Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAja viracitayA''cAracintAmaNi-vyAkhyayA samalaGkataM hindIgurjarabhASA'nuvAdasahitam aacaaraangsuutrm| (prathamo bhAgaH adhya0 1) [ prathamaH zrutaskandhaH ] ACHARANGA SUTRA PART 1 CHAPTER 1 niyojakaH saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDita-munizrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH prakAzaka. a0bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramugvaH zreSThi-zrI-zAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa dvitIya AvRtti vIra saMvata vikrama saMvata IsvIsana prati 1000 2014 mUlyam-rU. 38-0-0 KOS 2484
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ maLavAnuM ThekANuM : zrI a. bhA. dha. sthAnakavAsI jaina zAstroddhAra samiti OM gareDiyA phUvArADa, grIna leAja pAse, rAjakoTa. saurASTra ) bIjI AvRtti H prata 1000 vIra saMvata H 2484 vikrama saMvata : 2014 I svI sa na : 1958 : sudraka : maNilAla chaganalAla zAha dhI navaprabhAta prinTIMga presa ghIkAMTA rADa : : amadAvAda,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ; rUA. 10,000) ApanAra Adya subbI samitinA pramukha; dAnavIra zeThazrI, *** 1 L. dow zezAM ti lA la ma ga La dA sa bhA a sa ii vA de.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIva mAna-zramaNa-saMghanA AcArya zrI pUjya AtmArAmajI mahArAjazrIe Apela sammatipatra * uparAMta pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja-racita bIjA sUtreAnI TIkA mATe teozrInA matavyeA * temaja anya mahAtmAo, mahAsatIjIe, adyatana-paddhativALA kAlejanA prophesarA temaja zAstrajJa zrAvakonA abhiprAye
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAgamavAridhi-jainadharmadivAkara-pradhAnAcArya-paNDita-munizrImadAtmarAmajImahArAjAnAm AcArAgasUtrasyAcAra cintAmaNiTIkAyAM ...... sammatipatram . . zrImallabdhasapAcAryavayaMghAsIlAlajitkRtA zrImadAcArAgasUtraprathamAdhyayanasyAcAracintAmaNivRttiHsAkalyenopayogitApUrvakaM karNakuharIkRtA, vRttiriyaM nyAyasiddhAntopetA vyAkaraNaniyamopanibaddhA, tathA ca prAsaGgikarItyA anyasiddhAntasaGgraho'pyasyAM yAthAtathyenAbhAsata eva, api ca nikhilA api viSayAH samyaga vyaktIkRtA lekhakena, vizeSaNa prauDhaviSayANAM sphuTatayA gIrvANavANyAM pratipAdanam adhikataraM manorakSakam / ata AcAryamahodayo dhanyavAdamahatIti / AzAse jijJAsumahodayA asyAH samyam adhyayanena jainAgamasiddhAntapIyUSaM pAyaM pAyaM manomodaM vidhAsyantIti / asyAH parizIlanena caturNAmanuyogAnAM paricayaM prAptuvantu sjjnaaH| atha AcAryamahodayA evamevAnyeSAmapi jainAgamAnAM vizadavyAkhyAnena zvetAmbarANAM sthAnakavAsinAM mahopakRti vidhAya yazasvino bhaviSyantIti / paJcanaprAntAntarvati-ludhyAnAmaNDala-sthAnakavAstavyo jainamunirupAdhyAya aatmaaraamH| vikramAndaH 2002, mArgazIrSazuklA pratipat, zubhamastu /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAgamavAridhi-jainadharmadivAkara pradhAnAcArya paDitamunizrI AtmArAmajI mahArAja (paMjAba) nA e AcArAMgasUranI AcAraciMtAmaNi TIkApara Apela saMmatipatrane gujarAtI anuvAda. meM pUjya AcAryavaye ghAsIlAlajI mahArAja) nI banAvela zrImad AcArAMga sUtranA prathama adhyayananI AcAraciMtAmaNi TIkA sapUrNa upagapUrvaka sAMbhaLI. A TIkA nyAya siddhAMtathI yukta, vyAkaraNanA niyamathI nibaddha che. tathA emAM prasaMge prasaMge kamathI anya siddhAMtane saMgraha paNa ucitarUpathI jaNAI Ave che. TIkAkAre anya tamAma viSaye samyaka prakArathI spaSTa karela che. temaja prauDha viSayane vizeSarUpathI saMskRta-bhASAmAM spaSTatApUrvaka pratipAdana ati maneraMjaka che. e mATe AcArya mahadaya kharekhara dhanyavAdane pAtra che. huM AzA rAkhuM chuM ke jijJAsu maheda enA sArI rIte paThana pAThana dvArA jainAgama siddhAMtarUpa amRta pIya pIyane manane AnaMdita kare. ane tenA mananathI dakSajane cAra anuyenuM svarUpajJAna meLave. tathA AcAryavaya AvI ja rIte bIjA paNa jainAgamonA spaSTatApUrvaka vivecana dvArA zvetAMbara sthAnakavAsI samAja para mahAna upakAra karIne yazasvI bane. vi. saM. 2002 mAgasara sudI 1 jainamuni-upAdhyAya AtmArAma ludhiyAnA (paMjAba) zubhamatu
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAgamavettA jainadharmadivAkara upAdhyAya zrI 1008 zrI AtmArAmI mahArAja tathA nyAyavyAkaraNake jJAtA parama paNDita munizrI 1007 zrI hemacandrajI mahArAja, ina donoM mahAtmAoMkA diyA huA zrI upAsakadazAGga sUtrakA pramANa patra nimna prakAra hai sammaivattaM siri-vIranivyANa-saMvacchara 2458 AsoI (puNNamAsI) 15 sukkavAro luhiyANAo / mae muNihemacaMdeNa ya paMDiyarayaNamuNisiri-ghAsIlAlaviNimmiyA siriuvAsagasuttassa agAradhammasaMjIvaNInAmiyA vittI paMDiyamUlacandavAsAo ajjovaMtaM suyA, samIINaM, iyaM vittI jahANAmaM tahA guNevi dhArei, saccaM agArANaM tu imA jIvaNa (saMjamajIvaNa) dAI eva asthi / vittikattuNA mUlasuttassa bhAvo ujjuselIo phuDIkao, ahaya uvAsayassa sAmaNNavisesadhammo, NayasiyavAyavAo, kammapurisaTThavAo, samaNovAsayassa dhammadaDhayA ya, iccAivisayA assi phuDarIio vaNiyA, jeNa kattuNo paDihAe muThThappayAreNa paricao hoi, taha iihAsadiTiovi sirisamaNassa bhagavao mahAvIrassa samae vaTTamANabharahavAsassa ya kattuNA vimayappayAreNa cittaM cittiyaM, puNo sakkayapADhINaM, vaTTamANakAle hindINAmiyAe bhAsAe bhAsIgaM ya paramovayAro kaDo, imeNa kattugo arihattA dosai, kattuNo eyaM kajja paramappasaMsaNijjamatthi / patteyajaNassa majjhatthabhAvAo assa suttassa avaloyaNamaIva lAhappayaM, avi u sAvayassa tu (u) imaM satthaM savyassameva asthi, ao kattuNo aNegakoDiso dhannavAo atthi, jehiM accaMtaparissameNa jaiNajaNatovari asImovayAro kaDo, aha ya sAvayassa vArasa niyamA u patteyajaNassa paDhaNijjA asthi, jesiM pahAvao vA gahaNAo AyA nivvANAhigArI bhavai, tahA bhaviyavyayAvAo purisatkAraparakamavAo ya avassameva daMsaNijjo, kiMvahuNA imoe vittIe pateya. visayassa phuDasadehiM vaNNaNaM kayaM, jai annovi evaM amhAgaM pamuttappAe samAje vijja bhavejjA tayA nANassa carittassa tahA saMghassa ya khippa udayo bhavissai, evaM ha mnne|| bhavaIouvajjhAya-jaiNamuNi-AyArAma-paMcanaIo,
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammatipatra (bhASAntara) zrIvIranirvANa saM0 2458 Asoja zukla 15 (pUrNimA) zukravAra ludhiyAnA maiMne aura paMDitamuni hemacandajIne paMDitaratnamanizrI ghAsIlAlajIkI racI huI upAsakadazAMga sUtrakI gRhasthadharmasaMjIvanI nAmaka TIkA paMDita mUlacandrajI vyAsase AdyopAnta sunI hai| yaha vRtti yathAnAma tathAguNavAlI-acchI bnii-hai| saca yaha gRhasthoMke to jIvanadAtrIsaMyamarUpa jIvanako denevAlI-hI hai| TIkAkAra ne mRlasatra ke bhAvako sarala rItise varNana kiyA hai, tathA zrAvakakA sAmAnya dharma kyA hai ? aura vizeSa dharma kyA hai ? isakA khulAsA isa TIkAmeM acche DhaMgase batalAyA hai| sthADAdakA svarUpa, karma-puruSArtha-vAda aura zrAvakoMko dharmake andara dRr3hatA kisa prakAra rakhanA, ityAdi viSayoMkA nirUpaNa isameM bhalIbhAMti kiyA hai| isase TIkAkArakI pratibhA khUba jhalakatI hai| aitihAsika dRSTise zramaNa bhagavAna mahAvIrake samaya jainadharma kisa jAhojahAlI para thA aura vartamAna samaya jainadharma kisa sthitimeM pahuMcA isa viSayakA to ThIka citra hI citrita kara diyA hai| phira saMskRta jAnanevAloMko tathA hindIbhASAke jAnanevAloMko bhI pUrA lAbha hogA, kyoMki TIkA saMskRta hai, usakI sarala hindI kara dI gaI hai| isake paDhanese kartAkI yogyatAkA patA lagatA hai ki vRttikArane samajhAnekA kaisA acchA prayatna kiyA hai| TIkAkArakA yaha kArya parama prazaMsanIya hai| isa sUtrako madhyastha bhAvase paDhane vAloMko parama lAbhakI prApti hogii| kyA kaheM! zrAvakoM (gRhasthoM ) kA to yaha sUtra sarvasva hI hai, ataH TIkAkArako koTizaH dhanyavAda diyA jAtA hai, jinhoMne :atyanta parizramase jainajanatAke Upara asIma upakAra kiyA hai| isameM zrAvaka ke bAraha niyama pratyeka puruSake paDhane yogya haiM, jinake prabhAvase athavA yathAyogya grahaNa karanese AtmA mokSakA adhikArI hotA hai, tathA bhavitavyatAvAda aura puruSakAra
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ parAkramavAda haraekako avazya dekhanA cAhiye / kahAM taka kaheM, isa TIkA meM pratyeka viSaya samyak prakArase batAye gaye haiN| hamArI suptaprAya ( soI huI sI) samAjameM agara Apa jaise yogya vidvAna phira bhI koI hoMge to jJAna, cAritra tathA zrIsaMghakA zIghra udaya hogA, aisA maiM mAnatA hU~ / ApakA upAdhyAya jainamuni AtmArAma paMjAbI. isI prakAra lAhora meM virAjate hue paNDitavarya vidvAna munizrI 1008 zrI bhAgacandajI mahArAja tathA paM0 munizrI trilokacandajI mahArAjake diye hue, zrI upAsakadazAGga sUtrake pramANapatrakA hindI sArAMza nimna prakAra hai zrI zrI svAmI ghAsIlAlajI mahArAja- kRta zrI upAsakadazAGga sUtrakI saMskRta TIkA va bhASAkA avalokana kiyA, yaha TIkA atiramaNIya va manoraJjaka hai, ise Apane vaDe parizrama va puruSArthase tayyAra kiyA hai, so Apa dhanyavAdake pAtra haiM / Apa jaise vyaktiyoMkI samAjameM pUrNa AvazyakatA hai| ApakI isa lekhanIse samAjake vidvAn sAdhuvarga paDha kara pUrNa lAbha uThAyeMge, TIkAke paDhanese hamako atyAnanda huvA, aura manameM aise vicAra utpanna hue ki hamArI samAjameM bhI aise 2 suyogya ratna utpanna hone lage yaha eka hamAre liye vaDe gauravakI bAta hai / vi. saM. 1989 mA. Azvina kRSNA 13 vAra bhauma lAhora.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ rU. 6000) ApanAra Adya murabbIzrI * * * * * *. zeTha harakhacaMda kALIdAsa vArIyA bhANavaDa,
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jJAtAdharmakathAGgasUtra kI 'anagAradharmA'mRtavarpiNI ' TIkA para jainadivAkara sAhityaratna jainAgamaratnAkara paramapUjya zraddheya jainAcArya zrI AtmArAmajI mahArAjakA sammatipatra ladhiyAnA, tA. 4-8-51 maiMne AcAryazrI ghAsIlAlajI ma. dvArA nirmita 'anagAra-dharmA'mRta-varSiNI' TIkA vAle zrI jJAtAdharmakayAGga mUtrakA munizrI ratnacandrajIse AdyopAnta zravaNa kiyaa| ____ yaha niHsandeha kahanA par3atA hai ki yaha TIkA AcAryazrI ghAsIlAlajI ma0 ne baDhe parizrama se likhI hai| isameM pratyeka zabdakA pramANika artha aura kaThina sthaloM para sAra-pUrNa vivecana Adi kaI eka vizeSatAyeM haiM / mUla sthaloM ko sarala banAnemeM kAphI prayatna kiyA gayA hai, isase sAdhAraNa tathA asAdhAraNa sabhI saMskRtajJa pAThakoMko lAbha hogA aisA merA vicAra hai| ___ maiM svAdhyAyapremI sajjanoM se yaha AzA karUMgA ki ve vRttikArake parizrama ko saphala banA kara zAstrameM dI gaI anamola zikSAoM se apane jIvanako zikSita karate hue paramasAdhya mokSako prApta kreNge| zrImAnjI jayavIra ___ApakI sevAmeM poSTadvArA pustaka bheja rahe haiM aura isa para AcAryazrIjI kI jo sammati haiM vaha isa patrake sAtha bheja rahe haiM, pahuMcane para samAcAra deveM / zrI AcAryazrI AtmArAmajI ma0 ThAne 6 sukhazAntise virAjate haiN| pUjya zrI ghAsIlAlajI ma. sA0 ThAne 4 ko hamArI orase vandanA arjakara sukhazAtA puurch| pUjyazrI ghAsIlAlajI ma. jIkA likhA huA (vipAkasUtra) mahArAjazrIjI dekhanA cAhate haiM / isaliye 1 kApI Apa bhejanekI kRpA kareM; phira Apako vApisa bheja deveMge / Apake pAsa nahIM ho to jahAMse mile vahAMse 1 kApI jarUra bhijavAne kA kaSTa kareM, uttara jalda denekI kRpA kreN| yogya sevA likhate rheN| ludhiyAnA tA. 4-8-51 nivedaka pyArelAla
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAgamavAridhi-jainadharmadivAkara-upAdhyAya-paNDita-muni zrIAtmArAmajI mahArAja (paMjAba) kA AcArAgasUtra kI ___ AcAracintAmaNi TIkA para sammatipatra maiMne pUjya AcAryavarya zrI ghAsIlAlajI (mahArAja )kI banAI huI zrImad AcArAgasUtrake prathama adhyayana kI AcAracintAmaNi TIkA sampUrNa upayogapUrvaka sunii| ___yaha TIkA, nyAyasiddhAnta se yukta, vyAkaraNa ke niyama se nibaddha hai| tathA isameM prasaGga 2 para kramase anya siddhAnta kA saMgraha bhI ucita rUpa se mAlUma hotA hai| TIkAkArane anya sabhI viSaya samyak prakAra se spaSTa kiye haiM, tathA prauDha viSayoMkA vizeSarUpa se saMskRta bhASA meM spaSTatApUrvaka pratipAdana adhika manoraMjaka hai, etadartha AcArya mahodaya dhanyavAdake pAtra haiN| _____ maiM AzA karatA hUM ki jijJAsu mahodaya isakA bhalIbhAMti paThana-dvArA jainAgamasiddhAntarUpa amRta pI-pI kara mana ko harSita kareMge, aura isake manana se, dakSa jana cAra anuyogoM kA svarUpajJAna pAveMge / tathA AcAryavarya isI prakAra dUsare bhI jainAgamoMke vizada vivecana dvArA zvetAmbara-sthAnakavAsI samAja para mahAna upakAra kara yazasvI bneNge| vi. saM. 2002 / jainamuni-upAdhyAya AtmArAma mRgasara sudi 1 / ludhiyAnA (paMjAba). zubhamastu // yIkAneravAsI samAjabhUpaNa zAstrajJa bherudAnajI zeThiyAkA abhiprAya Apa jo zAstrakA kArya kara rahe haiM yaha vaDA upakArakA kArya hai| isase jainajanatAko kAphI lAbha phuNcegaa| (tA. 28-3-56 ke patrameMse)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH|| jainAgamavAridhi-jainadharmadivAkara-jainAcArya-pUjyazrI AtmArAmajImahArAjAnAM paJcanada-(paMjAba) sthAnAmanuttaropapAtikamutrANA marthabodhinInAmakaTIkAyAmidam sammatipatram AcAryavaryaiH zrI ghAsIlAlamunibhiH saGkalitA anuttaropapAtikasUtrANAmarthabodhinInAmnI saMskRtavRttirupayogapUrvakaM sakalA'pi svaziSyamukhenA'zrAvi mayA, iyaM hi vRttimunivarasya vaiduSyaM prakaTayati / zrImadbhirmunibhiH sUtrANAmarthAn spaSTayituM yaH prayatno vyadhAyi tadarthamanekazo dhanyavAdAnahanti te| yathA ceyaM vRttiH saralA subodhinI ca tathA sAravatyapi / asyAH svAdhyAyena nirvANapadamabhIpsubhinirvANapadamanusaradbhini-darzana-cAritreSu prayatamAnairmunibhiH zrAvakaizca jJAnadarzana-cAritrANi samyak samprApyA'nye'pyAtmAnastatra pravartayiSyante / / ____ AzAse zrImadAzukavimunivaro gIrvANavANIjuSAM viduSAM manastopAya jainAgamasUtrANAM sArAvavodhAya ca anyeSAmapi jainAgamAnAmitthaM saralAH suspaSTAzca vRttIvidhAya tAMstAn sUtragranthAn devagirA suspaSTayiSyati / ___ ante ca " munivarasya parizramaM saphalayituM saralAM subodhinI cemAM sUtravRttiM svAdhyAyena sanAthayiSyantyavazyaM suyogyA haMsanibhAH pAThakAH" ityAzAste vikramAvda 2002 ) zrAvaNakRSNA pratipadA ludhiyAnA upAdhyAya AtmArAmo jainamuniH
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ (zrI dazavaikAlikasUtrakA sammatipatra) ||shrii vIragautamAya nmH|| sammatipatram mae paMDitamuNi-hemacaMdeNa ya paMDiya-mUlacandavAsavArA pattA paMDiya-rayaNa-muNi-ghAsIlAleNa virahayA sakkaya-hindI-bhASAhiM juttA siri-dasaveyAliya-nAmasuttassa AyAramaNimaMjUsA vittI avaloiyA, imA maNoharA asthi, ettha sadANaM aisayajutto attho vaNNio, viujaNANaM pAyayajaNANa ya paramovayAriyA imA vittI diisi| AyAravisae vittIkattAreNa aisayapuvvaM ulleho kaDo, tahA ahiMsAe sakhvaM je jahA-tahA na jANaMti tesiM imAe vittIe paramalAho bhavissai, kattuNA patteyavisayANaM phuDasveNa vaNNaNaM kaDaM, tahA muNiNo arahattA imAe vittIe avaloyagAo aisayajuttA sijjhi| sakkayachAyA suttapayANaM payaccheo ya subohadAyago atthi, patteyajiNNAsuNo imA vittI duvvaa| amhANaM samAje erisavijja-muNirayaNANaM sambhAvo samAjassa ahobhaggaM atthi, kiM uttavijjamuNirayaNANaM kAraNAo, jo amhANaM samAjo suttappAo amhakeraM sAhiccaM ca luttappAyaM asthi, tesiM puNovi udao bhavissai ? jassa kAraNAo bhaviyappA mokkhassa joggo bhavittA puNo nivvANaM paavihidd| aohaM AyAramaNimaMjUsAe kattuNo puNo puNo dhannavAyaM demi-|| vi. saM. 1990 phAlguna ) ii zuklatrayodazI mahAle / uvajjAya jaiNa-muNI, AyArAmo (alavarasTeTa) (paMcanaIo) aise hI: madhyabhArata sailAnA-nivAsI zrImAn ratanalAlajI DosI zramaNopAsaka jaina likhate haiM ki zrImAn kI kI huI TIkAvAlA upAsakadazAMga sevaka ke dRSTigata huvA, sevaka abhI usakA manana kara rahA hai, yaha grantha sarvAGgasundara evam ucca koTi kA upakAraka hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ N ' ' ', = ' , ke 1 1 1 - 5 Fe - * rAja ke Ta. ke ThArI ha ra ge viMda bhAI je caMda rUA. para5ApanAra Adha murabI zrI * , , : ::: :: , S . * - * * thd_Mud mana ke : 14 Dinara astara , mada..31. Stu 'jA ana nal..sh,019.5 14
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 nirayAvalikA sUtrakA sammatipatra AgamavArAdhi-sarvatrantrasvatantra - jainAcArya pUjyazrI AtmArAmajI mahArAjakI taraphakA AyA huvA sammatipatra ludhiyAnA tA. 11 navambara 48 zrIyuta gulAbandajI pAnAcaMdajI ! sAdara jayajinendra || patra ApakA milA, nirayAvalikA viSaya pUjyazrIkA svAsthya ThIka na hone se unake ziSya paM. zrI hemacandrajI mahArAjane sammatipatra likha diyA hai, Apako bheja rahe haiM, kRpayA eka kopI nirayAvalikA kI aura bheja dIjiye, aura koI yogya sevA kArya likhate raheM / ! bhavadIya. gUjaramala - balavaMtarAya jaina // sammati // ( lekhaka jainamuni paNDita zrI hemacaMdrajI mahArAja ) sundarabodhinITIkayA samalaGkRtaM hindI - gurjara - bhASAnuvAdasahitaM ca zrInirayAvalikAsUtraM medhAvinA malpamedhasAM copakArakaM bhaviSyatIti sudRDhaM me'bhimatam, saMskRtaTIkeyaM saralA subodhA sulalitA cAta eva anvarthanAmnI cApyasti / suvizadatvAt sugamatvAt pratyekadurbodhapadavyAkhyAyutatvAca TIkaiSA saMkRta sAdhAraNa jJAnavatAmapyupayoginI bhAvinItyabhipremi / hindI - gurjara bhASAnuvAdAvapi etadbhASAvijJAnAM mahIyase lAbhAya bhavetAmiti samyak saMbhAvayAmi / jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjyazrI - ghAsIlAlajI - mahArAjAnAM parizramo'yaM prazaMsanIyo, dhanyavAdArhAca te munisattamAH / evameva zrIsamIramalajI - zrIkanhailAlajI - munivareNyayorniyojanakAryamapi zlAdhyaM, tAvapi ca munivarau dhanyavAdAha staH / sundara prastAvanAviSayAnukramAdinA samalaGkRte sUtraratne'smin yadi zabdakoSo'pi dattaH syAttarhi varataraM syAt / yato'syAvazyakatAM sarve'pyanveSakavidvAMso'nubhavanti / pAThakAH sUtrasyAdhyayanAdhyApanena lekhakaniyojaka mahodayAnAM parizramaM saphalayiSyantItyAzAsmahe / iti /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa zrI upAsakadazAGga sUtra paratve jainasamAjanA agragaNya jainadharmabhUSaNa mahAn vidvAn saMtoSa temaja vidvAn zrAvakoe sammatio samarpa che, temanA nAmo nIce pramANe che (1) ludhiyAnA - saMvat 1989, Azvina pUrNimAkA patra, zrutajJAna ke bhaMDAra AgamaratnAkara jainadharmadivAkara zrI 1008 zrI upAdhyAya zrI AtmArAmajI mahArAja, tathA nyAyavyAkaraNavettA zrI 1007 tacchiSya zrI muni hemacandrajI mahArAja. (2) lAhaura - vi0 saM0 1989 Azvina vadi 13 kA patra, paNDita zrI 1008 zrI bhAgacandajI mahArAja tathA tacchiSya paNDitaratna zrI 1007 zrI trilokacaMdajI mahArAja. (3) khIcana - se tA. 9 - 11 - 36 kA patra, kriyApAtra sthavira zrI 1008 zrI bhArataratna zrI samarathamalajI mahArAja. (4) vAlA cora - tA. 14-11-36 kA patra, paramamasiddha bhArataratna zrI 1008 zrI zatAvadhAnI zrI ratnacaMdajI mahArAja. (5) bambaI - tA. 16 - 11-36 kA patra, prasiddha kavIndra zrI 1008 zrI kavi nAnacaMdrajI mahArAja. (6) AgarA - tA. 18-12- 36, jagat-vallabha zrI 1008 jainadivAkara zrI cauthamalajI mahArAja, guNavanta gaNIjI zrI 1007 zrI sAhityapremI zrI pyAracandajI mahArAja. (7) haidrAbAda - (dakSiNa) tA. 25 - 11 - 36 kA patra, sthavirapadabhUSita bhAgyavAna puruSa zrI tArAcaMdajI mahArAja, tathA prasiddhavaktA zrI 1007 zrI sobhAgamalajI mahArAja, (8) jayapura - tA. 27-11-36 kA patra, saMpradAya ke gauravavardhaka zAMtasvabhAvI zrI 1008 zrI khUbacandajI mahArAja. (9) ambAlA - tA. 29-11-36 kA patra, paramamavApI paMjAvakezarI zrI 1008 zrI pUjya zrI kAzIrAmajI mahArAja.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) selAnA-tA. 29-11-36 kA patra, zAstroke jJAtA zrImAna ratanalAlajI DosI. (11) khIcana-tA. 9-11-36 kA patra, paMDitaratna nyAyatIrtha suzrAvaka zrIyut mAdhavalAlajI. sAdara jaya jinendra ApakA bhejA huvA upAsakadazAMga sUtra tathA patra milA yahAM virAjita pravartaka vayovRddha zrI 1008 zrI tArAcaMdajI mahArAja paNDita zrI kizanalAlajI mahArAja Adi ThANA 14 sukha zAMti meM virAjamAna haiM Apake vahAM virAjita jainazAstrAcArya pUjyapAda zrI 1008 zrI ghAsIlAlajI mahArAja Adi ThANA nava se hamArI vandanA arja kara sukha zAMti pUche, Apane upAsakadazAMga sUtra ke viSaya meM yahAM virAjita munivaroM kI sammati maMgAI, usake viSaya meM vaktA zrI sobhAgamalajI mahArAjane pharamAyA hai ki vartamAnameM sthAnakavAsI samAjameM anekAneka vidvAn muni mahArAja maujUda hai magara jainazAstra kI vRtti racanekA sAhasa jaisA ghAsIlAlajI mahArAjane kiyA hai vaisA anyane kiyA ho aisA najara nahIM aataa| dUsarA yaha zAstra atyanta upayogI to yoM hai hI, saMskRta prAkRta hiMdI aura gujarAtI bhASA hone se cAroM bhASA vAle eka hI pustaka se lAbha uThA sakate haiM / jainasamAja meM aise vidvAnoM kA gaurava baDhe, yahI zubha kAmanA hai / AzA hai ki sthAnakavAsI saMgha vidvAnoM kI kadara karanA siikhegaa| yogya likheM zeSa zubha bhavadIya jamanAlAla rAmalAla kImatI AgarA se zrI jainadivAkara prasiddha vaktA jagadallabha muni zrI cothamalajI mahArAja va paMDitaratna suvyAkhyAnI gaNIjI zrI pyAracanda jI mahArAja ne isa pustaka ko atIva pasanda kI hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImAn nyAyatIrtha paNDita mAdhavalAlaMjI khIcanase likhate haiM kiuna paMDitaratna mahAbhAgyavaMta puruSoM ke sAmane unakI agAdhatatvagaveSaNA ke viSaya meM maiM nagaNya kyA sammati de sakatA huuN| parantu mere do mitroM ne jinhoMne isako kucha paDhA hai bahuta sarAhanA kI hai, vAstava meM aise uttama va sabake samajhane yogya granthoM kI bahuta AvazyakatA hai, aura isa samAja kA to aise grantha hI gaurava baDhA sakate haiM / ye donoM grantha vAstava meM anupama haiN| aise grantharatnoM ke suprakAzase yaha samAja amAvAsyA ke ghora andhakArameM dIpAvalI kA anubhava karatI huI, mahAvIra ke amUlya vacanoM kA pAna karatI huI apanI unnati meM agrasara hotI rhegii| tA. 29-11-36 ambAlA (paMjAba) patra ApakA milaa| zrI zrI 1008 paMjAvakesarI pUjya zrI kAzIrAmajI mahArAja kI sevA meM par3ha kara sunA diyaa| ApakI bhejI huI upAsadazAGgasUtra tathA gRhidharmakalpatarakI eka 2 prati bhI prApta huii| donoM pustakeM ati upayogI tathA atyadhika parizrama se likhI huI haiN| aise grandharatnoM ke prakAzita karavAnekI bar3I AvazyakatA hai| ina pustaphoM se jaina tathA ajaina sabakA upakAra ho sakatA hai / ApakA yaha puruSArtha sarAhanIya hai| ApakA zazibhUSaNa zAstrI adhyApaka jaina hAIskUla amyAlA zahara
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUA. pa001) ApanAra AI murabbIzrI che A * * * * * "? + + 4 + + , ane amane *** Sc. rAd : TIma * (va.) zeTha dhA rasI bhAI jIvaNabhAI se lApura,
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAntasvabhAvI vairAgyamUrti tatvavAridhi, dhairyavAna zrI jainAcArya pUjyavara zrI zrI 1008 zrI khUbacaMdajI mahArAja sAhebane sUtra zrI upAsakadazAGgajI ko dekhA / Apane pharamAyA ki paNDita muni zrI ghAsIlAlajI mahArAja ne upAsakadazAGga sUtrakI TIkA likhane meM bar3A hI parizrama kiyA hai / isa samaya isa prakAra pratyeka sUtroMkI saMzodhanapUrvaka sarala TIkA aura zuddha hindI anuvAda honese bhagavAna nigranthoM ke pravacanoM ke apUrva rasakA lAbha mila sakatA hai| bAlAcora se bhArataratna zatAvadhAnI paNDita muni zrI 1008 zrI ratanacandajI mahArAja pharamAte haiM ki uttarottara jotAM mUlasUtranI saMskRta TIkAo racavAmAM TIkAkAre stutya prayAsa koM che, je sthAnakavAsI samAja mATe magarUrI levA jevU che, vaLI karAMcInA zrI saMdhe sArA kAgaLamAM ane sArA TAIpamA pustaka chapAvI pragaTa karyu cha je eka prakAranI sAhitya sevA bajAvI che. bambaI zaharameM virAjamAna kavi muni zrI nAnacandajI mahArAjane pharamAyA hai ki pustaka sundara hai prayAsa acchA hai| khIcana se sthavira kriyApAtra muni zrI ratanacandajI mahArAja aura paMDitaratna muni zrI samarthamaLajI pharamAte haiM ki-vidvAn mahAtmA puruSoM kA prayatna sarAhanIya hai, jainAgama zrImad upAsakadazAGgasUtra kI TIkA, evaM usakI sarala subodhinI zuddha hindI bhASA baDI hI suMdaratA se likhI hai|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vItarAgAya nmH| zrI zrI zrI 1008 jainadharmadivAkara jainAgamaratnAkara zrImajjainAcArya zrI pUjya ghAsIlAlajI mahArAja caraNavandana svIkAra ho / aparazca samAcAra yaha hai ki Apake bheje hue 9 zAstra mAsTara zobhAlAlajI ke dvArA prApta hue, etadartha dhanyavAda ! ApazrIjIne to aisA kArya kiyA hai jo ki hajAroM varSoM se kisI bhI sthAnakavAsI jainAcAryane nahIM kiyaa| Apane sthAnakavAsIjainasamAja ke Upara jo upakAra kiyA hai vaha kadApi bhulAyA nahIM jA sakatA aura nahIM bhulAyA jA skegaa| hama tInoM muni bhagavAna mahAvIra se athavA zAsanadeva se prArthanA karate haiM ki ApakI isa vajramayo lekhanIko uttarottara zaktipradAna kareM tA ki Apa jainasamAja se Upara aura bhI upakAra karate raheM, aura Apa ciraJjIvI hoN| hama haiM Apake muni tIna muni satyendradeva, muni lakhapatarAya, muni padmasena,
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ itabArI bAjAra nAgapura tA. 19-12-56 prakhara vidvAn jainAcArya munirAja zrI ghAsIlAlajI mahArAjadvArA jo AgamoddhArA huA aura ho rahA hai sacamuca mahArAja zrI kA yaha stutya kArya hai| hamane pracArakajI ke dvArA nau sUtroMkA seTa dekhA aura kai mArmika sthaloMko paDhA, paDha kara vidvAna munirAjazrI kI zuddha zraddhA tathA lekhanIke prati hArdika prasannatA phUTa pdd'ii| vAstavameM munirAja zrI jaina samAja para hI nahIM itara samAja para bhI gaharA upakAra kara rahe haiN| jJAna kisI eka samAja kA nahIM hotA vaha sabhI samAja kI anamola nidhi hai jise kaThina parizrama se taiyAra kara janatA ke sammukha rakkhA jA rahA hai, jisakA eka eka seTa hara zahara gAMva aura ghara gharameM honA Anazyaka hai| sAhityaratna mohanamuni sohanamuni jaina KWANT
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI dazavaikAlika sUtranuM sammatipatra zramaNa saMghanA mahAna AcArya Agama vAridhi sarvatantrasvataMtra jainAcArya pUjyazrI AtmArAmajI mahArAje ApelA sammatipatrane gujarAtI anuvAda. meM tathA paMDita muni hemacaMdrajIe paMDita mulacaMda vyAsa (rAmara mArAvA) dvArA maLelI paMDita ratna zrI ghAsIlAlajI muni viracita saMskRta ane hindI bhASA sahita zrI dazavaikAlika sUtranI AcAramaNimaMjUSA TIkAnuM avalokana karyuM. A TIkA suMdara banI che. temAM pratyeka zabdano artha sArI rIte vizeSabhAva laIne samajAvavAmAM Avela che. tethI te vidvAne ane sAdhAraNa buddhivALAo mATe upakAra karavAvALI che. TIkAkAre muninA AcAra viSayane ullekha sA karela che. je AdhunikamatAvalaMbI ahiMsAnA svarUpane nathI jANatA, dayAmAM pApa samaje che temane mATe "ahiMsA zuM vastu che. tenuM sArI rIte pratipAdana karela che. vRttikAre sUtrane pratyeka viSayane sArI rIte samajAvela che. A vRttinA avalokanathI vRttikAranI atizaya yogyatA siddha thAya che. A vRttimAM eka bIjI vizeSatA e che ke mUlasUtranI saMskRta chAyA hevAthI sUtra, sUtranAM pada ane padaccheda subedhadAyaka banela che. pratyeka jIjJAsue A TIkAnuM avalokana avazya karavuM joIe. vadhAre zuM kahevuM? amArI samAjamAM AvA prakAranA vidvAna muninanuM hovuM e samAjanuM ahobhAgya che. AvA vidvAna muniratnanA kAraNe suptaprAya-sutele samAja ane luptaprAya eTale lepa pAmeluM sAhitya e banene pharIthI udaya thaze. ame vRttikArane vAraMvAra dhanyavAda ApIe chIe. vikrama saMvata 190 phAguna zukala | Iti terasa maMgaLavAra upAdhyAya jainamuni AtmArAma ( alavara sTeTa) (paMjAbI)
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa saMghanA pracAramaMtrI paMjAbakezarI mahArAja zrI premacaMdajI mahArAja jeozrI rAjakoTamAM padhArela hatAM tyAre tenA taraphathI zAne mATe maLela abhiprAya. zAstroddhArasamiti taraphathI pUjyapAda zAstravAridhi paMDitarAja svAmIzrI ghAsIlAlajI mahArAja dvArA zAstroddhAranuM je kArya thaI rahyuM che te kArya jenasamAja temAM khAsa karIne sthAnakavAsI jaina samAjane mATe mULabhUta maulika saMskRtanI jaDane majabuta karavAvALuM che. eTalA khAtara A kArya ati prazaMsanIya che mATe dareka vyaktie temAM yathAzakita bhega devAnI khAsa AvazyakatA che ane tethI e bhagIratha kArya jaldIthI jaldI saMpUrNapaNe pAra pADI zakAya ane janatA zrutajJAnane lAbha meLavI zake. darIyApura saMpradAyanA pUjya AcArya zrI IzvaralAlajI mahArAja sAhebanA sUtre saMbaMdhe vicAre namAmi vira girisAradhIra pUjyapAda jJAnipravara zrI ghAsIlAla mahArAja tathA paMDitazrI kanaiyAlAlajI mahArAja Adi thANu chanI sevAmAM- amadAvAda zAhapura upAzrayathI muni dayAnaMdajInA 108 praNipAta. Apa sarve thANAe sukha samAdhimAM haze niraMtara dharmadhyAna pamarAdhanAmAM lIna haze. sUtra prakAzana kArya tvarita thAya evI bhAvanA che dazavaikAlika tathA AcArAMga eka eka bhAga ahIM che, TIkA khuba suMdara, saraLa ane artha sAthe prakAzana thAya te zrAvakagaNa tene vizeSa lAbha laI zake, ane pUjya AcArya gurUdevane AMkhe motI utarAvyo che ane sAruM che eja. A suda 10, maMgaLavAra, tA. 25-10-55 punaH punaH zAtA Icchate, dayAmuninA praNipAta.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ dariyApura saMpradAyanA paMDitaratna bhAIcaMdajI mahArAjane abhiprAya zrI rANapura tA. 19-12-1955 pUjyapAda jJAnipravara paMDitaratna pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja Adi munivarenI sevAmAM, Apa sarva sukhasamAdhImAM haze. sUtraprakAzananuM kAma suMdara thaI rahyuM che te jANuM atyaMta AnaMda. ApanA prakAzita thayelAM keTalAMka sUtro meM joyAM. suMdara ane sarala siddhAMtanA nyAyane puSTi karatI TIkA paMDitaratnane supriya thaI paDe tevI che. sUtraprakAzananuM kAma tvarita pUrNa thAya ane bhavi AtmAone AtmakalyANa karavAmAM sAdhanabhUta thAya eja abhyarthanA. lI. paMDitaratna bALabrahmacArI pU. zrI bhAIcaMda mahArAjanI AjJAnusAra zAntimunInA pAyavaMdana svIkArazo. tA. 11-5-56 viramagAma gacchAdhipati pUjya mahArAja zrI jJAnacaMdrajI mahArAjanA saMpradAyanA AtmAthI, kriyApAtra, paMDitaratna, munizrI samarathamalajI mahArAjane abhiprAya. khIcanathI Avela tA. 12-2-16nA patrathI uddhata. pUjya AcArya ghAsIlAlajI mahArAjanA hastaka je sUnuM lakhANa suMdara ane saraLa bhASAmAM thAya che te sAhitya, paMDita munizrI samarathamalajI mahArAja samaya e maLavAne kAraNe saMpUrNa joI zakayA nathI. chatAM jeTaluM sAhitya jeyuM che, te bahu ja sAruM ane manana sAthe lakhAyeluM che, te lakhANa zAstra-AjJAne anurUpa lAge che. A sAhitya dareka zraddhALuM jIvene vAMcavA gya che. AmAM sthAnakavAsI samAjanI zraddhA, prarUpaNa ane pharasANanI dRDhatA zAstrAnukULa che. AcAryazrI apUrva parizrama laI samAja upara mahAna upakAra kare che. lI. kizanalAla pakavIrAja mAlu. mu. khIcana.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ lIMbaDI saMpradAyanA sunizrI choTAlAlajI mahArAjane abhiprAya zrI vItarAgadeve jJAnapracArane tIrthakara--nAma-tra bAMdhavAnuM nimitta kahela che. jJAnapracAra karanAra, karavAmAM sahAya karanAra, ane tene anumodana ApanAra, jJAnAvaraNIya kamane kSaya karI kevaLa jJAnane prApta karI paramapadanA adhikArI bane che. zAstrajJa, parama zAnta ane apramAdI pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja pote avizrAntapaNe jJAnanI upAsanA ane tenI prabhAvanA aneka vikaTa prasaMgemAM paNa karI rahyA che. te mATe teozrI anekazaH dhanyavAdanA adhikArI che. vaMdanIya che. temanI jJAnaprabhAvanAnI dhagaza ghaNuM pramAdione anukaraNIya che. jema pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja pite jJAna pracAra mATe avizrAnta prayatna kare che. temajazAstroddhArasamitinA kAryavAhake paNa emAM sahAya karIne je pavitra sevA karI rahela che. te paNa kharekhara dhanyavAdanA pUrNa adhikArI che. e samitinA kAryakarone mArI eka sucanA che ke - zAstroddhAra pravara paMDita apramAdI saMta ghAsIlAlajI mahArAja je zAstrodvArakanuM kAma karI rahela che. temAM sahAya karavA mATe-paDi vigerenA mATe je kharco thaI rahela che tene pahoMcI vaLavA mATe sAruM sarakhuM phaMDa joIe. enA mATe mArI e sucanA che ke-zAstroddhArasamitinA mukhya kAryavAhake--je banI zake te pramukha pite ane bIjA be traNa jaNAe gujarAta, saurASTra, ane kacchamAM pravAsa karI membare banAve ane Arthika sahAya meLave. jo ke atyAranI paristhiti viSama che. vyApArIo, dhaMdhAdArIone pitAnA vyavahAra sAcavavA paNa muzkela banyA che. chatAM je saMbhAvita gRhastha pravAse nIkaLe te jarUrI kArya saphaLa kare evI mane zraddhA che. * Arthika anukULatA thavAthI zAstroddhAranuM kAma paNa vadhu saralatAthI thaI zake. pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja jyAM sudhI A tarapha vicare che tyAM sudhImAM emanI jJAnazakitane jeTalo lAbha levAya teTale laI le, kadAca saurASTramAM vadhu vakhata rahevAthI temane have bahAra viharavAnI IcchA thatI hoya te zAntibhAI zeTha jevAe vinaMti karI amadAvAda padharAvavA, ane tyAM anukULatA mujaba be-traNa varSanI sthiratA karAvIne temanI pAse zAstroddhAranuM kAma pUrNa karAvI levuM joIe. thaDA vakhatamAM jAmajodhapuramAM zAstroddhArakamITI maLavAnI che, te vakhate uparanI sUcanA vicArAya te ThIka. - - - , , , ' ,
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ pharI zAstroddhAraka pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjane emanI A sevA ane parama kalyANakAraka pravRttine mATe vAraMvAra abhinaMdana che. zAsananAyaka deva temanA zarIrAdine sazakata ane dIrdhAyu rAkhe jethI samAja dharmanI vadhu ne vadhu sevA karI zake 34 astu. cAturmAsa sthaLa lIMbaDI | sa. 2010 zrAvaNa vada 13 gurU sadAnaMdI jainamuni choTAlAlajI zrI vardhamAna saMpradAyanA pUjyazrI punamacaMdrajI mahArAjane abhiprAya zAstravizAda pUjya AcArya mahArAja zrI ghAsIlAlajI mahArAjazrIe jaina Agama upara je saMskRta TIkA vagere racela che te mATe teozrI dhanyavAdane pAtra che. temaNe Aga uparanI svataMtra TIkA racIne sthAnakavAsI jaina samAjanuM gaurava vadhAryuM che, Agamo uparanI temanI saMskRtaTIkA bhASA ane bhAvanI daSTie dhaNI ja suMdara che. saMskRtaracanA mAdhuryo. temaja alaMkAra vagere guNothI cuta che. vidvAnoe temaja jaina samAjanA AcAryo, upAdhyAye vagere e zAstra upara racelI A saMskRtaracanAnI kadara karavI joIe. ane dareka prakArane sahakAra Apa joIe. A mahAna kAryamAM paMDitaratna pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja je prayatna karI rahyA che te alaukika che. temanuM Agama uparanI saMskRta TIkA vagere racavAnuM bhagIratha kArya zIdhra saphaLa thAya e ja zubhecchA sAthe. amadAvAda, tA. 22-4-56 ravIvAra muni punamacaMdrajI mahAvIra jayaMti khaMbhAta saMpradAyanA mahAsatI zAradAbAI svAmIne abhiprAya lakhatara tA. 25-4-56 zrImAna zeTha zAMtIlAlabhAI maMgaLadAsabhAI. pramukha sAheba akhila bhArata - sthA. jaina zAstroddhAra samiti mu. amadAvAda ame atre devagurUnI kRpAe sukharUpa chIe. vi. mA. ApanI samiti dvArA 5ya AcArya mahArAja zrI vAsIlAlajI mahArAja sAheba je sUtronuM kArya kare che te pikInAM sUtromAMthI upAsaka dazAMgasUtra, AcArAMgasUtra, anuttarapatikasUtra
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazavaikAlikasUtra vigere sUtre jayAM te sUtre saMskRta hindI ane gujarAtI bhASAomAM hovAne kAraNe vidvAna ane sAmAnya janene ghaNuM ja lAbhadAyaka che. te vAMcana ghaNuM ja suMdara ane manoraMjana che. A kAryamAM pUjya AcAcaMzrI je agAdha purUSArtha kArya kare che te mATe vAraMvAra dhanyavAdane pAtra che. A sUtrothI samAjane ghaNe lAbha thavA saMbhava che. haMsa samAna buddhivALA AtmAo svaparanA bhedathI nikhAlasa bhAvanAo avalaka karaze te A sAhitya sthAnakavAsI samAja mATe apUrva ane gaurava levA jevuM che. dareka bhaya AtmAone sUcana karuM chuM ke A sUtre potapitAnA gharamAM vasAvavAnI suMdara takane cUkase naMhi. kAraNa AvA zuddha pavitra ane svaparaMparAne puSTirUpa sUtre maLavAM bahu muzkela che. A kAryamAM ApazrI tathA samitinA anya kAryakare je zrama laI rahyA che temAM mahAna nijerAnuM kAraNa jovAmAM Ave che te badala dhanyavAda. e ja lI, zAradAbAI svAmI khaMbhAta saMpradAya. baravALA saMpradAyanA viduSI mahAsatIjI moMghIbAI svAmIne abhiprAya dhaMdhukA tA. ra7-1-56 zrImAna zeTha zAntIlAla maMgaLadAsabhAI pramukha ao bhAva . sthA. jainazAstroddhAra samiti mu. rAjakoTa atre bIrAjatA guru gurunA bhaMDAra mahAsatIjI viduSI seMghIbAI svAmI tathA hIrAbAI svAmI AdiThANAM bane sukhazAtamAM bIrAje che. Apane sUcana che ke apramatta avasthAmAM rahI nivRtti bhAvane meLavI dharmadhyAna karaze eja AzA che. vizeSamAM amane pUjya AcArya mahArAja zrI ghAsIlAlajI mahArAjanA racelAM sUtro bhAI pipaTa dhanajIbhAI taraphathI bheTa tarIke maLelAM te sUtre tamAma AghopAtta vAMcyAM manana karyA ane vicAryA che te sUtro sthAnakavAsI samAjane ane vItarAgamArgane khuba ja unnata banAvanAra che. temAM ApaNuM zraddhA eTalI nyAyarUpathI bharelI che te ApaNA samAja mATe gaurava levA jevuM che. haMsa samAna
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAo jJAnajharaNAothI AtmarUpavADIne vikasita karaze, dhanya che Apane ane samitinA kAryakarane je samAja utthAna mATe keInI paNa paravA karyA vagara jJAnanuM dAna bhavya AtmAone ApavA nimittarUpa thaI rahyA che. AvA samartha vidvAna pAsethI saMpUrNa kArya purUM karAvaze tevI AzA che. eja li. baravALA saMpradAyanA viduSI mahAsatIjI seMghIbAI svAmI nA pharamAnathI lI. kheDIdAsa gaNezabhAI--dhaMdhukA sthAnakavAsI jaina saMghanA pramukha aghatana paddhatine apanAvanAra vaDedarA kelejanA eka vidvAna . prophesarane abhiprAya sthAnakavAsI saMpradAyanA munizrI ghAsIlAlajI mahArAja jainazAstronA saMskRta TIkAbaddha, gujarAtImAM ane hindImAM bhASAMtare karavAnA ghaNA vikaTa kAryamAM vyApta thayelA che. zAstro pikI je zAstro prasiddha thayAM che te huM joI zake chu, munizrI pite saMskRta, ardhamAgadhI hiMdI bhASAonA niSNAta che. e emane TuMka paricaya karatAM sahaja jaNAI Ave che. zAstronuM saMpAdana karavAmAM temane potAnA ziSya vargane ane vizeSamAM traNa paMDitene sahakAra maLe che. te joI mane AnaMda thA.sthAnakavAsI saMpradAyanA agresarae paMDitene sahakAra meLavI ApI,munizrInA kAryane saraLa ane ziSTa banAvyuM che. sthAnakavAsI samAjamAM vidvattA ghaNI ochI che, te digaMbara mUrtipUjaka zvetAMbara vagere jainadarzananA pratinidhionA ghaNA samayathI paricayamAM AvatAM huM virodhanA bhaya vagara kahI zakuM. pU. mahArAjane A prayAsa sthAnakavAsI saMpradAyamAM prathama che evI mArI mAnyatA che. saMskRta spaSTIkaraNe sArAM ApavAmAM AvyAM che, bhASA zuddha che ema cekasa kahI zakuM chuM. gujarAtI bhASAMtare paNuM zuddha ane saraLa thayelAM che. mane vizvAsa che ke mahArAjazrInA A stutya prayAsane jenasamAja uttejana Apaze ane zAstronA bhASAMtarane vAcanAlayamAM ane kuTuMbamAM vasAvI zakAya te pramANe vyavasthA karaze. pratApagaMja, vaDodarA kAmadAra kezavalAla hiMmanarAma tA. 27-2-1956
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 muMbainI be kalejanA prophesarane abhiprAya muMbaI tA. 31-3-56 zrImAna zeTha zAntilAla maMgaLadAsa pramukha zrI akhila bhArata che. sthA. jainazAstroddhArasamiti, rAjakeTa. pUjyAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAje taiyAra karelA AcArAMga, dazavaikAlika, Avazyaka, upAsakadazAMga vagere sUtre ame joyAM, A sUtre upara saMskRtamAM TIkA ApavAmAM AvI che, ane sAthe hiMdI ane gujarAtI bhASAMtare paNa ApavAmAM AvyAM che. saMskRtaTIkA ane gujarAtI tathA hiMdI bhASAMtare jotAM AcAryazrInA A traNe bhASA paranA eka sarakhA asAdhAraNa prabhutvanI sacoTa ane surekha chApa paDe che. A sUtra graMthamAM pAne pAne pragaTa thatI AcAryazrInI apratima vidvattA mugdha karI de tevI che. gujarAtI tathA hiMdImAM thayelAM bhASAMtaramAM bhASAnI zuddhi ane saraLatA nedhapAtra che. ethI vidvadujana ane sAdhAraNa mANasa ubhayane saMtoSa Ape evI emanI lekhananI pratIti thAya che. 32 sUtromAMthI haju 13 sUtre pragaTa thayAM che. bIjAM 7 sUtre lakhAIne taiyAya thaI gayAM che. A badhAM ja sUtre jyAre emane hAthe taiyAra thaIne pragaTa thaze tyAre jainasUtra-sAhityamAM amUlya saMpattirUpa gaNAze emAM saMzaya nathI. AcAryazrInA A mahAna kAryane jaina samAjano vizeSataH sthAnakavAsI samAjane saMpUrNa sahakAra sAMpaDI raheze evI ame AzA rAkhIe chIe. che. ramaNalAla cImanalAla zAha seMTa jheviyarsa koleja, muMbAI. pro. tArA ramaNalAla zAha sephiyA, kaloja, muMbAI rAjakeTa dharmendrasiMhajI kelejanA prophesara sAhebane abhiprAya jamahAla jAganAtha pleTa rAjakoTa, tA. 18-4-16 pUjyAcArya paM. munizrI ghAsIlAlajI mahArAja Aje jenasamAja mATe eka evA kAryamAM vyApta thayelA che ke je samAja mATe bahu upayogI thaI paDaze. munizrIe taiyAra karelAM AcArAMga, dazavaikAlika, zrI vipAkakRta vi. meM joyAM.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ A sUtro jotAM pahelI ja najare mahArAjazrIne saMskRta, ardhamAgadhI, hindI tathA gujarAtI bhASAo upara asAdhAraNa kAbu jaNAI Ave che. eka paNa bhASA mahArAjazrIthI ajANa nathI. ApaNe joIe chIe ke e sUtra ucca ane prathama keTInA che. tenI vastu gaMbhIra, vyApaka ane jIvanane talasparzI che, eTalA gahana ane sarvagrAhya sUtronuM bhASAMtara pU0 ghAsIlAlajI mahArAja jevA ucca keTInA munirAjane hAthe thAya che te ApaNAM ahobhAgya che. yaMtravAda ane bhautikavAdanA A jamAnAmAM jyAre dharmabhAvanAM osaratI jAya che eve vakhate AvA tattvajJAna AdhyAtmikatAthI bharelAM sUtronuM saraLa bhASAmAM bhASAMtara dareka jijJAsu, mumukSu ane sAdhakane mArgadarzaka thaI paDe tema che. jana ane jainetara, vidvAna ane sAdhAraNa mANasa sAdhu ane zrAvaka darekane samajaNa paDe tevI spaSTa, saraLa ane zuddha bhASAmAM sUtro lakhavAmAM AvyAM che. mahArAjazrIne jyAre joIe tyAre temanA A kAryamAM saMkaLAyelA joIe chIe. e uparathI munizrInA parizrama ane dhagazanI kalpanA karI zakAya tema che. temanuM jIvana sUtromAM vaNAI gayuM che. munizrInA A asAdhAraNa kAryamAM potAnA ziSyane tathA paMDitene sahakAra maLe che. ane AzA che ke je dareka mumukSu A pustakane pitAnA gharamAM vasAvaze ane pitAnA jIvanane sAcA sukhane mArge vALaze te mahArAjazrIe uThAvele zrama saMpUrNapaNe saphaLa thaze. pro. rasIkalAla kasturacaMda gAMdhI ema. e. ela. ela. bI dharmendrasiMhajI keleja rAjakoTa (saurASTra) potAnA ziSya lAvo ane pAtAnI AzA che ke muMbaI ane ghATakeparamAM maLelI sabhAe bhinAsara kerensa tathA sAdhusaMmelanamAM mekalAvela TharAva hAla je vakhata zrI jhavetAMbara sthAnakavAsI jaina saMgha mATe Agama sazedhana ane svataMtra TIkAvALA zAstroddhAranI ati AvazyakatA che ane je mahAnubhAvoe A vAta dIrdha dRSTithI pahelI pitAnA magajamAM laI te pAra pADavA mahenata laI rahyA che tevA muni mahArAja paMDitaratna zrI ghAsIlAlajI mahArAja ke jeone sAdaDI adhivezanamAM sarvAnumate sAhityamaMtrI nImyA che, teozrInI dekharekha nIce a.bhA.. sthA. jaina zAstroddhAra samiti je eka meTI vagavALI kamiTI che tenI mAraphate kAma thaI rahyuM che. jene pradhAnAcArya zrI tathA pracAramaMtrIzrI
