Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
T
ABHI
EN)
હિ
કે
ક
N
DU
*,, , તin ‘ai tr .
'
W//BIN
!
આજ !'«"
'MAGT invommons Wwwmoni
( N/
મારા
hu.
દ
Q//WW
*Ti
કરીutluli
S
2 'હન //F
~
મુનિરાજ,
mille,
ઋw ,
irrivalriru/
ALLA &,!,
6
n
(2
શ્રી જયેનવિજયોનો
%
/ //r:#i
UNGURUMUUS
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
989898989
શ્રી યશાવિજય જૈન ગ્રંથમાળા ॥ ગમ્ ॥
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણા
[ સચિત્ર ]
( આખુ ભાગ ચોથા )
: લેખક :
શાન્તમૂર્તિ મુનિરાજ શ્રી જયન્તવિજયજી
પ્રથમ આવૃત્તિ
વીર સં. ૨૪૭૪ ] ધર્મ સ. ૨૬ [ વિ. સ. ૨૦૦૪
SCCssC9899cccccee!
કિંમત ૨-૮-૦
09608SSSSSSSSS@C8E8OK
For Personal & Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : શ્રી ભાઈચંદ અમરચંદ વકીલ
બી. એ., એલ એલ. બી.
મંત્રી:શ્રી યશવિજય જૈન ગ્રંથમાળા
ભાવનગર (કાઠિયાવાડ)
મુદ્રક : ગોવિંદલાલ જગશીભાઈ શાહ શા ર દા મુ ઢ ણ લય, પાનકોર નાકા, જુમ્મા મસ્જિદ
સામે, અમદાવાદ.
For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકનું નિવેદન
સ્વ. શાસ્ત્રવિશારદ જૈનાચાર્ય શ્રી વિજયધર્મસૂરિજી મહારાજના વિદ્વાન શિષ્યરત્ન મુનિરાજ શ્રી જયંતવિજયજી મહારાજના નામથી વિદ્વત-જગત ભાગ્યે જ અજાણ્યું હશે.
તેમની પ્રૌઢ લેખિનીથી લખાયેલ ૧ વિહારવર્ણન, ૨ આબુ (ગુજરાતી), ૩ બ્રાહ્મણવાડા, ૪ હેમચંદ્રવચનામૃત, ૫ અબુદ પ્રાચીન જૈન લેખ સંદોહ (આબુ ભાગ ૨.), ૬ શંખેશ્વર મહાતીર્થ, છ અચલગઢ (આબુ ભા. ૩.), ૮ હમીરગઢ તીર્થ વગેરે અનેક ઐતિહાસિક ગ્રંથ અગાઉ પ્રગટ થઈ ચૂક્યા છે. ત્યાર પછી તેમને આ “અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ (આબુ ભાગ ૪.) ” નામનો ગ્રંથ જે ઈતિહાસ અને પુરાતત્તવની શોધપૂર્ણ લગભગ પંદર વર્ષ થયાં તૈયાર કરેલું હતું, તેને આજે પ્રગટ કરતાં ખરેખર અમને ખૂબ આનંદ થાય છે.
આબુને ઇતિહાસ તે પુરાણો છે પણ મંત્રીશ્વર વિમળશાહે ને વસ્તુપાલ-તેજપાલની બંધુબેલડીએ જેનોનાં સંસ્કારધામ સમાં દેવમહાલયો રચી, તેમાં શિલ્પ-કોતરણીને કળામય રંગ પૂરી જગતને મુગ્ધ કર્યું ત્યારથી તો તેને મહિમા વધુ ને વધુ પ્રકાશમાં આવ્યો અને તેની આસપાસનાં ગામો પણ તેના અનુકરણરૂપે નાનાં-મોટાં દેવપ્રાસાદથી સુશોભિત થતાં અબુદાચલને ગિરિરાજ સમોવડ કરી મૂક્યો; એ હવે આ ૯૭ ગામોના એતિહાસિક પરિચયથી પણ
For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજાણ્યું રહી શકે એમ નથી. આ ગ્રંથમાં જૈન મંદિર, જેનોની વસ્તી, ઉપાશ્રય વગેરેના વર્ણનની સાથોસાથ જ જૈનેતર પ્રાચીન હિંદુ મંદિરને પણ તેમણે જતાં કર્યા નથી. આમ, એકલા હાથની જાતમહેનત અને વિહારના કષ્ટદાયક અનુભવ સાથે પુરાતત્ત્વની શોધખોળપૂર્વક એતિહાસિક દષ્ટિએ આ ગ્રંથ તૈયાર કર્યો છે. આની સાથોસાથ તે તે ગામોમાંના મંદિરે, થાંભલા, ચબૂતરા, સરઈઓ વગેરે – જ્યાં જ્યાંથી શિલાલેખે મળી આવ્યા, તે ખૂબ સાવધાનીથી ઊતારી લીધા છે, તેને સંગ્રહ “અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા જેન લેખ સંદેહ (આબુ ભાગ ૫.)” નામે છપાઈ રહ્યો છે, તે પણ છેડા સમયમાં પ્રગટ કરવાને અમે ભાગ્યશાળી થઈશું.
મહારાજશ્રીનાં પ્રગટ થયેલાં પુસ્તક પુરાતત્ત્વવેત્તાઓ – વિદ્વાને અને તીર્થ પ્રેમીઓમાં આજ સુધી આદરપાત્ર થઈ પડયાં છે, તેમાં શંકા નથી. આ ગ્રંથમાં લગભગ પંદર જેટલા ફટાઓ, સુંદર છપાઈ પાકું બાઈડીંગ અને જેકેટને લીધે પુસ્તકની બાહ્ય આકૃતિ પણ મનોહર બનાવવાને અમે યત્ન કર્યો છે. આ અને બીજા ગ્રંથ પ્રગટ કરવાનું અમને જે સદ્દભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું છે, તે માટે અમે મુનિરાજ શ્રી જયંતવિજયજી મહારાજના અત્યંત આભારી છીએ.
યુદ્ધના અંગે ભયંકર મેંઘવારી અને પિપર કંટ્રોલને લીધે અત્યાર સુધી આ પુસ્તક પ્રગટ કરવામાં વિલંબ થયો છે. જો કે અત્યારે પણ એ જ મુશ્કેલીઓ ચાલુ છે જ છતાં આ પુસ્તક છપાવવામાં થોડીઘણી સહાયતા મળી જવાથી અને લેખક મહારાજશ્રીએ પંદર વર્ષ પહેલાં તૈયાર કરેલા પુસ્તકને સાવંત વાંચી, તેમાં ઘણો સુધારે તથા ઉમેરો કરી, તૈયાર કરીને થોડા સમય પહેલાં જ આપ્યું, એટલે અમે બહુ શીઘ્રતાથી આ પુસ્તક છપાવી પ્રગટ કરીને જનસમાજ સમક્ષ રજુ કરીએ છીએ.
પહેલાં તો આ ગામના વર્ણનની સાથોસાથ જ શિલાલેખ
For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપવાને મહારાજશ્રીનો ઈરાદો હતો પણ વર્ણનનું કદ વધી જતાં અને શિલાલેખોને પણ સાનુવાદ આપવાનો વિચાર કરતાં બંને ગ્રંથને આબુના ચોથા અને પાંચમા ભાગ રૂપે પ્રગટ કરવાને નિર્ણય કર્યો, જેને ચોથો ભાગ અમે આ સ્વરૂપે પ્રગટ કરીએ છીએ.
આ ગ્રંથ માટે પૂ. લેખક મહારાજશ્રીના ઉપદેશથી અમને પરચૂરણ સહાયતા મળી છે તે માટે અમે સહાયકાને આભાર માનીએ છીએ અને આશા રાખીએ છીએ કે આવા જ્ઞાનકાર્યમાં પોતાની શક્તિ અનુસાર નિરંતર ફાળો આપતા રહે. આમ જે સહાયતા મળી છે તે આ મેંઘવારીના સમયે લાગેલા ખરચથી ઓછી છે. એટલે આ પુસ્તકની કિંમત અમે લાગત કરતાં યે ઓછી રાખી છે. છતાં વેચાણથી ઉપજેલી રકમમાંથી કુલ ખરચ-જેવું કે, કાગળ, છપામણી, કમીશન, જાહેરાત, વ્યવસ્થા ખર્ચ વગેરેનું બાદ કરતાં જે કંઈ વધારે રહેશે, તે રકમ બીજાં પુસ્તક છપાવવામાં અને જ્ઞાનકાર્યમાં જ વપરાશે.
આ પુસ્તકને શીઘ્રતાથી પ્રફ વગેરેનું સંશોધન કાર્ય સારી રીતે તૈયાર કરી આપવા માટે દહેગામનિવાસી વ્યાકરણતીર્થ પં. અંબાલાલ પ્રેમચંદ શાહનો અને પુસ્તકને છપાવવામાં અને તેના બહિરંગને સુશોભિત કરી આપવામાં અમદાવાદનિવાસી ન્યાયતીર્થ તર્લભૂષણ પં. રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈ અને પં. શ્રી જયભિખુને અમે અંતઃકરણથી આભાર માનીએ છીએ. " અંતમાં પૂજ્ય ગુરુદેવ અમને આવું લેકેપયોગી બીજું વધારે સાહિત્ય પ્રસિદ્ધ કરવાનું સામર્થ્ય અર્પે એ જ મહેચ્છા.
– પ્રકાશક
For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણ
જેની પુણ્યપરંપરા યશવતી વ્યાપી જશે વિજ્ઞમાં,
ને રે અમ જ્ઞાનને સુભગ જે વિદ્યાત સ્તંભ હ્યા, તેને અક્ષર લેશ પ્રાપ્ત મુજને તે આ સ્વરૂપે મુદા,
અર્ડ હસ્તક જે ય ભક્તિકુસુમ શ્રીધર્મસૂરીશના.
For Personal & Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસ્ત્રવિશારદ જૈનાચાર્ય શ્રીમવિજયધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજ
For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
यक्षराड् मणिभद्रो विजयतेतराम् ॥
કિંચિત્ વક્તવ્ય
આબુ ગિરિરાજના દેવમહાલયને મેં જેટલી (સાત-આઠ) વખત જોયાં હશે તેટલી વખતે મને તેમાંથી અવનવી પ્રેરણાઓ મળતી જ રહી છે. આબુના કુદરતી સૌંદર્યમાં માનવી બુદ્ધિએ ઘડેલા આકારને અભુત મેળ તો કઈ પ્રેરણાને આભારી હશે; એ સમજવું મુશ્કેલ છે છતાં દાનવીર અને કળાવીર; બન્નેના મુક્ત હસ્તને અખલિત પ્રવાહ, એ શિલ્પ પાછળ વહેતો નજરે પડ્યા વિના રહેતો નથી. હું એથી આકર્ષા અને મેં નજરે પડતી પ્રત્યેક શિલ્પકૃતિઓને સાવધાનતાપૂર્વક અભ્યાસ કરવા માંડ્યો, મારી આંખો ટેવાઈ જવા માંડી અને એ સંબંધી અતિહાસિક ને પૌરાણિક સાહિત્ય પણ ફેંદો-વાંચતો રહ્યો, ધીમે ધીમે બધી હકીકતો અક્ષરબદ્ધ કરવા માંડ્યો. જેમ જેમ લખાતું ગયું તેમ તેમ નવા વિષયો ઉમેરાતા ગયા અને તેથી જ મેં આજ સુધી તૈયાર કરેલા આબુના પાંચ ભાગોમાં ય આબુનું સર્વાગીણ સ્વરૂપ પૂરું થઈ શક્યું–શકતું નથી. આબુના સ્તુતિ-સ્તોત્રરૂપ છઠ્ઠો ભાગ, જૈન ભંડારમાંથી મળેલી હસ્તલિખિત પોથીઓમાંથી અને પ્રકાશિત થઈ ગયેલાં પુસ્તકમાંથી નકલ કરીને ઉતારી રાખેલે, હજી અવ્યવસ્થિત પણ તૈયાર પડ્યો જ છે. આબુના પ્રથમ ભાગની વિશેષ હકીક્તની તૈયાર કરવા માંડેલી ટિપ્પણીઓ તે હજી કેટલીક નાના-મોટા કાગળિયાંની કાપલીઓમાં છે ને બીજી તૈયાર કરવાની બાકી છે. આમ, મારી દૃષ્ટિએ આબુનું ગિરિરાજ સમું સર્વાગીણ દર્શન આટલા ભાગમાં ય પર્યાપ્ત થતું નથી; એટલું જ માત્ર વક્તવ્ય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભાગ “આબુમાં પર્વત પરનાં સ્થળોનો સચિત્ર અદ્યતન અને ઐતિહાસિક પરિચય આપ્યો છે. એની ગુજરાતી બંને આવૃત્તિઓ પ્રગટ થતાંવેંત થોડા સમયમાં જ ખલાસ થઈ ગઈ અને એ પુસ્તકની ખૂબ માંગણી આજે પણ ચાલુ છે. આની હિંદી આવૃત્તિ પણ છપાઈ ચૂકી છે–આ ઉપરથી મારી આ કૃતિને જનતાએ ખૂબ અપનાવી છે; એમ માનું છું. આને અંગ્રેજી અનુવાદ પણ તૈયાર પડ્યો છે. ગ્રંથમાળા ત્રીજી આવૃત્તિ પ્રગટ કરવાને માટે તેમાં સુધારો-વધારે કરી તૈયાર કરી આપવા વારંવાર અમને જણાવે છે પણ બીજા ગ્રંથેના વ્યવસાયમાં એ તૈયાર કરી શકાયું નથી. હવે એ થોડા વખતમાં તૈયાર કરી શકાશે; એમ મને લાગે છે.
બીજા ભાગમાં આબુના મંદિરોમાંથી જેટલા શિલાલેખે મળ્યા તે બધા સાનુવાદ, કંઈક આલોચના સાથે તૈયાર કરી પ્રગટ કર્યા છે, તે ગ્રંથ પણ આજે દુર્લભ્ય છે. " ત્રીજો ભાગ “અચલગઢ” હમણું જ સચિત્ર પ્રકાશિત થયો છે અને એથે ભાગ–અબુદાચલ પ્રદક્ષિણું રૂપે તૈયાર કરી શક્યો છું, તે જનતા સમક્ષ રજુ કરી રહ્યો છું.
શોધખોળનું કામ કેટલું અટપટુ અને શ્રમસાધ્ય છે તે તો તેના જાણકારો જ સમજી શકે. વળી સાધુ જીવનની મર્યાદામાં, જેનેના એકાદ ઘર વિનાના ગામમાં તો કેટલું કઠણ થઈ પડે છે એનો ચિતાર અહીં આપ ઈષ્ટ નથી પણ આબુની આસપાસ પહાડી પ્રદેશ– હું અને મારા શિષ્ય શ્રીવિશાળવિજયજી–અમે માત્ર બે જ સાધુઓને વીંધતાં ખૂબ અગવડો સહન કરવી પડેલી અને એને પરિણામે શરીર ઉપર જે અસર થઈ આવી તે આજે પણ ભોગવી રહ્યો છું. મતલબ કે, અમે ગિરિરાજની આસપાસ ૯૭ ગામમાં ફર્યા અને જે જે જોયું, શિલાલેખો મળ્યા–તે બધાની નોંધ કરતો ગયે. આમાં જેની દષ્ટિએ ઐતિહાસિક માહિતીઓ
For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
આલેખવાનો પ્રયત્ન છે છતાં હિંદુઓના પ્રાચીન મંદિરોનું વર્ણન કે નેધ આપવી ચૂક્યો નથી. જ્યાં સમયાભાવે હું હિંદુ દેવળે જોઈ શક્યો નથી ત્યાં મેં મહામહોપાધ્યાય પં. ગૌરીશંકર ઓઝાજીના શિરોરી વાક્યા તિદ્દાસ નામના ગ્રંથમાંથી ઊતારાઓ તે તે સ્થળે નોંધપૂર્વક આપ્યા છે, તેની સાભાર નોંધ લઉં છું.
પ્રાચીન સમયમાં સાધુઓ પિતાના વિહારમાં આવતાં તીર્થો, ગામોનાં મંદિરો, મંદિરની મૂર્તિઓ વગેરેનું માત્ર નામનિર્દેશ પૂરતું જ વર્ણન ગુજરાતી પદ્યમાં કરતા, જે તીર્થમાળા ને ચિત્ય પરિપાટી જેવાં શીર્ષક નામોવાળાં વર્ણનેમાંથી આપણને જાણવા મળે છે. મારા આ વર્ણનમાં એક ગામથી બીજે ગામ કઈ દિશામાં કેટલે દૂર, કયા જિલ્લા કે તહેસીલમાં, ત્યાં જૈન મંદિર હોય તો તે કેવી સ્થિતિમાં છે, તેની અંદરના ભાગ જેવા-મૂળગભારે, ગૂઢમંડપ, શંગારચોકી, ભમતી કે દેરીઓ વગેરેમાં મૂર્તિઓ કેટલી છે અને કયા ક્યા તીર્થકર કે દેવી-દેવતાની કઈ કઈ બાજુએ છે, કેટલીક મૂર્તિઓમાં તે તેની ઊંચાઈ-પહોળાઈ વગેરે પણ આપી છે. ઉપરાંત જેનેની વસ્તી, ઉપાશ્રય, ધર્મશાળા વગેરેની હકીકતની સાથોસાથ જ હિંદુ દેવળો, જગ્યાઓ, જેન મંદિર; જેમાં હિંદુઓએ–બ્રાહ્મણેએ પિતાના દેવની મૂર્તિઓ બેસાડી દઈ હિંદુ-વૈષ્ણવ કે શિવ મંદિરે બનાવી દીધાં છે, તેની પ્રામાણિક માહિતી પણ આપી છે. ગામગામના રસ્તાઓનું ઉપયુક્ત વર્ણન પણ આમાં આમેજ કર્યું છે. વળી તે તે ગામની પ્રાચીનતાનો પુરાવો તેમજ પ્રાચીન તીર્થમાળાઓ, ગ્રંથપ્રશસ્તિઓ, કયા આચાર્યોએ તે તે ગામમાં પધારી કયા કયા ઉત્સવે ક્યારે કર્યા તેના યાવત શક્ય ઉલ્લેખ પણ આપ્યા છે. સંક્ષેપમાં જાણવાની ઈચ્છાવાળા માટે આ સમગ્ર ગામને કાઠે પણ આપે છે. જે જે સ્થળના ફટાઓ લેવાનું પાછળથી શક્ય -બન્યું તે તે ગામના ફેટાઓ અને પ્રદક્ષિણમાં આવતા ગામોને
For Personal & Private Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમગ્ર નકશે પણ આમાં સામેલ કર્યો જ છે. આમ, બની શક્યું તેટલી રીતે આ વર્ણનને લોક––ઉપયોગી કરવાની દૃષ્ટિ રાખી છે, આની સફળતા કેટલી, તેને આંક વાંચકે ઉપર છોડું છું.
આ પ્રદેશને વિહાર અમે સં. ૧૯૮૭માં કરેલું. એટલે સત્તર વર્ષ પહેલાં તે ગામોમાં જે સ્થિતિ હતી, તેનું વર્ણન આમાં મુખ્યત્વે છે, છતાં પાછળથી જે કંઈ અમને અહીં બેઠાં જીર્ણોદ્ધાર કે સુધારા વધારાની માહિતી મળતી રહી તેને પણ આમાં સમાવી દીધી છે. કેટલાંક સ્થળોની માહિતી અમે મેળવવાનો પ્રયત્ન કર્યો ને કરી રહ્યા છીએ છતાં એ બધી સામગ્રી આવે ત્યાં સુધી રાહ જોઈ શકાય નહિ; તેથી જે કંઈ આટલી સામગ્રી ઉપરથી તૈયાર થઈ શક્યું તે બધું વ્યવસ્થિત ગોઠવીને આ સ્વરૂપે પુસ્તક જનતા સમક્ષ મુકવામાં આવે છે. - ભારતીય શિલ્પકળા અને સ્થાપત્ય કેવાં ઉચ્ચકોટિનાં હતાં; એની આ પ્રદેશમાં અને બીજે પણ પરિભ્રમણ કરતાં ઝાંખી થયા. વિના રહેતી નથી. ભારતીય પ્રજા ધર્મપ્રાણુ છે, તેથી જ ભારતીય શિલ્પકળાને ઉદ્દેશ વિવિધ સ્વરૂપને કળામય રીતે ભિન્નભિન્નરૂપે દશ્યમાન કરાવવાનું નથી પણ આત્મીય ભાવને તથાસ્વરૂપે કલ્પીને વિવિધ સ્વરૂપમાં પણ એક સર્જવાનો છે; એ તેના વિધાનમાંથી પણ નજરે પડે જ છે અને તજજ્ઞોનું મંતવ્ય પણ અમારા ઉપકત કથનને ટેકો આપે છે. મંદિરે, જનતાના સર્વાગીણ વિકાસનો ઉચ્ચ મેરુસ્વરૂપ સંસ્કાર આપવાના હેતુથી જ રચાતાં અને જનતાના વિવિધ વિચારોનું સ્વયંભૂ એકીકરણ આવા ધામોમાં થઈ શક્ત. વ્યવહારુ જનતાના માનસનું નિયંત્રણ કરવામાં મંદિરને ફાળે નાનેસને નથી. તેથી મંદિરો ઉપર ગમે તેવી મુસિલમ આક્રમણો વગેરેની આફતો ગૂજરી છતાં તેનાં સંસ્કરણ, પરિવર્ધને કે નવીન રચના થયા જ કરી છે, જેને પરિણામે આજે પણ મંદિરની વિપુલતા નજરે ચડે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે ગામમાં એક પણ મંદિર છે ત્યાં જેનોની વસ્તી તેના પ્રમાણમાં હોવી જોઈએ પણ અત્યારે તે કેટલાંય ગામે જૈનોની વસ્તી વિનાનાં સૂનાં પડ્યાં છે અને તેથી જ ત્યાંના મંદિરોની સ્થિતિ દયનીય બનેલી જોવાય છે. થોડાક સમારકામથી આખું મંદિર ઊભું રહી શકે-ટકી શકે એવાં સ્થળો પણ આજે સાર-સંભાળ વિના કાળના મુખ તરફ ઘસડાઈ રહ્યાં છે. જેનેની વસ્તીની ભૌગોલિક સ્થિતિમાં આજસુધી મોટું પરિવર્તન થવા પામ્યું છે એની ઝીણી વિગતો રસપ્રદ હોવા છતાં વિસ્તારભયે આલેખતો નથી. ટૂંકમાં, ભગવાન મહાવીર સ્વામીના સમયે મગધ અને તેની આસપાસના પ્રદેશમાં જેનોની વસ્તી વિપુલ હતી. તે ધીમે ધીમે રાજક્રાંતિઓ અને પરિવર્તનની સાથેસાથ ખસતી ખસતી માળવા, મેવાડ, મારવાડ તરફ આવી. ભિન્નમાળનો પ્રદેશ એક વખત ગુજરાત કહેવાતા તે ધીમે ધીમે આબુ સુધી સીમિત થયે. ચાવડા, ચૌલુક્ય અને વાઘેલા રાજવંશના સમયમાં જેને ગુજરાતમાં રક્ષણ અને પ્રોત્સાહન મળતાં, તેમાંની કેટલીક જૈન વસ્તી અત્યાર સુધી ગુજરાતમાં આવીને સ્થિર થઈ ગઈ. એટલે તે સ્થળોનાં જે સ્થાવર મંદિરે કે મકાને રહી ગયાં તે કાળને ઘસારે પામી પોતાની ભૂતકાલીન સમૃદ્ધિનો
ખ્યાલ આપતાં, પથ્થરના ઢગલામાં, પાયાથી ૧૦–૧૫ ફૂટની દીવાલો કે તેના અમુક ભાગના વિશેષરૂપે, જાણે કાળની પકડમાંથી પોતાને બચાવવાને નિરર્થક પ્રયત્ન કરી રહ્યાં હોય તેમ, જોવાય છે.
આ બધી હકીકતને ઝીણવટથી આલેખવા માટે ઉપયુક્ત સામગ્રી, ફટાઓ વગેરે લેવાનું સાધન, જુદી જુદી હકીકતો માટે તેના નિષ્ણાત માણસોનું જૂથ હોય તો જ એ બધાં પુરાતાત્વિક સ્થળોની માહિતી શાસ્ત્રીય ઊહાપોહ સાથે આપી શકાય. છતાં અગાઉ જણાવ્યું છે તેમ, અમે બે જ સાધુઓએ આવા વિકટ પ્રદેશને ખૂંદતાં, સાધુજીવનની મર્યાદાને સાચવતાં જે કાંઈ હાથ. લાગ્યું, જેયું–જાણ્યું તેને અક્ષરબદ્ધ કરી લીધું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
દશમીથી સોળમી શતાબ્દિ સુધી અને પછી ત્રુટક ત્રુટક રૂપે આ રાજપૂતાનાને પ્રદેશ જેનાથી સમૃદ્ધ હશે એમ ત્યાંનાં મંદિરે અને તેમાંથી પ્રાપ્ત શિલાલેખ ઉપરથી જણાય છે. તે તે સમયના રાજાઓએ પણ જૈનધર્મ પ્રત્યે સહાનુભૂતિ દર્શાવી જેનોને પ્રતિષ્ઠા આપી હોય એમ પણ લાગે છે. ધારાવર્ષની પત્ની શૃંગારદેવી જેવી મહારાણુએ ઝાડાલીના મંદિરના નિર્વાહ અથે સં. ૧૨૫૫ માં અરટ અને જમીન આપ્યાન, મૂંગથલાના સં. ૧૪૪૨ ના લેખમાં રાજા કાન્હડદેવના પુત્ર વીસલદેવે ત્યાંના મંદિર માટે કંઈક ભેટ કર્યાન, નાણાના ૧૬પ૯ના લેખમાં એક રાજાએ તેમના નારાયણ નામના મંત્રીને નાણું ગામ આપેલું, તે નારાયણ મંત્રીએ ત્યાંના મંદિર માટે અરટ વગેરે ભેટ ર્યું તેનો, સિરોહી રાજ્યના કાળાગરા ગામના સં. ૧૩૦૦ ના લેખમાં ચંદ્રાવતીના મહારાજાધિરાજ આહણસિંહના ખેતા નામના જૈન મંત્રીએ કાળાગરા ગામના પાર્શ્વનાથ ભગવાનના મંદિર માટે કંઈક ભેટ આપવાનું શાસન લખી આપ્યું છે, વગેરે વગેરે ઉલ્લેખે શિલાલેખોમાં પ્રશસ્તિબદ્ધ છે. કેટલાયે મંત્રીઓ ભાંડારિકે, દાણિક, સાંધિવિગ્રહિક વગેરેએ જૈન મંદિરમાં મૂર્તિઓ પ્રતિષ્ઠિત કરાવી છે; એ શિલાલેખીય પ્રમાણેથી એમ જણાય છે કે, જેને પહેલાં રાજકીય ક્ષેત્રમાં પણ પૂરેપૂરે ભાગ લેતા હતા. શ્રીપાલ, સિદ્ધપાલ, વસ્તુપાલ, યશવીર, યશપાલ જેવા જેન વીર મંત્રીઓ અને શ્રાવક વિદ્વાનોએ જે સાહિત્યરચના કરી છે તે ઉપરથી માલમ પડે છે કે વિદ્યાના ક્ષેત્રમાં પણ તેમનો ફાળો હતો. પણ ધીમે ધીમે એ પ્રવૃત્તિ મંદ પડતાં જૈનોનું સ્થાન રાજકીય અને વિદ્યાના ક્ષેત્રમાંથી તદ્દન વિખુટું પડી ગયું અને ભૂતકાલીન કીર્તિગાથાઓ ગાઈ વર્તમાનને ઉજાળવાનો પ્રયત્ન થવા માંડ્યો, જેને પરિણામે જૈનોની વ્યાપારિક ક્ષેત્ર સિવાય બીજાં ક્ષેત્રોમાં પહોંચ રહી નહીં. આમ, ભૂતકાળના માત્ર ખોખામાં બીજા સામર્થ્ય વિના જેને પોતાનાં જીવન મઢી રહ્યા હોય એવું
For Personal & Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાગ્યા વિના રહેતું નથી. ભૂતકાળના આવા ઉલ્લેખો વર્તમાનમાં આદર્શરૂપ આદરણીય રહેવા જોઈએ, નહિતર આજે ઇતિહાસ ગાવાને કશો અર્થ સરે નહિ; એટલે આવા ઇતિહાસમાંથી વિશિષ્ટ આદર્શ તારવી સમાજના પ્રત્યેક ક્ષેત્રને સજીવન કરવાને ઉદ્દેશ માત્ર ઈતિહાસલેખનન છેએમ કહેવું અસ્થાને નથી. સમાજમાં એવા આદર્શો અપનાવાય અને ભૂતકાલીન ગૌરવ મેળવવા કટીબદ્ધ બને.
આ પ્રદક્ષિણમાં આવતાં તીર્થોમાંથી બ્રાહ્મણવાડા અને હમીરગઢનાં વર્ણનની અલગ પુસ્તિકાઓ મેં તૈયાર કરેલી પ્રગટ થઈ ચૂકી છે અને જીરાવલા તેમજ કુંભારિયાજીના વર્ણનની સામગ્રી તૈયાર પડી છે, તેની પુસ્તિકાઓ અવસરે પ્રકાશિત થશે. ખુલાસે
(૧) આ પુસ્તકના મંગલાના વર્ણનમાં પૃ. ૪૮ ની ટિપ્પણ નં. ૪ માં ભગવાન મહાવીરસ્વામીના વિહાર અંગે “લાઢા વિષય એટલે લાટ દેશ (ભરુચની આસપાસને પ્રદેશ) આ અર્થ જે વિદ્વાનોને માન્ય હોય તો ” આ પ્રમાણે લખ્યું છે, તે સંબંધી વિદ્વાને સાથે પૂછપરછ કરતાં વિદ્વાનોને એ અર્થ માન્ય નથી પણ લાઢા વિષય એટલે રાઢ દેશ, તે બંગાળની નજીકમાં આવેલ છે. આ વાત વિદ્વત્સમાજમાં સર્વમાન્ય છે એમ જણાવાથી મારી કલ્પના, કલ્પનામાત્ર જ કરે છે. યદ્યપિ વિર ભગવાનના ચરિત્રો ઉપરથી મહાવીર પ્રભુએ છાસ્યકાળમાં મારવાડ-ગુજરાત આદિ પ્રદેશમાં એકે ચોમાસું કર્યું નથી, તેમ મભૂમિમાં વિચર્યા હોય એવો ઉલ્લેખ જોવામાં આવતું નથી એટલે આપણે માનવું જ રહ્યું કે ભગવાને છઘસ્થકાળમાં આ તરફ એકે ચોમાસું કર્યું નથી. છતાં ભગવાન મસભૂમિમાં વિચર્યા હોય એમ માનવામાં કશી આપત્તિ જણાતી નથી; કેમકે ભગવાન ઘણું ઉગ્ર વિહારી હતા અને તેથી તેઓ મગધમાં માસું પૂર્ણ કરી, કર્મક્ષય નિમિત્તે, આ ભૂમિમાં પણ
For Personal & Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચરવાના નિમિત્ત અથવા કઈ ભવ્ય પ્રાણીઓના ઉપકાર નિમિત્ત, આ તરફ પધારી, બે-ત્રણ મહિના મભૂમિમાં વિચરી, પાછા મગધ દેશમાં જઈને ચોમાસું કર્યું હોય તો તેમાં કાંઈ આશ્ચર્ય જેવું નથી; આ પ્રમાણે માનવાથી (૧) મૂગલાનો વિ. સં. ૧૪૨૬ ને લેખ, (૨) અંચલગચ્છીય શ્રી મહેન્દ્રસૂરિજીએ વિ. સં. ૧૩૦૦ લગભગમાં રચેલ અષ્ટોત્તરીને ઉલ્લેખ, (૩) આબુથી પશ્ચિમ દિશામાં આવેલા (જોધપુર સ્ટેટના) ભીનમાલ નામના ગામના શ્રી મહાવીરસ્વામી ભગવાનના પ્રાચીન મંદિરમાંના વિ. સં. ૧૩૩૪ ના લેખના પ્રારભને ઉલ્લેખ અને (૪) તપાગચ્છનાયક શ્રીમાન સેમસુંદરસૂરિજીના પ્રશિષ્ય શ્રી જિનહર્ષગણિએ વિ. સં. ૧૪૯૭ માં રચેલા “શ્રી વસ્તુપાલ ચરિત્ર'ના આઠમા પ્રસ્તાવના પ્રારંભના આઠમા
માં લખ્યું છે કે, “અબુંદ ભૂમિમાં શ્રી મહાવીર ભગવાન વિચર્યા હતા.” આ બધા ઉલ્લેખ સંગત થઈ શકે. આ ઉપરથી હું તે માને છે કે, ભગવાન અબ્દભૂમિમાં વિચર્યા હશે. છતાં એ સંબંધે વિદ્વાનો ઊહાપોહપૂર્વક પ્રામાણિક હકીકત પ્રગટ કરે, એવી આશા રાખવી અસ્થાને નથી.
(૨) આ પુસ્તકમાં મંગલા, બ્રાહ્મણવાડા, નાણા, દીયાણા, નાદિયા વગેરે કેટલાક ગામોની હકીકતમાં “જીવિતસ્વામી” એ શબ્દનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે અને તેનો અર્થ હું પહેલાં માનતે હતો તેમ, “ભગવાનની વિદ્યમાનતામાં એ જ ભગવાનનાં જે મંદિરો અથવા મૂર્તિઓ બન્યાં હોય તેનું નામ “જીવિતસ્વામી અથવા જવસ્વામીનાં મંદિરો અથવા મૂર્તિ કહેવાય.” એ પ્રમાણે લખવામાં આવ્યો છે. ત્યાર પછી ઘણી મૂર્તિઓના શિલાલેખ તપાસતાં આજથી પાંચ-સાત સિકા પહેલાંના લેખવાળી ધાતુ મૂર્તિઓ પર પણ “જીવિતસ્વામી” શબ્દ લખેલો જોવામાં આવ્યો એટલે ઉપર જણાવેલો મારે અર્થ બરાબર નથી; એમ લાગતાં આ વિષયમાં કેટલાક વિદ્વાનોને લખી પૂછાવતાં કઈ કઈએ મેં
For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
કરેલે જ અર્થ જણવ્યું, જ્યારે કેઈએ જીવિતસ્વામી એટલે “જયવંતસ્વામી” એવો અર્થ જણા ને ઇતિહાસતત્વવેત્તા પં. શ્રીમાન કલ્યાણવિજયજી મહારાજે જણાવ્યું કે, “ભગવાનની જે મૂર્તિઓ ઉપર પરિકર હોય, જેમાં આઠ પ્રાતિહાર્યોને સમાવેશ થાય છે, એટલે કે ભગવાન સાક્ષાત વિચરતા હોય અને સમવસરણમાં દેશના દેતા હોય તે વખતે છત્ર, ચામર, સિંહાસન, પુષ્પવૃષ્ટિ, દેવદુંદુભિ, અશોકવૃક્ષ, ભામંડળ વગેરે પ્રાતિહાર્યોની સાથેસાથે જ ધર્મચક્ર, તેમજ હરણ, હાથી અને સિંહ વગેરે પરસ્પર વૈરવૃત્તિવાળાં પ્રાણીઓ પણ પ્રેમથી સાથે બેઠેલા હોય. આ બધા ભાવ પરિકરમાં દેખાડવામાં – કોતરવામાં આવે છે-એકલે પરિકરવાળી જે મૂર્તિઓ હોય તે જીવિતસ્વામીની મૂર્તિ કહેવાય. પં.શ્રી. કલ્યાણવિજયજીને આ અર્થ મને સયુતિક અને સંગત લાગે છે. અર્થાત “પરિકરવાળી જે મૂર્તિઓ હોય તે જીવિતસ્વામીની મૂતિઓ કહેવાય ” એ ફલિતાર્થ છે. આથી મેં જ્યાં જ્યાં “જીવિતસ્વામી અને ઉલ્લેખ કર્યો છે ત્યાં ત્યાં આ અર્થ સમજવાને હરેક વાચકે
ખ્યાલ રાખ અને જ્યાં જ્યાં “જીવિતસ્વામી" શબ્દને ઉલ્લેખ કર્યો છે ત્યાં આ અર્થ સંગત પણ થાય છે. બ્રાહ્મણ વાડજ સિવાય એ બધા ગામોમાં મૂળનાયકજીની મૂર્તિઓ બહુ પ્રાચીન અને સુંદર પરિક રોવાળી છે. તેમાં નાદિયાનું પરિકર: તો બહુ જ સુંદર અને વિશિષ્ટ પ્રકારનું છે. આવા પ્રકારનું વિશિષ્ટ પરિકર ભારતભરના કેઈ જેન મંદિરમાં હોય એવું જાણવામાં નથી. બ્રાહ્મણવાડજીની મહાવીર સ્વામીની મૂર્તિ ઉપર હાલમાં પરિકર નથી પરંતુ ત્યાંના મંદિરની ભીંતમાં પરિકરના ઉપરને એક ભાગ ચેડી દીધેલો છે; તેથી લાગે છે કે, પહેલાં આ મૂર્તિ ઉપર પણ પરિકર હેવું જોઈએ, જે જીર્ણોદ્ધાર વખતે પાછળથી કાઢી નાખવામાં આવ્યું હશે.
For Personal & Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીવિશાળવિજયજીએ મારી સાથે રહીને આ વર્ણનની સામગ્રી એકત્રિત કરવામાં ખૂબ પરિશ્રમ ઉઠાવ્યો છે, એ ભૂલી શકાય એવું નથી.
અંતે
પૂજ્યપાદ મારા દાદાગુરુ અને પૂજ્યપાદ મારા ગુરુવર્યની અસીમ કૃપાથી આ પુસ્તકને પૂર્ણ કરીને જૈન સમાજ સમક્ષ રજુ કરવા ભાગ્યશાળી થયે છું. તેમના ચરણોને વારંવાર નમન કરતો અને અબુદાચલ સંબંધી તેમજ બીજા તીર્થો સંબધી પણ આથી યે સુંદરતમ સાહિત્ય તૈયાર કરીને પ્રગટ કરવાનું સામર્થ્ય અર્પે એવી તે પૂજો પાસે પ્રાર્થના કરતો હું મારું વકતવ્ય અહીં જ સમાપ્ત કરું છું. ૩૪ શાંતિઃ શાંતિઃ શાંતિઃ
વઢવાણ કં૫ (કાઠિયાવાડ) " મૌન એકાદશી વીર સં. ૨૪૭૫, ધર્મ સં. ૨૬
વૃદ્ધિ-ધર્મ–ચરણોપાસક મુનિ જયંતવિજય
For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પુસ્તક છાપવામાં
અગાઉથી સહાયતા આપનારા સજજનેનાં નામે.
રકમ નામ
ગામ જિલ્લે ૧૦૨) શા. પીયાજી માતાજીની મુંબઈની દુકાન. ભટાણું (સિરાહી) પર) શા, પીયાજી માલાજી. પર) શા. લખમાજી ધનાજી. પર) શા. ગલબાજી અખાજી. પર) શ્રી ભટાણાના પંચ મહાજન મારફત
શા. પીથાજી પનાજી. ૯૦) શ્રી ભટાણાના સંઘમાંથી મળેલી
પરચૂરણ મદદ. , ૨૦૧) શ્રી માંડલ જૈનસંધ સમસ્ત મહાજનની પેઢી. માંડલ (વીરમગામ) ૧૦૧) શ્રી અંચલગચ્છ જૈનસંધ સમસ્ત. ૧૦૧) શ્રી તપાગચ્છ જૈનસંધ સમસ્ત. ૨૫૧) શા. હીરાચંદ ધરમશી. ૧૦૧) શા. તલકશી ચતુરભાઈનાં ધર્મપત્ની
શ્રાવિકા ચંચળબાઈ [ન્યા. વિ. ન્યા. તી. મુનિરાજ શ્રીન્યાયવિજયજી
મહારાજની પ્રેરણાથી.] ,, ૫૧) દેસી નાથાલાલ લખમીચંદ. ૨૫) શા. કેવળચંદ કાળીદાસ. ૨૫) શા. શકરચંદ મલકચંદ. ૨૫) વેરા વાડીલાલ ગોવિંદજી. ધામા (કાઠ્યિાવાડ)
For Personal & Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
”
૨
૪૧) શા. કાંતિલાલ વાડીલાલ. ૧૦૧) વેરા ચતુરભાઈ મેઘજી. ૧૦૧) શા. ગંદડભાઈ મોહનલાલ. મુંજપુર (રાધનપુર સ્ટેટ) ૨૫) ગાંધી લીલચંદ નથુભાઈ બોલેરા ૫૧) શેઠ રાજપાલ ઝુમખરામ. ૫૧) મણિયાર શિવલાલ નરપતલાલ રાધનપુરવાળા. મુંબઈ ૫૦) શેઠ કાલીદાસ જસરાજભાઈ. ૫૧) સંધવી છોટાલાલ સંપ્રીતચંદ. થરા (કાંકરેજ) ૫૧) સંધવી વર્ધમાન ઈચ્છાચંદ. આક્રિયાણું (કાઠિયાવાડ) ૨૫) સંઘવી નાથાલાલ ન્યાલચંદ ૨૫) વેરા શવચંદ ઈચ્છાચંદ
ઝીંઝુવાડા એ ૨૫) શા. કસ્તુરચંદ મલકચંદ. કાનપરા (તા. વિરમગામ) ૨૫) શા. રતિલાલ સૌભાગ્યચંદ વિસાવડી (દસાડા સ્ટેટ) ૨૫) શા. કાળીદાસ વનમાળીદાસ રાંતેજ (તા. ચાણસ્મા) ૨૫) શા. પૂનમચંદ મંછારામ ૨૫) શા. હકમચંદ પુંજીરામ.
આસજોલ , ૧૫૧) શા. કાંતિલાલ વલ્લભદાસ વલભીપુર (કાઠિયાવાડ) ૨૫) શા. જુઠાભાઈ કુંવરજી
આંબેડી (કચ્છ) ૫૧) શા. નાગરદાસ કરમચંદ પટણી હા. બાપાલાલ
અમરેલી (કાઠિયાવાડ) ૩૭) શા. તલકચંદ ખેતશી.
શા. દેવચંદ હરગોવિંદદાસ. બહુચરાજી (તા. ચાણસ્મા)
શા. ભૂધરદાસ વનમાળીદાસ. ) ૧૦૧) શામળાની પિળના પટવા શેરીના ખાંચાના બૈરાંના ઉપાશ્રયના જ્ઞાનખાતા તરફથી હા. શા. લાલભાઈ
મનસુખભાઈ. અમદાવાદ
رو
For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ઠ પ`ક્તિ અશુદ્ધ
૧૯ ૨૨
૨૧
૨૩
२४
ભ॰ પાસેના
૬ તીનું
७
સભામ’ડપના
૧૭ ગૃહસ્થનાં પગલાં
-શુદ્ધિપત્રક—
૯ મદિરમાંની કમાના
૧
૨૩
૨૫
૨૫
૩૦
૩૩
૧ હૃષીકેશ
૩૩ ૧૦-૧૨ દ્વેષીકેશ
૩૩ ૧૫ રખીકીશન
३४
૧
૩૪ ૧૨
४७
૫
૫૬
ર
}પ
૨૩
}૭ ૨૦
૭૧ ૧૦
૭૧ ૧૨ દેશ
૭૧ ૧૪
૭૧
૮૧
૧૯૧૫
સ્થાન નથી
સ્વાભાવતઃ
અવાય છે અને
૧૨ મી
નાંખ—
છતાં ધર્મશાળા
પ્રસાદે
છે. પહાડની
ગામના લેાકા
૨૦ તથા
૧
શ્રાવકે
શુદ્ધ
ભ॰ ના
તીર્થીનુ
સભામંડપથી
ગૃહસ્થ, અને પ્રભુજીનાં પગલાં મદિરમાંના સ્તંભે
૧૫૨૫
સ્થાન દૂર હાવાથી
હૃષીકેશ
રખીકીશન (હુષીકેશ)
સ્વભાવતઃ
અવાય છે તેથી
૧૩ મી
નાખવામાં
છતાં જૈન ધર્મશાળા
પ્રાસાદે
છે. તેની પાસે પહાડની
દેરા
ગામના જૈના
શ્રાવકા
For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરવાડી
૮૨ ૨૧ કાઉસગ્નિયા
કાઉસગિયા ૨ ૯૩ ૧૬ ક્ષેત્ર
ક્ષેમ ૧૦૫ ૧૦ ચારે
ચાર ૧૧૧ ૪ આ ગામ પામેરા તહેસીલમાં છે. અહીં તહેસીલ છે. ૧૧૨ ૩ “તરફ —પછી ઉમેરે શ્રી પાર્શ્વનાથજીની સફેદ
અને ડાબા હાથ તરફ ૧૪૫ ૧૧ વદિ ૨
વદિ ૮ ૧૬૪ ૧૬ અ .
अब्दे ૧૭૩
વિસાવડા ૧૭૮ વિસનગર
વિસનગર ૧૯૨
પૂર્વ દિશામાં પૂર્વ દેશમાં ૨૦૫ ૪ રાજ્યના
સિરોહીના મહારાજના ૨૧૨ વિરવાડના
વીરવાડાના ૨૨૪ અહીંથી
સ્ટેશનથી પીંડવાડા ગામ ૨૩૨
કુલ ૫ ૨૩૭ ૧૭ તેમના
તેના ૨૪૧ ૧૩ હકીકત
હકીકત પાછળથી ૨૪૬ ૮ પહેલાં’–પછી ઉમેરે ધાતુની ૨૮ મૂર્તિઓ
અને બીજી કેટલીક ધાતુની ખંડિત મૂર્તિઓ
નીકળી હતી તેમાં ૯ ૭૪૪ના લેખો ૭૪નો લેખ '૧૦" ધાતુની મૂર્તિઓની ધાતુની અખંડિત
મૂર્તિઓની ,, ૧૪ મૂર્તિઓ–પછી ઉમેરે રાખી છે અને ખંડિત
= =
સ =
કુલ ૩
ર૬૩
૨૧
કરવાની
મૂર્તિઓ કરાવવાની
For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૩
૨૯૩
૩૦૨
૩૦૫
૨૬૯ ૨૦ મૂભાભાર, મૂળ ભારે રાજ્યના
મહારાવના આવે છે પણ તે આવે છે તે ઘર ૨૦
ઘર ૨ ૩૦૫ ૮ આંગળ
ફૂટ અને ઇંચ [ આ પછીના પૂછોમાં જ્યાં “આંગળ’ હોય ત્યાં
ફૂટ અને ઇંચ સમજવા.] ૩૦૭ ૨ ગામ ૧૧ મા ગામ ૧૨ મા
, ૨૦ છે, પણ પાસે છે, તેમાં - કેટલેક સ્થળે માત્રા અને રફ વગેરે છાપતાં ઊડી ગયા છે, તે અહીં નેધ્યા નથી. તે સંબંધથી જાણી શકાશે.]
For Personal & Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોઠાની સમજ આ કાઠે પુસ્તકની અનુક્રમણિકાની પણ ગરજ સારે છે. તે તે ગામના નંબર સાથે પૃષ્ઠ નંબર પણ તે તે ગામ સાથે આપ્યા છે. જૈન મંદિરના ખાનામાં જ્યાં [*] આવું ચિહ્ન આપ્યું છે તે ૨૬ ગામોમાંથી શિલાલેખે મળ્યા નથી; એવું દર્શાવવા માટે છે. જે ૭૧ ગામોમાંથી શિલાલેખ મળ્યા છે, તેને સંગ્રહ “અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ જૈન લેખ સદેહ–આબુ ભા. ૫” નામે છપાઈ રહ્યું છે. આ ગામના વર્ણન સાથે એ સંગ્રહના શિલાલેખેને ઘનિષ્ટ સંબંધ છે. - કાઠામાં જે ગામનાં નામો ફરીને લખ્યાં છે, જેવાં કે–ખરાડીથી –સાંતપુરથી–ત્યાં પાછા તે જ રસ્તે એ ગામ ગયા પછી આગળ વિહાર કર્યો. કયા ગામથી કયું ગામ કઈ દિશામાં છે અને કયાંથી પાછા ફર્યા તેનું વર્ણન ગામ વર્ણનમાં આપ્યું જ છે. “જૈન ઉપાશ્રય કે ધર્મશાળાના ખાનામાં જ્યાં ૧+૧+૧ આપ્યું છે ત્યાં પહેલો ૧ ઉપાશ્રય, બીજે ૧ ધર્મશાળા અને ત્રીજો ૧ પોષાળ માટે છે. બાકીના ૧ થી ધર્મશાળા કે ઉપાશ્રય સમજવાનું. સાધુ કે યાત્રીબને તેમાં ઊતરી શકે.
વિશેષ હકીક્તના ખાનામાં જ્યાં ટૂંકા અક્ષર-ઘ. દે-ઘર દેરાસર, દિગ. મં–દિગંબર મંદિર, જે. મં–જૈન મંદિર, જે. પા–જૈન પાઠશાળા એવો અર્થ સમજ.
જૈન મંદિરોના ખાનામાં જ્યાં “ખંડિયેર” લખ્યું છે ત્યાં જૈન મંદિર પથ્થરના ઢગલારૂપે થોડાંક અવશેષ જણાતાં હેય તે બતાવવા માટે છે અને “ખંડિત” લખ્યું છે ત્યાં મંદિરને મોટે ભાગ અવશેષરૂપે રહેલો હોય ને કેટલેક જ ભાગ તૂટી ગયો હોય; એવું બતાવે છે. જ્યાં “ખાલી” લખ્યું છે તે મંદિર સાબૂત છે પણ તેમાં મૂર્તિ વગેરે ન હોય કે મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા કરી ન હોય એવું જણાવે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
માઈલ
èl elle
અર્બુદાચલ બૃહપ્રદક્ષિણા
ગામનું નામ
૧૫ (૪) માનપુર ૧ (૫) ૐ બરણી ૧ (૬) રખીકીશન
ખરાડીથી—
(૧) ખરાડીથી ૧૨ (૨) અંબાજી ૧૫ (૩)કુંભારિયાજી તીર્થં(૧૦) ૫ ખરાડીથી—
૧૫(૧૩) વાજનવાળા
રા(૧૪) દત્તાણી
૨(૧૫) ધવલી
પૃષ્ઠ નમ્બર
.
જૈન મંદિર
(૭) ધ. દે. (૯) ૦ (×)
(૩૩) ૦
૧૫ (૭) સાંતપુર ૪ (૮) ચંદ્રાવતી
સાંતપુરથી— ૩૫ (૯)મૂ’ગથલા મહાતી‘(૪૪) ખંડિત
(૫૩) ૦ (૪)
૧ (૧૦) મદુઆછ ૩ (૧૧) તેલપુર ૪ (૧૨) ગિરિવર
(૫૪) ૦ (૫૪) ॰ (x)
૦
ô×
(૨૯) ખાલી
(૩૧) ૦ (૪)
(૩૪) ૧ (×) (૩૫) ખંડિયેરા
ટેક ]]>Tbl
૨૦
(૫૬) ખંડિયેર(x)
(૫૭)
૧
(૧)
O
.
O
O
°
.
.
જૈનઉપાશ્રય
linath {
For Personal & Private Use Only
૧ દિગ. મ. ધ. છે. ૧૨૫ ધમ શાળા
.
.
°
O
વિશેષ હકીકત
.
d
૦ ખરાડીથી પમાઈલ
પ્રતિષ્ઠા થઈ નથી.
૧ ૧ ૧
29
છણા "" જૈન મ. ના પથ્થરોના ઢગલા પાયો છે.
૦ એ દેરીના મંડપ ઊભા છે.
• અગ્રવાલ માદીનું
પણ ૧ ઘર છે.
22
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
માઈલ
ગામ નંબર
ગામનું નામ
પૃષ્ઠ નંબર
જૈન મંદિર
શ્રાવકનાં ઘર જૈન ઉપાશ્રય કે ધર્મશાળા
જ વિશેષ હકીકત
૫ (૧૬) મારોલ (૬૨) ઘ દે. ૧૬ ૧ જે. મં. રઘુ
નાથજીનું મંદિર
બન્યું છે. ૫ (૧૭) ભટાણું () ૧ ૪૦ ૧+૧ જે. પા. છે ૭ (૧૮) મડાર (૬૭) ૨ ૨૦૦૪+૧ મણિભદ્રના દેરાને
મડાદેવીનું દેરું
માને છે. રા(૧૯) સાતસણ (૭૮) ૧ ૦ ૦
મકારથી– કા(૨૦) વરમાણુ (૮૧) ૧ ૦ ૦ ૫ (૨૧) જીરાવલા મહાતીર્થ(૮૭) ૧ ૧૦ ૧ ૩ (૨૨) ભાંભરા (૭) ઘ દે. ૭ ૧ જા(ર૩) રેવદર (૭) ૧ ૪૫ ૧ર બીજે ઉપાશ્રય
છે, તે પડી ગયો છે. ૫ (૨૪) સેલવાડા (૯૮) ૧ ૧૨ ૧ જે. મં. ના
પથ્થરેને ઢગલો
પણ છે. રા(૨૫) લેરલ (૧૦૦) ૧ ૨૨ ૧ ૨ (૨૬) ડીક (૧૦૧) ખાલી (૪) ૦ ૦ ૧ (૨૭) ડબાણું (૧૨) ૧ ૧૦ ૧ રા(૨૮) હણુદ્રા (૧૦૩) ૧ ૩૦ ૧+૧ બીજા ઉપાશ્રયનું
કામ અધૂરું છે. રા(૨૯) માલગામ (૧૦૮) ૧ ૪૪ ૧+૧
For Personal & Private Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
|
| માઈલ
ગામ નંબર
૬ ગામનું નામ :
પૃષ્ઠ નંબર
જૈન મંદિર
શ્રાવકનાં ઘર જેનઉપાશ્રય કે ધર્મશાળા
છે જે વિશેષ હતી.
(૩૦) પિસીંદ્રા (૧૯) ૧ (૪) ૧૫ ૧ ૧ (૩૧) પામેરા (૧૧૧) ૧ ૬ ૧ અહીં ધર્મશાળાનું
કામ ચાલુ હતું. રા(૩૨) પાલડી (૧૧૧) ૧ ૮ ૧
(૩૩) ટેકરા (૧૧૩) ખંડિયેર ૦ ૦. (૩) સીડી (૧૧૫) ૧ ૬૫ ૧૧૩ બ્રાહ્મણવાડનું નાનું
મંદિર પણ છે. (૩૫) સણવાડા (૧૧૮) ૧ ૩ ૧ ૪ (૩૬) મેડા (૧૧૯) ૧ ૨૭ ૧ બીજે ઉપાશ્રય
ન બની રહ્યો છે. ૨ (૩૭) માઈલોગડ (૧૨૧) ખંડિત() ૦ ૦ ૩ (૩૮) ઈસરા (૧૨૨) ખાલી () ૦ ૦ રા(૩૯) હમીરગઢ તીર્થ(૧૨૩ ૪ ૦ ૦ ત્રણ મંદિર
ખાલી છે. ૩ (૪૦) સિંદરથ (૧૪૧) ૧ () ૨૨ ૧+૧ રા(૪૧) ખાંબલ (૧૪૨) ,, (5) ૧૭ ૧+૧ ૩ (૪૨) ગેહલી (૧૪૩) ૧ ૨૫ ૧+૧ પા(૪૩) કેલર (૧૪૩) ૧ ૦ ૦ જેના કારખાનાથી
સગવડ મળે છે. ૫ (૪૪) સિરોહી (૧૪૫) ૧૭ ૫૦૦ ૧૧+ર ૨ (૪૨) બાલદા (૧૬૪) ૧
૧ ૩ (૪૬) સામુવાડા(નવું) (૧૬૭) ૧ ૩ ૧ (૪૭) સામુવાડા(જૂનું)(૧૬૯) ખંડિત(x) ૦ ૦ . સાણવાડા (નવા)થી
For Personal & Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
માઈલ
ગામ નંબર
ગામનું નામ
પૃષ્ઠ નંબર
શ્રાવકનાં ઘર
કે ધર્મશાળા
વિશેષ હકીક્ત
y૧
૦
૦
(૪૮) લોદરી (૧૭૦)ખંડિત(૪) ૦ ૦ ૧(૪૯) તેલપુર (૧૭૧) ૧ ૦ : રા(૫૦) વીરવાડા (૧૭૩) ૨ ૪૮ ૧(૫૧) કેરા (૧૮) ખંડિત ૦ ૦ ૧ (૨) વીરાલી (૧૮૨) ખાલી(x) ૦ ૦ ૩યા(૫૩)બ્રાહ્મણવાડા (૧૮) ૧ ૦ ૧ જૈન ગુરુકુળ
મહાતીર્થ ૧ (૫૪) ઉંદરા (
ર૩) ૧ ૦ ૨ (૫૫) ઝાડલી (૨૦૫) ૧ ૪૫ ૩ (૫૬) સીવેરા (૨૦૯) ૧ ૨ ૦ - ૩(૫૭) માલણું (૨૧૩) ૧ ૦ ૦ પા(૫૮) વેલાર (૨૧૪) ૧ ૧ ૦ ૨ (૫૯) ચામુડેરી (૨૧૭) ૧ ૫૬ ૧+૧ ૨ (૬૦) નાણું તીર્થ (૨૧૯) ૨ ૧૨૩ ૨૨ ૧૦ (૧૧) પીંડવાડા (૨૪) ૨ ૧૭૫ ૩+૧ જે કન્યા છે. ૩ (૨) જનાપર (૨૩૪) ૧ ૩ ૦
(૬૩) અજારી (૨૩૫) ૧ ૮ ૧ રા (૬૪) ચવરલી (૨૪૩) ખંડિત ૧ ૦ ૨ (૫) વસંતગઢ (૪૪) , ૦ ૦ . ૩ (૬) ડુંગરી (૨૫૧) ૦ () ૦ ૦ રા(૬) કેજર (૨૫૨) ૧ ૮ ૧+૧ ૩(૮) નાદિયા તીર્થ (૨૫૪) ૨ ૪૦ ૧+૧
For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
માઈલ
મામ નંબર
' નામ
પૃષ્ઠ નંબર જૈન મંદિર
શ્રાવકનાં ઘર જેનઉપાશ્રય કે ધર્મશાળા
છે હકીકત
- 1
૦
૧ (૬૯) સેરનાથ વીસલું (૨૬૦) ૧ (૪) ૦ ૦
નાંદીયાથી– ૨ (૭૦) લટાણા તીર્થ (૨૬) ૧ ૦ ૧ રા(૭૧) લાજ (૨૬૪) ૧ ૦ ૧+૧ ૧ (૭૨) કુલેરા (૨૬૬) ખંડિત(x) ૦ ૩ (૩) માંડવાડા (૨૬૮) ૧ ૦ ૩ (૭૪) કેર-દીયાણું (૨૬૮) ૧ ૦ ૧
તીર્થ
માંડવાડાથી– કા(૭૫) પેશવા (૨૭૪) ૧ ૨૫ ૧+૧ ૧(૭) કેદરલા (૨૭૬)ઉપાશ્રયમાં ૦
જે. મં. છે. (૪) ૨ (૭૭) ધનારી (૨૭૮) ૨ ૩૬ ૧+૧ ૨ (૭૮) નીડા (૨૮૦) ૧ ૭૫ ૨+૧+૧ લા (9) નાનાવાડા (૨૮૨) ૧ ૦ ૦ ૧ (૮૦) ખાખરવાડા (૨૮૩) (૪) ૫ ૦
૧ (૮૧) ભાવરી (૨૮૩) ૧ ૮ ૧ * ૧ (૮૨) રોહિડારેડ (૨૮૪) (x) ૫ ૦ પાંચ સાત દુકાને
જૈન શ્રાવકેની છે ૪ (૮૩) વાસા (૨૮૪) ૧ ૪પ ૧+૧ જે. મં. જદગીશ.
મંદિર બન્યું છે. દીચાણથી કેરના રસ્તે બે માઈલ ઉપર બીજું એક મોટું ખંડિત મંદિર છે.
For Personal & Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન મંદિરો છે
ગામ નંબર,
માઈલ
ગામનું નામ
શ્રાવકનાં ઘર
હકીકત
| જેનઉપાશ્રય ૦ ૦ કે ધર્મશાળા
૧+૧
૦
૧ ૨
૧(૮૪) હિડા (૨૮૮) ૩ ૧૦૦ ૪ (૮૫) ભૂલા (ર૯૨) (x) ૦
રોહિડાથી– ૧(૮૬) વાડા (૨૯૩) ૧ ૭ કા(૮૭) કાછોલી (૨૯૫) ૧ ૫૦ રા(૮૮) સાંગવાડ જૂનું(ર૯૬) ખંડિયેર ૦ રા(૮૯) ભીમાણ (૨૯૭) ૧ ૪ ૧ (૯૦) તુરંગી (૨૯૮) ખંડિત(x) ૦ ૧(૯૧) ભારજા (૨૯૯) ૧ ૨૫ રા(૯૨) કાસીંદ્રા (૩૦૧) ૧ ૨ રા(૯૩) આમથરા (૩૦૪) ૧ ૦
(૯૪) કીવરલી (૩૦૬) ૧ ૪ ૩ (૫) દેવદર (૩૦૭) ૧
= ૦ ૦
૧++૧
૦
૦
પડી
ઉપાશ્રય ગયો છે.
રા (૯૬) દેરણું ૧ (૯૦) એર ૩ (૧) ખરાડી
(૩૦૮) (૩૧૦)
૧ ૧
૦ ૭
૧
Jain Education international
For Personal & Private Use Only
For Personal & Private Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
–કઠાનાં ટિપ્પણે— ૧ ટાણું અને તેના બાર ગામના ગોળના સંધમાં બે પક્ષે પડી ગયા હતા. અમારા ઉપદેશથી તેનું સમાધાન થતાં સંપ થયો. તેમજ ત્યાં જૈન પાઠશાળા સ્થાપવાને ઉપદેશ આપતાં એક જ દિવસમાં રૂા. ૩૦૦૦ નું ફંડ થયું ને પાઠશાળા ચાલુ થઈ હતી. આ પુસ્તક છપાવવામાં પણ ગામના શ્રી સંધ તરફથી આશરે રૂા. ૫૦૦) ની મદદ મળી છે; જેની નામવાર નેધ સહાયક લિસ્ટમાં આપી છે.
૨ માનપુરમાં મંદિર સાબૂત તૈયાર છે, તેની પ્રતિષ્ઠા કરાવવાની બાકી છે. આ મંદિરને તેમજ અચલગઢ તીર્થનો વહીવટ રોહિડાના સંધને હસ્તક છે; તેથી માનપુરના મંદિરની અને અચલગઢ ઉપરના શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનના મંદિર અને ચેવિશ દેવકુલિકાઓ ઉપર કળશ તથા ધ્વજાદંડની પ્રતિષ્ઠા કરવાનો ઉપદેશ અમે સં. ૧૯૯૨ માં આપ્યો હતો. અને અમારા ઉપદેશથી એ બંને કાર્યો કરવાનો નિર્ણય રોહિડાના સંઘે કર્યો હતો. તેમાં પ્રથમ અચલગઢના શ્રી કષભદેવ મંદિરના ધ્વજાદંડ ને કળશની પ્રતિષ્ઠા કરાવ્યા પછી માનપુરના મંદિરની પ્રતિષ્ઠા કરાવવાનો નિર્ણય હતો. તેમાં અચલગઢના એ મંદિરની પ્રતિષ્ઠાનું કાર્ય તો પૂરું થયું તે પછી આ મંદિરની પ્રતિષ્ઠાનું કામ શરૂ થાય તે પહેલાં જ સિરોહી રાજને સિરોહી સ્ટેટના તમામ મહાજન સાથે વાંધો પડવાથી સમસ્ત મહાજન એકત્ર થઈને તમામ પ્રકારના જમણવાર અને મહત્સવો કરવાનું બંધ રાખેલું તેથી આ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા રહી જ ગઈ.
૩ બ્રાહ્મણવાડામાં જે ગુરુકુલ હતું, તે લગભગ એકાદ વર્ષ પહેલાં અહીંથી સર્પગંજ [ રેહિડા રેડ] સ્ટેશને લઈ જવામાં
આવ્યું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્બુદાચલ લઘુપ્રદક્ષિણા. અમે ખરાડી (આબુ રોડ)થી નીકળી અબુંદગિરિની તળેટીની નજીકમાં ચારે દિશામાં ફરીને પાછા ખરાડી આવ્યા હતા. આ રીતે જે પ્રદક્ષિણું કરવામાં આવી તેને “લઘુપ્રદક્ષિણું” એવું નામ આપ્યું છે. તેમાં આવતાં ગામોને ક્રમ આ પ્રમાણે છે
માઈલ.
-
૪
(૧) ખરાડી (આબુ રેડ)થી પશ્ચિમ દિશામાં
બનાસ નદી અને કેરી થઈને મૂંગથલા (૯) મંગલાથી વાયવ્ય ખૂણામાં મદુઆજી' (૧૦) મદુઆથી પશ્ચિમ દિશામાં ગિરિવર (૧૨) ગિરિવરથી પશ્ચિમ દિશામાં પહાડી પ્રદેશમાં
થઈ તડાના દરવાજે (૧૩) થઈને દત્તાણી (૧૪) દત્તાણીથી ઉત્તર દિશામાં ધવલી (૧૫) ધવલીથી ઉત્તર દિશામાં ડાક (૧૬) ડાથી ઈશાન ખૂણામાં હણુદ્રા+ (૨૮) હણુદ્રાથી ઈશાન ખૂણામાં પાલડી (૩૨) પાલડીથી ઈશાનખૂણુમાં ટેકરા થઈને માલેગોડ (૩૭) માય ગેડથી પૂર્વ દિશામાં ઈસરા
* ડાકથી પૂર્વ દિશામાં લગભગ બે માઈલ જવાથી આબુની તળેટીમાં ક્રોડીવજ (કાનડીઇજ) નામનું હિંદુઓનું પ્રાચીન તીર્થ આવે છે. પરિચય માટે જુઓ પૃષ્ઠ ૧૦૮.
* હણાદ્રાથી અગ્નિખૂણામાં શા માઈલ જતાં સિરોહી રાજ્યનો ડાકબંગલો આવે છે. ત્યાંથી આગળ જતાં આબુ પહાડ ઉપર ચડવાને ધોરી માર્ગ ચાલુ થાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
(૩૮) ઈસરાથી પૂર્વ દિશામાં કેર (૭૪) કેરથી અગ્નિખૂણામાં નીતે (૭૮) નીડાથી દક્ષિણ દિશામાં નાનાવાડા (૭૯) નાનરવાડાથી દક્ષિણદિશામાં ખાખરવાડા (૮૦) ખાખરવાડાથી નૈત્યખૂણામાં કાછોલી (૮૭) કાછોલીથી દક્ષિણદિશામાં સગવાડા (૮૮) સાંગવાડાથી નૈત્ય ખૂણામાં કાયદા (૯૩) કાયંદ્રાથી દક્ષિણદિશામાં આગથરા થઈને
બનાસ નદી ઊતરીને કીવરલી ૩ (૯૪) કીવરલીથી મૈત્ર ત્યખૂણુમાં મૂંગથલા અને
તરતોલી થઈને ખરાડી (આબુરોડ) ૪
For Personal & Private Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
महाप्राभाविकधीशंखेश्वरपार्श्वनाथाय नमः॥
०
For Personal & Private Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પુસ્તકમાં આવતા
જૈન પારિભાષિક તથા અન્યાન્ય શબ્દની સમજુતી.
અઠ્ઠાઇ મહાત્સવ : આઠે દિવસના ઉત્સવ.
અનુત્તર વિમાન : દેવાના પ્રકારામાં ઊંચા પ્રકારના દેવા જ્યાં વસે છે, તે સ્થળનું નામ. આ દેવા અલ્પ ભવ કરીને મેક્ષે જનારા હાય છે.
અભિષેક
અમલસાર
અઢ અશ્વમાળ,
અથર
અઠ્ઠમ ગળ
આચાય
આશાતના
ઉત્તરગા
ઉપકરણ
: તી...કરના જન્મ વખતે ઇંદ્રો જે સ્નાનવિધિ કરે છે તે.
• શિખરના છેક ઉપરના ભાગમાં કાંગરીવાળી ગાળ એસણી કે ચકરવુ.
: જેમાં મેટાં ખેતરે અને મેટે કૂવા હોય.
• ઘેાડાએની પ`ક્તિ.
• આઠ માંગલિક વસ્તુએ; જેમાં સ્વસ્તિક, કળશ, નંદ્યાવત્ત, દર્પણુ, મત્સ્યયુગલ વગેરે હોય છે. • ધર્મ ગુરુઓના નાયકની પછી, જે ખાસ ચેાગ્યતા પછી આપવામાં આવે છે.
• અવહેલના, અવિનય, અવજ્ઞા.
• બારશાખ ઉપરના પથ્થર.
: ઉપયુક્ત સાધના.
For Personal & Private Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
ઉપસ
કે અસહ્ય કષ્ટ. ઉપાધ્યાય : સાધુઓને વિદ્યા આપવાની જેમની જવાબદારી
હોય, તે પદવી. એકતીથી : જેમાં તીર્થકર ભગવાનની એક જ મૂર્તિ હોય
એવી પરિકરવાની મૂર્તિ. એ
: “રજોહરણ રજને સાફ કરવા માટે તથા
સૂક્ષ્મ જીવોની રક્ષા માટે ઊનની દશીઓને ગુચ્છે, જેને જેન સાધુ-સાધ્વી હમેશાં પાસે
રાખે છે. કલાઈ
: પ્લાસ્તર. કલ્યાણક : તીર્થંકર પ્રભુના અવન, જન્મ, દીક્ષા, જ્ઞાન
અને મોક્ષ; એ પાંચ મંગલ પ્રસંગ, તેને
પંચ કલ્યાણક કહે છે. કળશ કે અમલસાર ઉપર ઘડાનો આકાર મુકવામાં આવે
છે તે. કેટલાંક મંદિરોમાં ઉપરાઉપરી ત્રણ ચાર
કળશની ઉતરડ બનાવવામાં આવે છે. કાઉસગ્ય : ધ્યાન કરવા માટે કાયાને સ્થિર કરવી તે,
કાયોત્સર્ગ. કાઉસગિયા : તીર્થકર ભગવાનની ધ્યાનસ્થ ઊભી મૂર્તિ. કારખાનું : કાર્યાલય, પેઢી.
કે થાંભલાને ખુરસી કે બેસણી હોય છે, જે થાંભલાના ઉપરના ભારને વહન કરવા પૂરતી મજબૂત
બનાવવાના હેતુસર મોટા આકારની હેય છે. ખત્તક
: ગોખલે. ગજમાળ, ગજથર : હાથીઓની પંક્તિમાં દેખાવ જે મંદિરના
ઉભી
For Personal & Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગજસરા બહારના ભાગમાં કોતરવામાં આવે છે. ગણધર : તીર્થકર પ્રભુના મુખ્ય શિષ્ય. ગણિ - સાધુને અપાતી એક પદવી. ગધે
? ગધેડે. આના વિસ્તૃત અર્થ માટે જુઓ આ
પુસ્તકનું પાન. ૭૩, ૭૪. ગભારો, ગર્ભાગારઃ જૈન દેરાસરમાં મૂર્તિઓ વિરાજમાન કરવામાં
આવે છે, તે સ્થાન. ગૂઢમંડપ : મૂળગભારાની પાસેનો મંડપ. ગેષ્ટિક કે મંદિરની સાર સંભાળ રાખે અને વ્યવસ્થા
કરે તે. ગાછી ઉપરથી બનેલે “ગઠી” શબ્દ
અત્યારે પૂજારીના અર્થમાં જ વપરાય છે. ચાતુર્માસ
: વર્ષાઋતુના ચાર મહિના; જેમાં જૈન સાધુઓને
ચાર મહિના એક સ્થળે રહીને ગાળવા પડે છે. ચાવીશી : એક જ પથ્થર યા ધાતુપત્રમાં ભગવાનની
ચોવીશ મૂર્તિએ કરેલી હોય તે. ચમુખ, ચતુર્મુખ દેરાસર કે સમવસરણમાં વચ્ચે મૂળનાયકના
સ્થાને ચારે દિશામાં શ્રી તીર્થકર ભગવાનની
એકેક મૂર્તિ હોય છે તે. ચેકી : દેરાસરના ગૂઢમંડપની બહારનો છોકવાળો
મંડ૫, છદ્મસ્થ : સર્વજ્ઞ થયા પહેલાંની અવસ્થા. જિનમાપટ : જિનેશ્વર ભગવાનની માતાઓને પટ. જિનયુગ્મ : પ્રભુની મૂર્તિઓનું જેડ (બે મૂર્તિ). જીવિતસ્વામી : પ્રસ્તાવના વિભાગમાં “કિંચિત્ વકતવ્ય
For Personal & Private Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઠવણું તરપણું
તીર્થકર
ત્રિતીથી
દિગંબર
દીક્ષા
શીર્ષક હેઠળ પૃ. નં. ૧૪માં વિસ્તારથી
અર્થ આપ્યો છે તે જુઓ. : સ્થાપનાચાર્ય મુકવાની લાકડાની ચોપાઈ. : જૈન સાધુઓનું લોટાના આકારનું કારનું
જળપાત્ર. : તીર્થ (ધર્મ)ને પ્રવર્તાવનાર જૈનોના ઈષ્ટદેવ. : જેમાં તીર્થકર પ્રભુની મૂર્તિની બંને બાજુ
બે ઊભી પ્રતિમા હાય, તથા ચેતરફ
પરિકર હોય તેવી મૂર્તિ. : કળશના કંઠમાંથી ઉપર સુધી ધજા માટે
એક કેણાકાર સળી ઊભી હોય તે. : નગ્ન; જૈન ધર્મના એક ફિરકાનું નામ. : સંન્યાસ, ચારિત્ર, સાધુપણું. : દેરી. : એક પ્રકારને ચલણી નાણાને સિકકે, જે
અગાઉ ચાલતો હતો. : પ્રભુની મૂર્તિના પરિકરની ગાદીની વચ્ચે જે
દેલું રહે છે, અને જે તીર્થકર પ્રભુના વિહાર સમયે આકાશમાં તેમની આગળ ચાલે છે તે, તીર્થકર ભગવાનનું એક પ્રકારનું ધાર્મિક ચિહ્ન. : જ્યાં વસ્તી ન હોય છતાં તીર્થ ભૂમિરૂપ
બનેલું સ્થાન. : એ નામનો જેને ભૌગોલિક પ્રદેશનો દ્વીપ. : એક પ્રકારનો માટે સાથિયો.
દેવકુલિકા
કરસ
ધર્મચક
ધામ
નંદીશ્વર દ્વીપ સંઘાવત
For Personal & Private Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવચેકી
પંચતીર્થી
૫૯, ૫ટ
ચટ્ટધરે
પદ્મશિલા
૩૭ : ગૂઢમંડપની બહારને નવ ચોકીઓવાળે
મંડ૫. : ત્રિતીથીના પરિકરમાં કહેલી ઊભી બે મૂર્તિઓની ઉપર બીજી બે બેઠી પ્રતિમાઓ જેમાં હોય છે, એટલે જેમાં તીર્થકર ભગવાનની પાંચ મૂર્તિઓ હેય એવી પરિકરવાળી મૂર્તિ. : એક જ પથ્થર યા ધાતુના પતરામાં વધારે
મૂર્તિઓ બનેલી હોય તે. : ગુરુની પાટે–સ્થાને જે મુખ્ય શિષ્યની સ્થાપના
કરી હોય તે. : ઘુમ્મટમાં વચ્ચોવચ મધ્યભાગમાં લગાવવામાં
આવતી મુખ્ય શિલા. : જેના ઉપર તીર્થકર ભગવાનની મૂર્તિઓ
સ્થાપન કરવામાં આવે છે તે. : જિનમૂર્તિની ચારે તરફને નકશીવાળો ભાગ. : સભા. : પૌષધ વગેરે ધાર્મિક ક્રિયા કરવાનું સ્થાન. : ઉપદેશ. ઃ સ્થાપના, અમુક ક્રિયા કરીને મંદિરમાં મૂર્તિનું
સ્થાપન કરવું તે. : પિરવાડ જ્ઞાતિ. * જિનમંદિરના દ્વારના ઉપરનો મંડપ. : દરવાજા ઉપર નકશીવાળા પથ્થર. : એક જાતનું ફળ.
પબાસણ
પરિકર પદા પિશાળ પ્રતિબંધ પ્રતિષ્ઠા
પ્રાગ્વાટ
અલાનક બારશાખ બિજે
For Personal & Private Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિત્ર
ભ્રમતી
ભાખરી
: ટેકરી.
મગળભૂતિ : પ્રવેશ દ્વારાની બારશાખામાં કારેલી મૂર્તિ. • ખેલતી વખતે જીવરક્ષા અર્થે જૈન સાધુએ મુખ પાસે જે વસ્ત્ર રાખે છે તે.
મુહત્ત
મૂળગભારો
મૂળનાયક
તિ
યક્ષ
યંત્ર
રંગમડપ
રાહુરણ
લઈન
વાચક
વાસક્ષેપ
વિહાર
શકુનિકા
૩.
: મૂર્તિ.
: દેવાલયને પ્રદક્ષિણા દેવાને મા
: મદિરના જે ભાગમાં મુખ્ય પ્રતિમાને બિરાજ માન કરવામાં આવે છે તે.
• મંદિરમાં સ્થાપન કરેલી મુખ્ય પ્રતિમા.
: જતિ, સાધુઓના આચાર-વિચાર પાળવામાં ઢીલેા થયેલ પરિગ્રહધારી જૈન સાધુ.
: વ્યંતર દેવની એક જાતિ,
: મંત્રના એક ભેદ, જે પથ્થર યા પતરામાં કારવામાં આવે છે.
: મદિરને મેટા મંડપ, જેને સભામંડપ કે ખેલામંડપ પણ કહેવામાં આવે છે.
: ‘આવે ’ શબ્દ જુએ.
: તી કર ભગવાનની મૂર્તિઓનાં ચિહ્ન.
• સાધુઓને આગમ વગેરેની વાચના આપનારને દેવાતી એક પદવી.
: સુગ'ધી ચૂ'.
: પરિભ્રમણ, અને જિનમદિર.
: સમળી, ‘સમળી વિહાર ’એ નામનું જૈન
મદિર
For Personal & Private Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાળ શ્વેતાંબર
સઘ
સંઘવી
સભામડપ
સમવસરણ
સિદ્ધચક્ર
સુરહી
સૂરિ
સ્થતિ
સ્થાપનાચાય
સ્નાત્ર
૩૯
• લાણુ, આસરી.
: શ્વેત વસ્ત્ર ધારણ કરનાર, જૈન ધર્મના એક ફ્રિકાનુ” નામ.
: સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકાના સમુદાય, અથવા બહુ શ્રાવકના સમુદાય.
: સંધના નાયક, સંધતિ,
: ‘રંગમંડપ ' શબ્દ જૂએ.
: તીર્થંકરાના ઉપદેશ શ્રવણ માટે દેવાએ બાંધેલી વિશાળ વ્યાખ્યાત શાળા.
: અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ, જ્ઞાન, દર્શીન, ચરિત્ર અને તપઃ એ નવની સ્થાપના જેમાં હાય તે.
: સુરભી, ગાય. આના વિસ્તૃત અર્થ માટે જુએ આ પુસ્તકનું પાન ૭૩.
: આચાર્ય ' શબ્દ જુએ.
'
: શિલ્પકાર, શિલ્પી.
: ગુરુ મહારાજના અભાવમાં ગુરુ પદે સ્થાપન કરવામાં આવેલી વસ્તુ વિશેષ. ઃ સ્નાન, અભિષેક ’‘શબ્દ જુએ.
For Personal & Private Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન આગમ, જૈન તત્વજ્ઞાન, જૈન ન્યાય, જૈન વ્યાકરણ, જૈન સાહિત્ય, જેન વિધિવિધાન, ક્રિયાકાંડ તથા પ્રકરણદિ વિષયનાં ગુજરાતી, હિન્દી, સંસ્કૃત, પ્રાકૃત તેમ જ અંગ્રેજી ભાષાનાં પ્રાચીન – અર્વાચીન પુસ્તક
મેળવવાનું ઉત્તમ સ્થાન–
શ્રી યશોવિજયજી જૈન ગ્રંથમાળા
ગાંધીચક, ભાવનગર (કાઠિયાવાડ) જૈન સાહિત્યના ગ્રંથો ઉપરાંત સામાન્ય સાહિત્ય ના ગ્રંથો પણ મા ગ ણું મુજબ પૂરા પાડવામાં આવે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ને વધૂચ-શાસ્ત્રવિજ્ઞાઢ-તૈનાચા-શ્રીમદ્વિજયસૂરિમ્યો નમઃ |
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણું
[ આબુ ભાગ ચ ]
For Personal & Private Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीअर्बुदयुगादीशं धर्मसूरि गुरुं तथा । प्रणम्य वर्ण्यतेऽधुनाऽर्बुदाचलप्रदक्षिणा ॥
For Personal & Private Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવેશ
ભગવાન મહાવીરના સમયમાં જેમ મગધ દેશ, જેનું પ્રાબલ્ય અને જેનેની વિશેષ વસ્તી હેવાને લીધે, જેન જનપદ (જેન પ્રદેશ) તરીકે ઓળખાતું હતું, તેવી જ રીતે ત્યાર પછીના સમયથી લઈને આજ સુધી મારવાડ દેશ જેન જનપદ તરીકે પ્રસિદ્ધિને પામ્યા છે. મારવાડમાં પણ નાની મારવાડ (ગોલવાડ) અને સિરોહી રાજ્યમાં જેનેની વસ્તી વિશેષ પ્રમાણમાં જોવામાં આવે છે. ડગલે ને પગલે
જ્યાં જુઓ ત્યાં જેની વસ્તીવાળાં સેંકડે ગામો મળશે. દર અકેક બબ્બે માઈલે સ-પચાસ જેનેનાં ઘરવાળાં અને દર પાંચ પાંચ દશ દશ માઈલે જેનેનાં ૪૦૦-૫૦૦ ઘરેવાળા ગામે મળ્યા જ કરે. આવી ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશના તમામ ગામનું અને ત્યાંનાં જૈન મંદિરોનું વર્ણન લખવું અશક્ય નહિ તે દુઃશક્ય તે અવશ્ય છે જ. અને એટલા માટે તે વિષયને બાજ ઉપર રાખી અત્યારે તે માત્ર આબૂગિરિરાજની આસપાસ જ બ્રમણ કરવાને વિચાર રાખે. જો કે અત્યારે તે આબૂની આસપાસનાં ગામમાં જેની વસ્તી બહુ ઓછી છે. સંભવતઃ ચંદ્રાવતી ભાંગ્યા પછી વસ્તીનું રક્ષણ નહિ રહેવાથી તથા
For Personal & Private Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણૢ ઘણા પહાડી પ્રદેશ હાવાથી આખૂની આસપાસના પ્રદેશમાંથી જેનેાની વસ્તી ઘટી ગઈ હશે એમ લાગે છે. પરંતુ દંડનાયક વિમળશાહના વખતમાં (૧૧મી શતાબ્દિમાં ) અને ત્યારપછી ઘણા સૈકા સુધી આ તરફમાં જેનેાની વસ્તી ઘણી હતી. એટલે આ પ્રદેશમાંથી ઐતિહાસિક સામગ્રી સારી મળશે; એમ ધારીને અર્બુદાચલની આસપાસ ચારે તરફ પ્રદક્ષિણારૂપે ખરાડી ( આપ્યૂરોડ )થી શરૂ કરીને ફરી ખરાડી આવી પહોંચીએ ત્યાં સુધીમાં વિહાર કરતાં જે જે ગામા અને નગરો જોવામાં આવ્યાં, તેમાંનાં જૈન મદિરા સાબૂત અને ધ્વસ્ત જે સ્થિતિમાં નિહાળ્યાં, તે તે ગામા— નગરાનું તથા જૈન મંદિરનું ઐતિહાસિક તથા વર્તમાન સ્થિતિનું વર્ણન આપવા ઉપરાંત તેમાંની જૈન વસ્તી, ઉપાશ્રય કે ધર્મશાળા વગેરેની યાત્રિકાને ઉપયોગી સગવડા ષ્ટિગોચર થઈ; એટલું જ નહિ તે સ્થળામાં જ્યાં હિંદુઓનાં મદિરા કે ધામે દેખાયાં તે બધાનું અને જૈન મિરામાં જે જે શિલાલેખા અને મૂર્તિલેખા વગેરે મળી આવ્યા તેનું વર્ણન અહીં આપવામાં આવે છે. જો કે આ વર્ણન ફક્ત અર્જુ દાચલની પ્રદક્ષિણાનું જ છે અને તેમાંની વર્તમાન સ્થિતિને અનુલક્ષીને છે; પરંતુ સમગ્ર રાજપૂતાનાનાં પુરાતન સ્થળાનું ખાદકામ કરવામાં આવે તા અનેક પ્રકારની પ્રાચીન સામગ્રી મળી આવે એમાં સંશય નથી.
હું અત્યારે અહીં બીજા ઇતિહાસકારા કે પુરાતત્ત્વજ્ઞાના ઉતારાઓ કે કથને ટાંકતા નથી પણ મહાન્ ઈતિહાસલેખક મિ. વિન્સેટ સ્મીથે ઉપર્યુક્ત સ્રીકતના પુરાવે
For Personal & Private Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવેશ
આપતાં “Archaeological research a Jain duty” નામના લેખમાં જે લખ્યું છે તે અહીં આપીને મારું વિવેચન ચાલુ કરીશ.
“ The field for exploration is vast. At the present day the adherents of the Jain religion are mostly to be found in Rajputana and Western India. But it was not always so. In olden days the creed of Mahavira was far more widely diffused than it is now. * * * I feel certain that Jain stupas must be still in existance and that they will be found if looked for. They are more likely to be found in Rajputana then elsewhere."
' અર્થા––શોધખોળનું ક્ષેત્ર બહુ જ વિશાળ છે. આજકાલ જૈનધર્મ પાળનારા વિશેષ કરીને રાજપૂતાના અને પશ્ચિમ ભારતમાં જ મળે છે. પણ હમેશાં એમ નહતું. પ્રાચીન સમયમાં આ મહાવીર ભગવાનને ધર્મ આજકાલની અપેક્ષાએ ખૂબ અધિક ફેલાયેલું હતું. ૪ ૪૪ મને નિશ્ચય છે કે જૈન સ્તૂપે (જૈનમંદિરે તે ખૂબ મળી આવે છે પણ જૈન સ્તૂપ જે બહુ ઓછા પ્રમાણમાં મળે છે તે પણ)
* ભ. મહાવીર કે બીજા તીર્થકરોના ભસ્માવશેષો ઉપર ઘુમ્મટ જેવું બાંધકામ કરેલું હોય છે તેને “તૂપ” કહે છે. આવા બે જૈન સ્તૂપો મળી આવેલા છે. એક મથુરામાં અને આજે રામગઢમાં.
For Personal & Private Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ મળી આવવાની વિશેષ સંભાવના બીજાં સ્થળની અપેક્ષાએ રાજપૂતાનામાં અધિક છે.”
આ હકીકતને અનુરૂપ પ્રદક્ષિણાનું વર્ણન શરૂ કર્યું તે પહેલાં મહાકવિ નાનાલાલના કથન મુજબ
“સજાવ્યા જેને રસશણગાર
લતામંડપ સમ ધર્માચાર” ની આશાથી આબૂની માફક ભક્તિપૂર્વક નિહાળવા માટે આ પ્રદેશમાં ફરતાં જે સ્થિતિમાં ઉજ્જડ થયેલાં નગર કે ગામે, મંદિરે, ખંડિયેરે, મૂતિઓ, શિલાલેખો વગેરે જોયા અને જે સંવેદના જાગી તે મારતમાતીકારના શબ્દમાં જ આલેખું છું: “ अबतक पुराने खण्डहरोंमें मंदिरोंमें भी कहीं,
बहु मूर्तियां अपनी कलाका पूर्ण परिचय दे रहीं; दिखला रही हैं भग्न भी सौंदर्यकी परिपुष्टता, दिखला रही हैं साथ ही दुष्कर्मियोंकी दुष्टता ॥"
For Personal & Private Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. ખરાડી
ગુજરાતની ઉત્તર દિશામાં આપ્યૂરોડ સ્ટેશનની પાસે ૮ ખરાડી ” નામનું ગામ છે. આ ગામ બનાસ નદીના કિનારે આવેલું છે. સિરાહી રાજ્યમાં સૌથી વધારે આમાદીવાળેા આ કસ્બ છે. રાજપૂતાના માળવા રેલ્વેના આખ્ વિભાગનું આ મુખ્ય સ્થાન છે. પહેલાં આ એક નાનું ગામડું હતું. પરંતુ રેલ્વે સ્ટેશન અને આબૂ ઉપર ચઢવાની પાકી સડક અહીથી થવાથી આ ગામની આબાદી વધતી ગઈ અને મજાર રાનકવાળું બન્યુ છે.
સિરાહીના મહારાવે અહી એક સુંદર કાઠી ( મંગલા ) અને બગીચો બનાવ્યા છે. અહી ખાંડ બનાવવાનું એક કારખાનું પણ હતું.
ઘર દેરાસર :
આ ગામની અંદર બાપુની એક શ્વેતાંબર જૈનધર્મશાળા છે. તેમાં એક નવું શ્વેતાંમરી જૈન ઘર-દેરાસર છે. એ સિવાય ટ્વિગખરી જૈન ધર્મશાળા અને તેમાં દિગ ખરી જૈન દેરાસર પણ છે. આ શ્વેતાંબર જિનમંદિરમાં આરસની મૂર્તિએ ૩ છે, તથા ધાતુની ચેાવિશી ૧, ધાતુની પંચ
For Personal & Private Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા તીથી ૧, અને ધાતુની એલમૂર્તિ ૧–એમ ધાતુની ત્રણ પ્રતિમાઓ છે. . યાત્રાળુઓ માટે આ ધર્મશાળામાં સર્વ પ્રકારની (વાસણ, દડાં વ.) સગવડ છે. આ કારખાના ઉપરની બધી દેખરેખ અમદાવાદના શેઠ લાલભાઈ દલપતભાઈની છે. ધર્મશાળાના મુખ્ય દરવાજા ઉપરનું મકાન ઉપાશ્રય તરીકે વપરાય છે. અહીં શ્રાવકનાં ૨૦ ઘર છે. ' '
અહીંથી આબૂ–દેલવાડા–અચલગઢ, અંબાજી, કુંભારિયાજી વગેરે તીર્થ સ્થળોએ જવાના રસ્તા છે. મેટર, ગાડીઓ, ઘોડા વગેરેનાં સાધન અહીંથી મળી શકે છે.
અહીંથી અંબાજી સુધી ઘેડું લાવે તે રૂા. રા, મજૂર રૂા. ૧, અને બળદ ગાડીના ભાડાના રૂા. ૭ આવવા માટે લાગે છે. ગાડીમાં ચાર માણસ બેસી શકે છે. અંબાજીથી ખરાડી તરફ જતી ગાડીનાં રૂા. ૬ લાગે છે. - અંબાજી આવતાં વચલી ચોકીઓમાં કુલે માણસ દીઠ છ આના ચેકીના આપવા પડે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. અંબાજી
આબ્રેડ સ્ટેશન–ખરાડી ગામથી ૧૨ માઈલ દક્ષિણમાં “અંબાજી” નામનું હિંદુઓનું તીર્થધામ છે. ખરાડીથી ૩ માઈલ ઉપર “તેલીયા” નામની નદી આવે છે. ત્યાં શીયાવાડ ચુકી છે. પાસે જ “શીયાવાડ” નામનું ગામ પણ છે. આ ચોકી પાસે “ચા”ની એક દુકાન છે. અહીંથી ૩ માઈલ ઉપર “સુરપગલાં” નામનું ગામ આવે છે. આ ગામ સિનેહી સ્ટેટનું છે. અહીં એક હિન્દી સ્કૂલ છે. અહીં ચાકી છે ને યાત્રાળુઓ માટે ચા વગેરેની દુકાને છે. અંબાજી ૩ માલિ બાકી રહે છે, ત્યાંથી દાંતા સ્ટેટની હદ શરૂ થાય છે. અહીં સિરોહી અને દાંતા બંને રાજ્યની ચૂકી છે. ચોકીનું નામ “પઠાણ ચોકી” છે. અહીં બે ધર્મશાળા અને દુકાન વગેરે છે. આ ધર્મશાળામાં રાત રહી શકાય છે.
અહીંને પહાડ “આરાસુર” નામે પ્રસિદ્ધ છે અને અંબાજી માતા “આરાસુરી” કહેવાય છે. અંબાજી અને કુંભારિયા આજે જે પ્રદેશમાં છે તે સમગ્ર પ્રદેશ પહેલાં આરાસણ નગર” કહેવાતું હતું.
અંબાજી માતાજીના દરવાજાના નાકા ઉપર મુંડકું (માથા વેરે) લેવાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
અંબાજી ગામમાં અંબાજી માતાનું વિશાળ અને ભવ્ય મંદિર છે. મંદિરમાં મૂર્તિ નથી પરંતુ શૃંગાર વડે અંબાજીની આકૃતિ બનાવે છે. મંદિરની સામે એક બાંધેલી પગથિયાવાળી સુંદર વાવ છે. ગામમાં લગભગ ૧૨૫ ધર્મશાળાઓ છે. ચારે બાજુએ બાંધેલે પગથિયાવાળા એક કુંડ છે અને વસ્તી પણ ઠીક પ્રમાણમાં વસી ગઈ છે.
અહીં દરવાજા આગળ લેવાતું મુંડકું :—ચાર તીથોમાંથી ગમે તે-૧ અંબાજી, ૨ કુંભારિયાળ, ૩ કોટેશ્વર અને ૪ ગબ્બરમાં જનારા યાત્રાળુએ પાસેથી દાંતા રાજ્ય લે છે. પુરુષના રૂા. ૧૫૫ા, સ્ત્રીના નાના, બ્રાહ્મણના નાના; એક દિવસના બાળકનું પણ મુંડકું ચૂકવવું પડે છે.
અંબાજીની પાસે ગબ્બર” નામનું તીર્થ છે, તે અંબાજીનું મૂળ સ્થળ હાવાનું કહેવાય છે.
ખરાડીથી અંબાજી સુધીની પાકી સડક થેાડાં વર્ષો પહેલાં થઈ છે અને મેટર સીસ ચાલુ છે.
૩. કુંભારિયાજી ( આરાસણ )
૮
અંબાજીથી દક્ષિણ દિશામાં ૧૫ માઈલ ઉપર નદી કિનારે “ કુંભારિયાજી” નામનું જેનેાનું તીર્થ ધામ છે. શિલાલેખમાં આ તીર્થ “આરાસણાકર”ને નામે પ્રસિદ્ધ છે. હાલમાં ૫ જૈન મંદિર, ૧ હિંદુ મંદિર, જૈન ધર્મશાળા, જૈન કારખાનું, બગીચા વગેરે છે; આ સિવાય કાઈ ઘરની વસ્તી નથી. આ તીર્થ દાંતા રાજ્યની હદમાં આવેલું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુંભારિયા
અહીંનાં પાંચે મંદિરે આલીશાન અને ઐતિહાસિક . છે. એમાંની સ્થાપત્ય કળા આજે પણ પ્રેક્ષકોને આબૂ ઉપરના દેલવાડાનાં મંદિરે જેટલી જ દિમૂઢ બનાવે છે. (૧) શ્રી સંભવનાથ ભગવાનનું મંદિરઃ
આ મંદિરમાં મૂળ નાયકજી સંભવનાથ ભ૦ની મૂર્તિ છે. તેને એક પ્રાચીન વેદી ઉપર બેસાડેલી છે. કોઈને એ મૂર્તિ ઉપર સિંહના જેવું લાંછન જણાતાં તે મહાવીર સ્વામી ભવની મૂર્તિ હોવાનું પણ કહે છે. પરંતુ અત્યારે આ મંદિર શ્રીસંભવનાથ ભવનું કહેવાય છે. આ મૂર્તિ સિવાય ગૂઢમંડપના એક ગોખલામાં પરિકર સહિત એકતીથીની ખંડિત મૂર્તિ 1 સ્થાપના કરેલી છે. કુલ મૂર્તિઓ બે જ છે. ગૂઢમંડપમાં દરેક ગેખલામાં મૂર્તિ વિનાના ખાલી પરિકર નંગ ૧૦ છે. તેમ જ શ્રાવક-શ્રાવિકાનું યુગલ ૧ છે. મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, સભામંડપ, શૃંગારકી તથા કેટ છે. ભમતી કે દેવકુલિકાઓ નથી. બધાં મંદિરે કરતાં આને ઘાટ કંઈક જુદે છે. અને બીજા મંદિરે કરતાં પ્રમાણમાં નાનું છે. મંદિર પાષાણનું છે. દરેક દરવાજામાં પ્રાયઃ કેરણું છે અને શિખરમાં પણ કેરણું છે. જીર્ણોદ્ધારની ખાસ જરૂર છે. શિવાલય :
આ મંદિરની પાસે જ એક શિવાલય સાબૂત ઊભું છે તે પણ પ્રાચીન જણાય છે. તેની પાસે સુરતના બે પથ્થરેમાં તેરમી અને ચૌદમી શતાબ્દિના લેખો છે. તેની
For Personal & Private Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ સામે વડલાની નીચે ગણપતિની તથા બીજી કેટલીક દેવી, દેવતાની મૂર્તિઓ પડી છે. (૨) શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું મંદિર :
મૂળ ગભારામાં મૂ. ના. શ્રી શાંતિનાથજીની પરિકર વિનાની મૂર્તિ ૧ છે. ગૂઢમંડપમાં પરિકરમાંથી છૂટા પડેલા કાઉસગ્ગિયા ૪, ઈન્દ્રો ૨ અને શ્રાવકની મૂર્તિ ૧ હાથ જોડીને ઊભેલી છે. આ બધુંયે ગૂઢમંડપમાં છૂટું મૂકી રાખેલું છે. મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, છ ચેકી, સભામંડપ, મુખ્ય દરવાજાની બંને બાજુએ આવેલી ૧૬ દેરીઓ અને ૧૦ ગોખલાઓ છે. મંદિરની પાછળના ભાગ ખુલે છે. ત્રણે બાજુએ શૃંગારકીઓ વગેરે બધું મકરાણાનું છે.
