________________
ज्ञानार्णवः
412 ) द्वयोरनादिः संसारः सान्तः पर्यन्तवर्जितः । वस्तुस्वभावतो ज्ञेयो भव्याभव्याङ्गिनोः क्रमात् ॥ २३ 413 ) चतुर्दश समासेषु मार्गणासु गुणेषु च ।
3
ज्ञात्वा संसारिणो जीवाः श्रद्धेयाः शुद्धदृष्टिभिः ॥ २४ ॥ जीवः ॥ सार्धमनादिसंभव: संबन्धो यथा वर्तते तथा देहिनां प्राणिनां कर्ममलेरनादिसंबन्धो ज्ञेयः । इति सूत्रार्थः ||२२|| अथ भव्याभव्यानां कर्मसंबन्धमाह ।
412 ) द्वयोः - भव्यस्यानादिः सान्तः कर्मबन्धः । अभव्यस्यानाद्यनन्तः । कस्मात् । - अनादिसंसारात् * अयं कर्मबन्धो वस्तुस्वभावतो ज्ञेयः । भव्याभव्याङ्गिनः क्रमात् । इति सूत्रार्थः ||२३|| अथ जीवानां मार्गणादिषु दर्शयन्नाह ।
१४४
413 ) चतुर्दश - शुद्धदृष्टिभिः सम्यग्दर्शिभिः संसारिणो जीवाः चतुर्दशसमासेषु जीवभेदेषु श्रद्धेयाः । तत्र संज्ञिपञ्चेन्द्रियत्वं नारकमनुष्यदेवेषु । असंज्ञिपञ्चेन्द्रियास्तिर्यञ्च एव । द्रव्यभावमनोभावात् एकेन्द्रियाः सूक्ष्मबादररूपा असंज्ञिन एव । संज्ञयसंज्ञिभेदद्वयोपेताः पञ्चेन्द्रियाः । विकलत्रिकं द्वित्रिचतुरिन्द्रियाः भेदत्रयमेतत् । सूक्ष्मबादररूपेणैकेन्द्रियं द्वयं चेति सप्तसु जीवसमासेषु पर्याप्तापर्याप्तभेदद्वयम् । ततो जाताः चतुर्दशसु जीवसमासाः । अथ मार्गणासु जीवान् दर्शयति । तत्र गाथा - " गइ इंदियेसु काये" ( गोम्मटसार० जीवकाण्ड० १४१ ) तत्र नामकर्मोदयात् प्राप्तशुभाशुभफला देवनारकतिर्यङ् मनुष्यभेदेन चतुःप्रकारा गतिमार्गणा भवति । अतीन्द्रियज्ञानप्रतिकूला चैकद्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियभेदात् पञ्चप्रकारा चेन्द्रियमार्गणा । शरीरनामकर्मोदयात् पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतित्र सकायभेदात् षड्भेदा कायमार्गणा । अव्यापारविशुद्धबोधात्मतत्त्वाभावात् मनोवचनकाभेदेन विधा योगमार्गणा । अथवा प्रकारान्तरमाह । सत्यासत्योभयानुभयभेदेन चतुर्विधो मनोयोगो वचनयोगश्च । औदरिकोदरिक मिश्रवैक्रियिकवै क्रियिकमिश्रआहारकाहारकमिश्रकार्मणकाय
[ ६.२३
रहता है उसी प्रकार प्राणियोंका अनादि कालसे कर्म-मलके साथ सम्बन्ध जानना चाहिए ||२२||
भव्य और अभव्य दोनोंका ही अनादि है । परन्तु वह अनादि संसार वस्तुस्वभाव के अनुसार क्रमसे भव्यका सान्त - नष्ट हो जानेवाला है और अभव्यका वह अन्तसे रहितअनन्त काल तक रहनेवाला - है ||२३||
शुद्ध सम्यग्दृष्टियों को चौदह जीवसमासों, चौदह मार्गणाओं और चौदह गुणस्थानोंका आश्रय करके उन संसारी जीवोंके स्वरूपको जानना चाहिए और तदनुसार श्रद्धान भी करना चाहिए । विशेषार्थ - संसारी जीवोंके स्वरूपको जाननेके लिए जीवसमास, मार्गणा और गुणस्थान आदि (पर्याप्ति व प्राण आदि ) का जानना आवश्यक है; क्योंकि उनके जाने विना उक्त जीवोंका पूर्ण बोध नहीं हो सकता है । उनमें जीवसमासका जीवोंका संक्षेप, अर्थात् जिन अवस्थाविशेषोंके द्वारा अनेक जीव और उनकी जातियों का सामूहिक रूपमें बोध होता है उन्हें जीवसमास कहा जाता है । वे संक्षेपसे चौदह हैं - बादर एकेन्द्रिय, १. All others except P द्वयोरनादिसंसार: । २. B संसारात् सान्तपर्यन्त | ३ X Y शुद्धबुद्धिभिः । ४. PLX जीवः, F इति जोवपदार्थः प्रतिपादितः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
