatadravyavarNanaM yatkaroti tadusAdapUrvam / aba dRSTivAda aGga kA caturtha bheda caudaha pUrva rUpa hai / usameM prathama utpAda pUrva kA kathana karate haiM -- isa loka meM tIrthaGkaroM ne tIrtha pravartana kAla meM sakala zruta ke artha kI avagAhanA karane meM samartha gaNadharoM kA uddezya lekara pUrvagata sUtrArtha kA kathana kiyA hai, vaha pUrva kahalAtA hai / usake utpAdAdi caudaha bheda haiM / jo eka karor3a padoM se yukta jovAdi dravyoM ke samUha kA utpAda, vyaya aura dhauyAdi aneka dharmoM kA pUraka utpAdapUrva hai / / 38 / / jaise dravyoM ke nAnA naya, upanaya, gocara krama se aura yugapat saMbhava trikAla gocara utpAda, vyaya aura dhrauvya rUpa nau dharma haiM / aura una nau dharmoM se yukta ( pariNata ) hone se dravya bhI nau prakAra kA hai / jaise utpanna ( jo utpanna ho cukA hai ), utpadyamAna ( jo utpanna ho rahA hai ), utpamAna ( jo bhaviSya kAla meM utpanna hogA ) / isa prakAra utpAda ke tIna bheda haiN| naSTa ( naSTa ho cukA hai ) nazyat ( naSTa ho rahA hai ) aura nakSyat ( bhaviSya kAla meM naSTa hogA ) isa prakAra vyaya ke bhI tIna bheda haiM / sthita ( sthita ho cukA hai ) tiSThata ( sthita hai) aura sthAsyat ( sthita rahegA ) isa prakAra utpAda Adi nau dharmoM kA pratyeka ke nau-nau bhedoM kI saMbhAvanA hone se dravya ke ikyAsI dharma hote haiM / ina ikyAsI dharmoM se pariNita dravya kA jo varNana karatA hai, vaha utpAdapUrva hai / vizeSArtha guNa sat, dravya sat aura paryAya sat ke bheda se sat tIna prakAra kA hai / aura utpAda vyaya aura dhrauvya ko sat kahate haiN| utpAda, vyaya aura dhrauvya
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti ----- bhI nau-nau prakAra kA hai| jaise utpAda ho cukA hai, ho rahA hai, hoyegA ityAdi ke bheda se nau prakAra kA hai| isI prakAra vyaya bhI nau prakAra kA hai aura dhrauvya bhI nau prakAra kA hai| isa prakAra utpAda, vyaya aura dhrauvya ke 81 bheda hote haiN| ina 81 bhedoM se yukta dravya kA jo varNana karatA hai, vaha utpAdapUrva hai| yaha utpAdapUrva daza vastugata do sau prAbhatoM ke eka karor3a padoM dvArA jIva, kAla aura pudgala dravya ke utpAda, vyaya aura dhrauvya kA varNana karatA hai| aggassa vatthuNo pi hi pahANabhUdassa NANamagaNaMtaM / suaggAyaNIyapuvvaM aggAyaNasaMbhavaM vidiyaM // 39 // agrasya vastuno'pi hi pradhAnabhUtasya jJAnaM ayanaM / svagrAyaNIyapUrva agrAyaNasaMbhavaM dvitIyaM // sattabha (sa) yasuNayaduNayapaMcatthisukAyachakkadavvANaM / taccANaM sattaNhaM vaNNadi taM atthaNiyarANaM // 40 // saptazatasunayadurNayapaMcAstikAyaSaDadravyANAM / tattvAnAM saptAnAM varNayati tdrthnikrnnaaN|| AgrAyaNI pUrva kA kathana agra arthAt dvAdazAMgoM meM pradhAna bhUta vastu ke ayana (jJAna ) ko AgrAyaNa kahate haiM aura dvAdazAMgoM meM pradhAna vastu kA kathana karanA jisakA prayojana hai vaha dUsarA AgrANIya pUrva hai yaha sAta sau sunaya, durnaya, paMcAstikAya, chaha dravya, sAta tattva rUpa padArthoM ke samUha kA varNana karatA hai // 39-40 // bhee lakkhaNaNiyare chaNNavadIlakkhapayapamANamiNaM / veMti jiNA taccatthaM gaMNamaha NarA subhAveNa // 41 // bhedAn lakSaNanikarAn SaNNavatilakSapadapramANamidaM / jAnanti jinAH tattvArtha nannamyata narAH! subhAvena // puvvaMtaM avaraMtaM dhuvAdhuvaccavaNaladdhiNAmANi / addhava saMpaNa hi ca atthaM bhomAvayajjaM ca // 42 // pUrvAntaM avarAMtaM dhruvAdhruvacyavanalabdhinAmAni / adhruva saMpraNidhi ca artha bhaumAvayAdyaM ca //
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra savvatthakapaNIyaM NANamadIdaM aNAgadaM kAlaM / siddhimuvajjaM vaMde caudahavatthUNi vidiyassa // 43 // sarvArthakalpanIyaM jJAnAmatItamanAgataM kAlaH / siddhi prAptaM vande caturdaza vastUni dvitiyasya // 71 yaha aMga sampUrNa padArthoM ke bheda aura unake lakSaNoM kA chyAnave lAkha padoM ke dvArA varNana karatA hai / he bhavya manuSyoM usa tattvArtha ko tuma zubha bhAvoM se namaskAra karo // 41 // vizeSa yaha pUrva caudaha vastu gata do sau assI prAbhRtoM ke chyAnave lAkha padoM ke dvArA aMgoM ke arthAt pradhAnabhUta padArthoM kA varNana ( kathana ) karatA hai / AgrAyaNIyapUrva ke arthAdhikAra caudaha prakAra ke haiM ve isa prakAra haiMpUrvAnta, aparAnta, dhruva, adhruva, cayanalabdhi, adhruvaM saMpradhi (praNadhikalpa) artha, bhomA, vratAdika, sarvArtha, kalpanIya, jJAna, atIta, anAgata kAla meM siddhi ko prApta isa prakAra AgrANIya nAmaka dvitIya pUrva kI caudaha vastu ke nAma haiM / / 42-43 / / jisameM guNa aura paryAyeM rahatI haiM usako vastu kahate haiM / usI prakAra jisameM akSara pada saMghAta Adi kA samUha pAyA jAtA hai / arthAt jisameM bIsa prAbhRta, caubIsa anuyoga Adi pAye jAte haiM usako vastu kahate haiM / vizeSArtha AgrAyaNIya pUrva meM caudaha vastu haiM / pUrvAnta - yadyapi pUrvAnta Adi kA khulAsA dekhane meM nahIM AyA tathApi zabdArtha se varNana kiyA jAtA hai / jaise pUrva kA artha kAla kA pramANa hai / athavA tIrtha pravartana kAla meM tIrthaMkara bhagavAn sakala zruta ke artha kI avagAhana karane meM samartha gaNadhara kA nimitta pAkara pUrva, pUrvagata aura sUtrArtha ko kahate haiM vaha pUrva kahalAte haiM / usI pUrva, pUrvagata aura sUtrArtha kI gagadhara AcArAMga Adi ke krama se racanA karate haiM / anta kA artha dharma, avayava, nAza Adi aneka haiM usameM pUrva ke dharma kA avayava kA varNana jisameM hai vaha pUrvAnta kahalAtA hai / para zabda ke artha aneka hote haiM, kahIM dUsare artha meM hotA hai jaise yahA~ 'para' dUsarA hai /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 aMgapaNNatti avayava pradhAna ekAnta Adi aneka artha meM haiN| yahA~ para 'para' zabda kA artha ekAnta liyA jAya aura 'a' naya 'samAsa meM' na parA 'aparA' arthAt jisameM aneka dharmoM kA vA syAdvAda' kA kathana kiyA jAtA hai vaha aparAnta hai| dhruva vargaNAoM kA varNana jisameM hai vaha dhruva vastu hai| adhU va vargaNA Adi kA varNana jisameM hai vaha adhruva hai| pudgala yA jIva meM vivakSita paryAya kA nAza honA cayana hai / usakI labdhi kA jo kathana hai vaha cayanalabdhi hai / athavA jisa vastu meM karmoM kA bandha, nAza, bandha vidhi, nAza vidhi Adi kA varNana hai| isa cyavana ( cayana ) labdhi ke anusAra SaT khaNDAgama kI racanA huI hai| athavA isameM cayanavidhi aura labdhividhi kA vidhAna hai| cayana kA artha vinAza aura labdhi kA artha utpAda hai| ataH isakA yaha cayanalabdhi yaha sArthaka nAma hai / yaha cyavanalabdhi akSara, pada saMghAta, pratipatti aura anuyoga rUpa dvAroM kI apekSA saMkhyAta hai tathA artha kI apekSA ananta pramANa hai / isameM svasamaya kA kathana hai, isalie svasamaya vaktavyatA hai / isake kRti, vedanA Adi caubIsa anuyoga dvAra haiM, jisakA ullekha Age kiyA jaayegaa| ___ adhruva saMpraNadhi kA artha mAyA hai, saM kA artha samIcIna hai jisameM samyak prakAra se mAyA ke bhedoM kA varNana hai| arthAt praNidhAna kA artha pariNAma bhI hai / samyak pariNAmoM kA varNana hai vaha saMpraNidhi hai / adhruvaparivartanazIla praNidhi / ____ artha kA artha gaNadhara deva kA nAma hai, kyoMki ve AgamasUtra ke binA sakala zrutajJAna rUpa paryAya se pariNata rahate haiM isake samAna jo zrutajJAna hotA vaha artha sama zrutajJAna hai| ___ athavA artha bIja pada ko kahate haiM isase jo samasta zrutajJAna utpanna hotA hai vaha artha sama zrutajJAna hai| artha prakaraNa, saMbhava aura abhiprAya Adi zabda nyAya se kalpita kiye hue arthAdhigamya kahalAte haiN| jaise roTo khAte hue "saiMdhava lAo" aisA kahane para namaka hI lAnA, ghor3A nahIM aisA spaSTa abhiprAya nyAya se siddha hai / ityAdi artha kathana jisa vastu meM hai vaha artha vastu hai / 1. paratvaM cAnyatvaM taccaikAnta bhedAvinAbhAvi / syAdvAdamaJjarI / 2. gha, 14/5, 6 12/8/
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra somA-bhauma kA artha vyantaradeva vA bhUmi meM hone vAlI vastu kA nAma hai / jisa vastu meM vyantaroM ke AvAsa tathA bhUmigata vastu Adi kA varNana bhaumA hai| vratAdika-paMca mahAvrata Adi muni dharma kA tathA paMcANuvrata Adi pAvaka dharma kA vistAra pUrvaka varNana jisa meM hai usa vastu kA nAma tAdika hai| sarvArtha-jisa vastu meM sarva artha vA sarva prayojana kA varNana hai vaha sarvArtha hai| jisameM zrAvaka aura sAdhuoM ke kalpa kA nirNaya kiyA jAtA hai, vaha kala nirNaya hai / karane yogya kriyAoM kA nirNaya kiyA jAtA hai| atIta kAla meM jitane siddha hue haiM tathA atIta kAla meM jIva kisa prakAra karmoM se ba~dhe hue haiM Adi kA kathana karane vAlA atIta kAla siddha baddha hai| bhaviSya kAla meM jIva kisa prakAra siddha hogA aura kina-kina kAraNoM meM bhaviSya meM karma bA~dhege ityAdi kA kathana hai, vaha anAgata kAla siddha baddha hai| pUrvAnta, aparAnta, dhruva, adhruva, cyavanalabdhi, aghra vasaMpraNidhi, artha, bhomAvaya, sarvArthakalpanIya, jJAna, atItakAla, anAgata kAla, siddhi aura upAdhi ye nAma bhI zrutabhakti meM kahe gaye haiM / paMcamavatthucautthapAhuDayasmANuyogaNAmANi / kiyaveyaNe taheva phaMsaNa kammapaDikaM taha / / 44 // paMcamavastucaturthaprAbhRtasyAnuyoganAmAni / .........."tathaiva sparzanaM karma prakRtikaM tathA // baMdhaNaNibaMdhaNapAkamANukkamamahabbhudayamokkhA / saMkama lessA ca tahA lessAe kamma pariNAmA // 45 // baMdhana nibaMdhanopakramAnupakramAbhyudaya mokssaaH| saMkramaH lezyA ca tathA lezyAyAH karma pariNAmAH // 1. ina caudaha vastuoM kA khulAsA kahIM para bhI nahIM milA hai| yaha artha inake ___zabdoM ke saMketa se kiyA hai / yukta ho to rakhanA, nahIM to miTA denA /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ X aMgapaNNatti ....sAdamasAdaMdi (vi) gghaM hassaM bhavaM dhAraNIyasaNNaM ca / purupoggalappaNAmaM NihattaahihattaNAmANi // 46 // sAtamasAtaM vighnaM hAsyaM bhayaM dhAraNIyasaMjJaM ca / purupudgalapramANaM nidhatyaniSatyanAmAni // snnkaacidmnnkaacidmhkmmtttthidipcchimkhNdhaa| appabahuttaM ca tahA taddArANAM ca cauvIsaM // 47 // skaacitaankaacitmthkrmsthitipshcimskndhaaH| alpabahutvaM ca tathA tadvArANAM ca cturvishtiH|| AgrAyaNIya nAmaka dvitIya pUrva kI cyavanalabdhi nAmaka paMcama vastu ke caturtha prAbhRta ke caubIsa anuyoga dvAra ke nAma isa prakAra haiM-kRti, vedanA, sparza, karma, prakRti, subandhana, nibandhana, prakrama, upakrama, udaya, mokSa, saMkrama, lezyA, lezyAkrama, lezyA pariNAma, sAta-asAta, dIrghahrasva, bharadhAraNIya, pudgalatva, nidhatta-anidhatta, nikAcita-anikAcita, karmasthiti aura pazcimaskandha // 44-45-46-47 / / vizeSArtha kRti anuyoga-kRti-SaTakhaNDAgama ke caturtha khaNDa kA nAma vedanA hai, isI khaNDa ke antargata kRti aura vedanA anuyoga dvAra haiN| kRti' anuyoga dvAra meM audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kArmANa ina pA~ca zarIroM ke saMghAtana aura parizAtana rUpa kRti kA tathA bhava ke prathama aura aprathama samaya meM sthita jIvoM ke kRti nokRti aura avaktavya rUpa saMkhyAoM kA varNana hai| nAma, sthApanA, dravya, gaNanA, grantha, karaNa aura bhAva, ye kRti ke 1. jo kiyA jAtA hai vaha kRti zabda kI vyutpatti hai athavA mUla kAraNa hI kRti hai-/gha 9/40/1-68/326/1/ 2. pA~coM zarIroM meM vivakSita zarIra ke paramANuoM kA nirjarA ke binA jo saMyama hotA hai use saMghAtana kRti kahate haiN| aura pAMcoM zarIroM meM vivakSita zarIra ke pudgala skandhoM kA Agamana aura nirjarA kA eka sAtha honA saMghAtanaparizAtana kRti kahI jAtI hai / -dha. 9/4.1.69 / 3. kisI rAzi ke varga ko kRti kahate haiM 3-4 Adi saMkhyA kRti hai / 4. jisa saMkhyA kA varga nahIM hotA usako nokRti kahate haiM jaise eka saMkhyA / 5 baMdha kA abhAva hokara punaH jo karma ba~dhate haiM usako avaktavya baMdha kahate haiN|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitoya adhikAra 75 sAta bheda haiN| kRti adhikAra meM gaNanAkRti ko mukhyatA hai / yaha kRti anuyoga hai| vedanA anuyoga-anubhava karane kA nAma vedanA hai| jisakA vartamAna meM anubhava kiyA jAtA hai, tathA bhaviSya kAla meM jisakA vedana kiyA jaayg| vaha vedanA hai| isa kathana ke anusAra jJAnAvaraNAdi ATha karmoM ke pudgala skandha ko vedanA kahA gayA hai| jisa anuyoga dvAra meM ATha prakAra ke karmoM kA nikSepa, naya, nAma, dravya, kSetra, kAla, bhAva, pratyaya ( kAraNa ) svAmitva, vedanA, gati, anantara, sannikarSa, parimANa, bhAgAnubhAga aura alpabahutva ina solaha adhikAroM ke dvArA vedana kA varNana kiyA gayA hai vedanA anuyoga dvAra hai / inakA vizeSa varNana vedanA khaMDa se jAnanA caahie| vedanA nikSepa jo kisI eka nizcaya yA nirNaya meM kSepaNa kare arthAt anirNIta vastu kA usake nAmAdika ke dvArA nirNaya karAve use nikSepa kahate haiN| usake nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ko apekSA vedanA cAra prakAra ko hai| ___ kaunasI vedanA kisa naya kA viSaya hai usakA kathana karanA naya vedanA hai, isake bhI naigama Adi aneka bheda haiN| ___ nAma vedanA bhI eka jIva vedanA eka ajIva vedanA Adi ATha prakAra ko hai| vedanA dravya karma vedanA Adi ke bheda se vedanA aneka prakAra kI hai| jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke karmoM kA vedana karma vedanA hai| tathA nokarma, noAgama dravya vedanA sacitta-acitta ora mizra ke bheda se tIna prakAra ko hai| usameM sacitta dravya vedanA siddha jIva dravya hai / acitta dravya vedanA dharma, adharma, AkAza, pudgala Adi dravya haiN| mizra saMsArI jIva hai| eka AkAza pradeza meM sthita anantAnanta pudgala dravyoM kA vedana vA kSetra kA vedana kSetra vedanA hai| isI prakAra kisa kAla meM, kisa bhAva se, kina kAraNoM se karma vedana hotA hai| kamoM ke vedana karane kA svAmI kauna hai arthAt kisa karma kA kauna vedana karatA hai, karma kA vedana kaise hotA hai, kisa gati meM kauna se karma kA vedana hotA hai| eka karma kA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 aMgapaNNatta vedana hone ke anantara kisakA vedana hotA hai Adi kathana karane vAlA vedanA anuyoga dvAra hai / sparza anuyoga - chUne ko sparza kahate haiM / sparza anuyoga dvAra meM nAma sparza, sthApanA sparza, dravya sparza, eka kSetra sparza, anantara kSetra sparza, dezasparza, tvaksparza, sarva sparza, sparza sparza, karma sparza, bandha sparza, bhavya sparza aura bhAva sparza rUpa (13) teraha prakAra ke sparza kA nikSepa, naya, nAma, dravya, kSetra, kAla, bhAva, pratyaya, svAmitva, vedanA, gati, anantara, sannikarSa, parimANa, bhAgAnubhAga aura alpabahutva ina solaha adhikAroM ke dvArA nirUpaNa karatA hai / inakA vizeSa varNana SaT khaNDAgama kI 13vIM pustaka aura vargaNA khaNDa meM kiyA gayA / karma anuyoga dvAra karma kA vyutpattilabhya artha hai kriyA / nikSepa vyavasthA ke anusAra nAma karma, sthApanA karma, dravya karma, pratyeka karma, samavadAna karma, adhaHkama, patha karma, tapaH karma, kriyAkarma aura bhAvakarma ke bheda se karma daza prakAra ke haiM / una daza prakAra ke karmoM kA nikSepa, naya, nAma, dravya, kSetra, kAla, bhAva, pratyaya, svAmitva, vedanA, gati, anantara, sannikarSa, parimANa, bhAgAbhAga aura abahutva ina solaha adhikAroM ke dvArA varNana karatA hai, vaha karma anuyoga dvAra hai / jJAnAvaraNAdi nAma yaha nAma karma hai / yaha karma hai / isa prakAra citra pAsA Adi meM karma kI sthApanA karanA sthApanA karma hai | jisa dravya kI jo sadbhAva kriyA hai arthAt jo-jo dravya apane svabhAva meM pariNamana karatA hai, vaha dravya karma hai jaise - jJAna darzana rUpa se pariNa mana karatA hai, vaha dravya karma hai jaise jJAnadarzana rUpa se pariNamana karanA jIva dravya kI sadbhAva kriyA hai / varNa, gandha Adi rUpa meM pariNamana karanA pudgala dravya kI sadbhAva kriyA hai / jIvoM aura pudgaloM ke gamanAgamana meM haturUpa se pariNamana karanA dharma aura adharma dravya kI sadbhAva kriyA hai / saba dravyoM ke pariNamana meM hetu honA kAla dravya kI sadbhAva kriyA hai / anya dravyoM ke avakAza dAna rUpa se pariNamana karanA AkAza dravya kI sadbhAva kriyA hai / prayoga karma - yoga ke nimitta se Atmapradeza ke jo parispandana hotA hai
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 dvitIya adhikAra usako prayogakarma kahate haiM / vaha prayogakarma, mana, mana, kAya ke bheda se tIna prakAra kA hai| samavadAna karma-jIva ATha prakAra ke, sAta prakAra ke yA chaha prakAra ke karmoM kA grahaNa karane ke lie pravRtta hotA hai, isalie yaha saba samavadAna karma hai / samavadAna kA artha vibhAga karanA hai / jIva, mithyAtva, asaMyama, kapAya aura yoga se nimitta se karmoM ko jJAnAvaraNAdi rUpa se ATha, sAta yA chaha bheda karake grahaNa karatA hai / isalie ise samavadAna karma kahate haiM / ___ adhaHkarma-audArika zarIra ke nimitta se jIva aMga chedana, paritApa aura Arambha Adi nAnA kArya karatA hai use adhaHkarma kahate haiM / ___ IryApatha karma-IryA arthAt kevala yoga ke nimitta se jo karma hotA hai vaha IryApatha karma kahalAtA hai| yaha gyArahaveM se lekara terahaveM guNasthAna taka hotA hai kyoMki kevala yoga inhIM guNasthAnoM meM upalabdha hotA hai| ___ tapaH karma-ratnatraya ko pragaTa karane ke lie jo icchAoM kA nirodha kiyA jAtA hai vaha tapa kahalAtA hai / isake bAraha bheda haiN| chaha abhyantara tapa aura chaha bAhya tapa haiN| tapakarma meM bAraha prakAra tapoM kA varNana karake dhyAna, dhAtA, dhyeya aura dhyAna ke phala kA vistArapUrvaka vivecana kiyA hai| kriyAkarma meM sAdhu zrAvakoM ke dvArA kI jAne vAlI trikAla vandanA kA svarUpa kahA hai| kriyAkarma ke chaha adhikAra haiN| 1. triHkRtvA-tInoM saMdhyAkAla meM krnaa| 2. AtmAdhInatA-paravaza yA kisI khyAti, pUjA, lAbha kI icchA na karake AtmakalyANa ke lie paMca parameSThI, jinabimba, jinadharma, jinAlaya, jinazAstra rUpa nava devatA kI trikAla vandanA krnaa| ___3. pradakSiNA-vandanA karate samaya guru, jina aura jinagraha kI tIna pradakSiNA karake namaskAra krnaa| 4. tri avanati-avanati kA artha hai tona bAra bhUmi para baiThakara namaskAra krnaa| 5. cAra zironati-cAra bAra namaskAra karanA / 6. Avartana-bAraha Avartana / kriyAkarma ke ye chaha adhikAra hai| vizeSa vidhi-prAtaHkAla, saMdhyAkAla aura madhyAhnakAla meM zuddha mana
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 aMgapaNNatti ( svAdhInatA) se hAtha-paira dhokara jinendra ke darzana karane se jisakA ma / harSita ho rahA hai vaha bhavyAtmA sarva prathama jinadeva ke Age baiThakara namaskAra karatA hai vaha prathama avanati hai| tatpazcAt 'bhagavAn prabhu pAdAvandisye' ityAdi uccAraNa karake namaskAra karatA hai| bhUmi sparza karake vaha dUsarI avanati hai| tatpazcAt Namo arihaMtANaM' Adi sAmAyika daNDaka ke dvArA Atmazuddhi karake kaSAya sahita deha kA utsarga karake ( kaSAya kA aura zarIra se mamattva tyAga karake ) jinadeva ke ananta guNoM kA dhyAna karake tathA jinadeva aura jinAlaya kI stuti karake bhUmi para baiThanA yaha tIsarI avanati hai| kriyAkarma meM sarva prathama caityabhakti ke prArambha meM sAmAyika daNDaka ke bAda meM eka zironati 'tthossAmi' Adi par3hakara eka zironati isI prakAra paMca parameSThI ke prArambha ke sAmAyika daNDaka meM eka zironati aura 'tthossAmi' ke anta meM eka zironati isa prakAra do bhakti ke cAra zironati hotI haiN| eka-eka zironati meM tIna-tIna Avartana hote haiM arthAt pratyeka namaskAra ke prArambha meM mana, vacana, kAya kI zuddhi ke jJApana karane ke lie tIna Avartana kiye jAte haiM yaha kriyAkarma yA deva vandanA vidhi hai| kRtikarma, citikarma, pUjAkarma, vinayakarma ye vandanA yA kriyAkarma ke nAmAntara hai| isa kriyAkarma ke pariNAmoM se jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM kA kartana chedana hotA hai / isalie isako kRtikarma kahate haiM / isa deva vandanA se puNya karma kA saMcaya hotA hai ataH isakA nAma citikarma bhI hai| deva vandanA meM jinadeva (arhanta) Adi nava devatA kI pUjA kI jAtI hai ataH ise pUjAkarma kahate haiN| deva vandanA ( kriyAkarma ) ke dvArA karmoM kA saMkamaNa, udaya, udIraNA Adi ke dvArA nirAkaraNa hotA hai, vinAza hotA hai ataH isako vinayakarma kahate haiN| jise karmaprAbhRta kA jJAna hai, aura usakA upayoga hai usako bhAvakarma kahate haiN| isa prakAra daza prakAra ke karma kA nAma Adi solaha adhikAroM ke dvArA vistArapUrvaka vivecana jisa anuyoga meM hai vaha karma anuyoga dvArA hai| isakA vizeSa varNana vargaNA khaNDa meM kiyA gayA hai|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79 dvitIya adhikAra prakRti anuyoga dvAra-prakRti, zola aura svabhAva ye ekArthavAcI haiN| jJAnAvaraNAdi prakRti unakA svabhAva Adi kA varNana jisa anuyoga dvAra meM hai vaha prakRti anuyoga dvAra hai| ___ pratyeka anuyoga meM nikSepa Adi 16 adhikAroM ke dvArA vastu kI siddhi kI jAtI hai, isameM bhI 16 adhikAra haiM / inake nAma aura svarUpa saMkSepa meM isa prakAra haiM prakRti nikSepa-saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya rUpa vikalpa se haTAkara jo nizcaya meM sthApita karatA hai vaha nikSepa hai| prakRti nikSepa cAra prakAra kA hai-nAma prakRti, sthApanA prakRti, dravyaprakRti aura bhAva prakRti / prakRti naya-kauna se naya kI apekSA kaunasA nikSepa hotA hai| jaisenegama, vyavahAra aura saMgraha naya cAroM nikSepoM ko svIkAra karatA hai / RjusUtranaya sthApanA nikSepa ko chor3akara zeSa tIna nikSepa kA kathana karatA hai| zabdanaya nAma prakRti nikSepa aura bhAva prakRti nikSepa ko svIkAra karatA hai / ityAdi kathana naya ko apekSA hai| jAti, dravya, guNa aura kriyA kI apekSA ke binA kisI kA prakRti nAma rakhanA nAmaprakRti hai usake bhI jIva, ajIva jIvAjIva Adi ATha bheda haiN| ___ kisI vastu meM yaha vaha prakRti hai aisA saMkalpa karanA sthApanA prakRti hai| dravya prakRti Agama aura noAgama bheda se do prakAra kI hai| mukhyatayA prakRti anuyoga dvAra Agama dravya prakRti aura noAgama dravya prakRti kA kathana hai| jisa grantha meM prakRti kA kathana hai-vaha Agama dravya prakRti hai kyoMki Agama grantha zrutajJAna aura dvAdazAMga ekArthavAco haiM Agama ko jAnane vAlA parantu usake upayoga se rahita jIva Agama dravya prakRti hai| noAgama dravya prakRti do prakAra ko hai-karma prakRti aura nokarma prakRti / ___ noAgama nokarma dravya prakRti aneka prakAra kI hai| usakI yahA~ mukhyatayA nahIM hai| noAgama dravya prakRti ATha prakAra ko hai-jJAnAvaraNIya, darzanAvara. prIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti - atha pariccheda (sva para padArtha paricchedaka) karane vAlI jova / zakti jJAna hai-usako AvaraNa karane vAlI jJAnAvaraNoya hai / antaraMga kA viSaya karane vAle upayoga ko AvRta karane vAlI darzanAvaraNIya hai| jIva ke sukha duHkha kA utpAdaka vedanIya karma prakRti hai / moharahita svabhAva vAle jIva kI bAhya padArthoM meM mohita karane vAlA Atma svarUpa ko bhulAne vAlA mohanIya karma hai / saMsAra meM rokakara rakhane vAlA Ayukarma hai| ___jAti Adi nAnA prakAra ke jIva ke AkAra banAne vAlA nAma karma hai / ucca-nIca kula meM utpanna karane vAlA gotra karma hai / aura dAna, lAbha Adi meM vighna kAraka antarAya karma hai| jJAnAvaraNIya karma kI uttara prakRti pA~ca hai| matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa / tIna sau chattIsa prakAra ke matijJAna para AvaraNa karane vAlI mati. jJAnAvaraNa tIna sau chattosa prakAra kA hai| jJAnapravAda meM matijJAna ke tIna sau chattIsa bheda likhe haiN| paryAya, paryAya samAsa Adi bIsa prakAra ke zrutajJAna para AvaraNa karane vAlI bIsa prakAra kA zrutajJAnAvaraNa hai| dezAvadhi, paramAvadhi, sarvAvadhi aura usake bheda-prabhedoM kA AvaraNa karane vAlI avadhijJAnAvaraNa hai| Rjumati, vipUlamati, manaHparyayajJAna para AvaraNa karane vAlo mana.. paryayajJAnAvaraNIya hai| aura kevalajJAna para AvaraNa karane vAlI kevaTajJAnAvaraNIya hai| isa prakAra karma pravAda meM ullekhita karma prakRtiyoM kA unakI zakti lakSaNa Adi kA kathana prakRti, nikSepa, prakRtinaya, prakRti nAma vidhAna, prakRti dravya vidhAna, prakRti kSetra vidhAna, prakRti kAla vidhAna, prakRti bhAva vidhAna, prakRti pratyaya vidhAna, prakRti svAmitva vidhAna, prakRti prakRti vidhAna, prakRti gati vidhAna, prakRti antara vidhAna, prakRti sannikarSa vidhAna, prakRti parimANa vidhAna, prakRti bhAgA-bhAga vidhAna aura prakRti alpabahutva ina solaha adhikAroM ke dvArA anuyoga meM varNana kiyA jAtA hai / arthAt ina 16 anuyoga ke dvArA prakRti kA kSetra kAla, alpabahutva Adi kA varNana kiyA jAtA hai| bhAva prakRti do prakAra ko hai-AgamabhAva aura noAgamabhAva prakRti !
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 81 sthita jina parAjita Adi jo karma grantha haiM unameM upayukta bhAva hai vaha AgamabhAva prakRti hai| apane-apane nAma vAlI prakRtiyoM meM yukta AtmA noAgamabhAva prakRti hai ina sabakA vistAra vargaNA khaNDa meM kiyA hai vahA~ se jAnanA caahiye| ina prakRti ke bhedoM kA kathana karane vAlA prakRti anuyoga dvAra hai / bandhana anuyoga dvAra meM baMdha, bandhanIya, bandhaka aura bandha vidhAna ina cAra prakAra ke bandhana kA kathana hai| kisI ko apane iSTa sthAna meM jAne se rokane ko bandha kahate haiN| jaise gAya Adi ko bA~dhane vAlI rassI Adi / paudgalika karmoM kA sambandha bhI AtmA ko apane iSTa sthAna mokSa meM nahIM jAne detA hai, saMsAra meM roka kara rakhatA hai| ataH bandha kahalAtA hai| vA karmapradezoM kA AtmapradezoM meM ekakSetrAvagAhI ho jAnA bandha hai| yahA~ karma kA prakaraNa hai ataH jisase karma ba~dhe vaha karmoM kA ba~dhanA bandha hai| kaSAya sahita jIva karma ke yogya pudgala vargaNAoM ko grahaNa karatA hai vaha bandha hai| dravya bandha aura bhAva bandha kI apekSA bandha do prakAra kA hai| jina mithyAtva Adi bhAvoM se karma ba~dhate haiM ve bhAva, bhAvabandha haiM aura jo pudgala vargaNAe~ AtmapradezoM para eka kSetrAvagAhI hotI haiM ve dravyabandha haiN| bandha vidhAna cAra prakAra kA hai prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha / prakRti kA artha svabhAva hai jaise nIma kA svabhAva kttu| vaise hI karmoM kA svabhAva prakRti bandha hai, jaise jJAnAvaraNI kA svabhAva jJAna kA AvaraNa karanA aadi| prakRti bandha do prakAra kA hai mUla prakRtibandha, uttara prakRtibandha / mUlaprakRti bandha ATha prakAra kA hai aura uttaraprakRti bandha eka sau ar3atAlIsa prakAra hai| jisakA vizeSa varNana karmapravAda meM kiyA hai| uttaraprakRti bandha ke do bheda haiM--ekaikottara prakRti bandha aura avvogADha prakRti bandha / ekaikottara prakRti bandhake, samutkIrtana, sarvabandha, no sarvabandha, utkRSTabandha, anutkRSTabandha, jaghanyabandha, ajaghanyabandha, sAdibandha, anAdibandha, dhruvabandha, adhruvabandha, bandha svAmitvavicaya, bandhakAla, bandhAntara, bandhasannikarSa, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMgavicaya, bhAgAbhAgAnugama, parimANA
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNati nugama, kSetrAnugama, sparzAnugama, kAlAnugama, antarAnugama, bhAvAnugama aura alpabahutvAnugama yaha caubIsa adhikAra haiN| avvogADha prakRti ke bhujagArabandha aura prakRti sthAnabandha bhedoM kA kathana hai| isa prakAra aneka prakAra ke karmoM ke bheda-prabhedoM kA kathana prakRtibandha hai| karma bandha ke bAda jaba taka karma AtmapradezoM se pRthak nahIM hote usako sthitibandha kahate haiN| karmoM meM phaladAna zakti ko anubhAga bandha kahate haiN| aura karmavargaNAoM ke puja ko pradezabandha kahate haiN| krodha, mAna, mAyA, lobhAdi vikAra bhAvoM ko prApta AtmA bandhaka hai| aura una bhAvoM se Agata pudgala vargaNAe~ bandhanIya haiN| AgrANIya pUrva kI paMcama cyanalabdhi ke bIsa prAbhata meM se caturtha mahAkarma prakRti pAhuDa ke caubIsa anuyoga dvAra meM se kRti aura vedanA kA vedanA khaNDa meM, sparza, karma, prakRti aura bandhana ke bandha aura bandhanIya kA vargaNA khaNDa meM aura bandha vidhAna nAmaka anuyoga dvAra kA khuddA bandha meM vistAra se varNana kiyA hai| nibandha, prakrama, upakrama Adi zeSa aThAraha anuyoga kI prarUpaNA satkarma meM kI gaI hai| ina sabakA vizeSa varNana SaTakhaNDAgama meM avalokanIya hai| arthAt dhavalA meM vargaNAkhaNDa kI samApti tathA upayukta bhUtabali kRta mahAbandha kI sUcanA ke pazcAt nibandhana, prakrama, upakrama, udaya, mokSa, saMkrama, lezyA, lezyAkarma, lezyApariNAma, sAtAsAta, vIrya, hrasva, bhavadhAraNIya, pudgalAtma, nidhatta, anidhatta, sanikAcita, anikAcita, karmasthiti, pazcimaskandha aura alpabahutva ina aTThAraha anuyoga dvAroM kA kathana kiyA gayA hai vahA~ se dekhanA cAhiye / aNNesi vatthUNaM pAhuDayassAvaNuyogayANaM ca / NAmANaM uvaeso kAlaviseseNa gaTTho hu // 48 // anyeSAM vastunAM prAbhUtasyAnuyogAnAM ca / nAmnAmupadezaH kAlavizeSeNa naSTo hi|| payANi 9600000 / aggAyaNIya puvvaM gadaM-agrAyaNIyapUrva gataM / anya vastuoM ke prAbhRta aura anuyogoM ke nAma kA upadeza kAla vizeSa
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra se naSTa ho gayA hai / arthAt zeSa vastuoM ke prAbhRta aura anuyogoM ke nAma isa samaya upalabdha nahIM haiM // 48 // AgrANIya pUrva ke chayAnabeM lAkha pada haiM aura caudaha vastu gata do sau assI prAbhUta haiN| // isa prakAra AgrANIya pUrva kA kathana samApta huaa| vIryAnuvAda kA kathana vijjANuvAdapuvvaM vajja jIvAdivatthusAmatthaM / aNuvAdo aNuvaNNaNamiha tassa havetti gaMNamaha // 49 // voryAnuvAdapUrva vIrya jIvAdivastusAmarthya / anuvAdo'nuvarNanamiha tasya bhavediti nannamyata / / taM vaNNadi appabalaM parivijjaM uhayavijjamavi NiccaM / khettabalaM kAlabalaM bhAvabalaM tavabalaM puNNaM // 50 // tadvarNayati AtmabalaM paravIyaM ubhayavIryamapi nityaM / kSetrabalaM kAlabalaM bhAvabalaM tapobalaM pUrNa // davvabalaM guNapajjayavijja vijjAbalaM ca savvavalaM / sattarilakkhapahiM puNNaM puvvaM tadIyaM khu // 51 // dravyabalaM guNaparyayavIrya vidyAbalaM ca srvblN| saptatilakSapadaH pUrNa pUrvaM tRtIyaM khalu // payANi 7000000 / idi vijjANuvAda puvvaM gadaM-iti vIryAnuvAda pUrvaM gataM / jIvAdi padAryoM ke vIrya ( zakti sAmarthya ) kA anuvAda, anuvarNana ( kathana ) jisameM hotA hai usako vIryAnuvAda kahate haiM / he bhavya jIvo ! usa vIryAnuvAda ko tuma namaskAra karo / / 49 // ___ yaha vIryAnuvAda nAmaka tRtIya pUrva AtmavIrya, paravIrya, ubhayavIrya, kSetravIrya, kAlavIrya, bhAvavIrya, tapavIrya, dravyavIrya, guNavIrya, paryAyavIrya, vidyAvIrya Adi saba vIryoM kA sattaralAkha padoM ke dvArA varNana karatA hai / / 50-51 // vizeSArtha isameM eka sau sATha prAbhRta hote haiM aura ATha vastu hotI haiM / dravya kI
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti apanI zakti vizeSa ko vIrya kahate haiN| AtmIya zakti do prakAra kI kSAyopazamikI aura kSAyikI / antarAya karma ke atyanta vinAza se utpanna AtmA kI ananta zakti kSAyikI hai, jisakA dUsarA nAma anantavIrya hai| vIryAntarAya ke kSayopazama se utpanna hone vAlI jo zakti hai vaha kSAyopazamika zakti hai / chadmastha jIvoM ke kSAyopazamika zakti hotI hai aura kevalI bhagavAn ke kSAyikI zakti hotI hai| athavA vIrya kA dUsarA nAma zakti hai / vaha jIva aura ajIva donoM meM hai / pratyeka dravya meM aisI sAmarthya hai ki vaha kabhI para rUpa nahIM hotA hai| dravya ke pratyeka guNa apane meM ho rahate haiM unakA para guNa rUpa pariNamana nahIM hotA hai| Atmazakti AtmavIrya pudgala kI zakti paravIrya hai| donoM kI mizraNa zakti ubhayavIrya hai| jaise AtmA meM anantazakti hai parantu chadmastha AtmA ko yadi annAdi khAne ko nahIM milatA hai to zArIrika zakti kSINa ho jAtI hai aura zArIrika zakti kSINa ho jAne se AtmA kA utsAha buddhi Adi bhI naSTa ho jAtI hai ataH kSAyopazamika zakti ubhaya zakti hai| ___ kucha kArya kSetra kI apekSA hote haiM jaise mokSa prApti karmabhUmi se hI hotI hai / anya kSetra se nhiiN| kauna se kSetra meM kauna se phala-phUla dhAnya utpanna hone kI zakti hai vaha saba kSetra zakti hai / koI kArya kAla kI apekSA se hote haiM mokSa prApta karane kA kAla jaise caturtha kAla hai, ATha varSa kI avasthA hai usake pahale mukti kI prApti nahIM hotI / athavA sarva phala-phUla dhAnya zIta, uSNa Adi kAla ko apekSA se hI hote haiM / vaha kAla vIrya hai| ___ jIva ke pariNAmoM kI zakti bhI vicitra hai, vItarAga munirAja ke zAnta bhAvoM kA nimitta pAkara janma-jAta vairI prANI bhI apane vaira ko chor3a dete haiN| nirmala pariNAmoM se azubha karmoM kA anubhAga kSINa ho jAtA hai / dUsare prANiyoM ke azubha bhAvoM ke nimittavaza sAmane vAle ke bhAva bhI vaise ho jAte haiN| vaha bhAva vIrya hai| tapa zakti ke prabhAva se aneka RddhiyA~ utpanna ho jAtI haiM, duHsAdhya kArya bhI susAdhya ho jAte haiM vaha tapa zakti hai| __ pratyeka dravya apane svabhAva ko nahIM chodd'te| vaha dravyazakti hai aura pratyeka guNa para rUpa pariNamana nahIM karate haiM, vaha guNa zakti hai / paryAyoM ko zakti paryAya kA nimitta pAkara kArya hotA hai-jaise naraka, deva paryAya kA
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra nimitta se avadhijJAna hotA hai| vidyAoM ko siddha karake vidyAdhara aneka rUpa vimAna ghara Adi banAte haiM vaha vidyA zakti hai / ityAdi sarva zaktiyoM kA kathana jisameM hai vaha vIryAnuvAda hai| usake sattaralAkha pada haiN| / / isa prakAra vIryAnuvAda kA kathana samApta huA / / asti-nAsti pravAda pUrva kA kathana siyaatthiNatthipasuhA tesi iha rUvaNaM pavAdotti / atthi yado to dhammA atthiNatthipavAdapuvvaM ca // 52 // syAdastinAstipramukhAsteSAM iha rUpaNaM pravAda iti / asti......."astinAstipravAdapUrvaM ca // 'NiyadavvavettakAlabhAve siya atthi vatthuNivahaM ca / paradavvavettakAle bhAve siya Natthi AsittA // 53 // nijadravyakSetrakAlabhAvAn syAdasti vastunivahaM ca / paradravyakSetrakAlabhAvAn syAnnAsti Azritya // siyaatthiNasthi kamaso saparadavvAdicaujudaM jugvN| siya'vattavvaM seyaradavvaM khettaM ca bhAve ca // 54 // syAdastinAsti kramazaH svaparadravyAdicaturyutaM yugapat / syAdavaktavyaM svaparadravyaM kSetraM ca bhAvaM ca // kathaMcit asti nAsti kI pramukhatA se jisameM pravAda ( kathana ) hai vaha asti-nAsti pravAdapUrva kahalAtA hai / jaise-nija ( sva ) dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA kathaMcit vastu kA samUha asti rUpa hai aura para dravya, para kSetra, parakAla aura parabhAva kI apekSA vastu kA svarUpa kathaMcit nAsti rUpa hai / / 52 // ____ jaba ( jisa samaya ) sva dravyAdi rUpa prathama dharma aura paradravyAdi rUpa dvitIya dharma yaha donoM dharma krama se vivakSita hote haiM usa samaya kathaMcit asti-nAsti rUpa kahalAtA hai| kyoMki donoM dharma eka hI vastu meM eka sAtha haiM / ataH vastu syAt asti-nAsti rUpa hai / / 53 / / ___ jisa samaya svadravyAdi catuSTaya aura paradravyAdi catuSTaya dvArA yugapat vastu vivakSita hotI hai, usa samaya syAd avaktavya hai| kyoMki donoM dharmoM kA eka sAtha kathana karane kI zakti vacanoM meM nahIM haiM arthAt anubhavagamya
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti hote hue bhI vacanoM ke dvArA eka sAtha do dharmoM kA kathana nahIM ho sktaa| ataH vastu kathaMcit avaktavya hai / / 54 // siya AsidaNa atthi cAvattavvaM sadavvado jagavaM / saparadavvAdodo siya Natthi avvaccamidi jANe // 55 // syAdAzritya asti cAvaktavyaM svadravyato yugapat / svaparadravyAditaH syAnnAsti 'avaktavyamiti jAnIhi / / paradavvakhettakAlaM bhAvaM paDivajja jugava dvvaado| siya atthi patthi avaraM krameNa NeyaM ca saparaM ca / / 56 // paradravyakSetrakAlAna bhAvaM pratipadya yugapat drvytH| syAdasti nAsti aparaM krameNa jJeyaM ca svaparaM ca // davvaM khettaM kAlaM bhAvaM jugavaM samAsidUNA va / evaM NiccAdINaM dhammANaM sattabhaMgavihI / / 57 // dravyaM kSetraM kAlaM bhAvaM yugapat samAzritya ca / evaM nityAdInAM dharmANAM saptabhaMgavidhiH // vihiNisehAvatavvabhaMgANaM pateyadusaMjoyatisaMjoyajAdANaM tiNitiNNi egasaMbhoyANaM melaNaM satabhaMgI paNhavasAdu ekammi vatthummi avirohaNa saMhavati NANANayamukkhagoNabhAveNa jaM parUvedi / vidhiniSedhAvaktavyabhaMgAnAM pratyekadvisaMyogatrisaMyogajAtAnAM tritryekasaMkhyAnAM melanaM saptabhaMgI praznavazAt ekasmin vastuni avirodhena saMbhavaMtI nAnAnayamukhyagauNabhAvena yatprarUpayati / tatthapayANi buheNa ya gaccaMte saddhilakkhamANANi / NANANayaNirUvaNaparANi sattassa bhaMgassa // 58 // tatra padAni budhazca jJAyante SaSTilakSamAnAni / nAnAnayanirUpaNaparANi saptAnAM bhaMgAnAM // payANi 6000000 / idi atthiNatthipavAdapuvvaM garda-ityastinAstipravAvapUrvaM gataM / jisa samaya sva dravya, kSetra, kAla, bhAva kA Azraya lekara avaktavya ke 1. agreNa saha sambandhaH /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 87 sAtha varNana karate haiM taba vastu asti avaktavya hotI hai kyoMki nAsti ke binA asti kA kathana nahIM ho sakatA, ataH syAt asti avaktavya hai / / 55 / / jisa samaya para dravya, kSetra, kAla, bhAva kI apekSA lekara varNana kiyA IT hai taba nAsti vaktavya hai kyoMki asti ke binA nAsti kA kathana nahIM ho sakatA / ataH vastu ko kathaMcit nAsti avaktavya jAnanA cAhie / / 56 / / jisa samaya sva dravya, kSetra, kAla, bhAva kA aura para dravya, kSetra, kAla, bhAva kI apekSA asti nAsti kA krama se kathana karate haiM to syAd asti nAsti avaktavya hotA hai / kyoMki vastu ke donoM dharmoM kA yugapat kathana karanA vacanoM ke dvArA zakya nahIM hai / eka samaya meM eka hI dharma kA kathana hotA hai parantu aneka dharma vastu meM eka sAtha rahate haiM ataH vastu kathaMcit asti nAsti avaktavya hai / / 57 / / vizeSArtha arthAt asti nAsti donoM dharmoM se yukta hai usako eka dharma se nahIM kaha sakate / ataH asti nAsti avaktavya yaha tIsarA dharma hai / ina tInoM kA saMyoga karane para saptabhaMga hote haiM / jaise vastu asti ( hai ) parantu asti rUpa hI nahIM hai apitu nAsti rUpa bhI hai / ataH syAdasti aisA kahA jAtA hai | sarva vastu apane rUpa se hai parantu para vastu kA usameM abhAva hai ataH nAsti rUpa bhI hai / jaise kisI ne kahA "yaha ghaTa hai" isa vAkya ke sunane para vidhAtmaka aura niSedhAtmaka donoM jJAna hote haiM / "ghaTa hai" yaha vidhi ( asti ) kA jJAna hai aura yaha "paTa nahIM hai" aisA jJAna hotA hai vaha niSedha ( nAsti ) kA jJAna hai / ataH asti nAsti donoM eka sAtha hone se asti nAsti rUpa hai / isI prakAra asti yA nAsti rUpa nahIM kaha sakate ataH avaktavya hai| na to asti rUpa meM vastu kA pUrNa kathana ho sakatA hai na nAsti rUpa se pUrNa kathana ho sakatA hai / na donoM ko krama se svatantra kathana kara sakate haiM / ataH kathaMcit asti nAsti rUpa hai / isa prakAra nitya-anitya eka-aneka Adi ananta dharmoM meM saptabhaMgI lagAnA cAhie kyoMki vastu ke pratyeka dravya, guNa, paryAya saptabhaMga rUpa haiN| isa prakAra pratyeka dvisaMyoga, trisaMyoga se utpanna hone vAle vidhi, niSedha aura avaktavya bhaMgoM kA tritri aura eka saMyoga kI saMkhyA kA milAna ( jor3a ) karane para praznavazAt eka hI vastu meM avirodha rUpa se sAta bhaMga hote haiN| kyoMki pratyeka vastu meM nAnA nayoM ke mukhya aura gauNatA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti se vastu kI prarUpaNA hotI hai| jaise dravyAthika naya kI apekSA vastu nitya hai, paryAyArthika naya kI apekSA vastu anitya hai, vastu kA svarUpa eka sAtha zabdoM meM kahane meM nahIM aataa| ataH saptabhaMgoM kA nAnA nayoM ke dvArA nirUpaNa karane vAle asti, nAsti, pravAda pUrva ke jJAnI janoM ne sATha lAkha pada kahe haiN| ___ arthAt jisameM kathaMcit asti nAsti Adi sAta bhaMgoM kA sATha lAkha padoM ke dvArA nirUpaNa karane vAlA asti nAsti pravAdapUrva hai| isameM aThAraha vastu tIna sau sATha prAbhata haiM // 58 // // isa prakAra asti-nAsti pravAdapUrva kA kathana samApta huaa| jJAnapravAdapUrva kA kathana NANappavAdapuvvaM madisudaohI suNANaNANANaM / maNapajjayassa bheyaM kevalaNANassa rUvaM ca // 59 // jJAnapravAdapUrvaM matizrutAvadhisujJAnAjJAnAnAM / manaHparyayasya bhedAn kevalajJAnasya rUpaM ca // kahadi hu payappamANaM koDo rUUNagA hi madiNANaM / avagahaIhAvAyAdhAraNagA hoMti tabbhayA // 60 // kathayati padapramANaM koTi rUponAM hi matijJAnaM / avagrahahAvAyadhAraNA bhavanti tbhedaaH|| jo pUrva eka kama eka koTi pramANa padoM ke dvArA matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, kumatijJAna, kuzrutajJAna, kuavadhijJAna, manaHparyayajJAna, kevalajJAna ina AThoM kA tathA inake bheda-abhedoM kA jo kathana karatA hai usako jJAnapravAda pUrva kahate haiM / / 59 / / matijJAna kA dUsarA nAma abhinibodhika hai| indriya aura mana ke dvArA grahaNa karane yogya artha kA nAma abhimukha hai / arthAt indriya aura mana ke dvArA niyamita padArthoM kA jJAna hotA hai vaha matijJAna kahalAtA hai| pA~coM indriyoM kA viSaya niyamita hai| jaise sparzana indriya kA viSaya hai sparza karanA, rasanA kA svAda lenA ityaadi| ___ dravyAthika naya kI apekSA matijJAna eka hote hue bhI paryAyArthika naya kI apekSA isake avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAra bheda hote haiM / / 60 //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra visayANaM visaINaM saMjoge daMsaNaM viyappavadaM / avagahaNANaM tatto visesakakhA have IhA // 61 // viSayANAM viSayiNAM saMyoge darzanaM vikalpavat / avagrahajJAnaM tato vizeSAkAMkSA bhavedIhA // 89 tatto suNiNNao khalu hodi avAo du vatthujAdassa / kAlaMtare vi NiNidasamaraNa heU turIyaM tu // 62 // tataH sunirNayaH khalu bhavati avAyastu vastujAtasya 1 kAlAntarespi nirNIta smaraNahetustuyaM tu // viSaya (sparza, rasa, gandha Adi padArtha) viSayI (AtmA vA iMdriyoM) kA sannipAta ( saMyoga ) darzana kahalAtA hai vaha nirvikalpa hotA hai / usa viSaya viSayo ke sAnnipAta ke anantara jo prathama vikalpa grahaNa hotA hai vaha avagraha jJAna hai / darzana meM sAmAnya sattA kA grahaNa hotA hai| usake anantara manuSyatva Adi vizeSa kA grahaNa hotA hai tathA savikalpa hotA hai / avagraha jJAna ke dvArA jAne hue padArthoM ke vizeSa jAnane kI icchA ko IhA kahate haiM / jaise avagraha jJAna ne jAnA yaha mAnava hai / usake bAda "yaha mAnava uttarapradeza kA hai ki dakSiNadeza kA" isa prakAra vizeSa jAnane kI icchA ko IhA kahate haiM / arthAt IhA vizeSa kI vicAraNA hai / isa vicAraNA ke pazcAt jaba jJAna vizeSa kA nizcaya karane meM samartha ho jAtA hai, su nizcaya kara letA hai vaha avAya jJAna kahalAtA hai / yaha jJAna nirNayAtmaka hotA hai / avAya ke dvArA jJAta vastu kA kAlAntara meM nirNIta ke smaraNa meM jo kAraNa hotA hai vaha caturtha dhAraNA nAma kA matijJAna hai / / 61-62 // vizeSArtha sAmAnya avabodha ke bAda vastu kA grahaNa honA avagraha, usake vizeSa paryAyoM ke jAnane kI tarkaNA IhA nirNayAtmaka jJAna avAya aura kAlAntara meM nahIM bhUlanA dhAraNA hai / 1 isa dhAraNA jJAna ke bhI tIna rUpa haiM - avicyuti, vAsanA aura smRti / utpanna hone ke bAda dhAraNA jJAna jitane kAla taka sthira rahatA hai arthAt upayoga palaTatA nahIM hai, vaha avicyuti kahalAtI hai / upayoga
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti palaTa jAne para pUrvavartI jJAna saMskAra kA rUpa grahaNa karatA hai vaha vAsanA kahalAtI hai| kAlAntara meM koI nimitta pAkara vAsanA kA punaH jAgRta ho jAnA smRti hai| isa prakAra eka hI jJAna kI dhArA krama se vikasita hotI huI aneka nAmoM se abhihita hotI hai| vikAsa krama ke AdhAra para hI usake pUrvokta cAra bheda kiye gaye haiN| . indiyaaNidiyutthaM veMjaNaatthAdavaggaho duviho / cakkhussa mANasassa ya paDhamo Na va'vaggaho kmso||63|| indriyAnindriyotthaM vyaJjanArthAbhyAmavagraho dvividhaH / cakSuSaH manasazca prathamo na cAvagrahaH krmshH|| avagraha ke do bheda haiM-arthAvagraha aura vyaMjanAvagraha / aprApta artha ke grahaNa karane ko arthAvagraha kahate haiM / prApta artha ke grahaNa karane ko vyaMjanAvagraha kahate haiN| arthAvagraha pA~ca indriya aura mana se hotA hai tathA vyaMjanAvagraha cakSu aura mana ko chor3akara zeSa cAra iMdriyoM se hotA hai| arthAt cakSu aura mana se prathamAvagraha ( vyaMjanAvagraha ) nahIM hotA hai| athavA avyakta zabdAdika ko vyaMjana kahate haiM aura vyakta zabdAdika ko artha kahate haiN| avyakta kA grahaNa vyaMjanAvagraha kahalAtA hai| vyaMjana kA kevala avagraha hI hotA hai IhA Adi nhiiN| vyakta padArtha kA avagraha, arthAvagraha kahalAtA hai| isake IhA Adi cAroM hote haiM / athavA prathama avasthA meM vyaMjanAvagraha aura dvitIyAdi samaya meM vaho arthAvagraha ho jAtA hai / / 63 // bahu bahuvihaM ca khippANissidaNuttaM dhuvaM ca idaraM ca / paDi ekkekke jAde tisayaM chattIsabheyaM ca // 64 // bahu bahuvidhaM ca kSipra anisRtaM anuktaM dhruvaM itaracca / prati ekaikasmin jAte trizataM SaTtrizabhedaM ca // madiNANaM-matijJAnam bahu, bahuvidha, kSipra, anisRta, anukta, dhruva, eka, ekavidha, akSipra, nisRta, ukta aura adhruva ina bAraha padArthoM ke grahaNa ke bheda se jJAna bAraha prakAra kA hai| ina bAraha kA avagraha, IhA, avAya, dhAraNA ke sAtha guNA karane para ar3atAlIsa bheda hote haiM / tathA ar3atAlIsa bhedoM ko pA~ca indriya aura mana ke sAtha guNA karane se do sau aThAsI bheda hote haiM / vyaMjana padArtha