છ ચોકીઓમાં ગૂઢમંડપના મુખ્ય દરવાજાની બંને બાજુએ બે સુંદર કેરણીવાળા ગેખલા છે, તેમાંના એકમાં એકતીથીનું પરિકર ખાલી છે. છ ચોકી અને સભામંડપના ગુગ્ગજો તથા સ્તંભેમાં આબૂ–દેલવાડાના જેવી સુંદર કરણી છે. તેમાં ય છ સ્તંભમાં કરણું વધારે છે. સભામંડપમાં એક તરણ કરણીવાળું છે. ગૂઢમંડપમાં જવાના મુખ્ય દરવાજા તથા તેની પાસેના સ્તંભે અને છચોકીના નીચેના ભાગમાં પણ કારણ છે. છોકી અને સભામંડપની બંને બાજુની છતેના ૧૨ ખંડેમાં પણ આબૂ–દેલવાડાના મંદિરે જેવા જુદી જુદી જાતના ભાવ કેતરેલા છે; પણ પાછળથી તેના ઉપર કઈ અજ્ઞાની અધિકારીએ ચૂનાની સફેદી કરાવી દીધેલી હેવાથી ભાવની સુંદરતામાં ઘણી જ ખામી આવી ગયેલી છે. દરેક દેરીઓ અને ગેખલાઓમાં પબાસણ અને
For Personal & Private Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુંભારિયા પરિકરે છે. તેમાંની કેટલીક દેરીઓમાંથી પરિકરે તેડી ફેડીને તેના ભાગો છૂટા છૂટા જ્યાં ત્યાં મૂકેલા છે. આ મંદિરની દેરીઓ ઉપર તથા તેની અંદરના પબાસણની ગાદીએ ઉપર સં૦ ૧૧૩૮ના લેખો છે. મૂળ મંદિર પણ તે વખતનું અથવા કદાચ તેથી પણ પહેલાંનું બનેલું હશે. મૂ. ના. ની નીચેની ગાદી પર સંવત્ ૧૩-૦ ને લેખ છે પણ તે ગાદી જીર્ણોદ્ધાર વખતે ત્યાં લગાવવામાં આવી હશે એમ લાગે છે. આરાસણના શ્રાવકે તે ગાદી કરાવેલી છે અને તેમાં શ્રી પાર્શ્વનાથબિંબ કરાવ્યાનું લખે છે; જ્યારે મૂળ ના શાંતિનાથ ભ૦ છે.
આ મંદિરમાં ડાબા હાથ તરફના એક ખૂણામાં ચતુ , દ્વરની દેરીમાં સમવસરણના આકારમાં સુંદર કેરણવાળા પબાસણમાં ઉપર નીચે બે ખંડમાં ચારે દિશામાં ત્રણ ત્રણ જિનમૂર્તિઓ કોતરેલી છે. તેના ઉપર એક જ પથ્થરમાં ત્રણ ગઢ યુક્ત ચતુર્મુખ (ચાર બિબવાળું) સમવસરણ મૂકેલું છે, પણ તે બીજે ઠેકાણેથી લાવીને અહીં મૂકયું હોય તેમ લાગે છે. તેના પર લેખ છે. મંદિરના પાછળના ભાગમાં પબાસણ અને પરિકરની ગાદીઓ અને પરિકરના ટુકડા છૂટા પડ્યા છે, તેને સંભાળીને એગ્ય સ્થળે મૂકી રાખવાની જરૂર છે.
ગુગ્ગજમાં મરમ્મત કરાવવાની જરૂર છે અને જીદ્વાર વખતે કરણ ઉપર લાગેલે ચૂને હોશિયાર કારીગરો દ્વારા ઉખડાવવાની જરૂર છે.
આ મંદિરની બાંધણું અહીંના મહાવીરસ્વામી ભ. ના મંદિર જેવી જ છે. માત્ર ફરક એટલો જ છે કે, ઉપરની.
For Personal & Private Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણ કમાનની બંને બાજુએ મહાવીર ભ૦ ના મંદિરની માફક ત્રણ ગોખલા નહિ પણ ચાર છે. આ દરેક ગેખલામાં સં. ૧૧૩૮ના લેખે છે અને એક લેખ સં. ૧૧૪૬ ને છે. વળી મંડપના આઠ સ્તંભ જે અષ્ટકણાકૃતિમાં હાઈ ઘુમ્મટને ટેકે આપે છે તેના ઉપર ચાર તેરણો છે. જ્યારે મહાવીર દેવાલયમાં આઠ તારણે છે. આ બધાં તેર તૂટી ગયાં છે. ફક્ત પશ્ચિમ બાજુનું અવશેષ બચી રહ્યું છે. સુરતીના પથ્થરો :
શ્રી શાંતિનાથજી મંદિર અને જૈન ધર્મશાળાની વચ્ચેના પીંપળા નીચે સુરહીના બે પથ્થરે ઊભા છે. તેના પર સંતુ ૧૩૧૨ અને ૧૩૩૨ ના લેખે છે. તેમાં ગામના મંદિરે (પાંચ મંદિરે) ની પૂજા માટે ગામના લેકે તથા વ્યાપાર ઉપર લગાવેલા લાગા (કર) ની વ્યવસ્થા લખેલી છે, તે ઉપરથી જાણું શકાય છે કે અહીં પહેલાં સારા પ્રમાણમાં વસ્તી હશે અને આરાસણ મોટું નગર અથવા વ્યાપારની મંડી હશે. (૩) શ્રી પાર્શ્વનાથ ભ૦નું મંદિરઃ
આ મંદિરમાં મૂળ ના. શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુની સુંદર પરિકર યુક્ત એકતીથી મનહર મૂર્તિ છે. તેના ઉપર શ્રી વિજયદેવસૂરિ પ્રતિષ્ઠિત સં. ૧૯૭૫ને લેખ છે. ગૂઢમંડપમાં શ્રી શાંતિનાથ તથા શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના પરિકર યુક્ત મેટા કાઉસગ્ગિયા ૨ છે. તેના ઉપર સં૦ ૧૧૭૬ના લેખો છે. ડાબા હાથ તરફ ત્રણ તીથી વાળું એક મોટું ખાલી પરિકર સ્થાપન કરેલું છે. તેમાં મૂળ નાજીની મૂર્તિ નથી. પરિકર
For Personal & Private Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુંભારિયા માંથી છૂટા પડી ગયેલા કાઉસગિયા ૩ અને અંબિકાની મૂર્તિ ૧ છે. મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, છકી, સભામંડપ, શંગાર ચેકીએ, બંને તરફ થઈને ૨૪ દેરીઓ અને ૧ ગોખલો વગેરે છે. આખું મંદિર મકરાણ પથ્થરનું બનેલું છે. છ ચોકીઓમાં બંને બાજુના બે ગેખલા તથા તેમાંના એક ગોખલામાં આખું પરિકર, સ્તંભે સહિત તરણ વગેરે સુંદર કેરણીથી ભરેલાં છે. ગોખલાઓમાં પ્રતિમા નથી. એક ગોખલામાં ફક્ત પરિકરની ગાદી જ છે. ગૂઢમંડપ અને સભામંડપના ઘુમ્મટે, છ ચોકીને સન્મુખ ભાગ, છ ચોકી અને સભામંડપના ચાર સ્તંભે, એક તરણ, બંને તરફની વચ્ચેની એકેક દેરીના દરવાજા, સ્તંભે, ઘુમ્મટે, માથેનાં શિખરે અને પ્રત્યેક ગુગ્ગજેમાં સુંદર કેરણું છે. મંદિરમાં ઉત્તર દરવાજાથી પ્રવેશ કરતાં જમણા હાથ તરફ મકરાણાના નકશીદાર બે સ્તંભ ઉપર મનહર તોરણ ગોઠવેલું છે. તે તંભે અને ઉપરનું તારણ બીજી જગ્યાએથી લાવીને અહીં લગાવ્યું હોય તેમ જણાય છે. તેમાંના એક સ્તંભ ઉપર સં૦ ૧૧૮૧ને લેખ છે. બે દેરીમાં ખાલી પબાસણ છે. પરિકર નથી. બે દેરીમાં અધૂરાં પરિકર છે. બે દેરીઓમાં નકશીદાર સ્તંભેયુક્ત સુંદર તેરણે લાગેલાં છે. બીજી દેરીઓમાં પરિકર અને પબાસણ છે. એક ગેખલામાં પબાસણ અને પરિકરની ગાદી છે. દેરીઓમાંની પરિકરની ગાદી ઉપર ઘણે ભાગે તેરમી શતાબ્દિના મધ્યભાગના લેખો છે. સં. ૧૨૫૯ ના લેખમાં “આરાસણમાં મંડલિક પરમાર ધારાવર્ષદેવનું વિજયી રાજ્ય” એમ લખેલું છે. છેલ્લા ગેખલાના પબાસણની ગાદી ઉપર સં૦ ૧૧૬૧ ને લેખ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
તે પહેલાંનું આ મંદિર હાવું જોઈ એ ગૂઢમંડપના મુખ્ય એ. દરવાજો અને નકશીવાળી અને દેરીના દરવાજા માથે ચ્યવન કલ્યાણકના ભાવ અને ૧૪ સ્વપ્ના કાતરેલાં છે.
આ મંદિરના મંડપના સ્ત ંભા તથા ગોઠવણુ શ્રીમહાવીર ભ॰ અને શ્રીશાંતિનાથ ભના મંદિર જેવી છે પણ શ્રીશાંતિનાથ ભ॰ના મંદિરની માફક આમાં માત્ર ચાર તારા છે; જેમાંથી દેવકુલિકાની પરસાલની સામે આવેલા દાદર ઉપરનું એક જ હાલમાં ખચી રહ્યું છે.
સામાન રાખવા માટે પાછળ એક બાજુમાં બે ખંડવાળી ઓરડી છે. આ મંદિરના જીર્ણોદ્ધાર હાલમાં જ થયા છે.
(૪) શ્રીમહાવીરસ્વામી ભનુ` મંદિર :—
મૂળ ગભારામાં મૂળ ના॰ શ્રીમહાવીરસ્વામી પ્રભુની મેટી એકતીથી ના સુંદર પરિકરયુક્ત મનેાહર મૂર્તિ છે. અને માજુએ એક એક ચાની તથા એક અંબાજીની મૂર્ત્તિ છે. મૂ॰ નાજી પર સ’૦ ૧૬૭૫ના શ્રીવિજયદેવસૂરિએ આરાસણા નગરમાં પ્રતિષ્ઠા કરાવ્યાના માટે લેખ છે. મૂ॰ નાજીના પરિકરની ગાદી નીચે સ૦ ૧૧૨૦ ના જાની લિપિમાં લેખ છે. તેમાં પણ આરાસણાનું નામ છે. આ ઉપરથી જણાય છે કે આ મંદિર લગભગ આ સમયમાં કે તે પહેલાંનું બનેલું હાવું જોઇ એ. ગૂઢમંડપમાં બે પરિકરયુક્ત ભવ્ય કાઉસગ્ગિયા છે. તે મને ઉપરના લેખા કાંઈક ઘસાઈ ગયા છે. સ ૧૧૧૮ના લેખા હેાવાનું વંચાય છે. મૂળ
For Personal & Private Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
કુંભારિયા ગભારાની બારશાખમાં બંને બાજુએ એકેક નાનાં કાઉસમ્બિયા કોતરેલા છે. પરિકરથી છૂટા પડેલા ૩ કાઉસગિયા છે. મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, છ ચેકી, સભામંડપ, શૃંગાર ચેકીએ, તેની સામે આઠ ખલા, બંને બાજુની આઠ આઠ દેરીઓ મળીને ૨૪ દેરીઓ વગેરે છે. છ ચેકીમાં દરવાજાની બંને બાજુએ બે ગેખલા છે. તે બંનેમાં ખાલી પરિકરે છે. આખુંયે મંદિર મકરાણાનું છે અને સામાન્ય રીતે બધે ઠેકાણે કેરણું છે. પણ ગૂઢમંડપ, છ ચોકી, સભામંડપ, ઘુમ્મટ, ગૂઢમંડપનો મુખ્ય દરવાજે, છ ચેકીની બાજુને નીચેને ભાગ, છ ચકી અને સભામંડપના ૪ સ્તંભે, સભામંડપનું એક તરણ વગેરેમાં વિશેષ નકશી છે.
છ ચકી તથા સભામંડપ અને ભમતીની દેરીઓની " વચ્ચેના બંને તરફના થઈને છતના ૧૪ ખંડમાં ખૂબ કેરણું છે. તેમાંના પાંચ ખંડમાં સુંદર ભાવ કોતરેલા. જણાય છે.
(૧) રંગમંડપ તથા ભમતીની દેરી વચ્ચેની છતના જમણા હાથ તરફ સાતમા ખંડમાં – અતીત અને ભાવિ ચાવીશીનાં માતાપિતા તથા એક એક છત્રધર કેરેલાં છે.
(૨) બીજા ખંડમાં–વર્તમાન ચોવીશી તથા તેમનાં માતાપિતા છે. તે જ ખંડમાં ચૌદ સ્વપ્ન, ઈંદ્ર મહારાજે ભગવાનને મેરુ પર્વત ઉપર લઈ જઈને ખોળામાં બેસાડ્યા છે અને બંને બાજુ ઈંદ્ર મહારાજ કળશના અભિષેક કરે છે, કમઠ પંચાગ્નિને તપ કરે છે તે વખતે પાકુમાર,
For Personal & Private Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા આવીને લાકડામાંથી સર્પ કાઢી બતાવે છે, ત્યાર પછી ધરણેન્દ્ર, ભગવાનને નમસ્કાર કરવા આવ્યું છે, પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું સમવસરણ તથા મરુભૂતિ પ્રભુ ઉપર શિલા મૂકે છે, ચાર અનુત્તર વિમાનના ભવ વગેરે ભાવો કેતરાયેલા છે.
(૩) ત્રીજી છતમાં – શ્રી શાંતિનાથ પ્રભુનું સમવસરણ છે, તેમનાં માતાપિતા વગેરે છે–બીજી બાજુએ શ્રીનેમનાથ ભગવાનનાં પંચકલ્યાણકને ભાવ કેરેલે છે.
(૪) છઠ્ઠા ખંડમાં કોઈ તીર્થકર ભ૦ નાં પંચકલ્યાણક અને તેમના જીવન સંબંધી વિશિષ્ટ ઘટનાઓને ભાવ; સાતમા ખંડમાં પણ – પંચકલ્યાણકને તથા ચાર, પાંચ હાથી, ઘોડા વગેરેને કઈ ખાસ ભાવ છે. બધાએ ઉપર નામ લખેલાં છે.
(૫) ડાબી બાજુના સાતમા ખંડમાં – આચાર્ય મહારાજ સિહાસન ઉપર બેઠેલા છે, શિષ્ય નમસ્કાર કરે છે, અને ગુરુ તેમના ઉપર હાથ મૂકે છે, વળી વચમાં બીજા આચાર્ય મહારાજ જેઓ હાથ જોડીને નમસ્કાર કરે છે તેમની સામે ઠવણી (સ્થાપનાચાર્યજી) પણ છે.
(૬) તેવી જ રીતે પહેલી છતમાં પણ ઉપર પ્રમાણેને ભાવ છે.
૧ આ ભાવેનું વર્ણન મેં સંક્ષેપમાં આપ્યું છે. કારણ કે કુંભારિયામાં વધારે સ્થિરતા થઈ શકે તેવી સગવડ નહિ હોવાથી ભાવમાં લખેલાં નામ અને તે ઉપરનું ઐતિહાસિક વિવેચન વગેરે લખી શકાયું નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુંભારિયાજી
૧૯
આવા ભાવેા ઇતિહાસ અને ભક્તની ભાવનામાં વે આહ્લાદ જગાવે છે તે તેા એવા ભક્તિપૂર્ણ હૃદયે દર્શન કરનાર જ અનુભવી શકે. સાથે સાથે સ્થાપત્યકળાની સીમા ભારતના એ સમયના કળાકારોમાં ચડતી કળાએ કયાં સુધીની હતી તેની અને એ કળાને પેાષનાર તથા ઉત્તેજન આપનાર જૈન ધનાઢ્યોની સમર્પણ ભાવનાની પણ ઝાંખી થયા વિના રહેતી નથી. આજે એ કળા, એ હૃદય, એ ભાવા, એ પ્રેરણા અને ઉત્તેજન જાણે થાકીને હજીય વિશ્રાંતિ અને “સમાધિભરી ઘારણ નિદ્રામાં પડ્યાં હોય તેમ લાગે છે.
બધી દેરીઓ અને ગેાખલા કુલ ૨૪માંથી ૧માં પરિકર નથી, ત્રણમાં અધૂરાં છે, બાકી બધામાં ૫'ચતીર્થી ના આખા પરિકર લાગેલા છે. એકેમાં જિનબિંબ નથી. એકમાં ત્રણ તીર્થનું પરિકર છે. દેરીએના પબાસણની ગાદી ઉપર પ્રાય: બધા પર લેખા છે. સ૦ ૧૧૪૦થી ૧૧૪૫ સુધીના લેખા હાવાનું જણાય છે.
મંદિરના દક્ષિણ દિશાના ખારાથી પ્રવેશ કરતાં ડાબા હાથ તરફ ચતુઢારવાળી એક દેરીમાં સુંદર નકશીદાર મકરાણાનું ત્રણુ ગઢનું સ્પષ્ટ રીતે પદા બતાવતું છત્રી સહિત સમવસરણ છે. મૂળ મદ્વિરનું શિખર કારણીવાળુ છે. મૂળ ગભારાની પાછળના ત્રણે ગેાખલામાં ખાલી પરિકરા છે. માજીના ભાગમાં સામાન રાખવાની એ ખંડવાળી એક એરડી છે. શ્રીમહાવીરસ્વામી ભ॰ પાસેના મૂળ ગભારામાં સુંદર નકશીવાળું એ સ્ત ંભા ઉપર જે તારણ હતું તેને હાલ સમવસરણના દરવાજા બહાર લાવીને ગેાઠવ્યું છે. તેના પર સ૦ ૧૨૨૩ના લેખ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ (૫) શ્રી નેમિનાથ ભગવાનનું મંદિરઃ
આ મંદિર અહીંનાં બધાં મંદિરમાં સૌથી મોટું અને વિશાળ છે. આ મંદિરમાં મૂળ ના. શ્રી નેમિનાથ ભગવાનની ભવ્ય અને રમણીય મૂર્તિ મૂળ ગભારામાં છે. તેના પર શ્રીવિજયદેવસૂરિપ્રતિષ્ઠિત સં. ૧૬૭૫ને લેખ છે.
શ્રીધર્મસાગર ગણિ વિરચિત તwછ પદારી માં જણાવ્યું છે કે વાદી દેવસૂરિએ (સમય વિ. સં. ૧૧૭૪થી ૧૨૨૬) આરાસણમાં શ્રીનેમિનાથ ભવની પ્રતિષ્ઠા કરી હતી. (તથા માળે રનેમિનાથપ્રતિષ્ઠાતા) વળી“ પારસતિના. અધિકાર ૨ ના ઉપદેશ ૮મામાં પાસિલ નામના શ્રેષ્ઠીએ આ શ્રીનેમિનાથ ભ૦નું મંદિર બંધાવ્યું અને શ્રીવાદી દેવસૂરિએ. તેની પ્રતિષ્ઠા કરી.” એવી હકીકતવાળી કથા આલેખી છે.
૨. આરાસણા નગરમાં ગોગા મંત્રીને પુત્ર પાસિલ નામે વસતે હતો. તે દૈવયોગે નિર્ધન બની ગયો તેથી એક દિવસે વ્યાપાર માટે તે પાટણ ગયો. ત્યાં દેવદર્શને જતાં તે રાજવિહાર પ્રાસાદનું પ્રમાણ ખૂબ ધ્યાનપૂર્વક જેવા લાગે. તેના દરિદ્ર દેદાર જોઈને હાંસી નામની બાઈએ કંઈક ઉપહાસમાં કહ્યું કે, “શું તમારે આવું ચિત્ય બંધાવવું છે, જેથી આટલી બારીકાઈથી તમે આ પ્રાસાદનું નિરીક્ષણ કરે છે ?”
બેન ! આ કાર્ય મારે માટે દુર્ઘટ છે. છતાં જે હું આ પ્રાસાદ બંધાવું તે તમારે ત્યાં આવવું જોઈશ,” પાસિલે દુઃખિત હદયે પણ ખૂબ નમ્રતાથી જવાબ આપ્યો.
હાંસી શ્રાવિકાના ઉપહાસને ખટકે તેના મનમાં સળવા કરતે હતા; તેથી તેણે ગુરુએ કહેલા આમ્નાયપૂર્વક અંબિકા દેવીની
For Personal & Private Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુંભારિયાજી આથી જણાય છે કે પ્રથમ આ મંદિરમાં ઉક્ત આચાર્ય પ્રતિષ્ઠિત કરેલી પ્રતિમા વિરાજિત હશે. પરંતુ પાછળથી કઈ કારણથી તે ખંડિત કે નષ્ટ થઈ જવાના લીધે તેના સ્થળે, વેહરા રાજપાલે આ નવી પ્રતિમા બનાવરાવી શ્રીવિજયદેવસૂરિજીના હાથે પ્રતિષ્ઠિત કરી હોય એમ જણાય છે.
મૂળ નાની આસપાસ એક તીર્થનું પાષાણનું મેટું આરાધના કરી. પાસિલના ભાગ્યયોગથી અંબિકાએ પ્રત્યક્ષ થઈ કહ્યું કે, “સીસાની ખાણ મારા પ્રભાવથી રૂપાની થશે. તે વડે તું જેને પ્રાસાદ બંધાવજે.” આવા પ્રકારનો આદેશ મેળવીને તેણે આરાસણમાં શ્રી નેમિનાથ ભગવાનનું મંદિર બંધાવવાને આરંભ કર્યો. એક સમયે વિહાર કરતા ગુરુ મહારાજ ત્યાં પધાર્યા અને પાસિલને પૂછ્યું: “ભદ્ર! ચૈત્યનિર્માણનું કામ સમાધિપૂર્વક બરાબર ચાલે છે ને ?” તેણે કહ્યું: “દેવ અને ગુરુના પ્રસાદથી ઠીક ચાલે છે.” આ જવાબથી અંબિકા દેવી કુપિત થઈ કે, ખરેખર આ પાસિલ કૃતન છે. મારે ઉપકાર તે માનતો નથી. આથી તે ચૈત્યનું કામ શિખર સુધી બનીને અટક્યું. પાસિલે પાટણથી ગુરુ મહારાજ અને હાંસી શ્રાવિકાને સાદર આમંત્રણ કર્યું; ગુરુ મહારાજ શ્રીવાદી દેવસૂરિના હાથે શ્રીનેમિનાથ ભગવાનની મોટા સમારોહ પૂર્વક પ્રતિષ્ઠા કરાવી, તે જ વખતે હાંસી શ્રાવિકાએ પાસિલને વિનવણી કરી કે, “જે તમે કહો તો હું અહીં મંડપ કરાવવાને ઇચ્છું છું, તેને માટે વસ્ત્ર લાવી આપો.” આથી તે હાંસી શ્રાવિકાએ નવ લાખ રૂપિયાના ખર્ચથી “મેઘનાદ” નામનો મોટો મંડપ રચાવ્યો. વ્યાપારીઓએ ત્યાં બીજા પણ પ્રાસાદે રચાવ્યા. ત્યારથી આ નગરી તીર્થરૂપ બની ગઈ. ”
આ મંદિર શ્રી નેમિનાથ ભવનું મંદિર જ હશે કે બીજું તે જાણવાને કશું સાધન પ્રાપ્ત નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા પરિકર હતું. અત્યંત મોટા બે ઈંદ્રો પણ હતા. તેને જીદ્વાર વખતે તેડી ફેડી બહાર કાઢીને મંદિરની પાછળની ભમતીમાં મૂકેલા છે. ગૂઢમંડપમાં મોટા પરિકરયુક્ત ૪ કાઉસગ્ગિયા છે. તેમાંના મુખ્ય દરવાજા પાસેના કાઉસંગિયા ઉપર સં૦ ૧૩૧૪ના લેખો છે. તેમાં આરાસણ નગર–નેમિનાથ ચત્યની અંદર આ કાઉસગ્નિયા સ્થાપન 'કર્યાનું લખ્યું છે. બીજા બે કાઉસગ્નિયા પર સં. ૧૨૧૪ના. લેખે છે.
૧૭૦ જિનને એક સુંદર પટ છે. તેના પર સં ૧૩૧૦ને લેખ છે. પરિકરમાંથી છૂટા પડેલા ૪ કાઉસગિયા અને ૧ યક્ષની મૂર્તિ છે. કાઉસગ્ગિયા પાસે ભીંત યા સ્તંભમાં બે મૂર્તિઓ છે અને ૧ ધાતુની નાની પંચતીથી છે.
છ ચેકીને બદલે અહીં બે લાઈનમાં થઈને દસ ચૂિકી છે. તેમાં ડાબા હાથ તરફના ગેખલામાં નંદીશ્વર દ્વીપની સુંદર રચના છે. તેના ઉપર સં૦ ૧૩ર૩ને લેખ છે. તેની બાજુના એક રમણીય ખત્તકમાં ૧ કાઉસગિયા છે. તેના ઉપર એક જિનબિંબ છે. જમણા હાથ તરફની (છ ચિાકીમાં જ) એક દેરીમાં અંબાજી માતાની મોટી મૂર્તિ છે. છ ચોકીના ડાબા હાથ તરફના નકશીવાળા એક સ્તંભ ઉપર સં. ૧૩૧૦ને લેખ છે. તે સ્તંભ આરાસણના પિરવાડ શ્રાવકે શ્રીઅરિષ્ટનેમિ જિનમંદિરમાં આ એક સ્તંભ પોતાની શક્તિ મુજબ કરાવ્યો છે, એવી હકીક્ત છે. છ ચોકીમાં સન્મુખના બે ગેખલા ખાલી છે, તેમાં એકમાં ખાલી પરિકર છે. બાજુમાં ત્રણ ખાલી ગેખલા છે.
For Personal & Private Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુંભારિયાજી .
૨૪
મૂળ ગભારા, મોટા ગૂઢમ′ડપ, દશ ચાકી, સભામંડપ, શંગારચાકી, અને માજીના એ મેટા ગભારા અને ૨૪ દેરીઓ વગેરે છે. છ ચાકીના બધા સ્તા વગેરેમાં કારણી છે. આખું મંદિર અને શિખર પણુ મકરાણાના પથ્થરનું બનેલું છે. આ શિખરના ઘાટ તારંગાના મંદિરના શિખર જેવા છે.
સભામંડપના ડાબા હાથ તરફના ગભારામાં મૂ૦ ના શ્રીઆદીશ્વર ભ॰નું મકરાણાનું એકતીથી પરિકરયુક્ત મનેાહર પ્રાચીન ખિમ છે. મૂત્તિ સ૦ ૧૯૭૫માં શ્રીવિજયદેવસૂરિજીએ પ્રતિષ્ઠિત કરેલી છે. તેમાં માજીના અને ગેાખલામાં ખાલી પરિકરા સ૦ ૧૩૩૫ના લેખાવાળા છે. જમણા હાથ તરફના ગેાખલામાં મૂ॰ ના॰ શ્રીપાર્શ્વનાથ પ્રભુનું ભવ્ય અને દનીય એકતીથી પ્રાચીન પરિકર યુક્ત પણુ લેખ વિનાનું ખિમ છે. આ બિંબ એટલું મોટુ છે કે નીચે ઊભા રહી ભગવાનના લલાટમાં ચાંલ્લા કરી શકાતા નથી, તેથી ખાજુમાં લાકડાની ઘેાડી મૂકેલી છે. આ તરફના જંગલી લેાકેા શ્રીપાર્શ્વનાથ ભગવાનને “ભીમાદાદા”, શ્રીઆદીશ્વર ભ॰ને “અર્જુન” અને શ્રીનેમિનાથ ભ॰ને યુધિષ્ઠિર” કહે છે.
*
મૂળ ગભારાની પાછળના ભાગની મંદિરની ભીંતમાં સુંદર કારણી છે. મંદિરના પાછળના ભાગની ભમતીમાં સેકડા રિકરાના ટુકડા, પખાસણ અને ગાદીના ટુકડા, કાઉસગ્ગિયા, ઈંદ્રો ( પરિકરમાંથી નીકળેલા ) ખડિત અને કેટલાક અખ’ડિત પણ છે. એક સુંદર નકશીદાર માટુ તારણ સ્ત ંભા યુકત છે. તે મૂ॰ ના॰ પરથી કાઢી નાખ્યું હશે.
For Personal & Private Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણ વળી ત્યાં જિનમાતૃપટે, ચોવીશીના પટ વગેરે છે, જેમાં લગભગ સે જેટલા લેખો પણ હશે. એક લેખ સં. ૧૨૦૪ નો છે એટલે તે પહેલાં આ જિનમંદિર બન્યું હશે. તેમાં આરાસણ અરિષ્ટનેમિ ચિત્યનું નામ આપેલું છે.
સમળી વિહારના પટને નીચેને અરધે ભાગ મંદિરના પાછલા ભાગના દેખમાં ચૂંટાડેલે છે અને ઉપરને અરધો ભાગ અહીં નથી. આબૂના મંદિરમાંના પટ જેવો જ આ પટ છે. તેના ઉપર સં. ૧૩૩૮ લેખ છે. એમાં લખ્યું છે કે, “સં. ૧૩૩૮ના જેઠ સુદિ ૧૪ ને શુકવારે શ્રી નેમિનાથ ભ૦ના મંદિરમાં સંવિજ્ઞ યશોધરસૂરિસંતાનીય શ્રીવર્ધમાનસૂરિએ પ્રતિષ્ઠા કરે એવા આ પટ આરાસણના રહેવાસી પિરવાડ ગેનાના વંશમાં થયેલા તુલહારી આસપાલે–શ્રાવિકા આસિણિ વગેરે વિસ્તૃત કુટુંબ સહિત–શ્રીમુનિસુવ્રતસ્વામી બિબ અને અશ્વાવબોધ સમળિકા વિહારને પટ કરાવ્યું છે.” આવી મતલબને લાંબે લેખ છે.
આ પટમાં લંકાના રાજા, તેમના ખોળામાં રાજકુમારી, ભેંટણું ધરતા જેન ગૃહસ્થનાં પગલાં અને અશ્વ વગેરે આરસમાં કતરેલા છે. તેની નીચે ઉપર્યુક્ત લેખ છે. બાકીને ભાગ, જેમાં સમુદ્ર, નર્મદાનદી, ઝાડી, સમળી, પારધી, જૈન સાધુ મહારાજ અને વહાણ કરેલ છે, તે પટ દેરીઓ પાસે જ્યાં દેરીઓનાં પબાસન કાઢી નાખેલાં પડ્યાં છે ત્યાં દીવાલ પાસે મૂકેલ છે.
મંદિરમાંના મંડપના સ્તંભે આબૂ ઉપરના દેલવાડાના વિમલશાહના મંદિરના સ્તંભે જેવા જ છે. પરસાળના એક
For Personal & Private Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુંભારિયાજી
૨૫ સ્તંભ ઉપર સં૦ ૧૩૧૦ના વૈશાખ વદિ ૫ ને ગુરુવારને લેખ છે, તેમાં “શ્રેષ્ઠી આસપાલે આરાસણ નગરના અરિષ્ટનેમિ મંદિરમાં ચંદ્રગચ્છીય શ્રીરત્નપ્રભસૂરિના ઉપદેશથી સ્તંભ કરાવ્યું,” એમ લખ્યું છે. - રંગમંડપની બીજી બાજુએ ઉપરના દરવાજામાં તથા છેડેના બે નાના સ્તંભોની વચ્ચેની કમાન ઉપર મકરનાં મુખે મૂકેલાં છે. આ મુખેથી શરૂ કરીને એક સુંદર તારણ કરવામાં આવ્યું છે, જે ઉપરના પથ્થરની નીચેની બાજુને અડકે છે અને જે દેલવાડાના વિમલશાહના મંદિરમાંની કમાન ઉપર આવેલા તોરણ જેવું જ છે. મંડપના સ્તની ખાલી કમાને તથા ગૂઢમંડપના દ્વારની બરાબર સામે આવેલી, પરસાળના સ્તંભેની ખાલી કમાન તેમજ ઉપરના પાટડા નીચે આવેલા આગળા ઉપરથી એમ જણાય છે કે પહેલાં અહીં આવાં બીજા તારણે હતાં, જે હાલમાં નાશ પામ્યાં છે. આ ઉપરથી જણાય છે કે આબુ ઉપરના વિમળશાહના મંદિરના અને આ મંદિરના સ્થપતિઓ એક હાય, એમ લાગે છે.
આ મંદિરમાં ૯૪ થાંભલા છે. તેમાં વચ્ચેના ૨૨ થાંભલા કારીગરી અને કોતરણીવાળા છે. તેના ઉપર દેવ, દેવીઓ અને વિદ્યાધરીની મૂર્તિઓ છે. બીજા થાંભલા સાદા છે.
રંગમંડપમાં ઉપર પૂજા–મહોત્સવ વખતે સ્ત્રીઓને બેસવાના ઝરુખા છે.
For Personal & Private Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ મંદિરની બાંધણું એટલી સરસ છે કે બહાર ઊભા રહીને પણ શ્રીનેમિનાથ ભ૦નાં દર્શન કરી શકાય છે.
મંદિરને ફરતી હાથીવાર જેને “ગજસર' કહેવામાં આવે છે તે અને તે ઉપર નર-નારીનાં જોડલાં, જેને “નરસર કહેવાય છે તે છેતર્યા છે. વળી દેવ, દેવી, યક્ષ, યક્ષિણનાં મોટાં પૂતળાં ફરતાં બેસાડ્યાં છે. તેની વચમાં કેટલાંક કામશાસ્ત્રીય જોડલાં પણ છે.
આ બધાં મંદિરે ઉપર મહાસુદ ૫ ના દિવસે ધ્વજા ચડે છે, અને જમણ પણ થાય છે. ધર્મશાળા અને વહીવટી
અહીં સં. ૧૬૦માં શેઠ મનસુખભાઈ ભગુભાઈએ બંધાવેલી એક ધર્મશાળા છે. કારખાનાની પેઢી ઉપરની મેડી પણ ધર્મશાળા તરીકે ઉપયોગમાં લઈ શકાય છે. ત્યાં ઉપર એક એારડીમાં મણિભદ્રવીરની સ્થાપના કરેલી છે. આ મકાન સં. ૧૯૭૮માં બન્યું છે. અહીં બીજાં કેઈનાં ઘર નથી. ગામ તદ્દન ઉજજડ છે.
આ તીર્થને વહીવટ સં. ૧૯૭૭ના ચિત્ર સુદિ ૧થી શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી હસ્તક આવ્યો છે. તે પહેલાં દાંતાનું મહાજન વહીવટ કરતું હતું. મેળે ભરાતો નથી. પહેલાં આ નગર મેટું હશે એમ ત્યાં આસપાસ પડેલાં ખંડેરે, મકાનના પાયા અને જમીનમાંથી નીકળતી મોટી મોટી ઈંટે ઉપરથી માલૂમ પડે છે. ધર્મશાળાની આથમણી બાજુએ એક બાંધેલે કુંડ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુંભારિયાજી
કુંભારિયાજી તીર્થની સામેજ બે–ત્રણ માઈલમાં આરસપહાણની ખાણા છે. હજીયે જરી વાવ પાસેની ખાણમાંથી આરસ નીકળે છે. કાટાડાના કાળા કાલસા જેવા ઢગલાઓ પણ જ્યાં ત્યાં પડયા છે.
પ્રાચીનતા :
:
२७
ર
,,
7)
ડા॰ ભાંડારકર કહે છે કે : “ કુંભારિયાજીની આસપાસ જે અવશેષ પડયા છે તે ઉપરથી એક જમાનામાં ત્યાં આછાંમાં ઓછાં ૩૬૦ જિનમદિરા હાવાં જોઈ એ, એવું અનુમાન નીકળે છે. કુળદેવીએ ઘણાં મદાના નાશ કર્યો છે, એવી એક દંતકથા ચાલુ છે; તેમાં સત્યાંશ હાય એમ લાગતુ નથી. શ્રીમાન્ ફાર્બસ સાહેબ માને છે કે :~~~~ “ ધરતીકંપને લીધે આરાસણનાં ઘણાં ખરાં મદિરા જમીનદોસ્ત થઈ ગયાં હશે. ” પણ તે સંબંધી એકે પ્રમાણ મળી આવતું નથી. વધુ સંભવિત તા એ છે કે આ આખાયે સુંદર ગામને અગ્નિએ ઘેરી લીધું હશે અને અગ્નિની ભયકર જિલ્લામાંથી માત્ર ગણ્યાં ગાંઠયાં મિદરા જ ખચી શકયાં હશે. એ આગને લીધે જ નગરની જાહેાજલાલી પણ નામશેષ ખની હોય એમ લાગે છે. મુસલમાનાએ તેના નાશ કયાં તેના કરતાં બ્રાહ્મણીએ ધર્માંધતાને લીધે દિરા વગેરેના નાશ કર્યો હાય એ વધુ સંભવિત છે અને એ ઉપસને દૈવી આફત માની લેવામાં આવી હાય તેા તે મનવા જોગ છે. ” કદાચ રસાયનિક કારખાનાના કાટાડા પણ હાવાને સંભવ છે.
અહીં આગ લાગવાની વાતને વજૂદ વિનાની પુરવાર
For Personal & Private Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણુ દાચલ પ્રદક્ષિણા
કરતા સામપુરા પ્રભાશંકર આધડભાઈ પેાતાના એક લેખમાં કહે છે કે, “ અહીં છેલ્લી પ્રતિષ્ઠા વિ. સં. ૧૬૭૫માં થયા પછીના કાળમાં કે કદાચ તે પહેલાં એ સિદરાની મુલ દેખરેખ રહી નથી અને એના પ્રતાપે ઉપરનું ધાબુ તુટેલું તેથી તેની સાંધેામાંથી પાણી પુષ્કળ પડેલું અને એ ઘણા પાણીથી છાતીયા ભારવટને લીલ માઝી ગયેલી. એ લીલ લાંખા વખતે કાળી પડી જાય છે તેથી તેમ ( કાળું ) થવા પામ્યું છે. જો કે બળવા જેવી વસ્તુ નથી, તેા પણ કાઈ વાદ કરે કે કાષ્ઠાદિ ભરી તેવા જીલમ થયેા હાય, પણ તે સંભવે જ નહિ; કેમકે બધા ભાગા કાળા કેમ નથી પડચા ? ”
૨૮
કુંભારિયાજીનાં એક મંદિરને છેડીને બધાં શિ આબૂ પરના દેલવાડાનાં વિમલશાહનાં માિ જેવાં જ છે અને લગભગ એક જ સકામાં એ બધાં બન્યાં છે. વિમલશાહના મંદિરના સમય સં. ૧૦૮૮ અને કુંભારિયાજીના મિરામાં સં. ૧૧૧૮ લગભગના લેખા મળે છે. પણ આ અધાં મંદિર વિમલશાહે અંધાવ્યાનું કહેવાય છે, પણ બધાં તેમણે બંધાવ્યાં હોય તેમ લાગતું નથી. જે વિમલશાહે શ્રીનેમિનાથ ભગવાનનું મંદિર અંધાવ્યું હાય તા એવું અનુમાન કરી શકાય કે, શત્રુંજયના ભાવ દેખાડવા તેમણે આબૂ ઉપર શ્રીઆદિનાથ ભગવાનનું મ ંદિર ખંધાવ્યું અને ગિરનારના ભાવ બતાવવા અખાજી માતાના દેવળ નજીક આ કુંભારિયાનું મંદિર બંધાવ્યું.
કુંભારિયાજી નામ કુંભા રાણાના નામ ઉપરથી પડચાનું કહેવાય છે, પણ તે માની શકાય તેમ નથી. કેમકે કુભા રાણાના
For Personal & Private Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચાઈ આ. કુંભ
કુંભારિયાજી
૨૯ સમય સં. ૧૪૫–૧૫૧૫ છે, તે પછી એટલે સં. ૧૮૭૫ના ત્યાંના લેખમાં પણ આનું નામ આરાસણું જ આપ્યું છે. એટલે કુંભારિયાજીને ગમે તે અર્થ થતો હોય, પણ તેનું, નામ કુંભારાણાના નામ ઉપરથી પડેલું નથી જ. આ ઉપરથી આ નગરીની જાહોજલાલી સં. ૧૯૭૫ સુધી રહી હશે અને એ પછી જ આ જૂના નગરને વિનાશ થયે હશે, એમ લાગે છે. મુંડકું વગેરે
અંબાજીથી કુંભારિયાજી આવતાં માણસ દીઠ બે પિસા અંબાજીમાં ચોકીના આપવા પડે છે. કુંભારિયાજી માટે માતાજીથી ન મજૂર લેવો પડે છે, કેમકે ખરાડીથી લીધેલા માણસને અંબાજીથી આગળ જવા દેતા નથી. મેટર, ગાડી વગેરે સાધને પણ ભાડાથી મળી શકે છે.
અહીંથી કેટેશ્વર મહાદેવનું મંદિર લગભગ ૨ ગાઉ દર છે. મંદિર પહાડની ગુફામાં છે. એ જ પહાડના ઊંચા શિખરમાંથી સરસ્વતી નદી વહે છે. આસપાસની રમણીય ઘાડી ઝાડી અને કુદરતી દશ્ય વડે માનવીના ભાવ કવિતામય બની જાય છે. અંબાજીથી કોટેશ્વર મટર જાય છે.
અહીંથી અંબાજી થઈને પાછા ખરાડી આવ્યા.
લીધેલા
૪. માનપુર. ખરાડીથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૧ માઈલ ઉપર “માનપુર” નામનું ગામ આવે છે. આ ગામ રખીકિશનના
For Personal & Private Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણા
રસ્તા ઉપર જ આબૂ કેમ્પની સડકે મા॰ ન.૧૬ થી લગભગ એક દોઢ લીઁગ ઉપર જ છે. આ સિરાહી રાજ્યની સાંતપુર તહેસીલમાં છે.
30
જૈનમદિર :
આ ગામમાં એક પ્રાચીન જૈન મંદિર સાબૂત છે. તેમાં શ્રીઆદિનાથ ભગવાનની એક ખંડિત મૂર્તિ પર સં॰ ૧૫૮પના લેખ છે અને એક પગલાંજોડી નવી છે; તે મને મદિરમાં છૂટાં પડેલાં છે. મંદિરમાં મૂળ ગભારા, ગૂઢમંડપ, તેની આગળ ચાકી અને ભમતી છે. મુખ્ય દરવાજાની બંને બાજુએ આસરીવાળી એ આરડીએ છે. દરવાજાની બહાર ઘેાડી જગ્યા છૂટી પડી છે; તેમાં ધર્મ શાળા તરીકેનું એક મકાન ભીતા સાથે ઊભું છે. છાપરું પડી ગયું છે.
લગભગ ૪૦ વર્ષ પહેલાં શ્રીયુત જુવાનમલજી સિંઘીએ પરિશ્રમ કરીને ઉક્ત મંદિરના જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યેા છે. ત્યારપછી કેટલુંક જીર્ણોદ્ધારનું કામ હાલમાં જ થયુ' હાય તેમ જણાય છે. પણ આ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા થઈ નથી. ભગવાનની પ્રતિષ્ઠા કરાવીને એક મૂર્તિ બિરાજમાન કરાવવાની જરૂરત છે અને કેટલેક સ્થળે મરમ્મત તથા ધર્મશાળાને સુધરાવવાની જરૂર જણાય છે. આબૂના રસ્તા પરનું આ ગામ હાવાથી સાધુ-સાધ્વીએ અને પગે ચાલીને ઉપર જનારાં શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને, દેલવાડા ૧૮ માઈલ સળંગ ચાલવું પડે છે. વચ્ચે વિશ્રાંતિયેાગ્ય સ્થાન નથી. જે આ સ્થાનમાં સગવડ
For Personal & Private Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
માનપુર કરવામાં આવે તે વિશ્રાંતિ લેવાનું સ્થળ બની શકે તેમ છે અને પ્રાચીન મંદિરની રક્ષા થાય એમ છે. અન્યથા ગામના લેકે મહાદેવ વગેરે બેસાડી દેશે યા બીજી રીતે મંદિરની સ્થિતિ જોખમમાં આવી પડે તેમ છે. મંદિરના તાબાની લગભગ ચારેક વીઘા જમીન છે તેમાં એક અરટ– અડે અને બગીચા છે, તેમજ ખેતીને યોગ્ય જમીન પણ છે. કૂવામાં પાણીના અભાવે બગીચો વેરાન થઈ ગયું છે.
મંદિરથી થોડે દૂર સિરોહી રાજ્યનો એક ડાક બંગલે આવેલ છે.
૫. ઉંબરણી (ઉમરલી)
માનપુરથી વાયવ્ય ખૂણામાં કાચે રસ્તે લગભગ ૧ માઈલ ને ખરાડી વાયવ્ય ખૂણામાં ૨ માઈલ દૂર આબૂની તળેટીમાં “ઉંબરણ” નામનું નાનું ગામડું આવે છે. આ ગામ સિરોહી સ્ટેટની સાંતપુર તહેસીલમાં છે.
પ્રાચીનતાઃ
આ ગામની આસપાસ ઊભેલાં ખંડિયેર અને પથ્થરના ઢગલા પરથી અનુમાન થાય છે કે, પહેલાં આ ગામ સારી હાલતમાં હશે. સં. ૧૫૦૦ની આસપાસ શ્રીમેઘરચિત તીર્થમાઢા માં આ ગામને લઘુ વારાણસી કહીને
જ રહેટ-મટે છે, જેને લગતાં ત્રણ-ચાર મેટાં ખેતરે તેની સાથે જ હોય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ વર્ણવ્યું છે. તેમ જ શ્રીસંઘે એક જિનમંદિર કરાવ્યાનું પણ જણાવ્યું છે, એટલે આ ગામની જાહેજલાલી લગભગ સં. ૧૫૦૦ સુધી હોવાનું નક્કી થાય છે.
વળી સં. ૧૨૯૭ના લેખમાં દેલવાડાના લુણવસહી મંદિરની વર્ષગાંઠના અઠ્ઠાઈ મહત્સવના પહેલા દિવસના (ફાગણ વદિ ૩ના) મહત્સવનું કામ જેને સેંધાયું છે, તેમાં ઉંબર ગામના શ્રાવકને પણ હિસ્સો છે. અર્થાત પહેલા દિવસના મહત્સવ સંબંધી હક ચંદ્રાવતી, ઉમરલી (ઉંબર) તથા કીસરઉલી – આ ત્રણ ગામના શ્રાવકોને આપવામાં આવ્યો હતો. આ વર્ણનથી અહીં શ્રાવકની વસ્તી પણ સારા પ્રમાણમાં હેવી જોઈએ, એમ જણાય છે. હાલમાં તે પોતાની પ્રાચીનતાનું ભાન કરાવતાં અવશેષ સિવાય કશું જણાતું નથી.
શ્રીવીર ગણિ, જેમને જન્મસમય સં૦ ૦૮, દીક્ષા સં. ૯૮૦ અને સ્વર્ગવાસ સં૦ ૯૯૧માં થયે છે, તેઓ આ ઉંબરણ ગામમાં આવ્યા હતા. આ ઉપરથી આ ગામ તે કરતાં પણ વધારે પ્રાચીન હોવાનું જણાય છે. ભદ્રકાળી મંદિર
અહીંથી આબૂ પહાડ તરફ ૦ માઈલ દૂર રસ્તાથી ૧ ઉબરણું લઘુ બાણારસી તેહની વાત કહઉં કિસી;
ઊંબરણી અરબદ તલહટી પ્રાસાદ કરાવિઉ સંધિઈ હટી. કડી. ૨૯ ૨ જૂઓ “શીર્વાચીનનૈનસં” લેખાંકઃ ૨૫૧ ૩ જુઓ કમાવવરિત માંનું શ્રીવીરસૂરિવરિત પૃ. ૧૨૭–૧૩૨ (સિંધીનગ્રંથમા).
For Personal & Private Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉંબરણી
૩૩
ડાબા હાથ તરફ નાળાને કાંઠે ભદ્રકાળીનું મંદિર આવેલું છે. આ મંદિર જીર્ણ થઈ જવાથી સિરોહી મહારાવ શ્રીમાન કેસરીસિંહજીએ રૂા. ૨૭૦૦૧) ખરચીને નવેસરથી બંધાવી સં. ૧૯૭૮ માં તેની પુનઃ પ્રતિષ્ઠા કરી છે.
આ ભદ્રકાળી માતાનું મંદિર ઝાડી અને પહાડની ઓથમાં આવેલું છે. એટલે કુદરતી દ્રશ્ય રમણીય લાગે છે. પાસે જ નાળાના જમણા હાથ તરફ એક જૈન મંદિર હતું, જેની થોડી ભીંતે હજુય ઊભી છે. હષીકેશ મંદિરઃ
ઊંબરણથી ઉત્તરમાં ૧ માઈલ દૂર હષીકેશ નામનું વિષ્ણુ મંદિર છે. તેની આસપાસ કેટલાંક ખંડિયેરે જોવામાં આવે છે. અહીંના લેકે કહે છે કે, “હષકેશથી ઊંબરણી સુધી પહેલાં “અમરાવતી નામની નગરી વસેલી હતી.” તેના નામ ઉપરથી આ ગામનું નામ ઉંબરણું પડયું છે.
૬. રખીકીશન ઉંબરણુથી ઉત્તરમાં ૧ માઈલ, ભદ્રકાળીના મંદિરથી આબૂ પહાડ તરફ ના માઈલ તેમજ ખરાડીથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૩ માઈલ “રખીકીશન” નામનું ધામ આવે છે. આ ધામ સિરોહી તાબે સાંતપુર તહેસીલમાં આવેલું છે. રખીકીશન મંદિરઃ આ ત્રણે તરફ સઘન ઝાડીથી આચ્છાદિત પહાડની ઓથમાં
For Personal & Private Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા આ (રખીકીશનનું) મંદિર અને ધામ આવેલાં છે. સ્વાભાવતઃ સુંદર અને રમણીય ઝાડીભર્યું કુદરતી દસ્ય મનરમ લાગે છે. ઝાડીની સઘનતા એટલી બધી છે કે મંદિરની અતિ નજીક જવાય ત્યારે જ તે દષ્ટિગોચર થાય છે.
રખીકીશનના ધામમાં એક મહંત રહે છે. નાની ધર્મશાળા, અરટ અને તેમાં ગાય વગેરે રહે છે. મુસાફરે આરામ માટે અહીં રાત્રિ ગાળી શકે છે. સીધું–સમાન, પાગરણ વગેરે મહંતજી પૂરું પાડે છે.
અહીંથી ભદ્રકાળી મંદિરે પાછા આવીને ડાબા હાથ તરફ પહાડની જોડે ૧ માઈલ પગદંડીએ અને ૨ માઈલ ગાડા રસ્તે જવાથી માઉંટ આબૂની સડકના મા. નં. ૧૩–૨ પાસે જ્યાં પરબ છે ત્યાં અવાય છે અને તે સડકે ઉપર ચડતાં આબૂ, દેલવાડા અને અચલગઢ વગેરે સ્થળામાં જવાય છે. તેમજ નીચે ઊતરતાં ખરાડી અવાય છે.
આ રસ્તેથી ખરાડી પાછા આવ્યા.
૭. સાંતપુર. ખરાડીથી નિત્ય ખૂણામાં ૧ માઈલ ઉપર “સાંતપુર નામનું ગામ આવેલું છે અને તે સિરોહી રાજ્યની તહેસીલનું ગામ છે. શ્રીવિમલનાથ ભગવાનનું મંદિર :
આ ગામમાં એક જિનમંદિર છે. તેમાં મૂળ ના
For Personal & Private Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાંતપુર શ્રીવિમલનાથ ભગવાન છે. તેમની મૂર્તિની પલાંઠી પર સં. ૧૮૯ નો લેખ છે. પહેલાં આ મંદિર જૂનું હશે, તેને જીણુંદ્ધાર કરાવીને એટલે નવેસરથી નાનું મંદિર બંધાવીને સં. ૧૯૦૯ માં પ્રતિષ્ઠા કરાવી છે. મંદિરમાં મૂળનાજીની એક જ મૂત્તિ છે. આ મંદિરની પાસે જ નકશીવાળા મકરાણાના તૂટી ગયેલા પથ્થરે છૂટા છવાયા પડયા છેએટલું જ નહિ પણ ગામમાં લેકના ઘરના આંગણામાં પડેલા કે જડેલા પથ્થર આજ પણ નજરે પડે છે, તે પ્રાચીન મંદિરના અવશે હાવાને સંભવ જણાય છે.
આ ગામ ચંદ્રાવતીનું એક પરું અથવા સળંગ નગરીને એક ભાગ હશે, એમ લાગે છે. આ ગામને ત્રણ વખત નાશ થયે. છેલ્લીવાર સં. ૧૮૬૯ માં ભંગાયું એવી જનકૃતિ છે. આ ચંદ્રાવતીનો જ ભાગ હેવાથી તેની જાહોજલાલી પૂર્વકાળમાં ઠીક હશે એમ જણાય છે. સં. ૧૭૪૬ માં શીલવિજય રચિત તીર્થમાત્રામાં પણ સાંતપુરનું વર્ણન મળે છે.
અહીં શ્રાવકનાં ૫ ઘર છે. ઉપાશ્રય ધર્મશાળા વગેરે નથી. એક ઘર પંચને હસ્તક છે.
૮. ચંદ્રાવતી.
સાંતપુરથી લગભગ રા માઈલ અને ખરાડીથી દક્ષિણ દિશામાં ૪ માઈલ પર “ચંદ્રાવતી” હાલ “ચંડેલા”
૧ “સાંતપુર આંબથડિ” પ્રાચીનતીર્થમાઝાદ ઢાળ. ૧ કડી ૩૩
For Personal & Private Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
નામથી ઓળખાતું ગામડું આવેલું છે. ત્યાં હાલમાં રબારી, રજપૂત, ખેડૂત વગેરેનાં ૪૦-૫૦ ખારડાં છે.
જિનમદિરાના વિદ્યમાન અવશેષો :
આજે આ પ્રાચીન અને સમૃદ્ધ નગરી અનેક ઢગલાએના ગંજમાં ઢંકાયેલી પડી છે. સિત્તેદી રાખ્યા ક્રુતિદાસમાં લખ્યું છે કે, “ વિ॰ સ૦ ૧૮૭૯ માં કર્નલ ટોડ સાહેબ અહીં આવ્યા હતા, ત્યારે તેમણે ટ્રાવેલ્સ પુન વેસ્ટર્ન ટૂંડિયા નામના પેાતાના અંગ્રેજી પુસ્તકમાં અહીંનાં તે વખત સુધી ચેલાં થાડાંક દિરા વગેરેના ફોટા આપ્યા છે; એનાથી તેની કારીગરી અને સુંદરતા વગેરેનું અનુમાન થઈ શકે છે. વિ॰ સ૦ ૧૮૮૧ માં સર ચાર્લ્સ કેાલ્વિલ સાહેબ પેાતાના મિત્ર સાથે અહીં આવ્યા હતા, તે વખતે આરસપહાણનાં ૨૦ મદિરા બચેલાં હતાં. એની સુંદરતાની તેમણે પ્રશંસા કરી હતી. વિજ્ સં૰ ૧૯૩૬ ની આસપાસમાં રાજપૂતાના—માળવા રેલ્વે કંપનીના ઠેકેદારા ( કંટ્રાકટરા)એ અહીના પથ્થરા ઉઠાવી લઈ જવાના ઠેકે ( કંટ્રાકટ ) લીધેા ત્યારે તેઓ અહીં ઊભેલાં દાને પણ તેાડી નાખીને તેના પથ્થરા લઈ ગયા. તે વાતની જ્યારે રાજ્યને ખખર પડી ત્યારે રાજ્યે ઠેકેદારાને પથ્થર લઈ જતા અટકાવ્યા. તેમણે એકઠા કરી રાખેલા આરસના પથ્થરાના ઢગલા ચંદ્રાવતી અને માવલ સ્ટેશનની વચ્ચે ઠેકાણે ઠેકાણે હજી પણ પડ્યા છે. અત્યારે અહી એક પણ મંદિર સારી સ્થિતિમાં નથી. આવી રીતે આ પ્રાચીન નગરીના ખેદજનક અંત આવ્યા.
૧. જુએ એ જ ગ્રંથનું પૂ. ૪૧–૪૩.
For Personal & Private Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંદ્રાવતી
૩૭ અત્યારે તે આ અનુપમ મંદિરનાં દર્શન મહાનુભાવ કર્નલ ટેડે આપેલી સુંદર ચિત્રો સિવાય બીજી કઈ પણ રીતે થઈ શકે એમ નથી.”
ચંદ્રાવતી અને સાંતપુરના જૈનમંદિરના કેટલાય પથ્થરે લેકેના ઘરના આંગણામાં, તહેસીલના ચેતરામાં અને રાજમકાને તથા મહાદેવના મંદિરમાં ચણાયેલા આજે પણ નજરે પડે છે. સાંતપુરની તહેસીલમાં ચાર-પાંચ મેટી દેવ-દેવીઓની મૂર્તિઓ પથ્થરમાં કરેલી પડી છે, કે જેને રેલવાળા ગાડીના વિંગણમાં ભરી ભરીને લઈ જતા હતા તેને અટકાવીને પાછી મેળવી છે. અહીંના (સાંતપુર) મહાદેવના મંદિરમાં એક મેટી ગેંડા (વરાહ)ની એક જ પથ્થરમાં ઘડેલી ભવ્ય મૂર્તિ છે. તેની સામે દેવી-દેવતાઓની બે–ચાર મૂર્તિઓ પણ તેમાં જ કતરેલી છે. આ મૂર્તિ પણ ચંદ્રાવતીથી જ લાવવામાં આવી હતી. આવી રીતે અહીંની સુંદર વસ્તુઓ લુંટાઈ જવા છતાં હજુયે જૈન મંદિરોના આરસના પથ્થરના ઢગલે ઢગલા અને મંદિરની ૪–૨ ફૂટ ઊંચી ઊભી દીવાલે દૃષ્ટિગોચર થાય છે.
પાલનપુરને રસ્તે ચંદ્રાવતી નદીના કાંઠે પૂલ નીચે રેલ્વેની બંને બાજુએ જિનમંદિરના શિખરના ટુકડાઓ, ઘુમ્મટ, મોટા મોટા થાંભલા, થાંભલાના ટુકડાઓ, અનેક પ્રકારનાં પૂતળાં, નાની-મોટી દેરીઓનાં સુંદર શિખરે, ગુગ્ગજના ટુકડા, મનહર કારીગરીવાળાં જાળિયાં, તારણે, આરસની કુંભી, ઉંબરામાં અને ઉપરની છતના કળામય શિલ્પવાળા મધ્ય ગુખ્ખજેના ઢગલે ઢગલા પડયા છે. આ
For Personal & Private Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ સિવાય દશ-પંદર મેટા ટેકરાઓ છે જેની નીચે અનેક મંદિરનાં અવશે દટાયાં પડ્યાં છે.
નગરીના દરવાજાની બહાર, ચંદ્રાવતી નદીના પૂલની બંને બાજુએ પથરાયેલું એક મંદિર છે તે વિશાળ જેનમંદિર હોય એમ જણાય છે. ઘણા મંદિરના પાયા, મધ્યભાગે, મૂળગભારા, નાની નાની દેરીઓના શિખરે અને જિનપ્રતિમાનાં આસનો વગેરેની વિવિધ કતરણુવાળી સામગ્રી આજે પણ વિદ્યમાન છે અને તેના વિવિધ રે પણ નજરે પડે છે, જેમાં હંસથર, ગજથર, અશ્વથર, સિંહથર, કિનરથર આદિની મનહર કળામય આકૃતિઓ દેખાય છે. શાસનદેવીઓ, મંદિરની બહારનાં પૂતળાં, યક્ષરાજે વગેરેમાં કેરીની વિવિધતા જણાય છે. અહીં યક્ષરાજનાં પૂતળાં વિશેષ પ્રમાણમાં મળે છે, તેમાં યે બ્રહ્મશાંતિની આકૃતિઓ વધુ પ્રમાણમાં નજરે ચડે છે. આ ઉપરથી જણાય છે કે અહીં ભગવાન મહાવીર સ્વામીનાં મંદિરે વિશેષ પ્રમાણમાં હશે અને જિનમૂર્તિઓ તો પહેલેથી જ ઉપડી ગઈ હશે. આમ આ નગરી કાળના વિકરાળ જડબામાં પીસાઈને ત્યાંના અવશેષ જાણે પિતાના કરુણ અંતની વીતક ગૌરવપૂર્વક આપણને કહી રહ્યા હોય એમ લાગે છે.
એક ઢગલામાંથી એક સંવત્ વિનાને શિલાલેખને ટુકડે અમને મળી આવે છે. એમ જે તપાસ કરવામાં આવે તે ઘણય લેખે અને સુંદર મકાને, મંદિરે વગેરેના અવશેષો મળી આવે. કેટલાક વખત પહેલાં અહીં ખોદાવતાં એક પાકી બાંધેલી વાવ નીકળી આવી છે, જેના ત્રણ
For Personal & Private Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંદ્રાવતી
36
મજલા (માળ) દેખી શકાય છે. વધુ તા ખેાઢવાથી જ
જાણી શકાય.
નગરીની પ્રાચીનતા અને સમૃદ્ધિ
ચંદ્રાવતી નગરી અતિ વિશાળ હતી. તેને દરવાજો દત્તાણી ગામની પાસે આવેલા છે, જેને “ તાડાના દરવાજો ” આજે પણ કહે છે. બીજો દરવાજો કીવરલી પાસે હતા; એવી જનશ્રુતિ છે. ખરાડી, સાંતપુર વગેરેની હદો તા ચંદ્રાવતીની વિશાળતામાં જ સમાઈ ગયાં હતાં.
આ નગરીનાં પ્રાચીન નામે “ ચડ્ડાઉલ્દી, અડ્ડાઉલી, ચડાલિ, ચડ્ડાવલી, ચંદ્રાવઈ, ચંદ્રાવતી ” વગેરે જૂના ગ્રંથામાં મળી આવે છે. ત્યાંના ભગ્નાવશેષ આ નગરીની પ્રાચીનતા અને આબૂના પરમાર રાજાઓની રાજધાની હાવાથી તેની સમૃદ્ધિની શાખ પૂરે છે. ગુજરાતના મહારાજાઓના મહામ ત્રી વિમલશાહ, વસ્તુપાલ અને તેજપાલના વખતમાં આ નગરીની જાહેાજલાલી પૂરજોશમાં હતી.
મહામાત્ય વસ્તુપાલના ભાઈ તેજપાલની ધર્મ પત્ની અનુપમાદેવી, ચંદ્રાવતીના રહેવાસી પેરવાડ શ્રાવક ગાગાના પુત્ર ધરણિગની પુત્રી હતી. ધણિગના પુત્રા (અનુપમાીના ભાઈ એ) ૧ ખી મસિહ, ૨ આંખસિદ્ધ અને ૩ ઉદલ વગેરેને મહામાત્ય તેજપાલે દેલવાડાના લૂણવસહી મંદિરના ચોથાનખરના ટ્રેસ્ટી અનાવ્યા હતા, તેમજ વિ॰ સ૦ ૧૨૮૭ ના શિલાલેખ મુજબ ઉક્ત મંદિરની વર્ષગાંઠના
For Personal & Private Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા અઠ્ઠાઈ મહત્સવના પહેલા દિવસ (ફાગણ વદિ ૩) ને મહોત્સવ કરવાનું ચંદ્રાવતીના શ્રીસંઘને સેપ્યું હતું.
સં૦ ૧૩૮૯ માં શ્રીજિનપ્રભસૂરિએ રચેલા વિવિધ તીર્થમાં આ નગરીને લક્ષ્મીને ભંડાર કહેલી છે.
સં. ૧૫૦૦ ની આસપાસ શ્રીમેઘ રચિત તીર્થમાસ્ટમાં આ નગરીની સમૃદ્ધિનું વર્ણન કર્યું છે કે “ચંદ્રાવતી નગરીના ગુણ ઘણા છે, જિનેશ્વર ભગવાનનાં ૧૮૦૦ મંદિરે છે, ૮૪ ચૌટામાં ફરતાં ઠામ ઠામ જિનમંદિરનાં ભેંયરાં દેખાય છે, ત્યાં મુખ્ય મંદિરમાં મૂળનાયક શ્રીષભદેવ ભગવાન બિરાજે છે. ટૂંકમાં–ચંદ્રાવતી લંકા જેવી દીસે છે.”
શ્રી મધર્મ સં. ૧૫૦૩ માં રચેલી કરિાતિમાં લખ્યું છે કે, “૪૪૪ આહંતપ્રાસાદ અને ૯૯૯ શૈવમંદિરવાળી ચંદ્રાવતીમાં આવીને ભીમ રાજાથી અપમાન પામેલ વિમલ કેટવાળ રાજ્ય કરતા હતા. તેના અધિકારી પુરુષ ૮૪ હતા અને તેણે ૧૨ પાદશાહને જીતીને તેમનાં છત્રો લઈ લીધાં હતાં. અંતમાં ભીમે તેને બહુમાનપૂર્વક શાંત કર્યો હતો.”
૨. જૂઓ શ્રીઅર્વાચીન નવસરોદ લેખાંક ૨૫૧. ૩. જૂઓ એ જ ગ્રંથના ગર્વહિપ ને શ્લોક ૩૫. ૪. જૂઓ પ્રાચીનતીર્થમાહ્ય પૃ. ૫૦માંની કડી ૨૬-૨૭.
૫. જૂઓ એ જ ગ્રંથના “બીજા અધિકારના ચતુર્થ ઉપદેશ”ના ક૬-૭.
For Personal & Private Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચદ્રાવતી
૪૧
શ્રીશીલવિજયે સ ૧૭૪૬ માં રચેલી તીર્થમાામાં લખ્યું છે કે, “ આખૂની નીચે ચંદ્રાવતી નગરી છે, ત્યાં વિમલમ ત્રીશ્વરના સમયમાં ૧૮૦૦ મનેાહર જિનમદિરા હતાં. ”
૬ tr
આ ઉલ્લેખા ઉપરથી જણાય છે કે શ્રીવિમલશાહ અને વસ્તુપાલ તેજપાલના સમયે આ નગરીમાં અનેક જિનમદિરા અને જૈન ધનાઢ્યો રહેતા હતા.
પરમાર રાજાઓની પછી જ્યાં સુધી સિરોહી નહોતું વસ્યું ત્યાં સુધી ચંદ્રાવતી દેવડા (ચૌહાણ) રાજાઓની પણ રાજધાની બન્યું હતું. જો કે તે પહેલાં જ ચંદ્રાવતી ઉપર આક્રમણા શરૂ થઈ ગયાં હતાં તેથી જ બીજી જગ્યાએ (પહાડી પ્રદેશમાં) સ૦ ૧૪૮૨ માં મહારાવ સે સમલે સિરાહી વસાવી; રાજધાની ત્યાં લઈ જવાની તેને જરૂર પડી અને ત્યારપછી અનેક આક્રમણેા અને કાળના સામે ઝૂઝતી એ નગરી તૂટવા માંડી, જેની ગૌરવભરી યશેાગાથાઓ ત્યાંના ખંડિચેરીમાં આજે પણ ઉત્કીર્ણ થયેલી વાંચી શકાય છે.
ચંદ્રાવતી ભાંગ્યા પછી, પહેલાં કહેવામાં આવ્યું છે તેમ, ત્યાંના મંદિરના આરસના નકશીદાર બારશાખ, સ્ત ંભા તારણા (મેરાબે), દરવાજા અને બીજા પથ્થરો દૂર દૂર સુધીના ગામાના દેશમાં લાગી ગયેલા જોવામાં આવે છે. તેની નકશી જોવાથી ચંદ્રાવતીનાં દેવિવમાના જેવાં આરસના મદિરાના ખ્યાલ હજી પણ આવી શકે તેમ છે.
૬. જૂઓ પ્રાચીનતીર્થમાહાસંશ્ર૪ પૃ૦ ૧૦૩ માંની કડી ૩૨.
For Personal & Private Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણ આ નગરીમાં બનેલી ઘટનાઓને ઉલ્લેખ
શ્રી મહાવીર સ્વામી ભગવાનની ૩૫ મી પાટે થયેલા વડગચ્છ સંસ્થાપક શ્રીઉદ્યોતનસૂરિએ આબૂની યાત્રા કરીને “ટેલી ” નામના ગામના પાદરે સં૦ ૯૯૪માં શ્રી સર્વદેવ પ્રભૂતિ આઠ જણને સૂરિપદે સ્થાપ્યા હતા. તેમાંના તેમની જ પાટે મુખ્ય થયેલા અને સં૦ ૧૦૧૦ માં “રામસેન” નામના નગરના કષભજિનપ્રાસાદમાં શ્રી ચંદ્રપ્રભુની પ્રતિષ્ઠા કરાવનાર શ્રી સર્વદેવસૂરિએ ચંદ્રાવતી રાજાને નેત્રસમાન શ્રીકુંકણ નામના મંત્રી, જેણે સમૃદ્ધિશાળી ઊંચું જિનમંદિર બંધાવ્યું હતું, તેને દીક્ષા આપી. | માલવનરેશ મુંજ અને ભેજના રાજકવિ પુરોહિત પરમહંત ધનપાલે સં૦ ૧૦૮૧ ની આસપાસ રચેલું સત્યમંડનમહાવીરોત્સાદ નામનું ટૂંકું કાવ્ય અપભ્રંશમાં રચ્યું છે, તેમાં જ ચંદ્રાવતીના વંસનું વર્ણન પણ કર્યું છે.
પરમાર રાજાઓને હરાવી ગુજરાતના રાજા ભીમનું આધિપત્ય સ્વીકાર કરાવનાર અને આબૂ ઉપર શ્રીધર્મષસૂરિના ઉપદેશથી સં૦ ૧૦૮૮માં “વિમલવસહી” નામનું મોટું જિનમંદિર બંધાવનાર શ્રીવિમલશાહ મંત્રી ચંદ્રાવતીમાં જ રહેતા હતા.
સં. ૧૦૯૫ માં શ્રીધનેશ્વરસૂરિએ છુપુંજ નામને પ્રાકૃત કથાગ્રંથ આ નગરીમાં રહીને જ રચ્યા હતા. વળી
૭. જૂઓ વી પૃ૦ ૬ માંના કલેક ૫૭-૫૮. ૮. જૂઓ તૈનસાહિત્યશોધરા ખંડ અંક
For Personal & Private Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંદ્રાવતી
૪૩ ચંદ્રગચ્છમાં થયેલા શ્રીવિજયસિંહસૂરિએ આ જ નગરીના નવગ્રહ ચૈત્યમાં રહી ગુફામાઢા ની વૃત્તિની વ્યાખ્યા કરતાં ચૈત્યવાસ ઉપર વિરાગભાવ ઉત્પન્ન થયે અને પૌમિક પક્ષના શ્રી ચંદ્રપ્રભસૂરિને આશ્રિત થયા.
શ્રીમાણિક્યપ્રભસૂરિએ આજ ચંદ્રાવતીમાં રાઉલ ધંધલ દેવની સમક્ષ મંત્રવાદીને મંત્રથી હરાવ્યા. તેમને સ્વર્ગગમન કાળ સં. ૧૩૧૩ માં થયે હતું એટલે એ પહેલાં આ ઘટના બનેલી.
સં. ૧૩૨૦ની આસપાસ થયેલા માંડવગઢના પ્રસિદ્ધ શ્રી પેથડકુમારે ભિન્ન ભિન્ન ૮૦ સ્થળામાં જિનમંદિરે બંધાવ્યાં હતાં, તે સ્થળે પૈકી ચંદ્રાવતી પણ એક છે.*
ગ્યાસુદ્દીનના મંત્રી સોની સંગ્રામે પંદરમા સૈકામાં ચંદ્રાવતીમાં એક મંદિર કરાવ્યાને અને તેની શ્રીમસુંદરસૂરિના હાથે પ્રતિષ્ઠા કરાવ્યાને ઉલ્લેખ પણ મળે છે.
આ અને બીજા અનેક ઉદાહરણથી ચંદ્રાવતીની સમૃદ્ધિ અને પ્રાચીનતા સિદ્ધ થાય છે. આવી રીતે તીર્થભૂમિ, સમૃદ્ધનગરી અને યુદ્ધની સમરાંગણ ભૂમિ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેલી નગરી આજે કરાળ કાળની કેવી ભક્ષ્ય બની છે એ તેને ભૂતકાલીન ઈતિહાસ અને વિદ્યમાન અવશેને જેનાર કેઈ પણ માનવી કાળની પરિવર્તનશીલતાનું માપ આંકી શકશે.
અહીંથી સાંતપુર પાછા આવ્યા. ૯. જૂઓ ગુવાહી પૃ. ૧૮ માને લેક ૧૯૩.
For Personal & Private Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯. મૂંગથલા (મુંડસ્થલ) સાંતપુરથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૩ માઈલ અને ખરાડીથી પશ્ચિમમાં કા માઈલ દૂર આબૂની નીચે “મૂંગથલા” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ સાંતપુર તહેસીલમાં છે. જૈનમંદિર :
આ ગામની આસપાસમાં હાલ કેટલાંક મંદિરે ઉજજડ– ખંડિયેરો થઈ ગયેલાં પડ્યાં છે. તેમાં વિશાળ આકારવાળું એક જૈનમંદિર ગામના દક્ષિણ તરફના ઝાંપામાં જ રાજના પડવા (થાણા) પાસે પાછળથી જરા ઊંચાણ ભાગવાળી જમીન ઉપર અને આગળથી જરા નીચાણવાળી જમીન ઉપર આવેલું છે. તેથી આગળના ભાગથી જોતાં આ મંદિર ત્રણ મજલા જેટલું ઊંચું હોય એમ દેખાય છે.
આ મંદિર મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, છાકી, સભામંડપ, શિખર, દરવાજાની બંને બાજુએ થઈને ૨૪ દેરીઓ, શૃંગારચિકી અને ભમતીના કોટ યુક્ત દેવવિમાન જેવું બનેલું હતું. છકી અને રંગમંડપનું બધું કામ સુંદર મકરાણુના સફેદ પથ્થરથી બનેલું છે પરંતુ ખાસ કરીને તેના સ્તંભે, મેરા, ગેખલા અને દરવાજા વગેરે તે સુંદર કેરણીવાળા મકરાણાના પથ્થરથી બનેલા છે. અત્યારે આ મંદિરને ગૂઢમંડપ, કી અને રંગમંડપનો ભાગ સ્તંભે અને ઘુમ્મટે સહિત સહીસલામત ઊભે છે. એ સિવાય ચાર-પાંચ દેરીઓ, કેટલાક સ્તંભે, કેટલીક છત અને કેટલીક ભીંત ડી ડી ઊભી
For Personal & Private Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂંગથલા છે. બાકીને બધો ભાગ (મૂળગભારે, શિખર, ઘણુંખરી દેરીઓ, ઘણુંખરી છત, શંગારકી, મૂળ દરવાજો અને કોટની કેટલીક ભીંત વગેરે) પડી ગયું છે. સાંભળવા પ્રમાણે આ મંદિરના શિલાલેખે ઉતારવા માટે આબૂડથી શ્રીમાન પ્રવર્તક શ્રીકાંતિવિજયજી મહારાજના શિષ્ય શ્રીમાન ચતુરવિજયજી મહારાજ વિસં. ૧૫૬ ની આસપાસ મૂંગથલા ગયા હતા, ત્યાં સુધી આ મંદિર આખું સાબૂત હતું. અત્યારે તે પથ્થરે અને ઇંટેના ઢગલે ઢગલા પડ્યા છે. અનેક પ્રકારનાં ઝાડ ઊગી ગયાં છે. તે ઝાડા બાકી રહેલા ભાગને પણ થોડાં વર્ષોમાં પાડી નાખશે. આમ આ મંદિર અત્યારે સાવ ઉકરડા જેવું થઈ ગયું છે. કોઈ કોઈ તેના નકશીદાર કિમતી પથ્થરે વગેરે પણ લઈ જતું હશે.
મંદિરના શિલાલેખને ઇતિહાસ:
આ શ્રી મહાવીર સ્વામીનું મંદિર હતું, જે જીવિતસ્વામીના નામથી ઓળખાય છે. વિવિધતીર્થના અને મેહ રચિત તીર્થગાઢા માં પણ અહીં મહાવીર ભ૦નું મંદિર હતું એમ જણાવ્યું છે. તેમાં પ્રવેશ કરતાં મંદિરના સ્તંભ ઉપર પાંચ લે–વિસં. ૧૨૧૬ ના બે, ૧૪૨૬ ના બે અને ૧૪૪૨ ના જે પ્રગટ થઈ ચૂક્યા છે-તે લેવામાં આવે છે. બીજા સં. ૧૨૧૬ ના બે લેખ તંભ પરથી જ મળી આવ્યા. અંધારામાં આવેલ મૂળ ગભારાના દરવાજાની બારશાખની ઉપરના ૧ જૂઓ એ જ ગ્રંથ પૃ. ૮૬ [ fiઘીનૈનગ્રંથમાજી ] ૨ જુઓ ગ્રાચીનતીર્થના સંગ્રહ પૃ. ૫૦ માંની કડી ૨૮
For Personal & Private Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ ભાગમાં કાળપ્રભાવથી ચૂનાના પ્લાસ્તરનું પેપડું ઉખડી જતાં બે–ચાર અક્ષરે લેવામાં આવતાં એક અપૂર્વ અને ઈતિહાસમાં નવા પ્રકાશ પાડે એ સમગ્ર લેખ અમને પહેલ વહેલે જ મળી આવ્યું.
આ લેખમાં “શ્રી વીર ભગવાન છદ્મસ્થપણામાં પણ અબ્દભૂમિમાં વિચર્યા હતા. એ જ સમયમાં શ્રીવીર જન્મથી ૩૭ મા વર્ષમાં પૂર્ણરાજ (૨) નામના રાજાએ શ્રીવીર ભગવાનની સુંદર મૂર્તિઓ કરાવી હતી અને તેની તથા આ મુંડસ્થલ તીર્થમાં આવેલા આ મંદિરની શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનના સંતાનીય શ્રીકેશી ગણધરે પ્રતિષ્ઠા કરી હતી.” એમ જણાવ્યું છે. - નીચેની બીજી એક ગદ્ય લીટીનો ભાવાર્થ એ છે કે,
શ્રીવીર ભગવાનના જન્મથી સાડત્રીશમા વર્ષે શ્રીદેવા અને જારુ નામના શ્રાવક-શ્રાવિકાએ કંઈક કરાવ્યું.” શું કરાવ્યું, એ સંબંધી ત્રણ-ચાર અક્ષરે ઘસાઈ ગયા છે તેથી સ્પષ્ટ રીતે માલમ પડી શકતું નથી પણ પૂર્ણરાજ નામના રાજાએ શ્રીવીર ભગવાનની મૂર્તિઓ ભરાવી અને શ્રીદેવા અને જારુ નામના પતિ-પત્નીએ આ મંદિર બંધાવ્યું; એવી કલ્પના કરીએ તે તે સાવ અસ્થાને નથી.
આ લેખને આધારભૂત રાખીને વિચારીએ તે ચરમ તીર્થકર શ્રી મહાવીર ભગવાનના ચરણકમળથી જે ભૂમિ પવિત્ર થઈ હય, જે ભૂમિમાં ભગવાનની વિદ્યમાન અવસ્થાછદ્મસ્થાવસ્થામાં જ દેવવિમાન જેવું મંદિર બન્યું હોય અને જેના મંદિરની તથા મૂર્તિઓની પરમપવિત્ર શ્રીકેશી ગણધર
For Personal & Private Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂંગથલા
४७ જેવાને હાથે પ્રતિષ્ઠા થઈ હોય તે ગામ મહાતીર્થભૂત મનાય એમાં આશ્ચર્ય નથી.
- ભગવાન મહાવીર સ્વામી છદ્મસ્થપણામાં અબ્દભૂમિમાં વિચર્યા હતા, એવું આ લેખમાં જણાવેલું છે, એટલું જ નહિ લગભગ ૧૨ મી શતાબ્દિમાં થયેલા શ્રી મહેન્દ્રસૂરિએ પણ પિતાની અષ્ટોત્તરીતીર્થમાઢા નામના પ્રકરણમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામી પછી ૩૭ મા વર્ષે મુંડસ્થલમાં શ્રીવીર ચૈત્ય બન્યું હતું, એ ઉલ્લેખ કર્યો છે. તેથી નાણા, દીયાણા, અને નાદિયા આ ત્રણે તીર્થોમાં શ્રીવીર ભગવાનનાં જીવિતસ્વામીનાં મંદિરે લેકમાં મનાય છે તેને સંપૂર્ણ ટેકે મળે છે. કેમકે ઉપર્યુક્ત ત્રણે ગામે આબૂની નજીકની ભૂમિમાં જ આવેલાં છે. આ લેખથી મુંડસ્થલ મહાતીર્થનું આ મંદિર જીવિતસ્વામીનું અર્થાત્ ભગવાનની વિદ્યમાનતામાં તેમની છસ્થાવસ્થામાં જ બનેલું છે. તેથી આ મંદિરને જીવિતસ્વામીનું મંદિર માનવામાં કઈ પણ શંકાને સ્થાન નથી. વળી આ ત્રણે ગામમાં અને બ્રાહ્મણવાડજીમાં પણ શ્રી વીર ભગવાન છદ્મસ્થપણામાં વિચર્યા હોય અને તેથી કેઈ ભક્ત શ્રાવકેએ
3 अब्बुयगिरिवरमूले, मुंडथले नंदीरुक्ख अहभागे ।
छउमत्थकालि वीरो, अचलसरीरो ठिओ पडिमं ॥ ९७ ॥ तो पुन्नरायनामा, कोइ महप्पा जिणस्स भत्तीए । कारइ पडिमं वरिसे, सगतोसे (३७) वीरजम्माओ ॥ ९८ ॥ किंचूणा अट्ठारसवाससयाए य पवरतित्थस्स । • तो मित्थघणसमीरं, थुणेमि मुंडत्थले वीरं ॥ ९९ ॥
અંચલગચ્છીય પંચપ્રતિમાશ્વત્ર પૃ. ૮૧
For Personal & Private Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણા
ત્યાં એ જ સમયમાં મદિરા બધાવ્યાં હેાય તેા તે કઇ રીતે અસ’ભવિત નથી.
૪૮
''
ઘણા ઇતિહાસના વિદ્વાનાની માન્યતા છે કે, “ શ્રીવીર ભગવાન છદ્મસ્થપણામાં મારવાડ, ગૂજરાત કે સૌરાષ્ટ્રમાં વિચર્યા નથી. ” પણ આ લેખથી એ માન્યતા ફેરવવી પડશે.જ
૪ ભગવાન ક્રયા વર્ષોંમાં મરુદેશમાં વિચર્યોં હતા; એ સબંધમાં વિચાર કરતાં જણાય છે કે (શ્રીલ્પસૂત્રની સુધિન્ના ટીજાને આધારે) શ્રીવીર ભગવાન છદ્મસ્થપણાના સાતમા અને આર્ડમા ચેામાસાની વચ્ચે ગાભૂમિમાં વિચર્યાં. ગામિ એટલે ત્રજંદેશ (મથુરાની આસપાસને પ્રદેશ) માનવામાં આવે તે ત્યાંથી આખ્ સુધી એ અરસામાં ભગવાન વિચરી ગયા હોય તે તે અસ ંભવિત નથી. પણ એમ માનવામાં એક આપત્તિ આવે છે અને તે એ કે ભગવાને (ગુજરાતી) કારતક વદ ૧૦ ને દિવસે દીક્ષા લીધેલી હાવાથી તે સમયે ભગવાનના છદ્મસ્થપણાનું સાતમું નહિ પણ આઠમું વર્ષોં લાગી ગયું ગણાય. છતાં સામીપ્ટપણાને લીધે તેને સાતમુ' વ` જ માની લેવામાં આવે તે પણુ ભગવાન જે વર્ષમાં ત્યાં વિચર્યાં હાય એ જ વર્ષોંમાં ભગવાનની મૂર્તિ બને, મંદિર બધાય અને તેની પ્રતિષ્ઠા પણ થઈ જાય એ બનવાયેાગ્ય માની શકાય નહી. ત્યારે બીજી કલ્પના કરવી જોઈએ અને તે એ કે ભગવાન ચેાથા–પાંચમા ચામાસા વચ્ચે લાઢા દેશમાં પધાર્યાં છે. લાઢાવિષય એટલે લાટ દેશ (ભરુચની આસપાસને પ્રદેશ) આ અ જો વિદ્વાનાને માન્ય હાય તેા મગધ દેશમાં જતાં કે ફરતાં ભગવાન અમુ ભૂમિમાં વિચર્યો હોય. જો આ વાત સાચી જ હોય તો તે અરાબર સંગત પણ થઈ શકે છે કે, ભગવાન પાંચમા વર્ષોમાં આખૂની આસપાસમાં વિચર્યાં અને ત્યારપછી તે ભૂમિમાં ભકત શ્રાવકાએ મંદિશ બધાવ્યાં, મૂર્તિઓ કરાવી અને તેની છદ્મસ્થપણાના સાતમા વર્ષોમાં પ્રતિષ્ઠા કરાવી.
For Personal & Private Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂંગીલા
આ લેખ વિ. સં. ૧૪૨૬ માં ખોદાયેલો હોવાથી બીજી કોઈ શંકાને સ્થાન રહેતું નથી; કેમકે આ લેખમાં રાજાનું નામ, પ્રતિષ્ઠા કરનારનું નામ, શ્રાવક, શ્રાવિકાનું નામ અને સંવત્ પણ આપેલો છે, જે જીર્ણોદ્ધાર સમયે પ્રતિષ્ઠા કરનાર સુવિહિત જૈનાચાર્યના હાથથી અને જીદ્વાર કરાવનાર શ્રદ્ધાવાન શ્રાવકની દેખરેખથી ખદાયેલે હેય તે લેખ કૃત્રિમ હવાને સંભવ નથી. પરંતુ જીર્ણોદ્ધાર કરાવીને પ્રતિષ્ઠા કરતી વખતે આચાર્ય મહારાજે પહેલાંના કે પ્રાચીન લેખના આધારે જ આ નવો લેખ લખાવ્યું હોય અથવા પ્રાચીન લેખ કિવા તેને પથ્થર ખરાબ થઈ ગયે હોય કે તે પ્રાચીન લિપિને હાઈ ભવિષ્યમાં વાંચો અશક્ય જણાયાથી તેને દરવાજા સાથેના પથ્થર પર અક્ષરશ: તે સમયની ચાલુ લિપિમાં દા હેય એ વાત માની શકાય તેવી છે.
એ જ સંવમાં (૧૪ર૬માં) આ મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર પિરવાડ જ્ઞાતિના મહિપાલના પુત્ર સિરપાલે કરાવ્યું છે. અને જીર્ણોદ્ધાર થયા બાદ દંડ–કલશાદિની પ્રતિષ્ઠા શ્રીમાન કર્કસૂરિના શિષ્ય શ્રીમાન સાવદેવસૂરિએ એ જ સંવમાં કરેલી છે. એ વાતની એ જ મંદિરના છ ચોકીના સ્તંભે. પર ખેદાયેલા બે લેખો સાક્ષી પૂરે છે.
આ મંદિરમાં બીજા ચાર સ્તંભે ઉપર વિ. સં. ૧૨૧૬ માં શ્રાવકેએ ભક્તિપૂર્વક સ્તંભો અને તેણે નવાં કરાવ્યા સંબંધીના લેખો ખેદેલા છે. તેથી ઉક્ત સંવમાં પણ આ મંદિરને જીર્ણોધ્ધાર થયો હોય એમ જણાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ સંવત્ ૧૪૪૨ ના એક લેખમાં રાજા કાન્હડદેવના પુત્ર વીસલદેવે આ મંદિરને ગામ વગેરે કંઈક ભેટ કર્યા સંબંધીને ઉલ્લેખ છે. આ લેખથી તે સમયે આ મંદિર માટે રાજાઓની શ્રદ્ધા, ભક્તિ તેમજ તીર્થમાહાસ્ય ઉપર પ્રકાશ પડે છે.
ગામની પ્રાચીનતા :
• આ ગામનું પ્રાચીન શિલાલેખમાં “મુંડસ્થલ મહાતીર્થ” નામ લખેલું જોવામાં આવે છે.
અહીં (મુંડસ્થલ)ના મુગલેશ્વર મહાદેવના મંદિરમાંના વિ. સં. ૮લ્પ ના શિલાલેખથી જણાય છે કે આ ગામ ૧૧૦૦ વર્ષ થી વધારે પ્રાચીન છે.
આબૂ ઉપરના દેલવાડાના લુણવસહી મંદિરની વર્ષગાંઠના અઠ્ઠાઈ મહેન્સવના પાંચમા દિવસ (ફાગણ વદિ ૭)નો મહોત્સવ કરવાનું કાયમને માટે મુંડસ્થલના શ્રીસંઘે પિતાને માથે લીધું હતું.
મુંડસ્થલ મહાતીર્થના શ્રી મહાવીર સ્વામીના મંદિરમાં સ્થાપન કરવા માટે કરંટગચ્છના શ્રીનન્તાચાર્યના સંતાનમાં થયેલ શ્રેષ્ઠી ધાંધલ મંત્રીએ વિસં. ૧૩૮ માં મેટા બે કાઉસગિયા કરાવ્યા હતા અને ત્યાં સ્થાપન કર્યા હતા. આ બંને કાઉસગ્ગિયા અત્યારે આબૂ ઉપર દેલવાડામાં વિદ્યમાન છે. બંને કાઉસગિયા બહુ જ મનહર અને
૩. જુઓ છોઝવું ઝાવીનરૈનવસંવાદ લેખાંક-ર ૫૧.
છે
કે
For Personal & Private Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧
એડીના છે. બંને પર વિ. સં. ૧૩૮૯ ના ઉક્ત હકીકતના લેખે છે. આ કાઉસગ્ગિયા મુંડસ્થલથી ક્યારે આબુ ઉપર લઈ જવામાં આવ્યા તે ચોક્કસ રીતે જણાયું નથી.
તપાગચ્છાચાર્ય શ્રી મુનિસુંદરસૂરિજીએ વિ. સં. - ૧૫૦૧ માં શ્રીમંડસ્થલમાં શ્રીલક્ષ્મીસાગરજીને વાચક - (ઉપાધ્યાય) પદ આપ્યું હતું અને તે વખતે તેમના ભાઈ સંઘપતિ ભીમે એ પદને ઘણુ ઠાઠથી મહોત્સવ કર્યો હતો.
- શ્રીરત્નમંદિર ગણિએ વિસં. ૧૫૧૭ ની આસપાસ રચેલી રાતમિળીમાં લખ્યું છે કે, “આબૂના વિમલવસહીના મૂળ નાશ્રી આદીશ્વર ભગવાનની નિત્ય સ્નાત્ર–પૂજા તથા ધ્વજારેપણને ઉત્સવ ચાલુ રહે તે માટે મુંડસ્થલાદિ ૩૬૦ ગામમાં ચંદ્રાવતી–ઈશ (દંડનાયક) વિમલશાહે પરવાડેને વસાવ્યા અને તેમને બધા પ્રકારના કરથી મુક્ત કરી અનેક ઉપકાર કરવા વડે ધનાઢ્ય કર્યા, તેથી તેઓ હમેશાં પિતાના વારના કમ મુજબ મુંડસ્થલાદિ ગામના સંઘે આબૂ ઉપરના વિમલવસહી મંદિરમાં સ્નાત્ર વગેરે પુણ્યાદિ કાર્યો કરતા હતા.”
પંમહિમાએ વિ. સં. ૧૭૨૨ માં રચેલી તીર્થનામાં
૪. જુઓ ગુરુકુળના વાવ્ય સર્ગ ૧, લેક ૯૦. પ. જુઓ એ જ ગ્રંથનું પૃ૦ ૨૨૪.
For Personal & Private Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણા
લખ્યું છે કે, મુડસ્થલમાં તે વખતે કુલ ૧૪૫ જિન
૬
મિત્ર હતાં.
આ બધા કારણેા ઉપરથી સ્પષ્ટરીતે અનુમાન થઈ શકે છે કે, પહેલાં અહીં શ્રાવકાની વસ્તી સારા પ્રમાણમાં હશે. શહેર માટુ હશે અને તેથી મુંડસ્થલ મહાતીર્થ તરીકે ગણાતું હશે. અત્યારે તા સાવ ઉજ્જડ જેવું થઈ એક નાના ગામડાના રૂપમાં બદલાઈ ગયું છે. આની આવી દશા વિ॰ સ૦ ૧૭૨૨ પછી શરૂ થઈ હશે એમ શ્રીમહિમા રચિત તીર્થમાજા ઉપરથી જણાય છે.
મુદ્ગલેશ્વર મહાદેવ અને અન્ય સ્થાના॰ :
મૂંગથલા ગામમાં પહેલાં બ્રાહ્મણુ, મહાજન વગેરેની સારી આબાદી હતી. પરંતુ હવે તે તેમનું એક પણ ઘર નથી રહ્યું. અહીં મુદ્ગલેશ્વર નામક શિવમંદિર વિસ॰ ૮૯૫ માં બન્યું હતું. જેમાં ઉક્ત સંવત્ના એક શિલાલેખ એ માટી મેટી શિલાઓ ઉપર ખેાઢાયેલેા લાગેલા છે. આ મંદિરની બહારના દક્ષિણ તરફના ગાખલામાં લકુલીશની મૂર્તિ રાખેલી છે.
66
“ અહીં એક સૂર્યનું મંદિર પણ હતું, જે અત્યારે તદ્ન નષ્ટ થઈ ગયું છે અને સૂર્યની મૂર્તિ એક મકાનની પાછળ પડેલી છે. ”
૬. જૂએ પ્રાચીનતીર્થનાજામંત્રઢ પૃ. ૬૦ માંની ઢાલ ૪ ની કડી ૮. ૭. સિરોહી રાજ્યના કૃતિટ્ટાસ પૃ૦ ૪૩ ઉપરથી.
For Personal & Private Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦. મદુઆજી
- મૂંગથલાથી ઉત્તર પશ્ચિમમાં ૧ માઈલ અને ખરાડીથી પશ્ચિમમાં ૫ માઈલ “મદુઆજી” (મધુસૂદન) નામનું વિષ્ણુ મંદિરનું ધામ છે. તેની બહાર ચંદ્રાવતીના મંડલિક પરમાર રાજા ધારાવર્ષના સમયને વિ. સં. ૧૨૪૨ ને લેખ છે. આ મંદિર ઉક્ત સમયથી પૂર્વનું હોવું જોઈએ.
તે લેખમાં જણાવ્યું છે કે “વશિષ્ઠાશ્રમ અને ફિલિણી ગામની મઠની વાડીમાં સુંદર વૃક્ષો વાવવાં, ઉછેરવાં, વધારવાં, જે આ વૃક્ષનો નાશ કરશે તે દંડપાત્ર થશે.” લેખ નીચે સ્ત્રી–ગર્દભનું ચિહ્ન છે. મંદિરના દરવાજા બહાર મકરાણાના નકશીદાર પથ્થરનું એક સુંદર જૈન મંદિરનું તેરણ લાગેલું છે. તે કદાચ ચંદ્રાવતીથી આવેલું હશે. મંદિરમાં વિષ્ણુની મૂર્તિ છે. અહીં એક મહંત રહે છે તેના ગુરુ હૃષીકેશમાં રહે છે. કહેવાય છે કે હૃષીકેશનું મંદિર અંબરીષ રાજાએ અને આ મદુઆજીનું મંદિર તેની રાણી તેરાદેએ બંધાવ્યું હતું.
આ મંદિરની વાડીના બગીચામાં એક વાવ છે. તેના ગોખલામાં સં. ૧૯૨૧ નો લેખ છે, જેમાં વાવ કરાવ્યા સંબંધી ઉલ્લેખ છે. મંદિરના એક થાંભલા પર સં. ૧૬૫૪ ને બીજો લેખ પણ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧. તેલપુર મદુઆજીથી ૩ માઈલ ઉત્તર પશ્ચિમમાં અને ખરાડીથી ઉત્તર પશ્ચિમમાં છા માઈલ દૂર “તેલપુર” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ પહાડની તળેટીમાં વસ્યું છે. છૂટાં છવાયાં થોડાં ઘરે છે. જો કે તે તેલપુરની હદનાં છે પણ હાલમાં તે જુદા જુદા નામે ઓળખાય છે.
દંતકથા છે કે આબૂ દેલવાડામાં લૂણવસહી નામનું મંદિર બંધાવનાર મહામંત્રી તેજપાલે આ ગામ પિતાના નામ ઉપરથી “તેજપુર” નામે વસાવ્યું હતું અને ત્યાં જેનમંદિર બંધાવી જેનેને પણ વસાવ્યા હતા. પાછળથી એ ગામનું નામ તેલપુર થયું લાગે છે. ઘણું તપાસ કરવા છતાં અહીં મંદિરનાં કોઈ અવશેષ. જેવામાં આવ્યાં નથી.
અહીંથી પહાડમાં ઉપર ચડતાં ૩ માઈલ પર ગૌતમાશ્રમે અને તેથી ઊંચે ચાર માઈલ પર વશિષ્ઠાશ્રમે જવાય છે. અહીંથી મગરામાં (પહાડમાં) થઈને હણાદ્રા ચાર માઈલ થાય છે.
૧૨. ગિરિવર
તેલપુરથી નૈત્ય ખૂણામાં ૪ માઈલ, મૂંગથલાથી પશ્ચિમમાં ૫ માઈલ અને ખરાડીથી પશ્ચિમમાં ૯ માઈલ
For Personal & Private Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગિરિવર
પપ દૂર આબૂની તલેટીમાં આવેલું “ગિરિવર” નામનું પ્રાચીન ગામ છે.
ગામની પશ્ચિમ દિશાના ઝાંપામાં એક તૂટેલા મંદિરના થોડા ઘણું પથ્થરે પડેલા છે. તેના ઘણા ખરા પથ્થરે તો ઉપડી ગયા જણાય છે. પથ્થરને ઢગલે, યતળિયાને છેડે ભાગ અને પાયા વગેરે જમીનમાં દટાયેલું પડ્યું છે. આ અવશેષે જેનમંદિરના હોવાનું જણાય છે. પાટનારાયણનું વિષ્ણુ મંદિરઃ
અહીં પાટનારાયણનું એક પ્રાચીન મંદિર છે, જેમાં વિષ્ણુની મૂર્તિ છે. બહારના ભાગમાં બે મેટા શિલાલેખ છે. જેમાં એક સં૦ ૧૧૮૧ ને છે અને બીજે સં૦ ૧૩૪૩ ને ઈતિહાસ-ઉપગી લેખ છે. આ મંદિરના પ્રવેશ દ્વાર પરના નકશીવાળા સ્તંભે, બારશાખ વગેરે ચંદ્રાવતીના જૈનમંદિરમાંથી લાવીને લગાવેલા છે. બારશાખના પથ્થરમાં મંગળમૂર્તિ તરીકે બે જિન મૂર્તિઓ કોતરેલી છે.
