Book Title: Pramana Pariksha
Author(s): Vidyanandacharya, Darbarilal Kothiya
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001102/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya vidyAnanda praNIta pramANa-parIkSA attorral sampAdaka nyAyAlaGkAra, nyAyaratnAkara, nyAyavAcaspati DaoNkTara darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya, zAstrAcArya, ema. e., pI-eca. DI. pUrva rIDara kAzI hindU vizvavidyAlaya vArANasI vIra-sevA-mandira TrasTa-prakAzana Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANakA vicAra vAstavameM eka aisA vicAra hai, jisakA sIdhA sambandha tattvajJAnase hai aura tattvajJAna niHzreyasakA pradhAna kAraNa mAnA gayA hai / isake atirikta vaha samasyAoMse bahula lokameM bhI bahuta upayogI aura anivAryarUpase vAMchanIya hai / isIse bhAratIya darzanoM meM pramANapara sarvAdhika cintana huA hai aura anekoM racanAe~ likhI gayI haiM / vidyAnandane bhI yaha pramANa-parIkSA likhI aura usameM pramANazAstrake abhyAsiyoMke lie jaina dRSTise pramANapara vimarza kiyA hai / prastuta saMskaraNakI vizeSatA yaha hai ki vaijJAnika sampAdanake sAtha isameM prAkkathanake alAvA 120 pRSThakI vistRta evaM cintanapUrNa mahattva kI prastAvanA sambaddha kI gayI hai, jo chAtroM aura vidvAnoMke lie bahuta hI upayogI hai / awww.j Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugavIra-samantabhadra-granthamAlA : 14 anekagrantha-nirmAtA, dArzanika-ziromaNi, prakhara tArkika AcArya vidyAnanda praNIta pramANa-parIkSA [ nyAyazAstrakI advitIya vizada kRti ] sampAdaka DaoN0 darabArIlAla koThiyA ( nyAyAcArya, zAstrAcArya, nyAyatIrtha ___ ema. e., pI-eca. DI. ) pUrva roDara, kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI (u0 pra0) vIra-sevA-mandira-TrasTa-prakAzana Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthamAlA-sampAdaka va niyAmaka DaoN0 darabArIlAla koThiyA prakAzaka maMtrI, vIrasevAmandira-TrasTa camelI-kuTIra . 1/128, DumarA~va kaoNlonI, assI vArANasI-5 ( u0 pra0) TrasTa-saMsthApaka A0 jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' prathama saMskaraNa : 1000 prati dazalakSaNa parva, bhAdrapada zuklA 5, vI0 ni0 saM0 2503, 17 sitambara, 1977 mUlya : pA~ca rupayA mudraka varddhamAna mudraNAlaya, javAharanagara kaoNlonI, durgAkuNDa roDa, vArANasI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya jaina sAhitya aura itihAsake marmajJa evaM anusandhAtA svargIya AcArya jugalakizorajI mukhtAra 'yugavIra' ne apanI sAhitya - itihAsa sambandhI anusandhAna-pravRttiyoM ko mUrtarUpa dene ke hetu apane nivAsa sthAna sarasAvA ( sahAranapura) meM 'vIra - sevA - maMdira' nAmaka eka zodha saMsthAkI sthApanA kI tho aura usake lie krIta vistRta bhUkhaNDapara eka sundara bhavanakA nirmANa kiyA thA, jisakA udghATana vaizAkha sudi 3 (akSaya tRtIyA), vikrama saMvat 1993, dinAGka 24 aprela 1936 meM kiyA gayA thA / san 1942 meM mukhtArazrIne apanI sampattikA 'basIyatanAmA' likhakara usakI rajisTrI karA dI thI / 'vasIyatanAmA' meM ukta 'vIra-sevA-mandira' ke saMcAlanArtha isI nAma TrasTa kI bhI unhoMne yojanA kI thI, jisakI rajisTrI 5 maI 1951 ko unake dvArA karA dI gayI thI / isa prakAra AcArya mukhtArane vIra- sevA - mandira va vIra sevA - mandira TrasTa kI sthApanA karake unake dvArA sAhitya aura itihAsake anusandhAnakAryako prathamataH agrasArita kiyA thA / svargIya bA0 choTelAlajI kalakattA, svargIya lA0 rAjakRSNajI dillI, rAyasAhaba lA. ulphata rAyajI dillI AdikI preraNA aura svargIya pUjya kSu0 gaNezaprasAdajI varNI (muni gaNezakIrti mahArAja) ke AzIrvAdase, san 1948 meM zraddheya mukhtArasAhabane ukta vIrasevAmandirakA eka kAryAlaya usakI zAkhAke rUpameM dillI meM, usake rAjadhAnI honeke kAraNa anusandhAna kAryako adhika vyApakatA aura prakAza milaneke uddezyase, rAyasAhaba lA0 ulphatarAyajIke caityAlaya meM kholA thA / pazcAt bA0 choTelAlajI, sAhU zAntiprasAdajI aura samAjakI udAratApUrNa Arthika sahAyatA se usakA bhavana bhI bana gayA, jo 21 dariyAgaMja dillI meM sthita hai aura jisameM 'anekAnta' (mAsika) kA prakAzana evaM anya sAhityika kArya sampAdita hote haiM / isI bhavana meM sarasAvAse le jAyA gayA vizAla granthAgAra hai, jo jaina vidyAke vibhinna aGgoM para anusandhAna karaneke liye vizeSa upayogI aura mahattvapUrNa hai / vIra sevA - mandira TrasTa graMtha prakAzana aura sAhityAnusandhAnakA kArya kara rahA hai| aba taka isa TrasTase 20 mahattvapUrNa granthoMkA prakAzana ho cukA hai / ve ye haiM- 1, 2. yugavIra - nibandhAvalI ( bhAga 1, 2) 3. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 : pramANa-parIkSA jaina tarkazAstrameM anumAna-vicAra, 4. lokavijaya-yantra, 5. pramANa-jayanikSepa-prakAza, 6. devAgama (AptamImAMsA), 7. ratnakaraNDakazrAvakAcAra, 8. samAdhimaraNotsAhadIpaka, 9. tattvAnuzAsana, 10. prameyakaNThikA, 11. nayI kiraNa : nayA saverA, 12. jainadharma-paricaya, 13. Arambhika jainadharma, 14. karaNAnuyogapravezikA, 15. dravyAnuyogapravezikA, 16. caraNAnuyogapravezikA, 17. mahavIra-vANI, 18. bha. mahAvIrakA jIvanavRtta, 19. maGgalAyatanam aura 20. aise the hamAre gurujii| ___ Aja usI TrasTase suprasiddha jaina tArkika AcArya vidyAnandakI anyatama kRti 'pramANa-parIkSA' prakaTa ho rahI hai| isakA prathama bAra prakAzana san 1914 meM 63 varSa pUrva kAzIkI bhAratIya jaina-siddhAntaprakAzinI saMsthA dvArA 'sanAtana jaina granthamAlA' ke antargata huA thaa| vaha saMskaraNa aba aprApya hai aura vaha paryApta azuddha chapA huA hai| prastuta saMskaraNa aneka pANDulipiyoMke AdhArase sampAdaka dvArA saMzodhanAdipUrvaka tathA kaI vizeSatAoM (prastAvanA, hindI rUpAntara, pariziSTa evaM viSayasUcI) ke sAtha prakAzita ho rahA hai| hameM vizvAsa hai ki yaha saMskaraNa darzana-zAstrake vidvAnoM, chAtroM aura svAdhyAya-premiyoMke lie bahuta upayogI aura lAbhaprada hogaa| TrasTake sabhI sadasyoMke hama AbhArI haiM, jinake utsAha aura sahayogase TrasTa jinavANIke prakAzana aura sAdhanAmeM saMlagna hai| pArzvanAtha-nirvANa-divasa, zrAvaNa zuklA 7, maMtrI vI0 ni0 saM0 2503, vIra-sevA-mandira-TrasTa 2. agasta, 1977 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya san 1947 meM A0 vidyAnandakI hI eka kRti 'Apta-parIkSA' kA sampAdana kiyA thA aura 1949 meM vaha prakAzita ho gayI thii| usI samaya unakI isa 'pramANa-parIkSA' ke sampAdanAdikA bhI vicAra udita huA thaa| kintu anya sAhityika kAryoM evaM adhyApanAdimeM vyasta rahanese usakA kArya pichar3atA gyaa| san 1962 meM punaH usakA kArya hAthameM liyA aura usakI pANDalipiyoMke lie mUDabidrI, jayapura aura dillIse samparka sthApita kiyaa| phalataH mUDabidrIke jaina maThake zAstra-bhaNDArase pA~ca (tIna pUrI aura do adhUrI) tADapatrIya pratiyoMke pAThAntara zrI paNDita bI0 devakumArajI zAstrI mUDabidrIke saujanyase prApta hue| jayapurake zrI mahAvIra-bhavanase DaoN0 kastUracandrajI kAsalIvAlake prayatnase eka prati aura dillIke nayA mandira zAstra-bhaNDArase bA0 pannAlAlajI agravAlake prayAsase eka prati prApta huii| ina sAtoM pratiyoMke AdhArase saMzodhana aura pAThAntara liye gaye haiN| bahutase pAThAntara to bahuta hI mahattvapUrNa upalabdha hue haiN| pratiyoMkA paricaya nimna prakAra hai 1. 'a' prati-tADapatrIya mudrita grantha-sUcIkI pRSThasaMkhyA 99, anukrama naM0 103 aura grantha naM0 411 vAlI yaha prati hai| isakI patrasaMkhyA 28, pratipatrameM paMktiyA~ 8; pratipaMkti meM akSara 80; lambAI 18 aMgula; caur3AI 2 aMgula hai / yaha pUrNa prati hai| prArambhakA aura bIcameM 4the, 6The patroMkA alpabhAga khaNDita hai| yaha prati anya pratiyoMse apekSAkata zuddha hai, suvAcya bhI hai / akSara atyanta sundara haiM aura prati uttama dazAmeM hai| 2. 'ba' prati-tADapatrIya mudrita grantha-sUcIkI hI pRSThasaMkhyA 99, anukramasaMkhyA 101 aura grantha naM0 132 vIM yaha prati hai| patrasaMkhyA 34; pratipatrameM paMktiyA~ 7; pratipaMktimeM akSara 87; lambAI 17 aMgula aura caur3AI 117 aMgula hai / prati pUrNa hai / bIcake 6The patrake UparakI paMktike kucha akSara TUTakara naSTa ho gaye haiN| isa pratimeM yatra-tatra aneka saMskRta TippaNiyA~ dI gayI haiN| prati zuddha hai, sundara bhI hai| akSara suvAcya haiN| lipikI racanAse yaha prati sabase prAcIna mAlUma hotI hai / 3. 'sa' prati-ukta grantha-sUcI pRSTha 99 meM aMkita, anukrama naM0 102 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : pramANa-parIkSA aura grantha naM0 293 vIM prati hai| patrasaMkhyA 66 hai jinameM 48 vA patra khaNDita hai aura 53 55, 60 ye tIna patra anupalabdha haiN| pratipatrameM 6 paMktiyA~ aura pratipaMkti meM 54 akSara haiN| lambAI 17 aMgula aura caur3AI 1/7 aMgula hai| prati sAmAnyatayA zuddha hai aura akSaroMkI racanAse uttara karnATakakI arvAcIna pratIta hotI hai / jahA~ tahA~ saMskRtakI TippaNiyA~ isameM bhI pAyI jAtI haiN| isake bAvajUda azuddha pATha bhI adhika mAtrAmeM milate haiM, jisase pratilipikAra nyAya evaM darzanase anabhijJa mAlUma par3atA hai| ___4. 'Da' prati-uparyukta grantha-sUcIkI pRSThasaMkhyA 99 meM yaha darja hai| isakI anukramasaMkhyA 105 aura granthasaMkhyA 548 hai| patrasaMkhyA 10 hai, jinameM 6, 7, 8 veM patra bIcase TUTa gaye haiM aura kaI akSara cale gaye haiN| pratyeka patra meM 11 paMktiyA~ aura pratyeka paMkti meM 99 akSara haiN| lambAI 18/5 aMgula aura caur3AI 2/2 aMgula hai| isa pratimeM prArambhase karIba ardhabhAga takakA hI grantha-viSaya pAyA jAtA hai-arthAt yaha AdhI prati hai| patrake Upara, nIce, agala-bagalameM aneka saMskRta-TippaNiyA~ upalabdha haiM, jinheM par3hanA bar3A muzkila hai aura ve kisa zabdakI haiM, isakA patA lagAnA bhI bar3A kaThina hai / akSara choTe-choTe saTe-saTe likhe jAnese sAvadhAnIse par3he jAne yogya haiM / prati zuddha hai / 5. 'i' prati--yaha bhI ukta grantha sUcI ke pRSTha 99 meM aMkita hai| isakI anukramasaMkhyA 104 aura granthasaMkhyA 508 hai| patrasaMkhyA 15 hai, jinameM chaThA patra khaNDita hai| pratipatrameM 7 paMktiyA~ aura pratipaMktimeM 46 akSara haiN| lambAI 18/5 aMgula aura caur3AI 1/9 aMgala hai| prati karIba ardha bhAgase Age aura antataka hai| lekina yaha 'Da' pratikA uttarArdha nahIM hai / prati sAmAnya hai / yatra tatra saMskRtakI TippaNiyA~ bhI haiM / 6. 'A' prati-yaha prati Amera zAstrabhaNDAra mahAvIra-bhavana jayapura ko hai, jo saM0 1659, zAke 1519 phAlguna sudI 15 ko likhI gayI hai| isameM antima pUSpikA-vAkya nimna prakAra hai-'iti pramANaparIkSA samAptA' / saMvat 1659, zAke 1519 phAlgaNa sudi 15 khaMDelavAlAnvaye zreSThigotre pAMDe pArasa tatputra ciraM nAthU dvitIyarSemara svapaThanArthaM svahastena likhit / / dIrghAyurbhavatu // putrAttyAM zAkaM ciraM naMdatu // zreyostu / kalyANamastu // ' yaha prati kaSTase vAcya hai aura akSara sApha nahIM haiN| ataeva Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya : 7 hamane isake pAThAntara nahIM liye / mAtra usakA upayoga kiyA hai| 7. 'da' prati-yaha dehalI nayA mandira zAstrabhaNDArakI prati hai, jisake pAThAntara 'da' ke nAmase saMgRhIta kiye haiN| prati zuddha aura suvAcya hai| 8. 'mu0'-yaha mudrita prati hai, jo san 1914 meM kAzIkI jainasiddhAnta prakAzinI saMsthA dvArA prakAzita hai| isameM 26 x 29 sAijake 30 pRSTha haiN| yaha kAphI azuddha chapI hai aura vAkya bhI paryApta chUTe haiM / isa saMskaraNako vizeSatAe~ isa saMskaraNakI aneka vizeSatAe~ haiM / prathama to parizramapUrvaka saMzodhana kiyA gayA hai aura sandarbhAnusAra zuddha pATha mUlameM tathA anya pAThAntara pAda-TippaNameM nikSipta kiye haiN| dUsare, pUre granthameM viSaya-bAra anuccheda (pairAgrApha) tathA viSaya-bodhaka zIrSaka evaM upazIrSaka de diye haiN| tIsare, granthake cAra prakaraNoM (pramANalakSaNa-parIkSA, pramANasaMkhyA-parIkSA, pramANaviSaya-parIkSA aura pramANaphala-parIkSA) ko khojakara unheM diyA gayA hai| cauthe, 120 pRSThakI mahattvapUrNa prastAvanA saMlagna hai, jisameM pramANa-sambandhI cintana tathA mUla granthakA hindI rUpAntara sannihita hai / pA~caveM, pariziSTa evaM viSaya-sUcI bhI de dI gayI hai| isa taraha mudrita saMskaraNakI apekSA yaha saMskaraNa eka viziSTa aura adhika upayogI bana gayA hai, jo sabhIke lie lAbhadAyaka siddha hogaa| hameM prasannatA hai ki san 1962meM Arabdha tathA 1973meM mUlarUpameM chapI yaha kRti sarvAMgarUpameM aba prakAzameM A rahI hai| AbhAra jaina maTha mUDabidrIke zAstra-bhaNDArake adhikArI aura zrI mUDabidrI jaina kSetrake paMca dharmAnurAgI zrI bI0 dharmapAlajo seTThIne zrI bI0 paM0 devakumArajIko ukta pratiyoMke pAThAntara lenekI bar3I udAratA dikhAyI aura grantha-bhaNDArake vyavasthApaka zrI paM0 nAgarAjajI zAstrIne pUrI vyavasthA kI, isake lie hama ina donoM dharmabandhuoMko hArdika dhanyavAda dete haiN| paM0 bI0 devakumArajI zAstrIke bhI atyanta AbhArI haiM. jinake prayatnase hI hama 'pramANa-parIkSA' kI tADapatrIya pratiyoMke pAThAntara aura unakA paricaya denemeM samartha ho ske| yahA~ bar3e harSake sAtha ullekhanIya hai ki samprati jaina maThake sarvasattvAdhikArI pUjya bhaTTAraka paNDitAcArya zrI cArukIrti pI0 svAmI haiM, jo Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 : pramANa-parIkSA isase pUrva syAdvAda-mahAvidyAlaya vArANasImeM adhyayanake samaya hamAre atyanta nikaTa evaM ziSya jaise rahe haiM, hama unake prati bhI AbhAra prakaTa karate haiN| vidvadvara paM0 amRtalAlajI zAstrI jainadarzana-sAhityAcArya adhyakSa jainadarzana vibhAga, sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasIne apanA mahattvapUrNa prAkkathana likhakara hameM AbhArI banAyA hai| DaoN0 kastUracandrajI kAsalIvAla jayapura evaM bA0 pannAlAlajI agravAla dillIke bhI hama kRtajJa haiM, jinhoMne sambandhita pANDulipiyoMke prApta karAne meM sahayoga pradAna kiyaa| pArzvanAtha-nirvANa-saptamI vI0 ni0 saM0 2503, -darabArIlAla koThiyA 21 agasta, 1977, vArANasI-5 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana bhAratIya dharmoMmeM jainadharma bhI eka pramukha dharma hai / usake pravarttaka tIrthaM - kara haiM, jo 24 kI saMkhyA meM mAne gaye haiM / prathama tIrthaMkara RSabhadeva haiM, jinake jJAna, tapa aura mahimAkA varNana jainetara sAhitya meM bhI bahulatayA upalabdha hai aura jinake putra prathama cakravartI bharata the tathA jinake nAmapara hamAre rASTrakA nAma bhArata par3A / RSabhadevake dvitIya putra bAhubalI the, jinake bala, parAkrama, tyAga, tapa aura sAdhanAkA savizeSa kathana jaina vAGmaya meM pracura mAtrA meM pAyA jAtA hai / antima tIrthaMkara vardhamAnamahAvIra haiM, jo 2500 varSa pUrva hue aura jo aitihAsika mahApuruSa mAne jAte haiN| jainadharma ke do pAye haiM, jinapara vaha saMsthApita huA hai / eka AcAra hai aura dUsarA vicAra / AcAra ahiMsA pradhAna aura vicAra syAdvAda - pradhAna hai / yahI kAraNa hai ki jainadharma meM ahiMsAkI sarvAdhika pratiSThA hai aura syAdvAda to usake pratyeka vicAra evaM vacanameM samAhita rahatA hai / usake binA koI vicAra yA koI vacana satyako vyakta nahIM kara sakate / isa ahiMsA aura usake parikara (vrattoM samitiyoM, guptiyoM, cAritroM, uttama kSamAdi dharmAGgoM aura dhyAnoM) tathA syAdvAda aura usake parivAra ( anekAnta, saptabhaGgI, pramANa, naya nikSepa Adi) ke vivecanase samagra jaina vAGmaya bharA par3A hai / 7 jaina dharmakA mukhya uddezya hai Atma-vikAsa / sAmAnya AtmA kisa prakAra apanA vikAsa karake paramAtmA bana sakatA hai, isakA nirUpaNa bahuta vistAra pUrvaka kiyA gayA hai / maiM hU~ ? ise samajhane ke lie hI dharmake sAtha darzana tathA nyAya zAstrakI mahatI AvazyakatA anubhava karake jaina cintakoMne unakA bhI bar3e vistArake sAtha prarUpaNa kiyA hai | darzanameM syAdvAda, saptabhaGgI aura anekAntakA tathA nyAyazAstra meM pramANa aura nayakA vizeSa pratipAdana kiyA hai / " jaina cintakoMne ina viSayoMpara saMkhyAbaddha grantha likhe haiM / kundakundakA samagra vAGmaya jaina darzanakI amUlya nidhi hai / gRddhapicchakA 1. 'pramANanayAtmako nyAyaH nyAyadI0 mUla va Ti0 pR0 5 / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : pramANa-parIkSA tattvArthasUtra usI zrRMkhalAkI eka mahattvapUrNa kar3I hai, jisapara anekoM AcAryoMne vizAla aura choTI darjanoM TIkAe~ likhI haiM aura jinakA bahuta mAna hai / svAmI samantabhadrane nyAyazAstrakA Arambha hI nahIM, vikAsa bhI kiyA / devAgama, yuktyanuzAsana aura svayambhU ye tIna unakI mahattvapUrNa evaM maulika nyAyakRtiyA~ haiM, jinheM uttaravartI jaina manISiyoMne AdhAra banAyA aura apane nyAya grantha likhe / zrIdatta, pAtrasvAmI, siddhasena, mallavAdI Adi tArkikoMne unake kAryako agrasArita kiyA / zrIdattane jalpa-nirNaya, pAtrasvAmIne trilakSaNakadarthana, siddhasenane sanmatisUtra aura mallavAdIne dvAdazAranayacakrako racanA kara jaina tarkazAstrako samRddha kiyA hai| akalaMkadevane to akele hI aneka nyAyagrantha race, jinase samagra jaina nyAyavAGmaya dIptimAna ho gayA / unake nyAya-vinizcaya, pramANasaMgraha, ladhIyastraya, siddhivinizcaya aura aSTazatI aise tarkagrantha haiM jo atulanIya haiM / kumAranandikA vAdanyAya ullekhanIya hai, jo Aja upalabdha nahIM hai / jaina tAkikoMmeM vidyAnandakA nAma bar3e Adara aura gauravake sAtha liyA jAtA hai / unake vidyAnandamahodaya, tattvArthazlokavArtika, aSTasahasrI (devAgamAlaMkAra), AptaparIkSA, pramANaparIkSA, patraparIkSA aura satyazAsanaparIkSA sarvAdaraNIya evaM advitIya nyAyagrantha haiM / vAdIbhasiMhakI syAdvAdasiddhi, bRhad anantavIryakI siddhivinizcayaTIkA aura vAdirAjake nyAyavinizcayavivaraNa evaM pramANa - nirNaya bhI dhyAtavya haiM / mANikyanandikA parIkSAmukha aisA nyAyasUtragrantha hai, jo jaina nyAyakA Adya nyAyasUtra hai aura jisapara prabhAcandrane prameyakamalamArttaNDa, anantavIryane prameyaratnamAlA jaisI vizada evaM vistRta vyAkhyAe~ likhI haiM / prabhAcandrakI nyAyakumudacandra ---- laghIyastraya - vyAkhyA bhI bar3I vizada aura prameyabahula hai / devasUrikA pramANanayatattvAlokAlaMkAra, hemacandrakI pramANamImAMsA aura abhinava dharmabhUSaNakI nyAyadIpikA bhI jaina nyAyake mahattvapUrNa grantha haiM / antima jaina tArkika yazovijayakI jaina tarkabhASA, aSTasahasrITIkA aura cArukIrtikA prameyaratnAlaMkAra vizeSa ullekha yogya haiM / isa taraha jaina nyAyazAstrapara eka nihaMgama dRSTi DAlane para avagata hotA hai ki bauddha aura hindU tArkikoM kI taraha jaina tArkikoMne bhI nyAyazAstrapara saikar3oM racanAe~ likhI haiM aura usake bhaNDArako samRddha kiyA hai / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana : 11 prasannatAkI bAta hai ki jaina nyAyake adhikArI vidvAn DaoN0 darabArIlAla koThiyA dvArA sampAdita evaM anUdita AcArya vidyAnandakI prastuta mahattvapUrNa kRti 'pramANa-parIkSA' sundara sampAdana ke sAtha prakAzameM A rahI hai| sampAdakane apanI mahattvapUrNa prastAvanA meM pramANa-parIkSAke viSayoMkA vizada vimarza kiyA hai / nizcaya hI yaha vidvAnoM dvArA upAdeya evaM samAdaraNIya hogI / vArANasI 27/8/77 - amRtalAla zAstrI adhyakSa, jainadarzanavibhAga, sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA-viSayAnukrama viSaya pRSTha viSaya pRSTha 1. pramANa-parIkSA 1. (e) pramANaparIkSAmeM grantha-paricaya pramANasvarUpa-mImAMsA 15-52 (ka) nAma (Ta) sannikarSa-parIkSA 15 (kha) bhASA va zailI (Tha) samyagjJAnameM svArtha(ga) uddezya va prayojana vyavasAyAtmakatvakI (gha) vibhAga siddhi 20 viSaya-paricaya (Da) bauddhAbhimata avyavasA1. maGgalAcaraNa yAtmaka pratyakSakI 2. pramANa-lakSaNa (a) vaizeSika darzana (Dha) anumAnase savikalpaka (A) nyAya darzana pratyakSakI siddhi 31 (i) mImAMsA darzana (Na) vijJAnAdvaita-parIkSA 31 (I) sAMkhya darzana (ta) paramabrahma-parIkSA 33 (u) bauddha darzana (tha)asvasaMvedijJAna-parIkSA 37 (U) jaina cintakoM dvArA (da) parokSajJAna-parIkSA 44 pramANasvarUpa-vimarza (dha) pradhAnapariNAmajJAna(i) kundakunda parIkSA 47 (ii) gRddhapiccha (na) tattvopaplava-parIkSA 48 (iii) samantabhadra 8 (ai) prAmANya-parIkSA 52-53 (iv) siddhasena 9 2. pramANasaMkhyA-parIkSA 53-105 (v) pUjyapAda (pa) pratyakSa-parokSapramANa(vi) akalaMka dvayasiddhi 53 (vii) vidyAnanda (pha) pratyakSakapramANa(viii) mANikyanandi samIkSA 53 (ix) devasUri (ba) pratyakSAnumAnapramANa(x) hemacandra dvaya-samIkSA 57 (xi) abhinava dharmabhUSaNa 14 (bha) tarkapramANa-vimarza 59 on or on form mo oo w w w mImAMsA 21 2 vua o anom 13 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA-viSayAnukrama : 13 viSaya pRSTha viSaya (ma) vaizeSikamata-samIkSA (iv) uttaracara hetu aura tarkapramANa-siddhi 62 (2) (ka) sAkSAt pratiSedha(ya) sAMkhyAdimata-samIkSA 64 sAdhaka-vidhi-sAdhana 87 (ra) smatipramANa-vimarza 66 (1) viruddha kArya (la) pratyakSa-vimarza 67 (2) viruddha kAraNa . (va) pratyakSa-bheda (3) viruddha akAryakAraNa (1) indriya-pratyakSa (i) viruddha vyApya (2) anindriya-pratyakSa (ii) viruddha sahacara (3) atIndriya-pratyakSa 72 (iii) viruddha pUrvacara (i) vikala-pratyakSa (iv) viruddha uttaracara 88 (ii) sakala-pratyakSa (kha) paramparA pratiSedhasAdhaka(iii) vikalapratyakSa-bheda 72 vidhisAdhana 88 (iv) avadhijJAna 1. kAraNaviruddhakArya 88 (v) manaHparyayajJAna 73 2. vyApakaviruddhakArya (vi) kevalajJAna-vimarza 74 3. kAraNavyapApaka(za) parokSakA vizeSa vimarza 74 viruddhakArya 89 (1) smati-vimarza 75 4. vyApakakAraNaviruddha(2) pratyabhijJAna-vimarza 75 kArya 89 (3) tarka-vimarza 79-97 5. kAraNaviruddhakAraNa 89 (4) anumAna-vimarza 79 6. vyApakaviruddha kAraNa 89 (Sa) hetusvarUpa-vimarza 79 7. kAraNavyApakaviruddha(sa)trairupyahetulakSaNa-samIkSA80 kAraNa 89 (ha) pAMcarupyahetulakSaNa 8. vyApakakAraNaviruddhasamIkSA 85 kAraNa 89 (kSa) hetu-bheda-vimarza 86 9. kAraNaviruddhavyApya 89 (1) vidhi-sAdhaka-vidhi-sAdhana 86 10. vyApakaviruddhavyApya 89 1. kAryahetu 11. kAraNavyApaka2. kAraNahetu viruddhavyApya 3. akAryakAraNahetu 12. vyApakakAraNa(i) vyApyahetu viruddhavyApya (ii) sahacarahetu 13. kAraNaviruddhasahacara 90 (iii) pUrvacarahetu 14. vyApakaviruddhasahacara 90 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 : pramANa-parIkSA viSaya 15. kAraNavyApakaviruddha sahacara 16. vyApakakAraNaviruddhasahacara 90 (1) vidhisAdhaka - pratiSedhasAdhana 91 1. viruddha kAryAnupalabdhi 91 2. viruddhakAraNAnupalabdhi 91 3. viruddhasvAbhAvAnupalabdhi 91 4. viruddhasahacarAnupalabdhi 91 (2) vidhipratiSedhaka-pratiSedha sAdhana 91 1. aviruddha kAryAnupalabdhi 91 2. aviruddhakAraNAnupa labdhi 92 3. aviruddhavyApakAnupa labdhi 92 4. aviruddhasahacarAnupa labdhi 92 5. aviruddhapUrvaM carAnupa 6. aviruddha uttaracarAnupa pRSTha labdhi 92 (i) bauddhasammata hetubheda 90 labdhi 92 (ii) nyAyasammata hetubheda parIkSA 93 parIkSA 93 (iii) sAMkhyasammata hetubheda parIkSA 95 (kSa) sAdhyasvarUpa - -vimarza 96 (tra) svArthAnumAna - vimarza 96 (jJa) parArthAnumAna - vimarza 96 viSaya pRSTha (i) vacanAtmaka parArthA numAna -mImAMsA 96 (ii) vacanAtmaka parArtha pratyakSakA ApAdana 96 ( 5 ) zrutajJAna - vimarza 1. zrutajJAna - svarUpa 2. zrutajJAna-bheda 3. zrutakI kathaMcit pauruya - apauruSeyasiddhi 99 5. 4. zrutake ArSa- anArSa bheda 103 veda-mImAMsA 103 3. pramANaviSaya- parIkSA 105-106 (i) pramANakA viSaya-dravyaparyAyAtmaka 105 (ii) kevala paryAya pramANakA viSaya nahIM hai 105 (iii) kevala dravya bhI pramANakA viSaya nahIM hai 106 4. pramANaphala- parIkSA 106-110 (i) pramANakA phala kathaMcit bhinna aura kathaM cit abhinna hai 107 97 97 98 (ii) pramANakA sAkSAt phala 107 (iii) pramANakA paramparA phala 107 (iv) pramANaphalako bhinna svIkAra karane meM doSa 108 (v) sarvathA abhinna mAnanemeM doSa 108 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA-viSayAnukrama : 15 viSaya pRSTha viSaya pRSTha (vi) saMvRtise pramANa-phala (kha) nayA cintana 115 ___ vyavahAra karane meM (1) bhAvanA-vidhi-niyoga 115 doSa 109 (2) jAti-samIkSA 116 2. granthakAra (3) saha-kramAnekAntakI 111-120 parikalpanA 116 (1) vidyAnanda : paricaya 111 (4) vyavahAra aura nizcaya (2) jainadarzanako unakI dvArA vastu-vivecana 118 dena 113 (5) upAdAna aura nimitta(ka) kRtiyA~ kA vicAra 118 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 1. pramANa-parIkSA grantha- paricaya ( ka ) nAma prastuta grantha pramANa-parIkSA hai / isakA yaha nAma granthakArane granthakA Arambha karate hue 'atha pramANa-parIkSA' zabdoM dvArA svayaM prakaTa kiyA hai tathA grantha ke anta meM diye gaye samApti-puSpikAvAkya meM bhI vaha pAyA jAtA hai | ataH granthakA ukta nAma niHsandeha granthakAra - pradatta hai aura granthake uddezya evaM prayojanako vyakta karatA huA vaha tatkAlIna dArzanika sthitiko pradarzita karatA hai / bauddha vidvAn diGnAgane AlambanaparIkSA aura trikAlaparIkSA, dharmakArtine sambandha parIkSA, dharmottarane pramANaparIkSA va laghu pramANaparIkSA aura kalyANarakSitane zrutiparIkSA jaise parIkSAnta grantha race haiM / vividha parIkSAoM ke saMgraharUpa tattvasaMgraha meM zAntarakSitane bhI IzvaraparIkSA, puruSaparIkSA jaise parIkSAnta prakaraNa likhe haiM / Azcarya nahIM ki granthakAra AcArya vidyAnandako apane isa granthakA parIkSAnta nAma rakhane meM unase preraNA milI ho / vidyAnandane AptaparIkSA, patraparIkSA aura satyazAsanaparIkSA ye tIna mahattvapUrNa anya parIkSA- grantha bhI parIkSAnta nAmase banAye haiM, jo prakAzita ho cuke haiN| ( kha ) bhASA va zailI yadyapi dArzanika granthoMkI bhASA prAyaH jaTila aura durUha hotI hai / samAsabahulatA bhI unameM vidyamAna rahatI hai / para isakI bhASA meM na jaTilatA hai aura na dukhhatA / samAsabahulatA bhI isameM nahIM hai / choTe-choTe vAkyoM dvArA pratipAdyakA pratipAdana hai / zailI bhI sarala, prasAdapUrNa, bhavya aura AkarSaka hai / granthakArake aSTasahastrI (devAgamAlaGkAra) aura tattvArthazlokavAttika ( tattvArthAlaGkAra ) meM jaisI gambhIratA aura vistAra hai vaisI 1. ' iti pramANaparIkSA samAptA' - yahI grantha pR0 67 | sanAtana jaina granthamAlA kAzIse prakAzita pratikA samApti-puSpikAvAkya bhI dekhie, yahI grantha pR0 67, TippaNa 3 / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2: pramANa-parIkSA gambhIratA evaM vistAra bhI isameM nahIM hai / aisA saMkSepa bhI nahIM hai, jisase viSaya spaSTa aura hRdayaGgama na ho ske| kintu madhyama zailIkA Alambana lekara viSayakA pratipAdana kiyA gayA hai / (ga) uddezya va prayojana isameM sandeha nahIM ki isakA praNayana una jijJAsuoMkI dRSTise kiyA gayA hai, jinakA jaina pramANazAstra meM praveza nahIM hai aura jA tadoya pramANavivecanase saralatAse avagata honA cAhate haiM / pramANakA vicAra vAstava meM eka aisA vicAra hai, jisakA sIdhA sambandha tattvajJAnase hai aura tattvajJAna niHzreyasakA pradhAna kAraNa mAnA gayA hai / isake atirikta vaha samasyAoMse bahula lokavyavahAra meM bhI bahuta upayogI aura anivAryarUpase vAMchanIya hai| isI uddezya evaM prayojanase bhAratIya darzanoMmeM pramANapara adhika cintana huA hai aura choTI-bar3I anekoM racanAe~ likhI gayI haiN| vidyAnandane bhI usI uddezya aura prayojanase pramANazAstrake abhyAsiyoM ke lie isa madhyama parimANakI kRtikI racanA kI aura usameM jaina daSTise pramANapara vicAra kiyA hai| (gha) vibhAga bhAratIya darzanoMmeM pramANapara vicAra karate samaya cAra bAteM vicAraNIya rahI haiM-1 pramANakA svarUpa, 2. pramANakI saMkhyA, 3. pramANakA viSaya aura 4. pramANakA phala / granthakArane bhI inhIM cAra bAtoMkA isameM kahApoha kiyA hai| sAtha ho vibhinna dArzanikoMko tatsambandhI mAnyatAoMkI saMkSepameM kintu vizadatAse mAmAMsA bhI kI hai| yadyapi graMthameM pariccheda yA adhyAya jaisA vibhAga nahIM hai tathApi ukta cAroM bAtoM ( viSayoM) ke pratipAdaka cAra prakaraNa isameM avazya pAye jAte haiM / prathama prakaraNa 'pramANalakSaNaparIkSA' hai, jo prastuta graMthameM pRSTha 1, anuccheda 2 se Arambha hokara pRSTha 28, anuccheda 64 taka hai| isameM naiyAyikAdidvArA svIkRta sannikarSAdipramANalakSaNoM kI parIkSApUrvaka samyagjJAnako pramANakA anavadya lakSaNa pratipAdita kiyA hai| dvitIya prakaraNa 'pramANasaMkhyAparIkSA' hai| yaha pRSTha 28, anuccheda 65 se lekara pRSTha 65, anuccheda 175 taka hai| isakI jahA~ ( pRSTha 65 para ) samApti huI hai vahA~ granthakArane 'iti saMkhyAvipratipattinirAkaraNamanavadyama, lakSaNavipratipattinirAkaraNavata' zabdo kA prayoga kiyA hai| usase jJAta hotA hai ki yahA~ unhoMne ukta Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 3 zabdoM dvArA prathama aura dvitIya do prakaroM kA saMketa kiyA hai / isake bAda ( pRSTha 65 para) diye gaye 'viSayavipratipattinirAkaraNAthaM punaridamabhidhIyate' vAkyadvArA tIsare 'pramANaviSayaparIkSA' prakaraNakI sUcanA kI gayI hai, jo pRSTha 65, anuccheda 176 se Arambha hai aura pRSTha 66, anuccheda 177 meM samApta hai| isake pazcAt ( pRSTha 66 para ) prayukta 'phalavipratipattinivRttyarthaM pratipAdyate' zabdoMse 'pramANaphalaparIkSA' nAmake cauthe prakaraNakA bhI spaSTa nirdeza hai| yaha paSTha 66, anuccheda 178 se pRSTha 67, anuccheda 180 taka hai / pichale tIna prakaraNoMmeM dUsarA 'pramANasaMkhyAparIkSA' prakaraNa sabase bar3A hai aura vaha granthake Adhe bhAgase adhika saiMtIsa pRSTha jitanA hai / isameM smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agama ina pA~ca parokSa pramANoMkA itaramatako mImAMsAke sAtha vizada nirUpaNa hai| inameM anumAna va usake parivArakA sabase adhika varNana hai| tIsarA aura cauthA ye do prakaraNa bahata choTe haiN| lagabhaga donoM hI AdhA-AdhA pRSThake haiN| tIsaremeM pramANakA viSaya sAmAnyavizeSAtmaka vastU batAyA gayA hai tathA cauthemeM pramANakA phala kathaJcidbhinnAbhinna pratipAdita kiyA hai| isa prakAra yaha jJAta karanA kaThina nahIM hai ki granthameM pariccheda yA adhyAyakA vibhAga na hone para bhI viSaya-pratipAdaka prakaraNa-vibhAga to hai ho aura vaha cAra prakaraNoM meM spaSTatayA prApta hai / viSaya-paricaya yadyapi ukta grantha-paricayase granthakA pratipAdya viSaya sAmAnyatayA vidita ho jAtA hai, tathApi viSaya-paricaya dvArA grantha meM cacita viSayoMkA yahA~ kucha vistRta aura vivecanAtmaka pratipAdana abhISTa hai| isase pAThakoM, vizeSatayA pramANazAstrake prAthamika jijJAsuoMke lie bodhavardhaka paryApta sAmagI prApta ho skegii| 1. maGgalAcaraNa bhAratIya vAGmayameM maGgalAcaraNa kI paramparA bahuta prAcIna hai| mImAMsAdidarzanoMmeM 'athAto dharmajijJAsA'' jaise zabdoMkA prayoga karake granthArambha kiyA gayA hai / 'atha' aura 'om' zabdoMko maGgalavAcI mAnA gayA hai / 2 jaina vAGmayameM to maGgalAcaraNakI pravRtti vizeSa rahI hai| 1. mImAMsAsUtra 1 / 1 / 2. vaizeSi0 sUtropa0 pR0 2 / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 : pramANa-parIkSA jainAgama upalabdha prasiddha 'SaTkhaNDAgama' ' meM suprasiddha ' Namo arahaMtANaM' Adi gAthAdvArA maGgala kiyA gayA hai / 'tiloyapaNNatti' meM maGgalakA prayojana, usakI AvazyakatA Adipara vistRta aura sAGgopAGga pratipAdana upalabdha hai / 'dhavalA' TIkAmeM bhI maGgalakI vistArapUrvaka carcA kI gayI hai | AcArya kundakundane paMcAstikAya, pravacanasAra, niyamasAra, samayasAra Adi sabhI granthoM meM maGgalagAna kiyA hai| Adya jaina saMskRtagadyasUtra grantha 'tattvArtha sUtra' meM bhI AcArya gRddhapicchane 'mokSamArgastha netAram' Adi maGgalazlokako nibaddhakara usakA Arambha kiyA hai / maGgalake aneka prayojana batalAye gaye haiM / nirvighna zAstra - parisamApti, ziSTAcAra-paripAlana, nAstikatA parihAra, kRtajJatA - prakAzana aura ziSyazikSA ye pA~ca prayojana abhihita haiM / inake atirikta 'puNyAvApti' bho eka prayojana ginAyA gayA hai / 'aptaparIkSA' meM' graMthakAra AcArya vidyAnandane 'zreyomArgasaMsiddhi' ko bhI maGgalakA sabase bar3A prayojana kahA hai / zAstra meM tIna sthAnoMpara maGgala karanekA vidhAna kiyA gayA hai aura tInoM sthAnoMke maGgalakA phala batalAte hue kahA gayA hai ki Arambha meM maGgala karanese ziSya saralatA se zAstra - pAraMgata hote haiM, madhya meM maGgalake karane se unheM nirvighna vidyA prApti hotI hai aura antameM maGgalake AcaraNase ve vidyA-phala ( niHzreyas ) ko prApta hote haiM / , dazavekAlikaniryukti ( gA0 2) vizeSAvazyakabhASya ( gA0 12 se 14 ), bRhatkalpabhASya ( gA0 20 ) Adi zvetAmbara vAGmaya meM bhI maGgalakA pratipAdana hai / maGgala tIna prakArakA batalAyA gayA hai - 1 mAnasika, 2 vAcika aura 3 kAyika / bhagavatsmaraNako mAnasika, bhagavadguNasaMstavanako vAcika 1. paTkha0 1111 pustaka 1, pR0 8 / 2. gAthA 1-8 se 1-31 / 3. dhavalA 1 / 1 / 1 pustaka 1, pR0 8 se 41 / 4. nAstikatva - parihAraH ziSTAcAraprapAlanam / puNyAvAptizca nirvighnaM zAstrAdAvAptasaMstavAt / / - uddhRta ana0 dha0 pR0 15. Aptapa0 kA 0 2 / 6. ti0 pa0 1 29, 31 / 7 nyAyadI0 pR0 3 kA TippaNa | tathA 'katividhaM maMgalam ? maMgalasAmAnyAttadekavidham, mukhyA mukhyabhedato dvividham, samyagdarzanajJAnacAritrabhedAttrividham, " - dhavalA pustaka 1, 1111 pR0 37 / ........" Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 5 aura zironati Adiko kAyika maGgala kahA gayA hai / vAcika maGgala do prakArase kiyA jAtA hai -1 nibaddha aura 2 anibaddha / jo maGgala zlokAdike rUpa meM zAstrameM likhA jAtA hai vaha nibaddha vAcika aura jo likhA na jAkara kevala mukhase uccAraNa kiyA jAtA hai vaha anibaddha vAcika maMgala hai| isIse kitane hI zAstrakAra grantha-praNayanakI zIghratAke kAraNa nibaddha-vAcika maMgala na karate hue bhI mAnasika, kAyika yA anibaddha vAcika maMgala karane vAle mAne gaye haiN| prastuta granthameM granthakArane 'jayanti nijitAzeSa-' Adi padya dvArA nibaddha-vAcika maGgala kiyA aura maMgalAcaraNakI pUrva paramparAkA anusaraNa kiyA hai| dhyAtavya hai ki isa maGgala padyako 'pramANaprameyakalikA' meM usake kartA zrInarendrasenane bhI apanA maGgalAcaraNa banAyA hai aura usake vaiziSThayako khyApita kiyA hai| 2. pramANa-lakSaNa bhAratIya darzanoM meM sarvaprathama pramANakA lakSaNa kisane kiyA, isakA anusandhAna karanepara jJAta hotA hai ki vaizeSika darzanakAra muni kaNAdane svAbhimata sAta padArthoM ke antargata gaNapadArthake caubIsa bhedoMmeM parigaNita buddhiko do prakArakI kahI hai-1. vidyA aura 2. avidyaa| jo nirdoSa jJAna hai vaha vidyA hai aura jo nirdoSa jJAna nahIM hai vaha avidyA hai| kaNAdake isa pratipAdanAnusAra nirdoSa jJAnarUpa vidyA pramANa haiM / nyAyasUtrakAra gautamane pramANakA lakSaNa nahIM khaa| kintu unake nyAyasUtrapara bhASya likhanevAle vAtsyAyanane avazya upalabdhisAdhanako pramANa batalAte hae use 'pramANa' zabdakI 'pramIyate'neneti' isa vyutpattidvArA phalita kiyA hai| udyotakarane bhASyakArakA hI anusaraNa kiyA hai| jayantabhadra bhI bhASyakAra tathA vAttikakArako taraha pramANazabdako 1. 'tacca maMgalaM duvihaM NibaddhamaNibaddhamidi / tattha NibaddhaM NAma, jo suttassAdIe suttakattAreNa Nibaddha-devadA-NamokkAro taM nnibddhmNglN| jo suttassAdIe.." kaya-devadA-NamokkAro tamaNibaddhamaMgalaM |'-dhvlaa pustaka 1, 1 / 1 / 1 pR0 41 / 2. pramA0 prame0 ka0 pR0 1, bhAratIya jJAnapITha kAzI prakAzana / 3. 'aduSTaM vidyA'-vaizeSikasU0 9 / 2 / 12 / 4. nyAyabhASya pRSTha 18 / 5. nyAyavA0 pR0 5 / 6. 'pramIyate yena tatpramANamiti karaNArthAbhidhAyinaH pramANazabdAt pramAkaraNaM pramANamavagabhyate |'--nyaaymN0 pR0 25 / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : pramANaparIkSA karaNArthAbhidhAyI mAnakara unake dvArA pradarzita pramANazabdako ukta vyutpattise sahamata hai| kintu ve usa vyutpattise 'upalabdhisAdhanaM pramANam' aisA phalita na mAnakara 'pramAkaraNaM pramANam' isa prakAra avagama karate haiN| yadyapi upalabdhisAdhana aura pramAkaraNa donoMmeM sAmAnyataH koI antara nahIM hai, phira bhI sakSma dhyAna denepara unakA antara avagata ho jAtA hai| upalabdhizabdase yathArtha aura ayathArtha donoM prakArake jJAnakA bodha hotA hai| kintu pramAzabdase yathArtha jJAnakA grahaNa hotA hai aura isa daSTise jayantabhadrakA ukta phalita pramANalakSaNa vikasita aura pariSkRta hai| mImAMsAdarzana meM do paramparAeM haiM-eka kumArila bhaTTakI aura dUsarI prbhaakrkii| kumArilane pramANakA lakSaNa pA~ca vizeSaNoMse yukta batalAyA hai| vaha yaha hai tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavajitam / aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasammatam // yaha zloka kumArilake nAmase prasiddha hai| kintu unake mImAMsA. zlokavAttikameM vaha upalabdha nahIM hai| ho sakatA hai ki vaha kucha pratiyoM meM chUTa gayA ho| yA unake kisI dUsare anupalabdha granthakA ho / prabhAkara' anubhUtiko pramANa mAnate haiN| unake anuyAyI zAlikAnAtha Adine usakA samarthana kiyA hai| ___ sAMkhya indriyavRttiko pramANakA lakSaNa svIkAra karate haiN| unakA mantavya hai ki indriyoMkA udghATanAdi vyApAra hone para arthapramiti hotI hai, usake abhAvameM nhiiN| bauddha darzanameM sarvaprathama diGnAgane pramANalakSaNa kiyA jAna par3atA hai| unhoMne ajJAtArthake prakAzakako pramANa kahA hai tathA viSayAkAra arthanizcaya aura svasaMvittiko phala batalAkara unheM pramANase abhinna 1. anubhUtizca naH pramANam |--bRhtii 111 / 5 / 2. prakaraNapaM0 pramANapA0 pR064| 3. pramANaM vRttireva ca |-yogvaa0 pR0 30 / rUpAdiSu paMcAnAmAlocanamAtra miSyate vRttiH |--saaNkhykaa0 28 / mATharavR0 47 / sAMkhyapra0 bhA0 1--87, pR0 47 / yogada0 vyAsabhA0 pR0 27 / 4. ajJAtArthapraprakAzakaM pramANamiti pramANasAmAnyalakSaNam |--prmaannsmu0 kA0 3, pR0 11 / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 7 mAnA hai', kyoMki bauddha darzanameM pramANa tathA pramANaphala donoMmeM abheda svIkAra kiyA gayA hai / dharmakIrtine avisaMvAdI jJAnako pramANa pratipAdita kiyA hai / aura zAntarakSitane diGnAgakI taraha viSayAdhigati athavA svavittiko pramANaphala tathA sArUpya athavA yogyatAko pramANa kahakara unameM bhedakI ora saMketa kiyA hai / para vaha abheda meM hI paryavasita hai / jaina cintakoM dvArA pramANasvarUpa-vimarza jaina darzana meM bhI pramANake lakSaNapara cintana kiyA gayA hai / ArambhameM usakA kyA rUpa rahA aura uttara kAlameM usameM kitanA va kyA vikAsa huA, ina bAtoMpara yahA~ saMkSepa meM vicAra kiyA jAtA hai / AgamoM meM darzanazAstrIya paddhati se pratipAdita pramANakI vicAraNA to upalabdha nahIM hai / para unameM Agamika paddhati se jJAna-mImAMsA vistArapUrvaka hai / SaTkhaNDAgama meM jJAnamArgaNAnusAra ATha jJAnoMkA pratipAdana karate hue tIna jJAnoMko mithyAjJAna aura pA~ca jJAnoMko samyagjJAna nirUpita kiyA hai / kundakundane ukta AgamapratipAdita jJAnako prathamataH do prakArakA batalAyA hai - 1 svabhAvajJAna aura 2 vibhAvajJAna | svabhAvajJAna eka hI tarahakA hai aura vaha hai kevalajJAna | vibhAvajJAnake do bheda haiM- 1 samyagjJAna aura 2 ajJAna ( mithyAjJAna ) / mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya ye cAra jJAna satyArthagrAhI aura kSayopazamajanya honese samyajJAnavibhAvajJAna haiM aura kumati, kuzruta evaM vibhaMgAvadhi ye tIna jJAna '1 1. svasaMvittiH phalaM cAtra tadrUpAdarthanizyaH / viSayAkAra evAsya pramANaM tena mIyate // -- vahI, 110 / 2. pramANamavisaMvAdi jJAnam pramANavA0 / -- 2 / 1 / 3. viSayAdhigatizcAtra pramANaphalamiSyate / svavittirvA pramANaM tu sArUpyaM yogyatApi vA // -- tattvasaM0 kA0 1344 / 4. SaTkhaNDAgama 1 / 1 / 15 / 5. NANuvaogo duviho sahAvaNANaM vibhAvaNANaM ti / / 10 / / kevala maMdira hiyaM asahAyaM taM sahAvaNANaM ti / saNAdiraviyapye vihAvaNANaM have saNNANaM caubheyaM madi-suda - oho taheva aNNANaM tiviyappaM madiyAI bhedado duvihaM // 11 // maNapajjaM / ceva // 12 // niyamasA0 pR0, 11, 12 / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 : pramANa-parIkSA asatyArthagrAhI aura kSayopazamajanya honese ajJAna (mithyAjJAna) haiM / kundakundakA yaha nirUpaNa prAyaH AgamaparamparAkA hI anusaraNa karatA hai| ___ tattvArthasUtrakAra gRddhapicchane' avazya ukta AgamaparamparAko apanAte hue bhI usameM nayA mor3a diyA hai| unhoMne mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala ina pA~ca Agamokta jJAnoMko samyagjJAna kahakara unheM spaSTatayA pramANa pratipAdita kiyA hai| arthAt unheM pramANakA lakSaNa batalAyA hai| samantabhadrane uparyukta samyagjJAnako tattvajJAna kahA hai aura use pramANa varNita kiyA hai / use unhoMne do bhAgoMmeM vibhakta kiyA hai--1 yugapatsarvabhAsI aura 2 kramabhAsI, jo syAdvAdanayase susaMskRta hotA hai| dhyAna dene para gRddhapiccha aura samantabhadrake pramANalakSaNoMmeM zabdabhedako chor3akara koI maulika arthabheda pratIta nahIM hotA / samyak aura tattva donoMkA eka hI artha hai aura vaha hai-satya-yathArtha / ata eva samyagjJAnako yA tattvajJAnako pramANa kahanA eka hI bAta hai / ___ samantabhadrane eka aura pramANalakSaNa diyA hai, jisameM use sva aura para donoMkA avabhAsaka kahA hai| unakA yaha 'svaparAvabhAsakatva' pramANalakSaNa bilakUla nayA aura maulika hai| unase pUrva isa prakArakA pramANalakSaNa upalabdha nahIM hotaa| vijJAnAdvaitavAdI 'svarUpasya svato gate', 'svarUpAdhigateH param' Adi pratipAdanoMdvArA pramANako kevala svasaMvedI aura sautrAntika 'ajJAtArthajJApakaM pramANam' 'ajJAtArthaprakAzovA', 'pramANamavisaMvAdi jJAnAmarthakriyAsthiteH' jaise kathanoM dvArA use para ( artha ) saMbedI mAnate haiN| parokSajJAnavAdI mImAMsakadeg tathA asvasaMvedI jJAnavAdI11 1. matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam / tatpramANe |--t0 sU0 11 / 9, 10 / 2. tattvajJAnaM pramANaM te, yugapatsarvabhAsanam / ___ kramabhAvi ca yajjJAnaM syAdvAdanayasaMskRtam ||-~-aaptmii0 kA0 101 / 3. dekhie, vidyAnanda, aSTasa0 kA0 101, pR0 276 / 4. svaparAvabhAsaka yathA pramANaM bhuvi buddhilakSaNam |--svymbhuusto0 kA0 63 / 5. dharmakIrti, pramANavA0 2 / 4 / 6. vahI, 215 / 7. diGnAga, pramANasamu0 ( stropajJavR0 ) 1 / 8 pramANavA0 2 / 5 / / 9. vahI, 211 / 10. bhATTAnAM mate jJAnamatIndriyam / jJAnajanyA jJAtatA tayA jJAnamanumIyate |-siddhaant mu0 pR0 119 / 11. ..."nApi ca tayaiva vyaktyA tasyA eva grahaNamuSeyate yenAtmani vRttivirodho bhaveta, api tu pratyakSA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 9 naiyAyika-vaizeSika evaM sAMkhya pramANako parasaMvedo hI svIkAra karate haiN| parantu kisI bhI tAkikane pramANako sva aura para donoMkA ekasAtha saMvedI nahIM mAnA / jaina tAkika samantabhadra hI aise tAkika haiM, jinhoMne sarvaprathama pramANako ekasAtha sva- paraparicchedI pratipAdana kiyA hai| uttaravartI sabhI jaina tArkikoMne unakA anugamana karate hue use svaparAvabhAsI siddha kiyA hai| unakA mantavya hai ki jJAna camacamAtA hIrA yA jyotipUja dIpaka hai, jo apane ko prakAzita karatA huA usI kAla meM yogya dezAdimeM sthita bAhya padArthoM ko bhI prakAzita karatA hai| jo svaparapariccheda yathArtha hotA hai vahI pramANa hai| 'pramIyate'neneti pramANam'-jisake dvArA pramA ( ajJAnanivRtti ) ho vaha pramANa hai, pramANazabdakI isa vyutpattike anusAra naiyAyika-vaizeSika vaha pramA sannikarSase, sAMkhya indriyavRttise, mImAMsaka indriyase aura bauddha sArUpya evaM yogyatAse svIkAra karate haiN| ataH unake yahA~ kramazaH sannikarSa, indriyavatti, indriya aura sArUpya evaM yogyatAko pramANa mAnA gayA hai| samantabhadra ne svaparAvabhAsaka jJAnako pramANa pratipAdana karake ukta matoMko asvIkAra kiyA hai| bAta yaha hai ki ukta sannikarSAdi ajJAna ( jaDa ) rUpa haiM aura ajJAnase ajJAnanivRttirUpa prabhA sambhava nahIM hai| andhakArakI nivRtti prakAzase hI hotI hai, ghaTAdise nhiiN| nyAyAvatArakAra siddhasenane' samantabhadrake ukta pramANa-lakSaNako apanAte hue usameM eka vizeSaNa aura diyA hai| vaha hai bAdhavivarjita / yaha vizeSaNa kumArila ke pUrvokta pramANalakSaNameM bhI vidyamAna hai| vAstavameM yaha vizeSaNa gaddhapicchokta 'samyaka vizeSaNa aura samantabhadrokta 'tattva' 'vizeSaNa dvArA gatArtha ho jAtA hai| ataH 'bAdhavijita' vizeSaNako dene se koI vizeSa phala upalabdha nahIM hotaa| __tattvArthasUtrake Adya TIkAkAra pUjyapAdane2 samantabhadrake anusaraNake dijAtIyena pratyakSAdijAtIyasya grahaNamAtiSThAmahe |..'-nyaayvaa0 tA0 TI0 pR0 370 / 'vivAdAdhyAsitAH ( pratyayAH ) pratyayAntareNaiva vedyAH pratyayatvAt,... tathA ca na svasaMvedanaM vijJAnamiti siddham |'--vidhivi0 nyAyakaNi0 pa 0 267 / prazastapA0 vyoma0 pa 0 529 / prame0 ka0 mA0 1-10 pa 0 132 / 1. pramANaM svaparAbhAsi jJAnaM bAdhavivarjitam / ---nyAyAva0 kA0 1 / 2. sannikarSa: pramANamindriyaM pramANamiti kecit kalpayanti tannivRttyarthaM tadityucyate / tadeva matyAdi pramANaM nAnyaditi |-s0 si0 1 / 10 / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : pramANa-parIkSA sAtha sannikarSa aura indriyapramANa sambandhI mAnyatAoMkI samIkSA bhI kI hai / unakA kahanA hai ki sannikarSa yA indriyako pramANa mAnanepara sUkSma, vyavahita aura viprakRSTa padArthoM ke sAtha indriyoMkA sambandha sambhava na hone se unake dvArA una padArthoMkA jJAna asambhaba hai / phalataH sarvajJatAkA abhAva ho jaayegaa| dUsare, indriyA~ alpa-kevala sthUla, vartamAna aura Asanna viSayaka haiM aura jJeya ( sUkSma, vyavahitAdirUpa ) aparimita hai| aisI sthiti meM indriyoM aura sannikarSase samasta jJeyoM ( atIta-anAgatAdipadArthoM ) kA jJAna kabhI nahIM ho sktaa| tIsare, cakSu aura mana ye donoM aprApyakArI hone ke kAraNa sabhI indriyoMkA padArthoM ke sAtha sannikarSa bhI sambhava nahIM hai| cakSa spaSTakA grahaNa na karane aura yogya dUra sthitakA grahaNa karanese aprApyakArI hai / 2 yadi cakSu prApyakArI ho, to use svayaMmeM lage aMjanako dekha lenA caahie| jaise sparzana indriya spRSTako grahaNa kara letI hai| para cakSu spaSTa aMjanako nahIM grahaNa krtii| ataH cakSu manakI taraha aprApyakArI hai| dUsare, sparzanAdi indriyoMkI taraha vaha samIpavartI vRkSakI zAkhA aura dUravartI candramAko ekasAtha nahIM dekha sktii| tIsare, cakSu abhraka, kA~ca aura sphaTika Adise AcchAdita padArthoMko bhI dekha letI hai, jabaki prApyakArI sparzanAdi indriyAM unheM nahIM jAna paatiiN| cauthe, yaha Avazyaka nahIM ki jo kAraNa ho vaha padArthase saMyukta hokara hI kAma kare / cumbaka lohese asaMyukta hokara dUrase hI use khoMcaletA hai| pAMcaveM, cakSuko prApyakArI mAnanepara padArthameM dUra aura nikaTakA vyavahAra nahIM ho sktaa| ina sava kAraNoMse cakSu aprApyakArI hai| pUjyapAdane jJAnako pramANa mAnane para sannikarSa aura indriya pramANa 1. atha sannikarSe pramANe sati indriye vA ko doSaH ? yadi sannikarSaH pramANam, sUkSmavyavahitaviprakRSTAnAmarthAnAmagrahaNaprasaMgaH ||-s0si0 1310, pRSTha 76 / 2. ( ka ) aprApyakAri cakSuH spRSTAnavagrahAt / yadi prApyakAri syAt tvagindriyavat spRSTamaMjanaM gRhNIyAt na tu gRhNAti manovadaprApyakArIti / --sa0 si0 1119, pR0 119, bhAratIya jJAnapITha prakAzana / (kha) akalaMka, ta0 vA0 1119, pR0 67, 68, bhAratIya jJAnapITha prakAzana / (ga) DaoN0 mahendrakumAra jaina, jainadarzana pa0 270, varNI-granthamAlA prakAzana / 3. nanu coktaM jJAne pramANe sati phalAbhAva iti, naiSa doSaH, arthAdhigame prItidarzanAt |'"upekssaa ajJAnanAzo vA phalam / " |sa0 si0 1110 / samantabhadra, AptamI0 kA0 102 / mANikyanandi, parIkSAmu0 5 / 1 / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 11 vAdiyoMdvArA uThAyI gayI usa ApattikA bhI parihAra kiyA hai jisameM kahA gayA hai ki yadi jJAnako pramANa svIkAra kiyA jAtA hai to pramANake phalakA abhAva ho jaaygaa| sannikarSa yA indriyako pramANa mAnanepara to usakA 'arthajJAna' phala bana jAtA hai ? pUjyapAda isa ApattikA parihAra karate hue kahate haiM ki jJAnako pramANa mAnanepara phalakA abhAva nahIM hotA, kyoMki padArthakA jJAna hone ke uparAnta pramAtAko usameM prIti hotI hai| pramAtA jJAtAsvabhAva hai, kintu karmake kAraNa vaha AcchAdita rahatA hai aura isalie vaha indriyoMko sahAyatAse padArtha-nizcaya karatA hai aura isa padArthanizcayameM use prIti ( anurakti ) hotI hai| yaha prIti usakA phala hai / athavA upekSA yA ajJAnanivRtti arthajJAnarUpa pramANakA phala hai| rAga yA dveSakA lagAva na honA upekSA hai aura andhakAratulya ajJAnakA dUra ho jAnA ajJAnanAza hai| smaraNIya hai ki vAtsyAyana' aura jayanta bhaTTane bhI jJAnako pramANa svIkAra kiyA hai tathA usa sthiti meM pramANakA phala hAna, upAdAna aura upekSA buddhi batalAyA hai| para yaha satya hai ki nyAyadarzanameM mukhyatayA upalabdhisAdhana yA pramAkaraNa rUpameM sannikarSa yA kArakasAkalyako hI pramANa mAnA gayA hai aura jJAnako sabhIne eka matase asvasaMvedo pratipAdana kiyA hai| jJAnako jo pramANa aura usake phalako hAna, upAdAna aura upekSA buddhirUpa mAna liyA gayA hai vaha jaina darzanakA prabhAva pratIta hotA hai / jo ho, vaha anusandheya hai| ___akalaMkadevane samantabhadropajJa ukta pramANalakSaNa aura pUjyapAdakIpramANamImAMsAko mAnya kiyA hai| para siddhasenadvArA pramANalakSaNameM datta 'bAdhavivajita' vizeSaNa unheM svIkArya nahIM hai| usake sthAnapara unhoMne eka dUsarA hI vizeSaNa diyA hai jo nyAyadarzanake pratyakSa-lakSaNameM nihita hai, para pramANasAmAnyalakSaNavAdiyoM aura jaina tAkikoM ke lie vaha nayA hai| vaha vizeSaNa hai-vyavasAyAtmaka / akalaMkakA mata hai ki cAhe pratyakSa ho, aura cAhe anya pramANa / pramANamAtrako vyavasAyAtmaka honA caahie| koI 1. yadA sannikarSastadA jJAnaM pramitiH, yadA jJAnaM tadA hAnopAdAnopekSAbuddhayaH phalam / -nyAyabhA0 111 / 3 / 2. pramANatAyAM sAmagryAstajjJAnaM phalamiSyate / tasya pramANabhAve tu phalaM hAnAdibuddhayaH ||-nyaaymN0 pRSTha 62 / 3. akSapAda, nyAyasU0 111 / 4 / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 : pramANa-parIkSA bhI jJAna ho vaha nirvikalpa, kalpanApoDha yA avyapadezya nahIM ho sktaa| yaha sambhava nahIM ki arthakA jJAna ho aura vikalpa na utthe| jJAna to vikalpAtmaka hI hotA hai| isa prakAra isa vizeSaNadvArA akalaMkane jahA~ bauddha darzanake nirvikalpaka' pratyakSakI mImAMsA ko hai vahA~ nyAyadarzanameM mAnya avyapadezya' ( avikalpaka ) pratyakSajJAnakI bhI samIkSA kI hai| akalaMkane samantabhadra ke pramANalakSaNagata 'sva' aura 'para' padake sthAna meM kramazaH 'AtmA' aura 'artha' padoMkA samAveza kiyA tathA 'avabhAsaka' padakI jagaha 'grAhaka' pada rakhA hai| para vAstava meM arthakI dRSTise isa parivartanameM koI antara nahIM-mAtra zabdoMkA hera-phera hai / akalaMkadevane pramANake anya lakSaNa bho bhinna-bhinna sthAnoMpara diye haiN| ina lakSaNoM meM mala AdhAra to AtmArthagrAhakatva evaM vyavasAyAtmakatva hI hai, para una / arthake vizeSaNarUpase kahIM unhoMne 'anadhigata' aura kahIM 'anirNIta' padako diyA hai / tathA kahIM jJAna ke vizeSaNa rUpase 'avisaMvAdi padako bhI rakhA hai| ye pada kumArila tathA dharmakIti liye gaye hoM, to koI Azcarya nahIM, kyoMki unake pramANalakSaNoMmeM ye pada pahalese nihita haiN| hA~, 'avisaMvAMdi' pada to dharmakotise pUrva bhI jaina cintaka pUjyapAdakI sarvArthasiddhi ( 1112 ) meM upalabdha hai| vidyAnandane yadyapi saMkSepa meM 'samyagjJAna' ko pramANa kahA hai, jo AcArya gRddhapicchake anusaraNako vyakta karatA hai| para pIche use unhoMne 'svArthavyavasAyAtmaka bhI siddha kiyA hai| isa prakAra unake pramANalakSaNameM akalaMkakI taraha 'anadhigata' vizeSaNa prApta nahIM hai| phira bhI unheM samyagjJAnako anadhigatArthaviSayaka yA apUrvArthaviSayaka mAnanA aniSTa nahIM hai| akalaMkakI bhAMti unhoMne bhI smRtyAdi pramANoMmeM 1. diGnAga, pra0 sa0 ( pra0 pari0 ) kA0 3 / 2. iha hi dvayI pratyakSajAtiravikalpikA savikalpikA ceti |-vaacspti, nyAyavA0 tA0 TI0 1 / 1 / 4, pR0 125 / caukhambA prakAzana / 3. aSTaza0 AptamI0 kA0 36 tathA kA0 100 / 4. pramANamavisaMvAdi jJAnam, anadhigatArthAdhigamalakSaNatvAt |vhii, kA0 36, pR0 22 / sanAtanagranthamAlA prakAzana / 5. 'tatrApUrvArthavijJAnaM....' kumArilakA pUrvokta shlok| 6. 'pramANamavisaMvAdi jJAnam...'.---pramANavA0 2 / 1 / 7. prastuta pramANapa0 pR0 1 / 8. ta0 sU0 119, 10 / 9. kiM punaH samyagjJAnam / samabhidhIyate-svArthavyavasAyAtmakaM samyagjJAnaM samyagjJAnatvAt / pramANapa0 pR0 5 / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 13 apUrvArthaviSayatAkA spaSTatayA samarthana kiyA hai|' pramANa ke sAmAnyalakSaNa meM jo unhoMne 'apUrva' yA 'anadhigata' vizeSaNa nahIM diyA, usakA itanA hI tAtparya hai ki pratyakSa to apUrvArthagrAhI hotA hI hai, anumAnAdi bhI pratyakSAdise agRhota dezakAlAdiviziSTa vastuko viSaya karanese apUrvArthagrAhaka siddha ho jAte haiN| vidyAnandane jisa apUrvArthakA nirAsa kiyA hai vaha kumArilakA abhipreta sarvathA apUrvArtha hai, kathaMcid apUrvArtha nhiiN| kathaMcid apUrvArtha to unheM iSTa hai / vidyAnandake paravartI mANikyanandine akalaMka tathA vidyAnandadvArA svIkRta aura samarthita samantabhadrokta lakSaNako hI apanAyA hai| unhoMne samantabhadrakA 'sva' pada jyoM-kA-tyoM rahane diyA aura 'artha' tathA 'vyavasAyAtmaka' padoMko akalaMka aura vidyAnandase lekara evaM 'artha' ke vizeSaNarUpase 'apUrva' padako usameM jor3akara 'svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam' pramANalakSaNa sRjita kiyA hai / yadyapi 'apUrvArtha' vizeSaNa kumArilake pramANa lakSaNameM hama dekha cuke haiM tathApi vaha akalaMka aura vidyAnandadvArA 'kathaMcid apUrvArtha' ke rUpameM jaina paramparAmeM pratiSThita ho cukA thaa| mANikyanandine use hI anusata kiyA hai| mANikyanandikA yaha pramANalakSaNa itanA lokapriya haA ki uttaravartI aneka jaina tAkikoMne use hI kucha AMzika parivartanake sAtha apane tarka graMthoM meM mUrdhanya sthAna diyA hai / - devasUrine apanA pramANalakSaNa prAyaH siddhasenake nyAyAvatAragata pramANalakSaNa aura mANikyanandike pramANalakSaNake AdhArapara likhA hai / hemacandrane ukta lakSaNoMse bhinna pramANalakSaNa racA hai| isameM unhoMne 'sva' padakA samAveza nahIM kiyaa| tattvArthasUtrakArake 'samyaka' padako jyoMkA-tyoM lekara aura unake 'jJAna' padake sthAna meM nirNaya' pada dekara tathA usake vizeSaNake rUpa meM 'artha' pada lagAkara 'samyagarthanirNayaH pramANam' lakSaNa prastuta kiyA hai| 'sva' pada na dene kA kAraNa batalAte hue ve kahate haiM 1, 2. pramANapa0, pR0 43, 45 / ta0 zlo0 vA0 1 / 1077, 78, 79 / 3. svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam / ---parIkSAmu. 