Atmatattva Viveka

Author(s): Udayanacharya
Publisher: Udayanacharya
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010032/1

Page #1

THE FREE INDOLOGICAL
COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC
FAIR USE DECLARATION
This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website.
Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility.
If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately.
-The TFIC Team.

Page #2


Page #3

THE KUPPUSWAMI SASTRI RESEARCH INSTITUTE,
MADRAS.
PREFATORY NOTE
3
The following pages embody the text of Âtmatattvaviveka by Udayanāchārya, its commentaries by S'ankara Miśra and Raghunātha S'iromaņi and the annotations on Raghunātha's commentary by S'rīrāma Tarkālankāra.
The place of Atmatāttvaviveka, otherwise known as Bauddhādhikāra or Bauddhadhikkāra, is unique in the history of Indian Philosophy. Udayana was one of the greatest philosophers India has ever produced, and all his writings bear upon them the stamp of his pxtraordinary genius and controversial acumen. His
tmatattvaviveka and Nyāyakusumāñjali are two rilliant attempts in defence of the orthodox Naiyāika's position in regard to the doctrines of Self and od against the attacks of the heretics.
The greatest assailants of the theory of Self being the Buddhists, the former work concerns itself with a
ormal enunciation and refutation of their views in this connection. The theories of Perpetual Flux and those of Ideas and Universal Void have been dealt with n a truly polemic spirit.The latter tract however is directed against the non-theistic systems of Chārvāka, Sānkhya, Mimānsā, Bauddha and Jaina. We have already observed in our Introduction to Varadarāja's Commentary, called Bodhani, on the Kusumāñjali, that the age in which Udayana flourished was one of ntense conflict among the various schools of philo sophical and religious thought. Of all the concepts which wore attacked by the opponents those of the

Page #4

[ 2 ]
Self (आत्मा) and God (परमात्मा ) received the greatest share of attention. But it may be of interest to observe that Udayana had one great predecessor in this field, viz. Mahāmāheśvarāchārya Utpala Deva of Kashmir who, as the pupil of Somānanda and father of Laksmana, the Guru of Abhinava Gupta, belonged to the first half of the tenth century of the Christian Era. Utpala was the author of Siddhitrayī, viz. (i) Ajaḍapramätṛsiddhi, (ii) Isvara siddhi and (iii) Sambandha siddhi, of which the first two works correspond to Udayana's Atmatattvaviveka and Kusumāñjali respectively, though the treatment of the subject in the former is substantially different from that in the latter.
The Atmatattvaviveka, for instance, starts with the formulation of the destructive arguments of the Buddhists denying the existence of the Self as an independent reality, meets them from the standpoint of Nyaya Vaiseṣika and establishes its own theory of it. But Utpala Deva deals with the same topic as a strong champion of the non-dualistic system of Trika philosophy of Kashmir. For facilitating a better appreciation of Udayana's position I am here summing up what Utpala says on the subject in his AJADAPRAMATRSIDDHI, which is a little metrical tract consisting of 27 couplets. He observes that Self is Pure Experience, that it is of the nature of Light or Consciousness and that Matter, as associated with the Self which is Intelli gence, that is, as appearing in consciousness, is real but in itself it is unreal. Hence the Principle o Intelligence, by virtue of the overflow of its own nature Known as Spirit & Matter
10
-

Page #5

615
[ 3 ]
in the universe which is an appearance through its own Mayic Power, Remaining what it is, it appears as if it were alienated from itself. This is technically known as स्वातन्त्र्य, which consists in aggregation (संयो· जन ) and separation ( वियोजन ).
The peculiar character of a is that it tends to project out as external ( at ), as objective, the Universe which lies so long merged in the Self as one with it and then turns it back, when thus externalised, into the quiescent unity of the Infinite Self-awareness ( quigrar ). The Self is considered in a double aspect, viz. (1) when it is limited, as Jiva or Aņu, and is dependent and tainted with Matter, and (2) when it is pure, free, infinite and unconditioned. The so-called Jiva or Individual is in reality the Pure Self, attaining to contraction in consequence of its being the subject ( प्रमाता ) of prāpa & the other objects ( प्रमेय ) already externalised by itself from its own bosom-which externalisation is due to the enactment at will (41) of its cosmic play. In either aspect the Self being essentially the Principle of Awareness is the background of all kinds of knowledge, positive or negative. It runs as a continuous thread in succession, and hence self-illumination forms its very essence. Thus it will be clear that both the aspects are fundamentally identical. Self-consciousness is the consciousness of oneness with the universe and lies behind all possible states of consciousness. Apart from and independently of this the existence of Matter is not conceiveable, because it is not possible to think of Matter either as identical with or as different from the Light of the Self. The truth therefore appears to be that one non-material Subject, through its own inherent

Page #6

[ 4 ]
Free Will, spontaneously raises and sinks within its own bosom varied objects which are identical with itself and during the whole process its self-character remains totally unaffected.
It is not necessary to enter into a detailed enunciation of what Utpala and the other Kashmirian philosophers have said in connection with the nature of the Self. The little we have said will suffice to convince one that the view of the Self as presented by Utpala is substantially distinct from what is propounded in the present work by his successor Udayanācharya.
It is usually assumed, and on this assumption is based the present work, that all the Buddhists were deniers of the doctrine of Self. This is of course not historically correct, for we are aware that the doctrine of PUDGALA was not altogether unknown in Buddhist Literature. In earlier times the Sammitiyas & Vajjiputtakas appear to have advocated this doctrine. The Vajjiputtakas were one of the earliest seceders & he
nce the doctrine was very old. In the Samyutta Nikaya' (III. 25) there occurs a Sūtra known as the TEIT
, where there is an account of the burden, its bearer, its being taken up & laid down. The burden being the five-fold Skandha, its bearer represents the Individnal or Pudgala, & the taking up & laying aside of this burden stand for desire & its cessation. It is evident that this Sutra speaks of a Personal Self, althugh Buddhaghosa, Vasubandhu Chandrakirti, & Yasomitra have tried to explain it away; & Uddyotakara is justified in considering this sutra as representing the doctrine of Personal Self.
Though Udayana was certainly not familiar with the doctrines of canonical Buddhism, not perhaps

Page #7

( 5 ) even with their immediate succesors, he was most intimately conversant with the more developed views of the school.
A few words may now be said about the authors of the text & the commentaries herewith published. The history of Udayana is already a familiar one & need not be dwelt upon at this place. He was one of the greatest savants in the Nyāya Vaišeşika School & marked the beginning of a new epoch in its study. He was probably an inhabitant of Mithilā* and lived in the tenth century A.D. (906 S'aka ie 984 A.D.). Besides the 2 works mentioned above, he also wrote (i) a commentary on Vāchaspati’s Nyayavartika.Tātparya ţikā, called Parisuddhi, (ii) Lakşaņāvali (iii) & Kiraṇāvali.
Sankara Miśra was also a Maithila Brahmaņa, being the son of Bhavanātha and Bhavānī, and wrote a number of works in Nyaya-Vaišeşika, Vedānta, Sahitya, &c. His works may be classified as below:
A.-In Nyaya-Vaiấeşika:-- (a) Commentary on Kaņāda's Sutras, called
Upaskara. (b) Commentary on Prasastapāda’s Padartha Dha
rma Samgraha, called Kaņādarahasya. (c) Commentary on Udayana's Atmatattva
viveka, called Kalpalatā (herewith published).
* He is sometimes believed to have been a native of Bengal and is identified with Udayana Bhāduri. Anachronism stands in the way of this theory being accepted as sound. Apart from this, wo have attempted to show from internal evidence available in the pages of the Nyåyakusumāñjali and the Bodhani by Varadarāja that Udayana was not a Bengali (ses Introduction to Nyāya-KúsumānjaliBodhani, pp vi-ix, Sarasvati Bhavana Texts, No. 4).

Page #8

[ 6
]
(d) Com. on Udayana's Kusumāñjali, called Amoda. (e) Com. on Udayana's Trisūtrinibandha. (f) Com. on Vallabha’s Nyayalīlavatī, called Ka
ộthabharaṇa. (g) Com. on Gangesa's Chintamaņi, called Mayúkha. (h) Vadivinoda. (i) Bhedaratnaprakaśa. B.-In Vedanta:(a) Com. on S'ri Harşa's Khaņdanakhaņdakhādya, C.-In Sahitya:(a) Gauri Digambara. (b) Rasārņava. He is assigned to the end of the 15th Century.
Raghunātha S'iromaņi, the author of Dīdhiti, the most learned coinmentary on Gangeśa's Tattvachintamaņi, was a native of Bengal & lived in the 16th Century. He is said to have been the pupil of the great Vāšudeva Sārvabhauma, who spent his last days in the court of Pratāpa Rudra of Orissa. In NyāyaVaiseșika be was the author of commentaries, called Didhiti, on
(1) Kiraṇāvali, (2) Atmatattvaviveka, (3) Nyāyalīlāvatī, &
(4) Tattvachintāmaņi, and of an independent tract, viz. Padārthatattvavive-! chana. In Vedānta his commentary on Khandanakhandakhadya deserves special mention..
S'ri Rāma Tarkālankāra, whose notes on the Didhiti are appended here, is probably to be identified with the father of Mathurānätha Tarkavagīša. It is not known whether he wrote any other work besides the

Page #9

[7] one which is presented to the public just now. He lived in the 17th Century A. D.* .
II 'The present edition of Atmatattvaviveka with its cominentaries is based upon the following Mss. and printed works :
(A)
MANUSCRIPTS a) Text(i) Ms. marked as goo go. It belongs to the family
collection of the great Naiyāyika of Benares, viz. Mahādeva Puntainkar. It is carefully corrected and bears marks of correction from the pen of Mahādeva himself. The Ms. is not dated, but is
apparently of an earlier age than Puntamkar. (ii) Ms. belonging to P. Babu Diksita Jade. Generally
correct. It is dated Samvat 1774 or 1717 A. D. सम्वत् १७७४ ज्येष्ठ शु० १० गुरुवार.
b) Didhiti by Raghunātha - (i) Ms marked as goo go, belonging to Puntamkar
Library. It is generally free from error. Leaves 1-11 missing. The date of transcription is Samvat 1672 or S'aka 1538 (= 1616 A. D.) 375107: 8836
371917 Go P8 HÀ saa €12. (ii) Ms belonging to P.Laksmīdhara Pant Dharma
dhikāri. It is correct, but contains only 88 leaves.
e) Kalpalatā by Sankara Mis'ra(i) Ms. belonging to Puntamkar Collection. It is
partly correct. (ii) Ms. lent out by P. Gopāla Bhatta. Seript Bengali.
The Ms, is not dated but is apparently very old. . d) Tippaņi by S'rīrāma Tarkālankāra
* For fuller particulars rogarding these authors see the present writer's "History and Bibliography of Ngāya Vais'oşika Literaturo" in the 'Sarasvati Bhavana Studies' Vols. III and IV. 'in

Page #10

[ 8 ]
(i) Ms. belonging to the Govt Sanskrit Library, Sara. svati Bhavana. It is a very rare work, but the Ms. is full of errors.
(ii) Ms. in possession of P. Dharmadhikārī. Correct. It extends to fol. 79 only.
(B) PRINTED EDITIONS
The printed editions utilised, though rare, for collation have been those of P. Jadunatha Sarvabhauma and the Asiatic Society of Bengal. But as these are not very carefully done they have not been of great service in determining the right reading.
The present edition of the text and commentaries is entrusted to a young scholar, Pandit Rajesvara S'astri Dravida Nyaya Vaiseṣikacharya, whose sound knowledge of Logic, intellectual zeal and painstaking habits are calculated to make the edition free from all those inaccuracies which till now have disfigured the text. That he has been doing his work creditably will be apparent from a comparison of the text now published with what was available. His annotations, too, it is believed, will prove useful. Though the work, together with a number of commentaries, had been taken up for publication by the Asiatic Society of Bengal long ago under the editorship of the late Mm. P. Vindhyeśvariprasada Dube & P. Laksmana S'astri Dravida and passed through 6 formes it was felt that its completion would require, at the rate of its present progress, no less than a score of years! The issuing of the present edition in these circumstances, it may be hoped, calls for no apology.
Sanskrit College,
Benares. } GOPINATH KAVIRAJ,

Page #11

उपोद्घातः।
अथ प्रक्रम्यतेऽयं बौद्धाधिकारापरपर्याय आत्मतत्त्वविवेको न्या. याचार्योदयनेन विगुम्फितः कल्पलतादीधितिभ्यां तथाच दीधिति. टिप्पण्या समलङ्कृतो मुद्रापयित्वा प्रकाशयितुम् । अद्यत्वे बौद्धदर्शनस्य बहुलमधीतत्वात् तदीयप्रचाराधिक्यं विद्वतस्वनुमीयते । तेन तन्मतनिरसनपरग्रन्थस्यापि समालोचनमावश्यकमित्यात्मतत्त्व विवेकस्य प्रकाशनेऽयमेवावसर इति निर्विवादम् । गुणगरिम्णा ले. खप्रौढ्या च महनीयोऽप्ययं ग्रन्थो पठनपाठनादिसम्प्रदायबहिष्कृतो न तथा प्रसिद्धिमाप यथा युज्यते । तत्र सुसंस्कृतपुस्तकाभावः, विषयस्य दुरवगाहत्वं, बौद्धानामभावात् तन्मतालोचने तादृशान. हाभावः, अवैदिकमतमिति वेदाचारवतां तत्रोपेक्षणमिति चत्वार एव हेतवः । तेषु श्रमेण पुस्तकान्तरसंवादपूर्वकं ग्रन्थशोधनेन तत्. प्रकाशनेन च प्रथमहेतोः, व्याख्यानसंयोजनेन मूलपाख्यानवै. शधं सम्पाद्य ग्रन्थकर्तुरभिप्रायस्योद्धाटनेन च द्वितीयहतोरपसारणमुहिश्य समुद्यमोऽयं प्रारब्धः। तृतीयो हेतुर्मतिमान्द्यनिमिचकः, असत्स्वपि बौद्धेषु तन्मतस्य बुद्धिविजृम्भणद्योतकत्वात् तत्फल. कत्वाच्च परिशीलनमवश्यमेव कर्त्तव्यं कल्पितपूर्वपक्षसमालोच. नस्यापि सिद्धान्तस्थापनार्थ विधेयत्वात् । चतुर्थो हेतुस्तु कु. संस्कारमूलक एव ।
तत्र खलु बौद्धानामात्मवादस्य नितरां विद्विष्टवादात्मतस्वविवेके तेषामात्मविषयकविप्रतिपत्तीनां समुद्धरणं विमईनं च कृतम् । यद्यपि लौकायतिकादयो बहव एव पक्षा उदयनसम्मतात्मवादविरोधिनस्तथापि बौद्धानामेव तत्र प्रबलत्वाद् दुर्निग्रहत्वात् तत्सम्प्रदायस्य च व्यापकत्वात्तन्मतमेव प्राधान्येनाक्षिप्तमस्ति । क्षणभङ्गवादो विज्ञानपादः शुन्यवादश्च महताअटोपेन समुदृङ्किताः । कुसुमाञ्जलिप्रकरणे सावच्चार्वाकादिनिरीश्वरमतानां विमर्शनं कृतम् । उदयनस्य प्रादुर्भा. वकाले सर्वत्रैव दार्शनिका धर्मविदश्च परस्परं विवदमाना-आसन्निति घरदराजकृतायाः कुसुमाञ्जलिषोधिन्या उपोद्धाते सनासतोऽस्माभिरा.

Page #12

उपोद्धातः।
लोचितम् । प्रतिस्पर्चिभिराक्रान्तेषु तन्वेषु परमात्मतत्वमात्मतत्त्वं चेति तत्त्ववयमेव विशेषतः समाक्रान्तमासीत् । ____ उदयनेनेव तत्पूर्वमपि काश्मीरकमहामाहेश्वराचार्येणोत्पलदेवेन (६००-६५० ) सोमानन्दपादान्तवासिनाऽभिनवगुप्तपादगुरुजनकेन. श्वरसिद्धिरजडप्रमातृसिद्धिरिति अन्धद्वयं विनिर्मितम् । तदनन्तरं श्रीभाष्यकृदूरामानुजाचार्यस्य परमगुरुणा यामुनाचार्येणापि स्वनिबद्ध सिद्धित्रये चिदात्मन ईश्वरस्य च साधनं कृतम् । अर्वाचीननैया. यिकेषु मैथिली गङ्गेशोपाध्याय ईश्वरसाधकानुमानप्रणाली स्फुटं निब. बन्ध-सा च सर्वथैवोदयनपदाङ्कानुसारिणी, कचित् तु भाषायामपि ।
आत्मतत्वविवेके तावन्यायसरणिमनुसृत्यैवात्मस्थापनं कृतम् । न्यायनये तथा वैशेषिकनये चात्मनो नित्यत्वं विभुत्वं शानेच्छादि. विशेषगुणगणसमवायित्वं च सिद्धम्। तत्र विशेषगुणानां त्वदृष्टवशादेव समवायः, स्वरूपज्ञानकतात तनाशात् तेषां सम्यगुच्छेदे चात्मनः स्वभावस्थितिरेव मोक्षः । सुखदुःखयोरपि विशेषगुणान्तःपातिवा. न्मोक्षे तयोरभाव एव । शानाद्युदयासम्भवेन नित्वज्ञानाद्यनभ्युपगमेन नैयायिकानामात्मा, शानादिसमवाययोग्यत्वात् स्वभावतोज्जडोऽपि, जडकल्प एव । स तु नित्योऽपि विभुरपि नित्यज्ञानादिमतः परमेश्व. राद् विलक्षणः । अजडप्रमातृसिद्धौ पुनरुत्पलदेवेन त्रिकदर्शनमतमनुगतम् । तत्रात्मनो विशुद्धसंविदात्मकत्वात् स्वभावतः परिच्छेदराहि. त्यात् परमेश्वरत्वेऽपि परिच्छेददशायां प्राणादीनां प्रमेयाणामव. भासनपूर्वकं प्रमातृत्वेनाऽवस्थानाल्लब्धसङ्कोचजीवभावापत्तिः । प्रा. णादीनामवभासनं च विश्वक्रोडोल्लासननिमित्तमेव, ताऽपि तस्य स्वेच्छैव मूलम् । स्वातन्त्र्यापरपर्याया स्वेच्छाऽप्यात्मनः स्वरूप. भूता नित्योदिता शक्तिः । तामाश्रित्य स्वतःशुद्धोऽपि चिदात्मा वि. श्वलीलामुद्घाटयन् देशकालाद्यात्मकं परिच्छेदं परिगृह्य मितश. तिरणुभूतो जीवत्वमापन्नः। स्वरूपतश्च चिदात्मा प्राणादिभिप्र. मेयजातनिरुद्धत्वाविश्वनिर्भरितात्मकः अत पव पूर्णः स्वतन्त्रश्च । द्विविधोऽव्ययमात्मा प्रकाशात्मकत्वाद्भावाभावानां सर्वेषामेवाऽर्थशानानां पर्यन्तभूमिः । परस्मादात्मनो जीवस्य कोऽपि भेदो नास्ति, उभयोरपि पौर्वापर्यानुसन्धातृत्धेन संविन्मात्रस्फुरणस्यैव स्वरूप. त्वात् । महम्प्रकाशस्य विश्वाभेदप्रत्यवमर्शरूपत्वाव स एव सर्व

Page #13

उपोद्धातः।
ज्ञानानां विश्रामभूमिरिति तस्माद् व्यतिरिक्तस्य जडस्य सत्वं न सम्भवति । एक एव परः प्रमाता स्वस्वातन्त्र्येण स्वस्मादभिन्नान् भावान् स्वस्मिन्नेवोद्भासयति विलापयति चेति तस्य स्वात्मस्थितिः कदापि च्युतिं नावहति । विमर्शाभावन जडत्वप्रसङ्गाद् व्यवच्छिन्न. भ्रमाश्रयवशात प्राणपुर्यष्टकप्रमातुर्जीवाख्यस्य मितात्मनो वेधत्वमेव, न तु पारमार्थिकं प्रमातृत्वम् । तथापि स एव प्राणादिकृतानां सङ्कोचानामपसारणतः परप्रमात्रात्मक ईश्वरव्यपदेशभाक्, प्राणा. दीनामपि चित्प्रकाशात्मकत्वात् । ईश्वर एव स्वेच्छया पशुभूमिका गृहीत्वाऽऽणधभावमुपगत इति जीवस्येश्वरस्वभावाभेदः। अनवच्छि. नप्रकाशानन्दमयपूर्णाहन्तास्फुरत्तामय एवेश्वरावभासः। तस्य नि. रोधः सङ्कचितशक्तिकेन जीवेन कदापि न साभ्यः । तथा सति जी. वस्य स्वसत्ताऽपि विलीयेत, अपरिच्छिन्नस्वशक्तिविकासाऽप्रथन. स्यैव जीवत्वात् । त्रिकदर्शनविदः स्वातन्त्र्यवादिनः। तत्रायं क्रमःजडभावानां संविनिरपेक्षं स्वतन्त्रं सत्वं नास्ति । ते च स्वभावतो. ऽसत्कल्पाः प्रकाशात्मकज्ञातुः सम्बन्धादेव सत्तावन्तः । अत एव केवला संविदेव स्वभावस्योच्छलत्वात् स्वकीयमायाशक्त्युल्लासि. तविश्ववैचित्र्ये जडत्वेन च वेद्यत्वेन वेदकत्वेन च स्वरूपाऽनति. रिकापि स्वरूपातिरिक्तेव स्फुरति । इदमेव तस्याः स्वातन्त्र्यम् । तच संयोजनवियोजनात्मकम् । एतद्विहाय जलस्य प्रकाशः कदा. ऽप्यनुभवपदवीं मारोहति । प्रत्यवमर्शस्येदमेव माहात्म्यं यदनेन स्वास्मन्यमिन्नतयावतिष्ठमानं विश्वमिदन्तयोद्भास्यते, तोद्भास्यमान तत् पुनः पराहन्तायां विलाप्य तत्राभिन्न सम्पाद्यते । माया चात्मा नः शक्तिः, तस्मादभिन्नाऽपि तस्य स्वरूपगोपनात्मिका क्रीडामयी। तत एवेदं विश्वमख्यातिमयमाभाति, तत्र चिदात्मनो व्यतिरिक्तं कि. मपि कारणं न सम्भवति, प्रकाशस्वभावात्तस्मात्तस्य व्यतिरकेऽप्र. काशमानतवाऽसत्त्वापत्तिप्रसङ्गात् । अत एव विश्वाभासनिर्मातृत्व मेव चिदात्मन ईश्वरत्वमिति स्पष्टम । इयं परा पारमेश्वरी शक्तिरे.
प्रमातुरादिभूतं स्वसंवेदनात्मकं तत्त्वम् । विविधषिच्छिन्नशा. मां नीलादिप्रतीतीनां संयोजने वियोजने च पूर्वाऽपरादिकोटिक्यानुसन्धानस्येयमेवाऽऽधारभूता। संविदात्मके पूर्णाहन्तापरा. मर्शसारे प्रमातरि सर्वे पदार्था व्यवस्थिताः । सदा स्वतन्त्रस्य तस्य

Page #14

उपोद्धातः।
सर्वत्रैवाउनुसन्धानात्मकं व्यापकत्वमुपलभ्यते, जडस्य पुनर्विमर्श सारानात्मकन्धेन नास्ति स्वातन्त्र्यं नापि व्यापित्वम् । संविदोऽभि. नानामेव भास्यानां भासमानत्वाद्विश्वं जगत् संविदद्वयमयं चित्प्र. कृतिकामिति न कोऽपि संशयाऽवकाशः । . यामुनाचार्येण तु स्वनिर्मितात्मसिद्धिनिबन्धे विशिष्टाद्वैतसिद्धा. म्तं शठकोपनाथमुन्यादिभिः परिगृहीतं बोधायनटङ्कमिडाचार्या दिभिश्च समुपबृंहितमाश्रित्यात्मनिरूपणं कृतम् । तत्र चात्मा स्वत स्सिद्धः-विशुद्धेन बोगाभ्यासजनितप्रत्यक्षेणैव तस्य प्रकाशनं भन. ति । आत्मभावः पुनर्बोधोपाधिः । शानं तु मातुः स्वरूपप्रयुक्तमेव, अत एवात्मनो नित्यत्वात्तस्यापि नित्यत्वम् । स्वात्मावभासकं तत् संसारे चापवर्गे च सममेव तिष्ठति । सर्वकरणोपरमदशाया. मपि चैतन्यस्य सत्त्वं न छिद्यते, तेन हि चैतन्यमात्मनस्स्वभावत्वेन व्यपदिश्यमानं शास्त्रेषु दृश्यते । निश्चयसंशयादयस्तस्यैव प्रकार• भेदाः। आत्मनश्चैतन्यधर्मत्वेऽपि तस्य विवेकात्मकस्फुटप्रकाशरूप. स्फुरत्ताभावादुपपादनार्थमनुमानानामाप्तवचनानाञ्च संग्रहः क्रिय. ते । परन्तु तस्यापरोक्षक्षानोदयम्तु योगाङ्गानुष्ठानपूर्वकनिरोधाभ्या. सजन्यसत्त्वोद्रेकसापेक्षः। वैशेषिकसम्मतो मोक्षस्त्वप्रामाणिकत्वेन विशिष्टाद्वैताचार्यैर्नाद्रियते । अत्यन्तलुप्तकार्य वस्तु तत्कार्यजनने शक्तमिति न कुत्रापि दृष्टम् । नहि कश्चित्पदार्थस्स्वप्रकाशायासाधा. रणसजातीयान्तरापेक्षोडष्टः । तथा चात्मनस्सिद्धिरनन्यापेक्षेति नि. विवादम् । आत्मनः प्रकारभूतश्चैतन्यमर्थविशेषसंसर्गाद्धटशानादि. रूपतां प्रतिपद्यते । घटशानादयश्चैतन्यस्य दशाभेदाश्चेतयितुरात्मनो धर्मविशेषत्वात्तस्यापरोक्षाः। वैशेषिकनये यचैतन्यमात्मन आगन्तुकधर्मत्वेन निरूपितं तत्तु न समीचीनम् । ___ सर्वत्रायमेव विश्वासः समुज्ज़म्भते यत्सौगतास्सर्व एव देहाचतिरिक्तमात्मानं न मन्यन्ते स्मेति। एतन्मूलक एवोदयनस्य बौद्धमतनि रसनप्रयासः। प्रायः समुपलभ्यमानेषु बौद्धग्रन्थेषु नित्यात्मनस्सिद्धिन दृश्यत इत्युदयनस्य न कोऽपि दोषः । परन्तु केचिद् बौद्धास्सम्मि. तीया वजिपुत्तकाश्च पुद्गलवादिमो नित्यात्मनस्साधका आसनितीति. हासरट्या स्फुटमेव प्रतीयते। जिपुत्तकाःपुरैव मूलसंधाभेदमाप. मा बभूवुरिति तेषां प्राचीनत्वे न सन्देहलेशः। संयुत्तनिकायनाम्नि(२५)

Page #15

उपोद्धातः।
सुत्तपिटकान्तर्गतग्रन्थविशेषे भारहारसूत्राख्यं किमपि सूत्रमुपलभ्यतेतत्र भारतद्धारकतहणतत्त्यागरूपवस्तुचतुष्टयं सुष्ठु प्रतिपादितम् । भारस्थ पञ्चस्कन्धात्मकतया व्याख्यातत्वात्तद्धारस्य पुद्गलत्वं स्कन्धाद्यतिरिक्तत्वश्व स्पष्टमेव प्रतिभाति। तृष्णैवभारग्रहणम्, उपरमा. त्मकतृष्णाच्छेद एव तत्त्यागः । बुद्धघोषवसुबन्धुचन्द्रकीर्तियशोमि. त्रादिभिः सूत्रस्यास्य प्रकारान्तरेण व्याख्यातत्वेऽपि तात्पर्य स्कन्धाद्यतिरिक्तात्मसिद्धिपरमेव भाति । न्यायवार्तिककृतोद्योतकरणापि सूत्रमिदं नित्यात्मसिद्धिपरतयैव गृहीतम् ।
अतिप्रत्नधौद्धसिद्धान्तानामपरिक्षानेऽपि सुपरिचितानां तेषां शा. नमुदयनस्य सम्यगेवासीदिति तद्ग्रन्थावलोकनतः प्रतीयते ।
आत्मतत्त्वविवेककारमधिकृत्य न किमपि विशेषतो वक्तव्यमा स्ति । न्याये वैशेषिके च तन्ने स आचार्यत्वेन पूजाई इति नवीनैः सर्वैरेव विद्वद्भिः स्मर्यते, तस्य प्रामाण्यं सर्वैरङ्गीक्रियते च । तस्य मिथिलावास्तव्यत्वं सर्वथा सम्भाव्यते, तदनुकूला च लोकविश्रुता जनरुतिरपि। तद्रचितग्रन्थेषु साम्प्रतं न्याये वाचस्पतिकृताया न्या. यवार्तिकतात्पर्यटीकायाः परिशुद्धिरात्मतत्त्वविवेको न्यायकुसुमा. अलिः, वैशेषिके च प्रशस्तपादभाष्यटकिा किरणावली लक्षणावली च समुपलभ्यन्ते । स च तर्काम्बराङ्क ( ८०६) प्रमिते शकनपाब्दे लक्षणावली निर्ममे इति खीष्टीयदशमशताब्द्या मध्यमागे प्रादु. रासीत् ।
कल्पलताकृत् शङ्करमिश्रस्तावद् भवानीभवनाथतनयो मैथि. लो ब्राह्मणो न्याये वेदान्ते मीमांसायां काव्ये च कृतभूरिपरिश्रमः प्रसिद्धपाण्डित्य आसीत् तिन वेदान्ते खण्डनखण्डखाद्यस्य व्याख्या. तत्वेऽपि तस्य द्वैतवाद एव स्वरस आसीनाद्वैतवाद इति तद्ग्र. न्यानां सूक्ष्मेक्षिकया पर्यवेक्षणेन स्पष्टं प्रतिभाति । तस्य भेदरत्नप्र. काशः *खण्डनादिमतदूषणपूर्वको द्वैतवादस्य स्थापनापरोऽपि मधुसूदनसरस्वतीनिर्मिताद्वैतरत्नरक्षाया उपजीव्यभूतः । तेन तर्कशास्त्र : कणादसूत्रोपस्कारन्यायलीलावतीकण्ठाभरणकणादरहस्यकुसुमाञ्ज. त्यामोदोदयनकृतत्रिसूत्रीनिबन्धव्याख्याचिन्तामणिमयूखवादिविनो

Page #16

下一
11
一

Page #17

न्यायाचार्य श्रीमदुदयनाचार्यविरचितः
आत्मतत्त्वविवेकः ।
ॐ नमो गणेशाय ।
तार्किक शिरोमणिरघुनाथकृता आत्मतत्वविवेकदीधितिः ।
श्रीगणेशाय नमः |
ॐ नमः सर्वभूतानि विष्टभ्य परितिष्ठते । अखण्डानन्दबोधाय पूर्णाय परमात्मने ॥ १ ॥ निर्णीय ( १ ) सारं शास्राणां तार्किकानां शिरोमणिः । आत्मतत्वविवेकस्य भावमुद्भावयत्ययम् ॥ २ ॥
श्री राम कलङ्कारभट्ट । चार्यकृता आत्मतत्वविवेकदीधितिटिप्पणी ।
श्रीकृष्णाय नमः |
श्री गोविन्दपदद्वन्द्वं प्रणम्य परमादरात् । हृदि कृत्वा च निखिलं सार्वभौमस्य सद्वचः ॥ १ ॥ आत्मतत्त्वविवेकस्य व्याख्यां दीधितिकृत्कृताम् । प्रकाशयति यज्ञेन श्रीरामः सुधियां मुद्दे ॥ २ ॥ निर्णीयेति । तथा वाऽनेकशास्त्र सारनिर्णयाधीन मेवाSSत्मतत्व
(१) शिष्याणामुपग्रहाय स्वग्रन्थं प्ररोचयन् कीर्तये स्वस्याऽनुष्ठेयस्य च नामनी बोधय व्याख्येयग्रन्थप्रयोजनाभिधेयसम्बन्धेनैव स्वग्रन्थस्याऽपि तद्वत्तां सूचयति । निर्णीयेत्यादि । स रेम तात्पर्यम् । शास्त्राणाम्, आस्तिकनास्तिकप्रणीतानाम् । आम्मतस्त्वविवेकस्य प्रकृते are | भावम् जबकीभूतं तात्पर्यमाचार्यनिष्ठम् ।

Page #18

MADRAS-4 RESEARCH INSTITUTE, MYLAPORE.
613
आत्मतत्त्वविवेकः
स्वाम्यं यस्य - निर्ज जगत्सु जनितेष्वाद ततः पालनं व्युत्पत्तेः करणं हिताहितविधिन्य । सेधसम्भावनम् ।
दीधितिः ।
शिष्टा (१)चारपरम्परा परिमाप्ताभिमतकर्मारम्भसमय कर्तव्यता कं कृतमिष्टदेवतानमस्कारं शिष्यान् (२) शिक्षयितुमादौ निबध्नाति, स्वाम्यमित्यादिना | ईशाय सार्वश्यादिशालिने नमः । श्रूयते हि, 'यः सर्वज्ञः सर्वविधस्य ज्ञानमयं तप: ( ३ ) । तस्मादेतद्ब्रह्म नाम रूपपत्रं च जायते ॥'
,
दीधितिटिप्पणी ।
1
विवेकस्य भावोद्घाटन सामर्थ्यमिति सूचितम् । परिप्राप्तेति कर्तव्यताविशेषणम् । निर्विघ्नसमाप्ति विनाभावं वोहिभ्येत्यादिः । शिष्यान् शिक्षयितुमिति । एतदुपलक्षणम् । व्याख्यातृश्रोतॄणामपि प्रासङ्गिकं मङ्गलमुद्दिश्येत्यपि द्रष्टव्यम् । ईशित्वं न स्वामित्वम्, स्वास्य. मित्यनेन तदर्थप्राप्तेरत आह । ईशायेति । तस्मादिति । तस्मा
(१) ननु स्वाम्यमित्यादिपद्येनोपनिबद्धस्येश्वरनमस्कारस्य ग्रन्थारम्भसमये ग्रन्थकृतामाचरणमफलम्, तत्कर्तव्यता साधकवेदस्य प्रचारात्, लौकिकप्रमाणस्याऽनवकाशात् । एवं तदुपनिबधनमप्यफलम्, तत्कथं विशेषदर्शिनामाचार्यांणा तदाचरणं तदुपनिबन्धनं वा सङ्गच्छत इत्याशङ्का परिहरति । शिष्टति । शिष्टाचारपरम्परा, भ्रमाजन्यसमी हितकर्मारम्भकालीन पूर्वपूर्वसमाप्तिकामपुरुषीयनमस्कार। दिरूपमङ्गलगोचरप्रवृत्तिपरम्परा, ततः परिप्राप्ता सिद्धा अभिमतकर्मारम्भसमय कर्तव्यता इष्टसमाप्तिसाधनी भूतकृतिविषयता यस्य तादृशमित्यर्थः । तत्सिद्धिश्च मङ्गलाचारः प्रारिप्तितसमातिसाधनम्, समातिका मनाधीनभ्रमाजन्या चारत्यात्, या भ्रमाजन्या यस्कामनाधीना कृतिः सा तत्कलसाधनं, तृत्त्यादिकामाभ्रान्त पुरुषी यतृप्त्यादिसाधनभोजनादिकृतिवादित्यनुमानात् । एकयादिराचारो भ्रममूलकोsपि सम्भवतीति कथं मङ्गलाचारे भ्रमामूलकत्वावधारणमित्याशङ्कानिराकरणाय परम्परेति भणितम् । - गदाधरः ।
(२) निबन्धनस्य निष्प्रयोजनत्यमाशङ्कयाSSs | शिष्यानिति । निबध्नाति श्लोकेन बोधयति । पदस्यैव वाचिकनमस्कारत्वे प्रकृतश्लोके तदन्तर्भाव एवोपनिबन्धः ।
(३) ज्ञानमयं तप इत्यत्र ज्ञानमेव तपःशब्दवाच्यमित्यर्थः । तपसः सृष्टिहेतुत्वबोध के 'ऋतं सत्यं चाभी सो ऽध्यजायत इत्यादिवेदे ऽपि तदेव तपः पदार्थः । याविषयकं श्रवणादिरूपतानमेवान्येषा तप इति केचित् । - गदाधरः ।

Page #19

613
टिप्पणी समलङ्कृतदीधिति - कल्पकता यूटीकाद्वयविभूषितः । भूतोक्तिः सहजा कृपा निरुपधि (१) यत्नस्तदर्थात्मकस्तस्मै पूर्वगुरुतमाय जगतामीशाय पित्रे नमः ॥१॥
दीधितिः ।
सर्वज्ञ इति सामान्यतः, सर्वविदिति च विशेषतः, ब्रह्म
हिरण्यगर्भाख्यम् । स्मर्यते च,
'सर्वज्ञता तृप्ति ( २) रनादिबोधः
स्वतन्त्रता (३) नित्यमलुप्तशक्तिः । अनन्वशक्तिश्च विभोर्विधिज्ञाः (४) षडाहुरङ्गानि (५) महेश्वरस्य ( ६ ) ॥' दीधितिटिप्पणी ।
1
देव जायते नाम च जायते ( रूपं च जायते ) * अन्नं च जायत इत्यर्थः । नामरूपमित्यत्राऽपि ब्रह्मेति सम्बद्ध्यते, तथा च नामरूपं ब्रह्म शब्दात्मकं ब्रह्म जायत इति वार्थः । पौनरु. त्यादाह । सर्वज्ञेति । तथा च सर्वशपदात् सामान्यधर्मप्रकारकं "ज्ञानं लब्धं सर्ववित्पदाश्च तदूघटत्वादिविशेषधर्मप्रकारकज्ञानं लब्धमिति समुदायार्थः । सर्वज्ञत्वादिगुणशालिन ईश्वरपदाभिधेयत्वं श्रुतितः साक्षान लब्धमत आह । स्मर्यते चेति । सर्वशत्वादिषड्गुणशालिनि स्मृत्येश्वरपदं सङ्केतितमिति भाषः (७) । तृप्तिः भोजनाद्यभावजन्यदुःखाभाववता । स्वतन्त्रता अप्रतिहतेच्छा । अलुप्तशक्तिः निश्यकृतिः । अनन्तेति । शक्तेः सर्वोपादानविषयत्वं सर्वविषयत्वं erssनन्त्यम् । अत्रैकैक विशेषण बलादे वेतरव्यावृतिसम्भवे षडुपा
( १ ) निरवधि: - पाठः ।
(२) स्वीयसुखेच्छावदन्यत्वम् । स्वमन्यत्वप्रतियोगी जीवः प्रसिद्धोऽत ईश्वरस्य प्रीतिरूपतृतिविरहेऽपि न क्षतिः । - गदाधरः । (३) धर्माधर्माधीनतेत्यर्थः । (४) विधिज्ञाः वेदतत्त्वविदः । (५) धर्मनित्यर्थः । (६) महेश्वरस्येति । ईशपदं त्वेतत्पर्याय एवेति भावः ।
( ) इति चिन्हितोंऽशः संशोधक काल्पतः । एवममेऽपि बोध्यम् ।
(५) अथैवं सति 'जगतामीशाय जगज्जननानुकूलकृतिशक्तिमते' इति कथं शङ्करमिश्रः, एतय एव 'जगञ्जननानुकूलचिच्छा कमते' इति गुणातीतोऽपीत्यादिमणिकारपये 'ईशः भम.ते

Page #20

म
दीधितिः ।
इति । जगतां निखिल (१)शरीरिणाम् । पित्रे जनकाच । तथा च स्पर्यंते 'पिताहमस्य जगतः' इति । पूर्वगुरुभ्यः कपिलकमलासनादिभ्य उत्तमाय, तेषामपि स एव जनक इति भावः । तस्मै (२) कस्मै इत्यपेक्षायामाह । स्वाम्यं यस्येत्यादि । आदौ सर्गाौ जनितेषु उत्पादितेषु जगत्सु यस्य निजं क्रयाद्यनपेक्षं (३) स्वाम्यम् ।
दीधितिटिप्पणी ।
दानमुत्कर्षाधिक्यबोधनाय । निखिलेति । सर्वद्रव्योत्पत्तिकरणाद्यभावात् शरीरिणामित्युक्तम् । तस्मै इति । यद्यपि जगतां पित्र इत्यस्मादेव कस्मावित्यपेक्षा नास्ति, तथाऽप्येतादृशसादृश्याभावे रूपकमनुपपन्नमिति पितृसाम्यमाहं स्वाम्यमित्यादीति व्याख्येयम् । तत इत्यनेनैवाऽऽदित्यप्राप्राह । आदाबिति । न च सर्गमध्येऽपि ताहरास्वाम्यमस्ति, अतः कथं सङ्कोच इति वाच्यम् । क्रयाद्यनपेक्षमित्य
1
तेष्कः' इति च मथुरानाथश्च । अत्रोच्यते । ईशपदार्थस्यैकव्यक्तिकतया सर्वज्ञत्वादिकं जगानमानुकूलकृतिमत्त्वादिकं वा नेशपदशक्यतावच्छेदकम्, आकाशादिपदवदीशादिपदेऽपि निरवच्छत्रैव शक्तिः, तत्पदादष्टद्रव्यातिरिकद्रव्यत्य शब्दाश्रयत्वादिनेव सार्वज्ञादिजगत्कर्तृत्वादिनैवेशपदादपि बोध इत्याचार्यस्वारस्यात् । तदुक्तं द्रव्यकिरणावल्यामाचार्यैः, 'यः शब्दाश्रयस्तदाकाशमित्येवं शब्दाश्रयत्वमेवोपाधिः स्यात् । न । शब्दाश्रयत्वस्योपलक्षणतया तटस्थत्वात्, अयमसौ देवदत्त इत्यत्रेदताव | अन्यथा शब्दगुणकमाकाशमिति सहप्रयोगो न स्यात्' इति । तथाऽपीशपदस्य निरवच्छिन्न शक्ति म स्वमुक्तमन्यात्र लब्धमिति चेन्न । शक्तिवादटीकायां हरिनाथतर्क सिद्धान्तेन ' एवंरीत्यैव मगनकालादिशब्देऽपि हेतुहेतुमद्भावो बोध्यः' इत्युक्तत्वात् । एवं च तादृशतत्तद्धर्मप्रकार कशाब्दबोधं प्रति तत्तद्धर्मावच्छिन्न विशेष्यकनिरवच्छिन्नतत्तत्पदवाच्यतावगाहिज्ञानस्य हेतुत्वात् 'यः सर्वज्ञः' इत्यादिश्रुतावीश्वरस्य तादृशधर्मवत्तया लाभेऽपि तादृशधर्मावच्छिन्न ईशादिपदवाच्यत्वा · लाभात्तल्लाभायैव स्मृत्यनुसरणमिति मन्तव्यम् ।
(१) जगतामित्यत्र जगत्पदं न जन्यमात्रार्थकं तथा सति घटादौ व्युत्पत्यादेर्बाधितत्वेनामि-मग्रन्थासङ्गतेः नापि सुखसमवायिकारणतावच्छेदकतया सिद्धजातिविशेषावच्छिन्नो जीवस्तथा, तप्रत्यनन्वयादिस्यतो व्याचष्टे । निखिलेति । आत्मनिरूपितस्य जनकत्वस्य माधेपि विशेषणजकत्वमादाय विशिष्ट तद्व्यपदेश सङ्गतिरिति । शरीरित्वं च स्वजनकादृष्टवत्वसम्बन्धन विवक्षितम् नात ईश्वरसाधारण्यम् ।
(२) तस्मै प्रसिद्धायेति प्राचां व्याख्यां यच्छन्दाकाानुपपतेरुपेक्ष्याह । तस्मै इत्यादि । (१) आदिमा
साधर्म्या दायो लाभः कयो जयः ।
·

Page #21

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताब्यटीकाद्वयविभूषितः। ५
दीधितिः। आत्मनामुत्पत्यभावेऽपि विशेषणस्य शरीरस्य तथात्वाद्विशिटस्य तथा व्यपदेशः । अपूर्वशरीरादिसम्बन्धरूपं तु जन्म न मुख्यो जन्यर्थः, न वा तावसापि स्वाम्पनिर्वाहः । पालनं रक्ष.
.. दीधितिटिप्पणी। स्य क्रयाघसमानकालीनार्थकत्वेन सादावेवेशस्थ सम्भव इत्यता सङ्कोचस्योक्तत्वात्(१) । विशेषणस्येति । निखिलशरीरिणामित्यत्र शरीरस्य विशेषणत्वादित्यर्थः । तथा व्यपदेशः जनितत्वष्यपदेशः । जनितत्वं विशेषणद्वारा न वाच्यं, किन्तु साक्षादेवेत्यादिक केषाश्चिन्मतं दूषयति । अपूर्वेति । न मुख्य इति । जनेरुत्पत्तावेव मुख्यत्वात, तथा च लक्षणा स्यादिति भावः । मन्मते तु जनेर्मुख्यार्थरक्षणम्, परम्परासम्बन्धेनोत्पत्तिमत्वं क्तप्रत्ययेन बोध्यत इति भावः । न च भवमते वा क्तप्रत्यये लक्षणा, मन्मते वा जनघाती लक्षणेति स. मानमेवेति वाच्यम् । जनित इत्यत्र क्तप्रत्यये लक्षणाया भवन्मते. ऽप्यावश्यकत्वात् ,आश्रयत्वरूपेणाऽऽश्रयबोधने कर्मकृत्प्रत्ययस्य ल. क्षणास्वीकारात, तथा चाऽऽवश्यकलाक्षणिक एव लक्षणा स्वीकियते, न तु जनेर्धातोरिति भावः। केचित्तु विशेषणस्य तथात्वादिशि. ष्टस्य तथा व्यपदेशो निरूढलक्षणया, निरूढलक्षणा च शक्तितुल्येत्येव नियामकमाहुः । अपूर्वशरीरसम्बन्धे निरूढलक्षणाया मुख्यतुल्यत्वे पदमुख्यत्वेऽपि न क्षतिरत आह । न वेति । विशेषणशरीरोत्पादक. स्वेनैव पितुर्विशिष्टे यथेष्टविनियोगलक्षणस्वत्वस्य सत्वादिति भा.
प्रयोगः कर्मयोगश्च सत्प्रतिग्रह एव च ।।' इत्यादिमन्वादिवचनोपानदायादिपरिग्रहः ।
(१) ननु शिवस्वं नाऽऽददीतेत्यादिप्रमाणवलापदि दानादिनन्यं स्वत्वमीश्वरस्याऽनक्रियते तदा यथाश्रुतेsपि अवच्छेदकावच्छेदेनाऽन्यवानुरोधात् सोचः सम्भवदुक्तिकः, अन्यथेदानीन्तनपतनद्रव्यविशेषे ईशस्य क्रयाधनपेक्षस्वत्वासत्त्वाद्वाध एव स्यादिति चेत्र । स्वत्वधारापनिवारणाय सजातीयस्वृत्वं प्रति सजातीयस्वत्वत्य प्रतिबन्धकताकल्पनस्याऽऽवश्यकतया पूर्वस्वत्वसत्त्वे स्वत्वान्सरोत्पस्यसम्भवेन स्वत्वद्वयस्य स्वीकर्तुमशक्यत्वात् , शिवादेनित्यतृप्तस्येदं मम भवत्वितिस्वीकारासम्भविन तत्र तदीयस्वत्वोत्पनेरसम्भवाच,शिवस्वमित्यादिश्यवहारस्य त्यागीयशिवनिष्ठविषयतानिरूपितविषयताश्रयत्वमादायैवोपपादनीयत्वात्। त्यज्यमानोपचारादौ स्वत्वामावेऽपि तदीयत्वेन द्रव्ये स्वत्वाकगाहिनीका विसंवादकपैक सम्यनिष्ठेऽन्यदायस्वत्वे बाधितं शिवादिनिरूपितत्वमवगात इति कल्यते।

Page #22

भास्मतम्यधिक
दीधितिः । णादि । व्युत्पत्तिः शब्दसङ्केतग्रहः । हितस्य विधिः कर्तव्य. ता, आहितस्य निषेधोऽकर्तव्यत्वम् , तयोः सम्भावनं ज्ञापनम् । उक्तिः श्रुखादिरूपा भूता यथार्थी सहजा स्वाभाविकी । रागद्वेषभ्रमादिविरहेण सर्वस्या एव तदुक्तेर्यथार्थत्वात , ता. प्येणैव तस्य सिद्धः । कृपा परहितेच्छा उपधिः स्वहितानुसन्यानं तच्छ्न्या , नित्यत्वात् । निरवधिरिति पाठे अवधिः सीमा तच्छ्न्या , नित्पत्वेन सर्वपुरुषीयसकलहितविषयकत्वात् । त. दर्थात्मकः, तत् जन्मायुक्तिपर्यन्तं अर्थः प्रयोजनं यस्य स एवं आत्मा स्वरूपं यस्य स तथा ॥
दीधितिटिप्पणी। पः। शब्दसङ्केतेत्युपलक्षणम् , निर्माणकायमधिष्ठाय पटादिनिम्मी. णव्युत्पत्तिकरणमपि बोध्यम् । निषेध इति । इदं च व्यासेधपदार्थ, संवर्णनम । तच्छ्न्ये ति । जन्यतासम्बन्धेन तच्छून्यत्वं बोध्यम्, अन्यथा सर्वस्या एव कृपाया अधिकरणतासम्बन्धेनोपधिशून्यत्वा. दसत्यापत्तेः । अत एवोकम् , नित्यत्वादिति । तच्छ्रन्यत्वं व्युत्पा. दयति । नित्यत्वेनेति । इदं च सर्वविषयत्वे हेतुः, प्रतिनियतविषयत्व. नियामककारणाभावात्तस्याः सर्वविषयत्वमिति भावः ।।
श्रीशङ्कशमिश्रविरचिता आत्मतत्त्वविवेककल्पलता।
श्रीगणेशाय नमः। संसारपटकुविन्दं जगदण्डकलशकुलालमीशानम् । सर्गप्रलपसितासितकुसुमस्रङ्मालिन बन्दे ॥ १॥ . • प्रारिप्सितस्य निर्विघ्नं समाप्तिमुहिश्य (कृत) मजलं. शिष्यशिक्षायै निबध्नाति । स्वाम्पमिति। तस्मै सर्वज. • • () कल्पलतायामेतचिनान्तर्गतो अश्यः पुणतामकरसम्मतो न भवतीति सर्वच शेयन् ।
-

Page #23

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलतास्पटीकाद्वयविभूषितः। .
कल्पलता। नप्रसिद्धाय । जगतामीशाय जगजननानुकूलकृति(१): शक्तिमते, नमः । वेदप्रामाण्यग्रहोपयिकमाप्तत्वं दर्श यितुं पितृत्वेन तं रूपयति । पित्र इति । अविप्रलम्भकायेत्यर्थः । पूर्वगुरूत्तमाय, पूर्वगुरवो मनुकापलादयः स्तेभ्य उत्तमायेत्यर्थः । तथा चेश्वर एष वेदवक्ता तदनुस्मतारः परं मन्वादय इति भावः । रूपकस्योपमा. भेदत्वेन तनिर्वाहाय पितृसाम्घमाह | स्वाम्यमिति । पितुरपि जनितेषु खाम्यम् , ईशस्यापितधैव तेषु यथेष्टविनियोगाधिकार इत्यर्थः । निजमिति । स्वाभाविक मित्यर्थः । आदी जनितेष्विति सम्बन्धः । तथा च ज. नकस्यापि जनकत्वमीश्वरस्य ध्वनितम् । अन्यदपि पितृसाम्पमाह ततः पालनमिति । हितोपदेशतदाचरणादिना रक्षणमित्यर्थः । अन्यदपि पितृसाम्यमा. है । व्युत्पत्तेरिति । यथा पिता अध्यापनादिना पुत्रान व्युत्पादयति तथेश्वरोऽपि प्रयोज्यप्रयोजकदेहभेद. माश्रित्य प्राणिनो गवादिपदजाते पटादिनिर्माणे च व्युत्पादयतीत्यर्थः । साम्यान्तरमाह । हिताहिते. ति। (२)हितविध्यहितव्यासेधयोः सम्भाधन (प्रापणं) ज्ञापन मिति यावत् । हितविधिः स्वर्गकामो यजते. त्यादिः, अहितव्यासेधो न कलशं भक्षयेदित्यादिः, तदुभयमुपदिश्य ज्ञापयति । ननु कथमत्र विश्वास इत्यत आह । भूतोक्तिरिति । यथा पितुः पुत्रान् प्रति विधिनिषेधयोः सत्योकिस्तथेवरस्याऽपीत्यर्थः । स. 6) महल चलि गुण० पृ० पा०। (हितातियो-हस्याधिकं कलिकालामुद्रितपुस्तक ।
REET
१० पु. पा.
(

Page #24

"आत्मतत्वविवेक
.. कल्पलता। स्यत्वे मानमाह । सहजेति । धर्मिग्राहकमानादासत्वे. नैव सिद्धेः । तथा च भ्रमप्रमादविप्रलिप्साविरहात तदुक्तिः सत्येति भावः । ननु स्वप्रयोजनाभावात् कथं हिताहिते उपदिशेदित्यत आह । कृपेति । निरुपधिः रेव परदुःखप्रहाणेच्छाऽस्ये(२)त्यर्थः । ननु साऽपि परं दु:खिनं दृष्ट्वा स्वस्मिन् दुःखोत्पत्तेर्भवति, न हीश्वरस्य दुःखमत आह । निरुपधिरिति। (अन्यथासिद्धिशङ्कारहितेत्यर्थः । यहा अनौपाधिकीत्यर्थः ।) उपधिः कारणं, तच नित्यत्वादेव नास्तीति स्वाभाव्यादेव तथेति भावः। न च तर्हि सुखिनमेव सर्व सृजेदिति देश्यम् । अदृष्टसापेक्षत्वात् । यत्नस्तदर्थात्मकः, (तस्याः) कृ. पायाः अर्थः परदुःखप्रहाणं तदात्मको यत्नः । यहा तदों जगत्प्रयोजनं, तदेवात्मा यस्य यत्नस्येत्यर्थः। य. बा तत्पदेन हिताहितप्रवृत्तिनिवृत्ती, उच्यते, ते अर्थ: प्रयोजनं यस्य तदात्मकस्तद्रुप इत्यर्थः । अत्र सर्वत्र यस्येत्यावर्तनीयम् ॥
-
दीधितिः। प्रेक्षावता(१) प्रवृत्तये प्रयोजनाभिधेयसम्बन्धानाह, हो। ....(१)च्छा यस्ये-पुण० पु० पा० । ..(१) प्रथमत इह खल्वित्यायभिधानं प्रकृतग्रन्थगोचरप्रवृत्त्युपयोगितया सार्थकयति । भैक्षावतामित्यादि । प्रेक्षावताम् , प्रकृष्टफलोदेशमन्तरेण शाखाध्ययनेऽप्रवर्तमानान्समित्यर्थः । तथा च सामान्यतः सकलत्वज्ञानेऽपि न प्रवृचिरिति लभ्यते । आह, विशिष्य प्रतिपादयति । भाकर्णयन्तीत्यन्तेन प्रथमवाक्येनैतन्यप्रयोजनत्वेन निःश्रेयसादरलाभादाह । विविच्यत इत्यन्तेनेति । उकग्रन्थे तमाभमेव विविन कि । तरेत्यादि । तत्र, एतांदशमन्थे । अस्य प्रयोजनादिना मममन्वयः । सप्तम्यर्थः प्रतिपाद्यत्वम् । दुःखं जिहासव इत्यत इच्छाविषयतया दुःखहानरूपमोक्षलाभः । आत्मतत्त्वम्, शरीरादिभित्रत्वम् । आस्मतस्वमा विविच्यत इत्यतस्तस्या

Page #25

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलताव्यटीकाद्वयविभूषितः । ९
इह खलु निसर्गप्रतिकूलस्वभावं सर्वजनसम्वेदनसिद्धं दुःखं जिहासवः सर्व एव तद्धानोपायमविद्वांसो - ऽनुसरन्तश्च सर्वाध्यात्मविदेकवाक्यतया तत्वज्ञानमेव त
दीधितिः ।
त्यादिना विविच्यत इसन्तेन । तत्र प्रयोजनमपवर्गः, अभिषेयमात्मतत्त्वम्, सम्बन्धो ग्रन्थात्मतत्वज्ञानापवर्गाणां हेतुहेतुमद्भावो ग्रन्थात्मतत्त्वयोर्ज्ञाप्यज्ञापकभावश्च । सुखमिवा ( १ ) त्मगुणो दुःखमपि न हेयं, हेयं वा सुखविरोधितामात्रेण कामिनीं सम्बुभुक्षोरिव
"
•
दीधितिटिप्पणी |
विविश्यत इति । तत्राऽपि 'इह संसारे... एवमाकर्णयन्ति' इत्यन्त मान्तरसम्बन्धः । अभिधेयस्य सम्बन्ध एवापेक्षित इति तमाह । ग्रन्थात्मतत्त्वयोरिति । सुखवदित्यादि । दुःखं जिहासव इस्येतावन्मात्रोको निखिलदुःखहानेच्छा प्राप्ता स्यात्, निसर्गेत्यादि किमर्थमत इत्थं प्रणालीति । अयमर्थः, आत्मगुणो दुःखं न हेयं सुखवत्, अन्यथा सुखमपि तथा स्यादत उक्तम, प्रतिकूलस्व•
ऽभिधेयतया लाभः । विशिष्याऽभिधेयकथनं चैतद्मन्यप्रतिपायार्थेऽन्यतो ज्ञातत्वशङ्कानिवृत्तये, तच्छङ्काया एतद्ग्रन्थाधीनार्थज्ञाने सिद्धत्वशङ्करूपतया प्रवृत्तिविरोधित्वात् । आत्मतत्त्वप्रतिपादक प्रन्थाध्ययनस्य सफलत्वज्ञानेऽप्यनिष्पन्नस्य प्रकृतप्रन्ये तादृशतत्त्वप्रतिपादकत्वग्रहस्य सम्पादनाय वा तदभिधानम् । प्रन्येति । हेतुहेतुमद्भाव इति । ग्रन्थात्मतत्त्वज्ञानयोर्हेतुभावः, अपवर्गस्य हेतुमद्भाव इत्यर्थः । मन्थात्मतत्वज्ञानयोर्मियो हेतुहेतुमद्भावस्तु न विवक्षितः ग्रन्थात्मतत्त्वयोर्ज्ञाप्यज्ञापकभाव इत्यत एव तल्लाभात् । एवञ्च तत्त्वज्ञानंमेव तदुपायमाकर्णयन्तीत्यतस्तत्त्वज्ञानस्य मोक्षहेतुत्वलाभः, आत्मतत्त्वमत्र विविच्यत इत्यतश्वात्मज्ञानस्य ग्रन्थहेतुकत्वलाभे ग्रन्थस्य तत्वज्ञानद्वारा हेतुवस्याऽर्थादेव लाभः । उपाय प्रयोजनयोर्हेतुहेतुमद्भावग्रहस्त्विष्टसाधनताधीमुद्रया प्रवृत्त्युपयोगीति बोध्यम् । ग्रन्थापवर्गये। र्हेतुहेतुमद्भावलाभस्याऽऽर्थिकतया साक्षात्तदलाभात्साक्षाल्लभ्यस्तदुपपादको ग्रन्थात्मतत्त्वयोर्ज्ञाप्यज्ञापकभावसम्बन्ध उक्तः । तस्य चात्मतस्वमंत्र विविच्यत इत्यत एव लाभो बोध्यः ।
( १ ) अपवर्गस्य स्वतः पुरुषार्थत्वमन्तरेणोक्तरीत्या ग्रन्थे सप्रयोजनत्वावधारणासम्भवात्तदुपपादनपरतया निसर्गेत्यादिविशेषणद्वयं व्याख्यातुकामः शङ्कामवतारयति । सुखमिवेत्यादिना । आत्मगुण इति । श्रात्मेति सम्पातायातम् । अत्र सुखवदात्मगुण इति टिप्पणीकृम्मतः पाठः ।

Page #26

भारमतत्वविवेक दुपायमाकर्णयन्ति, न ततोऽन्यम् । प्रतियोग्यनुयोगित
दीधितिः । कामुकस्य गुरुजनसविधानम्,असदेव वा ब्योमकमलिनीपसूनपूतिगन्धवदितिशङ्कात्रयनिरासाय निसर्गादि सिद्धमियन्तम् । अनुसरन्तः कोऽस्योपाय इति जिज्ञासवः । अध्यात्मवित् आत्मतत्वज्ञः। एकवाक्यता ऐकमत्यम् , कारणे कार्योपचारात् । एकं एकार्थप्रति. पादकं वाक्यं येषामिति वा । आफर्णयन्ति शब्दादयधारयन्ति ।
दीधितिटिप्पणी। भावमिति । इदमेष त्यागे कारणमिति भावः । ननु सुखविरोधितया दुःखे प्रातिकूल्यस्वभाषः, तथा च यदुःखेऽसति सुखं जायते तबजैनीयं स्यात, सुखाविरोधि तु दुःखं कथं वर्जनीयमत उक्तम्, निस. गैति । तथा च स्वभावत एव तत् प्रतिकूलमिति सर्वमेव वर्जनीय मिति भावः । यद्यपि निसर्गपदस्याद्यत्वात् तत्प्रयोजनमेवाने दर्शयितुमुचितं, तथाऽपि विशेष्यस्य प्रयोजनकथनेनैव तत्कथनं निर्वहतीति व्युत्क्रमेण प्रयोजनमभिहितम् । अन्यथा कुत्र तहाने प्र. योजनं स्यात् । सर्वजनेत्यादेः प्रयोजनमाह । असदेवति । असदेव अलीकमेव, दुःखं धर्जनीयं स्यादित्यर्थः(१) । इयं च पौ. खीयशङ्का । तथा च व्योमकमलवदित्येतापतैव सामञ्जस्ये आश्रयस्याऽऽत्मनोऽप्यसत्वबोधनाय प्रसूनेत्युपादानम(२) । कारण इति ।(३) वाक्यस्य कारणे. मती कार्यवाचकपदस्य एकवाक्यपदस्य लक्षणेत्यर्थः । ननु भिनानामेका मतिर्बाधिता, तथा चैकपदस्यैकार्थविषयत्वे लक्षणा पाच्या, एवं चैकपदे लक्षणाया आवश्यकत्वेऽलं वाक्यपदे लक्षणयेत्यतस्तथैवाऽऽह । एकमेकार्थेत्यादि । आकर्णनस्य श्रौत्रज्ञानस्य तत्त्वज्ञानविषयत्वासम्भवादाह । शब्दादित्यादि । अनुमानाविना तदनवधारणायुक्तम, शब्दादिति । तथा च तत्वज्ञानमेवाऽसाधारणं घेदरूपशब्दादवधारयन्तीत्यर्थः ।
(१) तथा च दुःखस्य नित्यनिवृत्ततया तद्धानार्थ प्रवृत्तिरनुपपन्नोति भावः । (२) तथा च कस्यापवर्गार्थ प्रवृत्तिरिति भावः।। (१) इदं प्रतीकमादर्शपुस्तके नास्ति , योग्यतामनुचिन्त्य कल्पितमेव ।

Page #27

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । ११ दीधितिः ।
सम्वज्ञानमेवेति । असाधारणमिति शेषः । तस्वज्ञानम् तत्वज्ञानविशिष्टकारणकलापमिति केचित् । काशीमरणादेः स्वातन्त्र्येण मोक्षतुत्वं निराकर्तु (१ मेवकारार्थं स्पष्टपति । न ततोऽन्यमिति । तत्वज्ञानस्य मोक्षहेतुत्वे आत्मन इति कुत इत्यत आह । मतीत्यादि । (२) प्रतियोगितयानुयोगितया चेत्यर्थः । मतभेदेन चेदम् । तदुक्तम्, 'नैरात्म्य मोक्षस्य हेतुं केचन मन्वते ।
आत्मतश्वधियं त्वन्ये न्यायवेदा ( ३ ) नुसारिणः ॥' दीधितिटिप्पणी | ईश्वरस्याऽपि वेदे जनकत्व श्रुतेस्तस्वज्ञानमेवेत्यवधारणासम्भवादाछ । असाधारणमिति । अन्वयप्रदर्शनार्थे (४) व्युत्क्रमनिर्देशः । असा• धारणपदमपूरयित्वैव एवकारार्थरक्षकस्य मतमाह । तस्वज्ञानमिति । शब्दास्तथावधारणाभाव एव केचिदित्यस्वरसः । न ततोऽन्यमि. त्यादेर्वैयर्थ्यमाशङ्कयाह । काशीमरणादेरिति । स्वातन्त्र्येण तस्व ज्ञानानपेक्षया । अन्यमितीति । अत्राप्यसाधारणमिति बोध्यम् । कुत इति । अतेरुपादानं कुत इत्यर्थः । मतभेदेन चेति । केषाश्चिI न्मते प्रतियोगितया केषाञ्चिन्मते चाऽनुयोगितया आत्मा तवतो ज्ञातव्य इत्यर्थः । तदेवाह । तदुक्तमिति । आद्यार्ध प्रतियोगितयेति अन्स्यार्धमनुयोगितयेति मते । नैरात्म्यदृष्टिमित्यादि । आत्मनः पारमार्थिकत्वेऽपि नैरात्म्यभावनं मोक्षहेतुरित्येतन्मतम्, यद्वक्ष्यति
(१) काशी मरणस्य साताम्मोचहेतुत्वे तदुत्तरमात्यन्तिकदुःखनिवृत्तिरूपमोक्षस्यवोत्पादेन स्वरूपतस्तद्विशोधनो दुःखमात्रस्यैव तत्कालमुत्पादासम्भवेन उद्बन्धनादिप्रतिषिद्धक्रिययाऽपि काशी - मरण एव मुमुक्षुः प्रवर्तेत, न तु नियमतो नान्तरीयकदुःखजनके श्रवणादाविति शुश्रूषेोरेवाभावात् प्रन्थारम्भप्रयासवैफल्यवारणाय काशीमरणस्य साक्षान्मोक्षहेतुत्वं निराकृतम् । एवं च सत ज्ञानद्वारेव तस्य मोक्षहेतुत्वात् काशीमृतस्यापि कर्मफलोपभोग सम्भवेनोद्बन्धनादिना मरणे भैरवयामनादिफलभबादेव न प्रवृत्तिरित्युपपद्यते । न च तथाप्यनर्थाननुबन्धिनि कालाधी नकाशी मरणे श्रवणादिपरिहारेण कथं न प्रवृत्तिरिति वाच्यम् । शऋविहितकामा दिबहूपसर्गवत्या काया तस्यामैकान्तिकतया सद्योमोक्षप्रद विज्ञानापाये हस्तगते श्रवणादावेव बुद्धिमता प्रवृत्तेराक्वयकतया प्रारम्भवैफल्यासम्भवादिति भावः ।
(२) प्रतियोगीत्यादि - पाठः ।
(३) न्यायतत्त्वा-कालि० मु० पु० पा० ।
(४) एकवाक्यतयेत्यस्याकर्णयन्तीत्यनेनेत्यादिः । वेदजन्यज्ञानेऽमामाण्यश परिहारस्तन्मयो जनम

Page #28

R
आत्मतस्वविवेकः
दीधितिः ।
इति । सर्व एव हि भोगभाजं (१) स्थिरतरमात्मानं मन्वानाः
सुखादिकं कामयन्ते यदाहुः,
'सुखी भवेयं दुःखी वा माभूवमिति तृष्यतः । यैवाहमिति धीः सैव सहजं सच्वदर्शनम् ॥'
इति । सत्त्वम् (२) आत्मा । कामयमानाश्च सुखादिकं विहितं निषिद्धं वा साधनम (३) स्यानुतिष्ठन्तः कर्माशयानाचिन्वाना (४) जन्मादिकमनुभवन्ति, यदि पुनरमी किमपि नाहम्, नाहमास्पदमस्ति किञ्चिदपि वस्तु स्थिरम, विश्वमेव क्षणभङ्गुरमलीकं वेत्यत्रधारयेरन्, न किञ्चिदपि कामयेरन्, न चाकामयमानाः केचिदीधितिटिप्पणी ।
जाङ्गलिकैर्निर्विषीकरणमिवेत्यादिना (५) । न चात्मनोऽसत्वमेव तथा, तथा सत्यात्मैव तत्त्वतो ज्ञेय इत्यस्याऽसङ्गत्यापत्तेः । नैरात्म्यदृष्ट्या मेव मानमाह । सर्व एव हीति । हि यस्मात् सर्व एव जना भोगभो. जिनमात्मानं स्थिरतरं मन्यमानाः ममात्मा पश्चादपि वर्तिष्यते एवं मन्यमाना एव भाविसुखादिकामनया संसारे प्रवर्तन्ते, न त्वस्थिरं मन्यमानाः प्रवर्तन्त इत्यर्थः । अस्थिरत्वनिर्णये केषामप्यप्रवृत्तेः (६) सुस्थिरं मत्वैव कामयन्त इत्यर्थः । अत्र साधकमाह । यक्षहुरिति भवेयमिति । अहमुसरकाले सुखवान् भविष्यामीति ज्ञानं स्वस्य स्थिरत्वज्ञानपूर्वकमेवेत्यर्थः । इति तृष्यतः इतीच्छावतः पुरुषस्य याऽहमिति धीः सव सहजं प्राकृतिकं अभद्रमात्मज्ञानमिति । ननु सुखादिकं कामयन्त इत्यादिना किमायातमत आह । कामयमानाश्वेति । सर्वत्र (सर्व) एव हीति विशेष्यम् । अस्य सुखादेः । कर्माशयान् धर्माधर्मान् । अचिन्वानाः चयं कुर्वाणाः । अस्थिरत्वभावनोपयो गमाह । यदीति । यदि पुनरमी जना इत्यवधारयेरन् तदा कामनां न कुर्वीरनित्यर्थः । तदा किं स्यादित्याह । न चेति । तदाऽपि
1
( १ ) भोगभाजः पाठः । ( २ ) सत्त्व:- पाठः । ( ३ ) विहितनिषिद्धं साधनम् -- पाठः । (४) अनुतिष्ठन्तो धर्माधर्मानाचिन्वानाः पाठः । (५) मूलकृदाचार्य इति शेषः । (६) फलानुपधान निश्चयद्वारा नैरात्म्यदृष्टिः प्रवृतेः परिपन्थिमीति भावः ।

Page #29

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति - कल्पलताख्य टीकाद्वय विभूषितः । १३
दीधितिः ।
दपि (१) प्रवर्तन्ते, न चाप्रवर्तमाना अपि कर्माशयेन सीव्यन्ते, (२) न चान्तरेण कर्माशयं सम्भव भोगस्येति भवति नैरात्म्यदर्शनं साधनमपवर्गस्येति केचित् । अपरे पुनरनादिनिधनमात्मानं न्यायादिना निर्णयन्तस्तदीयं तवज्ञानमेव न्यायागमाभ्यां मोक्षहेतुमाचक्षत इति । अभावज्ञाने प्रतियोगिज्ञानस्य हेतुत्वात्
टिप्पणी | किमत आह । न चाप्रवर्तमाना अपीति । सीव्यन्तं युज्यन्ते । न चाप्रवर्तमानस्याऽपि पुरुषस्यान्यकृत्यधीनगङ्गाजल संयोगादिना कर्माशयोत्पत्तिरिति व्यभिचार इति वाच्यम् । एतन्म ते ताशपुरुषस्यान्यक्कृत्यादिना कर्माशयानुत्पादात्, अस्मन्मते तत्त्वज्ञानिनामिव | केचन मन्वत इत्यस्यार्थकथनं केचिदिति - इदानीमुपदर्शितश्लोकस्य शेषार्धव्याख्यामाह । अपरे पुनरिति । तत्राऽन्यशब्दोपादानादत्रापि तत्पर्यायापरशब्देनोपात्तम् (३) । अनादीत्यादिना स्थिरत्वकथनम् । न्यायवेदानुसारिण इत्यस्य व्याख्या न्यायागमाभ्यामित्यादिः । तदीयं तत्वज्ञानम् तदनुयोगिकमितरभेदज्ञानमित्यर्थः । तच्च आत्मा इतरेभ्यो भिद्यत इत्यादिरूपमित्यनुयोगितयात्मज्ञानं भवति कारणमिति भावः । आद्यमतीय प्रतियो गितयेत्यत्र व्याख्यामाह । अभावेति । न च तन्मतकथन एवेदमुचितमिति वाच्यम् । प्रतियोगीति मूलस्य यदा व्याख्यातं तस्येव प्रयोजनस्योक्तत्वात् ? । न चात्माभावरूपतत्त्वज्ञाने प्रतियोगिनो १ विषयतया तेनैव तवतो ज्ञेय इत्यत्र हेतोः सङ्गतत्वं तत् कथमिदं विहाय कारणीभूतज्ञानविषयतयास्य शेयत्वमानीतमिति वाच्यम् । तन्मतेऽभावज्ञान स्यालीकविषयत्वात्तत्त्वतो ज्ञेय इत्यनुपपत्तेस्तथाभिधानम् । यद्यपि तन्मतेऽभावज्ञानहेतुप्रतियोगिज्ञानस्यापि सविकल्पकतयालीकविषयत्वमेव, तेषां निर्विकल्पकस्यैव सद्विषयत्वात् तथाप्यत्र प्रतियोगिज्ञानपदेन
मूलीभूतनिर्विकल्पकमेवोक्तमि
(१) किञ्चिदपि - पाठः ।
( ३ ) परे पुनरिति । तत्राऽन्यशब्दोपादानादत्रापि तत्पर्यायपरशब्देनोपान्तम् - इत्यादर्शपु
स्तके पाठः ।
( २ ) बध्यन्ते, -
|:2lb

Page #30

भारमतत्वविवेका. .. या चात्मैव तत्वतो ज्ञेयः । तथाहि, यदि नैरात्म्य(१) यदि वात्मास्ति वस्तुभूतः, उभयथापि नैसर्गिकमात्म
दीधितिः। प्रतियोगितयेत्यभिहितम् । परे तु आत्मनः शरीरादिभिन्नत्वस्येव शरीरादेरात्मभिनत्वस्यापि ज्ञानं मोक्षहेतुरिति तथोक्तमियाहुः । नन्वासंसारमनुवर्तमानोऽस्येव सर्वेषामहंमत्ययसन्तानो न पुनरपवर्गवार्तेत्यत आह । तथाहीत्यादि । वस्तुभूतः देहादिमिमो. ऽनादिनिधनो ज्ञानादिमान् । नैसर्गिकम् गौरोऽहमित्याचाकार कमनादिदेहाभेदवासनासम्भूतम्, आत्मज्ञानमतत्वज्ञानमेव, असत एवात्मनो भानाव, देहाभेदावगाहनाचा देहसम्भेदानवगा. हि च कादाचित्कमहं सुखीत्यादिकं तत्वज्ञानं बलवता मिथ्या. ज्ञानसन्तानेन तिरस्कृतत्वाम कार्यक्षममिति भावः ।।
दीधितिटिप्पणी। ति । एवं च हेतुत्वादित्यस्य प्रयोजकत्वादित्यर्थः । तथोक्तम् प्रतियोगितया चोक्तम् । परे स्वित्यनेन ताशमानस्य मननरूपतया नत. स्वज्ञानपदार्थतेत्यस्वरसो दर्शितः। नन्वित्यादि । तथा चान्वयव्यभि. चार इत्यर्थः । तथा होत्यादिमूलस्यायमर्थः, नैरात्म्यवादिमते नैया. यिकमते च नैसर्गिकं गौरोऽहमित्यादिकमात्मज्ञानमतत्त्वज्ञानमेव, तथा च नान्वयव्यभिचार इति भावः । वस्तुभूत इत्यस्यैवार्थकथ. नंज्ञानादिमानितिपर्यन्तम् । सम्भूतपर्यन्तं नैसर्गिकमित्यस्य व्याख्या। अतत्वज्ञानमेवेत्यत्र हेतुः, असत एवेति । नैरात्म्यवादिमते गा. रोऽहमित्यादावलीकात्मन एव विषयत्वात् । द्वितीयमते(२) स्वाह । देहेति । ननु देहासम्भिन्नात्मज्ञानसत्त्वे कुतो न मोक्ष इत्यत आह । सम्भेदानवगाहि चेति । मिथ्याशानम् अभेदभानम् । तिरस्कारः प्र. तिबन्धः । कार्यम् अपवर्गः । वस्तुतोऽहं सुखीत्यादिकमपि हामं देहाभेदावगाह्येव, प्रत एक पक्ष्वादिभिधाविशेषादिति शारीरकभा
(१) नैरात्म-पुण० पु० पा०। (२) मितीयमाने-इत्यादर्शपुस्तके पाठः ।