બે નાળઃ ' જૈનમંદિરના પડેલા અવશેષથી આગળ જતાં “ગેામતી”
અને “ઝાંબુઆ” નામનાં બે નાળાં આવે છે. તે પાટનારાયણના મંદિર આગળ ભેગાં થાય છે. આ બંને નાળાં ગિરિવરની બંને બાજુએથી આબૂમાંથી નીકળીને વહે છે. આ બંને નાળાંનું પાણી પીનાર મૃત્યુને શરણે થતો અને તેમાં પગ બાળનાર–સ્પર્શ કરનાર પણ બિમાર થયા વિના રહેતો. નહિ. ઘણા ભાગે આબૂ પરના ઝેરી વૃક્ષોને રસ તે પાણીમાં
For Personal & Private Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ
વહેતે હોવો જોઈએ. આજે તે નાળાંના પાણીની એવી સ્થિતિ નથી કેમકે આબૂ પરનાં કેટલાંય વૃક્ષો કાઢી નાંખઆવ્યાં છે.
શ્રાવકનાં ઘર, ધર્મશાળા વગેરે કંઈ જ નથી.
૧૩. વજનવાળા (તડાને દરવાજે)
ગિરિવરથી ૧ માઈલ ગાડા રસ્તે “વાજનવાળા” નામનું ગામ આવે છે.
અહીંથી લગભગ ૧૫ માઈલ દૂર “તોડાને દરવાજો” આવે છે. દરવાજો સાદા પથ્થરનો બને છે અને જેને ઘણે ભાગ પડી ગયેલો હોવાથી તેની પ્રાચીનતા પુરવાર થાય છે. લેકે આને “ચંદ્રાવતીને દરવાજે ” પણ કહે છે.
આ દરવાજા પાસે એક મકરાણાનું મોટું મંદિર ખંડિત થઈ પડ્યું છે. હજુ બે દેરીના મંડપ ઊભા છે. બાકીના પરે છૂટા વીખરાયેલા પડ્યા છે. આ જૈનમંદિર હોવાનું જણાય છે. તેની પાસે એક વાવ છે. વાવમાં તથા હાલમાં સિરોહી રાળે બેસાડેલી ચાકીના મકાનમાં મંદિરના પથ્થરો લગાવી દીધેલા જણાય છે.
અહીં પહેલાં ગામ હશે ત્યારે જ મંદિર વગેરે બન્યું હશે. કદાચ ચંદ્રાવતી નગરીમાં જ આ ભાગ સમાઈ જતા હશે. હાલમાં તે ગામ પણ નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
દત્તાણી
પ૭: - દરવાજા બહાર નજીકમાં એક સુરહીને પથ્થર છે. તે પર સ્ત્રી–ગર્દભનું ચિહ્ન છે. તેના પર સં. ૧૨૮૭ (૫૭)નો લેખ છે, જેમાં કારેશ્વર વગેરે શબ્દ લખેલા છે. તેથી ચંદ્રાવતીના કેઈ રાજા સંબંધી લેખ હશે એમ જણાય છે. તેને ઘણેખરે ભાગ તૂટી ગયેલ છે.
પાલડીખેડા :
તેડાના દરવાજાથી લગભગ ૧ માઈલ ઉપર “પાલડીખેડા” નામનું નાનું ગામડું દશેક વર્ષથી વસેલું છે. અહીં કેળી, ભલેનાં ઘરે છે ઊતરવા માટે સ્થાન મળી શકે તેમ નથી.
૧૪. દત્તાણી
વાજનવાળાથી પશ્ચિમમાં રા માઈલ તથા ગિરિવરથી વાયવ્ય ખૂણામાં, ૫ માઈલ અને ખરાડીથી પશ્ચિમમાં ૧૩ માઈલ દૂર આબૂની તળેટીમાં “દત્તાણી”નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ પામેરા તહેસીલમાં છે.
શ્રી પાર્શ્વનાથ ભવનું મંદિરઃ
ગામની પૂર્વ દિશા તરફ એક મોટું જેનમંદિર ખાલી પડ્યું છે. મંદિરને ગભારે, ગૂઢમંડપ, છકી, સભામંડપ, શૃંગાર ચકી અને ભમતીના કેટયુક્ત વિશાળ આકૃતિનું હજુ સાબૂત ઊભું છે પણ આ બધું જીર્ણપ્રાય
For Personal & Private Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮'
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ થઈ ગયું છે. પબાસણ ઉપરનું પરિકર અને ગેખલાના પથ્થર વગેરે કઈ કાઢી ગયું છે. આ મંદિરની મૂર્તિઓ કેણ કયારે કયાં લઈ ગયું એ જણાયું નથી. સભામંડપની આસપાસની કેટલીક છત પડી ગઈ છે. કોટની નીચેનો અરધો ભાગ સફેદ પથ્થર બનેલો છે. તે હજુ વિદ્યમાન છે. તે ઉપરને ભાગ ઈ ટેથી ચણેલે છે, તેમને કેટલાક ભાગ પડી ગયો છે.
આ મંદિરમાંથી મળેલા ત્રણ લેખો ઉપરથી જણાય છે કે, આ મંદિર ઘણું પ્રાચીન છે. મૂળનાયક શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું આ મંદિર હતું અને આ ગામનું નામ “દંતાણું” હતું. તેમાંના પહેલા લેખમાં વિ. સં. ૧૨૧૬માં એક શ્રાવકે આ મંદિરની એક દેરીના ઘુમ્મટની એક પદ્મશિલા કરાવ્યાને ઉલ્લેખ છે. બીજા લેખમાં વિ. સં. ૧૨૮૮માં આ મંદિરની ચોકીમાં એક શ્રાવકે સ્તંભ કરાવ્યાને ઉલ્લેખ છે. આ બંને લેખેથી એ સારી રીતે સમજી શકાય તેમ છે કે ઉક્ત સંવતેમાં જીર્ણોદ્ધાર તરીકે સ્તંભ અને એક પદ્ધશિલા કરાવવામાં આવી છે, ત્યારે આ મંદિર વિ. સં. ૧૨૧૬ પહેલાં અવશ્ય બનેલું હોવું જોઈએ. .
ત્રીજા લેખમાં ( ગુજરાતના મહારાજાધિરાજ) શ્રીસારંગદેવના વિજયી રાજ્યમાં તથા ચંદ્રાવતીના મહારાજાધિરાજ શ્રીવિસલદેવના વિજયી રાજ્યમાં શ્રીમદેવે આ પાર્શ્વનાથ ભગવાનના મંદિરને બે ક્ષેત્ર (ખેતર) કાયમને માટે ભેટ કર્યા. તેમજ રા૦ મહીપાલ દેવના પુત્ર રા. સુહડા
For Personal & Private Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
દત્તાણું
૫૯.
સિંહે યાત્રા રથમાં દ્રમ્મ (રૂપિયા) મૂક્યા; એમ ઉલ્લેખ્યું છે. આ લેખ ઉપરથી એમ જણાઈ આવે છે કે, એ સમયમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનના મંદિરને ગામના ઠાકરે પણ ઘણું જ માનભરી દષ્ટિથી જોતા હતા.
આ મંદિરથી થોડે દૂર ગામના ગંદરે ખુલ્લા મેદાનમાં લગભગ બે ફૂટ ઊંચી પ્રીતીર્થકરદેવની એક ખંડિત મૂર્તિ રખડતી પડી હતી. તેના બે હાથ અને મસ્તક ખંડિત થઈ ગયેલાં હતાં. આ મૂર્તિને હમણાં જ કેટલાંક વર્ષોથી દત્તાણુથી ઉત્તરમાં ૨ માઈલ દૂર આબૂની તળેટીમાં આવેલા ગામ ઘવલીના જૈનમંદિરમાં રાખવામાં આવી છે. આ મૂર્તિ ઉપર પ્રાચીન લિપિમાં વિ. સં. ૧૧૩ લેખ છે, તે હજુ સારી સ્થિતિમાં બચી જવા પામ્યું છે.
આ બધા લેખો ઉપરથી આ મંદિર બારમી શતાબ્દિ અથવા તે પહેલાં બન્યાનું પુરવાર થાય છે. માત્ર થોડા પૈસા લગાવવવાથી એક વિશાળ જૈન મંદિર કાળનું ભક્ષ્ય બનતાં ઉગરે એવું છે.
ગામ બહાર સિદ્ધેશ્વર મહાદેવનું મંદિર પણ પ્રાચીન જણાય છે.
ગામની પ્રાચીનતા :
અંચલગચ્છીય શ્રીવીરચંદ્રસૂરીશ્વરજીના પટ્ટધર શિષ્ય શ્રી જયસંઘસૂરિજી સંવત્ ૧૧૪૧ માં ફરીને દંત્રાણ.
For Personal & Private Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણા
તેમના જ શિષ્ય
(દત્તાણી) ગામમાં પધાર્યા હતા. ૧ શ્રીઆર્યરક્ષિતસૂરિના જન્મ પણ આ ગામમાં જ થયા હતા.ર તેથી આ ગામ તેથીયે પ્રાચીન હાય એમ જણાય છે.
આ ગામ સિરાહીમાં રણભૂમિ તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામ્યું છે. અહીં વિ॰ સ૦ ૧૬૪૦ ના કાર્તિક સુદ્ધિ ૧૧ના દિવસે સિરાહીના પ્રસિદ્ધ વીર મહારાવ સુરતાણુ અને દેહલીના માદશાહ અકબરના સૈન્ય વચ્ચે ભારે લડાઈ થઈ હતી, જેમાં મહારાવ સુરતાણુના વિજય થયા હતા. બાદશાહ અકબરની આ સેના મેવાડના મહારાણા પ્રતાપસિંહના ભાઈ જગમાલને સિરાહીનુ અરધું રાજ્ય અપાવવા માટે સિરાહી ઉપર ચઢી આવી હતી. તેને મુખ્ય સેનાપતિ જોધપુરના મહારાવ ચંદ્રસેનના પુત્ર રાઠોડ રાયસિંહ હતા. આ જ શુક્ષેત્રમાં રાઠૉડ રાયસિંહ, સીસોદિયા જગમાલ આદિ કેટલાયે પ્રસિદ્ધ પુરુષા માર્યા ગયા હતા અને શાહી ફાજ હારીને પાછી ફરી હતી. આ જ લડાઈમાં પ્રસિદ્ધ દેવડા સમરા પણ માર્યા ગયા હતા, જેની છત્રી અહીં સિદ્ધેશ્વર મહાદેવના મંદિર સામે જ બનેલી છે. આ લડાઈ દત્તાણી ગામથી પૂર્વ ઘેાડી. દૂર આનૂની દક્ષિણ-પશ્ચિમી પર્વતશ્રેણીમાં થઈ હતી.
આ ગામમાં અત્યારે શ્રાવકનુ ઘર એક અને અગ્રવાલ મેાદીનુ ઘર એક છે.
૧. જૂએ અંચમછીયપટ્ટાવી પૃ. ૧૨૭
૨.
પૃ. ૧૨૦
..
,,
૩. જૂએ સિરોટ્ટી રાખ્યા તિહાસ પૃ. ૪૪
For Personal & Private Use Only
""
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫. ધવલી
દત્તાણુથી ઉત્તરમાં રા માઈલ અને ખરાડીથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૧૫ માઈલ દૂર “ધવલી” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ હણાદ્રા તહેસીલમાં છે.
શ્રી મહાવીર સ્વામી ભવનું મંદિર :
અહીં શ્રી મહાવીર સ્વામી ભવનું મંદિર છે. મૂળ ના. શ્રીમહાવીરસ્વામી ભ૦ ના જમણા હાથ તરફ શ્રી શાંતિનાથજીની એક મૂર્તિ છે.' ડાબા હાથ તરફ એકતીથીનું પરિકર ખાલી લાગેલું છે, તેમાં મૂર્તિ નથી. તે પરિકરની ગાદી અલગ પડી છે. મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, છકી, સભામંડપ, શંગાર ચેકી વગેરે છે. સં. ૧૯૬૧માં
ડાક ભાગમાં જીર્ણોદ્ધાર કરીને ધ્વજા દંડ-કલશ ચઢાવેલો. છે, છતાં કેટલેક સ્થળે મરમ્મત-જીર્ણોદ્ધાર કરાવવાની જરૂરત છે.
આ જૈન મંદિરમાંથી સં૧૧૩૯ ને લેખ મળ્યો છે. તેથી આ મંદિર તેના કરતાં પણ વધારે પ્રાચીન હવાને સંભવ છે.
આ ગામમાં એક નાની જૈન ધર્મશાળા ને શ્રાવકના ઘર ૨ તથા અગ્રવાલનું ઘર ૧ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬. મારેલ
ધવલીથી પશ્ચિમ દિશામાં ૫ માઈલ અને ખરાડીથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૨૦ માઈલ દૂર “ મારાલ ” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ મડાર તહસીલનું છે. તેની પાસ્ટ વદરમાં છે.
અહી એક જૈન ધર્મશાળા છે. તેના આગળના ભાગ ધર્મશાળા તરીકે વપરાય છે. અંદરના એક ઓરડા ઉપાશ્રય તરીકે રાખવામાં આવ્યા છે; જેમાં વાસણા અને કબૂતરની મકાઈ વગેરે ભરી રાખવામાં આવે છે. એક એરડામાં ઘર દેરાસર છે. તેમાં ધાતુની ચાવીશી ૧ ધાતુની પંચતીથી ૧ અને આરસની ચાવીશીના પટ વગેરેમાંથી અલગ પડી ગયેલી જિન મૂર્ત્તિ ૧ છે. ઉપરના ભાગમાં દેરાસર માટે આરડા તૈયાર થયા છે. તેનું તથા ધર્મશાળાનું કેટલુંક ચણતર કામ અધૂરું છે.
વસ્ત જૈનમદિર :
આ જ ધર્મશાળાની પાસે એક પ્રાચીન જૈનમંદિર હાવાનું લોકેા કહે છે પણ મહમુદ બેગડા ( સમય ઈ. સ૦ ૧૪૫થી ૧૫૧૩)ના વખતમાં આ ગામ ભાંગ્યું ત્યારે મહાજન ચાલ્યા ગયા હતા, તે જ વખતે જૈનમંદિર પણ તાડી નાખેલુ.
રઘુનાનુ` મ`દિર :
અત્યારે આ જૈન ધર્મશાળાની ખાજુમાં ગામના મધ્ય
For Personal & Private Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારાલ
૧૩
એક
અને
ભાગમાં, શ્રીરઘુનાથજી ( વિષ્ણુ—રામચંદ્રજી )નું મંદિર આવેલું છે. તે મંદિરના દરવાજામાં ખાજીએ કાચી ઈંટાથી ચણેલી પાળ—ઓશરી બનેલી છે. ત્યાં હિંદુઓના સાધુ–સતા આવીને ઊતરે છે. આ પાળના દરવાજાનાં પગથિયાં, તૂટી ગયેલા મંદિરના મકરાણાના સફેદ પથ્થરાથી બાંધેલાં જોવામાં આવ્યો. તેમજ આ પાળના ચેાતરામાં અને ભીંતામાં જ્યાં ત્યાં આવા પથ્થરો ચણેલા જોવામાં આવ્યા, તેથી આ પથ્થરો કદાચ જૈન મિદરાના હશે એવો સંદેડ થતાં શ્રાવકાને પૂછવાથી નક્કી થયું કે આ મમદિરના જ પથ્થર છે. તેથી શ્રાવકે સાથે અંદર જઈ ને તપાસ કરતાં સ્પષ્ટ રીતે જણાયું કે પહેલાં આ જૈનમ ંદિર હતું; કારણ કે—અંદરના ભાગમાં જૈનમંદિરના મૂળ ગભારાની ત્રણે તરફની મકરાણાની ભીંતા ૧૦ થી ૧૫ ફૂટ જેટલી ઊંચી ઊભી છે અને ગૂઢમંડપની ભીંતા ૮ થી ૧૦ ફૂટ જેટલી મકરાણાના પથ્થરની ઊભી છે. ઉપરનાં શિખર અને ઘુમ્મટ પડી ગયેલાં છે. ચાકીનાં પગથિયાં વગેરે એમ ને એમ સાબૂત છે.
મૂળ ગભારાના દરવાજાની મારશાખ એમ ને એમ છે. તેમાં મંગલમૂર્તિ તરીકે તીર્થંકર ભગવાનની મૂર્ત્તિ કાતરેલી છે. મૂળ ગભારાની મહારની—પાછળની ભમતી તરફના ત્રણે આજીના ત્રણે તરફના ગેાખલામાં પણ શ્રીતીર્થંકર ભગવાનની મેાટી મૂર્ત્તિઓ કોતરેલી હજી વિદ્યમાન છે. તેમાંના વચ્ચેના ગોખની મૂત્તિની પલાંઠી પર શ્રીમાન્નાથઃ આટલા અક્ષરા
For Personal & Private Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા કતરેલા છે. મંદિરને ઘાટ અને આકૃતિ પણ જૈનમંદિરના જેવી જ છે. ઉપર જણાવેલી પિળનો એક ગોખલા, ઉપર પાટિયાને બદલે એક પથ્થર ચણેલો છે. તે નકશીદાર સફેદ પથ્થર તીર્થકર ભગવાનના પરિકરની ગાદીને છે. તેના ઉપર વિ. સં. ૧૨૩૫ ના વૈશાખ સુદિ ૩ ને લેખ છે. તેમાં ૪ x x શ્રાવકે શ્રી શીતળનાથ. ભગવાનની મૂર્તિ ભરાવ્યાનું અને તેની પ્રતિષ્ઠા કરાવ્યાનું લખ્યું છે. ભાગ્યવશાત્ આ લેખવાળે ભાગ આગળ રહી. ગયેલ હોવાથી માત્ર ૮-૧૦ અક્ષરે સિવાય બધો ભાગ સાબૂત રહી ગયો છે. ગયેલા અક્ષરે ઈરાદાપૂર્વક ઘસી નાંખ્યા હોય એમ જણાય છે. જે લેખવાળી બાજુ ભીંતમાં ચણાઈ ગઈ હોત તે આ લેખને પત્તો લાગી શક્તા નહીં. આ પરિકરની ગાદીને પથ્થર નાનો હોવાથી મૂળ નાની ગાદી નહિ પણ બાજુની મૂર્તિ કે ગેખલામાંની મૂર્તિની ગાદીને હશે એમ લાગે છે. આ ગાદીના લેખ ઉપરથી સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે કે, આ જૈનમંદિર વિસં. ૧૨૩૪માં અથવા તે પહેલાં બનેલું હતું. અહીંના લોકો કહે છે કે
મહમ્મદ બેગડાએ આ મંદિર તેડી નાખેલું ત્યારથી ઘણું વર્ષો સુધી આ મંદિર ખંડિત અવસ્થામાં પડી રહ્યું હતું. બાદ વિસં. ૧૯ર માં ગામના વૈષ્ણ–હિંદુ લોકેએ આ મંદિરના ઉપરના પડી ગયેલા ભાગને ઠીક કરાવી, ટેથી ઉપરની ડી ડી ભીંતે ચણવી, ઈંટે અને ચૂનાથી ઘુમ્મટ કરાવી લઈ તેમાં શ્રીરઘુનાથજીની મૂર્તિ બેસાડી દીધી છે. ત્યારથી આ મંદિર તેમના કબજામાં ગયું છે. ”
For Personal & Private Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારેલ
આગળના ભાગમાં પળ અને પાછળના ભાગમાં એક—બે કાચાં મકાને બંધાવ્યાં છે, તેમાં પૂજારીનું કુટુંબ રહે છે. મંદિરના ભાગમાં આ મંદિરની જગ્યામાં, આ મંદિરના તાબાની ગાયે વગેરે ઢેરે બંધાય છે. આ જગ્યા, પ્રાચીન જૈન મંદિર અને હાલની જેન ધર્મશાળા, તે બંનેની વચ્ચે આવેલી છે. આ જમીનમાં ૧૦-૧૨ વર્ષ પહેલાં તીર્થકર ભગવાનની મૂર્તિનું નિશાન જરા દેખાવાથી ત્યાં દાવતાં તેમાંથી નાની મેટી તીર્થકર ભગવાનની ૮–૧૦ મૂર્તિઓ નીકળી હતી. પણ એક સિવાય તે બધી ખંડિત-કકડા થઈ ગયેલી હોવાથી પાછી એ જ જગ્યાએ ભંડારી દેવામાં આવી છે. તેમાંથી જે એક નાની મૂર્તિ સાબૂત નીકળી હતી, તે અત્યારે જૈન ધર્મશાળામાં રાખેલી છે.
આ જમીન પર તથા આસપાસમાં આ મંદિરના કરણીવાળા અને સાદા કેટલાયે સફેદ પથ્થરે હજુ પણ
જ્યાં ત્યાં પડેલા છે. બાકી કેટલાયે ઘડેલા અને નહિ ઘડેલા આ મંદિરના આરસના સફેદ પથ્થરો પગથિયાં, મંદિર તથા ઘરની ભીંતમાં અને ચોતરા વગેરેમાં ચણું દીધેલા છે.
આવી રીતે આ એક શ્રીઆદીશ્વર ભગવાનનું મંદિર મટીને હવે શ્રીરઘુનાથજીનું મંદિર થઈ ગયું છે. મંદિર, તેની આસપાસનાં મકાને, પાસેની જમીન વગેરે બધું વૈષ્ણવેના તાબામાં છે અને ગામના શ્રાવકો પિતાની એ પ્રાચીન મિલકત હોવા છતાં ધર્મશાળાની એકાદ એરડીમાં
Jain ed ૨
For Personal & Private Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુ દાચલ પ્રદક્ષિણા
ધાતુની નાની એકાદ એ મૃત્તિએ પધરાવી સતાષ માને છે. ઘેાડી વસ્તી અને સામાન્ય સ્થિતિવાળા શ્રાવકા શ્રીજી શું કરી શકે ?
અહીં ઓશવાળ શ્રાવકનાં ૧૬ ઘરે છે.
11343
૧૭. ભટાણા
મારેાલથી દક્ષિણ દિશામાં ૫ માઈલ અને ખરાડીથી પશ્ચિમમાં ૧૯ માઈલ પર “ ભટાણા ” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ મડાર તહેસીલમાં છે.
શ્રીશાંતિનાથ ભગ્નું મંદિર :
સં
આ ગામમાં મૂળનાયકજી શ્રીશાંતિનાથ ભગવાનનું એક મંદિર છે. મૂળગભારા, ગૂઢમંડપ, આગળ છ ચાકીના ભાગ હાલના જેવા છે; એને ક્રૂરતા કેટ છે. મૂ॰ ના૦ ઉપર તથા તેમની બંને બાજુની પાષાણુની મૂર્તિઓ પર ૧૮૮૦ના લેખા છે. આ મૂર્ત્તિએ ભટાણા ગામના શ્રીસંઘે ભરાવી છે. કુલે પાષણની ૪ મૃત્તિઓ છે; તેમાં એક સાવ નાની છે. ચાંદીની ચાવીશી ૧, ધાતુની ચોવીશી ૧, ધાતુની પંચતીથી ૨, ધાતુની એકલમૂર્ત્તિ ૧ છે.
આ મંદિરમાં પરિકર અથવા પટમાંથી જુદી પડી ગયેલી ભગવાનની નાની મૂત્તિ ૧ છે. અહીંનું મંદિર સેાદોઢસા વર્ષમાં અથવા સં૦ ૧૮૮૦ માં જ નવું થયું હોય એમ જણાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાર:
યક્ષ, ગરુડ અને નિર્વાણ દેવીની મૂર્તિઓ સં. ૧૯૮૪ના ફાગણ વદિ ૫ ના દિવસે નવી કરાવીને લાવવામાં આવી છે. તેની હવે પ્રતિષ્ઠા કરાવવાની છે.
મૂળ ના ની ગાદી તથા દષ્ટિ નીચી છે. માટે ભગવાનનું ઉત્થાપન કરી ફરી પ્રતિષ્ઠા કરાવવાનો વિચાર શ્રીસંઘ કરી રહ્યો છે.
પ્રાચીનતા :
આ ગામના મંદિરનું વર્ણન–શ્રીમેઘરચિત તીર્થમાસ્ટ માં છે. તેના કર્તાને સત્તા–સમય સં૦ ૧૪૯ પહેલાંને નિર્ણત છે તેથી આ ગામ તે કરતાં વધારે પ્રાચીન હોવાનું નક્કી થાય છે. તે સમયે અહીં એક જૈન મંદિર પણ હતું.
આ ગામમાં અત્યારે શ્રાવકનાં ૪૦ ઘરે છે. ઉપાશ્રય ૧ અને ધર્મશાળા ૧ છે. એક જૈન પાઠશાળા પણ ચાલુ છે.
૧૮. મડાર
ભટાણાથી ૭ માઈલ વાયવ્ય ખૂણામાં અને ખરાડીથી પશ્ચિમમાં ર૬ માઈલ પર “મડાર” નામનું ગામ આવેલું છે.
આ સિાહી રાજ્યની તહેસીલનું ગામ છે. છે. આ ગામમાં બે મંદિરે છે. એક શ્રીધર્મનાથજીનું તથા બીજું શ્રી મહાવીરસ્વામીનું મંદિર છે. 1 જાઉં ભટાણે વીજૂએ પ્રસાદે પૂજઉં જૂજૂએ;
પ્રાચીનતીર્થમાાસંઘઃ પૃ૦ ૫૪; કડી. ૬૨.
For Personal & Private Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ (૧) શ્રી ધર્મનાથ ભવનું મંદિર :
આ મંદિર જૂનું છે પણ ક્યારે બન્યું તેને પત્તો લાગતો નથી. મૂળના પર સં૦ ૧૬૭૪ને લેખ છે. બાજુની બંને મૂર્તિઓ પર સં૦ ૧૪૮૩ અને સં. ૧૯૦૩ના લેખ. છે. આ મંદિરમાં મૂળ ગભારામાં જિનબિંબ ૩, અંબિકા દેવીની મૂર્તિ ૧, એક ગેખલામાં પાદુકા જેડી ૨ છે; તેના પર સં૦ ૧૭૮૦ નો લેખ છે. એ જ શેખલામાં એક નાની જિનમૂર્તિ છે. જમણા હાથ તરફની ભીંતમાં શ્રીવીશ વિહરમાનને એક પટ છે, તે ભીંતમાં ચણી લીધેલ છે. પંચતીથી ધાતુની ૨ અને ધાતુની એકલ મૂત્તિ ૧ છે.–આ બધું મૂળ ગભારામાં છે.
ગભારા બહારના મંડપમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન તથા શ્રીવિમલનાથ ભગવાનના બે મેટા કાઉસગિયા છે. આ બંને કાઉસગ્ગિયા મનહર અને પ્રાચીન જણાય છે. બંને કાઉસગ્ગિયા એક જ નમૂનાના ન હોવાથી જુદી જુદી વ્યક્તિએ પણ કરાવેલા હાય. શ્રી વિમલનાથજીના કાઉસગ્ગિયા પર સં૦ ૧૨૫૯ ને લેખ છે. પરિકરના ઉપરના ભાગને એક અરધો ટુકડે છે, તેમાં નાની નાની ૬ જિનમૂર્તિઓ કતરેલી છે. ઉપરના બંને કાઉસગ્ગિયા શ્રી મહાવીર સ્વામીની સાથે જ જમીનમાંથી નીકળ્યા હતા. આ ગૂઢમંડપમાં ધાતુની પંચતીર્થી તથા એકતીથી ૧૭ અખંડિત અને ૫ ખંડિત તથા નાની એકલમૂર્તિઓ ૧૦ છે. મેઘજી ભટ્ટારક:
મંદિરની પાસે એક ઉપાશ્રય આવેલ છે તેને લેછે.
For Personal & Private Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
અડાર
પાશાળ કહે છે. તેમાં કેટલાંક વર્ષોથી મડાહડગીય શ્રીચકેશ્વરસૂરિ સ’તાનીય ગૃહસ્થાશ્રમી ઘરમારી મહાત્મા (કુલગુરુ) મેઘજી ભટ્ટારક રહેતા હતા. તેથી છેલ્લાં થાડાંક વર્ષોથી આ મદિરના વહીવટ તેઓ કરતા હતા. કેાઈ વખત તેને મડારના શ્રાવકા સાથે ઝગડા થતાં તેણે મંદિરને તાળાં લગાવી દીધાં. કાઈ પણ શ્રાવક—શ્રાવિકાને અંદર જવા કે દર્શન-પૂજન કરવા દેતા નહીં. એ અરસામાં મડારના પચાએ ભેગા મળીને જબરજસ્તીથી તે દિર ઉઘડાવવાને વિચાર કરી તે મહાત્મા પાસે જઈ મંદિરની કૂંચી માગી. મહાત્માએ નારાજ થઈ આવેશમાં આવી ગાળા દેતાં દેતાં કૂંચી ફેકી પણ ભાવી ઊલટું જ હાવાથી તે કૂંચી હાથમાં લેનાર શ્રાવક એ જ વખતે અકસ્માત્ બિમાર થયા અને એ કલાકમાં મરી ગયા. ખસ, લેાકેાને વહેમ પડચો કે મહાત્માએ મૂડ મારીને તેને મારી નાખ્યા. કૂંચી ત્યાં ને ત્યાં રહી. મંદિર કાઇ એ ખેાલ્યું નહિ. પછી કેને ગરજ પડી છે કે માથું કારે મૂકીને મંદિર ઉઘાડવા જાય! એ વાતને આજકાલ કરતાં ૪૫ વર્ષો વીતી ગયાં. વચ્ચે થાડા ઘેાડા પ્રયત્ના થયેલા પણ કાર્યસિદ્ધિ મળી નહિ. આખર તેના ઉદયકાળ આવ્યા. શા. ધરમ દ્રુજી તારાચંદજી તથા શા. જુવાનમલજી વકીલ વગેરે પોંચોએ માત્ર એ દિવસના પ્રયત્નથી રાજની મદદ લઈ પર્યુષણાના પધરને દિવસે તાળાં ઉઘડાવી નાખ્યાં અને દિર તથા પાશાળના કમો લીધેા. મંદિરમાં પૂજા શરૂ થઈ. આ મંદિરના ભગવાનનાં ૪૫ વર્ષે અહીંના શ્રાવકાને દર્શન થયાં. આ મંદિરની બધી મૂર્તિએ એ મહાત્માએ ઉત્થાપિત—અસ્થિર કરી નાખેલી. કાઉઞગિયા પણ પાસણ
For Personal & Private Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
હe
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા વિના જમીન પર અસ્થિર છે. દંડ-કલશ નથી. તે બધું ઠીક કરાવવાની જરૂર છે.
(ર) શ્રી મહાવીર સ્વામી ભવનું મંદિર :
આ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા સં૧૯૨૦માં થઈ છે. પણ તે સંબંધી લેખ નથી. મૂળ નાની મૂર્તિ તથા શ્રીધર્મનાથ. ભગવાનના મંદિરમાંના બે કાઉસગ્ગિયા, જેમાંના એક પર વિ. સં. ૧૨૫૯ નો લેખ છે, તે ત્રણે મૂર્તિઓ મડાર પાસેની બે ભાખરી (ટેકરી)ની વચ્ચેની જમીનમાંથી નીકળી હતી. ત્યારબાદ આ મંદિર બંધાવી તેમાં મૂળ ના પધરાવ્યા અને કાઉસગિયા શ્રીધર્મનાથજી ભગવાનના મંદિરમાં જ રહ્યા છે.
જ્યાંથી મૃત્તિઓ નીકળી છે તે સ્થળે મકરાણાના છૂટાછવાયા ઘડેલા પથ્થર પડ્યા છે અને કેટલાક પથ્થરે ત્યાંથી લેકે ઉઠાવી પણ ગયા છે. તેથી એ સ્થળે પહેલાં જેન મંદિર હોવાની સંભાવના થાય છે. શ્રી મેઘ-રચિત તીર્થમાત્રામનો ઉલ્લેખ કદાચ આ મંદિર માટે જ હશે.
મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, નવ ચેકી, શંગારકી અને ભમતીના કોટ યુક્ત આ મંદિર છે. મૂળ નાયકજી પર લેખ નથી. પણ મૂર્તિ બહુ સુંદર છે. બીજી ત્રણે મૃત્તિઓ પર સં. ૧૯૨૧ના લેખો છે અને મહારના શ્રીસંઘે એ મૂર્તિઓ કરાવ્યાને તેમાં ઉલ્લેખ છે.
૧ મડહુડી સાઠિ વડગામ સાચર શ્રી વીર પ્રણામ.
પ્રાચીન તીર્થમાાસંપ્રદ્ પૃ૦ ૫૪; કડી. ૬૧.
For Personal & Private Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાર
૭૧
કુલે જિનબિંબ ૫, ધાતુની ચાવીશી ૧, ધાતુની પંચતીથી ૧, ચાંદીની ચોવીશી ૧ અને ચાંદીની એકલમૂત્તિ ૧ છે. અંબાજીમાતા ૧, પદ્માવતીદેવી ૧ અને મણિભદ્રની મૂર્તિ ૧ છે. શ્રી મહાવીર સ્વામીની મૂર્તિ વગેરે સં૧૮૬૫ લગભગમાં જમીનમાંથી પ્રગટ થઈ તે જ વખતે આ નવું મંદિર બંધાવવાની શરૂઆત થઈ અને સં૧૯૨૦માં તેની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી.
શ્રીમણિભદ્રને બદલે મડાદેવીનું દેરુંઃ
મડા ગામમાં એક ઊંચી ભાખરી ઉપર સદાશિવજી મહાદેવનું સ્થાન છે. પહાડની ગુફાને આગળના ભાગથી બાંધી લઈને માથે ઘુમ્મટ તથા પગથિયાં સાથે ઊંચે ચેતરો બનાવીને બે ખંડવાળા એક નાના દેશ સરખો આકાર બનાવેલો છે. તેને ગામના લોકે મડાદેવીના સ્થાન તરીકે ઓળખે છે ને પૂજે છે. ગામના લેકે પણ અત્યાર સુધી એમ જ સમજતા હતા. ત્યાં જઈને તપાસતાં તે દેરાના અંદરના અને બહારના ખંડમાંથી ઊંચા પથ્થર ઉપર લાલ રંગથી લખેલા વિ. સં. ૧૬૭૪, ૧૭૮૭ અને ૧૭૮૭ ના એમ ત્રણ લેખ મળ્યા, જેમાં સ્પષ્ટ રીતે લખ્યું છે કે આ દેરું મણિભદ્રજી યક્ષ અને ચકેશ્વરસૂરિનાં પગલાં સ્થાપન કરવા માટે બનાવવામાં આવ્યું છે. તથા આમાં અંદરના ખંડમાં બીજા કોઈ આચાર્યનાં પગલાં સ્થાપન કરેલાં હતાં. આ પગલાં તેમ જ શ્રીચકેશ્વરસૂરિજીનાં પગલાં અહીં દેખાતાં નથી. બીજા ખંડમાં મુખ્ય સ્થાન પર પગલાં જેડી ૨ છે; જે પાછળથી
For Personal & Private Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા મૂકવામાં આવ્યાં હોય એમ જણાય છે. અને તેની નીચેના ભાગમાં પગલાં જેડી ૯ ને એક પત્ર છે. તેના પર દેલા વિ. સં. ૧૭૭૧, ૧૭૭૧ અને ૧લ્પ૭ને ત્રણ લેખ છે. એ બધાં પગલાં મડાહડગચ્છીય શ્રીચકેશ્વરસૂરિસંતાનીય (પાછળથી ગૃહસ્થાશ્રમી–ઘરબારી થઈ ગયેલ) ગુરાં– મહાત્માઓનાં છે. તેની બંને બાજુએ સાદા પથ્થરમાં બનાવેલી આશરે ચાર ફૂટ ઊંચી ગૃહસ્થ–શ્રાવકની બે મૂર્તિઓ છે. તેમના હાથમાં કેશરની વાટકી અને બીજા હાથમાં ફળ અથવા કળશ છે. શરીર પર અંગરખુ અને ધેતિયાની નિશાની છે. ખભે દુપટ્ટો નાખેલે છે. તેના પર નામ કે લેખ નથી પણ તે બંને શ્રીમણિભદ્રની શ્રાવક અવસ્થાની મૂર્તિઓ હશે એમ ચોક્કસ જણાય છે. એ બંને મૂર્તિઓનું પેટ બહુ મેટું હોવાથી ગામના લેકે તેને મડાદેવી તરીકે માને છે. અહીં પ્રક્ષાલ-પૂજા કંઈ થતું નથી. હિંદુ લેકે કઈ કઈ વખત ફકત ગુલાલ ચડાવે છે.
અહીં બીજા દેવ—દેવી કે મનુષ્યની ૧૪ મૂર્તિઓ છે.
આ દેરાના બહારના ચિતરાના ડાબા ખૂણા ઉપર એક પથ્થરમાં સં. ૧૨૮૭નો લેખ છે. દેરાની બહાર આ ચોતરા પાસે પણ એક એવી જ મટી મૂર્તિ છે. તેમના ગળામાં ખેસ–દુપટ્ટો નાખેલે છે.
આ દેરું અહીંના મડાહડગચ્છના યતિઓએ શ્રીમણિભદ્ર અને તેમના સમુદાયના યતિ –આચાર્યોનાં પગલાં વગેરે માટે બંધાવેલું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાર
૭૩ - ગામ બહાર પૂર્વ દિશામાં એક ચોતરાવાળી આંબલી છે ત્યાંથી, તથા સાતસેના રસ્તા તરફ વાળે (નાળું) આવે છે ત્યાંથી; એમ બંને જગાએથી ખંડિત જિનમૂર્તિઓ પહેલાં નીકળી હતી પરંતુ ખંડિત હોવાથી ત્યાં જ પાછી ભંડારી દેવામાં આવી હતી.. સુરહીને લેખ,
મડા ગામની બહાર પૂર્વ દિશામાં પાવડિયા ફળાની પાસે જેરાજના ચોતરા પાસે એક સરઈ (સુરભી) ને લેખ
૧ સુરહી-સુરભી ગાય. જે પથ્થરને મથાળે સૂર્ય અને ચંદ્ર કેતર્યા હોય, તેની નીચે વાછરડા સહિત અથવા વાછરડા રહિત ગાય કતરેલી હોય અને તેની નીચે રાજા-મહારાજા, ઠાકોર, જાગીરદાર વગેરેએ ગામ-ગરાસ વગેરે અર્પણ કર્યા સંબંધીના લેખે બેઠેલા હોય એવા પથ્થરોને “સુરહી” કહેવામાં આવે છે. મારવાડ વગેરે પ્રદેશમાં આજકાલ તેને “સરી” નામથી ઓળખવામાં આવે છે. આવા પથ્થોને મથાળે સૂર્ય ચંદ્ર તથા ગાય કેતરવાની મતલબ એ છે કે દાન આપનાર–લેખ લખાવનાર પોતે
જાહેર સૂચના કરે છે કે, મારું આ દાન અથવા આજ્ઞા, દુનિયા • ઉપર જ્યાં સુધી સૂર્ય-ચંદ્ર વિદ્યમાન રહે ત્યાં સુધીને માટે અર્થાત કાયમને માટે જ છે. અમુક જ મુદતને માટે નથી. વળી મારા આ દાનને જે માણસ પાછું ખેંચી લેશે–તેનો લેપ કરશે અથવા મારી આ આજ્ઞાનો ભંગ કરશે, તેને ધાવતા વાછરડા સહિત ઘાસ ખાતી ગાયને માર્યા જેટલું અર્થાત ગૌહત્યાનું પાપ લાગશે.
મુસલમાન વગેરે જેઓ ગૌહત્યાના પાપને નથી માનતા અથવા તેને મોટું પાપ ગણતા નથી એવાઓ માટે આવા પશુ
For Personal & Private Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
અબુદાચલ પ્રદાક્ષા
છે. “ સ૦ ૧૩૫૨ વર્ષે ચૈત્ર શુદિ ૨ ગુરુવારે મહારાજ કુલશ્રી વિસલદેવ નિયુકત મહું મૂગિ પ્રકૃતિ પંચકુલે માંડવી ( દાણુ )ના અમુક કર માફ઼ કર્યો ” તે સંબધીને
લેખ છે.
સરઈ છે. તેના પર
તેની પાસેના એક ઘરમાં એક સ૦ ૧૩૬૭ (૭૭) ના લેખ છે. સરતાળની મદાદર વગેરે નામે! લખેલાં છે.
છત્રી :
ડીસા કે પના રસ્તેગામના ઝાંપામાં છત્રી નામનું પંચનું એક મકાન છે. તેમાં વચ્ચે ચોકમાં એ છત્રીઓમાં બે દેરીએ છે. તેમાંની પાછલી દેરીમાં વિજયરાજસૂરિજીનાં પગલાં છે. પગલાં ઉપર ફક્ત નામ છે. સ૦ ૧૮—ના લેખ છે. પણ બધા ચૂનામાં દબાઇ ગયા છે. ફક્ત નામ વંચાય છે. આગળની દેરીમાં ચાર જોડી પગલાંના એક પટ છે. તેના પર લેખ છે પરંતુ અંધારાના લીધે તે વાંચી શકાતા નથી. યતિએનાં પગલાં હશે; એમ લાગે છે. તેથી જરા આગળ ગામના ઝાંપામાં પડી ગયેલી એક જૈનોની ધર્મશાળા છે.
19
..
રામાં ગાયને બદલે ગધેડે! કાતરવામાં આવે છે. આવા કાઈ કાઈ પથ્થરામાં સૃષ્ટિ વિરુદ્ધ અને ધણું જ બીભત્સરૂપ કાતરવામાં આવે છે. આવા પથ્થરને આવા પથ્થરને “ગધૈયા ” કહેવામાં આવે છે. ગધેડે કાતરવાની મતલબ એ છે કે, જે આવા લેખમાં દર્શાવેલ દાનપત્રને લાપ કરશે અથવા આ આજ્ઞાા ભંગ કરશે તેને ગધેડા તરફ ઇશારા કરી ભૂંડી ગાળ આપવામાં આવે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાર
સકલેશ્વરજી
કંસારાવાસ તરફથી ભાખર ઉપર થોડું ઊંચે જવાથી એક દેરી આવે છે, તેને લેકે “સકલેશ્વરજીના સ્થાન તરીકે ઓળખાવે છે. તે દેરીમાં મહાદેવનું લિંગ કે મૂર્તિ વગેરે કંઈ જ નથી પણ તેમાં મૂળ નાના સ્થાને એક દેવીની મૂર્તિ છે. તેના ઉપરના બે હાથમાં અંકુશ અને નાગપાશ છે. નીચેના હાથમાં માળા અને ફળ અથવા ખાલી . હોય તેમ લાગે છે. હસ્તિનું વાહન છે તેથી કોઈ પણ જૈન વિદ્યાદેવી અથવા યક્ષિણ હવાને સંભવ છે. સંભવત: આ મૂર્તિ ચકેશ્વરી દેવીની લાગે છે. શ્રીચકેશ્વરી દેવીને મારવાડના ઘણા શ્રાવકે “સંખેસરી” દેવી કહે છે. તેને અપભ્રંશ થતાં સંખેરીને બદલે સકલેશ્વર થઈ ગયું હેય એમ જણાય છે. અત્યારે અહીં જેન વિધિ પ્રમાણે પૂજા થતી નથી. આ સ્થાનની નજીકમાં રહેલા કંસારા લોકો તેને કુળદેવી તરીકે માનવા લાગી ગયા છે, તેથી તેઓ વાર–તહેવારે સિંદૂર, પિત્તલપાન વગેરેથી શંગાર અને ધૂપદીપ કરે છે. બંને બાજુએ બીજી દેવ-દેવીઓની મૂર્તિ • અને બહાર સન્મુખ ઝાંપામાં સવારીવાળા નાના હાથીઓની મૂર્તિઓ ૨ છે.
મારા ધારવા પ્રમાણે મઠાર દેવીનું દેરું અને સકલેશ્વરનું દેરું–આ બંને સ્થાને શ્રીધર્મનાથજીના મંદિરની પિશાળમાં રહેતા ગુરજી મહાત્માના તાબામાં હશે. તેણે પોતાની આ
મિલકત છે એવા મદથી શ્રાવકને તે સ્થાને સંખ્યા નહિ • હાથ અને બેદરકારીને લીધે પિતે ત્યાં પૂજા-પાઠની પણ
For Personal & Private Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ વ્યવસ્થા રાખી નહિ હોય આમ તેના પ્રમાદથી ઉપરનાં બંને સ્થાને જેનેના કબજામાંથી નીકળીને હિંદુઓના કબજામાં ગયાં હોય એમ સ્પષ્ટ રીતે જણાય છે.
ભાખરીની નીચે પૂર્વ દિશામાં સાતસેના રસ્તા તરફ પહેલાં ગામ વસેલું હતું. અહીં પહેલાં વધારે જૈન મંદિરે હાવાં જોઈએ; કેમકે ચોતરાઓમાં, ગામના ઝાંપામાં, સાતસેણના રસ્તા તરફના ઢળાવમાં, ગામના ચોરાઓની ભીંતે વગેરે સ્થળે ઘડેલા અને નહિ ઘડેલા પથ્થરે ચણેલા તથા છૂટાછવાયા પડેલા જોવામાં આવે છે. શ્રી મહાવીરસ્વામીના મંદિર બહાર આરસના ઘડેલા સ્તંભે અને ટુકડાઓ હજુયે પડેલા છે. દેદાપર :
મહારથી લગભગ ૧ ગાઉ દૂર વરમાણુના રસ્તા તરફ એક “દેદાર” નામનું ગામ હતું પણ અત્યારે તેનું નામનિશાન નથી. એક કારીગર કહે છે કે, તેના બાપે દેદાપરના તૂટી ગયેલા જૈન મંદિરના પથ્થર લાવીને મહારમાં જ્યાં ત્યાં લગાવ્યા છે. પ્રાચીનતા :
આ ગામનું પ્રાચીન નામ મડાહત, મડાહડ વગેરે, પ્રાચીન ગ્રંથ અને શિલાલેખમાં જોવામાં આવે છે. અત્યારે તેને મઢાર, મંડાર પણ કહે છે. આ ગામના નામ પરથી જ મડાહડગ૭” પણ નીકળ્યો હતે.
આ મડાહત ગામમાં સં. ૧૧૪૩ માં શ્રીમુનિચંદ્રસૂરિના શિષ્ય શ્રીવાદી દેવસૂરિનો જન્મ થયે હતે.
૧ જૂઓ કમાવરિત માં શ્રીવાલેિવહૂતિ લેક ૬૧૩
For Personal & Private Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
અડાર
CG.
મડાહડદેવીના મ ંદિરની બહાર ડાબા હાથ તરફના ચોતરાના ખૂણામાં એક પથ્થર છે; તેમાં સ૦ ૧૨૮૭ના લેખ કાતરેલા છે. તેમાં આ ગામનું નામ “મડાહડ ” લખેલું છે. વળી આબૂ પરના લૂણવસહી મંદિરના શિલાલેખમાં તે મંદિરના અઠ્ઠાઈ મહાત્સવના નક્કી થયેલા દિવસેામાં ફાગણુ વદિ ૮ ના દિવસના ઉત્સવ મડાહડ ગામના લેાકેાએ ઉજવવા; એવા ઉલ્લેખ છે. આ ઉપરથી આ ગામ એથી ચે પ્રાચીન હાવું જોઈ એ અને અહીં શ્રાવકાની વસ્તી પણ મહેાળા પ્રમાણમાં હશે. સ૦ ૧૪૯૯ પહેલાં રચાયેલી મેઘ-રચિત તીર્થમાના માં આ ગામમાં ભ॰ મહાવીર સ્વામીનું મંદિર હાવાનું જણાવેલું છે.
1
અહીં શ્રાવકનાં ૨૦૦ ઘર છે અને ઉપાશ્રય ૧ તપાગચ્છના, ૧ લાંકાગચ્છના, ૧ અચલગચ્છના, ૧ પાશાળ— એમ ચાર ઉપાશ્રય છે, તથા શ્રી સંઘની ૧ જૈનશાળા છે. તેમાં સાધુઓને ઉતરવા તથા વ્યાખ્યાનશાળા માટે અને સાધ્વીઓને ઉતરવા માટે, એમ જુદા જુદા ત્રણ વિભાગે છે. શાળામાં વ્યાવહારિક તથા ધાર્મિક શીખવાડાય છે. જેન પંચ તરફથી એક સદાવ્રત ગરીબેક માટે ચાલે છે. એક જૈન કન્યાશાળા પણ છે અને શ્રીકલ્યાણ જૈન લાયબ્રેરી પણ હમણાં જ સ્થાપન કરવામાં આવી છે. તપાગચ્છના ઉપાશ્રયમાં યતિ શ્રીવિવેકવનજી રહે છે.
૧ જુએ થવુંત્રાચીન-નહેલસંરોહ લેખાંક ૨૫૧. ભડાહુડી સાઠી વડગામ, સાચરણે શ્રીવીર પ્રણામ. પ્રાચીનતીર્થમાાસંપ્રદ પૃ. ૫૪—કડી. ૬૧
66
For Personal & Private Use Only
"3
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
મગરીવાડા :
- અહીંથી ઈશાન ખૂણામાં ૪ માઈલ દૂર “મગરવાડા” નામનું ગામ છે; ત્યાં અમે રહ્યા હતા. અહીં શ્રાવકનાં ૩-૪ ઘરો છે. દેરાસર, ઉપાશ્રય, ધર્મશાળા વગેરે કંઈ જ નથી. મગરવાડાથી ઇશાન ખૂણામાં વરમાણ ૨ માઈલ થાય છે અને મગરવાડાથી સીધે રસ્તે જતાં ઈશાન ખૂણામાં રેવદર કા માઈલ થાય છે.
૧૯. સાતસે મડારથી નૈઈત્ય ખૂણામાં રા માઈલ પર “સાતસે” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ પાલનપુર રાજ્યમાં પથાવાડા તહેસીલનું છે.
શ્રી શાંતિનાથ ભવનું મંદિર :
અહીં મૂળ ના. શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું એક મંદિર છે. મૂળ નાક પર ૧૭૨૧ ને લેખ છે. જીર્ણોદ્ધાર કરાવતી વખતે આ મૂર્તિ સિહીથી લાવીને પધરાવી છે. મૂળ ના સહિત કુલ ૪ જિનબિંબ છે. મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, છે ચેકી, શૃંગારચોકી અને ભમતીના કોટ યુક્ત શિખરબંધી આ મંદિર છે. પણ મંદિર પર ધ્વજા, દંડ, કળશ નથી. છ ચોકીમાં ઘણાખરા સ્તંભે અને દાસા તથા કુંભીઓ વગેરે કિઈ તૂટી ગયેલા જૈન મંદિરથી લાવીને લગાવેલા જણાય છે. મંદિરની છ ચોકીમાં ડાબા હાથ તરફના એક દાસા પર
For Personal & Private Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતસેણુ . સં. ૧૨૪૪નો લેખ છે, તેમાં દેહુણ નામના શ્રાવકે શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની દેવકુલિકા કરાવ્યાને ઉલ્લેખ છે. તે પણ બીજા મંદિરને હોવો જોઈએ કેમકે એ દેવકુલિકાને પથ્થર છે. તે દેરીની બારશાખને બદલે અત્યારે છ ચોકીના સ્તંભ ઉપર પાટ (પાટડી) તરીકે લાગે છે. વળી આ મંદિરમાં ભમતી પહેલાં દેરી બની હોય તેમ લાગતું નથી. કારણ કે દેરી બની શકે તેટલી જગ્યા જ નથી. તેમજ આ પથ્થરને લગાવતી વખતે લેખની બંને લાઈનના છેડાના બબ્બે ચાર –ચાર અક્ષરે ઘડીને છોલી નાખ્યા છે. આ ઉપરથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય એમ છે કે આ પથ્થર બીજા મંદિરમાંથી અહીં લાવવામાં આવ્યું છે. સંભવત: આ બધું ગામથી બે ફલોંગ દૂર જૂના સાતસેન ગામમાં એક જૈન મંદિર તૂટી ગયેલું પડ્યું છે તેમાંથી લાવીને લગાવ્યા હોવા જોઈએ. અને બીજે લેખ સં. ૧૭૨૧ ને છે.
ગૂઢમંડપમાંથી મૂળ ગભારામાં જવાના મુખ્ય દરવાજાની પાસે જ એક થાળામાં મહાદેવજીનું લિંગ છે. તેની પૂજા જૈન મંદિરને પૂજારી જ કરે છે. આ શિવલિંગને મરમ્મત કરાવતી વખતે બહાર ભમતીમાં એક જગ્યાએ મૂકાવ્યું હતું. મરમ્મતનું કામ પૂરું થઈ ગયા બાદ કેણે અને ક્યારે પાછું મૂળ ગભારા પાસે લાવીને મૂક્યું છે, તેની ખબર નથી.
આ મંદિરની દેખરેખ મડારવાળા રાખે છે અને ખરચની વ્યવસ્થા મડાર, પથાવાડા વગેરે પાંચ ગામવાળા તરફથી
For Personal & Private Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ ચાલે છે. સં. ૧૨૨ થી આ મંદિરને ખરચ ચલાવવાની વ્યવસ્થા થઈ છે. એક બે વર્ષ પહેલાં મંદિરની મરમ્મત થઈ છે.
અહીંથી શ્રાવકે લગભગ ૧૫૦-૨૦૦ વર્ષ પહેલાં ગામને ઝાંપે ગર્દભ રેપીને ઉચાળા ભરી ચાલ્યા ગયા છે હાલમાં એકે શ્રાવકનું ઘર નથી ઉપાશ્રય પણ નથી.
મારવાસી એક બાઈએ અહીં એક ધર્મશાળા બંધાવી છે. સાધુ-સાધ્વી તથા શ્રાવક ઊતરી શકે એવી વ્યવસ્થા તેમાં છે.
ગામથી લગભગ બે ફલંગ દૂર પિથાવાડાના રસ્તા ઉપર જૂના સાતસણ ગામમાં એક તૂટી ગયેલા જૈન મંદિરના ઘણા પથ્થરે પડયા છે. લોકો કહે છે કે–અહીંના બધા શ્રાવકે જ્યારે આ મંદિર નવું બંધાવતા હતા ત્યારે ગામના ઠાકરની સાથે ઝગડે થવાથી મંદિરને પડતું મૂકી, ઉચાળે ભરી અને ગામનું પાણી હરામ કરી ગામને છોડી ચાલ્યા ગયા, તેથી જમીનથી ઉપર બે ત્રણ ફૂટ ઊંચા ચોતરા સુધીનું કામ મજુદ છે. મૂળ ગભારાની જગ્યાયે હજુયે ઘણું પથ્થરો પડેલા છે, તેમાંથી જરૂર પૂરતા પથ્થર ઉપરના મંદિરમાં લગાવ્યા હોવા જોઈએ.
૧ આ ગર્દભના ચિહ્નવાળા ગધયા–સરઈના લેખમાં સાતસેણુ મહાજને જણાવ્યું છે કે, અમારામાંથી બીજા કોઈપણુ મહાજન અહીં રહેવા આવે તો તેને મહાજનની આણ છે અને તેને અમુક પ્રકારની ગાળો આપી છે.
For Personal & Private Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
વરમાણુ
આ પહેલાં મડાર વગેરે આસપાસના ગામોનાં શ્રાવકો વાર-તહેવારે તથા ખૂણે મૂકાવવા માટે નિયમિત રીતે અહીં જ આવતા પણ થોડાં વર્ષો પહેલાં મહારના લગભગ સો-બસે શ્રાવક–શ્રાવિકા અહીંનાં દર્શન કરી સાંજે પાછા મહાર જતાં હતાં ત્યારે ભિન્ન રાજ્ય હોવાથી અને ખાસ અંગત દ્વેષ-ઈષ્યોના કારણે ભારે લૂંટફાટ થઈ એક–એ શ્રાવકનાં ખૂન પણ થઈ ગયાં; ત્યારથી મહારના શ્રાવકેએ સાતસણ જવું બંધ કર્યું, એટલે મંદિરની આવક ઘટી અને દેખરેખમાં ખામી પડવા લાગી. - આ મંદિરના ખંડિયેરે પાસે રજપૂતના એક પાળિયા ઉપર સં. ૧૩૪૬ને લેખ છે તેથી આ ગામ સાડા સાત વર્ષોથી યે પ્રાચીન હોવાનું માની શકાય છે.
અહીંથી અમે પાછા મહાર આવ્યા.
૨૦. વરમાણ
મહારથી ઈશાન ખૂણામાં મગરીવાડા થઈને શા માઈલ પર “વરમાણ” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ મડાર તહેસીલનું છે. શ્રી મહાવીર સ્વામી ભવનું મંદિર - અહીં મૂળ નાયક શ્રી મહાવીર સ્વામીનું એક વિશાળ અને મનહર મંદિર અત્યારે વિદ્યમાન છે. મૂળ ના મૂર્તિ આશરે ૪ થી ૫ ફૂટ ઊંચી મનહર અને પ્રાચીન
For Personal & Private Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
અદાચલ પ્રદક્ષિણા છે પણ કાન, તથા હાથ ખંડિત થયેલા હેાવાથી નવા જોડચા છે. તેના ઉપર લેખ નથી. તેમની ખાજુમાં શ્રીઆદીશ્વર ભગવાનની પ્રાચીન મૂર્તિ છે. તેનુ પરિકર, પરિકરની ગાદી અને પખાસણ પણુ નુ જણાય છે. પરિકરની ગાદીમાં ધર્મચક્રની અને ખાજુએ એ મૃગ છે અને ગાદી તથા પણાસણમાં અને માજીએ એકએક હાથી નથી, માત્ર એક એક સિહ જ છે. તેમની બાજુમાં મકરાણાના સફેદ પથ્થરમાં કાતરેલી એક સ્ત્રીની મૂર્તિ છે. તેની નીચે માટી ગાદી છે. અર્થાત્ ગાદી ઉપર તે બેઠેલી છે. કાંચળી, વગેરે કપડાં અને દાગીના પહેરેલાં છે. એક હાથમાં ચંદનની વાટકી અને ખીજા
હાથમાં ફૂલની માળા છે. તેથી આ શ્રાવિકાની મૂર્તિ હોવાની ખાત્રી થાય છે. અહીંના લોકા માને ચક્રેશ્વરી દેવી કહે છે; પણ તે ખાટું છે. આ મૂર્તિ ઉપર લેખ નથી.
આ મંદિરમાં મેટા અને મનેાહર એ કાઉસગ્ગિયા છે. અને પાર્શ્વનાથ ભગવાનના એકસરખા, બ્રહ્માણુગચ્છના આ મંદિરમાં મડાહડગચ્છના પારવાડ શ્રાવક પૂનસીહે કરાવેલા છે. અને પર સ૦ ૧૩૫૧ના લેખા છે. મૂ॰ ના॰ કાઉસગ્ગિયા, તેની અને માજીએ પાંચ પાંચ અને એક માથે બેસાડેલી જિનમૂર્ત્તિ—એમ મળીને એકમાં ખાર ખાર મૂત્તિ છે. એ ઇંદ્રો અને શ્રાવક શ્રાવિકા દરેકમાં છે.
એ રીતે કુલ જિનબિંબ ૨, કાઉસગ્ગિયા અને શ્રાવિકાની મૂર્તિ ૧ છે. આ બધી મૂત્તિએ ગૂઢમંડપમાં જ છે. મૂળગભારામાં પમાસણ વગેરે બધું તૈયાર હાવા છતાં બધી મૂત્તિઓ ગૂઢમંડપમાં પણુ વ્યવસ્થિત રીતે સ્થાપન કરેલી
For Personal & Private Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
વરમાણ નથી. શ્રાવકના કહેવા મુજબ આ બધી મૂર્તિઓ આમ ને આમ ગૂઢમંડપમાં જ પરણું દાખલ છે.
મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, છ ચેકી, સભામંડપ, શૃંગારચોકી, બંને બાજુએ દેરીએ અને ગઢયુક્ત આ મંદિર બનેલું છે. આ મંદિરનું શિખર ઘણું ઊંચું છે. - આ મંદિર ઘણું ઊંચું અને વિશાળ છે. છકી
અને સભામંડપના સ્તંભે તથા ઘુમ્મટમાં સુંદર કારણ કરેલી છે. એક ઘુમ્મટમાં વચ્ચે મહાલક્ષ્મીદેવી અને તેની પાસેના બીજા ઘુમ્મટમાં વચ્ચે અંબિકાદેવી કતરેલાં છે.
આ મંદિરના સભામંડપ કરાવ્યા સંબંધીને વિ. સં. ૧૪૪૬ને એક લેખ અને પૂનિગ આદિ શ્રાવકોએ શ્રી બ્રહ્માગચ્છના શ્રી મહાવીર સ્વામીના મંદિરની ભમતીમાંની શ્રી અજિતનાથ ભગવાનની દેરીના ગુમ્મજની પશિલા કરાવ્યા સંબંધીને વિસં. ૧૨૪રને એક લેખ, એમ કુલ ૪ લેખે મળ્યા છે. આ લેખે ઉપરથી નીચેની હકીકત સિદ્ધ થઈ શકે છે –
(૧) આ મંદિર શ્રી બ્રહ્માણગચ્છના શ્રાવકેએ બંધાવ્યું છે. (૨) આ મંદિર અસલથી જ શ્રી મહાવીર સ્વામી ભગવાનનું હતું. અને (૩) તે વિ. સં. ૧૨૪૨માં અથવા તે પહેલાં બનેલું છે.
- ૧ ઘુમ્મટમાં વચ્ચોવચ મધ્યભાગમાં લગાવવામાં આવતી મુખ્ય શિલાને પશિલા કહેવામાં આવે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ મંદિરમાં બીજું બધું સાબૂત છે પણ શંગારચોકી અને દેરીઓ પડી ગયાં હતાં તેને ઊતરાવી લઈ કામચલાઉ મરમ્મત કરાવીને કેટ તથા દરવાજાને દુરસ્ત કરાવી લીધેલ છે.
એકવાર ડે જીર્ણોદ્ધાર થયો તેને પણ કેટલાંક વર્ષો થઈ ગયાં, અત્યારે ફરીવાર જીર્ણોદ્ધાર કરાવવાનો સમય આવી પહોંચ્યો છે, છતાં હજુ સુધી પ્રતિષ્ઠા થઈ નથી એ. મેટી આશ્ચર્યની વાત છે.
આ મંદિરને વહીવટ હાલ મડારના શ્રીસંઘના હાથમાં છે પણ તેઓ આ મંદિર માટે ખૂબ બેદરકાર હોય એમ જણાય છે. બ્રહ્માણસ્વામી:
ગામની પૂર્વ દિશા તરફ ગામ બહાર “બ્રહ્માસ્વામી નામનું હિંદુઓનું વિશાળ મકરાણાનું સૂર્યમંદિર છે. આવું સુંદર સૂર્યમંદિર હિંદુસ્તાનમાં ભાગ્યે જ હશે. આ મંદિર સાતમી શતાબ્દિની આસપાસ બનેલું જણાય છે. તેના સ્તંભે ઉપર ૬ લેખે કતરેલા મળે છે. જેમાં એક પરમાર રાજા ધુંધુકના પુત્ર પૂર્ણપાલના સમયને છે. તેમાં લખ્યું છે કે “વિત્ર સં૦ ૧૦૯ જ્યેષ્ઠ સુદિ ૩ ને બુધવારના દિવસે પડિહારવંશી સારમના પુત્ર ણચકે બ્રહ્માણસ્વામીના મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્ય” તે સિવાય આ મંદિરમાં સં. ૧૦૭૬, ૧૩૧૫, ૧૩૩૦, ૧૩૪૨ અને ૧૩૫૬ ના લેખે મળે છે. આ
For Personal & Private Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાણુ
આ મંદિરને ગભારે અને સભામંડપને ભાગ વિદ્યમાન છે, તેમાં કારીગરીનું ખૂબ કામ કરેલું છે. બાકીને ભાગ પડી ગયો છે. આ મંદિર ઊંચી ભમતી તેમજ ચોકીઓવાળું હતું. જ્યાં ત્યાં પથ્થરના ખંડિત ટુકડાઓના ઢગલા પડ્યા છે.
કાનવટ :
અહીંથી એક માઈલ પર “કાનવટ” નામનું બહુ ઊંચુ તથા વિસ્તૃત વડનું વૃક્ષ છે. જેની સેંકડે શાખાઓ જમીનમાં જામી ગઈ છે. દૂરથી દેખનારને આ વૃક્ષ છત્ર જેવું દેખાય છે. આ રાજ્યમાં આટલું મોટું વડનું વૃક્ષ ક્યાંઈ નથી. આ વૃક્ષ નીચે શેષશાયી વિષનું મંદિર હતું પરંતુ આ વૃક્ષે તેને તેડી નાખ્યું છે. હજુ મૂર્તિ વિદ્યમાન છે. તેને લેકે કાનજી (કૃષ્ણ)ની મૂર્તિ કહે છે. તેથી આ વડનું નામ પણ “કાનવટ” પડયું છે. વિમેશ્વરનું મંદિંરઃ - અહીંથી થોડે દૂર એક નાળાની સમીપે વર્ષેશ્વરનું મંદિર છે, જેમાં શિવની ત્રિમૂર્તિ છે; આ મંદિરના ચોકમાં એક લક્ષ્મીની મૂર્તિ પણ પડેલી છે જે વાસ્તવમાં કારીગરીને ઉત્તમ નમૂને છે. આની દીવાલમાં સૂર્ય વગેરેની કેટલીયે મૂર્તિઓ જીર્ણોદ્ધારના સમયે ચણું દીધેલી છે. ... આ ગામમાં શ્રાવકેનાં ૪ ઘરે છે. પહેલાં ૮–૧૦ ઘરે હતાં. ઉપાશ્રય કે ધર્મશાળા નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા ગામની પ્રાચીનતા :
આ ગામ તેરસે વર્ષથી વધારે પ્રાચીન હવાનાં પ્રમાણે મળ્યાં છે. આ ગામની આસપાસમાં નજરે પડતાં તુટેલાં જૈન અને હિંદુઓનાં મંદિર તથા પુરાણા જીર્ણશીર્ણ થઈ ગયેલા કૂવા, વાવ અને મકાનનાં ખંડિયેરે એ વાતની સંપૂર્ણ રીતે ખાતરી આપે છે કે, આ ગામ પહેલાં ઘણું સમૃદ્ધિવાળે કઓ કે શહેર હશે. અત્યારે માત્ર રજપૂત, ખેડૂત, રબારી વગેરેનાં સે–એક ઘરનું ગામડું છે. આ ગામનું નામ પ્રાચીન શિલાલેખમાં “બ્રહ્માણ” લખેલું મળે છે, જેનું અપભ્રંશ નામ “વમોણ થયું છે.
આબુ ઉપર દેલવાડામાં આવેલા લૂણવસહી મંદિરની વર્ષગાંઠ નિમિત્તના અઠ્ઠાઈ–મહત્સવના ત્રીજા દિવસ (ફાગણ વદિ ૫) ને મહત્સવ કરવાનું કાયમને માટે
વરમાણ” ગામના શ્રીસંઘે માથે લીધું હતું. આબૂ ઉપરના જૈન મંદિરના પ્રાચીન લેખમાં શ્રી બ્રહ્માણના શ્રાવકેએ મૂર્તિઓ ભરાવ્યા વગેરે સંબંધીનો ઉલ્લેખ મળે છે. આ બ્રહ્યાણ ગામના નામ ઉપરથી જ શ્રી બ્રહાણગચ્છ નીકળે છે.
અત્યારે અહીં શ્રી મહાવીર સ્વામી ભ૦ નું એક જ જેન મંદિર વિદ્યમાન છે. જ્યારે વિ. સં. ૧૭૫૫માં શ્રીમાન જ્ઞાનવિમલસૂરિજીએ રચેલી તીર્થમામાં અહીં શ્રીજીરાવલા પાર્શ્વનાથનું મંદિર હોવાનું લખ્યું છે. અત્યારે શ્રી મહાવીર સ્વામીના મંદિરના કેટની દીવાલમાં ૧ “વિચિ બ્રહ્માણિ જીરાઉલે ” પ્રાચીન તીર્થમાાઘટ્ટ
કડી. ૭૦
For Personal & Private Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીરાવલા
પ્રાચીન પડી ગયેલા જૈન મન્દરાના નકશીદાર ઘડેલા મકરાણા( આરસ )ના ઘણા પથ્થરો લાવીને જયાં ત્યાં ચણી દીધેલા છે; જેમાં કેટલાકમાં શ્રીતીર્થંકર ભગવાનની, ઇંદ્રોની અને બીજા દેવ, દેવીએની મૂત્તિઓ પણ કાતરેલી છે. તેમજ આ ગામથી લગભગ અરધા માઈલ દૂર એક પડી ગયેલા મંદિરના ખંડિયેર પાસેથી હાલમાં જ આરસની એક જિનમૂર્તિ નીકળી હતી પણ તે ખંડિત હાવાથી પાછી ત્યાં જ જમીનમાં ભંડારી દેવામાં આવી હતી. આ મધાં કારણાથી સહજ રીતે સમજી શકાય છે કે, આ ગામમાં પહેલાં જૈન મિરા વધારે હશે અને શ્રાવકાની વસ્તી પણ ખૂબ હશે.
૨૧. જીરાવલા
વરમાણુથી ઉત્તરમાં ૫ માઈલ અને હણાદ્રાથી પશ્ચિ મમાં ૧૦ માઈલ દૂર “ જીરાવલા ” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ મડાર તહેસીલનુ છે. આનાં જીરાપલ્લી, રિકાપલ્લી વગેરે પ્રાચીન નામેા મળે છે.
૮૭
શ્રીજીરાવલા પાર્શ્વનાથ ભ॰ (હાલ શ્રીનેમિનાથ ભ૦) મદિરઃ
અહીં એક જૈન મંદિર ગામ બહાર પહાડની ઓથમાં જરા ઊંચાણુ ભાગ પર આવેલુ છે. આ શ્રીજીરાવલા પાર્શ્વ - નાથનું તીર્થ કહેવાય છે. પણ હાલમાં મૂળ ગભારામાં મૂળ નાયકજી શ્રીનેમિનાથ ભગવાન છે. આ ફેરફાર કયારે થયા,
For Personal & Private Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ મૂળ મંદિર ક્યારે બન્યું અને તેને જીર્ણોદ્ધાર ક્યારે થયે, તથા મૂળ મૂર્તિનું શું થયું તે કાંઈ જાણવામાં આવ્યું નથી. પરંતુ મૂળ ગભારાની બહારની ભીંતમાં જમણા હાથ તરફની ભમતીની છેલ્લી બે દેરીઓમાંની પહેલી દેરીમાં શ્રીપાશ્વનાથજીની ફણુવાળી લેપયુક્ત મૂર્તિ છે, તે જ જીરાવલા પાર્શ્વનાથજીની અસલ મૂર્તિ હોવાનું લકે કહે છે. કોઈ એમ પણ કહે છે કે જ્યારે ગામ ભાંગ્યું ત્યારે મૂળ મૂર્તિ ખંડિત થતાં તેને ભંડારી દીધી હશે, અથવા નાશ થયો હશે પણ પાછળથી આ મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર થતાં શ્રી નેમિનાથ ભવને સ્થાપન કર્યા છે. મૂળ મંદિરના લેખા હશે પણ રંગરેગાનમાં દબાઈ ગયેલા હશે, એમ લાગે છે. ભમતીની દેરીઓની બારશ, સ્તંભ વગેરે ઉપર પુષ્કળ લેખો છે પણ તેના ઉપર ચૂનો લગાવી દીધેલ હોવાથી તે દેખાતા નથી. સફાઈ કરાવવાથી વાંચી શકાય એમ લાગે છે. પાછળથી અમે અહીંના તે બધા લેખે સાફ કરાવીને ઉતારી લીધા છે. તેમાં સં૦ ૧૪૨૧ અને ત્યાર પછીના લેખો જણાય છે. લગભગ સે જેટલા લેખો મળ્યા છે, એટલે મૂળ મંદિર તે સં. ૧૪૨૧ થી વધારે પ્રાચીન હોવું જોઈએ.
' ઉપર્યુક્ત દેરીમાં લેપમય શ્રી પાર્શ્વનાથ ભટની બાજુમાં એક બીજી શ્રી પાર્શ્વનાથજીની મૂર્તિ છે. બાજુની દેરીના પથ્થરમાં દેરીયુક્ત કતરેલી જિનમૂર્તિ , દેવીની મૂર્તિ ૧ અને તે જ આરસને નંદ્યાવર્ત ૧ છે.
મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, નવચોકી, સભામંડપ, શંગારચોકી, અને બાવન જિનાલય હોવાથી બાવન દેરીઓ તથા
For Personal & Private Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીરાવલા
૮૯
આજુબાજુમાં છ દેરીઓ છે. શ્રીપાર્શ્વનાથજીની ઢેરી પાસે એક મંડપ છે. મૂળ ગભારામાં મૂ॰ ના॰ ની મૂર્તિ ૧, ધાતુની ચોવીશી ૧ અને ધાતુની એકતીથી ૧ છે. ગૂઢમંડપમાં યક્ષ——ક્ષિણીની મૂર્ત્તિઓ ૨ છે.
મંદિરની પાછળ મગરી (ટેકરી ) ઉપર એક જૂના કિલ્લા તૂટેલા છે. બીજા મકાનાનાં ખડેરા વગેરે પડયાં છે. પહેલાં આ મંદિરની આસપાસમાં ગામ હતું. પાછળથી નીચેની ખાજીમાં ગામ વસ્યું છે. મંદિરની પાસે એક વાવ હાલમાં જ બની છે.
આ તીર્થની દેખરેખ ગામવાળા જ રાખે છે. મંદિરની મિલ્કત વગેરે તેમના જ હાથમાં છે. લગભગ દશથી પંદર હજાર રૂપિયા મદિરખાતાના તેમની પાસે માજીદ હાવા છતાં મંદિરના જીર્ણોદ્ધાર કરાવતા નથી. તેમ પૂરતી સંભાળ પણ રાખતા નથી.
ગામમાં એસવાલ અને પારવાડ શ્રાવકનાં ૧૦ ધરા છે. ૧ ધ શાળા અને ૧ પંચાયતી મકાન પણ છે. સાધુ– સાધ્વીઓને ઊતરવા માટે સારું મકાન નથી. પંચાયતી મકાન અને ધર્મશાળાને સમરાવવાની જરૂરત છે.
તીની વ્યવસ્થા ન હેાવાનું કારણ આ ગામના એ તાના કુસુપ ને લઈને જ છે. તેથી આ તીર્થ મણુંદ્રજી કલ્યાણજીની પેઢીને સોંપી દેવાની જરૂર છે.
અહી પાષ સુદિ ૧૦ ના દિવસે મેાટા મેળેા ભરાય છે. તેમજ કાર્તિકી પૂર્ણિમાએ આસપાસના ગામવાળા યાત્રાર્થે
For Personal & Private Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણ અહીં આવે છે. તેથી સારી ધર્મશાળા અને કારખાનાની વ્યવસ્થા થવાની જરૂરત છે. પ્રાચીનતાઃ
વિ. સં. ૧૫૦૩ માં તપાગચ્છીય સેમધર્મગણિએ રચેલા વાસતિ નામના ગ્રંથના બીજા અધિકારના છઠ્ઠા ઉપદેશમાં આ તીર્થની ઉત્પત્તિ સંબંધે જે જણાવ્યું તે હકીકત નીચે મુજબ છે –
જીરિકાપલ્લી પુરી રૂપી સુંદરીના કંઠસ્થળમાં હારની તુલનાને ધારણ કરતા શ્રી પાર્શ્વજિનેશ્વરને પ્રણામ કરીને તેમના તીર્થ સંબંધી કથા જે પ્રમાણે સાંભળી છે તે પ્રમાણે, પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે. તે પહેલાં વિસં. ૧૧૦૯ (૯૦)ને વર્ષમાં, અનેક જૈન અને શિવ પ્રસાદથી સુંદર બ્રહ્માણ (વર્માણ) નામના મહાસ્થાનમાં ધાંધલ નામે ધનાઢ્ય શ્રેષ્ઠ શ્રાવક થઈ ગયે. એ જ નગરમાં સરળ સ્વભાવી એક વૃદ્ધ ડેશી પણ રહેતી. હતી. તેની એક ગાય સેહિલી નદી પાસેના દેવીત્રીગિરિની ગુફામાં દૂધ ઝરતી હતી. સાંજે તે ઘેર આવતી ત્યારે કંઈ પણ દૂધ આપતી નહિ. તેને કેટલાક દિવસો પછી પરંપરાથી તે સ્થાનની જાણ થઈ તેણીએ આ વૃત્તાંત (ત્યાંના) ધાંધલ વગેરે મુખ્ય પુરુષોને કહ્યું. તેમણે મનમાં વિચાર્યું કે તે સ્થાન પ્રભાવક હોવું જોઈએ. તે વ્યવહારીઓ પવિત્ર થઈને રાત્રે એકઠા થઈ પંચ નમસ્કાર મંત્રનું સ્મરણ કરીને એ પુણ્યસ્થાને સૂઈ ગયા, ત્યારે સ્વપ્નમાં નીલવણું.
For Personal & Private Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીરાવલા
ઘડા ઉપર સવાર થયેલા કેઈ સુંદર પુરુષે તેમને પવિત્ર વચન કહ્યું કે, “જ્યાં તે ગાય દૂધ ઝરાવે છે ત્યાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભવની મૂર્તિ રહેલી છે, તેને હું અધિષ્ઠાયક છું. જે રીતે તેની પૂજા થાય એ રીત તમે આદરે;” એમ કહીને તે દેવ અન્તર્ધાન (અદશ્ય) થઈ ગયે. પ્રભાતે તેઓ ત્યાં ગયા. ભૂમિને ખેદી (નીકળેલી) મૂર્તિને જેવા રથમાં સ્થાપન કરવા લાગ્યા તેવા જ જીરાપલ્લીપુરીને મનુષ્ય ત્યાં આવ્યા. તેઓએ કહ્યું કે, “આપનું અહીં આવવું અનુચિત છે. અમારા ગામના) સીમાડામાં રહેલું બિંબ તમે કેમ લઈ શકે?” આ પ્રકારને વિવાદ થતાં તેમાંના વૃદ્ધો કહેવા લાગ્યા, “એક તમારે અને એક અમારે–એમ બે બળદે (ર) જોડે. જે તરફ એ બંને બળદે તેમને લઈ જાય તે તરફ ભગવાનને પિતાની ઈચ્છાથી જવા દે. કર્મબંધના કારણભૂત આપના વિવાદથી શું ફળ? એમ કરતાં તે બિંબ જીરાપલ્લીમાં આવ્યું. મહાજનોએ તેમને માટે પ્રવેશત્સવ કર્યો. સંઘે બધાની અનુમતિપૂર્વક પહેલાં ત્યાં ચૈત્યમાં શ્રી મહાવીર ભ૦નું બિંબ હતું, તેનું ઉત્થાપન કરી, તે બિંબ (પ્રગટ થયેલા પાર્શ્વબિંબ)ને મૂળ નાયક તરીકે
સ્થાપન કર્યું. અનેક પ્રકારના અભિગ્રહ લઈને ત્યાં અનેક સંઘ આવે છે અને તેમની અભિલાષાઓ ત્યાંના અધિછાયક દેવ પૂરી કરે છે. આ પ્રકારે તે તીર્થ બન્યું. હવે બધા શ્રેષ્ઠીઓમાં ધુરંધર ધાંધલ શેઠ દેવદ્રવ્યની ચિંતાવહીવટ કરે છે.
- એક વખત ત્યાં જાવાલિપુર (જાહેર)થી યવને
For Personal & Private Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણે મુસલમાનોનું સૈન્ય આવ્યું, તેને દેવે સવાર થઈને નસાડ્યું હતું. સૈન્યમાંથી મુનિને વેશ ધારણ કરનારા સાત શેખ લેહીના કુંપા ભરીને ત્યાં આવ્યા. દેવની સ્તુતિ કરવાના બહાને તેઓ એ દેવમંદિરમાં રહ્યા. તેમણે રાત્રે લોહીના છાંટા નાખી મૂર્તિને ભંગ કર્યો. કેમકે શાસ્ત્રવાણી એવી છે કે, “લોહીને સ્પર્શ થતાં યે દેવોની કાંતિ ચાલી જાય છે.” તે પાપીઓ તરત જ ત્યાંથી નાસી ગયા. કેમકે એવાઓને સ્વસ્થતા હોતી નથી. તેઓએ કરેલું એવું અગ્ય કાર્ય . પ્રભાતે જોવામાં આવ્યું ત્યારે ધાંધલ વગેરેના હૃદયમાં અત્યંત ખેદ થયે. ત્યાંના રાજાએ સૈનિકે મેકલીને તે સાતે દુષ્ટ શેખને માર્યા અને સેના પિતાના નગરમાં ગઈ * ઉપવાસ કરતા પિતાને વહીવટ કરનાર (ધાધલ)ને દેવે કહ્યું, “ખેદ ન કર, કેમકે નિર્દય મનુષ્ય પર હું પણ
૧ આ મુસલમાનોનું સૈન્ય તે અલ્લાઉદ્દીનનું જ સૈન્ય હતું. અલાદ્દીને સં. ૧૩૬૮ માં કાન્હડદેવને મારી જાલોર સર કર્યું. આ હકીક્ત શાહે વૈધ માં વિસ્તારથી છે, તેમાં તે સર કર્યાની સાલ વિશે જણાવ્યું છે કે, ' “બેટી ભણઈ “અવધાસ તાત, સંવત તેર અડસર્કિંઈ વાત; - પછી દિવસ, માસ વૈશાખ, એ ગુરુવાર, ઉજળી પાખ.
. . ખંડ ૩, કડી ૨૦૯ આ જ સાલમાં જીરાપલ્લી ઉપર પણ મુસલમાનોનું સૈન્ય ચડી આવ્યું, એ હકીકત નાસ્ટિવંનપાશ્વનાથવિનતિ નામના પ્રાચીન સ્તોત્રની ૯ મી કડીમાં પણ સાબીત કરતાં જણાવ્યું છે કે,
તેરહસઈ અડસટ્ટા (સં. ૧૩૬૮) વરસિહિં, - અસુરહ દલું છતઉ જિણિ હરસિહિં, ભસમગ્રહ વિકરાલે. કડી ૯
For Personal & Private Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીરાવલ
શક્તિમાન થતું નથી. આ ૯ ખંડેને એકઠા કરી તું જલદીથી ૯ શેર પ્રમાણ લાપસીમાં નાખ અને સાત દિવસ સુધી અને કમાડ વાસી દે.” દેવનું આ પ્રકારનું વચન સાંભળીને તે ગોષિક-વહીવટ કરનારે તે પ્રમાણે બધું કર્યું. એવામાં સાતમે દિવસે એક સંઘ (ત્યાં આવ્યું. તેણે ઉત્સુક્તાથી દ્વાર ઉઘાડીને જેવી તે મૂર્તિ જોઈ તેવી જ કંઈક ન જોડાયેલા અવયવાળી તે મૂર્તિ લેકેને જેવાઈ. હજી પણ તે મૂર્તિના અંગ પર ૯ ખડે સ્પષ્ટ રીતે જોવાય છે.
તે શાહીઓ (યવને) જેવા પિતાના નગરમાં પ્રવેશ્યા કે તરત જ ઘરે સળગવાના અને દ્રવ્યો (વસ્ત્ર, અનાજ વગેરે)ને નાશ થવાના ઉપદ્રવ થયા. આ બધું તે દેવે. કરેલું જાણીને ભયભીત થયેલા તે રાજાએ પોતાના મંત્રીને ત્યાં મોકલ્યા. દેવે સ્વપ્નમાં તેને આ પ્રકારે કહ્યું: “જે તે રાજા અહીં આવીને પોતાનું મસ્તક મુંડાવશે, તે જ નગર અને રાજાનું કુશળ–ક્ષેત્ર થશે.” રાજાએ તે પ્રમાણે કરવાથી, અનેક પ્રકારના ભેગ, એગ કરાવવાથી તેમજ મેટી પ્રભાવના કરવાથી તે (રાજા) સુખી થયે.
આ પ્રકારે ચડતી કળાવાળા અને માહાસ્યથી દેદીપ્યા માન આ તીર્થમાં એક વખત દેવે પિતાને વહીવટ કરનારા પુરુષને સ્વપ્નમાં કહ્યું કે, “મારા જ નામથી દેવની બીજી મૃતિ અહીં સ્થાપન કરે; કેમકે વિકલ અંગવાળી આ મૂર્તિ મુખ્ય સ્થાને શોભતી નથી. તેથી શ્રી પાર્શ્વનાથ ભટ ની નવી મૂર્તિ ત્યાં સ્થાપન કરવામાં આવી, જે આજે પણ આ લેક
For Personal & Private Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણુ અને પરલેકના ફળની ઈચ્છાવાળા મનુષ્ય વડે પૂજાય છે. તેમની જમણી બાજુએ તે પ્રાચીન પ્રતિમા મૂકવામાં આવી, જેને નમસ્કાર, ધ્વજા, પૂજા વગેરે (સૌથી) પ્રથમ કરવામાં આવે છે. જીર્ણ થવાથી આજે આ મૂર્તિ દાદા પાર્શ્વનાથના નામે કહેવાય છે. તેમની આગળ પ્રાય: મુંડનાદિ કરવામાં આવે છે. “ધાંધલના સંતાનમાં સીહડ નામે વળી ચૌદમે ગોષિક થયે” એવું ઐતિહાસિક વચન સ્થવિરેએ કહ્યું છે.
આ જીરાપલ્લીને પ્રબંધ જે મેં સાંભળે તે જ રચે છે, તેથી બહુશ્રત પુરુષ હૃદયમાં મધ્યસ્થભાવ ધારણ કરીને સાંભળે.
મહેશ્વર કવિએ રચેલા ચિમનોદ નામના કાવ્યમાં જણાવ્યું છે કે,
“માંડવગઢના રહેવાસી સેનગિરા શ્રીમાલવંશીય ઝંઝણશાહ, જેઓ પંદરમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં પાદશાહ આલમશાહના રાજ્યમાં અધિકારી હતા, તેમને ૧ ચાહડ, ૨ બાકડ, ૩ દેહડ, ૪ પવસિંહ, ૫ આલ્વરાજ અને ૬ પાહુ નામે છ પુત્રો હતા. તેમાંથી ચાહડે જીરાપલ્લી અને આબૂની યાત્રા કરતાં ઘણું દ્રવ્ય ખરચ્યું હતું. પાંચમા પુત્ર આલ્વરાજ સંઘવીએ જીરાપલ્લી મહાતીર્થમાં ઊંચા તોરણવાળ ને મેટા થાંભલાવાળે ચંદરવાના વસ્ત્રોથી વિભૂષિત મંડપ કરાવ્યો હતો. આ આલ્વરાજ નિરંતર દાન આપવાથી પૃથ્વીમાં પ્રસિદ્ધ થયો હતો અને છઠ્ઠા પુત્ર સંઘવી પાહૂએ
For Personal & Private Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીરાવલા
જિનભદ્રસૂરિ વગેરે ગુરુઓની સાથે જીરાપલ્લી અને અબ્દ તીર્થની યાત્રા કરી હતી.
આ ગામમાં સંઇ પેથડ અને સં૦ ઝાંઝણે સં૦ ૧૩ર૧ માં વર્ષે જેન મંદિર કરાવ્યાનું ૩પરાતી માં લખ્યું છે.
આ તીર્થમાં યાત્રાળે મેટા સંઘ સહિત સં સંડાક શ્રીલમીસાગરસૂરિ સાથે આવ્યા હતા. વળી સંઘવી વેલાએ (સમય સં. ૧૫૨૧ પહેલાં) શ્રીસુમતિસુંદરસૂરિના ઉપદેશથી २. जीराबल्लयभिधानके पुरवरे श्रीचाहहः संघपो
____ यात्रां संविदधे तथाऽर्बुदगिरौ तीर्थे व्ययं तादृशम् । सर्वत्रागतसंघपालनपरो वंशे प्रयातोन्नति
विनर्वाजिभिरंशुकैबहुविधैः संपूरयन् तं पृथक् ॥ २३ ॥ श्रीमङ्गलास्ये नगरे सुयात्रा सुतीर्थ आल्हाभिधसंघपालः ।। दान ददानः सततं जनेभ्यो वितौघपूर्णः प्रथितः पृथिव्याम् ॥ ३१ ॥ जीर पलीमहातीर्थे मण्डपं तु चकार सः । उत्तोरणं महास्तम्भं वितानांशुकभूषितम् ॥ ३२ ॥ श्रीपाइसंघाधिपतिश्चकार यात्रां स्वकीयगुरुभिः समं सः । दानाय सुष्टों जिनभद्रमुख्यैीरादिपल्ल्यर्बुदनामतीर्थे ॥ ३३ ॥
-काव्यमनोहर स७ २3, 31 थी 33. ३. इत्यादि तपा० श्रीधर्मघोषसूरिदत्तोपदेशवासितचेतसा सं० पेथडदेवन सं० झाझणेन च सं० १३२१ वर्षे मण्डपदुर्गकरहेटकजीरापल्लीश्रीशत्रुञ्जयादिषु ८४ प्रासादाः काञ्चनकलशाञ्चिताः कारिताः। ..
-उपदेशतरङ्गिणी पृ० ११८ ४. स्त्रं मन्यमाना गदराजङ्गर श्रीसंडकेभ्याः सफलं. जनुस्ततः। श्रीजारपल्लीप्रभुपाश्वतीर्थयात्रामकार्षुः कुशलेन सोत्सवम् ।
-गु. २० का० सर्ग. ३. श्लो• ३६
For Personal & Private Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ સુલતાનનું ફરમાન લઈ રતલામ, ઈલાદુર્ગ (ઈડર) વગેરે સ્થળેના સંઘ લઈને જીરાપલ્લીપુરની યાત્રાઓ કરી હતી.
સહીમાં લક્ષ (લાખા) રાણાના અમા, સંઘ લઈ શત્રુંજયની યાત્રા કરી સંઘપતિ થયેલા પ્રા. કે. (પ્રાગ્વાટ, રંટગચ્છીય) ઉજલ અને કાજાએ શ્રીમદેવસૂરિ સાથે જીરાપલ્લી પાર્શ્વનાથની સાત દિવસ સુધી ચાત્રા કરી. “શ્રીમદેવસૂરિને સત્તા સમય ૧૬ મી શતાબ્દિને છે.
આ સિવાય બીજા ઘણાયે આ તીર્થની યાત્રા કર્યાના ઉલ્લેખ મળે છે.
આ ગામના સં૦ ૧૪૨૧ અને તે પછીના સમયના. શિલાલેખે મળે છે.
શ્રીમે સં. ૧૪૯ની આસપાસ રચેલી તીર્થમારામાં જીરાવલા પાર્શ્વનાથ પ્રત્યે લોકોની ભકિત કેવી હતી અને ત્યાં હંમેશાં કેટલાય સંઘ અને યાત્રાળુઓ આવતા હતા, તેને ઉલ્લેખ કર્યો છે. વળી સં. ૧૭૪૯ માં છે. જૂઓ જૈન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ. ६. श्रीसोमदेवैः सह सूरिभिः पुरा . यौ जीरपल्ल्यां जिनपार्श्ववन्दनम् ॥
, –T૦ ૨૦ ૨૦ સ. ૨. . ૬. ૭... ...... .......... .... ..... જાઉં હવ રાઉલી. "
પ્રગટ પાસ કરઉ અતિ ભલઉ સકલ સામિ શ્રીછરાઉલઉ; - સદા સંઘ આવઈ અતિ ઘણું પ્રત્યા પૂરઈ સવિહું તણાં, ભાજઇ ભીડ રેગ-સવિ ગમઈ છરાઉલઉ પાસ ઈણિ સમઈ મેઘ-રચિત તમારા કડી.. ૫૯-૬૦ પૃ. ૫૪.
For Personal & Private Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર
શીવિજયજીએ રચેલી તીર્થમાામાં પણ જીરાઉલાનું
વર્ણન છે.
૨૨. ભાંમરા
જીરાવલાથી ૩ માઈલ અને હણાદ્રાથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૮ માઈલ દૂર “ ભાંમરા ” નામનું ગામ આવેલું છે. ઘર દેરાસરઃ
અહીં ધમ શાળાના એક ઓરડામાં ઘર દેરાસર રાખેલું છે. તેમાં ધાતુની ચાવીશી ૧, પંચતીર્થી ૩, સિદ્ધચક્ર ૧, અને અષ્ટમંગલ ૧ છે. મંદિર ખાતાના ઉપકરણેાની જરૂરત છે.
ધર્મશાળાની પાસે જ ગામના પ્રમાણમાં એક નવું ઘર દેરાસર તૈયાર થાય છે. તે પૂરું થયે ભગવાનને તેમાં પધરાવવાના છે. દેરાસરની ખાજુમાં થોડી જગા ખાલી પડી છે. અહી પારવાડ શ્રાવકનાં ઘર ૭ છે.
૨૩. રેવદર
ભાંમરાથી દક્ષિણમાં ૪ા માઈલ અને હણાદ્રાથી પશ્ચિમમાં ૮ માઈલ દૂર “ રેવદર ” નામનું ગામ આવેલુ છે. આ ગામ મડાર તહેસીલનુ છે.
૭
૮. છરાઉલ દાો દીપતે તેજિ ત્રિભુવન રવી જીપતા, प्राचीन तीर्थमाला संग्रह
કડી. પર, પૃ. ૧૦૫
For Personal & Private Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
શ્રીઆદીશ્વર ભનું મદિર
અહીં એક મૂ॰ ના॰ શ્રીઆદીશ્વર ભગવાનનું મંદિર છે. મંદિર ગામના પ્રમાણમાં ઠીક છે. મંદિરના પાયા સ ૧૮૯૫માં નખાયા હતા. મૂ॰ ના જીની મૂર્ત્તિ ઉપર સ ૧૯૦૩ના લેખ છે. આ દેરાસરની પ્રતિષ્ઠા સ૦ ૧૯૦૫માં થઈ છે. દેરાસર એ જ વખતે નવું બનેલું છે. મૂળ તે ઘર દેરાસર હતું પરંતુ પાછળથી ઉપર શિખર બંધાવી લીધું છે.
આ મંદિરમાં પાષાણુનાં જિનબિંબ ૫, ધાતુની ચાવીશી ૨, એકતીથી ૧, પંચતીથી ૧, ધાતુની નાની એકલમૂત્તિ ૧૬ એમ કુલે ધાતુ મૂત્તિ આ ૫ છે. બાજીની મૂર્તિ ૧ છે.
અહીં શ્રાવકાનાં ૪૫ ઘર છે. તેમાં એશવાળનાં ૭ ઘર છે અને ૩૮ ઘા પારવાડનાં છે. ઉપાશ્રય ૧ અને ધર્મશાળા ર છે. એક બીજો ઉપાશ્રય હતા તે પડી ગયા છે તેને થાડા ખર્ચે સમરાવી શકાય તેમ છે.
આ ગામ સ૦ ૧૮૪૦માં વસ્યું છે.
૨૪. સેલવાડા
રૈવદરથી ઈશાન ખૂણામાં ૫ માઈલ અને હુણાદ્રાથી પશ્ચિમમાં ૩૫ માઈલ દૂર “ સેલવાડા ” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ પામેરા તહેસીલમાં છે.
“
For Personal & Private Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેલવાસ
શ્રીઋષભદેવ ભ૦ નુ” ઘર-દેરાસર:
અહીં મૂ॰ ના શ્રીઋષભદેવ ભગવાનનું એક ઘર– દેરાસર છે. આ મંદિરમાં પાષાણુનાં ૩ જિનનખ એ ઋષભદેવ ભગવાનનાં જ છે. મૂ॰ ના॰ પર સ૦ ૧૭૪૫ના લેખ છે અને અને ખાજુની અને મૂર્તિઓ પર સ૦ ૧૯૫૨ના લેખા છે. આ બંને મૂર્ત્તિ આ અહીના શ્રાવકોએ જ ભરાવેલી છે. આ ઘર-દેરાસરને નવું બનાવી તેમાં મૂ॰ ના॰ શ્રીઋષભદેવ ભગવાનની એક મૂર્તિને સ૦ ૧૯૩૫ના જેઠ સુદ્ર ને બુધવારે સ્થાપિત કરેલી છે. ખીજી એ મૂર્તિએ પાછળથી પધરાવેલી છે.
આ મંદિરમાં ધાતુની ચાવીશી ૧ ૫ ંચતીથી ૨ અને પાર્શ્વનાથ ભગવાનની ધાતુની નાની એકલમૂર્ત્તિ ૧ છે. મણિભદ્રજીની મૂર્ત્તિ ૧ છે.
અહીં પારવાડ શ્રાવકનાં ૧૨ ઘરા છે. દેરાસરની પાસે જ એક અસ્તવ્યસ્ત ઉપાશ્રય છે.
આ ગામના મધ્યભાગમાં એક માટુ જૈન મંદિર હતું પણ અત્યારે ખંડેર માત્ર છે. તેની પાસે નકશીદાર મકરાણાના ઘડેલા અનેક પથ્થરાના ઢગલા પડચા છે. પાસે જ લક્ષ્મીનારાયણનું મંદિર નવું બંધાવતાં જૈન મંદિરના પથ્થરા, તેમાં તથા પાસેના ચારાની ભીંત વગેરેમાં લગાવી દીધેલા નજરે પડે છે. લક્ષ્મીનારાયણના મંદિરની ભીંતમાં ગાઠવાયેલા એ પથ્થરામાં તા તીર્થંકર પ્રભુની એક એક કારેલી મૂર્તિ એ પણ વિદ્યમાન છે.
For Personal & Private Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ ભમરા અને સેલવાડાના રસ્તા વચ્ચે એક પડી ગયેલું જેનમંદિર છે, જેને કેટલેક ભાગ અને ભીતે વગેરે હજુ ઊભાં છે.