1 / 1 / 4. svaparavyavasAyi jJAnaM pramANamiti |-prmaannnytttvaa0 / / 5. samyagarthanirNayaH pramANam |-pr0 mI0 1 / 1 / 2 / 6. svanirNayaH sannapyalakSaNam, apramANe'pi bhaavaat| na hi kAcit jJAnamAtrA sAsti yA na svasaMviditA nAma / tato na svanirNayo lakSaNamukto'smAbhiH, vRddhastu parIkSArthamupakSiptaH |-~-prmaa0 mI0 1 / 1 / 3 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 : pramANa-parIkSA ki jJAna 'svanirNaya' avazya karatA hai, kintu vaha pramANa apramANajJAnakA sAdhAraNadhamaM hai-- pramANarUpa jJAnakA hI vaha dharma nahIM hai aura isalie vaha pramANa (jJAnavizeSa ) kA lakSaNa nahIM ho sakatA, kyoMki lakSaNa asAdhAraNa hotA hai | ataeva hamane svanirNayako pramANakA lakSaNa nahIM kahA / vRddhoMne jo use pramANalakSaNa mAnA hai vaha kevala parIkSA yA svarUpapradarzana ke lie hI batalAyA hai / hemacandrane' pramANalakSaNa meM 'apUrva' yA 'anadhigata' jaise padake dene ko bhI anAvazyaka kahA hai| unakA mantavya hai ki gRhISyamANa arthaM grAhaka jJAnakI taraha gRhItArthake grAhI jJAnako bhI pramANa mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| dhyAtavya hai ki zvetAmbara paramparAke sabhI jaina tArkikako pramANalakSaNameM 'apUrva' vizeSaNa asvIkRta hai / 5 abhinava dharmabhUSaNa' tattvArthasUtrakAra aura vidyAnandakI taraha 'sabhya'jJAna' ko hI prathamataH pramANakA lakSaNa batalAyA hai / bAdako unhoMne u usakA samarthana evaM doSa parihAra karate hue use mANikyanandike 'svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam' isa pramANalakSaNa meM hI paryavasita kiyA hai| uparyukta vivecanase hama isa niSkarSapara pahu~cate haiM ki jaina darzana meM 'samyagjJAna' ko pramANalakSaNa mAnA hai aura use 'svaparavyavasAyAtmaka' batalAyA hai / aneka granthakAra usameM 'para' ( artha ) padake sAtha 'apUrva ' vizeSaNakA bhI niveza karake use 'agRhItagrAhI' pratipAdana karate haiM / unakA mata hai ki pratyakSa aura parokSa donoM pramANa anizcita evaM samAropita viSayako grahaNa karake apanI apUrvatA ( vizeSatA ) sthApita karate haiM / udAharaNArtha anubhava ( pratyakSa ) ke pazcAt honevAlI smRti bhUta, bhaviSyat aura vartamAna kAloM meM vyApta vastuke kevala atIta aMzako grahaNa karatI hai, jabaki anubhava mAtra vartamAna vastvaMzako jAnatA hai / yadyapi aMzake sAtha aMzo bhI anusyUta rahane se gRhIta ho jAtA hai, para usakA grahaNa gauNarUpase hotA hai, mukhyatayA unake dvArA aMzoMkA hI grahaNa hotA hai aura aMza aMzose kathaMcid bhinna honeke kAraNa pratyakSa aura smRti meM kathaMcit apUrvatA rahatI hai / vAstava meM pratyakSa tathA smRti, pratyabhijJA, tarka, anumAna aura Agama ye pA~coM parokSa-pramANa vastuke una aMzoM meM 1. gRhISyamANagrAhiNa iva gRhItagrAhiNo'pi nAprAmANyam / pra0 mI0, 1 / 114, pR0 4, siMghI jaina granthamAlA prakAzana / 2. nyAyadI 0 pR0 9, vIra-sevAmaMdira prakAzana / 3. vahI, 12, 18-22 / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 15 pravRtta hote haiM, jo pUrva jJAnoMse agRhIta hote haiN| ataeva bhinna-bhinna aMzoMko grahaNa karanekI apekSA ukta sabhI pramANa apUrvArthagrAhI haiM aura isIse pramANake lakSaNameM spaSTatAke bodhanArtha 'apUrva', 'anadhigata', 'anirNIta' 'agRhIta', 'ajJAta' jaisA vizeSaNa 'artha' ke sAtha samAyojita karanA batalAyA hai / isa matake pratipAdaka akalaMka, vidyAnanda, maNikyanandi, prabhAcandra, dharmabhaSaNa prati vidvAn haiN| para nyAyAvatArakAra siddhasena, devasUri, hemacandra aura yazovijaya use svIkAra nahIM krte| inakA mantavya hai ki pramANa gRhItagrAhI bhI ho, to usase usakA prAmANya samApta nahIM hotaa| isa prakAra jaina darzanikoMne pramANake sAmAnya-svarUpapara vistRta vicAra kiyA hai| prastuta pramANaparIkSAmeM pramANasvarUpa-mImAMsA Upara pramANakA sAmAnya svarUpa diyA gayA hai| aba vidyAnandadvArA kiyA gayA usakA vizeSa vicAra yahA~ prastuta hai / vidyAnandane isa pramANaparIkSAmeM pramANake sabhI aGgoM-svarUpa, saMkhyA, viSaya aura phala-para saMkSepameM, kintu vizadatAke sAtha cintana kiyA hai| svarUpakA UhApoha karate hue unhoMne 'samyagjJAna' ko pramANakA svarUpa nirdhArita kiyA hai / usase itara sannikarSa Adiko pramANa svIkAra karanemeM jo bAdhAyeM upasthita hotI haiM unakA nirdezapUrvaka unakI unhoMne vizada mImAMsA kI hai| unakA mantavya hai ki 'saccA jJAna hI pramANa hai, ajJAna ( jo jJAna nahIM hai vaha) pramANa nahIM ho sakatA' / naiyAyikAdikA mata hai ki 'sannikarSa Adi ajJAnarUpa hokara bhI apane tathA bAhya arthake nizcaya karAne meM karaNa ( sAdhakatama ) haiM, ata: ve pramANa haiM' unakA yaha mata yukta nahIM hai, kyoMki sannikarSa Adi acetana honese svanizcaya karAne meM karaNa nahIM ho skte| spaSTa hai ki koI acetana padArtha svanizcayameM usI prakAra karaNa sambhava nahIM, jisa prakAra vastrAdi svanizcayameM karaNa nahIM haiN| ___ yahA~ naiyAyikoMkA kahanA hai ki 'sannikarSa svanizcayameM karaNa na hone para bhI arthanizcayameM karaNa hai', to unakA yaha kathana bhI vicArapUrNa nahIM hai, kyoMki sannikarSa jaba svanizcayameM karaNa nahIM hai, to vaha arthanizcayameM karaNa nahIM ho sktaa| ise anumAnase yoM siddha kiyA jA sakatA hai ki sannikarSAdi arthanizcayameM karaNa ( sAdhakatama ) nahIM haiM, kyoMki ve svanizcayameM karaNa nahIM haiM, dRSTAnta vahI vastrAdikA hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 : pramANa-parIkSA 'pradIpa Adi acetana padArtha svanizcayameM karaNa na honepara bhI ghaTAdi padArthoM ke nizcaya ( prakAzana ) meM karaNa haiM, ataH uparyukta sAdhana ( hetu) pradopAdike sAtha vyabhicArI hai aura sAdhanake vyabhicArI honese ukta anumAna sadoSa hai|' yaha vicAra bhI ThIka nahIM, kyoMki yathArthameM pradIpAdi ghaTAdipadArthoke nizcayameM karaNa nahIM haiN| unake nizcaya meM naiyAyikoMne svayaM cakSu aura manako ho karaNarUpameM svIkAra kiyA hai| pradoSAdiko to unakA sahakArI honese upacArase karaNa kahA gayA hai| aura yaha mAnanA yukta nahIM ki pradIpAdi arthaprakAzanameM hI upacArase karaNa haiM, svaprakAzanameM nahIM, kyoMki jisa prakAra pradopAdi arthaprakAzanameM cakSa Adike sahakArI honese upacArase karaNa svIkRta haiM usI prakAra pradIpAdikA jJAna utpanna karane meM bhI ve ( pradIpAdi ) cakSu Adike sahakArI honese upacArase karaNa siddha hote haiM / 'cakSu Adi svanizcayameM karaNa na honepara bhI arthanizcayameM karaNa haiM, ataH ukta sAdhana cakSa Adike sAtha anaikAntika hai', yaha mantavya bhI samyaka nahIM hai, kyoMki upakaraNarUpa cakSu Adi indriyAM acetana honese arthanizcayameM upacArase karaNa haiM / vAstava meM arthagrahaNazaktirUpa cakSu Adi bhAvendriyA~ hI arthanizcayameM sAdhakatama honese karaNa nirNIta hotI haiN| aura yaha asiddha nahIM hai, jinakI pratibhA nirmala hai unheM yaha sahaja hI avagata ho sakatA hai| use anumAnase bhI yahA~ siddha kiyA jAtA hai jisake na honepara tathA anya kAraNoMke honepara bhI jo utpanna nahIM hotA vaha usakA karaNa ( sAdhakatama ) hai, jaise kuThArake na honepara tathA anya kAraNoMke rahanepara bhI kASThacchedana nahIM hotA, ataH kASThacchedanakA sAdhakatama ( karaNa) kUThArako mAnA jAtA hai usI prakAra bhAvendriyake na hone aura dravyendriya ( upakaraNendriya ) evaM anya sahakAriyoMke honepara bhI ghaTAdi padArthoM kA nizcaya nahIM hotA, ataH usakA sAdhakatama ( karaNa) bhAvendriya hai|' yaha bhAvendriya jJAnAvaraNakSayopazamazakti aura upayoga ( jJAna ) rUpa hai| yadi arthanizcaya bAhya karaNa ( sannikarSa ) se svIkAra kiyA jAya, to jisa prakAra ghaTake sAtha cakSu-sannikarSa honese ghaTakA cAkSuSa jJAna hotA hai usI prakAra AkAzake sAtha bhI bAhya karaNa-upakaraNarUpa cakSukA sannikarSa honese AkAzakA bhI cAkSuSa jJAna kyoM nahIM hotA ? yaha nahIM kahA jA sakatA ki cakSu AkAzakI taraha amUrtika hai, kyoMki naiyAyikaune Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 17 svayaM use bhautika ( taijasa ) aura hamane paudgalika svIkAra kiyA hai| ___'AkAzake sAtha cakSukA sannikarSaM rahate hae bhI yogyatA na honeke kAraNa usakA cAkSuSa jJAna nahIM hotA' yaha uttara bhI sAdhu nahIM hai, kyoMki taba yogyatA ho sAdhakatama siddha hogI, sannikarSa nhiiN| phira prazna hai ki vaha yogyatA kyA hai ? yadi 'sannikarSako viziSTa zakti' kA nAma yogyatA hai, to vaha zakti 'sahakAriyoMkA sannidhAna' ho sakato hai / udyota karane 'sahakAri-sAnnidhyako hI zakti' kahA hai / isa para zaMkA hoto hai ki vaha sahakArI kyA hai, jisake sAnnidhyako zakti yA yogyatA kahA jAtA hai ? kyA dravya hai, guNa hai yA karmAdi ? yadi dravyako sahakArI kahA jAya, to vaha dravya Atmadravya to sahakArI ho nahIM sakatA, kyoMki usakA sannidhAna cakSa aura AkAzake sannikarSa meM bhI vidyamAna rahatA hai, parantu AkAzakA cAkSuSa pratyakSa nahIM hotaa| kAladravya aura digdravya ye donoM dravya bhI sahakArI nahIM ho sakate, kyoMki donoMkA sannidhAna bhI unake vyApaka honese Atmadravya kI taraha cakSu aura AkAzake sannikarSa meM maujUda hai, para AkAzakA cAkSuSa jJAna nahIM hotaa| manodravyako bhI sahakArI nahIM kahA jA sakatA, kyoMki AkAzameM usakA bhI sannidhAna ho sakatA hai, kabhI kisI puruSakA kriyAvAn aNurUpa mana usameM jAnese AkAzake sAtha cakSuHsannikarSa sambhava hai. parantu usake rahate hue bhI AkAzakA cAkSuSa pratyakSa nahIM hotaa| yahA~ sAmagrI-pramANavAdI naiyAyika jayantabhaTTa samAdhAna karate haiM ki 'AtmAkA manake sAtha, manakA indriyake sAtha aura indriyakA arthake sAtha sambandha hotA hai aura isa taraha cArakA sannikarSa arthanizcayameM sAdhakatama hai', unakA yaha samAdhAna bhI samIcIna nahIM hai, kyoMki ukta sAmagrI AkAza aura cakSuHsannikarSa meM bhI hai, jaise kAla Adi sahakArI-sAmagrI usameM vidyamAna rahatI hai _ 'tejodravya ( Aloka ) sahakArI hai, usake sannidhAnase cAkSuSa jJAna hotA hai', yaha samAdhAna bhI ukta samAdhAnoMse kucha vaiziSThaya prakaTa nahIM karatA, kyoMki ghaTAdikI taraha AkAzameM bhI cakSuHsannikarSa AlokasannidhAnameM honese AkAzakA cAkSuSa jJAna anivArya hai| yadi kahA jAya ki 'adaSTa nAmakA vizeSaguNa cAkSuSa jJAnameM sahakArI hai, usakA sAnnidhya saMyukta samavAya hai, kyoMki cakSu ke sAtha puruSa (AtmA) kA saMyoga aura puruSameM adRSTanAmaka vizeSa guNakA samavAya hai, ataH AkA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 : pramANa-parIkSA zameM cakSuHsannikarSakA sahakArI-adRSTavizeSaguNakA sannidhAna ( saMyuktasamavAya ) na honese AkAzakA cAkSuSa jJAna nahIM hotA', to yaha kathana bhI saMgata nahIM hai, kyoMki AkAzameM usake kadAcit rahane kI sambhAvanA honese usakA cAkSuSajJAna kyoM nahIM hogA ? ___ 'saba puruSoMke adRSTa-vizeSaguNarUpa sahakArIkA hamezA AkAzameM sannidhAna sambhava na honese usakA cAkSuSajJAna nahIM ho sakatA' aisA uttara bhI yuktiyukta nahIM hai, kyoMki aisA mAnanepara Izvarako adRSTavizeSaguNakA abhAva honese zrotrAdi indriyoMkI taraha cakSudvArA AkAza-viSayaka jJAna kaise hosakegA? yadi yaha mAnA jAya ki 'samAdhivizeSase Izvarake dharmavizeSa utpanna hotA hai, usakI sahAyatAse manake dvArA use AkAza Adi samasta padArthoM kA jJAna ho jAtA hai', to mahezvarake cakSu Adi bAhyendriyA~ nirarthaka ho jAyeMgI, kyoMki unakI use AvazyakatA nahIM hai| tathA jaba usake bAhyakaraNa nirarthaka hogA, to usake antaHkaraNa ( mana ) bhI nahIM bana sakatA, jaise muktAtmAke na bAhyakaraNa hai aura na antaHkaraNa / ataH 'mahezvara manake dvArA AkAzAdi samasta padArthoM kA grahaNa karatA hai yaha mAnyatA kaise saMgata kahI jA sakatI hai ! manake abhAva meM samAdhivizeSa aura usase utpanna dharmavizeSa ye donoM bhI Izvarake siddha nahIM hote, kyoMkive donoM AtmA aura manake saMyogase utpanna hote haiN| ____ yadi kahA jAya ki 'mahezvarake samasta padArthoM kA jJAna avicchinarUpase vidyamAna rahatA hai aura unake isa avicchinna jJAnakA kAraNa samAdhivizeSako santati tathA dharmavizeSakI santati hai, jo anAdi-ananta hai, kyoMki ve pApamaloMse satata aspRSTa haiM aura isakA bhI kAraNa yaha hai ki ve saMsArI aura mukta donoMse vilakSaNa honese sadAmukta haiM,' yaha kathana bhI samIcIna nahIM hai, kyoMki isa prakArase anozvara ( sAmAnya puruSa ) ko bhI kadAcit pApamalake nAza hojAnese padArthajJAna ho sakatA hai| spaSTa hai ki jisa prakAra satata malAbhAva satata arthajJAnakI santatikA kAraNa hai usI prakAra alpakAlIna malAbhAva alpakAlIna arthajJAnakA kAraNa hai, yaha bhI yuktiyukta haiN| ataH use-malAbhAva (jJAnAvaraNa aura antarAyakarmake kSayopazama ) ko hI sannikarSakA sahakArI mAnanA ucita hai| aura vaha malAbhAva-sAnnidhya ho sannikarSako zakti ( yogyatA ) hai / usake abhAvase hI cakSuHsannikarSa rahanepara bhI AkAzakA cAkSuSa jJAna nahIM hotaa| mahezvara meM jo viziSTa dharmakA sadbhAva mAnA jAtA hai vaha bhI Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 19 pApamalake abhAvake atirikta nahIM hai, kyoMki abhAva dUsare bhAvarUpa hotA hai, tucchAbhAva kisI bhI pramANase siddha nahIM hai / ataH pApamalakA abhAva puruSake guNavizeSakA sadbhAva hI hai| aura vaha AtmAkI vizuddhivizeSarUpa hai, jo jJAnAvarodhaka jJAnAvaraNa tathA zaktyavarodhaka antarAya karmake kSayopazamavizeSarUpa hai aura jise hI syAdvAdI zakti athavA yogyatAkA nAma dete tathA svArtha-nizcayameM karaNa mAnate haiN| naiyAyikoMdvArA svIkRta pramAtAko upalabdhilakSaNaprAptatArUpa yogyatA bhI uparyukta yogyatAse bhinna pratIta nahIM hotI, kyoMki jJAnAvaraNa aura vIryAntarAyarUpa pApamalake abhAvake vinA puruSa----pramAtAkI kisI jJeyameM upalabdhilakSaNaprAptatA sambhava nahIM hai| ___aba raha jAtI hai karmAdiko sahakArI mAnanekI bAta / vaha bhI siddha nahIM hotI, kyoMki pramAtAkA netroddhATanAdi karma dRzya aura adRzya donoM prakArake padArthoM meM samAnarUpase vidyamAna rahatA hai, jaise prakAzAdi kAraNasAmagrI dazya aura adazya donoMmeM rahatI hai| ataH adazya AkAzameM bhI pramAtAkA netroddhATanAdikarmarUpa sahakArI rahanese usakA cAkSuSa jJAna honA caahie| isI taraha padArthakI upalabhyatArUpa sAmAnya tathA pramAtAkA netroddhATanAdi karma donoM milakara bhI sannikarSake sahakArI nahIM haiM, kyoMki donoMke rahanepara bhI ukta yogyatAke abhAvameM kisI padArthakA kisIko jJAna nahIM hotA, jaise kAla, AkAza Adike rahate hue bhI unakA jJAna nahIM hotaa| AkAzakI anupalabhyatAkI bAta kahIM nahIM jA sakatI, anyathA yogIko bhI usakI upalabdhi nahIM ho skegii| ataH pratyeka AtmAkA bhedaka yogyatAvizeSa hI svaparanizcayameM sAdhakatama svIkAra kiyA jAnA cAhie, kyoMki sannikarSa Adike rahanepara bhI usake abhAvameM kisI bhI padArthakA jJAna nahIM hotA / vaha yogyatAvizeSa AtmAkI vaha vizeSa zakti hai, jisake dvArA sva aura parakA nizcaya kiyA jAtA hai aura jo bhAva( Abhyantara )karaNa (jJAna)rUpa hai, kyoMki vaha phalAtmaka svArthanizcayase kathaMcid abhinna hai| use usase sarvathA bhinna mAnanepara vaha AtmAkA svabhAva nahIM bana sktii| aura yaha svIkArya nahIM ki vaha AtmAkA svabhAva nahIM hai, kyoMki AtmA hI Abhyantara aura bAhya nimittoMse zakti ( jJAnAvaraNakSayopazamAtmaka bhAvakaraNa ) aura phala ( svArthanizcayAtmakakriyA ) rUpa pariNata hotA hai| 'jAnAtyaneneti jJAnam' arthAt AtmA jisake dvArA jAnatA hai vaha jJAna hai' isa vyAkhyA dvArA karaNasAdhana karanese AtmA aura jJAnakA bheda abhihita hotA hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 : pramANa-parIkSA yadyapi jJAna AtmAse kathaMcid abhinna hai phira bhI jisakA kartA abhinna hai vaha bhI karaNa hotA hai| udAharaNake lie 'agniroSNyena dahatIndhanam' arthAt 'agni apanI uSNatAdvArA IMdhanako jalAtI hai'-yahA~ agniko liyA jA sakatA hai| agnise uSNatA yadyapi kathaMcit abhinna hai tathApi unameM kathaMcit pariNAma (uSNatA) aura pariNAmI ( agni )kI bhedavivakSA honese uSNatAko abhinnakartRka karaNa svIkAra kiyA jAtA hai| kintu 'jAnAtIti jJAnam'--'jo jAnatA hai vaha jJAna hai aura vaha jJAna jAnanevAlA AtmA hI hai' aisI svatantratAko vivakSA karanepara jJAna kartAsAdhana hotA hai, kyoMki AtmA aura jJAnameM kathaMcit abhedakI mukhyatAse AtmAko hI svArthanizcayarUpa pariNAmako prApta karane para 'jJAna' kahA jAtA hai| ThIka usI prakAra, jisa prakAra uSNAtArUpa pariNAmako prApta agniko 'uSNatA' kaha diyA jAtA hai| isIse yaha anubhavasiddha vyavahAra hotA hai ki 'jJAnAtmA jJAnAtmanA jJeyaM (jJAnAtmAnaM ) jAnAtIti'-jJAnarUpa AtmA jJAnarUpa AtmAke dvArA jJeya (jJAnarUpa AtmA) ko jAnatA hai / aura jisa prakAra jJAnAtmA hI pramAtA hotA hai, ajJAnAtmaka AkAzAdi pramAtA nahIM ho sakate, usI prakAra jJAnAtmA hI pramANa hai, kyoMki vahI jJAnAtmaka svArthanizcaya (pramA)meM karaNa hai, ajJAnAtmaka sannikarSAdi usameM sAdhakatama nahIM ho skte| ataH ajJAna (sannikarSAdi) pramANa nahIM hai, kevala upacArase vaha pramANa hai| ata eva ajJAnarUpa indriyasannikarSa, liMga, zabda Adike sAtha pUrvokta 'ajJAna pramANa nahIM ho sakatA' sAdhana vyabhicArI nahIM hai| na usakA vyatireka (sAdhyake abhAvameM sAdhanakA abhAva) asiddha hai, kyoMki 'saccA jJAna' rUpa sAdhyake na honepara vastrAdimeM 'ajJAna pramANa nahIM ho sakatA' rUpa sAdhanakA abhAva (vyatireka) nizcita honese kevalavyatirekisAdhanakA bhI samarthana hotA hai / __ ataH ThIka kahA hai ki 'saccA jJAna hI pramANa hai, kyoMki ajJAna pramANa nahIM hosakatA, jaise mithyAjJAna' / / samyagjJAnameM svArthavyavasAyAtmakatvako siddhi / ukta samyagjJAna kyA hai, isakA vicAra kiyA jAtA hai_ 'jo apanA aura parakA vyavasAya-nizcaya karatA hai vaha samyakjJAna hai, kyoMki vaha samyajJAna hai / jo apanA aura parakA nizcaya nahIM karatA vaha samyakjJAna nahIM hai, jaise saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya jJAna / aura samyagjJAna vicAraprApta jJAna hai, isa lie vaha apanA aura parakA nizcaya karatA haiM', isa prakAra 'samyagjJAnapanA' hetu sAdhyAvinAbhAvI honese sabhI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 21 samyagjJAnavAdiyoMko siddha ( mAnya ) hai, kyoMki vaha sAdhyadharmI-pakSa ( samyagjJAna ) meM vidyamAna rahatA hai| yahA~ bauddhoMkA kahanA hai ki 'svasaMvedana, indriya, mAnasa aura yogipratyakSake bhedase pratyakSa cAra prakArakA abhimata hai aura cAroM pratyakSa samyagjJAna haiM / parantu ve avyavasAyAtmaka (anizcayAtmaka) svIkRta haiN| ataH ukta 'samyagjJAnapanA' hetu unake sAtha vyabhicArI hai|' bauddhoMkA yaha kathana unake abhISTakA sAdhaka nahIM hai, kyoMki ukta pratyakSoMko avyavasAyAtmaka mAnanepara unameM samyagjJAnapanA nahIM bana sktaa| spaSTa hai ki samyagjJAnapanAkI vyApti ( avinAbhAva ) avisaMvAdIpanAke sAtha hai, kyoMki jo avisaMvAdI nahIM hotA vaha samyagjJAna nahIM hotaa| avisaMvAdopanAkI bhI vyApti arthaprAptike sAtha hai| jo jJAna arthaprApti karAtA hai vahI avisaMvAdI hotA hai, jo arthaprApti nahIM karAtA vaha avisaMvAdI nahIM hotA, jaise nirviSayajJAna-bhrAnta jJAna / vaha arthaprApti bhI pravRttike sAtha avinAbhUta hai| jo jJAna pravRtti-sakSama hai vahI arthaprApaka hotA hai, jo pravartaka nahIM hai vaha arthaprApaka nahIM hotA, jaise ukta niviSaya jJAna / pravRttikA bhI avinAbhAva svaviSayopadarzanake sAtha hai, kyoMki jo jJAna apane viSayakA upadarzana ( prakAzana ) karatA hai usI meM pravartakakA vyavahAra hotA hai| sabhI jAnate haiM ki jJAna puruSako usake hAtha pakar3a kara pravRtta nahIM karAtA, apitu apane viSayako dikhalAnese vaha pravartaka kahA jAtA hai aura tabhI use arthaprApaka tathA arthaprApaka honese avisaMvAdI kahate haiM aura avisaMvAdI honese samyagjJAna pramANa hai, isase viparIta mithyAjJAna hai, jaise saMzaya Adi, yaha bauddha vidvAn dharmottarakI mAnyatA hai| para vaha yuktiyukta nahIM hai, kyoMki ukta cAroM pratyakSa yataH avyavasA. yAtmaka ( anizcayAtmaka ) haiM, ataH ve apane viSayakA darzana ( grahaNa ) nahIM kara sakate aura apane viSayakA darzana na karanepara ve samyagjJAna nahIM ho skte| yadi avyavasAyAtmaka hone para bhI unheM apane viSayakA darzana karanevAlA mAnA jAya, to jaise ve nIlAdisvalakSaNa (vizeSa ) vastukA darzana karate haiM, usI taraha usakI kSaNikatA AdikA bhI unheM darzana karanA caahie| kintu kSaNikatA AdikA ve darzana nahIM karate-vyavasAyAtmaka anumAna dvArA hI unakA nizcaya mAnA jAtA hai| ataH siddha kareMge ki 'bauddhAbhimata cAroM pratyakSa apane viSayakA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 : pramANa-parIkSA darzana ( sAkSAtkAra ) nahIM karate, kyoMki ve avyavasAyAtmaka haiM, jo jJAna avyavasAyAtmaka hotA hai vaha apane viSayakA darzana nahIM karatA, jaise mArgameM jAte hue tRNAdikA sparza honepara honevAlA tRNAdikA anadhyavasAya (anizcayAtmaka) jJAna (mithyAjJAna) aura bauddhoM dvArA svIkRta ukta cAroM pratyakSa avyavasAyAtmaka haiN|' yaha vyApakAnupalabdhihetujanita samyaka anumAna hai| yahA~ vyavasAyAtmakatA vyApaka hai aura svaviSayadarzana vyApya hai| vyApaka-vyavasAyAtmakatAke abhAvameM usake vyApya-svaviSayadarzanakA sadbhAva kisI bhI jJAna meM pratIta nahIM hotA / ataH vyApaka (vyavasAyAtmakatA) kI anupalabdhise ukta cAroM pratyakSoMmeM vyApya (svaviSayadarzana) kA abhAva siddha hotA hai| __yadi kahA jAya ki 'vyavasAyAtmakatAke sAtha svaviSayadarzanakI vyApti ( avinAbhAva ) siddha nahIM hai, kyoMki svaviSayadarzanakI vyApti vyavasAyajanakatAke sAtha hai| jo darzana vyavasAyajanaka hai vahI svaviSayakA upadarzaka hai / nIla, dhavala Adi svalakSaNavastumeM darzana vyavasAyakA janaka hai, ataH vaha una (nIlAdi) kA darzana karatA hai| kintu kSaNikatA, svargaprApakatAzakti AdimeM vaha vyavasAyako utpanna nahIM karatA, isalie vaha unakA darzana nahIM krtaa| mArgameM jAte hue honevAlA tRNAdikA anadhyavasAyajJAna bhI isI ( tRNAdimeM vyavasAyako utpanna na karaneke ) kAraNa apane ( tRNAdi ) viSayakA darzana nahIM karatA, kyoMki usameM mithyAjJAnakA vyavahAra prasiddha hai| anyathA use anadhyavasAya nahIM kahA jA sakatA hai / ' yaha kathana vicAra karane para yakta pratIta nahIM hotA, kyoMki vyavasAyako darzanajanya mAnanepara yaha prazna uThatA hai ki vaha ( vyavasAya ) darzanake viSayakA upadarzaka hai yA nahIM ? yadi upadarzaka hai to vahI una nIla, dhavala AdimeM pravartaka evaM prApaka hogA, kyoMki vaha saMvAdI hai, jaise samyakajJAna / vyavasAyakA janaka darzana na pravartaka sambhava hai aura na prApaka; jaise sannikarSa Adi / yadi vyavasAya darzanake viSayakA upadarzaka nahIM hai, to darzana bhI vyavasAyako utpanna karane se hI apane viSayakA upadarzaka kaise ho sakatA? anyathA saMzaya evaM viparyayakA janaka darzana bhI apane viSayakA upadarzaka hogaa| tAtparya yaha ki darzana ( pratyakSa ) ko avyavasAyAtmaka mAnanepara vaha vyavasAya kA janaka nahIM ho sktaa| yaha vicAranekI bAta hai ki jo svayaM vyavasAyarUpa nahIM hai vaha vyavasAyako utpanna kaise kara sakatA hai ? Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 23 yahA~ bauddhakA punaH kahanA hai ki 'vikalpa ( vyavasAya ) sAmAnyakA nizcaya karatA hai, jo darzanakA viSaya hai, ataH darzana vikalpakA janaka mAnA jAtA hai aura isalie vaha ( darzana ) apane viSaya (nIla, dhavala Adi ) kA upadarzaka hai', yaha kathana bhI samyak nahIM hai, kyoMki jisa sAmAnyako darzanakA viSaya kahA gayA hai vaha anyApoha ( anyavyAvRtti ) rUpa honese avastu-mithyA hai| use (avastuko) viSaya karanevAle vikalpa ( vyavasAya ) ke janaka darzanako vastu ( nIlAdi ) kA upadarzaka mAnanA spaSTataH viruddha hai| yadi yaha mAnA jAya ki 'dRzya (nIlAdisvalakSaNa ) aura sAmAnya ( anyApoha-vikalpaviSaya )meM ekapanekA Aropa ho jAnese vyavasAya vastukA upadarzaka hai, to yaha mAnyatA bhI samyaka nahIM hai, kyoMki dRzya aura sAmAnya donoMke vibhinna ( vastu aura avastu rUpa ) honeke kAraNa unameM ekapane kA Aropa asambhava hai| phira yaha prazna hai ki 'unameM ekapanA ho jAtA hai' yaha kauna jJAna jAnatA hai ? darzana yA usake pazcAt honevAlA vyavasAya (vikalpa ) yA anya koI jJAna ? darzana ( nirvikalpa pratyakSa ) to use nahIM jAna sakatA, kyoMki vaha kevala dRzyako jAnatA hai, vikalpake viSayabhUta sAmAnyako nhiiN| aura jaba vaha donoMko nahIM jAnatA, to una donoMmeM rahanevAle ekapaneko vaha kaise jAna sakatA hai| usake pIche honevAlA vyavasAya bhI donoMke ekatvako nahIM jAna sakatA, kyoMki vaha mAtra sAmAnyako viSaya karatA hai, dRzyako nhiiN| aura donoMko viSaya na karane ke kAraNa vaha bhI unake ekatvako nahIM jAna sktaa| donoMko jAnane vAlA yadi anya jJAna hai, to vaha yA to darzana hogA yA vikalpa, kyoMki ina do jJAnarAziyoMke atirikta anya tIsarI jJAnarAzi bauddhoM dvArA svIkRta nahIM hai / aura ye donoM jJAna dRzya aura sAmAnyameM se kevala eka-ekako (darzana dazyako aura vikalpa sAmAnyako) jAnane tathA donoMko na jAnaneke kAraNa donoM (dRzya aura sAmAnya)ke ekapaneko nahIM jAna sakate / ataH donoMko viSaya karane vAlA koI jJAna na honese donoMke ekatvakA adhyavasAya nahIM ho sktaa| aura yaha sambhava nahIM ki koI jJAna donoMko viSaya na karanepara bhI donoMke ekatvakA adhyavasAya kara le| ata eva hama siddha kareMge ki 'koI jJAna dRzya aura sAmAnya donoMke ekatvakA adhyavasAya nahIM karatA, kyoMki vaha donoMko nahIM jAnatA, jo donoMko nahIM jAnatA vaha unake ekatvakA adhyavasAya nahIM kara sakatA, jaise rasajJAna rUpa aura sparza donoMko na jAnane ke kAraNa unake ekatvako bhI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 : pramANa-parIkSA nahIM jAnatA, aura koI jJAna dRzya tathA sAmAnya donoMko jAnatA nhiiN'| isa taraha dRzya tathA sAmAnya donoMke ekatvakA nizcaya kisI jJAnase siddha nahIM hotaa| ataH vyavasAya vastukA darzana nahIM krtaa| aura na darzana bhI use utpanna karanese vastukA darzana karatA hai| ukta cAra pratyakSoMmeM yogipratyakSa aura svasaMvedana ye do pratyakSa avazya samasta vikalpoMse rahita hone tathA svarUpAvagati karanese kisI taraha vastukA darzana karane vAle ho sakate the, kintu ve vastumeM vikalpa ( vyavasAya ) ko utpanna na karaneke kAraNa vastukA darzana nahIM kara sakate / eka bAta aura hai| darzanake bAda jo vikalyajJAna utpanna hotA hai usakI siddhi svasaMvedanapratyakSase svIkAra karanepara yaha prazna hotA hai ki usa vikalpajJAnakA svasaMvedanapratyakSa pramANa hai yA apramANa ? yadi pramANa hai, to kaise ? yadi kahA jAya ki vaha svarUpakA darzana karanese hI pramANa hai, to svargaprApakatAzakti AdimeM bhI use pramANa mAnA jAnA caahie| yadi kaheM ki vikalpajJAnake svasaMvedana pratyakSakA svasaMvedanAkAra hI pramANa hai, kyoMki vaha usI meM vikalpako utpanna karatA hai, anyameM nahIM, to usa vikalpake svasaMvedanakA bhI anya vikalpako utpanna karanese svarUpadarzana honA cAhie aura isa taraha vikalpakI utpatti tathA svarUpadarzanakI aura aura kalpanA honepara anavasthAdoSa AtA hai| aisI sthitimeM (anavasthAdoSase grasta hone ke kAraNa) prathama vikalpakA jo svasaMvedana hai vaha pramANa nahIM ho sktaa| yadi vikalpajJAnakA svasaMvedanapratyakSa pramANa nahIM hai, to usake pramANa na honese usase vyavasAya siddha ( utpanna ) nahIM ho sakatA aura usake siddha na hone para 'vyavasAyako utpanna karanese darzana apane viSayakA darzana karatA hai' yaha kathana asiddha ho jAtA hai| usake asiddha hone para vaha na pravartaka ho sakatA hai aura na arthpraapk| tathA arthaprApaka na hone para vaha avisaMvAdo bhI nahIM ho sktaa| avisaMvAdI na honepara ukta cAroM svasaMvedana, indriya, mAnasa aura yogipratyakSa samyagajJAna nahIM ho sakate / ataH unake sAtha 'samyagjJAnapanA' hetu vyabhicArI nahIM hai| bauddha pUnaH kahate haiM ki 'darzana apane viSayakA darzana karatA hai ( upadarzaka hotA hai ), isakA tAtparya hai ki darzanakA arthase utpanna honA aura arthake AkAra honaa| aura ye donoM (arthotpatti tathA arthAkAratA) ukta cAroM pratyakSoMmeM unake avyavasAyAtmaka honepara bhI vidyamAna haiN| unake padbhAvase hI sabhI pratyakSa pravartaka, arthaprApaka aura avisaMvAdI haiM aura Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 25 yahI ( arthotpatti aura arthAkAratA) samyagjJAnakA lakSaNa hai, vyavasAyAtmakatA nhiiN| ataH ukta cAroM pratyakSajJAna avyavasAyAtmaka honepara bhI samyagjJAna haiM aura isa lie unake sAtha 'samyagjJAnapanA' hetu vyabhicArI ukta kathana bhI yuktise siddha nahIM hotA, kyoMki ukta prakArase nolAdikI taraha kSaNikatA AdimeM bhI darzanako svaviSayopadarzana karanese rokA nahIM jAsakatA / yahA~ yaha samAdhAna upasthita kiyA jAsakatA hai ki 'jo ayogI ( alpajJa ) jJAtA haiM unheM kSaNikatA AdimeM akSaNikatA AdikA bhrama honese unakA darzana nahIM hotaa| parantu jo yogI jJAtA haiM unheM to unameM akSaNikatA AdikA bhrama na honese kSaNikatA AdimeM kSaNikatA AdikA darzana hotA hI hai', yaha samAdhAna bhI buddhimAnoMko grAhya nahIM ho sakatA, kyoki ayogiyoMko nIla, dhavala AdimeM bhI anIla, adhavala AdikA bhrama ho sakatA hai aura taba unheM kSaNikatA AdikI taraha nIlAdikA bhI darzana nahIM ho sakegA / anyathA nIlAdivastUmeM nIlAditva aura kSaNikatAdi viruddha dharmoMkA samAveza honese darzana meM bheda (nIlAdiko grahaNa karanese grAhakatva aura kSaNikatAdiko grahaNa na karanese agrAhakatva ) kyoM nahIM hogA ? jaba darzana eka aura bhedarahita hai, to yaha nahIM kahA jA sakatA ki vaha eka jagaha ( nIlAdimeM ) bhramAkrAnta hai aura dUsarI jagaha (kSaNikatAdimeM ) bhramAkrAnta nahIM hai / ataH yuktise siddha kareMge ki 'darzana nIlAdivastukA nizcAyaka hai, kyoMki viparItasamAropake kAraNa virodhako lie hue hai, jo viparItasamAropake kAraNa virodhako lie hue hotA hai vaha nizcayAtmaka hotA hai, jaise anumeya artha (kSaNikatAdi) meM anumAnajJAna, aura viparIta samAropake kAraNa virodhako lie hae darzana nIlAdimeM hai' / isa prakAra darzana vyavasAyAtmaka hI siddha hotA hai / .. 'nizcayakA janaka hone se darzana nIlAdimeM viparItasamAropavirodhI hai, na ki svayaM nizcayAtmaka honese, ataH ukta hetukA sAdhyake sAtha avinAbhAva anizcita (asiddha) hai', aisA vicAra samyak nahIM hai, kyoMki yogipratyakSameM bhI yaha viparItasamAropa prasakta hogA, kAraNa ki usakA yogipratyakSa ke sAtha virodha nahIM hai| hama to yogipratyakSako bhI nizcayAtmaka svIkAra karate haiM, ataH yogipratyakSake sAtha viparItasamAropakA virodha siddha hI hai| isake atirikta nizcayake janaka darzanake sAtha samAropakA virodha batalAnepara svamatavirodha hotA hai, kyoMki dharmakItikA mata hai ki Aropa, jo nizcaya kA ho nAma hai, aura manaHpratyakSa donoMmeM bA dhya-bAdhaka Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 : pramANa-parIkSA bhAva nahIM hai aura isa lie darzana tathA Aropa ( vyavasAya-nizcaya ) meM virodha nahIM hai| bauddha punaH kahate haiM ki 'darzanako nizcayAtmaka siddha karanepara pratyakSavirodha hai, kyoMki jisa samaya samasta vikalpa ruka jAte haiM usa avasthAmeM ho nIlarUpAdidarzana hotA hai aura jo anizcayAtmaka anubhavameM AtA hai| jaisA ki kahA hai jaba pratipattA samasta cintAoM ( vikalpoM ) ko rokakara sthira manase sthita hotA huA cakSudvArA rUpako dekhatA hai taba usake usa nivilpaka rUpadarzanako indriyapratyakSa kahA jAtA hai| pratyakSavirodhake atirikta anumAnavirodha bhI hai, kyoMki jaba cittako acaMcala avasthA hotI hai usa samaya cakSu Adi indriyoMse nIlAdivastukA jJAna karanepara koI kalpanA nahIM hotii| usa samaya yadi kalpanA ho to pUnaH usakI smRti AnI cAhie, jaise vikalpake bAda hone vAlI kalpanAise bhI kahA hai jaba koI majhe vikalpa hotA hai to tadanurUpa kalpanA hotI hai| kintu nirvikalpa avasthA meM indriyase artha ( nIlAdi ) kA jJAna karanepara kalpanAkA vedana nahIM hotaa| dharmakIrtikA yaha pratipAdana vicArapUrNa nahIM hai, kyoMki pratyakSase kivikalpaka darzana prasiddha nahIM hai| spaSTa hai ki jisa samaya azvakA vikalpa ( smaraNa ) aura sAmane khar3I gAyakA darzana hotA hai vaha avasthA hI samasta-vikalpa-rahita avasthA hai| kintu usa samaya jo gAyakA darzana hotA hai vaha anizcayAtmaka nahIM hai, anyathA usase nizcayAtmaka smaraNakA udbhava nahIM ho sakatA, kyoMki nizcayAtmaka smaraNakA kAraNa nizcayAtmaka saMskAra hai-usakA kAraNa anizcayAtmaka darzana nahIM ho sakatA, jaise kSaNikatA AdimeM darzana vyavasAyajanaka nahIM hai / yathArthameM nizcayAtmaka darzanase hI saMskAra aura smaraNa sambhava haiM, anizcayAtmakase nahIM / kahA bhI hai dekhe athavA dekhake samAna artha meM nizcayAtmaka darzanase saMskAra tathA smaraNa hote haiM, anizcayAtmaka darzanase na saMskAra sambhava hai aura na smRti, kSaNikAdikI taraha / yadi yaha mAnA jAya ki 'abhyAsa ( darzanakA bAra-bAra honA ), prakaraNa ( prasaMga); buddhipATava (indriyakuzalatA) aura arthitva (pratipattA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 27 kI jijJAsA yA abhilASA) ina cArakA nIlAdimeM sadbhAva honese unameM nirvikalpaka ( anizcayAtmaka ) darzanase bhI saMskAra tathA smaraNa donoM sambhava haiM, kSaNikatA AdimeM abhyAsAdike na honese unameM na saMskAra sambhava hai aura na smaraNa / isake atirikta pratyakSako nizcayAtmaka mAnane para bhI abhyAsAdike honese hI usameM saMskAra aura smaraNa sambhava haiM, unake abhAvameM nhiiN| ataH pratyakSako vyavasAyAtmaka svIkAra karane vAloMko bhI abhyAsAdi cAroM niyasase mAnane yogya haiM, to yaha mantavya bhI samyaka nahIM hai, kyoMki ukta abhyAsAdi cAroM nIlAdikI taraha kSaNikatA AdimeM bhI sambhava haiM, ataH saMskAra aura smaraNa donoM unameM bhI ho sakate haiN| phira prazna hai ki ye abhyAsAdi kyA haiM ? yadi 'bAra-bAra darzanakA honA abhyAsa hai', to vaha nIlAdikI taraha kSaNikatA AdimeM bhI pAyA jAtA hai| aura yadi 'punaH punaH vikalpako utpanna karanA abhyAsa' hai, to vaha syAdvAdiyoMke lie asiddha hai, kyoMki mUla vivAda isI bAtameM hai ki jo (darzana) svayaM nirvikalpa (anizcayAtmaka) hai vaha vikalpa (nizcaya) ko kaise utpanna kara sakatA hai| kSaNika aura akSaNikakA vicAra honepara kSaNika-prakaraNa bhI kSaNikatA AdimeM vidyamAna rahatA hai| buddhipATavakA artha yadi 'indriyabuddhikI paTutA' hai, to vaha nIlAdikI taraha kSaNikatA AdimeM bhI maujUda hai, kyoMki darzana (indriyabuddhi) ko bauddhoM dvArA niraMza mAnA gayA hai| yaha sambhava nahIM ki nIlAdimeM indriyabuddhikI paTutA ho aura kSaNikatA AdimeM apaTutA, kyoMki aisA svIkAra karanepara indriyabuddhimeM aMzabheda-paTutA-apaTutA do aMza mAnanA pdd'eNge| kintu indriyabuddhike niraMza honese yaha sambhava nahIM hai / 'vAsanArUpa karmake kAraNa indriyabuddhimeM paTutA aura apaTutA donoM ho sakate haiM, aisA vicAra bhI yukti-yukta nahIM hai, kyoMki vAsanArUpa karmakA sadbhAva aura asadbhAva donoM viruddha dharma honese ve eka niraMza indriyabuddhimeM asambhava haiN| ___ aba raha jAtA hai athitva; so vaha yadi jijJAsitatva (pratipattAkI jijJAsA) rUpa hai, to vaha nIlAdikI taraha hI kSaNikatA AdimeM bhI hai| aura yadi vaha ( athitva ) abhilaSitattva ( pratipattAkI abhilASA) rUpa vivakSita hai, to vaha vyavasAyakA anivArya kAraNa nahIM haiM, kyoMki kisI udAsIna pratipattAko anacAhI vastumeM bhI smaraNa (vyavasAya) hotA huA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 : pramANa-parIkSA dekhA jAtA hai / ataH athitva bhI saMskAra evaM smaraNakA niyAmaka nahIM hai| isa prakAra indriyabuddhiko niraMza mAnane vAloMke yahA~ abhyAsAdike balapara nIlAdimeM saMskAra evaM smaraNa sambhava nahIM haiN| kintu vAhya (ghaTAdi jJeya) aura Abhyantara ( jJAna ) donoM prakArakI vastuoMko anekAntAtmaka svIkAra karane vAle syAdvAdiyoMke yahA~ saMskAra, smaraNa, Adi sabhI sambhava haiN| unhoMne eka jJAnako sarvathA vyavasAya, jise avAya kahA gayA hai aura sarvathA avyavasAya, jise anavAya (avagraha-IhA) pratipAdita kiyA hai, rUpa nahIM maanaa| isI taraha use sarvathA saMskAra, jise dhAraNA nirUpita kiyA hai aura sarvathA asaMskAra, jise dhAraNetara (avagraha-IhA-avAyAtmaka) batalAyA hai, svIkAra nahIM kiyA tathA use sarvathA smaraNa aura sarvathA asmaraNa (pratyakSAdi ) rUpa bhI varNita nahIM kiyA / arthAt syAdvAdadarzanameM jJAnako kathaMcit eka aura kathaMcit aneka donoM rUpa mAnA gayA hai / isI prakAra jJeya vastu bhI kathaMcit eka aura kathaMcit aneka donoM rUpa pratipAdita hai| ataH uparyukta saMskAra, smaraNa Adike abhAvakA prasaGga syAdvAdadarzanameM nahIM aataa| tAtparya yaha ki Arhata darzanameM jJAnameM kathaMcit bheda bhI mAnA gayA hai| jo vyavasAyajJAna hai use avAyajJAna, jo avyavasAyajJAna hai use anavAya-avagraha-IhA jJAna, jo saMskArajJAna hai use dhAraNAjJAna, jo asaMskArajJAna hai use adhAraNAjJAna-avagraha-IhA-avAyajJAna, jo smaraNajJAna hai use smRti aura jo asmaraNajJAna hai use avagraha IhA-avAya-dhAraNAjJAna kahA gayA hai| isa prakAra jainoMne bauddhoMkI taraha eka niraMza jJAna svIkAra nahIM kiyA hai| para bauddhoMne nirvikalpaka darzanako niraMza (eka) mAnA hai, ataH usameM abhyAsAdi aura anabhyAsAdi donoM na ho sakanese use abhyAsAdikI apekSA nIlAdimeM vyavasAyakA utpAdaka aura anabhyAsAdikI apekSA kSaNikatAdimeM vyavasAyakA anutpAdaka donoM nahIM mAnA jA sktaa| ___ yahA~ bauddhoMkA punaH kahanA hai ki darzanako bhI hamane vyAvRttibhedase bhinna (aneka) svIkAra kiyA hai, ataH ukta doSa nahIM hai / vaha isa prakAra se hai-anIlapanAkI vyAvRtti nIlapanA hai aura akSaNikapanAkI vyAvRtti kSaNikapanA hai| dhyAtavya hai ki anIlavyAvatti (nIlapanA) meM 'yaha nIla hai'aisA nIlakA vyavasAya nIlakI vAsanAke udbhavase hotA hai| kintu akSaNikavyAvRtti (kSaNikapanA) meM kSaNikakI vAsanAkA udbhava na honese 'yaha kSaNika hai' aisA kSaNikakA vyavasAya nahIM hotaa| aura ye donoM Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 29 vyAvRttiyA~ eka nahIM haiM, anyathA unase vyAvRtta nIlapanA aura kSaNikapanA donoM abhinna ho jaayeNge| yaha bhI smaraNIya hai ki vyAvRttiyoMke bhinna honese vastumeM bheda nahIM hotA, kyoki vyAvRttiyA~ anyApoharUpa honese avastu (sAMza-mithyA) haiM aura vastu paramArthasat niraMza hai| aisA na mAnane para anavasthA-avyavasthA hogii|' bauddhoMkA yaha kathana bhI yukta nahIM hai, kyoMki jaba taka vastumeM svAbhAvika bheda na hogA, taba taka usameM vyAvRttikalpita bhI bheda sambhava nhiiN| spaSTa hai ki nIlasvalakSaNa jisa svabhAvase anIlase vyAvRtta hai usI svabhAvase vaha yadi akSaNikase bhI vyAvRtta hai, to anIla aura akSaNika donoM eka ho jAyeMge, kyoMki nIlasvalakSaNameM una donoM (anIla aura akSaNika) se vyAvRtta honekA eka hI svabhAva hai-alaga-alaga svabhAva nahIM haiM aura svabhAvabheda na honese una donoMkI vyAvRttiyA~ bhI eka ho jAyeMgI / yadi nIlasvalakSaNa anIlase anya svabhAvase vyAvRtta hai aura akSaNikase anya svabhAvase, to nizcaya hI nIlasvalakSaNameM svabhAvabheda siddha ho jAtA hai| yadi kahA jAya ki 'vaha svabhAvabheda nIlasvalakSaNameM anIla-asvabhAvavyAvRtti aura akSaNika-asvabhAvavyAvRttise kalpita hai, vAstavika nahIM hai, to isa taraha anya-anya kalpita svabhAvoMkI bhI kalpanA honepara pUrvavat avyavasthA oyegI, kyoMki anIlasvabhAvakI anyavyAvRttiko bhI anya vyAvRttirUpa anya svabhAvase kalpita karanA par3egA aura usa anya vyAvRttiko bhI tadanyavyAvRttirUpa anya svabhAvase mAnanA hogA, phalataH kisI bhI vastukI vyavasthA na ho skegii| agara mAnA jAya ki 'isI kAraNa nIlAdi svalakSaNarUpa vastu kisI vikalpa athavA zabdakA viSaya (abhidheya) nahIM haiM, kyoMki vikalpoM aura zabdoMkA viSaya anyavyAvRtti hai, jo anAdikAlIna vidyamAna avidyA (ajJAna) ke kAraNa kalpita hotI hai aura kalpita (mithyA) honese vaha vicArayogya nahIM hai| yadi use vicArayogya mAnA jAya, to vaha avastu na rahakara vastu ho jAyegI,' yaha mAnyatA bhI samIcIna nahIM hai, kyoMki ukta nyAyase darzanakA viSaya (nIlAdi svalakSaNa) bhI avastu siddha hogAvaha bhI zabda aura vikalpake viSayakI taraha vicArayogya nahIM hai| prazna uThatA hai ki nIlasvalakSaNa sugatake pratyakSakA bhI viSaya hai aura sugatase bhinna anya saMsArI janoMke pratyakSakA bhI viSaya hai, so vaha donoM ke pratyakSadvArA ekasvabhAvase jAnA jAtA hai yA bhinna-bhinna svabhAvase ? yadi ekasvabhAvase vaha donoMke pratyakSadvArA jAnA jAya, to jo nIlasva Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 : pramANa-parIkSA lakSaNa sugatake pratyakSadvArA jJeya hai vahI anya saMsArIjanoMke pratyakSakA bhI jJeya hai aura isa taraha sAre saMsArI sUgata aura sugata sAre saMsArI ho jAyeMge / phalataH saMsArameM koI sugata na rhegaa| isa mahAn doSase bacaneke lie yadi nIlasvalakSaNako bhinna-bhinna svabhAvoMse sugatake pratyakSa aura saMsArIjanoMke pratyakSakA jJeya mAnA jAya, to nIlasvalakSaNameM svabhAvabheda anivArya hai| yaha kahA nahIM jA sakatA ki nIlasvalakSaNameM jo nAnA jJeyasvabhAva haiM ve kalpita haiM, kyoMki unheM kalpita mAnane para nIlasvalakSaNa bhI kalpita (mithyA) honese na bacegA, jabaki use vAstavikaparamArthasat mAnA gayA hai| vijJAnAdvatavAdI bauddhoMkA mata hai ki 'svalakSaNameM jo darzanaviSayatA hai vaha darzanako apane AkArakA arpaNa hai aura vaha arpaNa asvAkArArpaNavyAvRttirUpa hai / vaha aneka draSTAoMkI apekSAse aneka siddha hotA hI hai / use aneka na mAnanepara vaha (svalakSaNa) aneka draSTAoMke darzana (pratyakSa) kA viSaya nahIM ho skegaa| vAstavameM darzana dRzya (bAhya artha) ko viSaya karatA hI nahIM hai, kyoMki sabhI jJAtA (jJAna) apane svarUpamAtrameM lIna rahate haiM / upacArase hI unheM bAhyArthakA viSaya karanevAlA vyavahRta kiyA jAtA hai', yaha mAnyatA bhI samyaka nahIM hai, kyoMki darzanako apane AkAra kA jo arpaNa hai usake viSayameM bhI pUrvavat prazna uThatA hai| batalAiye, vaha svalakSaNa jisa svabhAvase sugatake darzanake lie apanA AkAra arpita karatA hai kyA usI svabhAvase anya logoMke darzanake lie bhI vaha apanA AkAra arpita karatA hai yA anya svabhAvase ? prathamapakSameM sugatake darzana aura anya logoMke darzanameM koI bheda na rahegA,- donoM eka ho jAyeMge / phalataH sabhI loga sugata aura sugata sabhI loga ho jaayeNge| dvitIya pakSameM svalakSaNameM svabhAvabheda anivArya hai| yadi kahA jAya ki svalakSaNarUpa vastukA darzanake lie apanA AkAra arpaNa karanA bhI vAstavika nahIM hai, kyoMki sabhI jJAna svarUpako hI viSaya karate-jAnate haiM, to yaha kathana bhI upapanna nahIM hotA, kyoMki jAnoMko bAhyArthakA prakAzaka na mAnanepara unakI vyarthatA siddha hogii| spaSTa hai ki jJAnakI AvazyakatA jJeyako prakAzita karane-jAnaneke lie hotI hai, jaise prakAzake lie dIpaka Avazyaka hotA hai| svarUpako jAnaneke lie jJAnakI AvazyakatA nahIM hotI-vaha to svaprakAzaka hI hotA hai| dIpakako prakAzita karaneke lie dIpakakI AvazyakatA nahIM hotii| ataH jJAnoMko bAhyArthajJApaka na mAnane para unakI anAvazyakatA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 31 siddha hogI hii| isake atirikta niviSayaka svapnAdi jJAna bhI satya mAne jAyeMge, kyoMki svarUpakA prakAzana to ve bhI karate haiM / isa taraha pratyakSajJAna (pratyakSacatuSTaya) pratyakSase avyavasAyAtmaka siddha nahIM hotaa| anumAnase bhI vaha avyavasAyAtmaka anumita nahIM hotA, kyoMki gAyake darzanake samaya jaise azvakA vikalpa vyavasAya hotA hai, usI taraha gAyakA darzana bhI vyavasAyAtmaka hotA hai| yadi gAyakA darzana vyavasAyAtmaka na ho, to uttarakAlameM usase gAyakA smaraNa, jo vyavasAyAtmaka hai, kadApi nahIM ho sktaa| ataH pratyakSajJAna avyava sAyAtmaka nahIM hai / jaisA ki nimna anumAnase siddha hotA haianumAnase savikalpaka pratyakSakI siddhi __ 'gAyakA pratyakSajJAna vyavasAyAtmaka hotA hai, kyoMki uttara kAlameM usakA smaraNa-vyavasAyAtmakajJAna hotA hai| jo vyavasAyAtmaka nahIM hotA vaha uttara kAlameM smaraNako utpanna nahIM karatA, jaise svayaM bauddhoM dvArA svIkRta svargaprApaNazakti AdikA darzana aura gAyakA pratyakSajJAna karanevAleko uttara kAlameM gAyakA smaraNa hotA hai, isalie pratyakSajJAna vyavasAyAtmaka hai / ' yaha kevalavyatireki anumAna hai| isa prakAra samyagjJAnako svArthavyavasAyAtmaka siddha karaneke lie jo 'samyakjJAnapanA' hetu diyA gayA hai vaha vyabhicArI-anaikAntika hetvAbhAsa nahIM hai, kyoMki koI bhI samyagjJAna aisA nahIM hai, jo avyavasAyAtmaka ho, jaisA ki Upara pramANa dvArA siddha kiyA jA cukA hai / (13-27) vijJAnAdvaitavAda-parIkSA yahA~ vijJAnAdvaitavAdiyoMkA kathana hai ki ukta hetu vyabhicArI na honepara bhI aprayojaka hai-apane sAdhya (svArthavyavasAyAtmakapanA) kA sAdhaka nahIM hai, kyoMki sabhI samyagjJAna arthanizcayake binA hI svako jAnane mAtrase samyagjJAna haiM / yaha nimna anumAnase bhI siddha hai____ 'vivAdApanna samyagjJAna arthavyavasAyAtmaka nahIM hai, kyoMki vaha jJAna hai athavA svavyavasAyAtmaka hai| jo jJAna hai yA svavyavasAyAtmaka hai vaha arthavyavasAyAtmaka nahIM hai, jaise svapnAdijJAna, aura samyagjJAna athavA svavyavasAyAtmaka jainoM dvArA svIkRta prakRta jJAna hai, isalie vaha arthavyavasAyAtmaka nahIM hai|' Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 : pramANa-parIkSA unakA bhI yaha kathana samIcIna nahIM hai, kyoMki jAgRta avasthAmeM hone vAlA yathArtha jJAna spaSTatayA arthavyavasAyAtmaka pratIta hotA hai| yadi vaha arthakA nizcaya na kare to pratipattAoMkI usase arthameM asandigdha pravRtti nahIM ho sakatI (kintu) unakI usase arthameM asandigdha pravRtti hotI hai, ataH arthanizcayAtmakatAke binA samyagjJAnase bAhya vastumeM pravRtti na honeke kAraNa samyagjJAna arthavyavasAyAtmaka hai|| 'mithyAjJAnase bhI arthameM pravRtti dekhI jAtI hai, ataH anekAnta hai' yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoMki mithyAjJAnase jo pravRtti hotI hai vaha pravRtti nahIM, pravRttyAbhAsa (mithyA pravatti) hai| kAraNa ki vaha pravRtti nizcita kiye arthakI prApti meM nimitta nahIM hai| aura samyaka pravRtti vahI hai jo nizcita kiye arthako prApta karAnemeM samartha hai / aura vaha samyak pravRtti mithyAjJAnase sambhava nahIM hai, ataH anekAnta nahIM hai| isake atirikta hamArA prazna hai ki arthavyavasAyAtmakatAke nirAsake lie jo anumAna upasthita kiyA gayA hai vaha apanA vyavasAya (nizcaya) karatA hai yA nahIM ? yadi karatA hai to anumAnagata hetu usIke sAtha anaikAntika ho jAtA hai, kyoMki vaha jJAna yA svavyavasAyAtmaka honepara bhI apane sAdhanIya arthakA vyavasAyAtmaka siddha hai| dvitIya vikalpa svIkAra karane para to usa anumAnase abhISTakI siddhi nahIM hotii| kAraNa ki vaha apane sAdhanIya arthakA vaha vyavasAyAtmaka nahIM hai, jaise anumAnAbhAsa svasAdhyakA sAdhaka nahIM hotaa| isa viSayameM adhika kyA kahA jAya, koI bhI anumAna ho, vaha apane sAdhyako siddha karane yA asAdhyako dUSita karane para arthavyavasAyAtmaka mAnA jaayegaa| use arthavyavasAyAtmaka na mAnane para vaha abhISTakA sAdhaka aura anabhISTakA dUSaka nahIM ho skegaa| yahA~ yaha kahanA bhI yukta nahIM ki 'iSTakA sAdhana aura aniSTameM dUSaNa' kI vyavasthA to paraprasiddha (jainoM Adi dvArA abhimata) arthavyavasAyI pramANase svIkAra karanese hameM pramANako arthavyavasAyAtmaka mAnanekI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki taba prazna uThatA hai ki parakI mAnyatAko Apa prAmANika mAnate haiM yA nahIM ? yadi prAmANika nahIM mAnate, to parAbhimata arthavyavasAyI pramANase svapakSasAdhana aura parapakSadUSaNako vyavasthAkI bAta kaise bana sakatI hai / use prAmANika na mAnanA aura usase vyavasthAko svIkAra karanA paraspara virodhI kathana hai| aise kathanako avicArapUrNa kahA jaavegaa| agara parakI mAnyatAko prAmANika mAnA jAtA hai to jisa pramANase Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 33 use pramANa mAnate haiM usI pramANase vaha arthavyavasAyAtmaka bhI siddha ho jAtA hai, kyoMki use arthavyavasAyAtmaka na mAnane para usase paramAnyatAkI yathArtha jAnakArI nahIM ho sktii| yadi paramAnyatAkI athArthajAnakArI anya paramAnyatAse kareM, to pUrva prazna jyoM-kA-tyoM khar3A rahatA hai aura usake lie anya-anya paramAnyatAoMko svIkAra karane para anavasthA doSa Aye binA nahIM rhtaa| yahA~ vijJAnAhatavAdI bauddha puna: kahate haiM ki vAstavameM bAhya padArtha haiM hI nahIM, kyoMki bAhya padArthoMko lekara jo jJAna hote haiM ve Alambana (viSaya) rahita haiM, jaise svapnajJAna / santatirUpase honevAle jJAna bhI nahIM hai| kevala svarUpakA nizcaya karanevAlA jJAna hai; yaha kathana bhI nissAra hai, kyoMki 'sabhI jJAna Alambana rahita haiM' yaha na pratyakSase siddha hotA hai aura na anumAnase / isakA kAraNa yaha hai ki ve samasta jJAna pratyakSakA viSaya nahIM haiN| 'vivAdApanna jJAna Alambana rahita haiM, kyoMki ve jJAna haiM, svapna yA indrajAlAdi jJAnakI taraha' yaha anumAna bhI samyak na honeke kAraNa unheM Alambanarahita siddha karanemeM asamartha hai, kAraNa ki ukta hetu svarUpAvabhAsI jJAnasantAnake sAtha vyabhicArI hai| svarUpAvabhAsI jJAnasantAna pratyaya to hai, kintu Alambanarahita nahIM hai-svarUpa usakA Alambana hai| yadi use bhI santAnAntarajJAnoMkI taraha pakSAntargata kiyA jAya to do vikalpa uThate haiN| yaha anumAnajJAna apane sAdhyarUpa arthako viSaya karatA hai yA nahIM? yadi karatA hai to anumAnagata 'pratyayatva' hetu usIke sAtha anaikAntika hai-sAdhya (Alambanarahita) ke abhAvameM vaha pAyA jAtA hai| dUsarA pakSa svIkAra karane para arthAt use nirAlambana mAnane para usase nirAlambanatvakI siddhi nahIM ho sakatI / (14-31) paramabrahma-parIkSA yahA~ kevala paramabrahmako svIkAra karane vAle vedAntI apane matakI upasthApanA karate haiM-'samasta jJAnoMko Alambana (bAhya viSaya) rahita pratipAdana karanA hameM iSTa hai| vaha paramabrahmake svarUpakI hI siddhi hai| paramabrahmako chor3akara bAhya koI padArtha nahIM hai,' unakA bhI yaha mata samyak nahIM hai, prazna hai ki paramabrahma svataH siddha hai yA kisI pramANase siddha hai ? svataH siddha to use mAnA nahIM jA sakatA, anyathA usameM kisIko koI vivAda na hotA / pramANase use siddha mAnane para do Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 : pramANa-parIkSA vikalpa hote haiN| anumAnase vaha siddha hai athavA Agamase ? yadi anumAnase vaha siddha hai to vaha anumAna kahie / 'vivAdagrasta padArtha pratibhAsake antargata hI haiM, kyoMki ve pratibhAsamAna haiM, jo pratibhAsamAna haiM ve pratibhAsake antargata hI dekhe gaye haiM, jaise pratibhAsasvarUpa aura pratibhAsamAna haiM cetana-acetana samasta vivAdagrasta padArtha, isa kAraNa ve pratibhAsake antargata hI haiN| isa anumAnase paramabrahmakI siddhi hotI hai, yaha anumAna samIcIna nahIM hai, kyoMki ukta anumAnameM jo dharmI, hetu aura dRSTAnta prayukta haiM unheM pratibhAsake antargata svIkAra karane para sAdhyakoTimeM A jAnese prakRta anumAnakA udaya hI nahIM ho sktaa| aura yadi unheM pratibhAsake antargata nahIM mAnA jAtA to unhIMke sAtha hetu (pratibhAsamAnatva) vyabhicArI hai| __yadi kahA jAya ki anAdikAlIna avidyAkI vAsanAse dharmI, hetu aura dRSTAnta pratibhAsase bAhya jaise avagata hote haiM, jaise pratipAdyapratipAdaka evaM sabhya-sabhApati pratIta hote haiM, ataH uparyukta anumAnakA bhI udaya sambhava hai hii| kintu jaba samasta anAdikAlIna avidyAkA vilAsa (kalpanAjAla) vilIna ho jAtA hai to samasta jagat pratibhAsake antargata A jAnese pratibhAsa hI hai, usameM koI vivAda nahIM rhtaa| pratipAdya-pratipAdakabhAvakA abhAva ho jAne para sAdhya-sAdhanabhAva na bananese anumAnaprayogakI phira koI sArthakatA nahIM hai| deza, kAla aura AkArakI sImAoMse rahita, samasta avasthAoMmeM vyApI, pratibhAsa svarUpa, nirdoSa paramabrahmakA svayaM anubhava honepara anumAnakA prayoga nahIM hotA, ataH uparyukta doSa nahIM hai, yaha kathana bhI yukta nahIM hai / prazna hai ki vaha anAdikAlIna avidyA pratibhAsake antargata hai yA pratibhAsase bAhara ? yadi pratibhAsake antargata hai to vaha vidyA hI hai, vaha avidyamAna dharmI, hetu aura dRSTAntakA pradarzana kaise karA sakatI hai / agara use pratibhAsase bAhara mAnA jAya, to punaH prazna hotA hai ki vaha pratibhAsamAna hai yA nahIM ? yadi vaha pratibhAsamAna nahIM hai, to usase bhedoMkA pratibhAsa kaise hotA hai, aura yadi vaha pratibhAsamAna hai, to usIke sAtha ukta pratibhAsamAnatva hetu vyabhicArI hai, kyoMki pratibhAsase bAhara honepara bhI vaha pratibhAsamAna hai| (15-33) __yadi kahA jAya ki avidyA na pratibhAsamAna hai, na apratibhAsamAna, na pratibhAsase bAhya, na pratibhAsAntargata, na eka, na aneka, na nitya, na anitya, na vyabhicAriNI aura na avyabhicAriNI, kyoMki vaha vicArake Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 35 yogya hI nahIM hai| usakA svarUpa hI sakala vicArAtikrAnta hai, anya svarUpa usakA nahIM haiM, nIrUpatA hI usakA lakSaNa hai; yaha kathana bhI ajJAnatApUrNa hI hai; kyoMki avidyAko ukta prakArakA mAnane para kisIke dvArA kisI bhI prakArase pratibhAsa na honese usakA kathana hI nahIM kiyA jA sktaa| aura yadi usakA pratibhAsa hotA hai taba vaha nIrUpa kaise ? jo jisa rUpase pratibhAsita hotA hai vahI usakA svarUpa hai| tathA yaha batAyeM ki vaha vicArAtikrAntarUpase vicArakA viSaya hai yA vicArakA viSaya nahIM hai ? prathama pakSa svIkAra karanepara sakalavicArAtikrAntarUpase vicArAnatikrAnta ( vicArakA viSaya ) honese virodha prApta hotA hai| avidyA jaba sakalavicArAtikrAnta hai to vaha vicArakA viSaya kaise ho sakatI hai-donoM bAteM viruddha haiN| dvitIya pakSa mAnane para use 'sakala vicArAtikrAnta' bhI siddha nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki avidyAkI vicArAtikrAntatA kisI taraha siddha karanepara usameM sarvathA ekAnekAdirUpatA bhI usI taraha siddha hogii| ataH avidyAko satsvabhAva hI mAnanA cAhie, jaise vidyAko satsvabhAva mAnA jAtA hai| phalataH vidyA aura avidyAke dvatakI siddhi honese atarUpa paramabrahmakI siddhi kisa anumAnase hogI ? arthAt kisI bhI anumAnase usakI siddhi nahIM ho sktii| upaniSadvAkyase bhI usakI siddhi sambhava nahIM, yaha pahale hI kahA jA cukA hai| spaSTa hai ki 'yaha saba nizcaya hI brahma hai' [ ] ityAdi upaniSadvAkyoMko brahmase bhinna mAnanepara dvatakA prasaMga AtA hai aura abhinna mAnanepara sAdhya-sAdhakabhAva nahIM bnegaa| unheM avidyAtmaka kahanepara bhI pUrvokta doSoMkA prasaMga AtA hai| ataH paramapuruSAdvatakI na svataH siddhi hotI hai aura na parase, jisase 'samyagjJAna svanizcAyaka hI hai, arthanizcAyaka nahIM, kyoMki artha nahIM hai' yaha kathana prAmANika hotaa| tAtparya yaha ki puruSAta siddha nahIM haiM, jisase bAhya arthakA abhAva hotaa| ataH apane tathA bAhya arthakA vyavasAyAtmaka samyagjJAna pramANa hai| [15-34] zaMkA-jo svapnajJAna hotA hai vaha svavyavasAyAtmaka hI hotA hai, arthavyavasAyAtmaka nahIM ? samAdhAna-ukta zaMkA yukta nahIM hai, kyoMki svapnajJAna bhI sAkSAt athavA paramparAse arthakA vyavasAyAtmaka hotA hai| svapna do prakArakA hai-1 satya aura 2 asatya / satya svapna kisI devake nimittase athavA svapnadraSTAke dharma evaM adharmake nimittase hotA hai aura vaha svapna sAkSAt Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 : pramANa-parIkSA kisI arthakA nizcAyaka hotA hai, kyoMki svapnAvasthAmeM jisa sthAna, jisa kAla aura jisa AkArase padArtha jAnA jAtA hai, jAgRta avasthAmeM bhI vaha usI sthAna, usI kAla aura usI AkArase nizcita avagata hotA hai| koI satya svapna paramparAse arthanizcAyaka hotA hai, kyoMki 'svapnAdhyAya' nAmaka jyautiSa-zAstrake anusAra padArthakA vaha avazya prApaka hotA hai| kahA bhI hai 'jo rAtrike antima praharameM rAjA, hAthI, ghor3A, sonA, baila aura gAyako dekhatA hai usake kuTumbakI vRddhi hotI hai|' jyotiSazAstrake isa kathanake anusAra kuTumbavRddhike avinAbhAvI rAjA AdikA darzana arthakA nizcAyaka kyoM nahIM hogA, jaise agnikA avinAbhAvI dhUmakA darzana agnikA nizcAyaka hotA hai / ___ zaMkA-dRSTa arthakA nizcAyaka na honese svapnajJAna arthakA nizcAyaka nahIM hai ? samAdhAna--yaha zaMkA saMgata nahIM hai, kyoMki isa prakAra to anumAna bhI dRSTa arthakA vyavasAyAtmaka na honese arthakA nizcAyaka nahIM hogA, jaise svapnajJAna / __zaMkA-anumAna to anumeya arthakA nizcAyaka hai, use arthakA anizcAyaka kaise kahA jA sakatA hai ? ___ samAdhAna-yadi aisA hai to svapnajJAna bhI svapnazAstra pratipAdita arthakA nizcAyaka kyoM nahIM mAnA jaayegaa| zaMkA-usameM kabhI vyabhicAra (arthaka abhAvameM svapnajJAna) dekhA jAtA hai, ataH vaha arthanizcAyaka nahIM hai ? samAdhAna-yaha zaMkA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki satya zAstra pratipAdita sthAnavizeSa, kAlavizeSa aura AkAravizeSakI apekSA lekara hone vAlA svapnajJAna kahIM, kabhI aura kisI rUpase vyabhicArI nahIM hotaa| kintu sthAnavizeSa AdikI apekSAse rahita honevAlA svapna satya nahIM hai, vaha svapnAbhAsa hai| dUsarI bAta yaha hai ki pratipattA (svapnadraSTA) ke aparAdha (galata nirdezana Adi) se vyabhicAra sambhava hai, usake anaparAdhase nhiiN| jaise adhUmako dhUma samajhakara pravRtta hue anumAtAkA agnijJAna vyabhicArI hotA hai, so yaha aparAdha anumAtAkA hI haiM, dhUmakA nahIM, yaha sabhI manISI batalAte haiN| usI prakAra asvapna (svapnAbhAsa) ko svapna samajha Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 37 kara arthakA nizcaya karanevAle puruSakA vaha arthajJAna vyabhicArI hai| so yaha svapnadraSTAkA aparAdha hai, svapnazAstrakA nhiiN| jo asatya svapna pittAdike vikArase hotA hai vaha kyA arthasAmAnyakA vyabhicArI hai yA arthavizeSakA ? vaha arthasAmAnyakA to vyabhicArI nahIM hai, kyoMki sthAnavizeSa, kAlavizeSa aura AkAravizeSoMmeM hI vyabhicAra dekhA jAtA hai, saba jagaha, saba kAloMmeM aura saba prakArase arthasAmAnyakA sadbhAva banA rahatA hai| yadi sAmAnya artha na ho to vizeSa arthoM meM saMzaya, viparyaya, svapna Adi ayathArthajJAna nahIM ho sakate haiN| nizcaya hI koI jJAna sanmAtrakA vyabhicArI nahIM hotA, anyathA vaha utpanna hI nahIM ho skegaa| isa lie asatya svapna bhI arthasAmAnyakA nizcAyaka hotA hai aura isa lie koI bhI jJAna, cAhe satya svapnajJAna ho, asatya svapnajJAna ho aura cAhe anya, sabhI arthanizcAyaka hote haiM, arthaka anizcAyaka nhiiN| cU~ki vaha arthavizeSakA vyabhicArI hotA hai ataeva vaha asatya hai, yadi aisA na ho to jJAnoMmeM satyAsatyakI vyavasthA nahIM ho sakatI, vaha svArthavizeSakI prApti tathA aprAptike nimittase hI hotI hai| isa prakAra samyagjJAna svavyavasAyAtmakakI taraha arthavyavasAyAtmaka bhI prasiddha hotA hai / [16-36] ___ asvasaMvedijJAna-parIkSA naiyAyikoMkA mata hai ki samyagjJAna kevala arthakA nizcAyaka hai, svakA nizcAyaka nahIM hai kyoMki sva (apane) meM svakI ( apanI ) kriyA (jJapti) kA virodha haiN| isakA bhI kAraNa yaha hai ki eka jJAnakA eka hI AkAra sambhava hai, aneka (viSaya-karmarUpa aura karaNarUpa do) AkAra nhiiN| yahA~ yaha kahanA yukta nahIM ki jJAna eka AkArako, jo karmarUpa sva hai, karaNarUpa AkArake dvArA jAnatA hai, ataH usameM vibhinna do AkAra ho sakate hai, kyoMki taba prazna uThatA hai ki una donoM (karmAkAra aura karaNAkAra) se jJAna abhinna hai yA bhinna ? yadi abhinna hai to jJAnameM bheda A jaayegaa| nizcaya hI una donoM bhinnoMse abhinna jJAna eka nahIM ho sakatA-bhinnoMse jo abhinna hotA hai vaha bhinna arthAt aneka hotA hai / athavA jJAnake eka honese AkAroMko usase abhinna mAnanepara unameM bheda nahIM bana sakegA arthAt AkAra bhI jJAnakI taraha eka ho jAyeMge / spaSTa hai ki abhinna (eka jJAna) se abhinna AkAroMmeM bheda sambhava nahIM hai / isa doSase mukti pAneke lie yadi donoM AkAroMse jJAnako Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 : pramANa-parIkSA bhinna mAnA jAya, to 'jJAna apaneko apane dvArA jAnatA hai' yaha siddhAnta samApta ho jAtA hai, kyoMki para ( bhinna ) ke dvArA para ( bhinna ) kA hI nizcaya huA hai / phira yaha bhI prazna hai ki ve donoM AkAra yadi jJAnake apane svarUpa haiM, to jJAna unakA nizcaya karatA hai yA nahIM? yadi nizcaya karatA hai to yaha batAyeM ki vaha jJAna unakA nizcaya anya eka hI AkArase karatA hai yA alaga-alaga do AkAroMse ? yadi anya eka AkArase hI vaha una donoM AkAroMkA nizcaya karatA hai to virodha AtA hai--eka AkArase do virodhI AkAroMkA nizcaya azakya hai| yadi kahA jAya ki una do virodhI AkAroMkA nizcaya vaha alaga-alaga do AkAroMse karatA hai, to ve donoM anya AkAra jJAnase bhinna haiM yA abhinna? yaha prazna banA hI rahegA aura aparihArya anavasthAdoSa aayegaa| agara unheM jJAnase kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna isa prakAra donoM rUpa kaheM, to donoM pakSoMmeM jo Upara doSa diye gaye haiM ve isa pakSameM bhI Ate haiM ! ina tIna pakSoM (bheda, abheda aura kathaMcidbhadAbheda) ke atirikta cauthA koI pakSa bhI sambhava nahIM hai| ataH samyagjJAna svavyavasAyAtmaka nahIM hai, mAtra arthavyavasAyAtmaka hI hai ? naiyAyikoMkI yaha mAnyatA bhI yuktiyukta nahIM hai, kyoMki vaha anubhavapara AdhRta nahIM hai| lokakA spaSTa anubhava hai ki jJAna svakA nizcaya karatA haA hI arthakA nizcaya karatA hai| isa anubhavako mithyA bhI nahIM kahA jA sakatA, kyoMki usameM pratyakSAdise koI bAdhA nahIM aatii| 'svameM svakI kriyA nahIM ho sakatI-usakA virodha hai aura yaha virodha hI ukta anubhavameM sabase bar3I bAdhA hai' yaha kathana bhI yukta nahIM hai, kyoMki hama pUchate haiM ki 'sva' meM 'sva'kI kauna-sI kriyAkA virodha hai ? utpatti kriyAkA yA jJapti kriyAkA ? yadi utpatti kriyAkA virodha hai, to vaha rahe-vaha to hama bhI mAnate haiN| hama yaha kahA~ kahate haiM ki 'jJAna apaneko utpanna karatA hai| svAmI samantabhadrane spaSTatayA kahA hai ki 'eka svayaM apanese utpanna nahIM hotaa| [AptamI. kA. 24 ] . agara kahA jAya ki jJapti kriyAkA virodha hai, to jJAnameM usakA koI virodha nahIM hai, kyoMki jJAna jAnana kriyA (jJapti) rUpase pariNata hotA haA hI apane kAraNakalApase, jisameM upAdAna AtmA aura nimitta (sahakArI) indriyAdi sammilita haiM, utpanna hotA hai| jaise pradIpa AdikA prakAza prakAzanarUpa kriyAse pariNata hotA huA hI apane tela, battI Adi kAraNoMse utpanna hotA hai| pradIpAdikA prakAza apanI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 39 kAraNasAmagrI se jaba utpanna hotA hai to svaprakAzanarUpa kriyAse pariNata nahIM hotA, aisA anubhava nahIM hotA, apitu vaha svasAmagrI se utpanna hotA huA apanA prakAza karanevAlA pratIta hotA hai, anyathA use apanA prakAza karaneke lie prakAzAntarakI apekSA karanI par3egI, jo ki aprAtItika hai / yaha pradIpAdikA prakAza ghaTAdike jJAna aura svarUpa (svaprakAzake) jJAna karanemeM cakSurindriyakI sahAyatA na karatA hotA to vaha svaprakAzaka na hotA, kintu vaha sahAyatA karatA hai, ataH svaprakAzaka hai / vAstavameM cakSurindriyakI jo sahAyatA hai vahI pradIpAdikI prakAzakatA haiM / vaha prakAzakatA jisa prakAra ghaTAdikA prakAza karate hue pradIpAdimeM vidyamAna hai usI prakAra apanA prakAza karate hue bhI pradIpAdi meM vaha maujUda rahatI hai / isa prakAra pradIpAdike prakAzameM svaprakAzana kriyA siddha hai / usI taraha jJAnameM arthaprakAzana kriyA kI taraha svaprakAzana kriyA bhI samajhanA cAhie -- usameM koI virodha nahIM hai / uparyukta vivecana se naiyAyikoM kA yaha anumAna nirasta ho jAtA hai| ki 'jJAna svaprakAzaka nahIM hai, kyoMki vaha arthaprakAzaka hai, jaise cakSu Adi,' kAraNa ki hama Upara dekha cuke haiM ki pradIpAdi arthaprakAzaka hote hue svaprakAzaka bhI haiM, ataH anumAnagata hetu pradIpAdike sAtha anaikAntika hetvAbhAsa hai / 'pradIpAdi upacArase prakAzaka haiM, yathArthataH nahIM, yathArtha meM to cakSu Adi indriyA~ prakAzaka haiM, ataH ukta hetu pradIpAdike sAtha vyabhicArI nahIM haiM' yaha kathana bhI yukta nahIM hai, kyoMki yathArthataH cakSu Adi indriyA~ bhI artha prakAzaka nahIM haiM, vAstava meM arthaprakAzaka jJAna hI siddha hotA hai / aisI dazA meM ukta anumAnagata dRSTAnta (cakSu Adi) sAdhanavikala dRSTAntAbhAsa hai / ataH jJAna nimna anumAnase svaprakAzaka siddha hai - 'jJAna svaprakAzaka hai, kyoMki vaha arthaprakAzaka hai / jo svaprakAzaka nahIM hai vaha arthaprakAzaka nahIM dekhA jAtA, jaise dIvAla Adi, aura arthaprakAzaka jJAna hai, isalie vaha svaprakAzaka hai' yaha kevalavyatirekihetujanita anumAna hai, jo sAdhyAvinAbhAvI hetu se utpanna honeke kAraNa nirdoSa hai / cakSu Adi indriyA~ yathArtha meM arthaprakAzaka siddha nahIM hotIM, ata: unake sAtha bhI hetu anaikAntika nahIM hai / jJAnameM sahAyaka hone mAtra se unheM upacArase arthaprakAzaka mAnA gayA hai / 'dovAla Adi apane avinAbhAvI parabhAgAdi padArthoMke prakAzaka ( anumApaka) haiM, jaise dhUmAdi agnyAdike, aura isalie ukta anumAnagata Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 : pramANa-parIkSA dIvAla AdikA dRSTAnta sAdhanavyatirekavikala dRSTAntAbhAsa hai', yaha AzaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki dIvAla Adiko dhUma, zabda, indriya AdikI taraha upacArase hI arthaprakAzaka mAnA jAtA hai| yadi aisA na ho to usase honevAlA jJAna vyartha siddha hogaa| __Upara jo yaha kahA gayA hai ki 'jJAna apaneko apane dvArA jAnatA hai, yaha svIkAra karanese jJAnameM viSayAkAra aura karaNAkAra ye do AkAra kalpita karanA par3egeM aura usa sthitimeM anavasthA Adi doSa AyeMge aura yahI doSa jJAnako svaprakAzaka mAnanemeM bAdhaka haiM, vaha bhI samyaka nahIM hai, kyoMki jJAnameM ukta donoM AkAra anubhava siddha haiN| jaba jJAna svayaM jJAna dvArA jJeya hotA hai to vaha karma (viSaya) honese viSayAkAra hai aura karaNa honese karaNAkAra hai aura ye donoM AkAra AkAravAn jJAnase na sarvathA bhinna haiM aura na sarvathA abhinna, apitu jAtyantara-sarvathA bheda aura sarvathA abheda donoMse atirikta tRtIya pakSa kathaMcidbhedAbheda rUpa honese AkAra aura AkAravAnmeM bhedAbhedakI apekSA anekAnta hai| karmAkAra aura karaNAkAra jJAnase kathaMcit abhinna aura kathaMcit bhinna haiM, ata eva sarvathA bheda aura sarvathA abheda pakSameM diye gaye doSa syAdvAda ( anekAntavAda ) darzanameM nahIM Ate / smaraNa rahe ki 'kathaMcit' yaha pada andhapada nahIM hai, jo andhekI taraha vastubodha na karA sake / jJAnarUpase donoM AkAra abhinna haiM, yaha bogha 'kathaMcidabheda' zabda dvArA karAyA jAtA hai aura karma tathA karaNarUpase ve jJAnase bhinna haiM, yaha 'kathaMcidbheda' zabda dvArA dikhAyA jAtA hai / jaba kevala jJAnakI ora dRSTi rahatI hai to jJAna-hI-jJAna dikhAI detA hai-AkAradvaya usameM vilIna rahate haiM, jJAnase bhinna jJAnAtmaka kucha pratIta hI nahIM hotA / aura jaba jJAnake karmAkAra tathA karaNAkAra ina do AkAroMkI ora hI dhyAna rahatA hai to ve AkAra hI alaga-alaga dRSTigocara hote haiM-jJAna unhIM donoM meM samAyA rahatA hai-una AkAroMse bhinna jJAnAkArakI pratIti nahIM hotii| 'jisa svabhAvase karmAkAra aura karaNAkArakA jJAnase abheda haiM aura jisa svabhAvase bheda haiM ve donoM svabhAva jJAnase kyA abhinna haiM yA bhinna, ityAdi prazna aura unake AdhArase anavasthA doSakA prasaMga bhI ukta prakArase nirasta ho jAtA hai / 'karma aura karaNa donoMko kartAse bhinna hI honA cAhie' aisA niyama nahIM hai, kyoMki karma aura karaNa donoM bhinnakatakakI taraha abhinnakartRka bhI dekhe jAte haiN| yahA~ donoMke udAharaNa prastuta haiM-(1) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 41 'devadattaH parazunA kASThaM chinatti'-devadatta kulhAr3Ise lakar3Iko kATatA hai| isa bhinnakartRka karaNake udAharaNameM jisa prakAra devadatta kartAse 'parazu' rUpa karaNa bhinna hai usI prakAra (2) 'agnirdahati dahanAtmanA'-agni dahanapariNAmase jalatI hai, isa abhinnakartaka karaNake udAharaNameM agni kartAse dahanapariNAmarUpa karaNa abhinna pratIta hI hai| 'dahanapariNAma uSNatArUpa guNa hai aura vaha agni-guNIse bhinna hI hai' yaha mAnyatA yukta nahIM, kyoMki agni aura dahanapariNAmameM sarvathA bheda svIkAra karane para gaNa-gaNIbhAva nahIM bana sakatA, jaise sahya aura vindhyameM guNa-guNIbhAva nahIM hai / 'guNImeM guNakA samavAya honese agni aura dahanapariNAmameM guNa-guNIbhAva bana sakatA hai, sahyameM vindhyakA samavAya na hone aura saMyoga honese unameM guNa-guNIbhAva nahIM hai', yaha kathana bhI samyak nahIM hai, kyoMki kathaMcid aviSvagbhAvarUpa tAdAtmyase atirikta samavAya siddha nahIM hotaa| yathArthameM jo sama-ekIbhAva, ekarUpase avAyanizcaya karanA hai vaha samavAya hai| vaha karmastha aura kartRstha donoM prakArakA hotA hai / samavAyiyoM (guNa-guNI AdikoM) meM rahanevAlA samaveyamAnatvarUpa samavAya (tAdAtmya) karmastha samavAya hai aura pramAtAkA tAdAtmyase samavAyioMkA grahaNa karanA rUpa samavAyakatva kartR stha samavAya hai| ina doke atirikta anya prakAra nahIM hai, kyoMki kriyAko karmastha aura katI stha do hI prakArakI kahI haiN| 'karmasthA kriyA karmaNo'nanyA kartRsthA kartta rananyA'-karmastha kriyA karmase abhinna hotI hai aura kartRstha kriyA kartAse abhinna' aisA kahA gayA hai| ataH karaNa bhinnakartRkakI taraha abhinnakartRka bhI siddha hotA hai / karma bhI bhinnakartRkakI taraha abhinnakartRka hotA hai| unake bhI yahA~ udAharaNa diye jAte haiM--(1) 'kaTaM karoti'--devadatta caTAI banAtA hai| yahA~ caTAI rUpa karma kartA (devadatta) se bhinna hai| usI taraha (2) 'pradIpaH prakAzayatyAtmAnam'-pradIpa apaneko prakAzita karatA hai| yahA~ pradIpakA svarUpa prakAzana (karma) pradIpase abhinna pratIta hI hai| spaSTa hai ki pradIpakA svarUpa (prakAzana) pradIpase bhinna nahIM hai, anyathA pradIpa apradIpa ho jAyegA, jaise ghaTa / 'pradIpakA svarUpa pradIpase yadyapi bhinna hai tathApi usakA pradIpameM samavAya honese usameM pradIpapanA siddha hai', yaha kathana ThIka nahIM hai, kyoMki jo pradIpa nahIM haiM, aise ghaTAdimeM bhI usakA samavAya ho jAnA cAhie, kAraNa ki samavAya eka hI hai| yadi kahA jAya ki sambandhavizeSake kAraNa pradIpake svarUpakA pradIpameM hI Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 : pramANa-parIkSA samavAya hai, anya ghaTAdimeM nahIM, to vaha sambandhavizeSa kathaMcittAdAtmyake sivAya aura kyA hai| ataH pradIpakA svarUpa (prakAzanarUpa karma) pradIpa se abhinna hai aura isa taraha abhinnakartRka bhI karma siddha hai| usI prakAra 'janamAtmAnamAtmanA jAnAti'- jJAna apaneko apane dvArA jAnatA hai-yaha bhI siddha ho jAtA hai| aura cU~ki jJAnameM jJapti (jAnana) kriyAkA virodha siddha nahIM hotA, ataeva jJAna svakA bhI nizcAyaka hai / [19-42] __ zaMkA-'padArthajJAna kisI dUsare jJAnake dvArA vedya (jAnane yogya) hai, kyoMki vaha prameya hai, jaise ghaTa Adi padArtha', yaha anumAna jJAnako svArthanizcAyaka mAnanemeM bAdhaka hai ? samAdhAna-yaha zaMkA bhI niHsAra hai, kyoMki mahezvarake arthajJAnake sAtha ukta anumAnagata hetu anaikAntika hai| mahezvarakA jJAna kisI anya jJAnase vedya nahIM hai phira bhI vaha prameya hai / __ zaMkA-mahezvarakA arthajJAna bhI dUsare jJAnakA pratyakSa hai, kyoMki vaha svasaMvedya nahIM hai ? samAdhAna-yaha zaMkA bhI yakta nahIM hai, kyoM taba prazna uThatA hai ki mahezvarakA vaha dUsarA bhI jJAna pratyakSa hai yA apratyakSa ? yadi pratyakSa hai to svataH pratyakSa hai yA anya jJAnase? 