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra kA kevala avagraha ho hotA hai aura vaha cakSu aura mana se nahIM hotA / ataH baha Adi bAraha bhedoM ko sparzana, rasanA, ghrANa aura zrotra ina cAra indriyoM se guNA karane para ar3atAlIsa bheda hote haiN| ina bhedoM ko do sau aThAsI meM milA dene se matijJAna ke tIna sau chattIsa bheda hote haiN| vizeSArtha ___ bahu zabda saMkhyAvAcI aura vipulavAcI hai| saMkhyAvAcI eka do bahuta aura vipUlavAcI bahata se gehU~, bahata se cAvala ityAdi vidha prakAra vAcI haiN| jaise zrutajJAnAvaraNa karma ke prakRSTa kSayopazama hone se yugapat tat, vitata, ghana, sUSira Adi bahata zabdoM ko sunatA hai vaha baha jJAna hai tathA tata, vitata Adi ke bahuta se prakAroM (bhedoM) ko grahaNa karatA hai vaha bahuvidha hai| zrotrendriyAvaraNa kA alpa kSayopazama se pariNata AtmA 'tata' Adi zabdoM meM se kisI eka zabda ko grahaNa karatA hai vaha ekAvagraha hai| tathA unameM se eka prakAra ke zabda ko grahaNa karatA hai vaha eka vidhAvagraha hai| prakRSTa jJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hone se zIghratA se zabda ko sunatA hai vaha kSiprAvagraha hai aura kSayopazama kI nyUnatA hone se derI se zabda sunatA hai vaha akSiprAvagraha hai| jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama kI vizuddhi hone se pUre vAkya kA uccAraNa nahIM hone para bhI usakA jJAna kara lenA anisatAvagraha hai aura kSayopazama kI nyUnatA hone para pUrNa rUpa se uccArita zabdoM kA jJAna karanA nisRtAvagraha hai| zrotrendriya kA prakRSTa kSayopazama hone para binA kahe (zabdoM kA uccAraNa kiye binA abhiprAya mAtra se) jAna lenA anuvattAvagraha hai| aura kahane (zabdoM kA uccAraNa karane) para jAnanA uktAvagraha hai| saMkleza pariNAma ke abhAva meM tathA zrotrendriyAvaraNa karma ke prakRSTa kSayopazama se jaisA prathama samaya meM jJAna huA thA vaisA hI dUsare Adi samaya meM honA dhruvajJAna hai| athavA staMbha, parvata Adi dhruva padArthoM kA jJAna dhruvajJAna hai| tathA punaH-punaH saMkleza aura vizuddhi meM jhUlane vAle AtmA kI yathAnurUpa zrotrendriya kA sAnnidhya rahane para bhI kabhI zIghra grahaNa karatA hai, kabhI vilamba se zabda ko grahaNa karatA hai, kabhI ukta ko, kabhI anukta ko, kabhI nisRta ko, kabhI anisRta ko grahaNa karatA hai vaha adhruvAvagraha hai| athavA bijalI Adi adhruva padArthoM kA jJAna honA adhruva hai| isI prakAra IhA, avAya aura dhAraNA ko samajhanA caahiye| jisa prakAra zrotrendriya ke sAtha bahu Adi kA avagraha, IhA, avAya aura
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti ......... dhAraNA jJAna, bAraha-bAraha prakAra kA hai| usI prakAra sparzana Adi indriyoM ke bheda bhI jAnanA cAhiye / / / matijJAna ke tIna sau chattIsa bhedoM kA prakaraNa samApta huaa| zrutajJAna kA kathana sudaNANaM atthAdo atyaMtaragahaNameva madipuvvaM / davasudaM bhAvasudaM NiyameNiha saddajaM pamuhaM // 65 // zrutajJAnamarthAt arthAntaragrahaNameva matipUrva / dravyazrataM bhAvazrutaM niyameneha zabdajaM pramukhaM // matijJAna se jAne hae padArthoM ke avalambana se tatsambandhi dUsare padArtha kA grahaNa hotA hai, vaha zrutajJAna kahalAtA hai / vaha dravyazruta aura bhAvazruta ke bheda se do prakAra kA hai| vA vaha zrutajJAna, zabda liMgaja aura arthaliMgaja ke bheda se do prakAra kA hai| isa grantha meM niyama se zabdaja (zabda liMgaja) zruta kI mukhyatA hai // 65 // vizeSArtha jisa jJAna meM matijJAna kAraNa par3atA hai, jo matijJAna se grahaNa kiye gaye padArthoM ko chor3akara tatsambandhita dUsare padArtha meM vyApAra karatA hai aura zruta jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna hotA hai use zrutajJAna kahate haiN| vaha zrutajJAna zabda liMgaja aura artha-liMgaja ke bheda se do prakAra kA hai| zabda (akSara) ko sunakara utpanna hone vAlA jJAna zabdaliMgaja jJAna kahalAtA hai| dhUmAdi liMga (hetu) ko dekhakara agni Adi (liMgi) kA jJAna hotA hai vaha aliMgaja zrutajJAna kahalAtA hai / isakA dUsarA nAma anumAna jJAna bhI hai| ___ zabdaliMgaja zrutajJAna laukika aura lokottara ke bheda se do prakAra kA hai| sAmAnya puruSa ke mukha se nikale hue vacana samudAya se jo jJAna utpanna ha tA hai vaha laukika zabdaliMgaja zrutajJAna hai| vItarAga prabhu ke mukha se nirgata tathA gaNadhara deva ke dvArA racita vacana samudAya se jo zrutajJAna hotA hai vaha lokottara zabdaliMgaja zrutajJAna hai| yahA~ lokottara zrutajJAna se prayojana hai| isa lokottara zrutajJAna ke dravya aura bhAvazruta rUpa se do bheda haiN|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra AcArAMga Adi bAraha aMga, utpAdapUrva Adi caudaha pUrva aura sAmAyikAdi caudaha prakIrNaka svarUpa dravyazruta hai aura inake sunane se jo utpanna huA jJAna hai vaha bhAvazruta hai| athavA pudgala dravya svarUpa akSara padAdika rUpa se dravyazruta hai| aura una dravyazruta ke sunane se utpanna arthajJAna hai vaha bhAvazruta hai| isa grantha meM lokottara dravya aura bhAvazruta se prayojana hai| pajjAyakkharapadasaMghAyaM paDivattiyANiyogaM ca / pAhuDa pAhuDapAhuDa vatthU puvvaM samAsehiM // 66 // paryAyAkSarapadasaMghAtaM pratipatti anuyogaM ca / prAbhUtaM prAbhUtaprAbhRtaM vastu pUrva smaasaiH|| zabdaliMgaja zrutajJAna ke bIsa bheda nimna prakAra haiN| paryAya, paryAyasamAsa, akSara, akSarasamAsa, pada, pada samAsa, saMghAta, saMghAta samAsa, pratipatti, pratipani samAsa, anuyoga, anuyoga samAsa, prAbhRtaprAbhRta, prAbhRtaprAbhUta samAsa, prAbhUta, prAbhRta samAsa, vastu, vastu samAsa, pUrva aura pUrva samAsa / / 66 // vizeSArtha ina zrutajJAna ke bIsa bhedoM kA saMkSepa meM kathana zrutajJAna ke aneka vikalpoM meM eka vikalpa hrasva akSara rUpa bhI hai| isa vikalpa meM dravya kI apekSA anantAnanta pudgala paramANuoM se niSpanna skandha kA saMcaya hotA hai| isa eka hrasvAkSara vikalpa ke aneka bAra anantAnanta bhAga kiye jAveM to unameM eka bhAga paryAya nAma kA zrutajJAna hotA hai| vaha paryAya jJAna sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka jIvoM ke hotA hai aura zrutajJAnAvaraNa ke AvaraNa se rahita hai| sabhI jIvoM ke utane jJAna Upara kabho AvaraNa nahIM pdd'taa| yadi usa para AvaraNa par3a jAye to jJAnopayoga kA sarvathA abhAva ho jAyegA aura jJAnopayoga ke abhAva hone se jIva kA abhAva ho jaayegaa| vaha nizcaya siddha hai ki jIva kI upayoga zakti kA kabhI vinAza nahIM hotaa| jaba paryAyajJAna ke anantaveM bhAga ke sAtha mila jAtA hai taba paryAya samAsa jJAna kA prArambha hotA hai| paryAya samAsa ke jJAna meM anantabhAga vRddhi Adi SaTa hAni vRddhi hone para akSara jJAna hotA hai akSara jJAna ke pUrva aura paryAya jJAna ke Upara jitane bheda haiM ve saba paryAya samAsa jJAna kahalAte haiN| yaha paryAya samAsa jJAna
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ x aMgapaNNatti anakSarAtmaka hai aura isake asaMkhyAtaloka pramANa SaTa sthAna hote haiM / akSara jJAna ke bAda akSarasamAsa jJAna prArambha hotA hai, isake Upara pada jJAna taka, eka eka akSara kI vRddhi hotI hai, isa akSara vRddhi prApta jJAna ko akSara samAsa jJAna kahate haiN| labdhyakSara, nirvatyakSara aura saMsthAnAkSara ke bheda se akSara tIna prakAra ke hote haiN| sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka se lekara zrutakevalI taka jIvoM ke 'jitane kSayopazama hote haiM una saba ko labdhyakSara kahate haiN| jIvoM ke mukha se nikale hue zabda kI nirvRtyakSara saMjJA hai| nirvRtyakSara vyakta aura avyakta ke bheda se do prakAra kA hai| saMjJI paMcendriya paryApta ke hI zabda . vyakta nivRtyakSara hotA hai| do indriya se lekara asaMjJI paMcendriya paryApta ke avyakta nivRtyakSara hote haiN| gAya, bhaiMsa Adi saMjJI paMcendriya paryApta kI bhASA avyakta nirvRtyakSara rUpa hai "yaha akSara hai" isa prakAra abhedarUpa se buddhi meM jo sthApanA hoto hai yA jo likhA jAtA hai vaha sthApanA akSara hai| jaghanya labdhyakSara sUkSmanigoda aparyAptaka ke hotA hai aura utkRSTa caudaha pUrvadhArI ke hotA hai| jaghanya nirvRtyakSara do indriya Adi ke hotA hai aura utkRSTa caudaha pUrvadhArI ke hotA hai| akSara jJAna ke Upara saMkhyAta akSaroM kI vRddhi paryanta akSarasamAsa jJAnarahatA hai usa akSara samAsa meM saMkhyAta akSara milAne para pada nAmaka zrutajJAna hotA hai| __ arthapada, pramANapada aura madhyapada ke bheda se pada tIna prakAra kA hai| jitane akSaroM ke dvArA artha kA jJAna hotA hai vaha artha pada hai / yaha anavasthita hai kyoMki isameM aniyata akSaroM ke dvArA jJAna hotA hai / jaise'a' kA artha viSNu hai 'i' kA artha kAma hai 'ka' kA artha brahmA hai 'kha' kA artha indriyA~, AkAza Adi hotA hai ataH eka akSara se bhI artha jJAna 1. koI AcArya akSara jJAna ke Upara bhI SaTa sthAna vRddhi mAnate haiMakSara jJAna se yahA~ labdhyakSara lenA cAhie kyoMki zeSa akSara jar3a svarUpa haiN| jisakA kSaya nahIM hotA vaha kevalajJAna akSarajJAna hai / labdhyakSara jJAna bhI nAza rahita hai ataH isako bhI akSara kahate haiN|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 95 hotA hai / kahIM para do akSara se bhI hotA hai jaise 'rAma' kA dazaratha kA putra hai / ATha akSara se niSpanna pramANa pada hai / yaha avasthita hai kyoMki isako ATha Adi saMkhyA niyata hai jaise " namaH zrI varddhamAnAya " ityAdi / solaha sau cautIsa karor3a, tirAsI lAkha sAta hajAra, ATha sau aThAsI akSaroM kA madhyama pada hotA hai| isa madhyama pada ke dvArA pUrva aura aMgoM kA pada vibhAga hotA hai / zrutajJAna ke eka sau bAraha karor3a, tirAsI lAkha, aTThAvana hajAra pA~ca hI pada hote haiM / isa pada jJAna ke Upara eka akSara kI vRddhi hone para pada samAsa jJAna prArambha hotA hai / saMkhyAta padoM ke samUha kA eka saMghAta jJAna hotA hai, eka pada se ka akSara adhika aura saMghAta jJAna se eka akSara nyUna madhyama bheda pada samAsa kahalAte haiM / yaha saMghAta jJAna gati mArgaNA meM kisI eka gati kA nirUpaNa karatA hai / 1 saMkhyAta saMghAta kA samUha pratipatti jJAna kahalAtA hai / saMghAta ke Upara aura pratipatti ke pUrva do saMghAta, tIna saMghAta Adi saMghAta samAsa haiM arthAt pratipatti ke jitane adhikAra hote haiM, unameM eka adhikAra kA nAma saMghAta saMjJA hai / saMkhyAta pratipatti ke samUha ko anuyoga jJAna kahate haiM / anuyoga ke pUrva aura pratipatti ke bAda saMkhyAta prattipatti samAsa ke bheda haiM / saMkhyA anuyogadvAra kA samUha eka prAbhRta-prAbhRta jJAna hotA hai / do anuyoga se lekara jaba taka saMkhyAta anuyoga kA samUha na ho taba taka saMkhyAta prakAra ke anuyoga samAsa jJAna hai / saMkhyAta prAbhRta-prAbhRta kA eka prAbhRta jJAna hotA hai aura prAbhRtaprAbhRta se lekara prAbhRta jJAna ke pUrva saMkhyAta prakAra kA prAbhRta-prAbhRta samAsa jJAna hai / bIsa prAbhRta kI eka vastu hotI hai / vastu jJAna ke pUrva aura prAbhRta ke Upara jitane bheda haiM vaha saba prAbhRta samAsa haiM athavA pUrva zrutajJAna ke jitane adhikAra haiM unakI vastu saMjJA hai / jaise utpAda pUrva ke daza adhikAra haiM isameM daza vastu haiM / AgrANIya meM caudaha adhikAra haiM usameM caudaha vastu haiM arthAt vastu ke samUha ko pUrva kahate haiM / pUrva jJAna ke pUrva aura vastu ke Upara jitane hI bheda haiM vaha vastu samAsa hai /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti isa prakAra utpAda pUrva zrutajJAna ke Upara eka-eka akSara kI vRddhi hote hue aMgapraviSTa aura aMgabAhya rUpa sakala zrutajJAna ke saba akSaroM kI vRddhi hone taka pUrva samAsa jJAna hotA hai| isa prakAra pUrvAnupUrvI ke anusAra zrutajJAna kI bosa prakAra kI prarUpaNA kI hai| isameM pratisArI buddhi ke dvArA kathana kiyA jAtA hai to loka bindusAra pUrva se khaNDa karate-karate paryAya jJAna taka kathana karanA caahie| isameM paryAya, akSara Adi jJAna eka prakAra ke hote haiM aura paryAya samAsa Adi asaMkhyAta prakAra ke hote haiN| isa prakAra AvaraNIya (zrutajJAna ke Upara AvaraNa karane vAle karma ( zakti ke ) bheda se bIsa prakAra ke zrutajJAna kA varNana kiyA hai| vIsavIhaM taM tesi AvaraNavibheyato hi NiyameNa / suhamaNigodassa have apuNassa paDhamasamayamhi // 67 // vizatividhaM tattesAM AvaraNavibhedato hi niyamena / sUkSmanigodasya bhavet apUrNasya prathamasamaye // laddhakkharapajjAyaM NiccugghADaM lahuM girAvaraNaM / uvarUvarivaDhijutta vIsaviyappaM hu sudaNANaM // 68 // labdhyakSaraparyAyaM nityodghATaM laghu nirAvaraNaM / uparyuparivRddhiyuktaM viMzativikalpaM hi zrutajJAnaM // ___ idi sudaNANaM-iti zrutajJAnaM / arthAt zrutajJAna para AvaraNa karane vAle karma bIsa prakAra ke haiM ataH zrutajJAnAvaraNa karma ke kSayopazama ke bheda se zrutajJAna bIsa prakAra kA kahA hai / isa bIsa prakAra ke zrutajJAna meM labdhyakSara paryAya zrutajJAna sUkSma nigodiyA labdhyaparyApta ke utpanna hone ke prathama samaya meM hotA hai| yaha sUkSma nigoda labdhyaparyAptaka kA jo labdhyakSara paryAya jJAna hai vaha nirAvaraNa hai itanA jJAna nitya udghATita rahatA hai| paryAya jJAna para AvaraNa karane vAlA paryAya jJAnAvaraNIya hai| isI prakAra paryAya samAsa jJAnAvaraNIya Adi zrutajJAna AvaraNa ke bIsa bheda haiN| paryAya jJAna ke Upara vRddhi karane se paryAya samAsa Adi Upara-Upara vRddhi yukta zrutajJAna ke pUrva kathita bIsa vikalpa hote haiM / / 67-68 // // isa prakAra zrutajJAna kA kathana samApta huA / /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 97 avadhijJAna kA kathana bhavaguNapaccayavihiyaM ohoNANaM tu avahigaM samaye / sImANANaM rUvIpadatthasaMghAdapaccakkhaM // 69 // bhavaguNapratyayavihitaM avadhijJAnaM tu avadhigaM smye| sImAjJAnaM rUpipadArthasaMghAtapratyakSaM // jo dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA avadhi arthAt sImA se yukta apane viSayabhUta rUpI padArthoM ke samUha ko pratyakSa jAnatA hai, use avadhijJAna kahate haiN| sImA ( maryAdA) se pukta jAnane ke kAraNa paramAgama meM ise sImA jJAna bhI kahA hai / adhikatara noce ke viSaya ko jAnane vAlA hone se yA parimita viSaya vAlA hone se yaha avadhijJAna kahalAtA hai| bhavapratyaya aura guNapratyaya ke bheda se avadhijJAna do prakAra kA hai / / 69 // vizeSArtha jisa avadhijJAna ke hone meM bhava nimitta hai vaha bhavapratyaya avadhijJAna kahalAtA hai| Ayu nAmakarma ke udaya se prApta paryAya ko bhava kahate haiM AtmA kI jo paryAya Ayu nAmakarma ke udaya vizeSa tathA zeSa kAraNoM ( avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama) kI apekSA se utpanna hotI hai| tathApi isameM sAdhA. raNa kAraNa bhava hai arthAt isa jJAna meM avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hote hue bhI bhava kI mukhyatA hone se yaha bhavapratyayaavadhijJAna kahalAtA hai| yadi isa jJAna meM avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama nahIM hotA, bhava hI kAraNa hotA to sabhI deva nArakiyoM ke avizeSa rUpa se samAna avadhijJAna hotA, parantu deva nArakiyoM meM apane-apane kSayopazama ke anusAra avadhijJAna meM Agama meM tAratamya svIkAra kiyA hai, ataH bhavapratyayaavadhijJAna meM bhI avadhijJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hotA hai| jaise guNapratyaya avadhijJAna meM ahiMsAdika vrata kAraNa haiM vaise bhavapratyayaavadhijJAna meM ahiMsAdi vrata kAraNa nahIM hai| desohI paramohI savvohi hodi tattha tivihaM tu / guNapaccayago NiyamA desohI garatirakkhANaM // 7 // dezAvadhiH paramAvadhiH sarvAvadhirbhavati tatra trividhstu| guNapratyayako niyamAta dezAvaSiH naratirazcAM //
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 aMgapaNNatti ...... samyagdarzana se adhiSThita aNuvrata aura mahAvrata Adi guNoM ke nimitta se avadhijJAnAvaraNa karmoM kA kSayopazama hotA hai| usa kSayopazama se jo avadhijJAna hotA hai, usako guNapratyaya avadhijJAna kahate haiM / bhavapratyaya avadhijJAna to dezAvadhi hI hotA hai| guNapratyaya avadhi ke tIna bheda haiM dezAvadhi, paramAvadhi aura sarvAvadhi / guNapratyaya dezAvadhi niyama se tiryaJca aura manuSyoM ke hI hotA hai / / 70 / / vizeSArtha saMyama kA avayava hone se samyagdarzana ko deza kahate haiN|' samyagdarzana hI jisameM kAraNa hai, ahiMsAdi vrata kAraNa nahIM hai usako dezAvadhi kahate haiN| athavA 'deza' kA artha kucha aMza hotA hai jo avadhijJAna sarvAvadhi aura paramAvadhi se kucha kama viSaya ko jAnatA hai ataH isako dezAvadhi kahate haiN| ___ 'sarva' kA artha sampUrNa yA utkRSTavAcI hai| jo sampUrNa rUpI pudgala ko jAnatA hai, utkRSTa hai usako sarvAvadhi kahate haiM / athavA sarva kA artha kevalajJAna hai, usakA viSaya jo artha hotA hai vaha bhI upacAra se sarva kahalAtA hai / sarva ( kevalajJAna ) jisakI maryAdA hai, arthAt jo kevalajJAna hone para hI chUTatA hai usako sarvAvadhi kahate haiN| athavA sarva rUpI dravya isakA viSaya hone se yaha sarvAvadhi kahalAtA hai| parama arthAt asaMkhyAta lokamAtra saMyama ke bheda hI jisa jJAna kI avadhi ( maryAdA ) hai, vaha paramAvadhijJAna kahA jAtA hai / avaraM desohissa ya Naratirie vadi saMjadahmi varaM / bhavapaccayago ohI suraNirayANaM ca titthANaM // 71 // avaraM dezAvadhezca naratiyakSa bhavati saMyate vrN| bhavapratyahako'vadhiH suranArakANAM ca tIrthakarANAM // NANAbheyaM paDhamaM eyaviyappaM tu vidiyamohI khu / paramohI savvohI caramasarIrissa viradassa // 72 // nAnAbhedaM prathamaM ekavikalpastu dvitIyo'vadhiH khalu ? / paramAvadhiH sarvAvadhiH caramazarIriNaH viratasya // 1. dha. 13/5.5.53/291/1
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra aNugAmo desAdisu tamaNaNugAmI ya hIyamANo vi| vaDDheto vi avatthida aNavatthida hoMti chanbheyA // 73 // anugAmI dezAdiSu teSvananugAmI ca hIyamAno'pi / varddhamAno'pi avasthito'navasthito bhavanti ssddbhedaaH|| iti ohiNANaM-ityavadhijJAnaM / dezAvadhi ke utkRSTa, madhyama aura jaghanya ye tIna bheda haiN| isameM jaghanya guNapratyaya dezAvadhi manuSya aura tiyaMcoM ke hotA hai, utkRSTa guNapratyaya dezAvadhi saMyamadhArI munIndroM ke hI hotA hai| bhavapratyaya dezAvadhijJAna, deva, nArakI aura tIrthaMkaroM ke ho hotA hai // 71 // prathama ( dezAvadhi ) jJAna aneka vikalpa ( jaghanya, madhyama aura utkRSTa ke bheda se aneka vikalpa ) vAlA hai| dUsarI paramAvadhi, sarvAvadhi vikalpa rahita hai| arthAt inake bheda nahIM hai| paramAvadhijJAna sakala saMyamI caramazarIro ke hI hote haiM, anya ke nahIM / / 72 / / ____guNapratyaya dezAvadhi ke anugAmI, ananugAmI, vardhamAna, hIyamAna, avasthita, anavasthita ye chaha bheda haiN| ( tathA pratipAti aura apratipAti ye do bheda milA dene se isake ATha bheda bhI ) // 73 // vizeSArtha kSetrAnugAmo, bhavAnugAmI aura ubhayAnugAmo ke bheda se anugAmI ke tIna bheda haiN| jo avadhijJAna sUrya ke prakAza ke samAna bhavAntara meM sAtha jAtA hai vaha bhavAnugAmI hai| ___ jo avadhijJAna eka kSetra se dUsare kSetra meM sAtha jAtA hai vaha kSetrAnugAmI aura kSetra tathA bhava donoM meM sAtha jAtA hai vaha ubhayAnugAmI hai / jo avadhijJAna mUrkha ke prazna ke samAna vahIM gira jAtA hai bhavAntara aura kSetrAntara meM sAtha nahIM jAtA hai vaha ananugAmI hai| ___ samyagdarzanAdi guNoM kI vizuddhi ke kAraNa araNI ke nirmathana se utpanna zuSka patroM se upacIyamAna Indhana ke samUha se vRddhiMgata agni ke samAna 1. tattvArtharAjavArtika meM paramAvavi ke bho javanya, madhyama aura utkRSTa tIna -- bheda kahe haiN|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 aMgaSaNNatti bar3hatA rahatA hai, vaha vardhamAna avadhijJAna hai / vaha asaMkhyAta loka parimANa bar3hatA rahatA hai| ___ jo avadhijJAna jisa parimANa se utpanna huA thA usa parimANa se pratidina samyagdarzanAdi guNoM kI hAni aura saMkleza parimANa kI vRddhi ke yoga se aMgula ke asaMkhyAta bhAga taka ghaTatA rahe vaha hIyamAna avadhi. jJAna hai| samyagdarzanAdi guNoM ke avasthAna muktiprApti yA kevalajJAna paryanta jaise kA tesA banA rahe, na bar3he aura na ghaTe vaha abasthita avadhijJAna hai| jisa parimANa se utpanna huA avadhijJAna samyagdarzana Adi guNoM kI vRddhi evaM hAni ke kAraNa vAyu se prerita jala kI taraMgoM ke samAna jahA~ taka ghaTa sakatA hai vahA~ taka ghaTatA rahe aura jahA~ taka bar3ha sakatA hai vahA~ taka bar3hatA rahe, vaha anavasthita avadhijJAna hai| bijalI kI camaka samAna vinAzazIla hai arthAt chUTane vAlA hai yaha pratipAti avadhijJAna hai| kevalajJAna paryanta nahIM chUTane vAlA hai vaha apratipAti avadhijJAna hai / hIyamAna aura pratipAti ko chor3akara zeSa chaha bheda paramAvadhijJAna ke hote haiN| kyoMki paramAvadhi utkRSTa saMyamI ke hotA hai aura vaha uso bhava meM mokSa ko prApta karatA hai| ataH hIyamAna aura pratipAti nahIM hai| avasthita anugAmI, ananugAmo aura apratipAti ye cAra bheda sarvAvadhi ke haiN| sarvAvadhi avadhijJAna vRddhiMgata saMyamavAle tadbhava mokSagAmI mahAmuni ke hotA hai / vaha jaisA kA taisA rahatA hai ataH avasthita hai| eka kSetra se dUsare kSetra meM sAtha jAtA hai ataH anugAmI hai| bhavAntara meM sAtha nahIM jAtA hai kyoMki isa bhava ma mokSa ho jAtA hai ataH ananugAmI hai| yaha kevalajJAna paryanta chUTatA nahIM hai ataH apratipAti hai| ||avdhijnyaan kA varNana samApta huA / / manaHparyayajJAna kA kathana maNapajjayaM tu duvihaM sjuimadi paDhamaM tu tattha viulamadI / saMjamajuttassa have jaM jANai taM khu garaloe // 74 // manaHparyayastu dvividha RjumatiH prathamastu tatra vipulmtiH| saMyamaMyuktasya bhavet yajjAnAsti tat khalu naraloke // idi maNapajjayaM-iti mnHpryyH|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ __101 mana kI pratIti lekara vA manakA pratisaMdhAna karake jo jJAna hotA hai vaha manaHparyayajJAna hai| parakIya manovicAra kA viSaya bhAva ghaTAdi manogata artha ko mana kahate haiM kyoMki vaha mana meM sthita hai ataH upacAra se manogata artha ko hI mana kaha diyA jAtA hai| ___ manaHparyayajJAnAvaraNa ke kSayopazama Adi aMtaraMga bahiraMga kAraNoM ke sannidhAna hone para jo dUsaroM ke manogata artha ko jAnatA hai vaha manaHparyayajJAna hai| vaha manaHparpayajJAna do prakAra kA hai| usameM prathama Rjumati hai aura dvitIya vipulamati hai / / 74 / / vizeSArtha Rju kA artha sarala hai aura vipula kA artha hai kuTila / vIryAnta rAya aura manaHparyayajJAnAvaraNa karma kA kSayopazama hone para tathA tadanukUla aMga upAMga kA nirmANa hone para naraloka meM sthita dUsare ke manogata Rju ( sarala ) mana, vacana aura kAya gata viSaya ko jAnatA hai vaha Rjumati manaHparyayajJAna hai / vipulamati manaHparya yajJAna vIryAntarAya aura manaHparyayajJAnAvaraNa kA kSayopazama rUpa antaraMga kA kAraNa aura tadanukUla aMgopAMga kA nirmANa Adi nimitta kAraNoM ke milane para naraloka me sthita sva aura para ke vyakta mana aura avyakta mana ke dvArA cintita, acintita yA ardhaciMtita sabhI prakAra se cintA, jIvana, maraNa, sukha, duHkha, lAbha, alAbha Adi ko jAnatA hai| donoM hI manaHparyayajJAna mAnuSottara parvata ke abhyantara sthita hokara prazna karatA hai, usakI bAta ko jAnatA hai, utane hI kSetra kI bAta ko jAnatA hai aisA niyama nahIM hai / ye donoM hI manaHparyayajJAna saMyamI muni ke hI hote haiN| parantu Rjumati chUTa bhI sakatA hai aura vipulamati nahIM chUTatA hai, apratipAti hai| / manaHparyaya jJAna kA varNana samApta huaa| __ ke lajJAna kA kathana savvAvaraNavimukkaM loyAloyappayAsagaM NiccaM / iMdiyakamaparimukyaH kevalaNANaM NirAvAhaM // 75 //
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ C 102 aMgapaNNatti-...-- sarvAvaraNavimuktaM lokAlokaprakAzakaM nityaM / indriyakramaparimuktaM kevalajJAnaM nirAbAdhaM // idi kevalaNANaM-iti kevalajJAnaM / sarva AvaraNoM se rahita, loka aura aloka kA prakAzaka, nitya indriyakrama se parimukta aura nirAbAdha kevalajJAna hotA hai| __ matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAna AvaraNa sahita hone se sAvaraNa hai| parantu kevalajJAna AvaraNa rahita hone se nirAvaraNa hai / / 75 // vizeSArtha __ matijJAna aura zrutajJAna sAre chahoM dravyoM aura unakI kucha paryAyoM ko jAnate haiN| avadhijJAna rUpI ( pudgala aura pudgala ke sAtha sambandhita saMsArI jIva ) padArtha ko jAnatA hai| aura manaHparyayajJAna sarvA avadhijJAna ke dvArA jAne gaye dravya ke anantaveM bhAga ko jAnatA hai / parantu kevalajJAna sampUrNa dravyoM ko trikAlavartI sarva dravya aura paryAyoM ko jAnatA hai arthAt, sarvaloka, aloka ko jAnatA hai| ataH loka aura aloka kA prakAzaka hai| cAra jJAna anitya nAzavanta haiM parantu kevalajJAna nitya hai, avinAzI hai| __ matijJAna, zrutajJAna indriya aura mana kI sahAyatA se padArthoM ko jAnate haiM parantu kevalajJAna indriya krama se rahita atIndriya hai tathA nirAbAdha hai| // isa prakAra kevalajJAna kA kathana samApta huA / / kumadi kusudaM vibhaMgaM aNNANatiyaM vi micchaaNapuvvaM / saccAdibhAvamukkaM bhavahehU~ sammabhAvacudaM // 76 // kumatiH kuzrutaM vibhaMgaM ajJAnatrayamapi mithyAnapUrvaM / satyAdibhAvavimuktaM bhavahetuH samyaktvabhAvacyutaM // kumati, kuzruti aura vibhaMgA (ku ) avadhi ke bheda se ajJAna tIna prakAra kA hai| ye tInoM jJAna mithyAdarzana aura anantAnuba dh| kaSAya sahita hote haiM / yaha satyAdi bhAva se rahita hai, saMsAra kA kAraNa hai aura samyaktva bhAva se rahita hai / / 76 // vizeSArtha dUsare ke upadeza ke binA ho viSa, yaMtra, kUTa, paMjara thA baMdha Adi ke viSaya meM jo buddhi utpanna hotI hai usako kumatijJAna kahate haiM / jisake
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 103 khAne se jIva mara jAtA hai usa dravya ko viSa kahate haiN| bhItara paira rakhate hI jisake kapATa banda ho jAte haiM unako yaMtra kahate haiN| jisase cahe Adi pakar3e jAte haiM usako kUTa kahate haiN| rassI se gA~Tha lagAkara jo jAla banAyA jAtA hai usako paMjara kahate haiN| hAthI Adi ko pakar3ane ke lie jo gaI Adika banAye jAte haiM usako baMdha kahate haiM / ityAdi padArthoM meM dUsare ke upadeza ke binA jo buddhi pravRtta hoto hai usako kumatijJAna kahate haiM, kyoMki upadezapUrvaka hone se vaha jJAna zrutajJAna kahA jaaegaa| corazAstra tathA hiMsAzAstra bhArata, rAmAyaNa Adi ke paramArtha zUnya ataeva anAdaraNIya upadezoM ko mithyAzrutajJAna kahate haiN| Adi zabda se sabhI hiMsAdi pApa karmoM ke vidhAyaka tathA asamIcIna tattva ke pratipAdaka kuzruta aura unake jJAna ko kuzrutajJAna kahate haiN| sarvajJadeva ke dvArA upadiSTa Agama meM viparIta avadhijJAna ko vibhaMgAvadhi kahate haiM / isake do bheda haiN| eka kSAyoparAmika dUsarA bhavapratyaya / mithyAdRSTi deva aura nArakiyoM ke bhavapratyaya kuavadhijJAna hotA hai aura manuSya tathA tiryaJcoM ke kSAyopazamika vibhaMgAvadhi hotI hai| kuavadhi ( vibhaMgAvadhi ) kA antaraMga kAraNa mithyAtva karma aura anantAnubandhI kaSAya hai kyoMki mithyAdarzana aura anantAnubaMdhI kaSAya ke kAraNa hI avadhijJAna kI samIcInatA kA bhaMga hokara isameM ayathArthatA asamIcInatA A jAtI hai| rUUNakoDipayaM NANapavAdaM aNeyaNANANaM / NANAbheyaparUvaNaparaM NamaMsAmi bhAvajudo // 77 // rUponakoTipadaM jJAnapravAdaM anekajJAnAnAM / nAnAbhedaprarUpaNaparaM namAmi bhaavyuktH|| payANi 9999999 / idi NANapavAdaM gadaM-iti jJAnapravAdaM gataM / __ isa prakAra yaha jJAnapravAda nAmaka eka kama eka karor3a padoM ke dvArA aneka bheda rUpa, aneka prakAra ke jJAnoM kA arthAt pA~ca jJAna aura tIna ajJAna ke bheda-prabhedoM kA nirUpaNa karatA hai isameM bAraha vastu aura do sau cAlosa prAbhRta haiN| isa jJAnapravAda nAmaka prAbhRta ko maiM bhAva sahita namaskAra karatA hU~ athavA yaha jJAnapravAda dravyArthika aura paryAyArthika naya ko apekSA anAdi, ananta, anAdisAnta, sAdi ananta aura sAdisAnta vikalpoM tathA isI prakAra jJAna aura jJAna ke svarUpa kA kathana karatA hai // 77 / /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 aMgapaNNatti vizeSArtha jaise dravyArthika naya kI apekSA sAmAnya jJAna anAdi ananta hai / paryAyArthika naya kI apekSA sAdi sAMta hai| abhavya kI apekSA kumati, kuzrutijJAna anAdi ananta hai, bhavya ko apekSA anAdi sAMta hai| samyagdRSTi hokara punaH mithyAtva meM jAne kI apekSA sAdi sAMta hai| kUavadhi sAdi sAMta hai| mati, zruta, avadhi aura manaHparyayajJAna sAdi sAMta hai aura kevalajJAna sAdi ananta hai| ityAdi rUpa se jJAna ke bheda-prabhedoM kA kathana karanevAlA jJAnapravAda hai| // isa prakAra jJAnapravAda samApta huaa| satyapravAda kA kathana saccapavAdaM chaTuM vAggutti cAvi vynnskkaaro| vayaNapaogaM bArahamAsA khalu vakavahubhaye // 7 // satyapravAdaM SaSThaM vAgguptizcApi vcnsNskaarH| vacanaprayogo dvAdazabhASAH khalu vktRbhubhedaaH|| bahuvihamisAbhihANaM dasavihasaccaM mayA parUvedi / jIvANa bohaNatthaM payANi chasuttarA koDI // 79 // bahuvidhamRSAbhidhAnaM dazavidhasatyaM mayA prarUpyate / jIvAnAM bodhanArthaM padAni SaDuttarA kottiH|| tNjhaa| asaccaNivvatti moNaM vA vAggutti, vayaNasakkArakAraNAI urakaMThasirajibbhAmUladaMtaNAsikAtAluoDhaNAmANi aTThANANi, piTThadAIsipiTThadAvividAIsivividadAsavividaruvA paMcapayattA vayaNasavakArakAraNANi, siTUduTTharUvo vayaNapaogo tallakkhaNasatthaM skkaayaaivaayrnnN| bAraha bhASA-iNamaNeNa kiyamidi aNaTTakahaNamabbhakkhANaM NAma 1 paropparavirohahedu kalahavAyA 2 piTThado dosasUyaNaM pesuNNavAyA 3 dhammatthakAmamokkhA'saMbaddhavayamasaMbaddhAlAo 4 iMdiyavisayeSu raiuppAiyA vAyA radivAyA 5 tesa aradiuppAdiyA vAyA aradivAyA 6 pariggahAjjaNasaMrakkhaNAiAsattihedu vayaNamavAhivayaNaM 7 vavahAre vaMcaNAhedu vayaNaM NiyaDivayaNaM 8 tavaNANAdisu avaNiyavayaNamavaNadivayaNaM 9 theyaheduvayaNaM mUsAvayaNaM 10 sammaggovadesakaM vayaNaM sammadasaNavayaNaM 11 micchA. maggovadesakaM vayaNaM micchAdasaNavayaNamidi 12 /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 dvitIya adhikAra tadyathA / asatyanivRttirmonaM vA vaagguptiH| vacanasaMskArakAraNAni uraHkaMThazirojihvAmUladantanAsikAtAlvoSThanAmAni aSTasthAnAni, spRSTateSatspRSTatAvivRtateSadvivRtatAsaMvivRtatArUpAH paMcaprayatnA vacanasaMskAraNAni / ziSTaduSTarUpo vacanaprayogaH tallakSaNazAstraM saMskRtAdivyAkaraNaM / dvAdaza bhASA idamanenakRtamiti aniSTakathanamabhyAkhyAnaM nAma 1 parasparavirodhahetuH kalahavAk 2 pRSThato doSasUcanaM paizanyavAk 3 dharmArthakAmamokSAsambaddhavacanamasaMbaddhAlApaH 4 indriyaviSayeSu ratyutpAdikA yA vAk rativAk 5 teSvaratyutpAdikA yA vAk aratIvAka 6 parigrahArjanasaMrakSaNAdyAsaktihetu vacanaM upAdhivacanaM 7 vyavahAre vacanAhetu nikRtivacanaM 8 tapojJAnAdiSu avinayavacanaM apraNativacanaM 9 steyaheta vacanaM mRSAvacanaM 10 sanmArgopadazakaM vacanaM samyagdarzanavacanaM 11 mithyAmArgopadezaka vacanaM mithyAdarzana vacanamiti 12 / satya pravAda-jisameM vacana gupti, vAksaMskAra ke kAraNa vacana prayoga, bAraha prakAra ko bhASA, aneka prakAra ke vaktA, aneka prakAra ke asatyavacana aura daza prakAra ke satya vacana kA varNana hai vaha chaThA satyapravAda hai| jIvoM ko jJAna karAne ke lie vacana paddhati kA eka karor3a chaha padoM ke dvArA maiM varNana karatA hU~ yA mere dvArA satyapravAda kA kathana kiyA jA rahA hai / / 78-79 // asatya nahIM bolanA, vacana saMyama ( mauna ) dhAraNa karanA vacana gupti hai / zira, kaNTha, hRdaya, jihvAmUla, dA~ta, nAsikA, tAlu aura oTha ye vacana uccAraNa ke ATha sthAna haiN| akSaroM ke uccAraNa ke kAraNa hAne se inakA vAk vAksaMskAra kAraNa kahate haiN| isameM spaSTa, kiMcit spaSTa, vivRta, avivRta aura saMvivRta rUpa vacana uccAraNa karane ke pA~ca prayatna haiN| vacana uccAraNa karate samaya kauna se zubhAzubha vacanoM kA vahA~ prayoga karanA cAhiye usako vacana prayoga kahate haiN| abhyAkhyAna vacana, kalaha vacana, paizunya vacana, abaddhapralApa vacana, rati vacana, arati vacana, upadhi vacana, nikRti vacana, apraNati vacana, moSa vacana, samyagdarzana vacana aura mithyAdarzana vacana ke bheda se bhASA 12 prakAra kI hai| hisAdi pApoM meM pravRtti karAne vAlI bhASA vA yaha isakA kartA hai| prakAra aniSTa kathana karane vAlI abhyAkhyAna bhASA hai|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 aMgapaNNatti jisako sunakara kalaha utpanna ho jAya vaha kalaha vacana hai / pITha pIche doSa prakaTa karanA paizUnya vA cugalibhASA hai| dharma, artha, kAma aura mokSa puruSArtha ke sambandha se rahita yadvA tadvA pralApa karanA abaddha pralApa vacana hai| jisako sunakara paMcendriya viSayoM meM rati utpanna hotI hai vaha rati vacana hai jise sunakara viSayoM meM dveSa utpanna hotA hai usako arati vacana kahate haiN| jisako sunakara zrotA parigraha ke arjana evaM rakSaNa karane meM Asakta ho jAtA hai vaha upadhi vAk hai| jina vacana ko avadhAraNa karake jIva vANijya Adi kAryoM meM Thagane rUpa pravRtti karane meM catura ho use nikRti bhASA kahate haiM / jina vAkyoM ko sunakara mAnava guNAdhikya tapasvI Adi meM namrIbhUta nahIM hotA hai unakA vinaya nahIM karanA use aprati vacana karate haiN| jina vacana ko sunakara prANI corI karane meM pravRtta hotA hai unheM moSa vacana kahate haiN| jinako sunakara mAnava samIcIna mArga meM lagatA hai vaha samyagdarzana bhASA hai| jinako sunakara prANI mithyAmArga meM laga jAtA hai vaha mithyA bhASA hai| vattArA bahubheyA vIdiyapamuhA havaMti muusvyo| bahuvihamasaccavayaNaM davvAdisamAsiyaM NeyaM // 80 // vaktAro bahubhedA dvIndriyapramukhA bhavanti mRSAvAk / bahuvidhamasatyavacana dravyAdisamAzrita jJeyaM // dasavihasaccaM jaNavada sammidi ThavaNA ya NAma rUve ya / saMbhAvaNe ya bhAve paDucca vavahAra uvamAe // 81 // dazavidhasatyaM janapadaM sammatiH sthApanA ca nAma ruupN| saMbhAvanA ca bhAvaH pratItya vyavahAraM upamA // jinameM vaktRtva zakti utpanna ho gaI ho aise do indriya se lekara paMcendriya taka jIva vaktA kahalAte haiN| dravya, kSetra, kAla, bhAva ko apekSA
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 107. asatya aneka prakAra ke haiM athavA asti ko nAsti kahanA, nAsti ko asti kahanA hai kucha aura kahanA, kucha tathA sAvadya, gahita, nidyanIya, kaThora Adi vacana asatya kahalAte haiM / / 80 // ina 12 bhASAoM kA varNana satyapravAda meM hotA hai| daza prakAra ke satya vacana kA varNana bhI isI meM hai| vaha isa prakAra haiM-janapada satya, sammati satya, sthApanA satya, nAma satya, rUpa satya, saMbhAvanA satya, bhAva satya, pratIti satya, vyavahAra satya aura upamA satya ke bheda se satya daza prakAra kA hai / / 81 / / bhattaM rAyA sammadi paDimA taha hodi esa suradatto / kiNDo jaMbUdIvaM palladi pAvavajjavayo // 82 // bhakta rAjA sammatiH pratimA tathA bhavatyeSa suradattaH / kRSNaH jambUdvIpaM parivartayati pApavartyavacanaM // vizeSArtha tattaddezavAsI manuSyoM ke vyavahAra meM jo zabda rUpa ho rahA hai usako janapada satya kahate haiM / jaise-bhakta, bhAta, bhATu, veda, vaMTaka, mukUDU, kUla, coru Adi bhinna-bhinna zabdoM se eka hI cIja ko ( bhAtaro) kahA jAtA hai| __bahuta manuSyoM kI sammati se jo sarva sAdhAraNa meM rUr3ha ho usako sammati satya yA saMvRti satya kahate haiN| jaise-rAjA ke sivAya kisI anya ko bhI rAjA khnaa| kisI vastu meM usase bhinna vastu ke samAropa karane vAle bacana kI sthApanA satya kahate haiM / jaise-candraprabha bhagavAn kI pratimA ko candraprabha khnaa| dUsarI koI apekSA na rakhakara kevala vyavahAra ke lie jo kisI kA saMjJA karma karanA isako nAma satya kahate haiM / jaise sUradatta / yadyapi usako balazAli to diyA nahIM hai, tathApi vyavahAra ke lie usako suradatta kahate haiN| pudgala ke rUpAdika aneka guNoM meM se rUpa kI pradhAnatA se jo vacana kahA jAya usako rUpa satya kahate haiN| jaise kisI manuSya ko kAlA kahanA / yadyapi usake zarIra meM anya varNa bhI pAye jAte haiM athavA usake.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 aMgapaNNatti zarIra meM rasAdika ke rahane para bhI Upara se rUpa guNa kI apekSA usako kRSNa khnaa| asaMbhavatA kA parihAra karate hue vastu ke kisI dharma kA nirUpaNa karane meM pravRtta vacana ko saMbhAvanA satya kahate haiN| jaise indra jambUdvIpa ko lauTa de athavA ulaTa sakatA hai| Agamokta vidhi niSedha ke anusAra atIndriya padArthoM meM saMkalpita pariNAmoM ko bhAva kahate haiM / usake Azrita jo vacana ho usako bhAva satya kahate haiN| jaise-zuSka, pakva, tapta aura namaka, mirca, khaTAI Adi se acchI taraha milAyA huA dravya prAsuka hotA hai| yahA~ para yadyapi sUkSma jIvoM ko indriyoM se dekha nahIM sakate tathApi Agama prAmANya se usakI prAsukatA kA varNana kiyA jAtA hai| isalie isa hI taraha ke pApavarja vacana ko bhAvasatya kahate haiM // 82 / / ___ kisI vivakSita padArtha kI apekSA se dUsare padArtha ke svarUpa kA kathana karanA isako pratotisatya athavA apekSika satya kahate haiN| jaise kisI choTe yA patale padArtha kI apekSA se dUsare padArtha ko bar3A lambA yA sthUla khnaa| naigamAdi nayoM kI pradhAnatA se jo vacana bolA jAya usako vyavahAra satya kahate haiM / jaise naigamanaya kI pradhAnatA se 'bhAta pakAtA hU~' saMgrahanaya kI apekSA 'sampUrNa satya hai' athavA sampUrNa asatya hai / / dUsare prasiddha sadRza padArtha ko upamA kahate haiN| isake Azraya se jo vacana bolA jAya usako upamA satya kahate haiN| jaise palya / yahA~ para romakhaNDoM kA AdhArabhUta gaDDhA, palaya,- arthAt khAsa ke sadRza hotA hai isalie usako palya kahate haiN| isa saMkhyA ko upabhAsatya kahate hai| isa prakAra ye daza prakAra ke satya ke dRSTAnta haiM isalie aura bhI isI taraha jaannaa| hasso rajjhadi kUro pallovamamevamAdiyA saccA / AmaMNi ANavaNI pucchaNi jAcaNI ya paNavaNNI // 3 // hrasvaH radhyati karaH palyopamamevamAdikAni satyAni / AmaMtraNI AjJApanI pRcchanI yAcanI prajJApanI // paccakkhANI saMsayavayaNI icchANulomiyA tacca / NavamI aNakkharajudA evaM bhAsA parUvedi // 4 //
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra pratyAkhyAnI saMzayavacanI icchAnulomikA tacca / navamI anakSaragatA evaM bhASAH prarUpayati // payANi-10000006 idi saccapavAdapuvvaM gadaM-iti satyapravAdapUrvaM gataM / AmantraNo, AjJApanI, yAcanI, ApRcchanI, prajJApanI, pratyAkhyAno, saMzayavacanI, icchAnulomnI, anakSaragatA ye nava prakAra kI anubhayAtmaka bhASAe~ haiN| kyoMki inaka sunane vAle ko vyakta aura avyakta donoM hI aMzoM kA jJAna hotA hai / / 83 // dvIndriyAvika asajJipaMcendriya paryanta jIvoM kI bhASA anakSarAtmaka hotI hai / ye saba hI bhASA anubhava vacana rUpa hai| kAraNa yaha hai ki inake sunane se vyakta aura avayakta donoM hI aMzoM kA bodha hotA hai kyoMki sAmAnya aMza ke vyakta hone se inako asatya bhI nahIM kaha sakate aura vizeSa aMza ke vyakta na hone se inako satya bhI nahIM kaha sakate / ataeva ye nava prakAra ke vAkya anubhava vacana kahe jAte haiN| isI taraha ke anya bhI jo vacana hoM unako inhIM bhedoM meM antarbhUta samajhanA cAhie // 84 / / vizeSArtha he devadatta ! yahA~ Ao, isa taraha bulAne vAle bacana ko AmantraNI bhASA kahate haiN| yaha mujhako do, isa taraha ke prArthanA vacana ko yAcanI bhASA kate haiN| yaha kyA hai ? isa taraha ke prazna vacanoM ko ApRcchanI bhASA kahate haiN| meM kyA karU~, isa taraha ke sUcaka vAkyoM ko prajJApanI bhASA kahate haiN| isako chor3atA hU~ isa taraha ke chor3ane vAle vAkyoM ko pratyAkhyAnI bhASA kahate haiN| yaha balAkA hai athavA patAkA, aise saMdigdha vacanoM ko saMzaya vacanI bhASA kahate haiN| mujhako bhI aisA hI honA cAhie aisI icchA ko prakaTa karane vAle vacanoM ko icchAnulomnI bhASA kahate haiN| isa prakAra satya asatya Adi ke nirNaya karane kA kathana karane vAle pUrva ko satyapravAda kahate haiN|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 aMgapaNNatti satyapravAda pUrva bAraha vastugata do sau cAlIsa prAbhRtoM ke eka karor3a chaha padoM ke dvArA vacana gupti Adi bhASAoM kA nirUpaNa karatA hai| // isa prakAra satyapravAda pUrva kA kathana samApta huA // AtmapravAda kA kathana appapavAdaM bhaNiyaM appasarUvapparUvayaM puvaM / chanvIsakoDipayagayamevaM jANaMti supayatthA // 85 // AtmapravAdaM bhaNitaM AtmasvarUpaprarUpakaM pUrva / SaDviMzatikoTipadagatamevaM jAnanti supdsthaaH|| jIvo kattAM ya vattA ya pANI bhottA ya pogglo| vedI viNhUM sayaMbhU sarorI taha mANao // 86 // jIvaH kartA ca vaktA ca prANI bhoktA ca pudgalaH / vedaH viSNuH svayaMbhU zarIrI tathA maanvH|| satto jaMtU ya mANI ya mAI jogI ya saMkuDo / asaMkuDo ya khettaNha aMtarappA taheva ya // 7 // sattA jantuzca mAnI ca mAyI yogI ca saMkucitaH / asaMkucitaH kSetrajJaH antarAtmA tathaiva ca // AtmA ke svarUpa kA prarUpaka AtmapravAda kahalAtA hai / isake chanvIsa karor3a pada haiM, aisA padastha loga jAnate haiM arthAt chabbIsa karor3a padoM ke dvArA AtmA jIva hai, kartA hai, vaktA hai, bhoktA hai, pudgala hai, vettA hai, viSNu hai, svayaMbhU hai, zarIrI hai, mAnava hai, sakta hai, jantu hai, mAnI hai, mAyI hai, yogI hai, saMkucita hai, asaMkucita hai, kSetrajJa hai, aura antarAtmA hai| ityAdi rUpa se AtmA ke svarUpa kA varNana karatA hai usako AtmapravAda kahate haiM / / 85-86-87 / / vavahAreNa jIvadi dasapANehi, NicchayaNaeNa ya kevalaNANadasaNasammattarUvapANehi, jIvihidi jIvihaputvo jIvaditti jiivo| vavahAreNa suhAsuhaM kammaM NicchayaNayeNa cippajjayaM ca kareditti kttaa| no kamavi karedi idi akttaa| saccamasaccaM ca vattitti vttaa| Nicchayado avttaa| NayaduguttapANA assa asthi idi paannii| kammaphalaM sassarUvaM ca bhujadi idi bhottA / kammapoggalaM pUredi gAledi ya pogglo| Nicchayado apo
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 111 gglo| savvaM vei idi vedo| vAvaNasolo viNhU / sayaMbhUvaNasolo sayaMbhU / sarIramassasthitti sriirii| Nicchayado asarIri / mANavAdipajjayajutto maannvo| NicchaeNa amaannvo| evaM suro asuro tiriccho atiriccho NArayo aNArayo ca idi NAdavvaM / pariggahesU sajaditti sttaa| Nicchayado asttaa| NANAjoNisu jAyaitti jaMtU / NicchayeNa ajaMtU / mANo ahaMkAro assasthitti maannii| Nicchayado amaannii| mAyAssasthitti maayii| Nicchayado amaayii| jogo maNavayaNakAyalakkhaNo assasthitti jogii| Nicchayado ajogii| jahaNNeNa saMkuidapadeso sNkuddo| samugdhAde loyaM vAppaiti asNkuuddo| khettaM loyAloyaM sassarUvaM ca jANaditti khettAha / aTTakammAbhaMtaravattIsabhAvado cedaNAbhaMtaravattIsabhAvado ca antarappA / evaM mutto amuto| evamAdi vaNNedi sattamapuvaM / / ____ vyavahAreNa jIvati dazaprANaiH, nizcayanayena ca kev-rjnyaandrshnsmyktvruuppraannaiH| jIviSyati jIvitapUrvo jIvato ta jiivH| vyavahAreNa zubhAzubhaM karma nizcayanayena citparyAyaM ca karotIti krtaa| na kimapi karotItyakartA / satyamasatyaM ca vaktIti vktaa| nizcayato'vaktA / nayadvikoktaprANA yasya santIti praannii| karmaphalaM svasvarUpaM ca bhukte iti bhoktaa| karmapudgalAn pUrayati gAlayati ca pudgalaH / nishcyto'pudglH| sarva vettIti vedH| vyApanazIlo viSNuH / svayaMbhavanazIlo svyNbhuuH| zarIramasyAstIti shriiro| nishcyto'shriirii| mAnavAdiparyAyayukto mAnavaH / nizcayenAmAnavaH / evaM sUro'suraH, tithaMco'tiyaMcaH, nArako'nArakazca iti jnyaatvyH| parigraheSu sajatIti sktaa| nishcyto'sktaa| nAnAyoniSu jAyate iti jntuH| nishcyenaajntuH| mAno'haMkArosyAstIti mAnI / nishcyto'maano| mAyAsyAstIti maayii| nishcyto'maayii| yogo manavacanakAyalakSaNo'syAtIti yogI / nizcayato'yogI / jaghanyena saMkucitapradezaH saMkucitaH / samudghAte lokaM vyaapnotiitysNkucitH| kSetraM lokAlokasvarUpaM ca jAnAtIti kSetrajJaH / assttkrmaabhyntrvrtisvbhaavtshcetnaamyntrvrtisvbhaavtshcaantraatmaa| evaM mUrto'mUrtaH / evamAdikaM varNayati saptamaM pUrvaM / payANi 260000000 / idi appapavAdaM gadaM-ityAtmapravAdaM gataM / AtmA vyavahAranaya se daza prANoM se aura nizcayanaya se kevalajJAnadarzana samyaktva rUpa prANoM se jIvita hai, jIvita thA aura jIvita rhegaa| ataH jIva kahalAtA hai|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 aMgapaNNatti ___ vyavahAranaya se zubha azubha karmoM kA aura nizcayanaya se apane caitanya bhAvoM kA karane vAlA hone se kartA hai| zuddha nizcayanaya se kucha bhI nahIM karatA ataH akartA hai| vyavahAranaya se satya evaM asatya vacanoM ko bolatA hai ataH vaktA hai aura nizcayanaya se avaktA hai / vyavahAranaya se indriya Adi prANoM ko aura nizcayanaya se jJAnadarzana prANoM ko dhAraNa karane vAlA hone se AtmA prANI hai / vyavahAranaya se zubhAzubha karmoM kA aura nizcayanaya se apane svarUpa ko anubhava karane vAlA hone se bhoktA hai| vyavahAranaya ke karma nokarma pudgaloM ko pUranA, gAlanA hai isalie pudgala hai aura nizcayanaya se apudgala hai| vyavahAranaya se trikAla gocara lokAloka ko aura nizcayanaya se sva ko jAnatA hai isalie AtmA vettA hai vA veda hai| ___ vyavahAranaya se apane dvArA grahaNa kiye hue zarIra ko samudghAta ko apekSA sarva loka ko tathA nizcayanaya se sAre tIna loka ke padArthoM ko. jJAna se veSTita karatA hai, vyApta karatA hai ataH viSNu hai| yadyapi vyavahAranaya se karmavazAt bhava-bhava meM narakAdi rUpa hotA hai. tathApi nizcayanaya se svayaM apane meM jJAna-darzana rUpa hotA hai, pariNamana. karatA hai ataH AtmA svayaMbhU hai| vyavahAranaya se audArika Adi zarIra ke madhya meM rahane vAlA hone se zarIrI aura nizcayanaya se zarIra rahita hone se azarIrI hai| vyavahAranaya se tiyaMJca, mAnava, deva aura nArakI Adi paryAyoM meM paribhramaNa karatA hai| mAnava Adi paryAyoM meM pariNata hai| ataH mAnava, tiryaJca, nArakI aura deva rUpa hai| jaise manu ( jJAna ) meM lIna hone se mAnava hai aura nizcayanaya se amAnava hai| vyavahAranaya se svajana, mitra Adi parigraha meM lIna rahatA hai sakta hai / nizcayanaya se AtmA parigraha meM Asakta nahIM hai ataH asakta hai| vyavahAranaya se AtmA caturgatirUpa saMsAra meM caurAsI lAkha yoniyoM meM utpanna hotA hai ataH jantu hai / nizcayanaya se ajantu hai / vyavahAranaya se mAna ( ahaMkAra ) isake haiN| isalie AtmA mAnI hai, nizcayanaya se amAnI hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 113 vyavahAranaya se mAyA vaMcanA AtmA ke hai ataH mAyI hai, nizcayanaya se amAyI hai| vyavahAranaya se mana, vacana, kAya yukta hone se AtmA yogI hai, nizcayanaya se ayogI hai| vyavahAranaya se sUkSmanigoda labdhaparyApta sarva jaghanya zarIra pramANa vAlA hone se AtmA saMkuTa hai| saMkucita pradezavAlA hai| samudghAta ke samaya sAre lokAkAza meM vyApta hotA hai| ataH AtmA asaMkuTa hai| aura nizcayanaya kI apekSA saMkoca vistAra kA abhAva hone se anubhava rUpa hai vA kiMcit nUna carama zarIra pramANa hai| _ nizcaya evaM vyavahAranaya se kSetra-lokAloka svarUpa ko jAnatA hai ataH AtmA kSetrajJa hai| vyavahAranaya se aSTakarma ke abhyantaravati svabhAva hone se vA nizcayanaya se caitanya ke abhyantaravarti rahane kA svabhAva hone se antarAtmA hai / isa prakAra AtmA ke mUrta-amUrta Adi aneka bhedoM kA varNana karatA hai, vaha AtmapravAda nAmaka sAtavA~ pUrva hai| isake chabbIsa karor3a pada haiM / aura solaha vastugata tIna sau bIsa prAbhRta haiN| // isa prakAra AtmapravAda nAmaka pUrva samApta huA / karmapravAda kA prarUpaNa kammapavAdaparUvaNa kammapavAdaM sayA NamaMsAmi / igikoDIaDasIdolakkhapayaM aTTamaM puvvaM // 88 // karmapravAdaprarUpaNaM karmapravAdaM sadA namAmi / ekakoTyaSTAzItilakSapadaM aSTamaM pUrva // AvaraNassa vibheyaM veyaNIyaM mohaNAyu NAmaM ca / gottaM ca aMtarAyaM aTaviyappaM ca kammamiNaM // 9 // AvaraNasya vibhedaM vedanIyaM mohanIyamAyuH nAma ca / gotraM cAntarAyaM aSTavikalpaM ca karmedaM // karmapravAda ( karma samUha) kA prarUpaka, eka karor3a assI lAkha padoM se yukta jo karmapravAda nAmaka aSTama pUrva hai usako maiM sadA namaskAra karatA huuN| 88 // --- AvaraNa ke bheda ( jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, Ayu, nAma,