Page #31

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति कल्पलताख्यटीकास्यविभूषितः। १५ ज्ञानमतत्त्वज्ञानमेवेत्यत्राप्येकवाक्यतैव वादिनामत आत्मतत्वं विविच्यते ।
दीधितिटिप्पणी। प्यम् । श्रवणमननादिजन्यात्मज्ञानमेव तत्त्वज्ञानमिति हि परमार्थः ॥
कल्पलता। प्रेक्षापत्प्रवृत्यर्थमभिधेयं(१) प्रयोजनं च दर्शयति । इहेति। इह अन्धे,आस्मतस्वं विविच्यते इति सम्बन्धः। यदा इह संसार, तत्वज्ञानमेव तदुपायमाकर्णयन्तीति सम्बन्धः । नन्वात्मतत्वषिवेकस्यासुखस्वाददुःखातावस्वाध न पुरुषार्थत्वमतः कथं तदथिनोऽत्र प्रवर्तन्तामत आह । तदुपायमिति । दुःखहानोपायामित्यर्थः । पुरुषार्थसाधनस्वादात्मतत्त्वविवेकोपि पुरुषार्थ एवेति भाषः । भवेदेवं यदि दुःखहानमपि (मुख्य) पुरुषार्थो भवेत्, न त्वेषम् , सुखेच्छया तत्र वृत्तरत आह(२)। निसर्गप्रतिकूलस्वभावमिति । अतः स्वरसत एव तद्धानेच्छेत्यर्थः । ननु दुःखमपि सुखाभावानान्य. दित्यत आह । सर्वजनेति । सर्वजन(प्रतीति)साक्षिकं तदित्यर्थः । आत्मानमधिकृत्य प्रवर्तत इत्यध्यात्म शास्त्रम् । एकवाक्यता ऐकमस्यम् । तथा च सर्वतान्त्रिकसिड तस्वज्ञानस्य मोक्षोपायत्वमित्युक्तम् । तथाप्य. नपेचिताभिधानं माभूदत उक्तम्, अनुसरन्तश्चेति । मोक्षोपायमनुसन्दधाना इत्यर्थः । अनुसरणं प्रति हेतुः,भविद्वांसः (३) अहिकण्टकादिदुःखहानोपायविद्वत्ता.
(१) प्रेक्षावत्प्रवृत्यङ्गमभिधेयं-पाठः। (३) तत्प्रवृत्तेरत आह-पाठः । तत्र प्रवृत्तेरत भाइ-पुण० पु० पा०। (३) अविद्रास इति । --पुण० पु. पा०। ।

Page #32

आत्मतत्वविवेकः
कल्पलता ।
यामध्यात्यन्तिकदुःखहानोपाये न वैदुष्यमिति भावः । आकर्णयन्तीति श्रौतं ज्ञानमभिप्रैति (१) । तच 'आत्मा पाअरे श्रोतव्यः' इत्याद्युपनिषदां श्रवणात् । एवकारेण लभ्यमप्यन्ययोगव्यवच्छेदं काशी मरणादेः स्वातन्त्र्येण मोक्षोपायत्वशङ्कां निराकर्ते पुनराह । नान्यदिति । (२) यद्वा उपायमेव तत्वज्ञानमिति विशेषणसङ्गत ए (बायमे) वकारस्तत्त्वज्ञानार्थिप्रवृत्ति (३) वैफल्यशङ्कानिरासाय । ननु भवतु तत्वज्ञानं मोचहेतुस्तथाप्यात्मतत्वं किमिति विविच्यत इत्यत आह । आत्मैव तवतो ज्ञेय इति । ननु बौद्धा नैरात्म्यज्ञानं तत्त्वज्ञानमाहुः तथा च कथमेकवाक्यतेत्यत आह । प्रतियो. ग्यनुयोगितयेति । तेषामपि प्रतियोगितया आस्मतश्वं ज्ञाने (४) स्फुरतीति मतं यत इति भावः । यद्वा यथा देहेन्द्रियादिभ्य आत्मा भिन्न इति तत्त्वज्ञानं तथात्म. नः शरीरादिकं भिन्नमित्यपि तत्वज्ञानं देहेन्द्रियादिहानौपयिकमेवेति दर्शयति । प्रतियोगीति । नन्वहं गौर इत्यादिप्रकारकमात्मज्ञानमयत्न सिद्धमेवेत्यत आह । नैसर्गिकमिति । स्वाभाविकम् अयत्नसिद्धमिति यावत्, अहं सुखीत्यादिप्रकारकात्मज्ञानस्य तवज्ञानस्वेपि(५) न मिथ्याज्ञाननिवर्तकस्वमतस्तदप्यतत्वज्ञानमेवेति भावः । ननु नैरात्म्यवादिनां शरीरेऽहं प्रत्यय
(१) अभिप्रेतं - पु० पु० पा० ।
(२) नान्यदिति । इति पाठमनुसृत्य व्याख्यातम् । नान्यमिति । - पुण० पु० पा० 1 (३) तत्त्वज्ञानार्थे प्रवृत्ति - पाठः ।
(४) आत्मतत्वज्ञानं - पाठः । आत्मतत्त्वज्ञाने -- पुण० पु० पा० ।
(५) प्रकारकात्मतत्वज्ञानस स्वेपि-पुण० पु० पा० ।

Page #33

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । १७
कल्पलता ।
स्वस्वज्ञानमेवेस्थत उक्तम्, यदि नैरात्म्यमिति । अयरनसिद्धत्वात् तेषामप्येतादृशं ज्ञानमनादेयमित्यर्थः । आत्मतत्त्वं विविच्यत इति । शरीरादिभ्यो नित्यः सुख (१) ज्ञानादिगुणवानात्मा विवेकेन भेदेनोपदर्थत इत्यर्थः ॥
तत्र बाधकं भवत् (२) क्षणभङ्गो वा (३) बाह्यार्थभङ्गो वा (४) गुणगुणिभेदभङ्गो वा अनुपलम्भो वेति ।
दीधितिः ।
सति च बलवत्तरबाधकप्रमाणे साधकसहस्रस्याप्यकिश्चि करत्वात् तदेवादौ निरस्यति । तत्रेत्यादिना । क्षणभङ्गेत्पादौ भङ्गपदं (५) भङ्गसाधकमानपरमिति वदन्ति ॥
दीधितिटिप्पणी ।
तदेव बाधकमेव । स्वरूपतो भेदस्याबाधकत्वादाह । भङ्गपदमिति । भङ्गसाधकेति । तथा च तादृशमानाद्भङ्गार्थसिद्धिरेव स्थिरत्वे बाधः, बाह्यार्थभेदभङ्गसिद्धिर्गुणगुणिभेद भङ्गसिद्धिश्च ज्ञानसुखाद्याश्रयात्मबाधः । वस्तुतस्तु (६) ज्ञायमानकरणतामते ताहशभङ्ग एव बाधकमिति यथाश्रुतमेव सम्यक् ॥
(१) नित्यसुख - पाठः ।
(२) अयमेव पुणता मकरसम्मतः प्रकृतानुगुणश्च पाठः । तत्र बाधकं भवदात्मनि - काल० मु० पु० पा० । तत्रात्मनि बाधकं भवत् - इति पाठो मथुरानाथसम्मतः ।
(३) क्षणभङ्गो वा स्यात् - पुण० पु० पा० । ( ४ ) बाह्यात्मभङ्गी वा पाठान्तरं पुण० पु० । (५) अयमेव टिप्पणीकृन्मतः पाठः । भङ्गत्रयं - इति त्वन्यसम्मतः ।
(६) वदन्तीत्यनेन सूचितमस्वरसं प्रकटयितुमाह । वस्तुतस्त्विति । न च ज्ञायमानकरणतामतेपि स्थैर्याद्यभावस्यैव क्षणभङ्गादिरूपतया साध्याविशेषेण क्षणभङ्गादेः स्थैर्याद्यभावसाधकत्वरूपस्थैर्यादिबाधकत्वानुपपत्तिरिति वाच्यम् । ध्वंसाप्रतियोगित्वरूपस्थैर्यस्याभावानुमाने क्षणिकत्वस्य हेतुत्वेनैव तस्य साध्यः विशेषविरहात् । एतादृशस्थर्यस्य च तन्मते. ध्वसेऽलीके वा प्रसिद्धेः, तन्मते ध्वसस्याप्यनन्तत्वाभ्युपमात् ।
३

Page #34

१८
मात्मतस्वविवेकः
कल्पलता ।
बाधनिरासमन्तरेणोच्यमानमव्यात्मनि प्रमाणमतन्त्रमेवातो विशिष्ट (१) आत्मनि बाघकमाशङ्कय निराचष्टे । तत्रेति । नैरात्म्यवादिनामस्मदभिमतात्मनि बाघ (२) कान्येतान्येवेति क्रमशो (३) निरसनीयानि, बेदान्तिनोप्यापाततो नैरात्म्यवादिन एवेति तन्मतमपि दूष्यत एव (४), तथा च श्रुतिभ्यः समधिगते (५) प्यास्मनि सङ्कसुकता निवृत्तये (६) न्यापः प्रवर्तनीयः, स च बाधनिरासमन्तरेण नाङ्गं (७) धारयतीति प्रथमं बाध(क) निरासारम्भ इति भावः । क्षणभङ्गादिपदं च तरसाधकप्रमाणपरम् । तत्र क्षणभङ्गे नित्यत्वभङ्गः । बाह्यार्थ - भने ज्ञानभिन्नात्मनोऽसिद्धिः । बाह्यत्वं च ज्ञानभिन्नस्वमेव (८)| गुणगुणिभेदभङ्गेपि तथा ( ९ ) । अनुपलम्भे तु स्वरूपस्यैवासिद्धिः । शरीरादिभिन्नात्माननुभयश्चात्रानुपलम्भः ।
दीधितिः ।
क्षणभने विप्रतिपतिः । शब्दादिः क्षणिको न वा । क्षणिकत्वं चस्वाधिकरणसमयप्रागभावाधिकरणक्षणानुत्पत्तिकत्वे सति
दीधितिटिप्पणी ।
तैः शब्दादेरेव पक्षीकरणात् शब्दादिरित्युक्तम् । स्वाधिकरणेत्या
(२) दभिमतात्मबाध - पाठः ।
(४) तन्मतमपि दूष्यमेव - पुण० पु० पा० ।
(३) अस्थिरतानिवृत्तय इत्यर्थः ।
(१) विशिष्य - पुण० पु० पा० । (३) तान्येव भागशो-पाठः । (५) समवगते - पाठः ।
(७) स च न बाधकमिरासमन्तरेणाङ्गं - कलि० मु० पु० पा० ।
(८) बायं च ज्ञानभिन्नमेव - पु० पु० पा० । (९) शानभिन्नात्मनोऽसिद्धिरित्यर्थः ।

Page #35

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः।१९
दीषितिः। कादाचिकत्वम् , उत्पत्तिमत्त्वं वा । उत्पत्तिश्वस्त्राधिकरणक्षणातिभागभावप्रतियोगिक्षणसम्बन्धः । क्षणश्च स्वाधेयपदार्थमागमा.
___दीधितिटिप्पणी। दि । तत्क्षणस्थस्य द्विक्षणावस्थायित्वे स्वाधिकरणद्वितीयक्षणप्राग. भावाधिकरणाद्यक्षणोत्पत्तिकत्वान्न यथोक्तरूपतेति क्षणमात्रस्थायि. स्वसिद्धिः। समयपदं कालिकसम्बन्धेनाधिकरणतालाभाय, अन्यथा विषयतया ज्ञानाधिकरणानागतघटादिप्रागभावाधिकरणक्षणोत्पत्ति कतया क्षणिकत्वेपि ज्ञानस्य यथोक्तरूपता न स्यात् । तादृशम. तियोगिकप्रागभावाधिकरणमहाकालाधुत्पत्तिकत्वस्योत्पत्तिमन्मात्र. वृत्तित्वादप्रसिद्धिरितिक्षणपदम् । नित्यव्यावर्तनाय कादाचित्कत्वम्। न.च प्रागभाववदेव भावाः स्युरित्यर्थान्तरं तवैव स्यादिति वाच्यम् । जन्यभावस्य प्रागभावसारश्यवत्त्वं बाधात् , न हि जन्यो भाव उत्पत्यभाववान् विनश्येत्, तथा सति जन्यभावत्वस्यैवासत्वात। यदि च तथाप्यन्तरत्व(१)शङ्का तदाऽऽह । उत्पत्तिमत्वं वेति । नन्यत्र विशेष्यदलस्था उत्पत्तिः स्वाधिकरणसमयध्वंसानधिकरणसमयसम्बन्धरूपा वक्तुं न शक्यते, वक्ष्यमाणमहाप्रलयप्रसिद्ध्य. सङ्गतत्वापः, तादृशध्वंसाप्रसिद्धरत आह । उत्पत्तिश्चेति । सत्यन्तवलप्रविष्टोत्पत्तिस्तु स्वाधिकरणसमयध्वंसानधिकरणेत्यादिरूपैव, क्षणाप्रवेशेन लाघवात्, न तु निरुक्तोत्पत्तिरपि तत्र निवेशिता, तथा सति क्षणिकत्वलक्षणे क्षणपदस्यासत्प्रयोजनत्वापत्तेः । तथाहि, उत्प. तिलक्षणे क्षणनिवेशने स्वाधिकरणसमयप्रागमावाधिकरणं यत स्थाधिकरणक्षणावृत्तिप्रागभावप्रतियोगिक्षणरूपं तत्सम्बन्धाभाव इत्य. स्यैव सम्यक्त्वात् । स्वाधिकरणसमयध्वंसानाधिकरणेत्याशुत्पत्तिप्र. पेशे तु न क्षणपदवैयर्यम् । तथाहि, क्षणिकलक्षणे क्षणपदादाने स्वाधिकरणसमयप्रागभावाधिकरणसमयः स्वाधिकरणसमयभ्वं. सानधिकरणसमयो यस्य तद्रिनत्वे सतीत्यर्थकरणेप्यसम्भवः,
...(१) समावस्येवतत्त्वस्यादपुस्तके पाठः।
.. . .

Page #36

आत्मतत्वविवेकः ।
दीधितिटिप्पणी।
तथाविधस्थूलकालसम्बन्धस्य तत्रापि सत्वात् । न च क्षणिक स्वलक्षणस्थस्वपदस्यानुयोगिकोटौ दाने सत्यन्ते स्वाधिकरणस. मयध्वंसानधिकरणेत्याधुत्पत्तिप्रवेशे महाप्रलये स्वप्रसिद्धिरिति वाच्यम् । स्वपदस्यानुयोगिनि दाने विशेष्यस्य वैयपित्तेः प्रति. योगिन्येव तहानात् , तावतैव प्रागभाववारणसम्भवात् । न च त. थापि प्रागभावनित्ययोर्वारणार्थ विशेष्यदले उत्पत्तिमत्वं प्रवेश्यते, तच व्यर्थम् , अवश्यनिविष्टप्रागभावप्रतियोगित्वेनैव तद्वारणादिति वाच्यम् । प्रागभावप्रतियोगित्वमात्रोक्तौ प्रागभावसाधारण्यापते, तस्यापि सीयप्रागभावस्वरूपघटात्मकध्वंसप्रतियोगित्वात् , प्रा. गभावत्वनिरूपकप्रतियोगित्वस्याविषक्षणात् । न च वास्तवभागभावप्रतियोगित्वविवक्षयैव तन्निरासः, चरमध्वंसस्यापि स्वप्रतियोगिचरमभावप्रागभावप्रतियोगित्वात् तथात्वमविकलमिति था. व्यम् । स्वभेदात्मकप्रागभावान्तरप्रतियोगित्वेन तथापि प्रागभावसाधारण्यात् । केचित्तु विशेष्यदलस्थोत्पत्तिमत्त्वस्य प्रागभावप्रतियोगित्वमेधार्थः, स्वाधिकरणेत्यादिनिर्वचनं च सत्यन्तस्थस्यैव । न चैवं क्षणपदवैयर्यम् , सप्तम्यर्थघटितविशेषणविशेष्यभावेऽप्रवि. टाभेदान्वयेन वैयर्यदानासम्भवादित्याहुः । स्वाधिकरणमहाकालावृश्यप्रसिद्ध्या उत्पत्तिलक्षणे प्रथमक्षणपदम् । द्वितीयक्षणपदं तु घटपूर्वापरकालवत्तिस्थूलकालमादाय द्वितीयादिक्षणे. उत्पत्तिल. क्षणस्यातिव्याप्तिधारणाय, न त्वेतल्लक्षणे प्रयोजनशालि, तद्विनापि नित्यप्रागभावयोरिणात् । न च तथाप्युत्पत्तिलक्षणे कालिक सम्बन्धेन स्वावृत्तिप्रागभावप्रतियोगिक्षणसम्बन्धस्यैव सम्यवाद. धिकरणक्षणपदयोर्वैयर्थ्यमिति वाच्यम् । यथोक्तविशेषणविशेष्यभावेऽवयात् । यहाँ प्राचीनमते जन्यमात्रस्य कालोपाधित्वं ना. स्तीति न वैयर्थ्यम् । ननु क्षणत्वं स्ववृत्तिप्रागभाधप्रतियोग्यनधिकरण महाप्रलयात्मककालोपाधावप्रसिद्धम, अतस्तटि. तोत्पत्तिर्न चरमध्यसे, अत आह । क्षणश्चेति । अत्राप्यधेि. पश्वमाधारत्वं च कालिकसम्बन्धेन बोध्यम्, तेनानागतविषयकक्षा. नस्य भानोत्पत्तिक्षणोत्पन्नपदार्थप्रागभाषविषयकज्ञानस्य वा नक्ष.

Page #37

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । २१
दीधितिः। घानाधारसमयः । प्रसिद्धिस्तु विधे। नैयायिकानां प्रागभावे च. रमध्वंसे च, निषेधस्य च बौद्धानामलीके । स्वाधिकरणसमयमागभावाधिकरणक्षणावृत्तित्वं क्षणिकत्वमिति तु ज्यायः । प्रसिद्धि. रेतस्य महाप्रलये । मागभावश्चात्र भावाभावसाधारणो बोध्या, तेनान्यभावव्युदासः, अन्ये कादाचित्काभावो वा (१) स्वाधि
दीधितिटिप्पणी । णत्वव्यावृत्तिः, समयपदादेव तयोर्लाभः । (प्रसिद्धिरिति ।) प्राग. भावे प्रसिद्धिः कादाचित्कत्वगर्भस्य, उभयलक्षणयोः प्रसिद्धिश्चरमध्वंसे, निषेधस्य च जन्येषु विशेषणाभावान्नित्येषु विशेष्याभावात् प्रसिद्धिः सुलभैव । अलीक इति । प्रतियोगिप्रसिद्धिः शब्दादावेवेति, अलीकस्य समयसम्बन्धाभावात् । अनुत्पत्तिकत्वप्रवेशेनैव कावा. चिंकत्वं प्रवेश्यते, अत एव तदप्रवेशनया लाघवात् प्रकारान्तरमा. ह(२)। स्वाधिकरणेति । अत्र च क्षणावृत्तित्वं क्षणासम्बन्धित्वम्, अन्यथाऽवृत्तितयापि पर्यवसानं स्यादित्यपव्याख्यानम्, अ. वृत्तेः स्वाधिकरणसमयाभावादेवातिप्रसङ्गवारणात्, स्वपदस्यानुयोगिन्येव तात्पर्यात्(३) । ननु भावमात्रस्य प्रातिस्विकरूपेण प्रामाणिकत्वेन वा पक्षत्वम्, एवञ्चान्त्यभावस्य द्वित्रिक्षणावस्थायित्वेपि यथोक्तरूपवत्वात् सिद्धसाधनम्, अत आह । प्रागभाव. श्वाति । अत्र अनयोनिरुक्त्योः। अन्त्यभावेति । यस्य भावस्यानन्तरं भावोत्पत्तिास्ति सोऽन्त्यभावः । स च क्षणत्रयस्थायी वा चतुरादिक्षणस्थायी वा भवस्वित्यन्यदेतत् । तथा च यदि भावाभाघसाधारणं न स्यात् तदा प्रत्येकस्य पक्षतयान्त्यभाष एवास्मन्मते सिद्धसाधनं स्यात् । तथाहि, तस्याधिकरणसमयस्तत्पूर्वोत्पन्नस्त
समोत्पन्नभावो ध्वंसरूपश्चाभावोस्ति, तत्र स्वाधिकरणभावरूप. समयप्रागभावक्षणे तस्योत्पत्तिरेव नास्ति, तदुत्तरं भाषानुत्पत्ते,
(१) टिप्पणीकृन्मतोयं पाठः । प्रागभावश्चात्र भावाभावसाधारणो बोध्यः, अन्त्ये कादाचित्काभावो घा, तेनान्त्यभावयुदासः--इति तु सर्वत्र पाठः ।.
(२) तदप्रवेशा ... प्रकारकमाह-इत्यादर्शपुस्तके पाठः । (३) स्वपदक्यानुयोगिन्येवसस्थवति...योलाघवात-इत्यादर्शपुस्तके पाठः । : THE KUPPUSWAMY SAYIN..
RESEARCH INSTITUTE, W ADODR MADRAS-,
-

Page #38

आत्मतश्वषिषेकः
दीधितिः । करणक्षणवृत्तिध्वंसप्रतियोग्यवृत्तित्वं वा क्षणिकत्वम् | क्षणत्वं च स्वावृत्तियावत्स्ववृत्तिध्वंसप्रतियोगिकत्वम्, स्ववृत्तिध्वंसप्रतियो
२२
दीधितिटिप्पणी ।
स्वाधिकरणस्य स्वद्वितीयादिक्षणोत्पत्तिकध्वंस रूप समयस्य न वास्तवः प्रागभावस्तदानीम्, येन तदधिकरणक्षणोत्पतिकत्वेन सत्यम्त सत्त्वं तत्र न स्यात्, किन्तु भावरूप ( १ ) प्रतियोग्येव तदानीं तत्प्रागभावः, अतो भावाभावसाधारण्यं युक्तम् । अन्त्यनिरुक्तौ विवक्षान्तरमपि कर्तुं शक्यत इत्यतः, अन्त्य इति । अन्त्ये ज्याय इत्यनेनोक्ते, अभावपदेन कादाचित्काभाव एव विवक्षित इत्यर्थः । अभ्यभावस्य स्वाधिकरणोपान्त्यभावध्वं साधिकरणक्षणवृत्तित्वात् तदूव्युदासः । प्रथमे तु तादृशध्वंसाधिकरणक्षणानुत्पत्तिकस्वस्थ तत्रापि सत्त्वान्न तदूव्युदास इत्यन्त्य इत्युक्तम् । ननु कथमस्त्य इत्युक्तम्, आद्येपि कादाचित्काभावप्रवेशे निर्दोषत्वात् अन्त्यभावे स्वाधिकरणसमय कादाचित्काभावरूपध्वं साधिकरण द्वितीयक्षणोत्पचिकत्वस्यैव सत्वात् उत्पत्तिलक्षणनिविष्ट (२) प्रागभावस्यापि कादाचित्कतया निवेशेऽन्त्यभावद्वितीयक्षणस्यापि (३) स्वाधिकरणसमयावृत्तिकादाचित्काभावप्रतियोगितया उत्पत्त्यात्मकत्वेन सत्यन्तासत्वादिति । न । सत्यन्तनिविष्टोत्पत्तेः स्वाधिकरणसमयध्वंसानाधारसमयसम्बन्धरूपाया एव निवेशस्योक्तत्वात् ईडशमुत्पत्तिलक्षणं च न द्वितीयादिक्षण इत्यदोषश्च । स्वयं प्रागभावानभ्युपगमान्तदद्यटितं साध्यमाह । स्वाघिकरणेत्यादि । एवं प्रागभावाघटितं क्षण. लक्षणमप्याह । क्षणत्वं चेति । स्वावृत्तीति । स्वस्मिन्नवृत्तयो यावन्तः स्ववृत्तिध्वंसानां प्रतियोगिनो यस्य तस्वमित्यर्थः । विनाश. सामग्रीविशिष्टानां भावानां तथात्वम्, तदवच्छेदेन स्ववृत्तिध्वंस. प्रतियोगिनः कस्यापि स्वस्मिन्नवृत्तेः । लघु लक्षणमाह । स्ववृत्तीति ।
"
(१) भाषवानं-- इत्यादर्शपुस्तके पाटः ।
(२) लक्षय्य विशिष्ट -- इत्यादर्शपुस्तके पाठः ।
(३) महाप्रलयपूर्व क्षणस्यापीत्यर्थः । तेनान्त्यभावस्य क्षणत्रयाद्यवस्थायित्वें तृतीयादिक्षयपरिग्रहः ।

Page #39

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलताव्यटीकाद्वयविभूषितः । १३ दीधितिः ।
ग्यनाधारत्वं वा । क्षणोपि वा नोपादेयः । भिन्नकालयोरनाधाराधेयभावो वा वृत्तिर्वा कालिकी वक्तव्या, तेनातीतगोचरक्षणिकज्ञाने नांशतो बाधादिः । शब्दादिः स्वोत्पत्यव्यवहितोत्तरकालीनध्वंसप्रतियोगी न वा, स्वोत्पत्तिव्याप्यो न वा, व्याप्तिश्च कालिकी,
दीधितिटिप्पणी ।
"
इहापि पूर्ववदेव विनश्यदवस्थानां भाषानां महाप्रलयावच्छे. देन च ध्वंसानां तथात्वं बोध्यम् । क्षणोपि वेति । न च तदनुपादाने क्षणिकत्वेपि भावानां स्वाधिकरणमहाकालवृत्तिध्वंसप्रतियोगिवृत्तित्वान्न यथोक्तरूपतेति बाध इति वाच्यम् । तैर्महाकालस्यापि क्षणिकता ( १ ) स्वीकारेण तन्मने बाधाभावात्, स्वाधिकरणक्षणिक महाकाले स्वाधिकरणक्षणध्वंसासत्त्वात् क्षणध्वसाधिकरमहाकाले च स्वाधिकरणत्वाभावात् उभयवादिसिद्धा साध्यप्रसिद्धिश्वरमध्वंस एवास्तीति न साध्याप्रसिद्धिः, चरमध्वसाधिकरणसमयस्य ध्वंसरूपतया ध्वंसप्रतियोगित्वाभावात् । वस्तुतः क्षण एव (२) नोपादेयः, तथा च स्वाधिकरणध्वंसप्रति योग्य वृत्तित्वं स्ववृत्तिध्वं संप्रति गोग्य वृत्तित्वं वा क्षणिकत्वमित्येव सम्यक्, भ· न च बाधादिदोषानवकाशात् । ननु भवतामतीत घटादिगोचरवर्त मानज्ञानस्य क्षणिकत्वानुमाने बाधः, स्वस्य ज्ञानस्याधिकरणवर्तमानक्षणवृत्तिध्वंसप्रतियोगिन्यतीत घटे विषयतासम्बन्धेन वृत्तेरत आह । भिन्नकालयोरिति । तथा चातीते विषयतया ज्ञानं न वर्तत एवेति भावः । सिद्धान्तविरोधादाह । वृत्तिर्वेति । इदमुप. लक्षणम् । स्वाधिकरणत्वमपि कालिकं ग्राह्यम् । अंशत इति । अवच्छेदकावच्छेदेन साध्यसिद्धावंशतो बाधस्यापि दूषकत्वात् । केषाञ्चिन्मतमाह । शब्दादिरिति । स्वोत्पत्येति । अव्यवहितोत्तरत्वमिह स्वाधिकरणसमयध्वं साधिकरणसमयध्वंसानधिकरणत्वमात्रं, पूर्वक्षण साधारण्येपि प्रकृते क्षत्यभावात् । (एक) देशिनामिति ।
(१) क्षणिकत्वा - इत्यादर्शपुस्तके पाठः । (२) वस्तुतो ब्रह्मण एव – इत्यादर्शपुस्तके पाठः ।

Page #40

आत्मतत्वविवेकः
दीधितिः ।
विधिप्रसिद्धिरेकदेशिनामन्त्यशब्द इति केचित् । समुत्पतिव्याप्यं न वा इत्यादिकं तु न युक्तम, तथा सति सच्वादेरेवोत्पत्तिव्याप्यत्वादिकस्य साधयितुमुचितत्वात् ॥
दीधितिटिप्पणी ।
२४
अन्त्यस्य स्वमतेपि चरमध्वंसे प्रसिद्धिर्द्रष्टव्या । केचिदित्यनेन प्र थमे अन्त्यशब्दस्य क्षणिकत्था (न) भ्युपगमः, द्वितीये तु स्वाधिकरणेत्याद्यपेक्षया गौरवमेवास्वरसः सूचितः । गुरुचरणांस्तु उत्पत्तिक्षणवर्तिघरं पक्षीकृत्यायमेतदव्यवहितोत्तरक्षणवर्तिध्वंसप्रतियोगी न वा | प्रसिद्धिरेतस्य तादृशोत्तरक्षणविनष्टा परपदार्थ इत्याहुः । सत्यमित्यादि । यत्र यदा सस्वमित्यादिकालिक दैशिकोभयसम्बन्धेन व्याप्ति. बोध्या, तदेवाभिमतसिद्धेरिति, अन्यथा केवलदेशिक व्याप्तावपि न क्षणिकत्वसिद्धिः, एवं कालिकव्याप्तावपि न क्षणिकत्वसि द्धिरिति द्रष्टव्यम् | उचितत्वादिति । तथा च यत् सदित्यादिसावनमर्थान्तरदुष्टमिति भावः । अत्र केचित् स्वाधिकरणेत्यादिसिद्वावपि न क्षणभङ्ग सिद्धिः, ध्वंसान्तरप्रतियोग्य (स्तर) वृत्तित्वेन स्थिरस्यापि तथात्वाविरोधात् एवं चरमध्वंसवत् तत्कालोत्पन्नभावस्याविनाशित्वेपि तथा स्यादित्यर्थान्तरमतस्तत् शब्दादिः खोत्पत्यव्यवहितेत्यादि । साध्यप्रसिद्धिश्व ध्वंसेषु तेषां स्वभेदात्मकतादृशध्वंसान्तरप्रतियोगित्वात् ध्वंसत्वनिरूपकप्रतियोगित्वस्याधिवक्षणात् । घटादिनिष्ठप्रतियोगिताको (१)तिरिक्त एव भेदः, अभा प्रतियोगि काभावाधिकरणकाभावस्यानतिरके सिद्धान्तसत्त्वा
"
"
दिति न सिद्धसाधनम् । यद्वा तादृशध्वंसनिष्ठप्रतियोग्य नुयोगितासम्बन्धाश्रयत्वं साध्यम्, तथा च स्वोत्पत्युत्तरकालवृत्तिध्वंसनिष्ठता. सम्बन्धाश्रयत्वे घटादौ (साध्यमाने ) पक्षधर्मताबलात् तत्प्र तियोगित्वप्रसिद्ध्याभिमतलाभ इति वदन्ति ।
"
कल्पलता ।
विचारप्रवर्तक संशय मूलं च क्षणभङ्गे विप्रतिपत्तयः । सत्वं क्षणमात्रवृत्त्यनेक वृत्तिधर्मव्यापकताव्या(१) घटादिसिष्टो - इत्यादर्शपुस्तके पाठः ।

Page #41

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति-कल्पलताव्यटीकाइयविभूषितः । २५
कल्पलता ।
co (१) न या, समुत्पत्तिव्याप्यं न वा कार्य स्वोपादानसमानकालीनं न वा, भावः स्वोरपश्यव्यवहितो सरक्षणवर्तिध्वंसप्रतियोगी न था । एकदेशिमलेनान्त्यशब्दे विधिकोटिप्रसिद्धिः, निषेधकोटि (प्रसिडि ) - स्वलीके सौगतानां मते ॥
तत्र न प्रथमः, प्रमाणाभावात् । यत् सत् तत् क्षणिकं, यथा घटः, विवादाध्यासितः
संव
दीधितिः ।
अनुमितिकारणव्याप्तिपक्षधर्मताज्ञानजनकोदाहरणोपनयात्मकयवयवन्यायवादी (२) बौद्धः क्षणिकत्वे मानमाह । यत् सदिति । स्थूलद्रव्याभ्युपगमेन घटो दृष्टान्तः प्रसाध्याकः (३), तथोत्पादविशिष्टो वा परमाणुसमूहो घटः । असनेव वा व्यतिरेके दृष्टान्त (४) इति कश्चित् ( ५ ) । विवादाध्यासित इत्येकदेशिमतेनान्त्यशब्दे अंशतः सिद्धसाधनवारणाय, स्वरूपकदीधितिटिप्पणी ।
यवयवन्यायवादित्वे हेतु:, अनुमितिकारणेति । तथा चैतावतैवानुमितिनिर्वाहे नावयवान्तरस्वीकार इति भावः । तन्मतेऽवयविनो घटस्य शशशृङ्गतुल्यत्वात् परमाणुपुञ्जस्यैव घटत्वादाह । स्थूलेति तस्य क्षणिकत्वं नोभयसम्मतमत आह । प्रसाध्याङ्गक इति । तथेति । परमाणुसमूहः, क्षणिक इत्यादिः कुर्वद्रूपत्वविशिष्टपरमाणुसमहो वा घटपदेनोक इत्यर्थः । मतान्तरमाह । असभेव घेति । अली · कघट एव वा व्यतिरेके दृष्टान्त इत्यर्थः । व्यतिरेकपक्षस्य पश्चाद्वश्य(१) क्रमिक क्षणद्वयमांत्रवृत्तिधर्मस्तदुभयत्वं तदुभयाम्यतरत्वं वा तद्व्यापकत्वं तनिष्ठाम्योग्याभावप्रतियोगितानवच्छेदकत्वम्, तथ कालिकसम्बन्धेन बोध्यम् । नैयायिकमते केनापि स
मावृत्तौ गगनादवितस्य प्रसिद्धिः परेषा चालीके । सत्त्वस्य च तद्व्याप्यत्वं साध्यते, तस्सामानाधिकरण्यमात्रस्य साध्यत्वे गगनादौ तत्सत्वेन सिद्धसाधनापत्तेः । (२) व्यवयववादी - कालि० मु० पु० पा० । (३) सन्दिग्धसाध्यक इत्यर्थः । ( ४ ) व्यतिरेकदृष्टान्त - कलिं० भु० पु० पा० । (५) टिप्पणीकृन्मतोऽयं पाठः। केचित इति सर्वत्र ।

Page #42

आत्मवश्वविवेकः
शब्दादिरिति चेन्न । प्रतिबन्धासिद्धेः ।
दीधितिः ।
थनमात्रं (१) वा, पक्षतावच्छेदकावच्छेदेन साध्यसिद्धेरुद्देश्याया अनुत्पलत्वेन तस्यादोषत्वात् । शब्दादिरिति विभिन्नरूपण पक्षस्वेपि न क्षतिः, समूहालम्बन रूपाया अनुमितेः सम्भवात् केषाविद्विशिष्यानुपादानेपि न तत्र सन्दिग्धानैकान्तिकत्वं गृहीतव्याप्तिकस्य हेतोस्तत्र परामर्शेनुमितेरेवोदयात् पक्षत्वेनोपन्यासस्याकिश्चित्करत्वात् । प्रामाणिकत्वार्थक्रियाकारित्वरूपयो(२) सवयोरेकतरस्य पक्षतावच्छेदकत्वं हेतुत्वं चान्यतरस्य । पक्षतावच्छेदकस्य हेतुत्वेपि न दोषः, व्याप्तिग्रहेण हेतौ साध्य
दीधितिटिप्पणी ।
.२६
,
माणत्वेनेदानीं तदुपन्यासानौचित्यमेव कश्चिदित्यस्यास्वरसः । स्वरूपकथने हेतुः, पक्षतावच्छेदकेति । एवं विभिनपक्षतावच्छेदकं कृत्वाप्येकदानुमितिः शक्यत इत्याह । शब्दादिरिति । समूहालम्बनेति । तच्छन्दत्वेन तदूघटत्वेन वै कदा पक्षत्वेप्येकदैव तावद्विषयानुमितिरित्यर्थः । एवञ्चान्त्यशब्दस्य पक्षबाहिर्भाव इति हृदयम्, अन्यथा पक्षतावच्छेदकभेदेनांशतः सिद्धसाधनस्य दोषत्वापत्तेः । नन्वन्त्यशब्दस्य विशिष्यानुपादाने हेतुस्तत्र सन्दिग्धनिकान्त इत्यत आह । केवाचिदिति । गृहीतव्याप्तिकस्येति । अयं भावः, एकस्य पक्षतयोपन्या
परस्यानुपन्यासेन भवता तदानीं सन्दिग्धानेकान्तो दीयते, तत्र यदि पक्षत्योपन्यास पूर्वे हेतौ व्याप्तिग्रहस्तदा पक्षत्वोपन्यासेपि समा नम्, व्याप्त्यमनुमितरभावाच्छब्दप्रयोगरूपोपन्यासेन वा किं क्रि. यतं इति भावः । एतेनाप्रामाण्यासञ्जनं क्रियते इत्यपास्तम्, उपन्यासानुपन्यासयोः समानत्वात् । एकदेव सर्वस्य पक्षत्वमप्याह । प्रामाणिकत्वेति । एकसञ्शाया हेतुपक्षतावच्छेद को भयार्थकत्वेपि न दोष इत्याह । पक्षतेति । अन्यतरस्य चरमस्य तत्रैव क्रमयौगपद्येत्यादितर्कस्य दर्शयिष्यमाणत्वात् । न दोषः न सिद्धसाधनम् ।
(१) स्वरूपकथनं - काल० मु० पु० पा० । ( २ ) रूपयो :- कलि० मु० पु० पा० ।
.

Page #43

टिप्पणीसमलडूतदीपिति-पसतायटीकास्यविभूषितः।२७
दीधितिः। सामानाधिकरण्यामाहनेपि हेतुमान् साध्यवानिति हेतुपरवाय. छेदेन हेतुमद्विशेष्वकसाध्यवस्त्रबुद्धेरुद्देश्याया असिद्धः(१)। म. तिबन्धः व्याप्तिः॥ ...
. दीधितिटिप्पणी । हेतुमान् हेतुव्यापकसाध्यवामिति हेतुमविशेष्यकव्याप्तिप्रहस्य क. दाचित्सम्भवात् हेतुमत्वावच्छेदेनेत्युक्तम् । व्याप्तिरिति । तदसिविश्वरमध्यसमाने यथोकसाध्यसत्त्वात् सत्त्वे हेतौ तत्सामानाधिकरण्याभावात् अन्त्यशब्दस्याप्यतयावेन घटादौ व्यभिचारादिति ।।
कल्पलता। पराभिमतं क्षतिकतायां प्रमाखमाह । पत् सदि. ति । च्यातिपक्षधर्मताज्ञानमात्रमनुमितिजनक, तदु. पदर्शको चोदाहरणोपनयाचेवेति यवयव एवं प्र. योगो बौद्धाभिमतः। विवादास्पदत्वमिह पक्षताव. कछेदकम् । शब्दादिरिति स्वधिकस्फुटार्थम् । यहा शब्दादित्वेनैव पक्षता, विवादास्पदत्वमन्त्यशब्दे सिद्धसाधनवारणाय, शब्दादिरिति चालीकस्य पक्ष. तानिरासाय, अन्यथा तत्र सरवस्य हेतोरसिद्धौ भा. गासिद्धिः स्यात् । आदिप्रामाणिकत्वं (२) पचताय. उछेदकम् सत्वं पार्थक्रिया(३)कारित्वं हेतुरिति तयो. भैदा, अन्यथा तयोरेक्ये व्यासिग्राहकमानादेव साध्या सिबावनुमानवैयध्ये स्थात । यदा सस्वेनैव पक्षता हेतुताप,अनुमितिस्तु प्रकारभेदं लिङ्गोपधानादि(४)क.
(1) अप्रसिद: कलिमु० पु० पा०। . (१) सविषयकपीविषवस्वमेव शम्दादित्यम् । तब सदसतोरकज्ञानाविषयतया प्रामाणिकत्वमेवेति भावः। : (१)च्छेदकम् , स्वाक्रीया-पुण० पु. पा०। ..
(1) मारभेदम्, अनुमितिकारणशानस्याडमिनितो भिनप्रकारकत्वं, अनुमितेश लिङ्गनेपधानम् , तदवच्छिन्नविशेष्यताकत्वमादायानुमितिरुपपादनीयेत्यर्थः ।

Page #44

6.63
८.,
- भास्मारकविका
मादायेति न दोषः। घटः प्रसाध्याको दृष्टानतः न. च सत्वेन तस्यापि पचत्वे दृष्टान्तत्वानुपपत्तिा, सा. यवत्तया निश्चितत्वमात्रेणैव दृष्टान्तता, न तु पक्ष. भिन्नत्वमपि तन्त्रम् । न चांशतः सिद्धसाधनम् , वि. शेषतः सिद्धावपि सामान्यसि रुद्देश्यत्वात् । घटभिन्नसत्वेन वा पक्षता। प्रतिबन्धति । प्रतिवन्धो व्याप्तिः, तस्याः क्षणिकत्व निरूपिताया. असिद्धरित्यर्थः । चणिकत्वनिरूपिता व्याप्तिरन्त्यशब्दत्वादी प्रसिद्धा सरवे प्रतिषिध्यत इति नाप्रसिद्धिः॥ - सामर्थ्यासामर्थ्यलक्षणविरुद्धधर्मसंसर्गेण भेदसिद्धौ
दीधितिः। भेदसिद्धाविति । अङ्कुरमकुर्वाणादडरकारिण इव तदकुर्वाणाद तत्कारिणः, एवं तचदकुर्वाणात् तत्तत्कारिणो भेदसिद्ध्या तेषु क्षणिकत्वसिद्धौ(१) क्षणिकत्वसवयोाप्तिसिद्धिरिसर्थः । सि.
दीधितिटिप्पणी। नवडरकारितदकारिणोदसिद्धावपि न क्षणिकत्वसिद्धिः,मिप्रयोस्तोरनेककालस्थायित्वप्युपपत्ते (२), अतः क्रमेण तदुपपादय. ति। अङ्करमकुर्वाणादिति । तथा च यथा विरुद्धधर्माध्यासेनारमा कुर्वाणात् कुशलस्थादरकारिणः क्षेत्रस्थस्य मेदसिद्धिरेवं क्रिया: विरोधादिरूपतत्कार्यमकुर्षाणातस्मादेव कुशूलस्थातकार्यकारिणः कुशूलस्थतादशायामपि भेदसिद्धिरित्यर्थः । एतावतापि न क्षणिक स्वमायाति, तत्पदेन एकमात्र कार्यावधारणात्, अमेवीजसमयोत्तर तत्चत्कार्यमादायाह । तत्तदिति। प्रतिक्षणमेव किञ्चिक्रियादिकार्यजनमा तत्सद्भेदात् क्षणिकत्वसिद्धिरित्यर्थः। तेविति । तथा च तेषु (१) माणिकन्वसिजो तेषु-कालि० मु० पु० पा० । नायं टिप्पणीकृन्मतः ।
(१) भरपूर्वतृतीयक्षणस्थवीजस्य पूर्वपूर्वकालवृतित्वे तदम्यवाहितपूर्वक्षणस्थवीजस्य चोनरोनरकालवृतित्वेप्युपपरित्यर्थः ।

Page #45

63 टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलतास्यटीकास्यविभूषितः । २९
-
तसिद्धिरित चेन्न । विरुद्धधर्मसंसर्गासिद्धः।
दीधितिः। दव्याप्तिकाच सत्वात् सन्मात्रे क्षणिकत्वानुमानमिति । किश्चि सामयोंदिकमविरुद्ध किश्चिचासिद्धमित्याशयेनाह । विरुदेति॥
दीधितिटिप्पणी। क्षणिकत्वसिया तत्रैव व्याप्तिसिद्धौ शब्दादिकं पक्षीकृत्य न्यायस स्वेन व्यापकानुमानं क्रियत इत्यर्थः । सन्मात्र इति । तथा च विरुअधर्माध्यासादेकन प्राप्तावपि सम्मात्रे क्षणिकत्वप्राप्तिरनुमानफल. मिति भावः । ननु कथं विरुवधर्मसंसर्गासिद्धिः, सामोसामर्थ्य स्यैवोक्तत्वादित्यत्रोत्तरानुक्तौ न्यूनत्वमाशङ्कयाह । किञ्चिदिति । सामOसामर्थ्य यदि फलोपधानानुपधानरूपमुच्यते, तदा तदविरुद्धमे. घ, यदि च स्वरूपयोग्यत्वतदभावरूपमुच्यते, तदा तस्य प्रकृतेऽस. स्वमेवेत्युभयथैव विरुद्धयोः संसर्गासिद्धिः, आधे विशेषणाभावात, अन्त्ये च विशेष्याभावादिति भावः । प्रकृते आह । किश्चिश्चति ॥
कल्पलता। सामध्येति । प्रतिक्षणं कचित सामर्थ्य कचिदसा. मयमिति विरुद्धधर्माध्यासात् क्षणिकत्व सिद्धी व्याप्तः सिद्धिरित्यर्थः । यद्यपि विरुद्धधर्माध्यस्तत्वा(१). देव भेदसिद्धिरिति सत्वहेतोयी, तथापि ततो भे. दमात्रमनेन तु क्षणिकत्वमिति प्रकार भेद इति भावः । विरुद्धति। (खरूपयोग्यत्वस्वरूपायोग्यत्वयो)य. योविरोधस्तयोः संसर्ग एवं नास्ति, संसृष्टत्वेनानुभूयमान(कारित्वाकारित्वयोः साहित्यासाहित्य)पोस्तु न विरोध इत्यर्थः । .. . - प्रसङ्गविपर्ययाम्पा(२) तसिद्धिरिति चेन्न ।
दीधितिः। प्रसङ्गेति । यद्यदा यत्कार्यमङ्करं वा प्रति समर्थ तत्तदातत् करो(१)धर्माध्यासा-पुण• पु० पा०। (२) प्रसङ्गतद्विपर्ययाभ्या-पुण पु० पा० ।

Page #46

मात्मताविक
दीधितिः। .. ति, यथा सहकारिमध्यमध्यासीनं बीजम्(१), अडरसमर्थ च तदानी कुशूलस्थ बीज(२)सपेयते परैरिति प्रसमा ययदा यत्कार्यमधुरंबा न करोति तत्पदान तत्समर्यम् , यथा पावत्सवमडराकारि शिला. शकलमडुरासमर्थम्, न करोति च कुशूलस्थं वीज(३) तदानीमडरमिति विपर्ययः । तेन कुशूलस्थतादशायां संयोगादेहत्तरवीजस्य पाकालान्तरे चातुरस्य जननाभ्युपगमेपि न क्षतिः। यमाकुरसम. थे तबाहरं करोति, यथा शिलाशकलम् , अारासमर्थ च सहका. रि(४)समवाहित बीमामिष्यते परैरिति प्रसङ्गा, यदडुरं करोति तद. पुरसमर्थ, यथा धरण्यादिमदः, करोति च सहकारिसमवहितं बीजमरमिति विपर्ययश्च सामर्थ्यसाधनाय नोपादेयः, अनभ्युपग
वीधितिटिप्पणी। कुशूलस्थवीजस्य पक्षतया तत्र नैयायिकानां हेतुसत्त्वं दर्शयति । अङ्करेति । अन्यथा विपर्यये सिखसाधनात् कुत्र व्यापकाभावे. नभ्याप्याभावामानं स्यात् । इति प्रसनः एतत्स्वरूपासकः । यथे. ति। यावत्सस्समराकारि शिलाशकलं, यथारासमर्थमिति सम्बन्धः। पक्षधर्मतां प्रदर्शयति । न करोति चेति । कायें यदित्यस्य यदत्यस्य च क्रमेण प्रयोजनमाह । तेनेति । बीजेन कुशलस्थतादशाया संयोगादेलतरवीजस्य च कालान्तरे जमनाद विपर्ययोत्वसि. विस्थाविपर्यः। उत्तरवाजस्येति तन्मते यदेत्यस्य प्रयोजनम् । का. लान्तर इति। तथा च कुशूलस्थवीजे कालान्तरेऽरजनकत्वम्य नैयायिकरभ्युपगमा तम्मते हेत्वसिद्धिः स्यादिति भाषः । कस्प: विम्मतं दूषयितुमुपन्यस्यति । यति । एतन्मते सहकारिसमपति ते सामर्थ्यसाधनमेव फलमभ्युपेयते परैरिति यदुकम् , तदेव दुष
(१) मध्यासीनबीजम् - कलि. मु० पु० पा० । (२) कलस्थवीजन-कलिमु. पु० पा०। (१) कुंचलस्थवीजम्-कालि. मु.पु. पा० । (५) सहकार्य---कति पु० पु. पा० ।

Page #47

टिप्पणीसमलङ्कतदीभिति-कल्पलतास्यटीकास्यविभूषितः । ३१ सामर्थ्य हि करणत्व(१) वा योग्यता वा(२)।
दीधितिः। मेन प्रसहोतोरसिद्ध, सहकारियोग्यतायाः सापयोग्यताया वा(३) सामर्थ्यस्य अभ्युपगतत्वेन विपर्यये सिद्धसाधनादिति । सापय हि कारणत्वम् । तद्विविधम् , फलोपधानं योग्यता च । फ. छोपधानं च फलाव्यवहितपाकालसम्बन्धः। तदेव करणं कारि. तवं च । योग्यतापि द्वयी, सहकारियोग्यता स्वरूपयोग्यता च । चरमापि द्विविधा, जनकतावच्छेदकरूपं बीजवादि कुर्वदूपत्वं वा सहकारिविरहप्रयुक्तकार्याभाववस्वं च । तत् क्रमेण(४) विकल्प्य दषयति । सामर्थ्य हीति ॥
दीधितिटिप्पणीं। यति। तोरसिद्धरिति । सहकारीति । सहकारिसमवाहिते पक्षे . यायिकैः सामाङ्गीकारात् । तदा को दोष इत्यत आह । सामर्थ्यस्येति । एतपस्य सामर्थ्यस्य नैयायिकैः सहकारिसमवहितेभ्यु. पगमेन विपर्यये सिद्धसाधनमेव दोषः स्यादित्यर्थः । सामर्थ्य हि द्विविधं फलोपधानमित्यादिलिखनं न युज्यते, सामर्थ्यस्व एतयास्मकस्य प्रन्येऽप्रसिद्धरतोऽन्तरा कारणत्वरूपं तदर्थमाह । कार. णत्वमिति । तदेव फलोपधानमंत्र, एतयपदवाच्यम् । तदर्थप्रदर्शन च प्रत्येकचित् कारिपन लिख्यते कविध करणपोन लिख्यते तदर्थम् । सहकारियोग्यता सहकारिसरवावश्यं कार्योत्पादादिरूपा। चरमा स्वरूपयोग्यता, योग्यतापीत्यपेक्षयाऽपिः। तत्स्वरूपमादायी जस्वादीति । मतभेदाभयलिखनम् । अपरामाह । सहकारीति । क. मेण तहिविधमिति क्रमेण | उत्तरत्रापि नापि द्वितीय इत्यत्रापि ॥
(१) करणं वा- पुण० पु० फा। (१) योग्यता वा--पुण० पु० पा० ।
(१) टिपणीकृन्मतोयं पाठः । सामर्थस्य सहकारियोग्यताया: स्वरूपयोग्यताया थाइति तु सर्वत्र पाठः। (५.) तत्र क्रमेण-कलि. मु. पु० पा० ।

Page #48

·
आत्मतस्वषिका
कल्पलता ।
"
प्रसङ्गेति । प्रसङ्गाभ्यां विपर्ययाभ्यां चेत्यर्थः । तथाहि, कुशूलस्थं बीजं पणङ्कुरसमर्थ स्यादङ्कुरं कुर्यात्, न च करोति, तस्मात्र समर्थम् एवं क्षेत्रपतितं प समर्थ स्थान कुर्यात् करोति च तस्मान्नासमर्थमिः ति प्रसङ्गाभ्यां विपर्ययाभ्यां च कुशलस्थ क्षेत्रपतितबीजयोर्भेदः । तथा च क्षणिकत्वमेव पर्यवस्येदिति भावः । समर्थस्य क्षेपायोगादिति तत्कालीनं साम यै तत्कालीन फलोपधानलक्षणं कारित्वमापादयतीति यदा कदाचित् करणेन न सिद्धसाधनम् । करणमिति । फलोपधानमित्यर्थः ।
नाय: ( १ ), साध्याविशिष्टत्वप्रसङ्गात् । व्यावृत्तिभेदादयमदोष इति चेन्न । तदनुपपत्तेः । व्यावर्त्यभेदेन
1
दीधितिः ।
नाघः पक्षः । एवमुचरत्रापि ( २ ) । साध्येति । साध्यं व्यापकम् । तथा चापाद्यानुमेयाभ्यामापादकानुमापकयोरविशेषसङ्गादित्यर्थः । असमर्थाकारिन्याद्वयोर्भिन्नयोरेव समर्थकारिपदाभ्यामभिधानान्न साध्याविशेष इत्याह । व्यावृत्तीति । तदनुपपतेः व्याहृतिभेदानुपपत्तेः । व्यावर्त्यभेदः एकेन व्यावर्त्यस्य विशेष्यस्य भेदोऽपरव्यावर्त्यत्, एकोप दीधितिटिप्पणी ।
साध्याविशिष्टेति मूले प्रसङ्गविपर्यययोर्द्वयोरेव दोषो दसः, अत्र च साध्यपदेन न प्रसङ्गसङ्ग्रहः स्यादत आह । साध्यमिति । वृक्षशि पारूपव्यापत्ययोर्भेदस्य परस्परविरोधाभावादर्थमाह । एकेनेति । (१) न तावदाद्यः - पुण० पु० पा० । ( २ ) टिप्पणीकृन्मतोयं पाठः । एवमप्रेषि इति सर्वत्र

Page #49

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । ३३ विरोधो हि तन्मूलम् ।
दीधितिः । गृहीतस्यापरेण परित्याग इति यावत् । स च द्विविधः, एकोपगृहीतस्य अन्येन नियमतः परित्यागः, कस्यचिदुपनहे. सति कस्यचित्परित्यागश्च । असावप्येकतरमात्रेण परस्परेण च । तंत्रायो विरुद्धयोरेव, मध्यमो व्याप्यव्यापकयोरेव, चरमो व्यभिचारिणोरेव । तादृशेन भेदेन विरोधः ऐक्यानुपपत्तिः । तन्मूलम् व्यावृत्तिभेदमूलम् , तचेह नास्तीति ।।
दीधितिटिप्पणी। तथा च एकेनावृक्षव्यावृत्तिस्वरूपेण व्यावय॑स्य वृक्षस्याघ्रादेशिश. पाया अव्यावृत्तावाया:शिशपाया भेदोऽस्तीति भावः। एवञ्चमूले व्यावय॑भेदनिबन्धनो विरोधस्तन्मूलमित्यर्थः। मूले भिन्नभिन्नस्योक्त. त्वाद्रे दमाह। स चेति । कस्यचिदिति । अत्रापिएकोपगृहीतस्येतिसम्बन्धः। मूले न्यूनत्व(१)माशय परमपि दर्शयति । असावपीति। मसौ अन्त्यः । एकतरमाणेति। परित्याग इत्यनुषज्यते। आधः नियमेनेत्या. दिरूपः। असामानाधिकरण्यरूपो विरोधो वृक्षशिशपादौ नास्तीत्यत आह । ऐक्येति । तथा च ताशभेदनिबन्धना या व्यावय॑योरैक्यानुपपत्तिस्तया विभिन्ना व्यावृत्तिरङ्गीक्रियत इति भावः ॥
कल्पलता। साध्याविशिष्टत्वादिति(२) । आपाधाविशिष्टस्वात(३) साध्यसाधनयोरिवापाचापादकयोरपि भेदे सत्यापादनप्रवृत्तेः । (४)असमर्थव्यावृत्तिरापादिका, ' (१) द्वितीयपक्षनिराकरणायाने 'परापरभाषामभ्युपगमात्-'इति मूलं 'परापरमावेति मियो. भ्यभिचारस्याप्युपलक्षकम् -'इति ब्याख्यास्यते, तदानीं मिथोष्यभिचारस्वामस्तुनत्वेऽसम स्वादिति साशयाख्यानानुपपत्तावेव प्रसकं मूलस्य न्यूनत्वमित्यर्थः । तच्च परापरभाषाशिवमात्रेण न वित्तीयपक्षनिराकरणसम्भवः, तावशतोर्मियोग्यभिचारिसाधारण्यादित्याकारक बोध्यम् । (२) साध्याविशिष्टत्वादित्येव मूलपाठमनुसृत्य म्याख्याप्तम् । (1) वादित्यर्थः-पुण. पु. पा० । (१ ) अपोहवादार्थवादिप-त्यधिक पुण० पु०।

Page #50

आत्मतत्वविवेक
कल्पलता। . अकारि(स्व)व्यावृत्तिवापायेति नापाद्याविशेष इत्याहै। व्यावृत्तीति । व्यावृश्योरपि भेदः प्रकृते नास्ती. स्याह । नेति । कथं नास्तीत्यत आह । व्यावयैभेदेनेति । तन्मूलम् व्यावृत्तिभेदमूलमित्यर्थः ॥ ... स च न तावन्मिथो व्यावर्त्यप्रतिक्षेपागोत्वाश्वत्ववत् ,तथासति(१) विरोधादन्यतरापाये(२) बाधासि
दीधितिः। तदेव व्युत्पादयति । स चेति । सः विरोधः । मिथ इत्यादि। व्यावसेस्य नियमन प्रतिक्षेपात, प्रतिक्षेपमात्रस्य व्यभिचा. रिसाधारण्यात् । एतावतैव सामञ्जस्ये मिथ इति व्यावस्योरसामा. नाधिकरण्यस्य स्फुटतरपतिपत्तये। बाधासिद्धी धर्मिणि साध्यसाधनयोरभावौ। तथा चासमर्थाकारिव्यावृत्योरेकतरसत्वेऽन्यतराभावनियमेन सामानाधिकरण्यविरहे प्रसङ्गे विरोधो
दीधितिटिप्पणी । स वेति मूले मिथो व्याव|प्रतिक्षेपनिवन्धनः स विरोधो नास्तीत्यर्थः, नियमपदपूरणं किमर्थ कृतमत माह । प्रतिक्षेपमात्रस्येति । न च परस्परत्यभिचारिसाधारण्ये को दोष इति वाच्यम् । तथासति बाधासियोरित्यादिदोषस्य व्यभिचारिण्यसकतेः, न्यूनत्वं वा स्यात् । ननु नियमपददाने मिथ इत्यनर्थकम्, व्याप्यव्यापकभावापत्रस्य नियमेन प्रतिक्षेपामावा. देव वारणादित्यत आह । एतावतैवेति । स्फुटतरेति । मिथ-पदेन घीघ्रमेषोभयत्र प्रतिक्षेपः प्रतीयत इति भावः। पक्षे साध्याभावसाधनाभाषयोरेव वाघासिद्धिपदाभिधेयत्वात प्रकृते तदसम्म वा()दाहाबाधासिद्धी इति। विरोध इति। एतावता व्यभिचारोपि
(१) तथा च सति-पुण० पु. पा०। (१) अन्यतरापायन-पाठ। (१) बोर्मुस्यतया कुशूलस्थवीजे सामर्थ्य साधनीयम्, तत्सिद्धावेव समस्यबीजमसा

Page #51

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति-कल्पलतास्यटीकाद्वयविभूषितः । ३१
योरन्यतरं प्रसङ्गात् ।
दीधितिः ।
विपर्यये च व्यभिचार इति भावः ॥ दीधितिटिप्पणी ।
बोध्यः । ननु विपर्यये कथं बाधासियोरन्यतरवस्वम्, विरोधाभावात्, न हि गोत्वाभावाश्वत्वाभावयोर्विरोधः, अत आह । विपर्यये चेति ॥
कल्पलता ।
विरोधमेव प्रतिक्षिपति । स चेति । अन्योन्यव्यावर्त्य प्रतिक्षिप्तवस्थो (१) गौस्वाश्वस्वलक्षणव्यावृत्योर्भेदः सम्भवतु (२), गोत्वस्य व्यावया विशिष्टां (३) गोव्यक्तिमश्वत्वं प्रतिक्षिपति, अश्वस्व (४ ) व्याव
so गोत्वमिति (हि) तयोर्भेदः, प्रकृते तु नै. वमित्यर्थः । ननु प्रकृतेपि तथैव (५) किं न स्यादत आह । तथासतीति । यदि कारित्वं सामर्थ्येन प्रतिक्षिच्येत तदा आपाद्यबाधः स्यात्, यदि कारित्वेन सामर्थ्य 'प्रतिक्षिप्येत तदा आपादकासिद्धिरित्यर्थः । आपाचबाधो गुण एवेति चेन्न, आपाद्यापादकयोः कापि सामाना: धिकरण्यं न स्यादिति मूलशैथिल्यं विपर्ययापर्यवसा
.
मर्थ्यषद्भिनं, सामर्थ्यादित्यादिनानुमानेन कुशूलस्थं क्षेत्रस्थनीजयोर्भेदसिद्ध्या तयोः क्षणिकत्वस्य सिद्धी तद्दृष्टान्तेन यत् सत् तत्क्षणिकमितित्र्याप्तिसिद्धि सम्भवस्य 'सामर्थ्यासामर्थ्यलक्षणविरुद्ध धर्म मंस गैंण भेदासिद्धो तत्सिद्धि. (पृ० २८ १० ११ ) इत्यादिना पूर्वमुक्तत्वात् तच कुशूलस्थम अं यदि समर्थ स्यात् तर्हि कारि स्यादिति प्रसङ्गेन कुशूलस्थबीजम समर्थमकारित्वादिति विपर्ययानुमामेन च साधनीयम् तत्र कारित्वसामर्थ्य तत्तदन्यापोहलचणे गोत्वाश्वत्वे इव विरुद -बी: स्वीक्रियेते, तष पूर्वोक्तप्रसङ्गविपर्यययोर्वाधासिद्धी उद्धाभ्येते, तच्चासङ्घत्तम आपत्ती - स्वानुगुणतयाऽदोषन्वात् हेतोः पक्षे ऽसत्वेपि तत्प्रसक्त्या आपत्तिसम्भवेन तदसिद्धेरप्यकिञ्चित्करन्वात् प्रतियोगिनोर्विरोधेपि विपर्ययस्यातथात्वादेका भावनापराभावसाधने बाधा सिद्ध्योरन्यतरामससुनवेति भावः । (१) प्रतिक्षिपतो- पुण० पु० पा० । (२) दः सिध्यतु य० पु० ११०% (१) विशेष्य- पुणे० पु० पा० । (४) अश्वत्वस्य- पुण० पु० पा० । (५) वथा- मुण० पु० पा० ॥

Page #52

मारमतस्वविवेक
में चेति भावा(१)॥
___नापि तदाक्षेपप्रतिक्षेपाभ्यां वृक्षत्वशिंशपात्ववत्, परापरभावानभ्युपगमात् । अभ्युपगमे वा समर्थस्याप्यकरणमसमर्थस्यापि वा करणं(२) प्रसज्येत ।
दीधितिः।। नापीत्यादि । तयोः एकेन व्यावस्ययोः,अपरेणाक्षेपपतिक्षेपाभ्यां परिग्रहपरित्यागाभ्यां द्विविधाभ्यामुपदर्शिताभ्याम् । वृक्षत्वाशिंशपात्ववत् , यवत्वाकुरकुर्वद्रूपत्वपञ्च(३)। परापरभावति । मिथोव्यभिचारस्याप्युपलक्षकम् । परापरभावस्य मिथोव्यभिचारस्य चाभ्युपगमे दोषमाइ, अभ्युपगमे वेत्यादिना । सामर्थ्यस्य प. रखे समर्थस्याप्यकरणं कारित्वस्य परत्वे त्वसमर्थस्यापि करणं मिथोव्यभिचारे तुभयं प्रसज्येत । तथा च समर्थस्याकर
दीधितिटिप्पणी। . पूर्व चरमो व्यभिचारिणोरेवे(४)ति लिखितम्, तस्य च मूलेनुहः इन्ने न्यूनता स्यादतो मुलत एव तदर्थमाह । द्विविधाभ्यामिति । किविधाभ्यामित्यत आह । उपदर्शिताभ्यामिति । एकतरमाण परस्परेण चेत्यादिनेत्यर्थः। व्यभिचारिणोः पूरयित्वा दर्शयति । बषवेति । अनयोः परस्परण्यभिचारात् । व्यभिचारिणोर्दोषानुक्ती न्यूनता स्यावत आह । मिथ इति । अत्र पूरणं विषमव्यभिचारि. साधारणत्वं केषलाभ्युपगमशब्दादेव दर्शयति । परापरेति । मियो. व्यभिचारिणि च दोषं मूलोक्तचैव दर्शयति । मिथ इति । उभय. मिति । तथा च प्रत्येकमुमयत्रैव च तात्पर्यमिति भावः। तदा को दोषोऽत माह । तथा चेति । असमर्थत्वकरणयोरसामानाधिकरण्यरूपविरोध एवासमर्थस्य करणस्वे प्रतिबन्धक इत्यर्थः केचित्तु नमा प्रश्लेषेण अविरोधः भविरोधप्रसा इत्याहुः। ननु विरोधोस्माभि(१) भाकाव-पुण० पु. पा० । (२) समर्थस्यापि करण-पुण. पु० पा०1 (1) यवस्वारकुरवपा -कनिक मु० पु० पा० । : (1) पृष्ठे ( पदको दीधितिकृतेति शेषः ।
-
-

Page #53

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलतास्यटीकाद्वयविभूषितः। ३७
. दीधितिः। णे व्यभिचारः, असमर्थस्य तत्करणे(१) विरोधः, विरोधाय दत्ते जलाञ्जलौक विरुद्धधर्माध्यास इति भावः ॥
दीधितिटिप्पणी। नं मन्यत इत्यत आह। विरोधायेति । मूलपाधकमेवागतमिति भाषः(२)॥ .
कल्पलता। ननु गोत्वाश्वत्ववत् परस्परात्यन्ताभावसामानाधिकरण्यं मास्तु(३), वृक्षत्वशिंशपात्ववह्याप्यव्यापकभाव एव व्यावृत्योः स्यात्, एतावतापि भेदः सिद्ध्य. त्येवत्यत आह । नापीति । आक्षेपः सङ्ग्रहः, प्रतिक्षेपो व्यवच्छेदः, तथा च वृक्षत्वस्य पनस सङ्ग्राहकत्वं शिश. संस्वस्य च तद्यवच्छेदकत्वम् । न चैकस्यैतदुपपद्यते इति तयोर्भदोऽस्तु, सच व्याप्यव्यापकभावाधीना, प्रकतेच तथाभ्युपगमे सामर्थ्यस्य व्यापकत्वे कथमा. पादकत्वं, व्यभिचारात्, व्याप्यत्वे तु सामर्थ्य विनापिकारित्वं स्यादित्यनिष्टमित्यर्थः(४) ।
दीधितिटिप्पणी। नाप्युपाधिभेदादिति मूलेऽवश्यं स चेत्यनुषः, तथा च सः घ्यावय॑भेदेन विरोधः उपाधिभेदादित्यनन्वितम्, व्यावय॑भेदेने. त्यादि दूरीकृत्य उपाधिभेदाविरोधस्तन्मूलमित्यर्थकतया स्वातन्ये. जोत्थापनं च न सन्दर्भशुद्धम्, सचेत्यस्यैव प्रकृतत्वात् प्रतिक्षातस्य यावर्यभेदेन विरोधो हत्यादेस्त्यागानौचित्याद, तस्मादेत: ..(१) असमर्थस्य करणे तु-कलि० मु० पु० पा.
(१) तथा च कारित्याभावेन शूलस्थवीने सामर्थ्यसिद्धावपि क्षेत्रस्थवीजमसामर्थ्यवतो मित्रं, सामर्थ्यादिति प्रधानानुमिति व स्थाव, कारित्वरूपसामर्थ्यवत्यपि .. तावशासामध्यस्य त्वयाभ्युपगतत्वेन तादशहेतोरनेकान्तिकवादिति प्रधानानुमिनिनिर्वाहायासामध्यंकरणयोरसामानाभिकरण्यरूपो विरोधस्त्वयाप्य युपेय इति भावः। (३) मास्ति-पुण० पु०.या।
(१)लाधिकदेशवामित्व पर ममाप्यन्यापकभाव इत्यभिप्रायः । त्यधिक पुण..पु. ।

Page #54

मात्मतावविवेक
-
नाप्युपाधिभेदात कार्यत्वानित्यत्ववत्, तदभावात् । न च शब्दमात्रमुपाधिः, पर्यायशब्दोच्छेदप्रसङ्गात ।
दीधितिः। ननु माभूदिह स्व(१)व्यावर्त्यभेदेन विरोधः, स्वावच्छेदकोषाधिव्यावर्षभेदेन तु स्यात्, प्रागभावत्वध्वंसवलक्षणावच्छेदकोपाधिव्यावत्य भेदादिव कार्यत्वानित्यत्वयोरित्याशय निरा. करोति । नापीति । कार्यत्वेति । परेषामभावस्यालीकतेन वास्तवस्य व्यावय॑स्य विरहेपि व्यावहारिक तद्बोध्यम्(२)। प्रा. गभावावच्छिन्नं सचं कार्यत्वं ध्वंसावच्छिन्नं चानित्यत्वम(३) । स्वमतेनोक्तमित्यपि केचित । शब्दमात्रम(४) बोधकशब्दवृ.
दीधितिटिप्पणी । दभिप्रायेणैवैतदुत्थानम्। तथाहि, व्यावर्त्य भेदेन विरोधस्तन्मूलमिति सत्यम् , तत्र च स्वव्यावत्यति न वाच्यम्, किन्तु स्वावच्छेदकेत्या. दिरूपेणैवेत्याह, नन्धित्यादिना। विरोध इत्यनन्तरं तन्मूलमिति शेषः । एवमपि । स्वेति । स्वम् व्यावृत्तिः, तथा च स्वावच्छेदक स्य य उपाधिस्तवावर्त्यभेदेनेत्यर्थः। कार्यत्वानित्यत्वस्थले । व्यावस्योरवच्छेदको(पाधी) ध्वंसत्वप्रागभावस्वरूप, तयोावत्यौ.
समागभाषरूपौ, तयोर्भेदेन ध्वंसप्रतियोगिप्रागभाषप्रतियोगिनि ठव्यावस्योरेक्यानुपपत्तिरित्यर्थः। ननु ध्वंसप्रागभावयारलीकत्वेन मतदूपव्यावर्त्यभेद इत्यत आह । परेषामिति । कार्यवानित्यत्वयो. मिथोव्यभिचारितया पूर्वमेव गतत्वात् सत्त्वगर्भमाह प्रागिति के पाश्चिमतमाह । स्वमतेनेति । स्वमतेन नैयायिकमतेन, अतो न अली. कत्वदोषः। सत्तागर्भ पुनरत्रापि मते बोध्यम् । न च शब्दमात्रमिति मुलम्, तथा चापच्छेरकशनमात्रोपाधिदेन विरोधः स्थादित्यर्थः, सचन सम्भवति, शब्दस्य तादृशमेदवावृस्यवच्छेदकत्वात, नत्ववच्छेदकस्योपाधित्वं तद्वत्तेरेव तस्यादत आहा शब्दमात्रमिति । (१) माभूदिहास्य- पाठः। (२) तमन्नम्यम्-पाठः। ............ (१) सत्त्व पानित्यत्वमिति-पाठ। () शम्दमान-कसि मु० पु+पा ।
-
-

Page #55

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलतास्थटीकाइयविभूषितः । ३९ नापि विकल्पभेदः, स्वरूपकृतस्य तस्य व्यावृत्तिभेदकत्वेऽसमर्थ व्यावृत्तेरपि भेदप्रसङ्गात् विषयकृतस्य तु तस्य (९) भेदकत्वेऽन्योन्याश्रयप्रसङ्गात (२) । न च निर्निमित्त एवायं व्यावृत्तिभेदव्यवहारः, अतिप्रसङ्गात् (३) ।
।
दीधितिः ।
सिरानुपूर्वीभेदादिः । उपाधिः, विरोधसम्पादक इति शेषः । पर्यायेति । बोधकशब्दभेदेन बोध्यव्यावृत्तिभेदे पर्यायोच्छेदः । भिन्नयोरभिन्नप्रवृत्तिनिमित्तकत्वं पर्यायत्वम् । विकल्पभेद इति । उपाधिरित्यादिकमनुषज्यते । भेदप्रसङ्गादिति । तथा च व्याप्ति · पक्षधर्मताज्ञानाभ्यां विषयीकृतयोर्भेदे के प्रसङ्गादिवार्तेति भावः ॥
,
दीधितिटिप्पणी |
तथा
आनुपूर्व्यास्तु शब्दवृत्तित्वमस्त्येवेति न दोषः । एतावतापि स्वावच्छेद कोपाधीतिपर्यन्तं प्राप्तम्, तद्वयावर्त्य भेदेनेति न प्राप्तम्, अतः पूरयति । उपाधिरिति । एवश्च विरोधेत्यादेः स्वय्यावस्थभेदेनेत्यादि - पर्यन्तं लब्धम् । कथं पर्यायोच्छेद इत्यत आह । भिन्नयोरिति । तचात्र नास्तीति भावः । एतन्मतेऽतद्वयावृतेरेव प्रवृत्तिनिमित्तत्वात् सद्भेदे व नैकप्रवृत्तिनिमित्तकत्वरूप पर्यायस्वमित्यर्थः । चेत्यादि । ज्ञानभेदस्य व्यावृत्तिभेदकत्वे हेतुकृताया असमर्थव्या थेरपीदृशत्वाद्विभिन्नाभ्यां व्याप्तिपक्षधर्मताज्ञानाभ्यां भेदात् कथमक हेतौ व्याप्तिपक्षधर्मताज्ञाने येन प्रसङ्गस्तद्धेतुत्वे साधकः स्यात् । न च परामर्शात्मकविशिष्टशानविषयत्वान तथेति वाच्यम् । तन्मते परामर्शामकारात् । न च तन्मते यत्प्रकारकं व्याप्तिज्ञानं तत्प्रकारकं पक्षधर्मताज्ञानं कारणमुच्यते तचैकस्मिन्नेव धर्मिणि भित्रे वेति न
(१) कृतस्य तस्व - पुण० पु० पा० । परस्पराश्रयत्वप्रसङ्गात् - पुण० पु० पा
★
%
( २ ) शङ्करामिश्रसम्मतोयं पाठः । भेदकत्वे (१) प्रसङ्गादिति पुण० पु० पा०