'prathama pakSa svIkAra karane para pahale arthajJAnako bhI svataH pratyakSa mAniye, anya jJAnako mAnanekI kyA jarUrata hai| yadi anya jJAnase usakA pratyakSa kahA jAya, to IzvarakA vaha jJAna bhI usakA pratyakSa hai yA apratyakSa ? isa prakAra vahI prazna uTheMge aura kahIM bhI avasthAna na honese anavasthA doSa bhI AyegA, jisakA parihAra duHzakya hai| yadi IzvarakA vaha arthajJAnajJAna apratyakSa hI hai, aisA kahA jAya to Izvara sarvajJa nahIM bana sakegA, kyoMki use apane jJAnajJAnakA pratyakSa nahIM hai| isake atirikta arthajJAnajJAnakA pratyakSa na honepara prathama arthajJAna bhI usake dvArA pratyakSa nahIM hogA, kyoMki jaba arthajJAnajJAna svayaM apratyakSa hai to usa apratyakSa arthajJAnajJAnake dvArA Izvarake arthajJAnakA pratyakSa kaise ho sakatA hai| anyathA kisI dUsare vyaktike jJAnake dvArA bhI kisI anyake jJAnakA pratyakSa kyoM na ho jAya ? phalataH anIzvara hote hue bhI samasta prANI svayaM apratyakSabhUta sarvaviSayaka IzvarajJAna dvArA samasta padArthoke samUhake pratyakSajJAtA ho jAyeMge aura usa dazAmeM sabhI prANI sarvajJa ho jAnese Izvara-anIzvara Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 43 kA vibhAga nahIM rhegaa| aura jaba mahezvarakA prathama arthajJAna bhI apratyakSa hI svIkAra kareM to usa apratyakSa arthajJAnake dvArA mahezvarake samasta padArthoM ke pratyakSa honekA kaise samarthana kiyA jA sakatA hai| isa prakArase to samasta prANiyoMke sarvajJa honekA prasaMga tadavastha rhegaa| isakA pariNAma yaha hogA ki naiyAyikako mahezvarakI asarvajJatA athavA samasta prANiyoMkI sarvajJatA svIkAra karanA par3egI, kyoMki nyAyabalase aisA siddha hotA hai / aura yadi vaha aisA nahIM mAnatA hai, to vaha naiyAyika (nyAyapakSAvalambI) kaise kahA jA sakatA hai / yadi IzvarakA jJAna samasta padArthoMkI taraha apaneko bhI pratyakSa karatA hai, kyoMki vaha nitya evaM ekarUpa hai| usake kramase honevAle aneka anitya jJAna mAnane para to mahezvara yugapat samasta padArthoMkA sAkSAtkArI nahIM ho sakegA aura usa dazAmeM vaha sarvajJa nahIM ho sakatA, aisA kahA jAya, to pUvokta anumAnameM diyA gayA 'premayatva' hetu isI nitya mahezvarajJAnake sAtha anaikAntika kyoM nahIM hogaa| ___ zaMkA-bAta yaha hai ki hama sAmAnyajanoMke jJAnakI apekSA arthajJAnako 'prameyatva' hetuke dvArA jJAnAntaravedya siddha karate haiM, mahezvarake arthajJAnako nahIM, ataH hetu usake sAtha vyabhicArI nahIM hai, kyoMki vaha hama logoMke jJAnakI apekSA viziSTa hai| aura jo dharma viziSTa meM dekhA jAtA hai vaha aviziSTa (sAmAnya) meM bhI nahIM AropA jA sakatA hai, vaha prekSAvAn nahIM kahA jAyagA? samAdhAna-ukta zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki hama logoMkA jJAnAntara bhI anya jJAnake dvArA vedya mAnanepara anavasthA doSa AtA hai| yadi vaha jJAnAntara anya jJAnake dvArA vedya nahIM hai to 'prameyatva' hetu usIke sAtha anaikAntika hai / 'vaha kisI jJAnakA prameya hI nahIM hai' aisA kahA nahIM jA sakatA, kyoMki pratipattAke usa jJAnakI phira kisI pramANase vyavasthA nahIM ho sktii| yadi sarvajJake jJAnakA bhI vaha prameya na ho, to sarvajJake sarvajJatA nahIM bana skegii| ataH hama logoMke jJAnakI apekSA bhI jJAnako, jJAnAntarapratyakSa 'prameyatva' hetuke dvArA siddha nahIM kiyA jA sktaa| dUsare, jJAna pratyakSase hI svArthavyavasAyAtmaka siddha honese uparyukta anumAnagata pakSa pratyakSabAdhita hai aura hetu kAlAtya. yApadiSTa (dhitaviSaya) hetvAbhAsa hai| isI prakAra arthajJAnako jJAnAntaravedya siddha karaneke lie tInoM kAloM tathA tInoM lokoMke puruSa Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 : pramANa-parIkSA samUha dvArA prayukta hetusamudAya kAlAtyayApadiSTa jAnanA caahie| isI kathanase yaha kathana bhI nirasta ho jAtA hai ki eka AtmAmeM samavAyasambandhase rahanevAle uttarakAlIna jJAnake dvArA arthajJAnakA grahaNa ho jAtA hai, kyoMki uttarakAlIna jJAna bhI uttarottara jJAnagrAhya honepara anavasthA AtI hai, yaha kahA hI jA cukA hai| ataH jJAnako asvasaMvidita na mAnakara svasaMvedI mAnanA cAhie aura taba samyagjJAna svArthavyavasAyAtmaka susiddha hotA hai / parokSajJAna-parIkSA mImAMsakoMkA mata hai ki jJAna svavyavasAyAtmaka nahIM hai, vaha parokSa hai| hamAre yahA~ buddhiko apratyakSa aura arthako pratyakSa kahA gayA hai / artha bAhya dezase sambaddha hI pratyakSa anubhavameM AtA hai aura usake pratyakSa honeke bAda pratipattA anumAnase usa arthako jAnane vAlI buddhiko jAnatA hai, aisA zAvarabhASyameM kahA hai / isake atirikta jJAnako arthakI taraha pratyakSa mAnane para vaha karma (viSaya) ho jAyagA aura taba usake lie eka alaga karaNarUpa anya jJAnakA mAnanA Avazyaka hogaa| use apratyakSa svIkAra karane para prathama jJAnako hI apratyakSa mAnane meM kyA asantoSa haiM ? aura use bhI pratyakSa kahane para vaha karaNarUpa jJAna prathama jJAnakI taraha karma ho jAyagA tathA usake lie karaNarUpa anya jJAnakI kalpanA karanepara anavasthA doSa aparihArya hai / isake alAvA eka jJAnake karma aura karaNa rUpa do AkAra sambhava nahIM haidonoMkA virodha hai| isalie manISiyoMko jJAnako pratyakSa nahIM mAnanA cAhie-use parokSa svIkAra karanA caahie| mImAMsakoMkI yaha mAnyatA yuktiyukta nahIM hai, kyoMki yadi jJAna apratyakSa ho, to vaha kisI bhI taraha arthakA pratyakSa nahIM kara sktaa| arthAt jo svayaM apaneko nahIM jAnatA vaha dUsareko kyA jaanegaa| anyathA sabhI vyakti anya vyaktike jJAnase bhI arthakA pratyakSa kara leNge| phalataH koI bhI padArtha kabhI kisIko apratyakSa nahIM rhegaa| __ zaMkA-jisa vyaktiko padArthakI jJapti hotI hai usake hI jJAnake dvArA vaha padArtha pratyakSa hotA hai, sabake jJAnake dvArA sabhI artha pratyakSa nahIM hote, kyoMki sabhI pramAtAoMko sabhI padArthoMkI paricchitti nahIM hotI, ataH ukta doSa nahIM hai ? samAdhAna--yaha mantavya bhI yukta nahI haiM, kyoMki yaha batAyeM ki artha Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 45 kI paricchitti pratyakSa hai yA apratyakSa ? pratyakSa to use kahA nahIM jA sakatA, kyoMki vaha jJAnakA dharma hai, dUsare usakI karmarUpase pratIti nahIM hotI, jaise karaNarUpa jJAna / yadi usakI karmarUpase pratIti na honepara bhI kriyArUpase pratIti honese vaha pratyakSa hai, to karaNarUpa jJAna karmarUpase pratIta na honepara bhI karaNarUpase pratIta honese pratyakSa ho / yadi kaheM ki karaNarUpase pratIta karaNajJAna to karaNa hI hogA, karmarUpa pratyakSa nahIM, to padArthaparicchitti bhI kriyArUpase pratIta honese kriyArUpa hI hai, use pratyakSa nahIM kahA jA sakatA, kyoMki vaha karmarUpa nahIM hai| yadi kahA jAya ki arthaparicchitti arthakA dharma honese pratyakSa hai, to vaha arthaparicchitti arthaprAkaTaya (arthaprakAzana) rUpa kahI jAtI hai aura arthaprAkaTaya arthako grahaNa karane vAle jJAnameM arthaprAkaTayako svIkAra na karane para bana nahIM sakatA, anyathA atiprasaMga aayegaa| spaSTa hai ki arthajJAna aprakaTa (aprakAza) rUpa rahe, jo samAnAntaravartI hai, to usase kisI padArthakA prakAzana nahIM ho sktaa| pramAtA AtmA, jo svayaM prakAzamAna hai, pratyakSa hai aura arthaparicchedaka hai, jaba prakAzarUpa hai, tabhI vaha arthaparicchittirUpa arthaprakAzana karatA haA dekhA jAtA hai| 'paricchitti, jo paricchedakarUpa hai, kartRstha kriyArUpa honese kartAkA dharma hai, use upacArase hI arthakA dharma kahA jAtA hai, kyoMki vAstava meM paricchidyamAnatArUpa paricchitti hI, jo karmastha kriyArUpa hai, arthakA dharma hai / paricchittiko karaNarUpa jJAnakA dharma hama svIkAra karate hI nahIM haiM / 'cakSuse devadatta rUpako dekhatA hai' ityAdi sthAnoMmeM cakSukA prakAzana na honepara bhI vaha parokSa evaM atIndriya cakSu rUpakA jaise prakAzana kara detI hai usI prakAra karaNarUpa parokSajJAnakA prakAzana na hone para bhI vaha arthakA prakAzana acchI taraha kara sakatA hai| lokameM atIndriyako bhI karaNa mAnA gayA hai' aisA hamArA (mImAMsakoMkA) abhiprAya hai, para unakA yaha abhiprAya andha sarpake bilapravezanyAyake anusAra syAdvAdiyoMke matakA hI samarthana karatA hai, kyoMki syAdvAdiyoMne bhI svArthaparicchedaka pratyakSa AtmAko kartasAdhanarUpa jJAnazabdake dvArA kahA hai| svArthajJAnarUpa pariNata svataMtra AtmA hI jJAna hai / 'jAnAtIti jJAnamAtmA'-jo jAnatA hai vaha jJAna hai-AtmA hai, isa vyutpattike AdhArase kartR sAdhanameM jJAna AtmArUpa hI hotA hai| mImAMsakoMne jo karaNarUpa jJAnako atIndriya kahA hai vaha bhI syAdvAdiyoMne bhAvendriyarUpase, jo upayogarUpa karaNa hai, Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 : pramANa-parIkSA svIkAra kiyA hai| 'labdhi aura upayoga bhAvendriya haiM' [ta. sU. 2-18] aisA tattvArthasUtrakArane pratipAdana kiyA hai| arthagrahaNazaktikA nAma labdhi hai aura arthagrahaNavyApArakA nAma upayoga hai, aisA sUtrakAM vyAkhyAna hai| sirpha itanA dhyAtavya hai ki vaha upayoga AtmAse kathaMcit abhinna honese AtmArUpa hai, ataeva vaha kathaMcit pratyakSa upapanta hai| sarvathA apratyakSakA hama nirAsa karate haiN| yahI pratitimeM AtA hai, ataH parokSakoMko vaisA mAnanA caahie| prabhAkaramatAnuyAyI mImAMsakoMkA mantavya hai ki 'AtmAkA pratyakSa nahIM hotA, kyoMki vaha karmarUpase pratIta nahIM hotA, jaise karaNajJAna', unakA yaha mantavya bhI sadoSa hai, kyoMki phalajJAna (paricchittirUpa kriyA) ke sAtha hetu vyabhicArI hai| phalajJAna karmarUpase pratIta na hone para bhI prAbhAkaroMne usakA pratyakSa mAnA hai| phalajJAnako kriyArUpase pratIta honese pratyakSa svIkAra karane para pramAtA AtmAko bhI kartArUpase pratIta honeke kAraNa pratyakSa maanie| phira vaha phalajJAna AtmAse bhinna hai yA abhinna hai yA ubhaya hai ? ye tIna prazna uThate haiN| prathama va dvitIya pakSameM kramazaH naiyAyika evaM bauddha matakA prasaMga aayegaa| tRtIya pakSa bhI yukta nahIM hai, kyoMki pakSadvayameM jo doSa kahe gaye haiM ve hI isa pakSameM bhI Ate haiN| kathaMcit abhinna svIkAra karane para to AtmAko bhI kathaMcit pratyakSa mAnanA anivArya hai, kyoMki vaha phalajJAnase kathaMcit abhinna hai, ataH phalajJAnako pratyakSa mAnane para usase kathaMcit abhinna AtmAko bhI pratyakSa mAnanA hogaa| use sarvathA apratyakSa nahIM mAnA jA sktaa| isa prakAra 'apratyakSa hI AtmA haiM' yaha prabhAkarakA mata nirasta ho jAtA hai| __kucha mImAMsaka karaNajJAnakI taraha phalajJAnako bhI parokSa mAnate haiM aura AtmAko pratyakSa, unakA bhI yaha mata yukta nahIM hai, kyoMki pratyakSa AtmAse kathaMcit abhinna phalajJAna aura karaNajJAnako bhI pratyakSa mAnanA par3egA, usakA nirAsa kaise kiyA jA sakatA hai| ataH kumArila bhaTTakA mata bhI vicArasaha nahIM hai| ataeva 'samyagjJAna svavyavasAyAtmaka hai, kyoMki vaha arthaparicchittimeM nimitta hai, jaise AtmA,' yaha vyavasthA yukta hai| 'natra, Aloka Adike sAtha hetu vyabhicArI hai' yaha mantavya bhI yukta nahIM hai, kyoMki netra Adiko upacArase hI arthaparicchittimeM nimitta kahA hai, paramArthase pramAtA aura pramANa hI arthaparicchittimeM nimitta hote haiN| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 47 pradhAnapariNAmajJAna-parIkSA sAMkhyoMkA mata hai ki 'samyagjJAna svavyavasAyAtmaka nahIM hai, kyoMki vaha acetana hai, jaise ghaTAdika / vaha cetana nahIM hai, kyoMki vaha anitya hai, ghaTAdikakI taraha ho / vaha anitya hai, kyoMki utpanna hotA hai, jaise vidyuta Adi / kintu jo svasaMvedya hotA hai vaha cetana hotA hai, nitya hotA hai aura utpanna nahIM hotA, jaise puruSa tattva / ' __ sAMkhyoMkA yaha mata nyAyayukta nahIM hai, kyoMki hetu vyabhicArI hai / 'kyoMki utpanna hotA haiM' yaha hetu spaSTatayA anityatAkA vyabhicArI hai, nirvANa (mokSa) utpanna to hotA hai, para vaha ananta (nitya) hotA hai| isI taraha 'kyoMki vaha anitya hai' yaha hetU bhI acetanatAkA vyabhicArI hai, puruSabhoga, jo buddhike dvArA adhyavasita arthakI apekSAse honeke kAraNa kAdAcitka hai, acetana na hone para bhI anitya mAnA gayA hai| samyagjJAnako acetana kahanA to sarvathA asiddha hai, kyoMki acetana jJAnase vivekakhyAti ( puruSa aura pradhAnakA bhedajJAna ) nahIM ho sktii| 'cetanake saMsargase jJAna cetana hai' aisA mantavya bhI yukta nahIM hai, kyoMki zarIrAdi bhI cetanakA saMsarga honese cetana ho jAyeMge / 'jJAnake sAtha jo cetanasaMsarga hai vaha viziSTa hai' yaha kathana bhI yuktipUrNa nahIM hai, kyoMki kathaMcittAdAtmyako chor3akara vaha viziSTa aura kyA ho sakatA hai| ataH jJAnako cetanAtmaka hI mAnanA cAhie aura usa hAlatameM 'acetanatva' hetu asiddha hI hai| sAMkhyoMne jo yaha kahA hai ki 'jJAna acetana hai, kyoMki vaha pradhAnakA pariNAma hai, jaise pRthivI Adi mahAbhUta' vaha bhI zreyaskara nahIM hai, kyoMki anumAnagata pakSa svasaMvedanapratyakSase bAdhita hai aura hetu kAlAtyayApadiSTa (bAdhitaviSaya) hetvAbhAsa hai / isake atirikta prativAdI (jaina) ke lie pakSa anumAnabAdhita hai| vaha anumAna isa prakAra hai----'jJAna cetana hai, kyoMki vaha svasaMvedya haiM, jaise puruSa, jo cetana nahIM hai vaha svasaMvedya nahIM hai, jaise ghaTa Adi' yaha kevalavyatirekI anumAna hai / isa anumAnase uparyukta anumAnagata pakSa bAdhita honese ukta anumAna gamaka (sAdhyasAdhaka) nahIM hai| 'jJAnameM svasaMvedyapanA asiddha hai' yaha kathana samyak nahIM, kyoMki yadi jJAna svasaMvedya na ho, to arthakA vaha saMvedana nahIM kara sakatA, yaha hama Upara kaha hI cuke haiN| bhUtacaitanya-parIkSA cArvAkakA mata hai ki 'jJAna svasaMvedya nahIM hai, kyoMki vaha zarIrAkAra Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 : pramANa-parIkSA pariNata pRthivI Adi bhUtoMkA pariNAma hai, jaise pittaAdi,' unakA bhI yaha mata nirasta ho jAtA hai, kyoMki hetu asiddha hai aura asiddha isalie ki jJAna kisI bhI pramANase bhUtavizeSoMkA pariNAma siddha nahIM hotA, anyathA usakA bAhyendriyoMke dvArA pratyakSa honekA prasaMga AyegA, jaise gandha Adi / 'sUkSmabhUta vizeSoMkA pariNAma honese jJAnakA bAhyendriyoM dvArA pratyakSa nahIM hotA' yaha mAnyatA bhI ThIka nahIM hai kyoMki taba vaha sUkSma bhUtavizeSa, jo sparzAdise rahita hai, jJAnakA upAdAna kAraNa hai aura sadaiva bAhyendriyoMkA apratyakSa hai, dUsare zabdoMmeM AtmA hI kyoM nahIM kahA jAyagA / yadi use usase bhinna mAnA jAya, to vaha bhUtacataSTayase vilakSaNa honeke kAraNa tattvAntara hogaa| phalataH dRSTakI hAni aura adRSTakI kalpanA prasakta hogii| isake viparIta AtmA pramANasiddha honese jJAnako usakA pariNAma mAnanA yukta hai| ataH yaha vyavasthita hotA hai ki 'samyagjJAna svanizcAyaka hai, kyoMki vaha cetana AtmAkA pariNAma hokara arthakA paricchedaka hai| jo svanizcAyaka nahIM hai vaha cetanakA pariNAma na hokara arthaparicchedaka nahIM hai, jaise ghar3A, aura cetanakA pariNAma hokara arthaparicchedaka samyagjJAna hai, isalie vaha svanizcAyaka hai| isa prakAra 'samyagjJAna pramANa hai' yaha siddha hai| tattvopaplava-parIkSA tattvopaplavavAdiyoMkA mantavya hai ki prameyatattvakI taraha pramANatattva bhI upapluta (bAdhita) honese vAstavameM koI pramANa nahIM hai, taba kisakA lakSaNa kiyA jAtA hai, kyoMki lakSyake sadbhAvameM hI lakSaNakA kathana hotA hai| prasiddha lakSyakA anuvAda karake lakSaNakA vidhAna kiyA jAtA hai' aisA lakSyalakSaNabhAvako mAnane vAloMne svIkAra kiyA hai ? ukta mantavya samIcIna nahIM, kyoMki tattvopaplavavAdI yadi 'tattvopaplavamAtra' mAnate haiM to use siddha karaneke lie sAdhana avazya svIkAra karanA hogA aura vaha sAdhana pramANa hI ho sakatA hai| ataeva hama kaha sakate haiM ki tattvopaplavAdIko bhI pramANa mAnanA iSTa hai, kyoMki iSTakA sAdhana usake binA sambhava nahIM hai / yadi pramANake binA bhI iSTakI siddhi mAnI jAya to sabhIke apane-apane iSTako siddhi ho jaaygii| phalataH anupaplutatattvako bhI siddhi ho jAyagI, kyoMki koI vizeSatA nahIM hai| zaMkA-hama apane iSTakI siddhi astitvamukhena nahIM karate, jisase tattvopaplavakI siddhi karane para pramANakI siddhikA prasaMga aaye| kintu Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 49 prativAdIke dvArA svIkRta pramANAdi tattvoMkA nirAkaraNa karanese parIkSakoMkA vicAra tattvopaplavakI ora jhukatA hai, isake sivAya anya upAya nahIM hai / usIko yahA~ spaSTa kiyA jAtA hai yaha batalAyA jAya ki kisoko pramANa mAnanekA prayojaka tattva kyA hai ? kyA adRSTa kAraNoMse utpanna honeke kAraNa use pramANa mAnA jAya yA bAdhAoMse rahita honese yA pravattimeM samartha honese yA arthakriyAko prAptimeM nimitta honese ? prathama vikalpa to yukta nahIM hai, kyoMki usake nirdoSa kAraNoMkA pratyakSase grahaNa sambhava nahIM hai, una kAraNoMmeM indriyakI kuzalatA Adi bhI hai, jise atIndriya svIkAra kiyA gayA hai| anumAna bhI una nirdoSa kAraNoMko jAnane meM samartha nahIM hai, kyoMki unakA avinAbhAvI hetu nahIM hai| 'satyajJAna hetu hai' yaha kahanA samyaka nahIM hai, kyoMki usameM anyonyAzraya doSa AtA hai| jJAnakI satyatA siddha honepara usake nirdoSa kAraNoMkA nizcaya ho aura unakA nizcaya honepara jJAnakI satyatA siddha ho / __ dUsarA vikalpa bhI ThIka nahIM hai, kyoMki usameM do pakSa avatarita hote haiN| prathama yaha ki kyA kabhI, kahIM, kisIke bAdhaka utpanna na honese jJAna pramANa hotA hai athavA dvitIya yaha ki saba jagaha, saba kAlameM sabhI pratipattAoMko bAdhakoMkI utpatti na honeke kAraNa jJAna pramANa siddha hotA hai ? prathama pakSameM grISmameM retake samUhameM honevAlA jalakA jJAna bhI pramANa ho jAyegA, kyoMki dUravartI puruSako usa jJAnakAlameM bAdhaka utpanna nahIM hote, dvitIya pakSameM samasta dezoM, samasta kAloM aura samasta puruSoMke bAdhakoMkA abhAva asarvajJa kaise jAna sakatA hai, yadi koI jAnatA hai to vahI sarvajJa ho jaayegaa| tIsarA vikalpa bhI samyak nahIM hai, kyoMki usameM itaretarAzraya doSa hai / kAraNa ki pramANase arthako upalabdha kara usake lie hone vAlI pravRtti yadi usa dezameM paha~canA hai aura usakI sAmarthya phalase sambandhita honA hai athavA sajAtIya jJAnako utpanna karanA hai, to spaSTatayA anyonyAzraya anivArya hai| jJAnakI pramANatAkA nizcaya hone para usake dvArA arthakI pratipatti hogI aura usake honepara pravRtti tathA usakI sAmarthya bana sakatI hai aura pravRttisAmarthyakA nizcaya hone para usake dvArA arthajJAnakI pramANatAkA nirNaya hogA, anya upAya nahIM hai aura isa taraha anyonyAzraya doSa hotA hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 : pramANa-parIkSA cauthA vikalpa bhI susaMgata nahIM hai, kyoMki arthakriyAkI prAptimeM nimitta honese jJAnako pramANa mAnanepara prazna hotA hai ki jJAna arthakriyAkI prAptimeM nimitta hai, isakA kaise nizcaya hotA hai ? yadi kahA jAya ki pratipattAke arthakriyAjJAnase usakA nizcaya hotA hai, to arthakriyAjJAna pramANa hai, yaha kaise siddha hotA hai| yadi kaheM ki anya arthakriyAkI prAptimeM vaha nimitta haiM to usakI bhI siddhi kaise hai ? yadi pUnaH kaheM ki dUsare arthakriyAjJAnase usakI siddhi hotI hai to anavasthA kyoM nahIM hogii| agara yaha kaheM ki prathama jJAnase hI arthakriyAjJAnameM pramANatA A jAtI hai to parasparAzraya doSa hotA hai| arthakriyAjJAnakI pramANatAkA nizcaya honepara usake balase prathama jJAnake arthakriyAkI prAptimeM nimitta honese pramANatAkA nizcaya ho aura usakI pramANatAke nizcayase arthakriyAjJAnako pramANatAko siddhi ho, anya koI upAya nahIM hai| __ ataH pramANatattvapara jaba vicAra karate haiM to vaha siddha nahIM hotA aura jaba pramANatattva siddha nahIM hogA taba prameyatatvakI bhI siddhi nahIM ho sakatI, isalie tattvopaplava hI yukta hai ? samAdhAna-tattvopaplavavAdiyoMkA ukta samasta kathana kevala pralApa (bakavAsa) hai, kyoMki prativAdIke dvArA svIkRta pramANatattvakA nirAkaraNa, jo unheM iSTa hai, vinA pramANake siddha nahIM hotA / use iSTa na mAnanepara sAdhana nahIM bntaa| arthAt sAdhya jaba iSTa hotA hai tabhI use siddha karane ke lie sAdhana mAnA jAtA hai| yadi kahA jAya ki dUsarese prazna karanA mAtra hamArA prayojana hai, kyoMki 'AcArya bRhaspatike jitane sUtra haiM ve saba praznaparaka hI haiN| aisA kahA gayA hai, kisI viSayameM svataMtratA nahIM hai, to yaha kathana bhI nissAra ho hai, kyoMki Upara kahe gaye cAroM pakSoMkA kahIM nirNaya na hone para sandeha sambhava nahIM hai aura taba prazna ho hI nahIM sakate / tAtparya yaha ki prazna tabhI hotA hai jaba sandeha hotA hai aura sandeha vahA~ hotA hai jahA~ anizcaya hotA hai, kintu ukta cAroM pakSa (nirdoSa kAraNoMse utpanna honA Adi) kahIM nirNIta nahIM haiM, taba anyatra unakA anizcaya bhI nahIM ho sktaa| zaMkA-prativAdI dvArA svIkRta honese pramANatattva tathA prameyatattvakA nizcaya hai aura isalie saMzaya utpanna honese prazna ho sakatA hai| vaha isa prakAra hai-mImAMsakoMkI apekSA nirdeSakAraNoMse utpanna honA aura Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 51 bAdhA rahita honA donoM nirNIta haiM, jaise nizcitapanA, apUrvArthapanA aura lokasammatapanA ye tInoM unake yahA~ nirNIta haiM, vahI kahA hai _ 'jo jJAna apUrvArtha hai, nizcita hai, bAdhArahita hai, nirdoSa kAraNoMse utpanna hai aura lokasammata hai vaha pramANa hai|' naiyAyikoMkI apekSA pravattisAmarthya bhI nirNIta hai / jaisA ki unakA vacana hai ki 'pramANase arthakA jJAna hotA hai aura arthakA jJAna honepara vaha pravRttimeM samartha honese sArtha pramANa hai / ____ bauddhoMkI apekSA arthakriyAkI prAptimeM nimitta honA rUpa avisaMvAdIpanA bhI nirNIta hI hai| jaisA ki pramANavAttika (1-3) meM dharmakItine kahA hai___ 'arthakriyAkI prApti honese avisaMvAdI jJAna pramANa hai / vaktAke abhiprAyakA prakAzana karanese zabda (zAstra) meM bhI avisaMvAda hotA hai|' ataH ukta pakSa eka-eka jagaha nirNIti honese cArvAka matakI apekSA unameM sandeha hotA hai aura taba hama cArvAkoMkA prazna uThAnA tathA pramANatattva evaM prameyatattvakA nirAkaraNa karanA doSAvaha nahIM / samAdhAna-yaha saba kathana bhI vyavasthita nahIM hotA, kyoMki prativAdiyoMke svIkArako pramANapUrvaka yA apramANapUrvaka mAnanepara saMzaya nahIM ho sakatA / isakA khulAsA isa prakAra haiM-prativAdiyoMkI mAnyatA yadi pramANapUrvaka hai to usameM sandeha kaise ho sakatA hai, kyoMki pramANapUrvaka svIkRta vastu nirNIta hotI hai aura nirNItameM sandeha nahIM hotA / yadi unakI mAnyatA apramANapUrvaka hai to bhI usameM sandeha nahIM ho sakatA, kyoMki vaha kahIM, kabhI aura kisI prakAra nirNayapUrvaka hI hotA hai| usakA nirNaya bhI pramANapUrvaka hotA hai, apramANapUrvaka nahIM, pramANake abhAvameM vaha kisI bhI taraha nahIM hosktaa| isa viSayameM aura adhika kathana anAvazyaka hai| sabhIke iSTa tattvakI saMsiddhi hai aura vaha nidhi pramANase hai anyathA kisIke bhI iSTa tattvakI siddhi nahIM ho sakatI, yaha hama Upara kaha Aye haiN| jo sarvathA zUnya, saMvedanAdvaita, puruSAta athavA zabdAdvaitako mAnakara pramANa aura prameyake bhedakA nirAkaraNa karate haiM ve bhI uparyukta vivecanase nirasta ho jAte haiM, kyoMki apane svIkRta sarvathA zUnya, saMvedanAdvata Adiko kathaMcit iSTa mAnanepara usakI siddhike lie pramANakI siddhi atyanta Avazyaka hai / yadi ve unheM iSTa nahIM mAnate to ve apane siddhAMtoM Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 : pramANa-parIkSA kI sthApanA nahIM kara sakeMge aura taba unakA kathana bhI pralApamAtra kahA jAyegA aura ve parIkSaka nahIM kahe jA skeNge| isa prakAra pramANakA nirNaya ho jAnepara prameyakI bhI siddhi nirbAdha rUpase ho jAtI hai| prAmANya-parIkSA zaMkA-ukta prakArase pramANa siddha ho jAnepara bhI usakA prAmANya svataH siddha hai yA prtH| svataH to kahA nahIM jA sakatA, kyoMki sabhI jagaha, sabhI kAloM aura sabhIko usameM vivAda nahIM hogaa| parase bhI usakA prAmANya siddha nahIM hotA, kyoMki anavasthA AtI hai, prathama pramANake prAmANya-nirNayake lie dvitIya pramANa aura dvitIya pramANake pramANya-nizcayake lie tIsare pramANa AdikI parikalpanA honese kahIM bhI avasthiti nahIM hogii| yadi prathama pramANase dvitIya pramANakA prAmANya nizcaya kiyA jAya to anyonyAzraya doSa hotA hai, kyoMki prathamase dvitIya ke aura dvitIyase prathamakA prAmANya-nizcaya eka-dUsareke Azrita hai ? ___ samAdhAna-ukta prakArakA vicAra samIcIna nahIM hai, kyoMki apane paricita viSayameM prAmANyakA nizcaya svataH ho jAtA hai, vahA~ hue jJAnake prAmANyake bAremeM kisI anyase pUchanekI AvazyakatA nahIM hotI, vahA~ svayaM hI pramANAtmaka jJAna hotA hai| isameM pramAtAko koI bhI vivAda nahIM hotaa| anyathA pramAtAkI usa padArthameM asandigdha pravatti nahIM ho sktii| tathA aparicita viSayameM pramANake prAmANyakA nizcaya parase hotA hai| jo para arthAt pramANAntara hai vaha paricita viSaya vAlA hai, usake prAmANyakA nizcaya svataH hotA hai / ataH na anavasthA doSa AtA hai aura na anyonyAzraya / aura yadi pramANAntara aparicita viSaya vAlA hai to usake prAmANyakA nizcaya aise pramANase hotA hai, jo abhyasta viSaya vAlA hotA hai aura jisakI pramANatA svataH siddha hotI hai / bahuta dUra jAkarake bhI koI abhyasta viSaya vAlA pramANa avazya hotA hai| anyathA pramANa aura pramANAbhAsako vyavasthA nahIM bana sakegI, jaise pramANa aura pramANAbhAsake abhAvakI vyavasthA usake binA nahIM bntii| zaMkA-aisA kyoM hotA hai ki kisI viSameM pratipattAko abhyAsa aura kisI viSayameM anabhyAsa ho ? samAdhAna-usa viSayake jJAnake pratibandhaka (avarodhaka) adRSTavizeSa (karma) ke sadbhAvase anabhyAsa tathA usake vigama (kSayopazama) se abhyAsa hote haiN| jahA~ dRSTakAraNoM meM vyabhicAra dekhA jAtA hai vahA~ adRSTa kAraNa . . Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 53 siddha hotA hai| vaha adRSTa kAraNa jJAnAvaraNa aura vIryAntarAya nAmaka karma haiM, unake kSayopazama ( vigama ) se kisIko kisI viSayameM kabhI abhyAsa ( paricaya ) jJAna aura unake kSayopazamake abhAvameM anabhyAsa (aparicaya) jJAna hote haiM aura isa taraha pramANakA prAmANya suvyavasthita hotA hai, kyoMki usameM bAdhaka pramANoMkA abhAva sunizcita hotA hai| jaise apanI iSTa vastu / sarvatra iSTakI siddhi bAdhakAbhAvake sunizcayase hI hotI hai| usake binA tattvaparIkSA nahIM ho sakatI / ataH yaha siddha hai ki___'pramANase iSTa tattvakI samyak prakArase siddhi (jJapti aura prApti) hotI hai, usake binA nhiiN| kintu usakA prAmANya paricita viSayameM svataH aura aparicita viSayameM parataH siddha hotA hai|' isa prakAra pramANakA lakSaNa svArthavyavasAyAtmaka samyagjJAna hai, yaha parIkSAse vyavasthita hotA hai // 1-64 // 2. pramANasaMkhyA-parIkSA pramANake svarUpa aura usake prAmANyakA vicAra karaneke pazcAt aba usakI saMkhyA (bhedoM) kA vimarza kiyA jAtA hai| uparyukta pramANa saMkSepameM do hI prakArakA hai-eka pratyakSa aura dUsarA parokSa, kyoMki anya samasta pramANoMkA inhIM domeM antarbhAva ho jAtA hai aura anya dArzanikoM dvArA svIkRta pramANake eka, do, tIna Adi bhedoMmeM unakA antarbhAva asambhava hai / Age yahI spaSTa kiyA jAtA hai-- jo (cArvAka) kevala eka pratyakSa pramANa mAnate haiM unake usa pratyakSameM anumAna Adi anya pramANoMkA samAveza sambhava nahIM hai, kyoMki ve usase bilakula bhinna hai| yadi kahA jAya ki anumAna Adi pratyakSapUrvaka utpanna hote haiM, ata: usameM unakA antarbhAva ho jAtA hai, to yaha kahanA yukta nahIM hai, kyoMki koI pratyakSa bhI anumAnAdipUrvaka utpanna hotA hai, taba usakA anumAnAdimeM antarbhAva mAnanA pdd'egaa| prakaTa hai ki jisa prakAra dharmI aura hetuke pratyakSa honeke bAda anumAna hotA hai, zabdake zrAvaNa pratyakSa honeke pazcAt zAbda hotA hai aura sAdRzya, ananyathAbhAva evaM niSedhyake AdhArabhUta padArthake pratyakSa honeke anantara upamAna, arthApatti evaM abhAva pramANa hote haiM, usI prakAra anumAnase agnikA nizcaya karake use pratkSase jAnaneke lie pravRtta hue puruSako honevAlA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 : pramANa-parIkSA agnikA pratkSa anumAnapUrvaka hotA hai, jaise rUpase rasakA anumAna kara usake pAnameM pravRtta hue vyaktiko rasakA rAsanapratkSa anumAnapUrvaka hotA hai| isI taraha zabdase svaccha peyakI bAta sunakara use pInepara huA rAsanapratyakSa zAbdapUrvaka hotA hai / arthApattise dUdhakI sampoSaNa-zaktiko jJAtakara usameM--dugdhapAnameM pravRtta hue puruSako honevAlA rAsana-pratyakSa arthApattipUrvaka hotA hai| gAyakI sadRzatAse gavayakA jJAna (upamAna) karake usakA vyavahAra karanevAle arthAt dekhanevAleko jo gavayakA cAkSuSa pratyakSa hotA hai vaha upamAnapUrvaka hai| abhAvapramANase gharameM sAMpakA abhAva jAnakara praveza karanevAle vyaktiko jo sAMpake abhAvakA pratyakSa hotA hai vaha abhAvapUrvaka spaSTatayA hotA hai / isa prakAra pratyakSa hI gauNa (anumAnAdipUrvaka) honese apramANa siddha hotA hai, anumAnAdika nahIM, kyoMki ve agauNa (pratyakSase pUrvavartI) haiN| pUrvavartI pradhAna hotA hai aura uttaravartI gauNa / ataH cArvAkake uparyukta kathanase usakI vaisI hI dazA hotI hai jaisI usa vyaktikI hotI hai jo kahatA to hai ki 'sUkhemeM girU~gA, para gira jAtA hai kIcar3ameM' / arthAt cArvAka pratyakSako anumAnAdise pUrvavartI honese pramANa siddha karanA cAhate the, kintu vaha anumAnAdise ukta prakAra uttaravartI bhI siddha hotA hai, taba unakI yuktike anusAra vaha apramANa siddha hogA aura anumAnAdi pramANa / ___ yadi cArvAkoMkA yaha abhiprAya ho ki anumAna, Agama, arthApatti, upamAna aura abhAvapramANapUrvaka pratyakSa nahIM hotA, kyoMki vaha unake abhAvameM bhI netrendriya Adi sAmagrI mAtrase utpanna hotA huA prasiddha hai aura ukta sAmagrIke abhAvameM vaha niyamase nahIM hotaa| arthAt netrendriya Adi sAmagrIke sAtha pratyakSakA anvaya-vyatireka hai, anumAnAdi pramANoMke sAtha nahIM ? unakA yaha abhiprAya samyak nahIM hai, kyoMki ukta rItise to anumAna Adi pramANa bhI pratyakSapUrvaka siddha nahIM ho skeNge| liGga, zabda, ananyathAbhAva, sAdRzya, pratiyogismaraNa Adi apanI-apanI yogya sAmagrIke honepara hI ve hote haiN| spaSTa hai ki pratyakSake honepara bhI unakI liGgAdi pratiniyata sAmagrIke na honepara ve nahIM hote| tAtparya yaha hai ki liGgake sAtha anumAnakA, zabdake sAtha zAbdakA, ananyathAbhAvake sAtha arthApattikA, sAdRzyake sAtha upamAnakA aura pratiyogismaraNake sAtha abhAvakA anvaya-vyatireka hai arthAt liGgAdike honepara Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 55 hI anumAnAdi hote haiM aura unake na honepara ve nahIM hote / ataH unake pratyakSapUrvaka honekI bAta niHsAra hai| isa viSayameM adhika kahanA vyartha hai| __ jaba cArvAka pratyakSako pratiniyata sAmagrIse utpanna honeke kAraNa agauNa mAnate haiM to unheM anumAnAdiko bhI apanI-apanI sAmagrIse utpanna honese agauNa mAnanA cAhie, kyoMki ve apane niyata viSayake nizcaya karane meM anya pramANakI apekSA nahIM krte| aura yahI (apanI niyata sAmagrIse utpanna honA tathA apane viSayake nirNaya karane meM anya pramANakI apekSA na karanA) pramANabhedakA kAraNa hai| prakaTa hai ki jisa prakAra pratyakSa sIdhe apane aura bAhya padArthake nirNayameM anumAna Adi anya pramANoMkI apekSA nahIM karatA usI prakAra anumAna apane viSaya anumeya ( sAdhya ) ke nirNayameM pratyakSakI apekSA nahIM krtaa| kevala dharmI, hetu aura dRSTAntakA pratyakSa hI nizcaya karAtA hai| isI taraha zAbda pramANa bhI zabda dvArA kahe jAnevAle padArthake nizcayameM pratyakSa yA anumAnakI apekSA nahIM karatA hai| pratyakSa ( zrAvaNa ) kevala zabdagrahaNameM aura anumAna kevala zabda tathA arthake sambandhakI anumitimeM pravRtta hote haiN| arthApatti bhI apane ananyathAbhAvarUpa viSayake nizyacameM pratyakSa, anumAna aura AgamakI apekSA nahIM krtii| aura na hI abhAva tathA upamAnakI vaha apekSA karatI hai, kyoMki vaha pratyakSa Adi pramANoMse avagata padArtha (pInatvAdi) ke avinAbhAvI adRSTa padArtha (rAtribhojanAdi) ke nizcayameM anyakI apekSA liye liye binA hI pravRtta hotI hai| (pratyakSa, anumAna Adi pramANa to mAtra arthApattike utthApaka padArtha (pInatvAdi) ke nizcayameM vyApAra karate haiN| upamAna bhI pratyakSa AdikI apekSA nahIM karatA, kyoMki vaha apane viSaya upameyarUpa padArthake nizcaya karane meM pratyakSAdinirapekSa hI pravRtta hotA hai| pratyakSAdi pramANa kevala sAdRzyake jJAnameM adhikRta haiN| isI prakAra abhAvapramANa bhI pratyakSAdi pramANoMkI apekSA nahIM rakhatA, kyoMki vaha niSedhya (ghaTAdi) kI AdhArabhUta vastU (bha talAdi) ke grahaNameM akelA hI samartha hai| isa prakAra anumAnAdimeM pratyakSakI apekSA nahIM hai| yadi paramparAse unameM usakI apekSA kahI jAya, to pratyakSameM bhI unakI paramparAse apekSA aparihArya hai| cArvAkoMse punaH prazna hai ki 'pratyakSa pramANa hai' isakI vyavasthA ve pramANase karate haiM ? yadi kahA jAya ki svataH (pratyakSase) hI usakI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 : pramANa-parIkSA vyavasthA hai, to yaha batAyeM ki unakA apanA pratyakSa usakA vyavasthApaka hai yA samasta janoMkA ? prathama pakSa mAnanepara samasta vizva aura samasta kAloMke puruSoMkA pratyakSa pramANa siddha nahIM hogaa| dvitIya pakSa svIkAra karane para bhI do vikalpa hote haiN| prathama yaha ki una puruSoMke ve pratyakSa Apake pratyakSase pramANa haiM yA una puruSoMko ve svataH pramANa anubhavameM Ate haiM ? pahalA vikalpa ThIka nahIM hai, kyoMki anya puruSoMke ve pratyakSa atIndriya haiM aura vAdIke pratyakSake aviSaya haiM, ataH ve Apake pratyakSase siddha nahIM ho skte| dvitIya vikalpa bhI yukta nahIM haiM, kyoMki "samasta puruSoM ke pratyakSa apane-apane viSayameM svayaM pramANabhUta hai' isakA sAdhaka koI pramANa nahIM hai| yadi hai to vaha kauna-sA pramANa hai ? _ 'vicArakoTimeM sthita samasta dezoM aura samasta kAloMmeM honevAle puruSoMke pratyakSa svataH pramANa haiM, kyoMki ve pratyakSa haiM, jo-jo pratyakSa haiM vaha svataH pramANa haiM, jaise hamArA pratyakSa, aura pratyakSa haiM vicArakoTimeM sthita samasta dezoM tathA samasta kAloM meM honevAle puruSoMke pratyakSa, isa kAraNa ve pramANa haiM' yaha anumAna pramANa hai, jo samasta puruSoMke pratyakSoMko pramANa siddha karatA hai| ___cArvAkoMkA yaha kathana anumAna pramAgako siddha karatA hai, jisakA ve nirAkaraNa karate haiM, kyoMki 'pratyakSa haiM' rUpa svabhAvahetuse 'puruSoMke pratyakSa svataH pramANabhUta haiM' rUpa sAdhyako unhoMne siddhi kI hai| jaise zizapA hetuse vanaspati (per3a AdimeM) vRkSapanA siddha kiyA jAtA hai| agara kaheM ki pratipAdya (ziSya) ko samajhAnekI apekSA ukta prakAra anumAnako kahanemeM koI doSa nahIM hai, to prazna uThatA hai ki ziSyameM buddhiko jJAtakara ukta anumAnaprayoga kiyA jAtA hai yA jJAta na kara ? dUsarA pakSa yukta nahIM hai, kyoMki binA jAne anumAnaprayoga karane para sadaiva aura sarvatra usake prayogakA prasaMga aayegaa| prathama pakSa svIkAra karane para yaha batAnA hogA ki usakA jJAna kisase hotA hai arthAt ziSyameM buddhiko jAnanekA kyA upAya hai| Apa kaheM ki vaha bAtacIta Adi vizeSa kArya karatA hai, usase usameM buddhi kA nizcaya ho jAyagA, to 'kAryase kAraNakA anumAna karanA' rUpa eka aura anumAna pramANa siddha hotA hai, jaise dhUmase agnikA anumAna kiyA jAtA hai / yadi mAne ki hama loka-vyavahArako apekSA anumAnako svIkAra karate hI haiM, paraloka Adike viSayameM anumAnakA niSedha kiyA hai, kyoMki Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 57 paraloka AdikA abhAva hai, to yaha mAnyatA bhI saMgata nahIM hai, kyoMki tava prazna hogA ki 'paraloka AdikA abhAva hai,' yaha Apane kaise jAnA ? pratyakSa se to unakA jJAna sambhava nahIM hai, kyoMki pratyakSake ve ( paralokAdi) viSaya nahIM haiN| vartamAna aura indriyasambaddha padArthako hI pratyakSa jAnatA hai / paraloka Adi na vartamAna haiM aura na indriya sambaddha / agara kahA jAya ki 'paraloka Adi upalabdha na honese nahIM haiM, jaise AkAzakA phUla', to abhAvako siddha karanevAlA yaha anupalabdhihetu janita eka anya anumAna aura siddha ho jAtA hai / tAtparya yaha cArvAkoM ko paraloka Adi atIndriya padArthoMkA abhAva siddha karaneke lie anupalabdhilakSaNa anumAnako svIkAra karanA anivArya hai / yahI bauddha dArzanika dharmakIrtine kahA hai H / pramANetara sAmAnya sthiteranyadhiyo gateH pramANAntara- sadbhAvaH pratiSedhAcca kasyacit // 'kisI jJAnameM pramANatA aura kisI jJAnameM apramANatAkI vyavasthA honese, dUsare ( ziSyAdi) meM buddhikA avagama karanese aura kisI padArthakA niSedha karanese pratyakSake atirikta anumAna pramANakA sadbhAva siddha hotA hai / ' tAtparya yaha ki hetu tIna prakArakA hai - 1. svabhAva hetu, 2. kAryahetu aura 3 anupalabdhi hetu / ina hetuoMse honevAlI anumeyakI siddhi anumAna hai / pramANatA - apramANatAkA nirNaya svabhAvahetujanita anumAnase, kAryase kAraNakA jJAna kAryahetujanita anumAnase aura abhAvakA jJAna anupalabdhihetujanita anumAnase kiyA jAtA hai / isa prakAra pratyakSa se atirikta anumAna pramANako bhI mAnanA cAhie aura usakA antarbhAva pratyakSameM asambhava hai / bauddhamata - samIkSA yahA~ bauddha kahate haiM ki isI se hamane do hI pramANa mAne haiM - 1. pratyakSa aura 2. anumAna, kyoMki unake dvArA jAnA jAnevAlA prameya hI do prakArakA hai / ina do pramANoMse ghaTAdi evaM bahvayAdi padArthoMko jAnakara unameM pravRtti karanevAle puruSoMko usase niSpanna honevAlI arthakriyA ( jaladhAraNAdi) meM koI visaMvAda (bhramAdi ) nahIM hotA / ataH pratyakSa aura anumAna ye do hI pramANake bheda haiM / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 : pramANa-parIkSA unakA bhI kathana yukta nahIM hai, kyoMki Agama, upamAna Adi anya pramANoMkA ukta pratyakSa aura anumAna dvArA saMgraha nahIM hotA aura isakA kAraNa yaha hai ki unakA ina domeM antarbhAva sambhava nahIM hai| yadi bauddhoMkA yaha mata ho ki Agama, upamAna Adi pramANoMke dvArA grAhya artha do hI prakArakA honese unakA ukta do hI pramANoMmeM antarbhAva ho jAtA hai| spaSTa hai ki artha (padArtha) do hI prakArakA hai-1. pratyakSa aura parokSa / jo sAkSAt rUpameM pratyakSase jAnA jAtA hai vaha pratyakSa artha hai / aura jo paramparayA (liGgAdi dvArA) anumeya honese anumAnagamya hai vaha parokSa artha hai| parokSa artha nizcaya hI sAkSAt jAne gaye anya padArthase jAnA jAtA hai| aura vaha anya padArtha usa parokSa arthake sAtha sambaddha (avinAbhAvI) hotA huA ho usa parokSa arthako janavAnemeM samartha hotA hai, asambaddha nahIM, anyathA gAya Adise bhI azva AdikI pratIti honekA prasaMga AyegA / tathA jo sambaddha anya padArtha hai vaha zabda, sAdRzya, ananyathAbhAva Adi rUpa liGga hI hai aura usase utpanna jJAna anumAna hI hai| ataH parokSa arthako jAnaneke lie anumAnase atirikta pramANa nahIM, zAbda, upamAna Adi bhI ukta rItise anumAna hI siddha hote haiN| yadi inheM anumAna na mAnA jAye to unake pramANatA na honese unase hone vAlA padArthoMkA jJAna apramANa hI siddha hogaa| to unakA ukta mata parIkSAsaha nahIM hai, kyoMki ukta rItise pratyakSa bhI anumAna ho jaaygaa| prakaTa hai ki pratyakSa bhI apane grAhya arthake sAtha sambaddha hokara hI usake jJAna karAne meM samartha hai| yadi vaha usake sAtha sambaddha na hokara bhI usakA jJAna karA sakatA hai to sabhI pratyakSa sabhI puruSoMko sabhI padArthoMkA jJAna karAne meM bhI samartha ho jAyeMge, isa atiprasaMgakA nivAraNa kaise hogaa| agara yaha kahA jAya ki sambaddha honA pratyakSa aura parokSa donoM prakArake jJAnoMmeM sAmAnya honepara bhI sAkSAt jAnane aura asAkSAt jAnaneke bhedase pratyakSa aura anumAna ye do pramANa svIkRta haiM, to indriyapratyakSa, svasaMvedana pratyakSa, mAnasapratyakSa aura yogipratyakSa ye cAra pratyakSa bhI pathaka pramANa ho jAyeMge, kyoMki unakA bhI pratibhAsa bhinna-bhinna hai| spaSTa hai ki jaisA atyanta vizada pratibhAsa yogipratyakSakA hai vaisA indriyajanya pratyakSakA nahIM hai| aura na svasaMvedana tathA mAnasapratyakSakA hai| isI prakAra jaisA antarmukhAkAra vizadatara pratibhAsa svasaMvedanapratyakSakA hai vaisA indriyapratyakSakA nahIM hai / aura jaisA bAhyamukhAkAra vizada Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 59 pratibhAsa indriyapratyakSakA hai vaisA mAnasapratyakSakA nahIM hai / isa taraha ina cAroM pratyakSoMmeM pRthak-pRthak pramANatA pratibhAsabhedake AdhArase kyoM siddha nahIM hogii| ___ zaMkA-pratibhAsabheda honepara bhI cAroM prakArakA bhI pratyakSa eka hI hai, alaga-alaga pramANa nahIM haiM ? __samAdhAna-pratibhAsabheda honepara bhI yadi ukta cAroM pratyakSa eka hI haiM, to pratyakSa aura anumAna bhI pratibhAsabheda honepara bhI apane-apane viSayake prati sambandha samAna honese pRthak-pRthak pramANa na hoN| ___ zaMkA-apane-apane viSayake prati sambandha samAna honepara bhI pratyakSa aura anumAnakI sAmagrI bhinna honese unheM pRthaka pramANa svIkAra kiyA jAtA hai ? samAdhAna-zAbda, upamAna AdikI bhI sAmagrI pRthak-pRthak honese unheM bhI alaga pramANa mAnanA caahie| jisa prakAra pratyakSa indriyAdi sAmagrIse aura anumAna liGgAdi sAmagrIse utpanna honese unakI bhinna sAmagrI mAnI jAtI hai usI prakAra Agama zabdasAmagrIse, upamAna sAdRzyasAmagrIse, arthApatti parokSa arthake avinAbhAvI artharUpa sAmagrIse aura abhAva pratiSedhyakI AdhArabhUta vastuke grahaNa tathA pratiSedhyake smaraNarUpa sAmagrIse paidA honese Agama AdikI bhI sAmagrI bhinna-bhinna hai / isI taraha indriyapratyakSa Adi cAroM pratyakSoMkI bhI bhinna-bhinna sAmagrI prasiddha hai| kintu cAroM pratyakSoMkA viSaya sAkSAt artha honese unameM arthabheda nahIM mAnA jaataa| usI prakAra liGga, zabdAdi sAmagrIkA bheda honese anumAna, Agama AdimeM parokSa arthako samAna rUpase viSaya karane para bhI bheda prasiddha hai, anumAnameM unakA antarbhAva sambhava nahIM hai| takaMpramANa-vimarza tathA tarka bhI pRthak pramANa hai| sAdhya aura sAdhanameM vidyamAna sambandharUpa vyAptikA jJAna karane meM pratyakSa samartha nahIM hai, kyoMki vaha 'jitanA koI dhama hai vaha saba anya kAla aura anya dezameM agnijanya hai, agnike abhAvameM utpanna nahIM hotA' isa prakArakA vyApAra karane meM asamartha hai| dUsarI bAta yaha hai ki vaha sannihita (vartamAna aura indriyasambaddha) arthako hI viSaya karatA hai| tIsare, vaha nirvikalpaka hai| yadi kahA jAya ki yogipratyakSa ukta vyAptikA jJAna karane meM samartha hai, to yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki prazna hogA ki dezayogipratyakSa Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 : pramANa-parIkSA ukta vyAptiko jAnatA hai yA sakalayogipratyakSa ? donoM hI vikalpoM meM anumAna vyartha ho jAyegA, kyoMki dezayogipratyakSa aura sakalayogipratyakSase sabhI sAdhyoM aura sAdhanoMkA sAkSAtkAra ho jAne para anumAnakI sArthakatA nahIM rahatI / yadi kaheM ki dUsaroMke lie anumAna sArthaka hai / arthAt jo alpajJa haiM unheM anumAna Avazyaka hai, to yaha kathana bhI samyak nahIM hai, kyoMki parArthAnumAna svArthAnumAnapUrvaka hotA hai / jise svArthAnumAna hotA hai use hI parArthAnumAna hotA hai aura yogike svArthAnumAna hotA nahIM hai, taba svArthAnumAnake abhAva meM use parArthAnumAna kaise ho sakatA hai / yadi mAnA jAya ki sakalayogI parakA anugraha karaneke lie pravRtti karatA hai aura parakA anugraha zabdaprayogarUpa parArthAnumAnake binA ho nahIM sakatA, ataH yogIke parArthAnumAna siddha hotA hai aura parArthAnumAna binA svArthAnumAna ho nahIM sakatA, isalie parako upadeza deneke lie pravRtta yogIke svArthAnumAna bhI siddha hI hai, yaha mAnyatA bhI saMgata nahIM hai, kyoMki yahA~ do vikalpa utpanna hote haiM / vaha yogI svArthAnumAnase jaba cAra AryasatyoMkA nizcayakara parArthAnumAnase parake lie unakA pratipAdana karatA hai, to parane sAdhya - sAdhanakI vyApti grahaNa kI hai yA nahIM ? yadi kI hai, to yaha batAnA Avazyaka hai ki usane kisase vyApti grahaNa kI hai ? indriyapratyakSa, svasaMvedanapratyakSa aura mAnasapratyakSa ina tIna pratyakSoMse usakA grahaNa asambhava hai, kyoMki vaha unakA viSaya nahIM hai / arthAt samasta dezoM aura samasta kAloMke sAdhya-sAdhanoM meM rahanevAlI vyApti una niyata deza aura niyata kAla viSayaka pratyakSoMse gRhIta nahIM ho sakatI / agara kaheM ki yogipratyakSase vaha vyAptikA grahaNa karatA hai, kyoMki vaha bhI ekadezayogI hai, to yaha kathana yukta nahIM hai, kAraNa ki dezayogIko jitane sAdhya-sAdhanoMkA yogipratyakSa hogA, utane sAdhyasAdhanoMmeM usake lie anumAna vyartha hai / tAtparya yaha ki jaba yogipratyakSase hI sAdhya-sAdhanoMkA jJAna ho jAyegA, to parake lie na vyAptigrahaNakI AvazyakatA rahegI aura na anumAnakI / yadi spaSTa jJAta padArthoMmeM bhI anumAna svIkAra kiyA jAya, to sakalayogIko bhI sabhI spaSTa jJAta padArthoM meM anumAnakA prasaMga AyegA / yahA~ yaha kahanA bhI yukta nahIM ki saMzayAdike nirAkaraNa ke lie unameM anumAna ho sakatA hai, kyoMki yogipratyakSase avagata padArthoM meM saMzayAdi nahIM hote, jaise sugatake pratyakSa Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 61 dvArA jJAta padArthoM meM saMzayAdi nahIM hote / ataH jisane vyApti grahaNa kI hai use sakalayogI upadeza detA hai, yaha prathama vikalpa siddha nahIM hotaa| dUsarA vikalpa bhI yukta nahIM hai, kyoMki jisane vyApti grahaNa nahIM kI, usake lie anumAna nahIM hotA, anyathA jisa kisIke lie bhI anumAnakA prasaMga aayegaa| isa prakAra yogIke upadeza asambhava hai aura usake abhAvameM parArthAnumAna bhI sambhava nahIM hai tathA parArthAnumAnake abhAvameM svArthAnumAna bhI usake nahIM bana sakatA hai| aura usake na banane para sakalayogipratyakSake dvArA vyAptike grahaNakI bAta yuktise siddha nahIM hotI / tAtparya yaha ki sakala deza aura sakala kAlavartI sAdhya-sAdhanoMmeM vyAptikA nizcaya pratyakSase nahIM ho sktaa| zaGkA-pratyakSa (anvaya) aura anupalambha (vyatireka) se sAdhya-sAdhanoM kI vyAptikA nizcaya sambhava hai ? samAdhAna-nahIM, kyoMki jaba pratyakSase vyAptikA grahaNa ukta prakArase nirAkRta ho jAtA hai to pratyakSa aura anupalambhase bhI vyAptikA nirNaya nahIM ho sakatA / pratyakSa to pratyakSa hai hI, anupalambha bhI pratyakSakA hI eka lakSaNa hai| zaGkA-kAraNAnupalambhase kAryakAraNabhAva aura vyApakAnupalambhase vyApya vyApakabhAva, jo donoM hI vyAptirUpa haiM, azeSarUpase avagata ho jAte haiM tathA kAraNAnupalambha aura vyApakAnupalambha donoM anumAna haiM, ataH anumAnase sAdhya aura sAdhanagata vyAptikA nizcaya ho jAyegA / vaha isa prakAra hai-'jitanA koI dhUma hai vaha saba agnijanya hai, tAlAba AdimeM agnike anupalambhase dhUmakA bhI abhAva pAyA jAtA hai', yaha kAraNAnupalambhAnumAna hai / 'jitanI ziMzapAe~ haiM ve saba vRkSa haiM, vRkSake abhAvameM zizapAkA bhI abhAva dekhA jAtA hai', isa prakAra yaha vyApakAnupalambha hetu hai| isa taraha sAdhya aura sAdhanameM rahanevAlI vyAptikA jJAna anumAnase siddha hai ? samAdhAna-nahIM, kyoMki anumAnase vyAptikA jJAna mAnane para anavasthAdoSa AtA hai| kAraNAnupalambha aura vyApakAnupalambha donoM sAdhanoMkI apane sAdhyoMke sAtha rahanevAlI vyAptikA nizcaya pUrvokta doSa Aneke kAraNa pratyakSase to sambhava nahIM hai| aura anya anumAnase usakA nizcaya svIkAra karane para nizcaya hI anavasthA aayegii| tAtparya yaha hai ki vyAptijJAnapUrvaka anumAna hotA hai aura jisa anumAnase prakRta anumAna Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 : pramANa-parIkSA kI vyAptikA jJAna mAnA jAyegA, usa anumAnagata vyAptikA jJAna karaneke lie anya anumAna svIkAra karanA par3egA aura isa taraha kahIM bhI virAma na milanepara prakRta anumAnakA udaya hI nahIM ho skegaa| zaGkA-pratyakSa aura anupalambhake pazcAt utpanna evaM apramANabhUta vikalpake dvArA sAdhya aura sAdhanakI vyAptikA jJAna sambhava hai ? samAdhAna-nahIM, kyoMki yadi apramANabhUta vikalpase vyAptikA nizcaya svIkAra kiyA jAya, to pratyakSa aura anumAnako pramANa mAnanekI kyA jarUrata hai, mithyAjJAnase hI pratyakSa artha aura anumeya arthakA nizcaya ho jAyegA, jaise vyAptikA nizcaya apramANabhUta vikalpase mAnA jAtA hai / ataH jisaprakAra pratyakSako pramANa siddha karaneke lie anumAnakA mAnanA Avazyaka hai, usake binA usakI pramANatA siddha nahIM ho sakatI, usI prakAra sAdhya aura sAdhanakI vyAptike jJAnako pramANa mAne binA anumAnakI utpatti sambhava nahIM hai, ataH use (vyAptijJAnako) bhI pramANa mAnanA jarUrI hai aura vaha 'UhA' nAmaka visaMvAdarahita ukta donoM pramANoMse atirikta pramANa siddha hai| ataeva jo (bauddha) kahate haiM ki 'pratyakSa aura anumAna ye do hI pramANa haiM' unakI vaha pramANasaMkhyA vidhaTita ho jAtI hai| vaizeSikamata-samIkSA aura tarkapramANasiddhi isa vivecanase vaizeSikoMkI pratyakSa aura anumAna ina do pramANoMkI mAnyatA bhI khaNDita ho jAtI hai, kyoMki vyAptike nizcayake lie unheM bhI 'UhA' pramANa mAnanA Avazyaka hai| zaGkA-sAdhyasAmAnya aura sAdhanasAmAnyakA kisI vyaktivizeSamahAnasa (rasoIghara) AdimeM pratyakSase hI sambandha (vyApti-avinAbhAva) avagata ho jAtA hai, ataH usake jJAnake lie pRthak pramANa Avazyaka nahIM hai| 'jitanA koI dhUma hai vaha sabhI agnijanya hai, binA agnike vaha utpanna nahIM hotA' isa prakArakA UhApoharUpa vikalpajJAna vyAptigrAhaka hai, jo alaga pramANa nahIM hai, kyoMki vaha sambandha (vyApti) ko grahaNa karanevAlA vikalpajJAna pratyakSapramANakA phala hai| jaise 'sUryameM gamanazakti hai, kyoMki vaha gativAlA hai tathA sUrya gativAlA hai kyoMki eka sthAnase dUsare sthAnapara usakI prApti hai' isa anumitAnumAnameM sAdhya aura sAdhanake sambandhajJAnakA kAraNa anumAnaphala dusarA anumAna hai| ataH pratyakSa aura anumAna ye do hI pramANa hama vaizeSikoMke siddha hote haiN| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 63 samAdhAna-- ukta kathana bhI niHsAra hai, kyoMki savikalpaka pratyakSase bhI samasta sAdhyoM aura sAdhanoMke sambandha (vyApti) kA grahaNa sambhava nahIM hai| prazna hai ki sAdhya kyA agnisAmAnya hai yA agnivizeSa yA agnisAmAnyavizeSa ? agnisAmAnya to sAdhya nahIM ho sakatA, kyoMki usameM siddhasAdhana hai-- agni sAmAnyameM vivAda na honese use siddha karanA siddhako siddha karanA hai, jo vyartha hai| agnivizeSa (parvatIya agni, catvarIya agni Adi vizeSa agni) bhI sAdhya nahIM ho sakatA, kyoMki anvaya nahIM banegA / 'jahA~ dhUma hotA hai vahA~ parvatIya vahni hotI hai' isa prakArake anvaya pradarzanakA koI sthala nahIM hai, jahA~ donoM pAye jaayeN| agnisAmAnyavizeSako sAdhya banAne para usake sAtha dhUmakA sambandha (avinAbhAva), jo samasta deza aura samasta kAlavartI hai, pratyakSase kaise jAnA jA sakatA hai / tathA usakA jJAna na hone para 'jahA~-jahA~, jaba-jaba dhUma upalabdha