________________
३५२
ज्ञानार्णवः
'अमुमेवार्थं संप्रति गद्यैर्विशदयामः । तद्यथा
यथान्तर्बहिर्भूत निजनिदानं संदोह संपाद्यमानद्रव्यादिर्कचतुष्कसकलसामग्री स्वभाव प्रभावात्स्फुरितरत्नत्रयातिशयसमुल्लसित - स्वशक्तिनिराकृतं सकलतदावरणप्रादुर्भूतशुक्लध्यानानलबहलँज्वालाकलापकवलितगहन तरीनादिसकलजीव प्रदेशघनघटित संसारका
रूपैः ज्ञायते । आत्मनः माहात्म्यं सामर्थ्यम् । आश्चर्यकारीत्यर्थः ॥ ९१ ॥ श्लोकोक्तमेवार्थं गद्येन विशदयति ।
[ १९.९१
यथान्तर्बहिर्भूत - अन्तर्भूतं निजनिदानम् आत्मनः कारणम् । भव्यत्वादि । तथा बहिर्भूतं सुद्रव्यादि । तेषां संदोहः समूहः तेन संपाद्यमाना उत्पाद्यमाना । या द्रव्यादिचतुष्कस्य द्रव्यक्षेत्र - भवभावचतुष्कस्य सकला सामग्री तस्याः । स्वभावः प्रभावः । तस्मात् स्फुरितं यद् रत्नत्रयं सम्यग् - दर्शनादिलक्षणं तस्यातिशयेन प्रादुर्भूतस्वशक्त्या आत्मशक्त्या निराकृतं निर्मूलितं यत्सकलं तदावरणम् आत्मावरणम् । तेन प्रादुर्भूतं शुक्लध्यानम् एव अनलः अग्निः तस्य बहलाः ज्वालाः, तासां कलापेन समूहेन कवलितं ग्रसितं यद्गहनं गुपिलम् आन्तरमात्मप्रदेशेषु वह्नयः पिण्डवदेकीभूतम् ।
यथा-यथेत्युदाहरणे | अन्तर्भूतं निजनिदानं भव्यत्वं कर्मलघुत्वं निःकषायत्वं चेत्यादि । बहिर्भूतं निजनिदानम् । आत्मनः कारणम् । सुद्रव्य-सुक्षेत्र- सुकाल - सुभव - सुभावादिकं सुगुर्वादिकं च । एतेषां निदानानां हेतूनां योऽसौ संदोहः समूहः तेन संपाद्यमाना उत्पाद्यमाना या द्रव्यादीनां द्रव्यक्षेत्रभवभावचतुष्कस्य या सकला परिपूर्णा सामग्री समग्रता तस्याः स्वभावः तस्य प्रभावः तेन अन्तमनसि यत्स्फुरितं जागरितं यद्रत्नत्रयं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रलक्षणं तस्य अतिशयेन सर्वोत्कृष्टतया समुल्लसिता उच्छलिता प्रादुर्भूता या स्वस्य आत्मनः शक्तिः सामर्थ्यम् अनादिजीवलग्नप्रभुत्वम् । तथा निराकृतं निर्मूलितं स्फेटितं समूलकाषंकषितं यत्सकलं समग्रं तदावरणम् आत्मावरणं मतिश्रुताद्यावरणं तेन प्रादुर्भूतम् उत्पन्नं यत् शुक्लध्यानं पृथक्त्ववितर्कवीचारलक्षणम् एकत्ववितर्कावीचारलक्षणं च, तदेव अनलो ऽग्निः, तस्य बहुलाः प्रचुरा अर्थव्यञ्जनयोगसंक्रान्तिलक्षणोपलक्षिता आत्मा ही परमात्मा (शिवतत्त्व), विधु (विष्णु या गरुड तत्त्व) और कामतत्त्व है। आत्माकी महिमा आश्चर्यजनक है ||९१ ||
अब इसी अर्थको गद्योंके द्वारा स्पष्ट करते हैं । वह इस प्रकारसे । जैसे- अपने अन्तरंग और बहिरंग कारणोंके समूह से प्राप्त होनेवाली द्रव्यादि (द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव) चाररूप समस्त सामग्री के स्वभाव के प्रभावसे जो रत्नत्रय प्रगट हुआ है उसके अतियसे विकसित हुई शक्तिसे जिसने समस्त आवरण कर्मको नष्ट कर दिया है; इससे उत्पन्न हुई शुक्लध्यानरूप अग्निकी मोटी ज्वालाओंके समूहसे जिसने अतिशय गहन, अनादि
Jain Education International
१. N S T J K Rom this sentence | २. All others except PMN निजनिजानन्द | ३. N स्वद्रव्या' । ४. All others except P द्रव्यादिच । ५. M प्रभावपरिस्फुरित, N प्रभावस्फुरित, LSFJK X R प्रभावात् परिस्फुरित, T प्रभावजपरि । ६. N T निराकृति । ७. LS F K X Y R बहुल | ८. All others except P LF गहनान्तरालादि, II गहनान्तरानादि ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