૨૫. લોરલ સેલવાડાથી નૈત્ય ખૂણામાં રા માઈલ અને હણુદ્રાથી નેત્રત્ય ખૂણામાં ૪ માઈલ દૂર “લેરલ” નામનું ગામ આવેલું છે. શ્રી શાંતિનાથ ભવનું મંદિર :
અહીં મૂળ ના. શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું ગામના પ્રમાણમાં ઠીક જેવું નાનું પણ શિખરબંધી એક મંદિર છે. મૂળ ના વગેરે સાથે ત્રણ જિનબિંબ છે. આ ત્રણે મૂર્તિઓ પર સં. ૧૯૨૧ના લેખો છે. તે સિવાય ધાતુની ચાવીશી ૧, પંચતીથી ૨, અને નાની એકલમૂત્તિ ૧ છે.
અહીંના મંદિરને પાયે સં. ૧૯૦૫માં નાંખા અને પ્રતિષ્ઠા સં. ૧૯ર૭ના જેઠ સુદિ ૧૩ના દિને થઈ છે. પ્રતિષ્ઠા કરાવનાર શ્રી ઋદ્ધિસાગરજી છે.
- મંદિરની પાસે એક જૂને ઉપાશ્રય હતું પરંતુ તેને મદિરના ખરચે મંદિરમાં જ મેળવી દીધો છે. તેમાં મૂર્તિ બિરાજમાન કરવા માટે પબાસણ તૈયાર કરી રાખેલું છે. પરંતુ હવે તેમાં મૂર્તિ બેસાડવાની નથી. ન ધ્વજાદંડ ચઢાવવાના છે.
For Personal & Private Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઠાકર
-
૧૦૧,
અહીં પિરવાડ શ્રાવકની રર ઘરે છે. ધર્મશાળા ૧ છે. બે ત્રણ પંચાયતી મકાને પણ છે.
અહીંથી સેલવાડા જતાં વચ્ચે ૧ માઈલ પર “સાપલ નામનું ગામ આવેલું છે. અહીં પિરવાડ શ્રાવકનાં ૨ ઘર છે. મંદિર કે ધર્મશાળા નથી.
૨૬. ડાક
લેરલથી પૂર્વ દિશામાં ૨ માઈલ અને હણુદ્રાથી મૈત્રત્ય ખૂણામાં ૩ માઈલ દૂર “ડાક” નામનું ગામ આવેલું છે. તે પામેરા તહેસીલમાં છે. જૈન મંદિર
અહીં એક જૈન મંદિર ખાલી પડયું છે. મૂળ ગભારે ગૂઢમંડપ, નવચેકી, સભામંડપ, શૃંગાર ચોકી અને ભમતીના કેટ યુક્ત કારણભર્યું આ મંદિર મકરાણાનું બનેલું છે. મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ અને નવચેક હજુ સુધી સાબૂત ઊભેલાં છે. બાકી શંગાર ચકી અને કેટ વગેરે પડી ગયાં છે. આ મંદિર પ૦૦-૭૦૦ વર્ષનું પ્રાચીન જણાય છે. મૂળ ગભારામાં મૂળ નાજીનું પરિકર હજુ લાગેલું છે. કદાચ તેની ગાદીમાં લેખ હશે. ત્યાં લાકડાં ભરેલાં હોવાથી તે તપાસી શકાયું નથી. જાગીરદારના વાંસડા ખાલી કરાવીને તપાસવાની જરૂર છે.
ગામ પ્રાચીન હોય તેમ લાગે છે. અહીં પહેલાં શ્રાવકેનાં ઘરે પણ હશે. અત્યારે તે બીજી વર્ણનાં લગભગ ૧૦-૭૫ ઘર છે. ધર્મશાળા વગેરે કંઈ જ નથી. ."
For Personal & Private Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭. ડબાણી ડાકથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૧ માઈલ અને હણાદ્રાથી નૈઋત્ય ખૂણામાં રા માઈલ દૂર “ડબાણ” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ પામેરા તહેસીલમાં છે. શ્રી આદીશ્વર ભવનું મંદિરઃ
અહીં મૂળ ના. શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું મંદિર ૧ છે. તે પર સં. ૧૨૧ અને બાજુની બે મૂર્તિઓ પર સં. ૧૫૯ ના લેખો છે. બધી મૂર્તિઓ હજુ પણ દાખલ ગૂઢમંડપમાં જ છે. પહેલાં આ બધી મૂર્તિઓ ઉપાશ્રયના ઘર-દેરાસરમાં હતી. પછી આ મંદિરને સં. ૧૯૬૯ માં પાયો નંખાયો. લગભગ દશેક વર્ષથી મંદિર તૈયાર થયેલું હોવા છતાં શ્રાવકે પ્રતિષ્ઠા કરાવતા નથી, એમ જાણી અમે પ્રતિષ્ઠા કરાવવા માટે ઉપદેશ આપે એના પરિણામે એકાદ વર્ષમાં જરૂર પ્રતિષ્ઠા કરાવીશું એમ ત્યાંના લેકે કહેતા હતા.
કુલે આરસનાં જિનબિંબ ૩ અને ધાતુની ચાવીશી ૧ છે. મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, છ ચેકી, રંગમંડપ અને ગંગારચાકી વગેરેથી યુક્ત શિખરબંધી મંદિર ગામના પ્રમાણમાં નાનું પણ સુંદર તૈયાર થયેલું છે.
આ ગામ નદીની પેલી બાજુ વસતું હતું પણ પાછળથી ત્યાંથી ઊઠીને અહીં વસ્યું છે. તેથી આ ગામ ઘણું પ્રાચીન હોવા છતાં અહીં પ્રાચીનતાની કંઈ જ
For Personal & Private Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિણવા નિશાની નથી. તેમજ જૂની જગ્યામાં પણ મકાનોને પાયા સિવાય બીજું કંઈ જ પ્રાચીનતા નિર્ણાયક સાધન નથી. જ અહીં તૂટી ગયેલું પ્રાચીન જૈન મંદિર હોવું જોઈએ પણ તે જાણી શકાતું નથી. ગામના ચારામાં મકરાણુના સફેદ મોટા મોટા પથ્થરો લગાવેલા જણાય છે તે સંભવતઃ જૈન મંદિરના હશે, એમ લાગે છે. પ્રાચીનતાઃ - દેલવાડાના લૂણવસહી મંદિરના સં૦ ૧૨૮૭ ના
વ્યવસ્થા સંબંધી ગદ્ય લેખમાં લખ્યું છે કે: “શ્રીનેમિનાથ ભ૦ ની વર્ષગાંઠ નિમિત્તના અઠ્ઠાઈ મહોત્રાવના છઠ્ઠા દિવસને ઉત્સવ હણાદ્રા અને ડબાણ ગામના શ્રીસંઘે કરે.” ' વળી એ જ લેખમાં “ચંદ્રાવતીના રાજા સામદેવ અને તેમના પાટવીકુંવર કાન્હડદેવે આ ગામ આબૂ ઉપરના શ્રીનેમનાથ ભટ ની પૂજા આદિ ખરચ માટે લુણવસહી નામના મંદિરને ચાવાવિવાર અર્પણ કર્યું છે;” એ. ઉલ્લેખ છે.
૨૮. હણાદ્રા ડબાણથી ઈશાન ખૂણામાં રા માઈલ, અને આબુથી પશ્ચિમ દિશામાં આબૂ પહાડથી ૨ માઈલ અને ડાકથી ઈશાન ખૂણામાં ૨ માઈલ દૂર “હણાદ્રા” નામનું ગામ આવે છે. આ ગામ પામેરા તહેસીલમાં છે.
૧. જુઓ “યુવાનીનગૈનરેહોદ”લેખાંક ૨૫૧.
For Personal & Private Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
અણુ દાયલ પ્રદક્ષિણા
શ્રીંઆદીશ્વર ભગ્નું મંદિર :
અહીં મૂ॰ ના॰ શ્રીઆદીશ્વર ભગવાનનું પ્રાચીન મંદિર છે. મૂ॰ ના॰ જીની મૂર્તિ મનેાહર છે. તેના પર લેખ નથી. તેમની પાસે શ્રીપાર્શ્વનાથજીના એ કાઉગ્ગિયા પાછળથી સ્થાપન કરેલા છે; જેના ઉપર સ૦૧૫૩૨ ને લેખ છે. ગૂઢમ’ડપમાં પાષાણનાં જિનબિંબ ૩ અને સરસ્વતીદેવીની પાષાણુમૂર્ત્તિ ૧ છે. મૂળ ગભારામાં ધાતુની ચાવીશી ૧, પંચતીથી ૮, એકતીથી૩ અને નાની એકલ પ્રતિમા ૧; એમ કુલ ૧૩ મૂર્ત્તિ આ છે. નવચેાકીમાં જમણા હાથ તરફ ચક્રેશ્વરીદેવીની મૂર્ત્તિ ૧ તથા મણિભદ્ર યક્ષની મૂર્ત્તિ ૧ છે. જમણા હાથ તરફના (ભમતીના ) ગભારામાં પંચતીથી ના પિરકર યુક્ત મૂ॰ ના॰ શ્રીગોડી નવક્ષ્ણા પાર્શ્વનાથજીની મૂર્ત્તિ ૧ છે. ગભારા બહાર વચ્ચે ત્રણ ગયુક્ત એક સમવસરણ છે. ડાબા હાથ તરફના ગભારામાં (ભમતીમાં) જિતમિમ ૩ છે.
મૂળગભારા, ગૂઢમંડપ, નવચેાકી, સભામંડપ, શૃંગારચોકી, અને તરની ૧૬ દેરીએ તથા બે ગભારા, ભમતીના કાટ સાથે શિખરબંધી આ મંદિર છે. બધી દેરીએ ખાલી છે. મંદિર પ્રાચીન જણાય છે. પરંતુ અંદરના ભાગમાં બધે કલાઈ (પ્લાસ્તર ) કરેલું હોવાથી મૂળ મંદિર અન્યાના સંવત્ મળી શકયો નથી. નવચોકીમાં જમણા હાથ તરફ વચ્ચે પાષાણુમાં કતરેલા શ્રીસિદ્ધચક્રજીના યંત્ર ૧ છે. તેની અને ખાજી થઈ ને પાદુકા જોડી ૨છે. તેમાં એક પાદુકા ખાસ સિદ્ધચક્રજીની છે. તેના પર સ૦ ૧૫૦૧
For Personal & Private Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
-હણુદ્રા
૧૦૫ લેખ છે. તેમાં દા એ ગામને ઉલ્લેખ મળે છે. આ ઉપરથી આ મંદિર તે કરતાં એ પ્રાચીન હોવું જોઈએ. વળી બીજી પાદુકા પર સં. ૧૬૮૮ ને લેખ છે, તે આદીશ્વર ભગવાનની હોય એમ લાગે છે. તેની પાસે શ્રીજિનદત્તસૂરિજી અને શ્રીજિનકુશળસૂરિજીની એક જ પથ્થરમાં કોતરેલી પાદુકા જેડી ૨ છે. તે નવી હાઈ પાછળથી સ્થાપન થયેલી લાગે ! છે. તેના પર લેખ છે પણ વંચાતો નથી.
શ્રીગેડી પાર્શ્વનાથજીના ગભારા બહાર વચ્ચે ત્રણ ગઢ યુક્ત સુંદર સમસવરણ છે. તેમાં ઉપર એક જ પથ્થરમાં મંદિર અને શિખરના આકાર યુક્ત ચારે જિન મૂર્તિઓ કોતરેલી છે. તેની ઉપરની પટ્ટીમાં લેખ છે પણ ખંડિત હોવાથી વંચાતો નથી. સંવત્ નથી.
એક ગેખલામાં પરિકરમાંથી છૂટી પડી ગયેલી ઇંદ્રની મૂર્તિ ૧ છે. ડાબા હાથ તરફના ગભારામાં મૂળ ના શ્રીશંખેશ્વર પાર્શ્વનાથજી છે. તેમની બંને બાજુએ ત્રણતીર્થ તથા એકતીથીના પરિકરવાની નાની એક એક જિનમૂર્તિ છે.
જિનમા પટને એક ટુકડા રખડતે અમને મળી આવેલ જેને એક દેરીમાં મૂકાવ્યા છે, તે સમવસરણ પાસેની ભીંતમાં લાગેલે પ્રાચીન ટુકડે હતો. બે લાઈનમાં થઈને ૧૦ ખડે પાંચ વર્ષ પહેલાં બરાબર હતા. તેને ભીંતમાંથી કાઢતાં બેદરકારીથી ખંડિત કરી નાખે છે. અત્યારે માત્ર છ ખંડે સાબૂત રહ્યા છે. તેમાં ઉપરની લાઈનમાં વચ્ચે રાષભદેવ ભગવાનની મૂર્તિ કેટલી છે અને બાકીના દરેક ખંડમાં
For Personal & Private Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ ભગવાનના પિતા, ભગવાન, પિતાના માથે છત્રધારણ કરનાર, અને માતા એમ ચાર મૂર્તિઓ કોતરેલી છે. હવે માતાજીના ફક્ત પાંચ જ ખંડે જ સાબૂત રહ્યા છે. દરેક ખંડની નીચે ભગવાનના પિતા તથા માતાનાં નામે લખેલાં છે. સૌથી નીચેના ભાગમાં કદાચ સંવત આદિ લેખ હશે; પણ તે ભાગ અત્યારે મેજુદ નથી. આ પટ પ્રાચીન લાગે છે. આવા ચાર મૂર્તિવાળા પટ બહુ ઓછા જોવામાં આવે છે.
આ મંદિરના જીર્ણોદ્ધારનું કામ ચાલે છે. ઘણુંખરું કામ થઈ જવાથી હવે મંદિર સારું દેખાય છે.
મંદિરની નજીકમાં અમદાવાદના શેઠ હઠીભાઈએ. બંધાવેલી એક જૈન ધર્મશાળા છે. તેની મરમ્મત થઈ છે. બીજી નવી ધર્મશાળા (ઉપાશ્રય) નું કામ અધૂરું છે. મંદિરની સામે જ એક ઉપાશ્રય છે.
પ્રાચીનતા :
આબૂ પર દેલવાડા ગામમાં બનેલા વસ્તુપાલના પ્રસિદ્ધ લુણવસહી દેરાસરના વિ. સં. ૧૨૮૭ના શિલાલેખમાં આ ગામનું નામ ટૂંકા દ્રા છે, જેમાં તે મંદિરની વર્ષગાંઠના અઠ્ઠાઈ મહોત્સવના ૬ઠ્ઠા દિવસ (ફાગણ વદ ૮) ને મહોત્સવ કરવાનું આ હંડાઊદ્રા તથા ડબાણ ગામના શ્રાવકેએ માથે લીધેલું; એમ લૂણવસહીના વ્યવસ્થા સંબંધીના શિલાલેખથી જણાય છે. - આ ગામનું પ્રાચીન શિલાલેખમાં નામ દંલાલા
For Personal & Private Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
હષ્ણુદ્રા
લખેલું મળે છે. આ ગામમાં પહેલાં શ્રાવકેની વસ્તી સારી હતી. સંભવતઃ જૈનમંદિરે પણ તે સમયમાં વધારે હશે. કેમકે સં૦ ૧૭૪૬ માં શ્રી શીતવિજયજીએ રચેલી તીર્થમાઢામાં પાર્શ્વનાથ પ્રભુના મંદિરનું વર્ણન છે.
આબૂરોડ સ્ટેશન અને ત્યાંથી આબૂ ઉપર ચઢવા માટેની ૧૮ માલિની પાકી સડક નહતાં, બન્યાં ત્યાં સુધી આબૂ ઉપર ચઢવા માટે અહીંથી જ મુખ્ય રસ્તો હતો, તેથી સંઘ, યાત્રાળુઓ, આબૂ કંપની ફેજ, અને રૈયત વગેરે અહીંથી જ ચઢતાં ઉતરતાં, અને તેઓ માટે બધો સામાન પણ અહીંથી જ ચઢતો. વળી સરકારી ઓફીસરના તથા રાજપૂતાનાના રાજામહારાજાઓ અને વકીલના ડેરા ( ઉતારા) અહીં બનેલા હતા. તેમાં તેઓના કરો અને વાહને. વગેરે રહેતાં, તેથી ત્યાં સુધી આ ગામ ઘણું આબાદ હતું. અત્યારે તેની આબાદી તદ્દન તૂટી ગઈ છે. '
અહીંથી અગ્નિખૂણા તરફ ૧ માઈલ જતાં સિરોહી સ્ટેટને ડાક–બંગલે આવે છે. ત્યાંથી બે માઈલ આગળ જતાં આબૂની તળેટી આવે છે. અહીંથી આબૂ ઉપર ચડવાની નાની પણ સુંદર સડક બાંધી છે. આ તરફના લોકે હજી પણ આ રસ્તે આબૂ ઉપર ચડે છે. અને માલ લાદેલા પિઠિયા, પાડા, ઘેડા વગેરે આ રસ્તે થઈને આબૂ ઉપર જાય છે. બીજું કંઈ પણ વાહન આ રસ્તે ચડી શકતું નથી. ૧ ગિરિ ભેટીપાજિ ઉતર્યા ગામ હણાદ્રામાંહિ સંચર્યા; પુન્યિ પેખ્યા પારસનાથ સુરનર જેડી સવિ હાથ.
પ્રાચીન તીર્થમાથી સંગ્રહ ૫૧, કડી પૃ. ૧૧૫
For Personal & Private Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુ દાચલ પ્રદક્ષિણા
આ ગામમાં અત્યારે શ્રાવકેાનાં ૩૦ ઘર છે. તે ધર્મ શાળાના ઉપયોગ જમણવાર માટે કરે છે. આબૂ ઉપર જનારા યાત્રાળુઓ માટે ધર્મશાળા કામમાં આવતી નથી. જો ધર્મશાળાની સારસંભાળ સારી રીતે લેવામાં નહિ આવે તા થોડા વખતમાં તે હતી નહાતી થઈ જશે. અત્યારે પણ સિરાહી, કાલંદ્રી, જાવાલ, મડાર અને ડીસા વગેરે પરંગણાના યાત્રાળુઓ આ રસ્તાથી આઝૂ ઉપર ચડે છે.
ક્રોડીધજન મંદિર વગેરે :
અહીંથી લગભગ ત્રણ માઈલ ઉપર આખૂની નીચે એક પહાડી પર “ ક્રોડીધજ ”નું સૂનું મંદિર છે. તેમાં સૂર્યની પ્રાચીન મૂર્ત્તિએ મળી આવે છે. મંદિરના સભામંડપના સ્તંભ પર વિ॰ સ૦ ૧૨૦૪ના ખાદેલા લેખ છે. અહીં બીજાં પણ નાનાં મોટાં ઘણાં મદિરા છે.
૧૦૮
ا
આ પહાડીની નીચે દૂર દૂર સુધી મકાનાનાં નિશાન માલમ પડે છે. અને જ્યાં ત્યાં દેવીઓ વગેરેની કેટલીક મૂર્તિએ પડેલી જણાય છે. કેટલાકના કહેવા મુજબ પહેલાં ક્રોડીધજની નીચે “ ારાપાટણ ” નામનું શહેર હતું; જેનાં આ નિશાન છે. અહીંથી ના માઈલ ઉપર “ લાખાવતી ” નામની પુરાણી નગરીનાં ચિહ્ન છે.
૨૯. માલગામ
હાદ્રાથી ઉત્તરમાં રા માઈલ પર “ માલગામ ” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ પામેરા તહેસીલમાં છે.
For Personal & Private Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિસીંદ્રા શ્રી સુમતિનાથ ભવનું મદિરઃ
અહીં મૂળ ના. શ્રીસુમતિનાથ ભગવાનનું એક મંદિર છે. તે નવું જ થયેલું છે. તેની પ્રતિષ્ઠા સં. ૧૯૬૭ ના વૈશાખ સુદિ ૧૦ ને બુધવારે થઈ છે. તે પહેલાં ધર્મશાળામાં ઘર-દેરાસર હતું. મૂળ નાગ પર સં. ૧૬૨૫ અને બને. બાજુની બંને મૂર્તિ પર સં૦ ૧૫૪૫ ના લેખો છે. તથા જમણુ શેખલાની મૂર્તિ પર પણ સં૦ ૧૫૪૫ ને લેખ છે. મૂળ ના સિવાય ત્રણે લેખે કૃત્રિમ હેય તેમ લાગે છે. કુલ આરસનાં જિનબિંબ છે અને ધાતુની વીશી. ૨, પંચતીથી ૧, એકતીથી ૨, ધાતુની નાની એકલમૂર્તિ ૧, યક્ષની મૂર્તિ ૧, યક્ષિણુની મૂર્તિ ૨, મણિભદ્રની મૂર્તિ ૧ છે..
આ મંદિર મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, છ ચોકી, રંગમંડપ, શૃંગારચોકી અને ભમતીના કોટ સહિત શિખરબંધી છે. આ મંદિરને પાયે સં. ૧૯૨૯માં નંખાયે હતે.
અહીં શ્રાવકનાં ઘર ૪૪ છે. તેમાં ૧૫ ઘર પિરવાડનાં છે, બાકીનાં વિશા ઓશવાળનાં છે. ધર્મશાળા ૧ અને ઉપાશ્રય લે છે.
૩૦. પિસીંદ્રા (પઈંદ્રા). માલગામથી વાયવ્ય ખૂણામાં ત્રણ માઈલ અને હણુદ્રાથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૩ માઈલ દૂર પોસીન્દ્રા' નામનું ગામ છે. આ ગામ પામેરા તહેસીલમાં છે.
For Personal & Private Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્બુદાચલપ્રદક્ષિણા શ્રી પાર્શ્વનાથ ભવનું મંદિર - અહીં મૂળ ના. શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું એક મંદિર છે. તેની પ્રતિષ્ઠા સં૦ ૧૯૧૯ માં થઈ છે. અહીંના શ્રાવકે કહે છે કે આ ગામમાં પહેલાં ત્રણ મંદિરે હતાં પણ તે બધાં પડી ગયાં હતાં તેથી એ ત્રણેને એકઠાં કરી આ એક મંદિર બંધાવવામાં આવ્યું છે. પરંતુ આ ત્રણે મંદિરની અત્યારે કાંઈ પણ નિશાની દેખાતી નથી. મૂળ ના. આદિ ત્રણે મૂર્તિઓ પર લેખો છે. પણ વંચાતા નથી. આ મંદિરમાં કુલ જિનબિંબ ૪ છે અને યક્ષિણીની મૂર્તિ ૧ છે.
મૂળગભારે, ગૂઢમંડપ, છ ચિકી, શૃંગારકી અને કેયુક્ત શિખરબંધી આ મંદિર છે.
અહીં શ્રાવકનાં ઘર ૧૫ છે, તેમાં ૨ ઘર પિરવાડનાં છે. બાકી બધાં વિશા ઓશવાલનાં છે. ઉપાશ્રય લે છે પણ તેની મરમ્મત કરાવવા જેવી છે.
આ ગામમાં જ ભ૦ મહાવીર સ્વામીથી ૬૪મી પાટે થયેલા પં૦ કર્ખરવિજયજી ગણિના પટ્ટધર શષ્ય પં શ્રી ક્ષમાવિજયજી મ. ને જન્મ સં. ૧૭૭૨ માં થયે હતો.
૧. “આબુ અચલ ને ટુંડે, એક ગામ પયંકા નામે રે,
તિહાં શ્રીપાસ જિર્ણને, સેહે દેઉલ અતિ અભિરામે રે? શુભ સુપને સુચિત લક્ષણ જાણ્યો લક્ષીત દેહાજી; કુટુંબ મિલી દિન બારમેં, નામ દવાઓ ખેમચંદ સનેહાજી,
જૈન રાસમાળા. ભા–૧, પૃ. ૧૨૭
For Personal & Private Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧. પામેરા
પિસીદ્રાથી ઈશાન ખૂણામાં ૧ માઈલ અને હણાદ્રાથી. ઉત્તરમાં ૪ માઈલ દૂર “પામેરા” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ પામેરા તહેસીલમાં છે.. જૈન મંદિર
અહીં એક જિન મંદિર છે. જૂનું મંદિર પડી ગયેલું હતું અને અહીંથી મહાજન ઉચાળા ભરીને ચાલ્યા ગયા હતા. પરંતુ પાછળથી શ્રાવકોની વસ્તી થવા લાગી ને પડી ગયેલા મંદિરને નવેસરથી સં. ૧૯૫૬ થી ચણાવવું શરૂ કર્યું. મંદિરનું કામ બે ત્રણ વર્ષમાં જ પૂરું થઈ ગયું છતાં કઈ કારણસૂર તેની પ્રતિષ્ઠા કે કરતા નથી. સં. ૧૯૬૦ માં ત્યાં ધાતુની પંચતીથી ૧ પધરાવી છે. પ્રતિષ્ઠા કરાવવાની જરૂર છે.
અહીં શ્રાવકનાં ૬ ઘરે છે. તેમાં ૩ પિરવાડે અને ૩ વિશા ઓશવાળનાં છે. ઉપાશ્રય નથી પણ એક નાની ધર્મશાળા કરાવવાનું કામ શરૂ થઈ ગયેલું છે.
૩૨. પાલડી
ન પામેરાથી અગ્નિ ખૂણામાં રાા માઈલ અને હણોદ્ધાથી ઈશાન ખૂણામાં ૩ માઈલ દૂર “પાલડી” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ પામેરા તહેસીલમાં છે. આ
For Personal & Private Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
શ્રીશાંતિનાથ ભગ્નુ મંદિરઃ
::
અણુ દાચલ પ્રદક્ષિણા
અહીં મૂ॰ ના શ્રીશાંતિનાથ ભગવાનનું મંદિર છે. મૂ॰ ના॰ પર લેખ નથી. મૂ॰ ના॰ ના જમણા હાથ તરફ શ્રીઆદીશ્વર ભ૦ ની શ્યામમૂર્તિ છે. તે અને પર સ ૧૫૪૫ ના લેખા છે. લેખના અક્ષરા અસ્પષ્ટ, ખરાબ વળાક અને એડિયા હાવાથી કૃત્રિમ લાગે છે. કુલે જિનમિષ ૩ અને ધાતુની ચાવીશી ૧ છે. નવચેાકીના સ્તંભપર સ૦ ૧૯૫૭ ના લેખ છે. મંદિર તેથી પણ પ્રાચીન હેાવું જોઈ એ.
મૂળગભારા, ગૂઢમંડપ, ચાકી, સભામંડપ, શૃંગારચાકી, બંને તરફની ૭ દેરીઓ, શિખર અને ભમતીના કોટયુક્ત આ મ ંદિર બનેલું છે. આ મંદિરના જીર્ણોદ્ધાર કરાવવાની ખાસ જરૂર છે.
આ ગામના ચારા પાસે ચોતરા નીચે જૈન મંદિરના નકશીદાર મકરાણાના પથ્થર જમીનમાં ગાઢેલા છે. તેમાં શ્રીપાર્શ્વનાથ પ્રભુનાં કલ્યાણુકા તથા વર્ષગાંઠના દિવસે લખેલા છે. લિપિ તથા નકશી ઉપરથી તે પથ્થર ચારસા– પાંચસેા વર્ષથી વધારે જૂના લાગે છે. એ પથ્થર કાઈ દેરીના દરવાજાની આરશાખના (એ બાજુએ ઊભા પથ્થર (શાખ) હાય છે, તેમાંના) લાગે છે. તેના નીચેના ટુકડા તથા ખીજા પણ પથ્થરા ચારાની પાસે નારાયણુ–વિષ્ણુ મરિના દરવાજાની બહારની ભીંતમાં ચણેલા છે. વિષ્ણુમંદિરના અંદરના ભાગમાં કારણીદાર મકરાણાના એ થાંભલા અને તેના ઉપરની ચાકી, તથા ચારા અને ચાતરામાં લગાવેલા પથ્થરો વગેરે કાર્ય જૈન મંદિરનુ જ હાવું જોઈ એ.
For Personal & Private Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટેક્સ આ પથ્થર કયા ગામના મંદિરથી લાવ્યા છે તે કોઈ જાણતું નથી પરંતુ ઘણાં વર્ષોથી અહીં પડ્યા હતા તેથી તેમાંના કેટલાક વિષ્ણુ મંદિરમાં તથા કેટલાક ચેરામાં લગાડવામાં આવ્યાનું કહેવાય છે. લેખવાળા પથ્થરને સુરહી જાણીને જમીનમાં ગાડેલ છે.
અહીં શ્રાવકનાં ઘર ૮ અને ધર્મશાળા ૧ છે. ધર્મશાળામાં થોડે સુધારે થયો છે. હજુ સુધરાવવાનું બાકી છે.
૩૩. ટેકરા
પાલડીથી ઈશાન ખૂણામાં ૧૫ માઈલ અને હણાદ્રાથી ઈશાન ખૂણામાં ૫ માઈલ દૂર “ટેકરા” નામે ગામ આવેલું છે. આ ગામ પામેરા તહેસીલમાં છે.
જૈન મંદિરનું ખંડિયેર:
ગામથી પૂર્વ દિશામાં પણ ગામની નજીકમાં જ સોનાધારી મહાદેવ”ના ધામની સામે એક જરા ઊંચાણવાળી જમીન ઉપર તૂટી ગયેલા જૈન મંદિરના પથ્થરો અને ઈને ઢગલે ખંડેરરૂપમાં પડ્યો છે. થાંભલાપાટ વગેરેના -ઘણા જ પથ્થરે સેલવાડાના સફેદ પથ્થરે જેવા જ પડ્યા
છે. તેમાંના એક પથ્થર ઉપર યાત્રા કરવા આવનારને સં. ૧૬૫૭ ને લેખ છે. એટલે તે પહેલાંનું આ મંદિર અને Jain EduCentro
For Personal & Private Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા સ્થાન તીર્થરૂપ હોવું જોઈએ; કેમકે યાત્રા કરવા આવનારે પિતાનું નામ તેમાં દાવેલું છે. લેખવાળે આ પથ્થર ઉપર જ પડ્યો છે. તેથી તે દેખવામાં આવી શકે છે. આ તે ક્ત યાત્રા કરનારને જ લેખ છે પણ દેરીઓ તથા મૂર્તિઓ કરાવનારના લેખે એ ઢગલામાં દબાઈ ગયા હશે. એ ઢગલાઓ શોધવાથી લેખ સામગ્રી મળી શકે એમ લાગે છે.
મંદિરના ભોંયતળિયા-ખુરશી સુધીને કેટલેક ભાગ, દરવાજાના ઉંબરા અને કેટની ભી તેને ડેાક ભાગ હજુયે ઊભે છે. દરવાજા ઉપરના એક મોટા પથ્થરમાં મંગળમૂત્તિ તરીકે શ્રી તીર્થકર ભગવાનની મૂર્તિ કેતરેલી છે. છકીનાં પગથિયાં અને ઉપરની જમીન હજી વિદ્યમાન છે. મંદિર નાનું પણ સુંદર હશે એમ જણાય છે.
તેની પાસે આવેલા “સેનાધારી મહાદેવના મંદિરના કેટને મુખ્ય દરવાજે છે તે ઉપર્યુક્ત જેન મંદિરમાંથી લાવીને લગાવેલ છે. દરવાજા માથેના ભારણ (ઉત્તરંગા)માં મંગલમૂર્તિ તરીકે શ્રીતીર્થકર દેવની મૂર્તિ કેરાયેલી દષ્ટિગોચર થાય છે. બે દરવાજાના પથ્થરે લઈને એક આખો દરવાજે બનાવેલો જણાય છે. આ મંદિરના કેટના ગેખલામાં ગર્દભના ચિહ્નવાળી સરઈ છે. તેના પર સં. ૧૧૦૪ ને લેખ છે. તેમાં વડલે, વાવ કે આ મંદિર સંબંધી ઉલ્લેખ હોવાનું માલમ પડે છે. અક્ષરે ઘણા ખરા ઘસાઈ ગયા છે. આ મંદિરની અંદરની સામેની એક દેરીના સ્તંભ પર સં ૧૨૩૨ નો લેખ છે. મંદિરની બહાર પડી ગયેલી એક વાવ તથા ઘણે જૂને એક વડલે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
સીડી
“આ સેનાધારી મંદિરના એક સ્તંભ પર સં. ૧૩૩૩ ફાગણ વદિ ૬ ને એક લેખ છે; જેમાં ઉક્ત મંદિરની પ્રતિષ્ઠા રાવ વીજડે કરી હતી. સીહીના દેવડા (ચૌહાણ)ના લેખમાં આ લેખ સહુથી પહેલો છે. તેથી અનુમાન થાય છે કે ઉક્ત સંવતની પૂર્વે દેવડાએ આબુથી પશ્ચિમ તરફના મુલકને આધીન કરતા આબૂની તળેટી સુધી પહોંચી ગયા હતા.
આ ગામ ઘણું આબાદીવાળું અને પ્રાચીન હવાનાં ઘણું નિશાને નજરે પડે છે. અત્યારે અહીં શ્રાવકનાં ઘર, દેરાસર કે ઉપાશ્રય વગેરે કંઈ નથી.
૩૪. સીડી
ટેકરાથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૧ માઈલ, હણાદ્રાથી ઈશાન ખૂણામાં ૫ માઈલ અને પાલડીથી ઉત્તરમાં ૨ માઈલ દૂર “સીડી” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ પામેરા તહેસીલમાં છે.
શ્રી પાર્શ્વનાથ ભવનું મંદિરઃ
અહીં મૂળ ના. શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું એક મંદિર છે. મૂળ ના. જીની મૂર્તિ પંચતીર્થીના પરિકરવાળી મનહર
૧. fuોદી સાચા તિહાસ. ઈ. ૧૫
For Personal & Private Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ અને પ્રાચીન છે પણ તેના પર લેખ ન હોવાથી તેને ભરાવ્યા કે પ્રતિષ્ઠા સંવત્ નકકી થઈ શક્તા નથી.
આ મંદિરમાં કુલે જિનબિંબ ૨૦, ધાતુની ચાવીશી ૧, ચાંદીની પંચતીર્થી ૧ છે, તથા ગૂઢમંડપમાં પાર્શ્વનાથ ભગવાનનાં પગલાં જેડી ૧ સં. ૧૯૭૩માં સ્થાપન થયેલાં છે. આ મંદિરમાં દેવીની મૂર્તિઓ ૨ છે. અહીં હમીરગઢ (હમીરપુર)થી મૂર્તિઓ આવ્યાની લેકે વાત કરે છે.
મૂળગભારે, ગૂઢમંડપ, નવકી અને શિખર તથા ભમતીના કેટવાળું આ મંદિર બસો-અઢીસે વર્ષમાં બનેલું હિોય તેમ જણાય છે. આ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા થયાની કોઈને ખબર નથી.
બામણવાડજીનું મંદિર
ગામથી બહાર પૂર્વ દિશામાં સીરેહીના રસ્તા ઉપર બામણવાડજીનું એક મંદિર છે. તેમાં મૂળનાયકજીના સ્થાને એક ભાઠે (પથ્થર) સ્થાપન કરેલ છે, તે બામણવાડજીની સ્થાપના તરીકે પૂજાય છે. મૂળ ગભારે, તેની બહાર કી અને નાના શિખર યુક્ત નાનું દેરું બનેલું છે.
કંપાઉંડને કેટ અને દરવાજા ઉપર શાળ (દલાણ) ધર્મશાળા તરીકે વપરાય છે. આ ધર્મશાળા તે થોડા વર્ષોથી જ બની છે. તે સિવાયને બધે ભાગ જૂન છે. આ મંદિરના કંપાઉંડમાં જમણા હાથ તરફ ડાં વર્ષો
For Personal & Private Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
સીડી
૧૧૭
પહેલાં એક શ્રાવકે મૂળ ના જીના સ્થાને ભાઠાં પધરાવી મહાદેવજીની એક દેરી નવી બનાવી છે.
આ ભાઠે કંપાઉંડમાં કેરડાનું ઝાડ છે, ત્યાંથી નીકળ્યો હતું. તેને ઘડવા માંડ્યો પરંતુ ઘડાય નહીં. ઘડતાં ટાંકણું પણ તૂટી ગયાં. એ ભાઠે એમ ને એમ જ પૂજવાનું કેઈને સ્વપ્નમાં આવ્યાથી તે જેમને તેમ જ પથ્થરરૂપે મૂળનાયકજીના સ્થાને સ્થાપન કરેલ છે, એટલે આ ભાઠે બહુ જ ચમત્કારિક મનાય છે. વાણિયા અને ગામના બીજી જાતિના મનુષ્યો પણ તેને માને છે અને પૂજે છે. પૂજારી આખા ગામ તરફથી પૂજા કરે છે. ખેડૂત વગેરે તેને લાગે આપે છે.
આમ જેનેનું મંદિર હોવા છતાં તેમાં ગામને પણ હક ઘૂસ્યો છે, તે ઠીક નથી. શાળ અને મહાદેવની ડેરી પણ જેનેએ જ બંધાવેલી છે.
આ ગામમાં પરવાડ શ્રાવકનાં ઘર ૬પ છે. ઉપાશ્રય તથા ધર્મશાળા વગેરે ૩ છે. એ સિવાય તપગચ્છ ઉપાશ્રય ૧ છે. તે ઉપરથી ઉઘાડે છે.
પ્રાચીનતા :
સીડી ગામમાં પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું ઉપર્યુક્ત મંદિર હેવાનું સં. ૧૭૪૬માં શ્રી શીતવિજયજીએ રચેલી તીર્થમામાં પણ વર્ણન છે. ૧ ૧ સ્યાકરે સીધી (સીડી) વામાનંદ, હસી હસી પુરિ પ્રણમું
આનંદ. – વીનતીર્થયાત્રા હૃ-કડી ૫૪, પૃ. ૧૦૫
For Personal & Private Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫. સણવાડા. સીડીથી ઉત્તરમાં ૧ માઈલ અને હણાથી ઉત્તરમાં ૬ માઈલ દૂર “સણવાડા” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ પામેરા તહેસીલમાં છે. શ્રી શાંતિનાથ ભ૦નું મંદિર
અહીં મૂળનાયક શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું એક મંદિર છે. ગામના ઝાંપામાં એક નાની ભાખરીની ઓથમાં ઊંચાણ પર આ મંદિર આવેલું છે. મૂળ ના૦ પર સં૦ ૧૬૧૭ને લેખ છે. - મૂળગભારે અને ગૂઢમંડપ છે. જૂને ખેલા(રંગ)મંડપ હતું, તેને તેડીને હવે નવચોકી, સભામંડપ અને શૃંગાર ચોકી વગેરે પથ્થરથી બનાવવાનું કામ ચાલે છે. મંદિર શિખરબંધી છે. મંદિરમાં કુલ જિનબિંબ ૩ છે. ધાતુની ચોવીશી ૧ અને પંચતીથી ૧ છે. દેવીની મૂર્તિ ૧ છે.
મંદિરની પાછળ એક દેરીમાં યતિજીનાં પગલાની છત્રી લે છે, તેમાં એક પટમાં પગલાં જોડી ૪ છે. તેના પર સં. ૧૨૨ લેખ છે.
આ ગામમાં પિરવાડ શ્રાવકનાં ૩ ઘર છે. અને ઉપાશ્રય લે છે.
હનુમાનનું મંદિર
“આ ગામ પ્રાચીન છે. આ નાના ગામની ચારે તરફ
For Personal & Private Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાચીન સમયને મોટા મોટા પથ્થરને બનેલ કેટ હતે જેને કેટલોક ભાગ આજ સુધી મોજુદ છે.
અહીં હનુમાનના મંદિરની પાસે પડેલો વિ. સં. ૧૩૩૩ ને લેખ મળ્યો છે, જે જાલેરના ચૌહાણ રાજા ચાચિગદેવના સમયને છે. આ લેખના ઉપરના ભાગમાં ઘોડા ઉપર બેઠેલા એક પુરુષની મૂર્તિ છત્રસહિત કરેલી છે, જેને કોઈએ તેડી નાખી છે અને લેખન એક તરફ નીચેને ભાગ પણ તૂટેલો છે. આ લેખથી જણાય છે કે ઉક્ત સંવતમાં અહીં સુધી જાહેરના ચૌહાણોનું રાજ્ય હતું.”
૧ સિરોહી રાખ્યા તિદાસ પૃ. ૫૫ ઉપરથી.
૩૬. મેડા સણવાડાથી ઈશાન ખૂણામાં ૪ માઈલ અને હણુદ્રાથી ઈશાન ખૂણામાં ૧૧ માઈલ દૂર “મેડા” નામનું ગામ આવે છે. આ ગામ પામેરા તહેસીલમાં છે. શ્રીસુમતિનાથ ભવનું મંદિરઃ
અહીં શ્રીસુમતિનાથ પ્રભુનું એક મંદિર છે. મૂળ નાની મૂર્તિ મનોહર છે. તેના પર લેખ નથી. મૂળ ના ના જમણા હાથ તરફ શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુની ધાતુની મનહર મેટી મૂર્તિ આશરે બે ફૂટ પહોળી છે. આ મૂર્તિની નીચે પરિકરની ગાદી છે, તેમાં વચ્ચે ધર્મચક, બંને બાજુએ બે હરણ અને તેની બંને બાજુએ બે સિંહો છે. ભગવાનની
For Personal & Private Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા બંને બાજુએ બે ઇંદ્રો અને મસ્તક પર સાત ફણા છે. લેખ . જણાતું નથી, કદાચ ચૂનામાં દબાઈ ગયે હશે અથવા પાછળ હશે.
કુલ પાષાણનાં જિનબિંબ, ઉપર્યુકત ધાતુની પ્રતિમાઓ સાથે ૧૦ છે. ધાતુની નાની રિતીથી ૧ અને પંચતીથી ૪, એમ કુલે ૫ છે.
આમાંની ધાતુની ત્રિતીર્થી મૂર્તિ ઉપર સં. ૧૦૭૪ નો લેખ છે. આ મૂર્તિ ૧ ઈંચ ઊંચી અને ૮ ઈંચ પહાળી છે. આ મૂર્તિની બંને બાજુમાં બે કાઉસગિયા, ભગવાન માથે સાત ફણું અને પ્રાચીન પરિકરયુક્ત સુંદર આકૃતિવાળી પાર્શ્વનાથ પ્રભુની મૂર્તિ છે, જે પ્રાચીન હવાથી મનહર લાગે છે.
મૂળગભારો, ગૂઢમંડપ, નવ ચોકી, સભામંડપ, શૃંગારચોકી, શિખર અને ભમતીના કેટવાળું આ મંદિર છે. મંદિરની બહાર ત્રણે તરફ શાળ (દલાણ) અને બે ઓરડીએ બનેલી છે. આ મંદિર પ્રાચીન જણાય છે પરંતુ તે સંબંધી એકે લેખ મળ્યો નથી.
શુંગાર ચોકીની પછીની ત્રણે તરફની શાળ તથા ઓરડીઓ ધર્મશાળા તરીકે વપરાય છે. અત્યારે અહીં વિદ્યાર્થીઓની નિશાળ બેસે છે અને પંચને સામાન રહે છે.
મંદિરની બાજુમાં એક ઉપાશ્રય ન જ થાય છે. ગામથી પૂર્વ દિશામાં ગામના ઝાપામાં જ એક છત્રી છે.
For Personal & Private Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાઈલોગાડ
૧૧
તેની પાસે એક વાવ છે. તેનું આંધકામ હાલમાં જ થયું છે. તેનાં પગથિયાં તથા ભીંતમાં કારણીવાળા થાડા સફેદ પથ્થરા ચણી દીધેલા છે અને તે વાવડીની આસપાસ ચાર—પાંચ પથ્થરો પડચા છે, તે માઈ લેાગાડ નામના ગામમાં તૂટી ગયેલા જૈન મંદિરમાંથી આ વર્ષે જ લઈ આવેલા છે.
અહીં પારવાડ શ્રાવકનાં ૨૭ ઘરા અને ૧ ઉપાશ્રય છે. જો ઉપાશ્રય દેરાસરની પાસે તયાર થાય છે.
૩૭. માઇલેાગાડ
મેડાથી અગ્નિખૂણામાં ૨ માઈલ અને હાદ્રાથી ઈશાન ખૂણામાં ૧૦ માઈલ દૂર “ માઈ લેગાડ ” નામનું ગામ આવે છે. આ ગામ પામેરા તહેસીલમાં છે. અહીં પહેલાં ખારાડા રા ખેડા ” નામનું ગામ હતું. અત્યારે ગામ નથી.
te
અડિયેર જનમદ્વિર :
અહીં એક જૈન મદિર તટીને ખંડિયેર અવસ્થામાં પડેલું છે. મંદિર નાનું હશે એમ લાગે છે. કાટ અને મૂળગભારાની ભીંતે ત્રણ ત્રણ અને ચાર ચાર ફૂટ ઊભી છે. ભોંયતળિયું છે. આ મંદિરના બધા પથ્થરો મેડા તથા આસપાસના બીજા ગામવાળા લઈ ગયા છે. ઈંટાના ઢગલા ફક્ત પડયા છે. આ મન્દિર થાડા વખતમાં જ તૂટી ગયું હાય એમ જણાય છે. લગભગ ૫૦-૬૦ વર્ષ પહેલાં શ્રીઋદ્ધિસાગરજી અહીંથી ભગવાનની મૂર્ત્તિ અજારી લઈ ગયાનું સંભળાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા અહીં શ્રાવકનું ઘર એકે નથી. શામળાજીનું મંદિર
આ મંદિરની સામે જ “શામળાજી”નું વૈષ્ણવ મંદિર પડી ગયેલું છે. તેનું શિખર તૂટેલી અવસ્થામાં હજુ યે. વિદ્યમાન છે.
અહીંથી બે ફફ્લેગ દૂર એક અરટ અને રાજ્યનું થાણું આવે છે.
૩૮. ઈસરા (ઈસરી) માઈલોગડથી પૂર્વમાં ૪ માઈલ અને હણાદ્રાથી ઈશાન ખૂણામાં ૧૨ માઈલ દૂર “ઈસરા” નામનું ગામ આવે છે. આ ગામ પામેરા તહેસીલમાં છે. ખાલી પડેલું જૈન મંદિર
ગામથી પશ્ચિમ તરફ ઝાંપામાં નાની મગરીની એથમાં. જરા ઊંચાણમાં જૈન મંદિર આવેલું છે. મંદિર ખાલી છે. તેને ઘણે ભાગ પડી ગયો છે. મૂળ ગભારે, છકી તથા. શિખર હજુ ઊભાં છે. મંદિર સફેદ પથ્થરનું પ્રાચીન જણાય છે. આસપાસના થોડાં બીજાં મકાનો પણ પડી ગયાં છે. સંભળાય છે કે આ મંદિર ૫૦-૬૦ વર્ષ પહેલાં તૂટ્યું હતું.
ગામ નીચેના ભાગમાં વસે છે. અહીં પહેલાં વાણિયાનાં ઘરે હોવાં જોઈએ. અત્યારે એક પણ શ્રાવકનું ઘર નથી,
For Personal & Private Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
હુસીગઢ
બાકી ખીજી વર્ણના ૪૦ ઘરે છે.
વાસ્થાનજી મ`દિર :
te
,,
અહીંથી લગભગ ૧ માઈલ દૂર આષ્ટ્રની તળેટી આવે છે. ત્યાંથી એકાદ—બે માઈલ ઉપર ચડતાં “ વાસ્થાનજી નામનું વૈષ્ણવાનું ધામ આવે છે. તેમાં ચતુર્ભુજ અને મહાદેવ વગેરે દેવી-દેવતાની મૂર્તિઓ છે.
૧૩૩
ઈસરાથી માઈ લાગેાડ થઈ ને અમે મેડા પાછા આવ્યા. ઈસરાથી પૂર્વમાં ૩ માઈલ દૂર કેર ગામ છે અને ત્યાંથી ૧૫ માઈલ દીયાણાજી તીર્થ છે. વળી ઇસરાથી અગ્નિખૂણામાં ૬ માઇલ નીતાડા ગામ છે.
૩૯. હમીરગઢ
મેડાથી ઈશાનખૂણામાં રા સાઈલ અને સિરાહીથી નૈઋત્યખૂણામાં ૯ માઈલ દૂર, સિરાહીથી હણાદ્રા તરફ જતાં રસ્તાથી લગભગ ૦ના માઈલ દૂર “ મીરપુર ” નામનું એક ગામ વસેલું છે. ત્યાંથી પૂર્વ દિશામાં લગભગ ૧ માઈલ દૂર આબૂ પર્વતની તળેટીમાં પહેલાં તીર્થ ગણાતું “ હમીરગઢ નામનું સ્થળ આવેલું છે.! આ સ્થળ ઘણું પ્રાચીન હેાવાનું જણાય છે.
""
૧ આ ગામના વિશેષ વર્ષોંન માટે જૂએ મારી હુમીરગઢ” નામની પુસ્તિકા.
For Personal & Private Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા હાલમાં આ ગામ તદ્દન ઉજ્જડ પડેલું છે. ભીલનું એક છાપરું સરખું પણ નથી. પહાડની ટેકરી ઉપર એક જૂને તૂટ્યફૂટ્યો કિલ્લો જોવામાં આવે છે. જેનોનાં ચાર મંદિરે, એક જૈન ધર્મશાળા, એક મોટી અને સુંદર જૂની વાવ, એક નાનું શિવાલય, થોડાંક મકાનનાં ખંડેરે સિવાય બાકી બધું નષ્ટ થઈ ગયું છે.
અહીંના ચાર મંદિરે પૈકી ત્રણ મંદિરે પર્વતની ખીણમાં આવેલાં છે અને ચોથું મંદિર આગળના ભાગમાં એટલે સપાટી ઉપર રસ્તામાં આવેલું છે. (૧) આરસનું મુખ્ય મંદિરઃ
જૈન ધર્મશાળાથી પહાડ તરફ થોડું આગળ ચાલતાં એક નીચા પણ વિસ્તારવાળા નિર્જન વનમાં એકલું અટુલું દેવવિમાન જેવું શોભતું આ મંદિર આવેલું છે. આ મંદિર સ્વચ્છ અને ફૂલગુલાબી રંગના મકરાણું (આરસ)નું બનેલું, બહુ સુંદર કારીગરીવાળું ભવ્ય અને મને હર છે. મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, નવચોકી, ભમતીને વિશાળ કેટ, તેના મુખ્ય દરવાજાની બંને બાજુએ મકરાણાથી બનેલી ૬ સુંદર દેરીઓ અને ઊંચા શિખરથી યુક્ત છે.
આ મંદિર નકશીમાં આબૂ પરના દેલવાડાનાં મંદિરે જેવું જ છે, બલ્ક આબૂનાં જૈન મંદિરના શિખરે સાદાં અને બેઠા ઘાટનાં છે, જ્યારે આ મંદિરનું શિખર ઘણું ઊંચું અને ઠેઠ અમલસાર તથા કલશ સુધી સુંદર કારણથી ભરપૂર છે.
For Personal & Private Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
હમીરગઢ
૧૨૫૪
આ મંદિરના મૂળ ગભારાની બહારની બાજુની દીવાલમાંની કેરણીમાં ભગવાનની બેઠી મૂર્તિઓ, કાઉસગિયા, આચાર્યો, મુનિરાજે, શેઠ-શેઠાણીઓ અને દેવ-દેવીઓ વગેરેની સુંદર મેટી મેટી ઘણું મૂર્તિઓ કેતરેલી છે.
આ મંદિરની બહારની બાજુમાં ચારે તરફની દીવાલમાં ખુરશી (લીંથ)થી નીચેના ભાગમાં ગજમાળ થરની ઉપરની પંક્તિમાં ચારે બાજુએ જાતજાતની નકશી અને સુંદર ભાવે (૮) કતરેલા છે, જે એતિહાસિક દ્રષ્ટિએ પણ બહુ નોંધવા ગ્ય છે.
તેમાં એક જગ્યાએ શ્રી શાંતિનાથ ભગવાન્ મેઘરથ રાજાના ભવમાં, કબૂતરને બચાવવા માટે સિંચાણની શરત પ્રમાણે, કબૂતરના બદલામાં પોતાની જાતને આપવા તૈયાર થઈ ગયા હતા. તે દશ્યમાં સિંચાણે, ત્રાજવું, ત્રાજવાના એક પલ્લામાં કબૂતર અને કબૂતરની સામેના પલ્લામાં મેઘરથ રાજાનું બેસી જવું વગેરે દશ્ય અતિ સુંદર અને સ્પષ્ટ રીતે કરેલ છે. એક જગ્યાએ ચૌદ સ્વને કેતર્યો છે. એક
સ્થળે મુનિરાજ બેઠા બેઠા નવકારવાળી (માળા) ગણી રહ્યા છે. એક ઠેકાણે આચાર્ય મહારાજ વ્યાખ્યાન વાંચી રહ્યા છેઉપદેશ આપે છે. તેમની પાસે ઠવણ ઉપર સ્થાપનાચાર્ય છે, મુહપત્તિ હાથમાં છે, તેમની પાસે એક મુનિ ઊભા છે, તેમના હાથમાં દેરે નાખેલી તરપણું છે અને કેટલાક શ્રાવકે પાસે ઊભા છે, આવું દશ્ય કોતરેલું છે. એક સ્થળે પાંચ પાંડ કાઉસગ્ગ ધ્યાનમાં ઊભા છે, તેમની પાસે (શત્રુંજય ઉપર રાયણ પગલાંની પાસે છે તેમ) સર્પ અને ગરુડ શાંત
For Personal & Private Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર૬
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
ચિત્તથી પાસે બેઠેલા કતરેલા છે. એક સ્થાને એક મુનિરાજ મુહપત્તિ હાથમાં રાખીને બેઠેલા છે. વગેરે વગેરે ઘણું ભાવે કેરેલા છે.
આ બધા ભાવને એતિહાસિક દષ્ટિએ તપાસાય તે ઘણું જાણવાનું અને શીખવાનું મળે ઘણી આંટી-ઘૂંટીને પણ ઉકેલ લાવી શકાય. દાખલા તરીકે ઉપર જણાવેલા મુનિરાજોના ભાવ(દશ્ય) ઉપરથી એ સ્પષ્ટ રીતે સિદ્ધ થાય છે કે વિ. સં. ૧૦૦૦ થી ૧૫૦૦ સુધીમાં, આ મંદિર બન્યું તે સમયમાં, સાધુઓ મુહપત્તિ હાથમાં જ રાખતા હતા, તેમજ તેઓ દેરે નાખેલી તપણું, સ્થાપનાચાર્ય અને ઠવણ પણ રાખતા હતા. આ મંદિર કેણે અને કયારે બંધાવ્યું
આ મંદિર કયા પુણ્યશાળી મનુષ્ય ક્યારે બંધાવ્યું તે સંબંધી કંઈ પણ જાણવામાં આવ્યું નથી, કારણ કે આ મંદિરમાંની બધી જિનમૂર્તિઓ ઉત્થાપન કરીને બીજે ઠેકાણે લઈ ગયા છે, તેમજ પબાસણ (પદ્માસન) પણ સુંદર હોવાથી અહીંથી બીજે ગામ લઈ ગયેલ છે. તેના ઉપર કદાચ આ મંદિર કરાવનાર, પ્રતિષ્ઠા કરનાર આચાયોદિ અને પ્રતિષ્ઠાની તિથિ વગેરેના લેખે કોતરેલા હોય પણ તે બધી ચીજો તે અહીં નથી. તેથી આ મૂળ મંદિર સંબધી કંઈ પણ હકીક્ત જાણવામાં આવી નથી. છતાં આ મંદિરમાંના ગોખલા, દીવાલે, સ્તંભે અને દેરીઓની બારશાખ ઉપર દેરીઓ તથા ગોખલા કરાવનારાના તેમજ યાત્રા કરવા આવનારાના વિ. સં.
For Personal & Private Use Only
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
હમીરગઢ
૧૨૭ ૧૫૫૦ થી ૧૫૫૬ સુધીના લેખો કેરાયેલા છે. આ લેખમાં આ મૂળ મંદિરના કરાવનાર કે પ્રતિષ્ઠા કરનાર સંબંધીને કશે ઉલ્લેખ નથી, છતાં ઉપરના લેખેથી આ મંદિર ઉક્ત સંવત્ પહેલાં જ બનેલું છે, એમ ખાત્રીથી માની શકાય તેમ છે.
જે કે નહિત્યસંશોધ ખંડ ૧, અંક ૩ માં પ્રગટ થયેલ શ્રી વીર્વાવણી (પૃ. ૮) માં લખ્યું છે કે “સંપ્રતિ રાજાએ હમીરગઢમાં શ્રી પાર્શ્વબિંબ પ્રાસાદ નિપજાવ્યો.” તથા ઉક્ત “વીરવંશાવલી” (પૃષ્ટ ર૩ માં) લખ્યું છે કે –
શ્રીવીર પ્રભુજીથી રસ્મી પાટે થયેલ શ્રીજયાનંદસૂરિજી મહારાજના ઉપદેશથી પ્રાગ્વાટ મંત્રી સામતે, મહારાજા સંપ્રતિએ કરાવેલ આ મંદિરને વિસં. ૮૨૧માં જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો.” ગુજરાતનાં તિહાસિક ક્ષણ નામના પુસ્તકના પૃ. ૧૧૩ પરની હકીક્ત મુજબ, જ્યારે આ ગામ (હમ્મીરપુર) દેવડા હમ્મીરે વિ. સં. ૮૦૮ માં જ વસાવ્યું છે, તે પછી મહારાજા સંપ્રતિએ અહીં મંદિર બંધાવ્યાની અને મંત્રી સામતે વિ. સં. ૮૨૧ માં તેને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યાની વાત બંધબેસતી થતી નથી. છતાં વીવંરાવિસ્ટમાં આમ શા કારણથી લખાયું હશે ? તે સમજાતું નથી. કદાચ “વીરવંશાવળીમાં જણાવેલ વાત આ “હમ્મીરગઢ” માટે ન હોય, પરંતુ બીજા જ કોઈ હમીરગઢ માટે હોય અથવા કદાચ “વીરવંશાવલી” માં લખેલી હકીકત આ હમીરગઢના આ મંદિર માટે જ હેય તે પણ આ મંદિર સંપ્રતિ મહારાજાએ કરાવેલું હોય એટલું (આશરે ૨૨૫૦ વર્ષ જેટલું) પ્રાચીન તો જણાતું નથી જ.
For Personal & Private Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ માટે એમ સમજવું જોઈએ કે આ સ્થળે હમ્મીરપુર વસ્યા. પહેલાં બીજું કઈ ગામ હશે અને ત્યાં મહારાજા સંપ્રતિએ. મંદિર બંધાવ્યું હશે, ત્યાં કિલ્લો થવાથી તેનું નામ હમ્મીરગઢ. પડયું તેથી ત્યારપછી થયેલા “વરવંશાવળી ના લેખકે
હમ્મીરગઢમાં સંપ્રતિ મહારાજાએ મંદિર બંધાવ્યું” એમ લખ્યું હોય અને ત્યારપછી મંત્રી સામતે વિ. સં. ૮૨૧માં આ મંદિરને આમૂલચૂલ–નવેસરથી જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું હોય, તે વખતનું આ મંદિર હોય અથવા ત્યારપછી બીજા કેઈ પુણ્યશાલી ગૃહસ્થ જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું હોય તે વખતનું આ મંદિર હોય, એમ જણાય છે. જે આ મંદિરમાં અત્યારે એક પણ મૂર્તિ નથી, તદ્દન ખાલી છે.
આ મંદિરના શિલાલેખથી એ પણ જાણી શકાય. છે કે આ મંદિરમાં મૂળનાયકજીના સ્થાને તે વખતે શ્રીજીરાવલા પાર્શ્વનાથ પ્રભુજી બરાજમાન હતા. એટલે કે આ મંદિર જીરાવલા પાર્શ્વનાથજીના સ્થાપનાતીર્થ તરીકે પ્રસિદ્ધ હતું. ૨ અને એ જ કારણથી અહીં દૂરદૂરના દેશથી પણ લેક યાત્રા કરવા માટે આવતા હતા. ખંભાત, મણુંદ ૧. આ મંદિરની બાંધણી અને ગજમાળ થર વગેરે જોતાં, આ મંદિર કેાઈ સમૃદ્ધ મહામંત્રીએ બંધાવ્યું હોવું જોઈએ, તેમજ આ ભવ્ય મંદિરની બાંધણું, ઘાટ, નકશી-કરણી, તેમાં કોતરેલાં દશ્યો અને ગ્રંથોના ઉલ્લેખ વગેરે જોતાં, આ મંદિર વિ. સં. એક હજારની આસપાસમાં બનેલું અર્થાત્ લગભગ એક હજાર વર્ષનું પ્રાચીન હેય એમ લાગે છે.
૨ શ્રી શાંતિકુશલજીએ વિ. સં. ૧૯૬૭માં રચેલ “ગેડીપાર્શ્વનાથ સ્તવન”ની ૧૨મી કડીમાં, આ ગામનું નામ “હમીરપુર'
For Personal & Private Use Only
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
હમીરગઢ
૧૨૯.
અને પાટણના શ્રાવકે અહીં યાત્રા કરવા આવ્યાના ઉલ્લેખા, ઉપર જણાવેલા સ૦ ૧૫૫૦ ની આસપાસના શિલાલેખામાં કાતરેલા છે. એટલે લગભગ સાડાચારસા વર્ષો પહેલાં જેમ આ સ્થાન તીર્થ ગણાતું હતું, તેમ અત્યારે પણ આ સ્થાન તીર્થ સ્વરૂપ મનાય છે. ખાસ યાત્રા કરવા લાયક છે. એકાંત શાંતિનું સ્થાન હાવા સાથે કુદરતી દૃશ્યાથી રમણીય લાગે છે.
આ મંદિરમાંથી ગેાખલાઓ, સ્ત ંભા અને દીવાલેામાં ખાદ્યાયેલા કુલ પાંચ શિલાલેખો મળ્યા છે. તે બધા વિ સ૦ ૧૫૫૦ થી વિ॰ સ૦ ૧૫૫૬ સુધીના છે. તેમાં ગેાખલા અને દેરીએ કરાવ્યાના તેમજ અહીં યાત્રા કરવા આવેલાઓના ઉલ્લેખા છે. તે ઉપરાંત આ મંદિરમાં એક છૂટા પથ્થરમાં
મૂળનાયક શ્રીપાર્શ્વનાથ ભગવાન
અને અહીંના જિનમદિરના
હાવાનુ લખ્યુ છે. ( જુએ પ્રાચીનતીથમાામંત્રદ્દ. ભા. ૧, પૃ. ૧૯૯, ય. વિ॰ ગ્રંથમાલા)
૧૮૮૧ના
"
તથા શ્રીજીશાલવિજયજીના શિષ્ય શ્રીઉત્તમવિજયજીએ સં૰ દિ૨ તે દિવસે રચેલ ૨૧ કડીનેા શ્રી ફાગણ પાર્શ્વનાથજીનાં ૧૦૮ નામના છંદ્ર' કે જે ‘ જૈનધપ્રકાશ' પુ. ૫૬, અંક ૧૦, પૃ. ૩૩૦ માં છપાયેલ છે, અને એ જ છંદ શ્રી સ્તુતિચવિશિકા ' માં પણ પુરુષાદાનીય શ્રીપાર્શ્વજિનનામમાલા એ નામથી પ્રગટ થયેલ છે, તેમાં પણ આ ગામનું નામ ‘ હમીરપુર ’ અને અહીં મૂળનાયકજી શ્રીપાર્શ્વનાથપ્રભુજી હાવાનુ` લખ્યું છે.
>
'
""
“ હમીરપુરા પાસ પ્રણમું વળી નવલખા, ભીડભંજનપ્રભુ ભીડ ભાંગે; ' દુઃખભંજન અને ડેાકરીયા નમું, પાસ જીરાવલા જગતા જાગે ” ॥ ૯॥
,,
'હું
For Personal & Private Use Only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ બે પંક્તિઓ કેરેલી હતી, પણ તેમાં સંવત નહેાત તેમજ લેખ અધૂરે અને અસ્તવ્યસ્ત મળે હતે. મૂળ મંદિર સંબંધી એકે લેખ મળે નથી.
ઉપર્યુક્ત પાંચ શિલાલેખમાંથી બે શિલાલેખેમાં આ મંદિર શ્રીજીરાવલા પાર્શ્વનાથજીનું હોવાનું લખ્યું છે અને એકમાં “જગન્નાથપ્રાસાદે” એમ લખેલ છે. તેમાં “જગન્નાથ શબ્દથી પણ શ્રીજીરાવલા પાર્શ્વનાથજીનું જ સૂચન કર્યું હોય, એમ લાગે છે. એટલે અત્યારે વિદ્યમાન આ મંદિર, તેના બંધાવનાર ભાગ્યશાળીએ શ્રીજીરાવાલાજીની સ્થાપના તરીકે જ બંધાવ્યું હશે અને એ વખતથી જ તેમાં મૂળ નાયકજી તરીકે શ્રીજીરાવલા પાર્શ્વનાથજીની મૂર્તિ બિરાજમાન કરી હશે, એમ લાગે છે. વિ. સં. ૧૫૫૬ પછી કાળક્રમે કઈક વખત મૂળ નાયકજીની મૂર્તિ બદલવાની જરૂર પડી હશે, ત્યારે શ્રીજીરાવલા પાર્શ્વનાથજીના સ્થાને શ્રીગોડી પાર્શ્વનાથજીની મૂર્તિ પ્રતિષ્ઠિત (સ્થાપિત) કરી હશે. અથવા તે જીરાવાલાજીની મૂર્તિ, પાછળથી કાળક્રમે ડીજીના નામથી પ્રસિદ્ધિ પામી હેય. ગમે તેમ હોય, પરંતુ આ પ્રદેશના લેકે અત્યારે આ મંદિરને શ્રીગેડી પાર્શ્વનાથજીનું મંદિર કહે છે, અને આ જમીનના પટ્ટા (દસ્તાવેજ)માં પણ આ મંદિરને “ડીજીનું મંદિર” લખેલું છે. મતલબ કે આ મંદિર અત્યારે ગેડીજીના મંદિર તરીકે પ્રસિદ્ધ છે.
સિહીના વૃદ્ધ શ્રાવકે કહે છે કે–આ મંદિરના મૂળ નાયક શ્રીગેડી પાર્શ્વનાથજીની મનહર મૂર્સિ, મુંબઈમાં પાયધુની ઉપર આવેલા શ્રીગેડી પાર્શ્વનાથજીના દેરાસરજીમાં
પાર્શ્વનાથજીની મૂર્તિ તેમ છે
For Personal & Private Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
હમીરગઢ
૧૩૧
મૂળ નાયકજી તરીકે સ્થાપન કરવા માટે આપવામાં આવી છે; તે અત્યારે પણ ત્યાં મૂળનાયકજી તરીકે બિરાજમાન છે. (૨-૩) ટેકરી ઉપરનાં બીજા એ મદિરાઃ
આરસના મુખ્ય મંદિરથી ઘેાડે ધાડે દૂર, પર્વતની નાની નાની પણ જુદી જુદી એ ટેકરીઓ ઉપર, બીજા એ શિ આવેલાં છે. આ અને દિરા નાનાં અને સાદાં છે, પણ અખંડ ઊભેલાં છે. આ બંને મદિરામાંથી પણ ભગવાનની બધી મૂર્તિઓ અને ૠખાસણ વગે૨ે ઉત્થાપન કરીને અહાર ગામ આપી દેવામાં આવેલ છે. અત્યારે આ અને િિા સાવ ખાલી છે. આ બન્ને મદિરા અર્વાચીન “ છે અને સેા એક વર્ષ ઉપર જોધપુરના આસવાળ જૈન દીવાન વગેરેએ અંધાવ્યાં છે” એવી દંતકથા પ્રચલિત છે. પરંતુ પ્રાચીનતીર્થમાજાતંત્રમાં, શ્રીમાન્ જ્ઞાનવિમલસૂરિજી મહારાજે વિ॰ સ૦ ૧૭૭૫ માં રચેલી તીર્થમાહા ની ઢાળ ૬, કડી પર (પૃ. ૧૩૮ ) માં આ ગામનું નામ ‘ હમીરપુર ’ આપ્યું છે અને અહીં ચાર મંદિર વિદ્યમાન હાવાનું લખ્યું છે. એટલે આજથી લગભગ અઢીસેા વર્ષો પહેલાં પણ અહીં ચાર મન્દિરા વિદ્યમાન હતાં અને અત્યારે પણ એ ચારે ચાર વિદ્યમાન છે, એટલે આ બન્ને મદ્વિરી, સેા એક વર્ષ લગભગમાં નવાં મુન્યાં હાય તેમ લાગતું નથી, પણુ તે વખતે આ બન્ને મંદિરના જીર્ણોદ્ધાર થયા હશે, એમ જણાય છે.
આ બન્ને મદિરાની દીવાલા વગેરેમાં. એકેય લેખ કાતરેલા નથી, કદાચ હશે તેા જીર્ણોદ્ધાર કરાવતી વખતે
For Personal & Private Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા . ચૂનાના પ્લાસ્તરમાં દાબી દીધા હશે. તેમજ અહીં મૂર્તિઓ, ગાદીઓ અને પદ્માસન (પબાસણ) પણ નથી, કે જેમાં લેખે હેવાની સંભાવના હોય છે. એટલે આ બને મંદિરે કોણે અને ક્યારે બંધાવ્યાં છે, તે કંઈ જાણવામાં આવ્યું નથી. પરંતુ ઉપર્યુક્ત તીર્થમાલાથી તે અઢીસો વર્ષથી વધારે જૂનાં છે, એટલું તે ચોક્કસ સાબિત થાય છે.
આ ત્રણે મંદિરમાંની બધી મૂર્તિઓ અને પદ્માસન (પબાસણો) વગેરે આસપાસનાં ઘણાં ગામમાં, જ્યાં જ્યાં આવશ્યક્તા હતી ત્યાં, આપી દેવામાં આવેલ છે. તેમાંથી કેટલીક મૂર્તિઓ અહીંથી દક્ષિણ દિશામાં દસ માઈલની દૂરી પર આવેલ સીડી ગામના મંદિરમાં લઈ જવામાં આવી છે. પરંતુ અહીંની કઈ કઈ મૂર્તિઓ ત્યાં લઈ ગયા? તેને નિર્ણય કર અશક્ય છે. તેમજ અહીંની બીજી મૂર્તિઓ. તથા પબાસણે કયે યે ગામ લઈ ગયા છે? તેને પત્તો લાગે પણ મુશ્કેલ છે. એટલે આ બન્ને દેરાસરો ક્યારે અને કેણે બંધાવ્યાં તે જાણી શકાયું નથી. (૪) રસ્તા ઉપરનું મંદિરઃ
આ મંદિર, જૈન ધર્મશાલાએ પહોંચતાં પહેલાં જ, મેદાનમાં અને રસ્તા ઉપર આવેલું છે. આ મંદિર પણ નાનું અને સાવ સાદું હોવા છતાં બીજા, ત્રીજા નંબરના મંદિરોથી કાંઈક મોટું અને પ્રાચીન હોય તેમ લાગે છે. આ મંદિરમાં પણ મંદિર બંધાવનાર સંબંધીને એકકે લેખ નથી. તેથી આ મંદિર કોણે અને કયા સંવમાં બંધાવ્યું ? તે
For Personal & Private Use Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
હમીરગઢ
. ૧૩૩
ચેસ રીતે જાણી શકાયું નથી. યદ્યપિ આ મંદિરમાં અત્યારે જિનવીશીને આરસને મેટે પટ્ટ અને આરસના બે મેટા કાઉસગિયા વિદ્યમાન છે, તેના ઉપર અનુક્રમે વિ. સં. ૧૨૧૯, ૧૩૪૬ અને ૧૩૪૬ના લેખે ખેદેલા છે, એટલે આ ત્રણે ચીજો પ્રાચીન છે. પણ તેમાં આ ગામનું કે આ મંદિરનું નામ નથી તેથી બીજે ગામથી કે અહીંના આરસના મંદિરમાંથી પાછળથી લાવીને અહીં પધરાવી હોય એવી કલ્પના પણ થઈ શકે. આ ત્રણે લેખમાં બીજા કેઈ ગામનું નામ પણ નથી, એટલે કદાચ આ ત્રણે વસ્તુઓ અહીંના આરસના મંદિરમાં પધરાવવા માટે કરાવી હૈય, અને તેમાં પધરાવી હોય, એમ પણ માની શકાય. આરસના મંદિરમાંથી જ્યારે બધી મૃત્તિઓ લઈ લેવામાં આવી હશે ત્યારે આ ત્રણે ચીજોને ત્યાંથી લાવીને આ મંદિરમાં પધરાવી હશે, એમ લાગે છે.
આ મંદિરને ઘાટ, એની બાંધણી વગેરે જોતાં આ મંદિર ત્રણ-ચાર વરસથી વધારે જૂનું જણાતું નથી. કદાચ આ ઠેકાણે પહેલાં પ્રાચીન અને સુંદર મંદિર હય અને પાછળથી જીર્ણોદ્ધારના વખતે સમયાનુસાર કેઈએ આવું સાદું મંદિર બંધાવ્યું હોય તો એ પણ સંભવિત છે.
આ મંદિરમાં મૂળ નાયકજીના સ્થાન પર ભગવાનની જે મૂર્તિ બિરાજમાન છે, તેના પર લાંછન સ્પષ્ટ નથી, સાવ ઘસાઈ ગયેલ છે, એટલે તે કયા ભગવાનની મૂર્તિ છે? તેની ખાત્રી થતી નથી. પણ આ પ્રદેશના લેકે આ મંદિરના
For Personal & Private Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા મૂળ નાયકજી શ્રીગેડી પાર્શ્વનાથજી હોવાનું કહે છે અને માને છે. તીર્થમાલાઓ અને ગ્રંથમાંથી આ શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુજીનું તીર્થ હોવાના ઉલ્લેખો મળે છે, તેમજ આરસના મુખ્ય મંદિરમાં પહેલાં શ્રીજીરાવલા પાર્શ્વનાથજી મૂળ નાયક હતા, પછી તેમાં કદાચ મૂળ નાયકજીના સ્થાન પર ગોડી પાર્શ્વનાથજી બિરાજિત થયા હશે. તેને લીધે આ મંદિરના મૂળ નાયકજીની પણ શ્રીગોડી પાર્શ્વનાથજી તરીકેની પ્રસિદ્ધિ ચાલુ રહી ગઈ હશે, એમ લાગે છે. મૂળ ગભારામાં બિરાજમાન મૂળ નાયકજી અને તેમની બન્ને બાજુની એક એક મૂર્તિની બેઠકમાં તેરમા સિકાના લેખે ખોદેલા છે, તે બનાવટી છે. અરાજકતાના સમયમાં પ્રાચીન મૂર્તિઓ પર, તે પ્રાચીન હવાની પાકી ખાત્રી કરાવવા માટે, કેઈએ. , પાછળથી છેલ્લા કે દાવ્યા હોય તેમ તે લેખેની લિપિ અને ભાષા પરથી સ્પષ્ટ જણાય છે. આ મૂર્તિઓની પ્રાચીનતા સિદ્ધ કરે તેવા તેના પર સાચા લેખે નહીં રહેવા છતાં, એ મૂર્તિઓ ભવ્ય, આકર્ષક અને દર્શનીય છે.
મંદિરના મૂળ ગભારામાં ઉપર જણાવેલી આરસની ત્રણ જ મૂર્તિઓ છે. મૂળ ગભારા બહાર એટલે ગૂઢમંડપમાં આરસની મોટી મૂર્તિ ૧ છે, તથા આરસના મોટા કાઉસ્સમ્બિયા (ઊભી મૂર્તિઓ) ૨ છે, આરસને જિન–
૩ ઇતિહાસતત્ત્વવેત્તા શ્રીમાન પંન્યાસજી શ્રી કલ્યાણવિજ્યજી મહારાજ પણ આ ત્રણે લેખોને બનાવટી જ માને છે. આ ત્રણે લેખોને બનાવટી હોવાથી મેં ઉતાર્યા નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
For Personal & Private Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ તીર્થમાલાઓ અને પટ્ટાવલીઓમાં પણ આ ગામનું નામ હમીરપુર અને હમીરગઢ આપેલું જોવામાં આવે છે. તેથી આ ગામનાં ઉપર્યુક્ત નામે તથા તેની પ્રાચીનતા પુરવાર થાય છે.
ઉપર્યુક્ત એક પ્રમાણ સિવાય આ નગરની ઉત્પત્તિ માટે બીજા ઉલ્લેખ મળ્યા નથી, તેમજ આ રાજ્યના અને તેના રાજાઓના ઈતિહાસ કે જાહોજલાલી સંબંધી તથા તેના નાશ સંબંધી પણ કંઈ વિશેષ જાણવામાં આવ્યું નથી. ઈતિહાસતત્વનિષ્ણાત મ. મ. રાવબહાદુર ગોરીશંકર હીરાચંદ ઓઝા જેવાએ પણ પિતે લખેલા સિરોહી
૫ શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિજીએ વિ. સં. ૧૭૫૫માં રચેલી તીર્થમાલામાં હમ્મીરગઢમાં ચાર જિનમંદિર વિદ્યમાન હોવાનું લખ્યું છે. તેઓએ હમ્મીરગઢની યાત્રા કરી હશે જ એટલે ત્યાં સુધી અહીં જૈનોની વસ્તી સારી હશે, અને શહેર પણ આબાદ હશે, એમ લાગે છે. ત્યારપછીના નજીકના સમયમાં જ એટલે અઢારમી શતાબ્દિના ઉત્તરાર્ધમાં ઔરંગજેબ અથવા તેમના સુબાઓની ફોજનાં આક્રમણથી–તેમની સાથે થયેલ લડાઈમાં; અથવા તે તે વખતના સિરોહીના મહારાવ સાથે કંઈક અથડામણ થઈ હોય અને તેને અંગે થયેલા યુદ્ધમાં અહીંના રાજવંશનો અને તેની સાથે આ નગર તથા કિલ્લાનો પણ નાશ થયો હોય અને આ પ્રદેશ સિરોહી રાજ્ય પિતાના રાજ્યમાં ભેળવી દીધો હોય–ખાલસા કરી દીધો હોય, તો તે પણ બનવાગ્ય છે. ગમે તેમ હોય પણ આ શહેરનો અઢારમી શતાબ્દિના ઉત્તરાર્ધમાં નાશ થયો હોય, એમ જણાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
હમીરગઢ
૧૩૭,
સાચા રૂતિહાસ માં “હમીરપુર”નું નામ આપવા સિવાય કશું ય લખ્યું નથી.
આગળ કહેવામાં આવ્યું છે તેમ જે આ “હમીરપુર” શહેર દેવડા હમીરે વિસં. ૮૦૮માં વસાવ્યાની વાત સાચી હોય, તે આ શહેરની પ્રાચીનતામાં જરાયે શંકા રહેતી નથી. તેમ જ અહીંના રસ્તા ઉપરના જૈન મંદિરમાંના, આરસને પ્રાચીન ચેવિશીને પટ્ટ તથા બે કાઉસમ્બિયા (ઊભી મૂર્તિઓ) પરના વિકમની તેરમી અને ચૌદમી શતાબ્દિના ત્રણ લેખે પણ આ શહેરની પ્રાચીનતાને સિદ્ધ કરે છે. પરંતુ આ ત્રણે શિલાલેખમાં હમીરપુરનું નામ નહિ હેવાથી કદાચ તે ત્રણે મૂર્તિઓ પાછળથી બહારગામથી લાવ્યાની પણ સંભાવના થઈ શકે. તેમ છતાં આ શહેરની પ્રાચીનતા નષ્ટ થતી નથી. પુસ્તપ્રાતિસંદ પ્રથમ ભાગ (સિંધીજેનગ્રંથમાલા) પૃષ્ઠ ૯૮ માં
શરાવિક' નામની વિસં. ૧૩૨૮ માં લખાયેલી હસ્તલિખિત પ્રતિની એક પ્રશસ્તિ આપી છે. તેમાં લખ્યું છે કે – હમીરપત્તન વાસ્તવ્ય, પલ્લીવાલજ્ઞાતીય, શેઠ સાહુડના પુત્ર શેઠ કહુઆએ પિતાના ભાઈ ઉદા શ્રાવકના કલ્યાણ માટે શ્રીબાડમેરુ (બાઢમેર) ના શ્રી મહાવીર ચિત્યમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ બિબ વિ. સં. ૧૩ર૭ માં સ્થાપન કર્યું. (આ પ્રશસ્તિમાં, આ કહુઆ શ્રાવકના પૂર્વજો તથા વંશજોનું સંક્ષિપ્ત પણ ઠીક ઠીક વર્ણન આપ્યું છે.) આ શાસ્ત્રીય પ્રમાણ આ હમીરપુરની પ્રાચીનતાને સિદ્ધ કરે છે. તેમજ આ વાતને અહીંના આરસના મંદિરની
For Personal & Private Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણા
દીવાલામાં કાતરાયેલા લેખા અને તીમાલાઆ વગેરેમાંથી મળી આવતા ઉલ્લેખા પણ પુષ્ટિ આપે છે. ઉક્ત આરસના મદિરની દીવાલેામાં વિ॰ સ૦ ૧૫૫૦ થી ૧૫૫૬ સુધીના પાંચ લેખા, ગેાખલા અને દેરીએ કરાવ્યાના તથા યાત્રા કર્યાના ખાદાયેલા છે. મૂળ મંદિર અન્યાના લેખ નથી. એટલે મૂળ મ ંદિર તા તેથીયે પહેલાં બનેલ હાવું જ જોઇ એ. એટલે આ નગર વિ॰ સ. ૧૫૫૦ માં અને તેથી પહેલાં પણ વિદ્યમાન હાવાનું નિ:સંદેહ માની શકાય તેમ છે. એટલે આ શહેરની પ્રાચીનતામાં હવે કઈ પણ શક જેવું રહેતું નથી. ન સાહિત્ય સંશાધન ખંડ ૧, પૃ. પર માં જણાવ્યું છે કે પાર્શ્વ ચદ્રગચ્છના શ્રીપાર્શ્વ ચદ્રસૂરિજી મ. આ ‘ હમીરપુર ’ના રહેવાસી હતા. હમીરપુરિનવાસી પારવાડ જ્ઞાતિના વેલેાશાહ અને તેમની ધર્મપત્ની વિમલા દેવીના પુત્રે સાધુરત્ન નામના મુનિ પાસે દીક્ષા લીધી હતી, જેનું નામ પાર્શ્વચંદ્ર પાડયુ હતું. એમના નામથી પાછળથી “ પાર્શ્વચંદ્રગચ્છ ” કહેવાયા. તેમના જન્મ વિ॰ સ ૧૫૩૭ ચૈત્ર સુદિ ૯ શુક્રવારે થયા હતા. વિ॰ સ૦ ૧૫૪૬ માં દીક્ષા, સં. ૧૫૫૪ માં ઉપાધ્યાયપદ્મ, સં૰૧૫૬૪ માં ક્રિયાહાર, સ૦ ૧૫૬૫માં સૂરિપદ, સ’૦ ૧૫૯ વૈશાખ સુદિ ૩ યુગપ્રધાનપદ અને સ૦ ૧૬૧૨ના માગસર સુદ્ધિ ૩ ને દિવસે તેમના દેહાત્સગ ( સ્વર્ગવાસ ) થયા હતા.
૬. સને ૧૮૯૪ ના જુલાઈ માસના ‘ઇન્ડિયન એન્ટીકવેરી’ના પૃ. ૧૮૧માં આપેલી - પાચંદ્ર ગચ્છની પટ્ટાવલી'માં સં ૧૫૬૪ માં ક્રિયાહાર કર્યાંનુ' અને એ જ સાલમાં યુગપ્રધાન થયાનું લખ્યું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
હમીરગઢ
૧૩૯ જૈિન દિત્યના સંક્ષિપ્ત તિહાર. પૃ. ૫૧૯ માં લખ્યું છે. કે-કુતુબપુરા તપાગચ્છીય શ્રીઈદ્રનંદિસૂરિજીના પટ્ટધર શ્રી સૌભાગ્યનંદિસૂરિજીએ હમીરપુરમાં રહીને વિક સં. ૧૫૭૬ માં શ્રીમૌન-gવાનીની કથા રચી.
ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે એક સંસ્થાપક આચાર્યને અહીં જન્મ થયે છે, અને બીજા આચાર્યે અહીં સ્થિરતા કરીને ગ્રંથની રચના કરી છે, તેથી જણાય છે કે–અહીં ઘણા સૂરિવ અને મુનિપંગ વિચરતા જ હશે, અને અહીં કહુઆ જેવા અનેક શ્રાવક કુટુંબે વસતાં હશે. તેના પ્રમાણમાં બીજી કેમની વસ્તી પણ હશે જ. તેથી આ નગરની તે સમયમાં કેટલી જાહોજલાલી હશે? તે સહજે સમજી શકાય તેમ છે. જીર્ણોદ્ધાર વ્યવસ્થા ને દેખરેખ
લગભગ ૪૫ વર્ષ પહેલાં સિહીના કેટલાક પુણ્યશાળી શ્રાવકેએ આ તીર્થને ઉદ્ધાર કરવાની કોશીષ કરતાં સિરોહીના મુખ્ય નજીકના ભાયાત નાંદીયાના ઠાકોર સાહેબ પાસેથી આ ચારે મંદિરે, ધર્મશાળા અને બગીચાની જમીન તથા તેની આસપાસની બધી જમીન ફરીવાર કિંમત આપી ખરીદી લઈને તેને પાકે પટ્ટો (દસ્તાવેજ) વિ. સં. ૧૯૫૯ માં કરાવી લીધો. પછી તે શ્રાવકેએ આ તીર્થસ્થાનનું સમારકામ કરાવ્યું અને કંઈક વ્યવસ્થા કરી. તે પછી સિરોહીના “શ્રી મહાવીર જૈન મિત્રમંડળના ઉત્સાહી યુવકેએ આ કામ હાથમાં લીધું. ધર્મશાળાનું જરૂર પૂરતું સમારકામ કરાવી કેટલીક ઓરડીએને કમાડ કરાવ્યાં, પૂજારી,
For Personal & Private Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા તથા ચોકીદારે કાયમ ખાતે ત્યાં રહી શકે એવી વ્યવસ્થા કરી. એ પછી સિરોહીના શ્રીસંઘની “શેઠ કલ્યાણજી પરમાનંદજી” નામની પેઢીએ આ તીર્થને વહીવટ હાથમાં લીધે. અને મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર કરાવવાનું નકકી કર્યું. સં. ૧૫ના મહા સુદિ ૧૦ થી આરસના મુખ્ય મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર કરાવિવાનું કામ ચાલુ થયું. લગભગ ચારેક વર્ષ સુધી કામ ચાલ્યું. આરસના મંદિરમાંનું જરૂરી બધુંય કામ કરાવી લીધું, ધર્મશાળાથી આરસના મંદિર સુધી બધે રસ્તે સાફ કરા; ધર્મશાળા, અરટ અને બગીચાનું સમારકામ કરાવીને તેને ચાલુ વપરાશવાળી સ્થિતિમાં મૂકી દીધેલ છે.
અહીંની ધર્મશાળા, આશરે એક હજાર માણસ ઊતરી શકે, એટલી વિશાળ છે. અહીં યાત્રાળુ રાત ગાળી શકે એવી વ્યવસ્થા છે. પૂજારી, નેકર, માળી અને બે ચોકીદાર; એમ પાંચ માણસે કાયમ ખાતે રહે છે. યાત્રાળુઓ માટે વાસણ, ગાદલાં-ગોદડાની વ્યવસ્થા પણ રાખેલી છે.
મીરપુ૨:
હમીરગઢને નાશ થયા પછી અહીંના ખેડૂતે, મજૂરે વગેરે અહીંથી એક માઈલ દૂર મેદાનમાં જઈને વસ્યા હશે અને તેથી આ ગામનું નામ “હમીરપુર ના અપભ્રંશથી, મુસલમાનોએ પાડવાથી અથવા અહીં વિશેષ કરીને મીંયાણું લેકેની વસ્તી હોઈ, તેઓ કદાચ “મીર” જાતિના હોય તેથી, આ ગામનું નામ “મીરપુર” પડયું હશે, એમ જણાય છે. મીરપુરમાં ફક્ત મીંયાણું અને ભીલ વગેરેની જ વસ્તી છે.
For Personal & Private Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦. સિંદરથી
હમીરગઢથી ઉત્તરમાં ૩ માઈલ અને સિરોહીથી નિત્ય ખૂણામાં ૬ માઈલ દૂર “સિંદરથ” નામનું ગામ આવેલું છે. તે સિરોહી તહેસીલમાં છે.
શ્રી આદીશ્વર ભવનું મંદિરઃ
અહીં પહાડની ઓથમાં પાછળથી જરા ઊંચાણ ભાગ અને આગળથી જરા નીચાણ ભાગ પર મૂ૦ ના શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું એક પ્રાચીન જૈન મંદિર આવેલું છે.
મૂળગભારે, ગૂઢમંડપ, ચોકી, સભામંડપ, અને ભમતીના કેટયુક્ત આ મંદિર બનેલું છે. કેટના મુખ્ય દરવાજા પછી થોડી જગ્યા ખાલી છે, તે પછી મંદિરના કંપાઉન્ડને મુખ્ય દરવાજે આવે છે.
મૂળનાયકજીની પંચતીર્થીના પરિકરયુક્ત મનહર મૂર્તિ છે. તે સિવાય બીજી બે મૂર્તિઓ છે. કુલ આરસનાં જિનબિંબ ૩ છે અને ધાતુની સાવ નાની મૂર્તિ ૧ છે. મૂળનાયક પર લેખ જોવામાં આવતું નથી.
હાલ મંદિરમાં લાદી અને પ્લાસ્તરનું કામ ચાલે છે. એ
અહીં શ્રાવકનાં ઘર રર છે. ધર્મશાળા ૧ છે.
ઉપાશ્રય ૧ અને
For Personal & Private Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧. ખાંબલ | સિંદરથુથી ઉત્તરમાં રા માઈલ અને સિરોહીથી મૈત્યમાં ૪ માઈલ દૂર “ખાંબલ” નામનું ગામ આવેલું છે.
આ ગામ સિહી તહેસીલમાં છે. સજજડ સ્ટેશનથી કાચે રસ્તે જવાય છે. શ્રી આદીશ્વર ભવનું મંદિરઃ
અહીં મૂળ ના. શ્રી આદીશ્વર ભ૦નું એક મંદિર છે. મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, સભામંડપ, શૃંગારચોકી અને કેટ યુક્ત આ મંદિર બનેલું છે. મૂળ નાટ સહિત આરસની મૂર્તિઓ ૩ અને ધાતુની ચોવીશી લે છે. પહેલાં આ ઘરદેરાસર હતું પણ સં. ૧૯૬૦ માં તે શિખરબંધી તૈયાર થયું અને સં૦ ૧૬૩ માં તેની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી, પણું મૂળ નાવ ની મૂર્તિ બદલવાના કારણે ફરીને સંતુ ૧૯૮૨ ના જેઠ સુદ ૧૩ ને દિવસે પ્રતિષ્ઠા થઈ છે. ગામના પ્રમાણમાં મંદિર સુંદર ગણાય.
મંદિરની પાસે જ શા. નાથાજી મનરૂપજીએ એક મેટી ધર્મશાળા (ઉપાશ્રય) બંધાવેલ છે. ધર્મશાળાની બહાર એક કૂવાની સગવડ પણ ઉક્ત દાનવીરે જ કરી છે. આ સિવાય જમણવાર વગેરે માટે એક બીજી પંચાયતી ધર્મશાળા છે. તેમાં સાધુ-સાધ્વીઓ પણ ઊતરી શકે છે. - આ ગામમાં એશવાલનાં ૧૩ ઘર અને પિરવાડનાં જ ઘરે છે. ગામમાં કુસંપના કારણે બે તડ છે. ઓશવાલો
For Personal & Private Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગેહલી
૧૪૩ કઈ પણ કામમાં ભાગ લેતા નથી. પિરવાડે જ વહીવટ અને અન્યાન્ય કામ કરે છે.
૪૨. ગોહલી ખાંબલથી ઈશાન ખૂણામાં ૩ માઈલ અને સિરોહીથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૨ માઈલ દૂર ગેહલી” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ સિરેહી રાજ્યનું છે. શ્રીગેડીપાર્શ્વનાથ ભ૦નું મંદિર :
અહીં મૂળ ના શ્રીગેડીપાર્શ્વનાથ ભગવાનનું બાવન જનાલયવાળું ભવ્ય મંદિર છે. મંદિર મકરાણુના પથ્થરનું શિખરબંધી છે. મૂળ નાની મૂર્તિ નવીન છતાં દર્શનીય છે. મંદિરની પ્રાચીન ભીંતમાં વિ. સં. ૧૨૧૩ અને ૧૨૪૫ ના લેખે છે. તેમાં સં૧૨૪૫ ના લેખમાં “ગેહવલિ”
એવું ગામનું નામ આપેલું છે; એ ઉપરથી આ મંદિર અને - ગામ એ પહેલાનું હશે એ નક્કી થાય છે. અત્યારે મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર ચાલે છે.
અહીં એક ઉપાશ્રય અને એક ધર્મશાળા છે. તાંઅર જેનાં ૨૫ ઘરે છે.
૪૩. કલર
ગેહલીથી ઈશાન ખૂણામાં પણ માઈલ દૂર “કેલર” નામનું ગામ આવે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ
શ્રી આદીશ્વર ભવનું મંદિરઃ
અહીં પહાડની તળેટીમાં મૂળ ના. શ્રીઆદીનાથ ભગવાનનું એક જૈન મંદિર છે. મૂળના ઉપર સં. ૧૭૨૧ને લેખ છે. આ મંદિરના મૂળ ગભારામાં આરસની મૂર્તિઓ ૩, પંચતીર્થી ૧, સિદ્ધચક્ર ૧, નવચોકીમાં મણિભદ્ર ૧ અને દેવીની મૂર્તિ લે છે. બે દેરીઓ મૂર્તિવાળી છે, જેમાં ૪ જિનબિબે છે. બાકીની દેરીઓ ખાલી છે. દરવાજામાં પેસતાં ડાબા હાથની પાંચમી દેરી ઉપર સં. ૧૭રરનો લેખ છે. પણ ઘસાઈ જવાથી વાંચી શકાતું નથી. બહારના ચાતરા નીચે ભેંયરું છે. આ મંદિરમાં ૨૮ પ્રતિમાને ઉલ્લેખ સં. ૧૭રરમાં રચાયેલી શ્રીમહિમાકૃત ચૈિત્યપuિrટીમાં આવે છે.
આ મંદિરને શ્રીજુવાનમલજીએ જીર્ણોદ્ધાર કરાવી પ્રતિષ્ઠા સં. ૧૯૫૮ માં કરાવી છે. મંદિર પહેલાં તૂટેલી અવસ્થામાં હતું.
મંદિરના દરવાજામાં પેસતાં જ એક મકરાણના પથ્થરના દાસા ઉપર ચ્યવન કલ્યાણકને ભાવ કોતરેલો છે. માતા પલંગમાં સૂતાં છે. તેની પછી અનુક્રમે ૧૪ સ્વપ્ન કેરેલાં છે. આ પથ્થર સુંદર નકશીવાળે છે અને બીજે ઠેકાણેથી લાવીને અહીં લગાવેલે હોય; એમ જણાય છે.
૧.............કલર ગામિ રે પેખિ. પ્રતિમા અઠાવીશ તે પ્રણમી..........
પ્રાચીન તીર્થમાાલપ્રદ્દ કડી ૯-૧૦. પૃ. ૫૯-૬૦૦
For Personal & Private Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫
સિરોહી કેટલાંક સ્થાને :
આ મંદિરની પાસે લક્ષ્મીનારાયણનું એક મંદિર છે. તૂટ્યફૂટ્યો એક કિલ્લો છે. એના બુરજ અને દરવાજા, મુખ્ય પળ વગેરે દેખાય છે. આ કિલ્લાથી જ આ ગામને “કેલરગઢ” એવા નામથી લેકે ઓળખતા હતા. કિલ્લાની બહાર એક વાવનું ખંડેર છે. મંદિરથી દૂર એક બીજી વાવ પણ છે અને મંદિરથી લગભગ ૧ માઈલ દૂર આંબેશ્વર મહાદેવનું ધામ છે. સેમવારે ઘણા લેકે ત્યાં દર્શનાર્થે જાય છે. અહીં ઘણું પાળિયાઓ પણ છે. તેમાંના કેટલાંક ઉપર સં. ૧૭૦૦ અને ૧૮૦૦ ના લેખે છે.
ચિત્ર વદિ ૨ (ગુ. ફાગણ વદિ ૮) ને કેલરમાં મેટો મેળો ભરાય છે.
અહીં રબારીઓ તેમજ મીંયાણુંનાં થોડાં ઝુંપડાં છે. શ્રાવકનું એકકે ઘર નથી. અહીં કારખાનું (કાયોલય) છે. • યાત્રાળુઓને સર્વ પ્રકારની સગવડ મળે છે.
૪૪. સિરોહી
કેલરથી નૈત્રત્ય ખૂણામાં ૫ માઈલ અને પીંડવાડા સ્ટેશનથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૧૪ માઈલ દૂર પશ્ચિમમાં સિરણવા નામના પર્વતની શ્રેણિનીચે “સિરોહી” શહેર આવેલું છે અને તે રાજધાનીનું મુખ્ય શહેર છે. પીંડવાડાથી સિનેહી સુધી પાકી સડક બનેલી છે.
For Personal & Private Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા મહારાવ રણમલના પુત્ર મહારાવ શિવભાણે (શેભાએ) સિરણવા નામની પહાડી નીચે વિ. સં. ૧૮૬૨માં પોતાના નામથી “શિવપુરી” નામનું નગર વસાવ્યું અને પહાડી ઉપર એક કિલ્લો બંધાવ્યું. એ શિવપુરી વર્તમાન સિહીથી અનુમાનત: ૨ માઈલ પૂર્વ માં ખંડેરરૂપે હજી પણ વિદ્યમાન છે. તેને લેકે આજે પણ “જૂનું સિહી” કહે છે.