hotA hai vahA~-vahA~ taba-taba agnisAmAnyavizeSa upalabdha hotA hai' isa prakArake sambandha pUrvaka hone vAle anumAnakA udaya nahIM ho sakatA / aura yaha sambhava nahIM ki sambandhakA grahaNa anya prakArase ho aura anumAnakI utpatti anya prakArase, kyoMki usameM atiprasaGga aavegaa| ataH sambandha (vyApti) grAhI jo jJAna hai vaha eka svataMtra pramANa hai, kyoMki pratyakSa aura anumAnase sambandhakA jJAna nahIM ho sktaa| Upara jo yaha kahA gayA hai ki 'UhApoharUpa vikalpajJAna pratyakSakA phala hai, vaha pramANa nahIM hai, phala to pramANase bhinna hotA hai', vaha ThIka nahIM hai, kyoMki vizeSyajJAna bhI vizeSaNajJAnakA phala honese pramANa nahIM ho skegaa|haan, upAdAna aura upekSA buddhirUpa phalako utpanna karanese vizeSyajJAnako pramANa svIkAra karane para UhApohavikalpajJAnako bho hAna, upAdAna aura upekSA buddhirUpa phalako utpanna karaneke kAraNa pramANa mAnanA cAhie, kyoMki donoMmeM bheda nahIM hai| zaGkA-UhA pramANake viSayakA parizodhaka hai, pramANa nahIM hai ? samAdhAna-yaha kathana bhI yukta nahIM hai, kyoMki jo pramANake viSayakA parizodhaka hogA vaha apramANa nahIM ho sakatA-apramANase pramANake viSayakA parizodhana sambhava nahIM hai| ataH hama kaheMge ki 'tarka pramANa hai, kyoMki vaha pramANake viSayakA parizodhaka hai| jo pramANa nahIM vaha pramANake viSayakA parizodhaka nahIM dekhA gayA, jaise prameyarUpa arth| aura pramANake viSayakA parizodhaka hai tarka, isa kAraNa vaha pramANa hai', isa Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 : pramANa-parIkSA kevalavyatirekI anumAnase, jo anyathAnupapattiniyamanizcayalakSaNarUpaM hai, tarkameM pramANatA siddha hotI hai / ataH vaizeSikoMkI bhI do (pratyakSa aura anumAna) pramANoMkI mAnyatA siddha nahIM hotii| sAMkhyAdimata-samIkSA isI prakAra tIna, cAra, pA~ca aura chaha pramANa mAnanevAloMkI pramANasaMkhyAkA bhI niyama siddha nahIM hotA hai, kyoMki pratyakSa, anumAna aura Agama ina tIna pramANoMko svIkAra karanevAle sAMkhyoMke AgamapramANase bhI pratyakSa aura anumAnakI taraha sAdhya aura sAdhanake sambandhakA nizcaya na ho sakanese usakA nizcaya karanevAle tarkako unheM pramANa mAnanA par3atA hai| naiyAyikoMke pratyakSa, anumAna aura AgamakI taraha upamAnase bhI liGga aura liGgI (sAdhana aura sAdhya) ke sambandha (vyApti) kA grahaNa sambhava na honese usake grahaNake lie unheM bhI tarka pramANako svIkAra karanA anivArya hai| tathA prAbhAkaroMke pratyakSa, anumAna, Agama aura upamAnakI taraha arthApattise sAdhana-sAdhyake sambandhakA nizcaya sambhava na honese usake nizcayake lie unheM bhI tarkapramANa mAnanA Avazyaka hai| jo bhATTamImAMsaka pratyakSa, anumAna, upamAna, Agama, arthApatti aura abhAva ye chaha pramANa mAnate haiM, unake pratyakSa AdikI taraha abhAva pramANase bhI vyAptikA nirNaya na ho sakanese unheM bhI usake nirNayArtha UhA pramANako svIkAra karanA aparihArya hai| __ zaGkA-UhA apane viSaya (sAdhya-sAdhanasambandha) ke sAtha sambaddha hokara sambandhakA jJAna karAtA hai yA asambaddha hokara hI? yadi asambaddha hokara ho vaha sambandhakA jJAna karAtA hai, to anumAna bhI binA vyAptisambandhake hI anumeyakA jJAna karA degaa| yadi sambaddha hokara vaha sambandhakA nizcaya karAtA hai, to prazna hotA hai ki usa sambandhakA jJAna kisase hotA hai| pratyakSase to sambhava nahIM, kyoMki vaha pratyakSakA viSaya nahIM hai| anumAnase bhI usake sambandhakA nizcaya nahIM ho sakatA, kyoMki anavasthAkA prasaGga aayegaa| yadi anya UhAse usa sambandhakA nizcaya mAnA jAya, to vaha UhA bhI apane viSayake sAtha sambaddha hokara hI sambandhakA nizcaya karAyegA aura usa sambandhakA jJAna anya UhApUrvaka honese anavasthA aayegii| arthAt eka dUsare pRthak UhA pramANase sambandhakA nizcaya mAnanepara vahI prazna hogA aura anya-anya pramANoMkI parikalpanA honese pramANakI niyata saMkhyA kahIM (jainadarzanameM) bhI siddha na ho sakegI ? samAdhAna-nahIM, kyoMki ukta prakArakI Apatti pratyakSapramANapara Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 65 bhI uThAyI jA sakatI hai| arthAt pratyakSa apane viSayakA nizcaya usase sambaddha hokara karAtA hai yA asambaddha hokara ? dvitIya pakSameM pUrvavat atiprasaMga doSa AtA hai| prathama pakSameM yaha batAnA Avazyaka hai ki usake sambandhakA jJAna kisase hotA hai ? anumAna Adise to sambhava nahIM hai, kyoMki vaha unakA viSaya nahIM hai| dUsare pratyakSase usakA jJAna mAnanepara vahI prazna uThanese anavasthA Aye binA na rahegI aura usa hAlatameM pratyakSa pramANako bhI svIkAra karanA azakya ho jaayegaa| ___ zaGkA-pratyakSameM apane viSayake sambandhajJAnake nimittase pramANatA nahIM hai, apitu apanI yogyatAke balase hI vaha apane viSayameM pramANa hai| yadi aisA na ho, to kisI viSayameM vaha apUrvArthagrAhI pratyakSa pramANa nahIM ho sakegA ? samAdhAna-ukta kathana yukta nahIM hai, kyoMki isa prakAra UhA bhI apanI yogyatAke sAmayaMse hI apane viSayakA nizcaya karAtA hai, usake lie anya pramANakI AvazyakatA nahIM hai| ataH Upara udbhAvita dUSaNa nirarthaka hai| vaha yogyatAvizeSa apane viSayake AvAraka jJAnAvaraNa aura vIryAntarAyakarmake kSayopazamavizeSarUpa hai aura vaha jisa prakAra pratyakSameM hai usI prakAra lahAmeM bhI svIkAra kiyA gayA hai, usake sadbhAvameM koI bAdhaka nahIM hai / tathA jisa prakAra pratyakSakI utpattimeM mana, indriya Adi sAmagrI, yogyatAkI sahAyaka hai, kyoMki vaha bAhyanimitta hai, usI prakAra UhAjJAnakI bhI utpattimeM bhUyaHpratyakSa (dhUma aura agnikA eka sAtha aneka bAra darzana) aura anupalambha (agni aura dhUmakA adarzana) Adi sAmagrI yogyatAkI sahakAriNI hai, kyoMki vaha bahiraMganimitta hai| usake honepara UhAjJAna hotA hai aura usake abhAvameM vaha nahIM hotaa| tAtparya yaha ki UhA anvaya aura vyatirekapUrvaka hotA hai| honepara honA anvaya hai aura na honepara na honA vyatireka hai| jaise agnike honepara hI dhuA~ hotA hai, yaha anvaya hai aura agnike abhAvameM dhuA~ nahIM hotA, yaha vyatireka hai| ina anvaya aura vyatireka purassara vyAptike nizcayake lie UhA pramANakI pravRtti hotI hai| aura jaba taka vyAptikA nizcaya nahIM hogA, tabataka anumAna pramANa siddha nahIM hogaa| ataH kahanA hogA ki 'tarka pramANa hai, anyathA anumAnapramANa siddha nahIM ho sktaa|' isa prakAra tarka apara nAma UhA pramANa pratyakSa aura anumAna Adise pRthak pramANa siddha hotA hai| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 : pramANa-parokSA pratyabhijJAnapramANa-vimarza pratyabhijJAna bhI pramANa hai, kyoMki use na mAnanepara tarka pramANa nahIM ho sktaa| spaSTa hai ki jisa viSayameM pratyabhijJAna nahIM hotA usameM tarka pramANakI pravRtti nahIM hotI, anyathA atiprasaMga aayegaa| arthAt binA pratyabhijJAnake bhI tarka pramANa pravRtta hogaa| zaGkA-pratyabhijJAna pramANa nahIM hai, kyoMki vaha grahaNa kiye padArthako hI grahaNa karatA hai ? samAdhAna-nahIM, kyoMki pratyabhijJAnase grahaNa honevAlA padArtha smRti aura pratyakSakI viSayabhUta atIta evaM vartamAna paryAyoMmeM vyApta ekadravya hai, jo na smaraNakA viSaya hai aura na prtyksskaa| ataeva vaha apUrvArthagrAhI hai| isakA na pratyakSa meM antarbhAva ho sakatA hai. kyoMki pratyakSa vartamAna paryAyamAtrako viSaya karatA hai| aura na anumAnameM usakA antarbhAva sambhava hai, kyoMki usameM liGga (sAdhana) kI apekSA nahIM hotii| zAbda pramANameM bhI usakA antarbhAva nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki vaha zabdakI apekSA nahIM krtaa| upamAna meM bhI usakA samAveza nahIM hotA, kyoMki pratyabhijJAna sAdRzyajJAnake binA bhI hotA hai| arthApattimeM bhI use antarbhUta nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki vaha pratyakSAdi chaha pramANoMse jJAta padArthake jJAnake binA bhI utpanna hotA hai| tathA abhAva pramANameM bhI usakA anupraveza zakya nahIM hai, kyoMki pratyabhijJAna niSedhya (ghaTAdi) kI AdhAra vastu (bhUtalAdi) ke grahaNa aura niSedhyake smaraNake binA hI hotA hai| isa prakAra pratyabhijJAna pramANako sabhI dArzanikoMko mAnanA anivArya hai, jo unakI eka, do, tIna, cAra, pA~ca aura chaha pramANoMkI saMkhyAke niyamakA vighaTana karatA hai| tAtparya yaha ki pratyakSAdise atirikta pratyabhijJAna pRthak pramANa hai / smRtipramANa-vimarza smRtiko bhI pRthak pramANa mAnanA Avazyaka hai, kyoMki usakA bhI pratyakSa Adi chaha pramANoMmeM antarbhAva nahIM ho sktaa| aura yaha kahA nahIM jA sakatA ki vaha apramANa hai, kyoMki usameM kisI prakArakA visaMvAda nahIM hai-vaha bhI kathaMcit apUrvArthagrAhI evaM bAdhaka rahita hai, jaise anumAna Adi / jo smaraNako apramANa mAnate haiM unake yahA~ pUrva jJAta sAdhya-sAdhana sambandha aura vAcya-vAcaka sambandhako apramANabhUta smaraNase vyavasthA na honese na anamAna pramANa siddha ho sakegA aura na zAbda Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 67 / pramANa / aura jaba anumAna tathA Agama pramANa siddha na hoMge, taba unase siddha saMvAda aura asaMvAdase pratyakSa tathA pratyakSAbhAsakI bhI vyavasthA nahIM hogii| phalataH sabhI pramANoMkA vilopa ho jaaygaa| ataeva jo pramANa-vyavasthA svIkAra karate haiM unheM smRtiko bhI pramANa svIkAra karanA Avazyaka hai| isa prakAra smRti bhI alaga pramANa siddha honese anya dArzanikoMkI svIkRta pramANa-saMkhyAkA niyama siddha nahIM hotaa| parantu syAdvAdiyoM dvArA svIkRta pratyakSa aura parokSake bhedase do pramANoMkI saMkhyAkA niyama (do hI pramANa haiM, tIna Adi nahIM) nizcayataH siddha hotA hai, kyoMki unameM parokSa aisA vyApaka pramANabheda hai, jisameM parasApekSa honevAle tarka, pratyabhijJAna, smRti jaise sabhI pramANoMkA saMgraha ho jAtA hai| ataH 'pratyakSa aura parokSa ye do hI saMkSepameM pramANake bheda haiM' yaha jo prakaraNake ArambhameM kahA gayA thA vaha sarvathA yukta hai| - pratyakSa-vimarza parokSa pramANakA vimarza karaneke uparAnta aba pratyakSakA vimarza kiyA jAtA hai| sarva prathama pratyakSake sadbhAvako siddha kiyA jAtA hai| usakA sadbhAva anumAnase siddha hotA hai| vaha anumAna isa prakAra hai-pratyakSa vizadajJAnasvarUpa hai, kyoMki vaha pratyakSa hai / jo vizadajJAnasvarUpa nahIM hai vaha pratyakSa nahIM hai, jaise anumAna Adi jJAna / aura pratyakSa vicAra-koTimeM sthita jJAna hai, isalie vaha vizadajJAnasvarUpa hai| tAtparya yaha ki jo jJAna vizada ( spaSTa ) hotA hai usIkA nAma pratyakSa hai| ukta anumAna prayogameM datta dharmI, jo pratyakSa' hai, aprasiddha nahIM hai kyoMki usake viSayameM cArvAka Adi sabhI pramANavAdiyoMko avivAda hai--sabhI use svIkAra karate haiN| yahA~ taka ki jo ekamAtra zUnyAvata, saMvedanAdvaita, puruSAta Adiko svIkAra karate haiM ve bhI svarUpa-pratibhAsarUpa pratyakSako mAnate haiN| hetu bhI asiddha nahIM hai, kyoMki pratyakSako svIkAra karanevAle pratyakSake dharma pratyakSatva ( pratyakSapanA ) ko svayaM svIkAra karate haiN| tAtparya yaha ki ukta anumAnameM prayukta 'kyoMki vaha pratyakSa hai' hetu siddha hai aura siddha hetuse sAdhyakI siddhi avazya hotI hai / ___ zaGkA--yataH pratijJA asiddha hotI hai, ataH usake eka dezakopratyakSapanA dharmako hetu banAnese uparyukta hetu pratijJArthaMkadezAsiddha hai aura asiddha hetuse sAdhyakI siddhi nahIM ho sakatI ? Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 : pramANa-parIkSA samAdhAna - ukta zaGkA ThIka nahIM hai, kyoMki yaha batAyeM ki pratijJA kyA hai aura usakA ekadeza kyA hai ? yadi kaheM ki dharma aura dharmIke samudAyakA nAma pratijJA hai aura usakA ekadeza dharmI hai / jaise 'zabda nAzazIla hai kyoMki vaha zabda hai / ' isI prakAra pratijJAkA eka sAdhyarUpa dharma hai / jaise ' zabda vinazvara hai, kyoMki vaha nAza hotA hai / ' kyA ye donoM hI prakArake hetu pratijJArthaikadezAsiddha haiM ? yadi hA~, to yaha kathana samIcIna nahIM hai, kyoMki dharmI asiddha nahIM hotA - vaha siddha hotA hai aura use hetu banAne para vaha asiddha kaise kahA jA sakatA hai arthAt nahIM kahA jA sakatA / spaSTa hai ki pakSake prayogake samaya dharmI vAdI aura prativAdI donoMke lie siddha hotA hai usI prakAra use hetu kahanepara bhI vaha siddha hI hotA hai / kintu sAdhyarUpa dharmako hetu banAne para vaha pratijJArtha - kA ekadeza honese asiddha nahIM kahA jAyegA / anyathA pratijJArthakA eka - deza honese dharmI bhI asiddha kahA jAyegA / yathArtha meM vaha ( sAdhyarUpa dharma ) to svarUpase hI asiddha hotA hai / ataH pratijJArthaikadezAsiddha nAmakA koI hetvAbhAsa sambhava nahIM hai / ataeva uparyukta hetu ( kyoMki vaha pratyakSa hai) ko pratijJArthaikadezasiddha kahanevAlA anumAna svarUpakA jJAtA kaise kahA jA sakatA hai / arthAt ukta hetu asiddha nahIM hai, kyoMki dharmIko hetu banAyA gayA hai aura dharmI siddha hotA hai / zaMkA-dharmIko hetu banAnepara ananvaya doSa prApta hotA hai ? samAdhAna- nahIM, vizeSako dharmI aura sAmAnyako hetu kahanepara ukta doSa nahIM AtA / prakaTa hai pratyakSavizeSa ( pratyakSavyakti ) ko dharmI aura pratyakSatvasAmAnya ( pratyakSavyaktiyoMmeM vyApaka dharma ) ko hetu banAyA hai, taba ananvaya doSa kaise ho sakatA hai; kyoMki vaha sabhI pratyakSavyaktiyoMmeM vyApta rahatA hai / zaMkA-kadAcit vaha kisI dRSTAntameM na rahe, taba to ananvaya doSa hogA ? samAdhAna --- nahIM, isa taraha to 'sabhI padArtha kSaNabhaMgura haiM, kyoMki ve sat hai' ityAdi anumAnoMmeM bhI hetu ananvayI prApta hotA hai, kyoMki koI sapakSa nahIM hai / zaMkA-uparyukta hetu dRSTAntameM ananvayI honepara bhI pakSa meM pUre torase anvayI siddha hai / isake atirikta vipakSa meM usake rahanekI raMcamAtra bhI sambhAvanA nahIM hai, ataeva 'sattva' hetu nirdoSa mAnA hai ? : Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 69 samAdhAna - yaha yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki isa prakAra to 'pratyakSatva' hetu bhI nirdoSa mAnA jAyagA aura hetuko anvayI honA anAvazyaka kahA jAyagA, kyoMki donoM meM koI pharaka nahIM hai / donoM kI sthiti eka-sI hai / vAstavameM ananvaya koI doSa nahIM hai, hetuko apane sAdhyake sAtha vyApta ( avinAbhAvI ) honA hI Avazyaka hai / yahI kAraNa hai ki kevalavyatirekI hetuoM meM bhI avinAbhAvamAtrake nizcayase sAdhyako siddha karanekI sAmarthya mAnI gayI hai / ataH ananvaya nAmakA koI doSa nahIM hai / ataeva 'pratyakSatva' hetu nirdoSa hai aura vaha apane sAdhya vizadajJAnapanAko pratyakSa ( pakSa ) meM siddha karatA hai / yaha vizadajJAnapanArUpa sAdhya asambhava bhI nahIM hai, kyoMki AtmAko lekara utpanna hue jJAnameM, jise pratyakSa kahA jAtA hai aura padArthoMkA sAkSAtkartA hai, sampUrNatayA athavA ekAMzase vizadatA rahatI hai, usake rahane meM koI bAdhA nahIM hai / tAtparya yaha ki AtmamAtrakI apekSA lekara utpanna huA sakalapratyakSa ( kevalajJAna ) aura vikalapratyakSa ( avadhi tathA mana:paryayajJAna ) ye sabhI jJAna vizada hote haiM / ataH yaha kahA hI nahIM jA sakatA ki vizadajJAna hotA hI nahIM / usakI sayuktika siddhi Age vistArapUrvaka kI gayI hai / pratyakSazabdakI jo vyutpatti hai usase bhI pratyakSajJAna vizadAtmaka siddha hai / 'pratyakSa' padameM do zabda haiM--eka prati aura dUsarA akSa | 'akSa' kA artha akSaNa - vyApana -jAnana karanese AtmA hai aura usa hI kSINAvaraNa athavA kSINopazAntAvaraNa AtmAko lekara utpanna jJAna pratyakSazabdakA vAcya hai, taba aise jJAnameM vizadatAkI asambhavatA kaise kahI jA sakatI hai / ataH ThIka hI kahA gayA hai ki jo jJAna vizada hai vaha pratyakSa hai / aba pratyakSa bhedoMkA kathana kiyA jAtA hai / ukta pratyakSa tIna prakArakA hai - 1. indriyapratyakSa, 2. anindriyapratyakSa aura 3. atIndriyapratyakSa / inameM indriyapratyakSako sAMvyavahArika pratyakSa kahA jAtA hai, kyoMki vaha ekadeza hI vizada hotA hai, pUrNatayA nahIM / indriyapratyakSakI taraha anindriyapratyakSa bhI sAMvyavahArika pratyakSa mAnA gayA hai, kyoMki vaha bhI usI taraha ekadeza hI vizada hotA hai / antara itanA hI hai ki anindriyapratyakSa antarmukhAkArarUpase hotA hai aura indriyapratyakSa bahirmukhAkArarUpase / atIndriyapratyakSa do prakArakA - 1. vikalapratyakSa aura 2. sakalapratyakSa / vikalapratyakSa bhI do taraha Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 : pramANa-parIkSA kA hai-1. avadhijJAna aura 2. manaHparyayajJAna / sakalapratyakSa kevala eka hI prakArakA hai aura vaha hai kevalajJAna / ye tInoM pratyakSa mukhya pratyakSa haiM, kyoMki ina tInoMmeM hI na manakI aura na indriyoMkI apekSA hotI hai| isake alAvA ye tInoM vyabhicArarahita hote haiM-mithyA (saMzayAdirUpa) nahIM hote| isake atirikta sAkAra vastu grAhI (savikalpaka) hote haiM aura apane viSayoM (jJAtavya padArthoM-mUrtika-amUrtikoM) meM pUrNatayA vizada(spaSTa) hote haiM / yahI tattvArthavAttikakAra akalaGkadevane kahA hai-- 'indriyAnindriyAnapekSamatItavyabhicAraM sAkAragrahaNaM pratyakSam' -ta0 vA0 1-12 / 'jo jJAna indriyoM tathA manakI sahAyatAse utpanna nahIM hotA, nirdoSa hai aura sAkAra vastu grAhI hai vaha pratyakSa hai / ' Age ukta vAttikake padoMkI sArthakatA dikhAte hue kahA gayA hai ki 'indriyAnindriyAnapekSam'--'indriya aura manakI apekSAse rahita isa padase sAMvyavahArika pratyakSakI, jo indriyapratyakSa aura anindriyapratyakSake bhedase do prakArakA hai tathA ekAMzase vizada hotA hai, vyAvRtti kI hai| 'atItavyabhicAram --- 'vyabhicArarahita' padase vibhaMgajJAnakI, jo avadhipratyakSAbhAsa hai, nivRtti kI hai aura 'sAkAragrahaNam'-'sAkAra vastu grAhI' vizeSaNase nirAkAra grahaNakA, jise darzana kahA hai, vyavaccheda kiyA hai aura isa taraha vAttikagata tInoM vizeSaNa sArthaka haiN| ataH jo mukhyapratyakSa tIna prakArakA kahA hai vaha ThIka hai / -2-92 / zaMkA-svasaMvedana nAmakA eka cauthA bhI pratyakSa hai, use bhI kahanA cAhie? samAdhAna-nahIM, kyoMki vaha sabhI jJAnoMkA sAmAnya svarUpa hai| indriyapratyakSakA svarUpasaMvedana indriyapratyakSa hI hai, anyathA vaha apanA aura para (bAhya) kA saMvedana nahIM kara skegaa| dUsare, usameM do saMvedana mAnanA par3eMge / eka svako jAnanevAlA aura dUsarA bAhyako / anindriyapratyakSakA, jise mAnasapratyakSa kahA jAtA hai aura jo sukhAdijJAnarUpa hai, svarUpasaMvedana bhI ukta prakArase anindriyapratyakSa hI hai, vaha usase pRthaka nahIM hai| isI taraha tInoM atIndriyapratyakSoMkA svarUpasaMvedana bhI tInoM atIndriyapratyakSarUpa hI hai, unase judA nhiiN| ataH svarUpasaMvedana nAmakA cauthA koI pratyakSa siddha nahIM hotaa| isa vivecanase zrutajJAnakA svarUpasaMvedana anindriyapratyakSa jAnanA cAhie, kyoMki vaha (zrutajJAna) anindriya Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 71 (mana) pUrvaka hotA hai| bhramAtmaka jJAnoMkA svarUpasaMvedana bhI bhramAtmakajJAnasvarUpa hai, yaha bhI samajha lenA caahie| ataeva sAre jJAna svarUpasaMvedanakI apekSA pramANa haiM, bAhya prameyakI apekSAse hI ve pramANa aura pramANAbhAsa kahe jAte haiN| svarUpako jAnanekI apekSAse koI jJAna pramANAbhAsa nahIM hai|--2-93 / 1. indriyapratyakSa tathA 2. anindriyapratyakSa-vimarza prazna-indriyapratyakSa kise kahate haiM ? uttara-indriyoMkI pradhAnatA aura manakI gauNatAse utpanna hae jJAnako, jise matijJAna kahA jAtA hai, indriyapratyakSa kahate haiM / AcArya gaddhapicchane tattvArthasUtra (1-14) meM pratipAdana bhI kiyA hai ki jo indriya aura anindriyapUrvaka hotA hai vaha matijJAna hai / ___ yaha indriyapratyakSa cAra prakArakA hai-1. avagraha, 2. IhA, 3. avAra aura 4. dhaarnnaa| padArtha aura indriyoMke sambandha honeke bAda utpanna hue Adya jJAnakA nAma avagraha hai / arthAt 'kyA hai' isa prakArake vizeSa rahita vastake sAmAnyAvalokanarUpa darzanapUrvaka utpanna huA kucha rUpa, AkAra AdikI vizeSatAoMko lie hue padArthakA viziSTajJAna avagrahajJAna hai / avagrahajJAnase grahaNa kI gayI vastuke viSayameM vizeSa jAnanekI AkAMkSA karanA IhA hai, jisameM honA cAhie' rUpa jJAna hotA hai| IhAjJAnase jAnI haI vastuke vizeSoMkA nizcaya karanA avAyajJAna hai| sunizcita tathA kAlAntara meM bhI avismRtike kAraNabhUta jJAnakA nAma dhAraNAjJAna hai| ye cAroM hI jJAna indriyavyApArapUrvaka hote haiM, usake abhAvameM ve utpanna nahIM hote| ye cAroM jJAna manapUrvaka bhI hote haiM, kyoMki jinake mana nahIM hotA unake ye manapUrvaka honevAle cAroM jJAna nahIM hote / ataeva ye indriyapratyakSa aura anindriyapratyakSa donoM ekadezase vizada aura avisaMvAdI haiN| sparzana Adi pA~coM indriyoMke nimittase baha, eka, bahavidha, ekavidha, kSipra, akSipra, aniHsRta, niHsRta, ukta, anukta, dhruva aura adhruva ina bAraha prakArake padArthoM meM honeke kAraNa indriyapratyakSa pratyeka indriyakI apekSAse 48, 48 bhedoM tathA vyaMjanAvagrahake (cakSuH aura manako 1. bhAvaprameyApekSAyAM pramANAbhAsa-nihnavaH / bahiHprameyApekSAyAM pramANaM tannibhaM ca te // --A0 samantabhadra, AptamI0 kA0 83 / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 : pramANa-parIkSA chor3akara zeSa cAra indriyoMse honeke kAraNa) 48 bhedoMse sahita hotA hai aura isa prakAra indriyapratyakSake 44 124 5 = 240 + 1x1244 = 48 = 288 bheda haiN| tathA anindriyapratyakSake 44 124 1 = 48 bhedoMko bhI unameM milA denepara sAMvyavahArika pratyakSa (matijJAna) ke kula bheda 288 + 48 = 336 haiN| 3. atIndriyapratyakSa-vimarza atIndriyapratyakSake pahale vikala aura sakala ye do bheda kahe jA cuke haiN| aba unakA vizeSa kathana kiyA jAtA hai| vikala atIndriyapratyakSakA pahalA bheda avadhijJAna hai / yaha jJAna indriya aura manakI apekSAke vinA kevala AtmAmAtrakI apekSAse hotA hai aura mUrtika padArthoM ko hI viSaya karatA hai / tathA apane viSayameM pUrNa vizada hotA hai / isake chaha bheda haiM1. anugAmI, 2. ananugAmI, 3. vardhamAna, 4. hIyamAna, 5. avasthita aura 6. anavasthita / jo avadhijJAna sUryake prakAzakI taraha svAmIke sAtha eka kSetrase dUsare kSetrameM aura eka paryAyase dUsarI paryAyameM jAtA hai vaha anugAmI hai| jo avadhijJAna vimukha pUruSako dI gaI AjJAkI taraha vahIM chUTa jAtA hai, na kSetrAntarameM jAtA hai aura na paryAyAntarameM, vaha ananugAmI hai| jo jaMgalake vA~soMkI ragar3ase utpanna agnikI bhA~ti nirantara bar3hatA jAtA hai vaha vardhamAna hai| jo avadhijJAna sImita IMdhanavAlI agnikI zikhAkI taraha dhIre-dhIre kama hotA jAtA haiM vaha hIyamAna hai| jo zarIrake masA, tila Adi cinhoMkI taraha hamezA eka-sA banA rahatA hai vaha avasthita hai aura jo havAke vegase prerita jalakI laharoMkI taraha ghaTatA-bar3hatA rahatA hai vaha anavasthita hai| saMkSepameM yaha avadhijJAna tIna hI prakArakA hai--1. dezAvadhi, 2. paramAvadhi aura 3. sarvAvadhi / dezAvadhijJAna ukta chahoM prakArako hotA hai| arthAt usameM anugAmI Adi chahoM bheda pAye jAte haiN| parantu paramAvadhijJAna viziSTa saMyamake dhArakoMke hotA hai| paryAyAntarameM na jAne kI apekSAse ananugAmI aura pratipAta (chUTa jAne) se sahita hotA hai aura usI paryAya meM kSetrase kSetrAntarameM jAnekI apekSA anugAmI hI hotA hai, ananugAmI nahIM, kyoMki kevalajJAna hone evaM paryAyake anta taka vaha svAmIke sAtha rahatA hai| tathA vaha vardhamAna hI hotA hai, hIyamAna nhiiN| avasthita hI hotA hai, anavasthita nhiiN| apratipAta hI hotA hai, sapratipAta nahIM, kyoMki vaha atyanta vizuddha pariNAmoMse utpanna hotA hai| yaha usI paryAya yA kevala Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 73 jJAnakI apekSAse kahA gayA hai, kyoMki paramAvadhijJAnI dUsarI paryAyameM jAye yA kevalajJAna prApta kara le, to usakA vaha paramAvadhijJAna chUTa jAtA haiN| isa prakAra isa avadhijJAnameM vartamAna paryAyakI apekSAse anugAmI, vardhamAna aura avasthita ye tIna hI bheda pAye jAte haiM, anya tIna bheda nhiiN| tathA paryAyAntarakI apekSAse ananugAmI aura anavasthita ye do bheda aura eka sapratipAta bheda hote haiN| paramAvadhijJAnakI taraha sarvAvadhijJAnake viSayameM bhI jAna lenA caahie| kevala vaha vardhamAna bhI nahIM hotA, kyoMki vaha jaba utpanna hotA hai to pUrNa prakarSako prApta hotA hai| ataH usameM vardhamAnatA nahIM hai| dUsarI usakI vizeSatA yaha hai ki vaha sampUrNa avadhijJAnAvaraNa tathA vIryAntarAyakarmake kSayopazamase udbhata hotA hai| atisaMkSepameM avadhijJAna do prakArakA hai--1. bhavapratyaya aura 2. guNapratyaya / bhavapratyaya avadhijJAna devoM aura nArakiyoMke hotA hai, kyoMki vaha bAhya deva bhava aura nArakI bhavake nimittase hotA hai| ina paryAyoMke honepara hI vaha hotA hai aura unake abhAvameM nahIM hotA / ataH aise avadhijJAnako bhavanimittaka avadhijJAna kahA gayA hai| yaha kevala dezAvadhirUpa hI hotA hai, paramAvadhi yA sarvAvadhirUpa nhiiN| guNapratyaya avadhijJAna asaMyatasamyagdRSTike samyagdarzanaguNake nimittase aura saMyatAsaMyatake saMyamAsaMyama (dezasaMyama) guNapUrvaka tathA saMyatake saMyamaguNake honese hotA hai| yaha donoM avadhijJAnoMke bAhya nimittoMkA kathana haiN| unakA antaraMga kAraNa avadhijJAnAvaraNa aura vIryAntarAyakarmakA yathAsambhava kSayopazama hai| usake sadbhAvameM hI samyagdarzanAdike hone para hotA hai, anyathA nhiiN| manaHparyayajJAna-vimarza manaHparyayajJAna, jo vikala atIndriya pratyakSa hai, do tarahakA hai-- 1. Rjumati aura 2. vipUlamati / inameM Rjumati sarala mana, sarala vANI aura sarala kAyavAloMke manogata viSayako jAnatA hai, ataH usake sarala mana, sarala vANI aura sarala kAyake nimittase tIna bheda kahe gaye haiN| kintu vipulamati manaHparyayajJAna sarala athavA vakra donoM ho prakArake mana, vacana aura kAyavAloMke manaHsthita cintita, ardhacintita aura acintita viSayako Rjamatise bhI adhika spaSTa jAnatA hai / ataeva usake ukta chaha nimittoMkI apekSA chaha bheda batalAye gaye haiN| yaha donoM hI prakArakA manaHparyayajJAna yathAvidha manaHparyayajJAnAvaraNa aura vIryAntarAyakarmake yathAyogya kSayopazamase utpanna hotA hai aura saMyamiyoMke hotA hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 : pramANa-parIkSA kevalajJAna-vimarza __ tIsarA atIndriyapratyakSa kevalajJAna hai, jise sakalapratyakSa kahA jAtA hai, kyoMki vaha samasta mohanIya, samasta jJAnAvaraNa aura samasta vIryAntarAyakarmake kSayase udbhUta hotA hai| dUsarI bAta yaha hai ki vaha sampUrNatayA vizada hotA hai aura tIsare yaha ki vaha saba (matika-atika) ko viSaya karatA hai| isa prakArake pratyakSavAlA koI vizeSa puruSa sambhava hai hI, kyoMki usameM kisI prakArakA bAdhaka pramANa nahIM hai| jisa prakAra koI vizeSa puruSa zAstra (veda) dvArA samasta padArthoM kA jJAna kara sakatA hai aura jise donoM vAdI tathA prativAdI svIkAra karate haiN| hetu bhI asiddha nahIM hai, kyoMki sakala atIndriya pratyakSavAle puruSakA pratyakSa Adi koI bhI pramANa bAdhaka nahIM hai, yaha isalie bhI ki samasta dezoM aura samasta kAloMke puruSasamUhakI apekSA usameM abAdhA siddha hai| jaise 'maiM sUkhI hU~', 'maiM jJAnavAn hU~' isa pratItimeM kisI bhI vyaktiko vivAda nahIM ho sakatA aura isalie sukhAdikA sadbhAva pramANa siddha hai| bAdhakapramANAbhAva vastakI siddhimeM eka aisA svayaM pramANa hai. jise sabhI svIkAra karate haiM, anyathA kisIke bhI abhISTa tattvakI siddhi na ho skegii| isa prakAra pratyakSakA, jo vizadajJAnarUpa hotA hai aura jisake sAMvyavahArika aura mukhya ye do bheda haiM, saMkSepameM nirUpaNa kiyaa| parokSakA vizeSa vimarza parokSakA pahale saMkSepameM vicAra kara Aye haiN| aba usakA kucha vistArase vicAra kiyA jAtA hai| jo avizada (aspaSTa) jJAna hai vaha parokSa hai| ise anumAnaprayogake mAdhyamase yoM bhI kaha sakate haiM ki parokSa avizada jJAnarUpa hai, kyoMki vaha parokSa hai| jo avizada jJAnarUpa nahIM hai vaha parokSa nahIM hai, jaise atIndriyapratyakSa, aura parokSa vicAraNIya jJAna hai, isalie vaha avizada jJAnarUpa hai| jisakA vicAra prastuta hai usakI parokSatA asiddha nahIM hai, kyoMki vaha akSoM arthAt indriyoM (bAhya aura Antara donoM) se utpanna hotA hai| tattvArthavAttikakAra akalaGkadevane parokSakA lakSaNa karate hue kahA hai ki jo upAtta tathA anupAtta kAraNoMkI apekSAse hotA hai vaha parokSa hai| yahA~ upAttase tAtparya karmodayase AtmAke dvArA gRhIta sparzanAdi indriyoMkI vivakSAse hai aura anupAttase matalaba zabda, liGga Adi bAhya sahakAriyoMse hai| isa taraha donoM kAraNoMkI apekSAse honevAlA jJAna parokSa hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 75 yaha bhI saMkSepa meM do prakArakA hai- 1. matijJAna aura 2. zrutajJAna / sUtrakAra AcArya gRddhapicchakA bhI vacana hai- 'Adya parokSam ' [ ta0 sU0 1- 11 ] - Adi do jJAna arthAt matijJAna aura zrutajJAna parokSa haiM / sUtrakArane mati, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevala ye pA~ca jJAna kahe haiM / ataH unake isa sUtra ( ta0 sU0 1 - 9 ) kI apekSAse 'Adye' padake dvArA mati aura zruta ye do jJAna gRhIta haiM / ye donoM jJAna parakI apekSAse hone ke kAraNa parokSa kahe gaye haiM / aura parakI apekSAse na honeke kAraNa avadhi, manaH paryaya aura kevala ye tIna jJAna pratyakSa batalAye haiM | yahA~ prazna uTha sakatA hai ki avagrahase lekara dhAraNA paryanta matijJAnako ekadeza vizada honese indriyapratyakSa - anindriyapratyakSa kahA gayA hai aura yahA~ use parokSa batalAyA gayA hai, yaha visaMgati (virodha) kaise dUra hogI ? yaha prazna yukta nahIM hai, kyoMki use sAMvyavahArika arthAt upacAra (lokavyavahAra) se pratyakSa kahA hai / vastutaH vaha parApekSa honese parokSa hI hai, isameM koI virodha samupasthita nahIM hotA / zeSa matijJAna, jo smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodharUpa hai, aura zruta ye saba parokSa haiM / akalaMkadevane spaSTa kahA hai 1 'vizada jJAna pratyakSa hai aura vaha mukhya tathA saMvyavahArakI apekSA do prakArakA hai / zeSa smRti Adi jitane bhI parApekSa jJAna haiM ve saba parokSa haiM / isI bhAvako sUtrakAra AcArya gRddhapicchane ' pramANe' [ 'tatpramANe'ta0 sU0 1-10 ] isa sUtragata dvivacanAtmaka 'pramANa' padake dvArA sabhI jJAnoM kA saMgraha kiyA hai / - laghIya0, 1-3 / smRti-vimarza 'vaha' isa prakArake AkArako sparza karanevAlI tathA anubhUta padArtha - ko jAnanevAlI pratItikA nAma smRti hai / - zaMkA- manaHpUrvaka honese smRti anindriyapratyakSa hai, kyoMki vaha sukhAdisaMvedana kI taraha vizada hai ? samAdhAna - yaha zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki smRti meM vizadatA lezamAtra bhI nahIM hai / punaH punaH bhAvanA (cintana) karanevAleko vizadatAkI pratIti hotI hai, kyoMki vaha bhAvanA jJAnAtmaka hai / parantu vaha svapnajJAnakI taraha bhrAnta hai / vAstavameM jo pUrvAnubhUta atIta padArtha hai usameM vizadatA sambhava hI nahIM, taba usa atIta arthako viSaya karanevAlI smRti vizada kaise ho sakatI hai, ataH vaha parokSa hI hai / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 : pramANa-parIkSA __ zaMkA--zruta athavA anumita arthameM honevAlI smRti vizada ho sakatI hai ? ___ samAdhAna-yaha zaMkA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki 'vaha' isa prakArake ullekhase sabhI smRtiyoMkA saMgraha hai| arthAt smRti cAhe anubhUtaviSayaka ho, cAhe zrutaviSayaka aura cAhe anumitaviSayaka, sabhImeM 'vaha' kA ullekha rahatA hai, anubhUtaviSayakameM hI nhiiN| yaha smRti avisaMvAdinI honese pratyakSakI hI taraha pramANa hai / yadi kisI smRtimeM visaMvAda pAyA jAtA hai to vaha smRtyAbhAsa hai, jaise pratyakSAbhAsa / pratyabhijJAna-vimarza _ 'vahI yaha hai' isa prakArake jJAnakA nAma saMjJA hai| usIko pratyabhijJA kahate haiN| athavA 'usI tarahakA yaha hai' isa prakArake jJAnakA nAma bhI saMjJA hai / yaha ekatva aura sAdRzyako viSaya karanekI apekSA do prakArakI hai / nizcaya hI pratyabhijJA yA pratyabhijJAnake do bheda haiM-1. ekatvapratyabhijJAna aura 2. sAdRzyapratyabhijJAna / 'vahI yaha hai' isa prakArake ekatvaviSayaka jJAnako ekatvapratyabhijJAna aura 'usIke samAna yaha hai' isa prakArake sAdRzyaviSayaka bodhako sAdRzyapratyabhijJAna kahate haiN| zaMkA-'vahI' yaha atItako viSaya karanevAlA jJAna smRti hai aura 'yaha' isa prakAra hone vAlA jJAna pratyakSa hai, ataH pratyabhijJA smati aura pratyakSa ina do jJAnAtmaka hI hai / isI prakAra 'usIke samAna hai' yaha jJAna smaraNa hai tathA 'yaha' isa prakArakA vartamAnaviSayaka jJAna pratyakSa hai, ataH yaha sAdRzyapratyabhijJAna bhI smaraNa aura pratyakSa ina do jJAnarUpa hai| isalie pratyabhijJAna nAmakA koI eka pRthak jJAna (pramANa) nahIM hai ? / ___ samAdhAna-yaha kathana yukta nahIM hai, kyoMki smaraNa aura pratyakSase utpanna hone vAlA tathA atIta tathA vartamAna ina do avasthAoMmeM rahanevAle eka dravyako viSaya karanevAlA pratyabhijJAna unase pRthak eka jJAna acchI taraha anubhavameM AtA hai| spaSTa hai ki 'vaha' isa prakArakA smaraNa ukta ekadravyako viSaya nahIM karatA, vaha to mAtra atIta avasthAko hI viSaya karatA hai| isI prakAra 'yaha' isa tarahakA jJAna bhI usa eka dravyako nahIM jAnatA, vaha mAtra vartamAna paryAyako hI jAnatA hai| kintu smaraNa aura pratyakSa donoMse utpanna honevAlA, jor3arUpa, donoM paryAyoMko lie hue dravyakA nizcAyaka ekatvaviSayaka pratyabhijJAna una donoM jJAnoMse Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 77 jadA hI hai| usakA apalApa karanepara kahIM bhI ekatvAnvayakI vyavasthA nahIM ho sakegI, yahA~ taka ki pUrvottara kSaNoMmeM rahanevAle santAnakI ekatA bhI siddha nahIM ho skegii| ___ zaMkA-pratyabhijJAna gRhIta arthako hI grahaNa karatA hai, ataH gRhItagrAhI honese apramANa hai ? samAdhAna-yaha zaMkA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki vaha kathaMcit apUrvArtha (agRhIta artha) ko jAnatA hai| prakaTa hai ki pratyabhijJAnakA viSaya jo eka dravya hai vaha na smaraNa dvArA gRhIta hotA hai aura na pratyakSa dvArA / taba eka dravyako viSaya karanevAlA pratyabhijJAna gRhItagrAhI kaise mAnA jA sakatA hai| arthAt nahIM mAnA jA sktaa| smaraNa dvArA gahIta atIta paryAya aura pratyakSa dvArA avagata vartamAna paryAya ina donoMse dravyakA tAdAtmya hai, ataH use grahaNa karanevAle pratyabhijJAnako kathaMcit apUrvArthaviSayaka honese apramANa nahIM kahA jA sktaa| anyathA anumAna Adi bhI apramANa kahe jAveMge, kyoMki ve bhI sarvathA apUrvArthaviSayaka siddha nahIM hote / sambandha (vyApti) grAhI jJAnake viSaya sAdhyAdi sAmAnyase anumAnagamya dezaviziSTa athavA kAlaviziSTa sAdhyAdi vizeSa kathaMcit abhinna haiM aura unheM viSaya karanese anumAna bhI kathaMcit pUrvArthaviSayaka siddha hotA hai / ata: jisa prakAra anumAna kathaMcit apUrvArthagrAhI honese pramANa hai usI prakAra pratyabhijJAna bhI kathaMcit apUrvArthagrAhaka honese pramANa hai| zaMkA-bAdhaka pramANa maujUda honese pratyabhijJAnako pramANa nahIM mAnA jA sakatA ? samAdhAna--yaha zaMkA ayukta hai, kyoMki pratyabhijJAnakA bAdhaka koI pramANa nahIM hai / na pratyakSa usakA bAdhaka hai, kyoMki usakI usake viSaya (eka dravya) meM pravRtti nahIM hai / taba vaha sAdhakakI taraha bAdhaka bhI nahIM ho sakatA / ise yoM samajhanA cAhie-jisakI jisameM pravRtti nahIM hai vaha usakA na sAdhaka hotA hai aura na bAdhaka, jaise rasajJAna rUpajJAnakA na sAdhaka hai aura na bAdhaka / aura pratyakSa pratyabhijJAnake viSayameM pravRtta nahIM hotA, isalie vaha usakA bAdhaka nahIM hai| nizcaya hI pratyakSa pratyabhijJAnake viSaya pUrvadRSTa aura vartamAnameM dekhI jA rahI ina donoM paryAyoMmeM vyApta dravyameM pravRtta nahIM hotA, vaha to mAtra dRzyamAna paryAyako hI viSaya karatA hai / ataH hetu asiddha nahIM hai| isI prakAra anumAna bhI pratyabhi Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 : pramANa-parIkSA jJAnakA bAdhaka nahIM hai, kyoMki vaha bhI pratyabhijJAnake viSayameM pravRtta nahIM hotA, usakI pravRtti kevala anumeyameM hotI hai| kadAcit usakI pratyabhijJAnake viSayameM pravRtti ho, to vaha sarvathA bAdhaka nahIM ho skegaa| ataH pratyabhijJAna apane viSaya eka dravyameM pramANa hai, kyoMki koI bhI usakA bAdhaka nahIM hai, jaise pratyakSa athavA smRti / isI taraha sAdRzyaviSayaka pratyabhijJAna bhI pramANa hai, kyoMki vaha bhI apane viSayameM bAdhakoMse rahita hai| jisa prakAra pratyakSa apane viSaya sAkSAt ho rahe padArthameM bAdhAoMse rahita hai tathA smaraNa bhI apane atIta viSayameM bAdhArahita hai usIprakAra pratyabhijJAna bhI apane viSaya ekatva athavA sAdRzyameM bAdhAoMkI saMbhAvanAse rahita hai| taba use apramANa kaise maaneN| hA~, jo pratyabhijJAna apane viSayameM bAdhita hotA hai vaha pratyabhijJAnAbhAsa hai| jaise pratyakSAbhAsa athavA smaraNAbhAsa aura ise apramANa honepara sabhI pratyabhijJAnoMko apramANa kahanA ucita nahIM hai / anyathA pratyakSa bhI apramANa ho jaavegaa| isalie jisa prakAra zakla zaMkhameM honevAlA pItajJAnapratyakSa zukla zaMkhameM hI hue zuklajJAnapratyakSake dvArA bAdhita honese apramANa hai, kintu pIle suvarNAdimeM honevAlA pItajJAnapratyakSa apramANa nahIM hai| isI prakAra apane usI putrameM hI 'yaha usake samAna hai', isa prakArakA honevAlA sAdRzyaviSayaka pratyabhijJAna 'vahI yaha hai' isa prakArake ekatvaviSayaka pratyabhijJAnase bAdhita honese apramANa hai, kintu apane putrake samAna hI kisI dUsareke putrameM 'vaisA hI yaha hai' isaprakArakA honevAlA pratyabhijJAna apramANa nahIM hai, kyoMki vaha kisI anya jJAnase bAdhita nahIM hai| isI taraha jina nakha, keza Adiko kATa diyA, kintu punaH ve utpanna ho gaye haiM unameM 'vahI ye nakha, keza Adi haiM isaprakArakA honevAlA ekatvaviSayaka pratyabhijJAna 'punaH utpanna ye nakha, keza Adi pUrvameM kATe gaye nakha, keza Adike samAna haiM' isa prakArake sAdRzyanimittaka anya pratyabhijJAnase bAdhita hone se apramANa spaSTa jJAta hotA hai| kintu unameM honevAlA sAdRzyaviSayaka pratyabhijJAna apramANa nahIM hai, kyoMki usameM koI bAdhA na honese vaha pramANa hI siddha hotA hai| isI prakAra pahale kisI deza-vizeSameM rakhe rUpase dekhe gaye cA~dI Adi padArthameM huA smaraNa anya dezameM rakhe rUpase honevAle cA~dI Adike smaraNakA bAdhaka hai ataeva vaha usa viSayameM pramANa nahIM hai| kintu jisa dezameM rakhe rUpase cAMdI AdikA anubhava huA thA, usI dezameM rakhe rUpase cA~dI AdikA honevAlA smaraNa pramANa hai| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 79 ataH hama yaha kaha sakate haiM ki jisa jisa jJAnase vastuko jAnakara usameM pravRtta hue vyaktiko arthakriyA (jalAvagahanAdi) meM kiMcit bhI visaMvAda (bhramAdi) nahIM hotA vaha vaha jJAna pramANa hai, jaise pratyakSa athavA anumAna / aura smaraNa tathA pratyabhijJAnase vastuko jAnakara pravRtta hae puruSako visaMvAda nahIM hotA, isalie smaraNa aura pratyabhijJAna donoM pramANa haiM tathA avizada honese ve parokSa haiN| jaise anumAna / athavA sAdhya-sAdhanake sambandha (vyApti) ko grahaNa karane vAlA tarka / tarka-vimarza 'jitanA dhUma hai vaha saba agnise hI utpanna hotA hai, binA agnike vaha nahIM hotA' isa prakAra samasta dezoM aura samasta kAloMkI vyApti (avinAbhAvarUpa sAdhya tathA sAdhanake sambandha) ko grahaNa karanevAlA jo UhApoharUpa jJAna hotA hai vaha tarka hai aura vaha bhI pramANa mAnA jAnA cAhie, kyoMki vaha bhI kathaMcit apUrvArthagrAhI hai| vaha pratyakSa tathA apratyakSa dvArA grahaNa kiye gaye pratiniyata deza aura pratiniyata kAlake sAdhya tathA sAdhana vizeSoMko grahaNa na karaneke kAraNa gRhItagrAhI nahIM hai| isake atirikta usameM koI bAdhaka bhI nahIM hai| nizcaya hI pratyakSa tarkakA bAdhaka nahIM, kyoMki usako usameM pravRtti hI nahIM, jaise anumAna / kadAcit usameM usakI pravRtti ho bhI, to vaha usakA sAdhaka hI hogA, bAdhaka to vaha kisI bhI taraha nahIM ho sktaa| kahIM ekAdha jagaha vaha bAdhaka ho sakatA hai so jisakA bAdhaka hogA vaha tarkAbhAsa (apramoNa) kahA jAyegA, use pramANa svIkAra nahIM kiyA gyaa| jisa prakAra smaraNAbhAsa, pratyabhijJAnAbhAsa athavA pratyakSAbhAsa, anumAnAbhAsako pramANa nahIM maanaa| tarkako pramANa isalie bhI mAnanA Avazyaka hai, kyoMki usase jAne gaye padArtha (vyAptisambandha) meM pravRtta jJAtAko usakI arthakriyA meM koI visaMvAda (bhramAdi) nahIM hotA, jaise pratyakSa aura anumAna / yaha tarkajJAna cU~ki avizada hotA hai, ataeva vaha anumAnakI taraha parokSa hai| anumAna-vimarza aba anumAnakA vicAra kiyA jAtA hai, jise cArvAkako chor3akara prAyaH sabhI dArzanikoMne svIkAra kiyA hai| sAdhana (hetu) se jo sAdhya (anumeya) kA vizeSa jJAna hotA hai vaha anumAna hai / yahA~ sAdhana use kahA gayA hai jisakA sAdhyake sAtha avi. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 : pramANa-parIkSA nAbhAva sunizcita hai| sAdhanake trairUpya Adi lakSaNa sAdhanAbhAsameM bhI pAye jAte haiM, ataH ve lakSaNa sadoSa lakSaNa haiN| yahA~ yahI spaSTa kiyA jAtA hai| sAMkhyoM aura bauddhoMkA mata hai ki sAdhana vaha hai jo trirUpa arthAta vilakSaNa hai| ve tIna rUpa isa prakAra haiM-1. sapakSameM rahanA, 2. pakSakA dharma honA aura 3. vipakSase vyAvRtta honaa| ina tIna rUpoMse sampanna sAdhana hI sAdhyakA sAdhaka hotA hai| unakA yaha mata ThIka nahIM hai, kyoMki trilakSaNameM sAdhanapanA siddha nahIM hotaa| 'vaha zyAma hai, kyoMki usakA putra hai, anya putroMkI taraha' yaha sAdhanAbhAsakA udAharaNa hai| yahA~ bhI ve tInoM rUpa vidyamAna haiM / hetu sapakSa-anya putroMmeM zyAmapanAke sAtha maujUda hai, pakSa--garbhastha putrameM bhI vaha pAyA jAtA hai tathA vipakSakisI anyake gaura pUtroMmeM vaha avidyamAna hai| isa taraha sapakSasattva, pakSadharmatva aura vipakSAsattva ye tInoM rUpa sAdhanAbhAsameM bhI pAye jAnese sAdhanalakSaNa nahIM ho sakate / __ zaMkA-sAdhyake na rahanepara pUrNatayA sAdhanakA abhAva na honese udAharaNagata sAdhana samyak sAdhana nahIM hai, kyoMki usIke garbhastha gaura pUtra meM bhI hetukA sadbhAva pAyA jAtA hai ? samAdhAna-taba to sAdhyakI nivRtti honepara sampUrNatayA sAdhanakI nivRttike nizcayarUpa ekalakSaNako hI sAdhana mAnanA cAhie, sapakSasattva aura pakSadharmatva ina do rUpoMko aura mAnanA nirarthaka hai| usI sAdhya-sAdhanako vipakSameM sampUrNa nivRttiko hI syAdvAdI anyathAnupapattiniyamanizcayake rUpameM sAdhanakA lakSaNa batalAte haiM, kyoMki usake sadbhAvameM aura pakSadharmatvAdike abhAvameM bhI sAdhana apane sAdhyakA sAdhaka pratIta hotA hai| 'eka muharta bAda zakaTakA udaya hogA, kyoMki isa samaya kRttikAkA udaya ho rahA hai' ityAdi sAdhana pakSadharmatA Adike abhAvameM bhI sAdhyake gamaka dekhe jAte haiN| isalie pakSadharmatA sAdhanakA lakSaNa nahIM hai| zaMkA-ukta anumAnameM AkAza athavA kAla dharmI (pakSa) hai aura usameM udaya honevAle zakaTakA sadbhAvarUpa sAdhya tathA kRttikAke udayakA sadbhAvarUpa sAdhana donoM vidyamAna rahate haiM, ataH 'kRttikAkA udaya' pakSadharma hI hai / pakSadharmatAke sadbhAvameM hI vaha sAdhyakA anumApaka hai ? samAdhAna-isa prakArase to pRthvIko pakSa banAkara samadra meM agnike sadbhAvarUpa sAdhyako siddha karaneke lie rasoIgharake dhUmake sadbhAvarUpa sAdhanako bhI kahA jA sakatA hai, kyoMki vaha bhI pakSadharma hai| phalataH Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 81 mahAnasake dhUmase samudrameM agnikA anumAna ho jAya aura isa taraha koI bhI hetu apakSadharma nahIM rahegA--sabhI hetu ho jAyeMge / zaMkA-bAta yaha hai ki isa taraha sAdhanameM pakSadharmatA siddha ho jAne para bhI sAdhyako siddha karanekI sAmarthya sabhImeM nahIM ho sakatI, kyoMki sabhImeM avinAbhAvake niyamakA nizcaya nahIM hai| jisakA jisake sAtha avinAbhAvake niyamakA nizcaya hai vahI usakA hetu hai, anya nahIM ? __ samAdhAna-to phira usI avinAbhAvake niyamake nizcayakohI sAdhanakA lakSaNa mAnanA yukta hai / pakSadharmatA Adiko nahIM, vaha aprayojaka hai| zaMkA-zakaTakA udaya kRttikAke udayakA bhAvI kAraNa hai, kyoMki usakA usake sAtha anvaya tathA vyatireka hai / bhaviSyameM honevAle zakaTodayake apane kAlameM honepara hI kRttikAkA udaya hotA hai aura na honepara nahIM hotA / isa prakAra bhAvi zakaTodaya aura kRttikodayameM anvaya aura vyatirekase kAryakAraNabhAva siddha hotA hai| jaise atIta aura vartamAnameM kAryakAraNabhAva hotA hai| 'bharaNIkA udaya ho cukA hai, kyoMki kRttikAkA udaya ho rahA hai' isa anumAnameM atIta bharaNIkA udaya kAraNa hai aura kRttikAkA udaya usakA spaSTatayA kArya hai, kyoMki atIta bharaNIkA udaya apane kAlameM honepara hI kRttikAkA udaya hotA hai aura na honepara nahIM hotA hai, isa prakAra anvaya aura vyatirekase unameM kAryakAraNabhAva jisa prakAra siddha hai usI prakAra bhaviSyat zakaTodaya aura vartamAna kRttikodaya rUpa sAdhya-sAdhanoMmeM kAryakAraNabhAva siddha hotA hai| nyAya (yukti) donoMkA samAna hai| yahA~ yaha nahIM kahA jA sakatA ki eka kRttikodaya kAryake bhAvi aura atIta do kAraNoMkA honA viruddha hai, kyoMki do bhinna dezoMkI taraha do bhinna kAloMmeM bhI sahakAritA ho sakatI hai| eka sAtha eka kAryakA karanA sahakAritApara hI AdhRta hai, eka kAla athavA eka dezapara nahIM / yahA~ yaha bhI nahIM ki atIta bharaNI-udaya aura bhAvi zakaTodaya kRttikodayake upAdAna kAraNa haiM, kyoMki pUrvavartI kRttikAkA kSaNa, jo udayako prApta nahIM hai, usakA upAdAna kAraNa sunizcita hai ? samAdhAna-prajJAkarakI ukta zaGkA yukta nahIM hai, kyoMki ukta prakArako pratIti nahIM hotii| jo kAryake kAlameM nahIM hai, aise atIta aura bhAviko usakA kAraNa mAnanepara atotatama aura bhAvitamako bhI kAraNa honese rokA nahIM jA sktaa| yadi kahA jAya ki unakA kAryake sAtha sambandhavizeSa na honese unheM kAraNa nahIM mAnA jA sakatA hai, to isakA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 : pramANa-parIkSA tAtparya yaha huA ki jinheM kAraNa kahA jA rahA hai una atIta aura bhaviSyatko kAraNa hone meM vaha sambandhavizeSa hetu hai| isapara prazna uThatA hai ki vaha sambandhavizeSa kyA hai ? kyoMki atItakA vartamAna kAryameM vyApAra sambhava nahIM, vaha kAryake samayameM hai hI nahIM, jaise bhaviSyatkA / yadi kahA jAya ki 'usake honepara usakA honA' pratyAsattivizeSa hai to yaha kathana bhI damadAra nahIM hai, kyoMki atIta aura anAgatake abhAvameM hI kArya hotA hai, unake sadbhAvameM kArya nahIM hotA / anyathA kArya aura kAraNa donoMkA eka kAla ho jaayegaa| phalataH samasta santAna ekakSaNavartI ho jaayeNge| aura ekakSaNavartI santAna nahIM hai| santAna to use kahA gayA hai jo bhedarahita nAnA kAryakAraNakSaNa haiN| zaMkA-atIta aura anAgata kAraNake apane kAlameM rahanepara kArya hotA hai aura usake na rahanepara nahIM hotA, isa prakAra honepara honA anvaya aura na honepara na honA vyatireka hai, yaha anvaya-vyatirekarUpa sambandhavizeSa atIta-anAgata kAraNa aura vartamAna kArya meM vidyamAna hai hii| ataH atIta aura anAgata bho kAraNa ho sakate haiM, koI bAdhA nahIM hai ? samAdhAna-ukta kathana yukta nahIM hai, kyoMki jinheM kAraNa nahIM mAnA jAtA, una atItatama aura anAgatatamameM bhI ukta prakArakA anvayavyatireka pAye jAnese kAraNatA svIkAra karanA pdd'egii| ataH bhinna kAlavartI atIta yA anAgata padArtha kAryakA kAraNa nahIM ho sktaa| kintu bhinna dezavartIko kAraNa mAnanemeM koI doSa nahIM hai / usake honepara kArya hotA haiM aura na honepara nahIM hotA / udAharaNake lie ghaTa aura kumhAra Adiko liyA jA sakatA hai| kumhAra Adike apane dezameM rahanepara ghaTa utpanna hotA hai aura unake na rahanepara nahIM hotA, kyoMki kumhAra Adi apane dezameM rahate hae ghaTa Adiko banAte haiN| para jise kAraNa nahIM mAnA jAtA, aise bhinna dezavartIkA kAryake sAtha anvaya-vyatireka nahIM hai, kyoMki usakA usameM vyApAra nahIM hai, jaise atIta aura anAgatakA kAryameM vyApAra sambhava nahIM hai / yathArthameM kisI vidyamAnakA hI kisImeM vyApAra ho sakatA hai, jo hai hI nahIM usakA vyApAra nahIM ho sktaa| jaise kharaviSANakA vyApAra asambhava hai| ataH bhinnadezavartI to koI kisI kAryameM vyApAra kara sakatA hai aura isalie vaha sahakArI kAraNa ho sakatA hai| kintu bhinnakAlavartI nahIM, kyoMki vaisI pratIti hI nahIM Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 83 hotI / ataeva kRttikodaya aura zakaTodayameM kAryakAraNabhAva siddha nahIM hotaa| jaise unameM vyApya-vyApakabhAva nahIM bntaa| kisI taraha unameM kAryakAraNabhAva bhI bana jAya, tathApi hetu (kRttikodaya) meM pakSadharmatA nahIM hai aura vaha pakSadharmatAke binA bhI sAdhyakA sAdhaka hotA hai / ataH pakSadharmatA hetukA lakSaNa nahIM hai| isI taraha hetu meM sapakSasattvakA nizcaya bhI nahIM hai, kyoMki usake abhAvameM bhI samasta padArthoMko anitya siddha karaneke lie kahe jAnevAle sattva Adi sAdhanoMko svayaM prajJAkarane samyak hetu batalAyA hai| tathA vipakSAsattva (vipakSameM na rahanA) kA nizcaya sAdhyAvinAbhAvarUpa niyamake nizcayarUpa hI hai, ataH use hI hetukA pradhAna lakSaNa mAnanA cAhie, anya lakSaNoMko mAnanese kyA laabh| zaMkA-bAta yaha hai ki hetuke tIna doSa haiM-1. asiddha, 2. viruddha aura 3. anaikaantik| asiddha doSake nirAkaraNake lie hetumeM pakSadharmatAkA nizcaya kiyA jAtA hai| viruddha hetvAbhAsakI nivRttike lie sapakSasattva Avazyaka hai aura anaikAntika doSake nirAsake lie vipakSAsattvakA nizcaya anivArya hai| yadi hetumeM ina tIna rUpoMkA anizcaya rahe to hetuke ukta asiddhAdi tIna doSoMkA parihAra nahIM ho sktaa| ataH hetukA trairUpya lakSaNa sArthaka hai / kahA bhI hai 'hetuke tIna rUpoMkA nizcaya asiddha, viruddha aura vyabhicArI ina tIna doSoMkA nirAkaraNa karaneke kAraNa pratipAdita kiyA gayA hai|' __ samAdhAna-ukta kathana yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki ukta tInoM doSoMkA parihAra to hetumeM anyathAnupapattirUpa niyamake nizcayase hI ho jAtA hai| jo hetu asiddha hogA usameM anyathAnupapattirUpa niyamakA nizcaya ho hI nahIM sktaa| isI prakAra jo hetu viruddha yA anaikAntika hogA usameM bhI anyathAnupapattirUpa niyamakA nizcaya nahIM ho sktaa| sAdhyake honepara hI hetukA honA aura sAdhyake abhAva meM hetakA na honA anyathAnupapatti athavA tathopapattirUpa niyamakA nizcaya hai / viruddha to sAdhyake abhAvameM hI hotA hai aura anaikAntika sAdhyake abhAvameM bhI hotA hai / ataH viruddha aura anaikAntika hetuoMmeM anyathAnupapattirUpa niyamakA nizcaya sambhava hI nahIM hai| ataH asiddha, viruddha aura anaikAntika hetuoMmeM anyathAnupapattirUpa niyamakA nizcaya nahIM hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 : pramANa-parIkSA yadi kahA jAya ki ukta tInoM rUpa avinAbhAvarUpa niyamakA vistAra honese hetuke lakSaNa ho sakate haiM, to usI AdhArapara pAMcarUpyako bhI hetukA lakSaNa mAnanA caahie| spaSTa hai ki pakSavyApakatva (pakSameM hetukA rahanA), anvaya (sapakSameM hetukA honA), vyatireka (vipakSameM hetukA na rahanA), abAdhitaviSayatva (sAdhyakA pratyakSAdise bAdhita na honA) aura asatpratipakSatva (virodhI dUsare hetukA na honA) ye pA~coM rUpa avinAbhAvarUpa niyamakA vistAra hI haiM, kyoMki jo hetu asiddha, viruddha, vyabhicArI, bAdhitaviSaya aura satpratipakSa hogA usameM avinAbhAvarUpa niyamakA nizcaya nahIM ho sktaa| dUsare, yaha Avazyaka nahIM hai ki pakSadharmatAke hone para hI hetu siddha ho, jisase asiddhakI vyAvRtti karaneke kAraNa use (pakSadharmatAko) hetakA lakSaNa kahA jAya, kyoMki jo (kRttikodayAdi) heta pakSameM nahIM rahate ve bhI siddha mAne jAte haiN| isI taraha sapakSasattva bhI jarUrI nahIM hai, jisase viruddhakA nirAsa karaneke kAraNa use hetulakSaNa mAnA jAya, kyoMki 'sabhI vastae~ anekAnta svarUpa haiM, kyoMki ve sat haiM' ityAdi anumAnoMmeM sapakSasattvake abhAvameM bhI heta viruddha hetvAbhAsa nahIM hai| jaise bauddha svayaM saba padArthoMko kSaNika siddha karaneke lie diye gaye sattva Adi hetuoMko sapakSa sattvake abhAvameM bhI viruddha nahIM mAnate---unheM samIcIna hetu mAnate haiN| isI prakAra vipakSavyAvRttisAmAnyake hone para bhI anaikAntikakA nirAsa nahIM hotA, kyoMki 'garbhameM sthita putra zyAma hogA, kyoMki usakA putra hai' Adi hetaoMmeM vipakSavyAvRttisAmAnyake hone para bhI vyabhicAra dekhA jAtA hai| yadi kahA jAya ki vipakSavyAvRttivizeSakA honA jarUrI hai, to vahI to anyathAnupapannatva (avinAbhAva) hai / ataH ukta tIna rUpa avinAbhAvakA vistAra nahIM haiN| yadi kaheM ki una tIna rUpoMke hone para hetu meM anyathAnupapannatva dekhA jAtA hai, ataH ve avinAbhAvakA vistAra haiM, to kAla, AkAza Adi padArthoMko bhI avinAbhAvakA vistAra mAnie, kyoMki unake hone para hI hetumeM anyathAnupapannatva dekhA jAtA hai| yahA~ yaha kahanA bhI yukta nahIM ki kAla, AkAza Adi padArtha to sarva sAmAnya haiM, ve avinAbhAvakA vistAra nahIM hai, kyoMki yaha tarka to pakSadharmattva Adi rUpoMmeM bhI samAna hai, kAraNa ki ve bhI hetu-ahetu rUpoMmeM pAye jAte haiN| ataH hetakA asAdhAraNa lakSaNa batalAnA hI yukta hai aura vaha anyathAnupapannatva hI asAdhAraNa hetulakSaNa hai| use hI svIkAra karanA caahie| isI bAtako kahA bhI hai Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 85 'jisa hetumeM anyathAnupapannatva (anyathA--sAdhyake abhAvameM anupapannatva-nahIM honA, avinAbhAva) hai vahI saccA hetu hai, usameM trairUpya rahe, cAhe na rahe, tathA jisameM anyathAnupapannatva nahIM hai vaha saccA heta nahIM hai, usameM trairUpya rahane para bhI vaha bekAra hai / ' ___yahA~ ina donoM (anyathAnupapannatvake sadbhAva aura asadbhAva) sthaloMke udAharaNa upasthita hai .. eka mahatake bAda zakaTa nakSatrakA udaya hogA, kyoMki kRttikAkA udaya hai| isa sad anumAnameM kRttikodaya hetu zakaTa nAmaka pakSameM nahIM rahatA, ataH usameM pakSadharmatva nahIM hai| para kattikodayakA zakaTodaya sAdhyake sAtha anyathAnupapannatva honeke kAraNa vaha gamaka hai aura saddhetu hai| 2. garbhastha maMtrIputra zyAma hogA, kyoMki vaha maitrIkA putra hai, anya putroMkI taraha / isa asad anumAnameM maitrIputra hetumeM pakSadharmatva, sapakSasattva aura vipakSAsattva tInoM rUpa vidyamAna haiN| parantu maitrIputratva hetukA zyAmatva sAdhyake sAtha avinAbhAva nahIM hai aura isalie maitrIputratva hetu zyAmatva sAdhyakA gamaka nahIM hai aura na sa tu hai / ataH sarvatra hetuoMmeM anyathAnupapannatvake sadbhAvase gamakatA aura usake asadbhAvase agamakatA hai| uparyukta vivecanase yaugoM (naiyAyika aura vaizeSikoM) dvArA svIkRta pA~ca rUpa bhI avinAbhAvakA vistAra nahIM ho sakate, kyoMki unake rahane para bhI avinAbhAvarUpa niyama nahIM dekhA jaataa| pakSadharmatva (pakSavyApakatva), sapakSasattva (anvaya) aura vipakSAsattva (vyatireka) ina tIna rUpoMmeM abAdhitaviSayatva aura asatpratipakSatva ina do rUpoMko aura milAkara pA~ca rUpa kahe gaye haiN| 'vaha (garbhastha putra) zyAma hogA, kyoMki usakA putra hai, anya putroMkI taraha' isa anumAnameM, jo asad anumAna hai, 'usakA putra' hetuke viSaya (sAdhya) zyAmatvakA bAdhaka pratyakSAdi koI pramANa na honese hetu abAdhitaviSaya hone para bhI avinAbhAvarUpa niyamake abhAvase garbhastha putrake azyAma honekI saMbhAvanAse vyabhicArI hai / tathA garbhastha putrameM azyAmapanAko siddha karane vAlA pratipakSI dUsarA anumAna na honese hetu asatpratipakSa bhI hai, kintu vyabhicArI honese usameM avinAbhAvakA abhAva pAyA jAtA hai| ataH pA~ca rUpa hetuke lakSaNa nahIM haiN| ataeva yoM kahanA cAhie ki Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 : pramANa-parIkSA 'jahAM anyathAnupapannatva hai vahA~ pA~ca rUpoMkI kyA AvazyakatA hai aura jahA~ anyathAnupapannatva nahIM hai vahA~ pA~ca rUpa rahakara bhI kucha nahIM kara sakate-vyartha haiN|' isa prakAra anyathAnupapattirUpa niyamake nizcayako hI hetukA eka pradhAna lakSaNa svIkAra karanA cAhie, usake hone para trilakSaNa aura paMcalakSaNakA prayoga hama nahIM rokate, kyoMki prayogazailI pratipAdyoMke anusAra satpuruSoM dvArA svIkAra kI gayI hai| yahI kumAranandi bhaTTArakane kahA hai 'anyathAnupapatti hI hetakA eka lakSaNa hai| kintu avayavoM (pratijJA, hetu Adi) kA prayoga pratipAdyoMkI AvazyakatAnusAra svIkAra kiyA gayA hai|| 2-118 hetu-bheda uparyukta ekalakSaNa hetu sAmAnyako apekSA eka prakArakA hokara bhI vizeSakI apekSA atisaMkSepameM do prakArakA hai-1. vidhisAdhana aura 2. pratiSedhasAdhana / unameM vidhisAdhanake tIna bheda kaha gaye haiM--1. kArya hetu 2. kAraNa hetu aura 3. akAryakAraNa hetu / anya sambhava hetuoMkA ina hI tonameM antarbhAva ho jAtA hai / ataH ve inase atirikta nahIM haiN| 1. kArya hetu-jahA~ kAryase kAraNakA anumAna kiyA jAtA hai| jaise 'yahA~ agni hai, kyoMki dhUma hai|' yahA~ dhUma kAryase agni kAraNakA anumAna kiyA gayA hai| ataH 'dhUma' kArya hetu vidhisAdhana hetu hai / kAryakArya Adi paramparA kArya hetuoMkA isImeM samAveza hai| 2. kAraNa hetU-jahA~ kAraNase kAryakA anumAna kiyA jAtA hai vaha kAraNa hetu kahalAtA hai / jaise 'yahA~ chAyA hai, kyoMki chatra hai|' yahA~ chatra kAraNase chAyA kAryakA anumAna kiyA gayA hai| ataH 'chatra' kAraNa hetu vidhisAdhana hetu hai / kAraNa-kAraNa Adi paramparA kAraNahetuoMkA isImeM antarbhAva ho jAtA hai| 3. akAryakAraNa hetu-jo na kisIkA kArya hai aura na kAraNa hai usase jahA~ akAryakAraNarUpa sAdhyakI siddhi kI jAtI hai vaha akAryakAraNa vidhisAdhana hetu hai| isake cAra bheda haiM-1. vyApya, 2. sahacara, . 3. pUrvacara aura 4. uttaracara / inake udAharaNa isa prakAra haiN| 1. vyApya hetu-jahA~ vyApyase vyApakakA anumAna kiyA jAtA hai| jaise-'saba . Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 87 vastue~ anekAntasvarUpa haiM kyoMki ve sat haiN|' sat vastu hotI hai, kyoMki 'usameM utpAda, vyaya aura dhrauvya pAyA jAtA hai', aisA sUtrakAra gRddhapicchakA vacana hai / yahA~ yaha nahIM kahA jA sakatA ki vastuke eka dharmake sAtha, jo sunayakA viSaya hai, sattva hetu vyabhicArI hai, kyoMki vaha vastukA aMza hai aura jo vastukA aMza hai vaha pUrNa sat nahIM hai| 2. sahacara hetu-jahA~ sAthameM rahanevAle ekase dUsare sAthameM rahanevAlekA anumAna kiyA jAtA hai| jaise 'AgameM sparzasAmAnya hai, kyoMki usameM rUpasAmAnya hai|' yahA~ sparzasAmAnya rUpasAmAnyakA na kArya haiM na kAraNa hai| ___ isI prakAra rUpasAmAnya bhI sparzasAmAnyakA na kArya hai aura na kAraNa hai, kyoMki ve donoM hamezA saba jagaha eka kAlameM honeke kAraNa sahacArI haiN| isI vivecanase ekasAmagrIse honevAle tathA sAdhyake samakAlavartI saMyogI aura ekArthasamavAyI bhI sahacara jAnanA cAhie / jaise samavAyomeM kAraNatA hai| 3. pUrvacara-jahA~ pUrvavartAse uttaravartIkA anumAna kiyA jAtA hai, jaise-'zakaTakA eka muhurta bAda udaya hogA, kyoMki isa samaya kRttikAkA udaya ho rahA hai|' yahA~ kattikAkA udaya pUrvavartI hai aura zakaTakA udaya uttaravartI / ataH kRttikAkA udaya pUrvacara hetu hai / pUrvapUrvacara Adi paramparA pUrvacarahetuoMkA isImeM saMgraha ho jAtA hai / 4. uttaracara-jahA~ uttaravartIse pUrvavartIkA anumAna kiyA jAtA hai| jaise--'bharaNI nakSatrakA udaya ho cukA hai, kyoMki kRttikAkA udaya ho rahA hai / , yahA~ uttaravartI kRttikAke udayase pUrvavartI bharaNIke udayakA anumAna kiyA gayA hai / ataH kRttikAkA udaya uttaracara hetu hai / uttarotaracara Adi paramparA uttaracarahetuoMkA isI hetumeM samAveza ho jAtA hai| isa prakAra ye chaha hetu sadbhAvarUpa sAdhyako siddha karate haiM aura svayaM bhI sadbhAvarUpa haiN| isalie ye vidhisAdhaka-vidhisAdhana hetu kahe jAte haiN| pratiSedharUpa sAdhyako siddha karanevAle pratiSedhasAdhaka-vidhisAdhana hetuke bhI tIna bheda haiM-1. viruddha kArya, 2. viruddha kAraNa aura 3. viruddha akAryakAraNa / ye tInoM hetu pratiSedhya sAdhyase viruddha honeke kAraNa pratiSedhasAdhaka-vidhisAdhana kahe jAte haiN| inake udAharaNa nimna prakAra haiM 1. viruddha kArya-'yahA~ ThaMDA sparza nahIM hai, kyoMki dhUma pAyA jAtA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 : pramANa-parIkSA hai|' spaSTa hai ki ThaMDe sparzase viruddha agni hai, usakA kArya dhUma hai / usake sadbhAvase ThaMDe sparzakA abhAva siddha hotA hai / 2. viruddha kAraNa-'isa puruSake asatya nahIM hai, kyoMki samyagjJAna hai|' prakaTa hai ki asatyase viruddha satya hai, usakA kAraNa samyagjJAna hai / rAga-dveSarahita yathArtha jJAna samyagjJAna hai / vaha usake kiso yathArtha kathana Adise siddha hotA huA satyako siddha karatA hai aura vaha bhI siddha hotA haA asatyakA pratiSedha karatA hai| 3. viruddhAkAryakAraNa-isake cAra bheda haiM-1. viruddha vyApya, 2. viruddha sahacara, 3. viruddha pUrvacara aura 4. viruddha uttaracara / 1. viruddha vyApya-'yahA~ zItasparza nahIM hai, kyoMki uSNatA hai|' yahA~ nizcaya hI zItasparzase viruddha agni hai aura usakA vyApya uSNatA hai / 2. viruddha sahacara-'isake mithyAjJAna nahIM hai, kyoMki samyagdarzana hai|' yahA~ mithyAjJAnase viruddha samyagjJAna hai aura usakA sahacara (sahabhAvI) samyagdarzana hai| 3. viruddha pUrvacara-'muhurttAntameM zakaTakA udaya nahIM hogA, kyoMki revatIkA udaya hai|' yahA~ zakaTodayase viruddha azvinIkA udaya hai aura usakA pUrvacara revatIkA udaya hai| 4. viruddhottaracara- 'eka muhUrtapUrva bharaNIkA udaya nahIM huA, kyoMki puSyakA udaya hai|' bharaNIke udayase viruddha punarvasukA udaya hai aura usakA uttaracara puSyakA udaya hai| ye chaha sAkSAtpratiSedhyase viruddhakAryAdi hetu vidhidvArA pratiSedhako siddha karaneke kAraNa pratiSedhasAdhaka-vidhisAdhana hetu kahe gaye haiN| paramparAse honevAle kAraNaviruddhakArya, vyApakaviruddhakArya, kAraNavyApakaviruddhakArya, vyApakakAraNaviruddhakArya, kAraNaviruddhakAraNa, vyApakaviruddhakAraNa, kAraNavyApakaviruddhakAraNa aura vyApakakAraNaviruddhakAraNa tathA kAraNaviruddhavyApyAdi aura kAraNaviruddhasahacarAdi hetu bhI pratItyanusAra kahe jAnA caahie| unake bhI udAharaNa yahA~ prastuta haiM 1. kAraNaviruddhakArya-'isake zItajanita romaharSAdivizeSa nahIM haiM, kyoMki dhUma hai|' yahA~ pratiSedhya romaharSAdivizeSakA kAraNa zIta hai, usakA virodhI anala hai, usakA kArya dhUma hai| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 89 2. vyApakaviruddhakArya--'yahA~ zItasparzasAmAnyase vyApta zItasparzavizeSa nahIM hai, kyoMki dhUma hai|' niSedhya zItasparzavizeSakA vyApaka zItasparzasAmAnya hai, usakA virodhI anala hai, usakA kArya dhUma hai|| 3. kAraNavyApakaviruddhakArya-'yahA~ himasAmAnyase vyApta himavizeSajanita romaharSAdi nahIM hai, kyoMki dhUma hai / ' romaharSAdivizeSakA kAraNa himavizeSa hai, usakA vyApaka himasAmAnya hai, usakA virodhI agni hai, usakA kArya dhUma hai| 4. vyApakakAraNaviruddhakArya-'yahA~ zItasparNavizeSavyApaka zItasparzasAmAnyake kAraNa himase hone vAlA zItasparzavizeSa nahIM hai, kyoMki dhUma hai / ' pratiSedhya zItasparzavizeSakA vyApaka zItasparzasAmAnya hai, usakA kAraNa hima hai, usakA virodhI agni hai, usakA kArya dhUma hai ! 5 kAraNaviruddhakAraNa-'isake mithyAcaraNa nahIM hai, kyoMki tattvArthopadezakA grahaNa hai|' mithyAcaraNakA kAraNa mithyAjJAna hai, usakA virodhI tattvajJAna hai, usakA kAraNa tattvArthopadezagrahaNa hai| 6. vyApakaviruddhakAraNa-'isake AtmAmeM mithyAjJAna nahIM hai, kyoMki tattvArthopadezakA grahaNa hai|' mithyAjJAnavizeSakA vyApaka mithyAjJAnasAmAnya hai, usakA virodhI satyajJAna hai, usakA kAraNa tattvArthopadezagrahaNa hai, 7. kAraNavyApakaviruddhakAraNa-'isake mithyAcaraNa nahIM hai, kyoMki tattvArthopadezakA grahaNa hai|' yahA~ mithyAcaraNakA kAraNa mithyAjJAnavizeSa hai, usakA vyApaka mithyAjJAnasAmAnya hai, usakA virodhI tattvajJAna hai, usakA kAraNa tattvArthopadezagrahaNa hai| 8. vyApakakAraNaviruddhakAraNa-'isake mithyAcaraNavizeSa nahIM hai, kyoMki tattvArthopadezakA grahaNa hai|' mithyAcaraNavizeSakA vyApaka mithyAcaraNasAmAnya hai, usakA kAraNa mithyAjJAna hai, usakA virodhI tattvajJAna hai, usakA kAraNa tattvArthopadezagrahaNa hai| 9. kAraNaviruddhavyApya-'sarvathaikAntavAdIke prazama, saMvega, anukampA aura Astikya nahIM haiM, kyoMki viparIta mithyAdarzanavizeSa hai|' prazamAdikA kAraNa samyagdarzana hai, usakA virodhI mithyAdarzanasAmAnya hai, usase vyApya viparItamithyAdarzanavizeSa hai| 10. vyApakaviruddhavyApya-- 'syAdvAdIke viparItAdi mithyAdarzanavizeSa nahIM haiM, kyoMki satyajJAnavizeSa hai|' viparItAdi mithyAdarzana Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 : pramANa-parIkSA vizeSoMkA vyApaka mithyAdarzanasAmAnya hai, usakA virodhI tattvajJAnasAmAnya hai, usakA vyApya satyajJAnavizeSa hai| 11. kAraNavyApakaviruddhavyApya--'isake prazama Adi nahIM haiM, kyoMki mithyAjJAnavizeSa hai|' prazama AdikA kAraNa samyagdarzanavizeSa hai, usakA vyApaka samyagdarzanasAmAnya hai, usakA virodhI mithyAjJAnasAmAnya hai, usakA vyApya mithyAjJAnavizeSa hai| 12. vyApakakAraNaviruddhavyApya--'isake tattvajJAnavizeSa nahIM hai, kyoMki mithyArthopadezakA grahaNa hai|' tattvajJAnavizeSoMkA vyApaka tattvajJAnasAmAnya hai, usakA kAraNa tattvArthopadezagrahaNa hai, usakA virodhI mithyArthopadezagrahaNasAmAnya hai, usase vyApta mithyArthopadezagrahaNavizeSa hai / 13. kAraNaviruddhasahacara-'isake prazama Adi nahIM hai, kyoMki mithyAjJAna hai / ' prazama AdikA kAraNa samyagdarzana hai, usakA virodhI mithyAdarzana hai, usakA sahacara mithyAjJAna hai / 14. vyApakaviruddhasahacara-'isake mithyAdarzanavizeSa nahIM hai, kyoMki samyagjJAna hai|' mithyAdarzanavizeSoMkA vyApaka mithyAdarzanasAmAnya hai, usakA virodhI tattvArthazraddhAnarUpa samyagdarzana hai, usakA sahacara samyagjJAna hai| 15. kAraNavyApakaviruddhasahacara-'isake prazama Adi nahIM haiM, kyoMki mithyAjJAna hai|' prazama AdikA kAraNa samyagdarzanavizeSa haiM, unakA vyApaka samyagdarzanasAmAnya hai, usakA virodhI mithyAdarzana hai, usakA sahacara mithyAjJAna hai| 16. vyApakakAraNaviruddhasahacara- isake mithyAdarzanavizeSa nahIM hai, kyoMki satyajJAna hai|' mithyAdarzanavizeSoMkA vyApaka mithyAdarzanasAmAnya hai, usakA kAraNa darzanamohodaya hai, usakA virodhI samyagdarzana hai, usakA sahacara samyagjJAna hai| isa prakAra sAkSAt virodhI 6 aura paramparAvirodhI 16, kula 22 virodhI hetu, jinheM pratiSedhasAdhakavidhisAdhana kahA jAtA hai, jAnanA caahie| ye sabhI hetu anyathAnupapattiniyamake balase abhUta-asadbhAvapratiSedhake gamaka haiM aura svayaM bhUta-sadbhAva-vidhirUpa haiN| ataH ina virodhI liMgoMko 'abhUtabhUta' bhI kahA gayA hai| vidhisAdhakavidhirUpa hetuke pUrvokta kAryAdi 6 bhedoMko, jinheM 'bhUta-bhUta' kahA jAtA hai, kyoMki Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 91 svayaM sadbhAvarUpa hokara sadbhAvarUpa sAdhya ke sAdhaka haiM, ukta 22 bhedoMmeM milAne para hetuke prathama bheda bidhisAdhana (upalabdhi) ke kula 28 bheda haiM / isa taraha vidhisAdhanake vidhisAdhaka aura vidhipratiSedhaka ina do bhedoMkA kathana kiyA gyaa| vidhisAdhakako 'bhUta-bhUta' aura vidhipratiSedhakako 'abhUta-bhUta' nAmoMse bhI varNita kiyA gayA hai| ___ aba hetuke dUsare bheda pratiSedhasAdhana (anupalabdhi) ke bhI vidhisAdhakapratiSedhasAdhana aura pratiSedhasAdhaka-pratiSedhasAdhana ina do bhedoMkA kathana kiyA jAtA hai| prathamako bhUta-abhUta aura dvitIyako abhUta-bhUta kahA gayA hai| yahA~ dhyAtavya hai ki vidyAnandane kaNAdake dvArA kathita liMgake bhUta-bhUta, abhUta-bhUta aura bhUta-abhUta ina tIna bhedoMke sAtha samatvaya kiyA hai aura abhUta-abhata nAmaka cauthe naye bhedako svIkAra kara hetuke cAra bhedoMkA nirdeza kiyA hai| vidhisAdhaka-pratiSedhasAdhana hetu (bhUta-abhUta) jina hetuoMkA sAdhya sadbhAva (bhUta) rUpa aura sAdhana niSedha (abhUta) rUpa ho unheM vidhisAdhaka-pratiSedhasAdhana (bhUta-abhUta) hetu kahate haiM / yathA 1. viruddhakAryAnupalabdhi-isa prANIke vyAdhivizeSa hai, kyoMki nirAmaya ceSTA nahIM hai| 2. viruddhakAraNAnupalabdhi-sarvathA ekAntavAdakA kathana karane vAloMke ajJAnAdi doSa haiM, kyoMki unake yukti aura zAstrase avirodhI vacana nahIM hai| ____3. viruddhasvabhAvAnupalabdhi-isa munike Aptatva hai, kyoMki visaMvAdI nahIM hai| 4. viruddhasahacarAnupalabdhi-isa tAlaphalakI patanakriyA ho cukI hai, kyoMki DaMThalake sAtha saMyoga nahIM hai| isa prakAra aura bhI jAnanA caahie| vidhi pratiSedhaka-pratiSedhasAdhana hetu (abhUta-abhUta) jinameM sAdhya niSedha (abhUta-abhAva) rUpa ho aura sAdhana bhI niSedha (abhUta-abhAva) rUpa ho unheM vidhipratiSedhaka-pratiSedhasAdhana (abhUtaabhUta) hetu kahate haiM / yathA 1. kAryAnupalabdhi-isa zavazarIrameM buddhi nahIM hai, kyoMki viziSTa ceSTA, vArtAlApa aura viziSTa AkArakI upalabdhi nahIM hotI / buddhikA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 : pramANa-parIkSA kArya viziSTa ceSTA Adi hai, usakI zavazarIrameM upalabdhi nahIM hai, ataH usameM buddhikA abhAva siddha kiyA gayA hai / 2. kAraNAnupalabdhi-isake prazama Adi nahIM haiM, kyoMki tattvArthazraddhAna upalabdha nahIM hotaa| yahA~ prazama AdikA kAraNa tattvArthazraddhAna hai, usakI anupalabdhise prazamAdikA abhAva siddha kiyA hai / 3. vyApakAnupalabdhi--yahA~ zizapA nahIM hai, kyoMki vRkSa nahIM hai / yahA~para zizapAke vyApaka vRkSakI anupalabdhise zizapA vyApyakA abhAva kiyA gayA hai| 4. sahacarAnupalabdhi-isake tattvajJAna nahIM hai, kyoMki samyagdarzana nahIM hai| tattvajJAnake sahacara samyagdarzanakI anupalabdhise tattvajJAnakA abhAva anumAnita kiyA gayA hai| 5. pUrvacarAnupalabdhi-eka muhUrttake antameM zakaTakA udaya nahIM hogA, kyoMki kRttikAkA udaya nahIM hai| yahA~ zakaTake pUrvacara kRttikAke udayakI anupalabdhise zakaTodayake abhAvakA anumAna kiyA gayA hai| 6. uttaracarAnupalabdhi-eka muhUrta pahale bharaNikA udaya nahIM huA, kyoMki kRttikAkA udaya nahIM hai| yahA~ bharaNike uttaracara kRttikAke udayakI anupalabdhise bharaNike udayakA abhAva bodhita kiyA gayA hai| isI prakAra kAraNakAraNAnupalabdhi, vyApakavyApakAnupalabdhi Adi paramparApratiSedhasAdhakapratiSedhasAdhana hetuoMko bhI jAna lenA caahie| isa samasta nirUpaNakI sampuSTike lie granthakArane hetubhedoMkI saMgrAhikA pUrvAcAryoMkI sAta kArikAe~ prastuta kI haiN| unakA artha yaha hai___ 'kArya, kAraNa, vyApya, pUrvacara, uttaracara aura sahacarake bhedase liMga (vidhisAdhaka-vidhisAdhana) chaha prakArakA hai, jo bhUta (sadbhAva) rUpa hokara bhUta (sadbhAva) kA sAdhaka hotA hai aura jisameM liMgakA lakSaNa anyathAnupapannatva nizcita rUpameM rahatA hai / ye chahoM hetu bhUtabhUta haiM / / 1 / / pratiSedhasAdhaka-vidhisAdhana liMgake sAkSAtkI apekSA viruddha kArya, viruddha kAraNa, viruddha vyApya, viruddha sahacara, viruddha pUrvacara aura viruddha uttaracara ye chaha bheda batalAye gaye hai, jo abhUta (abhAva) rUpa sAdhyake Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 93 sAdhaka aura svayaM bhUta (sadbhAva-vidhi) rUpa haiM aura isa lie abhUta-bhUta kahe jAte haiM // 2 // ___paramparAkI apekSA isa hetuke kArya, kAraNa, vyApya aura sahacArIke bhedase cAra aura ina pratyekake cAra-cAra bheda batalAye haiM // 3 // jinake udAharaNa kAraNaviruddhakArya, vyApakaviruddhakArya, kAraNavyApakaviruddhakArya, vyApakakAraNaviruddhakArya Adike rUpameM jJAtavya haiN| isa prakAra isa hetuke paramparA bheda 16 haiN| inameM isI hetuke pUrvokta sAkSAt 6 bhedoMko sammilita karanepara isake kula 22 bheda kahe gaye haiM // 4 // ___ jisameM anyathAnupapatti ho vahI hetu hai, aura Upara kahe sabhI hetu anyathAnupapattise yukta haiN| tathA abhUta-bhUta (pratiSedhasAdhaka-vidhisAdhana)ke aura bhI isI tarahake bheda jAnanA cAhie // 5 // ___ bhUta (sadbhAva-vidhi) ke sAdhaka abhUta (pratiSedha) rUpa sAdhanake bhI manISiyoMne aneka bheda kahe haiN| arthAt bhUta-abhUtake, jise vidhisAdhakapratiSedhasAdhana kahA jAtA hai, aneka bheda haiN| isI prakAra abhUta (asadbhAva) ke sAdhaka abhUta (pratiSedha) rUpa arthAt abhUta-abhUta sAdhanake bhI aneka bheda haiM, jinheM udAharaNoM dvArA yathAyogya samajha lenA cAhie // 6 // ___ isa prakAra liMgake saMkSepameM uparyukta (bhUta-bhUta, bhUta-abhUta, abhUta-bhUta aura abhUta-abhUta) cAra bheda kahe gaye haiM aura atisaMkSepameM upalambha aura anupalambha ye do bheda pratipAdita kiye haiM // 7 // uparyukta vivecanase bauddhoM dvArA kArya, svabhAva aura anupalambhake bhedase tIna hI prakArake hetuoMko mAnanekA niyama nirasta ho jAtA hai, kyoMki sahacara Adi bhI pUrvokta prakArase atirikta hetu siddha haiN| isI taraha naiyAyikoM dvArA pratyakSapUrvaka hone vAle anumAnake pUrvavat, zeSavat aura sAmAnyatodRSTa ina tIna bhedoMkA svIkAra bhI nirasta ho jAtA hai, kyoMki unheM pUrvokta sahacara Adi bhI mAnanA anivArya hai| yadi kahA jAya ki akSapAda gautamake nyAyasUtragata (1 / 115) sUtrakA trisUtrIkaraNa karanese isa prakAra vyAkhyAna kiyA jA sakatA hai ki pUrvavat-zeSavat kevalAnvayi, pUrvavat-sAmAnyatodRSTa kevalavyatireki aura pUrvavat-zeSavat-sAmAnyatodRSTa anvayavyatireki hetu haiM, ataH ukta doSa sambhava nahIM hai, to isameM hameM koI Apatti nahIM hai, kyoMki Upara kahe hetuoMmeM traividhya bhI sambhava hai| arthAt ukta hetuoMko kevalAnvayi Adi Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 : pramANa-parIkSA tIna rUpa bhI mAnA jA sakatA hai| kevalAnvayi hetumeM tathopapattikA niyama pAye jAnese gamakatAkA koI virodha nahIM hai| yahI bAta kevalavyatireki aura anvayavyatireki hetuoMmeM bhI samajhanA caahie| yadi ukta sUtrakI yaha vyAkhyA kareM ki kAraNase kAryakA anumAna karanA pUrvavat hai, kAryase kAraNakA anumAna zeSavat hai aura akAryakAraNase akAryakAraNakA anumAna sAmAnyatodRSTa hai, kyoMki sAmAnyataH unameM avinAbhAva hai, to vaha bhI hameM abhimata hai, kyoMki hama pahale hI saMkSepameM ukta sabhI hetuoMkA saMgraha pratipAdana kara Aye haiN| ___agara usako yaha vyAkhyA kareM ki liGga-liGgIsambandhakA kahIM nizcaya karake anyatra pravRtta honevAlA hetu pUrvavat hai, prasaktakA niSedha karake zeSakA anumAna karanevAlA zeSavat hai, jise parizeSAnumAna bhI kahA gayA hai aura kisI viziSTa vyaktimeM sambandha (vyApti) ke grahaNapUrvaka sAmAnyataH dekhanA sAmAnyatodRSTa hai, 'jaise sUrya gatimAn hai, kyoMki eka dezase dUsare dezameM prApti hotI hai, devadattakI taraha', to yaha vyAkhyA bhI syAdvAdiyoMke lie tiraskRta nahIM hai, kyoMki usake dvArA pUrvokta hetuoMke vistArakA hI vizeSa prakAzana hotA hai| nizcaya hI sabhI hetu pUrvavat hI hai, kyoMki zeSavat bhI pUrvavat siddha hotA hai| jo prasaktakA pratiSedha hai vaha parizeSakI pratipattikA avinAbhAvI hai| usakA pahale kahIM nizcaya kiyA jAtA hai tabhI vaha anyatra sAdhya (pariziSTa) kI siddhimeM sAdhanake rUpameM prayukta hotA hai| sAmAnyatodRSTa pUrvavat anumAna hai, kyoMki gatikI avinAbhAvinI hI dezAntaraprApti devadatta AdimeM dekhI jAtI hai| yadi vaha gatikI avinAbhAvinI na ho to vaha anumAna hI nahIM ho sakatA / isI taraha sabhI hetu zeSavat hI haiM, yaha bhI kahA jA sakatA hai, kyoMki dhumase agnikA anumAna karane rUpa pUrvavat bhI prasakta anagnikA niSedha karake pravRtta hotA hai| yadi anagnikI prasakti na ho to agnimeM vivAda na honese anumAna vyartha ho jAyagA / tathA dezAntaraprAptise sUrya meM gatikA anumAna karane rUpa sAmAnyatodRSTa bhI sUryameM prasakta agatikA niSedha karanese zeSavat siddha hotA hai| athavA sabhI hetu sAmAnyatodRSTa hI haiM, kyoMki sabhI anumAnoMmeM sAmAnyase hI liMga aura liMgIke sambandha (avinAbhAva)kA jJAna kiyA jAtA hai, vizeSarUpase usakA jJAna nahIM kiyA jA sktaa| kucha vizeSatAkI dRSTise hetubheda mAne jAyeM to hameM koI Apatti nahIM hai| jaise bhinna prakArase hetubhedoMkI kalpanA kI jAtI hai / hamArA kahanA itanA hI hai ki hetukA prayojaka tattva anyathAnupa Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 95 pannatvake niyamakA nizcaya hI hai, usake honepara hI pratipattA ( anumAtA ) apane bhinna abhiprAyavaza hetubhedoMkI kalpanAko bhI aneka prakArakI mAna sakatA hai, usake abhAva meM nahIM, nahIM to ve hetu na kahe jAkara hetvAbhAsa kahe jAyeMge / isa prakAra yaha hamArA sunizcita mata hai / usameM kisI prakArakI bAdhA nahIM hai / sAMkhya avIta, vIta aura vItAvIta ye tIna hetuke bheda mAnate haiM so ve bho anyathAnupapannatvake niyamake nizcayakA atikramaNa karake pratiSThita nahIM hote aura na uparyukta hetubhedoMse atirikta haiM / naiyAyikoM ke siddhAntAnusAra kevalAnvayI Adi tIna hetuoMke rUpameM hI unakA kathana hai / kisI eka jagaha sAdhyadharma aura sAdhanadharmakA avinAbhAvaniyamarUpa sAhacaryako jJAtakara dUsarI jagaha sAdhanadharmako dekhakara sAdhyadharmakA jJAna karanA avItAnumAna hai / jaise- guNa aura guNI paraspara bhinna haiM, kyoMki ve bhinna jJAnoMkA viSaya haiM, ghaTa aura paTakI taraha / so yaha kevalAnvayI kahA jAtA hai / yathArtha meM kathaMcit bhedako hI sAdhya banAnepara hetumeM anyathAnupapannatva siddha hotA hai / sarvathA bhedako sAdhya banAnepara to guNaguNIbhAvakA virodha honese hetu gamaka nahIM ho sakatA / kisI jagaha eka dharma (sAdhya ) kI vyAvRtti (abhAva) honepara dUsare dharma (sAdhana) kI vyAvRtti (abhAva) ko avinAbhAvaniyamase sahita jJAtakara anya sthAnameM usa dharma (sAdhana) ke nizcayase sAdhyakI siddhi karanA vItAnumAna hai| jaise- 'jIvita zarIra AtmAsahita hai, kyoMki usameM prANAdi pAye jAte haiN|' isIko kevalavyatireki mAnA gayA hai / AtmA pariNAmI honese usakI rAkhameM AtmAkI vyAvRtti honepara prANAdikI bhI vyAvRtti niyamase pAyI jAtI hai / jo AtmAko niranvaya kSaNika athavA kUTastha ( sarvathA nitya ) svIkAra karate haiM unhIMke mata meM prANAdi arthakriyAkI utpatti nahIM bana sakatI / tathA avIta aura vIta donoMkA jisameM lakSaNa pAyA jAye vaha vItAvIta anumAna hai / isIko anvayavyatireki kahA gayA hai / jaise - 'parvata agnivAlA hai, kyoMki usameM dhUma hai'| isa anumAnameM vIta aura avota donoMke lakSaNa arthAt anvaya aura vyatireka donoM pAye jAte haiM, isalie yaha vItAvIta athavA anvayavyatireki anumAna mAnA gayA hai / ataH vItAvIta atirikta hetu nahIM hai / ata eva 'anyathAnuvapannatvake niyamakA jisameM nizcaya ho vaha hetu Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 : pramANa-parIkSA hai' yaha ThIka hI kahA gayA hai, kyoMki usake sAtha hetuoMke sabhI bheda, cAhe ve atisaMkSepase yA saMkSepase yA vistArase yA ativistArase kahe gaye hoM, vyApta haiM arthAt ina sabhI hetubhedoMmeM anyathAnupapannatvake niyamakA nizcaya hone se ve samyak hetu mAne gaye haiM / isa prakArake sAdhanase jo zakya ( abAdhita), abhipreta (iSTa) aura aprasiddha sAdhyako siddha karaneke lie viziSTa jJAna kiyA jAtA hai vaha anumAna hai / kintu jo sAdhya bAdhita hai, jaise sarvathA ekAnta, usameM sAdhanakI pravRtti nahIM hotI, kyoMki usameM vaha viruddha hai, isI taraha jo svayaM aniSTa (anabhipreta ) hai vaha bhI sAdhya nahIM ho sakatA, kyoMki atiprasaMga doSa hotA hai / tathA jo prasiddha hai vaha bhI sAdhya nahIM bana sakatA, kyoMki vaha siddha honese use punaH siddha karanA vyartha hai / ataH bAdhita, anabhipreta aura siddha ye tInoM sAdhyAbhAsa haiM, kyoMki ve sAdhanake viSaya nahIM haiM / akalaMkadeva ne bhI kahA hai 'jo zakya, abhipreta aura aprasiddha hai vaha sAdhya hai aura usase bhinna arthAt azakya, anabhipreta aura prasiddha hai vaha sAdhyAbhAsa hai kyoMki vaha sAdhanakA viSaya nahIM hotA / vaha viruddha ( bAdhita - azakya ) Adi hai / ' isa prakAra uparyukta sAdhanase honevAlA sAdhyakA viziSTa jJAna svArtha anumAna hai, jo abhinibodhasvarUpa hai aura jo viziSTa matijJAna hai / usakI 'abhinibodha' saMjJA isa lie hai, kyoMki sAdhyako siddha karaneke lie abhimukha ( pravRtta) evaM niyamita (anyathAnupapannatva ke niyamase sahita) sAdhanase vaha jJAna (anumAna), jo tarka ( UhA ) kA phala hai utpanna hotA hai (abhi - abhimukha + ni - niyamita + bodha = abhinibodha / aisA jJAna svArthAnumAna hai| parArtha anumAna zrotramatijJAna aura azrotramattijJAnapUrvaka honeke kAraNa akSarazrutajJAna aura anakSarazrutajJAna hai / kintu vacanAtmaka parArthAnumAna mAnanA yukta nahIM hai, kyoMki zabda, cAhe pratyakSaparAmarzI (pratyakSollekhI) hoM aura cAhe anumAnaparAmarzI ( anumAnollekhI) sabhI dravyazruta ( paudgalika) haiM, ve ajJAnanivRtti karAne meM asamartha haiM, jJAnAtmaka parArthAnumAna hI ajJAna-nivRtti karAne meM samartha hai / yadi vacanAtmaka parArthAnumAna mAnA jAya to pratyakSa bhI vacanAtmaka parArtha kyoM nahIM hogA, kyoMki donoMmeM koI vizeSatA nahIM hai - donoM samAna haiM / pratipAdaka aura pratipAdyajanoMke svArthAnumAna aura parArthAnumAna ke kArya tathA kAraNa honese anumAnaparAmarzI vAkya ( anumAnAvayavAkyoM ) ko upacArase parArthAnumAna kahane meM hameM virodha nahIM hai, unheM mukhya parArthAnumAna nahIM mAnA jA sakatA, mukhya parArthAnumAna to jJAnAtmaka hI ho sakatA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 97 hai, kyoMki ajJAnakI nivRtti usIse saMbhava hai, ajJAnarUpa vacanAtmaka parArthAnumAna se nahIM / yaha 'anumAna parokSa pramANa hai, kyoMki vaha avizada hai, jaise zrutajJAna', isa prakAra anumAnakA vistRta nirUpaNa kiyA gayA / zruta-jJAna zrutajJAnakA svarUpa kyA hai ? zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAyakarma - kA kSayopazamavizeSa, jo antaraMga kAraNa hai, honepara aura bahiraMga kAraNa matijJAnake honepara manake viSayako lekara honevAlA avizada jJAna zrutajJAna hai, yaha zrutajJAnakA svarUpa hai / zaMkA - kevalajJAna aura tIrthaMkaranAmaka viziSTa puNyaprakRtike udayakA nimitta pAkara honevAlI bhagavAn tIrthaMkarakI divyadhvanise utpanna aura gaNadharadevako prApta zrutajJAnakA ukta zrutajJAnalakSaNadvArA saMgraha nahIM hotA, ataH ukta lakSaNa avyApta hai ? samAdhAna- ukta zaMkA yukta nahIM hai, kyoMki ukta zrutajJAna bhI zrotramatijJAnapUrvaka honese ukta lakSaNadvArA saMgrahIta ho jAtA hai, jaise prasiddha matijJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI aura mana:paryayajJAnIke vacanoMse utpanna pratipAdya (ziSya) janoMkA zrutajJAna athavA samudrake ghoSa, meghoM kI garjanA ( gar3agar3AhaTa) Adise janya aura usake avinAbhAvI padArthoMko viSaya karanevAlA zrutajJAna / isalie zrutajJAnakA uparyukta lakSaNa avyApti, ativyApti aura asambhava doSoMse rahita honeke kAraNa nirdoSa hai, jaise Upara kahA gayA anumAnakA lakSaNa / yaha zrutajJAna pramANa hai, kyoMki vaha avisaMvAdI hai, jaise pratyakSa aura anumAna / zrutajJAnameM avisaMvAdIpanA asiddha bhI nahIM hai, kyoMki usase padArthakA jJAna karake pravRtti karanevAle puruSako kisI prakArakA bhrama Adi nahIM hotA aura artha - kriyAmeM sadA yathArthatA avagata hotI hai, jaise pratyakSa Adi hotI hai / zaMkA- zrotramatipUrvaka utpanna zrutajJAnase vastuko jAnakara pravRtta hue puruSako kahIM avisaMvAdIpanA prApta nahIM hotA, ataH zrutajJAna pramANa nahIM hai, kyoMki anyatra bhI vaha avisaMvAdI nahIM ho sakatA ? samAdhAna---- ukta zaMkA yukta nahIM hai, kyoMki isa taraha to pratyakSAdi bhI pramANa siddha nahIM ho skeNge| sIpameM cA~dIkA jJAna karake pravRtta hue puruSako cA~dIse honevAlI anurAgAdi arthakriyA meM visaMvAda (viparIta Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 : pramANa-parIkSA jJAna) honese anyatra honevAle pratyakSameM bhI visaMvAdakI sambhAvanA honese vaha bhI pramANa nahIM ho skegaa| ___ yadi kahA jAya ki sIpameM honevAlA cA~dIkA jJAna to pratyakSAbhAsa hai, ataH usameM visaMvAda ho sakatA hai, satya pratyakSameM nahIM, jaise anumAna, to zrutajJAnAbhAsase visaMvAda sambhava hai, satya zrutajJAnase vaha kaise ho sakatA hai| yahA~ nahIM kahA jA sakatA ki satya zrutajJAna asiddha hai, kyoMki lokameM kitanA hI vyavahAra usIkI satyatA para AdhRta hai| dUsare, satya zrutajJAnakI sAdhikA yukti bhI maujUda hai| vaha yaha hai'zrotramatipUrvaka honevAlA zrutajJAna, jisakA prakaraNa cala rahA hai, satya hI hai, kyoMki vaha nirdoSa kAraNoMse utpanna hai, jaise pratyakSa Adi / ' vaha do prakArakA hai-1. sarvajJake vacanoMko sunanese honevAlA aura 2. asarvajJa (asmadAdi) ke vacanoMko sunakara honevaalaa| so yaha donoM prakArakA zrutajJAna nirdoSa kAraNoMse utpanna hai, kyoMki guNavAn vaktAke dvArA uccarita zabdoMse vaha hotA hai| zaMkA-'nadIke kinAre laDDuoMke Dhera par3e haiM' aisA hAsyase kahe gaye kisI guNavAn vaktAke zabdoMse utpanna zrutajJAnake sAtha, jo asatya hai, 'nirdoSa kAraNoMse utpanna' sAdhyako siddha karaneke lie diyA gayA 'guNavAn vaktAke dvArA uccarita zabdoMse vaha hotA hai' hetu vyabhicArI (anekAntika) hai, ataH vaha sAdhyakA gamaka nahIM hai ? samAdhAna--yaha zaMkA bhI ucita nahIM hai, kyoMki ha~sI-majAka karanevAlA vaktA guNavAn nahIM ho sakatA, ha~sI-majAka hI doSa hai, jaise ajJAna aadi| zaMkA-vicAraprApta zrotramatipUrvaka honevAlA zrutajJAna guNavAn vaktAke dvArA uccarita zabdoMse utpanna hai, yaha kaise siddha hai ? samAdhAna-vaha isa prakAra siddha hai| hama kaha sakate haiM ki 'vicAraprApta zrutajJAna guNavAn vaktAke dvArA uccarita zabdoMse utpanna hai, kyoMki usake bAdhakoMkA abhAva sunizcita haiN| spaSTa hai ki pratyakSa arthako siddha karanevAlA pratyakSa, anumeya arthakA sAdhaka anumati aura atyanta parokSa arthakA bodhaka Agama ye tInoM bhinna viSaya honese zrutajJAnake bAdhaka nahIM haiM, ataH zrutajJAnameM bAdhakAbhAva siddha hai| dezAntara, kAlAntara aura puruSAntarakI apekSAse bhI usameM saMzaya na honeke kAraNa 'sunizcita' vizeSaNa bhI hetumeM susiddha hai, ataH zrutajJAnake asiddha honekI AzaMkA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 99 nirasta ho jAtI hai / hetu anaikAntika bhI nahIM hai, kyoMki vipakSameM kahIM vaha rahatA nahIM / viruddha bhI vaha nahIM hai, kyoMki aguNavAn vaktAke zabdoMse janya zrutajJAna, jisameM bAdhakAbhAva sunizcita ho, aura jise vAdI tathA prativAdI donoM svIkAra karate hoM, asambhava hai tathA paraspara virodha bhI hai / jo kathaMcit apauruSeya zabdoMse utpanna zrutajJAna hai vaha guNavAn vyAkhyAtAke vyAkhyAta zabdoMse utpanna hone ke kAraNa nirdoSa kAraNoMse janya siddha hai / isa lie vaha satya hai / isa prakAra syAdvAdiyoMke lie koI doSa nahIM hai / paryAyArthikanayakI pradhAnatA aura dravyArthikanayakI gauNatAse kathana karane para zrutajJAna guNavAn vakta ke zabdoMse janita siddha hotA hai tathA dravyArthikanayakI pradhAnatA aura paryAyArthikanayakI gauNatAkI vivakSA karanepara vaha guNavAn vyAkhyAtA ke vyAkhyAta zabdoMse janita bhI upapanna ho jAtA hai / dhyAtavya hai ki zabda na sarvathA pauruSeya pramANase siddha hotA hai aura na apauruSeyase / zaMkA--'vicAraprApta zabda pauruSeya hI hai, kyoMki vaha prayatnakA avinAbhAvi hai, jaise paTAdika' isa anumAnase Agamako, jo do prakArakA hai - 1. aMgapraviSTa aura 2. aMgabAhya, aura aMgapraviSTa dvAdazAMga (bAraha aMgoM ) rUpa tathA aMgabAhya aneka bheda ( caudaha) rUpa hai, pauruSeya mAnanA hI yukta hai, jaise mahAbhArata Adi ? samAdhAna--ukta zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki yaha batalAnA Avazyaka hai ki hetu 'sarvathA prayatnakA avinAbhAvI' vivakSita hai athavA 'kathaMcit prayatnakA avinAbhAvI ?' prathama pakSa asiddha hai, kyoMki syAdvAdI dravyArthikakI apekSA Agamako prayatnakA avinAbhAvI svIkAra nahIM karate / dvitIya pakSa viruddha hai, kyoMki usase Agama kathaMcit apauruSeya bhI siddha hotA hai / isake atirikta yaha bhI vicAraNIya hai ki 'pravacana prayatnakA avinAbhAvI hai' isakA kyA matalaba hai ? kyA uccAraka puruSake prayatnake anantara usakI upalabdhi hotI hai yA utpAdaka puruSake prayatnake anantara vaha upalabdha hotA hai ? prathama vikalpa svIkAra karane para uccAraka puruSakI apekSA pravacana apauruSeya hI siddha hotA hai, kyoMki usakA pravAha vidyamAna rahatA hai / dvitIya vikalpa mAnane para purANapuruSoM dvArA racita kAvyaprabandha hI pauruSeya siddha hoMge, pravacana nahIM, kyoMki anAdinidhana honese usakA utpAdaka puruSa nahIM hai / 'sarvajJa usakA utpAdaka hai', yaha bhI nahIM, kyoMki prazna hogA ki vaha varNAtmaka pravacanakA utpAdaka hai athavA padavAkyAtmaka pravacanakA ? prathama pakSa ThIka nahIM hai, kyoMki Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 : pramANa-parIkSA varNoMkA sadbhAva usase pUrva bhI vidyamAna rahatA hai| yaha kahanA bhI yuvatta nahIM ki 'una varNoM ke samAna varNoMkA sadbhAva usase pUrva rahatA hai, unhoMkA nahIM, jaise ghaTAdika', kyoMki isa prakAra una varNoMkA anuvAdaka utpAdaka kyoM nahIM ho jAyegA ? varNoke anuvAdase pahale bhI unhIMke samAna varNokA sadbhAva rahanese anuvAdita honevAle varNa usI samaya hote haiN| phalataH koI bhI varNIkA anuvAdaka nahIM bana sakegA, sabhI utpAdaka hI siddha hoMge / jisa prakAra kumhAra Adi ghar3A Adike utpAdaka haiM, anukAraka nahIM, usI prakAra varNoke bhI utpAdaka haiM aura isa taraha anuvAdakakA vyavahAra nahIM ho skegaa| yadi kaheM ki pUrvopalabdha varNa aura vartamAna varNa donoMmeM sAdRzya honese unameM ekatvakA upacAra ho jAtA hai, ataH una varNoM ko pIche bolanevAlA anuvAdaka hI hai, kyoMki 'usane varNoM ko kahA hai, maiMne nahIM' isa prakArase svataMtratAkA parihAra hokara parataMtratAkA anusaraNa hotA hai, taba to jaise vaha varNoMkA paThitAnuvAdaka hai usI taraha unakA pAThayitA bhI kahA jA sakatA hai, kyoMki usakA bhI svAtaMtrya nahIM hai, sabhI apane upAdhyAyase par3haneke kAraNa unake adhIna haiN| ataH isa prakAra kahA jAnA cAhie____ 'isa jagatmeM koI puruSa vargoM ko svataMtratApUrvaka prApta nahIM karatA, jisa prakAra isake lie dUsaroMne varNoM ko kahA hai usI prakAra yaha varNoM ko dUsaroMke lie kahegA aura dUsare bhI isI taraha anyoMke lie una varNoM ko kaheMge, isa taraha sampradAya (paramparA) ko na tor3anevAle vyavahArake dvArA ina vargoM meM anAditva siddha hotA hai // 1,2 // phalataH sarvajJa bhI anuvAdaka hI hai, kyoMki pUrva-pUrva sarvajJake dvArA kahe gaye hI cauMsaTha varNoMkA uttarottaravartI sarvajJoM dvArA anuvAda hotA hai / yadi pUrva sarvajJake dvArA kahe varNa upalabdha na hoM to uttaravartI sarvajJa asarvajJa ho jaayegaa| isa prakAra jo anAdi sarvajJa-paramparA mAnate haiM unake matameM koI sarvajJa varNokA utpAdaka nahIM hai, vaha unakA anuvAdaka hai| dvitIya pakSa (arthAt padavAkyAtmaka pravacanakA sarvajJa utpAdaka hai) bhI samyaka nahIM hai, kyoMki pravacanake pada-vAkya bhI pUrva-pUrva sarvajJoM dvArA kahe gaye hI haiM, unhIMkA uttarottaravartI sarvajJa anuvAda karate haiN| pravacana (Agama) hamezA aMga-praviSTa, jisake bAraha bheda haiM aura aMgabAhya, jisake aneka (caudaha) bheda haiM ina do rUpoMmeM vibhakta rahatA hai / usameM . Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 101 anya prakArake varNoM yA pada-vAkyoMkI sambhAvanA nahIM hai, kyoMki vaha sarvathA apUrva utpanna nahIM hotA || 2-165 // zaMkA - eka mahezvara, jo anAdi sarvajJa hai, varNoMkA utpAdaka hai, jaise vaha prathama sRSTike samaya lokoMkA utpAdaka hai, kyoMki vaha sadA svataMtra hai, kisI dUsare sarvajJake parAdhIna nahIM hai / ataH vaha varNoM kA anuvAdaka nahIM hai ? ataH samAdhAna -- ukta zaMkA yukta nahIM hai, kyoMki isa anAdi eka IzvarakA nirAsa AptaparIkSA (kA0 10, pR0 50 ) meM kiyA gayA hai, anAdi eka Izvara kapila AdikI taraha yuktise siddha nahIM hotA / kisI taraha vaha sambhava bhI ho, to vaha jo sadA Izvara haiM, sarvajJa haiM aura brAhma mAnake anusAra sau-sau varSaka antameM lokoMkA sraSTA hai, pUrva-pUrva sRSTike samaya svayaM utpanna kiye gaye varNa aura pada-vAkyoMkA uttara-uttara sRSTikAlameM upadeSTA honese anuvAdaka kyoM nahIM hogA / eka kavi, jisane apanI kAvyaracanA kI hai, usakA punaH punaH kathana karanepara anuvAdaka nahIM hogA, aisA nahIM kahA jA sakatA, kyoMki 'zabda aura artha donoM kA punarvacana punarukta hai, kevala, anuvAdake atirikta' isa pratipAdanakA virodha AtA hai / usI ekakA punaH punaH kathana kiye jAnepara bhI use anuvAda na mAnane para vaha punarukta hI siddha hogA, jo eka doSa haiM aura anuvAda doSa nahIM hai | ataH yadi koI apanI racI racanAko punaH kahatA haiM aura isa lie use anuvAdaka kahA jAtA haiM to mahezvara bhI apane utpAdita varNa-pada- vAkyoMkA dUsarI Adi sRSTike samaya punaH punaH kathana karanese anuvAdaka hai, kyoMki pUrva-pUrva kathanako uttarottara duharAnA anuvAda hai / zaMkA- mahezvara pUrva pUrva varNa-pada-vAkyoMse vilakSaNa hI varNa-padavAkyoMkI racanA karatA hai, ataH vaha anuvAdaka nahIM hai ? samAdhAna - yaha zaMkA bhI samyak nahIM haiM, kyoMki aisA kisI bhI pramANase siddha nahIM hotA aura yadi siddha bhI ho, to prazna uThatA haiM ki vaha kyA pUrva - pUrva varNa-pada- vAkyoMkA jJAna na honese unakA apraNetA hai yA zakti na honese yA prayojana na honese ? prathama pakSameM usake sarvajJatA nahIM banegI, jaba ki vaha saba prakAra ke 'varNa-pada- vAkyoMkA jJAtA haiM, anyathA vaha anIzvara ho jAyegA / dvitIya pakSa bhI yukta nahIM hai, kyoMki Izvarako anantazakti mAnA gayA haiM / yadi eka samaya meM kucha hI varNa-pada- vAkyoM ko Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 : pramANa-parIkSA racanekI zakti IzvarameM kahI jAya, to vaha anIzakI taraha anantazavita kaise ho sakatA haiM ? tRtIya pakSa bhI samyak nahIM hai, kyoMki samasta vAcakoM (varNa-pada-vAkyoM) kA prakAzana hI usakA prayojana hai, jaise samasta vAcyArthakA prakAzana athavA samasta jagatkI racanA usakA prayojana hai| pratipAdyajanoMke anurodhase kinhIM hI varNAdikoMkA praNayana mAnanepara jagatke upabhoktA prANiyoMke anurodhase kinhIM hI jagatke kAryoMkI sRSTi hogI, sabakI nhiiN| phalataH Izvarake dvArA jo kArya nahIM race gaye unake sAtha 'kAryatva' hetu vyabhicArI honese vaha samasta kAryoko Izvaranimittaka siddha nahIM kara sakegA // 2, 167 // ___ yadi kaheM ki samasta prakArake varNAdivAcakoMke samUhako jAnanekI icchA rakhanevAlA koI pratipAdya hI sambhava nahIM hai, to yaha kathana ucita nahIM hai, kyoMki sarvajJakA upadeza pratigrAhaka (sarvakalyANakArI) nahIM ho skegaa| ise sambhava mAnanepara pratyeka sargameM samasta varNAdikoMkA praNetA Izvara anuvAdaka hI siddha hogA, utpAdaka kabhI siddha na hogaa| isalie aneka hI sarvajJa mAnanA cAhie, eka IzvarakI kalpanA vyartha hai| tathA jisa prakAra eka sarvajJa kisI vastuko 'nayI' kahatA hai usIko dUsarA sarvajJa 'purAnI' batalAyegA aura isa taraha aneka sarvajJoMkI kalpanA karanepara paraspara virodha AtA hai aura vastukI vyavasthA asambhava hai| usI prakAra eka IzvarakI bhI aneka sargoMmeM pravRtti mAnanepara usake aneka upadeza mAnane hoNge| so pUrva sargameM jisa vastuko Izvarane 'nayI' kahA use hI usane uttara sargameM 'purAnI' batalAyA aura isa taraha eka Izvarake mAnanepara bhI paraspara virodha AtA hai| yadi kahA jAya ki eka Izvara eka vastuko 'nayI purAnI' eka kAlameM hI nahIM batalAtA, isalie paraspara virodha nahIM AtA, to aneka sarvajJoMke bhI kAlabhedase 'nayI purAnI' batalAnepara kaise paraspara virodha AtA hai| ataH anAdi eka IzvarakI kalpanA vyartha hai, kyoMki usakA sAdhaka koI pramANa nahIM hai / sopAyavizeSasiddha aneka sarvajJa to pramANasiddha haiM aura ve ciratara kAlataka vicchedako prApta honepara bhI pravAhase paramAgamake abhivyaMjakaanuvAdaka haiM, kyoMki prayatnake bAda usakI abhivyakti hotI hai| ataH 'kathaMcit prayatnakA avinAbhAvI' hetu use kathaMcitpauruSeya siddha karatA hai / usIko padyoM dvArA batAyA jAtA hai 'paramAgamakI paramparA anAdinidhana hai / asarvajJakI taraha koI sarvajJa Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 103 svayaM usakA utpAdaka nahIM hai / eka sarvajJa apanI mahimAse usakA prakAzana karatA hai tathA dUsarA bhI use prakAzita karatA hai / isa prakAra sarvajJakI paramparA anAdi siddha hai| unake dvArA kahe zabdoMse utpanna zra tajJAna pUrNatayA pramANa jAnanA cAhie, kyoMki vaha nirdoSa kAraNoMse utpanna hotA hai / bAhya ( anAptokta ) zru ta puruSakRta padaracanAtmaka honese do prakArakA hai-1. ArSa aura 2. anArSa athavA saMkSipta aura vistRta / jo nirdoSa RSiyoMke dvArA kahe gaye vacanoMse utpanna hai vaha ArSa zrutajJAna hai aura nirbAdha honese pramANa hai aura jo RSiyoMke atirikta anya puruSoMke dvArA kahe vacanoMse utpanna hotA hai vaha anArSa zru tajJAna hai| yaha do prakArakA kahA gayA hai-1. ekAntavAdiyoM dvArA kathita, jo vibhinna matarUpa hai aura 2. laukika / yaha donoM prakArakA zrata mithyA hai, kyoMki vaha rAga-dvaSa-mohAdi doSakAraNoMse utpanna hotA hai aura isalie vaha pramANa nahIM hai| kintu samyagdRSTikA zra tajJAna sunayakI vivakSA rakhaneke kAraNa pramANa hai // zlo0 1-7 / / ' zaMkA-nirdoSa kAraNoMse utpanna honeke kAraNa zru tajJAnako pramANa siddha karanepara codanA ( veda ) jJAna bhI pramANa honA cAhie, kyoMki vaha bhI puruSagata doSoMse rahita codanA ( veda) se utpanna hotA hai aura codanA sarvathA apauruSeya hai / kahA bhI hai 'codanAjanya jJAna pramANa hai, kyoMki vaha nirdoSa kAraNoMse utpanna hotA hai, jaise liMgase, Aptavacanase aura indriyoMse honevAlA jJAna / ' samAdhAna-ukta zaMkA yakta nahIM hai, kyoMki 'nirdoSa kAraNoMse utpanna' zabdake dvArA 'guNavAn kAraNoMse utpanna' yaha artha abhipreta hai, liMgajJAna, AptavacanajJAna aura indriyajJAna ina tInoMmeM bhI vahI artha liyA gayA hai| prakaTa hai ki liMgameM apauruSeyatArUpa nirdoSatA nahIM hai, apitu sAdhyake sAtha avinAbhAvaniyamakA nizcaya honA rUpa guNake sadbhAvase guNavattArUpa niSitA pAyI jAto hai| isI taraha AptavacanameM avisaMvAda guNake kAraNa guNavattA hai tathA cakSu Adi indriyoMmeM nirmalatA Adi guNoMke rahanese guNavattA hai / .. zaMkA-kAraNakI nirdoSatA doSarahitatA hai| vaha kahIM doSoMke virodhI guNoMke sadbhAvase hotI hai, jaise manu Adi RSiyoMke dvArA racita smRtiyoNmeN| aura kahIM doSoMke kAraNake abhAvase vaha (doSarahitatA) hotI hai / jaise vedameM / vahI kahA hai Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 : pramANa-parIkSA 'zabdoMmeM doSoMkI utpatti vaktAke adhIna haiM so doSoMkA abhAva kahIM to guNavAna vaktAke kAraNa ho jAtA hai, kyoMki usake guNoMse doSa bhAga jAyeMge aura phira ve zabdameM saMkramaNa nahIM kara skte| athavA vaktAke na honese ve nirAzraya nahIM raheMge ?' samAdhAna-isa zaMkAmeM kucha bhI sAra nahIM hai, kyoMki sarvatra guNoMkA abhAva hI doSa hai aura guNoMkA sadbhAva hI nirdoSatA hai / abhAva dUsaro vastuke sadbhAvarUpa prasiddha hai| yadi vaha ( abhAva ) tuccharUpa ho to vaha pramANakA viSaya nahIM ho sakatA / yathArthameM 'guNavAna vaktA' kahanese 'doSarahita vavatA' kA hI bodha hotA hai| yadi aisA na ho to gaNoM aura doSoMmeM sahAnavasthAna ( eka sAtha na rahanA) kaise bana skegaa| rAga, dvaSa aura moha ye nizcaya hI vaktAke doSa haiM, jo asatya kathanake kAraNa haiM aura unake virodhI vairAgya, kSamA aura tattvajJAna vaktAke gaNa haiM, jo unake abhAvarUpa haiM aura satya kathanake kAraNa haiM, yaha sabhI parIkSakoMkA hArda hai| ___ eka bAta aura hai / smRtizAstroMke racayitA manu Adi guNavAn nahIM haiM, kyoMki unake ukta prakArake guNa nahIM pAye jAte / yahA~ yaha kahanA bhI yukta nahIM ki manu AdikA upadeza nirdoSa vedake Azrayase huA hai, ataH ve guNavAn haiM, kyoMki vedameM guNavattA nahIM hai| usakA kAraNa guNavAn puruSakA abhAva hai| jisa prakAra doSavAn puruSa vedakA kartA na honese usameM nirdoSatA siddha hotI hai usI prakAra guNavAn puruSa bhI usakA kartA na honese usameM aguNavattA siddha hogii| ataH veda guNavAn nahIM hai| agara kahA jAya ki vedakA apauruSeya honA hI usakA guNa hai, to anAdi kAlIna mlecchAdike vyavahAra (paramparA) bhI apauruSeya honese guNavAn kahe jAyeMge / ataH kahanA cAhie ki 'veda nirdoSa nahIM hai, kyoMki guNavAn puruSa usakA kartA nahIM hai, na guNavAn puruSa usakA vyAkhyAtA athavA pravaktA hai, jaise mlecchAdike vyavahAra / ataH vedase jo jJAna hotA hai vaha nirdoSa kAraNa janya nahIM hai, taba vaha pramANa kaise ho sakatA hai, jaise paramAgamakA jJAna pramANa hai| itane lambe anAdikAlameM apauruSeyavedakA uccheda bhI sambhava hai, jisakA sarvajJake vinA koI atondriyArthadarzI uddhAraka nahIM hai / syAdvAdiyoMke matameM to ukta lambe samayameM ucchinna paramAgamakI paramparAkI prakAzaka sarvajJasantati hai / aura jisa prakAra sarvajJasantati paramAgamakI paramparAkI Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 105 prakAzaka hai usI prakAra vaha samasta bhASAoM tathA kubhASAoMkI bhI prakAzaka hai, kyoMki unakI dhvani ( upadeza ) sarvabhASAsvabhAvavAlI hai / ataH vaha paramAgamarUpa zrutajJAna paramArthase parokSa pramANa susiddha hai, kyoMki vaha nirdoSa kAraNoMse utpanna hai, jaise pratyakSa || zlo0 1-6 / / ' isalie yaha bilakula ThIka kahA ki 'pratyakSa aura parokSa ye do hI pramANa haiM, inhIM meM anya sabhI pramANoMkA bhI samAveza ho jAtA hai / isa prakAra pramANa - saMkhyA sambandhI vivAdakA jo Upara nirAkaraNa kiyA gayA hai vaha yukta aura nirdoSa hai, jaise pramANa - lakSaNasambandhI vivAdakA nirAkaraNa || 2-175 / / 3. pramANaviSaya - parIkSA isa prakaraNa meM pramANake viSayakA vivAda dUra karaneke lie usakI bhI parIkSA kI jAtI hai / 'pramANakA viSaya (prameya) dravya aura paryAyarUpa vastu hai, kyoMki usake sivAya anya viSaya siddha nahIM hotaa|' isa anumAnase pramANakA viSayaparicchedya dravya-paryAyarUpa athavA sAmAnya - vizeSarUpa avagata hotA hai / isa anumAnameM prayukta hetuko dUSita karaneke lie bauddha kahate haiM ki 'pratyakSapramANa kevala svalakSaNa (vizeSa - paryAya) ko aura anumAna -pramANa kevala sAmAnya (santAna - dravya) ko viSaya karatA arthAt jAnatA hai, donoMko viSaya karanevAlA koI pramANa nahIM hai / ataH ukta anumAnameM prayukta hetu ina (pratyakSapramANake viSaya mAtra vizeSa aura anumAnapramANake viSaya kevala sAmAnya ) ke sAtha anaikAntika (vyabhicArI) hai / ' bauddhoMkA yaha kathana samyak nahIM hai, kyoMki vaisI pratIti nahIM hotI / prakaTa haiM ki pratyakSa kevala sAmAnyakI taraha kevala vizeSako aura anumAna kevala vizeSakI taraha kevala sAmAnyako viSaya karanevAlA pratIta nahIM hotA / yathArtha meM sAmAnyarahita vizeSa aura vizeSarahita sAmAnyarUpa vastu hotI, to pratyakSa aura anumAna ukta prakArakI vastuko viSaya karate / kintu vastu to sAmAnya aura vizeSarUpa athavA dravya aura paryAyarUpa jAtyantara arthAt tRtIya prakArakI ubhayAtmaka pratIti hotI hai tathA pravRtti karanevAle vyaktikI pravRtti bhI usI meM hotI hai aura prApti bhI use usIkI hotI hai / vastu ubhayAtmaka na ho, kevala vizeSa athavA kevala sAmAnyarUpa hI Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 : pramANa-parIkSA ho, to usase koI bhI kArya sampanna nahIM ho sktaa| spaSTa hai ki svalakSaNa (vizeSa), jo gotvasAmAnyase rahita govyaktirUpa kahA jAtA hai, godohana Adi arthakriyA karane meM asamartha hai, kyoMki usameM krama aura yaugapadya (akrama) donoM hI nahIM banate, jaise ve kevala sAmAnyameM nahIM banate / krama aura yaugapadyakI vyApti pariNamanake sAtha hai aura pariNamana kSaNika svalakSaNameM sambhava nahIM, jaise vaha nitya sAmAnyameM sambhava nahIM hai| isa taraha kevala svalakSaNameM pariNamanake abhAvameM krama aura yogapadyakA abhAva prApta hotA hai, kyoMki usake sAtha unakI vyApti (avinAbhAva) hai tathA krama aura yogapadyake abhAvameM arthakriyAkA abhAva aura arthakriyAke abhAvameM usameM avastutva hI prApta hotA hai, vastutva nhiiN| isI prakAra kevala sAmAnyake viSayameM bhI jAna lenA caahie| ataH vastu sAmAnya aura vizeSa athavA dravya aura paryAya ubhayarUpa prasiddha hotI hai / pratIti, pravRtti aura prApti ye tInoM bhI usI prakArakI vastumeM dRSTigocara hotI haiM, ata eva vahI pramANakA viSaya hai| usake eka dezarUpa kevala vizeSa athavA kevala sAmAnyako viSaya karanevAlA pramANAbhAsa kahA jaayegaa| pramANa vahI hai jo yathArtha vastuko grahaNa karatA hai / kintu hA~, pramANake ubhayAtmaka viSayake eka deza (sApekSa vizeSa athavA sApekSa sAmAnya) ko jo grahaNa karatA hai aura itara aMzakA niSedha nahIM karatA vaha sunaya (samyaknaya) arthAt pramANakA eka deza hai / kintu itara aMzakA niSedha karake mAtra eka aMza (kevala vizeSa yA kevala sAmAnya athavA kevala paryAya yA kevala dravya)ko hI jo grahaNa karatA hai vaha durnaya (mithyAnaya) hai| ataeva durnayake viSaya (kevala vizeSa athavA kevala sAmAnya ke sAtha uparyukta hetu anaikAntika nahIM hai, kyoMki vaha pramANakA viSaya nahIM haiM arthAt pramANaviSayatva hetu usameM nahIM jaataa| ataH pramANakA viSaya dravya-paryAyarUpa athavA sAmAnya-vizeSarUpa anekAntAtmaka jAtyantara vastu hai / isa prakAra pramANake viSayameM jo dArzanikoMkA vivAda hai vaha nirasta ho jAtA hai| yahA~ dhyAtavya hai ki bauddha kevala vizeSako, sAMkhya kevala sAmAnyako aura naiyAyika-vaizeSika svataMtra donoMko pramANakA viSaya svIkAra karate haiM, jo ukta prakArase parIkSA karanepara yukta nahIM haiN| 4. pramANaphala-parIkSA isa antima (cauthe) prakaraNameM pramANake phalakA vimarza kiyA jAtA hai / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 107 pramANake phalapara vimarza karanepara vaha pramANase kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna pratIta hotA hai, kyoMki vaha pramANakA phala hai / pramANakA phala pramANase na sarvathA bhinna hotA hai aura na sarvathA abhinna / smaraNIya hai ki bauddha pramANake phalako pramANase sarvathA abhinna aura sAMkhya tathA naiyAyika-vaizeSika sarvathA bhinna svIkAra karate haiN| granthakAra ina donoM ( abhedavAdiyoM aura bhedavAdiyoM ) ke matoMkI samIkSA karate hue kahate haiM ki ukta donoM mata yukta nahIM haiM, kyoMki anumAnase pramANakA phala pramANase kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna donoM siddha hotA hai / vaha anumAna isa prakAra haiM 'pramANase phala kathaMcit-karaNa aura kriyAke bhedakI apekSAse bhinna hai aura kathaMcit-eka pramAtArUpa AdhArako apekSAse vaha abhinna hai, kyoMki vaha pramANakA phala haiN|' zaMkA-hAna, upAdAna aura upekSAbuddhi rUpa phala ( paramparA ) ke sAtha hetu anekAntika hai, kyoMki vaha sarvathA bhinna hotA hai ? samAdhAna-ukta zaMkA yukta nahIM haiM, kyoMki hAnAdibuddhirUpa paramparAphala bhI eka pramAtA AtmAmeM honeke kAraNa pramANase abhinna siddha hai| yathArthameM jo vastuko samyak jAnatA hai, vahI chor3ane yogyako chor3atA, grahaNa karane yogyako grahaNa karatA aura upekSAyogyakI upekSA karatA haiN| yadi use (paramparAphalako) pramAtAse bhinna mAnA jAya, to anya pramAtAkI taraha usa pramAtAke pramANa aura phalameM pramANa-phala bhAvakI vyavasthA nahIM ho sakatI / ataH paramparAphalake sAtha, jo hAnAdi buddhirUpa haiM, ukta hetu anekAntika nahIM hai / zaMkA-ajJAnanivRttirUpa sAkSAt pramANaphalake sAtha hetu vyabhicArI hai, kyoMki vaha pramANase sarvathA abhinna hotA hai ? samAdhAna-yaha zaGkA bhI vicArapUrNa nahIM hai, kyoMki unameM karaNa aura bhAvasAdhanakA spaSTa bheda hai| nizcaya hI pramANa karaNasAdhana' hotA hai, kyoMki vaha svArthanirNaya (ajJAnanivRtti)meM sAdhakatama (asAdhAraNa kAraNa) hotA hai aura svArthanirNaya (ajJAnanivRtti) rUpa phala bhAvasAdhana (kriyA) 1. pramIyate yena tatpramANa miti karaNasAdhanam / 2. pramitimAtraM pramANamiti bhAvasAdhanam / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 : pramANa-parIkSA hai, jo usase niSpanna hotI hai| isa taraha pramANa aura ajJAnanivRttirUpa sAkSAt phalameM kathaMcit bheda bhI siddha hai| isa vivecanase ka sAdhanarUpa' pramANameM aura phalameM bhI kathaMcit bheda jAnanA cAhie kyoMki sva aura bAhya arthake nirNayameM vaha svataMtra hai aura jo svataMtra hotA hai vaha kartA kahA jAtA hai tathA sva aura bAhya arthakA nirNaya ajJAnanivRttirUpa honese kriyArUpa hai / kriyA kriyAvAnse na sarvathA bhinna hI hotI hai aura na sarvathA abhinna hI / anyathA donoMmeM kriyA aura kriyAvAnkI vyavasthA nahIM bana sktii| yahA~ yaha kahanA bhI yakta nahIM hai ki 'pramitimAtraM pramANam'-'pramiti hI pramANa hai' isa pramANazabdakI vyutpattike AdhArapara bhAvasAdhana pramANase ajJAnanivRttirUpa phala abhinna hI hai, kyoMki jisa samaya pramAtA udAsIna hai, kisI padArthako jAna nahIM rahA-avyApRta hai usa samaya bhI bhAvasAdhanapramANarUpa pramANazakti siddha hai aura vaha zakti ajJAnanivRttirUpa phala nahIM ho sakatI / vAstavameM jo apane tathA bAhya padArthake samyak jAnane meM saMlagna hai vahI pramANa pramAtAke ajJAnako dUra karanemeM samartha hai, anya nahIM hai, anyathA pramAtAke vastuparicchittike lie vyApAra na karanepara bhI ajJAnanivRtti ho jaayegii| ataH ThIka kahA hai ki 'pramANakA phala pramANase kathaMcit bhinna aura abhinna hai / yadi pramANake phalako pramANase sarvathA bhinna svIkAra kiyA jAya, to usameM aneka bAdhAe~ upasthita hotI haiM, ThIka usI taraha, jisa taraha abhinna mAnane meM bAdhAe~ AtI haiN| tAtparya yaha ki pramANake phalako pramANase sarvathA bhinna athavA sarvathA abhinna svIkAra karanepara aneka doSa Ate haiN| pahalA yaho ki bhinna mAnanepara pramANa-phalakI niyata vyavasthA nahIM bana sakegI / amuka phala amuka pramAtAkA hI hai, anyakA nahIM, yaha vyavasthA bhaMga ho jAyagI, kyoMki unameM niyata vyavasthAko sthApita karanevAlA koI saMyogAdi sambandha bhI sambhava nahIM hai / dUsarA doSa yaha hai ki pramANakA phala pramANase abhinna svIkAra karanepara donoM eka ho jAyeMge--yaha jAnanA aura batAnA asambhava ho jAyegA ki yaha 1. pramiNoti jAnAti svaparAthaM yaH saH pramANa : AtmA iti kartRsAdhanam / evaM pramANazabdaH karaNa-bhAva-kartRsAdhaneSu viSvapi vartate vivakSAvazAttathApratIteH |-sN0| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 109 pramANa haiM aura yaha pramANaphala hai| abhedameM ekakA anupraveza dUsaremeM ho jAnepara yA to pramANa hI rahegA yA pramANaphala / phalataH pramANa aura phalako bhedapakSako taraha abhedapakSameM bhI vyavasthA nahIM bana skegii| abhedavAdI bauddhoMkA yahA~ kahanA hai ki 'pramANake phalako pramANase abhinna mAnanepara bhI saMvRti (kalpanA-tadanyavyAvRtti) se arthAt apramANavyAvRtise pramANa aura aphalavyAvRtise phala donoM (pramANa-pramANaphala) kA vyavahAra ho jAyegA-pramANa tathA pramANaphalakI vyavasthA bana jaaygii|' unakA yaha kathana yukta nahIM hai, kyoMki kalpanAse unakA vyavahAra mAnanepara unakI kAlpanika hI siddhi hogI, vAstavika nhiiN| isalie iSTasiddhisAdhanarUpa pramANa aura iSTasiddhirUpa phala donoMko vAstavika mAnanA cAhie, kAlpanika nahIM, tabhI iSTasiddhi sambhava hai aura tabhI dharma, artha, kAma aura mokSa ina cAroM puruSArthoMkI bhI siddhi ho skegii| isaprakAra saMkSepameM pramANake svarUpa, usakI saMkhyA, usake viSaya aura usake phalakA sayuktika parIkSaNa kiyaa| granthake antameM Adi maMgala-padyakI taraha eka antya maMgala-padya bhI granthakArane diyA hai, jisameM upasaMhAra pUrvaka ucca (uttama) vidyA-phalakI prAptikI maMgala-kAmanA kI gayI hai__satyAsatyake parIkSaka vivekIjana ukta prakArase samIkSita pramANake lakSaNa, pramANakI saMkhyA, pramANake viSaya aura pramANake phalakI samyak parIkSA karake tathA vastutattva (yathArthatA) ko avagata kara dRr3ha evaM zuddha (niSpakSa) dRSTi baneM arthAt yathArthatAko grahaNa kareM, jisase ve vidyA (jJAna) kA ucca phala-pUrNa Ananda (mukti) ko prApta kreN| tAtparya yaha ki buddhimAna logoMko ucita hai ki ve satyakI khoja kareM aura use prApta kara jJAnake vAstavika phala Ananda (mokSa) ko upalabdha kreN| isake lie Avazyaka hai ki ve pramANake yathArtha svarUpa, yathArtha saMkhyA, yathArtha viSaya aura yathArtha phalakA nirNaya kareM tathA apanI dRSTiko sthira aura zuddha (niSpakSa) banAyeM / phalataH ve vidyAphala (vidyAnanda arthAt vidyA aura Ananda) ko avazya prApta karate haiN| 'vidyAphala' padase grantha Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 : pramANa-parIkSA kArane apanA 'vidyAnanda' nAma bhI prakaTa kiyA jAna par3atA hai, jisakA bhAva yaha hai ki yaha pramANa-parIkSA AcArya vidyAnanda praNIta hai / isakA jo adhyayana-manana kareMge ve vidyAnanda - vidyA aura Anandake bhoktA bneNge| sAtha hI granthakArane bhI apane lie vidyAphalakI prAptikI maMgalakAmanA kI hai / isa prakAra pramANa-parIkSA pUrNa huI / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. granthakAra isa 'pramANa-parIkSA' granthake kartA AcArya vidyAnanda haiN| ye vidyAnanda ve hI vidyAnanda haiM, jinhoMne vidyAnanda-mahodaya, tattvArthazlokavAttika, aSTasahasrI Adi suprasiddha evaM uccakoTike dArzanika evaM nyAya-granthoMkA praNayana kiyA hai / yahA~ unhIMkA kucha paricaya prastuta kiyA jAtA hai| vizeSa paricaya hamane 'Apta-parIkSA' kI prastAvanAmeM diyA hai| __A0 vidyAnanda aura unake grantha-vAkyoMkA apane granthoMmeM uddharaNAdirUpase ullekha karane vAle uttaravartI granthakAroMke samallekhoM tathA vidyAnandakI svayaMkI racanAoMparase jo unakA saMkSipta, kintu atyanta prAmANika paricaya upalabdha hotA hai, usaparase vidita haiM ki vidyAnanda vartamAna maisUra rAjyake pUrvavartI gaMgarAjAoM-zivamAra dvitIya (I0 810) aura usake uttarAdhikArI rAcamalla satyavAkya prathama ( I0 816) ke samakAlIna vidvAn haiN| inakA kAryakSa tra mukhyatayA inhIM gaMgarAjAoMkA rAjya maisUra prAntakA vaha bahubhAga thA, jise 'gaMgavADi' pradeza kahA jAtA thaa| yaha rAjya lagabhaga IsvI cauthI zatAbdIse gyArahavIM zatAbdI taka rahA aura AThavIM zatImeM zrIpuruSa (zivamAra dvitIyake pUrvAdhikArI) ke rAjyakAlameM vaha carama unnatiko prApta thA / zilAlekhoM tathA dAnapatroMse jJAta hotA hai ki isa rAjyake sAtha jainadharmakA ghaniSTha sambandha rahA hai / jainAcArya siMhanandine isakI sthApanAmeM bhArI sahAyatA kI thI aura AcArya pUjyapAda-devanandi isa rAjyake gaMganareza duvinIta ( lagabhaga I0 500 ) ke rAjaguru the / ataH Azcarya nahIM ki aise jinazAsana aura jainAcArya bhakta rAjyameM vidyAnandane bahuvAsa kiyA ho aura vahA~ apane bahuta samaya-sAdhya vizAla tArkika granthoMkA praNayana kiyA ho / kAryakSetrakI taraha saMbhavataH yahI pradeza unakI janmabhUmi bhI rahA jJAta hotA hai, kyoMki apanI grantha-prazastiyoMmeM ullikhita isa pradezake rAjAoMkI unhoMne paryApta prazaMsA evaM yazogAna kiyA hai| inhIM tathA dUsare pramANoMse vidyAnandakA samaya inhIM rAjAoMkA kAla spaSTa jJAta hotA hai| arthAt vidyAnanda I0 770 se 840 ke vidvAn nizcita hote hai / 1. lekhakadvArA sampAdita 'Apta-parIkSA' kI prastAvanA / 2. vahI, prastAvanA pR0 52 tathA 54 / 3. , , , pR0 53 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 : pramANa-parIkSA vidyAnandake vizAla pANDitya, sUkSma prajJA, vilakSaNa pratibhA, gambhIra vicAraNA, adbhuta adhyayanazIlatA, apUrva tarkaNA Adike sundara aura Azcaryajanaka udAharaNa unakI racanAoMmeM pada-padapara milate haiN| unake granthoMmeM pracura vyAkaraNake siddhi-prayoga, anUTho padyAtmaka kAvya-racanA, tAMgamayukta vAdacarcA, pramANapUrNa saiddhAntika vivecana aura hRdayasparzI jinazAsanabhakti unheM niHsandeha utkRSTa vaiyAkaraNa, zreSThatama kavi, advitIya vAdI, mahAn saiddhAntI aura saccA jinazAsanabhakta siddha karane meM puSkala samartha haiM / vastutaH vidyAnanda jaisA sarvatomukhI pratibhAvAn tArkika unake bAda bhAratIya vAGamayameM kama-se-kama jaina paramparAmeM to koI dRSTigocara nahIM hotaa| yahI kAraNa hai ki unakI pratibhApUrNa kRtiyAM uttaravartI mANikyanandi, vAdirAja, prabhAcandra, abhayadeva, vAdidevasUri, hemacandra, laghu samantabhadra, abhinava dharmabhUSaNa, upAdhyAya yazovijaya Adi jaina tArkikoMke lie pathapradarzaka evaM anukaraNIya siddha huI haiM / mANikyanandikA parIkSAmukha jahA~ akalaGkadevake vAGamayakA upajIvya hai, vahA~ vaha vidyAnandakI pramANa-parIkSA Adi tArkika racanAoMkA bhI AbhArI hai| usapara unakA ullekhanIya prabhAva hai' / vAdirAjasUri' (I. 1025) ne likhA hai ki yadi vidyAnanda ukalaGdevake vAGamayakA rahasyodghATana na karate to use kauna samajha sakatA thaa| vidita hai ki vidyAnandane apanI tIkSNa pratibhA dvArA akalaGkadevakI atyanta jaTila evaM durUha racanA aSTazatIke tAtparyako 'aSTasahasrI' vyAkhyAmeM udghATita kiyA hai| pAzvanAthacaritameM bhI vAdirAjane vidyAnandake tattvArthAlaGkAra (tattvArthazlokavArtika) tathA devAgamAlaGkAra (aSTasahasrI) kI prazaMsA karate hue yahA~ taka likhA hai-'Azcarya hai ki vidyAnandake ina dIptimAn alaDrAroMkI carcA karane-karAne aura sunane-sunAne vAloMke bhI aGgoMmeM kAnti A jAtI hai taba phira unheM dhAraNa karane vAloMkI to bAta hI kyA hai|' prabhAcandra, abhayadeva, devasUri, hemacandra aura dharmabhUSaNakI kRtiyAM bhI vidyAnandake tArkika anthoMkI upajIvya haiN| unhoMne inake granthoMse sthala 1. pramANaparIkSA aura parIkSAmukhakI tulanA, dekheM-Aptapa0, prastAvanA pR0 28-29 / 2. nyAyavinizcayavivaraNa bhAga 2, pR0 131 / 3. RjusUtraM sphuradratnaM vidyAnandasya vismayaH / zraNvatAmapyalaGkAraM dIptiraGgaSu raGgati // pA0 ca0 1-28 / www.jainelibrary:org Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 113 ke-sthala uddhRta kie aura apane abhidheyako unase puSTa kiyA hai| vidyAnandakI aSTasahasrIko, jisake viSayameM unhoMne svayaM likhA hai ki 'hajAra zAstroMko sunane kI apekSA akelI isa aSTasahasrIko suna lIjie, usIse hI samasta siddhAntoMkA jJAna ho jAyegA,' pAkara yazovijaya bhI itane vibhora evaM mugdha hue ki unhoMne usa para 'aSTasahasrI-tAtparyavivaraNa' nAmakI navyanyAyazailI prapUrNa vistRta vyAkhyA