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 aMgapaNNatti . . gotra aura antarAya ye ATha karma vikalpa haiN| yaha mUla prakRti kahalAtI hai / / 89 // aDadAlasayaM uttarapayaDIdo asaMkhaloyabheyaM ca / bandhudayudoraNAvi ca sattaM tesiM parUvedi // 90 // aSTacatvAriMzacchataM uttaraprakRtitaH asaMkhyalaukabhedaM ca / baMdhodayodIraNA api ca satvaM teSAM prarUpayati // ATha karmoM kI uttaraprakRti eka sau ar3atAlosa hai| tathA jIvoM ke pariNAmoM kI bhinnatA yA karma phaladAna zakti kI apekSA karma asaMkhyAta loka pramANa hai / ina mUlaprakRti aura uttaraprakRti ke bandha, udaya, udIraNA aura sattA kA yaha karmapravAda nAmaka aSTama pUrva varNana karatA hai / / 90 / / vizeSArtha ___ yoga aura kaSAya ke dvArA Ae hue pudgala vargaNAoM kA AtmA ke sAtha upazleSa ( eka kSetrAvagAhI ) ho jAnA hI bandha hai| athavA karmoM kA AtmA ke sAtha baddha honA aura unameM svabhAva, maryAdA, prabhAva aura pariNAma utpanna honA baMdha hai| karmoM kA phaladAna udaya kahalAtA hai| agara karma apanA phala dekara nirjIva ho to vaha phalodaya aura phala diye binA hI naSTa ho jAya to vaha pradezodaya kahalAtA hai| bandha ke samaya meM niyata haI kAla maryAdA ke pUrva hI karmoM ko udaya meM le AnA udIraNA hai / arthAt sthiti pUrNa kiye binA karma udaya meM Akara khira jAnA udIraNA hai| karma ba~dhate hI apanA asara nahIM prakaTa karane lagate / jaise mAdaka vastu kA sevana karate hI nazA nahIM A jAtA, dhIre-dhIre AtA hai, usI prakAra karmabandha ke pazcAt bIca kA niyata samaya, jise AbAdhAkAla kahate haiM, samApta hone para hI karma kA phala hotA hai| bandha hone ke aura phalodaya para hI karma kA phala hotA hai| bandha hone aura phalodaya hone ke bIca karma AtmA meM vidyamAna rahate haiM usako sattA kahate haiN| payaDiTThidi aNubhAgo padesabaMdho hu cauviho bndho| taisi ca Thidi NeyA jahaNNaidarappabheyeNa // 11 // prakRtisthityanubhAgapradezabandho hi caturvidho bandhaH / teSAM ca sthitiH jayA jaMghanyataraprabhedena //
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 115 prakRti bandha, sthiti bandha, anubhAga bandha aura pradezabandha ke bheda se bandha cAra prakAra kA hai| jaghanya aura utkRSTa ke bheda se sthitibandha do prakAra kA hai / / 91 / / vizeSArtha gAya ghAsa khAtI hai, aura apanI audarya yaMtra praNAlI dvArA use dUdha ke rUpa meM pariNata kara detI hai| usa dUdha meM cAra bAteM hotI haiM- 1. dUdha kI prakRti ( madhuratA) 2. kAla maryAdA : dUdha meM vikRti na hone kI eka avadhi / 3. madhuratA kI taratamatA / jaise bhaiMsa ke dUdha kI apekSA kama aura bakarI ke dUdha ko apekSA adhika madhuratA honA Adi / 4. dUdha kA parimANa sera do sera Adi / ... isI prakAra karma meM eka vizeSa prakAra kA svabhAva utpanna ho jAnA 'prakRti bandha hai| mUlaprakRti bandha aura uttaraprakRti bandha ke bheda se prakRti bandha do prakAra kA hai / yadyapi karma ke svabhAva asaMkhya haiM phira bhI unheM mUla meM ATha 'prakAra aura uttara meM eka sau ar3atAlIsa prakAra kA kahA gayA hai| jJAnAvaraNa Adi ke bheda se mUla prakRti bandha ATha prakAra kA hai| vaha nimna prakAra hai prakRti, zIla, svabhAva ye ekArthavAcI haiN| jJAnAvaraNa Adi karmoM kA jo svabhAva hai vaha prakRti bandha hai| jJAnAvaraNa bAdaloM kA bavaMDara jaise sUrya ko AcchAdita kara detA hai, uso prakAra jo karma pudgala hamAre jJAna tantuoM ko supta aura cetanA ko mUcchita banA dete haiM, ve jJAnAvaraNa svabhAva vAle karma kahalAte haiN| ___ rAjA ke darabAra meM jAte hue puruSa ko jaise dvArapAla roka detA hai aura rAjA ke darzana meM bAdhaka hotA hai, usI prakAra jo karma AtmA ke darzana guNa kA bAdhaka ho, vaha darzanAvaraNa kahalAtA hai| talavAra kI dhAra para lage zahada ke samAna sAMsArika sukha kI aura duHkha ko vedanA kA jo kAraNa hai, vaha vedanIya karma hai| __moha eka unmAdajanaka vilakSaNa madirA hai jo prANI mAtra ko viveka vikala banA detI hai, vaha mohanIya hai| --- lohe kI ber3I ke samAna hai, jisake khule binA svAdhInatA ke sukha kA
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 aMgapaNNatti anubhava nahIM ho sakatA tathA jo karma jIva ko manuSya, tiryaJca, deva aura nArakI ke zarIra meM niyata avadhi taka kaida rakhatA hai, vaha Ayu karma hai| citrakAra vibhinna raMga sa~jo-saMjokara apanI talikA kI sahAyatA se nAnA prakAra ke citra banAtA hai, usI prakAra jo karma jagata ke prANiyoM ke nAnA AkAra-prakAra vAle zarIra kI racanA karatA hai, vaha nAmakarma kahalAtA hai| jaise kumhAra choTe-bar3e bartana banAtA hai, usI prakAra jisa karma ke prabhAva se jIva pratiSThita athavA apratiSThita kula meM janma letA hai, vaha gotrakarma hai| jo dAnAdika meM vighna DAlatA hai / abhISTa kI prApti meM aDaMgA lagA detA hai, vaha antarAya karma hai| mUla karma ke bheda-prabhedoM ko uttaraprakRti kahate haiN| yadyapi vaha uttaraprakRti asaMkhyAta loka pramANa hai tathApi saMkSepa se unakA jJAna karAne ke lie eka sau ar3atAlIsa bheda kahe haiN| unake nAma aura svabhAva isa prakAra haiM jJAnAvaraNa karma ke pA~ca bheda haiM-matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa / indriya aura mana ke nimitta se hone vAle tIna sau chattIsa prakAra ke matijJAna para AvaraNa karane vAle karma ko matijJAnAvaraNa kahate haiN| matijJAnapUrvaka hone vAle paryAya, paryAya samAsa Adi bIsa prakAra ke zrutajJAna ko AcchAdita karane vAlA karma zrutajJAnAvaraNa kahalAtA hai| dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI maryAdA se rUpI padArtha jAnane vAle jJAna ko AcchAdita karane vAlA karma avadhijJAnAvaraNa kahalAtA hai / dUsare mana meM sthita rUpI padArthoM ko jAnane vAle manaHparyaya ko Dhakane vAlA manaHparyayajJAnAvaraNa karma hai| sakala dravya, guNa aura paryAyoM ko jAnane vAle kevalajJAna para AvaraNa karane vAlA kevalajJAnAvaraNa karma kahalAtA hai| darzanAvaraNa karma ke uttara bheda nau haiM-cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalA-pracalA aura styAnagRddhi / jo cakSu dvArA hone vAle sAmAnya avalokana ko na hone de vaha cakSudarzanAvaraNa hai|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 117 jo cakSu ko chor3akara anya indriyoM se hone vAle sAmAnya avalokana kona hone de vaha acakSudarzanAvaraNa hai / jo avadhijJAna se pahale hone vAle sAmAnya avalokana ko na hone de vaha avadhidarzanAvaraNa hai / jo kevalajJAna ke sAtha hone vAle sAmAnya darzana ko roke vaha kevala - darzanAvaraNa hai| mada, kheda aura parizramajanya thakAvaTa ko dUra karane ke lie nIMda lenA nidrA hai / nidrA ke uttarottara arthAt punaH punaH pravRtti honA nidrA-nidrA hai / jo zoka, zrama aura mada Adi ke kAraNa utpanna huI hai aura jo baiThe hue prANI ke bhI netra gAtra kI vikriyA sUcaka hai, aisI jo kriyA AtmA ko calAyamAna karatI hai vaha pracalA hai / pracalA kI punaH punaH pravRtti honA pracalApracalA hai / jisake nimitta se svapna meM vIrya vizeSa kA AvirbhAva hotA hai vaha styAnagRddhi nidrA hai| nidrA darzanAvaraNa karma ke udaya se tama avasthA aura nidrA-nidrA karma ke udaya se mahAtama avasthA hotI hai / vedanIya karma kI uttara prakRti do prakAra kI hai - sAtA evaM asAtA / jisake udaya se deva, manuSya aura tiryaJca gati meM zArIrika aura mAnasika sukhoM kA anubhava ho usako sAtA vedanIya kahate haiM / jisake udaya se narakAdi gatiyoM meM zArIrika, mAnasika Adi nAnA prakAra ke duHkhoM kA anubhava ho usako asAtAvedanIya kahate haiM / mohanIya karma ke mukhya do bheda haiM- darzanamohanIya aura cAritra - mohanIya | samyagdarzana kA prAdurbhAva nahIM hone denA athavA usameM vikRti utpanna karanA darzanamohanIya karma kA kArya hai usa darzana mohanIya ke tIna bheda haiM - mithyAtva, samyaktva mithyAtva aura samyaktva prakRti / jisake udaya se yaha jIva sarvajJa praNIta mArga se vimukha tattvArtha zraddhAna karane meM nirutsuka aura hitAhita kA vicAra karane meM asamartha hotA hai usako mithyAtva kahate haiM / jo karma samyagdarzana kA ghAta to nahIM karatA parantu usameM cala-mala
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 aMgapaNNatti avagADha Adi doSoM ko utpanna karatA hai vaha samyaktva mithyAtva prakRti karma hai| jisake udaya se mithyAtva aura samyaktva donoM kI milI huI avasthA hotI hai, na samyagdarzana rUpa pariNAma rahate haiM aura na mithyAtva rUpa rahate haiM apitu mizrarUpa pariNAma hote haiM usako samyaktva-mithyAtva prakRti kahate haiN| AtmA ke samyakcAritra kI ghAtaka cAritra mohanIya hai jisake udaya se jIva cAritra ko dhAraNa karane meM samartha nahIM hotA hai / cAritra mohanIya karma ke do bheda haiM-kaSAya vedanIya aura akaSAya vedniiy| ____kaSAya vedanIya ke solaha bheda haiM-anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha / apratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha / pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha / saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha / krodha eka mAnasika kintu uttejaka saMvega hai / uttejita hote hI vyakti bhAvAviSTa ho jAtA hai jisase usakI vicAra kSamatA aura tarka zakti bahuta kucha zithila ho jAtI hai / zArIrika sthiti parivartita ho jAtI hai, AmAzaya kI maMthana kriyA, rakta cApa, hRdaya kI gati aura mastiSka ke jJAna tantu saba avyavasthita ho jAte haiM / krodha meM sthita mAnava apane svarUpa ko bhUla jAtA hai| kUla, bala, aizvarya, vRddhi, jAti, jJAna Adi kA ghamaNDa karanA pUjya puruSoM ke prati namra bhAva kA nahIM honA mAna hai| dUsaroM ko Thagane ke lie kapaTa karanA mAyA kaSAya hai| sAMsArika padArthoM ke prati tRSNA, lAlasA, gRddhi kA honA lobha hai| ye krodhAdi cAroM kaSAya Aveza kI taratamatA aura sthApitva ke AdhAra para cAra-cAra bhAgoM meM bA~Te gaye haiN| anantAnabaMdhI-ananta nAma saMsAra kA hai / parantu jo usakA kAraNa ho vaha bhI ananta kahA jAtA hai| jaise ki prANoM ko dhAraNa karane meM sahAyaka rUpa anna ko bhI prANa kahate haiN| yahA~ para mithyAtva pariNAma ko ananta kahA gayA hai| kyoMki vaha ananta saMsAra kA kAraNa hai / jo isa ananta mithyAtva ke 'anu' arthAt sAtha-sAtha ba~dhe huye haiM ina kaSAyoM ko anantAnubandhI kaSAya kahate haiM / ina kaSAya ke anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa cAra bheda haiN|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra apratyAkhyAna-isameM 'a' kA artha hai 'ISat' arthAt isa koTi kI kaSAyoM ke udaya meM rahane se jIva thor3A sA bhI pratyAkhyAna (vrata, saMyama, tyAga) nahIM kara pAtA, zrAvaka ke aNuvratoM ko bhI dhAraNa kara nahIM sktaa| aise krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa cAritra mohanora karma ko apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kahate haiN| pratyAkhyAna-jina krodhAdi cAra kaSAyoM ke udaya se pratyAkhyAna arthAt pUrNa vratoM (mahAvratoM) kA AvaraNa ho, jisake kAraNa dharma mArga meM ArUr3ha zrAvaka-sAdhu ke mahAvratoM kA dhAraNa nahIM kara sake, isameM bAdhA utpanna ho, una kaSAyoM ko pratyAkhyAnAvaraNa kahate haiN| saMjvalana-jina krodhAdi kaSAyoM ke udaya se saMyama 'sa' (kaSAyoM) se eka rUpa hokara 'jvalita' ho, prakAza kare, arthAt kaSAya-aMza se milA huA saMyama rahe, kaSAya rahita nirmala yathAkhyAta saMyama na ho sake, unheM saMjvalana kaSAya kahate haiN| ___no-kaSAya-kaSAyoM ko uttejita karane vAlI bhI manovRttiyA~ haiM jinheM no-kaSAya kahate haiN| yahA~ no kA artha hai 'ISat' yA alpa / inheM nokaSAya isalie kahA gayA hai ki jIvoM kI svAbhAvika, janmajAta, prAkRtika vRttiyA~, jo svabhAvataH hI jIvoM meM utpanna hotI rahatI haiM / ye svayaM meM kaSAya rUpa nahIM haiM, parantu ina vRttiyoM ke uttejita hone para manuSya inheM santuSTa karane ke lie rAgAdi se prerita hokara krodha, mAna, mAyA, lobha kaSAyoM se malina (vikAra yukta) nAnA prakAra ke udyama (ceSTAe~) karatA hai, kaSAya bhAvoM se yukta hotA hai, isalie unheM kaSAya nahIM, no-kaSAya kahA gayA hai / no-kaSAya isa prakAra hai hAsya-jisase ha~sI Ave use hAsya kahate haiN| rati-jisase anurakti, sneha, rAga yA kisI se vizeSa prema ho use rati kahate haiM, jaise-deza, dhana, patnI, mAtA-pitA putrAdi ke prati prIti / ___ arati-jisake udaya se kisI vastu, vyakti yA padArtha ke prati dveSa yA aruci utpanna hotI ho, glAni kA bhAva AtA ho, usa vastu se mana haTa jAtA ho, use arati kahate haiN| __zoka-jisake udaya se kisI iSTa yA priya vastu kA viyoga hone para mana meM asthiratA, kleza utpanna hotA ho, use zoka kahate haiN| bhaya-jisake udaya se bhIti utpanna ho, arthAt kisI se citta meM ghabarAhaTa yA udvega utpanna ho, usakA nAma bhaya hai|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 aMgapaNNatti jugupsA-jisa manovRtti ke udaya se padArthoM ke prati ghRNA hove tathA apane doSoM kA pracAra karane yA pragaTa karane kI vRtti utpanna ho use jugupsA kahate haiN| veda-"veda" kA artha hai anubhava yA saMvedana karanA tathA dUsarA artha hai liMga yA cihn| cihna liMga do prakAra kA hai| bhAva aura dravya / bhAva veda mohanIya karma ke udaya se hotA hai aura dravya veda nAma karma ke udaya se hotA hai arthAt veda kA bAhya AkAra banatA hai nAma karma ke udaya se / bhAva strIveda kI udIraNA se strI ko pUruSa ke sAtha ramaNa karane aura use rAga bhAva se avalokana, sparza, sambhASaNa Adi karane kI abhilASA hotI hai| bhAva puruSa veda kI udIraNA se strI ke sAtha ramaNa karane kI abhilASA hotI hai| ___bhAva napusaka veda kI udIraNA se strI-puruSa donoM ke sAtha ramaNa karane ke bhAva utpanna hote haiN| ___Ayukarma-yaha karma manuSyAdi cAroM gatiyoM ko roka karake rakhatA hai / isake cAra bheda nimna prakAra haiM manuSyAyu, tithaMcAyu, narakAyu, devAyu / jisake udaya se duHkha-sukha kA mizra rUpa se anubhava karatA hai vaha manuSyAyu hai| jisake udaya hone para kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMzamazaka Adi aneka duHkhoM ke sthAnabhUta tiryaJca paryAya ko dhAraNa karake jIvita rahatA hai use tiryaJcAyu jAnanA caahiye| - ___ narakoM meM jisake nimitta se zota, uSNa, vedanA kA dIrgha kAla taka anubhava karatA hai vaha narakAyu hai / zArIrika, mAnasika, sukha svarUpa hotA hai| devAMganA ke viyoga se, mahAvibhUti dekhane se, deva paryAya kI samApti ke sUcaka mAlA murajhAne se, zarIra kI kAnti hI honatA se jo mAnasika duHkha kA anubhava karatA hai, vaha devAyu hai| __jisa karma ke udaya ke kAraNa AtmA bhavAntara (paryAyAntara) ko grahaNa karane ke lie gamana karatA hai use gati kahate haiM / vaha cAra prakAra kI hainaraka gati, tiryaJca gati, manuSya gati aura deva gati /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 121 dvitIya adhikAra jisake nimitta se AtmA ke naraka bhAva hote haiM, vaha naraka gati hai| jisa karma ke udaya se tiryaMca Adi ke bhAva ko AtmA prApta hotA hai vaha tiryaMca gati hai| jisa karma ke udaya se AtmA manuSya bhAva ko prApta hotA hai vaha manuSya gati hai| narakAdi gatiyoM meM avyabhicArI ( avirodhI ) sAdRzya se ekIkRta svarUpa jo hai vaha jAti nAma hai / jAti nAmakarma pA~ca prakAra kI hai-ekendriya jAti, dvIndriya jAti, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya jAti nAmakarma haiN| ___ ekendriya nAma karma ke udaya se ekendriya jAti hotI hai| dvIndriya nAmakarma ke udaya se dvIndriya jAti hotI hai| trIndriya nAmakarma ke udaya se trIndriya jAti hotI hai| caturindriya nAmakarma ke udaya se caturindriya jAti hotI hai / paMcendriya nAmakarma ke udaya se paMcendriya jAti hotI hai| jisa karma ke udaya se AtmA ke zarIra ko racanA hoto hai, vaha zarIra nAmakarma hai| vaha pA~ca prakAra kA hai| audArika zarora nAmakarma, vaikriyikazarIra nAmakarma, AhArakazarIra nAmakarma, taijasazarIra nAmakarma aura kArmANazarIra nAmakarma / sthUla prayojana vAlA yA sthUla jo zarIra hai vaha audArika hai| aNimA Adi ATha prakAra ke aizvarya ke kAraNa aneka prakAra kI choTebar3e AkAra rUpa vikriyA karanA jisakA prayojana hai vaikriyika hai| sUkSmatva ke nirNaya aura asaMyama ko dUra karane kI icchA se pramattasaMyata muni ke dvArA racA jAtA hai, vaha AhAraka kahA jAtA hai / teja nimitta yA teja se hone vAlA taijasa kahalAtA hai / ye dopti kA kAraNa hai| karmoM ke kAraNa yA karmoM ke samUha kArmANazarIra hai / jisa karma ke nimitta kAraNa se sira, oMTha, jA~gha, bAhu, udara, hAtha aura paira tathA lalATa, nAsikA, A~kha, a~gulI Adi upAGgoM kI racanA hotI hai, viveka hotA hai use aGgopAGga nAmakarma kahate haiN| vaha aGgopAGga nAmakarma tIna prakAra kA hai| audArika zarIra meM jisake nimitta se aGgopAGga kI racanA hotA . - hai, vaha audArika aGgopAGga hai|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 aMgapaNNatta vaikriyika zarIra meM jisake nimitta se aGgopAGga kI racanA hotI hai,vaha vaiyika aGgopAGga hai / AhAraka zarora meM jisake nimitta se aGgopAGga kI racanA hotI hai, vaha AhAraka aGgopAGga hai / jisake nimitta se aGga aura upAGga kI niSpatti ( yathAsthAna aura yathApramANa racanA ) hotI hai vaha nirmANa nAmakarma hai / vaha nirmANa nAma karma do prakAra kA hai / sthAna nirmANa aura pramANa nirmANa / jAti nAmakarma ke udaya ko apekSA cakSu Adi ke sthAna kI racanA karatA hai yaha pahalA svasthAna nirmANa nAmakarma hai / jAti nAmakarma ke udaya kI apekSA cakSu Adi indriyoM ko pramANa se racanA karatA hai, vaha dUsarA pramANa nirmANa nAmakarma hai / zarIra nAmakarma ke udaya se grahaNa kiye gaye pudgaloM kA paraspara pradeza saMzleSa jisake dvArA hotA hai, vaha bandha nAmakarma hai / yahI asthi Adi kA paraspara bandhana karatA hai / isake abhAva meM zarIra pradeza lakar3iyoM ke Dhera ke samAna paraspara pRthak-pRthak rheNge| avivara ( nizchidra ) bhAva se pudgaloM kA paraspara ekatva ho jAnA, aura jisake udaya se audArika Adi zarIroM ke pradezoM kA paraspara nicchidra rUpa se saMzliSTa saMgaThana ho jAtA hai vaha saMghAta nAmakarma hai / jisake udaya se audArika Adi zarIra kI AkRti ( AkAra ) kI niSpatti hotI hai vaha saMsthAna nAmakarma hai / vaha saMsthAna chaha prakAra kA hai| kuzala zilpI ke dvArA racita samacakra kI avayavoM kA sanniveza ( racanA ) honA, Upara, nIce aura madhya meM taraha samAna rUpa se zarIra ke AkAra bananA, samacaturasra saMsthAna hai / nyagrodha ( bar3a ) vRkSa ke samAna nAbhi ke Upara zarIra meM sthUlatva aura nIce ke bhAga meM laghu pradezoM kI racanA honA nyagrodhaparimaNDala saMsthAna hai| zarIra ke Upara bhAga laghu aura nIce bhArI, sarpa kI bA~bI ke samAna AkRti vAlA svAti saMsthAna hai / pITha para bahuta pudgala piNDa pracaya vizeSa lakSaNa nirvartaka kubjakasaMsthAna hai|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 123 sarva aGga aura upAGga ko choTA banAne meM jo kAraNa hotA hai vaha vAmana saMsthAna hai| sarva aMgoM aura upAMgoM ko betaratIba huNDa kI taraha racanA huNDakasaMsthAna hai| jisa karma ke udaya se asthijAla ( haDDiyoM ke samUha ) kA bandhana vizeSa hotA hai vaha saMhanana nAmakarma hai| yaha saMhanana nAma chaha prakAra hai / donoM haDDiyoM kI sandhiyA~ vajrAkAra hoN| pratyeka haDDI meM valaya, bandhana aura nArAca ho, aisA susaMhata bandhana vajrarSabhanArAca saMhanana hai| sarva racanA vajrarSabhanArAca ke samAna hai, parantu bandhana valaya meM rahita hai, vaha vajranArAca saMhanana hai| jo zarIra vajrAkAra bandhana aura valaya bandhana ke rahita tathA nArAca sahita hai, vaha nArAca saMhanana hai / ___ jo zarIra eka tarapha nArAcayukta tathA dUsarI ora nArAca rahita avasthA meM hai, vaha ardhanArAca saMhanana vAlA zarIra kahalAtA hai / jisake donoM haDDiyoM ke choroM meM kola lagI hai, vaha kIlaka saMhanana jisameM bhItara haDDiyoM kA paraspara bandha na ho, mAtra bAhara se ve sirA, snAyu, mAMsa Adi lapeTa kara saMghaTita kI gaI hoM, vaha asaMprAptAsapATikA saMhanana hai| __jisake udaya se ATha sparza, pA~ca rasa, do gandha aura pA~ca varNa hote haiM, vaha sparza, rasa, gandha, varNa nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se kaThoramadu, halakA-bhArI, snigdha-rUkSa, zIta aura uSNa ina ATha prakAra ke sparzoM kA prAdurbhAva hotA hai vaha jisake kAraNa zarIra meM karkaza, mRdu, cikanApana, rUkSapanA, zIta, uSNatva, guru laghutva Adi kA prAdurbhAva hotA hai, vaha sparza nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se zarIra meM tiktva, kaTutva, kaSAyatva, amlatva aura madhuratva ina pA~ca rasoM kA prAdurbhAva hotA hai vaha rasa nAmakarma hai / jisake udaya se zarIra meM gandha hotI hai vaha gandha nAmakarma hai / isakA sugandha aura durgandha do bheda haiN| jisake udaya se zarIra meM varNa vizeSa hotA hai vaha varNa nAmakarma hai| vaha pA~ca prakAra kA hai| kRSNa varNa, nIla varNa, rakta varNa, harita varNa aura. zukla vrnn| ...
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ "124 aMgapaNNatti jisa nAmakarma ke udaya se vigrahagati meM pUrva zarIra kA AkAra banA rahatA hai, naSTa nahIM hotA hai, vaha AnupUrvI nAmakarma hai| ye cAra prakAra haiN| jisa samaya apanigati kI Aya ko pUrNa karake parva zarIra ko chor3akara narakagati ke abhimukha hotA hai usa samaya vigrahagati meM udaya to narakagatyAnupUrvI kA hotA hai| parantu usa samaya AtmA kA AkAra pUrva zarIra ke anusAra banA rahatA hai, vaha narakagatyAnupUrvI hai| __ manuSyagati meM jAne vAle ke vigrahagati meM pUrva zarIra ke anusAra jo AkAra banA rahatA hai, vaha manuSyagatyAnupUrvI hai / tiryaMcagati meM jAne vAle ke vigrahagati meM AtmA kA pUrva zarIra ke anusAra jo AkAra rahatA hai, vaha tiryagatyAnupUrvI hai| devagati meM jAne vAle ke vigrahagati meM AtmA kA pUrva zarIra ke anusAra jo AkAra rahatA hai, vaha devagatyAnupUrvI hai| jisake udaya se lohapiNDa ke samAna guru hokara na to pRthvI meM nIce hI giratA hai aura na ruI kI taraha laghu hokara Upara hI ur3a jAtA hai, vaha agurulaghu nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se svayaMkRta bandhana parvata se giranA, viSa sevana karanA, agni meM jalanA Adi ke dvArA maraNa hotA hai tathA avayava se apanA ghAta hotA hai, vaha upaghAta nAmakarma hai / jisake nimitta se parakRta zastrAdi ke dvArA ghAta hotA hai, mAraNatAraNa Adi hote haiM, vaha paraghAta nAmakarma hai / jisake udaya se AtmA tapatI hai, jo sUrya Adi meM tApa kA nivartaka hai| yaha Atapa nAmakarma udaya hai| isakA udaya sUrya ke vimAnastha jIva ke hI hotA hai aura vaha pRthvIkAyika hai| jisa karma ke udaya se udyota hotA hai, vaha udyota nAmakarma hai| isakA udaya candra ke vimAnastha pRthvIkAya, ekendriya vA juganu Adi tiyaMcoM meM hotA hai| ____jo ucchvAsa prANApAna kA kAraNa hotA hai, vA jisa karma ke udaya se zvAsocchvAsa hotA hai, vaha ucchvAsa nAmakarma hai / AkAza meM gamana kA kAraNa vihAyogati nAmakarma hai| isake prazasta aura aprazasta do prakAra haiN|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 dvitIya adhikAra zreSTha baila, hAthI Adi kI prazasta gati meM jo kAraNa hotA hai, vaha prazasta vihAyogati hai| U~Ta, gadhA Adi kI aprazasta gati meM jo karma kAraNa hotA hai, vaha aprazasta vihAyogati hai| zarIranAmakarma ke udaya meM racita zarIra kA svAmI eka hI jIva ho, vaha pratyeka zarIra hai| ___eka hI zarIra ke bahuta se jIva svAmI hote haiM, vaha sAdhAraNa zarIra nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se jIva do indriya Adi jaMgama (trasa) jIvoM meM janma letA hai, vaha trasa nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se pA~ca sthAvara meM utpanna hotA hai, vaha sthAvara nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se anya prANI usase prIti karate haiM, jo sabako pyArA lagatA hai, vaha subhaga nAmakarma hai| __rUpavAna, saundaryavAn hote hue bhI jisa karma ke udaya se dUsaroM ko pyArA na lage, dUsare usase prIti na kareM, vaha durlabha nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se anya janoM ke mana ko mohita karane vAle manojJa svara hoM, jisakA svara sabako karNapriya lage, vaha susvara nAmakarma hai| jisake udaya se karkaza, amanojJa, karNakaTu svara kI prApti ho, vaha duHsvara nAmakarma hai| jisake udaya se dekhane yA sunane para prANI ramaNIya pratIta ho, vaha zubha nAmakarma hai| __ zubha se viparIta azubha hai arthAt dekhane va sunane vAle ko ramaNIya pratIta nahIM hotA hai, vaha azubha nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se anya janoM ko bAdhA nahIM dene vAlA sUkSma zarIra ko racanA ho, vaha sUkSma zarIra nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se anya jIvoM ko bAdhA kAraka zarIra prApta hotA hai, vaha sthUla nAmakarma hai| jisake udaya se AtmA antarmuhUrta meM AhArAdi paryAptiyoM ko pUrNa karane meM samartha ho jAtA hai| paryAptiyoM ko pUrNa kara letA hai use paryApti nAmakarma kahate haiM / AhAra paryApti, zarIra paryApti, indriya paryApti, .
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ -126 aMgapaNNatti * zvAsocchvAsa paryApti, bhASA paryApti aura manaH paryApti ye chaha paryA-ptiyA~ haiN| jisa karma ke udaya se jIva AhArAdi chahoM paryAptiyoM meM se kisI bhI paryApti ko pUrNa nahIM kara sakatA, paryAptiyoM ko pUrNa karane meM asamartha hotA hai, vaha aparyApti nAmakarma hai| __jisa karma ke udaya se jIva duSkara upavAsa Adi tapa karane para bho aMga-upAMga kI sthiratA rahatI hai, kRza nahIM hote haiM, vaha sthira nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se eka Adi thor3e se upavAsa karane para yA sAdhAraNa zIta, uSNa Adi se ho zarIra meM asthiratA A jAtI hai yA zarIra ke aMgopAMga kRza ho jAte haiM, vaha asthira nAmakarma hai| jisa karma ke udaya se iSTa aura iSTa prabhA se yukta zarIra kI prApti hotI hai, vaha Adeya nAmakarma hai| jisake udaya se niSprabha zarIra prApta hotA hai, vaha anAdeya nAmakarma hai| puNya guNoM kA khyApana jisa karma ke udaya se hotA hai, vaha yazaskIrti nAmakarma hai| ___ yazaskoti se viparIta pApa doSoM kI khyApana karane vAlI arthAt apayaza ko vistArita karane vAlI apayazaskIti hai| Arhantyapada kI kAraNabhUta tIrthaMkara karma prakRti hai| jisake udaya se acintya vizeSa vibhUtiyukta Arhantya pada prApta hotA hai, usako tIrthaMkara * prakRti kahate haiM / isa prakAra nAma karma kI uttara prakRti haiM / gotrakarma-uccagotra karma, nIca-gotra karma ke do bheda haiN| jisa karma ke udaya se lokapUjita kula meM janma hotA hai vaha uccagotra hai| nindanIya kula meM janma honA nIcagotra hai| dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIryAntarAya ke bheda se antarAya karma pA~ca prakAra kA hai| jisake udaya se dene kI icchA hone para bhI de nahIM sakatA, vaha dAnAntarAya hai| lAbha kI icchA hone para bhI lAbha nahIM ho pAtA hai, vaha lAbhAnta rAya haiN|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 127 jisake udaya se bhogane kI icchA hone para bhI bhoga kara nahIM sakatA, vaha bhogAntarAya karma hai| upabhoga kI icchA hone para bhI jisake udaya se vastu kA upabhoga kara nahIM sakatA, vaha upabhogAntarAya hai / kArya karane kA utsAha hote hue bhI jisake udaya se nirutsAhita ho jAtA hai, vaha vIryAntarAya karma hai / inakA jaisA nAma hai vaisA hI unakA svabhAva hai ataH inako prakRti. bandha kahate haiN| __ svabhAva nirmANa ke sAtha hI usake baddha rahane kI kAla avadhi bhI nizcita ho jAtI hai jise sthitibandha kahate haiN| ___ arthAt yathAkAla anijIrNa aneka bheda vAlI ina prakRtiyoM kA jitane kAla taka Azraya vinAza kA abhAva hone se avasthAna rahatA hai yAni jaba taka ye karma prakRtiyoM kA phala dekara nahIM jhar3atI haiM, unameM sthitibandha kI vivakSA hai / arthAt taba taka ke kAla ko sthiti kahate haiN| vaha sthiti baMdha utkRSTa aura jaghanya ke bheda se do prakAra kA hai| Adi ke tIna jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, tathA antarAya karma kI utkRSTa sthiti tIsa kor3Akor3I sAgara pramANa hai| mohanIya karma kI utkRSTa sthiti 70 kor3A-kor3I sAgara pramANa hai| nAmagotra karma kI utkRSTa sthiti 20 kor3A-kor3I sAgara hai / Ayukarma kI utkRSTa sthiti 33 sAgara pramANa hai / vedanIyakarma kI jaghanya sthiti bAraha mahattaM kI hai| nAma aura gotra kI jaghanya sthiti ATha muharta pramANa hai| _ zeSa bace jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanoya, Ayu aura antarAya kI jaghanya sthiti baMdha antamuhUrta mAtra hai| Age anubhAga baMdha kA kathana karate haiMaNubhAgo payaDoNaM suhAsuhANaM ca cauviho hodi / guDakhaMDasakkarAmidasariso yo raso suhANaM pi // 12 // anubhAgaH prakRtInAM zubhAzubhAnAM ca caturvidho bhavati / guDakhaMDazarkarAmRtasadRzazca rasaH zubhAnAmapi // jiMbakaMjIravisarahAlAhalasarisacauviho yo / aNubhAyI asaMhANa' paidesaMbaMdhI' viM bahubhayoM // 13 //
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 aMgapaNNatti nibakaMjIraviSahAlAhalasadRzazcaturvidho jnyeyH| anubhAgo'zubhAnAM pradezabandho'pi bhubhedH|| zubha aura azubha ke bheda se karma prakRti do prakAra kI hai| una karmoM ke phala dAna zakti ko anubhAga kahate haiM athavA jJAnAvaraNAdi karmoM kA jo kaSAyAdi pariNAma janita zubha aura azubha rasa hai vaha anubhAga bandha hai| zubha prakRtiyoM kA anubhAga bandha gur3a-khA~Da, zarkarA aura amRta ke bheda se cAra prakAra kA hai| aura azubha karma prakRtiyoM kA anubhAga bandha nImba, kAMjI, viSa aura halAhala viSa ke samAna hai / / 92-93 // vizeSArtha ghAtiyA~ aura aghAtiyAM ke bheda se karma do prakAra ke haiN| jo jIva ke jJAnAdi anujIvI ( asti svarUpa ) guNoM kA ghAta karate haiM ve ghAtiyA kahalAte haiM / ve cAra haiM-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antraay| jIva ke amUrttatva Adi pratijIvI guNoM ke ghAtaka karma aghAtiyA kahalAte haiM / ve cAra haiM-Ayu, nAma, gotra aura vedanIya / ghAtiyA~ karma ke do bheda haiM-sarvaghAti aura dezaghAti / mithyAtva, samyaktva mithyAtva, anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha / apratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobh| pratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha / kevalajJAnAvaraNI, kevaladarzanAvaraNI aura pA~ca nidrA ye 21 sarvaghAti prakRtiyA~ haiN| zeSa 26 prakRtiyA~ dezaghAti haiN| ghAtiyA~ karmoM meM phala dene kI zakti cAra prakAra kI hai| layadAradusilAsamabheyA te villidAraNaM tassa / igibhAgo bahubhAgADhisilA dezaghAdighAdINaM // 14 // latAdArvasthizilAsamabhedAste vallodAvanantasya / ekabhAgo bahubhAgA asthizilA dezaghAtighAtinAM // pyaanni-18000000| iti kammapavAdapuvvaM gadaM-iti karmapravAdapUrvagataM / latA ( bela ) kATha ( lakar3I) haDDI aura pattharoM ke samAna latA Adi meM jaise krama se adhika-adhika kaThorapanA hai, usI prakAra karmoM ke
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 129 phaladAna zakti meM bhI adhika-adhika kaThorapanA hai| inameM dArU (lakar3I) ke anantaveM bhAga taka zaktirUpa sparddhaka dezaghAti haiM aura dArU kA zeSa bahu bhAga se lekara zaila ( patthara ) bhAga paryanta sparddhaka sarvaghAti haiN| ina sarvaghAti' anubhAga ke udaya meM AtmA ke guNa prakaTa nahIM hote| mithyAtva prakRti latA bhAga se dArU bhAga ke anantaveM bhAga taka dezaghAti sparddhaka samyaktva prakRti ke haiM tathA dArU ke ananta bahubhAga ke anantima meM bhAga pramANa sarvaghAtiyA~ sparddhaka samyaktva mithyAtva (mizra) prakRti ke haiN| aura zeSa dArU kA ananta bahubhAga tathA asthi bhAga, zaila bhAga rUpa sparddhaka mithyAtva prakRti ke haiM / / 94 // vizeSArtha matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyayajJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, pA~ca antarAya, cAra saMjvalana aura puruSa veda ye 17 prakRtiyA~ zaila Adi cAroM taraha ke bhAva rUpa pariNamana karatI haiN| aura zeSa saba prakRtiyA~ ke zaila Adi tona prakAra se pariNamana hote haiM kevala latArUpa pariNamana nahIM hotA / ghAtikarma kI sarva prakRtiyA~ aprazasta hotI haiM / aghAtiyA karma kI prakRtiyA~ bhI ghAtiyA ke samAna anubhAga sahita hotI haiN| prazasta ( puNya ) aura aprazasta ( pApa ) ke bheda se aghAtiyA karma prakRtiyA~ do prakAra kI haiN| tiyaMcAyu, manuSyAyu, devAyu, manuSyagati, devagati, pA~ca saMdhAna, paMcendriya jAti, audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa, kArmANa ye pA~ca zarIra, audArika, vaikriyika, AhAraka ye tIna aMgopAMga, samacaturasrasaMsthAna, vajravRSabhanArAcasaMhanana, prazasta pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gaMdha, ATha sparza, manuSyagatyAnupUrvI, devagatyAnupUrvI, agarulaghu, paraghAta, ucchvAsa, Atapa, 1. sarva prakAra se AtmA ke guNoM ko AcchAdana karane vAlI jo karmoM kI zaktiyAM haiM unako sarvaghAti sparddhaka kahate haiN| aura vivikSita eka deza se AtmaguNoM ko ghAta karane vAlI zaktiyA~ haiM, ve dezaghAti sparddhaka kahalAte 2. eka samaya meM udaya meM Ane vAle karma puMja haiM usako sparddhaka kahate haiM yA _-karma vargaNAoM kA jo piNDa hai unheM sparddhaka kahate haiM /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 aMgapaNNatta uta, prazasta vihAyogati, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka zarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yazaskIrti, nirmANa, tIrthaMkara, uccagotra, sAtAvedanIya ye puNya prakRtiyA~ haiM / 1 inakA anubhAga rasa, gur3a, khANDa, zarkarA aura amRta ke samAna hai jaise ticA se adhika zubha rasa manuSyAyu meM hai aura usase adhika devAyu meM hai / zeSa eka sau pApa prakRtiyA~ haiM usameM ghAtiyA karma kA anubhAga latA Adi rUpa kahA hai aura aghAtiyA karma kI naraka gati, narakagatyAnupUrvI, tiryaJca gati, tiryaJcagatyAnupUrvI, ekendriya, do indriya, tIna indriya, cAra indriya samacaturasrasaMsthAna ko chor3akara pA~ca saMsthAna, vajravRSabhanArAcasaMhananako chor3akara pA~ca saMhanana, aprazasta, ATha sparza, pA~ca rasa, pA~ca varNa, do gandha, upaghAta, aprazasta vihAyogati, sthAvara, sUkSma, , aparyApta, sAdhAraNa zarIra, asthira, azubha, dubhaMga, duHsvara, anAdeya, ayazaskIrti, narakAya, asAtAvedanIya aura nIcagotra ye pApa prakRtiyA~ haiM / inakA anubhAga rasa, nImba, kAMjIra, viSa aura halAhala viSa ke samAna cAra prakAra kA hai aisA jAnanA cAhie / anubhAga bandha kAla meM jaisA ba~dhA hai, ekAntataH vaisA hI nahIM banA rahatA hai / apane avasthAna kAla ke bhItara vaha badala bhI jAtA hai aura nahIM bhI badalatA hai | badalane se isakI tona avasthAyeM hotI haiM - saMkramaNa, utkarSaNa aura apakarSaNa / saMkramaNa avAntara prakRtiyoM meM hotA hai, mUla prakRtiyoM meM nahIM hotA / usameM Ayu karma kI avAntara prakRtiyoM kA saMkramaNa nahIM hotA aura darzanamohanIya kA cAritramohanIya rUpa se tathA cAritramohanIya kA darzana mohanIya rUpa se saMkramaNa nahIM hotA / saMkramaNa ke cAra bheda haiM- prakRti saMkramaNa, sthiti saMkramaNa, anubhAga saMkramaNa aura pradeza saMkramaNa / jahA~ prati saMkramaNa aura pradeza saMkramaNa kI mukhyatA hotI hai vahA~ vaha saMkramaNa zabda dvArA saMbodhita kiyA jAtA hai aura jahA~ sthiti saMkramaNa tathA anubhAga saMkramaNa hotA hai vahA~ vaha utkarSaNa aura apakarSaNa zabda dvArA sambodhita kiyA jAtA hai / bandha kAla meM jo sthiti aura anubhAga prApta huA thA, usakA ghaTa jAnA apakarSaNa hai aura sthiti anubhAga kI vRddhi honA utkarSaNa hai / isa prakAra vividha avasthA meM gujarate hue udaya kAla meM jo anubhAga rahatA hai usakA hI anubhava phala prApta hotA hai / anudaya avasthA ko prApta prakRtiyoM kA paripAka ( anubhAga ) udaya avasthA ko prApta sajAtIya prakRti rUpa se
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 131 hotA hai| isake viSaya meM yaha niyama hai ki udayAvalI prakRtiyoM kA phala svamukha se milatA hai aura anudayAvalI prakRtiyoM kA phala para mukha se milatA hai| jaise-sAtAkA udaya rahane para usakA anubhAga sAtA rUpa ho milatA hai| kintu taba anudayAvalI meM prApta asAtA stimbuka saMkramaNa ke dvArA sAtA rUpa se pariNamana karatI jAtI hai isalie usakA udaya paramukha se hotA hai / inakA vizeSa varNana gommaTTasAra Adi se jAnanA caahie| pradeza bandha-karma prakRtiyoM ke kAraNabhUta prati samaya yoga vizeSa se sUkSma eka kSetrAvagAho sthita anantAnanta pudgala paramANu AtmapradezoM meM sambandha hokara sthita rahate haiM usako pradezabandha kahate haiN| athavA yoga ke dvArA jo pudgala vargaNAyeM AI haiM unakA jJAnavaraNAdi ATha karma rUpa vibhAjita hokara AtmapradezoM para sthita rahanA pradezabandha hai / isa prakAra ATha karmoM kA bandha, udaya, udIraNA, sattA, saMkramaNa, utkarSaNa, apakarSaNa Adi kA bIsa vastugata cAra sau prAbhUtoM ke eka karor3a assI lAkha padoM ke dvArA varNana karatA hai, vaha karmapravAda pUrva hai| - // iti karmapravAda pUrva samApta / / pratyAkhyAna pUrva kA kathana paccakkhANaM NavamaM causIdilakkhapayappamANaM tu / tattha vi purisavisesA parimidakAlaM ca idaraM ca // 95 // pratyAkhyAnaM navamaM caturazItilakSapadapramANaM tu| tatrApi puruSavizeSAn parimitakAlaM ca itaracca // NAma TuvaNA davvaM khettaM kAlaM paDucca bhAvaM ca / paccakkhANaM kijjai sAvajjANaM ca bahulANaM // 96 // nAma sthApanAM dravyaM kSetraM kAlaM pratItya bhAvaM ca / pratyAkhyAnaM kriyate sAvadyAnAM ca bahulAnAM // uvavAsavihiM tasya vi bhAvaNabheyaM ca paMcasamidiM ca / guttitiyaM taha vaNNadi uvavAsaphalaM visuddhassa // 97 // upavAsavidhi tasyApi bhAvanAbhedaM ca paMcasamiti c| guptitrayaM tathA varNayati upavAsaphalaM vizuddhasya //
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 aMgapaNNatti navamA pratyAkhyAna nAmaka pUrva caurAsI lAkha pada pramANa hai| isameM nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA Azraya lekara puruSa ke saMhanana bala Adi ke anusAra paramitakAla aura aparamitakAla se bahuta se sAvadhoM kA pratyAkhyAna kiyA jAtA hai / sAvadya vastu kI nivRtti kI jAtI hai| tathA upavAsa kI vidhi, upavAsa ke bhAvanA ke bheda, pA~ca samiti, tIna gupti, vizuddha pariNAmoM ke upavAsa ke phala kA varNana hotA hai / / 95-96-97 / / vizeSArtha pratyAkhyAyaka, pratyAkhyAna aura pratyAkhyAtavya yaha tIna prakAra kA pratyAkhyAna hai| guru ke upadeza se doSoM ke svarUpa ko jAnakara pratyAkhyAna karane vAlA pratyAkhyAyaka hai| sacitta Adi vastu kA tyAga karanA pratyAkhyAna hai| sacitta Adi vastu tathA ayogya AhArAdi tyAga karane yogya vastu pratyAkhyAtavya hai| yaha pratyAkhyAna nAmAdika ke bheda se chaha prakAra kA hai / pApa ke kAraNa bhUta ayogya vastu kA nAma uccAraNa nahIM karanA yogya nAma kA uccAraNa karanA tathA 'pratyAkhyAna' isa nAma mAtra ko nAma pratyAkhyAna hai| __ pApa baMdha ke kAraNa bhUta tathA mithyAtva Adi meM pravRtti karAne vAlo sthApanA ko ayogya sthApanA kahate haiM / ayogya sthApanA kA kRta, kArita, adumodanA se tyAga karanA sthApanA pratyAkhyAna hai / ___ sAvadya vA tapa kI siddhi ke lie niravadya vastu ko mana, vacana, kAya, kRta, kArita, anumodanA se tyAga karanA dravya pratyAkhyAna hai / athavA jo manuSya pratyAkhyAna viSayaka Agama kA jJAtA hai parantu usameM upayukta nahIM hai use Agama dravya pratyAkhyAna kahate haiM aura jo bhaviSya meM pratyAkhyAna viSayaka zAstra kA jJAtA hogA use noAgamadravya pratyAkhyAna kahate haiN| asaMyama ke kAraNabhUta kSetra kA mana, vacana, kAya, kRta, kArita, anumodanA se tyAga karanA, athavA jisa kSetra para pratyAkhyAna kiyA hai, vaha kSetra, kSetra pratyAkhyAna hai|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 133 asaMyama ke kAraNa bhUta kAla kA mana, vacana, kAya, kRta, kArita, anumodanA se tyAga karanA, kAla pratyAkhyAna hai / jaise rAtri meM gamana Adi kA tyAga krnaa| saMyama ke virAdhaka mithyAtva Adi bhAvoM kA mana, vacana, kAya, kRta, kArita, anumodanA se tyAga karanA bhAva pratyAkhyAna hai| athavA pratyAkhyAna viSayaka zAstra kA jJAtA puruSa usa zAstra meM upayukta hai, usake pratyAkhyAna viSayaka jJAna ko aura usake AtmapradezoM ko bhAva pratyAkhyAna kahate haiN| saMyama ko virAdhanA se utpanna doSoM kA nirAkaraNa karane ke lie khAdya, svAdya, lehya aura peya ina cAra prakAra ke AhAra kA pratyAkhyAna ( tyAga ) karanA upavAsa hai / pratyAkhyAna kA eka aMga upavAsa hai / ataH pratyAkhyAna meM upavAsa kI vidhi aura usake bheda-prabhedoM kA varNana kiyA hai tathA usa upavAsa kI bhAvanA kisa prakAra hotI hai isakA varNana sahetuka Adi Age kiyA jaayegaa| athavA upavAsa zabda upa aura vAsa ina do zabdoM ke mela se banA hai, jisakA artha hai, upa AtmA meM vAsa (nivAsa) karanA / indriyoM ke viSaya se haTakara apanI AtmA meM lona honA / upavAsa addhAnazana aura sarvAnazana ke bheda se do prakAra kA hai| kAla kI maryAdApUrvaka cAra prakAra ke AhAra kA tyAga karanA addhAnazana hai aura maraNaparyanta AhAra kA tyAga karanA sarvAnazana hai| vihAra karane vAle sAdhu ke addhAnazana hotA hai aura samAdhimaraNa karane vAle kA sarvAnazana hotA hai / isake bhakta pratyAkhyAna Adi aneka bheda haiN| pratyAkhyAna karane vAle ko gamanAgamana, bhASaNa, AhAra, pustakAdi ko dharanA, uThAnA aura malamatra Adi kriyA karane meM sAvadhAnI rakhanA samiti hai / usake IryA samiti, bhASA samiti, aiSaNAsamiti, AdAnanikSepaNasamiti aura vyutsargasamiti ke bheda se pA~ca bheda haiM, jinakA varNana AcArAMga meM kiyA hai| samyakaprakAra se mana-vacana-kAya kA nirodha karanA gupti hai jinakA mana, vacana aura kAya vaza meM hai vahI pratyAkhyAna kara sakatA hai ataH gupti kA pAlana meM bhI pratyAkhyAna hai| ___ samiti aura gupti ke pAlana se jisakA mana vizuddha huA hai usako upavAsa kA phala asaMkhyAta guNo karmoM kI nirjarA hotI hai| dhAraNA aura pAraNA ke dina ekAzana karake upavAsa karanA uttama
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 aMgapaNNatti hai| dhAraNA aura pAraNA ke dina ekAzana karake upavAsa ke dina jala liyA jAtA hai vA dhAraNA-pAraNA ke dina ekAzana na karake upavAsa kiyA jAtA hai vaha madhyama upavAsa hai| jisameM dhAraNA pAraNA ke dina ekAzana bhI nahIM kiyA jAtA hai aura upavAsa ke dina jala grahaNa kara liyA jAtA hai yaha jaghanya upavAsa hai| . jo mAnava uttama, madhyama aura jaghanya ina tInoM upavAsoM ko zakti anusAra zAstrokta vidhi se karatA hai usake zIghra hI karma bandhana zithila ho jAte haiM, asaMkhyAtaguNo karmoM kI nirjarA hotI hai| ___ athavA arhanta deva kI AjJA aura guru ke niyoga meM dattacita hokara zraddhAnapUrvaka pratyAkhyAna grahaNa karate samaya usake madhya meM tathA pratyAkhyAna kI samApti paryanta sAvadya aura niravadya donoM prakAra ke sacetana acetana aura mizra ( sacetana acetana ) parigraha kA tathA cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga karanA pratyAkhyAna hai ataH upavAsa kA grahaNa upavAsa vidhi Adi bhI pratyAkhyAna hai| Age upavAsa vA pratyAkhyAna ke bhedoM kA kathana karate haiM aNAgadamadikkataM koDijudamakhaMDidaM / sAyAraM ca girAyAraM parimANaM tahetaraM // 98 // anAgatamatikAntaM koTiyutamakhaMDitaM / sAkAraM ca nirAkAraM parimANaM tathetarat // tahA ca vattaNIyAtaM sahedugamiti ThidaM / paccakkhANaM jiNedehi dahabheyaM pakittidaM // 19 // tathA ca vartanIyAtaM sahetukamiti sthitaM / pratyAkhyAnaM jinendraiH dazabhedaM prakItitaM // jinendra bhagavAn ne anAgata, atikrAnta, koTiyuta, akhaNDita, sAkAra, nirAkAra, parimANa, aparimANa (aparizeSa) adhvagata, sahetuka ke bheda se daza prakAra kA pratyAkhyAna kahA hai / / 98-99 / / vizeSArtha jisase zarIra, indriyA~ aura azabhakarma kRza ho jAte haiM, naSTa kiye jAte haiM usako upavAsa Adi pratyAkhyAna kahate haiM isameM mukhya upavAsa vidhi hI hai usake daza bhedoM kA svarUpa isa prakAra hai