મહારાવ શિવભાણ પછી તેમને પુત્ર અને અત્યારના મહારાવના પૂર્વજ મહારાવ સંસમલજી (સહસમલજી) ચૌહાણે ચંદ્રાવતી ઉપર મુસલમાનનાં વારંવાર થતાં આકમણથી વિ. સં. ૧૮૮૨માં “સિંહનગર વસાવ્યું. પહાડની ટેકરી ઉપર વિશાળ રાજમહેલ બને છે. તેનાથી થડે જ દર નીચાણ ભાગમાં (શહેરની અંદર) દેરાશેરીમાં જેનેનાં ૧૩ મંદિર આવેલાં છે. અહીંનાં ૧૫ મંદિરે પૈકી એક શ્રીજીરાવલા પાર્શ્વનાથ ભવનું મંદિર બીજી શેરીમાં અને એક શ્રીમહાવીર સ્વામી ભ૦નું મંદિર શહેર બહાર આવેલું છે. આને “ઘૂંભનું મંદિર” કહે છે. દેરાશેરીમાં એક સાથે આવેલાં આટલાં મંદિરથી કેટલાક તેને “અર શત્રુંજય” પણ કહે છે. આ બધાંય મંદિરે સિરોહી વસ્યા પછી જ બન્યાં છે. (૧) શ્રી શાંતિનાથ ભવનું મંદિર
આ મંદિરમાં મૂળ ના. શ્રી શાંતિનાથ ભવની પંચતીથીને પરિકરવાની ભવ્ય મૂર્તિ છે. તેના ઉપર સં૦ ૧૬૫૭ ને લેખ છે અને તેની પ્રતિષ્ઠા શ્રીજિનચંદ્રસૂરિજીએ
For Personal & Private Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિરોહી
૧૪૭,
કરી છે. ગૂઢમંડપમાં જમણા હાથ તરફ દાદા શ્રીજિનદત્તસૂરિજીની મનોહર મૂર્તિ છે. શ્રી આદીશ્વર ભવના મંદિરમાં જેવી શ્રીહીરવિજયસૂરિજીની મૂર્તિ છે તેવી જ છે. તેની ઊંચાઈ ૩૦ ઇંચ અને પહોળાઈ ૨૦ ઈંચ છે. તેના ઉપર ને શો ૨ નિત્તપૂરિ એટલા અક્ષરે કોતરેલા છે. વળી આ જ ગૂઢમંડપમાં ડાબા હાથ તરફ શ્રીજિનકુશલસૂરિજીની સુંદર મૂર્તિ, શ્રીજિનદત્તસૂરિજી જેવી જ લગભગ છે. તેની ઊંચાઈ ૩૬ ઈંચ અને પહોળાઈ ૧૭ ઈંચ છે. તેના ઉપર નીચે સં. ૧૬૬૧ ને મહારાવ સુરતાણજીના સમયને લેખ છે. જમણા હાથ તરફની ચાર દેરીઓ અને ડાબા હાથ તરફની બે દેરીઓ ઉપર સં. ૧૫૫૮ ના લેખે છે પણ તેમાં ખૂબ ચૂને ભરી દીધું છે તેથી સાફ કરાવીને મહેનતથી વાંચી શકાય તેમ છે.
(૨) ચૌમુખજીનું મંદિર
આ મંદિર બધાં મંદિર કરતાં ખૂબ વિશાળ અને બહુ ઊંચું છે. આમાં ત્રણ માળ છે અને હરેક માળમાં ચૌમુખજી છે. નીચેના માળને ચૌમુખજીમાં મૂળ ના શ્રી આદીશ્વર ભ૦ છે. આગળ અને પાછળ મોટા મેટા રંગમંડપ બનેલા છે અને બંને બાજુએ રંગમંડપ, ચેકીઓ અને દેરીઓ વગેરે બનાવવાનું શરૂ થઈ ગયેલું પણ અધૂરું રહી ગયું લાગે છે. પ્રવેશદ્વારની બંને બાજુમાં કેટલીક દેરીઓ
૧ સાંભળવા પ્રમાણે ચૌમુખજીના મંદિરનો સં. ૧૯૮૭ પછી જીર્ણોદ્ધાર થઈ ગયો છે. સભામંડપ, ચોકીઓ અને દેરીઓ પણ બનેલી છે. દેરીઓ માટે પાયે ખેદતાં મેટું ભેયર્સ મળી આવ્યું હતું.
For Personal & Private Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
અનુદાચલ પ્રદક્ષિણા
છે, તેમાંની એક દેરીમાં પગલાંની જોડી ઘણી જ છે. ત્રીજે માળે ચૌમુખજીની બહાર ચારે ખૂણે ચાર દેરીઆમાં ભગવાનની મૂત્તિઓ છે. ત્રણ માળ ઉપર પણ ચેાથા માળ છે. પરંતુ ત્યાં જવા માટે દાદરા મૂકેલા નથી. પથરા ઉપર પગ મૂકીને જઈ શકાય છે. તેમાં મૂર્ત્તિ નથી. ચાર માળ ગયા પછી પણ શિખર ખૂમ ઊંચું છે. મંદિરમાં ભાંગ્યાતૂટવા કામની મરમ્મત કરાવવાની ખાસ જરૂરત છે. જો મરમ્મત નહિ થાય તે અણુધાયું કાઈક વખત મંદિર તૂટી પડવાના સંભવ છે.
નીચેના માળમાં મૂ॰ ના॰ શ્રીઆદીશ્વર ભ॰ની પલાંઠી ઉપર લેખ છે પણ ઘસાઈ ગયા છે, તેથી વંચાતા નથી. ખીજી અને ત્રીજી માજીના શ્રીઆદિનાથ ભ॰ ઉપર સ્ ૧૬૪૪ના લેખા છે. આ ખિએ સરાહીના શ્રાવકાએ જ કરાવ્યાં છે અને તેની પ્રતિષ્ઠા શ્રીહીરવિજયસૂરિજીએ કરી છે. ચેાથી માજીના શ્રીવાસુપૂજય ભ॰ ઉપર સ૦ ૧૭૨૧ ના લેખ છે અને તેની શ્રીવિજયાનંદસૂરિજીના શિષ્ય શ્રીવિજયરાજસૂરિજીએ પ્રતિષ્ઠા કરી છે. ચારે બાજુની મૂત્તિઓ પંચતીર્થીના પરિકરવાળી છે.
મૂળગભારાની સન્મુખ બહારની ચોકીની ભીંતમાં સ૦ ૧૬૩૪ ના મહારાવ સુરતાણુજીના પુત્ર રાજસિંઘજીના
તેમાંથી સ૦ ૧૭૨૧માં પ્રતિષ્ઠિત થયેલી આરસની ઘણી મૂર્તિ એ નીકળી છે; વગેરે સાંભળ્યું છે. પરંતુ પૂરી જાતમાહિતી નહી હાવાથી તે હકીકત અમે આમાં લીધી નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
I
સિરાહી
સમયના લેખ છે. અને તેમાં શ્રીવિજયસેનસૂરિજીએ ચતુર્ભુ ખપ્રાસાદની પ્રતિષ્ઠા કર્યાનું લખ્યું છે. મૂળગભારાની બીજી ૫ મૂર્ત્તિઓ ઉપર સ૦ ૧૭૨૧ ના અને ૧
મૂર્તિ
ઉપર સ૦ ૧૬૭૬ ના લેખા છે. સલામડપમાં ડાબા હાથની દેરીમાં અન્ને મૂર્તિઓ ઉપર સ૦ ૧૭૨૧ ના લેખા છે.
૧૪૩
નીચેના માળની ભમતીમાં ડાબા હાથ તરફની પહેલી દેરીમાં શ્રીશ્રેયાંસનાથ ભુની મૂત્તિ ઉપર સ૦ ૧૭૨૧ ના લેખ છે. આ દેરીમાં મહાલક્ષ્મીદેવીની એક આરસની મૂર્ત્તિ છે. ભમતીની જમણા હાથ તરફની દેરીમાં ૪ મૂર્તિએ ઉપર
સં ૧૭૨૧ ના લેખા છે. એક મૂર્ત્તિ ઉપર ખીજા સંવતના લેખ જણાય છે પણ તે ઘસાયેલેા હાવાથી સ્પષ્ટ દેખાતા નથી.
ભમતીની ડામા હાથ તરફની બીજી દેરીમાં પાદુકા જોડી ૨૧ અને પાંચ પાદુકાનેા ૧ પટ્ટ છે. તમામ ઉપર લેખા છે.
પહેલી પાદુકા શ્રીઆદીશ્વર ભ॰ની છે, તેના પર સ ૧૭૨૬ ના લેખ છે. બીજી પાદુકા શ્રીહીરવિજયસૂરિજીની છે, તેના પર સ૦ ૧૬૫૩ ના લેખ છે, તેની શ્રીવિજયસેનસૂરિજીએ પ્રતિષ્ઠા કરાવી છે. ત્રીજી પાદુકા ઉપાધ્યાય શ્રીદેવવિજય ણિની છે, તેના પર સ૦ ૧૭૨૬ ના લેખ છે. તેમાં “શ્રીવિજયરાજસૂરિના વિજયી રાજ્યમાં ભટ્ટારક શ્રીદ્યાનસૂરિ, તેમના શિષ્ય ઉપાધ્યાય શ્રીરાજવિમલગણુ, તેમના શિષ્ય ઉ॰ શ્રીમુનિવિજય ગણિ, તેમના શિષ્ય ઉ. શ્રીદેવવિજય ગણિની આ
૨ આ મંદિરના લેખમાં સ૦ ૧૬૩૪ વષે શાકે ૧૫૦૧ લખ્યું છે. સંવત્ કે શકના અંકમાં એ વર્ષોંની ભૂલ છે. કેમકે સ ૧૬૩૪ માં શક સંવત્ ૧૪૯૯ થાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ પાદુકા છે અને તેની તેમના શિષ્ય ઉ૦ શ્રીધર્મવિજય ગણિ વગેરેએ પ્રતિષ્ઠા કરી છે.” એવો ઉલ્લેખ છે. ચોથી પાદુકા શ્રીવિજયસેનસૂરિજીના શિષ્ય શ્રીવિજયદેવસૂરિજીની છે, તેના ઉપર સં ૧૭૩૦ નો લેખ છે. પાંચમી અને છઠ્ઠી પાદુકા, એક જ પથ્થરમાં છે. તેના ઉપર સં. ૧૭૧૦ ને લેખ છે. પાંચમી માદુકા તપાગચ્છીય કમલકલશસૂરિ શાખાના લક્ષ્મીરત્નસૂરિના શિષ્ય શ્રીહંસરત્નસૂરિની છે. છઠ્ઠી પાદુકા–તે જ શાખાના હંસરત્નસૂરિના શિષ્ય શ્રી કલ્યાણરત્નસૂરિની છે. આ બંને પાદુકાની પ્રતિષ્ઠા શ્રીધર્મરત્નસૂરિએ કરી છે.
નીચેની હારમાં પહેલી પાદુકા શ્રીપદ્મરત્નસૂરિની છે. તેના પર સં. ૧૮૧૦ ને લેખ છે અને તેની શ્રીહર્ષરને પ્રતિષ્ઠા કરી છે. બીજી પાદુકામાં પાંચ પાદુકાઓ એક સાથે છે. તેના ઉપર લેખ બરાબર વંચાતો નથી, તેમાં વચ્ચે શ્રીગેડીપાર્શ્વનાથ ભવની પાદુકા છે અને આસપાસની ચારે પાદુકાઓ સાધુઓની હોય તેમ લાગે છે. ત્રીજી પાદુકા શ્રીઅભયચંદ્ર ગણિના શિષ્ય મહાપાધ્યાય શ્રીધર્મચંદ્રગણિની છે, તેના પર સં. ૧૭૨૧ નો લેખ છે. જેથી, પાંચમી ને છઠ્ઠી પાદુકા એક જ પથ્થરમાં છે, તેના પર સં૦ ૧૭૪ ને લેખ છે, અને સાધુઓનાં પગલાં લાગે છે. સાતમી પાદુકા શ્રીહર્ષરત્નસૂરિજીની છે, તેના પર સં. ૧૮૩૨ ને લેખ છે. આઠમી પાદુકા શ્રીકમલકલશ શાખાના શ્રીદેવરત્નસૂરિજીની છે, તેના પર સં૦ ૧૭૭૯ ને લેખ છે. નવમી પાદુકા શ્રીકમલકલશ શાખાના શ્રીકલ્યાણરત્નસૂરિના શિષ્ય શ્રી કનકરત્નમણિની છે, તેના પર સં. ૧૭૬૧ નો લેખ છે. દશમી પાદુકા શ્રીકમલકલશ શાખાના શ્રીકલ્યાણરત્નસૂરિના શિષ્ય શ્રી કનકપત્ન
For Personal & Private Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિરોહી
૧૫૧
ણિની છે, તેના પર સ૦ ૧૭૪૭ ના લેખ છે, તેની શ્રીદેવરત્નસૂરિજીએ પ્રતિષ્ઠા કરી છે. અગિયારમી પાદુકા શ્રીહીરવિજયસૂરિના શિષ્ય ઉ॰ શ્રીકલ્યાણવિજયગણ, તેમના શિષ્ય ઉ॰ શ્રીધર્મવિજયગણિની છે, તેના પર સ૦ ૧૭૧૩ ના લેખ છે. ખારમી પાદુકા પરના લેખ સ્પષ્ટ વંચાતા નથી. તેરમી પાદુકા શ્રીહીરવિજયસૂરિના શિષ્ય મહેાપાધ્યાય શ્રીકલ્યાણવિજયજીની છે, તેના પર સ૦ ૧૬૬૯ ના લેખ છે. ચૌદમી પાદુકા ઉપર સ૦ ૧૭૭ર ના લેખ છે. પરમી, સેાળમી પાદુકા ઉપર લેખા છે પણ સ્પષ્ટ વંચાતા નથી. આમ કુલ પગલાં જોડી ૨૬ છે.
/
મંદિરમાં પ્રવેશ કરતાં જમણા હાથ તરફની દેરીની પછી એક તરફ ખૂણામાં, રાયણના ઝાડ નીચે એક દેરીમાં પગલાં છે. તેના ઉપર લેખ કે નામ નથી, પરંતુ તે ‘ શત્રુંજય અવતાર” તીર્થના ભાવ તરીકે શ્રીઆદીશ્વર ભનાં પગલાં હશે; એમ લાગે છે.
બીજા માળના ચૌમુખજીની ચારે મૂર્ત્તિએ ઉપર સં。 ૧૭૨૧ના લેખ છે. મંદિર કરાવનારના પુત્ર-પૌત્રાદિએ જ મૂત્તિએ ભરાવી છે અને તેમની શ્રીવિજયાણું દસૂરિજીના શિષ્ય શ્રીવિજયરાજસૂરિજીએ પ્રતિષ્ઠા કરેલી છે. મૂ॰ ના॰ ઉપર પંચતીર્થી નુ પરિકર છે.
ત્રીજા માળના મૂળ ના॰ ઉપર એ બાજુએ સ ૧૭૩૬, ત્રીજી બાજુએ સ૦ ૧૭૨૧ ના લેખા છે અને ચાથી ખાજીએ સંવત નથી. મૂ॰ ના॰ ઉપર પંચતીથી તુ પરિકર છે. બહારની દેરીઆની મૂર્ત્તિ ઉપર સ૦ ૧૭૨૧ના લેખા છે.
For Personal & Private Use Only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુ ાચલ પ્રદક્ષિણા
૧૫૨
(૩) શ્રીશીતલનાથ ભનુ મંદિર :
આ મંદિર નવું છે. આ મંદિર વિ॰ સ૦ ૧૯૮૪–વીર સ૦ ૨૪૫૩ ના જેઠ સુદિ ૨ ને બુધવારે સિરાહીવાળા વીશા પેારવાડ શા. ભીખચંદ માણુચંદે બંધાવ્યું છે. મૂળનાયક શ્રીશીતળનાથ ભગવાન ઉપર સ૦ ૧૬૯૮ ના લેખ છે. આ મૂર્ત્તિ પણ સિરાહીવાળા શ્રાવકે જ કરાવી છે. મૂળ ના ના જમણા હાથ તરફે શ્રીગૌતમસ્વામીની તથા ડાબા હાથ તરફે અંબિકા દેવીની મૂર્તિ છે. આ બંને મૂર્તિ સ૦ ૧૯૮૪ માં જ આ મંદિર બંધાવનાર શ્રેષ્ઠીએ જ ભરાવી છે.
આ મંદિરની માજીમાં શ્રીઆદીશ્વર ભ॰ ના મેાટા મંદિરના હસ્તકના મોટા બગીચો છે, તેમાં પૂજા કરનારાઓ માટે સ્નાન કરવાની સગવડ છે. બગીચામાં જે ફૂલા થાય છે, તે તમામ રિાને ચડે છે.
(૪) શ્રીગાડીપાર્શ્વનાથ ભવનું મંદિર :
આ મંદિરમાં મૂ॰ ના॰ શ્રીગાડીપાર્શ્વનાથ ભની પચતીથી ના પરિકરવાળી મૂર્ત્તિ છે. તેના ઉપર સ’૦ ૧૮૮૮ ના લેખ છે. આ મૂર્ત્તિ સિરોહીના શ્રાવકે ભરાવેલી છે, બાજુમાં કાઉસગ્ગયા છે અને ગૂઢમંડપમાં બીજી એ નાની મૂત્તિઓ છે.
(૫) શ્રીશ’ખેશ્વર પાર્શ્વનાથ ભત્તુ મંઢિર :
આ મંદિરમાં શ્રીશંખેશ્વર પાર્શ્વનાથની મનેાહર મૂર્ત્તિ છે. તેના ઉપર સ૦ ૧૭૩૬ ના લેખ છે. શ્રીવિજયદેવસૂરિના શિષ્ય શ્રીવિજયપ્રભસૂરિજીએ તેની પ્રતિષ્ઠા કરી છે. આ
For Personal & Private Use Only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિરોહી
૧૫૩ મંદિર તેમજ મૂર્તિઓ સિહીના શ્રાવકે જ કરાવેલ છે. આ મૂર્તિનું મહાપાધ્યાય શ્રી મેઘવિજય ગણિએ રચેલા વિવિલચ માળ ના સમગ્ર ૮ મા સર્ગમાં કવિત્વમય વર્ણન આપ્યું છે. ગૂઢમંડપની ચાર મૂર્તિઓ ઉપર સં. ૧૬૯૧, ૧૭૨૧ ના બે અને ૧૭૩૬ ના લેખે છે. (૬) શ્રી કુંથુનાથ ભવનું મંદિર :
આ મંદિરમાં મૂળ ના. શ્રીકુંથુનાથ ભ૦ની પંચતીથીના પરિકરવાની ભવ્ય મૂર્તિ છે. તેના ઉપર સં૦ ૧૬પ૩નો લેખ છે. તેની શ્રીવિજયસેનસૂરિજીએ પ્રતિષ્ઠા કરાવી છે. આ મંદિર અને મૂળ નાની મૂર્તિ સિરોહીના શ્રાવકે જ કરાવેલ છે. આ મંદિરમાં આરસની બીજી એકે મૂર્તિ નથી. ધાતુની નાની પ મૂર્તિઓ છે. (૭) શ્રી મહાવીરસ્વામી ભવનું મંદિર :
કે આ મંદિરમાં મૂળ ના શ્રી મહાવીર સ્વામી ભ૦ની પંચતીર્થીના પરિકરવાની ભવ્ય મૂર્તિ છે. તેના ઉપર સં. ૧૭૩૬ ને લેખ છે. બીજી એક નાની મૂર્તિ છે અને ધાતુની એક પંચતીર્થી છે. આ મંદિર નાનું છે. (૮) શ્રી શીતળનાથ ભવનું મંદિર :
આ મંદિરમાં મૂળ ના. શ્રીશીતળનાથ ભવની મૂર્તિ છે, તેના પર સં. ૧૭૨૧ ને લેખ છે. બીજી એક ભગવાનની તથા એક પદ્માવતી દેવીની મૂર્તિ છે. દેવી મૂર્તિ પર પણ સં૦ ૧૭૨૧ ને લેખ છે. આ મૂળ ના. અને દેવીની મૂર્તિ સિાહીના શ્રાવકે જ ભરાવી છે. આ મંદિર નાનું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
એ શ્રીઆટીકવાળી ભારીમાં શ્રીઆટીક
નો
(૯) શ્રી આદીશ્વર ભવનું મંદિર :
આ મંદિર મેટું છે. આના મૂળ ગભારામાં શ્રી આદીશ્વર. ભ૦ની પંચતીથીના પરિકરવાની ભવ્ય મૂર્તિ છે. ગૂઢમંડપમાં એક બાજુએ શ્રી આદીશ્વર ભ૦ની મૂર્તિ ઉપર સં. ૧૬૪૪ ને લેખ છે. શ્રીહીરવિજયસૂરિજીએ પ્રતિષ્ઠા કરાવી છે. તેની બાજુમાં શ્રીહીરવિજયસૂરિજીની મનહર મૂર્તિ છે. બંને પડખે બે સાધુઓ ઊભા છે. નીચે બે સાધુઓ બેઠેલા છે. માથે ભગવાનની ત્રણ મૂર્તિઓ છે. શ્રીહીરવિજયસૂરિજીની મૂર્તિની ઊંચાઈ ૨૮ ઈંચ અને પહેળા ૧૬ ઇંચની છે. તેના ઉપર સં૦ ૧૬૭૧ ને ઘસાયેલ લેખ છે. છતાં મહેનતથી વાંચી શકાય છે. આ મૂર્તિ પિરવાડજ્ઞાતીય શા. પૂંજાની ભાર્યા બાઈ ઉછરંગદેએ પિતાના પુત્ર શા. તેજપાલના પુત્ર વસ્તુપાલ અને વર્ધમાન વગેરેના કલ્યાણ માટે ભરાવી છે અને તેની શ્રીવિજયસેનસૂરિના શિષ્ય શ્રી વિજયતિલકસૂરિજીએ પ્રતિષ્ઠા કરી છે.
છ ચેકીમાં જમણા હાથ તરફ ભગવાન સહિત ૭૨ માતાઓને માટે પટ છે. બીજી તરફ શત્રુંજયને માટે પટ આરસમાં કરેલ છે. તેની બાજુમાં અષ્ટમંગલિકને પટ. આરસમાં ખોદેલો છે. ભમતીમાં શ્રી પદ્મપ્રભુના ગભારામાં મૂળના શ્રી પદ્મપ્રભુસ્વામીની ધાતુની પંચતીથી બહુ મનહર છે. તેની ઊંચાઈ ૨૩ ઇચ અને પહેલાઈ ૧૩ ઇંચની છે. તેની બાજુમાં ધાતુની એક મોટી વિશી છે. તેની ઊંચાઈ ૧૮ ઇંચ અને પહેળાઈ ૧૨ ઇંચની છે. તેની બાજુમાં શ્રીસુમતિનાથ ભવની ધાતુની એકલમૂર્તિ એક છે. તેની ઊંચાઈ ૧૪ અને પહોળાઈ ૧૦ ઇંચની છે. ભમતીમાં શ્રીસુમતિનાથ.
For Personal & Private Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિરોહી
૧૫૫ ભ૦ના ગભારામાં મૂળના શ્રી સુમતિનાથ ભ૦નું ધાતુનું એકલબિંબ મનહર છે. તેની ઊંચાઈ ૧૪ ઇંચ અને પહેલાઈ ૧૦ ઈંચની છે. ત્યાં ધાતુની એક વિશી છે, તેની ઊંચાઈ ૧૮ ઈંચ અને પહોળાઈ ૧૨ ઈંચની છે, તેની પાસે બીજી એક ચેવિશ છે. તેની ઊંચાઈ ૧૪ અને પહોળાઈ ૯ ઈંચની છે. તેની પાસે એક જૂની નિતીથી છે. તેની ઊંચાઈ ૧૫ ઈંચ અને પહોળાઈ ૯ ઈંચની છે. તેની નીચેના ગેખલામાં એક સુંદર વિતીથી છે. તેની ઊંચાઈ ૧૩ ઇંચ અને પહેલાઈ ૧૧ ઇંચની છે. - શ્રીસુમતિનાથ ભ૦ના ગભારામાં એક મોટું ભંયરું છે. તેમાં ધાતુની પંચતીથીઓ આશરે ૧૦૦૦ હશે અને ડીઘણી આરસની મૂર્તિઓ પણ છે. આરસની મૂર્તિઓ તે વિશેષે કરીને ખંડિત છે પણ ધાતુની મૂર્તિઓ તે સારી અને પ્રાચીન છે. તેમાં કેટલીક ઉપર હજાર કે આઠ વર્ષના જૂના લેખે છે. આ બધી મૂર્તિઓને ભેંયરામાંથી કાઢીને સારી જગાએ રાખવાની જરૂરત છે. - શ્રી આદિનાથ ભ૦ (ભમતી)ના ગભારાના રંગમંડપમાં શ્રીસિદ્ધચક યંત્રની સ્થાપનાવાળી એક દેરી છે, તેની બાજુમાં નંદીશ્વરદ્વીપને પટ છે. દરવાજાના માથે ભગવાનની સન્મુખ એક ચૌમુખજીયુક્ત સમવસરણ છે, તેની પાછળ હાથી ઉપર બેઠેલાં મરુદેવી માતા છે. (૧૦) શ્રી અજિતનાથ ભવનું મંદિરઃ
આ મંદિરમાં મૂળ ના. શ્રી અજિતનાથ ભવની પંચતીથીના પરિકરવાળી ગભારામાં એક જ મૂર્તિ છે. તેના ઉપર
For Personal & Private Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણા
સ૦ ૧૬૪૪ ના લેખ છે. ગૂઢમ’ડપમાં બીજી મૂર્તિઓ છે. તેમજ ચારે તરફ દેરીઓમાં જિનબિ ંબ છે.
ગૂઢમડપમાં મોટા અને ગેાળ આસન ઉપર બેઠેલ શ્રીહીરવિજયસૂરિજીની સુંદર મૂત્તિ છે. એક હાથમાં માળા અને બીજા હાથમાં મુહપત્તિ છે. આધા (રજોહરણ) ગરદનની પાછળ છે. માથે ભગવાનની ૩ મૂર્તિઓ છે. માજીમાં એ સાધુએ ઊભા છે. નીચે એ શ્રાવકા બેઠેલા છે. આ મૂર્તિની ઊંચાઈ ૩૬ ઇંચ અને પહેાળાઈ ૧૮ ઈંચની છે. તેની ઉપર સ૦ ૧૬૫૯ ના લેખ છે. આ મૂર્ત્તિ સરાહીના ઓશવાળ સંઘવી મેહાજલની પુત્રી ખાઈ અમૂલી, શા. તેજસીની પુત્રી ખાઈ અપી અને સંઘવી સિધાની પુત્રી–એમ ત્રણ ખાઇ એએ મળીને ભરાવી છે. ગૂઢમંડપમાં બીજી એક શ્રીચંદ્રસૂરિ આચાર્ય ની નાની મૂર્તિ છે. માથે ભગવાનની નાની મૂર્ત્તિ છે. આ મૂર્ત્તિની ઊંચાઈ ૧૬ ઈંચ અને પહેાળાઈ ૯ ઈંચ છે. લેખ ઘસાઈ ગયા છે. માત્ર આટલા અક્ષર વંચાય છે. સઁ.... . अषाढ सुदि १ सोमे श्री .. શ્રીચંદ્રસૂરિસૂત્તિઃ ".....
.............
નવચેાકીના મુખ્ય દરવાજાની બંને બાજુએ એ મેટા અને સરખા કાઉસગ્ગયા મનોહર અને નવીન આકૃતિવાળા છે. પાષાણુમાં જ મસ્તકે મસ્તક ઉપર મુગટ, ગળામાં હાર, બાજુબંધ, કડાં વગેરે આભૂષા અનાવેલાં છે. નીચે એ ઈંદ્રો છે. કાઉસગ્ગિયાની ઊંચાઈ ૪ ફૂટ ૮ ઈંચ અને પહેાળાઈ ૧૮ ઇંચની છે.
શામળિયા પાર્શ્વનાથ ભના ગભારામાં શ્રીસિદ્ધચક્રજીને
For Personal & Private Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિરાહી
પધરાવવા માટે નવી દેરી થઈ છે. તેની સાથે એક ન હાથી પણ બનાવવામાં આવ્યું છે. આ ગભારામાં જ પિત્તલને એક તીર્થ પટ છે. તેના ઉપર સં. ૧૬૬૦ને લેખ છે. તેમાં
આ પટ શિવપુરી (સિહી)ના શ્રીસંઘે ભરાવ્યું છે અને શ્રીવિજયસેનસૂરિજીએ તેની પ્રતિષ્ઠા કરી છે.” એવો ઉલ્લેખ છે. એની ઊંચાઈ ૧૩ ઈંચ અને પહોળાઈ ૧૩ ઈંચની છે.
શ્રીચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ ભ૦ના ગભારામાં મૂળ ના.' શ્રીચિતામણિ પાર્શ્વનાથ ભ૦ની ધાતુના પંચતીથીના પરિકરવાળી બહુ ભવ્ય મૂર્તિ છે. તેના ઉપર સં. ૧પર) ને લેખ. છે. તેની ઊંચાઈ ૨૬ ઈચ અને પહોળાઈ ૧૭ ઈંચની છે. આ ગભારામાં ધાતુની નાની મૂર્તિઓ ઘણી છે.
ચિતામણિ પાર્શ્વનાથના ગભારાથી ડાબા હાથ તરફની પહેલી દેરીમાં મૂળ ના. શ્રીસુવિધિનાથ ભ૦ના જમણા હાથ તરફ શ્રીરત્નપ્રભસૂરીશ્વર આચાર્યની એક નાની મૂર્તિ છે. પાટ ઉપર આચાર્ય બેઠેલા છે. ગરદનની પાછળ ઓ છે. માથે એક નાની જિનમૂત્તિ કતરેલી છે, તેના ઉપર સં૦ ૧૪૯ ને લેખ છે. એ દેરીના બારશાખ ઉપર સં. ૧૫ર૭ ને લેખ છે. (૧૧) શ્રી સંભવનાથ ભવનું મંદિર :
આ મંદિરના મૂળ ગભારામાં મૂળ ના. શ્રીસંભવનાથ ભ૦ની પંચતીથીના પરિકરવાની એક જ મૂર્તિ છે. આના ઉપર લેખ નથી પણ આ મંદિરમાં સં. ૧૫૩૪ને લેખ છે. (૧૨) શ્રી નેમિનાથ ભવનું મંદિર
આ મંદિરમાં મૂળ નાની માત્ર એક જ મૂર્તિ છે,
For Personal & Private Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણા તેના ઉપર સં. ૧૯૮૩ને લેખ છે. આ મૂર્તિ સિંહના રહેવાસી દેશી ધાકે ભરાવી છે ને તેની શ્રીવિજયદેવસૂરિએ પ્રતિષ્ઠા કરાવી છે. (૧૩) આંચલિયા આદીશ્વર ભવનું મંદિર
આ મંદિરમાં મૂળ ના શ્રી આદીશ્વર ભ૦ની પંચતીર્થીના પરિકરવાની મૂર્તિ મૂળ ગભારામાં માત્ર આ એક જ છે. મૂર્તિ ઉપર લેખ નથી. બીજી મૂર્તિઓ ગૂઢમંડપમાં છે. સિદ્ધચક ભવ માટે નવી દેરીઓ બની છે. હાથી તથા સમવસરણ ખાલી બનેલાં છે. તે માટે ચૌમુખજી તથા મરુદેવા માતાની નવી મૂર્તિઓ મુકવાની છે. દેરીઓ ખાલી છે, તેને માટે પણ નવી મૂર્તિઓ આવેલી છે. મંદિરમાં પ્રવેશ કરતાં ભમતીની દેરીઓની પાસે જ જમણા હાથ તરફ એક બાજુમાં મહાદેવજીની આરસની નવી દેરી બનેલી છે.
અંદર શિવલિંગ, પાર્વતીજી અને પિઠિયે વગેરે હિંદુધર્મના દેવ-દેવીઓની મૂર્તિઓ, આ મંદિર બંધાવનાર અથવા તેમના વારસદાર શ્રાવકે સ્થાપન કરેલ છે.
આ આંચલિયા આ ભવનું મંદિર મોટું અને જૂનું છે. આ મંદિરમાં વિ. સં. ૧૪૬૩, ૧૪૮૩ અને ૧૪૮૭ વગેરેના લેખ છે. આની અંચલગચ્છીય શ્રાવકો દેખરેખ રાખે છે. (૧૪) શ્રીછરાઉલા પાર્શ્વનાથ ભવનું મંદિર :
આ મંદિર દેરાશેરીમાં નહિ પરંતુ બીજી શેરીમાં જેનધર્મશાળાની પાસે છે. આ મંદિરમાં મૂળ ના. શ્રીજીરાઉલા પાર્શ્વનાથ ભવની પંચતીથીના પરિકરવાની સુંદર મૂર્તિ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિરોહી
૧૫૯ સંવત્ ચૂનામાં દબાયેલું છે. ગૂઢમંડપમાં શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથજીની મૂર્તિ છે. '
મંદિરની બાજુની એક દેરીમાં મૂળ ના. શ્રી ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ ભટ છે. તેના ઉપર લેખ નથી. મૂળ નાની સન્મુખ એક પાષાણુમાં શ્રીજિનદત્તસૂરિજી અને શ્રીજિનકુશળસૂરિજીનાં બે પગલાં જેડી છે. તે સં. ૧૯૧૬માં સ્થાપન કરેલાં છે. તેની સામેની બાજુમાં સંઘની જૈન ધર્મશાળા છે, તેમાં જૈન યાત્રાળુઓને ઊતરવા વગેરેની સગવડ છે. ચિંતામણિના દેરાસરની પછવાડે તપાગચ્છને ખૂબ માટે ઉપાશ્રય છે. તેમાં એક છત્રીમાં એક પથ્થરમાં ૧૦ પગલાં જેડી છે. તેમાં સૌથી પ્રથમ શ્રીમહાવીરસ્વામીનાં પગલાં જેડી છે ને બાકીની નવ " જેડી શ્રીપૂ અને યતિઓનાં પગલાંની છે. સં. ૧૯૪૫ ના જેઠ સુદિ ૧૩ ને ભમવારે આ પાદુકાપટની સ્થાપના કરેલી છે. (૧૫) શુભનું મંદિરઃ
ગામથી લગભગ બે માઈલ દૂર થંભનું મંદિર છે. મંદિરમાં ચાર દેરીઓ એક હારમાં છે. વચલી દેરીમાં મૂળ ના શ્રી મહાવીર સ્વામી ભવની મૂર્તિ છે. લેખ નથી. બંને બાજુમાં બે નાની નાની મૂર્તિઓ છે. ધાતુની પંચતીથી ૧ છે. સન્મુખ બ્રાહ્મણવાડજી (મહાવીરસ્વામી)નાં પગલાં છે. તે સં. ૧૮૯૩ માં સ્થાપન કયો છે
ડાબા હાથે તરફની દેરીમાં પાદુકા જેડ ૫ છે. પહેલી પાદુકા પંડિત શ્રીદર્શનવિજયજી ગણિની છે. તેના પર સં ૧૭૪૪ ને લેખ છે. તેમના શિષ્ય શ્રીદીપ્તિવિજયજીએ તેની
For Personal & Private Use Only
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ પ્રતિષ્ઠા કરી છે. બીજી પાદુકા મહોપાધ્યાય શ્રીભાનચંદ્ર ગણિના શિષ્ય શ્રીહરિચંદ્રગણિની છે. તેના ઉપર સં. ૧૭૪૧ને લેખ છે. ત્રીજી પાદુકા સં૦ ૧૭૦૨ ના લેખવાળી છે પણ લેખ વંચાતો નથી. જેથી પાદુકા સં૦ ૧૭૫૭ના લેખવાળી છે પણ લેખ વંચાતો નથી. પાંચમી પાદુકા પર લેખ વંચાત નથી. જમણે હાથ તરફની પહેલી દેરીમાં પાદુકા જેડી ૧૧ છે. પહેલી પાદુકા શ્રીવિજયતિલકસૂરિના શિષ્ય શ્રીવિજયાસંદસૂરિજીની છે. તેના પર સં. ૧૭૧૩ને લેખ છે. બીજી પાદુકા શ્રીવિજયતિલકસૂરિજીની છે. તેના ઉપર સંવત ઘસાઈ ગયું છે. (સંભવત: સં. ૧૭૪૬ લાગે છે, તેની શ્રીવિજયમાનસૂરિજીએ પ્રતિષ્ઠા કરી છે. જેથી, પાંચમી અને છઠ્ઠી પાદુકા એક પથ્થરમાં ત્રણ જોડી સાથે છે. તેના ઉપર સં. ૧૮૯૩ નો લેખ છે. પણ નામ બરાબર વંચાતાં નથી. સાતમી આઠમી ને નવમી પાદુકા એક પથ્થરમાં ત્રણ જોડી સાથે છે. તે કમશઃ ભટ્ટારક શ્રીઉદયસૂરિ, ભ૦ શ્રીલક્ષમીસૂરિ અને ભ૦ શ્રીદેવેન્દ્રસૂરિની પાદુકાઓ છે ને તેના ઉપર સં. ૧૮૯૩ ને લેખ છે. દશમી પાદુકા મહાપાધ્યાય શ્રીહીરચંદ્રમણિના શિષ્ય પં. માનચંદ્રમણિની છે. તેના પર સં. ૧૭૬૮ ને લેખ છે. તેની શ્રીજિનવિજયગણિએ પ્રતિષ્ઠા કરી છે. અગિયારમી પાદુકા ઉપરને લેખ વંચાતું નથી.
જમણા હાથ તરફની બીજી દેરીમાં પાદુકા જેડી ૬ છે. પહેલી પાદુકા શ્રીવિજયપ્રતાપસૂરિજીની છે. તેની ઉપર સં. ૧૮૫૧ ને લેખ છે. તેની શ્રીવિજયલકમસૂરિએ પ્રતિષ્ઠા કરી છે. બીજી પાદુકા ભ૦ શ્રીવિજ્યઋદ્ધિસૂરિજીની
For Personal & Private Use Only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિરોહી છે. તેના ઉપર સં. ૧૮૫૧ નો લેખ છે ને તેની ભ૦ શ્રીવિજ્યલમીસૂરિએ પ્રતિષ્ઠા કરી છે. ત્રીજી પાદુકા ભ૦ શ્રીહીરવિજયસૂરિના શિષ્ય ભ૦ શ્રીવિજયસેનસૂરિ, તેમના શિષ્ય ભ. શ્રી વિજયતિલકસૂરિ, તેમના શિષ્ય ભ૦ શ્રીવિજયામુંદસૂરિ, તેમના શિષ્ય ભ૦ શ્રીવિજયરાજસૂરિ, તેમના શિષ્ય ભ. શ્રીવિજયમાનસૂરિની છે, તેમના ઉપર સં૦ ૧૭૯૫ને લેખ છે અને તેની શ્રીવિજયદ્ધિસૂરિજીએ પ્રતિષ્ઠા કરી છે. ચાથી પાદુકા શ્રીવિજયસૌભાગ્યસૂરિજીની છે. તેના ઉપર સં. ૧૮૫૧ નો લેખ છે અને તેની શ્રીવિજયલક્ષ્મી સૂરિજીએ પ્રતિષ્ઠા કરી છે. પાંચમી પાદુકા ભ૦ શ્રીવિજયઉદયસૂરિજીની છે. તેના ઉપર સં. ૧૮૫૧ ને લેખ છે, ને તેની શ્રીવિજયલક્ષ્મી સૂરિજીએ પ્રતિષ્ઠા કરી છે. છઠ્ઠી પાદુકા ઉપાધ્યાય શ્રીખુશાલવિજયગણિની છે, તેના પર સં. ૧૮૫૧ ને લેખ છે ને તેની શ્રીવિજયલક્ષ્મી સૂરિજીએ પ્રતિષ્ઠા કરી છે.
(૧૬-૧૭) નવા મંદિરે
ઉપર્યુક્ત હકીકત અમે સં. ૧૯૮૭માં સિરોહી ગયા તે વખતની છે. તે સમયે સિરોહીમાં કુલે ૧૫ મંદિર હતાં. ત્યાર પછી દેરાશેરીમાં જ બે નવાં મંદિરે થયાં છે. આ બંને મંદિર નાનાં છે. તેમાંથી એક કઈ પણ (નામ યાદ નથી) તીર્થકર ભગવાનનું મંદિર છે.
બીજું શ્રીગૌતમસ્વામીનું મંદિર છે. શ્રીગૌતમસ્વામીના મંદિરમાં મૂળ ના. ના મુખ્ય સ્થાને ગૌતમસ્વામીની મૂર્તિ સ્થાપના કરેલી છે અને તેમની બંને બાજુમાં એક એક
For Personal & Private Use Only
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
ત્રિગડા તરીકે જરા નીચે આસને તીર્થંકર ભગવાનની એ મૂત્તિએ બિરાજમાન કરેલી છે.આ મંદિરમાં કુલ મૂત્તિએ ૩ છે.
આ હિસાબે દેરાશેરીમાં કુલ ૧૫ મા છે અને ખીજા... એ જે દેરાશેરીથી બહારનાં છે, તે મળીને સરાહીમાં અત્યારે કુલ ૧૭ મદિર છે.
નગરની પ્રાચીનતા :
સિરોહીના સંબંધમાં સ’૦ ૧૪૯૯ની આસપાસ પ’. મેઘે રચેલી તીર્થમાહામાં લખ્યું છે કે: સિરાહીના શ્રાવકા હમેશાં વિવેકીછે અને અહીં આદિનાથ ભગવાન બિરાજે છે. બીજી સં ૧૭૨૨માં ૫. મહિમાએ રચેલી તીર્થમાહા માં આ ગામનું નામ શિવપુરી નગરી લખ્યું છે ને તેમાં ૧૧ જૈન મિરામાં મળીને કુલ જિનબિંબ ૪૦૭૧ હાવાનુ લખ્યું છે.” ત્રીજી સ ૧૭૫૦ માં ૫. સૌભાગ્યવિજયજીએ રચેલી તીર્થમાલ્ટામાં સિરાહીમાં ઋષભદેવને વંદના કરી; એમ જણાવ્યું છે.પ ચેાથી સ’૦ ૧૭૪૬માં ૫. શીલવિજયજીએ રચેલી તીર્થમાામાં લખ્યું છે કે સિર્રાહીમાં આદિનાથ અને અજિતનાથ ભગવાનનાં મેટાં ક્રિશ તથા જીરાવલા પાર્શ્વનાથનું, શ ́ખેશ્વર
૩ આદિનાથ અવદાત અનેક, સિરાહી નિતુ નવી વિવેકી. પ્રાચીનતીર્થમાજાસંપ્રર્ફે પૃ. ૫૪, કડી. ૬૭ શિવપુરી નગર રૅ નિવાસ; મંદિર ઈગ્યારિ સહિસ ચ્યારનું એકાત્તરિ સુવિલાસ.
૪.
ત્રા. લી. સં. પૃ. ૬૦ ઢાલ ૩. કડી ૧૦
ઋષભજિષ્ણુ દ
લી. ચં. પૃ. ૯૭ ઢાલ. ૧૩. કડી ૨૧.
પ સુખકારી સીરાહિયે પડિમેાહિયેરે, વંદું
ત્રા.
For Personal & Private Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિરાહી
૧૬૩
પાર્શ્વનાથનું મ ંદિર છે, અને ઋષભદેવજી ચૌમુખજી વગેરેનાં મેટાં િિા છે. અહીં પારવાડ જ્ઞાતિમાં સંઘવી સીપાના વંશમાં મહેાજલ નામના મહાપુરુષ થયા; તેણે અહીંનું તીર્થં સ્થાપ્યું. તેણે વિ॰ સ૦ ૧૬૯૦ માં શત્રુંજયના સંધ કાઢયો.૬ પાંચમી સં૦ ૧૭૫૫ માં શ્રીજ્ઞાનવિમલસૂરિજીએ રચેલી તીર્થમાહામાં લખ્યું છે કે—સિરાહીદેશમાં જૈન મદિરાને પાર નથી. ખધાંનું વર્ણન કરતાં યે અન્ત ન આવે. પણ સિરાહીમાં ચૌમુખજીનું ત્રણ માળવાળું મંદિર, શ્રીઅજિતનાથ ભ॰, જીરાઉલા પાર્શ્વનાથ ભ॰ વગેરે ૧૧ જિન મદિરાની તીથ માળાકારે યાત્રા કરી છે.
૬ નગર સિરાહી ઉત્તમ ડામ, દેઉ દીપિ મહિમા ધામ; આદિ અજિત પ્રાસાદ ઉત્તંગ, જીરાઉલ સંખેસરા નિ રગ. ઋષભદેવ ચૌમુખ ચૌસાલ, દીપે રિસ અમી.. રસાલ; પ્રગટમલ પેારવાડહમાંહિ, સંધવીસી પાસે કહિવાય. મહાપુરુષ મેહાજલ નામ, તીરથ થાપ્યું અવિચલ ઠામ; સ ંવત નેઇ સાલિ વલી, સત્રજ યાત્રા કર નિ રૂલી, પ્રા. લી. સં. પૃ. ૧૦૫-૧૦૬. કડી. ૫૭-૫૮ ૭ સીરાહી દેસે જૈન વિહાર, તે કહતાં નહિ આવે પાર; ગામ ગામ ગિરિ વિષમે ઠામ, દેહરા દીસે અતિ ઉદ્દામ. ભાવ થકી તે વિક્રિયા, પણ દ્રવ્યે કેતા એક થયા; ઈમ સિરાહી નગરે આવીયા, જનમ કૃતારથપણું ભાવિયા, આદિચૈત્યદીઠું ઉદ્દામ, જેહનેા સ્વર્ગ સમેાવિડ કામ; ચૌમુખ ચૈત્યભુમિક ભલા, અજિત શાંતિ થ્રુ જિનહરગુનિલેા. શ્રીજીરાલિ પાસ પ્રસિદ્ધ, વિવિધ ચૈત્ય યાત્રા તિહાં કીધ; દેહરાં તિહાં ઉત્તંગ ઈંગ્યાર ભેટી કીધ સફળ અવતાર. ત્રા તી. ×. પૃ. ૧૩૭ ઢાલ ૬. કડી. ૪૮-૫૧.
For Personal & Private Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ આ શહેરમાં મારવાડ અને મેવાડ તરફ વિચરનાર અનેક સાધુ સાધ્વીઓએ ચાતુમસે કર્યા છે એટલું જ નહિ પણ આ ગામમાં મોટા મોટા મહોત્સવ ઉજવાયા છે. તીર્થ યાત્રાના સંઘે નીકળ્યા છે અને અનેક સાધુઓને આચાર્ય, વાચક અને પંન્યાસ વગેરે પદવીઓ પણ અપાઈ છે.
અહીં આચાર્ય શ્રી મુનિસુંદરસૂરિજી પધાર્યા હતા. તેમજ આચાર્ય શ્રી વિજયલક્ષ્મીસાગરસૂરિજી અને આચાર્ય શ્રીવિજયદાનસૂરિજી પણ આવ્યા હતા.
આ નગરમાં શ્રીવિજયદાનસૂરીશ્વરજીએ સં. ૧૬૧૦ ના માગશર સુદિ ૧૦ના દિવસે શ્રીહરિહર્ષ વાચકને શ્રીહીરવિજયસૂરિ એવું નામ સ્થાપી મહત્સવ પૂર્વક આચાર્ય પદવી આપી હતી.”
- વળી આ નગરમાં જ શ્રીવિજયતિલકસૂરિજીએ શ્રીમવિજયજીના શિષ્ય શ્રીકમલવિયજીને સં. ૧૯૭૬માં આચાર્ય પદ આપી તેમનું વિજાણંદસૂરિ નામ સ્થાપ્યું હતું. ८. अब्धेऽथ शुद्ध धिष्ण्यावधिष्ण्येशर्तुधरामिते ।
दृशम्यां सहसो मासो विशदद्युतिसंपदि ॥१३३ ॥ पुरे शिवपुरीनाम्नि महोत्सवमनोहरे । सङ्गते सङ्घसङ्घातेऽनघे मञ्जमनोरथे ॥ १३६ ॥ हर्षेण हीरहर्षाणां वाचकानां गणाधिपाः । गच्छैश्वर्यं तरो/जमिवाचार्यपदं ददुः ॥ १३७ ॥ वशक्रियाया जगता मूलमन्त्रमिवानघम् ।। नामापि हीरविजय इत्येषां गुरवो व्यधुः ॥ १३८ ॥
विजयप्रशस्तिमहाकाव्य, सर्ग १२.
मान्छयाया जगता येषां गुरखो मास्ति
For Personal & Private Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિરેહી
સં. ૧૬૩૨માં શ્રીહીરવિજયસૂરીશ્વરજી અહીં પધાર્યા હતા. વળી સં. ૧૬૩૪ માં તેમણે આવીને અંજનશલાકા પ્રતિષ્ઠા અહીં કરાવી હતી. વળી સં. ૧૬૩૯ માં સમ્રાટ અકબરને પ્રતિબોધવા જતાં અહીં પધાર્યા હતા. એ સમયે તેમના પટ્ટધર આચાર્ય શ્રીવિજયસેનસૂરીશ્વરજી પણ સાથે હતા; તેમણે રાવ સુરત્રાણને ઉપદેશ આપે હતો.
શ્રીહેમવિજય ગણિએ રચેલા વિષયરતિમદાગ્નિ ઉપરની વિકથાપિ નામની ટીકા અને આ જ ગ્રંથના ૧૭ મા સર્ગથી ૨૧ સુધીની ટીકા સાથેની મૂળ કાવ્યરચના શ્રીગુણવિજયજીગણિએ આ સિરેહી નગરમાં પૂરી કરી હતી.
આ અને બીજી અનેક ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓનું ધામ આ નગર બન્યું હતું. અહીં શ્રાવકેનાં લગભગ ૫૦૦ ઘરે છે. અહીં ઘણું પિોષાળે છે. મોટા ત્રણ ઉપાશ્રય છે. સાધુસાધ્વીઓના પઠન-પાઠન માટે એક સંસ્કૃત પાઠશાળા પણ છે. યાત્રાળુઓ માટે મોટી સગવડવાળી જૈન ધર્મશાળા ૨ છે, તેમજ ભોજનશાળા છે. જેન યાત્રાળુઓને દરેક જાતની સગવડ અપાય છે. દેરાશેરીમાં જ એક કંપાઉંડમાં કૂ અને બગીચો છે; જ્યાં પૂજા કરનારાઓ માટે નહાવાની સગવડ છે.
શેઠ કલ્યાણજી પરમાનંદજીના નામની શ્રીસંઘની પેઢી છે, તે અહીંના સંઘના વહીવટ ઉપરાંત આબૂ–દેલવાડા તીર્થ,
९ प्रारब्धेलादुनै बढी विदधे च योधपुरदुर्गे। श्रीमालेऽपि च कियती श्रीरोहिण्यां च पूर्णेयम् ।।
વિજયબરતિમાચ-ટીવઠાકાતરિત લો. ૬૪
For Personal & Private Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા હમીરગઢ તીર્થ તેમજ બાલદા, ઉંદરા વગેરે ગામનાં જૈન મંદિરનો વહીવટ કરે છે.
અહીં શ્રી મહાવીર જૈન મિત્ર મંડળ હતું. તેણે દેરાશેરીમાં સંઘના એક મકાનમાં જૈન મ્યુઝિયમ પણ ખેલ્યું હતું, જેમાં જેનમૂર્તિઓ તેમજ મંદિરના ખંડિત અવશેષે લાવીને ગોઠવવાનું શરૂ કર્યું હતું. આ સિવાય જૈન લાયબ્રેરી,’ પુસ્તકાલય તેમજ પ્રાચીનજ્ઞાનભંડારે પણ છે.
૪૫. બાલદા -
સિરોહીથી પીંડવાડાની સડકે ૨ માઈલ ચાલ્યા બાદ કાચા રસ્તે ત્યાંથી ઉત્તર દિશામાં ૧ માઈલ દૂર “બાલદા” નામનું ગામ આવેલું છે, આ ગામ સિરોહી તહેસીલમાં છે.
શ્રી મહાવીર સ્વામી ભવનું મંદિર: - આ ગામમાં મૂળ ના. શ્રીમહાવીરસ્વામી ભાનું જૈનમંદિર છે. મૂળગભારે, ગૂઢમંડપ, છકી, સભામંડપ, શંગારકી, ભમતી વગેરે છે, દરવાજાની બંને બાજુએ થેડી થડી દેરીઓ ખાલી છે.
આ મંદિરમાં મૂળ ના. ની ડાબી બાજુએ ગણધર ભગવાનની કે કેઈ આચાર્યની પદ્માસનવાળી મૂર્તિ ૧ છે. તેમાં તેમની ગરદનની પાછળ છે અને શરીર પર કપડાની
For Personal & Private Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાણુવાડા
१९७
નિશાની છે. બેઠકમાં પાટલાની આકૃતિ કોતરેલી છે, આ મૂર્તિ ઉપર લેખ નથી.
ગૂઢમંડપમાં અંબિકા દેવીની મૂર્તિ લે છે. તેની પાસે યક્ષની મૂર્તિ છે, તેને લોકો બાલાજીની મૂર્તિ કહે છે. મૂર્તિ બે હાથવાળી અને હસ્તિવાહનવાળી છે. બંને હાથમાં ચક વગેરે છે. આ મૂર્તિ મણિભદ્ર વીરની અથવા સિદ્ધાર્થ યક્ષની હોવી જોઈએ.
આ મંદિરમાં પાષાણની કુલ જિનમૂર્તિઓ ૩, ગણધર ભ૦ કે આચાર્યની મૂર્તિ ૧, અંબિકાદેવીની મૂર્તિ ૧, બાલાજી અથવા યક્ષની મૂત્તિ ૧, ધાતુની પંચતીર્થી ૧ અને સિદ્ધચકને ગટ્ટો ૧ છે.
આ મંદિરનો હમણું થડે જીર્ણોદ્ધાર કરાવવામાં આવ્યું છે. ધ્વજ-દંડ ચઢાવવાનું બાકી છે. મંદિરના આગળના ભાગમાં બે ઓરડીઓ છે તેને ધર્મશાળા તરીકે ઉપગ કરાય છે. અહીં ગૂજરાતી કારતક વદિ ૧૦ ને દિવસે મેળો ભરાય છે.
અહીં ઉપાશ્રય લે છે. શ્રાવકનું એકે ઘર નથી.
૪૬. માણવાડા (નવું) બાલદાથી અગ્નિખૂણામાં ૩ માઈલ અને સહીથી અગ્નિખૂણામાં પા માઈલ દૂર “સાણવાડા (નવું)” નામનું ગામ છે. આ ગામ પીંડવાડા તહેસીલમાં આવેલું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ શ્રી શાંતિનાથ ભવનું મંદિર :
અહીં મૂળ ના. શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું એક મંદિર છે. આ મંદિરને પાયે સં. ૧૯૦૫માં નંખાયે હતું અને સં૦૧૯૧૨ના વૈશાખ સુદિ ૫ ના દિવસે પ્રતિષ્ઠા થઈ હતી પરંતુ મૂળ નાક પર સં. ૧૯૪૫ને લેખ છે. એટલે મૂળનાયકજીને પછીથી બદલ્યા હશે; એમ જણાય છે. મૂળ નાજીની બંને બાજુની મૂર્તિઓ ઉપર સં૦ ૧૦૪ના ટૂંકા લેખે છે.
મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, આગળ એક ચેકી, દરવાજા પાસે એક નાની ચોકી અને ભમતીના કેટયુક્ત શિખરબંધી આ મંદિર છે. મંદિરના દરવાજા બહાર ધર્મશાળા માટે એક લાંબી શાળ–અગાસીવાળી ઓસરી બનેલી છે. આ મંદિરમાં કુલે જિનબિંબ ૩ અને ધાતુની પંચતીર્થીઓ ૨ છે.
અહીં મૂળનાયકજીની ગાદીમાં ફરક હોવાથી તેમજ મંદિરની બાંધણીમાં બીજે કઈ દેષ હોવાથી પ્રતિમાજીને ઉત્થાપન કરીને ગૂઢમંડપની એક બાજુમાં સ્થાપન કર્યા છે. પબાસણ નવું બનાવવાનું કામ ચાલે છે ને છ ચોકીઓ બનાવવાનું પણ વિચાર ચાલે છે. જૂના સાણવાડાના પથ્થરને આખો મજબૂત રંગમંડપ ઊતરાવ્યા છે; ને ત્યાંથી જરૂર પૂરતા પથ્થરે અહીં લાવવા ધારે છે. જૂનું સાણવાડા ભાંગીને નવું સાણવાડા વસ્યું છે.
અહીં શ્રાવકનાં બે-ત્રણ ઘરે છે, તે પણ થોડા સમયમાં બીજા ગામ ચાલ્યા જાય; એમ લાગે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાવાડા
૧૬૯
અહીં સાધુ-સાધ્વીને ઉતરવા માટે એકાદ નાની પણ ધર્મશાળાની આવશ્યકતા છે.
૪૭. સામુવાડા (જનું)
નવા સાણવાડાથી ઉત્તરમાં ૧ માઈલ અને સિરોહીથી પૂર્વમાં ૬ માઈલ દૂર “સાણવાડા (જૂનું)” નામનું ગામ છે. આ ગામ પીંડવાડા તહેસીલમાં છે. ખાલી પડેલું જૈન મંદિર
અહીં એક જૈન મંદિર ખાલી પડ્યું છે. મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, છ ચોકી, સભામંડપ, શૃંગારચોકી અને ભમતીના કેટ યુક્ત શિખરબંધી આ મંદિર બનેલું છે. તેમાં મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ અને ચોકીની ભીંતે મજબૂત કરણવાળા પથ્થરની બનેલી છે. અત્યારે પણ આ મંદિરને મૂળ ગભારે, શિખર, ગૂઢમંડપ અને તેના ઉપર ઘુમ્મટ સાવ સાબૂત છે. મૂળ ગભારામાંથી પબાસણ કાઢીને કોઈ લઈ ગયું છે. છચોકી પડી ગઈ છે. તેના ઘણા ખરા પથ્થરે પણ કઈ લઈ ગયું છે. હાલમાં નવા સાણવાડાના મંદિરમાં ચોકી વગેરે બનાવવા માટે બધા સભામંડપ ઊતરાવી લીધું છે. કેટ, શૃંગારકી અને દરવાજે પડી ગયાં છે ને દરવાજા વગેરે અહીંથી નવા સામુવાડાની ધર્મશાળાના દરવાજામાં લગાડ્યા છે. કેટલાક પથ્થરને ગામના ઠાકરની છત્રીમાં પણ ઉપયોગ લેવામાં આવ્યાનું સાંભળ્યું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુદાચલ પ્રદક્ષિણા
આ મંદિરના મૂ॰ ના ં શ્રીમહાવીરસ્વામીની મૂર્તિ અહીંથી લગભગ ૫૦-૬૦ વર્ષોથી બ્રાહ્મણવાડજીમાં લઇ જઈ પધરાવી હતી. ત્યાર પછીથી આ મદિર ધીમે ધીમે પડવા લાગ્યું. પછી બ્રાહ્મણવાડાથી તે મૂત્તિ ઉંદરા ગામમાં લાવવામાં આવી છે ને ત્યાંના મંદિરમાં મૂ॰ ના॰ તરીકે સ્થાપન કરેલી છે, તે મૂર્તિ ઉપર સું૰૧૪૯૯ના લેખ છે. તેમાં શ્રાવકે પેાતે ઉદ્ધાર કરેલા આ મંદિરમાં શ્રીમહાવીરસ્વામીની આ મૂત્તિને સ્થાપન કર્યાનો ઉલ્લેખ છે. એટલે જૂનુ સાણવાડા ઘણું પ્રાચીન હેાવાની સંભાવના છે. તેમજ સ ૧૪૯માં મંદિરના ઉદ્ધાર કરાવ્યા છે, તેથી તે પહેલાંનું એ મંદિર અવસ્ય હોવું જોઇએ.
૧૭૦
આ ગામ તૂટયાને સાથી વધારે વર્ષના સમય થયાનું લેાકેા કહે છે. એટલે સ૦ ૧૮૬૯માં ભાંગ્યું હશે. ત્યારથી ગામ ઉજ્જડ હતું. સ૦ ૧૯૫૬ પછી ત્યાં કરીને લેાકેા રહેવા લાગ્યા પણ પછી અહીંની બધી વસ્તી નવા સાણવાડામાં જઈ ને વસી હેાય તેમ લાગે છે. અહીં શ્રાવકનું ઘર એકે નથી. અહીંથી અમે નવા સાળુવાડા પાછા આવ્યા.
૪૮. લાદરી
નવા સાણવાડાથી પશ્ચિમ દિશામાં લગભગ ના માઇલ દૂર “ લાદરી ” નામનું ગામ આવેલું છે.
અડિત જૈનમદિર :
અહી એક નાનું મંદિર જીણું શીણું અવસ્થામાં ઊભું
For Personal & Private Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેલપુર
૧૭૨
છે. આ મંદિરને મૂળ ગભારે, તેની બહારની નાની ચોકી અને તેની પછી ખુલ્લા ચોતરા યુક્ત નાનું પણ શિખરબંધી મંદિર બનેલું છે. અત્યારે પણ મૂળગભારે, શિખર, ચેકી અને ચોતરો સાબૂત છે. પથ્થરને દરવાજો અને ચાકીના સ્તંભે, પાટ વગેરે હજુ ઊભાં છે. મંદિરને ફરતો કોટ, હતો પરંતુ તે નષ્ટ પ્રાય: થયેલ છે. બધું કામ ઈંટો અને ચૂનાથી થએલું જણાય છે.
આ ગામ લગભગ સો વર્ષ પહેલાં ભાંગ્યું હશે. આ મંદિરની મૂર્તિ ક્યારે અને ક્યાં લઈ જવામાં આવી તે જાણવામાં આવ્યું નથી. આ મંદિર ત્રણ-ચાર વર્ષનું પ્રાચીન હોય તેમ જણાય છે.
આ ગામમાં અત્યારે એક પણ શ્રાવકનું ઘર નથી. અહીંથી ઊઠેલા શ્રાવકો નવા સાણવાડા વગેરે આસપાસના ગામમાં રહેવા ચાલ્યા ગયાનું સંભળાય છે.
૪૯. તેલપુર લોદરીથી દક્ષિણમાં ૧૫ માઈલ અને સિરોહીથી અગ્નિખૂણામાં ૬ માઈલ દૂર “તેલપુર” નામનું ગામ આવેલું. છે. આ ગામ પીંડવાડા તહેસીલમાં છે.
શ્રી આદીશ્વર ભવનું મંદિર :
અહીં મૂળ ના. શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું એક મંદિર છે. મૂળ નાની મૂર્તિ પંચતીર્થીના પરિકર યુક્ત છે. મૂર્તિ
For Personal & Private Use Only
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ર :
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા પર લેખ નથી. પરિકરની ગાદી પર લેખ હતો પણ સાવ ઘસાઈ ગયું છે. બંને કાઉસગ્ગિયા નીચે સં. ૧૫૨૧ ને લેખ છે, પણ થોડા જ અક્ષરો છે, તે સિવાય મંદિર બન્યા સંબંધીનો કે બીજી હકીક્તને એક પણ લેખ નથી મળ્યો. કદાચ લેખે તે હશે પણ મૂળગભારામાં ગૂઢમંડપ અને સ્તંભ ઉપર પણ કલાઈ કરાવેલી હોવાથી તેમાં દબાઈ ગયા હશે, એમ લાગે છે.
આ મંદિર પહાડની જરા ઊંચાણવાળી જગ્યામાં એક નાની મગરીની ઓથમાં આવેલું છે. વળી મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ અને ભમતીના કેટ્યુક્ત શિખરબંધી બનેલું છે. ગૂઢમંડપમાં ભેંયતળિયું, અને ભમતીમાં ભેંયતળિયા ઉપર ફરશ લગાવી, કોટ અને મંદિરના બહારના ભાગમાં ચૂનાની કલાઈ વગેરે કરાવવાની જરૂરત છે. આશરે બે હજાર રૂપિયા લગાવવામાં આવે તો મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર સારી રીતે થઈ જાય. મંદિરખાતાની કંઈ જ રકમ જમા નથી.
કાઉસગ્ગિયા ઉપરના લેખમાં “તેલપુર” નું નામ છે, તેથી આ મંદિર અને ગામ સં. ૧૫૨૧ કરતાં વધારે પ્રાચીન હેવું જોઈએ.
અહીં પહેલાં શ્રાવકની વસ્તી સારા પ્રમાણમાં હતી, પણ હાલમાં શ્રાવકનું એક ઘર નથી. કહેવાય છે કે સં૦ ૧૮૬૯માં આસપાસનાં ઘણાં ગામ ભાગ્યાં હતાં તેની સાથે જ આ ગામ ભાગ્યું હશે. વીરવાડા, સાણવાડા અને નાદિયા વગેરે ગામોમાં તેલપુરના શ્રાવકેનાં ઘરો છે અને કેટલાક
For Personal & Private Use Only
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરવાડા
૧૭૩
શ્રાવકે ગુજરાત તરફ વસવાટ કરવા ગયાનું સંભળાય છે. બાકી રજપૂત, રબારી, ભીલ વગેરેનાં આસરે ૬૦ જેટલાં ઘરા છે. ધર્મશાળા કે ઉપાશ્રય કઈ જ નથી. ઉપાશ્રય હતા પણ પડી ગયા છે.
દેખરેખ ને વ્યવસ્થા :
ઉપર્યુ ક્ત મંદિરના વહીવટ વીરાવડામાં રહેતા તેલપુરના શ્રાવાનાં સાત ઘરના હાથમાં છે. પહેલાં શા. કેશાજી ગુલાખચંદના હસ્તક વહીવટ હતા પણ હાલમાં પૂનમચંદ રાજાજી તેના વહીવટ કરે છે. ચાપડા વગેરે પણ તેમના ત્યાં જ છે. તે જરા પણ મંદિરની સંભાળ રાખતા નથી. માટે ભાગે તેઓ ગુજરાતમાં રહે છે, તેથી તેમનાથી સંભાળ રખાવવી મુશ્કેલ છે. આશાતના ખૂબ થાય છે. તેથી આ મદિરને વહીવટ–દેખરેખ શ્રીબ્રાહ્મણવાડજીના કારખાનાને અથવા અન્ય કાઈ ને સોંપી દેવાની કે ખીજાએ સંભાળી લેવાની જરૂર છે. અહીંથી સીધા પૂર્વ માં બ્રાહ્મણવાડા ૪ માઈલ થાય છે.
૫૦. વીરવાડા
તેલપુરથી ઇશાનખૂણામાં રા માઈલ અને પી’ડવાડા સ્ટેશનથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૬ માઇલ દૂર “ વીરવાડા ” નામનુ ગામ આવે છે. આ ગામ પીંડવાડા તહેસીલમાં છે.
શ્રીઆદીશ્વર ભનુ મંદિર :
અહીં એ મંદિર છે. તેમાં એક મૂ॰ ના॰ શ્રીઆદીશ્વર
For Personal & Private Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણ ભગવાનનું મંદિર ગામમાં છે. તેમાં મૂળનાયકજીની મનહર મૂર્તિ પંચતીર્થીના પરિકયુક્ત છે. મૂળનાયકજીની પલાંઠીના સમુખ ભાગમાં બાજુએ કે પાછળ પણ લેખ જણાતું નથી. પરિકરની ગાદીની નીચે કદાચ લેખ હશે પણ જે ઠેકાણે લેખે લખાય છે તે પટ્ટીને આરસની લાદીઓ જડતાં દબાવી દીધેલી છે. મૂળનાયકજીના પરિકરની ગાદીમાં વચ્ચે દેવી, તેની નીચે બે હરણ, બંને બાજુએ એકેક હાથી અને સિંહ છે. વળી એક તરફ યક્ષ અને બીજી તરફ યક્ષિણી અંબિકાદેવી છે.
મૂળગભારામાં મૂળનાયક'ની એક જ મૂર્તિ છે. ગૂઢમંડપમાં જિનમત્તિઓ ૧૩, એક પથ્થરમાં ચેડી દીધેલી બેડી નાની શ્યામમૂર્તિ ૧, અને મંગળમૂર્તાિ યુક્ત બારશાખને ટુકડા એક છે. તેને પણ મૂર્તિ તરીકે સ્થાપન કરી દીધેલ છે. પરિકરમાંથી છૂટા પડી ગયેલા કાઉસગિયા ૧, અંબાજીદેવીની મૂર્તિ ૧, યક્ષની મૂર્તિ ૧, આરસપાષાણ પર કરેલો યંત્ર ૧ છે. નવાકીમાં જિનમૂર્તિ ૨ છે. ભમતીની દેરીઓમાં પંચતીર્થીના પરિકરવાની મૂર્તિ ૧ અને પરિકર વિનાની મૂર્તિઓ ૪૩ છે.
આ મંદિર મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, નવચોકીઓ સભામંડપ, શૃંગારચોકી, અને ચારે તરફ ફરતી શિખરબંધી દેરીઓ ૪૬ થી યુક્ત બનેલું છે. બાજુમાં એક દરવાજો છે. દેરીઓ ઉપર ૪૭ શિખરે છે. આમ તો દેરીઓ ૪૦ છે, અને બંને બાજુએ એક એક ગભારે ત્રણ ત્રણ ખંડવાળો છે, તે ગણતાં કુલે ૬ થાય. શુંગારકીની બહાર એક નાનું કંપાઉન્ડ છે, તે કંપાઉન્ડમાં જમણા હાથ તરફ એક ભેંયરું છે. તેની
For Personal & Private Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરવાડા
૧૭૫
અંદર પખાસણ વગેરે ગોઠવેલ છે. ભોંયરામાં ખંડિત મૂર્ત્તિ આ મૂકીને પાછું અધ કરી દીધું છે. તેના ઉપર પાકી છત કરી લીધી છે. ખેાલવા માટે છત ખોદાવવી પડે.
આ મંદિરની ભમતીમાં જમણા હાથ તરફે વચ્ચે એક દેરીને મલે એરડી ખાલી રાખીને બહાર જવાના મેટા દરવાજો મૂકેલા છે. તે દરવાજાની બારશાખમાં મંગળમૂર્તિ તરીકે તીર્થંકરની મૂર્તિ છે ને દરવાજા આગળ શુંગારચાકી અનેલી છે. આ મંદિર બાવન જિનાલયનું શિખરબંધી દેરીએવાળુ કહેવાય છે. ધ્વજા ઈંડ તૂટી ગયેલે છે.
આ મંદિર વિશાળ છે અને પહાડની મગરીની આથમાં જરા ઊંચાણવાળી જગ્યા પર આવેલું છે. આ મંદિર સુ ૧૪૭૫માં નવું અનેલું છે અને તેની શ્રીવીરપ્રભસૂરિએ પ્રતિષ્ઠા કરાવી છે. “ આ મંદિરના મંડપ શ્રીવીરપ્રભસૂરિએ પોતે જ કરાવ્યે છે. ”—એવી મતલબના લેખ, ગૂઢમડપમાં આરસના પાટિયાંના ભંડારની પેટી નવી લગાડવા માટે જમણા હાથ તરફના સ્તંભ નીચેના ભાગમાંથી ચૂનાનું પ્રાચીન પલાસ્તર ઉખેડતાં, મળી આવ્યા છે ને તે આ વર્ષે જ મળ્યા છે. પાછે તે લેખને દાખીને તેના ઉપર જ ભંડારની પેટી લગાડી દીધી છે. આ મંદિરમાં ગૂઢમંડપ, નવચેાકી કે દેરીએના માથે બીજા લેખા હશે પણ ત્યાં ચૂનાનું પલાસ્તર થયેલું હાવાથી ખીજો એકે લેખ મળી આવ્યા નથી.
શામળાજીનું મંદિરઃ
આ મંદિરના કંપાઉન્ડમાં બહાર ખાજુમાં જ શામ
For Personal & Private Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
અનુદાચલ પ્રદક્ષિણા
ળાજીનું એક વૈષ્ણુવ મંદિર છે. વિષ્ણુની મુખ્ય મૂર્તિના પરિકરમાં વિષ્ણુના દશ અવતારની મૂર્તિ એ આ મને દિરાના રસ્તા એક કપાઉન્ડમાં
કાતરેલી છે. થઈને જ છે.
(૨) શ્રીમહાવીરસ્વામી ભત્તું' 'દિ
ખીજું મંદિર મૂ॰ ના॰ શ્રીમહાવીરસ્વામી ભત્તુ છે. આ મંદિર વીરવાડા ગામથી ૧ ાંગદૂર દક્ષિણ તરફ મગરીની એથમાં જરા ઊંચાણવાળી જગ્યા ઉપર આવેલું છે.
મૂળ ગભારામાં મૂળનાયકજીની ભવ્ય અને મનેહર મૂર્તિ છે. મૂર્તિ ઉપર લેખ નથી. પિરકરની ગાદીમાં વચ્ચે ધર્મચક્ર, તેની નીચે એ હરણુ, ધર્મચક્રની બંને બાજુએ એકેક હાથી અને સિંહ છે, તથા ડાખા હાથ તરફ યક્ષની મૂર્તિ છે. જમણા હાથ તરફ અંબિકાદેવીની મૂર્તિ જોઇએ. પણ તે નથી. કદાચ નીકળી ગઇ હશે.
ગૂઢમંડપમાં મંગળમૂર્તિ તરીકેની જિનભૂતિ ૧ છૂટી છે. પિરકરમાંથી છૂટા પડી ગયેલા કાઉસગ્ગયા ૧, તેમના ઉપર તેમને વચ્ચે રાખીને પરિકરના ઉપરના ભાગ લગાવી દીધા છે; જેમાં તીર્થંકર ભગવાનની બેઠેલી બે મૂર્તિ વગેરે કાતરેલું છે. તેની પાસે પરિકરની ગાદીના ટુકડા એક અને તેના ઉપર પરિકરના ઉપરના ભાગના એક ખાજુના ટુકડા લગાવી રાખેલા છે, જેમાં બેઠેલી જિનમૂર્તિ ૧ કાતરેલી છે. તેની પાસે એક ખૂણામાં પખાસણની ઉપર પરિકરની માટી ગાદી લગાવેલી છે. તેમાં વચ્ચે દેવી, તેની નીચે ધર્મચક્ર, તેની બંને બાજુએ એક એક હરણ, દેવીની અને
For Personal & Private Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭ *
વીરવાડા આજુએ એકેક હાથી તથા એકેક સિંહ તેમજ એક બાજુએ યક્ષ અને બીજી બાજુએ યક્ષિણું કાતરેલાં છે. તેના ઉપર આશરે એક ફૂટ ઊંચી શ્રીઅંબિકાદેવીની મૂર્તિ સ્થાપન કરેલી છે. તેની બંને બાજુએ પરિકરના ઉપરના ભાગના બે ટુકડા લગાવેલા છે. તે બંને ટુકડામાં એકેક બેઠેલ જિનમૂત્તિ વગેરે કતરેલાં છે.
આ મંદિર મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, ચોકી, સભામંડપ, શૃંગારચોકી, દરવાજાની બંને બાજુની ૧૪ દેરીઓ અને ભમતીના કેટયુક્ત શિખરબંધી બનેલું છે. ડાબા હાથ તરફની દેરીઓમાં એક દેરીને દરવાજે, સુંદર મકરાણાને કેરણી યુક્ત, બનેલો છે. કદાચ આ દરવાજે ચંદ્રાવતીના મંદિરેમાંથી લાવેલા હેય. આ બધી દેરીઓ અને સભામંડપ તથા કેટ જીર્ણ થઈ જવાથી લગભગ ૧૫-૨૦ હજાર રૂપિયા ખરચીને સભામંડપને ઉતરાવી લઈ બધી દેરીઓ, સભામંડપ, શૃંગારચોકી અને કેટ નવેસરથી સં. ૧૯૫૦થી ૫૭ સુધીમાં કરાવેલાં છે, અને સં. ૧૯૯૪માં ધ્વજા–દંડ–કલશની પ્રતિષ્ઠા કરી ફરી ચઢાવવામાં આવેલ છે. આ મંદિર
ક્યારે અને કેણે બંધાવ્યું તે કંઈ જાણવામાં આવ્યું નથી. ગૂઢમંડપ, ચોકી વગેરેમાં કલર કરાવેલી હેવાથી તે સંબંધી લેખ હોય તો પણ દટાઈ ગયો હશે. ફક્ત એક લેખ, છાકીના સ્તંભ પર વિ. સં. ૧૪૧૦માં આ મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા સંબંધીને મળે છે, તે ઉપરથી જણાય છે કે આ મંદિર તેનાથી બે ચાર સિકા પહેલાં તે અવશ્ય બનેલું હોવું જોઈએ. એ જ લેખમાં “વરવાડા ગામને ઉલ્લેખ પણ છે તેથી ગામ પણ તેથી યે પ્રાચીન હોવું
For Personal & Private Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ જોઈએ. “કેટર” ગામના મંદિરના સં૦ ૧૨૦૮ના લેખમાં વિરપલીના પ્રાગ્વાટજ્ઞાતીય શ્રેષ્ઠી શા. સહદેવે કરાવેલા પ્રાસાદમાં સં. ૧૪૬૫માં શ્રીવીરપ્રભસૂરિએ શ્રીવીર ભગવાનની સ્થાપના કરી.” આ ઉલ્લેખથી લગભગ બારમા સૈકામાં વીરવાડાનું નામ “વિરપલી” સંભવતઃ હશે. જે આ અનુમાન સાચું હોય તે આ ગામ તેથી યે પ્રાચીન હોવું જોઈએ. આ મંદિરની ભમતીમાં ડાબા હાથ તરફ રાયણનું એક મોટું ઝાડ છે. વીસલનગર અથવા વાસિયું ગામઃ
આ મંદિરની આસપાસ તરફ ઘણું રેડાં પડ્યાં છે. તેથી પહેલાં મંદિરની નજીકમાં જ વસ્તી હશે, એમ જણાય છે. મંદિરની સામે એક કૂવે છે ત્યાં, બગીચો હતો. લોકે કહે છે કે, અહીં પહેલાં ગામ હતું. તેનું નામ “વીસનગર” હતું. સં. ૧૪ ની આસપાસ શ્રીમેઘ રચિત તીવમાત્રામાં પણ વસલનગરનું સ્મરણ કર્યું છે, પણ તેને લેકે “વાસીયું” કહેતા હશે. અત્યારે પણ આ મંદિર કેમાં “વાસીયાનું મંદિર” એ નામથી ઓળખાય છે. વાસીયાના ઊઠેલા શ્રાવકે ગુજરાતમાં છે, તે પણ હજુ “વાસીયા” કહેવાય છે.
પરંતુ આ મંદિરના સં. ૧૪૧૦ ના લેખમાં આ મંદિરને “શ્રીવીરવાડા ગામે એમ બતાવ્યું છે. તેથી તે વખતે આ મંદિરની આસપાસની વસ્તી અને અત્યારની વસ્તી–બધું એક જ ગામ હશે; અને તે બધું વીરવાડાના નામથી ઓળ૧ “વિસલપુર વાલ્હી ઊંદરિ.”
પ્રાચીન તીર્થના સંગ્રહ પૃ. ૫૫ કડી. ૭૨.
For Personal & Private Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૯
વીરવાડા ખાતું હશે, ગામ આખું સળંગ હશે. પાછળથી વીરવાડા ગામ અને આ મંદિર પાસેની વસ્તી વચ્ચે કાંઈક અંતર પડવાથી આ એક જુદે વાસ થઈ ગયે હશે, તેથી જ તે વાસીયાના નામે ઓળખાતો હશે. પણ ગામ તે વરવાડા જ સમજવું જોઈએ, કારણ કે શ્રી બ્રાહ્મણવાડજીના મંદિરમાં પગલાં જેડી ઉપરના વિ. સં. ૧૭૧ના લેખમાં વીરવાડા ગામની નજીકમાં શ્રી મહાવીર સ્વામી ભગવાનની સન્મુખ આવેલા શ્ભમાં રહેવાવાળા મંત્રી વણવીરનાર વંશજોએ પાદુકા કરાવ્યાને ઉલેખ છે, તે ઉપરથી જણાય છે કે તે વખતે આ ગામનું (મહાવીર સ્વામીના મંદિર પાસેની વસ્તીવાળા ભાગનું) પણ નામ તે વીરવાડા જ હતું અને ઉક્ત સંવતમાં મહાવીરસ્વામીના મંદિર પાસે વસ્તી હતી, તેમાં થુભ શબ્દ લખેલે છે તેને અત્યારે કેઈને પત્તો નથી. કદાચ મંદિર સામેના બગીચામાં તે વખતે શૂભ જેવું કંઈક હોય, અથવા આ મંદિરની આસપાસની જગ્યાને “શૂભકહેતા હોય.
મંદિરની આશાતના દૂર કરાવવાની તથા સારી રીતે સંભાળ લેવાની જરૂર છે. ગામના બાવન જિનાલય મંદિરની તથા ઉક્ત મંદિરની એક જ પૂજારી પૂજા કરે છે, તેથી આ
૨ મંત્રી વણવીર સિરોહીનિવાસી વીશા પોરવાડ-જ્ઞાતીય શાહ ગાગા અને તેમની ભાર્યા મનરંગદેના પુત્ર હતા. મંત્રી વણવીરની ભાર્થી પસાદે નામે હતી. તેમને ચાર પુત્રો-૧ શા. રાઉત, ૨ શા. લખમણ, ૩ શા. કર્મચંદ અને ૪ શા. દુહિચંદ–હતા. આબુ ઉપરના અચલગઢના ચૌમુખજીના મંદિરમાંના સં૦ ૧૬૯૮ના પાંચ લેખોમાં આ કુટુંબની વંશાવલીનાં નામે આપેલાં છે.
For Personal & Private Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણુદાચલ પ્રદક્ષિણા બંને મંદિરની સફાઈ રહી શકતી નથી. બહારના મંદિરમાંથી તે કાજે પણ ઘણું દિવસે લેવાતું હશે. - વરવાડામાં પરવાડ શ્રાવકનાં ઘર ૪૮, ઉપાશ્રય ૩, અને એક ઉપાશ્રય ભાઈઓ માટે ન બને છે–એમ ૪, અને ધર્મશાળા ૧, તથા બીજી એક નવી ધર્મશાળા બંધાય છે. પ્રાચીનતા : - સં. ૧૪૯૯ની આસપાસમાં તીર્થસારાની રચના કરનાર મેઘ કવિએ પણ વીરવાડામાં ધર્મનાથ ભ૦નું મંદિર હોવાનું વર્ણન કર્યું છે.
સં. ૧૭૪૫ માં તીર્થમાઝાની રચના કરનાર શ્રીશીલવિજયજીએ અહીં ધર્મનાથ પ્રભુનું મંદિર હોવાનું વર્ણન કર્યું છે.'
સં. ૧૭૫૫ માં તીર્થમાની રચના કરનાર શ્રીજ્ઞાનવિમલસૂરિએ અહીં મહાવીર પ્રભુ હોવાનું વર્ણન કર્યું છે.
ઉપર્યુકત વર્ણને ઉપરથી જણાય છે કે, મંદિરના મૂળનાયકજીને જીર્ણોદ્ધાર વખતે ફેરફાર થયે હશે.
૫૧. કેટરી
વીરવાડાથી ઉત્તર દિશામાં ૧ માઈલ પર “કેટરા” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ પડવાડા તહેસીલમાં છે. ૩ વરવાડ ઈક ધમ્મ વિચારૂ. પ્રાચીન તીર્થમાશાસંબ@ પૃ૫૪ ૪ વરવાડિ શ્રીધર્મ જિસુંદર છે. તી. . પૃ. ૧૦૬ ૫ અઝાહરી વીરવાડિમાં એ બંભણવાડિ વીર. પ્રા. લી. સં. પૃ.૧૩૭
For Personal & Private Use Only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટર
ખંડિત જૈનમંદિરઃ
- અહીં એક જિનમંદિર તૂટી ગયેલું પડ્યું છે. મૂળગભારે, ગૂઢમંડપ, તેની આગળ મંડપ અથવા ચેતરે, તેની આગળ ભમતીને કોટ બનેલું હતું પણ અત્યારે તેને મૂળ ગભારે, શિખર, ગૂઢમંડપનો ઘુમ્મટ, દરવાજે અને ભમતીને કોટ વગેરે બધું પડી ગયું છે, માત્ર મૂળગભારાના તથા ગૂઢમંડપના દરવાજા ઊભા છે. તે બંનેની બારશાખમાં મંગળમૂર્તિ તરીકે તીર્થકર ભગવાનની મૂર્તિ કેરેલી છે. પથ્થરને ગૂઢમંડપ અને તેના ઉપરના ઘુમ્મટને થેડે ભાગ, મૂળગભારામાં પબાસણ સુધીની ભીંતે, કેટની ભીંત કઈ કઈ ઠેકાણે બેથી છ છ ફૂટ ઊંચી હજુ સુધી ઊભી છે. બીજે બધે ભાગ પડી ગયો છે. ઈટેનું બધું કામ પડી ગયું છે. અહીંની ઈટો ૧૨ ઇંચ લાંબી ૮ ઇંચ પહોળી અને જાડી ૨ થી ૩ ઈંચની છે. આ મંદિર જમીનથી જરા ઊંચાણવાળી પથ્થરની (મગરીની) જમીન ઉપર આવેલું છે. તેની આસપાસ ઈનાં રેડાં જ્યાં ત્યાં પડેલાં જણાય છે. તેથી પહેલાં મંદિરની આસપાસ વસ્તીવાળું ગામ હશે એમ લાગે છે.
પહેલાં અહીં શ્રાવકેની વસ્તી હશે, પણ હાલમાં એકે શ્રાવકનું ઘર નથી. ઉપાશ્રય કે ધર્મશાળા પણ નથી, માત્ર રબારીનાં ૧૦–૧૫ ઘરે છે. કેટલા વર્ષોથી આ ગામ ઉજ્જડ થઈ ગયું છે, તે નકકી જણાયું નથી. અહીંના શ્રાવકો ગુજરાતમાં રહે છે. આ સ્થાનથી ૧ ફલાંગ દૂર જરા નીચાણમાં નવું ગામ વસ્યું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
અનુદાચલ પ્રદક્ષિણા
પર. વીરાલી
p
કાટરાથી ઉત્તર દિશામાં ૧ માઈલ અને પીંડવાડા સ્ટેશનથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૬॥ માઈલ દૂર “ વીરાલી ” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ પીંડવાડા તહેસીલમાં છે. ખાલી પડેલું જૈન મંદિર
અહીં નજીકમાં જ જરા ઊંચાણવાળી જમીનમાં એક જૈન મંદિર સાબૂત ઊભું છે, તેમાં મૂર્ત્તિ વિરાજમાન નથી. કોટ, ગૂઢમંડપ અને મૂળગભારાના દરવાજાની બારશાખામાં મંગળમૂર્તિ તરીકે તીર્થંકર ભગવાનની એકેક મૂત્તિ કતરેલી છે. આ મંદિર મૂળગભારા, ગૂઢમંડપ, તેની આગળ એક ચાતરી અને કેયુક્ત અનેલું છે. ચાતરાની કિનારીએ અને ક્રશ પથ્થરની માંધેલી છે, કદાચ આના ઉપર પહેલાં ચાકી પણ હાય. અત્યારે છચેાકીના સ્તંભ, પાટ કે ઘુમ્મટના એક પણ પથ્થર અહીં પડેલા દેખાતા નથી. કદાચ કાઈ ગામના શ્રાવકા છચાકીના બધા સામાન ઉતારીને પેાતાના ગામના મંદિર માટે લઈ ગયા હૈાય. ત્યારપછી ભમતીના કાટ છે. તેના દરવાજા બહાર, નીચે ઊતરવાનાં પગથિયાં છે. આવી રચનાવાળું શિખરબંધી આ મંદિર ગામના પ્રમાણમાં ઠીક ઠીક બનેલું હતું.
અત્યારે આ મંદિરના મૂળગભારો, કળશ વિનાનું શિખર, ગુમ્મજ સાથેના ગૂઢમંડપ, ગૂઢમંડપની બહારને ચૈતરા, કાટના મુખ્ય દરવાજો, અને કાટના કેટલેાક ભાગ
For Personal & Private Use Only
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
વરેલી
.
હજુ સુધી સાબૂત ઊભે છે. મૂળગભારામાં પબાસણ પણ હજુ એમનું એમ ખાલી લાગેલું છે. કેટને ઘણે ખરે ભાગ પૂરેપૂરે ઊભે છે. કેટલીક જગ્યાએથી છેડે થોડે. ભાગ પડી ગયે છે. આ મંદિરમાં ઘણું ખરું કામ ઈ ટે અને ગારાથી, કેટલુંક ઈટો અને ચૂનાથી થયેલું છે, તેમજ તેના ઉપર ચૂનાનું પ્લાસ્તર થયું છે. અહીંની ઈટો લાંબી ૧૨ ઈંચ, પહોળી ૬ ઇંચ, અને જાડી ર–રા ઈચની છે. આ મંદિર થોડાંક વર્ષોથી પડવા લાગ્યું હોય એમ જણાય છે.
અહીંની વસ્તી ક્યારે ઉજજડ થઈ અને મંદિરમાંથી મૂર્તિઓ ક્યારે અને ક્યાં લઈ ગયા તે જણાયું નથી. મંદિરની આસપાસ મગરીની ઊંચાણવાળી જમીનમાં ઘણાં રેડાં પડ્યાં છે, તેથી પહેલાં ગામ અહીં જ વસતું હોવું જોઈએ. અહીં પહેલાં શ્રાવકેની વસ્તી હતી તેથી જ મંદિર બનેલું છે. અહીંથી કેટલાક શ્રાવકે સામુવાડામાં રહેવા ગયા હતા અને પછી ગુજરાતમાં કોદ વગેરે ગામમાં ચાલ્યા ગયાનું સાંભળવામાં આવ્યું છે. હાલમાં ૪૦-૪૫ વર્ષથી આ ગામ ફરીને મંદિરથી લગભગ ૨ ફલગ દૂર નીચાણવાળી જગ્યામાં વસ્યું છે. હાલમાં અહીં રબારી તથા રજપૂત વગેરેનાં ૪૦ ઘરે છે. શ્રાવકેનું એક પણ ઘર ઉપાશ્રય કે ધર્મશાળા નથી. ગામની પ્રાચીનતા :
આ ગામનું અસલ નામ “વિરલી” હતું અને ગામ જૂનું હેવાની સંભાવના પણ છે. કેમકે કટરા ગામના
For Personal & Private Use Only
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણા ઝાંપામાં એક સરઈ પડી છે, તેમાં સં. ૧૫૫૭ ને મહારાવ જગમાલજીના સમયને લેખ છે. તેમાં આ ગામનું નામ “વિરૂલી” વંચાય છે. તેથી તે સરઈ કદાચ આ ગામને માટે જ હશે. ઉક્ત લેખ પૂરે વાંચી શકાતું નથી.
કેટરા અને વરેલી–આ બંને ગામનાં મંદિર સાધારણ રીતે ગામના પ્રમાણમાં ઠીક ઠીક હતાં બહુ મેટાં નથી. એ ઉપરથી જણાય છે કે અહીં બંને ગામમાં શ્રાવકનાં ઘરે ડાં હશે. નીલકંઠ મહાદેવનું મંદિર અને વાવઃ
કેટરાથી બે ફર્લંગ પૂર્વ દિશામાં સં. ૧૯૮૩ માં બનેલું નીલકંઠ મહાદેવનું શિવાલય અને તેની પાસે એક વાવડી છે. આ વાવડીને હાલમાં, કેટડાના ગુજરાતમાં રહેતા એક વાણિયાએ એક હજાર રૂપિયા ખરચી જીર્ણોદ્ધાર ગયા વર્ષમાં જ કરાવ્યો છે. આ વાવડી વહેતી થવાથી તેને તથા ઢેરેને પાણીનું સુખ થયું છે. વીરવાડાના લોકો કેટલીક વખત આ શિવાલય પાસેની વાવડીએ શેઠ કરવા જાય છે. શિવાલયની દર સોમવારે પૂજા થાય છે.
૫૩. બ્રાહ્મણવાડા (બામણવાડજી)
વીરેલીથી દક્ષિણમાં ૩ માઈલ, પીંડવાડા (સજ્જનરેડ) સ્ટેશનથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૩ માઈલ અને વીરવાડાથી અગ્નિ ખૂણામાં ૧ માઈલ દૂર “બ્રાહ્મણવાડા” નામનું ૧ વિશેષ વિસ્તાર માટે જૂઓ મારુ “બ્રાહ્મણવાડા' નામનું પુસ્તક
For Personal & Private Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રાહ્મણવાડા
૧૮૫ તીર્થ ધામ આવેલું છે. સીહી સ્ટેટના રૂવાઈ પરગણાની પીંડવાડા તહેસીલમાં આ ધામ આવેલું છે.
આ ધામ અત્યારે જંગલમાં છે. ગામ કે વસ્તી નથી. પરંતુ આ ધામ એક વિશાળ કંપાઉંડમાં આવેલું છે અને તેમાં ધર્મશાળા વગેરે ઘણું મકાને હોવાથી અને તેમાં કારખાના (કાર્યાલય) ના મુનિ, પૂજારીએ, નેકરે, ચેકીદારે વગેરે માણસે રહેતાં હોવાથી આ ધામ એક નાના ગામ જેવું લાગે છે. શ્રી મહાવીરસ્વામી ભવનું મંદિર
શ્રીબામણવાડજી (શ્રીમહાવીરસ્વામી ભ૦) નું મંદિર, શિખરબંધી પણ નીચા ઘાટનું વિશાલ અને મને હેર છે. મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, છકીઓ, સભામંડપ, શૃંગારચેકી, દરવાજાની ઉપર બેલાનક (મંડ૫) અને ભમતીમાં ચારે તરફ ફરતી (ત્રણ બાજુના ગભારા સહિત, પાંત્રીશ) દેરીઓ યુક્ત આ મંદિર બનેલું છે.
મૂળ મંદિર ઉપર અને ભમતીની દેરીઓ ઉપર ૩૪ શિખરે છે. મૂળ મંદિરની પાછળના એક ગભારા ઉપર તથા ચોકીઓ અને બીજા બધા મંડપ ઉપર ઘુમ્મટે છે. બધી દેરીઓ અને દરવાજા નીચા ઘાટના છે. નીચા નમ્યા વિના દેરીઓની અંદરની મૂર્તિઓનાં દર્શન થઈ શકતાં નથી. હાલ થોડાં વર્ષો થયાં આખા મંદિરમાં આરસની લાદીઓ, ટાઈલે. અને કાચ લગાવ્યા છે. તેમજ રંગ તથા ચિત્રકામ પણ - હાલમાં તાજું જ થયેલું હોવાથી આખું મંદિર દેવમંદિર : અથવા વિમાન જેવું રળિયામણું લાગે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ મૂળ ગભારામાં મૂળ નાની ઉપર, પરિકરની ઉપરનો પુષ્પમાલધર અને છત્રવાળા ભાગને ટુકડે દીવાલમાં લાગેલો. છે, તે વધારે પ્રાચીન હોય એમ જણાય છે. બાકીનું પરિકર ખંડિત થવાથી કોઈ પણ કારણથી જીર્ણોદ્ધાર વખતે કાઢી. નાખ્યું લાગે છે. મૂળ ગભારામાં મૂળ નાસહિત આરસની જિનમૂર્તિઓ ૨, ધાતુની નાની એકલ મૂર્તિ ૧, ચાંદીની એજ્ય મૂર્તિ ૧, અને ચાંદીના પતરાની મૂર્તિઓ ૨ છે. ગૂઢમંડપમાં આરસની જિનમૂર્તિઓ ૨ છે. છ ચોકીઓમાં આરસની જિનમૂર્તિઓ ૨ અને ધાતુની પંચતીથી ૧ છે. ભમતીમાં જમણા હાથ તરફના ગભારામાં ધાતુની પંચતીર્થી ૨ અને એકતીર્થ ૧ છે. તથા ભમતીની બધી દેરીઓ અને ત્રણે ગભારામાં થઈને આરસનાં કુલ જિનબિંબ ૯૭ છે. તે ઉપરાંત જમણા હાથ તરફના ગભારાના બહારના મંડપમાં આરસના પરિકરને એક ટુકડો સ્થાપન કરેલ છે, તેમાં ભગવાનની બેઠેલી ૨ મૂર્તિઓ વગેરે કરેલું છે. તેની પાસે અંબાજીની એક નાની મૂર્તિ છે અને એક બાજુમાં પરિકરની એક ખાલી ગાદી લગાવેલી છે.
શુંગારચોકીની પછીના કંપાઉંડમાં બંને બાજુએ, પાકી શાળા (ઓસરી) બનેલી છે, તેમાંની જમણે હાથ તરફની શાળામાં એક દેરી બનેલી છે, તેમાં ચાર જેડી પગલાં છે અને તેની પાસે દેરીની બહાર ચાર પગલાં છૂટાં રાખેલાં છે. તે બાબાજીની છત્રી પાસેની ઓરડીમાંથી લાવીને, અહીં રાખેલાં છે; તથા હાથીખાનાની પાસે બે નાની દેરીઓ છે, તેમાં બે જોડી પગલાં છે. આ બધાં પગલાં યતિઓનાં છે. તેના ઉપર વિ. સં. ૧૭૦૦ પછીના લેખે છે. પગલાંની.
For Personal & Private Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રાહ્મણવાડા મેટી દેરીની પાસે એક ઓરડી છે, તેમાં કેસર ઘસવાનું તથા પૂજાનાં ઉપકરણે રહે છે.
આ કંપાઉંડની બહાર એક બીજું કંપાઉંડ આવેલું છે. તેમાં જમણા હાથ તરફ વાંકલી (મારવાડ) નિવાસી શેઠ હજારમલજીએ એક પાકી મેટી છત્રી કરાવીને તેમાં શ્રી શત્રુંજય ગિરિરાજને આરસન માટે પટ સ્થાપન ર્યો છે.
અહીંના મૂળ મંદિર ઉપર છેલ્લા કળશ અને ધ્વજાદંડ વિ. સં. ૧૯૫૮માં ચડાવવામાં આવ્યું હતું. '
જીર્ણોદ્ધાર અને શિલાલેખ - શ્રીવરપ્રભુજીથી ૨૯ મી પાટે થયેલા શ્રીમાન જયાનંદસૂરિજી મ. ના ઉપદેશથી વિ. સં. ૮૨૧ ની આસપાસમાં પિરવાડજ્ઞાતિના સામંત મંત્રીએ આ મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું હતું, એમ તપાગચ્છની એક પટ્ટાવલીમાં લખ્યું છે. ત્યારપછી આ મંદિરનો જીર્ણોદ્ધારે કણે કણે અને કયારે ક્યારે કરાવ્યા તે સંબધી કાંઈ પણ મારા જાણવામાં આવ્યું નથી, અને તે સંબંધીના શિલાલેખ પણ મળ્યા નથી. કદાચ આ મંદિરમાં જીર્ણોદ્ધાર સંબંધીના લેખ દાયેલા હશે તે તે કેટલાંક વર્ષો પહેલાં આખા મંદિરમાં ચૂનાનું પ્લાસ્તર થયું છે તે વખતે તેમાં દબાઈ ગયા હશે.