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA aneka anubhavI mahAnubhAvoe potAnI pasaMdagInI mahera chApa ApI che. ane chellAmAM chellA vaDedarA yunivarsITInA prophesara kezavalAla kAmadAra ema. e. pitAnuM savistara pramANapatra ApyuM che. te zAstroddhAra kamiTInA kAmane A saMmelana tathA kenpharansa hArdika abhinaMdana Ape che. ane temanA kAmane jyAM jyAM ane je je jarUra paDe-paMDitanI ane nANAMnI te te pitAnI pAsenA phaMDamAMthI ane jAhera janatA pAsethI madada maLe tevI IcchA dharAve che. A zAstro ane TIkAone jyAre ATalI badhI prazaMsApUrvaka pasaMdagI maLI che, tyAre te kAmane madada karavAnI A kenpharansa potAnI pharaja mAne che ane je kaI truTI hoya te paM. 2. zrI ghAsIlAlajI mahArAjanI sAMnidhyamAM jaI batAvIne sudhAravA prayatna kare . A kAmane Talle caDhAvavA jevuM kaI paNa kAma sattA uparanA adhikArIonA vANuM ke vartanathI na thAya te jovA pramukha sAhebane bhalAmaNa kare che. (sthA. jaina patra tA. 4-5-56) svataMtravicAraka ane niDara lekhaka "jenasiddhAMta nA taMtrI zeTha nagInadAsa gIradharalAlane abhiprAya zrI sthAnakavAsI zAddhAra samiti sthApIne pU. ghAsIlAlajI mahArAjane saurASTramAM bolAvI temanI pAse batrIsa sUtra taiyAra karavAnI hilacAla cAlatI hatI tyAre te hilacAla karanAra zAstrajJa zeTha zrI dAmodaradAsabhAI sAthe mAre patravyavahAra cAle tyAre zeTha zrI dAmodaradAsabhAIe temanA eka patramAM mane lakheluM ke ApaNA sUtrenA mULa pATha tapAsI zuddha karI saMskRta sAthe taiyAra karI zake tevA sthAnakavAsI saMpradAyamAM munizrI ghAsIlAlajI ma. sivAya mane kaI vizeSa vidvAna suni jovAmAM AvatA nathI. lAMbI tapAsane aMte meM munizrI ghAsIlAlajIne pasaMda karelA che." zeTha zrI dAmodaradAsabhAI pite vidvAna hatA. zAstrajJa hatA tema vicAraka paNa hatA. zrAvake temaja munie paNa temanI pAsethI zikSA vAMcanA letA, tema jJAnacarcA paNa karatA. evA vidvAna zeThazrInI pasaMdagI yathArtha ja hoya emAM
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 navAI nathI. ane pU. zrI ghAsIlAlajInA banAvelAM sUtro jotAM sau kAine khAtrI thAya tema te ke dAmadaradAsabhAie temaja sthAnakavAsI samAje jevI AzA zrI ghAsIlAlajI ma. pAsethI rAkhelI te kharAkhara phaLIbhUta thayela che. zrI vamAna zramaNsa'ghanA AcArya zrI AtmArAmajI mahArAje zrI ghAsIlAlajI mahArAjanA sUtreA mATe khAsa prazaMsA karI anumati Apela che te uparathI ja zrI ghAsIlAlajI ma nA sUtrAnI upacAgitAnI khAtrI thaze. A sUtreA vidyArthIne. abhyAsIne temaja sAmAnya vAMcakAne sarvane eka sarakhI rIte upayegI thaI paDe che. vidyArthIne temaja abhyAsIne mULa tathA saMskRta TIkA vizeSa karIne upayAgI thAya tema che. tyAre sAmAnya hiMdI vAMcakane hiMdI anuvAda ane gujarAtI vAMcakane gujarAtI anuvAdathI khu` sUtra saraLatAthI samajAya che. keTalAkanA evA bhrama che ke sUtreA vAMcavAnu kAma ApaNuM nahi, sUtreA ApaNane samajAya nahi. A bhrama taddana khoTA che. bIjA kAI paNa zAstrIya pustaka karatAM A sUtreA sAmAnya vAcakane paNa ghaNI saraLatAthI samajAI jAya che. sAmAnya mANasa paNa samajI zake teTalA mATe ja bhagavAna mahAvIre te vakhatanI leAkabhASAmAM ( ardhamAgadhI bhASAmAM) sUtra banAvelAM che. eTale sUtreA vAMcavA temaja samajavAmAM ghaNAM saraLa che. mATe koI paNa vAMcakane enA bhrama hAya tA te kADhI nAMkhavA ane dhanu temaja dharmanA siddhAtAnuM sAcuM jJAna meLavavA mATe sUtra vAMcavAne cUkavuM niha. eTaluM ja nahi paNa jarUrathI pahelAM sUtreA ja vAMcavAM. sthAnakavAsIomAM A zrI sthA. jaina zAsroddhAra samitie .je kAma karyuM' che. ane karI rahI che tevu kAI paNa saMsthAe Aja sudhI karyuM" nathI. sthA. jaina zAstrAddhAra samitinA chellA ripoTa pramANe khIjA cha sUtrA lakhA cela paDayA che, e sUtreA-anuyAgadvAra ane ThANAMga sUtra-lakhAya che te paNa gheADA vakhatamAM taiyAra thaI jaze. te pachI bAkInA sUtro hAtha dharavAmAM Avaze. taiyAra sUtrI jaldI chapAI jAya ema icchIe chIe ane sthA. khaMdhue samitine uttejana ane sahAyatA ApIne temanAM sUtro gharamAM vasAve ema IcchIe chIe. * jaina siddhAMta patra~me 1955 3 Y=
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 zruta-bhakita (pUrva AcArya zrI ghAsIlAlajI ma. sAnI AjJA anusAra lakhanAra) 6. sa. nA jaina muni zrI dayAnaMdajI mahArAja tA. 23-6-56 zAhapura, amadAvAda Aje lagabhaga 20 varSathI zraddheya paramapUjya, jJAnadivAkara 5' munizrI ghAsIlAlajI ma0 carama tIrthaMkara bhagavAna mahAvIranA anuttara, anupama nyAya yukta, pUrvApara aviAdhasvarUpa kalyANakAraka, carama zItaLa vANInA ghotaka evA zrI jinAgama para prakAza pADe che, teozrI prAcIna, paurvAtya saMskRtAdi aneka bhASAnA prakhara paMDita che, ane jinavANInA prakAza saskRta, gujarAtI ane hiMdImAM mULa zabdArtha, TIkA, vistRta vivaraNa, sAthe prakAzamAM lAve che. e jaina samAja mATe ati gaurava ane AnaMdanA viSaya che. bha. mahAvIra atyAre ApaNI pAse vidyamAna nathI. paraMtu temanI vANI rUpe akSaradeha gaNudhara mahArAjoe zrutaparaMparAe sAcavI rAkhyA zrutapara parAthI sacavAtuM jJAna jyAre vistRta thavAnA samaya upasthita thavA lAgyA tyAre zrI devaddhigaNi kSamAzramaNe valbhIpura-vaLAmAM te AgamAne pustaka rUpe ArUDha kI~, Aje A siddhAMtA ApaNI pAse che. te ardhamAgadhI bhASAmAM che. atyAre A bhASA bhagavAnanI, devAnI tathA janagaNanI dharmabhASA che. tene ApaNA zramaNeA ane zramaNIe tathA mumukSu zrAvaka zrAvikAe mukhapATha kare che, parantu tenA artha ane bhAva ghaNA gheADAe samaje che. jinAgama e ApaNAM zraddheya pavitra dhama sUtreA che. e ApaNI AMkheA che. teneA abhyAsa karaveA e ApaNI saunI-jaina mAtranI pharaja che. tene satya svarUpe samajAvavA mATe ApaNA sadbhAgye jJAnadivAkara zrI ghAsIlAla mahArAje sata saMkalpa karyAM che ane te likhita sUtrAne pragaTAvI zAstrAddhAra samitidvArA jJAna parama vahetI karI che. AvA anupama kAryoMmAM sakaLa jainonA sahakAra avazya hAva ghaTe ane tene vadhAremAM vadhAre pracAra thAya te mATe prayatnA karavA ghaTe. 90 mahAvIrane gaNadhara gautama pUche che ke he bhagavAna, sUtranI ArAdhanA karavAthI zuM phaLa prApta thAya ? bhagavAna tene prati uttara Ape che ke zrutanI ArAdhanAthI jIvAnA ajJAnanA nAza thAya che, ane te saMsAranA kalezeAthI nivRtti meLave che, ane saMsAra kalezAthI nivRtti ane ajJAnanA nAza thatAM meAkSanI phaLanI prApti thAya che AvA jJAnakAryamAM mUrtipUjaka jaino, diga MbarA ane anya dharmi hajArI ane lAkheA rUpIyA kharce che. hiMdu dharmamAM pavitra manAtA graMtha gItAnA seMkaDo nahui paNa hajAre TIkA graMthA duniyAnI lagabhaga sa` bhASAomAM pragaTa thayA che. IsAI dharmanA pracArakA temanA pavitra dharma grantha mAIbalanA pracArArthe tenu jagatanI sava
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAomAM bhASAMtara karI tene paDatara karatAM paNa ghaNI ochI kiMmate vecI dharmasUtrane pracAra kare che. muslima leke paNa temanA pavitra manAtA grantha kurAnanuM aneka bhASAomAM bhASAMtara karI samAjamAM pracAra kare che. ApaNe paisA parane moha utArI bhagavAnanA siddhAMtone pracAra karavA mATe tana, mana, dhana samarpaNa karavAM joIe. ane sUtra prakAzananA kAryane vadhu ne vadhu vega maLe te mATe sakriya prayatna karavA joIe AvA pavitra kAryamAM sAMpradAyika matabhede saue bhUlI javA joIe ane zuddha AzayathI thatA zuddha kAryane apanAvI levuM joIe. samitinA niyamanusAra rU. 251bharI samitinA sabhya banavuM joIe. dhArmika aneka khAtAonA mUkAbale sUtra prakAzananuM-jJAnapracAranuM A khAtuM sarvazreSTha gaNavuM joIe. A kAryane vega ApavAnI sAthe sAthe e Agama-bhagavAnanI e mahAvANInuM pAna karavA paNa ApaNe harahaMmeza tatpara rahevuM joIe. jethI parama zAMti ane jIvanasiddhi meLavI zakAya. (sthA. jaina tA. 5-7-56) zrI. a.bhA. jhave. sthA. jaina zAddhAra samitinA pramukha zrI vagere. rANapura parama pavitra sorASTranI puNya bhUmi para jyArathI zAMta-zAstravizArada apramAdi pUjya AcArya mahArAja zrI ghAsIlAlajI mahArAjanAM punIta pagalAM thayAM che tyArathI ghaNA lAMbA kALathI lAgu paDela jJAnAvaraNIya karmanAM paDaLa utAravAne zubha prayAsa thaI rahyo che. ane je pravacananI prabhAvanA teozrI karI rahyA che te anaMta upakAraka kAryomAM tame je apUrva sahAya ApI rahyA che te mATe tame sarvane dhanya che ane e zubha pravRttinA zubha pariNAmone janatA lAbha le che, ane te samajAya che ke sAdhujI chaThe guNasthAnake hoya che paNa pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja te bahudhA sAtame apramatta guNasthAnake ja rahe che evA apramatta mAtra pAMca-sAta sAdhuo je sthAnakavAsI jaina samAjamAM hoya to samAjanuM zreya thatAM jarAe vAra na lAge samAjAkAzamAM sthA. jaina saMpradAyane divya prabhAkara jaLahaLI nIkaLe paNa vo dina zrI zAddhArasamitine mArI eka namra sucanA che ke-pUjyazrInI vRddhIvasthA che, ane kAryapraNAlikA yuvAnane zaramAze tevI che. temane gAmegAma vihAra karavuM ane zAddhAranuM kArya karavuM temAM ghaNAM zArIrika mAnasika ane vyavahArika muzkelI veThavI paDe che. to kaI cogya sthaLa ke tyAMnA zrAvako bhakti vALA heya. vADAnAM rAganA viSathI alipta hoya. evA keI sthaLe zAddhAranuM kArya pUrNa thAya tyAM sudhI sthiratA karI zake enA mATe prabaMdha kara joIe. bIjI kaI evA sthaLanI anukuLatA na maLe to chevaTa amadAvAdamAM cagya sthaLe rahevAnI sagavaDa karI apAya te vadhu sAruM. mhArI A sucanA para dhyAna ApavA pharI yAda ApuM chuM. pharIvAra pRtya AcAryazrIne ane temanA satkAryanA sahAyakane mArA abhinaMdana pAThavuM chuM te svIkAraze. lI. sadAnaMdI jainamuni choTAlAlajI
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 "jainasiddhAMtanA'' taMtrIzrInA abhiprAya sthAnakavAsIomAM pramANabhUta sUtrA bahAra pADanArI A ekanI eka saMsthA che, ane enA A chellA ripeTa uparathI jaNAya che ke teNe ghaNI sArI pragatI karI che te joI AnaMda thAya che. mULa pATha, TIkA, hiMdI tathA gujarAtI anuvAda sahita sUtreA khahAra paDavAM e kAMI saheluM kAma nathI e eka mahAbhArata kAma che ane te kAma A zAstroddhAra samiti ghaNI saphaLatAthI pAra pADI rahI che te sthAnakavAsI samAja mATe ghaNA gauravanA viSaya che ane samiti dhanyavAdane pAtra che. samiti taraphathI navasUtro mahuAra paDI chapAya che. nava sUtro lakhAI gayAM che ane taiyAra thaI rahyAM che. hAlamAM matrI zrI sAMkaraca'da bhAIcaMda samitinA kAmamAM ja temanA AkhA vakhata gALe che ane samitinA kAmakAjane ghaNA vega ApI rahyA che. temanA khata mATe dhanyavAda. cukayAM che, hAlamAM traNa sUtro jamUddIpaprajJapti tathA naMdIsUtra ane A mahAbhArata kAmanA mukhya kArya kartA tA che vaceAvRddha pa'Dita munizrI ghAsIlAlajI mahArAja, mULa pAThanuM sa MzAdhana tathA saMskRta TIkA teozrI ja taiyAra kare che. munizrInA A upakAra AkhAya sthA. jaina samAja upara ghaNeA mahAna che. e upakAranA badalA te vALI zakAya temaja nathI. paraMtu A samitinA membara banI tenA bahAra paDelAM sUtro gharamAM vasAvI tenuM adhyayana karavAmAM Ave te ja mahArAjazrInuM gheADuM RNu adA karyuM" gaNAya. bhagavAne kahyuM che ke pama nALa to cA pahelu jJAna pachI yA, dayA dharma yathAtha samajavAM hoya tA bhagavAnanI vANIrUpa ApaNA sUtro vAMcavAM ja joie tenuM adhyayana karavuM joie ane tenA bhAvAtha samajavA joI e. eTalA mATe zAstroddhArasamitinA sarva sUtreA dareka sthA. jaine peAtAnA gharamAM vasAvavAM ja joIe sarva dharmajJAna ApaNA sUtrAmAMja samAyeluM che ane sUtrA sahelAIthI vAMcIne samajI zakAya che, mATe dareka sthA. jaina A sUtreA vAMce e khAsa jarUratu che. " jainasiddhAMta " DIsembara-56 20 4
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI upAsakadazAMgasUtrane mATe abhiprAya mULa sUtra tathA pUjya munizrIghAsIlAlajI mahArAje banAvela saMskRta chAyA tathA TIkA ane hiMdI tathA gujarAtI-anuvAda sahita. prakAzaka-a. bhA. zve. sthAnakavAsI jainazAstroddhArasamiti, gareDIA kuvA reDa, bIna leja pAse, rAjakoTa. (saurASTra) pRSTha 616 bIjI AvRtti bevaDuM (8) kada. pAkuM puchuM, jekeTa sAthe sane 1956 kiMmata rUA. 8-8-0 ApaNA mULa bAra aMga sUtromAMnuM upAsakadazAMga e sAtasuM aMga sUtra che. emAM bhagavAna mahAvIranA daza upAsake-zrAvakonAM jIvanacaritro ApelAM che, temAM paheluM cAritra AnaMda zrAvakanuM Ave che. AnaMda zrAvake jainadharma aMgIkAra karyo ane bAra vrata bhagavAna mahAvIra pAse aMgIkAra karI pratijJA (pratyAkhyAna) lIdhAM tenuM savistara varNana Ave che, tenI aMtargata aneka viSayo jevA ke, abhigama, kAlakasvarUpa, navatatva naraka, devaloka vagerenuM varNana paNa Ave che. AnaMda zrAvake bAra vrata lIdhA te bAra vratanI vigata aticAranI vigata vagere badhuM ApeluM che. te ja pramANe bIjA nava zrAvakonI paNa vigata Apela che. AnaMda zrAvakanI pratijJAmAM variya zabda Ave che. mUrtipUjake mRtipUjA siddha karavA mATe tene artha arihaMtanuM citya (pratimA) e kare che. paNa te artha tadRna beTe che. ane te jagyAe AgaLa pAchaLanA saMbaMdha pramANe tene e be artha baMdha besatuM ja nathI te munizrI ghAsIlAlajIe temanI TIkAmAM aneka rIte pramANe ApI sAbita karela che ane pitAne artha sAdhu thAya che. te batAvI Apela che. A pramANe A sUtramAMthI zrAvakanA zuddha dharmanI mAhitI maLe che te uparAMta te zrAvakanI Rddhi, raheThANa. nagarI vagerenA varNane uparathI te vakhatanI sAmAjika sthiti, rItarivAja rAjavyavasthA vagere bAbatenI mAhitI maLe che. eTale A sUtra dareka zrAvake avazya vAMcavuM joIe, eTaluM ja nahi paNa vAraMvAra adhyayana karavA mATe gharamAM vasAvavuM joIe. pustakanI zarUAtamAM vardhamAna zramaNasaMghanA AcArya zrI AtmArAmajI mahArAjanuM saMmatipatra tathA bIjA sAdhuo temaja zrAvakonA saMmatipatra Apela che, te sUtranI pramANabhUtatAnI khAtrI Ape che. jainasiddhAMta" jAnyuArI-57
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ seMkaDa sarTIphIkeTa uparAMta hAlamAM maLela keTalAka tAjA abhiprAye zAstro dvAranA kAryane vega Apo taMtrIsthAnethI (jainati ) tA. 15-9-17 pUjya zrI ghA sIlAlajI mahArAja ThANA 4 hAlamAM amadAvAda mukAme sarasapuranA sthA. jaina upAzrayamAM birAjamAna che. teo zrI zAstroddhAranuM kArya khUba ja khaMta ane utsAhathI vRddhavaye paNa karI rahyA che. teozrI vRddha che chatAM paNa Akho divasa zAstranI TIkAo lakhI rahyA che. Aja sudhImAM temaNe lagabhaga 20 jeTalAM zAstronI TIkAo lakhI nAkhI che ane bAkInAM sUtranI TIkA jema bane tema jaladI pUrNa karavI tevA mane ratha sevI rahela che. sthA. jaina samAjamAM zAstro upara saMskRta TIkA lakhavAne A prathama ja prayAsa che ane te prayAsa saMpUrNa bane evI ame zAsanadeva pratye prArthanA karIe chIe. Aja sudhI ghaNuM munivaroe zAstronuM kAma zarU karela che paNa keIe pUrNa karela nathI. pUjyazrI amulakhASIjI mahArAje batrIsa zAstro upara hiMdI anuvAda karela ane saMpUrNa banela, tyArabAda AcArya zrI AtmArAmajI mahArAjazrIe hiMdI TIkA keTalAka zA upara lakhela paNa ghaNAM zAstro bAkI rahI gayAM. pUjya hastimalajI mahArAje eka be zA uparanI TIkAonA anuvAda karela. pUjya zrI javAharalAla mahArAjazrIe sUyagaDAMgasUtra TIkA sahita hindI anuvAda sAthe karela. zrI saubhAgyamalajI mahArAje AcArAMganI hiMdI TIkA lakhela. paNa saMpUrNa zAstro upara saMskRta TIkA hajI sudhI sthA. jaina sAdhuo taraphathI thayela nathI. jyAre pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjazrIe 20 zA upara saMskRta TIkA tene hiMdI gujarAtI anuvAda karAvela che AthI have AzA baMdhAya che ke teozrI batrIse batrIsa zAstro upara saMskRta TIkA lakhavAmAM sakaLa thaze ane zAddhAra samitie Aja sudhI 10 thI 12 zA chapAvI paNa dIdhAM che ane hajI paNa te zA vizeSa jaladI chapAya te mATe zAdvAra samiti saMpUrNa prayatna karI rahela che te dhanyavAdane pAtra che. jaina zAstroddhAra samitinA rUA. 251] bharIne lAIpha membara thanArane tamAma zAstro zAstroddhAra samiti taraphathI bheTa maLe che. A rIte eka paMtha ane de kAja, baMne rIte lAbha thAya tema che. rUA. 251 mAM 500 rUpiyAnI kiMmatamAM zAstro maLe e paNa maTe lAbha che ane pravacananI prabhAvanA karavAne dharma. lAbha paNa maLe che.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ A sAle pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjanA suziSya paM. minazrI kanaiyAlAlajI mahArAja malADa mukAme cAturmAsa birAje che ane teozrI zAstronA membaro karavA mATe athAga prayatna karIne pravacananI sevA bajAvI rahyA che. ane atyAra sudhImAM muMbaI temaja parAonA lagabhaga 40 jeTalA gRhastha lAIpha membara banI gayA che ane muMbaImAM lagabhaga 300 jeTalA membaro thAya te IcchavA gya che. zrImaMta gRhastho hajAro rUpiyA pitAnA ghara kharcamAM temaja jazekhanA kAmamAM temaja vyavahArika kAmamAM vAparI rahyA che to AvA zAstroddhAra jevA pavitra kAryamAM rUpiyA vAparaze te dharmanI sevA karI gaNAze. ane badalAmAM uttama AgamasAhityanI eka lAyabrerI banI jaze. jenuM vAMcana karavAthI AtmAne zAMti maLaze ane zAstrAjJA pramANe vartavAthI jIvana saphaLa thaze.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ zatAvadhAnI munizrI caMtilAlajI mahArAjazrIne amadAvAdane patra "sthAnakavAsI jaina" tA. pa-9-17 nA aMkamAM chapAela che je nIce mujaba che. sUtronA mULa pAThemAM pheraphAra hoI zake khare ? tA. 7-8-17nA roja a birAjatA zAstroddhAraka AcArya mahArAjazrI ghAsIlAlajI mahArAja pAse, mArA upara Avela eka patra laIne huM gayo hata, te samaye mAre pU. ma. sA. sAthe je vAtacIta thaI te samAjane jANa karAvA sArU lakhuM chuM. zAstronuM kAma eka gahana vastu che. apramAdI thaI temAM avirata prayatna karavA joIe. saMpUrNa zAstronuM jJAna temaja dareka prakAranI khAsa bhASAnuM jJAna heya teja Agama dvArakanuM kArya saphaLatAthI thAya che. A prakArano prayatna hAla amadAvAda khAte sarasapura jena sthAnakamAM birAjatA pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja karI rahyA che. zAstralekhananuM A kArya thaI rahyuM che, temAM aneka vyaktione aneka prakAranI zaMkAo thAya che temAM zAstronA mULa pAThamAM pheraphAra thAya che? karavAmAM Ave che? e praznana paNa keTalAkane thAya che ane te prazna thAya te svAbhAvika che; kemake amuka munirAje taraphathI pragaTa thayela sUtranA mULa pAThamAM pheraphAra thayelA che. jethI A kAryamAM paNa samAjane zaMkA thAya. paNa kharI rIte jotAM, atyAre je zAstroddhAranuM kAma cAlI rahyuM che te viSe samAjane khAtri ApavAmAM Ave che ke, zAstroddhAra samiti taraphathI atyAra sudhImAM pragaTa thayelAM AgamanA mULa pAThamAM jarApaNa pheraphAra karavAmAM Avela nathI ane bhaviSyamAM je sUtre pragaTa thaze temAM pheraphAra thaze nahi tenI samAja neMdha lya. lI. zatAvadhAnI zrI yaMta muni-amadAvAda
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI akhila bhArata zvetAmbara sthAnakvAsI jaina zAstroddhAra samitine TuMka paricaya sthAnakavAsI samAjanI A ekanI eka saMsthA che ke jeNe atyAra sudhImAM tera sUtra chapAvI bahAra pADI dIdhAM che. sAta sUtra chapAya che ane bIjA keTalAka chApavA mATe taiyAra thaI cUkyA che. A pramANe A saMsthAe mahAna pragati sAdhI che tene TuMka paricaya A patrikAmAM Apela che te vAMcI jaI sarva sthA. jaina bhAIbahenoe A saMsthAne yathAzakti madada karI tenA kAryane haju vizeSa vegavAna banAvavAnI jarUra che. khAlI ghaDo vAge ghaNe ema sthA. kenpharansa jema beTAM baNagAM kuMkanArI saMsthAnI kiMmata nathI, tyAre nakkara kAma karanArI A zAstroddhAra samitine dareka prakAre uttejana ApavAnI dareka sthAnakavAsI jainanI anivArya pharaja che. ane A sarva sUtro tayAra karanAra pUjya munizrI ghAsIlAlajI mahArAjane sthAnakavAsI samAja upara ghaNe mahAna upakAra che. vayevRddha havA chatAM teozrI je mahenata laI sUtre taiyAra karAve che tevuM kAma haju sudhI bIjA keIe karyuM nathI ane bIjuM kaMI karI zakaze ke nahi te paNa zaMkAbharyuM che. pUjya munizrInA A mahAna upakArane kiMcita badale samAje A zAstroddhAra samitine banI zakatI sahAya karIne vALavAne che. sthAnakavAsI samAja jJAnanI kadara karavAmAM pAchA haThe tema nathI evI ame AzA rAkhIe chIe. jaina siddhAMta patra 4 okaTombara 1957
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 zrI dazavaikAlika tathA ugAsadazAMga sUtro : gujarAtI bhASAmAM anuvAda thayelAM pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja viracita zrI uparAsta e sUtreA jaina dharma pALatA dareka gharamAM hovA ja joIe. te vAMcavAthI zrAvaka dharma ane zramaNa dharmanA AcAranuM jJAna prApta thaI zake che ane zrAvakA peAtAnI niravadha ane aNuiya sevA zramaNa pratye majAvI zake che. vartamAnakALe zrAvakAmAM te jJAna nahi haiAvAne lIdhe adhazraddhAe zramaNa varganI vaiyAvacca te karI rahela che. paraMtuM 'kalpa zuM ane akalpa zuM ' enuM jJAna nahi heAvAne lIdhe pe|te sAvadya sevA arpI peAtAnA svAne khAtara zramaNa vargane peAtAne sahAyaka thavAmAM ghasaDI rahyA che, ane zramaNa vanI prAyaH kusevA karI rahyA che. temAMthI khacI lAbhanuM kAraNa thAya ane zramaNane yathAtathya sevA arpI temane paNa jJAnadarzana cAritranI ArAdhanA karavAmAM sahA yaka thaI peAtAnA jJAnadana cAritranI ArAdhanA karI sugati meLavI zake. zramaNanI yathAtathya sevA karavI te avazya gRhasthanI pharaja che. pUjya zrI ghAsIlAlajI ma. zAoddhAranu' anuvAdana traNa bhASAmAM rUDI rIte karI rahyA che ane rUpIyA 251] bharI membara thanArate rUA. 400-500 nI lagabhaga kIMmatanA batrIse AgamA phrI maLI zake che te te rU 251] bharI membara thaI khatrIse Agame! dareka zrAvaka ghare meLavavA joI e. khatrIse zAstronA lagabhaga 48 pustakA maLaze. teA te lAbha peAtAnI nirjarA mATe punyAnu badhI punya mATe jara meLave. uparokta ane sUtronI kI'mata samiti kaMIka ochI rAkhe teA harakeAI gAmamAM zrImata hoya te sUtro lAvI aradhI kIMmate, maphata athavA pUrI kImate lenAranI sthiti joI dareka gharamAM vasAvI zake. --eka gRhastha noMdha-uparanI sucanAne ame AvakArIe chIe. AvAM sUtro dareka gharamAM vasAvavA cAgya temaja dareka zrAvake vAMcavA caiAgya che. taMtrI 8 ratnajyeAta " patra tA. 1-10-57
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- - -- pUjya AcAryazrI ghAsIlAlajI mahArAjanAM banAvelAM sUtro kAzmIrathI kanyAkumArI temaja karAMcIthI ... kalakattA sudhI dareka sthaLe hoMzathI vaMcAya che. kAraNa ke AvI rIte zAstro taiyAra karavAnuM anekhuM kArya haju sudhI kei karI zakyuM nathI zrI sthAnakvAsI jaina samAja uparAMta zrI derAvAsI saMpradAyanA mahAna AcAryazrI rAmavijayasUrIjI tathA anya munivaree temaja terApaMthI mahAsabhA kalakattAvALAe A sUtro apanAvyAM che. deza-paradezanA membare sUtro vAMcI jaina dharmanA zratajJAnane aNamelo lAbha laI rahyA che. hamaNAMja laMDananI InDiA ophIsa lAyabrerIe A sUtro maMgAvyAM che. Apa rUpIA 251-0-0 mokalI membara tarIke nAma noMdhAvI hapte hapta lagabhaga rUpIA pAMca sudhInI kiMmatanAM zAstro vinA mUlya meLavI zake che. * vadhu vigata mATe lakhe The. grIna loja pAse,I maMtrI gareDIAkuvA reDa ke zrI akhila bhArata . sthA. jaina rAjakeTa. ) zAstroddhArasamiti - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 2 zrI AcArAGgasUtra prathamazrutaskandha prathama adhyayanakA viSayAnukrama viSaya maGgalAcaraNa avataraNA (1) bhagavAn ke vacanoM meM kalpavRkSa ke ke paccIsa (25) guNoMkI upamA (2) bhagavAn kI vANI ke 35 atizaya (3) anuyoga (4) (3) gaNitAnuyoga 4-13 14-19 20- 158 20-23 (1) caraNakaraNAnuyoga (2) dharmakathAnuyoga 23-24 (1) AkSepApyAdidharmakathA ( 4 ) 25 - 31 (2) dharmamahimA 32-34 35-53 36-53 pravrajyAdAnasamayanirNaya (1) mAsavicAra (2) pakSavicAra (3) tithivicAra (4) vAravicAra (5) nakSatravicAra (6) yogavicAra (7) karaNavicAra (8) lagnavicAra phUloM (9) grahavicAra (10) zIghrapravrajyAsamayanirUpaNa pRSThAGka 1- 3 3-159 37 38 38 39 39 41 41 46 46 47
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya pRSThAGka(11) kezaluzcana (12) prathamagocarIvicAra 52 (13) nUtanapAtravyApAraNa (14) AcAryAdipadapradAnasamaya (4) dravyAnuyoga dravyalakSaNa paryAyalakSaNa dravyavibhAga ( bheda-6) [1] dharmAstikAyasvarUpa [2] adharmAstikAyasvarUpa [3] AkAzAstikAyasvarUpa [4] kAlanirUpaNa kAlazabdavyutpatti kAlasiddhi kAlalakSaNa kAlasvarUpa [5] pudgalAstikAya pudgalazabdArtha pudgalalakSaNa pudgalAdezasaMkhyA pudgalakSetrasthiti pudgalabheda paramANusvarUpa skandhasvarUpa aura usake bheda 108 paramANuvandhakAraNa 112 paramANubandhavyavasthA koSTaka 121 ::::488 877.443543453
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAGka122 122 124 125 126 127 127 128 130 132 viSaya[6] jIvAstikAya jIvazabdArtha jIva svarUpa bhAva aura usake bheda-5 (1) aupazamika bhAva (2) kSAyika bhAva (3) kSAyopazamika bhAva (4) audayika bhAva (5) pAriNAmika bhAva jIva kA sthitikSetra jIva kI hAsa-vRddhi jIva kI Urdhvagati jIvalakSaNa iti jIvAstikAya SaDdravya vicAra jIvaskandha vicAra SadravyoM kA sakriyaniSkriya vicAravyavahAranaya ko lekara SaDdravya vicAraSaDUdravyoM ke viSaya meMkartRtvAkartRtvanirUpaNa vyavahAra naya-(6) (1) zuddhavyavahAra naya (2) azuddhavyavahAra naya (3) zubhavyavahAra naya (4) azubhavyavahAra naya 134 135 140 141 143 147 147 148 148 150 151 152
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ ac pRSThAGka 152 154 156 159 159 160 161 164-195 viSaya(5) upacaritavyavahAra naya (6) anupacaritavyavahAra naya jIva ke svarUpa meM sadRzavisadRza vicAra iti avataraNa sampUrNa sUtra kA upakrama sUtra prathama 'bhaga' zabdArtha sUtra dvitIya (saMjJA) saMjJA ke bheda (16) (1) AhArasaMjJA (2) bhayasaMjJA (3) maithunasaMjJA (4) parigrahasaMjJA (5) krodhasaMjJA (6) mAnasaMjJA (7) mAyAsaMjJA (8) lobhasaMjJA (9) lokasaMjJA (10) oghasaMjJA (11) sukhasaMjJA (12) duHkhasaMjJA (13) moisaMjJA (14) vicikitsAsaMjJA (15) zokasaMjJA (16) dharmasaMjJA jJAnasaMjJA ke meda-(5) 167 169 169-170 171 171 172 172 172-173 173 173 174 174 174-175 175 175-176 176
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAGka viSaya(1) matijJAna (2) zrutajJAna (3) avadhijJAna (4) manaHparyayajJAna (5) kevalajJAna matijJAna ke bheda (5) 176 177 179 181 185-190 185-186 186-187 187 187 188 188 188-189 apoha mImAMsA mArgaNA gaveSaNA saMjJA smRti mati prajJA sUtra tRtIya (saMjJA) tIna prakAra kA janma (1) saMmUrchanajanma (2) garbhajanma (3) upapAtajanma sUtra caturtha (saMjJA) sUtra paJcama AtmavAdiprakaraNa AtmazabdArtha AtmAstitvasiddhi Atma kA dravyatva AtmAkA svarUpa (13) 190 195-202 198 198-199 199-200 201 202-208 209-397 210-268 211 213 228 233
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAMGka233 237 243 244 247 248 viSaya(1) jIvatvanirUpaNa (2) nityatvanirUpaNa (3) cetanAvattvanirUpaNa (4) upayogavattvanirUpaNa (5) pariNAmitvanirUpaNa (6) prabhutvanirUpaNa (7) kartRtvanirUpaNa (8) bhoktRtvasiddhi (9) zarIrapariNAmatvasiddhi (10) amUrttatvanirUpaNa (11) pratizarIrabhinnatvasiddhi (12) paudgalikakarmasayuktatvasiddhi (13) UrdhvagatisvabhAvatvasiddhi iti AtmavAdi prakaraNa lokavAdiprakaraNa SaDjIvanikAya (1) pRthivIkAyabheda (2) apkAyabheda (3) tejaskAyabheda (4) vAyukAyabheda (5) vanaspatikAyabheda (6) trasakAyabheda (1-4) dvitricaturindriyabheda (6) paJcendriyabheda (4) manuSyabheda akarmabhUmi devanikAya (4) 250 253 255 259 263 263 268 268 269-299 270-271 271 273 274 274-275 275-276 276 277-278 279 280 282 283
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThAGka 284 286 287 288 294 295 298 299 312 viSaya (1) bhavanapatidevabheda (2) vyantaradevabheda (3) jyotiSkadevabheda (4) vaimAnikadevabheda kalpAtIta SaDjIvanikAyabhedasaMkalana jIvasaMkhyA karmavAdiprakaraNa (1) karmasvarUpa (2) karmasiddhi (3) karma kA mUrtatva (4) jIva aura karma kA saMbandha (5) karma kA anAditva (6) akarmavAdimatanirAkaraNa (7) bandhasvarUpanirUpaNa (8) bandhakAraNanirUpaNa (1) prakRtivandha ATha karmoM ke lakSaNa (2) sthitibandha sthitibandhakoSThaka (3) anubhAvavandha puNyapApakarmanirUpaNa sarvaghAti prakRtiyA (20) dezaghAti prakRtiyA~ (25) aghAti prakRtiyA (75) uttaraprakRtisaMkhyA (148) 313 317 318 320 325 332 " Ww 333 336-337 338 344 347 352 356 358-374
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 383 383-397 386 288 m 391 392 392-397 viSayakarmakSayavicAra iti karmavAdiprakaraNa kriyAvAdiprakaraNa prANAtipAtakriyA mRgavadha meM udyata kI kriyA kusUla meM loha DAlane vAle kI kriyA dhanuSa se vIMdhane vAle kI kriyA dRSTijJAna ke liye hastAdiphailAne vAle kI kriyA tADa para caDha kara usake phala toDanevAle kI kriyA aThAraha pApasthAna (1) prANAtipAta (2) mRSAvAda (3) adattAdAna (4) maithuna (6) parigraha (6-18) krodha se mithyAdarzanazalyataka iti kriyAvAdi prakaraNa chaThA sUtra (karmasamArambha ) sUtra saptama ( aparijJAta karmajIva) sUtra aSTama (jIva kA yonisaMdhAna) yonibheda (9) corAsI lAkha yoniyA sUtra navama (parijJA) mUtra dazama (karmasamArambha) bhUtra ekAdaza (upasaMhAra) sUtradvAdaza (upasaMhAra) 394 394-395 395 395-397 397 397-401 402-403 403-409 404 407 409 411 415 416
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya - pRSThAGka prathama adhyayana ke prathama uddezakI samApti 417 dUsare uddezakA upakrama 418 420 jIva ke viziSTa jJAnake abhAvakA kAraNa pRthivIkAya kI hiMsA meM tadAzrita jIvoM kI hiMsA pRthivIkAya lakSaNa pRthivIkAyaprarUpaNA pRthivIkAyajIva pariNAma pRthivIkAyavadhadvAra - zastradvAra pRthivIkAya kA upabhoga pRthivIkAyasamArambhaprayojana pRthivIkAyasamArambhaphala dRSTAntadvArA pRthivI jIvasiddhi pRthivIkAyasamArambhanivRtti upasaMhAra - uddezasamApti tRtIya uddeza upakrama aura dRSTAnta anagAralakSaNa anagArakarttavya zraddhAsvarUpa (1) yathAvRttikaraNa (2) apUrvakaraNa (3) anivRttikaraNa (4) adhigamazraddhA akAyazraddhopadeza akAya kI hiMsA meM tadAzrita anya jIvoM kI hiMsA akAyazatra akAyarakSopadeza aSkAyabhoga 423 425 433 437 440 441 442 449 455 461 463 464 464-468 469 473 474-498 485 489 492 494 499-503 504 505 509 512
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 520 522 524 528 530 viSayaakAyasacittatA apkAyajIvalakSaNa akAyanarUpaNA akAyajIvaparimANa apkAyazastra dhAvanajala-dhAvanapAnI-(21) apkAyavirAdhanAdoSa akAya ke viSaya meM anyamata samIkSA anyamatAgamavirodha upasaMhAra caturthoddezaka upakrama agnikAya ke abhyAkhyAna meM AtmA kA abhyAkhyAna agnikAyalakSaNa agnikAyasacittatA agnikAyaprarUpaNA agnikAyajIvapariNAma agnikAyApalApa dIrghalokazastra (agnikAya ) kA 532 534 437 538 538 539 541 542 546 548 khedajJa 550 553 dIrghalokazabdArtha agnikAyazastra agnikAyasamArambhanivRttipatijJA agnivirAdhanAdoSa agnikAyopabhoga agnisamArambhadoSa agnisamArambha meM usake Azrita anya jIvoM kI hiMsA upasaMhAra 555 560 562 567 570 573 579
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayauddezakasamApti paJcamadezaka (vanaspati) upakrama anagAralakSaNa vanaspatikAyasacittatA ( lakSaNadvAra ) vanaspatiprarUpaNA ( bheda ) vanaspatiparimANa vanaspatikAyopamarddana saMsAra kA 11 hetu hai rUpAdi guNa meM mUrcchA saMsAra kA kAraNa hai rUpAdiguNa mUrcchAdoSa vanaspatizastrasamArambha meM tadAzrita aneka jIvahiMsAvanaspativirAdhaka sAdhvAbhAsa upabhogadvAra vanaspativirAdhanAphala manuSyazarIra ke sAtha vanaspatikI sacittatA kI siddhi upasaMhAra uddezasamApti SaSThoddeza (sakAya) upakrama soM ke bheda trasakAyalakSaNa trasakAyaprarUpaNA kAya pariNAma pratyeka sajIvoM ke sukha duHkha alaga alaga haiM pRSThAGka 581 582 582 584 586 591 609 612 617 621 622 626 630 632 636 641 643 644 644 645 650 651 652 654
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya - pratyeka dizA vidizA meM pRthivI Adi Azrita trasajIvoM ko paritApa 12 dene se saMsAra bhramaNakAya ke samArambha meM anya prANiyoM kI hiMsA kAya kI hiMsA meM parijJA ( sakAya samAraMbhadoSa ) upabhogadvAra vedanAdvAra sajIvavirAdhanAphala sajIvahiMsAprayojana upasaMhAra uddezasamApti saptama uddeza (vAyukAya ) vAyukAyavirAdhanaviveka vAyukAyalakSaNa vAyukAyaprarUpaNA vAyukAyaparimANa vAyukA yazastra vAyukAya kI hiMsA meM par3ajIvanikAyarUpa loka kI hiMsA dravyaliGgikRta vAyukAyavirAdhanA vAyukAyopabhoga vAyuvirAdhanAdopa vAyuvirAdhanAparihAra mukhastrikAvicAra painikAyArambhadoSa pajIvavirAdhanAparihAra prathama adhyayana samApti pRSThAGka 657 659 663 664 666 667 670 673 675 676 677 683. 684 685 686 689 690 693 696 700 704 712 717 720 mr t
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvItarAgAya namaH jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjyazrI - ghAsIlAlajImahArAjaviracitA''cAracintAmaNiTIkAsamalaGkRtam AcArAGgasUtram / [ prathamaH zrutaskandhaH ] -00000 maGgalAcaraNam. arthadaM vIrajinaM praNamya, labdherdharaM gautama -mAptazaktim / gaNIzvaraM pUrvadharaM ca citte, sandhAya jainIM giramujjvalantIm // 1 // AcArAGgasUtrakI AcAracintAmaNiTIkA kA hindIbhASAnuvAda | maGgalAcaraNa ( 1 ) bhavya jIvoMke manoratha pUrNa karate jo judA, () una vItarAga jinendra ke caraNAmbujoM se nati sadA /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre - AcArasUtre munighAsilAla, prayatnataH sAdhujaneSTasiddhathai / AcAracintAmaNimAdadhe'haM, __bhavyAH sadainaM-hadi dhArayantu // 2 // aneka labdhigrAhi caudaha pUrvadhAraka jo tathA, adhyAtmazakti vibhUtiyukta virAjate hai jina yathA // (2) AcArya gaNadhara loka hita gautamapadAmbuja meM natI, __ merI virAje sarvadA deve vimala mati zubha gtii| nirdoSatattvanirUpiNI unakI samujjvala bhAratI, dharate use hiya meM sadA jo bhavyajana ko tAratI // (3) vinIta 'ghAsIlAla' muni janatA tathA muni ke liye, bhagavatsubhASitaratna 'AcArAGga guNaguMphita kiye / maNimAlikA ke rUpameM karate prakAzita hai abhI, AcAracintAmaNi hRdayagRha meM rakhe janatA sabhI // . (4) jaDa dravya cintAmaNi hRdayapai bAhire jAte dhare, 'AcAracintAmaNi' (TIkA ) hRdayameM dhAritA tamako hare / saba bhavyajana saMsAra vana meM ghUmate isako gahe, / jisase prakAzita mArga ho nija lakSya pada satvara lahe //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA iha sArddhatRtIyadvIpAbhyantare paJcadazakSetrAtmakanandanakAnane samyaktvAlavAlamadhye AtmarUpAH kalambA viMzatisthAnakapunaHpunaHsamArAdhanasalilena saMvarddhitAH santastIrthaGkasvarUpA abhinavakalpapAdapAH prAdurbhavanti / bhavyajIvo ke samasta manoratha pUrNa karane vAle zrI vIra bhagavAn ko praNAma karake, tathA vividha prakAra kI labdhiyo ke dhAraka caudaha 14 pUrvo ke jJAtA AdhyAtmika zakti se sampanna zrI gautama gaNadhara ko namaskAra karake samasta doSo se rahita hone ke kAraNa, tathA vAstavika vastusvarUpa ko prakAzita karane ke kAraNa ujjvala jinavANIko hRdaya me dhAraNa karake mai 'ghAsIlAla' muni prayatna karake bhavya puruSoM kI tathA munijano kI iSTasiddhi ke liye AcArAna rUpa sUtra (dore) me bhagavadbhASita vividha AcArarUpa maNiyAM mAlArUpameM pirotA hU~ / bhavyajana ise sadaiva apane hRdayameM dhAraNa kreN| jaDadravyarUpa cintAmaNi hRdaya para arthAt vakSaHsthala para dhAraNa kiyA jAtA hai kintu yaha AcAracintAmaNi (TIkA) hRdaya meM dhAraNa karane yogya hai // 2 // isa aDhAI dvIpa ke bhItara pandraha karmabhUmi rUpa nandanavana meM samyaktvarUpa kyArImeM AtmArUpI kalamba, tIrthakara gotra vAMdhane ke kAraNabhUta bIsa sthAno kI vAraMvAra ArAdhanA rUpI jalase vRddhiko prApta hokara tIrthaGkararUpa nUtana kalpavRkSa utpanna hote hai / AcArAMga satranI AcAracintAmaNi TIkAno gujarAtI anuvAda, maMgalAya25.. bhavya jInA tamAma manoratha pUrNa karavAvALA zrI vIra bhagavAnane praNAma karIne, tathA vividha prakAranI labdhionA dhAraka,cauda pUrvenA jJAtA, AdhyAtmika zaktithI sampanna zrI gautama gaNadharane namarakAra karIne sakala dethI rahita hevAnA kAraNe tathA vAstavika vastusvarUpane prakAzita karavAnA kAraNe ujjavala jinavANIne hRdayamAM dhAraNa karIne dhArIlAla muni prayatna karIne, bhavya purUSe-jInI tathA munijanonI ISTa siddhi mATe, zrI AcArAMgarUpa sUtra (derA)mAM bhagavadubhASita-vividha AcAra rUpa maNine mAlArUpamAM parevuM chuM. bhavya manuSya tene hamezAM hRdayamAM dhAraNa kare. jaDadravya rUpa citAmaNi hRdaya para arthAt vakSasthaLa upara dhAraNa karAya che. kintu A AcAracintAmaNi (TIkA) hRdayamAM dhAraNa karavA che. 2. A aDhI dvIpanI aMdara, paMdara karmabhUmirUpI nandana-vanamAM samyakatvarUpa kyArImAM AtmarUpI kalamba-kalama (DALI), tIrthakaragetra bAMdhavAmAM kAraNabhUta vasa sthAnanI vAraMvAra ArAdhanArUpI jalathI vRddhi pAmIne tIrthakararUpa nUtana-navIna kalpavRkSa utpanna thAya che.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgamatre tadvacaneSu hi kalpatarukumamagatasaundaryAdiguNAH samupalabhyante / yathA (1)-saundaryam , (2)-sugandhaH, (3)-tridoSanAzakatvam , (4)-saptadhAtupauSTikatvam , (5)-tvagomavalakaratvam , (6)-hRdayAlAdakatvam , (7)-tApazamanatvam , (8) zobhAkAritvam , (9) utsAhakatvam , (10) sphUrtikArakatvam , (11) vIryavarddhakatvam , (12)-zramahAritvam , (13)-madhuratvam , (14)-snigdhatvam , (15)bahudalatvam , (16)-vipavinAzakatvam , (17)-makarandadhAritvam , (18)vyAdhinAzakatvam , (19)-vikazanazIlatvam , (20)-tRSNAnivArakatvam , jaise kalpa vRkSoM ke phUloM meM saundarya Adi guNa pAye jAte hai usI prakAra tIrthaGkaroMke vacanoMmeM bhI saundarya Adi sabhI guNa pAye jAte hai / donome samAna rUpase pAye jAne vAle guNa isa prakAra hai (1)-saundarya, (2)-sugandha, (3)-tridoSanAzakatA, (4)-saptadhAtupuSTikaratA, (5) tvak roma-balakAritva, (6) hRdayAhlAdakatva, (7) tApazamanatva, (8) zobhAkAritva, (9)-utsAhakatA, (10)-sphUrtijanakatA, (11)-vIryavardhakatA, (12)-zramahAritva, (13)madhuratA, (14)-snigdhatA, (15)-bahudalatA, (16)-viSavinAzakatA, (17)-makaranda(puSparasa) dhAritva, (18)-vyAdhivinAzakatA, (19)-vikasanazIlatA, (20)-tRSNA jevI rIte kalpavRkSonA phUlemAM saundarya Adi guNe dekhAya che, te pramANe tIrthakarenA vacanemAM paNa saundarya Adi tamAma guNa dekhAya che. bannemAM samAna rUpathI dekhAtA guNe A prakAranA che-- (1)-saunhayaH, (2)-sugaMdha, (3)-tridoSanAzapA, (4)-sAta ghAtunI puSTa 42nA2, (5)-yAmaDI, 40-4100, ()-4yane maan||24, (7)-dupanuzamana 42vApA, (8)-zA , (8)-StsAyA', (10)-bhUtinA , (11)vApA , (12)-zramanivArapA, (13)-madhuratA (14)-snigdhatA-thizel pA, (15)-masatA, (16)-viSavinAzapA, (17)-bha424-4052sa-dhA24tA, (18)-vyAdhivinAzatA, (18)-visanazIstA, (20)-tRnivA24tA,
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA (21) mUrchAhArakatvam, (22) pathyatvam, (23) medhyatvam, (24) utkRSTabhAvotpAdakatvam, (25) avayavasannivezavizeSavatvam / tatra saundaryAdikaM yathA kalpatarukkurusumeSu bhagavadvacaneSu ca vidyate, tathA pradarzayAma :saM. guNAH 1 saundayam 2 sugandhaH kalpatarukusumapakSe bhagavadvacanapakSe mAdhuryaprasAda guNavanvam, manoharA kRtimaccam, ghrANendriyatRptijanakatvam / divyadhvanirUpatvena bhagavadvacanasyAryAnAryadvipadacatuSpadAdInAM nivArakatA, (21) - mUrchAhAritva, (22) - padhyatA, (23) medhyatA (24) - utkRSTabhAvo - tpAdakatA, (25) - avayava sannivezavizeSavattva / ye pacIsa guNa kalpa vRkSake phUloM me tathA bhagavAn ke vacano meM kisa prakAra samAnarUpa se pAye jAte hai yaha batalAte hai. saM. guNa (1) saundarya, (2) sugandha, kalpavRkSa ke phUloM ke pakSa meM manohara AkRti vAlA, ghrANendriyako tRpta karane vAlA, (21)-bhUrchAnivAra4tA, (22) -pathyatA, (23)-bhedhyatA, utpA64pAzu N mane (25)- avayavasannivezavizeSayAgu. sa. guNa (1) sondarya, A pacIsa guNe kalpavRkSanA kUlAmAM tathA bhagavAnanA vacaneAmAM kevI rIte samAnapaNe dekhAya che te khatAve che-- (2) sugandha, bhagavAnake vacanoM pakSameM / mAdhurya aura prasAda guNa vAlA divyadhvanirUpa hone ke kAraNa Arya, anArya, dvipada, tathA (24)- utkRSTa lAvonuM kalpavRkSanA kulAnA pakSamAM manahara AkRtivALA, nAsikAne tRpta karanAra, bhagavAnanA vanAnApakSamAM madhura ane mAhaka zabda saundarya. divyadhvanirUpa hAvAthI mArya, anArya, ye yazavAjAM tathA cAra pagavALAM
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgAtre svasvabhASApariNatatvena tRpti janakatvam / 3 tridoSanAzakatvam , vAta-pitta-kapha nAza- mithyAtvamizrasamyaktvamohanIya katvam , dopanAzakatvam / 4 saptadhAtupauSTika- rasAsRG-mAMsamedo'sthima- dravyArthika-paryAyArthika-nayAtvam , jjAzukra-barddhakatvam , bhyAM sthAdastyAdisaptabhaGgAnAM puSTikaratvam / catuppada Adi kI apanI 2 bhASA meM pariNata hojAneke kAraNa tRptikAraka / (3) triDhopanAgakatva, vAta pitta aura kapha ina tIna mithyAtva, mizra aura samyaktva doSoM ko dUra karane vaalaa| mohanIya ina tIna karmoM ko naSTa karane vaalaa| (4) saptadhAtupoSTi- rasa, rakta, mAMsa, meda, haDDI dravyArthika aura paryAyArthika aura vIrya, ina sAta dhAtuo naya kI apekSA kathaMcit ko baDhAne vaalaa| anityatA Adi sAta bhaMgo kA poSaka / jIne pita pitAnI bhASAmAM pariNata hovAnA kAraNe tRptiA26. (3) trioSanAzaya, pAta, pitta bhane 45, mAtra mithyAtpa, mizra ane. sbhydone dura karavA vALA katva-mohanIya, A traNane nAza karanAra (4) sAtayAtune puTa, 2sa, 24 mAMsa, meda, 4i vyArthi bhane paryAyAthi karavApaNuM majA ane vIrya, A sAta nayanI apekSAe kathaMcita, dhAtune balavAna karanAra, nityatA kathaMcita anityatA Adi sAta bhaMgonA piSaka katva,