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 135 anAgata pratyAkhyAna-catudarzI Adi ke dina karttavya, ( karane yogya ) upavAsa Adi trayodazI ke dina karanA anAgata pratyAkhyAna hai| caturdazI Adi meM karttavya upavAsa Adi ko pratipadA Adi meM karanA atikrAnta pratyAkhyAna hai| kala svAdhyAya kA samaya bIta jAne para yadi zakti hogI to upavAsa Adi karU~gA, anyathA ( zakti nahIM hogI to) nahIM karU~gA, isa prakAra saMkalpapUrvaka kiyA gayA pratyAkhyAna koTiyukta (koTi sahita ) pratyAkhyAna hai| kezaloMca pAkSika Adi ke samaya avazya karane yogya upavAsa Adi akhaNDita pratyAkhyAna hai| bhedapUrvaka kathita sarvatobhadra, kanakAvalI, merUpaMkti Adi upavAsa kI vidhi ko karanA sAkAra yA sabheda pratyAkhyAna hai| svecchA se kabhI bhI upavAsa Adi karanA, anAkAra yA nirAkAra pratyAkhyAna hai| SaSTa (velA) aSTama (telA) dazama (caulA) dvAdazama, pakSa, ardhapakSa, mahinA Adi kAla kA parimANa karake upavAsa Adi karanA parimANagata pratyAkhyAna hai| jIvana paryanta cAra prakAra ke AhAra Adi kA tyAga karanA aparizeSa yA aparimANa pratyAkhyAna hai| ___ mArga meM aTavI, nadI Adi ko pAra karane para kiyA gayA upavAsa Adi adhvagata pratyAkhyAna hai| upasarga Adi ke Ane para kiyA gayA upavAsa sahetuka pratyAkhyAna hai| ye daza pratyAkhyAna ke bheda haiN| caunvihaM taM hi viNayasuddhaM aNuvAdasuddhamidi jANe / aNupAlaNasuddhaM ciya bhAvavisuddhaM gahIdavvaM // 100 // caturvidhaM taddhi vinayazuddhaM anuvAdazuddhamiti jAnIhi / anupAlanazuddhaM caiva bhAvavizuddhaM gRhItavyaM // pyaanni-8400000| iti paccakkhANapuvvaM gadaM-iti pratyAkhyAnapUrva gataM / jinendra bhagavAn ke dvArA kathita ina daza bheda yukta pratyAkhyAna ko
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 aMgapaNNatta vinaya zuddha, anuvAdanazuddha, anupAlana zuddha aura bhAva zuddha ina cAra prakAra kI zuddhipUrvaka pratyAkhyAna grahaNa karanA cAhie // 100 // vizeSArtha guru ke samIpa jAkara donoM hastapuTa saMyukta karake mastaka se lagAkara picchikA se vakSasthala ko bhUSita kara, siddhabhakti, yogabhakti aura gurubhakti par3hakara kAyotsargapUrvaka kRtikarma karake upavAsa grahaNa karanA vinaya zuddha hai / guru ne pratyAkhyAna ke akSaroM ke akSaroM kA pATha jaisA kiyA ho svara, vyaMjana Adi se vaisA hI zuddha uccAraNa karanA anubhASaNazuddha pratyAkhyAna hai / acAnaka kisI roga kA AkramaNa hone para, upasarga Ane para, atyanta parizrama se thaka jAne para, durbhikSa Adi ke hone para, vikaTa vana Adi bhayAnaka sthAna para pahu~ca jAne para bhI apane svIkRta pratyAkhyAna se cyuta nahIM honA, pratyAkhyAna meM truTi nahIM hone denA, anupAlana zuddha pratyAkhyAna hai / pratyAkhyAna ko rAga-dveSa pariNAmoM se dUSita nahIM hone denA bhAvavizuddha pratyAkhyAna hai / isa prakAra pratyAkhyAna ke bhedoM kA caurAsI lAkha padoM ke dvArA kathana karane vAlA pratyAkhyAna pUrva hai / // iti pratyAkhyAna pUrva samApta // vidyAnuvAda pUrva kA kathana vijjANuvAdapuvvaM payANi igikoDi hoMti dasalakkhA / aMguTupaseNAdI lahuvijjA sattasayamettha // 101 // vidyAnuvAdapUrva padAni eka koTi : bhavanti dazalakSANi / aMguSTa prasenAdI: laghuvidyAH saptazatAnyatra // paMcasayA mahavijjA rohiNipamuhA pakAsaye cAvi / tesi sarUvarsAta sAhaNapUyaM ca maMsAdi // 102 // paMcazatAni mahAvidyA rohiNIpramukhAH prakAzayati cApi / tAsAM svarUpazakti sAdhanapUjAM ca maMtrAdika // siddhANaM phalalAhe bhomaMgayaNaMgasaddachiNNANi / sumiNaMlakkharNAvajaNaaTTaNi mittANi jaM kahai // 103 //
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 137 siddhAnAM phalalAbhAn bhaumagaganAGgazabdacchinnAni / svapnalakSaNavyaMjanAni aSTau nimittAni yatkathayati // payANi 11000000 / idi vijjANuvAdapuvvaM-iti vidyAnuvAdapUrva / vidyAnuvAdapUrva ke isa vidyAnuvAda pUrva meM aMguSThasenAdi sAta sau laghu vidyArohiNI Adi pA~ca sau mahAvidyA tathA ina vidyAoM kA svarUpa, inakI zakti, ina vidyAoM ke siddha karane ko pUjA maMtra Adi kA prakAzana hai| tathA siddha haI vidyAoM kA phala, lAbha kA kathana bhI yaha pUrva karatA hai aura yaha pUrva bhauma, antarikSa, aMga, zabda, chinna, svapna, lakSaNa, vyaMjana ina aSTAMga nimitta kA kathana karatA hai / / 101-102-103 // vizeSArtha vidyAnuvAda pUrva pandraha vastugata tIna sau prAbhatoM ke eka karor3a daza lAkha padoM ke dvArA aMguSTha penAdi sAta sau alpavidyAoM kA, rohiNI Adi pA~ca sau mahAvidyAoM kA aura antarikSa,' bhauma, aMga, svara, svapna, lakSaNa, vyaMjana, cihna ina ATha mahAnimittoM kA varNana karatA hai / athavA vidyAoM kA anuvAda (anukrama se varNana) jisa pUrva meM hai vaha dazavA~ vidyAnuvAda pUrva hai| ina vidyAoM kI siddhi kisa prakAra kI jAtI hai, inakA phala kyA hai, inake siddha karane kA maMtra kaunasA hai / Adi kA kathana isI pUrva meM hai / jisa vidyA ke dvArA aMgaThe meM devatAoM kA avataraNa kiyA jAtA hai vaha aMguSThaprasetA vidyA kahalAtI hai| aMguSThasenA Adi sAta sau alpa vidyAoM kA, rohiNI Adi pA~ca sau mahAvidyAoM kA tathA antarikSa, bhauma, svara, aMga, vyaMjana, svapna, lakSaNa aura chinna ina ATha mahAnimittoM kA jo prarUpaNa karatA hai, vaha vidyAnuvAda pUrva hai| ___ antarikSa (gaganatala) meM sthita nakSatroM ke gamana, udaya, asta Adi ke dvArA jo zubhA-zubha kA kathana kiyA jAtA hai, vaha antarikSa nimitta hai| bhUmi ko dekhakara zubhA-zubha kathana karanA arthAt yaha pRthvI zubha hai vaha azubha hai,"...."yahA~ jala hai,..." isake nIce ratna-sonA Adi kI khAna hai Adi karanA bhauma nimitta hai| 1. SaTakhaNDAgama ke sUtra prarUpaNA meM pR0 1 / antarIkSa, bhauma Adi aSTa mahA nimittoM kA varNana vidyAnuvAda meM likhA hai aura harivaMzapurANa sarga daza zloka 117 meM bhauma Adi kA varNana kalyANapravAda meM kahA hai /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 aMgapaNyatti svara (zvAsa) ke Agamana evaM nirgamana ke dvArA iSTAniSTa phala kA prativAda karanA vA zabda kA zravaNa kara phala kA kathana karanA svara (zabda) nimitta hai| mAnava ke aMga evaM upAMga ko dekhakara iSTAniSTa phala kA kathana karanA aMga nimitta hai| ___ zarIrastha tila, mazA, zaMkha Adi vyaMjana kahalAte haiN| unako dekhakara jIvana meM hone vAlI ghaTanAoM kA prarUpaNa karanA vyaMjana nimitta hai| svapna ke dvArA bhAvI jIvana kI unnati aura avanati kA prarUpaNa karanA svapna nimitta hai| kyoMki svapna mAnava ko usake bhAvI jIvana meM ghaTane vAlI ghaTanAoM ko sUcanA dete haiN| svapna kA antaraMga kAraNa jJAnAvaraNI, darzanAvaraNI aura antarAya kA kSayopazama tathA mohanIyakarma kA udaya hai| vastroM ke jala jAne, kaTa jAne Adi se zubhAzubha kA kathana karanA chinna nimitta hai kyoMki vastrAdi meM mAnava, deva aura rAkSasa kA sthAna hai| rAkSasa ke sthAna kA kaTanA zubha hai, manuSya deva kA azubha / zarIrastha, zro, vRkSa, svastika, kalaza-jhArI Adi ko dekhakara zubhAzubha kA kathana karanA lakSaNa nimitta hai| ina bAhya kAraNoM ke dvArA ghaTanevAlI ghaTanAoM kA AbhAsa hotA hai ataH inako nimitta kahate haiN| // vidyAnuvAda pUrva samApta / / kalyANavAda pUrva kA kathana kallANavAdapuvvaM chabbIsasukoDipayappamANaM tu / titthaharacakkavaTTIvaladeusamaddhacakkINaM // 104 // kalyANavAdapUrva SaDvizatisukoTipadapramANaM tu| tIrthaGkaracakravartibaladevasamarddhacakriNAM // gabbhAvadaraNaucchava titthayarAdIsu puNNahedU ca / solahabhAvaNakiriyA tavANI vaNNedi (sa) visesaM // 105 // garbhAvatarotsavAni tIrthaMkarAdiSu puNyahetUzca / SoDasabhAvanAkriyAH tapAMsi varNayati savizeSaM // jo pUrva chabbIsa karor3a pada pramANa hai tathA jo tIrthaGkaroM ke garbha, janma, tapa, jJAna, mokSa rUpa pA~ca kalyANoM kA kalyANoM kI kAraNabhUta
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 139 SoDazakAraNa bhAvanA, tapo anuSThAna Adi kA tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, nArAyaNa, pratinArAyaNa Adi ke puNya vizeSa kA tathA sUrya, candramA nakSatra aura tArAgaNoM ke cAra kSetra, upapAda sthAna, gati, vakragati, tathA unake zubhAzubha phaloM kA vA jisameM yaha kathana hai, kathana karatA hai vaha kalyANavAda pUrva hai / / 104-105 / / vizeSArthaM garbha kalyANa - tIna loka ke prabhu madhya loka meM janma lene vAle haiM / / yaha jAnakara indra AjJA detA hai tuma uttama nagara kI racanA karo aura zrI ho Adi deviyoM ko kahatA hai tuma madhyaloka meM jAkara tIrthaMkara kI jananI kI sevA karo / indra kI AjJA se kuvera nava yojana caur3A aura bAraha yojana lambe nagara kI racanA karatA hai tathA garbha meM Ane ke SaTa mAha pUrva hI dina meM caudaha karor3a karatA hai / ratnoM kI varSA karanA prArambha zrI hI Adi ATha mukhya deviyoM ke sAtha chappana kumAra deviyA~ mAtA kI sevA karatI haiM / pichalI rAta meM mAtA 16 svapna dekhatI haiM - gajarAja,. zveta vRSabha, siMha, lakSmI kA kalazoM ke dvArA abhiSeka, do mAlA, ravi, zazi, do machalI, kanakaghaTa, kamaloM se vyApta sarovara, kallola mAlAoM se yukta samudra, siMhAsana, ramaNIka deva vimAna, dharaNendra kA bhavana, rucikara ratnarAzi, nirdhUma agni / prAtaH kAla uThakara zaucAdi kriyAoM se nivRtta hokara rAjA ke pAsa jAkara vinayapUrvaka namaskAra karake svapnoM kA phala pUchatI hai / rAjA svapna kA phala kahakara rAnI ko saMtuSTa karatA hai aura kahatA hai tere tIna loka kA nAtha putra utpanna hogA / indra bhagavAn ko garbha meM AyA jAnakara madhyaloka meM AtA hai aura nagara kI tIna pradakSiNA dekara mAtA-pitA ko namaskAra karake unakI phalaphUloM se pUjA karatA hai tathA usI samaya sAr3he 12 karor3a vAditra bane lagate haiM / devAMganAe~ mAtA se aneka prakAra ke gUr3ha prazna pUchatI haiM tathA mAtA uttara detI haiM / isa prakAra aneka prakAra se deva-devAMganAe~ garbhotsava manAtI haiM, usako garbha kalyANa kahate haiM / janma kalyANa - jisa samaya prabhu kA janma hotA hai usa samaya ke Ananda aura zAnti kA varNana kauna kara sakatA hai| tIna jagat ke guru ke
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 aMgapaNNatta janma se tIna loka meM anupama Ananda chA jAtA hai / deviyA~ mAtA kI sevA karane meM tatpara rahatI haiM / putra ke janma se mAtA ko thor3A-sA bhI kaSTa nahIM hotA / usa samaya nabhomaNDala atyanta svaccha ho jAtA hai, AkAza se kalpavRkSa ke sugandhita puSpoM kI varSA hotI hai / devoM kI dundubhi bAje bajate haiN| bhUmi kampita hotI hai mAno harSa se nRtya hI kara rahI ho / prabhu ke janma samaya akasmAt bhavanavAsiyoM ke bhavana meM zaMkha-dhvani, vyantaroM ke yahA~ bherInAda, jyotiSiyoM ke siMhanAda tathA kalpavAsiyoM ke ghara ghaMTe bajane lagate haiM / prabhu ke pratApa se indra kA Asana kampita hotA hai, jisase indra bhagavAn kA janma huA aisA jAnakara siMhAsana meM uThakara 'jayatAM jinaH ' aisA kahakara sAta paiDa jA hAtha jor3a bhagavAn ko parokSa rUpa se namaskAra karatA hai / indra kI AjJA se cAroM kAya ke deva saudharmaindra kI sabhA meM upasthita hote haiM / kubera sAta prakAra kI senA sahita abhiyogya jAti ke deva ko airAvata hAthI banane kA Adeza detA hai / vikriyAzakti se sampanna vAhana jAti kA deva eka lAkha yojana kA gajAkAra vaikriyika zarIra banAtA hai / usa gajarAja ke battIsa mukha hote haiM, eka-eka mukha meM AThaATha dA~ta aura pratyeka dA~ta para eka-eka sarovara, pratyeka sarovara meM ekaeka kamalinI, eka- eka kamalinI sambandhI battIsa-battIsa kamala / pratyeka kamala ke battIsa-battIsa patra rahate haiM / pratyeka patra para ( kamala para ) devAMganAyeM manohArI nRtya karatI haiM / caturnikAya ke devoM kA samUha apane - apane parivAra ke sAtha saudharmaindra kI sabhA meM pahu~cate haiN| una saba ke sAtha saudharmendra airAvata hAthI para ArUr3ha hokara prabhu ke janma sthAna para pahu~cate haiM aura sarva prathama indra nagara kI tIna pradakSiNA dekara rAjAMgaNa meM praveza kara indrANI ko prasUti ghara meM jAkara prabhu ko lAne kI AjJA detA hai / surarAja kI AjJA se indrANI prasUti ghara meM Akara prabhu ke darzana kara, prabhu ko tona pradakSiNA dekara bhaktipUrvaka namaskAra karatI hai / prabhu ke darzana se indrANI ke nayana cakAra pulakita ho uThate haiM, zarora romAMcita ho jAtA hai tathA hRdaya kalpanAtIta Ananda hiloreM lene lagatA hai / mAtAko stuti kara prabhu ko godI meM lekara indrANI bAhara AtI hai aura indra kI goda meM prabhu ko arpaNa karatI hai / indra prabhu ko hajAra netra
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 141 kara prabhu kA rUpa nikharatA hai tathA sumeru parvata para prabhu ko le jAkara eka hajAra kalazoM ke dvArA prabhu kA abhiSeka karatA hai| indrANI abhiSeka kara zrRMgAra karAtI hai tathA prabhu ko lAkara mAtA-pitA ko sauMpakara indra tANDava nRtya karatA hai aura prabhu ko sevA meM devoM ko niyukta kara svarga meM calA jAtA hai, isa prakAra kI kriyA kA karanA janma kalyANa mahotsava hai| tapakalyANa-kucha kAraNa pAkara jaba prabhu saMsAra se virakta hote haiM taba laukAntika deva Akara prabhu ke vairAgya kI anumodanA karate haiM / prabhu ko namaskAra kara svarga meM cale jAte haiN| taba cAroM kAya ke devoM ke sAtha indra Akara prabhu kA kSIrasamudra ke jala se dokSAbhiSeka kara sundara vastrAbharaNa se prabhu ko susajjita kara tathA devaracita pAlakI para biThAkara vana meM le jAtA hai| pAlakI se nIce utara kara sarva parigraha kA tyAgakara candrakAntimaNi kI zilA para ArUr3ha hokara upavAsa dhAraNa kara "OM namaH siddhebhyaH" aisA uccAraNa kara prabhu paMcama gati ko prApta karane ke liye tathA dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva rUpa pA~ca parivartanoM kA mUla uccheda karane lie paMcamuSTi se mohadhvajA rUpa kezoM ko ukhAr3akara pheMka dete haiM / prabhu ke mastaka para sthita hone se pUjya kezoM ko indra, ratna piTAre meM rakhakara bhaktipUrvaka kSIrasamudra meM visarjana kara detA hai| do dina, tIna vA cAra Adi dina bAda prabhu pAraNA ke lie Ate haiM, rAjA ke ghara AhAra karate haiM, rAjAMgaNa meM ratnoM kI varSA, dundubhi vAditra kA bajanA, puSpavRSTi honA Adi paMcAzcarya hote haiM / ityAdi rUpa kA kathana karanA dIkSA kalyANa mahotsava kriyA kA kathana hai / kevalajJAna kalyANa-jinezvara ghora tapazcaraNa ke dvArA ghAtiyA~ karmoM kA vinAza kara kevalajJAna prApta karate haiN| usa samaya ve prabhu bhUtala se pA~ca hajAra dhanuSa Upara cale jAte haiM isIlie prabhu ke samIpa jAne ke lie indra kI AjJA se kubera samavazaraNa kI racanA karatA hai / ___ samavazaraNa meM sarva prathama ratnanirmita parakoTA ( dhUlisAla), tadanantara cAra-cAra sarovara se ghere hue cAra mAnastambha , tadanantara khAtikA, usake bAda sugandhita puSpoM se vyApta puSpavATikA, tatpazcAt prathama koTa, phira donoM ora do-do nATyazAlAe~ hotI haiM usake Age azoka vATikA vana hai / usake Age vedikA sahita kalpavRkSoM kA vana hai tatpazcAt jina pratimA tathA siddhoM kI pratimAoM se vyApta nau-nau stUpa haiN| eka-eka
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 aMgapaNNatti stapa ke bIca makara ke AkAra ke sau sau toraNa hote haiN| bhavya jIva ina stUpoM kA abhiSeka, pUjana, pradakSiNA karate haiN| stUpa ke bAda mahaloM kI paMktiyA~, usake bAda tosarA prakoTa hai| usake bhItara manuSya, deva, tiryaMca aura muniyoM kI bAraha sabhAe~ haiM jisameM krama se pradakSiNA rUpa se bhavyajIva baiThate haiN| prathama koThe meM gaNadhara devAdi, digambara sAdha, dUsare meM kalpavAsinI deviyA~, tIsare meM AryikAyeM aura manuSyaNI, cauthe meM jyotiSiyoM kI devAMganA, pA~caveM meM vyantaranI deviyA~, chaThe meM bhavanavAsinI deviyA~, sAtaveM, AThaveM, navameM, dazaveM meM kramazaH bhavanavAsI deva, vyantara deva, jyotiSI deva, kalpavAsI deva, gyArahaveM meM manuSya aura bArahaveM meM pazugaNa baiThate haiM / tadanantara ratnamaya stambhoM para avasthita sphaTika maNi kA banA huA anupamazobhAyukta zrImaNDapa hai| usa zrImaNDapa ko bhUmi ke madhya vairyamaNi nirmita prathama poThikA hai| usa pIThikA para aSTamaMgala dravya aura yakSarAja ke mastaka para sthita hajAra AroM vAlA dharmacakra hai| prathama pIThikA ke Upara svarNa nirmita dUsarI pIThikA hai usake Upara cakra, gaja * vRSabha, kamalA, vastra, siMha, garur3a aura mAlA cihna se yukta nirmala "dhvajAe~ haiN| tIsarI poThikA para tIna chatra se zobhita, maNimaya vRkSa ke nIce 'siMhAsana para antarikSa jinendra bhagavAn sthita rahate haiN| isa samavazaraNa meM bIsa hajAra sIr3hiyA~ rahatI haiN| bhagavAn ke donoM tarapha causaTha camara Dhalate haiM / bhagavAn ke pITha poche rAta-dina ke bheda ko naSTa karane vAlA bhAmaNDala rahatA hai / amRta ke samudra sadRza nirmala usa bhAmaNDala rUpa darpaNa meM sura, asura tathA mAnava apane sAta-sAta bhava dekhate haiM / ___ aneka prakAra kI zobhA se yukta isa samavazaraNa meM sthita prabhu ke kevalajJAna kI pUjA karake kevalajJAnotsava manAne ke lie abhiyogya jAti ke deva vikriyA se nirmita airAvata hAthI para ArUr3ha / indra-indrANI prabhu ke darzana karane Ate haiN| ___ cAroM nikAya ke devoM ke sAtha bhagavAn kI divya vastuoM se pUjana stavana karate haiN| samavazaraNa meM sthita prabhu kI prabhAta kAla, madhyAhnakAla, sAyaMkAla tathA madhyarAtri meM chaha-chaha ghar3I vANI khiratI hai| jisameM sAta tattvoM kA kathana hotA hai jisako sunakara bhavyajIva santuSTa hote haiM tathA aneka prakAra ke vrata, niyama, saMyama dhAraNa kara AtmakalyANa karate haiN|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 143 prabha aneka dezoM meM vihAra karate haiM, usa samaya caraNa kamala ke nIce deva kamaloM ko racanA karate haiM / arthAt jahA~ prabhu caraNa dharate haiM vahA~ iMdra sapta paramasthAna ke pratIka sAta-sAta kamaloM kI paMktiyA~ (do sau paccIsa kamaloM ko) racanA karate haiN| isa prakAra kevalajJAnotpatti ke samaya iMdra samavazaraNa kI racanA karatA hai| aneka prakAra kI divya racanAoM ke dvArA kevalajJAna kI pUjA karate haiM vaha kevalajJAna kalyANa mahotsava hai| mokSa kalyANa-aneka prakAra ke dezoM meM vihAra kara dharmopadeza ko varSA karake anta meM caudahaveM guNasthAna ko prApta kara aghAtiyA~ karmoM kA nAza kara mokSa pada ko prApta karate haiM usa samaya prabhu ke nirvANa kalyANa kI pUjA kI icchA se catunikAya deva Akara sarva prathama Ananda nAmaka nATaka karate haiN| tadanantara prabhu ke zarIra ko ratnajar3ita pAlakI para virAjamAna kara pUjA karate haiM aura paMcakalyANa se pavitra jinendra ke zarIra kA agnikumAra deva ke mukuTa se utpanna agni, candana, agara, kapUra, kezara Adi sugandhita dravya, kSIra, (dUdha), ghRta Adi se dAha saMskAra karate haiM / tadanantara prabhu kI pUjA, bhakti, stuti, namaskAra karake deva apaneapane sthAna cale jAte haiN| isa prakAra indra prabhu ke paMca kalyANoM kA utsava manAte haiM unakA vistAra pUrvaka kathana kalyANavAda pUrva meM kiyA jAtA hai| tIrthaMkara pada kI kAraNabhUta SoDazakAraNa bhAvanAoM kA kathana bhI kalyANavAda pUrva meM rahatA hai ve SoDazakAraNa bhAvanAe~ nimnalikhita haiM bhagavAn arihaMta parameSThI dvArA kahe hue nirgrantha svarUpa mokSamArga para ruci rakhanA darzanavizuddhi hai| samyagjJAnAdi mokSamArga aura unake sAdhana guru Adi ke prati apane yogya AcaraNa dvArA Adara satkAra karanA vinaya hai, aura isase yukta honA vinayasampannatA hai| ahiMsAdika vrata pAlana karane ke lie krodhAdika kA tyAga karanA aura vrata pAlane meM nirdoSa pravRtti karanA zolavateSvanaticAra hai| jIvAdi padArtharUpa svatattva viSayaka samyagjJAna meM nirantara lage rahanA abhIkSNajJAnopayoga hai| saMsAra ke duHkhoM se nirantara Darate rahanA saMvega hai| AhAradAna, abhayadAna, auSadhadAna aura jJAnadAna ko zakti ke anu---sAra vidhipUrvaka denA yathAzakti tyAga hai|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 aMgapaNNatti zakti ko na chipAkara mokSamArga ke anukUla zarIra ko kleza denA yathAzakti tapa hai| vrata aura zIloM se samRddha muni ke tapa karate hue kisI kAraNa se vighna ke utpanna hone para usakA saMdhAraNa karavA sAdhusamAdhi hai| ___ guNI puruSa ke duHkha meM A par3ane para nirdoSa vidhi se usakA duHkha dUra karanA vaiyAvRtya hai| arhanta, AcArya, bahuzruta aura pravacana meM bhAvazuddhiyukta jo anurAga karanA bhakti hai| arhanta (kevalajJAna rUpI divyanetra ke dhArI) meM bhakti karanA arhantabhakti hai| parahita pravaNa aura svasamaya evaM parasamaya ke vistAra ke nizcaya karane vAle AcArya meM bhakti karanA AcArya bhakti hai| zruta devatA ke prasAda se prApta hone vAle mokSa mahala meM ArUr3ha hone ke lie sopAna rUpa bahuzruta meM bhakti karanA bahuzrutabhakti hai| pravacana meM bhAvazuddhipUrvaka anurAga karanA pravacanabhakti hai / sarva sAvadya bhogoM kA tyAga karanA tathA citta ko ekAgra rUpa se jJAna meM lagAnA sAmAyika hai| caturviMzati tIrthaMkaroM kA kIrtana karanA catuvizati stava hai| mana, vacana, kAya kI zuddhipUrvaka khaDgAsana yA padmAsana se cAra bAra zironati aura bAraha AvartapUrvaka karanA vandanA hai / kRta doSoM kI nivRtti pratikramaNa hai| bhaviSya meM doSa na hone dene ke lie sannaddha honA pratyAkhyAna hai| paramita kAla taka zarIra se mamatva kA tyAga karanA kAyotsarga hai| ina SaDAvazyaka kriyAoM ko yathAkAla binA nAgA kiye arthAt (avyavadhAna) svAbhAvika krama se utsukatApUrvaka karanA AvazyakaaparihANi bhAvanA kahalAtI hai| jJAna, tapa, jinapUjA vidhi Adi ke dvArA dharma kA prakAzana karanA mArga prabhAvanA hai| bachar3e meM gAya ke samAna dhArmika janoM meM sneha pravacana vatsalatva hai| ina SoDazakAraNa bhAvanAoM ke ciMtana se tIrthaMkara prakRti kA bandha hotA hai| ___ anazana (upavAsa karanA), avamaudarya (bhUkha se kama khAnA), rasaparityAga (chahoM rasoM kA yA eka-do rasa kA tyAga karanA), vRttipari
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra saMkhyAna-AhAra karane jAte samaya aneka prakAra ke niyama lenA) vivaktazayanAsana (brahmacarya vrata kA pAlana karane ke lie tathA svAdhyAya kI vRddhi ke lie ekAnta meM zayanAsana karanA) aura kAyakleza (upavAsa Adi ke dvArA zArIrika kaSTa sahana karanA) ye chaha bahiraMga tapa haiN| prAyazcitta-doSoM kA nirAkaraNa karane ke lie daNDa lenaa| vinaya-guNojana, samyagdarzana Adi guNoM kA tathA samyagdarzana Adi guNoM ke dhAriyoM kA Adara-satkAra krnaa| vaiyAvRtya-gurujanoM kI Apatti Adi ko dUra karanA / svAdhyAya-jinapraNIta zAstroM kA paThana-pAThana krnaa| vyutsarga-bAhyAbhyantara parigraha kA tyAga kara AtmA meM lIna honaa| dhyAna-ekAgracita hokara tattvoM kA ciMtana-manana krnaa| ye chaha antaraMga tapa haiN| ina bAraha prakAra ke tapo'nuSThAna, usake phala Adi kA kathana bhI kalyANavAda pUrva meM hai| ___paMca kalyANoM se pUjita tathA dharmatIrtha ke pravartaka tIrthaMkara kahalAte haiM, jinakI battIsa hajAra mukuTabaddha rAjA sevA karate haiN| jo navanidhi, caudaha ratna tathA SaT khaNDa ke adhipati hote haiN| jinake eka-eka nidhi aura ratna kI hajAra-hajAra deva sevA karate haiN| chayAnave hajAra rAniyA~ hotI haiM Adi aneka vibhUtiyoM ke svAmI cakravartI ke vaibhava, gati, mokSa, naraka vA svarga meM gamana Adi kA kathana bhI kalyANavAda pUrva meM hai| jinakI 16 hajAra mukUTabaddha rAjA sevA karate haiN| jo tIna khaNDa aura sAta ratna kA adhipati hai / 16 hajAra rAniyoM kA svAmI hotA hai| vaha arddhacakrI (nArAyaNa-pratinArAyaNa) nArAyaNa ke bhrAtA balabhadra jinake ATha hajAra rAniyA~ hotI haiM / nArAyaNa, pratinArAyaNa mara kara naraka meM ho jAte haiM / cakravartI naraka meM, svarga meM aura mokSa meM jAte haiN| balabhadra svarga aura mokSa meM jAte haiM ityAdi kathana kalyANavAda pUrva meM hai| varacandasUragahaNagahaNakkhattAdicArasauNAiM / *tesiM ca phalAI puNo* vaNNedi suhAsuhaM jtth||106|| varacandrasUryagrahaNagrahanakSatrAdicArazakunAdi / teSAM ca phalAdi punaH varNayati zubhAzubhaM yatra // pyaaii-260000000| idi kallANavAdapuvvaM-iti kalyANavAdapUrvaM /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti ... jisameM zreSTha candra, sUrya, unakA grahaNa, graha, nakSatra unakA cAra kSetra, zakuna unakA zubhAzubha phala Adika kathana hai yA ina sabakA jo varNana karatA hai baha kalyANavAda parva hai| arthAt kalyANavAda pUrva meM sUryAdi nakSatroM ke gamanAgamana kA varNana bhI rahatA hai / / 106 // vizeSArtha sUrya, candramA, nakSatra, graha aura tAre (prakIrNaka) ye pA~ca prakAra ke jyotiSIdeva haiN| jyoti svabhAva hone se inako jyotiSI deva kahate haiN| __ inameM candra indra hai aura sUrya pratIndra / eka indra sambandhI eka-eka pratIndra hai / azvinI, bharaNI, kRttikA, rohiNI, mRga, zorSA, AdrA, punarvasu, puSya, AzleSA, maghA, pUrvA phAlgunI, uttarA phAlgunI, hastA, citrA, svAti, vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA, mUla pUrvASADhA, uttarASADhA, abhijita, zravaNa, ghaniSThA, zatabhiSA, pUrvAbhAdrapadA, uttarAbhAdrapadA, revato, ye aTThAIsa nakSatra / ravi, soma, maMgala, budha, bRhaspati, zukra, zani, kAla, lohita, kanaka, nIla, vikAla, keza, kavayava, kanaka saMsthAna, dudubhaka, raktanibha, nilAbhAsa, azoka saMsthAna, kaMsa, rUpanibha, kaMsaka varNa, zaMkha pariNAma, tila puccha, zaMkhavarNa, udakavarNa, paMcavarNa, utpAta, dhUmaketu, tila, nabha, kSAra rAzi, vijiSNu, sadRza, sedhi, kalevara, abhinna ganthi, mAnavaka kAlaka, kAlaketu, nilaya, anaya, vidyujjihU, siMha, alaka, nirduHkha kAla, mahAkAla, rudra, mahArudra , saMtAna, vipula, saMbhava, sarvArthI, kSema, candra, nimantra, jyotiSamAna, dizasaMsthita, virata, vItazoka, nizcala, pralamba, mAsura, svayaMprabha, vijaya, vaijayanta, somaMkara, aparAjita, jayanta, vimala, abhayaMkara, vikasa, kASThI vikaTa, kajjalI, agnijvAlA, azoka, ketu, kSorasa, adhazravaNa, jalaketu, ketu, antarada, eka saMsthAna, azva, bhAvagraha aura mahAgraha ye aThAsI graha aura chayAsaTha hajAra nau sau pacahattara koDAkoDI tAre hote haiN| isa prakAra parivAra se yukta asaMkhyAta sUrya aura candramA haiN| ___eka rAjU lambe caur3e sampUrNa madhyaloka kI citrA pRthvo se sAta sau nabbe yojana Upara jAkara jyotiSa loka prArambha hotA hai, jo usase Upara eka sau daza yojana taka AkAza meM sthita hai| isa prakAra citrA pRthvI se sAta sau nabbe yojana Upara eka rAjU lambA caur3A, eka sau daza yojana moTA AkAza kSetra jyotiSI devoM ke rahane vA saMcAra karane kA sthAna hai / isake Upara aura nIce nhiiN| isameM bhI madhya meM meru ke cAroM tarapha
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 147 13032925015 yojana agamya kSetra hai kyoMki meru se gyAraha sau ikkIsa yojana dUra rahakara hI jyotiSa deva saMcAra karate haiN| sarva prathama bhUmibhAga se sAta sau nabbe yojana Upara jAkara tArakAe~ vicaraNa karatI haiM / isase daza yojana Upara sUrya, sUrya se assI yojana Upara candramA, isase cAra yojana Upara nakSatra, isase cAra yojana Upara budha, isase tIna yojana Upara zukra, zukra se tIna yojana Upara jAkara bRhaspati, bRhaspati se tIna yojana Upara maMgala aura maMgala se tIna yojana Upara zanicara bhramaNa karatA hai| sUrya se cAra aMgula nIce ketu ke vimAna kA dhvaja daNDa hai aura candramA ke cAra aMgula nIce candra kA vimAna hai| __jambUdvIpa se lekara mAnuSottara parvata taka ke manuSya loka meM pA~coM prakAra ke jyotiSIdeva nirantara gamana karate hue meru kI pradakSiNA dete haiM aura manuSya loka se bAhara sthita jyotiSa deva sthira rahate haiN| jambUdvIpa, lavaNasamudra, dhAtakokhaNDa, kAlodadhisamudra, arddhapuSkaradvIpa ina DhAIdvIpa aura do samudra meM sthita jyotiSI devoM ke saMcAra kA kSetra hai| ina jyotiSI deva ke gamana karane ke mArga ko cAra kSetra kahate haiN| sUrya aura candramA kA cAra kSetra sarvatra 51048 yojana caur3e tathA usa usa dvIpasAgara kI paridhi pramANa hai / do-do candra vA sUrya kA eka hI cAra kSetra hai| pratyeka candramA ke cAra kSetra meM pandraha aura sUrya ke pratyeka cAra kSetra meM eka sau caurAsI galiyA~ haiM / candramA ko galiyoM kA antarAla sarvatra hI 35000 yojana tathA sUrya kI galiyoM kA antarAla do yojana hai| kyoMki cAra kSetra samAna hote hue bhI, galiyoM kI hInAdhikatA hone se, galiyoM ke hInAdhikatA ke kAraNa galiyoM ke antarAla antara par3atA hai| arthAt candramA kI galiyA~ kama haiM ataH unakA antarAla adhika hai aura sUrya kI galiyA~ adhika hone se antarAla kama hai| pratyeka galI kA vistAra apane-apane biMba ke vistAra ke samAna hai| arthAt candramA ke patha kA vistAra candra bimba ke barAbara 56 4 28 yojana tathA sUrya patha kA vistAra 48 + 28 yojana caur3A U~cA hai / candra aura sUrya pratidina AdhI-AdhI galI kA atikramaNa karate hue agalI-agalI galo ko prApta hote haiM-zeSa AdhI galI meM ve nahIM jAte
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 aMgapaNNatti kyoMki usa dina vaha galI dvitIya candra aura sUrya se bhramita hotI hai| pandrahaveM dina candramA aura eka sau caurAsIveM dina sUrya apanI-apanI antima galI meM pahuMca jAte haiN| vahA~ se punaH bhItara kI galI meM lauTate haiM aura krama se eka-eka dina meM eka-eka galI kA atikramaNa karate hue eka mahIne meM candramA aura eka varSa meM sUrya punaH prathama galI meM praveza karatA hai| jambUdvIpa sambandhI sUrya aura candramA eka sau assI yojana to jambUdvIpa meM rahate haiM aura 33048 yojana lavaNasamudra meM saMcAra krtehaiN| aThAsI grahoM kA eka hI cAra kSetra hai, arthAt pratyeka candra sambandhI aThAsI grahoM kA pUrvokta hI cAra kSetra hai candramAvAlI vIthiyoM ke bIca meM hI yathAyogya grahoM kI vIthiyA~ haiM ve graha ina paridhiyoM meM saMcAra karate haiM / ___ candramA kI pandraha galiyoM ke madhya meM aTThAIsa nakSatroM kI ATha galiyA~ hotI haiN| abhijita, zravaNa, ghaniSThA, zatabhiSAra pUrvAbhAdrapadA, uttarAbhAdrapadA, revatI, azvinI, bharaNI, svAti, pUrvAphAlgunI aura uttarAphAlgunI ye bAraha nakSatra candra ke prathama mArga meM saMcAra karate haiM / candra ke tRtIya patha meM punarvasu aura maghA, sAtavIM vIthI meM rohiNI aura citrA, chaTThI galI meM kRtikA, AThaveM patha meM vizAkhA, dazaveM meM anurAdhA, gyArahaveM meM jyeSThA, pandrahaveM mArga meM hasta, mUla, pUrvASADhA, uttarASADhA, mRgazirA, ArdrA, puSya aura AzleSA ye ATha nakSatra saMcAra karate haiN| zeSa dvitIya, caturtha, paMcama, navama, dvAdaza, trayodaza aura caturdaza ina sAta candra vIthiyoM meM koI bhI nakSatra saMcAra nahIM karate haiN| ye nakSatra mandara parvata kI pradakSiNA krama se apane-apane mArgoM meM hI nitya saMcAra karate haiM arthAt nakSatra aura tAre eka hI mArga se saMcAra karate haiM, mArgAntara nahIM hote / candra se sUrya, sUrya se graha, grahoM se nakSatra aura nakSatroM se bhI tArA zIghragamana karane vAle hote haiM / jambUdvIpa meM sUrya ke saMcAra karane ke mArga eka sau caurAsI haiM, lavaNa samudra meM tIna sau ar3asaTha, dhAtakI khaNDa meM gyAraha sau cAra, kAlodadhi meM tIna hajAra ATha sau causaTha aura puSkarArddhadvIpa meM chaH hajAra chaha sau caubIsa haiN| jambUdvIpa meM do sUrya haiM, lavaNa samudra meM cAra, dhAtakIkhaNDa meM bAraha, kAlodadhi se byAlIsa aura puSpakarArddha meM bahattara haiN| itane hI candramA pUrvokta nakSatra, graha aura tAroM se yukta haiM, ina saba meM jina mandira haiN| candranagara ke nagaratala meM cAra pramANAMgula nIce jAkara rAhu vimAna
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 149 ke dhvaja daNDa hote haiN| dina aura varSa ke bheda se rAhu kA gamana do prakAra kA hai| inameM se dina rAha kI gati candra sadaza hotI hai| eka vIthI ko lA~ghakara dina rAhu aura candra bimba jambUdvIpa kI Agneya aura vAyavya dizA se tadanantara vIthI meM Ate haiN| rAhu pratidina eka-eka patha meM candramaNDala ke solaha bhAgoM meM eka-eka kalA ko AcchAdita karatA huA krama se pandraha kalA paryanta AcchAdita karatA hai| isa prakAra anta meM jisa mArga meM candra kI kevala eka kalA dikhAI detI hai vaha amAvasyA divasa hotA hai| pratipadA ke dina vaha rAhu eka-eka vIthI meM gamana vizeSa se candramA kI eka-eka kalA chor3atA hai ataH jaba candramA manuSya loka meM paripUrNa dokhatA hai, vaha pUrNimA nAma kA divasa hotA hai / ___parva rAhu niyama se gati vizeSoM ke kAraNa chaha mAsa meM pUrNimA ke anta meM pRthak-pRthak candra bimboM ko AcchAdita karate haiM isase candra grahaNa hotA hai| ___ ketu amAvasyA ke dina sUrya bimba ko AcchAdita karatA hai usako sUrya grahaNa kahate haiN| sUrya ke gamana se hI dina-rAta kI hAni-vRddhi hotI hai| sUrya candramA saMcAra se ho ayana Rtu Adi hote haiM isase tithi vRddhi hAni mahIne kI vRddhi hotI hai| candra kI utkRSTa Ayu eka lAkha varSa adhika eka palya pramANa hai, sUrya kI eka hajAra varSa adhika eka palya, zukra kI sau varSa adhika eka palya, bRhaspati ke pUrNa palya aura zeSa grahoM kI utkRSTa Ayu AdhA palya hai tathA jaghanya Ayu palya kA AThavA~ bhAga pramANa hai / jyotiSa devoM kI zarIra kI U~cAI sAta dhanuSa pramANa hai| AhAra-ucchvAsa avadhijJAna kA viSaya zakti eka samaya meM jIvoM ko utpatti maraNa Ayu ke baMdha ke bhAva samyagdarzana karane ko vividha kAraNa Adi kA vizeSa varNana trilokasAra aura tiloyapaNNatti meM dekhanA caahiye| jaba nakSatra kI vakragati hotI hai taba unakA phala azubha milatA hai| ityAdi jyotiSI devoM ke nAma gamana saMcAra-cAra kSetra grahaNa, upapAda kSetra, vakragati usakA zubhAzubha phala kA kathana kalyANavAdapUrva meM hai| __isa prakAra caturviMzati, tIrthaMkaroM ke paMca kalyANakoM kA kathana tIrthakara prakRti ke baMdha meM kAraNabhUta SoDaza bhAvanAoM kA svarUpa, cakravartI, nArAyaNa, pratinArAyaNa, balabhadra Adi kA kathana unake puNya vizeSa kA kathana karane vAlA tathA sUrya, candramA, graha, nakSatra Adi ke saMsAra kSetra kA,
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 aMgapaNNatti unake utpAda sthAna tathA unako vakratA Adi se zubhAzubha kA kathana karane vAlA kalyANavAdapUrva hai| kalyANavAda pUrva meM daza vastugata do sau prAbhRta aura chabbIsa karor3a pada haiN| // kalyANavAda pUrva samApta // prANAvAda pUrva kA kathana pANAvAyaM puvvaM terahakoDipayaM NamaMsAmi / jattha vi kAyacikicchApamuhaTuMgAyuveyaM ca // 10 // prANAvAyaM pUrva trayodazakoDipadaM namAmi / yatrApi kAyacikitsApramukhASTAGga ayurvedaM ca // bhUdIkammaMjaMgulipakkamANAsAhayA pare bheyaa| IMDApiMgalAdipANA puDhayIAuggivAyUNaM // 108 // bhUtikarmajAMguliprakamasAdhakA pare bhedaaH| ilApiMgalAdiprANAH pRthivyavagnivAyUnAM ? // taccANaM bahubheyaM dahapANaparUvaNaM ca davvANi / uvayArayAvayArayarUvANi ya tesimevaM khu||109|| tattvAnAM bahabhedaM dazaprANaprarUpaNaM ca dravyANi / upakArApakArarUpANi ca teSAmevaM khalu // vaNijjai gaibheyA jiNavaradevehi savvabhAsAhi / vaya'te gatibhedaiH jinavaradevaiH sarvabhASAbhiH / payANi 130000000 pANAvAyaM gadaM-prANAvAdaM gataM / jisa grantha meM jinendra bhagavAn ne sarva bhASAoM ke dvArA cikitsA pramukha bhUti karma, jAMguli prakrama ke sAdhaka aneka bheda yukta aSTAMga Ayurveda, pRthvI, jala, agni, vAyu rUpa tattvoM ke aneka bheda iMgalA, piMgalA Adi prANa, daza prANoM ke svarUpa kA prarUpaNa, prANoM ke upakAraka evaM apakAraka dravya kA gati Adi ke anusAra teraha karor3a padoM ke dvArA varNana kiyA gayA hai vaha prANAvAya nAmaka pUrva hai| usako maiM namaskAra karatA huuN|| 107-108-109 //
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 151 vizeSArtha prANoM kA AvAda-prarUpaNa jisa pUrva meM hai usako prANavAda yA prANAvAya pUrva kahate haiN| isameM prANoM ke rakSA ke kAraNabhUta ATha prakAra ko cikitsA kA varNana hai / vaha ATha prakAra kI cikitsA nimna prakAra hai kaumAra cikitsA-bAlakoM kI cikitsA arthAt abodha bAlaka ke roga ko jAnakara usake roga ko dUra karane kA prayatna krnaa| ___ zarIra cikitsA-zarIrastha jvarAdika ko dUra karane ke upAya Adi ko zarora cikitsA kahate haiN| ___ jisase umra bar3hatI hai, zarIra kI jhariyAM Adi dUra hotI haiM usako rasAyana cikitsA kahate haiN| jisake dvArA sarpa Adi kA viSa utArA jAtA hai usako viSa cikitsA kahate haiM isakA dUsarA nAma jAMgulI prakama bhI hai jisameM viSanAzaka vidyA kA prayoga kiyA jAtA hai| __bhUta utArane kA prayoga karanA athavA zarIra rakSA ke lie kiye gae bhasma lepana, sUtra baMdhana, yaMtra, maMtra, taMtra Adi kA prayoga karanA bhUta cikitsA yA bhUti karma kahalAtA hai| ___ zarIrastha vraNa ( ghAva ) Adi ko bharane ke liye yA unako svaccha karane ke lie auSadhi kA prayoga kiyA jAtA hai, nImba kI pattI Adi se svaccha kiyA jAtA hai vaha kSAratantra cikitsA kahalAtI hai| salAI dvArA A~kha kholanA, injekzana lagAnA, zalAkA se mUtra Adi kA karavAnA, Aprezana karake udara se pattharI Adi nikAlanA, ghAva ko cIranA, phAr3anA Adi kA prayoga karake roga dUra kiyA jAtA hai vaha zalAkA cikitsA hai| zarIra ke vAma bhAga kA svara ir3A ( iMgalA), dAhine bhAga kA piMgalA, aura donoM eka sAtha calane para suSumnA svara kahalAtA hai| isake pA~ca tattva haiM--pRthvItattva, jalatattva, agnitattva, vAyutattva aura AkAzatattva / nAka ke dakSiNa yA vAma kisI bhI chidra se nikalatA huA vAyu ( zvAsa ) yadi chidra ke bIca se nikalatA ho to pRthvItattva; chidra ke adhobhAga se arthAt Upara vAle oSTha ko sparza karatA huA nikalatA ho to jalatattva; chidra ke Urdhva bhAga ko sparza karatA huA nikalatA ho to jAna
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 aMgapaNNatti agnitattva; chidra se tirachA hokara nikalatA ho to vAyu tattva aura eka chidra se bar3hakara krama se dUsare chidra se nikalatA ho to AkAzatattva calatA hai aisA jAnanA caahie| athavA 6 aMgula kA eka zaMku banAkara usa para 4 aMgula, 8 aMgula, 12 aMgula aura 16 aMgula ruI yA atyanta manda vAyu se hila sake aisA kucha aura padArtha lagAke usa zaMku ko apane hAtha meM lekara bAlikA ke dakSiNa yA vAma kisI bhI chidra se zvAsa cala rahA ho usake samIpa lagA karake tattva kI parIkSA karanI caahie| yadi ATha aMgula taka (vAyu) (zvAsa) bAhara jAtA ho to pRthvItattva, solaha aMgula taka bAhara jAtA ho to vAyutattva, cAra aMgula taka bAhara jAtA ho to agnitattva aura cAra aMgula se kama dUrI taka jAtA ho arthAt kevala bAhara nirgamana mAtra ho to AkAzatattva hotA hai| ina prANAyAmoM kA varNana prANAvAya karatA hai| __pAMca indriya, mana, vacana, kAya, zvAsocchvAsa aura Ayu ye daza prANa haiM / ina daza prANoM ke upakAraka aura apakAraka dravya kauna se haiM arthAt kauna sI vastu kA bhakSaNa karane se zarIrastha prANoM ko zAnti milatI hai, kauna-sA dravya prANoM kA upakAraka hai tathA kauna-sA dravya prANoM kA apakAraka hai, prANa nAzaka hai ityAdi prakAra se prANoM ke apakAraka evaM upakAraka dravyoM kA kathana karanA prANoM ke apakAraka, upakAraka dravya kA kathana hai| arthAt viSa-nazelI bhAMga, gA~jA, aphIma, zarAba Adi vastuyeM prANoM ke apakAraka dravya haiM aura dUdha, dahI, anna, cInI, ghRta Adi upakAraka dravya haiN| cikitsA kA prayoga kisa gati meM, kisa avasthA meM, kisa prakAra kiyA jAtA hai| tiryazca gati ke jIvoM ke roga dUra karane kA prayoga anya prakAra kA hotA hai aura manuSya gati meM bhinna prakAra kA / bAlyAvasthA meM utpanna roga kA pratikAra kisa prakAra kiyA jAtA hai, vRddhAvasthA meM kisa prakAra kiyA jAtA hai| eka prakAra kA roga hote hue bhI zArIrika zakti, deza, kSetra kAla ke anusAra auSadhi kA prayoga bhinna-bhinna prakAra kA hotA hai| isa prakAra prANAvAya pUrva daza vastugata, do sau prAbhRtoM ke teraha karor3a padoM ke dvArA zarIra cikitsA Adi aSTAMga Ayurveda bhUtikarma arthAt zarIra kI rakSA ke liye kiye gaye bhasmalepana, sUtra bandhanAdi, karma jAMgali prakrama (viSavidyA) aura prANAyAma ke bheda-prabhedoM kA vistAra. pUrvaka varNana karatA hai|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra Ayurveda kA siddhAnta hai ki bhojana karate samaya kisI prakAra kA avAMchanIya kaSAyika Avega krodha Adi nahIM honA cAhie / kyoMki mAnasika santApa ke hone para bhojana viSa bana jAtA hai| bhojana ke samaya mana zAnta evaM prazasta, madhyastha ho to bhojana amRta bana jAtA hai / antaHkaraNa meM jaise-jaise zubha yA azubha, prazasta yA aprazasta bhAva hote haiM, usI prakAra . kA karma rasa banatA hai, usI prakAra hamArA manovega bhojana ke rasa ko zubha yA azubha banA detA hai| ___ isa prakAra sarva prakAra ke Ayurveda kA kathana karane vAlA prANAvAya (prANAvAda) nAmaka pUrva kahalAtA hai| // iti prANAvAya pUrva samApta // kriyAvizAla pUrva kA kathana kiriyAvisAlapuvvaM NavakoDipayehiM saMjuttaM // 110 // kriyAvizAlapUrvaM navakoTipadaiH saMyuktaM // saMgIdasatthachedAlaMkArAdI kalA bahattarI ya / causaTThI icchiguNA causIdI jattha sillANaM // 111 // saMgItazAstracchaMdolaDArAdi yaH kalAH dvAsaptatiH / catuSaSTiH strIguNAH caturazItiH yatra zilpAnAM // viNNANANi sugabbhAdhANAdI aDasayaM ca paNavaggaM / sammaiMsaNakiriyA vaNijjate jiNidehiM // 112 // vijJAnAni sugarbhAdhAnAdayaH aSTazataM ca pNcvrg| samyagdarzanakriyAH vayaMte jinendrH|| ___ navakoTI padoM se yukta kriyAvizAlapUrva hai jisameM jinendra bhagavAn, saMgIta zAstra, chanda,, alaMkAra Adi puruSoM kI bahattara kalAoM kA, strI sambandhI causaTha guNoM kA, caurAsI zilpI Adi guNoM kA, eka sau ATha sugarbhAdhAnAdi kriyAoM kA aura samyaktvavaddhinI Adi paccIsa kriyAoM kA kathana kiyA hai // 110-111-112 / / ... -- vizeSArtha __ saMgItakalA vAditra, svaragItalaya, tAlapada, alaMkAra Adi se yukta hotA hai / tata, avanaddha, dhana aura suSira ke bheda se vAditra cAra prakAra
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 aMgapaNNatti ke haiN| jo tAra se bajate haiM aise-voNAdi tata kahalAte haiN| jo camar3e se mar3he jAte haiM aise mRdaMga Adi avanaddha kahalAte haiN| kAMse ke jhA~jha, majIrA Adi ghana kahalAte haiM aura bA~surI Adi ko suSira kahate haiN|' saMgIta kalA meM ye cAra prakAra ke vAditra hote haiM unameM makhya hote haiM bAMsurI aura vINA / athavA saMgIta kI utpatti meM vINA, vaMza aura gAna ye tIna kAraNa haiM tathA svaragata, tAlagata aura padagata ke bheda se saMgIta tIna prakAra kA mAnA gayA hai| kaNTha, zira aura urasthala tIna sthaloM se svara abhivyakta hotA hai| SaDaja, RSabha, gandhAra-gAndhAra, madhyama, paMcama, dhaivata aura niSAda ye sAta svara kahalAte haiN| druta, madhya aura vilAmbita ye tIna laya haiN| astra aura caturastra ye laya kI do yoniyA~ (utpattisthAna) haiN| __ sthAyI, saMcArI, ArohI, avarohI ina cAra prakAra ke varSoM se sahita hone ke kAraNa jo cAra prakAra ke padoM se sthita haiN| pratipadika, tiDanta, upasarga aura nipAtoM meM saMskAra ko prApta saMskRta, prAkRta aura zaurasenI ye tIna prakAra kI bhASA jisameM sthita hai| dhaivatI, ArSabhI, praDajA, udIcyA, niSAdinI, gAndhArI, SaDja kekasI aura SaDja madhyamA ye ATha jAtiyA~ haiM athavA gandhArI dIcyA, madhyama paMcamI, gandhAra paMcamI, raktagAndhArI, madhyamA, AndhrI, madhyamodIcyA, karmAkhI, nandinI aura kaizikI ye daza jAtiyA~ bhI haiN| saMgIta ina ATha athavA daza jAtiyoM se yukta hotA hai / tathA prasannAdi teraha alaMkAroM se sahita hai| prasannAdi, prasannAnta, madhyaprasAda aura prasannAyavasAna ye cAra sthAyI pada ke alaMkAra haiN| nivRta, prasthita, bindu, prekholita, tAra-mandra aura prasanna ye chaha saMcArI pada ke alaMkAra haiN| ___ ArohI pada kA prasannAdi nAmaka eka hI alaMkAra hai aura avarohI pada ke prasannAnta tathA kuhara ye do alaMkAra haiN| isa prakAra saMgIta ke teraha alaMkAra haiM aura saMgIta ke aneka bheda hote haiN| unako saMgIta zAstra se jAnanA caahiye| 1. harivaMzapurANa 1-287