Page #56

कोपि पिचर इति वाच्यम् । तथासति विकल्पमेरे बाहिर एकप्रकारकत्वमेवासियम, व्यावृतेरेव प्रकारतया विमिनामयोरेक.
प्रकारामावा
ननु गोस्वाश्वत्ववत परस्परपरिहारो वृक्षरवशि शपाववत सामान्यविशेषभायो वा मास्तु, उक्तदीपात्, किं तु कार्यस्यानित्यत्ववत् समव्याप्तिरस्तु, तपा व स्यादेवापायापादकभावो भेदाधीन इत्यत आह । नापीति । उन्कोपाधेरन्यस्मादुपाधिभेदादित्यर्थः। प्रागभाषावच्छिन्नसतायोगित्व(१) कार्यत्वं ध्वंसावच्छि. मसत्तायोगित्व(१)मनित्यत्वमित्यु(२)पार्मिमत्वमा स्तु, प्रकृने तुन तथोपाधिरस्मीत्याह । तदभावादिति । ननु समर्थ(३)पदवाच्यत्वादन्यदेव कारि(४)पदयाच्यस्वमिति कथं न भेद इत्यत आह । न चेति । शब्द. भेदादेव यद्यर्थभेदस्तदैकस्मिन्नर्थे शब्दानां वृत्तिः(५) पर्यायत्वं तन स्यादित्यर्थः(६) ॥ . नापि द्वितीयः । सा हि सहकारिसाकल्यं का प्रातिस्विकी वा।
.. दीधितिः । .. मातिस्विकी प्रतिकारणजातीयनियता ॥
. दीधितिटिप्पणी। 'प्रतिकारणेति । स्वं स्वं प्रतीति व्युत्पत्या वीजवादिस्यते।
समामनियोमित्व-पुण० पु० पा... (२) मिति तङ- पुण• पुपा .. ( नवसमर्थ-पुण• पु० पाः। . (१) देवाकारि-पुण० पू० पा० .. (5) प्रवृत्तिः-पुण० पु० पा०। (६) यद्यपि शम्दभेदस्योपामित्वेप्याभिषम सिनिमिनकल्या पर्यावत्वं स्यदिष, तथापि शब्दभेदादर्थभेदः कल्प्यत इति मते पर्यायशम्दोपोदो मणमिस्पर्कः-इत्यधिक पुण. पु० ।

Page #57

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति-कल्पलता व्यटीकाद्वयविभूषितः । ४१
*कारिश्वप्रकारकज्ञानात् समर्थत्वप्रकारकं ज्ञानमन्यदिति तद्भेदादपि न भेद इत्यत आह (१) । नापीति । स्वरूपकृतस्येति । ज्ञानव्यक्तिभेदमात्रकृतस्येत्यर्थः । अन्योन्याश्रयेति । विषयभेदाघीनो बिकल्प भेदो विकल्पभेदानिश्च विषयभेद इत्यन्योन्याश्रय इत्यर्थः (२) ॥ *
योग्यतापक्षं दूषयति । नापीति । सा हीति । प्रति स्वं नियता प्रातिस्विकी, यथा बीजेषु बीजत्वं तन्तुषु तन्तुत्वम्, तत्तत्कारणतावच्छेदिका जातय इत्यर्थः ।
न तावदाद्यः पक्षः (३), सिद्धसाधनात, परानभ्युपग
कल्पलता ।
दीधितिः ।
सिद्धसाधनादिति । सिद्धसाधन हेत्वासिद्धी विपर्ययप्रसङ्गयोः । परः स्थिरवादी । विपर्यये सिद्धसाधनं विवृणोति, दीधितिटिप्पणी |
(४) कुशलस्थबीजे नैयायिकैः सहकारिसाकल्यानभ्युपगमात्वसिद्धिरिति प्रसङ्गे लगतीत्यभिप्रायेण व्युत्क्रमाभिधानमाह । सिद्धसा प्रमादवशात्पूर्वमनिवेशितोऽयमंशः ४० पृष्ठीय १६ संयोज्य पठनीयः ।
*
( १ ) इत्याह- पुण० पु० पा० ।
( २ ) अतिप्रसङ्गादिति । प्रयोजकविरहेपि यदि सामर्थ्यकारित्वयोर्भेदस्तदा त्वभिन्नपि स्यादित्यर्थः । - इत्यधिकं पुण० पु० । (३) न तावदाद्यः, पुरा० पु० पा० । (४) श्रीरामतर्कालङ्कारभट्टाचार्यविरचितस्यात्मतत्त्वविवेकदीधितिव्याख्यान स्यैकमेवादर्शपुस्तक मत्यशुद्धमुपलब्धमेतद्मन्यमुद्रणारम्भसमयेऽस्माभिर्वीराणसी स्थराज की यसरस्वती भवनादिति तदवलम्ब्यैवास्माभिरतिश्रमेण मुद्रणकार्यमेतावत्पर्यन्तं कृतम्, परमिदानीं भगवदिच्छयाऽन्यदप्येकं पुस्तकं खण्डितमपि प्रायः शुद्धमधिगतमस्त्यत्रत्यानामेव स्वर्गीयपण्डितमवर श्री मागेश्वर पन्तधर्माधिकारिणां तनुजन्मनः पण्डितश्री लक्ष्मीधरपन्तधर्माधिकारिण इति महान् हर्षविषयः । एतत्पुस्तकलाभेन मुद्रणकौर्यमतिसुलभमेव सञ्जातमिति सुधियो विदाङ्कुर्वन्तु । इतः परं धर्माधिकारिपुस्तकं २ पुस्तकमिति व्यवहरिष्यत इति ध्येयम् ।

Page #58

દર
मेन त्वसिद्धेश्च । यत् सहकारिसमवधानवत् सांद्ध (१) करोत्येवेति को नाम नाभ्युपैति ( २ ) यमुद्दिश्य साध्यते । न चाकरणकाले सहकारिसमवधानवस्त्रमस्माभि (३)रभ्युपेयते यतः प्रसङ्गः प्रवर्तेत ( ४ ) ।
दीधितिः ।
यदित्यादिना । यदि कश्चिदकुर्वाणमपि कारणजातीयं सहकारिसमवहितमभ्युपेयात् तदा तं प्रति तस्थाकारित्वेन सहकारिसमवधानाभावः साधयितुमुचितः, न स्वेतदस्ति; सहकारिसमवहिते करण नियमाभ्युपगमेनार्थतोऽकारिणः सहकारिसमवधानाभावनियमस्याप्यभ्युपगतत्वात् तथा चाकुर्वाणे सहकारिसमवधानाभावसाधने सिद्धमाधनमिति भावः । यत्तु सहकारिसमवहिते (५) सहकारिसमवधानेन करणमसञ्जने सिद्धसाधनमिष्टापत्तिरिति, तन्न, तादृशप्रसङ्गस्यामस्तुतत्वेन तत्र दृषणोपन्यासायोगात् ॥
१
आत्मतस्वविवेकः
दीधितिटिप्पणी ।
धनेति । यथाश्रुतमूले विपर्ययीयसाध्यादर्शनात्तत्र सिद्धसाधनप्रदर्श नमेतस्य न शब्दतो लभ्यते, अतोऽर्थतो व्यतिरेकमर्थेन तथा दर्शयति । यदि कश्विदित्यादि । इदमेवोपसंहरति । तथा चेति । प्रसङ्ग एव सिद्धसाधनं व्याख्यातॄणां मते आह । यश्विति । एतन्मते सहकारिसमवद्दितक्षेत्रादिस्थवीजमेव पक्षः, अत एव सप्तम्यन्तेन पद्मकथनम् । तर्फे सिद्धसाधनाभावादिष्टापत्तिपर (ता) माह । सिद्धसाधनमिति । तादृशप्रसङ्गस्य सहकारिसमवहितपक्षकप्रसङ्गस्य । अप्रस्तुतत्वेनेति । क्षेत्रस्थप्रतियोगिक भेदसाधनाय कुशूलस्थासामध्ये साधनस्यैव तस्योद्देश्यतया तत्पक्षकस्याप्रस्तावोचितत्वमिति भावः ॥
(१) तत् - पुण० पु० पा० ।
(२) नाभ्युपगच्छति पाठः ।
( ३ ) समवधानवत्तास्माभि- पुण० पु० पा० । ( ४ ) प्रवर्तेत - पुण० पु० नास्ति । (५) पक्षे इति शेषः ।

Page #59

टिप्पणी समलङ्कृतदीधिति - कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । ४३
कल्पलता ।
सिद्धसाधनादिति । (सङ्ग्रहं) विघृणोति । यदिति । परानभ्युपगमेनेति । विवृणोति । न चेति । अकु वतः कुशूलस्थस्य बीजस्य परेण नैयाधिकेन सहकारिसमवधानानभ्युपगमात् तर्कस्य पराभ्युपगममादायैव प्रवृत्तरित्यर्थः ॥
प्रातिस्त्रिकी तु योग्यता अन्वयव्यतिरेकविषयीभूतं ( १ ) बीजत्वं वा स्यात् तदवान्तरजातिभेदो वा सहकारिवैकल्य (२) प्रयुक्तकार्याभाववत्त्वं वा ।
दीधितिः ।
अन्वयव्यतिरेकेति । अन्वयव्यतिरेकग्रहेत्यर्थः । बीजत्वमिति बीजमधिकृत्य । एतश्च बीजस्यैव । ( ३ ) ङ्कुरजनकत्वमिति मतेन । बीजे विनष्टे तदवयवेभ्य एवाङ्कुरोत्पाद इति मते (४) तु कपालादिव्यावृत्तकलमय वाद्यवयवानुगतजातिविशेषपरं बीजल पदमिति वदन्ति । तदवान्तरेति । बीजत्वव्याप्यं कुर्वद्रूपत्वं वे अर्थः । कार्याभावः कार्यकारित्वाभावः । चरम
·
दीधितिटिप्पणी |
ननु दण्डस्वादिकं विहाय कथं बीजत्वमेवोक्तमत आह । बीजस्वमितीति । तथा च प्रकृतस्थले बीजं प्रकान्तमिति तदुक्तम् । एतच बीजत्वमिति योग्यतावच्छेदकमिति कथनम् । कपालेत्यादि । कपालादिपदेन बीजेतरस्यावयवोपलक्षणम्, तथा च कपालादौ न वर्तते कलमयवादिरूपवीजानामवयवं वर्तते या जातिः सेवाज बीजत्यपदेनोच्यत इत्यर्थः । तादृशजातिसिद्धिश्व बीज जनकतावच्छेदकतया । ननु निमित्तकारणे सहजत एवं कार्याभाषोऽस्ति, कथं सहकारिविरह
1
(१) विषर्यभूतं पुण० पु० पा (३) बीजस्या- पाठः ।
(२) सहकारिव्यतिरेक-पुण० पु० पा०| ( ४ ) इति मतेन - कलि० मु० पु० पा० ।

Page #60

आत्मतत्वविवेकः
दीधितिः। कारणस्याप्युत्तरकाले कार्यकारिस्वाभाव: सहकारिविरहमयुक्त इति भावः। यथाश्रुतं स्वस्माकं निमित्तासमवायिनोः परेषामुपादानस्याप्यसिद्धमिति द्रष्टव्यम् ।
दीधितिटिप्पणी। प्रयुक्तः स्यादत आह। कार्यकारित्वाभाव इति । ननु चरमकारणे कार्य. कारित्याभावरूपविशेषस्यासवान सहकारिविरहेत्यादिरूपवत्ता स्यादत आह । चरमति। तस्यापि कार्यद्वितीयक्षणे कार्यकारित्वाभाव: सहकारिविरहप्रयुक्त एवेति भावः । कारित्वपर्यन्तव्याख्याप्रयोजन. माह । यथाश्रुतं त्विति । निमित्तासमवायिनोरित्यसिमित्यनेनान्व. यि । परेषामिति । न च तन्मने यथाश्रुतमप्यसिखम्, न हि तेनो. पादाने सहकारिविरहप्रयुक्तकार्यकारित्याभावोप्यङ्गीक्रियते, क्षणिकस्वात् , तथा च यथाश्रुतेपि तत्रासिद्धौ को दोष इति वाच्यम् । भावा. नषगमात्। तथाहि अयं यथाश्रुतहेतुः कस्य मते कृतः, यद्यस्माकं मते, तदा निमित्तासमानिनोरसिद्धिः, अथ परमते, तदा तेषामुपादाने. प्यसिद्धमिति भावः, तथा चोभयथापि यथाश्रुतं न समीचीनम्, ध्याग्यातं तु नैयायिकमत एव समीचीनमिति भावः॥
कल्पलता। धीजे सत्यङ्करं तबिना नेस्यन्वयव्यतिरेको । तद. वान्तरजातिभेदः कुर्वद्रूप(वरवं पराभ्युपगतामत्यर्थः । उभयसाधारणी योग्यतामाह । सहकारीति । सहकारिवैकल्यप्रयुक्तो व्याप्यो यः कार्यानावस्तत्वामिल स्यर्थः । शिलाशकले कार्याभावो न सहकारिवैकल्य. प्रयुक्तः, किं तु शिला(१)स्वप्रयुक्त एक। पीजे सहकारिसाकल्प कार्याभावो न भवत्येव ।।
( १ ) शिलाशकल-पुण० पु० पा० ।

Page #61

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः। ४५
न तावदाद्यः, अकुर्वतोपि बीजजातीयस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात्, तवापि तत्राविप्रतिपत्तेः ।
दीधितिः । अकुर्वतोपीत्यादि । तथा च बीजत्वस्य करणव्यभिचारो. ऽकरणस्य बीजवाभावव्यभिचारश्चोभयसिद्ध इति न प्रसङ्गविपर्ययप्रवृत्तिरिति भावः।
दीधितिटिप्पणी । तथा चति । क्रमेण तयोध्यभिचारप्रदर्शनम् ॥
कल्पलता।
-
अकुर्वतोपीति । यदि कुशलस्थं बीज स्यात् त. दा-कुर्यादिति प्रसङ्गः, न च करोति तस्मान्न बीजमि. ति विपर्ययश्च व्यभिचारवाधाभ्यामनुपपन्न इत्यर्थः ।।
न द्वितीयः(१), तस्य कुर्वतोपि(२) मयानभ्युपगमेन दृष्टान्तस्य साधनविकलत्वात् , को हि
दीधितिः। तस्य कुर्वद्रूपत्वस्य, दृष्टान्तस्य अङ्करकारिणो कीजस्य, साधनम् प्रसङ्गसाधनं कुर्वदूपत्वप, सद्विकलत्वम् तदमसिद्धया सद. त्वग्रहाभावः,तथा च प्रसङ्गे हेतोरमसिद्धिः,अत एव तदभावरूपस्य
दीधितिटिप्पणी। विपर्ययसाधने वैकल्याभावादाह । साधनमिति । तद्वत्वग्रहाभाष इति । यद्यपि तत्त्वग्रहस्याप्यप्रसिया तदभावोपि धक्तुं न शक्यत एव, तथापि प्रहे प्रसिद्धयावत्पदार्थान्यतरविषयताकत्वे तात्पर्यम् । नन्वेवं मूलेन प्रसा एव दोषदाने विपर्यये न कोपि दो स्यादत आह । अत एवेति । यत एव प्रसङ्गहेतोरप्रसिद्धिः, अत एवैत - (१) नापि द्वितीयः पाठः। (२) कुर्वन्यपि-पुण० पु० पा० । अयमेव समीचीमः ।

Page #62

आत्मतत्वविवेकः
नाम सुस्थात्मा प्रमाणशून्यमभ्युपगच्छेत् । स हि न तावत् (१). प्रत्यक्षेणानुभूयते, तथानवसायात् । नाप्यनुमानेन, लिङ्गाभावात् ।. यदि न कश्चिद्विशेषः,
दीधितिः। विपर्यये साध्यस्यामिदिः, अतो व्याप्यतासिद्धया नैकस्यापि प्रवृत्तिरिति भावः । नानभ्युपगममात्रेण प्रामाणिकोऽर्थो निवर्तत इत्यत आह(२)। को हीति। प्रत्यक्षम् निर्विकल्पकम् , अनुभवनम् विषयीकरणम् । प्रत्यक्षम इन्द्रिगम् , अनुभवः निर्विकल्पकमिति था। अवसायः सविकल्पकम् ,तदभावे निर्विकल्पकाभावस्य तवा. प्यभिपतत्वादिति भावः । बीजमङ्करं करोतीति बुद्धश्च फलोपहितं स्वरूपं फलाव्यवहितमालालवृत्ति स्वरूपं या विषयो न तु कुवेदूपत्वमिति । लिङ्गाभावादिति । साध्यापसिद्धया व्याप्त्य.
दीधितिटिप्पणी। तोरभावोपि विपर्ययसाध्योऽप्रसिद्ध इत्यर्थः । अत इति । प्रसंग हे. स्वप्रसिद्धिरूपा व्याप्यत्वासिद्धिः, विपर्यये च साध्याप्रसिधिरूपति भावः । (३)को हालि । तथा च प्रामाणिकत्वमेव स्वण्डितमिति भावः। तथानवसायादित्यनेन निर्विकल्पकीयप्रमाणाभावो दर्शितः, स चा. अनिर्विकल्पकप्रदर्शनेनैव लगतीत्यत आह । प्रत्यक्षमिति। निर्विक रूपकस्यानुभवाभावादाह । अनुभवनमिति । अपरप्रकारमाह । प्रत्यः समिन्द्रियमिति । पाकार एकतत्सूवकः। अभिमतत्वादिति । निर्विकल्पके सविकल्पकस्यैव प्रमाणत्वादिति भावः । *बीजमङ्करं कगे. तीत्यादिसविकल्पकमव तत्र मानमित्यत्राह । बीजमित्यादि । फलाव्यवहितप्राकाले तदुपधानाभावा(४)दाह । फलाव्यवहितति ।* सा. ध्याप्रसिधेति । तथा च लिङ्गपदनात्र गृहीतव्याप्तिक एवोच्यत इति
(१) तावत् --पुण० पु. नास्ति। (३) इत्याह - कलि० मु० पु० पा० । (१) रूपभावः । रूपकति । ईश्वरे । कोहीति इत्यादर्शपुस्तके पाठः ।
• एतचिहान्तर्गतो ग्रन्थः २ पुस्तक एवं वर्तते । गुणानन्दीयटीकायामप्ययमक्षरश ठपलभ्यते। (१)कलोपहितमित्यस्य कलोपधानविशिष्टमित्यर्थः, अड्कुरोत्पत्निप्रयोजकताविशिष्टमिति

Page #63

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति-कल्पलताख्य टीकाद्वयविभूषितः । ४० कथं तर्हि (१) करणाकरणे इति चेत् क एत्रमाह नेति । परं ( २ ) किं जातिभेदरूपं सहकारिलाभालाभरूपो वेति नियामकं प्रमाणमनुसरन्तो न पश्यामः । तथापि योऽयं सहकारिमध्यमध्यासीनोऽक्षेप
दीधितिः । ग्रहेण लिङ्गत्वायोगादिति । तज्जातीयत्वाविशेषेऽपि करणाकरनविना प्रयोजकविशेषमुपपद्येते, (३) अतः करणोपपादकतया विशेषः सिध्यन् परिशेषाज्जातिरूप एव सिद्ध्यति, तदभावादेव चाकरणमित्याशङ्कते । यदीति । जातिभेदः कुर्वद्रूपत्वम्, तद्रूपः तत्स्त्ररूपः तन्निरूप्यस्तदभावश्च । जातिभेदस्याभिधानात् तदभावोप्यर्थतो लब्ध इत्यन्ये । न पश्याम इति । साध्यसन्देहेऽपि न परिशे पावकाश इत्यभिप्रायेण । तथापीति । स्त्रोत्पश्यव्यवहितोत्तरका दीधितिटिप्पणी ।
एवा
भावः । विनेति प्रयोजकविशेषान्वयि । जातिभेदरूप इत्यनेन करणाकरणनियामक उच्यते, तत्र केवला जातिः करणनियामिका, न तु तदभावनियामिका, तथा च तदनभिधाने न्यूनता स्यात्, अत सहकारिलाभालाभेत्युभयमुक्तम्, अतोऽत्र जातिभेद ( रूप ) शब्दस्यैव जातितदभाववाचकत्वमाह । जातिभेद इत्यादि । तत्स्वरूप इति । तत्स्वरूपोप्युक्तः तन्निरूप्यः तदभावः, सोप्युक्त इत्यर्थः । नन्वेवं न पश्याम इत्यादिना स्वोक्तस्याव्यनिर्णयदर्शनान्न स्वमतसिद्धिरत आह । सन्देहेपीति । तथा चे. डशसन्देहेपि भवदुक्तपरिशेषो नावतरतीत्यभिप्रायेण सम्देहो दर्शितः, वस्तुतः पुनः सन्देह एव नास्तीति भावः । स्वोत्पत्तीत्या दि । न चैवमेतावतापि न क्षणिकत्वसिद्धिः स्यात्, स्वद्वितीयक्षण
यावत्, उत्पत्तिमयोजकतायाः करोत्यर्थत्वात् वैशिष्टयस्याख्यातार्थत्वात् तत्रोत्पत्तिप्रयोजकत्वं कारणस्वरूपं न सम्भवति, तथात्वेऽन्यदापि तत्प्रसङ्गात्, कि तूत्पत्तिकाल एव तस्याभावादित्यर्थः । (१) तर्हि - पु० पु० नास्ति । ( २ ) परन्तु पुण० पु० पा० । (३) उपपद्येत - कलि० मु० पु०पा०|

Page #64

४८. मात्मतस्वविवेका करणस्वभावो भावः स यदि प्रागप्यासीत् तदा प्रसह्य का. य(१) कुर्वाणो गीर्वाणशापशतेनाप्यपहस्तयितुं न(२) शक्यत इति चेत. यक्तमेतत यद्यक्षेपकरणस्वभावत्वं(३) भावस्य प्रमाणगोचरः स्यात, तदेव (४) कुतः
दीधितिः। ल(५)त्तिकार्यपात्रकारित्वं स्वकार्यव्यवहितमाकालात्तित्वं स्व. कार्यप्रागभावसमानकालीनध्वंसप्रतियोगिममयावृत्तित्वं स्त्रोत्पतिक्षण(६)एव कारित्वं वाऽक्षेपकारित्वम् । तथा च पूर्व कार्यानुत्पादात् तदानीन्तनानामक्षेपकरणस्वभावस्य विरहेण बीजवस्य
दीधितिटिप्पणी। एव कार्य जनयित्वा कार्याजनकस्य शतशः प्रचुरकालावस्थायित्वेप्येतद्रपसत्वादिति वाच्यम् । एतावतापि प्रकृतनिर्वाहात् । यद्वा नथापि तेनावश्यं स्वध्वंसो जननीयः, तथा च द्विक्षणावस्थायित्वे नैतद्पनिर्वाह इत्यदोषः । उत्पत्तिघटितस्य गुरुनया एतदपेक्षया ला. घवात्(७) प्रकारान्तरमाह। स्वकार्यव्यवहितति । अत्र स्वका. यव्यवहितप्राकालत्वं स्वकार्यप्रागभावाधिकरणकालप्रागभावाधिक रणकालत्वरूपं न सम्भवति,कार्यव्यवहितप्राकालवृत्तिस्थलकालस्या. पि तथात्वेनासम्भवापत्तेः, क्षणत्वरूपेण प्रवेशे गौरवात्, अतः प्र. कारान्तरमाह । स्वकार्यप्रागभावेति |• आचार्यानुरोधादाह। स्वोत्प. सीति । उत्पत्तेरनन्तरमेव करणमित्यनेनाचार्य(८)रेतल्लक्षणस्य कर्त व्यत्वात् । कार्यानुत्पादात् स्वकीययावस्कार्यानुदयात, अन्यथा अ डुररूपयत्किञ्चित्कार्यस्य पूर्वमुत्पादेपि तदानीं ध्वंसरूपकार्यानुत्पा दादक्षेपकरणत्वाभावात् पूर्वमित्यादिहेतुकथनमसङ्गतं स्यात?तदानी न्तनानाम् कुशूलस्थादीनाम । पूर्वोक्तप्रसङ्गविपर्ययोरक्षेपकारित्वसा (१) कार्य-पुण० पु० नास्ति। (२) शतेनापि नापहस्तायतुं--पुण० पु० पा० । (३) करणधर्मत्वं-पाठः। (1) तदेव तु-पुण पु० पा०। (५ ) नरसमय-कलि० मु० पु. पा०। (६) निसमय-कलि. मु० पु० पा०। ( . ) एतदपेक्षया लघु-पा० २ पु०। ( ८ ) करणमित्याचाय-पा०२ पु० । अयमेव युकः

Page #65

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताब्यटीकास्यविभूषितः ।, सिद्धमिति नाधिगच्छामः(१) प्रसङ्गतद्विपर्ययाभ्यामिति चेन्न, परस्पराश्रयप्रसङ्गात् । एवंस्वभावत्वसिद्धौ(२) *(हि) तयोः प्रवृत्तिः, तत्प्रवृत्तौ चैवस्वभावत्वसिद्धिरिति(३)।
दीधितिः। सनियामकत्वानुपपल्या तभियामकं कुर्वद्रूपत्वं नाम जात्यन्तरमा. स्थेयमिति भावः। तादृशस्वभावत्वसिद्धौ सत्यामेवमेतद(४), तदेव स्वसिद्धमित्याह, युक्तमित्यादिना । प्रसङ्गेति । यत्र यत्कार्याक्षेपकारितन तत्कारि यथाऽलीकम्, शिलाशकलं वा,नाराक्षेपकारि च सामग्रीसमवहिनं बीजमुपयते परैरिति प्रमाः, १घदरं करोति तत् तदक्षेपकारि यथा धरण्यादिभेदः, करोति चारमिदं बीजमिति विपर्ययः । परस्परेति। चक्रकेपि परस्पराश्रयत्वमक्षतम् ॥
दीधितिटिप्पणी। धकत्वाभावात तदन्यौ तौ दर्शयति । यनेत्यादि । यत् प्रसने हेत: क्रियते तावपर्यये एव विपर्यये साध्यं क्रियते अतः प्रसग्क्षेपका. रित्वं न साध्यं कृतम् । स्थिरवादिमते ध्वंसविशेषे एवाक्षेपकारित्व. सिद्धिः, येनोत्पत्तिद्वितीयक्षण एव शानं जनितमिति । अत्र व लामप्रीसमवहितबीजस्य पक्षत्वम् । परैरिति । क्षेत्रस्थवीजस्यापि स्व. कार्यव्यवहितप्राक्कालावृत्तित्वस्य नैयायिकैरनङ्गीकारादित्यर्थः। ए. वस्वभावत्वसिद्धावति मूलम्, कुत्रापि वस्तुनि मक्षेपकारित्वस्व.
(१) नावगच्छामः-पुण. पु० पा०। (२) स्वभावसिद्धौ-पाठः । अयमेव भगीरथाभिप्रेतः । * () मूल एतचिन्हान्तर्गतो अन्यः पुणतामकरसम्मतो न भवतीति सर्वत्र ज्ञेयम् । ( ३ ) स्वभावत्वमिति-पुण० पु० पा० । (४) सत्यामेतत्-पा० २ पु. । सत्यमिव तत् पाठः ।

Page #66

मात्मतस्वविवेकः :
दीधितिटिप्पणी। भावसिदी साध्यसिद्धौ सत्यामेवानयोरभाषः सिद्धव्याप्तिकः स्या. दित्यर्थः॥
कल्पलता। कुशलस्थं बीजं यदि कुर्वपस्वजानिमत् स्यात् कुर्यात क्षेत्रपतितबीजवदिति प्रसई निरस्यति । न द्वितीय इति । तस्य जातिविशेषस्य । दृष्टान्तस्येति । क्षेत्रपतितेपि बीजे कुर्वगत्वं नास्ति, तथा चापादक. विकलो दृष्टान्त इत्यर्थः। ननु तवानभ्युपगममात्रेण कथं जातिविशेषविरह इत्यत आह । को हीति। प्रमाणाभा. वाधीन एवानभ्युपगमो ममेति भावः। प्रमाणाभावमेवोपपादयति । स हीति । अनुभव आलोचनम्(१), तस्यैव तन्मते प्रमाणत्वात्। तथानवसायादिति । अव. सायः सविकल्पकम् , तदेवालोचनोनायकम् , तदभावादालोचने प्रमाणान्तरं(२) नास्तीत्यर्थः। लिङ्गाभावादिति। स चानुपलम्भादिति भावः।(ननु) करणा(३)न्यथानुपपत्त्यु. नेय एव जातिविशेषस्तदभावश्चाकरणो(४)न्नेयः कुशूलस्थ इत्याह । यदीति । अर्थापत्तावन्यथोपपत्तिशङ्कामाह। क एवमाहेति । सहकारिलाभाधीनं करणं तंदभावाधीनमकरण मिति(५) यद्यपि निश्चय एव,तथाप्यापाततःस
(१) निर्विकल्पकमित्यर्थः । (२) प्रमाणं-पुण० पु० पा० । अयमेव युकः। (१) कारणा-पुण. पु० पा०। (४) कारणो-पुण० पु. पा० । (५) तदलाभाधीनमकरणामेति- कति. मु.पु. पा० ।

Page #67

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलतास्यटीकास्यविभूषितः।५९
___ कल्पलता। न्देहादप्यापत्ति(१)षिता भवति(२) तमेवाह। परमिति। बीजस्याक्षेपकरणस्वाभाव्ये साध्येपि(३) पूर्वापर बीजयोरैक्ये दोषमाह । तथापीति । वस्तुत एवाक्षेपकर• णस्वाभाव्ये दोषोय(४) न वन्यथापीति परिहरति । युक्तमेतदिति । अक्षेपकारित्वस्वाभाव्यं वास्तवं शङ्कते। प्रसङ्गेति । बीजं यदि अक्षेपकरणस्वभावं न स्यात् न कुर्यात्, करोति च,तस्मादक्षेपकारिस्वभावमिति प्रसङ्गाविपर्ययाभ्यामक्षेपकारिस्वाभाव्यसिद्धिरित्यर्थः । परिहरति । परस्परेति (५) अक्षेपकरणस्वाभाव्यस्य प्रति. योगिनः प्रसिद्धौ तदभावमादाय प्रसङ्ग(६)प्रवृत्तिस्त. स्प्रवृत्तौ च स्वाभाव्यसिद्धिरित्यर्थः ॥
स्यादेतत् । कार्यजन्मैव अस्मिन्नर्थे प्रमाण, विल
दीधितिः। अस्मिन्नर्थे अक्षेपकारित्वे । अक्षेपविलम्बयोरन्यस्य प्रकार.
दीधितिटिप्पणी। ननु विलम्बकारिस्वभावानुवृत्ताविति मूलमसातम्, अक्षेपकारिवाभावविशिष्टस्य षिलम्बफारिस्वभावत्वेन नियमाभाषात, इतरस्वभावस्यापि सम्भवादत आह । अक्षेपविलम्बयोरिति ।
(१) सन्देहादन्यथापनि-पुण० पु० पा० । (२) भवतीति-पुण० पु. पा० । अयमेव युक्तः।
( ३ ) स्वाभाव्यमारोप्या-पाठः । भयमेव युतः, पस्तुत एवाक्षेपकरणस्वाभाम्ये दोषोयमित्युसरप्रन्यस्वारस्यात् ।
(१) स्वाभाम्यदोषोयं-पुण. पु०पा०। (५)परिहरति । नेति-कलि० मु.पु. पा०। (१) प्रसङ्गविपर्यययोः-पुण० पु० पा० ।

Page #68

मात्मनस्वविवेकः म्बकारिस्वभावानुवृत्तौ कार्यानुत्पत्तिः सर्वदे(१)ति चेन्न, विलम्बकारिस्वभावस्य सर्वदैवाकरणे तत्त्वव्याघातात् । ततश्च विलम्बकारीत्यस्य यावत् सहकार्यसन्निधानं तावन्न करोतीत्यर्थः । एवं च कार्यजन्म(२) सामग्यां प्रमाणयितुं
दीधितिः। स्याभावा(३)द्विसम्बवाधे परिशेषादक्षपसिद्धिरिति भावः । वि. लम्बोझनाकरणम् , तश्च सर्वदैन, कदाचिद्वा । आधे विलम्बकारिस्वामसिदिः, द्वितीये तु कार्योत्पत्तेरविरोधान्न परिशेषावतारः, तथा चाक्षेपकरणस्वभावस्यासिद्धौ न तन्नियामकत्वेन कुर्वद्रूपत्वसिद्धिरित्याह, न विलम्बेसादिना । एतेनाविवक्षितविशेष सामान्यतो जनकतावच्छेदकरूपवयमेव सामर्थ्यमभिहितमिति परास्तम्, स्वरूपयोग्यस्यापि करणपयोजकसहकारिसाहित्य
दीधितिटिप्पणी। नपरिशेषावतार इति । विलम्बकारित्वे कार्यानुत्पादभिया परिशे. षादक्षेपकारित्वसिद्धिस्त्वया क्रियते, तथा च विलम्बकारित्वपक्ष. पि कार्योत्पादो यदि म विरुद्धयते, तदा किंनिबन्धनमक्षपकारित्वं सेत्स्यतीति भाषः । एतेन प्रघट्टकेन(४) । अभिमतम,(५) प्रसनहेतु. स्वेन । प्रघट्टकमेवाह । स्वरूपयोग्यस्यति । मूलति । एतद्याप्तेमूलस्य
(१) वृत्तौ सर्वदा कार्यानुत्पनिरि-पुण० पु० पा० । (२) अनन-पुण० पु. पा० । (१) स्यासम्भवा-कलि० मु. पु० ० । (1) एतावशप्रघटकप्रतिपापेन सहकारिसाहित्यस्य करणप्रयोजकत्वेनेत्यर्थः ।
(५) एतादशप्रतीकधारणेन दीक्षितौ 'सामर्थ्यमभिमतम् इति पाठाष्टिप्पणीहम्मत इति विजायते ।

Page #69

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलतास्यटीकास्यविभूषितः। ५३ शक्यते, न तु जातिभेदे । ते तु किं यथानुभवं विलम्बकारिस्वभावाः परस्परं प्रत्यासन्नाः कार्य कृतवन्तः, किं वा यथात्वत्परिकल्पनं क्षिप्रकारिस्वभावा इत्यत्र कार्यजनन(१)मजागरूकमेवेति ।
दीधितिः। विरहेणाकरणोपपत्तेर्मूलशैथिल्यात् । ते बीजादयः(२) ॥
दीधितिटिप्पणी। . समर्थस्य क्षेपायोगादिति व्याप्ते(३) शैथिल्यमित्यर्थः । मूले, यथानु. भषम अनुभवानतिक्रमेण । यथात्वत्परिकल्पनम् त्वत्परिकल्पनानतिक्रमेण ॥
कल्पलता।
ननु विलम्पकारित्वे कदापि कार्यजन्म न स्या. दिति तदन्यथानुपपश्यैवाक्षेपकारित्वसिद्धिरिति श. कुते । काति। विलम्बकारित्वेपि कार्यजन्मोपपद्यत एवेत्याह । विलम्वेति । ननु विलम्पकारित्वखाभाव्यं चेत् तदा ध्वंसप्रयन्तं तत्स्वाभाव्यानुवृत्तौ कार्यजन्म न स्यादेवेति विलम्बकारित्वमन्यथा समर्थपति । तत. चेति । ततश्च पदधीनं कार्यजन्म तत् तदेव गमयेत,न स्वक्षेपकारिवामित्याह । एवं चेति । न तु(४) जातिभेंद पराभ्युपगते। बिलम्थकारित्वेपि कार्यजन्मोपपा(१) कर्मोपजनन-पाठः। (२) ते बीजादयः-इति क्वचित्रास्ति । ..(१) यदि कालस्यबीजमकरजनकतावच्छेदकरूपपत् स्यात् भम्करकारि स्यादिति प्रसङ्गमूलीभूताया यदस्कुरजनकतावच्छेदकरूपवतमाकुराकारीत्यर्थक-समर्थस्य चेपायोगांत'इतिवाक्यप्रतिपाीया इत्यर्थः ।
(.) न च-पुण० पु० पा०।

Page #70

मात्मतत्वविवेका
कल्पलता। दयति । ते स्विति । सामग्रीघटकाः सहकारिण इत्यर्थः । तथा चाक्षेपकारित्वे कार्यजन्माप्रयोजकमिति भावः ॥
नापि तृतीयः, विरोधात् । सहकार्यभावप्रयुक्तकार्याभाववांश्च सहकारिविरहे कार्यवांश्चेति व्याहतम् । त
दीधितिः। नापीत्यादि । यद्यदा सहकारिविरहप्रयुक्तय कार्याभाववत् तत् तदा तत्कार्य करोतीत्येव(१) वा प्रसङ्गः, किं वा यदा तदति परित्यज्य । नायः, विरोधात् । द्वितीयेपि किमापाचापादकयोयोगपयेन सामानाधिकरण्यस्य ग्रहः, कालभेदेन वा । नायः, विरोधेन तथाग्रहासम्भवात । द्वितीये तु एकस्यैव धर्मिणः पूर्वापरकालावस्थायित्वलक्षणं स्थैर्यमवगाहमाना सामानाधिक
दीधितिटिप्पणी। , कार्याभावकार्ययोरेककाल एष विरोधः, अतो भिन्नकालोक्ती न कोपि दोषः स्यादतो विकल्प्य न्यूनतां परिहरति । यग्रह त्यादि । यौगपोनेति । न च यदा तदेत्यस्य परित्यागे कथं योगपचं लब्धमिति वाच्यम् । अत्र संसर्गविधयैककालत्वस्य लब्धत्वात, अत एव न पूर्वेण पौनरुक्तयम्, तत्र तस्य प्रकारत्वात, केवलं न्यूनस्थपरिहारार्थमेष तदुपादानमिति न दोषः। द्वितीये वित्यादि। कालभेदेन विवक्षणेयमर्थः स्यात्, यद्वीजमेककाले सहकार्यभाव. प्रयुक्तकार्याभावषत् तत् तदन्यकाले कार्यवत्, एवं चैकबीजस्योभपकालीनस्वावगाहनमेष क्षणिकत्वविरोधीति भावः। यथाश्रुते यद. भावत्यसङ्गतम्, न हि चक्राभाव एव दण्डो घटं न करोति, अपि (१) अयं पाठः कचिदुपलभ्यते । करोत्येव-कलि० मु० पु० पा० । ।

Page #71

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलतास्यटीकाद्वयविभूषितः । ५५
स्माद्यद्यदभाव एव यन्न करोति, तत् तत्सहात्रे तत् करोत्येवेति (तु) स्यात । एतच्च स्थैर्यसिद्धेरेव परं बीज सर्वस्वमिति (१) ।
दीधितिः । रण्यबुद्धिरेव क्षणिकत्वं विरुणद्धीत्यर्थः । यदित्यादावेवकारौ भिनक्रमेण (२), यदेव तदेवेति । यदभावे यस्य सहकारिसाकल्यस्याभावे, इत्यन्ये । सौ च नियतान्वयव्यतिरेकाभ्यां कार्यकरणाकरणयोः सहकारिममवधानास पवधानप्रयुक्तत्वस्य प्रदर्शनाय || दीधितिटिप्पणी |
तु सलिलाद्यभावेपीत्येवकारासङ्गत्याऽऽद्द । एवकाराविति । भिन्नक्रम इति । एतत्क्रमातिरेके न दोषावहमित्यर्थः । तदेवाह । यदेवेति । अत्र चैवकारः स्वरूपार्थक एव, अन्यथाऽसङ्गतः, दण्ड एवं करोतीत्यस्यापि वक्तुमसम्मवित्वात् । नम्बेवमेवकाराकोभयमते निष्प्रयोजनावत आह । तौ येति । आद्यैवकारणाकरणस्य सहकारिविरहप्रयुक्तत्वं दर्शितम्, द्वितीयेन तु कर णस्य सहकारिसमवधानप्रयुक्तत्वमिति भावः ॥
कल्पलता ।
,
ननु कुशूलस्थं बीजं यदि सहकारिविरहप्रयुक्तकार्याभाववत् स्यात् कुर्यात् न च करोति, तस्मान्न तथेति प्रसङ्गविपर्ययौ स्यातामित्यत आह । नापीति । कुशूलस्थस्य सहकारि वैधुर्यमुभयसिद्धम्, तथा च महकारिविधुरं बीजं यदि सहकारिविरहप्रयुक्तकार्याभाववत् स्यात् तदा कुर्यादिति विरुद्धमित्याह ।
(१) अयमेव पुणतामकरसंमतः पाठो युक्त, 'बीजम् प्रत्यभिज्ञानम्, तस्य सर्वस्वं, उपपादकत्वात् इति भगीरथेन व्याख्यानात् । बीजं सर्वस्वम् कालि० मु० पु०पा० ।
(२) मिश्रक्रमे पाठः । अयमेव टिप्पणीकृत्सम्मतः ।

Page #72

विरोधादिति । तस्मात् यत् सहकारिविरहान करोति तदेष सहकारिसत्व करोतीत्यायातम्, तच्च स्थैर्यसि दावेव स्यादित्याह । तस्मादिति ।। ___एतेन समर्थव्यवहारगोचरत्वं हेतुरिति निरस्तम्, तादृग्व्यव(१)हारगोचरस्थापि बीजस्याङ्कुराकरणदर्शनात । नासौ मुख्यस्तत्र व्यवहार:(२), तस्य ज(३). नननिमित्तकत्वात्, अन्यथा स्वनियमप्रसङ्गादिति
दीधितिः। समयेति । तथा च न मागुक्तसाध्यावैशिष्ट्यमिति भावः । हेतुः प्रसङ्गहेतुः । तादृगित्यादि । तथा च व्यभिचार इति भा. वः । मुख्यत्वेन व्यवहारस्य विशेषणान व्यभिचार इत्याशयेनाशकते । नासाविति । कथं न मुख्यता, अत(४) आह । तस्येति। अन्यथा जनकजातीयत्वस्य सहकारिविरहप्रयुक्तकार्याभाववत्वस्य वा निमित्तत्वे । अनियमप्रसङ्गात् द्रव्यत्वादिना बीजसजातीय(६). शिलादौ समर्थव्यवहारस्य सहकारिसमवाहिते कुर्वत्यपि तदभा.
दीधितिटिप्पणी। - यथाश्रुतमूल मुख्यत्वस्य तत्रासत्यप्रदर्शनेपि व्यभिचारो नोद्धः तर,मुख्यत्वविशेषणस्य तत्रानुपादानादिति मुख्यत्वविशेषणं दत्वा भावार्थमाह।मुख्यत्वेनेत्यादि । अन्ययेत्यनेन प्रागुक्तजनननिमिच(क). स्वस्यामाधोक्तावनियमप्रसको न व्यक्तीभवतीत्यतोऽन्यथा व्याचई। भन्यति । द्रव्यत्वादिनेति । इयं कल्पवये यथासङ्गपन । तदभावस्य
(1) भयमेव कल्पलतादीधितिकृत्समतः पाठः । वारशव्यव-पुण. पु. पा० । अर्थ भगीरथाभिमतः। (२) अयमेव पुणतामकरसंमतो युक्तः पाठः, तत्र अङ्करानुपहिते बीजे इति भगीरथेन व्याख्यानात् । तद्व्यवहार:-कलि० मु० पु० पा० ।
(१) तस्य तज-पुण. पु. पा०। । (1) मुख्यतेत्यत-पाठः। (५) बीजजातीय -कलि मु० पुपा० ..

Page #73

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः ॥५७ चेत् कीदृशं पुनर्जननं मुख्य समर्थव्यवहारनिमित्तम् । न तावदक्षेपकरणम्, तस्यासिद्धेः । नियमस्य च सहकारिसाकल्ये सत्ये करणं करणमेवेत्येवंस्वभावत्वेना ( १ ) -
दीधितिः ।
वस्य वा प्रसङ्गात् । नियतं करणं तथा स्यादत आह । नियमस्य 1 चेति । नियमस्य करणनियमस्य, नियतकरणस्येति यावत् । सत्यैव करणमित्यन्तस्य एव कारबललभ्ये सहकारिवैकल्ये करणाभा वे तात्पर्यम्, तथा च यद्धर्मावच्छिन्नस्याकरणं सहकारिविरहमयुक्तं तद्धवश्वमित्यर्थः । अस्ति चेदं कुर्वदशायामपि बीजे, ना
दीधितिटिप्पणी |
वेति । तदानीं सहकार्यभावाधीन कार्याभावरूपप्रवृत्तिनिमित्ताभावादित्यर्थः, तदानीं कार्यस्यैव सत्त्वात । कीदृशं पुनरित्यादिना जननस्यैव तदभिधानस्य प्रकृतत्वानियमस्य तदभिधानमपर्यनुयो. ज्यविधयोत्तरमतस्तत्पदं नियमितजननपरमाह । नियतमित्यादि । सर्वत्र च करणपदं भावपरम् । तथापि न तद्देोषोद्धार इत्यत आह । नियतकरणस्येति यावदिति । नियमस्येत्यादिमूलं न समीहितसाधकम् एतावता ग्रन्थेनैवकारलभ्यस्य सहकारिसाकल्याभावाकालीनसहकारिसाकल्यकालीनजननस्य समर्थव्यवहारनिमित्तत्वमानीतम्, तथा चाकरणदशायां न समर्थव्यवहारप्रसिद्धिरायाता (२), अत एव केवलकरणपदलभ्यविशेष्यीभूतस्य करणस्य दूरीकरणेन तल्लभ्यविशेषणीभूत एव तात्पर्योपवर्णनेनार्थमाह । सत्येवेति । करणाभाव इति । करणाभाव एव तात्पर्यम्, न तु विशेष्यीभूते करणेपीत्यर्थः । यद्धर्मावच्छिन्नस्य यद्धर्माधिकरणस्य । कुर्वत्यपीत्याधुक्तदोषोद्धारं दर्शयति । अस्ति चेदमिति । अवच्छेदकधर्मस्य त
"
( १ ) स्वभावत्वे - पाठः । (२) व्यवहारप्रसिद्धावा यतो- पाठः ।
८

Page #74

613 आत्मतत्वविवेकः
आत्मतत्त्वविवेका
दायात
प्युपपत्तेः, ततश्च जनननिमित्त(१) एवायं व्यत्र. हारो न च(२) व्याप्तिसिद्धिरिति ।
दीधितिः । स्ति च शिलाशकलादौ सत्यपि सहकारिसाकल्ये, तत्र कार्यानुत्पादेन स्वभावस्यैव तत्पयोजकत्वात् । अथ बीजमपि भृष्टं शिलासमानमिति चेत् (न), अभृष्टवीजत्वमेवास्तां तादृशो धर्मः, आसादयतु बा भर्जनाद्यभावोपि सहकारिभावम्। करणमेवेत्यस्य च सत्यन्तानुषङ्गात् पद्धर्मावच्छिन्नस्य सहकारिसाकल्पेऽवश्यं करणं तद्वत्वमर्थः । एवं चैतनिमित्तकसमर्थव्यवहार(विषयस्यापि सहकारिरहितस्य(३) बीजादेः करणविरहाधभिचारेण न व्याप्तिसिद्धिरित्याह । ततश्चेति। न च यावत्सत्त्वं करणं करणनियतजा.
दीधितिटिप्पणी । दानीमपि सत्त्वादिति भावः । यद्धर्मावच्छिन्नेत्यनेन द्रव्यत्वादीत्या. दिना शिलादावतिप्रसङ्गदानमप्युद्धृतमिति दर्शयति । नास्ति चेति । शिलादेः सहकारिसाकल्ये सत्यपि कार्याजनकत्वमित्यर्थः, तथा च बीजत्वमपि जनकतावच्छेदकधर्म इत्यर्थः । तादृशः अवच्छेदकः । आसादयतु वेति । तथा च भृष्टवीजे सहकारिसाकल्यविरहादेव न कार्यमिति भावः । करणमेवेति नियमस्या(४)प्यवश्यं करणमित्यर्थः, तथा चेदं प्रवृत्तिनिमित्तमकुर्वति बीजे नास्तीति न समीहितसिद्धिरित्यतोऽत्राप्यवच्छेदकधर्म प्रवेश्यार्थमाह । करणमेवेत्यस्येति । सत्यतानुषङ्गात् एवकाररहितसत्यन्तानुषङ्गात् । ततश्चेत्यादिमूले जननपदं निरुक्तावच्छेदकधर्मपरमिति सूचयन् व्याचष्टे । एवं चेति।
(१) जनननिबन्धन--पुण• पु० पा० । अयमेव गदाधरसम्मतः । (२)न-कालि० मु० पु. पा०। - (दीधितावेतचिन्हान्तर्गतो ग्रन्थः पुणतामकरसम्मतो न भवतीति सर्वत्र ज्ञेयम् । (३ ) सहकारिविरहितस्य-पुण० पु. पा० । (.) करणमेवेत्यादिमूलोकनियमस्येत्यर्थः ।
.

Page #75

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । ५९
दीधितिः। तिमत्त्वंवा तथा(१),असिद्धत्वात. अकरणदशायामपि ताशत्वाविरोधाच्च । अनियमप्रसङ्गं निरस्यति, नियमस्य चेति तु सम्म दायः । अथ भवतां पटादौ नीलं रूपमिव समर्थव्यवहारस्य शुद्धं जननं निमित्तं, लाघवात् , अत एव जनकतावच्छेदकरूप. वत्वमपि परास्तमिति चेत् , अस्तु तावदेवम् ,तथापि निमित्तसत्वासवाभ्यामेव व्यवहारतदभावोपपत्तेरविरोधात् । निमित्ततदभा. वयोः करणाकरणरूपयोरेव विरोध इति चेत् (न), तस्याग्रे निर. सनीयत्वात् । एतेन कारिपदबोध्यत्वेन करणप्रसअनं करणविरहेण च कारिपदबोध्यत्वाभावसाधनमपि व्याख्यातम् ॥
दीधितिटिप्पणी। एतत् अवच्छेदकधर्म()। द्वितीये, अकरणदशायामपीति । इदा. नी मूलानुक्तफक्किका स्वयमाशय निराकरोति । अथेति । शुद्धम् केवलम् । अत एव लाघवादेव, जनकतावच्छेदकरूपवत्वमेव स. मर्थव्यवहारनिमित्तमिति मतमप्यपास्तमित्यर्थः । तथापीति । निमित्तम् जननरूपनिमित्तम् । इतरहेतुकप्रसाविपर्ययावपि दूष. यति । एतेनेति । एतेन अविरोधेन ॥
कल्पलता। ननु कुशलस्थं यदि समर्थव्यवहारगोचरः स्यात् तदा कुर्यात, न च करोति, तस्मान्न समर्थव्यवहारगोचर इति प्रसङ्गविपर्ययौ स्यातामित्यत आह । एतेनेति । अत्रापि प्रसने मूलशैथिल्यं विपर्यये च बाध इत्याह । तादृगिति । ननु मुख्यसमर्थव्यवहारजनकत्वनिवन्धनौ प्रसङ्गविपर्ययावि(२)ति नोकदोष इति शङ्कते । नासा. (१) जातिमत्त्वं, स च तथा-पुण० पु० पा० । (२) विपर्यययोरि-पुण. पु. पा० ।

Page #76

आत्मवस्यविवेकः
कल्पलता ।
विति । अन्यथेति । यदि यथाकथञ्चित् समर्थव्यवहारनिबन्धनमेव करणं स्यात् तदा भ्रान्ततादृशव्यवहा रगोचरशिलाशकलादेरप्यङ्करः स्यादित्यर्थः । यद्वा कुशलस्थस्यापि (मुख्य) समर्थव्यवहारगोचरत्वे ततोप्यङ्करः स्यादित्यनियमप्रसङ्ग इत्यर्थः । मुख्यव्यवहारं प्रति निमित्तं ( १ ) विकल्प्य दूषयति । न तावदिति । अ नियमप्रसङ्गं परिहरति (२) । नियमस्य चेति । कुशलस्थस्य मुख्यसमर्थव्यवहारगोचरत्वेप्यकुराजननं सहकारवैधुप्रयुक्तमिति नानियम इत्यर्थः । ( एवं ) बीजं 'जनयत्येवेत्यस्यन्तायोगव्यवच्छेदो नियमः, सहकारिसमवहितमेव जनयति, जनयत्येवेत्पन्ययोगायोगाभ्यां नियमः (३) । शिलायां न प्रथमः, केबलबीजे (तु) न द्वितीय ( ४ ) इति भावः । मुख्य समर्थव्यवहारगोचरत्वमुपसंहरति । ततश्चेति । कदाचिज्जननमेव शिलाशकदिविलक्षणं (५) मुख्यसमर्थव्यवहारगोचरत्वे मूलम्, तथा च यदि समर्थव्यवहारगोचरः स्थात् तदा कुर्या दितिन व्याप्तिरस्तीत्यतः प्रसङ्गे मूलशैथिल्यमित्यर्थः । यक्ष सस्त्रक्षणिकत्वयोरेतावता न व्याप्तिसिद्धिरित्यर्थः ॥
(१) व्यवहारनिमित्तं - पुण० पु० पा० । (२) दूषयति पाठः ।
(३) अयमेव सार्वत्रिकः पाठः । जनयत्येवेत्ययोगाग्ययोगाभ्यां नियमः पुण० पु० पा० । जनयत्येवेत्यन्ययोगात्यन्तायोगाभ्यां नियमश्व-कलि० मु० पु० पा० ।
( ४ ) न तु द्वितीय - पाठः । (५) विलक्षण - कलि० मु० पु० पा० ।

Page #77

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलताख्य टीकाद्वयविभूषितः । ६१ स्यादेतत् । एतावतापि भावस्य कः स्वभावः समर्थितो (भवति) न हि क्षेपाक्षेपाभ्यामन्यः प्रकारोऽस्तीति चेन्न, दूषणाभिधानसमये ( १ ) निश्चयाभावेनैव सन्दिग्वासिद्धिनिर्वाहे कथापूर्वरूप पर्यवसानात् ।
दीधितिः ।
अक्षेपकारित्वान्यथानुपपच्या क्षणिकत्वं सिषाधयिषुर्भावस्वाभाव्यं (२) पृच्छति । स्यादेतदिति । कथायाः जल्पस्य । पूर्वं रूपम (३) प्रतीकम, परपक्षखण्डनम् ॥
दीधितिटिप्पणी |
अक्षेपकारित्वेत्यादि । भावं पक्षीकृत्य स्वभावसाधने इतरबाधे. नाक्षेपकारित्वं प्रसाध्य तदन्यथानुपपत्या क्षणिकत्वं साधयितुमुत्सुक इत्यर्थः । दूषणावसर इति मूलस्यायमर्थः, भाषस्यैकतरखभाषा समर्थनेन परपक्षखण्डनपूर्वकस्वपक्षव्यवस्थापनरूपजल्पे को दोषो दीयते, न तावत् परपक्षखण्डने त्वन्मतस्य दूषणावसरकाले अक्षेपकारित्वरूपसाधनस्य निश्चयाभावेनैव सन्दिग्धासिद्धिनिर्वाहे जल्पस्याद्यरूपरक्षणात् । षष्ठीसमासपुरस्सरमर्थमाह । कथाया
"
इति ॥
कल्पलता ।
क्षेपकारिस्वाभाव्ये सर्वदैवाकरणमित्यक्षेपकरणस्वाभाव्यमेव भावानामङ्गीकार्यम्, तच्च स्वोत्पत्त्यव्यवहितोत्तरक्षण एव करणे सति स्यात्, तथा च समर्था समर्थ बीजक्षणयो में दसिद्धौ सिद्धं क्षणिकत्वमित्या शयेन ( भावस्याभाव्यं ) पृच्छति । स्यादेतदिति । न
(१) दूषणावसरे - पुण० पु० पा० । अयमेव भगीरथटिप्पणीकृतोः सम्मतः ।
(२) भविस्वभावं - कलि० मु० पु० पा० । (३) पूर्वरूपम् - कलि० मुँ० पु० पा० ।

Page #78

६२
आत्मतत्वविवेकः
कल्पलता ।
हीति । 'परस्परविरोधे हि न प्रकारान्तरस्थितिः' इति यत इति भावः । अक्षेपकारित्वस्वाभाव्यं सामर्थ्यमालस्य यदि समर्थ स्यात् कुर्यादिति प्रसङ्गस्त्वयावतारितः, तत्र च ( १ ) तत्स्वाभाव्य सन्देहादपि सन्दिग्धासिद्धिदूषणमुक्तम्, एतावतैव परोक्तसाधने दूषणाभिधानस्य कथापूर्वरूपस्य पर्यवसानात् तव पराजय इत्याह । दूषणाभिधानेति ।
उत्तरपक्षावसरे तु सोपि न दुर्वचः । तथाहि, करणं प्रत्यविलम्ब इति कोऽर्थः किमुत्पत्तेरनन्तरमेव करणं, सहकारिसमवधानानन्तरमेव वा । विलम्ब इत्यपि कोऽर्थः, किं यावन्न सहकारिसमवधानं तावद
दीधितिः ।
उत्तरः पक्षः प्रतीकम (२), स्वपक्षस्य प्रकृते स्थैर्यस्य स्थापनम् । उत्पत्तेरनन्तरं करणम् (३) उत्पश्यनन्तरकालीन कार्यकारित्वम्, उत्पत्तिकाले कारित्वमिति यावत् । एवमग्रेपि नेयम् ।
दीधितिटिप्पणी ।
ननु जल्पस्य द्वितीयदलरक्षार्थमेव समर्थनं कार्यमित्यत आह । उत्तरेति । एवं पक्ष इत्यस्यार्थः, प्रतीकम् । स्वोत्पत्तेरनन्तरं स्वस्यैवाभाषेन कथं तदानीं जननानुकूलव्यापाररूपकरणमत आह । उ. त्पत्तेरिति । प्रथमस्य कुत्रचित्प्रमाणमाशङ्क्य समाधते । कस्यचि
(१) तदत्र - काल० मु० पु० पा० ।
(२) उत्तरपक्ष:- कलि० मु० पु० पा० । अयमेव टिप्पणीकत्सम्मतः । • (३) रनन्तरकरणम् - कलि० मु० पुं० पा० ।

Page #79

टिप्पणी समलङ्कृतदीधिति - कल्पलतास्यटीकाद्वयविभूषितः। ६३ करणं, सर्वथैवाकरणमिति वा ( १ ) । तत्र प्रथमचतुर्थ - योः प्रमाणाभावादनिश्चयेपि द्वितीयतृतीययोः प्रत्यक्षमेव प्रमाणम् । बीजजातीयस्य हि सहकारिसमवधानानन्तरमेव करणं करणमेवेति प्रत्यक्षसिद्धमेवेति, तथा सहकारिसमवधानरहितस्याकरणमित्यपि, अत्र च भवानपि न विप्रतिपद्यत एव (२), प्रमाणसिद्धत्वात्, विपर्यये बाधकाच्च (३) । तथाहि, यदि सहकारिविरहेऽकुर्वाणस्त
दीधितिः ।
प्रथमेति । कस्यचिदुत्पत्तेरनन्तरमेव किञ्चित्कार्यकारित्वेपि न सर्वत्र तथात्व ( ४ ) नियमः, तस्य तदानीं सहकारिसाकल्यनिबन्धनत्वादिति भावः । क्षणिकत्ववादिभिरेकस्यां व्यक्त करणाकरणायोरनङ्गीकारादाह । बीजजातीयस्येति ( ५ ) । तथेति । अविI लम्बकारि एवकारेणा (६) न्तर्भावितोप्यर्थः प्राधान्येन विल
दीधितिटिप्पणी |
दिति । ननु बीजजातीयस्य हीत्यादौ मूले यदविलम्बकारित्वं वितर्कितं तदन्तर्गतैवकारादेव तथेत्यादिमूलोक्तविलम्बकारित्वाथलाभे व्यर्थं मूलेन तथेत्यादिना विलम्बकारित्वार्थकथनमत आह । अविलम्बकारित्व इत्यादि । तथा चात्र प्राधान्यमेवोक्तमिति भावः ।
(१) सर्वदैवाकरणं वा - पाठः । सर्वदैव वाकरणमिति - पाठः ।
(२) भवानपि विप्रतिपद्यत एव न - पाठः ।
(३) बाधकाभावाच्च -पाठः ।
( ४ ) कारित्वेपि सर्वत्र तथात्वा - पुणे ० पु० पा०|
(६) बीजेति पाठः ।
(६) एवकारा- पा० २ पुः ।

Page #80

६४
आत्मतत्वविवेकः
त्स (१) मवधानेऽपि न कुर्यात् तज्जातीयमकरणमेव स्यात (२), समवधानासमवधानयोरुभयो (३)रप्यकरणात् । एवं (४) तत्समवधानविरहेपि यदि (५) कुर्यात् सहकारिणो (६) न कारणं स्युः, तानन्तरेणापि करणात् । तथा चानन्यथासिद्धान्वयव्यतिरेकत्रताम (प्य) कारणत्वे कार्यस्याकस्मिकत्वप्रसङ्गः(७) । तथा च कादाचित्क -
दीधितिः । म्वरूपतया पृथगुपदर्शितः । तज्जातीयम् तद्धर्मावच्छिन्नम् । अ कारणम् (८) अस्त्ररूपयोग्यं तथात्वं च प्रामाणिकमिति भावः । एवमिति । सहकारिणो यदि तत्कार्यकारणापेक्षणीया न स्युः तत्कार्यकारणानि न स्युरित्यर्थः । तेन न वैयधिकरण्यम् ( ९ ) । तथा चेति । तुल्यन्यायतया सर्वेषामेवाकारणत्वादिति भावः ।
दीधितिटिप्पणी |
तज्जातीयमितरधर्मावच्छेदेनास्वरूप योग्य मेवेत्यत आह । तद्धर्मेति । तथा च तद्धर्मावच्छेदेन स्वरूपयोग्यत्वाभावः साध्य इत्यर्थः । ननु सहकारिणामकारणत्वेपि सहकारितानिरूपकदण्डादेः कारणत्वं कथं बाधितमत आह । तुल्येति । दण्डादेरपि चक्रादिसहकारितया सहकारिणामकारणत्वे दण्डस्याकारणत्वमेव स्यादित्यर्थः । मूले
( १ ) यत् सहकारिसमवधानेऽप्यकुर्वाणं यदि तत्सहकारिस- पाठः । (२) तज्जतीयमकारणं स्यात् पाठः ।
(३) समवधानयो।-पाठः ।
( ४ ) एवं यदि - पाठः ।
(५) विरहे - पाठः । (६) गोपि - पुण० पु० पा० । (७) कार्यस्याकारणकत्वप्रसङ्गः पाठः । ( ८ ) अकरणम् - कलि० सु० पु० पा० । (९) तेन वैयाधिकरण्यं न-पाठः ।

Page #81

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति -कल्पलता व्यटीकाद्वयविभूषितः । ६५
विहति ( १ ) रिति । एवं च द्वितीयपक्षविवक्षायामक्षेपकारित्वमेव ( २ ) भावस्य स्वभावः । तृतीयपक्षविवक्षायां
तु क्षेत्रकारित्वमेव भावस्य स्त्र ( ३ ) रूपमिति नोभयप्रकार ( ४ ) निवृत्तिरिति ।
दीधितिः ।
एवं चेत्यादि । नतु पदर्शितं करणमकरणं च स्वभावो भावस्य, तदा यावत्सस्वं तदुभयापत्तिः, सति धर्मिणि स्वभावविरहायोगादिति चेत्, तत्स्व (५) भावत्वं हि (६) तसादात्म्यं वा स्यात, यावत्त (9) स्सच्वं तत्र स ( ८ ) खं बा, तद्धर्मतामात्रं वा । तत्राद्ययोरनभ्युपगमः, अन्तिमस्तु धर्मधर्मिणोरत्यन्त भेदेनं धर्मिश्वेप्य सभ्वं न विरुणद्धि ॥
दीधितिटिप्पणी |
द्वितीयपक्षः, तथा हीत्यादिवितर्कित द्वितीयपक्षः । नोभयप्रका रनिवृत्तिरित्यत्रैव शङ्कते । ननु यदीति । उपदर्शितमिति । भक्षेपकारित्वं क्षेपकारित्वं चेत्यर्थः । धर्मधर्मिणोरिति । यद्यनयोरभेदः स्या तदेव धर्मिसत्त्वं विरुद्धं स्यात्, न चैवम् ॥
कल्पलता ।
ननु जल्पे स्वपक्षसाधनमपि वक्तुमुचितमित्यत आह । उत्तरनि । क्षेपाक्षेपयोरविवेचितयोरेकतरको टिपरिग्रहोऽनुचित इति विवेक्तुं विकल्पयति । उत्पते'रनन्तरमेवेति । स्वोत्पत्यव्यवहितोत्तरक्षण एवेत्यर्थः ।
( १ ) त्वव्याहति - पुण० पु० पा० । ( ३ ) कारित्वमेव स्व - पाठः । (५) दिति चेन्न, स्व- कलिः मु० (०) यात्र कलि० मु० पु० पा०|
(२) कारित्व - पाठ: ।
(४) नोभयाकार - पाठः ।
पु० पा० । ( ६ ) हि - कलि० मु० पु० नास्ति । ( ८ ) तत्र तत्स - कलि० मु० पु० पा०|

Page #82

आत्मतत्वविवेका
कल्पलता। प्रथमचतुर्थयोरिति । स्वोस्पश्यनन्तरमेव करणे(१) प्रमाणाभावः, सर्वथैवाकरणे कार्यजातं कदापि नोपल. भ्यतेति बलवरिपक्षदण्ड इत्यर्थः। प्रमाणाभावादिस्यापा(a)ता, विपरीतमेव प्रमाणमिति वस्तुगतिः । प्रत्यक्षमेवेति । अन्वयव्यतिरेकपलप्रवृत्तमित्यर्थः । अ. त्यन्तायोगव्यवच्छेदे चायमेवकारः। वीजत्वेनैव का. रणतेति विवक्षन्नाह । बीजजातीयस्येति । ताप्येणैबान्वयव्यतिरेक(प)दर्शनप्रवृत्तरिति भावः । अयोगान्ययोगव्यवच्छेदाभ्यामक्षेपकारित्व(२)मेव द्रढयति । खेपकारित्वमाह । तथेति । नन्वेवं न(३) मन्यामह इत्यत आह । अत्र चेति । प्रमाणति। सहकारिषु सत्सु(४) करणस्यासत्सु चाकरणस्य प्रत्यक्षसि. बत्वादित्यर्थः। विपर्यये बाधकं स्फुटयति । तथाहीति । यजातीयं() सहकारिसमवधानासमवधानयोरकारणं तज्जातीयमकारणमेव शिलाशकलवदिति(६)व्याप्त्युपष्टम्भेनाह(७) । यदीति। न च दीपोपरि नयनात् पकवीजे व्यभिचारः, तत्रापि सहकारिविशेषविरहस्य कल्पनीयत्वात् । यत्कार्य यद्यतिरेकेण यत् करोति तत्कायें न तस्य तत्सहकारित्विं), यथा दण्डस्य घटे जनयितव्ये तन्तुरिति
(१) नन्तरकरणे-पाठः। (२) माक्षेपकारित्व- पुण० पु० पा० । मेवोपकारित्व-पाठः । (१)न त्वेवं-पुण० पु. पा०। (1) सहकारिषु मतस्य-पुण. पु० पा०। (५) यजातीय पाठः। ()त्यिनि-पुण. पु०पा। (.) न्यायवष्टम्भेनाह-पाठः ।

Page #83

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति - कल्पलताव्यटीकाद्वयविभूषितः । ६७
कल्पलता ।
व्याप्त्यवष्टम्भेनाह । एवमिति । यदि सहकारित्वेनाभिमताः क्षित्वादयोङ्कुरे जनयितव्ये बीजं (न) नापेक्षेरन् तदा ते तत्र सहकारिणो न स्युः, रासभवदित्वापादनार्थः । न चेष्टापत्तिः, अन्वयव्यतिरेक सिद्धकार्यकारणभावतिरस्कारे तयवस्थेव न स्यात्, स्थाच कार्यस्याकस्मिकत्वमित्याह । तथा वेति । ततः किमित्यत आह । तथा चेति । किश्चिस्कालेऽसतः (१) किञ्चित्कालसत्वं कादाचित्कत्वं सुदृढप्रमाणावधूतमपि न स्यादित्यर्थः । ननु तथापि भावरूप कः स्वभाव इति प्रश्ने किमुत्तरमत आह । एवं चेति । सहकारिसमवधानासमवधानरूपावच्छेदभेदमादापाक्षेपकारित्वक्षेप (२) कारित्वयोरुभयोरप्येकस्मिन् (३) बीजजातीये दर्शनान्नानयोर्विरोध इस्पर्थः (४) ।
.
तथापि किमसमर्थस्यैत्र सहकारिविरहः स्वरूप
दीधितिः ।
स्यादेतत् । वीजत्वेन सामध्ये सिद्धे समर्थानां बीजजातीयानामित्रैकस्यापि बीजस्य सहकारि साकल्यवैकल्याभ्यामेव कर नाकरणयोरुपपत्तौ सिद्ध्यति स्थैर्ये (५), न त्वेतदस्ति, समर्थस्य दीधितिटिप्पणी ।
म्यूनतां परिहृत्य भावार्थ प्रकाशयन् मूलीयाभासं ददाति । स्यादेतदिति । यदि बीजत्वेन सामर्थ्यं भवेत् तदा यथा समर्थानां
( १ ) किश्चिस्काला सत: - पुण० पु० पा० । (२) मादाय क्षेपकारित्वाक्षेप - पु० पु० पा० । (३) रप्येकत्र - पुण० पु० पा० । ( ४ ) इति भाव: पुण० पु० पा० । (५) पत्तो स्थैर्य सिद्ध्यति पाठः ।

Page #84

भारमतत्त्वविवेकः लाभानन्तरं कर्तुरेव (वा) सहकारिसमवधानम् , अन्यथा वेति किं नियामकमिति चेत्, इदमु(१)च्यते,
दीधितिः। क्षेपायोगादिति(२), तथा च कुर्वदूपत्वेनैव सामर्थ्य न बीज स्वेन, समर्थ एव हि(३) सहकारिणां लाभो लाभ(४) एव, तथा च न सहकारिसाकल्यवैकल्यमयुक्त करणाकरणे, किंतु सामः
•सामर्थ्यप्रयुक्ते इत्याशयेनाशङ्कले । तथापीति । असमर्थेत्यादि(५). समर्थस्यापि सहकारिविरहे(६) तदानीं कार्यस्यानुत्प. तौ समर्थस्याप्यकरण(७)मुत्पत्तौ च सहकारिणामकरणत्वम(८), असमर्थे च सहकारिसाकल्ये समर्थवीजविरहेपि कार्यस्यो(९). स्पत्तौ बीजस्याकरणत्वम्(१०) अनुत्पत्तौ च बीजविरहेण समयस्यापि सहकारिणोऽकरणं(११) प्रसज्येत, तेन तंदुभयं व्यु.
दीधितिटिप्पणी। बीजानां मध्ये कस्यापि सहकारिविरहप्रयुक्तकार्याभाववत्वं कस्थापि तत्प्रयुक्तकार्यवत्वं तथा सामर्थ्यस्याविशेषादेकस्या अपि व्यक्तरुभयत्वं न विरुद्धमिति सत्या दृष्टान्तीकृत्य स्थैर्य साध्यंते. त्यर्थः । ननु कथं कुर्वद्रूपत्वेन तत्, कथं पा न बीजत्वेन तदत आह । समर्थ एष हीति । यस्मात् समर्थ एव सहकारिणां लाभो न तु समर्थभिन्ने, अतः कुर्वद्रूपे सहकारिलाभनिबन्धनं तत्वेनैव सामर्थ्य वाध्यं, न तु बोजत्वेन, यस्मात उत्पत्ती कार्यस्य सहकारिणां लाभ आवश्यकः तदेव समर्थम(१२), अत एव सहकारिणाऽसमवहिते बीजे सामयासस्वेन व्यभिचारः स्यादिति न बीजत्वमवच्छेद कम । उत्पत्तो कार्यस्योत्पत्ती । तेन नियमद्वयेन । अन्यथेत्यस्यैवा. (1) अत्री-पुण० पु. पा०। (२) योगात्-पा० २ पु० । ( ३ ) अयमेव पाठष्टिप्पणीकृन्मतः । समर्थ एव स-इति तु सर्वत्र । (५) रिणा लाभ-पाठः। (५) असमर्थेति-पाठः । (६) विरहे च-पा०९ पु०। (७) अकारणत्वमित्यर्थः । अन्वयव्यभिचारणेत्यादिः । (८)मकारणत्वम्-पुण० पु० पा० । व्यतिरेकव्याभिचारेणेत्यादिः। (९ ) कार्यो-पाठः । (१०) कारणत्वम्-पुण० पु. पा० । ध्यतिरेकन्यभिचारेणेत्यादिः। (११) कारणव-पाठः । भन्षयम्पभिचारेणेत्यादिः। (१२ ) सामर्थ्यम्-पा० २ पु० ।

Page #85

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । ६९ कुशूलस्थबीजस्याङ्कुरानुकूलः शिलाशकलाद विशेषः कश्चिदस्ति न वा(१), न चेन्नियमेनैकत्र प्रवृत्तिः अन्यस्मा(२)निवृत्तिश्च त(३)दर्थिनो न(४) स्यात् । परम्परयाङ्कुरप्रसवसमर्थ(५)बीजक्षणजननादस्त्येवेति
दीधितिः । दस्तम् । अन्यथा वेति । समर्थस्यापि कदाचित्सहकारिणां वैकल्यं कदाचित्र(६) साकल्यं, तेनाकरणं करणं चेति । प्रहस्य. न्यथानुपपया बीजत्वेनैव सामर्थमित्याशयेन पृच्छति । कुशु. लेल्यादि(७) । प्रवृत्तिमन्यथोपपादयति । परम्परयेति(८)। अस्येवेति । शिलाशकलाद्विशेषः । समर्थ क्षणं(९) प्रत्येवानायत्या बीजत्वेन सामर्थ्य(१०) वाच्यम् , तथा च समर्थस्यापि
दीधितिटिप्पणी। र्थमाह । समर्थस्यापीति । बीजत्वेनैवेति । तथा च बीजजातीयरष्टा. न्तेन एकत्रापि व्यक्ती तदुभयवत्त्वं वाच्यमिति भावः । अनायत्ये. ति। शिलाशकलतो विशेषरक्षार्थ बीजत्न समर्थवीजक्षणं प्रति स्वरूपयोग्यत्वोको अफलोपहितबीजस्य सामर्थ्य सत्य. पि सहकार्यभावाधीन एव फलाभाव उक इति भावः ।
(1) शकलात् कश्चिदस्ति विशेषो वा-कलि० मु० पु० पा० । (२) अपरस्मा-पाठः । अपरस्मि-पुष० पु० पा० । (३)चिस्त-पाठः । ( ४ )र्थिनः-पुण० पु. पा० । ( ५ ) प्रसवक्षम-पाठ:1 (६) कदाचिच्च- पुण० पु. पा०। (0) कुशूलति-पाठः। (८) परम्पोनि-काल. मु. पु० पा०। (९ ) समर्थक्षणं-कलि० मु० पु. पा०।
(१०) परम्पराया एकरूपाया अभावात् परम्परानिरूपकस्यापि बीजस्यैक्याभावादमुगमार्थ बोजत्वेनैव सामर्थ्यमिति भावः ।

Page #86

अस्मत स्वविवेकः
चेत, कदा पुनः परम्परयापि तथाभूतं करिष्यतीति (१) ।
स पुनः किमाकारः । किं
तत्र (२) सन्देह इति चेत्, सहकारिषु ( ३ ) समत्रहितेष्वपि करिष्यति न वेति, उता ( ४ ) समवहितेष्वपि (तेषु) करिष्यति न वेति (५), अथ यदा सहकारिसमवधानं तदैव करिष्यत्येव ( ६ )
दीधितिः ।
७०
सहकारिविरहादकरणमित्यायातमित्याशयेन पृच्छति । कदे - त्यादि । केचित्तु तज्जातीयानां सहकारिलाभालाभयोः करणाकरणेन स्थैर्यसाधके, क्षणिकत्वेप्युपपन्नत्वात् एकस्यैव तु से नाद्यापि सिद्धे, प्रत्यभिज्ञानं च व्यभिचारिजातीयमसिद्धममा (७). भावं न साधकमतः कथं स्थैर्यसिद्धिरित्या (८) शयेनाह । तथापीति । असमर्थेत्यादिनियम ( ९ ) द्वयं समर्थस्यापि सहकारि ( णा) वैकल्यादकृतवतः पश्चात् साकल्ये सति करणस्य
दीधितिटिप्पणी ।
पूर्वोक्तभावतोपि निर्दुष्टमाह । केचिदिति । अत एव प्राहुरिति वक्ष्यते, एकस्यां व्यक्त करणाकरणासिद्धेः । क्षणिकत्वपीति । क्षणिकरवे कस्यापि बीजजातीयस्य तद्वत्वं कस्यापि तदभाववत्त्वमविरुद्ध. मित्यर्थः । ते करणाकरणे । समर्थस्यापीति । अपिनाऽसमर्थस्यापीति सूचितम् तदैव नियमद्वयसार्थक्यात् । पूर्वे तु एतन्नियमद्वयं समर्थस्य क्षेपायोगादित्युपष्टम्भेन योजितमित्यतोपि मतयोर्भेदः ।
,
(१) करिष्यति - पाठः । (२) अत्र - पुण० पु० पा० । (३) कारि - पाठः ।
(४) उत तद - पुण० पु० पा० । (५) न वः पाठः । (६) करोत्येव - पाठ: ।
(७) प्रमाण पुग० पु० पा०-1 (९) तथापीति । नियम- पाठः ।
( ८ ) स्थैर्यमित्या - कलि० मु० पु० पा० ।