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA 5 tvagromabalakaratvam , zArIrikavikArahAraka- Atmavartina ArttaraudradhyAnAtvam smakavikArasya nivaarktvm| darzanamAtreNa hRdayasukhajana- zravaNamAtreNa sarveSAM mANinAkatvam mamandAnandajanakatvam / 7 tApazamanatvam , zaityaguNavattvena tApahAraka- zAntarasavattvena kaSAyAnalatApatvam , hArakatvam / 8 zobhAkAritvam, bhUSaNarUpeNa dyutivarddhakatvam , mithyAtvAdikAluNyApaharaNapU rvakamAtmatejaHprakAzakatvam / (5) tvag romabalakaratva, zarIrasaMbaMdhI vikAra dUra karane AtmA ke ArtadhyAna aura vaalaa| raudradhyAnarUpa vikArokA naashk| (6) hRdayAhlAdakatva, dRSTi paDate hI hRdayako Anandita kAname paDatehI prANimAtra karane vaalaa| ko atyanta Ananda dene vAlA / (7) tApazamanatva, zItala hone se santApa harane zAntarasamaya hone ke kAraNa vaalaa| kaSAyajanita santApako naSTa karane vaalaa| (8) zobhAkAritva, AbhUSaNarUpa hone ke kAraNa mithyAtva Adi kI malInatA zobhA baDhAne vaalaa| dRra karake AtmAkA teja camakAne vaalaa| (5) cAmaDI ane vALane zarIrasaMbaMdhI vikAra dUra AtmAnA ArtadhyAna ane baLakAraka raudra dhyAnarUpa vikArene nAza 42nA2. karanAra (6) hRdayane AnaMdakArI, daSTi paDatAM ja hRdayane AnaMda ApanAra (7) tApanivAraNa karanAra, zItala hevAthI saMtApa 2nAra, kAnamAM paDatAM ja prANI mAtrane atyaMta AnaMda ApanAra zAktarasamaya hovAthI kaSAyajanita saMtApano nAza 42nA2. mithyAtva AdinI malinatA dUra karIne AtmAnA tejane prakAzita karanAra, (8) zomArIpA, ghareNAMrUpa hovAthI zobhA vadhAranAra
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre 9 utsAhakatvam , utsAhajanakatvam, pramAdapaJcakanivArakatvena dharmA rAdhane yogatrayottejakatvam / 10 sphUrtikArakatvam , harSotpAdakatvena sveSTalA- mokSAya parAkramasphoTanatvam / bhAya pravRttijanakatvam , 11 vIryavarddhakatvam , sakalendriyazaktidAyakatvam , tapaHsaMyamAbhyAmAtmabalotkarSa katvam / (9) utsAhakatva, (10) sphUrtikArakatva, utsAha utpanna karane vaalaa| pAMca pramAdoM kA nivAraNa karake dharma kI ArAdhanA meM tIno yogoM ko uttejita karane vaalaa| harSajanaka hone ke kAraNa mokSa ke liye parAkrama phoDane apanI iSTa siddhi ke liye pravRtti kI preraNA karane vAlA / karAne vaalaa| saba indriyo ko zakti dene tapa, aura saMyama dvArA AdhyAvAlA / smika bala baDhAne vaalaa| (11) vIryavardhakatva (9) utsAhaka paNuM. utsAha utpanna karanAra pAMca pramAdanuM nivAraNa karIne dharmanI ArAdhanAmAM traNeya yogone uttejana ApanAra. (10) skRti utpanna 42vApara harSa utpanna karanAra hovAthI mokSa mATe parAkrama karavAnI pitAnI IcchAnusAra siddhi preraNA karanAra mATe pravRtti karAvanAra tamAma Indriyane zakti tapa ane sayama dvArA AdhyA tmika baLa vadhAranAra, (11) vIryavardhakapaNuM. ApanAra
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA 12 zramahAritvam , saugandhyAdivividhaguNotka- caturgatiparibhramaNena zrAntAnAM rSeNa tattadindriyANAM zaithi- bhavabhramaNoparameNa khedAtyantika lyanivArakatvam , vidhvaMsakatvam / 13 madhuratvam , madhurarasavattvam , apUrvAkSayazivasukhAnubhavAtmaka rasatvam / 14 snigdhatvam , sukhadasparzakatvam , zravaNamAtreNA''tmanaH pratipradeza dharmAnurAgajanakatvam / (12) zramahAritva, sugandha Adi aneka guNo kI adhikatA honese usase indriyoM kI zithilatA dUra karane vaalaa| cAra gatiyo meM bhramaNa karake thake hue prANiyo kA bhavabhramaNa miTAkara unake khedako sarvathA nAza karane vaalaa| ___ (13) madhuratva, madhura rasa vaalaa| (14) snigdhatva cikanApana / apUrva avinAzI mokSasukhakIanubhUti rasa vaalaa| kAna meM paDate hI AtmA ke pratyeka pradeza meM dharmAnurAga jagAne vaalaa| (12) zramanivAraNa karavApaNuM. (13) madhu25 sugaMdha Adi aneka guNonI cAra gatiomAM bhramaNa karIne vizeSatA hovAthI te te thAkI gayelA jIvonA bhava IdriyonI zithilatA dUra bhramaNane nivAraNa karIne tenA karanAra khedane sarvathA nAza karanAra madhura rasavALA, apUrva, avinAzI mokSa sukhanA anubhava rUpa rasavALA cikaNApaNuM. kAnamAM paDatAM ja AtmAnA hare-hare pradezamA dhrmaanurAga jagADanAra (14) snigdhata. pra. A.-2
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgamutre svapara samaya svarUpapradarza bahuvidhapramANanayanikSepAdivattvam / 16 viSavinAzakatvam, sthAvarajaGgamavipaddArakatvam, viSayavAsanA'pahArakatvam / 17 makarandadhAritvam, parAgavatvam, 10 15 bahudalatvam, (15) bahudalatva, (16) viSavinAzakatva. (17) makarandadhAritva, (15) muhuhaNatA, (16) viSanAzaNu. zatapatrasahasrapatrAdirUpeNA'dhikapatravattvam, anityAdibhAvanAjanitavairA gyavattvam / (1) zatapatra, sahasrapatra Adi rUpase svasamaya aura parasamaya ke bahuta pattovAlA / svarUpakA prakAzaka hone ke kAraNa bhAMti-bhAMti ke pramANa, naya, nikSepa, Adi se yukta | sthAvara aura jagama viSa kA nAza vipaya vAsanArUpa viSakA nAza karane vAlA / karane vAlA / puSparasavAlA / seA putra, hajAra putra Adi rUpathI ghaNAM patro ( pAMdaDA ) vALA (17) bha42ndra-dhAritva. husonA rasa vAjA. anitya Adi bAraha bhAvanAoM se utpanna vairAgyajanita zAnta rasa vAlA / sthAvara ane jaMgama viSane viSayavAsanArUpa viSanA-jherane nAza karanAra nAza karanAra. 1.... vairAgyavattvam - pratipAdyapratipAdakabhAvasambandhena / svasamaya ane parasamayanA svarUpanA prakAzaka hAvAnA kAraNe jAdI jodI jAtanA prabhANu, naya, nikSepa mAhithI yukta. anitya Adi mAra bhAvanAethI utpanna vairAgyajanita zAMtarasa pragaTAvanAra.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA 18 vyAdhinAzakatvam, kSatakSayAdisakalAtaGkanivA- sarvaghAtiprabhRtisakalakarmanAzakarakatvam , tvam / 19 vikasanazIlatvam, mukulitapatrasphuTana svabhAva- anantakAlaprasuptAtmaguNavikAtvam , sitvam / 20 tRSNAnivArakatvam , abhilApApahArakatvam , viSayAbhilApanivartakatvam / 21 mUrchAhArakatvam , naSTaceSTAnivArakatvam , mohavinAzakatvam / (18) vyAdhinAzakatva, bhaya Adi samasta vyAdhiyoko sarvaghAti Adi samasta karmoMkA haTAnevAlA / nAza karane vaalaa| (19) vikasanazIlatva, kramazaH vikasita hotA jaanevaalaa| anAdikAlase soye paDe AtmA ke guNoMkA vikAsa krnevaalaa| (20) tRSNAnivArakatva, lAlasA haTAnevAlA / viSayoM kI abhilASA dUra karane vaalaa| (21) mUrchAhArakatva, mUrchA (behozI) miTAne vaalaa| moha kA nAzaka / pa . (18) vyAdhi vinAzaka- bhaya AditamAma vyAdhione sarvaghAti prakRti Adi nivAraNa karanAra, tamAma karmone nAza karanAra, (1) vikAsavApaNuM kramazaH vikAsa pAmavAvALA. anAdi kAlathI sutA pahelA AtmAnA guNane vikAsa 42nA2. (20) tRnivA24A. dAsasya 2 42nA2. viSayenI abhilASA dUra 42nA2. (21) mUchanivArakapaNuM. bebhAnapaNuM maTADanAra meha nAza karanAra,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasatre 22 pathyatvam hitakaratvam , aihikapAratrikasukhotpAdakatve nAtmano nitAntopakAritvam / 23 medhyatvam , pavitratvam , mithyAtvamalAbhAvela nairmalyam / 24 utkRSTabhAvotyA. dainyazokAdijanitaduzcinta- vibhAvapariNAmajanyadurvAsanApadakatvam nApanayena vizuddhavicArA- nayanena tIrthaGkaragotropArjana ''viSkArakatvam / yogyaviziSTabhAvanAjanakatvam / (22) pathyatva, hitakara / ihaloka aura paraloka sambandhI sukhajanaka honese AtmA kA atyanta upkaarii| (23) medhyatva, pavitratA vaalaa| mithyAtvAdi pAMca Astrava rUpI mala se rahita hone ke kAraNa nirmala / (24) utkRSTabhAvotpA- denyazoka Adi se utpanna vibhAva pariNati dvArA janita dakatva, huI cintA ko dUra karake durvAsanA ko dUra karake tIrthaGkara vizuddha vicAra utpanna gotra bAMdhane ke yogya viziSTa karane vaalaa| bhAvanAko utpanna karane vaalaa| (22) 5thyatA. hitakara. A loka ane paraleka saMbaMdhI sukha utpanna karanAra hovAthI AtmAne atyanta upakArI. (23) medhyatA. pavitratA karanAra. mithyAtva Adi pAMca Azrava rUpI maLathI rahita rahevAnA kAraNe nirmala. (28) uzkaTa bhAve utpanna. dainyazeka AdithI utpanna vibhAvapariNati dvArA utpanna karavApaNuM. thanAra ciMtAne dUra karIne thayelI durvAsanAne dUra karIne vizuddha vicAra utpanna karanAra tIrtha kara netra bAMdhavA gya viziSTa bhAvanA utpanna 42nAra.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA 25 avayavasaMniveza- sakalAvayavapUrNatvam, vizeSavattvam sakalAGgopAGgapUrNatvam / (25) avayavasanniveza- saba avayavoM se paripUrNa / vizepavattva. 13 tIrthaGkarakalpapAdapAnAM vacanaprasUnAni gaNadharAH zraddhAmutre saMgranthya gadyapadyAtmaka vividhAGgopAGgarUpA mAlA vyarIracan / atha tA mAlA hRdaye nidhAya tattagata svAtmani bhAvayanto bhAvitAtmAnaH santo jJAnakriyAbhyAM karmarajo'panIya bAdhApIDAspavarjitamapunarAvRtti siddhigatinAmadheyaM zivapadaM samAzrayanti, bhavabhIrUna bhavyAnapi tatpadaM prApayanti / saba aDDoM aura upAgose yukta | tIrthaGkararUpI kalpavRkSoM ke vacanarUpI puSpoM ko gaNadharoMne zraddhArUpI sUtameM gUMthakara gadyapadyarUpa vividha agaupAGgamaya mAlAeN racIM, una mAlAo ko dhAraNa karake unakI mahattA kA antaHkaraNa meM vicAra karate hue bhAvitAtmA puruSa jJAna aura kriyA ke dvArA karmarajako haTAte haiM / tathA saba prakAra kI bAdhA aura pIDAse rahita, jihe pAkara phira kabhI AnA nahIM paDatA, aise siddhigatirUpa zivapada prApta karate haiM, sAtha hI bhavabhIru anya bhavya jIvoM ko bhI usI pada kI prApti karAte hai / (25) avayavasannivezanu sarva avayavAthI paripUrNa sa agA ane upAMgathIyukta vizeSapaNu tIrthaM kararUpI kalpavRkSonA vacanarUpa puSpAne, gaNudharAe zraddhArUpI sUtara-dorAmAM guthI karI gadya-padyarUpa vividha aga-upAMgamaya mALAe racI te mALAene hRdayamAM dhAraNa karIne, tenI mahattAneA aMtaHkaraNamAM vicAra karanAra bhAvitAtmA purUSajJAna ane kriyA dvArA karajakaNane dUra kare che. tathA sarva prakAranI upAdhi ane pIDAthI rahita, jene prApta karIne pharIthI keAI vakhata Avavu paDatu nathI. evI siddhigatirUpa zivaputtune prApta kare che, temaja bhavabhIrU anya bhavya jIvAne paNa te pada ( zivapada )nI prApti urAve che.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre kalpapAdapA hi aihikamevAdhruva kSaNabhaGgaraM sukhaM pradAtumIzate, ime tu lokottaramakSayaM zAzvataM sukhaM vitaranti / laukikasukhaM tu sutarAM siddhameva, na punastatra madAnApekSeti bhAvaH / 14 bhagavadvacaneSu paJcatriMzad atizayA lokottarAH sarvairanubhUyante, paJcatriMzato'tizayAnAM samavAyAGgasUtre nirdezAt / tathA ca sUtram - " paNatIsaM saccavayaNAisesA panattA" iti / paJcatriMzat satyavacanAtizeSAH prajJaptAH, iti cchAyA / satyavacanaM - bhagavadvavacanaM sakalahitakaratvAt tasya atizeSAH = atizayAH paJcatriMzat prajJaptAH kathitAH ityarthaH / tatraite paJcatriMzadavizayAH - paraMparayA'vagamyante , " kalpavRkSa to isI lokasambanvI sukha de sakate hai aura vaha sukha bhI adhruva aura kSaNabhaGgura hotA hai, kintu tIrthakara bhagavAn lokottara akSaya aura zAzvata sukha pradAna karate hai / laukika sukha to kisAna ke liye bhUse ke samAna svataH siddha hai hI vaha AnuSaGgika hai / bhagavAn ke vacanoM meM paitIsa lokottara atizayoM kA sabhI prANiyo ko anubhava hotA hai | zrI samavAyAdGgasUtra meM paitIsa atizayoM kA ullekha pAyA jAtA hai / mUla pATha isa prakAra hai - " paNatIsaM saccatrayaNAisesA paNNattA / " arthAt satya vacana ke paiMtIsa atizaya - guNa kahe gaye haiM / pavRkSa te A loka sabaMdhI sukha ApI zake che ane te sukha paNa adhruva ane kSaNabhaMgura hoya che, parantu tI kara bhagavAna leAkeAttara akSaya ane zAzvata-nitya sukha Apeche, laukika sukha te kheDuta mATe bhuzakA ( anAja vinAnAM ++AMtarAM ) samAna svAbhAvika siddhaja che. bhagavAnanA vacanAmAM pAMtrIza leAkeAttara atizayAnA sarva prANIone anubhava thAya che, zrI samavAyAMga sUtramA e pAMtrIza atizayAnA ullekha jovAmAM Ave che. bhUla pAyA ahAre che - " paNatIsa saccavayaNAisesA paNNattA " arthAt--satya vacananA pAMtrIza atizaya guNu kahevAmAM AvyA che. ahiM satyavacananA artha che-bhagavAnanA vacana, kemake te sarva hita karanArA che. te vacanAne atizaya arthAt guNu pAMtrIza che. paraMparAnA niyama pramANe pAMtrIza atizaya A pramANe mAnavAmAM AvyA che--
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA (1) saMskAravattvam = prakRtipratyayaliGgavacanAdiyuktatvam / (2) udAttatvam = zrotRsuvedyatvam (3) upacAropetatvam = aprAjJajanabhASAvadazlIlAdi doSarahitatvam / (4) gambhIradhvanitvam = meghavad gambhIranAdavattvam / (5) / anunAditvam = pratizabdopetatvam / (6) dakSiNatvam = Rjutvam / (7) upanItarAgatvam = mAlakozarAgaguNavattvam , yathA mAlakozarAgaH prastarAnapi drAvayati, tathA kaThinacetaso'pi janAn bhagavadvacanaM drAvayatIti hRdayadrAvakatvamiti bhAvaH / (8) mahArthatvam = mokSamArga yahA satya vacana kA artha hai--bhagavAna ke bacana, kyoMki ve sabake hita karane vAle hai / una vacanoM ke-vANIke atizaya arthAt guNa paitIsa haiM / paramparA ke anusAra vANIke paiMtIsa guNa isa prakAra mAne jAte haiM (1) saMskAravattva-prakRti, pratyaya, liGga, vacana Adi se yukta honA (2) udAttatA-zrotAo ke liye sugama / (3) upacAropetatA-ga~vAro kI bhASA meM pAye jAne vAle azlIlatA Adi doSo se rahita / (4) gaMbhIradhvanitva-meghakI samAna gambhIra nAda honA / (5) anunAditva-pratidhvanise yukta honA / (6) dkssinntaa-srltaa| (7) upanItarAgavattva-mAlakoza rAga sarIkhA guNa honA, arthAt jaise- mAlakoza rAga pASANa ko bhI pighalA detA hai, usI prakAra bhagavAn ke vacana kaThora hRdaya ko bhI pighalA dete haiN| tAtparya yaha hai ki bhagavAna ke vacana baDe hI hRdayadrAvaka hote haiN| (8) mahArthatA-bhagavAn ke bacana mokSa-mArga ke pratipAdaka hone se mahatvapUrNa aura artha (1) 22421tva-kRti, pratyaya, liMga, vayana pAhithIyuta mana. (2) hAttatAzrotAmA bhATe sugama. (3) 75yAropetatA-bhUrma-neI mANusonI bhASAmA levAmA AvatA asalIla-kharAba, zarama Ave tevA bhASAnA doSa rahita. (4) gaMbhIradhvanitvameghanA 2vAlI2 254. (5) manunAhitya-pratidhvaniyutaDA (57 // 35 ). (6) ikssitaasaralatA (7) upanItarAga--mAlakoza rAga je guNa hovu. arthAtu-jevI rIte mAlakoza rAga paththarane paNa pigaLAvI de che. te pramANe bhagavAnanA vacane kaThera hadayavALA mANasane paNa pigalAvI de che, tAtparya e che ke-bhagavAnanA vacana mahAna hadaya drAvaka hoya che. (8) mahAWtA--bhagavAnanA vacana mokSamArganuM pratipAdana karanArA che tethI mahatvapUrNa ane arthathI yukta hoya che. (9) avyAhatapaurvAparya--pUrvApara
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 AcArAGgasUtre pratipAdakatvena mahatvaviziSTArthakatvam (9) avyAhatapaurvAparyatvam | = pUrvAparavirodharAhityam / (10) ziSTatvam = ziSTAbhimatatattvabodhakatvam / (11) asaMdigdhatvam = abhidheyArthAnAM sphuTatayA pratipAdanena saMzayAjanakatvam / ( 12 ) apahRtAnyottarastram = sakalaguNapUrNatvena parakRtadoSAnvepaNA'vipayatvam / (13) / hRdayagrAhitvam = sarveSAM prANinAM zravaNamAtreNa hRdayahAritvam / (14) dezakAlAvyatItatvam = dravyakSetrakAlabhAvAnukUlatvam / (15) tatvAnurUpatvam vivakSitacastudravyaparyAyasvarUpaprakAzakatvam / (16) aprakIrNaprasRtatvam = prasaGga vinApadAnAmarthAnAM vA / na vistIrNatvaM nAtisaMkSiptatyam (17) anyonyapragRhItatvam = saMyukta hote haiM / (9) avyAhata paurvAparya - pUrvApara virodha se rahita hote haiM / (10) ziSTatA-giSTa puruSo dvArA svIkRta tatva kA bodha karAte haiM / (11) asaMdigdhatA -abhidheya artha kA spaSTa rUpa se pratipAdana karane ke kAraNa saMgayajanaka nahIM hote / (12) apahRtAnyottaratva - samasta guNoM se yukta hone ke kAraNa dUsare bADhI unameM koI doSa nahIM nikAla sakate / (13) hRdayagrAhitva - samasta zrotAgaNoM ke hRdaya ko haraNa karane vAle / (14) dezakAlAvyatItatva - dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke anukUla / (15) tattvAnurUpatva - vivakSita vastuke dravya aura yaya kA svarUpa prakAzita karane vAle (16) aprakIrNapramRtatva--' virAdhathI rahita hoya che. (10) ziSTa purUSo dvArA svIkArelA tattvanA Adha karAve che (11) asaMdigdhatA--abhidheya-vAkacAtu spaSTa rUpathI pratipAdana karavAnA kAraNe saMzaya utpanna thatA nathI (12) apahatAnyAntaratna- samasta guNothI yukta heAvAthI khIjA pakSanA vAdI temA koI paNa prakaranA doSa kahI zakatA nathI. (13) hRdayagrAhi-tamAma zrotAvarganA hRdayane haN kavAvALA (14) dezaka lAvyatItva----drazya, kSetra kAla ane bhAvane anukULa, (15) tattvAnurU patna--vitrakSita -vastu eTale belavA mATe manamAM nakkI karelu, tenA dravya ane paryAyanA svarUpane prakAzita karavAvALA, (16) aprakIrNa-pratantra praznaga vinA vistAra sahita nahi kahevu, tathA saMkSepamAM nahiM kahevu. (17) anyonya sagRhInava-pUrvApara pAnI ane arthAnI apekSA rAkhavA vALA, arthAt prakaraNa samata
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA pUrvAparasApekSatvam / (18)-abhijAtatvam = sUkSmasyApi jIvAdisvarUpasya cAkSuSapratyakSIkaraNavatpatipAdakatvam / (19)-atisnigdhamadhuratvam-amRtavattRptijanakatvam / (20)-aparamarmavedhitvam = paramarmoddhATanarahitatvam / (21)-arthadharmAbhyAsAnapetatvam pAramArthikArthadharmabodhakatvam (22)-udAratvam-sarvaprANikalyANakAritvaM, tucchArthAnabhidhAyakatvaM vA / (23)-paranindAtmotkarSaviprayuktatvam = parotkSepAtmaprazaMsAhInatvam (24)-upagatazlAghatvam = sakalahitakaratvena samAdatatvam (25) prasaga ke vinA na kahanA, na vistArayukta aura na saMkSipta kahanA, (17) anyonyapragRhItatva pUrvApara padoM kI aura artha kI apekSA rakhanevAle, arthAt prakaraNasaGgata, (18) abhijAtatA - jIva Adi ke atyanta sUkSmasvarUpako bhI itanA spaSTa nirUpaNa karane vAle jaise ki AMkhoM se dekha rahe hoM, (19) atisnigdhamadhuratA - amRta ke samAna tRptikAraka, (20) aparamarmavedhitva -- dUsaroM ke marma ko na pragaTa karane vAle, athavA pratipakSiyoM ke marma ( hetuoM evaM yuktioM ) kA nirAkaraNa karane vAle, (21) arthadharmAbhyAsAnapetatA ~ paramArtha arthAt mokSa tathA mokSa ke sAdhanarUpa dharma kA bodha karAne vAle, (22) udAratA - prANimAtra kA kalyANa karane vAle athavA tuccha arthoM kA pratipAdana na karane vAle, (23) paranindA''tmotkarSavipramuktatA - paraniMdA aura AtmaprazaMsA rahita, (24) upagatazlAghatva - sarvahitakArI hone ke kAraNa sabhI - (18) abhijAtatA-jIva Adi tanA atyanta sUkSma svarUpanuM paNa eTaluM spaSTa nirUpaNa karavAvALA jemake netrathI joI rahyA hoya. (19) atisnigdha madhuratA-amRta samAna tRpti karavA vALA. (20) aparamadhitva--bIjAnA marmane pragaTa nahi karavA vALA, athavA pratipakSIonA marma (hetuo-yuktio) nuM nirAkaraNa-karavA vALA. (21) artha dharmAbhyAsAnapatatA-paramArtha--arthAt mokSa tathA mekSanA sAdhanarUpa dharmane bedha karavAvALA. (22) udAratA-prANImAtranuM kalyANa karavA karAvAvALA, athavA tuccha arthonuM pratipAdana nahi karavA vALA (23) paranindADametkarSavipramuktatA-para nindA ane AtmaprazaMsAthI rahita (24) upagatazlAgha--sarvahitakArI hovAne pra. A.-3
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre anapanItatvam = zrutikaTutvAdivacanadoSApetatvam (26) - utpAditAcchinnakautU'helatvam = navanavArthapratipAdakatvena punaH punaH zravaNAbhilApajanakatvam / (27)adbhutatvam = zIghratArahitatvam / ( 28 ) - anativilambitatvam = vAkyAparisamAptau vizrAmarahitatvam / (29)- vibhramavikSeparoSA vezAdirAhityam = vibhramo = bhrAntiH, vikSepaH=vivakSitArthaM pratyanAsaktatA, ropAvezaH = krodhAvegastairvimuktatvam / (30)vicitratvam = varNanIyavastusvarUpaprakAzanena lokottaratvam / ( 31 ) - AhitavizeSatvam =dravya-paryAya-vizeSapratipAdakatvam / (32) - sAkAratvam = hetukAraNAdimiH sphuTatayA 18 ke liye upAdeya, (25) anapanItatva - karNakaTukatA Adi doSoM se rahita, (26) utpAditAcchinnakautUhalatva - nUtana nUtana artha kA nirUpaNa karane ke kAraNa vAra vAra sunane kI abhilASA utpanna karanevAle, arthAt - bhagavAnake vacanoko vAra vAra sunane kI icchA hotI hai / (27) adbhutatva - zIghratA se rahita, (28) anativilambitatva - bahuta vilamba se uccAraNa na kiye jAne vAle, arthAt vAkya samApta hone se pahale vizrAma lie vinA hI bole jAne vAle / (29) vibhrama - vikSepa - roSAssvezAdirAhitya, vibhrama arthAt bhrAnti, vikSepa arthAt pratipAdya vastu ke prati asAvadhAnI, roSa arthAt krodha ke Aveza se rahita, (30) vicitratA varNana kI jAne vAlI vastu kA svarUpa prakAzita karane ke kAraNa lokottara, (31) AhitavizeSatA - dravya aura paryAya kI vizeSatA kA pratipAdana karane vAle, kAraNe sarvane mATe upAdeya-grahaNa karavA ceAgya. (25) anapanItatva--kAnane apriya lAge evA dodheAthI rahita. (26) utpAditAcchinnakautUhalatva--navA-navA arthanuM nirUpaNuM karavAnA kAraNe vAraMvAra sAMbhaLavAnI abhilASA utpanna karavAvALA, arthAt bhagavAnanA vacanene vAraMvAra sAMbhaLavA abhilASA-icchA thAya che, (27) adbhuta~~zIvratAthI rahita (28) manativisabhNitatva - pAhuna vidyAthI ubhyAraNa nahi zvAvANA, arthAt vAya sabhApta thayA paDesAM vizrAma sIdhA vinAnna mosavAvAjA (28) vibhrabha - vikSeya- zeSAvezAhirahitatva-vibhrama arthAt bhrAMti, vikSepa-arthAt patipAdya vastu tara galata, rASa-arthAt dhanA AvezathI rahita (30) vicitratA-varNana karavA ceAgya vastunA svarUpane prakAzita karavAnA kAraNe lekettara (31) AhitavizeSatA dravya ane paryAyanI
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNAM prakAzanenArthAnAM sAkSAtkArajanakatvam / (33)-sattvaparigRhItatvam utpAdavyayaghrauvyayuktasattayA'rthaprakAzakatvam / (34)-aparikheditatvam = svaparakhedAnutpAdakatvam / (35)-avyucchedityam = varNanIyapadArthanirNayaM yAvadavicchinnatvam / ' vRddhasapradAyavidbhirapyuktam (1)-sakAravattaM, (2)-udattattaM, (3)-uvayAroveyattaM (4)-gaMbhIrabhuNittaM, (5)-aNuNAdittaM, (6)-dakSiNataM, (7)-uvaNIyarAgattaM, (8)-mahatthatta, (9)avvAhayapuvvAvajjattaM, (10)-siTTatta, (11)-asaMdiddhattaM, (12)-avahariyaannuttarattaM, (13)-hiyayaggAhittaM, (14)-desakAlaavvaIyattaM, (15)-tattANurUvattaM, (16)aNNapaiNNasariyatta, (17)-annunnappaggahIyattaM, (18)-ahijAyattaM, (19)-aiNiddhamahurattaM, (20)-avaramammavehitta, (21)-atthadhammabhAsANaveyatta, (22)-uyArata, (23)-paraniMdAappukkarisavippajuttattaM, (24)-uvagayasilAghattaM, (25)-aNavaNIyattaM, (26)-uppAiyacchinnakouhalattaM, (27)-aduyattaM, (28)-aNaivilaMviyatta, (29)vinbhamavikkhevarosAvesAirAhicaM, (30)-vicittattaM, (31)-Ahiyavisesatta, (32)sAgArattaM, (33)-sattapariggahIyattaM, (34)-aparikheiyattaM, (35)-avvuccheittaM / (32) sAkAratA-hetu kAraNa Adi ke dvArA spaSTa rUpa se prakAzita karake padArthoM kA sAkSAtkAra karAne vAle, (33) sattvaparigRhItatva - utpAda vyaya aura dhrauvyamaya sattA ke rUpameM artha ke prakAzaka (34) aparikheditatva - sva ko aura para ko kheda na pahuMcAne vAle, (35) avyuccheditva - pratipAdya viSaya kA nirNaya hue' vinA na rukane vAle, arthAt vivakSita vastu kA pUrNa nirNaya karane vAle / vizeSatAnuM patipAdana karavA vALA (32) sAkAratA-hetu, kAraNa Adi vaDe spaSTa rUpathI prakAzita karIne padArthone sAkSAtkAra karAvavA vALA. (33) sarvoparigrahItatvautpAda, vyaya, ane dhauvya-maya sattAnA rUpamAM arthanA prakAzaka (34) aparakheditatva pitAne ane pArakAne kheda nahi pahoMcADanAra (35) avyucchediva-pratipAdya viSayane nirNaya thayA vinA nahi aTakanArA, arthAt vivakSita vastune pUrNa nirNaya karavA vALA,
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre bhagavadvacanAni caturvidhe'nuyoge pravibhaktAni sa cettham(1)--caraNakaraNAnuyogaH, (2) - dharmakathAnuyogaH, (3) - gaNitAnuyoga:, (4) - dravyAnuyogaca / 30 yujyate = saMbadhyate bhagavaduktArthena saheti yogaH = gaNadharakathanarUpaH, anu = anukUlo yogo'nuyogaH / bhagavadvacanAnurUpA gaNadharoktirityarthaH / (1) (1) atha caraNakaraNAnuyogaH (1) caryate = gamyate prApyate bhavodadheH paraM kUlaM caturdazaguNasthAnAbhagavAn ke vacanoM meM ye paiMtIsa atizaya arthAt guNa hote haiM / prAcIna AcAryoM ne bhI kahA hai - 'sakkAravattaM ' ityAdi 35 / ( vANI ke paiMtIsa guNa pahale kaha cuke haiM ataH yahA~ inakA artha kahane kI AvazyakatA nahIM / = bhagavAn ke vacana cAra anuyogoM meM vibhakta haiM / cAra anuyoga ye hai : 1 caraNakaraNAnuyoga, 2 dharmakathAnuyoga, 3 gaNitAnuyoga, aura 4 dravyAnuyoga / bhagavAnake vacanoM ke anukUla gaNadharoM kA vyAkhyAna anuyoga kahalAtA hai / (1) caraNakaraNAnuyoga - jisake dvArA bhava-sAgara kA kinArA arthAt caudahavA~ guNasthAna prApta kiyA jAya bhagavAnanA vacanAmAM A pramANe pAMtrIza atizaya arthAt guNa hoya che. prAcIna mAyAyethe yazu hyuM che :- " sakkAravattaM" ityAdi upa. ( yAMtrIza vAzInA gugu paDesA kaDhI gayA chIe jethI ahiM enA atha kahevAnI AvazyakatA nathI.) bhagavAnanA vacana cAra anuyAgAmAM vaheMcAyelA che. cAra anuyAga A che-- (1) yarazurAmAnuyoga. (2) dharmasyAnuyoga, ( 3 ) gaNitAnuyoga bhane (4) dravyAnuyoga. bhagavAna-dvArA prarUpita arthanI sAthe gaNadharAnA vacananA cAga hoya te anuyAga kahevAya che, tAtparya e che ke:--bhagavAnanA vacanane anukULa gaNudharAe karela vyAkhyAna te anuyAga kahevAya che. (1) yarazuraNAnuyoga - tene jenAthI bhavasAgaranA kinArA arthAt caudamuM guNasthAna prApta karI zakAya, arthAt mUlaguNune 'caraNa" kahe che, athavA vrata Adi caraNa kahevAya che. te sittera ( 70 ) che. udhuM pazu che-
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNAM vasthAsvarUpamaneneti caraNa = mUlaguNarUpam / yadvA caraNa-vratAdi, tacca saptatisaMkhyakam , uktaJca " vaya5 samaNadhamma10 saMjama17, veyAvaccaM10 ca baMbhaguttIo 9 / NANAitiyaM3 tava12 kohaniggahAI4 caraNameyaM // 1 // " iti / kriyate caraNasya puSTiraneneti karaNam = uttaraguNarUpam / yadvA karaNaMpiNDavizuddhayAdi, etadapi saptatisaMkhyakam , uktazcause arthAt mUlaguNako ' caraNa' kahate haiM / athavA vrata Adi 'caraNa' kahalAte haiN| ve 70 sattara haiM / kahA bhI hai - pAMca mahAvata, daza zramaNadharma, satraha saMyama, daza vaiyAvRtya, nau brahmacarya kI guptiyAM, ratnatraya - (samyagjJAna, darzana, cAritra), bAraha prakArakA tapa, cAra krodhAdivijaya-(krodhavijaya, mAyAvijaya, mAnavijaya, lobhavijaya), yaha 70 sattara prakArakA 'caraNa' kahalAtA hai| __caraNa kI puSTi karane vAlA 'karaNa' kahalAtA hai / karaNa kA abhiprAya hai-- uttara guNa / athavA piNDavizuddhi Adiko karaNa kahate haiN| isake bhI sattara 70 bheda haiN| kahA bhI hai : pAMca mahAvrata, dasa zramaNadharma, sattara saMcama, daza vaiyAvRtya, nava brahmacaryanI guptio, ratnatraya-(samyagrajJAna, darzana ane cAritra) bAra prakArano tapa, cAra dhAhiviya,-(auSavilya, mAnaviya, mAyAvinya, balavinya ) pramANe sittara (70) prA2nA 25 upAya che. // 1 // caraNanI puSTi karavA vALA karaNa kahevAya che. karaNane abhiprAya che-uttara guNa, athavA piMDAvizuddhi Adine karaNa kahe che, tenA paNa sittera bheda che. kahyuM paNa che
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 AcArAGgasUtre " piMDavisohI4-samiI5, bhAvaNa 12 paDimA 12 ya iMdiyAni roho5 / paDilehaNa25 guttIo3, abhiggahA4 ceva karaNaM tu // 1 // " iti / tayoranuyogazcaraNa karaNAnuyogaH (1) / dharmakathAnuyogAdayazcaraNakaraNayorbhavyajIvAn pravarttayantIti teSAM caraNakaraNAGgatayA prAdhAnyametasyAnuyogasya, ata evAsya prAthamyam / uktaJca - Atman | jAnIhi pUrva caraNakaraNayorAzraye yanmahattvaM, mohaM dUrIkaroti prakaTayati paraM nizcayAtmasvarUpam / 61 cAra piNDavizuddhi, pAca samitiyAM, bAraha bhAvanA, bArah paDimA, pAMca indriyanirodha, pacIsa pratilekhanA, tIna guptiyAM, cAra abhigraha, yaha sattara 70 prakArakA karaNa kahalAtA hai / isa taraha caraNa aura karaNa ke anuyoga ko, arthAt bhagavAn kI vANI ke anukUla vyAkhyAna ko caraNakaraNAnuyoga kahate haiM / tAtparya yaha hai ki -- jisa zAstra meM cAritra sambandhI nirUpaNa hai, vaha caraNakaraNAnuyoga samajhanA cAhie / dharmakathAnuyoga Adi zeSa tIna anuyoga bhavyajIvoM ko caraNa aura" karaNa meM pravRtta karate hai, ataH ve isI anuyoga ke aGga hai / isa prakAra cAroM anuyogo meM caraNakaraNAnuyoga hI pradhAna hai / pradhAna hone ke kAraNa hI isa kI gaNanA sarvaprathama kI gaI hai| kahA bhI hai he Atman ! caraNa aura karaNa meM jo mahattva hai, use pahale samajha le / vaha moha ko nivAraNa karatA hai, AtmA ke nizraya arthAt vAstavika svarUpa ko prakaTa karatA hai, vaha saba yy "yAra piMDavizuddhi, pAMtha samitiyo, mAra bhAvanA, bhAra paDibhA, pAMca indriya nidha, pacIza pratilekhanA, traNa guptie, cAra abhigraha, A sarva karaN vAya che." // 1 // A pramANe caraNu ane karaNanA anuceAgane arthAt bhagavAnanI vANIne anukUla huM vyAkhyAnane caraNakaraNAnuyAga kahe che. tAtparya e che ke je zAstramAM cAritrasambandhI nirUpaNu che te caraNakaraNAnuyAga samajavuM joie. dharmakathAnuMyeAga Adi bAkInA traNa anuyAga bhavya jIvane caraNa ane karaNamAM pravRtta kare che; teTalA mATe te paNa e anuceAganu aMga che. A prakAre cAreya anuyA gomAM caraNakaraNAnuyoga pradhAna-mukhya che. * mukhya devAnA arale tenI gathunA sothI prathama zrI che, "he Atman! ya2tru bhane bhane bhaI che, tene prathama samala se, pazu che: te E
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA ' AdhAro'yaM guNAnAmapanayati sadA'nAdimithyAtvadoSaM, ___heturyo'yaM vizuddherdamayati nitarAmindriyANi drutaM yaH // 1 // .. - - samyagjJAnasya dAtA zivasukhajanakaH karmadhUlezca hartA, kartA vidyotanasyA''tmani sakalaguNasyA'dvitIyaH prkaashH| AtmannevAtmanInazcaraNakaraNayorAzrayaH kA'tra zaGkA ?, zaGkAro naiSa lokaH pariNativirasaH kiM sukhAzAM karoSi ? // 2 // (2) atha dharmakathAnuyogaHbhavajalanidhau nipatantaM bhavyajAtaM dhArayati-taririva tArayati zubhasthAnaM prApayatIti dharmaH, tasya kathA bhagavaddezanAlakSaNo vAkyamabandhaH dharmakathA / -ahiMsAdiprarUpaNA vA dharmakathAM / athavA zrutacAritralakSaNadharmapradhAnakathA-dharmakathA / - yadvA guNoM kA AdhAra hai, aura anAdikAlIna mithyAtva doSa ko dUra karatA hai, vizuddhi kA kAraNa hai, aura indriyoM ko zIghra hI damana karane vAlA hai // 1 // . samyagjJAna kA dAtA hai, mokSasukha utpanna karane vAlA haiM, karmarUpI dhUlako dUra karane vAlA hai, AtmAmeM udyota-prakAza karane vAlA hai aura samasta guNoM kA advitIya prakAzaka hai, he Atman ! caraNa aura karaNa kA Azraya lAbhakArI hai, isa viSayameM zaMkA, ko sthAna hI kahAM hai ? arthAt nizcitarUpase hI vaha kalyANa karane vAlA hai, yaha loka (saMsAra) to pariNAma meM ekadama nIrasa hai, tU isa se sukha kI abhilASA kyoM karatA hai // 2 // , (2) dharmakathAnuyoga . . saMsArarUpI sAgarameM DUbate hue bhavya jIvo ko dhAraNa karanevAlA-naukA ke samAna mehanuM nivAraNa kare che, AtmAnA nizcaya arthAt vAstavika svarUpane pragaTa kare che, te sarva guNane AdhAra ane anAdi kAlanA mithyAtva deSane dUra kare che, vizuddhinuM kAraNa ane indriyanA zIdhra damana mATe te sahAyaka che 1 | : / sabhyajJAna henA2 cha bhane bhAkSasupa panna. 42vANu cha. bha3pI . dhUjana dUra karavAvALuM che. AtmAmAM udyota-prakAza karavA vALuM che. ane samasta guNone advitIya prakAzaka che. he Atmana ! caraNa ane karaNane Azraya kalyANakArI che, A viSayamAM zaMkAne sthAna ja kayAM che ? arthAt nizcita rUpathI ja te kalyANa karavAvALuM che, A leka (saMsAra) te pariNAme ekadama nIrasa-rasarahita che, te temAM sumanI malidASA sh|| bhATa 42 cha ? // 2 // . (2) dharma thAnuyoga ... : saMsArarUpI sAgaramAM DubatA bhavya jIvone dhAraNa karavAvALI, vahANa pramANe
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 AcArAmutre zubhAzubhakarmavipAkopadarzanaM dharmakathA / kiJca tirthaGkaracakravarttyAdicAritravarNanaM dharmakathA / tasyA anuyogaH dharmakathAnuyogaH / dharmakathA (4) - nirvedanI bhedAt / caturvidhA - (1) - AkSepaNI - (2) - vikSepaNI- (3) - saMvedanI AkSepaNyAdidharmakathAbhirAkSiptAH vikSiptAH saMveditA nirveditAH santo bhavyaprANinazcAritraM prApnuvanti / kinAre lagAne vAlA, arthAt zubhasthAna meM pahuMcA denevAlA dharma kahalAtA hai / usa dharma kI kathA arthAt bhagavAna kI dezanA jisameM pAI jAya use dharmakathA kahate haiM / athavA ahiMsA Adi kI prarUpaNA dharmakathA kahalAtI hai / athavA zruta aura cAritra kI pradhAnatA vAlI kathA ko dharmakathA kahate haiM / athavA zubha aura azubha karmaphala ko prakAza karanA dharmakathA hai / yA tIrthakara cakravartI Adi mahApuruSoM kA caritra varNana karanA dharmakathA hai / usake anuyoga-vyAkhyAna ko dharmakathAnuyoga kahate haiM / dharmakathA cAra prakAra kI haiH- (1) AkSepaNI (2) vikSepaNI (3) saMvedanI aura (4) nirvedanI / AkSepaNI Adi dharmakathAoM se AkSipta saMvedita aura nirvedita (virakta) hue bhavya jIva cAritra prApta karate haiM / kinAre laI janArI, arthAt zubha sthAnamAM pahoMcADI devA vALI vastune dharma kahevAmAM Ave che. te dharmAMnI kathA arthAt bhagavAnanA upadeza jemAM tevAmAM Ave che. tene dharmakathA kahe che. athavA ahiMsA AdinI prarUpaNA te dharmakathA kahevAya che. athavA te zruta ane cAritranI pradhAnatAvALI kathAne dharmakathA kahe che, athavA zubha ane azubha karma-phUlane pragaTa karavuM te dharmAMkathA che. athavA tIrthaMkara, cakravartI di mahApurUSonA caritranuM varNana karavu te dharmakathA che. tenAM anuceAga-vyAkhyAnane dhama kathAnuyeAga kahe che. dharma thA yAra aAranI che. (1) AkSepaNI (2) vikSeyANI (3) savehanI bhane (4) nivehana . AkSepaNI Adi dha kathAethI AkSipta, vikSipta, saMvedita ane nivedita (vitta) dhayesA bhavya lava yAtri prApta ure che.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA (1) AkSepaNIAkSipyate mohaM nirAkRtya cAritraM prati samAkRSyate zrotA'nayeti-AkSepaNI, uktazca "sthApyate satpathe zrotA, yayA sA''kSepaNI kthaa| yatheSukAraM kamalA,-vatI dharme vyatiSThipat // 1 // " vAlyAvasthatanayadvayasamanvitaH sapatnIko bhRgupurohitaH sarvasvaM parihAya dIkSArtha sadanAnniryayau / tadIyaM sakalaM vasu parigRhItaM patyeti viditvA kamalAvatI rAjJI vairAgyamupagatA svapatimiSukAraM nRpati pratyavodhayat / 'rAjan ! kiM vAntAzivad (1) AkSepaNI jisa kathA ke dvArA zrotA moha se haTakara cAritra ke prati AkarSita hote hai, vaha AkSapaNI dharmakathA kahalAtI hai, kahA bhI haiM - " jisa ke dvArA zrotA sanmArga meM sthApita kiye jAte haiM, use AkSepaNI kathA kahate haiN| jaise kamalAvatIne iSukAra ko dharma meM sthira kiyA // 1 // " choTI umra vAle apane do bAlakoM ke sAtha patnIsahita bhRgu purohita sarvasva tyAga kara dIkSA grahaNa karane ke liye apane ghara se nikalA / usa purohita kA samasta dhana mere pati (rAjA) ne le liyA hai, aisA jAna karake rAnI kamalAvatI ko vairAgya ho gayA aura usane apane pati rAjA iSukAra ko samajhAyA-" mahArAja ! jisa dhanakA bhRgu purohita ne (1) mAkSepI'. je kathA dvArA zrotA mehathI haThI jaIne cAritra tarapha AkarSita thAya che te AkSepaNI dharmakathA kahevAya che. kahyuM paNa che - - jenAthI zrotAne sanmArgamAM sthApita karI zakAya che tene AkSepaNuM kathA kahe che, jevI rIte kamalAvatIe ISakArane ghamamAM sthira karyo. 1 . nAnI umaravALA pitAnA be bALakanI sAthe tathA patnI sahita bhUgu purohita sarvasva tyAga karIne dikSA grahaNa karavA mATe pitAnA gherathI nIkaLyA, te purahitanuM tamAma dhana mArA pati (rAjA) e laI lIdhuM che. evuM jANune rANI kamalAvatIne vairAgya utpanna thaI gayA ane teNe potAnA pati rAjA ISakArane samajAvyApr. mA.-4
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 AcArAgasUtre bhogamAzaMsase ?' ityAdi / atha kamalAvatIvacanazravaNakSaNasaMjAtaprativodha ipukAraH kamalAvatI ca dIkSArthaM sahaiva niSkrAntau / (2) vikSepaNIvikSipyate samyagavAdaguNotkarSapradarzanena mithyAvAdAdapasAryate zrotA'nayeti vikSepaNI / uktaJca "samyagavAdaprakarSaNa, mithyAvAdasya khaNDanam / yayA vikSepaNI saiva, yathA kezI pradezinam " // 2 // mithyAvAdAdapasArayAmAseti zeSaH / vamana kara diyA, vaha dhana bhogoge ? Apa vamana kA sevana karane vAloM kI taraha bhoga kI lAlasA kyoM karate hai ?" ityAdi / iSukAra ko kamalAvatI ke vacana sunate hI vairAgya ho AyA aura rAjA tathA rAnI donoM sAtha-sAtha dIkSA grahaNa kara lI // 1 // (2) vikSepaNI samyagvAda arthAt anekAntavAda yA siddhAnta ke guNoM kA digdarzana karAkara zrotAoM ko mithyAvAda arthAt ekAntavAda sa haTAne vAlI kathA vikSepaNI kahalAtI hai| kahA bhI hai - mahArAja je dhanane bhRgu purohite vamana karI nAkhyuM che te dhanane Apa bhegavaze? Apa vamananuM sevana karavAvALAnI peThe bheganI lAlasA zA mATe karo che?" ItyAdi rAjA ISakAra pite kamalAvatInA vacana sAMbhaLatAM ja vairAgya pAmyA ane rAjA tathA rANI ane sAthe-sAthe dIkSA grahaNa karI. | 1 | (2) vikSepaNI samyagvAda arthAt anekAntavAda, athavA satyasiddhAMtanA guNonuM digadarzana karAvIne zrotAone mithyAvAda arthAt ekAntavAdathI dUra karAvanArI kathA te vikSepaNa 4aa 43vAya che. ghuya cha:
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA kezizramaNataH karuNArasaparipUrNamAstikatAvAdamAkarNya pradezI nAma bhUpAlo nAstikatAvAdaM parityajya dvAdazavratadhArI zrAvako bhUtvA mRtvA ca prathamakalpe sUryAbhanAmA devo babhUva / (3) saMvedanIsaMvedyate = saMsArAsAratApradarzanena mokSAbhilASa utpAdyate'nayeti saMvedanI / uktazca " yasyAH zravaNamAtreNa, muktivAnchA prajAyate / saMvedanI yathA mallI, SaD nRpAn pratyavodhayat // 3 // " " samyagvAda kA utkarSa dikhalA kara mithyAvAda arthAt mithyAmAnyatA kA khaNDana karane vAlI vikSepaNI kathA hai| jaise-kezI zramaNane pradezI rAjA ko mithyAvAda se haTAyA thA" // 2 // zrI kezI zramaNa ke zrImukhase karuNA-rasa se paripUrNa AstikavAda suna kara pradezI nAmaka rAjA nAstikavAda tyAga kara bAraha vratadhArI zrAvaka ho kara marakara prathama saudharma kalpameM sUryAbha nAmaka deva huA / (3) saMvedanI jo dharmakathA saMsAra kI asAratA pradarzita karake bhavya jIvoM meM mokSakI abhilASA jAgRta , karatI hai, vaha saMvedanI dharmakathA hai / kahA bhI hai samyavAdane utkarSa batAvIne mithyAvAda arthAt mithyA mAnyatAnuM khaMDana karavAvALI vikSepaNa kathA che. jevI rIte kezI zramaNe pradeza rAjAne mithyAvAdathI bhuta yA u. // 2 // " zrI kezI zramaNanA zrImukhathI karUNArasathI paripUrNa AstikavAda sAMbhaLIne pradezI nAmanA rAjAe nAstikavAda tyAga karyo, bAra vratadhArI zrAvaka thaIne marIne - prathama saudharmaka5mAM sUryAbha nAmanA deva thayA. (3) saMvahanI je kathA saMsAranI asAratA batAvIne bhavyajImAM mokSanI abhilASA jAgrata are che, te savanI dharmA che. sahyu 554 cha:
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 AcArAgasUtre mallIkumArI SaD bhUmipAlAn svasminnanuraktAn vijJAya, tebhyaH saMsArAsAratAM pradarzya mokSAbhilASaM janayAmAsa / (4) nirvedanInirvedyate-viSayabhogemyo virajyate zrotA'nayeti nirvedanI, uktazca" yadA''karNanamAtreNa, vairAgyamupajAyate / nirvedanI yathA zAli,-bhadro vIreNa vodhitaH" // 4 // " jisa kathA ko zravaNa karane mAtra se hI mokSa kI AkAGkSA utpanna hotI hai, vaha saMvedanI dharmakathA hai / jaise-mallI nAmaka rAjakanyAne chaha rAjAoM ko bodha diyA" // 3 // chaha rAjA mere upara anurakta hai, yaha jAnakara mallIkumArIne unheM saMsArakI niHsAratA samajhAI aura una meM mukti kI abhilASA utpanna kara dI / mallI kumArI kA vaha upadeza saMvedanI dharmakathA hai // 3 // (4) nirvedanI jo kathA zrotAoM ko viSayabhogase virakta banAtI hai, vaha nirvedanI dharmakathA kahalAtI hai / kahA bhI hai : " jisakA zravaNa karate hI vairAgya utpanna hotA hai, vaha nirvedanI dharmakathA hai| jaise bhagavAn mahAvIrane zAlibhadra ko pratibodha diyA" // 4 // je kathA sAMbhaLavAmAtrathI ja mekSanI IcchA utpanna thAya che te saMvedanI dharmakathA che. jevI rIte mallI nAmanI rAjakanyAe cha rAjAone bodha Ape. " cha rAjA mArA upara Asakta-premavALA che. evuM jANIne mallI kumArIe teone saMsAranI nisAratA samajAvI ane temAM muktinI abhilASA utpanna karI, mallakumArIne te upadeza saMvedanI dharmakathA che. (4) nivenI. je kathA zrotAone viSaya bhegathI virakta banAve che te nirvedanI kahevAya che. suM para cha: "jenuM zravaNa karatAM ja vairAgya utpanna thAya che, te nivedanI dharmakathA che jevI rIte bhagavAna mahAvIre zAlibhadrane pratibaMdha Ape. ne 4 "
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIcAracintAmaNi-TIkA avataraNoM 29 kamalakomalakAntAkAraH zAlibhadrakumAraH zrImahAvIratIrthaGkarakathitadharmadezanAzravaNasamanantaraM tvarayA vairAgyamupagatazcAritraM praap| uktaJca"bhavasya sarva kSaNabhaGgaraM sukha, vidanti ye dhrmkthaanuraaginnH| vihAya te bhogamanantaduHkhadaM, ___ caranti cAritravane virAgiNaH" // 4 // uttarAdhyayanamUtrasyaikonatriMze'dhyayane dharmakathAphalamAha "dhammakahAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? / dhammakahAe NaM jIve nijjaraM jaNayai / dhammakahAe NaM pavayaNaM pabhAvei / pakyaNapabhAvaNeNaM jIve Agamesassa bhaddattAe kammaM nibaMdhai / " kamala ke samAna komala aura kAntimAna AkRti vAlA zAlibhadra kumAra zrI mahAvIra bhagavAn ko dharmadezanA sunate hI vairAgya ko prApta huA, aura usane cAritra dhAraNa kara liyaa| kahA bhI hai : "dharmakathA meM anurAga rakhane vAle jo puruSa saMsAra ke sukha kSaNabhaGgara samajha lete haiM, ve ananta duHkha dene vAle bhogakA tyAga karake, virAgI ho kara cAritrarUpI bagIce meM vihAra karate hai" // 1 // uttarAdhyayana sUtra ke unatIsaveM adhyayana meM dharmakA kA phala batalAyA gayA hai| vaha isa bhAMti hai kamalanA jevA komala ane kAntimAna AkRtivALA zAlibhadrakumAra zrI mahAvIra bhagavAnanI dharmadezanA sAMbhaLatAM ja vairAgyane prApta thayA ane cAritra dhAraNa karyuM. kahyuM paNa che - dharmakathAmAM prIti rAkhavAvALA je purUSa saMsAranA sukhane kSaNabhaMgura samajI le che te ananta duHkha ApavAvALA bhegane tyAga karIne vairAgya dhAraNa karI dhAritra3pI mAyAmA viDAra 3re che. // 1 // " uttarAdhyayana sUtranA ogaNatrIsamAM adhyayanamAM dharmakathAnuM phala batAvyuM che, te mA pramANe cha:
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre AkSepaNyAdicaturvidhadharmakathAsaMcArodbhAvitAnandadhArAtaraGgasamullasitasvAntaprabhUtabhavyabhAvitAtmA dharmakathI janmajarAmaraNAdibhIpaNapInapAThInamInamakaragaNasaMkramaNapriyaviyogApriyasaMyogavaDavAnalAkulitApArasaMsArasAgarAt svayaM tarati, parAnapi tArayati / sa ca prabhUtabhavyAn pravAjayan bhavakUpapatatprANavANasamAzvAsanajinazAsanamahimAnamupavRhayan samastameva jagat jinazAsanarasikaM kurvan , mithyAtvamutthApayan / " bhagavan ! dharmakathA se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? uttara-dharmakathA se jIva ko nirvANa kI prApti hotI hai / dharmakathA se jIva pravacana kI prabhAvanA karatA hai| pravacana, kI prabhAvanA se Age ke liye bhadra (zubha) karmoM kA bandha karatA hai" // 4 // AkSepaNI Adi cAra prakAra kI dharmakathA se utpanna hone vAlI Ananda kI dhArAoM kI taraGgoM se jina kA antaHkaraNa ullAsa ko prApta huA hai, aise aneka bhAvitAtmA bhavya dharmakathA karane vAle puruSa janma jarA aura. maraNa rUpI bhayAnaka aura vizAla magaramacchoMse vyApta, evaM iSTa-viyoga aura aniSTa-saMyoga rUpI vaDavAnala se Akula-vyApta apAra saMsAra sAgara se svayaM bhI pAra hote hai aura dUsaroM ko bhI pAra karate hai / vaha dharmakathAkAra anekAneka bhavya jIvoM ko dIkSita karatA huA, saMsArarUpI kUpa meM paDanevAle prANiyoM ko trANa karane kA AzvAsana dene vAle jinazAsana kI mahimA baDhAtA huA samasta jagat ko jinazAsana kA rasika anurAgI banAtA huA mithyAtva kI utthApanA "magavan ! dharmathAthI ne zu dAma thAya cha ? ' uttara--dharmakathAthI jIvane nirAnI prApti thAya che, dharmakathAthI jIva pravacananI prabhAvanA kare che, pravacananI prabhAvanAthI AgaLa zubha karmone baMdha kare che" AkSepaNI Adi cAra prakAranI dharmakathAthI utpanna thanArA AnandanI dhArAonA taraMgathI jenuM aMtaHkaraNa ullAsane prApta thayuM che, evA aneka bhAvitAtmA bhavya dharmakathA karavAvALA purUSa janma. jarA ane maraNapI bhayAnaka ane vizAla magamothI vyApta e pramANe ISTa-viga ane aniSTa saMgarUpI vaDavAnalathI sahita apAra saMsArasAgarathI pite paNa pAra utare che, ane bIjAne paNa pAka tAre cha,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA samyaktvamupasthApayan, karmakoTi kSapayati / utkRSTarasAyanapariNAmamasau labheta cet , trailokyapavitra tIrthaGkaranAmagotraM samupArjayati / . _api cAsau svataHprakAzasvabhAvasyApi jinazAsanasya mithyAtvAditimirAtadezakAlAdiSu yathocitapracAralakSaNArAdhanataH prabhAvakapadaM vibharti / uktaJca "pAvayaNI dhammakahI, vAI laddhIsaro tavassI y| vijjAsiddho ya kavI, adveva pabhAvagA bhaNiyA / / 1" aura samyaktva kI upasthApanA karatA huA karmakoTi ko khapAtA hai / kadAcit pariNAma meM utkRSTa rasAyana A jAya to vaha triloka meM pavitra tIrthaGkara gotra kA bhI upArjana karatA hai / jina bhagavAna kA zAsana svataH ujjvala hai, tathApi jisa dezavizeSa aura kAla vizeSa meM mithyAtva kA andhakAra phaila jAtA hai, vahAM bhagavAna ke zAsana kA pracArarUpa ArAdhana karake dharmakathAkAra prabhAvaka pada prApta karatA hai| kahA bhI hai : _ "prabhAvaka ATha prakAra ke haiM :- (1) prAvacanika, (2) dharmakathI, (3) vAdI, (4) labdhiyoM kA svAmI, (5) tapasvI, (6) vidyAvAn-rohiNI prajJapti Adi vidyA ke dhAraka, (7) siddha-vacanasiddhi Adi siddhiyoM vAlA, (8) kvi"| . te dharmakathA kahenAra aneka-aneka bhavya jIvone dIkSita kare che ane saMsAra rUpI kuvAmAM paDavAvALA prANIone rakSaNa karavAnuM AzvAsana devAvALA jinazAsanane mahimA vadhAratA thakA samasta jagatane jinazAsanamAM prItivALA banAvI mithyAtva nivAraNa ane samyakatvanI sthApanA karI kamekeTIne khapAve che. kadAcita pariNAmamAM utkRSTa rasAyana AvI jAya te trilokamAM pavitra tIrthakara gotranI paNa prApti jina bhagavAnanuM zAsana pite ujajavala che te paNa je dezavizeSa ane kAlavizeSamAM mithyAtvane aMdhakAra phelAI jAya che, tyAM bhagavAnanA zAsanapracArarUpa ArAdhana karIne dharmakathAkAra "prabhAvaka"nuM pada prApta kare che. kahyuM paNa che - - "prabhAva: 2418 2 // cha. (1) prApayani:, (2) dhrmthaa|2 (3) pAhI, - (4) jiyAnA dhapI, (5) ta52vI, (6) vidhAvAn-Di-ajJapti mAha vidhAna dhA24, (7) siddha-payanasiddhimAlisidvibhAvANA, (8) 4vi" // 1 //
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAce atha dharmamahimocyate"jammatarevi mulahA, piubhAusuyAiyA / paraMtu muyacAritta, - dhammo No sulaho bhuvi // 1 // vArasaMgAvaNe dhammaM, nnicchyvyvhaarinno| lahaMte saMjayA bhavvA, bhattipaNNeNa nanahA // 2 // saMskRtacchAyAjanmAntare'pi sulabhA, -pita-bhrAta-sutAdayaH / parantu zrutacAritra, - dharmoM na sulabho bhuvi // 1 // dvAdazAGgApaNe dhamma, nizcayavyavahAriNaH / labhante saMyatA bhavyA,-bhaktipaNyena nAnyathA // 2 // tathA-vinA siddhAJjanaM bhUmi,-nidhAnaM naiva labhyate dharma-mahimA"pitA, bhrAtA aura putra Adi to janmAntara meM-AgAmI bhava meM bhI sulabha haiM kintu saMsAra meM zruta-cAritra dharma sulabha nahIM hai" // 1 // . "dvAdazAGgIrUpI dukAna meM nizcayanaya aura 6 yavahAranaya ko jAnane vAle saMyamI puruSa bhaktirUpI mUlya cukAkara dharma prApta kara sakate haiM, aise kiye vinA dharma kI prApti nahI ho sakatI" // 2 // mahimA- "pitA bhAI ane putra vagere te AgalA bhavamAM-have pachInA bhAvamAM paNa -sukhasa cha, parantu saMsAramA zrata-yAritra dharma sukhama nthaa||1|| dazAMgIrUpI dukAnamAM nizcayanaya ane vyavahAranayane jANavAvALA saMcamI puruSa bhaktirUpI mUlya ApIne dharma prApta karI zake che. ema karyA vinA dhamanI prApti yatI nathI." // 2 //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - AcAracintAmaNi TIkA avataraNA viNA siddhajaNaM bhUmi,-NihANaM Neva labbhai / muyacArittadhammeNa, viNA No NANamappaNo // 3 // appaNANaM viNA Neca, tttaatttvinniccho| / taM viNA va bhayANaM, jAyae'miyabhAvaNA // 4 // visuddhajjhANasaMpattI, gaMtarA'miyabhAvaNaM / viNA visuddhajhANaM No, khavagasseNirappaI // 5 // annovAeNa keNAvi,-khavagasseNiNA viNA / bitIyapAo mukassa, jhANassa nahi lanbhaI // 6 // chAyAzrutacAritradharmeNa, vinA no jJAnamAtmana // 3 // AtmajJAnaM vinA naiva, tasvA'tattvavinizcayaH / taM vinA naiva bhavyAnAM, jAyate'mRtabhAvanA // 4 // vizuddhadhyAnasamApti, - nantirA'mRtabhAvanAm / vinA vizuddhadhyAna noM, kSapakazreNirApyate // 5 // " - anyopAyena kenApi, kSapakaNinA vinA / ... .. . . dvitIyapAdaH zuklasya, dhyAnasya nahi labhyate // 6 // . siddhaaJjana ke abhAva meM pRthvI ke bhItara kA khajAnA nahIM prApta kiyA jA sakatA, isI prakAra zruta cAritra ke vinA AtmA ko samyajJAna nahIM hotA // 3 // , AtmajJAna ke abhAva meM tattva-atatva kA nizcaya nahIM ho sakatA, aura tattva atattva kA nizcaya hue vinA bhavya jIvo ko amRtabhAvanA nahIM ho sakatI // 4 // amRtabhAvanA ke abhAva meM vizuddha dhyAna kI prApti nahIM hotI, aura vizuddha dhyAna ke vinA kSapakazreNI para ArohaNa nahIM ho sakatA // 5 // .. kSapaka zreNI ke sivAya kisI anya upAya se zukla-dhyAna kA ekatvavitarka avicAra nAmaka dUsarA pAyA nahIM prApta kiyA jA sakatA // 6 // siddhAMjana vinA pRthvInI aMdara prajAne prApta karI zakAtuM nathI. evI ja zata zruta-yAritra vinA mAtmajJAna thatu nathI. // 3 // AtmajJAnanA abhAvathI tattva-atattvane nizcaya thaI zakato nathI, ane tavaatattvane nizcaya karyA vinA bhavya ane amRtabhAvanA thatI nathI | 4 | amRtabhAvanAnA abhAvathI vizuddha dhyAnanI prApti thatI nathI; ane viza4 ma. mA-5
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAne sukkajhANassa pAyaM ca, vitIyaM pappa sNjmii| kevalaNNANalAheNa, kevalitti NigajjaI // 7 // avasthA Nahi selesI, kevlnnnnaannmNtraa| bhavaI samaNidassa, sabakammakkhao tao // 8 // savvakammakkhae siddhI,-tao siddho hi saaso| mokvaTThI suyacAritta, - dhamma tamhA samAyare // 9 // chAyAzukladhyAnasya pAdaM ca, dvitIya mApya saMyamI / kevalajJAnalAbhena, kevalIti nigadyate // 7 // avasthA nahi zailezI, kevljnyaanmntraa| bhavati zramaNendrasya, sarvakarmakSayastataH // 8 // sarvakarmakSaye siddhi, - dharma tasmAtsamAcaret / mokSArthI zrutacAritra,-dharma tasmAtsamAcaret // 9 // saMyamI puruSa zukla dhyAna kA dUsarA pAyA prApta karake, kevala jJAna prApta karatA hai bhaura kevalI kahalAtA hai| // 7 // kevala jJAna ke vinA zailezI avasthA prApta nahIM hotI / zailezI avasthA jaba prApti ho jAtI hai to munirAja samasta karmoM kA kSaya kara DAlatA hai // 8 // ___ samasta kamoM kA kSaya hone para siddhi prApta hotI hai / siddhi lAbha hone para zAzvata siddha hojAtA hai, ata mokSArthI puruSa ko zruta-cAritrarUpa dharma kA AcaraNa karanA cAhiye // 9 // dhyAna vinA kSapakazreNI upara ArahaNa thaI zakatuM nathI. mepa || kSapakazreNI vinA bIjI koI upAyathI zukala dhyAnane ekava-vitarka avicAra nAma bhInna pAyo ta 4N Axo nathI. // 6 // saMyamI puruSa zukala dhyAna bIje pA prApta karIne kevalajJAna prApta kare cha, bhane pakSI 43vAya che. // 7 // kevalajJAna vinA rilezI avasthA prApta thatI nathI, zalezI avasthA jyAre prApta thaI jAya che, tyAre munirAja sakala karmone kSaya karI nAkhe che. te 8 ! sakala karmone kSaya thayA pachI siddhi prApta thAya che, siddhi lAbha thayA pachI mAvata siddha thAya che, e mATe mukSArthI puruSoe kRta-cAritrajapa dharmanuM AcaraNa 42 . // 8 //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA . atha gaNitAnuyogaHgaNitaM = saMkhyAnaM tasyAnuyogo-gaNitAnuyogaH jIvA'jIvAdiSaDdravyatatparyAyaparigaNanaM gaNitAnuyogasAdhyam / / tena jinoktapadArthAnAM yathAvasthitaM parigaNanAt samyaktvazuddhistatazcAritrazudi / pUrvAnupUrvyAdInAM bhaGgajAlAdInAM ca parigaNanayA cittasthairyam , tatazca kaSAyAnalaprazamanam , tena cAritranaimalyam / api ca gaNitAnuyogena bhagavataH kevalajJAnAdiguNaparyAyANAmAnantyamAvedayati / saMkhyAnamatikrAntAnAM teSAM saMkhyAtumazakyatA saMkhyAjJAna vinA naiva (3) gaNitAnuyogagaNita arthAt saMkhyAkA anuyoga gaNitAnuyoga kahalAtA hai| jIva, pudgala Adi chaha dravyoM kI gaNanA karane ke lie, tathA dravyoM kI paryAyoM kI gintI karane ke lie gaNitAnuyoga kI AvazyakatA hotI hai / gaNitAnuyogase jina bhagavAn dvArA upadiSTa padArthoM kI ThIka-ThIka gaNanA hone se samyaktva kI zuddhi hotI hai, aura samyaktva kI zuddhi se cAritra kI zuddhi hotI hai / pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI tathA anAnupUrvI Adi se, tathA bhaGga-jAloM kI gaNanA karanese cittameM sthiratA AtI hai, aura cittakI sthiratA se kaSAyarUpI agni zAnta hotI hai aura usase cAritra nirmala hotA hai| gaNitAnuyoga hI bhagavAna ke kevalajJAna Adi guNa evaM paryAyoMkI anantatA ko pragaTa karatA hai, ' saMkhyAtIta guNoM evaM paryAyoM kI saMkhyA kA jJAna muzkila hai' yaha bAta (3) glitaanuyaagaNita arthAt saMkhyAne anuga te gaNitAnuga kahevAya che. jIva pudagala Adi cha dravyanI gaNanA karavA mATe, tathA dravyanA paryAnI gaNatarI karavA mATe gaNitAnaganI AvazyakatA hoya che, gaNitAnuyogathI jina bhagavAna dvArA kahelA padArthonI ThIka ThIka gaNane thaI zakatI hevAthI samyakatvanI zuddhi thAya che, ane samyakatvanI zuddhithI cAritranI zuddhi thAya che. pUrvAnupUrva pazcAnupUrvI tathA anAnupUrvI AdithI, ane bhaMgALanI gaNanA karavAthI cittamAM sthiratA Ave che, ane cittanI sthiratAthI kaSAyapI agni zAMta thAya che. ane tethI cAritra nirmala thAya che.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 AcArA vijJAtuM zakyate, taddhi gaNitAnuyogagamyam / bhagavadguNAnusmaraNena bhagavataH stutiH saMpadyate, tayA ca darzanazuddhistatazcAritrazuddhiH / pravrajyApradAnAdayo'pi zobhanatithinakSatrAdiyuktasamaya eva vidheyA ivi tAdRzasamayAvabodhakatayA gaNitAnuyogasyApi caraNamAptiM prati sAdhanatA siddhayati / tathA cAsyApi phalaM cAritrarakSaNameva / atha prasaGgAjjyotiSkaviSayaH kiJcitpradarzyate-- tatra pUrva bhavrajyApradAnasamayo nirNIyate-- bhI saMkhyA kA jJAna kiye vinA jAnI nahIM jA sakatI hai / bhagavAna ke guNoM kA vAraMvAra smaraNa karane se bhagavAna kI stuti hotI hai, usase darzana-zuddhi hotI hai, darzana-zuddhi ke hone se cAritra kI zuddhi hotI hai // zubha tithi tathA zubha nakSatra se yukta samaya meM hI dIkSA Adi denA cAhie, isa prakAra ke samaya kA bodha karAne vAlA hone se gaNitAnuyoga bhI cAritra kI prApti kA kAraNa hai, aisA siddha hotA hai, usase gaNitAnuyoga kA phala bhI cAritra kI rakSA karanA hI hai / . yahAM prasaGga honese kucha jyotiSa kA viSaya dikhalAyA jAtA hai dIkSAdAnasamayakA nirNaya ------ gaNitAnuyAga ja bhagavAnanA kevalajJAna Adi e guNA e pramANe paryAyAnI anaMtatA pragaTa kare che. 'saMkhyAtIta guNNA ane paryAyAnI saMkhyA jANavI azakya che te vAta paNa saMkhyAnu jJAna karyA vinA jANI zakAtI nathI, te gaNitAnucAga dvArA jANI zakAya che. bhagavAnanA guNAnuM vAraMvAra smaraNa karavAthI bhagavAnanI stuti thAya che, ane tethI darzana-zuddhi thaI zake che, ane dana vizuddha thavAthI cAritranI zuddhi thAya che. zubha tithi tathA zubha nakSatrathI yukta samayamAM ja dIkSA Adi ApavI joIe, A prakAranA samayanuM jJAna karAvavAvALA heAvAthI gaNitAnuyAga paNa cAritranI prAptinu kAraNa che ema siddha thAya che. tethI gaNatAyeAganu phUla paNa cAritranI rakSA karavI eja che. ahI' prasaMgathI thADA jyAtiSanA viSaya batAvavAmAM Ave che-- dIkSA ApavAnA samayanA nirNaya
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA (1) tatra mAsavicAraH pauSa-caitra-jyeSThA-SADha-mAsAn vihAya zeSA mAsAH prazastAH / vizeSato mAsaphalamAha(1) zrAvaNe-zubham / (7) maaghe-jnyaandRddhiH| (2) bhaadrpde-shissyaalptaa| (8) phAlgune-sukha-saubhAgya-yazovRddhiH / (3) Azvine-sukham / (9) caitre-alpasukham / (4) kaartike-vidyaavRddhiH| (10) vaizAkhe-ratnatrayalAmaH / (5) mAgazIrSa-zubham / (11) jyeSThe-sAmAnyam , tatrAnyavalasatve zubham / (6) pausse-vidyaadyybhaavH| (12) ASADhe-gurubandhunA saha premAlpatA / (1) mAsa-vicAra pauSa, caitra, jyeSTha aura ASADha mAsa ko choDakara zeSa mahInoM me dIkSA denA prazasta hai| vizeSa mAsa-vicAra (1) zrAvaNa - shubh| (7) mAdha - jJAna kI vRddhi (2) bhAdrapada - ziSyoM kmii| (8) phAlguna-sukha-saubhAgya aura yaza kI vRddhi (3) Azvina - sukha / (9) caitra - alpa sukha (4) kArtika - vidyAvRddhi / (10) vaizAkha - ratnatraya kA lAbha (5) mArgazIrSa - shubh| (11) jyeSTha - sAdhAraNa, yaha mAsa dUsare nakSatra Adi kA bala ho to zubha hai| (6) pauSa-vidyAvRddhi kA abhaav| (12) ASADha-gurubhAiyoM ke sAtha prema kI kamI / (1) maas-piyaarpiSa, citra, jeTha ane ASADha mAsane tyajIne bAkInA bIjA mahinAo dIkSA ApavA mATe uttama che. vizeSa bhAsa-vicAra(1) zrAvadhu-zubha. (7) bhASa-jJAnanI vRddhi. (2) mApa-zivyAnI 4bhI. (8) zuna-suma saubhAgya bhane yazanI vRddhi (3) mAsI-suma. __(6) thaitra-ma65 suma. (4) Ati-vidhAvRddhi. (10) vaish||5--rtntryaa sAla, (5) bhArgazIrSa-zuma. (11) jeTha-sAdhAraNa, AmAsamAM bIjA nakSatra vagerenuM bala heya te zubha che. (6) poSa-vidhAni mamApa, (12) aSADha-zu3mAdhmAnI sAthe premanI bhI. ,
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcArAgasatre (2) pakSa-vicAra:kRSNapakSe-pratipada Arabhya paJcamI yAvattithayaH zubhAH / SaSThItaH samArabhya dazamI yAvattithayo madhyamAH / ekAdazItaH prArabhyAmAvAsyAM yaavdshubhaaH| ___ zuklapakSe tumatipattithitaH paJcamI paryantamazubhAH / SaSThIto dazamI yaavnmdhymaaH| ekAdazItaH samArabhya pUrNimAntAstithayaH shubhaaH| (4) tithi-vicAra:dIkSAyAM pratipat (1), tRtIyA (3), paJcamI (5), saptamI (7), ekAdazI (11), trayodazI (13) ca prshstaa| (2) pakSa-vicArakRSNa pakSa meM pratipadA se lekara paJcamI paryanta tithiyA zubha hai| SaSThI se lekara dazamI taka kI tithiyAM madhyama hai, aura ekAdazIse lekara amAvAsyA taka azubha tithiyAM hai| zukla pakSa meM pratipadA se lagAkara pazcamI taka azubha haiM, SaSThI se dazamI taka madhyama hai aura ekAdazI se pUrNimA taka kI tithiyAM zubha hai / (3) tithi-vicAra dIkSA ke viSayameM pratipadA, tRtIyA, paJcamI, saptamI, ekAdazI aura trayodazI prazasta hai| (2) pkss-viyaarkRSNa pakSamAM paDavethI pAMcama sudhInI tithio azubha che. chaThThathI laIne dazama sudhInI tithio madhyama che, ane ekAdazI-agIyArasathI laIne amAvAsyA sudhInI tithie azubha che. zukala pakSamAM-paDavethI laIne pAMcama sudhInI tithio azubha che. chaThThathI dazamI sudhI madhyama che, ane ekAdazIthI punama sudhInI tithie zubha che. (3) tithi-vicaardIkSAnA viSayamAM paDave, trIja, pAMcama, sAtama, ekAdazI ane terasa, A tithiy| ttama cha. . .
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA nava tithayazca varjanIyAH(1) zuklA caturdazI (2) amAvAsyA (3) yasyAM tithau ravisaMkramaNaM, saa| (4) dvitIyA, (5) caturthI, (6) SaSThI, (7) aSTamI, (8) navamI, (9) dvaadshii| - (4) vAra-vicAra:ravi - candra - budha - guru - vArAH prazastAH (5) nakSatra-vicAra:dIkSAyAM trayodaza nakSatrANi prazastAni- (1) azvinI, (2) rohiNI, (3) mRgaziraH, (4) puSyam , (5) uttaraphAlgunI, (6) hastaH (7) anurAdhA, (8) jyeSThA, (9) uttarASADhA , (10) abhijit , (11) zravaNam , (12) uttarabhAdrapadA, (13) revtii| nau tithiyAM tyAjya haiM- / (1)-zuklA caturdazI, (2)-amAvAsyA, (3)-jisa tithi meM sUrya-saMkramaNa ho vaha, (4)-dvitIyA (5)-caturthI (6)-SaSThI (7)-aSTamI (8)-navamI (9)-dvAdazI / (4) kAra-vicAraravi, soma, budha, guru, aura zanivAra prazasta hai| . (5) nakSatra-vicAra- . dIkSA ke viSaya meM teraha 13 nakSatra prazasta haiN| (1)-azvinI, (2)-rohiNI, (3)mRgazIrSa, (4)-puSya. (5)-uttarAphAlgunI (6)-hasta, (7)-anurAdhA, (8)-jyeSThA, (9)uttarASADhA, (10)-abhijit , (11)-zravaNa, (12)-uttarAbhAdrapada, (16)-revatI / nava tithie tyAjya che- (1) zusa yatuhazI, (2) abhAvAsyA (3)2 tithimA sUrya-samaya thAya te, (4) dvitIyA, (5) yatuthI', (6) pahI, (7) maSTamI (8) naqbhI () bAzI (4) pAra vidyAra2vi, soma, mudha, zu3 mane zanivAra uttama cha, (5) nakSatra-viyAradIkSAnA viSayamA tara nakSatra 'uttama cha- (1) mazvinI, (2) zahie, (3) bhRgazISa, (4) puNya, (5) uttarAzunI, (6) 72ta, (7) manurAdhA (8) nyAhA (6) uttarASADhA, (10) maminita (11) zravAra (12) uttarabhAdrapada, (13) revatI.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- - AcArAgasUtre nakSatreSu sapta doSAH santi, yathA(1) saMdhyAgatam-yatra nakSatre sUryo'nantaraM sthAsyati tAdRzaM nakSatram / yathA iste ravivarttate cet tadA dainikaM citrAnakSatraM saMdhyAgataM bodhyam / (2) ravigatam- yatra ravistiSThati tAdRzaM dainikaM nakSatraM raviMgataM bodhyam / (3) durgatam-yatronmArgagAmI-vakrI graho bhavati, tAdRzaM nakSatram / (4) sagraham-yatra krUro grahastiSThati, tAdRzaM nakSatram / (5) vilambitam-mUryeNa paribhujya muktaM nakSatram / (6) rAhugatam-yatra candra-sUryoparAgaH saMjAtastAdRzaM nakSatram / IdRze nakSatre SaNmAsAn yAvat pravrajyA na deyaa| nakSatroM meM sAta doSa (1) sandhyAgata-jisa nakSatra meM sUrya Age jAne vAlA hai vaha nakSatra / jaise-agara hasta nakSatra meM sUrya ho to dainika citrA nakSatra sandhyAgata kahalAtA hai| (2) ravigata-jisa nakSatra meM ravi ho, vaha dainika nakSatra ravigata jAnanA caahie| (3) durgata-jisa meM unmArgagAmI-cakra graha ho vaha nakSatra durgata kahalAtA hai| (4) sagraha-jisa nakSatra meM krUra graha ho| (5) vilambita-sUrya-dvArA bhoga kara choDA huA nakSatra / (6) rAhugata-jisa nakSatra me candra-grahaNa yA sUrya-grahaNa huA ho| aise nakSatra meM / chaha mAsa taka dIkSA denA varjanIya hai / nakSatramA sAta 15(1) saMdhyAgata-je nakSatramAM sUrya AgaLa AvavAvALo che te nakSatra, jevI rIte ke hasta nakSatramAM sUrya hoya te dainika citrA nakSatra saMdhyAgata kahevAya che. (2) ravigata-je nakSatramAM ravi hoya te dainika nakSatra ravigata jANavuM joIe. (3) hugata-2mA bhAgabhI -14-Da DAya te nakSatra gra upAya che. (4) saya- nakSatramA 2 saya. (5) visasmita-sUrya dvArA lIna chuTu 42||ye nakSatra. (6) hugataje nakSatramAM caMdragrahaNa athavA sUryagrahaNa thayuM hoya. evA nakSatramAM cha mAsa sudhI dIkSA ApavI vajanIya che.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA (7) grahabhinnam-yatra trayo grahAstiSThanti tAdRzaM nakSatram / (6) yoga-vicAra:yogAstu nAmnaiva zubhAzubhaphalAH, yathA-viSkambhAdiSu dainikayogeSu prItyAdayaH zubhaphalAH, visskmbhaadyo'shubhphlaaH| AnandAdiSu sAMyogikeSuvAranakSatrasaMyogajaniteSu yogeSu AnandAdayaH zubhAH, kaaldnnddaadyo'shubhaaH| (7) atha karaNa-vicAra:karaNAni ekAdaza santi; yathA-(1) bavam , (2) bAlavam , (3) kaulavam , * (7) graha-bhinnajisa meM tIna graha ho aisA nakSatra / (6) yoga-vicArayogoM ke nAmase hI zubha azubha phala pratIta ho jAtA hai| jaise-viSkambha, Adi dainika yogo meM se prIti Adi yoga zubhaphala vAle, aura viSkambha Adi yoga azubha. phala vAle haiN| Ananda Adi sAyogika (vAra nakSatra ke saMyoga se banane vAle) yogo meM se Ananda Adi / yoga zubhaphaladAtA hai, aura kAladaNDa Adi azubhaphaladAyaka haiN| (7) karaNa-vicAra karaNa 11 gyAraha hote hai, jaise---(1) bava, - (2) bAlava, (3) kaulava, (7) abhinna-bha Rya aDa hAya, yevu nakSatra () yaar-vicaarcoganA nAmathI ja zubha-azubha phaLanI pratIti thaI jAya che. jemake -viSkabha Adi dainika rogomAMthI prIti Adi zubha phaLavALAM che, ane viSkabha Adi roga te azubha phaLa ApanArA che. Ananda Adika sAMgika (vAra-nakSatranA saMcogathI banavAvALA) gemAM Ananda Adi ceoga zubha phaLa denArA che, ane kALadaMDa Adi azubha phaLa ApanArA che. (7) 4211-viyAra-- . . _.. 427 manimAra sAya che. (1) ma5 (2) mAsa (3) Dosa (4). vAyana pra. A.-6
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 AcArAgasUtre (4) strIvilocanam , idaM taitilamiti, kecidAhuH, (5) garAdi, idaM garamityAhuranye, (6) vaNijam , '(7) viSTiH, (8) zakuniH, (9) catuSpadaM, (10) nAgam , (11) kiMstughnam , iti / atra vavAdiviSTayantAni sapta karaNAni carANi, zakunyAdIni catvAri sthirANi veditvyaani|" vavAdiviSTayantAnAM saptAnAM kasyAMzcidekasyAM tithau niyamataH sthityabhAvAttAni sapta carANi, zakunyAdInAM kRSNapakSIyacaturdazyamAvasyAzuklapratipattithiSu niyata-- sthityA tAni catvAri sthirANi procyante / spaSTaM cedaM jambUdvIpaprajJaptau saptamavakSaskAre / uktaJca tatra-"eesiNaM bhaMte ! ekArasaNDaM karaNANaM kai karaNA- carA ? (4) strIvilocana (koI koI ise 'taitila' bhI nahate haiM), (5) garAdi ('gara' nAma bhI hai), (6) vaNija, (7) viSTi, (8) zakuni, (9) catuSpada, (10) nAga, (11) kiMstughna / ina gyAraha karaNo meM bava se lekara viSTi taka sAta karaNa cara haiM, aura anta ke zakuni Adi cAra sthira haiN| .. vava se lekara viSTi taka sAta karaNa kisI eka tithi meM niyama se nahIM rahate isa kAraNa ye cara kahalAte haiM, zakuni Adi antima cAra karaNa kRSNa pakSa kI caturdazI, amAvAsyA tathA zuklapakSa kI pratipadA tithi meM niyama se hote hai, ata eva ye sthira kahalAte hai| isa viSaya kA jambUdvIpaprajJapti ke sAtaveM vakSaskAra meM spaSTa rUpa se vivecana kiyA ( mene tati' ety 41 cha ) (4) 1 (tanu 2' nAma 5 cha) / (6) pazu0 (7) viSTa (8) zakuni (6) yatubhyaH (10) nArA (11)studhna. A agiyAra karaNomAM bavathI laIne viSTi sudhI sAta karaNa cara che; ane chellA zakuni Adi cAra sthira che. - bavathI laIne viSTi sudhInA sAta karaNa koI eka tithimA niyamita rahetA nathI te kAraNathI tene cara kahe che, zakuni Adi chellAM cAra, kRSNa pakSanI caudasa, amAvAsyA tathA zukala pakSanI pratiyadA-paDave tithimAM niyamita rahe che eTale te sthira kahevAya che. A viSayanuM vivecana jaMbuDhIpaprAptinA sAtamA vakSaskAramAM spaSTa
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA kai karaNA sthirA paNNattA?, goyamA satta karaNA carA, cattAri karaNA thirA pnnnnttaa|" ityaadi| tatra divAzabdena titheH pUrvAddhabhAgaH, rAtrizabdena tithettarArddhabhAgo gmyte| .. ekAdazama karaNesu bavam , bAlavam , kaulavam , vaNijam , etAni catvAri zubhaphalAni / vipTikaraNasya nAmAntaraM bhadrA / iyaM dIkSAdau varjanIyA / uktaJca "yadi bhadrAkRtaM kArya, pramAdenApi siddhayati / gayA hai / vahAM kahA hai - "he bhadanta ! ina gyAraha karaNoM meM kitane karaNa cara aura kitane karaNa sthira * kahe gaye hai ?, he gautama ! sAta karaNa cara aura cAra karaNa sthira kahe gaye hai / " ityAdi / , : .. yahAM dina zabda kA artha hai-tithikA pUrvArdha bhAga aura rAtri zabda kA artha hai-- tithi kA uttarArdha bhaag| ina gyAraha karaNoM meM se bava, bAlava, kaulava, aura vaNija, ye cAra karaNa zubha phala dAyaka hai| viSTi karaNa kA dUsarA nAma bhadrA, hai / dIkSA Adi kAryoM meM yaha varjanIya hai| kahA bhI hai --~- pathI re cha, tyo yu cha: he bhadata. A agyAra karaNAmAM keTalA karaNa cara ane keTalA karaNa sthara kahevAmAM AvyA che ?, he gautama! sAta karaNa cara ane cAra karaNa sthira 'pAmA mAyA cha" tyAhi. A sthaLe dina zabdano artha che ke tithine pUrvArdha bhAga, ane rAtrI bdane artha che ke-tithine uttarArdha bhAga. ke e agiyAra karaNAmAMthI Ava, bAlava, kaulava ane vANija, A cAra karaNa bhaphaladAyaka che. : viSTikaraNanuM bIjuM nAma bhadrA che. dIkSA Adi kAryomAM te bhadrA tyajavA zya che. yu 55 cha
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGga sUtre mAte tu SoDaze mAse, samUlaM tadvinazyati // 1 // " iti / zuklapakSe bhadrA caturthyAmekAdazyAM ca tithiparArddhabhAgasthAyinI, aSTamyAM pUrNimAyAM ca tithipUrvArddhabhAgasthAyinI bhavati, kRSNapakSe tu sA tRtIyAyAM dazamyAM ca tithiparArddhabhAgasthAyinI, saptamyAM caturdazyAM ca tithipUrvArddhabhAgasthAyinI bhavati / x I tatra tithipazcArddhabhAgasthAyinI bhadrA divasa vyApnoti, tathA tithipUvArddhabhAgasthAyinI rAtri vyApnoti cettadA na doSAvahA / bhadrAyAtriMzarddhaTikAmAnena pazcimaM ghaTikAtrayaM pucchamityabhidhIyate / tad bhadrApucchaM zubham / "bhadrA karaNa meM kiyA huA kArya prathama to siddha hI nahIM hotA, kadAcit siddha bhI honAya to solahavA mahInA Ane para usakA samUla vinAza ho jAtA hai" // 1 // bhadrA zuklapakSa meM cautha tathA ekAdazI tithi ke uttarArdha meM rahatI hai, aura aSTamI tathA pUrNimA ke dina tithi ke pUrvArdha meM rahatI hai / kRSNapakSa meM tRtIyA aura dazamI ke dina tithi ke uttarArdha meM aura saptamI evaM caturdazI ko tithi ke pUrvArdha meM rahatI hai / tithi ke uttarArdha meM rahane vAlI madrA dinako vyApta karatI ho aura pUvArdhabhAga meM rahane vAlI rAtriko vyApta karatI ho to koI doSa nahIM hai / tIsa ghaDIkI bhadrA kI antima tIna ghaDiyA~ pUMcha kahalAtI hai / bhadrA kI yaha pUMcha zubha hai / 88 bhadrA karaNamA karelu' kAma prathama tA siddha thatu' nathI, kadAcit siddha paNa thAya te soLame mahinA AvatAM tene samULa vinAza thAya che.'" // 1 // bhadrA zukala pakSamAM ceAtha tathA ekAdazI tithinA uttarArdhamAM rahe che, ane AThama tathA pUnamanA divase tithinA pUrjAmAM rahe che. kRSNapakSamAM trIja ane dazamInA dina tithinA uttarArdhamAM ane sAtama tathA caudazanA Tvina tithinA pUrvArdhamAM rahe che. tithinA uttarArdhamAM rahevAvALI bhadrA divasane vyApta karatI hAya, ane pUrvArdha bhAgamAM rahevAvALI rAtrIne vyApta karatI hAya teA kAI doSa nathI. trIza ghaDInI bhadrAnI chellI traNa ghaDIe pUcha kahevAya che; ane bhadrAnI te pUMcha zubha che.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA 45 zakuni - catuSpada - nAga - kiMstughnanAmAni karaNAni tu kRSNacaturdazyamAvAsyA - zuklapratipadyogabhAvitvAtyAjyAni / avaziSTe dve karaNe strIvilocanagarAdisavjJake sAmAnye, iti sAmpradAyikAH / yattu gaNividyAprakIrNakakRtazcatuSpadaM nAgaM ceti dve karaNe niSkramaNe prazaMsanti, yathA - " nAge cauppara yAvi, sehanikkhamaNaM kare " iti / tana samIcInam niSkramaNe'mAvAsyAyAH pratiSiddhatvena niyamatastadyogabhAvinostayoH prAzastyA'saMbhavAt / 1 zakuni, catuSpada, nAga aura kiMstughna nAmaka karaNa kRSNa pakSako caturdazI, amAvAsyA, zuklapakSakI pratipadA ke yogase bhAvita hone ke kAraNa tyAjya ho jAte hai / zeSa do karaNa strIvilocana aura garAdi nAmaka sAdhAraNa hai / paramparA ko jAnane vAloM kA yaha mata hai / T gaNividyAprakIrNakakArane dIkSA ke viSaya meM catuSpada aura nAga nAmaka do karaNa prazasta mAne haiM, unhoM ne kahA hai ki- "nAge cauppae yAvi sehanikakhamaNaM kare" arthAt nAga aura catuSpada nakSatra meM niSkramaNa karanA cAhiye, arthAt ziSyako dIkSA denA cAhie, unakA yaha kathana samIcIna nahIM hai, kAraNa yaha hai ki niSkramaNa meM amAvAsyA niSiddha mAnI gaI hai, isIliye amAvAsyA ke yoga se bhAvita ukta donoM karaNoM kA prazasta honA hai / asambhava zakuni, catuSpada, nAga ane kiMtughna nAmanA karazu kRSNa pakSanI caudaza, amAvAsyA, zukala pakSanA paDavAnA yAgathI bhAvita hAvAthI tyAjya banI jAya che. bAkI e karaNa strIvilAcana ane gardi nAmanA sAdhAraNa che. paramparA jANavAvALAnA A pramANe mata che. gaNividyAprakIrNa kakAre dIkSAnA viSayamAM catuSpada ane nAga nAmanA e 42khAne uttama mAnyA che. te uche hai:- " nAge cauppara yAvi sehanikkhamaNaM kare " nAga ane catuSpada nakSatramAM niSkamaNu karavu joIe, arthAt ziSyane dIkSA ApavI leDo, tesanu yA uthana marAmara nathI, aya me che hai-niSkubhAzubhAM diikssaabhaaNamAvAsyA niSiddha mAnI che, eTalA mATe amAvAsyAnA cegathI bhAvita upara kahelA ane karaNA uttama hAya te vAta asaMbhava che.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 - AcArAGgasUtre atha lagnavicAra: niSkramaNe mithuna - siMha - kanyA - vRzcika - dhanu-makara - kumbha - mInAni lagAni zubhAni | anyAni catvAri varjanIyAni / (9) grahavicAra: dIkSAlagnezanacaraM madhyamabalaM, guru balIyAMsa, zukraM balahInaM vidhAya dIkSA deyA / dvitIye, paJcame SaSThe, saptame, ekAdaze sthAne zanirmadhyamavalI bhavati / trikoNe kendre ekAdaze ca sthAne'vasthito gururbalIyAn bhavati / tRtIye, SaSThe, navame, dvAdaze ca sthAne sthitaH zukro balahIno bhavati, ata evaM zukrAste'pi dIkSA grAhyeti saMpradAyavidaH | (8) lagna- vicAra - dIkSA aGgIkAra karane meM - mithuna, siMha, kanyA, vRzcika, dhanu, makara, kumbha aura mIna, lagna zubha hai| zeSa cAra varjanIya hai / (9) graha - vicAra -- dIkSAlagna meM zanaizcara madhyama bala vAlA, guru balazAlI aura zukra balahIna ho to dIkSA denI cAhie / dUsare pAMcave, chaThe, sAtave aura gyArahaveM sthAna meM zani madhyama bala vAlA hotA hai / trikoNa meM kendra meM aura gyArave sthAna meM rahA huA guru ( bRhaspati ) balazAlI samajhA jAtA hai / tIsare, chaThe, nauveM aura gyArahaveM sthAna meM sthita zukra nirbala hotA hai / ata eva zukra kA asta hone para bhI dIkSA grahaNa karanA prazasta mAnA gayA hai, aisA kaI AcAyoM kA kathana hai T (8) lagna-vicAra dIkSA aMgI42 42vAmAM mithuna, siMha, unyA, vRzci4, dhanu, bha42, lamane bhIna-sagna zula che. jADInA yAra tyAnya che. (9) zraha-vicAra dIkSAlagnamAM zanezrvara madhyama khaLavALo gurU khalazALI ane zukra khalahIna hAya teA dIkSA ApavI joie, khIjA, pAMcamA, chaThThA, sAtamA ane agiramA sthAnamAM zani madhyama aLavALo hoya che, triANumAM kendramAM ane agiramA sthAnamAM rahelA guru (bRhaspati) khaLazAlI samajavAmAM Ave che,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA avataraNA 47 candrato lagnatazca saptame sthAne ravikujabhArgavAstyAjyAH, tatra trayANAM saMgame dIkSaNIyaH pratipAtI bhavati / eSu triSu dvAvanyatamo vA tatra tiSThati cettadA kuzIla: krodhAdivazagazca bhavati / yadi saptamaM sthAnaM riktaM, candrazca grahAntaravarjitastadA dIkSA zubhA / yadi candrasya guru-budhayoranyatareNa saMgamastarhi zubham / (10) atha tvaritakartavyadIkSAsamayanirUpaNam / (ka) siddhacchAyAlanam / candramAse tathA lagna se sAtaveM sthAna para sUrya, kuja (maGgala) bhArgava, (zukra) hoM totyAjya hai| agara ina tInoM kA saGgama ho to dIkSA lene vAlA pratipAtI (-paDivAI ) ho jAtA hai| agara ina tInoM meM se do athavA koI bhI eka vahAM ho to dIkSA lene vAlA kuzIla aura krodha Adi durguNoM kA dhAraka hotA hai / agara candra dUsare graho se varjita ho to dIkSA zubha samajhanI cAhie / agara guru aura budha meM se kisI eka ke sAtha candramAkA saGgama ho to zubha hai| (10) turanta dIkSA denekA samaya (ka) siddhcchaayaa-lgntrIjA, chaThA, navamA ane agiAramA sthAnamAM sthita zuka nirbala hoya che, tethI karI zukra asta hoya te paNa dIkSA grahaNa karavI te uttama mAnavAmAM AvyuM che. e koI AcAryane mata che. caMdramAthI tathA lagnathI sAtamA sthAnamAM sUrya, maMgala zukra hoya te tyAjya che. athavA e traNeyane saMgama hoya te dIkSA lenAra pratipAtI (paDivAI) thaI jAya che, athavA e traNamAMthI be athavA kaI paNa eka tyAM hoya te dIkSA levAvALo kuzIla ane krodha Adi durgane dhAraNa karanAra bane che, athavA candra tathA lagnathI sAtamuM sthAna khAlI hoya athavA caMdramAM bIjA grahathI varjita hoya to dIkSA zubha samajavI joIe, athavA gurU ane budhamAMthI kaI paNa ekanI sAthe caMdrane saMgama hoya to zubha che. (10) turatIkSA 5 samaya (ka) siddhachAyAsana
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 AcArAgasUtre zubhatithivAranakSatralagnAdInAmabhAve tvaritakarttavyeSu kAryeSu siddhacchAyAlagnamupAdeyam |ydi samatalabhUmau svazarIracchAyA candra-zukra-zani-vAsareSu sArdA'STapadapramANA, bhaume navapadapramANA, budhe'STapadapramANA, khAvekAdazapadapramANA, gurau saptapadapramANA bhavettadA sA siddhacchAyAkhyaM lagnaM procyate / tatra dIkSAdizubhakArya vidheyam / asmin siddhacchAyAlagne saMpApte tithivAranakSatrabhadrAlagnAdicintanamanAvazyakam / uktazca zubha tithi, vAra; nakSatra aura lagna Adi ke abhAva meM turanta karane yogya kAryoM meM siddhacchAyAlagna hI upAdeya hai / samatala bhUmi para apane zarIra kI chAyA somavAra, zukravAra, aura zanivAra, ke dina sADhe ATha paira barAbara ho, maGgalavAra ko nau paira barAbara ho, vudhavAra ko ATha pada pramANa ho, ravivAra ko gyAraha paDha pramANa ho, aura guruvAra ko sAta paira chAyA ho to use siddhacchAyA lagna kahate hai, usa meM dIkSA Adi zubha kArya kiye jA sakate hai| yaha siddhacchAyAlagna prApta ho to tithi, vAra, nakSatra, bhadrA aura lagna Adi kA vicAra karane kI AvazyakatA nahIM hai| kahA bhI he -- zubha tithi, vAra, nakSatra ane lagna AdinA abhAvamAM turata karavA yogya kAryomAM siddha chAyAlagna ja grahaNa karavA cagya che. samatala bhUmi upara pitAnA zarIranI chAyA, semavAra zukavAra ane zanivAranA divase sADA ATha paga pramANa haya, maMgaLavAranA divase nava paga pramANa hoya, budhavAre ATha paga pramANu, ravivAre agiAra paga, gurUvAre sAta pagalAM chAyA hoya te tene siddha chAyAlana kahe che. A lagnamAM dIkSA Adi zubha kArya karI zakAya che. A sidvachAyA lagna prApta hoya te tithi, vAra, nakSatra, bhadrA ane lagna Adine vicAra karavAnI AvazyakatA nathI. kahyuM paNa che-
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA nakSatrANi tiyiArA-stArAcandrabalaM grahAH / duSTAnyapi zubhaM bhAvaM, bhajante siddhachAyayA // 1 // na tithirna ca nakSatraM, na vArA na ca cndrmaaH| grahA nopagrahAzcaiva, chAyAlagnaM prazasyate // 2 // na yoginI na viSTizca, na zulaM na ca candramAH / eSA vajramayI siddhi,-rabhedyA tridazairapi // 3 // "siddhacchAyA lagna ho to dUSita tithi nakSatra, vAra, tArA, candra tathA dUSita graha bhI zubhaphaladAyaka ho jAte hai, arthAt sidvacchAyAlagna kI vidyamAnatA meM nakSatra Adi kA doza nahIM mAnA jAtA haiM // 1 // eka mAtra chAyA lagna hI uttama hai, usakI samAnatA na tithi kara sakatI hai, na nakSatra kara sakatA hai, na vAra kara sakatA hai, na candramA, na graha kara sakane haiM aura na upagnaha hI kara sakate haiM / / 2 // yoginI usake sAmane kucha nahIM hai, viSTi (bhadrA) koI cIja nahIM hai, zUla aura candramA bhI usa kI vidyamAnatA meM kucha bhI nahIM bigADa sakatA / siddhacchAyA lagna eka aisI bajramayI siddhi hai, jise devatA bhI nahIM bheda sakate // 3 // siddha chAyA lagna hoya te dUSita nakSatra, tithi, vAra, tArA, caMdra tathA dUSita graha paNa zubha thaI jAya che, arthAt siddhachAyAlananI hAjarImAM nakSatra mAhinA haiSa mAnavAma mAvata nathI. // 1 // " eka mAtra chAyA lagna ja uttama che. tene mukAbale tithi, nakSatra, vAra, caMdrama graha ane upagraha kaI paNa karI zakatA nathI. te 2 | coginInuM tenA sAme baLa nathI. viSTinuM paNa baLa nathI, zULa ane candra paNa chAyAlagnanI hAjarImAM koI prakAre kAMI paNa bagADI zakatA nathI. siddhachAyAlana eka evI vAmacI siddhi che jene devatA paNa bhedI zakatA nathI. kA?" pra. A-7
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - ' AcAgaGgasUtre (kha) zaGkacchAyAlagnamdvAdazAGgalaparimitazaGko chAyA ravi-soma-bhauma-budha-guru-zukra-zani-vAsareSu krameNa viMzati-poDaza-paJcadaza-caturdaza-trayodaza-dvAdaza-dvAdazAGgalaparimitA, tathA zanivAsare dvAdazAGgalapramANA cettarhi sA zaGkacchAyAkhyaM lagnaM procyate / tatra dIkSAdi kArya zubham / (ga) atyutkaNThitayogyaziSyAthai dIkSAsamayaHviSayATavIdAvadahanajvAlAmAlAkalitasvAnto'nantajanmajarAmaraNAdibhayodvigniH samantataH prajvalite samani suptamivAdIptapradIptasaMsArAntaH sarantamAtmanaM rakSitumupAyAntaramanavalokya pravrajyAmAtrazaraNadarzI tIvairAgyaprabhAbhAsamAnaH pratiromojjvalitA ___(kha) zaGkucchAyAlagnabAraha aGgala lambI kIlI kI parachAI agara ravivAra ko bIsa aMgula, somavAra ko solaha aMgula, maMgalavAra ko pandraha aMgula, budhavAra ko caudaha aMgula, guruvAra ko teraha aMgula, zukravAra ko bAraha aMgula, tathA zanivAra ko bhI bAraha aMgula ho use zaGkacchAyA lagna kahate haiM / isa lagna meM dIkSA Adi kArya zubha haiN| - (ga) tIvra utkaNThA vAle dIkSArthI kA dIkSAsamaya viSayavAsanA kI viSaya aTavI meM vyApta dAvAnala kI vikaTa jvAlAoM se jisakA antaHkaraNa jhulasa gayA hai, aura jo ananta janma jarA maraNa Adi ke bhaya se udvigna hai, cAroM ora se makAna meM Aga laga jAne para jisa kA sarvasva bhasma ho gayA hai aise puruSa kI bhAMti (kha) shchaayaasnbAra AgaLa lAMbI khIlIne paDachAyo ravivAre viza AMgaLa, semavAre saLa AMgaLa, maMgaLavAre paMdara AMgaLa, budhavAre cauda AMgaLa, gurUvAre tera AMgaLa, zukravAre bAra AMgaLa, tathA zanivAre paNa bAra AMgaLa hoya to tene zaMkuchAyAlagna kahe che. te lagnamAM dIkSA Adi kArya zubha che. (ga) tIsarAhIkSAthInA smyviSayavAsanAnI viSama aTavI (vana)mAM vyApta dAvAnalanI vikaTa javAlAethI jenuM aMtaHkaraNa baLI gayuM che, ane je ananta janma, jarA, maraNa vagerenA bhayathI ciMtAtura che, cAre bAjuthI makAnamAM Aga lAgavAthI jenuM sarvasva bhasma
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA nalavanitAntamAturaH san nistaraGgamahodadhikalpaM zAntarasArNavaM dravyakSetrakAlabhAvavidaM nigranthapravacanamarmajJaM guruM dIkSAdAnArthaM prArthayate tadA tasmai tadAnImeva pravrajyApradAnaM zubham , nahi tatra tithivAranakSatrAdInAM vicaaraapekssaa| (11) atha kezaluJcanamdIkSAgrahaNAnantaraM yadA kadApi kezaluzcanaM kartumicchettadA zanimaGgala divasau tyAjyau, kRttikA, vizAkhA, maghA, bharaNI, etAni catvAri nakSatrANi ca varjanIyAni / AtmarakSA kA anya upAya na dekhakara ekamAtra dIkSA ko hI zaraNa samajhane vAlA tIvra vairAgya kI prabhA se camakatA huA mokSAbhilASI ziSya, roma-roma meM jisa ke Aga lagI ho aise puraSa kI bhAMti atyanta Atura hokara taraGgarahita samudra ke samAna, zAnta rasa ke sAgara dravya-kSetra-kAla-bhAva ke jJAtA aura nirgrantha pravacana ke marmajJa guruse dIkSA dene ke liye prArthanA kare to usako usI samaya dIkSA de denA zubha hai, aise prasaMga para tithi, vAra, nakSatra Adi ke vicAra kI AvazyakatA nahIM hai| (11) kezalocadIkSA dhAraNa karane ke pazcAt kezaloca karane meM zanivAra aura maMgala vAra tyajya hai. tathA kRttikA, vizAkhA. maghA, aura bharaNI, ye cAra nakSatra varjanIya hai| thaI gayuM che evA purUSanI jema, AtmarakSAne anya keI upAya nahi dekhavAthI eka mAtra dIkSAne ja zaraNa-Azraya samajavAvALA, tIvra vairAgyanI prabhA-tejathI camakate mekSAbhilASI ziSya rema-romamAM jene agni lAgI che evA puruSanI jema atyanta Atura banIne taraMgarahita samudra pramANe zAnta rasanA sAgara, dravya, kSetra, kAla ane bhAvanA jANanAra ane nigraMtha pravacananA marmajJa gurathI dIkSA devA mATe prArthanA kare, to tene teja vakhate dIkSA ApavI zubha che evA prasage tithi, vAra, nakSatra, mAhinA viyA2 42vAnI 432 nathI. ... (11) zasAya - dIkSA dhAraNa karyA pachI kezaleca karavAmAM zanivAra ane maMgaLavAra tyAjya che tathA ttiA, vimA, maghA, mane saraNI, mA 2 nakSatra tyA yogya cha /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 AcArAGgasUtre (12) atha navadIkSitasya prathamagocarIvicAraHprathamagocarIviSaye tIkSNogramizranakSatrANi zanimaGgaladivasau ca varjayet / ArdrA, azleSA, jyeSThA, mUlam, etAni catvAri tIkSNanakSatrANi / bharaNI, pUrvAtrayaM, maghA, etAni paJcagranakSANi / kRttikA, vizAkhA, ime dve mizranakSatre | riktA'mAvAsyAkSayatithayastyAjyAH / zanimaGgalavArayoge riktA'pi prazastA vijJeyA / (12) nava dIkSita kI prathama gocarI pahalI bAra gocarI ke viSaya meM tIkSNa umra aura mizra nakSatra evaM zani tathA maGgala bAra vyAjya hai / ArdrA, azleSA, jyeSThA aura mUla, ye cAra nakSatra tIkSNa haiM / bharaNI, pUrvAtraya - (pUrvASADhA pUrvabhAdrapadA aura pUrvAphAlgunI ) aura maghA, ye pA~ca umra nakSatra hai / kRttikA aura vizAkhA, ye do nakSatra mizra kahalAte hai / riktA tithi, amAvAsyA aura kSaya tithi tyAjya hai, hA yadi zani aura maMgala vAra kA yoga ho to riktA tithi bhI prazasta hai / (12) navadIkSitanI prathama goyarI pahelIvAra gAcarInA viSayamAM tIkSNa, ugra ane mizra nakSatra tathA zani ane magaLavAra tyAjya che. mArdrA, azleSA, jyeSThA, ane bhUsa, A yAra nakSatra tIkSNu che, larakhI, R pUrvA (pUrvASADhA, pUrvAbhadrApada, ane pUrvAphAlgunI ) ane maghA e pAMca nakSatra gra nakSatra che. kRttikA ane vizAkhA, A be nakSatra mizra kahevAya che. riktA tithi, amAvAsyA ane kSaya tithi tyAjya che, parantu je zani ane maMgalavAranA caiAga hAya tA riktA tithi paNa uttama che.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA ___(13) atha nUtanapAtravyApRtiHgocaryAdinimittaM nUtanapAtravyApRtizca, mRgaziraHpuSyAzvinIhasvAnurAdhAcitrArevatISu, somaguruvAsarayozca shubhdaa| (14) AcAryAdipadapradAnasamayaHAcAryAdipadapradAne-zravaNaM, jyeSThA, puSyam , abhijit , hastaH, azvinI, rohiNI, uttarAtrayaM, mRgaziraH, anurAdhA, revatI, etAni nakSatrANi zubhAni zomanatithivArAdayo'pi drssttvyaaH| atha (4) dravyAnuyogaHdravati-gacchati prApnoti muJcati vA tAMstAn paryAyAniti dravyam / athavA (13) nUtana pAtra kA prayoga gocarI Adi ke lie navIna pAtra kA upayoga mRgazira, puNya, azvinI, hasta, anurAdhA, citrA aura revatI nakSatroM meM, tathA somavAra aura guruvAra ke dina karanA zubha hai| (14) AcArya Adi padavIdAna kA samaya AcArya Adi padavI dene meM zravaga, jyeSThA, puNya, abhijit, azvinI, rohiNI, uttarAtraya, ( uttarASADhA uttarAbhAdrapadA, uttarAphAlgunI) mRgazira, anurAdhA aura revatI, ye nakSatra zubha haiM / isa prasaGga para zubha tithi aura zubha vAra Adi bhI dekhanA cAhie / (4) dravyAnuyogaAge kI paryAya prApta karane vAlA aura pUrva paryAoM kA tyAga karane vAlA dravya (23) navasa pAtra upayoga gocarI Adi mATe navA pAtrane upayoga mRgazIrSa, puSya, azvinI, hasta, anurAdhA, citrA, ane revatI nakSatromAM, tathA somavAra ane gurUvAranA divase karavA te zuma che. (14) mAyA mAha pahananA samaya__mAyArya ha 54vI mAyAma zraqg, nye, puNya, mamilata, sta, azvinI zaDilI, uttarAtraya (utt|-paaddhaa, uttarA-mAdrapada, uttarA-zazunI ) mRgazira, anurAdhA ane revatI, A nakSatro zubha che. A prasaMga upara zubha tithi ane zubha vAra vagere paNa jevuM joIe. (4) vyaanuyogAgaLanI paryAya prApta karanArA ane prathamanI paryAyane tyAga karavAvALAne