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitoya adhikAra 155 jo lipi apane deza meM Amataura se calatI hai| loga apane apane saMketAnusAra jisakI kalpanA karate haiM use vikRta kahate haiN| pratyaMga Adi vargoM meM jisakA prayoga hotA hai use sAmAyika kahate haiN| aura vargoM ke badale puSpAdi padArtha rakhakara jo lipi kA jJAna kiyA jAtA hai use naimittika kahate haiN| isa lipi ke prAcya, madhyama, yaudheya, samAdra Adi dezoM kI apekSA aneka avAntara bheda hote haiN| jisake sthAna svara, vinyAsa, kAku samudAya, virAma, sAmAnyAmihita samAnarthatva aura bhASA ye jAtiyA~ haiN| urasthala, kaNTha aura mUrchA ke bheda se sthAna tIna prakAra kA hai| svara ke SaMDaja Adi sAta bheda haiN| lakSaNa aura uddezya athavA lakSaNA aura abhidhA kI apekSA saMskAra do prakAra ke haiN| padavAkya, mahAvAkya Adi ke vibhAga sahita jo kathana hai vaha vinyAsa kahalAtA hai| ___sApekSA, nirapekSA kI apekSA kAkU ke do bheda haiM / gadya, padya aura mizra arthAt campU kI apekSA samudAya tIna prakAra kA hai| kisI viSaya kA saMkSepa se ullekha karanA virAma kahalAtA hai| ekArtha arthAt paryAyavAcI zabdoM kA prayoga karanA sAmAnyAmihita kahalAtA hai| eka zabda ke dvArA bahuta artha kA pratipAdana karanA samAnArthatA hai| Arya, lakSaga aura mleccha ke niyama se bhASA tIna prakAra kI hai, jisakA padya rUpa vyavahAra hotA hai use lekha kahate haiN| ye saba jAtiyA~ kahalAtI haiM / vyaktavAka, lokavAka aura mArgavyavahAra ye mAtRkAe~ kahalAtI haiN| ye saba zAstra yA ukti kI kuzalatA kahalAto haiN| jyotiSazAstra, nimittazAstra, chandazAstra, nyAyazAstra, kalAzAstra, vyAkaraNazAstra, purANAdizAstra kahalAte haiN| patra-cheda ke tIna bheda haiM-buSkima, chinna aura achinna / suI athavA danta Adi se cheda karake jo banAyA jAtA hai use buSkima kahate haiN| ___ jo kaiMcI Adi se kATakara banAyA jAtA hai use chinna kahate haiM tathA anya avayavoM ke sambandha se rahita hotA hai use acchinna kahate haiM / yaha patraccheda kriyA vastra tathA suvarNAdika ke Upara kI jAtI hai tathA yaha sthira aura caMcala donoM prakAra ko hai| isa prakAra chedakriyA aneka prakAra kI hai|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti athavA cheda kA artha gaNitazAstra hai| isake aneka bheda haiN| isakA saMkSepa se trilokavindusAra pUrva meM kiyA jaayegaa| artha alaMkAra aura zabda alaMkAra ke bheda se alaMkAra do prakAra kA hai jisameM eka zabda ke aneka artha kiye jAte haiM artha alaMkAra hai zleSa, prasAda, samatA, mAdhurya, sukumAratA, arthavyapti, udAratva, oja, kAnti, samAdhi se alaMkAra ke prANa upamA alaMkAra arthAlaMkAra virodhAbhAsa alaMkAra Adi alaMkAra ke aneka bheda haiN| isa prakAra Alekhya, gaNita, saMgIta zAstra Adi bahattara puruSoM kI kalA yA kriyA kahalAtI haiN| nATyakalA, saMgItakalA, citrakalA (jisameM candanAdi dravya kA kRtrima-akRtrima raMga ke dvArA vastrAdi ke Upara citrAma banAye jAte haiM) pustakarmakalA ( miTTI ke khilaune yaMtra cAlana Adi aneka kriyA hai) patracchedakalA mAlAkarma kriyA ( zuSka Ardra puSpoM ke dvArA aneka-aneka prakAra kI mAlA bnaanaa| mAlpakarmakalA raNa ( yuddha ) meM cakravyUha Adi kI racanA karanA ) yonidravyakalA ( aneka prakAra ke sugandhita dravyoM kA mizraNa karake vastuoM kA nirmANa karanA ) bhakSya, bhojya, peya, lehya aura cusya ke bheda se bhojana sambandhita pA~ca bheda haiN| una aneka prakAra ke bhojana ke nirmANa kI vidhi bhojana kalA yA AsvAdya vijJAna kalA hai / dhAtukalA ( hIrA, suvarNa, motI Adi kA parijJAna ) vastrakalA ( vastroM para bela-bUTA Adi nikAlanA ) saMvAhana kalA-paira Adi ko dabAnA isakA dUsarA nAma zayyopacAra kriyA hai| bhUtikalA-belabUTA khIMcanA, nidhijJAna-bhUmistha dhana kA jJAna, rUpa vijJAnakalA, vANijya vidhi-vyApAra kalA, jIva vijJAna-jIvoM kI utpatti Adi kA vijJAna, cikitsA kA nidAna kriyA, mAyAkRta, pIr3AkRta, indrajAla maMtra-taMtra kRta aura auSadhikRta mUrchA ke parihAra karane kI kriyA, krIr3A Adi striyoM kI causaTha kriyA kalA haiN| "kalA gItanRtyAdirUpA, catuSaSTi bhedabhinnA (Adina ) suvarNakArAdikrama grhH|" gIta nRtyAdi, causaTha kalA hotI haiN| 1. LOGARITHM (ja0 50pra0 106) 2. gIle puSpoM ko jo mAlA banAI jAtI hai vaha Ardra hai| sUkhe patra Adi se banAI jAtI hai vaha zuSka hai, cAvaloM ke sAtha vA 'jau' Adi se banAI jAtI hai vaha ujjhita hai aura puSpa patra aura jo ina tInoM ko milAkara banAI jAtI hai, mizra kahalAtI hai /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 157 "mokSe dhIniM" zilpazAstrayordhI vijJAnaM' mokSamArga meM buddhi kA praveza hotA hai vaha dhI jJAna kahalAtA hai / aura zilpIzAstra meM jo buddhi kA praveza hotA hai vaha vijJAna kahalAtA hai| usa vijJAna ke caurAsI bheda haiN| kASTabhedanI, vRkSAdanI, vRkSabhedI, TaMkaH, pASANadAraNI Adi caurAsI prakAra se zilpI zAstra kA vijJAna hai| zilpI kriyA kahate haiN| bartana banAnA, zastra banAnA, vastra banAnA, lohA, sonA Adi dhAtu kI pratimA banAnA Adi aneka prakAra kA vijJAna hai / athavA aneka prakAra ke makAna banAnA bhI zilpI zAstra hai| isa zilpI vijJAna ke caurAsI bheda haiM-unakA vistAra kathana anya granthoM se jAnanA caahie| ___ garbhAdhAna Adi 108 kriyAoM kA nAma evaM svarUpa isa prakAra haiM-- garbhAnvaya kriyA tirepana, dIkSAnvaya kriyA ar3atAlIsa aura kanvaya kriyA sAta isa prakAra garbhAdhAnAdi kriyA eka sau ATha haiN| 1-garbhAnvaya kriyA-caturtha snAna ke dvArA zuddha huI puSpavatI patnI ko Age karake garbhAdhAna ke pUrva arhantadeva kI pUjA, havana kara vidhipUrva sajjAti bhAgI bhava, sadgRha bhAgI bhava, munIndra bhAgI bhava, surendra bhAgI bhava, paramarAjya bhAgI bhava, Arhatya bhAgI bhava, parama nirvANa bhAgI bhava ityAdi maMtrapUrvaka jo saMskAra kiyA jAtA hai use garbhAdhAna kriyA kahate haiN| 2-garbhAdhAna ke tIsare mahIne meM ghara dvAra para kalaza sthApana kara bar3e utsava ke sAtha vItarAga prabhu ke pUjana karake trailokyanAtho bhava, traikAlya jJAnI bhava, triratna svAmI bhava, ina maMtroM kA uccAraNa karake garbhavatI ke udara kA saMskAra karanA prItikriyA hai| 3-garbhAdhAna ke pAMcaveM mahIne meM maMtra aura kriyAoM ko jAnane vAle zrAvaka agni kI sAkSIpUrvaka arhanta bhagavAn kI pratimA ke sanmukha "avatAra kalyANabhAgI bhava, mandarendrAbhiSeka kalyANabhAgI bhava, niSkrAnti kalyANabhAgI bhava, Arhantya kalyANabhAgI bhava, paramanirvANa kalyANabhAgI bhava, ina maMtroM kA uccAraNa karake garbhavatI ke garbha kA saMskAra karanA suprIti kriyA hai| 4-garbhAdhAna ke sAtaveM mahIne jinamandira meM jAkara vItarAga prabhu kI 1. amarakoSa pR0 57 zloka /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 aMgapaNNatti pUjA karake "sajjAti dAtRbhAgI bhava, sadagRhidAtRbhAgI bhava, munIndra dAtRbhAgI bhava, parama nirvANabhAgI bhava" ina maMtroM kA uccAraNa karake garbha kA saMskAra karanA dhRti kriyA hai| 5-garbhAdhAna ke nauveM mahIne garbha kI puSTi ke lie jinendra bhagavAn kA pUjana karake garbhiNI ke zarIra para "sajjAti kalyANabhAgI bhava, sadagRhi kalyANabhAgI bhava, vaivAha kalyANabhAgI bhava, munIndra kalyANabhAgI bhava, surendra kalyANabhAgI bhava, mandarAbhiSeka kalyANabhAgI bhava, yauvarAjya kalyANabhAgI bhava, mahArAjya kalyANabhAgI bhava, paramarAjya kalyANabhAgI bhava, Ahatya kalyANabhAgI bhava, ina maMtroM kA uccAraNapUrvaka bIjAkSara likhakara maMgalamaya AbhUSaNa pahanAkara garbha kI rakSA ke liye kaMkaNasUtra Adi bA~dhane kI vidhi karanA pA~cavIM moda kriyA hai| 6-tadanantara prasUti hone para priyodbhava kriyA kI jAtI hai isakA dUsarA nAma karmavidhi bhI hai| yaha kriyA jinendra bhagavAn kA smaraNa kara vidhipUrvaka kI jAtI hai| sarva prathama-"divyanemi vijayAya svAhA, paramanemi vijayAya svAhA, Arhantyanemi vijayAya svAhA ina maMtroM kA uccAraNa karanA cAhie / siddha bhagavAn ke gandhodaka ke siMcana kie hue bAlaka ke zira kA sparza karate hue aisA kahanA cAhie ki terI mAtA, kula, jAti se zuddha rUpavatI, zIlavatI, santAnavatI, bhAgyavatI, avaidhavya se yukta saumyazAnti mUrti aura samyagdaSTi hai, ataH he putra tUM "divyacakrabhAgI bhava, vijayacakrabhAgI bhava, paramacakrabhAgI bhava'' isa prakAra mantra bolakara pitA putra ko AzIrvAda detA hai| he putra tU zatAyu bhava, tadanantara dUdha aura ghRta nAbhi para DAlakara 'ghAtijayo bhava' isa mantra kA uccAraNa karate hue nAbhi kA nAla kATanA caahie| __ he jAta, zrI devyaH te jAtikriyAM kurvantu" isa maMtra ko bolakara zizu ke zarIra para sugandhita dravya se ubaTana kreN| ___"putra tvaM mandarAbhiSekabhAgI bhava" isa maMtra ko bolakara bAlaka ko snAna karAveM / 'he pUtra tvaM ciraM jIyAt' aisA bolakara ziza para akSata DAle / he dvija te kRtsnaM karmamalaM nazyAt' isa mantra ko bolakara jAta bAlaka ke mukha aura nAka meM auSadhi milAkara taiyAra kiyA huA ghRta ddaale| __ "vizvezvarI stanyabhAgI bhUyAH" isa maMtra ko bolakara bAlaka ko stanapAna karAveM / tadanantara prItipUrvaka dAna deveN|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 dvitIya adhikAra "samyagdRSTe, samyagdRSTe, sarvamAtaH sarvamAtaH vasundhare vasundhare'' isa maMtra se maMtrita bhUmi meM jala, akSata DAlakara pA~ca ratna ke nIce-"tvatputrA ivamatputrA ciraMjIvino bhUyAsuH" isa maMtra kA uccAraNa karate hue jamIna para nAla ke mala ko DAlanA cAhiye / "samyagdRSTe, samyagdRSTe, Asannabhavye Asannabhavye vizvezvari vizvezvari, ajitapuNye, ajitapuNye, jinamAtaH jinamAtaH svAhA" aisA maMtra bolakara zizu kI mAtA ko snAna karAveM / ___ janma ke tIsare dina rAtri ke samaya "anantajJAnadI bhava" aisA maMtra uccAraNa kara putra ko goda meM lekara putra ko nakSatra kA avalokana karAnA caahiye| 7-janma se bAraha dina ke bAda jo dina mAtA-pitA aura putra ke anukUla vA sukhadAyaka ho usa dina nAmakriyA kI jAtI hai / ___ nAmakriyA kI vidhi meM sarva prathama apane vaibhava ke anusAra arhantadeva aura RSiyoM kI pUjA karake yathAyogya dAna denA cAhiye tathA siddha bhagavAn kI pUjA karane ke lie "satya janmanaH zaraNaM prapadhAmi, ahajjanmanaH zaraNaM prapadhAmi, arhanmAtuzaraNaM0,arhatsutasyazaraNaM0, anAdigamanasyazaraNaM0, anupamajanmanaH zaraNaM0, ratnatrayasyazaraNaM0, he samyagdRSTe samyagdaSTe, jJAnamUrte jJAnamUrte sarasvatI sarasvatI svAhA ina maMtroM kA uccAraNa karanA caahiye| tadanantara divyASTa sahasrabhAgI bhava, vijayASTa sahasrabhAgI bhava, paramArtha sahasranAmabhAgo bhava ina maMtroM kA uccAraNa karanA cAhiye tathA jinendra deva ke eka hajAra ATha nAmoM ke samUha se ghaTapatravidhi karake koI eka zubha nAma rakhanA caahiye| saMkSepa meM ghaTapatra vidhi kA artha hai 'eka hajAra ATha nAma likhakara eka ghar3e meM bharanA tathA abodha bAlaka se usameM se eka kAgaja nikalavAnA jo nAma likhA nikale vahI nAma rakhanA cAhie, sAtavIM nAmakarma kriyA hai| 8-do, tIna yA cAra mahIne ke bAda kisI zubha meM vAditra ke sAtha ziza ko 'upanaya niSkrAMti bhAgI bhava, vaivAha0, munIndra0, surendra0, mandarAbhiSeka0, yauvana rAjya0, mahArAjya0, paramarAjya0, Arhantya0, ina maMtroM ke uccAraNa ke sAtha prasUti ko ghara se bAhara nikAlanA bahiryAna kriyA hai| 9-zubha belA meM zizu ko, siddha bhagavAna kI pUjA karake "divya siMhAsana bhAgI bhava, vijaya siMhAsana bhAgI bhava, parama siMhAsanabhAgI bhava" ina maMtroM kA uccAraNa karake divya Asana para biThAnA niSadhA kriyA hai|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 aMgapaNNatti 18-janma dina se sAtaveM yA AThaveM mahIne meM zubha dina muhUrta meM arhanta bhagavAna kI pUjA karake 'divyAmRtabhAgI bhava, vijayAmRta0, akSINAmRta0, ina maMtroM kA uccAraNa karate hue bAlaka ko anna khilAnA annaprAzana kriyA hai| 11-eka varSa pUrNa hone para iSTajanoM ko bulAkara arhanta bhagavAn ko bar3he vaibhava ke sAtha pUjana karake sabako bhojana dAna sammAna se saMtuSTa karake 'upanayana janma varSavardhanabhAgI bhava, vaivAha niSTa varSa0, munIndra janma varSa0, surendra janma varSa0, mandarAbhiSeka varSa0, yauvanarAjya varSa0, mahArAjya varSa0, paramarAjya varSa0, Arhantya rAjya varSa0, ina maMtroM se putra ko AzIrvAda dekara varSa divasa manAnA vyuSTi kriyA hai| 12-kisI zubha dina meM deva-zAstra-guru kI pUjA karake bAlaka ke mastaka ko gandhodaka se gIlA karake 'upanayana muNDabhAgI bhava, nigranthamuNDa0, nikrAnti muNDa0, parama niStAraka keza0, paramendra keza0, parama rAjya keza0, Arhantya rAjya keza0, ina maMtroM ko bolate hue bAlaka ke sira para akSata DAlakara muNDana karAnA aura kSaura karma kriyA hai / isa kriyA meM bhI puNyAha (havana) maMgala kiyA jAtA hai| bAlaka ko snAna karA karake mastaka para candana lagAnA aura vastrAbhUSaNa pahanAkara jina mandira meM le jAkara guru ko namaskAra karAnA caahiye| 13-pAMcaveM varSa meM deva pUjA karake bAlaka ko adhyApaka ke samIpa le jAkara 'zabda pAragAmI bhava, artha pAragAmI bhava, zabdArtha pAragAmI bhava ina maMtroM ko par3hate hue akSara likhavAnA lipisaMkhyAna kriyA hai| 14-janma ke AThaveM varSa meM jinendra bhagavAn kI pUjA karake "parama nistAraka liMgabhAgI bhava, paramarSiliMga0, paramendra liMga bhAgI0, parama rAjya liMga0, paramArhattha liMga0, parama nirvANa liMga0, ina maMtroM se bAlaka kA saMskAra karake nirvikAra bAlaka ke kamara meM zveta vastra pahanAkara tIna lar3I kA maujI kA baMdhana aura gaNadhara deva kathita vratoM ko cihna svarUpa aura maMtroM se pavitra yajJopavIta dhAraNa karAnA upanayana kriyA hai| isa kriyA meM bhI pUjA, havana Adi kriyA pUrva ke samAna hai| tIna larakI mUja kI rassI bA~dhanA kamara kA cihna hai yaha maujI bandhana ratnatraya kI vizuddhi kA aMga hai aura dvija logoM kA cihna hai / 15-zveta dhotI usakI jA~gha ke cihna haiM, zveta dhotI yaha sUcita karatI hai ki arahaMta bhagavAn kA kula pavitra aura vizAla hai|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 161 vakSaHsthala kA cihna sAta larakA guMthA huA yajJopavIta sAta parama sthAna kA sUcaka hai' / mastaka kA muNDana mana, vacana, kAya kA muNDana hai| isa prakAra upanIti kriyA ke bAda guru kI sAkSIpUrvaka aNuvrata, guNavrata, zikSAvrata dhAraNa kara guru kI pUjA karatA hai aura tadanantara guru usako upAsakAdhyayana kA adhyayana karAtA hai| jyotiSa zAstra, chanda zAstra' zakuna zAstra, gaNita zAstra Adi kA vizeSa rUpa se adhyayana karatA hai, brahmacarya vrata kA pAlana karatA hai / yaha vratacaryA nAma kI kriyA hai| 16-vidyAdhyayana kI samApti ke anantara jaba bAraha yA solaha varSa kI avasthA ho jAtI hai, taba adhyayana ke lie grahaNa kiye gaye vratoM kA guru sAkSIpUrvaka tyAga kara gRhastha Azrama ko svIkAra karatA hai vaha vratAvataraNa kriyA hai| 17-tadanantara vivAha ke yogya kUla meM utpanna kanyA ke sAtha guru kI AjJA se kisI pavitra sthAna meM siddha bhagavAn kI pUjA karake sAmAnya kevalI, tIrthaMkara kevalI aura gaNadhara kevalI rUpa tIna agni sthApita kara usameM vidhipUrvaka havana karake bar3I vibhUti ke sAtha siddha bhagavAn kI pratimA ke sAmane vadhU-vara kA vivAhotsava kiyA jAtA hai vaha vaivAhika kriyA hai| vivAha kI dIkSA meM niyukta vadhU-vara kI sAta dina taka brahmacarya se rahanA cAhie, tIrthayAtrA karake phira sAMsArika kArya karanA cAhie / isakA vizeSa varNana mahApurANa se jAnanA caahie| 17-vivAha ke bAda jaba bAlaka gArhasthya dharma kA pAlana karatA huA pitA se pRthak artha upArjana karane kA prayatna karatA hai, yaha varNa lAbha kriyA hai| 19-nirdoSa rUpa se AjIvikA karanA, Arya puruSoM ke yogya deva pUjA, gurUpAsti, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna rUpa SaT gRhastha sambandhI kriyAoM ko karanA kulacaryA hai| 20-kulacaryA ke anantara dharma meM dRr3hatA ko dhAraNa karatA huA anya gRhasthoM meM nahIM pAye jAne vAle zubhavRtti kriyA mantra vivAha Adi kriyAzAstra, jJAna aura cAritra Adi kriyAoM se apane Apako unnata karatA huA gRhIza arthAt gRhasthoM ke svAmI hone ke yogya hotA hai usa samaya 1. mahApurANa parva 28 pR0 348 /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 aMgapaNNatta gRhastha usako varNottama, mahAdeva, suzruta, dvijasatama, nistAraka, grAmapati manAi Adi zabdoM se usakA satkAra karate haiM yaha gRhIzitA kriyA hai / 21- kucha dina bAda gRhasthAcArya apanA bhAra sa~bhAlane yogya putra ko prApta kara apanI gRhasthI ke bhAra ko putra ko sauMpakara viSaya-vAsanAoM kA tyAga kara nityasvAdhyAya, nAnA prakAra ke upavAsa Adi kriyA karane meM tatpara rahatA hai, vaha prazAnta vRtti kahalAtI hai / 22 - saMsAra bhogoM se virakta apane dhana kA tIna bhAga kara, eka bhAga dhArmika kArya meM, eka bhAga ghara kharca ke liye aura eka putra-putriyoM ko bA~Takara gRhasthAvasthA kA tyAga kara digambara mudrA dhAraNa karane ke liye ghara chor3atA hai yaha gRhatyAga nAma kI kriyA hai / 23- dIkSA grahaNa karane ke pUrva jo jina bhagavAn kI Adi kriyA kI jAtI hai vaha dIkSAdha kriyA hai / pUjA, kezaloMca 24 - sarva prakAra Arambha parigraha kA tyAga kara nagna digambara mudrA dhAraNa karanA jinarUpatA nAmaka kriyA hai / 25 - jina dIkSA lekara upavAsa kiyA hai jaba taka vidhipUrvaka AhAra lene meM pravRtta hotA hai taba taka maunapUrvaka guru ke caraNa sAnnidhya meM zAstroM kA adhyayana karatA hai arthAt dIkSA lekara guru ke caraNa sAnnidhya meM maunapUrvaka vinaya se zAstroM kA adhyayana karatA hai vaha maunAdhyayana vRttitva kriyA hai / 26 - sarva AcArAdi zAstroM kA adhyayana karane se jisakA AcaraNa zuddha ho gayA hai aisA vaha yati tIrthaMkara pada kI dene vAlI samyagdarzana vizuddhi Adi solahakAraNa bhAvanAoM kA abhyAsa karatA hai, vaha tIrthakRta bhAvanA nAmaka kriyA hai / 27 - sarva zAstroM ke jJAna meM nipuNa munirAja jaba guru ke anugraha se guru ke pada ko svIkAra karatA hai yaha gurusthAnAbhyupagama kriyA hai / " 28 - gurupada ( AcAryapada ) ko svIkAra karake muni AryikA zrAvakazrAvikAoM ko samIcIna mArga meM lagAnA hai, zAstrAdhyayana ke icchuka ko adhyayana karAtA hai, bhavya jIvoM ke lie dharma kA pratipAdana karatA hai, ziSyoM ke aparAdhoM kI zuddhi karatA hai tathA apane aparAdhoM kI zodhanA kara guNoM kI vRddhi karatA hai aura gaNa kA poSaNa karatA hai / yaha gaNapoSaNa nAmaka kriyA hai /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 163 29-saMgha poSaNa ke bAda anta meM apane AcArya pada ko yogya ziSya ko vidhipUrvaka sauMpa detA hai, yaha svaguru-sthAnAvApti kriyA hai / 30-tatpazcAt ziSya pustaka Adi sarva padArthoM se rAga chor3akara nirmamatva bhAvanA meM tatpara ho cAritra kI zuddhi karatA hai yaha nisaMgatva bhAvanA kriyA hai| 31-tadanantara sallekhanA dhAraNa karane kA icchuka sAdhu saMsAra ke padArthoM ke cintana kA tyAga kara mokSa kA hI cintana karatA hai / dharmadhyAna aura zukladhyAna meM lona rahatA hai yaha yoga nirvANa saMprApti kriyA hai| 32-yoga kA artha samAdhi hai jo sAdhu sarva AhAra pAnI kA tyAga kara samAdhi ( sallekhanA vrata ) meM lIna hotA hai, yaha yoga nirvANa sAdhana kriyA hai| 33-samAdhimaraNa ke dvArA prANoM kA tyAga kara indra pada ko prApta karatA hai, yaha indropapAda nAmakI kriyA hai| ___34-svarga meM indrapada meM janma lene ke bAda tatrastha loga usa deva kA abhiSeka karate haiM, yaha indrAbhiSeka nAmaka kriyA hai| ___35-indrAbhiSeka ke bAda namrIbhUta hue uttama devoM ko apane-apane pada para niyukta karatA hai, yaha vidhi dAna kriyA hai / 36-apane-apane vimAnoM kI, Rddhi se santuSTa, devoM se ghirA huA puNyAtmA indra cirakAla taka svargIya sukhoM kA anubhava karatA hai, yaha sukhodaya kriyA hai| 37-cirakAla taka indrajanya sukhoM kA anubhava kara devAyu samApta hone para apanA maraNa nikaTa jAna sAmAjika Adi apane sarva parivAra devoM ko sambodhita karatA hai / he devagaNoM ! merA maraNa nikaTa hai isalie Aja maiM tuma sabakI sAkSIpUrvaka svarga kA samasta sAmrAjya chor3a rahA hU~ aura mere pIche mere samAna jo dUsarA indra hone vAlA hai usake lie yaha sArI sAmagrI arpita karatA hai| isa prakAra kahakara ati Ananda se indrapada kA tyAga karatA hai, yaha indrapada tyAga nAma kI kriyA hai| ___38-Ayu ke anta samaya meM arhantadeva kI pUjA kara, apane hRdaya meM siddha bhagavAn kA dhyAna kara, solaha svapnoM se mAhAtmya ko sUcita karatA huA indra paryAya ko chor3a detA hai yaha indrAvatAra kiyA hai| 39-nava mahInA paryanta deviyoM ke dvArA sevita mAtA ke garbha meM raha
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 aMgapaNNatta kara tIna jJAna ke dhArI bhagavAn janma lete haiM vaha hiraNyotkRSTa janmatA kriyA hai / 40 - janma ke bAda indra mahAn vaibhava ke sAtha, airAvata hAthI para biThAkara prabhu ko sudarzana meru para le jAkara 1008 kalazoM se abhiSeka karatA hai, yaha mandarAbhiSeka nAmaka kriyA hai / 41 - prabhu kisI ko ke svAmI hote haiM ataH indra Akara tIna jagata ke kahalAtI hai / apanA guru nahIM banAte haiM ve svayaM sarva vidyAoM svayaMbhU kahalAte haiM / isalie devoM sahita guru kI pUjA karate haiM vaha gurupUjana kriyA 42 - kumAra kAla Ane para mahApratApI prabhu ke mastaka para abhiSeka karake yuvarAjya pada bA~dhA jAtA hai vaha yauvarAjya kriyA hai / 43 - kumAra kAla bItane para indra cAra nikAya devoM ke sAtha prabhu kA abhiSeka rAjyapaTTa bA~dhatA hai aura prabhu sArI pRthvI kA anuzAsana karate haiM yaha svarAjya kriyA hai / 44- tadanantara nava nidhi, caudaha ratna aura cakra ratna kI prApti hotI hai taba unheM rAjAdhirAja mAnakara unakI abhiSeka sahita pUjA kI jAtI hai, yaha cakra lAbha kriyA hai / 45-cakra lAbhAnantara cakra ko Age karake SaT khaNDa para vijaya prApta karate haiM yaha dizA kriyA hai / 46 - jaba bhagavAn digvijaya kara apane nagara meM praveza karate haiM taba uttama uttama rAjA loga unakI stuti karate haiN| nagara nivAsI tathA mantrI Adi mukhya-mukhya loga unake caraNoM kA abhiSeka karake unake gandhodaka ko mastaka para lagAte haiM / zrI, hrI, gaMgA, sindhu, vizvezvarA Adi deviyA~ apane-apane niyoga ke anusAra unakI upAsanA karatI haiM yaha cakrAbhiSeka kriyA hai / 47 - cakrAbhiSeka ke dUsare dina vaha cakravartI rAjyasabhA meM unnata siMhAsana para baiThakara dAna-mAna Adi ke dvArA mantrI Adi kA satkAra karake zikSAmaya upadeza detA hai, nyAyapUrvaka rAjya karane kA Adeza detA hai, sAmrAjya kiyA hai / 48 - jaba prabhu rAjya bhogoM se virakta ho jAte haiM taba laukAntika deva Akara unakI stuti karate haiM / tadanantara prabhu apane kuTumbIjanoM ko
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 165 sambodhana kara putroM ko zikSA dekara rAjAoM kI sAkSIpUrvaka bar3e putra ko rAjya bhAra sauMpakara deva nirmita pAlakI meM baiThakara vana meM jAte haiM aura pUrvAbhimukha se zilApara baiThakara sarva parigraha kA tyAga kara tathA kezaloMca karake siddha sAkSIpUrvaka nagna mudrA dhAraNa karate haiM yaha niSkrAnti kriyA hai / 49- dIkSA grahaNa karane ke bAda prabhu jJAna aura dhyAna meM magna rahate haiM, yaha yoga sammaha nAmaka kriyA hai / 50 - jaba prabhu jJAna dhyAna ke dvArA ghAtiyA~ karmoM kA nAza kara kevalajJAna ko prApta kara ATha prAtihArya, bAraha divyasabhA, stUpa, makAnoM kI paMktiyA~, koTa kA gherA, patAkAoM kI paMktiyA~ Adi aneka vibhUtiyA~ se yukta samavazaraNa meM sthita hote haiM aura deva parivAra sahita indra prabhu kI pUjA karatA hai, vaha Arhantya nAmaka kriyA hai / Age kara, puSpayAna para ArUr3ha (jinake racanA karatA hai) hokara mahA vaibhava ke 51 - jaba prabhu dharmacakra ko caraNoM ke nIce deva kamaloM kI sAtha vihAra karate haiM, yaha vihAra nAmaka kriyA hai / 52 - Ayu ke kucha dina zeSa rahane sthAna para khar3e ho jAte haiM, samavazaraNa nAmaka kriyA hai / para prabhu yoga nirodha kara eka vighaTa jAtA hai yaha yoga nirodha 53- jaba prabhu sarva zoloM ke svAmI hokara caudahaveM guNasthAna ko prApta kara sarva aghAtiyA~ karmoM kA nAza kara Urdhvagamana se mokSa pada prApta kara lete haiM, yaha agra nivRtti nAmaka kriyA hai / isa prakAra paramAgama meM garbha se lekara nirvANa paryanta tirepana kriyAoM kA varNana kiyA hai / vratoM kA dhAraNa karanA dIkSA hai aura ekadeza tyAga aura sarvatyAga ke bheda se vrata do prakAra kA hai arthAt aNuvrata aura mahAvrata ke bheda se vrata do prakAra ke haiM / sUkSma aura sthUla sabhI prakAra ke hiMsAdi pApoM kA tyAga karanA mahAvrata kahalAtA hai aura sthUla hiMsAdi pApoM se nivRtti ko aNuvrata kahate haiM / ina vratoM ko grahaNa karane ke lie sanmukha puruSoM kI jo pravRtti hotI hai use dIkSA kahate haiM aura dIkSA se sambandha rakhane vAlI jo kriyAe~ haiM ve dIkSAnvaya kriyAe~ kahalAtI haiM / 1 - ve dIkSAnvaya kriyAyeM ar3atAlIsa haiM jinakA nAma isa prakAra hai /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 aMgapaNNatti .. koI mithyAdaSTi bhavya, mithyAtva mArga vA mithyAtva dharma ko chor3akara samIcIna dharma svIkara karanA cAhatA hai, taba gRhasthAcArya vA digambara mahAmuni usako vItarAga prabhu ke dvArA kathita dharma kA upadeza dete haiM jisako sunakara jisakI jinadharma meM prIti huI hai, usa samaya guru, pitA aura tatvajJAna hI saMskAra kiyA huA garbha hai| vaha bhavya puruSa dharma rUpa janma ke dvArA tattvajJAna rUpI garbha meM avatIrNa hotA hai usa samaya garbhAdhAna kriyA ke samAna maMtroM ke dvArA usakA saMskAra karate haiM, yaha avatAra nAmaka kriyA hai| 2-tadanantara vairAgya bhAva se ota-prota vaha bhavya guru caraNa sAnnidhya meM vidhipUrvaka jinendra kathita zrAvaka vratoM ko grahaNa karatA hai yaha vrata lAbha nAmaka kriyA hai| 3-vrata dhAraNa karane ke lie jisane upavAsa kiyA aise nUtana zrAvaka ko pAraNA ke dina jina mandira meM le jAkara aSTa dala kamalAkara samavazaraNa ke maNDala kI racanA kara samavazaraNa kI pUjA kare / pazcAt AcArya usa bhavya ko jinendra pratimA ke sanmukha biThAkara paMcamuSThI se usakA mastaka sparza karake kahatA hai ki bhavya yaha terI zrAvaka dIkSA hai| "tU isa dIkSA se pavitra huA hai / aisA kahakara usake mastaka para pUjA se bace hue zeSAkSata DAle / tatpazcAt 'yaha maMtra tujhe sAre pApoM se rahita kara pavitra kregaa|" aisA kahakara use paMca namaskAra maMtra kA upadeza dekara AcArya, use pAraNA ke lie bhejatA hai yaha sthAna lAbha kriyA hai|| 4-sthAna lAbha vaha bhavya puruSa pUrva meM svagRha meM sthApita mithyAdRSTi devatAoM kA visarjana karatA hai, yaha gaNagraha kriyA hai| 5-gaNagraha kriyA ke anantara jinadharma meM kathita upavAsa rUpI sampatti ke sAtha jinendra kI pUjA karake dvAdazAMga kA artha sunatA hai yaha pUjArAdhya kriyA kahalAtI hai| arthAt upavAsa karanA, pUjA karanA aura zAstra kA zravaNa karanA, yaha pUjArAdhya kriyA hai / 6-tadanantara sAdharmI puruSoM ke sAtha caudaha pUrva kriyAoM kA artha sunanA, artha kA avadhAraNa karanA, puNya ko bar3hAne vAlI puNyayajJA nAmakI kriyA hai| 7-jainadharma ke zAstroM kA samyak prakAra se adhyayana karake anya matAvalambiyoM ke granthoM kA adhyayana karanA, dRr3hacaryA nAmaka kriyA hai / 8--dRr3havatI mAnava aSTamI aura caturdazI ke dina upavAsa karake rAtri ke samaya pratimA yoga dhAraNa karatA hai, yaha upayogitA kriyA hai|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 167 ina ATha kriyAoM ke sAtha upanIti nAmaka caudahavIM kriyA se tirapanavIM nirvANa (agranivRtti ) kriyA taka kI cAlIsa kriyAoM kA nAma hI dIkSAnvaya kriyAoM ke nAma haiM vahI unakA svarUpa hai / isa prakAra ar3atAlIsa dIkSAnvaya kriyAoM ke nAma haiM vahI unakA svarUpa hai / isa prakAra ar3atAlIsa dIkSAnvaya kriyA haiM / jo bhavya ina kriyAoM kA yathArtha svarUpa jAnakara inakA pAlana karatA hai vaha nirvighna sAMsArika sukhoM kA anubhava kara zIghra hI nirvANa sukha ko prApta karatA hai| sajjAtitva, sadgRhitva, parivrAjya, surendratA, sAmrAjya, paramArhantya aura paranirvANa ye sAta kartranvaya nAmaka kriyA haiM / ye sAta sthAna tInoM loka meM utkRSTa mAne gaye haiM aura ye sAtoM hI arhanta bhagavAn ke vacanarUpI amRta ke AsvAdana karane vAloM ko hI prApta hote haiM / inakA svarUpa isa prakAra hai / pitA ke vaMza ko kula kahate haiM, mAtA ke vaMza ko jAti kahate haiM / mAtA-pitA ke vaMza kI zuddhi sajjAtitva hai / sajjAtitva ke hone para hI ratnatraya kI paripUrNatA hotI hai / yaha sajjAti janma se hai / saMskAra rUpa sajjAti hone para bhI hotI hai / jisa prakAra vizuddha khAna se utpanna huA ratna saMskAra ke yoga se utkarSa ko prApta hotA hai, usI prakAra kriyAoM aura mantroM se susaMskAra prApta huA AtmA bhI atyanta utkarSa ko prApta ho jAtA hai / saMskAra samyagjJAna se hote haiM ataH jaba bhavyAtmA sarvajJa mukhotpanna samyagjJAna ko dhAraNa karatA hai aura zrAvaka ke vratoM se zobhita hotA hai taba gurudeva use Astikya bhAva ratnatraya kA sUcaka tIna larI kA dravya sUtra ( yajJopavIta) dhAraNa karAte haiM / tathA jinendra bhagavAn kI pUjA karake usake zeSa akSatoM ko AzIrvAdAtmaka mantroM kA uccAraNa karate hue usake mastaka para DAlate haiM / yaha saMskArAtmaka sajjAtitva hai parantu janma sajjAtitva ke binA saMskAra sajjAtitva nahIM hotI hai / sajjAtitva dhAraNa karake bhavyAtmA nirdoSa rUpa se Arya puruSoM ke karane yogya sadgRhastha ke chaha karmoM kA pAlana karatA hai / vrata, saMyama Adi uttama AcaraNoM se apane Apako deva brAhmaNatva ko prApta kara letA hai / yaha sadgRhitva kriyA hai / gRhastha dharma kA pAlana karake anta meM gRhavAsa se udAsIna hokara zubha
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 aMgapaNNatti tithi, zubha nakSatra, zubha yoga, zubha lagna aura zubha grahoM ke aMza meM nirgranthAcArya ke samIpa jAkara digaMbara mudrA dhAraNa karatA hai, vaha pArivAjyatva hai / pArivrAjya ke phala svarUpa jo surendra kI prApti hotI hai, yaha surendratA nAmaka kriyA hai| indra pada ke sukhoM kA anubhava karake mAnava loka meM janma letA hai aura cakraratna ke sAtha-sAtha nidhiyoM aura caudaha ratnoM se utpanna cakravartI sambandhI bhogopabhoga sAmagrI kA anubhava karatA hai, yaha sAmrAjyatva hai| cakravartI ke anupama sukhoM kA anubhava kara kucha kAraNa vaza cakraratna, nava nidhi, caudaha ratna aura SaT khaNDa ke vaibhava kA tyAga kara siddhoM kI sAkSIpUrvaka jinamudrA dhAraNa karatA hai jisake garbha, janma, tapa, kevalajJAna aura nirvANa kalyANa ke avasara para cAra kAya ke deva mahA utsava mAnate haiN| aisA vaha mahApuruSa cAra ghAtiyA~ karmoM kA nAza kara kevalajJAna prApta kara deva nirmita samavazaraNa meM baiThakara dharmopadeza dete haiN| devoM ke dvArA pUjyanIya hote haiN| yaha tIna loka ko kSobha utpanna karane vAlI Ahatyatva kriyA hai| ___ saMsAra ke bandhana se mukta hokara mukta avasthA ko prApta hote haiM parama nirvANa pada ko prApta hote haiM, yaha parinirvRtti kriyA hai| isa prakAra paramAgama meM kathita kanvaya kriyA haiN| ina kriyAoM kA pAlana kara bhavya jIva parama pada ko prApta karate haiN| caitya, guru aura zAstra kI pUjA Adi rUpa samyaktva ko bar3hAne vAlI samyaktva kriyA hai| __mithyAtva ke udaya se jo anya deva ke stavana Adi rUpa kriyA hotI hai vaha mithyAtva kriyA hai| zarIra Adi dvArA gamanAgamana Adi rUpa pravRtti prayogakriyA hai / saMyata kA avirati ke sanmukha honA samAdAna kriyA hai| IryApatha kI kAraNabhUta kriyA IryApatha kriyA hai| krodha ke Aveza se pradoSikI kriyA hotI hai| duSTa bhAva yukta hokara Udhama karanA kAyikI kriyA hai| hiMsA ke sAdhanoM ko grahaNa karanA adhikaraNi kI kriyA hai| jo duHkha kI utpatti kA kAraNa hai vaha pAritApikI kriyA hai| Ayu, indriya, bala aura zvAsocchvAsa rUpa prANoM kA viyoga karane vAlI prANAtipAtikI kriyA hai|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra rAgavaza pramAdI kA ramaNIya rUpa ke dekhane kA abhiprAya darzana kriyA hai| pramAdavaza sparza karane lAyaka sacetana padArtha kA anubandha sparzana kriyA hai| naye adhikaraNoM ko utpanna karanA prAtyayikI kriyA hai| ___ strI, puruSa aura pazuoM ke jAne, Ane, uThane aura baiThane ke sthAna meM bhItarI mala kA tyAga karanA samantAnupAta kriyA hai| pramArjana aura avalokana nahIM kI gayI bhUmi para zarIra Adi kA rakhanA anAbhoga kriyA hai| ___jo kriyA dUsaroM dvArA karane kI ho use svayaM kara lenA svahasta kriyA hai| pApAdAna Adi rUpa pravRtti vizeSa ke lie sampatti denA nisarga kriyA hai| __dUsare ne jo sAvadha kArya kiyA ho use prakAzita karanA vidAraNa kriyA hai| ___ cAritra mohanIya ke udaya se Avazyaka Adi viSaya meM zAstrokta AjJA ko na pAla sakane ke kAraNa anyathA nirUpaNa karanA AjJA vyApAdikI kriyA hai| dhUrtatA aura Alasya ke kAraNa zAstra meM upadezI gayI vidhi karane kA anAdara karanA anAkAMkSA kriyA hai| __ chedanA, bhedanA aura racanA Adi kriyA meM svayaM tatpara rahanA aura dUsare ke kahane para harSita honA prArambha kriyA hai| ___ parigraha kA nAza ho isalie jo kriyA kI jAtI hai, vaha parigrahikI kriyA hai| jJAna, darzana Adi ke viSaya meM chala karanA mAyA kriyA hai| mithyAdarzana ke sAdhanoM se yukta puruSa kI prazaMsA Adi ke dvArA dRr3ha karanA ki 'tU ThIka karatA hai mithyAdarzana kriyA hai| saMyama kA ghAta karane vAle karma ke udaya se tyAga rUpa pariNAmoM kA na honA apratyAkhyAna kriyA hai| isa prakAra pA~ca kA varga ( paccIsa ) samyagdarzanAdi kriyA hai| NiccaNimittAkiriyA vaMdaNasammAdiyA muNidANaM / logigaloguttarabhavakiriyA NeyA sahAveNa // 113 //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgaNa nitya nimitta kriyA vaMdanAsAmyAdikA munIndrANAM / laukika lokottarabhavakriyA jJeyAH svabhAvena // payANi 90000000 / 170 idi kiriyA visAlaM - iti kriyAvizAlaM / kriyAvizAla pUrva meM munirAjoM ke vandanA, sAmAyika, nitya naimittika kriyAoM kA aura laukika lokottara meM hone vAlI kriyAoM kA svabhAva se varNana jAnanA cAhiye / devasika, rAtrika, pratikramaNa, trikAla deva vandanA, svAdhyAya, pratidina aTThAIsa kAyotsarga Adi nitya kriyA kahalAtI haiM kyoMki yaha kriyAyeM nitya kI jAtI haiM / yaha sAdhu-sAdhviyoM kI pratidina kI kriyA hai / inake svarUpa kA vizeSa kathana vandanA, stavana, sAmAyika, kRti aura pratikramaNa nAmaka prakIrNaka meM kiyA jAyegA / / 113 // vizeSArtha kisI nimitta ko lekara jo kriyA kI jAtI hai vaha naimittika kriyA kahalAtI hai / jaise zruta paMcamI ke dina zruta skandha pratiSThApana kriyA siddhabhakti, zrutabhakti, anantara zrutAvatAropadeza, tadanantara svAdhyAya pratiSThApana kriyA meM zrutabhakti, AcAryabhakti karake svAdhyAya karanA, tadanantara svAdhyAya niSThApana kriyA meM zrutabhakti, zAntibhakti aura anta meM samAdhibhakti karanA cAhie / pAkSika kriyA meM siddhabhakti, cAritrabhakti, AlocanA, pratikramaNa, daNDaka, vIrabhakti, catuvizati tIrthaMkara bhakti, AcArya bhakti Adi kA pATha kiyA jAtA hai / isa prakAra munijanoM kI nitya naimittika kriyAoM kA vistArapUrvaka kathana kiyA jAtA hai / vIra nirvANa kriyA meM - atha vIra nirvANa kriyAyAM pUrvAcAryAnukrameNa **** 3........ zrIpaMca mahAguru bhakti vidhivata sAmAyika daNDaka Adi bolakara paJca mahAgurubhakti par3hanI cAhie / vidhivata sAmAyika daNDaka Adi bolakara bRhad samAdhibhakti par3hanI cAhie / atha loca pratiSThApanakriyAyAMpUrvAcAryAnukrameNa sakalakarmakSayArthaM, bhAvapUjA-vaMdanA-stava sametaM zrI laghu siddhabhakti kAyotsargaM kurve'ham /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 171 nau bAra NamokAra maMtra kA jApa karake siddhabhakti par3hanA caahie| atha locapratiSThApanakriyAyAMpUrvAcAryAnukrameNa sakalakarmakSayArthaM, bhAvapUjA-vaMdanA-stava-sametaM zrI laghu yogibhakti kAyotsarga yaha aisA kahakara nau bAra NamokAra maMtra kA jApa karake yogibhakti par3hanA cAhie tathA laghusiddha aura laghuyogibhakti par3hakara laghu siddhabhakti par3hanA cAhie / __isa prakAra kriyAvizAla meM nitya-naimitta kriyAoM kA vistArapUrvaka varNana hai| munijanoM kI laukika (AhAra, vihAra, nihAra Adi) kriyA aura SaT Avazyaka Adi alaukika kriyAoM kA kathana kiyA jAtA hai| isa prakAra nRtyAdi kriyAoM se vizAla vistIrNa grantha ko kriyAvizAla kahate haiN| isameM svabhAva se saMgIta, zAstra, chanda, alaMkAra Adi puruSoM kI bahattara kalAoM kA, strI sambandhI causaTha guNoM kA, zilpI Adi caurAsI vijJAnoM kA, garbhAdhAnAdi eka sau ATha kriyAoM kA, samyaktvavardhini paccIsa kriyAoM kA, sAdhuoM ke dvArA pratidina karane yogya trikAla vandanA, vandanA kI vidhi, pratikramaNa, svAdhyAya, pratyAkhyAna Adi kriyAoM kA aura varSAyoga, nandIzvarakAla, pAkSika, cAturmAsika, uttamArtha pratikramaNa, caturdazI, aSTamI ke dinoM kI karane yogya kriyAoM kA, laukika, lokottara AcAra-vicAra Adi kA kathana kiyA jAtA hai| kriyAvizAla pUrva dazavastugata do sau prAbhRta aura nau karor3a pada haiN| // isa prakAra kriyAvizAlapUrva samApta huA // trilokavindusAra kA kathana tilloviMdasAraM koDIbAraha-dasagdhapaNalakkhaM / jattha payANi tiloyaM chattIsaM guNidapariyammaM // 114 // trilokavindusAra koTayo dvAdaza dazaghnapaMcalakSANi / yatra padAni trilokaM SatriMzat gnnitprikrm|| aDavavahArAtthi puNo aMkavipAsAdi cAri vIjAI / mokkhasarUvaggamaNakAraNasuhadhammakiriyAo // 115 // aSTavyavahArAn punaH aMkavipAsAdoni catvAri bIjAni / mokSasvarUpagamanakAraNasukhedharmakriyAH
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 aMgapaNNatti loyassa viMdavayavA vaNijjate ca ettha sAraM ca / taM loviMdusAraM coddasapuvvaM NamaMsAmi // 116 / / lokasya vindavo'vayavA vayaMte yatra sAraM ca / tallokavindusAraM caturdazapUrvaM namAmi // payANi 125000000 tiloviMdusAraM gada-trilokavindusAraM gataM / jisameM bAraha karor3a, pacAsa lAkha pada haiM tathA tIna loka chattIsa guNIta parikarma, ATha prakAra kA vyavahAra, aMka vipAsAdI cAra, bIja mokSa kA svarUpa kA, mokSagamana meM kAraNabhUta zubha dhArmika kriyAyeM, loka ke avayava aura loka ke sAra kA varNana kiyA jAtA hai vaha caudahavA~ lokabiMdusAra nAmaka pUrva hai usako maiM namaskAra karatA hU~ // 114-115-116 / / vizeSArtha ___ aMka (saMkhyA) taula (mApa) kSetra aura kAla ye aMka (saMkhyAdi) cAra loka (gaNita) ke bIja haiN| eka, daza, sau, hajAra, daza hajAra, lAkha, daza lAkha, karor3a, daza karor3a, nahuta, ninnahuta, akhominI bindu, abbuda, nirabbuda, ahaha, amabha, aTaTa, sogandhika, uppala, kumuda, puNDarIka, padama, kathAta, mahAkathAta, asaMkhyeya, paNNaTTI (paiMsaTha hajAra pA~ca sau chattIsa) bAdAla (paNNahIkA varga) ekaTThI (bAdAla kA varga) saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta / jaghanya saMkhyAta, jaghanyaparItA saMkhyAta, utkRSTa saMkhyAta ye saMkhyAta ke tIna bheda haiN| isa prakAra asaMkhyAta ke aura utkRSTa ke bhI tIna bheda haiN| isa prakAra saMkhyA gaNita ke aneka bheda haiN| yaha saMkhyA gaNita (aMka gaNita) hai| taula kI apekSA gaNita kA dravya pramANa sarSapaphala, dhAnyabhASaphala, guJjAphala, mahA adhika laNaphala kA eka zveta sarSa phala, solaha sarSapa kA eka dhAnyabhASaphala, do dhAnya bhASa kA eka gUMjA phl| do gUMjAphala kA eka rupyamAsaphala, teraha rupya mAsa kA eka dhrnn| DhAI dharaNa kA eka suvarNa yA kaMsa / cAra suvarNa kA eka pala, sau pala kA eka tulA yA ardha kaMsa hotA hai| tIna tulA kA eka kuDuba yA cAra kuDuba kA eka prastha (sera) hotA hai| cAra prastha kI eka AThaka hotA hai| cAra AThaka kA eka droNa, solaha droNa kI eka khArI aura bosa khArI kA eka vAha hotA hai isa prakAra mAna dravya gaNita aneka prakAra kA hai|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 173 kSetra ke pramANoM kA nirdeza-dravya kA avibhAgI (jisakA dUsarA Tukar3A nahIM hotA ) aMza paramANu kahalAtA hai| anantAnanta paramANu kA avasannAsanna / ATha avasannAsanna kA eka sannAsana / ATha sannAsana kA eka truTareNu ( vyavahArANu) ATha truTareNu kA eka trasareNu ( trasa jIva ke pA~va se ur3anevAlA aNu ) ATha trasa reNu kA eka rathareNu ( ratha se ur3ane vAlI dhUla kA aNu) ATha rathareNu kA eka uttama bhogabhUmistha jIvoM kA bAlAgra / ATha uttama bhogabhUmi jIvoM ke bAlANumANa eka madhyama bhUmija manuSyoM ko baalaagr| ATha jaghanya bhogabhUmiyoM jIvoM ke bAlAna kA eka karmabhUmiyoM kA baalaan| ATha karmabhUmiyoM ke bAlAgra kA eka likSA ( lIkha ) hotI hai / ATha lIkha kI eka jU hotI hai| ATha jU kI eka yava hotI hai| ATha jau kA eka utsedhA aMgula hai| pAMca sau utsedhAguMla kA eka pramANAMgula hotA hai / athavA bharata, airAvata ke kSetra ke cakravartI kA aMgula pramANAMgula kahalAtA hai / jisa kSetra vA kAla meM manuSyoM kA jaisA aMgula hotA hai vaha AtmA aMgula kahalAtA hai| chaha aMgula kA eka pAda hotA hai, do pAda kA eka vitAstika aura do visAstikA eka hAtha hotA hai| do hAtha kA eka kiSku / do kiSku kA eka daNDa hotA hai / daNDa, dhanuSa, yuga, mUsala, nADI, nAlI ye ekArtha vAcI haiN| do hajAra dhanuSa kA eka koza hai| cAra koza kA eka yojana hai / utsedhAMgula se, utsedhAyojana aura pramANAMgula se pramANAyojana kA nirmANa hotA hai| ataH pA~ca sau mAnava yojana kA eka pramANA ( mahA ) yojana hotA hai| isI prakAra sUcyaMgula, pratarAMgula, ghanAMgula, jagata zreNI, jagatpratara, ghanaloka, rajU Adi kA pramANa kSetra gaNita hai| kAla gaNita kA nirdeza :-eka zuddha paramANu mandagati se eka pradeza se dUsare pradeza para jAtA hai usameM jo kIla lagatA hai vaha samaya kahalAtA hai / asaMkhyAta samaya kI eka AvalI hotI hai / asaMkhyAta AvalI kA eka ucchvAsa hotA hai yA saikaNDa hotA hai / sAta ucchvAsa kA eka 3772
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 aMgapaNNatta 185 saikaNDa / sAta stoka kA eka lava hotA hai arthAt 539 stoka athavA 5 11. 37 saikaNDa hotA hai / ar3atIsa lava kI caubIsa minaTa yA nAlI 77 ( ghar3I) hotI hai / do nAlI ( ghaTikA ) kI ar3atAlIsa minaTa arthAt eka muhUrta hai / eka hajAra pA~ca sau nimeSa yA tIna hajAra tIna sau tehattara zvAsocchvAsa kA eka muhUrta hai / eka samaya kama muhUrta ko bhinna muhUrta vA antarmuhUrta kahate haiN| tIsa muhUrta yA caubIsa ghaMTe kA ahorAtra hotI hai / pandraha ahorAtra kA eka pakSa hotA hai / do pakSa kA eka mahInA hotA hai / do mahInoM kI eka Rtu hotI hai| tIna Rtu kA eka ayana aura do ayana kA eka saMvatsara hotA hai / pA~ca varSa kA yuga, do yuga kA varSa dazaka tathA varSa sahasra, daza sahasra eka lAkha, varSa caurAsI lAkha varSa kA eka pUrvAMga, caurAsI lAkha pUrvAMga kA eka parva, caurAsI lAkha pUrva kA eka niyutAMga, caurAsI lAkha niyutAMga kA eka niyuta, caurAsI lAkha niyuta kA eka kumudAMga, caurAsI lAkha kumudAMga kA eka kumuda, caurAsI lAkha kumuda kA eka padmAMga, caurAsI lAkha padmAMga kA eka padma, caurAsI lAkha padma kA eka nalinAMga hotA hai| isI prakAra nalina, kamalAMga, kamala, truTitAMga, truTita, aTaTAMga, aTaTa, amabhAMga, amama, hAhAMga, hAM hAM, hU hU, aMga hU hU, latAMga latA, mahA latAMga, mahAlatA, zrIkalpa, hasta prahelita aura acalAtma isake Age palya, sAgara Adi pramANa hotA hai / ye gaNita ke cAra bIja haiM arthAt ina vAra ke AdhAra para gaNita kA prArambha hotA hai / athavA laukika gaNita kI cAra mUlabhUta kriyAyeM haiM-- jor3anA, ghaTAnA, guNA aura bhAga / yahI cAra bIja kahalAte haiM / gaNita viSayaka prakriyAe~ tathA parikarmASTa gaNita kA nirdeza isa prakAra kiyA hai / aMkAnAM vAmato gatiH - aMkAza anukrama ( gaNanA ) bAIM tarapha se hotI hai jaise 2112 inakA likhanA, bolanA to sIdhe tarapha se hotA hai parantu akSaroM meM vyakta karane se uparokta prakAra pahale IkAI phira dahAI rUpa se isase ulaTA krama grahaNa kiyA jAtA hai / gaNita ke parikrama ATha prakAra ke haiM- saMkalana, vyakalana, guNAkAra, bhAgAhAra, varga, vargamUla, dhana aura ghanamUla / kisI pramANa ( rAzi ) ko kisI rAzi meM jor3ane ko saMkalana kahate haiM /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 175 jisa rAzi meM jor3A jAtA hai use mUla rAzi kahate haiM / aura jor3ane yogya rAzi kA nAma dhana hai jaise daza meM pA~ca jor3ane se pandraha hote haiN| kisI rAzi meM se kisI rAzi ko ghaTAnA vyakalana hai jisa rAzi meM se ghaTAyA jAtA hai use mUla rAzi kahate haiM aura ghaTAne yogya rAzi ko RNa kahate haiM / jaise bIsa meM se pA~ca ghaTAne para pandraha rahate haiM / isameM mUla rAzi bIsa hai aura RNa rAzi pA~ca hai| kisI pramANa ko ( rAzi ko) kisI pramANa se guNA karanA guNAkAra kahalAtA hai| jisa rAzi ko gaNita kiyA jAtA hai vaha rAzi guNya kahalAtI hai aura jisa rAzi ke dvArA kiyA jAtA hai vaha guNAkAra kA guNaka kahalAtI hai| 645 = 30 / isameM chaha rAzi guNya aura pA~ca guNaka hai| kisI rAzi kA kisI rAzi ke dvArA bhAjita vA Tukar3e kiye jAte haiM vaha bhAgAhAra kahalAtA hai / jisa rAzi meM bhAga diyA jAtA hai vaha jisa rAzi ke Tukar3e ( aMza ) kiye jAte haiM vaha rAzi bhAjya yA hArya kahalAtI hai aura jisa rAzi ke dvArA bhAga diyA jAtA hai vaha rAzi bhAgahAra hAra vA bhAjaka kahalAtI hai| kisI rAzi ko do sthAna para rakhakara paraspara guNA kiyA jAtA hai aura usase jo rAzi utpanna hotI hai use varga kahate haiM / jisa rAzi kA guNA kiyA jAtA hai vaha vargamUla kahalAtA hai| jaise-164 16 = 256 hotA hai| do sau chappana solaha kA varga hai| solaha varga mUla hai / isa varga kI bhI dvitIya varga dhArA, tRtIya varga dhArA aneka prakriyA calatI haiM jaise do kA varga cAra, yaha prathama varga dhArA hai, cAra kA varga solaha ye dvitIya varga dhArA hai, solaha kA varga do sau chappana, yaha tRtIya varga dhArA hai / isa prakAra Age karate jAnA cAhie / kisI rAzi ko tIna sthAna para sthApita karake paraspara guNA kiyA jAtA hai usase jo rAzi utpanna hotI hai, vaha ghana kahalAtI hai jaise tIna aMka kA ghana sattAIsa hotA hai| jisa rAzi se guNA kiyA hai vaha rAzi ghanamUla kahalAtI hai jaise sattAIsa kA ghanamUla tIna hai| isake bhI dvighana dhArA, tIna ghana dhArA Adi aneka bheda haiN| dhavalA kI tIsarI pustaka meM eka vargita sarvAgati saMkhyA kA bhI kathana hai varga ko varga se guNA krnaa| jaise-do kA varga cAra, cAra kA solaha
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 aMgapaNNatti aura solaha kA varga do sau chappana / yaha do sau chappana do saMkhyA kA vargita sarvAgati hai do sau chappana / aMza aura hATa kA saMkalana, vyakalana ATha prakAra hote haiM use bhinna parikaSTi kahate haiN| bhinna parikASTa meM jaise chaha kA pA~cavA~ bhAga chaha kA aMza vA lava kahalAtA hai, aura pA~ca hATa, haTa vA cheda kahalAtA hai| inameM bhinna, saMkalana, vyakalana ke artha bhAga jAti, prabhAga jAti, bhAgAnubandha aura bhAgApavAha ye cAra jAtiyA~ hotI haiM / isI prakriyA meM samaccheda Adi kiye jAte haiM / isameM sarva rAziyoM ke hAToM ko samAna karanA samaccheda kahalAtA hai, saMkalana karanA, paraspara aMzoM ko jor3anA saMkalana kahalAtA hai| mUla rAzi ke aMzoM meM se RNa rAzi ke aMza ghaTA denA vyakalana kahalAtA hai / inakA vizeSa varNana gaNita zAstra se jAnanA caahie| zUnya parikarmASTaka kI kriyA bhI isI prakAra hai / zUnya kA artha biMdI hai, isameM bhI saMkalana Adi ATha bAteM hotI haiN| jaise saMkalana = aMka = aMka vyakalana = aMka-0 aMka guNAkAra - aMka 40 = aMka bhAgAkAra = aMka = 0 varga02 = vargamUla = 0 = ghana = 03 = 0 ghanamUla = 0 0 .. "yaha zUnya parikarmASTaka kriyA hai| vizeSa gommaTasAra jIvakANDa se jAnanA caahie| arddhaccheda yA laghuriktha gaNita bhI hai| kisI bhI rAzi ko Adhe-Adhe karane para eka raha jAya vaha arddhaccheda kahalAtA hai| jaise bIsa ke arddhaccheda daza-pA~ca Adi / ___ apanI vargazalAkA pramANa do kA aMka likhakara paraspara guNA karane para arddhaccheda kA pramANa nikala jAtA hai| rAzi ke jitane arddhaccheda hote haiM una arddhaccheda ke jitane arddhaccheda haiM utanI unakI rAzi kI vargazalAkA jAnanI caahie| kisI eka saMkhyA ko jitanI bAra tIna se vibhAjita kiyA jAtA hai, utane usa saMkhyA ke tricchedaka hote haiN| ...........