Page #87

टिप्पणी समलङ्कृतदीधिति - कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः। ७१ परं कदा तेषां (१) समत्रधानमिति सन्देहः ।
दीधितिः । प्रतिक्षेपकम् । प्रवृत्यन्यथानुपपच्या बीजत्वेन सामर्थ्यसिद्धौ न तादृशनियमसिद्धिरित्याशयेन पृच्छति । कुशलेति । इति प्राहुः ॥ दीधितिटिप्पणी ।
न साहशनियमसिद्धिः न समर्थस्येत्यादिक्षणिकत्वसाधक नियम सिद्धिः । कदा तेषां समबधान (२) मिति सन्देहफलप्रश्नलिखनम्, न तु सन्देहाकारस्य । सन्देहाकारस्तु इदानीं तदानीं वा समवधान मिति बोध्यः ॥
कल्पलता ।
नन्वेवं स्वभावद्वयस्थितावपि न स्थैर्य, यतः कुर्वे द्रूपस्यैव सहकारिसमवधान (म ) तद्रूपस्यैव तद्विरह इति क्षणिकत्वेप्युपपद्यत ( ३ ) इत्यभिप्रेत्याह । तथापीति । कर्तुरेवेति । कुर्वद्रूपत्वजातिमत एवे ( ४ ) स्पथे । अकुर्वदपि बीजत्वालिङ्गितं समर्थमेवेत्येकस्यैव सहकारिलाभालाभाभ्यां करणाकरणे इति स्थैर्यमेवेस्य (५)भिप्रेत्य पृच्छति । कुशूलस्थेति । अङ्कुरा थिं (६) प्रवृत्यन्यथानुपपत्यैव कुशलस्थस्यापि साम
मित्याह । न चेदिति । तदर्थिप्रवृत्तेरन्यथोपपत्तिमाह । परम्परयेति । असमर्थमपि कुशलस्थं समर्थ जनयिष्यति, शिलाशकलं तु न तथेति विशेष इत्यर्थः । अस्त्येवेति । तदर्थिप्रवृत्तिरित्यनुषङ्गः । यद्वा
(१) तेषां सहकारिणा पाठः । (३) त एवं - पुण० पु० पा० । (५) मेवा - पुण० पु० पा० ।
( २ ) मूलस्थामिदं प्रतीकम् ।
( ४ ) इवे - काल० मु० पु० पा० । (६) रादि -- कलि० मु० पु० पा० ।

Page #88

७२
मात्मतत्त्वषिषेका
कल्पलता। शिलाशकलाविशेष इत्यनुषज्यते । काचिद्भुक्तनष्टा व्यक्तिः समर्थ(!)लक्षणं न जनयत्यथ च(२) तत्रा. पि तदर्थप्रवृत्तिरिति बोजत्वेनैव सामर्थ्य चाच्या मिति हृदि निधाय पृच्छति। कदेति । परम्पराका. रणे(३) प्रवृत्ती कालावच्छेदज्ञानमतन्त्रमित्याशये. नाह । तति(४)। बीजं सहकारिसमवधाने करिष्यत्येव, समवधानं तु(५) कदेति(६) सन्देहो पाच्यः, तथा च बीजत्वेनैवाङ्करं प्रति सामर्थ्य वाच्यः मित्याशयेन संशयाकारं विकल्पयति । स पुनरिति ।।
न तावत् पूर्वः(७),सामान्यतः कारणत्वावधारणे(८) तस्यानवकाशात, अवकाशे वा कारणत्वानव(९)धारणात् । नापि द्वितीयः, सहकारिणां तत्त्वावधारणे त. स्थानवकाशात्, अवकाशे वा तेषां तत्वानवधारणात् । तृतीये तु सर्व एव तत्सन्तानान्तःपातिनो बीजक्षणा:
दीधितिः। सामान्यत इति । न चाङ्कुरसमर्थवीजक्षणं प्रत्यपि परेषां बीजवेन न कारणत्वम्,अपि तु तत्कुर्व(१०)द्रूपत्वेनैवेति(११) वा. ज्यम् । तथात्वेपि बीजजातीयस्य सत्यां सहकारिसम्पत्तौ अ. (१) समर्थ बोज-पुण० पु० पा०। (२) यति भवति च-पुण• पु० पा०। (३) कारण-पुण० पु० पा०। (1) न तोति-पाठः ।। (५) धान-कलि० मु० पु० पा०। (६) कैदेत्यत्र-पुण० पु० पा० । (0) न तावदायः-पाठः। (८) कारणत्वावगमे-पाठः। (९)वा तदनव-पाठः। (१०) तथा च सामान्यतः सामर्थ्यानवधारणात् सन्देहोपपत्तिरिति भावः । (११) अपि तु कुर्व -पाठः ।

Page #89

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलतायटीकास्यविभूषितः । ७३ समानशीलाः प्राप्नुवन्ति, यत्र तत्र सहकारिसमवधाने(१) सति करणनियमात , सर्वत्र च सहकारिसमवधानसम्भवात् ।
दीधितिः।
वश्यं करणमिति सामान्यतोऽवधारणाव(२), अनवधारणे या नियतपस्यनु(३)पपत्तेः। समानशीला: समानयोग्यताकार, तथा च सिद्धं बीजत्वेन कारणत्वमिति भावः(४) ।
. दीधितिटिप्पणी। अवधारणादिति । अडरार्थमेव सीजसामान्यरक्षणादिति भावः। परेण कथमिदमवधायमित्यत आह । अनवधारणे घेति । वा. कारश्वार्थः । बीजत्वमादाय समानशीलत्वं तैरप्युच्यत इत्यत आह । समानयोग्यताका इति ॥
(१) समवधानपि-पाठः । (२) तथा च सन्देहामुपपतिः। (३) चा प्रवृस्यतु-पाठः।
(१) अनार्य भावः । सामान्यत इत्यादिमूलेन( .२ पृष्ठे ११ पङ्गो) बीजत्वेन सामान्येन कारणत्वावधारणे सकलसहकारिषु समवहितेष्वपि बीजमकुरसमर्थबीजक्षणं करिष्यति न वेति संशयो मोपपयत इत्युक्तम् । अब बीजत्वेन कारणत्वमेव नावार्यते, अकुरमिव तत्समर्थबीजं प्रत्यपि तत्तत्कुर्वपत्वरूपजात्यन्तरपुरस्कारेण कारणत्वसम्भवादित्याशदूध निरा. क्रियते; न चेत्यादिना( २ पृष्ठे १. पस्तौ )। तथापीत्यस्य अवान्तरजात्यन्तरस्य कारणतावच्छेदकत्वसम्भवेपीत्यर्थः । इति सामान्यतोऽवधारणादिति । इत्याकारकसहकारिसम्प. तिविशिष्टवीजत्वरूपसामान्यधर्मे करणनियमावधारणेनोकसंशयनिवर्तकविशेषदर्शनसत्यादित्यर्थः । अनवधारणे, प्रकुरार्थिनो बीजत्वपुरस्कारेण प्रवृत्तिदशाया तथानवधारणे, प्रवृत्यनुपपरे, ताशावधारणस्य प्रवृस्यङ्गत्वात् , अन्यथा सहकारिसम्पन्नपपि न करिष्यतीति सम्भावनायामपि प्रवृस्यापरित्यर्थः । समानशीला इति ब्याचष्टे । समानयोग्यताका इति । प्रस्फुरसमर्थवीजक्षणयोग्यत्वेन समाना इत्यर्थः । करणनियमादिति मूलम् , बीजत्वाकान्ते सहकारिसम्पत्तिमति कचिदपि अकरणस्यादर्शनादित्यर्थः । मन्यख सहकारिस महिनवाजे करणनियमः, तावतापि न सर्वबी. जाना योग्यतासिद्धिः, सहकार्यसमव नामकरणेनायोग्यत्वे बाधकामावादत आइ । सर्वत्र चेति । सहकारिसमवधानसम्भवाहितिचाप यत्र बीजे सामर्थ्य भवता मोपयते, तत्रापि सहकारिसमक्यालसम्भल समारिसम्पत्तिमतो बीजस्याकरणं प्रसज्येतेति भावः । विवृत्ती, सिदं वीजत्वेन. कारणत्वमिति meaनवृतितया योग्यतावच्छेदकत्वासम्भवादिति भाव इति सम्प्रदायः । अथात्र यदा साचारिसमधानं तदैव करिष्यात्येष, परं कदा तेषां समवधानमिति सन्देह इति तृतीयपक्षे सर्व एव तत्सम्तानान्तःपातिनो बीजक्षणाः समानशीलाः प्राप्नुवन्ति यत्रतत्र सहकारिसमधान सति

Page #90

भात्मतत्वविवेका
कल्पलता सामान्यत इति । न च सौगतानभ्युपगतमिदं, बाजजातीयस्य सहकारिसमधाने सत्येव करणं कर णमेवेति प्रत्यक्षसिद्धमि(१)त्यादिना(२), तत्साधमात् । तेषामिति । न चेष्टापत्तिा, सहकारिणो न कारणं स्युरिस्पादिना(३) पूर्वमेव साधनात(४), समानशी: करणनियमात सर्वत्र च सहकारिसमषधानसम्भवादित्यादिना(२ पृष्ठे १५ पतौ) दूषणाभिधान न सइन्च्छते, सहकारिसमवधानसम्भावनामात्रेण शिलाशकलसाधारणेन योग्यतायाः कुशूलादिस्थबीजसाभारण्या निश्चेतुमशक्यत्वात् । न च कुशूलादिस्थे योग्यताया उक्तरीत्याऽनिर्णय इष्ट एव, सन्दिग्धयापि तया परपक्षप्रतिक्षेपनिर्वाहादिति वाच्यम् । उत्तरपक्षावसरे तु सोपि न दुर्वच इत्यादिना(६: पृष्टे ९ पती) सनिर्णयस्यैवोपक्रान्ततया तस्यैवाकासिततया तदनभिधाने मूलस्य न्यूनतापनेरिति चेन, कुशूलादिस्थवीजेकुरार्थिनः प्रवृति प्रति शिलाशकलसाधारणस्य सकलसहकारिसमवधानसन्देहस्य स्वरूपतः साक्षाजनकत्वासम्भवेनाङ्कुरात्मककलोपधायकतासन्देहस्य च तनिर्वाहकस्य सहकारिसमवधानसम्भावनामात्राधीनत्वे तत्सम्भावनायाः शिलाशकलसाधारणतया तत्राप्यकुरार्थिप्रवृत्तिप्रसङ्गस्य दु. यरिहरतयाऽनायत्याकुरजननस्वरूपयोग्यतात्मककलोपधायकत्वतदभावरूपकोटियसहचरितधमयसानिर्णयाधीनस्यैवाङ्कुरोपधायकत्वसन्देहस्याकुररार्थिपवृत्तिहेतुत्वं वाच्यम , तथा च लाघवात्स्यरूपयोग्यतानिर्णयस्यैव तादृशप्रवृत्निहेतुत्वस्योचिततया कुशूलादिस्थेपि बीजेकुरार्थिप्रवृत्त्यन्यथानुपपत्त्या तस्य तत्र योग्यतानिर्णयः सिध्यति । न च यद्धर्मावच्छिन्नस्य सहकारिसाकस्ये सत्यवश्यं करणं तद्धर्मवस्वं यदि योग्यतापदार्थस्तदा तनिर्णयोऽकारिण्यपि सम्भाव्यते, योग्यतापदार्थ एव तु कुर्वपमस्यद्वेत्यत्र नैव विनिगमकमस्तीति कुर्वदूगात्मकयोग्यतापक्षे ऽकारिणि योग्यतानिणयो दुर्घट इति वाच्यम् । प्रवृत्तिविषयांशे प्रकारांभूय विषयविधया प्रवृत्तिजनकतावच्छेदकस्य योग्यतापदार्थत्वनियमन बीजवादिरूपस्य तानशधर्मस्य योग्यतारूपौचित्यात , कुर्वद्रूपत्वस्य च शिलादिसाधारणसन्देह . विषयस्याकारिणि प्रवृत्तिनिर्वाहकत्वासम्भवात् । न च कुर्वदूपत्वस्य शिलादो सन्देहो नोपगन्तुं श. क्यते, यद्धर्मावच्छिन्ने सहकारिसाकल्ये सत्यवश्यं करणं बीजत्वरूपतद्धर्मविरहात्मकविशेषदर्शनस्यैव तेत्र तादृशसन्देहविरोधिनः सस्वास्, इत्थं च कुर्वदूपत्वसन्देहमात्रस्य प्रवर्तकत्वेपि शिलादी प्रवृत्तेरापादयितुमशक्यतया योग्यतानिर्णयाधीमेवाबकुरार्थिना मकारिबीजविषयिणी प्रवृत्तिरिति रिकवच इति वाध्यम् । यद्धर्मावच्छिने सहकारिसाकल्येऽवश्यं करणं तद्धर्मवस्वनिर्णयाधीन कुस्वसन्देहस्य तरूपेण प्रवृभिजनकत्वे गौरवस्यानुषदमेवोकत्वात् , यथाकथञ्चित्तत्सन्देह मात्रस्य प्रवर्मकत्वे च किञ्चि. धर्मावच्छिन्नेलि सहकारिसाकल्यदशाया करणनियममनिर्धारितवतः पुंसस्तानशधर्मविरहात्मककलोपायकताधोविरोषिविशेषदर्शनासम्भवेन प्रमेयत्वादिरूपसाधारणधर्मदर्शनाधीनस्य कुर्ववसन्देहस्य शिलादावपि सम्भोन ताशायामकुरार्थिनस्तस्य शिलादो प्रवृत्यापत्तेः कश्चिदपि धारयितुमशक्य. चात् योग्यतारूपबोजत्वनिर्णयस्येव प्रवृत्तिहेतुत्वाभ्युपगमस्यावश्यकत्वादिति विभावनीयम् ।
(१) सिजमवे-पुण० पु० पा० । (१) ६३ पृष्ठे ३ पक्क।। (३.) १४ पृष्ठे ३ पक्की । - (1) पूर्वमेव निरासात्-पुण• पु० पा.।

Page #91

डिप्पणी समलङ्कृतदीधिति--कल्पलताव्यटीकाद्वयविभूषितः । ७५
कल्पलता ।
ला इति । समानं सामर्थ्यरूपं (१) शीलं येषां ते तथा । एवं तर्हि कुशूलस्थस्यापि स्यादित्यत आह (२) । सर्वत्र वेति ॥
समर्थ एव क्षणे क्षित्यादिसमवधानमिति चेत, तत् किमसमर्थे (३) सहकारिसमवधानमेत्र नास्ति (४), समवधाने सत्यपि वा तस्मान्न (५) कार्यजन्म ( ६ ) । नाद्यः, शिलाशकलादावपि क्षितिसलिल तेज:पवन (७)योगदर्शनात् । न द्वितीयः, शिलाशकलादिव ( ८ ) कदाचित् सहकारिसाकल्यवतोपि ( ९ ) बीजादङ्ककुरानुत्पत्तिप्रसङ्गात् (१०) ।
दीधितिः ।
समर्थ एवेति । तथा च न समानशीलत्वमिति भावः ॥
कल्पलता ।
समर्था समर्थयोरेव सहकारिसमवधानासभवधाने इति नैकस्यैव तदधीने फलो (११) पधानानुपधाने इति कथमेकशीलत्वमित्याह । समर्थ एवेति ॥
(१) समानसामर्थ्यरूपं - कलि० मु० पु० पा० ।
( २ ) इत्यत आहेति । इत्याकारकप्रन्थम्, अतः अनेन प्रन्थेन, सार्वविभक्तिकस्तसिः, आहेत्यनेनान्वयः ।
1
-913: 1
(३) मसमर्थचणे( ४ ) न-पाठः । (५) सत्यपि न वा तस्मात् पुग० पु० पा० । सत्यपि न तस्मात पाठः ।
(७) क्षितिपवनतेजः सं- पाठः ।
(६) जन्म वा पाठः ।
( ९ ) साकल्यवतो - पाठः ।
(८) शकलादिवत् पाठः । (१०) तथा च कस्यचिद्वजस्य शिलाशकलवदसमर्थस्याप्यभ्युपगमः स्यादिति भावः । - (११) धीनकलो- पुण० पु० पा० ।

Page #92

HTRAamah ___ एवमपि स्यात्, को दोष इति चेत, न तावदिदमुपलब्धम् । आशङ्कयत इति चेन्न(१), तत्समवधाने सत्यपि अकरणवत तद्विरहे(२) करणमप्या(३)शङ्कथेत । आशङ्कयतामिति चेत्, तर्हि बीजविरहेप्याशङ्कयेत, तथा च सति साध्वी(४) प्रत्यक्षानुपलम्भ(५)परिशुद्धिः(६)।
. दीधितिः। ". बीजजातीयस्य सहकारिसमधाने सत्येव करणं सति करणमेवेति तावनियतान्वयव्यंतिरेकाभ्यामवधारितम् , तत्रयकस्मिनंशे(७) आशङ्का स्यात् स्वादशान्तरेपि, विपरीतनिश्चयस्या. किश्चित्करत्वादित्याह, तत्समवधान इत्यादिना(८)।तभ्यां सह. कारिणः परामशति ।।
दीधितिटिप्पणी । तत्समधाने सतीत्यादिमूलेन एकत्र शङ्कायामन्यत्रापि सदापा. दनं नियुक्तिकमत आह । बीजजातीयस्येति । तयाम् तत्समवधाने सतीयाही तत्पदाभ्याम् । इदं.च अव्यवहितपूर्षस्थशङ्कायोधा. पस्या व्याख्येयम ॥ .
कल्पलता। एवमपीति । सहकारिसमवधानवतोप्यारानुत्पत्तिः स्यादित्यर्थः । न तावदिति । क्षेत्रेपि तर्हि (१) इति चेत्-पाठः। (२) ततिरहेपि-पुण० पु० पा०। .. (.) करणमित्यप्या-पुण० पु० पा०। (५) तथा च साध्वी पुण० पु० पा० । (५) नुपलभि-पाठः। (६)द्धिरिति-पाठः। (.) प्रकाशे-पाठः ।
(८) तद्विरहेपि करणमित्याशपेलेसिप्रतिवन्दिमुखेन सूचितं शङ्काये तुल्यप्रतिवन्धकसमबधान स्पष्टयति विश्वौ, बीजजातीयस्येत्यादिना( १८ पती ) । सत्येप करवामित्वन्तावधारणं द्वि
मशताया विरोधि, सति करणमेषस्यधारण प्रथमशतायाः। एकस्मिनशे, सहस्सास्सिमवहितस्याकरणे। अंशान्तरे, तदसमवहितस्य करणे। भकिश्चित्करत्वात् , भक्साउविरोधियोपगमात् ।- गदाधरः।

Page #93

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति कल्पलताख्यटीकावयविभूषितः । ७७
... . कल्पलता। कदाचिदकरो न स्यादिति भावः । आशात इति । स्वन्मते समर्थादपि कुशूलस्थादरानुत्पत्तित् तदा सहकारिसमवहितादपि तदनुत्प(१)तिः शङ्कास्पदं स्यादेव(२)त्यर्थः । अनुभवमतिक्रम्यापि यदि शासबाह. । तत्समवधान इति । आशातामिति। एता. वतापि न क्षणिकत्वक्षतिरिति भावः । अनिबन्धना चेच्छङ्का, तदाऽऽह(३)। तीति । तथा चारार्थिप्रवृ. सिनियमतो न स्यादिति भावः। तथा चेति । प्रत्य. क्षानुपलम्भौ अन्वयव्यतिरेको, तत्परिशुद्धिः तदुप. स्थितकार्यकारण(४)भावानिधयः, तथा च प्रवृत्ति निवृत्योरभावे निरीहं() जगजायेतेति भावः ॥
दीधितिः। ननु नियतान्वयव्यतिरेकाभ्यां बीजजातीयस्यारं प्रति सामर्थ्य मेवाव(६)धृतम्, तच्च न बीजवेन, समर्थस्य क्षेपायोगात कुशूलस्थादेरपि(७) वीजादडरोत्पाद(८)प्रसङ्गात्, परंतुषीजत्वा. वान्तरेण कुर्वदूपत्वेन, समर्थानां च स्वकारणसामोधीनः समा. जनियमः प्रमाणवलादेव कल्प्यते, एकविरहेऽपरस्मात् कार्योत्पादे तस्याकारणत्वमसमाद , अनुत्पादे च सामर्थ्यायोगात् , शिलादि.
दीधितिटिप्पणी। मूले अवान्तरजातिविशेषमाश्रित्येत्यत्र हेतु!क्तः, एवमेकषि। रहे इत्यपि नोकमतो न्यूनतापरिहारायाह । नन्विति । स्वमतेपि
(१) तदनुपप-कलि• मु० पु० पा० । (२) स्यादि-कालि०. मु० पु० पा० । (१)तपाइ-पुण० पु. पा०। (५) तदुपप्लवे कार्यकारण-पुण..पु. पा०। (५) निर्वाध पाठः। ... . (६.) सामर्थ्यमव-पुण. पु. पा० । (0) कुलस्थादपि-पाठः। (८)दाकुरोत्पनि-पाठः ।

Page #94

63 .. आत्मतत्वविवेक
१५८.
२
.-70
-
-
. स्यादेतत् । न बीजादीना(१) परस्परसमवधानवतामेव कार्यकरणमङ्गीकृत्या(२)शङ्कयते येन समवधानानियमात(३) सर्वेषामेव(४) तज्जातीयानामेकरसतानिश्च
(५) स्यात् । नापि यत्र तत्र(६) समर्थोत्पत्तिमङ्गीकृत्य, येमाविकलेभ्योपि कदाचित् कार्यजन्म(७)सम्भावनायों प्रत्यक्षानुपलम्भविरोधः(८) स्यात् । किं नाम, बीजादिषु समवहितेष्व(९)वान्तरजातिविशेष(१०)माश्रित्या
दीधितिः। मिलितास्तु धीमविरहिणः क्षित्यादयो न समर्थाः कार्याजनक स्वा(११)दित्याशियेना)शङ्कते । स्यादेतदिति। परस्परेति । एक्कारेणातिशय(१२)नैरपेक्ष्यलाभः। आशा ते देश्यते, क्षणिकत्वमि. ति शेषा(१३)। एकरसत्वम् एकस्वभावत्वम, एककार्यसामर्थ्यमिति यावत्र(१४) । जातिभेदः कुदूपत्वम् । एतदङ्गीका(१५)रथा
___दीधितिटिप्पणी । . . परस्परसहकारिमतामेव कार्योत्पादाङ्गीकारावसङ्गतेराह । एक्का. रेणेति । अतिशयः कुर्वपस्वम् , तथा च कुर्वद्रूपत्वनिरपेक्षकार्य: जनकत्वमशीकृत्य नाशङ्कयत इत्यर्थः । प्रकृते फक्किकैव क्रियते न शस्यत माह । भाशयत इति । ननु कार्यव्यक्तिभेदनियामकतया (१) स्यादेतत् । बीजादीना न-पुण० पु० पा० । (1) मजीकृत्य-पुण० पु० पा० । अयमेव शङ्करमिश्रसम्मतः पाठः । (1) समवधाननियमात्-कलि. मु. पु० पा० ( सर्वेषा-पुण० पु. पा०। . (५) मेकरसतानियनः-पुण० पु० पा० । (६) यत्र-पाठः । (.) जनन-पुण० पु० पा० । (८) प्रत्यक्षानुपलब्धिविरोध इति शङ्करमिप्रसम्मतः पाठः । (९) समवहितेष्वप्य-पाठः । (१०) जातिभेद-पुण० पु. प० । अयमेव दीधितिकृत्सम्मतः। (११) कार्यार्जकत्वा-पुण पु० पा०। (११) तिशये कलि० मु. पु० पा० । (१३) क्षणिकत्वम्-पुण. पु० पा० (१५) सामर्थम्-पुण० पु पा० । (१५) त्वम् । तदङ्गीका-पाठः ।।

Page #95

63
टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति कल्पलतायटीकास्यविभूषितः । ७९ पि(१) कार्यजन्म सम्भाव्यत इति ॥
..... दीधितिः। नुगताहरजातीयनियामकतया, कार्यव्याक्तिभेदस्य तथोपर्वकारणपक्तिभेदादेवोपपत्तेः। जातिश्च नैयायिकानां विधिरूपा व्यावृत्तिरूपा परेषा(२) धर्मिणि वर्तमाना जन्यत्वजनकत्व योरवच्छेदिका अनुगतव्यवहारादिनियामिका चेति । सम्भा. व्यत इतीति । अङ्गीकृत्या(३)शात इत्यनुषज्यते । अङ्करकारीणि बीजान्यकुराकरणदशापनबीजातिजातिमन्ति नं वा, ताशबीजावृत्यङ्कुरजनकतावच्छे इकजातिमन्ति न वेत्या. दिकां कुपले विप्रतिपत्ति वदन्ति । बीजवृत्तिजातिवं प्रय क्षलव्याप्यं न वेति तु(४) न वाच्यम, कुशूलस्थवीजसाधार. पातीन्द्रियजातिसिद्धावपि कुर्वद्रूपत्वासिद्धः ॥ .
दीधितिटिप्पणी। कथं नोक्तमत आह । कार्यव्यक्तिभेदस्येति। व्यावृत्तिरूपेति। अतधार तिरूपा । अङ्करकारीणीत्यादि । अड्डराकरणदशापनं यत् बीजं तद. वृत्तीत्यर्थः । जातिपदं रूपादिमा सिद्धसाधनवारणाय । गुरुधर्मस्य प्रतियोगितावच्छेदकत्वमादायदम, अन्यथा नैयायिकाभावकोटेर. प्रसिखापत्तेः, लाघवेन बीजावृत्तिजातित्वस्यैवावच्छेदकत्वात्, न तु अङ्कराकरणदशापनमन्तर्भाव्य, गौरवात् । ताहशजातरबच्छेद. कत्वं न सिद्धमत आह । ताशबीजेति। अडुराकारिबीजेत्यर्थः। औषामितमाह । बीजवृत्तीति । अप्रविधिकोटिनैयायिकानाम् ॥
कल्पलता।
स्यादेतदिति । पूर्व कुर्वद्रूपत्वे साधकामाव उ. क्तः, इदानी विस्तरेण बाधकमभिधीयत इत्य(५)पौना. (१) माश्रित्य-पाठः। (२) विधिरूपा परेषां व्यावृनिरूपा-पाठः । (३) कृत्य-स० २ पु०। (४) म वेति-पाठः । (५) इति न-पुण पु० पा ।
-

Page #96

आत्मतत्वविवेका
कस्यम्। बीजं सहकारिसमवहितं सद(१)कुरं करोति, सहकारिसमवधानमेव कदा भविष्यतीति सन्देहे पी. जानां सर्वेषां समानशीलताप्रसक्ता, अतस्तत्सन्देह(२) निरस्यति । न बीजा(दी)नामिति । शशात इति । कदा सहकारिसमधानं स्यादिति सन्दियत इत्यर्थः । एकरसता(३) बीजत्वेनैव सर्वेषां बीजानामरकारणता । अ(४)ङ्गीकृत्येत्यनन्तरं शात इत्यनुषज्यते । प्रत्यक्षानुपलब्धिविरोध: गृहीतान्वयव्यतिरेकभङ्गः । किं नामेति । धीजत्वं वा. कारणतावच्छेदकं कुर्व. दूपत्वं वा तथेति सन्दिह्यते इत्यः ।।
न(५), दृष्टसमवधानमात्रेणै(६)वोपपत्तौ तत्कल्पनायां प्रमाणाभावात (७), कल्पनागौरवप्रसङ्गप्रति(८)
बीजत्वेन सामपि सहकारिविरहादेव क्षेप उपपद्यत इत्याशयवाभिराफरोति, नेत्यादिना(९) । प्रमाणाभावा
दीधितिटिप्पणी। मूले वत्कल्पनायां मानाभावादिति यदुक्तम, तत्र समर्थस्य क्षेपा. नुपपत्तिरेव मानं दातुं पार्यते, अत एमावेपि एतदुपष्टम्भकीकृत. मित्यत आशयं पूरयति । बीजत्वेनेत्यादि । ननु अङ्कराकरणदशापरवीजावृत्तीत्यादिविप्रतिपत्तिविषयाभावकोटिनैयायिकेन साध. नीया, तब प्रमाणाभावादिति हेतुना नायातम् , अनेन हेतुना तस्य
(१.) तद-पुष० पु. १०। (२) त सन्देड-पुण० पु० पा० । (३) रसता-कलि. मु० पु० पा०। (.) कारणताम कलि० मु.पु. पा०। (५) नेति-पाठः।
(६) समवधानेन-पाठः।। (.) पनायो मानाभावात्-दीधितिटिप्पणीकृन्मतः पाठः । (८) प्रसझंपरा-पाठः । (९) नेति-पाठः।

Page #97

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताल्यटीकाद्वयाविभूषितः॥४१
दीधितिः। दिति । परेषां प्रमाणाभावमात्रेणैव प्रमेयाभाषा(१)वधारणम्, यद्वक्ष्यति, यो यदर्थमित्यादि(२)। पार(३)मार्थिकं बाधकमाह । कल्पनेति । तादृशजातितदभावान्यतरवस्वस्थ ताशजा. तितदभावान्यतरमकारकप्रमाविषयत्वस्य(४) वा साधकात् सवादेः क्लसजातिवाधादक्लप्स(५)कल्पना(६)गौरवप्रतिस
दीधितिटिप्पणी। सिद्धिरेव निरसिता, न तु तदभावसिद्धिविहितेत्यत आह । परेषामिति। अत एव तैः प्रमाणाभावेन शशशुजाभाव साधनात सर्वकाला. त्तित्वरूपमलोकत्वं स्वीक्रियते, अस्माकं तु अभावप्रमाणसस्व एव प्रमयाभावावधारणमित्यादि मन्तव्यम् । केचिनु परण प्रमाणत्वावच्छिन्नाभावो नाङ्गीक्रियते, अतः प्रमाणस्फूत्यंभावो हेतूकर्तव्या, स च न प्रमेयाभावसाधकः, अत आह । परषामिति । एवं च प्रमाणाभाषमात्रेण प्रमाणस्फूर्त्यभावमात्रणेत्याहुः । तत्रिन्त्यम् । यो यदर्थमितीत्यस्य सहकारि(७)तद्विरहप्रयुक्तकरणाकरणनैव ता. शजातेरन्यथासिद्धिरेष तदभावबोधिकंत्यर्थः । पारमार्थिकम् उभय. मतसिद्धम् , नैयायिकैः प्रमाणाभावन प्रमेयाभावानवधारणात् । पा. रमार्थिकत्वं प्रकाशयति । तारशजातीत्यादि । ताश. जातिः अङ्कुराकरणदशापनबीजावृत्तिजातिः। जातितदभावयोरे: केन सम्बन्धेनावर्तमानस्वादन्यतरस्य नैकेन सम्बन्धेन साध्यत्वमत माह । तादृशजातिप्रकारकेति । ननु दृष्टसमवधानत्याचारभ्य याव. तो हेतवः प्रयुक्तास्ताता(८) मध्ये अपरेषामेव (अग्रे) प्रत्यक विवरणं
(१) भावमात्रा-पाठः। (२) मिति-पाठः । (३) त्यादि। परेषां पार-पाठः ।
(४) तादृशजातिमकारकप्रमाविषयत्वतदभावप्रकारकप्रमाविषयत्वान्यतरस्य पा०३ पु० । प्रयमेव पाठष्टिप्पणीकृन्मतः। (५) बाधात् क्लत-कलि० मु.पु. पा० ।
(६) कल्पन-पुण० पु० पा०। ( • ) यदमितीति । सहकारि-इत्यादर्शपुस्तके पाठः । (८) प्रयुक्तास्तेषां-इत्यादर्शपुस्तके पाठः ।
११

Page #98

आत्मवि
हृतत्वात्, अतीन्द्रियेन्द्रियादिविलोपप्रसङ्गात्, विकल्पा
'दीधितिः ।
न्धान सहकृतात तदभावसिद्धिरिति भावः (१) । सम्मिश्रचैव चाग्रे बाधकद्वयविवरणम् । प्रमाणवतो गौरवस्पाबाधकत्वात प्रमाणामासहकृतं तद्वाधकत्वेनोपात्तमित्यपरे (२) । अतीन्द्रियेति । नं च नेदमनिष्ट परेषामिति वाच्यम् । अपरिदृश्यमानगोलकादिव्यक्तिविलोपप्रसङ्गादित्पर्थात (३) । न च विना गोलकं कथं रूपोपदीधितिटिप्पणी ।
कृर्त, कथं नाऽऽद्यहेतुद्वयस्येत्यत आह । सम्मिश्रचैव चेति । तथा चोत्पतेरारभ्येत्यादिना यकत्रैव तदुभयविवरणं कृतमिति, तथाही. स्यारभ्य विरूपाः करोतीतिपर्यन्तं दृष्टसमवधानोपपत्तिशि ता, केन वा प्रमाणेनेति प्रमाणाभावविवरणम्, येनेत्यादि द्वितीयहेतुविवरणम् । मतान्तरमाह । प्रमाणवत इति । तथा चैतन्मते प्रमाणाभावात् कल्पना गौरवेत्याद्येक एव हेतुरिति भावः । उभयस्य मिलित्वा एकहेतुत्वे पञ्चम्यन्तद्वयासङ्गतिः प्रमाणाभावमात्रस्यैव सम्यक्कादित्ययमस्वरसोऽपरे इत्यनेन सूचितः । न चेदमिति (४) । गोलकातिरिक्तेन्द्रियानङ्गीकारादिति भावः । अपरीति । येषां गोलकादि न दृश्यत इत्यर्थः एवं आकाशादिविलोपप्रसङ्गः, तथा वातीन्द्रियपदेनापरिदृश्यमान उक्तः, इन्द्रियपदेन च गोलक उक्त इति भावः । विलोपप्रसङ्गे हेतुं भया उत्थापयति । न च वि
(१) सस्वादेरिति ( पृष्ठे ८१ पक्की ६) । हेतोरिति शेषः । क्स्टप्त जातिबाधेति । प्रावृश बीजासिघटत्वधरणित्वा दिजात्यभावनिश्वयेत्यर्थः । कुर्वद्रूपत्वस्य सन्देहदशामा तादृश जातिसामान्ययाधासम्भवात् त्युक्तम । अन्यतरान्तर्गत कविशेषतादृशजा तिसामान्याभावनिश्चयं विना तदन्तर्गतापरविशेषस्य तादृशजात्यभावस्य विशिष्य निश्वयासम्भवान्मूलो ताक्लृप्तजा तिकल्पनागौरव ज्ञानोपादानम्, तथा च बीजनिष्ठजातौ तादृशबी जावृत्तित्वस्याक्सप्तत्वरूपस्य गौरवस्य प्रतिसन्धान सहकृततादृशमी जावृत्तिसजा निबाधः क्मसाक्वप्तसाधारणतादृशजातिसामान्यवाधमिचयकार्यकारीति तदभावरूपापरविशेषसिद्धिर्निष्प्रत्यूहैवेति भावः । --गदाधरः ।
(२) त्यपरःव :- कलि० मु० पु० पा० । तथा सङ्गन्च्छत इत्यर्थः । - गदाधरः ।
च सम्मिश्र प्रमाणाभावगौरवयोर्विवरणं साधु (१) प्रसङ्गात - पाठः ।
( ४ ) न च नेदमिति - इति पाठोपेक्षितः ।

Page #99

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलतास्यटीकाद्वयविभूषितः । ८३,
दीधितिः ।
लब्धः, यतो गोलकस्य गोलकत्वेन न हेतुत्वम् अपि तु कुर्बपवेन, तथा च कुर्व (१) द्रूपत्वशालिनस्तात्कालिककाया (२)देरेव तदुत्पत्तिसम्भवात्, शालिवृत्तेः कुर्वद्रूपत्वस्याशालाविव गोलकडचेस्तस्यागोलकेपि सम्भवात् । अथैवं (३) कार्येण कारणानुमानं विलीयेतेति चेत् ( ४ ), किं विलीयेत भवताम् (५) । तदुक्तम्, 'प्रत्यक्षानुपलम्भगोचरो न कार्ये प्रयोजक इति वदतो बौद्धस्य शिरस्येष (६) महार :इति । इन्द्रियादीत्यतद्गुणसंविज्ञानो बहुव्रीहिरित्यन्ये (७) ।
न
..
*
'ना गोलकमिति । तात्कालिकेति । दर्शनादिकाली नेत्यर्थः । ननु गोलकतिकुद्रपत्वं यदि तात्कालिकार्थे वर्तते तदैवं स्यात, न चैवमित्यत आह । शालिवृत्तेरिति । अथैवमिति । तात्कालिक योग्यव्यक्तेरेव कार्योत्पत्तिसम्भवेन कार्यातीन्द्रियकारणं कापि न स्यादित्यर्थः, यदि च स्यात्तदा रूपोपलब्ध्याप्यतीन्द्रियमिन्द्रियमनुमीयेतेति भावः । प्रत्यक्षानुपलम्भः अन्वयव्यतिरेकः, तद्विषयो बीजत्वादिः।
(१) तथा च तत्कुर्व - - पाठः । श्रयं गदाधरसम्मतः । (२) कार्या - पुण० पु० पा० । (३) अप्रैवं वा – पाठः । ( ४ ) विलीयेतेति चेन्न, विलीयेत - कलि० मुं० पु० पा० । (५) भवता - कलि० मु० पु० पा०| (६) स्येव - कलि० मु० पु० पा० । (७) मूले अतीन्द्रिये (पृष्ठे ८२ पकौ १ ) ति विशेषण कार्यलिङ्ग-कामुमानोच्छेदे सति तद्विलोपहेतुः । विवरणग्रन्थे, इदम् (पृष्ठे ८२ प ६) अतीन्द्रियेन्द्रियादेः प्रसचितमप्रामाणिकत्वम्, परेषां नामिष्टमिति, परैः प्रत्यक्षसिद्धगोलंकादीनामेव कुर्वद्रूपत्वेन प्रत्यक्षहेतुताया उपगमसम्भवादिति भावः । अन्धकार इति काचित्कः पाठः । अपरिदृश्यमानेति प्रत्यक्षप्रमाणागृहीतेत्यर्थकं प्रकृतातवियपदार्थविष 'रणम्, तथा च गोलकस्येन्द्रियग्रहणायोग्यत्वरूपातीन्द्रियत्वविरहेपि न क्षतिरिति भावः । चाक्षुषांदिरूपकार्थक प्रमाण गम्यानामिन्द्रियत्वेन परैरभ्युपगतानामिन्द्रियाधिष्ठामगोल कानामसिद्धिप्रसङ्गादिति समुदायार्थः, गोलकमन्तरेणापि तात्कालिकात् कुर्वद्रूपत्ववतः कायादेरेव तत्कार्योपपत्तेरिति मूला| विप्रेतहेतुं शङ्कराभ्यां - स्पष्टयति, न चेत्यादिना । रूपोपलब्धिरित्यत्र न चेत्यस्य सम्बन्धः । कथन्ताविरहे हेतुर्यत इत्यादिः । तत्कुर्वड्मत्वेति । रूपोपलब्धिकुर्वनूपत्व विशिष्टस्येत्यर्थः । तदुत्प नीति । रूपोपलब्ध्युत्पत्तीत्यर्थः । ननु कतिपयगोलकवृत्तेः कुर्वद्रूपत्यस्य गोलकभिन्नशरी'रादिवृतित्वे गोलकविशेषत्वादिजात्या सङ्करप्रसङ्ग इत्यतः कुर्वद्रूपत्वस्य जात्यन्तरसङ्करो दुर्बार एवेत्याह । शालिवृत्तेरिति । श्रशाली, यवादिबीजे । एवम् गोलकति कुर्वद्रूपत्यस्यागोलकेपि स्वीकारे । कार्येण धूमादिना । कारयानुमानम्, वन्पायनुमानम् । वि

Page #100

ग्राम्मतस्वविवेकः
नुपपत्तेः, विशेषस्य विशेषं प्रति प्रयोजकत्वाच्चेति ।
४
दीधितिः । विकल्पानुपपत्तेः सङ्ग्राहकत्वप्रतिक्षेप करव विकल्पानुपपतेः । विशेषस्येति । बीजगत विशेषस्य बीजकार्यस्था ( १ ) कुरस्य विशेष प्रति प्रयोजकत्वं न तु (२) बीज सामान्ये (३) ङकुर सामान्य (४)
दीधितिटिप्पणी ।
अतन्द्रियपदस्य यथाश्रुतार्थरक्षिणां मतमाह । इन्द्रियादीत्यादि । सङ्काहकत्वेति । सङ्ग्राहकत्वप्रतिक्षेपकत्वयोर्यो विकल्प (५) स्तेन जातिविशेषस्यानुपपत्तिरित्यर्थः । यद्वा विकल्पः (विविधः) कल्पः, षष्ठीसमासः (६), अत एव मूले विकल्पमेव दर्शयिष्यति, स खल्विति । बीजगतविशेषस्येति प्रयोजकत्वान्वयि । एतावतापि न समीहितसिद्धिरित्यत आह । न त्विति । तथा च बीजगतविशेषाङ्गीकारेपि बीजाङ्कुर•
लीयेति । वन्यादिवृत्तिधूमादिकुर्वदूपत्वस्यावन्हावपि सम्भवज्ञानेन वन्द्यादिकं विना धूमाद्युत्पतावपि वन्यादौ धूमादिहेतुत्वाभावप्रसङ्गासम्भवेन विपक्ष बाधकविरहेण व्यभिचार - शङ्काया अनिवृत्तेरिति भावः । किं न विलीयेत. भवतामिति । कुर्वद्रूपत्वेन हेतुतावादिनां बौद्धानाम्, अन्वयव्यतिरेकग्रहविषयतावच्छेदक व न्हित्वादेर्धूमादिजनकतावच्छेदकत्वानुपगमेन धूमादिना वह्नित्वावच्छिन्नानुमानं विलीयेतेति भावः । उक्तम्, कुसुमाञ्जली । प्रत्यक्षानुपलम्भगोचर इति । कारणताग्राहकान्वयभ्यतिरॆकोपलम्भविषयतावच्छेदक इत्यर्थः, अपि तु कुर्वदूपत्वमिति शेषः । अतीन्द्रियपदार्थस्य यथाश्रुतार्थकत्वानुरोधिनामिन्द्रियादिपदस्य कार्येकम माया कपर मतसिद्धातीन्द्रियास्तरादृष्टादिपरत्यवादिनां मतमाह । इन्द्रियेति । - गदाधरः ।
(१) कार्या- कलि० मु० पु० पा० । कार्यम् पाठः । (२) न - कलि० मु० पु० पा० ।
' ( ३ ) सामाभ्यस्या - कलि० मु० पु० पा० । ( ४ ) न्यक्कुरमात्र - पुण० पु० पा० । ( ५ ) विकल्पः विरुद्धः कल्पः क्लतिः, वृत्तिरिति यावत, विरुद्धा वृत्तिः, अनुपपत्तिः, तथा च सङ्ग्राहकत्वप्रतिक्षेपकत्वयोरनुपपत्तिरित्यर्थः ।
(६) तथाविवविकल्पयोरनुपपत्तिरिति षष्ठीसमासः कर्तव्य इत्यर्थः । . :
THE KUPPUSWAMY SASTRI
RESEARCH INSTITUTE,

Page #101

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलतास्यटीकास्यविभूषितः।
___ दीधितिः। मयोजकतायाः प्रतिक्षेपकत्व(१) यत इत्यर्थः(२)॥
दीधितिटिप्पणी । योन सामान्यकार्यकारणभाषव्याहतिरित्यर्थः । यत इत्यनेन पर म्यर्थस्यापि व्याख्यानं कृतम् ॥ . . .
कल्पलता।
दृष्टेति । अन्धयव्यतिरेकविषयीभूते सति थी. जत्वे तदन्यकल्पनायां न प्रमाणमित्यर्थः । तत्र कुर्वदूपत्वे विप्रतिपत्तयः । अङ्करकारणतावच्छे. दक(३) फलोपहितषीजमात्रवृत्ति न था, पी. जवृत्तिजातित्वं प्रत्यक्षविषयत्व(४)व्याप्यं न वा, अकुरोपहितमात्रवृत्तिधर्मोहरकारणतावच्छेदको 'न था । प्रमाणाभावादिति । योग्यानुपलब्धेयोग्य. व्यक्तिवृत्तिजात्यन्तराभाव एव सिहो यत इ. त्यर्थः । दोषान्तरमाह । कल्पनेति । बीजत्थे. नैव प्रत्यक्षसिद्धनाकरकारणतावच्छेदे सम्भवति तदर्थमतीन्द्रियजातिकल्पना न सम्भवतीत्यर्थः । दोषान्तरमाह । अतीन्द्रियेति । बाह्यालोकादेरेव कु. बदूपात साक्षात्कारोपपत्ताधिन्द्रियकल्पनापि न स्था: दित्यर्थ: । दोषान्तरमाह । विकल्पेति । शालिस्वादि. ( क्षेपक-पाठः । . . . . . . .
(२) विकल्पानुपपत्तेरिति मूल स खलु जातिविशेषः शालिस्वस्य साहको वा स्थादित्यादिमलानुसारेण व्याचष्टे । साहकवेत्यादि ( पृष्ठे ८५ परकी)। अकुरकुर्वदूपत्वस्य शालिवन समं म्याप्यव्यापकभावो ; विरोधो पतिपक्षस्यस्यैवानुपपत्तेरित्यर्थः । विशेष प्रतीत्यस्य विशेषमेव प्रतीत्यवधारणपरतया बीजगतविशेषस्याकुरसामान्यप्रयोजकत्वम्यवच्छेदलामाजसामान्यस्याकुरसामान्यप्रयोजकताव्याघातकं न विशेषस्येति पर्यवसितमित्याशयेन तदर्थ स्पष्ठयति । न विति ।-गदाधरः। . . (३.) दक-कालि० सु०.पु०.पा. (५) विषयता-पुण० पु० पाव। . .

Page #102

मात्मतस्वविका
कल्पलता। ना परापरभावादिविकल्पवजाति(१)विशेषस्यानुपप. तरित्यर्थः । दोषा(२)न्तरमाह। विशेषस्येति। बीजत्व. सामान्यस्य कचित्प्रयोजकत्वमावश्यक, तच्च निरूप्यमाणमङ्करं प्रत्येव स्यादित्यर्थः ॥ ... . ..तथाहि, उत्पत्तरारभ्य मुद्रप्रंहार(३)पर्यन्तं घटस्तावज्जात्यन्तरानाक्रान्त एवानुभूयमानः(४)क्रमवत्सहकास्वैिचित्र्यात कार्यकोटी:(५) सरूपा विरूपाः(६) करोति, तत्रैतावतैव(७) सर्वस्मिन् समञ्जसे अनुपलभ्यमानजातिकोटिकल्पना(८) केन प्रमाणेन केन वो(१).
दीधितिः। ... जात्यन्तरेति । जातेोग्यव्यक्तिवृत्तितयैत्र योग्यत्वात बदभावस्य सुग्रहत्वात् , (ए)तदतीन्द्रियत्वकल्पनायाश्चामाया. गिक(१०)त्वात् । एक्कारबललभ्ये जात्यन्तरवत्वानुभवाभाषे वा तात्पर्यम्, यदक्ष्यति, अनुपलभ्यमान(११)जातीति । केन ....... ... . दीधितिटिप्पणी । । जात्यन्तराभाषः कथं प्रत्यक्ष इत्यत आह । जतिरिति । एवं. कारति। अंप्रेषकारेण जात्यन्तरेणानुभूयमानत्वाभावे सति जात्यबारामाषणानुभूयमानत्वं लम्बम, तत्र च विशेषण प्रापर्य. मिति भावः । यदस्यतीति । तथा च तत्रापि जात्य(न्तरेणानु
१) जातिविकल्पेन-पाठः विकल्पेन जाति-पुण० पु पा०। . . . ) ( या-पुण. पु. पा०
(३) मुगरपात-पाठ। . . .' (M) आस्यन्तराकान्तत्यानमुभूयमान इत्यर्थः। एतावता प्रमाणाशयो विवृतः।-गदापस ६५)कर्मकोटी-पाठ ... ... ) संस्पपिकपा-पुष. पु० पा ( करोति लावल्यैव-पुण. पु० पा० (८) कल्पम्युज. पु० पान (९)केन चो-पाठः। (.१० ) वामभाव-पुद० पु०पी०। (1) अनुपलभ्य-पा०२०।.

Page #103

टिप्पणीसमलङ्कृतदीक्षित कपाळायटीकाद्वयविभूषितः । ८७
न
पयोगेन, येन (कल्पना) गौरवप्रसङ्गदोषो (१) स्पात (२) । यो यदर्थं कल्प्यते तस्यान्यथासिद्धिरेव (३) तस्या ( ४ ) भाव इति भवानेवाहेति ।
दीधितिः ।
बेति ( ५ ) | उपयोगस्यापि प्रमाणत्वात् गोबलीवर्दन्यायेन पृथगुपादानम् ( ६ ) ॥
·
दीधितिटिप्पणी |
भूयमानत्वा) भाव एव दर्शित इति भावः ॥
कल्पलता ।
तत्राद्यं विवृणोति । उत्पत्तेरारभ्येति । जात्यन्तः रामाकान्त इति । यदि तदाक्रान्तः (७) स्यात् तदा तथोपलभ्येत, (न चोपलभ्यते, ) तस्मान्न जात्यन्तराक्रान्त
(१) कल्पनादोषप्रसङ्गो - पाठः ।
(३) रेव हि - पुण० पु० पा० । (५) केन चेति- - पा० २ पु० I
( २ ) न सिद्धयेत् पाठः । ( ४ ) तद-पाठः ।
( ६ ) जात्यन्तरानाक्रान्त एवानुभूयमान इत्यस्य यथाश्रुतस्य जात्यन्तरशून्यतयानुभूयमानइत्यर्थे तन्मते जातिरूपविशेषस्यापि तैरतीन्द्रियत्वापगमा तदभावस्य प्रत्यक्षानुपपत्तेरसङ्गतिरित्याशङ्कां परिहरति । जातेरिति (पृष्ठे ८६ प १२) । योग्यवृत्तितयैव योग्यत्वादिति । जातेर्योग्यत्वे योग्यव्यक्तिवृत्तिनामात्रस्य प्रयोजकत्वादित्यर्थः, बीजगतविशेषस्यायोग्यत्वासम्भवादित्यर्थः ८ तदभावस्य, शाल्यादिवीजत्वा व्यापकजात्यभावस्य । सुमहत्वादिति । प्रत्यक्षेण ग्रहीतुं शक्यत्वादित्यर्थः । . ननु योग्यवृत्तित्वेपि कुर्वद्रूपत्वजातेस्तादात्म्येन प्रत्यक्षविरोधित्वकल्पनया तत्साधारणनिरुक्त रूपावच्छिन्नाभावस्य दुर्महत्वमुपपादनीयमित्यत श्राह । तदतीन्द्रियत्वकल्पनाया इति । तस्या इन्द्रियग्राद्यत्वविरोधिताकल्पनाया इत्यर्थः । एतद्ग्रन्थस्य प्रमाणाभावविवरणरूपतया जात्यन्तराना क्रान्त पवेत्येवकार ललभ्ये जात्यन्तराक्रान्ततया श्रनुभूयमानत्वस्य व्यवच्छेदे तात्पर्यस्यावश्यकतया जाव्यन्तरशून्यतया अनुभूयमानत्वाविवक्षामाह । जात्यन्तरेति । अग्रे जात्यन्तरस्यानुपलभ्यमानत्वमात्रोक्त्या मूलस्यायमेवार्थोभिप्रेत इत्याह । यद्वक्ष्यतीति । उपयोगेनेति मूलं अन्यथानुपपद्यमानस्य कार्यविशेषस्योपयोगितापरम्, सादृशकार्यमप्यनुमान्प्रमाणान्तर्गतमिति प्रमाश्वसामान्यमभिधायोपयोगाभिधानं पुनरुक्तमित्याशङ्कयाह । उपयोगस्यापीति । - गदाधरः ।
(७) क्रान्तं - पुण० पु० पा० ।

Page #104

इत्यर्थः । तर्हि प्रथमेव किं नाकार्षीदित्यत आह । केमवदिति । कार्यकोटीरिति । अन्यथा तत्तत्कार्य प्रति (१) कुर्वद्रूपत्व संपजातिकोटिकल्पना स्पा (२) दिनि भावः । अत एवाह । सरूपा विरूपा (३) इति । दि. तीर्थ (४) हेतुं विवृणोति । यो यदर्धमिति । अन्ये तु भवाने बाहेतिपर्यन्तं प्रमाणाभावादित्यस्यैव विवरणप्रपश्च इत्याहुः ।।
दृष्टं च जातिभेदं तिरस्कृत्य स्वभावभेदकल्पनकार्योत्पत्तौ ( ६ ) सहकारिणोपि दृष्टत्वात अतीन्द्रियेन्द्रियादिकल्पना
1
यैव(५)
कथञ्चित् (७) स्त्रीक्रियन्ते,
तु
त्रिलीयेत मानाभावात् ।
दीधितिः ।
जातिभेदम् बीजत्वादिकम् (८) । स्वीक्रियन्ते, भवद्भिः(९)।
(१) कार्य - पुण० पु० पा० ।
(२) कल्पना न - पुण० पु० पा० । कल्पनं पाठः ।
(१) सरूपविरूपा - पाठः | सरूपविरूप-पुण० पु० पा० ।
(७) वृष्टत्वात् पाठः ।
(४) द्वितीये--पुण ००० पा० । (३) कार्योपपत्तौ पाठः । (८) मूले, दृष्टम्, प्रत्यक्षसिद्धम् । विवृतैौ जातिभेदमित्यस्य व्याख्या, वीजत्वादिकमिति । मूले, स्वभावभेद, कुर्वद्रूपत्वम् । कार्योत्पत्तौ सहकार्य कल्पनेपि कार्योत्पत्तिनियमोपपत्तौ । दृष्टजातितिरस्कारादेर्मेयाम्पिनकर्तृक स्वासम्भवात् दृष्टत्वादः अन्वयव्यतिरेकदर्शनविषयत्वात् स्वीक्रियन्त - त्यत्र भस्माभिरिति कर्तृपदाध्याहारा सम्भवतं कर्तृपदं पूरयति बिबरणे, भवद्भिरिति । एव दृष्टत्वात् सहकारिकल्पकस्य दृष्टबीजत्वादितिरस्कारोऽनुचित इत्याक्षेपे मूल (स्थेकथञ्चित्पद) तात्पर्यम् । - गदाधरः । ( ९ ) भवद्भिरिति शेष. पाठः ॥
( ५ ) स्वभावकल्पनयैव -पाठः ।

Page #105

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । ८९
कल्पलता। तृतीयं हेतुं विषदयति । दृष्टं चेति । दृष्टमिति जातिभेदविशेषणम्(१) । स्वीक्रियन्त इत्यनन्तरमनुम. न्यामह इति शेषः । तदयमर्थः, अन्वयव्यतिरेकविष. पीभूतषीजत्वतिरस्कारे स्वस्थ भावो(२) धर्मः कुर्वदूपत्वं, तत्कल्पनयैव कार्योपपत्तौ दृष्टत्वात् सहका. रिणः स्वीक्रि(३)यन्त इत्यनुमन्यामहे । इन्द्रियं न कल्पनीयम् (४), सहकारिण एव कुतश्चित् कुर्वद्रूपात कार्योपप(५)त्तेरिति । आदिपदात् समनन्तरप्रत्ययादीनां ग्रहणम् । अत एवाह । मानाभावादिति । अन्यथानुपपत्तिरतीन्द्रियकल्पनायां मानम, सहका. रिण एव कस्यचित् कुर्वदूपत्वकल्पनायां सा ना. स्ती(६)त्यर्थः । गोलकादीनामपी(७)न्द्रियत्वे अदृष्टादिविशिष्टं तदतीन्द्रियमेव । अतद्गुणसंविज्ञानबहु. बीहि ।।
विकल्पानुपपत्तेश्व । स खलु जातिविशेषः शा. लित्वसङ्ग्राहको(८) वा स्यात, तत्प्रति(९)क्षेपको
दीधितिः। स इति । अङ्कुरसामान्यप्रयोजको बीजमात्रवृत्तिरित्यर्थः । शालित्वस्य(१०) सङ्ग्राहकः व्यापकः । प्रतिक्षे. (१) दृष्टं चेति-कलि. मु. पु० पा०। (२) स्वलो-पाठः । (३) स्वीक्री-कलि० मु० पु. पा०। (१) न सिद्धा -पाठः । (५) कार्योत्प-पुण. पु० पा०। (६) कुर्वदूपत्वकल्पनास्त्वि-पुण० पु. पा०। (0) दीनामि-पाठः । (८) शालित्वस्य ससाहकः-पाठः । अयमेव दीधितिकृत्सम्मतः । (९) स्यात्, प्रति-पुण० पु० पा० । अयमव दीधितिकृत्सम्मतः ।
(१०) त्वस्य जातिविशेषस्य-पुण० पु० पा० । अयं गदाधरसम्मतः । जातिविशेषस्य शालित्वस्य-पाठः।
१२

Page #106

आत्मत स्वविवेकः
-
वा | आधे कुशूलस्थस्यापि शालः कथं न तद्रूप - त्वम् (१) । द्वितीये त्वभिमतस्यापि शालेः कथं तद्रूपत्त्रम् (२) । एवं शालित्वमपि तस्य सङ्ग्राहकं प्रतिक्षेपकं वा । आद्येऽशालेत स्वप्रसङ्ग: ( ३ ) । द्वितीये
दीधितिः । पकः व्यापकीभूताभावप्रतियोगी । एकस्य सङ्ग्राहकत्वे प्रतिक्षेपकत्वे वा लब्धे निरस्ते वाऽन्यस्य सङ्ग्राह्यत्वं प्रतिक्षेप्यत्वं वा लभ्यते निरस्यते चे ( ४ ) ति न तदुभयं विकल्प्य निराकृतम् । न तद्रूप ( ५ ) त्त्रम् न तज्जातिविशेषवश्वम् ( ६ ), तथा च कृतं तेन (७), बीजत्वसम ( ८ ) शीलत्वात् । अभिमतस्य अङ्कुरकारिणः । तस्य जातिविशेषस्य । प्रतिक्षेपकं वेति । यद्यप्येकस्या (९) जातेरपरप्रतिक्षेपकत्व विधिनिषेधयोरपरस्या अपि तत्प्रतिक्षेप (१०) कत्वविधिनिषेधावर्थलब्धौ तथापि स्पष्टत्वा (११)र्थ विकल्प्य क्रमा ( १२ ) नुरोधेनै (१३) तदभिहितम् । अतश्वमसङ्गः दीधितिटिप्पणी ।
मनु यथा सङ्ग्राहकत्वं विकल्प्य दूषितं, तथा सङ्ग्राह्यत्वं विकल्प्य कथं न दूषितमत आह । एकस्येति । यथासङ्ख्यमन्वयः । तदा को दोषोऽत आह । तथा चेति । यद्यपीत्यादि । एकस्य
(१) तद्रूपवत्त्वं पाठ: 1
(२) तद्रूपवस्वम् पाठः । (३) रतत्त्वापत्तिः पाठः ।
-
( ४ ) स्यते वे - कलि० मु० पु० पा० । ( ६ ) व स्वमित्यर्थः:-पा० २५० । ( ८ ) समान - पाठ: । अयं गदाधरसम्मतः ।
(५) दूपव- पाठः ।
(७) तथा च तेन कृतं- -पा० २ पु० ।
(९) स्या एव - पाठ: । (१०) तत्क्षेप - पा० २ पु० ।
(११) स्पष्टा - पुण० पु० पा० । (१२) विकल्पक्रमा - पुण० पु० प० । अम्यत्रापि (१३) नैव - पा० २ पु० ।

Page #107

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकास्यविभूषितः । ९१ तु शालेरेवा(१)तत्त्वप्रसङ्गः(२)।
दीधितिः। तजातिविशेषशून्यत्वप्रसङ्गः(३)।
दीधितिटिप्पणी। सट्टाहकत्वविधिनिषेधेऽपरस्यापि तथात्वं (न) लभ्यत इति प्रतिक्षे. पकत्वमात्रस्यैव दर्शितम् ।।
(१) शालेर-पाठः। (२) तत्त्वापनिरिति शङ्करमिप्रसम्मतः पाठः ।
(३ ) विलक्षणशालियवाकुरादिविशेषप्रयोजकावान्तरकुर्वदूपत्वाना शालित्वादिल्याप्यतायो बाधकासम्भवात् स इति व्याचटे । अड्कुरसामान्येति । ( पृष्ठे ८९ पद्धको १९) जातिविशेष इत्यस्य व्याख्या, बीजमात्रवृत्तिरिति । शालित्वस्योपाधित्वे वक्ष्यमाणजातिसरासङ्गतेस्तस्य जातित्वमाह । जातिविशेषस्येति । समाहकत्वस्य सामानाधिकरण्यरूपत्वे तत्पक्षे कुशूलस्थस्य शालेः कुर्वेदूपत्वाभावकथन्ताया प्रसङ्गन्तेस्तस्य व्यापकत्वरूपतामाह । व्यापक इति । तत्प्रतिक्षेपकत्वस्य तत्समानाधिकरणाभावप्रतियोगितारूपत्वे तत्पक्षे सहकारिसमवहितशालेः कुर्वदूपत्वे कथन्ताया असङ्गतेराह । व्यापकीभूतेति । ननु कुर्वपत्वस्य शालित्वसझाहकत्वप्रतिक्षेपकत्वे एव विकल्प्य दूषिते, न तु तत्समाधत्वप्रतिक्षेप्यत्वे, एवं शालित्वस्यापि कुर्वदूपत्वसमाहकत्वप्रतिक्षेपकत्वे विकल्प्य दूषिते, न तु तत्समाधत्व. प्रतिक्षेप्यत्वे इति न्यूनत्वमिति शङ्का निराकरोति । एकस्येति । शालिस्वकुर्वदूपत्वयोरेकत. रस्यापरसमाहकत्वे लन्धे अपरस्य तत्समाद्यत्वं लभ्यते, एवमेकतरस्यापरप्रतिक्षेपकत्वे लम्धे अपरस्य तत्प्रतिशेष्यत्वं लभ्यते, एवमेकस्यापरसमाहकत्वे प्रतिक्षेपकत्वे च निराकृते अपरस्य तत्समायत्वप्रतिक्षेप्यत्वे निराकृते भवत इति विकल्प्य तयोः परस्परसलाहकत्वप्रतिक्षेपकत्वनिराकरणादेवार्थतः परस्परसमाह्यत्वप्रतिक्षेप्यत्वनिराकरणसम्भवान तदुभयं विकल्प्य निराकृतमित्यर्थः । स जातिविशेष इत्यस्य प्रक्रान्तत्वात् कुशलस्थशालेर्न कथं तद्रूपत्वमित्यतस्तादृशशांलेः कथं तज्जातिरूपत्वाभाव इत्यर्थलाभे असङ्गतिरतः स जातिविशेषो ..रूपं धर्मों यस्य स तदूप इतिबहुव्रीहिसमासाभिप्रायेण तदूपत्वमिति ब्याचष्टे । न तजातिविशेषवत्त्वमिति । अस्तु कुशूलस्थबीजस्यापि तद्गत्वमित्यत आह । तथा चेति । सतीति शेषः । कृतं तेनेति । अलं तजातिस्वीकारणेत्यर्थः । बीजत्वसमानशीलत्वादिति । अकारिसाधारणत्वादित्यर्थः, तथा च तेन रूपेण हेतुत्वपि सहकारिविरहस्य कार्याभावप्रयोजकताया भावश्यकत्यादीजत्वेनापि हेतुतासम्भव इति भावः । अभिमतस्येत्यस्य व्याख्या, अकुरकारिण इति । तस्येति मूलस्य व्याख्या, जातिविशेषस्येति । ननु कुर्वदूपत्वस्य शालित्वविरुद्धत्वरूपतत्प्रतिक्षेपकत्वस्य निराकृतत्वादेव शालित्वे तद्विरुद्धत्वं निराकृतं भवति, स्वं यदविरुद्धं तस्य स्वविरुद्धत्वाप्रसनेरिति शालित्वमपि तस्य समाहकं प्रतिक्षेपकं घेति विकल्प्य दूषणाभिधानमर्थपीनरुक्त्यास्तमित्याशङ्कते। यद्यपीति । अतत्त्वप्रसङ्गेत्यस्य न सः असः, तस्य भावोऽतत्त्वमिति व्युत्पत्त्या प्रसक्तस्य तजातित्वाभावप्रसङ्गार्थकत्वाभिमानस्य निराकरणाय नास्ति स जातिविशेषो यत्रेति बहुव्रीहिणाऽतच्छन्दो जातिविशेषगन्यार्थकस्तत्वमतत्त्वमित्यर्थकता स्फुटयति । तजातिविशेषेति ।-गदाधरः ।

Page #108

मात्मतस्वविवेकः
कल्पलता। चतुर्थ दूषयति(१) । विकल्पेति । त्व(२)दभ्युपगतानां वि(विधानां)कल्पनानामनुपपत्तरित्यर्थः। शालि. स्वसङ्ग्राहकः शालित्वव्यापकः । तत्प्रति(३)क्षेपकात. विरोधी । कथामिति । तत्राप्यकुरकुर्वद्रूपत्वस्य स. स्वादित्यर्थः । तद्रूपत्वमिति । कुर्षदूपत्वमित्यर्थः । परस्परविरोधादिति भाव:(४) । एवमिति । यद्य. पि परस्परप्रतिक्षेपकत्वं विकल्पितमेव, तथापि शालिस्वं पुरस्कृत्य विकल्प्यत इत्य(५)पौनरुत्त्यम् । आय इति()। अतत्त्वापत्तिरि(७)ति । (८) शालि. स्वस्य(९) कुर्वदूपत्वव्यापकत्वे यवादीनामङ्करका. रित्वं न स्थादित्यर्थः । (अतत्यापत्तिरिति । अकराकु. चतपत्वापत्तिरित्यर्थः)(१०)॥ न च नोभयमपीति वाच्यम् । विरोधाविरोधयोः
दीधितिः। नोभयमपीति । न सङ्ग्राहकं नापि प्रतिक्षेपकमित्य. थः । विरोधाविरोधौ सहानवस्थानावस्थाने, तथा च वि.
दीधितिटिप्पणी। उभयत्वावच्छिन्नाभावभ्रमनिरासायाह । नोभयमपीति । ननु त. दभावव्याप्यत्व(११)रूपविरोधतत्सामानाधिकरण्यरूपाविरोधयोर्भिमा प्रकार आकाशादावेवास्तीत्यत माह। विरोधाविरोधाविति । ननु (१) चतुर्थमिति क्रियाविशेषणम्, चतुर्थदूषणमाहेत्यर्थः। (२) विकल्पेति । त-पुण. पु० पा०। (३) व्यापकः । प्रति-पुण० पु० पा० । (१) दित्यर्थः-पुण. पु. पा०। (५) इति न-पाठः । (६) आय इति नास्ति कचित् । (.) अतत्त्वप्रसङ्ग इ-पुण० पु० पा० । (८) अतत्त्वापत्तिरिति । अकुराकुर्वदूपत्वापत्तिरित्यर्थः। द्वितीय इति । कलि. मु० पु. पा० । (९) शालिव-पाठः । (१०) ) इति चिन्हितो प्रन्थः काल म० पु० नास्ति । (११) व्यापकत्व-इत्यादर्शपुस्तके पाठः ।
-

Page #109

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः। ९३
__दीधितिः। रोधे प्रतिक्षेप्यप्रतिक्षेपकभावो विरोधे चावश्यं सङ्ग्राह्यसङ्ग्राहकभावः, लाघवेन सामान्यत एव मिथोव्यभिचारिजात्योः सा. मानाधिकरण्यविरहस्य समानाधिकरणजात्योश्च मिथोव्यभिचार(१)विरहस्य विशेषतश्च तज्जातिसमानाधिकरणाभाव(२). प्रतियोगिन्यास्तदभावसमानाधिकरणायाश्च(३) जातेस्तत्सामानाधिकरण्याभावस्य तज्जातिसमानाधिकरणाभावप्रतियोगितत्समानाधिकरणजातेस्तदभाव(४)सामानाधिकरण्याभावस्य तादृशसमानाधिकरणधर्मस्य वा तदभावसमानाधिकरण(५)जातिवाभावस्य(३) तत्समानशील(७)नियमानां चावधारणा.
दीधितिटिप्पणी। अधिरोधेकथं सङ्ग्राह्य सङ्ग्राहकभावः, भूतत्वमूर्तत्वयोरतथाभावादतो जातित्वविशेषणदानेनाह । लाघवेनेति । निखिलषष्ठयन्तस्यावधार. णादित्यनेनान्वयः, आधे प्रतिक्षेप्यप्रतिक्षेपकभावप्रदर्शनं, द्वितीये सङ्ग्राह्यसवाहकभावप्रदर्शनम् , एवं विशेषत इत्यत्रापि बोध्यम् , लाघवेनेति सर्वत्र हेतुः, भवता गोत्वाश्वत्वादौ तथावधारणेन कस्याश्चिजातिसमानाधिकरणाभावप्रतियोगिन्यास्तदभावसमाना. धिकरणजातेस्तत्सामानाधिकरण्याभावः कल्पनीयः, तादृश्या: कस्याश्चित् तत्सामानाधिकरण्यं कल्पनीयं, मया पुनस्तादृशजातित्वावच्छेदेन तत्सामानाधिकरण्याभावमात्र कल्प्यते, ममैव कल्पनालाघवमित्यर्थः । ननु यादृशजातेाप्यजाति स्ति, तत्र जातिसार ये न बाधकमायातमित्यत आह । ताशसमानाधिकरणेति।तजाति. समानाधिकरणाभावप्रतियोगितत्समानाधिकरणस्येत्यर्थः । तत्स. मशीलानामिति । तादृशममानाधिकरणतदभावसमानाधिकरणध.
(१) व्यभिचारि-पा० २ पु० । (२)धिकरणात्यन्ताभाव-पाठः । (१) याश्च कलि० मु.पु. पा०। (४) तदभावा-कलि० मु० पु० पा०। (५) धिकरणस्य-पाठः। (९) भावस्यैव-कलि. मु. पु० पा० । (.) तत्समशीलाना-इति पाठष्टिप्पणीकृन्मतः।

Page #110

मात्मतत्त्वविवेक
दीधितिः। दिति भाव(१) । अथैवं मृत्पाषाणसुवर्णादिघटेषु कथं घटत्व.
दीधितिटिप्पणी। मस्य जातिवाभाव इत्यादीनामित्यर्थः । एवम् जातिसङ्करस्य दो.
(१) मूले, विरोधाविरोधयोः प्रकारान्तराभावादिति । (पृष्ठे ९४ पतौ ११) विरोधाविरोधोभयविरोधिरूपान्तराभावादित्यर्थः, विरोधस्याविरोधस्य च विरहिणोऽसम्भवादिति यावत् । अत्र यदि विरोधस्तदभावव्याप्यत्वम् , अविरोधः सहावस्थायित्वमिति विवक्ष्यते, तदा तदुभयमवृत्तावेव नास्तीति प्रकारान्तराभावादित्यसङ्गतमत उभयोर्भावाभावरूपतामाह । विरोधाविरोधाविति । विरोधः तदधिकरणावृत्तित्वम् , अविरोधस्तदधिकरणवृत्तित्वमित्यर्थः । यद्यपि तयोस्तदभावव्याप्यत्वतदभावाव्याप्यत्वरूपत्वेपि प्रकारान्तराभावादिति सनाच्छते, तथापि गुरुशरीरतया तयोरुपेक्षितमिति ध्येयम् । ननु विरोधाविरोधयोः प्रकारान्तरासम्भवेपि ममाहकत्वप्रतिक्षेपकत्वयोः प्रकारान्तरं सम्भवत्येव, भूतत्वमूर्तत्यादौ तदभावादित्यसङ्गतिमाशङ्कय विरोधानङ्गीकारेऽविरोधोपगम आवश्यक इति जात्योरविरोधेऽवश्य समाद्यसमाहकभाव इति भाव स्पश्यति । तथः चेति । ननु व्याप्यव्यापकभावविरहेपि भूतत्वमूत्वायोरिव जात्योरपि सामानाधिकरण्यरूपोऽविरोधः स्वीकरणीय इत्याशङ्का 'नि. राकरोति । लाघवेनेति । मिथोव्यभिचारीति । जातिमात्रस्य स्वव्यभिचारिस्वनिष्ठव्यभिचारप्रतियोगिजातिसामानाधिकरण्याभावस्येत्यर्थः, सामान्यतोऽवधारणादित्यनेन सम्बध्यते । एतावता शालिवादी जातित्वेन हेतुना स्वव्यभिचारिस्वाव्यापकजातिसामान्यसामानाधिकरण्याभावसिद्धौ अथतस्तत्समानाधिकरणतादृशकुर्वदूपत्वजातिनिराकरणनिर्वाहः । न च जातित्वरूपहेतुमत्या सनायो स्वत्र्यभिचारिजात्यपसिध्या तटितसाध्यवत्त्वानिर्वाहः, स्वत्वाननुगमात सामान्यनियमानिर्वाहश्चेति पाच्यम् । स्वभ्यभिचारिस्वाध्यापकजातिसमानाधिकरणं यद्यत् स्वं तद्भेदकूटस्य साध्यतोपगमेन सामजस्यात् , तादृशस्वपदार्थस्य घटपटसंयोगादिव्यनीनामेव प्रसिद्धत्वात् । व्याप्यव्यापकभावापत्रं यदुभयं तदवृत्तिजातिमात्रवृत्तिद्वित्वस्याधेयतानवच्छेदकत्वनियमे वा तात्पर्यम् , स्वाश्रयस्वाश्रयव्यापकोभयवृत्ति ययत् तदन्यत्वरूपं द्वित्वविशेषणमवृत्त्यन्तार्थः, तादृशद्वित्वत्वेन हेतुना तादशद्वित्वत्वरूपपक्षतावच्छेदकावच्छेदेनाधेयतानवच्छेदकत्वसाधने सङ्कीर्णजातिनिराकरणं स्फुटमेव, सङ्कीर्णजानियसत्त्वे तत्तिद्वित्वस्याधेयतानवच्छेदकत्वयाघातात् । मिथोव्यभिचारिजात्योः मामानाधिकरण्याविरहनियमवत् मिथःसमानाधिकरणजात्योमिथाव्यभिचाराभावनियमादपि सकीर्णजातिखण्डननिर्वाहासाशनियमावधारणमप्याह । समानाधिकरणेति । आधेयतावच्छेदकजातिपर्याप्तद्वित्वे मिथोव्यभिचारिद्रयापर्याप्तत्वस्यावधारणादित्यर्थः। मिथोव्यभिचारिद्वयापर्याप्तत्वं च स्वाश्रयव्यापकावृत्ति ययस्वं तदन्यत्वमा व्यापकत्वं भेदगर्भम् । सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन प्रतियोगिदयविशिष्टो योऽत्यन्ताभावस्तत्प्रतियोगितानवच्छेदकत्वं वा। शालित्वादिजाति विशिष्य निवेश्य तदव्यापकतव्यभिचारिजातिवादेस्तसामानाधिकरण्याभावादिनियमकल्पनयापि शालित्वादिसङ्कीर्णकुदूपत्वनिराकरणसम्भवाचादशनियमानपि दर्शयति । विशेषत इति । श्याप्यदल एव तत्सामानाधिकरण्यं प्रवेश्य नियमप्रविष्टव्यभिचारस्याभावे व्यापकत्वावधारणाद्व्याप्यादिशि जानित्वमप्रबेध व्यापकाभावप्रतियोगिशरीरे तन्निवेश्य नियमकल्पनयापि समाहित निर्वाहाच तत्रि