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre yate = pApyate mucyate vA taistaiH paryAyairiti drvym| dravyasya - anuyogaH drvyaanuyogH| dravyAnuyogo hi dravyANAM yathAvasthitasvarUpAvabodhane samIcInayukti pradarzayati / tayA darzanasya naimalyam / tatazca samyak cAritraM saMpadyate / tathA cAyamapi caraNakaraNAnuyogaM poSayatIti vodhyam / dravyalakSaNamatha kiM tAvad dravyam ? ucyate- "guNAzrayo dravyam " / yathA jIve jJAnadarzanacAritrasukhopayogAdayo vizeSaguNAH, astitva-dravyatva-jJeyanvA kahalAtA hai / athavA jo paryAyoM ke dvArA prApta ho, athavA paryAyoM se mukta ho use dravya kahate hai / aise dravya ke anuyoga ko dravyAnuyoga kahate hai / ___ dravyAnuyoga dravyo kA yathArtha svarUpa samajhAne ke lie samIcIna mArga pradarzita karatA hai / usa se samyagdarzana nirmala hotA hai, aura samyagdarzana kI nirmalatA se samyak cAritra kI prApti hotI hai / isa prakAra yaha anuyoga bhI caraNakaraNAnuyoga kA poSaka hai / dravya kA lakSaNadravya kise kahate hai ? isa prazna kA uttara isa prakAra hai-jo guNoM kA AdhAra ho vaha dravya hai, jaise jIvana meM jJAna, darzana, cAritra, sukha aura upayoga Adi vizeSa guNa hai| dravya kahe che, athavA je paryAya dvArA prApta hoya athavA paryAyothI yukta hoya tene dravya kahe che. evA dravyanA anuyogane dravyAnuga kahe che. dravyAnuyoga dravyanA yathArtha svarUpane samajAvavA mATe barAbara sAco mArga pradarzita kare che, tethI samyagdarzana nirmala thAya che, ane samyagdarzananI nirmalatAthI samyapha cAritranI prApti thAya che. e pramANe A anuga paNa caraNa karaNanuyegana piSaka che. nyanu skssdravya kene kahe che? e praznano uttara A pramANe che-je gune AdhAra hoya te dravya che, je pramANe jIvamAM jJAna, darzana, cAritra sukha ane upayoga Adi vizeSa guNa che.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA 55 dayaH sAmAnyaguNAH santi / evaM gatihetutvaM dharme, sthitihetutvamadharme, avakAzadAnahetutvamAkAze, vartanahetutvaM kAle, rUpAdimattvaM pudgale vizeSaguNAH santIti drvylkssnnsmnvyH| kazcittu 'sad dravyalakSaNam' iti sUtrayitvA 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat' iti sUtreNa sacchabdavivaraNaM kurvan dravyasAmAnyalakSaNamuktvA vizeSavijJAnajananAya vizeSalakSaNamavocat-'guNaparyAyavadrvyam' iti / tadapi prakRta asti va ( jisa zakti ke nimitta se dravya kA kabhI vinAza na ho) vastutva-dravyatva (jisa zakti ke nimitta se paryAya sadaiva badalatI rahe) aura prameyatva-jJeyatva (jisa zakti ke nimitta se dravya kisI na kisI ke jJAna kA viSaya ho) Adi sAmAnya guNa hai| isIprakAra dharmAstikAya meM gatihetutva (gatikAraNatA) adharmAstikAya meM sthitihetutva (sthitikAraNatA) AkAza meM avakAzadAnahetutva (avakAzadAyitA) kAla meM vartanAhetutva, (navapurANakAraNatA) Adi, aura pudgala meM rUpAdimatva vizeSa guNa hai ? ataH ina saba meM dravya ke lakSaNa, kI saMgati hojAtI hai| kisI AcAryane 'sad dravyalakSaNam' aisA sUtra racakara 'utpAda-vyaya-dhrauvya-yuktaM sat' arthAt jisa meM utpAda vinAza aura dhrauvya yugapat pAye jAyeM, vaha sat hai, isa sUtra ke dvArA sat kI vyAkhyA karate hue sAmAnya davya kA svarUpa batalA kara vizeSa bodha. astitva (je zaktinA nimittathI dravyane kayAreya paNa nAza na heya.) vastutvadravyatva (je zaktinA nimittathI paryAya haMmezAM badalatI rahe) ane prameyatvayatva (je zaktinA nimittathI dravya keIna keI jJAna viSaya hoya) Adi sAmAnya guNa che. e pramANe dharmAstikAyamAM gatietutva (gatikAraNatA) adharmAstikAyamAM sthitihetutva (sthitikAraNutA) AkAzamAM avakAzadAnahetutva (avakAzadAyitva) kAlamAM vatanA hetutva (navapurANakAraNatA) Adi, ane pudgalamAM rUpAdimatva vizeSa. guNa che. tethI e sarvamAM dravyanA lakSaNanI saMgati thaI jAya che. mAyAye "sad dravyalakSaNam" me sUtra sthAna 'utpAda vyaya-dhrauvyayuktaM sat' arthAt mA atyA, vinAza mane prauvya me ANevAmAM bhAva te "sat" che. A sUtra dvArA satnI vyAkhyA karatA thakA sAmAnya dravyanuM svarUpa batAvIne
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre lakSaNe samAviSTameveti gurutaralakSaNaM nAvazyakamiti jJeyam / paramArthatastu paryAyA na guNato bhinnAH kAryakAraNayorabhedAt / yathA kaTakakuNDalAdIni kanakato na bhinnAni, ghaTazarAvAdIni mRdo nAtiriktAni, tathA guNajanmanAM paryAyANAM na bhedo guNebhya iti dravyalakSaNe paryAyazabdamavezo nAvazyaka ityavaseyam / guNalakSaNamdravyasyA''zrayAyibhAvena nityasahavartino dharmA guNAH, te dravyasya shktivishessaaH| dravyamAtrAzritaM guNasya lakSaNam / yathA jIvasya jJAnadarzanakarAne ke liye vizeSa lakSaNa yaha batalAyA hai-'guNaparyAyavad dravyam' yaha lakSaNa bhI prakRta lakSaNa 'guNAzrayo dravyam ' meM samAviSTa hai, isa liye unakA baDA lakSaNa karane kI AvazyakatA nahIM hai| vAstava meM to paryAya, guNa se minna nahIM hai, kyoMki kArya aura kAraNa meM bheda nahIM hotA / jaise-kaTaka, kuNDala Adi paryAya suvarNa se bhinna nahIM hai, ataH guNoM se utpanna hone vAle guNoM se bhinna nahIM haiN| aisI avasthA meM dravya ke lakSaNa meM paryAya zabda DAlanA Avazyaka nahIM hai| guNa kA lakSaNadravya ke Azraya AzrayI rUpase, athavA kathaJcit tAdAtmyarUpase ninya sahavartI dharma, 'guNa' kahalAte hai / 'guNa' dravya kI zaktivizeSa hai| sirpha dravyAzrita honA guNa kA vizeSa mAgha 4211! mATe vizeSa sakSa ko matAvyu cha:-"guNaparyAyavad dravyam " mA sakSa pay prata (yAtU) sakSa (guNAzrayo dravyam ) mA samAviSTa che tethI vizeSa lakSaNa karavAnI AvazyakatA nathI. vAstavamAM te paryAya, guNathI bhinna nathI, kAraNa ke kArya ane kAraNamAM joi nathI, jevI rIte kaDAM ane kuMDala Adi paryAya suvarNathI bhinna nathI ghaTa ane zora Adi paryAya mRttikA-mATIthI bhinna nathI, kAraNa ke guNathI utpanna thavA vALA paryAya, guNethI bhinna nathI, evI avasthAmAM dravyanA lakSaNamAM paryAya zabda nAkhavA te jarUrI nathI. guNanA lakSaNa- dravyanA Azraya-AzrayI-rUpathI athavA kaMcit tAdAbhyarUpathI nitya sahavata dharma guNa kahevAya che. guNa e dravyanI zaktivizeSa che. mAtra dravyAzrita
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA 57 sukhavIryAdayaH, pudgalasya varNagandharasasparzAdayo gunnaaH| 'mAtra'-zabdopAdanaM paryAye'tiprasaGgavAraNAya / dravyasvarUpavicAreNa 'guNasamudAyo dravya' -miti pratIyate, yathA mUlaskandhazAkhApazAkhAdInAM samudAyo vRkSaH, tathaivAstitva-pariNAmitvavastutva - jJeyatva - prameyatva - pradezavatvAdisAmAnyaguNAnAM caitanatva-gatihetutvasthitihetutvA - 'vakAzadAnahetutva - vartanAhetutva - varNa - gandha - rasa - sparza lakSaNa hai, jaise-jIva ke guNa-jJAna, darzana, sukha aura vIrya Adi hai, tadhA pudgala ke guNa varNa, gandha, rasa aura sparza Adi haiM / upara jo 'mAtra' (sirpha) zabda kA prayoga kiyA gayA hai; vaha paryAya meM atiprasaGga nivAraNa karate ke lie hai / arthAt guNa kevala dravya meM hote haiM, paryAya meM nahIM hote| dravya ke svarUpa para vicAra karane se pratIta hotA hai ki guNoMkA samudAya hI dravya hai / jase mUla, skandha, zAkhA aura prazAkhA Adi kA samUha hI vRkSa hai, usI prakAra astitva, pariNAmitva, vastutva, jJeyatva, prameyatva, pradezavattva Adi sAmAnya guNoM kA, tathA cetanA, gatihetutva, sthitihetutva, avakAzadAnahetutva, vartanAhetutva, varNa-rasa-gandha-sparzavattva Adi vizeSa guNoM kA samUha hI dravya hai / yahA yaha smaraNa rakhanA cAhie ki vibhinna dravyoM ke rahevuM te guNanuM lakSaNa che. jevI rIte jIvanA guNa-jJAna, darzana, sukha ane vIrya Adi che. tathA pudgalanA guNa-varNa, gaMdha, rasa ane sparza Adi che. upara je "mAtra zabdane praveza karyo che te paryAyamAM atiprasaMga nivAraNa karavA mATe che, arthAt guNa kevala dravyamAM hoya che, paryAyamAM heya nahi. dravyanA svarUpa para vicAra karavAthI jaNAya che ke guNone samudAya ja dravya che. je rIte-mUla, skaMdha, zAkhA ane prazAkhA Adine samUha te vRkSa che. e pramANe astitva, pariNAmitva vastRtva, yatva, prameyatva, pradezavatva Adi sAmAnya guNane, tathA cetanA gati hetutva, sthiti hetutva, avakAzadAnahetutva, vanAhitatva, varNa, rasa, gaMdha, sparzavatva Adi vizeSa guNane samUha te dravya che. ahiM e yAda pra. mA. 8
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAmu vattvAdivizeSaguNAnAM ca samudAyo dravyam / evaM 'dravyaparyAya svarUpamapI' - syanupadameva vakSyate / 58 paryAyalakSaNam pariyanti = utpAdavinAzau prApnuvanti na sarvadA tiSThantIti paryAyAH / yadvApari= sarvathA ayante= gacchanti dravyaguNau samAzrayantIti paryAyAH / 1 1 dravyasyotpAdavinAzazAlino dharmAH paryAyAH / paryAMyA hi dravyaM guNaM cAzritya varttante / kAlabhedAdekameva jJAnaM jIvasyAnyadanyadrUpaM dadhat paryAyazabdavAcyaM bhavati, yathA kazcidaSTavarSIyo vinayI pramAdavikathAvarjito bAlamuni - gurucaraNasarojaM sevamAnaH pUrvamAvazyakamAtramadhItya samitiguptijJAnaM saMpAdayati, vizeSa guNoM kA samUha nahIM bana sakatA hai / aise dravya aura paryAya ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie, vaha abhI Age batAyeMge / paryAya kA lakSaNa - jinake nirantara utpAda aura vyaya hotA hai, jo sadaiva sthira nahIM rahate unheM paryAya kahate haiM / athavA dravya aura guNa kA Azraya lene vAle paryAya kahalAte hai / 1 dravya ke utpAda aura vinAza-zIla dharma paryAya kahalAte haiM / paryAya, dravya meM bhI rahate haiM aura guNa meM bhI rahate haiM / jIvakA eka hI jJAnaguNa kAla ke bhedase bhinna-bhinna rUpa dhAraNa karatA huA paryAya kahalAtA hai / jaise eka ATha varSa kA vinayI pramAda aura vikathA se dUra rahane vAlA bAla muni apane guru ke caraNa kamaloM kI sevA karatA huA rAkhavuM joie ke vibhinna drabyAnA vizeSa gruhyeAnA samUha banI zakatA nathI. evI rIte dravya ane paryAyanA viSayamAM paNa samajavuM joie. vizeSa AgaLa khatAvIzu. paryAyanuM lakSaNa-- jenI aMdara hamezAM utpAda ane vyaya thayA kare che. ane je haMmezAM-sadAkALa sthira rahetuM nathI tene paryAya kahe che, athavA dravya ane guNane Azraya lenAra tene paryAya kahevAmAM Ave che. dravyane utpAda ane vinAza-zIla dharma te paryAya kahevAya che. paryAya, dravyamAM paNa rahe che ane guNamAM paNa rahe che. jIvane ekaja jJAnaguNa kAlanA bhedathI bhinna bhinna rUpa dhAraNa karIne paryAya kahevAya che. jevI rIte ke eka ATha varSanA vinayava ta, pramAda ane vikathAthI dUra rahevAvALA mAlamuni peAtAnA gurUnA caraNu
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNAM krameNa dvAdazAGgatattvaM vijJAya jJAnadhArAM pravarddhayati / tatra tasya bAlasaMyamino jJAnaM pratikSaNaM vilakSaNatAmApadyamAnamapUrvamapUrvaM jAyamAnaM jJAnaM paryAyazabdavAcyatAM bhajati / evaM darzanacAritrAdInAmapi paryAyA jJAtavyA / jIvasya mAnuSatvavAlyAdayo'pi pryaayaaH| pudgalasya tu ekaguNakAlatvAdayo paryAyA jnyeyaaH| evaM ca dravyaguNAzritatvaM paryAyasya lakSaNamiti nizcIyate / tathA coktamuttarAdhyayane-(a. 28) pahale-pahala Avazyaka mAtra kA adhyayana karatA hai, phira samiti aura gupti kA jJAna sampAdana karatA hai / tadanantara krama se dvAdazAGga kA tattva jAna kara jJAna kI dhArA meM vRddhi karatA hai, usa bAla muni kA jJAna kSaNa-kSaNa meM vilakSaNa hokara navIna-navIna rUpoM meM utpanna hotA huA 'paryAya' zabda dvArA kahA jAtA hai| isI prakAra darzana aura cAritra Adi guNoM ke paryAya bhI samajha lenA cAhie / manuSyatA, bAlakapana Adi jIva ke paryAya haiM aura eka-guNakAlApana Adi pudgala ke, varNa-guNa ke paryAya hai / isa prakAra yaha nizcita hotA hai ki paryAya dravya aura guNa donoM meM hI rahatA hai| uttarAdhyayana sUtra meM kahA hai-.. "guNoM kA jo Azraya ho use dravya kahate hai, guNa eka mAtra dravya meM hI rahate haiM / paryAyoM kA lakSaNa ubhayAzrita honA hai, arthAt paryAya, dravya aura guNa donoM meM hI pAye jAte haiM / kamaLAnI sevA karatA thakA prathama Avazyaka mAtranuM adhyayana kare che, pachI samiti ane guptinuM jJAna saMpAdana kare che, tyAra pachI kramathI dvAdazAMganuM tatva jANI jJAnanI dhArAmAM vRddhi kare che te bAlamuninuM jJAna kSaNa-kSaNamAM vilakSaNa-tarehavAra banI navIna rUpamAM utpanna thAya che tene paryAya zabdathI oLakhavAmAM Ave che, e pramANe darzana ane cAritra Adi guNanA paryAya paNa samajI levA joIe. manuSyatA, bAlakapaNuM Adi jIvanA paryAya che, ane eka guNakALApaNuM Adi pudgalanA vaguNane paryAya che. A pramANe A nizcita thAya che ke-paryAya, dravya ane guNa e bannemAM rahe che. uttarAdhyayanasUtramAM kahyuM che guNene je Azraya heya, tene dravya kahe che; guNa eka mAtra dravyamAM ja rahe che, ane paryAnuM lakSaNa ubhayAzrita hoya che, arthAt paryAya, dravya ane guNa banemAM jovAmAM Ave che.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ " guNANamAsao davvaM, egadavvassiyA guNA / lakkhaNaM pajjavANaM tu, duhao assiyA bhave // 6 // " iti / chAyA AcArAGgasUtre "guNAnAmAzrayo dravyam, ekadravyAzritA guNA: lakSaNaM paryavANAM tu, ubhayorAzritA bhaveyuH " // 6 // iti / dravyalakSaNe paryAyAnuktyA kAryakAraNayorabhedavivakSayA paryAyANAM guNeSu samAveza iti bhagavadabhimAyo gamyate / "ekadravyAzritA guNAH" iti, ekaM kevalaM dravyamAzritya guNA varttanta ityarthaH / anena guNalakSaNamuktam / 'paryavANAM lakSaNaM tu ubhayorAzritA bhaveyuH' ityanvayaH / paryavaH, paryayaH paryAyaH, iti samAnArthakAH / ubhayoH=dravyaguNayorAzritAH paryAyAH, iti paryAyalakSaNaM vodhyamityarthaH / paryAyAstu dravyaM guNaM cobhayamAzritya varttanta iti bhAvaH / dravya ke lakSaNa meM 'paryAya' pada kA samAveza na karane ke kAraNa bhagavAn kA abhiprAya yaha hai ki-kArya kAraNa ke abhedase guNa meM hI paryAya kA samAveza ho jAtA hai / 'egadavtrassiyA guNA' isa vAkya kA artha yaha hai ki - guNa kevala dravya meM hI hote haiM / isa kathanadvArA guNa kA lakSaNa bhI kaha diyA gayA hai / paryAya kA lakSaNa ubhayAzrita honA hai, dono meM arthAt dravya meM bhI aura guNa meM bhI paryAya rahate hai / paryava, paryaya aura paryAya ye sabhI samAnArthaka haiM / dravyanA lakSaNamAM paryAya? padmanA samAveza nahi karavAthI bhagavAnanA abhiprAya e che ke--kA kAraNanA abhedyathI guNamAM ja paryAyanA samAveza thaI jAya che. " egadavvassiyA guNA " A vAkayanA artha e che keH--guNu kevala dravyamAM ja hAya che. A kathanadvArA guNanuM lakSaNa paNa kahI Apyu che. paryAyanuM lakSaNa ubhayAzrita hAya che, bannemAM arthAt dramAM ane guNamAM paNa paryAya rahe che. paryaMtra, pA~ya ane paryAya zabda samAna avALA che.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNAM dravyavibhAgaH dravyaM SaDvidham-dharmAdharmAkAzakAla pudgalajIvabhedAt / uktaJca zrIbhagavatIsUtre - 44 'kaNaM bhaMte ! davvA paNNattA 2, goyamA ! cha davvA paNNattA, taM jahA - dhammatthikAra, adhammatthikAe, AgAsasthikAe, puggalatthikAe, jIvatthikAe, addhAsamaye" || uttarAdhyayana sUtre 'pi - ( a. 28) " dhammo ahammo AgAsaM, kAlo puggala jaMtavo / esa logottipannatto, jiNehiM varadaMsihiM // 7 // dravya ke bheda 61 dravya chaha prakAra kA hai- (1) dharma (2) adharma (3) AkAza (4) kAla (5) pudgala aura (6) jIva / zrI bhagavatIsUtra meM kahA hai - "bhagavAn ! dravya kitane kahe gaye haiM ?, gautama ! chaha dravya kahe gaye haiM, ve isa prakAra - dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya, jIvAstikAya aura addhA - samaya" / uttarAdhyayanasUtra meM bhI kahA hai "dharma, adharmaM, AkAza, kAla, pudgala, aura jIva ko sarvajJa, sarvadarzI jina bhagavAn ne lokasaMjJA dI hai // 7 // 66 dravyanA bheda-- dravyanA cha aAra che- (1) dharma (2) adharma (3) bhADAza (4) chAvA (4) pudgugala ane (6) jIva. zrI bhagavatI sUtramAM paNa kahyuM che-- bhagavAna ! dravya keTalAM kahyAM che? gautama ! cha dravya kahelA che. te A pramANe-dharmAstikAya, adharmAstikAya AkAzAstikAya, pudgalAstikAya, jIvAstikAya ane yuddhA-sabhaya," uttarAdhyayana sUtramAM paNa kahyuM che dharma adharma, AkAza, kAla, pugala ane jIvane sajJa sadezI jina bhagavAne beo'saMjJA sAthI che " // 7 //
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasatre dhammo ahammo AgAsaM, davvaM ikvikamAhiyaM / aNaMtANi ya davANi, kAlo puggala jaMtavo / / 8 // " atra kAlamAtraM vihAya dharmAdayo'stikAyA ucyante / 'astI' ti tiGantapratirUpakamavyayaM pradezavAcakam / pradezaH svasthAnAdanapAyi nirvibhAga khaNDam / idaM nirvibhAga khaNDaM yadA pudgalasya galanasvabhAvAttadIyaskandhadezAbhyAmavayutyapRthagbhUtvA vartate tadA paramANunAmnA vyavahiyate / yAvadapRthagbhUtvA vattate tAvattadeva nirvibhAgaM khaNDaM pradeza ityucyate / anenaivAzayena pudgalAstikAyasya catvAro bhedA bhagavatA kathitA:-skandhaH, dezaH, pradezaH, paramANuzceti / kAyA dharma, adharma aura AkAza, ye tIna dravya eka eka hai, kAla, pudgala, jIva, ananta ananta dravya haiM" // 8 // kAla ko choDa kara zeSa pAMca dravya astikAya kahalAte hai / 'asti' yaha tiGantarUpa pratIta hone vAlA eka avyaya hai aura pradeza kA vAcaka hai| jo apane sthAna se cyuta na hone vAlA, arthAt jo dravya ke sAtha hI juDA huA nirvibhAga-jisa kA phira vibhAga na ho sake vaha khaNDa, pradeza kahalAtA hai| pudgala galanasvabhAva vAlA hai ata eva jaba yaha nirvibhAga khaNDa pudgala ke skandha yA deza se vichuDa kara alaga ho jAtA hai taba vahI khaNDa paramANu kahalAtA hai / jaba vahI paramANu pudgala ke skandha yA deza meM phira mila jAtA hai taba dharma adharma ane AkAza A traNa dravya eka-eka che, kAla, pudagala ane 71 mananta-mananta dravya che." // 8 // kAla sivAyanA bAkInA pAMca dravya astikAya kahevAya che. "asti" e tita 25 jaNAtuM eka avyaya che, ane pradezanuM vAcaka che. je potAnA sthAnathI cuta nahi thavA vALA, arthAt dravyanI sAthe ja joDAI rahelA nirvibhAga-jene pharI bhAga na thaI zake te khaMDa, pradeza kahevAya che. pudgala galanasvabhAva vALA che, te kAraNe jyAre te nirvibAga khaMDa pudgalanA skaMdha athavA dezathI chuTA thaI jAya che tyAre te khaMDa paramANu kahevAya che. tyAre te paramANu yugalanA skaMdha athavA dezamAM pharIne maLI jAya che tyAre te paramANunA badale pharI pradeza kahevAya che,
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA smuuhH| asti padezAnAM kAya samUho yatra yasya yA sa astikAyaH, pradezasamUhavAna, dharmazcAsAvastikAyazceti dharmAstikAyaH / evaM ca dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH, AkAzAstikAyaH, pudgalAstikAyaH, jIvAstikAyaH, iti nAmAni santi teSAm / kAlastu pradezAbhAvAdastikAyo na bhavatItyataH kAlaH kAlAstikAyazabdena na vyavahiyate / dharmAstikAyalakSaNamsvabhAvato gatipariNAminAM jIvapudgalAnAM gatiM prati sahakAri kAraNaM dharmAstikAyaH / jIvAH pudgalAzca svabhAvato gacchanti, tatropAdAnakAraNasvarUpAste vaha paramANu ke badale phira pradeza kahalAne lagatA hai, isI abhiprAya se bhagavAn ne pudgalAstikAya ke cAra bheda batalAye haiM (1) skandha (2) deza (3) pradeza aura (4) paramANu / kAya kA artha hai samUha / jisameM yA jisake pradezoM kA samUha hai vaha astikAya kahalAtA hai / astikAya arthAt pradezoM kA samUhavAlA / dharmarUpa astikAya dharmAstikAya samajhanA cAhie / isI prakAra adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya aura jIvAstikAya, ye astikAyoM ke nAma haiN| kAladravya pradezoM kA samUharUpa na hone ke kAraNa astikAya nahIM hai ataH kAla 'kAlAstikAya' nahIM kahalAtA hai| dharmAstikAyakA lakSaNasvAbhAva se yA prayoga se gatikriyA pariNata hue jIva aura pudgaloM kI gati meM jo sahakArI kAraNa ho use dharmAstikAya kahate haiN| jIvoM aura pudgaloM kA gamana karanA svabhAva hI hai| A abhiprAye bhagavAne pudgalAstikAlayanA cAra bheda batAvyA che. (1) skaMdha, (2) heza, (3) pradeza mane. (4) 52mA. kAyane artha che-samUha, jemAM athavA jenAM pradezanA samUha hoya te astikAya kahevAya che, astikAya arthAt pradezanA samUha vALA, dharmarUpa astikAya dhamAMstikAya samajavuM joIe. eja pramANe adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya ane jIvAstikAya, e astikAnAM nAma che. kAladravya-pradezanA samUhapa nahi hevAthI astikAya nathI tethI kAla e 'Haistaya' 4vAya naDi. stiyatuM sksssvabhAvathI athavA prayogathI gatikriyAmAM pariNata thayelA che ane pudgalonI gatimAM je sahakArI kAraNa hoya, tene dharmAstikAya kahe che. jI ane
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 AcArAgasUtre gati prati, punastasyAmeva gati-kriyAyAM dharmAstikAyaH sahAyarUpaM nimittakAraNaM bhavati / . (1) yathA saritsamudrAghavagAhanazIlAnAM matsyAnAM svata eva jigamipA gatizca jAyate, tatra teSAM gamanaM prati sahAyarUpaM nimittakAraNaM vaari| svayaM tiSThatA tu matsyAnAM na tat prerakaM gamanAya / (2) yathA vA mRtpariNAmabhUtasya ghaTasya daNDo nimittakAraNam / (3) yathA vA svata evAvagAhamAnasya dravyasyAvagAhanaM prati gamanam , na punaravagAhamAnaM dravyaM valAdavagAhayati tat / isa gamanakriyA meM upAdAna kAraNa vaha svayaM hI hote haiM, dharmAstikAya sahAyakamAtra hone se nimitta kAraNa hai| (1) jaise--nadI athavA samudrameM avagAhana karanevAle maccho meM gamana karane kI icchA svayaM hI utpanna hotI hai aura svayaM hI ve gati karate haiM, jala una kI gati meM sahAyaka rUpa nimitta kAraNa hotA hai| hA~, maccha agara Thahare to jala unheM gamana karane ke liye prerita nahIM krtaa| (2) athavA jaise-mRttikA se banane vAle ghaDe meM DaMDA nimitta kAraNa hotA hai / (3) athavA jaise-svayaM hI avagAhana karane vAle dravya kI avagAhanA meM AkAza nimitta kAraNa hotA hai| pudgalone gamana karavuM te svabhAva ja che, e gamana-kiyAmAM upAdAne kAraNe te pate ja hoya che, dharmAstikAya sahAyakamAtra hevAthI te nimitta kAraNa che. (1) jevI rIte nadI athavA samudramAM avagAhana karavAvALA macchamAM gamana karavAnI pitAnI ja IcchA utpana thAya che, ane pote ja te gati kare che, paraMtu jala tenI gatimAM sahAyarUpa nimitta kAraNa thAya che paraMtu maccha je sthira rahevAnI IcchA kare te jala tene gamana karavA mATe preraNA karatuM nathI. (2) athavA jevI rIte-mATIthI taiyAra thatA ghaDAmAM che ane cAka nimitta kAraNa hoya che. (3) athavA jevI rIte-pite ja avagAhana karanArA dravyanA avagAhanamAM AkAza nimitta kAraNa hoya che.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA (4) yathA vA-jalavRSTau satyAM svayameva kRSikarmArambhaM kurvatAM kRSIvalAnAM kRSikarmArambhaM prati vRSTiH sahakAri kAraNaM bhavati / (5) aparo'pi zAstrIyo dRSTAnto dRSTipathamavatarati, yathA-'siddhasvarUpo'ham , anantasukhabhAjano'ham' ityAdibhAvanayA vyavahAranayena zuddhasidvasvarUpadhyAnakaNAM, nizcayanayena nirvikalpadhyAnapariNAminAM svayaM tadupAdAnakAraNasvarUpANAM bhavyAnAM svayameva jAyamAnAM siddhagati prati preraNArahito niSkriyo mUrtirahito'pi siddhabhagavAn sahAyakaH san sahakAri kAraNaM bhavati, tadvadamUrtI niSkriyA preraNArahitazca dharmAstikAyo jIvAnAM pudgalAnAM ca gatirUpe pariNAme sahAyakaH sannimittakAraNaM bhavati / (4) athavA jaise--jala kI varSA hone para svayaM hI kRSikArya Arambha karane vAle kisAnoM ke kRSikArya ke ArambhameM vRSTi sahakArI kAraNa hotI hai| (5) eka zAstrIya dRSTAnta aura bhI dRSTigocara hotA hai--'mai siddhasvarUpa hU~, mai ananta sukha kA bhAjana hU~' / isa prakAra kI bhAvanApUrvaka vyavahAra naya se zuddha siddha paramAtmA kA dhyAna karane vAloM ko, aura nizcaya naya se nirvikalpa dhyAna meM pariNata hone vAloM ko jo siddhagati kI prApti hotI hai usa meM upAdAna kAraNa svayaM dhyAna karane vAlA bhavyAtmA hai, aura preraNArahita, niSkriya, tathA amUrtika hote hue bhI siddha bhagavAn usameM sahAyaka hone se nimitta kAraNa ho jAte haiM / isI prakAra amUrtika, niSkriya aura preraNArahita dharmAstikAya bhI jIva aura pudgaloM ke gatirUpa pariNAma meM sahAyaka hotA huA nimitta kAraNa hotA hai / (4) athavA jevI rIte pANI varasavAthI kheDuta pite ja khetInA kAmane AraMbha kare che, khetIne AraMbha karavAvALA kheDutanA khetI kAryanA ArambhamAM vRSTi (varasAda) sahakArI kAraNa hoya che (5) eka zAstrIya daSTAMta bIjuM paNa daSTigocara thAya che - "siddha sva35 chu mananta subhanu mAna-pAtra chu." 2 pranI bhAvanApUrvaka, vyavahAra nayathI zuddha siddha bhagavAna-paramAtmAnuM dhyAna karavAvALA ane nizcayanayathI nivirka5 dhyAnamAM pariNata thavA vALAne je siddha-gati prApta thAya che temAM upAdAna kAraNa dhyAna karavAvALA pote bhavyAtmA che; ane preraNArahita niSkriya tathA amUrtika hovA chatAM paNa siddha bhagavAna temAM sahAyaka hovAthI nimitta kAraNa thaI jAya che. e pramANe amUrtika, niSkriya ane preraNArahita dharmAstikAya paNa jIva ane pudgalenAM gatirUpa pariNAmamAM sahAyaka hovAthI nimitta kAraNa che. pra. mA-9
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre nanu dharmAstikAyasya daNDAdivannimittakAraNatA nopapadyate, savyApAraM hi kAraNaM bhavati, nirvyApArasya kAraNatve yuktyabhAvAditi cenna, ___ dharmAstikAyasya hi svAbhAvikavyApArasatvAt kAraNatvaM bhUpapAdam / uktaM ca dharmAstikAyalakSaNaM bhagavatA " gailakSaNo u dhammo" iti, 'gatilakSaNastu dharmaH' iti cchaayaa| (uttarAdhyayanamatre 28 a.) gatikAryAnumeyo dharmAstikAya iti bhAvaH / zaGkA-dharmAstikAya DaDA Adi ke samAna nimitta kAraNa nahIM ho sakatA, kyoMki vaha vyApAra nahIM karatA, kArya kI utpatti meM vyApAra karane vAlA hI kAraNa hotA hai / kArya kI utpatti me vyApAra na karane para bhI agara kisI ko kAraNa mAna liyA jAya to cAhe jo vastu cAhe jisa kArya meM kAraNa ho jaaygii| aisI dazA meM niyata kArya-kAraNa bhAva kA abhAva ho jaaygaa| samAdhAna-yaha zaGkA ThIka nahIM hai; kyoMki yahA~ hetu asiddha hai / gatirUpa kArya meM dharmAstikAya vyApArarahita nahIM hai, kintu dharmAstikAyakA svAbhAvika vyApAra vidyamAna hone ke kAraNa use kAraNa mAnanA yuktisaGgata hai / bhagavAn ne dharmAstikAyakA lakSaNa isa prakAra batalAyA hai-- __ "gailakkhaNo u dhammo" dharmAstikAya gati lakSaNa vAlA hai| (uttarAthyayanasUtra a0 28) arthAt gatirUpa kArya se dharmAstikAyakA anumAna hotA hai / - zaMkA-dharmAstikAya daMDa Adi pramANe nimitta kAraNa thaI zakatuM nathI, kemake te vyApAra karatuM nathI, kAryanI utpattimAM vyApAra karanAra ja kAraNa hoya che. kAryanI utpattimAM vyApAra nahi karavA chatAM ya je kaMIne kAraNa mAnavAmAM Avaze te game te vastu game te kAryamAM kAraNa thaI jaze. evI dazAmAM niyata kArya kAraNa bhAvane abhAva thaI jaze. samAdhAna-A zaMkA ThIka nathI, kAraNa ke ahi hetu asiddha che. gatirUpa kAryamAM dhamAMstikAya vyApArarahita nathI, dharmAstikAyane svAbhAvika vyApAra vidyamAna hovAthI tene kAraNe mAnavuM te yuktisaMgata che. bhagavAne dharmAstikAyanuM lakSaNa A pramANe batAvyuM che- " gailakvaNo u dhammo" mAstiya gatisakSapANu cha (uttarAdhyayana sUtra a. 28) arthAt gatirUpa kAryathI dharmAstikAyanuM anumAna thAya che.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA 67 ___ asya-(1) arUpitvam , (2) acetanatvam , (3) akriyatvam , (4) gatisahAyakatvaM ceti guNAH / (1) skandhaH, (2) dezaH, (3) pradezaH, (4) agurulaghutvaM ceti paryAyAH / ayaM dravyakSetrakAlabhAvaguNabhedena paJcadhA jJAyate, yathA-dravyata eko dharmAstikAyaH, kSetrato lokapramANaH, kAlata AdyantarahitaH, bhAvato rUparahitaHvarNagandharasasparzavarjita iti / guNatazcalanaguNaH / adharmAstikAyasvarUpam- svabhAvataH sthitipariNatAnAM jIvapudgalAnAM sthitiM prati sahakAri kAraNatvamadharmAstikAyasya lakSaNam / (1) arUpinva, (2) acetanatva (3) akriyatva (4) gatisahAyakanca, ye dharmAstikAya ke guNa hai / (1) skandha (2) deza (3) pradeza aura (4) aguruladhutva, ye usake paryAya hai / dharmAstikAya dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNa, isa taraha pAMca bhedoM se jAnA jAtA hai / jaise-dravya se dharmAstikAya eka hai, kSetrase lokapramANa hai, kAlase Adi-antarahita hai, bhAvase rUpAdirahita hai-rUpa, rasa, gandha, sparza usa me nahIM hai, aura guNa se calana-guNa vAlA hai / adharmAstikAyakA svarUpasvabhAva se sthitirUpa pariNata hue jIva aura pudgalokI sthiti meM sahakArI honA adharmAstikAyakA lakSaNa hai| (1) 3pitta (2) mayetanatva (3) pazyitva (4) gatisahAyata. ye sarva ghAstiyanA shunne| cha, (1) 245 (2) deza (3) pradeza mane (4) pazu3vadhavA se tenA paryAya che. dharmAstikAyadravya, kSetra, kAla, bhAva ane guNa, e pAMca bhedathI jANI zakAya che jevI rIte-dravyathI dharmAstikAya eka che, kSetrathI lekapramANa che, isathI mAhi-manta .2Dita cha, sAthI 3AhiDita cha-35-2sa-maca-25 temAM nathI, ane guNathI calana-guNavALA che. adharmAstikAyanuM svarUpa- svabhAvathI sthitirUpa pariNata thayelA che ane pudgalanI sthitimAM sahakArI thavuM te adharmAstikAyanuM lakSaNa che.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre jIvAH pudgalAzca svabhAvataH svayaM tiSThanti tatropAdAnakAraNasvarUpAste sthiti prati, punastasyAmeva sthitikriyAyAmadharmAstikAyaH sahAyarUpaM nimittakAraNaM bhavati / 68 (1) yathA - svayaM tiSThatAM pathikAnAM sthitau chAyA sahakAri kAraNaM bhavati / atiSThatastu sthAtuM na punaH sA prerayati / (2) yathA vA svayaM tiSThato devadattasya sthiti prati pRthivI sahakAri kAraNaM bhavati / atiSThantaM tu devadattaM na pRthivI sthApayati / (3) yathA-samitiguptidhAriNo ratnatrayArAdhinaH samarasakandAH samAhitamatayo mahAtmAno nizcayanayena nijAtmasvarUpaM cintayantaH kSapakazraNiM samAruhya samutpanna - jIva aura pudgala jaba svabhAva se hI sthita hote hai, apanI sthiti meM upAdAna kAraNa to svayaM vahI hai, para adharmAstikAya usa meM sahAyaka hotA hai, ataH vaha nimitta kAraNa hai / (1) jaise--svayaM Tharane vAle pathiko kI sthiti me chAyA sahakArI kAraNa hotI hai / agara koI na Thahare to vaha Thaharane kI preraNA nahIM karatI / (2) athavA jaise - svaya Thaharane vAle devadatta kI sthiti me pRthivI sahakArI kAraNa hai / magara devadatta ko na ThaharanA ho to pRthvI jabardastI nahIM ThaharAtI | (3) athavA jaise -samiti guptike dhAraka, ratnatraya kI ArAdhanA karane vAle, samabhAva ke rasa meM nimagna samAdhiyukta mati vAle mahAtmA nizcaya naya se AtmasvarUpakA cintana karate jIva ane pudgala jyAre svabhAvathI ja sthita thAya che teA peAtAnI sthitimAM upAdAna kAraNa te pote ja che, parantu adharmAstikAya temAM sahAyaka thAya che, tethI te nimitta kAraNu che (1) jevI rIte-pAte ubhA rahevA vALA musApharonI sthitimAM chAyA sahakArI kAraNu ya che. agara kAi ubhA na rahe te te ubhA rahevAnI preraNA nathI karatI. (2) athavA-jevI rIte peAte ja ubhA na rahevA vALA devadattanI sthitimAM pRthvI sahakArI kAraNa che, parantu jo devadattane ubhA na rahevuM hoya te pRthvI devadattane khaLajakharIthI ubhA rAkhI zakatI nathI. (3) athavA devI zete samiti guptinA dhAra, ratnatrayanI gArAdhanA 42vaavALA, samabhAvanA rasamA nimagna, samAdhiyukta mativALA mahAtmA nizcayanayathI
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA kevalajJAna-kevaladarzanabhRtaH santaH sakalakarmakSayaM kRtvA, zarIramaudArikamiha parityajya, siddhigatinAmadheyaM sthAnaM gatAstiSThanti, teSAM nizcayanayena svataH sthitipariNatAnAM tatra sAdyaparyavasitAM sthiti prati tatsthAnaM sahakAri kAraNaM bhavati / na tu tat sthAnaM tAnavasthAtuM prerayati / (4) yathA vyavahAranayena siddhabhaktyA svayaM samutpannasavikalpadhyAnAvasthitAnAM mahAtmanAM savikalpadhyAne sthiti prati, niSkriyo mUtirahitaH preraNArahito'pi siddhabhagavAn sahAyaH san sahakAri kAraNaM bhvti| natvasau tAn taddhayAne sthAtuM preryti| hue kSapakazreNI para ArUDha ho kara utpanna kevalajJAna aura kevaladarzana ko dhAraNa karane vAle ho kara samasta karmoM kA kSaya karake audArika zarIra ko yahIM tyAga kara siddhigati nAmaka sthAna ko prApta ho kara sthira ho jAte haiN| nizcayanaya se svayaM sthiti meM pariNata hue una siddha jIvo kI sAdi-ananta sthiti me vaha sthAna sahakArI kAraNa hotA hai, kintu vaha sthAna unheM Thaharane ke lie prerita nahIM krtaa| (4) athavA jaise-vyavahAranaya se siddha bhagavAn kI bhaktise svayaM utpanna hue savikalpa dhyAna meM avasthita mahAtmA puruSoM kI savikalpa meM jo sthiti hai, usa meM akriya amUrtika aura preraNArahita bhI siddha bhagavAn sahAyaka hone se nimitta kAraNa hote hai, kintu ve unhe dhyAna meM sthita hone kI preraNA nahIM karate / AtmasvarUpanuM ciMtana karatA thakA kSapakazreNI para ArUDha thaIne utpanna kevalajJAna ane kevaladarzanane dhAraNa karavA vALA thaIne samasta karmone kSaya karIne audArika zarIrane ahiM ja tyAga karIne siddhigati nAmanA sthAnane prApta thaI sthira thaI jAya che. nizcayanayathI svayaM sthitimAM pariNata thayelA te siddha jInI sAdi anaMta sthitimAM te sthAna sahakArI kAraNa hoya che, paraMtu te sthAna tene bhavA mATe preraNA nathI karatuM. (4) athavA-jevI rIte vyavahAranayathI siddha bhagavAnanI bhaktithI svayaM utpanna thayelA savikalpa dhyAnamAM avasthita mahAtmA purUSanI savikalpa dhyAnamA je sthiti che, temAM nikiya, amUrtika ane preraNArahita siddha bhagavAna sahAyaka hovAthI nimitta kAraNa hoya che, paNa siddha bhagavAne tene dhyAnamAM sthita thavAnI preraNA karatA nathI.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6w idamevAbhipretya bhagavatA'bhihitam - " ahamso ThANalakkhaNo " iti ( uttarA . a. 28 ) ' adharmaH sthAnalakSaNaH ' iti cchAyA / lakSyate = dRzyate paricIyate aneneti lakSaNa= paricAyakaM jJApakam / sthAnaM= sthitireva lakSaNa = jJApakaM yasyA'sAviti sthAnalakSaNaH / sthitikAryAnumeyo'dharmAstikAya ityAzayaH / AcArAGgasUtre adharmAstikAyasya-(1) arUpitvam, (2) acetanatvam, (3) akriyatvam, (4) sthitisahAyakatvamiti guNAH / (1) skandhaH, (2) deza:, (3) pradezaH, (4) agurulaghutvaM ceti paryAyAH / isI abhiprAya se bhagavAna ne kahA - " ahammo ThANalakkhaNo" adharmAstikAya sthiti lakSaNa vAlA hai | ( uttarA0 a0 28 ) jisa ke dvArA koI vastu lakhI jAya (dekhI jAya) yA jo, vastu kA paricAyaka (paricaya karAne vAlA) ho vaha lakSaNa kahalAtA hai / sthAna arthAt sthiti hI jisa kA lakSaNa hai, arthAt sthitirUpa kArya se jisa kA anumAna hotA hai use adharmAstikAya kahate haiM / avarmAstikAya ke guNa-( 1 ) sthitisahAyakatva hai / (1) skandha, adharmAstikAya ke paryAya haiM arU pica ( 2 ) acetanatva (3) akriyatva aura (2) deza (3) pradeza, aura ( 4 ) agurulaghutva, me abhiprAyathI lagavAne sthiti sakSAyu vANA che. ( uttarAdhyayana. a. 28 ) che - "ahammo ThANalakkhaNo " adharmAstipraya jenA dvArA kaI vastu lakhI zakAya ( dekhI zakAya) athavA je vastunA paricaya karAvanAra hoya te lakSaNa kahevAya che. sthAna arthAt sthiti ja jenu lakSaNa che arthAt sthitirUpa kAryathI jenuM anumAna thAya che, tene adharmAstikAya kahe che. adharbhAAyanA guNu-(1) arucitva (2) ayetanatva ( 3 ) ayitva bhane (4) sthitisahAyatva che. (1) dhuMdha, (2) heza, (3) aheza, mane (4) aguDsadhutva, me adharmAsti phAyanA paryAya che.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA ayaM dravyakSetrakAlabhAvaguNabhedena paJcadhA jJAyate, yathA-adharmAstikAyo dravyata ekaH, kSetrato lokapamANaH, kAlata odyantarahitaH, bhAvato rUparahitaH-varNagandha-rasa-sparzavarjita iti, guNataH sthitiguNaH / nanu dharmAdharmazabdAbhyAM puNyapAparUpo zubhAzubhaphaladau dharmAdhI katha nAtra gRhyate ? iti cet , ucyate-tayoguNatvena dravyaprakaraNe samAvezAsaMbhavAt / kiJca tau dharmAdhauM puNyapAparUpau pudgalatvenAbhimatau pudgaladravyAntarbhUtau, tatastayorna dharmAdharmAstikAyamadhye smaaveshH| __adharmAstikAya dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNa ke bhedase pAMca prakAra se jAnA jAtA hai / jaise-adharmAstikAya dravya se eka hai, kSetra se lokapramANa hai, kAla se Adi anta rahita hai, bhAvase arUpI arthAt rUpa, rasa, gandha, aura sparza se rahita hai, aura guNa se sthitiguNa vAlA hai| zaGkA-dharma zabda se zubha phala dene vAle puNya kA aura adharma zabda se azubha phala dene vAle pApa kA grahaNa kyoM nahIM kiyA gayA ? samAdhAna-puNya aura pApa, dravya nahIM, guNa hai, isI liye inakA dravyake prakaraNa meM samAveza nahIM ho sakatA / athavA puNya-pApa rUpa dharma aura adharma pudgala hai, ataH unakA samAveza pudgala me hI ho jAtA hai / dharmAstikAya aura adharmAstikAya meM unhe garbhita nahIM kiyA jA sktaa| adharmAstikAya dravya, kSetra, kAla bhAva ane guNanA bhedathI prAMca prakAre jANI zakAya che jemake-adharmAstikAya dravyathI eka che, kSetrathI lokapramANa che, kAlathI Adi-anta rahita che, bhAvathI arUpI arthAt 15, rasa gaMdha ane sparzathI rahita che, ane guNathI sthitiguNavALA che. zakA-dharma zabdathI zubha phala ApavA vALA puNya ane adharma zabdathI azubha phala ApavA vALA pApanuM grahaNa zA mATe karavAmAM AvatuM nathI ? samAdhAna-puNya ane pApa, dravya nathI, guNa che eTalA mATe dravyanAM prakaraNamAM teno samAveza thaI zakato nathI athavA puNya-pAparUpa dhama ane adhama pudagalarUpa che, tethI tene samAveza pudgalamAM ja thaI jAya che dharmAstikAya ane adharmAstikAyamAM tene garbhita nathI karI zakatA.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 AcArAgasUtre athAkAzasvarUpamA-samantAt kAzate avagAhadAnena pratibhAsate ityAkAzam , yadvA-AkAzante-dIpyante dharmAdharmakAlapudgalajIvAH svasvarUpeNa yatra tat / dharmAdharmAdisarvadravyANAmAdhAratayA'vakAzaM dadAtItyavakAzadAyitvaM lakSaNamAkAzAstikAyasya / atrAvakAzadAyitvaM vyavahAranayenaupacArikam / astikAyazabdaH prAg vyaakhyaatH| uktaM cottarAdhyayanamUtre (28 adhyayane)"bhAyaNaM savvadavvANaM, nahaM ogAhalakSaNam / " iti / AkAzakA svarUpa'AkAza' zabda meM 'A' aura 'kAza' do hisse haiM / 'A' kA artha hai-sabhI ora se-sarvatra, aura 'kAza' kA artha hai-prakAzita hone vAlA / tAtparya yaha hai ki apane avagAhadAnanAmaka guNase sarvatra prabhAsita hotA hai, vaha AkAza hai| athavA jahA~ dharma, adharma, kAla, pudgala aura jIva apane-apane svarUpa se prakAzita hote hai, use AkAza kahate hai| dharma, adharma, Adi samasta dravyoM kA AdhAra hokara jo unhe Azraya detA hai, vahI AkAza hai / avakAza dene vAlA hI AkAza kahalAtA hai / yahA~ 'avakAza denA' AkAza kA jo lakSaNa batalAyA gayA hai, vaha vyavahAranayase upacarita kathana hai| 'astikAya' zabda kI vyAkhyA pahale hI kI jA cukI hai / uttarAdhyayana sUtra (a0 28) meM kahA hai :"bhAyaNaM sambadavvANaM nahaM ogAhalakvaNaM" iti / AkAzanu svarUpa- 'mA ' zabhA 2' bhane, '43 me mA cha. 'mA', na ma cha-yAreya korathI-sarvatra, ane "kAzane artha che prakAzita thavA vALA, tAtparya e che kepitAnA avagAhadAna (avakAza Apa) nAmanA guNathI je sarvatra pratibhAsita heya che te AkAza che, athavA jyAM dharma, adhama, kAla, pudgala ane jIva pitA potAnA svarapathI prakAzita hoya che-pratIta thAya che tene AkAza kahe che. dharma, adhama Adi tamAma ne AdhAra banI che tene Azraya Ape che te AkAza che. avakAza ApanAra ja AkAza kahevAya che. avakAza ApavuM te AkAzanuM lakSaNa batAvavAmAM AvyuM che, te vyavahAranayathI upacArarUpa kathana che. astikAyaM zabdanI vyAkhyA prathama ja kahI dIdhI che. uttarAdhyayana mutra (a28)mAM 4vUche 4- "bhAyaNaM savyavvANaM nahaM ogAhalaksaNaM" ta.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA 'bhAjanaM sarvadravyANAM, nabho'vagAhalakSaNam / iti cchAyA / sarvadravyANAM bhAjanam = AdhAra:, iti hetugarbhavizeSaNam / yataH sarvadravyANAM bhAjanam, ataH avagAhalakSaNaM nama iti bhAvaH / 73 dharmAdharmakAlAnAmantaH samAvezena jIvapudgalAnAmaupacArikasaMyogavibhAgAbhyAM cAvagAhaH / avagAhya tattadezarUpopAdhibhedAdavagAhasya nAnAtvena saMyogavibhAgA upapadyante / " raipisakAzaH, sa eva lakSaNaM jJApakaM yasya tad avagAhalakSaNaM nabhaH = AkAzaM kathyate, ityarthaH / avagAhadAnakAryAnumeyamAkAzamityAzayaH / dharmAdharmAdidravyANAmAdhArAnyathA'nupapatterAkAzamastIti niHzaGkaM vizva 'AkAza' saba dravyoM kA AdhAra hai / sArAMza yaha hai ki AkAza saba dravyoM kA AdhAra honese avagAha-lakSaNa vAlA hai 1 'dharmAstikAya' 'AdharmAstikAya' aura kAla kA AkAza meM hI samAveza hone se jIva aura pudgaloM ke aupacArika saMyoga aura vibhAga ke dvArA avagAha hotA hai / avagAha hone para deza ke bheda se avagAha bhI bhinna ho jAtA hai aura saMyoga tathA vibhAga utpanna hote hai / tAtparya yaha hai ki - avagAha yA avakAza hI jisa kA lakSaNa hai, arthAt avagAha se jisa kA anumAna hotA hai vaha dravya AkAza hai / AkAza na hotA to dharma, adharma Adi dravyo kI sthiti kahAM hotI' arthAt unakA koI AdhAra hI nahIM rahatA, ata eva AkAza kA astitva, kisI prakAra ko zaGkA kiye AkAza sadravyAnA AdhAra che. sArAMza e che ke AkAza sarva drabyAnA AdhAra haiAvAthI avagAhana lakSaNavALu che. dharmAstikAya adharmAstikAya ane kAlanA AkAzamAM samAveza hovAthI jIva ane pudgalAnA aupacArika saMcAga ane vibhAga dvArA avagAha thAya che, avagAha thavAthI dezanA bhedathI avagAha paNa bhinna thai jAya che. ane sa McAga tathA vibhAga utpanna thAya che. tAtparya e che ke-avagAha athavA avakAza ja jenuM avagAhathI jenu anumAna thAya che te dravya AkAza che. athavA te dha, adhama Adghi dravyeAnI sthiti kayAM hAya ? arthAt tene pra. A.-10 lakSaNa che, arthAt AkAza na hoya kaI AdhAra ja R