આ મંદિરમાંથી ભમતીની દેરીઓ તથા આરસની અને ધાતુની મૂર્તિઓ પરના કુલ ૧૭શિલાલેખેનાં મળ્યા છે, તેમાંના
For Personal & Private Use Only
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ નવ લેખે વિ. સં. ૧૫૧ના અને બે લેખે વિ. સં. ૧૫ર૧ના, આ મંદિરની ભમતીની જુદી જુદી ૧૧ દેરીઓની બારશના ઉત્તરંગાઓ ઉપર તે તે દેરીઓની પ્રતિષ્ઠા કરાવ્યા સંબંધીના દેલા છે. આ ઉપરથી જણાય છે કે, આ મૂળ મંદિરને આમૂલ-ચૂલ (નવેસરથી) છેલ્લે જીર્ણોદ્વાર વિ. સં. ૧૫૧૯ પહેલાં થયે હશે. ત્યાર પછી કઈ કેઈ સમયે જરૂરિયાત મુજબ સૂક્ષ્મ ઉદ્ધારે જરૂર થયા હશે. છેલ્લાં હાલની સિાહીના સંઘની કાર્યવાહક કમિટી મારફતે થોડાં વર્ષો પહેલાં પ્લાસ્તર, કલઈ, આરસ તથા ટાઈલો લગાડવાનું, રંગ તથા ચિત્રામણ કામ વગેરે રીપેરીંગ કામ થયું છે.
કણકીલક ઉપસર્ગની સ્થાપના
મંદિરના મુખ્ય દરવાજાથી વિરવાડાના દરવાજા તરફ જતાં જમણા હાથ તરફ પહાડની એક નાની ટેકરીની ઓથમાં બનેલી એક મેટી, દેરી આવે છે. તેમાં પહાડના પથ્થરમાં જ શ્રી મહાવીરસ્વામી ભગવાનની ચરણ પાદુકા કતરેલી છે.
૨ અહીંના કાર્યવાહકોએ ચેડાં વર્ષ પહેલાં જ આ દેરીને નવેસરથી જીર્ણોદ્ધાર કરાવીને સુંદર બનાવી છે. ચરણપાદુકા તે પ્રાચીન હતી, તે એની એ જ સ્થિતિમાં રાખેલ છે
આ દેરીની પાસેની ટેકરી ઉપર, સિરોહી નિવાસી શાહનનમલજી નથમલજી તથા ગેહલી (સિરોહી) નિવાસી શાહ ખુશાલચંદજી ચેના
ની આર્થિક સહાયતાથી એક સુંદર અને મેટી દેરી બનતી હતી, તે હવે બની ગઈ છે. તેમાં ઉક્ત બન્ને ગૃહ તરફથી શ્રીમહાવીર પ્રભુને થયેલા કેટલાક ઉપસર્ગો, જેવા કે-અને કાનમાં ખીલા નંખાયા, ચંડકૌશિક સર્પને ડંખ, આખા શરીરે વીંછીના ડંખ,
For Personal & Private Use Only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાણવા
લોકોની માન્યતા છે કે ભગવાન મહાવીરસ્વામી અહીં કાઉસગ્ગ (કાર્યોત્સર્ગ) ધ્યાનમાં રહ્યા હતા, તે વખતે ગાવાળિયાએ ભગવાનના બંને કાનમાં ખીલા નાખ્યા હતા, રાજકોટનિવાસી એક વયેવૃદ્ધ શ્રાવકના મુખથી મારા સાંભળવામાં આવ્યું છે કે–“ઉપર્યુક્ત દેરી હાલ જમીન ઉપર છે, પણ તેને બદલે લગભગ ૪૦-૪૬ વર્ષ પહેલાં એ જ ઠેકાણે પહાડના દશેક ફૂટ જેટલા ઊંચાણવાળા ભાગ ઉપર દેરી હતી અને તેમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીના કાનમાં ખીલા નાખ્યાની સ્પષ્ટ આકૃતિ પહાડના પથ્થરમાં કતરેલી હતી.” પણ અત્યારે ફક્ત પહાડમાં કોતરેલી પાદુકા સિવાય તેમાંનું કાંઈ નથી. આ ફેરફાર ક્યારે થઈ ગયે એ સંબંધી કાંઈ પણ (જૂના કાર્યવાહકેને અભાવ અને નવા કાર્યવાહકેને આ સંબંધી કાંઈ પણ માહિતી નહીં હોવાથી) મારા જાણવામાં આવ્યું નથી.
શ્રીવીર ભગવાનને “કાનમાં ખીલા નાખ્યાને ઉપવગેરે ઉપસર્ગોને પ્રભુજી કાઉસ્સગ્ગ ધ્યાનમાં ઊભા રહીને સહન કરે છે, જરા પણ ચલાયમાન થતા નથી. આવી આવી કૃતિઓની આરસની મૂર્તિઓ કરાવીને તે દેરીમાં પધરાવવાના હતા અને બાકીના કેટલાક ઉપસર્ગોનાં ચિત્રામણ કરાવવાના હતા. કદાચ હવે તે બધું થઈ ગયું હશે.
ઉક્ત બન્ને ગૃહસ્થની આર્થિક સહાયથી, આ દેરીની પાછળ અને બાજુમાં, યાત્રાળુઓને ઉતરવા માટે ચાર બંગલાઓ પંદરેક વર્ષ પહેલાં બંધાવવામાં આવ્યા છે અને બીજાં પણ કેટલાંક મકાન બંધાવવાનું શરૂ થઈ ગયું હતું. આવી રીતે આ ધામની. અત્યારે દિનપ્રતિદિન ઉન્નતિ વધતી જાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણું સર્ગ “ષમાની” ગામ પાસે થયાનું વર્ણન (ત્રિપછી) મહાવીર્વત્રિ અને રાત્રyવધવા-ટીવા વગેરે ગ્રંથોમાં આવે છે તેથી ઘણા વિદ્વાને અહીં તે તેની માત્ર સ્થાપના જ હોવાનું માને છે, અને એ જ વાત સાચી લાગે છે. આ ઠેકાણે એક વાત વિચારવાની રહે છે તે એ કે, જે જે સ્થાપનાઓ, દંતકથાઓ અને કિંવદન્તિઓ હોય છે, તે બધી સાવ નિર્મૂળ તો નથી જ હતી, તેમાં કાંઈક તો સત્યાંશ જરૂર રહેલે હોવો જોઈએ, પણ આવી જૂની પ્રવૃત્તિઓના મૂળમાંથી સત્યાંશ કે તેને ઉદ્દેશ શોધી કાઢવો એ જેવી તેવી વાત નથી, તે માટે ઘણું પ્રયત્નો કરવાની જરૂર પડે છે. જેમ બ્રાહ્મણવાડજીમાં શ્રીવીર ભગવાનના કાનમાં ખીલા નાખવાના ઉપસર્ગની સ્થાપના છે તેમ બ્રાહ્મણવાડજીથી ચાર માઈલ દૂર આવેલા નાંદિયા ગામની બહારના શ્રી મહાવીર સ્વામીના પ્રાચીન અને વિશાળ મંદિરની પાસેની, પહાડના જરા, ઊંચાણ ભાગમાં આવેલી એક દેરીમાં ભગવાનને “ચંડકૌશિક સર્પના થયેલા ઉપસર્ગની સ્થાપના છે. સિરોહીની નજીકના એક ગામમાં “ગોવાળિયાની ખીરનું હાંડલું ભાંગ્યાના વૃત્તાંતની સ્થાપના હોવાનું સાંભળ્યું છે અને વઢવાણ શહેરની બહાર “શૂલપાણિ યક્ષના ઉપસર્ગની સ્થાપના છે. - શ્રી વીર ભગવાન છદ્મસ્થકાળમાં મારવાડ કે ગૂજરાતમાં નથી પધાર્યા, એવી વિદ્વાનની અત્યાર સુધીની માન્યતા હતી. પરંતુ મૂંગથલા (મુંડસ્થલી ગામના પડી ગયેલા શ્રીમહાવીર પ્રભુના મંદિરના મૂળ ગભારાના દરવાજા ઉપર ખોદેલો એક લેખ મળી આવ્યો છે. આ લેખ, શ્રીમાન કકસૂરિના શિષ્ય શ્રીમાન સાઉદેવસૂરિજીએ વિ. સં. ૧૪ર૬ માં આ
For Personal & Private Use Only
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રાહ્મણવાડા મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવરાવ્યું અને કેટલીક પ્રતિમાઓ, ધ્વજદંડ, કલશ વગેરેની પ્રતિષ્ઠા કરી તે વખતે ખોદાયેલ છે. આ લેખમાં લખ્યું છે કે, “શ્રી મહાવીર ભગવાન છદ્મસ્થ અવસ્થામાં અબુદ (આબુ) ભૂમિમાં વિચર્યા હતા, તે વખતે એટલે ભગવાનના જન્મથી ૩૭ મા વર્ષે દેવા નામના શ્રાવકે અહીં (મુંડસ્થલ મહાતીર્થમાં) મંદિર બંધાવ્યું. પૂર્ણપાલ રાજાએ શ્રી મહાવીર પ્રભુની મૂર્તિ ભરાવી અને શ્રીકેશી ગણધરે તેની પ્રતિષ્ઠા કરી.” આ શિલાલેખથી વિશ્વાસપૂર્વક માની શકાય કે, ભગવાન મગધદેશમાંથી મારવાડના રસ્તે નાણા, બામણવાડા, નાદિયા અને દીયાણું થઈને જ આબુની ભૂમિમાં વિચર્યો હશે. અત્યારે પણ પગ રસ્તે જનાર માટે સીધે રસ્તે એ જ છે. ઉપર્યુક્ત ચારે સ્થાનમાં ભગવાને સ્થિરતા કરી હશે, કાર્યોત્સર્ગ (કાઉસગ્ગ) ધ્યાનમાં રહ્યા હશે, તેથી મુંડસ્થલ મહાતીર્થની જેમ ભક્ત શ્રાવકે એ જ સમયમાં ત્યાં પણ ભગવાનનાં મંદિર બંધાવ્યાં હશે અને તેથી જ ઉપર્યુક્ત ચારે તીર્થો પરંપરાથી “નાણા દીયાણા નાંદિયા, જીવિતસ્વામી વાદિયા” આવા પ્રકારની ઉક્તિથી શ્રી મહાવીરસ્વામીનાં પ્રાચીન તીર્થો તરીકે ઓળખાય છે. આ ચાર તીર્થોમાં નાણા અને નાદિયાની વચ્ચે આવતું હોવાથી આ બામણવાડા તીર્થને પણ સમાવેશ થાય
૩ નાણું, દીયાણા અને નાદિયાના શ્રી વીર પ્રભુના પ્રાચીન મંદિરમાં મૂ૦ ના શ્રી મહાવીર પ્રભુની મનોહર મૂર્તિઓ પ્રાચીન અને ભાગ્ય પરિકરેથી યુક્ત છે. બ્રાહ્મણવાડછના મૂળ ના. ઉપર પણ પ્રાચીન પરિકર હતું, પણ તે જીર્ણોદ્ધાર વખતે કાઢી નાખ્યું હોય તેમ લાગે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિર
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ છે. એટલે આ ધામ શ્રીમહાવીરસ્વામી ભગવાનના ચરણકમળથી પવિત્ર થયેલું છે, એ કહેવાની ભાગ્યે જ જરૂર છે. - જો કે ઘણા ગામ તે પૂર્વ દિશામાં જ આવ્યું છે, એમ વિદ્વાનોની માન્યતા છે અને તે સાચી હોય તેમ લાગે. છે. એટલે અહીં જે “કર્ણકીલક ઉપસર્ગની સ્થાપના” છે એ તે સ્થાપના જ હોય તેમ લાગે છે. પરંતુ છદ્મસ્થકાળમાં શ્રી વીર પ્રભુજી આ ભૂમિમાં પધાર્યા હતા, એમ માનવામાં તે મને કોઈ પ્રકારની આપત્તિ જેવું લાગતું નથી. વળી પહેલાં આપવામાં આવ્યાં છે તે પ્રમાણે આ વાતને પુષ્ટિ આપે છે. એટલે “કર્ણકીલક ઉપસર્ગની સ્થાપનાએ સ્થાપના જ હોય, એ ઘટના અહીં ન જ બની હોય (નથી બની )
૪ (૧) આબુથી પશ્ચિમ દિશામાં આવેલા ભીનમાલ (જોધપુર, સ્ટેટ) નામના ગામના મહાવીરસ્વામીના પ્રાચીન મંદિરમાંના વિ. સં. ૧૩૩૪ના લેખમાં લખ્યું છે કે–“ભગવાન મહાવીરસ્વામી ભીનમાલમાં પધાર્યા હતા.”
(૨) અચલગચ્છીય શ્રી મહેન્દ્રસૂરિજીએ વિ. સં. ૧૩૦૦ લગભગમાં રચેલ “શ્રીઅષ્ટોત્તરી તીર્થમાલા” ગાથામાં લખ્યું છે કે—“શ્રીમહાવીર પ્રભુ અબુંદભૂમિમાં વિચર્યા હતા.” તેમજ શ્રીબ્રાહ્મણવાડજીમાં શ્રીવીર ભગવાનનાં પગલાંવાળા ઘૂમે કરીને યુક્ત શ્રી મહાવીર સ્વામીનું મંદિર હોવાનું પણ તેમાં લખ્યું છે. - (૩) તપાગચ્છનાયક શ્રીમાન “સેમસુંદરસૂરિજી'ના પ્રશિષ્ય
શ્રીજિનહર્ષગણિએ વિ. સં. ૧૪૯૭માં રચેલા “મહામાત્ય વસ્તુપાલચરિત્ર”ના આઠમા પ્રસ્તાવના પ્રારંભના શ્લેકમાં લખ્યું છે કે–“શ્રીમહાવીર ભગવાન અબ્દભૂમિમાં વિચર્યા હતા.”
For Personal & Private Use Only
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભણવાડા.
૧૯૪
તા પણુ ઉપર આપેલાં પ્રમાણેાથી શ્રીવીર પ્રભુ આ ભૂમિમાં વિચર્યો છે એમ ચાક્કસ માની શકાય એમ છે. એટલે તી નાયક શ્રીમહાવીર ભગવાનનાં ચરણકમલેાથી સ્પર્શોચેલી આ ભૂમિ મહાપવિત્ર હાઈ આ ધામ - મહાતીર્થં તરીકે ગણાય તા તેમાં કાંઈ આશ્ચય જેવું નથી અને તેથી જ કેટલાક શિલાલેખોમાં આ તીર્થને મહાતી” લખેલુ છે. ટેકરી પરની દૂરી :
વીરવાડાના દરવાજા બહાર ડાબા હાથ તરફ જતાં પહાડ પર ચડવાના રસ્તા આવે છે. આશરે બે ફર્લાંગ ચડતાં ઉપરનાં ભાગમાં એક ઊંચા ચાતરા ઉપર ચારે તરફથી ખુટ્ટી ( છત્રી જેવી ) એક દેરી બનેલી છે, તેમાં વચ્ચે શ્રીમામણવાડજી ( મહાવીરસ્વામી ભગવાન )નાં પગલાં છે, તેની હમેશાં પૂજા થાય છે. પહાડી પ્રદેશમાં નીચાણુમાં આવેલા શ્રીખામણવાડજીના આ સ્થાનની નિશાની માટે ટેકરી ઉપર આ દેરી કરાવી હોય એમ લાગે છે.
ધર્મશાળા અને બીજા મકાના :
અગાઉ જણાવેલા ખીજા કંપાઉંડની પછી એક ત્રીજી કંપાઉંડ આવે છે, તેમાં પૂજારીઓ, નાકરા, સિપાહીએ વગેરેને રહેવા માટે આરડીઓ વગેરે મકાના છે. ડાબા હાથ તરફના એક હાલમાં પૂજા કરનારાઓને નહાવાનું તથા પૂજાનાં કપડાં પહેરવાનું રાખેલ છે. તે હાલની પાછળ એક ખારણું છે, ત્યાંથી બહાર જતાં એક માટી અને ઊંડી વાવ આવે છે, તેના ઉપર માટા અરટ ( પાણી કાઢવા માટે મારવાડના રેટ)નું મડાણુ છે. આ વાવમાં જમીનમાંથી પાણીની આવક નથી,
૧૩
For Personal & Private Use Only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણા
પણ ટાંકાની જેમ તેમાં અગાશીએ અને મેદાન વગેરેમાંથી વરસાદનું પાણી લાવવામાં આવે છે, તેનાથી આખુ વર્ષ પાણી બરાબર પહાંચી રહે છે.
ઉપર્યુક્ત ત્રીજા કંપાઉંડના મુખ્ય દરવાજા માથે ત્રણ ખડવાળી માટી છત્રી ( ખારાદરી ) અનેલી છે. શ્રીખામણવાડજીના મંદિરમાં પ્રવેશ કરવા માટે આ મુખ્ય દરવાજો છે. અહીં કારખાનાના ચોકીદારા (સિપાહીએ ) એસે છે. તેઓ કલાકે કલાકે ઘડિયાળના ડંકા વગાડે છે. રાતદિવસ પહેરા રહે છે. આ ત્રીજા કંપાઉંડ પછી ધર્મશાળા વગેરે મકાનાનું એક મોટુ ક ંપાઉંડ આવે છે. તેમાં, મંદિરમાં પ્રવેશ કરવાના દરવાજા પાસે ચારે તરફ કારખાનું ( પેઢી ), રસોડું અને ધર્મશાળા વગેરે માટે જુદાં જુદાં નાનાં મોટાં ઘણાં મકાને મનેલાં છે. આવતા જતા મુસાફ્રા અને મેળા વખતે આવેલા લેાકેાને બેસવા તથા દુકાના માંડવા માટે માટી મેટી શાળે ( એશરીઆ) અને મેદાનમાં મોટા મોટા ચાતરાએ બનેલા છે. આ આખા કંપાઉંડની ફરતા ચારે તરફ પાક મેટા કાટ બનેલા છે, તેમાં એક વીરવાડા તરફના, બીજો પીંડવાડા તરફ્ના, ત્રીજો નાંઢિયા તરફ્ને—એમ ત્રણ મેટા દરવાજા અને ઉંદરાના રસ્તા તરફ એક માટી ખારી બનેલી છે.
મુખ્ય દરવાજાની સામે હાથીખાનામાં અંબાડી અને સવારી સહિત એક જબરજસ્ત હાથી અને તેની મને ખાજીએ એ ચાપદાર ( રક્ષકા ) અનેલા છે. હાથીખાનાની પાસેની એક છત્રીમાં નાની નાની બે દેરીએ બનેલી છે, તે અનેમાં તિઓનાં પગલાં જોડી ૨ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રાણવાડા
પીડવાડા–દરવાજા તરફનાં સ્થાને ઃ
મંદિરના મુખ્ય દરવાતથી પીંડવાડાના દરવાજા તરફ જતાં જમણા હાથ તરફ્ મેાટા વડલાની નીચેના મકાનમાં પાણીની પરબ બેસે છે, અને ડામા હાથ તરફના ચેકમાં એક છત્રીમાં રાવળ સાધુ ( વાનપ્રસ્થાશ્રમી ) અમરાજીની ઊભી મૂત્તિ છે. તેને લોકો ખાખાજીની મૂર્તિ કહે છે. લાકા કહે છે કે, રાવળ અમરાજી શ્રીબામણવાડજીના પૂજારી હતા. તેણે શ્રીબામણવાડજીની ઘણાં વર્ષો સુધી ભક્તિપૂર્ણાંક સેવા–પૂજા કરી હતી. વીરવાડાના રાવળ પૂજારી, તેને પેાતાના દાદા તરીકે માને છે. અર્થાત્ તે તેના વંશજો છે. આ છત્રી તથા મૂર્તિ શ્રીખામણવાડજીના કારખાના ( કાર્યાલય ) તરફથી વિ. સ. ૧૯૨૧માં બનેલી છે.
પીડવાડાના દરવાજા પાસે જમણા હાથ તરફના આ કંપાઉંડમાં શિવજીનું એક શિખરબંધી મંદિર આવેલું છે. તેમાં પરમાર રાજા ધારાવના સમયના વિ॰ સ૦ ૧૨૪૯ (ઈ॰ સ૦ ૧૧૯૨)ના લેખ છે. આ લેખ બીજેથી લાવીને અહીં લગાડયો હોય એમ લાગે છે. આ મંદિર લગભગ ૨૦૦ વર્ષ પહેલાં બનેલું હેાય તેમ જણાય છે.
૧૯૫
'
શિવાલયની પાસે ખાજીના એક ક ંપાઉંડમાં શ્રીખામણવાડજીની ધર્મશાળાનાં મકાના આવેલાં છે. સિરાહીના નામદાર મહારાવ અને રાજ્યના એક્સિરા—અમલદારો શ્રીખામણવાડજી આવે છે, ત્યારે તેઓ આ મકાનમાં ઊતરે છે અને મેળા વખતે રાજ્યનું સાયર ( કસ્ટમ ) નું થાણું આવે છે, તે પણ એ જ મકાનામાં મુકામ રાખે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણુદાચલ પ્રદક્ષિણા પીંડવાડાના દરવાજા બહાર, થોડે છેટે એક મોટી વાવ છે, તે પણ બામણવાડજીના કારખાનાના તાબાની છે. આખા કંપાઉંડના કેટના ત્રણે દરવાજાઓ ઉપર શ્રીબામણવાડજના કારખાના (કાયોલય)નાં મકાન બનેલાં છે. તેમજ અહીં ખાસ નગારખાનું પણ બનેલું છે, જ્યાં હમેશાં ચોઘડિયાં (નેબત) વાગે છે. વીરજીની દેરીઃ
વરવાડાના દરવાજાની બહાર સિહી સજનરેડની નવી પાકી સડક નીકળી છે, તેની પાસે જ એક નાનું તળાવ છે, તેના કાંઠા ઉપર એક સ્થાન (દેરી) બનેલ છે, તે “વરજીની દેરી” એ નામથી લેકેમાં પ્રસિદ્ધ છે. દેરીમાં વીરજીની મૂર્તિ નથી પણ પિંડરૂપ સ્થાપના છે. તે સિવાય બીજી ઘોડેસવારવાળી ઘણી આકૃતિઓ ત્યાં રાખેલી છે. અઢારે વર્ણના લેકે આ “વીરજીની માનતા માને છે, ફળ-પુષ્પ ચડાવે છે. આ “વિરજી” તે “શ્રીમણિભદ્ર વર’ હશે એમ જણાય છે, અને તેથી જ આ સ્થાન “વીરજીની દેરી” તરીકે પ્રસિદ્ધ થયું હશે. આ સ્થાન શ્રીબામણવાડજીના કારખાનાને તાબે છે. દેખરેખ અને પૂજા પણ શ્રીબામણવાડજી કારખાના તરફથી જ થાય છે. શ્રીમહાવીર જૈન ગુરુકુળઃ
આબુવાળા શ્રીમાન વિજય શાંતિસૂરિજીએ સં. ૧૯૮૯
૫ ત્રણે દરવાજા અને તેની ઉપરનાં મકાનો સહિત શ્રીબામણવાડછના આખા કંપાઉંડને કાટ લગભગ એકસો વર્ષ ઉપર સિરોહીના નામદાર મહુંમ મહારાવ શ્રીશિવસિંહજીએ બંધાવેલ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રાહ્મણવાડા
૧૯૭
વૈશાખ સુદિ ૩ ના દિવસે અહીં “શ્રી મહાવીર જૈન ગુરુકુલ” ની
હિડા, પીંડવાડા અને નાણા વગેરે ગામના પંચે (સંઘે) તરફથી સ્થાપના કરી છે. આ ગુરુકુલને પિતાનું સ્વતંત્ર મકાન ન હોવાથી બામણવાડજીના કાર્યાલયના મકાને અર્થાત મંદિરની જમણી બાજુએ આવેલી અમદાવાદવાળા શેઠ હિમાભાઈ હકીભાઈએ બંધાવેલી ધર્મશાળા ગુરુકુલને રહેવા માટે આપેલ છે. અહીં ધાર્મિક, સંસ્કૃત, હિંદી, અંગ્રેજીને અભ્યાસ કરાવવામાં આવે છે. સાથે સાથે મહાજની હિસાબ અને નામા વગેરેનું પણ શિક્ષણ અપાય છે. આની દેખરેખ આસપાસના ગામેના ગૃહસ્થની બનેલી પ્રબંધકારિણી સમિતિ રાખે છે. બામણવાડછના કંપાઉંડમાં જ ગુરુકુળ માટે સ્વતંત્ર મકાને બંધાવવાની વાતો ચાલી રહી છે.* ગૌશાળા
નાદિયાના દરવાજા પાસે એક ખૂણામાં શ્રીબામણવાડજીની ગોશાળાનાં મકાને છે. તેમાં બામણવાડજીના કારખાના
૬ લગભગ ૫-૭ વર્ષ સુધી આ ગુરુકુલ ચાલ્યા પછી સાંભળવા પ્રમાણે કાર્યવાહકોમાં મતભેદ પડવાથી આ ગુરુકુળ બંધ પડી ગયું છે. કેટલાંક વર્ષો સુધી આ ગુરુકુળ બંધ રહ્યા પછી, જગત્મસિદ્ધ શાસ્ત્રવિશારદ જૈનાચાર્ય શ્રીમાન વિજયધર્મસૂરિજી મહારાજના ભૂતકાલીન પ્રશિષ્ય અને હાલમાં ધનારીના, તપાગચછની એક શાખાના પ્રસિદ્ધ શ્રી પૂજ્ય શ્રી વિજય મહેન્દ્રસૂરિજી મ૦ ની ગાદી પર આવેલ પણ સાધુના જેવા આચાર પાળનાર શ્રીપૂજ્ય શ્રી વિજયજિતેંદ્રસૂરિજીના સદુપદેશ અને સતત પ્રેરણાથી લગભગ ૨-૩ વર્ષથી અહીં પુનઃ નવેસરથી મુકુળ સ્થાપન થયું છે, તે સારી રીતે ચાલે છે અને દિન-પ્રતિદિન પ્રગતિ કરી રહ્યું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
( કાર્યાલય )ની ગાયા, ખળો, વાછરડાં, ત્રણ-ચાર ઘેાડા વગેરે મળીને આશરે ૬૦-૭૦ પશુઓનું કાયમખાતે કાર્યોલય તરફથી પાલન થાય છે.
દેખરેખ અને વ્યવસ્થા :
આ તીર્થની દેખરેખ પહેલાં “ વીરવાડા ” ગામના સંઘ રાખતા હતા. હાલમાં ઘણાં વર્ષોથી સિરાહીના સંધ દેખરેખ રાખે છે. સિરાહીના સઘમાંથી નિમાયેલી કમિટી આ તીર્થને વહીવટ કરે છે. અહીં એક મુનિમ ( કામદાર ) કાયમખાતે રહે છે. તેના હાથ નીચે એક ભંડારી રહે છે. તે સિવાય નાકરા, પૂજારીઓ, સિપાહીઓ વગેરે રહે છે. યાત્રાળુઓને માટે સીધુ–સામાન, વાસણ, ગાઢડાં વગેરેની અધી સગવડ કારખાના તરફથી અપાય છે. જૈન કે અજ્જૈન આ તીર્થના યાત્રાળુઓને બની શકે તેટલી સર્વ પ્રકારની સગવડ કારખાના તરફથી અપાય છે. તેમજ અજૈન મુસાફ઼્રાને પણ અહી વિશ્રાંતિ લેવાની, કે રાત્રિ નિવાસ કરવા વગેરેની પણ સગવડ કારખાના તરફથી કરી આપવામાં આવે છે.
વળી ગામ ‘ ઉંદરા ’ અને ‘ સીવેરા’નાં એ જિનમંદિરા તથા સિરાહીમાંના થભની વાડીના શ્રીમહાવીરસ્વામીના મન્દુિરની દેખરેખ અને ગાડીઓના પગાર તથા પૂજા વગેરેના કુલ ખર્ચ શ્રીખામણવાડજી તરફથી થાય છે.
ગામ માંડવાડા, મીરપુર (હમીરગઢ) અને ખાલાના જિનાલયાના પૂજારીઓને પગાર અને પૂજા વગેરેના કુલ ખર્ચ આબુ-દેલવાડાના કારખાના વતી સિરોહીની પેઢી તરફથી અપાય છે પણ દેખરેખ તે ખામણુવાડજીના મુનિમની છે.
For Personal & Private Use Only
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રાહ્મણવાડા
(
૧૯૯
વિરવાડામાં શામળાજી (શ્રીકૃષ્ણ)નું એક મોટું મંદિર છે, અને શ્રીબામણવાડજીના કંપાઉંડની અંદર એક મેટું શિવાલય છે, તે બંનેની કુલ વ્યવસ્થા અને પૂજા વગેરેને કુલ ખરચ, તેમજ વરવાડા ગામનાં શિવાલય, ઠાકેર મંદિર, હનુમાનજી, બીજા દેવ-દેવીઓ અને મસ્જિદ વગેરે જેટલાં હિંદુ-મુસ્લિમ દેવળો કે સ્થાનો છે તે બધાને પૂજાપો અને વિજાની વ્યવસ્થા શ્રીબામણવાડજી કાર્યાલય તરફથી વીરવાડા ગામના જાગીરદાર તરીકે થાય છે.
સાધુ, સંત, ફકીર અને ગરીબો માટે હમેશાં સદાવ્રત આપવાની સગવડ અહીં રાખેલી છે.
બામણવાડજી સંબંધી કેઈએ કંઈપણ સૂચના કરવી હોય અથવા સહાયતા મેકલવી હોય તે નીચેના સરનામે મોક્લવી:
શેઠ કલ્યાણજી પરમાનંદજીની પેઢી. ઠે. દેરાશેરીમાં મુ. સિરોહી (રાજપુતાના)
મેળા :
અહીં બામણવાડજીના નિમિત્ત બામણવાડજીના કંપાઉંડમાં, વર્ષમાં બે વખત મોટા મેળા ભરાય છે. પહેલે ફાગણ સુદિ ૧૧ થી ૧૫ સુધીનો અને બીજો ભાદરવા સુદિ ૧૩–૧૪ ના દિવસે ભરાય છે. આ મેળામાં દૂરદૂરના વેપારીઓ અને લોકે માલ વેચવા અને ખરીદવા માટે આવે છે. સિરેલી રાજ્ય તરફથી સાયર (કસ્ટમ)નું થાણું ફાગણ સુદિ પાંચમે અહીં આવે છે અને ત્યારથી માલ વેચવાનું
For Personal & Private Use Only
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ શરૂ થાય છે. બંને મેળા વખતે રાજ્ય અને બામણવાડજ કારખાના તરફથી ચેકી–પહેરાને સારે બંદોબસ્ત રહે છે. - સિહીથી સજજનરેડ (પીંડવાડા) સુધી આવતા જતા મનુષ્ય પાસેથી માથા દીઠ બે આના ચોકીના સિરોહી રાજ્ય લે છે. મેળા નિમિત્ત પંદર દિવસ સુધી આ કર માફ કરવામાં આવે છે. જાગીરઃ
શ્રીબામણવાડજીથી ૧ માઈલ દૂર “વીરવાડા” નામના ગામની હદમાં જ આ બામણવાડજીનું ધામ આવેલું છે. તે (વીરવાડા) ગામની જમીનની ઉપજમાંથી અર્ધો ભાગ અને રેકડ રકમની ઉપજમાંથી પણે ભાગ કે જે સિરોહી રાજ્યના તાબાને હતું, તે સિરોહીના નામદાર મરહુમ શિવસિંહજીએ સંવત ૧૮૭૬ના જેઠ સુદિ ૫ ને ગુરુવારે શ્રીબામણવાડજી તીર્થને ચડાવ્યો–અર્પણ કર્યો છે. તે શ્રીબામણવાડજીને તાબે છે. તેને તામ્રપત્રને લેખ શ્રીબામણવાડજીના કાર્યાલયમાં મેજૂદ છે. વીરવાડા ગામની બામણવાડજીના કારખાનાના ભાગની આશરે બે હજાર રૂપિયાની વાર્ષિક ઉપજ આવે છે. બાકીના ભાગની ઉપજ વિરવાડાના જાગીરદાર ઠાકરને જાય છે. - વીરવાડામાં “ધાંધલા” અને “પીપરીઓ એ નામના બે અરટે (મેટા કૂવા રિંટી સાથેનાં ખેતરે) છે, તેની ઉપજને પિતાને અરધો ભાગ વીરવાડાના જાગીરદાર ઠાકરે બામણવાડજીને અર્પણ કરેલો છે. એટલે એ બંને અરટે. શ્રીબામણવાડજીના કારખાનાના સ્વતંત્ર છે.
For Personal & Private Use Only
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રામણવાડ
શ્રીબામણવાડછના કિલ્લાના પીંડવાડા અને નાદિચાના દરવાજાને લગતું આશરે ત્રણ વિદ્યાનું એક મેટું જેડ (બીડ) શ્રીબામણવાડજીની ગૌશાળાના ઢેરે વાતે ઘાસ માટે શ્રીબામણવાડજીના ભાગમાં આવેલું છે, તેમાં બીજા કેઈન હકક કે ભાગ નથી.
સિહી રાજ્યના સાયર ખાતા (મહેકમે સાયર) તરફથી દાણ બદલ વીરવાડા ગામના જાગીરદાર તરીકે પણ ભાગના દર વર્ષે રૂપિયા ૪૧) શ્રીબામણવાડજી કાર્યાલયને કાયમખાતે મળે છે.
શ્રીવીરવાડામાં ગામની વચ્ચે શ્રીબામણવાડજીનું એક પાકું મકાન છે, તે “ઠાર” નામથી ઓળખાય છે.
અહીંથી એક માઈલ દૂર “ઉંદરા” નામનું ગામ છે, ત્યાં જતાં વચ્ચે નદી આવે છે, તેની સામે કાંઠે “સ રી વાવ” નામનો એક અરટ છે, તેની ઉપજને અરધે ભાગ સિરોહી રાજ્ય તરફથી શ્રીબામણવાડજીને ભેટ મળે છે. તેમાંની લગભગ બે વીઘા જમીનમાં શ્રીબામણવાડજી માટે બગીચો છે. તેમાં કૂવે, ફૂલના રેપા અને ફળનાં મોટાં ઝાડ પણ છે. શ્રીબામણવાડામાં હમેશાં ત્યાંથી ફૂલે આવે છે. આ બગીચે બામણવાડજીના કારખાનાને સ્વતંત્ર છે, તેમાં બીજા કેન ભાગ નથી. બગીચા સિવાયની બાકીની જમીન ખેડૂતને ખેડવા અપાય છે. તેની ઉપજમાંથી ત્રણ ભાગ ખેડૂતને અને ચેાથો ભાગ રાજ્યને મળે છે. રાજ્યના એ ચોથા ભાગમાંથી અરધો ભાગ ઉંદરાના ઠાકરને જાય છે - અને બાકીને સિરોહી રાજ્યના હિસ્સાને ભાગ શ્રીબામણ
For Personal & Private Use Only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
અબુ દાચલ પ્રદક્ષિણા
વાડજીને અર્પણ કરેલા હેાવાથી કારખાનાને મળે છે. આ અરધા ભાગથી વાર્ષિક લગભગ પચાસ રૂપિયાની ઉપજ કારખાનાને કાયમ મળે છે.
ગામ જનાપરામાં “ હીરાજીવાળા” એક અરટ છે અને પીંડવાડામાં “ પાટલાવા” નામના એક અરટ છે. આ અને અરટા નામદાર મહારાવ શિવસિંહજીએ શ્રીખામણુવાડજીને અર્પણુ કરેલા છે, તે અનેની વાર્ષિક સરેરાશ આવક રૂ. ૧૮૦ ને આશરે કાયમખાતે કારખાનાને થાય છે.
ઉપર પ્રમાણેની વાર્ષિક કાયમી આવક છે. તે ઉપરાંત મેળાના પ્રસંગે લોકેા તથા યાત્રાળુઓ હમેશાં ભેટ ચડાવે છે અને ભંડારમાં લખાવે તે વગેરે આવકનાં સાધના છે. છતાં રાજશાહી દરબાર હાવાથી આવક કરતાં ખરચ વધારે થાય છે. માટે દાનવીરાએ અહીંના દરેક ખાતાઓમાં ઉદાર ભેટ ધરવી જોઈએ.
નાણા, બામણવાડા, નાંઢિયા, લાટાણા અને દીયાણા; આ પાંચ તીર્થો આબુની પંચતીર્થી અથવા મારવાડની નાની પંચતીથી તરીકે ગણાય છે.
ખી. ખી. સી. આઇ. (મીટર ગેજ) રેલ્વેના પીંડવાડા (સજ્જન રેડ) સ્ટેશને ઊતરીને ત્યાંથી સિરાહીની મેટર સવીસ ચાલે છે, તે દ્વારા મામણવાડજી આવી શકાય છે, અને એ જ રેલ્વે લાઈનમાં સજ્જન રોડ સ્ટેશન પછી નાણા સ્ટેશન આવે છે, ત્યાં ઊતરીને ત્યાંથી નાણા ગામમાં જઈ ને ત્યાંના ભવ્ય જિનાલયની યાત્રા કરી શકાય છે, તથા શ્રીખામણુ
For Personal & Private Use Only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉંદરા ૨
૨૦૩
'
વાડજીથી બેલ (બળદ) ગાડી અથવા ઉંટદ્વારા નાંદીયા (મા. ૪), ત્યાંથી લોટાણા (મા. ૩)ની યાત્રા કરીને, ત્યાંથી લાજ અને માંડવાડાના જિનાલયનાં દર્શન કરીને, ત્યાંથી કેર (મા. ૭) ગામમાં મુકામ કરીને, ત્યાંથી એક માઈલ દૂર જંગલમાં આવેલ શ્રીદીયાણાજીની યાત્રા કરીને, પછી કેર થઈને એ જ રસ્ત બામણવાડજી પાછા આવવું; અથવા કેરથી નીતોડા (મા. કા)ના બાવન જિનાલયવાળા ભવ્ય મંદિરનાં દર્શન કરીને, ત્યાંથી રેહિડા રેડ(સરૂપગંજ) સ્ટેશન (મા. ૩) જઈ શકાય છે. આ રીતે આ પંચતીર્થની યાત્રા થઈ શકે છે.
૫૪. ઉંદરા
બામણવાડાથી પૂર્વમાં ૧ માઈલકાએ રસ્તે અને પીંડવાડા સ્ટેશનથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૪ માઈલ દૂર “ઉંદરા” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ પીંડવાડા તહેસીલમાં છે.
શ્રી મહાવીર સ્વામી ભવનું મંદિર
ગામથી લગભગ ૨ ફલગ દૂર ઉત્તર તરફ જંગલમાં એક નાની મગરીની એથમાં મૂળ ના શ્રી મહાવીર સ્વામી ભગવાનનું મંદિર આવેલું છે.
મૂડ ના શ્રી મહાવીર પ્રભુની મૂર્તિ મને હર છે. પલાંઠીના પાછળના ભાગમાં સં૦ ૧૪૯ ને લેખ છે. આ મૂર્તિ શ્રીબામણવાડજીથી લગભગ ૧૫-૨૦ વર્ષમાં અહીં
For Personal & Private Use Only
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ લાવીને પધરાવવામાં આવી છે. આ મંદિર સં. ૧૮૮૯ માં ઉંદિરાગ્રામમાં શ્રીમહાવીરસ્વામીની પ્રતિષ્ઠાયુક્ત પેરવાડજ્ઞાતીય શા. પૂંજા શ્રાવકે બંધાવ્યું છે. એ સંબંધી અહીંના ગૂઢમંડપના પાટપર લેખ ખોદેલે છે.
આ મંદિર મૂળગભારે, ગૂઢમંડપ, નવચેકી, સભામંડપ અને ભમતીના કોટયુક્ત શિખરબંધી બનેલું છે. અહીંની દેખરેખ બામણવાડજીના કારખાના તરફથી રખાય છે. પૂજારીને પગાર અને પૂજાપો ત્યાંથી જ આવે છે. અહીં મૂળનાયકજી સહિત કુલ ૭ જિનબિંબે છે. મૂળ ના. સિવાયની બીજી મૂર્તિઓને સાફ કરાવવાની તથા ચક્ષુ વગેરે ઠીક કરાવવાની જરૂર છે. શામળાજીનું મંદિર:
જૈન મંદિરથી થોડે દૂર એક “શામળાજીનું વૈષ્ણવ મંદિર આવેલું છે. આ બે મંદિર સિવાય અત્યારે અહીં બીજું એક મણ મકાન નથી. પાણીની એક જૂની વાવડી હતી, તે અવાવર થઈ ગઈ છે, તેમાં પાણી નથી. કૂવે હતે તે બુરાઈ ગયે છે.
આ બંને મંદિરની આસપાસ ઈટોનાં ઘણાં રેડાં પડ્યાં છે, તેથી અહીં વસ્તી હશે, પણ પાછળથી કઈ કારણસર ગામ જરા નીચાણના ભાગમાં બે ફલાંગ દૂર વસ્યું છે. અહીં પહેલાં શ્રાવકની વસ્તી હશે. અત્યારે એક પણ ધ્રુર નથી. અન્યત્ર રહેવા ચાલ્યા ગયા હશે.
For Personal & Private Use Only
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫. ઝાડાલી
ઉંદરાથી અગ્નિખૂણામાં ૨ માઈલ અને પીડવાડા સ્ટેશનથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૨ માઈલ દૂર “ ઝાડાલી ” નામનું ગામ આવે છે. આ ગામ રાજ્યના હાથખરચના તાખાનું છે. શ્રીશાંતિનાથ ભનુ* મંદિર :
અહીં મૂ॰ ના॰ શ્રીશાંતિનાથ ભગવાનનું એક મંદિર છે. મંદિરની અંદરના ભાગ અત્યંત સુંદર છે. મૂળનાયકજીની મૂર્તિ મનેાહર છે. મૂર્તિની પલાંઠી પર સ૦ ૧૬૩૨ ના લેખ છે. મૂ॰ નાની અને આજુએ પ્રાચીન કારણીવાળા એ ઇંદ્રો, કોઈ બીજા માટા પરિકરના અહીં લગાવેલા છે. અથવા તે અસલના પરિકરના હશે; અને મૂ॰ ના॰ ના ઉપરના ભાગમાં પરિકરને ઉપરના ભાગ લગાવેલા છે; જેમાં ભગવાનની બેઠેલી એ મૂર્તિ વગેરે કાતરેલું છે તે ખીજા કોઈ પરિકરના ભાગ લાવીને અહીં લગાવેલા જણાય છે. છ ચાકીમાં અને ગેાખલામાં બે કાઉસિગ્ગિયા છે, તે આ પરિકરના હશે, તેના ઉપરના આ ટુકડા હશે એમ લાગે છે.
આ મંદિરની છ ચાકીના ડાબા હાથ તરફના ગેાખલા ઉપરના પાટમાં વિ૰ સ૦ ૧૨૫૫ ના લેખ છે. તેમાં આ મહાવીર સ્વામીનું મંદિર છે” એમ જણાવેલું છે. કદાચ પાછળથી જીર્ણોદ્ધાર વખતે શ્રીશાંતિનાથ ભગવાનને સ્થાપન કર્યા હશે અને આ પરિકરના જુદા જુદા ટુકડા પણ ત્યારે જ લગાવ્યા હશે. હાલમાં પચાસેક વર્ષ માં તા કઈ જ ફેરફાર થયે નથી. આ લેખમાં આ ગામનુ નામ ઝાડવલી અને ઝવવલી
For Personal & Private Use Only
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
અણુ દાચલ પ્રદક્ષિણા
આપેલું છે. આ ઉપરથી એ સમયમાં આ ગામનુ નામ ઝડવલી હશે અને ગામ પણ તેથી યે પ્રાચીન હશે; એમ નિશ્ચિતરૂપે જાય છે. સ૦ ૧૨૫૫ ના લેખમાં આને “દુંદુભીનગર” એવું પણ નામ આપેલું છે. એટલે સંભવત: આ ગામનુ ખીજું નામ “દુંદુભીનગર” હાય અથવા આ ગામના એક વિભાગ-મહાલ્લાનુ નામ પણ હાય એમ લાગે છે.
સ૦ ૧૪૯૯ની આસપાસ રચાયેલી તીર્થમાળાના કો કવિ મેઘે પણ આ ગામમાં શ્રીશાંતિનાથ પ્રભુનું મંદિર હાવાનું વર્ણન કર્યું છે.
૧
ઉપર્યુ ક્ત સ. ૧૨૫૫ના લેખમાં પરમાર રાજા ધારાવર્ષ ની રાણી શંગારદેવી, કે જે નાડાલના ચૌહાણુ રાજા કેલ્ક્યુણદેવની પુત્રી હતી, તેણે આ મંદિરને એક સુંદરવાડી (અરટ) ભેટ કર્યાના ઉલ્લેખ છે. તે વાડી અત્યાર સુધી અહીંના પંચાને તાબે છે. વચ્ચે ૧૦-૧૫ વર્ષ પહેલાં રાજ્યે આ રટ જપ્ત કરી લીધા હતા પરંતુ ઉપરના લેખ બતાવવાથી ત્રણ વર્ષમાં તે અરટ શ્રીસંઘને પાછે સોંપાયા છે. તેની વાર્ષિક ઉપજ રૂા. ૭૫) લગભગ છે, તે મંદિર ખાતે પંચ જમા કરે છે.
મૂળનાયકજીની નીચે પરિકરની ગાદી પ્રાચીન છે. તેના પર લેખ નથી. પાછળથી જીર્ણોદ્ધાર વખતે તેને ઊંચી કરવા માટે તેના ઉપર ચાર ઈંચ જેટલા એક થર લગાન્યા જણાય છે. પિરકરના તથા ગાદીને! આ ફેરફાર જીર્ણોદ્ધાર વખતે થયા હશે. ગૂઢમંડપમાં પમાસણા અનેલાં છે પણ તે
૧ ઝાઝઉલી સિરિ સંતિ જિષ્ણું, પાપતણા ઉન્મૂલઈ ક ંદ. —પ્રાચીનતોર્થમાાયંત્રન્હેં કડી. ૬૮. પૃ. ૫૪.
For Personal & Private Use Only
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઝડાવી
૨૦૭
અધાં ખાલી છે. અત્યારે આ મંદિરમાં ફક્ત મૂ॰ ના૦ ની એક જ મૂર્તિ છે; તથા ધાતુની પંચતીથી ૧ છે; અને ચોકીના અને ગોખલામાં પરિકરમાંથી છૂટા પડેલા કાઉસગ્ગિયા એક એક છે.
આ મંદિરમાં મૂળગભારા, ગૂઢમંડપ, છચાકી, સભામંડપ, શૃંગારચાકી, શિખર અને મંદિરની ચારે તરફ દેરીઓ માટે પાળ મનેલી છે. તેમાં દેરીઆને બદલે ગેાખલા ૪૩+૩=૪૬ છે. તે બધા ખાલી છે. તેને મૂળગભારા, ગૂઢમંડપની ભીંતા, પાકા કાળા પથ્થરથી બનેલી છે. ગૂઢમંડપના મૂળ દરવાજો નકશીદાર પથ્થરના છે. સભામંડપમાં મકરાણાના સુંદર નકશીદાર તેારણ લાગેલાં છે. તેમાં એ તારણા અરધાં અરધાં છે. તે નવ તારણમાં અને બાજુએ થઈ ને ભગવાનની ૭૩ બેઠી મૂત્તિઓ કોતરેલી છે.
આ મદિરના મુખ્ય દરવાજા બહાર શૃંગારચેાકીના સ્થાને આબુના દેલવાડાના મંદિરના જેવા જ સુંદર કારીગરીવાળા મકરાણાના ૧૪ મેટા માટા સ્તંભે! અને એવાં જ કારણીવાળાં તારણા લગાવીને સાત ચેાકી ૩+૩+૧=૭ બનાવી છે, આમાંના ત્રણે તારણેામાં બંને બાજુએ થઈ ને ૧૪+૧૪ +૧૦=૩૮ એડી જિનભૂત્તિએ કાતરેલી છે. આ બધા સ્ત ંભા અને તેારણા ચંદ્રાવતીથી અથવા ખીજા કાઈ પ્રાચીન જૈન મંદિરના ખંડેરમાંથી લાવીને પાછળથી અહીં લગાવ્યા હાય તેમ લાગે છે. આમાંનાં ભીંતમાંના ચાર સ્તંભા, દરવાજાની આરશાખ, અને સભામંડપના સ્તંભા તથા તારણા વગેરેમાં શ્રાવકાએ અજ્ઞાનતા વા બેદરકારીના કારણે ચૂના લગાવી
For Personal & Private Use Only
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુ દાચલ પ્રદક્ષિણા
દેવરાજ્યેા છે. આ શૃગારચાકી (સાતમી ચેકી)ની ઉપર પણ મકરાણાના કારણીદાર પથ્થરાથી એક મંડપ (અલાનક) બનાવેલા છે. આ સાત ચેાકીની આગળ ત્રણે તરફ ચાતરી અનેલા છે. ત્યાર પછી મંદિરના કંપાઉન્ડની નીચી અને પહેાળી ભીંત છે. શૃંગારદેવી રાણીએ મદિરને જે વાડી ભેટ આપી છે, તેનું નામ “દેવકીવાવ” લેાકમાં પ્રસિદ્ધ છે.
૨૦૮
અહીં મંદિરની ભમતીમાં જમણા હાથ તરફ વચ્ચેના ભાગમાં એક ભોંયરું નીકળ્યું છે, તેમાં ત્રણ મૃત્તિઓ ખંડિત છે. તેમાંથી એ પર સ૦ ૧૪૭૫ અને ૧૬૭૨ના લેખા છે. તેમાં જ પરિકરની પ્રાચીન ગાદીએ ૮ છે. તેમાંથી પાંચ પર સ૦ ૧૧૪૫ અને ત્યાર પછીના લેખા છે. એટલે એ વખતે આ મદિર વિદ્યમાન હાવું જોઈ એ; એમ સભવે છે. કેમકે સ’૦ ૧૨૫૫માં ચાકીઓના જીર્ણોદ્ધાર થયાનું આ પાટ પરના લેખમાં છે. વળી સ૦ ૧૨૩૬ અને ૧૨૩૪માં મૂત્તિએ ભરાવ્યાના લેખા પણુ મળ્યા છે.
આ મંદિરમાં પહેલાં મૂળનાયક મહાવીરસ્વામી અને પછી શાંતિનાથ પ્રભુ હતા. હાલમાં આદીશ્વર પ્રભુ છે પણ અહીંના શ્રાવકાનુ માનવું છે કે મૂ॰ ના॰ શ્રીશાંતિનાથજી ભગવાન છે પણ લાંછન અને મૂર્તિ પરના લેખ ઉપરથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે, તે મૂર્તિ શ્રીઆદીશ્વર ભગવાનની છે. પાછળની શેરીમાંથી મિંદરમાં આવવા દરવાજો મૂકેલા. પછી તેને બંધ કરીને ખારી મૂકેલી, તે પણ હાલમાં ભીંત ચણીને અંધ કરી દીધી છે. મ ંદિરની ભમતીમાં જમણા હાથ તરફ વચ્ચે એક ગભારા રાખેલા છે, તે પણ ખાલી
For Personal & Private Use Only
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
સીવેશ છે. ખાલી હોવાથી તેમાં પૂજાનાં કપડાં રાખેલાં છે.
મંદિરની બાજુમાં જ જમણા હાથ તરફ એક મોટા કંપાઉન્ડવાળી ધર્મશાળા છે. ત્યાં બે બાજુએ મકાન બનેલાં છે, તેમાં એક બાજુનાં મકાને અધૂરાં છે –ઉપરથી હજુ ઊઘાડાં છે. વચ્ચે ચકમાં કૂવે અને નાના બગીચે છે. પૂજા કરનારાઓ માટે અહીં નહાવાની સગવડ છે. પ્રાચીન વાવઃ
ગામની વચમાં એક સુંદર જૂની વાવડી છે, જેમાં વિ. સં. ૧૨૪૨ (ઈ. સ. ૧૧૮૫)ને એક ટેલે લેખ છે. તેમાં પરમાર રાજા ધારાવર્ષની પટરાણું ગીગાદેવીનું નામ છે. આ ગીગાદેવી નાડેલના ચૌહાણ રાજા કેલ્ડણદેવની પુત્રી અને શંગારદેવીની બેન હતી, તેણે જ આ વાવડી બંધાવી હોય; એમ જણાય છે.
ગામમાં ઉપાશ્રય લે છે અને વેતાંબર જૈનેનાં લગભગ ૪૫ ઘર છે. .
પ૬. સવેરા ઝાડેલીથી અગ્નિખૂણામાં ૩ માઈલ અને પાંડવાડા સ્ટેશનથી ઉત્તરમાં ૫ માઈલ દૂર “સીવેરા” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ પડવાડા તહેસીલમાં છે. શ્રી શાંતિનાથ ભવનું મંદિરઃ છે. અહીં મૂળ ના. શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું પ્રાચીન એક
For Personal & Private Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ મંદિર છે. મૂળનાયકજીની મૂર્તિ મનોહર છે. મૂર્તિ પર તથા પરિકરની ગાદી નીચે વિ. સં. ૧૧૦૯ તથા ૧૫૯૮ના લેખ છે. ગૂઢમંડપમાં પણ પરિકરની ગાદીઓ નીચે વિ. સં૦ ૧૧૯૮–૧૨૨૪ ના લેખે છે. ગૂઢમંડપ વગેરેમાં ઘણે ઠેકાણે કલઈ કરાવેલી હોવાથી મંદિર બન્યા સંબંધીને લેખ દટાઈ પણ ગયે હોય; એટલે મંદિર બન્યા સંબંધી કંઈ જ ઇતિહાસ જાણવા મળી શક્યો નથી.
મૂળનાયકજીના પરિકરની ગાદી જરા ઊંચી આકૃતિની છે. વચ્ચે દેવીને સ્થાને જ મેટું ધર્મચક અને તેની નીચે બે હરણ છે. ધર્મચકની બંને બાજુએ એકેક હાથી અને એકેક સિંહ છે. વચ્ચે દેવીની મૂર્તિ નથી. ઉપરનું પરિકર વિચિત્ર લાગે છે. તેની એક બાજુમાં ભગવાનની ત્રણ મૂર્તિઓ બેઠેલી અને બીજી બાજુએ બેઠેલી બે જિનમૂર્તિઓ તથા એક દેવીની મૂર્તિ કોતરેલી છે. ઉપરના ભાગમાં પુષ્પમાલધર તથા હાથી વગેરે છે. આ પરિકર જુદા જુદા ટુકડા જોડીને ઊભું કર્યું હોય, એમ લાગે છે.
આ મંદિર મૂળગભારે, ગૂઢમંડપ, છાકી, સભામંડપ, શિખર, ભમતીને કેટ, દરવાજાની બંને બાજુએ દેરીઓ બનાવવા માટે દશ દેશ ખડે (તેમાં જમણા હાથ તરફના સાત ખંડે ડમ્બલ અને બીજા બધા એક એક) છે. મૂળ ગભારે અને ગૂઢમંડપની ભીંતો કાળા મજબૂત પથ્થરની બનેલી છે. બાકી છે ચેકી, સભામંડપ, દરવાજા, સ્તંભે, પાટ વગેરે પથ્થરના બનેલા છે. મંદિરના મુખ્ય દરવાજા આગળ શૃંગારચોકીને હક છેડેલો છે. એટલે ચેતરે બનેલો
For Personal & Private Use Only
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
સીવરા
૧૧
છે પણ મંડપ અને ઘુમ્મટ અનેલા નથી. તેની પછી ઘેાડી જમીનયુક્ત એક કંપાઉન્ડ છે. તેમાં જમણા હાથ તરફ એ એરડા અને એક રસોડું, ધર્મશાળા તરીકે છે. ધર્મશાળામાં સાધુ-સાધ્વી તથા યાત્રાળુએ ઊતરી શકે છે.
વિ॰ સ૦ ૧૧૦૯ના લેખમાં શ્રીશાંતિનાથ ભ॰નું નામ તથા સ૦ ૧૧૯૮, ૧૨૨૪ના લેખામાં આ ગામનું નામ તથા શ્રીશાંતિનાથ ચૈત્યમાં મૂર્ત્તિ આ કરાવી, વગેરે લખેલું હાવાથી આ મંદિર સ૦ ૧૧૯૮ પહેલાં અર્થાત્ સ૦ ૧૧૦૯ માં અનેલું હાવું જોઇએ.
સ૦ ૧૧૦૯ના લેખમાં આ ગામનું નામ “ સીપેરક ” જણાવ્યું છે, તેથી આ ગામ તેથી યે પ્રાચીન લાગે છે. સીપેરકનું અપભ્રંશ “સીવેરા” બન્યું હાય, એમ લાગે છે.
ગૂઢમંડપની અંદર શ્રીપાર્શ્વનાથ ભગવાનના સાત ક્શાવાળા મોટા મનેાહર · કાઉસગ્ગિયા છે, તેની ઊંચાઈ ઈંચ ૫૪ અને પહેાળાઈ ઇંચ ૨૦ ની છે. તેના ઉપર લેખા નથી. ચરણા પાસે એક એક ઈન્દ્ર, એક શ્રાવક અને ખીજી તરફ એક શ્રાવિકા હાથ જોડીને ખેડેલ છે. તેની પાસે ઈન્દ્રો છે, તે ચામર ઢોળતા ઊભા છે. તેનાથી ઉપર બંને તરફ ત્રણ સર્પ-અર્ધ મનુષ્યાકાર ફા યુક્ત-ધરણેન્દ્રો અથવા તેઓની ઈન્દ્રાણીએ હાથ જોડીને ઊભાં છે. તેના ઉપર એક એક પુષ્પમાળધર છે.
ત્રણ
તેની પાસેના ગેાખલાઓમાં મૂર્તિઓ નીચે પરિકરની પ્રાચીન કારણી અને લેખાવાળી એ ગાઢીએ છે. તેના પર સ૦ ૧૧૯૮ અને ૧૨૨૪ના લેખા છે. તેની અને આજુએ
For Personal & Private Use Only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્બુદાચશ પ્રદક્ષિણા
ગાખલાના અથવા ખારશાખના મકરાણાના બે સ્તંભાના પ્રાચીન કારણીવાળા ટુકડા લગાવેલા છે; જેમાં દેવીએ વગેરેની મૂર્ત્તિઓ કોતરેલી છે.
૧૧૨
આ મદિરમાં આરસનાં કુલ જિનમિ ૧૪ છે. તેમાં મૂળનાયકજી પર પરિકરના ટુકડા જોડેલા છે. મેટા કાઉગ્ગિયા ૧ તથા ધાતુની એકતીથી ૧ છે.
?ખરેખ તે વ્યવસ્થા
આ મંદિર વીરવાડના પાઁચને હસ્તક છે, એટલે સ પ્રકારની દેખરેખ તેઓની જ છે. પૂજારીના પગાર તેઓ આપે છે અને કેશર, ધૂપ વગેરે પૂજાના સામાન મામણુવાડજીના મંદિર તરફથી આવે છે.
અહીં પીડવાડાના શ્રાવક ચંદ્રભાણુ જેતાજીની દુકાન છે.. તેઓ મંદિરની સારી દેખરેખ રાખે છે. તેમણે ઘણી મહેનત કરીને કેટલાય સુધારા કરાવ્યા છે. વળી તેઓએ પાતાની જગ્યામાં બગીચા બનાવ્યેા છે. તે બગીચા અને અગીચાની જગ્યા શ્રીશાંતિનાથ ભગવાનના મંદિરને અર્પણુ રેલ છે.
તળાવ
આ મંદિરની પાછળ નજીકમાં એક મેાટું તળાવ આવેલું છે; જે પ્રાય: સિરાહી રાજ્યમાં મેટામાં માટુ હશે, જેના કિનારા ઉપર પાકું મજબૂત આંધકામ કરેલું છે. નદી તળાવમાં વાળેલી છે. આમાં લગભગ ૧૨ હાથ ઊંડું પાણી હમેશાં ભર્યું રહે છે, ને વરસાદના સમયે
For Personal & Private Use Only
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
આલાનું
૨૧૩ ૨૦ હાથ ઊંડું પાણી ભરાઈ જાય છે. તળાવનું પાણી | ખેતરમાં પહોંચાડવામાં આવે છે. તેનાથી રાજ્યને ઘણી પેિદાશ થાય છે.
અહીં પીંડવાડાવાળા બે શ્રાવકની દુકાને સિવાય શ્રાવકનું એકે ઘર નથી.
૫૭. માલણું સીવેરાથી ઈશાન ખૂણામાં ૩ માઈલ અને નાણાથી ૩ માઈલ દૂર “માલાણું” નામનું ગામ આવે છે તે જોધપુર સ્ટેટના નાણા પટમાં આવેલું છે. શ્રી મહાવીરસ્વામી ભવનું મંદિર
અહીં મૂળ ના. શ્રીમહાવીરસ્વામી ભ૦નું એક પ્રાચીન મંદિર છે. મૂળ નાની મૂર્તિ પંચતીથીના પરિકયુક્ત મનહર છે. મૂર્તિ પર લેખ નથી પરંતુ પરિકરની ગાદી નીચે (આશરે) વિ. સં. ૧૫૦૦ ને લેખ છે. કુલ આરસનાં જિનબિંબ ૧૩ છે. યક્ષની મૂર્તિ ૧ અને યક્ષિણની મૂર્તિ ૧ છે. આરસનાં બધાં જિનબિંબ પ્રાચીન છે અને માતંગ યક્ષ અને સિદ્ધાયિકા યક્ષિણીની મૂર્તિઓ નવી કરાવીને ચામુંડેરીના મંદિરની પ્રતિષ્ઠા વખતે સં. ૧૯૮૫ના જેઠ વદિ ૫ ના દિવસે પ્રતિષ્ઠા કરાવીને બેસાડેલી છે. પ્રતિષ્ઠા કરનાર ધનારીના શ્રીપૂજ્ય મહેન્દ્રસૂરિ છે. ભમતીની દેરીઓ ઉપર વિ. સં. ૧૫૩૧ ના લેખે છે. એટલે મૂળ મંદિર,
For Personal & Private Use Only
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ. તેના કરતાં પહેલાં બન્યું હોવું જોઈએ. ગૂઢમંડપ વગેરેમાં કલઈ કરાવેલી હોવાથી મૂળ મંદિર સંબંધી બીજો ઉલ્લેખ મળી શક્યો નથી, તેથી મંદિર ક્યારે અને કેસે બનાવ્યું તે જાણવામાં આવતું નથી.
મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, નવચેકી, સભામંડપ, શિખર, મુખ્ય દરવાજાની બંને બાજુએ થઈને શિખરબંધી ૨૨ દેરીઓ, શૃંગારકી અને ભમતીના કેયુક્ત આ મંદિર બનેલું છે.
આ મંદિરની દેખરેખ ચામુંડેરીવાળા રાખે છે. દેખરેખની ખામીને લીધે પૂજારી મંદિરમાં બરાબર સફાઈ વગેરે રાખતો નથી.
પહેલાં અહીં શ્રાવકનાં કેટલાંયે ઘરે આબાદ હતાં. પરંતુ અત્યારે અહીં એક ઘર નથી. માત્ર રબારી, કુંભાર અને ખેડૂતનાં લગભગ ૩૦ ઘરે છે.
૫૮. વેલાર
માલણુથી ઉત્તરમાં પા માઈલ અને નાણું સ્ટેશનથી ઉત્તર દિશામાં વા માઈલ દૂર વેલાર” નામનું ગામ આવે છે. આ ગામ જોધપુર રાજ્યના નાણાપટમાં છે. શ્રી આદીશ્વર ભ૦ નું મંદિર:
અહીં મૂળ ના. શ્રીઆદીશ્વર ભગવાનનું પ્રાચીન મંદિર છે, આ મંદિર મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, નવચોકી, સભામંડપ,
For Personal & Private Use Only
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેલાર
શૃંગારચોકી, શિખર અને ભમતીના કાટયુક્ત બનેલું છે. મૂનાની મૂર્ત્તિ તથા તેમના જમણા હાથ તરફની પાર્શ્વનાથ ભગવાનની મૂર્ત્તિ દીગમ્બરીય લાગે છે. મૂળ ના॰ પર સ૦ ૧૫૪૫ ના લેખ છે અને જમણા હાથ તરફની મૂર્ત્તિના લેખમાં સં૰ નથી; પણ અક્ષરો અને લખાણ ઉપરથી ઉક્ત સંવત્ જ આ મૂર્તિના હશે એમ જણાય છે. મૂ॰ ના॰ ના ડાબા હાથ તરફની શ્રીપાર્શ્વનાથ પ્રભુની મૂર્તિ શ્વેતાંમ્બરીય છે. તેના પર લેખ નથી. ગૂઢમંડપમાં પણ અને માનુએ વચ્ચે એક એક મેાટી મૂર્ત્તિ છે; તે અને દીગમ્બરીય લાગે છે. તે મને પર સ૦ ૧૫૪૮ અને ૧૫૪૫ ના લેખે છે. એ લેખા અશુદ્ધ-મેડિયા હાઈ કૃત્રિમ હાવાની સંભાવના થાય છે.
આ મંદિરમાં મૂળનાયકજી સહિત દીગમ્બરીય ૪ મૂર્તિઓ છે તે સં॰ ૧૯૧૮ માં થયેલી પ્રતિષ્ઠા વખતે શ્રાવકાએ કચાંઈથી લાવીને અહીં પધરાવી હશે એમ લાગે છે, પરંતુ આ મંદિર તેા ખાસ શ્ર્વેતામ્બરીય જ છે, એમ તેમાંના પ્રાચીન લેખાથી સિદ્ધ થાય છે, આ ગામના શ્રાવકા પણુ શ્વેતામ્બર છે. દિગંબર તા નથી.
આ મંદિરમાં કુલ પાષાણુનાં જિનમિત્ર ૧૧ છે. ધાતુની એકે મૂર્ત્તિ નથી. આ મંઢિરના સભામંડપ અન્યાના તથા સ્ત`ભા વગેરે કરાવ્યાના સંવત્ ૧૨૬૫ ના ૭ લેખા મળ્યા છે. તેથી આ મ ંદિર તે વખતે અથવા તેથી પણ પહેલાં બનેલું હાવું જોઈ એ. સ. ૧૨૯૫ ના એક લેખમાં “ગાસ્યાક અને રામે ર'ગમંડપ કરાવ્યા ”ના ઉલ્લેખ છે. આ મંદિરના અન્યા
For Personal & Private Use Only
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ સંબંધીને લેખ મંદિરના અંદરના ભાગમાં હવે જોઈએ. એક શ્રાવકના કહેવા પ્રમાણે ગૂઢમંડપમાં સં. ૧૨૩ર ને લેખ હતું, જે તેમણે જોયું હતું. પણ આખા ગૂઢમંડપમાં કલઈ થઈ ગએલી હોવાથી તે લેખને પત્તો લાગી શક્યો નથી.
નવચોકીમાં ડાબા હાથ તરફના એક સ્તંભ પર સં. ૧૨૬૫ નો લેખ છે. તેમાં આ ગામનું નામ “વધિલાટ” લખ્યું છે. આથી આ ગામ જેને તે સમયે “વધિલાટ” કહેતા, તે સં૦ ૧૨૬૫ થીયે પ્રાચીન હોવા વિશે શંકા નથી. નવચોકીના એક ગોખલામાં ચકેશ્વરીદેવીની મૂર્તિ છે. નવકીના એક સ્તંભ પર–
सं० १९१८ माहा शुद १३ वार बुधरी प्रतिष्ठा वुय गाम वेलारमें शा. फतोजी वगताजी उत्तर शा. गलोजी मोतीजी लषोजी गोढाजी उतर शा. धूलजी नशागजी उतर अने सामीवसल कीधो सलवट भशारम गमा मुडारावाला. નવચોકીના બીજા સ્તંભ પર–
|| समत १९१८ रा माह शुदि १३ वार बुधरी प्रतिष्ठा
પામ વેઢા શા. દેવા નો મોરારી उतर अने धजा चडाय रु. १८१ दीधा छे.
આ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા સં. ૧૯૧૮ માં થઈ જણાય છે. તે વખતે બધી મૂર્તિઓ નવી બેસાડી અને ધજાદંડ ચડાવ્યું છે. તે પહેલાંની મૂર્તિઓ ખંડિત થઈ ગએલી હતી તે પ્રતિષ્ઠા સમયે મંદિરની બહાર નજીકની જમીનમાં ભંડારી દીધી છે. હાલમાં મંદિરના ગૂઢમંડપ, નવચોકી અને સભામંડપની જમીન પર આરસની લારીઓ જડાવી છે
For Personal & Private Use Only
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચામુડેરી
ચામડેરી (ચામુડેરી) વાળા શા. વના ખુમાજીએ હાલમાં એ ત્રણ વર્ષમાં લગભગ ચાર હજાર રૂપિયાના ખરચ કરીને આ મંદિરમાં કાટ, જાળી, શંગારચોકી, અંદર એક એરડી વગરે હાલમાં નવુ. રાવેલું છે. કાટના ઉપરના ભાગ નવા કરાવ્યા છે. જૂના કાટ નીચો હતા.
૨૧૭
દેખરેખ અને વ્યવસ્થા
આ મંદિરની દેખરેખ ચામુડેરીવાળા રાખે છે. ખરચ માટે એ ત્રણ હજાર રૂપિયા જમા છે. તેના વ્યાજમાંથી પૂજારીના પગાર અને ઘીનો ખરચ થાય છે. કેશર, ધૂપ વગેરે સામાન ચામુડેરીવાળા જ આપે છે.
સંવત્ ૧૯૬૨ સુધી અહીં ઓશવાળ શ્રાવકાનાં ૧૫-૧૬ ઘરા હતાં. હાલમાં આ ગામમાં એશવાળ શ્રાવકનું માત્ર એક ઘર છે, ઉપાશ્રય કે ધર્મશાળા નથી. એક નાની પણ ધર્મશાળાની જરૂર છે. આ ગામના કેટલાક શ્રાવકા શિવગજ પાસે જોધપુર રાજ્યના પાલડી ગામમાં રહેવા ગયા છે. ત્યાં હજી પણ વેલારનો એક વાસ છે. જ્યાં વેલારથી ગયેલા લેાકેા વસતા હતા.
૫૯. ચામુડેરી
વેલારથી અગ્નિખૂણામાં ૨ માઈલ અને નાણા સ્ટેશનથી ઉત્તરમાં ૧૫ માઈલ દૂર “ચામુડેરી” નામનું ગામ આવે છે. આ ગામ જોધપુર રાજ્યના નાણાપટમાં છે.
For Personal & Private Use Only
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
શ્રીઆદીશ્વર ભનુ મંદિર
અહીં મૂ ના॰ શ્રીઆદીશ્વર ભગવાનનું મંદિર હાલમાં જ નવું બનેલું છે. મૂ॰ ના॰ ની મૂર્ત્તિ મનેાહર છે. તેના ઉપર લેખ નથી. લેાકેા તેને ઋષભદેવ ભગવાનની મૂર્તિ કહે છે. બાજુની અને મૂત્તિઓ ઉપર પણ લેખ નથી. અને મૂત્તિઓ મટ્વિનાથ ભગવાનની કહેવાય છે, પણુ લાંછના ખીજાં ભગવાનનાં જણાય છે.
આ મંદિર મૂળગભારા, ગૂઢમ’ડપ, છચાકી, સભામડપ, શિખર, શૃગારચાકી અને ભમતીના કાયુક્ત અનેલું છે. આ મંદિરમાં કુલ આરસનાં જિનબિંબ ૧૦ છે. ધાતુની ચાવીશી ૧, ૫ંચતીથી ૧ અને એકલમૂત્તિ ર્ છે.
આ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા સ૦ ૧૯૮૫ ના જેઠ વિક્ર ૫ (ગુજરાતી વૈશાખ વિદ ૫)ની થઈ છે. ધનારીના શ્રીપૂજ્ય મહેન્દ્રસૂરિજીએ આની પ્રતિષ્ઠા કરી છે.
પહેલાં જૂના ઉપાશ્રયમાં ઘર-દેરાસર હતું. તેમાં શ્રીપાર્શ્વનાથની ધાતુની નાની એકલમૃત્તિએ બે હતી. મૂ ના॰ વગેરે ૯ મિંઅ માલગુંથી લાવ્યા છે. આરસની સાવ નાની શ્યામમૂર્તિ અહીંના ઉપાશ્રયમાં જ હતી.
ગૂઢમંડપમાં કેટલીક મૂર્તિઓ છે, તેમાંની કેટલીક મૂત્તિઓ પર પલાંઠીની અને બાજુમાં તથા પાછળના ભાગમાં લેખા છે પણ સ્થળની વિષમતા ને લીધે તે વાંચી શકાતા નથી. છતાં સં૦ ૧૪૯૭ ના લેખા હાય તેમ જણાય છે. ગૂઢમંડપમાં શ્રીગૌતમસ્વામીની મૂર્ત્તિ ૨ અને નવચેાકીમાં
For Personal & Private Use Only
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાણુ
૨૧૯
યક્ષ-યક્ષિણીની મૂર્તિઓ ૨, પ્રતિષ્ઠા વખતે નવી જ સ્થાપન કરેલી છે. આ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા વખતે પણ બે લાખ રૂપિયાની ઉપજ થયાનું સંભળાય છે.
આ ગામમાં ચામુંડા દેવીનું મંદિર હોવાથી તેના નામ ઉપરથી ગામનું નામ “ચામુડેરી” પડયું છે; એમ કહેવાય છે. આ ગામનું બીજું નામ “સાંવલેરી” પણ કહે છે.
અહીં પોરવાડ શ્રાવકનાં પપ ઘરે છે. વિશા એશવાળનું ૧ ઘર છે. એક ઉપાશ્રય અને એક નવી ધર્મશાળા થઈ છે. હાલમાં લગભગ ૧૫-૨૦ વર્ષથી શા. વનેચંદ ખુમાજી તરફથી જૈન સ્કૂલ ચાલે છે. સ્કૂલ માટે નવું મકાન બંધાય છે. આ ગામમાં બે તડ છે– કુસંપ છે.
૬૦. નાણુ ચામુડેરીથી અગ્નિ ખૂણામાં ૨ માઈલ, પીંડવાડા, ઝાડીથી ૧૦ માઈલ અને બામણવાડાથી ૧૧ માઈલ દૂર “નાણા નામનું ગામ આવેલું છે, અહીંથી નાણું સ્ટેશન પશ્ચિમમાં ૧ માઈલ છે. જોધપુર રાજ્યમાં નાણા તાલુકો છે. શ્રીમહાવીરસ્વામી ભવનું મંદિર
અહીં ગામના મધ્ય ભાગમાં મૂળ ના શ્રી મહાવીરસ્વામીનું ઘણું જ વિશાળ, ભવ્ય અને પ્રાચીન મંદિર આવેલું છે. મૂળ ના શ્રી મહાવીર સ્વામીની ઘણી મોટી પંચતીર્થીના સુંદર અને વિશાળ પરિકયુક્ત ભવ્ય મૂર્તિ છે. મૂર્તિ અને
For Personal & Private Use Only
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
અનુદાચલ પ્રદક્ષિણા
પરિકર ઉપર વિ॰ સ૦ ૧૫૦૫ અને ૧૫૦૬ ના લેખા છે, એટલે તે વખતે જીણોદ્ધાર કરાવીને આ મૂર્ત્તિ બિરાજમાન કરી હાય તેમ લાગે છે, કારણ કે આ મંદિર પ્રાચીન છે. કાઉસગ્ગિયા, બીજી મૂર્તિઓના પરિકરની ગાદી, નંદીશ્વરના પટ્ટ વગેરેમાં સ૦ ૧૨૦૦ અને ત્યાર પછીના લેખા મળ્યા છે. એટલે તે વખતે પણ કદાચ જીર્ણોદ્ધાર થયા હશે. દિર તા તે પહેલાંનું બનેલું હશે કેમકે આ મંદિર જીવિતસ્વામી ”નું કહેવાય છે. કહેવત પણ છે કે:—
66
66
નાણા દીયાણા નાંદિયા, જીવિતસ્વામી વાંઢિયા.
""
આ મંદિરના ગૃઢમડપમાં જમણા જમણા હાથ તરફ્ શ્રીનંદીશ્વરદ્વીપના એક પટ બહુ સુંદર અને માટે છે, તેની ઊંચાઈ ૩ પ્રીટ અને લંબાઈ ા ટ્રીટની છે. તેના ઉપર સ૦ ૧૨૭૪ ના લેાખદ્ધ માટે લેખ છે. પણ તે લેખને ઘણાખરા ભાગ ઘસાઈ ગયા છે. માત્ર થાડા જ ભાગ વંચાય છે. પટના મધ્યભાગમાં પ્રથમના સાત દ્વીપના બહુ થોડી જગ્યામાં દેખાવ આપ્યા છે. પછી ચારે તરફ નદીશ્વર દ્વીપનાં તેર તેર જિનમૂત્તિયુક્ત શિખરબંધી શિ છે. તેની ચારે તરફ ક્તા સમુદ્રનો દેખાવ આપ્યા છે. વચ્ચે વચ્ચે ખાલી પડતા ખૂણાઓમાં શ્રાવકે ફૂલમાળા, વાજિંત્ર, ચામરયુક્ત હાથ જોડી ને ચૈત્યવંદન કરતા હાય તેમ બેઠા તથા ઊભા છે. સૌથી ઉપર વચ્ચે કલશ તથા તેની મને ખાજુએ એકેક પુષ્પમાળાધર મનુષ્યા છે. નીચેના ખને ખૂણામાં એકેક તરફ પટ
For Personal & Private Use Only
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાણુ
૨૨
કરાવનાર શ્રાવક અને બીજી તરફ શ્રાવિકા હાથ જોડીને ચૈત્યવંદન કરતાં બેઠાં છે.'
આ મંદિર મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, ગૂઢમંડપમાં મૂળ ગભારાને ફરતી ભમતી, નવચેકીએ, વિશાળ સભામંડપ, શૃંગારકી, ભમતીની અંદર દેરીઓ અને ગેખલા વગેરે યુક્ત છે. બધી દેરીઓ અને ગેખલાઓમાં જિનમૂર્તિઓ બિરાજમાન છે. ભમતીમાં જમણા હાથ તરફ વચ્ચે ચાર દ્વારવાળી એક દેરીમાં ચૌમુખજી બિરાજમાન છે. તેની પાસે મકરાણાની એક દેરી નવી થઈ છે, તે હજુ ય ખાલી છે. શિખર, ગુખ્ખજે, છત વગેરે યુક્ત આ મંદિર ઘણું જ વિશાળ અને ઊંચું છે. મંદિરની એક બાજુમાં વધારે જગ્યા છે અને બીજી બાજુમાં ઓછી છે, તેથી તે તરફની દેરીએ સાંકડી થઈ છે. તેને અરધા ભાગમાં તે કોટની દીવાલમાં માત્ર શેખલા જ કરીને કામ ચલાવી લેવું પડ્યું છે. - આ મંદિરની ભમતીમાં પાછળના ભાગમાં એક દરવાજે છે. ત્યાંથી બહાર જવાય છે. ત્યાં એક ઓરડી છે, જેમાં કેશર-સુખડ ઘસાય છે અને પૂજાનો સામાન તથા પૂજાનાં કપડાં વગેરે રાખવામાં આવે છે. ત્યાં જ મંદિરની બાજુમાં એક વિશાળ કંપાઉન્ડવાળી ખુલ્લી જગ્યા પંચની છે. તેમાં કૂવે છે અને ધર્મશાળા માટે નવું મકાન હાલમાં બનેલું છે. પંચેનું જમણ વગેરે અહીં જ થાય છે. આમાં થોડુંક જૂનું મકાન તથા ફૂલના છોડ પણ છે.
આ મંદિરની ભમતીની દેરીઓમાં મૂર્તિઓ સં. ૧૯૩૯ માં પ્રતિષ્ઠિત કરવામાં આવી છે. તે પહેલાં ત્યાં
For Personal & Private Use Only
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણુ મૂર્તિઓ ન હતી. ભમતીમાં બે મોટા કાઉસગ્ગિયા છે. તે ગૂઢમંડપમાં પેસતાં દરવાજા પાસે જ ડાબા હાથ તરફ એક ઊંચું ભંડકિયું છે, ત્યાં ઉક્ત કાઉસગિયા હતા ત્યાંથી લગભગ ૮-૧૦ વર્ષોથી ઉત્થાપન કરીને ભમતીમાં પધરાવેલા છે. પણ એમને ચહેરે વધારે ઘસાઈ ગયેલે હોવાથી તેમને ભેંયરામાં કે જમીનમાં ભંડારવા જોઈએ. આ બને કાઉસગ્ગિયા લગભગ સમાન આકૃતિના છે. બંનેમાં ભગવાનના હાથ નીચે બંને બાજુએ એકેક ઈદ્ર ચામર લઈને ઊભા છે; તથા એક શ્રાવક અને એક શ્રાવિકા બેઠેલાં જણાય છે. વળી ભગવાનના ચરણેની બન્ને બાજુએ એક એક નાના કાઉસગ્ગિયા કે તરેલા છે. ઉપરના ભાગમાં ગોખલાના સ્તંભની આકૃતિ તથા તેના ઉપર પરિકરનો ઉપરનો ભાગ કોતરેલી છે. બંને ઉપર વિ. સં. ૧૨૦૩ના લેખો છે.
આ મંદિરના મૂળ ગભારામાં પંચતીથી યુક્ત મૂ૦ નાની આરસની મનોહર મેટી મૂર્તિ ૧, ગૂઢમંડપમાં મૂર્તિઓ ૧૩, પરિકરમાંથી અલગ થયેલ મૂર્તિ ૨, નંદીશ્વર દ્વીપને પટ ૧, પગલાં જેી ૨, ધાતુની ચાવીશી ૧, ધાતુની પંચતીથી ૨, ધાતુની એક્તીથી ૪, અને નવચોકીના ગોખલામાં પદ્માવતી દેવીની મૂર્તિ ૨ વગેરે છે. ભમતીની દેરીઓ ઉપરનાં શિખર ૨૯, દેરીઓ ઉપરના ઘુમ્મટ ૧૦,. દેરીઓ ૪૧, ગેખલા ૧૨, ભમતીની વચમાં ચોમુખજીની દેરી ૧, ભમતીમાં કુલ મૂર્તિઓ ૭૦, અને પ્રાચીન ખંડિત કાઉસગ્ગિયા ૨ છે.
આ મંદિરમાં ભમતીના દલાણુમાં એક મોટું લેયરૂ
For Personal & Private Use Only
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાણા
૨૨૩
છે, તે સાવ ખાલી છે. તેથી ઘેાડાં વર્ષોથી તેમાં જવાના રસ્તા ઉપરનો પથ્થર ચૂનાથી અંધ કરી દીધેલેા છે. આ ભોંયરામાં પણ પમાસણ અને થાંભલા વગેરે ગોઠવેલા છે. લેાકેાના કહેવા પ્રમાણે ખીજું એક ભોંયરુ મંદિરની બાજુની ધર્મશાળા (કાટ)માં છે.
આ 'દિરની નવચોકીના વચલા પાટડા પરના લેખમાં એક અરટ આપ્યાનું જણાવ્યું છે, તે અરટ હજી સુધી પંચને તાખે છે. એ અરટના ખેતરાને ખેડવા માટે એક માણસે વાર્ષિક રૂા. ૭૦) લેખે ૧૦ વર્ષના પટ્ટે લીધા છે.
નાણુકીયગચ્છ
આ ગામનાં નામ ઉપરથી
નીકળ્યેા હતા.
અહીં સંઘ તરફથી સ્થાપન થયેલી છે. વળી સ્થાપન થયેલ છે.
66
અહીં પારવાડ શ્રાવકેાનાં ઘર ૧૧૫ અને એશવાળ શ્રાવકનાં ૮ ઘરા છે. પારવાડામાં એ તડ છે. ૨ ઉપાશ્રય અને ૨ જૈન ધર્મશાળાઓ છે. એક ઉપાશ્રયની પાસે છે અને બીજી મંદિરની પાસે છે, તે કાટ”ના નામથી ઓળખાય છે.
""
શ્રીઢાલતવિજયજી જૈન લાયબ્રેરી વર્ધમાન તપનું કાયમીખાતું
શા. દેવીચંદ્ગુ તારાચંદ્રજી તરફથી એક જૈન સ્કૂલ ચાલે છે; જેમાં ધાર્મિક અને વ્યવહારિક શિક્ષણ અપાય છે.
ગામથી નાણા સ્ટેશન ૧૫ માઈલ દૂર છે. ત્યાં શા.
For Personal & Private Use Only
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર૪
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ દેવીચંદજી તારાચંદજીએ બંધાવેલી જૈન ધર્મશાળા તથા પાણીની પરબ છે. દેખરેખ અને ખરચ વગેરેની વ્યવસ્થા તેમના તરફથી જ ચાલે છે. શામળાજીનું મંદિર
ઉક્ત મંદિરની દીવાલની પાછળ “શામળાજી”નું વૈષ્ણનું મંદિર આવેલું છે. જે વખતમાં બ્રાહ્મણનું જોર, વધારે હતું તે સમયે તેમણે તે જગ્યા દબાવી–પચાવી લઈને શામળાજીના મંદિરની ભમતીની છૂટી જગ્યામાં મેળવી દીધી. એ જ તકરારને કારણે તે વખતે અહીં જે ઓશવાળ શ્રાવકની વસ્તી હતી તે બધી ગામમાં ગધેયો (ગધેતરે) ઘાલીને ઉચાળા ભરી ગામ છોડી ચાલી ગઈ હતી. પિરવાડે અહીં પાછળથી આવીને વસ્યા લાગે છે.
નીલકંઠ મહાદેવનું મંદિરઃ
અહીં ગામ બહાર “નીલકંઠ મહાદેવ”નું જૂનું મંદિર છે. તેમાં પણ સં. ૧૨૩૦ અને ત્યાર પછીના લેખે મળે છે. મંદિર તે પહેલાંનું દેવું જોઈએ. આ નાણા ગામ પહેલાં બ્રાહ્મણનું હતું, એમ કેટલાક બ્રાહ્મણનું માનવું છે.
૬૧. પીંડવાડા નાણુથી ૧૦ માઈલ પર પીંડવાડા” નામનું મોટું ગામ છે. અહીંથી પીંડવાડા પશ્ચિમમાં મા માઈલ છે. આ ગામ સિરોહી રાજ્યનું છે અને અહીં તહેસીલ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીડવાડા
૨૨૫
(૧) શ્રી મહાવીરસ્વામી ભવનું મંદિર
અહીં બે જૈન મંદિરે છે, તેમાંથી એક મૂળના શ્રી મહાવીરસ્વામી પ્રભુનું મેટું મંદિર છે. તેમાં મૂહનાની પંચતીથીના પરિકર યુક્ત મનહર મૂર્તિ છે. આ પરિકર કદાચ નવું પાછળથી લગાવેલું હોય એમ લાગે છે. પણ પરિકરની ગાદી પ્રાચીન લાગે છે, તેના પર લેખ છે પણ સંવત ઘસાઈ ગયેલ છે. પ્રાયઃ ૧રમી ૧૩મી શતાબ્દિને લેખ હેવાનું અનુમાન થાય છે. તેમાં નીચે આડું ધર્મચક, તેની બે બાજુએ બે હરણ, તેના ઉપર વચ્ચે દેવી, તેની બંને બાજુએ બે હાથી અને બે સિહ છે; વળી તેની બંને બાજુએ યક્ષ અને અંબિકાદેવી છે. મૂળગભારામાં આરસની કુલ ૩ મૂર્તિઓ છે અને ધાતુની વિશી ૧ છે.
ગૂઢમંડપમાં વસંતગઢથી આવેલા ધાતુના બે મોટા કાઉસગ્ગિયા સન્મુખ ભાગમાં સ્થાપન કરેલા છે. તે બંને અતિમનોહર અને પ્રાચીન આકૃતિના જણાય છે. મસ્તકના વાળ, કચ્છ–લંગટની આકૃતિ ભિન્ન પ્રકારની પ્રાચીન છે. તેમાં ડાબા હાથ તરફના કાઉસગ્ગિયાના ચરણ નીચે પિત્તળની ગાદી છે, તે પણ ઘણું જ સુંદર અને મોટા હાંશિયાવાળી છે. તેના ઉપર કમળ બનાવેલું છે અને તેના પર કાઉસિગ્ગયા છે. તે ગાદી ઊંચી ઇંચ ૧૪, લાંબી ઇંચ ૧પા, અને પહેલી ઇંચ ૧૨ છે. તેના પર કાઉસગ્ગિયાની જ માત્ર ઊંચાઈ ઇંચ ૪૦ અને પહોળાઈ ઈંચ ૧૪ છે. જમણા હાથ તરફના કાઉસિગ્નયાના ચરણ નીચે ધાતુની ગાદી ઊંચી ઈચ ૧૦, લાંબી ઈંચ ૧૪ અને પહેલી ઈચ ૧ળા છે અને
For Personal & Private Use Only
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
કાઉસિગ્યાની ઊંચાઈ ઈંચ ૪ર અને પહેાળાઈ ઈચ ૧૪ છે. અને કાઉસિગ્ગયા સરખા અને એકજ નમૂના છે, માત્ર જમણા હાથ તરફના કાઉસગિયાના અને ખભે ચાટલીના વાળ લટકતા હાય તેવી સુંદર આકૃતિ બનાવેલી છે. તેથી તે આદીશ્વર ભગવાનના કાઉસગ્ગિયા હાય તેમ જણાય છે. તેમના ઉપર લેખ નથી, જ્યારે ડાબી બાજી ઉપરના કાઉસગ્ગિયા પર વિ૰સં॰ ૭૪૪ ના લેખ છે પણ તે બહુ જ પ્રાચીન લિપિમાં હાવાથી સ્પષ્ટ વંચાતા નથી, છતાં તેના જેટલે ભાગ વાંચી શકયા તેટલા “ આખ્ ભાગ–પ ના શિલાલેખ સંગ્રહ ”માં મે' આપ્યા છે, જે થાડા સમયમાં પ્રકાશિત થનાર છે.
૨૨૬
ગૂઢમંડપમાં એક આરસના જિનબિંખ પર વૃક્ષનું પરિકર છે. અર્થાત વૃક્ષની નીચે ભગવાન બેઠેલા હાય તેમ જણાય છે, તેમાં ભગવાનની મને બાજુએ એક શ્રાવક અને શ્રાવિકા હાથ જોડીને બેઠેલાં છે. ગૂઢમ`ડપમાં સરસ્વતીદેવીની એક મૂર્તિ છે.
ગૂઢમંડપમાંની મૂર્તિઓ :
પરિકર વિનાની પાષાણુની મૂત્તિએ વૃક્ષના પરિકરવાની
સરસ્વતીદેવીની
ધાતુના મોટા સુંદર કાઉસગ્ગિયા ( ગઢથી આવેલા )
પચતીથી
એકતીથી
For Personal & Private Use Only
૨૨
૧
૧
૧
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠવાડા
શ્રીપદ્મપ્રભુના ગભારો :
શ્રીપદ્મ પ્રભુના ગભારામાં મૂળગભારાથી મહારના અને ખાજીના ગેાખલામાં સરસ્વતીદેવીની બે મૂર્તિઓ છે. આ ગભારાને બધા પદ્મપ્રભુજીને ગભારા કહે છે પણ મૂના શ્રીવિમલનાથ ભગવાન છે.
१२७
શ્રીસ’ભવનાથ ભ૦ના ગભાશે :
શ્રીસ ભવનાથજીના ગભારા પાસેની એક દેરીમાં ઉપાશ્રયમાંથી લાવીને શ્રીચિંતામણિ પાર્શ્વનાથજીની મૂર્ત્તિ સ્થાપન કરેલી છે, આ મૂર્ત્તિ ત્રણતીના પ્રાચીન અને મનેાહર પરિકર યુક્ત છે. પરિકરની ગાદી નીચે સ૦ ૧૨૨૯ના લેખ છે, તેની પાસે પાષાણુમાં કાતરેલું શ્રીસેામસુંદરસૂરિજીના સમયનું એક સિદ્ધચક્રનું યંત્ર છે, તેના પર લેખ છે પણ સંવત નષ્ટ થઈ ગયા છે. છતાં શ્રીસેામસુંદરસૂરિના સત્તાસમય ૧૫મી શતાબ્દિ હાવાથી તે પણ તે જ સમયના ગણાય.
મૂના॰ વગેરે પાષાણુનાં જિનમિષ ૩ છે. મૂના પર સં૦ ૧૬૫૩ ના લેખ છે અને તેની બંને બાજુની મૂર્તિઓ પર સ૦ ૧૯૩૯ના લેખા છે, એટલે તે નવી જ છે. આમાં મૂળગભારાની બહારના મંડપમાં વસંતગઢથી આવેલી ધાતુની કુલ જિનમૂત્તિ આ ૨૩ છે, ધાતુના કાઉસગિયા ૧, શ્રાવિકાની મૂર્તિ ૧ અને ધાતુના ચોમુખજી ૧ સ્થાપન કરેલા છે. આ ૨૩ મૂર્ત્તિ એમાંથી ચાર મૂર્તિઓ માટી અને એક ચૌમુખજીને સ્થાપન ( સ્થિર ) કર્યો છે. આ સ્થાપન કરેલી ચારે મૂર્તિએ બહુ રમણીય અને માટી
For Personal & Private Use Only
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૮
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણ છે. તેના પર લેખ હેવાની સંભાવના છે. પણ મૃત્તિઓ સ્થિર કરેલી હોવાથી લેખો પાછળના ભાગમાં દબાઈ ગયા લાગે છે. ચૌમુખજી પર લેખ નથી, તે પાચેની ઊંચાઈનું પ્રમાણુ આ છે –
મૂર્તિઓ ઊંચાઈ ઈચ પહોળાઈ–જાડાઈ ૧ ચૌમુખજી–ચતુર્મુખ ૧૦ – ૮ ૨ ત્રિતીર્થી પાર્શ્વનાથ ૩ દ્રિતીથી પાર્શ્વનાથ સુંદર પરિકર ૪ ) ૦
૧૭ – ૧૫
– ૫ ) » * આ પરિકરવાળી ચારે મૂત્તિઓમાં પરિકરની ગાદીમાં નવગ્રહને બદલે આઠ ગ્રહો આપેલા છે. ધર્મચક, બે હરણ, બે સિંહ, અને બે ચક્ષ—ક્ષિણ આપેલાં છે, પણ ગાદીમાં વચ્ચે દેવી આપેલી નથી. ત્રણ મૂર્તિઓમાં બે દેવીઓ બંને બાજુએ વધારે આપેલી છે. ત્રણ મૂર્તિઓના ઉપરના ભાગમાં બંને બાજુએ અર્ધ મનુષ્ય અને અર્ધ સર્પાકારની એક એક મૂર્તિ હાથ જોડીને ઊભી છે. એકમાં ધર્મચક ઊભું. આપેલું છે.
ઉપરની પ જિનમૂર્તિઓ સિવાયની બીજી ધાતુની ૨૦ જિનમૂર્તિઓમાંથી ૧૦ ઉપર જ લેખ છે. આ બધી. મૂર્તિઓ ગઢ (વસંતગઢ)થી આવેલી છે. તે બધી યે સુંદર પ્રાચીન શિલીના જાતજાતના પરિકરવાની છે. તેમાં કેટલીક મૂર્તિએ તે મંદિરના દેખાવયુક્ત સુંદર કેરણીવાળી છે.
For Personal & Private Use Only
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીડવાડા
લેખ વિનાની કેટલીક મૂત્તિઓનું માપ : મૂત્તિ આ ૧ એકતીથી
૨ એકતીથી પાર્શ્વનાથ સુંદર પરિકર ૧૩ ૩ ત્રણતીથી સુંદર પરિકર
૧૫
૪ કાઉસગ્ગિયા.
૧૬૫
છા
૫ ત્રણતીથી
૧૦૫
છા
છઠ્ઠી એકલમૂર્ત્તિ છે, જેના પાછળના ભાગમાં મંદિરની આકૃતિ કરેલી છે, તેમાં પરિકર નથી. ઊંચાઈ ઈ’ચ-૧૬લખાઈ ઈચલા છે.
લેખવાળી મૂર્ત્તિ આનું માપ
સંવત્
૧૧૦૨
૧૧૪૧
લેખાવાળી મૂર્તિ આમાંથી માટી માટીની ઊંચાઈ પહેાળાઈ તે તે લેખા સાથે પણ લખેલી છે, જે નીચે મુજમ છેઃ——
ર
ઊંચાઈ–ઈ...ચ પહેાળાઈ–ઈ ચ
??
""
૧૧૫૧ ચોવિશીના પટ
જ
મૂત્તિ આ ઊંચાઈÙંચ પહેાળાઈ ઈચ
ધાતુની ત્રિતીથી
૧૦૫
૧૧૫
૧૦
૧૦
८
૨૦
૧૫
શ્રાવિકાની જે મૂર્તિ છે, તેના બંને હાથમાં ચૂડલો છે. પગ સુધી કપડાના દેખાવ તથા ઉપર આઢવાના વસ્ત્રના દેખાવ છે પણ માથે મુગટ લાગે છે. હાથ તા એ જ છે, એક હાથમાં કમલ અને બીજા હાથમાં પુસ્તક જેવી કંઈક જાડી વસ્તુ છે. આ મૂર્તિ ઉપર લેખ નથી.
લેખોવાળી મૂર્ત્તિ આના કેટલાક લેખોમાં સવત્ નથી,
For Personal & Private Use Only
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩૦
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
આ બધા લેખો પ્રાચીન લિપિમાં છે અને મૂર્ત્તિ આ પણ પ્રાચીન આકૃતિની છે. એટલે શિલ્પવિધાનની દષ્ટિએ સ॰ ૧૦૦૦—૧૧૦૦ની આસપાસ અથવા તે પહેલાંની હાય તેમ લાગે છે. સ૦ ૧૬૦૦ પછીની તેા તે મૂર્ત્તિઓ નહીં જ હાય.
આ મંદિર મૂળગભારા, ગૂઢમ’ડપ, નવચેાકી, સભામંડપ, શિખર, ભમતીની દેરીએ, એ ગબારા, મુખ્ય દરવાજા પર અલાનક ( મોટા મંડપ) દરવાજા બહાર શૃંગારચાકી અને તેની આગળ નાના કંપાઉંડથી યુક્ત છે.
આ મંદિર નંદીશ્વર ચૈત્યના આકારનું બનેલું છે. પણ દેરીઓ ઉપર શિખરા નથી.