Page #111

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलताव्यटीकाद्वयविभूषितः । ९५
दीधितिः ।
मेका जातिः । न च संस्थानविशेष ( १ ) टत्येव घटत्वं, परम्परासम्बन्धेन च (२) रूपादि (३) सामानाधिकरण्यबुद्धिः (४), तादृशसंस्थानवत्वमुपाधिर्वा घटत्वमिति वाच्यम् । तत्राप्यन्यतरकर्मजत्वादिना साङ्कर्येण एकजात्यसम्भवात् । गुणगतजातौ (तु) (५) न साङ्कर्यमिति तु निर्बीजम् । अत्राहुः । सुवर्णत्वादिव्याप्यं नानैव घटत्वम्, घटपदमपि नानार्थमेव, अनुगतव्यवहारस्तु संस्थान वैजात्याग्रहेणैकजातीय संस्थानग्रहनिबन्धनः, सर्वजनीनानुगतप्रतीतिसिद्धायास्तादृशजातेर्व्याप्यं भिन्नमेवान्यतरकर्मजत्वादिकम्, बाधकवलेन जन्यतावच्छेदकभेदेप्यदोषात्, अन्यतर कर्मजत्वादिजात्यनङ्गीकाराद्वा (६) । अपरे तु (७) प्रतिनियतपरस्पर विरुद्ध
दीधितिटिप्पणी |
पत्वे । साक्षात्सम्बन्धेन बुद्ध्युपपादनायाह । उपाधिषैति । तत्रापीति । संस्थानस्यावयवसंयोगात्मकत्वादिति भावः । प्राचीन भाषां दूरीकरोति । गुणगतेति । संस्थानेति । संस्थाने वैजात्याग्रह निबन्धनं यदे. कजातीय संस्थानवत्त्वज्ञानं तन्निबन्धन इत्यर्थः । सर्वजनीनेति । तथा च एकजातीयसंस्थानवत्वमेव वास्तवमस्तीति भावः । यद्वा अनेन ग्रन्थेन संस्थानवृत्येव घटत्वमिति विवक्षितं, जातिसङ्करां. द्वारा पुनरिदमुक्तम्, अन्यतरकर्मजत्वादीति । न च कर्मजत्वादिमा
यमद्वयमपि दर्शितम् । तत्समानशीलनियमानामिति 1 तज्जातिसमानाधिकरणतदभावसमानाधिकरण | तेस्तज्जातित्र्यापकत्वमित्यादिनियमानामित्यर्थः । यत्र सङ्करेण जातिद्वयमेव न सिद्ध्यति, यथा भूतत्व विभुत्वादिकं तत्रोक्तसामान्यनियम एव मूलम् । गदाधरः ।
(१) संस्थान - पाठः । अयमेव गदाधरसम्मतः ।
- पा० २५० ।
(५) जातौ च - पाठः ।
(२) सम्बन्धेन - कलि० मु० पु० पा० । ( ३ ) रूपादिना -- ( ४ ) घटत्वे रूपादिसामानाधिकरण्य बुद्धिरित्यर्थः । (६) एवमिति । (पृष्ठे ९४ प२) सङ्करस्य जातित्वबाधकत्व इत्यर्थः । कथं घटत्वमेका जातिः, घटपदप्रवृत्तिनिमित्तज्ञातेः कथमैक्यमित्यर्थः मृत्तिकात्यादिना सङ्करादिति भावः । न च माई एव घटे घटत्वम्, अन्यत्र च घटव्यवहारस्तु तज्जातीयसंस्थानवत्स्त्वाद्वैौण एवेति वाच्यम् । विनिगमकविरहात् । संस्थानवृत्त्येवेति । घटारम्भक विलक्षणावयवसंयोगवृत्त्येवेत्यर्थः एवकारेण द्रव्य वृनित्यव्यवच्छेदः । (७) श्रयं पाठष्टिपणीकृन्मतः । द्वा परे तु पाठः । अयं गदाधरसम्मतः ।

Page #112

आत्मतत्त्वधिषे का
नन्वेवं कथं नीलो महान् चटचलतीत्याकारा घटत्वे रूपपरिमाणचलनादिसामानाधिकरण्यमतीतिरित्यत आह । परम्परासम्बन्धेनेति । घटे तादृशजातेः स्वाश्रयसमवाथिसमवेतत्वरूप परम्परा सम्बन्धसत्त्वेनेत्यर्थः । तादृशपरम्परायाः सम्बन्धत्वमसहमानमाह । तादृशेति । जातिविशेषवदित्यर्थः । संस्थानवत्त्वम्, संस्थानसमानाधिकरणद्रव्यत्वम् । अन्यतरकर्मत्वादिना क्रियाहेतुत्वे मानाभावादाह, आदीति, कर्मसामान्यजन्यतावच्छेदकपरिग्राहकम्, कपालिकाकपालसंयोगजकपालद्वयसंयोगादपि घटोत्पत्त्या तत्संयोगे कर्मजन्यतावच्छेदकजातिविरहेण घटत्वस्य च व्यवहारानुरोधात् स्वीकरणीयत्वेन तयोः सङ्करो बोध्यः । न च संयोगजः संयोगो न द्रव्यारम्भकः, अपि तु कर्मज एव, परमाणुद्रये संयोगजसंयोगासम्भवेन कर्मजतत्संयोगस्यैव द्यणुकारम्भकतया विपरीतकल्पनाया असम्भवादिति वाच्यम् । यत्र कपालिकासंयुक्त कपालिकाया कपालिकान्तरसंयोगात् कपालान्तरोत्पत्तिस्तत्र कपालयोः कर्मजन्यसंयोगासम्भवेन तत्र घटानुभवस्य दुरपन्हवत्वेन संयोगजसंयोगस्यापि द्रव्यारम्भकताया दुर्वारत्वात् । ननु गुणगतजातौ सङ्करो न बाधकः, अपि तु द्रव्यगतजातावेवेति संस्थानवृत्तिघटत्वस्य कर्मजत्वादिना सङ्करेपि न जातित्वानुपपत्तिरित्यत आह । गुणेति । साङ्कर्यमिति । बाधकमिति शेषः । इति त्विति । एतादृशविशेषस्त्वित्यर्थः । शङ्करमिश्रमतानुसारेण सिद्धान्तं सङ्गमयति । अत्राहुरिति । नानैव घटत्वम्, घटपदवृत्तिनिमित्तं मित्रमित्रमेवेत्यर्थः तथा च सुवर्णत्वादिना न सङ्करः, समानाधिकरणजात्योयध्यव्यापकभावादिति भावः । एवं सति घटपदस्य नानार्थत्वापत्तिरित्यत्रेष्टापत्तिमाह । घटपदमपीति । ननु घटपदस्य नानार्थत्वे मापाषाणादिघटेषु इमौ घटौ एते घटा इत्याद्येकघटपदेन व्यवहारानुपपत्तिः, माईपाषाणादिनिष्ठ द्वित्वायवच्छिने एकजात्यवच्छिन्नाभेदस्य ततः प्रतीतेः, तस्य च बाधादित्यत आह । अनुगतेति । संस्थानवैजात्याग्रहेण एकजातीय संस्थानग्रहनिबन्धन इति । संस्थानव्यक्तीना मेदेपि द्वित्वावच्छिन्न एकजातीय संस्थानवदभेदसत्त्वेन तदभेदपर एव तादृशो व्यवहारः, यत्र एकः कर्मजसंयोगारभ्योऽपरश्च संयोगजसंयोगारभ्यस्तत्र संस्थानगतजात्योः सङ्करभयेन भेदेपि संस्थानवैजा त्याग्रहात् संस्थानयेोरेकजातीयत्वभ्रमेणाप्रमाणरूप एव तादृशो व्यवहार इत्यर्थः माईपाषाणादिघवेष्वयं घटोऽयं घट इति व्यवहारस्य च नानुपपत्तिप्रसक्तिः, घटपदस्य नानार्थतयैव तदुपपत्तेः । वस्तुतोऽयं घटोऽयं घट इति व्यवहारस्य भिन्नधर्मपरत्वे अयं घटोऽयमपि पट इत्यपि व्यवहारः स्यादित्याशङ्कयानुगतेत्यादिना समाहितम् । संस्थानगतघटत्वाभ्युपगमेन समाध्यन्तरमाह । सर्वजनीनेति । प्रतीतीत्युपलक्षणम्, व्यवहारस्याप्यनुगतघटत्वसाधकत्वं बोध्यम् । भिन्नमेवेति । घटानारम्भकान्यतरकर्मादिजन्य संयोगादिवृत्तितज्जन्यतावच्छेदकजातितोऽन्यदेवेत्यर्थः एतच्च व्याप्यत्वनिर्वाहकतयेोक्तम् । भिन्नत्वकल्प" नाबीजमाह । बाधकब लेनेति । घटपदमवृत्तिनिमित्तजातस्तारत्वादेरिवानुगतानतिप्रसक्तरूपा भावेनानुगतप्रत्ययानुरोधादेकत्वस्यावश्यकतया प्रसन्तजातिसङ्कररूपबाधकब लेनेत्यर्थः । ननु कर्मादिजन्यतावच्छेदक जातेरननुगमे कथं तज्जन्यतावच्छेदकत्वमत आह । जन्यतावच्छेदकभेदेपीति । भदोषादिति । कार्यकारणभावबाधकव्यभिचारादिदोषविरहादित्यर्थः, अवच्छेदकभेदे कार्यकारभावभेदेन गौरवस्य गत्यन्तरविरहेण | दोषत्वादिति भावः । कर्मजन्यतावच्छेदक जातिमनभ्युपगम्य जातिसङ्करमुद्धरति । अन्यतरेति । न चान्यतरकर्मत्वादिना विशेषरूपेण कर्मणो हेतुत्यस्य निर्युतिकत्वे कर्मसामान्य हेतुताया आवश्यकत्वात् तज्जन्यतावच्छेदकजा तेरावश्यक तेति तया सह घटत्वस्य सङ्करो दुर्वार एवेति वाच्यम् । जातिस्वीकारेप्युन्तरदेशे व्यभिचारेण स्वा

Page #113

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकादयविभूषितः । ९७
दीधितिः। संस्थानादि(१)व्यङ्गयानां मिथोविरुद्धसामग्रीपयोज्याना(२) जा. तीनां व्यञ्जकसामग्रीसङ्करासम्भवेन(३) सङ्करो नेष्यते, न पुन: प्रमाणे सत्यपि परासाम् , अत एषानुभूतरूपादिवादिनां शुक्ल. पीतशीतोष्णादिसाधारणं प्रत्यक्षत्वप्रयोजकमेक(४)मुदतत्वम् , अनुभूतत्वं च(५) न जातिः,मानाभावाद, शब्दसुखादिव्या.
दीधितिटिप्पणी। दाय सङ्कर इति वाच्यम्। तादृशजातेः कर्मजत्वव्याप्यत्वात् । जाति. सङ्करं दूषयति ।अपरे त्विति । परासाम् जातीनाम्। अनुभूतत्वस्य जातित्वमङ्गीकृत्य तादृशजातीनामभावकूट एव प्रत्यक्षत्वप्रयोजकः, न तू. द्भूतत्वं जातिरिति ये वदन्ति तेषां मतं दूषयति । अत एवेति ।मानाभा. वादिति । उद्भूतत्ववत् कारणतावच्छेदकत्वाद्यभावात् । नन्वस्मव्यवहिनोनारत्वस्वसामानाधिकरण्योभयसम्बन्धेन क्रियाविशिष्टत्वं कार्यतावच्छेदके निवेश्य उत्तरदेशस्य कार्यतावच्छेदकविशिष्ट कार्यानधिकरणत्वेन स्वाव्यवहितप्राकक्ष गावच्छिन्नक्रियाधिशिष्टसमवायस्य कार्यतावच्छेदकसम्बन्धत्वमुपगम्य वा व्यभिचारवारणस्यावश्यकतया तत एव संयोगजसंयोगेपि व्यभिचारवारणसम्भवात् कर्मसामान्यजन्यतावच्छेदकजातेरप्रामाणिकता, एवमवयवगगनादिसंयोगस्य सामानाधिकरण्यसम्बन्धेनावयविगगनादिसंयोगहेतोस्तादृशसम्बन्धेनासम्बधिनि गगनादावुत्पत्तेर्व्यभिचारस्य धारणायादरणीयेन प्रकारेणैव क्रियाजन्यसंयोगे व्यभिचारवारणसम्भवात्संयोगजन्यनावच्छेदकजातेरप्यप्रामाणिकतेत्याशयात् । अथैवं मृत्तिकादिघटनिष्ठचक्रादिजन्यतःयां संस्थानविशेषवन्मृत्तिकात्वादिकमेवावच्छेदकं वाच्यम् , तथा च लाघवान्मृनिकात्वारिच्याप्यजातिविशेषाणामेव तत्कार्यतावच्छेदकतया कल्पनमुचितमिति पूर्वमतमेव सम्यगिति वाच्यम् । मृतिकात्वादिव्याप्यजातिविशेषाणामुक्तयुक्त्या प्रामाणिकत्वेपि घटपदस्य नानार्थताया गौरवेण प्रत्यक्षसिद्धसर्वजातीयघटसंस्थानानुगमकजातिविशेषावच्छिन्नसंस्थानस्य घटपदशक्यतापच्छेदकत्वेन तसज्जातीनां घटत्वानात्मकतया पूर्वमतस्यासम्यक्त्वात् । वस्तुतस्तु घटनिष्ठजातीनां प्रमाणान्तरशून्यत्वे दण्डादीनां घटहेतुत्वमेवाप्रामाणिकम, कुतस्तजन्यतावच्छेदकतया व्यगतजातिसिद्धिः । न चैवं घटार्थनो दण्डादिगोचरप्रवृत्त्यनुपपत्तिः, अवयवक्रियाविशेषद्वारा घटजनकविलक्षणसंयोगं प्रति दण्डादीना हेतुतयैव दण्डाद। घटार्थिप्रवृत्तेरुपपत्तेः, इष्टफलप्रयोजकगोचरप्रवृत्ती फलप्रयोजकताज्ञानसहकृता प्रयोज्यफलगोचरेच्छ। साक्षादेव हेतुः, आन्तरालिकफलसाधनताज्ञानसहकृततत्कलेच्छाद्वारा वेत्यन्यदेतत् ।-गदाधरः। (१) संस्थान-पाठः।
(२) नाच-पुण० पु. पा० । (१) अयमेव गदाधरसम्मतः । सङ्करमन्तरेण–पाठः । (१) प्रयोजक-कलि. मु. पु. पा०। (५) अनुभूतत्वं तु-पाठः।

Page #114

- आस्मतस्वविवेका
दीपितिः । तस्तु अनुभूतम्यवहारोऽप्रत्यक्षत्वानिमित्तकः, अत एव च(१) मन्दं मुखमपेक्ष्यानुगतो विभिन्नजातीये(षु तेषु से)त्कृष्ट(२)त्व. व्यवहारः, अननुभूते(३) मुखे मानाभावेन सजातीयसाक्षात्का. रपतिबन्धकतावच्छेदक(४)त्वायोगात् , इत्थं च त्रसरेणु(५). महत्व(त्व)मपेक्ष्य गगनादिमहत्वपर्यन्तमुत्कर्षों गगनादिमहत्व मपेक्ष्य परमाणुपरिमाणपर्यन्तमपकर्षश्चै(कै)क(६) एवेति मा.
दीधितिटिप्पणी। मते अनुभूतत्वादिजातियत्र तत्रानुभूतव्यवहारः, भवन्मते उद्मूतत्वाभावनिबन्धनात् तद्यवहारस्य शब्दादौ प्रसङ्गः स्यात् , तत्र भवताप्युद्भूतत्वं न मन्यते, तत्र शब्दत्वसुखत्वयोरेव प्रत्यक्ष. जनकतावच्छेदकत्वे तादृशजात्यकल्पनादतः, शब्दसुखादीति । अत एव च सङ्करेपि जात्यङ्गीकारादेव च । विभिन्नति । तथा व मिथोविभिन्नजातीयध्वनुगतव्यवहारः सङ्कीर्णजातिनिबन्धन इति भाषः। तेषु सुखषु। नन्वत्र सजातीयसाक्षादित्यादिनोपाधिनैव तथा व्यवहारो भविष्यतीत्यत आह । अननुभूत इति । यद्यननुभूतं सुखं
(१) अयं पाठष्टिप्पणीकृन्मतः । अत एव-इति सर्वत्र पाठः । (:) पूत्कट-पुण० पु० पा० । अयमेव गदाधरसम्मतः । (१) अयं पाठष्टिप्पणीकृतां गदाधरस्य च सम्मतः । अनुभूते-पुण० पु० पा० । (1) प्रतिबन्धक-पाठः । (५) इत्थं च परमाणु-पा० २ पु०।
(३) एकदेशिना सङ्कीर्णजातिमभ्युपगच्छता मतमाह । परे विति ( पृष्ठे ९५ पक्तौ १)। विरुद्धसंस्थानव्यङ्गच ना तुरगत्वविहगत्वादीनां विरुद्धसामग्रीप्रयोज्याना नीलत्वपीतत्वादीनां सङ्करो नेष्यते, प्रत्र यथासघं हेतुद्रयमाह । व्यञ्जकसामग्रीसङ्करासम्भवेनेनि । व्यञ्जकयोः सामप्रयोश्च सरासम्भवेनेत्यर्थः । व्यञ्जकास करे प्रमाणाभावेन जातिद्वयसामानाधिकरण्याप्रसिध्या प्रयोजकसामग्रीविरोधस्य च प्रयोज्यकाधिकरण्यबाधकत्वात सङ्करासम्भव इत्यवधेयम् । प्रमाणे सत्यपीति । मसूरस्य प्रमाणसिद्धत्वे सत्यपीत्यर्थः । परामाम् , जातीनां सङ्करो नेष्यत इत्यनुषज्यते, उक्तनियमानामीदशप्रमाणेन बाधादिति भावः । अत एव, प्रमाणे सति सङ्कीर्णजात्यभ्युपगमादेव । भमुद्भूतरूपानुपगमे चाक्षु पस्पर्शने प्रति रूपलस्पर्शत्वाभ्यामेव हेतुतया नोद्भूतत्वं प्रयोजकमत उकम् , अनुद्भूतरूपवादिनामिति । शुक्लपीनेति । शुक्लपीतशीतोष्णादिसाधारणमिति पाठास्तरे शुरूपीतादिसाधारणमुद्भूतत्वं चाक्षुषत्वे शीतोष्णादिस्पर्शमाधारणमुद्भूतत्वं स्पार्शनत्वे प्रयोजकमित्यर्थः, न तु रूपस्पर्शसाधारणमेकमेघोद्भूतत्वं मूर्तप्रत्यक्षताया प्रयोजकमित्यर्थः, तथा मंति उद्भूतरूपसत्वेन प्रभायाः स्पार्शनापत्तेः । न च प्रभाया रूममेव प्रत्यक्षं

Page #115

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलताव्यटीकाद्वयविभूषितः । ९९
।
न तु प्रमेति तद्रूपे मूर्तप्रत्यक्षत प्रयोजकमुद्भूनत्वं नैयायिकै पियमिति वाच्यम् । प्रभाया अचाक्षुषत्वे तहत संयोगविभागचलनाना मचाक्षुषत्यप्रसङ्गेन तन्मतस्यानितुच्छत्वाद अथैवं प्रत्यक्षे महत्त्व हेतुता न स्यात्, परम णुरूपादावुद्भूतत्वस्य सङ्कीर्णजातिमङ्गीकुवैतमनभ्युपगमसम्भवेन परमाण्वादिप्रत्यक्षापत्तेरयोगात् । न चावयविन भूतरूपादौ अवयवोद्भूतरूपादिहेतुता, अन्यथोद्भूतरूपाद्युत्पत्तिनियमासम्भवात् स्थूलद्रव्येषूभूतरूपाद्युत्पत्तये तदारम्भकपरमाणावुद्भूत रूपाभ्युपगम आवश्यक इति वाच्यम् । उद्भूतरूपवद्वन्द्य । यारम्भकैरेवाणुभिरनुद्भूतरूपवद्भर्जन कपालस्थवन्द्याद्यारम्भादवयवोद्भूतरूपस्यावयविनि तदुत्पादनियामकत्वासम्भवादन्यस्यैव तन्नियामकताया आवश्यकत्वात् तत्र तत्र विभिन्नपरमाणुकल्पन गौरवात् । अस्तु वा प्रत्यक्षत्व प्रयोजकादन्य एव तद्व्यापकः परमाणुरूपसाधारणोद्भस्मत्प्रयोजक इति चेत्, परमाणुयणु कानभ्युपगन्तृणामिव तदुपगमेपि महत्त्वकारणता नाभ्युपगन्तव्यैव । वस्तुतो जातिसङ्करस्यादोषत्वे रूपनिष्ठोद्भव महत्त्वनिष्ठोद्भवो वा चाक्षुपत्वप्रयो
प्रत्यक्षत्व रूप
उत्कटव्यवहार इत्यनेन स्वीकृताभिरुत्कर्षजातिभि
कता कल्प्यते इत्यत्र विनिगमनाविरहान्महत्त्वस्यापि तत्कारणता दुईवि । जातिसङ्करस्य दोषत्वेपि एकत्वोव एवं प्रत्यक्षत्वप्रयोजकः, महत्वे उत्कर्षापकर्षवत् एकत्वे अवान्तरजन्यन्तं सत्त्वेन सङ्करानवकाशादिति केचित् । चिन्तामणिकृता जातिसङ्करभयेन उद्भूतत्वमुपेक्ष्य नीलत्वादिव्याप्या भिन्नभिन्ना अनुभूतत्वजातयः स्वीकृताः, तदवच्छिन्नभेदकूटरूपद्रव एव प्रत्यक्षताप्रयोजक इत्युपगतम् तन्मतं निराकरोति । अनुद्भूतत्वमिति । मानाभावादिति । एकस्योद्भवस्य प्रत्यक्षताप्रयोजकत्वसम्भवे तावतैवोपपतेरिति भावः । उद्भूतत्वाभावस्यानुद्भूतत्वभ्यवहारप्रयोजकत्वे शब्दसुखादावपि तद्व्यवहारप्रसङ्गात्तद्व्यावृत्तमनुद्भूतव्यवहारनियामकमाह । शब्दसुखादीति । अप्रत्यक्षत्वनिमित्तक इति I उद्भवस्य त्वादिति भावः । अत एव जातिसङ्करस्यादोषत्वादेव । मन्दम् अपकृष्टम् । अपेक्ष्य, अवधित्वेन विषयीकृत्य । अस्य अनुगत इत्यस्य च सम्बन्धः । अनुगत इत्यनेन सङ्करपरीहाराय नानात्वेन रुत्कटव्यवहारानुपपत्तिदर्शिता । विभिन्नजातीयध्वति । मधुररसास्वादमधुरशब्दश्रवणादिरूपविमित्रजातीयहेतुसमुत्थेष्वित्यादिः । एतावता तत्तज्जातीयकारणप्रयोज्योत्कट। नुत्कटसुखसाधारणजातिभिः सहोत्कटत्वस्य सङ्करो दर्शितः । ननूत्कटत्वरूपजातीनामननुगमेपि शब्दगतकत्वादित्र्याप्यनानातारत्वादीनामिव सजातीयसाक्षात्कारप्रतिबन्धकतावच्छेदकसुखवृत्तिजातित्वेन तासामनुगमसम्भवादनुगतत्र्यवहारोपपत्तिरित्यत आह । अननुभूतसुख इति । मानाभावेनेति । सुखसत्वइयं तत्साचात्काराभ्युपगमादिति शेषः । सजातीयेति । सुखनिष्टोत्कटत्वस्य सुखसाक्षात्कारतिबन्धकतावच्छेदकत्वासम्भवादित्यर्थः । यथा तारशब्दे गृह्यमाणे मन्दशब्दो न ते तथा उत्कटसुखे गृद्यमाणे मन्दसुखं न गृद्यत इति म, उभयसत्त्वे समूहालम्बनसाक्षात्कार एवेत्युत्कटसुखस्य मन्दसुखसाक्षात्काराप्रतिबन्धकत्वादिति भावः । एवञ्चेदं सुखमस्मादुत्कटमितिव्यवहारानुरोधात्यञ्चम्यर्थः सावधिकत्वं जानावपि स्वीक्रियत एव अयमस्मात्तार इत्यादी तु सजातीयविषयक साक्षात्कारेत्यायनुगमकरूपमविष्टविषमित्वान्वयि प्रतियोगित्वमेव पञ्चम्यर्थ इति तारत्वादिजातीनां न सावधिकत्वमिति ध्येयम् । वत्थञ्चेति । जातिसङ्करस्यादोषत्वेनेत्यर्थः । एकैक एवेति । जातिसङ्करस्य दोषत्वे एकहस्तादिपरिमाणगतजातिविशेषैह्रस्वत्वदीर्घत्वादिभिः सङ्करेण देवयानुपपत्तेरिति भावः । गदाधरः ।
यू
अपि तु

Page #116

आरमतस्वविवेकः
प्रकारान्तराभावात । व्यक्तिभेदेन सङ्ग्रहप्रतिक्षेपावपि न विरुद्धाविति (१) चेत्, विलीनमिदानीं तदतज्जातीयताविरोधेन, परिदृश्यमानकतिपय ( २ ) व्यक्तिप्रतिक्षेपेपि
.२.००
दीधितिः । हु: ( ३ ) | व्यक्तिभेदे (नेति । व्यक्तिविशेषवृत्तित्वावच्छिन्न (४)सङ्ग्राहकत्वव्यक्तिविशेषवृत्तित्वावच्छिन्नमतिक्षेपकत्वे (५) इत्यर्थः । तदतज्जातीयेति (३) । तज्जातितत्प्रतिक्षेपकजातिमच्चे । मिथोव्यभिचारिजात्योः समावेशे बाधकम्, परिदृश्यमानेति (७) ।
दीधितिटिप्पणी ।
स्यात् तदैव तत्साक्षात्कारप्रतिबन्धकत्वेनेदं स्यादित्यर्थः । एकस्यैव सामान्यस्य सङ्ग्राहकत्वं प्रतिक्षेपकत्वं च कथं व्यक्तिभेव इत्यतोवच्छेदकभेदपरतया उपपादयन्नाह । व्यक्तिविशेषेति । यथाश्रुते अतज्जातीयपदेन तज्जातीयभेदस्यैव लाभात् स चासङ्गतः, साङ्कचैंपि तयस्तजातीयभेदाभावादत आह । तदतदिति । यद्वा तज्जातितद्भिन्नजातिमत्त्वं न विरुद्धम्, एकस्यैव तद्धटस्य घटत्व पृथिवीत्वोभयजातिमश्वादत आह । तदतदिति । विलीनमित्यादिमूलेन सामान्यत
"
(१) सङ्ग्रह प्रतिक्षेपावविरुद्धाविति पाठः । (२) दृश्यमान - पाठ: ।
(३) यद्यपि सङ्कीर्णजातिस्वीकारे शिंशपात्यादिलिङ्गकवृक्षत्वाद्यनुमाने विपक्षबाधकविरहेण व्यभिचारशङ्कानिवृत्त्यसम्भवाद्धान्तपुरुषीयतदनुमान विलोपप्रसङ्गस्य तथा च गतं स्वभावहेतुनेस्यादिना मूले वक्ष्यमाणस्य दुर्वास्तव, तथापि अप्रामाणिकत्र्यभिचारिज।तिकल्पने गौरवज्ञानस्यैव तत्कल्पना परिपन्थिनो जागरूकतया तादृशस्थले सङ्कीर्णजातिनिरासः सुकरः, यादृशस्थले तु तादृशातेः प्रामाणिकत्वं तत्र सतोपि गौरवज्ञानस्य प्रामाणिकपदार्थगोचरत्वेना किञ्चित्करतया सङ्कीर्णजातिः स्वीकरणीयेति तात्पर्यम् । अत एव न पुनः प्रमाणे सत्यपि परासामित्यादि स्वयमन्युक्तम् । मिथः समाविष्टजात्योः सामान्यत एव मिथोऽव्यभिचारनियमो नाभ्युपेयते, विशेषतस्तु वृक्षत्व शिशपात्वादीनां तादृशनियमः स्वीक्रियत एव, उद्भूतत्वरूपत्वादिजातीनां तु न, व्याभवारिजातिकल्पनापरिपन्थिनो गौरवज्ञानस्य प्रामाणिक तदन्यपदार्थगोचरत्वाभ्यामेव वाबुनियमसाधकबाधकत्वादिति निगर्वः । ( ४ ) वच्छिन्नं - पा० २ पु० ।
(६) तदतज्जातीति -पुण० पु० पा० ।
धर्मिभेदः कथं व्यापकत्वविरोधित्वोपपादक इन्यतः स्वरूपेण सङ्ग्राहक न्यायनिरूपकस्यापि विशेषयविशेषावच्छिन्नस्य तन्निरूपकन्यमविरुद्ध मित्यर्थ
(५) प्रतिक्षेपकत्वेन - पाठः ।
(७) अध्यापकस्याविरोधिनश्च धर्मस्य

Page #117

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलता व्यटीकाद्वयविभूषितः । १०१ मिथः कचित् तुरमविहग ( १ ) योरपि सम्भेदसम्भवात् ।
दीधितिटिप्पणी |
उभयत्र दोषदानेपि विशिष्य तद्दानाय परिदृश्यमानेति मूलम् ॥
कल्पलता ।
नोभयमपी ( २ ) ति । न विरोधो न वा व्याप्यव्यापकभाव इत्यर्थः । व्यक्तिभेदेनेति । कस्याश्चितौ क्षेत्रपतितायां शालित्वकुर्वद्रूपत्वयोः समावेशेपि क्वचिदसमावेशः स्यादित्यर्थः । विलीनमिति । परस्परात्यन्ताभाव समानाधिकरणयोरपि जात्योः सामानाधिकरण्ये जातिप्रतिनियमो न स्थाद्वित्यर्थः । एतदेवाह । परिदृश्येति ॥
यश्व यस्य जातिविशेषः (३), स चेत् तं व्यदीधितिः । समाविष्टजात्योर्मिथोव्यभिचारे बाधकम् ( ४ ), यश्चे
दीधितिटिप्पणी ।
विशेषपदेनैकदेशवृतिरुच्यते, न तु व्याप्यं, शालित्वस्य कुद्रपत्वव्याप्यत्वास्वीकारात्, अत एकदेशवृत्तित्वं वाच्यं तच तत्क तिपयवृत्तित्वम्, न च घटत्वं द्रव्यत्वकतिपयवृत्तिरतो यत्पदस्य
कता व्यक्ति देनेत्यादेः स्पष्टयति । व्यतीति । एवं सति तुरगत्वविहगत्वादीनामविशेषितानामेव सर्वमतसिद्धविरोध विलीयेत, तेषां सामानाधिकरण्येपि उक्तदिशा सङ्ग्रहप्रतिक्षेपोपपत्तेरित्याह । विलीनमिति । तदतज्जातीयतापदेन तज्जातितदन्यजात्योर्विवक्षणे तयोरविरोधादसङ्गतिरतस्तत्पदं व्याचष्टे । तदतदिति । जातिसङ्कररूपबाधकस्योक्त नियमानां मध्ये द्वितीयनियमोपपादकतया परिदृश्यमानेत्यादिमूलं प्रथमनियमोपपादकतया च यश्चेत्यादिमूलं व्याचष्टे, मिथ इत्यादि । - गदाधरः । ( १ ) तुरङ्गमविहङ्गम - पुन० पु० पा० । (२) नोभयमि- पुण० पु० पा० । (३) अयं पाठटिप्पणीकृन्मतः । यस्य विशेषः - पुण० पु० पा० । ( ४ ) व्यभिचारे च बाधकम् - पाठः । व्यभिचारे - पा० २ पु० ।

Page #118

१०२
आत्मतत्वविवेकः भिचरेत, व्यभिचरेदपि शिंशपा पादपम्, अविशेषात, तथा च गतं स्वभावहेतुना । विपर्यये बाधकं विशेष इति चेन्न, तस्येहापि सत्वात(१), तदभावे स्वभाव
दीधितिः। त्यादि(२) । यस्य यज्जातीयस्य । विशेषः एकदेशवृत्तिः । तम् तज्जातीयम् , तां जातिमिति यावत् । शिशपा शिंशपात्वम् । स्वभावहेतुना तादात्म्यहेतुना । विपर्यय इति । वृक्षस्वभावा वृक्षसामग्रयन्तर्गतसामग्रीका च शिंशपा यदि वृक्षमतिपतेत् तत्सामग्रीमतिपत्य(३) वा जायेत, तदा आत्मा(४)नमेवातिपतेत स्वसामग्रीमेवातिपत्य(५) जायतेति बाधकम् । तस्येति । अङ्करकुद्रूपस्वभावस्तत्सामग्यन्तर्गतसामग्रीकश्च शालिरकुरकुर्वदूपं च शालिस्वभावं तत्सामग्न्यन्तर्गतसामग्रीकं च यदि
दीधितिटिप्पणी। जात्याश्रयपरत्वं, अत आह । यजातीयेति । यद्वा तं व्यभिचरेदि. त्यस्य तां जातिमित्यवश्यं व्याख्येयम् , तथा च यस्येत्यस्य व्यक्तिप. रत्वे तां जातिमिति तत्पदेन जातिपरामर्शो विरुधत इत्यत आह । यज्जातीयस्येति । विशेषपदेन व्याप्य उच्यते, तश्च न लगति, जाते. व्यक्तिव्याप्यत्वाभावादत आह । विशेष इति । एवञ्च जाति. पदस्य परनिपातो बोद्धव्यः , तथा च जातिविशेषः विशेषजा. तिरित्यर्थः, अन्यथानन्वयात् । न च पादपपदं कथं भावपरं न कृतमिति वाच्यम् । तमिति मूलस्य तज्जातीयमिति व्याख्यानेन व्यापकदिशि भावपरस्वासमतेः। तां जातिमिति तु पर्यवसितार्थ. मात्रकथनम्, न तु शब्दार्थकथनम् । स्वभावहेतुना तादात्म्यसम्ब. न्धेन हेतुना, गतमित्यर्थः । शालिवदङ्करकुर्वदूप(६)मपि पक्षीकृत्या. पि तत् पार्यत इति दर्शयति । अङ्कुरकुर्वद्रूपं चति । शिशपावृत.
(१) सम्भवात्-पाठः । समानत्वात्---पाठः। (२) यश्चेति -पाठः । (३) मतीत्य-पा० २ पु०। (१) सदा स्वात्मा-पुण० पु० पा० । (५) मेव वातिपत्य -पुण पु० पा०। (६) कुपवत्त्व इत्यादर्शपुस्तके पाठः ।
-
-

Page #119

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः। १०३ खानुपपत्तेः । उपपत्तौ वा किं बाधकानुसरणव्यसनेनेति(१)।
दीधितिः। तदतिपतेत् तत्सामग्रीमतिपत्य वा जायेत, स्वात्मानमेवाति. पतेत् स्वसामग्रीमेव चाति(२)पत्य जायतेत्येवं रूपस्य वि. पर्यये बाधकस्येत्यर्थः। तदभाव विपर्यये बाधकामावे ॥
दीधितिटिप्पणी। योर्न परस्परपक्षत्वं सम्भवतीत्येकमात्रपक्षत्वमेव दर्शितम् । परस्पर व्यभिचारिणोरेघ वयस्य पक्षत्वसम्भवात् । अत्र च तत्सामग्न्यन्तर्गतत्वं तत्सामग्रीसमानाधिकरणाभावप्रतियोगित्वे सति तत्समाना. धिकरणत्वरूपं बोध्यम । साध्यमाह । यदीति । तत्पदेन(४) उभयप. क्षीयसाध्यस्यैव परामर्शः, सत्त्वपर्यन्तस्याभावबोधनं निरर्थकमत आह । तदभाव इति ॥
कल्पलता। यश्चेति । शालित्वव्याप्यं कुर्वपत्वं यदि यवेपि स्यात् , तदा शिंशपात्वमपिवृक्षत्वं व्यभिचरेदित्यर्थः । किश्चात इत्यत आह । तथा चेति । विपर्यय इति । यदि शिंशपा वृक्षं व्यभिचरेत् तदात्मानमपि(५) व्यभिचरेदितिविपक्षबाधकवलेन स्वभावहेतुः प्रवर्ततामित्यर्थः। तस्येहापीति । कुर्वद्रूपत्व(६)स्थापि शालि. त्वस्वभावत्वाद्विपक्ष(७)बाधकस्यास्य सत्त्वादित्यर्थः(८)। तदभाव विपक्षबाधकाभावे । उपपत्तौ वेति । वि.
(१) नुसरणेनेति-पाठः। (२) चामि-पुण० पु० पा० । ( ३ ) जायेत, एवं-पाठः । (1) तस्येहापि सत्त्वात्, तदभाव इत्यादिमूलस्थेन द्वितीयतत्पदेनेत्यर्थः । (५) तदात्मानमेव–पाठः। (६) कुर्वदूप-काल. मु. पु० पा०। (0) शालिस्वभावत्वविपक्ष-पुण० पु० पा० ।। (८) बाधकस्य तुल्यत्वादित्यर्थः-पाठः । बाधकसत्त्वादित्यर्थ:---पुण० पु. पा० ।

Page #120

१०४
आत्मतस्वधिवेकः
कल्पलता ।
पक्षबाधकाभावेपि स्वभावस्वो (१) १पत्तौ किं तदुप
न्यासेनेत्यर्थः ॥
विशेषस्य विशेषं प्रति प्रयोजक ( २ ) वाच्च । तथाहि (३), कार्यगतमङ्कुरत्वं प्रति बीजत्वस्याप्रयोजकत्वेऽबीजादपि तदु (४) त्पत्तिप्रसङ्गः ।
दीधितिः । अप्रयोजकत्वे अङ्कुरत्वावच्छिन्नकार्यताप्रतियोगिककारणतावच्छेदकत्वे । अबीजादपीति । न च वैयधिकरण्यम्, इष्टापत्निश्च, बाजभिन्न (५) धरण्यादेस्तदुत्पादादिति वाच्यम् । अङ्कुरत्वं यदि जातित्वे जन्यतावच्छेदकत्वे वा सति बीजमात्रवृत्तिधर्मावि च्छिन्नकारणताप्रतियोगिककार्यतावच्छेदकं न स्यात्, बीजाजन्यवृत्ति ( ६ ) स्यात् बीजासमवहित सामग्रीजन्यवृत्तिर्वा (७) स्यादि - त्यत्र तात्पर्यात् । अङ्कुरत्वं यदि बीजमात्रवृत्तिधर्मावच्छिन्नकारणताप्रतियोगिक कार्यतावच्छेदकं न स्यात्, अङ्कुरमात्रवृत्तिजा तिर्न स्वादित्यत्र तात्पर्यमित्यन्ये ॥
दीधितिटिप्पणी ।
परमते जात्यनंङ्गीकारात् अतयावृत्तेरेव जन्यतावच्छेदकस्वाङ्गीकारादाह । जन्यतेति । अजन्यवृत्तितयापि साध्यपर्यवसानेबीजादपीत्यादेर्न सिद्धिरत आह । बीजासमवहितेति । अबीजादपीत्यादेरपदार्थव्याख्यानमेव अन्येतु ( ८ ) मतेऽस्वरसः ॥
(१) स्वभावो -- पुण० पु० पा० । (२) प्रति हेतु - पाठः ।
(३) तथा च - पाठः । ( ४ ) Sबीजादु - पाठः ।
(५) बीजान्य-पाठः
(६) बीजजन्यान्यवृत्ति - कलि० मु० पु० पा० ।
(७) जन्यवृत्ति वा - पा० २ पु० ।
( ८ ) अत्र तुकारश्चिन्त्यः, दीधितावभावात् अन्येषामिति पाठः समीचीनः ।
·

Page #121

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलतास्पटीकास्यविभूषितः । १०५
कल्पलता। तथाहीति । अकुरत्वावच्छिन्ने कार्य बीजस्थाव. च्छिन्नमेव कारणम् , शाल्यारत्वावच्छिन्न (तु) शा. लिपीजत्वमित्यर्थः॥
बीजस्य विशेषः कथमबीजे भविष्यतीति चेत, तर्हि शालेविशेषः कथमशालौ स्यादित्यशाले(१)रकुरानुत्पत्तिप्रसङ्गः।
दीधितिः । बीजत्वेनाजनकत्वेपि बीजमात्रवृत्तिना कुर्व(२)दूपत्वेन जनकत्वादापादकासिद्धिमाशते । बीजस्येति । बीजस्य वि. शेषः बीजै(३)कदेशत्तिजाति:(४)। शाल्येकदेशः शालि. स्वव्यभिचारवबीजैकदेशवत्तेरपि जाते (५)जन्वव्यभिचारिस्व(६)सम्भवामाहुरकुर्वदूपत्वस्य बीजमात्रवृत्तित्वमित्याशयेना. ह। तहीति । अशाले शालिभिनवीजात् ॥
दीधितिटिप्पणी। एवं बीजे तथास्वेपि कथं शाली तथा स्यादिति यथाश्रुतदोषाद न्यथा व्यायामाह । शाल्येकदेशेति ।।
कल्पलता। अशाले. यवादितः॥ (१) अशाली भविष्यतीत्यशाले-पाठः । अशालौ स्यादिति शाल-कलि० मु० पु० पा० । भशाली भवेदित्यशाले-पा०२ पु०। (२) वृमिनाकुरकुर्व-पुण. पु० पा० ।
(1) बीजस्यै-पुण० पु० पा०। (५) वृत्ति:-पा० २ पु० । (५) पनेरपि बी--पुण. पु०पा०। (१) म्यभिचार-पुण. पु० पा०।

Page #122

मात्मतत्वविवेकः
____ अशालिवदबीजेप्यसौ भवतु विशेष:(१), तथापि बीजत्वैकार्थसमवेत एवासावङ्कुरं प्रति प्रयोजक इति चेन्न, शालित्व(२)व्यभिचार(३) शालिवैकार्थसमवायवद्वाजत्वव्यभिचारे बीजत्वैकार्थसमवायेनापि नियन्तुमशक्यत्वात, अविशेषात् ।
दीधितिः। यत्र कुर्वद्रूपत्वे वस्तुगसा(४) बीजत्वैकार्थसमवायस्तत्प्रयो. जकं किं वा तद्विशिष्टम् , आद्य आह । शालित्वेत्यादि । शालित्वैकार्थसमवायवदिति । तृतीयासमर्थाद्वतिः, शालिवै. कार्यसमवायेनेवे(५)यर्थः । द्वितीये तु प्रत्यक्षसिद्धत्वालाघवा. विशिष्टस्य प्रयोजकत्वे विशेषणस्यापि तथात्वेनावश्यकत्वाद्विशेपणविशेष्पभाव(६) विनिगमकाभावाच्च शुद्धं बीजत्वमेव प्रयोजकमस्तु ।
दीधितिटिप्पणी। यत्रेति । बीजत्वैकार्थसमवाय इत्युपलक्षणमित्यर्थः । नियन्तु. मिति मूलम् , नथा चाबीजादपीत्यादिदोषः स्यादित्यर्थः । लाघवा. दिति शुद्धमित्यन्वयि ॥
कल्पलता। कुर्वद्रूपत्वं यथा शालित्वं व्यभिचरति; तथा बीजत्वमाप व्यभिचरतु(७), न चातिप्रसङ्गः, बोजत्वै. कार्थसमवेतस्यैवाङ्कुरकुर्वदूपत्वस्याङ्कुरजनक(तावच्छे. (१) जेष्यसौ विशेषो भवतुः पाठः । जे भवत्वा विशेषः-पुण० पु० पा० । (२) शालित्वस्य-पुण० पु० पा०। (३) व्यभिचारो-पाठः ।
५) वस्तुगत्या-नास्ति क्वचित् । (५) समवायेने-कनि० मु० पु० पा० (६) प्रयोजकत्वे विशेषणविशेष्यभावे-पा० २ पु० । (.) व्यभिचरस्-गपुर पु० पा० ॥

Page #123

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । १०७
कल्पलता। दकत्वमित्याह । अशालि(१)वदिति । यथाऽशालेरकु. रस्तथाऽबीजादपि भवन् केन वारणीयः । अत्र यदि बीजत्वं विशेषणं, तदा तस्य प्रयोजकत्वमेव स्यात्, उपलक्षणं चेत , तदा (तु) न तन्त्र(२)मुपलक्ष्यतावच्छे. दकरूपाभावा(३)दित्याह । शालित्वति ॥
तस्माद्यो यथाभूतो यथाभनमात्मनोन्वयव्यतिरेकावनुकारयति, तस्य तथाभूतस्यैव तथाभूने सामर्थ्यम्। तद्विशेषास्तु(४) कार्यविशेष प्रयोजगन्ति शाल्यादिवदिति युक्तमुत्पश्यामः ।
दीधितिः। करणाकरणे(५) तु सहकारिमाकल्यवैकल्याभ्यामेवोपने, अन्यथा (सहकारि)समवहितवीजत्वेनापि जनकत्वस्य सुब. चत्वादित्याशयवानुपसंहरति । तस्मादिति ।
कल्पलता।
बोजत्वेन(६) कारणता अकरत्वेन च(७) कार्यते. त्यवश्यमभ्युपगन्तव्यभित्युपसंहरति । तस्मादिति । बीजे सत्यकुरस्तभावे तु नाकुर इति बीजमङ्कुरत्वावच्छिन्नमेव कार्य प्रत्यन्वयव्यतिरेकावनुकारयति दृष्टवादित्यर्थः ॥ (१) ह । स्वशालि-पुण० पु० पा०। (२) तदा न तत्तत्र-पाठः । (३) वच्छेदकैकरूपाभावा-पाठः । वच्छेदकेकस्याभावा-कलि० मु० पु० पा० । (१) तद्विशेषा:-पाठः । (५) कारणांकारणे - कलि० मु० पु. पा० । (१) बीजवेनैव-पुण. पु. पा०। (.) अकुरत्वेनैव-पुण० पु० पा० ।

Page #124

१०८
. मात्मतत्वविवेका
कस्य पुनः प्रमाणस्यायं व्यापारकलाप इति चेत, तदुत्पत्तिनिश्चयहेतोः प्रत्यक्षानुपलम्भात्मकस्येति(१) ब्रूमः । अथ न्यायेन विना न ते परितोषः, शृणु तमपि तदा(२)। यदङ्कुरं(३) प्रत्यप्रयोजकं न तबीजजातीयं, यथा शिलाशकलम् , अङ्कुरं प्रत्यप्रयोजकं च कुशूलनिहितं(४) बीजमभ्युपेतं परैरिति
दीधितिः। तदुत्पत्तिः, तस्मादुत्पत्तिः कार्यकारणभावः । प्रत्यक्षम् कारणान्वये कार्यस्य प्रसक्षम् , अनुपलम्भः(५) कारणव्यतिरेके कार्यव्यतिरेकस्योपलम्भः, तथा चान्वयव्यतिरेकग्रह(६). सध्रीचीनस्य प्रत्यक्षस्येत्यर्थः । पररीत्यैव परं प्रति सतर्क(७). न्यायप्रयोगमाह । यदरमित्यादि । परैः सौगतैः ।
दीधितिटिप्पणी। मूले, व्यापारकलापः कारणत्वादिनिर्णयरूपः । तदुत्पचिपन कार्यकारणभाव उच्यते, तस्य च योगार्थमाह । तदुत्पत्तीति । त. स्मात् कारणात् । एवं प्रत्यक्षानुपलम्भपदस्यापि योगार्थमाह । प्रत्यक्षमिति । अन्वयव्यतिरेकाहस्य प्रमाणत्वं नास्तीत्यतः प्रत्यक्ष. परपरणेनाह । तथा चेति । प्रत्यक्षरूपप्रमाणमेवास्तीति भावः। स्व. मतीयभ्यायो यदि, तदा कथं धवयवप्रयोगोऽत आह । पररीत्येति । सतति । विपर्यये किं बाधकमित्यादिना तस्याप्यभिधानादिति भावः । पररीत्यानुमाने परपदेन नैय्यायिकबोधनादाह । परैरिति ।
(१) नुपलम्भस्येति-पाठः। (२) तदा-नास्ति कचित् । (.) यपथा यदकुरं-पाठः । ।.) कुशूलस्थं-पुण. पु० पा० । (५) अनुपलम्भश्च-कलि० मु० पु० पा०।। (१) म्यातरकोनि-पाठः। (.) मतर्क-पुण पु० पा० ।

Page #125

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलताव्यटीकाद्वयविभूषितः । १०९
व्यापकानुपलब्धिः प्रसङ्गहेतुः ।
दीधितिः 1:1
व्यापकस्य बीजत्वव्यापक (१) स्याङ्कुरप्रयोजकत्वस्य अनुपलब्धिः अनुपलब्धिविषयोऽभावः । प्रसङ्गहेतुः प्रसङ्गस्य प्रसअको वा हेतुः।। दीधितिटिप्पणी ।
व्यापकं चात्र विपर्ययानुमाने बोध्यम् । ज्ञानाभावस्य हेतुत्वाकरणादाह । अनुपलब्धीति । षष्ठीतत्पुरुष लक्षणापतेः कर्मधारयमाह । प्रसजको वेति ॥
कल्पलता ।
परः पृच्छति । कस्येति । प्रमाणं विना हस्तसमाचरणमात्रं सर्व (२) मिदमिति भावः । अपमिति । बीजत्वमेवाङ्कुरं प्रति स्वरूपयोग्यतावच्छेदकं, न स्वकुरे (३) कुर्वद्रूपत्वमिति प्रतिपादनार्थे यः पूर्वोको व्यापारकलाप इत्यर्थः । उसरम्, तदुत्पत्तीति । (तत उत्पत्तिस्तदुत्पत्तिः ) कार्यकारणभाव: (४), स च प्रत्य क्षानुपलम्भाभ्यामन्वयव्यतिरेकाभ्यामवगम्यते (५), तथा च बीजे सत्यङ्करस्तं विना नाकुर इति प्रत्यक्षादेवान्वयव्यतिरेक (६) ग्रह सहकारिणोनुमानाद्वा ह्यत इति का तत्र कथन्तेत्यर्थः । ननु तथापि कथायां न्याय उपदर्शनीयो भवतीत्यत आह । अथेति । सौगतमतानुसारेणैव न्यायमुपदर्शयति । यदिति । बीजजातीयं नाङ्कुरं प्रति प्रयोजकमिति स्वपाभ्युपगम्यते, तदा त्वदभ्युपगमानुसारेण कुशूलस्थस्य बी.
गृ.
(१) बीजत्व - कलि० मु० पु० पा० ।
(२) मात्र पुण० पु० पा० । (३) त्वङ्कुर - पुण० पु० पा० । ( ४ ) कारणभावात् पाठः ।
(५) रेकाभ्यामेव गम्यते - कलि० मु० पु० पा० । (1):1-913:1

Page #126

आत्मतत्त्वविवेकः
-
कल्पलता। जस्थ(१) बीजजातीयत्वं न स्यादित्यर्थः । यदि कुशूलस्थं बीजमकरं प्रति प्रयोजकं न स्या(द्वीजं न स्था)दित्यस्मद्दिशा तर्कोक्तिः। ननु कुशूलस्थस्याङ्कुराप्रयोजकत्वमापादकमेवासिहमित्यत आह । अभ्युपे. तमिति । पराभ्युपगममात्रेणैव(२) तर्कप्रवृत्त पादका. सिद्धि(३)स्तत्र दोष इत्यर्थः । परैः सौगतैः । प्रसङ्गा. स्मको(४) हेतुः प्रसङ्गहेतुः । व्यापकानुपलब्धिरिति । बीजत्वस्य व्यापकमङ्करप्रयोजकत्वं, त्वया च तथा नाभ्युपगम्यते इति त्वदिशा तदनुपलब्धिरित्यर्थः । __विपर्यये(पि) किं बाधकमिति चेत, अङ्कुरस्य जातिप्रतिनियमाकस्मिकत्वप्रसङ्ग इत्युक्तम् । बीजत्वं तस्य प्रत्यक्षसिद्धमशक्यापह्नवमिति चेत, अस्तु तर्हि विपर्ययः, यबीजं तदङ्कुरं प्रति प्रयोजक(५), यथा (ऽन्त्य)सामग्रीमध्यमध्यासीनं बीजम्,बीजं चेदं विवा.. दास्पदमिति(६) स्वभावहेतुः ।
दीधितिः । आकस्मिकत्वम् निर्निमित्त(क)त्वम् । स्वभावहेतुः अनुमापको हेतुः । तादात्म्यहेतुरियन्ये ।।
दीधितिटिप्पणी। अनुमापकः पक्षधर्म ताशालीत्यर्थः । तादात्म्यहेतुः तादात्म्यस. म्बन्धेन हेतुः ॥ (१) बीजस्य-नास्ति क्वचित् । (२) भ्युपगममाश्रित्यैव-पुण० पु. पा० । (३) प्रवृत्ते!त्पादकासिद्धि-पुग० पु. पा० । ( ४ ) प्रसङ्गात्मा-पुण० पु० पा० । (५) प्रति जनक-पाठः। (६) विवादपदं-पुण० पु० पा० ।

Page #127

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । १११
कल्पलता।
विपर्यय इति । अङ्कुराप्रयोजकमपि बीजं स्यादित्यत्र किं बाधकमित्यर्थः । तमूलव्याप्तौ विपक्षबा. धक(?)माह । अङ्कुरस्योति । पीजत्वेन चेदङ्करप्रयो. जकता न स्यात् तदा कदाचिदबीजादप्यङ्कुरः स्यात(२), तच्चानिष्टमित्यर्थः । ननु तर्कमात्रमतन्त्रमित्यत आह । अस्तु तहति । बीजत्वमेव स्वभावहेतुः, तच्च(३) कुशूलस्थ(४) स्वरूपासिद्धं मा(५) स्यादिति प्रथमत एव परमङ्गीकारयति । बीजत्वं तस्येति(६)। कु. शूलस्थं बीजमङ्कुरप्रयोजक, बीजत्वात् , क्षेत्रपतितबी. जवदित्यर्थः ।। • अङ्कुरस्य (हि) जातिप्रतिनियमो न तावन्निनिमित्तः(७), सार्वत्रिकत्वप्रसङ्गात् । नाप्यन्यनिमि
दीधितिः। उक्त निनिमित्त(क)त्वेऽनिष्टमाह । सार्वत्रिकत्वेति(८) । सार्वत्रिकत्वम् कार्यमात्रावृत्तित्वम् , तथा चाकुरत्वं यदि किश्चिद्रूपावच्छिन्नकारणताप्रतियोगिककार्यतावच्छेदकं न स्यात् कार्यमात्रवृत्तिनातिनं स्पादित्यर्थः । नाप्यन्येति(९) ।
दीधितिटिप्पणी। उक्त इति ' सत्त्वादेस्तथात्वेपि न सर्ववृत्तित्वरूपं, अत आह । कार्यमात्रेति । वैय्यधिकरण्यादाह । तथा चेति। इतरबाधसत्त्वेन ना
(१) विपक्षे बाधक-कलि० मु० पु० पा० । (२) बीजत्वस्याव्यापकमङ् कुरप्रयोजकत्वं यदि स्यात् तदाऽबीजादप्य कुरः स्यात्-कलि. मु० पु० पा०। (३) तस्य च-पुण० पु० पा०। (१) कुशलस्थ-पुण० पु० पा० ।
(५) स्वरूपासिद्धिर्न-पुण० पु० पा० । स्वरूपासिद्धं--पाठः । (६) आर्थक्रमानुरोधेन पाठक्रममनादृत्यदं प्रतीकधारणम् । (.) मिनिमित्तकः-पाठः । (८) सार्वत्रिकति-पा०१ पु०। (९) नाप्यन्यति-नास्ति कचित् । ।

Page #128

613
११२
आत्मतत्त्वविवेकः
त: ( १ ), तथाभूतस्य तस्याभावात् । सेयं निमित्तवत्ता विपक्षान्निवर्तमाना ( २ ) स्वव्याप्यमादाय बीजप्रयोजकतायामेव विश्राम्यतीति प्रतिबन्धसिद्धि: ।
दीधितिः । तथा च सनिमित्तकत्वसाधकं कार्यमात्रवृत्तिजातित्वं क्लृप्तशालित्वा दिबाधाक्लृप्त (३) कल्पनागौरव प्रतिसन्धानसहितं बीजत्वस्य नि. मित्तत्वं साधयतीति (४) सेयं निमित्तवत्ता विपक्षात् निर्निमित्तात् स्वव्याप्यम् कार्यमात्रवृत्तिजातित्वमादाय व्यावर्तमाना (५) अ कुरत्वे सिद्धयन्ती (६) परिशेषाद् बीजप्रयोजकतायामेव बिश्राम्यति, अङ्कुरत्वस्य बीजप्रयोज्यत्वे सिध्यति बीजस्या (प्य) - रप्रयोजकत्वं सिध्यतीत्यर्थः । बीजं प्रयोजकं यस्येति बहुव्रीहिरित्यन्ये । बीजप्रयोज्यतायामिति पाठस्तु सुगम एव ( ७ ) ॥ दीधितिटिप्पणी |
पीति नमो भाषमाह । तथा चेति । क्लुप्त (शालित्वादि) बाधेर्ति । प्राचीनमते सामान्यतोदृष्ट एव उतरबाधसहकारेण विशेषबोधको भवेदिति । साधयतीति । साधयति इति कृत्वा सेयं निमित्तवता विश्राम्यतीति सम्बन्धः, तथा च पूर्वे तथा चेत्यादिना विश्रामहेतुकथनम् । ननु इतरबाधसखेन अङ्कुररूपनिमित्तवन्तासिद्धिरङ्कुरप्रयोज्यश्वसिद्धिरेध, न तु प्रयोजकताया अत आह । अङ्करत्वस्येति ॥
कल्पलता ।
उक्तमाकस्मिकत्वप्रसङ्गं प्रपञ्चयति । अङ्कुरस्य होति । (निर्निमित्तत्वम् नियतजातीयकारणाप्रयो
( १ ) म्यनिमित्तकः-पाठः ।
( २ ) विपक्षाद्व्यावर्तमाना- कलि० मु० पु० पा० ।
(३) शालित्वादिबाधात् क्यप्त-कलि० मु० पु० पा० ।
( ४ ) साधयति - पुण० पु० पा० ।
(६) सिद्धयन्तीति-कलि० मु० पु० पा० ।
•
(५) मादाय निवर्तमाना-पाठः । (●) सुगमः - पाठः ।

Page #129

टिप्पणीसमलतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । ११३
कल्पलता।
ज्यत्वम् । ) सार्वत्रिकत्वम् अङ्कुरातिरिक्तवृत्तित्वम् । अङ्कुरत्वं यदि बीजवावच्छिन्न कारणताप्रतियोग ककार्यतावच्छेदकं न स्यादङ्कुरमात्रवृत्तिजातिर्न स्थाद द्रव्यत्वादिवदित्यर्थः । ननु कुर्वदूपत्वादिनिमित्त. कमेव तत् स्यादित्यत आह । नापीत । तथाभूतस्येति । अङ्कुरमात्रनियामकस्येत्यर्थः । अभावादिति । तस्याप्रामाणिकत्वादित्यर्थः । विपक्षा. दिति । निनिमित्तादित्यर्थः । यहा बीजाप्रयोज्या. दित्यर्थः(१)। स्वव्यायधीजप्रयोज्यत:(व्याप्यं कार्य: मात्रवृत्तिजातित्व)मादाय बीजप्रयोज्यतायामकरस्प(२) विश्राम्यति । प्रयोजकतायामिति पाठे बहु. बीहिः । प्रतिषन्धेति । यद्यबीजं तत्सर्वमकुरप्रयोजकमितिव्याप्तिसिद्धिरित्यर्थः ॥
दीधितिः। . पद्यपि चैतावतापि(३) बीजत्वस्य प्रयोजकत्वं न सि. दयति(४), क्षितित्वादेरपि तथात्वसम्भवात, तथाप्यकुर्वाण. साधारणरूपस्य प्रयोजकत्वसिद्धथैव(५) सिद्धमीहितम् , व्युदस्ते च बाधके अन्वयव्यतिरेकयोस्तुल्यतया(६) बीजत्वस्यापि प्रयो. जकत्वं न दुर्लभमिति हृदयम् । प्रागुक्त अबीजादडरोत्पत्ति
दीधितिटिप्पणी। तथापीति । क्षितित्वस्यापि जनकतावच्छेदकत्वेन तस्याफलो. पहितपि वृत्ते क्षणिकत्वक्षतिरित्यर्थः। एतन्थेन बीजत्वप्रयोजक. स्वलाभेन व्याख्यान्तरकारिणां मतमाह । प्रागुक्त इति । तथा चास्य (१) बीजाप्रयोजनादित्यर्थः-पाठः। (२) प्रयोज्यताया-पुण० पु० पा० । (३) चैतावता-पा०२ पु०। () नायाति -पाटः । (५) रूपस्य सिद्धथैव---पाठः। (५) स्तुस्यत्वत्-... (ठः ।

Page #130

आत्मतत्वविवेकः अथवा कृतमकुरग्रहेण(१), बीजस्वभावत्वं क्वचित् कार्ये प्रयोजकं न वा । न चेत्, न तत्स्वभावं बीजम्, तेन रूपेण क्वचिदप्यनुपयोगात् । एवं च प्रत्यक्षसिद्ध बीजस्वभावत्वं नास्ति, सर्वप्रमाणागोचरस्तु विशेषोऽस्तीति विशुद्धा बुद्धिः। क्वचिदप्युपयोगे त्वेकस्य(२) तेन रूपेण सर्वेषाम विशेषः, ताप्यात, तथा च कथं
दीधितिः । प्रसो तात्पर्यमियन्ये । इत्यनुशयेनैव वा, अथवेत्यादि(३)। परेषां जातिमात्रस्य जनकतावच्छेदकत्वनैयसमभिपेसाह । बी. जस्वभावत्वमित्यादि(४)। बीजत्वं किश्चित्कार्यजनकतावच्छेदक न वेति फलितार्थः । नेति पक्षे दूषणमाह । न तदिति । तत्रे. टापत्तावाह । एवं चेत्यादि(५) । विशेषः कुर्वद्रूपत्वम् । प्रयोजफमिति पक्षं दूषयति, क्वचिदित्यादिना(६) । क्वचित् अङ्क रादौ कार्ये एकस्य कुर्वदूपस्य बीजस्य तेन बीजत्वेन रूपेण उपयोगे जनकत्वे सर्वेषाम् अकरायकुर्वद्रूपाणामपि बीजानाम्
दीधितिटिप्पणी। प्रन्थस्य बीजत्वं यदि न प्रयोजक तदाऽबीजादपि अङ्करोत्पत्तिप्रस.
इत्यर्थे तात्पर्यमित्यर्थः, तथा च बीजत्वं प्रयोजकं स्यात् । अन्यदप्याह । इत्यनुशयेनति । अनुशयात्(७) रुचिविरहातू । अजनकताव. ग्छेदकस्यापि जातेरङ्गीकारात् स्वमते न लगतीत्यत आह । परे। पामिति । स्वभाववभागस्य वैय्यात् निकृष्टमाह। बीजत्वमि
(१) किमकुरप्रहेण-पाठः । ( २ ) क्वचिदुपयोगेप्यकस्य-कलि० मु० पु० पा०।(३) अथवेति-पाठः। (४) बीजस्वभावत्वमिति–पाठः। (५ ) एवं चेति--पाठः। (६ ) क्वचिदिति-पाठः। (.) अनुशयादिति दीधितिपाठमनुमृत्य व्याख्यातम् । अनुशयेनेति वाच्यम् ।

Page #131

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । ११५ किञ्चिदेव बीजं स्वकार्ये कुर्यात, नापराणि । न च वस्तुमा तत्कार्यम्, अबीजात तदनुत्पत्तिप्रसङ्गात् । नापि बीजमात्रम्, अङ्कुरकारिणोपि तदुत्पत्तिप्रसङ्गात् ।
दीधितिः ।
अ विशेषः (१) अङ्कुरादिकारणत्वेन न विशेषः (२), ताद्रूप्यात् अङ्कुरादिजनकतावच्छेदक बीजत्व ( ३ ) शालित्वात् । स्वकार्यम् अङ्करादि (४) । अपराणि अकुराद्य कुर्वदूपाणि बीजानि कथं न कुर्युर्यदि समर्थस्यापि सहकारिविरहाना करणम् । अथ वस्तुमात्रं बीजत्वावच्छिन्न कार्यम्, अस्माकं वस्तुमात्रस्यैव क्षणिकत्वेन कार्यत्वात् न च वस्त्वकारि किञ्चिदपि वीजमित्याशङ्कय (५) मिराकुरुते ( ६ ), न चेत्यादिना (७) । अत्रीजात् बीजशून्यकार • णकलापात् तस्य वस्तुनः अनुत्पत्तेः प्रसङ्गात् ( ८ ) । नापि बीजमात्रमिति (९) । परेषां पूर्वपूर्वबीजक्षणेनोत्तरोत्तर वीजक्षणजननात् (१०) । तदुत्पत्तीति । बीजोत्पत्तीत्यर्थः । प्राथमिकवी
,
दीधितिटिप्पणी | ति । शेषं पूरयति । कथं न कुर्युरित्यादि । ननु वस्तुमात्रं कथं कार्यम्, अत आह । अस्माकमिति । यथाश्रुते अन्यतमत्वस्य कार्यताघ
( १ ) अङ्कुराकुर्वद्रूपाणाम् अविशेषः - पा० २ पु० । बीजत्वेन सर्वेषामविशेषे न विवादः, कुर्वद्रूपत्वेनाविशेषो निराकृत इत्यतः पूरयति । अङ्कुरादिकारणत्वेनेति । तृतीयार्थोऽभेदः कुर्वपाद्विशेषो वैलक्षण्यम् अङ्कुराय कारणत्वम्, तदभावे तृतीयार्थमिदान्वयो बोध्यः । -- गदाधरः ।
(२) अविशेष पदेऽभावप्राधान्ये नञ्तत्पुरुषासम्भवः, अव्ययीभावापगमेऽविशेषमित्येवं स्यात्, अतो वादिनाम विवाद इत्यत्रेव अकारो नञ्समानार्थक इति सूचयितुं नञ्पदेन अशब्दार्थ कन व्याचष्टे । नेति । -- गदाधरः ।
( ४ ) अङ्कुरादिः - - पाठः । ( ६ ) निराकरोति पाठः ।
( ३ ) बीजत्वादि - पाठः । (५) मित्याशङ्का- --पाठः । ( ७ ) न चेति पाठः ।
( ८ ) तत्पदस्यानुत्पत्तिपदेनैव षष्ठीसमासो न तु प्रसङ्गान्तेनेति स्पष्टयितुमनुत्प तिप्रसङ्गादित्यसमासेन निम्वनम् |-- गदाधरः । अनुत्पत्तिप्रसङ्गात् पु० पु० पा० ।
(१०) बजिजननातू - पाठः ।
(९) बीजमात्रवृत्ति --
--913: 1

Page #132

११६
आत्मतस्वविवेकः
।
नाप्यङ्कुराद्यन्यतममात्रम्, प्रागपि तदुत्पत्तिप्रसङ्गात् । यदा यदुत्पन्नं सत् यत्कार्यानुकूल सहकारिमध्यमधिशेते तदा तदेव कार्य प्रति तस्य प्रयोजकत्वमिति चेत्, तत् किमवान्तरजातिभेदमुपादाय, बीजस्त्रभावेनैव वा । आधे स एव जातिभेदस्तत्र प्रयोजक: ( १ ), किमायांत बीजत्वस्य । द्वितीये तु समानशीलानामपि सहकारिवैदीधितिः । जानुत्पाद (२) बीज सन्तानानुपरममसङ्गोपि द्रष्टव्य : (३) । अड्डराधन्यतममात्रम् कदाचिदङ्कुरः कदाचिद्वीजं कदाचिच्चानुभव इत्यर्थः । प्रागपीति । प्रागङ्कुरस्य पश्चाच्च बीजस्योत्पत्तिप्रसङ्गादित्यर्थः, बीजवेनाङ्कुरादि ( ४ ) जननसामर्थ्यादिति भावः । अवान्तरजातिभेदम् तत्तत्कार्य कुर्वत्वम् । अथाङ्कुरायन्यतमत्वेन कार्यता, अङ्कुरादयस्तु व्यक्तिस्थानीया इति (५) मतम्,
दीधितिटिप्पणी |
छेदकपरत्वे प्रागपीत्याद्यसङ्गतिः, कारणसत्वे कार्यतावच्छेकावछिन यत्किञ्चिदुत्पादस्यैवोपगमात् यावदापादकाभावादत आह । कदाचिदिति । एतत् यद्यपीत्याद्युक्तम् ? वस्तुतस्तु मूलमित्थमपि योजयितुं पार्यते, अन्यतमत्वस्यावच्छेदकत्वेपि विशेषसामग्भ्यन्तरः मुच्यते न वा अन्त्ये प्रागपीति । आद्ये यदेत्यादि । तथा च प्रत्येकमेव जन्यतावच्छेदकं श्रयमिति भावः । प्राक् कुशूलस्थतादशायाम्, अङ्कुरस्योत्पादप्रसङ्ग इत्यर्थः । अपिशब्दस्वरसादाह । पश्चादिति । पश्चात् अङ्कुरोत्पत्तिदशायाम्, बीजस्योत्पत्तिप्रसङ्गादित्यर्थः । अ• म्यतमत्वस्य कार्यतावच्छेदकत्वमभिप्रेत्य स्वातन्त्र्येण फक्किकामवतारयति । अथेति । व्यक्तिस्थानीया इति । यथा दण्डसत्त्वे तद्भव्य
1
( १ ) जातिभेद प्रयोजकः - पाठः । (३) प्रसङ्गपि बोध्यः -- पाठः । (५) इति तु पा० २ पु० ।
,
(२) बीजानुत्पादे -
( ४ ) बजित्वेनाङ्कुर - पाठ: ।
-913:1

Page #133

टिप्पणीसमलङ्कनदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः ।११७ कल्यादकरणमित्यायातम् , तत्तत्सहकारिसाहित्ये(१) सति तत्तत्कार्य प्रति प्रयोजकस्य(२) बीजस्वभावस्य(३) सर्वसाधारणत्वादिति(४)।
दीधितिः। नैतदपि, प्राथमिकबीजानुत्पत्तिप्रसङ्गात्, अङ्कुरत्वावच्छिन्नं प्रत्यपि प्रयोजक(त्व)स्य वक्तव्यत्वात् , अन्यतमत्वेन जन्यत्वे मानाभावाच्चेति ।।
दीधितिटिप्पणी। क्तिरापादयितुं न शक्यते, तद्वदित्यर्थः। अङ्करत्वावच्छिन्नं प्रत्यपी. ति। तथा च त्वन्मते कार्यमात्रवृत्तेः किञ्चिभिरूपितकार्यतावच्छेद. कत्वनियमरक्षार्थ इतराभावाद्वीजत्वमेव जनकतापच्छेदकं वक्तव्य. मिति भावः ॥
कल्पलता। कृतमङ्कुरेति(५) । अकुरत्वावच्छिन्नं कार्य प्रति बीजानां पीजत्वेनैव कारणतेति किं विशिष्य व्यवस्थापनग्रहेण, प्रकारान्तरेणापि परि(६)शेषादिना तथैव पर्यवस्थतीत्यर्थः(७)। बीजत्वेन कचित् कार्य बीजं यदि प्रयोजक न(८) भवेत् तदा तेन रूपेण तद. सत् स्थादिति(९), तच(१०) कार्य परिशेषादकुररूपमेव सेत्स्यतीति प्रघट्टकार्थः । बीजस्वभावत्वमि.
(१) सहकारिसाकल्ये-पाठः। (२) तत्सत्कार्यप्रयोजकस्य--पाठः । (३ ) स्वाभाव्यस्य-पाठः । (४) साधारण्यात-पाठः ।। (५) किमकुरेति-पुण. पु. पा०। (६) प्रकारान्तरेणापि वि-पुण० पु० पा०। (.) पर्यवस्थनीति-पुण. पु. पा०। (८) यदि न प्रयोजकं-पाठः। (९) स्यादित्यर्थ:-पुण' पु. पा०। (१०) तत्-पाठः । तस्य-पुण० पु० पा० ।

Page #134

११८
आत्मतत्वविवेकः
कल्पलता ।
ति (१) । बीजत्वं किञ्चित्कार्य प्रति कारणतावच्छेदकं न वेति विकल्पार्थः । न तत्स्वभावमिति । तर्हि बीजत्वं जातिरेव न स्यादित्यर्थः । ननु बीजत्वं मास्तु, अङ्कुरकुर्वदूपत्वमेव तथा स्वादित्यत आह । एवं चेति । कचिदिति । बीजत्वेन रूपेण बीजानां किञ्चित्कार्य प्रति जनकत्वाभ्युपगमे सर्वाण्येव (२) बीजानि तथा स्युः, बीजत्वा (३) विशेषादित्यर्थः । वस्तुमात्रमिति । कार्यमात्रमित्यर्थः । यद्वा सर्व वस्तु क्षणिकमेवेति तदभिप्रायेणोक्तं वस्तुमात्रमिति । एवं सति बीजासमवधाने घटपटाद्यपि न स्यादित्याह । अबीजादिति । ननु बीजाद्वीजमेव कार्यमस्तु, सभागसन्तानस्यैव मंधा क्षणिक (४)त्ववादिनाभ्युपगमादित्यत श्राह । नापीति । तर्हि घरमादपि बीजाद्वीजमेवोत्पद्येत, नाङ्कुरः (५), अङ्कुरस्याप्युत्पादे वा समानदेशताविरोधः, बीजसन्तानानुपरमः, प्राथमिकबीजानुत्पत्तिश्चेति भावः । ननु बीजमङ्कुरो बीजानुभवश्च कार्याणि बीजत्वा - वच्छिन्नकारणाज्जायन्तामित्यत आह । नापीति । कार्यमिति शेषः । तर्क्युत्पन्नमात्रादपि बीजादेतानि का र्याणि स्युरित्याह । प्रागपीति । सहकारिसमवधानादिति शेष: ( ६ ) । सहकारिसमवधानं शङ्कते । यदेति । अवान्तरेति । अङ्कुरकुर्वद्रवत्वादीत्यर्थः । आय इति ।
(३) बीजत्व - पुण० पु० पा०
( १ ) प्रघट्टकार्थः । स्वभावत्वमिति - पाठः । ( २ ) सर्वाण्यपि - पुण० पु० पा० । । ( ४ ) समान - कलि मु० पु० पा० । ( ६ ) सहकारिसमावेशादित्यर्थः - पुण० पु० पा० ।
(५) न त्वङ्कुरः - पाठः ।

