________________
४५८
ज्ञानार्णवः
1344 ) त्रिधा लक्षणभेदेन संस्मृतः पूर्वसूरिभिः । पूरक: कुम्भकश्चैव रेचकस्तदनन्तरम् ||४३ 1345 ) [ रेचनादुदरव्याधेः कफस्य च परिक्षयः ।
पुष्टिः पूरक योगेन व्याधिघातश्च जायते ||४३*१ 1346 ) विकसत्याशु हृत्पद्मं ग्रन्थिरन्तर्विभिद्यते ।
बलस्थैर्यविवृद्धिश्च कुम्भकाद् भवति स्फुटम् ||४३२ ] तद्यथा
1347 ) द्वादशान्तात् समाकृष्य यः समीरः प्रपूर्यते । स पूरक इति ज्ञेयो वायुविज्ञानकोविदैः ||४४
[ २६.४३
1344 ) त्रिधा लक्षण -! - पूर्वसूरिभिराचार्यैस्त्रिधा लक्षणभेदेन स्मृतः * । पूरक: कुम्भकः रेचकः तदनन्तरम् । इति सूत्रार्थः ||४३|| [ अथ पूरकादीनां फलान्याह ।
1345-1346) रेचनात् - रेचनात् उदरव्याधेः उदरस्थित रोगस्य । कफस्य च परिक्षयः नाशः भवति । तथा पूरक योगेन पूरकप्राणायामसंबन्धेन पुष्टिः व्याधिघातः रोगनाशश्च जायते । तथा च । कुम्भकात् कुम्भकयोगेन हृत्पद्मं हृदयकमलम् । आशु झटिति । विकसति उन्मीलति । अपि च । अन्तः ग्रन्थिः विभिद्यते स्फुटति । बलस्थैर्य विवृद्धिश्च बलस्य स्थैर्यस्य च विवृद्धिः च स्फुटं भवति ।।४३*१-२।। ] तद्यथा दर्शयति ।
I
1347 ) द्वादशान्तात् -- द्वादशान्तात् यः समीरः समाकृष्य प्रपूर्यते स पूरक इति ज्ञेयः । कः । वायुः * | कैः । विज्ञानकोविदैः विज्ञानपण्डितैः । इति सूत्रार्थः ||४४|| अथ कुम्भकमाह ।
Jain Education International
वह प्राणायाम पूर्व आचार्योंके द्वारा लक्षणकी विशेषतासे तीन प्रकारका माना गया है - पूरक, कुम्भक और रेचक ॥ विशेषार्थ - श्वास और प्रश्वासरूप वायुकी गतिके रोकनेका नाम प्राणायाम है । नासिकाके छेदोंद्वारा जो वायु बाहर निकलती है उसे श्वास और उक्त छेदोंके द्वारा जो वायु भीतर प्रविष्ट होती है उसे प्रश्वास कहा जाता है । प्राणायाम में इन दोनों प्रकारकी वायुओं की गतिको रोका जाता है । वह प्राणायाम पूरक, कुम्भक और रेचक के भेदसे तीन प्रकारका है ||१३||
रेचक प्राणायामसे उदरकी व्याधि और कफ नष्ट हो जाता है । तथा पूरक करने से पुष्टता और बहुत-सी व्याधियोंका नाश हो जाता है ||४३१ ||
कुम्भकसे हृदयमें स्थित कमल विकसित हो जाता है । अन्तरंगमें स्थित ग्रन्थि फूटती है । शक्ति और स्थिरता निश्चयसे बढ़ जाती है || ४३२ ||
द्वादशान्त ( ब्रह्मतालु मस्तक ) से वायुको खींचकर जो पूर्ण किया जाता है उसे वायुके विशेष ज्ञानमें निपुण जनोंको पूरक जानना चाहिए ||४४ ||
१. MNT स स्मृतः । २-३ Only in M N ४. PM तद्यथा ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