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 177 kisI eka saMkhyA kA cAra se jitanI bAra vibhAjita kiyA jAtA hai use usa saMkhyA ke caturthaccheda hote haiM / ____ isa prakAra laghuriktha kA AdhArahIna yA adhika kitanA bhI rakhA jA sakatA hai / jainAgama meM do rAzi ke AdhAra vAle laghuriktha kA hI vizeSa prayoga kiyA jAtA hai kyoMki trilokasAra Adi granthoM meM arddhaccheda kA vargazalAkA kA hI vizeSa nirdeza milatA hai| isakA vizeSa varNana unhIM granthoM meM jAnanA caahie| isa prakAra jainAgama meM trairAzika gaNita zreNI, vyavahAra gaNita saMkalana, vyavahAra zreNI, guNahAnirUpazreNI, guNana vyavahArazreNI kA prayoga pAyA jAtA hai / ina sabakA lakSaNa Adi vistAra bhaya se nahIM likhA jAtA hai| isa gaNita ke AdhAra para kSetraphala = lambAI x caudd'aaii| paridhi = lambAI + caudd'aaii| ghanaphala = lambAI x caur3AI x uuNcaaii| vRtta sambandhI, bAdara paridhi, sUkSma paridhi, bAdara-sUkSma kSetraphala, vRttaviSkaMbha, viSkaMbha kA vyAsa Adi kSetra gaNita ke dvArA nikAlA jAtA hai| isa prakAra aneka prakAra ke gaNita kA varNana trilokabindusAra pUrva meM kahA gayA hai| isa grantha kI gAthA meM ATha prakAra kA vyavahAra, chattIsa prakAra ke gaNita parikarma kA khulAsA nahIM ho rahA hai| sampUrNa karmoM kA nAza ho jAne para jo loka ke agrabhAga meM sthita hote haiM, jo samyaktva Adi ATha guNoM se yukta hote hai, ve siddha kahalAte haiN| ___ samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ye mokSa prApti ke kAraNa haiN| zrAvaka ke vratoM kA tathA munidharma kA pAlana Adi zubha bhAva rUpa dharmakriyA hai| ina sabakA kathana trilokabindusAra meM pAyA jAtA hai| loka ke avayava ko bindu kahate haiM ataH loka ke avayava lokabindu kahalAte haiN| jisa grantha meM lokabindu ke sAra kA kathana kiyA gayA hai vaha lokabindusAra hai| loka-dhAtu prakAza tathA darzana artha meM AtA hai ataH dekhA jAtA hai vaha loka hai arthAt jisameM jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla 12
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 aMgapaNNatti ye chaha dravya pAye jAte haiM, dekhe jAte haiM jo chahoM dravya se vyApta hai, vaha loka kahalAtA hai| ananta alokAkAza ke madhya meM asaMkhyAtapradezI puruSAkAra lokA. kAza hai| isa loka ke tIna avayava haiM, Urdhvaloka, madhyaloka aura adholoka / Urdhvaloka mRdaMga ke tulya hai, madhyaloka (tiryagloka) jhAlara ke samAna hai aura adholoka vetrAsana hai / ___ nIce AdhA mRdaMga rakhakara usa para pUrA mRdaMga rakhane para jo AkAra banatA hai vaisA hI loka kA AkAra hai| athavA kamara para hAtha rakhakara tathA paira phailAkara acala-sthira khar3e hue manuSya kA jaisA AkAra hotA hai vaisA hI loka kA AkAra hai| ___adholoka nIce sAta rajja pramANa hai, phira krama-krama se pradezoM meM hAni hote-hote loka ke anta meM eka rajju pramANa raha jAtA hai| isake Upara pradeza vRddhi hote-hote brahmottara svarga ke samIpa pA~ca rajju pramANa hotA hai| usake Age pradeza hAni hote-hote loka ke anta meM eka rajju pramANa vistRta raha jAtA hai| __yaha loka caudaha rajju pramANa U~cA hai| isa loka ke nIce eka rajja pramANa sthAna meM nigoda jIva rahate haiM, Urdhvaloka meM kalpa vimAna devoM kA sthAna hai, agrabhAga meM siddha jIva sthita haiM / tIna sau taiMtAlIsa rajju pramANa loka meM sarvatra ekendriya jIva bhare __isa loka meM aneka prakAra ke parvata, nadI, tAlAba, kSetra nArakiyoM ke sthAna, devoM ke sthAna, akRtrima jinamandira Adi aneka zubha sthAna haiN| inakA vizeSa vistAra trilokasAra Adi granthoM se jAnanA caahiye| isI loka meM se saMsArI jIva manuSya bhava ko prApta kara ratnatraya ko dhAraNa kara karma kAlimA kA vinAza kara mukti pada prApta karate haiN| hiMsAdi pA~ca pApa, mithyAtva aura kaSAya ke vazIbhUta hokara anAdikAla se karmabandha ke kAraNa saMsAra meM bhaTaka rahe haiM aura janma, maraNa, jarA, iSTa viyoga, aniSTa saMyoga Adi aneka duHkhoM se Akula-vyAkula rahate haiN| isa prakAra anAdi nidhana isa loka ke avayavoM ke sAra kA kathana kiyA jAnA hai vaha lokabindusAra pUrva hai /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhikAra 179 athavA loka kA artha jana samudAya majjA, jala Adi aneka artha hote haiN| unameM hone vAlI sArabhUta vastu kA kathana isameM pAyA jAtA hai| isameM daza vastu sambandhI dosau-prAbhRta aura eka karor3a pA~ca lAkha pada haiM / ____ina caudaha pUrvo ko zubhacandra AcArya namaskAra karane ke lie kahate haiM / maiM namaskAra karatA huuN| // lokabindusAra nAmaka pUrva samApta huaa| idi NANabhUsaNapaTTe sUri sirivijayakittiNAmaguru / NamiUNa sUrimukkho kahai iNaM suddhasuhacaMdo // 117 // iti jJAnabhUSaNapaTTe sUri zrIvijayakotinAmaguru / natvA sUrimukhyaH kathayati imAM shuddhshubhcndrH|| idi aMgapaNNattIe siddhaMtasamuccaye bArahaaMgasamaraNAvarAbhihANe vidiyo ahiyAro // 2 // ___ isa prakAra jJAnabhUSaNa ke paTTa para sthita AcAryazrI vijayakIrti nAmaka guru ko namaskAra karake AcAryoM meM pradhAna zuddha zubhacandra AcArya isa aMgapaNNatti nAmaka grantha ko kahate haiN| arthAt isa grantha kI racanA vijayakIrti AcArya ke ziSya zubhacandra AcArya ne kI hai / / 117 // isa prakAra aMgapaNNatti nAmaka siddhAnta samuccaya meM bAraha aMga samaraNavarabhidhAna meM dUsarA ( pUrva nAmaka ) adhikAra samApta huaa|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra cUlikAprakIrNakaprajJaptiH pA~ca prakAra kI cUlikAoM kA kathana taccUliyAsubheyA paMca vi taha jalagayA have pddhmaa| jalathaMbhaNa jalagamaNaM vaNNa di vihissa bhakkhAM jaM // 1 // taccUlikAsu bhedAH paMcApi tathA jalagatA bhvetprthmaa| jalasthaMbhanaM jalagamanaM varNayati vahnaH bhakSaNaM yat // vesaNasevaNamaMtaMtaMtaMtavacaraNapamuhavihibhae / NahaNahadugaNavaaDaNavaNahaduNNi payANi aMkakame // 2 // pravezanasevanamaMtrataMtratapazcaraNapramukhavidhibhevAn / nabhonabhodvikanavASTanavanabhodvikAni padAni aMkanameNa // payANi 20989200 / jlgdcuulikaa-jlgtcuulikaa| merukulaselabhUmIpamuhesu pavesasigdhagamaNAdi / kAraNamaMtaMtaMtaMtavacaraNaNirUvayA rammA // 3 // merukulazailabhUmipramukheSu pravezazIghragamanAdi / kAraNamaMtrataMtratapazcaraNanirUpikA ramyA // dRSTivAda kA pA~cavA~ bheda hai cUlikA, jalagatA, sthalagatA, mAyAgatA, rUpagatA aura AkAzagatA ke bheda se cUlikA pA~ca prakAra kI hai / jisameM jalasthaMbhana, jalagamana, agni staMbhana, agni bhakSaNa, agni Asana ( agni para baiThanA ), agni praveza karanA Adi ke kAraNa bhUta maMtra, taMtra, tapazcaraNa Adi kA varNana hai vaha jalagatA cUlikA hai / usake zUnya zUnya do nau ATha nau zUnya aura do aMka krama meM pada haiM arthAt jalagatA cUlikA ke do karor3a, nau lAkha, navAsI hajAra, do sau pada haiM // 1-2 // // isa prakAra jalagata cUlikA samApta huI hai| merU kulAcala bhUmi Adi ko praveza, zIghragamanAdi kA jo varNana karatA hai vaha sthalagatA hai vAstu vA bhUmi sambandhI dUsare zubha-azubha kAraNoM kA varNana karatA hai| sthalagatA cUlikA ke do karor3a, nau lAkha, navAsI hajAra, do sau pada haiN|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 181 jisa cUlikA meM bhUmi meM praveza karane kA vA zIghragamana karane kA, bhUmi meM jala ke samAna DubakI lagAnA Adi ke kAraNa bhUta maMtra, taMtra, tapazcaraNa Adi kA manojJa nirUpaNa hai vaha sthalagatA cUlikA hai // 3 // tittiyapayamettA hu thalagayasaNNAmacUliyA bhnniyaa| mAyAgayA ca tettiyapayamettA cUliyA NeyA // 4 // tAvatpadamAtrA hi sthalagatasannAmacalikA bhnnitaa| mAyAgatA ca tAvatpadamAtrA cUlikA jnyeyaa|| mAyArUvamaheMdajAlavikiriyAdikAraNagaNassa / maMtatavataMtayassa ya NirUvagga koduyAkalidA // 5 // mAyArUpendra jAlavikriyAdikAraNagaNAnAM / maMtratapastaMtrANAM ca niruSikA kautukA kalitA // rUvagayA puNa harikarituraMgaruruNaratarumiyavasahANaM / sasavagyAdINaM pi ya rUvaparAvattahedussa // 6 // rUpagatA punaH harikariturugarurunaratarubhRgavRSabhANAM / zazavyAghrAdInAmapi ca rUpaparAvartanahetUnAM // tavacaraNamataMtataMyaMtassa parUvagA ya vyysilaa| citakaTulevvuvakkhaNaNAdisu lakkhaNaM kahadi // 7 // tapazcaraNamaMtrataMtrayaMtrANAM prarUpakA ca vayaya shilaa| citrakASThalepyotkhananAdisulakSaNaM kathate // pAradapariyaTTaNayaM rasavAyaM dhAduvAyakkhaNaM ca / yA cUliyA kahedi gANAjIvANa suhahedU // 8 // pAradaparivartanaM rasavAdaM dhAtuvAdAkhyAnaM ca / yA cUlikA kathate nAnAjIvAnAM sukhhetoH|| AyAsagayA puNa gayaNe gamaNassa sumNttNtyNtaaii| hedaNi kahadi tavamapi tettiyapayamettasaMbaddhA // 9 // AkAzagatA punaH gamane gamanasya sumaMtrataMtrayaMtrANi / hetUni kathayati tapo'pi tAvatpadamAtrasambaddhA / / iti paMcapayAracUliyA sarisayA gavA-iti paMcaprakAra culikA sadRzA gtaa|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti jo mAyArUpa indrajAla, vikriyA kAraNa maMtra, taMtra, tapazcaraNAdika ke kautuhala kA kathana karatA hai, vaha mAyAgatacUlikA hai / isa cUlikA ke bhI do karor3a, nau lAkha, navAsI hajAra, do sau pada haiM / / 4 // siMha hAthI, ghor3A, hiraNa, mAnava, vRkSa, zyAla, kharagoza, baila, vyAghra Adi rUpa parAvartana ke kAraNabhUta maMtra, taMtra, tapazcaraNa Adi kA varNana karatA hai, tathA mAnava bhava ke sukha ke kAraNa bhUtakriyA tathA citra, kASTha, lepya, utkhanana Adi lakSaNa dhAtuvAda, rasavAda Adi kA varNana karatA hai, use rUpagatA cUlikA kahate haiN| isake bhI do karor3a, nau lAkha, navAsI hajAra, do sau pada haiN| AkAza meM gamana Adi ke kAraNa bhUta maMtra, taMtra, tapazcaraNa Adi kA jo varNana karatA hai vaha AkAzagatA cUlikA hai / isake bhI do karor3a, nau lAkha, navAsI hajAra, do sau pada haiM / / 5-6-7-8-9 // - ina pA~coM cUlikAoM ke padoM kA jor3a daza karor3a, unacAsa lAkha, chayAlIsa hajAra pramANa hai| // isa prakAra pA~ca prakAra kI cUlikA kA kathana samApta huaa| ina bAraha aMga aura caudaha pUrvo kA kathana aMga praviSTa ke antargata hai / arthAt gyAraha aMga aura dRSTivAda ke pAMca bhedoM-prabhedoM kA kathana aMgapraviSTa kahalAtA hai / aura caudaha prakIrNaka aMga bAhya kahalAte haiN| caudaha prakIrNa vA aMga bAhya ke bheda evaM svarUpa kA kathana caudasa paiNNayA khalu sAmaipamuhA hi aMgabAhiriyA / te vocche aMchariyahedU'... "hi subhadravajIvassa // 10 // caturdaza prakIrNakAH khalu sAmAyikapramukhA hi anggbaahyaaH| tAna vakSye akkharahetu hi subhavyajIvasya // eyattaNeNa appegamaNaM paradavvado du nnivttii| uvayogassa paittI sa samAyo'do uccade samaye // 11 // ekatvena Atmani gamanaM paradravyatastu nivRttiH| upayogasya pravRttiH sa samAya Atmocyate samaye // NAdA cedA diTThAhameva idi appagocaraM jhANaM / aha saM majjhatthe gadi appe Ayo du so bhaNio // 12 //
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 183 jJAtA cetayitA dRSTAhameva ityAtmagocaraM dhyAnaM / atha saM madhyasthe gatirAtmani Ayastu sa bhnnitH|| zruta artha ke jJAtA gaNadhara deva ke ziSya para ziSyoM ke dvArA kAla doSa se alpa Aya vRddhi vAle prANiyoM ke anugraha ke lie aMgoM ke AdhAra se race gaye saMkSipta grantha aMga bAhya haiN| kAlika aura utkAlika ke bheda se aMga bAhya aneka prakAra ke haiN| svAdhyAya kAla meM par3hane yogya ho usako kAlika kahate haiM / jinake par3hane kA samaya nizcita nahIM hai kisI bhI samaya meM par3ha sakate haiM usako utkAlika kahate haiN| ____sAmAyika, caturviMzati stavana, vaMdanA, pratikramaNa, vainayika, kRtikarma, dazavaikAlika, uttarAdhyayana, kalpavyavahAra, kalpAkalpa, mahAkalpa, puNDarIka, mahApuNDarIka, niSedhikA (azItika) yaha caudaha prakIrNaka aMga bAhya kahalAte haiN| bhavya jIvoM ko jJAna karAne ke lie maiM una caudaha prakIrNakoM kA varNana karatA hU~ // 10 // 'sama' upasarga kA artha eka rUpa hai ataH ekatva rUpa se AtmA meM gamana (pravRtti) karanA tathA paradravya se nivRtti honA rUpa upayoga ko pravRtti hai usako zAstra meM samAya-AtmA kahA gayA hai| 'saM' arthAt ekatvapane se 'Aya' arthAt Agamana / paradravyoM se nivRtta hokara upayoga kI AtmA meM pravRtti honA / vaha maiM jJAtA dRSTA hU~ isa prakAra kA Atmagocara dhyAna sAmAyika hai // 11 // ___ athavA 'sama' kA artha hai rAga-dveSa rahita madhyastha AtmA / usa AtmA meM Aya arthAt upayoga kI pravRtti so samAya hai| yaha samAya hI jisakA prayojana hai use sAmAyika kahate haiN| athavA rAgadveSa ko nivRtti samaya hai usase hone vAle pariNAmoM ko vizuddhi sAmAyika hai| sAmAyika zabda sama aura aya ke mela se niSpanna hai| sama kA artha hai rAgadveSa rahita aura "aya" kA artha hai jJAna / ataH rAgadveSa rahita jJAna kA honA sAmAyika hai / / 12 / sAmAyika tathA unake bhedoM kA kathana tattha bhavaM sAmaiyaM satthaM avi tapparUvagaM chavihaM / NAma TThavaNA davvaM khettaM kAla ca bhAvaM taM // 13 // tatra bhavaM sAmAyika zAstramapi tatprarUpakaM SaDvidhaM / nAma sthApanA dravyaM kSetraM kAlazca bhAvastat //
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 aMgapaNNati nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhASa ko apekSA sAmAyika ke chaha bheda kahe haiM / / 13 // tattha iTANi?NAmesu rAyadoSaNivvatti sAmAiyamidi ahihANaM vA NAma sAmAiyaM // 1 // tazreSTAniSTanAmasu rAgadveSanivRttiH sAmAyikamiti abhidhAnaM vA nAma sAmAyikam // 1 // ___ iSTa-aniSTa nAmoM meM rAgadveSa kI nivRtti honA nAma sAmAyika hai| athavA jAti, dravya, guNa, kriyA kI apekSA ke binA kisI kA nAma rakhanA nAma sAmAyika hai / / 1 // maNugNamaNuSmAsu ityipurisAiAyAraThAvaNAsu kaTThalevacittAdi. paDimAsu rAyadosaNiyaTTI iNaM sAmAiyamivi vA ijjamANayaM kiMci vatthU vA ThAvaNA sAmAiyaM // 2 // manojJAmanojJAsu strIpuruSAdyAkArasthApanAsu kASThalepacitrAdi pratimAsu rAgadveSanivRttiH idaM sAmAyikamiti vA sthApyamAnaM kiMcidvastu vA sthApanA sAmAyikaM // 2 // manoja-amanojJa, strI-puruSa Adi kI AkAra sthApanA meM vA kASTha, lepa, citrAdi pratimAoM meM rAgadveSa nahIM karanA sthApanA sAmAyika hai| athavA sAmAyika Avazyaka se saMlagna mAnava usake samAna AkAravAlo vastu meM sthApanA karanA sthApanA sAmAyika hai // 2 // ___ iTANi?su cedaNAcedaNababvesu rAyadosaNiyaTTI sAmAiyasatthANuvajuttaNAyago tassarIrAdi vA damvasAmAiyaM // 3 // iSTAniSTeSu cetanAcetanadravyeSu rAgadveSanivRttiH sAmAyikazAstrAnupayuktajJAyakaH taccharIrAdi vA dravyasAmAyikaM / / 3 / / iSTa-aniSTa cetana evaM acetana dravyoM meM rAga-dveSa nahIM karanA dravya sAmAyika hai| athavA jo bhaviSya meM sAmAyika rUpa se pariNata hogA yA ho cukA hai use dravya sAmAyika kahate haiM / isake do bheda haiM // 3 // Agama dravya sAmAyika aura noAgama dravya sAmAyika / jisa zAstra meM sAmAyika varNana hai usa zAstra jJAtA jaba usameM upayukta nahIM hotA taba use Agama dravya sAmAyika kahate haiM /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 185 noAgama dravya sAmayika ke tIna bheda haiM, sAmAyika kA varNana karane vAle zAstra ke jJAtA kA zarIra, bhAvi aura tadvyatireka / jJAtA kA zarIra bhUta, vartamAna aura bhaviSya ke bheda se tIna prakAra kA hai| bhUta zarIra ke bho tIna bheda haiM-cyuta, cyAvita aura tyakta / ina tInoM meM se zAstra kA jJAtA bhUtakAla meM kisa prakAra maraNa karake zarIra chor3a kara AyA hai| Ayu ke kSaya hone se zarIra chUTA (maraNa huA) usako cyuta kahate haiM / akAlamaraNa se zarIra chUTA hai usako cyAvita kahate haiM aura samAdhimaraNa karake zarIra chor3A hai usako tyakta kahate haiM / samAdhimaraNa ke bhI tIna bheda haiM, iMganI maraNa-jisameM dUsaroM se sevA nahIM karAI jaatii| pAdopagamana maraNa-(saba prakAra ke AhAra kA tyAga kara dhyAnastha hokara baiThanA, na svayaM zarIra kI ceSTA sevA karanA, na dUsaroM se karAnA) aura bhaktapratyAkhyAna-(maraNa ke antarmuhUrta se lekara utkRSTa 12 varSa taka samAdhi kI sAdhanA karake anta samaya meM saba prakAra ke AhAra kA tyAga kara prANoM kA visarjana krnaa| jo jova bhaviSya meM sAmAyika viSaya kA jJAtA hogA vaha bhAvi noAgama dravya sAmAyika hai / tadvyatireka noAgama dravya sAmAyika ke do bheda haiM--karma, nokarma / sAmAyika karate hue jIva ke dvArA upArjita zubhakarma prakRtiyA~ noAgama dravyakarma tadvyatireka hai| sAmAyika bhAvoM meM sahAyaka sacitta (upAdhyAya), acitta (zAstrAdi), mizra (zAstragrahaNa kiye hue upAdhyAya Adi) nokarma tadvyatireka hai / yaha sarva dravya sAmAyika bheda hai inameM mukhya hai manojJa-amanojJa dravyoM meM rAgadveSa nahIM krnaa| NAmagAmaNayaravaNAdikhettusu iTThANi?su rAyadosaNiyaTTI khettasAmAiyaM / / 4 // nAmagrAmanagaravanAdikSetreSu iSTAniSTeSu rAgadveSanivRttiH kSetrasAmAyikaM // 4 // iSTa, aniSTa, nAma, grAma, nagara, vana (udyAna) Adi kSetra meM rAgadveSa nahIM karanA kSetra sAmAyika hai // 4 // vasaMtAisu uDusu sukkakiNhANaM pakkhANaM diNavAraNakkhattAisuca tesu kAlavisesesu taM NiyaTTo kAlasAmAiyaM // 5 // vasaMtAdiSu RtuSu zuklakRSNayoH pakSayoH dinavAranakSatrAdiSu ca teSu kAlavizeSeSu tannivRttiH kAlasAmAyikaM / / 5 // vasaMta, grISma Adi RtuoM meM zukla, kRSNa pakSa meM, dina, vAra
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 aMgapaNNatti .... (ravivAra Adi), nakSatra (azvinI Adi) Adi kAla vizeSa meM rAgadveSa nahIM karanA kAla sAmAyika hai| athavA kAla meM jitane kAla taka sAmAyika kI jAtI hai vaha kAla sAmAyika hai // 5 // NAmabhAvassa jIyAditaccavisayuvayogarUvassa pajjAyassa micchAdasaNakasAyAdisaMkilesaNiyaTTI sAmAiyasatthupayuttaNAmago tappajjAyapariNadaM sAmAiyaM vA bhAvasAmAiyaM // 6 // nAmabhAvasya jIvAditattvaviSayopayogarUpasya paryAyasya mithyAdarzanakaSAyAdisaMklezanivRttiH sAmAyikazAstropayuktajJAyakaH tatparyAyapariNataM sAmAyikaM vA bhAvasAmAyikaM // 6 // sAmAiyaM gadaM-sAmAyikaM gataM vartamAna paryAya se yukta dravya ko bhAva kahate haiN| usakI sAmAyika bhAva sAmAyika hai / usake do bheda haiM-AgamabhAva sAmAyika aura noAgamabhAva saamaayik| nAma bhAva jIvAdi tatva viSaya (sAmAyika viSayaka zAstra) meM upayoga rUpa jo paryAya hai sAmAyika viSayaka zAstra kA jJAtA usameM upayukta hai usako AgamabhAva sAmAyika kahate haiN| noAgamabhAva sAmAyika ke do bheda haiM-upayukta aura tatpariNAma / jIvAdi tatva viSaya rUpa upayoga kA sAmAyika viSayaka zAstra binA sAmAyika ke artha meM upayukta jIva ko upayukta noAgamabhAva sAmAyika kahate haiM tathA sAmAyika ke tApa kA mithyAdarzana kaSAya Adi saMkleza bhAvoM se nivRtta honA rUpa paryAya se pariNata AtmA noAgamabhAva sAmAyika hai athavA sarva jIvoM meM maitrI aura azubha pariNAma kA tyAga, bhAva sAmAyika hai||| 6 // isa prakAra sAmAyika kA kathana jisameM vizeSa rUpa se pAyA jAtA hai usako sAmAyika prakoNaka kahate haiN| // iti sAmAyika prakIrNaka samApta // stavana prakIrNaka kA kathana cauvisajiNANaM NAmaThavaNadavvalettakAlabhAvehi / kallANacauttIsAdisayADapADiherANaM // 14 // caturviMzatijinAnAM naamsthaapnaadrvykssetrkaalbhaavH| kalyANacatustrizadatizayASTaprAtihAryANAM //
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra paramorAliyadehasammosaraNANa dhammadesassa / vaNNaNamiha taM thavaNaM tappaDibaddhaM ca satthaM ca // 15 // paramaudArikadehasamavazaraNAnAM dharmadezasya / varNanamiha tatstavanaM tatpratibaddhaM ca zAstraM ca // thavaM gadaM-stavaM gataM jisameM nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke dvArA catuvizati tIrthaMkaroM ke paMca kalyANa, cauMtIsa atizaya, ATha prAtihArya, parama audArika zarIra, samavazaraNa kI vibhUti aura dharmopadeza kA varNana hai ( kiyA jAtA hai ) vaha vA usase pratibaddha zAstra stavana prakIrNaka hai / / 14-15 // vizeSArtha caturviMzati tIrthaMkaroM kA stavana vyavahAra aura nizcaya ke bheda se do prakAra kA hai| nAma, sthApanA, dravya, kSetra aura kAla ke Azraya se jo varNana kiyA jAtA hai vaha vyavahAra stavana hai aura bhAva stavana paramArtha yA nizcaya naya se hai| isa grantha meM chaha prakAra ke stavana kA varNana kiyA hai| nAma stavana sthApanA stavana, dravya stavana, kAla stavana, kSetra stavana aura bhAva stavana kA nAma uccAraNa karake usa stavana ke viSaya kA varNana kiyA hai| ___ caturvizati tIrthaMkaroM kA eka hajAra ATha nAmoM ke dvArA vA nijanija nAma ke dvArA stuti karanA nAma stavana hai jaise zrImAn svayaMbhU bhagavAn kI jaya ho ityaadi| caviMzati tIrthaMkara yA tInakAla sambandhI aparimita tIrthaMkara arihaMta Adi pA~ca parameSThI kI kRtrima-akRtrima pratimAoM kI varNa, U~cAI tathA saumyatA Adi ke Azraya se stuti karanA sthApanA stavana hai| jaise nandIzvara meM pA~ca sau dhanuSa U~co pratimA hai / unake nakha lAla varNa ke haiM, jinake avalokana se samyagdarzana kI prApti hotI hai ityAdi rUpa se jinabimba kA stavana karanA / caturviMzati tIrthaMkaroM ke zarIra, cihna, guNa, U~cAI, dIkSA, vRkSa, mAtA-pitA Adi kI mukhyatA se jo lokottama jinezvaroM kA stavana kiyA jAtA hai vaha dravya stavana hai| tIrthaMkara kA zarIra tila Adi nau sau vyaMjana aura zaMkha, kamala Adi eka sau
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 aMgapaNNatti ATha lakSaNoM se suzobhita jinendra bhagavAn jayavanta rheN| yaha lakSaNa kA mukhyatA se dravya stavana hai| candraprabhu puSpadanta bhagavAn zveta varNa ke haiN| vAsupUjya aura padmaprabhu rakta varNa ke haiM, munisuvrata, neminAtha ke zarIra kA raMga kRSNa hai| pArzva aura supArzva harita varNa ke haiM zeSa solaha tIrthaGkaroM kA zarIra suvarNa ke samAna pIta varNa kA hai| ve prabhu mujhe siddhi pradAna kreN| yaha zarIra ke raMga ko mukhyatA se dravya stavana hai / baila, hAthI, ghor3A, bandara, cakavA, kamala, svastika, candramA, gaiMDA, bhaiMsA, zaMkara, seho, vajra, mRga, bakarA, matsya, kalaza, kachuA, nIla kamala, zaMkha, sarpa aura siMha ye vRSabhAdi caubIsa tIrthaMkaroM ke cihna haiN| "bailAdi cihnoM se zobhita tIrthaMkaroM ko merA namaskAra ho" aisA uccAraNa karanA, tothaMkaroM kI cihna kI mukhyatayA se dravya stavana hai| AdinAtha prabhu ke zarIra kI U~cAI, pA~ca sau dhanuSa, ajitanAtha sAr3he cAra sau dhanuSa, saMbhavanAtha kI cAra sau dhanuSa, abhinandana nAtha kI sAr3he tIna sau dhanuSa, sumatinAtha kI tIna sau dhanuSa, padmaprabhu ko DhAI sau dhanuSa, supArzvanAtha kI do sau dhanuSa, candraprabhu kI Der3ha mI dhanuSa, puSpadanta kI sau dhanuSa, zotalanAtha kA nabbe dhanuSa, zreyAMsanAtha kI assI dhanuSa, vAsupUjya kI sattara dhanuSa, vimalanAtha kI sATha dhanuSa, anantanAtha kI pacAsa dhanuSa, dharmanAtha kI paiMtAlIsa dhanuSa, zAntinAtha kI cAlosa dhanuSa, kuthunAtha kI paiMtosa dhanuSa, arahanAtha kI tIsa dhanuSa, mallinAtha kI paccIsa dhanuSa, munisuvratanAtha ko bIsa dhanuSa, naminAtha kI pandraha dhanuSa, neminAtha kI daza dhanuSa, pArasanAtha kI nau hAtha aura ma.vIra kI sAta hAtha pramANa thii| una bhagavAn ko maiM namaskAra karatA huuN| yaha zarIra kI utsedha kI apekSA dravya stavana hai| yaha zarIra kI U~cAI kI mukhyatayA se dravya stavana hai| tIrthaGkaroM ke samavazaraNa kI vibhUti kI mukhyatA se kathana karanA / jaise bAraha yojana vistRta mAnastaMbha, sarovara, nirmala jala se bharI huI khAtikA, puSpa vATikA, prAkAra, nATyazAlA, stUpa, harmya (mahala) vedikA, caityavRkSa, dhvajA, 12 sabhA Adi se zobhita samavazaraNa ke madhya pIThikA para antarIkSa sthita prabhu ko namaskAra ho / yaha samavazaraNa ke kathana kI mukhyatA se dravya stavana hai / zarIra kI kAnti se dazoM dizAoM ko snAna karAne vAle, apane teja se sUrya ke teja ko tiraskAra karane vAle, apane saundarya se manuSyoM ke mana
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 189 ko haranevAle, apanI divyadhvani ke dvArA bhavya jIvoM ke kAnoM meM sAkSAt sukharUpa amRta kI varSA karane vAle aura eka hajAra ATha lakSaNoM ke dhArI prabhu ko namaskAra ho, isa prakAra stuti karanA bhI dravya stavana hai / atyanta svarUpa zarIra, surabhita zarIra, pasInA nahIM AnA, malamUtra kA nahIM honA, priyahita vacana kA honA, atula balazAlI, khUna dUdha ke samAna zveta honA, eka hajAra ATha lakSaNa kA honA, samacaturasrasaMsthAna aura vajravRSabhanArAcasaMhanana ye daza janma ke atizaya hote haiM jahA~ para prabhu sthita haiM vahA~ cAroM dizAoM meM se sau-sau yojana paryanta subhikSa honA, cAroM dizA meM meM cAra mukha kA dikhanA, adayA kA abhAva, upasarga nahIM honA, kavalAhAra nahIM karanA, sarva vidyAoM kA svAmIpanA, nakha, keza kA nahIM bar3hanA, zarIra kI chAyA nahIM par3anA aura A~khoM kI palaka nahIM giranA ye daza atizaya kevalajJAna janya haiM / 1 - arddhamAgadhIbhASA kA honA, 2- paraspara mitratA, 3- dizA aura AkAza kA nirmala honA, 4-chahoM RtuoM kA phala-phUla eka sAtha honA, 5 - gaMdhodaka kI vRSTi honA, 6 - pArI pRthivI kA harSita honA, 7 ghaTA kA darpaNavat svaccha honA, 8 - prabhu ke vihAra samaya caraNatala ke nIce kamaloM kI racanA honA, 9 - gaganAMgaNa meM jaya-jaya zabda honA, 10 - dharmacakra kA Age-Age calanA, 11- manda manda surabhita pavana kA calanA, 12 - puSpavRSTi honA aura aSTamaMgala kA honA Adi caudaha atizaya devakRta haiM / cauMtIsa atizaya kA kathana karake stuti karanA bhI dravya stavana hai / azoka vRkSa, siMhAsana, tIna kSatra, bhAmaNDala, divyadhvani kA khiranA, puSpavRSTi kA honA, yakSa jAti ke devoM dvArA cauMsaTha camara DhoranA aura duMdubhivAditra bajanA ye ATha prAtihArya haiM / inakA varNana karake prabhu kA stavana karanA, guNoM kI mukhyatA se dravya stavana hai | jaba bhagavAn garbha meM Ate haiM taba devAMganAyeM utsava manAtI haiM, chappana kumArI deviyA~ mAtA kI sevA karatI haiM / ityAdi garbha kalyANa kA varNana, janma ke samaya indra bhagavAn ko meru para le jAkara eka hajAra ATha kalazoM se abhiSeka karate haiM / eka lAkha yojana pramANa airAvata hAthI ke battIsa mukha, eka-eka mukha meM ATha-ATha dA~ta, eka-eka dA~ta para eka-eka sarovara, eka-eka sarovara meM eka sau ATha kamala, eka eka kamala ke eka sau ATha patte, eka-eka patra para eka-eka devAMganA nRtya kara rahI haiM / indra tAMDava nRtya karatA hai Adi janma kalyANa kI zobhA kA kathana karake, tapa kalyANa
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 aMgapatta ke samaya indra racita pAlakI, devoM dvArA pAlakI uThAkara bhagavAn ko le jAnA, kezaloMca karanA, ratna piTAre meM rakhakara kezoM kA kSIra samudra meM kSepaNa karanA Adi tapa kalyANa kA varNana karake, kevalajJAna hone para indra ke dvArA samavazaraNa kI racanA, prabhu kA paramaudArika zarIra honA Adi ke dvArA jJAna kalyANa kA kathana karake prabhu kI stuti karanA paMca kalyANa ke Azrita dravya stavana hai / jinendra dIkSA vRkSoM ke dvArA bhagavAn kI stuti kI jAtI hai jaise vRSabhAdi tIrthaMkaroM ke kramazaH dIkSA vRkSa haiM-vaTa, saptacchada, zAla, sarala, priyaMgu, zirISa, nAgakezara, sAla pAkara, zrI vRkSa, teMduA, pATalA, jAmuna, pIpala, kaitha, nandIvRkSa, nAraMga vRkSa, Amra, azoka, campaka, vakala, vAzika, dhava, zAla ye caubIsa vRkSa haiM inakA Azraya lekara stuti kI jAtI hai vaha bhI dravya stavana hai / isa prakAra bhagavAn ke mAtA-pitA Adi kA kathana karake stavana kiyA jAtA hai vaha bhI dravya stavana hai / jisa nagara meM bhagavAn ne janma liyA hai ayodhyA Adi nagarI ko jisa sthAna para kevalajJAna huA hai, dIkSA grahaNa kI hai tathA mokSa prApta una sthAnoM kA kathana karake stuti karanA kSetra stavana hai / athavA tIrthaMkaroM ke garbhAvataraNa, janma, dIkSA, jJAna aura nirvANa kalyANoM se pavitra ayodhyA Adi nagara, siddhArtha Adi vana, kailAza, sammedazikhara Adi parvata kA jo stavana hai vaha kSetra stavana hai / tIrthaMkaroM ke garbhAvataraNa, janma, tapa, jJAna aura nirvANa kalyANakoM kI prazasta kriyAoM se pavitra kAla kA varNana tIrthaMkaroM kA kAla stavana hai / arthAt jisa samaya tIrthaGkaroM ke garbhAdika kriyAyeM huI haiM unakA stavana kAla stavana hai / kevalajJAnAdi asAdhAraNa guNoM ke dhArI, prabhu bhavyajIvoM ko apanI divyadhvani ke dvArA jIvAdi padArthoM ke svarUpa kA upadeza karate samaya dravya, guNa, paryAya kA vivecana karate haiM tathA jIva kI zuddha dazA aura azuddha dazA kA vibheda karake zuddha jIva ke svarUpa kA kathana karate haiM, ityAdi prabhu ke asAdhAraNa guNoM kA stavana karanA bhAva stavana hai / isa prakAra nAma, sthApanA dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke dvArA vItarAga 'prabhu ke zarIra Adi ke guNoM kA kathana jisameM vistArapUrvaka kiyA jAtA hai vaha stavana nAmaka prakIrNaka hai / || isa prakAra stavana prakIrNaka samApta huA ||
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra vandanA stavana kA kathana sA vaMdaNA jiNuttA vaMdijjaha jiNavarANamiNa ekkaM / cettacettAlayAdithaI ca davvAdibahubheyA // 16 // sA vandanA jinoktA vandyate jinavarANAM ekH| caityacaityAlayAdistutizca dravyAdibahubhedA // evaM vaMdaNA-evaM vNdnaa| jinendroM meM eka jinendra sambandhI tathA eka jinendra ke caitya vA caityAlaya kI stuti karanA, jinendra deva kathita vaMdanA hai| dravyAdi ke bheda se vandanA bahuta prakAra kI hai / / 16 / / vizeSArtha ratnatraya ke dhAraka yati, AcArya, upAdhyAya, pravartaka, vRddha sAdhu ke utkRSTa guNoM kA zraddhA sahita vinaya karanA vA eka jinadeva usake bimba Adi kA stavana karanA vandanA hai athavA RSabhAdi caturviMzati tIrthaMkara, bharatAdi kevali, AcArya evaM caityAlayAdikoM ke guNa-gaNa bheda ke Azrita zabda kalApoM se yukta guNoM kA manusmaraNa karake namaskAra karane ko vaMdanA kahate haiN|' vaha vandanA nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se chaha prakAra kI hai| caturviMzati tIrthaMkaroM meM kisI eka tIrthaMkara kA vA paMca parameSThI meM kisI eka pUjya parameSThI kA nAma uccAraNa karanA vA unake guNoM kI prazaMsA karanA nAma vandanA hai| __ kRtrima-akRtrima jina pratimAoM kI stuti vA namaskAra sthApanA vandanA hai| eka jinendra bhagavAn yA eka parameSThI ke zarIra ke varNa yA U~cAI kA Azraya lekara stavana vA namaskAra karanA dravya vandanA hai| jinendradeva ke kailAza, sammedazikharajI, giranAra, pAvApura, campApura Adi siddha kSetroM kA stavana karake namaskAra karanA kSetra vandanA hai| jisa kAla meM vItarAga prabhu ke janma Adi kalyANaka hue haiM usa kAla ke Azraya se stavana kara namaskAra karanA kAla vandanA hai| 1. gha. 8 ( 3.42)
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti 192 jinendra deva ke kevalajJAnAdi guNoM kA smaraNa karake stuti karate hue namaskAra karanA bhAva vandanA hai| mana, vacana aura kAya ke bheda se vandanA tIna prakAra kI hai| vandanA karane yogya gurujana vA paMca parameSThI Adi ke guNoM kA smaraNa karanA mano vandanA hai| vacana ke dvArA unake guNoM kA mahattva prakaTa karanA vacana vandanA hai| paMca parameSThI Adi pUjya puruSoM kI pradakSiNA karanA, kAya se namaskAra karanA kAya vandanA hai| tInoM saMdhyA meM deva, zAstra, guru kA vinaya karanA, stuti karanA, unako namaskAra karanA, kRtikarma ke samAna tIna Avartana Adi karanA vandanA vidhi hai| isa prakAra vandanA kA lakSaNa usake bhedoM kA kathana karane vAlA vandanA nAmaka prakIrNaka hai| // isa prakAra vandanA nAmaka prakIrNaka samApta huA / pratikramaNa kA kathana paDikamaNaM kayadosaNirAyaraNaM hodi taM ca sattavihaM / devasiyarAikkhiyaca umAsiyamevavacchariyaM // 17 // pratikramaNaM kRtadoSanirAkaraNaM bhavati tacca saptavidhaM / daivasikarAtrikapAkSikacAturmAsikasAMvatsarikaM // ijjAvahiyaM uttamaatyaM idi bharahakhettAdi / dussamakAlaM ca tahA chahasaMhaNaNa'DDhapurisamAsijja // 18 // IpithikaM uttamArthamiti bharatakSetrAdi / duHSamakAlaM ca tathA SaTsaMhananADhayapuruSamAzritya // davvAdibhedabhiNNaM satthaM avi tapparUvayaM taM (tu)| yadivaggehi sadAvi ya NAdavvaM dosapariharaNaM // 19 // dravyAdibhedabhinnaM zAstramapi tatprarUpakaM tattu / yativargaH sadApi ca jJAtavyaM doSapariharaNaM // idi paDikkamaNaM-iti pratikramaNaM / kiye hue doSoM kA nirAkaraNa karanA pratikramaNa hai| athavA jisase
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 193 atIta doSoM kA nirAkaraNa kiyA jAtA hai vaha pratikramaNa hai| usa pratikramaNa ke devasika, rAtrika, pAkSika, caturmAsika, sAMvatsarika, IryApathika aura uttamAthaM ye sAta bheda haiM / / 17 // isa prakAra bharatAdi kSetra, paMcama kAla, chaha saMhanana Adi se puruSoM kA Azraya lekara dravyAdi ke bheda se pratikramaNa kA jo zAstra meM prarUpaNa hai| una pratikramaNoM kA apane doSoM kA parihAra karane ke lie yativargoM ko pratidina karanA cAhiye / pratikramaNa pratipAdaka zAstroM ko bhI dravyAdika bheda se jAnanA cAhie / / 18-19 / / vizeSArtha saMdhyAkAla ke samaya zAstroktavidhi se, sAmAyika daNDaka ( cattAri maMgala Adi ) tathA 'tthossAmi' Adi par3hakara siddha bhakti, pratikramaNa bhakti, daNDaka, niSThita karaNa, vIra bhakti, caturviMzati tIrthaMkara bhakti ke prArambha meM kAyotsarga karake pratikramaNa kiyA jAtA hai, vaha devasika pratikramaNa hai / isI prakAra prAtaHkAla ke samaya pratikramaNa karate haiM vaha rAtri pratikramaNa hai parantu daivasika pratikramaNa meM saMdhyAkAla ke samaya niSThita karaNavIrabhakti meM 108 zvAsocchvAsa meM kAyotsarga kiyA jAtA hai aura rAtrika pratikramaNa meM caupana ( 54 ) zvAsocchvAsa meM kAyotsarga karate haiM / catarmAsika pratikramaNa-kArtika, phAlguna aura ASAr3ha kI zakla caturdazI ke dina hotA hai / siddha bhakti, Adi bhakti pATha hotA hai| vIrabhakti ke prArambha meM cAturmAsika pratikramaNa ke cAra sau zvAsocchvAsa meM kAyotsarga kiyA jAtA hai| pAkSika pratikramaNa caturdazI ke dina kiyA jAtA hai isameM daNDaka pATha 'tthossAmi' Adi kA kathana pUrvaka siddhabhakti Adi kA pATha cAturmAsika ke samAna hI hai vahI pratikramaNa hai| kevala "cAturmAsika" ke sthAna para pAkSika kA uccAraNa karate haiM aura isake kAyotsarga meM tIna sau zvAsocchvAsa hote haiN| vArSika pratikramaNa ASAr3ha ke anta meM hotA hai, isameM bhI pratikramaNa cAturmAsika ke samAna hI hai parantu isameM pAMca sau zvAsocchvAsa meM kAyotsarga hotA hai| -- malamUtra tyAga karane para, eka gA~va se dUsare gA~va meM pahuMcane para,
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti 194 AhAra karane ke bAda jo pratikramaNa kiyA jAtA hai vaha Ipithika pratikramaNa hai| isameM mala-mUtra Adi ke doSoM kA nivAraNa karane ke lie paccIsa zvAsocchvAsa meM kAyotsarga kiyA jAtA hai| dIkSA samaya se lekara saMnyAsa grahaNa karane ke sayama taka lage hue doSoM kA nirAkaraNa karane ke lie sarva doSoM kA nizchala bhAvoM se guru ke samakSa nivedana karake sallekhanA grahaNa karanA uttamArtha pratikramaNa hai athavA uttamArtha ( uttama padArtha saccidAnanda svarUpa kAraNa samayasAra AtmA meM sthita munivara karmoM kA ghAta karate haiM ataH dhyAna hI uttamArtha pratikramaNa hai| nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA pratikramaNa chaha prakAra kA hai| pApa ke kAraNabhUta nAma ke uccAraNa karane para pApa pariNAmoM kI nivRtti ke lie pratikramaNa karanA nAma pratikramaNa hai| sarAgI devoM kI sthApanA mulaka pariNAmoM se nivRtti hone ko sthApanA pratikramaNa kahate haiM athavA AptabhAsa, kudeva Adi kI pratimAoM ko namaskAra, pUjA Adi karane kA tyAga karanA sthApanA pratikramaNa hai| ___ udgAmAdi doSa yukta AhAra, vasatikA, upakaraNa Adi kA tyAga karanA dravya pratikramaNa hai athavA AlocanA, nindA, garhA rahita kevala pratikramaNa zabdoM kA uccAraNa karanA dravya pratikramaNa hai| pAnI, kIcar3a Adi sacitta dravyoM se yukta kSetra kA parityAga karanA vA kSetra sambandhI koI doSa utpanna hue doSoM kA nirAkaraNa karane ke lie pratikramaNa karanA kSetra pratikramaNa kahalAtA hai / rAtri, tInoM saMdhyA kAla tathA Avazyaka kriyA kAla meM gamanAgamana karane kA tyAga karanA kAla pratikramaNa hai| Artta-raudra dhyAna vA rAga-dveSa rUpa pariNAmoM kA tyAga karanA bhAva pratikramaNa hai athavA AlocanA, nindA, gardA se yukta hokara punaH doSa na lagAnA bhAva pratikramaNa hai| athavA mana, vacana, kAya ke bheda se pratikramaNa tIna prakAra kA hai kRta aparAdhoM kA mana se tyAga karanA manaH ( mAnasika ) pratikramaNa hai| hAya maiMne yaha duSkRta kiyA hai, pApa meM pravRtti kI hai aisA mAnasika
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 195 pazcAttApa ke sAtha pratikramaNa daNDakoM kA uccAraNa karanA vAcanika pratikramaNa hai| zarIra ke dvArA duSkRtyoM kA AcaraNa nahIM karanA kAyika pratikramaNa hai| kisa kSetra ke manuSya ke, kisa kAla manuSya ko, kisa saMhanana vAle manuSya ko kisa prakAra kA pratikramaNa karanA cAhiye / isakA kathana pratikramaNa prakIrNa meM kiyA gayA hai jaise videha kSetra ke mAnava doSa lagane para hI pratikramaNa karate haiM parantu bharata kSetra ke AdinAtha aura mahAvIra prabhu ke samaya ke munigaNoM ko doSa lagane yA nahIM lagane para bhI pratikramaNa karanA caahiye| ___ arthAt RSabhadeva aura mahAvIra prabhu ke ziSya ina saba pratikramaNoM ko svapnAdi doSa se utpanna hue aparAdha ko prApta hone para vA doSoM ke nahIM hone para bhI pratikramaNa ke sAre daNDakoM kA uccAraNa karate haiM kyoMki Adi aura antima tIrthaMkara ke ziSya caMcala evaM mandabuddhi vAle hote haiM ataH unakI devasika, rAtrika Adi pratikramaNoM meM sarva daNDakoM kA uccAraNa karane kA vidhAna hai kyoMki kisI daNDaka meM mana sthira ho jAne se bhAva nirmala ho sakate haiN| parantu zeSa bAIsa tIrthaMkaroM ke ziSya doSa hone para hI pratikramaNa karate haiM kyoMki madhyama tIrthaMkaroM ke ziSya smaraNa zakti vAle, sthira cittavAle aura parokSapUrvaka kArya karane vAle hote haiM, ataH doSa lagane para pratikramaNa karake doSoM kA nirAkaraNa karate haiM / _pratikramaNa, pratisaraNa, pariharaNa, dhAraNA, nivRtti, nindA, gardA aura zuddhi ye ATha savikalpa avasthA meM Atma zuddhi ke kAraNa haiM, amRta kuMbha haiM / ___ apane doSoM kA nirAkaraNa karane ke lie daNDakoM kA pATha karanA dravya pratikramaNa hai| ___ guNoM meM pravRtti karanA pratisaraNa yA sAraNA hai / doSoM se nivRtta hone ko pariharaNa yA hAraNa kahate haiN| citta ke sthira karane ko dhAraNa kahate haiN| citta ke anyatra jAne para use vahA~ se lauTAne ko nivRtti kahate haiM / guru ke samakSa pazcAttApapUrvaka doSoM kA kathana karanA gardA hai aura apane 1. mUla ArAdhanA, gA0 618 / 2. mUlAcAra, gA0 629 /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti mana meM hI pazcAtApa karate rahanA nindA hai| prAyazcitta Adi ke dvArA Atma vizuddhi karanA zuddhi hai| ___ ina ATha prakAra ke bhAvoM se nindA, gahare aura AlocanA meM tatpara sAdhu kA pratikramaNa karmoM kA ghAtaka bhAva pratikramaNa hotA hai / zeSa dravya pratikramaNa hai / pratikramaNa, pratisaraNa Adi se yukta hokara ina pratikramaNa daNDakoM ko par3hatA hai, sunatA hai unake mahAn karmoM kI nirjarA hotI hai / ____ isa prakAra pratikramaNa karane ko vidhi, pratikramaNa karane yogya vastu, pratikramaNa karane vAlA Adi kA vistArapUrvaka jisameM kathana hai ki vaha pratikramaNa prakIrNaka hai| // iti pratikramaNa prakIrNaka samApta // vainayika prakIrNaka kA kathana veNaiyaM NAdavvaM paMcaviho NANadaMsaNANaM ca / cArittatavuvacAraha viNao jattha paruvijjai // 20 // vainayikaM jJAtavyaM paMcavidhaM jnyaandrshnyoshc| cAritratapaupacArANAM vinayaH yatra prarUpyate // jisa prakIrNaka (zAstra ) meM jJAna vinaya, darzana vinaya, cAritra vinaya, tapa vinaya aura upacAra vinaya ke bheda se pA~ca prakAra ke vinaya kA kathana kiyA jAtA hai vaha vainayika prakIrNaka hai // 20 // vizeSArtha guNI puruSoM meM Adara karanA vinaya hai athavA jisase karmamala naSTa kiyA jAtA hai vaha vinaya hai| laukika aura alaukika ke bheda se vinaya do prakAra kA hai| lokAnuvRtti vinaya, arthanimittaka vinaya, kAmataMtra vinaya aura bhaya vinaya ye cAra laukika vinaya haiN| ___ laukika kArya ke lie laukika janoM kA vinaya karanA, unake anukUla AcaraNa karanA lokAnuvRtti vinaya hai athavA ghara para Aye pAhune kA satkAra karanA, usako Asana denA, bhojana karAnA, vacanoM se stuti karanA laukika vinaya hai| __ artha ( dhana ) nimitta rAjA, maMtrI Adi ko hAtha jor3anA namaskAra karanA arthanimittaka vinaya hai|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 197 kAma puruSArtha ke nimitta strI puruSa Adi kA anunaya-vinaya karanA kAmataMtra vinaya hai / kisI se bhayabhIta hokara namaskAra Adi karanA bhaya vinaya hai / yahA~ laukika vinaya se prayojana nahIM hai / mokSa ke sAdhana bhUta samyagdarzana, samyagjJAna Adi kA tathA unake sAdhaka guru Adi kA satkAra karanA, kaSAya aura indriyoM kA nigraha karanA mokSa vinaya hai / nizcaya aura vyavahAra ke bheda se mokSa vinaya do prakAra kA hai / svakIya nizcaya ratnatraya kI zuddhi nizcaya vinaya hai aura usake AdhArabhUta puruSoM ( AcArya Adi ) ke prati bhakti pariNAma vyavahAra vinaya hai / athavA darzana vinaya, jJAna vinaya, tapa vinaya, cAritra vinaya aura upacAra vinaya ke bheda se mokSa vinaya pA~ca prakAra vA cAra prakAra kA hai / grantha zuddha - jinendra kathita zAstroM ke akSara zuddha par3hanA / artha zuddhaakSara vAcya artha zuddha par3hanA / ubhaya zuddha - akSara aura artha donoM zuddha par3hanA / kAla zuddha - svAdhyAya kAla meM hI zAstroM kA paThana karanA / vinaya - hAtha dhokara zAstra ko namaskAra karake tathA zrutabhakti evaM AcAryabhakti par3hakara zAstra par3hanA / upadhAna - zAstra ke artha ko grahaNa karate huye par3hanA / bahumAna - bahuta bhakti karake par3hanA | aniva - jisake pAsa granthoM kA adhyayana kiyA hai usakA nAma nahIM chipAnA yaha jJAna ke 8 (ATha) vinaya haiM / vA jJAna ke ye ATha aMga haiM / 3 Alasya rahita hokara, zuddha citta se dezakAlAdi zuddhi ke anusAra uparokta kathita samyagjJAna ke ATha aMga sahita yathAzakti mokSa kI prApti ke lie jinendropadiSTa tattvoM kA gRhaNa, abhyAsa, paThana, smaraNa, cintana karanA jJAnavinaya hai / jinendra kathita tattva meM zaMkA nahIM karanA, niHzaMkita tattva hai / sAMsArika bhogoM kI vAMchA nahIM karanA niSkAMkSita hai / jinadharma tathA dharmAtmAoM se glAni nahIM karanA nijugupsA hai / tattva, kutattva, heyopAdeya kA vicAra karake kArya karanA vA kuguru, kudeva kI prazaMsA, stuti, sarakAra Adi nahIM karanA amUDhadRSTitva hai / 1. tattvArthasUtra a0 navama-- sUtra 23 / 2. bhagavatI ArAdhanA, gA0 113 / 3. puruSArtha siddhayupAya, zloka 36 /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatta dharmAtmAoM ke doSoM ko pragaTa nahIM karanA upagUhana aMga hai / 198 sanmArga se cyuta hote hue nija aura para ke upadeza dekara yA tattva cintana kara pariNAmoM ko karaNa aMga hai / pariNAmoM ko tattva kA sthira karanA sthiti janaprati dharmAtmA meM aura dharmAtmAoM ke prati nitya anurAga rakhanA vAtsalya hai / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ke dvArA apanI AtmA ko ujjvala karanA tathA dAna, tapa, pUjA, vidyAoM ke atizaya Adi ke dvArA jinadharma kA udyota karanA, prabhAvanA aMga hai / ina samyagdarzana ke ATha aMgoM (guNoM ) ko dhAraNa karanA tathA sAmAyika Adi se lekara lokabindusAra paryanta zAstrarUpI samudra meM jaisA upadeza diyA hai usakA usI rUpa zraddhAna karanA, jinendra ke vacanoM meM saMzaya nahIM karanA, darzana vinaya hai athavA jinadharma ke avarNavAda ko dUra karanA jinadharma kI AsAdanA nahIM karanA darzana vinaya hai / samyagjJAnI aura samyagdRSTi puruSoM ke pA~ca prakAra ke duzcara cAritroM kA varNana sunakara romAJca Adi ke dvArA antarbhakti pragaTa karanA, mastaka para aMjuli rakhakara praNAma karanA Adi kriyAoM ke dvArA cAritravantoM kA Adara karanA aura bhAvapUrvaka samyakcAritra kA nirdoSa anuSThAna karanA cAritra vinaya hai / tapa kA tathA tapasviyoM kA Adara karanA, tapo'nuSThAna meM anurAga rakhanA, tapasviyoM kI avahelanA nahIM karanA tapo vinaya hai / jisa prakAra sevaka rAjA kI AjJAnusAra calatA hai usI prakAra guru kI AjJAnusAra calanA upacAra vinaya hai / upacAra vinaya pratyakSa aura parokSa ke bheda se do prakAra kA hai / kAyika, vAcanika aura mAnasika ke bheda se vaha tIna prakAra kA hai| AcArya guru Adi ke samakSa Ane para uThakara khar3e honA, unake pIchepIche calanA, kAyotsargAdi kRtikarma karanA, aMjuli jor3anA, unake upakaraNa Adi rakhanA, unake hAtha-paira dabAnA Adi pratyakSa kAyika upacAra vinaya hai / parokSa meM unako hAtha jor3akara namaskAra karanA parokSa kAyika upacAra vinaya hai / pratyakSa meM vacana se unakI stuti karanA, namra bhAva se madhura
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 199 vArtAlApa karanA unake ratnatraya kI kuzala pUchanA pratyakSa vAcanika upacAra vinaya hai| parokSa meM vacana ke dvArA unake guNoM kA smaraNa karanA, unakI AjJAnusAra calanA parokSa vAcanika vinaya hai| pratyakSa meM mAnasika anurAga pragaTa karanA pratyakSa mAnasika vinaya hai aura parokSa meM unake prati AMtarika anurAga honA unakI AjJA kA pAlana karanA parokSa mAnasika upacAra vinaya hai| viNayo sAsaNadhammo viNao saMsAratArao vinno| mokkhapaho vi ya viNao kAyavvo sammadiTThINaM // 21 // vinayaH zAsanadharmaH vinayaH saMsAratArakaH vinyH| mokSapatho'pi ca vinayaH kartavyaH samyagdRSTibhiH // viNao gado-vinayo gtH| vinaya kA phala-vinaya jainazAsana kA dharma hai, vinaya hI saMsAra se pAra karane vAlA hai, saMsAra tAraka hai| mokSa mahala meM praveza vinaya ke dvArA hI hotA hai ataH vinaya mokSa kA dvAra hai / ataH samyagdRSTi jIvoM ko pA~ca prakAra ke mokSa sambandhI vinaya ko nirantara karanA cAhie // 21 // vizeSArtha mokSAbhilASiyoM ko jJAna kI prApti aura samyagdarzanajJAnacAritra aura tapa ko nirmala karane ke lie vinayazIla bananA cAhiye / isa prakAra pA~ca prakAra kA vinaya, vinaya kA phala Adi kA kathana jisameM hai vaha vainayika prakIrNaka hai| kRtikarma prakIrNaka kathana kidikammaM jiNavayaNadhammajiNAlayANa cettassa / paMcagurUNaM gavahA vaMdaNahetuM parUvedi // 22 // kRtikarma jinavacanadharmajinAlayAnAM caityasya / paMcagurUNAM navadhA ... vandanAhetu prarUpayati // sAdhoNatiyapadikSaNatiyaNadicausarasuvArasAvatte / NiccaNimittAkiriyAvihiM ca vattosa dosaharaM // 23 //