Page #135

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलता व्यटीकाद्वयविभूषितः । ११९
कल्पलता ।
बीजत्वेन बीजानि क्वचित् कार्ये प्रयोजकानीति (१) प्रस्तुते जात्यन्तरमतन्त्रमनुपलम्भबाधितं चेति भावः । द्वितीय इति । एवं सत्यङ्कुरमपि प्रति बीजस्वनैव कारणत्वमायातमिति सिद्धं नः समीहितमित्यर्थः । अङ्कुरं प्रति बीजं बीजत्वेनैव (२) निमित्तकारण (३)मित्यभिप्रायेणापि प्रकृत सिद्धौ यद्यपि बीजस्येत्यादिशङ्का कैश्चित्कृताना देगा (४) । समानशीलानामिति । बीजत्वेनैव (५) कारणानामित्यर्थः ॥
1
अत्रापि प्रयोगः । यद्येन रूपेणार्थक्रियासु नोपयुज्यते न तत् तद्रूपम्, यथा बीजं कुञ्जरत्वेन किञ्चिदप्यकुर्वन्न कुञ्जरस्वरूपम्, तथा च शाल्यादयः सामग्रीप्रविष्टा बीजत्वेनार्थक्रियासु नोपयुज्यन्त इति व्या
दीधितिः । येन रूपेणेति । रूपमिह परेषां जातिमात्रम् । सामग्रीति ।
(१) कार्य प्रयोजकानीति - पुण० पु० पा० । (२) बीजत्वेनैव बीजं - पु० पु० पा० । (३) निमित्त - पुण० पु० पा० । ( ४ ) भगीरथ ठक्कुरकृताङ्कानादेयेत्यर्थः । अत्रैवं भगीरथठक्कुरेणाशङ्कय समाहितम् - 'यद्यपि बीजस्यान्त्या वयवित्वांना ङ्कुरजनकत्वम्, तदवयवानां च न बीजत्वम्, घटत्ववत्तस्यान्यवयवावयव्यवृत्तित्वात् तथापि बीजपदं लक्षणया तदवयवपरम्' इति । इयमाशय नोपपद्यते, बीजस्यैव परमतॆकुकुरकारणत्योपगमा सन्मतानुसारेणैवोक्तमन्थसङ्गतेः स्वमतेपि बीजस्याकुरनिमित्तकारणत्वाभ्युपगमेनैवोपपत्तेरुपादानत्वव्यवस्थापनस्यानावश्यकत्वादिति शङ्करमिश्राणामाशयः । दीधितिकृन्मते तु बीजत्वेनाङ्कुरं प्रति कारणत्वाभिधानं परमतानुसारेणैव स्वमते तु पीलुपाकरीत्यभ्युपगमे बीजारम्भकपणुकपर्यन्तविनाश एवं परमाणावङ्कुररूपादिसजातीयरूपाद्युत्पत्त्या तादृशपरमाणुभ्यो द्व्यणुकादिक्रमेणाङ्कुरोत्पत्त्या बीजारम्भकस्थूलावयवानामकुरा।जनकत्वात् परमाणुषु च द्रव्यत्वव्याप्यव्याप्यजात्यनभ्युपगमात् रूपविशेषादिमद्रव्यसामान्यादेव कुङ्करोत्पादाभ्युपगमस्यावश्यकतया बीजावयवत्वेन हेतुत्वमप्रामाणिक मेवेति बोध्यम् । स्पष्टं चिद ४३ पृष्ठे ११ पौ । (५) बीजत्वेन च - कलि० मु० पु० पा० ।
"

Page #136

१२०
आत्मतत्वविवेकः
पकानुपलब्धिः प्रसङ्गहेतुः, तद्रूपताया अर्थक्रियां प्रति योग्यतया व्याप्तत्वात् , अन्यथातिप्रसङ्गात् ।
दीधितिः। यत्किश्चित्कार्यसामग्रीप्रविष्टाः, कुशलस्थादय इति यावत् । नोपयुज्यन्ते, परमते । अतिप्रसङ्गात् बीजादेरपि कुञ्जरत्वादिप्रसङ्गात् ।।
दीधितिटिप्पणी । ननु कारणतानवच्छेदकातद्यावृत्ती व्यभिचार इत्यत आह । रूप. मिहति । कुशूलस्थादय इति । न च कथं सङ्कोचः कृतः, तेन कुर्वः दूपशालरपि बीजत्वेनोपयोगास्वीकारादिति वाच्यम् । विपर्ययानु. माने मुले कुशूलस्थादय इति लिखनात् तस्यैव पक्षत्वं कृतम, अ. त्रापि तथा कृतं, प्रसङ्गविपर्ययोरेकपक्षकत्वनियमात् । नोपयुज्यन्त इत्यनन्तरं पूरणमाह । परमत इति ॥
कल्पलता। यद्येनेति । यज्जात्यवच्छेदेन यस्य किश्चित्कार्य प्रति न कारणता तत् तजातीय (च) न भवति, यथा घोज न कुञ्जरत्वप(१)दितार्थः । त्वया च क्षेत्रपतितानामपि शाल्यादीनां बीजत्वेनाकरं प्रति कारणता, 'नाभ्युपगम्यत इति ते बीजजातीया न भवेयुः । यद्यपि गुणानां गुणत्वेन न किश्चित् प्रति कारणता न च ते न गुणजातीयाः, तथापि परमताभिप्रायेणायं प्रयोगः । व्यापकेति । तजात्यवच्छेदेनार्थक्रियाकारि• त्वं(२) तजातीयत्वव्यापकम् , तस्यानुपलब्धिः तद्विप. रीतोपलब्धिस्त्वदभ्युपगमेनेत्यर्थः । प्रसङ्गमूलभूना व्याप्तिमाह । तद्रूपताया इति । अन्यथेति। अन्यथा बीजमपि कुञ्जरजातीयं स्यादित्यर्थः ॥ (१) यथा न बीजं कुञ्जरत्वजातिम-कलि० मु० पु० पा० । ( २ ) व्यापकेति । जात्यवच्छेदेनार्थकियाकारित्वं-पुण० पु. पा० ।

Page #137

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलतास्यटीकाद्वयविभूषितः । १२१
तद्रूपत्वमेतस्य ( १ ) प्रत्यक्षसिद्धत्वाद ( २ ) शक्यापह्रत्रमिति चेत्, अस्तु तर्हि विपर्ययः, यद्यद्रूपं तत् तेन रूपेणार्थ ( ३ ) क्रियासुपयुज्यते, यथा स्वभावेन सामग्रीनित्रेशिनो भात्राः, बीजजातीया चैते ( ४ ) कुशूलस्थादय इति स्वभावहेतुः, तद्रूपत्वमात्रानुबन्धित्वाद्येोग्यतायाः, ततश्चास्ति किञ्चित् कार्य यत्र बीजत्वेन बीजमुपयुज्यत इति ।
दीधितिः ।
स्वभावेनेति । स्त्रीयो भावो धर्मो (५) जातिभेदः, परेषां कुर्वद्रूपत्वम्, अस्माकं तु बीजस्वादिकम, सामान्यतश्च दृष्टान्तता ॥
कल्पलता ।
ननु कुशलस्थस्यापि बीजजातीयत्वमनुभवसिद्धत्वादशकपापह्नवमित्याह । तद्रूपत्वमिति । कुशूलस्थं बीजं बीजत्वेनैवार्थक्रियाप्रयोजकम्, बीजत्थात्, तनैवं यथा कुञ्जर इति व्यतिरेकी । स्वयापि कुर्ब-द्रूपत्वजातेरकुरप्रयोजकतायामेवं प्रयोक्तव्यमित्याह । यथा खभावेनेति । कुर्वत्र पस्वनेत्यर्थः । तथाहि सामग्रीमध्यगतं बीजमकुरकुर्वद्रूपत्वजातीयम् अङ्कुर प्रयोजकत्वात्, यन्नैवं तन्नैवं यथा शिलाश कलमिति भावः । स्वानुमाने (६) उपनयावयवमाह । बीजजातीयाश्चैत इति (१) । आदिपदात् कृषीवलनीयमान बीज
(१) तद्रत्वमस्य -- पाठः । (२) सिद्धम-पाठः । (४) बीजरूपाश्चैते
(५) स्वीया भावाः धर्माः
(६) भावः । अनुमाने – कलि० मु० पु० पा० । (७) बीजजातीयं चैतदिति - पुण० पु० पा० ।
የ
1 : 2lb!
( ३ ) तेनार्थ - पाठः 1
पाठः ।

Page #138

मात्मतत्वविवेका
सन्हः । यहा याद्रूपमिति सामान्यव्याप्तावेव, तन्मते कुर्वदूपत्वं(१) दृष्टान्तोन्वयेनैव । 'उपदर्शितव्याप्ती बीजमाह । तद्रूपत्वेति ॥ .
बीजानुभव एवासाधारणं कार्यम्, यत्र बीजत्वं प्रयोजकम् , तच्च सर्वस्मादेव बीजाद्भवतीति किमनुपपन्नमिति चेन्न । यौगिकतदनुभवस्य तदन्तरेणाप्युपपत्तेः । लौकिक इति चेत्, सत्यमेतत(२), न विदमवश्यं सर्वस्माद्बीजाद्भवति, इन्द्रियादिप्रत्यासत्तेरसदातनत्वात, असार्वत्रिकत्वाच्च, ततश्च योग्यमपि सहकार्यसन्निधानान्न(३) करोतीत्यर्थसिद्धम् ।
दीधितिः । अनुभवः साक्षात्कारः । इन्द्रियेति। प्रत्यासत्तेरित्यस्मन्मते ॥ परमते तथोत्पादविशेषस्य ।।
दीधितिटिप्पणी । परमते प्रत्यासतेन हेतुत्वं, तात्कालिककुर्वदूपेन्द्रियमात्रादेव प्रत्यक्षसम्भवात् , अत आह । प्रत्यासहेरिति । तथोत्पादेति । कु. पतयोत्पादेत्यर्थः ॥
कल्पलता।
तदेवं सामान्यतः सिद्धौ बीजत्वेनाङ्करं प्रति प्रयोजकत्धसाधनाय परिशेषमुपक्रममाणः शङ्कते । बीजानुभव एवेति । अनुभवः निर्विकल्पकम् । यो (१) कुर्वपत्व- कलि. मु० पु. पा० । (२) इति चेत्र । सत्यमेतत्-कलि० मु० पु० पा० (३) सविधेर्न-पुण० पु० पा०। ।

Page #139

टिप्पणीलमलङ्कृतदीधिति-कल्पलता क्याडीकाद्वयविभूषितः । १२३
कल्पलता ।
गिनिर्विकल्पकं न विषयजन्यमित्याह । यौगिकेति । लौकिकं तु निर्विकल्पकं न सर्वकार्यमिति (१) शङ्कोत्तराभ्यामाह (२) । लौकिक इति । ननु यद्वीजमिन्द्रि प्रत्यासन्नं तन्निर्विकल्पकं जनयत्येवेत्यत आह । ततश्चेति । तावतापि स्थैर्यसिद्धिरिति भावः ॥
1
कार्यान्तरमेवातीन्द्रियं सर्वबीजाव्यभिचारि भविष्यतीति चेत्, तन्न तावदुपादेयम्, अमूर्तस्य मूर्तानुपादेयत्वात्, परिदृश्यमानमूर्तघटिततया ( ३ ) मुर्तान्तरस्य तद्देशस्यानुपपत्तेः । नापि सहकार्य, मिथः सहकारिणा
दीधितिः ।
उपादेयमप्यमूर्ती मूर्त वा । आधे, अमूर्तस्येति । एतच परमतेन तेषां रूपाद्यतिरिक्तस्य द्रव्यस्याभावाद्रूपादेरेव मूर्तत्वाद । अन्ये (४), परिदृश्येति । परिदृश्यमानम् परेषामुत्तरोतरबीजम् । सहकार्यम् उपादानसाहित्येन यत् क्रियते । मिथ दीधितिटिप्पणी ।
यथाश्रुतस्य लहकार्यपदस्य सहकारिविधया नोत्पद्यते इत्यर्थः कतया पूर्वेण सहाभेदः, उपादेयमपीतरकरणेन सहकारिभूतेनात्मनोत्पाद्यत अत आह । सहकार्यमिति । तथा चात्मभिन्नं यत्र यदुपादानं तत्साहित्येन बीजेन क्रियत इत्यर्थः । मिथ इति मूलम्, यदभावप्रयुक्तः कार्याभावः स एष सहकारी, तथा व सहकारिणामुपादानानां व्यभिचारोनुपपन्नः, सहकारिलक्षणासङ्गतेः । ननु
( १ ) व सर्ववीजकार्यमिति पाठः । (२) शङ्कोत्तराभ्यामिति - पुण० पु० पा० । (१) मूर्तमतिहततया - पाठः । (४) ते पाठः ।

Page #140

आत्मतत्वविवेका
मव्यभिचारानुपपत्तेः(१)।
दीधितिः। इति । तथा चोपादानसहकारिणोविरहेपि सहकार्युपादानसत्वे कार्यस्योत्पादे व्यभिचारात् तयोरकारणत्वम(२), अनुत्पादे च सिदं सपर्थस्यापि सहकारिविरहादकरणमिति । न च ध्वंस एव साधारणं कार्यमिति(३), कार्यातिरिक्तस्य तस्य तवाली. करवात, कार्यस्य च विवेचितत्वादिति भावः ॥
दीधितिटिप्पणी। परस्परं व्यभिचारे को दोषोऽत आह । तथा चेति । उपादानेति। यथासायमन्वयि, उपादानविरहे सहकारिसत्वे सहकारिविरहे चोपादानसखे इत्यर्थः । साधारणम् सर्वबीजसाधारणम | विषे. चितत्वादिति। अङ्करत्वेन बीजत्वेनेत्यादि प्रत्येक कार्यतयोते अन्यतमत्वादिना उक्तौ दत्तदोषत्वादित्यर्थः इति ॥
कल्पलता।
सर्वधीजाव्यभिचारि(४) सर्वषीजजन्यम् उपादेयम् समवेतम् । तन्मते दोषमाह । अमूर्तस्येति । द्रव्यस्येति स्वमते(५) विशेष्यम् । परिदृश्यमानो (मतों)हरः, तथा चाकरेण तस्य कार्यस्य समानदेशत्वं प्रसज्येतेस्पर्थः । ननु तदतीन्द्रियकार्य प्रति बीजवावच्छिन्नं निमित्तकारणमेव स्यादित्यत आह । नापीति । सहकार्यम् सहकारिसमधहितबीजनिमित्त. कमित्यर्थः । स्यादेवं यदि बीजेषु सकलेषु(६) सहकारिसमवधान(७)धौव्यं भवेत् , तथा च यदेव बीज (१) नुपपनिरिति-पुण० पु० पा०। (२) रकरणत्वम्-पाठः । (१) साधारणम्-पाठः। (१)न्याभचारी-कलि० मु. पु० पा०। (५) सम्यस्येति भासकं-पाठः। (६) पीजस्य-कलि. मुं० पु. १०। (0) समवधान-कालि. मु. पु०पा।

Page #141

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति - कल्पलतास्यटीकाइयविभूषितः । १२५
कल्पलता ।
तदसमवहितं तस्यैव तत् कार्य न भवेदित्याह । मिथ इति । अव्यभिचारानुपपत्तेः । (कार्याव्यभिचारानुपपत्तेः) । न हि सर्वेषां (१) सहकारिणामेकं किञ्चित् सार्वत्रिक (२) कार्यमिति नियमोस्तीत्यर्थः ॥
अपि चैवं सति प्रयोजकस्वभावो नान्वयव्यतिरेकगोचरः, तगोचरस्तु न प्रयोजकः, दृश्यं च ( ३ ) कार्यजातमदृश्येनैव स्वभावेन क्रियते, दृश्येन त्वदृश्यमेवेति सोऽयं यो ध्रुवाणीत्यस्य विषयः ।
दीधितिटिप्पणी ।
अथाक्लृप्त (४) कार्य तदुपादानवदुपादानाविनाभावो (५) पि सहकारिणः कल्पयिष्यते तत्राह । अपि चेति ।
'यो ध्रुवाणि परित्यज्य अध्रुवाणि निषेवते ( ६ ) | ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति अध्रुवं नष्टमेव हि ।।' इति ॥
दीधितिटिप्पणी |
विना धृत्वैव यो ध्रुवाणीति व्याचष्टे । य इति ॥
कल्पलता ।
अपि चैवमिति । यदि बीजत्वावच्छेदेनैवा (७)तीन्द्रियं कार्य, यदि च कुर्वद्रूपत्वमतीन्द्रियमङ्कुरकारणतावच्छेदकं न तु वीजस्वमित्यर्थः । कारणतावच्छेदर्कस्य बीजत्वस्य कार्यतावच्छेदकस्याङ्कुरत्वादेः (८)
(१) सर्वेषामेव - पुण० पु० पा० ।
(३) दृश्यं -पाठः । (५) विनाभावे - पाठः । (७) वच्छेदेना- पुण० पु० पा० । (८) कुरत्वस्य - पुण० पु० पा० ।
(२) सार्वदिकं - कलि० मु० पु० पा० ।
( ४ ) अथ क्यप्त पाठः ।
( ६ ) यि तु सेवते -
1:21b1

Page #142

कल्पलता।
प्रत्यक्षमित्वमेव ध्रुवत्वम् , तथा च योधुयाणि परित्यज्य अधुवाणि च सेवते(१)। भुवाणि तस्य नश्यन्ति अध्रुवं नष्टमेव च ।।' इति सर्वप्रकारका(२)ऽनुपपत्तिरित्यर्थः ॥
- अथवा व्यतिरेकेण प्रयोगः । विवादाध्यासितं बीजं सहकारिवैकल्यप्रयुक्ताङकुरादिकार्यवैकल्यं, तदु. त्पत्तिनिश्चयविषयीभूतबाजजातीयत्वात् , यत् पुनः सह
दीधितिः। विवादाध्यासितमिति स्वरूपकथनम्, स्थैर्यपक्षे फलोपहितस्यापि माक्कार्यवैफल्यात् । अङ्करादीत्यादिपदेन सामान्यव्याप्तिः सूचिता । एवं च हेतावपि बीजादीति बोध्यम् । विशेष व्याप्त्यादरे तु आदिपदमनुपादेयम् , हेतौ च तदुत्पत्तिरकुरनिरूपिता वक्तव्या । वैकल्पिकं च भूतान्तचीजपदयोरुपादानम् ।(३) तदुत्पचीति । यद्यपि परेषां सहकारिविरहितं
दीधितिटिप्पणी। सामान्य हेतौ वैयर्थ्यमाशङ्कयाह । सामान्येति । सामान्यमुखी. त्यर्थः । वैय्यादेतद्वयमाह । वैकल्पिक चेति । ननु भूतान्त. हेतुः कुशूलस्थे न सम्भवति, एकहेतुश्चत् व्यभिचारी. स्यांशकते । यद्यपीति । तथा चायमर्ष (४), तदुत्पत्तिनि
-
. )णि निषेवते- पुण० पु० पा० ।
(२) सर्वप्रकारा-पुण पु० पा० ।
(३) रुपादानम् । कार्यवैकल्यं कार्योपधायकत्वाभावः । क्षणिकत्वपो कारममावस्यैव कार्यकालावृतित्वेन यावन्सत्त्वमेव का भाववत्त्वात् , शिलादौ सहकारिभाकल्पेपि कार्यवैकल्यात् स्वरूपयोग्यत्वविरहप्रयुकमेतदिति भावः-पुण० पु० पा०॥ .
(") तथा चायसमर्थः-इत्यादर्शपुस्तके २ पु० च पाठः।

Page #143

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-करूपताबाटीकाद्वयविभूषितः । ११० कारिवैकल्यप्रयुक्ताङ्कुरादिकार्यवैकल्यं न भवति न तदेवम्भूतबीजजातीय, यथा शिलाशकलमिति ।
दीधितिः। न(१) तदुत्पत्तिनिश्चयविषयः, कारणतावच्छेदकरूपेण तत्सा. जात्यं चासिद, रूपान्तरेण त्वतिप्रसक्त(२), तथापि तदुत्पत्या तभिश्चायकाव(३)न्वयव्यतिरेकाचुपलक्षितौ । नियतान्नयव्यतिरोकितावच्छेदकरूपवावं तु फलितार्थः । यथेति ( शिलादौ सहकारिसाकल्पेपि कार्यवैकल्यात् स्वरूपयोग्यत्वविरहमयुक्त. मेव तदिति भावः)॥
दीधितिटिप्पणी।। श्रयविषयीभूतो यत इत्यर्थेन शङ्कयते, तैः कुशूलस्थे तदनगी. कारात् । अथ योऽन्वयव्यतिरेकविषयस्तजातीयवं वक्तव्यमिति चेत, कया जात्या साजात्यम् । न तावत्कारणतावच्छेदकेन, तैः कुशूलस्थे तदनङ्गीकारात्, जात्यन्तरेण घटादेरप्यस्तीति भावः । फालतार्थ इति । तै/जत्वस्यान्वयव्यतिरेकविषयतावच्छेदकत्वस्वी. कारात्(४)। ननु शिलादी कार्यवैकल्यमुभयसिद्धम्, तच्च कथं सहकारिवैकल्यप्रत्युक्तं न भवतीत्यत आह । सहकारिसाकल्येति ॥
कल्पलता। सोऽयं वादी प्रघट्टकार्थी(५) चा प्रथमप्रघट्टकार्थ. . मेव सिंहावलोकितन्यायेन व्यतिरेकमुखेन प्रयोगमा. रोप्य दर्शयति । अथवेति । पूर्वतन(६)प्रयोगापेच. येव विकल्पः । विवादाध्यासितांमति(७) क्षेत्रपति तबीजे(८) भागबाधवारणार्थम् , सामासामोभ्यां कुशूलस्थस्य विवादाध्यासितत्वात् । सहकारी. (१)विरहितं-पाठः। (२) त्वव्याभिचारि--पाठः । (३) तनिश्चयाभावा---पाठः । ( १ ) वच्छेदकत्वाङ्गीकारात्-पा. २ पु०। (५) प्रघट्टकार्थो-पुण• पु०.पा० । (६) पूर्व-पाठः । पूर्वतर-पुण. पु० पा०। (.) बीज-कलि० मु.पु.प्रा।
-

Page #144

१९८
..
भात्मतस्वविवेकः
कल्पलता।
-
ति । सहकारिवैकल्यप्रयुक्तमकुरादि(रूप)कार्यवैकल्यं यस्येति बहुव्रीहिः, प्रयुक्तं परिपालितं तदुत्तर(१)कालसम्बद्धी(२)कृतं कार्यवैकल्यं कार्यप्रागभावः, दण्डादीनामपि निमित्तकारणानां कथश्चित् कार्यप्रागशानिरूपणात् । साध्येऽङ्गुरपदप्रक्षेपात् साधने. ऽपि वीजजातीयत्वादित्युक्तम् । सामान्यव्याप्तौ तु नोभयत्रापि विशेषोपादानम् । तदुत्पत्तिनिश्चयः कार्यकारणभावनिश्चयः । पुनःपदं च स्फुटार्थम् ॥
न च किमुक्तसाध्यव्यावृत्तेरुक्तसाधनव्यावृत्तिरुदा. हनात् किं वा परम्परयापि तथाविध(३)प्रसवसामर्थ्य(४)विरहादिति(५) व्यतिरेकसन्देह इति वाच्यम् ।
दीधितिः। . उदाहतात् शिलाशकलात् । किं वेति । तथा चोक्तसाध्यासवेपि साक्षत्परम्परया वा अङ्कुरप्रसवसमर्थे बीजत्वसत्त्वं नविरुद्ध्येत(६) इति हेतोर्व्यतिरेकस्य(७) विपक्षव्याहत्तत्वस्य
दीधितिटिप्पणी । । तथा चेति । उक्तहत्वभावे उक्तसाध्याभावप्रयुक्तत्वं यदि स्या. सदा प्रयोजकसत्वे प्रयुक्तसत्त्वस्यावश्यकतया हेतुरव्यभिचारी स्यात् । यदि च न प्रयुक्तत्वं, तदा तत्सत्वे तदनावश्यकतया व्य. भिचारसन्देहः स्यादित्यर्थः । विपक्ष बाधकाभावात् । इति कृत्वा?॥ (१) उत्तर--पुण० पु० पा । (२) सम्बद्ध-पुण० पु० पा० । (३) तथाभूत-पाठः । तथाविधकार्य-पुण० पुः पा०.। (1) सामध्यस्य-पाठः । (५) तथा च साध्यध्यतिरेको न साधनव्यतिरेकप्रयोजक इति न साधनस्य साध्यव्याप्यत्वमिति भावः । विरहात्साधनव्यावृत्तिरित्यन्वयः।
(१) अकुरप्रसवसमर्थवीजत्वं विरुध्यते-पा० २ पु०। (.) इतौ व्यतिरेकस्य-पाठः ।

Page #145

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताल्पटीकाद्वयाविभूषितः। १२९ प्रागेव शङ्काबीजस्य निराकृतत्वादिति(१)।
दीधितिः। सन्देह इति । प्रागेव बीजवस्याङ्करपयोजकत्वव्यवस्थापननेति(२)॥
कल्पलता। उदाहनादिति । शिलाशकलादित्यर्थः । बीज परम्परयापि कुर्वद्रपं बीजं जनयति, न तु शिलाश. कलं. तथा च व्यतिरेकसन्देहः व्यतिरेकव्याप्तिसन्देह इत्यर्थः, अन्यथासिद्धेरिति भावः ॥
. स्यादेतत् । माभूत सामर्थ्यासामर्थ्यलक्षणाविरुद्धधर्मसंसर्गः(३), अस्तु बीजत्वमेव प्रयोजकं, भवतु
दीधितिः। स्यादेत , बीजत्वमतच्यावृत्तिरूपं व्यावृत्तित्वादेवासत्, न चासतः सता स्वलक्षणेन समं सम्बन्धः सम्भवति, न च कार. णेनासम्बद्धं कारणतावच्छेदकं नाम(४) । अथैवं कुर्वदूपत्वमपि तादृशं कथं कारणतावच्छेदकं, कुतश्चानुरोधात् कल्पनीयमधुरस्वादरप्पलीकत्वात् , तत्तयक्ति(५)विश्रान्ते च कार्यकारणभावे लोकयात्राविलोपप्रसङ्ग(६)श्चेति चेत्सत्यम् , स्वकारणसामाति
दीधितिटिप्पणी । "तादृशम् अतद्यावृत्तिरूपम्, तन्मते अनेकवृत्तिधर्ममात्रस्यैवात. द्यावृत्तित्वात्। ननु तत्सद्यक्तिसमवेतमेव कुर्वद्रूपत्वमत आहातत्तदिति । स्वकारणसामोति । बीजात्पन्नबीजेन हि कथं बीजमेव जयते न (१) निराकृतत्वात्-पाठः। (२) व्यवस्थापनेन भाति---कलि० मु० पु० पाई। (३ ) धर्माध्यासः-पाठः। (1) सम्बद्धकारणतावच्छेदकं वा-पाठः । (५) सनद्व्यक्ति-पाठः । तत्सत्कार्य-पुण० पु० पा० ।
(६) एकस्मिन् बीजे यत्किञ्चिदङ्कुरजनकत्वं गृहीत्वा पश्चादीजान्तरादपि चाकुरोत्पनिमवलोकयतो बीजत्वावच्छिन्नस्याङ्कुरत्वाधच्छिचजनकत्वग्रहो भवति, तादशग्रहाधीन। च बीजसामान्येष्कुरार्थिनः प्रवृत्तिर्भवतीति सर्वसिद्धम, तथाविधप्रवृत्तिरूपाया लोकयात्राया विलोपप्रसङ्ग इत्यर्थः ।
१७

Page #146

१३० आत्मतत्वविवेकः च(१) सहकारिसमवधाने सति(२) कर्तृस्वभावत्वं भा. वस्य, तथा च तदसन्निधानेऽकरणमप्युपपद्यताम् , तथापि तज्जातीयमात्र एवेयं व्यवस्था, न त्वेकस्यां व्यक्ती, करणाकरणलक्षण(३)विरुद्धधर्मसंसर्गस्य प्रत्यक्षसिद्धतया तत्र दुर्वारत्वादिति चेन,(४)विरोधस्वरूपानवधारणात(५)।
दीधितिः। शयासादितस्वभावविशेष एवोत्पद्यमानः क्षणिको भाव(६)स्त. तत्कार्य(७) कुर्वाणः कुर्वद्रूप इत्यभिधीयते, क्षणिकत्वं च भावानां करणाकरणत्व(८)लक्षणविरुद्धधर्माध्यासात् ,लौकिकस्तु व्यवहा. रोऽनादिविकल्पवासनावशात कल्पितरेवानुगतरूपैः कार्यकारण. भावस्यापि(९) कल्पनादिति चेन्मेवम् , तादृशविरुद्धधर्माध्यासस्य निरसनीयत्वात , अपाकरणीयत्वाच विधिरूपतया प्रतिभासमानेषु सामान्यादिषु बाधकानामिति । इयम् सहकारिणा लामे करणमलामे चाकरणमिति व्यवस्था ।
दीधितिटिप्पणी। घटादिरतः स्वकारणेति । स्वकारणेन बोजेन बीज एव जनितोऽनः स्वयमपि तथेत्यर्थः । क्षणिकत्वसिचैव तव सर्वाभिमतं स्यात(१०), तदेव तु नास्तीत्याह। मैवमिति। अाकरणीयत्वाञ्चेति परान्वयि । बा. धकानाम् अतद्यावृत्तित्वसाधकरूपाणाम् । इदमः पूर्वोक्तद्वयपराशेन द्विवचननपुंसकत्तापत्तिः, अतस्तदर्थमित्यन्तर्भावेणाह । इयमिति ॥
(१) भवतु वा-इति शङ्कर मिश्रसम्मतः पाठः । (२) समवधाने-पाठः। (३) करणाकरण-पाठः । (१) चेनैवम्-पुण० पु० पा० । (५) पानवबोधात्-पाटः । पापरिज्ञानात्-पुण० पु० पा० । (६) क्षणिकोऽभाव-कलि० मु० पु० पा०। (.) स्तत्कार्य-पाठः । (८)करणाकरण-पाठः । (९) कार्यकारणरूपस्यापि-पाठः । कार्यकारणभावस्य-पाठः। (१०) वासभिमसपहे-इत्यादर्शपुस्तके पाठः ।
-
-

Page #147

टिप्पणी समलङ्कतदीधिति-कल्पलताव्यटीकाद्वयविभूषितः । १३१
कल्पलता ।
वक्ष्यमाणप्रघट्ट कार्थादुक्तप्रघट्टकत्रयस्थार्थ विवेक्तुं तत्त्रयार्थानुवादपूर्वकं प्रकान्तरमवतारयति । स्या देतदिति । माभूदिति । कुशूलस्थस्यापि बीजत्वेन सामध्यस्यैव साधनादिति भावः । अस्त्विति । तथा च कुशलस्थस्यापि सामर्थ्यमेवेति भावः । कुर्वद्रूपत्वाकुर्वदूपत्वलक्षणविरुद्धधर्माध्यासोऽपि नात्रेति (वा) भावः । भवतु वेति । तथा च क्षेपकारित्वाक्षेपकारित्वलक्षणोsपि न विरुद्धधर्माध्यास इति भावः । क्रमोऽत्र न विवक्षितः, तथा च (१) पूर्वसाधितार्थानु (२) बादमात्रमेतदिति व्युत्क्रमाभिधानदोषो नात्र । कर्तृस्वभावत्वम् जनकस्वभावत्वम् । तथापी - ति । बीजस्वजात्यवच्छिन्नं किञ्चिजनयति, (किश्चिन्न जनयति) तत्र सहकारिलाभालाभौ तन्त्रमास्ताम् (३), न त्वेकैकव्यक्तिः कदाचिज्जनिका कदाचिदजनिकेति व्यवस्था सहकारिलाभालाभतन्त्रेत्यर्थः । यद्यपि पूर्वमपि व्यक्तिमेवादाय सामर्थ्यासामर्थ्यादिकं चिन्तितं क्षणभङ्गानुकूलत्वात् तथापि व्यक्तेरेकस्याः फलोपधानानुपधानलक्षणविरुद्धधर्माध्यासः प्रस्पक्ष (४) स्वाद्दुरपह्नव इ (५)त्यभिप्रायेण शङ्केश्यपौनरुक्त्यम् ॥
"
( १ ) विवक्षितः, किं तु - पुण० पु० पा० ।
(२) साधितार्थवि - पुण० पु० पा० ।
(३) तत्र च मास्ताम् पाठः । तन्त्रम् - कलि० मु० पु० पा० । (४) प्रत्यक्ष सिद्ध - पुण० पु० पा० ।
(५) दुरपन्हवते - पुण० पु० पा० ।

Page #148

१३२
आत्मतत्त्वविवेकः
स खलु धर्मयोः परस्पराभावरूपत्व वा स्यात्, नित्यत्वानित्यत्ववत्, धर्मिणि तदापादकत्वं वा, शीतोष्णत्ववत, तद्वत्ता वा दण्डित्वकुण्डलित्ववत (१) ।
दीधितिः ।
सः विरोधः । इह नित्यत्वानित्यत्वे ध्वंसाप्रतियोगित्वप्रतियोगित्रे | तस्य परस्परविरहस्यापादकत्वं तद्व्याप्यतया । तद्वत्ता परस्परभेदवत्ता, अभावत्वेन भेदस्याप्यभावपदस्मारितत्वेन तदा परामर्शसम्भवात् । तद्वत्ता परम्परं परस्परात्यन्ताभाववत्ता, दण्डि स्वेन कुण्डलित्वं कुण्डलित्वे न दण्डित्वमित्यन्ये ॥
दीधितिटिप्पणी ।
"
स इत्यनेनाव्यवहितोक्तस्वरूपशब्दपरामर्शे नपुंसकता स्यादतः स इति । ध्वंसाप्रतियोगित्व विशिष्टप्रागभावाप्रतियोगित्वरूपनित्यस्वस्य निवेशे एतदभावो ध्वंसप्रतियोगित्वं प्रागभावप्रतियोगित्वं च, तथा च धर्मयोशित द्विवचनमसङ्गतम् एवं परस्परविरहरूपत्वमित्यप्यसङ्गतम्, ध्वंसप्रतियोगित्वत्वाद्यवच्छिन्नाभावानात्मकत्वान्नित्यत्वस्येत्यत आह । इहेति । प्रागभावप्रतियोगित्वं तु न निवेशितम्, प्रागभावस्य सर्वासम्मतत्वात्। भेदस्य पूर्वानुक्तत्वेन परामर्शास. म्भवादाह । अभाषत्वेनेति । करणेऽकरणात्यन्ताभावासत्त्वात् प्रकृतासङ्गतिरख्य इत्यत्रास्वरसः ॥
कल्पलता ।
स खल्विति । धर्मयोः करणाकरणयोः परस्परवि1 रहरूपत्वमित्यर्थः । नित्यत्वानित्यत्ववदिति । यद्यपि ध्वंसावच्छिन्नसत्यमनित्यत्वम् (२), न तु नित्यत्वाभाव एव, तथापि नत्रर्थसम्बन्धासम्बन्धमात्र विवयैतद्रष्टव्यम् । तदापादकत्वमिति । परस्परवि
(१) कुण्डलित्ववदिति - पुण० पु० पा० । ( २ ) वच्छिन्न सत्ताऽनित्यत्वम्-पाठः ।

Page #149

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । १३३
कल्पलता । रहापादकत्वम । तच परस्परविरहव्याप्यतया निर्व. हति, यथा शैत्यं जले औष्ण्याभावमाक्षिपति, औ. डण्यं च तेजसि शैत्याभावमित्यर्थः । (तबत्ता धेति । ) धर्मयोः परस्परभेदमात्रं वा विरोध इत्यर्थः ॥ नप्रथमः, निर्विशेषणस्यासिद्ध:(१),यावत्सत्त्वं कि
दीधितिः। निर्विशेषणस्य कार्यविशेषानियन्त्रितस्याकरणस्य, वस्तुनि क्षणभङ्गवादिनां, असिद्धेः विरोधस्य अ(२)सिद्धत्वात् , यावत्सवं, किञ्चित्करणात् किश्चित्करणाभ्युपगमात्, अस्माकं तु त. सिद्धावपि कालभेदादेव न विरोध इति भावः । यत्वस्माकमपि यावत्सवं संयोगादि(३)जननसम्भवादिति। तदसत् । कदाचिदवयविनस्तथात्वसम्भावनायामपि गुणकर्मणोनियमात्रस्य च तदसम्भवात् । प्रक्रान्तवादीजमात्रमधिकृत्येदमिसपि कश्चित् ।
दीधितिटिप्पणी। व्याख्यानमपि करोति । निर्विशेषणस्येति । कार्यविशेषेति । सा. मान्यतोऽकरणमात्रस्येत्यर्थः । स्वमतेऽसिद्धिरेवेत्यतः,क्षणेति । असि. द्धेः अप्रसिद्धः। स्वमतेनुक्तौ न्यूनता स्यादत आह । अस्माकमिति । तत्सिद्धावपि निर्विशेषणाकरणप्रसिद्धावपि । नित्यमात्रस्येति । महाप्रलयावच्छेदेन नित्यस्य जनकत्वासम्भवात् । बीजमानेत्यादौ हेतुः, प्रक्रान्तत्वादिति । तथा चास्माकं मतेपि बीजे सदैव परमा. ण्वादिसंयोगजननसम्भवानिर्विशेषणाकरणस्य बीजेऽप्रसिद्धरिति भावः । मूले सविशेषणेत्यस्य कार्यविशषितस्येत्यर्थकतया विरोध सिद्धावपीत्यसङ्गतम्, कालामिश्रितस्य तस्यैकधर्मिण्यङ्गीकारादतः
(२) विरोधस्य अप्र पा०२ पु० ।
(१) असिद्धत्वात-फलि. मु० पु० पा०। (३) यावत्मयोगादि-पाठः।

Page #150

आत्मतत्वविवेकः
श्चित्करणात् । सविशेषणस्य तु ( १ ) विरोधसिद्धावव्यध्यासानुपपत्तेः । यदा यदकरणं हि तदा तत्करणस्याभावो न स्वन्यदा तत्करणस्य, न चैतयो ( २ ) रकध
१३४
दीधितिः । तत्कार्यकरणस्य तदभावस्य च परस्परविरहरूपत्वेऽपि स्वरूपतो न विरोधः, एकस्मिन् कालेऽङ्कुरकरणाकरणयोः समर्थचीजक्षणशिलाशकलात्मक देशभेदेनेव एकस्मिन् धर्मिणि कालभेदेन वृत्तेरनुभवसिद्धतया दुरपह्नवत्वात, किन्त्वेककालावच्छेदेन, न चैककालावच्छिनं तदुभयमेकत्राभ्युपगच्छाम इत्याह, सविशेषणस्येत्यादिना । सविशेषणस्य कार्यविशेषविशेषितस्य एककालाव च्छेदेन विरोधसिद्धावपि अध्यासस्य एकधर्मि ( ३ ) समावेशस्थमनुपपत्तेः, अनभ्युपगमात् । यदा हि यत्र यत्कार्याकरणं तदा तत्कार्यकरणस्य तत्राभावः तद्धर्मिवृत्तित्वाभावः, न त्वन्यदा सत्कार्यकरणस्य तद्धर्मवृत्तित्वाभावः, न चैतयोरेककालावच्छिदीधितिटिप्पणी ।
कालमिश्रणेन भावं पूरयति । तत्कार्यकरणस्येत्यादि । मूले, अध्यासेति । एतादृशविरुद्ध धर्माध्यासस्य त्वन्मतेप्यनुपपत्तेरित्यर्थः । उपवर्णितभावार्थस्यैव किञ्चित्पूरणेन पदतो लाभं दर्शयति । सविशेषणस्येति । इदमध्यासस्येत्यनेनाप्यभ्वयि। अनुपपत्ती हेतु:, अनभ्यु. पगमात् । यदा हीति ( ४ ) मूले यदेत्यस्यानुयोगिनि दाने यदा यंत्र यदकरणं तदा तत्र तत्करणस्याभाव इत्यर्थकतायां साध्याविशेषः । अथ प्रतियोगिनि यदेत्यस्य दानम्, तथा च यत्र यत्कालीनकरणस्याभावः तत्र तत्कालीनकरणस्याभावः, यन्तदर्थयोर्भेदादेव साध्यभेद इति चेत तदा न त्वन्यदेत्यसङ्गतम्, तत्रान्यकालीनतत्करणाभावस्यासम्भवात्, करणसामान्याभावकाल एव तत्स (१) सविशेषणस्य च पाठः । (२) न चानयोः पाठः । (३) एकत्र-पाठः । ( ४ ) यदा हि यदकरणमिति मूलपाठाभिप्रायेणेदम् ।
●

Page #151

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताण्यटीकाद्वयविभूषितः । १३५ मिसमावेशमातिष्ठामहे ।
दीधितिः । प्रतत्कार्यकरणाकरणयोरिति(१)॥
दीधितिटिप्पणी । म्भवात् , एवं प्रकृतासिद्धिश्च, करणप्रतिक्षेपकत्वालब्धेः, संयोग. तदभावन्यायेनापि सम्भवात्, अतो वृत्तित्वाभावकथनपरतयाह । यदेत्यादि । इतिः वाक्यसमाप्तौ। अन्यथा(२) न चैतयोरित्यस्यागृहृद्याख्याऽसङ्गतेः॥
कल्पलता।
निर्विशेषणस्येति । अकरणत्वमात्रस्य बीजव्या क्तावसिद्धेः । तदेवाह । यावदिति। अन्ततः संयो. गादेरपि(३) जननादित्यर्थः । सविशेषणस्यति । यदा तदेतिविशेषणसहितस्येत्यर्थः । तदेवाह । यदेति । अनयोर्विरोधसम्भवप्यध्यासो नास्तीत्याह । न घे. ति । न हि यद्वीजं यदैवाङ्करं करोति तदैव न करो. तीत्यभ्युपगच्छाम इत्यर्थः ॥
न द्वितीयः, भावाभावव्यतिरिक्तयोः करणाकरण
दीधितिः। भावाभावेति । अभेदे आक्षेप्याक्षेपकभावानुपपत्तेरिति
दीधितिटिप्पणी। असिद्धः को दोष आगत इत्याह। अभेदेति । सहकारिपर्यन्तस्य (१) करणाकरणयोः पाठः। परन्तु टिप्पणीकृतामनभिमतः, तत्र इतिशब्दस्यापि म्याख्यानदर्शनात् । ' (२) अन्यथा, इतिशब्दस्य मूलस्थप्रतीकधोरणार्थकत्ये, न चैतयोरित्यस्यागृहपाख्याऽसा. तेः, इतिशब्दघटितप्रतीकमघृत्वैव न चैतयोरितिमूलोपरि क्रियमाणाया न चैतयोरित्यादिकाया दीधितिव्याख्याया असङ्गत्यापरित्यर्थः। (३)संयोगादीनामपि-पुण. पु० पा०।

Page #152

आत्मतत्वविवेकः ।
-
-
योरसिद्धे, व्यापारापरव्यपदेशसहकारिभावाभावौ हि करणाकरणे कार्यभावाभावौ वेति(१)। अतिरेकसिद्धावपि स्वकाल एवं स्वाभावप्रतिक्षेपवत अकरणाभावमाक्षिपेत् करणं न त्वन्यदा । न हि यो यदा नास्ति स तदा स्वाभावं प्रति क्षेप्तुमर्ह (ती)ति, विरोध्यभावं वा आक्षेप्तम्(२)। तथा(३) सति न कदापि तन्न स्यात् न वा(४) कदापि तद्विरोधी भवेदिति ना
दीधीतिः। भावः । व्यापारापरव्यपदेशः सहकारी(५) चरमो व्यापारः । हि यस्मात् । एतावेतौ वा परस्परविरहरूपावेव करणाकरणे । करणाभावातिरिक्ताकरणाभ्युपगमेपि दोषमाह । अतिरेकेति.। अन्यदा स्वानाधिकरणकाले। प्रति क्षेप्तुम् प्रतिक्षपात्मीभवितुम्(६) अभावाभावस्य प्रतियोगिरूपत्वात् । विरोध्यभावम् विरोधिनोऽभावम् । तथा सतीति । स्वासत्वकालेऽपि स्वाभावमति. क्षेपे तदापि तदभावो न स्यात् , स एव स्यात् , स्वासत्वकाले. ऽपि च स्वविरोधिनोऽभावाक्षेपे तदानीमपि तद्विरोधी न स्या.
दीधितिटिप्पणी। विग्रहवाक्यप्रदर्शनपूर्वकमर्थमाह । व्यापारेति । एतत्पड्यर्थमाह । हीति । यस्मात् सहकारिभावाभावौ कार्यभावाभावौ वा करणाकरणे अतः कारणाद्भावाभावव्यतिरिक्तयोस्तयोरसिद्धिरित्यर्थः । प्रतिक्षे. पात्मीभवितुमिति । न चैवं स्वाभावमित्यस्य कर्मतानुपपत्तिः, तदा प्रतीत्यस्य कर्मप्रवचनीयार्थकत्वात् । सक्षिप्य पतिदयस्यार्थमाह । तथा सतीति । तत्पदेन यच्छब्दोपन्यस्तस्यैव विषयीकर्तुमुचिः तत्वादाह । ल एवेति । ननु स्वाधिकरण तदभावस्याक्षेपे स्वा. (१) वा-पाठः। (२) विरोध्यमावं चाक्षेप्तुम- पाठः । (६) तथा च-पाठः । ( ४ ) न च--पुण० पु० पा० । (५) व्यपदेशसहकारी-पा०पु०॥ (६) प्रतिक्षेपार्थीभवितुम्-पाठः । प्रतिक्षपात्मीभवितुमित्यर्थः-पुण० पु० पा० ।

Page #153

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयाविभूषितः। १३७ सतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सत(१) इत्यायातम् , नवा विरोधः(२)।
दीधितिः। दिसर्थः । न वेति(३)। स्वासत्वकालेऽपि विरोधिनोऽभावाक्षेपे तुल्यन्यायतया स्वानधिकरणदेशेऽपि तथास्वे सर्वदा सर्वत्र त. स्यासत्वेन विरोध एव न सिद्ध्यंदित्यर्थः (४) ।
दोधितिटिप्पणी । मधिकरणे तस्य सत्त्वेन विरोधोस्त्येवात आह । स्वंति। तुल्यन्यायतयेति । स्वावृतिकाल इव स्वावृत्तिदेशेपि प्रतिक्षेपस्यौचित्या. न्यायस्य तुल्यत्वम् । तस्य विरोधिनः ॥
कल्पलता। भावाभावेति । परस्परविरहव्याप्यत्वं वि(रो)धि. रूपयोः सम्भवत्यपि, प्रकृते करणाकरणयान तादृशत्वमित्यर्थः । व्यापारापरेति । अन्त्यतन्तु(५)संयोगादिवञ्चरमसामग्रीनिवेशित(६)सहकारिभावाभावी फ. लोपधानानुपधाने वा करणाकरणे(७) परस्परविरहा. स्मनी एव, न तु परस्परविरहव्याप्ये इत्यर्थः । प्र. भ्युपगम्याह। अतिरेकेति । यथा घटः स्वावच्छिन्न एवं काले स्वाभावं प्रतिक्षिपति न तु स्वानवच्छिन्नेऽपि काले, तथा करणमपि स्वावच्छिन्न एव काले स्पषिरोधिनोऽकरणस्थाभावमाक्षिपेत, न तु स्वानवच्छिन्ने ऽपि काले, न हि नल्यं स्वाकालेऽपि रक्तत्वाभावमा
(१) नासतो वियते माव-पुण. पु० पा० । (२) न चाविरोध:-पाठः । (३)न चेति-पा० २ पु०। (५)विरोध एव न स्यादित्यर्थः-पाठः। (५) अन्यतन्त्र-कलि० मु. पु० पा०। (६) निवेश-पुण. पु० पा० । (.) कारणाकारणे-कलि० मु० पु० पा० ।

Page #154

१३८
..
. आत्मतस्वविवेकः
1. कल्पलता। . क्षिपति, तथा सत्यामश्यामो घटः पाके सत्यपि रक्तो न स्थादित्यर्थः। दृष्टान्तमुपपादयति। न हीति । प्र. ति क्षेप्तुमर्हति प्रतिक्षेपास्मा भवति । दाटीन्तिकमाह । विरोधीति । उभयत्र विपक्षे दण्डमाह । तथा सतीति । स्वानवच्छिन्नेऽपि काले यदि स्वाभावं प्रति. क्षिपेत तदा यदा न स्यात् तदेव स्यादित्यायातं, यदा स्वयं न स्यात् तदा तबिरोध्यपि न स्यादिति स्वयमे. व स्यादिति विचित्रो विरोध इत्यर्थः । ततः किमित्यत आह । नासत इति । तथा च क्षणिकत्वसाधने प्रवृत्तस्य तव नित्यत्वमेव भावानां पर्यवसितमिति भावः । न घेति । स्वाभावकाले स्वविरोधिकाले।
नन्वेवं सति परिमाणभेदोऽपि कालभेदेन न विरुयेत, तत्राप्येवं वक्तुं सुकरत्वात् । न । बाधकबलेन तत्र कालभेदस्य विवक्षितत्वात, तथाहि, नारब्धद्रव्यै
दीधितिः। पारब्धद्रव्यैः आरब्धव्यवद्भिः। एकदेति फलतः समान.
दीधितिटिप्पणी। अल्पपरिमाणचैत्रादेः कालभेदेन बहुपरिमाणोपलम्भस्थले फ. किका मूले, नन्वेवमिति । आरब्धद्रव्यैरपि द्रव्यनाशानन्तरं द्रव्या. न्तरारम्भाभ्युपगमादसङ्गतिरतः, आरब्धव्यवद्भिरिति। मतुप वर्त मानवे । अन्यथा समवायेनोक्तौ आरब्धपदवैयापत्तेः । विरोध एककालीन(२)समानदेशत्वस्यैककालीनत्वनिबन्धनमत आह । फलत
(१) विरुद्धते-कवि मु. पु० पा०। (२) एककालीनत्वं-इत्यादर्शपुस्तके पाठः।

Page #155

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । १३९ रेव द्रव्यावयवैद्रव्यान्तरमारभ्यते, मूर्तत्वसमानदेशत्त्रयोरेकदा विरोधात्, तथा चारम्भपक्षे पूर्वद्रव्यनिवृत्तिः, अनिवृत्तावनारम्भ इति ( १ ), तत्र निवृत्तावाश्रयभेदादेव
दीधितिः ।
देशत्वविशेषणम्, तथा च एककालावच्छेदेन मूर्त्तान्तरेण सममेकधर्मिसमवेतत्वमर्थः । न चैकतन्तुकपटे अंशुसंयोगानामेवासमवायिकारणत्वात् कार्यैकार्थसमवेतस्यैव संयोगस्य द्रव्यात्समवायिकारणत्वात् पटस्याप्यंशुदेशत्वमिति वाच्यम् । तन्तुस्वेन पटसमवायिकारणत्वादंशूनां तथात्वायोगात् वेमाद्यभिघातेन महातन्तुविनाश एव खण्ड तन्तुभ्यः पटोत्पादात्, अन्यथा तु पटसंस्थानसारूप्याद्भ्रान्त एव पट ( २ ) प्रत्ययः । अवयवान्तरावच्छेदेनावयविसंयोगोऽत्रयवे न विरुध्यते, शिरसि शरीरसंयुक्तः पाणिरिति प्रत्ययाव, तथा चश्विन्तरावच्छेदेन तन्तु संयोगोऽसमवायी, समवायी तन्तुरेव पटस्येत्यपि केचित् (३) । अनारम्भ इति । पूर्वद्रव्यसश्व एव द्रव्यान्तरोत्पत्तौ युगपत्तादृशद्रव्यद्वयोपलम्भा
दीधितिटिप्पणी ।
इति । पटस्यांशुदेशवे हेतुः कार्यैकार्थेति । तथा चांशुतत्योर्मूर्तयोः कथं समानदेशत्वमिति भावः । तन्तुत्वेनेति । अत्र व्यभिचारापन्नानामशूनां न तथात्वमिति भावः । नन्वेवं कथमे. कतन्तोः पट इत्यत आह । वेमेति । अन्यथा यदि वेमाभिघातेन महातन्तोरनाशः स्यात् । एकतन्तुकं पटमङ्गीकृत्य तन्तुस्थेन कारणताया अपि रक्षकस्य मतमाह । अवयवान्तरेति । अनेन च समवायिकारणमात्रावृत्तेरपि संयोगस्य समवायित्वमङ्गीक्रियत इति भावः । अनिवृत्तावव्यारम्भे स्वयमपि दोषान्तरं ददाति । पूर्वद्रव्यसश्व इत्यादि ।
( १ ) रम्भः पाठः । ( २ ) पर - कलि० मु० पु० पा० । ( ३ ) त्यपि कश्चित् पाठः ।

Page #156

आत्मतत्त्वविवेकः परिमाणभेदः, अनिवृत्तौ संयोगिद्रव्यान्तरानुपचये क परिमाणभेदोपलम्भो(१) यो विरोधमावहत् , तदुपचये तु(२)क परिमाणान्तरोत्पत्तिः, आश्रयानपपत्तेः(३), अत एव स्थौल्यातिशयप्रत्ययोऽपि(४) तत्र भ्रान्तः, तस्मात कालभेदेनापि न परिमाणभेद एकस्मिन् धर्मिण्युपसंहतु शक्यत इत्यादि पदार्थचिन्ताचतुरैः सह विवेचनीयम्(५)।
दीधितिः । पत्तिः,उत्तरद्रव्य एवं परिमाणान्तरोत्पत्तौ कैकधर्मिसमावेशः,पूर्वद्रव्य एव च परिमाणान्तरोत्पत्तौ द्रव्यान्तरोत्पादाभ्युपगमवैययमित्यपि द्रष्टव्यम् । एतेनारभ्यारम्भकवादानुसरणमपि प्रत्यु. तम् । आश्रयानुपपत्तेरिति । न चावस्थितद्रव्य एव संयोगि. द्रध्योपचयात् पूर्वपरिमाणनाशः परिमाणान्तरोत्पादश्च स्यादिति वाच्यम् । परिमाणस्याश्रयनाशैकनाश्यत्वात् , अवयवमात्रसंयोगविशेष(६)बहुत्वादेरेवावयविपरिमाणोत्पादकत्वाच्च । अन्यथा धरण्यादिपतितमृत्पिण्डादेरवयवान्तरसंयुक्तावयवस्य च पूर्वपरि
दीधितिटिप्पणी। संयोगिद्रव्यान्तरानुपचय इति मूलम्, एतन्मते इतरसंयो. गिद्रव्योपचये सात सङ्कर्षणात् पूर्वद्रव्यासमवायिकारणसंयोगना: शोऽवश्यं भवति, नियमबलात, पूर्वद्रव्यानिवृत्तिस्थले उपचय एव न भवतीत्यर्थः। आश्रयानुपपवेरिति मूलम् , तथा च तदर्थमाश्र. यान्तरमवश्यं कल्पनीयमिति भावः । तषियममनङ्गीकृत्य स्वयं देशयति । न चेति । आश्रयनाशैकेति । अन्यथा नानाकार्यकार. णभावकल्पना स्यादिति भावः। अन्यथा द्रव्योपचये परिमाणना. शे। सर्ववाह । अवयवान्तरेति । अवयवान्तरेण संयुक्तस्याषयवस्य (१) लम्भेपि-पाठः । (३) आभयानुत्पने-कलि. मु. पु०. पुण. पु० पा० । (२) तदुपचयेऽपि च-पाठः । (१) तिशयोपि- पाठः । (५) सह चिन्तनीयम् पाठः । ( RP DPISWAMY SASTRO
___RESER... .......... ....

Page #157

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । १४१
दीधितिः ।
माणनाशः प्रकृष्टतरपरिमाणान्तरोत्पादश्च स्यादिति भावः ॥ दीधितिटिप्पणी ।
परिमाणनाशादिः स्यादित्यर्थः, आरम्भकतया संयोगित्वरूपापचयस्यावश्यकत्वात् ॥
कल्पलता ।
एवं सति दीर्घत्वस्वस्वे अपि परिमाणे कालभेदेन विरुद्धे न स्थाताम्, तथा च कालादिप्रत्यभिज्ञापि प्रमैव स्यादित्याह । नन्वेवमिति । एवमिति (१) । स्वकाल एव स्वविरोधिपरिमाणं प्रतिक्षिपेत् न तु स्वाकालेऽपीति वक्तुं सुकरत्वादित्यर्थः । तन्न (२), - नालयोरपि परिमाणयोरेकत्र धर्मिणि विरोधस्य प्रमाणसिद्धत्वादित्याह । नेति । तत्र परिमाणभेदो द्रव्यनाशे सत्येव भवेन्न तु पूर्वद्रव्ये सतीति तथाही - त्यादिना विवेचनीयमित्यन्तेनोपपादयति । तथाही - ति । अनिष्ट एव पूर्वद्रव्ये यदि तेष्ववयवेषु द्रव्यान्तरमुत्पद्येत तदा मूर्तयोः समानदेशत्वमापद्येतेत्याह (३) । नारब्धेति । ननु घटादौ चक्षुरालोकयोर्मूर्तयो रेकदेशतत्वं स्वीकृतमेवेति चेन्न । तत्र चालनीन्या. येनोभयवृस्थभ्युपगमात्, निषिडावयवमूर्तद्वयाभिप्रायेण (४) वा विरोधस्योक्तत्वात् । ननु तथाप्येकतन्तुकपटे तन्तूनां पदस्य चांशुवृत्तित्वमेव स्थात्, तथा च कथं न तत्र मूर्तद्वयसमानदेशताविरोध इति चेन्न । तत्र पट एव नोत्पद्यते, किं तु संस्थानविशेषाधीनः
( १ ) नन्वेवमिति – काल० मु० पु० पा० । ( ३ ) आपयेतेत्यर्थः पाठः ।
(२) तत्र कलि० मु० पु० पा० ।
( ४ ) न निरवयमूर्त द्रव्याभिप्रायेण - पाठः ।

Page #158

398
आत्मतस्वविवेकः
कल्पलता ।
पटव्यवहार इत्यभ्युपगमात् । (यहा ) अंशुतन्तुसं योगस्तत्र पटा ( २ ) समवायिकारणम् । न च तत्रैवांशौ पटवृत्तित्वामिति ( तथापि ) तन्तुना समानदेशत्वमेवेति वाच्यम् । अन्यूनदेशघोरेव तथाभ्युपगमात् । अ निवृत्ताविति । पूर्वद्रव्यं यदि न निवर्तते तदा सम वाघि (२) कारणान्तरानुप्रवेशोऽपि नास्तीति कथं दीर्घस्वोपलम्भ इत्यर्थः । ननु स्थूलप्रत्ययो दृश्यते, संयोगिद्रव्यान्तरानुप्रवेशं विना कथं स्यादित्यत आह । त दुपचये ( Sपी ) ति । द्रव्यान्तरं चेन्नोत्पद्यते तदा तत्र Free प्रत्ययो धान्यादिराशाविव भ्रान्त इत्यर्थः । त र्हि य एव कुश आसीत् स एवेदानीं स्थूल इति प्र त्यभिज्ञा कथमत आह । अत एवेति । पदार्थ चिन्ताचतुरैः वैशेषिकैः ॥
अस्तु तहहापि बाधकं बलम्, प्रसङ्गतद्विपर्य
दीधितिः । मसङ्गेति । ताभ्यामकारिणोऽसामर्थ्य साधकाभ्यां कार्यकारिभेदसिद्धिपर्यवसिताभ्यामर्थतः करणाकरणयोः स्वरूपेणैव विरोदीधितिटिप्पणी ।
-
मूले प्रसङ्गविपर्ययोरसाधकत्वेनोपन्यस्तत्वात् तन्तु साक्षातयोमैं सम्भवीत्यतः पर्यवसानेनाह । ताभ्यामिति । भेदसिद्धीति । अ कारित्वेन फलोपधानरूपकारित्वात्यन्ताभावेनासामर्थ्य सिद्धिरेष कारिभेदसिद्धिः, असामर्थ्यस्य कारिभेदव्यापकत्वादिति भावः । भेलाभेपि न विरोधसिद्धिरत आह । अर्धत इति । स्वरूपेण
(१) तथा - पुज० पु० पा० । (२) तदात्मसमवायि - पुरा० पु० पा० ।

Page #159

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति- कल्पलता व्यटीकाद्वय विभूषितः । १४३ ययोरुक्तत्वादिति चेन्न । तयोः सामर्थ्यासामर्थ्यविषयस्वात्, तत्र च उक्तत्वात् । स्तां वा न तथापि ताभ्यां दीधितिः ।
धस्य सिद्धे ( १ ) रिति भावः । यद्यपि ताभ्यामेव भेदसिद्धौ कृत. ममुना विरोधेन सदुपजीविना, तथापि तावेव न सम्भवत इत्याह । तयोरिति । प्रसङ्गे सामर्थ्यस्य हेतुतया विपर्यये चासामर्थ्यस्य साध्यतया विषयत्वम्, सामर्थ्यमसअनीयं करणं वेह ( २ ) सामर्थ्यम्, तत्र च सामर्थ्य हीत्यादिना दुषणस्योक्तत्वात् । ननु योग्यतावच्छेदकं रूपमेव सामर्थ्यमभिधित्सितम् तत्र च न साध्या वैशिष्टयादेर्दोषस्यावकाश इत्यत आह । स्तां वेति ।
,
दीधितिटिप्पणी | भेदप्रतियोगितावच्छेदकयोर्विरोधस्थार्थत एव लब्धत्वादित्यर्थः । तदुपजीविना प्रसङ्गविपर्ययोपजीविना । यद्यपीत्यादि । कार्यका रिणोर्भेदसिद्धिरेव तस्योद्देश्या सामर्थ्यानुल्लेखेनैव प्रसङ्गविपर्ययतः संलब्धा, तथा च अप्रे तत इत्यादिना भेदसिद्धिस्ततो विरोधसिद्धिर्विरोधसिद्ध्या च पुनर्भेदसिद्धिरिति शिरोवेष्टनन्यायेनेदं व्यथम, तथा च यद्यप्येतावतैवेदंमत दुषणे प्रसङ्गविपर्यय दूषणानुसरणमफलम्, तथापि तददूषणे ताभ्यामपि तन्मतसिद्धिः स्याद• तस्तावपि न सम्भवत इति समुदायार्थः । सामर्थ्यासामर्थ्यावि. पयत्वं यथासङ्घयेन सङ्गमयति, प्रसङ्ग इत्यादिना । प्रसने सामर्थ्यस्य विषयत्वमेव न, तत्र कारित्वस्यैव साध्यत्वात्, अत आह । हेतुतयेति । हेतुतया विषयस्यापीदृशभाषया लिखनमविरुद्धमिति भावः । तद्विषयत्वलिखनं साध्य एव दृश्यते प्राचाम् (३), न तु हेतौ इत्यरुचेराह । सामर्थ्यप्रसञ्जनीयमिति । इदं च लक्षणानियामकसम्बन्धप्रदर्शनम्, तथा चाद्यसामर्थ्य पदेन प्रसङ्गीय साध्यं कारित्वमेवोक्तमिति भावः । तयोरित्यादिना मूलेनानुवादः कृतः,
(१) सिद्धि - पुण० पु० पा० । (२) करणं चेह - कलि० मु० पु० पा० । (३) दृश्यते - पा ०२ पु०|

Page #160

-
-
१४४ ..... आत्मतत्वविवेकर शक्त्यशक्त्योरविवक्षित(त्वात)कालभेद एव विरोधः साध्यते, तथोपसंहर्तुमशक्यत्वात् । यदा तदेत्युपेक्ष्य यत्
दीधितिः। शत्वशत्योः करणाकरणयोः, न विवक्षितः व्याप्तिघटका, कालभेदः साधको यस्य सोऽविवक्षितकालभेद इत्यग्रिमग्रन्थस्वरसेन नेयम् । तथा व्याप्तौ कालभेदानुप्रवेशमन्तरेण । उपसं. हर्तुपवाक्यत्वात् , कुशूलस्थे सामन करणप्रसञ्जन इष्टापत्तिः(१), उत्तरकालं तत्रैव करणाभ्युपगमात्, विपर्यये च हेत्वसि. दि:(२), व्यापकविरोधिन एवाभावस्य व्याप्याभावसापकत्वात, अत्ययातिप्रसङ्गात(१), करणस्य च सर्वथैवाकरणं विरुद्धम(४), अन्यथा तवापि सामग्रीनिवेशिनो बीजस्य देशान्तरे अकरणा. दसामोपत्तेः, न चेह तथा(५), तस्यैव सहकारिसमवधाने करणस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात् , तत्मामाण्यसन्देहेऽपि हेतोः सन्दि.
दीधितिटिप्पणी।। तथा च तो सामर्थ्यासामर्थ्यविषयावेवोच्येते, अत एष दूषणमुक्तमि. त्यर्थः । पूर्वोक्तदोषमुखरति । नन्धिति । ननु व्याप्तिघटकत्वनेति कुतः प्राप्तमत आह । अग्रिमेति । तथा च कालनियमाविषक्षायामि ति प्रन्येन कालस्य व्याप्तिघटकताप्रदर्शकेनात्रापि तथैवाविवक्षितत्वं लभ्यते, अन्यथाऽप्रिमप्रन्धेनानुषादासम्भवात् । तथाशब्दार्थ(कथन). मन्तरेणपर्यन्तम् । विरोधः कथं कुत्रापि स्थले उपसंहर्तु न पार्यत इ. त्यत आह । कुशलस्थ इति । व्यापकेति । प्रतियोगिविरोधिनो व्याप. काभावस्य व्याप्याभावसाधकत्वादित्यर्थः। ननु प्रतियोगिविरोध्यभाव पष(६) कथं नास्तीत्यत आह । करणस्य चेति । तथोपसंहर्तुमित्या. (१) इष्टापत्तेः-पुण० पु० पा०। (२) हेत्वसिद्धः-पुण• पु० पा० । (३) अतिप्रसङ्गादिति । श्यत्वव्यापकसंयोगाभावादिना इयत्वाभावानुमानापरित्यर्थः । (१)भकरणामिति । करणसामान्याभाव इत्यर्थः, प्रतियोगिविरोधीति यावत् । (५) इह, कुशूलस्थवीजे । तथा, सर्वथैवास्कुराकरणम् । (६) भाव:--पा०२ पु०।

Page #161

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः। १४५ समर्थ तत्करोत्येवेत्युपसंहर्तुं शक्यमिति(१) चेन्न । कालनियमाविवक्षायां यत् समर्थ तत्करोत्येव कदाचिदिति(२)
दीधितिः। ग्धासिद्धत्वात(३), मूलशैथिल्याचे(४)ति भावः। यदेति । का. लभेदमुपेक्ष्यापि एवकारार्थान्तर्भावेन व्यालेरादरे इष्टापत्यादरभावादुपसंहारः शक्य एवेति भावः(५) । करोत्येवेत्यत्र याव
सत्त्वमिति विवक्षितं न वा(६)। नायः, व्याप्त्यसिद्धः, अङ्कुरका. रिणोऽपि बीजस्य प्राक् तदकरणस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात् । एतेनायोग(७)व्यवच्छेदेन नियमो(८)ऽपि निरस्तः । द्वितीये त्वा. ह । कालेति । एवं च जातनष्टस्य स्वरूपायोग्यत्वासको
दीधितिटिप्पणी । दिना दत्तदोषात् कालमुपेक्ष्य करणत्वोक्ति(९ सम्भव एव नेत्यत उक्तिसम्भवमेव करोति । कालेति। तथा चैतद्वादिनोऽयमभिप्रायः, स्वातन्त्र्येण कालभदो न प्रवेशनीयः, तत्प्रवेशकार्य तु एवकार एव करिष्यति, तस्य तदर्थकत्वादित्यभिमानः । एवकारस्य कालभेदादिवाचकत्वं नास्ति, किन्तु क्रियासङ्गतस्यात्यन्तायोगव्यवच्छेदार्थ. कत्वम्, तथा च तद्दोषतादवस्थ्यमित्यभिप्रायेण कालनियमेत्यादि मूलम् । न्यूनत्वादाह । विवक्षितं न वेत्यादि । जातनष्टस्य सर्वथा (१) शक्यत इति-पुण. पु० पा०। (२) तत्करोत्यवेति कदाचित्-कलि. मु० पु० पा० ।
(३ ) तत्प्रामाण्यत्यादि । तस्य, प्रत्यक्षस्य । प्रामाण्यसन्देहेषि, तेन विषयेऽपि सन्देहात् , हेतोः, सर्वथाकरणस्य ।
() ननु देशभेदावच्छेदेन सामग्रीमध्यनिवेशिनि भावे करणाभावो निवेशनीयः, तस्य तद्दे. शासम्बन्धेन तद्वृत्तिकरणाभावस्थ तद्देशानवच्छिन्नत्वात् , तथा च करणाभावमात्रं करणविरोधि, अस्तु वा देशानवच्छिन्नेत्यस्यापि प्रवेश, तबाह। मूलेति । प्रत्यभिज्ञयाऽभेदभानात् क्षणिकतायाश्चासिद्धेरिति भावः ।
(५) एवेत्यर्थः-पुण० पु० पा० । (६) न चा--कलि० मु० पु० पा०। (७) एतेनान्ययोग-पुण० पु० पा० ।
(८) यत्समर्थ तत्कारित्वाभावाधिकरणं न भवतीति नियमाकारः, अत्रापि प्रत्यक्षविरोधादिरेव दोषः पूर्वोकोऽनुसन्धेय इति भावः ।
(९) करणत्वायुक्ति---पा० २ पु० ! करणत्वयुक्ति-इत्यादर्शपुस्तके पाठः ।

Page #162

LE
आत्मतत्वविवेकः
स्यात, तथा च सम्भत्रविधेरत्यन्तायोगो विरुद्धः, न त्योगः, नीलं सरोजं भवत्येवेतिवत् ।
दीधितिः ।
वशिष्यते, वक्ष्यते (१) च तत्र । यद्यदा यत्समर्थ (२) तत् तदा तत् (३) करोतीति स्यात् । न स्यात् । समर्थस्यापि सहकारिविरहेणाकरण (स्व) स्योपपत्तौ मूलशैथिल्यादित्युक्तत्वात् । केचित्तु (४) करणाकरणविषयावेव प्रसङ्गविपर्ययौ स्यातामत आह । स्तां वेति । करणेनाकरणाभावप्रसञ्जने स्वरूपतोऽकरणेन करणाभावसाधने च प्रकारतोय वैशिष्टयात् कालभेदेनो भयोपपत्तेर्मूलशैथिल्या चोपसंहर्तुमशक्यत्वम्, यदा यत्कारि तदा न तदकारी ( ५ )त्यादि - प्रसङ्गविपर्यययोश्चापादकासिद्धि सिद्धसाधने चेति भावः । यत्सदीधितिटिप्पणी ।
कार्याजनकस्य, अन्यथा न्यूनता स्यात् । अवशिष्यत इति । तत्र कदाचिदित्याद्यभावात् । स्वयमाशङ्कते । यदिति । केचित्तु करणाकरणेति । तथा चैतन्मते तयोः सामर्थ्यासामर्थ्याविषयत्वं, न तु करणाकरणविषयकत्वमिति मूलार्थः । करणाकरणेति (६), तथा च करणाकरणविषय, नोक्तातिरिक्तौ तौ कर्त्तव्यावित्यर्थः । उपसंह
मित्यस्य व्याख्यानमाह । करणेनेति । साध्या विशेषवारणायेत्यादिः । करणेनाकरणाभावप्रसञ्जने स्वरूपतः साध्या वैशिष्ट्यात्, अभावाभावस्य भावस्वरूपत्वात्, अकरणेन करणाभावरूपवि पर्ययानुमाने प्रकारतोपि साध्या वैशिष्ट्य मस्तीत्यर्थः । अपिना स्वरूपस्यापि समुच्चयः ( ७ ) । ननु यदेत्यादिरूपयोर्मूलशैथिल्यादिदोषो नास्तीत्यत आह । यदेति । तथा च प्रसङ्गे कुशूलस्थनीजस्य पक्षसायां तदाऽङ्करकारित्वस्य मयाप्यनङ्गीकारादित्यर्थः ॥
( १ ) प्रत्यक्ष सिद्धब जित्व नै कस्य कल्पनमित्यादि वक्ष्यते । - गुणानन्दः ।
( २ ) यत्सम्बद्ध – कलि० मु० पु० पा० । ( ३ ) तत् तदा - कलि० मु० पु० पा० । ( ४ ) शङ्कर मिश्रस्येदं मतम् । (५) तत् कारी - कलि० मु० पु० पा० । ( ६ ) इदं च केचित्तुपक्षीयव्याख्यान विशेषदर्शनाय पुनःप्रतीकधारणम् ।
(७) समुच्चीयते - पा० २ पु० ।

Page #163

टिप्पणीसमलतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । १४७
दीधितिः । पर्यपिति यत्कारी(१)सर्थ इत्याहुः । अत्र करणाकरणविरोधमुप. जीव्य प्रवृत्तयोस्तयोः कथं तत्साधकत्वाशङ्क(२)ति चिन्तनीयम् ।।
कल्पलता। " अस्विति(३) । यदीदं द्रव्यं दीर्घ स्यात् हस्वं न स्यादितिवत् यदि बीज कारि स्थादकारि न स्यात्, अकारि चैतत् , तस्मान्न कारीति प्रसङ्गतद्विपर्ययो स्यातामिहापीत्यर्थः । कारित्वाकारित्वे यदि साम
•सामध्यें एव, तत्र प्रसङ्गतविपर्ययौ पूर्वमेव निरस्तावित्याह । नेति । (तत्रेति।) ननु सामर्थ्यासामर्षे प्रति प्रसङ्गतद्विपर्ययौ नोच्येते येन पूर्वनिरस्तत्वं स्यात, किं तर्हि, कारित्वाकारित्वे (प्रति, ते) च ताभ्यामन्ये एवेत्यत आह । स्तां वेति । शत्यशत्योरिति । कारि. स्वाकारित्वयोरित्यर्थः । तथेति । कालभेदमनन्तर्भाव्य सामान्यतस्तयोरेक(ब)धर्मिण्युपसंहाराभावात् । एतदेव शङ्कापूर्वक(४) दर्शयति । यदा तदेति । उभयोरेककालत्वं तिरस्कृत्येत्यर्थः । यत्समर्थमिति । तथा च प्रसङ्गे इष्टापत्तिरित्यर्थः । तदेव स्फुटयति । सम्भ. वेति । समर्थस्थ करणं सम्भवतीत्यत्यन्तायोगव्यवच्छेदस्याभिमतत्वादेवेत्यर्थः । अत्र कार्यविशेषाङ्कराधुपधानं (न) विवक्षितम्, अन्यथैकस्यां व्यक्ती तथा.' भ्युपगमेऽपमिद्धान्तापत्तेः । यत् समर्थमिति(५) यजातीयं समर्थ तजातीयं करोत्येवेति वा विवक्षितम् ।। (१) यत्र यत्कारी-पुण० पु० पा०। (२) करणाकरणयोर्विरोधसाधकत्वाशङ्केत्यर्थः। (३ ) अस्तीति--पुण० पु. पा०। (१ ) शङ्कापूर्व-पुण० पु० पा० । ( ५ ) यत्समर्थमित्यादिमूलेनेत्यर्थः।

Page #164

आत्मतत्त्वविवेकः
ननु यदसमर्थ प्रथममासीत् तस्य सामर्थ्यं पश्चादपि कुत आगतम् ( १ ), प्रथमं समर्थस्य वा पश्चात् (२) कुत्र गतम् । नैतदेवम् । तत्तत्सहकारिमतस्तत्तत्कारकत्वं (३) हि सामर्थ्यम्, अतद्वतस्तदन्यवतो वा तदकर्तृत्वमसामर्थ्यम् । इदं चौत्पत्तिक ( ४ ) मस्य रूपम्, तेच सहकारिणः स्त्रोपसर्पणकारणवशाद्भिन्नकाला इत्यर्थात् कार्याणामपि भिन्नकालतेति ।
।
૨૪૯
दीधितिः ।
:
सामर्थ्यप्रयुक्तं करणम्, सामर्थ्यं च जनकतावच्छेदकं रूपमित्याशयेना (५) शङ्कते, नन्वित्यादि (ना) । कुत्र गतमिति । सामर्थ्यमित्यनुषज्यते, तथा च तस्योपगमापगमविरहाद्यावत्सवमकरणं करणं वा प्राप्तमिति भावः जनकतावच्छेदकरूप नवं करणप्रयोजकमिति सत्यम् परं तु सहकारिमाकल्यविशिष्टमि त्याशयेनाह । नैतदिति । तदन्यवतः तद्विरोधि (६) मतः ॥
दीधितिटिप्पणी ।
इदं चेति मूलम्, तथा च इदमेतस्य स्वभावरूपमित्यर्थः ॥
·
कल्पलता ।
ननु प्रथममसमर्थमपि क्रमेण समर्थ भवति, प्रथमं (बा) यत् समर्थ तदपि क्रमेणासमर्थमिति किंनिबन्धनमित्याह । नन्विति । सामर्थ्यं यदि योग्यत्वं वि
( १ ) तस्य पश्चादपि सामर्थ्य कुत आयातम् - पुण० पु० पा० । ( २ ) पश्चादपि - पाठः । (३) तत्तत्करणं - पाठः । ( ४ ) इदं चोत्पनिक - कलि० मु० पु० पा० । (५) शयेन - कलि० मु० पु० पा० । ( ६ ) तच्च प्रतिबन्धकं कारणाभावश्च ।