શ્રીસભવનાથ ભના ગભારાની કુલ મૂત્તિઓ : પાષાણની મૂર્તિ આ મૂના સહિત ધાતુની પ્રાચીન ચોવિશી
ત્રિતીથી પચતીથી
97
??
99
,,
""
""
97
૧૩
૧
૨
પરિકરવાળી એકલમૂર્ત્તિ એ પરિકર વિનાની એકલમૂત્તિ
૧
પરિકરથી ખંડિત એકમૂર્ત્તિ
૧
ચૌમુખજી ( ચારે મૂર્ત્તિએ સંયુક્ત) ૧
શ્રાવિકાની મૂર્તિ
૧
""
27
ભ્રમતીમાં આરસની મૂત્તિઓ
ત્રણતીથી પાર્શ્વનાથની પરિકરવાળી મૂર્ત્તિ સિદ્ધચક્ર યંત્ર પરિકર વિનાની મૂત્તિ આ
For Personal & Private Use Only
” જ
૨
૧
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીંડવાડા
૧૩૧
આ મંદિરમાં સ૦ ૧૯૬૨માં ધ્વજા—દંડ, કેટલીક મૂર્ત્તિ એની પ્રતિષ્ઠા અને ગઢ (વંસતગઢ)ની મૂત્તિ એની સ્થાપના વગેરે થયું છે, ગઢથી આવેલી મૂત્તિ એમાંથી કેટલીક ખડિત હતી. તેને ભોંયરામાં મૂકેલી છે. કેટલીકને જરા જરા નુકસાન થયું હતું, તેને સમરાવી છે.
(૨) શ્રીપાર્શ્વનાથ ભવનું મંદિર :
ઉપર્યું કત મંદિરની પાસે જ મૂના॰ શ્રીપાર્શ્વનાથ ભ॰નું બીજી એક નાનું મંદિર આવેલું છે. આ મંદિર મૂળગભારા, તેની આગળ એક ચાકી અને ભમતીના કાટ—દરવાજા ચુકત તથા શિખરવાળું છે. મૂળ નાજીની સાથે મૂ॰ નાજીની સાથે કુલ જિનમૂર્તિ એ ૩ છે.
આ મંદિર પાછળથી ખન્યું હશે. તેના દરવાજાના કોટની ભીંતમાં સ૦ ૧૮ના લેખ છે. તે વખતે કમાડ કરાવ્યાં છે; એટલે મંદિર પહેલાંનુ અનેલું હશે.. દરવાજા માથે મંગળમૂર્ત્તિમાં ગણેશમૂર્તિ કાતરેલી છે, તેથી એમ જણાય છે કે તે પહેલાં ઉપાશ્રય હશે. યતિજી ન રહેવાથી અથવા બીજો ઉપાશ્રય બનવાથી ત્યાં અંદરના ભાગમાં પાછળથી મદિર અંધાવ્યું હશે.
શ્રીમહાવીર સ્વામીના મંદિરની નવચોકીની ભીંતમાં સ૦ ૧૪૬૫ (સિ૦ ૧૪૮૮ ) ના લેખ છે. તેમાં આ ગામનું નામ “પીંડરવાટક” લખેલુ છે. આ ઉપરથી આ ગામ
આ સમય પહેલાંનુ હાય એમ નકકી જણાય છે. રાણકપુરના ચતુર્મુ ખપ્રાસાદ બંધાવનાર શ્રેષ્ઠી ધરણાશાહે પણ અહીંના મંદિરના જીણોદ્ધાર કરાવ્યા એવા ઉલ્લેખ મળે છે, જ્યારે
For Personal & Private Use Only
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩ર
અદ્ભુદાચલ પ્રદક્ષિણા આ લેખમાં ધરણુશાહના પિતા કુરપાલ અને શ્રેષ્ઠી લીંબાએ જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું એ ઉલ્લેખ છે. સંભવતઃ શ્રેષ્ઠી કુંરપાલના અધૂરા કાર્યને ધરણાશાહે પૂરું કરાવ્યું હશે અને તે ઉપરથી તેની પ્રશસ્તિ કરનારાઓએ એ જીર્ણોદ્ધાર તેમના નામ પર ચડાવી દીધા હશે, એમ લાગે છે. વળી આ મંદિરમાં સં. ૧૪૬૯ના ત્રુટિત લેખવાળી મૂર્તિ ધરણાશાહ અને તેમના ભાઈ રત્નાએ ભરાવી, એ તેમાં ઉલ્લેખ છે.
અહીં પરવાડેનાં લગભગ ૧૭૫ ઘરે અને ૩ ઉપાશ્રય છે. તેમાંથી જૂને ઉપાશ્રય તેડીને ન કરાવવા માંડે છે. ગામમાં ૧ ધર્મશાળા છે અને બીજી ગામ બહાર છે, એમ કુલ ૩ ધર્મશાળા–ઉપાશ્રયે છે. શા. ભગવાનજી તેજમલજી તરફથી એક જૈન કન્યાશાળા ચાલે છે. તેમણે કન્યાશાળા માટે હાલમાં જ ૧૦–૧૨ હજાર રૂપિયા આપ્યા છે. કન્યાશાળાના મકાનમાં જ સાધ્વીઓ ઊતરી શકે તેવી જુદી સગવડ કરેલી છે. લક્ષ્મીનારાયણનું મંદિર
અહીં લક્ષ્મીનારાયણનું એક પ્રાચીન મંદિર છે, જે પહેલાં સૂર્યનું મંદિર હતું. તેમાં સૂર્યની સુંદર મૂર્તિ હતી, તેને ઉપાડીને એક બાજુએ મૂકી દીધી છે અને તેના સ્થાનમાં લક્ષ્મીનારાયણની નવી મૂર્તિ સ્થાપના કરી છે. આ સૂર્યની મૂર્તિ પહેલાં બે સ્તંભવાળા તેરણના આકારની ચાખટની મધ્યમાં સ્થાપિત હતી, આ ચોખટ હજુ યે વિદ્યમાન છે. તેમાં જેટલી નાની નાની મૂર્તિઓ ખોદેલી છે તે બધી સૂર્યની જ છે. તેની મધ્યમાં અત્યારે લક્ષમીનારાયણની મૂર્તિ છે. . #જિદ્દી સાથ તિરાડ પૃ. ૨૫ ઉપરથી.
For Personal & Private Use Only
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંડવાડા
૨૩૩
“આ મંદિરને સૂર્યનું મંદિર માનવાનું બીજું કારણ એ છે કે, મૂર્તિની સન્મુખ ચેકમાં બનેલા પથ્થરના એક સ્તંભમાં કમલાકૃતિ ચક બનેલું છે. જેમ વિષગુના મંદિરમાં મૂર્તિની સામે ગરુડ, શિવની સામે નન્દી, દેવીની સામે સિંહ વગેરે બનેલાં રહે છે તેમ સૂર્યના મંદિરમાં સ્તંભના ઉપર કમલાકૃતિ ચક બનેલું રહે છે. કયાંઈ આ ચક્ર સ્તંભમાં ચુંટાડેલું પણ હોય છે અને ક્યાંઈ એક ખીલા ઉપર ફરતું પણ મળે છે.
“રાજ્યમાં સેંકડો સૂર્યની મૂર્તિઓ આજે પણ પણ મળી આવે છે અને છઠ્ઠી શતાબ્દિથી ૧૪મી શતાબ્દિ સુધી વિદ્યમાન રહેલાં ગામમાં ચેડાંક જ એવાં ગામે હશે જેમાં સૂર્યનું મંદિર અથવા તેની તૂટી ફૂટી મૂર્તિ ન મળે. ક્યાંઈ કયાંઈ તે એક જ જગ્યા ઉપર સૂર્યની પાંચથી અધિક મૂર્તિઓ જોવામાં આવે છે. જેમ આ સમયમાં આ રાજ્યમાં લક્ષમીનારાયણનાં મંદિરે બનાવવાને અધિક પ્રચાર છે, તેવી જ રીતે પહેલાં સૂર્યનાં મંદિર બનાવવાનું હતું. જેટલી મૂર્તિઓ આ રાજ્યમાં જોવામાં આવે છે તે બધી બે ભુજાવાળી છે. તેમના મસ્તકે મુકુટ, છાતી ઉપર કવચ (બખ્તર) બંને હાથમાં કમલ અને પગમાં લાંબા બૂટ હોય છે.
આ મંદિરમાં પરમાર રાજા ધારાવર્ષના સમયના બે ૧ સિરોહી રાજ્યમાં જ નહીં પણ સમસ્ત રાજપૂતાના, ગૂજરાત, કાઠિયાવાડ, મધ્ય હિંદ તથા બંગાલ આદિમાં જેટલી સર્યની મૂર્તિઓ જેવામાં આવી તે બધી આ રીતે બૂટવાળી છે. કેવળ નેપાલથી મળેલી એક સૂર્યની મૂર્તિને ફેટ જોવા મળે છે તેમાં બૂટ નથી. પણ મૂર્તિના પગની આંગળીઓ જોવામાં આવે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણે લેખે છે, જેમાંથી એક વિસં. ૧૨૩૩ (ઈ. સ. ૧૧૭૬) અને બીજો વિ. સં. ૧૨૫૬ (ઈ. સ. ૧૧૯) નિ છે.”
૬૨. જનાવર પીંડવાડાથી નિત્ય ખૂણામાં ૩ માઈલ દૂર “જનાપર નામનું ગામ આવેલું છે, તે પીંડવાડા તહેસીલમાં છે.
શ્રી આદીશ્વર ભવનું મંદિર - અહીં મૂકનારા શ્રી આદીશ્વર પ્રભુનું મંદિર છે, આ. મૂર્તિ પ્રાચીન પંચતીર્થીના પરિકરયુક્ત મનહર છે. તેના પર લેખ નથી. મૂર્તિ નીચે વૃષભનું લાંછન હોવા છતાં તેને અહીંના લોકે મહાવીરસ્વામી ભગવાન માને છે. મૂળગભારામાં જિનબિંબ ૩ છે. ગૂઢમંડપમાં એક મૂર્તિ આદીશ્વર ભગવાનની છૂટી રાખેલી છે, આ મૂર્તિ સિહીથી જનાપરમાં રહેવા આવેલ ગાંધી માસિંગ હકમાજીના ઘેરથી ગઈ સાલમાં જ અહીં લાવવામાં આવી છે.
મૂળગભારે, ગૂઢમંડપ, નવચોકી, સભામંડપ, શૃંગારચેકી, શિખર અને ભમતીના કોટવાળું આ મંદિર બનેલું છે. મંદિર પ્રાચીન હોય એમ લાગે છે પણ લેખાદિ સામગ્રીના અભાવે બંધાવનાર કે બન્યાને સમય વગેરે જાણી શકાયું નથી.
અહીં પોરવાડ શ્રાવકનું ૧ અને ઓશવાળનાં એમ કુલ ૩ ઘરે છે. ઉપાશ્રય કે ધર્મશાળા નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩. અજારી
જનાપરથી અગ્નિખૂણામાં રા માઈલ અને પીંડવાડાથી દક્ષિણમાં રા માઈલ દૂર “ અજારી ” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ પીંડવાડા તહેસીલમાં છે.
શ્રીમહાવીર સ્વામી ભવનું મંદિર
અહીં મૂળ ના॰ શ્રીમહાવીરસ્વામી ભગવાનનું પ્રાચીન મંદિર છે અને ભમતોના પાછળના ગભારામાં સરસ્વતીદેવીની એક સુંદર મૂર્ત્તિ છે. શ્રીમહાવીરસ્વામી તથા સરસ્વતીદેવીની મૃત્તિઓ ચમત્કારિક મનાય છે, તેથી આ સ્થાન પ્રાચીન અને તીર્થભૂત ગણાય છે. આ મંદિર ખાવન જિનાલયવાળુ છે; એટલે તે નંદીશ્વર ચૈત્ય કહેવાય છે.
પહેલાં અહીં શ્રાવકાની વસ્તી ઘણી હતી પણ સે વર્ષ પહેલાં લગભગ એક સેા વર્ષ સુધી આ ગામ ઉજ્જડ થઈ પડી રહ્યું હતું. પણ ફરીને અહીં ઠીક પ્રમાણમાં ગામ વસી ગયું છે. સં૦ ૧૯૩૨માં આ મંદિરની પુન: પ્રતિષ્ઠા થઈ તે વખતે બધી મૂર્ત્તિએ નવી લાવ્યા કે અહીં હતી કે ભોંયરામાંથી નીકળી તેની કોઈને ખબર નથી. આબૂ ઉપર રહેનાર યતિ શ્રીઋદ્ધિસાગરજીએ અહીંની પ્રતિષ્ઠા કરી છે.
મૂ॰ નાની મૂર્તિ મનેાહર છે. તેના પર લેખ નથી. મૂળ નાની નીચે પરિકરની ગાદી (પમાસણ ઉપરની ગાદી) અને પખાસણ પણ પ્રાચીન કારીગરીવાળુ જણાય છે. પમાસમાં વચ્ચે દેવીના સ્થાને અને તરફ હાથીઓના અભિષેક યુક્ત દાઢીવાળા એક શ્રાવકની મૂત્તિ કાતરેલી છે. પખાસણ
For Personal & Private Use Only
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા ઉપરની ગાદીમાં પ્રાચીન પદ્ધતિ પ્રમાણે વચ્ચે આડું ધર્મચક, બે હરણ, તેના પર દેવી, તેની બંને બાજુએ બે હાથી, અને બે સિંહ છે.
- દરવાજામાં પેસતાં જ ગૂઢમંડપમાં સન્મુખ ભાગમાં જ બંને તરફ બે સુંદર જિનબિંબ છે. તેમની નીચે પરિકરની પ્રાચીન કતરણુંવાળી ગાદીઓ છે અને બંને બાજુએ તેમજ માથે પરિકયુક્ત ભગવાનની બેઠી જિનમૂર્તિએ ૧૭ અને ૬ કાઉસગિયા ગઠવેલા છે, એટલે આને વિશીને પટ કહી શકાય, કારણ કે ગાદી, પરિકર અને મૂળ ના. બધું ય એક જ પથ્થરમાં ઘડેલું છે. બંને મૂર્તિઓ એક જ નમૂનાની છે, તેથી કદાચ બંનેને એક જ માણસે કરાવી હશે. બંને પર લેખ છે પણ જમણા હાથ તરફને લેખ બરાબર સ્પષ્ટ રીતે વાંચી શકાયે નથી. જમણી તરફની મૂર્તિ પર સં. ૧૨૪૩ ને લેખ છે અને ડાબી તરફની મૂર્તિ પર લેખને સંવત વંચાયે નથી. પણ એક જ સંવના બંને લેખે હશે એમ લાગે છે. બંને મૂર્તિની નીચેની પરિકરની ગાદીની કેરણુમાં અને ઉપરના ભાગની કેરણીમાં થેડે થોડે ફરક જણાય છે. જમણા હાથ તરફની મૂર્તિની ગાદીમાં નીચે આડું ધર્મચક, એ હરણ, ઉપર દેવી, તેની બંને બાજુએ બે હાથી, બે સિંહ, અને યક્ષ – યક્ષિણી કતરેલા છે. ડાબી તરફની મૂર્તિની ગાદીમાં વચ્ચે ઊભું ધર્મચક્ર, અથવા કલ્પવૃક્ષ નીચેના ભાગમાં ધર્મચકની બંને બાજુએ બે હરણ, ઉપરના ભાગમાં બે સિંહ અને યક્ષ – યક્ષિણ કતરેલાં છે.
ગૂઢમંડપમાં ડાબા હાથ તરફ ચેવિશીના પટની પાસે
For Personal & Private Use Only
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજારી
૨૩૭
પિમ્પલગચ્છીયાચાર્ય શ્રીસુમતિપ્રભસૂરિજીની મૂર્તિ છે. તેમના પર સં૦ ૧૪૫૪ને લેખ છે. મૂર્તિ નાની પણ સુંદર છે. આચાર્ય મહારાજ પાટ ઉપર બેઠેલા છે. એક હાથમાં પુસ્તક અને બીજા હાથમાં માળા હોય એમ જણાય છે. જમણા ખભા ઉપર મુહપત્તિ અને એ ગરદનની પાછળ છે. માથે નાની જિનમૂત્તિ અને બાજુમાં હાથ જોડીને ઊભેલ એક સાધુની કતરેલી મૂર્તિ છે. આ મૂર્તિ ઊંચી ૧૦ ઇંચ અને પહેળી ૮ ઈંચની છે.
છ ચેકીમાં ડાબા હાથ તરફના ગોખલામાં વૃક્ષના પરિકરયુક્ત જિનમૂર્તિને એક સુંદર પટ છે. નીચે કમલાકૃતિ છે તેના ઉપર ભગવાન બેઠેલા છે. બંને તરફ એક શ્રાવક અને શ્રાવિકા હાથ જોડીને ઊભેલાં છે. માથા ઉપર વૃક્ષનું સુંદર છત્ર બનાવેલું છે. આ મૂર્તિની ઊંચાઈ ૧૮ ઇંચ અને પહેલાઈ ૧૨ ઇંચની છે.
છ ચેકીમાં જમણા હાથ તરફના ગોખલામાં શ્રી મહેન્દ્રસૂરીશ્વરજીની સુંદર મૂર્તિ છે. તેમની તેમના શિષ્ય શ્રી શાંતિસૂરીશ્વરજીએ પ્રતિષ્ઠા કરેલી છે. તેમના પર લેખ સં. ૧૨–નો છે. કેટલોક ભાગ ઘસાઈ ગયું છે. થોડો ભાગ વંચાય છે. મૂર્તિ મનોહર છે. આચાર્ય મહારાજ પાટ ઉપર બેઠેલા છે. એક પગ પાટ ઉપર અને બીજો પગ પાટ નીચે જમીન પર છે. ઢીંચણ પર રાખેલા એક હાથમાં પુસ્તક છે. પેટ ઉપર રાખેલો જમણો હાથ ખાલી છે. મુહપત્તિ જમણા ખભા ઉપર છે. શરીર પર કપડાંની નિશાની છે. બંને ખભાની પાછળ ઓ છે. મસ્તકે લોચની નિશાની અને મસ્તક પાછળ
For Personal & Private Use Only
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
અંબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
સુંદર ભામંડળ કાતરેલું છે. અને બાજુએ એ સાધુએ હાથ જોડીને ઊભા છે, નીચેના ભાગમાં પાટની અને માજુએ એક શ્રાવક અને શ્રાવિકા હાથ જોડીને બેઠેલાં છે અને એક સાધુ જમીન પર રાખેલ જમણા પગની પાસે હાથ જોડીને બેઠેલા છે. તેમની પાસે ઠવણી કે:તરેલી છે. મૂર્તિ આબેહૂબ સુંદર છે. તેની ઊંચાઈ ૨૩ ઈંચ અને પહેાળાઇ ૧૪ ઈંચની છે.
ચાકીમાં જમણા હાથ તરફ કરણીવાળા પરિકરના ગાદીયુક્ત આરસમાં કાતરેલ મસ્તક પરની છત્રી સહિત ચૌમુખજી ભગવાન બિરાજમાન કરેલા છે, તેમની નીચેની ચાકીમાં ચારે બાજુએ ચાર જિનમૂત્તિએ કાતરેલી છે. આ ત્રણ ગઢવાળા સમવસરણના ઉપરના ભાગ કાઈ પણ ખંડિતાવશેષ મદિરમાંથી લાવી લગાવી દીધા હાય તેમ જણાય છે.
છચેાકીમાં ડાબા હાથ તરફ એક નવી બનાવેલી નાની દેરી છે. તેમાં સં૰ ૧૯૩૨માં શ્રીજિનકુશળસૂરિજીની પાદુકા યતિ શ્રીઋદ્ધિસાગરજીએ પ્રતિષ્ઠિત કરેલી છે. ભમતીની દેરી નં. ૬ માં બંને તરફના પરિકર અને છત્રવાળી એક જિનમૂત્તિ છે. રાણકપુરના ચતુર્મુ ખપ્રાસાદ બંધાવનાર શ્રેષ્ઠી ધરણા શાહે આ મદિરના જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા હતા તેવા ઉલ્લેખ મળે છે પણ તે સબધી એક પણ લેખ આ મંદિરમાં જોવાતા નથી. સભવત: તે લેખ નષ્ટ થઈ ગયા હશે. સરસ્વતીદેવીની મૂર્ત્તિ:
સરસ્વતી દેવીના ગભારા ( દેરી નં. ૨૧ )માં સરસ્વતી દેવીની પ્રાચીન મૂર્ત્તિ છે, આ મૃત્તિ શ્યામ આરસમાં ઊભી કાતરેલી છે. વાહનની નિશાની પણ નથી. જમણા એ હાથમાં
For Personal & Private Use Only
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજારી
૨૩૯
પુસ્તક તથા માળા અને ડાબા એ હાથમાં માઢું તથા નાનું પુષ્પ કાતરેલું છે. તેમને માથે મુગટ કાતરેલા છે. આ મૂર્ત્તિની ઊંચાઈ ૨૭ ઈંચ અને પહેાળાઈ ૧૮ ઈંચની છે.
સરસ્વતી દેવીની મૂર્ત્તિ પર સ૦ ૧૨૬૯ના લેખ છે, દન્તકથા એવી છે કે—શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યજીએ માર્ક ટેમ્બર પાસે સરસ્વતીના સ્થાનમાં બેસીને તેમની આરાધના કરી પણ દેવી પ્રસન્ન થયાં નહીં, પછી આચાર્ય શ્રી ત્યાંથી ઊઠીને અજારી ગામના શ્રીમહાવીર સ્વામીના મંદિરમાં દર્શન કરી ભગવાનને પ્રદક્ષિણા દેતા હતા; તે જ વખતે સરસ્વતી દેવી પ્રસન્ન થઈને પ્રત્યક્ષ થયાં, ત્યારે આચાર્ય શ્રીએ અહીંના મંદિરના મૂળગભારાની પાછળ ભમતીના ગભારામાં સરસ્વતી દેવીની મૂર્તિ સ્થાપન કરાવી. પણ આ મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા કરનાર શ્રીશાંતિસૂરિજી છે. માટે આ દ્રુન્તકથા કદાચ શ્રીશાંતિસૂરિજી માટે અથવા તેમના ગુરુ મહેન્દ્રસૂરિજી માટેની હાય અથવા તેા હેમચંદ્રસૂરિજીએ અહીં પહેલાં સરસ્વતી દેવીની મૂર્ત્તિ સ્થાપન કરાવીને તેની પ્રતિષ્ઠા કરી હાય અને ત્યાર પછી ઘેાડાં જ વર્ષોમાં કાઈ અનિવાર્ય કારણવશાત્ નવી મૂર્તિ કરાવવાની જરૂર પડી હાય અને તેની પ્રતિષ્ઠા શાંતિસૂરિજીએ કરી હાય તા એ પણ બનવા ચેાગ્ય છે.
આ સરસ્વતી દેવી ચમત્કારિક મનાય છે અને તેથી જ લેાકા વિદ્યા પ્રાપ્તિ માટે, ખેાખડા તેાતડા અને ખરાખર કે કે બિલકુલ ન ખેલતાં છેાકરાં માટે આ દેવીની માનતા માને છે.
આ ગભારાની બહાર નંદીશ્વર દ્વીપના પટના ટુકડા છે. તેના અરધા ભાગ ખડિત થઈ ગયા છે. આ પટ્ટ સુંદર
For Personal & Private Use Only
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિષ્ઠા
કારીગરીવાળા છે. તેની પાસે સફેદ મકરાણાના તારણને એક ટુકડા પણુ પડેલા છે.
૨૪૦
દેરી નં. ૨૬માં મૂ॰ ના॰ ની મને ખાજુએ જુદી જુદી જાતના સુંદર વૃક્ષેાના પરિકરયુક્ત એ જિનમૂત્તિ આ છે. અને મૂર્ત્તિઓમાં એક એક શ્રાવક અને શ્રાવિકા એકમાં હાથ જોડીને અને ખીજામાં પૂજાની સામગ્રી લઈ ને ઊભેલાં કાતરાયેલાં છે.
ભમતીની દેરીઓનાં ખારાં સરસ્વતી દેવીના ગભારા સાથે ગણતાં ૪૨ છે. ભમતીમાં કુલ ભાંયરાં ત્રણ છે.
અહીંના મંદિરમાં લગભગ ૫૦ ધાતુની જિનમૂત્તિ ઓ છે. તેમાંથી માત્ર એક એ સિવાય અધી પ્રાચીન આકૃતિની છે. લગભગ ૧૦-૧૨ મૂર્ત્તિઓ પર લેખ નથી; ખાકી બધી પર લેખ છે. કેટલીક મૂત્તિઓના લેખોમાં સંવત નથી પણ તે બધી પ્રાચીન લિપિની છે, સંવાળી મૂર્તિઓમાં ૧૧, ૧૨, અને ૧૩ મી શતાબ્દિના લેખા વધારે પ્રમાણમાં છે. આ મંદિરમાં કુલ જિનબિંબ નીચે પ્રમાણે છે:— મૂળગભારામાં કુલ આરસનાં જિનમિષ ૩, અને ધાતુની મૂર્તિઓ ૬ છે. ગૂઢમંડપમાં પરિકરવાળા જિનબિંબ ર, અને પરિકર વિનાનાં ૬ તથા ચાવિશીના પટ ૨ છે. આચાર્ય મહારાજની મૂર્ત્તિ ૧ છે.
છચાકીમાં વૃક્ષના પરિકરવાળી જિનમૂત્તિ ૧, મહેન્દ્રસૂરિજીની મૂર્ત્તિ ૧, ચૌમુખજી ૧, તથા દાદાજીનાં પગલાં યુક્ત દેરી ૧ છે.
ભ્રમતીની ઢેરીઓમાં પરિકર વિનાની મૂર્તિ ઓ ૭૮,
For Personal & Private Use Only
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
જોરી
૨૪ એકતીથના પરિકરવાની મૂર્તિઓ ૮, વૃક્ષના પરિકરવાળી મૂર્તિઓ ૩, ત્રિતીથીના પરિકરવાળી ૨, પંચતીથીના પરિકરવાળી ૭ અને સરસ્વતી દેવીની મૂર્તિ ૧ છે. દેરીઓ ઉપર કુલ શિખર ૪૩ છે. મૂળ મંદિર ઉપર પણ શિખર છે.
સરસ્વતી દેવીના ગભારામાં એક દરવાજા ઉપર છકી. તથા મંડપો ઉપર ઘુમ્મટે છે. સરસ્વતીના ગભારામાં ધાતુની પંચતીથી ૩, ત્રિતીર્થી ૧૬, એકતીથી ૨૮, કાઉસગિયા ૧, અને અંબાજીની મૂર્તિ ૧ છે.
અહીંના મંદિરની ભમતીમાં જેટલી મૂર્તિઓ બિરાજમાન છે તે બધી આ જ મંદિરના ભેંયરામાંથી સં. ૧૯૩૨માં શ્રીદ્ધિસાગર યતિની વિદ્યમાનતામાં નીકળી હતી અને તે જ વખતે તેમની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી હતી, એમ પીંડવાડાના શ્રાવકથી ચિક્કસ અને ખાતરી ભરી હકીકત જાણવામાં આવી છે. સં. ૧૯૬ માં પણ બીજા ભેચરામાંથી બીજી ધાતુની મૂર્તિઓ નીકળી હતી. આ મૂર્તિઓને અપૂજ સ્થિતિમાં જ બહાર મૂકવામાં આવી હતી. પણ સં. ૧૯૭૭ થી તેની પૂજા કરવાનું શરૂ થયું છે. મંદિરમાં જીર્ણોદ્ધારની જરૂર છે. મૂત્તિઓ, પબાસણ, પરિકર વગેરેની સફાઈ તથા ચક્ષુ-ટલાં નવાં નંખવવાની ખાસ અગત્ય છે. - અહીં ૧ જૂની ધર્મશાળા છે પણ તે પડી ગયેલી હોવાથી ત્યાં જ નવી ધર્મશાળા બંધાવવાનું કામ શરૂ થયેલું છે. લગભગ પંદર ઓરડીઓ બંધાવવાનું કામ ચાલુ છે. પણ પૈસા વિના કામ અધૂરું મૂક્યું છે. આ ૧૬
For Personal & Private Use Only
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪ર
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા અહીં પિરવાડ શ્રાવકેનાં ઘર ૫ અને ઓશવાળ શ્રાવકનાં ૩ ઘર છે. ગોપાળજીનું મંદિરx
અહીં ગેપાળજીનું મંદિર પુરાણું છે. તેની મરમ્મત પાછળથી થયેલી છે. આ મંદિરની ફરશમાં બધેલ (સોલંકી) રાજા અર્જુનદેવના સમય વિ. સં. ૧૩૨૦ (ઈ. સ. ૧ર૬૩)ને શિલાલેખ લાગે છે.
“આ મંદિરની બહાર એક વાવડીની પાસે પરમાર રાજા યશોધવલના સમય વિસં. ૧૨૦૨ (ઈ. સ. ૧૧૪૫)ને તથા પરમાર રાજા ધારાવર્ષના સમય વિસં. ૧૨૪૭ (ઈ. સ. ૧૧૯૦)ને લેખ પડેલો મળે છે. આ બધા લેખે ઉપર સેંકડે વર્ષ સુધી વરસાદ પડવાના કારણે ખરાબ થઈ ગયા છે, તે પણ તેમાં લખેલા સંવત અને રાજાઓના નામે પ્રાચીન ઈતિહાસ માટે ખૂબ ઉપયેગી છે. અહીં બીજ પણ કેટલાંક મંદિરે તૂટેલી હાલતમાં પડેલાં છે.
“ગામની નજીક ખેતરમાં પણ સૂર્ય વગેરેની મૂર્તિઓ પડેલી મળી છે, જે વસંતગઢથી લાવેલી હોય એવું અનુમાન થાય છે.” નાક કવર મહાદેવ અને સરસ્વતી દેવી
અજારી ગામથી લગભગ ૧ માઈલ દૂર ભાખરી પાસે શ્રીમાડેશ્વર મહાદેવનું પ્રાચીન મંદિર છે. હિંદુઓમાં આ 1 xકોરી ચરમ તિહાસ પૃ. ૨૭ ઉપરથી.
For Personal & Private Use Only
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચવરલી
૨૪૩
તીર્થ પવિત્ર મનાય છે. ત્યાં કુંડ અને ધર્મ શાળા વગેરે છે. લેકે આ કુંડમાં મૃત મનુષ્યાનાં અસ્થિ લાવીને નાંખે છે. અને જે આત્માની સદગતિ થતી નથી તેમને માટે અહીં ઘેાડશી વગેરે શ્રાદ્ધ કરવામાં આવે છે.
તેની પાસે સરસ્વતી દેવીનું એક નાનુ પણ પ્રાચીન દેરું છે. તેમાં શ્રીસરસ્વતી દેવીની શ્યામવણી ઊભી મૂત્તિ સ્થાપિત કરેલી છે. આ સ્થાન પ્રાચીન મનાય છે અને ઘણા ય લાકા આ દેવીની માનતા—માધા રાખે છે. કાશ્મીરની સરસ્વતી ભારતભરમાં પ્રથમ નંબરે વખણાય છે અને તે પછી ખીજે નંબરે આ દેવીની ગણતરી થાય છે.
૬૪. ચવરલી
અજારીથી નૈઋત્યખૂણામાં ૨૧ માઈલ અને પીડવાડાથી નૈઋત્યખૂણામાં જ! માઈલ દૂર “ચવરલી” નામનુ ગામ અનાસ નદીના કિનારે ભાખરીની એથમાં આવેલું છે. આ ગામ પીંડવામાં તહેસીલમાં છે.
અડિત જૈનમદિરઃ
અહીં એક જૈન મંદિર ખાલી પડ્યુ છે. આ મંદિર મૂળગભારા, ગૂઢમ’ડપ, નવચોકી સભામંડપ, શૃંગારચોકી શિખર, અને ભમતીના કાટયુક્ત અનેલું છે તેમાં અરધું શિખર પડી ગયું છે અને ગૂઢમંડપની ભીતા જીણુ થઈ ગઈ છે. કાટની ભીંતેાની નીચેના ભાગ
'
For Personal & Private Use Only
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ હજુ સાબૂત છે. ઉપરને ચેડે ભાગ જ તૂટી ગયો છે. શંગારચોકીને મંડપ તથા ઘુમ્મટ તૂટેલાં છે. મંદિરના કંપાઉન્ડને દરવાજે સાબૂત છે. મંડપ, મૂળ ગભારાના દરવાજા, સ્ત, ઘુમ્મટ વગેરે પથ્થરનું બનેલું બધું કામ ઊભું છે, આ મંદિરની બધી મૂર્તિઓ નાદિયા લઈ જવામાં આવી છે. - મંદિરના પાટડા પરના સં. ૧૯૬૦ ના લેખથી માલમ પડે છે કે તે વખતે સાધુઓ અહીં યાત્રા કરવા આવ્યા. હતા અને વસંતગઢના સં. ૧૬૭૫ ના લેખથી જણાય છે કે તે વખતે કેટલાક સાધુઓએ અહીં ચોમાસું કર્યું હતું. શામળાજીનું મંદિરઃ
આ મંદિરની બાજુમાં જ શામળાજીનું એક વૈષ્ણવ મંદિર છે; તેની બહાર સરઈ છે, તેમાં સં. ૧૫૮૧ ના, લેખમાં આ ગામને વસંતપુર તરીકે ઓળખાવેલું છે. વરંતપુર ગામે સોહા ....આ સરઈ લેહારે બનાવેલી છે, તેનાં નામે વગેરે પણ લેખમાં ઉલ્લેખાયેલાં છે.
હાલમાં અહીં પલીવાલ જેનનું ઘર ૧ છે. ઉપાશ્રય કે ધર્મશાળા પણ નથી. પહેલાં અહીં જેનેની વસ્તી વધુ હોવાનો સંભવ છે.
૬૫. વસંતગઢ , ચવરલીથી નેત્રત્ય ખૂણામાં ૨ માઈલ અને પીંડવાડાથી, દક્ષિણમાં પણ માઈલ દૂર “વસંતગઢ” નામનું ગામ આવેલું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
વસતગઢ ખંડિત જિનમંદિરઃ - ગઢમાં એક વિશાળ જૈન મંદિર ખંડિત અવસ્થામાં પડેલું છે. આ મંદિર મૂળગભારે, ગૂઢમંડપ, છાકી, સભામંડપ, શિખર, મૂળ દરવાજાથી બંને બાજુની ભમતીમાં ઓરડીઓ તથા ગેખલાના ખંડ ૨૦ (ત્રણ ખંડમાં ગેખલા કે દેરી કાંઈ નથી), શૃંગારચોકી અને ભમતીના કેટયુક્ત બનેલું છે. આ મંદિરનાં શિંગારકી, દેરીઓ, સભામંડપ, અને છોકી તથા જૂને કોટ હજુ સાબૂત ઊભે છે. મૂળગભારે, શિખર અને ગૂઢમંડપ પડી ગયેલાં છે. તેને સમરાવવા માટે થોડાં વર્ષો પહેલાં જ કામ શરૂ કરેલું હતું અને ૮–૧૨ ફૂટ સુધીની ઈટાની ભીંત તૈયાર થયા પછી કામ બંધ પડયું છે પણ બંધ પડવાનું ખરું કારણ જાણી શકાયું નથી. સંભવત: જેન વસ્તી અહીં બિલકુલ ન હિાવાથી તથા બીજું રક્ષણનું સાધન ન હોવાથી જીર્ણોદ્ધાર કરાવવાનું બંધ લખ્યું હશે; એમ લાગે છે.
પહેલાં જ્યારે આ મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર કરાવી ફરી પ્રતિષ્ઠા થઈ ત્યારે મૂળના તરીકે શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનની મૂર્તિ બિરાજમાન કરેલી હતી, જે અત્યારે ખંડિત અવસ્થાવાળી ચીકીમાં મૂકવામાં આવી છે. આ મૂર્તિ અત્યંત - મનહર અને ભવ્ય છે. તેને આરસ તાંબાની માફક અવાજ કરે છે અને એ મૂર્તિ ઉપર સં૦ ૧૫૦૭નો લેખ છે.
આ મંદિર ક્યારે બન્યું અને કેણે બંધાવ્યું, એ જાણવાનાં ખાસ સાધને મળ્યાં નથી, છતાં પરિકરની સફેદ મકરાણાની ગાદી; જેમાંના લેખના સંવને ભાગ ખંડિત
For Personal & Private Use Only
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪૬
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ થઈ ગયો છે તે લેખની કેરણું અને લિપિ વગેરે જોતાં તથા શ્રીનન્નસૂરિની પ્રતિષ્ઠિત હેવાથી ૧૧-૧રમી શતાબ્દિનો હવાને વધારે સંભવ જણાય છે. વળી તેની પાસેના એક પથ્થરમાં લેખ છે. જો કે તેમાં સંવત્ નથી. પરંતુ તેની લિપિ લગભગ ૮-૯ મી શતાબ્દિની હોવાનું જણાય છે.
આ મંદિરની જમણા હાથ તરફની ભમતીની દેરીએના ભાગમાં એક ભેંયરું નીકળ્યું છે. તેમાંથી થોડાં વર્ષો પહેલાં ધાતુના બે મેટા કાઉસગ્ગિયા પણ નીકળ્યા હતા જેના ઉપર સં ૭૪૪ના લેખે છે, ભેંયરામાંથી નીકળેલી બધી ધાતુની મૂર્તિઓની સ્થાપના પીંડવાડામાં સં. ૧૯૬૪માં જ્યારે મંદિરના દંડ-કલશ વગેરેની પ્રતિષ્ઠા કરાવવામાં આવી તેની સાથે જ થઈ હતી. પીંડવાડાના મહાવીર સ્વામીના મંદિરના ગૂઢમંડપ અને સંભવનાથજીના ગભારામાં આ બધી મૂર્તિઓ ભેંયરામાં રાખી છે. આ બધાં કારણે ઉપરથી આ મંદિર મા સૈકાનું અથવા તે પહેલાંનું બનેલું હોવું જોઈએ.
અહીં મૂળગભારાને દરવાજે નવ લગાવે છે. તેની બારશાખમાં મંગળમૂર્તિની લાઈનમાં મંગળમૂર્તિ સહિત જિનમૂર્તિઓ છે અને કાઉસગિયા ૬ કોતરેલા છે. એ જ પ્રમાણે મૂર્તિઓ અને કાઉસગિયા, કેતરાયેલ બારશાખની ઉપરના બે ત્રણ જૂના પથ્થર (ઉત્તરંગા), ખંભે ઉપરની ચેકીઓમાં ત્રણે બાજુએ એક એક જિનમૂર્તિ, કેરેલા પાંચસાત પથ્થર તથા મંગળમૂર્તિ તરીકે કરેલી જિનમૂર્તિઓવાળા પથ્થરે, ખંડિત મૂર્તિઓના અંગેપગે, મંદિરમાં જ્યાં ત્યાં પડેલાં જોવામાં આવે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસંતગઢ
२४७
ઉક્ત મંદિરથી આગળ ચાલતાં વસંતગઢને બીજી તરફને પથ્થરને મોટો દરવાજો આવે છે, તેને ઉપર ભાગ પડી ગયું છે. બંને બાજુની ભીતે ઊભી છે. આ દરવાજાની અંદરના ભાગમાં ઉપર્યુક્ત મંદિરની આસપાસ ચારે તરફ પડી ગયેલાં મંદિરે અને મકાનનાં ભગ્નાવશેષ પડેલાં જેવાય છે. ગામની પ્રાચીનતા
આ વસંતગઢને “વસંતપુર” પણ કહે છે. જોકેમાં આ “વાંતપરાગઢ” નામે પણ પ્રસિદ્ધ છે; જે વસંતગઢને અપભ્રંશ છે. સિરોહી રાજ્યના ઘણાં પુરાણુ સ્થાનેમાંનું આ એક છે. આજ સુધી આ રાજ્યમાં જેટલા શિલાલેખ મળ્યા છે, તેમાં સૌથી પ્રાચીન શિલાલેખ વિ. સં. ૬૮૨ (ઈ. સ. ૬૨૫)ને અહીંથી મળે છે. આ લેખ પથ્થરેના ઢગલામાંથી મળી આવે છે.
“આ લેખથી જણાય છે કે, “અહીંની એક પહાડી ઉપર ક્ષેમકરી (માર્યા) નામની દેવી; જેને લેકે નીમેલ માતા પણ કહે છે, તેનું મંદિર સત્યદેવ નામના પુરુષે સં. ૬૮૨ માં બંધાવ્યું હતું. (તેને જીર્ણોદ્ધાર ડાં વર્ષો પહેલાં જ થયે છે.) આ મંદિર બન્યું તે સમયે આ પ્રદેશ વર્મલાત રાજાના અધિકારમાં હતું. આબુ તથા તેની આસપાસના દેશ ઉક્ત રાજાના સામંત રાજિલ્લના અધિકારમાં હતું, જે વજીભટ (સત્યાશ્રય)ને પુત્ર હતે.” વર્મલાત રાજા ક્યા વંશને હતું, એ સંબંધમાં ઉક્ત લેખમાં કંઈ પણ લખ્યું
&ણોલી પાડ્યા તાર પૃ. ૨૯ ઉપરથી.
For Personal & Private Use Only
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
અણુદાચલ પ્રદક્ષિણા નથી પરંતુ અનુમાન છે કે તે ચાવડા વંશને હેય. કેમકે તેની રાજધાની ભીનમાલ (શ્રીમાલ) નગર (જોધપુર રાજ્યોમાં હતી. ભીનમાલના રહેવાસી જિગુના પુત્ર બ્રહ્મગુપ્ત નામક
તિષીએ શક સં. ૧૫૦, વિ. સં. ૬૮૫માં કાર્યસિદ્ધાંત નામક જતિષને ગ્રંથ રચે છે, જેમાં તેણે લખ્યું છે કે, તે સમયે ત્યાં ચાપ (ચાવડા) વંશી વ્યાધ્રમુખ રાજા હતો. સંભવ છે કે વ્યાધ્રમુખ ઉક્ત રાજા વર્મલાતને ઉત્તરાધિકારી હોય.
“ઉપર્યુક્ત લેખથી ભીનમાલના રહેવાસી પ્રસિદ્ધ કવિ માઘને સમય નિશ્ચિત થાય છે. કેમકે તે પોતાના રચેલા શિશુપઢવમાં નામના મહાકાવ્યમાં લખે છે કે તેના દાદા સુપ્રભદેવ, રાજા વર્મલાતના મુખ્ય મંત્રી (સર્વાધિકારી) હતા. સુપ્રભદેવ, આ વર્મલાત રાજા, જે વિ. સં. ૬૮રમાં વિદ્યમાન હતું, તેને સમકાલીન હતા. આથી સુપ્રભદેવના પૌત્ર માઘ કવિને સમય ૭મી શતાબ્દિના અંતમાં રહેવાનું નક્કી થાય છે.
અહીંથી બીજે લેખ મળે છે, જે પરમાર રાજા પૂર્ણપાલના સમયનો છે. તેમાં ઉત્પલ રાજથી પૂર્ણ પાલ સુધીની આબુના પરમારની વંશાવલી આપેલી છે. આમાં જ લાહિનીની હકીક્ત પણ આપેલી છે.
“મહારાણું કુંભા, જેને કિલ્લાઓ બંધાવવાને શોખ હતું અને જેણે આબુ ઉપર વિ. સં. ૧૫૦૯માં અચલગઢનો કિલ્લો બંધાવ્યું, તેણે જ પ્રાચીન વસ્તીવાળા આ ભાગની પાસે એક વિશાળ ઊંચી ભાખરી પર મેટે કિલ્લો બંધાવ્યું,
For Personal & Private Use Only
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસંતબદ્ધ
હતું. ત્યારથી જ વસંતપુરના બદલે “વસંતગઢ” એ નામ પ્રસિદ્ધ થયું હોય એ સંભવિત છે.
કિલ્લાની ભીતે ઉપરનો ઘણોખરે ભાગ પડી ગયે છે. દરવાજે સાવ પડી ગયેલ છે. વસ્તીના બીજી તરફના દરવાજા આગળના ભાગમાં ગરાસિયા વગેરેનાં છૂટા છવાયાં ખેરડા ખેતરે અને અરટ વગેરે છે.” લાણવાવ (લાહિની વાપી૧):
ઉપર્યુકત કિલ્લાના દરવાજાની આગળ એક પ્રાચીન વાવ છે. પરમાર રાજા ધંધુકના ઉત્તરાધિકારી જયેષ્ઠ પુત્ર, જેનો સં૦ ૧૦૯નો શિલાલેખ આ ગામમાંથી જ મળ્યો છે, તેની નાની બહેન લાહિની નામે હતી. તેનો વિવાહ વિગ્રહરાજ સાથે થયે હતે. તે વિધવા થતાં પોતાના ભાઈને
ત્યાં ચાલી આવી અને વસિષ્ઠપુર (વસંતગઢ)માં જ રહીને તેણે તૂટેલા સૂર્યમંદિરને નવેસરથી બંધાવ્યું. અત્યારે આ મંદિર બિલકુલ તૂટી ગયું છે. વળી તેને પાણી પીવા માટે વાવડીનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું. આ વાવડી આ લાહિનીના નામ ઉપરથી આજે પણ લણવાવ (લાહિનીવાપી) કહેવાય છે. આજે પણ આ વાવ ચાલુ છે. તેની આસપાસ હિંદુઓનાં મંદિરે ખંડિત અને સાબૂત હાલતમાં જોવાય છે.
૧ હિરેણી થા તિહાસ પૃ. ૩૦ ઉપરથી. * ૨ શિલાલેખમાં વિગ્રહરાજની વંશાવલી આ પ્રકારે છે–પોટ નામને દ્વિજ પોતાના જ બાહુબળથી રાજા થયો. તેના વંશમાં ભવગુપ્ત રાજા થશે. પછી તે જ વંશમાં સંગમરાજ થયે. તેને પુત્ર ચચ અને તેને પુત્ર વિગ્રહરાજ હતો.
For Personal & Private Use Only
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ આ વાવમાં લાગેલા લેખમાં આ સ્થાનનું નામ “વટપુર” અને “વસિષ્ઠપુર” લખેલું મળે છે. આ લેખ પરમારના પ્રાચીન ઈતિહાસના પરમ ઉપયોગી સાધનરૂપ છે. “વસંતપુર” નામ “વસિષ્ઠપુર” ઉપરથી જ પડ્યું લાગે છે. અહીં વટેશ્વરનું મંદિર પણ છે, અને “સરસ્વતી” નામની નાની નદી હમેશાં વહેતી રહેવાના કારણે વટનાં વૃક્ષ ઘણાં છે, તેના પરથી “વટેશ્વર” અને “વટપુર” નામની ઉત્પત્તિ હેવી જોઈએ; એમ લાગે છે.
અહીં એક મોટું તળાવ પણ હતું. કહેવાય છે કે, ગૂજરાતના સુલતાન મહમ્મદ બેગડાએ તલાવ તેડી નાખ્યું. અને વસન્તગઢને ઉજજડ કરી નાખ્યું. છતાં પાછળથી કંઈક આબાદ થયું હતું. પરંતુ અત્યારે તો વિશેષે કરીને ખેતી કરનારા ભલે અને ગરાસિયા લેકે જ વસે છે.” બ્રહ્માજીનું મંદિર
જરા ઊંચાણ ભાગમાં એક હિંદુ મંદિરને થોડા વર્ષો પહેલાં સમરાવવાનું શરૂ કરેલું, જેનો શિખર સુધીનો ઇ– કળશ ચઢાવવાનો અને બહારના ભાગમાં ભીંતે અને કેટ વગેરેનો ભાગ પૂર્ણ રીતે ચણાયેલો છે, માત્ર થોડા જ ભાગ બાકી રહેલે છે. તેમાં સ્થાપન કરવા માટે બ્રહ્માજીની એક મેટી પુરુષપ્રમાણ મૂર્તિ, નવી કરાવેલી મંદિરની ભમતીના ખુલ્લા ભાગમાં સુવાડેલી પડી છે. શા કારણથી આ કામ અધૂરું હશે અને પ્રતિષ્ઠા નહિ કરાવી હોય, તે જણાતું નથી. ખંડિત હિંદુ મંદિર,
ઉક્ત મંદિરની પાસે ભગ્નાવશેષ એક વિશાળ મંદિર
For Personal & Private Use Only
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડુંગરી
રજ
પડેલું છે. મંદિર, કાળા મજબૂત પથ્થરથી બનેલું છે; તેને ઘણે ભાગ ઊભો છે. આ હિંદુઓનું મંદિર હોવું જોઈએ. કેમકે ભમતીની બે દેરીઓની બારશાખામાં મંગળમૂર્તિ તરીકે ગણેશની મૂર્તિ કતરેલી છે.
છે :
આ દરવાજાથી ૧ માઈલ દૂર “ગઢ” નામનું ગામડું છે. અહીં રાજ્યનું થાણું તથા લેકેનાં લગભગ ૫૦ ઘરે છે અને પલ્લીવાલ જેન મેદીનાં ૩ ઘરે છે.
૬૬. ડુંગરી વસંતગઢથી પશ્ચિમમાં ૩ માઈલ અને બનાસ સ્ટેશનથી પૂર્વમાં ૧ માઈલ દૂર “ ડુંગરી” નામનું ગામ આવેલું છે.
અહીં જેનમંદિર સાવ પડી ગયેલું પણ જોવા-જાણવામાં આવ્યું નથી. ગામ તો જૂનું લાગે છે. ગામની બહાર બે ત્રણ સરઈ ઊભી છે. તે બધી લગભગ ૧૬–૧૭મી શતાબ્દિની છે. તેમાં એક ચતરા પર એક પથ્થર છે. તેમાં એક તરફના એક મનુષ્યના હાથમાં પૂજાની સામગ્રી છે. તેની પાસે તેની સ્ત્રી ઊભેલી છે. બીજી બાજુમાં સ્ત્રીને ચુડલાવાળે હાથ કેતેરેલો છે. ત્રીજી બાજુમાં ગણપતિની મૂર્તિ કેતરેલી છે. તે સરઈ નીચે લેખમાં કુળવી જ્ઞાત લખેલું હોવાથી
૧ જે સરઈમાં ફકત સ્ત્રીને ચુડલાવાળો હાથ કતરેલ હોય તે સ્ત્રી તેના પતિની સાથે બળીને સતી થઈ હોય એમ બતાવે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ જણાય છે કે કણબી જાતિમાં પણ આગળ સતી થવાનો રિવાજ હશે. વડલા નીચેની સેળમી શતાબ્દિની સરઈમાં જૂનીuત એ પ્રમાણે રાત શબ્દ લખેલે છે.
૬૭. કોજરા ડુંગરીથી ઉત્તરમાં રા માઈલ અને બનાસ સ્ટેશનથી ઉત્તરમાં રા માઈલ દૂર “કેજરા” નામનું ગામ આવેલું છે અને તે પીંડવાડા તહેસીલમાં છે. શ્રીસંભવનાથ ભવનું મંદિર :
અહીં મૂળના શ્રીસંભવનાથ ભગવાનનું મંદિર છે. મૂર્તિ મનોહર છે. તેના પર લેખ નથી. મૂળ નાની બંને બાજુની મૂર્તિઓ પર લેખો હતા; પણ ઘસાઈ ગયા છે. એક મૂર્તિ પર સં૦ ૧૨૨૪ને લેખ હેય તેમ લાગે છે. અહીંના ગૂઢમંડપના એક સ્તંભ પર પણ સં૦ ૧૨૨૪ ને લેખ છે. તેમાં આ મંદિરને શ્રી પાર્શ્વનાથ ભવનું મંદિર લખ્યું છે. તેમાં રાણા રાવસીએ એક સ્તંભ કરાવ્યાને ઉલ્લેખ છે. પાછળથી કે જીર્ણોદ્ધાર સમયે શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને બદલે શ્રીસંભવનાથ ભ૦ની મૂર્તિ મૂના તરીકે બિરાજમાન કરી હશે; એમ લાગે છે.
ધાતુની પંચતીર્થી પર લેખ છે પણ તેને છેડે ભાગ ખંડિત થયેલ હોવાથી પાછળ અને આગળ તાંબાનું પતરું જડી દીધું છે. મૂનાની ગાદીમાં નીચે આડું ધર્મચક અને તેની બંને બાજુએ એકેક હરણ અને સિંહ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે જરા
૨૫૩
ગાદી અને પબાસણ પ્રાચીન જણાય છે. તેની એક બાજુમાં શ્રાવક અને બીજી બાજુમાં શ્રાવિકા જમણો ઢીંચણ ઊંચે રાખી, હાથ જોડી,ચૈત્યવંદન કરતાં હોય તેવી બેઠેલી આકૃતિઓ કતરેલી છે.
આ મંદિરમાં મૂહનાની સાથે કુલ જિનબિંબ ૫, પરિકરમાંથી છૂટા પડી ગયેલા કાઉસગ્ગિયા ૨, અને ધાતુની. પંચતીથી ૧ છે.
આ મંદિર મૂળગભારે, ગૂઢમંડપ, ચેકી, સભામંડપ, શંગારકી, શિખર અને ભમતીના કેટયુક્ત કાળા મજબૂત પથ્થરથી બનેલું છે.
અહીં ૧ ઉપાશ્રય અને ૧ ધર્મશાળા છે. બીજી ધર્મશાળા માટે મંદિરની બંને બાજુએ થેડી જમીન પડી છે.
અહીંના મંદિર ઉપરને ધ્વજાદંડ તૂટી ગયો છે. તે માટે નવો તૈયાર કરાવેલે ધ્વજાદંડ આઠ વર્ષથી એમ ને એમ પડ્યો છે. શ્રાવકે પાસે પંચેના રૂપિયા હોવા છતાં હજુ સુધી દંડ ચડાવતા નથી.
આ ગામ સિહીના મહારાવ સુરતાણે વિ. સં. ૧૬૩૪ માં પિતાના પુરોહિતેને દાનમાં આપ્યું હતું. પરશુરામ વિષ્ણુ મંદિર
અહીં પરશુરામનું એક પ્રસિદ્ધ વિષ્ણુ મંદિર છે, જેને જીર્ણોદ્ધાર લગભગ ૨૦૦ વર્ષો પહેલાં થયા છે. આ તરફ પરશુરામનાં મંદિર બહુ ડાં જોવામાં આવે છે.”
સિરોહી રાગ્યમ તિહાસ પૃ. ૩૨ ઉપરથી.
For Personal & Private Use Only
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાર
3
૬૮. નાદિયા - કોરાથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૩ માઈલ, પીંડવાડા સ્ટેશનથી પશ્ચિમમાં પા માઈલ અને બામણવાડાથી નૈત્ય ખૂણામાં ૩ માઈલ દૂર મગરીની એથમાં નાંદિયા” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ પીંડવાડા તહેસીલમાં છે. (૧) શ્રી મહાવીર સ્વામી ભવનું મંદિર
અહીં બે જૈન મંદિરે છે. તેમાંથી એક ગામથી પશ્ચિમ દિશામાં ૨ ફલીંગ દૂર પહાડની એક ટેકરીની ઓથમાં મૂડ ના શ્રી મહાવીરસ્વામીનું ભવ્ય અને પ્રાચીન મંદિર આવેલું છે. આ મંદિર નંદીશ્વર દ્વીપની સ્થાપના તરીકે બાવન જિનાલયનું હેવાથી તે “નંદીશ્વર ચિત્ય” કહેવાય છે અને “જીવિતસ્વામીના મંદિર તરીકે પણ આની પ્રસિદ્ધિ છે.
આ મંદિર મૂળગભારે, ગૂઢમંડપ, નવચોકી, સભામંડપ, શૃંગારચોકી અને દેરીઓ વગેરેથી યુક્ત વિશાળ છે.
મૂળગભારામાં મૂળ ના શ્રી મહાવીરસ્વામીની મનહર, વિશાળ અને ભવ્ય પ્રાચીન મૂર્તિ છે. પરિકર પ્રાચીન અને જુદા પ્રકારનું છે. પરિકરની નીચે ગાદીમાં ઊભું ધર્મચક છે. તેની બંને બાજુએ એકેક હરણ છે, અને તેની બંને બાજુએ એકેક સિંહ છે. પરિકરના ઉપરના ભાગમાં સૌથી નીચે સિંહ છે અને તેના ઉપર દેવ-દેવીની -ભૂતિનું યુગલ છે. દેવના હાથમાં સારંગી છે. તેના ઉપર નર-નારીનું જોડલું છે. નરના હાથમાં પુષ્પમાળા છે. દેવી
For Personal & Private Use Only
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાદિયા
ર૫૫ અને નારીઓના હાથમાં પૂજાની સામગ્રી છે. એ જ પ્રમાણે બીજી તરફ પણ છે. પરિકરમાં જ ભગવાનના મસ્તક પાછળ વિશાળ ભામંડળ અને મસ્તક ઉપર છત્ર બનેલું છે. ભગવાનની બંને બાજુએ બે મોટા ભવ્ય ઈશ્નો હાથમાં ચામર લઈને ઊભા છે.
ભગવાનની આગળ સુંદર નકશીદાર મકરાણાના પથ્થરના બે ખંભે અને તેના ઉપર સુંદર તેરણે છે. સ્તંભે અને તેરણોમાં, કાઉસગ્ગિયા અને ભગવાનની બેઠી મૂર્તિઓ કુલ ૫૧, યક્ષ ૧ યક્ષિણી ૧, શ્રાવક ૨, એને શ્રાવિકા ૨ ની મૂર્તિઓ કોતરેલી છે.
આ મંદિરમાંથી સં૦ ૧૧૩૦ થી ૧૨૧૦ સુધીના ભીંત અને સ્તંભ ઉપરના કુલે પાંચ લેખો મળી શક્યા છે. બાવન દેરીઓના દરવાજા પર લેખ હતા પણ તે પર કલાઈ કરાવેલી હોવાથી કેટલાક દબાઈ ગયા છે અને કેટલાક વંચાયા તે ઊતાર્યા છે. તે લેખાં લગભગ ૧૫મી શતાબ્દિના છે.
- આ મંદિરની શંગારચોકીની પછી પ્રવેશ કરતાં પહેલાં ડાબા હાથ તરફ એક જૂની ઓરડી છે, તેમાં ચૂને ભરાય છે. તેની પાસે એક ઓસરી (દલાણ–એક ઢાળિયું પાકું છતબંધી) છે. જમણે હાથ તરફના ચોકમાં રાયણનું વૃક્ષ છે. તેની પાસે એક ખૂણામાં હાલમાં ન જ કરાવેલો એક પાણું ભરવાને હજ છે. તેની અંદર શૃંગારચોકીની દીવાલના એક પથ્થરમાં સં૦ ૧૧૩૦નો લેખ છે, તેમાં તેની પાસે શિવગણ નામના ગૃહસ્થ એક વાવડી કરાવ્યાને
For Personal & Private Use Only
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૫૬
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ ઉલ્લેખ છે. પણ હાલમાં આ મંદિરની નજીકમાં ક્યાંઈ વાવડી હેય તેમ જણાતું નથી. કદાચ આ મંદિરની પાસે હશે પણ પાછળથી પૂરી નાખવામાં આવી હશે એમ લાગે છે. ગામના ઝાંપામાં શિવાલય પાસે એક જૂની વાવડી મેજુદ છે; આ વાવ ઉક્ત લેખવાળી હોવાનો સંભવ નથી. વળી એ જ લેખમાં “નંદિયકચૈત્ય” લખ્યું છે, એ ઉપરથી આ ગામ ૧૨મી શતાબ્દિથી યે પ્રાચીન હોવાનું સિદ્ધ થાય છે. ચંડકૌશિક-દશ સ્થાપના :
આ મંદિરની પાસે જ એક દેરીમાં પહાડના જ પથ્થરમાં એક પગલું કરેલું છે, અને ચરણની પાસે જ પથ્થરમાં મેટી અને લાંબી સર્ષની એક આકૃતિ કેતરેલી છે. કહેવાય છે કે –શ્રી મહાવીર સ્વામી ભગવાનને ચંડકૌશિકદંશને પ્રસંગ અહીં જ આ સ્થળે બન્યું હતું, તેથી તેની
સ્થાપના અહીં કરેલી છે. આ સ્થાપના હશે કે સત્ય હશે તેને નિર્ણય કરવાની જરૂર છે. એ જ ચરણ અને સર્ષની આકૃતિવાળા પથ્થરમાં જ જરા ઊંચે બહુ જ પ્રાચીન લિપિમાં એક લાઈનમાં ૭-૮ અક્ષરો લખેલા છે. તેને ભાવાર્થ સમજાય તો કંઈક નિર્ણય થઈ શકે. જીર્ણોદ્ધાર
પ્રસ્તુત મંદિર કોણે ક્યારે બંધાવ્યું તેની માહિતી માટે લેખાદિ સામગ્રી મળી શકી નથી. પરંતુ મંદિરના સભામંડપના તંભ પર, સં. ૧૨૦૧માં એ સ્તંભ કરાવ્યાને ઉલ્લેખ છે. આ ઉપરથી જણાય છે કે, ઉક્ત સમયમાં આ મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર થયે હશે. મૂળ મંદિર તેથી પણ પ્રાચીન હશે એમ લાગે છે .
For Personal & Private Use Only
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાદિયા.
૨૫૭ આ મંદિરની ભમતીમાં યક્ષ કે શ્રાવકની મૂર્તિ ૧ છે. તેનું ગજવાહન, બે હાથમાંથી એકમાં વરદાન અને બીજામાં લાંબી કંઈક વસ્તુ જણાય છે. માથે મુગટ, ગળામાં હાર, શરીર પર બેસ, હાથમાં બાજુબંધ વગેરે છે. આવી મૂર્તિ કેની હશે? યક્ષ અથવા શ્રાવકની મૂર્તિએ કુલે ૨ છે.
ડાબા હાથની ભમતીમાંથી દેરીઓની પાછળ જવાને એક દરવાજો છે. ત્યાંથી પાછળ જતાં એક મેટે ચેક આવે છે. તેના એક ખૂણામાં પાકું પથ્થરનું દલાણું બનેલું છે, તે આખા દલાણની નીચે એક ભેંયરું નીકળ્યું છે. જે તદ્દન ખાલી હાલતમાં છે.
આ મંદિરમાં કુલે કેટલી મૂર્તિઓ છે, તેની સંખ્યા નીચે મુજબ છે – મૂળ ગભારામાં
પ્રાચીન પરિકરયુક્ત આરસની મૂઠ નાની મૂર્તિ ૧. ગૂઢમંડપમાં
પરિકર વાળી આરસની ત્રણતીથની મૂર્તિઓ-૩ પરિકરવાળી આરસની નાની મૂર્તિઓ-૨ પરિકરવાની આરસની પંચતીથી–૧ સિદ્ધચક્રજીને આરસને યંત્ર-૧
અંબિકા દેવીની આરસની મૂર્તિ–૧ નવશેકીમાં
પરિકર વિનાની આરસની મૂર્તિ
For Personal & Private Use Only
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા ચોવિસીના આરસના પટ્ટ-૨ (તેમાં એક સાબૂત છે. બીજામાં ત્રણ ભગવાન ખંડિત છે.) ભમતીમાં
પરિકરવાની પંચતીર્થીની મૂર્તિએ-૪ પરિકર વિનાની મૂર્તિઓ-૬ પરિકરવાની વિતીથીની મૂર્તિઓ–૨ ભગવાનના ખંડિત પરિકરના ટુકડા– પરિકરવાળી અંબિકાદેવીની મૂર્તિ–૧ યક્ષની મૂર્તિ-૨
તરણના સ્તંભના ટુકડા-૪ (જેમાં ભગવાનની સુંદર મૂત્તિઓ કોતરેલી છે.)
પરિકરથી અલગ થયેલા કાઉસગ્ગિયા–૨
ભમતીમાં કુલ ૪૨ દેરીઓ છે અને મૂળગભારા. ઉપરના શિખર સાથે કુલે ૪૩ શિખરે છે. બાકી બધી જગ્યાએ ઘુમ્મટ છે.
બહારના મેટા મંદિરમાં આરસની લાદીઓ જડાવવા વગેરેનું કામ ચાલે છે. દેખરેખ તથા સારી રીતે પૂજાપ્રક્ષાલન થવાની અને ચક્ષુ-ટલાં લગાવવાની ખાસ જરૂર છે. એક જ પૂજારી બંને મંદિરમાં પૂજા કરવા ઉપરાંત પંચનું કામ પણ કરે છે. આવા મોટા અને વિસ્તારવાળા મંદિરમાં એક જ માણસ બધે પહોચી વળે; એ અશક્ય છે. (૨) શ્રી શાંતિનાથ ભ૦નું ઘર-દેરાસર :
આ ગામમાં નવી જૈનધર્મશાળા થઈ છે, તેની પાસે જ જૂના ઉપાશ્રયમાં કે જ્યાં યતિજીની ગાદી પણ છે, ત્યાં એક
For Personal & Private Use Only
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાદિયા
૨૯
ઓરડામાં ઘર-દેરાસર છે. તેમાં મૂળ ના. આદિ આરસની ૭ જિનમૂર્તિઓ છે.
આ મંદિરમાં મૂળનાયક શ્રી શાંતિનાથ ભગવાન ગઢ પાસે ચીવરલી નામનું ગામ છે, ત્યાંનું જૈનમંદિર તૂટવાથી, ત્યાંથી અહીં લાવેલા છે. આ મૂર્તિઓ સં. ૧૯૦૦ની આસપાસમાં અહીં આવ્યાનું અનુમાન છે. સંભવ છે કે આ મંદિરની ઘણુંખરી કદાચ બધી મૂર્તિઓ પણ ત્યાંથી જ આવી હાય.
અહીં અત્યારે સિહીના ખાસ નજીકના જ ભાયાત ઠાકોરની જાગીર છે. તેઓ “સાહેબજી” કહેવાય છે. તેઓ હાલના સિહી દરબારના કાકા થાય છે.
આ ગામ પ્રાચીન છે. તેનું નામ શિલાલેખ અને પ્રાચીન ગ્રંથમાં “નંદીગ્રામ, નાદિય કે નંદીપુર પણ મળે છે. આજ ગામમાં સં. ૧૪૩૬ પિષ સુદિ ૬ ને ગુરુવારે શાશ્વનાથગ્નિ લખવ્યાનું એક હસ્તપ્રતિની અન્તપ્રશસ્તિમાં છે.
દંતકથા પ્રમાણે આ ગામ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના મોટા ભાઈ નંદિવર્ધન મહારાજાએ વસાવ્યું હતું.
આ ગામમાં પિરવાડ શ્રાવકનાં ૪૦ ઘર છે. ધર્મશાળા ૧ નવી થઈ છે. ઉપાશ્રય લે છે.
१ श्रीअबूंदाभिधमहोधरपाश्र्ववर्ती प्रामोऽस्ति नांदियवराभिषया प्रसिद्धः । श्रोवर्द्धमानजिननायकतुङ्गशृङ्गप्रासादराजपरिवारितभूमिभामः ॥
–ારામાચિરિ પૃ. ૨૧૫
For Personal & Private Use Only
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
શામળાજીનુ મંદિર
“ ગામની અંદર વિષ્ણુ (શામળાજી)નું એક મંદિર છે; જે લગભગ ૬૦૦ વર્ષ પૂર્વનું હાય; એવું અનુમાન થાય છે. તેની પાસે એક શિવાલય પણ છે. તે પણ એ જ સમયમાં અનેલું હશે. ”
૬૯. સેરનાથ–વીસેાલુ
નાંક્રિયાથી પૂર્વ દિશામાં ઝડાલીના રસ્તે ૧ માઈલ નામનું ગામ આવે છે.
દૂર નદીને કિનારે “ વીસેાલુ હાલમાં આ ગામ ઉજ્જડ છે.
અનુદાચલ પ્રદક્ષિણા
•99
શ્રીપાર્શ્વનાથ ભનુ મંદિરઃ
અહીં નદીકિનારે મૂ ના॰ શ્રીપાર્શ્વનાથ પ્રભુનું મંદિર છે. આ સ્થળને લેાકેા “ સેરનાથ ” કહે છે. અહી ૪ જિનમિંખ છે. જીર્ણોદ્ધારની જરૂર છે.
અહીંના વાણિયા ગુજરાતના સૂરત જિલ્લામાં રહે છે.
અહીંથી પાછા નાંઢિયા આવ્યા.
૭૦. લાટાણા
નાંઢિયાથી નૈઋત્ય ખૂણામાં ૩ માઈલ અને બનાસ સ્ટેશનથી અગ્નિખૂણામાં ૬ માઈલ દૂર મગરીની આથમાં
*facìgt (pazı gfagia y. 32 @yzal.
For Personal & Private Use Only
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાટાણા
“લાટાણા” નામનું ગામ આવેલુ છે. આ ગામ પીઉંડવાડા
તહેસીલમાં છે.
શ્રીઆદીશ્વર ભ॰ તુ મંદિર:
અહી ગામથી દૂર ૨ ક્ટંગ પર પહાડની ઓથમાં જરા ઊંચી ટેકરી પર શ્રીઆદીશ્વર ભગવાનનું પ્રાચીન મંદિર છે. મૂળનાયકજીનું બિંબ અતિરમણીય ભવ્ય અને પ્રાચીન છે. તે પંચતીથી ના પ્રાચીન પરિકરયુક્ત છે પણ લેખ નથી.
A
પરિકરની ગાદીમાં વચ્ચે ધર્મચક્ર અને તેની નીચેના ભાગમાં બંને બાજુએ એ હરણ છે. ધર્મચક્રની મને ખાજુએ એક એક હાથી અને એક એક સિંહ છે. કાઉસગ્ગિયા પછી હાથી તેમજ વાઘના અરધા ઊભા ચહેરા છે; અને પછી ચામરધર ઈન્દ્ર છે. પિરકરના ઉપરના ભાગમાં બેઠેલી ભગવાનની મૂર્તિ કાતરેલી છે. તે ખંડની અંદરની બાજુમાં પૂજા—સામગ્રી સાથે સ્ત્રી-પુરુષનું જોડલું છે. બહારની બાજુમાં સિંહ છે. બેઠેલ મૂર્ત્તિથી ઉપરના ભાગમાં પુષ્પમાળધર અને પછી એ સવારયુક્ત હાથી અને છત્ર વગેરે છે. એ જ પ્રમાણે બીજી બાજુમાં પણ છે.
મૂળગભારામાં ઉપર્યુક્ત મૂર્તિ ૧ છે. ગૂઢમંડપમાં સામે ઊભા એ કાઉગ્ગિયા અને પચતીથી ના પરિકરવાળી ભવ્ય મૂર્તિ ૧ છે તથા સામેની બાજુમાં સુંદર ખાલી પડેલુ એક પ્રાચીન પરિકર છે. તેમાંથી મૂર્તિને ઊઠાવી અન્યત્ર લઈ ગયા હશે.
For Personal & Private Use Only
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
રકર
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા ઉપર્યુક્ત બે કાઉસગ્ગિય પ્રાચીન ભવ્ય અને રમણીય નવીન આકૃતિના છે. પ્રતિકૃતિ (ફેટ) ઉતારવા લાયક છે. પણ મારી સાથે એવું કંઈ પણ સાધન ન હતું. આ બંને કાઉસગ્ગિયાને કેરેશ્વરના પુત્ર દુર્લભ શ્રાવકે ભરાવ્યા છે. જમણા હાથ તરફના કાઉસગ્ગિયા પર પાંચફણું છે અને ડાબા હાથ તરફના કાઉસગ્ગિયા પર સાત ફણ છેબંનેની નીચે સં૦ ૧૧૩૦ના લેખે છે. કાઉસગ્ગિયાના ચરણ પાસે બંને તરફ ૨ ઈન્દ્રો, ૧ શ્રાવક અને ૧ શ્રાવિકા છે. તેના ઉપર બંને તરફ ત્રણ ત્રણ અર્ધ સર્ષ–મનુષ્પાકારની મૂર્તિઓ (ધરણેન્દ્રની મૂર્તિઓ) ભગવાનને હાથ જોડીને ઊભેલી કોતરાચેલી છે. તેના ઉપર બંને બાજુએ એક એક પુષ્પમાળધર છે.
- જમણી તરફના પરિકરની ગાદીમાં વચ્ચે દેવી અને તેની નીચે આડું ધર્મચક છે. ધર્મચકની બંને બાજુએ હરણ છે. દેવીની બંને બાજુએ એક એક હાથી અને સિંહ છે. ગાદીની બંને બાજુમાં યક્ષ-યક્ષિણીની ત્રણ મૂર્તિઓ છે; પણ તે ગાદીથી જુદી લાગે છે. ઉપર પંચતીથી યુક્ત પરિકર છે. કેવળ બે ઈન્દો નથી, બાકી બધું રિવાજ પ્રમાણે છે.
ડાબી તરફના પરિકરની ગાદીમાં વચ્ચે ઊભું ધર્મચકે, તેની નીચે બંને બાજુએ હરણ, દેવીની બંને બાજુએ એક શ્રાવક અને એક શ્રાવિકા હાથ જોડીને બેઠેલાં છે. વળી બંને બાજુએ એક એક સિંહ છે, તેની બંને બાજુએ એક એક અંબિકાદેવીની મૂર્તિ છે. બંને બાજુએ ભગવાનની એક એક નાની મૂર્તિ દેરીના આકારસહિત, પાછળથી બેસાડેલી હોવાથી જુદી કોતરેલી છે.
For Personal & Private Use Only
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
arzigut
કહેવાય છે કે આ મંદિરના મૂળ ના નું બિંબ શત્રુંજ્યના તેરમા ઉદ્ધારનું છે. ચૌદમા ઉદ્ધાર વખતે આ મૂર્તિને શત્રુંજયની ગુફામાં પધરાવેલી, ત્યાંથી લાવીને અહીં સ્થાપન કરવામાં આવી છે.
મૂળ ના. ને એક અંગુઠો અને બહારના મોટા બંને કાઉસગ્નિયાનાં આંગળાં ખંડિત થયેલાં છે, તેથી તેને ઠીક કરાવવાની જરૂર છે. ગૂઢમંડપની મોટી મૂર્તિની પસલીને અરધો ભાગ ન કરાવ્યું છે. તેના ઉપર લેપ કરાવવાની જરૂર છે. છે. આ મંદિર મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, છાકી, સભામંડપ, શિખર, શૃંગારકી અને ભમતીમાં જમણા હાથ તરફની ત્રણ ખાલી દેરીઓ તથા કોટટ્યુત બનેલું છે.
મૂળ નાગ સહિત પંચતીર્થીના પરિકરવાળી મૂર્તિઓ ૨, મોટા કાઉસગ્ગિયા ૨, ત્રિીથનું ખાલી પરિકર ૧, આદીશ્વર ભગવાનનાં પગલાં જેડી ૧ અને ધાતુની પંચતીથી ૧ છે.
શૃંગારકીની બહાર જમણા હાથ તરફ ધર્મશાળા, માટે મેટો એરડે છે અને ડાબા હાથ તરફ પણ એરડાની ભી તે વગેરે બધું બનેલું છે. ફક્ત માથે છાપરું નંખાવવું જ બાકી છે. ધર્મશાળાને પહેલો એરડે તૈયાર છે, તેમાં મરમ્મત કરાવવાની જરૂર છે. ત્યાર પછીના કમ્પાઉન્ડના મુખ્ય દરવાજાની ભીંત તથા દરવાજાની મરમ્મત કરવવાની ખાસ જરૂર છે. જે મરમ્મત કરાવવામાં નહિ આવે તે ભીંત પડી જાય તેમ છે. મંદિરમાં આરસ જડાવવાનું તથા સાધારણ મરમ્મતનું કામ ચાલે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
૨તા:
અહીંથી પહાડને કિનારે કિનારે દક્ષિણ દિશામાં વા માઈલ પર માંડવાડા ગામ આવે છે અને માંડવાડાથી વાયવ્યદિશામાં કેર ગામ છે. કેર ગામથી ઉત્તરમાં પહાડમાં ૧૫ માઈલ દુર દીયાણાજીનું ધામ આવે છે.
૭૧. લાજ
લેટાણાથી અગ્નિખૂણામાં રા માઈલ અને બનાસ સ્ટેશનથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૩ માઈલ દૂર “લાજ” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ પીંડવાડા તહેસીલમાં છે.
શ્રી ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ ભવનું મંદિરઃ
અહીં મૂળના શ્રીચિંતામણિ પાર્શ્વનાથનું મંદિર છે. મૂળ નાટ તથા બંને બાજુની બે મૂર્તિઓ પર સં ૧૯૨૦ ના ત્રણ લેખો છે. મૂળ ના. ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ કહેવાય છે પણ લેખમાં શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથને ઉલ્લેખ છે. મંદિરના એક સ્તંભ પર સં. ૧૨૪૪ને લેખ છે.
મૂળનાવગેરે જિનબિંબ કુલ ૪ છે. પાશ્વયક્ષ ૧ અને પદ્માવતીદેવી ૧, ૧૫ પગલાંની જોડીને પટ ૧ છે, આ પગલાં મહેન્દ્રસૂરિજીના પૂર્વજે કમળhશશાખાના શ્રીપૂનાં છે, ધાતુની પંચતીથી ૪ અને સાવ નાની ધાતુની એકલમત્તિઓ ૨ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ મંદિર મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, છકી, સભામંડપ, શૃંગારકી, શિખર, અને ભમતીના કેટયુક્ત બનેલું છે, ભમતીમાં જમણી બાજુની એક ઓરડી, પૂજાના સામાન માટેની છે, અને ડાબી બાજુની ઓરડી, જેમાં આરસની છત્રી છે તેમાં વચ્ચે શ્રીવિજ્યમહેન્દ્રસૂરિજીની સુંદર મૂર્તિ ૧, મણિભદ્રની મૂર્તિ ૧, સરસ્વતીદેવીની મૂર્તિ ૧ તથા તેની સામે જ મેડાનિવાસી શ્રાવક કાના નેમાની મૂર્તિ ૧, હાથ જેડીને બેઠેલી છે.
આ મંદિર પહેલાં મૂળમંદિરના ભમતીના કોટ સુધીની જગામાં હતું પણ તે મંદિર પાડીને જીર્ણશીર્ણ થઈ ગયું હતું, તેના ઉપર આ મંદિર બંધાવવામાં આવ્યું છે. પહેલાંના મંદિરના થોડા પથ્થરે કામમાં લીધા છે, બાકી બધું નવેસરથી જ બંધાવેલું છે. જમીન પણ નવી લીધી છે. જૂનું મંદિર બહુ પ્રાચીન હતું. તેની મૂર્તિઓ ન માલુમ વણજારાની પેઠેવાળા ક્યારે ઉઠાવી ગયા! ઘણાં વર્ષોથી આ મંદિર ઉજ્જડરૂપે પડી રહેલું પણ તેનો ઉદ્ધાર ધનારીના શ્રીપૂજ્ય શ્રી મહેન્દ્રસૂરિજીએ કરાવીને તેની પ્રતિષ્ઠા સં. ૧૯૭૭માં કરી છે. ઉપાશ્રય અને ધર્મશાળા:
મંદિરના બહારના ભાગમાં, એક બાજુએ સાધુઓ અને બીજી બાજુએ સાધ્વીઓને ઊતરવાની એક એક ઓરડી છે.
મંદિરની પાસે આગલા ભાગમાં વિશાળ કંપાઉન્ડવાળી ધર્મશાળા છે. ધર્મશાળાની બહાર પણ છેડી જગ્યા ધર્મશાળાના તાબાની છે, ધર્મશાળાની બાજુમાં જુદે ઉપાશ્રય બનાવવા માટે બીજી જગ્યા લઈ રાખેલી છે, ધર્મશાળાના
For Personal & Private Use Only
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્પણ કરેલી
રાજના મંદિરમાં પોતાના હક્કન
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ દરવાજા બહારની જગ્યામાં દુકાને ઉતારવાનો વિચાર કરેલ છે. ધર્મશાળાની બહાર સામે છેડી દૂર પર એક નવી વાવડી ધર્મશાળા હસ્તકની શ્રીપૂજ્યજી મહારાજે બંધાવી છે. તે વાવની આસપાસ ૨૦ વિઘા જમીન નાંદિયાના ઠાકર સાહેબે ભેટ કરી છે, તેની આવકમાંથી બાર આની ભાગ મંદિરખાતે અને ચાર આની ભાગ શ્રીપૂજ્યજીની ગાદીના ખરચ માટે વાપરે; એ શરતે જમીન અર્પણ કરેલી છે પણ તે શ્રીપૂજ્યજી પોતાના હક્કને ચાર આની ભાગ પણ લાજના મંદિરમાં સાધારણખાતે જ આપી દે છે.
તે સિવાય શ્રીપૂજ્યજી હસ્તક ૭૦ વીઘા અરટ સાથેની જમીન છે. વાવની સામેનું મહાદેવજીનું મંદિર પણ શ્રીપૂજ્યજી મહારાજે બંધાવીને આ મંદિરની સાથે જ તેની પ્રતિષ્ઠા કરી છે.
આ ગામમાં પિષ ૧૦મીએ જૈનમંદિરનિમિત્તે મેળે. ભરાય છે. બાકી મોટાં પર્વોમાં લેકે અહીં યાત્રાર્થે આવે છે. - લાજના મંદિરમાં જે સં. ૧૨૪૪ના લેખવાળો સ્તંભ છે, તે બીજેથી લાવવામાં આવેલ નથી. અહીંના જ મંદિરને તે હોવાથી આ ગામ અને અહીંનું મંદિર તેથી પણ વધુ જૂનું હોવું જોઈએ. - અહીં શ્રાવકનું એક ઘર નથી
૭૨. કુલેરા લાજથી મૈત્રત્યપૂણામાં ૧ માઈલ અને બનાસ
For Personal & Private Use Only
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુલેરા સ્ટેશનથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૩ માઈલ દૂર “કુલેરા” નામનું ગામ છે, આ ગામ પીંડવાડા તહેસીલમાં છે. ખંડિત જૈનમંદિરઃ
અહીં એક જૈનમંદિર પહાડની ટેકરીના ઊંચાણ ભાગમાં ખંડિત અવસ્થામાં પડેલું છે. આ મંદિર, મૂળગભારે, ગૂઢમંડપ, છાકી, શિખર અને ભમતીના કેટ યુક્ત બનેલું હતું. અત્યારે મૂળ ગભારે તથા ગૂઢમંડપ સાવ પડી ગયાં છે. ભેંય તળિયાથી ૪–૬ ફૂટ ભીંતે ઊભી છે, છાકીના ઘુમ્મટયુક્ત મંડપ હજુ ઊભા છે, કેટની બધી ભીંતો હજુ સાબૂત ઊભી છે, માત્ર દરવાજે પડી ગયેલ છે. તેના પથ્થરે પણ કોઈ ઉપાડી ગયું લાગે છે. આ મંદિર સાદા કાળા પથ્થરનું બનેલું છે.
- મંદિરની આસપાસ ઘણું મકાને ખંડિયેર હાલતમાં પડેલાં છે. આ ગામ પહેલાં મોટું હશે. તેઓ કહે છે કે –આ ગામ પહેલાં ૩૦૦–૩૫૦ વર્ષ સુધી ખાલી પડી રહ્યું હતું. લગભગ ૫૦–૬૦ વર્ષથી જ પાછું જરા નીચાણુ ભાગમાં ગામ વસી ગયું છે, પરંતુ લકે કહે છે તેમ એટલાં બધાં વર્ષ ગામ ઉજજડ રહ્યું હોય તેમ જણાતું નથી, કેમકે ગામની બહાર સરઈના પથ્થરે પડયા છે, તેના પર સં૦ ૧૬૩૯, ૧૬૮૮ વગેરેના લેખે છે.
મંદિરથી થોડે છે. ગામની પાસે એક ચારે બનેલ છે, તેમાં લગાવેલા સ્તંભે અને તેની ઉપરના પાટ વગેરે ચંદ્રાવતીથી લાવીને અહીં લગાવેલાં છે. તે સ્તંભે અને પાટે મકરાણુના કેરણભર્યા છે. બે સ્તંભેમાં વધારે કેરણ છે.
અહીં શ્રાવકનું એક ઘર નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩. માંડવાડા
ફુલેરાથી નૈઋત્યખૂણામાં ૩ માર્કલ, અનાસ સ્ટેશનથી પશ્ચિમમાં અને દીયાણાથી રા માઈલ દૂર “ માંડવાડા ” નામનુ ગામ છે. આ ગામ પીંડવાડા તહેસીલમાં છે. શ્રીચદ્રપ્રભસ્વામી ભગ્નું મંદિર
'
અહીં મૂના॰ શ્રીચંદ્રપ્રભસ્વામીનું મંદિર છે. આ મંદિર મૂળગભારા, ગૂઢમંડપ, ચાકી અને કાટ સહિત છે. અહીં પાષાણુની મૂત્તિ ૧, ધાતુની એકલ મૂર્ત્તિએ ૨ અને ધાતુની પંચતીથી ૧, તથા યક્ષ—યક્ષિણી ૨ છે.
અહીં શ્રાવકેાનાં ધરા કે ઉપાશ્રય વગેરે કઈ જ નથી. મદિરની પાસે ધર્મશાળા માટે એ આરડીએ મનાવવા માંડી છે, પણ કામ અધૂરું રહી ગયું છે, તે પૂરું કરાવવાની જરૂર છે. આ સિવાય અહી ધર્મશાળા વગેરે કંઈ જ નથી. પૂજારી નીતાડાથી આવે છે. આ ગામ નાનું છે.
૭૪. કેર–દીયાણા
માંડવાડાથી વાયવ્યખૂણામાં ૩ માઈલ અને અનાસ સ્ટેશનથી વાયવ્યખૂણામાં ૮૫ માઈલ દૂર “ કેર ” નામનું ગામ આવેલું છે. ત્યાંથી ઉત્તર દિશામાં પહાડમાં ૧૫ માઈલ દૂર “ દીયાણા ” નામનું જૈન ધામ, પર્વત પર આવેલું છે. શ્રીમહાવીરસ્વામી ભનુ મૉંદિરઃ
''
આ જૈન ધામ જંગલમાં છે. અહીં ગામ કે વસ્તી નથી. માત્ર મૂના શ્રીમહાવીરસ્વામી ભજું મંદિર છે. તેને
For Personal & Private Use Only
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેર—દીયાણા
૨૧૯
“ જીવિતસ્વામી”નું મંદિર પણ કહે છે. તેમાં મૂળના ભગવાનની મૂર્ત્તિ મનેાહર, પ્રાચીન અને પચતીથીના પરિકરવાની છે. પિરકરની ગાદીમાં નીચે આડું ધર્મચક્ર છે. તેની અને માજીએ એ હરણુ છે. ઉપર દેવીની, બંને બાજુમાં હાથી, સિંહ, ચક્ષ—યક્ષિણી છે.
ગૂઢમ’ડપમાં જમણા હાથ તરફના કાઉસગ્ગિયામાં સાત ફણા અને ડાબી તરફના કાઉસગ્ગિયા ઉપર પાંચ ા છે. અને માજીએ ભગવાનની પાંચ પાંચ અને માથે એક તેમજ મૂળ કાઉસગ્ગિયા ૧ મળીને બ ંનેમાં થઈ ને કુલ ૨૪ મૃત્તિઓ, એ એ ઈન્દ્રો અને એ એ શ્રાવક શ્રાવિકા ઊભેલાં છે. અને કાઉગ્ગિયા મનેાહર છે.
નવચેાકીમાં જમણા હાથ તરફ જિન માતૃ ચેાવિશીને આરસના એક સુંદર પટ છે. તેની નીચે સ૦ ૧૨૬૮ના લેખ છે.
અહી... મૂળના॰ સહિત પંચતીથી ના પરિકરવાળી મૂર્તિએ ૪, સાદી મૂર્તિ ૧૬, મેાટા કાઉસગ્ગિયા ૨, પરિકરમાંથી છૂટા પડી ગયેલા નાના કાઉસગ્ગિયા ૧, તથા ઈન્દ્રની મૂર્ત્તિ ૧, ધાતુની પંચતીથી ૧, નવચેાકીમાં જિનમાતૃના પટ ૧, એક દેરીમાં શાંતિનાથ ભગવાન આદિ જિનમિષ ૨, અને એક દેરીમાં પગલાં જોડી ૪ છે.
આ મંદિર મૂભગભારા, ગૂઢમંડપ, નવચેાકી, સભામંડપ, શૃંગારચાકી તથા ભમતીમાં ખાલી દેરીએ ૪૮ ( એ દેરીઓમાં મૂર્ત્તિઓ તથા પગલાં જોડી છે) તથા ભમતીને કાટ અને શિખરયુક્ત બનેલું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
મંદિરની બહાર કંપાઉન્ડમાં જ સામેના ભાગમાં ધર્મશાળાના મોટા પાંચ એરડાઓ છે. દરવાજો પણ છે. મંદિરના પગથિયાં પાસે એક સરઈ છે. મંદિરથી થોડે દૂર મંદિરની એક વાવ છે. આ વાવ અને તેની આસપાસની જમીન પણ શ્રીમહાવીરસ્વામીના મ ંદિરને જ અર્પણ કરી છે—આ મતલબના લેખવાળી એક સરઈ, એ જ જમીનના મધ્યભાગમાં ગાડેલી છે.
૨૭૦
આ ધામ માટે લેાકવાણી છે કે:—મેણા લેાકેા ચારી કરવા આવેલા પરંતુ અહીં સ્થંભિત થઈ ગયેલા તેથી તેમણે ગધૈયા ઘાલીને પોતાની જાતને અહીં ચારી કરવા આવવાની મનાઈ કરેલી પણ ભીલા વગેરે ચારી કરે છે. પિત્તલનું વાસણ પણ રહેવા દેતા નથી.
મૂના॰ ના શરીરે ખાડા પડી ગયેલા છે, તેથી તેમને લેપ કરાવવાની તથા બીજી મૂર્તિઓ પર ઘણા મેલ ચઢી ગયેલા હાવાથી તેમને સાફ કરાવવાની અને ચક્ષુ-ટીલાંની ખાસ જરૂર છે.
દીયાણા ધામના મહાવીરપ્રભુ ચમત્કારિક મનાય છે. અહીંની લાકા માનતા માને છે, જીહાર કરવામાં આવે છે. જીહાર કરનાર જે ભગવાનને નૈવેદ્ય ધરીને ધૂપ ન ચઢાવે, અથવા નાળિયેર વધેરીને શેષ ન ચઢાવે તેા તેના જીહાર નકામા ગયાનું મનાય છે. ગૂજરાતથી એક વાણિયા સકુટુમ્બ અહીં આવ્યા હતા. તેણે બધી વિધિ કરી પણ પૂજારીને જમાડયો નહીં, તે જુહાર કરી ઘેર આવ્યા ત્યારે સાંજે ઘરના ત્રણ માણસા માંદા પડયા, ફરીથી મહાવીરજીની માનતા
For Personal & Private Use Only
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરદીયાણા
૨૦૧
કરી; ક્રી જુહાર કર્યો ત્યારે તે તદ્દન સાજા થઈ ગયા. કેર ગામના બધા લેાકેા ચોમાસામાં એક વખત ક્રીયાણા—મહાવીરમાં જઈને ઉજાણી કરે છે અને પ્રભુનાં દર્શન કરે છે.
અહીં ગુજરાતી કાર્તિક ભરાય છે તથા કાર્તિકી ચૈત્રી—પ
આવે છે.
વદિ ૮ ના દિવસે મેળે દિવસેામાં ઘણા યાત્રાળુઓ
અહીં આ મંદિર સિવાય બીજા મકાનેા નથી. પહાડી જંગલ છે, તેથી લેાકેા રહેતા નથી. પહાડી પ્રદેશ હાવાથી આસપાસનું કુદરતી દસ્ય મનેાહર લાગે છે.
એકાંતપ્રિય મનુષ્યાને માટે આ સ્થાન ઉપયાગી છે. શાંત વાતાવરણ હાવાથી એકાગ્રતાપૂર્વક ધ્યાન કરનારાઓ માટે આ સ્થાન ઉત્તમ છે.
દીયાણાજીમાં, જે ચારિત્રપાત્ર સાધુ હાય તા જ ચામાસું કરી શકે છે. ખીજાને ભાગવું પડે છે. હમણાં જ એક સાધુએ ચામાસું કર્યું હતું. એક મહિના બાકી રહેતાં એક દિવસે રાત્રે જ ભાગવું પડ્યું.
દીયાણાજીમાં દેખરેખ, પૂજારી વગેરેના ખરચ નીતાઢિ ૧૧ ગામવાળા કરે છે.
શ્રીશાંતિનાથ ભગ્નું મદ્વિર : (કાળા મંદિર ) :
દીયાણાથી કેરના રસ્તે અરધા માઈલ ઉપર મૂના શ્રીશાંતિનાથ ભગવાનનું એક મંદિર ખંડિયેર હાલતમાં પડયું છે. આ મરિ મૂળગભારા, ગૂઢમડપ, ચાર ચાકી, શિખર, ભમતીના કાટ મુખ્ય દરવાજાની અંદરના ભાગમાં
For Personal & Private Use Only
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
અદાચલ પ્રદક્ષિણા
શૃંગારચાકી અને તે આખી લાઈનમાં આસરી ( ઢલાણુ ) વગેરેથી યુક્ત છે. તેમાં મૂળગભારા, ગૂઢમંડપ, ચાર ચોકી, મુખ્ય દરવાજો તથા દલાણુના થાંભલા વગેરે હજી ઊભા છે. મૂળગભારાની બંને બાજુની ભીંત પડી ગઈ છે, શિખરના ઘણા ભાગ પડી ગયા છે, ગૂઢમંડપ અને ચાર ચોકીની છત હજી કાયમ છે, કાટની ભીંતના ઘણા ભાગ હજી ૬–૮ ફૂટ ઊંચો ઊભા છે, કેટલાક ભાગ પડી ગયા છે.
૨૦૧
મૂળગભારાના દરવાજાના મારશાખની ઉપરના પથ્થરમાં મંગળમૂર્તિ સહિત પાંચ જિનમૂત્તિઓ કોતરેલી છે; અને ગૂઢમંડપના મુખ્ય દરવાજાની બારશાખની ઉપર પથ્થરમાં મંગળમૂર્ત્તિયુક્ત તીર્થંકરની ૬ મૂર્તિઓ કાતરેલી છે. આ અને દરવાજા સુંદર કારણીવાળા હજુ ચે ઊભા છે. તેમાં જરા ચે નુકસાન થયું નથી.
આ.
આ મંદિરમાં પરિકરની ગાદી ૧ છૂટી પડી છે. તેના પર સ૦ ૯૦૨ ના લેખ છે, તથા ચાર સ્ત ંભા પર ૧૨ મી શતાબ્દિના લેખા છે.
આ મંદિરના સ્તંભા, દરવાજા, ગાખલા, કુંભી, ચાકી, પાટ, છત, છજા' વગેરે પથ્થરનાં છે, બાકીની ભીંતે ઇંટાની ઘણી જૂની જણાય છે, એકંદરે મંદિર ઘણું પ્રાચીન હાય તેમ જણાય છે. અહીંની ઇંટા લંબાઈમાં ૧૩-૧૪ ઈંચ, પહેાળાઈમાં ૯-૧૦ ઈંચ અને જાડાઈમાં રા–રા ઈંચની છે,
ઉપર્યુક્ત મંદિરની ૩ મૂર્તિએ દીયાણાજીના મંદિરની ભ્રમતીની એક ઓરડીમાં સ્થાપન કરેલી છે. તેમાં બે મૂર્તિઓ
For Personal & Private Use Only
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૩
કેર-દીયાણા તે અખંડિત છે, આ મૂર્તિઓ લગભગ ૬૦ થી ૮૦ વર્ષમાં અહીં આવેલી છે, તેને હાલના લાખાજી નામના પૂજારીના પિતા રાજી મંદિર પડી જતાં ત્યાંથી ઉપાડીને અહીં લાવ્યા હતા. આ સભામંડપમાં રંગથી લખેલા, સં. ૧૮૩૪ના લેખથી જણાય છે કે – આ મંદિરની યાત્રાર્થે લેકે ગુજરાતથી પણ આવતા, ગુજરાત – મારવાડના શ્રાવકેએ મળીને ઉક્ત મંદિર અને માંડવાડાના મંદિરમાં, મહારાવ તખતસિંહજીના વિજયી રાજ્યમાં કેરના ઠાકર દીયા નાથજીના વખતમાં ચૂને– કલઈ કરાવી હતી.
અત્યારે લાખો રૂપિયાથી પણ ન બની શકે એવા. સુંદર મંદિરને કરુણ અંત, કાળ રાજાના હાથે કરાયેલ છે. મંદિરની આસપાસ કેટલાંક મકાને પડી ગયેલાં તથા તેના પાયાનાં એંધાણ હજુ ય અવશેષરૂપે જણાય છે. આ ઉપરથી પહેલાં અહીં વસ્તી હવાને નિર્ણય થાય છે.
આ મંદિરને લેકે “કાળા મંદિર” એ નામથી ઓળખે છે. શા કારણથી આવું નામ પડ્યું હશે તે કંઈ સમજાતું નથી. મહાદેવજીનું મંદિરઃ
ઉપર્યુક્ત મંદિરથી થોડે દૂર કેર ગામ તરફ મહાદેવજીનું મંદિર સાવ તૂટી ગયેલું પડ્યું છે. તેની પાસે એક વાવ હતી, તે પણ તૂટી ગયેલ છે. મહાદેવજીના મંદિર પાસે એક પાળિયા દેવડા મૂલસિંઘના પુત્રને છે. તેના પર સં૦ ૧૩૧૧ નો લેખ છે. ૧૮
For Personal & Private Use Only
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ કેર :
દીયાણાથી ના માઈલ પર કેર” નામનું ગામ છે. અત્યારે કેરમાં એક પણ શ્રાવકનું ઘર નથી, મંદિર કે ઉપાશ્રય પડી ગયું છે. પહેલાં આ ગામ તથા માંડવાડા, ઈસરી વગેરે ઉજ્જડ થઈ ગયાં હતાં. પણ લગભગ ૧૦૦ વર્ષમાં ફરીને વસ્યાં છે.
અહીં રાવળ પૂજારીનાં ૬ ઘરે છે, આ પૂજારીઓ શ્રી મહાવીર સ્વામી ભ૦ના મંદિરની, તેના વારાના અનુક્રમ પ્રમાણે પૂજા કરે છે અને આખા ધામની દેખરેખ રાખે છે. જે કંઈ ચડાવ આવે તે બધું તેઓ લે છે. વળી જેને વારે હોય તે પૂજારી, સાધુ-સાધ્વી તથા યાત્રાળુઓને ઊતરવા વગેરેની બધી સગવડ કરી આપે છે. અહીં એક ધર્મશાળા બનાવવાની જરૂર છે.