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 aMgapaNNatti svaadhiintrikpraadkssinnytrintictuHshirodvaadshaavrtaaH| nityanaimittikakriyAvidhiM ca dvAtriMzaddoSaharaM // idi kidikammaM-iti kRtikrm| paMca parameSThI ( arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sarvasAdhu ) jinavacana ( zAstra) jinadharma, jinAlaya aura jina pratimA ina nava devatAoM kI vandanA nimitta, AtmAdhInatA, tIna pradakSiNA, tInavAra nati, cAra zironati, bAraha Avartana Adi, nitya naimittika kriyAoM kI vidhi kA battIsa doSa TAlakara kRtikarma ( vandanA ) karane kA prarUpaNa karane vAlA kRtikarma prakIrNaka kahalAtA hai // 22-23 / / vizeSArtha cAritra sampanna muni kA apane guru, apane jyeSTha muni ( bar3e muni ) deva-zAstra kA vinaya karanA, usakI zuzruSA karanA isako kRtikarma kahate haiN|' ___ jisase ATha prakAra ke karmoM kA chedana ho vaha kRtikarma hai| isa kRtikarma se puNya kA saMcaya hotA hai ataH isako "citi" krama bho kahate haiM / isa kRtikarma ke dvArA mahApuruSoM kA vinaya kiyA jAtA hai ataH isako vinayakarma bhI kahate haiN| tathA isase jala, candana Adi se pUjA kI jAtI hai ataH isako pUjA karma bhI kahate haiM / ___ isa kRtikarma ke nau adhikAra hote haiM-(1) yaha kriyA karma kauna kareM, (2) kisakA karanA, (3) kisa vidhi se karanA, (4) kRtikarma kI vidhi kisa avasthA meM karanA, (5) kitanI bAra karanA, (6) kitanI avanatiyoM se karanA, (7) kitanI bAra mastaka meM hAtha rakhakara karanA, (8) kitanI Avartana se karanA aura (9) kitane doSa rahita karanA cAhie / ityAdika kA kathana hai| (1) kRtikarma karane vAle kA lakSaNa :-jo paMca mahAvratadhArI haiM, dharma meM utsAha rakhane vAle haiM, nirmAnI haiM aura saMvara nirjarA ke icchuka haiM aise munigaNa, paMcama guNasthAnavatI dezasaMyamI aura aviratasamyagdRSTi kRtikarma karate haiM arthAt vAstavika meM parISaha jayI, zAnta pariNAmI, jinasUtra vizArada, gurujanoM kA bhakta priya bhASI, saMyamI, dezasaMyamI aura avirata-samyagdRSTi ho deva vandanA ( kRtikarma ) karane ke adhikArI haiN|' 1. bha0 A0 TI0/421/614 3. mUlA0 A0-40/5-4-31/ 2. ma0 A0/575
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 (2) kRtikarma kisako kareM arthAt kRtikarma ke ArAdhyadeva arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sarvasAdhu inake pratibimba, (caitya ) caityAlaya ( jina mandira ) jina vacana ( jinazAstra) aura jinadharma ye natra deva kRtikarma ( vandanA ) karane yogya haiM / arthAt inakA kRtikarma ( vandanA ) karanI cAhiye / (3) kRtikarma kI vidhi - sarva prathama kRtikarma karane ke lie AtmAdhInatA honA paramAvazyaka hai kyoMki parAdhInatA se kRtikarma karane se phala kI prApti nahIM hotI / vandanA karate samaya guru, jina jinAlaya kI pradakSiNA karake namaskAra karanA pradakSiNA hai | pradakSiNA aura namaskAra Adi ko tIna bAra karanA trikRtvA hai athavA eka hI dina meM jina guru aura RSiyoM kI vandanA tIna bAra kI jAtI hai isalie trikRtvA kahate haiM / bhUmi para baiThakara tIna bAra kiyA jAtA hai ataH isako niti kahate haiM vaha isa prakAra hai - zuddha mana hokara, paira hAtha dhokara aura jinendra bhagavAn ke darzana se pulakita vadana hokara, jinendra bhagavAn ke sanmukha baiThanA yaha prathama avanati hai / tadanantara uThakara jinendra Adi kI stuti karake baiThanA dUsarI avanati hai / tadantara sAmAyika daNDaka ke dvArA AtmazuddhipUrvaka, kaSAya sahita zarIra ke mamatva kA tyAga karake, jinendra deva ke anantaguNoM kA dhyAna karake caturviMzati tIrthaGkaroM kI vandanA karake tathA caitya - caityAlaya evaM guruoM kA stuti karake bhUmi para baiThanA tRtIya avanati hai / kRtikarma meM cAra zironati aura bAraha Avartta hote haiM - vaha isa prakAra haiM - sarva prathama "atha pUrvAhna devavandanAkriyAyAM caityabhakti kAyotsargaM karomyaham' isa prakAra kriyA vijJApana pUrvaka ' Namo arihaMtANaM' Adi ko lekara sAmAyika daNDaka ke prArambha meM tIna Avarta aura eka bAra zironati ( zira kA namana) kare / isa prakAra sAmAyika daNDaka kI samApti meM tIna Avarta aura eka zironati karake kAyotsarga karanA, kAyotsarga ko samApta kara "tthossAmi" ke prArambha meM tIna Avartta aura eka zironati karanA, punaH "tthossAmi " pATha kI samApti aura caityabhakti Adi ke prArambha meM tIna Avartana aura eka zironati karanA cAhiye / isa prakAra eka kRtikarma meM bAraha Avartana, cAra zironati, tIna nati aura tI pradakSiNA hotI haiM /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 aMgapaNNatti ___ yaha kRtikarma, nitya aura nimitta ke bheda se do prakAra ke haiN| pratidina svAdhyAya, pratikramaNa, deva vandanA Adi kriyAoM meM jo kRtikarma (kriyAkarma) kiyA jAtA hai vaha nitya kriyAkarma hai| pratidina hone vAle 28 kAyotsarga meM hone vAlI kRtikrama isa prakAra haiM pUrvAla, aparAla, pUrva rAtri aura apararAtri ye cAra svAdhyAya kAla haiN| svAdhyAya ke prArambha meM laghu zrutabhakti, lagha AcAryabhakti par3hane ke lie prArambha meM sAmAyika daNDaka aura tthossAmi par3hanA ye do kRtikarma haiM / svAdhyAya kI samApti meM laghu zrutabhakti par3hanA, isa prakAra eka belA kI svAdhyAya meM tIna kRtikarma hote haiN| ataH cAra svAdhyAya ke bAraha kRtikarma hote haiN| __ daivasika aura rAtrika pratikramaNa meM cAra bAra kRtikarma hotA hai jisakA varNana pratikramaNa meM kiyA hai arthAt siddhabhakti, pratikramaNa bhakti, niSThita karaNa, vIrabhakti aura caturviMzati tIrthaGkarabhakti inake cAra kRtikarma haiN| trikAla vandanA ke chaha kRtikarma hote haiM arthAt caityabhakti aura paMcaguru bhakti sambandhI do kRtikarma (kAyotsarga) hote haiN| tIna bAra vandanA ke chaha kRtikarma haiN| rAtri yoga niSThApana kA prAtaHkAla aura rAtri yoga pratiSThApana saMdhyAkAla ke samaya yogabhakti par3hate prArambha meM kRtikarma karanA-ye do kRtikarma haiM / isa prakAra ATha kRtikarma pratikramaNa ke, bAraha svAdhyAya ke, chaha vandanA ke aura do yoga niSThApana pratiSThApana ke hote haiN| isa prakAra pratidina ke aTThAIsa kAyotsarga ke kRtikarma nizcita haiN| pratyAkhyAna niSThApana (AhAra karane jAte samaya) kriyA meM siddhabhakti, pratyAkhyAna pratiSThApana (AhAra kara lene ke bAda) kriyA meM siddhabhakti, upavAsa pratyAkhyAna meM svayaM kare to siddhabhakti aura AcArya ke samakSa meM siddhabhakti aura yogabhakti par3hakara upavAsa grahaNa kiyA jAtA hai| isa samaya kRtikarma karanA ye saba nitya kriyAoM ke kRtikarma haiM tathA AcArya vandanA meM laghu siddhabhakti, zrutabhakti aura AcAryabhakti kRtikarma pUrvaka hotI hai yaha bhI nitya kriyA hai|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 203 naimittika kriyAoM kI apekSA bahuta pUrva ( chaha mahIne ke bAda punaH pratimA kA darzana karanA ) vA prathama bAra darzana kiyA hai vaha apUrva caitya kahalAtA hai usa apUrva caitya kI vandanA kriyA meM tathA aSTamI kriyA meM, pAkSika pratikramaNa kriyA meM, apUrva caitya vandanA kA yoga hone para siddhabhakti, cAritrabhakti, caityabhakti, paMcagurubhakti aura anta meM zAntibhakti kRtikarma pUrvaka karanA caahiye| ___ abhiSeka vandanA meM siddhabhakti, caityabhakti, paMca gurubhakti aura zAntipUrvaka kRtikarma hotI hai| aSTamI kriyA meM, siddhabhakti, zrutabhakti, sAlocanA cAritrabhakti tathA zAntibhakti kA paThana kRtikarma pUrvaka karanA cAhiye / caturdazI kriyA meM siddhabhakti, caityabhakti, zrutabhakti, paMcaguru bhakti aura zAntibhakti hotI hai| ___pAkSika, cAturmAsika aura vArSika pratikramaNa meM siddhabhakti tathA cAritra pratikramaNa ke sAtha cAritra caturviMzati tIrthakara bhakti, cAritra AlocanA, gurubhakti, laghu AcArya bhakti karanA cAhie / ziSyoM ke dvArA AcArya bhakti bolakara AcArya vandanA karanI caahie| AcArya sahita sArA saMgha siddha bhakti, AlocanA sahita cAritra bhakti, kevala AcArya laghu siddhabhakti, laghu yogabhakti par3hakara "icchAmi cArittAyAro" ityAdi pAThoM kA uccAraNa karake bhagavAn ke samakSa (jina bimba samakSa) apane doSoM kI AlocanA karake prAyazcitta grahaNa kara tIna bAra (paMca mahAvrata Adi kA) uccAraNa karake bhagavAn ke prati gurubhakti, AcArya sahita sarva saMgha laghu siddha yogabhakti par3hakara prAyazcitta grahaNa kara ziSyagaNa AcArya bhakti ke dvArA AcArya vandanA kreN| tadanantara gaNadhara valaya, pratikramaNa daNDaka, vIra bhakti, zAntijina kIrtana sahita caturviMzati jinastavana, cAritrAlocanA yukta AcArya bhakti, bRhad AlocanA yukta madhya AcAryabhakti, laghu AlocanA yukta laghu AcAryabhakti aura anta meM samAdhibhakti pddh'eN| aSTAhnika kriyA meM siddhabhakti, nandIzvarabhakti, caityabhakti, paMcagurubhakti aura zAntibhakti par3hanA cAhie / varSAyoga dhAraNa (pratiSThApana) kiyA meM tathA niSThApana kriyA meM siddhabhakti, yogabhakti, 'yAvaMti jina caityAyatanAni' Adi caityabhakti, svayaMbhU stotra kI do-do tIrthaGkara stuti, cAra dizAoM meM cAra bAra karanA
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 aMgapaNNatti tathA anta meM paMca garubhakti aura zAntibhakti par3hanA caahie| isa prakAra jitanI bhI nitya-naimitta kriyAoM meM bhakti kA kathana hai unakA prArambha kRtikarma pUrvaka honA caahie| jaise svAdhyAya prArambha karanA hai to "atha apararAtrisvAdhyAyapratiSThApanakriyAyAM pUrvAcAryAnukrameNa sakalakarmakSayArthabhAvapUjAvandanA stavasametaM zrI zrutabhakti kAyotsarga karomyaha" aisI pratijJA karake bhUmi sparza karate hue namaskAra kareM, pazcAt tIna Avartana aura eka zironati karake, Namo arihaMtANaM.............""ityAdi sAmAyika daNDaka par3hakara anta meM tIna Avarta aura eka zironati karake sattAIsa ucchvAsapUrvaka kAyotsarga kareM / pazcAt bhUmi sparzAtmaka namaskAra karake tIna Avarta aura eka zironati kreN| tatpazcAt "tthossAmi" ityAdi caturviMzati stavana pddh'eN| stavana samApta hone para tIna Avarta eka zironati karake laghu zrutabhakti pddh'eN| tadanantara "atha apararAtrisvAdhyAyapratiSThApanakriyAyAM pUrvAcaryAnukrameNa sakalakarmakSayArthabhAvapUjAstavasametaM zrI AcAryabhakti kAyotsarga karomyahaM" aisI pratijJA karake pUrvavat, tIna Avarta, eka zironati karake kAyotsarga / punaH tthossAmi ityAdi ke prArambha meM tIna Avarta, eka zironati aura stuti ke anta meM tIna Avarta aura eka ziranati kare, AcArya bhakti par3he aura tadanantara svAdhyAya prArambha kre| isa prakAra pratyeka kriyA kI bhakti pATha ko kRtikarma / tIna Avarta eka zironati Adi karake kAyotsarga kare aura punaH Avarta kRtikarma karanA caahie| ___ zAstra meM kAyotsarga aura kRtikarma (vandanA) ke battIsa-battIsa doSa kahe haiN| una doSoM ko TAlakara kRtikarma aura kAyotsarga karanA cAhie / ve battIsa doSa nimna prakAra haiM anAhata doSa-Adara bhAva se rahita hokara vandanA karanA / stabdha doSa-jAti Adi ATha prakAra ke madoM se yukta hokara vandanA krnaa| praviSTa doSa-arihaMta Adi parameSThiyoM ke ati nikaTa baiThakara vandanA karanA jisase unakI AsAdanA ho| parapIr3ita doSa-apane hAthoM se ghuTanoM kA sparza karate hue vandanA krnaa| dolAyita doSa-jhUlane ke samAna apane zarIra ko hilAte hue vandanA karanA vA vandanA tathA vandanA ke phala meM saMzaya honaa|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 205 aMkuzita doSa-apane mastaka para aMkuza kI taraha a~gUThA rakhakara vandanA krnaa| ___ kacchaparigita doSa-vandanA karate samaya baiThe-baiThe kachue ke samAna sarakanA va kaTi bhAga ko idhara-udhara krnaa| ___ matsyodvarta doSa-macchalI ke samAna eka pArzva se kaTi bhAga ko ucakA kara vandanA krnaa| manoduSTa doSa-guru Adi para krodha karake duSTa manobhAva se vandanA krnaa| vedikAbaddha doSa-vedI ke AkAra meM donoM hAthoM se bAyeM aura dAyeM stana pradezoM ko dabAte hue vandanA karanA, athavA doSoM hAthoM se donoM ghuTanoM ko bA~dhate hue vandanA krnaa| bhaya doSa-maraNa bhaya, vedanA bhaya, ihaloka bhaya, paraloka bhaya, akasmAt bhaya, anagupta bhaya aura anarakSa bhaya, ina bhayoM se bhayabhIta hokara vandanA krnaa| vibhyatA doSa-AcArya deva ke bhaya se kRtikarma krnaa| Rddhigaurava doSa-merA kRtikarma dekhakara cAra prakAra ke munigaNoM kA saMgha merA bhakta ho jAyegA, aisI bhAvanA rakhakara vandanA krnaa| gaurava doSa-apane mAhAtmya kI bhAvanA rakhakara ( isa prakAra vandanA karane se merI khyAti hogI aisI bhAvanA kara ) kRtikarma karanA / ......''doSa-gurU Adi se chipakara deva vandanA krnaa| pratinI doSa-gurU kI AjJA kI avahelanA kara usake pratikUla vRtti rakhakara unakI AjJA na mAnakara deva vandanA krnaa| praduSTa doSa-kisI ke sAtha kalaha ho jAne para unase kSamA yAcanA na karake yA svayaM usako kSamA na karake deva vandanA krnaa| tajita doSa-svayaM kisI ko tarjanA karate hue athavA AcArya ke dvArA tajita ( AcArya ke DA~Tane para ) hokara deva vandanA krnaa| zabda doSa-vArtAlApa karate hue kRtikarma karanA vA prapaMca meM vandanA krnaa| lipta doSa-dUsaroM kA upahAsa Adi karake yA vacanoM ke dvArA AcArya Adi kA tiraskAra karake deva vandanA krnaa| kuMcita doSa-saMkucita hAthoM se sira kA sparza karate hue vandanA
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 aMgapaNNatti karanA athavA donoM ghuTanoM ke bIca meM sira rakhakara, saMkucita hokara vandanA krnaa| duSTa doSa-dizA kI ora dekhate hue vandanA karanA / adRSTa doSa-guru ke A~khoM se ojhala hokara yA picchikA se bhUmi ko pramArjana na karake vandanA karanA / saMghakara mocana doSa-saMgha kA kara cukAnA mAnakara vandanA krnaa| anAlabdha doSa-kamaNDalu Adi upakaraNa ke lAbha kI icchA se Avazyaka kriyA krnaa| Alabdha doSa-picchikA Adi upakaraNa ke lAbha ho jAne para kRtikarma krnaa| hona doSa-zAstrokta vidhi se daNDaka Adi bolakara kAla ke anusAra kRtikarma nahIM karanA / uttara cUlikA doSa-vandanA karane meM thor3A samaya lagAnA, AlocanA Adi cUlikA ke uccAraNa karane meM adhika samaya lgaanaa| mUka doSa-gaMge ke samAna mukha ke bhItara-bhItara pATha karanA athavA vaMdanA karate samaya huMkAra karanA, aMgulI Adi se saMketa krnaa| dadura doSa--itanA jora se pATha karanA jisase dUsare kI AvAja kA AcchAdana ho jAya athavA spaSTa AvAja na ho aisI vaMdanA krnaa| sulalita doSa-vaMdanA karate samaya pATha ko gAkara paMcama svara se pddh'naa| isa prakAra kRtikarma ke battIsa doSa kA kathana kiyA hai| pratyeka nimitta-naimittika kriyAoM meM kRtikarma ke sAtha kAyotsarga kiyA jAtA hai usake bhI battIsa doSa haiM ataH kAyotsarga kA svarUpa tathA usake doSoM kA kathana karate haiM kAyAdi paradravyoM meM sthira bhAva ko chor3akara AtmA kA cintana karanA, kAya sambandhI kriyAoM ko chor3a denA kAyotsarga hai| khaDgAsana yA padmAsana se baiThakara zarIra ke mamatva ko chor3akara Atma cintana karanA kAyotsarga hai / parimita kAlIna aura aparimita kAla ke bheda se kAyotsarga do prakAra kA hai| nitya-naimittika kriyAoM ke samaya jo paccIsa-sattAIsa, eka sau ATha,
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 207 tIna sau, cAra sau, pAMca sau Adi zvAsocchvAsa meM jo kAyotsarga kiyA jAtA hai vaha parimita evaM nizcita kAlIna kAyotsarga hai| jaise-malamUtra karake Ane para paccIsa zvAsocchvAsa meM kAyotsarga kiyA jAtA hai / AhAra karane jAte samaya pratyAkhyAna ke niSThApana meM aura AhAra karake Ane ke bAda pratyAkhyAna pratiSThApana kriyA meM sattAIsa zvAsocchavAsa meM kAyotsarga kiyA jAtA hai| isI prakAra dhIra vIra mahAmuni karmoM kI nirjarA karane ke lie grAmAntara se Ane ke bAda devasika, rAtrika, pAkSika, cAturmAsika, vArSika, uttamArtha pratikramaNoM meM nitya-naimittika kriyAoM meM kiyA gayA kAyotsarga parimita kAlIna hai aura bAhubalI Adi ke samAna dhyAna ke lie mahInA, do mahInA, utkRSTa bAraha mahInA Adi paryanta kiyA gayA kAyotsarga anizcita yA aparimita kAlIna hai athavA eka samaya meM adhika AvalI se lekara eka samaya kama muhUrta antarmuhUta hai yaha kAyotsarga kA jaghanya kAla hai aura utkRSTa kAla eka varSa kA hai| pratyeka nitya-naimittika kAla meM kiye jAne vAle kAyotsarga battIsa doSa TAlakara karanA cAhie / kAyotsarga ke battIsa doSa nimna prakAra hai 1-jaise ghor3A apanA eka pA~va akar3a la~gar3A karake khar3A ho jAtA hai vaise khar3A honA ghoTaka pAda doSa hai / 2-latA ke samAna idhara-udhara hilate hue kAyotsarga karanA latA vakra doSa hai| 3-stambha ke samAna akar3a kara, khar3A hokara vA stambha ke samAna zUnya hRdaya hokara kAyotsarga karanA stambha sthiti doSa hai| 4-khambe kA Azraya lekara kAyotsarga karanA vA bhitti kA Azraya lekara kAyotsarga karanA kuNDayAzrita doSa hai| 5-mastaka Upara karake, kisI padArtha kA Azraya dekara khar3A rahanA mAlikodvahana doSa hai| 6-adhara oSTha kA lambA karake vA nAbhi se Urdhva bhAga ko lambA karake kAyotsarga karanA lambottara doSa hai| 7-stana para dRSTi karake khar3A honA stana dRSTi doSa hai| 8-kauve ke samAna tirache dekhate hue kAyotsarga karanA kAkAvalokana doSa hai|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti 9- lagAma se pIr3ita ghor3e ke samAna dA~ta kaTakaTAte hue mastaka ko Upara-nIce karanA khalInita nAmaka doSa hai / 208 10 - jue se pIr3ita baila ke samAna garadana ko lambI karake kAyotsarga se sthita honA yugabandhara nAmaka doSa hai / 11 - kapittha ke samAna muTThI bA~dhakara kAyotsarga karanA kapittha nAmaka doSa hai / 12 - sira ko hilAte hue kAyotsarga karanA zira prakampita doSa hai / 13 - gUMge ke samAna huMkAra karate hue tathA aMgulI Adi se kisI vastu kA saMketa karate hue kAyotsarga karanA mUka saMjJA doSa hai / 14- a~gulI calAte hue vA cuTakI bajAte hue kAyotsarga karanA a~gulI cAlana doSa hai 15- bhrakuTi ko Ter3he karate hue vA bhrakuTi ko nacAte hue kAyotsarga karanA bhUkSepa nAmaka doSa hai / 16 - madapAyI ke samAna zarIra ko idhara-udhara jhukAte hue kAyotsarga karanA ghUrNana vA unmatta doSa hai / se 17- bhIla kI strI ke samAna apane guhya pradeza ko apane hAtha Dhakate hue kAyotsarga karanA zabarI guhyagUhana doSa hai / 18- ber3I se jakar3e hue mAnava ke samAna kAyotsarga karanA zrRMkhalita nAmaka doSa hai / 19- grIvA ko Upara uThAkara kAyotsarga karanA grIvordhvanayana nAmaka doSa hai| 20- kAyotsarga karate samaya garadana ko aneka prakAra se nIce jhukAnA grIvAdhonayana nAmaka doSa hai / 21-thUkate-kha~khArate hue kAyotsarga karanA niSThIvana nAmaka doSa hai / 22- kAyotsarga karate samaya zarIra kA sparza vapuH sparza nAmaka doSa hai / 23- kRtikarma ke paccIsa, sattAIsa Adi zvAsocchvAsa pramANa jo kAyotsarga kA kAla hai usameM nyUnatA karanA nyUnahIna nAmaka doSa hai / 24- kAyotsarga karate samaya dazoM dizAoM kA avalokana karate rahanA digavalokana nAmaka doSa hai / 25 - mAyAcAra ke vazIbhUta hokara aisA khar3A rahanA jisako dekhakara loga Azcaryacakita ho jAe~, usakI bhUri-bhUri prazaMsA karane lageM usako yA pratyAsthiti nAmaka doSa kahate haiM /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 tRtIya adhikAra 26-vRddhAvasthA yA roga ke kAraNa kAyotsarga ko chor3a denA, nityanaimittika kRtikarma meM pUrNa kAyotsarga nahIM karanA vyopekSAvivarjana nAmaka doSa hai| 27-kAyotsarga karate samaya citta kA sthira nahIM honA, vikSipta rahanA vyAkSepAsaktacittatA nAmaka doSa hai / 28-samaya kI kamI ke kAraNa kAyotsarga ke vividha aMzoM meM kamI karanA, bhakti daNDaka Adi pUre nahIM bolanA, jitane zvAsocchvAsa meM kAyotsarga kahA hai utane kAla taka nahIM karanA kAlajhepAtikrama doSa hai| 29-lobhavaza citta meM vikSepa karake kAyotsarga karanA lobhAkulatA doSa hai| ___30-kartavya-akartavya ke viveka se zUnya hokara kAyotsarga karanA mUr3hatA nAmaka doSa hai| - 31-hiMsAdi pApoM meM Asakta citta hokara kAyotsarga karanA pApakarmaikasargatA nAmaka doSa hai / 32-sira ko nIcA karake kAyotsarga karanA laMbita doSa hai|' jisa grantha meM kRtikarma kA, kRtikarma kI kriyA, nandIzvara, aSTAhnika, devasika, rAtrika Adi pratikramaNa kriyA meM kisa prakAra karanA cAhie tathA kRtikarma ke battIsa doSoM kA tathA kRtikarma ke kitane kAyotsarga haiM, kAyotsarga ke kitane doSa haiM / ina sabakA vistArapUrvaka kathana jisameM prarUpita hai usako kRtikarma prakIrNaka kahate haiN| // isa prakAra kRtikarma prakIrNaka samApta huA / / dazavekAlika prakIrNaka kA kathana jadigocArassa vihiM piMDavisuddhi ca jaM parUvedi / dasaveyAliyasuttaM daha kAlA jattha saMvRttA // 24 // yatigocarasya vidhi piNDavizuddhi ca yat prarUpayati / dazavaikAlikasUtra daza kAlA yatra samuktAH // iti dahavekAliyaM-iti vazavakAlikaM / jo munijanoM ke gocara vidhi aura piNDa zuddhi kA prarUpaNa karatA hai athavA jisameM dazavaikAlika sUtra kA varNana kiyA gayA hai vaha dazavaikAlika prakIrNa hai / / 24 // 1. ina doSoM kA varNana (kathana) anAgAradharmAmRta ke anusAra kiyA hai / 14
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 aMgapaNNatti vizeSArtha viziSTa kAla ko vikAla kahate haiM aura vikAla meM hone vAlI kriyAoM ko vaikAlika kahate haiM aura jisameM dazavaikAlikAoM kA varNana kiyA jAtA hai vaha dazavaikAlika hai| jo munijanoM ke AcaraNa vidhi, gocara vidhi aura piNDa zuddhi kA kathana karatA hai| ___mokSa prApti ke lie kiye gaye anuSThAna vizeSa ko AcAra kahate haiN| aura AcAra ke viSaya ko gocara kahate haiM athavA Atmazuddhi ke lie samyagdarzanAdi meM jo prayatna kiyA jAtA hai, vaha AcAra hai| jJAnAcAra, darzanAcAra, tapAcAra, vIryAcAra aura cAritrAcAra ke bheda se AcAra pA~ca prakAra kA hai| ArAdhanA yogya, cidAnanda rUpa zuddhAtmatattva se bhinna sarva para padArtha heya haiM, isa prakAra dRr3ha pratIti, aTala zraddhA ko samyagdarzana kahate haiM usa darzana kA jo AcaraNa arthAt Atma svarUpa meM pariNamana darzanAcAra kahalAtA hai| athavA nizaMkitva, niHkAMkSita, nijugupsA, amUDhadRSTitva, upagUhana, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA ina samyagdarzana ke ATha aMga sahita samyagdarzana kA pAlana karanA darzanAcAra hai / varNa, pada aura vAkya ko zuddha par3hanA, anekAnta svarUpa artha ko zuddha par3hanA, zabda aura artha ( vAkya aura vAcya ) donoM ko zaddha par3hanA, zAstrokta kAla meM svAdhyAya karanA, par3hAne vAle guru kA aura par3he hue zAstroM kA nAma nahIM chipAnA, mana, vacana, kAya se zAstra kA vinaya karanA, zAstra kI pUjA Adi karake par3hanA aura zAstra ke artha kA avadhAraNa karanA ye ATha prakAra kA jJAnAcAra hai| arthAt jJAna ke kAla, vinaya, upadhAna, bahumAna, anihniva, artha vyaMjana aura tadubhaya ye ATha aMga haiM inase yukta honA jJAnAcAra hai| ___ saMzaya, vimoha, vinamra rahita nija zuddhAtmajJAna meM pariNamana karanA, ramaNa karanA jJAnAcAra hai athavA svasaMvedana jJAna ke dvArA mithyAtva, rAga, dveSAdi parabhAvoM se bhinna nija zuddhAtmA ko jAnanA samyagjJAna hai tathA apanI zuddhAtma saMvedana rUpa jJAna meM hI AcaraNa karanA nizcaya jJAnAcAra hai| 1. SaTkhaNDAgama prathama pustaka / gommaTTasAra jIva prabodhinI kathA / 2. dravyasaMgraha TIkA-52/21 /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 211 paMca mahAvrata, paMca samiti aura tIna gupti rUpa teraha prakAra ke cAritra kA nirdoSa pAlana karanA athavA bAhyAbhyantara kriyAoM kA nirodha kara nija svarUpa meM lIna honA cAritrAcAra hai| ___ anazana (upavAsa karanA) avamaudarya (bhUkha se kama khAnA) rasa parityAga (ghRtAdi rasoM kA tyAga karanA) vRttiparisaMkhyAna (AhAra ko jAte samaya aTapaTI pratijJA lenA) viviktazayyAsana (svAdhyAya aura dhyAna kI vRddhi ke lie ekAnta meM baiThanA, zayana karanA) kAlaklezakAya kA zoSaNa karanA ye chaha bahiraMga tapa haiN| vinaya (pUjya puruSoM kA AhAra) veyAvRtya (AcArya Adi kI) nirdoSa rUpa se sevA Adi karanA / svAdhyAya (zAstroM kA paThana, pAThana karanA) prAyazcitta (vratoM meM lage hue doSoM kA nirAkaraNa karane ke liye daNDa lenA) vyutsarga (zarIra se mamatva kA tyAga karanA) aura dhyAna karanA ye chaha antaraMga tapa haiN| ina bAraha prakAra ke tapazcaraNa kA AcaraNa karanA tathA samasta bAhya padArthoM kI icchAoM kA nirodha kara nija svarUpa meM ramaNa karanA tapAcAra hai| apanI zakti ke anusAra jJAnAcAra Adi meM pravRtti karanA athavA darzanAcAra, jJAnAcAra, tapAcAra, cAritrAcAra rUpa AcAroM meM pravRtti karane meM zakti nahIM chipAnA vIryAcAra hai vA apanI zakti kA vikAsa kara munivrata dhAraNa karanA vIryAcAra hai| piNDazuddhi-piNDa zabda ke aneka artha hote haiM anna, grAsa, zarIra, ghaTakA eka deza Adi' / yahA~ para piNDazuddhi kA artha AhAra zuddhi hai tathA dAtA kI zuddhi hai| jisakA artha hai munijanoM ko kisa prakAra kA AhAra lenA cAhie unake yogya AhAra kaisA hotA hai| jaba sAdhu zrAvaka ke ghara AhAra karane jAtA hai taba zrAvaka unakI navadhA bhakti karatA hai usameM paDagAhana, uccAsana, pAdaprakSAlana, pUjana, namaskAra karake "mana zuddha, vacana zuddha, kAya zuddha aura AhAra jala zuddha", aisA kahakara zrAvaka sAdhu ko "AhAra grahaNa karo" ina zabdoM meM AhAra grahaNa karane kA Agraha karatA hai isameM paDagAhana karanA, uccAsana denA, pAdaprakSAlana karanA, pUjana karanA aura namaskAra karanA, ye pA~ca kriyAyeM 1. piNDo vRnde japA puSpe gole boleDaMga sihayoH / kavale piNDaM tu vaizmaika deze jIvanAya so / bale sAndre piNDayalAbUkhajU yestigare'pica iti hemacandraH / medanI koSa meM bhI piNDa ke aneka artha haiM /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti 212 zrAvaka ke Antarika bhakti yA anurAga ke dyotaka haiN| pAtra ke prati zrAvaka kA kitanA Adara hai, vaha ina pA~ca kriyAoM se prakaTa hotA hai| zrAvaka aura muni kA paraspara guru-ziSya kA sambandha rahatA hai| guru ziSya kA vizvAsa rakhatA hai| AhArazuddhi zrAvaka para nirbhara rahatI hai / ataH zrAvaka kahatA hai 'gurudeva ! yaha AhAra zaddha hai aura merA mana, vacana, kAya bhI zuddha hai| AhAra kI zuddhi ke kAraNa ATha haiM-udgama, utpAdana, azana, saMyojana, pramANa, aMgAra, dhUma, adhaHkarma ina doSoM se rahita AhAra (bhojana) zuddha AhAra vA piNDazuddhi kahalAtI hai| ina AThoM kA saMkSepa meM svarUpa isa prakAra haiudgama doSa ke 16 bheda haiM 1-audezika doSa-nAga, yakSa devatA, anya pAkhaNDI, dInajana vA digambara jaina muni Adi kisI kA bhI uddeza (nimitta) lekara banAyA huA AhAra auddezika doSa se dUSita kahalAtA hai| 2-adhyadhi doSa-saMyamI munirAja ko Ate hue dekhakara unako dene ke lie apane nimitta pakate hue jala, cAvala Adi meM jala-cAvala Adi DAlakara pakAnA adhyadhi doSa hai| 3-pUti doSa-jisa pAtra se anya bheSI Adi ko bAhara diyA hai usa pAtra meM pakAyA huA AhAra digambara sAdhu ko denA yA prAsuka vastu meM sacita jalAdi aprAsuka vastu milAkara denA pUti doSa hai| 4-mizra doSa-prAsuka AhAra digambara sAdhu ko aura anya gRhasthAdi ko sAtha meM denA mizra doSa hai| 5-sthApita doSa-jisa pAtra meM vA ghara meM bhojana pakAyA hai usa bhAjana se dUsare bhAjana meM nikAla kara dUsare ghara meM sthApita kara saMyamI ko denA sthApita doSa hai| 6-bali doSa-yakSa, nAga Adi kI pUjA ke lie banAe hue AhAra ko sAdhu ko denA bali doSa hai| 7-prAbhRta doSa-AhAra dene kI tithi ke niyama kA utkarSaNa (bar3hAkara) karake apakarSaNa (ghaTAkara) karake denA prAbhRtadoSa hai| 8-prAduSkAra doSa- sAdhu ke ghara meM A jAne ke bAda bhojana-bhAjana Adi ko eka sthAna se dUsare sthAna meM le jAnA, bhAjana ko mA~janA, sAdhu ke jAne ke bAda dIpaka se prakAza karanA prAduSkAra doSa hai /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 213 9-krIta doSa-saMyamI ke bhikSArtha praveza karane para gAya, vastra, bhojana Adi lekara badale meM bhojana lekara sAdhu ko denA krIta doSa hai / 10-prAbhRSya doSa-saMyamI janoM ko AhAra karAne ke lie dUsaroM se udhAra bhAta Adi bhojana sAmagrI lekara denA prAbhRSya doSa hai| 11-parivartana doSa-sAdhuoM ko AhAra karAne ke lie apane cAvala Adi dekara dUsaroM se bar3hiyA cAvala Adi lekara sAdhu ko AhAra denA vaha parivartana doSa hai| 12-abhighaTa doSa-paMktibaddha sIdhe tIna yA sAta gharoM se AyA huA yogya bhojana Abhinna hai arthAt grahaNa karane yogya hai isake viparIta AhAra abhighaTa doSa se yukta hai| sarvAbhighaTa doSa ke cAra bheda haiN| svagrAma, paragrAma, svadeza aura paradeza se lAyA huA pUrva dizA athavA pazcima dizA Adi se lAyA huA AhAra sAdhu ko denA sarvAbhighaTa doSa hai| 13-udbhinna doSa-miTTI, lAkha Adi se AcchAdita ghaTa Adi ko kholakara sAdhu ko AhAra denA udbhinna doSa hai / ___14-mAlArohaNa doSa-kASTha Adi kI banI huI sopAna para car3hakara, ghara ke Upara ke khana para car3hakara vahA~ rakhe hue laDDU-pUrI Adi lAkara sAdhu ke lie denA mAlArohaNa doSa hai| 15-acchedya-rAjabhaya, caurabhaya Adi se jo sAdhu ko AhAra diyA jAtA hai vaha acchedya doSa hai| 16-anisRSTa doSa-svAmI ko anicchA se diyA gayA anna anisRSTa doSa se dUSita hai| ye 16 udgama doSa gRhastha ke Azrita haiM kyoMki AhAra gRhastha banAtA hai / doSa jJAta hone para sAdhu AhAra grahaNa nahIM krte| utpAdana doSa ke bhI 16 bheda haiM 1-dhAtrI doSa-bAlaka ko snAna karAne vAlI, pAlana-poSaNa karane vAlI dhAtrI kahalAtI hai / usa dhAtrI kA upadeza vA dhAtrI ke samAna bAlaka ko apane pAsa biThAkara bhojana karavAnA Adi kArya karake AhAra grahaNa karanA dhAtrI doSa hai| 2-dUta doSa-eka grAma se dUsare grAma meM jAne para kisI sambandhI ke samAcAra kahakara AhAra lenA dUta doSa hai|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 aMgapaNNatti 3-nimitta doSa-vyaMjana, aMga, svara, chinna, bhauma, antarikSa, lakSaNa, svapna ina aSTa prakAra ke nimittoM se zubhAzubha kathana karake AhAra grahaNa karanA nimitta doSa hai| 4-AjIva doSa-apane jAti, kula, vidyA, tapazcaraNa Adi ke mAhAtmya ko prakaTa karake AhAra grahaNa karanA AjIva doSa vA svaguNa stavana doSa hai| 5-vanIpaka vA icchAvibhASaNa doSa---kuttA, bhikhArI Adi ke dAna dene se puNya hotA hai kyA ? dAtA ke dvArA pUchane para dAtA ke anukUla kathana karake AhAra grahaNa karanA vanIpaka doSa hai| 6-pUrva stuti doSa-jo sAdha stuti vAcaka vacanoM ke dvArA AhAra ke pUrva dAtA kI stuti karake AhAra letA hai vaha pUrva stuti doSa hai / ___7-pazcAt stuti doSa-AhAra karane ke bAda dAtA kI stuti karatA hai vaha pazcAt stuti doSa hai / 8-krodha doSa-krodha ke vazIbhUta ho dAtAra ko DA~Ta phaTakAra karake AhAra lenA krodha doSa hai| 9-mAna doSa-mAna kaSAya ke vazIbhUta hokara AhAra lenA mAna doSa hai| 10-mAyA doSa-chala kapaTa karake AhAra lenA mAyA doSa hai| 11-lobha doSa-AhAra dAna dene se zabha bhogoM kI prApti hogI, ityAdi vacanoM ke dvArA dAtA ko lobha dikhAkara AhAra lenA lobha doSa hai| 12-vazyakarma doSa-vazIkaraNa mantra Adi dekara AhAra lenA vazyakarma doSa hai| 13-cikitsA doSa-roga zamana auSadhiyoM kA AhAra ke lie upayoga karanA athavA rogoM kI cikitsA batAkara AhAra lenA cikitsA doSa hai| 14-vidyopajIvana doSa-hama tumako aisI vidyA' deMge jisase tumhAre sAre kArya siddha ho jAyeMge ityAdi vacanoM se gRhastha ko AkarSita karake AhAra lenA vidyopajIvana doSa hai| 15-mantropajIvana doSa-gRhasthoM ko mantra dene kI AzA dekara mantra 1. jo sAdhanA se siddha hotI hai vaha vidyA kahalAtI hai /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 215 kI mahimA batAkara vA mantra ke dvArA vyantara Adi devoM ko bulAkara AhAra lenA mantropajIvana doSa hai / 16 - cUrNopajIvana doSa - zarIra kI zobhA bar3hAne vAle cUrNa Adi ke dvArA gRhastha ko AkarSita karake AhAra lenA cUrNopajIvana doSa hai / ye 16 doSa munirAja ke Azrita haiM, kyoMki aisI kriyA karake munirAja AhAra lete haiM / azana sambandhI daza doSoM kA kathana isa prakAra hai 1 - jisa bhojana meM prAsuka hai ki aprAsuka hai / isa prakAra zaMkita hokara AhAra lenA zaMkita doSa hai / 2- cikane hAtha yA bartana se diyA gayA AhAra lenA bhrakSita doSa hai / 3- sacita vastu para rakhA huA AhAra grahaNa karanA nikSipta doSa hai / 4- sacita patte Adi se DhakA huA AhAra lenA pihita doSa hai / 5 - hastagata AhAra ko adhika nIce girAnA, thor3A khAnA ujjhita doSa hai / 6 - bhAjana Adi kA lena-dena zIghratA se kara binA dekhe bhojana pAna lenA saMvyavaharaNa doSa hai / 7- madyapAyI, rogI, sUtaka pAtaka vAle, napuMsaka, murde jalAkara Aye hue, dAsI, dAsa, AdhikA, anyabheSadhArI, aMga mardana karake AjIvikA karane vAle, ati bAlaka, atyadhika vRddha, khAte hue, munirAja se U~ce sthAna para khar3e hue, adhika nIce sthAna para khar3e hue, ityAdi zAstra niSiddha dAtAra ke hAtha se AhAra lenA dAtRdoSa hai / 8- sacita aprAsuka jala Adi se mile hue AhAra ko grahaNa karanA unmizra doSa hai / 9- agni se jo pUrNatayA paripakva na ho, jisakA rasa, varNa, gandha, parivartita nahIM huA hai, usa AhAra ko grahaNa karanA apakva doSa hai / 10 - ghRta Adi se lipta cammaca Adi se AhAra lenA lipta doSa hai / ye daza asana doSa haiM 1 - jihvA indriya ke svAda ke liye AhAra meM namaka Adi milAkara khAnA saMyojana doSa hai / 2- bhUkha se adhika bhojana karanA apramANa doSa hai / 3 - rucikara bhojana milane para rAga bhAva se rucipUrvaka grahaNa karanA aMgAra-doSa hai /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 aMgapaNNatti 4-aruci yA amanojJa AhAra milane para aruci se AhAra karanA dhUma doSa hai| __ina chayAlIsa doSoM se bhI mahAn doSa hai adhaHkarma / vaha jIvoM ke Arambha ( prANiyoM ke prANoM kA vyaparopaNa karanA ) upadrava,' saMtApana,' vidAvaNa' Adi karake mahAn doSoM se dUSita adhaHkarma kahalAtA hai / isa adhaHkarma doSa ko mana, vacana, kAya, kRta, kArita, anumodanA se karake AhAra lenA adhaHkarma doSa dUSita AhAra hai| ___ ina 47 doSoM ko TAlakara zuddha AhAra lene vAle ke bhI antabhukti ( AhAra ) meM antarAya ( bAdhA ) karane vAlI antarAyeM kitanI hotI haiM, unakA varNana karate haiN| __ antarAya battIsa hotI haiM / usameM kitanI antarAyeM dekhane se hotI haiM, kitane hI sparza karane se hotI haiM, kitane hI mana meM smaraNa kara lene mAtra se hotI haiM, kitane hI zabda sunane se hI hotI haiM, kitane hI saMghane se hoto haiM aura kitane hI cakhane athavA svAda lene se bhakSaNa kara lene para hotI haiN| ___ gIlA camar3A, gIlI haDDI, madirA, mAMsa, lahU ( khUna ), pIva, mala ( TaTTI ), mRtaka, paMcendriya prANI, caNDAla Adi ke dekhane para antarAya hotI haiM / arthAt ina padArthoM ko dekhakara AhAra chor3a diyA jAtA hai| ___ rajasvalA strI, sUkhA camar3A, sUkhI haDDI, kuttA, billI, caNDAla Adi kA sparza ho jAne para antarAya hotI hai| isakA mastaka kATo, hA hA ityAdi rUpa Arta svara vAle zabda ko, caNDAla ke zabda, rajasvalA strI ke zabda, suara ke zabda, moha se utpanna rudana ke zabda athavA dInatA, zoka, saMtApa ke zabda sunakara AhAra chor3a diyA jAtA hai / yaha sunane meM hone vAlI antarAya hai / jisa vastu kA tyAga kara diyA usa vastu ke khAne meM A jAne para athavA kisI padArtha kA tyAga kiyA thA smaraNa nahIM rahA, thor3A khAne ke bAda smaraNa AyA ho, hAtha meM athavA mukha meM bharA huA jantu, nakha, roma ( keza ) haDDI ke A jAne para bhojana kA parityAga kara diyA jAtA hai| 1. prANiyoM kA upadravaNa karanA upadrava hai / 2. prANiyoM ko paritApana karanA saMtApa hai / 3. prANiyoM kA chedana-bhedana karanA vidAvaNa kahalAtA hai /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 217 ina vastuoM ke khAne para athavA ina saMsarga huI vastu ke khAne para antarAya hotI hai| ___madya kI, mRtaka prANI Adi kI durgandha Ane para antarAya karanA gandha sambandhI antarAya hai| kisI vastu ko dekhakara usakI dUsare padArtha kA mana se smaraNa athavA saMkalpa ho jAne para AhAra meM antarAya hotI hai| jaise kisI lAla vastu ko dekhakara khUna kA saMkalpa ho jAnA yaha mAMsa jaisA hai / ityAdi mAnasika vicAra ho jAne para athavA mana meM saMzaya ho jAne para AhAra meM antarAya hote haiM yaha mana sambandhI antarAya hai tathA aura bhI sAdhu kI kucha vizeSa antarAya haiM jaise sAdhu ke AhAra ke lie jAte samaya athavA khar3e rahate samaya unake Upara kauA Adi bITa kara dete haiM to vaha kAkanAmA bhojana kA antarAya AhAra ko jAte samaya, azuci mala-mUtrAdi vastu se caraNa lipta ho jAnA vaha amedhya antarAya hai| ___ bhojana karate samaya chardi (vamana) ho jAya to chadinAmA antarAya hai| AhAra karate samaya koI kahatA hai "isako yaha AhAra mata devo" aisA kahane para sAdhu AhAra chor3a detA hai vaha rodha nAma kA antarAya hai| apane yA dUsare kA khUna nikalatA dekhakara antarAya karanA rudhira antarAya hai| ___apane yA dUsaroM ke A~khoM meM duHkha se azrudhArA nikalatI huI dekhakara AhAra nahIM karanA azrupAta antarAya hai| paira ke nIce ke bhAga kA sparza karane para antarAya hotI hai vaha jAnvadhaH parAmarza antarAya hai| ghuTane pramANa kATha ke Upara ullaMghana kara nahIM jAte ataH jAnUpari vyatikrama antarAya hai| nAbhi se nIcA mastaka kara nikalanA vaha nAbhyadhonirgamana antarAya hai| tyAga ko huI vastu khAne meM A jAne para AhAra kA tyAga karanA pratyAkhyAna sevanA nAmaka antarAya hai| kisI jIva kA ghAta karate dekha liyA, kisI hiMsaka jIva se kisI jIva kA vadha hone meM antarAya hoto hai| vaha jantuvadha antarAya hai| rasa, popa, haDDI, mAMsa, rakta, camar3A Adi ke dekhane para antarAya hai|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 gaNata pANi- pAtra se grAsa nIce gira jAye to pANitA piNDa patana antarAya hai / pANi ( hAtha ) pAtra se kauA grAsa le jAe vaha kAkAdi piNDaharaNa antarAya hai / donoM pairoM ke bIca meM se cUhA Adi paMcendriya jIva nikala jAne para jIva saMtApa nAmaka antarAya hai / AhAra karate samaya yatijana ke udara se kRmi ( kIr3A ) mala, mUtra, rakta, pIpa Adi kucha bhI nikala jAya to antarAya hotI hai / AhAra karate samaya mukha se kapha Adi nikAlanA niSThIvana antarAya hai / AhAra karate-karate sAdhu baiTha jAya to upavezana nAmaka antarAya hai / munirAja ke mukha meM athavA hAtha meM bAla, nakha, prANI kA zarIra asthi Adi A jAya to antarAya hotI hai / caryA ko jAte samaya munirAja para koI prahAra kare to antarAya hotI hai / grAma dAha-grAma meM agni lagI ho, grAma jala rahA ho, hAhAkAra macA ho to sAdhu AhAra nahIM krte| unake antarAya ho jAtI hai / azubha gravIbhatsya vAka zravaNa antarAya arthAt azubha ugra tIvra marma bhedI vacana sunane meM A jAya, nirdaya aura bhayAvaha zabda zravaNa gocara ho jAne para antarAya ho jAtA hai / koI upasarga A jAtA hai to antarAya hotI hai / dAtAra ke hAtha se bhojana kA pAtra gira jAya to yA AhAra noce gira jAya to antarAya hotI hai / muni caryA ke lie binA par3agAhana kiye zrAvaka ke ghara meM kahA~ taka jA sakate haiM jahA~ taka prAyaH sabhI loga jA sakate haiM / usa ghara praveza ke samaya yadi abhojya AhAra ke ayogya hiMsaka caNDAla, vezyA, zUdra Adi ke ghara meM praveza ho jAye to antarAya ho jAtI hai jAnu adhaH sparzana, binA diyA kucha grahaNa kara le adatta grahaNa nAmaka antarAya hai / pA~va ke dvArA bhUmi para se kucha uThA lenA to antarAya hotA hai / hAtha ke dvArA kucha uThA liyA jAya to antarAya hai / caNDAla Adi kA sparza, iSTakA maraNa ho jAya, kalaha ho jAya Adi aura bhI AhAra ke antarAya ke aneka kAraNa haiM jisake upasthita hone para sAdhu AhAra ko chor3a dete haiM
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 tRtIya adhikAra tathA rAjAdika kA bhaya hone se, loka nindA hone se athavA saMyama ke lie, vairAgya ke lie, dravya, kSetra, kAla ke Azraya se yogya-ayogya ko jAnakara bhikSA zuddhi se yuta hokara AhAra karate haiM ataH AcAryoM ne sAdhu janoM ko Adeza diyA hai ki yogya dravya, kSetra, kAla, bhAva jAnakara isa prakAra ceSTA kareM ki zuddha nirdoSa caryA se AtmadhyAna kI umaMga bar3hatI rahe / isa prakAra AhAra ke doSoM aura antarAya ko TAlakara AhAra lenA AhArazuddhi yA piNDazuddhi hai| ___ mana zuddhi se Atma pariNAma vizuddhi kahI jAtI hai| dAtA kI pariNAma vizuddhi mana zuddhi hai / pAtra meM IrSA nahIM honA, tyAga meM viSAda nahIM honA, dAna dene vAle meM aura pAtra meM prIti honA, dayA, kSamA, kuzala abhiprAya, pratyakSa phala kI AkAMkSA nahIM karanA, nidAna nahIM karanA, kisI se visaMvAda nahIM karanA, zraddhA bhakti, nirlobhatA, santoSa, alubdhatA ye dAtA ke guNa bhI bhAva vizuddhi hai / saMkleza pariNAmoM ke AhAra denA yogya nahIM hai / asabhya, kaTu, paranindA kAraka, sAvadyayukta vacana nahIM bolanA, ziSTa Adara sUcaka vacana bolanA vacanazuddhi hai| zarIra meM kUSTha Adi roga kA nahIM honA, sUtaka-pAtaka vAlA nahIM ho, caNDAla, nApita, rajaka Adi hIna jAti kA na ho, vijAtIya vivAha vA vidhavA se utpanna huA na ho ityAdika kI sUcaka kAyazuddhi hai tathA rogI, ativRddha, bAlaka, unmatta, aMdhA, gUMgA, azakta, bhaya yukta, zaMkA yukta AhAra nahIM lenaa| yaha saba kAyazuddhi meM gabhita hai| AhArazuddhi ke prakaraNa meM chaha bAteM vikhyAta haiM-dravya zuddhi, kSetra zuddhi, kAla zuddhi, mana zuddhi, vacana zuddhi, kAya zuddhi / dene yogya padArtha, zAstrokta vidhi se dravya zuddha honA dravyazuddhi hai athavA caudaha mala doSa rahita, yatnapUrvaka zodhA huA AhAra dravyazuddha hai| sUryodaya se tona ghaTikA bAda sUryAsta ke tIna ghaTikA pUrva kA hI kAla meM AhAra grahaNa karanA kAlazuddhi hai| AhAra lene kA jo kSetra hai vaha kaisA honA caahie| gIlA na ho, andhakAra yukta na ho, madya, mAMsa Adi se yukta na ho yaha kSetrazuddhi hai| inakA vizeSa vistAra mUlAcAra Adi granthoM se jAnanA caahie| ___ isa prakAra jisa grantha meM munigaNoM ke AhAra kI vizuddhi kA varNana hai tathA dazakAlika kA artha viziSTa kAla meM hone vAlI muniyoM kI kriyA
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 aMgapatti jinakA varNana kRtikarma meM kiyA hai| kaunasI kriyA kisa samaya karanI cAhie usako vaikAlika kahate haiN| jaise-pratikramaNa, pratyAkhyAna, devavandanA, svAdhyAya, aSTamI, caturdazI, nandIzvara, varSA yoga, paMca kalyANa, maMgala gocara Adi kriyAoM kA jo kAla kahA hai usa viziSTa kAla meM una kriyA ko karanA dazavakAlika kahalAtA hai| cAra svAdhyAya kAla, do pratikramaNa kAla, tIna vandanA kAla aura pratyAkhyAna kA kAla ye daza viziSTa kAla haiM isameM hone vAlI kriyA ko dazavaikAlika kriyA kahate haiN| prAtaHkAla sUryodaya kAla ke do ghaTikA kAla vyatIta hone ke bAda se lekara bAraha baje ke do ghaTikA pUrva kAla paurvAhnika svAdhyAya kA kAla hai| bAraha baje ke do ghaTikA ke bAda aura sUryAsta ke do ghaTikA pUrva kA kAla madhyAhna svAdhyAya kA hai| rAtri prArambha ke do ghaTikA bIta jAne para svAdhyAya Arambha kA kAla hai aura 12 bajane ke kAla ke do ghaTikA pUrva svAdhyAya samApti kA kAla hai| tatpazcAt bAraha bajane ke do ghaTikA bIta jAne para svAdhyAya kA prArambha kAla hai aura sUryodaya ke do ghaTikA pUrva svAdhyAya kI samApti kA kAla hai / ye cAra svAdhyAya kAla haiN| vairAtrika svAdhyAya ke anantara pratikramaNa kAla hai vaha rAtrika pratikramaNa hai| madhyAhnika svAdhyAya kAla ke bAda devasika pratikramaNa kiyA jAtA hai ye do sandhyA pratikramaNa kA kAla hai| tInoM saMdhyA tIna vandanA kA kAla hai| prAtaHkAlIna svAdhyAya ke anantara devavandanA karake pratyAkhya ko niSThApana karake AhAra ko jAnA yaha pratyAkhyAna kAla hai / isa prakAra ye daza viziSTa kAla haiM / ina viziSTa kAloM meM hone vAlI kriyA hai ki kisa kriyA meM kitane kAyotsarga haiM, kaunasI bhakti kA pATha karanA cAhie ityAdi kA kathana dazavaikAzika kriyA kahalAtI hai| ina kriyAoM kA vizeSa kathana mUlAcAra, anAgAradharmAmRta Adi granthoM se jAnanA caahie| saMkSepa meM inakA varNana kRtikarma meM kiyA hai vahA~ se jAnanA caahie| isa prakAra dazavaikAlika kriyAoM kA, piNDazuddhi kA aura darzanAcAra 1. vikAla meM hone vAlI kriyAoM kA vizeSa khulAsA nahIM ho rahA hai / 2. caubIsa minaTa kI ghaTikA hotI hai /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIya adhikAra 221 Adi pA~ca AcAra tathA darzana, vinaya Adi pA~ca prakAra ke vinaya varNana jisameM haiM vaha dazavekAlika hai / // isa prakAra dazavaikA lika prakIrNaka samApta // uttarAdhyayana nAmaka prakIrNaka kA kathana uttarANi ahijjaMti uttarajhayaNaM madaM jiNidehi / bAvIsaparIsahAnaM uvasaggANaM ca sahaNavihiM // 15 // uttarANi adhIyante uttarAdhyayanaM mataM jinendra : / dvAviMzatiparISahAnAM upasargANAM ca sahanavidhi // vaSNedi tatphalamavi evaM panhe ca uttaraM evaM / kahadi guru sosayANaM paiNNiya aTThama ta khu // 26 // varNayati tatphalamapi evaM prazne ca uttaraM evaM / kathyati guruH ziSyebhyaH prakIrNakaM aSTamaM tatkhalu // iti uttarAyaNaM - ityuttarAdhyayanaM / cAra prakAra ( tiryaJca, mAnava, deva aura acetana kRta) ke upasargoM ko kaise sahana karanA cAhiye, bAIsa parISahoM ke sahana karane kI vidhi kyA hai, upamarga evaM parISahoM ko sahana karane se kyA phala prApta hotA hai ityAdi praznoM kA uttara guru-ziSyoM ke lie dete haiM tathA praznoM kA uttara jisameM par3he jAte haiM unake praznoM kA adhyayana kiyA jAtA hai, vaha aSTama uttarAdhyayana nAmaka prakIrNaka kahalAtA hai || 25-26 / / vizeSArtha parISaha kisako kahate haiM, parISaha upasarga sahana karane kI prakriyA kyA hai, unake sahana karane se kyA phala prApta hotA hai aisA prazna pUchane para uttara diyA jAtA hai vaha uttarAdhyayana hai / sanmArga se cyuta na hone ke lie aura karmoM kI nirjarA karane ke lie jo sahana kI jAtI hai usako parIvaha kahate haiM arthAt kSudhAdi vedanA ke hone para bhI karma nirjarA ke lie sahana karanA parISaha kahalAtI hai / bhUkha pyAsa Adi aneka prakAra kI tIvra vedanA Ane para bhI saMkleza pariNAma nahIM honA parISaha jaya hai / ve paroSaha nimna prakAra haiM nirdoSa AhAra na milane para athavA alpa AhAra milane para mAnasika kheda nahIM honA va karma nirjarA ke lie samatApUrvaka kSudhA vedanA ko sahana karanA kSudhA parISaha jaya kahalAtA hai /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatta upavAsa va garmI Adi ke kAraNa tIvra pyAsa lagane para usakA pratikAra nahIM karanA, apitu santoSarUpI jala ke dvArA pyAsa ko zAnta karanA tRSA parISa jaya hai / zItakAlIna ThaNDI vAyu yA hima kI asahya zIta ko zAMtipUrvaka sahana karanA zIta parISaha jaya hai / 222 grISmakAla kI pracaNDa garma vAyu Adi se utpanna vedanA ko samatApUrvaka sahana karanA uSNa parISaha jaya hai / nagnatA ke prati apane mana meM kisI bhI prakAra kA vikAra utpanna nahIM hone denA nagna parISaha jaya hai / nAganya se hI brahmacarya vrata kA nirdoSa pAlana hotA hai / indriya viSayoM se virakta hokara, saMgIta Adi se rahita zUnyagRha, vRkSa, koTara Adi meM nivAsa karanA tathA svAdhyAya meM lIna rahanA, arati parI - haja hai / striyoM ke bhra- vilAsa, netra kaTAkSa, zrRMgAra Adi ko dekhakara mAnasika vikAra utpanna nahIM honA, kachue ke samAna indriyoM aura mana kA saMyamana karanA strI parISaha jaya hai / naMge paira calate samaya kaMkar3a, kA~Te Adi ke cubhane para utpanna vedanA ko samatApUrvaka sahana karanA caryA parISa ha jaya hai / dhyAna, svAdhyAya ke lie niyatakAla paryanta svIkAra kiye gaye Asana se devAdi kRta upasarga Ane para bhI cyuta nahIM honA niSadyA parISaha jaya hai / U~ca, nIca, kaMkar3a, bAlU Adi se kaThora bhUmi para eka karavaTa se lakar3I, patthara ke samAna nizchala sonA zayyA parISaha jaya hai / duSTa aura ajJAnI janoM ke dvArA kahe gaye kaThora vacana va asatya doSA - ropaNa ko sunakara hRdaya meM raMca mAtra bhI kaSAya nahIM karanA Akroza parISaha jaya hai / tIkSNa zastrAstroM ke dvArA zarIra para prahAra karane vAle para dveSa nahIM karanA apitu pUrvopArjita karma kA phala vicAra kara zAntipUrvaka sahana vadha parISa jaya hai / tapa yA roga ke dvArA zarIra sUkha kara asthipaMjara mAtra bana jAne para bhI dIna vacana, sukhavaivarNya Adi ke dvArA bhojana, auSadhi Adi kI