likhI hai| isa taraha hama dekhate haiM ki A0 vidyAnanda eka uccakoTike prabhAvazAlI dArzanika evaM tArkika the tathA unakI anUThI dArzanika kRtiyA~ bhAratIya vizeSataH jainavAGamayAkAzakI dIptimAn nakSatra haiN| jaina darzanako unakI apUrva dena _ vidyAnandane jaina darzanako do tarahase samRddha kiyA hai| eka to apanI kRtiyoMke nirmANase aura dUsare unameM kaI viSayoMpara kie gae naye cintana se / hama yahA~ unake ina donoM prakAroMpara kucha vistArase vicAra kareMge / (ka) kRtiyA~ jaina darzanake lie vidyAnandakI jo sabase bar3I dena hai vaha hai unakI nau mahatvapUrNa racanAe~ / ve ye haiM (1) vidyAnandamahodaya, (2) tattvArthazlokavAttika, (3) aSTasahasrI, (4) yuktyanuzAsanAlaGkAra, (5) AptaparIkSA, (6) pramANaparIkSA, (7) patraparIkSA, (8) satyazAsanaparIkSA aura (9) zrIpurapArzvanAthastotra / inameM tattvArthazlokavAttika, aSTasahasrI aura yuktyanuzAsanAlaGkAra ye tIna vyAkhyA aura zeSa unake maulika grantha haiN| (1) vidyAnandamahodaya-yaha vidyAnandakI sambhavataH Adya racanA hai, kyoMki unake uttaravartI prAyaH sabhI granthoM meM isakA ullekha milatA hai| aura jo sUcanAeM dI haiM unameM kahA gayA hai ki prakRta viSayako vidyAnandamahodayase jAnanA cAhiye / kintu Aja yaha mahattvapUrNa grantha upalabdha nahIM hai| vikramakI 13vIM zatAbdI taka isakA astitva milatA hai| deva 1. zrotavyASTasahasrI zrR taiH kimanyaiH sahasrasaMkhyAnaiH / vijJAyeta yayaiva svasamaya-parasamayasadbhAvaH ||-asstts. pR0 157 / 2. tattvArthazlokavArtika pR0 272, 385; aSTasahasrI pR0 290; AptaparIkSA pR0 262 / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 : pramANa-parIkSA sUrine apane 'syAdvAdaratnAkara' meM isake nAmollekha pUrvaka isakI eka paMkti dI hai aura paMktigata viSayakI AlocanA kI hai| devasUrike ullekhase jahA~ isa granthakI prasiddhi aura mahattA prakaTa hai vahA~ vidyAnanda (navamI zatI) se devasUri (terahavIM zatI) taka cAra sau varSa bAda bhI isakA astitva siddha hai| zAstrabhaNDAroMmeM isakI gaharI aura sUkSma khoja honA cAhie / sambhava hai vaha mila jAya / / (2) tattvArthazlokavAttika-yaha A0 gRddhapiccha (umAsvAmI athavA umAsvAti) racita tattvArthasUtrapara likhI gaI vidvattApUrNa vizAla TIkA hai| jaina vAGamayake upalabdha dArzanika granthoMmeM yaha bejor3a racanA hai aura tattvArthasUtrakI samagra TIkAoMmeM prathama zreNIkI TIkA hai| isameM aneka naye viSayoMkA apUrva cintana hai| lagatA hai ki jaiminisUtrapara kumArilabhaTTa dvArA race gae mImAMsAzlokavAttikake javAbameM vidyAnandane A0 gRddhapicchake tattvArthasUtrapara yaha tattvArthazlokavArtika aura usakA bhASya likhA hai, jabaki kumArilane apane mImAMsAzlokavAttikakA bhASya nahIM likhaa| (3) aSTasahasrI--yaha svAmI samantabhadrake devAgama (AptamImAMsA) para likhI gaI mahattvapUrNa racanA hai| bhaTTAkalaGkadeva dvArA devAgamapara racI gaI gahana evaM durUha vyAkhyA 'aSTazatI' ko vidyAnandane isameM aisA AtmasAt kiyA hai ki usakA pArthakya dikhAI nahIM detaa| vidyAnandane mala devAgamakA to marmodaghATana isameM kiyA hI hai, aSTazatIkA bhI hRdayasparzI evaM Azcaryajanaka marma udghATita kiyA hai| (4) yuktyanuzAsanAlaGkAra-svAmI samastabhadrake hI eka dUsare mahattvapUrNa dArzanika grantha yuktyanuzAsanakI vidyAnandane isameM vyAkhyA kI hai / yaha madhyama parimANakI sundara evaM vizada TIkA hai| (5) AptaparIkSA-svAmI samantabhadrane jisa prakAra tattvArthasUtrake 'mokSamArgasya netAram' maGgala-padya para usake vyAkhyAnameM 'AptamImAMsA' likhI hai usI prakAra vidyAnandane usI maGgalazlokake vyAkhyAnameM yaha 'AptaparIkSA' racI hai aura usakI svayaM 'AptaparIkSAlaGa kRti' nAmakI vyAkhyA bhI likhI hai| yaha racanA vizada aura subodha hai| (6) pramANa-parIkSA--yaha prastuta hai| pUrvokta grantha-paricayase vidita hai ki isameM darzanAntarIya pramANoMke svarUpAdikI samIkSApUrvaka 1. "mahodaye ca kAlAntarAvismaraNakaraNaM hi dhAraNAbhidhAnaM jJAnaM saMskAraH pratIyate iti vadan ( vidyAnandaH ) saMskAradhAraNayoraikArthyamacakathat |"syaa0 ratnA pR0 349 / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAnA : 115 parIkSAe~ upakI hai| paranta Adi 12 jaina darzana sammata pramANake svarUpa, saMkhyA, viSaya aura phalakA saMkSepameM acchA evaM bodhagamya vivecana kiyA hai| (7) patra-parIkSA-yaha gadya-padyAmatka laghu tarka-racanA hai| isameM jaina dRSTise patra (anumAnaprayoga) kI vyavasthA kI gayI hai aura parAbhimata patramAnyatAoMkI mImAMsA kI hai| racanA bar3I sundara aura pravAhapUrNa hai| (8) satyazAsanaparIkSA-isameM vidyAnandane puruSAdvata Adi 12 zAsanoM (matoM) kI parIkSA karanekI pratijJA kI hai| parantu vartamAna racanAmeM 9 zAsanoMkI to pUrI parIkSAe~ upalabdha haiN| kintu prabhAkarazAsanakA kucha aMza, tattvopaplavaparIkSA aura anekAnta-parIkSA isameM upalabdha nahIM haiN| isase lagatA hai ki yaha kRti vidyAnandake antima jIvanakI hai, jise ve pUrA nahIM kara pAye haiN| racanA tarkaNAoMse otaprota aura bahuta hI vizada hai / (9) zrIparapAzrvanAthastotra-yaha atizaya kSetra zrIpurake pArzvanAthake sAtizaya pratibimbako lakSya kara racA gayA hai aura devAgamakI taraha isameM unake zAsanako yuktizAstrAvirodhI siddha karake unheM stutya siddha kiyA hai| isameM 30 padya haiM / 29 padya to grantha-viSayake pratipAdaka haiM aura antima 30 vAM padya upasaMhArAtmaka hai| racanA dArzanika hai| (kha) nayA cintana ina kRtiyoMmeM kitanA hI nayA cintana upalabdha hai| yadi hama usa sabakA saMkalana kareM to usakI eka lambI aura bRhad sUcI banAyI jA sakatI hai| kintu yahA~ katipaya hI naye cintita viSayoMkI carcA kI jaaygii| ___ (1) bhAvanA-vidhi-niyoga-isameM sandeha nahIM ki A0 vidyAnandakA darzanAntarIya abhyAsa apUrva thaa| vaizeSika, nyAya, mImAMsA, cArvAka, sAMkhya aura bauddha darzanoMke ve niSNAta vidvAn the| unhoMne apane granthoMmeM ina darzanoMke jo vizada pUrvapakSa prastuta kie haiM aura unakI jaisI mArmika samIkSA kI hai, usase spaSTatayA vidyAnandakA samagra darzanoMkA atyanta sUkSma aura gaharA adhyayana jAnA jAtA hai| kintu mImAMsAdarzanakI bhAvanA, niyoga aura vedAntadarzanakI vidhi sambandhI durUha carcAko jaba hama unheM apane tattvArthazlokavAttika aura aSTasahasrImeM Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 : pramANa-parIkSA vistArake sAtha karate hue dekhate haiM to unakI agAdha vidvattA, asAdhAraNa pratibhA aura sUkSma prajJApara Azcaryacakita ho jAte haiN| unakA mImAMsA aura vedAnta darzanoMkA kitanA gaharA aura talasparzI pANDitya thA, yaha sahaja hI unakA pAThaka jAna jAtA hai| jahA~ taka hama jAnate haiM, jaina vAGamayameM yaha bhAvanA-niyoga-vidhikI duravagAha carcA sarvaprathama tIkSNabuddhi vidyAnanda dvArA hI kI gaI hai aura isalie jaina darzanako yaha unakI apUrva dena hai| mImAMsAdarzanakI jaisI aura jitanI sabala mImAMsA tattvArthazlokavAttikameM hai vaisI aura utanI jaina vAGamayakI anya kRtiyoM meM nahIM hai| (2) jAti-samIkSA--AcArya prabhAcandrane prameyakamalamAtaNDa (pR0 482-487) aura nyAyakumudacandra (pR0 768-772) meM jo brAhmaNatva jAtikI vistRta aura vizada mImAMsA kI hai tathA jAti-varNakI vyavasthA janmase na hokara guNa-karmase siddha kI hai usakA Arambha jaina granthoMmeM sarvaprathama A0 vidyAnandase haA jAna par3atA hai| vidyAnandane tattvArthazlokavArtika (pR0 358) meM brAhmaNatva Adi jAtiyoMkI vyavasthA guNa-karmase batalAte hue likhA hai ki brAhmaNatva, cANDAlatva Adi jAtiyA~ samyagdarzanAdi guNoM tathA mithyAtvAdi doSoMse vyavasthita haiM, nitya jAti koI nahIM hai| jo unheM anAdi, nitya sarvagata aura amUrta svabhAva mAnate haiM vaha pratyakSa tathA anumAna donoMse bAdhita hai| isa taraha vidyAnandane jAtiyoMke sambandhameM naye cintanakA sUtrapAta kiyA, jise prabhAcandra Adi uttaravartI tAkikoMne pallavita evaM vistRta kiyaa| (3) saha-kramAnekAntakI parikalpanA-AcAryamUrdhanya gRddhapicchane dravyakA lakSaNa guNa aura paryAyayukta pratipAdita kiyA hai / yadyapi yahI lakSaNa AcArya kundakunda bhI prakaTa kara cuke haiN| isapara zaGkA kI gaI ki 'guNa' saMjJA to itara dArzanikoM (vaizeSikoM) kI hai, jainoMkI nhiiN| unake yahA~ to dravya aura paryAya rUpa hI vastu varNita hai aura isIse unake grAhaka dravyArthika tathA paryAyArthika ina do hI nayoMkA upadeza hai / yadi guNa bhI unake yahA~ mAnya ho to usako grahaNa karaneke lie eka aura tIsare guNArthika nayakI bhI vyavasthA honA cAhiye ? isa zaGkAkA samAdhAna siddhasena, akalaGka aura vidyAnanda ina tInoM pramukha tAkikoMne kiyA hai| siddhasenane' batalAyA ki 'guNa' paryAyase 1. sanmatisUtra 3-9, 10, 12 / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 117 bhinna nahIM-paryAyameM hI guNasaMjJA jainAgamameM svIkRta hai aura isalie guNa tathA paryAya ekArthaka haiN| ataeva paryAyArthika naya dvArA hI guNakA grahaNa honese guNArthika naya pRthak upadiSTa nahIM hai| akalaGka' kahate haiM ki dravyakA svarUpa sAmAnya aura vizeSa donoM rUpa hai tathA sAmAnya, utsarga, anvaya, guNa ye saba usake paryAya zabda haiN| tathA vizeSa, bheda, paryAya ye tInoM vizeSake paryAyavAcI haiN| ataH sAmAnyako grahaNa karane vAlA dravyArthika aura vizeSako viSaya karane vAlA paryAyArthika naya hai / ataeva guNakA grAhaka dravyArthika naya hI hai, usase judA guNArthika naya pratipAdita nahIM haa| athavA guNa aura paryAya alaga-alaga nahIM haiMparyAyakA hI nAma guNa hai| siddhasena aura akalaGkake ina samAdhAnoMke bAda bhI zaGkA uThAyI gayI ki yadi guNa, dravya yA paryAyase atirikta nahIM hai to dravyalakSaNameM guNa aura paryAya donoMkA niveza kyoM kiyA ? 'guNavad dravyam' yA 'paryAyavad dravyam' itanA hI lakSaNa paryApta thA ? isakA uttara vidyAnandane jo diyA vaha bahuta hI mahattvapUrNa eva sUkSmaprajJatAse bharA huA hai| ve kahate haiM ki vastu do tarahake anekAntoMkA rUpa (piNDa) hai-1. sahAnekAnta aura 2. kramAnekAnta / sahAnekAntakA jJAna karAneke lie guNayuktako aura kramAnekAntakA nizcaya karAneke lie paryAyayuktako dravya kahA hai / ataH dravyalakSaNameM guNa tathA paryAya donoM padoMkA niveza yukta evaM sArthaka hai| __ jahA~ taka hama jAnate haiM, vidyAnandase pUrva akalaGkadevane samyaganekAnta aura mithyAnekAntake bhedase do prakArake anekAntoMkA to pratipAdana kiyA hai / parantu sahAnekAnta aura kramAnekAMta ina do tarahake anekAntoMkA kathana vidyAnandase pUrva upalabdha nahIM hotaa| ina anekAntoMke kathana aura unakI siddhike lie dravyalakSaNameM guNa tathA paryAya donoM padoMke nivezakA samAdhAna vidyAnandakI adbhuta pratibhAkA supariNAma hai / unakA yaha samAdhAna aura spaSTa zabdoMmeM sahAnekAnta aura kramAnekAnta ina do anekAntoMkI parikalpanA itanI sajIva evaM sabala siddha huI ki syAdvAda - 1. tattvArthavAttika 5-37 / 2. guNavad dravya mityukta sahAnekAntasiddhaye / tathA paryAyavad dravyaM kramAnekAntasiddhaye ||-tttvaa0 zlo0 pR0 438 / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 : pramANa-parIkSA siddhikAra A0 vAdIbhasiMhane' usase preraNA pAkara ukta anekAntoMkI pratiSThAke lie sahAnekAntasiddhi aura kramAnekAntasiddhi nAmase do svatantra prakaraNoMkI sRSTi syAdvAdasiddhi meM kI hai tathA unakA vistRta vivecana kiyA hai| (4) vyavahAra aura nizcaya dvArA vastuvivecana-adhyAtmake kSetrameM to vyavahAra aura nizcaya dvArA vastukA vivecana kiyA hI jAtA hai, para tarkake kSetrameM bhI unake dvArA vastuvivecana ho sakatA hai, yaha dRSTi hameM vidyAnandase prApta hotI hai| unhoMne ina donoM nayoMse aneka sthaloMmeM vastu-vivecana kiyA hai| 'niSkriyANi ca' (ta0 sU0 5-7) isa sUtrakI vyAkhyA karate hue ve tattvArthazlokavAttika (pR0 401) meM likhate haiM ki nizcayanayase sabhI vastue~ kathaMcit niSkriya haiM aura vyavahAranayase kathaMcita sakriya haiM / lokAkAza aura dharmAdi dravyoMmeM AdhArAdheyatAkA vicAra karate hue ve kahate haiM ki vyavahAranayase lokAkAza tathA dharmAdi dravyoMmeM AdhArAdheyatA hai tathA nizcayanayase unameM usakA abhAva hai / unakA tarka haiM ki nizcayanayase pratyeka dravya apanemeM avasthita hotA hai / anya dravyakI sthiti anya dravyameM nahIM hotI, anyathA unakA apanA prAtisvika rUpa na rahakara unameM svarUpasAMkarya ho jAyegA / isI taraha saba dravyoMmeM utpAda, vyaya aura dhrauvyakI vyavasthA karate hue ve ta0 sU0 5-16 kI TIkAmeM likhate haiM ki nizcayanayase sabhI dravyoMkI utpAdAdi vyavasthA visrasA (svabhAvataH) hai| vyavahAranayase unake utpAdAdika sahetuka haiN| ataH vyavahAra aura nizcayanayake svarUpako samajhakara dravyoMkI AdhArAdheyatA tathA kAryakAraNabhAvakI vyavasthA jahA~ jisa nayase kI gayI ho use usI nayase jAnanA caahie| isa taraha vidyAnandakA vyavahAra aura nizcaya dvArA darzanake kSetrameM vastu-vicAra bhI jaina darzanake lie unakI eka anyatama upalabdhi haiN| (5) upAdAna aura nimittakA vicAra-yoM to kAraNoMkA vicAra sabhI darzanoM meM hai aura unakI vistArase carcA kI gayI hai kintu jaina darzanameM unakA cintana bahuta sUkSma kiyA gayA hai| kAryakI utpattimeM kitane kAraNoMkA vyApAra hotA hai, isa sambandhameM nyAya tathA vaizeSika 1. syAdvAdasiddhi 3-1 se 3-74 tathA 4-1 se 4-89 / 2. ta0 zlo0 pR0 410. 13. ta0 zlo0 pR0 410 / / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA : 119 darzanakA mantavya hai ki samavAyi, asamavAyi aura sahakArI ina tIna kAraNoMkA vyApAra kAryotpattimeM hotA hai| bauddhadarzanakA mata hai ki upAdAna aura sahakArI ina do hI kAraNoMse kArya utpanna hotA hai / sAMkhya darzana bhI kAraNoMkA vicAra karatA hai, lekina usakA dRSTikoNa kAryakI utpattise na hokara usake AvirbhAvase aura kAraNase tAtparya kevala upAdAnase hai| jo bhI sarUpa athavA virUpa kArya utpanna hotA hai vaha ekamAtra prakRtirUpa upAdAnase hotA hai, usakA koI prakRtise bhinna sahakArI kAraNa nahIM hai| jaina darzana yadyapi bauddha darzanakI taraha pratyeka kAryameM upAdAna aura nimitta ina do hI kAraNoMko svIkAra karatA hai| parantu bauddha darzanakI mAnyatAse jaina darzanakI mAnyatAmeM bar3A antara hai| bauddha darzana pUrva rUpAdikSaNako uttara rUpAdikSaNameM upAdAna tathA rasAdikSaNako sahakArI mAnatA hai / para jainadarzana avyavahita pUrNa paryAya viziSTa dravyako upAdAna aura kAlAdi sAmagrIko nimitta svIkAra karatA hai| yahA~ hama vidyAnandake sUkSma cintanake do udAharaNa prastuta karate haiM__ prazna hai ki upAdAnake nAzase upAdeyakI utpatti hotI hai / samyakdarzana samyakajJAnakA upAdAna hai| ataH samyakajJAnake utpanna ho jAne para samyakdarzanakA nAza ho jAnA cAhie? isake uttarameM vidyAnanda kahate haiM ki upAdeyakI utpattimeM upAdAnakA nAza kathaMcit iSTa hai, sarvathA nahIM, anyathA kAryako utpatti kabhI bhI na ho skegii| isakA spaSTIkaraNa karate hue va kahate haiM ki darzanapariNAmase pariNata AtmA hI vastutaH darzana hai aura vaha viziSTa jJAnapariNAmakI utpattikA upAdAna hai / anvayarahita kevala paryAya yA kevala jIvadravya usakA upAdAna nahIM haiM, kyoMki kevala paryAya yA kevala jIvAdi dravya kUrmaroma AdikI taraha avastu haiM / isI taraha darzana-jJAna pariNata jIva darzana-jJAna hai aura darzanajJAna cAritrakA upAdAna hai, kyoMki paryAyavizeSa pariNata dravya upAdAna hai, jisa prakAra ghaTapariNamanameM samartha paryAyarUpa miTTIdravya ghaTakA upAdAna hotA hai / vidyAnanda upAdAnakA svarUpa batalAte hue likhate haiM-'jo 1. tattvArthazlokavA. pR0 68-69 / 2. tyaktAtyaktAtmarUpaM yatpUrvApUrveNa vartate / kAlatraye'pi tad dravyamupAdAnamiti smRtam // 1 // yatsvarUpaM tyajatyeva yanna tyajati sarvathA / tannopAdAnamarthasya kSaNikaM zAzvataM yathA ||2||-asstts0 pR0 210 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 : pramANa-parIkSA pUrva rUpako chor3atA huA tathA apUrva rUpako na chor3atA huA tInoM kAloMmeM bhI vidyamAna rahatA hai usa dravyako upAdAna kahA gayA hai| kintu jo sarvathA apane rUpako chor3a detA hai athavA jo bilakula nahIM chor3atA vaha kisI bhI vastukA upAdAna nahIM hai| jaise sarvathA kSaNika yA sarvathA nitya / ' vidyAnandane upAdAnake isI lakSaNako sAmane rakhakara sarvatra upAdAnopAdeyakI vyavasthA kI hai| yaha to huA unake upAdAnakA vicaar| isI prakAra unhoMne nimitta-sahakAri kAraNakA bhI cintana kiyA hai| ve likhate haiM ki binA sahakArIsAmagrIke upAdAna kAryajananameM samartha nahIM hai / jaba taka ayogakevaliguNasthAnakA upAntya aura antya samaya prApta nahIM hotA taba taka nAmAdika karmoke nirjaraNakI zakti prakaTa nahIM hotI aura na mukti hI sambhava hai| ataH ayogakevalIkA antya kSaNa hI zeSa karmoke kSayameM kAraNa hai| isa taraha sahakArI-sApekSa upAdAna kAryajanaka hai, akelA nhiiN| isa prakAra AcArya vidyAnandakA yaha upAdAna aura nimitta sambandhI cintana jaina darzanake anekAntavAdI dRSTikoNako puSTa karatA hai| isa taraha AcArya vidyAnandane kitanA hI nayA cintana prastuta kiyA hai jo unakI jaina darzanako nayI dena hai aura jo use gauravAspada evaM sarvAdaraNIya banAtA hai| 1. svasAmagryA vinA kAryaM na hi jAtucidIkSate / kAlAdisAmAgrIko hi mohakSayastadrUpAvirbhAvaheturna kevalaH, tathApratIteH / kSINe'pi mohanIyAkhye karmaNi prathamakSaNe / yathA kSINakaSAyasya zaktirantyakSaNe matA // jJAnAvRtyAdikarmANi hantuM tadvadayoginaH / paryantakSaNa eva syAccheSakarmakSaye'pyaso ||-t0 zlo0 10 70-71 / . Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa w rur rur or wh llh m ur rur pramANaparIkSAmeM svopajJa-padyAnukrama svopajJa padya pR0 svopajJa padya anyathAnupapannatvauM rUpaiH 49 neha varNAnnaraH jayanti nijitAzeSa paramAgamasantAnatatpramANaM zrutajJAnaM pare'pyeva tato bAhyaM punaH pramANAdiSTasaMsiddhetayA yajjanitaM jJAnaM yathaikaH sakalArthajJaH vedasyApauruSeyasyotatrArSamRSibhiH sarva bhASA kubhASAzca duSTakAraNajanyatvA 63 siddhA, tatproktanAduSTA codanA 65 syAdvAdinAM tu sarvajJa : 2 : pramANaparIkSAmeM uddhRta avataraNavAkya avataraNa vAkya pR0 avataraNa vAkya anyathAnupapatyeka- [ ] 49 codanAjanitA buddhiH anyathAnupapannatvaM yatra [ ] 49 mI. zlo. sU. 5 zlo. 184] abhUtaM liMgamunnItaM [ ] 55 tathopAttAnupAttapara- 41 AtmA manasA yujyate 2 ti0 vA0 1111] nyAyamaM. pR. 74] tadguNairapakRSTAnAM 64 Adye parokSam mI. zlo. sU. 2 zlo. 63] [ta. sU. 1111] tadindriyAnindriyani- 39 indriyAnindriyAnapekSa- 38 [ta0 sU0 1114 ] ta0 vA0 1212] tatrApUrvArthavijJAnaM [ ] 26 utpAdavyayadhraukhyayuktaM sat 50 naikaM svasmAtprajAyate 16 [ta0 sU0 5 / 30] A0 mI0 kA0 24] kartRsthA katarananyA [ ] 16 paraparyanuyogaparANi [ ] 26 karmasthA kriyA karmaNo-[ ]16 pArampattui kArya [ kAraNAd dviSThakAryAdi- 55 punarvikalpayan [ 8 ] 55 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 : pramANa-parIkSA pratyakSapUrvakaM trividha- 55 sarva vai khalvidaM [ ] 15 nyA0 sU0 11115] saMhRtya sarvatazcitAM / ]8 pratyakSa vizadaM 42 syAtkArya kAraNaM [ ] 55 [laghI0 113] sAdhyaM zakyamabhipreta- 57 pramANato'rthapratipattau [ ] 26 nyAya vi0 21172] SoDhA viruddhakAryAdi-[ pramANetarasAmAnya-[ ] 31 ] 55 zabde doSodbhava- ] 55 bahudhApyevamAkhyAtaM [ 64 [mI. zlo. sU. 2 zlo. 62] yasta pazyati rAjyaMte [ ] 16 hetostriSvapi rUpeSa 48 labdhyupayogI bhAvendriyam 22 [pra0 vA0 1116 ] [ta0 sU0 2 / 18] jJAte tvarthe'numAtA- 21 liMgaM samuditaM [ ] 55 [zA0 bhA0] vyavasAyAtmano dRSTe: [ ] 9 jJAnavAn mRgyate ka-[ ]11 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI viSaya pRSTha __ viSaya pRSTha 1. pramANalakSaNa-parIkSA 1-28 (I) vaizeSikamata-parIkSA34-35 (ka) samyagjJAnapramANasiddhi 1 (u) sAMkhyamata-parIkSA 35 (kha) sannikarSa-parIkSA 1-5 (U) naiyAyikamata-parIkSA 35 (ga) samyagjJAna meM svArtha (e) prAbhAkara-parIkSA 35 vyavasAyAtmakatvasiddhi 5 (ai) bhATTamata-parIkSA 35 (gha) avyavasAyAtmakatva (o) pratyakSa-siddhi 37-41 parIkSA 5-12 (1) pratyakSa-svarUpa 37 (Ga) arthAvyavasAyAtmakatva (2) pratyakSa-bheda 38 parIkSA (3) svasaMvedanapratyakSa(1) yogAcAramata parIkSA 39 parIkSA 14 (4) indriyapratyakSa 39 (2) vedAntamata-parIkSA 14 (5) indriyapratyakSa(3) svapnajJAnameM artha bheda 39-40 vyavasAyAtmakatva (6) anindriyapratyakSa 40 siddhi 16 (7) atIndriyapratyakSa 40 (ca) asvasaMvedijJAna-parIkSA17 (8) atIndriyapratyakSa(cha) parokSajJAna-parIkSA 21 40 (ja) pradhAnapariNAmajJAna (i) avadhijJAna 40 parIkSA 23 (ii) manaHparyayajJAna 40 (jha) bhUtacaitanya-parIkSA (iii) kevalajJAna 41 (a) tattvopaplava-parIkSA 24 (au) parokSa-siddhi 41-65 (Ta) advata-parIkSA 27 (1) parokSa-svarUpa 41 (Tha) prANANya-parIkSA 27 (2) parokSa-bheda 41 2. pramANasaMkhyA-parIkSA 28-65 (i) matijJAna 41 (a) pramANadvaya-siddhi 28-37 (ii) zruta jJAna 41 (A) pratyakSa kapramANa (3) parokSake dArzanika parIkSA 28-30 bheda 42 (i) pratyakSAnumAnapramANadvaya (i) smRti 42 parIkSA 31-34 (ii) pratyabhijJA 42 bheda 40 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 : pramANa-parIkSA (iii) tarka 45-58 (iv) anumAna (ka) trairUpya - parIkSA 45-49 (kha) pA~carUpya - parIkSA (ga) sAdhana - lakSaNa 49 49 44 (gha) sAdhana-bheda (Ga) sAdhya - lakSaNa (v) zruta 3. pramANaviSaya parIkSA 4. pramANaphala - parIkSA 49-57 57 58-65 65 66 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadAcAryavidyAnanda-viracitA pramANa-parIkSA [ maGgalAcaraNam ] jayanti nirjitAzeSa - sarvathaikAnta- nItayaH / satyavAkyAdhipAH zazvadvidyAnandA jinezvarAH // 1 // $ 1 atha pramANa-parIkSA / $ 2. tatra pramANalakSaNaM parIkSyate / [ pramANalakSaNa-parIkSA ] $ 3. samyagjJAnaM pramANam, pramANatvAnyathAnupapatteH / 'saMnikarSAdirajJAnamapi pramANam, svArthapramitau sAdhakatamatvAt' iti nAzaGkanIyam; tasya svapramito sAdhakatamatvAsaMbhavAt / na hyacetano'rthaH svapramitau karaNam, paTAdivat' / 'so'thaM pramitau karaNam, ityapyanAlocitavacanaM naiyAyikAnAm; svapramitAvasAdhakatamasyArthapramito sAdhakatamatvAnupapatteH / tathA hi-na saMnikarSAdirarthapramito sAdhakatamaH, svapramitAvasAdhakatamatvAt, paTAdivat / pradIpAdibhirvyabhicAra: sAdhanasya; iti na mantavyam; teSAmarthaparicchittAvakaraNatvAt, tatra nayana- manasoreva karaNatayA svayamabhimatatvAt, pradIpAdInAM tatsahakAritayopacArataH karaNavyavahArAnusaraNAt ' / na copacArato'rtha prakAzana eva pradIpAdiH karaNam, na punaH svaprakAzana iti manyamAno nirmalamanA manISibhiranumanyate; nayanAderarthaM saMvedanamiva pradIpAdisaMvedanamapyupajanayataH pradopAdInAM sahakAritvAvizeSAtteSAmartha prakAzanavat svaprakAzane'pi karaNatopacAravyavasthiteH / nayanAdinAnekAntaH; ityapi na mananIyam; tasyApyupakaraNarUpasyAcetanasvabhAvasyArthapratipattI karaNatopacArAt / paramArthato bhAvendriyasyaivArthagrahaNazaktilakSaNasya sAdhakatamatayA karaNatAdhyavasAnAt / na caitadasiddham, vizuddhadhiSaNa janamanasi yuktiyuktatayA 1. saMnikarSa: / 2 arthaparicchittau / 1. 'ghaTAdivat ' a / 2. 'vyavaharaNAnusaraNAt ' a / 3. 'adhyavasanAt ' m / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 : pramANa-parIkSAyAM parivartamAnatvAt / tathA hi-yadasaMnidhAne' kArakAntarasaMnidhAne'pi yanotpadyate tattatkaraNakam, yathA kuThArAsaMnidhAne kASThacchedanamanutpadyamAnaM kuThArakaraNakam, notpadyate ca bhAvendriyAsamavadhAne 'rthaM saMvedana mupakaraNasadbhAve'pi iti tat bhAvendriyakaraNakam / bahiHkaraNasaMnikarSAdhInatAyAM hi padArtha saMvedanasya nayanasaMnikarSAt kalaza iva nabhasi nAyanasaMvedanodayaH kuto na bhavet / na ca nayanamamUrtimadeva, tasya paraibhautikatayopagatatvAt paudgalikatayAsmAbhirupakaraNasyAbhimatatvAt / 4. nanu nabhasi nayanasaMnikarSasya yogyatAvirahAnna saMvedananimittatA; ityapi na sAdhIyaH; tadyogyatAyA eva sAdhakatamatvAnuSaGgAt / $ 5. kA ceyaM saMnikarSasya yogyatA nAma / viziSTA zaktiH; iti cet; sA' taha sahakArisaMnidhilakSaNAnumantavyA, 'sahakArisAMnidhyaM zaktiH ' iti udyotakaravacanAt / sahakArikAraNaM ca dravyaM guNaH karmAdi vA syAt / na tAvadAtmadravyaM sahakAri, tatsaMnidhAnasya nayananabhaH saMnikarSe'pi samAnatvAt / etena' kAladravyaM digdravyaM ca sahakAri nirAkRtam, tatsAMnidhyasyApi sarvasAdhAraNatvAt / manodravyaM sahakAri; ityapi na saMgatam; tatsaMnidherapi samAnatvAt kadAcittadgatamanasaH puruSasyAkSArtha saMnikarSasya saMbhavAt / , $ 6. etena 'AtmA manasA yujyate, mana indriyeNa indriyamartheneti catuSTayasaMnikarSo'rthaM pramitau sAdhakatamaH ' [ nyAyamaM. pRSTha 74] iti sAmagrIpramANavAdo dUSitaH, tatsAmagryAzca nabhasi sadbhAvAt, kAlAdinimittakAraNasAmagrIvat / 7. yadi punastejodravyaM sahakAri tatsaMnidhAnAccAkSuSa 'jJa naprabhavAt; iti matam ; tadApi na vizeSaH, ghaTAdAviva gagane'pi locanasaMnikarSasyAlokasaMnidhiprasiddheH saMvedanAnuSaGgasya durnivAratvAt / 1. tulanA - ' yadasaMnidhAne kArakAntarasaMnidhAne'pi yannotpadyate tattatkaraNakam, yathA kuThArAsaMnidhAne kuThArakASThacchedanamanutpadyamAnaM kuThArakaraNakam, notpadyate ca bhAvendriyAsaMnidhAne svArtha saMvedanaM saMnikaSAdisadbhAve'pIti tadbhAvendriyakaraNakam' -- prameyaka0 mA0 1-1 / 2. jainaH / 3. Atmadravyasya sahakAritvanirAkaraNena / 4. tulanA -- ' sahakArikAraNaM cAtra dravyaM guNaH karma vA syAt / dravyaM cet, ki vyApi dravyam, avyApi dravyaM vA / na tAvad vyApi dravyam, tatsAMnidhyasyAkAzAdIndriyasannikarSe'pyavizeSAt / - prameyaka0 1-1 / 5. kAlAde: sahakAritva ....3 nirAsena / 1. 'yannopapadyate ' mu / 2. 'tahi tasya ' a ba sa da / 3. 'cAkSuSAdi' mu / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANalakSaNa-parIkSA : 3 8. athAdRSTavizeSo guNaH sahakArI tatsAMnidhyaM saMyuktasamavAyaH ", cakSuSA saMyukte puruSe'dRSTavizeSasya samavAyAditi manyadhvam tarhi kadAcinnabhasi nAyanasaMvedanodayaH kuto na bhavet / sarvadA sarvasya tatrAdRSTavizeSasya sahakAriNo'saMnidhAnAditi cet kathamevamIzvarasya nabhasi cakSuSA jJAnaM zrotrAdibhiriva ghaTeta / samAdhivizeSopajanitadharmavizeSAna gRhItena manasA gaganAdyazeSapadArtha saMvedanodaye tu mahezvarasya bahiHkaraNamanarthakatA - miyAt, phalAsaMbhavAt / bahiHkaraNarahitasya ca nAntaHkaraNamupapadyeta, parinirvRtAtmavat / tataH kathamantaH karaNena gaganAdigrahaNam / manaso'saMbhave ca na samAdhivizeSastadupajanitadharmavizeSo vA ghaTAmaTATayate, tasyAtmAnta:karaNasaMyoganibandhanatvAt / , $ 9. syAnmataM te ' - zizirarazmizekharasya samAdhivizeSasaMtatirdharmavizeSasaMtatizca sarvArthajJAnasaMtatiheturanAdyaparyavasAnA, satatamenomalairaspRSThatvAt tasya saMsAri-sAdimuktavilakSaNatvAt sarvadA muktatayaiva prasiddhatvAt iti tadapyasamIcInamH evamanIzvarasyApi enomalavilayAdevA 11. rthasaMvedanodbhavaprasakteH / satatamenomalAbhAvo hi yathA satatamarthajJAnasantAnahetururarIkriyate tathA kAdAcitkainomalAbhAvaH kadAcidarthapramitinimittamiti yuktamutpazyAmaH, tasyaiva saMnikarSa sahakAritopapatteH / tatsAMnidhyasyaiva ca saMnikarSazaktirUpatvasiddheH / " tadabhAvAdeva ca nayanasaMnikarSe'pi nabhasi saMvedanAnutpattighaTanAt / tatraM viziSTadharmo'pi na pApamalApAyAdaparaH pratipadyate, bhAvAntarasvabhAvatvAdabhAvasya niHsvabhAvasya sakalapramANagocarAtikrAntatvena vyavasthApayitumazakyatvAditi puruSaguNavizeSasadbhAva eva pApamAbhAvo vibhAvyate / sa cAtmavizuddhivizeSo jJAnAvaraNa- vIryAnta 1 2 , 1. tulanA - ' pramAtRgato'pyadRSTo'nyo vA guNo gaganendriyasannikarSasamayaiMstyeva / " - prameyaka0 1-1 / 2. mahezvarasya / 3. mahezvarasya / 4. eno lAbhAvasyaiva / 5. enomalA bhAva sAMnnidhyAbhAvAdeva / 6. mahezvare / 7. tulanA'bhavatyabhAvo'pi ca vastudharmo bhAvAntaraM bhAvavadarhataste / pramIyate ca vyapadizyate ca vastuvyavasthAGgamameyamanyat // ' -- yuktyanuzA. kA. 59 / 1. 'samavAyena' mu / 2. ' puruSe tvadRSTa' mu / 3 'ghaTate' mu / 4. 'paranirvRtta' muM / 5. karaNena vinA gaganAdigrahaNaM' ba ba / 'karaNena dharmAdigrahaNaM' a mu / mUle sa prati-pATho nikSiptaH / 6. 'nibandhanAt ' mu / 7. 'te' nAsti mu / 8. 'anAdiraparyavasAnA' ba sa da / 9 'sarvathA' mu / 'sadA' sa / 10. 'evamIzvarasyApi ' mu / 11. 'vilayAdereva' bhu| 12. 'nimittayukta- ' mu| 13. 'tadbhAvAdeva' mu / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 : pramANa-parIkSAyAM rAyakSayopazamabhedaH svArthapramitau zaktiryogyateti ca syAdvAdanyAyavedibhiHrabhidhIyate / pramAturupalabdhilakSaNaprAptatApi nAto'rthAntarabhAvamanubhavati, puMsaH saMvedanAvaraNa vIryAntarAya lakSaNapApamalApagamavirahe kvciduplbdhilkssnnpraapttaa'nupptteH'| nayanonmIlanAdikarmaNo dRzyAdRzyayoH sAdhAraNatvAt, pradyotAdikAraNa sAkalyavat / 3 $ 10. etena nayanonmIlanAdikarma saMnikarSasahakAri viSayagataM copalabhyatvasAmAnyamiti pratyAkhyAtam; tatsaMnidhAne satyapi kvacitkasyacitpramityanutpatteH 4 kAlAkAzAdivat / na hi tatropalabhyatvasAmAnyamasambhAvyam, yogino'pyanupalabdhiprasaMgAt / mAdRzApekSayopalabhyatvasAmAnyamanyadeva yogIzvarApekSAdupalabhyatAsAmAnyAditi cet tatkimanyadanyatra yogyatAvizeSAtpratipuruSaM bhedamAstighnuvAnAditi / sa eva pramAtuH pramityupajanane sAdhakatamo'numantavyaH saMnikarSAdI satyapi [ tadabhAve ] kvacitsaMvidupajananAbhAvavibhAvanAt / sa ca yogyatAvizeSaH svArthagrahaNazaktiH Atmano bhAvakaraNaM jJAnameva, phalarUpAt svArthajJAnAtkathaJcidabhinnatvAt sarvathApi tato bhede'nAtmasvabhAvatvApatteH " / na caivamupagantuM yuktam, Atmana evobhayanimittavazAttathApariNAmAt / AtmA hi jAnAtyaneneti jJAnamiti karaNasAdhanAt bhedopavarNanam, kathaMcidabhinnakartRkasya karaNasya prasiddheH, agnirauSNyena dahatIndhanamiti yathA / svAtantryavivakSAyAM tu jAnAtIti jJAnamAtmaiva, kartRsAdhanatvAt 10, AtmajJAnayorabhedaprA 7 1. jJAnanirodhakaM karma jJAnAvaraNam, zaktinirodhakaM karma vIryAntarAyaH, etayoH kSayopazamabheda: yogyatAvizeSaH / 2. AtmanaH 3. paricchedyalakSaNe prameye / 'svAtantrya sAdhakatama ' 4. tulanA - 'atra pramANazabdaH kartRkaraNabhAvasAdhanaH ' tvAdivivakSApekSayA tadbhAvAvirodhAt / tatra kSayopazamavizeSavazAt ' svaparaprameyasvarUpaM pramimIte yathAvajjAnAti' iti pramANamAtmA, svaparagrahaNapariNatasyAparatantrasyAtmana eva hi kartRsAdhanapramAzabdenAbhidhAnaM svAtantryeNa vivakSitatvAt" sAdhakatamatvAdivivakSAyAM tu 'pramIyate yena tatpramANam, pramitimAtraM vA' pratibandhApAye prAdurbhUtavijJAnaparyAyasya prAdhAnyenAzrayaNAt / ' - prameyaka0 pratijJAzlo0 / 1. ' syAdvAdavedibhi ' mu / 2. 'anupalabdheH ' mu / 3. 'karaNa' mu / 4. 'anupapatteH' mu / 5. 'asmAdRzA' muba / 6 phalarUpatvAt' mu a / 7 'bhede nAtmasvabhAvatvopapatteH' mu / 8. 'Atmano' mu / 9. 'aneneti karaNa m| 10. 'sAdhanatvAttadAtma-' mu a / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANalakSaNa-parIkSA : 5 dhAnyAdAtmana eva svArthagrahaNapariNAmamApannasya jJAnavyapadezasiddheH, auSNyapariNAmamApannasyAgnerauSNyavyapadezavat / tena jJAnAtmA jJAnAtmanA jJeyaM jAnAtIti vyavahArasya pratItisiddhatvAt / yathA ca jJAnAtmaiva pramAtA syAt, ajJAnAtmanaH khAdeH pramAtRtvAyogAt tathA jJAnAtmaiva pramANam, [ tasyaiva ] svArthapramitI jJAnAtmikAyAM karaNatvAt, ajJAnAtmanastatra sAdhakatamatvAghaTanAditi nAjJAnaM pramANamanyatropacArAt / tato nAjJAnena indriyasaMnikarSa-liMga-zabdAdinA sAdhanasya vybhicaarH| nApi vyatirekAsiddhiH, samyagjJAnatvasya sAdhyasya nivRttI pramANatvasya sAdhanasya paTAdau vinivattiniyamanizcayAt kevalavyatirekiNo'pi sAdhanasya samarthanAt / tataH sUktam-'samyagjJAnameva pramANam, ajJAnasya pramANatvAyogAnmithyAjJAnavat' iti / $ 11. kiM punaH smygjnyaanm| samabhidhIyate-svArthavyavasAyAtmakaM samyagjJAnam, samyagjJAnatvAt / yattu na svArthavyavasAyAtmakaM tanna samyagjJAnam, yathA saMzaya-viparyayAnadhyavasAyA:| samyagjJAnaM ca vivAdApannama, tasmAtsvArthavyavasAyAtmakam, iti sunizcitAnyathAnupapattiniyamanizcayalakSaNo hetuH prasiddha eva samyagavabodhavAdInAm', sAdhyamiNi sadbhAvAt / $ 12. svasaMvedana-indriya-mano-yogipratyakSaiH samyagjJAnairavyavasAyAtmakaiya'bhicArI hetuH; iti svamanorathamAtraM saugatasya; teSAM samyagjJAnatvavirodhAt / samyagjJAnatvaM hyavisaMvAdakatvena vyAptam, tadabhAve tadasaMbhavAt / tadapyarthaprApakatvena,arthAprApakasyAvisaMvAditvAbhAvAt19, niviSayajJAnavat / tadapi pravartakatvena vyAptam, apravartakasyArthAprAkatvAt11 tadvat / pravartakatvamapi svaviSayopadarzakatvena vyAptam, svaviSayamupadarzayataH pravartakavyavahAra 1. tulanA-'tanna ajJAnasya pramANatA anyatropacArAta |'-lghii0kaa0 3 / 2. pramANatvAnyathAnupapatteriti pUrvoktasya hetoH| 3. smygjnyaane| ___1. 'ghaTanAnnAjJAna' m| 2. 'upacArataH' mu / 3. 'ghaTAdo' sa / 4. "vinivattivinizcayAt' ma a| 5. 'abhidhIyate' m| 6. 'viparyAsAnadhyasAyAH' mu| 7. avabodhAdInAM' m| 8. samyagjJAnatvasya virodhAt a| 9. 'tadapi pravartakatvena vyAptaM tadabhAve tadasambhavAt' ityatirikto pAThaH mu abd| aso sa-pratau nAsti / sa yuktaH pratibhAti / 10. 'arthaprApakasyAvisaMvAditvAt' mu / 11. arthApratyAyakatvAt' mu| 12, 'vizvaviSayo'-m / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : pramANa-parIkSAyAM viSayatvasiddheH / na hi puruSaM haste gRhItvA jJAnaM pravataMyati / svaviSayaM tUpadarzayat pravarttakamucyate arthaprApakaM cetyavisaMvAdakaM samyagvedanaM pramANam, tadviparItasya mithyAjJAnatvaprasiddhaH, saMzayAdivat, iti dharmottaramatam / tatrAvyavasAyAtmakasya caturvidhasyApi samakSasya samyagvedanatvaM na vyavatiSThate, tasya svaviSayopadarzakatvAsiddheH / tatsiddhau vA nIlAdAviva kSaNakSayAdAvapi tdupdrshktvprskteH| tato yadavyavasAyAtmakaM jJAnaM na tatsvaviSayopadarzakam, yathA gacchattRNa sparzasaMvedanamanadhyavasAyi prasiddham, avyavasAyAtmakaM ca saugatAbhimataM' darzanamiti vyApakAnupalabdhiH siddhA / vyavasAyAtmakatvasya vyApakasyAbhAve tadvyApyasya' svaviSayodarzakatvasyAnanubhavAt / 13. syAdAkUtaM te-na vyavasAyAtmakatvena svaviSayopadarzakatvasya vyAptiH siddhi madhivasati, tasya vyavasAyajanakavena vyAptatvAt / nIladhavalAdI vyavasAyajananAddarzanasya tdupdrshktvvyvsthiteH| kSaNakSayasvargaprApaNazaktyAdI vyavasAyAjanakatvAttadanupadarzakatvavyasthAnAt / gacchattRNasparzasaMvedanasyApi tata eva svaviSayopadarzakatvAbhAvasiddheH mithyAjJAnatvavyavahArAt, anyathAnadhyasAyitvAghaTanAt iti; tadetadavicAritaramaNIyaM tAthAgatasya; vyavasAyo hi drshnjnyH| sa kiM darzanaviSayasyopadarzako'nupadarzako vA, iti vicAryate-yadhupadarzakaH, tadA sa eva tatra pravartakaH prApakazca, saMvAdakatvAt, samyaksaMvedanavat, na tu tannimittaM darzanam, saMnikarSAdivat / athAnupadarzakaH, kathaM darzanaM tajjananAt svaviSayopadarzakam, atiprasaMgAt, saMzaya-viparyAsakAraNasyApi svvissyopdrshktvaaptteH| darzanaviSayasAmAnyAdhyavasAyitvAdvikalpasya10 tajjanakaM darzanaM svaviSayopadarzakamiti ca na cetasi sthApanIyam, darzanaviSayasAmAnyasyAnyApohalakSaNasyAvastutvAt, tadviSayavyavasAyajanakasya vastapadarzakatvavirodhAt / dRzyasAmAnyayorekatvAdhyavasAyAdvastUpadarzaka eva vyavasAya ityapi mithyA, tayorekatvAdhyavasAyAsambhavAt / tadekatvaM hi darzanamadhyavasyati tatpRSThajo vyavasAyo vA jJAnAntaraM vA? na tAvaddarzanam, tasya vikalpyAviSayatvAt / nApi tatpRSThajo vyavasAyaH, tasya dRzyAgocaratvAt / tadubhayaviSayaM jJAnA ___ 1. svaviSayaM rUpaM darzayat' mu| 2. 'vedaka' mu / 3. 'saMzayavat' mu| 4. 'gacchataH tRNa-' mu| 5. 'saugatAbhimatadarzana' mu a ba da / 6. 'vyavasAyAtmakasya' mu da / 7. 'tavyApyatvasya' mu| 8. 'ananubhavanAt' sa / 9. 'saMvedanam' a ba da / 10. 'vikalpatajjanakaM darzanaM' m| 11. 'vikalpA-' ma aba / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANalakSaNa-parIkSA : 7 ntaraM tu nirvikalpakaM vikalpAtmakaM vA / na tAvannirvikalpakam, tasya dazya-vikalpyadvayaviSayatvavirodhAt / nApi vikalpAtmakam, tata eva / na ce tadubhayAviSayaM saMvedanaM tadubhayaikatvamadhyavasAtuM samartham / tathAhi - yadyanna viSayIkurute na tattadekatvamadhyavasyati, yathA rasasaMvedanaM sparzarUpobhayam, na viSayokurute ca dazyavikalpyobhayaM kiMcitsaMvedanam, iti na kutazcid dRzyavikalpyorekatvAdhyavasAyaH siddhayet / tato na vyavasAyo vastUpadarzakaH syAt / nApi tadupajananAdarzanaM svaviSayavastUpadarzakam, yogipratyakSasya vidhUtakalpanAjAlasya sarvadA vastu vikalpAjanakatvAt tadupadarzakatvavirodhAt / svasaMvadenamapi na tasya svarUpopadarzakam, tadvikalpAnutpAdakatvAt, iti kutaH svarUpasya svato gatiravatiSTheta / 14. kiMca darzanapRSThabhAvino vikalpasya svasaMvedanabalAsiddhI tatsvasaMvedanaM kutaH pramANaM syAt / tadyadi svarUpopadarzanAdeva pramANamAsthIyeta, tadA svargaprApaNazaktyAdAvapi pramANatAmAskandet / tatsvasaMvidAkAra eva pramANam, tadvayavasAyajanAt, na punaranya treti parikalpanAyAM tadvayavasAyasvasaMvedanasyApi vyavasAyAntaropajananAt svarUpopadarzanena bhavitavyamityanavasthAnAt nAdyavyavasAyasvasaMvedanasya prAmANyam / tadaprAmANye ca na tata eva vyavasAyasiddhiH / tadasiddhau ca na tajjananAdarzanasya svaviSayopadarzakatvam / tadabhAve ca na tasya pravartakatvam / apravattakasya nArthaprAptinimittatvam / tadasaMbhave ca nAvisaMvAdakatvam / tadvirahe ca na samyagjJAnatvaM svasaMvedanendriyamanoyogijJAnAnAmiti na tairvyabhicAraH sAdhanasya sambhavati / $ 15. syAnmatam-arthasAmarthyAdutpattiH, arthasArUpyaM ca darzanasya svaviSayopadarzakatvam, tacca sakalasamakSavedanAnAmavyavasAyatmakatve'pi saMbhavatpravartakatvamarthaprApakatvamavisaMvAditvaM samyagjJAna lakSaNamiti taiH samIcIna nirvyabhicAra eva hetoriti; tadapi durghaTameva; kSaNakSayAdAvapi tadupadarzakatva prasaMgAt / tatrAkSaNikatvAdisamAropAnupravezAdayoginaH prati 1. tadvayAviSayaM' mu| 2. 'tathAhi' zabdasyAne 'yadyanna' zabdAcca pUrva kiMcitsaMvedanaM dRzyavikalpyorekatvaM nAdhyavasyati, tadubhayAviSayatvAt' ityatiriktaH pATho sa pratAvupalabhyate / 3. 'vastuni vikalpa' a sa va / 4. 'virodhAcca' ava / 5. 'tadvikalpAnanutpAdaka' a| 6. sa prato 'ca' nAsti / 7. 'saMvedanaM' sa / 8. 'saMvedanAnAM' s| 9. 'samyagjJAnatva' aba da / 10. 'samIcInajJAnaiH' basa v| 11. 'tadupadezakatva' mu / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 : pramANa-parIkSAyAM pattu!padarzakatva mavatiSThate / yoginastu samAropAsaMbhavAt kSaNakSayAdAvapi darzanaM tadupadarzakameveti samAdhAnamapi na dhImaddhRtikaram, niilaadaavpyyoginstdviprotsmaaropprskteH| kathamanyathA viruddhadharmAdhyAsAttaddarzanabhedo na bhavet / na hyabhinnamekaM darzanaM kvacitsamAropasamAkrAntaM kvacinneti vaktu yuktam / tato yadyatra viparItasamAropaviruddhaM tattatra nizcayAtmakam, yathA'numeye'rthe'numAnajJAnam / viparItasamAropaviruddhaM ca nIlAdo darzanamiti vyavasAyAtmakameva buddhayAmahe / nizcayahetutvAddarzanaM nIlAdau viparItasamAropaviruddhaM na punanizcayAtmakatvAttato'nyathAnupapattiH sAdhanasyAnizcitateti mAmasthAH; yogipratyakSe'pyasya viparItasamAropasya prasaMgAt, tena tasyAvirodhAt / pareSAM tu tasyApi nizcayAtmakatvAttena virodhaH siddha eva / tathA nizcayahetunA darzanena viruddhaM samAropaM pratipAdayataH svamatavirodhaH syAt / nizcayAropamanasorbAdhyabAdhakabhAva iti dharmakIrterabhimatatvAt darzanAropayovirodhAbhAvasiddheH / $ 16. nanu cArthadarzanasya nizcayAtmakatve sAdhye pratyakSavirodhaH, saMhRtasakalavikalpadazAyAM rUpAdidarzanasyAnizcayAtmakasyAnubhavAt / taduktam - saMhRtya sarvatazcintAM stimitenAntarAtmanA / sthito'pi cakSuSA rUpamIkSate sAkSajA matiH // [ ] iti / $ 17. tathAnumAnavirodho'pi,vyutthita cittAvasthAyAmindriyAdarthagato kalpanAnupalabdheH / tatra kalpanAsadbhAve punastatsmRtiprasaMgaH tadA vikalpitakalpanAvat / tadapyuktam punarvikalpayan kiMcidAsInme klpnedshii| iti vetti puurvoktaavsthaayaamindriyaadgto|| [ ] iti / 18. tadetadapi dharmakIrteraparIkSitAbhidhAnam, pratyakSato nirvikalpakadarzanasyAprasiddhatvAt / saMhRtasakalavikalpAvasthA hyazvaM vikalpayato godarzanAvasthA / na ca tadA godarzanamavyavasAyAtmakam, punaH smaraNAbhAvaprasaMgAt, tasya saMskArakAraNatvavirodhAt, kSaNikatvAdivat / vyavasAyAtmana 1. 'upadezakatva' mu| 2. 'ekadarzana' mu a| 3. 'samAropAkrAntaM' ma / 4. pratyakSe'sya' mu, 'pratyakSe' a| 5. viruddha pratipAdayataH' m| 6. 'anubhavanAt' a ba da / 7. sa pratI 'api' nAsti / 8. 'vyucchitta, mu| 9. nivikalpadarzanAprasiddhatvAt' m| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANalakSaNa-parIkSA : 9 eva darzanAt / saMskArasya smaraNasya ca saMbhavAt, anyatastadanupapatteH / taduktam vyavasAyAtmano dRSTaH saMskAraH smatireva vaa| dRSTe dRSTasajAtIye nAnyathA kSaNikAdivat // [ ] iti / $ 19. atha matam-abhyAsa-prakaraNa-buddhipATavArthitvebhyo nirvikalpAdapi darzanAnnIlAdau saMskAraH smaraNaM copapadyate, na punaH kSaNikAdo, tadabhAvAt / vyavasAyAtmano'pi pratyakSAttata eva sNskaarsmrnnopptteH| teSAmabhAve nizcite'pi vastuni niyamena saMskArAderabhAvAt teSAM vyavasAyAtmakasamakSavAdino'pi niyamato'bhyupagamanIyatvAt iti; tadapi pariphalguprAyam; bhUyodarzanalakSaNasyAbhyAsasya kSaNakSayAdI sutarAM sadbhAvAt / punaH punaH4 vikalpotpAdarUpasya cAbhyAsasya paraM pratyasiddhatvAt, tatraiva vivAdAt / kSaNikAkSaNikavicAraNAyAM kSaNikaprakaraNasyApi bhAvAt / buddhipATavaM tu nIlAdo kSaNikAdau ca samAnama, taddarzanasyAnaMzatvAt / tatra pATavApATavayorbhede tabuddherapi bhedApatteH, viruddhadharmAdhyAsAt / tathAvidhatadvAsanAkhyakarmavazAbuddhaH pATavApATave syAtAm, ityapyanenApAstam; tatkarmasadbhAvAsadbhAvayorapi viruddhadharmayoranazabuddhAvekasyAmasaMbhavAt / yatpunararthitvaM jijJAsitatvaM tatkSaNikavAdinaH kSaNikatve'pya''styeva, nIlAdivat / yatpunarabhilaSitatvamarthitvaM tanna vyavasAyajanananibandhanam, kvacidanabhilaSite'pi vastuni kasyacidudAsInasya smaraNapratIteH / iti nAbhyAsAdibhyaH kvacideva saMskArajananamanaMzajJAnavAdino ghttte| parasya tu bahirantaranekAntAtmaka tattvavAdino na kiMcidanupapannam, sarvathaikatra vyavasAyAvyavasAyayoravAyAnavAyAkhyayoH, saMskArAsaMskArayo rdhAraNetarAbhidhAnayoH, smaraNAsmaraNayozcAnabhyupagamAt / tdbhedaatkthNcidbodhbodhyyo)dprsiddhH| 20. saugatasyApi vyAvRttibhedAGgedopagamAdadoSo'yam / tathA hinIlatvamanIlatvavyAvRttiH, kSaNikatvamakSaNikatvavyAvRttirucyate / tatrAnaulavyAvRttau nIlavyavasAyastadvAsanAprabodhAdu panno na punarakSaNikavyAvRttau kSaNikavyavasAyaH, tatra tadvAsanAprabodhAbhAvAt / na cAnayoAvRtyo 1. 'iti' nAsti mu a / 2. 'cotpadyate' mu / 3. 'phalguprAya' mu| 4. 'punapunaH' mu| 5. 'kSaNakSayAdI' mu| 6. 'sadbhAvayorapi' mu| 7. 'kSaNikatve'styeva' ma s| 8. 'utpanno' m / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : pramANa-parIkSAyAM rabhedaH sambhavati, vyAvartyamAnayorabhedaprasaMgAt / na ca tadbhedAdvastuno bhedaH, tasya niraMzatvAt, anyathA'navasthAprasaMgAt iti pare manyante; te'pi na satyavAdinaH; svabhAvabhedAbhAve vastuno vyAvRttibhedAsaMbhavAt / nIlasvalakSaNaM hi yena svabhAvenAnIlAd vyAvRttaM tenaiva yadyakSaNikAd vyAvartteta tadA nIlAkSaNikayo rekatvApattestadvyAvRttyorekatvaprasaMga: / svabhAvAntareNa tattato vyAvRttamiti vacane tu siddhaH svalakSaNasya' svabhAvabhedaH kathaM nirAkriyeta / yadi punaH svAbhAvabhedo'pi vastuno tatsvabhAvavyAvRtyA kalpita eva iti matam tadA kalpita svabhAvAntaraparikalpanAyA' manavasthAnuSajyeta / tathA hi-anIlasvabhAvAnyavyAvRttirapi svabhAvAntareNa anyavyAvRttirUpeNa vaktavyA / sApi tadanyavyAvRttisvabhAvAntareNa tathAvidheneti na kvacid vyavatiSTheta' / $ 21. kazcidAha -- tata eva sakalavikalpavAggocarAtItaM vastu, vikalpazabdAnAM viSayasyAnyavyAvRttirUpasya anAdyavidyopakalpitasya sarvathA vicArAsahatvAt / vicArasatve' tadavastutvavirodhAt iti; so'pi na samyagvAdI; darzanaviSayasyApyavastutvaprasaMgAt, tasyApi zabdavikalpaviSayavat vicArAsaha tvAvizeSAt / tathA hi-nIlasvalakSaNaM sugatetarajanadarzana viSayatAmupagacchat kimekena svabhAvena nAnAsvabhAvena vA dRzyaM syAt / yadyekena svabhAvena tadA yadeva sugata dRzyatvaM tadeveta - rajana dRzyatvamityA yAtamazeSasya jagataH sugatatvam / yaccetarajana dRzyatvaM tadeva sugatadRzyatvamiti sakalasya sugatasyetarajanatvApatteH sugatarahitamakhilaM syAt / arthatasmAddoSAdvibhyatA nAnAsvabhAvena sugatetarajanadRzyatvaM pratipAdyate; tadA nIlasvalakSaNasya dRzyasvabhAvabheda: kathamapahna yeta" / na ca dRzyarUpam " anekaM kalpitamiti zakyaM vaktum, dRzyasya kalpitatvavirodhAt / $ 22. atha manyethAH svalakSaNasya dRzyatvaM svAkArApakatvameva taccAsvAkArArpa katvavyAvRttirUpaM 22 nAnAdRSTRvyapekSayA'nekaM ghaTAmaTatyeva, tadabhAve nAnAdRSTRdarzanaviSayatAM svalakSaNaM nAskandet / na ca paramArthato " 1. 'svalakSasya ' mu / 2. 'nirAkriyate' | 3. 'parikalpita' mu a / 4. 'kalpanA' | 5. 'vyavatiSThate' mu sa / 6. 'vidyAparikalpitasya' sa / 7. 'vicArasatve vA' a mu / 8. 'vicArAsahatvAvirodhAt ' mu / 9. ' tadyadyekena ' mu / 10. 'apahnuyeta' mu / 11. 'dRzyaM rUpaM ' mu sa / 12. 'svAkArArpakatvavyAvRttirUpaM ' mu / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANalakSaNa-parIkSA : 11 darzanaM dRzyaviSayaM sarvajJAnAM svarUpamAtraparyavasitatvAt / upacArAdeva bahirviSayatAvyavahArAt iti; tadapyasat; vastunaH svAkArArpakatvasyApi pUrvaparyanuyogAnatikramAt / taddhi svalakSaNaM yena svabhAvena sugatadarzanAya svAkAramarpayati tenaivetarajanadarzanAya', svabhAvAntareNa vA? yadi tenaiva, tadA tadeva sugatetarajanadarzanakatvamApanIpadyate / tathA ca sarvasya sugatatvam itarajanatvaM vA durnivAratAmAcanIskanyeta / svabhAvAntareNa svAkArArpakatve sa eva vAstavaH svabhAvabhedaH svalakSaNasyAkSaNatayA kathaM prtikssipyet| yatpunaH svAkArArpakatvamapi na vastunaH paramArthapathaprasthAyi samavasthApyate svarUpamAtraviSayatvAtsakalasaMvedanAnAmiti matam; tadapi durupapAdameva teSAM vaiyarthyaprasaMgAt / jJAnaM hi jJeyaprasiddhayarthaM prekSavatA'nviSyate prakAzaprasiddhayarthaM pradIpavat / na svarUpaprasiddhayarthaM pradIpavadeveti / bahirarthAviSayatve sakalasaMvedanAnAM kathamiva vaiyarthyaM na syAt / niviSayasvapnAdisaMvedanAnAmapi sArthakatvaprasaMgAcca svarUpaprakAzanasya prayojanasya sarvatra bhAvAt / 623. kiJca, sugatasaMvedanasyApi svarUpamAtraparyavasitAyAM kathamiva sugataH sarvadarzISyate pRthagjanavat / pRthagjano vA kathaM na sarvadarzI sugatavadanumanyeta / svarUpamAtraparyavasitAyAH tatsaMvedane'pi sadbhAvAt / $ 24. yadi punarna vAstavaM10 sakalaveditvaM11 tathAgatasyorarIkriyate saMvRttyA tasya vyavahAribhiH12 saMvyavaharaNAt / tadavyavaharaNe13 tadvacanasya satyatAvyavahArAnupapatteH sakalajJAnarahitapuruSopadezAdvipralambhanazaMkanaprasaMgAt / taduktam jJAnavAn mRgyate kazcittaduktapratipattaye / ajJopadezakaraNe vipralaMbhanazaMkibhiH // [ ] iti pratipadyetA tathApi15 na sugatetaravyavahArasiddhiH, sugatavaditarajanasyApi saMvRttyA sklveditvpriklpnaanussNgaat|| sakalapadArthebhyaH 1. 'darzanAnAM' s| 2. 'nAnAsvabhAvAntareNa' b| 3. 'mupanIpota' a| 4. 'AcanIskandyate' mu| 5. 'pratikSipyate' m| 6. prekSAvatAmanviSyate' mu / 7. 'pradIpAdivat' mu| 8. 'prasaMgAt' mu| 9. 'paryavasitatAyAH' ba sa da / 10. 'punarvAstavatvaM' mu| 11. 'tAthAgatasya' ma / 12. 'saMvyavahAribhi-' ba da / 13. 'tadavyaharaNe' mu| 14. 'tathApi sugate-' mu| 15. 'kalpanAnuSaMgAt' ma / 16. 'pratipAdyata' bs| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 : pramANa-parIkSAyAM sugatasya saMvedanodayAt sakalArthajJatA yuktA kalpayituM na punaritarajanasya pratiniyatapadArthAdeva tadvedanotpatteriti cet; na; sugartAvajJAnasyApi ' sakalapadArthajanyatvAsiddheH, samasamayavartipadArthajanyatvAsaMbhavAt / $ 25. yadi punaranAdyatIta padArthebhyo bhaviSyadanantArthebhya: sAMpratikArthebhyazca sakalebhyaH sugata saMvedanasyotpattiH akhilA vidyAtRSNAvinAzAdupapadyata eva asmadAdisaMvedanA dviziSTatvAttasyeti matam, tadA kimekena svabhAvena kAlatrayavartipadArthaiH sugatavijJAnamutpadyate nAnAsvabhAvervA / yadyekena svabhAvena ekenArthena sugatajJAnasupajanyate tenaiva sakalapadArtheH tadA sakalapadArthAnAmekarUpatApattiH / sugatavijJAnasya vA tadekapadArthajanyatvasiddhiriti netarajanasaMvedanAttasya vizeSaH siddhayet / athAnyena svabhAvenaiko'rthaH sugatajJAnamupajanayati padArthAntarANi tu svabhAvAntaraistadupajanayanti iti matirbhavatAm, tarhi sugatajJAnamanantasvabhAvamekamAyAtam / tadvat sakalaM vastu kathamanantAtmakatAM na svIkuryAt, iti cintanoyam / ekasyAnekasvabhAvatvavirodhAnnaikamanekAtmakamiti cet, kathamidAnIM sugatavijJAnamaneka padArthajanyaM nAnArUpatAM bibhati' / $ 26. yadi punaratajjanyarUpavyAvRtyA tajjanyarUpaparikalpanAnna tattvataH sugatasaMvedanamanekarUpatAkrAntamityAkUtam, tadA na paramArthataH zuddhodana ' tanaya vijJAnamakhilapadArthajanyam iti kutaH pRthagjanasaMvedanAdasya vizeSaH samavatiSThate / tataH sugatavijJAnadRzyatAmitarajana vijJAnaviSayatAM caikasya nIlAdisvalakSaNasyAnekAkArAmapi svayamurarIkurvatA nIlakSaNakAdirUpatApi dRzyAdRzyatvalakSaNA svIkarttavyA, tathA ca nIlAdI darzanamanyadvayavasAyAtmakaM saMskArasmaraNakAraNaM tadviparItadarzanAdavaboddhavyam, iti na pratyakSa prasiddhaM nirvyavasAyAtmakatvamadhyakSajJAnasya / nApyanumAnaprasiddham, godarzanasamaye'zvakalpanAvat godarzanasyApi vyavasAyAtmakatvopapatteH punarvikalpayataH tadanusmaraNasyAnyathAnupapatteH / tathA hi-yanni rvyavasAyAtmakaM jJAnaM tanottarakAlamanusmaraNajananasamartham, yathA parAbhimataM svargaprApaNazaktyAdidarzanam, tathA cAzvavikalpakAle godarzanamiti tadanusmaraNajananasamarthaM na syAt bhavati ca punarvikalpayatastadanusmaraNam, tasmAdvayavasAyAtmakamiti nizcayaH / 1. 'sugatajJAnasya' mu / 2. 'utpAdyeta' a ba / 4. 'vibhati' mu / 5. 'suddhodani' mu / 3. 'vijJAnameka' mu / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANalakSaNa-parIkSA : 13 627. tadevaM vyavasAyAtmakatve sAdhye samyagjJAnatvaM sAdhanaM na vyabhicarati, kasyacidapi samyagjJAnasyAvyavasAyAtmakasya pramANabAdhitatvAditi sthitam / 28. ye tvAhuH-svArthavyavasAyAtmakatve sAdhye samyagjJAnatvasya' hetorna prayojakatvam, sarvasya samyagjJAnasyArthavyavasAyAtmakatvamantareNaiva samyagjJAnatvasiddheH / tathA hi-vivAdAdhyAsitaM samyagjJAnaM nArthavyavasAyAtmakam, jJAnatvAt svvyvsaayaatmktvaadvaa| yad jJAnam svavyavasAyAtmakaM vA tannArthavyavasAyAtmakam, yathA svapnAdijJAnam, tathA ca vivAdApannaM samyagjJAna jinapatimatAnusAribhirabhyanujJAtam, tasmAnnArthavyavasAyAtmakam, iti / $ 29. te'pi na prAtItikavAdinaH, jAgRddazAbhAvinaH samIcInavijJAnasyArthavyavasAyAtmakatvapratIteH / tasyArthAvyavasAyAtmakatve tato'rthe pravRttyabhAvaprasaMgAt / pratIyate ca samyagvijJAnAdarthe pravRttiravisaMvAdinI, tasmAdarthavyavasAyAtmakaM tat, arthe pravRttyanyathAnupapatteH / mithyAjJAnAdapyarthe pravRttidarzanAdanekAnta iti cet, na; tasyAH pravRttyAbhAsatvAt, vyavasitArthaprAptinimittatvAbhAvAt / vyavasitamarthaM prApayituM samarthA hi samyakapravattiH, sA ca mithyAjJAnAntopapadyata iti na vyabhicAraH / 30. yaccArthavyavasAyAtmakatvanirAkaraNapravaNamanumAnaM tatsvArtha vyavasyati na vaa| prathamavikalpe tenaivAnakAntikaM sAdhanamApadyeta, tasya jJAnatve svavyavasAyAtmakatve'pi svsaadhyaarthvyvsaayaatmktvsiddhH| dvitIyavikalpe tu' nAto'numAnAdiSTasiddhiH svasAdhyArthAvyavasAyAtmakatvAt, anumAnAbhAsavat / tataH ki bahanA, sarvasya kiJcidiSTa sAdhyataH svayamaniSTaM vA dUSayataH kutazcitpramANAt tasyArthavyavasAyAtmakatvAbhyanujJAnamavazyambhAvi, tasyArthAvyavasAyAtmakatve sveSTAniSTasAdhanadUSaNAnupapatteH / paraprasiddhayArthavyavasAyinaH pramANasyAbhyanujJAnAdadoSa iti cet, tarhi paraM pratipAdyase vA na vaa| yadi na pratipAdyase, kathaM paraprasiddhayA kvacidabhyanujJAnam / taM ca na pratipAdyase' tatprasiddhayA ca kiJcidabhyanujAnAsIti kthmnunmttH| atha paraM pratipAdyase, tarhi yataH pramANAttatprati 1. 'samyagjJAnaM' mu / 2. 'samyagjJAnasya' mu / 3. 'arthavyavasAyamantareNaiva' mu / 4. 'svavyavasAyAtmakatvAt' / 5. 'vipadApannaM jJAnaM' m| 6. 'samyagjJAnAdarthe' mu / 7. ''pi' m / 8. 'iSTaprasiddhiH' sa / 9. 'taM na pratipAdyase' mu / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 : pramANa-parIkSAyAM pattiH tatsvakIyArthavyavasAyAtmakaM siddham, tasyArthAvyavasAyAtmakatve tena parapratipatterayogAt / yadi punaH parAbhyupagamAntarAtparapratipattiriti matam, tadApyanivRttaH paryanuyogaH, tasyApi parAbhyupagamAntarasya pratipattyapratipattipUrvakatve pUrvoktadUSaNAnatikramAt / 631. syAnmatam-na bahirAH paramArthataH santi, tatpratyayAnAM nirAlaMbanatvAt, svapnapratyayavat, santAnAntaravijJAnAnAmapyasattvAt / tatra svarUpamAtravyavasAyAtmakameva vijJAnamiti tadapyasAram; tathA hi-sarvapratyayAnAM nirAlaMbanatvaM na tAvatpratyakSataH siddhayati, tasya tadviSayatvAbhAvAt / 'vivAdApannAH pratyayA nirAlambanA eva, pratyayatvAt, svapnendrajAlAdipratyayazvadityanumAnAnnirAlaMbanatvasiddhiH' ityapi mithyA; svasantAnapratyayena vyabhicArAt / tasyApi santAnAntarapratyayavatpakSIkaraNe kimidamanumAnajJAnaM svasAdhyArthAlaMbanaM nirAlaMbanaM vA / prathama pakSe tenaivAnaikAntikaM pratyayatvam / dvitIyakalpanAyAM nAto nirAlaMbanatvasiddhiH / 32. parabrahmasvarUpasiddhi reva sakalabhedapratyayAnAM nirAlaMbanatvasiddhiH; ityapi na vyavatiSThate; parabrahmaNa evAprasiddheH / taddhi svato vA siddhayet parato vA, na tAvatsvata eva, viprtipttybhaavprsNgaat| prtshcednumaanaadaagmaadvaa| yadyanumAnAt, kimatrAnumAnamityabhidhIyatAm / 'vivAdApanno'rthaH pratibhAsAntaHpraviSTa eva, pratibhAsamAnatvAt / yo yaH pratibhAsamAnaH sa sa pratibhAsantaHpraviSTa eva dRSTaH, yathA pratibhAsyAtmA, pratibhAsamAnazca sakalo'rthazcetanAcetanAtmako vivAdApannaH, tasmAtpratibhAsAntaHpraviSTa eva' ityanumAnaM na samyak dhamihetudRSTAntAnAM pratibhAsAntaHpraviSTatve saadhyaantHpaatitvenaanumaanotthaanaayogaat| pratibhAsAntaHpraviSTatvAbhAve taireva' hetoya'bhicArAt / $33. yadi punarAnAdyavidyAvAsanAbalAmi-hetu-dRSTAntAH pratibhAsabahirbhUtA iva nizcIyante, pratipAdya-pratipAdaka-sabhya-sabhApatijanavat / tato'numAnamapi saMbhavatyeva / sakalAnAdyavidyAvilAsavilaye tu pratibhAsAntaHpraviSTamakhilaM pratibhAsameveti vipratipattyabhAvAt / pratipAdyapratipAdakabhAvAbhAvAt sAdhyasAdhanabhAvAnupapattenaM kiMcidanumAnopanyAsaphalam / 1. 'tasyAvyasAyAtmakatve' mu| 2. 'tadviSayatvAt' m| 3. 'jAlAdivaditi' mu| 4. 'anaikAntikatvaM' mu / 5. 'vivAdapadApanno'rthaH' a ba sa / 6. 'vivAdapadApannaH' as| 7. 'taireveti' mu.| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANalakSaNa-parIkSA : 15 svayamanubhUyamAne parabrahmaNi pratibhAsAtmani dezakAlAkArAvyavacchinnasvarUpe nirvyabhicAre sakalAvasthA-vyApini anumAnAprayogAt iti samAdhIyate tadA sA'pyanAdyavidyA yadi pratibhAsAntaHpraviSTA, tadA vidya va kathamasantaM dharmi-hetu- dRSTAntAdibhedamupadarzayet / atha pratibhAsabahirbhUtA, tadA sA'pratibhAsamAnA pratibhAsamAnA vA / na tAvadapratibhAsamAnA, bhede pratibhAsarUpatvAttasyAH / pratibhAsamAnA cet, tayaiva hetorvyabhicAraH, pratibhAsabahi tatve'pi tasyAH pratibhAsamAnatvAt / 34. syAdAkUtam-na pratibhAsamAnA nApyapratibhAsamAnA, na pratibhAsabahirbhUtA nApi pratibhAsAntaHpraviSTA, naikA na cAnekA, na nityA nApyanityA, na vyabhicAriNI nApyabhicAriNI, sarvathA vicAryamANAyogAt / sakalavicArAtikrAntasvarUpaiva, rUpAntarAbhAvAt, avidyAyA nIrUpatAlakSaNatvAt iti; tadetadapyavidyAvijambhitameva; tathAvidhanIrUpatAsvabhAvAyAH kenacidavidyAyAH kathaMcidapratibhAsamAnAyAH vaktumazaktaH / pratibhAsamAnAyAstu tathAvacane kathamaso sarvathA nIrUpA syAt / yena svarUpeNa ya: pratibhAsate tasyaiva tadpatvAt / tathA sakalavicArAtikrAntatayA kimaso vicAragocarA'vicAragocarA vA syAt / prathamakalpanAyAM sakalavicArAtikrAntatayA vicArAnatikrAntatvAdabhyupagamavyAghAtaH syAt / dvitIyakalpanAyAM na sakalavicArAtikrAntatA vyavatiSThate, sakalavicArAtikrAntatAyA api tasyAstadA vyavasthAne sarvathaikAnekAdirUpatAyA api vyavasthAnaprasaMgAt / tasmAtsatsvabhAvaivAvidyA'bhyupagantavyA, vidyAvat / tathA ca vidyA'vidyAdvaitaprasiddhaH kutaH prmbrhmnno'numaanaasiddhiH| etenopaniSadvAkyAtparamapuruSasiddhiH prtyaakhyaataa| 'sarva vai ravalvidaM brahma' [ ] ityAdivAkyasya paramAtmano'rthAntarabhAve dvaitaprasakteravizeSAt / tasyAnAdyavidyAtmakatve'pi pUrvoditadUSaNagaNa prasaMgAt / tato na paramapuruSAdvaitasiddhiH svataH parato vA, yena 'samyagjJAnaM svavyavasAyAtmakameva na punararthavyavasAyAtmakam, arthAbhAvAt', iti vadan avadheyavacanaH syAt / 1. 'kAlAkArAvacchinna' mu| 2. 'sakalakAlAvasthA' mu / 3. 'dharmidRSTAntAdi' ma / 4. 'nApratibhAsamAnA' mu / 5. 'yaH' nAsti a ba sa / 6. 'syAt' nAsti ma / 7. 'krAntatAyAmapi' mu / 8. 'tayA' mu / 9. 'ekAnekarUpatAyA' ma / 10. 'gaNa' nAsti ma / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 : pramANa-parIkSAyAM $ 35 yattu svapnajJAnaM svavyavasAyAtmakamevetyuktaM tadapi na saMgatam, tasya sAkSAtparamparayA vA'rthavyavasAyAtmakatvaghaTanAt / dvividho hi svapnaH satyo'satyazca / tatra satyo devatAkRtaH syAt dharmAdharmakRto vA, sa' kasyacitsAkSAdarthavyavasAyAtmakaH " prasiddhaH, svapnadazAyAM yaddezakAlAkAratayA'rthaH pratipannaH punarjAgRddazAyAmapi taddezakAlAkAratayaiva tasya vyavasIyamAnatvAt / kazcitsatyaH svapnaH paramparayArthavyavasAyI, svapnAdhyAyanigaditArthaprApakatvAt / taduktam 2 yastu pazyati rAtryaM te rAjAnaM kuMjaraM hayaM / suvarNaM vRSabhaM gAM ca kuTuMbaM tasya vardhate // [ 1 6 iti kuTuMbavardhanAvirbhAvinaH svapne rAjAdidarzanasya kathamarthanizcAyakatA na syAt pAvakAvinAbhAvidhU madarzanavat / dRSTArthAvyavasAyAtmakatvAnna svapnabodho'rthavyavasAyI iti vacane laiMgiko'pi bodho'rthaM vyavasAyI mAbhUt, tata eva, tadvat / anumAnabodho'numitArtha vyavasAyI saMbhavatIti vacane svapnAgamagamyArthavyavasAyI svapnabodho'pi kathaM nAbhyanujJAyate / kadAcidvyabhicAradarzanAnnaivamabhyupagamaH kartuM suzakya iti cet; na; dezakAlAkAravizeSaM yathArthAgamoditamapekSyamANasya kvacitkadAcitkathaMcid vyabhicArAbhAvAt / tadapekSA vikalastu na samIcInaH svapnaH, tasya svapnAbhAsatvAt / pratipatturaparAdhAcca vyabhicAraH saMbhAvyate na punaranaparAdhAt / yathA cAdhUmaM dhUmabuddhayA pratipadyamAnasya tataH pAvakAnumAnaM vyabhicaratIti pratipatturevAparAdho na dhUmasya dhImadbhirabhidhIyate tathaivAsvapnaM svapnabuddhathAdhyavasyataH ' tatastadviSayAdhyavasAyo vyabhicaratIti 10 na svapnAgamasyAparAdhaH pratipatturevAparAdhAt / $ 36. yaH punarasatyaH svapnaH pittAdyudrekajanitaH sa kimarthaM sAmAnyaM vyabhicarati arthavizeSaM vA / na tAvadarthasAmAnyaM dezakAlAkAravizeSANAmeva vyabhicArAt sarvatra sarvadA sarvathArthasAmAnyasya sadbhAvAt / tadabhAve'rthaM vizeSeSu saMzayaviparyAsasvapnAyathArthajJAnAnAmanupapatteH 12 / na hi 1. 