Page #165

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाव्यविभूषितः । १४९
कल्पलता।
वक्षित्वा पोच्यते(१), तदा सर्वदैव तत् समर्थमेव(२)। अथ कारित्वं विवक्षितं, तदा तदुभयं महकारिलाभा. लाभतन्त्रमित्यसकृदावेदित(व्य)मित्यत आह(३) । तत्तदिति । अतहत(४) इति । सहकारिविनाकृत. स्येत्यर्थः । तदन्यवतो वेति । एककार्यसहकारिसत्त्वे. (पि) बलवत्कार्यान्तरसहकारिमतः(५), यथानुमितिसामग्रीतः प्रत्यक्षसामग्री बलवतीत्यर्थः । तदकत. त्वम् तदजनकत्वम् । औत्पत्तिकमिति। एतत्स्वभाव एव भावो जापत इत्यर्थः । ननु तर्हि सहकारिसमवहित एव भावो जायतां तत्तत्कार्याणि प्रती(६)त्यत
आह । ते चेति । सहकारिणः स्वकारणाधीनसानिधयो नभावस्वरूपान्तर्गता(७)स्तषां चानियतकालोपसर्पण. त्वात् कार्याणामिव(८) कालानियम इत्यर्थः । उपसर्पणम् सन्निधानम् ॥
दीधितिः। स्यादेतत् । अस्तु सहकारिसम्पत्तिः कार्योत्पत्तिनियामिका, तथापि यथैकदेशस्थो विषयादिर्देशान्तरे सहकारिसम्पत्तौ तत्र ज्ञानादिकं जनयति, तथैककालस्थो भावः स्वनाशोत्तरकाले(९) तत्सहकारि(१०)सम्पत्तौ तत्कार्य(११) जनयेत् , अवश्यं चैतत्
दीधितिटिप्पणी। स्यादेतदिति समुदायवाक्ये । पूर्वोक्तस्वकालस्थस्यैव सहका(१) विवक्षित्वा पृच्छयते-पुण० पु० पा० । ( २ ) ममर्थमिव-पुण० पु० पा०। (३ ) मित्याह-पुण० पु० पा० । (1) अत-कलि. मु० पु० ० । (५) सहकारतः कलि. मु. पु. पा० । (६) प्रभवती-पुण० पु० पा०। (७) स्वरूपान्तर्भूता-पुण० पु. पा० । (८) कार्याणामपि-कलि० मु० पु० पा०।। (९) स्वातुत्पत्तिकाले तु पूर्वकालवृत्तित्वाभावादेवाप्रसङ्ग इति भावः । (१०) तत्तत्सहकारि-पुण० पु० पा०। (११) तत्तत्कार्य-पुण० पु. पा० ।

Page #166

१५०
आत्मतत्वविवेकः तथाप्येककालस्थ एव भावो जातनष्टस्तदा तदा(१) तत्कार्य(२) करोतु, उत्पन्नमात्रस्य तत्स्वभावत्वात,एकदेशस्थवदिति चेत, सेयमेककालस्थता स्वरूपापेक्षया सहकारिसान्निध्या(३)पेक्षया वा।आये न किञ्चिदनुपपन्नम्, नि. त्यानामप्येवंरूपत्वात् , वर्तमानैकस्वभावत्वात (सर्व:)(४) भावानाम् , तदेव तु क्वचित् सावधि क्वचिन्निरवधीति विशेषः । सावधित्वेऽपि व्यापारफलप्रवाहप्रकर्षाप्रक
दीधितिः। त्वयाभ्युपगन्तव्यम् , कथमन्यथा चिरध्वस्तस्य यागानुभवादेः स्वर्गस्मरणादिजनकत्वमिति शङ्कते । तथापीति । एककालस्थ इति कोऽर्थः, किंस्त्राधिकरणकालस्थ इति, किंवा (तत्त)त्कार्यानुः गुणतत्तत्सहकारिसाकल्याधिकरणकालस्थ इतीत्याह । सेयमिति । न किञ्चिदिति । स्वकालस्थस्यैव सहकारिसाकल्ये कार्य: जनकताया अस्माभिरुपगमात् । तदेव वर्तमानत्वमेव(५) । कचित् सावधि कार्योत्पद्यमानतापूर्वकालमात्रावधि(६), कचिनिरवधि कार्योत्पद्यमानताकालस्थायि । ननु कार्याव्यवहितपूर्वकाले. असतोपि यागादेः कार्यजनकत्वे कदाचिदेव कार्य जायते ना. न्यदेखत्र कि नियामकमत आह । सावधित्वेऽपीति । व्यापारे. ति। व्यापारस्य फलप्रकर्षाप्रकर्षाभ्याम् फलानुगुणसहकारिला. (१) जातनष्टस्तदा-पाठः। (२) तदा कार्य-पुण० पु० पा० । (३)सहकारिसन्निधाना-पाठः । (१)( ) मूलेप्येतचिन्हातितो ग्रन्थः पुणतामकरसम्मतो न भवतीति सर्वत्र ज्ञेयम् । (५)वर्तमानत्वम्-पुण. पु. पा०।।
( ६ ) कार्योत्पद्यमानता, कार्याव्यवहितपूर्वकालः, तत्पूर्वकालमात्रावधि कार्याव्यवहितपूर्वकाले न वर्तते, ततः पूर्वमेव वर्तते इति तदर्थः ।

Page #167

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । १५१ र्षाभ्यां(१)विशेषः । द्वितीयस्तु स्यादपि यदि तेषां योगपद्यं भवेत, ऋमिणस्तु सहकारिण इत्युक्तम्। सहकारि - सहितः स्वभावेन(२) करोतीति वक्तरि (तु)जातनष्ट एव करोत्वित्युत्तरप्रसङ्गो निरर्गलशैशवस्येत्यलमनेन ।
दीधितिः । भालाभाभ्याम् , विशेषः कार्योत्पादानुत्पादरूपः । व्यापाररूपस्य फलस्य सहकारिलाभालाभाभ्यामित्यर्थ इत्यन्ये(३)। तदयमर्थः, साक्षात्कार्यजनकत्वे स्वस्य व्यापारद्वारा जनकत्वे च व्यापारस्य सहकारिसाकल्यं तन्त्रम्(४), न चेदं निरन्वय(५)ध्वस्तस्यास्ति, नियतान्वयव्यतिरेकशालिन एव च समवधा. नस्य नियामकत्वान्नातिप्रसङ्ग इति । सहकारिसहित इत्यस्याने स्वतो(६) व्यापारतो वेत्यादिः। जातनष्टः निरन्वयध्वस्त :(७)
दीधितिटिप्पणी। रिसाकल्य इत्यादेर्यागे व्यभिचारादाह । तदयमर्थ इति । निरन्वयः निर्व्यापारः । न्यूनत्वादाह । सहकारीत्यादि ॥
कल्पलता।
ननु यथा स्वानवच्छिन्नेऽपि देशे आत्मनि(८) इ.
(१) प्रकर्षापकर्षाभ्या-कलि. मु० पु० पा० । प्रकर्षनिकर्षाभ्या-पुण० पु० पा० । (२) सहितस्वभावेन-पुण० पु० पा०।। (३ ) अरुचिबीजं तु व्यापारस्य कलत्वोपवर्णनवैयर्थम् । (४) तन्त्रम् , प्रयोजकम् , फलोत्पाद इति शेष:। (५) निर्णय-कलि० मु. पु. पा०। (६ ) इत्यस्य स्वतो-पुण० पु. पा० । (.) निर्णय वस्तःकलि. मु. पु० पा०। (८) देशे स्वात्मनि-कलि. मु० पु० पा० ।

Page #168

आत्मतत्त्वविवेकः
कल्पलता। न्द्रियादि ज्ञानसुखादिक(१) यथा वा मृदङ्गाद्याकाशे शब्दं जनयति, तथा स्वा(२)नवच्छिन्नेऽपि काले क्षः णिको(३) भावः कार्याणि जनयतु, न होक(४) वस्तु क्षणव्यसम्बद्धं भवितुमर्हतीत्याह । तथापीति । जात. नष्टः क्षणिकः । एककालस्थ इति, स्वसम्बन्धिकालस्थ इति विवक्षायामिष्टापत्तिः, स्थैर्यपि(५) भावानां स्वावच्छिन्न एव (काले) स्थितेरित्याह । स्वरूपापेक्षयेति । कचित्सावधी(कृत्यनित्यभावानां, कचिनिरवधीति नित्यभावानाम् । नन्वेवं यागाद्यपि स्वानवच्छिन्ने(६) काले स्वर्गादि न जनयेदित्यत आह । सावधित्वे. ऽपीति । यागादीनामपि व्यापाररूपं यत्फल(७)मपूर्वादि तस्य प्रकर्षः(८) परिपाक(९)स्तद(धीनश्च स्वर्गादिफल). सम्बन्ध इति नोक्तदोष इत्यर्थः । तर्हि यागवहीजाद्यपि स्वानवच्छिन्ने काले कार्यजनकं स्यादत आह । अप्रकर्षेति(१०) । तेषां न तादृशो व्यापार इत्यभः । ननु य एव सहकारिकालः स एव बीजादेरपि काल इति कथं कार्याणि जातनष्ट एव न करोतीत्यत आह । छिनीयस्त्विति । किंच(११) तथाप्येककालस्थ एवं भाव इत्यादि त्वदभिधानमपि मा प्रत्यस. म्बद्धमित्याह । सहकारीति ॥
(१) ज्ञानं सुखादिकं-कलि० मु० पु० पा०। (२) तथार्था-पुण० पु० पा०। (३) क्षणिकोपि-पुण० पु० पा०। (४) ह्येवं-पुण० पु० पा० । (५) स्थैभि-पुण० पु० पा०। (६) नवच्छिन्नेपि-पुण० पु. पा० । (0) व्यापाररूप-कलि० मु. पु० पा०। (८) प्रकर्षश्च--कलि. मु० पु० पा० । (९) परीपाक-पुण० पु० पा०। (१०) अपकर्षेति-कलि० मु० पु० पा० । (११) द्वितीयस्त्विति । कथञ्चित्-पुण० पु. पा०।

Page #169

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलतापटीकाद्वयविभूषितः। १५३ . तस्मात् कार्यस्य स एव कालः, कारणस्य तु स चान्यश्चेति सम्बन्धिकालापेक्षया पूर्वकालताव्यवहारः(१)।
दीधितिः। ___ कार्यकारणयोरेककालत्वेऽपि पूर्वापर(भाव)व्यवहारं व्यत्रस्थापयति(२)। तस्मादिति । स एव सहकारिसमवधानोतर एव । सम्बन्धीति । सम्बन्धिनोः कार्यतत्मागभावयोर्यों का. लौ तदपेक्षया, तद्वृत्तित्वप्रतिसन्धानेन(३) कारणकार्ययोः पौर्वा पर्यव्यवहार इत्यर्थः(४)॥
दीधितिटिप्पणी। . ननु सेयमेककालस्थतत्यादिना कार्यकारणयोरेककालस्थताङ्गीकृता, एवञ्च कथं पूर्वापरव्यवहार इत्याशयेनावतारयति । कार्यका. रणयोगिते । सहकारिसमवहितेन(५) करोतीत्यत्रोत्तरकाल इत्यस्याथतो गम्यतया पूर्वोपस्थितत्वादाह । स एवेति । सम्बन्धिनारिति । उभयकालवृत्तित्वेनास्य पौर्वापर्यमिति(६) भाषः॥
कल्पलता। ___नन्वेतावता कार्यकारणयोयोगपद्ये(७) कारणस्य पूर्वकाल(ता)विरहात् कारणव न स्यादित्यत आह । तस्मादिति। स एव सामरज्यव्यवहितोत्तर एव । कार• णस्येति । किश्चित् कारणं तन्त्वादि सामग्यनन्तरमप्यनुवर्तते, किश्चित्तु(८) व्यापारं जनयित्वा कार्यात् पूर्वमेव नश्यती(९)त्यनियम एवेत्यर्थः ।सम्बन्धीति । य(१) पेक्षया पूर्वापरकालताव्यवहारः-पुण० पु० पा० । पेक्षया व्यवहारः-पाठः ।। (२) पूर्वापरव्यवहारनियामकं व्युत्पादयतीत्यर्थः। (३) व्यवहारे विषयस्याहेतुत्वादाह । तवृत्तित्वप्रतिसन्धानेनेति । (४) इति--पुण० पु० पा । (५) समवहितस्वभावेन-इति तु युक्तः पाठः स्यात् । (६) पौर्वमिति-इत्यादर्शपुस्तके पाठः ।। (0) कार्यकारणयोगपये-पुण० पु० पा०। (८) केचित्तु-पुण० पु० पा० । (९) पूर्वमेव विनश्यन्ती -पुण पु० पा० ।
-
N

Page #170

१५४
आत्मतत्त्वविवेकः
कल्पलता ।
स्मिन् काले यत् सम्बध्यते स एव तस्य काल इत्यर्थः । प्रथमप्रकरणार्थप्रपञ्चोऽयम् ॥
अपि च यदा तदेति ( १ ) स्थाने यत्र तत्रेति प्रक्षिप्य तयोरेव प्रसङ्गतद्विपर्यययोः को दोषः ।
दीधितिटिप्पणी ।
मूले यदा तदेत्युपेक्ष्येति विशेषणबाहुल्यभयादुक्तम्, वस्तुत पतरसस्वेपि प्रकृतस्य क्षणिकबीजनानात्वस्य निर्वाहात् ॥
कल्पलता ।
1
,
परस्मै यद्विरोधदानाय, तमिदानी (२) माह | अपि चेति । क्षेत्रपतितं बीजं यदि तस्मिन्नेव काले कुशलेवक्कुरजननसमर्थं स्यात् तदा ( ३ )ङ्कुरं जनयेत् न तु जनयति, तस्मान्न तदा तत्समर्थ ( ४ ) मिति क्षणिकमपि सामर्थ्यासामर्थ्य लक्षणविरुद्धधर्मसंसर्गेण भिन्न स्यादिति प्रघट्टकार्थः ॥
न कश्चिदिति चेत्, तर्हि देशाद्वैतं वा कारणभेदो वा दीधितिः ।
तत्यादि । बीजादेरे कस्मिन् देश इव देशान्तरेऽप्यङ्कुरादिजननसामर्थ्यं तत्राप्यङ्कुरादिजननात् सर्वेषां देशानां सर्वकार्यं वच्वरू पमद्वैतमापद्येत, तथा च कार्याणां भिन्नकालाशेषदेश (५)वृत्तित्वेदीधितिटिप्पणी ।
सामर्थ्य, स्वीक्रियमाणे । अभेदरूपमद्वैतं बाधितमत आह । सर्व
(१) तदेत्यस्य - पुण० पु० पा० । तदेत्युपेक्ष्य ( तत्थाने) इति टिप्पणीकृन्मतः पाठः । (२) तदिदानी - पुण० पु० पा० । (३) तत्रा - पुण० पु० पा० । ( ४ ) तत्र समर्थ - पुण० पु० पा० ।
( ५ ) देशारोप - कलि० मु० पु० पा०|

Page #171

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति - कल्पलताव्यटीकाद्वयविभूषितः । १५५ आपद्येत । आपद्यताम्, तदादाय योगाचारनयनगरं प्रवे
दीधितिः । Sनादित्वमेव (१) पर्यवस्येदिति साधु क्षणिकत्वम्, असामर्थ्ये तु सामर्थ्यासामर्थ्य लक्षणविरुद्धधर्मसंसर्गाद्वीजादिव्यक्ते (२) र्भेद आ पद्येत, तथा च तस्या अपि (३) पूर्ववदेव पुनर्भेदापत्तौ बीजादिशू - न्यत्वमेवा (४) पद्येतेति भावः । भावार्थे (५) कृतनिर्भर आशङ्कते । आपद्यतामिति | आपद्यतां वाह्यशून्यत्वम् । योगाचारः विज्ञानवादी । तन्नयानुसरणं हि हेतुफलभावमुपेत्य अपोध वा । आधे दीधितिटिप्पणी । कार्यवत्त्वेति । साध्विति सोपालम्भम् । असामर्थ्ये अङ्गीक्रियमाणे तु | बीजादिशून्यत्वमिति । न च कथमेतावता शून्यत्वम्, एकदा बहुतरबीजभेदस्यैवागमनादिति वाच्यम् । एवमेकस्य जगती. त्यादिना मूलकारेण यद्वाच्यं तदेवानेन कथितम्, तच्च मूलेनैवोक्तम् । केचित्तु एकस्यैवैतत्काल वृत्तित्वपूर्व कालवृत्तित्वरूपविरुद्धधर्मवत्त्वाद्बीजत्वमेव न स्यादित्यर्थः । न च तत्र भेदोऽङ्गीकर्तव्यः तथापि तदोषात् । आपद्यतामित्यत्र देशाद्वैतं वक्तुं न पार्यते, विज्ञानवादिमतेपि विभिन्ने विज्ञाने सर्वकार्यवत्त्वरूपात. नङ्गीकारात्, अतः कारणभेदो वेत्येतत्परतया सङ्गमयति । भावार्थ इति । बीजादिरूपबाह्यशुन्यत्वस्य योगाचारमतस्य पूर्व शब्दानुक
( १ ) आपत्ता निष्टान्तरमाह । अनादित्वमेवेति । अनादित्वमित्युपलक्षणम्, अनन्तत्वमित्यपि महाप्रलयानभ्युपगमे बोध्यम् । (२) अङ्कुरकारिबीजादिव्य केरित्यर्थः । (३) भिन्नत्वेन सिद्धाया अपि । ( ४ ) बीजादेः शून्यत्वमेव, अङ्कुरायर्थक्रियाकारित्वमेव, तथा चार्थक्रियाकारित्वरूप सत्त्वतो: क्षणिकत्वसाधनस्य पक्षेऽसिद्धिरिति भावः ।
(५) बाह्यशून्यत्व इत्यर्थः । यद्यपि विज्ञाननयप्रवेशेपि विज्ञानस्य कालान्तरे देशान्तरे च सामर्थ्यमसामर्थ्यं वेत्यादिप्रसङ्गतद्विपर्ययाभ्यामापद्यत एव कालाद्वैतं देशद्रितं च, तथापि तद्देशजनकत्वाजनकत्वादिप्रसङ्गतद्विपर्ययाणां कार्यकारणभावोपजीवकत्वम् विज्ञाननये तु परेण परस्यावेदनात् स्वमात्रमन्नमूर्तिकतया इदमस्य कार्यमिदमस्य कारणमिति प्राह्मभेदोल्लेख साध्यो न कार्यकारणभावनिश्वयो न वा वस्तुतः स सम्भवी, तस्यापि ज्ञानविशेषत्वात् न च तदेवापाद्यम्, ज्ञानातपक्षे एकज्ञानविषयीकृतानां देशानामध्यभेदेनेष्टापत्तेः । नन्वेवमर्थक्रियाकारित्वरूपं सस्वमपि सनये विज्ञानस्य न स्यात् । न स्यादेव | प्रामाणिकत्वरूपस्यैव सत्त्वस्य तैरुपगमात् स्वप्रकाशतया च तस्य विज्ञानेषूपपत्तेरिति ध्येयम् ।
1
,

Page #172

-
१५६ ... आत्मतत्त्वविवेकः क्ष्याम इति चेन्न । हेतुफलभाववाद(१)वैरिणमनपोद्य तत्र प्रवेष्टुमशक्यत्वात् । तदपवादे वा सत्त्वाख्यसाधनशस्त्रसंन्यासिनस्तव बहिर्वादसङ्ग्रामभूमावपि कुतो भयम् ।
दीधितिः। एकस्मिन् ज्ञानात्मनि काले देशे वा(२) ज्ञानजननसमर्थस्य वि. ज्ञानस्य ज्ञानात्मकंषु देशान्तरंषु कालान्तरेषु च तत्मामयें तेषु(३) सर्वेषु तज्ज्ञानोत्पत्तिप्रसङ्गः, असामर्थे तु विरुद्धधर्मसंसर्गेणे. कस्यापि(४) भेदापत्तौ पूर्वोक्तन्यायेन शून्यस्वमेव स्यादिति क विज्ञानवादः । द्वितीये तु सामर्थ्यासामर्थ्य यो(५)विरुद्ध(धर्म)योरसिद्ध्या भेदासिद्धावसिद्धव्याप्तिकतया अर्थक्रियाऽकारित्वरूपतया वा सत्त्वस्य(६) क्षणिकत्वमाधनस्य परित्यागे बाह्यस्थि. राभ्युपगमेऽप्यविरोधाच्यर्थं तन्मतानुसरणमियाह । हेतुफलेति ।
दीधितिटिप्पणी । स्वादाह। भावार्थ इति । तथा चेत्यादिना एतस्यैव भावार्थतयोक्तत्वात्। शून्यत्यमेव विज्ञानशून्यत्वमेव । द्वितीये अपोद्येति पक्षे । अर्थक्रियेति। नप्रश्लेषेणाक्रियाऽकारित्वरूपतयैवेत्यर्थः। तन्मते सत्ता द्विविधा, एका सत सदित्यनुगतव्यहारस्य अनिकाऽपरा च जनकत्वरूपा । अन्यायाश्च तेन हेतूकरणात्. तथा च व्याप्त्यसिद्धिनिबन्धनं हेतुता. पच्छेदकावच्छिन्नहतोरभावनिबन्धनं वा क्षणिकत्वसाधकं सत्वं नास्तीत्यर्थः । इतरव्याख्यानं च वाकारासम्बद्धमित्युपेक्षितम् । अवि. रोधात् भवता समं(७) नैयायिकस्य विरोधाभावात् । आपद्यता. (१) वाद-कलि० मु० पु० पा०। (२) ज्ञानात्मनि देशे काल वा-पुण० पु० पा० । (३) तसामर्थेषु-काले० मु० पु. पा०(१) एकस्यापि, क्षणिकत्वेनाभिमतविज्ञानस्यापि।
(५) प्रामाणिकत्वरूप सत्त्वस्य हेतुत्वाभिप्रायेणाह । सामर्थ्यासामर्थ्ययोरिति ! तथा च सत्त्वाख्यसाधन पदं सत्याख्यव्याप्तिग्रहोपायविरुद्धधर्माध्यासपरम् । अर्थक्रियाकारित्वरूपसत्त्वस्य हेतुत्वपक्षे त्वाह । अर्थक्रियेत्यादि ।-गुणानन्दः ।
(.६) अर्थक्रियाकारित्वरूपतया वाह्यत्वस्य-कलि. मु. पु० पा० । अक्रियाकारित्वरूपसस्वस्य-पुण० पु० पा०।
(.) भवता मम---पा०२ पु० ।

Page #173

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । १९७
दीधितिः। केचित्तु विज्ञानवादिनये सर्वेषामेव कार्याणां ज्ञानाभिमदेशत्वं देशानां च ज्ञानवेनाभिन्नत्व(१)मिष्यत एवेत्याह । आपधता. मिति । तनये परेण परस्यावेदनादेकेन कार्यकारणा(२)भि. मतज्ञानयाग्रहणानं कार्यकारणभावसिद्धिरित्याह, हेतुफलेती. स्याहुः(३)॥
दीधितिटिप्पणी। मित्यनेन देशाद्वैतपक्ष एवापाद्यत इति व्याख्यातॄणां मतमाह । केचि. स्विति । विज्ञानवादिनये अभिन्नकार्यवत्वरूपं वा देशाद्वैतं परस्परा. भेदो वा, उभयमपीष्यत एवेत्यर्थः । ननु कथं तत्र हेतुफलभावो वैरी, एकविज्ञानेनान्यविज्ञानजननसम्भवादतः, तनय इत्यादि । तन्मते एकेन विज्ञानन स्वभिन्नाग्रहणात् कार्यकारणभावग्रहासम्भवात्, उभयग्रहण एव तद्रहणात, तथा च तदादायेत्यसकतमिति भावः । अत्र च ज्ञानत्वेनैक्ये प्रमेयत्वादिनाप्यैक्यसम्भवात् आद्यवादिनयपि देशाद्वैतापादनं कर्तु पार्यत इति व्यर्थ योगाचारानुसरणमित्यस्वरसः॥
कल्पलता।
अत्र प्रसङ्गे दोषाभिधाने कालगर्भप्रसङ्गेऽपि(४) दोषः स्यादित्यभिप्रायेणाह । न कश्चिदिति । ननु बीज. देशादन्यो देशो(५) यदि भवेत् , तदा तत्र तत्राजनननिबन्धनमसामर्थ्य(६)मापोत, तथा च सर्व(त्र) देशे समर्थमेव बीजमिति नास्माकं विरुद्धधर्माध्यास इत्यत आहातीति । यथेक एव देशो भवेत् तदैवं सम्भाव्ये.
(१)ज्ञानत्वेनाभिन्नत्व-कलि० मु० पु० पा०। (२) कार्यकरणा-कलि० मु० पु० पा०।
( ३ ) आहुरित्यरुचिबीजं तु तज्ज्ञानयत्त्वापादने तश्रेष्टापत्त्यसम्भवेन हेतुफलेत्यादिदोषान्तराभिधानमनुपयोगि । एवमेकस्य जगतीत्यादिविरोधः।-गुणानन्दः ।
(१) प्रसङ्गगाप-पुण० पु. पा०। (५) दन्योपदेशो-पुण० पु० पा० । (६) निबन्धनासामर्थ्य-पुण० पु० पा० ।

Page #174

१५८ :
'आत्मतस्वषिषेकः
कल्पलता
9
त, यदि वा देशनानात्वेऽपि सर्वोदेशो बीजाधार एव स्यात् तदास्यात्, आद्ये देशाद्वैतम्, अन्त्ये कारणस्याप्येकस्यैव बीजस्य तावद्देशवृत्तितया भेदः (१) स्पादित्यर्थः । ननु क्षेत्रकुशूलाद्यात्मापि देशो ज्ञानस्वरूपमेव, बाह्यस्यास्माभिरनङ्गीकारात्, ज्ञानं चैकदेश मे वेति (२) देशभेदेन (३) सामर्थ्यासामर्थ्यापादनं मां प्रति निरवकाशमित्याह । आपद्यतामिति । ज्ञानमात्रं क्षणस्थायि न बाह्यं किञ्चिदस्तीति योगाचारनयः, तदेव नगरमित्यर्थः । भेदेन ग्राह्यग्राहकभावो नास्ति, किं तु स्वप्रकाशज्ञानमेव (४) जगदिति योगाचारम ताश्रपणे कार्यकारणभावोऽपि स्वया नैष्टव्यः (५), इदमस्य कारणमिदमस्य कार्यमिति भेदेन ग्राह्यग्राहकभावे सत्येव सिद्ध्येत तथा च मां प्रति सामर्थ्यासामर्ध्यलक्षणविरुद्धधर्माध्यासेन (६) यत् सत् तत् क्ष. णिकमिति यत् (७) स्वया साधयितुमुपक्रान्तं, तत् सर्व भग्नमेवेत्याह । हेतुफले ति ( ८ ) । ननु हेतु (९) फलभावो (पि) मास्तु, को दोष इत्यत आह (१०) । तदपवाद इति । तर्ह्यर्थक्रियाकारित्वलक्षणेन सत्येन हेतुना यत् क्षणिकत्वं त्वया साधयितुमुपक्रान्तं तचेद्वि
,
(३) ज्ञानस्यैव देशभेदेन- पाठः ।
(१) वृत्तितयाऽभेदः - कालि० मु० पु० पा० । (२) चैकदेश एवेति - पुण० पु० पा० । ( ४ ) स्वप्रकाशात्मकं - पाठः । स्वप्रकाशज्ञानात्मकं - पुण० पु० पा० । (५) नेष्टव्यः - कलि० मु० पु० पा० । (६) धर्माध्यासे - कलि० मु० पु० पा ।
(७) धर्माध्यासेन यत् क्षणिकत्वं - पा० २० ।
(९) ननु दृष्ट- पु० पु० पा० ।
(८) फलभावर्ति-पुण० पु० पा०|
(१०) इत्याह-पा० २ ०

Page #175

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलतास्पटीकाद्वयविभूषितः । १५९
. . . कल्पलता। हाय दूर(१) पलायितेन त्वया संन्यस्तमेव, तदा सि. द्धं नः समीहितन, यतः पराजितोऽस्येव, तथा च के. न भयेन योगाचारनय(२)नगरप्रवेशस्तवेत्यर्थः ॥ __ ननु यावत्योऽर्थक्रिया भिन्नदेशा(३)स्तावढ़ेदं कारणमस्तु, को विरोध इति चेन्न । तेषामपि प्रत्येक तत्प्रसङ्गस्य तदवस्थत्वात् । एवमेकस्य जगति वस्तुत
दीधितिः। भिन्नदेशकार्यद्वयजनकस्य एककार्यदेशे कार्यान्तरसामर्थ्य तत्रापि तत्कार्यजननमसामर्षे च कारणभेद आपद्यतेत्याशयं(४) मन्यमानो भ्रान्त आशङ्कते । नन्विति । आशयं प्रकाशयति । तेषामिति ॥
दीधितिटिप्पणी । हेतुफलेत्यादिना कारणभेदो वेत्यस्य दूषितत्वात् पुनरुत्थानं न घटत इत्यत आशयाबोधनिबन्धनोत्था(५)नमाह । भिन्नदेशति । येन कारणेन देशद्वये कार्यद्वयं जनितं तत्रैककार्याधिकरणेऽपरकार्याजनकत्वरूपविरुद्धधर्मेण तयोर्भेद एवापाद्यत इत्येव बुद्धा, तत्र च बाह्या. र्थशून्यत्वं कथं स्यात् । कार्यानधिकरणदेशादिकमादाय (हि) भेदा. पादनं तद्भेदापत्या शून्यत्वमित्याशयेन फकिकेत्यर्थः । श्राशयमिति। तथा(६) बोध एव भ्रान्तत्वम् । (आशयम्) वास्तवाशयम प्रकाश. यति । तेषामपीति मूलम् , तेषाम् भिन्नानाम | (१) तच्चेदियदूर-पुण० पु० पा०। (२) योगाचार-कलि० मु. पु. पा० । ( ३ ) देशस्था-पुण० पु. पा० ।
( ४ ) स्वदेशे स्वोपदियकार्य प्रति शको भावस्तत्रैव सहकार्य ज्ञामसुखा यपि प्रति समर्थश्चेत् तत्रापि जनयेत, तथा चोपादेयसहकार्ययोर्देशाद्वैतमभिन्नदेशता स्यात् , यद्यत्र जननसमर्थ तत् तत्र जनयतीति प्रसङ्गस्यादुष्टत्वात् , विपर्ययस्यादुष्टत्वे कारणभेदः क्षणिकस्यापि कारणस्यं तदतदेशसाम.सामर्थ्यरूपविरुद्धधर्मसंसर्गानेदो नानात्वं स्यादित्याशयमित्यर्थः ।
(५) त्याप -इत्यादर्शपुस्तके पाठः। (६) आशयस्येतरण-इत्यादर्शपुस्तके पाठः।

Page #176

१६० . आत्मतस्वविवेकः .... स्वस्याऽलाभ साध्वी क्षणभङ्गसाधनपरिशुद्धिः (१)।
कल्पलता।
द्वितीय(२) पक्षमाशय निराफरोति । नन्विति । यावत्य इति । यत्र यत्र देशे त्वया कारण(३)मापा. यते तत्र सर्वत्र तीजमस्ति समर्थ च करोति चेति क विरोध इत्यर्थः । तेषामपीति(४) । कारणानां देशभेदेन (भेदे) यत् क्षेत्रपतितं तत्कुशूले करोति न था, पत् कुशलस्थं तच्च दूरे(५) करोति न वेति तत्तदेवाधिकृत्य प्रसङ्गतद्विपर्ययो वक्तव्याविति किमप्येक(६) जगति न स्यादिति किंधर्मिक क्षणिकत्वं साधनीयमित्यर्थः॥
(१) न चकस्य जगति वस्तुतत्त्वस्यालाभेपि अविवक्षितकत्वानेकत्वकबीजसामान्यपक्षकप्रसङ्गविपर्यययोर्न कश्चिदोष इति धाच्यम् । पूर्वक्षणवती भावस्तदव्यवहितातरक्षणवर्तिभावभिन्नो विरुद्धधर्माध्यस्तत्वादित्यनुमाने यतः कुताश्चत् भेदमादाय सिद्धसाधनम् , मिथ प्रतियोगिकभेदासिद्धरामरं च, न व मिथःप्रतियोगिकभेदाश्रयत्वं साध्यम् , यतः कुतश्विद्भेदस्यापि मिथाभेदत्वेन पुनस्तहोषतादवस्थ्यात् । अतः सामप्रियो धर्म्यसामर्थ्याश्रयाद्भिन्नः इति साध्यम् , अलीकमादाय परमते प्रतियोगिप्रसिद्धिः, बीजान्तरमादायैव वा, तस्यापि तदङ्कुरं प्रत्यममर्थत्वादिति वस्तुस्थितिः, तत्र चैकस्य जगति प्रस्तुतत्त्वस्यालाभ इत्यादिना पक्षाप्रसिद्धिः स्वरूपासिद्धिर्वोद्भाव्यते, सामर्थ्यस्य पक्षतावच्छेदकत्वे आयापि, उपलक्षणीभूय तद्व्यक्तित्वादिस्वरूपपक्षत वच्छेदकान्तरपरिचायकत्वे तु द्वितीयैव, सर्वस्यैव जगतो देशान्तर कार्याजनकत्वेनासामर्थ्यस्योपगन्तव्यत्वात, एवञ्चावृत्तित्ववसामादिकमेव दोषः । यद्यपि स्वमते परमते चाऽवृत्तित्वं सामर्थ्यस्य नास्तीति दोषाप्रसिद्धितादवस्थ्यम्, तथापि ग्रन्थस्य दोषप्रसञ्जन एव तात्पर्यात्र तदप्रसिद्धावपि काचित् क्षतिः, आपायव्यतिरकस्य तकानुकूल्यात् , एवञ्च तदेशकार्यकारित्वं यदि देशान्तरकालान्तरीयकार्यकारित्वाभाव. विरुद्धं स्यात् अवृत्ति स्यादित्यत्र प्रघट्टकतापर्यम् , अयूनावापायापादकयोः प्रसिद्धिः ।
(२) द्वितीय-पुण. पु. पा०। (३) त्वया कारण-कलि. मु. पु. पा० । (१) तेषामिति-पुण० पु० पा०। (५) तच्चत्वरे-पुण० ० पा० । (१) किमप्ये-कलि० मु० पु० पा०। ..

Page #177

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति-कल्पलताख्यटकिाद्वयविभूषितः। १६९ . अस्तु तर्हि कश्चिदोष एवा(१)नयोरिति चेत, स पुनः कस्मिन् साध्ये । किं सामर्थ्यासामर्थ्ययोः(२),कि
दीधितिः। अनयोः देशगर्भप्रसङ्गविपर्यययोः । सः दोषः। साध्ये(३) विषये । सामयति । साध्ययोरिति विपरिणतेनान्वयः । केचित्त विरुद्धधर्मसंसर्गा(४)द्भेदापत्तिभयेन यदि कश्चित् कारिणोऽपि सामर्थ्य नोपेयात् तदा तं प्रति तदपि साध्यम् , यक्ष्यति, स. वत्राशक्ताविति । अशक्ती असामर्थे । भेदोपि ( च ) परम्पर. या प्रसङ्गादिसाध्यः. विरोधस्तु भेदसिद्धयनुगुणः प्रमाणान्तर.
दीधितिटिप्पणी। सामर्थ्यस्य(६) प्रसङ्गहेतुत्वमेव, न तुसाध्यत्वमत आह । साध्य इति । साध्यपदस्य यथाश्रुतार्थरक्षकस्य मतमाह । केचिस्विति । तदा, तत् सामर्थ्यमपि, तथा चेतरानुमानसाध्यत्वमादाय · साध्य. पदार्थो विवक्षितः । यद्वक्ष्यतीति । तथा चैतन्मतेनैव तत्साधनादि त्यर्थः । ननु तत्र शक्तिसाधनमेवोक्तमतस्तमपि व्याचष्टं । भशक्ताविति । द्वितीये सङ्गमयति । भेदोपि चति । तृतीयवितर्क सङ्गमयति । विरोधस्त्विति । किमर्थ साधनीयोत आह । भेदसियनुगुण इति । तथा च प्रकृतोपयुक्ततया तस्य साध्यत्वमवश्यमिति भावः । करणा: करणरूपशक्त्यशक्त्योर्विरोधविधया कथं प्रसङ्गविपर्यययोरिष्टयम, तदविरोधेपि तयारक्षतेः, सामर्थ्यासामर्थ्ययोर्विरोधस्य तदुपजीव्यः (१) तर्हि दोष एव कश्चिद-पुण० पु० पा० । (२) तथा च बीजदेशादन्यो देशो यदि भवेत् तदा तत्राजनननिबन्धनमसामर्थ्यमापयेत, अस्माकं तु सर्वत्र देशे समर्थमेव बीजमिति न विरुद्धधर्माध्यासः, अथ वा बीजदेश एवं यदि कश्चिद्भवेत् तदा तत्र जनननिबन्धनं सामर्थ्यमादाय विरुद्धधर्माध्यासो भवेत् , भस्माकं तु सर्वत्र देशेऽसमर्थमेव बीज मिति न विरुद्धधर्माध्यास इत्याशयः ।।
(३) सामर्थ्यस्य भेदस्य विरोधस्य च प्रसङ्गविपर्ययासाध्यत्वादाह । साध्य इति ।
(1) विरुद्धधर्मसंसर्गात् , तद्देशसामर्थ्यदेशान्तरासामर्थ्यरूपात, कारिणोपि, एकदेशकार्यकारिणोपि कार्य प्रति सामर्थ्य नौपेयात् , नाभ्युपगच्छेत् तदा, तम् , वादिनं, प्रति, तदपि, सामर्थ्यमपि, तत्र स्वरसमाह । यदिति ।
(५) साम्यमूलभित्रासामर्थ्यस्य- इत्यादर्शपुस्तके पाठः ।

Page #178

1613
-
११२० आत्मतत्त्वविवेकः वा तद्विरुद्धधर्माध्यासेन भेदे(१), आहोस्वित् शक्त्यशक्योर्विरोधे।
दीधितिः। साध्यत्वेन विवक्षित(२) इत्याहुः(३) । शत्यशत्त्योः साम.
ासामथ्र्ययोः । अग्रे च कारित्वाकारित्वे करणाकरणे च सा. मासामर्थ्यपरे । एवं भिन्नकालशत्यशक्त्योरित्यपीति(४)। यदा पाक् प्रसङ्गविपर्यययो()रिति भेदसाधकयोर्देशभेदेन करणाकरणयोरप्युपलक्षकम्, तब च एकत्र कारिणो देशान्तरेऽपि कारित्वाभ्युपगमे सर्वदेशानां सर्वकार्यवचरूपमद्वैतम्, एकत्रा. कारिण:(६) सर्वत्राकारित्वाभ्युपगमे च सर्वकार्यशून्यत्वरूप. मद्वैतम् , कचित्कारित्वस्य कचिच्चाकारित्वस्य चाभ्युपगमे का.
दीधितिटिप्पणी। स्वाइन माह । शक्तयशक्त्योरिति । अग्रे तृतीयविकल्पदूषणमध्ये । कारित्वाकारित्वादिकं विभिन्नस्थितमनेनोक्तम् (७)। यथाश्रुतपदा.
रक्षार्थ स्वातन्त्र्येण कारित्वाकारित्वयोरप्युट्टङ्कनं दर्शयति । यद्वे. ति। प्रागिति । अपि चेत्यनेनोक्तयोरित्यर्थः, तथाच प्रसङ्गविपर्यययोः करणाकरणयोश्च न दोष इत्यर्थः । एवं च पूर्व यस्योत्कीर्तनं, इदानी स इत्यनेन तत्रैष दोषदानमुचितमिति भावः । एवं व्याख्याने ती. त्यादिना कारित्वपक्षे दृषणस्यानुक्तत्वान्न्यूनता स्यादतस्तत्रापि नयाख्यामाह । तत्र चेति ॥
(१) तथा च क्वचिदपि भेदाप्रांसद्धी विपर्ययानुमाने साध्याप्रसिद्धिः, तत्प्रसिद्धौ च कुत्रापि तम्याप्यत्वानुपगमे हेतोरनैकान्तिकत्वं च दोष इति भावः । अन्यत्र हेतौ तद्व्याप्यत्वाभ्युपगमेपि प्रकृ. तहेतावनभ्युपगमपक्षमभिप्रेत्याह । शक्त्यशवत्योगित ।
(२) विकल्पित--पुण० पु० पा० ।
( ३ ) अत्रारुचिबीजं तु आपादकीकृतस्य साधनस्य तन्मतसिद्धस्यास्माभिः साधयितुमनईत्वमित्यादि बोध्यम् ।
(१) भिन्नत्यादिवक्ष्यमाणपन्थेपि शक्त्यशक्तिपदे सामर्थ्यासामर्थ्यपरे इत्यर्थः । ( ५ ) प्रसङ्ग-तद्विपर्यययारित्यस्यार्थतोऽनुवादोऽयम् । ( ६ ) कारिणश्च-पुण० पु० पा० । ( • ) स्थितमानेनो-इत्यादर्शपुस्तके पाठः । स्थितिमतेनो-पा० २ पु०।

Page #179

613 टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । १६३
दीधितिः। रणभेद आपोतेति नेयम् । अनयोरिति । प्रसङ्गविपर्यययोः क. रणाकरणयोश्चेयर्थः। शत्यशत्योरिति । करणाकरणयोरित्यथः, तथा च यथाश्रुत एवाग्रिमग्रन्थः साधीयान् ।।
कल्पलता। अनयोरिति । देशगर्भप्रसङ्गतविपर्यययोरित्यर्थः । सामर्थ्यासामर्थ्ययोरिति ( साध्ययोरिति वि )परिणामः । सामर्थ्यासामर्थ्ययोः सतो दे साध्य इत्य. प्रेतनेन सम्बन्धः(१) । तत्र यद्यपि सामोसामयरूपे एवाहत्य न साध्ये, किं तु तदुभयविरुद्धध. माध्यासाधीनो धर्मिणि भेदः साध्यः, तथापि प्रस. अतविपर्ययाभ्यां साक्षात् ते एव साध्ये इत्यदोषः(२), एतदेवाह । किं वेति । शक्त्यशक्त्योरिति। करणा. करणयोरित्यर्थः । विरोध इत्यत्र साध्य इत्यनुषा. नीयम् । कश्चिद(३)नयोर्दोष इति सर्वत्रानुषङ्गः ॥
नाद्यः, सर्वत्र सामर्थ्ये (हि) प्रसह्य करणात्, स. वत्राशक्तौ क्वचिदप्यकरणात । सर्वदेशसमानस्वभावत्वेप्यस्य(४) स्त्रोपादानदेश एव तत्तत् कार्य(५) करोतीत्यय.
दीधितिः। स्वोपादानेति । स्वम् कार्यम्। प्रतिनियतदेशोपलक्षकं चेदम् ,
दीधितिटिप्पणी। इदम् स्वोपादानपदम् । प्रतिनियतेति । येन यत्राधिकरणे कार्य
(१) इत्यप्रेतनेनान्वयः-पुग० पु० पा०। (२ ) इत्यर्थः-पुण० पु० पा० । (३) कश्चिद-पुण पु. पा०। (1) स्वभावत्वेपि-पाठः । (५) तत्कार्य-कलि. मु. पु० पा।

Page #180

आत्मतस्वविवेकः । मस्य(१) स्वभावः स्वकारणादायातो न नियोगपर्यनुयोगावहतीति चेत्, तर्हि सर्वकालसमानस्वभावत्वेऽपि त. तत्सहकारिकाल एव(२) करोतीत्ययमस्य स्वभावः स्वकारणादायात इति(३) किं न रोचयः ।
दीधितिः। क्षणिकत्वेन कारणस्य कार्याधिकरणत्वायोगात् ।।
दीधितिटिप्पणी। जन्यते तदेश इत्यर्थः ॥
कल्पलता।
सामासामर्थ्ययोः साध्यत्वे यदि प्रसङ्गतदिपः ययौ दुष्टौ स्याताम् , तदा सर्वत्र सामर्थ्यमेव स्यात्, असामर्थ्यमेव(४) वा, आये आह(५)। प्रसधेति। अ. नत्ये आह(६)। सर्वत्रेति । देशभेदेन सामासामर्थ्य नैकस्य विरुद्ध इति यदि, तदा कालावच्छेदभेदेना. वि(७) न विरोध इति कुतः क्षणिकत्वमिति शङ्कोत्त. राभ्यामाह । सर्वदेशति ॥
न द्वितीयः, विरुद्वधर्माध्यासेनाप्यभेदे भेदव्यवहारस्य(८) निर्निमित्त(कोत्वप्रसङ्गात् । अनैकान्तिकश्व
दीधितिः। निनिमित्तकत्वस्य निर्विषयत्वस्य(९), प्रसङ्गात , कचिदपि (१) करोतीत्यस्य-पाठः। (२) तत्तत्सहकारिलाभ एव-पाठः । (३) स्वकारणदोषादिति--पुण० पु० पा० । ( ५ ) स्यात, किमसामर्थ्यमेव-पुण० पु० पा० । (५) आये त्वाह-पुण० पु० पा०। (६) अन्त्ये त्वाह-पुण० पु. पा०। (.) कालभेदेनापि-पाठः। (८) व्यवहारस्यापि-पाठः । (९) व्यवजिहीर्षा देनिमित्नान्तरस्य सम्भवादाह । निर्विषयत्वस्यति ।

Page #181

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलताख्य टीकाद्वयविभूषितः । १६५
हेतुः कालतोपि न भेदं साधयेत् ।
दीधितिः ।
भेदस्यासिद्धत्वात् (१) । अनैकान्तिक इति भेदप्रसिद्धिमभ्युपेय । तदप्रसिद्धौ तु व्याप्यत्वासिद्धिर्द्रष्टव्या ॥
दीधितिटिप्पणी ।
,
प्रसङ्गादिति (२) हेतुः कचिदिति । भेदस्थ, कुत्रापि स्थले, प्रसि द्विमभ्युपेत्य उक्तम् ॥
9
कल्पलता ।
ननु सामर्थ्यासामर्थ्ये विरुद्धे अध्येकत्र विद्यमाने अपि न धर्मिणं भिन्त ( ३ ) इत्याह । न द्वितीय इति । अनैकान्तिकश्चेति । देशभेदेन ताभ्यां बिरुडाभ्यामपि भेदासाधनादित्यर्थः ॥
न तृतीयः, विरोध ( ४ ) लक्षणयोगे बाधकसह - सूणापि विरोधस्थापनेतुमशक्यत्वात्, अयोगे वा तदेव
दीधितिः ।
अयोगे वा विरोधलक्षणस्न (५), तदेव विरोधलक्षणमेव, दीधितिटिप्पणी ।
विरोधलक्षणपदस्य निर्विभक्त्यन्तत्वादत्रान्वयो न भवतीत्यत आह । अयोगे वेति । भिन्न उपात्तः स्पष्टबोधार्थम् (६) । उक्तविरोधी
(१) न च व्यतिरेकिणि साध्यप्रसिद्धेरनङ्गत्वादिदमयुक्तमिति वाच्यम् । भेदत्वज्ञानमन्तरेण भेदविशेष्यिकाया अयनुमितेरसम्भवात्, तज्ज्ञानस्य च क्वचिदपि भेदप्रसिद्ध्यभावे दुरुपपादत्वमित्यत्रैव प्रयतःत्पर्यात् । केचित्तु अप्रसिद्धसाध्यकभ्यतिरेकिण मनभ्युपगम्यैवेदमुक्त मित्याहुः । ( २ ) इति इत्यत्र, तथा च पूर्वप्रन्थोक्तप्रसङ्गसाधनायोत्तरग्रन्थ इत्यर्थः । ( ४ ) विरोधि - पाठ: ।
(३) भिन्ते - कलि० मु० पु० पा०|
(५) विरोधलक्षणपदस्य समासनिविष्टत्वादनुषङ्गासम्भवादाह विरोधेति । - गुणानन्दः । ( ६ ) विरोधलक्षणस्य इतिन मूलप्रतीकधारणम्, अलीकत्वात्, किन्त्वध्याहृत्य स्पष्टावबोधार्थमुपात्तमिति भावः ।

Page #182

१६६
आत्मतस्वविवेकः
चिन्त्यम् । यद्विधाने यस्य निषेधो यन्निषेधे वा यस्य विधानं(१) तयोरेकत्र धर्मिणि परस्परपरीहारस्थितत
दीधितिः। चिन्सम् । यद्विधान इति भावाभावविरोधविवेचनम् । यद्विधाने क्रियमाणे यस्य निषेधः सिद्ध्यति, यनिषेधे च क्रियमाणे यति. धानं सिद्ध्यति(२) । यद्विधानं(३) यनिषेधो यनिषेधो यद्विधा. नमिति तु फलितार्थः । केचिनु विधाननिषेधौ ज्ञानाज्ञाने, त. था च यज्ज्ञाने यदज्ञानं(४) यदज्ञान एव यज्ज्ञानमित्यर्थात(५) गोत्वाश्चत्वादि(६)साधारण्यमित्याहुः(७)सयो:(८)परस्परपरीहा.
दीधितिटिप्पणी।
दीधिनिकिता गोवाश्वत्वयोरव्यापकः, गोत्वविधानेऽश्वत्वनिषेधस्याविधाने जातेः समव्याप्त्यभावात् ? । अत इदं भावाभावमात्रे विरोधलक्षणमाह। यद्विधाने इत्यादि । यथाश्रुतस्य भावाभावमात्रविरोधलक्षणं भावत्वा. भावत्वादिकेऽतिव्याप्तमत आह । यद्विधाने इत्यादि । तथा च यद्विधाने क्रियमाणे यनिषिध्यत इत्यर्थः । एतश्च न भावत्वाभावत्वयोः, भा. घस्थविधाने क्रियमाणेऽभावत्वनिषेधस्य सिद्ध्यभावात, अभावत्वनि. बेधे क्रियमाणे भावत्वविधानस्य सिद्ध्यभावात् , भावत्वाभावत्वयो. भेदात् । लाघवादाह । यद्विधानमिति । अत्र यद्यप्येकदलमेव प्रकृत. सम्पादकम, तथाप्युक्तस्थले उभयस्योक्तत्वात्तथा लिखनम् । भाव. पोर्षिरोधस्यापि एतल्लक्षणसहायत्वमाह । केचित्विति । एकधर्मि: (1) यनिषेधे च यद्विधान-पुण० पु० पा० ।
( २ ) यद्विधाने क्रियमाणे, यस्मिन् यत्र ज्ञायमाने, सिध्यति, ज्ञायते । यज्ञान यनिषेधज्ञानमिति यावत् । एवमपि ।--गुणानन्दः।।
(३) उभयत्र ज्ञानमपास्य लाघवादाह । यद्विधानमिति ।--गुणानन्दः । (१) यदज्ञाने यशानं-कलि० मु० पु० पा०। (५) मित्यर्थे-पुण० पु० पा० । (१) गोत्वाश्वत्वादीति । एतच तदभावव्याप्यत्वादिज्ञानदशायाम् ।--गुणानन्दः।
(.) एवं सति भ्रमात्मकावच्छेदकधर्मदर्शनविषये पाषाणमयत्वादावपि धन्यादिविरोधिताप्रसङ्गोऽप्रारुचिबीजम् ।
(८) तयारेका परस्परपरीहारस्थिततया विरोध इति मूले एकत्र पररपरपरिहारेणापस्थितेस्तारशापस्थिया विरोधस्य च कथनस्यायुक्तत्वापोजनया लभ्यमर्थ प्रकाशमित क्रियापदादिपूणेन योजनामाह, तयोरित्यादिना । एकर्मिणीति पकोत्यस्य विवरणम् ।

Page #183

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः। १६७ या विरोधः(१), स चेह नास्ति, तदेशकार्यकारित्वं (हि) तद्देशकार्याकारित्वेन विरुद्धम्, तद्विधौ तस्यैव(२) नियमेन निषेधात्, न पुनर्देशान्तरे तत्कार्याकारित्वेन, तस्यानिषेधात, न ह्यन्यत्र तदकरणमतत्करणं वा तत्र तत्करणस्याभावोऽपि तु तत्र तदकरणमिति चेत्(३)।ह
दीधितिः। रस्थिततया एकर्मिणि विरोधः सहानवस्थान(४) सिझ्यतीति । तद्विधौ तद्देशकार्य(५)कारित्वविधौ। तस्यैव तद्देशकार्याकारित्वस्यैव । तद्विधौ(६), तस्यानिषेधात् , तस्य देशान्तरे तत्का
(७)कारित्वस्यानिषेधात् । अतत्करणम् कार्यान्तरकरणम् , दृष्टान्ता() चेदम् । अभाव इति । अभाव इति(९) व्य.
दीधितिटिप्पणी। जीरयस्य स्थितेत्यनेनान्वयेऽसङ्गतं स्यादतोऽस्वरसात, तयोरिति । सिद्धतीत्यन्तेन वाक्यसमापनं च बोध्यम् । अन्यथा विरोध इत्यन्त. स्य नास्तिक्रियान्वयेऽन्विष्टे विरोधपरामर्शकतत्पदधैयर्थ्यप्रसमात् । प्रयित्वा शक्तिं दर्शयति । तद्विधावित्यादि । इदानीमेतदन्तर्गतस्या. निषेधादित्यस्य व्याख्यामाह। तस्येति । अतत्करणमित्यस्य तत्करणा. भावार्थकत्वे पूर्वोक्ताभेदः स्यादत आह । कार्यान्तरेति । प्रकृतानुप. योगमा(शया)ह । दृष्टान्तार्थमिति । ननु नयोः स्थितौ कथं विरुद्ध
(१) परिहारस्थितिकतया विरोध:--पुण. पु० पा० । परीहारावस्थितयोविरोधः-पाठः । (२) सस्य - कलि० मु० पु० पा०। ( ३ )विरोधलक्षणयोगसमर्थकत्वेनात्राभावत्वमुपात्तम् । (५) तदभावव्याप्यत्वरूपविरोधस्याकाशायव्यापकत्वादाह । सहानवस्थानमिति । ( ५ ) तदेशकार्येत्या कार्यपदं तत्तत्कार्यलाभाय, अत एव तेषामपि प्रत्येकमिति प्रागुतम्। -गुणानन्दः । (६) इदं पूर्वमूलादनुवर्तितम् । ( . ) देशान्तरकार्या-कलि. मु० पु०पा । (८) कार्यान्तरकरणस्य तदभावरूपत्वाप्रसक्तेराह । दृष्टान्तार्थमिति ।-गुणानन्दः । (९) दृष्टान्तार्थ चेदम् । अभाव इति ।-कलि. मु. पु० पा० ।

Page #184

१६८
आत्मतत्वविवेकः
न्त । एवम्भूतविरोधलक्षणव्यावृत्तिर्भिन्नकालशक्त्यशक्स्योरपीत्युक्तप्रायम् , तत्प्रतिसन्दधीथा। तस्मात प्रसङ्गतद्विपर्यय(१)स्थितावपि असिद्धो विरुद्धधर्माध्यासः(२)।
दीधितिः। - वाहियत इत्यर्थः । अतो नोत्तरोद्देश्य(३)विधेयावैशिष्टयम्(४) । उपसंहरति । तस्मादिति । देशभेदेनेव कालभेदेनापि साम
दीधितिटिप्पणी। धर्माध्यासोऽसिद्धः, तयोरेव तत्साधकत्वादत आह । देशभेदेनेति ।
(१) प्रसङ्गविपर्यय-पाठः।।
(२) अत्र रत्नकीर्तिः, 'न वयं परिभाषामात्रादेकत्र कार्ये देशभेदादविरुद्धे शक्त्यशक्ती धूमः; किन्तु विरोधाभावात, तद्देशकार्यकारित्वं हि तदेशकार्याकारित्वेन विरुद्धम् , न पुनर्देशान्तरे का. योकारित्वेनाम्यकार्यकारित्वेन वा । यद्येवं, तत्कालकार्यकारित्वं तत्कालकार्याकारित्वेन विरुद्धम् , न पुन: कालान्तरे तत्कार्याकारित्वेन कार्यान्तरकारित्वेन वा, तत् कथं कालभेदपि विरोध इति चेत्, उच्यते । द्वयोहि धर्मिणोरेकत्रानस्थिति नियमः परस्परपरिहारस्थितिलक्षणो विरोधः, स च सा. खात्परस्परप्रत्यनीकतया भावाभाववद्वा भवेत् , एकस्य वा नियमेन प्रमाणान्तरेण बाधनात्रित्यत्वसत्त्ववद्वा भवेदिति न कश्चिदर्थभेदः, तदत्रैकर्मिणि तत्काल कार्यकारित्वाधारे कालान्तरे तर कार्याकारित्वस्यान्यकार्यकारित्वस्य वा नियमेन प्रमाणान्तरेण बाधनीराधः । तथाहि, यत्रैव धर्मिणि तत्कालकार्यकारित्वमुपलब्धं तत्रैव कालान्तरे तत्कार्याकारित्वमन्यकार्यकारित्व वान ब्रह्मणाप्युपसंहर्तुं शक्यते येनानयोराविरोधः स्यात् , क्षणान्तरे कथितप्रसङ्गविपर्ययहेतुभ्यामवश्यम्भावन धर्मिभेदप्रसाधनात् । न च प्रत्यभिज्ञानादेकत्वसिद्धिः, तत्पौरुषस्य लनपुनर्जातकेशनखादावण्युपलम्भतो निर्दलनात् , लक्षणभेदस्य च दर्शयितुमशक्यत्वात् । न चैवं समानकालकार्याणा देशभेदेपि धर्मिभेदो युक्तः , भेदसाधकप्रमाणाभावात् , इन्द्रियप्रत्यक्षेण निरस्तविभ्रमाशनाभेदप्रसाधनाच, इति न कालभेदेपि शक्त्यशक्त्याविरोधः स्वसमयमात्रादपहस्तयितुं शक्यः, समयप्रमाणयोरप्रवृतेः-'इति स्वसिद्धान्तरक्षागृहीतदीक्षः पचमुत्प्रेक्षत । तञ्च बाधकाभावे प्रत्यभिज्ञाया अप्यभेदसाधकत्वस्य पूर्वमुकत्वात् , निरसिष्यमाणत्वाञ्च प्रत्यभिज्ञाप्रामाण्य बाधकाना, नदतदेशकार्यकारित्वाकारित्वयोः तदतत्का. लकार्यकारित्वाकारित्वयोश्च वैलक्षण्यानुपपनी सिद्धाया न निरवद्यतया विद्योतते, सान्दग्धाभ्यां प्रसअन्तद्विपर्ययाभ्यां च तस्यैव भेदव्यवस्थापनयात्यं पुनरधिकं मर्धानमधिरोहतीति विपश्चितो विचिन्वन्तु ।
(३) नोत्तरत्र उद्देश--कलि. मु० पु० पा० ।
(५) उत्तरत्र, तत्र तदकरणमित्यत्र ग्रहे । उद्देश्यविधेययोः, उद्देश्यतावच्छेदकविधेयतावपछेदकयोः। अवैशिष्टयम् , अभेदः ।--गुणानन्दः । ।

Page #185

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलताकपटीकाद्वयविभूषितः । १६९ दीधितिः । सामर्थ्ययोः करणाकरणयोश्वाभ्युपगमे (१) विरुद्धधर्मसंसर्गोऽसिद्ध इयर्थः ॥
नन्वेकदेशे समर्थस्य देशान्तरे किमिदमसामर्थ्यं यद्विरुद्धम ते (२), किं सामर्थ्याभावविशिष्टस्य देशान्तरे ( तत्कार्याकारि स्वस्यानिषेधात् ) सच्वम्, देशान्तरावच्छेदेन तस्य सामर्थ्याभाववैशिष्टयम् (३), किं वा सामर्थ्यविशिष्टस्य ( ४ ) ( तस्य ) तनिष्ठसामर्थ्यस्य वा देशान्तरेऽभावः । नाद्यं (५) द्वयम्, अनभ्युपगमात् (६) । नेतरत् (७), अविरोधात् । एतेनाकरणं व्याख्यातम् । न चैकदेशकालसतो देशान्तरे कालान्तरे वा ( ८ ) कथमसश्वमिति वाच्यम् । तत्रासवं हि तद्वृत्तित्वाभावः (९), तनिष्ठाभावप्रतियो गित्वं वा, न चेदमन्पत्र सश्वेन विरुद्धयंते, अतद्विरत्वात्, अतदाक्षेपकत्वाच्चेति (१०) । मैत्रम् । एवमपि नैमित्तिकसुखादिसम
दीधिति टिप्पणी | अभ्युपगम इति । तथा चानयोरभ्युपगमे कथं विरुद्धधर्माध्यास इति भावः ॥
अनभ्युपगमात् देशान्तरस्थ बीजादेर्देशान्तरेऽनभ्युपगमात् । ए· तेनाकरणामति । एकदेशकारकस्य किमिदं देशान्तरेऽकरणमित्यादिरूपमित्यर्थः । इदानीं सत्त्वासत्त्व (११) रूपविरुद्ध धर्माध्यासमाशय निषेधति । न चेति । एकेति कालेप्यन्वाये । अतदाक्षेपकत्वात् तदाक्षेपकत्वाभावात् । मैत्रमिति । आत्म (१२) निष्ठ सुखादि जनकघटादि
( १ ) अभ्युपगम इत्यन्तं प्रसङ्गविपर्ययस्थितावपीत्यस्यार्थकथनम् । एकत्रेत्यादिः । - गुणानन्दः । (२) यद्विरुद्धचेत - पुण० पु० पा० । (३) वैशिष्टयं वा - पुण० पु० पा० । ( ४ ) विशेषितस्य – पुण० पु० पा० । (५) नाद्यः - कलि० मु० पु० पा० । ( ६ ) क्षणिकपरमाण्वात्मकस्य तम्य देशान्तरवृत्तित्वस्यासम्भवात् तदसम्बद्ध देशस्य तत्रिष्ठाभावाधिकरणतावच्छेदकत्वासम्भवाश्चेति भावः । - गुणानन्दः ।
(७) न चेतरः- कलि० मु० पु० पा० । ( ८ ) कालान्तरे च पुन० पु० पा० । ( ९ ) तद्वृत्त्यभाव: - कलि० मु० पु० पा० (१०) तद्विरहा क्षेपकान्यत्वाचेत्यर्थः । - गुखानन्दः । ( ११ ) इदानीं साध्यसत्त्व- पा० २ पु० । इदानीं साध्यासळयु - इत्यादर्शपुस्तके पाठः । (१२) मैवमिति । निष्ठ-पा० २५० ।
२२

Page #186

आत्मत स्वविवेकः
दीधितिः ।
र्थस्य रूपादेरुपादे कार्यदेशे (१) सुखादिकारित्वं स्यात्, सा मर्थ्याविशेषात् (२), असामर्थ्ये च विरुद्धधर्माध्यासाद्भेदापत्तिः । यदि च सामर्थ्याविशेषेऽपि स्वभावादेव प्रतिनियत देशकार्यकारिस्वम ( ३ ), तदा तथैव प्रतिनियतकालकार्यकारित्वमस्त्वित्युकत्वात् (४) । अभिहितं च (५) देशभेदावच्छेदेनैकस्य कालक्ष्येव कालभेदावच्छेदेनैकस्यापि देशस्य करणाकरणादिक (६)मविरुद्धमिति ॥
د
दीधितिटिप्पणी |
1
"
रूपादेः स्वजभ्यक्षणिकापररूपादिदेशे तत्रैव घटादौ सुखादिजनकता स्यादिति भावः । न तु स्वदेश इत्येवास्त्विति वाच्यम् । नैमित्तिकदेशस्य स्वदेशत्वात् एवं च स्वाधिकरणदेशयोर्भेददर्शनार्थमेव (उपादेय) नैमिसिक पदयोरुपादानमिति बोध्यम् । फक्किका तु पूर्व स्वाधिकरणस्थानधिकरणदेशानादरे कृता (७) १ । विरुद्धधर्मेति । लामभावविशिष्टस्य देशान्तरे सत्वरूपमित्यर्थः ॥
कल्पलता ।
ननु सामर्थ्यासामर्थ्ये विरुद्धे एव न भवत इत्यत आह(८) । न तृतीय इति । विरोधेति । परस्परविरहात्मनोः परस्परविरहव्याप्ययोर्वा विरोध (९) धौव्यमित्यर्थः । नन्वेकदेशावच्छेदेन कारित्वाकारित्वे
( १ ) उपादेयं कार्य रूपादे रूपान्तरम्, तादृशि देश इत्यर्थः । --- गुणानन्दः । (२) तादृशसुखादिसामर्थ्यस्य तद्देश इव स्वोपादेयकार्यदेशेष्याविशेषात् । - गुणानन्दः । ( ३ ) प्रतिनियतदेशः सुखादेरात्मा स चातिरिन्तो न वेत्यन्यदेतत् । —–गुणानन्दः ।
•
( ४ ) तथैव, स्वभावादेव । प्रतिनियतकालः, सहकारिसमवधानोत्तरकाल: । -गुणानन्दः । ( ५ ) मनु मास्तु तद्देशावच्छेदेन सामर्थ्याभाव इव तत्कालावच्छेदेन सामर्थ्याभावः, तत्कालावच्छेदेन कारित्वाभावेनैव समं विरोधोऽस्त्वित्याशङ्कयाह । अभिहितमिति । - गुणानन्दः ।
( ३ ) करणाकरणादीति । श्रादिपदात् सामर्थ्यासामर्थ्यपरिग्रहः । - गुणानन्दः ।
(७) कृतम् - इत्यादर्शपुस्तके पाठः ।
( ८ ) इत्याह- कलि० मु० पु० पा० ।
( ९ ) व्याप्ययोर्विरोधे - पुण० पु० पा० ।

Page #187

टिप्पणीसमलङ्कतदीपिति-कल्पलतास्पटीकाद्वयविभूषितः। १७१
कल्पलता। विरोध(१)लक्षणाक्रान्ते, न तु देशभेदेनापीत्याह(२)। अयोगे वेति । तदेव साम्याणदनाय परबारा चिन्तयति । यबिधान इति(३) । तद्देश(कार्य)कारिस्थ. मिति । यदि तद्देशे(४) करोति तत्रैव न कुर्यात्, तदा विरोध: स्यादित्यर्थः । देशान्तरे तत्कार्याकारित्वेनेत्य.
(५) तद्देशकारित्वं विरुद्धमित्यनुषञ्जनीयम् । तस्येति । देशान्तरे तदकरण(६)स्यानिषधादित्यर्थः । म हीति । अन्यत्र यत् तदकरणं(७) तबिरुद्धकार्यकरणं था, न तदेव (तत्र) तत्करणस्याभावो येन विरोध: स्यात् , अपितु तत्रैव देशे तदानीमेव तदकरणम्, तत्करणस्याभाव इत्यर्थः । साम्पमापादयति । E. ग्वमिति । (सदा सदकरणं) तदा(८) तस्करणस्प विरोधि, न स्वन्यदा(पि) तदकरणं, येन विरोधः स्यादित्युक्तमित्यर्थः । पूर्व प्रसङ्गतविपर्यययोरेवासि. द्विरुक्ता, सम्प्रति तस्सिद्धावपि विरुद्धधर्माध्यासाभायमुपसंहरति । तस्मादिति ॥
दीधितिः। प्रसा(९)विपर्ययस्थितावपीयपिना सूचितं प्रसावि.
दीधितिटिप्पणी। मनुतस्मादित्यादिना उक्तप्रसाविपर्यययोरेषापिना लामा(१०) स्था. प्यते, कथमन्बावित्यत आह । सूचितमित्यादि । तथा च सामाम्या.
(१) विरुद्ध-पाठः। (२) भेदेनापीति-पुण० पु. पा०। (३)चिन्तयति-कलि. मु. पु० पा० । ( ४ ) यहेशे-कलि० मु० पु० पा०1 (५)देशान्तरे कार्यकारित्वेनेत्यत्र-कलि० मु० पु० पा०। (६) तदकरणास्य-कलि० मु० पु० पा०। (.) तत्करणं-कनि० मु. पु० पा० । (८) तदकरणं-कलि. मु.पु०पा०। (९) पूर्वोक्तामङ्गविपर्यययोरपिनाऽनुपपादनादन्यथाऽवतारयति । प्रसङ्केति । गुबापन्द (१०) रेवापेक्षा कृत-इत्यादर्शपुस्तके पाठः । रेवापेक्षालामः-पा० २ पु०। .