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 223 yAcanA nahIM karanA yAcanA parISaha jaya hai| aneka dinoM taka AhAra na milane para bhI mana meM kheda nahIM karanA, lAbha kI apekSA alAbha ko hI tapa kA hetu samajhasA alAbha parISaha jaya hai / zArIrika rogoM ke utpanna hone para bhI raMca mAtra mAnasika AkUlatA kA nahIM honA, auSadhi Adi ne usake pratikAra kI bhAvanA nahIM karanA roga parISaha jaya hai| calate samaya kA~Te Adi ke cubhane para kheda khinna nahIM honA tRNa sparza parISaha jaya hai| pasInA Adi se zarIra para dhUli Adi ke jama jAne para utpanna khujalI Adi se kheda khinna nahIM honA, zarIra ko nahIM khujalAnA mala parISaha jaya kahalAtA hai| prazaMsA karane ko satkAra tathA kisI kArya meM kisI ko pradhAna banA denA puraskAra hai| logoM dvArA satkAra puraskAra na diye jAne para malina citta nahIM honA satkAra puraskAra parISaha jaya hai / tarka, vyAkaraNa, sAhitya, chanda, alaMkAra, adhyAtmazAstra Adi vidyAoM meM nipuNa hone para bhI jJAna kA mada nahIM karanA prajJA parISaha jaya hai|| sakala zAstroM ke pAragAmI hone para bhI dUsaroM ke dvArA kiye gaye, yaha mahAmUrkha Adi AkSepoM ko sunakara mana meM kaSAyoM kA prAdurbhAva nahIM honA ajJAna parISaha jaya hai / cirakAla tapa karane para bhI RddhiyoM Adi ke utpanna na hone para bhI yaha vicAra nahIM karanA ki yaha dIkSA niSphala hai / vratoM kA dhAraNa karanA vyartha hai, yaha adarzana parISaha jaya hai / ina bAIsa parISahoM ko sahana karane se Asrava kA virodha karane vAlI ( saMvara pUrvaka ) nirjarA hotI hai / kisI bhI bAhya nimitta se acAnaka A jAne vAlI vipatti ko upasarga kahate haiM / vaha upasarga cAra prakAra kA hotA hai-acetanakRta, manuSyakRta, tiyaM cakRta aura devkRt| acetana dhUli kaNTaka, agni, jala Adi ke dvArA jo kaSTa utpanna hote haiM vaha acetana kRta upasarga haiM / jaise zivabhUti munipara vRNapuMja Akara gira gayA parantu munirAja apane dhyAna se vicalita nahIM huye|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 aMgapaNNatti ___ manuSyakRta upadrava manuSyakRta upasarga kahalAtA hai jaise rAjakumAra, pANDava, akampanAcArya Adi para hone vAlA upsrg| sukumAla, sukozala Adi ke samAna tiyaMcakRta upadrava tiryaMcakRta upasarga kahalAtA hai| zrIdatta, vidyuccara Adi munigaNoM para devoM ke dvArA kiye gaye upadravoM ko devakRta upasarga kahate haiN| parISaha evaM upasarga sahana karane ko vidhi Atmacintana se mana ekAgra ho jAtA hai aura indriyA~ vaza meM ho jAtI haiM tathA mana ke ekAgra ho jAne se svasaMvedana ke dvArA AtmA kI anubhUti hotI hai jahA~ AtmA kI anubhUti hotI hai, AtmalInatA hotI hai vahA~ bAhya sukha-duHkha kA anubhava nahIM hotA ataH upasarya aura parISahoM ko sahana karane kI vidhi yA upAya hai Atmacintana, AtmalIcatA tathA vastu svarUpa kA manana, cintana, smaraNa / parISaha evaM upasarga ke sahana karane kA phala hai-navIna karmoM kA saMvara aura purAtana karmoM kI nirjarA / pUjyapAda svAmI ne kahA hai-bhUkha, pyAsa Adi vedana kA anubhava na karane se tathA AtmA kA AtmA meM sthira ho jAne se zubhAzubha karmoM kI saMvara pUrvaka nirjarA hotI hai| jo mAnava parISahoM ko sahana karate haiM ve upasarga duHsva saMkaTa Ane para apane saMyama se cyuta nahIM hote| ___isa prakAra upasarga evaM parISaha kA svarUpa, unake sahana karane kI vidhi tathA unake sahana karane kA phala kA kathana uttarAdhyayana meM kiyA jAtA hai| // iti uttarAdhyayana prakIrNa samApta / / kalpa prakIrNa kA kathana / kappavvavahAro jahiM vahijjai joga kppmaajogaa| satthaM avi isijoggaM AyaraNaM kahadi savvattha // 27 // kalpavyavahAraH yatra vyavahriyate yogyaM kalpyaM ayogyaM / zAstramapi RSiyogyaM AcaraNaM kathayati sarvatra // evaM kappavavahAro go-evaM kalpavyavahAro gtH| kalpa nAma AcAra kA hai aura usa AcAra ke varNana karane kA nAma kalpa vyavahAra hai / jo prakIrNaka ( zAstra / RSiyoM ke yogya AcaraNa kA
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 225 sarvatra varNana karatA hai tathA ayogya AcaraNa kA kathana kara, ayogya AcaraNa hone para prAyazcitta vidhi kA varNana karatA hai vaha kalpa vyavahAra prakIrNa kahalAtA hai || 27 // vizeSArtha acelakatva, uddiSTa bhojana kA tyAga, zayyAgraha, vasatikA banAne vAle vA sudhArane vAle ke ghara ke AhAra kA tyAga, rAja piNDa tyAga, kRtikarmasAdhuoM kI sevA-vinaya karanA / vrata - jisako vrata kA svarUpa jJAta hai usako vrata denA, jyeSTha - apane bar3e sAdhuoM kA yogya vinaya karanA / pratikramaNa - pratidina nitya lage hue doSoM kA nirAkaraNa karanA / mAsaikavAsatA - eka sthAna meM caturmAsa ko chor3akara zeSa samaya meM eka mahIne se adhika eka sthAna meM nahIM rahanA, padya - varSA kAla meM cAra mAsa eka sthAna meM raha sakate haiM ityAdi rUpa se kalpoM kA kathana jisameM hai vaha kalpa vyavahAra prakIrNaka ( zAstra ) kahalAtA hai / // isa prakAra kalpa kA kathana samApta huA / / kalpakalpa prakIrNaka kA kathana kappAkappaM taM ciya sAhUNaM jattha kampamAkappaM / vaNijjai AsiccA davvaM khettaM bhavaM kAlaM // 28 // kalpayAkalpyaM tadeva sAdhUnAM yatra kalpyamakalpyaM / varNyate Azritya dravyaM kSetraM bhavaM kAlaM // iti kappAkappa - iti kalpyAkapyaM / dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA Azraya lekara yaha muniyoM ke kalpya karane yogya hai yaha akalpya ( nahIM karane yogya ) hai / isa prakAra kA varNana jisameM hai vaha kalpAkalpa prakIrNaka kahalAtA hai // 28 // vizeSArtha AhAra-vihAra Adi kriyA meM kaunasI kiyA karane yogya hai, AhAra ke yogya kauna se ghara haiM, abhojya ghara meM AhAra nahIM karanA cAhiye Adi sarva kriyAoM kA varNana isameM kiyA jAtA hai / kaunasA dravya, kSetra, kAla, bhAva Azraya lene yogya hai, kisa dravya, kSetra, kAla, bhAva kA tyAga kiyA jAtA hai Adi kA kathana isameM pAyA jAtA hai / zrutabhakti meM artha meM pUjyapAda svAmI ne gRhastha tathA munirAjoM ke vrata, kriyA Adi karane yogya kriyAoM kA kathana hai / // iti kalpAkalpa samApta // 15
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 aMgapaNNatti mahAkalpa prakIrNaka kA kathana mahakappaM NAyavvaM jiNakappANaM ca savvasAhaNaM / uttamasaMhaDaNANaM davvakkhettAdivattINaM // 29 // mahAkalpyaM jJAtavyaM jinakalpAnAM ca sarvasAdhUnAM / uttamasaMhananAnAM dravyakSetrAdivatinA // tiyakAlayogakappaM thavirakkappANa jattha vaNijjai / dikkhAsikkhAposaNasallehaNaappasakkAraM // 30 // trikAlayogakalpyaM sthavirakalpAnAM yatra varNyate / dIkSAzikSApoSaNasallekhanAtmasaMskArANi // uttamaThANagadANaM ukkidvArAhaNAvisesaM ca / uttamasthAnagatAnAM utkRSTArAdhanAvizeSaM c| idi mahAkappaM gadaM-iti mahAkalpyaM gataM / kAla aura saMhanana kA Azraya kara sAdhuoM ke yogya dravya, kSetrAdika kA jo varNana karatA hai vA jisameM utkRSTa saMhananAdi viziSTa dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA Azraya lekara pravRtti karane vAle, jinakalpI sAdhuoM ke yogya trikAla yoga Adi anuSThAna kA aura sthavirakalpI sAdhuoM kI dIkSA-zikSA, gaNa poSaNa, Atma saMskAra, sallekhanA, uttama sthAna, gati, utkRSTa ArAdhanA Adi kA vizeSa varNana hai vaha mahAkalpa kahalAtA hai / / 29-30 // vizeSArtha jinhoMne rAga, dveSa, moha ko jIta liyA hai, jo upasarga aura paroSaha rUpI zatruoM ke vega ko sahana karane meM samartha haiM tathA jo jinendra bhagavAn ke samAna vihAra karate haiM ve jinakalpI kahalAte haiN| ___ varddhamAna svAmI ke pUrva caturtha kAla meM uttama saMhananadhArI muni sarva sAvadyayoga nivRtti rUpa sAmAyika cAritra ke dhArI hote the| bheda rUpa cAritra (chedopasthAna cAritra) kA pAlana nahIM thaa| ve jinakalpI kahalAte the| arthAt teraha prakAra kA cAritra, aTThAIsa mUlaguNa kA pAlana karate hue 1. bhagavatI ArAdhanA/155 2. go. ka. jI./57 /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra rara7 bhI uttama saMhanana ke kAraNa parISaha evaM upasarga vijayI hote haiM ve jinakalpI kahalAte haiN| hIna saMhanana vAle paMcama kAla ke sAdhu gaNoM ko sthavirakalpI kahate haiN| grISma Rtu meM parvata ke zikhara para sUrya ke sanmukha khar3e hokara dhyAna AtApana yoga hai| varSA Rtu meM vRkSa ke nIce baiThanA, vRkSa mUla yoga hai, aura zItakAla meM caurAhe para yA nadI ke kinAre para khar3e hokara dhyAna lagAnA zIta yoga hai| __ sthavirakalpI sAdhu trikAla yoga dhAraNa karane yogya haiM ki nhiiN| dravya, kSetra, kAla, uttama saMhanana yukta jinakalpI trikAla yoga dhAraNa karate haiN| jaba koI Asanna bhavya jIva nizcayanaya se bhedAbheda ratnatrayAtmaka AcArya ko prApta karake tathA vyavahAranaya se ArAdhanA ke abhimukha hue paMcAcAra se yukta AcArya ko prApta karake bAhya evaM abhyantara parigraha kA tyAga kara jina dIkSA (digambara mudrA ) dhAraNa karatA hai vaha dIkSA kAla hai| __ dIkSA ke anantara paramArtha se nizcaya, vyavahAra ratnatraya tathA paramAtmatattva ke parijJAna ke lie usake pratipAdaka AdhyAtmazAstroM kA aura vyavahAranaya se caturvidha ArAdhanA kA jJAna prApta karane ke lie jaba AcAra ArAdhanAdi caraNAnuyoga granthoM kI zikSA grahaNa karatA hai vaha zikSA kAla hai| zikSAkAla ke pazcAt nizcayanaya se nizcaya-vyavahAra mokSamArga meM 'sthita hokara jijJAsu bhavya prANiyoM ko paramAtmA ke upadeza se tathA vyavahAranaya se caraNAnuyoga meM kathita anuSThAna aura usake vyAkhyAna ke dvArA paJcabhAvanA sahita hotA huA ziSya gaNa kA poSaNa karatA hai vaha gaNa poSaNa kAla hai| gaNa poSaNa kAla ke anantara nizcayanaya se gaNa ko chor3akara nija paramAtmA meM zuddha saMskAra karatA hai vaha Atma saMskAra kAla hai aura vyavahAranaya se gaNa poSaNa kAla pazcAt apane gaNa (saMgha) ko chor3akara AtmA bhAvanA ke saMskAra kA icchuka hokara paragaNa ( saMgha ) meM jAtA hai vaha Atma saMskAra kAla hai| - Atma saMskAra kAla ke bAda Atma saMskAra ko sthira karane ke lie
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 aMgapaNNatti paramAtma padArtha meM sthita hokara rAgAdi vikAra bhAvoM ko kRza karane rUpa bhAva sallekhanA tathA bhAva sallekhanA kI sAdhanIbhUta kAyaklezAdi kA anuSThAna rUpa dravya sallekhanA hai ina donoM sallekhanA kA AcaraNa karanA sallekhanA kAla hai| vidhipUrvaka dravya aura bhAva sallekhanA kA dhArI tadbhava mokSagAmI yA do tIna bhava meM mokSa prApta karane vAlA mahAmuni icchA nirodha rUpa tapazcaraNa meM sthita hotA hai| vA iGginImaraNa, prAyopagamanamaraNa, bhaktapratyAkhyAna rUpa samAdhi ko dhAraNa karanA vaha uttamArtha kAla hai|' rAdha, sAdha, saMsiddhi ye saba ekArthavAcI zabda haiN| samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktapa rUpa Atmadharma kI ArAdhanA karanA, siddhi karanA, inakA dyotana, inameM pariNati karanA, inako dRr3hatApUrvaka dhAraNa karanA, kisI kAraNavaza inake manda par3a jAne para punaH samyagdarzanAdi ko jAgRta karanA, dhAraNa kiye hue vratoM kA AmaraNa pAlana karanA ArAdhanA kahalAtI hai| samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktapa ke bheda se ArAdhanA cAra prakAra kI hai| jIvAdi tattvoM kA zraddhAna karanA samyagdarzana hai aura unako jAnanA samyagjJAna hai / apane svarUpa meM lIna honA vA paMca mahAvratAdika kA pAlana karanA samyakcAritra hai tathA icchAoM kA nirodha vA Atma svarUpa meM tapa karanA tapa hai| ina samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyakatapa ko dhAraNa pAlana Adi karanA samyagdarzana Adi ArAdhanA hai| dIkSA, zikSA, gaNapoSaNa, AtmasaMskAra, sallekhanA tathA uttama artha sthAna kI prApti ye saba ArAdhanA meM hI prarUpita haiM / 2 ArAdhanA ke hI vizeSa bheda haiN| uttama, madhyama aura jaghanya ke bheda se ArAdhanA ke ArAdhaka tIna prakAra ke haiM ataH ArAdhanA bhI tIna prakAra kI hai| zakla lezyA ke utkRSTa aMzoM meM pariNata hokara jo kSapaka ArAdhanA karatA hai aura maraNa karatA hai vaha utkRSTa ArAdhaka hai| zaklalezyA ke madhyama yA jaghanya aMza aura padma lezyA ke utkRSTa aMza meM maraNa karane vAlA madhyama ArAdhaka hai| 1. paMcAstikAya, tAtparyavRtti bhA. 173 / 2. go. jI. prabo0 368 /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 229 pIta lezyA ke aMzoM meM pariNata hokara maraNa karane vAlA jaghanya ArAdhaka hai / athavA samyagdarzanAdi kA utkRSTa ArAdhaka ayogakevalI hai, madhyama ArAdhaka deza saMyamI se lekara sarva saMyamI hai aura jaghanya ArAdhaka aviratasamyagdRSTi hai / ' isa prakAra jisa grantha meM jinakalpI, sthavirakalpI muniyoM ke saMhanana, dravya, kSetra, kAla bhAvAdi ke anusAra samyagdarzanAdi cAra prakAra kI ArAdhanA, unake utkRSTa, madhyama aura jaghanya rUpa se ArAdhanA karane vAle tIna prakAra ke ArAdhaka aura ArAdhanA meM hI prarUpita kI hI vizeSa paryAya svarUpa dIkSAkAla, zikSAkAla, gaNapoSaNa kAla, AtmasaMskAra kAla, samAdhikAla, uttamArthakAla Adi ke svarUpa kA vistAra rUpa se kathana 'kiyA gayA hai / jo grantha ArAdhanAdi ke svarUpa kA varNana karatA hai vaha mahAkalpa nAmaka prakIrNaka hai / // iti mahAkalpa prakIrNaka samApta // gures prakIrNaka kA kathana puMDariyaNAmasatyaM namAmi NiccaM subhAveNa // 31 // puMDarIkanAma zAstra namAmi nityaM subhAvena // bhAvarNAvatarajoisa kappavimANesu jattha vaNijjai / uppattIkAraNa khalu dANaM pUyaM ca tavayaraNaM ||32|| bhAvanavyantarajyotiSka kalpavimAneSu yatra varNyate / utpattikAraNaM khalu dAnaM pUjA ca tapazcaraNaM // sammatta saMjamAdi akAmaNijjaraNameva jattha puNo / tamuvAdaTThANa vehavasuhasaMpattI ca jIvANaM // 33 // samyaktva saMyamAdi akAmanirjarA eva yatra punaH / tadutpAdasthAnavaibhava sukhasaMpattizca jIvAnAM // idi mahapuMDarI " - iti mahApuMDarIkaM / 1. bhagavatI ArAdhanA 1918 - 1921 / 2. mahApuNDarIyaM asya sthAne puNDarIyaM ityeva bhAvyaM / mahApuNDarIkasya lakSaNaM - pustakAccyutaM asmadRSTidoSAdvA gatamiti na jAnImaH / likhitapustakaM tvadhunA
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 aMgapaNNatti jovoM ke bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura kalpavAsI ina cAra prakAra ke devoM ke vimAnoM ke utpatti ke kAraNabhUta dAna, pUjA, tapazcaraNa, akAmanirjarA, samyagdarzana aura saMyamAdi anuSThAnoM kA tathA una devoM ke sthAna, vaibhava, sukha sampatti Adi kA jo nirUpaNa karatA hai vaha puNDaroka prakIrNaka hai / usa puNDarIka nAmaka grantha meM nitya hI zubha bhAvoM se namaskAra karatA huuN|| 31-32-33 / / vizeSArtha asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, stanitakumAra, vidyutakumAra, dikkumAra, agnikumAra aura vAyukumAra ke bheda se bhavananAso deva daza prakAra ke haiM / ina daza prakAra ke bhavanavAsI devoM ke mukuTa meM krama se cUr3AmaNi, sarpa, garur3a, hAthI, magara, svastika, vajra, siMha, kalaza aura turaga ye daza cinha haiN| jJAna aura cAritra meM zaMkA hone se, saMkliSTa bhAva se yukta hone se mithyAtva bhAva yuktatA kAminI ke viraharUpI agni se jarjaritA, kalahapriyatA, anantAnubandhI kaSAya se Asakta avinayatA, kisI kAraNa se paravaza hokara duHkhAdi sahana karane se hone vAlI akAma nirjarA Adi kAraNoM se deva Ayu ko bA~dhakara, yaha jIva bhavanavAsI devoM meM utpanna hote haiN| athavA jo mithyAdarzana sahita tapazcaraNa karate haiM, jinendra deva kI pUjA karate haiM, muniyoM ko dAna dete haiM tathA samyagdarzana sahita vrata dhAraNa karake bhI anta meM sabhyagdarzana kI virAdhanA karate haiM, ve jIva bhavanavAsI devoM meM utpanna hote haiN| __bhavanavAsI devoM ke nivAsa sthAna bhavana, bhavanapura, AvAsa ke bheda se tIna prakAra kA hai-ratnaprabhA pRthvI sthita nivAsa ko bhavana, dvIpa samudroM ke Upara sthita nivAsa ko AvAsa kahate haiN| asurakumAroM ke eka bhavana asmatsamIpe nAsti 21-7-22 / tallakSaNaM hi mahacca tatpuNDarIkaM ca mahApuNDarIkaM zAstraM tacca mahadhikeSu indrapratIndrAdiSu utpattikAraNatapovizeSAdyAcaraNaM varNayati / mahApuNDariyaM satthaM vaNijjai jattha mahaDDhidevesu / iMdapaDidAIsUpattIkAraNatavovisesAiAyaraNaM // 1 //
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 231 rUpa hI nivAsa sthAna haiM zeSa nau prakAra ke bhavanavAsI devoM meM tIna prakAra ke nivAsa sthAna hote haiN| ye bhavana sAta, ATha, nau, daza Adi vicitra bhUmiyoM se bhaSita ratnamAlA, maNimaya dvIpoM se zobhita janmazAlA, abhiSekazAlA, bhUSaNazAlA, maithunazAlA, paricaryAgRha aura maMtrazAlAoM se ramaNIya, maNimaya toraNoM se susajjita dvAroM se yukta tIna sau yojana U~ce aura saMkhyAta evaM asaMkhyAta yojana vistAra kAle bhavana hote haiN| una pratyeka bhavanoM ke cAroM dizAoM meM eka yojana pramANa jAkara do koza U~ce, pA~ca sau dhanuSa pramANa vistRta tathA bhavanoM ko veSTita karane vAle koTa haiM / usa koTa ke uparibhAga meM jina mandira haiM aura bAhya bhAga meM caityavRkSoM se yukta pavitra azoka saptaccheda campaka aura Amravana haiM / caityavRkSa ke mUla meM cAroM dizAoM meM pratyeka dizA meM padmAsana se sthita, devoM se pUjanIya pA~ca-pAMca jina pratimAe~ haiN| ye jina pratimA cAra toraNoM se ramaNIya, ATha maMgaladravyoM se zobhita, uttamottama ratnoM se nimitta mAnastaMbhoM se zobhita haiN| yaha caityavRkSa pRthivokAyika hai aura bhavanavAsI devoM ke utpatti aura vinAza ke kAraNa haiN| pratyeka koTa ke bahu madhyabhAga meM eka sau yojana U~ce vetrAsana ke AkAra vAle mahAkUTa sthita haiN| pratyeka kUTa para suvarNa evaM ratnoM se nirmita, tIna koTa se yukta, tIna koTa kI pratyeka vIthI meM eka-eka mAnastambha, nau stUpa, vanabhUmi, dhvajabhUmi, caityabhUmi se suzobhita nandAdi vApikAoM se ramaNIya eka-eka jina mandira hai, jisameM vandana maNDapa, abhiSeka maNDapa, nartana maNDapa, saMgIta maNDapa, prekSaNa maNDapa, krIDA gRha, svAdhyAyazAlA, citrazAlA Adi uttama sthAna haiN| una jina mandiroM meM zrIdevI, zrutadevI, sarvAha aura sanatakumAra yakSa kI mUrtiyA~ tathA hAtha meM caMvara lie nAga yakSa yugaloM se yukta, aSTa maMgala dravya se zobhita, devacchanda ke bhItara jinabamba zobhita haiM / aisI zobhA se yukta bhavanavAsI devoM ke sAta karor3a bahattara lAkha haiN| samyagdRSTi deva karma kSaya nimitta nitya jinabimba kI nitya pUjA karate haiM aura mithyAdRSTi deva kula devatA samajhakara unakI pUjA karate haiN|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 aMgapaNNatta ina devoM meM indra, sAmAnika, trAyastraza, pAriSada, AtmarakSa, lokapAla, anIka, prakIrNaka, Abhiyogya aura kilviSa jAti ke deva haiM / unameM indrarAjA tulya hai zeSa deva indra ke parivAra ke deva haiM, sAmAnika -- indra ke samAna vibhUti vAle haiM, trAstriza - purohita Adi ke samAna hai, pAriSadasabhAsada ke samAna haiM, AtmarakSa - aMgarakSaka ke sadRza haiM, lokapAla - koTa - pAla ke samAna hai, anIka - senA tulya hai, prakIrNaka- - prajA ke samAna hai, abhiyogya jAti ke deva - dAsa ke samAna hai aura kilviSika - caNDAla ko upamA ko dhAraNa karane vAle haiM / agra, vallabhA Ara parivAra devatAoM ke bheda se tIna prakAra kI deviyA~ hotI haiM / eka deva ke kama se kama batosa devAMganA hotI haiM vizeSa saMkhyAtoM devAMganA hotI haiM / inakI utkRSTa Ayu asura kumAroM kI eka sAgara, nAgakumAra ko tIna palya, suparNakumAra ko aDhAI palya, dvIpakumAra ko do palpa aura zeSa chaha devoM kI utkRSTa Ayu Der3ha palya pramANa hai / yaha utkRSTa Ayu indroM kI hotI hai / jaghanya Ayu daza hajAra varSa ko hai / madhyama Ayu ke aneka bheda haiM / deviyoM ko utkRSTa Ayu tona palyopama, DhAI palyopama aura palyopama ke AThaveM bhAga pramANa hai / asurakumAroM kI zarIra kI U~cAI paccIsa dhanuSa aura zeSa devoM ke zarIra kI U~cAI daza dhanuSa pramANa hai / yaha pramANa mUla zarIra kA hai / vikriyA nirmita zarIra kI U~cAI aneka prakAra kI hotI hai / daza hajAra varSa kI Ayu vAle deva apanI zakti se eka sau manuSyoM ko mArane vA poSaNa karane meM samartha haiM tathA Der3ha sau dhanuSa pramANa lambe caur3e aura moTe kSetrako bAhuoM se veSThita karane aura ukhAr3ane meM samartha haiM / palyopama Ayu ke dhAraka deva chaha khaNDoM ko ukhAr3ane aura chaha khaNDa meM sthita mAnava aura tiryaJcoM ko mArane athavA poSaNa karane meM samartha haiM / eka sAgaropama Ayu ke dhAraka deva jambUdvIpa ko samudra meM phaiMkane meM samartha aura jambUdvIpastha tiryaJca aura manuSyoM ko mArane aura poSaNa karane samartha haiN| jinakI Ayu daza hajAra varSa yA karor3a varSa rUpa saMkhyAta varSa kI Ayu hai ve eka samaya meM saMkhyAta yojana jA sakate haiM / jinakI Ayu palya vA sAgara sarUpa asaMkhyAta varSoM kI hai, ve eka samaya meM asaMkhyAta yojana pramANa jA sakate haiM /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 233 bhavanavAsI devoM ke avadhijJAna kSetra kI apekSA UrdhvadizA meM utkRSTa rUpa se meru parvata ke zikhara paryanta kSetra kI, adhobhAga meM apane bhavana se kucha nIce aura tirache rUpa se bahuta adhika kSetra ko jAnatA hai / jaghanya rUpa se paccIsa yojana pramANa kSetra jAnate haiM / kAla ko apekSA se utkRSTa karor3a varSa aura jaghanya eka dina ke bhItara kI bAta jAnate haiN| jina devoM kI Ayu daza hajAra varSa pramANa hai ve devoM ke do dina ke bAda aura palyopama Ayu vAle devoM ke pA~ca dina ke bAda amRtopama mAnasika AhAra hotA hai| daza hajAra varSa ko Ayu vAle deva, sAta zvAsocchvAsa pramANa kAlameM aura palyopama Ayu vAle deva pA~ca muhUrta meM eka ucchvAsa lete haiN| isa prakAra vividha sukhoM kA anubhava karate hue bhavanavAsI deva devAMganAoM ke sAtha aneka anupama sukha bhogate haiN| unake zayana Asanna mRdula vicitra rUpa se racita tathA zarIra mana vacana ko AnandotpAdaka hote haiM / vyantara devoM ke kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhUta, pizAca ye ATha bheda haiN| bhavanavAsiyoM ke samAna inake bhI bhavana, bhavanapura aura AvAsa ye tIna bheda haiM / bhavana ke koTa, vana, jinamandira, caityavRkSa bhavanavAsiyoM ke samAna haiM antara itanA hai inake bhavanoM kA utkRSTa vistAra bAraha yojana aura -bAhulya tIna sau yojana pramANa hai / jaghanya bhavanoM kA vistAra paccIsa yojana aura bAhulya eka yojana ke cAra bhAgoM meM se tIna bhAga pramANa hai| __utkRSTa bhavanapuroM kA vistAra ikyAvana lAkha yojana aura jaghanya bhavanapuroM kA vistAra eka yojana mAtra hai / utkRSTa AvAsa kA vistAra bAraha hajAra do sau yojana pramANa aura jaghanya AvAsa tona koza pramANa hai| caitya vRkSa ke mUla meM cAroM ora cAra-cAra jinendra pratimAe~ haiN| vyantara jAti ke devoM meM trAstriza aura lokapAla jAti ke deva nahIM hote| inako utkRSTa Ayu eka palya pramANa aura jaghanya Ayu daza hajAra varSa pramANa hai| daza hajAra varSa pramANa Ayu vAle vyantara deva avadhijJAna se jaghanya pA~ca koza aura utkRSTa pacAsa koza ko jAnate haiN|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti palyopama pramANa Ayu vAle utkRSTa eka lAkha yojana pramANa ko jAnate haiN| ___ inake zarIra kI U~cAI daza dhanuSa pramANa hai| zeSa sarva pramANa bhavanavAsiyoM ke samAna haiN| vyantara devoM kA AvAsa citrA pRthvI kharabhAga meM Upara-nIce eka hajAra yojana chor3akara zeSa bhAga meM, madhya meM kimpuruSa Adi sAta prakAra ke deva tathA rAkSasa devoM kA nivAsa, abbala bhAga meM tathA dvIpa samudra, zAlmalI Adi hRkSa, jagati nagara, tirAhA, caurAhA, ghara, A~gana, galI, jalAzaya, udyAna, deva maMdira Adi aneka sthAnoM meM haiN| ___ yaha bhI apano devAMganAoM ke sAtha aneka prakAra ke uttama bhogoM kA upabhoga karate haiN| jyotiSI devoM kA kathana pUrva meM kalyANavAda pUrva meM kiyA hai jinake zarIra kI U~cAI sAta dhanuSa pramANa hai unake deva vimAnoM ko Abhiyogya jAti ke deva Dhote haiM / sUrya candramA ke vimAnoM ko 16 hajAra deva Dhote haiN| bRhaspati Adi ke cAra hajAra aura sabhI tArAoM ke vimAna ko do hajAra deva Dhote haiM / bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSI devoM ke kRSNa, nIla, kapota aura pIta lezyA hotI hai| dravya kI apekSA chahoM lezyA pAyI jAtI haiN| inake zvAsocchvAsa Adi kA pramANa bhavanavAsiyoM ke samAna hai| zeSa kathana triloyapaNNatti Adi se jAnanA caahie| kalpavAsI devoM ke do bheda haiM, kalpopanna aura kalpAtIta / kalpopanna ke 12 yA 16 bheda haiN| unake nAma nimna prakAra haiM saudharma, aizAna, sanatkumAra, mAhendra, brahma, brahmottara, lAntava, kApiSTa, zukra, mahAzukra, zatAra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyut| kalpAtIta, nava greveyaka, nava anudiza tathA vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddhi ye pA~ca paMcottara haiM / ve viziSTa vimAnoM meM rahate haiM isalie vaimAnika kahalAte haiN| bArahaveM svarga taka mithyAdaSTi tapasvI bhI jA sakate haiM, bArahaveM svarga ke bAda jinadharmAvalambI dezavratI muni jAte haiM parantu mithyAdarzana sahita vrata pAlana karane vAle bhI jAte haiN| __nava graiveyika meM mithyAdRSTi, dravyaliMgI muni tathA samyagdRSTi muni jAte haiM avratI nahIM jA skte|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 235 nava anudiza aura pA~ca anuttara vimAnoM meM samyagdRSTi muni hI jAte haiM, mithyAdRSTiyoM kA praveza nahIM hai / prathama svarga meM battIsa lAkha, dUsare meM aTThAIsa lAkha, tIsare svarga meM bAraha lAkha, cauthe meM ATha lAkha, pA~caveM, chaThe meM cAra lAkha, sAtaveM-AThaveM svarga meM pacAsa hajAra, navameM-dazaveM svarga meM cAlIsa hajAra, gyArahaveM aura bArahaveM svarga meM dasa hajAra aura Anata, prANata, AraNa aura acyuta svarga meM sAta sau vimAna haiN| adho graiveyika meM eka sau gyAraha, madhyama graiveyika eka sau sAta aura Urdhva graiveyika meM ikAnaveM vimAna haiN| nava anudiza meM nava aura anuttaroM meM pA~ca vimAna haiM-isa prakAra sAre vimAna caurAsI lAkha sattAnabe hajAra teIsa haiM, itane hI jina mandira haiN| jina mandiroM kA varNana bhavanavAsI devoM ke samAna hI hai kevala U~cAI vistAra Adi meM antara hai| saudharma aura aizAna svarga ke devoM kI utkRSTa Ayu do sAgara, sanatakumAra mAhendra ke deboM kI sAta sAgara kI, brahma brahmottara ke devoM ke daza sAgara, lAntava kApiSTa ke devoM kI caudaha sAgara ko zukra, mahAzukra devoM kI solaha sAgara kI, zatAra, sahasrAra devoM kI aThAraha sAgara kI, Anata, prANata devoM kI bIsa hajAra sAgara kI AraNa aura acyuta ke devoM kI bAIsa sAgara ko Ayu hai / nava greveyika meM kramazaH ikkIsa, bAIsa, tevosa, caubIsa, paccosa, chabbIsa, sattAIsa, aTThAIsa, unatosa, tIsa aura ikatIsa sAgara pramANa Ayu hai| nava anudiza meM battIsa sAgara aura anuttaroM meM tetIsa sAgara kI Ayu hai| ___ saudharma aura IzAna svarga meM jaghanya Ayu palyopama pramANa hai tathA Upara ke devoM meM noce vAle svargoM kI utkRSTa Ayu Upara vAle svargoM meM jaghanya hotI hai / parantu sarvArthasiddhi meM jaghanya Ayu nahIM hotii| saudharma aura IzAna svarga ko devAMganA kI Ayu pA~ca-pA~ca palya pramANa hai| sanatkumAra, mAhendra deviyoM ko satraha palya, brahma, brahmottara paccIsa palya, lAntava aura kApiSTa meM paiMtIsa palya, zukra-mahAzukra, meM cAlIsa palya, zatAra, sahasrAra meM paiMtAlIsa palya, Anata-prANata meM pacAsa palya aura
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 aMgapaNNatti AraNa, acyuta meM pacapana palya kI Ayu hotI hai| madhyama Ayu ke aneka vikalpa haiM vaha anya granthoM se jAnanA cAhiye / isa prakAra cAroM kAya ke devoM kA nivAsa, kSetra, vinyAsa, bheda, nAma, sImA, saMkhyA, indravibhUti, Ayu, utpatti vA maraNa kA anta AhAra, ucchvAsa, utsedha, devaloka sambandhI Ayu ke bandhaka, bhAva, laukAntika devoM kA svarUpa, guNasthAnAdika kA svarUpa, darzana grahaNa ke vividha kAraNa, Agamana, avadhijJAna, devoM kI saMkhyA, zakti aura yoni Adi kA vistAra rUpa kathana jisameM pAyA jAtA hai, vaha puNDarIka nAmaka prakIrNaka hai| zubhacandra AcArya ne bhaktipUrvaka puNDarIka prakIrNaM ko namaskAra kiyA hai| // isa prakAra puNDarIka kA kathana samApta huA / / isa grantha meM mahApuNDarIka prakIrNaka kA kathana nahIM hai nIce TippaNI meM likhA hai "mahApuNDarIka prakIrNaka prApya nahIM hai yA hamArI dRSTidoSa se naSTa ho gayA hai|" - gommaTasAra jIva prabodhinI TIkA meM likhA hai jo indra aura pratIndroM meM utpatti meM kAraNa svarUpa tapo vizeSa kA kathana karatA hai vaha mahApuNDarIka hai| NIsehiyaM hi satthaM pamAdadosassa dUrapariharaNaM / pAyacchittavihANaM kahedi kAlAdibhAveNa // 34 // niSedhikA hi zAstraM pramAdadoSasya dUrapariharaNaM / prAyazcittavidhAnaM kathayati kAlAdibhAvena // AloyaNa paDikamaNaM ubhayaM ca viveyameva vosaggaM / tava cheyaM parihAro uvaThAvaNa mUlamidi NeyA // 35 // AlocanaM pratikramaNaM ubhayaM ca viveka eva vyutsargaH / tapazchedaH parihAraH upasthApanA mUlamiti jJeyaM // pramAda janita doSoM kA parihAra karane ke lie niSedhikA zAstra kA kathana hai| yaha kAlAdi bhAva se prAyazcita vidhAna kA kathana karatA hai / / 34 // vizeSa-pramAda athavA ajJAna se lage hue doSoM kI zuddhi karanA prAya
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 237 zcitta hai / utkRSTa cAritra ke dhAraka muni ko 'prAya' aura mana ko citta kahate haiN| ataH mana ko zuddhi karane vAle karma ko prAyazcitta kahate haiN| ___AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, parihAra aura upasthApanA mUla ye prAyazcitta ke nava bheda haiM tathA mUla ke sthAna meM zraddhAna milAne se prAyazcitta ke daza bheda kahe haiM / / 35 / / ekAnta meM virAjamAna, prasannacitta se guru ke samakSa deza kAla ko jAnane vAle ziSya ke dvArA savinaya daza doSa rahita Atma (apane) doSoM ke nivedana karane ko AlocanA kahate haiM / __ merA duSkRta mithyA ho, isa prakAra se karmoM kA pratikAra karane vAle vacanoM kA uccAraNa karanA pratikramaNa hai| karmavaza yA pramAda se lage hue doSa he prabho ! tere prasAda se mithyA hoveN| isa prakAra sarala hRdaya se vacanoM kA uccAraNa karanA pratikramaNa hai| donoM prakAra ke doSoM kA saMsarga hone para unakA zodhana karanA ubhaya nAma prAyazcitta hai| kucha karma AlocanA mAtra se zuddha ho jAte haiM aura kucha karma pratikramaNa se zuddha hote haiM aura kucha karma AlocanA aura pratikramaNa ina donoM se zuddha hote haiM, ataH ubhaya hai / khoTe svapna saMkleza Adi se hone vAle doSoM kA nivAraNa karane ke lie AlocanA aura pratikramaNa donoM kie jAte haiN| saMsakta annAdika meM doSoM ko dUra karane meM asamartha sAdhu jo saMsakta annapAna ke upakaraNa Adi ko alaga kara detA hai usako viveka prAyazcitta kahate haiM athavA jisa vastu ke na khAne kA niyama hai, vaha vastu bhAjana meM vA mukha meM Ane para athavA jina vastuA ke grahaNa karane meM kaSAyAdi utpanna hote haiM una vastuoM kA tyAga kara detA viveka nAma kA prAyazcitta hai| kAla kA niyama karake kAyotsarga Adi vyutsarga hai / mala-matra ke tyAga Adi meM atIcAra lagAne para prazasta dhyAna kA avalambana lekara muhUrtakAla paryanta kAyotsarga pUrvaka zarIra se mamatva tyAga kara khar3e rahanA vyutsarga nAmaka tapa hai| zAstra vihita AcaraNa meM doSa laga jAne para anazana, avamaudarya, vRttiparisaMsthAna Adi kA daNDa denA tapa nAma kA prAyazcitta hai| cirakAla se dIkSita sAdhu kI amuka dina, pakSa, mAha Adi kI dIkSA cheda karanA cheda prAyazcitta hai|
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 aMgapaNNatta kisI doSa ke ho jAne para cira pravrajita sAdhu ko pakSa, mAha Adi kAla ke vibhAga se saMgha se dUra kara denA, usakA saMsarga nahIM karanA parihAra nAmaka prAyazcitta hai / cira pravrajita sAdhuoM ke mahAvratoM kA mUlaccheda karake punaH dIkSA denA upasthApanA nAmaka prAyazcitta kahA jAtA hai / isakA dUsarA nAma mUla prAyazcitta bhI hai / ( jisane apane dharma ko chor3akara mithyAtvako aMgIkAra kara liyA hai| use punaH saddharma meM sthApita karanA zraddhAna nAmaka prAyazcitta hai yaha prAyazcitta upasthApanA meM garbhita ho jAne se tattvArthasUtra meM isakA ullekha nahIM hai parantu AcArasAra, cAritrasAra, mUlAcAra Adi meM isakA kathana hai) jaise Arogya ke icchuka doSa ke anusAra bala, kAla Adi kI apekSA cikitsA kA prayoga karatA hai usI prakAra AtmakalyANa ke icchukoM ko bala, kAla, saMhanana Adi ke anusAra svakRta aparAdha janita doSoM ko dUra karane ke lie uparyukta daza prakAra ke prAyazcitta kA prayoga karanA cAhie / AlocanA ke daza bheda dahabheyA viya chede dosA AkaMpiyaM dasa ede / aNumaNiya jaM diTTha bAdaraM suhamaM ca chiNNaM ca // 36 // dazabhedA api ca chede doSA AkaMpitaM daza ete / anumAnitaM yaddRSTaM bAdaraM sUkSmaM ca chinnaM ca // saDDhAvuliyaM bahujaNamavvattaM cAvi hodi tassevI / dosaNiseyavimuttaM idi pAyacchittaM gahIdavvaM // 37 // zabdAkulitaM bahujanamavyaktaM cApi bhavati tatsevI | doSaniSeka vimuktaM iti prAyazcittaM gRhItavyaM // svadoSa rahita niSkapaTa bhAva se kI gaI AlocanA hI doSa nAzaka hotI hai ataH daza doSa rahita AlocanA karanA cAhie / AlocanA ke daza doSa -- Akampita, anumAnita, yaddRSTa, bAdara, sUkSma, channa, zabdAkulita, bahujana, avyakta aura tatsevI ye daza doSoM ke nAma haiM / / 36-37 / / vizeSArtha upakaraNa dene se mujhe laghu prAyazcitta deMge, isa prakAra vicAra karake prAyazcitta ke samaya upakaraNa Adi denA prathama AlocanA doSa hai /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 239 maiM prakRti se durbala hU~, upavAsa Adi nahIM kara sakatA " yadi mujhe laghu ( thor3A ) prAyazcitta dete haiM to maiM apane doSoM kA nivedana karUMgA, isa prakAra kA vicAra kara vA apane prati guru ke mana meM anukampA utpanna karAkara doSoM kA nivedana karanA dUsarA anumAnita doSa hai / jina doSoM ko dUsaroM ne nahIM dekhA, una doSoM ko chipAkara dUsaroM ke dvArA jAne gaye doSoM kA kahanA mAyAcAra yaddRSTa doSa hai / Alasya vA pramAda ke kAraNa sUkSma doSoM kI paravAha na karake sthUla doSoM kA pratipAdana karane vAle ke sthUla doSa pratipAdana doSa hai / mahAn duzcara prAyazcitta ke bhaya se mahAn doSoM ko chipAkara sUkSma doSoM kA (apa doSoM kA ) guru ke samakSa kathana karanA sUkSmAcAra nivedana nAmaka pA~cavA~ doSa hai / "aisA vratoM kA aticAra ( doSa ) lagane para kyA prAyazcitta hogA ?" isa prakAra kisI upAya se prAyazcitta jAnakara pazcAt guru ke samIpa apane doSoM kA nirUpaNa karanA chuTTA channa nAma kA doSa hai / pAkSika, cAturmAsika aura vArSika pratikramaNa ke samaya bahuta yatiyoM ke samudAya meM kolAhala meM apane doSoM kA vivedana karanA jisase guru acchI taraha nahIM suna sakeM vaha zabdAkulita nAmaka sAtavA~ doSa hai / guru ke dvArA diyA gayA prAyazcitta yukta ( ThIka ) hai yA nahIM ? Agama vihita hai yA nahIM ? isa prakAra zaMkita mana hokara anya sAdhujanoM se pUchanA bahujana nAmaka doSa hai / jaba kisI prayojana kA uddezya lekara apane hI samAna guru ke lie pramAda se Acarita doSoM kA nivedana karanA avyakta nAma kA navamA doSa hai / isameM kiyA gayA kaThora prAyazcitta bhI niSphala hotA hai / isake samAna hI merA aparAdha hai, usako yahI jAnatA hai, jo isake liye prAyacitta diyA gayA hai, vahI maiM zIghra le lUMgA, vaho prAyazcitta zIghra hI mujhe karanA cAhiye / isa prakAra guru se apane doSoM ko saMvaraNa karanA tatsevita - nAma kA dasavA~ doSa hai / evaM vahacheyA viya taddosA tahavihA vi tabbheyA / vaNijjaMte sa jattha vi NisIdikAesa vitthArA // 38 // evaM dazacchedA api ca taddoSA tathA vidhA api ca tadbhedAH / varNyante tadyatrApi nisItikAsu vistAreNa // idi visehiyapaiSNayaM - iti niSedhikA prakIrNakaM /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 aMgapaNNatti isa prakAra daza prakAra ke prAyazcitta aura daza prakAra ke AlocanA ke doSoM kA niSedhikA (nisitikA ) meM vistAra pUrvaka varNana kiyA hai| arthAt prAyazcitta ko vidhi kA kathana jisameM hai vaha niSedhikA prakIrNaka hai||| 38 // // isa prakAra niSedhikA prakIrNaka samApta huA / / evaM paiNNayANi ca coddasa paDidANi ettha saMkhevA / saddahadi jo vi jIvo so pAvai paramaNivvANaM // 39 // evaM prakIrNakAni ca caturdaza pratItAni atra sNkssepaat| zraddadhAti yopi jIvaH sa prApnoti paramanirvANaM // evaM coddasapaiNNayA-evaM cturdshprkiirnnkaani| isa prakAra isa grantha meM saMkSepa meM caudaha prakIrNakoM kA kathana kiyA hai| jo bhavya jIva isa aMgapaNNatti meM caudaha pUrva, bAraha aMga, pA~ca parikarma, prathamAnuyoga, sUtra, cUlikA aura caudaha prakIrNa kA zraddhAna karatA hai, pratIti karatA hai vaha nirvANa sukha ko prApta karatA hai / / 39 / / // isa prakAra caudaha prakIrNaka samApta hue| sudaNANaM kevalamavi doNNi vi sarisANi hoti bohaado| paccakkhaM kevalamavi sudaM parokkhaM sayA jANe // 40 // zrutajJAnaM kevalamapi dve api sadRze bhavatA bodhtH| pratyakSaM kevalamapi zrutaM parokSaM sadA jAnIhi // jJAna kI apekSA kevalajJAna aura zrutajJAna donoM sadRza ( samAna ) haiN| kyoMki donoM hI jJAna sarva tattvoM ke prakAzaka haiN| ina donoM meM kevala pratyakSa aura parokSa kA bheda hai / arthAt kevalajJAna jina padArthoM ko sAkSAt jAnakara bhavyajIvoM ke lie pratipAdana kiyA hai una sarva padAthoM ko zrutakevalI Agama ke dvArA sarva padArthoM ko jAnate haiM / ataH ina donoM meM pratyakSa aura parokSa kA bheda jAnanA cAhie / / 40 // isa prakAra vRSabhasena gaNadhara ke praznAnusAra AdinAtha bhagavAn ne zrutajJAna ( bAraha aMga ) kA upadeza diyA thaa| usI prakAra zeSa teIsa tIrthaMkaroM ne apane-apane gaNadharoM ke praznAnusAra zruta kA kathana kiyA thaa| vaha zruta paramparA avicchinna rUpa se isa prakAra calI A rahI hai| idi usaheNa vi bhaNiyaM paNhAdo usahaseNajoissa / sesAvi jiNavariMdA saNi paDi taha samakkhaMti // 41 //
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 241 iti vRSabheNApi bhaNitaM praznataH vRSabhasenayoginaH / zeSA api jinavarendrAH svagaNinaH prati tathA samAkhyAnti // sirivaDDhamANamuhakayaviNiggayaM bArahaMgasudaNANaM / sirigoyameNa raiyaM aviruddhaM suNaha bhaviyajaNA // 42 // zrIvardhamAnamukhakajavinirgataM dvAdazAGgazrutajJAnaM / zrI gautamena racitaM aviruddhaM zRNuta bhavyajanAH ! // zrI varddhamAna bhagavAn ke mukha se nikale hue dvAdazAMga zrutajJAna ko gautama gaNadhara ne aviruddha rUpa se racanA kI thI / he bhavya jIvo, tuma usako suno / sAkSAt mahAvIra bhagavAn ke mukha kamala se nikale vacanoM ko sunakara dvAdazAMga kI racanA kI thI, zubhacandra AcArya kahate haiM vaha vIra prabhu ke vacanoM kA pravAha akSuNNarUpa se calA A rahA hai, usakA he bhavyajIvo, tuma zraddhA karo / / 41-42 / / sirigodameNa diNNaM suhammaNAhassa teNa jaMbussa / viNhU NaMdImitto tatto ya parAjido ya (ta) tto // 43 // zrI gautamena dattaM sudharmanAthasya tena jambUnAmnaH / viSNuH nandimitraH tatazca'parAjitaH tataH // zrutapravAha se Ane vAle AcAryoM kI paramparA mahAvIra bhagavAn ke mokSa jAne ke bAda gautama gaNadhara kevalajJAnI hue aura unase sudharmAcArya ne tattva dezanA ko prApta kiyA / sudharmAcArya se jambUsvAmI sarva zruta ke jJAyaka aura anta meM kevalajJAnI hue / arthAt mahAvIra svAmI ke pazcAt tIna anubaddha kevalI hue - gautama svAmI, sudharmAcArya aura jambUsvAmI / inake pazcAt viSNu, nandimitra, aparAjita, govarddhana aura bhadrabAhu ye pA~ca mahAmuni isa kaliyuga meM dvAdazAMga ke jJAtA hue the / arthAt isa paMcamakAla meM pA~ca zrutavalI hue the // 43 // govadvaNo ya tatto bhaddabhuo aMtakevalI kahio / bAraha aMgavidaha paMcede kaliyuge jAdA // 44 // govardhanazca tataH bhadrabAhuH antakevalI kathitaH / dvAdazAGgavidaH paMcaite kaliyuge jAtAH // dasapuvvANaM vedA visAhasiripoDhilo tado sUrI / khattiya jayaso vijayo buddhillasugaMgadevA ya // 45 // 16
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 aMgapaNNatti dazapUrvANAM vettArau vizAkhazrIprauSThilau tataH suurii| kSatriyaH jayasaH vijayaH buddhillasugaMgadevau ca // siridhammaseNasugaNI' tatto egAdasaMgavettArA / Nakkhatto jayapAlo paMDU dhuyaseNa kaMsagaNI // 47 // zrIdharmasenasugaNI tata ekaadshaanggvettaarH| nakSatraH jayapAlaH pAMDu: dhruvasenaH kaMzagaNI // aggamagi subhaddo jasabhaddo bhaddabAhu paramagaNo / AiriyaparaMparAi evaM sudaNANamAvahadi // 47 // agrimAjI subhadraH yazobhadraH bhadrabAhaH paramagaNI / AcAryaparaMparayA evaM zru tajJAnaM Avahati // pA~ca zrutakevalI pazcAt kramazaH vizAkhAcArya, zrI prauSThila, kSatriyAcArya, jayasa, vijaya, buddhila, sugagadeva, dharmasena, sugaNI, nAga, siddhArtha ye gyAraha muni daza pUrva aura gyAraha aMga ke jJAnI hue the| isa gAthA meM gyAraha nAma nahIM nikalate haiM anya granthoM meM sugaNI ke sthAna meM nAga aura dhRtiSeNa, siddhArtha ye nAma Ate haiM / isake pazcAt nakSatra, jayapAla, pANDu, dhruvasena aura kaMsAcArya ye pA~ca AcArya gyAraha aMga ke jJAtA hue haiN| tatpazcAt subhadra, yazobhadra, bhadrabAhu ( yazobAhu) paramagaNI ( lohAcArya ) ye cAra AcArya eka aMga ke jJAtA the| isa prakAra yaha AcArya paramparA, zrutajJAna ko dhAraNa karatI huI akSuNNarUpa se A rahI hai / / 4445-46-47 // kAlavisesA NaTuM sudaNANaM appbuddhidhrnnaado| taM asaM saMvahadi dhammuvadesassa sajhai du||48|| kAlavizeSAt naSTaM zrutajJAnaM alpbuddhidhrnntH| tadaMzaM saMvahati dharmopadezasya zraddhAnena tu|| anya granthoM ke anusAra kucha nAma meM parivartana avazya hai tathApi paramparA se Ane vAle AcAryoM ke nAma meM adhika parivartana nahIM hai| kAla ke prabhAva se alpabuddhi dhAraka hone se aMgoM kA zrutajJAna naSTa ho 1. nAgasena siddhArtha dhRtiSeNeti trINinAmAni pustakAdvatAnItyavabhAti / nAgasena, siddhArtha, dhRtiSeNa ye tIna nAma pustaka se Aye hue pratIta hote haiM / 2. prathamAGga vettaarH| 3. lohAryazceti /
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhikAra 243 gayA hai / tathApi isa samaya dharmopadeza ke zraddhAna zruta ke aMza ko AcArya dhAraNa karate haiM-arthAt zubhacandrAcArya kahate haiM ki kAladoSa se jJAnAvaraNakarma kA kSayopazama vizeSa na hone se dvAdazAMga yA eka aMga ke jJAtA mahAmuni isa samaya nahIM hai tathApi AcArya paramparAgata dharmopadeza ke zraddhAna se zruta kA jJAna akSuNNarUpa se A rahA hai // 48 // AiriyaparaMparAiM AgadaaMgovadesaNaM paDhai / so caDhai mokkhasauhaM bhavo vohappahAveNa // 49 // AcAryaparaMparayA AgatAGgopadezanaM paThati / sa caTati mokSasaudhaM bhavyo bodhaprabhAvena // isa AcArya paramparAgata dvAdazAMga ke upadeza ko jo bhavya bhAvapUrvaka par3hate haiN| (manana, cintana, dhAraNa karate haiM) ve bhavyajIva jJAna ke prabhAva se mokSamahala meM ArohaNa karate haiM / paramparA se muktipada ko prApta karate haiM // 49 // zubhacandrAcArya kI paramparA sirisayalakittipaTTe AsesI bhuvaNakittiparamaguru / tappaTTakamalabhANU bhaDArao bohabhUsaNao // 50 // zrI sakalakotipaTTe AsIt bhuvanakIrtiparamaguruH / tatpaTTakamalabhAnuH bhaTTArakaH bodhabhUSaNaH // sirivijakittideo gANAsatthappayAsao dhiiro| buhaseviyapayajuyalo, tappayavarakalabhasalo ya // 51 // zrIvijayakIrtidevo nAnAzAstraprakAzako dhIraH / budhasevidapadayugalaH tatpadavarakalabhasalo y|| zrI sakalakIrti AcArya ke paTTapara paramaguru bhuvanakIrti AsIna the| unake paTTa para bhaTTAraka kamalabhAnu unake paTTa para bodhabhUSaNa // 50 // unake paTTa para nAnAzAstra ke prakAzaka, dhIra, vidvajjanoM ke dvArA sevita padayugala, bodhabhUSaNa ke caraNakezara meM Asakta bhramara zrI vijayakIrti deva AsIna hue the // 51 // tappayasevaNasatto tevejjo uhayabhAsapariveI / suhacando teNa iNaM raIyaM satthaM samAseNa // 52 // tatpadasevanasaktaH traividyaH ubhybhaassaaprisevii| zubhacandrastenedaM racitaM zAstra samAsena //
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgapaNNatti zrI vijayakIrti ke paTTapara unake caraNoM ko sevana meM Asakta tathA ubhaya (saMskRta - prAkRta) bhASA kA jJAtA traividya nAmaka AcArya AsIna hue the / vidya ke ziSya zubhacandra AcArya deva ne saMkSepa se isa aMgapaNNatta nAmaka zAstra kI racanA kI hai // 52 // 244 satthaviruddha kiM piya jaM taM sohaMtu sudaharA bhavvA / parauvayAraNiviTTA parakajjayarA suhAvaDhA // 53 // zAstraviruddhaM kimapi ca yattat zodhayantu zrutadharA bhavyAH / paropakAraniviSTAH parakAryakarAH subhAvaDhyAH // isa grantha meM jo kucha bhI zAstra viruddha likhA gayA ho, to zruta pAragAmI, paropakAra karane meM niSTa, dUsaroM ke kArya ko karane vAle aura zobhanIya bhAvoM ke dhArI - bhavyAtmA isakA saMzodhana kareM // 53 // jo NANaharo bhavvo bhAvai jiNasAsaNaM paraM divvaM / acalapayaM so pAvaI sudaNANuvadesiyaM suddhaM // 54 // yo jJAnadharo bhavyo bhAvayati jinazAsanaM paraM divyaM / acalapadaM sa prApnoti zrutajJAnopadezitaM zuddhaM // idi aMgapaNNattIe siddhaMtasamuccaye bArahaaMgasamarANAvarAbhihANe taio ahiyAro sammatto // 3 // // idi aMgapaNNattI sammattA // jo jJAnI bhavyAtmA para divya jinazAsana kI bhAvanA karatA hai isakA cintana, manana karatA hai / vaha zrutajJAna dvArA upadiSTa zuddha acalapada ko prApta karatA hai // 54 // isa prakAra aMgaprajJapti nAmaka siddhAnta samuccaya meM bAraha aMga ke abhidhAna tRtIya adhikAra samApta huA / saM0 1864 pUSavadI 15 sutaravaMdare candraprabhacaityAlaye likhitaM paNDita rupacandreNa svajJAnAvaraNIya karmakSayArthaM / zubhaM bhavatu, kalyANamastu / zrImacchAMti sAgarasUriziSya vIrasAgarAcAryAntevAsinondumatyAyikAyAziSyA supArzvamatyAlikhitatvA aMgapaNNatteH hindIbhASAyAM nAgAlaiNDadeze DImApuranagare caitramAse zuklapakSe trayodazAM tithau ravivAsare vikrama saMvat dvisahasra saptacatvArizate vIra saMvat dvisahasrapaMcazatottarasaptadazattame nijajJAnAvaraNakarmakSayArthaM samApta kRtaM / zubhaM bhUyAt
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
_