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 AcArAGgamutre sanIyam, ityapi bhagavatA vodhitam / AkAzasiddhayarthaM 'bhAyaNaM savvadavvANaM'iti, ' ogAhalakkhaNaM ' iti ca vizeSaNadvayamupAttam / AkAzaM dvividham-lokAlokabhedAt uktaM ca sthAnAGgasUtre - 1 " duvire AgAse pannatte, taMjahA- logAgAse ceva alogAgAse ceva " iti / dvividha AkAzaH prajJaptastadyathA - lokAkAzazcaiva alokAkAzacaiva, iti cchAyA / dharmAdisarvadravyANAmAdhArabhUtamasaMkhyAtapradezAtmakamAkAzakhaNDaM lokAkAzam / tadbhinnamanantapradezAtmakamalokAkAzam / natu dharmAdharmadravyasvIkAre prayojanaM na kimapi pazyAmaH, jIva- pudgalAnAM gatisthitikAryayoH sahAyarUpaM kAraNaM tvAkAzameva syAt ? / vinA vizvAsa karane yogya hai, yaha bhI bhagavAn ne ukta kathana se dhvanita kara diyA hai / AkAza kI siddhi ke liye ' bhAyaNaM savvadavvANaM' aura 'ogAhalakkhaNaM' ye do vizeSaNa lagAye gaye hai / AkAza do prakAra kA hai-lokAkAza, aura alokAkAza / sthAnAmasUtra meM "duvihe AgA se pannatte taM jahA- logAgAse ceva alogAgAse ceva" dharma Adi saba dravyoM kA AdhAra aura asaMkhyAtapradezarUpa AkAzakhaNDa, lokAkAza kahalAtA hai / lokAkAza se bhinna anantapradezI alokAkA hai kahA hai zaGkA - jaba ki AkAza hI jIva aura pudralo kI gati eva sthiti meM sahAyaka kAraNa ho sakatA hai to phira barmAstikAya aura adharmAstikAya dravyo ko svIkAra karane kA koI na raheta, eTalA mATe AkAzanA astitva, keAI jAtanI paNa zakA karyA vagara vizvAsa karavA ceAgya che; e paNa bhagavAne ukta kathanathI dhvanita karyuM" che. bhADArAnI siddhi bhATe 'bhAyaNaM savvANaM' ne 'ogAilakkhaNaM' yA me vizeSa! lagAvelA che. mATAza ko aAranA che. (1) boau sUtrabhAM yuddhe -" duvihe AgAse pannatte, bhane (2) masoprAza sthAnAMga taMjahA- logAgAse ceva alogAgAse ceva' ane asakhyAtapradezapa AkAzakhaDa dharma Adi tamAma drabyAnA AdhAra te leAkAkALa kahevAya che. lekAkAzathI bhinna anantapradezI aleAkAkAza che. zaMkA-jo ke AkAza ja jIva ane pudgaleAnI gati ane sthitimAM sahAyaka kAraNa thaI zake che te pachI dharmAstikAya ane adharmAstikAya dravceAne svIkAra
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA atrocyate-dharmazcAdharmazceti dravyadvayamavazyamaGgIkaraNIyam , anyathA doSabAhulyaprasaGgAt / (1) AkAzasya gatihetutvasvIkAre jIvapudgalAnAmalokAkAzagamanApattiH / (2) alokAkAzasyApi jIvapudgalapUrNatve lokatvamasaMgaH, tathA cAlokAkAzasya nAmA'pi bandhyAputravadeva syAt / / (3) bhagavatprarUpitA''kAzadvaividhyavyavasthA'pi na siddhayet / prayojana dikhAI nahIM detaa| samAdhAna-dharmadravya aura adharmadravya avazya svIkAra karanA caahiye| unheM svIkAra na karane se bahutase doSa Ate hai / ve isa prakAra (1) AkAza ko hI gati kA kAraNa mAna liyA jAya to jIvoM aura pudgaloM kA alokAkAza meM bhI gamana mAnanA paDegA, kyoMki alokAkAza bhI to Akhira AkAza hI hai| (2) alokAkAza agara jIvo aura pudgalo se vyApta mAna liyA jAya to vaha alokAkAza na rahakara lokAkAza hI ho jAyagA / aisI sthiti meM alokAkAza to bandhyAputra ke samAna ho jAyagA, arthAt alokAkAza kA astitva nahIM rhegaa| (3) bhagavAn ne do prakAra kA AkAza batalAyA hai, vaha vyavasthA bhaGga ho jaaygii| karavAnuM keI paNa prajana jevAmAM Avatu nathI. samAdhAna-dharmadravya ane adharmadravyane avazya svIkAra karavuM joIe, tene svIkAra nahi karavAthI bahu ja deSa Ave che, te A pramANe- (1) AkAzane ja gatinuM kAraNa mAnI levAmAM Ave te che ane pugalanuM alakAkAzamAM paNa gamana mAnavuM paDaze, kemake alakAkAza paNa chevaTe te AkAza ja che. (2) athavA alakAkAza che ane pugalethI vyApta mAnI leze te te alekAkAza nahi rahetAM lekAkAzaja thaI jaze, evI sthitimAM alokAkAza to vayA putranA samAna thaI jaze, arthAt alakAkAzanuM astitva ja raheze nahi. (3) bhagavAne be prakAranA AkAza batAvyAM che, te vyavasthA bhaMga thaI jaze.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre (4) apica-siddhabhagavAn Urca gatvA lokAgre'vasthita iti maryAdA'pi khapuSpAyamAnaiva syAt / (5) bhavanmate gatikAraNIbhUtasyAkAzasyordhvadeze vidyamAnatvAttasya (siddhasya) gatevarodhAbhAvo bhavet / dharmAdharmadravyayorAkAzataH pRthak svIkAre tu lokAkAzata urvamalokAkAzasya satvena tatra gatihetodharmasyAbhAvAnna gatirbhavati / sthitihetoradharmadravyasya lokAntarvatitvana lokamadhya evoparibhAge gatihetodharmadravyasya sAhAyyena gatvA tatraivAdharmadravyasAhAyyena tiSThati / evaM ca lokAgre bhagavAnavasthito jale (4) siddha bhagavAn upara jAkara loka ke agra bhAga meM sthita ho jAte hai, yaha Agama kI maryAdA bhI AkAzapuSpa ke samAna ho jaaygii| (5) Apa ke mata ke anusAra gatikA kAraNa AkAza hai aura vaha urva deza meM / lokAkAga ke agrabhAga se bhI Age vidyAmAna hai, ata: siddhoM kI gati meM rukAvaTa nahIM hogii| dharmadravya aura adharmadravya ko AkAza se bhinna mAna lene se lokAkAza se upara alokAkAza meM gati kA kAraNa dharmadravya nahIM hai, ata. lokAkAza se Age gati bhI nahIM hotI, tathA sthiti kA kAraNa adharmadravya loka ke antargata hI hai, ataH dharmadravya kI sahAyatAse siddha jIva, loka ke anta taka pahu~ca kara adharma kI sahAyatA se vahIM arthAt lokAkAzake (4) siddha bhagavAna upara jaIne lekanA agrabhAgamAM sthita thAya che, te AgamanI maryAdA paNa AkAza-puSpanA samAna thaI jaze. (5) ApanA mata pramANe gatinuM kAraNa AkAza che ane te urdhva--uparanA dezamAM kAkAzanA agrabhAgathI paNa AgaLa vidyamAna-heyAta che, tethI siddhonI gatimAM rUkAvaTa-kANa nahi thAya. dhama dravya ane adharmadravyane AkAzathI bhinna mAnI levAthI kAkAzathI upara alakAkAzamAM gatinuM kAraNa dharmadravya nathI, tethI kAkAzathI AgaLa gati paNa thatI nathI, tathA sthitinuM kAraNa adharmadivya lekanA antargataja (aMdara) che, tethI dharmavyanI sahAyatAthI siddha lekanA aMta sudhI pahoMcIne adharmadravyanI
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA tumbIvaditi maryAdA sutarAmupapadyate / uktaM caupapAtikasUtre "kahiM paDihayA siddhA, kahi siddhA paiTThiyA / kahiM bodiM caittA NaM, kattha gaMtUNa sijjhai // 1 // aloge paDihayA siddhA, loyagge ya paiThiyA / iha baudi caittA NaM, tatya gaMtUNa sijjhai // 2 // " iti / chAyA"kutra pratihatAH siddhAH, kutra siddhAH prtisstthitaaH| kutra bondi (zarIraM) tyaktvA, kutra gatvA siddhayati // 1 // aloke pratihatAH siddhAH, lokAgre ca prtisstthitaaH| iha baudi (zarIra) tyavatvA, tatra gatvA siddhayati // 2 // iti antargata hI Thahara jAtA hai| isa prakAra jalake agrabhAga para Thahare hue tuMbe ke samAna siddha bhagavAn lokAkAza ke agrabhAga para sthita hai, yaha maryAdo svataH siddha ho jAtI hai| aupapAtikasUtra meM kahA hai "siddha bhagavAn kahA~ rukajAte hai / kahA~ sthita hote hai / kahA~ zarIra kA tyAga karake kahA~ jAkara siddha hote haiM / // 1 // siddha bhagavAn aloka meM ruka jAte haiM, lokake agrabhAga meM sthita hote hai| yahA~ zarIra kA tyAga karake vahA~ jAkara siddha ho jAte hai // 2 // " sahAyatAthI tyAM ja arthAt kAkAzanA aMdaraja thobhI jAya che. tAtparya e che ke jalanA agrabhAga upara sthita rahelA tuMbaDAnI peThe siddha bhagavAna kAkAzanA agrabhAga upara sthita che. A maryAdA svataH siddha thaI jAya che. aupapAtika sUtramAM paNa kahyuM che- "siddha bhagavAna kayAM rokAI jAya che ? kayAM sthita thAya che? kayAM zarIrane tyAga 4zana, 4yAM ne siddha thAya cha ? // 1 // siddha bhagavAna alokamAM rokAI jAya che, lokanA agrabhAgamAM sthita thAya cha, mahi zarIrana tyAsa 4rIna tyAM dhane siddha taya . // 2 // "
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgamutre ; nanvevaM dharmAdharmadravye eva samAdriyetAm kimAkAzadravyAvalambanena, AkAzakAryAvagAhasAhAyyaM dharmAdharmadravyAbhyAmeva saMpadyeta ?, iti cet, ucyate - siddhAnte tayorjIvAdigatisthitisAdhakatvena siddhAntitatvAdavakAzaM dAtuM tau na prabhavataH / anyasAdhyaM kAryamanyo na sAdhayati, anyathA'tiprasaMgAt / loke'pi cakSussAdhyaM darzanakArya na zrotraM sAdhayati / 78 nanu kevalajJAnasya yo'nantatamo bhAgastatpramANameva nabhodravyam, tasya cAnantatamabhAgaparimitaM lokAkAzam etAdRze'lpatamarUpe lokAkAze lokAkAza 1 zaGkA - yadi aisA ho to dharmadravya aura adharmadravya hI svIkAra karalene cAhiye, phira AkAza kI kyA AvazyakatA hai ' AkAza kA kArya avagAha denA hai so vaha kArya dharmadravya aura adharmadravya se hI sampanna ho jAyagA / samAdhAna - Agama meM dharmadravya aura adharmadravya ko gati aura sthiti meM hI sahAyaka batalAyA hai, isa lie vaha avakAza dene meM samartha nahIM hai, aura kA kArya koI aura nahIM kara sakatA / agara aisA hone lage to sarvatra gaDabaDa ho jAyagA / loka meM cakSukA dekhanA kArya kAna nahIM kara sakatA / zaGkA - kevala jJAna kA jo anantavA bhAga haiM usI ke bagavara AkAzakravya hai, aura AkAza dravya kA bhI anantavA bhAga lokAkAza hai to itane choTe se lokAkAza meM samasta lokavyApI aura asaMkhyAta pradezavAle dharmadravya kA, adharmadravya kA, anantAnanta jIvA kA zaMkAjo e pramANe che te dhadravya ane adhadravyanA svIkAra karI levA joie, phrIne AkAzanI chu AvazyakatA che ? AkAzanuM kArya avagAhaavakAza Apane te che, te kArya dharmAMdranya ane adhama dravyathI ja sa panna thaI jaze, samAdhAna--AgamamAM dharmadravya ane adhadravyane gati ane sthitimAM sahAyaka patAvyA chaeN, eTalA mATe te avakAza ApavAmAM sama nathI khIjAnu kArya kAI khIje nahi karI zake, je ema thavA lAgaze teA satra gaDabaDa thaI jaze. jagatamAM netrathI levAnu kA kAna karI zakatA nathI. zakA--kevalajJAnanA je ana MtamA bhAga che tenA barAbara AkAzadravya che, ane AkAzadravyane paNa anaMtamA bhAga leAkAkAza che, te evaDA nAnA sarakhA lAkAzamAM samasta lekavyApI ane esakhyAta pradezavALA dhadravyanA, adharma
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA vyApinoH pratyekamasaMkhyAtapradezAtmakayodharmAdharmAstikAyayoranantajIvAnAM tebhyo'. pyanantaguNapudgalAnAM ca kathaM samAvezaH, ekasya lokAkAzasya sarvavyAvakAzadAnAsaMbhavAt ?, iti ceducyate lokAkAzasyAvakAzazaktirhi mahIyasI vilakSaNA cintayitumazakyA ca, ata eva bhagavatA-"bhAyaNaM savvadavANaM nahaM ogAhalakkhaNaM " ityuktam / nabhaso'vakAzazakti kevalAlokenAvalokya sarvadravyANAmAdhAratvaM bhagavatA pratibodhitam / mahIyasI nabhaso'vakAzazaktiH, sukaro'tra sarvadravyANAM samAveza iti tadAzayaH / yathA-vatAsAnAmadheyaM madhuradravyaM dugdhaparipUrite'pi bhAjane nihitaM sat aura una se bhI anantagune pudgaloMkA samAveza kisa prakAra ho sakatA hai ? eka lokAkAza samasta dravyoM ko avagAha de sake, yaha asambhava hai / samAdhAna-lokAkAga ko avakAza dene kI zakti mahAn hai, vilakSaNa hai, aura acintya hai, isIliye to bhagavAn ne kahA hai-" bhAyaNaM savyadavvANaM nahaM ogAhalakkhaNaM" avagAhalakSaNa vAlA AkAza saba dravyoM kA AdhAra hai| bhagavAn ne apane kevalajJAna meM AkAza kI avagAhadAnazakti ko dekhakara use saba dravyoM kA AdhAra nirUpaNa kiyA hai / bhagavAn ke kathana kA abhiprAya yahI hai ki AkAza kI avagAhanAzakti bahuta bar3I hai, usa meM saba dravyoM kA samAveza saralatA se ho jAtA hai| ___jaise-dUdha se paripUrNa pAtra meM batAse DAla diye jAya~ to ve usI meM samAviSTa ho dravyane, antAnaH jIne ane tenAthI paNa anantagaNu pudgalene samAveza kevI rIte thaI zake ? eka lokAkAza samasta kAne avagAha-avakAza ApI za, ye masala che. samAdhAna-kAkAzanI avakAza ApavAnI zakti mahAna che, vilakSaNa che bhane mayintya che theTa bhATe mAvAne yu cha-" bhAyaNaM savvavvANa nahaM ogAhalakkhaNaM" a sakSaguvA nyAza sarva drvyaane| 2||dhaar cha. magavAna pitAnA kevala jJAnamAM AkAzanI avagAhadAna-avakAza ApanArI-rAti joIne tene "sarva dravyane AdhAra che' ema nirUpaNa karyuM che. bhagavAnanA vacanane abhiprAya e che ke-AkAzanI avagAhanazakita bahu ja moTI che, ane temAM sarva dravyone samAveza saralatAthI thaI jAya che jevI rIte dUdhanA paripUrNa pAtramAM patAsA nAkhavAmAM Ave che te temAM
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre tasmin samAvizati / yathA vA bhittau zaGkoH samAvezastathaivAnantadravyANAM lokAkAze samAveza iti bodhyam / nanvalokAkAzasya kathaM siddhiH, nAsau hi dravyANAmAdhAraH, nApyavakAzadAyitvaM tasya ?, iti cet , ucyate-gatisthitikAraNayodharmAdharmayorabhAvAdeva tatra vidyamAnApi dravyAdhAratAzaktiravakAzadAnazaktizca nAbhivyaktA bhavati / tadasvIkAre tu jIvadgalAnAM karmanigaDavimuktasiddhAnAM cordhvagativirAmo na syAt , bhagavatpatibodhitalokAlokavyavasthA'pi na tiSThet , evaM cAgamayuktipramANAbhyAmalokAkAzaM siddham / jAte hai, athavA jaise dIvAla meM kIla kA samAveza ho jAtA hai usI prakAra lokAkAza meM ananta dravyoM kA samAveza ho jAtA hai / zA- alokAkAza kI siddhi kaise hotI hai ? na to vaha dravyo kA AdhAra hai, na avakAzadAnarUpa lakSaNa hI usa meM ghaTita hotA hai ? samAdhAna--gati aura sthiti ke kAraNa dharma aura adharmadravya kA abhAva hone ke kAraNa hI alokAkAzakI dravyAdhAratA kI zakti aura avakAzadAnazakti prakaTa nahIM hotI hai / agara alokAkAza na mAnA jAya to jIvoM aura pudgaloM kI, tathA dharmarUpI beDI se mukta hue siddha jIvoM kI gati kA anta ho na hogA, aura bhagavAn kI kahI huI loka aloka kI vyavasthA bhI kAyama nahIM rahegI / isa prakAra Agama aura yukti pramANoM se alokAkAza kI siddhi hotI hai| (dudhamAM) samAviSTa-otaprota thaI jAya che, athavA jevI rIte dIvAlamAM kIla-khIlIne samAveza thaI jAya che, te pramANe lokAkAzamAM ananta dravyono samAveza thaI jAya che. zaMkA-alakAkAzanI siddhi kevI rIte hoI zake ? te dravyono AdhAra nathI ane avakAzadAnarUpa lakSaNa tenAmAM ghaTI zakatuM nathI. samAdhAnagati ane sthitinA kAraNa dharma ane adharma dravyane abhAva hovAnA kAraNe ja alokAkAzanI vyAdhAratAnI zakita ane avakAzadAna-zakti pragaTa thatI nathI. athavA alakAkAza mAnavAmAM nahi Ave te jIve ane pagalonI, tathA karmarUpI beDIthI mukata thayelA siddha jIvanI gatine kayAMya anta-cheDe ja nahi Ave. ane bhagavAne kahelI loka-alokanI vyavasthA paNa kAyama nahi rahe, e pramANe Agama ane yukita pramANe thI alokAkAzanI siddhi thAya che,
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA ___ anyasakaladravyApekSayA mahatparimANamAkAzasya, anantapradezitvAt / tenAkAzaM mahAskandharUpam / __ AkAzAstikAyasya (1)-arUpitvam , (2)-acetanatvam , (3)-akriyatvam , (4)-avagAhadAyitvaM ceti gunnaaH| (1)-skandhaH, (2)-dezaH, (3)-pradezaH, (4)-agurulaghutvaM ceti paryAyAH / ayaM dravya-kSetra-kAla-bhAva-guNa-bhedena paJcadhA jJAyate, yathA-dravyata eka AkAzAstikAyaH, kSetrato lokAlokapramANaH, kAlata AdyantarahitaH, bhAvato rUparahitaH-varNa-gandha-rasa-sparzavarjita iti / guNato'vakAzadAyI / AkAza kA pramANa anya saba dravyoM ko apekSA bar3A hai, kyoki vaha anantapradezI hai, ataH AkAza mahAskandharUpa hai| (1) arUpitva, (2) acetanatva, (3) akriyatva, (4) avagAhadAyitva, ye AkAzAstikAya ke guNa haiM / (1) skandha (2) deza (3) pradeza tathA (4) agurulaghutva, usake paryAya hai| dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNake bhedase AkAza dravya pA~ca prakAra se jAnA jAtA hai / jaise dravya se AkAzAstikAya eka hai, kSetra se lokAlokapramANa hai, kAla se Adianta rahita hai-bhAvase arUpI hai, usa meM varNa, gandha, rasa aura sparza nahIM pAye jAte / guNase avakAza dene vAlA hai| AkAzanuM parimANa bIjAM sarva dravyonI apekSAe moTa che, kemake te ananatapradezI che. eTale ke AkAza mahAtkaMdharUpa che. (1) bhaipitta (2) mayetanatya (3) maThiyA (4) mAAyitva, me mAstiyanA gue cha, mana. (1) 24dha, (2) heza, (3) pradeza, tathA 213. sadhutpa, tenA paryAya che. dravya, kSetra, kAla, bhAva ane guNanA bhedathI AkAza dravya pAMca prakArathI jANI zakAya che. jemake--dravyathI AkAzAstikAya eka che, kSetrathI lokAlekapramANa che, kAlathI Adi-antarahita che, bhAvathI arUpI che temAM varNa, gaMdha, rasa ane sparza nathI, guNathI avakAza ApavAvALuM che. pra. mA.-11
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 kAlanirUpaNamtatra kAlazabdasya vyutpattiH kalyate=paricchidyate vastvaneneti kAlaH / karaNe ghaJ / 'mAsiko'yaM vAlaH, vArSiko'yaM vAlaH, vAsantikamidaM puSpam ' ityAdirUpeNa varatUnAM paricchedo nirNayaH kAlamAzritya bhavati / AcArAGgasUtre athavA svabhAvataH pariNamadbhiH padArthajAtaiH kalyate = gamyate = prApyate nimittatvenAssau, iti kAlaH / sakalavastupariNatihetuH kAla ityagre vakSyate / kAlanirUpaNa-- kAla zabda kI vyutpatti jisa ke dvArA vastu kalI jAya arthAt jAnI jAya vaha kAla hai / yahA~ karaNameM 'ghaJ' pratyaya huA hai / yaha bAlaka mAsika ( eka mAsakA ) hai, yaha bAlaka vArSika (varSa bharakA) hai, yaha phUla vAsatika (vasantaRtusambandhI hai, isa rUpameM vastuoM kA jJAna kAla dvArA hI hotA hai / athavA svabhAvase pariNata hone vAle padArtha samUhoM dvArA nimitta rUpameM jo prApta kiyA jAya vaha kAla kahalAtA hai / 'kAla, samasta vastuoM ke pariNamana kA hetu hai yaha bAta Age batalAI jAyagI / kAlanirUpaNa-- kAla zabdanI vyutpatti-- 88 jenA dvArA vastu jANI zakAya te kAla che. ahi` karaNamAM 'va' pratyaya thayA A pAlaka mAsika-eka mAsaneA che, A khAlaka vArSika-eka varSanA che, A phUla vAsaMtika-vasaMtaRtusa khaMdhI che" e rUpamAM vastuonu jJAna kAla dvArA ja thAya che. athavA svabhAvathI pariNata thavAvALA padArtha samUheA dvArA nimittarUpamAM je prApta karI zakAya te kAla kahevAya che. kAla samasta vastunA pariNamananuM kAraNa che' e AgaLa atAvavAmAM Avaze.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNAM 83 - kAlasya siddhi: 'padArthAH santi, athavA padArthA vartante' iti vyavahAro vartanAmUlaH / "anudAttetazca halAde " - riti pANinisUtreNa vRtadhAtoryucpratyayaH / vartanazIlA vartanA / utpattiH, apracyutiH, vidyamAnatAkhyA vRttiH - kriyA vartanA / iyaM vartanA sarveSu bhAveSu vidyate / vartanA-padArthAnAM pariNAmavizeSaH / padArthAnAM vartanArUpaM kAryaM nopapadyate vinA kenacinnimittakAraNena, tasmAd vartanArUpakAryotpattau yannimittaM dharmadravyasiva gatau, sa eva kAla ityucyate / kAla kI siddhi ' padArtha hai, yA padArtha varta rahe haiM' isa prakAra ke vyavahAra kA kAraNa vartanA hai / 'anudAttetazca halAdeH' pANini ke isa sUtra se 'vRtu' dhAtu se 'yuc' pratyaya huA hai / vartanazIla ho use vartanA kahate hai| utpatti, apracyuti aura vidyamAnatArUpa vRtti arthAt kriyA vartanA kahalAtI hai / yaha vartanA sabhI padArthoM meM vidyamAna hai / vaha padArthoM kA vizeSa pariNAma hai / padArthoM kA vartanArUpa kArya kisI nimitta kAraNa vinA nahI ho sakatA ataH vartanArUpa kAryakI utpatti meM jo nimitta kAraNa hai, vahI kAla-kraya hai, jaise gati kA nimitta kAraNa dharma dravya hai / *AlanI siddhi-- padArtha che athavA padArtha vatta rahela che" e prakAranA vyavahAranuM kAraNu varttanA che 'anudAttetazca halAdeH' pANininA yA sUtrayI 'vRtu' dhAtuthI 'yuc' pratyaya thayA che. je vanazIla hAya tene varttanA kahe che. utpatti, apracyuti, ane vidyamAnatArUpa vRtti, arthAt kriyA vanA kahevAya che. vanA sa padArthAMmAM vidyamAna che. te, padyArthInu vizeSa piraNAma che. padArthonuM vartanArUpa kArya koI nimitta kAraNu vinA thaI zakatuM nathI. tethI vanArUpa kAryanI utpattimAM je nimitta kAraNa che te kAla dravya che. jevI rIte gatinuM nimitta kAraNa dharma-dravya che.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcArAgasUtre kAlasya lakSaNamsvabhAvato vidyamAnAnAM padArthAnAM yA vidyamAnatAkhyA vartanA, tAM prati sahakArikAraNatvaM kAlasya lakSaNam / anenaivAzayena bhagavatA'pyuktam- "vaTTaNAlakSaNo kAlo" iti, vartanAlakSaNaH kAlaH, iti cchAyA / vartanA, lakSaNa kAryatvena pratyAyakaM, yasya sa vartanAlakSaNaH, vartanAkAryAnumeyaH kAla ityarthaH / atra vartanetyupalakSaNaM pariNAmakriyAparatvAparatvAdInAm / pariNAmo hi vastUnAM nopapadyate kAraNaM niyAmakamantareNa, anyathA niyAmakahetvabhAve sarve bhAvA yugapadutpadyeran / kiJca-kAraNamantareNApi kAryotpattiH kAla kA lakSaNasvabhAva se vidyamAna padArthoM kI vidyamAnatArUpa jo vartanA hai usa me sahakArI kAraNa honA kAla kA lakSaNa hai, isI abhiprAya se bhagavAnne bhI kahA hai-"vaTTaNAlakkhaNo kAlo" "kAla vartanAlakSaNa vAlA hai|" vartanA hai lakSaNa arthAt jJApaka jisa kA, arthAt vartanArUpa kArya se jisakA anumAna hotA hai use kAla kahate hai / vahA~ vartanA upalakSaNa hai usase pariNAma, kriyA, paratva, (pahalApana), aura aparatva (pIchApana) kA bhI grahaNa ho jAtA hai| niyAmaka kAraNake abhAva meM padArthoM kA pariNamana nahIM ho sakatA, agara aisA na mAnA jAya to sabhI padArthoM ko eka sAtha hI utpatti hone lgegii| tathA kAraNa ke vinA bhI sanu lkssaasvabhAvathI vidyamAna padArthonI vidyamAnatApa je varNanA che, temAM sahakArI kAraNa thavuM te kAlanuM lakSaNa che. A abhiprAyathI bhagavAne paNa kahyuM che ___ "caTTaNAlakhaNo kAlo" 48 pattanAtakSA] pAjo 2 vartanA che sakSaY arthAt sApaka jenuM, athAt vattanA kAryathI jenuM anumAna thAya che. tene kAla se . pasanA BCA che tethI pariNAma, chiyA, 52tva ( paDasApA) ana aparatva (pAchA)nuM grahaNa thaI jAya che. niyAmaka kAranA abhAvamAM padArthanuM pariNamana thatuM nathI. je evuM mAnavAmAM na Ave te sarva padArthonI eka sAthe ja utpatti thaI jaze, tathA kAra vinA paNa
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNAM prasajyeta, aparAdhInatvAt pariNAmAnAm, ataH pariNAmAH pratiniyatakAlabhAvinaH, teSAmanekazaktiyuktamekaM kAraNaM kAlAkhyamityavazyamaGgIkaraNIyam / dada tAstAzca zaktayaH svasvakAryakaraNAya kAlavizeSa eva pravartante, na sarvadA, tAdRzasvabhAvavattvAt / yathA--aGkurarUpeNa pariNatasya vanaspatermUla- kANDa -- patra-skandha-zAkhA-viTapa-puSpa-phalarUpAH pariNAmA na yugapad bhavanti / AsIdaGkuraH, saMprati skandhavAn, aiSamaH puSpiSyati' iti vyavahArAt / yathA vA puruSasya bAlakumAra-yuva-madhyamAdyavasthArUpAH, nava-purANa pranaSTarUpAzca pariNAmA na yugapad bhavanti, kArya kI utpatti kA prasaGga upasthita hogA, kyoki pariNAma kisI kAraNa para nirbhara to hoMge nahIM, vinA kAraNa hI hoge, lekina aisA nahIM hotA, pariNAma niyata samaya para hI hote hai, ataH aneka zaktiyoM se yukta eka kAla nAmaka kAraNa aGgIkAra karanA cAhie / vaha aneka zaktiyA~ apanA apanA kArya karane ke liye kisI vizeSa kAla meM hI udyata hotI hai, sarvadA nahIM, kyoMki una kA svabhAva hI aisA hai, jaise ki - aGkurarUpa se pariNata vanaspati kA mUla, kANDa, tvacA, patra, skandha, zAkhA, viTapa, puSpa aura phala rUpa pariNamana eka sAtha nahIM hote hai / pahale aMkura thA, aba skandhavAlA ho gayA, kucha dinoM ke bAda vaha phUlegA, isa prakAra kA lokavyavahAra prasiddha hI hai / athavA - jaise puruSa ke bAla, kumAra, yuvA, madhyama Adi avasthA, tathA kAnI utpattinA prasa`ga upasthita thaze. kemake pariNAma kAi para nirbhara raheze nahi, vinA kAraNe ja thaze, parantu evI rIte hAya nahi pariNAma niyata samaya para ja hAya che, eTalA mATe aneka zaktiethI yukta eka kAla nAmanu kAraNu aMgIkAra karavu joie. te aneka zaktie peAta-pAtAnuM kArya karavA mATe koI vizeSa kAlamAM ja udyata-prakAzita thAya che. sadA thatI nathI, kemake tenA svabhAva ja evA che, nema--aGku235thI pariNata vanaspatinuM bhUNa, aMDa-ataNI, chAtra, yaMtra, 246, zAkhA, viTaya-DANI, puNya, ija-rUpa pariNamana the sAthai thatAM nathI. prathama aMkura hatu, pachI ska MdhavALuM thayuM, ane keTalAka divasA pachI te phUlaze, e pramANe leAkavyavahAra paNa prasiddha ja che. athavA jevI rIte puruSane mAhya, kumAra, yuvA, madhyama Adi avasthA, tathA navApaNuM ane junApaNuM ane pranaSTanAzarUpa pariNamana eka sAthe thatu' nathI, eTalA mATe samasta pariNAmeAnu` niyAmaka nimitta
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre 86 tasmAtsarveSAM pariNAmAnAM niyAmakaM nimittakAraNaM kAla iti siddham / yathA karttarI vastrakRntane nimittakAraNaM tathA dravyANAM paryAye nimittakAraNaM kAlaH / kriyA = dravyapariNAmaH / tasyA api niyAmakaM nimittakAraNaM kAlaH / yathA - 'AkAzadeze - aGgalirasti, AsIt, bhaviSyati ca' ityayaM vyavahAraH kAlamavalambya saMpadyate, kAlasyAsatve tvatIta eva vartamAno'nAgatazca syAt kriyAniyAmakAbhAvAt evamatItAdivibhAgAbhAve vyavahArocchedApattiH, tasmAt "asti kAlaH yamAzrisyAtItAdivyavahArAH suspaSTaM prasidhyanti " iti mantavyam / , nayApana, purAnApana, aura pranaSTarUpa pariNamana eka sAtha nahIM hote haiM, ata eva samasta pariNAmo kA niyAmaka nimitta kAraNa kAla hI siddha hotA hai / jaise kaiMcI vastra kATane meM nimitta kAraNa hotI hai, usI prakAra dravyoM ke pariNamana meM kAla nimitta kAraNa hotA hai / kriyA dravya kA pariNAmavizeSa hai / usakA nimitta kAraNa bhI kAla hI hai / jaise 'AkAza meM aMgulI hai, thI aura hogI' isa prakAra kA vyavahAra kAla ke Azrita hai / kAla kI sattA na mAnI jAya to atIta hI vartamAna aura anAgata ( bhaviSya ) ho jAyagA, kyoMki kriyA kA koI niyAmaka nahIM hai / isa prakAra atIta Adi kAloM kA vibhAga na rahane se vyavahAra kA lopa ho jAyagA, ataH "kAla avazya hai, jisa ke sahAre atIta Adi ke vyavahAra spaSTa rUpa se siddha hote hai" aisA mAnanA hI samucita hai / kAraNu kAla ja siddha thAya che jemake kAtara, vastrane kApavAmAM nimitta kAraNu thAya che, te pramANe dravyeAnA pariNamanamAM kAla nimitta kAraNa thAya che. kriyA e dravyanuM pariNAma vizeSa che. tenuM nimitta kAraNa paNu kAla ja che. jema AkAzamAM AgaLI che, hatI ane haze' A prakAranA vyavahAra kAlane Azrita che. kAlanI sattA na mAnavAmAM Ave te atIta-bhUtakALa ja vartamAna ane bhaviSya kALa thaI jaze, kemake kriyAnA niyAmaka koI nathI, A pramANe atIta bhUtakALa Adi kALeAnA vibhAga nahi rahevAthI vyavahArane lepa thaI jaze. eTalA mATe "kAla avazya che, jenI sahAyatAthI bhUtakALa Adine vyavahAra spaSTarUpathI siddha thAya che" ema mAnavuM te ja ceAgya che.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 ___ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA pratidivasamubhayakAlikasakalavastrapAtrAdipratilekhana, pratyahorAtramubhayakAlikamAvazyakaM, catuSkAlikaM svAdhyAyakaraNa munInAM kartavyatayA bhagavatopadiSTaM, tacca kAlasyAsattve tadvibhAgajJAnAbhAvena yathAkAlamanuSThAtumazakyaM munibhiriti zAstrAnarthakyamApadyeta / bhikSArthamakAlavarjanapUrvakakAlAnurodhena niSkramapratikramakartavyatA bhagavatprarUpitA gRhItapravrajyAnAM bhikSUNAM naSTamAyA syAt / pratidina donoM vakta samasta vastra pAtra Adi kA pratilekhana karanA, pratyeka dina aura rAtri ke anta meM Avazyaka karanA, caukAlIna svAdhyAya karanA bhagavAnne muniyoM kA kartavya batalAyA hai| agara kAladravya kI sattA na mAnI jAya to dina rAta Adi ke bheda kA patA hI nahIM calegA aura samaya para ukta saba kArya nahIM kiye jA skege| esI avasthA meM zAstroM kA yaha upadeza nirarthaka ho jAyagA / " akAla kA tyAga kara ke samucita samaya para muniyoM ko bhikSA ke lie jAnA aura AnA cAhie " bhagavAn ne muniyoM kA yaha kartavya batalAyA hai, kAladravya na mAnane para yaha saba kartavya, aura unakA upadeza bhI naSTaprAya ho jAyagA / pratidina ane vakhata samasta--tamAma vastra, pAtra AdinuM pratilekhana karavuM, pratyeka divasa ane rAtrinA antamAM Avazyaka karavuM, cIkAlIna-cAreya kAla svAdhyAya kare. te bhagavAne munionuM kartavya batAvyuM che. agara kAladravyanI sattA nahi mAne te divasa rAta vagere bhedane patto maLaze nahi, ane samaya para AgaLa kahelAM sarva kAryo karI zakAze nahi, evI avasthAmAM zAstrone e upadeza nirarthaka thaze. akAlane tyAga karIne egya samaya para munioe bhikSAne mATe javuM-AvavuM jaIe" bhagavAne munienuM e kartavya kahyuM che. kAladravyane nahi mAnavAmAM Ave te A sarva kartavya ane temane upadeza paNa naSTaprAya thaI jaze.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre kiJca-grISmAdiSu saMyatAnAmatApanAdayo dharmAH bhagavaduktAH kAlasattva evopapadyante / anyathA grIpmAdiRtujJAnAbhAvAd bhagavadupadiSTakriyAhAniH prasajyeta / evaM ca vartanA, pariNAmaH, kriyAzca dravyasvabhAvAH kAlamAzritya bhavantIti nirUpitam / __parAparavyatikarajJAnamapi kAlenaiva saMpadyate / viprakRSTaH kaniSThaparyAyo muniH kSetreNa paro'pi kAlenAparaH, saMnikRSTo jyeSThaparyAyo muniH kSetreNAparo'pi isake atirikta grISma Adi RtuoM meM sAdhuoM ke liye bhagavAnne AtApanA Adi dharmoMkA upadeza diyA hai, kAla ke hone para hI yaha upadeza bana sakatA hai / kAla ke abhAva meM grISma Rtu kA hI jJAna nahIM hogA aura bhagavAn dvArA upadiSTa kriyA kI hAni ho jaaygii| yahAM taka yaha batalAyA jA cukA ki vartanA, pariNAma aura kriyA, jo ki dravya ke svabhAva haiM, kAla ke sahAre hI hote haiN| paratva aura aparatva kA milA-julA sA jJAna bhI kAla dvArA hI hotA hai| dUravartI choTIdIkSAparyAyavAlA muni dUra hone ke kAraNa kSetra se para hone para bhI ( dIkSA meM choTA hone ke kAraNa ) kAla se apara kahalAtA hai| samIpavartI hai, magara jyeSThadIkSAparyAyavAlA muni kSetra se apara hone para bhI kAla se para kahalAtA hai| yahA~ 'para' bhI 'apara' ho gayA hai aura 'apara' bhI 'para' banA gayA hai / te sivAya grISma Adi RtuomAM sAdhuo mATe bhagavAne AtApanA Adi dharmone upadeza Ape che, kAla dravyane mAnavAmAM Ave te ja, athavA kAla dravya hoya te ja e upadeza ghaTI zake che. kAlanA abhAvamAM grISma RtunuM jJAna thaze nahi, ane bhagavAne kahelI kriyAnI hAni thaI jaze. ahiM sudhI batAvI cUkyA ke vartana, pariNAma ane kiyA, je ke dravyane svabhAva che, kAlanI sahAyatAthI ja thAya che. paratva ane aparatvanuM milA-julA jevuM jJAna paNa kAladvArA ja thAya che. dUravartI, nAnI dIkSA-paryAyavALA muni dUra hovAnA kAraNe kSetrathI para hevA chatAMya paNa (dIkSAmAM nAnA hovAnA kAraNe) kAlathI apara kahevAya che, samIpavatI che. paNa jayeSTha-moTI dIkSA paryAyavALA muni kSetrathI apara hovA chatAMya kALathI para kahevAya cha. maDi '52 544 a52' tha/ gayo che. sana '2052' 5 '52' manI gye| cha.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA kAlena para ityucyte| atra parasyAparatvam ; aparasya paratvamiti parAparavyatikaraH kAraNaM vinA na saMbhavati, yadatra kAraNaM sa eva kAlaH / yogapadyAyogapadyapratyayenApi kAladravyasyAstitvaM sidhyati / 'AbhyAM yugapadadhIto dRSTivAdaH ' 'ebhistu munibhirayugapat paThitA dvAdazAGgI' iti vAkyato'dhyayanagatayogapadyAyogapadyapratIto kAlamantareNAnyanimittaM nopalabhyate, yacca nimittaM sa kaalH| x 'parasparaviSayagamanaM vyatikaraH' / para aura aparakA yaha vyatikara+ kAraNa ke vinA saMbhava nahIM hai, ata eva isa vyatikara meM jo kAraNa hai, basa vahI kAla hai / yogapadya (eka sAtha) aura ayogapadya (Age-pIche ) kA jo jJAna hotA hai usa se bhI kAladravya kA astitva siddha hotA hai / " ina donoM muniyoMne eka sAtha dRSTivAda kA adhyayana kiyA" aura "ina muniyoMne bAraha aGga eka sAtha nahIM paDhe-Age pIche paDhe haiM,"-isa vAkya se yogapadya aura ayogapadya kA-eka sAtha kA aura Age pIche kA jo jJAna hotA hai usameM kAla ke astitva ke sivAya aura koI kAraNa nahIM pAyA jAtA / jo kAraNa hai vahI kAla hai / + 'parasparaviSayagamanaM vyatikara.', arthAt eka kA viSaya dUsare meM calA jAnA vyatikara kahalAtA hai, jaise-para kA apara ho jAnA aura apara kA para ho jAnA / para ane aparanAM e vyatikara kAraNa vinA saMbhava nathI, tethI e vyatikaramAM je kAraNa che, basa teja kALa che. caugapadya-eka sAthe ane ayaugapadya-AgaLa-pAchaLanu je jJAna thAya che, temAM paNa kAladravyanuM astitva siddha thAya che. "e bane munioe eka sAthe dRSTivAdanuM adhyayana karyuM" ane "e munioe bAra aMgenuM eka sAthe adhyayana karyuM nathI-AgaLa-pAchaLa adhyayana karyuM che" A vAkyathI yaugapadya ane ayogapadyanuM-eka sAthenuM ane AgaLa-pAchaLanu je jJAna thAya che. temAM kAla vinA bIjuM koI kAraNa dekhAtuM nathI. je kAraNa che te ja kALa che. +parasparaviSayagaganaM vyatikaraH" arthAt-meno viSaya bhImA yAtyA laya te vyatikara kahevAya che. jevI rIte-paranu apara thaMI javuM ane aparanu para thaI javuM. pra. A.-12
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 - * - AcArAgasUtre cirakSipapratyayo'pi kAlamAsAdyaiva jAgati / yathA-'anena mahAtmanA ciraM tapazcaritam , gajasukumAlena kSipramAtmakalyANaM kRtam' ityAdivAkyaistapazvaraNakalyANasAdhanAdInAM vilambAvilambapratItiH kAlAbhAve sati nopapadheta / 'hyaH zvo'dya parazva'-ityAdayaH kAlAbhidhAyinaH zabdAH kAlAkhyamartha gamayanti / sarvajena bhagavatoccAritatvAdime zabdA yathArthavastubodhakAH rUpazabdavad asamastapadatvAt , zuddhaikapadatvAca prasiddhaM sadbhUtamarthamAvedayanti kAlazabdAdayaH / vartanAhetutvA-'stitva jJeyatvAdiguNAzrayatayA, atItAnAgatavartamAnAdiparyA jaldI aura dera kA jJAna bhI kAla ke kAraNa hI hotA hai, jaise-" isa mahAtmA ne cirakAla taka tapa kiyA, gajasukumAla munine zIghra hI AtmakalyANa kara liyA / " ityAdi vAkyoM se tapazcaraNa aura kalyANa-sAdhana Adi meM vilamba aura avilamba kA jJAna kAla ke abhAva meM nahIM ho sakatA / 'kala, Aja, parasoM' ityAdi kAlavAcaka zabda bhI kAlanAmaka dravya ko prakaTa karate hai| sarvajJa bhagavAn ke dvArA uccAraNa kiye hue ye kAla Adi zabda vAstavika vastu ke bodhaka hai, kyoMki yaha samAsarahita pada hai aura zuddha eka pada hai / jo pada samAsarahita aura zuddha eka pada hote hai ve vAstavika padArtha ke hI bodhaka hote hai, jaise rUpa Adi / ___ vartanAhetutva, astitva, jJeyatva, Adi guNoM kA AdhAra hone se, tathA atIta, anAgata ( bhaviSyat ) aura vartamAna Adi paryAyo kA Azraya hone se kAla kA 2jaldI-turata ane DhIlanuM jJAna paNa kAlanA kAraNathI ja thAya che. jema-"A mahAtmAe lAMbA samaya sudhI tapa karyuM, gajasukumAla munie turatamAM AtmakalyANa karI lIdhuM." ItyAdi vAkyothI tapazcaraNa ane kalyANasAdhana vageremAM vilamba ane avilambanuM jJAna kAlanA abhAvamAM thaI zakaze nahi. gaI kAla, AvatI kAla, Aja, parama divase, ItyAdi kAlavAcaka zabda paNa kAla nAmanA dravyane pragaTa kare che, sarvajJa bhagavAna dvArA kahevAmAM AvelA e kAla Adi zabda vAstavika vastunA bedhaka che, kemake e samAsarahita pada che ane zuddha eka pada . je pada samAsarahita ane zuddha eka pada hoya che, te vAstavika padArthanA ja bedhaka hoya che. jema 5 Adi vartanAhatatva, astitva, yatva Adi guNene AdhAra hovAthI, tathA bhUtakAla, bhaviSyakAla ane vartamAnakAla Adi paryAne Azraya hovAthI kAlanuM dravyapaNuM
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA 91 yAzrayatayA ca tasya dravyatvaM siddhayati, tasmAt SaSTaM dravyaM kAlaH' iti yuktyopapattyA ca siddham / Agamo'pyatra pramANamiti cakSuruddhATya pazya 44 kaNaM ! paNNattA ?, goyamA cha davvA paNNattA, taM jahAdhammatthikAe, adhammasthikAe, AgAsatthikAe, puggalatthikAe, jIvasthikAe, addhAsamae, " iti / kati khalu bhadanta ! dravyANi prajJaptAni 1, gautama ! SaD dravyANi prajJaptAni, tAni yathA-dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH, AkAzAstikAyaH, punalAstikAyaH, jIvAstikAyaH, addhAsamayaH / iti cchAyA / kaivihANaM bhaMte! savvadavyA paNNattA ?, goyamA ! chavvihA savvadavvA paNNattA, taMjA - dhammatthikAe, jAva addhAsamae' iti / (bhagavatI za0 25, u04) dravyapana siddha hotA hai, ataeva yukti tathA upapatti se kAlanAmaka chaThA siddha huA / dravya 4 AMkha khola kara dekho, isa viSaya meM Agama-pramANa bhI vidyamAna hai 46 kai NaM bhaMte ! davvA paNNattA ! goyamA ! cha davtrA paNNattA, taMjahAdhammatkiAe, adhammatthikAe, AgAsatthikAe, puggalatthikAe, jIvatthikAe, addhAsamae / " siddha thAya che. eTalA kAraNathI yukti tathA upapatti (purAvA-pramANa )thI kAla nAmanuM chaThu' drazya siddha thAya che Akha ughADIne jue, A viSayamAM Agama-pramANu paNa vidyamAna che 44 kai NaM bhaMte ! duvvA paNNattA 1, goyamA / cha davvA paNNattA, tajahAdhammatthikAe, adhammatthikAe, AgAsatthikAe, puggalatthikAe, jIvatthikAe, addhAsamae " arthAt--' bhagavan 'dravya keTalAM che? gautama! dravya cha che dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya, jIvAstikAya ane addhAsamaya arthAt kAla. tathA - -" kaivihA NaM bhaMte / savvadavvA paNNattA 1, goyamA ! chavvihA savvadavvA pattaNA, taMjA - dhammatthikAe, adhammatthikAe, jAva addhAsamae / "
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 - AcArAGgasUtre katividhAni khalu bhadanta ! sarvadravyANi prajJaptAni ?, gautama ! paDavidhAni sarvadravyANi prajJaptAni, tAni yathA-dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH, yAvat-addhAsamayaH, iti cchaayaa| " dhammo adhammo AgAsaM, davvaM ikvikamAhiyaM / aNaMtANi ya davyANi, kAlo puggala jaMtavo" // 8 // (utta0 a0 28) dharmo'dharmaH AkAzaH, dravyamekaikamAkhyAtam anantAni ca dravyANi, kAlaH pudgalA jantavaH / iti cchAyA / kAlasya svarUpamardhatRtIyadvIpavyApI, nirvibhAgo'nAdyaparyavasitaH, ekovartamAnaH samayaH kAlapadArthaH / ekatvAdevAstikAyo nAyam / arthAt- bhagavan ! saba dravya kitane hai?' 'gautama ! saba dravya chaha haidharmAstikAya, adharmAstikAya yAvat addhA-samaya' (bhagavatIsUtra za. 25 u. 4) uttarAdhyayana sUtra (a. 28) meM bhI kahA hai- 'dharma, adharma aura AkAza dravya eka eka kahe gaye hai / kAla, pudgala aura jIva ananta-ananta hai " iti / kAla kA svarUpasamayakSetravyApI, nirvibhAga, Adyantarahita, ekapradezarUpa vartamAna samaya ko 'kAla' kahate hai| yaha eka hone ke kAraNa astikAya nahIM hai| arthA-"bhagava ! sarva dravya keTalAM che? gautama ! sarva dravya cha che--dharmAstikAyA madhAstAya yAvat maddhAsamaya' (bhagavatI. za. .25. 6. 4). uttarAdhyayanasUtra (ma. 28) bhAM 55 yu cha-dharma, adhama, mane mA0 dravya me se yu cha, kAla, pudgala ane jIva ane anaMta che. kAlanuM svarUpa - samayakSetra (maDhIhI5) vyAdhI, niHiIL (mA na 5 te), maadh-trahita, ekapradezarUpa vartamAna samayane kAla kahe che, A eka hovAnA kAraNathI 'mastiya' nathI.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA 93 sUryacandrAdijyotiSkANAM gatimAzritya kAlavibhAgo bhavati, gatizca manuSyalokAbhyantara eva teSAm / divasarAtrimuhUrtapakSamAsa Rtvayana varSa yugAdInAM vibhAgaH sUryAdigatyaiva loke bhavati / evamatIta vartamAnAdayo vibhAgAH / yastu saMkhyAtumazakya upamAnamAtrAvagamyaH kAlaH so'saMkhyeyaH, yathA - palyopamaH, sAgaropama ityAdi / asaMkhyeyAdikALajJAnamapi bhagavatA manuSyalokama siddhopamAnapradarzanena prarUpitam / sUrya candra Adi jyotiSkoM kI gati kA AzrayaNa kara kAla kA vibhAga hotA hai / sUrya candra Adi jyotiSkoM kI gati manuSyaloka ke andara meM hI hotI hai / dina, rAta, muhUrta, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, varSa, yuga Adi kA vibhAga sUrya Adi kI gati se hI loka meM hotA hai / isI prakAra atIta, vartamAna AdikA vibhAga bhI samajhanA cAhiye / jisakI saMkhyA nahIM ho sakatI, jo upamAna mAtra se gamya hai, vaha kAla asaMkhyeya hai, jaise-- palyopama, sAgaropama, ityAdi / asaMkhyeya Adi kAla kA jJAna bhI manuSyalokaprasiddha upamAna kA pradarzana karake bhagavAna ne prarUpita kiyA hai, samaya AvalikA Adi sUkSma kAla to sUryAdijyotiSkoM kI gati se nahIM jAnA jAtA hai, kyoM ki vaha ati sUkSma hai / isa liye kAlakA vyavahAra samayakSetra ke bhItara hI hotA hai / samayakSetra ke bAhara jIvo ke AyuSya Adi kI gaNanA manuSyakSetra prasiddha pramANa se hI hotI hai / sUrya candra Adi jyAtiSkAnI gatinA AzrayathI kAlanA vibhAga thAya che, sUrya candra Adi jyAtiSkAnI gati manuSya leAkamAM ja hAya che. dina, rAta, bhuGkhata, yakSa, bhAsa, Rtu, gAyana, varSa, yuga mAhinA vilAja sUrya mAddinI gatithI 4 leAkamAM thAya che. A prakAre atIta (bhUtakALa) vartamAna AdinA vibhAga paNa samajavA joie. jenI gaNatarI na thaI zake, je upamAna mAtrathI gamya (samajI zAya tevu ) che, te asa asaMkhyeya che, nema - yahayoyama, sAgaropama, tyiAhi. asa dhyeya Adi kALanu jJAna paNa bhagavAne manuSyaleAkaprasiddha upamAnanuM pradarzIna karI prarUpita kayu` che. samaya, AvalikA Adi sUkSma kAla tA sUryAdi jgyAtiSkanI gatithI paNa jANI zakAtu nathI, kemake te ati sUkSma che. AthI kAlanA vyavahAra samayakSetra-aDhI dvIpanI aMdara ja thAya che, samayakSetrathI bahAra jIvAnI AyuSya AdinI gaNanA thAya che te manuSyakSetraprasiddha pramANathI ja thAya che, ema samajI levuM.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre samayAvalikAdisUkSmakAlastu mUryAdijyotiSkANAM gatyA nAvagamyaH, atisUkSmatvAt / tasmAt kAlavyavahAro'rdhatRtIyadvIpa eva / arddhatRtIyadvIpAdahijIvAnAmAyupkAdigaNanA tu manuSyakSetraprasiddhapramANenaiva bhavatIti jJeyam / eko'pi kAlo'tItAnAgataparyAyabhedairanantaH, ata eva bhagavatA-"aNatANi ya dacANi kAlo puggala jaMtavo" ityupadiSTam / vartamAnasamayasya tu paryAyatve'pi nAnantyam , ekarUpatvAt / nizcayanayena tu " lokavyApI kAla:' ityavasIyate, ata eva bhagavatA"dhammo adhammo AgAsaM kAlo puggala jaMtavo / esa logotti pannatto jiNehiM vrdNsihiN"| ityabhihitam / dharmo'dharma AkAzaH kAlaH pudgalA jantavaH / eSa loka iti prajJaptaH, jinavaradarzibhiH / iti cchAyA / kAla yadyapi eka hI hai, to bhI vaha bhUta-bhaviSyatparyAya meda se ananta hai, isIliye bhagavAnane kahA hai-'aNaMtANi ya dravyANi kAlo puggala jaMtavo' iti |kaal, pudgala aura jIva, ye sabhI ananta hai / vartamAna samaya paryAyasahita hote hue bhI ananta nahIM hai, kyoMki vaha eka hI hai / nizcayanaya se to kAla lokavyApI mAnA jAtA hai, ataeva bhagavAnane kahA hai "dhammo adhammo AgAsaM, kAlo puggala jaMtavo / esa logotti panatto jiNehiM varadaMsihiM " // 1 // jo ke kAla eka ja che te paNa bhUta bhaviSyanA bhedathI ananta che, tethI lagAne ghucha- aNatANi ya vvANi kAlo puggala jaMtavo' iti, ne pusa ane jIva e dravyo ananta che. vartamAna samaya paryAyasahita hovA chatAM paNa ananta nathI kemake te eka ja che. nizcayanayathI te kAla lekavyApI mAnavAmAM Ave che AthI bhagavAne kahyuM che ke" dhammo adhammo AgAsaM kAlo puggala jNtvo| esa logotti pannatto jiNehiM varadaMsihiM" / / varadaza -lokAlekane jevAvALA jina bhagavAne dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, kAla, pudgalAstikAya ane jIvAstikAya, eja leka che ema kahyuM che.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA eSa sAmAnyarUpeNa prasiddho lokaH-anantaroktadravyaSaTkasamudAyarUpa iti bhAva / kAlasya-(1)-arUpitvam , (2)-acetanatvam , (3)-akriyatvam , (4)-vartanAhetutvaM ceti guNAH / (1)-atItatvam , anAgatatvam , (2)-vartamAnatvaM, (3)-agurulaghutvaM ceti pryaayaaH| ___ ayaM dravyakSetrakAlabhAvaguNabhedena paJcadhA jJAyate / yathA-dravyata ekaH kAlaH kSetrataH-arddhatRtIyadvIpapramANaH, kAlataH-AdyantarahitaH, bhAvataH-arUpIvarNagandharasasparzavarjita iti, guNataH-vartanAlakSaNaH, iti / / varadarzI-lokAloka ko dekhanevAle jina bhagavAnane dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, kAla, pudgalAslikAya aura jIvAstikAya, ina sabako arthAt inake samudAya ko loka kahA hai| uparinirdiSTa cha dravyoM ke samudAya ko bhagavAnane sAmAnyatayA loka kahA hai| kAla ke--arUpitva, acetanatva, akriyatva, vartanAhetulva, ye cAra guNa hai| atItatva, anAgatatva, vartamAnatva, agurulaghutva, ye cAra paryAya hai / ___ yaha kAla-dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNa ke bheda se pAMca prakAra se jAnA jAtA hai| jaise-dravya se kAla eka hai, kSetra se samayakSetrapramANavAlA, kAla se Adyantarahita, bhAva se arUpI, arthAt varNa-gandha-rasa-sparza-rahita, aura gaNa se vartanAlakSaNavAlA hai| upara darzAvelA cha dravyonA samudAyane bhagavAne sAmAnya rIte loka kahela che. kALanA-arUpitva, acetanatva, akiyatva ane vartanAhetutva, e cAra guNa che. ane atItatva, anAgatatatva, vartamAnatva, tathA agurulaghutva e cAra paryAya che. A kALa-dravya, kSetra, kALa, bhAva ane guNanA bhedathI pAMca prakAre jaNAya che. jemake-dravyathI kALa eka, kSetrathI aDhIdvIpa pramANa, kAlathI Adyantarahita, bhAvathI 2534I-varNa-1-1-24-25za-2hita cha, bhane guthI partanAtakSApAmA cha.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 - AcArAgasUtre atha pudglaastikaayH| ttr-pudglshbdaarthH| pUryate-saMhanyate-parasparaM saMyujya saMghIbhUya nUtanadhanaghaTAvadekIbhavati, galati ca-vicchinnamuktAvalImaNivad vikIrNo bhavati-iti pudgalaH / pUraNa-galanadharma ityarthaH / pudgalazvAsAvastikAyazceti pudglaastikaayaa| pudgalAstikAyasya ghaTAdikAryAnyathAnupapatteH pratyakSadarzanAcca sattA siddhaiva / pudgalAstikAya 'pudgala' zabda kA arthaApasa meM milakara ikaTre hokara navIna ghaTaghaTAdi ke rUpa meM jo ekameka ho jAte hai, aura jo gala jAte hai arthAt TUTI huI motiyoM kI mAlA kI bhAMti bikhara jAte hai, ve pudgala kahalAte hai / tAtparya yaha hai ki--jisameM pUraNa aura galana dharma ho vaha pudgala hai, pudgalarUpa astikAya 'pudgalAstikAya' kahalAtA hai| agara 'pudgalAstikAya ' na hotA to ghaTa Adi kArya nahI bana sakate the| isa kAraNa, tathA pratyakSa dikhAI dene ke kAraNa bhI pudgalAstikAya kI sattA bhalIbhAMti siddha hai| pudgalAstikAyapudgala zabdane athe- paraspara maLIne ekatra thaIne navIna ghanaghaTAdinA rUpamAM je eka-meka thaI jAya che, ane je gaLI jAya che arthAt tuTI gaelI motIonI mALA pramANe viMkhAI jAya che, te pugala kahevAya che. tAtparya e che ke-jemAM pUraNa ane gAlana dhama hoya te pudgala che, pudagalarUpa astikAya te pudagalAstikAya kahevAya che. agara pudgalAstikAya na hota te ghaTa Adi kArya banI zakata nahi. A kAraNathI, tathA pratyakSa dekhI zakAya che te kAraNathI paNa mugalAstikAyanI sattA rUDI rIte siddha che.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA pudgalAstikAya pudgalalakSaNam-- rUpavattvaM pudgalAnAM lakSaNam , atra rUpaM mUrtatvavarNAdikam / yadyapi paramANuprabhRtayaH sukSmAH pudgalAsteSAM guNAzcAtIndriyatayA nendriyaigRhyante tathApi bAdaraskaMdharUpe pariNAmavizeSe teSAmevendriyagrAhyatayA rUpavattvaM pratIyate / atIndriye paramANuprabhRtipudgale'tIndriye dharmAstikAyAdau caitAvAn vizeSa:- dharmAstikAyAdInAmindriyaviSayatvAbhAvAdatIndriyatvamarUpitvaM ca, paramANuprabhRtipudgalAnAM tvatIndriyatve'pi rUpitvamiti / pudgala kA lakSaNapudgaloMkA lakSaNa ' rUpavattva ' hai / jisa meM rUpa, rasa, gandha, aura sparza pAyA jAya arthAt jo mUrtika ho, vaha pudgala hai| yadyapi paramANu Adi pudgala bahuta sUkSma hai, aura atIndriya hone ke kAraNa unake guNa indriyoM dvArA nahIM grahaNa kiye jAte, tathApi jaba una pudgaloM kA bAdara skandha ke rUpameM pariNamana hotA hai taba ve indriyoMdvArA grAhya ho jAte hai aura unakA rUpavattva pratIta hone lagatA hai| paramANu Adi atIndriya pudgaloM meM aura dharmAstikAya Adi atIndriya dravyoM meM itanA antara hai ki-dharmAstikAya Adi arUpI dravya kabhI indriyoM ke viSaya nahIM hote, ataH ve atIndriya aura arUpI haiM, kintu paramANu Adi pudgala atIndriya hone para bhI rUpI hai| yugasanu skssnnpudgalenuM lakSaNa rUpavatva chejemAM rUpa, rasa, gaMdha ane sparzI jovAmAM Ave arthAt je mUtimAna hoya te pudgala che. jo ke paramANu Adi pudgala bahu ja sUkSma che ane atIndriya hevAnA kAraNe tenA guNa indriyo dvArA grahaNa karI zakAtA nathI, te paNa jyAre te pudgalanu bAdara kaMdhanA rUpamAM pariNamana thAya che, tyAre te indri dvArA grahaNa thaI jAya che, ane tenuM rUpavatva pratIta thavA lAge che. paramANu Adi atIndriya pugamAM ane dharmAstikAya vagere atIndriya dravyomAM eTaluM aMtara-pheraphAra che ke-dharmAstikAya Adi arUpI dravya kayAreya paNa indriyeno viSaya thatA nathI, tethI te atIndriya ane apI che, paraMtu paramANu Adi pudgala atIndriya hovA chatAMya rUpI che. pra. mA.-13