કેર ગામ પહેલાં મોટું નગર હતું. શેઠ મનસુખભાઈ ભગુભાઈ અહીંના રહેવાસી હતા. અમદાવાદમાં કેરની પિળ છે. સુરતમાં કેરથી ગયેલા ૩૦૦ કુંભારે વસે છે. કહેવાય છે કે–નીતાડા બાવનીમાં તેડુ થાય ત્યારે કેરને સાથે હોય છે.
દિયાણાથી કેર થઈને માંડવાડા પાછા આવ્યા.
૭૫. પેશ્વા માંડવાડાથી પૂર્વમાં ૪ માઈલ અને બનાસ સ્ટેશનથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૧ માઈલ દૂર પેશવા” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ રહિડા તહેસીલમાં છે.
For Personal & Private Use Only
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
વા
પેશવા શ્રીકુંથુનાથ ભવનું મંદિર :
અહીં મૂળના શ્રીકુંથુનાથ ભગવાનનું ૧ મંદિર છે. આ મંદિરને પહેલાં મૂળ ગભારે, ગૂઢમંડપ, તેની આગળની ત્રણ ચોકીઓ, શિખર અને ભમતીને કોટ હતાં. હાલમાં તેમાં આગળ જગ્યા વધારીને ગૂઢમંડપની પછી છોકીઓ, સભામંડપ અને તેની પછી ત્રણ ચોકીઓ અને દરવાજો કરાવવાનું કામ શરૂ કરેલું છે. તેની પાસે ધર્મશાળા માટે જગ્યા પડેલી છે.
મૂળના પર સં. ૧૭૨૧ ને લેખ છે. મંદિરમાં મંદિર બન્યા સંબંધીને કયાંઈ ઉલ્લેખ જોવામાં આવતું નથી. મૂનાની મૂર્તિ ખાસ પિશુવાના શ્રીસંઘે જ કરાવેલી છે. મૂળગભારામાં કુલ જિનબિંબ ૭ છે. તેમાં મૂનાનું ત્રિગડું અહીંનું છે. બાકીની ચાર મૂત્તિઓ તથા ઉપર શિખરમાંની બે મૂર્તિઓ જે ખંડિત પડી છે, તે અને એક બીજી મૂર્તિ કયાં ગઈ તેને પત્તો નથી—એમ કુકુ મૂર્તિઓ, કોદરલાના ઊભેલા ખંડિયેર જૈન મંદિર શિઆવેલી હતી. આ મૂર્તિઓ પર સં૦ ૧૨૨૩ અને ૧૫૪૫ વગેરેના લેખે છે.
ધાતુની પ્રાચીન એકતીથી ૧ તથા ધાતુની સાવ નાની એકલમૂર્તિએ ૨ છે. - કોદરલાથી ઊઠેલા શ્રાવકે આજે પણ પશુવા તથા ધનારીમાં ઘર કરીને રહ્યા છે. અહીં પોરવાડ શ્રાવકેનાં ૨૫ ઘરે છે. અહીં ૧ ઉપાશ્રય અને ૧ ધર્મશાળા પંચાયતી જમણવાર માટેની છે. મંદિરની પાસે જ બીજી ધર્મશાળા માટે લીધેલી થોડી જગ્યા પડી છે.
For Personal & Private Use Only
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨%
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા ચામુંડાદેવીનું મંદિર
અહીં ગામની પાસે ઊંચી ટેકરી પર ચામુંડાદેવીનું મંદિર છે. તેમાં સં. ૧૬૧ને લેખ છે.
૭૬. કોદરલા
- પશુવાથી દક્ષિણમાં ૧ માઈલ અને બનાસ સ્ટેશથી નર્જત્ય ખૂણામાં ૨ માઈલ દૂર “કેદરલા” નામનું ગામ આવે છે. પશુવાથી અહીં આવતાં બનાસ નદી ઊતરવી પડે છે. આ ગામ રહિડા તહેસીલમાં છે. ઉપાશ્રય અને જિનમંદિરઃ
અહીં ગામની પાસે જરા ઊંચાણવાળી ભાખરીની સપાટ જમીન પર એક બાજુમાં એક મકાન છે. તેને લેકે ઉપાશ્રય કહે છે. વચ્ચે એક મોટા ઓરડા જેવડું મકાન છે. તેની ચારે તરફની ઊભી છે, માથેથી છત પડી ગઈ છે. પથ્થરના ટુકળેલા ચૂનાથી તે ચણાયેલ લાગે છે, તેમાં ત્રણ શેખલામાં ખંડિત કાઉસગિયા ૧, ભગવાનની બેઠી મૂર્તિ ૧, તથા પુષ્પમાલધર શ્રાવકેની મૂર્તિઓ ૨–એમ કુલે ૪ મૂર્તિઓ પરિકરમાંથી છૂટી પડી ગયેલી એક શેખલામાં છે અને એક ગેખલામાં ગણપતિની મૂર્તિ છે.
મુખ્ય દરવાજાના બારશાખમાં મંગળમૂર્તિ તરીકે તીર્થકરની મૂર્તિ કોતરેલી છે, તેથી આ મકાન ઘર-દેરાસર માટે જ બન્યું હશે, એમ લાગે છે. તેની આસપાસ બીજી જે જગ્યા પડી છે, તેમાં ઉપાશ્રય હોવો જોઈએ. હાલમાં
For Personal & Private Use Only
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
REC
કાદરશા
છે.
આ સ્થાન ઉપાશ્રય ”ના નામથી જ ઓળખાય છે અને જે ઉપર્યુકત મૂર્તિઓ છે, તે મણિભદ્રના નામથી પૂજાય શામળાજીનું મંદિર :
cr
ઉપાશ્રયની પાસે જ “ શામળાજી”નું એક વૈષ્ણવ મંદિર છે. તેના મૂળગભારામાં મંગળમૂત્તિ તરીકે ગણેશજીની મૂર્ત્તિ છે. પરંતુ આગળ મંડપના મુખ્ય દરવાજામાં મંગલમૂર્તિ તરીકે શ્રીતીર્થ કર ભગવાનની મૂર્ત્તિ કાતરેલી છે. તેથી સ્પષ્ટ રીતે જણાય છે કે ઉપાશ્રયના ઘર–દેરાસરના ક‘પાઉન્ડને દરવાજો પડી ગયા હશે, જે આખા ને આખા શંખવટી સહિત લાવીને આ મંદિરમાં લગાવી દીધા છે. આખા દરવાજો એક જાતના કાળા પથ્થરાના તથા એકસરખી ઘડાઈથી અનેલેા છે અને તે પથ્થરો બધા ઉપાશ્રયના જેવા જ પથ્થરા છે, અથવા આની નજીકમાં કેઇ જૈન મંદિર પડી ગયેલું હાય અને તેના દરવાજો આખા અહી લગાવી દીધા હાય. કાઈક ઘરડા પુરુષા કહે છે કે, આ શામળાજીનું મ ંદિર છે, તે મૂળે જૈનમ ંદિર હતું તેના મૂળગભારા અને શિખર પડી જવાથી પાછળથી એટલા ભાગમાં ઈંટાનું નાનું શિખર નવું કરાવીને તેમાં શામળાજીની મૂર્તિ પધરાવી છે.
શામળાજીના મંદિર પાસે જ એ ઊંચા ચાતરા છે. તેમાં કારણીવાળા ઘુમ્મટ, તથા ચાકીઓના પથ્થરા ચણેલા નજરે પડે છે. તેથી કદાચ આ ગામમાં ઘર-દેરાસર સિવાય બીજી જૈનમદિર હાય અને તે તૂટી પણ ગયું હાય અને તેના દરવાજો તેમજ પથ્થરો બધા અહીં લગાવેલા હાય.
''
આ ગામમાં શ્રાવકાની વસ્તી નથી. રાવળ વગેરે લેાકેાનાં આશરે ૫૦ ઘરો છે. વીશમી સદીમાં અહીંથી શ્રાવકાની વસ્તી
For Personal & Private Use Only
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૯
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
ઘટી ગઈ અને તે અત્યારે નામશેષ જેવી થઈ ગઈ. અહીંના કેટલાય શ્રાવકા ધનારી—પેશવા વગેરેમાં જઇ ને વસ્યા છે. તેઓ લગ્ન પ્રસંગ પર અહીં ઉપાશ્રયમાં દર્શન કરવા આવે છે.
૭૭. ધનારી
કાદરલાથી નૈઋત્યખૂણામાં રા માઈલ અને અનાસ સ્ટેશનથી પણ નૈઋત્યખૂણામાં ૪૧ માઈલ દૂર બનાસ નદીના કાંઠા ઉપર “ધનારી ” નામનું ગામ આવે છે. આ ગામ રાહિડા તહેસીલમાં છે.
(1) શ્રીશાંતિનાથ ભગ્નું મંદિર :
અહીં મૂ॰ ના શ્રીશાંતિનાથ ભ॰ નું મંદિર છે. મૂ॰ ના૦ ની મૂર્તિ મનેાહર છે; પણ તેના ઉપર લેખ નથી. બાજુની બંને . મૂર્તિઓ ઉપર સ૦ ૧૬૭૬ ના લેખા છે. મૂ॰ ના॰ ઉપર પંચતીથી નું સુંદર પરિકર હતું, તે હાલમાં બહાર કાઢ્યું છે ને જમણા હાથની દેરીમાં સ્થાપન કર્યુ... હશે; એમ લાગે છે.
મૂળગભારે। તથા ગૂઢમંડપમાં કુલે આરસની મૂર્તિએ ૮ છે, તથા શ્રીપૂજ્ય શ્રીધર્મરત્નસૂરિજીની પાદુકા જોડી ૧ છે. તેના પર સ’૦ ૧૭૩૩ ના લેખ છે. વળી તેમાં ધાતુની ચેવિશી ૧, પચતીથી ૨, એકતીથી ૧, અને ધાતુની સાવ નાની મૂર્તિએ ૪ છે. ધાતુની અંબાજીની મૂર્તિ ૧ છે. આ મંદિર મૂળગભારા, ગૂઢમંડપ, છ ચાકી, સભામંડપ તથા દરવાજાની અને માજીના કુલ ૧૫ ખડા, શિખર, શૃંગારચાકી અને ભમતીના કેટ વગેરેથી યુક્ત છે.
For Personal & Private Use Only
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધનારી
આ મંદિરના છકીના ડાબા હાથ તરફના પાટડા ઉપર સં. ૧૩૪૮ને લેખ છે. આ ઉપરથી આ ગામ અને મંદિર ઉક્ત સંવતથી વધારે પ્રાચીન લાગે છે. આ લેખમાં અહીં શ્રીહષભદેવ ભગવાન મૂળના હોવાનું જણાવ્યું છે. એટલે પાછળથી જીર્ણોદ્ધાર વખતે મૂળ નાગ તરીકે શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનને સ્થાપન કર્યા હશે એમ લાગે છે.
ડાબા હાથ તરફની દેરીમાંનાં જિનબિંબ ૩, સં૦ ૧૯૬૧ માં સ્થાપન કરેલાં છે. છચોકીમાં યક્ષ ૧ અને યક્ષિણી ૧ છે. ધ્વજા, દંડ, કળશ વગેરે સં૦ ૧૯૬૧ માં ચઢાવેલાં છે. જમણા હાથ તરફની દેરીમાં શ્રીપૂજ્ય મહેન્દ્રસૂરિજી વગેરેનાં પગલાં જેડી ૪ નો પટ ૧, સં૦ ૧૯૬૧ માં સ્થાપન કરેલ છે.
મૂળગભારા બહાર પાછળના ગોખલામાં શ્રી અંબિકાદેવીની નાની મૂર્તિ ૧ છે. મંદિરની પાછળ બાજુના ભાગમાં મંદિરખાતાને બગીચો છે, તેમાં કૂવો તથા એક ઓરડે છે. (૨) ઘર-દેરાસરઃ
શ્રીપૂજ્ય શ્રી મહેન્દ્રસૂરિજીના નોરામાં ઘર-દેરાસર રાખેલું છે તેમાં ધાતુની ચોવિસી ૧, પંચતીર્થ ૨, ધાતુની સાવ નાની પાર્શ્વનાથજીની એકલમૂતિ ૩ અને આરસની બે-ત્રણ ઈંચની શ્યામવણી કેસરિયાજીની મૂર્તિ ૧ છે. આ બધી મૂર્તિઓ ઘર-દેરાસર તરીકે એક ઓરડાના એક ભીંતિયા કબાટમાં રાખેલ છે.
૧ જેમાં શ્રી પૂજ્ય શિષ્ય પરિવાર સાથે રહે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
શ્રીપૂત્યજી મહારાજના નારા વગેરે ચાર-પાંચ ખીજા પણ મકાન છે. ગામ બહાર તેમના અગીચો, અરટ–ખેતર અને બગીચામાં ખગલા છે.
ગામના ઝંપામાં નદીકિનારે,
નીતેાડાના રસ્તા ઉપર એક જૂની વાવડી છે, તેની પાસે એક કંપાઉંડમાં ચાર દેરીઓ છે; જેમાં ઉકત શ્રીપૂછ્યછના પૂર્વજોના યતિઓનાં પગલાં છે. તપાગચ્છીય કમલકલશ શાખાના શ્રીપૂન્યની અહીં જે ગાદી છે, તે પાટણની ગાદીની શાખા કહેવાય છે.
અહી ૧ ઉપાશ્રય અને ૧ પેાષાળ છે. પાષાળમાં આળક ભણે છે. બીજી ધર્મશાળા માટે લીધેલી જગ્યા ખાલી પડી છે. અહીં પારવાડ શ્રાવકાનાં ૩૬ ઘરા છે.
૭૮. નીતાડા
ધનારીથી પશ્ચિમ દિશામાં ૨ માઈલ અને રાડિારાડ ( સરૂપગજ ) સ્ટેશનથી વાયવ્યખૂણામાં ૩ માઈલ દૂર “નીતેાડા” નામનું ગામ આવે છે. ધનારીથી નીતેાડા આવતાં વચ્ચે અનાસ નદી આવે છે. આ ગામ રહિડા તહેસીલમાં છે. શ્રીચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ ભનુ મંદિરઃ
અહીં મૂળ ના॰ શ્રીચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ ભનુ પ્રાચીન, ભવ્ય અને વિશાળ મંદિર છે. આ મંદિર મૂળગભારા, ગૂઢમ’ડપ, છચોકી, સભામંડપ, `ગારચોકી, ૪૧ દેરીએ, શિખર અને ભમતીના કાયુક્ત અનેલું છે.
મૂ॰ ના૦ ના પરિકરની ગાદીમાં સ૰૧૨૦૦ ના લેખ છે. તેમાં અહીં મૂળ ના॰ શ્રીનેમિનાથ ભગવાન મૂ॰ ના હાવાના
For Personal & Private Use Only
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીતોડા
ઉલ્લેખ છે. એટલે પાછળથી જીર્ણોદ્ધાર વખતે શ્રીચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ ભગવાનને મૂળ નાગ તરીકે સ્થાપન કર્યા હશે એમ લાગે છે. આ લેખથી જણાય છે કે આ મંદિર અને ગામ ઉક્ત સંવત્ પહેલાંનાં હોવાં જોઈએ.
આ મંદિરના ગભારામાં તથા ગૂઢમંડપમાં કુલ જિનમૂર્તિઓ ૧૧, છચોકીમાં યક્ષ-યક્ષિણી એકેક અને ભમતીની દેરીઓમાં જિન મૂર્તિઓ ૧૬, યક્ષ બાવાજીની મૂર્તિ ૧ અને મણિભદ્રજી ૧ છે. બે-ત્રણ પરિકરના ટુકડા પણ છે. - આ મંદિરની ભમતીની ત્રીજી દેરીમાં જે યક્ષ બાવાજીની મૂર્તિ છે, તેના ઉપર સં. ૧૪° નો લેખ છે. આ મૂર્તિના જમણા એક હાથમાં નાગપાશ અને બીજા હાથમાં કમંડલું છે. તથા ડાબા એક હાથમાં ત્રિશૂલ અને બીજા હાથમાં અક્ષસૂત્ર છે. એક પગમાં નડાઉ પહેરેલી છે, જ્યારે બીજા પગની ખડાઉ નીચે ઉતારેલી છે. તેમના માથે એક નાની જિન મૂર્તિ છે. આ યક્ષ બાવાજીની લોકો બહુ માનતા-બાધા રાખે છે અને ઘણા લોકો તેમની પૂજા અને દર્શન કરવા આવે છે. મંદિરની બહાર એક અંબિકાદેવીની દેરી છે.
અહીં પિરવાડ શ્રાવકોનાં ૭૫ ઘરે છે. ઉપાશ્રય ૨, પિલાળ ૧ અને ધર્મશાળા ૧ છે. હિંદુ દેવળે?
અહીં નદીના તટ પર “કેદાર” નામક શિવાલય અને “બદ્રીનાથનું વિષણુ મંદિર બંને એક જ કંપાઉંડમાં છે, જેને જીર્ણોદ્ધાર થોડાં વર્ષો પહેલાં થયે છે. તેની સામે સૂર્યનું
૧ શિરોહી શa હરિહાણે પૃ. ૩૫ ઉપરથી -
For Personal & Private Use Only
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણા
મન્નુર તે જ 'પાઉંડમાં છે; જેની બહાર એક સ્તંભ ઉપર સૂર્યનું કમલાકૃતિ ચક્ર બનેલું છે. આ મંદિર ઈ.સ૦ ની ૧૨ મી શતાબ્દિનું બનેલું જણાય છે. ”
૭૯. નાતરવાડા
નીતાડાથી દક્ષિણ દિશામાં ૧૫ માઇલ અને રાડિારાડ (સરૂપગજ ) સ્ટેશનથી પશ્ચિમમાં રા માઈલ દૂર “નાનરવાડા” નામનું ગામ આવે છે. રાહિડાથી અહીં આવતાં વચ્ચે બનાસ નદી આવે છે. આ ગામ રોહિડા તહેસીલમાં છે. શ્રીઅજિતનાથ ભનુ` મ`દિરઃ
અહીં મૂળ ના॰ શ્રીઅજિતનાથ ભ॰ નું એક મંદિર છે. પહેલાં અહીં શ્રીનેમિનાથ ભગવાનની મૂ॰ ના॰ તરીકે પ્રતિષ્ઠા થયેલી હતી. પણ સ’૦ ૧૯૮૪ માં ફ્રી પ્રતિષ્ઠા કરતાં મૂળ ના॰ તરીકે શ્રીઅજિતનાથ ભગવાનને બિરાજમાન કર્યા છે. મૂ॰ ના॰ ના જમણા હાથ તરફ શ્રીશાંતિનાથ ભ॰ અને ડાખા હાથ તરફ્ શ્રીમલ્લિનાથ ભ॰ મિરાજમાન કરેલા છે. પ્રથમના મૂ॰ ના॰ શ્રીનેમિનાથ ભગવાનને ગૂઢમંડપના એક ગેાખલામાં પધરાવ્યા છે. બીજા ગેાખલામાં શ્રીનેમિનાથ ભ૦ નાં નવાં પગલાં સ્થાપન કર્યો છે. મૂ॰ ના॰ શ્રીઅજિતનાથ ભગવાન ઉપર વિ॰ સ૦ ૧૬૦૬ ના લેખ છે.
આ મંદિરની દેખરેખ અને નિભાવ-ખરચ નીતેાડા, ભાવરી, ધનારી વગેરે ગામેા તરફથી ચાલે છે.
અહીં ઉપાશ્રય, ધર્મશાળા કે શ્રાવકનુ એકે ઘર નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦. ખાખરવાડા નાનરવાડાથી દક્ષિણ દિશામાં ૧ માઈલ અને રોહિડારેડ (સર્પગંજ) સ્ટેશનથી પશ્ચિમમાં ૨ માઈલ દૂર ખાખરવાડા” નામનું ગામ આવે છે.
આ ગામમાં દેરાસર, ઉપાશ્રય કે ધર્મશાળા નથી. પિરવાડ શ્રાવકોનાં ૫ ઘરે છે.
૮૧. ભાવરી ખાખરવાડાથી પૂર્વમાં ૧ માઈલ અને રોહિડારોડ (સર્પગંજ) સ્ટેશનથી પશ્ચિમમાં ૧ માઈલ દૂર “ભાવરી નામનું ગામ આવે છે. આ ગામ સિહી રાજ્યના હાથખરચની તહેસીલનું છે. શ્રીવાસુપૂજ્ય ભવનું મંદિર : - મૂળ ના૦ શ્રીવાસુપૂજ્ય ભગવાનનું શિખરબંધી મંદિર છે. મૂળ નાગ સહિત આરસની ૩ મૂર્તિઓ મૂળગભારામાં છે અને એક બહારના ગોખલામાં છે અને ધાતુની પંચતીર્થી વગેરે નાની મૂર્તિઓ ૭ છે.
મૂળગભારે, સભામંડપ, ભમતી, શંગારકી અને શિખર સહિત આ મંદિર બંધાયેલું છે. તેમાં કે મૂર્તિઓ પર ખાસ લેખ નથી. કેવળ ત્રણ મૂર્તિઓ પર થોડા થોડા અક્ષરે છે. પણ તે વંચાતા નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨. રહિડારોડ (સર્પગંજ) ભાવરીથી પૂર્વમાં ૧ માઈલ દૂર “હિડાડ” નામનું સ્ટેશન આવેલું છે. આ સ્ટેશનનું નામ પાછળથી “સર્પગંજ” રાખવામાં આવ્યું છે. આ સ્ટેશન ઉપર થોડાંક વર્ષોથી ગામ વસ્યું છે અને બજાર વગેરે થયું છે. તેમાં જૈન શ્રાવકની ૫–૭ દુકાને છે. અહીં દેરાસર, ઉપાશ્રય, ધર્મશાળા વગેરે કંઈ જ નથી.
૮૩, વાસા
રેહિડારડ (સર્પગંજ) સ્ટેશનથી અગ્નિખૂણામાં ૪ માઈલ દ્વર “વાસા” નામનું ગામ આવે છે. આ ગામ ભાવરીહાથખરચ તહેસીલમાં છે. શ્રી આદીશ્વર ભવનું મંદિર
અહીં મૂળ નાગ શ્રી આદીશ્વર પ્રભુનું બે માળનું મંદિર છે. ગર્ભાગાર તથા તેની બહાર સભામંડપ અને ફરતી ભમતી છે. ભમતીમાં કૂ અને થોડા ભાગમાં મકાન બનેલ છે.
નીચેના માળમાં મૂળ નાટ સાથે આરસની મૂર્તિઓ ૩ છે. જમણી બાજુની ભીંતમાં આરસના સુંદર ફણવાળા પરિકરને ઉપરનો ભાગ અને તેની નીચે એક જ સરખા આરસના ત્રણ કાઉસગ્ગિયા લગાવેલા છે. બહારના એક ગોખલામાં શ્યામ આરસના રણને ટુકડે રાખેલ છે. તેમાં ભગવાનની એક બેઠેલી મૂર્તિ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૫
ઉપરના માળમાં ચૌમુખજી તરીકે ચાર નાની આરસની મૂત્તિઓ છે. પાર્શ્વનાથ ભગવાનની એક સ્મૃત્તિ ખંડિત છે. અને માળમાં થઈને ધાતુની ચાવિશી—પંચતીર્થી વગેરે કુલ ૩૨ મૂર્ત્તિઓ છે. તેમાં ૨-૩ મૂર્તિઓ ખડિત છે અને પરિકરમાં વચ્ચે મૂ॰ ના॰ નથી. આ મદિરની પ્રતિષ્ઠાની સાલ—મિતિની કાઈને ખખર નથી. લગભગ સાવ તું આ દેરાસર જણાય છે.
વાસા
જૈન ક્રિને બદલે જગદીશ મદિર :
આ મંદિરથી . પૂર્વ દિશામાં નજીકમાં જ એક પ્રાચીન ખૂબ ઊંચા ચાતરા ઉપર શિખરબંધી મંદિર છે. તેના મૂળગભારા અને શિખર હજી ખરાખર સાબૂત છે. સભામંડપના કેટલેાક ભાગ અને મુખ્ય દરવાજો પડી ગયેલ છે. આ મંદિરની ભીંતા ઈંટાની તથા શિખર પણ ઇંટાનુ છે પણ શિખર ` પર ચૂનામાં ઘણી કારણી કરેલી છે. મૂળગભારામાં પમાસણુ અનેલું છે. ગર્ભાગારના મુખ્ય દરવાજાના ઉત્તરંગાના વચ્ચેના ભાગમાં મંગળમૂર્તિ તરીકે શ્રીતીર્થંકર ભગવાનની મૂર્ત્તિ કાતરેલી છે. એટલે આ ખાસ જૈન મંદિર જ હતું. માંધણી અને ઘાટ પણ જૈન મંદિર જેવા જ છે; પણુ અત્યારે તેમાં શિવલિંગ અને પાર્વતીની મૂર્ત્તિ છે; એટલે તે શિવાલય મની ગયેલું છે. તેને લેાકેા જગદીશનુ મંદિર કહે છે.
આ મંદિર લગભગ પાંચસા—સાતસો વર્ષ પહેલાંનુ અનેલું જણાય છે. અહીંના લેાકેામાં એવી વાત પ્રસિદ્ધ છે
૧ મહામહેાપાધ્યાય ૫૦ ગૌરીશ કર ઝાળ પણ પેાતાના વિરોફી રાખ્યા રૂતિહાસ નામના ગ્રંથમાં લખે છે કે—આ જૈન મંદિર હતું પણ બ્રાહ્મણેાએ તેમાં શિવલિંગની સ્થાપના કરી દીધી છે.
""
For Personal & Private Use Only
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
કે:—આ મંદિર જેનાનું બધાઈ ને તૈયાર થયું, પખાસણ તૈયાર થયું, કુશ માંધવાની બાકી હતી અને કેવળ પ્રતિષ્ઠા જ કરવાની હતી તે અરસામાં અહી બ્રાહ્મણેાનું વધારે જોરહાવાથી તેઓએ આ મંદિરમાં જબરજસ્તીથી શિવલિંગ પધરાવી દીધું. અત્યારે પણ અહી’ બ્રાહ્મણાનાં ૧૫૦ ઘરો વિદ્યમાન છે.
ગામના પશ્ચિમ તરફના ઝાંપામાં એક સૂર્યનારાયણનુ પ્રાચીન અને માટું મંદિર છે. તેમાં સ૦ ૧૨૬૧ ના ટૂંકા લેખ છે. એટલે તે વખતનું અથવા તે પહેલાંનું આ મંદિર હાવું જોઈએ. કદાચ એટલું જ જાનુ આ જૈન મંદિર (હાલનું શિવાલય) હાય.
સૂર્ય નારાયણના મંદિરની નજીકમાં બ્રાહ્મણ ધર્મશાળા અને બ્રાહ્મણુ પાઠશાળા છે. તેની નજીકમાં એક મોટી લગભગ ખસે–ત્રણસેા વરસની જૂની વાવ છે. આખા ગામના લોકો તેનું પાણી પીએ છે.
'
અહીં શ્રાવકાનાં ૪૫ ઘરી છે. ઉપાશ્રય ૧ છે. ધર્મશાળા (ભેાજનશાળા) મહાજનની નવી બને છે પણ અહીં એ તડ હાવાથી તકરારને લીધે કામ અધુરુ રહી ગયું છે.
કાળાગરા :
''
,,
અહીથી બે માઈલ દૂર “ કાળાગરા ” નામનું પ્રાચીન ગામ હતું અને તેમાં શ્રીપાર્શ્વનાથ ભનુ પ્રાચીન મ ંદિર હતું. અત્યારે તે ગામ અને મંદિરના કંઈ જ અંશ ખચ્યા નથી. માત્ર કયાંઈ કયાંઈ ઘરાનાં ખડિયાનાં નિશાન જોવાય છે.
અહીથી વિ॰ સ૦ ૧૩૦૦ ને એક શિલાલેખ મળી આવ્યા છે. પણ અમે ત્યાં ગયા નહેાતા તેથી ઉતારી શકયા
For Personal & Private Use Only
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાસા
નથી. એ લેખ પ્રાચીન સન દેવવંદ ભા. ૨ માં લેખ નં. ૪૨૬ મે છે. તે લેખની મિતિ સં. ૧૩૦૦ ના જયેષ્ઠ સુદિ ૧૦ ને સેમવારની છે. તે વખતે ચંદ્રાવતીમાં મહારાજાધિરાજ આહુણસિંહ રાજ્ય કરતો હતો. તેનું પ્રધાનપણું મહં૦ ખેતા કરતો હતો.
પછીની હકીકત નષ્ટ થઈ ગઈ છે પરંતુ એટલું જણાય છે કે, મહં. ખેતાએ કાલાગરા ગામમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ દેવ માટે કંઈક ભેટ આપવા માટે શાસન લખી આપ્યું છે.'
મ. મ. પં. ગૌરીશંકર ઓઝાજી કહે છે કે, “આ આહુણસિંહ કયા વંશને હતું તે બાબતમાં શિલાલેખમાં કંઈ પણ જણાવ્યું નથી. આવી સ્થિતિમાં એ જ અનુમાન થઈ શકે છે કે, આલ્હણસિંહ યા તે કૃષ્ણરાજને પુત્ર હશે અને તેના પછી કૃષ્ણરાજના બીજા પુત્ર પ્રતાપસિંહે તે રાજ્ય મેળવ્યું હોય, જેથી મેટા ભાઈનું નામ છેડી દઈ પ્રતાપસિંહને તેના પિતા સાથે જોડી દેવામાં આવ્યું હોય. અને જે આલ્હણસિંહ પરમારથી) કે બીજા જ વંશને હોય તો એમ માનવું પડશે કે તેણે કાન્હડદેવ અથવા તેના પુત્ર પાસેથી ચંદ્રાવતી પડાવી લીધી હશે.
એક બીજે લેખ સં. ૧૩૨૦ ને અજારી ગામથી મળ્યો છે. જેમાં મહારાજાધિરાજ અર્જુનદેવનું નામ છે. તેમાં અર્જુનદેવના વંશને કંઈ જ પરિચય આપ્યો નથી. સંભવ છે કે અજુનદેવ ઉક્ત નામને બઘેલ (વાઘેલા) રાજા ૧ પ્રાચીન જૈન સેવ્યસંગ્રહ ભા. ૨. પૃ. ૨૯૬ ૨ જુઓ તિરહી રાચા રૂતિય પૃ. ૧૫૪ પરની ટિપ્પણી.
For Personal & Private Use Only
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
૨૦
હાય. જો આ ખઘેલ ન હેાય તે આપણે એ જ માનવું પડશે કે, તે ઉપર્યુક્ત આહ્વણસિંહના ઉત્તરાધિકારી હશે અને તેની પછી પ્રતાપસિંહ ચદ્રાવતીના રાજા થયા હશે. જ્યાં સુધી ખીજા લેખાથી ઉક્ત અને રાજાઓના વંશને નિષ્ણુય ન થાય ત્યાં સુધી નિશ્ચિતરૂપે કંઈ પણ કહી શકાય નહિ; પરંતુ એટલું નિશ્ચિત છે કે તે આ દેશના રાજા હતા, પછી તે પરમાર હાય કે અન્ય વંશના.”
૮૪. રાહિડા
વાસાથી નૈઋત્યખૂણામાં ૧૫ માઈલ અને રોહિડારોડ (સરૂપગજ) સ્ટેશનથી અગ્નિખૂણામાં ૩૫ માઇલ દૂર “રાહિડા” નામનું ગામ આવે છે. અહીં તહેસીલ છે. આ કસએ પહેલાં આબાદ હતા, એવું આસપાસ પડેલાં ખંડિયેરાનાં નિશાનેથી જણાય છે.
(૧) પાર્શ્વનાથ ભનુ મદિરઃ
અહીં મૂ॰ ના॰ શ્રીપાર્શ્વનાથ ભગવાનનું પંચાયતી મંદિર છે. આ દેરાસર મૂળગભારા, ગૂઢમંડપ, નવચેાકીએ, સભામંડપ, શૃંગારચાકી, ભમતીના કાટ અને શિખર યુક્ત છે. મંદિર વિશાળ છે.
સભામંડપની અને બાજુએ એક એક શિખરબંધી દેરું છે, દેરાસરની ડાબી બાજુના મકાનમાં કૂવા, નહાવાનું ગરમ પાણી અને પૂજાનાં કપડાં માટેનું મકાન છે. સાથે એક નાના બગીચા પણ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૯
સહિડા
જમણી બાજુના દેરામાં મૂળ ના શ્રી નેમિનાથ ભ૦ આદિ આરસની મૂર્તિઓ ૩ અને ડાબી બાજુના દેરામાં મૂડ ના શ્રી મહાવીર સ્વામી વગેરે આરસની મૂર્તિઓ ૩ છે. મુખ્ય મંદિરના મૂળગભારા અને ગૂઢમંડપમાં મળીને આરસની મૂર્તિઓ ૭ છે. નવાકીના જમણા હાથ તરફના ગોખલામાં પદ્માવતીદેવીની મૂર્તિના ઉપરના ભાગમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભ૦ની નાની મૂર્તિ કોતરેલી છે. ત્રણ ગભારામાં કુલે ધાતુની ચેવિશીઓ વગેરે ૪૯ મૂર્તિઓ છે. તે ઉપરાંત ચાંદીની ચોવિશીઓ ૫ અને ચાંદીની પાર્શ્વનાથ ભવની એજ્યમૂર્તિ નાની ૧ નવી થયેલી છે. આ આખા મંદિરની પ્રતિષ્ઠા સં૦ ૧૯૫૮ ના માહ શુદિ ૧૩ ને ગુરુવારે થઈ છે. અને આ મંદિરને પાયે સં. ૧૫૦ માં નંખાયો હતો. (૨) શ્રી આદીશ્વર ભવનું મંદિર
બીજું મંદિર મૂ૦ ના શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું છે. આ બે માળનું મંદિર રેહિડાવાળા મૂતા રાયચંદ નથમલજીએ પિતાના ખરચથી બંધાવીને તેની પ્રતિષ્ઠા સં. ૧૫૯ ના માહ શુદિ ૫ ના દિવસે કરાવી છે.
આ મંદિરના નીચેના માળમાં મૂળ નાગ સહિત આરસની મૂર્તિઓ ૬ છે અને એક શ્યામવર્ણની આરસની મૂર્તિ ૧ છે. આ શ્યામ મૂર્તિ રેપિડાથી ઈશાન ખૂણામાં ત્રણેક માઈલ દૂર “વાલેરીયું” ગામ છે, તેની પાસેની કેદારનાથની નદીમાંથી નીકળેલી છે. પૂજારી રઘુવીર, જે હાલમાં અહીંનો પૂજારી છે, તેણે લાવીને અહીં પધરાવી છે. આ આરસની મૂર્તિ ત્રિતીથીના પરિકરયુક્ત છે વચ્ચે મૂળ ના
For Personal & Private Use Only
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણા
અને આસપાસ એ કાઉગ્ગિયા છે. ચાંદીની ચેાવિશી ૧ નવી છે અને ધાતુની પંચતીથી વગેરે કુલે જ મૂત્તિઓ છે તથા ધાતુની ચાર નાની એકલમૂર્તિએ અને એક ચાંદીની પંચતીથી—એમ પાંચ મૂર્તિએ ધનારીવાળા ઉત્તમવિજયજી ચતિની છે.
२५०
આ મંદિરના મૂ॰ ના॰ થી જમણી બાજુએ જે મૂર્તિ વિરાજમાન છે, તે સંપૂર્ણ ઘડાયેલી નથી. ખાલી મૂર્તિના આકાર કરેલા છે. આ મૂત્તિ રહિડા ગામના કાઈ કૂવા કે વાવડીમાંથી નીકળેલી, તેના પર ટાંકણાં ચલાવ્યાં પરંતુ ચાલ્યાં નહિ અને ટાંકણાં ચલાવતી વખતે તેમાંથી દૂધ અને લાહીની ધારા થઈ; તેથી ટાંકણાં ચલાવવાં મધ રાખીને એ મૂત્તિ એમ ને એમ જ પૂરી ઘડ્યા વિના જ રાખેલી, તે અહીં પધરાવી છે—એવી દંતકથા ચાલે છે. લેાકેામાં આ મૂર્તિની પૂજા—માન્યતા વિશેષ છે.
આરસની પદ્માવતી દેવીની મૂતિ એક છે. તેના ઉપર ભગવાનની ૫ બેઠી મૂર્તિઓ કાતરેલી છે. અખિકાદેવીની મૂર્તિ ૧ છે.
ઉપરના માળમાં આરસની સુંદર શિખરબંધી દેરીમાં ચૌમુખજી તરીકે આરસની ૪ મૂર્તિઓ છે.
આ મંદિર મૂળગભારા, તેની બહાર મંડપ તરીકે ચાકી, ભમતી, કાટ અને શૃંગારચાકીયુક્ત અનેલું છે. તેના ઉપર નાનું પણુ` આરસનું એક શિખર બંધાવેલું છે. આ મંદિરના પાછળના ભાગમાં નાનું મકાન અને ચોક છે.
For Personal & Private Use Only
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાહિડા
(૩) બ્રાહ્મણવાડજીનું મંદિર
ઉપર્યુક્ત મૂતા રાયચંદજી નથમલજીએ જ પિતાના બગીચાની અંદર મૂળ ના શ્રી મહાવીર સ્વામી ભગવાનનું મંદિર બંધાવ્યું છે. આ મંદિરના મૂળ ગભારા ઉપર નાનું શિખર છે. ભમતીમાં ચાર નાની નાની દેરીઓ છે, તેમાં આરસની એક એક મૂતિ છે. આ મંદિર શ્રી બ્રાહ્મણવાડજીના નામથી પ્રસિદ્ધ છે. મૂળગભારે અને ચાર દેરીઓ હેવાથી તેને પંચતીથી તરીકે પણ ગણે છે. તેમાંની એક દેરીમાં શ્રીકેશરિયાજીની મૂર્તિ છે.
મૂળગભારે અને દેરીઓમાં કુલે આરસની ૭ મૂતિઓ છે અને બહાર એક નાના ચૌમુખજી છે. તે એક જ પથ્થરમાં ઘડેલા છે. ધાતુની વિશીઓ ૨ અને નાની એકલમૂર્તિઓ ૨ છે. સભામંડપના એક ખૂણામાં એક દેરીમાં અંબાજીની મૂર્તિ છે. તે જેને માન્યતા પ્રમાણેની બનેલી નથી. આ દેરાસરની પ્રતિષ્ઠા સં. ૧૯૯૩ ના વૈશાખ સુદિ ૬ ને સોમવારે થઈ છે.
બગીચાના એક ખૂણામાં અટ-કૂવે અવાડે છે. તેની પાસે એક મહાદેવનું શિવાલય એ જ મૂતાજીએ બંધાવીને બ્રાહ્મણવાડજી સાથે જ તેની પ્રતિષ્ઠા કરાવી છે. અહીં કેટલીક મૂર્તિએ અજારીથી લાવવામાં આવી છે. અહીંનાં કેટલાક બીજા સ્થાને ૪
ગામની પૂર્વ દિશામાં “રાજેશ્વર”નામક શિવમંદિર છે; જે પરમાર રાજા ધારાવર્ષના સમયે બનેલું હતું. આ
* હિરદી સાચા હૃતિહાસ પૃ. ૩૩ ઉપરથી.
For Personal & Private Use Only
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨
:
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ. મંદિરની પાસે એ જ સમયની બનેલી એક વાવડી છે. આને થોડાં વર્ષો પહેલાં જીર્ણોદ્ધાર થયે છે. જીર્ણોદ્ધારના સમયે તેમાંથી ધારાવર્ષ રાજાના સમયને એક શિલાલેખ નીકળ્યો હતું, પરંતુ તેને ઉપરેને ભાગ તૂટી જવાથી સંવતને અંક ચાલ્યો ગયો હતે.
“રાજેશ્વરના મંદિરથી પશ્ચિમ દિશામાં ગામની દક્ષિણ સીમા પર રામચંદ્રનું મંદિર છે. જેમાં અત્યારે વિષ્ણુની મૂર્તિ સ્થાપના કરેલી છે. પરંતુ પહેલાં આ સૂર્યમંદિર હતું, કેમકે તેની પરકમ્મામાં પાછળ (પશ્ચિમ)ના ગોખલામાં સૂર્યની મૂર્તિ હજી સુધી વિદ્યમાન છે; જે આને સૂર્યનું મંદિર હવાનું પ્રગટ કરે છે. ૫૦-૬૦ વર્ષો પૂર્વે એક સાધુએ આની મરમ્મત કરાવી હતી તથા મંદિરની આસપાસ મકાન અને ધર્મશાળા બંધાવી હતી. અહીં પરમાર રાજા ધારાવર્ષના સમય વિ. સં. ૧૨૭૧ નો એક શિલાલેખ છે; જેને કોઈ કે તોડીને ચાર ટુકડા કરી નાંખ્યા છે.
આ મંદિરે સિવાય સુગ્રીવ અને સોમનાથનું શિવાલય તથા લક્ષ્મીનારાયણનું મંદિર અને રાણેશ્વરી નામક દેવનું મંદિર પણ છે.”
૮૫. ભૂલા - રહિડાથી અગ્નિખૂણામાં ૪ માઈલ અને શહિડારોડ (સર્પગંજ) સ્ટેશનથી અગ્નિખૂણામાં ૮ માઈલ દૂર “ભૂલા” નામનું ગામ આવે છે. આ ગામ રહિડા તહેસીલમાં છે.
For Personal & Private Use Only
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
ભૂલો
ર૩
કોટડા છાવણીના રસ્તા તરફ આ ગામ આવે છે પણ તે પહેલાં એ એક મેાટી નગરી હતી–એમ કહેવાય છે. તેની પાસેના ખેતરમાં આરસની ૨૩ જિનમૂર્તિ એ નીકળેલી હતી. તે બધી રહિડાના ઉપાશ્રયમાં લાવીને મૂકી હતી. પછી રાહિડામાં શિખરમ શ્રી મદિર થતાં તે બધી તેમાં જ પધરાવવામાં આવી છે. થોડીક મૂર્તિ એ બહાર ગામ પણ આપી છે.
નદીની એક માજીએ ભૂલા અને બીજી બાજુએ સદ્દાલના ગરાસિયા વગેરેનાં ઝુંપડાં છે.
અહીં શ્રાવકનાં ઘર, ઉપાશ્રય કે દેરાસર નથી. અહીંથી અમે પાછા હિડા આવ્યા.
૮૬. વાટેડા
રોહિડાથી નૈઋ ત્યખૂણામાં ૧ માઈલ દૂર વાઢેડા” નામનુ ગામ આવેલું છે. સિરોહી રાજયના પાડીવના તાલુકદ્વારનું આ ગામ છે.
શ્રીશાંતિનાથ ભ॰ નું મંદિર :
tr
અહીં મૂ॰ ના॰ શ્રીશાંતિનાથ ભગવાનનું શિખરખ શ્રી પ્રાચીન મંદિર છે. મૂળ ના૦ ના પરિકરની ગાદી ઉપર સં ૧૧૭૧ના પ્રાચીન લિપિમાં લેખ છે. તેમાં “ વીરનાથની પ્રતિમા કરાવી ” એવા ઉલ્લેખ છે. આ લેખથી અહી પહેલાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીનું મંદિર હતું પરંતુ પાછળથી જીર્ણોદ્ધાર સમયે એ જ પ્રાચીન પરિકરમાં મૂળનાયક તરીકે શ્રીશાંતિનાથ ભગવાનની સ્થાપના કરી હશે; એમ જણાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૯૪
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનની મૂર્તિ પણ પંચતીથીના સુંદર પ્રાચીન પરિકરયુકત છે. અહીંની ધાતુની નાની મૂર્તિ ઉપર સં૦ ૧૩૬ ને અને ધાતુની પંચતીથી ઉપર સં૦ ૧૪૯૦ નો લેખ છે. "
આ મંદિરમાં આરસની કુલ મૂર્તિઓ ૩ છે અને અને ધાતુની પંચતીર્થી ઓ ર છે.
આ મંદિરની ફરીથી સં. ૧૯૦૩ માં પ્રતિષ્ઠા થઈ ત્યારે અહીં શ્રાવકોનાં ૮૦ ઘરે હતાં. ત્યાર પછી આજ સુધી વસ્તી ઘટતી જ આવી છે. સં. ૧૯૭૯ માં ધ્વજાદંડની પ્રતિષ્ઠા થઈ ત્યાર પછી પણ જૈન લોકોની વસ્તી ઘટતી જ રહી છે. અત્યારે અહીં પોરવાડ શ્રાવકનાં ૭ ઘરે છે.
અહીં નાને પણ બે માળને એક ઉપાશ્રય ગામના. પ્રમાણમાં ઠીક છે પણ તેને સુધરાવવાની ખાસ જરૂર છે. રસ્તાઓ : .
રોહિડાથી અગ્નિખૂણામાં સનવાડા ૧ માઈલ અને સનવાડાથી ભૂલા ૩ માઈલ થાય છે. રેપિડાથી નૈત્ય ખૂણામાં ૧ માઈલ દૂર વાટેડા અને વાટેડાથી પૂર્વ દિશામાં સનવાડા ૨ માઈલ થાય છે. - રેહિડા ગામથી કેટડાની છાવણી સુધીને રસ્તે ચાલુ છે. પહાડી પ્રદેશ અને નાળ હોવા છતાં ગાડા રસ્તે છે.
૧. બંને તરફ ઊંચી ઊંચી પર્વત શ્રેણિઓની વચ્ચેની ખીણમાં–ઘણા જ નીચાણ ભાગમાં ગાડા માર્ગ જેટલે જ ફક્ત માર્ગ હોય તેને મારવાડ– મેવાડમાં “નાળ” કહે છે. '
For Personal & Private Use Only
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાછલી
ર૫ સણવાડાથી પ્રહાડી પ્રદેશ શરૂ થાય છે. રસ્તામાં એક સારુંસારી વસ્તીવાળું ગામ આવતું નથી. જ્યાં ગામ આવે છે ત્યાં વિશેષ કરીને ભીલ–ગરાસિયાનાં છૂટાંછવાયાં છાપરાં આવે છે. ઝાડીભર્યું જંગલ અને પહાડેથી છવાયેલે આ પ્રદેશ રમણીય લાગે છે પણ ચેર–ડાકુઓને વિશેષ ત્રાસ છે, તેથી વળી લીધા સિવાય જઈ શકાતું નથી.
કોટડાની છાવણથી ખેરવાડાની છાવણ સુધીનો રસ્તો પણ એ જ વિકટ છે. ચારે તરફ પર્વતશ્રેણિઓ, ઝાડી, જંગલ, નાળાં, ઝરણાં વચ્ચેથી આ રસ્તો નીકળે છે. પણ ગાડું કે બીજું કંઈ વાહન સારી રીતે ચાલી શકે એવી રીતે રસ્તે સાફ કરાવીને રસ્તાની બંને બાજુએ નિશાની તરીકે નાના નાના પથ્થર મૂકેલા છે. તેથી અજાણ્યા માણસ પણ એ રસ્તે રસ્તે ચાલ્યો જાય તો ઠેકાણે પહોંચી જાય ખરે.
હિડા કે વાટેડા છોડ્યા પછી કોટડા અને કેટડા છોડ્યા પછી ખેરવાડાની છાવણીએ આવીએ ત્યારે જ સારી વસ્તીવાળું ગામ જોવામાં આવે છે. ખેરવાડાની છાવણીથી શ્રીકેશરિયાજી સુધીની અને શ્રીકેશરિયાજીથી ઉદયપુર સુધીની પાકી સડક છે.
૮૭. કાછોલી વાટેડાથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૪ માઈલ અને રેપિડા સ્ટેશનથી મૈત્ય ખૂણામાં ૩ માઈલ દૂર “કાછલી” નામનું ગામ આવે છે. -
For Personal & Private Use Only
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
શ્રીપાર્શ્વનાથ ભનુ મંદિર :
અહી” મૂ॰ ના॰ શ્રીપાર્શ્વનાથ ભગવાનનું એક મદિર છે. આ મંદિર, મૂળગભારા, ગૂઢમંડપ, છચાકી, સભામંડપ, શૃંગારચાકી અને કાટથી યુક્ત સુંદર અને પ્રાચીન છે. મૂ ના॰ ના પિરકરની ગાદીની નીચે સ૦ ૧૩૪૩ના લેખ છે. એકતીથી”નું આ પરિકર સુદર અને પ્રાચીન છે. પાષાણુની જિનમૂત્તિ ૯, ધાતુની ચેાવિશી ૧, ધાતુની પંચતીથી ૧ અને યક્ષ-યક્ષિણીની મૂર્ત્તિઓ ૩ છે.
આં ગામના નામ માટે કહેવાય છે કે, કચ્છના રાવે અહીં આવીને આ ગામ વસાવ્યું હાવાથી તેનું નામ “કાઢેલી” પડ્યું છે.
અહીં પારવાડનાં ૪૭ અને ઓશવાલનાં ૩—મળીને ૫૦ ઘરા શ્રાવકાનાં છે. ઉપાશ્રય ૨ અને એક કબૂતરખાતાનું મકાન છે. અસપરા :
આ ગામથી લગભગ ૪ માઈલ દૂર “અસપરા” નામનું ગામ છે. ત્યાં શ્રાવકનાં ઘર કે ધર્મશાળા નથી. એક અગ્રવાલ મેદીની દુકાન છે. અહીંથી આબુ ઉપર જવું હાય તેા ચાર કાશ પહાડી રસ્તે પહાડમાં જવાથી અચલગઢ જવાય છે. આ રસ્તે ચાકીદાર અને ભેામિયા લીધા સિવાય જવું નહીં.
૮૮. સાંગવાડા જનુ )
કાલીથી દક્ષિણમાં રા ગાઉ અને ભીમાણા સ્ટેશનથી ઉત્તરમાં ૧૫ માઈલ દૂર “ સાંગવાડા ” નામનું ગામ આવે છે.
"
For Personal & Private Use Only
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાંગવાડા
અડિત જિનમંદિર :
અહીં જે એક જૂનું મંદિર હતું તે પડી ગયું છે. પથ્થરનું ઘણું કામ હજુ ઊભું છે. આ ગામ ઉજ્જડ થઈ ને કાંઈક દૂર વસ્યું છે. અહીં શ્રાવકનાં ઘર, ઉપાશ્રય વગેરે કંઈ નથી.
૮૯. ભીમાણા
'
સાંગવાડાથી અગ્નિ ખૂણામાં રા માઈલ દૂર “ભીમાણા” નામનું ગામ આવે છે અને અહીથી ભીમાણા સ્ટેશન પશ્ચિમ દિશામાં ૧૧ માઈલ દૂર છે. આ ગામ રાહિડા તહેસીલમાં છે.
૨૯૭
શ્રીમુનિસુવ્રતસ્વામી ભનુ મંદિર :
અહી એક જૈનમંદિર છે. તેમાં મૂ॰ ના॰ શ્રીમુનિસુવ્રત સ્વામીની પંચતીથી ના પરિકરયુક્ત સુંદર અને પ્રાચીન મૂર્ત્તિ છે. અહીં કુલ જિનબિંબ ૧૮ અને એક નાના કાઉસગ્ગિયા ( પરિકરમાંથી છૂટા પડી ગયેલા) છે. આ મૂત્તિઓમાં શ્રીપાર્શ્વનાથ ભગવાનની મૂર્તિ ૧ ફૂટની છે. આ મૂર્તિની આકૃતિ સાધારણ અને પથ્થર ડાઘીલેા છે. પણ ખંડિત નથી.
આ મંદિર મૂળગભારા, ગૂઢમંડપ, છચાકી, સભામંડપ શૃંગારચાકી, અને કાટ યુક્ત છે.
અહીં પારવાડ શ્રાવકનાં ૪ ઘરા છે. ધર્મશાળા કે ઉપાશ્રય નથી. ગામમાં એ તડ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦. તુરંગી
ભીમાણાથી દક્ષિણ દિશામાં ૧ માઈલ અને ભીમાણા સ્ટેશનથી ઈશાન ખૂણામાં ૨ માઈલ દૂર “તુરંગી” નામનુ ગામ આવે છે.
ખંડિત પડેલુ* જૈનમ`દિર :
અહીં એક જૈનમંદિર પડી ગયેલું છે. આ મંદિર મૂળ ગભારા, ગૂઢમડપ, છ ચાકીઓ, સભામંડપ, શૃંગારચાકી અને ભમતીના કાટ સહિત શિખરબંધી બનેલું હતું. અત્યારે શિખર, મૂળગભારા, ગૂઢમંડપ, છુ ચાકીઓ અને તેના ઉપરના ચુમ્મો હજુ સાબૂત ઊભેલા છે. શૃંગારચેાકીના મુખ્ય દરવાજા અંહારનાં પગથિયાં, તેની બંને બાજુએ ઓટલા વગેરે પણ માજીદ છે. સભામંડપ સાવ પડી ગયા છે તથા ગઢના ઘણા ખરા ભાગ પડી ગયા છે.
મૂળગભારામાં આરસનું પ્રાચીન પંચતીથી વાળુ પરિકર છે. તેમાંના અને કાઉસગ્ગયા કેાઈ એ ખડિત કરી નાંખ્યા છે. તથા ઉપરના ભાગમાંથી છત્ર વગેરે તેડી નાંખ્યું છે. મૂળનાયકજીની મૂત્તિ વગેરે પણ કાઈ એ ખંડિત કરી નાંખી હતી. તે થાડાં વર્ષો પહેલાં રહિડાના કાઇ શ્રાવકાએ ત્યાં જ મંદિરની જમીનમાં ભંડારી દીધી છે. મંદિરના એ દરવાજા સામૃત ઊભા છે. તે કેવી રીતે ઉતારી શકાશે ? મુખ્ય પ્રવેશ દ્વારના દરવાજો ઉતારી શકાય તેવા છે. પણ તે સાધારણ છે. એમાં ય મંગલમૂર્ત્તિ નથી.
મૂના॰ ની મૂર્તિ ઉપર કદાચ લેખ હશે. કેમકે પરિકરની ગાદીના ધર્મચક્રની નીચેના ભાગમાં વચલા એક
For Personal & Private Use Only
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
તુરંગી
૨૯
હાંસિયા ઉપર પ્રારંભથી અધૂરે લેખ ખોદેલો છે. અંતમાં મંજીરું મર્દાશ્રી લખેલું છે એટલે અંત ભાગ પૂરે છે. લેખ મેટો હોવો જોઈએ. પણ પ્રારંભનો ભાગ નથી. લિપિ પ્રાચીન એટલે ૧૧-૧૨ મી શતાબ્દિની જણાય છે. બીજા કેઈ લેખે જોવામાં આવ્યા નથી. મંદિર પણ એટલું પ્રાચીન હશે.
મંદિરની બધી દીવાલ તથા શિખર પણ ઈટોનું બનેલું છે. બાકી છકીઓ, સભામંડપ અને બારશાખ, સ્તંભે, તરણે, પાટડા વગેરે પથ્થરના બનેલા છે. મંદિરના બે દરવાજના ઉતરંગામાં મંગળમૂર્તિ તરીકે કેઈની મૂર્તિ કોતરેલી નથી. પણ તે બન્ને ઉપર લંબ–ચોરસ ફૂલ કતરેલું છે. રસ્તા પરના દરવાજા ઉપર કાંઈ પણ કોતર્યું નથી.
તુરંગીમાં શ્રાવકનું એક પણ ઘર નથી. ઉપાશ્રય જૈન ધર્મશાળા વગેરે કાંઈ નથી. તરંગીથી આવેલા શ્રાવકોનાં ૧-૨ ઘર ભારજામાં, ૧-૨ હિડામાં અને કેટલાક અમદાવાદમાં રહે છે.
૯૧. ભારજા તુરંગીથી નિત્ય ખૂણામાં ૧૫ માઈલ અને કીવરલી સ્ટેશનથી ઈશાન ખૂણામાં ૩ માઈલ તેમજ ભીમાણથી દક્ષિણમાં ૨ માઈલ “ભારજા” નામનું ગામ આવેલું છે. આ ગામ રેશહિડા તહેસીલમાં છે. શ્રી આદીશ્વર ભવનું મંદિર
અહીં મૂળના શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું પ્રાચીન મંદિર
For Personal & Private Use Only
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુ દાચલ પ્રદક્ષિણા
છે. આ મદિર પહાડની એક ઊંચી ટેકરી ઉપર પહાડની ઓથમાં આવેલુ છે. નીચેથી લગભગ ૧૦૦ કદમ ચડતાં આ મંદિર આવે છે. નીચેથી મંદિર સુધી ઘાટ બાંધેલા છે. મૂના ની મૂર્ત્તિ અત્યત મનેાહર છે અને તેના ઉપર પચતીથી નું પ્રાચીન પરિકર છે. એક સુંદર નકશીભર્યું તારણુ હતું તે હાલમાં ગભારામાં ટાઇલે લગાવતી વખતે કાઢી નાખ્યું છે. તેના ટુકડા બહાર પડ્યા છે, તે પ્રાચીન અને નકશીવાળું છે; તેથી તેને સારી રીતે ફ્રીથી લગાડવું જોઇએ. તે માટે ભલામણ કરી હતી.
૩૦૦
આ મંદિર, મૂળગભારા, ગૂઢમ’ડપ, છ ચાકીઓ, સભામંડપ, શૃંગારચાકી, અને કેટ વગેરેથી યુક્ત છે.
આ મંદિરમાં મૂછ્યા ની મૂર્ત્તિ ૧, પરિકર વિનાની મૂર્તિઓ ૩, અધૂરી ઘડેલી આરસની મૂર્ત્તિ ૧, ધાતુની પંચતીથી ૧, અને ધાતુની એકલ નાની મૂર્તિ ૧ છે. પગલાં જોડી ૧ છે. મંદિરના દરવાજાથી જમણા હાથ તરફ ૩ ગોખલા અને ૬ દેરીઓ જૂની છે. ગોખલા અને દેરીઓ ખાલી છે. તેમાં ચાર દેરીઓ માથે સ૦ ૧૫૦૦ તથા ૧૫૦૨ના લેખા છે, તેમાં પહેલાં ભગવાન સ્થાપન કર્યા હતા. હાલમાં ઘણા વર્ષોથી ખાલી છે. અત્યારે જીર્ણોદ્ધારનું કામ ચાલે છે.
ગૂઢમ’ડપમાં જવાના મુખ્ય દરવાજો મકરાણાના બનાવી હાલમાં જ નવા મુકાવ્યા છે. તેમાંની મંગલમૂર્ત્તિની લાઈનમાં ભગવાનની ૯ મૂર્તિઓ કાતરેલી છે.
અહીં પારવાડ શ્રાવકનાં ૨૫ ઘરે છે. ૧ ઉપાશ્રય, ધર્મશાળા ૨, ગુરાંસા ( મહાત્મા-કુલગર )ની પાષાળ ૧ છે. તે ઘરમારી છે.
For Personal & Private Use Only
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨. કાસીંદ્રા (કાયંદ્રા) ભારજાથી વાયવ્ય ખૂણામાં ર માઈલ, કીવરલી સ્ટેશનથી ઉત્તરમાં રા માઈલ અને ભીમાણુ સ્ટેશનથી નિત્ય ખૂણામાં ૨ માઈલ દૂર “કાસીંદ્રા” નામનું ગામ આવે છે. આ ગામ રોહિડા તહેસીલમાં છે. શ્રી શાંતિનાથ ભવનું મંદિર :
અહીં મૂળના શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનનું બાવન જિનાલયવાળું મંદિર છે. તેને ઘણે ભાગ તૂટી ગયું છે. મૂહનાની મૂર્તિ મનહર છે. તેમની નીચેની પરિકરની ગાદી નીચે ૧૨૩૪ને લેખ છે. મૂળના ઉપર લાંછન નથી અને મૂહનાની બંને બાજુએ બે ઈદ્રો પરિકરમાંથી છૂટા પડી ગયેલા સ્થાપન કરેલા છે.
ગૂઢમંડપમાં પગલાંની જેડ ૧ જમણ ગોખલામાં છે. તેના પર સં૧૫૯૯ નો લેખ છે. બાવન દેરીઓમાંથી ૧૮ નો જીર્ણોદ્ધાર કરાવી કાયમ રાખી છે. બાકીની પડી ગઈ છે.
અઢારમાંથી બે દેરીઓને માથે સં. ૧૦૯૧ ના લેખે છે. લિપિ પ્રાચીન છે અને તેમાં ચૂને ભરાઈ ગયેલું હોવાથી પણ વાંચવી મુશ્કેલ પડે તેમ છે. થોડા અક્ષરે ઘસાઈ ગયા છે. બાકીને લેખનો ભાગ સારી સ્થિતિમાં છે. લેખમાં જણાવ્યું છે કે, “સં. ૧૦૯માં પિરવાડ વામન શ્રેષ્ઠીએ. આ જિનમંદિર બંધાવ્યું. ” આથી આ ગામ તેથી એ પ્રાચીન હોય એમ જણાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ આ મંદિર મૂળગભારે, ગૂઢમંડપ, નવચેકી, સભામંડપ, ૧૮ દેરીઓ, કોટ, શૃંગારકી વગેરેથી યુક્ત છે.
અહીં એક બીજું પણ પ્રાચીન જૈન મંદિર હતું, જે પડી ગયેલું છે. તેના ઘણા પથ્થરે રેપિડા જેનમંદિરમાં લગાવી દીધા છે.
પ્રાચીન શિલાલેખમાં આ ગામનું નામ “કાસીંદ્રા મળે છે. આ ગામના નામ ઉપરથી જ “કાસહગચ્છ” અસ્તિત્વમાં આવ્યું હતું.
અહી પિરવાડ શ્રાવકનાં ઘર ૨૦ છે. ઉપાશ્રય કે ધર્મશાળા વગેરે નથી. બીજા કેટલાંક સ્થાને : મક
ગામથી દક્ષિણમાં “કાસેશ્વર”નામક શિવમંદિર અનુમાનતઃ આઠમી સદીની આસપાસનું બનેલું છે. જેને લોકે
કાશીવિશ્વેશ્વર” કહે છે. આ મંદિર અત્યારે ખંડિત સ્થિતિમાં છે. ઉકત મંદિરની સામે એક ચતુરસ્તંભ ઉપર ચાર પુરુષની મૂર્તિઓ ખેદેલી છે, જેમનાં નામો તેના પર ખદેલાં છે અને તે નવમી શતાબ્દિની આસપાસની લિપિવાળાં છે.
“આ મંદિરની પાસે બે શિલાલેખમાંથી એક સં. ૧૨૨૦ પરમાર રાજા ધારાવર્ષના સમયને, તથા બીજે વિ. સં. ૧૩૦૧ને, પડેલા છે.
* જુઓ સિદી સાચા તિહાસ પૃ. ૩૬ ઉપરથી.
For Personal & Private Use Only
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાસીંદ્રા - “ગામથી પશ્ચિમ દિશામાં “અરુણેશ્વર” નામક પંચાચતન શિવાલય છે, જેના મુખ્ય મંદિરમાં એક વિશાળ શિવની ત્રિમૂર્તિ છે. આવી મૂર્તિઓ ચિતોડના કિલ્લા ઉપર, મુંબઈની સમીપ સમુદ્રની અંદર (બેટમાં) ઘારાપુરીની ગુફામાં તથા અન્યત્ર ક્યાંઈ ક્યાંઈ જેવામાં આવી છે. પરંતુ આ રાજ્યમાં આબુની ચારે તરફના પ્રદેશમાં આવી ત્રિમૂર્તિઓ કેટલીયે જગ્યાએ આજ સુધી વિદ્યમાન છે, જેનાથી અનુમાન થાય છે કે, અહીં પ્રાચીન કાળમાં પાશુપત (શિવ) સંપ્રદાયની પ્રબળતા હેવી જોઈએ. જેટલી ત્રિમૂર્તિઓ અહીં જેવામાં આવી છે તે ઘણીખરી ઉત્તમ રીતે બનેલી છે અને ૧૧ મી શતાબ્દિ પૂર્વની અનુમાન કરી શકાય છે.
૧ ત્રિમૂર્તિનાં ત્રણ મસ્તક હોવાના કારણે અહીંના લેકે ઘણીવાર એવી મૂર્તિને ત્રિકમજી (ત્રિવિક્રમ) ની મૂર્તિ કહ્યા કરે છે અને કઈ કઈ તે એને બ્રહ્માની મૂર્તિ પણ માને છે. પરંતુ આ ન ત્રિવિક્રમ (વિષ્ણુ)ની મૂર્તિઓ છે કે બ્રહ્માની છે. આ મૂર્તિઓ શિવની જ છે. શિવની મૂર્તિને ૬ હાથ, જટાસહિત ત્રણ મસ્તક અને ત્રણ મુખ હેય છે, જેમાંથી એક રડતું મુખ હોય છે; જે શિવને “રુદ્ર” રૂપે બતાવવાનું સૂચક છે. એના મધ્યના બે હાથમાં એકમાં બીજે નામક ફલ તથા બીજામાં માલા, જમણી તરફના બે હાથમાં એકમાં સર્પ અને બીજામાં ખપર તેમજ ડાબી તરફના બે હાથમાંથી એકમાં પાતળા નાના દંડ જેવી કોઈ વસ્તુ અને બીજામાં ઢાલની આકૃતિની કઈ નાની સરખી ગોળ વસ્તુ બહુધા દેખવામાં આવે છે. પાછળની બે વસ્તુઓ વાસ્તવમાં શું છે તે જાણવામાં આવ્યું નથી. ત્રિમૂર્તિ વેદીની ઉપર, દીવાલની સાથે જોડાયેલી રહે છે અને તેમાં છાતીથી કંઈક નીચે સુધીને ભાગ જ હોય છે. પરંતુ કદ મેટું હોય છે. ત્રિમૂર્તિની સામે બહુધા શિવલિંગ જોવામાં આવે છે. .
For Personal & Private Use Only
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
sr
અર્બુદાચલ પ્રદક્ષિણા
“ અહીં સૂર્ય આદિની કેટલીક મૂત્તિઓ આમતેમ આ પ્રાચીન સ્થાનનાં ખ ંડિયેરા બહુ દૂર સુધી ટિષ્ટ
પડેલી છે.
ગોચર થાય છે.
“ અહીં હિજરી સન ૫૭૪ (વિ॰ સ૦ ૧૨૩૫, ઈ. સ. ૧૧૭૮)માં સુલતાન શાહબુદ્દીન ગોરી ગુજરાતની રાજધાની અણુહિલવાડ પાટણ પર ચડાઈ કરવા જતાં ઘાયલ થયેલા અને તેને હારીને પાછું ફરવું પડયું હતું. અહી હિ॰સન ૫૬ (વિ॰ સ૦ ૧૨૫૩, ઈ. સ. ૧૧૯૬ )માં ગુજરાત પર ચઢાઈ કરનારા કુતબુદ્દીન ઐબકની સાથે લડાઈ થઈ; જેમાં ધારાવ વગેરે હારી ગયા હતા.”
,
આબુ ઉપર ચડવાના રસ્તા ઃ
અહીંથી આબુ ઉપર ચઢવાના રસ્તે છે. ૧ કાશ પહાડમાં ચાલવાથી છીપાબેરી ચાકી પાસે સકે ચાકીદારા લીધા વિના જવું નહી.
ચઢાય છે.
“ કોટડા ”
અહીંથી વાયવ્ય ખૂણામાં ૧૧ માઈલ દૂર નામનું ગામ આવે છે. અહી શ્રાવકનાં ઘર, ઉપાશ્રય કે દેરાસર કઈ નથી. કોટડાથી પહાડી રસ્તે ૬ માઈલ જવાથી છીપાબેરી ચાકી અને આરણાની ચાકી વચ્ચે આખુ કે પની સડક ભેગા થવાય છે. ત્યાંથી આરણા થઈ ને દેલવાડા જવાય છે. આ રસ્તે ચાકીદાર અને લેમિયા લીધા સિવાય જવું નહી.
૯૩, આમથરા કાસીંદ્રાથી દક્ષિણમાં રા માઇલ અને કીવરલી સ્ટેશનથી પશ્ચિમમાં ૧ માઈલ દૂર “ આમથરા” નામનું ગામ આવે
For Personal & Private Use Only
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમથરા
છે. આ ગામ સાંતપુર તહેસીલમાં છે.
શ્રીઅજિતનાથ ભનું મંદિર :
અહી મૂ॰ ના॰ શ્રીઅજિતનાથ ભ॰નું પ્રાચીન મંદિર છે. મૂળ ના॰ ઉપર એકતીથીનું પ્રાચીન પરિકર છે પણ તે પર લેખ નથી. મૂ॰ ના॰ ના ત્રિગડામાં મૂળ ના॰ ના ડાખા હાથ તરફ શ્રીઆદિનાથ ભગવાન અને જમણા હાથ તરફ
.....(?) ની એમ બે મૂર્તિઓ સુદર છે. તે અને એક જોડીની ઊંચાઈ ૧’–૮વા”ના આંગળ અને પહેાળાઈ ૧’–૩ા” આંગળ છે.
ગૂઢમંડપમાં સામે જ મોટી સુંદર સફેદ આરસની મૂર્ત્તિઓ છે. તેમાં એકની નાસિકા અને બીજીના હાથના એક અંગુઠો ખડિત છે. મને એક જોડીની છે. તેના ઉપર સ૦ ૧૫૧પના લેખ છે. તે અનેની ઊંચાઈ લગભગ ૪૦ આંગળની હશે. બાકીની અંખિકાદેવી સાથેની બધી મૂર્ત્તિ આ અડિત છે.
૩૦૫
આ મંદિરમાં પાષાણની ૯ મૂત્તિઓ છે. તેમાં એક સાવ નાની મૂર્ત્તિ પરિકર કે પટ્ટમાંથી જુદી પડી ગયેલી છે. છ ચોકીમાં ૧ ખંડિત મૂર્ત્તિ છે. અ'ખિકાદેવીની મૃત્તિ ૨ છે. શ્રાવિકાની હાથ જોડીને ઊભેલી મૂર્તિ ૧, અને પરિકરના ટુકડા ૨ છે.
આ મંદિર મૂળગભારા, ગૂઢમંડપ, છચાકી, સભામંડપ, શૃંગારચાકી, શિખર, ૧૨ દેરીઓ અને ભમતીના કાંટ વગેરેથી યુકત છે. દેરીઓ બધી ખાલી છે.
For Personal & Private Use Only
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ અહીં શ્રાવકનું ઘર એકે નથી. ધર્મશાળા કે ઉપાશ્રય પણું નથી. આ દેરાસરની દેખરેખ કીવરલીના શ્રાવકે રાખે છે. પૂજારી કીવરલીથી આવીને પૂજા કરી જાય છે.
મંદિરમાં મરમ્મત અને ચક્ષુ-ટલાં વગેરેની જરૂરત છે.
A ૯૪. કીવરલી આમથરાથી દક્ષિણ દિશામાં ના માઈલ અને કીવરલી સ્ટેશનથી નિત્ય ખૂણામાં ૧ માઈલ દૂર “કીવરલી” નામનું ગામ આવે છે. આ ગામ સાંતપુર તહેસીલમાં છે. શ્રી પાર્શ્વનાથ ભવનું મંદિર - અહી મૂકનાર શ્રી પાર્શ્વનાથ ભ૦નું પ્રાચીન મંદિર છે. આ મંદિર મૂળગભારે, ગૂઢમંડપ, ચોકી, શૃંગારચોકી, શિખર અને કેટથી યુક્ત છે. આ મંદિરમાં રંગમંડપ નથી.
મૂળના તથા (ત્રિગડાની) બંને બાજુની મૂર્તિઓ ઉપર સં. ૧૯૦૩ના લેખે છે. એટલે ત્યાર પછી ફરી. પ્રતિષ્ઠા વખતે આ મૂર્તિઓ બહાર ગામથી લાવીને અહીં પધરાવી હશે એમ લાગે છે. મૂનાની નીચેની ગાદી પ્રાચીન છે. તેના ઉપર સં૦ ૧૧૩ર ને લેખ છે. પણ આ લેખને પથ્થર ઘણું જ ખવાઈ ગયે છે..
ગૂઢમંડપમાં ડાબા હાથના થાંભલાની કુંભી ઉપર સં. ૧૧૮૦ ને લેખ છે. તેમાં મૂળનારા તરીકે શ્રીજીષભદેવ ભ૦નું
For Personal & Private Use Only
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૭
દલદર નામ છે. ઉપર્યુક્ત બંને લેથી જણાય છે કે આ મંદિર અને ગામ ૧૧ મા સૈકાથી પ્રાચીન લેવું જોઈએ.
જૂના પરિકરના ટુકડા કાઢી નાખેલા બહાર પાડ્યા છે. તેમાં છત્રની જગ્યાએ ફણ છે. તેથી આ પરિકર શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું હોવું જોઈએ.
આ મંદિરમાં કુલ આરસની મૂર્તિઓ ૬ છે, તેમાં એક સાવ નાની મૂર્તિ છે. પગલાં જેડી ૧ છે. ધાતુની મૂર્તિ એકે નથી. જીર્ણોદ્ધારની જરૂર છે.
અહીં શ્રાવકનાં ઘર ૪ છે. ઉપાશ્રય કે ધર્મશાળા નથી.
૫. દેલદર
. કીવરલીથી પૂર્વમાં ૩ માઈલ અને કીવરલીના સ્ટેશનથી અગ્નિખૂણામાં ૨ માઈલ દૂર “દેલદર” નામનું ગામ છે. આ ગામ સાંતપુર તહેસીલમાં આવેલું છે. શ્રી સંભવનાથ ભવનું મંદિરઃ
અહીં મૂના, શ્રીસંભવનાથ ભગવાનનું એક મંદિર છે, તેમાં મૂહનાની મૂર્તિ પ્રાચીન, મનહર અને પંચતીર્થીના પરિકરયુક્ત છે.
ગભારાના દરવાજા બહાર, દરવાજા પાસે જ બને બાજુએ સામસામા બે પ્રાચીન કાઉસગ્ગિયા નવીન આકૃતિવાળા અને સનેહર છે, પણ પાસે અર્ધ સર્પમનુષ્યની આકૃતિવાળા
For Personal & Private Use Only
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
зос
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા
ા સહિત ઈન્દ્ર, ઈન્દ્રાણી છે, તેની ઉપર અને બાજુએ એવા જ ત્રણ ત્રણ ધરણેન્દ્રનાં નાંનાં રૂપે અને ખાજુએ છે. ભગવાનને માથે સાત સાત ા છે. તેની નીચે તથા મૂનાના પરિકર નીચે ગાદીમાં લેખા છે પણ ઘસાઈ ગયા છે. મેલ—કચરાથી પથ્થરા ખવાઈ ગયા છે.
ગૂઢમંડપમાં ડાબા હાથ તરફના ગાખલામાં એક ત્રણ તીના પ્રાચીન પરિકરયુક્ત જિનર્મિખ છે. દરવાજાની અને મનુએ પરિકર તથા પરિકરની ગાદી ખાલી છે. કુલ જિનબિંબ ૪ અને ૨ કાઉસગ્ગિયા મળીને ૬ મૂત્તિઓ છે.
આ મદિર મૂળગભારા, ગૂઢમ’ડપ, છચાકી, સભામ’ડપ, શૃંગારચાકી, શિખર અને દરવાજાની અને બાજુએ મળીને ખાલી ૧૨ દેરીઓ તેમ જ ભમતીના કાટથી યુક્ત છે. મંદિર પ્રાચીન છે, ધ્વજા—દંડ તૂટી ગયેલા જણાય છે. મરમ્મતની જરૂરત છે.
અહીં શ્રાવકાનાં ૬ ઘરેા છે. ઉપાશ્રય પડી ગયા છે. ધર્મશાળા વગેરે નથી.
૯૬. દેરણા
દેલદરથી નૈઋત્યખૂણામાં રા માઈલ અને ખરાડી ( આબુરોડ ) થી ઈશાન ખૂણામાં ૪ માઈલ દૂર “ દેરણા ” નામનું ગામ આવે છે. આ ગામ સાંતપુર તહેસીલમાં છે.
For Personal & Private Use Only
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેરણા
શ્રીસ’ભવનાથ ભવું મંદિર :
અહીં મૂળના॰ શ્રીસંભવનાથ ભનુ પ્રાચીન મંદિર છે. મૂનાની મૂર્તિ એક્તીથી ના પ્રાચીન પરિકરયુક્ત અને સુંદર છે. મૂનાના જમણા હાથ તરફ ત્રણતીથી ના પરિકરવાળી શ્રીપાર્શ્વનાથ ભગવાનની મૂર્તિ છે. આ મૂર્ત્તિ સાધારણ ઠીક અને પ્રાચીન છે. પરિકરમાં ા છે. જ્યારે લાંછન સાથિયાનું છે. મૂર્તિની ઊંચાઈ ૧’–૧ા” આંગળ અને પહેાળાઈ ૧૦ના ” આંગળની છે. પરિકર સાથેની ઊંચાઈ ર–૧૫” આંગળ અને પહેાળાઈ ૧–૧ા” આંગળ છે.
૩૦૯
તેની ડાબી માનુની ભીંતમાં ડાખા તરફ ગોગારમાં સુંદર કેારણીદાર, સ્તંભ તારયુકત આરસનું પ્રાચીન પરિકર છે. ગાદી સાથે તેની ઊંચાઈ ૩’–જા” અને પહોળાઈ ૬–૩ગા” આંગળ છે.
ગૂઢમંડપમાં કારણીદાર મકરાણાના એ ગોખલા પરિકરની ગાદી સહિત છે. અને ગોખલા ખાલી છે. ચોકીમાં પણ દરવાજાની અંને બાજુએ મકરાણાના નકશીદાર એ ગાખલા પરિકરની ગાદી સહિત ખાલી છે. અહીં પાર્શ્વનાથ ભગવાનની મૂર્તિઓ વધારે છે.
આ મદિર મૂળગભારા, ગૂઢમ`ડપ, છચોકી, સભામંડપ, શૃંગારચાકી, શિખર અને તરની ખાલી ૧૦ દેરીઓ અને ભમતીના કાટથી ચુત છે. મન્દિરની બહાર એ આરડીઓ, કૂવા, બગીચા અને છૂટી જગ્યા છે. મ ંદિર પ્રાચીન જણાય
For Personal & Private Use Only
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૦.
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ છે. મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવવાની જરૂરત છે. આ મંદિરની દેખરેખ રેહિડાને શ્રીસંઘ કરે છે.
અહીં શ્રાવકનાં ઘર, ઉપાશ્રયકે ધર્મશાળા વગેરે કંઈ નથી.
૯૭. ઓર (ઓડ) દેરણાથી નેત્રત્ય ખૂણામાં ૧ માઈલ અને ખરાડી (આબુરેડ)થી ઈશાન ખૂણામાં ૩ માઈલ દૂર “ર” નામનું ગામ આવે છે. આ ગામ સાંતપુર તહેસીલમાં છે. શ્રીઆદીશ્વર ભવનું મંદિર
અહીં મૂળ ના. શ્રી આદીશ્વર ભગવાનનું પ્રાચીન મંદિર છે. આ મંદિર મૂળગભારે, ગૂઢમંડપ, છ ચોકી, સભામંડપ, શૃંગારકી, શિખર અને ભમતીના કેટયુક્ત છે.
મૂળ નાગ ની મૂર્તિ પંચતીર્થીના પરિકરયુક્ત છે. ગૂઢમંડપમાં મૂળ ના. ની જમણી બાજુએ ગોખલામાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભ૦ની સપરિકર સુંદર મૂર્તિ છે. પરિકર અને મૂર્તિ ભિન્ન ભિન્ન છે. પરિકર બીજી મૂર્તિનું છે. તે મૂર્તિની ઊંચાઈ ૧–૧” અને પહોળાઈ ૧–૩ આંગળ છે. તેમજ પરિકર સાથે ૨–૬” અને પહોળાઈ ૧–ા આગળ છે.
ગૂઢમંડપના જમણા ગોખલામાં મોટા મને હર બે કાઉસગિયા એક જ નમૂનાના છે. તેના પર સં૦ ૧૨૪રના લેખે છે. તેમાં લખ્યું છે કે, “સં. ૧૨૪રના જ્યેષ્ઠ સુદિ
For Personal & Private Use Only
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર
૧૨
''
૧૧ ને શુક્રવારે ઓડ ગામના શ્રીમહાવીર ચૈત્યમાં પારવાડ વંશના શ્રેષ્ઠી સહદેવના પુત્ર સદ્ભાત, તેના પુત્ર વરદેવ, તેના પુત્ર યશેાધવલે આ સુંદર જિનયુગ્મ કરાવ્યાં ” વગેરે. આ લેખમાં ગામનું નામ “ ઓડ ” અને મૂ॰ ના શ્રીમહાવીર ભ॰નું ચૈત્ય હાવાનું જણાવ્યું છે. આથી આ ગામ ઉક્ત સંવત્ પહેલાનુ હાવું જોઈ એ. મૂ॰ ના॰ શ્રીમહાવીર ભ૦ ને બદલે અત્યારે આદીશ્વર ભ॰ મૂ॰ ના॰ તરીકે છે; તેથી છોદ્ધાર વખતે મૂ॰ ના૦ની ફેરબદલી થઈ હશે અને મંદિર પણ ઉકત સંવત્ પહેલાંનું હાવાનું નક્કી થાય છે.
ગૂમડપના જમણા ગોખલામાં પંચતીર્થી યુક્ત શ્રીપાર્શ્વનાથ ભગવાનનું કણાવાળું ખાલી સુંદર પરિકર છે. તેમાં મૂ॰ ના॰ નથી પણ મૂ॰ ના૦ ની જગ્યાએ અંખિકાદેવીની સુંદર મોટી મૂર્તિ સ્થાપન કરેલી છે. આ મૂર્તિ ઉપર સ૦ [૧]૧૪૧ના લેખ છે.
ડાખા હાથ તરફના ગોખલામાં પંચતીથી તુ પરિકર છે, તેમાં મૂળ ના॰ની જગ્યાએ પહેલાં મીજી મૂર્તિ હશે તેને બદલે હાલમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની નવ ફાવાળી નવી મૂર્ત્તિ બિરાજમાન કરી છે. આ મૂર્ત્તિ ઉપર સ૦ ૧૫૪૫ના લેખ છે પણ તે લેખ, બનાવટી હાય એમ લાગે છે. પગલાં જોડી ૧ છે. તેના પર સ૦ ૧૮૬૨ના લેખ છે.
આ મંદિરમાં કુલ જિનર્મિષ્ઠ -૪, કાઉસગ્ગિયા ૨, ધાતુની પંચતીથી ૧, ધાતુની નાની એકલમૂર્તિ ૧, પગલાં જોડી ૧, અને અંબાજીની પાષાણુની મૂત્તિ ૧ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણા અહીં પિોરવાડ શ્રાવકનાં ૭ ઘરે છે. ઉપાશ્રય લે છે. ધર્મશાળા વગેરે નથી. વિઠ્ઠલાજીનું મંદિર :
- ઓડ ગામના જૈન દેરાસરાથી ઉત્તરમાં જરા ઊંચાણમાં “બતરિયા” નામના નાળા ઉપર વિઠ્ઠલાજી (વિઠ્ઠલ)નું એક વિષણુ મંદિર છે. તેના મૂળગભારામાં શ્યામવર્ણની વિષ્ણુની ઊભી મૂર્તિ છે. તે મૂર્તિના ઉપર સફેદ-પીળા. આરસનું સુંદર કેરણીદાર પરિકર છે. પરિકરમાં બંને બાજુએ અને બીજા ભાગમાં દેવીઓની મૂર્તિઓ કતરેલી છે. પણ ઉપરના ભાગમાં બરાબર વચ્ચે એક નાની બેઠી તીર્થકર ભગવાનની મૂર્તિ કોતરેલી છે. એટલે આ પરિકર ચંદ્રાવતીના અથવા બીજા કોઈ ગામના જૈન મંદિરમાંથી લાવેલું હોવું જોઈએ. વિષ્ણુના ગભારાની બંને બાજુના ગભારામાં મહાદેવનાં લિંગો છે.
આ મંદિરના સભામંડપને મુખ્ય દરવાજે પણ ઉપર પ્રમાણેના સુંદર સફેદ-પીળા રંગના આરસને મનહર કરણયુક્ત છે. તેના ઉતરંગાની વચ્ચે ઉપર નીચે બે ઠેકાણે તીર્થકર ભગવાનની મંગળમૂર્તિ કોતરેલી હતી, પણ ઉપરની મૂર્તિ તે કોતરીને તેડી નાંખી છે, અને નીચેની મૂર્તિને છોલી નાંખીને ત્યાં ગણપતિની મૂર્તિ બનાવેલી છે. એ મૂર્તિ નવી બનાવી હોય તેમ સ્પષ્ટ માલમ પડે છે. એટલે આ દરવાજે પણ જૈન મંદિરમાંથી લાવીને અહીં લગાડ્યો હોય તેમ જણાય છે. બાકી આખું મંદિર તે. વૈષ્ણનું હોય તેમ સ્પષ્ટપણે લાગે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
એર
મ. મ. પં. ગૌરીશંકર ઓઝા આ વિષ્ણુ મંદિરના વિષયમાં લખે છે કે,૧ “કીવરલી સ્ટેશનથી લગભગ ૪ માઈલ દક્ષિણ-પૂર્વમાં “ઓર” નામનું ગામ છે, જેની પાસે જ એક શિલાવાળી ઊંચી ખુરસી પર “બતરિયા” નામના નાળા ઉપર વિઠ્ઠલાજી (વિઠ્ઠલ) નું મંદિર છે. એક જ કંપાઉંડમાં અહીં એકબીજા સાથે જોડાયેલાં ત્રણ મંદિર છે; જેની મધ્યમાં વિઠ્ઠલાજીનું મંદિર છે અને તેની બંને બાજુએ બે શિવાલયે છે. આ મંદિરનું મુખ્યદ્વાર એક જ છે; જે સંગમર્મરનું બનાવેલું છે અને તેની ઉપર સુંદર કરણીનું કામ કરેલું છે. તેની ઉપર જૈન મૂર્તિ હોવાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે આ દરવાજે કોઈ જૈન મંદિરમાંથી લાવીને અહીં લગાવવામાં આવ્યો છે. ત્યાંના એક વૃદ્ધ પુરુષથી માલમ પડયું કે, પહેલાં અહીં દરવાજો નહતો, પરંતુ વિ. સં. ૧૯૧૪માં આ મંદિરની મરમ્મત થઈ ત્યારે આ દરવાજે ચંદ્રાવતીથી લાવીને અહીં લગાવવામાં આવ્યું હતું. આ મંદિરમાં એક શિલાલેખ વિ. સં. ૧૫૮ન્ના ભાદરવા સુદ ૧૧ના સમયને લગાવે છેજેમાં કન્યાના વિવાહમાં બે ફદિયાં પીરેજી તથા ધારેચા (વિધવા વિવાહ)માં ૧ ફદિયું ઉકત મંદિરને ભેટ કરવાનો ઉલ્લેખ છે.
૧. જુઓ સિરોફી સાચા તિદ્દા પૃ. ૩૮ ઉપરથી
૧ ફદિયા (ફયા) મુસલમાનોએ ચલાવેલે ચાંદીના સિક્કો; જેનું મુલ્ય બે આના હતું. આજ સુધી સિરાહી રાજ્યમાં બે આનાને “ફદિયું” જ કહે છે. - ૨ પહેલાં અહીં ચાલતો મુસલમાન બાદશાહને સિકકે.
For Personal & Private Use Only
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
અબુદાચલ પ્રદક્ષિણ “દક્ષિણે તરફના એક શિવાલયની દક્ષિણી દીવાલના બહારના ગોખલામાં એક અત્યંત સુંદર લકુલીશની મૂર્તિ છે; જે ચંદ્રાવતીથી લાવીને અહીં લગાવવામાં આવી હોય એવું અનુમાન છે. લકુલીશની આવી સુંદર મૂર્તિઓ બહુ ઓછી “પીરેજી (ફરજી)” કહેવાતો હતો. સંભવ છે કે, શિરાજશાહના નામ પરથી શીરેજી કહેવાયા હેય.
૩ લકુલીશ અથવા લકુટીશ, શિવના ૧૮ અવતારમાંથી એક માનવામાં આવે છે. પ્રાચીન કાળમાં પાશુપત (શિવ) સંપ્રદાયોમાં લકુલીશ સંપ્રદાય બહુ પ્રસિદ્ધ હતો અને આજ સુધી સમગ્ર રાજપૂતાના, ગુજરાત, માળવા, બંગાળ, દક્ષિણ વગેરેમાં લકુલીશની મૂર્તિઓ મળી આવે છે. લકુલીશની મૂર્તિ ઉપર જૈન મૂર્તિઓની માફક કેશ હોય છે જેના પરથી કઈ કઈ તેને જૈન મૂર્તિ માની લે છે પરંતુ તે જૈન નહિ પણ શિવના એક અવતારની મૂર્તિ છે. તે બે ભુજાવાળી હેય છે. તેના ડાબા હાથમાં લકુટ (દંડ) રહે છે, જેના પરથી લકુલીશ અને લકુટીશ નામ પડ્યાં અને જમણું હાથમાં બીજોરા નામનું ફળ હોય છે, જે શિવની ત્રિમૂર્તિઓમાંના મધ્યના બે હાથમાંથી એકમાં જોવામાં આવે છે. તે મૂર્તિ પવાસને બેઠેલી હોય છે અને કઈ કઈમાં તેની નીચે નંદી અને કયાંઈ ક્યાંઈ બંને તરફ એક એક જટાધારી સાધુ પણ બનેલા હોય છે. લકુલીશ ઉર્ધ્વરેતા (જેનું વીર્ય કદી ખલિત ન થયું હોય એવા) મનાય છે; જેનું ચિહ્ન (ઉર્ધ્વ લિંગ) મૂતિ પર સ્પષ્ટ હોય છે. આ સમયે આ પ્રાચીન સંપ્રદાયને માનવાવાળો કઈ નથી રહ્યો પરંતુ પ્રાચીન કાળમાં આના માનનારા ઘણા હતા, જેમાં મુખ્ય સાધુ રહેતા, માધવાચાર્ય રચિત સર્વનરંગ માં આ સંપ્રદાયના સિદ્ધાંતને કંઈક હેવાલ મળી આવે છે અને તેનું વિશેષ વૃત્તાંત પ્રાચીન શિલાલેખો તથા વિષ્ણુપુરાણ આદિ ગ્રંથોમાંથી મળે છે. આ સંપ્ર
For Personal & Private Use Only
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર
૩૧
જેવામાં આવે છે. આ ત્રણ મંદિરની પાસે બીજાં પણ કેટલાંક નાનાં નાનાં મંદિર છેજેમાં બે સૂર્યની મૂર્તિઓ રાખવામાં આવી છે.”
ઓરથી મૈત્યપૂણામાં ખરાડી (આબુરોડ) ૩ માઈલ આવ્યા.
દાયના સાધુ કનડા (નાથ) કહેવાતા હોય; એવું અનુમાન થાય છે, કેમકે મેવાડના પ્રસિદ્ધ એકલિંગજીના મંદિરના મહંત પણ પહેલાં આ જ સંપ્રદાયના સાધુ હતા અને જે હારીતરાશિ નામક સાધુની કૃપાથી ગુહિલે તેને રાજ્ય પ્રાપ્ત થયું તે પણ આ જ સંપ્રદાયને હતો. તેની લેખ સહિત મૂર્તિ એકલિંગજીમાં છે, જેથી તેનું કનડા હોવાનું સિદ્ધ થાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિરાજ શ્રી જયંતવિજયજી કૃત
પ્રામાણિક ઈતિહાસ અને કળાની માહિતીથી ભરપૂર
આબુના પાંચ ભાગ,
[૧] આયુ
આયુ ભાગ-૧
તીર્થનું ૭૫ ચિત્રા યુક્ત વર્ણન ગુજરાતી અને હિંદીમાં. ૨-૮-૦ [૨] આબુ ભાગ–૨. અણુ પ્રાચીન જૈન લેખ સ’રાહુ — આબુના શિલાલેખાને મહાન સંગ્રહ સાનુવાદ. ૩-૦-૦ [૩] આબુ ભાગ-૩. અચલગઢ ~
આખુ ગિરિરાજ પર આવેલા અચલગઢની શોભા અને ઈતિહાસના પરિચય આપતા સચિત્ર ગ્રંથ. ૧-૪-૦ [૪] આબુ ભાગ-૪. અદાચલ પ્રદક્ષિણા ——
।
આખુ ગિરિરાજની આસપાસ આવેલાં ૯૭ ગામાના અતિહાસિક પરિચય આપતા સચિત્ર ગ્રંથ—તમારા હાથમાં જ છે. [૫] આવ્યુ ભાગ–૫. અ`દાચલ પ્રદક્ષિણા જૈન લેાક સંદેાહુ – આખુ ગિરિરાજની આસપાસ પ્રદક્ષિણારૂપે કરતાં ૯૭ ગામામાંથી જે જે શિલાલેખા મળી આવ્યા તેના મહાન સંગ્રહ— છપાય છે.
આ જ લેખકના બીજા ઐતિહાસિક ગ્રંથા [૧] શંખેશ્વર મહાતીર્થ : સચિત્ર તીવર્ણન
[૨] હમ્મીરગઢ :
[૩] બ્રાહ્મણવાડા :
શ્રી
,,
""
""
""
યશવિજય જૈન ગ્રંથમાળા
ગાંધીચેાક : ભાવનગર : (કાઠિયાવાડ)
-
For Personal & Private Use Only
૧-૬-૦
~}o
૦-૪-૦
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંદ્રાવતી નગરી પાન ૩૫
ચંદ્રાવતી નગરીના ખંડેરામાંથી મળી આવેલ એક પાષાણમાં આગળ અને પાછળ એમ બંને બાજુએ સમાનરીતે ઉત્તીણ તીર્થંકરની ક્રિમુખ પ્રતિમા
For Personal & Private Use Only
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભંગથલા પાન ૪૫
પેાતાની જીર્ણાવસ્થામાં પણ ભૂતકાલની ભવ્યતાને ખ્યાલ આપતું મૂંગથલાના જૈન મંદિરનું દૃશ્ય
`પર્ક પ્રિન્ટરી · અમદાવાદ
For Personal & Private Use Only
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
હમીરગઢના આરસના જૈન મંદિરની ભમતીની દેરીઓનું સુંદર દૃશ્ય.
હમીરગઢ પાન ૧૨૩
હમીરગઢ તીર્થના જૈન મંદિરનું ભવ્ય પ્રવેશદ્વાર હમીરગઢ : પાન ૧૨૩
For Personal & Private Use Only
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂંગથલાના ખ્રસ્ત જૈન મંદિરની કારણીનું દશ્ય.
ESP
**
મૂગધેલા ઃ પાન ૪૩
&મીરગઢ તીર્થીના મદિરના ભવ્ય શિખરની અદ્ભુત કારણીનું દશ્ય. હમીરગઢ : પાન ૧૨૩
ate Use Only
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
મા |Shivlim "
બને
i NJUSTI છે
DO 0 0 0 0 0 0 0 0 |
પર જઈ MED
એju]
બ્રાહ્મણવાડા મહાતીર્થ : પાન ૧૮૪
બ્રાહ્મણવાડાના મંદિરમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીની મૂર્તિ અને મૂળ ગભારાનું દશ્ય.
Jain Education Internation?
4. ww.jainelibrary.org
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
હમીરગઢ તીર્થના ભવ્ય અને વિશાળ શિખર સહિત સમગ્ર જિ ન મંદિર નું ર ટુ દ શ્ય.
1 ||
હું કદી
*
ક
હમીરગઢ : પાન ૧૨૩
હમીરગઢ તીર્થના મંદિરના વિશાળ રંગમંડપના ભવ્ય ઘુમ્મટનું અદ્ભુત કારીગરીવાળું લાલક, જે આબુનાં જૈન મંદિરની કા ર ણી ની યાદ આપે છે.
હમીરગઢ : પાન ૧૨૩
Ja
m
anistianal
Dorona D
e
Use Only
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રાહ્મણવાડા મહાતીથી : પાન ૧૮૪
બ્રાહ્મણવાડાનાં મંદિર અને તેના બાવન જિનાલયના બહારના ભાગનું દૃશ્ય.
For Personal & Private Use Only
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રાહ્મણવાડા મહાતીર્થ : પાન ૧૮૪
બ્રાહ્મણવાડાના મંદિરની અંદરના મૂળ ગભારા, છાકી, સભામંડપ વગેરે ભાગનું દશ્ય.
Jain Education Intematig
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રાહ્મણવાડાના કાટની અંદર દક્ષિણ દિશા તરફની નિશાળ અને મકાનનું દશ્ય.
બ્રાહ્મણવાડા મહાતીથ : પાન ૧૮૪ બ્રાહ્મણવાડામાં કેટની અંદર તેમજ બહારના ભાગનું દશ્ય, જે ઉપર રહીને લેવામાં આવ્યું છે. ainelibrary.org
...
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
n
બ્રાહ્મણવાડા મહાતીર્થ : પાન ૧૮૪
ભગવાન
બ્રાહ્મણવાડામાં વીરવાડા તરફના દરવાજાની અંદર Jain મહાવીર સ્વામીની ચરણપાદુકાની છત્રી અને ધમ શાળાનુ દૃશ્ય,
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીંડવાડા
[પાન ૨૨૪] (બ્લૉક શ્રી સારાભાઈ નવાબના સૌજન્યથી)
છે, જેની નો
પીંડવાડા (મારવાડ)ના શ્રી મહાવીર સ્વામીના દેરાસરમાં આવેલી આ ધાતુપ્રતિમા ગુપ્તકલાના સુંદર નમૂનો છે.મૂર્તિની નીચે સંવત ૭૪૪ના લેખ છે.
પક પ્રિન્ટરી અમદાવાદ
For Personal & Private Use Only
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
For Personal & Private Use Only
પીંડવાડા પાન ૨૨૪ (બ્લોક શ્રી. સારાભાઇ નવાબના સૌજન્યથી)
શ્રી ઋષભદેવ પ્રભુની આ સુંદર ધાતુ પ્રતિમા પણ પીંડવાડાના મહાવીરસ્વામીના દેરાસરમાં આવેલી છે. બંને ધાતુ પ્રતિ માએ ગુપ્તકાલીન જૈનાશ્રિ કલાના ઉત્તમ નમુનાએ છે
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
_