Page #188

आत्मतत्त्वविवेका
-
ननु यदेकदा यत् करोति तद्यावत्सत्त्वं तत् करो. त्येव, यथा कश्चिच्छब्दः(१) शब्दान्तरमिति प्रसङ्गो
दीधितिः। पर्ययसामान्यासम्भवमसहमानोऽन्तरा प्रसङ्गविपर्ययान्तरमाशइते । नन्विति । कश्चित् अनन्यः । स्वमतेनेदम् । अन्त्यशब्दक्षणिकतामते तु यथान्यः (शब्दः) स्वनाशमिति(२) द्रष्टव्यम् । यावत्सत्वमित्यत्र कार्यपागभावावच्छिन्नत्वेन सवं विशेषणीय. मित्यपि कश्चित(३) । यनु कश्चिदित्यनेनाविनश्यदवस्थोऽपि
दीधितिटिप्पणी। सम्भवस्यक्तित्वात् तद्भनाय यत्किञ्चित्सामान्यप्रदर्शनं कृतमिति भाषः । अपिना चैतदर्थोऽधगम्यते, यदि च तत्स्थितिरङ्गीक्रियते तदापीत्यर्थः, अतः सूचितमित्युक्तम् । अनन्त्य इति । अन्त्यशब्देश शब्दान्तराकरणात तस्य दृष्टान्तत्वासम्भव इतीदमुक्तम् । नन्वन. न्स्यशब्दादि कथं यावत्सत्त्वं शब्दान्तरं करोति, विनश्यदवस्थका. लेऽपराजननात्, (अ)जनने वाऽत्र कः शब्दस्तवापि यावत्सत्त्वं जनय. तीति साध्यवैकल्यम्, अत आह । स्वमतेनेदमिति । स्व:(४) बी. बः । इदम् , दृष्टान्तः(५) । तन्मते सर्वस्य क्षणिकत्वाद्यावत्सत्वं श. ब्दस्य शब्दजनकत्वमिति । नन्वेषमुभयसिद्धदृष्टान्तालाभ इत्यतः स्वयं तदाह । अन्त्यशब्देति । तुः पुनरर्थे, तथा चान्त्यशब्दक्षणिकतावादिनैयायिकैकदेशिनमादायान्त्यशब्दे उभयवादिसिवसाध्यकत्वमिति भावः । अनन्त्यशब्दे नैयायिकमतेपि साध्य. मस्तीति वादिनो मतमाह । यावदिति । अधिनश्यवस्थोपीति । अ. पिनाऽनन्त्योपीति सूचितम् । अन्त्यशब्दस्य द्विक्षणस्थायि(ता)वा.
(१) भविनश्यववस्था--इत्यधिकं शङ्करमिप्रकृनटीकानुसारेणेति कलि०म०पु० टिप्पग्याम् (२) स्वनाशामिति । शम्दान्तरमित्यस्य कयाचिद्व्युत्पत्त्यावंसपरत्वमिति भाषः।-गुणानन्दः । (३) कश्चिदित्यनेनोकविवक्षायामपि द्वितीयक्षणावच्छिनासजनकावारणमस्वरमः । (.)सम्-इत्यावर्शपुस्तके पाठः।। (५) इष्टान्तम्-त्यादर्शपुस्तके २ पुस्तके च पादः ।

Page #189

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलतास्यटीकाद्वयविभूषितः। १७३ ऽस्तु, विपर्ययस्तु यदेकदा यन्न करोति तत् सर्वदेव तन करोति, यथा शिला(शकलमकुरम्), न
दीधितिः। बोध्य इति कश्चित् , तन, स्वतोऽसिद्धः(१), यत्किञ्चिद्रूपकि. शिष्टस्य यावत्सत्वकरणेनैव साध्यसवे च सहकारिविशिष्टस्य तथात्वादिष्टापादनाच । इति अनेन प्रकारेण, प्रसङ्गो(२)ऽस्तु, तेन कुशूलस्थवीजस्य पराभ्युपगतमेकदाङ्कुरकारित्वरूपहेतुम. वं(३) लभ्यते(४)। एकदा कदाचित्र(५)। भवतश्व(६) कदा.
दीधितिटिप्पणी । दिमते आयेनापि धारयितुमशक्यत्वादिदम् । स्वतः बौद्धमते, तन्मते सर्वस्य विनश्यदवस्थत्वात् । उभयमत दोषमाह । यत्किञ्चिदिति । कार्याभावेत्यादियादृशतादृशविशेषणेन भवता यदि साध्यरक्षगं क्रियते, तदा मयाप्यत्रैवानुमाने सहकारीत्यादियत्किञ्चिद्विशेष. णदानेन साध्यपक्षणं करिष्यत इति व्यावृत्तिः स्यादित्यर्थः । एकदा कारित्वमभ्युपेयत कुशुलस्थवीजे पररित्यदर्शनादेतन्मात्रस्य प्रसापदा(७)वाच्यत्वमत आह । इतीति । इदमेवाह । अनेनेति । केचित्तु प्रसङ्गस्यापवादतरूपस्य वाचकं स्यादित्यादिपदमेव, स चात्र ना. स्तीत्यत आह । इतीति । तथा चानेन व्याप्तः प्रदर्शनेनेत्यर्थः। ते. नेत्यादि एकदेशकीर्तनपरमिति वदन्ति । एकदेशरूपप्रसनतोर्लिख. नात् एकदा न करोतीत्येकदाशब्देन विपर्ययहेतुकशनं सजतम् । प्र.
(१) सन्मात्रस्य क्षणिकत्वेन अविनश्यदवस्थकारणत्वासिद्धेरिति भावः । -गुणानन्दः । (१) प्रयोगो-कालि० मु० पु० पा०। (३) हेतुमत्त्वम् , आपादकस्याभ्युपगतत्वम् ।-गुणानन्दः। (1) उपनयोऽयुक्त इति लभ्यत इति भावः ।।
(५) एकपदस्याभेदार्थकत्वे तत्पतियोमिनोग्लाभान निराकासा प्रतिपत्तिरत आह । कदाचिदिति । देशावच्छेदेन कारित्वाभावल्या वृत्तये चैतन्कालावच्छेदेन तल्लाभाय चैतत् ।-गुणानन्दः ।
(१) प्रसङ्गे येन यत्साध्यते तस्याभावस्तदभावेन यदि साध्यते तदा विपर्ययव्यवहारः,मापादक च एकदा तत्कारित्वं तत्कारित्वमा वा, मापाय च यावत्सत्वं तत्कारित्वम् , तथा चापादकाभाषापापाभावयोः साध्यसाधनरूपत्वं वाच्यम् , तत्कमिन्याशङ्कयाह । भवतक्षेति ।-गुणानन्दः । भवतः-कलि० मु० पु० पा०। (.) पद-इत्यादर्शपुस्तके २ पुस्तके व पाठः।

Page #190

१७४.
आत्मतत्त्वविवेकः
तदे
करोति चैकदा कुशूलस्थं बीजमङ्करमिति चेत्, तज्जात्यभिप्रायेण वा स्यात, व्यक्त्यभिप्रायेण वा (स्यात्) ।
दीधितिः ।
चिदकरणसार्वदिकाकरणे (१) यावत्सश्वकरणकदाचित्करणव्यतिरेकाविति न विपर्ययासङ्गतिः (२) ॥ दीधितिटिप्पणी ।
सङ्गीयहेतोरितरस्य च सन्दिग्धासिद्धत्वादत आह । कदाचिदिति । केचित्तु नैयायिकमते कुशूलस्थाबीजादेरेकदा करणाभाव एवासिद्धः, तदधिकरणस्थलकालस्यैकत्वादत आह । कदाचिदिति । एतत्पदस्य (३) तत्क्षणस्यापि वाचकत्वावधारणादिति । प्रसङ्गसाध्यस्यैव विपर्ययहेतुकरणमुचितमत आह । भवतश्चेति । इदं च क्रियापदम् ॥
कल्पलता ।
सस्वक्षणिकत्वयोर्व्याप्तिसाधनाय प्रसङ्गविपर्ययान्तरमवतारयति । नन्विति । (यथा) कश्चिच्छन्द (इति ।) (४) अविनश्वस्थोऽनन्त्य( ५ ) इत्यर्थः । अन्यथा द्वितीयक्षणेऽकरणाद्यावत्सत्वं (६) करणानुपपत्तेः । खमतेनैव वा दृष्टान्तः । विपर्यय इति (७) | यथावत्सत्वं न करोति तदेकदापि तन्न ( ८ ) करोति, यथा शिलाशकलम्, न करोति च ( ९ ) कुशलस्थं (१०) बीजं यावत्सत्वमङ्कुरम्, अत एकदापि न तत् (११)
(१) कदाचिदकरणसर्वदाऽकरणे - पुणे : पु० पा० ।
(२) न व्यतिरेकासङ्गतिः - पुण० पु० पा० ।
(३) एतत्पद ए-पा० २ पु० । (४) नम्बिति । शब्द इति । कश्चिदिति । - पा०२ पु० । (५) नन्त - कलि० मु० पु० पा० । (६) क्षणेऽकरणे यावत्सत्वं कलि० मु० पु० पा० । ( * ) दृष्टान्तविपर्यय इति - पुण० पु० पा० । ( ८ ) तदेकदापि न-कलि० मु० पु० पा० । ( ९ ) न करोति - कलि० मु० पु० पा० । (१०) कुशलस्यं कलि० मु० पु० पा० । (११) मक्कुरम्, स च कदापि तत्र - काल० मु० पु० पा० । मङ्कुरम्, स च एकदापि तन्न पा० २पु० ।
$
--

Page #191

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति - कल्पलताव्यटीकाद्वयविभूषितः । १७५
कल्पलता ।
कुर्यादिति विपर्यये दर्शनीये एकदाऽकरणस्यापि या. वत्सत्वाकरणरूपतया व्यत्यासेनैव (विपर्ययो) दर्शित इत्यदोषः । तदेतदिति । प्रसङ्गत द्विपर्ययोपदर्शनमित्यर्थः । जातीति । यज्जातीयमेकदा न करोति तज्जातीयं यावत्सत्त्वं न करोतीति वा, या व्यक्तिरेकदा न करो - ति सा यावत्सत्वं न करोतीति वा विवक्षितमित्यर्थः ॥ दीधितिः ।
यज्जातीयमेकदा (१) यत् करोति तज्जातीयं किचि (२). धावत्सच्वं तत् करोति, यज्जातीयं किञ्चिदपि यावत्सभ्वं यन करोति तज्जातीयं किमपि कदाचिदपि तन करोतीति यदि विवक्षितम्, तदा आधे कस्यचिद्वीजस्य यावत्सभ्वमङ्कुरका रिश्वापत्तावपीतरेषामेकदाङ्कुरकारिणां कालान्तरे तदकरणमविरुद्धम् (३) । द्वितीये च स्वतो (४) हेत्वसिद्धिः, समर्थबीजक्षणस्य यावत्सच्वमङ्कुरकारित्वोपगमात् (५), बाधश्च (६), बीजजातीयस्यैव सहकारिसम्पन्नस्याङ्कुरकारित्वात् । अथ यज्जातीयमेकदा यत्करोति तज्जातीयं सर्वे यावत्सश्वं तत् करोति, यज्जातीयं किश्चिद्यावत्सत्वं यन करोति तज्जातीयं किमपि दीधितिटिप्पणी |
जात्यभिप्रायेण द्विविधप्रसङ्गविपर्ययौ सम्भवतः, तत्र मूलोकदोष एक विषय एव सङ्गच्छते, अतोऽपरत्र को दोषः स्यात्, अतः स्तदप्युदृङ्क्य दूषयति । यज्जातीयमिति । किञ्चिदिति । न च विपर्यये
( १ ) एकदेति सम्पातायातं यावत्सस्वकारित्वस्य व्याप्यताभ्रमनिराकरणाय । - गुणानन्दः । (२) किञ्चिदिति तज्जातीयमात्रस्य यावत्सत्त्व कारित्वभ्रमनिराकरणाय । —गुणानन्दः । ( ३ ) तथा च न सत्त्वेन क्षणिकत्वं तत्रैव व्यभिचारादिति भावः । - गुणानन्दः । (४) च ततो- कलि० मु० पु० पा० ।
(५) कुर्वदूपबीजव्यस्त्वया यावत्स स्वमङ्कुरकारित्वोपगमादित्यर्थः । - गुणानन्दः । (६) बाधकाभावे - पाठः ।

Page #192

आत्मतस्वविवेक प्रथमे द्वयमप्यनैकान्तिकम्, अनियमदर्शनात् । द्वितीये द्वयमप्यन्यथासिद्धम् , एकान्तासामर्थ्यप्रयुक्तखादयन्ताकरणस्य, सामर्थे सति सहकारिसन्निधिप्र. युक्तत्वात करणनियमस्य ।
दीधितिः। कदापि तन करोतीति, तत्राह । द्वयमपीति । द्वयम् प्रसङ्गस्य विपर्ययस्य च साधनम् । अनियति । अङ्कुरकारिणामकुराकारिणां च बीजजातीयानां भवताप्यङ्गीकारादिति भावः । अन्यथासिदम् व्याप्यत्वासिद्धम् । एकान्तेति । सामर्थ्यम्(१) स्वरू. पयोग्यता सहकारियोग्यता च, अत्यन्ताकरणम् यावत्सव. पकरणम्, तथा च शिलादेः सहकारिसहितस्याप्यकरणं स्वरूपायो. ग्यत्वात् , स्वरूपयोग्यस्य च बीजादेरकरणं सहकारिवैकल्यात्, तस्य चात्यन्तिकत्वकादाचिकत्वाभ्यामकरणस्याप्यायन्तिकत्वकादाचित्कत्वे इत्यर्थः ।।
दीधितिटिप्पणी। प्रससाध्यामावस्यैव हेतुतया उभयत्रैव यजातीयं सर्वमित्यादिसर्वात्मनैव(२) कर्तुमुचितामति वाच्यम् । सर्वपदं विनापि प्रसनीयला. ध्याभावप्राप्तौ तत्पदाप्रवेशात् 'यत्किञ्चित्करणाभावमेव सर्वकर. णाभावं ब्रूमः । असामर्थपदस्य करणस्वरूपयोग्यत्वाभावपरत्वे जा. तबिनष्टादेरत्यन्ताकरणस्य तत्प्रयुक्तत्वाभावाद्यभिचार स्यादतस्त. प्रापि तत्प्रयुक्तत्वं रक्षयति । सामर्थ्य मिति। स्वरूपयोग्यतेत्यादि । तथा च उभयाभावो विवक्षितः। उभयाभावं दर्शयति । शिलादे. रिति । एक......माह १ । तस्य चेति ॥
(१) एकान्तासामध्येंत्यत्र सामर्थ्यपदं स्वरूपयोग्यतापरं सहकारियोग्यतापरं च, सामर्थे सतीत्या तु स्वरूपयोग्यतापरमिति भावः।-गुणानन्दः ।
(२) मष्टिव- इत्यादर्शपुस्तके पाठः । सर्वबाह्यमेव-पा०२ पु०।

Page #193

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः। १७७
कल्पलता।
अनियमेति । पीजजातीय एव करणाकरणयोर्द. र्शनान्नेयं व्याप्तिरित्यर्थः । यमपीति । प्रसङ्गस्ताविप. ययश्वेत्यर्थः । अन्यथासिद्धिमाह । एकान्तेति । शि. लाशकलादावेकदाऽकारित्वे सत्यन्यदाप्यकारित्वं (१) स्वरूपा(२)योग्यत्वप्रयुक्तम् (३), स्वरूपयोग्यस्य त्वेक. दाऽकरणं(४) सहकारिवैकल्यप्रयुक्तं यावत्सत्वं च करणं सहकारिलाभप्रयुक्तमित्यर्थः ॥
एतेन यद्यत्करोति तत्तदुत्पन्नमात्रम् , यथा कर्म विभागम् , यदुत्पन्नमात्रं यन्न करोति तन्न कदाचिदपि, यथा शिलाशकलमङ्कुरमिति निरस्तम् । अत्रापि पूर्ववदनेकान्तान्यथासिद्धी दोषा(५)विति ।
दीधितिः। एतेनेत्यादि । उत्पन्नमात्रम् , करोति(६) । तन्न कदाचिदपि, तत् करोति । उदाहरणाभ्यां(७) तदनुरूपावुपनयावपि सूचितौ । पूर्ववादिति । जात्यभिप्रायेऽनेकान्तः, व्यत्यभिप्राये चान्यथासि. दिर्दोष इत्यर्थः(८)॥
दीधितिटिप्पणी। एकान्तपदस्य च यावत्सत्त्वमलघुत्वादाह । उदाहरणाभ्यामि. ति। कर्मशिलादिभ्यामित्यर्थः १ ॥
(१) शिलादावकारित्वे सत्यन्यदाप्यकारित्वं-पा० २ पु० । शिलाशकलादावेकदाऽकारित्वेन्यदायकारित्वं-पुण० पु० पा० । शिलाशकलादावेकदाकारित्वे सत्यन्यदायकारित्व-कलि. मु० पु० पा०। (२) स्वरूप-पुण० पु० पा०। (३) योग्यमुक्तम्-पुण० पु० पा० ।
(१) स्वरुपयोग्यत्वे एकदाकरणं-कलि० मु० पु० पा०।।
(५) न्यथासिद्धिदोषा -पुण: पु० पा० । न्यथासिद्धदोषा-पाठः । . (६) उत्पत्रमात्रमित्यत्र रोतीत्यनुपज्य योजयति । उत्पत्रमाप्रमिति |---गुणानन्दः । • ( 0 ) न्यूनत्वमाशङ्कयाह । उदाहरणाभ्यामिति । अनुरूपावित्यनेन हेतुतावच्छेदकावच्छिन्नस्य पक्षधर्मतामात्रप्रतिपादकौ तन्मतसिद्धावित्युक्तं भवति ।--गुणानन्दः। ( ८) र्दोषः-पुण० पु० पा

Page #194

आत्मतत्त्वविवेकः
कल्पलता। सत्त्वक्षणिकत्वव्याप्तिग्रहानुकूलमेव प्रसङ्गविप. यंपान्तरमाशय निराकरोति । एतेनेति । पूर्ववदिति । जात्यभिप्रायणानकान्तिकत्वम् , न हि बीजजातीय. मुत्पन्नमात्रमेव करोति । या च व्यक्तिरुत्पत्यानन्तरमेव करोति तत्र तत्तत्सह(१)कारिलाभस्तन्त्रमित्यभिः प्रायेणान्यथासिद्धिरित्यर्थः(२) ॥
नापि तृतीयः, कृतकत्वानित्यत्वादेरपि(३) पर. स्पराभाववत्तामात्रेण(४) विरोधप्रसङ्गादिति ।
दीधितिः। 'तद्वत्तेति(५) पक्षं दूषयति । नापीति ॥
कल्पलता।
-
तद्वत्ता वा दण्डित्वकुण्डलित्ववदिति ( यत् ) पर्व (वि)कल्पितम, तदषयति (नापीति । विरोधप्र सङ्गादिति । तथा च तदुभयाध्यासाधीनधर्मिभेदप्र. सङ्गादित्यर्थः)॥
अस्तु तर्हि तस्यैव(६) तेनैव सहकारिणा सह(७) सम्बन्धोऽसम्बन्धश्चेति विरोधः । न। विकल्पानुपपत्तेः।
दीधितिः। चारि(८)बीजादीनां हि(९) सम्बन्धः संयोगोऽभ्युपेयते, (१) तत्र तदा तेन सह--पुण० पु० पा० ।( २ ) स्तन्त्रमित्यर्थः-कलि• मु० पु. पा०। (३) कृतकत्वानित्यत्वयोरपि–पाठः। (१) मात्रेणैव कलि० मु० पु० पा० । (५ ) तना वेति-पुण० पु० पा०। (६) तत्रैव-पुण० पु० पा० । तर्हि-पाठः । (.) सहकारिणा सह तस्यैव-पाठः । सहकारिणा-कलि० मु० पु. पा० ।
( ८ ) संयोगाव्याप्यवृत्तित्वस्याने व्यवस्थाप्यत्वात्तदनुसारणाह । वारीति । तन्मतमाह । स चेत्यादि । संयुक्तति । तेनैव रूपेण तस्य व्याप्यवृत्तित्वोपगमे दोषोऽत आह । अभावोऽपि चेति ।
(९) वारिबीजादीना-कलि० मु० पु० पा० ।
गुणानन्दः।

Page #195

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति - कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः। १७९ तथाहि सम्बन्धिनः सम्बन्ध्यन्तरे स्वाभाव स्वाभाव्यं श्रा विरुद्धयेत(१), अभाव (२) प्रतियोगित्वं वा तदैवेतिस
दीधितिः ।
स च सम्बन्धिस्वरूपः, निरन्तरोत्पन्न ( ३ ) क्षणिकाभ्यां ताभ्या मेव मिथः संयुक्तप्रत्ययादिसम्भवेऽतिरिक्ते मानाभावात्, अभावोऽपि चाधिकरणस्वरूप एव ( ४ ), एकत्र च सम्बन्धतद भाबोपगमे सम्बन्धात्मकस्य ( तस्य ) सम्बन्धाभावात्मकत्वं स्यात्, न च स्वं स्वस्याभावो भवितुमर्हतीत्याह । सम्बन्धिन इति । सम्बन्ध्यन्तरे, कदाचिदसत्रे तस्य । अभावेति । नाभावो विद्यते सत इति न्यायादिति भावः । अभावप्रतियोगित्वमिति परत्र दीधितिटिप्पणी |
1
सव संयोगः । स्वरूप (त्वे ) हेतुमाह । निरन्तरेति । ताभ्याम् सम्बन्धिभ्याम् | अतिरिक्त संयोगे । एकत्र चेति । तथा चेत्यादिः । एकदण्डे कदाचित् चक्रसम्बन्धः कदाचित्तदभावः स्वीक्रियते, तथा च चक्रसम्बन्धस्वरूपे (५) दण्डे यश्चक्र सम्बन्धाभावः सोपि दण्डस्वरूप एव, तथाच एकस्यैव दण्डस्य वक्रसम्बन्धाभावरूपपरतया १ एत. देवाह मूले, सम्बन्धिन इत्यादि । विरुज्यत इत्यनेन यथाश्रुतमूले (न) सम्बन्ध्यन्तरनिष्ठस्य सम्बन्धिनः स्वाभावस्वाभाव्यमित्यर्थो लभ्यते, तच्चासङ्गतम्, चक्रस्य दण्डनिष्ठस्वा (भाव) स्वाभाव्यस्य ? तम्म तेष्यविरुद्धत्वात् तेनाप्यधिकरणस्यैवाभावात्मकत्वाङ्गीकारात् न तु प्रतियोगिन इत्यतः पूरणेन सङ्गमयति । सम्बन्ध्यन्तर इति । स्वपदस्य सम्बन्ध्यन्तरवाचकत्वार्थ तस्येति पूरणम्, तथा च सम्बन्धिनः सम्बन्ध्यन्तरे कदाचित् सम्बन्धान्तस्य सम्बन्ध्यन्तरस्य यः स्वाभा• वस्तत्स्वाभाव्यं विरुद्धधत इत्यर्थः । सम्बन्धिनोऽभावप्रतियोगित्वविरुद्धहेतुत्वेनाभावो विरुद्ध इति ? ॥
(१) विरुद्धयेत् - पुण० पु० पा० । ( २ ) अभावो ध्वंसः प्रागभावश्च ।
( ३ ) सम्बन्धिस्वरूपं निरन्तरोत्पन्नम् – पुण० पु० पा० ॥
(४) स्वरूप मेव - पुण० पु० पा० । (५) स्वरूपयोग्य - इत्यादर्शपुस्तके पाठः ।

Page #196

१८०
आत्मतत्वविवेकः
-हितं वा, तत्रैवेतिसहितं वा, उभयसहितं वा, तथैवेति
सहितं वेति ।
दीधितिः ।
सर्वत्रानुषज्यते । तदा स्वकाले ( ९ ) । स्वकाल एव स्वदेश एवेति ( २ ) स्वावच्छेदकावच्छेदेने ति (३) ।
।
तत्र स्वदेशे । उभयेति ।
तथैव स्वकाले स्वदेशे
कल्पलता ।
सहकारिसमवधानासमवधानाधीने (४) करणाक रणे इति यत् समाहितं तत्रा (पि विरोध इत्या) ह । अस्तु तति । सम्बन्धिन इति ( ५ ) । सहकारिसमवधानं तावन्न सम्भवति, यत एकस्प (६) सहकारिणः सहकार्यन्तरमभाव (स्व) रूपमेव, न च भावाभावयोः (७) समवधानसम्भावनेत्यर्थः । असमवधाने विरोधमाह । अभावेति । विरुद्धधत इति सम्बद्ध्यते । सहकारिणो यद्यभावः स्यात् तदा तदसमवधानं स्यात, तदेव तु नास्ति, न हि भावस्याप्यभावप्रतियोगित्वं सम्भा व्यते, विरोधादिति द्वितीयविकल्पार्थः । भवतु वा भा वस्याप्यभावप्रतियोगित्वम् (८), तथापि स्वावच्छिन्न
4
(१) स्वकाले प्रतियोगिमत्त्वेनाभिमतकाले । - गुणानन्दः ।
(२) स्वकाल एव स्वदेश इति - २ पु० | स्वाकाल एव स्वदेश इति - कलि० मु० पु० पा० । (३) अत्रावच्छेदकत्वद्वयं सप्तमीनिर्देश्य विलक्षणं बोध्यम् ।
( 8 ) सहकारिसमवधानात् समवधानाधीने- काले० मु० पु० पा० । सहकारिसमवधानासमवधानाभ्यां यत्-पुण० पु० पा० ।
( ५ ) तहाँति । सहकारिणा सहोत्पादनियमादसम्बन्ध एव नेति भावः । विरोधमूलं विकल्प्य
दूषयति । नेति । ससम्बन्धिन इति । सम्बन्धिभूत-पुण० पु० पा० ।
1
(६) यंत्रैकस्य - पुण० पु० पा० । यत एवास्य – पा० २५० ।
(०) न चाभावाभावयोः पुण० पु० पा० । (८) प्यमावः --- पुण० पु० पा० ।

Page #197

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । १८१
कल्पलता। एव काले स्वाभावः कथं भवेत् , येन विद्यमानेनापि क्षेत्रेण पीजस्य समवधानं न भवेदिति तृतीयविक ल्पार्थः । ननु भवतु विद्यमानस्यापि तत् , कोऽप्यभा. घोऽस्तु, तथापि यत्रैव प्रतियोगी तत्रैव तदभावो वि. रुद्ध इति चतुर्थविकल्पार्थः । यत्र काले यत्र देशे यः प्रतियोगी तस्य तत्र तदानीमभावो विरुद्ध इति पञ्चमः विकल्पार्थः । यदवच्छेदेन यदा यत्र प्रतियोगी तदष. च्छेदेनैव तदैव तस्यैवाभावो विरुद्ध इति षष्ठविकल्पा. र्थः । सम्बन्धिन इति । सहकारिसमवधानं तावन्न सम्भवति, यत एकस्य सहकारिणः सहकार्यन्तरमभावस्वरूपमेव, न च भावाभावयोः समवधानसम्भा. बनेत्यर्थः । समधाने विरोधमाह । अभावति । विरुद्धंयत इति सम्बद्धयते । सहकारिणो यद्यभावः स्यात् तदा तदसमवधानं स्यात्, तदेव तु नास्ति, न हि भावस्थाप्यभावः, विरोधादित्यर्थः ।) (१) भवतुषा भावस्याप्यभावस्तथापि यदैव भावस्तदेव तद(२)भा. वो विरुद्ध इत्याह । तदेवति । अ(त्रा)भावप्रतियोगित्वं विरुद्धयत इत्यनुषङ्गः । एवं परत्रापि । भवतु वा भावसमानकालीनोप्यभावः, तथापि यत्रैव भावस्त. त्रैव तदभावः कथं स्थात , विरोधादित्याह । तत्रैवे. ति । कालभेदेनैकदेशत्वसम्भवेऽपि यदा यत्र यत्स. वं(३) तदैव तस्थ तत्रासवं विरुद्धमित्याह । उभय.
(१) कुरडलीस्थं पाठान्तरं तृतीयादर्शपुस्तकेऽधिकं दृश्यत इति कलि. मु० पुस्त के टेप्पण्या सूचितम् । (२) भावस्याप्य-कलि. मु. पु० पा०। (३ ) यदा तत्र तत्सत्वं--पुण० पु. पा० ।

Page #198

१८२
आत्मतत्वविवेकः
कल्पलता। सहितमिति । येनावच्छेदेन प्रतियोगी(१) तेनैवाव. च्छेदेन तदेव तत्रैव (२) तदभावो न सम्भवतीत्याह। तथैवेति ॥
न प्रथमः, अनभ्युपगमात् ।
दीधितिः। अनभ्युपगमादिति । निरन्तरोत्पाद(३)क्षणिकत्व(४)योर. सिद्ध्या संयोगस्य, धर्मित्तित्वानुगत(५)प्रतीत्या चाभावस्या. तिरिक्तस्य सिद्धेरिति भावः ॥
दीधितिटिप्पणी । मुले, अनभ्युपगमात् । स्वाभावस्वाभाव्यस्येति शेषः । एतदेवो. पपादयति । निरन्तरेति । यदि निरन्तरोत्पादः क्षणिकत्वं (च) सिद्धं स्यात् तदा तत्कालीनेनैव संयोगकार्य(६)निर्वाहेतिरिक्तसंयोगो न सिद्ध्येत, न चैवम् । असिजेति संयोगस्यातिरिक्तत्वे हेतुः। प्रतीत्ये. त्यभावस्यातिरिक्तत्वे हेतुः॥
कल्पलता। अनभ्युपगमादिति । सम्बन्ध्यन्तरमेव सम्बन्ध्य. न्तरस्याभाव इति नाभ्युपगम्यते, अधिकरणस्वभा. वश्वा(७)भावो न भवतीति(८) निषेत्स्थत एवेति भाषः ॥
(१) प्रतियोग- कलि० मु० पु० पा०। (२) तत्रैव-कलि० मु० पु० पा० । (३) अनन्तरोत्पाद-कलि. मु० पु० पा०। (४) क्षणिकत्व----पुण० पु० पा० ।
(५) स्वरूपात्मकप्रतियोगित्वादेरिव तेन रूपेण तद्वृत्तित्वादिकमपि स्यादत आह । अनुग. तेति । इदमुभयात्मकत्वनिराकरणोपयोगि । अतिरिक्तस्येति । स्वस्य स्वाभावात्मकत्वाविरोधै स्वस्मिन् स्वं नास्तीति प्रत्ययस्यापि दुर्घटत्वमवसेयम् । -गुणानन्दः ।
(६) संयोगव्यवहार-पा०२ पु०।( . ) स्वरूपं चा-पुण० पु० पा०( 4 ) भावो-पाठः।

Page #199

-
टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः। १८३ न द्वितीयः, सत्कार्यप्रतिषेधात(१)।
____दीधितिः। पागसत एव कार्यस्योत्पत्तेः प्रामाणिकतया स्वयापि सत्कार्यत्वनिषेधादित्याह । सत्कार्येति ॥
दीधितिटिप्पणी। त्वया क्षणिकत्ववादिना ॥
-
कल्पलता।
सत्कार्येति । अभावप्रतियोगित्वं भावस्य नास्ती त्यभ्युपगमे तव साथमतप्रवेशे(ऽप्य)पसिद्धान्तः क्ष. णिकत्वसाधनविरोधोनुभयविरोधश्चेत्यर्थः ।।
न तृतीयः, प्राक्प्रध्वंसाभावयोर्भावसमानकालत्वानभ्युपगमात् ।
दीधितिः। मागित्यादि । संयोगिनि संयोगस्य प्रागभावध्वंसयोः काल भेदेनैव वृत्युपममात्, अत्यन्ताभावस्य चा(२)वच्छेदभेदेन वृत्तौ विरोधाभावादिति भावः ॥
दीधितिटिप्पणी। संयोगिनीति । चक्रसंयोगिनि दण्डे तदेव(३) चक्रसंयोगाभावो विरुध्यते इतीहशाभावः कः, प्राग्ध्वंसादिः, (स) संयोगादिकाले यद्यक्रिीक्रियते तदा विरोधो दातव्यः, न चैवम् । नाप्यत्यन्ताभावः, तस्याव्याप्यवृत्तितया विरोधाभावादित्यर्थः॥
कल्पलता। प्रागिति । प्रागभाव(प्र)ध्वंसयोः प्रतियोगिसमानकालत्वानुपपत्तावप्यत्यन्ताभावमादाय सहकार्य(१) प्रतिक्षेपात्-पाठः । ( २ ) न्यूनत्वमुद्धरति । अत्यन्ताभावस्य चेति ।-गुणानन्दः । ( ३ ) तदैव दण्डे-पा० २ पु० ।

Page #200

२८४
आत्मतत्त्वविवेकः
कल्पलता। समवधानसम्भवात् सहकारिप्रागभाव(प्र)ध्वंसावपि प्रतियोगिभिन्नकालावादाय तथा सम्भवा(१)त्यर्थः ॥ ____ न चतुर्थः, स हि न तावत् स्थितियोमपद्यनियमेन सम्बन्धिनोः, तदसिद्धः । इत एव(२) तत्सिद्धावितरे. तराश्रयत्वम , नियमसिद्धौ हि विरोधसिद्धि(३)स्तत्सिद्धौ च भेदे सति नियमसिद्धिरिति(४.)। न चान्यतस्तत्सि. . दीधितिः।
. . स हीति । सः विरोध:(५), सम्बन्धिनोरेकतर(सम्बन्धि)सवकाल नैरन्तर्येणापरस्य सम्बन्धिना(६)ऽवश्यं सत्वमित्येवं. रूपेण नियमेन तावन्न सिद्ध्यति(७), यतः तदसिद्धेः उक्तरूपनियमासिद्धः । इत एव विरोधादेव, नियमसिद्धौ उक्तरूपनि. यमसिद्धौ, (तत्सिद्धिः विरोधसिद्धिः,) तत्सिद्धौ विरोधसिद्धौ, भेदे सति सम्बन्धासम्बन्धलक्षणविरुद्धधर्माध्यासाद्धर्मिभेदे सिद्ध सतीत्यर्थः । ( एतावता ) चक्रके(ऽपि) परस्पराश्रय
दीधितिटिप्पणी। ... न चतुर्थ इत्यत्र हेतुः, स हीति, तश्चासङ्गतम् , अतो न सिद्धती. त्यस्य पूरणेनाह । स इत्यादि । यत इति हिशब्दार्थकथनम् । अत्रैव हेतुः, तदसिद्धेरिति । विरोधसिद्धिः कथं(८) नियमसिद्धिकारिणी. स्यतो भेदे सतीत्युक्तम्, तथा च विरोधाचक्रे (९) भिन्नः सम्बन्धो दण्डे च भिन्न एवेति नियमसिद्धिरिति ? । चक्रकेऽपीति । परस्परा. (१) सम्भवादि-कलि० मु० पु० पा० । सम्भवान्ने-पाठः । (२) तदसिद्धेः । अत एव-पुण पु० पा० ।। (३.)हि तसिद्धि-पाठः ।
(१) सिद्धिः -पुण: पु० पा०।. (५)स चतुर्थ इति भ्रमं निराकरोति । स विरोध इति ।-गुणानन्दः । (६ ) नैरन्तर्येणापरम्या-पुण: पु० पा०।
(0) तृतीयार्थस्य धर्मिण्यनन्वयात् पूरयति । सिद्धयतीति । हेतोरणमाह । यत इति । नियमरूपस्यानुकत्वादाह । उक्तरूपेति । -गुणानन्दः ।।
(८) कथनं-इति सर्वत्र पाठः। (९) चके दण्डे-पा० २ पु० ।

Page #201

टिप्पणी समलङ्कृतदीधिति - कल्पलताख्य टीकाद्वयाविभूषितः । १८५ अनियतोपसर्पणापसर्पणकारणप्रयुक्त
द्धि:, तदभावात, वाच सम्बन्धासम्बन्धयोः । नापि विनाशस्थाहेतुकस्वादयं विरोधोऽर्थात् सिद्धयति, तस्याप्यसिद्धेः । ध्रुत्रभाषित्वे तु वक्ष्यामः ।
दीधितिः ।
स्वमक्षतम् । मानान्तरा (१)नियमसिद्धिं (२) निराकरोति । न चेति । ननु प्रथमं सम्बद्धस्यासम्बद्धस्य वा पश्चात् कथमसम्बद्धस्वं सम्बद्धत्वं चेत्यत (३) आह । अनियतेति । अहेतुकत्वात् प्रतियोग्युत्तर (४)भाविहेत्वनपेक्ष (५) त्वात् । अर्थात् उत्पन्यनन्तरमेव भावानां नाशादेकस्य कालभेदेनापि सम्बन्धासम्बन्धा (६) योगातु । तस्य अहेतुकत्वस्य ( ७ ) । ननु यद्यस्य धुवभावि (८) तदुत्पत्यनन्तरमेव जायते, यथास्माकं समर्थस्य कार्यम्, भ वतां च ( ९ ) द्रव्यादेः परिमाणादि, धवभावी च भावस्य विनाश इत्यतोऽर्थाद्विरोधः सेत्स्यतीत्यत आह । भुवेति ॥ दीधितिटिप्पणी |
श्रयत्वस्य चक्रकत्वादिव्यापकत्वादित्यर्थः । नन्विति । प्रथमं सम्बद्धस्य पश्चादसम्बद्धत्वं प्रथममसम्बद्धस्य वा कथं पश्चात्सम्बद्धत्वमि ति सम्बन्धः । अर्थादित्यादि (१०) । भावस्य क्षणिकतया विभिन्नकालेऽवृत्ती कालभेदेन सम्बन्धासम्बन्धयोरेकत्रासम्भवात् सहानबस्थानरूपविरोधः सिद्ध इत्यर्थः । इत्यतोऽर्थादिति (११) । इदानीमुकन्यायेन एकत्र सम्बन्धासम्बन्धयोर्विरोधः सेत्स्यतीत्यर्थः (१२) ॥
( १ ) अव्यवहितोपक्रान्तत्वात्तत्पदं नियमपरमित्यवतारिका व्याजेनाह । मानान्तरादिति । - गुणानन्दः । (२) सिद्धिं कलि० मु० पु० पा० । (३) द्धत्वं वेत्यत - पुण० पु० पा० ।
( ४ ) अहेतुकत्वे सदातनत्वमसत्त्वं वा स्यादित्यत आह । प्रतियोगीति । प्रतियोग्यधिकरकालध्वंसाधिकरण क्षणोत्पत्तिकेत्यर्थः । गुणानन्दः । (५) नपेक्षित - कलि० मु० पु० पा० ।
( ६ ) सम्बन्धासम्बन्धवत्त्व - पुण० पु०पा०|
(७) विरोधपरत्वभ्रमनिरासायाह । अहेतुकत्वस्येति । - गुणानन्द | अहेतुत्वस्य-कलि० मु० पु० पा० । ( ८ ) धुवेति प्रामाणिकत्वसूचनाय, भावीत्यनेनैव सामञ्जस्यात् । - गुणानन्दः । (९) भवतां वा - पुण० पु० पा० । (१०) अर्थादित्यादिमूलम् - पा० २० (११) इत्याहार्थादिति इन्यादर्शपुर तके पाठ: । (१२) बिरोधः । यस्येत्यर्थः - इति सर्वत्र पाठः।
२४

Page #202

आत्मतत्वविवेकः
कल्पलता। स हीति । सः विरोध:(१)। यदि सहकारिणोः(२) स्थितियोगपचनियमो भवेत् तदैक(३)सहकारिदेश सहकार्यन्तराभावो न भवेत् , स च नास्तीत्यर्थः । ननु प्रतियोगितदभाषयोः समानदंशस्वविरोधादेव स्थितियोगपद्यनियमः स्यादित्यत आह । इत एवे. ति(४) । तदेव स्फुटयति(५)। नियमेति । तत्सिद्धौ विरोधसिद्धौ, भेदे सति क्षणभङ्गे सति, नियमसि. रिरित्यर्थः । क्षणभङ्गे सति सहकारिणां तथोत्पाद नियमाधौगपथं सिद्धयेत्, स एवाद्यापि न सिद्ध इति भावः(३)। ननु विरोधात्(७) स्थितियोगपy मा सैस्सीत्(८), अन्यत एव कुतश्चित्प्रमाणात् सिं. ध्यतु तदित्यत आह । न चेति । तदभावादिति । प्रमाणान्तराभावादित्यर्थः । ननु(९) सहकारिणांयो. गपद्यमेव कथं न भवतीत्यत आह । अनियतेति(१०)। ननु ध्वंसस्थ प्रतियोगिभिन्न कारणं नास्ति, तथा च स्वोत्पत्त्यव्यवहितोत्तरक्षणवर्तिध्वंसप्रतियोगित्वं क्षणिकत्वे सिद्ध पुस्चात् पुञ्जोत्पत्तिसिद्धावर्थादेव सहकारिणां स्थितियोगपद्यनियमः सेत्स्यतीत्यत. आह(११)। नापीति । तस्यापीति । विनाशा(१२)हे. (१) स हीति । विरोधे-कलि० मु० पु० पा० । ( २ ) सहकारिणा कलि० मु० पु० पा० । ( ३ ) तत्रैव -पा० २ पु०। (१) आह । अत एवेति-पुण० पु० पा० । (५) तदेव स्पष्टयति-पाठः । एतदेव स्पष्टयति-पुण पु० पा०। ... (६) इत्यर्थः-कलि० मु० पु० पा०। (.) विरोधादेव-काल. मु. पु० पा०। . (८) पयमसेत्सीत-पुण० पु० पा०। (९) नन्व-पुण० पु. पा.। . . . .
(१०) अनियन्तेति-पुण० पु. पा० । नियतेति-पा०२ पु०। . (११) इतीत्याह-कलि० मु० पु० पा० । (१२) विनाशस्या-कलि० मु. पु० पा०।

Page #203

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति - कल्पलतास्यटीकाद्वयविभूषितः ॥ १८७
कल्पलता ।
तुकस्वस्येत्यर्थः । ननु विनाशो भावानां ध्रुव भावी, तथा च कुतो हेत्वन्तरापेक्षेत्यत श्राह । ध्रुव भावित्व' इति ॥ नापि पञ्चमः, न हि तदैव (१) तत्रैव स एव सहकार्यस्ति नास्ति चेत्यभ्युपगच्छामः ।
दीधितिः ।
न हीत्यादिकं व्याप्यनृत्यभिप्रायेण ( २ ) ॥ दीधितिटिप्पणी 1.
उत्तरग्रन्थे स च तेभ्योऽतिरिक्तोऽव्याप्यवृत्तिश्चेत्यपीति लिखि. तम् अत्र च सहकार्यस्तीति लिखनात् तत्रातिरिकापादनं सङ्गामि, अव्याप्यवृत्तित्वापादनमपि तदैव सङ्गतं यद्यत्र ( ३ ) व्याप्यवृत्तित्वा भिप्रायः स्थात, अत आह । व्याप्यवृत्त्यभिप्रायेणेति ॥
कल्पलता ।
उभयसहितं वेति दूषयति । नापीति ॥
ननु समवधानं नाम सहकारिणां धर्मः संयोगो भवद्भिरिष्यते, स च तेभ्यो ( व्यतिरिक्तोऽव्याप्यवृत्तिश्वेत्यपि तथा च स एव तदैव तत्रैवास्ति नास्ति चे
दीधितिः
षष्ठमपि प्रतिबन्दिमुखेनानभ्युपगमादेव निरसितुमाशङ्कते । नन्विति (४) । इत्यपि (५), भवद्भिरिष्यते । नास्ति चेतीत्यस्या
दीधितिटिप्पणी । प्रतिबन्दिमुखेनेति (६) । अयं भावः । प्रतिबन्धावादिना प्रथमप
(१) तदेव - कलि० मु० पु० पा० ।
( २ ) एकस्यैव कालभेदेन रूपतदभाववत्त्वापगमादाह । व्याध्यवृत्तीति । गुणानन्दः । (३) सङ्गतं इत्यत्र - इति सर्वत्र पाठः । ( ४ ) मन्वित्यादि - पुण० पु० पा० ।
( ५ ) इत्यपीत्यस्यार्थो -कालि० मु० पु० पा० । अपिकारदर्शनादनुषज्याह । इत्यनीति - (६) प्रतिपत्रं सामनेति - इति सर्वत्र पाठः ।
गुणानन्दः ।
THE KUPPUSWAMY SASTF RESEARCH INSTITUTE,

Page #204

१८ ... आत्मतत्त्वाविषेक ति । अनतिरेके स्थिरवादिनो व्यस्तान्यपि बीजवारिधरणिधामानि तान्येवेति तेभ्योऽपि कार्योत्पत्तिप्रसङ्गः । व्याप्यवृत्तित्वे च सर्वल रक्तादिविभ्रमः शब्दादिकार्योत्पत्तिप्रसङ्गश्व(१) । तस्मादसंयुक्तेभ्योऽन्य एव संयुक्त स्वभावाः परमाणवो जाता इत्येव ज्यायः । नैतदेवम् । क्षणिकपरमाणावप्यस्य(२) विरोधस्य दुरित्वात् । तथाहि । पूर्वदिगवस्थितः परमाणुर्यथा परदिगवस्थितेन परमाणुना पर(३)दिगवच्छेदेनावृतरूप उत्पन्नः, तथैव किं पूर्वदिगवच्छेदेनापि, न वा, उभयथा वा । आये उभ
दीधितिः। (४) विरोध इति शेषः । सर्वत्रेति । तत्त(५)कार्योत्पत्तिनिया मकानां महारजनभेर्यादिसंयोगानां सकलावयब(६)दिग्देशाधपच्छेदेन वृत्तौ तत्तत्कार्याणामपि तथैवोत्पत्तिप्रसङ्गादित्यर्थः । परमाणवः क्षणिक(७)परमाणुपुअरूपा वारिबीजादयः कार्यवि. शेषसमर्था जाता इति । न वेति(८)। परदिग(९)वच्छेदेनाप्य.
(१) प्रसङ्गः- पुण० पु० पा०। (२) परमाणोरप्यस्य-पुण० पु० पा०। . (३) परमाणुनाऽपर-कलि० मु० पु० पा० । (१)त्यस्य -पुण० पु. पा० । एतावता किमायातमित्यत आह । विरोध इतीति।-गुणानन्दः ।
(५) सर्वत्रेत्यस्य समवायेन देशभ्रमं निराकुर्वन् विभ्रमादिपदं कार्यान्तरस्याप्युपलक्षकतया व्याचटे । तनदिति ।-गुणानन्दः ।
(६) अवयवेति महारजनसंयोगाभिप्रायेण । दिग्देशेति शन्दजनकसयोगमधिकृत्या-गुणानन्दः।
(0) असंयुक्तेभ्योऽन्ये स्थिरा एव परमाणवः सन्तु, नैतावता प्रकृतसिद्धिरत आह । क्षजिकेतिा-गुणानन्दः ।
(८) न चेति-कलि. मु. पु० पा०।। (९) न वेन्यस्य प्रतियोगिसाकाङ्कतयाऽग्रिमदोषानुसारेण निष्कृष्य तमाह । परदिगिति ।

Page #205

-
टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । १८९ यतोप्यनुपलब्धि(१)प्रसङ्गः । द्वितीये तु उभयतोप्युपलम्भापत्तिः(२)। तृतीये पुनः स एव(३) दुरात्मा वि. रोधः, स एव तेनैव तदै(४)वावृतोऽनावृतश्चेति । प्रकारभेदमुपादायाविरोध इति चेत्, कः पुनरसौ । दिगन्तरावच्छेदः, यदि हि यदिगवच्छेदेनैव(५) संयुक्तस्तदिगवच्छेदेनैवा(६)संयुक्तोपि, ततो विरोधः स्यात, इह तु
नैवमिति चेतु, हन्त संयोगसंयोगिनोर्भेदपक्षेऽपि यद्ययं सिद्धान्तवृत्तान्तः स्यात, कीदृशो दोष इनि(७)।
दीधितिः। (८)नात(रूप) इसर्थः । उभयथा वेति । पर(९)दिगवच्छेदे. नावृतरूपः पूर्वदिगवच्छेदेन चानातरूप इत्यर्थः । पृच्छति(१०)। कः पुनरिति । उत्तरयति । दिगन्तरेति ॥
दीधितिटिप्पणी। क्षेविरोधादेरदर्शनकृतेनमेदोइत्यातन्मतेपीशविरोधप्रसङ्गात्मध्यप. क्षरूपोत्पादकमादायैवविरोधित्वक्षतेः तवसहानवस्थानमित्या. दिनाअभ्युपगमवादेचविरोधेनयोगपद्यापादनक्षणिकतयैवपर्यवस. नात(११) ॥ अत्र यद्यपि द्वितीय इत्यादिना वक्ष्यमाणदोषे उभयत इति व्यर्थम् , परदिगवच्छेदेनापीत्यस्यैव प्रकृतत्वात् , तथापि दृष्टान्तार्थ पूर्वदिगवच्छेदोपग्रह इति ध्येयम् ।-गुणानन्दः । (१) नुपलम्भ-पाठः।
(२) पत्ते:-पुण. पु० पा० । (१) तृतीये तु-पाठः। (५) तत्र-पुण. पु० पा० । १५) पच्छेदन-पुण० पु० पा०। (६) बच्छदेना--पुण. पु० पा० । . (७) दोषः-पुण० पु० पा०। (८) च्छेदेनापि-पुण० पु० पा० ।
(९) उभयया वेत्यस्योभयदिगवच्छेदेनावृतपरत्वे पूर्वस्मादभेदः, अनावृतपरत्वे तु द्विती. याद, न वानिमदोषसङ्गतिरत प्राह । परेत्यादि।-गुणानन्दः ।
(१०) फकिकाभ्यवच्छेदमवतारिकाव्याजेन स्फुटयति । पृच्छतीत्यादि ।-गुणानन्दः । (११) इयं पक्तियाकुलाक्षरा पुस्तकद्वयेपि ।

Page #206

१९०
आत्मतस्वषिवेकः
कल्पलता। एतावता प्रघट्टकेन सहकारिसमवधानासमवधा. नाधीने करणाकरणे इति यदुक्तं तत्समाहितम्, तथैवे. तिसहितं येति षष्ठं(१) पक्षं परप्रतिबन्दिमुखेन समा. धित्सुः प्रतिषन्दि(न)मुत्थापयितुं पीठ(२) रचयति । नन्विति । न हि तत्रैव तदैव(३) स एवास्ति नास्ति -चेत्यभ्युपगच्छाम इति यदुक्तम्, तत्संयोगशब्द(४). ज्ञानादावभ्युपगमेन तवापसिद्धान्त इति पूर्वपक्षिणो. भिसन्धिः । तेभ्य इति । सहकारिभ्य इत्यर्थः । इत्यः पीत्यतो(५) भवद्भिरिष्यते इत्यनुषङ्गः । नास्ति चेति । अतो विरोध इति शेषः । तथापसिद्धान्त इति वा शेषः(६)। व्यस्तान्यपीति । विशकलितान्यपी(७)त्यर्थः । रक्तादीति । अरक्तेऽपि भागे महारजनसंयो. गस्य व्याप्यवृत्तितया(८) रक्तधी(९)प्रसङ्ग इत्यर्थः । भेर्याकाशसंयोगस्य च सकलाकाशवृत्तितया सर्वत्र शब्दोत्पत्तिप्रसङ्गः, विभुकार्याणामसमायिदेशानुरो. धित्वात् । आदिपदेन सुखदुःखादिसङ्ग्रह (१०) । स्व. सिद्धान्तानुसारेणोपसंहराति । तस्मादिति । यद्वा त. स्मादिति । अतिरिक्तसंयोगपचे विरोधादुक्ता(११). दित्यर्थः । संयुक्तस्वभावा इति । अविरलदेशेनोत्प. ना:(१२) क्षणिकपरमाणव एव तथोत्पादाद घटप.
(१) वेति पूर्व-पाठः। (१) पीठमा-पा० १ पु.। .... (३) तदेव तत्रैव-कलि० मु० पु० पा० । (१) तत्संयोगे शम्दे-काल. मु.पु. पा० । (५) इत्यतोपीस्यतो-पा०२ पु०। (६) इत्यनुषङ्गः।-कलि० मु. पु० पा० । (.) विशकलितानी-पुण० पु० पा०। (८) संयोगस्य सर्ववृत्ति तया-पाठः।(९) रक्तत्व- पाठः। (१०) सुखदुःखादिपरिग्रहः-पुण० पु० पा० । — (११) पचे उकाविरोधा-पुण० पु०.पा०। (१२) पत्रा-कलि. मु० पु० पा० ।

Page #207

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति-कल्पलताव्यटीकाद्वय विभूषितः । १९१
: कल्पलता ।
दादिभावमापन्ना इत्यर्थः । अस्य विरोधस्येति । आवृतानाषृतरक्तारक्तादिविरोधस्येत्यर्थः । आय इति । उभयदिगवच्छेदेना (ना) वृतत्व ( १ ) इत्यर्थः । द्वितीय इति । उभवदिंगवच्छेदेनानावृतत्व इत्यर्थः । तृतीय इति (२) । कचिदाघृतः कचिदनावृत उत्पन्न इत्य त्रेत्यर्थः । विरोधमाह । स एवेति (३) । कः (४) पुनरसाविति प्रश्नः । दिगन्तरावच्छेदेन (५) इत्युत्तरम् । अ विरोधमेवोपपादयति । यदि हीति (६) । अयं सिद्धा तवृत्तान्त इति । अञ्चलावच्छेदेन महारजन संयोगे - ऽपि दशावच्छेदेन तदभावान्न सर्वत्र रक्त (वि) भ्रम इत्यर्थः । एतावता तथैवेतिसहितं वेति (७) पत्रः पक्षोऽभ्युपगमेन (८) निरस्त इति सिद्धं सहकारिसम वधानासमवधानप्रयुक्ते करणाकरणे एकस्यामेव व्य क्ताविति ॥
*
एतेन व्यतिरेकपक्षोऽपि निरस्तः ।
दीधितिः ।
एतेन व्याप्तिविरहेण । व्यतिरेकपक्षः यत् क्रमयौगपद्यर
।
दीधिति । एतेनेत्यादिना क्षणिकत्व सत्स्वयोर्व्यतिरेकव्याप्तिदूषणे क्रमादि
(२) द्वितीय इति - कलि० मु० पु० पा० ।
(१) च्छेदेन तत्त्व-पा० २ पु० । (३) उत्पन्न इत्यर्थः - कलि० मु० पु० पा० ।
( ४ ) कश्च - कलि० मु० पु० पा० । प्रकारभेदेत्यादि इह तु नैवमित्यन्तेनैकः पूर्वपक्षप्रन्थः ।
कः - पुण० पु० पा० 1
(५) दिगन्त वच्छेद इति तु मूलप्रतीकपर्यालोचने युक्तमिव प्रतिभाति ।
(६) इत्युत्तरम् । – कलि० मु० पु० पा० । ( ७ ) सहितत्वेति- पुण० पु० पा० । (८) भ्युपगमनियमेन - पा० २ पु० । अनभ्युपगमेनेति तु युक्तम् ।

Page #208

आस्मतस्वविवेकः
दीधितिः। हितं तदसत् , यथा शशविषाणम् , क्रमयोगपचरहितच स्थिरो भाव इति स्थिराणां सश्वव्यतिरेकसाधनम् ॥
दीधितिटिप्पणी। विपर्ययहेतोरग्रहणेऽसङ्गतिः स्यात्, क्षणिकत्वाभावस्यैव हेतुतया तदु. पन्यासस्यैवोचितत्वात् , एतदुपन्यासस्याप्रस्तुतत्वात् , अतः क्रमा दिविरहमेव हतूकृत्य सङ्गमयति । व्यतिरेकेति । न चैतदप्रस्तुतम, एवं पूर्वापरा(न)ङ्ग, कुतः, सत्वाश्रये हि क्षणिकत्वं साधितम् , इदानीं स्थिरतया पूर्वाङ्गीकृतेषु सत्स्वाभावसाधनस्थोचितत्वात् । क्रमयोगः पद्यरहितमिति । क्रमेण कारित्वस्य तत्र युगपत् सह कार्यकारित्वस्य च अन्यतरहेत्वभावोऽत्र हेतुः प्रत्येकस्य सामर्थ्यपि उभयस्य मूलोक्त. स्वादुक्तः, मूले तद्वत्वानुरोधादुक्तम् ॥
कल्पलता। एतेनेति । सत्त्वक्षणिकत्वयोरन्वयव्याप्तिभङ्गेने त्यर्थः। यन्न क्षणिकं तन्न सत्, यथा शशविषाण. मिति व्यतिरेकव्याप्तिस्त्वया वाच्या, केवलान्वपिनो. ऽनभ्युपगमात्, व्यतिरेकव्याप्तिश्चान्वयव्याप्तिव्याप्ता, सा चेन्नास्ति, तदा व्यतिरेकव्याप्तिरपि नास्ती. ति भावः॥ - अधिकश्व तत्राश्रयहेतुदृष्टान्तसिद्धौ प्रमाणाभावः,
दीधितिः। . आश्रयः(१) पक्षः स्थिरो भावः, तस्यासिद्धिः, तत्स्वरूपस्स परेण(२) प्रामाणिकत्वानभ्युपगमात् , य( त(३)क्ष्यति,
(१) आश्रयेण हेतोः सामानाधिकरण्यभ्रमं निराकरोति । पक्ष इति ।-गुणानन्दः । (२) स्वनये तस्य प्रामाणिकत्वादाह । परेणेति ।-गुणानन्दः ।।
(:) पक्षपदस्य स्थिरभावपरत्वे बोधकमाह । यक्ष्यसीति । अप स्थिर इति भविष्यति प्रकृतोपष्टम्भकम् । -गुणानन्दः ।

Page #209

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति-कल्पलताक्पटीकाद्वयविभूषितः । १९३ अवस्तुनि प्रमाणाप्रवृत्तेः, प्रमाणप्रवृत्तावलीकत्वानुप
दीधितिः ।
न हि विरोधसहस्रेणापीत्यादि, तद्विशेषणस्या ( १ ) सत्त्वलक्षणस्य साध्यस्याप्रसिद्ध्या च । हेत्वासिद्धि: हेतोः क्रमादिविरहस्यामसिद्धिः, सति त्वया तदनभ्युपगमात् असत: ( २ ) प्रमाणागो. चरत्वात्, पक्षस्य (३) हेतोश्चाप्रसिद्ध्या पक्षधर्मत्वासिद्धिव । - ष्टान्तासिद्धिः दृष्टान्तस्य अलीकस्याप्रसिद्धिः, तस्य साध्य ( ४ ) साधनयोश्चाप्रसिद्ध्या (च) तत्र तदुभयक्त्वाप्रतीतिः (५) । अलीकत्वा(६)न्नास्त्येवासति पक्षादौ प्रमाणम्, अनुमानं पुनरसख्यात्यैव व्यवहारवत् वर्तते (७) अथ व्यवहारोपि
"
,
दीधितिटिप्पणी ।
नैयायिकमते सिद्धत्वादाह । परेणेति । बौद्धेनेत्यर्थः । यद्वक्ष्यति, परमतेनेति शेषः, अन्यथा नैयायिकमतेन न हीत्युक्तावसङ्गतं स्यात्, स्थिरे नैयायिकः प्रत्यक्षाङ्गीकारात् एवं च मूले दर्शयितुमित्यनन्तरं स्वयेति शेषः । पक्षासिद्धिरित्यत्र हेत्वन्तरमप्याह । तद्विशेषणस्येति । तथा च सन्दिग्धसाध्यधर्मिणः पक्षस्यात्रोभयथाऽसिद्धिः, विशे. व्याभावात् साध्यरूपविशेषणाभावाच्त्र, एवं चाद्ये हेतुः प्रामाणि करवानभ्युपगमादिति, द्वितीये हेतुस्तद्विशेषणस्येति । तस्य दृष्टा न्तस्य । व्यवहारवदिति । यथाऽलीके व्यवहारः प्रवर्त्तते तद्वदनुमा•
( १ ) साध्याप्रसिद्धेरनुक्तत्वान् यूनतामाशङ्कय परिहरति । तद्विशेषणस्येति । अप्रसिद्ध्या चेत्यत्राश्रयासिद्धिरिति प्रागुक्तमनुषज्यते । गुणानन्दः ।
( २ ) असतश्च - पुण० पु० पा० ।
(३) ननु साध्यस्याप्रसिद्धावपि यथाऽप्रसिद्धसाध्यको व्यतिरेकी तथा त्वप्रसिद्धावपि स्यादत आह । पक्षस्येत्यादि । - गुणानन्दः ।
,
( ४ ) तस्य माध्य - कलि० मु० पु० पा० ।
(५) प्रतीतिश्व - पुण० पु० पा०| तत्र दृष्टान्तत्वेनाभिमते शशविषाणादी |
(६) प्रतिवन्दिमात्रस्य प्रकृतानुपपादकत्वादाह । अलीकत्वादिति । --गुणानन्दः ।
( * ) तख्यात्यैव प्रवर्तते व्यवहारवत् - पुण० पु० पा० । असति प्रमाणाभाव इतिवचनवादित्यर्थः ।
२५

Page #210

१९४
आत्मतत्वविवेकः पत्तेः । एवं तह(१)व्यवहारे स्ववचनविरोधः स्यादिति चेत्, तत् किं(२) स्ववचनविरोधेन तेषु प्रमाणमुपदर्शितं भवेत(३), व्यवहारनिषेधव्यवहारोपि(४) वा खण्डितः (स्यात्)(५), अप्रामाणिकोऽयं(६) व्यवहारोऽवश्याभ्युपगन्तव्य इति वा भवेत् ।
दीधितिः। प्रमाणाधीन एव,तत्राह । एवं तहाँति । स्ववचनम् असया(७). श्रयादौ प्रमाणाभाव इति वचनम् । व्यवहारेनि । तेष्वित्य(८). नुषज्यते ॥
दीधितिटिप्पणी। नमपि भविष्यतीति भावः। प्रमाणाधीन एव, त्वया उच्यत इति शेषः॥
कल्पलता।
अधिक इति । अन्वयव्याप्त्यपेक्षयात्र बहूनि दू. षणानीत्यर्थः । तान्येवाह । आश्रयेति । आश्रयपदं साध्याभाषपरम्, तदाश्रित्य व्यतिरेकव्याप्तिप्रवृत्तः, .
(१) ननु साध्यज्ञानमात्रं तद्व्यतिरेकग्रहीपयिक, न तु साध्यप्रमा, शशशृङ्गनास्तीति व्यवहारात्, अन्यथा न तत्र व्यवहार इत्यपि वचनं व्याहतम्, अस्यैव व्यवहारस्य सत्त्वात, तथा चाप्रयादी प्रमाणाप्रवृत्तावपि नोकदोव इत्याह । एवं तहीति । -भगीरथठक्कुरः। . . .
(२) तत किमिति । न हि तत्र व्यवहारः प्रामाणिकः सम्भवति, अलीकानामकारणतया प्रत्यक्षाविषयत्वात् , ज्यातिप्राहकतादात्म्यतदुत्पत्त्योरभावेऽनुमानासम्भवादित्यर्थः ।-भगीरथ. ठक्कुरः। (३) भवति-काले० मु० पु० पा० (१) व्यवहारो-काल. मु० पु० पा० ।
(५) व्यवहारनिषेधेति । प्रवस्तुविषयकस्य व्यवहारस्य यो निषेधरूपो व्यवहारः सोऽपि खण्डितः, तथा च व्यवहारनिषेधोपि तत्र न कर्तव्य इत्यर्थः।-भगीरथठक्कुरः।
(६) अप्रामाणिकोपि-पुण० पु० पा० । अप्रामाणिक इत्यस्य प्रमाणाविषयगोचर इत्यर्थः । (0) स्वपदस्य बौद्धपरत्वे इष्टापत्तराह । असतीत्यादि।-गुणानन्दः।
(८) विषयाकालायामाह । तेष्विति । मौलव्यवहारनिषेधव्यवहारपदं चासत्याश्रयादी प्रमाणाभाव इतिवधनपरमित्यवधेयम् । एवमपि यथायथमवसेयम् ।-गुणानन्दः ।

Page #211

टिप्पणीसमलङ्कृतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः। १९५
कल्पलता ।
हेतुपदं साधनाभावपरम्, तद्विपर्ययस्य हेतुस्योपगमात, दृष्टान्तपदं स्फुटार्थमेव, तथा च न (१) शशवि पाणादौ साध्याभावो न (२) साधनाभावो न वा शशविषाणादि प्रमाण (३) गम्यमित्यर्थः । या अक्षणिक. मसत्, क्रमयौगपद्याभ्यामर्थक्रियारहितत्वात्, कूर्मरोमवदित्याश्रयासिद्धिः, सन्देह सिषाधविषयोरभावात् । अत एव हेत्वसिद्धिः, व्याप्तिपचधर्मताविशिgets tera (४) । एवं तहीति । प्रमाण साध्य (५) एव व्यवहारस्तदेत्यर्थः, तथा च ज्ञानमात्रं व्यवहा राङ्ग, न तु प्रमैवेति भावः । अलीके कोऽपि व्यवहा रोन सम्भवतीति वदतस्तव स्ववचनविरोधः, अस्यैव (६) व्यवहारस्याभ्युपगमादित्याह । स्ववचनेति । तस्किमिति । प्रमाणाधीन एव व्यवहारः, त्वया च व्यवहारनिषेधव्यवहारः (७) क्रियते तन्नूनं (८) शश. विषाणाद्यपि प्रामाणिक मित्यायातमित्यर्थः । व्यंवहारनिषेधेति । प्रमाणमन्तरेण (९) व्यवहार निषेधव्यबहारोऽप्ययमनुपपन्न इत्यर्थः । अप्रामाणिकोऽपीति । अप्रामाणिकोऽपि व्यवहारश्चेत स्वया (१०) नैष्टव्य (११)स्तदा तव (१२) स्ववचनविरोधो भवेदित्यर्थः ॥
-
( १ ) तथा च - कलि० मु० पु० पा० । (२) साध्याभावे - पुण० पु० पा० । ( ३ ) प्रमाणगण - कलि० मु० पु० पा० । (४) अक्षणिकत्वरूप साध्याम सिद्ध्या पक्षविशेषणसंशयसिषाधयिषाद्यभावादाश्रयासिद्धि:, अत एव हेत्वभावः, व्याप्तपश्चधर्मस्यैव हेतुत्वादिति भावः । उपलचणं चैतत् । दृष्टान्तासिद्धिरप्यत एव साध्यामसिध्या साध्याभावव्यापकाभावप्रति(५) प्रमाणे साध्य - पुण० पु० पा० ।
योगित्वग्रहस्थलाभावादित्य प्यूह्यम् ।
( ६ ) विरोधः, तस्यैव - पुण० पु० पा० । (८) तन्मूलं - पुण० पु० पा० ।
(७) निषेधव्यवहारश्च पुण० पु० पा० । ( ९ ) प्रमाणान्तरेण -पाः २पु० ।
(१०) व्यवहारस्त्वया - पा० २ पु० । ( ११ ) नेष्टय - कलि० मु० पु० पा० । (१२) स्तदा पा० २ ५० ।

Page #212

आत्मतत्त्वविवेकः
न तावत् प्रथमः, न हि विरोधसहस्रेणापि स्थिरे तस्य क्रमादिविरहे वा शशशृङ्गे वा प्रत्यक्षमनुमानं वा दर्शयितुं शक्यम्, तथात्वे वा कृतं भौतकलहेन । दीधितिः ।
शशशृङ्गे वेति । तस्य क्रमादिविरहे, असवे च ( १ ) त्यपि द्रष्टव्यम् । तथात्वे वेति । प्रमाणप्रवृत्तावसस्यानुपपतेरिति भावः ॥
१९६
दीधितिटिप्पणी |
द्रष्टव्यमिति । परम्य सरवरूपसाध्यं पक्षे न दर्शितम्, पक्षे साध्यप्रसिद्धेरनङ्गत्वादिति ॥
कल्पलता ।
श्रक्षणिकमसत्, क्रमयौगपद्यरहितत्वात्, कूर्म - रोमवदित्यनुमाने पक्ष ( २ ) साध्यहेतुदृष्टान्तेषु प्रमाणानुपपत्तिमाह । न हीति । इन्द्रियसन्निकर्षाभावात् प्रत्यक्षानुपपत्तिः, व्याप्त्यभावा (३) दनुमानानुपपत्तिरिति भावः । तथात्व इति (४) । प्रमाणोपदर्शने इ. त्यर्थः । भौतः बर्बरः, भूताविष्टो वा ॥
द्वितीय स्त्विष्यत (५) एव प्रामाणिकैः । अवचनमेव तर्हि तत्र (६) प्राप्तम्, किं कुर्मो यत्र वचनं सर्वथैवानुपपन्नं तत्रा
दीधितिः ।
अवचनमेवेति । तथा चाप्रतिभेति भावः । उत्तरार्हे उच दीधितिटिप्पणी । मूले अलीके व्यवहारस्य निषेधव्यवहारोपि नास्तीति स्व.
(२) दिव्यनुमानपचे - -पा० २ पु० । ( ४ ) तथात्वे वेति - कलि० मु० पु० पा० । (६) तर्हि - कलि० मु० पु० पा० ।
( १ ) न्यूनता परिहरति । असत्त्वे चेति । (३) व्याप्ति महाभावात् पुण० पु० पा० । ( ५ ) द्वितीयं त्विध्यत - पाठः ।

Page #213

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः । १९७ वचनमेव श्रेयः, त्वमपि परि(१)भावय तावत्, निष्प्रमाणके(२)ऽर्थे मूकवावदूकयोः कतरः श्रेयान(३)।
दीधितिः। रापतिपत्तिरपतिभा, न चेदमुत्तराहमित्याह । त्वमपीति ॥
दीधितिटिप्पणी। मते(४) उच्यते । तदुक्तम्, अत्र सचेतनानां भूकतैव शरणमिति भावः ॥
कल्पलता। . द्वितीयस्थिति । व्यवहाराभाव(५)व्यवहारख. ण्डनपक्ष इत्यर्थः । अप्रतिभानिग्रह(स्थान)मुद्राव. यति । अवचनमेव तीति । निरनुयोज्यानु(३)योगमाह सिद्धान्ती, किं कुर्म इति। उत्तराहे उत्तराप्रतिपत्ति. रप्रतिभा, इदं तूत्तराहमेव न(७) भवतीति नाप्रतिभे. तिभावा(८)। (ए)नदेवाह । त्वमपीति (९) अवचनमे. पात्र(१०) श्रेय इत्यर्थः । निष्प्रमाणक(११)इति। वचन. स्थापि(१२) मूलभूतप्रमाणसापेक्षत्वादिति भावः(१३)।
एवं(१४)विदुषापि भवता न मूकीभय स्थितम् , (१) श्रेयः, स्वयमपि वि-पाठः । ( २ ) निष्प्रामाणिके-कलि. मु० पु. पा० । (३) कतरः प्रामाणिक इति-पुण: पु० पा०। (४) नास्तीति त्वया-पा०२ पु० । ( ५ ) व्यवहाराभावः ।-कलि० मु० पु० पा० । व्यवहाराभावाभाव-पा०२ पु० । ( ६ ) निरनु-काल. मु. पु० पा०। (0) मेव-कलि. मु. पु० पा० । (८) न वा त्वया साधनं किञ्चिदुकं यत्रानुसरादप्रतिभा स्यादित्यपि बोध्यम् । (९) भाषः।-पा०२ पु० । (१०) मेव-पुण० पु० पा०। (११) निःप्रामाणिक-कलि. मु० पु० पा० । (१९) इति । स्ववचनस्याषि-पुण पु० पा० । इति । प्रवचनस्यापि-पा० २ पु० । (११) वचनहेतुविवक्षाकारणीभूतप्रमाणापेक्षत्वादिति भावः ।।
(१४) ननु नावस्तुनि कस्यचिद्धर्मस्य विधिनिषेधन्यवहाराविति जानतापि तत्र व्यवहारो निबिध्यते, न तु मूकत्वमालम्ब्यत इत्याह । एवमिति । -भगीरथठक्कुरः ।

Page #214

आत्मतत्वविवेकः . .
अपि तु व्यवहारः प्रतिषिद्ध एवासती(१)ति चेत, सत्यम् । यथा(२) अप्रामाणिकः स्ववचनविरुद्धोऽथों मा प्रसातीदिति मन्यमानेन त्वया च(३) अप्रामाणिक एवासति व्यवहारः स्वीकृतः, तथास्माभिरपि प्रमाणचिन्तायाम
दीधितिः। यथेति । अप्रामाणिक प्रमाणाविषयः, स्व(४)वचनविर द्धः असति पक्षदृष्टान्तादौ प्रमाणाभावेऽप्यसख्यायैवानुमा प्रवर्तत इतिवचनविरुद्धः अर्थः असति(५) व्यवहारनिषेधार अपामाणिक प्रमाणामूलकः प्रमाणाविषयार्थको वा, व्यवहार असति शशशृङ्गादौ क्रमादिविरहासस्वादिव्यवहारः,प्रमाणचिनन
. . दीधितिटिप्पणी। स्ववचनेति । असतीत्यादिना व्यवहारवदिति दृष्टान्तं कर घचनमुक्तं तदृष्टान्तविरुद्धत्वाचवहारनिषेधस्तद्वि(६)रुद्ध इत्यर्थः व्यवहारस्य शब्दप्रयोगरूपतया तस्य श्रोत्रजन्यप्रमाविषयत्वमरस
त्यतोऽर्थमाह । प्रमाणामूलक इत्यादि । इदानी न विद्यते प्रार णिको(७) यति व्युत्परया शब्दत एवार्थमाह । प्रमाणाविषयार्थ वति । क्रमादिविरहस्यासत्वस्य च व्यवहारः । तथाव्यवहारास
(१) असति प्रमाणं नास्तीत्युक्तम् । (२) यथेति । मामर्थ्यनिवृत्निव्यवहारनिषेधःस्ववचनविरोधादेवाप्रामाणिकोऽर्थः, (असन्) गादिस्तत्र निषेधव्यवहाराकरणे सोऽस्तीति भ्रान्तिरूपा प्रसक्तिः सा माभूदित्यभिमानायथा नुमित्यर्थमप्रामाणिक एव व्यवहारः स्वीकृतस्तथा प्रमाभूतायामनुमिती प्रमारूप एव लिङ्ग पर करणमिति शिष्यशिक्षायै स्ववचनविरोधोऽङ्गीकृतः, न चैव साध्यसिद्धिः स्यादाश्रयासिध्यादेस स्थ्यादित्यर्थः।-भगीरथठक्कुरः। (३) मन्यमानेन भवता-पुण० पु० पा० ।
(१) स्वस्य बौद्धस्य यवचनम् । तत् स्पष्टयति । असतीति ।-गुणानन्दः ।
(५) तद्विरुद्धो नैयायिकाभ्युपगतः, तमाह। असतीति । अत्र व्यवहारः करणयुर अनुमानम् , न्यायात्मको पा शब्दः । तथा व्यवहारस्य स्वरूपतः प्रमाणविषयत्वादाह । प्र मूलक इति । शब्दमात्रगोचरप्रमाणस्यात्र मूलत्वात् सामान्यप्रतिषेधासम्भव. इत्यनुशयादाह माणाविषयेति ।-गुणानन्दः । (६) वचनमुक्तं तादृशानन्त्यावरुत्वादेश्यवहारस्तु-पा० ११
(७) प्रामाणिकोऽर्थो-पा०२ पु० ।

Page #215

टिप्पणीसमलङ्कतदीधिति-कल्पलताख्यटीकाद्वयविभूषितः।१९९ प्रामाणिको व्यवहारोमाप्रसाङ्गीदिति मन्यमानरप्रामाणिक
कल्पलता।
थाम् असदादौ(१) प्रमाणं किमिति चिन्तायाम् व्यव. हारः असति क्रमादिविरहादिव्यवहारः । अप्रामाणिक इति । प्रकृते विरोधस्यासटितत्वादसति प्रमाणामावाद्विरोधोप्यमामा. णिक इत्यर्थः । केचित्तु(२) स्वोपदर्शितसरवक्षणिकत्वव्याप्तिवि. रोधिनोऽक्षणिकसत्वस्य निराकरणाय क्षणिकत्वव्यावृत्या स. स्वव्यात्तिरप्रामाणिकी यथा त्वया व्यवाहियते, तथास्माभिरपि क्षणिकले प्रमाणचिन्तायां(३) वदुपदर्शितस्य शशशृङ्गादौ व्यतिरेकव्यवहारस्य निराकरणाय शिष्यादय एवं बोध्यन्त इयर्थ इत्याहुः । परे तु(४) यत्र व्यवहारनिषेधे स्ववचनविरोधः
____ दीधितिटिप्पणी। .. कारे व्यवहारविषय(a)निषेधरूपोऽर्थोऽप्रसक्तो भषितुं नाहतीतिमूल. भावः । व्यवहार इत्यादि । तथा च इतरप्रसक्तिभयेन भवता याहश. व्यवहारः स्वीकृतः, मया तद्यवहारस्यैव प्रसक्तिभयेन स्ववचनधि. रोधः स्वीकृत इत्यर्थः । एतेन व्यतिरेकपक्ष स्यादेः क्षणिकत्वसव. योर्व्यतिरेकव्याप्तेाख्यातृणां मतमाह । केचित्रिवति । स्वोपदार्शते. त्यादि स्ववचनविरुद्ध इत्यस्यार्थकथनम् । व्यतिरेकव्यवहारस्य (व्यतिरेकग्रहव्यवहारस्य । ) परे स्विति । अलीके स्ववचनविरुद्ध त्येतत्पदस्यार्थ बहुवीया सङ्गमयति । यति । अलीके व्यवहाराभा. धस्त्वयापि स्वीक्रियत इति कृत्वा तत्र त्वयापि व्यवहारनिषेधात्
(१) असदादाविति । व्यवहारविषयत्वस्य प्रमाविषयत्वव्याप्यत्वव्यवस्थापन इत्यर्थः । कीदशो व्यवहारः, नमाह । असतीत्यादि । मा प्रसाड्डीदित्यस्य च प्रमाणतयेत्यादिः, तथा चास्य व्यवहारस्य प्रमाणत्वव्यवहारो मा प्रसाङ्गीदिति फलति । प्रकृत इति । तथा चोक्तप्रयोजननिष्पनयेऽर्थशून्य एव शन्दो मया प्रयुज्यत इति पर्यवसितमिति भावः । -गुणानन्दः ।
(२) केचिदित्यरुचिबीजं तु व्यवहारः स्वीक्रियत इत्यस्योदक्षरता, शिष्यादयो वा कथं बोअन्ते, असति प्रमाणाप्रवृत्तरित्यादि । -गुणानन्दः ।
(३) क्षणिकत्वेऽप्रमाणचिन्ताया--कलि० मु० पु. पा० । चणिकत्वे प्रामाणिकत्वाचन्ताया-पुण० पु० पा०। (५) भगीरथठक्कुरस्येदं मतम् ।

Page #216

२००
आरमतस्वविवेकः
एव स्ववचनविरोध: स्वीक्रियते(१) । यदि तूभयत्रापि भवान् ‘समान(२)दृष्टिः स्यादस्माभिरपि तदा(३) न किषिदुग्यत इति ।
दीधितिः। स्यात सोऽपामाणिकोऽर्यो मा प्रसासीत् अस्तीतिभ्रमविषयो मा भूत्, एतदर्थ यथा तबासत्त्वानुमित्यर्थमपामाणिको व्यवहारस्त्वया स्वीकृतस्तथा अमितादेष लिङ्गात् सत्यानुमितिर्भवतीति शिष्यबोधनायास्माभिरपि स्ववचनविरोधोङ्गीकृत इयर्थ इत्या हु:(४)। यदि स्विति । असति व्यवहारनिषेध इवासतोष्टान्त: स्वादिकमपि न सम्भवति, प्रमाणविरहादिति प्रतिसन्धाय यदि भवानुक्तरूपमनुमानं न प्रयुक्त इत्यर्थः ।।
. दीधितिटिप्पणी। स्ववचनस्य व्यवहाररूपस्थ विरोधोऽवेत्यर्थः । मा प्रसाशीदि त्यस्यार्थमाह । अस्तीति । अत्र हेतुगर्भ मूले विरुद्धान्तं विशेषणम् व्यवहाररष्टान्तेनैवानुमितिसम्वृतेः सम्भवादाह । प्रमितादेवेति(५) तावता.. च सत्यानुमितिवत् प्रमितलिङ्गसम्बि(६)त्खण्डनमिति भाषः । असतीति । मन्मत इत्यादिः॥
(१) ननु परेणाप्रामाणिकार्थाभिधानेऽप्रामाणिकार्थप्रसक्तिपरिजिहीर्षयापि कृते स्वयमा अप्रामाणिकाप्रसक्तिपरिजिहीर्षयाप्यप्रामाणिकव्यवहारप्रवर्त्तनं कथमुचितम् , तत्र स्वयमभ्रान्त परं भ्रामायितुमेव तथाविधशब्दप्रयोगे स्वानुभूतविपरीहार्थबोधेच्छा शब्दप्रयोक्तृत्वरूपप्रतार कत्वस्य, स्वयमपि भ्रान्तत्वे तु तन्मूलकनिग्रहस्य च स्वास्मिन् दुर्वारस्यादिति चेन्न । स्वयमभ्रान्त स्यापि यदि निवतिः स्यात तर्हि निर्धमः स्यादित्यादितर्काभिलापकशब्दप्रयोगवत् प्रमाणबाधिता परकीयमत प्रसक्तिनिराचिकीर्षयाऽहार्यारोपमूलकस्यैव शशशृङ्गादी व्यवहारनिषेधष्यवहारस्य। प्रवर्तने कथकसम्प्रदायप्रसिद्धनियमातिक्रमस्यापादयितुमशक्यत्वात् , तर्कामिलापकशन्दस्थल इव प्राषि पर्यवसितार्थस्थ प्रामाणिकतयैव द्वारभूतभ्रमप्रयोजकशम्दप्रयोगेपि प्रयोक्तुः प्रतारकत्वादिदोष प्रमको पर्यवसितार्थस्यामाणिकत्व एव तत्प्रसक्तिसम्भवादित्यवधेयम् ।
३) सम-पुष० पु० पा०। (३) स्यानदास्माभिरपि-पुण. पु. पा० । (५) तपासति व्यवहारनिषेधे एतस्यासत्वानुमान तैनोपशान्तमित्यरुचिबीजम् ।नाम-दा। (५) दाह । सत्यानुमितादेवति-पा० २ पु० मादर्शपुस्तके प्ययमेव पाठः ।
(६) प्रमितलिङ्गकोच-पा० २ पु०। आदर्शपुस्तकेऽप्ययमेव पाठः ।

Page #217
_