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre pudgalAnAM pradezasaMkhyAparamANumArabhyAcittamahAskandhaparyantAH pudgalA vividhapariNAmA bhavanti / teSAM pradezAH saMkhyAtA asaMkhyAtA anantAzca yathAsaMbhavaM bhavanti / tatra-saMkhyAtaparamANusaMyogasaMjAtaH skandhaH saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtaparamANughaTitaH skandho'saMkhyAtapradezI, anantaparamANusaMhatisamudbhUtazca skandho'nantapradezI bhavati / paramANostu niraMzatvAnnAsti pradeza iti / pudgalAnAM kSetrasthitiHparamANau vibhAgAbhAvAdekasminneva pradeze lokAkAzasya paramANurava pudgaloM kI pradezasaMkhyAparamANuse lekara acitta mahAskandha taka saba pudgala vividha pariNamana vAle hote hai| unake pradeza yathAsambhava saMkhyAta asakhyAta athavA ananta hote hai / saMkhyAta paramANuoM ke saMyoga se banA huA skandha saMkhyAtapradezI kahalAtA hai / asaMkhyAta paramANuoMse banA huA skandha asaMkhyAtapradezI aura ananta paramANuoM se niSpanna skandha ananta pradezI kahalAtA hai| paramANu niraMza hotA hai-usake aneka bhAga nahIM ho sakate, ata eva vaha apradezI hai| pudgaloM ko kSetrasthitiparamANu ke vibhAga na hone ke kAraNa lokAkAza ke eka hI pradeza meM usakI yugalAnI prshscyaaparamANuthI laIne acitta mahAtkaMdha sudhI sarva pudgala vividha pariNamanavALA hoya che. tenA pradeza yathAsaMbhava saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hoya che. saMkhyAta paramANuonA saMgathI banelA skaMdha saMkhyAtapradezI kahevAya che, asaMkhyAta paramANuothI banelA skaMdha asaMkhyAtapradezI ane ananta paramANuothI niSpanna skaMdha ananta-pradezI kahevAya che. paramANu niraMza hoya che, tenA aneka bhAga thaI zakatA nathI tethI te apradezI che. pudgalenI kSetrasthiti paramANumAM vibhAga nahi hovAnA kAraNe kAkAzanA eka ja pradezamAM tenI
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA pudgalAstikAya gAhate / dvayaNukaskandhazca tasyaikasmin pradeze, dvayozca pradezayoravagAhate / tathA tryaNukaskandho lokAkAzasyaikasmin pradeze, dvayoH pradezayostriSu pradezeSu caavgaahte| ecaM caturaNukAdInAM saMkhyAtapradezA'saMkhyAtapradezAnantapradezAnAM skandhAnAmavagAhanaM lokAkAzasyaikapradezamArabhya saMkhyAtA'saMkhyAtapadezaparyanteSu bhvti| nanve masminnAkAzapradeze'lpIyasi kathamanantapradezinaH skandhAH sthAna labhante, na hi kalaze sindhoH samAvezaM pazyAmaH ? avagAhanA hotI hai / dvayaNuka arthAt do paramANu vAlA skandha lokAkAza ke eka pradeza meM yA do pradezoM meM avagAhana karatA hai / isI prakAra tIna paramANuoM vAlA skandha lokAkAza ke eka pradeza meM, do pradezo meM athavA tIna pradezoM meM avagAhana karatA hai| isI bhAMti caturaNuka ( cAra aNuoM vAle ) Adi skandhoM kI avagAhanA, tathA saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtapradezI aura anantapradezI taka ke skandhoM kI avagAhanA lokAkAza ke eka pradeza se lekara saMkhyAta tathA asaMkhyAta pradezoM meM hotI hai / zaMkA-AkAza ke eka choTe se pradeza meM anantapradezI skandha kA samAveza kisa prakAra ho sakatA hai, gAgara meM sAgara kA samAveza honA to kahIM dikhAI nahIM detaa| avagAhanA hoya che tyaNuka arthAt be paramANuvALA skaMdha lekAkAzanA eka pradezamAM athavA be pradezomAM avagAhana kare che. e pramANe traNa aNuovALA kaMdha lekAkAzanA eka pradezamAM, be pradezamAM athavA traNa pradezomAM avagAhana kare che. e pramANe ja cAra aNuovALA Adi dhonI avagAhanA, tathA saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtapradezI ane anantapradeza sudhInA skaMdhanI avagAhanA kAkAzanA eka pradezathI laIne saMkhyAta tathA asaMkhyAta pradezomAM heya che. zaMkA-AkAzanA eka nAnA pradezamAM ananta pradezI kaMdhane samAveza kevI rIte thaI zake, gAgaramAM sAgarane samAveza thayele kaI ThekANe dekhAtuM nathI ?
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 'AcArAGgasUtre atra brUmaH - pudgalasya pariNamanazaktireva tAdRzI yataH paramasUkSmastAdRzaH pariNAmo jAyate yenAnantapradezinaH skandhAH pradezamekaM nabhasaH pravizanti / athavA gaganasya tAdRzI vicitrA'vagAhadAnazaktiryato'nantamadezinAM skaMdhAnAM tasyaikasmin pradeze samAvezaH sidhyati / yathA atighanIbhUtalohagolakA vagAhanAnniravakAze kalAkArAdeze bhakhAnilasamuddhatAH pAvakAvayavAH samAvizanti / yadi randhrarahitA'yogolakaM zItalIkartuM vAri nikSippate, tadA tadayogolakaparipUritanirantarAkAza deze tasminneva vArikaNA avyAhataM pravizanti / a samAdhAna ---- pudgala meM pariNamanazakti hI aisI hai, jisase usakA atyanta sUkSma pariNamana hotA hai / isI kAraNa anantapradezI skandha bhI AkAza ke eka pradeza meM samA jAte hai / athavA AkAza meM aisI kucha vicitra avakAzadAna karane kI zakti hai ki usake kAraNa anantapradezI skandhoM kA bhI AkAza ke eka hI pradeza meM samAveza ho jAtA hai / jaise - atyanta saghana lohe ke gole ke avagAhana se niravakAza AkAzake avayava praveza kara jAte hai / tAtparya 1 pradeza meM dhaukanI kI vAyu se vRddhi pAye hue agni yaha hai ki -- lohe kA golA bahuta Thosa hotA hai, vaha AkAza ke jina pradezoM meM maujUda hai, vahAM jagaha dikhAI nahIM detI, phira bhI dhauMkanI kI vAyu kI preraNA se unhIM AkAza pradezoM meM agni kA praveza ho jAtA hai, tatpazcAt chidrarahita usa lohe ke gole ko ThaMDA karane ke liye usa para pAnI DAlA jAya to jina AkAza pradezoM meM lohe kA golA aura pAvaka - agni hai, unhI meM jala ke kaNa bhI berokaToka praveza kara jAte hai / * samAdhAna--pudgalAmAM pariNamanazakti ja evI che jethI tenu atyanta sUkSama pariNamana heAya che. e kAraNe anantapradezI skaMdha paNa AkAzanA eka pradezamAM samAI jAya che. athavA AkAzamAM evI keAI vicitra avakAzadAna karavAnI zakti che ke--te kAraNathI anantapradezI skAnA paNu AkAzanA eka ja pradezamAM samAveza thaI jAya che. jemake--atyanta saghana leADhAnA gALAnA avagAhanathI niravakAza AkAza pradezamAM dhamaNanA vAyuthI vRddhi pAmelA agninA avayaveA praveza karI jAya che, tAtparya me che hai-boDhAno gojo bahu 4 Thosa (posANu vinAnA ) hoya che, te AkAzanA je pradezomAM meAjIda che, tyAM jagyA dekhAtI nathI. te paNa dhamaNanA vAyunI preraNAthI te AkAza pradezAmAM agninA praveza karI jAya che. te pachI chidrarahita te leADhAnA gALAne ThaMDA karavA mATe tenA upara pANI nAkhavAmAM Ave tA je AkAza-pradezomAM leADhAnA geLA ane agni che, temAM pANInAM TIpAM paNu u-To! (aTAvyA) vinA praveza rI laya che.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 AcAracintAmaNi TIkA avataraNA pudgalAstikAya __ yathA vA ekapradIpaprabhAyAmanekapadIpaprabhAsamAvezaH / yathA vA ekakarSaparimitapArade zatakarSaparimitasuvarNasamAvezo bhavati / - anantapradezirUpo'cittamahAskandhaH kevalisamuddhAtavat sakalalokavyApI bhavati / sa ca visrasAgatyA prathamasamaye'saMkhyAtayojanavistareNa daNDAkAreNa pariNamati / dvitIyasamaye kapATarUpeNa, tRtIyasamaye manthAnarUpeNa, caturthasamaye prataramApUrya sakalalokaM vyApnoti, paJcamasamaye prataraM saMharati, SaSThasamaye manthAnaM bhanakti, saptamasamaye kapATaM ca, aSTamasamaye daNDAkAraM saMhatya khaMDazaH pravikIrNo bhavati / athavA-eka dIpaka ke prakAza meM aneka dIpakoM kA prakAza samA jAtA hai| athavA eka karSa-mAsA ( mApavizeSa ) parimita pAre meM sau karSa parimita sone kA samAveza ho jAtA hai| anantapradezI acita mahAskandha kevalisamuddhAta ke samAna samastalokavyApI hotA hai / vaha svAbhAvika gati se, prathama samaya meM asaMkhyAtayojanavistRta daNDa ke AkAra meM pariNata hotA hai / dUsare samaya meM vaha kapATa ke rUpa meM pariNata hotA hai, aura tIsare samaya meM maMthAna ke rUpa meM ho jAtA hai, cauthe samaya meM pratara pUrNa karake sampUrNa loka meM vyApta ho jAtA hai| phira pAMcave samaya meM pratara ko sikoDatA hai, chaThe samaya meM maMthAna ko, sAtaveM samaya meM kapATa ko, aura AThaveM samaya meM daNDAkAra ko yaha sikoDatA hai / usake anantara vaha khaNDa khaNDa hokara bikhara jAtA hai / athavA-eka dIpakanA prakAzamAM aneka dIpakenA prakAza samAI jAya che. athavA eka karSa (mApavizeSa) parimita pArAmAM ekase karSa parimita senAne samAveza thaI jAya che. anantapradezI acitta mahAtkaMdha, kevalisamudughAtanI samAna samastaka vyApI hoya che, te svAbhAvika gatithI, prathama samayamAM asaMkhyAtajanavistRta daMDanA AkAramAM pariNata thAya che. bIjA samayamAM te kapATanA rUpamAM pariNata thAya che, ane trIjA samayamAM maMthAna (dahIM valovavAne ra)nA rUpamAM thAya che, cethA samayamAM pratara pUrNa karIne lokamAM vyApta thaI jAya che. pharI pAMcamAM samayamAM pratarane sakece che, chaThThA samayamAM maMthAnane, sAtamA samayamAM kapATane ane AThamA samayamAM daMDAkArane e sikeDe che, tyAra pachI te khaMDa-khaMDa thaIne vikherAI jAya che.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre - - - pudgalAnAmupakAra: zarIravAGmanaHprANAdayaH pudgalapariNAmA gamanA''dAna-vacana-cintanaprANanAdibhAvena jIvAnupakurvanti, ataH zarIrAdhAkAreNa pudgalA jIvAnAmupakAra kurvanti / tatra zarIraM paJcavidham , audArika, vaikriyam , AhArakaM, taijasaM, kArmaNaM ceti / atha jIvAnAM ye sukhaduHkhajIvitamaraNarUpAH pariNAmA bhavanti tatra sukhAdirUpeNa jIvapariNAme nimittaM pudgalA iti siddhaM jIvopakAritvaM pudgalAnAm / pudgaloM kA upakAra zarIra, vacana, mana aura prANa Adi pudgaloM ke pariNAmavizeSa-gamana, AdAna, vacana, cintana aura prANana ( sAMsa lenA) AdirUpa se jIvoM kA upakAra karate hai ataH zarIra Adi ke rUpa meM pudgala hI jIvoM kA upakAra karate hai / inameM zarIra pAMca prakAra kA hai(1) audArika (2) vaikriya (3) AhAraka (4) taijasa aura (5) kArmaNa / prANiyoM meM sukha duHkha jIvana aura maraNa rUpa jo pariNAma hote hai, una saba pariNAmoM meM pudgala kAraNa hai, ataH yaha siddha huA ki pudgala jIvoM kA upakAra karate hai| pudagalene upakAra zarIra, vacana, mana ane prANa Adi pugalenA pariNAmavizeSa-gamana, AdAna, vacana, ciMtana ane prANana (zvAsa le) Adi rUpathI jene upakAra kare che, eTale zarIra AdinA rUpamAM pudgala ja chene upakAra kare che, temAM zarIra pAMca 12 // cha-(1) mohAri, (2) vaiSThiya, (3) mA 24, (4) tesa mAne (5) 4 . prANIomAM sukha, duHkha, jIvana ane maraNarUpa je pariNamana thAya che, te sarva pariNAmamAM pugala kAraNarUpa che. tethI e siddha thAya che ke pudgala ne upakAra kare che.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA avataraNA pudgalAstikAya pudgalAnAM vizeSaguNAHvarNagandharasasparzAH pudgalAnAM vizeSaguNAH sahabhAvinaH pariNAmAH / zabda -bandha- saukSmya - sthaulya - saMsthAna - bheda-tama-zchAyA-''tapo-dhotAdibhiH paryAyaiH pudgalA lakSyante-jJAyante, ityAzayena bhagavatA pudgalAnAM lakSaNatayA zabdAdayaH proktAH / tathAhi "saiMdhayAra ujjoo, pabhA chAyA''tavRtti vA vaNNarasagaMdhaphAsA, puggalANaM tu lakkhaNaM // 1 // " (utta0 a0 28) pudgaloM ke vizeSa guNa-- varNa, gandha, rasa aura sparza pudgaloM ke vizeSa ( asAdhAraNa ) guNa haiM-sahabhAvI pariNAma haiM / zabda, bandha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna ( AkAra ), bheda, tama, chAyA, Atapa, udyota Adi paryAyoM ke dvArA pudgala lakhA jAtA hai--jAnA jAtA hai / isa Azaya se bhagavAn ne zabda Adi ko pudgaloM kA lakSaNa kahA hai, vaha isa prakAra"sabaMdhayAra ujjoo, pabhA-chAyA-''tavutti vA, vaNNarasagaMdhaphAsA, puggalANaM tu lakkhaNaM" zabda, andhakAra, udyota, prabhA, chAyA, Atapa, varNa, rasa, gandha, aura sparza, ye saba pudgaloM ke lakSaNa hai| gAthA meM 'chAyA''tavutti' yahA~ 'iti' zabda Adi ke artha meM hai| isa Adi zabda se varNa Adi kA grahaNa ho sakatA thA phira bhI unheM alaga kahane kA kAraNa yaha hai ki ve nitya sahabhAvI guNa hai / pudagalanA vizeSa guNa- varSa, adha, 2sa bhane 25za sonA vizeSa (masAdhAraNa ) guNa chasahanAvI pariNAma che za6, madha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna (42) leha, tama, chAyA, Atapa, udyota Adi paryAthI lakhI zakAya che--jANI zakAya che. te AzayathI bhagavAne zabda Adi pudgalenu lakSaNa karyuM che, te A pramANe che - " sabaMdhayAra ujjoo, pabhA chAyA-''tavutti vA, vaNNarasagaMdhaphAsA; puggalANaM tu lakkhaNaM" za74, madha42, dhota pramA, chAyA, mAta5, 1, 22, 5 mane sparza, se pugatAnu sakSaya che. yAmai-'chAyA''tavutti' mA 'iti' za6 mAhinA artha mA che, me pramANe 'Adi' 54thI varga vagerenu yaha tha za cha to pay tene malA kahevAnuM kAraNa e che ke te nitya sahabhAvI guNa che.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 AcArAgasUtre zabdo'ndhakAra udyotaH prabhA chAyA Atapa iti vA / varNarasagandhasparzAH pudgalAnAM tu lakSaNam / iti cchAyA / "chAyA''tavutti" ityatra 'iti' zabda AdyarthakaH / tenaiva varNAdInAM grahaNe'pi punarupAdAnaM nityasahabhAvitvabodhanArtham / tatra varNaH paJcadhA, kRSNa-nIla-lohita-pIta-zukla-bhedAt / / gandho dvividhaH-surabhirasurabhizca / rasaH paJcavidhaH-tikta-kaTu-kaSAyA-amla-madhura-bhedAt / sparzo'STadhA-kaThina-mRdu-guru-laghu-zItoSNa snigdha-rUkSa-bhedAt / saMsthAnaM paJcavidham-vRtta-vyasra-caturasra-''yata-parimaNDala-bhedAt / pudgalavibhAga:pudgalaH saMkSepato dvividhaH-paramANu-skaMdhabhedAt / varNa pAMca prakAra kA hai-kAlA, nIlA, lAla, pIlA, aura sapheda / 'sugandha durgandha ke bheda se gandha do prakAra kA hai / rasa ke pAMca bheda haiM--tIkhA, kaDuA, kaSailA, khaTTA, aura mIThA / sparza ke ATha bheda haiM--kaThina, komala, bhArI, halkA, zIta, uSNa, cikanA, aura rUkhA / saMsthAna pAMca prakAra kA hai--vRtta ( gola ), tryastra ( tikonA), caturasra (caukora ), Ayata ( lambA ) aura parimaNDala-( gola-maTola ). pudgala ke bhedasaMkSepa se pudgala ke do bheda hai-paramANu aura skandha / vaNa pAMca prakAranA che-kALa, lIlo, lAla, pILA ane dho. sugaMdha ane dudhanA bhedathI gaMdha be prakAranA che. rasanA pAMca bheda che-tIkho, kaDa, kaSAyelo, mATo mane bhIDA, 25rzana! 24 che-444, AmadA, mArI, sI, zIta, Suty, cikaNa ane rUkSa. saMsthAna pAMca prakAranAM che-vRtta-gaLa, trikoNa, catuSkoNa, lAMbuM ane goLamaTeLa. pudgalonA bheda sapathI ghusanA me leha-(1) 52mA bhane (2) 45.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA pudgalAstikAya paramANusvarUpamtatra paramANuzca sakalavibhAgAntavartI niraMzaH parasparAsaMyuktaH, sUkSmatvAdindriyavyApArAtItaH, ekaikavarNa-gandha-rasa-dvisparzayuktaH, dvaghaNukaskandhAdhacittamahAskandhaparyantAnAM sthUla-sUkSma-skandhakAryANAM kAraNarUpo nityazceti / ' uktaJca bhagavatA bhagavatIsUtre-(za. 20 u0 5) paramANu kA svarUpaparamANu, pudgala kA antima vibhAga hai| vaha niraMza hai| paraspara asaMyukta hai| sUkSma hone ke kAraNa indriyoM kI usameM pravRtti nahIM ho sktii| eka varNa, eka gandha, eka rasa aura do spazaise yukta hai| dvayaNuka skandhase lekara antima mahAskandha paryanta sthUla evaM sUkSma skaMdharUpa kArya kA kAraNa hai aura nitya hai| bhagavAnane bhagavatIsUtra (za, 20, u0 5) meM kahA hai prazna-bhagavan ! paramANu pudgala kitane varNavAlA, kitane gaMdha vAlA, kitane rasavAlA, aura kitane sparzavAlA kahA gayA hai / uttara-gautama ! eka varNavAlA, eka gaMdha vAlA, eka rasavAlA aura do sparzavAlA kahA gayA hai| - eka varNavAlA hotA hai to kadAcit kAlA, kadAcit nIlA, kadAcit lAla, 52mA 2105paramANu, e pudgalane aMtima vibhAga che. te niraMza (aMzarahita) che. paraspara asaMyukta che. sUkSma havAnA kAraNe indriyanI pravRtti temAM thaI zakatI nathI. eka varNa, eka gaMdha, eka rasa ane be sparzathI yukta che. dvayaNuka skaMdhathI laIne acitta mahAtkaMdha paryanta sthUla ane samaskaMdharUpa kAryanuM kAraNa che, ane nitya che. mApAne bhaktI sUtra (2. 20 6. 5.)mA 4yu cha: prazna-"bhagavad ! paramANu pudgala keTalA varNavALuM, keTalA gaMdhavALuM, keTalA rasavALuM, ane keTalA sparzavALuM kahyuM che ? uttara-gautama! eka varNavALuM, eka gaMdhavALuM, eka rasavALuM, ane be zANu hyuche." eka vaNavALuM hoya che te kadAcit kALuM, kadAcita lIluM, kadAcit lAla, kadAcit pILuM ane kadAcit zveta hoya che. eka gaMdhavALuM hoya che te kadAcita pra. bhA.-14
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 106 AcArAgasUtre "paramANupoggale NaM bhaMte ! kativanne, katigaMdhe, katirase, katiphAse pannatte ?, goyamA! egavanne, egagaMdhe, egarase, dupphAse pannatte, taMjahA-jai egavanne-siya kAlae, siya nIlae, siya lohie, siya hAlidde, siya sukille / jai egagaMdhe-siya subbhigaMdhe, siya 'dubhigaMdhe / jai egarase-siya titte siya kaDDae siya kasAe, siya aMbile, siya mahure / jai dupphAse-siya sIe ya niddhe ya 1, siya sIe ya lukkhe ya 2, siya usiNe ya nidve ya 3, siya usiNe ya lukkhe ya 4" iti / paramANupudgalaH bhadanta ! kativarNaH, katigandhaH, katirasaH, katisparzaH prajJaptaH ? gautama ! ekavarNaH, ekagandhaH, ekarasaH, dvisparzaH prjnyptH| tadyathA-yadi ekavarNaH -syAt kAlakA, syAt nIlakaH, syAt lohitaH, syAt hAridraH, syAt zuklaH / yadi ekagandhaH-syAt surabhigandhaH, syAt durabhigandhaH, yadi ekarasaH syAttiktaH syAt kaTukaH, syAt kaSAyaH, syAt amlaH, syAt mdhurH| yadi dvisparzaH-syAt zItazca snigdhazca 1, syAt zItazca rUkSazca 2, syAt uSNazca snigdhazca 3, syAt uSNazca rUkSazca 4, / iti cchAyA, kadAcit pIlA, aura kadAcit zukla hotA hai / eka gandhavAlA hotA hai to kadAcit surabhigaMdhavAlA, kadAcit durabhigaMdhavAlA hotA hai| yadi eka rasavAlA hotA hai to kadAcit tikta, kadAcit kaTuka, kadAcit kaSAyalA, kadAcit khaTTA, aura kadAcit mIThA hotA hai| yadi do sparzavAlA hotA hai to kadAcit zIta aura snigdha (cikanA) 1, kadAcit gIta aura rUkSa 2, kadAcit uSNa aura snigdha 3, tathA kadAcit uSNa aura rUkSa hotA hai 4 / surabhigaMdha (sArI gaMdha) vALuM ane kadAcita durabhigaMdhavALuM hoya che. je eka rasavALuM hoya che te kadAcit tIkhuM, kadAcit kaDavuM, kadAcit kaSAyaluM, kadAcita khATuM ane kadAcit madhura-mIThuM-heya che. je be sparzavALuM hoya che te kadAcita zIta ane snigdha-(cikaNA) 1, kadAcit zIta ane rUkSa 2, kadAcita uSNa ane rinaSpa 3, tathA kadAcit uSNa ane rUkSa hoya che. "
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA pudgalAstikAya 107 asau zastrAdinA latAdivadacchedyaH, mUcyAdinA carmavadabhedyaH, agninA kASThavadadAhyaH, hastAdinA vastrapAtravadagrAhyazca / uktaJca bhagavatA bhagavatIsUtre (za0-20 u0 5) "davaparamANU NaM bhaMte / kaivihe paNNatte ?, goyamA ! caubihe paNNatte, taMjahA-acchejje, abhejje, aDajhe, agejjhe|" iti / dravyaparamANuH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH?, gautama ! caturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-acchedyaH, abhedyaH, adAhyaH, agrAhyaH / iti cchaayaa| yadyapi paramANuH pudgalatvAnmUrtastathA'pyasau khaNDazaH kattumazakyaH, AkAzapradezavatparamANoH pudgalaparamajaghanyAMzarUpatvAt , sarvaparimANebhyo'pakRSTaM parimANaM paramANoreva tasmAtso'khaNDa eva / paramANu, zastra ke dvArA latA Adi kI bhAti chedA nahIM jA sakatA, camaDe kI taraha suI Adi se bhedA nahIM jA sakatA, kASTha ke samAna agni Adi se jala nahIM sakatA aura vastra pAtra Adi padArthoM kI taraha hAtha Adise pakaDA nahIM jA sktaa| bhagavAnne bhagavatIsUtra ( za. 20, u05) meM kahA hai prazna-bhagavan ! dravya paramANu kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara-gautama ! cAra prakArakA kahA gayA hai-acchedya, abhedya, adAhya aura agrAhya / paramANu, pudagala hone ke kAraNa mUrtika hai, phira bhI usa ke khaNDa nahIM kiye jA sakate / jaise AkAza kA eka pradeza jaghanya aMzarUpa hai aura usakA parimANa sabhI paramANu, zastra dvArA latA AdinA pramANe chedI zakAtuM nathI, cAmaDAnI jema seya vagerethI vIMdhI zakAtuM nathI, kASThanI jema agni AdithI bALI zakAtuM nathI, ane vastra pAtra Adi padArthonI jema hAtha vagerethI pakaDI zakAtuM nathI. bhagavAne magapatIsUtra-(2. 20-8. 5) bhAM yuM cha:prazna-" man ! dravya 52bhaY & prArnu cha? uttara-gautama! yA2 42 prayu,cha-"-machedha, maledha, mahA mana mAjha." (chedI zakAya nahi, bhedI zakAya nahi, baLI zake nahi, ane grahaNa thaI zake nahi). paramANu, pugala hevAnA kAraNe mUtika che te paNa tenA khaMDabhAga thaI zakatA nathI jemake:-AkAzane eka pradeza jaghanya aMzarUpa che, ane tenuM parimANa
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 AcArAgasUtre sa ca pratyakSadRzyairanekavidhairvAdarapariNAmarUpaiH skanpharanumIyate / uktaJca"kAraNameva tadaMta, suhumo Nicco ya hoi paramANu / egarasagaMdhavaNNo, dupphAso kajjaliMgo ya // 1 // iti chAyA-kAraNameva tadantya, sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasagaMdhavoM, dvisparzaH kAryaliGgazca // 1 // " iti / skandhasvarUpaM tadbhedAcaparasparasaMmilitabaddhaparamANusamudAyaH skandhaH / skandhAntavartI niraMzo'vayavaH pradeza ityucyate / parimANoMse hInatama hai, isI prakAra paramANu bhI jaghanya aMzarUpa hai-usake aMza nahIM ho sakate, vaha akhaNDa hai| pratyakSa se dikhAI denevAle aneka prakAra ke bAdararUpa pariNata skandhoM se paramANu kA anumAna hotA hai / kahA bhI hai " paramANu kAraNarUpa hai, antima aMzarUpa hai, sUkSma hai aura nitya hai / eka rasavAlA, eka gaMdhavAlA, eka varNavAlA aura do sparzavAlA hotA hai| skaMdharUpa kArya dekhane se usakA anumAna hotA hai|" skandha kA svarUpa aura bhedaparaspara mile hue-ApasameM baddha-paramANu kA samUha skaMdha kahalAtA hai| skaMdhameM rahA huA niraMza avayava pradeza kahalAtA hai / sarva parimANothI hInatama che, e pramANe paramANu paNa jaghanya aMzarUpa che, tenAM aMza-vibhAga thaI zakatA nathI, te akhaMDa che. pratyakSathI jovAmAM AvatA aneka prakAranA bAdararUpa pariNata skathI paramANunuM anumAna thAya che. kahyuM paNa che- "paramANu kAraNarUpa che, atima aMzarUpa che, sUkSma che ane nitya che, eka rasavALuM che, eka gadhavALuM, eka varNavALuM ane be sparza vALuM hoya che. skaMdharUpa kAryanA dekhAvathI tenuM anumAna thAya che. dhanuM svarU5 mane - paraspara maLelA-aMdara aMdara baddha-paramANuone samUha te skaMdha kahevAya che. skaMdhamAM rahele niraMza avayava te pradeza kahevAya che.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA aMvataraNA pudgalAstikAyaM 109 yadyapi dharmAdharmAkAzajIvA api pudgalavatskandharUpAstathApi skandharUpapudgalAdayaM vizeSaH - teSAm - dharmAdInAM caturNI pradezAH svasvaskandhAnna khaNDazaH pRthag bhavitumarhanti, teSAmamUrttatvAt / pudgalama dezAstu khaNDazaH pRthag bhavanti, teSAM mUrttatvAt, AzleSavizleSAbhyAM mUrttavastuni saMmilana-pRthagbhAva- zakteH sarvAnubhavagocaratvAt, ataH skandhapudgalAnAM sthUlaH sUkSmo vA bhAgo'vayavaucyate / avayauti=pRthagbhavatItyavayavazabdavyutpattyA vibhAjya evAMzo'vayavazabdArthastasmAtpudgalapradeza evAvayava ityucyate / yadyapi dharma-dravya adharma-dravya AkAza aura jIva bhI pudgala ke samAna skandharUpa hai, phira bhI skandharUpa pudgala se unameM yaha bhinnatA hai-dharma Adi cAra dravyoMke pradeza apane 2 skandhase kabhI alaga nahIM ho sakate, kyoMki dharma Adi cAra dravya amUrta hai / pudgala dravya ke pradeza khaNDara hokara alaga ho jAte hai, kyoMki pudgala mUrta hai / AzleSa aura vizleSa ke dvArA mUrta vastu meM milane aura bichuDane kI zakti hai, yaha bAta sabhI ke anubhava se siddha hai, ataH skandha - pudgaloM kA sthUla yA sUkSma bhAga avayava kahalAtA hai, 'avayati' iti - avayavaH arthAt jo pRthak ho sake use avayava kahate hai, isa vyutpatti ke anusAra vibhakta ho sakane yogya aMza ko hI avayava kahA jA sakatA hai, ataH pudgala kA pradeza hI avayava kahalAtA hai / jo ke dharma-dravya, adharma-dravya, AkAza ane jIva paNa pudgalanA samAna skaMdharUpa che, tA paNa dharUpa pudgalathI temAM e bhinnatA che-dharma Adi cAra drabyAnA pradeza pAta-pAtAnA skaMdhathI kayAreya paNa alaga thaI zakatA nathI. kemake dharma Adi cAra dravya amRta che. pudgala dravyanA pradeza kheDa khaDa thaIne alaga thaI jAya che, kemake pudgala mUrta che. AzleSa ( maLavuM ) ane vizleSa ( judA thavuM) dvArA mUrta vastumAM maLavuM ane chUTA thavuM te zakti che, A vAta sate anubhavathI siddha che. eTalA kAraNathI dha pudgaleAnuM sthUla athavA sUkSma avayava uDevAya che 'avayauti' iti - avayavaH arthAt pRtha thardha zaDe tene avayava kahe che, e vyutpatti pramANe vibhakta thavA cAgya aMzane ja avayava kahe che. A kAraNathI pudgala dravyanA pradeza ja avayava kahevAya che.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 - AcAMrAGgasUtre saMghAtAd, bhedAt , saMghAtabhedAbhyAM ca dvipadeziprabhRtayaH skandhAH samutpadyante / uktazca bhagavatA sthAnAGgasUtre "dohiM ThANehiM poggalA sAhaNaMti, taMjahA-sayaM vA poggalA sAhannati, pareNa vA poggalA sAhannaMti / sayaM vA poggalA bhijjati pareNa vA poggalA bhijjati" iti / chAyA-" dvAbhyAM sthAnAbhyAM pudgalAH sNhnynte| tadyathA-svayaM vA pudgalAH saMhanyante, pareNa vA pudgalAH saMhanyante / svayaM vA pudgalA bhidyante, pareNa vA pudgalA bhidyante / iti| 'svayaMve'-ti svabhAvato vA abhrAdiSviva saMhanyante sambadhyante / (kamaNaH kattRtvavivakSAyAM prayogo'yam ) pareNa vA anyena vA puruSAdinA saMhanyantesaMhatAH kriyante / ( karmaNi vAcye prayogo'yam ) / evaM bhidyante-vikIryante / dvayoH paramANvoH saMghAtAd dvipadezI skandhaH samudbhavati / dvipradezinaH saMghAta (milane) se, bheda (bichuDane ) se tathA saMghAtabhedase dvipradezI Adi skandha utpanna hote hai| bhagavAnane sthAnAGgasUtrameM kahA hai"do sthAnoM se pudgala Apasa meM milate hai, vaha isa prakAra-yA to pudgala svayaM bAdala Adi kI taraha mila jAte haiM, yA dUsare puruSa Adi ke dvArA milAye jAte hai, isI prakAra pudgala ravayaM alaga ho jAte hai, yA dUsare ke dvArA alaga kiye jAte hai / do paramANuoM ke saMghAta se dvipradezI skandha banatA hai, dvipradezI skandha saMghAta (melApa)thI bheda (judA paDavA)thI tathA saMghAta-bhedathI dvipradezI vigaire 24 Surna thAya che. lagavAne sthAnAGgasUtramA ghucha "be sthAnethI pugala paraspara maLe che. te A pramANe-pudgala pote ja vAdaLa Adi pramANe maLI jAya che, athavA bIjA puruSa AdinA dvArA meLavAya che. e pramANe pugala pite ja agala thaI jAya che, athavA to bIjAnA dvArA alaga karI zakAya che. be paramANuonA saMghAtathI (maLavAthI) kripradeza skaMdha bane che. Dhipradeza skaMdha
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA pudgalAstikAya 111 skandhasya paramANozca saMyAge sati tripadezI skandho bhavati / saMkhyAtaparamANUnAM saMghAtAt saMkhyAtapradezI skandhaH, asaMkhyAtaparamANUnAM saMyogAd asaMkhyAtapadezI skandhaH, anantaparamANUnAM saMghAtAjjAto'nantapradezI skandhaH, anantapradezinAM skandhAnAM yoge tvanantAnantapradezI skandho jAyate / saMkhyAtapradezyAdiSu skaMdheSu saMyogapariNAmaH pUrvoktarItyA bhaavniiyH| dvayaNukAdikrameNAnantAnantapradeziparyantA ye skandhAH saMyogapariNAmajAstebhyaH paramANuH pRthag bhavati cettadaikaparamANunyUnaH skandho jAyate / evaM dvitricatuHpaJcAdiparamANupRthagbhAvakrameNa nyUnAnnyUno dvipadezI skandhaH samutpadyate / aura eka paramANu kA saMyoga hone para tripradezI skandha banatA hai, saMkhyAta paramANuo ke saMdhAta se saMkhyAtapradezI skandha banatA hai aura asaMkhyAta paramANuoM ke saMyoga se asaMkhyAtapradezI skandha banatA hai / ananta paramANuoM ke milane se anantapradezI skandha banatA hai, anantapradezI skandhoM kA saMyoga hone para anantAnantapradezI skandha utpanna hotA hai| saMkhyAtapradezI Adi skandhoM meM saMyogarUpa pariNamana pUrvoktaprakAra se samajha lenA caahie| dvayaNuka Adi ke krama se anantAnantapradezI paryanta jo skandha saMyogapariNAma se bane hai, una meM se agara eka paramANu alaga ho jAtA hai to vaha eka paramANuhIna skaMdha raha jAtA hai / isI prakAra do tIna cAra pAMca Adi paramANuoM ke alaga hone para anta meM dvipradezI skaMdha hI bacatA hai| ane eka paramANune saMyoga thavAthI tripradezI kaMdha bane che, saMkhyA paramANuonA saMghAtathI (maLavAthI) saMkhyAtapradezI ska dha bane che. ane asaMkhyAta paramANuonA saMgathI asaMkhyAtapradezI skaMdha bane che. ananta paramANuonA saMgathI ananta pradezI DhaMdha utpanna thAya che. anantapradezI skaMdhane saMga thAya te anantAnantapradezI skaMdha utpanna thAya che. saMkhyAtapradezI Adi skaMdhamAM saMgarUpa pariNumana pUrvanA prakArathI samajI levuM joIe. caNuka AdinA kramathI anantAnantapradezI paryanta je skaMdha che, te saMga pariNamanathI banyA che. temAMthI je eka paramANu alaga thaI jAya te te eka paramANuhIna skaMdha rahI jAya che. e pramANe be, traNa, cAra, pAMca Adi paramANuo alaga thaI jAya te antamAM dvipradezI skaMdha ja bace che.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 AcArAGgamatre skandhAd vahirgatasya paramANoranyena paramANunA saMyoge dvayaNukaskandha utpadyate / evaM saMyoga-vibhAgAbhyAmapi vividhAH skandhA bhavanti / paramANanAM vandhasya kAraNamparamANudvayasya paramANUnAM vA parasparAnupravezo na bhavati, chidrAbhAvAt, kintu tayosteSAM vA visrasAgatyA parasparaM saMyoge sati snigdharUkSatvaguNasadbhAve parasparaM vandho bhavati / aikyaparimANo bndhH| tatrAyaM vizeSa: skaMdha se alaga huA paramANu jaba dUsare paramANu ke sAtha milatA hai to donoM ke melase navIna dvayaNuka utpanna ho jAtA hai| isa prakAra saMyoga aura vibhAga ke dvArA bhAMti-bhAMti ke skandha utpanna hote hI rahate hai| paramANuoM ke bandha kA kAraNa do yA adhika paramANu eka dUsare meM praveza nahIM kara sakate, kyoMki paramANuoM meM chidra nahIM hotA, alabatta svAbhAvika gati se do yA do se adhika paramANuoM kA paraspara meM saMyoga hone para una meM vidyamAna snigdhatA aura rUkSatA guNa ke kAraNa una kA Apasa meM bandha ho jAtA hai | ekatArUpa pariNamana ko vandha kahate hai / bandha ke sambandha meM itanA vizeSa samajhanA cAhie skaMdhathI alaga thayelA paramANu jyAre bIjA paramANunI sAthe maLe che, te baMnenA maLavAthI navIna prayaNuka utpanna thAya che. e pramANe saMga ane vibhAga dvArA tareha-tarehanA skaMdha utpanna thayA kare che. paramANumAna dhanu 129-- be athavA adhika paramANu eka bIjAmAM praveza karI zakatA nathI, kemake paramANuomAM chidra nathI. alabata svAbhAvika gatithI be athavA bethI adhika para mANuone paraspara soga thavAthI temAM vidyamAna snigdhatA ane rUkSatAnA guNanA kAraNe tene ApasamAM baMdha thaI jAya che. ektApa pariNamanane baMdha kahe che. baMdhanA saMbaMdhamAM eTaluM vizeSa samajavuM joIe ke -
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA pudgalAstikAya __ jaghanyaguNasnigdhayodvayoH, jaghanyaguNasnigdhAnAM vA bahUnAM paramANunAM parasparaM bandho na bhavati / tathA jaghanyaguNarUkSayoH, jaghanyaguNarUkSANAM vA parasparaM bandho na bhavati / jaghanyo'pakRSTatamaH, guNazabdo'tra sNkhyaarthkH| yathA ekaguNaM, dviguNamityAdipadam-ekasaMkhyakadvisaMkhyakAdyarthabodhakam / snehAdiguNAnAM prakarSApakarSoM lokaprasiddhau / yathA-pAnIyAdajAdugdhaM snigdham , ajAdugdhAd gavyaM dugdham , tatazca mahiSodugdhamityuttarottaraM snehprkrssH| eSAmeva pUrva pUrva snehaapkrssH| tathA caikaguNasnigdhasyaikaguNasnigdhena, dvayobahUnAM paramANUnAM parasparaM bandho na bhavati / ekaguNarUkSasyaikaguNarUkSeNa ca jaghanyaguNa snigdha do paramANuoM kA, athavA bahuta paramANuo kA parasparameM bandha nahIM hotA / isI prakAra jaghanyaguNa rUkSa do yA bahuta paramANuoM kA bhI paraspara meM bandha nahIM hotA / jaghanya kA artha yahA~ hInatama samajhanA caahie| guNazabda yahAM saMkhyA (DigarI) kA vAcaka hai, jaise-ekagunA, dogunA Adi pada ekasaMkhyaka dvisaMkhyaka Adi artha ke vAcaka hai| snigdhatA (cikanAI ) Adi guNoM kI adhikatA Ara nyUnatA loka meM prasiddha hai / jaise pAnI kI apekSA bakarI kA dUdha cikanA hotA hai| bakarI ke dUdhase gA kA dUdha adhika cikanA hotA hai, aura gau ke dUdha kI apekSA bhaiMsa kA dUdha adhika cikanA hotA hai| isa prakAra pAnI AdimeM uttarottara cikanepana kI adhikatA hai / inhI pAnI Adi meM pahale2 vAlo meM cikanepanakI nyUnatA hai| isa prakAra eka guNa snigdha kA, eka guNa snigdha ke sAtha, do yA adhika paramANuoM kA jaghanya guNa snigdha be paramANuone athavA bahu paramANuone paraspara baMdha thatuM nathI, jaghanyane artha ahiM hInatama samajavuM joIe. guNa zabda ahiM saMkhyA (DigrI) ne vAcaka che. jevI rIte eka gaNA be gaNu Adi pada eka saMkhyaka, dvisaMkhyaka Adi arthanuM vAcaka che snigdhatA (cikaNApaNuM) Adi guNanI adhikatA ane nyUnatA lekamAM prasiddha che. jema pANInI apekSAe bakarInuM dUdha cikaNuM hoya che. bakarInA dUdhathI gAyanuM dUdha ane gAyanA dUdhanI apekSAe bheMsanuM dUdha vadhAre snigdha (cikaNuM) hoya che. e pramANe pANI AdimAM uttarottara cikaNApaNAnI adhikatA che. e pANI AdimAM pahelA-pahelAnAmAM cikaNApaNAnI nyUnatA che e pramANe eka guNa snigdhane, eka guNa snigdhanI sAthe, tathA be athavA adhika paramANuone pra. A. 15
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 AcArAgasUtre dvayobahUnAM vA paramANUnAM parasparaM vandho na bhavatIti phalitam / nanu paramANUnAM satyapi saMyoge candhakAraNIbhUtasnigdhatvarUkSatvayozca sadbhAve kathaM na jAyate parasparamekatvapariNatilakSaNo vandhaH ? iti / ___paramANostAdRzapariNamanazakterabhAvAt / pariNAmazaktayazca dravyANAM vicitrarUpAH kSetrakAlAdhanurodhena prayogavilasApekSAH prbhvnti| jaghanyaguNatvena daurbalyAdeva sneho rUkSo vA kazcid pudgalaM pariNAmayituM na samarthaH / yathAtulyadurvalaguNamallayorubhayomadhye parasparaM ko'pi kaJcidabhihantuM na prabhavati, tasmAjjaghanyaguNAnAM parasparaM bandho na bhavatIti siddham / paraspara bandha nahIM hotA, aura eka guNa rUkSakA eka guNa rUkSa ke sAtha do yA adhika paramANuoM kA paraspara bandha nahIM hotA, yaha siddha huA / zaMkA-paramANuoM kA saMyoga maujUda hone para bhI, aura bandha ke kAraNabhUta snigdhatva tathA rUkSatva ke vidyamAna hone para bhI bandha-ekatArUpa pariNamana kyoM nahIM hotA ? samAdhAna-paramANu meM isa prakAra ke pariNamana kI zakti kA abhAva hai| dravyo kI pariNamana zaktiyA kSetra aura kAla ke anurodha se prayatna tathA svabhAva kI apekSA rakhatI huI nAnA prakAra kI hotI hai| jaghanya guNavAlA hone ke kAraNa nirbala hone se snigdha yA rUkSa paramANu kisI pudgala ko pariNata karane meM samartha nahIM hotA; jaise samAna durbalatAvAle do malloM meM se koI kisI ko parAjita nahIM kara sktaa| ata eva yaha siddha huA ki jaghanya guNavAloM kA paraspara meM vandha nahIM hotaa| paraspara baMdha thatuM nathI, ane ekaguNa rUkSane eka guNa rUkSanI sAthe be athavA adhika paramANuone paraspara baMdha thato nathI. zaMkA-paramANuone saMga majUda hovA chatAMya paNa, ane baMdhanA kAraNabhUta stitva ( sipA) tathA 3kSatva (sUmApA) vidyamAna DAvA chatAMya mdhekatArUpa pariNamana kema thatuM nathI ? samAdhAna-paramANumAM e prakAranI pariNamananI zaktino abhAva che, dravyanI pariNamana zaktio kSetra ane kAlanA anurodhathI, prayatna tathA svabhAvanI apekSA rAkhatI thakI nAnA prakAranI thAya che. jaghanya guNavALA hovAnA kAraNe, nirbala hovAthI sneha athavA rUkSa paramANu keI yugalane pariNata karavAmAM samartha thatuM nathI. jevI rIte samAna durbaLatAvALA be malemAMthI kaI kaIne parAjita karI zakatA nathI. eTalA kAraNathI siddha thayuM ke-jaghanya guNavALAone paraspara baMdha thatuM nathI.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TokA avataraNA pudgalAstikAya 115 evaM dviguNataH samArabhya yAvat saMkhyAtAsaMkhyAtAnantaguNasnigdhasya pudgalasya dviguNataH samArabhya yAvat saMkhyAtAsaMkhyAtAnantaguNamnigdhena sarveNa samaguNena pudgalena parasparaM bandho na bhavati / nathA dviguNAdirUkSasya dviguNAdirUkSeNa sarveNa samaguNena yAvadanantaguNarUkSeNa 'pudgalena saha parasparaM bandho na bhavati / yathA tulyabalaguNamallayorubhayormadhye parasparaM ko'pi kaJcidabhihantuM na prabhavati / itthaM ca tulyasaMkhyake snigdhatve sati snigdhasya snigdhena saha bandho na bhavati, tulyasaMkhyake rUkSatve sati rUkSasya rUkSeNa saha bandho na bhavatIti saaraaNshH| atha jaghanyasigdhasya kIdzena snigdhena saha parasparaM bandho bhavati ? isI prakAra dviguNa se lekara saMkhyAta asaMkhyAta aura anantaguNa snigdha pudgalakA dviguNa se lekara saMkhyAta asaMkhyAta aura anantaguNa snigdhatAvAle samaguNa pudgala ke sAtha Apasa meM bandha nahIM hotA / tathA dviguNa Adi rUkSa samaguNavAle kisI bhI pudgala ke sAtha bandha nahIM hotA hai / jaise---samAna balavAle do malloM meM se koI kisI ko parAjita nahIM kara sktaa| isa prakAra samAna snigdhatA hone para snigdha pudgalakA snigdha pudgala ke sAtha bandha nahIM hotA hai, aura samAna rUkSatA hone para rUkSakA rUkSake sAtha bhI bandha nahIM hotA hai| zaMkA-jaghanya snigdha kA kisa prakAra ke snigdha pudgala ke sAtha paraspara bandha hotA hai / e pramANe dviguNathI laIne saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMtaguNa snigdha yugalane dviguNathI laIne saMkhyAta, asaMkhyAta, ane anaMtaguNa snigdhatAvALA samaguNa pudgalanI sAthe ApasamAM baMdha thatuM nathI. tathA dviguNa Adi rUkSa yugalano dviguNa Adi rUkSa samaguNavALA keI paNa pugalanI sAthe baMdha thata nathI. jema samAna baLavALA be malemAMthI kaI kaIne parAjita karI zakatA nathI. e pramANe samAna snigdhatA hovA chatAMya, snigdha pudagalane snigdha pudgalanI sAthe baMdha thatuM nathI, ane samAna rUkSa hovA chatAMya rUkSane rUkSanI sAthe paNa baMdha thatuM nathI. zaMkA-jaghanya snigdha pugalane kyA prakAranA snigdha pudgalanI sAthe paraspara baMdha thAya che?