'sa' nAsti ma / 2. 'sAkSAdvyavasAyAtmakaH ' mu / nAsti / 4. 'svapnAnte' a ba sa / 5. 'kuTaMbaM ' mu / 6 'cAdhUmaH ' mu / 8. 'vyabhicArIti' mu sa / 9 'adhyavasya' mu / cara''''' mu / 11. 'pratipatterevA' mu / 12 'anutpatteH' mu / 3. 'satya : ' a ba da 'mAbhUta' mu / 7. 10. 'na vyabhi : Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANalakSaNa-parIkSA : 17 kiMcidjJAnaM sattAmAtraM vyabhicarati, tasyAnutpattiprasakteH / tato'satyasvapnasyApyarthasAmAnyavyavasAyAtmakatvasiddhene kicid jJAnamA vyavasAyAtmakam / vizeSaM tu yata eva vyabhicarati tata evAsatyaH / kathamanyathA satyetaravyavasthitiH syAt, tasyAH svArthavizeSaprAptyaprAptinimittatvAt / ityalaM prasaMgena, svavyavasAyAtmakatvavat samyagjJAnasyArthavyavasAyAtmakatvaprasiddhaH / [asvasaMvedijJAnavAdinAM naiyAyikAnAM matanirAsaH ] 37. atrAparaH prAha-samyagjJAnamarthavyavasAyAtmakameva na svavyavasAyAtmakam, svAtmani kriyAvirodhAt, ekasya jJAnasyAnekAkArAnupapatteH / na hi jJAnamekamAkAraM karmatAmApannaM svaM vyavaspati karaNAtmanAkAreNeti vaktuM yuktam, tAbhyAM karmakaraNAkArAbhyAM jJAnasyAbhede bhedaprasaMgAt / na hi bhinnAbhyAM tAbhyAmabhinnamekaM nAma, atiprasaMgAt / tayorvAkArayorjJAnAdabhede bhedavirodhAt / na hyabhinnAdabhinnayorbhedaH saMbhAvyate, atiprasaMgAdeva / tAbhyAM vijJAnasya bhedopagame na vijJAnamAtmanAtmAnaM vyavasyati, parAtmanA parAtmana eva vyavasAyAt / tau cAkArau yadi jJAnasyAtmAnau tadA jJAnaM vyavasyati vA na vaa| prathamapakSe kimekenAkArAntareNa dvAbhyAM vAkArAntarAbhyAM tattI vyavasyet / na tAvadekenAkArAntareNa, virodhAt / dvAbhyAM vyavasyati iti cet, tayorapyAkArAntarayoAnAdabhedo bhedo vA syAt ityanivRttaH paryanuyogo'navasthA ca mahIyasI / kathaMcidbhedaH kathaMcidabheda ityubhayapakSAlaMbanamapi anenaivApAstam, pakSadvayanikSiptadoSAnuSaMgAt pakSAntarAsaMbhavAcceti / 38. so'pi na nyAyakuzalaH; pratItyatilaMghanAt / loke hi jJAnasya svavyavasAyina evArthavyasAyitvena pratItiH siddhAna ceyaM mithyA, bAdhakAbhAvAt / 'svAtmani kriyAvirodho bAdhakaH' iti cet, kA punaH kriyaa| kimutpatti ptirvA / yadyutpattiH, sA svAtmani viruddhayatAm / na hi vayamabhyanujAnImahe jJAnamAtmAnamutpAdayatIti / 'naikaM svasmAtprajAyate' [ A0 mI0 kA0 24 ] iti samantabhadrasvAmibhirabhidhAnAt / S39. atha jJaptiH kriyA, sA svAtmani naviruddhA, tadAtmanaiva jJAnasya svakAraNakalApAdutpAdAt / prakAzAtmaneva prakAzasya prdiipaadeH| na hi . 1. 'ApannaM vyavasthati' mu / 2. 'karmAtmanA' mu / 3. 'bhedaprasaMgAt' ma / 4. 'atiprasaMgAt / 'evaM' mu v| 5. 'vyavasyeta' muva / 6. 'pakSAvalambana' aba s| 7. 'na' nAsti ' mu| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 : pramANa-parIkSAyAM svakAraNasAmagrItaH pradIpAdeH prakAzaH samupajAyamAnaH svaprakAzAtmanA notpadyata iti prAtItikam, tatsvarUpaprakAzane prakAzAntarApekSAprasaMgAt / na cAyaM pradIpAdyAlokaH kalazAdijJAnaM svarUpajJAnaM ca janayatazcakSuSaH sahakAritvaM nAtmasAtkurute yena svaprakAzako na syAt / cakSuSaH sahakAritvaM hi pradIpAdeH prakAzakatvam / tacca kalazAdAviva svAtmanyapi dIpAdevidyata eveti siddhA svAtmani prkaashnkriyaa| tadvadvijJAnasyArthaprakAzanamiva svaprakAzanamapyaviruddhamavabuddhayatAm / $40. etena 'jJAnaM na svaprakAzakam, arthaprakAzakatvAccakSurAdivat'3 ityanumAnamapAstam, pradIpAdinA hetoranekAntAt / pradIpAdirupacArAtprakAzako na paramArthata iti tenAvyabhicAre cakSurAderapi paramArthato'rthAprakAzakatvAtsAdhanazUnyo dRSTAntaH, jJAnasyaiva paramArthato'rthaprakAzakatvopapatteH / tato 'jJAnaM svaprakAzakam, arthaprakAzakatvAt / yattu na svaprakAzakaM tannArthaprakAzakaM dRSTam, yathA kuDayAdikam / arthaprakAzakaM ca jJAnam / tasmAtsvaprakAzam' iti kevalavyatirekyanumAnamavinAbhAvaniyamanizcayalakSaNAddhetorutpadyamAnaM niravadyameveti budhyAmahe / cakSurAdeH paramArthato'rthaprakAzakatvAsiddhestena sAdhanasyAnaikAntikatvAnupapatteH / kuDayAderapi svAvinAbhAvipadArthAntaraprakAzakatvAdbhUmAdivat sAdhanAvyatireko dRSTAnta ityapi samutsAritamanena, tasyApyupacArAdarthaprakAzakatvasiddheH, anyathA tjjnitvijnyaanvaiyrthyaaptteH| 41. yatpunarjJAnamAtmAnamAtmanA jAnAtIti karmakaraNAkAradvayaparikalpanAyAmanavasthAdidoSAnuSaMgo bAdhaka iti matam, tadapi na sundarataram, tathApratItisiddhatvAt / jAtyantaratvAdAkArAkAravatobhadAbhedaM pratyanekAntAt / karmakaraNAkArayorjJAnAt kathaMcidabhedaH kathaMcidbheda iti naikAntena bhedAbhedapakSopakSiptadoSopanipAtaH syAdvAdinaH saMlakSyate / na ca kathaMcidityandhapadamAtraM jJAnAtmanA tadabhedasya kathaMcidabhedazabdenAbhidhAnAt / karmakaraNAtmanA ca bheda iti kathaMcidbhedadhvaninA darzitatvAt / tathA ca jJAnAtmanA tadabheda iti jJAnamevAbheda'stato bhinnasya jnyaanaatmno'prtiiteH| karmakaraNAkAratayA ca bheda iti karmakaraNAkArAveva bhedasta 1. 'prakAzena' mu| 2. 'cakSuSo janayataH' / 3. 'prakAzakatvAdityanu..." mu| 4. 'anekAntikatAnupapatteH' m| 5. 'AkAravatoH' mu| 6. 'syAdvAdinAm' mu| 7. 'jJAnabhedAbhedastato' mu| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANalakSaNa-parIkSA : 19 vyatiriktasya tadAkArasyApratIyamAnatvAt iti / yenAtmanA jJAnAt karmakaraNAkArayorabhedo yena ca bhedastau jJAnAtkimabhinnau bhinnau vA iti na paryanuyogasyAvakAzo'sti yato'navasthA mahIyasI sNprsjyet| na ca bhinnAbhyAmeva karmakaraNAbhyAM bhavitavyamiti niyamo'sti, karaNasyAbhinnakartakasyApi darzanAt, bhinnkrtRkkrnnvt| yathaiva hi devadattaH parazunA chinatti kASThamityatra devadattAtkartubhinna parazulakSaNaM karaNamupalakSyate tathAgnirdahati dahanAtmanA ityatrAgneH katturdahanAtmalakSaNaM karaNamabhinnamupalabhyata eva / dahanAtmApyuSNalakSaNo guNa: sa cAgnerguNino bhinna eveti na mantavyam, sarvathA tayorbhede guNaguNIbhAvavirodhAt, sahya-vindhyavat / guNini guNasya samavAyAttayostadbhAva ityapi na samyak', samavAyasya kathaMcidaviSvagbhAvAdanyasya vicArAsahatvAt / samityekIbhAvenAvAyanamavagamanaM nizcayaM hi samavAyaH / tacca samavAyanaM karmasthaM samaveyamAnatvaM samavAyitAdAtmyaM sampratIyate / kartRsthaM punaH samavAyana samavAyakatvaM pramAtustAdAtmyena samavAyinohakatvam, na cAnyA gatirasti, kriyAyAH kartRkarmasthatayaiva pratipAdanAt / tatra "karmasthA kriyA karmaNo'nanyA kartRsthA karturananyA' [ ] iti vacanAt / $ 42. tato nAbhinnakartRkaM karaNamaprasiddham / nApi karma, tasyApi bhinnakartRkasyevAbhinnakartRkasyApi prtiiteH| yathaiva hi kaTaM karotItyatra kartubhinna karmAnumanyate tathA pradIpaH prakAzayatyAtmAnamityatra karturabhinnaM karma sampratIyata eva / na hi pradIpAtmA pradIpAdbhinna eva pradIpasyApradIpatvaprasaMgAt, ghaTavat / pradIpe pradIpAtmano bhinnasyApi samavAyAt pradIpatvasiddhiriti cet: na, apradvope'pi ghaTAdau tatsamavAyaprasaMgAt / pratyAsattivizeSAtpradIpAtmanaH pradIpa eva samavAyo nAnyatreti cet, sa pratyAsattivizeSa:11 ko'nyo'nyatra kathaMcittAdAtmyAt / tataH pradIpAdabhinna eva pradIpAtmA karmeti siddhamabhinnakartRkaM karma / tathA ca jJAnamAtmAnamA 8. tmanA jAnAtIti na svAtmani jJaptilakSaNAyAH kriyAyA virodhaH siddhaH, yataH svavyavasAyAtmakaM jJAnaM na syAt / 1. 'bhedasya dravyavyatiriktasyAkArasyA...' mu| 2. 'karaNasya bhinna' mua| 3. 'bhinnakartRkaraNavat' mu a sa da / 4. 'upalabhyate' mua| 5. 'guNaH' nAsti m| 6. 'tayovirodhe' m| 7. 'satya' ma a sa da / 8. ..."gamanaM hi samavAyaH' mu da / 9. 'pratIyate' mu| 10. 'bhinnakarma' mu a / 11. 'vizeSo'tra' mu / 12. 'ko'nyatra' mu| 13. 'jJAnAtmAtmAnamAtmanA' mu| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 : pramANa-parIkSAyAM $ 43 syAnmatam-'arthajJAnaM jJAnAntaravedyaM prameyatvAt, ghaTAdivat' ityanumAnaM svArthavyavasAyAtmakatvapratItebarbAdhakamiti, tadapi phalguprAyam, mahezvarArthajJAnena hetorvyabhicArAt, tasya jJAnAntarAvedyatve'pi prameyatvAt / yadi punarIzvarArthajJAnamapi jJAnAntarapratyakSam, asvsNvedytvaat| iti matiH', tadA tadapyarthajJAnamIzvarasya pratyakSamapratyakSaM vaa| yadi pratyakSam, svato jnyaanaantraadvaa| svatazcetprathamamapyarthajJAnaM svataH pratyakSamastu ki vijJAnAntareNa / yadi tu jJAnAntarAtpratyakSaM tadapISyate, tadA tadapi jJAnAntaraM kimIzvarasya pratyakSamapratyakSaM veti sa eva paryanuyogo'navasthAnaM ca duHzakyaM parihartam / yadi punarapratyakSamevezvarArthajJAnajJAnaM tadezvarasya sarvajJatvavirodhaH svajJAnasyApratyakSatvAt / tadapratyakSatve ca prathamArthajJAnamapi na tena pratyakSaM svayamapratyakSeNa jJAnAntareNa tasyArthajJAnasya sAkSAtkaraNavirodhAt / kathamanyathAtmAntarajJAnenApi kasyacitsAkSAtkaraNaM na syAt / tathA cAnIzvarasyApi sakalasya prANinaH svayamapratyakSeNApIzvarajJAnena4 sarvaviSayeNa sarvArthasArthasAkSAtkaraNaM saMgaccheta, tataH sarvasya sarvArthaveditvasiddheH IzvarAnIzvaravibhAgAbhAvo bobhuuyet'| yadA cArthajJAnamapi prathamamIzvarasyApratyakSameva kakSIkriyate tadA tenApi svayamapratyakSeNa mahezvarasya sakalo'rthaH pratyakSaM kathaM samarkheta, tena sakalaprANigaNasya sarvArthasAkSAtkaraNaprasaMgasya tadavasthatvAt / tadanena vAdinA mahezvarasyApi kiMcijJatvaM sarvasya vA sarvajJatvamanujJAtavyam, nyAyabalAyAtatvAt / tathA nAbhyanujJAne vA naiyAyikasya naiyAyikatvavirodhaH kenAsya vAryeta / yadi punarIzvarasya jJAnaM sakalArthavadAtmAnamapi sAkSAtkurute, nityaikarUpatvAt / kramabhAvyanekAnityajJAnopagame mahezvarasya sakRtsarvArthasAkSAtkaraNavirodhAt11 sarvajJatvAvyavasthiteriti matam, tadA kathamanenaivAnaikAntiko heturna syAt / $ 44. syAnmatireSA yuSmAkaM-asmadAdijJAnApekSayArthajJAnasya jJAnAntaravedyatvaM prameyatvena hetunA sAdhyate, tato nezvarajJAnena vyabhicAraH, tasyAsmadAdijJAnAdviziSTatvAt / na hi viziSTe dRSTaM dharmamaviziSTe'pi 1. 'asaMvedyatvAt' mu| 2. 'mitiH' mu| 3. 'pratyakSaM tadA' mu| 4. 'Izvarasya jJAnena' ba sa / 5. 'sarvArthasAkSAt-' mu| 6. 'sarvArthaveditvAsiddheH' mu| 7. 'bhUyate' mu / 8. 'tathAbhyanujJAne' mu / 9. 'bAdhyeta' a ba sa / 10. 'sarvArthasArtha' a sa / 11. 'vidhAnAt' mu / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANalakSaNa-parIkSA : 21 3 ghaTayan prekSAvattAM labhate iti; sA'pi na parIkSAsahA; jJAnAntarasyApi parajJAnena vedyatve'navasthAnuSaMgAt / tasya jJAnAntareNA vedyatve " tenaiva hetorvyabhicAraH / na ca tadaprameyameva sarvasyeti vaktuM zakyam, pratipattuH pramANabalAttadvyavasthApanavirodhAt / sarvajJajJAnenApi tasyAprameyatve sarvajJasya sarvajJatAvyAghAtAt / tato'smadAdijJAnApekSayApi na jJAnaM jJAnAntarapratyakSaM prameyatvAddhetoH sAdhayituM zakyam, jJAnasya svArthavyavasAyAtmanaH pratyakSasiddhatvAt pratyakSa bAdhita pakSatayA hetoH kAlAtyayApadiSTatvaprasaMgAcca / etenArthajJAne' jJAnAntaravedye sAdhye kAlatraya trilokavati puruSapariSatsaMprayuktasakalahetunikarasya kAlAtyayApadiSTatvaM vyAkhyAtam / tadanena yaduktamekAtmasamavetAnantaravijJAnagrAhyamarthajJAnamiti tatsamutsAritam / [ parokSajJAnavAdinAM mImAMsakAnAM matanirAsaH ] $ 45. yo'pyAha---na svavyavasAyAtmakaM jJAnam, parokSatvAt, arthasyaiva pratyakSatvAt / apratyakSA no buddhiH pratyakSo'rthaH / sa hi bahirdeza saMbaddhaH pratyakSamanubhUyate / 'jJAte tvarthe'numAnAdavagacchati buddhim " iti [ ] zAvarabhASye zravaNAt / tathA jJAnasyArthavat pratyakSatve karmatvaprasaMgAt jJAnAntarasya karaNasyAvazyaM parikalpanIyatvAt / tasya cApratyakSatve prathame kosparitoSaH / pratyakSatve tasyApi pUrvavatkarmatApatteH karaNAtmano'nyavijJAnasya parikalpanAyAmanavasthAyA durnivAratvAt / tathaikasya jJAnasya karmakaraNadvayAkArapratItivirodhAcca na jJAnaM pratyakSaM parIkSakairanumantavya - miti so'pi na yarthArthamImAMsakatAmanusatumutsahate; jJAnasyApratyakSatve sarvathArthasya' pratyakSatvavirodhAt / santAnAntarajJAnenApi sarvasyArtha pratyakSatvaprasaMgAt / tathA ca na kasyacitkadAcidartho'pratyakSa : 1 syAt / .11 $ 46. syAdAkUtaM bhavatAm - yasyAtmano'rthe paricchittiH prAdurbhavati tasya jJAnena so'rthaH pratyakSaH pratIyate " na sarvasya jJAnena sarvo'rthaH pratyakSaH, sarvasya pramAtuH sarvatrArthe paricchitterasaMbhavAt iti tadapi svagRhamAnyaM 1. 'prajJAnena' mu / 2. 'jJAnAntareNa vedyatve' mu / 3. 'vyavasthAnaviro mu / 4. 'vAdhita' mu / 5. 'prasaMgAt ' a ba sa / 6. 'arthajJAnena' mu / 7. 'svArtha vyavasAya - ' mu / 8. 'buddhiriti sAvarabhASye' mu / 9 sarvArthasya' mu / 10, 'sarvasyArthasya pratyakSa' - mu / 11. ' arthapratyakSa : ' mu / 12. 'so'rthaH pratIyate' mu / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 : pramANa-parIkSAyAM mImAMsakAnAma; kvcidrthe| paricchitteH pratyakSatvApratyakSatvavikalpAnatikramAt / sA hi na tAvatpratyakSA, jJAnadharmatvAt karmatvenApratItezca , karaNajJAnavat / tasyAH karmatvenApratItAvapi kriyAtvena pratIteH pratyakSatve karaNajJAnasya karmatvenApratIyamAnasyApi karaNatvena pratIyamAnatvAt pratyakSatvamastu / karaNatvena pratIyamAnaM karaNajJAnaM karaNameva syAt, na pratyakSaM karmalakSaNamiti cet, tarhi padArthaparicchittirapi kriyAtvena pratibhAsamAnA kriyaiva syAt na pratyakSA karmatvAbhAvAditi pratipattavyam / yadi punararthadharmatvAdarthaparicchitteH pratyakSateSyate, tadA sA'rthaprAkaTayamucyate / na caitadarthagrahaNavijJAnasya prAkaTyAbhAve ghaTAmaTati, atiprasaMgAt / na hyaprakaTe'rthajJAne santAnAntaravartini kasyacidarthasya prAkaTayaM ghaTate, pramAturAtmanaH svayaM prakAzamAnasya pratyakSasyArthaparicchedakasya prAkaTayAdathai prAkaTayaM paricchittilakSaNaM saMlakSyate / paricchitteH paricchedakatvarUpAyAH kartRsthAyAH kriyAyAH kartRdharmatvAdupacArAdarthadharmatvavacanAt paricchidyamAnatArUpAyAH paricchitteH karmasthAyAH kriyAyA eva paramArthato'rthadharmatvasiddheH / karaNajJAnadharmatA tu paricchitte'rneSyate eva / 'cakSuSA rUpaM pazyati devadattaH' ityatra cakSuSaH prAkaTayAbhAve'pi parokSasyAtIndriyasya rUpe prAkaTyavat jJAnasya parokSasya karaNasya prAkaTayAbhAve'pi artha prAkaTayaM sughaTameva loke'tIndrisyApi karaNatvasiddheriti kecit abhyamaMsata mImAsakAH; te'pyandhasarpabila pravezanyAyena syAdvAdimatamevAnupravizanti; syAdvAdibhirapi svArthaparicchedakasya pratyakSasyAtmanaH kartRsAdhanajJAnazabdenAbhidhAnAt / svArthajJAnapariNatasyAtmana eva svatantrasya jJAnatvopapatteH / yattu parokSamatIndriyatayA karaNajJAnaM parairuktaM tadapi syAdvAdibhirbhAvendriyatayA karaNamupayogalakSaNaM procyate / 'labdhyupayogI bhAvendriyam' [ ta0 sU0 2 / 18 ] iti vacanAt / tatrArthagrahaNazaktirlabdhiH, arthagrahaNavyApAra upayoga iti vyAkhyAnAt / kevalaM tasya kathaMcidAtmano'narthAntarabhAvAttadAtmatayA pratyakSatvopapatteH apratyakSataikAnto nirasyata iti prAtItika parIkSakairanumantavyam / 647. ye tu manyante-nAtmA pratyakSaH karmatvenApratIyamAnatvAt, karaNa 1. 'kvacidarthapari' mu| 2. 'dharmakatvAt' mu| 3. 'apratItizca' mu / 4. 'kriyeva' mu| 5. 'saMtAnAMtaravartinikarasya cidarthasya' mu| 6. 'paricchedakasvarUpAyAH' mu| 7. karaNajJAnadharmatAnucchitte-' mu| 8. 'prAkaTayAbhAve'pi arthaprAkaTayaM" mu / 9. 'kecit samabhyamaMsata' mu| 10. 'vila' mu / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANalakSaNa-parIkSA : 23 jJAnavat, iti; teSAM phalajJAnena heto'vyabhicAraH; karmatvenApratIyamAnasyApi phalajJAnasya prAbhAkaraiH pratyakSatvavacanAt / tasya kriyAtvena pratibhAsanAt pratyakSatve pramAturapyAtmanaH kartRtvena pratibhAsamAnatvAtpratyakSatvamastu / tacca phalajJAnamAtmano'rthAntarabhUtamanarthAntarabhUtamubhayaM vA / na tAvatsarvathArthAntarabhUtamanarthAntarabhUtaM vA, matAntarapravezAnuSaMgAt / nApyubhayam, pkssdvynigditduussnnaanusskteH| kathaMcidanarthAntaratve tu phalajJAnAdAtmanaH kathaMcitpratyakSatvamanivAryam, pratyakSAdabhinnasya kathaMcidapratyakSatvaikAntavirodhAt / etenApratyakSa evAtmeti prabhAkaramatamapAstam / $ 48. yasya tu karaNajJAnavatphalajJAnamapi parokSaM puruSaH pratyakSa iti matam, tasyApi puruSAtpratyakSAtkathaMcidabhinnasya phalajJAnasya karaNajJAnasya ca pratyakSatApattiH kathaMcitkathamapAkriyeta / tato na bhaTTamatamapi vicAraNAM prAMcati iti|svvyvsaayaatmkN samyagjJAnaM arthaparicchittinimittatvAt, Atmavaditi vyavatiSThate / netrAlokAdibhirvyabhicAraH sAdhanasyeti na mantavyam, teSAmupacArato'rthaparicchittinimittatvavacanAt, paramArthataH pramAtuH pramANasya ca tannimittatvaghaTanAt / [pradhAnapariNAmajJAnavAdinAM kApilAnAM matanirAsaH ] $ 49. atrAparaH kapilamatAnusArI prAha-na samyagjJAnaM svavyasAyAtmakam, acetanatvAt, ghttaadivt| na taccetanam, anityatvAt, tadvat / tadanityaM cotpattimattvAt , vidyudAdivat / yattu svasaMvedyaM taccetanaM nityamanutpattidharmakaM ca siddham, yathA puruSatattvam, iti; so'pi na nyAyavedI; vybhicaarisaadhnaabhidhaanaat| utpattimattvaM hi tAvadanityatAM vyabhicarati, nirvANasyAnantasyApyutpattimattvAt / tathaivAnityatvamacetanAtvaM vyabhicarati, puruSabhogasya kAdAcitkasya buddhayadhyavasitArthApekSasya cetanatve'pyanityatvasamarthanAt / acetanattvaM tu samyagjJAnasyAsiddhameva' / tasmAdacetanAdvivekakhyAtivirodhAt / cetanasaMsargAccetanaM jJAnamityapi vArtam, zarIrAderapi cetanatvaprasaMgAt / jJAnasya cetanasaMsargo viziSTa iti cet, sa ko'nya; kthNcittaadaatmyaat| tatazcetanAtmakameva jJAnaM mntvymitycetntv:msiddhm| ___1. 'phalajJAnaheto-' mu| 2. 'prabhAkaraiH' a sa / 3. 'pratibhAsamAnAt' mu / 4. 'apAkriyate' mu| 5. 'ghaTavat' / 6. 'utpattinimittatvAt' mu| 7. 'azuddhameva' mu| 8. 'macetanamasiddhaM' mu / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 : pramANa-parIkSAyAM 650. yadapyabhyadhAyi sAMkhyaiH-jJAnamacetanaM pradhAnapariNAmatvAt, mahAbhUtavaditi, tadapi na zreyaH, pakSasya svasaMvedanapratyakSabAdhitatvAt / prativAdinaH kAlAtyayApadiSTatvAcca sAdhanasya / tathAnumAnabAdhitazca pakSaH paraM prati, cetanaM jJAnaM svasaMvedyatvAt. puruSavat / yattu na cetanaM na tatsvasaMvedyam, yathA kalazAdIti vyatirekanizcayAt nedamanumAnaM gamakam / jJAnasya svasaMvedyatvamasiddhamiti cet, na; tsyaasvsNvedytve'rthsNvednvirodhaadityuktpraaym| [bhUtacaitanyavAdinazcArvAkasya matanirAsaH ] . 51. etena 'na svasaMvedyaM vijJAnam, kAyAkArapariNatabhUtapariNAmitvAt, pittAdivat', iti vadaMzcArvAkaH pratikSiptaH / na cedaM sAdhanaM siddham, bhUtavizeSapariNAmatvAsiddheH saMvedanasya, bAhyendriyapratyakSatvaprasaMgAt, gandhAdivat / sakSmabhatavizeSapariNAmatvAnna bAhyendriyapratyakSaM jJAnamiti cet, sa tarhi sUkSmo bhUtavizeSaH sparzAdibhiH parivajitaH svayamasparzAdimAn saMvedanopAdAnahetuH sarvadA bAhyendriyAviSayaH kathamAtmaiva nAmAntareNa nigadito na bhavet / tasya tato'nyatve bhatacatuSTayavilakSaNatvAttattvAntarApattira daSTaparikalpanA ca prasajyeta / tathAtmanaH pramANasiddhatvAttatpariNAmasyaiva jJAnasya ghaTanAt / tata idaM vyavatiSThate - svavyavasAyAtmakaM samyagjJAnam, cetanAtmapariNAmatve satyarthaparicchedakatvAt / yatta na svavyavasAyAtmakaM na tattathA, yathA ghaTaH, tathA ca samyagjJAnam, tasmAtsvavyavasAyAtmakamiti samyagjJAnalakSaNaM pramANa siddham / [ tattvopaplavavAdino manirAsaH ] 651. nanu pramANatattvasya prameyatattvavadupaplutatvAnna tattvataH kiMcipramANaM saMbhavati, iti kasya lakSaNamabhidhIyate, lakSyAnuvAMdapUrvakatvAllakSaNavidhAnasya / prasiddhaM lakSyamanUdya lakSaNaM vidhIyata iti lakSyalakSaNabhAvavAdibhirabhyupagamAt, iti kecidabhyamaMsata, teSAM tattvopaplavamAtramiSTaM yadi 10 sAdhayitum, tadA sAdhanamabhyupagantavyam / tacca pramANameva 1. 'vAdinaH' a da / 2. 'bAdhitaH' mu / 3. 'sUkSmavizeSaH' mu / 4. 'tattvAntarantaratApattiH' sb| 5. 'prasajyate' ad| 6. 'yanna' ba / 7. 'ghaTAdikaM, tathA ca' b| 8. 'lakSaNAbhidhAnasya' ma ba d| 9. 'kecidamaMsata' m| 10. 'yadi' nAsti mu| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANalakSaNa-parIkSA : 25 bhavitumarhati / tathA cedamabhidhIyate-tattvopaplavavAdino'pyasti pramANam, iSTasAdhanAnyathAnupapatteH / pramANAbhAve'pIpTasiddhau sarvaM sarvasya yatheSTaM siddhayedityanupaplutatattvasiddhirapi kiM na syAt, sarvathA vizeSAbhAvAt / 53. syAdAkUtam-na sveSTaM vidhiprAdhAnyena sAdhyate, yena tattvopaplavaM sAdhayataH pramANasiddhiH prsjyet| kiM thi| parAbhyupagatapramANAditattvanirAkaraNasAmarthyAt parIkSakajanamanastattvIpaplavamanusarati, gatyantarAbhAvAt / $ 54. tathA hi-pramANatvaM kasyacitkimaduSTakAraNajanyatvena bAdhArahitatvena vA pravRttisAmarthyena vArthakriyAprAptinimittatvena vA vyavatiSTheta / na tAvadaduSTakAraNajanyatvena', tasya pratyakSato gRhItumazaktaH, karaNakuzalAderapi pramANakAraNatvAt / tasya cAtIndriyatvopagamAt / na cAnumAnamaduSTaM kAraNa munnetuM samartham, tadavinAbhAviliMgAbhAvAt / satyajJAnaM liMgamiti cet; na; parasparAzrayaNAt / sati jJAnasya satyatve tatkAraNasyAduSTatvanizcayAt tasminsati jJAnasya satyatvasiddheH / / 55. yadi punarbAdhArahitatvena saMvedanasya pramANatvaM sAdhyate, tadA ki kadAcitkvacitkasyacidbAdhakAnutpattyA' tatsiddhirAhosvit sarvatra sarvadA sarvasya pratipattudhikAnutpatteriti pakSadvayamavatarati / prathamapakSe, marIcikAcakre salilasaMvedanamapi pramANamAsajyeta , dUrasthitasya tatsaMvedanakAle kasyacitpratipattubarbAdhakAnutpatteH / dvitIyapakSe tu, sakaladezakAlapuruSANAM bAdhakAnutpattiH kathamasarvavidA'vaboddha zakyeta, tatpratipattuH11 sarvaveditvaprasaMgAt / $ 56. yadi punaH pravRttisAmarthyena jJAnasya prAmANyamunnIyate, tadA pramANenArthamupalabdhavatastadartha pravRttiryadISyate taddezopasarpaNalakSaNA tasyAH sAmarthya ca phalenAbhisambandhaH sajAtIyajJAnotpattirvA tadA itaretarAzrayadoSo duruttaraH syAt / sati saMvedanasya pramANatvanizcaye tenArthapratipattI 1. 'bhavati' mu| 2. 'janayataH' mu| 3. 'vyavatiSThate' mus| 4. 'aduSTajanyatvena' mu| 5. 'aduSTa kAraNaM' a| 6. 'prAmANyaM' mud| 7. 'kvcidbaadhkaanu'mud| 8. 'Asajyate' mud| 9. 'anupapattiH' a| 10. 'vido' ma da a| 11. 'tattatpra-' muda a| 12. 'tadetarAzraya-' mu, 'taditaretarAzraya...' a ba sa / 13. 'saMvedanapramANatva-' mud| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 : pramANa-parIkSAyAM pravRtteH tatsAmarthyasya ca ghaTanAt, pravRttisAmarthyasya nizcaye ca tenArthasaMvedanasya pramANatvanirNIteH / prakArAntarAsaMbhavAt / 57. athArthakriyAprAptinimittatvena saMvedanaM pramANatAmAskandati, tadA kutastasya tannizcayaH syAt / pratipatturarthakriyAjJAnAditi cet, katastasya pramANatvasiddhiH / parArthakriyAprAptinimittatveneti cet tatkutaH siddhayet / tadarthakriyAjJAnAntarAccet, kathamanavasthA na bhavet / athAdyasaMvedanAdevArthakriyAjJAnasya prAmANyaM manyate, tadA parasparAzrayadoSaH / satyarthakriyAjJAnasya pramANatvanizcaye tabalAdAdyasaMvedanasyArthakriyAprAptinimittatvena prAmANyanizcayastatprAmANyanizcayAccArthakriyAsaMvedanasya pramANatAsiddhiH, kAraNAntarAbhAvAt / tato na pramANatattvaM vicAryamANamavatiSThate / tadavasthAnAbhAve ca na prameyatattvasiddhiriti / 58. tadetatsakalaM pralApamAtram, parAbhimatapramANatattvanirAkaraNasya svayamiSTasya pramANamantareNa siddhyyogaat| tasyAniSTatve saadhnaanupptteH| paraparyanuyogamAtrasya karaNAdadoSo'yam / 'paraparyanuyogaparANi hi bRhaspateH sUtrANi[ ] iti vacanAtsarvatra svAtaMtryAbhAvAt, ityetadapi yatkicanabhASaNameva, kimaduSTakAraNajanyatvena prAmANyaM sAdhyate bAdhArahitatvena vetyAdipakSANAM kvacinnirNayAbhAve sandehAsaMbhavAtparaparyanuyogAyogAt / $ 59. syAdAkUtam-parAbhyupagamAt tannizcayasiddheH saMzayotpatteryuktaH prshnH| tathA hi-mImAMsakAbhyupagamAt tAvadaduSTakAraNajanyatvaM bAdhAvajitatvaM ca nirNItaM nizcitatvApUrvArthatvalokasammatatvavat / taduktam - tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavajitam / aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasammatam / / [ ] tathA pravRttisAmarthyamapi naiyAyikAbhyupagamAnnirNItam 'pramANato'rthapratipattau pravRttisAmarthyAdarthavatpramANam' [ ] iti vacanAt / tathArthakriyAprAptinimittatvamavisaMvAditvalakSaNaM saugatAbhyupagamAnnirNItameva 1. 'arthakriyAnimitta-' mud| 2. 'paramArthakriyAjJAnAntarAccet' mud| 3. 'na pramANatvaM vicAryamANaM vA vyavatiSThate' muda / 4. 'prameyatvasiddhiH' muva / 5. 'tasya svayamiSTatve' mud| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANalakSaNa-parIkSA : 27 pramANamavisaMvAdi jnyaanmrthkriyaasthiteH| avisaMvAdanaM zabde'pyabhiprAyanivedanAt // [pramANavA0 1-3] iti vacanAt / tadidAnI cArvAkamatAzrayaNena' sandihya paryanuyujyamAnaM na kiMcidupAlaMbhamarhati iti / 60. tadetadapi na vyavasthAM pratipadyate; parAbhyupagamasya pramANApramANapUrvakatve saMzayApravRtteH / tathA hi-yadi pareSAmabhyupagamAH pramANapUrvakAH, tadA kathaM sandehaH / pramANapUrvakasya nirNItatvAt / nirNIteH saMzayavirodhAt / athApramANapUrvakAH, tadA'pi na sandehaH pravartate, tasya kvacitkadAcitkathaMcinarNayaparvakatvAt / tannirNayasyApi pramANaparvakatvAt / pramANAbhAve sarvathA tadanupapatterityalaM prasaMgena, sarvasyeSTasya saMsiddheH pramANaprasiddharabAdhanAt, anyathA'tiprasaMgasamarthanAditi / 61. etena sarvathA zUnyaM saMvidadvaitaM puruSAdvaitaM zabdAdvaitaM vA samAzritya pramANaprameyapravibhAga nirAkurvANAH pratyAkhyAtAH svayamAzritasya sarvathA zUnyasya saMvidadvaitAdervA kathaMJcidiSTatve pramANasaMsiddharvyavasthApanAt / tasyApyaniSTatve tadvAditvavirodhAt pralApamAtrAnusaraNApatteH parIkSakatvavyAghAditi / tadevaM pramANatattvanirNItau prameyatattvasiddhirapi nirbAdhA vyavatiSThata eva / [prAmANyaM svataH parato veti darzayati ] 62. nanu caivaM pramANaM siddhamapi' kiM svataH prAmANyamAtmasAtkurvIta parato vaa| na tAvatsvataH, sarvatra sarvadA sarvasya tadvipratipattyabhAvaprasaMgAt / nApi parataH, anavasthAnuSaMgAt, parAparapramANAnveSaNAtkvacidavasthiterayogAt / prathamapramANAd dvitIyasya prAmANyasAdhane dvitIyAcca prathamasya prspraashrynnaaptteH| prakArAntarAbhAvAt iti kecit; te'pi asamIkSitavacasaH saMlakSyante. svayamabhyastaviSaye pramANasya svataH prAmANyasiddheH sakalavipratipattInAmapi tatra pratipatturabhAvAt / anyathA 1. 'zabdo' mu v| 2. 'matAnusAreNa' mu, 'matAnusaraNena' a| 3. 'pUrvakaH' da mu| 4. 'pUrvakaH' mud| 5. 'pramANAbhAve prAmANyanizcayAt tannizcayanibandhanasya ca pramANAntarasyAbhyastaviSayatve sarvathA tadanupapatteH' mud| 6. 'prameyabhAgaM' mud| 7. 'pramANasiddhamapi' muva / 8. 'kurvIti' mu| 9. 'tatra' nAsti mu| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 : pramANa-parIkSAyAM tasya prameye nissaMzayaM pravRttyayogAt / tathA'nabhyastaviSaye parataH pramANasya prAmANyanizcayAt, tannizcayanimittasya ca pramANAntarasyAbhyastaviSayatve svataH pramANatvasiddharanavasthAparasparAzrayaNayoranavakAzAt / tasyApyanabhyasta viSayatve parataH pramANAdabhyastaviSayAtsvataH siddhaprAmANyApramANatvanizcayAtsudUramapi gatvA kasyacidabhyastaviSayasya pramANasyAvazyaMbhAvitvAt / anyathA pramANatadAbhAsavyavasthAnupapatteH, tadabhAvavyavasthAnupapattivat / 63. kutaH punaH pratipattuH kvacidviSaye'bhyAsaH kvacidanabhyAsaH syAt, iti cet; tatpratibandhakAdRSTavizeSavigamAbhyA' kvacidabhyAsAnabhyAsau syAtAM iti brUmahe, paridRSTakAraNavyabhicArAdadRSTasya kAraNasya siddheH| tatkarma jJAnAvaraNavIryAntarAyAkhyaM siddham, tasya kSayopazamAtkasyacitkvacitkadAcidabhyAsajJAnaM tatkSayopazamAbhAve cA nabhyAsajJAnamiti suvyavasthitaM pramANasya prAmANyam, sunizcitAsambhavadbAdhakapramANatvAt, svamiSTavastuvat / sarvatreSTasiddhestanmAtranibandhanatvAt, anyathA sarvasya tattvaparIkSAyAmanadhikArAditi sthitametat pramANAdiSTasaMsiddheranyathA'tiprasaMgataH / prAmANyaM tu svataH siddhamabhyAsAtparato'nyathA // 1 // 64. evaM pramANalakSaNaM svArthavyavasAyAtmakaM samyagjJAnaM parIkSitam / [pramANalakSaNavipratipatti nirasya sAmprataM saMkhyAvipratipatti nirAkurvan pramANasaMkhyAM nirUpayati-] 65. tat pratyakSaM parokSaM ceti saMkSepAd dvitayameva vyavatiSThate, sakalapramANAnAmatraivAntarbhAvavibhAvanAditi', paraparikalpitaikadvivyAdipramANasaMkhyaniyame tadaghaTanAt / tathA hi-yeSAM pratyakSamekameva pramANaM na teSAmanumAnAdipramANAntarasya tatrAntarbhAva: saMbhavati, tadvilakSaNatvAt / pratyakSapUrvakatvAdanumAnAdeH pratyakSe'ntarbhAva:, ityayuktam, pratyakSasyApi ksycidnumaanaadipuurvktvaadaanumaanaadissvntrbhaavprsNgaat| yathaiva hi dharmi-hetu __ 1. 'tatpratibandhakadazAvizeSavigamAbhyAM' mu| 2. 'tannaH karma' mu| 3. 'kvacidabhyAsa-'ma / 4. 'vAinabhyAsa' mu| 5. 'vyavasAyAtmaka' mu| 6. 'veti' mu| 7. '..ntarbhAvAditi vibhAvanAt' mu / 8. 'pramANAntarasyAntarbhAvaH' mu / 9. 'pratyakSabhAvaH' ma da / 10. 'kvacidanumAnapUrvaka...' mu / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA-parIkSA : 29 pratyakSapUrvakamanumAnaM zrotrapratyakSapUrvako ca zAbdaM sAdRzyAnanyathAbhAvaniSedhyAdhAravastugrAhipratyakSapUrvakANi copamAnArthApattyabhAvapramANAni tathAnumAnena kRzAnuM nizcitya tatra pravartamAnasya pratyakSamanumAnapUrvakaM rUpAdrasaM pratipadya pravRttasya rase rAsanasamakSavat / zabdAcca mRSTaM pAnakamavagamya tatra pravRttau pratyakSaM zAbdapUrvakam / kSIrasya santarpaNazaktimarthApattyA'dhigamya kSIre pravRttasya tadAtmake pratyakSamApattipUrvakam / gosAdRzyAdgavayamavasAya taM vyavaharataH pratyakSamupamAnapUrvakam / gRhe sarpAbhAvamabhAvapramANAdvibhAvya pravizataH pratyakSamabhAvapUrvakaM pratIyata eva / pratyakSameva gauNatvAdapramANaM na punaranumAnAdikam, tasyAgauNatvAditi zuSke patiSyAmIti jAtaH pAto'sya krdme| 66. syAdAkUtam-na pratyakSamanumAnAgamArthApattyupamAnAbhAvapramANapUrvakam, tadabhAve'pi cakSurAdisAmagrImAtrAttasya prasUteH prasiddhasvAt / tadabhAva evaabhaavniymaaditi| $ 67. tadapyasat; laiMgikAdInAmapi pratyakSapUrvakatvAbhAvAt, liMgazabdAnanyathAbhAvasAda zyapratiyogismaraNAdisAmagrIsadbhAva eva bhAvAt / satyapi pratyakSe svasAmagryabhAve'numAnAdInAmabhAvAt / tataH kiM bahunoktena, pratiniyatasAmagrIprabhavatayA pramANabhedamabhimanyamAnena pratyakSavadanumAnAdInAmapi agauNatvamanumantavyam, pratiniyatasvaviSayavyavasthAyAM parApekSAvirahAt / yathaiva hi pratyakSaM sAkSAtsvArthaparicchittau nAnumAnAdyapekSaM tathA'numAnamanumeyanirNItau na pratyakSApekSamutprekSate, pratyakSasya mihetudaSTAntagrahaNamAtre paryavasitatvAt / nApi zAbdaM zabdapratipAdye'rtha pratyakSamanumAnaM vA'pekSate', tayoH zabdazravaNamAtre zabdArthasambandhAnumitimAtre ca vyApArAt / na cArthApattiH pratyakSamanumAnamAgamaM vApekSate10'bhAvopamAnavat / tasyAH pratyakSAdipramANapramitArthAvinAbhAvinyadRSTe'rthe nirNayanibandhanatvAt / pratyakSAdInAmApattyutthApakapadArthanizcayamAtre vyApRtatvAt11 / na copamAnaM pratyakSAdInyapekSate, tasyopameye'rthe nizcayakaraNe pratyakSAdinira 1. 'zrotrapratyayapUrvaka' m| 2. 'saMpratipadya rase' mu| 3. 'pratyakSanumAnapUrvakaM' mu| 4. 'pAtaH' mu| 5. 'sAmagrIpUrvakaM' mu| 6. 'abhimanyamAne' mu / 7. 'cApekSate' mu / 8. 'saMbaMdhAnumAtre' mu| 9. 'natvarthApattiH' mu / 10. 'cApekSate' mu / 11. 'vyAvRttatvAt' mu| 12. 'nizcayakAraNe' mu / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 : pramANa-parIkSAyAM pekSatvAt, pratyakSAdeH saadRshyprtipttimaatre'dhikaaraat| na cAbhAvapramANaM pratyakSAdisApekSam, niSedhyAdhAravastugrahaNe tasya sAmarthyAt / paramparayAnumAnAdInAM pratyakSapUrvakatve pratyakSasyApyanumAnAdipUrvakatvaM duHzakyaM parihartum / $ 68. kathaM cAyaM pratyakSaM pramANaM vyavasthApayet / svata eveti cet, kimAtmasambandhi sarvasambandhi vA / prathamakalpanAyAM na sakaladezakAlapuruSapariSatpratyakSaM pramANaM siddhayet / dvitIyakalpanAyAmapi na svapratyakSAtsakalaparapratyakSANAM prAmANyaM sAdhayitumIzaH, teSAmatIndriyatvAt, vAdipratyakSAgocaratvAt / $ 69. yadi punaH sakalapuruSapratyakSANi svasmin svasmin viSaye svataH prAmANyamanubhavanti, iti matam, tadA kutastatsiddhiH / vivAdAdhyAsitAni sakaladezakAlavartipUruSapratyANi svataH prAmANyamApadyante pratyakSatvAt, yadyat pratyakSaM tattat svataH prAmANyamApadyamAnaM siddham, yathA matpratyakSam, pratyakSANi ca vivAdAdhyAsitAni, tasmAtsvataH prAmANyamApadyanta iti sakalapratyakSANAM svataH prAmANyasAdhane siddhamanumAnam, pratyakSatvena svabhAvahetunA pratyakSasya svataH prAmANyasAdhanAt, ziMzapAtvena vanaspateH vRkSatvasAdhanavat / pratipAdyabuddhayA tathAnumAnavacanAdadoSa iti cet, pratipAdyabuddhi pratipadyApratipadya vA tayAnumAnaprayogaHsyAt / na tAvadapratipadya, atiprasaMgAt / pratipadya parabuddhi tayA'numAnaprayoge kutastatpratipattiH / vyAhArAdi kAryavizeSAditi cet, siddhaM kAryAtkAraNAnumAnam', dhUmAtpAvakAnumAnavat / yadi punarlokavyavahAraM prati pratipadyata evAnumAnaM lokAyatikaiH, paralokAdAvevAnumAna sya nirAkaraNAt, tasyAbhAvAt, iti matam, tadApi kutaH paralokAdyabhAvapratipattiH / na tAvatpratyakSAt, tasya tadagocaratvAt / 'nAsti paralokAdiH, anupalabdheH, khapuSpavat', iti tadabhAvasAdhane'nupalabdhilakSaNamanumAnamAyAtam / taduktaM dharmakIrtinA 1. 'anadhikArAt' mu| 2. 'pratyakSapUrvakatvaM' mu| 3. 'anIndriyatvAt' mu| 4. 'Apadyante' mu| 5. 'tadbuddhi' mu / 6. 'vyavahArAdi' mu| 7. 'karaNAnumAnaM' a| 8. 'vyavahArAt pratipadyata' mu| 9. 'paralokAdevAnumAna-' mu| 10. 'paralokAbhAva' aba s| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA-parIkSA : 31 pramANetarasAmAnyasthiteranyadhiyo gteH| pramANAntarasadbhAvaH pratiSedhAcca kasyacit // [ ] iti / 70. tataH pratyakSamanumAnamiti dve eva pramANe, prameyadvaividhyAt / na hyAbhyAmarthaM paricchidya pravartamAno'rthakriyAyAM visaMvAdyata iti pramANasaMkhyAniyamaM saugatAH pratipadyante, teSAmAgamopamAnAdInAM pramANabhedAnAmasaMgraha eva, teSAM pratyakSAnumAnayorantarbhAvayitumazakteH / $ 69. syAnmatireSA bhavatAM-tadarthasya dvaividhyAt dvayorantarbhAvaH syAt / dvividho hyarthaH pratyakSaH parokSazca / tatra pratyakSaviSayaH sAkSatkriyamANaH prtykssH| parokSaH punrsaakssaatpricchidymaano'numeytvaadnumaanvissyH| sa hi pdaarthaantraatsaaksstkriymaannaatprtipdyte| tacca padArthAntaraM tena parokSeNArthena saMbaddhaM taM pratyAyayituM samartha nAsaMbaddham, gavAderapyazvAdeH pratItiprasaMgAt / saMbaddhaM cArthAntaraM liMgameva' zabdAdi tajjanitaM ca jJAnamanumAnameva / tato na parokSe'rthe'numAnAdanyatpramANamasti, zAbdopamAnAdInAmapi tthaa'numaantvsiddheH| anyathA tato'rthapratipattau atiprasaMgAt iti / 70. tadetadapi na parIkSAkSamam, pratyakSasyApi tthaa'numaantvprsNgaat| pratyakSamapi hi svaviSaye saMbaddhaM tatpratyAyanasamartham / tatrAsaMbaddhasyApi tatpratyAyanasAmarthya sarvaM pratyakSa sarvasya nuH sarvArthapratyAyanasamarthaM syAditi kathamatiprasaMgo na syAt / yadi punaH saMbaMdhAdhInatvAvizeSe'pi pratyakSaparokSArthapratipatteH sAkSAdasAkSAtpratibhAsabhedAt bhedo'bhyupagamyate pramANAntaratvena, tadendriyapratyakSa-svasaMvedana-mAnasa-yogipratyakSANAmapi pramANAntaratvAnuSaMgaH pratibhAsabhedAvizeSAt / na hi yAdRzaH pratibhAso yogipratyakSasya vizadatamastAdRzo'kSajJAnasyApyasti svasaMvedanasya manovijJAnasya vA / yathAbhUtazca svasaMvedanapratyakSasyAntarmukho vizadataraH na tathAbhUto'kSajJAnasya / yAdRzazcAkSajJAnasya bahirmukhaH sphuTa: pratibhAso na tAdRzo, manovijJAnasyeti kathaM pramANAntaratA na bhavet / 71. atha pratibhAsavizeSe'pi caturvidhamapi pratyakSameka meva na . 1. 'tad dvayoH' s| 2. 'tena' nAsti a| 3. 'sambaddha pratyayAyituM m| 4. 'zabdopa' m| 5. 'sarvapratyakSaM' m| 6. 'tadendriyasvasaMvedana-'ma / 7. 'pratyakSAntarmukho' ma / 8. taccaturvidhamapi' m| 9. 'pratyakSameva' / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 : pramANa-parIkSAyAM pramANAntaram, tarhi pratyakSAnumAnayoH pratibhAsabhede'pi svaviSayasaMbaddhatvAvizeSAt pramANAntaratvaM mAbhUt / $ 72. yadi punaH svaviSayasaMbaddhatvAvizeSe'pi pratyAkSAnumAnayoH sAmagrIbhedAt pramANAntaratvamurarIkriyate, tadA zAbdopamAnAdInAmapi tata eva prmaannaantrtvmurriikriytaam| yathaiva hi akSAdisAmagrItaH pratyakSaM liMgasAmagrIto'numAnaM prabhavatIti tayoH sAmagrIbhedaH tathAgamaH zabdasAmagrItaH prabhavati, upamAnaM ca sAdRzyasAmagrItaH arthApattizca parokSArthAvinAbhatArthamAtrasAmagryAH, pratiSedhyAdhAravastugrahaNapratiSedhyasmaraNasAmagryAzcAbhAva iti prasiddhaH zAbdAdInAmapi sAmagrIbhedaH / tata evAkSajJAnAdipratyakSacatuSTayasya bhedprsiddhH| na hi tasyArthabhedo'sti, sAkSAkriyamANasyArthasyAvizeSAt / talligazabdAdisAmagrIbhedAtparokSArthaviSayatvAvizeSe'pyanumAnAgamAdInAM bhedaprasiddhiriti nAnumAne'ntarbhAvaH sambhavati / $ 73. tathA sAdhyasAdhanasaMbaMdhavyAptipratipatto na pratyakSaM samartham, 'yAvAn kazciddhUmaH sa sarvaH kAlAntare dezAntare ca pAvakajanmA, anyajanmA vA na bhavati' ityetAvato vyApArAn kartumasamarthatvAt, sannihitArthamAtrAdutpatteravicArakatvAcca / yogipratyakSaM tatra samarthamiti cet, na, deza-sakalayogipratyakSavikalpa dvayAnatikramAt / dezayoginaH pratyakSaM vyAptipratipattI samarthamityayuktam, tatrAnumAnavaiyarthyAt / na hi [ deza ] yogipratyakSeNa sAkSAtkRteSu sAdhyasAdhanavizeSu azeSeSu phalavadanumAnam / atha sakalayogipratyakSeNa vyAptipratipattAvadoSa iti cet, na, uktadoSasyAtrApi tadavasthatvAt / parArthaM phalavadarzanumAnamiti cet, na, tasya svArthAnumAnapUrvakatvAt / svArthAnumAnAbhAve ca yoginaH kathaM parArthAnumAnaM' nAma ? 74. yadi punaH sakalayoginaH parAnugrahAya pravRttatvAt, parAnugrahasya ca zabdAtmakaparArthAnumAnamantareNa kattu mazakteH parArthAnumAnasiddhiH, tasyAzca svArthAnumAnAsaMbhave'nupapadyamAnatvAt svArthAnumAnasiddhirapi parapratipAdanapravRttasya saMbhAvyata eveti matam, tadA sa yogI svArthAnumAne caturAryasatyAni nizcitya parArthAnumAnena paraM pratipAdayan gRhItavyAptikamagRhItavyAptikaM vA pratipAdayet / yadi gRhItavyAptikam, tadA kutastena gRhItA 1. 'svaviSayasaMbaMdhavizeSAt va' mu| 2. 'upamAna' mu / 3. 'prabhedaprasiddhaH' mu| 4. 'avicArakatvAt' mu| 5. 'dezakAlayogi...' m| 6. 'parArthaphalavadanu...' mu / 7. 'parArthaM anumAna' a sa / 8. 'anutpadyamAnatvAt' ma / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA-parokSA : 33 vyaaptiH| na tAvadindriya-svasaMvedana-manovijJAnasteSAM tadaviSayatvAt / yogipratyakSeNa gRhyate vyAptiH pareNa, tasyApi dezato yogitvAt, iti cet, tahi yAvatsU sAdhya-sAdhanabhedeSu yogipratyakSaM dezayoginastAvatsu vyarthamanamAnam / spaSTaM pratibhAteSvapi anumAne [ svIkAre ] sakalayoginaH sarvatrAnumAnaprasaMgAt / samAropavyavacchedArthamapi na tatrAnumAnam, yogipratyakSaviSaye samAropAnavakAzAt, sugatapratyakSaviSayavat / tato na gRhItavyAptikaM paraM sakalayogI pratipAdayitumarhati / nApyagRhItavyAptikam, atiprasaMgAt, iti pratipAdanAnupapattiH / tasyAM ca na parArthAnumAnaM saMbhavati / tadasaMbhave ca na svArthAnumAnamavatiSThate sakalayoginaH / tadavyavasthAne ca na sakalayogipratyakSeNa vyAptigrahaNaM yuktimadhivasati / $ 75. pratyakSAnupalaMbhAbhyAM sAdhyasAdhanayoAptipratipattirityapyanenApAstam, pratyakSeNa vyAptipratipattinirAkRtI pratyakSAntaralakSaNenAnupalaMbhenApi tatpratipattinirAkRtisiddheH / 6 76. yo'pyaah-kaarnnaanuplNbhaatkaarykaarnnbhaavvyaaptiH| vyApakAnupalaMbhAd vyApyavyApakabhAvaH sAkalyena pratipadyata ityanumAnasiddhA saadhysaadhnvyaaptiH| tathA hi-yAvAn kazcid dhUmaH sa sarvo'pyagnijanmA, mahAhRdAdiSvagneranupalaMbhAddhamAbhAvasiddheriti kAraNAnupalaMbhAnumAnam / yAvatI zizapA sA sarvA vRkSasvabhAvA, vRkSAnupalabdhau zizapAtvAbhAvasiddheriti vyApakAnupalabho liMgam / etAvatA sAkalyena sAdhyasAdhanavyAptisiddhiriti / 77. so'pi na yuktavAdI; tathAnavasthAnuSaMgAt / kAraNAnupalaMbhavyApakAnupalaMbhayorapi hi svasAdhyena vyAptina pratyakSataH siddhayet, pUrvoditadoSAsakteH / parasmAdanumAnAttatsiddhau kathamanavasthA na syAt / pratyakSAnupalaMbhapRSThabhAvino vikalpAt svayamapramANakAt sAdhyasAdhanavyAptisiddhau kimakAraNaM pratyakSAnumAnapramANapoSaNaM kriyate, mithyAjJAnAdeva pratyakSAnumeyArthasiddheAptisiddhivat / tasmAdyathA pratyakSa pramANamicchatA sAmastyena tatprAmANyasAdhanamanumAnamantareNa nopapadyate ityanumAnamiSTaM tathA sAdhyasAdhanavyAptijJAnaprAmANyamantareNa nAnumAnotthAnamasti iti tadapyanujJAtavyam / taccohAkhyamavisaMvAdakaM pramANAntaraM siddhamiti na 'pratyakSA 1. 'dezayogitvAt' mu| 2. 'anupalaMbhena' mu| 4. 'vyAptijJAnapramANamantareNa' mu| 3. 'yAvaMtI' mu / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 : pramANa-parIkSAyAM numAne eva pramANe' iti prasANasaMkhyAniyamo vyavatiSThate / etena vaizeSikapramANasaMkhyAniyamo pratyAkhyAtaH / 678. syAnmatam-sAdhyasAdhanasAmAnyayoH kvacid vyaktivizeSe pratyakSata eva saMbaMdhasiddherna pramANAntaramanveSaNIyam / yAvAn kazcid dhUmaH sa sarvo'pi agnijanmA'nagnijanmA vA na bhavati ityUhApohavikalpajJAnasya na pramANAntaratvaM saMbaMdhagrAhisamakSapramANaphalatvAt / kvacidanumitAnumAne sAdhyasAdhane ( Aditye gamanazaktirasti gatimatvAt, Adityo gatimAn dezAddezAntaraprApteH devadattavat ) saMbaMdhabodhanibaMdhanAnumAnaphalavat / tataH pratyakSamanumAnamiti pramANadvayasaMkhyAniyamaH kaNacaramatAnusAriNAM vyavatiSThata eveti / 79. tadapyasAram; savikalpakenApi pratyakSeNa sAkalyena sAdhyasAdhanasaMbaMdhasya gRhItumazaktaH / sAdhyaM hi kimagnisAmAnyamagnivizeSo'gnisAmAnyavizeSo vaa| na tAvadagnisAmAnyam, siddhasAdhyatApatteH / nApyagnivizeSaH, tasyAnanvayAt / bahnisAmAnyavizeSasya hi sAdhyatve tena dhamasya saMbaMdhaH sakaladezakAlavyApyadhyakSataH kathaM siddhayet / tathA tatsambandhAsiddhau ca yatra yatra yadA yadA dhUmopalaMbhaH tatra tatra tadA tadA'gnisAmAnyavizeSaviSayamanumAnaM nodayamAsAdayet / na hyanyathAsaMbaMdhagrahaNamanyathAnumAnotthAnaM nAma, atiprasaMgAt / tataH saMbaMdhajJAnaM pramANAntarameva, pratyakSAnumAnayostadaviSayatvAt / 680. yaccoktam-pratyakSaphalatvAdahApohavikalpajJAnasyApramANatvamiti'; tadapyasamyak vizeSaNajJAnaphalatvAdvizeSyajJAnasyApramANatvAnuSaMgAt / hAnopAdAnopekSAbuddhiphalakAraNatvAdvizeSyajJAnasya pramANatve tata evohApohavijJAnasya pramANatvamastu, sarvathA vizeSAbhAvAt / 81. pramANaviSayaparizodhakatvAnnohaH pramANamityapi vArtam, pramANaviSayasyApramANena prishodhnvirodhaat| tathA tarkaH pramANam, pramANaviSayaparizodhakatvAt / yastu na pramANaM sa na pramANaviSayaparizodhako 1. '..''jJAnasya pramANAntaratvaM' mu| 2. koSTakAntargatapATho nAsti a sa / 3. 'anumAnaM phalavat' mu| 4. 'saMbaMdhagRhItuM' mu| 5. 'hi' nAsti bs| 6. 'vyAptyadhyakSataH' aba sa i| 7. '... phalatvAdahApohavijJAnasyApramANatvamiti' bs| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA-parIkSA : 35 dRSTaH, yathA prameyo'rthaH / pramANaviSayaparizodhakazca tarkaH, tasmAtpramANamiti kevalavyatirekiNA'numAnenAnyathAnupapattiniyamanizcayalakSaNena tarkasya pramANatvasiddheH na vaizeSikANAM pramANadvayasaMkhyAniyamaH siddhayet / 682. etenaiva tricatuHpaMcaSaTpramANavAdinAM pramANasaMkhyAniyamaH pratidhvastaH, sAMkhyAnAM pratyakSAnumAnAbhyAmivAgamAdapi sAdhyasAdhanasaMbaMdhAsiddheH tarkasya tatsiddhinibandhanasya prmaannaantrtvopptteH| naiyAyikAnAM ca pratyakSAnumAnAgamairivopamAnenApi liMgaliMgisaMbaMdhagrahaNAsaMbhavAta / prAbhAkarANAM ca pratyakSAnumAnopamAnAgamairivArthApattyApi hetuhetumtsNbNdhsiddhrsNbhvaat| bhaTTamatAnusAriNAmapi pratyakSAnumAnopamAnAgamArthApattibhirivAbhAvapramANenApi vyAptinizcayAnupapattestannizcayanibaMdhanasyohajJAnasya pramANAntarasya siddhiravazyambhAvinI duHzakyA nirAkartum / 83. nanUhaH svaviSayeNa saMbaddho'saMbaddho vA / na tAvadasaMbaddhastaM pratyAyayitumIzaH, atiprasaMgAt / saMbaddhazcet, kutastatsaMbaMdhapratipattiH / na tAvatpratyakSAta, tasya tadaviSayatvAt / nApyanumAnAt, anavasthAnuSaMgAt / yadi punarUhAntarAttatsaMbaMdhasiddhiH, tadohAntarasyApi svaviSayasaMbaMdhasiddhipUrvakatvAt, tasyAzcAparohanibandhanatvAt saivAnavasthA / pramANAntarAttatsiddhau ca sa eva paryanuyogaH parAparapramANAntaraparikalpanAnuSaMgAt kveyaM pramANasaMkhyA vyavatiSThateti kecit; teSAmapi pratyakSaM svaviSayaM pratibodhayat tatsaMbaddhameva pratibodhayennAsaMbaddhamatiprasaMgAt / tatsaMbandhazca nAnumAnAdeH siddhayati, tasya tadaviSayatvAt / pratyakSAntarAttatsiddhau tatrApi prakRtaparyanuyogAnivRtteH kathamanavasthA na syAt, yataH pratyakSa pramANamabhyupagamanIyamiti pratipadyAmahe / 684. syAnmatireSA- na pratyakSaM svaviSayasaMbandhAvabodhanibandhanaM prAmANyamAtmasAtkurute, tasya svaviSaye svayogyatAbalAdeva pramANatvavyavasthiteH, anyathA kvacidapUrthigrAhiNaH pratyakSasyApramANatvAnuSaMgAt, iti; sApi na sAdhIyasI; tathohasyApi svayogyatAvizeSasAmarthyAdeva 1. 'etena dvitri0' mu| 2. liMgaliMgigrahaNa-' mu| 3. 'abhAvAt' a i / 4. 'svaviSaye' mu i| 5. 'kutastatpratipattiH' ma / 6. 'bodhayat' a i / 7. 'tatsambaddhameva pratibodhayennAsambaddhamatiprasaMgAt' iti pATho nAsti mu| 8. 'na' pATho nAsti mui| 9. 'tasya viSaye' ba / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 : pramANa-parIkSAyAM svaviSaya pratyAyanasiddhe'rbhavadudbhAvita dUSaNavaiyarthyavyavasthAnAt / yogyatAvizeSaH punaH pratyakSasyeva svaviSayajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSa evohasyApi pratipadyate ", sakalabAdhakavedhuryAt / yathA ca pratyakSasyotpattau mano'kSAdisAmagrI yogyatAyAH sahakAriNI bahiraMganimittatvAt, tathohasyApi samudbhUtau bhUyaH pratyakSAnupalambhasAmagrI bahiraMganimitta 'bhUtA'numanyate, tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAdRhasyeti sarvaM niravadyam / $ 85 siddhe cAnumAnaprAmANyAnyathAnupapattyA tarkasya pramANatve pratyabhijJAnaM pramANam tarkapramANatvAnyathAnupapatteH / na hyapratyabhijJAte" viSaye tarka : pravartate, atiprasaMgAt / na ca gRhItagrahaNAtpratyabhijJAnasyApramANatvaM zaMkanIyam, tadviSayasya' smaryamANadRzya mAnaparyAyavyApyekadravyasya smaraNa pratyakSAgocaratvAt apUrvArthagrAhitvasiddheH' / na cedaM pratyakSe'ntarbhavati, pratyakSasya vartamAnavivartamAtraviSayatvAt' / nApyanumAne, liMgAnapekSatvAt / na zAbde, zabdanirapekSatvAt / nopamAne, sAH zyagrahaNamantareNApi bhAvAt / nArthApattI, pratyakSAdiSaTkavijJAtArthapratipattimantareNApi prAdurbhAvAt / nAbhAve, niSedhyAdhAravastugrahaNena niSedhyasmaraNena ca vinaivotpAdAditi sarveSAmeka-dvi- tri- catuH - paMca SaT pramANasaMkhyAniyamaM vighaTayati / 13 86. etena smRtiH pramANAntaramuktam, tasyA 11 api pratyakSAdiSvantarbhAvayitumazakteH / na cAsAvapramANameva, saMvAdakatvAt, kathaMcidapUrvArthagrAhitvAt, bAdhakavajitatvAcca", anumAnAdivaditi 1 3 / yeSAM tu smaraNamapramANaM teSAM pUrvapratipannasya sAdhyasAdhanasaMbaMdhasya vAcyavAcakasaMbaMdhasya ca smaraNasAmarthyAdavyavasthiteH kuto'numAnaM zAbdaM vA pramANaM siddhayet / tadaprasiddhau ca na saMvAdakatvAsaMvAdakatvAbhyAM pratyakSatadAbhAsavyavasthitiriti 14 sakalapramANavilopapattiH / tataH pramANa 1. 'svaviSaye pratyA' 0 ba sa / 2. 'pratipAdyate ' ba sa / 3 'nimittabhUtA-' mu / 4. 'sarvaniravadyasiddha e-' mu a / 5. 'anumAnapramANa - ' mu a 1 6. 'jJAne' mu / 7. 'tadviSayasyA' mu / 8. 'grAhitvAsiddha e : ' mu / 9 'vartamAnaparyAyaviSayatvAt', mu / 'vartamAnamAtraviSayatvAt' a sa / 10. 'sAdRzyamantare -' mu / 11. sarvAsu pratiSu 'tasyAzca' pAThaH / 12. 'bAdhAvajita - ' | 13. 'anumAnavaditi' mu / 14. 'vyavasthiti:' basa / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA-parIkSA : 37 vyavasthAmabhyanujAnatA smRtirapi pramANayitavyA iti na pareSAM saMkhyAniyamaH siddhayet / syAdvAdinA tu saMkSepAtpratyakSa-parokSavikalpAtpramANaTTayaM siddhayatyeva, tatra sakalapramANabhedAnAM saMgrahAditi sUktam / [samprati pratyakSasvarUpaM nirvakti ] $ 87. kiM punaH pratyakSam / ucyate--vizadajJAnAtmakaM pratyakSam, pratyakSatvAt / yattu na vizadajJAnAtmakaM tanna pratyakSam, yathA'numAnAdijJAnam, pratyakSaM ca vivAdAdhyAsitam, tasmAdvizadajJAnAtmakam / na tAvadatrAprasiddho dharmI, pratyakSe dharmiNi sakala pratyakSavAdinAmavipratipatteH / zUnya-saMvedanAdvaitAdivAdinAmapi svarUpapratibhAsanasya pratyakSasyAbhISTaH / pratyakSatvasya hetorasiddhatA'pi anena samutsAritA, pratyakSamicchadbhiH pratyakSatvasya taddharmasya svayamiSTatvAt / . $ 88. pratijJArthaMkadezAsiddhatvaM sAdhanasya syAt, iti cet; kA punaH pratijJA, tadekadezo vA, yasyAsiddhatvaM zakyeta / dharmarmisamudAyaH pratijJA, tadekadezo dharmI hetuH, yathA nazvaraH zabdaH zabdatvAt iti / tathA sAdhyadharmaH pratijJaikadezaH, yathA nazvaraH zabdo nazvaratvAditi / so'yaM dvividho'pi pratijJArthaMkadezAsiddho hetuH syAt, iti cet, na; dharmiNo hetutve kasyacidasiddhatA'nupapatteH / yathaiva hi pakSaprayogakAle' vAdiprativAdiprasiddho dharmI tathA tasya hetutvavacane'pi nAsiddhiH / sAdhyadharmastu hetutvenopAdIyamAno na pratijJArthaMkadezatvenAsiddhaH, dhamiNo'pyasiddhiprasaMgAt / kiM tarhi / svarUpeNaivAsiddha iti * na pratijJArthaMkadezAsiddho nAma hetvAbhAsaH sambhavatIti kathaM prakRtaheto:10 pratijJArthaMkadezAsiddhatvaM samudbhAvayan bhAvitAnumAnasvabhAvaH / $ 89. dharmiNo hetutve'nanvayatva prasaMga iti cet, na; vizeSa dharmiNaM kRtvA sAmanyaM hetuM bruvatAM doSAsambhavAt / pratyakSaM hi vizerUpaM dharmI, 1. 'anumAnAdivijJAnaM' ba / 2. 'pratyakSarmiNi kevalapratyakSavAdi-' mu| 3. 'dvaitavAdinA-' ma a i| 4. 'asiddhatA' sa i| 5. 'nazvaratvAt' mu / 6. 'dvividho' mu aba / 7. 'pratyakSaprayoga' ma / 8. 'pratijJAtArthaMka-' sa / 9. 'svarUpeNa vAsiddha' ma / 10. 'prakRtaheto' mua| 11. 'ananvayaprasaMga' mus| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 : pramANa-parIkSAyAM pratyakSatvasAmAnyaM tu hetuH, sa kathaM ananvayaH syAt, sakalapratyakSavizeSa vyApitvAt / dRSTAnte kvacidabhAvAdananvaya iti cet; na; 'sarve bhAvAH kSaNikAH sattvAt' ityAderapi hetornnvytvprskteH| athAsya dRSTAnte nAnvayasyApi sAdhyamiNi sarvatrAnvayasiddhavipakSe bAdhakapramANasadbhAvAcca nirdoSatA'numanyate, tata eva pratyakSatvasya hetonirdoSatA'stu, sarvathA vizeSAbhAvAt / kevalavyatirekiNo'pi ca hetorvinaabhaavniymnirnnyaat| sAdhyasAdhanasAmarthyAnna kazcidupAlambhaH / tato niravadyo'yaM hetuH pratyakSasya vizadajJAnAtmakatvaM sAdhayatyeva / $ 90. na caitadasambhavi, sAdhyamAtmAnaM pratiniyatasya jJAnasya pratyakSazabdavAcyasyArthasAkSAtkAriNaH sarvasya kAtsnyena ekadezena vA vaizadyasiddharbAghakAbhAvAt / akSNoti vyApnoti jAnAtItyakSo hi AtmA tameva kSINAvaraNaM kSINopazAntAvaraNaM vA pratiniyatasya jJAnasya pratyakSazabdavAcyasya kathaM vaizadyamasambhAvyamiti sUktam 'vizadajJAnAtmakaM pratyakSam' iti / - [idAnoM pratyakSabhedAn nirUpayati ] 691. tat trividham-indriyAnindriyAtIndriyapratyakSAMvakalpAt / tatrendriyapratyakSaM sAMvyavahArikam, dezato vizadatvAt / tadvadanindriyapratyakSam, tasyAntarmukhAkArasya kathaMcidvezadyasiddheH / atIndriyapratyakSaM tu dvividhaM vikalapratyakSaM sakalapratyakSaM ceti / vikalapratyakSamapi dvividham - avadhijJAnaM manaHparyayajJAnaM ceti / sakalapratyakSaM tu kevalajJAnam / tadetattritayamapi mukhyaM pratyakSam, mano'kSAnapekSatvAt, atItavyabhicAratvAt, sAkAravastugrAhitvAt, sarvathA svaviSayeSu vaizadyAcca / tathA coktaM tattvArthavAttikakAraiH'indriyAnindriyAnapekSamatItavyabhicAraM sAkAragrahaNaM pratyakSam' [ta. vA. 1-12 ] iti / ___ 1. 'pratyakSasAmAnyaM hetuH' mu / 2. 'vizeSasya' m| 3. ..."kiNo'pi hetoH' mua| 4. 'avinAbhAvanirNayAta' m| 5. 'kathaMcidapi' mu| 6. 'vaizA saMbhAvya-' mu| 7. 'iti' nAsti mu| 8. 'vikalpanAt' mu| 9. 'api dvividham' pATho nAsti sa / 10. 'vyabhicAritvAt' mu|| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA-parIkSA : 39 $ 92. tatrendriyAnindriyAnapekSamiti vacanAt sAMvyavahArikasyendriyapratyakSasyAnindriyapratyakSasya ca dezato vizadasya vyavacchedasiddheH / atItavyabhicAramiti vacanAt vibhaMgajJAnasyAvadhipratyakSAbhAsasya nivRtteH / sAkAragrahaNamiti pratipAdanAt nirAkAragrahaNasya darzanasya pratyakSatvavyAvarttanAt / sUktaM mukhyaM pratyakSatrayam / 693. nanu svasaMvedanapratyakSaM caturthaM syAditi na mantavyam, tasya sakalajJAnasAdhAraNasvarUpatvAt / yathaiva hIndriyapratyakSasya svarUpasaMvedanamindriyapratyakSameva, anyathA tasya sva-parasaMvedakatvavirodhAt saMvedanadvayaprasaMgAcca / tathA'nindriyapratyakSasya mAnasasya sukhAdijJAnasya svarUpasaMvedanamanindriyapratyakSameva tata eva / tadvadatIndriyapratyakSatrayasya svarUpasaMvedanamatIndriyapratyakSatritayameveti na tato'rthAntaraM svasaMvedanapratyakSam / etena zrutajJAnasya svarUpasaMvedanamanindriyapratyakSamuktaM pratipattavyam, tasyAnindriyanimittatvAt, vibhramajJAnasvarUpasaMvedanavat / tathA ca sakalaM jJAnaM svarUpasaMvedanApekSayA pramANaM siddham, bhAvaprameyApekSAyAM pramANAbhAsanivAt / $94. kiM punarindriyapratyakSam / indriyaprAdhAnyAdanindriyabalAdhAnAdupajAyamAnaM' matijJAnam / _ 'tadindriyAnindriyanimittam' [ ta0 sU0 1-14 ] iti vacanAt / $ 95. taccaturvidham-avagrahAvAyadhAraNAvikalpAt / tatra viSayaviSayi-sannipAtAnantaramAdyagrahaNamavagrahaH, kiMsviditi nivizeSavastumAtrAlocanadarzananimittaM savizeSavarNasaMsthAnAdivastuvijJAnamityarthaH / tadgRhItavastuvizeSAkAMkSaNamohA bhvitvytaaprtyyruupaa| iihitvishessnishcyo'vaayH| sAvadhAraNaM jJAnaM kAlAntarAvismaraNakAraNaM dhAraNAjJAnam / tadetaccatuSTayamapi akSavyApArApekSam, akSavyApArAbhAve tasyAnudbhavanAt / mano'pekSaM ca, pratihatamanasaH tadanupapatteH / tata 1. 'anindriyasya ca dezato' ma / 2. 'svaparasvarUpasaMvedaka' m| 3. 'sukhAdijJAnasya' pATho nAsti m| 4. 'tadvadatIndriyapratyakSatritayameveti' mu| 5. 'svasaMvedanaM pratyakSaM' a| 6. 'ninhavaH' ma a| 7. 'indriyapradhAnyAdindribala.' mu / 8. kiMsviditi nivizeSavastumAtrAlocanadarzananimittaM savizeSavarNasaMsthAnAdivastuvijJAnamityarthaH' iti pATho truTitaH mu| 9. '.." rUpAttadohita-' mu ba sa i / 10. 'vinizcayo' bs| 11. 'tadanudbhavanAt' mu a i| 12. 'tadanutpatteH' mu ai| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 : pramANa-parIkSAyAM evendriya pratyakSaM dezato vizadamavisaMvAdakaM pratipattavyam / sparzanAdIndriyanimittasya bahubahuvidhakSiprAniHsRtAnukta dhruveSu setareSu' artheSu pravartamAnasya pratIndriyamaSTacatvAriMzadbhedasya vyaMjanAvagrahabhedairaSTacatvAriMzatA sahitasya [ tasyendriyapratyakSasya ] saMkhyA'STAzItyuttarA dvizatI pratipattavyA / tathA'nindriyapratyakSaM bahvAdidvAdazaprakArArthaviSayamavagrahAdivikalpamaSTacatvAdizatsaMkhyaM pratipattavyam / $ 96. yatpunaratIndriyapratyakSavikalpamavadhijJAnaM tat SaDvidham, anugAmyananugAmivardhamAnahIyamAnAvasthitAnavasthitavikalpAt / sapratipAtApratipAtayoratraivAntarbhAvAt / saMkSepatastu trividham, dezAvadhi-paramAvadhisarvAvadhibhedAt / tatra dezAvadhijJAnaM SaDvikalpamapi sambhavati / paramAvadhijJAnaM tu saMyamavizeSaikArthasamavAyi bhavAntarApekSayA'nanugAmi sapratipAtaM ca pratyeyam / tadbhavApekSayA ca tadanugAmyeva nAnanugAmi / varSamAnameva na hIyamAnam / avasthitameva nAnavasthitam / apratipAtameva na sapratipAtam, tthaavidhvishuddhinibndhntvaat| etena sarvAvadhijJAnaM vyAkhyAtam / kevalaM tadvardhamAnamapi na bhavati, paramaprakarSaprAptatvAt, sakalAvadhijJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavazAtprasUtatvAt / atisaMkSepatastu dvividhamavadhijJAnaM bhavapratyayaM guNapratyayaM cedi / tatra bhavapratyayaM devanArakANAm', bahiraMgadevabhava-nArakabhavanimittatvAt / tadbhAve bhAvAt, tadabhAve cAbhAvAt / tattu10 dezAvadhijJAnameva / guNapratyayaM tu smygdrshngunnnimittmsNytsmygdRsstteH| saMyamAsaMyamaguNahetukaM sNytaasNytsy| saMyamaguNanibandhanaM saMyatasya / satyantaraMge hetau bahiraMgasya guNasya [samyagdarzanAdeH ] prtyysy'| bhAve bhAvAt / tadabhAve cAbhAvAt / 627. tathA manaHparyayajJAnaM vikalamatIndriyapratyakSaM dvedhA12-Rju-vipulamativikalpAt / tatrarjumatimanaHparyayajJAnaM nirvartitapraguNavAkkAyamanaskRtArthasya paramanogatasya paricchedakatvAttrividham / vipulamatimanaHparyaya 1. 'taditareSu' mus| 2. 'vartamAnasya' mus| 3. zItyuttaradvizatI' mu| 4. 'pratipAta" mu / 5. 'na pratipAtaM' mu| 6. 'tathAvizuddhi-' sa / 7, 'devanArakANAM' pATho truTito vartate mu| 8. 'vahiraMgadevabhavanArakabhavapratyayanimi-' m| 9. 'tadabhAve'bhAvAt' mu| 10. 'tat dezAvadhi-' sa / 11. 'guNApratyayasya' ma ba i| 12. 'dvidhA' ba / 13. 'RjumativikalpAta' mu| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA-parIkSA : 41 jJAnaM tu nirvatitAnirvatitapraguNApraguNavAkkAyamanaskRtArthasya paramanasi sthitasya sphuTaramavabodhakatvAt SaTprakAram, tathAvidhamanaHparyayajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSabalAtprAdurbhUnatvAt / 6 98. sakalamatIndriyapratyakSaM kevalajJAnaM sakalamohakSayAtsakalajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayAcca samudbhUtatvAt, sakalavaizadyasadbhAvAt, sakalaviSayatvAcca / tadvAn kazcitpuruSavizeSo bhavatyeva sunirNItAsambhavadvAdhakapramANatvAt / yathA zAstrArthajJAnena' tdvaanubhyvaadiprsiddhH| na cAtrAsiddhaM sAdhanam, sarvAtIndriyapratyakSavataH puruSasya pratyakSAdipramANairabAdhyamAnasya sakaladezakAlapuruSapariSadapekSayA'pi siddhatvAt, sukhAdisaMvedanasyApi tathaiva pramANatvopapatteH,anyathA ksycidissttsiddhrsmbhvaat| iti saMkSepataH pratyakSaM vizadaM jJAnaM sAMvyavahArikaM mukhyaM ca prarUpitam / vistaratastu tatvArthAlaMkAre parIkSitamiha dRSTavyam / . [pratyakSasvarUpamabhidhAya parokSasvarUpaM nirUpayati ] . $ 99. samprati parokSamucyate / $ 100. parokSamavizadajJAnAtmakam, parokSatvAt / grannAvizadajJAnAtmakaM tanna parokSam, yathA'tIndriyapratyakSam. parokSaM ca vivAdAdhyAsitaM jJAnam, tasmAdavizadajJAnAtmakam / na cAsya parokSatvamasiddhama, akSebhyaH parAvRttatvAt / 'tathopAttAnupAttaparapratyayApekSaM parokSam' / ta0 vA0 1-11] iti tattvArthavAttikakArairabhidhAnAt / upAtto hi pratyayaH karmavazAdAtmanA karaNatvena gRhItaH sprshnaadiH| tato'nyaH pUnarbahiraMgaH sahakArI' pratyayo'nupAttaH zabdaliMgAdiH tadapekSaM jJAnaM prokssmitybhidhiiyte| 101. tadapi saMkSepato de'dhA-matijJAnaM zrutajJAnaM ceti / 'Adhe parokSam [ta0 sU0 1-11] iti vacanAt / matizra tAvadhimanaHparyayakevalAni hi jJAnam / tatrAdye matizru te sUtrapAThApekSayA lkssyete| te ca parApekSatayA parokSe pratipAdite / parAnapekSANyavadhimanaHparyayakevalAni yathA pratyakSANoti / tatrAvagrahAdidhAraNAparyantaM matijJAnamapi dezato vaizadya 1. sarvAsu pratiSu 'sakalajJAnadarzanAvaraNavIryA-' iti pATho vartate / 2. 'tathA zAstrajJAnena' mu| 3. 'pramANopapattaH' a / 4. 'saMkSepato vizadaM' mu| 5. 'avigadajJAna' ba sa / 6. 'jJAna' nAsti ba / 7. 'bahiraMgasaha-' ab| . Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 : pramANa-parIkSAyAM sadbhAvAtsAMvyavahArikamindriyapratyakSamanIndriyapratyakSaM cAbhidhIyamAnaM na viruddhayate / tataH zeSasya matijJAnasya smRtisaMjJAcintAbhinibodhalakSaNasya zrutasya ca parokSatvavyavasthiteH / taduktamakalaMkadevaiH pratyakSaM vizadaM jJAnaM mukhy-sNvyvhaartH| parokSaM zeSavijJAnaM pramANe iti saMgrahaH // [laghIya0 1-3 ] [smRteH prAmANyasAdhanam ] 102. tatra tadityAkArAnubhUtArthaviSayA smRtiranindriyapratyakSam, vizadatvAt, sukhAdisaMvedanavat, ityeke; tadasat tasyAstatra vaizadyAsiddhaH / punarbhAvayato vaizadyapratIterbhAvanAjJAnatvAt, tasya ca bhrAntatvAt, svapnajJAnavat / pUrvAnubhUte'tIte'rthe vaizadyAsambhavAt smRtiH parokSameva, zrutAnumitasmRtivat ityapare, tadityullekhasya sarvasyAM smRtau sadbhAvAt / sA ca pramANam, avisaMvAdakatvAt, pratyakSavat / yatra tu visaMvAdaH sA smRtyAbhAsA, pratyakSAbhAsavat / [pratyabhijJAnasya prAmANyasiddhiH ] $ 103. tathA tadevedamityAkAraM jJAnaM saMjJA prtybhijnyaa| tAdRzamevedamityAkAraM vA vijJAnaM saMjJocyate / tasyA ekatva-sAdRzyaviSayatvAdvaividhyopapatteH / dvividhaM hi pratyabhijJAnam-tadevedamityekatvanibandhanam, tAdazamevedamiti sAdazyanibandhanaM c| $ 104. nanu ca tadevetyatItapratibhAsasya smaraNarUpatvAt, idamiti saMvedanasya pratyakSarUpatvAt saMvedanadvitayamevaitat, tAdRzamevedamiti smaraNapratyakSasaMvedanadvitayavat / tato naikaM jJAnaM pratyabhijJAkhyAM pratipadyamAnaM sambhavatIti kazcit; so'pi na saMvedanavizeSavipazcit smaraNapratyakSajanasya pUrvottaravivarttavayaikadravyaviSayasya pratyabhijJAnasyaikasya supratItatvAt / na hi taditi smaraNaM tathAvidhadravyavyavasAyAtmakam, tasyAtItavivarttamAtra 1. mImAMsakAH iti mudritapratipAdaTippaNe / 2. syAdvAdinaH iti mudritprtipaadttippnne| 1. 'atIndriyapratyakSaM mu| 2. 'nAbhidhIya-' a| 3. 'pramANamiti' ma / 4. 'tasmAttatra' m| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA- parIkSA : 43 gocaratvAt / nApIdamiti saMvedanam, tasya vartamAnavivarttamAtraviSayatvAt / tAbhyAmupajAyamAnaM tu saMkalanAjJAnaM / tadanuvAdapurassaraM dravyaM pratyavamRzat / tato'nyadeva pratyabhijJAnamekatvaviSayam / tadapahnave kvacidekAnvayAvyavasthAnAt' santAnaikatvasiddhirapi na sthAt / na caitad gRhItagrahaNAt apramANamiti zaMkanIyam, tasya kathaMcidapUrvArthatvAt / na hi tadviSayabhUtamekaM dravyaM smRti - pratyakSagrAhyam, yena tatra pravartamAnaM pratyabhijJAnaM gRhItagrAhi manyeta / tadgRhItAtItavartamAnavivarttatAdAtmyAt dravyasya kathaJcid 'varthatve'pi pratyabhijJAnasya tadviSayasya nApramANatvam, laiMgika derapyapramANatvaprasaMgAt tasyApi sarvathaivA'pUrvArthatvAsiddheH / saMbaMdhagrAhivijJAnaviSayAtsAdhyAdisAmAnyAt kathaJcidabhinnasyAnumeyasya dezakAlaviziSTasya tadviSayatvAt kathaJcid pUrvArthatvasiddheH / $ 105. bAdhakapramANasadbhAvAnna pramANaM pratyabhijJAnamiti cAyuktam, tadbAdhakasyAsaMbhavAt / na hi pratyakSaM tadbAdhakam tasya tadviSaye pravRttyasaMbhavAt / sAdhakatvavadbAdhakatvavirodhAt / tathA hi-yadyatra ? viSaye na pravartate na tattasya sAdhakaM bAdhakaM vA, yathA rUpajJAnasya rasajJAnam, na pravartate ca pratyabhijJAnasya viSaye pratyakSam tasmAnna tattabAdhakam / pratyakSaM hi na pratyabhijJAnaviSaye pUrvadRSTa dRzyamAnaparyAyavyApini dravye pravartate tasya dRzyamAnaparyAyaviSayatvAt iti nAsiddhaM sAdhanam / etenAnumAnaM pratyabhijJAnasya bAdhakaM pratyAkhyAtam, tasyApi pratyabhijJAnaviSaye pravRttyayogAt, kvacidanumeyamAtre pravRttisiddheH / tasya tadviSayapravRttau vA sarvathA bAdhakatvavirodhAt / tataH pratyabhijJAnaM svaviSaye dravye pramANam, sakalabAdhakarahitatvAt', pratyakSavat smRtivadvA / $ 106. etena sAdRzyanibaMdhanaM pratyabhijJAnaM pramANamAveditaM boddhavyam, tasyApi svaviSaye bAdhakarahitatvasiddheH 10 / yathaiva hi pratyakSaM svaviSaye sAkSAtkriyamANe smaraNaM ca smaryamANe'rthe bAdhakavidhuraM tathA pratyabhijJAnamekatra dravye sAdRzye ca svaviSaye na saMbhavadbAdhakamiti kathama 11 1. 'upajanyaM tu sakalajJAnaM' musa / 2. 'avyavasthApanAt' sa / 3. 'gRhItapramANAt ' mu / 4. 'kathaMcidapUrvArthatve ' su / 5. 'kathaMcidapUrvArtha' mu / 6. ' pramANAnna' su / 7. 'yathA hi' mu / 'tathA hi yadyasya' aba i / 8. 'tadbAdhakaM ' aba i / 9. 'sakalabAdhA - ' mu / 10. 'bodhAkArarahitattva' mu / 11. 'bAdhAvidhuraM' mu Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 : pramANa-parIkSAyAM 2 pramANamanumanyemahi / yatpunaH svaviSaye bAdhyamAnaM tatpratyabhijJAnAbhAsam, yathA pratyakSAbhAsaM smaraNAbhAsaM vA / na ca tasyApramANatve sarvasyApya - pramANatvaM yuktam, pratyakSasyApyapramANatvaprasaMgAt / tasmAdyathA zukle zaMkhe pItAbhAsaM pratyakSaM tatraiva zuklAbhAsena pratyakSAntareNa bAdhyamAnatvAt apramANam, na punaH pIte kanakAdau pItAbhAsaM pratyakSam / tathA tasminneva svaputrAdau tAdRzo'yamiti pratyabhijJAnaM sAdRzyanibandhanaM sa evAyamityekatvanibandhanena pratyabhijJAnena bAdhyamAnamapramANaM siddham, na punaH sAdRzya eva pravartamAnaM svaputrAdinA sadRze'nyaputrAdau tAdazo'yamiti pratyabhijJAnam, tasyAbAdhyatvena pramANatvayogAt / evaM lUnapunarjAtanakhakezAdau sa evAyaM nakhakezAdirityekatvaparAmazipratyabhijJAnaM lUnanakha kezAdisadRzo'yaM punarjAtanakhakezAdiriti sAdRzyanibandhanena pratyabhijJAnAntareNa bAdhyamAnatvAdapramANamavabuddhayate, na punaH sAdRzyapratyavamazipratyabhijJAnam', tasya tatrAbAdhyamAnatayA pramANatvasiddheH / tathaiva pUrvAnubhUte hi hiraNyAdI pradezavizeSaviziSTe smaraNaM viparItadezatayA tatsmaraNasya bAdhakamiti na tattatra pramANam / yathA'nubhUtapradeze tu tathaiva smaraNaM pramANamiti boddhavyam / tata idamabhidhIyate - yato yato'rthaM paricchidya pravartamAno'rthakriyAyAM na visaMvAdyate tattatpramANam, yathA pratyakSamanumAnaM vA / smaraNAtpratyabhijJAnAccArthaM paricchidya pravartamAno'rthakriyAyAM na visaMvAdyate ca tasmAtpramANaM smaraNaM pratyabhijJAnaM ceti / tathA parokSametadavizadatvAt, anumAnavat sAdhyasAdhanasambandhagrAhitavadvA / vizadasya tvAt' / bhAvanAjJAna [ tarkasya prAmANyapratipAdanam ] $ 107. yAvAn kazciddhamaH sa sarvaH pAvakajanmaivApAvakajanmA vA 1. 'sarvathA pramANatvaM' mu / 2. 'sAdRzya nibaMdha : ' mu / 3. 'sAdRzye'nyaputrAdo' mu / 4. 'evaM lUnapunarjAtanakhakezA (diriti ) dau sa evAyaM nakhakezAdirityekatvaparAmarzapratyabhijJAnaM lUnanakha kezAdisadRzo'yaM punarjAtanakhakezAdiriti sAdRzyanindhanena pratyabhijJAnAntareNa bAdhyamAnatvAdapramANamavabuddhayate / na punaH ) sAdRzyapratyavamazipratyabhijJAnam / ' atra koSTakAntargataH pATho mudritaprato nopalabhyate / sa cAvazyaka eva / 5. 'tatra tasyAbAdhya - ' mu / 6. 'avisaMvAditvAt' mu / 7. 'vizadasya bhAvanAjJAnatvAt' ityayamaMzaH truTito'nAvazyako vA pratibhAti / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA-parIkSA : 45 na bhavatIti sakaladezakAlavyaptyA sAdhyasAdhanasaMbaddhohApohalakSaNo hi tarkaH pramANayitavyaH, tasya kathaJcidapUrvArthatvAt, pratyakSAnupalambhagRhItapratiniyatadezakAlasAdhyasAdhanavyaktimAtragrAhitvAbhAvAt gRhItagrahaNAsambhavAt , bAdhakajitatvAcca / na hi tarkasya pratyakSaM bAdhakam, tadviSaye tasyApravRtteH, anumAnavat / pravRttI vA sarvathA tadbAdhakatvavirodhAt kvacideva tdbaadhkopptteH| yasya tu tadvAdhakaM sa tarkAbhAso na pramANamitISTaM ziSTaH, smaraNapratyabhijJAnAbhAsavat, pratyakSAnumAnAbhAsavadvA / 6108. tathA pramANaM tarkaH, tato'tha paricchidya pravartamAnasyArthakriyAyAM visaMvAdAbhAvAt, pratyakSAnumAnavaditi pratipattavyam / parokSaM cedaM tarkajJAnam, avizadatvAt, anu mAnavat / [ anumAnasya prAmaNyanirUpaNam ] $109. kiM punaranumAnaM nAma / sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnam / tatra sAdhanaM sAdhyAvinAbhAva niyamanizcayekalakSaNam, lakSaNAntarasya sAdhanAbhAse'pi bhAvAt / trilakSaNasya sAdhanasya sAdhanatAnupapatteH, paJcAdilakSaNavat / na hi' sapakSe sattvaM pakSadharmatvaM vipakSe cAsattvamAtraM sAdhanalakSaNam 'sa zyAmaH, tatputratvAt, itaratatputravat' ityatra sAdhanAbhAse'pi tatsadbhAvasiddheH / sapakSe hItaratra tatputre tatputratvasya sAdhanasya zyAmatvavyAptasya sattvaM prasiddham / vivAdAdhyAsite tatputre pakSokRte tatputratvasya sadbhAvAt pakSadharmatvam / vipakSe cAzyAmeM1 kvacidanyaputre tatputratvasyAbhAvAt vipakSAsattvamAtraM ca / na ca tAvatA sAdhyasAdhanatvaM sAdhanasya / $ 110. nanu sAkalyena sAdhyanivRttau sAdhananivRtterasambhavAt, paratra gaure'pi tatputre tatputratvasya bhAvAnna samyak sAdhanametat, iti cet, tarhi kAsnyena sAdhyanivRttI sAdhananivRttinizcaya evaikaM sAdhanalakSaNam / sa ____1. 'vyAptasAdhya-' mu| 2. 'gRhItagrahaNasaMbhavAt' m| 3. 'avisaMvAdakatvAt' mu| 4. 'bhAvi' mu| 5. 'svalakSaNasya' mu| 6. 'sAdhanAnupapatteH' mu a| 7. 'na cA' mu / 8. 'sAdhanalakSaNaM pazyAmaH tatputratvA-' mu a ba / 9. 'sAdhanAmAse tatsa-' mu| 10. 'siddha" a i / 11. 'vA'zyAme' mu / 12. 'vipakSe'sattvamAnaM' mub| 13. 'sAdhanasya' iti pATho nAsti basa i / 14. nivRtta nizcaya- mu| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 : pramANa-parIkSAyAM evAnyathAnupapattiniyamaniznayaH syAdvAdibhiH sAdhanalakSaNamabhidhIyate, tatsaddhAve pakSadharmatvAdyabhAve'pi sAdhanasya gamakatva prtiite:1| udeSyati zakaTaM kRttikodayAdityasya pakSadharmatvAbhAve'pi prayojakatvavyavasthiteH / na hi zakaTe dharmiNyudeSyattAyAM sAdhyAyAM kRttikAyAM udayo'sti, tasya kRttikAdharmatvAt / tato na pakSadharmatvam / yadi pUnarAkAzaM kAlo vA dharmI tasyodeSyacchakaTavatvaM sAdhyaM kRttikodayavattvaM sAdhanaM pakSadharma eveti matam, tadA dharitrImiNi mahodadhyAdhArAgnimattvaM sAdhyaM mahAnasadhamavatvaM sAdhanaM pakSadharmo'stu / tathA ca mahAnasadhUmo mahodadhAvagni gamayediti na kazcidapakSadharmo hetu: syAt / athetthametasya sAdhanasya pakSadharmatvasiddhAvapi na sAdhyasAdhanasAmarthya mavinAbhAva niyamanizcayasyAbhAvAdityabhidhIyate tahi sa eva sAdhanalakSaNamalaNaM parIkSAdakSairupalakSyate / $ 111. yo'pyAha-zakaTodayo bhAvikAraNaM kRttikodayasya, tadanvayavyatirekAnuvidhAnAt / sati hi svakAle bhaviSyati zakaTodaye kRttikodayasya bhAvAdasatyabhAvAcca tadanvayavyatirekAnuvidhAnaM siddhaM bhaviSyacchakaTakRttikodayayoH kAryakAraNabhAvaM sAdhayati, vinssttvrtmaanvdev| yathaivodgAdbharaNiH kRttikodayAdityatrAtIto bharaNyudayaH kAraNaM kRttikodayastatkAryam, svakAle atIte sati bharaNyudaye kRttikodayasya bhAvAdasatyabhAvAcca tadanvayavyatirekAnuvidhAnAtkAryakAraNabhAvaH tathA bhaviSyadvartamAnayorapi prakRtasAdhyasAdhanayoAyasya samAnatvAt / na caikasya kRttikodayasya bhaviSyadatItakAraNadvitayaM viruddhayate, bhinnadezayoriva bhinnakAlayorapi sahakAritvAvirodhAt / sahaikasya kAryasya karaNaM' hi sahakAritvanibandhanaM nAbhinnakAlatvamabhinnedezatvavat / na catItAnAgatau bharaNyudayazakaTodayau kRttikodayasyopAdAnakAraNam, pUrvakRttikAkSaNasyAnudayamApannasya tadupAdAnakAraNasampratipatteriti / $112. so'pi na prAtItikavacanaH; tathA pratItyabhAvAt / kAryakAlamaprApnuvatovinaSTAnAgatayoH kAraNatve hi vinaSTatamAnAgatatamayorapi kAraNatvaM kathaM vinivAryam / pratyAsattivizeSAbhAvAditi cet, tahi sa ___ 1. 'samyaktvapratIte:-' bsi| 2. 'kRttikodayasAdhanaM' mu| 3. 'bhAvi' mu / 4. 'zakaTodaye kRttikodaya upalabhyate nAsatItyanvayavyatirekAnuvidhAna' muabi| 5. 'zakaTodayakRttikodayayoH' ba / 6. 'sahakAritvavirodhAta' meN| 7. 'kAraNaM' mui| 8. 'dezavat' mu a| 9. 'kRttikAlakSaNasyA-' mu| 10. 'AprAptavato' ba / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA- parIkSA : 47 1 eva pratyAsattivizeSaH kAraNatvAbhimatayoratItAnAgatayoH ' kAraNatve hetu - rvaktavyaH / sa cAtItasya kArye vyApArastAvanna sambhavati', " sarvathA'pi kAryakAle tadasattvAdanAgatavat / tadbhAve bhAvaH pratyAsattivizeSa' ityapyasAram, atItasyAnAgatasya vA'bhAve eva kAryasya bhAvAt bhAve cAbhAvAt / anyathA kAryakAraNayorekakAlatApatteH sakalasantAnAnAmekakSaNavartitvaprasaMga: / na caikakSaNaH santAno nAma, tasyAparAmRSTabhedanAnAkAryakAraNakSaNalakSaNatvAt / $ 113. yadapyabhyadhAyi - kAraNasyAtItasyAnAgatasya ca svakAle bhAve kAryasya bhAvAt, abhAve cAbhAvAt, tadbhAvabhAvo 'nvayavyatirekAnuvidhAnalakSaNaH pratyAsattivizeSo'styeva iti / 1 $ 114. tadapyasaMgatam kAraNatvAnabhimatAtItAnAgatatamayorapi tathA tadbhAvabhAvaprasaMgAt / kAryasya bhinnadezasya tu kAraNatve yuktastadbhAvabhAvaH, kalazakumbhakArAdivat / kumbhakArAdiSu hi svadeze' satsu kalazasya bhAvo'satsu cAbhAvasteSAM tatra vyApArAt / kAraNatvAnabhimatasya tu bhinnadezasya na kArye tadbhAvabhAvo 'sti tatra tasyAvyApArAt, atItAnAgatavat / sato hi kasyacitkvacidvyApAraH zreyAn, na punarasataH, zazaviSANAderiveti yuktam / tato bhinnadezasyApi kasyacidekatra " kArye vyApriyamANasya sahakArikAraNatvaM pratItimanusarati na puna bhikAlasya, pratItyatilaMghanAt / tanna 14 kRttikodayazakaTodayayoH kAryakAraNabhAvaH samavatiSThate, vyApyavyApakabhAvavat / satyapi tayoH kAryakAraNabhAve na hetoH pakSadharmatvaM yujyate iti pakSadharmatvamantareNApi 15 hetorgamakatvasiddherna tallakSaNamutprekSate / tathA na sapakSa eva sattvaM nizcitam tadabhAve'pi sarvabhAvAnAmanityatve sAdhye sattvAdeH sAdhanasya svayaM sAdhutvasamarthanAt / vipakSe punarasattvameva nizcitaM sAdhyAvinAbhAva - " niyama 3 1. 'kAraNabhibhatayo - ' sa 2 'nna bhavati' mu sa / 3 'tadbhAve bhAvapratyAsatti' mu / 4 'cAbhAve eva' mu i| 5. 'naikakSaNasaMtAno' mu / 6. 'kAryakAraNalakSaNatvAt ' mu sa / 7. 'tadabhAvAbhAvo' mu, 'tadabhAvabhAvo' sa / 8. ' tadbhAvaprasaMgAt ' mu / 'bhinna svadezeSu' mu, 'bhinnasvadeze' i / 10. 'tadbhAvabhAvo tatra - ' mu / 11. 'khara' mu / 12. 'dekasya' mu I 13. 'na bhinna -' s| 14. 'tato' mu / 15. 'pakSadharmamantare - ' mu a / 16. 'bhAvi - ' mu a ba / 9. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 : pramANa-parIkSAyAM nizcayarUpameveti tadeva hetoH pradhAnaM lakSaNamastu, kimatra lakSaNAntareNa / [ bauddhAbhimataM trairUpyaM hetulakSaNaM parIkSyate ] $ 115. atha matametat - pakSadharmatvamasiddhatvavyavacchadArtha' sAghanasya nizcIyate / sapakSa eva sattvaM viruddhatvavyavacchedAya / vipakSe cAsattvamevAnaikAntikatva' vyavacchittaye / tadanizcaye hetorasiddhatvAdidoSatrayaparihArAsaMbhavAt trairUpyaM lakSaNaM saphalameva / taduktam -- hetostriSvapi rUpeSu nirNayastena varNitaH / asiddha-viparItArtha-vyabhicArivipakSataH 11 [ ] iti / $ 116. tadapyaparIkSitAbhidhAnaM saugatasya hetoranyathAnupapattiniyamanizcayAdeva doSatrayaparihArasiddheH svayamasiddhasyAnyathAnupapattiniyamanizcayAsambhavAt, anaikAntikaviparItArthavat, tasya tathopapattiniyamanizcayarUpatvAt / tasya cAsiddhe vyabhicAriNi viruddhe ca hetAvasambhavanIyatvAt / rUpatrayasyAvinA bhAvaniyamaprapaJcatvAt sAdhanalakSaNatve tata eva rUpapaJcakasya sAdhanalakSaNatvamastu | pakSavyApakatvAnvayavyatirekAbAdhitaviSayatvAsatpratipakSatvarUpANi hi paJcApyavinAbhAvaniyamaprapaJca eva, bAdhitaviSayasya satpratipakSasya ' cA 'vinAbhAvaniyamAnizcayAt, pakSAvyApakAnanvayAvyatirekavat / na ca pakSadharmatve satyeva sAdhanasya siddhatvam, yenAsiddhaviveka 'tastattasya lakSaNam, apakSadharmasyApi siddhatvasamarthanAt / nApi sapakSe sattve eva viparItArthavivekaH, sarvAnekAntAtmakatvasAdhane sattvAdeH sapakSe sattvAbhAve'pi viruddhatvAbhAvAt parasya sarvAnityatvasAdhanavat / na ca vyatirekamAtre satyapi vyabhicArivivekaH 1, zyAmatve sAdhye tatputratvAdervyabhicArasAdhanAt / vyatirekavizeSastu tadevAnyathAnupapannatvamiti na trINi rUpANyavinAbhAvaniyamaprapaJcaH / teSu satsu hetoranyathAnupapattidarzanAtteSAM tatprapaJcatve kAlAkAzAdInAmapi tatprapaJcatvaprasaktisteSvapi satsu taddarzanAt / teSAM sarvasAdhAraNatvAnna heturUpatvamityapi pakSadharmatvAdiSu // samAnam teSAmapi sAdhAraNatvAt, 1. 'pradhAna -' mu a / 2. 'asiddhatvamasiddhatvavyava - ' mu / 3. 'cAsattvaM anekAMtitva - ' 4. ' asaMbhAvanIyatvAt ' mu aba i / 5. 'satpratipakSitasya' mu| 6. 'vA', aba i / 7. 'na pakSa - ' 8 'asiddhatvavivekata ' a / 9. 'vyAbhicAriviveke' mu / 10. 'vyabhicArasaMbhavAt' ai / 11. 'pakSadharmatAdi- ' a / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA-parIkSA : 49 hetvAbhAseSvapi bhAvAt / tato'sAdhAraNaM lakSaNamAcakSANairanyathAnupapannatvameva niyataM hetulakSaNaM kakSIkartavyam / tathA coktam- -- anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / / [ ] iti / [ yogAbhimataM pAJcarUpyaM hetulakSaNaM samAlocayati ] $ 117. etena paMcarUpANi hetoravinAbhAvaniyamaprapaMca eva ityetadapAstam, satyapya bAdhita viSayatve satpratipakSatve cAvinAbhAvaniyamAnavalokanAt, pakSavyApakatvAnvayavyatirekavat / sa zyAmastatpUtratvAditaratatputravadityatra tatputratvasya hetorviSaye zyAmatve bAdhakasya pratyakSAderabhAvAdabAdhitaviSayatvasiddhAvapi avinAbhAvaniyamAsattvAt azyAmena tatputraNa vyabhicArAt / tathA tasyAzyAmatvasAdhanAnumAnasya pratipakSasyAsattvAdasatpratipakSatve satyapi vyabhicArAtsAdhanasya tadabhAvaH pratipattavyaH / tadatraivaM vaktavyam anyathAnupapannatvaM rUpaiH kiM paMcabhiH kRtam / nAnyathAnupapannatvaM rUpaiH kiM paMcabhiH kRtam / / iti / $ 118. tadevamanyathAnupapattiniyamanizcaya evaikaM sAdhanasya lakSaNaM pradhAnam, tasminsati vilakSaNasya paMcalakSaNasya ca prayogo na nivAryate eveti prayogaparipATayAH pratipAdyanurodhataH parAnugrahapravRttairabhyupagamAt / tathA cAbhyadhAyi kumAranandibhaTTArakaiH anyathAnupapattyekalakSaNaM liNgmNgyte| prayogaparipATI tu pratipAdyAnurodhataH / / [ ] iti / $ 119. tacca sAdhanaM ekalakSaNaM sAmAnyAdekavidhamapi vizeSato'tisaMkSepAdvividham-vidhisAdhanaM' pratiSedhasAdhanaM ceti / tatra vidhisAdhanaM saMkSepAttrividhamabhidhIyate-kArya kAraNasya, kAraNaM kAryasya, akAryakAraNamakAryakAraNasyeti, prakArAntarasyAtraivAntarbhAvAt / $ 120. tatra kArya hetu:-agniratra dhUmAt iti / kAryakAryAderatra - vAntargatatvAt / 1. 'pakSIkarttavyaM' mu| 2. 'tathoktaM' mu| 3. 'satpratipakSe' mu| 4. 'anavalokAt' mu| 5. 'tathA tasya zyAma-' mu| 6. 'paMcalalakSaNasya prayogo nivAryate' mu| 7. 'vidhisAdhanaM saMkSepAt trividhaM' mu| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 : pramANa-parIkSAyAm $ 121. kAraNaM hetu:-astyatra chAyA kSatrAt iti / kAraNakAraNAderatrAnupravezAnnArthAntaratvam / na cAnukalamAtra mantyakSaNaprAptaM vA kAraNaM liMgamacyate, yena pratibandha-vaikalyasambhavAd vyabhicAri syAt / dvitIyakSaNe kAryasya pratyakSIkaraNAda'numAnAnarthakatvaM vA, kAryAvinAbhAvaniyamatayA nizcitasyAnumAnakAlaprAptasya kAraNasya viziSTasya liMgatvAt / $ 122. akAryakAraNaM caturvidham-vyApyam, sahacaram, pUrvacaram, uttaracaraM ceti / tatra [1] vyApyaM liMgaM vyApakasya, yathA sarvamanekAntAtmakaM sattvAditi / sattvaM hi vastutvam-"utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" [ta0 sU0 5-30] iti vacanAt / na ca tadekenAntena sunayaviSayeNa vyabhicAri, tasya vastvaMzatvAt / [2] sahacaraM liMgaM yathA--asti tejasi sparzasAmAnyam, ruupsaamaanyaaditi| na hi sparzasAmAnyaM rUpasAmAnyasya kArya kAraNaM vA / nApi rUpasAmAnyaM sparzasAmAnyasya, tayoH sarvatra sarvadA samakAlatvAt shcrtvprsiddhH| etena saMyogina ekArthasamavAyinazca sAdhyasamakAlasya sahacaratvaM niveditamekasAmagryadhonasyaiva pratipattavyam, samavAyinaH kAraNatvavat / [3] pUrvacaraM liMgaM yathA-udeSyati zakaTaM kRttikodayAt iti / pUrvapUrvacarAdyanenaiva saMgRhItam / [4] uttaracaraliMgaM yathA-udgAd bharaNiH kRttikodayAt iti| uttarottaracarametenaiva sNgRhyte| $ 123. tadetatsAdhyasya vidhau sAdhanaM SaDvidhamuktam / $ 124. pratiSedhe tu pratiSedhyasya viruddhakAryam, viruddhakAraNam, viruddhAkAryakAraNaM ceti / 6 125. tatra [1] viruddhakArya liMga-nAstyatra zItasparTI dhUmAt iti / zItasparzena hi viruddho bahniH, tasya kArya dhUma iti / 6 126. [2] viruddhakAraNam-nAsya puMso'satyamasti samyagjJAnAt iti| viruddhaM hyasatyena satyam, tasya kAraNaM samyagjJAnaM yathArthajJAnaM rAga 1. 'anukUlatvamAtra-' mu| 2. 'pakSIkaraNA-' mu| 3. kAryAvinAbhAviniyama- i mu| 4. 'vyApyaliMga' mu| 5. 'tadekAntena' mu| 6. 'tejasi sparzasAmAnyaM na rUpasAmAnyasya' m| 'rUpasAmAnyAditi / na ( hi ) sparzasAmAnya' iti pATho'tra truTito vartate / 7. 'viruddha kArya viruddhaM kAraNaM viruddhAkAryakAraNaM ceti' mu| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA-parIkSA : 51 dveSarahitaM tatkutazcitsUktAbhidhAnAde:1 prasiddhayat satyaM sAdhayati / tacca siddhayadasatyaM pratiSedhayatIti / $ 127. [3] viruddhAkAryakAraNaM tu caturvidham--viruddhavyApyam, viruddhasahacaram, viruddhapUrvacaram, viruddhottaracaraM ceti / [1] tatra viruddhabyApyam-nAstyatra zItasparzaH, auSNyAt, iti / auSNyaM hi vyApyamagneH, sa ca viruddhaH zItasparzena pratiSedhyena, iti| [2] viruddhasahacaram --- nAstyasya mithyAjJAnaM samyagdarzanAt, iti / mithyAjJAnena hi samyagjJAnaM viruddham, tatsahacaraM samyagdarzanamiti / [ 3 ] viruddhapUrvacaram-nodeSyati muhUrtAnte zakaTaM revatyudayAt / zakaTodayaviruddho hyazvinyudayaH, tatpUrvacaro revatyudaya iti| [4] viruddhottaracaram-muhUrtAtprAgnodgAdbharaNiH puSyodayAditi' / bharaNyudayaviruddho hi punarvasUdayaH, taduttaracaraH puSyodaya iti| $ 128. tAnyetAni sAkSAtpratiSedhyaviruddhakAryAdIni liMgAni vidhidvAreNa pratiSedhasAdhanAni SaDabhihitAni / $ 129. paramparayA tu kAraNaviruddha kAryam, vyApakaviruddhakAryam, kAraNavyApakaviruddha kAryam, vyApakakAraNaviruddhakAryam, kAraNaviruddhakAraNam, vyApaka viruddhakAraNam, kAraNavyApakaviruddhakAraNam, vyApakakAraNaviruddhakAraNaM ceti / tathA kAraNaviruddhavyApyAdIni kAraNaviruddhasahacarAdIni ca yathApratIti vaktavyAni / 130. tatra kAraNaviruddhakAryam - nAstyasya himajanitaromaharSAdivizeSaH, dhUmAt, iti / pratiSedhyasya hi romaharSAdivizeSasya kAraNaM himaM tadviruddho'gniH tatkAryaM dhUma iti / $ 131. vyApakaviruddhakAryam-nAstyatra zItasAmAnyavyAptaH zItaspazavizeSaH, dhUmAt, iti| zItasparzavizeSasya hi niSedhyasya vyApaka zItasAmAnyaM tadviruddho'gniH tasya kArya dhUma iti / $ 132. kAraNavyApakaviruddhakAryam-nAstyatra himatvavyAptahima 1. 'sUktAbhidhAna-'ma / 2. 'tu' nAsti mui| 3. 'iti' nAsti m| 4. 'hyazvanyuda-' mu / 5. 'iti' nAsti mu| 6. 'prAMgo...' mu| 7. 'puSpodayAditi' mu| 8. 'caharAdIni' mu / 9. 'himaH' b| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 : pramANa- parIkSAyAm vizeSajanitaromaharSAdivizeSaH, dhUmAt iti / romaharSAdivizeSasya hi kAraNaM himavizeSaH, tasya vyApakaM himatvaM tadviruddho'gniH tatkAryaM dhUma iti / $ 133. vyApakakAraNaviruddhakAryam - nAstyatra zItasparzavizeSaH, tadvyApakazI tasparza mAtrakAraNa himaviruddhAgnikAryadhamAt iti / zItasparzavizeSasya hi vyApakaM zItasparzamAtraM tasya kAraNaM himaM tadviruddho'gnistatkAryaM dhUma iti / $ 134. kAraNaviruddha kAraNam - nAstyasya mithyAcaraNam, tattvArthopadezagrahaNAt, [ iti ] / mithyAcaraNasya hi kAraNaM mithyAjJAnaM, tadviruddhaM tattvajJAnaM tasya kAraNaM tattvArthopadezagrahaNam / tattvArthopadezazravaNe satyapi kasyacittattvajJAnAsambhavAd grahaNavacanam / tattvArthAnAM zraddhAnapUrvakamavadhAraNaM hi grahaNamiSTam, anyathA'sya grahaNAbhAsatvAt / mithyAcaraNasya cAtra' nAstitA sAdhyate na punaranAcaraNasya', tattvArthopadezagrahaNAdutpannatattvajJAnasyApyasaMyatasamyagdRSTezcAritrAsambhavAt anAcaraNasya prasiddha : : / na tu mithyAcaraNamapyasya sambhavati, tattvajJAnavirodhAt tena saha tasyAnavasthAnAt iti / $ 135 tathA vyApaka viruddhakAraNaM liMgam - nAstyasyAtmano mithyAjJAnam, tattvArthopadezagrahaNAt iti / Atmano mithyAjJAnavizeSasya vyApakaM mithyAjJAnamAtraM tadviruddhaM satyajJAnaM tasya kAraNaM tattvArthopadezagrahaNaM yathopavaNatamiti / $ 136. kAraNavyApaka viruddhakAraNam - nAstyasya mithyAcaraNam, tattvArthopadezagrahaNAt iti / atra mithyAcaraNasya kAraNaM mithyAjJAnavizeSaH, tasya vyApakaM mithyAjJAnamAtram, tadviruddhaM tattvajJAnam, tasya kAraNaM tattvArthopadezagrahaNam, iti pratyeyam / 3 $ 137. vyApakakAraNaviruddhakAraNaM liMgam-- nAstyasya mithyAcaraNavizeSaH, tattvArthopadezagrahaNAt iti / mithyAcaraNavizeSasya hi vyApakaM mithyAcaraNasAmAnyam, tasya kAraNaM mithyAjJAnam, tadviruddha tattvajJAnam, tasya kAraNaM tattvArthopadezagrahaNamiti' / 1. 'vAtra' mu / 2. 'anAcArasya' aba i / 3 'anAcArasya ' mu / 4. 'Atmani' 5. 'samyagjJAnaM' sa / 6. 'yathArthIparvaNitamiti' mui / 7. / 'miti pratyeyaM ' a / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA-parIkSA : 53 $ 138. tathA kAraNaviruddhavyApyaM liMgam-na santi sarvathaikAntavAdinaH prazamasaMvegAnukampAstikyAni, vaiparyAsikamithyAdarzanavizeSAt, iti / prazamAdInAM hi kAraNaM samyagdarzanam, tadviruddha mithyAdarzanasAmAnyam, tena vyApyaM mithyAdarzanaM vaiparyAsikaM viziSTamiti / $ 139, vyApakaviruddhavyApyam-na santi syAdvAdino vaiparyAsikAdimithyAdarzanavizeSAH satyajJAnavizeSAt, iti / vaiparyAsikAdimithyAdarzanavizeSANAM hi vyApakaM mithyAdarzanasAmAnyam, tadviruddha tattvajJAnasAmAnyam, tasya vyApyastattvajJAnavizeSa iti / 140. kAraNavyApakaviruddhavyApyama--na santi asya prazamAdIni, mithyAjJAnavizeSAt, iti / prazamAdInAM hi kAraNaM samyagdarzanavizeSaH, tasya vyApakaM samyagdarzanasAmAnyama, tadviruddha mithyAjJAnasAmAnyam, tena vyApto mithyAjJAnavizeSa iti / $141. vyApakakAraNaviruddhavyApyaM liMgam-na santi asya tattva. jJAnavizeSAH, mithyArthopadezagrahaNavizeSAt, iti / tattvajJAnavizeSANAM hi' vyApakaM tattvajJAnasAmAnyam, tasya kAraNaM tattvArthopadezagrahaNam, tadviruddha mithyArthopadezagrahaNasAmAnyam, tena vyApto mithyArthopadezagrahaNavizeSa iti| $ 142. evaM kAraNaviruddhasahacaraM liMgam-na santyasya prazamAdIni, mithyAjJAnAt, iti / prazamAdInAM hi kAraNaM samyagdarzanam, tadviruddhaM mithyAdarzanam, tatsahacaraM mithyAjJAnam, iti / 5 143. vyApakaviruddhasahacaram --na santyasya mithyAdarzanavizeSAH, samyagjJAnAt, iti| mithyAdarzanavizeSANAM hi vyApakaM mithyAdarzanasAmAnyam, tadviruddhaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam, tatsahacaraM samyagjJAnamiti / 144. kAraNavyApakaviruddhasahacaram-na santyasya prazamAdIni, mithyAjJAnAt, iti / prazamAdInAM hi kAraNaM samyagdarzanavizeSAH, teSAM 1. 'vaiparyAsikaviziSTaM' ma sa i| 2. 'samyagjJAna-' b| 3. 'tasya vyApya' a i / 4. 'iti' nAsti a bi| 5. 'saddarzanavize-' ai| 6. 'saddarzanasAmAnya' a i / 7. 'hi' nAsti mu sa ba / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 : pramANa-parIkSAyAm vyApakaM samyagdarzanasAmAnyam, tadviruddhaM mithyAdarzanam, tatsahacaraM mithyAjJAnamiti / $ 145. vyApakakAraNaviruddhasahacaram-na santyasya mithyAdarzanavizeSAH, satyajJAnAt, iti / mithyAdarzanavizeSANAM hi vyApakaM mithyAdarzanasAmAnyam, tasya kAraNaM darzanamohodayaH, tadviruddha samyagdarzanam, tatsahacaraM samyagjJAnamiti / 6 146. tadetat sAmAnyato virodhiliMgaM prapaMcato dvAviMzatiprakAramapi bhUtamabhUtasya gamakamanyathAnupapannatvaniyamanizcayalakSaNatvAtpratipattavyam / bhUtaM bhUtasya tu prayojaka kAryAdi SaTprakAraM pUrvamuktam / $ 147. taditthaM vidhimukhena vidhAyaka pratiSedhaka ca liMgamabhidhAya sAmprataM pratiSedhamukhena vidhAyaka pratiSedhakaM ca sAdhanamabhidhIyate / $ 148. tatrAbhUtaM bhUtasya vidhAyaka yathA-astyasya prANino vyAdhivizeSaH, nirAmayaceSTAvizeSAnupalabdheH, iti / tathA asti sarvathaikAntavAdinAmajJAnAdidoSaH, yaktizAstrAviruddhavacanAbhAvAt, iti / astyasya munerAptatA, visaMvAdakatvAbhAvAt, iti / abhUdetasya tAlaphalasya patanakarma, vRntasaMyogAbhAvAt, iti bahudhA dRSTavyam / / $ 149. tathaivAbhUtamabhUtasya pratiSedhyasya pratiSedhakam / yathAnAstyatra zavazarIre buddhiH, vyApAra-vyAhArAkAravizeSAnupalabdheH, iti kAryAnupalabdhiH / na santyasya prazamAdIni, tattvArthazraddhAnAnupalabdheH, iti kAraNAnupalabdhiH / nAstyatra zizapA vRkSAnupalabdheH, iti vyaapkaanuplbdhiH| nAstyasya tattvajJAnama, samyagdarzanAbhAvAt, iti shcraanuplbdhiH| na bhaviSyati muhantei zakaTodayaH, kRttikodayAnupalabdhaH, iti pUrvacarAnupalabdhiH / nodgAdbharaNirmuhUrtAtprAka, kRttikodayAnupalabdheH, iti uttaracarAnupalabdhiH / 1. 'tattvajJAnamiti' bi| 2. 'tadet' mu| 3. 'tu' nAsti muva / 4.... vidhAyaka pratiSedhamukhena pratiSedhaka...' mu| 5. 'ceSTAnupalabdheH' mu / 6. 'AptatvaM' m| 7. 'iti' nAsti mu i| 8. 'pratiSedhasya' mu i| For Privale & Personal Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA-parIkSA : 55 $ 150. evaM paramparayA kAraNakAraNAdyanupalabdhi-vyApakavyApakAnupalabdhyAdikamapi bahudhA pratiSedhadvAreNa pratiSedhasAdhanamavadhAraNIyam / $ 151. atra saMgrahazlokAH syAtkArya kAraNaM vyApyaM prAksahottaracAri ca / liMgaM tallakSaNavyApterbhUtaM bhUtasya sAdhakam / / 1 / / SoDhA viruddhakAryAdi sAkSAdevopaNitam / liMgaM bhUtamabhUtasya liMgalakSaNayogataH / / 2 / / pAramparyAttu kArya syAt kAraNaM vyApyameva ca / sahacAri ca nirdiSTaM pratyekaM taccaturvidham / / 3 / / kAraNAdviSThakAryAdibhedenodAhRtaM yathA / tathA SoDhazabhedaM syAt dvAviMzatividhaM tataH // 4 // liMgaM samuditaM jJeyamanyathAnupapattimat / tathA bhUtamabhUtasyApyUhya manyadapIdRzam / / 5 / / abhUtaM liMgamunnItaM bhUtasyAnekadhA budhaiH / tathA'bhUtamabhUtasya yathAyogya mudAharet // 6 // bahudhA'pyevamAkhyAtaM saMkSepeNa caturvidham / atisaMkSepato dvedhopalambhAnupalambhabhRt / / 7 / / [ ] 152. etena kAryasvabhAvAnupalambhavikalpAttrividhameva liMgamiti niyamaH pratyAkhyAtaH, sahacarAdeliMgAntaratvAt / 'pratyakSapUrvakaM trividhamanumAnaM pUrvavaccheSavatsAmAnyatodRSTam' [ nyAyasU0 111 / 5] ityapi [nirastaM pratipattavyam / $ 153. yadi pUrvavaccheSavat kevalAnvayi, pUrvavatsAmAnyatodRSTaM kevalavyatireki, pUrvavaccheSavatsAmAnyatodaSTamanvayavyatireki [iti ] vyAkhyAyate trisUtrIkaraNAdasya sUtrasya, tadA na kiMcidviruddham, nigadita 1. 'kAraNAdyanupalabdhiH' mu i, 'kAraNakAraNAdyanupalabdhiH' a ba sa / kintvatrAdipadaM muktvA 'kAraNakAraNAnupalabdhi-' ityayaM pAThaH visargarahitaH samyak pratibhAti / paraM bahupratiSUpalabdhapAThamanusRtya sa eva vinakSipto'smAbhiH / -sampA0 / 2. 'kAraNavyApyaM' muva / 3. 'purA' m| 4. 'yathA' mu / 5. 'abhyU hya' aba i / atra caturthapAdasthAne 'bhUtaM bhUtasya tAdRzam' bhAvyama / 6. 'bhUtamunnotaM' mu / 7. 'yathAyoga' a ba i| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 : pramANa-parIkSAyAm liMgaprakAreSu trividhasyApi sambhavAt / tathopapattiniyamA kevalAnvayino gamakatvAvirodhAt / tatra vaidharmyadRSTAntAbhAve'pi sAdhyAvinAbhAvaniyamanizcayAt / $ 154. atha pUrvavat kAraNAtkAryAnumAnam, zeSavat kAryAtkAraNAnumAnam, sAmAnyatodRSTaM akAryakAraNAdakAryakAraNAnumAnam, sAmAnyato'vinAbhAvamAtrAt, iti vyAkhyAyate; tadA'pi syAdvAdinAmabhimatameva, tathAsarvahetuprakArasaMgrahasya saMkSepataH pratipAdanAt / yadA'pi pUrvavat pUrvaliMgaligisaMbaMdhasya kvacinizcayAdanyatra pravartamAnam , zeSavat parizeSAnumAnam, prasaktapratiSedhe pariziSTasya pratipattaH, sAmAnyatodaSTaM viziSTavyaktau sambandhAgrahaNAtsAmAnyena dRSTam, yathA-gatimAnAdityaH dezA ddezAntaraprApteH, devadattavat, iti vyAkhyA vidhIyate; tadA'pi syAdvAdinAM nAnavadheyam, pratipAditahetuprapaMcasyaiva vizeSa prakAzanAt / sarvaM hi liMga pUrvavadeva, parizeSAnumAnasyApi pUrvavattvasiddha, prasaktapratiSedhasya pariziSTapratipattyavinAbhUtasya pUrva kvacinizcitasya vivAdAdhyAsitapariziSTa pratipattI sAdhanasya prayogAt / sAmAnyatodaSTasya ca pUrvavattvapratIteH, kvaciddezAntaraprApteH gatimattvAvinAbhAvinyA eva devadattAdau pratipatteH, anyathA tdnumaanaaprvRtteH| parizeSAnumAnameva vA sarva sampratIyate, pUrvavatopi dhUmAtpAvakAnumAnasya prasaktA'pAvakapratiSedhAt pravRttighaTanAt / tadaprasakto vivAdAnupapatteranumAnavaiyarthyAt / tathA sAmAnyatodRSTasyApi dezAntaraprApterAdityagatyanumAnasya tadagatimattvasya prasaktasya pratiSedhAdupapatteriti / sakalaM sAmAnyatodaSTameva vA, sarvatra sAmAnyenaiva liMgaliMgisambandhapratipattevizeSatastatsambandhasya prtipttumshkteH| kenacidvizeSeNa liMgabhedakalpanA na nivAryate eva, prakArAntaratastadbhedakalpanAvat / kevalamanyathAnupapannatvaniyamanizcaya eva hetoH prayojakatvanimittam, tasmin sati hetuprakArabhedaparikalpanAyAH10 pratipatturabhiprAya vaicitryAdvaicitryaM nAnyathA, iti sunizcitaM nazceta:13, tathApratIterabAdhyatvAt / 1. 'yathopapattiniyamAt' mu sa / 2. 'pUrvavadvartamAna' mu i / 3. 'vyAkhyAyate' b| 4. 'nizcitya tasya' a| 5. 'gatimatyavinAbhA-' mu a sa / 6. 'api' nAsti b| 7. 'prasaktI' mu| 8. 'tadapratipatto' mu| 9. 'parikalpanA' sa / 10. 'hetuprakAraparikalpanA' sa / 11. 'pratipattyabhiprA-' sa / 12. 'nazcetasi' mu| 13. 'abAdhyamAnatvAt'-mu / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA-parokSA : 57 $ 155. yada'pyavItaM vItaM vItAvItamiti liMgaM trividhamanumanyate tadapi nAnyathAnupapannatvaniyamanizcayalakSaNamatikramya vyavatiSThate / nApi pratipAditahetuprapaMcabahibhUtam, samayAntarabhASayA kevalAnvayyAditrayasyaiva tathAvidhAnAt / kvacitsAdhyasAdhanadharmayoH sAhacaryamavinAbhAvaniyamalakSaNamupalabhyAnyatra saadhndhrmdrshnaatsaadhydhrmprtipttirvotmucyte| yathA--guNagaNinI parasparato bhinnau, bhinna pratyayaviSayatvAt, ghaTapaTavaditi / tacca kevalAnvayISyate, kathaMcidbheda eva sAdhye 'nyathAnupapannatvasiddheH / sarvathA bhede guNaguNibhAvavirodhAt gamakatvAsiddheH / $ 156. tathA kAcidekasya dharmasya vyAvRttau parasya dharmasya vyAvRtti niyamavatImupalabhyAnyatra taddharmasya nizcayAtsAdhyasiddhirvItaM kathyate / yathA-sAtmakaM jIvaccharIram, prANAdimattvAt, iti / tadidaM kevalavyatirekISTam, pariNAminA''tmanA sAtmakatvavyAvRttau bhasmani prANAdimattvavyAvRttiniyamanizcayAt / niranvayakSaNikacittavat kUTasthenA''tmanA prANAdyarthakriyAniSpAdanavirodhAt / $ 157. vItAvItaM tu tadubhayalakSaNayogAdanvayavyatireki dhUmAdeHpAvakAdyanumAnaM suprasiddhameveti na hetvantaramasti / tataH sUktam-anyathAnupapannatvaniyamanizcayalakSaNaM sAdhanam, atisaMkSepa-saMkSepa-vista rAtivistarato12'bhihitasya sakalasya 13 sAdhanavizeSasya tena vyAptatvAt / tathAvidhalakSaNAtsAdhanAt sAdhye sAdhayituM zakye, abhiprete kvacidaprasiddha ca vijJAnamanumAnamiti / sAdhayitumazakye sarvathaikAnte sAdhanasyApravRtteH, tatra tasya14 viruddhatvAt, svayamanabhiprete'tiprasaMgAt, prasiddhe ca vaiyarthAt, tasya sAdhyAbhAsatvaprasiddha:16, pratyAkSAdiviruddhasyAniSTasya suprasiddhasya ca sAdhanAviSayatvanizcayAt / taduktamakalaMkadevaiH-- sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddhaM tato'param / sAdhyAbhAsaM viruddhAdi sAdhanAviSayatvataH / / [nyAyavini0 2-172 ] iti17 / 1. 'yadApi' mu / 2. 'tadApi' mu| 3. 'kevalAnvayAdi' sa / 4. 'tathAbhidhAnAt' s| 5. 'parasparaM' mu / 6. 'pratyayatvAt' sa / 7. 'vadIti' mu / 8. 'bhede sAdhye' ba / 'bhedenApyanyathA-' sa / 9. 'tu' nAsti s| 10. 'prasiddhameveti' mu| 11. 'anyathAnupapatti-' mu| 12. 'atisaMkSepavistarato' mu a / 13. 'sakalasA-' mu| 14. 'tasya tatra' a i / 15. 'ca' asti mu a i sa / 16. 'siddha:' sa / 17. 'iti' nAsti mu| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 : pramANa-parIkSAyAM $ 158. tadetatsAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnaM svArthamabhinibodha lakSaNaM viziSTamatijJAnam, sAdhyaM pratyabhimukhAnniyamitAt sAdhanAdupajAtasya bodhasya tarkaphalasyAbhinibodha iti saMjJApratipAdanAt / parArthamanumAna-6 manakSarazrutajJAnamakSarazrutajJAnaM ca, tasyAzrotramatipUrvakasya zrotramatipUrva. kasya' ca tathAtvopapatteH / zabdAtmakaM tu parArthAnumAnamayuktam, zabdasya pratyakSaparAmazina ivAnumAnaparAmazino'pi sarvasya dravyAgamarUpatva pratIteH / kathamanyathA pratyakSamapi zabdAtmakaM parArthaM na bhavet, sarvathAvizeSAbhAvAt / pratipAdakapratipAdya janayoH svaparArthAnumAnakAryakAraNatvasiddharupacArAdanumAnaparAmazino vAkyasya parArthAnumAnatvapratipAdanamaviruddhaM nAnyathA, atiprasaMgAditi boddhavyam / $ 159. tadetat10 parokSaM pramANam, avizadatvAt, zrutajJAnavat [ iti ] | [ matijJAnAkhyaM parokSapramANamabhidhAyedAnoM parokSabhedasya zrutajJAnasya svarUpamabhidhIyate ] $ 160. kiM punaH zrutajJAnamiti; abhidhIyate11;-zrutajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSe 'ntaraMge kAraNe sati bahiraMge matijJAne cAnindriya viSayAlambanamavizadaM jJAna14 zrutajJAnam / kevalajJAnatIrthakaratvanAmapuNyAtizayodayanimittakabhagavattIrthakaradhvanivizeSAdutpannaM gaNadharadevazrutajJAnamevamasaMgrahItaM syAditi na zaMkanIyam, tasyApi zrotramatipUrvakatvAt, prasiddhamatizrutAvadhimanaHparyayajJAnivacanajanitapratipAdyajanazrutajJAnavat, smudrghoss-jldhrdhvaanjnittidvinaabhaavipdaarthvissyshrutjnyaanvdvaa| tato niravadyaM zrutalakSaNam, avyAptyativyAptyasambhavadoSarahitatvAt, anumAnalakSaNavat / tadevaMvidhaM zrutajJAnaM pramANam, avisaMvAdakatvAt, pratyakSAnumAnavat / na cAsiddhamavisaMvAdakatvamasyeti zaMkitavyam, 1. 'tadet' mu| 2. 'svArthamAbhinibodha-' s| 3. "viziSTaM matijJAna' sa / 4. "nitthamitAt' mu| 5. 'upajAtabodhasya' mu| 6. 'parArthAnu mAna-' b| 7. 'tasya zrotramatipUrvakasya' mu a / 8. 'zabdasya pratyavamazino'pi sarvasya' mu| 9. 'sarvathA zrotamatipUrvakasya vizeSAt' a| 10. 'tadet' mu| 11. '...'jJAnamityetadabhidhIyate' mu| 12. 'vizeSAntaraMge' mu| 13. 'cAbAhyendriya' s| 14. 'avi' sa i / 15. '.."svanazrutijanita-' mu| 16. 'zrutajJAnalakSaNaM' mu / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA-parokSA : 59 tato'rthaM paricchidya pravartamAnasya visaMvAdAbhAvAt, sarvadA'rthakriyAyAM saMvAdaprasiddhaH, pratyakSAdivat / $ 161. nanu ca zrotramatipUrvakazrutajJAnAdarthaM pratipadya pravartamAnasyArthakriyAyAmavisaMvAdasya kvacidabhAvAnta prAmANyam, sarvatrAnAzvAditi cet; na; pratyakSAderapi tathAtvaprasaMgAt, zuktikAzakalaM rajatAkAratayA paricchidya tatra pravartamAnasyArthakriyAyAM rajatasAdhyAyAmavisaMvAdavirahAt, sarvatra pratyakSe'nAzvAsAdaprAmANyaprasaMgAt / pratyakSAbhAse visaMvAdadarzanAnna pratyakSe'nAzvAso'numAnavaditi cet, tahi zrutajJAnAbhAsAdvisaMvAdaprasiddhaH satyazratajJAne kathamanAzvAsaH / na ca satyaM zrutajJAnamasiddhama, tasya loke prasiddhatvAt suyuktisadbhAvAcca / tathA hi-zrotramatipUrvakaM zrutajJAnaM prakRtaM satyameva, aduSTakAraNa janyatvAt, pratyakSAdivat / tadvividham, sarvajJAsarvajJavacanazravaNanimittatvAt / tacco bhayamaduSTa kAraNajanyam, gunnvdvktRkshbdjnittvaat| 6 162. nanu ca nadyAstIre modaka rAzayaH santIti prahasanena guNavadvaktRkazabdAdupajAtasyApi zrutajJAnasyAsatyatvasiddha vyabhicAri guNavadvaktRkazabdajanitatvamaduSTakAraNajanyatve sAdhye, tato na sattadgamakam; iti na mantavyam; prahasanaparasya vakturguNavattvAsiddha :, prahasanasyaiva doSasvAt, ajJAnAdivat / $ 163. kathaM punarvivAdApannasya zrotramatipUrvakasya' zrutajJAnasya guNavaktRkazabdajanitatvaM siddham, iti cet, sunizcitAsaMbhavadbAdhakatvAt, iti bhASAmahe / pratyakSe hyarthe pratyakSasyAnumeye'numAnasyAtyantaparokSe cAgamasya bAdhakasyAsambhavAdasambhavabAdhakatvaM tasya siddham / dezakAlapuruSAntarApekSayA'pi saMzayAnutpatteH sunizcitatvavizeSaNamapi siddhaM sAdhanasyeti nAsiddhatAzaMkA'vatarati / nApyanaikAntikatA, vipakSe kvacidasaMbhavAt / na viruddhatA, sunizcitAsambhavadbAdhakasya10 zrutajJAnasyAguNa 1. 'vartamAna-' mui| 2. ... vAdakasya' mu sa / 3. 'tathAtvaprasaMgAt' ityaM pAThaH kevalaM 'sa' pratAvupalabhyate / sa cAvazyako yuktazca / 4. 'suyuktikasadbhAvAcca' mu| 5. 'upajanitasyApi' mu| 6. 'vaktavyaM' b| 7. 'zrotramatipUrvakazruta' ma ba a i| 8. 'zaMkAM' sa / 9. 'nApyenaikAntikatA' sa / 10. """sambhavabAdhakazruta-' a| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 : pramANa-parIkSAyAM vadvaktakazabdajanitasya vAdiprativAdiprasiddhasyAsambhAvyamAnatvAt / tathA vyAhatatvAcca / kathaMcidapauruSeyazabdajanitazrutajJAnasya tu guNavadvyAkhyAtaka zabdajanitatvenAduSTakAraNajanyatvaM siddhayet / tatazca satyatvamiti syAdvAdinAM sarvamanavA' paryAyAthikanayaprAdhAnyAdravyAthikanayaguNabhAvAcca zrutajJAnasya guNavadvaktRkazavdajanitatvasiddheH, dravyArthikaprAdhAnyAtparyAyArthikaguNabhAvAcca guNavavyAkhyAtRkazabdajanitatvopapattezca / na ca sarvathA pauruSeyaH zabdo'pauruSeyo vA pramANataH siddhayet / $ 164. nanu ca vivAdApannaH zabdaH pauruSeya eva prayatnAnantarIyakatvAt, paTAdivat, ityanumAnAdAgamasya dvAdazAMgasyAMga bAhyasya cAnekabhedasya pauruSeyatvameva yuktaM bhAratAdivat, iti kazcit, so'pyevaM pRSTaH sannAcaSTAm- kiM sarvathA prayatnAnantarIyakatvahetuH kthNcidvaa| sarvathA cet, aprasiddhaH', syAdvAdino dravyArthAdezAdaprayatnAnantarIyakatvAdAgamasya / kathaMciccedviruddhaH, kathaMcidapauruSeyatvasAdhanAt / prayatnAnantaroyakatvaM hi pravacanasyoccArakapuruSaprayatnAnantaropalambhAt syAt, utpaadkpurussprytnaanntroplmbhaadvaa| prathamakalpanAyAmuccArakapuruSApekSayA10spauruSeyatvameva tasya11 samprati purANapuruSotpAditakAvyaprabandhasyeva prasaktam, na punarutpAdakapuruSApekSayA, pravacanasyanAdinidhanasyotpAdakapuruSAbhAvAt / sarvajJa utpAdaka iti cet, varNAtmanaH padavAkyAtmano vA pravacanasyotpAdakaH sa syAt / na tAvadvarNAtmanaH, varNAnAM prAgapi bhAvAt / tatsadRzAnAM pUrva bhAvo na punasteSAM ghaTAdInAmiveti cet, kathamidAnImanuvAdakasteSAmutpAdako na syAt / tadanuvAdAtprAgapi tatsadRzAnAmeva sadbhAvAtteSAmanUdyamAnAnAM tadaiva sadbhAvAt / tathA ca na kazcidanuvAdako nAmA varNAnAm, sarvasyotpAdakatvasiddheH / yathaiva hi kumbhAdInAM kumbhAkArAdirutpAdaka eva, na punaranukArakastathA varNAnAmapIti tadanuvAdakavyavahAravirodhaH / pUrvApalabdhavarNAnAM sAmpratikavarNAnAM ca sAdazyAdekatvopacArAtpazcAdvAdako'nuvAdaka evA13 sAvAha varNAnnAhamiti svA 1. 'guNavadvaktRkazabda-' mu| 2. 'tataH' s| 3. 'naya-' nAsti s| 4. 'siddhayate' mu| 5. 'samAcaSTAH ' s| 7. 'prayatnAMnaMtarIyatvahetu' mu| 7. 'aprasiddhaH' mu| 8. 'arthAdiprayatnAMnaMtarIya-' mu| 9. 'prayatnAMnaMtaramupala-' as| 10. pratiSu .."puruSApekSayA pauruSeya.' iti pAThaH / 11. pauruSeyatvametasya' basa i| 12. 'kazcidutpAdako varNAnAM' musa / 13. 'eva / asA-' mu| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA-parIkSA : 61 taMtryapariharaNAtpAratataMtryAnusaraNAditi cet, tahi yathA varNAnAM paThitAnuvAdakaH tathA tatpAThayitA'pi', tasyApi svAtaMtryAbhAvAt, sarvasya svopAdhyAyaparataMtratvAt / tata evaM vaktavyam neha varNAnnaraH kazcit svAtaMtryeNa prapadyate / yathaivA'smai parairuktAstathaivetAnvivakSyati' / / 1 / / pare'pyevaM vivakSyanti tasmAdeSAmanAditA / prasiddhA vyavahAreNa saMpradAyAvyavacchidA / / 2 / / $ 165. tathA ca sarvajJo'pyanuvAdaka eva, pUrvapUrvasarvajJoditAnAmeva catuHSaSThivarNAnAmuttarottarasarvajJenAnuvAdAt / tasya pUrvasarvajJoditavarNAnupalambhe punarasarvajJatvaprasaktiH / tadevamanAdisarvajJasantatimicchatAM na kazcitsarvajJo varNAnAmutpAdakaH, tasya tadanuvAdakatvAt / padavAkyAtmanaH pravacanasyotpAdakaH sarvajJa ityapyanenApAstam, pravacanapadavAkyAnAmapi pUrvapUrvasarvajJoditAnAmevottarottarasarvajJenAnuvAdAt / sarvadAMgapraviSTAMgabAhyazrutasya zabdAtmano dvAdaza vikalpAnekavikalpasyAnyAdazavarNapadavAkyatvAsaMbhavAt tsyaapuurvsyotpaadnaayogaat| $ 166. syAnmatam-mahezvaro'nAdirekaH sarvajJo varNAnAmutpAdaka: prathamaM sRSTikAle jagatAmivopapannaH, tasya sarvadA svataMtratvAt, sarvajJAntaraparataMtratApAyAt, tadanuvAdakatvAyogAt, iti; tadapyasatyam; tasyAnAderekasyezvarasyA''ptaparIkSAyAM [kA0 10, pRSTha 50 ] pratikSiptatvAta. parIkSAkSamatvAbhAvAta, kapilAdivat / sambhavanvA' sadaivezvaraH sarvajJo brAhmaNa mAnena varSazatAnte varSazatAnte jagatAM sRSTA pUrvasmin pUrvasmin sRSTikAle svayamutpAditAnAM varNapadavAkyAnAmuttarasminnuttarasmin sRSTikAle punarupadeSTA kathamanuvAdako na syAt / na hyeka:11 kaviH svakRtakAvyasya punaH puna1vaktA'nuvAdako na syAditi vaktaM yuktam / "zabdArthayoH 1. 'tathA pAThayitApi' ma sa / 2. vivakSyate', musa / 3. 'anuvAdanAt' 'a ba i| 4. 'prasakteH ' ba i| 5. 'padavAkyAtmatvA-' mu sa a / 6. 'utpAdakAyogAt' a ba / 7. 'saMbhave vA' mu| 4. 'sadaivaizvaraH' mu / 9. varSazatAnte' nAsti s| 10. 'bhavet' mu| 11. sa pratI 'nokaH' ityasmAtpAThAtpUrva 'yugaM dvAdazasahasraM kalpaM prAhuzcatuyugam / teSAM dazasahasraM tu bAhya tadaharucyate' itIdaM padyamupalabhyate / - sampA0 / 12. sa pratI eka eva 'punaH' zabda upalabhyate / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 : pramANa-parIkSAyAM punarvacanaM punaruktamanyatrAnuvAdAt' [ ] iti vacanavirodhAt / ekasya punaH punastadeva vadato'nuvAdAsambhave punaruktasyaiva siddheH / tataH kasyacitsvayaMkRtaM kAvyaM punarvadato'nuvAdakatve mahezvaraH sadaivAnuvAdakaH syAt / pUrvapUrvavAdApekSayottarottaravA dasyAnuvAdarUpatvAt / 6167. na ca pUrvapUrvavarNapadavAkyavilakSaNAnyeva varNapadavAkyAni mahezvaraH karotIti ghaTate, teSAM kutshcitprmaannaadprsiddhH| prasiddhau vA teSAM kimajJAnAttadA mahezvaro'praNetA syAta athAzaktaruta prayojanAbhAvAditi / na tAvadajJAnAta, sarvajJatvavirodhAta, tasya sarvaprakAravarNapadavAkyaveditvasiddheH4, anyathA'nIzvaratvaprasaMgAt / nApyazakteH, IzvarasyAnantazaktitvavacanAt / yadi hyekadA kAnicideva varNAdIni praNetumIzvarasya zakti - nyAni, tadA kathamanantazakti: syAdanIzavat / prayojanAbhAvAnnAnyAni praNayatoti cet, na, sakalavAcakaprakAzanasyaiva prayojanatvAt, sakalavAcyArthaprakAzanavat, sakalajagatkaraNavadvA' / pratipAdya janAnurodhAtkeSAcideva varNAdInAM praNayane jagadupabhoktRprANyanurodhAtkeSAMcideva jagatkA ryANAM karaNaM syAt, na sarveSAm / tathA cezvareNAkRtaiH kAryaiH kAryatvAditi heturvyabhicAritvAnna sarvakAryANAmIzvaranimittatvaM ( ttakatvaM ) sAdhayet / $ 168. na ca sakalaprakAravarNAdivAcakaprapaMcaM jijJAsamAnaH kazcipratipAdya eva na sambhavatIti vaktamucitam, sarvajJavacanasyApratigrAhakatvaprasaMgAt / tatsambhave ca sarge sarge sakalavarNAdInAM praNetezvaro'nuvAdaka eva syAt, na punarutpAdakaH sarvadaiveti siddham / tato'neka eka sarvajJo'stu kimekezvarasya10 kalpanayA / yathA caiko navamiti vadati tadevAnyaH purANamityanekasarvajJakalpanAyAM vyAghAtAta vastuvyavasthAnAsambhavastathaikasyApIzvarasyAne kasargakAlapravRttA11banekopadezAbhyanujJAnAt / tatra pUrvasminsarge yannavamityupa dezIzvareNa tadevottarasminsa purANamityupadizyate 1. '.."syaivAsiddha:' s| 2. eka eva 'punaH' zabdaH / dvitIyo nAsti s| 3. ..."rottarasyAnuvAda-' mu a| 4. 'vedityasiddha:' mu| 5. 'anantA zAktiH ' ba sa i| 6. '.."vAcyArthaprakAzana prayojanavat' sa / 7. ..."jagatkAraNa-', mu a 'jagattaraNa-' s| 8. 'IzvarakRtaiH' mu| 9. 'vaktuM yuktaM mu| 10. 'IzvarakalpanayA' sa i| 11. 'pravRttAneka.' sa / 12. 'navamityupa-' mu| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA-parIkSA : 63 na punarekadaiva navaM purANaM caikamiti vyAdhAtAsambhave kathamanekasyApi sarvajJasya kAlabhedena navamiti purANamityupadizata stattvavacanavyAghAtaH / ityala manAyekezvarakalpanayA, tatsAdhanopAyAsambhavAt / / $ 169. sopAyavizeSasiddhastu sarvajJo'nekaH pramANasiddhazciratarakAlocchinnasya paramAgamasya prabandhenAbhivyaMjako'nuvAdaka iti prayatnAnantaramabhivyaktaH kathaMcitprayatnAnantaroyakatvaM kathaMcitpauruSeyatvaM sAdhayet / tathA hi paramAgamasantAnamanAdinidhanakramam / notpAdayetsvayaM kazcitsarvajJo'sarvavedivat // 1 // yathaikaH sakalArthajJaH svamahimnA prakAzayet / tathA'nyo'pi tamevaM cAnAdiH sarvajJasantatiH // 2 // siddhA, tatproktazabdotthaM zratajJAnamazeSataH / pramANaM pratipattavyamaduSTopAyajatvataH / / 3 / / tato bAhyaM punadhA pauruSeyapadakramAt / jAtamArSAdanArSAcca samAsavyAsato'nvitAt / / 4 / / tatrArSamRSibhiH proktAdaduSTairvacanakramAt / samudbhUtaM zrutajJAnaM pramANaM bAdhakAtyayAt / / 5 / / anArSaM tu dvidhoddiSTaM samayAntarasaMgatam / laukikaM ceti tanmithyA pravAdivacanodbhavam // 6 // duSTakAraNajanyatvAdapramANaM kathaM ca na / samyagdRSTestadetatsyAtpramANaM sunayArpaNAt / / 7 / / $ 170. nanvevama duSTakAraNajanyatvena zrutajJAnasya pramANatvasAdhane codanAjJAnaM pramANaM' syAt, puruSadoSarahitayA codanayA sarvathA'pyapauruSeyajanitatvAt / taduktam codanAjanitA buddhiH pramANa doSavajitaiH / kAraNairjanyamAnatvAlligAptoktyakSabuddhivat // 1 // [ ] iti / 1. 'vyAghAtAsambhavaH' sa / 2. 'bhityupadezatastattva-' m| 3. 'itylmtraanaaye-'s| 4. 'sopAyasiddhastu' mu| 5. 'siddhaH niratakAlocchannasya' mu / 6. 'nanvaduSTa-' mu| 7. 'codanAjJAnasya prAmANyaM' mu a i| 8. 'puruSadoSarahitA. yAzcodanAyAH' mu| 9. 'iti' nAsti mu sa / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 : pramANa-parIkSAyAM $ 171. tadetadayuktam ; guNavatkAraNajanyatvasyAduSTakAraNajanyatvazabdenAbhipretatvAt liMgAptoktyakSa buddhiSu tathaiva tasya pratipatteH / na hi liMgasyApauruSeyatvamaduSTatvam, sAdhyAvinAbhAvaniyama nizcayAkhyena guNena guNavattvasyAduSTatvasya pratIteH / tathA''tokte ' ravisaMvAdakatvaguNena guNavattvasya tathA'kSANAM cakSurAdInAM nairmalyAdiguNena guNavattvasyeti / $ 172. nanu cAduSTatvaM doSarahitatvaM kAraNasya, tacca kvaciddoSaviruddhasya guNasya sadbhAvAt, yathA manvAdismRtivacane / kvaciddoSakAraNasyAbhAvAt yathA codanAyAm / taduktam - zabde doSodbhavastAvadvaktradhIna iti sthitam / tadabhAvaH kvacittAvad guNavadvaktRkatvataH // 1 // tadguNairapakRSTAnAM zabde saMkrAntyasambhavAt / yadvA vakturabhAvena na syurdoSA nirAzrayAH // 2 // [ ] iti / ,, $ 173. tadapyasAram; sarvatra guNAbhAvasyaiva doSatvAt, guNasadbhAvasyaiva cAdoSatvapratIte: 1, abhAvasya bhAvAntarasvabhAvatvasiddha eH, anyathA pramANaviSayatvavirodhAt / guNavadvaktRkatvasya hi doSarahita "vaktRkatvasya smprtyyH| kathamanyathA guNadoSayoH sahAnavasthAnaM yujyeta / rAga-dveSamohA hi vaktu doSA vittathAbhidhAnahetavaH / tadviruddhAzca vairAgya-kSamAtattvAvabodhAstadabhAvAtmakAH satyAbhidhAnahetavo guNA iti parIkSakajanamanasi vartate / ) $ 174. na ca mantrAdayaH smRtizAstrANAM praNetAro guNavantaH teSAM tAdRzaguNAbhAvAt / nirdoSavedaparAdhInavacanatvAtteSAM guNavattvam; ityapyasambhAvanIyam - 2; vedasya guNavattvAsiddha:, puruSasya guNAzrayasyAbhAvAt / yathaiva hi doSavAn puruSo vedAni vartamAno nirdoSatAmasya sAdhayettathA'sau guNavAn " aguNavattAmiti na vedo guNavAnnAma / yadi punarapauruSeyatvameva 14 o 1. 'tadetaduktaM ' mu / 2. 'maduSTaM' mu / 3. ' tathAprokte - ' mu / 4. 'dopakAraNabhAvAt ' mu / 5. ' tathA ' su / 6 'vaktradhInamiti' mu a / 7. 'iti' nAsti mu / 8. 'doSavattvAt' mu 1 9. 'cAdoSapratIteH' 10. ' rahitasya vaktR ' su / 11. mohAdirvaktu' mu, mohodayaH vaktu-' asa / 12. ' ityasambhAvanIyam' sa / 13. 'doSavAn vedA-' mu / 14. ' guNavAnavi' mu / 15. vattvamiti' sa | Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANasaMkhyA-parIkSA : 65 guNaH, tadA anAdimlecchAdivyavahArasyApi guNavattvam, apauruSeyatvAvizeSAt / tadevam nAduSTA codanA puMso'sattvAdguNavataH sadA / tadvyAkhyAtuH pravakturvA mlecchAdivyavahAravat // 1 // tayA yajjanitaM jJAnaM tannAduSTanimittajam / siddhaM yena pramANaM syAt paramAgamabodhavat / / 2 / / vedasyApauruSeyasyo'cchinnasya cirakAlataH / sarvajJena vinA kazcinnoddhartA'tIndriyArthadRk // 3 // syAdvAdinAM tu sarvajJasantAnaH syAtprakAzakaH / paramAgamasantAnasyocchinnasya kathaMcana // 4 // sarvabhASA kubhASAzca tadvatsarvArthavedibhiH / prakAzyante dhvanisteSAM sarvabhASAsvabhAvakaH / / 5 // tatpramANaM zrutajJAnaM parokSaM siddhamaMjasA / aduSTakAraNodbhUteH pratyakSavaditi sthitam / / 6 // $ 175. tataH sUktaM pratyakSaM parokSaM ceti dve eva pramANe, pramANAntarANAM sakalAnAmapyatra saMgrahAditi saMkhyAviprapattinirAkaraNamanavadyam, lakSaNavipratipatti nirAkaraNavat / [ viSayavipratipatti nirAkurvanpramANaviSayaM pradarzayati ] $ 176. viSayavipratipattinirAkaraNa ArthaM punaridamabhidhIyate / $ 177. dravyaparyAyAtmakaH pramANaviSayaH pramANaviSayatvAnyathAnupapatteH / pratyakSaviSayeNa svalakSaNena, anumAnAdiviSayeNa ca sAmAnyena hetoya'bhicAra iti na mantavyam; tathApratItyabhAvAt / na hi pratyakSataH svalakSaNaM paryAyamAnaM sanmAtramivopalabhAmahe / nApyanumAnAdeH sAmAnya dravyamAnaM vizeSamAtramiva pratipadyemahi, sAmAnyavizeSAtmano dravyaparyAyAtmakasya jAtyantarasyopalabdheH, pravarttamAnasya ca tatprAptaH, anyathA'rthakriyAnupapatteH / na hi svalakSaNamarthakriyAsamartham, kramayogapadyavirodhAt, sAmAnyavat / na ca tatra kramayogapadye sambhavataH, pariNAmAbhAvAt / kramAkramayoH pariNAmena vyAptatvAt, sarvathA'pyapariNAminaH kSaNikasya 1. 'vedasya pauruSa-' mu| 2. 'prakAzyate' mu| 3. 'svarUpavipratipatti-' mu / 4. 'sAmAnyadravyamAnaM' mu| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 : pramANa-parIkSAyAM , nityasya vA tadvirodhasiddheH / prasiddha ca sAmAnyavizeSAtmani vastuni tadaMzamAtre vizeSe sAmAnye vA pravarttamAnaM kathaM pramANaM nAma, pramANasya yathAvasthita vastugrahaNalakSaNatvAt tadekadezagrAhiNaH sApekSasya sunayatvAnirapekSasya durNayatvAt / tata eva na tadviSayeNAnekAntaH sAdhanasya syAt, tatra pramANaviSayatvasya hetorapravRtteH / ataH siddho dravyaparyAyAtmA'rthaH pramANasyeti tadvipratipattinivRttiH / [ viSayavipratipatti nirAkRtyedAnIM phalavipratipatti nirasyati ] $ 178. phalavipratipattinivRttyarthaM pratipAdyate / $ 179. pramANAtphalaM kathaMcidbhinnamabhinnaM ca pramANaphalatvAnupapatteH / hAnopAdAnopekSA buddhirUpeNAnekAnta iti na zaMkanIyam; tasyApyeka pramAtrAtmanA pramANAdabhedasiddha:, pramANapariNatasyaivAtmanaH phalapariNAmapratIteH, anyathA santAnAntaravat pramANaphalabhAvavirodhAt / sAkSAdajJAnanivRttilakSaNena pramANAdabhinnena pramANaphalena vyabhicAra ityapyaparIkSitAbhidhAnam, tasyApi kathaMcidbhedaprasiddheH, pramANaphalayoH sAdhanabhedAt / karaNasAghanaM hi pramANam, svArthanirNItau sAdhakatamatvAt / svArthanirNotirajJAnanivRttiH phalaM bhAvasAdhanam, tatsAdhyatvAt / etena kartRsAdhanAtpramANAtkathaMcidbheda: pratipAditaH, svArthanirNItau svatantratvAt / svatantrasya ca kartRtvAt, svArthanirNItestu ajJAnanivRttisvabhAvAyAH kriyAtvAt / na ca kriyA kriyAvatosrthAntaramevAnarthAntarameva vA, kriyAkriyAvadbhAvavirodhAt / bhAvasAdhanAtpramANAdajJAnanivRttirabhinnaM vetyayuktam, pramAturudAsInAvasthAyAma vyApriyamANasya pramANazakterbhAvasAdhanapramANasya vyavasthApitatvAt, tasyAjJAnanivRttiphalatvAsambhavAt / svArthavyavasitau vyApriyamANaM hi pramANamajJAnanivRtti sAdhayet, nAnyathA, atiprasaMgAt / tataH sUktam ' pramANAtkathaMcidbhinnAbhinnaM phalam' iti / $ 180 tatastasya sarvathA bhede bAdhakavacanAt, abhedavat / saMvRtyA pramANaphalavyavahAra ityaprAtItikaM vacanam, paramArthataH svaSTasiddhi 1. 'nityasya ca ' mu a i / 2. 'pramANarUpeNa pariNata-' ba / 3 ' pramANAdabhinnena' nAsti a / 4. 'pramANaphalayoniruktisAdhanavirodhAt ' mu / '.... prAtItikavacanam' mu / 5. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaphala-parIkSA : 67 virodhAt / tataH pAramAthikaM pramANa phalaM ceSTasiddhilakSaNamabhyanujJAtavyam, tataH sarvapuruSArthasiddhividhAnAditi saMkSepaH / iti pramANasya parIkSya lakSaNaM vizeSasaMkhyA-viSayaM phalaM tataH / prabuddhaya tattvaM dRDha-zuddha-dRSTayaH prayAntu vidyAphalamiSTamuccakaiH // 1 // iti pramANaparIkSA smaaptaa| 1. pAramArthikapramANaM' mu| 2. sa pratI 'iti saMkSepaH' iti pAThAnantaraM nimnAMkitaM padyamavalokyate saMsRtya nyAyamArga sadasi suviduSAM pakSapAtojjhitAnAM, dakSe sabhyAdhinAthe kSatanijaparatAbuddhihRdrAgaroSe / nirnetu no samarthaH kathamapi sudRDhaM sarvathaikAntavAdI, svaSTaM kiMcitpramANaM samadhigatirato'syAstvanantAtmavAdAt // 3. 'iti zrIsyAdvAdavidyApatizrI vidyAnaMdasvAmiviracitA pramANaparIkSA samAptA' mu / aba i pratiSu taddhiM puSpikAvAkyaM nopalabhyate / asmAbhistu sa prati-pATho nikSipta : / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdaka janma : 1913 janma sthAna : soMraI (lalitapura) u0 pra0 zikSA : mahAvIra jaina vidyAlaya, sADhUmalapravezikA aura vizArada / syAdvAda mahAvidyAlaya, vArANasI - siddhAMtazAstrI / gavarnamenTa saMskRta kAleja, vArANasI - nyAyAcArya / kAzI hindU vizvavidyAlayazAstrAcArya, ema. e., pI-eca. DI. adhyApana : vIra vidyAlaya papaurA, (TIkamagar3ha), (1937-1940); RSabhabrahmacaryAzrama mathurA - prAcArya (1940-1942); sa0 saM0 mahAvi0 dillI-prAcArya ( 1950-1957); di0 jaina kAleja bar3auta -prAdhyApaka (1957-1960); kA0 hi0 vi0 prAdhyApaka va rIDara (1960-1974) / sAhityika anusaMdhAnakArya : vIra sevA mandira sarasAvA (sahAranapura), (1942-1950) kRtiyA~ (sampAdana - lekhana) : nyAyadIpikA, AptaparIkSA, syAdvAdasiddhi, pramANaprameyakalikA, adhyAtmakamalamArttaNDa, zAsanacatustrizikA, zrIpurapArzvanAtha, prAkRtapadyAnukramaNI, samAddimaraNotsAhadIpaka, pramANaparIkSA (sampAdana), jaina tarkazAstra meM anumAna vicAra, bha0 mahAvIrakA jIvana-carita, jaina darzana meM sallekhanA (lekhana), pacAsoM zodhapUrNa lekha / sevA pravRttiyA~ : oNnarerI mantrI zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA vArANasI tathA vIra sevA mandira TrasTa, upAdhiSThAtA - syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasI, adhyakSa - bhA0 di0 jaina vidvatpariSad, For Prisadasya- bihAra tIrthakSetra kameTI, rAjagira (bihAra) Ary.org Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-sevA-mandira TrasTake mahattvapUrNa prakAzana 5.00 8.00 10.00 8.00 2.00 2.00 2.00 8.00 2.00 aprApya 5.00 150 1. yugavIra-nibandhAvalI pra0 bhA0 (saMskRti) 2. yugavIra-nibandhAvalI dvi0 bhAga 3. loka-vijaya-yaMtra (jyotiSa) 4. ratnakaraNDakazrAvakAcAra (saMskRta-hindI TIkA sahita) 5. devAgama (AptamImAMsA) (darzana) 6. pramANa-naya-nikSepa-prakAza (siddhAnta) 7. prameya-kaNThikA (nyAya) .... 8. jaina tarkazAstrameM anumAna-vicAra (nyAya) .... 9. nayI kiraNa : nayA saverA (sAMskRtika laghu upanyAsa) 10. samAdhimaraNotsAha-dIpaka 11. pramANa-parIkSA 12. jainadharma-paricaya 13. Arambhika jainadharma 14. karaNAnuyoga-pravezikA 15. dravyAnuyoga-pravezikA 16. mahAvIra-vANI (saMkalana) 17. bha0 mahAvIrakA jIvanavRtta (carita) 18. caraNAnuyoga-pravezikA 19. maGgalAyatanam (carita) 20. aise the hamAre grujI (carita).... 21. tattvAnuzAsana 22. jainadarzanakA vyAvahArika pakSa : anekAntavAda 1/128, DumarA~va kaoNlonI, assI, vArANaso-5 120 2.50 2.00 2.50 0.80 2.00 800 3.00 aprApya 1.50 Jaine temattomal www.jainelibra