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 AMcArAGgasUtre atrocyate-jaghanyasnigdhasya dvayadhikatryadhikAdinA snigdhena bandho bhavati, yathA ekgunnsnigdhm| paramANupudgalasya triguNasnigdhena paramANupudgalena saha saMyoge sati bandho bhavati / evaM ekaguNasnigdhasya caturguNapaJcaguNayAvatsaMkhyAtAsaMkhyAtAnantaguNa, snigdhena saha bandhaH / ekaguNasnigdhasyakAdhikaguNasnigdhena (dviguNasnigdhena) tu na vandhaH, dvayadhikAdiguNasnigdhena ca snigdhapudgalasya bandhavidhAnAt / ekAdhikaguNasnigdhasya pudgalasya prativiziSTapariNamanazakterabhAvAt / ekaguNasnigdhasyaikAdhiko dvigunnsnigdhH| samAdhAna-jaghanya snigdha pudgala kA do guNa ( DigarI ) yA tIna guNa adhika snigdhatAvAle pudgala ke sAtha bandha hotA hai| jaise eka guNa snigvatAvAle paramANu kA tIna guNa snigdhatA vAle paramANu ke sAtha saMyoga hone para bandha ho jAtA hai| isI prakAra eka guNa ( eka aMza ) snigdhakA cAra, pAMca, yahA~ taka ki saMkhyAta, asaMkhyAta evaM ananta guNa snigdha ke sAtha bandha hotA hai / ___ eka guNa snigdhakA eka adhika guNa snigdha arthAt dviguNa snigdha ke sAtha bandha nahIM hotA, kyoMki do guNa adhika snigdhakA snigdha pudgala ke sAtha bandha batalAyA gayA hai / eka guNa adhika snigdha pudgala meM vizeSa prakAra ke pariNamana kI zakti nahIM hai| eka / guNa snigdhatAvAle kI apekSA eka guNa adhika snigdha jahA~ kahA jAya vahA~ do guNa snigdhatAvAlA pudgala samajha lenA cAhiye / samAdhAna-jaghanya snigdha pudgalanA be guNa (DigrI) athavA traNa guNa adhika snigdhatAvALA pudgalanI sAthe badha thAya che jemake -eka guNa (DigrI) snigdhatAvALA paramANune traNa guNa (DigrI) snigdhatAvALA paramANunI sAthe saMga thaI jAya te madha 25 laya che. tevI zate the guSpa (prI) (A) snigyatAnA yA2, pAMya, tyAM sudhI ke saMkhyAta asaMkhyAta e pramANe anaMta guNa snigdhanI sAthe baMdha thAya che. eka guNa snigdhatAne eka adhika guNa snigdha arthAt dviguNa snigdhanI sAthe baMdha thatuM nathI, kemake be guNa adhika snigdhanA snigdha pudgalanI sAthe baMdha batAvyo che, eka guNa adhika snigdha pudgalamA vizeSa prakAranAM pariNamananI zakti nathI. eka guNa (DigrI) snigdhatAvALAnI apekSA eka guNa (DigrI) adhika snigdha jyAM kahevAya tyAM be guNa (DigrI) snigdhatAvALA pugala samajI levA joIe.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA pudgalAstikAya 117 evamuktayuktyA dviguNAdisnigdhasya svasvApekSayaikAdhikaguNasnigdhena saha bandho na bhavati / dviguNasnigdhasyaikAdhikatriguNasnigdhaH triguNasnigdhasya caturguNasnigdha ekAdhikaH, iti hetordviguNasnigdhasya triguNasnigdhena saha bandho na bhavati / itthaM ca snigdhapudgalasyaikAdhikaguNa snigdhapudgalena saha bandho na bhavatIti sAraH / bhavati / dviguNAdisnigdhasya yadhikAdiguNa snigdhena bandho dviguNasnigdhasya dvadhikaJcaturguNasnigdhaH / tryadhikaH paJcaguNasnigdhaH, yathA caturadhikaH pUrvokta yukti ke anusAra dviguNa Adi snigdha kA apanI apanI apekSA se eka guNa adhika snigdha ke sAtha bandha nahIM hotA / dviguNa snigdha se eka adhika kA artha hai -- triguNa snigdha, triguNa snigdha se eka adhika caturguNa snigdha sanajhanA cAhiye / isa rIti se ananta guNa snigdha bhI apane se eka guNa hIna snigdha kI apekSA eka guNa adhika snigdha hai | ataH dviguNa snigdha kA triguNa snigdha ke sAtha bandha nahIM hotA / sArAMza yaha hai ki -- snigdha pudgala kA eka guNa adhika pudgala ke sAtha bandha nahIM hotA / dviguNa snigdha Adi kA do guNa adhika arthAt cAra guNa snigdha ke sAtha bandha ho jAtA hai, jaise do guNa snigdha se do guNa adhika snigdhA pUrNAMkata yukti pramANe dviguNu Adi snigdhane pota-potAnI apekSAthI eka guNa adhika snigdha sAthe adha thatA nathI. dviguNa snigdhathI eka adhikanA atha che... triguNa snigdha, ane triguNa snigdhathI eka adhika caguNu snigdha samajave joie. e pramANe ananta guNu snigdha pazu, peAtAnAthI eka guNu hIna snigdhanI apekSAthI eka guNa adhika snigdha che. tethI dviguNa snigdhane triguNa snigdhanI sAthe baMdha thatA nathI, sArAMza e che ke:-snigdha pudgalane eka guNa adhika snigdha pudgalanI sAthe khaMdha thatA nathI. dviguNu snigdha AdinA e guNa adhika arthAt cAra guNu snigdhanI sAthe baMdha thaI jAya che. jema-e guNa snigdhathI be guNu adhika snigdhano atha cAra
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 AcArAGgasUtre SaDguNasnigdhaH, ityaadi| triguNasnigdhasya dvayadhikaH paJcaguNasnigdhaH, tryadhikaH SaDguNasnigdhaH, caturadhikaH saptaguNasnigdhaH, ityAdi / caturguNasnigdhasya dvayadhikaH SaDguNasnigdhaH, vyadhikaH saptaguNasnigdhaH caturadhikaH- aSTaguNasnigdhaH / evaM paJcaguNasnigdhAdisaMkhyAtAsaMkhyAtAnantaguNasnigdhaparyantasya yadhikAdiguNasnigdhena saha bandho bhaavniiyH| evaM jaghanyaguNarUkSasya, ajaghanyaguNarUkSasya ca bandhavyavasthA vodhyA / visadRzapudgalavandhaHatha visadazapudgalayobandhe kIdRzI vyavasthA ? ucyate-jaghanyaguNasnigdhasya, jaghanyaguNarUkSeNa saha vandho na bhvti| artha cAra guNa snigdha, tIna guNa adhika kA artha pAMca guNa snigdha, cAra guNa adhika kA artha chaha guNa snigdha, ityAdi samajhanA caahie| caturguNa snigdha se dvayadhikaSaDguNa snigdha, tryadhika-saptaguNa snigdha, caturadhika-aSTaguNa snigdha samajhanA cAhie / Mental isa prakAra paJcaguNa snigdha Adi se saMkhyAta, asaMkhyAta ananta guNa snigdha ko do guNa adhika snigdha ke sAtha bandha hotA hai / isa prakAra jaghanya guNa rUkSa kA ajaghanya guNa rUkSa ke sAtha bandha kI vyavasthA jAnanI cAhie / visadRza pudgaloM kA bandhaprazna--visadRza arthAt paraspara virodhI pudgaloM ke bandha kI kyA vyavasthA hai ? uttara- jaghanya guNa snigdha kA jaghanya guNa vAle rUkSa pudgalake sAtha bandha guNa snigdha, traNa guNa adhikAne arthe pAMca guNa snigdha, cAra guNa adhikane artha cha guNa snigdha, e pramANe samajavuM joIe. caturguNa snigdhathI dhika SaDraguNa snigdha, vyadhika saptaguNa snigdha caturadhika aSTaguNa snigdha samajavuM joIe, e pramANe pAMca guNa snigdha AdithI saMkhyAta, asaMkhyAta anantaguNa snigdhanA be guNa adhika snigdhanI sAthe baMdha thAya che e pramANe jaghanya guNa rUkSanI ajaghanya guNa rUkSanI sAthe baMdhanI vyavasthA jANavI joIe visaraza pudgalene baMdha- prazna-visadaza arthAt parasparavirodhI pudgalenA baMdhanI zuM vyavasthA che? uttara-jaghanya guNa snigdhane jaghanya guNavALA pudgalanI sAthe baMdha thatI
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA pudgalAstikAya 119 jaghanyaguNa (ekaguNa) snigdhasya ajaghanyaguNa ( dviguNAdyananta guNaparyanta ) - snigdhasya vA svasvApekSayaikAdhikaguNarUkSeNa, punaH svasvApekSayA dvayadhika tryadhika caturadhikAdiguNarUkSeNApi bandho bhavati / uktaJca bhagavatA prajJApanAsUtre - (13) - trayodaze pariNAmapade - " baMdhaNapariNAme NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ?, goyamA ! duvihe paNNatte, taMjahA- giddhabaMdhaNapariNAme ya lukkhabaMdhaNapariNAme ya / " samaNiddhayAe bandho, na hoi samalukkhayAevi Na hoi / mANikkha-taNeNa baMdho udhANaM // 1 // chAyA - bandhana pariNAmo bhadanta ! katividhaH prajJaptaH 1, gautama ! dvividhaH prajJaptastadyathA-snigdhabandhanapariNAmazca, rUkSavandhana pariNAmazca / samasnigdhatAyAM bandho na bhavati, samarUkSatAyAmapi na bhavati / vimAtrasnigdharUkSatvena, bandhastu skandhAnAm // 1 // nahIM hotA / jaghanya guNa ( ekaguNa ) snigdha kA athavA ajaghanya guNa ( do se lagAkara ananta guNa taka ) snigdha kA, apane se eka guNa adhika rUkSa ke sAtha bandha hotA hai / aura apane apane se do adhika, tIna adhika, cAra adhika Adi rUkSa pudgala ke sAtha bhI bandha hotA hai / bhagavAn ne prajJApanA sUtra ke 13 veM pariNAma padameM kahA hai 66 prazna- 'bhagavAn ! bandha pariNAma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara - gautama ! do prakAra kA kahA gayA hai-- (1) snigdhabandhana pariNAma aura (2) rUkSabaMdhanapariNAma / samAna snigdhatA yA samAna rUkSatA hone para bandha nahIM hotA hai, kintu vibhAtraarthAt adhika kA hInake sAtha, aura hInakA adhika ke sAtha, cAhe ve snigdha ho yA rUkSa ho bandha ho jAtA hai // 1 // nathI. jaghanya guNa (eka guNa) snigdhanA athavA ajaghanya, ( methI laI ne ananta guNa sudhI) snigdhanA pAtAnAthI eka guNu adhika rUkSanI sAthe baMdha thAya che. ane potapotAthI e adhika, traNa adhika, cAra adhika Adi rUkSa pudgalanI sAthe paNa baMdha thAya che, bhagavAne prajJApanA sUtranA 13mA pariNAma padamAM kahela che azna--" bhagavan! andhana - pariNAma DeTA prahAranA udyAM che ? uttara--gotama ! me azaranAM uDesAM che - (1) snigdhamaM dhanapariNAma ane (1) 3kSama dhanapariNAma. " vimAtra marthAt adhikanA DhInanI sAthe ane hAnanA AdhakanI sAthe jarUrata thatA snigdha hoya he rukSa hoya, aMdha yaha laya che // 1 //
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 missa NidveNa duyAhiNa, lakkhassa lukkheNa duyAhieNa / giddhassa lukkheNa uvei bandho, jahaNNavajjo visamo samo vA // 2 // (prajJA0 pada - 13 ) chAyA - snigdhasya snigdhena dvikAdhikena, rUkSasya rUkSeNa dvikAdhikena / snigdhasya rUkSeNa upaiti bandho, jaghanyavarjo viSamaH samo vA ||2||" iti, visadRzasya bandhamAha - " Niddhassa lukkheNa" ityAdi / AcArasUtre snigdhasya rUkSeNa saha baMdha upaiti = upagato bhavati jAyata ityarthaH / " yadi paramANurjaghanyavarjo viSamo samo vA bhavet / // 2 // paramANUnAM bandhavyavasthAkoSThakamagre'valokanIyam / do guNa adhika snigdha ke sAtha snigdha kA bandha hotA hai / aura do guNa adhika rUkSa ke sAtha rUkSakA bandha hotA hai / aba visadRza bandhako kahate hai - " Niddhassa lakkheNa " ityAdi / jaghanya guNavAle paramANu ko choDakara phira cAhe vaha viSama ho yA sama ho snigdha kA rUkSa ke sAtha bandha hotA hai / paramANuoM kI bandhavyavasthA kA koSThaka pRSTa 121 dekha leveM / e guNu adhika snigdha sAthe snigdhanA baMdha thAya che. ane e guNu adhika 3kSanI sAthai ikSano andha thAya che. have visadRza andha uhe che- "Niddhassa lukkheNa" ItyAdi. jaghanya guNavALA paramANune cheDIne khIjA game te viSama hAya athavA sama hAya te snigdhane rUkSanI sAthe baMdha thAya che. paramANuonI khaMdhavyavasthAnuM kASThaka peja 121mAM joI levuM.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA pudgalAstikAya // paramANubandhavyavasthAkoSThakam // jaghanyaguNa-(ekaguNa )-snigdhruukssyobndhvyvsthaa| sadRzAnAm visadRzAnAm snigdharUkSasaMkhyA snigdhasya+ rukSasya+ | snigdhasya+ snigdhena saha rUkSeNa saha rUkSeNa saha jaghanyasya (ekaguNasya) bandhAbhAvaH bandhAbhAvaH badhAbhAvaH jaghanyena (ekaguNena) saha jaMghanyasya (ekaguNena)+ bandhAbhAvaH / bandho bhavati | bandho bhavati ekAdhikena (dviguNena) saha jaghanyasya (ekaguNasya)+ dvathadhikAdiguNena-(triguNa- | bandho bhavati bandho bhavati / bandho bhavati caturguNataH samArabhya yAvad anantaguNena) saha ajaghanyaguNa-(dviguNAdi )-snigdharUkSayovandhavyavasthA sadRzAnAm visadRzAnAm snigdharUkSa : saMkhyA snigdhasya+ rUkSasya+ snigdhasya+ snigdhena saha rUkSeNa saha | rUkSeNa saha dviguNasya+dviguNena saha bandhAbhAvaH bndhaabhaavH| vandho bhavati dviguNasya+ekAdhikena vandhAbhAva: bandhAbhAvaH bandho bhavati (triguNena) saha dviguNasya+dvadhadhikAdiguNena (caturguNapaJcaguNataH samArabhya bandho bhavati vandho bhavati / bandho bhavati yAvad anantaguNena) saha evam ajaghanyaguNa-(triguNacaturguNataH samArabhyAnantaguNaparyanta)-snigdharUkSayoH samaguNena, ekAdhikaguNena, drayadhikAdiguNena ca saha bandhavyavasthA bhAvanIyA // pra. A-16. -
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 atha jIvAstikAyaH -- jIvazabdArtha: AcArAGgasUtre mANasambandhA jIvati prANAn dhArayatIti jIvaH / na ca siddhAnAM bhAvAdajIvatvApattiriti vAcyam, 'prANAn dhArayatI ' - tyatra prANasAmAnyavivakSayA paJcendriyaprabhRtidazavidhadravyamANAnAmasattve'pi siddhAnAM bhAvaprANasadbhAvena jIvatva - siddheravyAhatatvAt / prativiziSTamANasambandhe sati jIvanAjjIvazabdaH pravartate / mANA dvividhA :- dravyaprANAH, bhAvaprANAzca / tatra dravyamANA dazavidhAH jIvAstikAyajIvazabdakA artha ? jo jItA hai arthAt prANoM ko dhAraNa karatA hai, vaha jIva kahalAtA hai / meM prANoM kA abhAva hone se ve ajIva ho jAyege' yaha kahanA ThIka nahI hai / 'jo prANoM ko dhAraNa karatA hai' isa kathana meM prANa- sAmAnya kI vivakSA kI gaI haiM / siddhoM meM yadyapi pAMca - indriya Adi dasa prakAra ke dravyaprANa nahIM hai, tathApi bhAva-prANa pAye jAte hai, aura ina bhAva-prANo ke kAraNa siddha bhagavAn kA jIvapana siddha ho jAtA hai / viziSTa prakAra ke prANo kA sambandha hone para jIne vAle ko nIva kahate hai / prANa do prakAra ke hai - (1) dravyaprANa aura ( 2 ) - bhAvaprANa / dravyaprANoM jIvAstikAya-- jIva zabdanA artha-- siddho je jIve che arthAt prANAne dhAraNa kare che, te jIva kahevAya che. * siddhomAM prANAnA abhAva hAvAthI te ajIva thai jaze,' ema kahevuM te ThIka nathI. je prANene dhAraNa kare che' ema kahevAmAM prANa-sAmAnyanI vivaMkSA kahI che. siddhomAM jo ke pAMca indriye Aphri dasa prakAranA dravya-prANa nathI, te paNa bhAva--prANa hAya che, ane te bhAva-prANAnA kAraNe siddha bhagavAnanu jIvapaNuM siddha thAya che. viziSTa prakAranA prANAnA sabaMdha hAvAnA kAraNe jIvavA vALAne jIva kahe che. ANu me ahAranA che-(1) dravya-praNu bhane (2) lAva-Ayu, dravya AzonA
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ acAracintAmaNi TIkA avataraNAM jIvAstikAya 123 indriyapaMcakam5, manovAkkAyabalatrayam3, zvAsocchAsarUpaH1, Ayuzceti1 / ete daza prANAH saMsAriNAM yathAsaMbhavaM bhavanti / nArakatiryagAdayaH saMsAriNo dravyaprANairapi praanninH| vyapagatasamastakarmasambandhAH siddhAstu kevalabhAvaprANaireva prANinaH santi / bhAvaprANAzcaturvidhAH-anantajJAnam 1, anantavIryam 2, anantasukham 3, anAdyanantasthitizca / tatrAnantajJAnAt bAyopazamikapaJcendriyANi, anantavIyarUpabhAvaprANasyAnantAMzena manovAkkAyavalatrayam , anantasukhAccazvAsocchAsarUpaH prANaH samudbhavati, tathA anAdhanantasthitirUpa-bhAvaprANataH sAdisAntarUpa AyuHprANo jAyate / evaM dravyaprANAnAM kAraNaM bhAvaprANA ityavadheyam / dazabheda hai-pAMca indriyA5, tIna bala-manobala, vacanabala aura kAyabala3, zvAsocchavAsa 1 tathA Ayu 1, ye daza dravyaprANa yathAsambhava saMsArI jIvoM ke hote hai / nArakI, tithaMca Adi saMsArI jIvoM meM bhI dravyaprANa pAye jAte hai, kintu saba prakAra ke karma-saMbaMdha se rahita siddho meM sirpha bhAvaprANa hI hote hai / siddha jIva bhAvaprANo ke kAraNa hI prANI kahalAte hai / ___ bhAva prANake cAra bheda hai-anantajJAna 1, anantavIrya2, anantasukha3, aura anAdianantasthiti4 / kSayopazama se utpanna hone vAlI pAMca indriyA~ ananta jJAna kA vikAra (vaibhAvika pariNamana ) hai, mana, vacana aura kAya-bala, anantavIryarUpa bhAvaprANakA vikAra hai, zvAsocchAsa anaMtasukharUpa bhAvaprANakA vikAra hai, aura sAdisAnta AyurUpa dravyaprANa anAdi-anaMtasthitirUpa bhAvaprANakA vikAra hai / isa prakAra bhAvaprANa dravyaprANoM ke kAraNa hai| dasa bheda che--pAMca Indripa, traNa baLa arthAt manebala, vacanabala ane kAyalaba3, zvAsocchAsa, tathA Ayu, A dasa dravyaprANa sAdhAraNa rIte saMsArI jIne hoya che. nArakI tirthaM ca Adi saMsArI jIvanamAM paNa dravyaprANa dekhAya che, paraMtu sarva prakAranA karma-sa baMdhathI rahita siddhomAM mAtra bhAvaprANu ja hoya che. siddha jIva bhAvaprANonA kAraNathI ja prANI kahevAya che. bhAvaprANunA cAra bheda che-anatajJAna, anantavIrya, ananta sukha ane anAdiananta sthiti, kSapazamathI utpanna thavA vALI pAMca indriye ananta jJAnane vikAra (bhAvika pariNamana) che, mana, vacana ane kAyabala, anaMta vIryarUpa bhAva prANano vikAra che, zvAsocchAsa te anaMtasukharUpa bhAvaprANane vikAra che ane sAdi-sAnta AyurUpa dravyaprANa, anAdi anaMta sthitirUpa bhAvaprANane vikAra che. e pramANe lAvA, dravyaprANAnA- 295 che.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgamutre atha jIvasya svarUpam aupazamikAdibhAvavAn, asaMkhyAtapradezI, pariNAmI, lokAkAzavyApI maMdIpavat saMkocavikAsazIlaH, vyaktirUpeNAnanto'khaNDaH, kriyAzIlaH, pradezasamudAyarUpoM, nityo, rUparahito'vasthito'mUrtaH sannapi saMsArAvasthAyAM mUrta iva pratIyamAnaH, UrdhvagatizIla AtmA jIvaH / atha bhAvastadbhedAtha 124 and " apazamikAdibhAvavAn jIvaH' ityuktam, taMtra kastAvadbhAvaH ? zrUyatAm - AtmaparyAyANAmavasthaiva bhAvAH | AtmaparyAyAzvAvasthAmedena vividharUpA jIva kA svarUpa aupazamika Adi bhAvoMvAlA, asaMkhyAta pradezI, pariNAmI, pradIpaprabhAke samAna saMkoca - vikAsa svabhAva vAlA, vyaktirUpa se anaMtasaMkhyaka, kriyAzIla, pradezasamudAyarUpa, nitya, arUpI, avasthita, amUrta hone para bhI saMsArI avasthA meM mUrta jaisA pratIta hone vAlA, UrdhvagamanasvabhAvavAlA AtmA jIva kahalAtA hai / bhAva aura bhAva ke bheda prazna- jIva kA svarUpa batalAte hue use aupazamika Adi bhAvo vAlA kahA hai so bhAva kyA vastu hai ? uttara - suniye, AtmA ke paryAyoM kI avasthA hI bhAva kahalAtI hai / AtmA ke paryAya, avasthAoM ke bheda se nAnA prakAra ke hote hai, ata: AtmaparyAyavartI bhAva jIvanuM svarUpa aupamika Adi bhAvA vALA, asaMkhyAtapradezI, pariNAmI. praddIpaprabhAnA samAna saMkAca-vikAsa svabhAvavALA, vyaktirUpathI ana`tasaMkhyaka, kriyAzIla, pradeza samudRAyarUpa, nitya, arUpI, avasthita, amUrta heAvA chatAMya saMsArI avasthAmAM mUrta jevA dekhAvAvALA, urdhvagamana svabhAvavALA AtmA jIva kahevAya che. bhAva ane bhAvanA bheda prazna-jIvanuM svarUpa khatAvatA thakA tene aupazamika ADhi bhAvezavALA kahela che; te lAva zuM vastu che ? uttara-sAMbhaLeA, AtmAnA paryAyAnI avasthA ja bhAva kahevAya che. AtmAnI paryAya, avasthAenA bhedathI nAnA prakAranA hAya che, tethI AtmaparyAyavattI bhAva pAMca
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA jIvAstikAya 125 bhavanti, ata evAtmaparyAyavartI bhAvaH paJcavidho bhavati-(1) aupazamikaH, (2) kSAyikaH, (3) kSAyopazamikaH, (4) audayikaH, (5) pAriNAmikazceti / (1) aupazamikabhAvaH(1) mohanIyakarmaNo bhasmAvacchannavahnivadanudrekAvasthA, pradezato'pyudayAbhAvazca upshmH| udrekarUpeNa pradezarUpeNa ca dvividhasyApyudayasya yathAzakti nirodhH| itthambhUtazcopazamaH sarvopazama ucyate / upazamena niyaMta aupazamikaHkrodhAdikaSAyodayAbhAvarUpopazamasya phalarUpo jIvasya paramazAntAvasthAlakSaNapariNAmavizeSaH / sa cAtmanaH zuddhivizeSaH / yathA-katakacUrNaprakSepeNa paGkAdipAMca prakArakA hai-(1)-aupazamika, (2)-kSAyika, (3)-kSayopazamika, (4)-audayika aura (5)-pAriNAmika / (1) aupazamika bhAvarAkha se DhaMko huI agni ke samAna mohanIya karma kI anudreka avasthA, evaM pradeza kI apekSA bhI udaya na honA upazama kahalAtA hai / arthAt udrekarUpa se, tathA pradezarUpa se-donoM prakAra ke udaya kA yathAzakti rukanA upazama hai| isa prakAra kA upazama sarvopazama kahalAtA hai| jo upazama se ho use aupazamika kahate hai| arthAt krodha Adi kaSAyoM ke udayAbhAvarUpa upazama kA phalarUpa jIva, usakA paramazAnta avasthArUpa pariNAma aupazamika kahalAtA hai / yaha AtmA kI eka prakAra kI zuddhi hai| jaise ki-katakacUrNa (nirmalIphala kA cUrA ) tathA phiTakaDI Adi kA cUrA DAlane se jalakA 412 // cha (1) bhopazabhiH (2) kSAyi3 (3) kssaaye||5||bhi3 (4) mohAya bhane (4) pariNabhi. (1) mozabhi saarAkhathI DhAMkelA agni samAna mehanIya karmanI anudraka avasthA, evuM pradezanI apekSA paNa udaya na hoya te upazama kahevAya che. arthAta udraka pathI tathA pradezapathI-baMne prakAranA udayanuM yathAzakti rokAvuM te upazama che. A prakArano upazama sarvopazama kahevAya che. je upazamathI hoya tene pathamika kahe che. arthAt kodha Adi kaSAyonA udayAbhAvarUpa upazamanA phalarUpa jIva, tene parama zAnta avasthArUpa pariNAma aupazamika kahevAya che. e AtmAnI eka prakAranI zuddhi che; jemake katakacUrNa (nirmalIphalanuM cUrNa tathA
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 AcArAgasUtre malanicayasyAdhodeze nipAte sati jalasya svacchatA / mohanIyakarmaNa upazamAd yad darzanaM zraddhAnarUpaM, caraNa vA viratirUpaM jAyate tadapyaupazamikazabdenocyate / (2) kSAyikabhAvaH(2) sakalakarmaNAmatyantocchedaH kSayaH, AyeNa nivRttaH kSAyikaHapratipAti-jJAnadarzanacAstrilakSaNo jIvasya pariNativizeSaH / sa cAtmanaH prmvishuddhiH| yathA-sarvathA niHzepapaGkAdimalavyapagame jalasya paramasvacchatA / kIcaDa Adi maila nIce baMTa jAtA hai, aura jala svaccha ho jAtA hai| mohanIya karma ke upazama se zraddhAnarUpa jo darzana utpanna hotA hai. yA viratirUpa jo cAritra utpanna hotA hai, vaha aupazamika samyagdarzana aura aupazamika cAritra kahalAtA hai / ___ (2) kSAyika bhAvakarma kA anyanta uccheda ho jAnA kSaya kahalAtA hai / kSaya se hone vAlA bhAva bhAyika bhAva hai / arthAt eka vAra utpanna ho kara phira naSTa na hone vAle jJAna, darzana aura cAritra rUpa jIva ke pariNAma ko kSAyika bhAva kahate hai| kSAyika avasthA jIva kI parama vizuddhi hai, jaise -pUrNa rUpa se samasta kIcaDa Adi maila ke haTa jAne para jala kI parama svacchatA hotI hai| TakaDI AdinuM cUrNa nAkhavAthI kacare ane mela nIce besI jAya che, ane jala svaccha thAya che. mehanIya karmanA upazamathI zraddhArUpa je darzana utpanna thAya che. athavA viratirakapa je cAritra utpanna thAya che, te aupazamika samyagdarzana ane aupazamika cAritra kahevAya che. __(2) kSAyi maapkarmane atyanta ucheTa thaI ja te kSaya kahevAya che. kSayathI thavAvALe bhAva kSAyika bhAva che. arthAt ekavAra utpanna thaIne pharI nAza nahi thavAvALA jJAna, darzana ane cAritrarUpa jIvanA pariNAmane kSAyika bhAva kahe che. kSArika avasthA jIvanI parama vizuddhi che. jema-pUrNarUpathI samasta kIcaDa-kAdava Adi melanA dUra thavAthI jalanI parama svacchatA thAya che.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA jIvAstikAya (3) kSAyopazamika - bhAvaH - 127 (3) mithyAtvamohanIyAdikarmaNAmudIrNasyAMzasya nAzaH -kSayaH, anudIrNasyAMzasya vipAkonmukhatvAbhAvaH - upazamaH, yatra etadvayaM sa kSayopazamaH, sa eva kSAyopazamikaH / asya bhAvasya ' mizraH' iti nAmAntaram / ISadvidhyAtAvacchannavahnivad / yad udadyAvalikApraviSTaM karma, tat kSINam, tato'vaziSTaM karma, udrekakSayobhayarahitAvastham, imAmubhayImavasthAmavalambya kSAyopazamiko bhAvaH prajAyate / (4) audayikabhAvaH -- (4) karmavipAkAvirbhAva udayaH / tena nirvRtto bhAva audayikaH / sa (3) kSAyopazamika bhAva 1 I mithyAtvamohanIya Adi karmoM ke udIrNa ( udaya meM Aye hue ) aMza kA nAza honA kSaya hai | aura anudIrNa aMza kA phala dene meM unmukha na honA upazama hai / inhIM dono avasthAoM ko kSAyopazamika bhAva kahate hai / isa bhAva kA dUsarA nAma 'mizrabhAva' bhI hai / thoDI2 vujhI huI aura DhaMkI huI agni ke samAna jo karma udayAvalikA meM Acuke hai unakA kSaya honA, tathA zeSa karmoM kA udreka aura kSaya- -donoM avasthAoM se rahita honA, ina dono ke AdhAra para kSAyopazamika bhAva utpanna hotA hai / (4) audayika bhAva - I udaya se honevAlA karma kA vipAka (phala) denA udaya kahalAtA (3) kSAyopazabhi bhAva mithyAtva mAhanIya Adi karmInA uddINuM ( udayamAM AvelA ) aMzane nAza thavA te kSaya che, ane anudINu azanu phala devAmAM unmukha-te tarapha nahi thavuM te upazama che, e ane avasthAone kSAye pAmika bhAva kahe che. A bhAvatu khIjuM nAma / mizrabhAva' paNa che. gheADI gheADI ThaMDI thayelI ane DhAMkelI agni pramANe je kama udayAvalimAM AvI cUkayAM che teneA kSaya thavA, tathA zeSa kAne udreka ane kSaya, khane avasthAethI rahita thavuM, A bannenAM AdhAra upara kSaceApazamika bhAva utpanna thAya che. (4) mohayika bhAva - karmInA vipAka (phUla) maLavuM te uddaya kahevAya che. uyathI utpanna thavAvALA bhAva te auyika che. auyika bhAva AtmAnI malinatA rUpa che. jemake kIcaDa-
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 AcArAgasUtre cAtmano mAlinyam , yathA paGkasaMgAjjalasya mAlinyaM / tathA-narakagatyAdinAmakarmaNo vipAkAvirbhAvAnnarakagatyAdyAkhya audayiko bhAvaH / kapAyamohanIyakarmaNo vipAkAvirbhAvAcca 'krodhI,-mAnI'-tyAdiraudayiko bhAvaH / evaM sarvatraudayiko bhAvaH samAlocanIyaH / (5) pariNAmika-bhAvaH(5) pariNamanaM sarvathA-aparityaktapUrvAvasthasya rUpAntareNa bhavana-pariNAmaH, sa eva pArimANikaH / atra svArthe Thak pratyayaH, na tu nivRttyarthe, jiivsyaadimtvaaptteH| yadi pariNAmena nivRttaH' ityarthe pAriNAmiko jIva iti manyate, tadA prAgavasthAbhAva audayika hai / bhAva AtmA kA mAlinyarUpa hai, jaise ki kIcaDa ke saMsarga se jala meM malinatA A jAtI hai / narakagatinAmakarma Adi ke udaya se naraka gati Adi audayika bhAva kahalAte hai / kaSAyamohanIya karma ke udaya se kodha, mAna Adi audayika bhAva hote haiM / isI prakAra sabhI jagaha audayika bhAva kA vicAra kara lenA cAhiye / (5) pAriNAmika bhAva___ pUrva avasthA kA sarvathA tyAga na kara ke rUpAMtara meM honA pariNAma hai, aura vahI pAriNAmika kahalAtA hai| yahAM svArthameM Thak pratyaya huA hai, na ki nirvRtti artha meM, nirvRtti artha meM pratyaya honese jIvakA AdimAn honekA prasaGga AjAtA hai / yadi-"pariNAmena nivRttiH pAriNAmikaH-jIvaH" arthAt pariNAmase honevAlA pAriNAmika-jIva kahalAtA hai, aisI vyutpatti mAnalI jAya to 'kisI pUrva kAlameM jIva nahIM thA vaha aba huA hai' isa kAdavanA saMsargathI jalamAM malinatA AvI jAya che. narakagati nAma-karma AdinA udayathI narakagati Adi audayika bhAva kahevAya che. kaSAyamehanIya karmanA udayathI krodha, mAna Adi te audayika bhAva che. A pramANe tamAma sthaLe audayika bhAvane vicAra karI le. (5) pAribhiH bhaa5pUrNa avasthAne sarvathA tyAga nahi karatAM rUpAMtara thavuM te pariNAma che, ane pariNAma teja pariNAmika kahevAya che. ahIM svArthamAM Thapha pratyaya thAya che parantu nirdhvatti arthamAM nathI thayuM. nirvatti arthamAM pratyaya thavAthI jIvane AdimAna (mAhavANI) thavAnI prs| mAvI taya . -"pariNAmena nirvattaH pariNAmikaHjIvaH " parthAt pariNAmathI thApAko pArivAmi 01 pAya cha' mAvI vyutpatti
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA jIvAstikAya 129 yAmanivRtto jIvo nirvRtaH syAt / evaM caadimttvprsNgH| kathamasan AkAzakusumakalpa AtmA''yatyAM saMbhave ?-diti yuktivirodhazca / / na hi pariNAmena vinA kazcidbhAvo bhavatIti bhAvAnAM madhye pariNAmasyaiva prAdhAnyam / AtmanaH svAbhAvikaM svarUpapariNamanameva pAriNAmiko bhAva ucyate / yazcAtmanaH sattayA svayameva pariNAmo bhavati, sa eva pAriNAmiko bhAvaH / uktazca__ "yaH karttA karmabhedAnAM, bhoktA karmaphalasya ca / / saMsartA parinirvAtA, sa hyAtmA nAnyalakSaNaH // 1 // " aSTavidhakarmaNAM kartA, karmaphalabhoktA, caturgatibhramaNakartA, karmakSayakaraNena mokSagantA yaH, sa evAtmA, anyarUpo netyarthaH / prakAra jIvako sAdi (AdivAlA) mAnanA paDegA, parantu aisA ho nahIM sakatA, kyoMkijo AtmA bhUtakAlameM nahIM thA to AkAzapuSpake samAna bhaviSyat kAlameM usakA honA kaise saMbhava ho sakatA hai ? / isa prakAra yuktise bhI virodha AtA hai / vinA pariNAma ke koI bhAva nahIM ho sakatA ataH bhAvoMmeM pariNAmakI pradhAnatA hai / AtmA kA svAbhAvika pariNamana hI 'pAriNAmika' bhAva kahalAtA hai, arthAt AtmA kA jo anAdipariNamanasattA kA kAraNa hai use pAriNAmika bhAva samajhanA cAhie / kahA bhI hai : "jo karma ke bhedoM kA kartA hai, jo karmaphala kA bhoktA hai| saMsArabhramaNa karane vAlA hai, nivRti (mokSa) prApta karane vAlA hai vahI AtmA hai, AtmA kA anya lakSaNa nahIM hai // 1 // mAnavAmAM Ave te "pUrvakALamAM jIva nahi hato te have tha che. A prakAre jIvane sAdi (AdivALo) mAnave paDaze, paraMtu ema thaI zake nahi, kAraNa ke-je jIva bhUtakALamAM nahIM hato tyAre tenuM AkAzapunI samAna bhaviSyat kALamAM thavuM kema saMbhave ? ema yuktithI paNa virodha Ave che. vagara pariNAme kaI paNa bhAva nathI thaI zakate, eTalA mATe bhAmAM pariNAmanI pradhAnatA che. AtmAnuM svAbhAvika pariNamana ja pAriNAmika bhAva kahevAya che. arthAta AtmAnI anAdipariNamanasattAnuM ja kAraNa che, tene pariNAmika bhAna samajavuM joie kahyuM paNa che - je karmanA bhedane kartA che, je karmanA phaLane bhakatA che; saMsArabhramaNa karavAvALe che, nivRti (mokSa) prApta karavA vALo che te AtmA che. AtmAnuM mInu sakSaY nathI." // 1 // pra. mA.-17
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 130 * AcArAgasUtre jIvasya sthitikSetramlokAkAzasyA'saMkhyAtabhAgataH samArabhya, samastalokAkAze jiivo'vgaahte| jIvapradezAnAM pradIpavat saMkocavistArasvabhAvatvAt / AtmanaH parimANaM na gaganavanmahat , nApi paramANuvadaNu, kintu madhyamam / yadyapi pradezasaMkhyApekSayA samAnameva sarveSAmAtmanAM svasvaparimANam , tathApi daiya-vistArAdi sarveSAM visadRzameva / ataH pratyekajIvasyA''dhArakSetraM jaghanyato lokAkAzasyA'saMkhyAtabhAgataH samArabhya samagrabhAgaparyantaM bhavituma jIva kA sthitikSetra- lokAkAza ke asaMkhyAtaveM bhAga se lekara sampUrNa lokAkAza meM jIva kA avagAhana ho sakatA hai / kAraNa yaha hai ki-jIva ke pradeza dIpaka kI prabhA ke samAna saMkoca-vistAra svabhAva vAle hai, arthAt kabhI sikuDa jAte hai aura kabhI phaila jAte haiN,| 'AtmA kA parimANa,na to AkAza ke samAna mahAn (sarvavyApI) hai aura na paramANu ke barAbara hI hai kintu AtmA madhyama parimANa vAlA hai| pradezo kI saMkhyA kI apekSA samasta AtmAo kA parimANa barAbara hai, arthAt, saba AtmA lokAkAza ke barAbara asaMkhyAtapradeza vAle hai kintu prApta zarIra ke anusAra unake vistAra meM (parimANa meM) antara paDajAtA hai, ataH pratyeka 01 sthitikssetrlokAkAzanA asaMkhyAtamA bhAgathI laIne saMpUrNa lokAkAzamAM jIvanuM evagAhana thaI zake che. kAraNa e che ke-jIvanA pradeza dIpakanI prajAnI samAna saMkeca-vistAra svabhAvavALA che, arthAt koI vakhata saMkucAI jAya che ane kaI vakhata phelAI jAya che. AtmAnuM parimANa AkAzapramANe mahAna nathI. ane paramANunA barAbara paNa nathI paraMtu AtmA madhyama parimANa vALe che. * pradezanI saMkhyAnI apekSAe samasta AtmAnuM parimANa barAbara che. arthAta sarva AtmA kAkAzanA barAbara asaMkhyAta pradezavALA che, paraMtu prApta zarIranA anusAra tenA vistAramAM (parimANamA) aMtara paDI jAya che. teTalA kAraNathI pratyeka jIvane AdhAra-kSetra kAphAzanA asaMkhyAtamA bhAgathI laIne saMpUrNa leka sudhI thaI zake che. AAS.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA jIvAstikAyaM hati / yadA jIvaH kevalisamuddhAtAvasthA prAmoti, tadA samastalokAkAzamekajIvasyAdhArakSetraM bhavati / sakalajIvarAzyapekSayA tu jIvAnAmAdhArakSetraM saMpUrNameva lokAkAzam / lokAkAzasyA'saMkhyAtabhAge jIvasya sthatirityatrA''gamavacanaM yathA "sahANeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge" svasthAnena lokasyAsaMkhyeyabhAge / (prajJA0 2 pade jIvasthAnAdhikAre ) nanu parimANasya nyUnAdhikatve kiM kAraNam ? ucyate-jIvasyAnAdikAlato'nantAnantANupracayarUpeNa kArmaNa-zarIreNa sambandhAdekasyaiva jIvasya parimANa jIva kA AdhArakSetra lokAkAza ke asaMkhyAtave bhAga se lekara sampUrNa lokataka ho sakatA hai / jaba jIva kevalisamudghAta karatA hai usa samaya vahI eka jIva sampUrNa lokAkAza meM vyApta ho jAtA hai| samasta jIvarAzi kI apekSAse sampUrNa lokAkAza jIvoM kA AdhArakSetra hai| ____ jIva kA avagAha - lokAkAza ke asaMkhyAtave bhAga meM hotA hai; isa viSaya meM Agama kA pramANa isa prakAra hai "sahANeNaM loyassa asaMkhejjaibhAge" (prajJApanA 2 pada jIvasthAnAdhikAra) svasthAna kI apekSA loka ke asakhyAtave bhAga meM (jIva kI sthiti hai)| zaGkA-jIvo ke parimANa kI nyUnAdhikatA kA kyA kAraNa hai ? samAdhAna-anantAnanta paramANuo ke pracayarUpa kArmaNa zarIra ke sAtha jyAre jIva kevalisamudaghAta kare che, te samaye te eka jIva saMpUrNa kAkAzamAM vyApta thaI jAya che. samasta jIvarAzinI apekSAthI saMpUrNa kAkAza jIvonuM AdhArakSetra che. jIvane avagAha lekAkAzanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM hoya che. A viSayamAM AgamanuM pramANa A pramANe che- "sadANeNa loyassa asaMkhejjaibhAge" svasthAnanI apekSA 4na! asaNyAtamA mAmA ( nI sthiti che) prajJApanA, 2 pada jIvasthAnAdhikAra. . - Jhat za -vAnA pariyAmanI nyuunaaxididishu.4|25 che.1.6 - - ..., samAdhAna-anaMtAnaMta paramANuonA pracaya -(samUha) pa, kAmaNa zarIra
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre bahUnAM vA jIvAnAM parimANaM vividhaM jAyate / kArmaNa-zarIraM hi sarvadA'nekarUpeNAvatiSThate / tatsambandhAdaudArikAdyapi zarIraM tadanusAri nyUnAdhikaparimANabhAg bhavati / jIvamya mUrtavad hAsavRddhiHvastuto rUparahito'pi jIvaH zarIrasambandhAnnyUnAdhikaparimANaM dadhanmUta ivApacayopacayo prApnoti / sa hi svabhAvataH pradIpavanimittamAsAdya saMkocavikAzazIlaH svaashrymaatre'vbhaaste| yathA-kalaze prAsAdapadeze nirAanAdi kAla se jIva kA sambandha hai| isa sambandha ke kAraNa eka hI jIva kA aneka kAloM meM, aura aneka jIvoM kA eka hI kAla meM bhinna2 prakAra kA parimANa hotA hai / kArmaNa zarIra sadA vibhinna rUpoM meM pariNamana karatA rahatA hai| usake saMyoga se maudArika Adi zarIra bhI kArmaNa zarIra ke anusAra nyUnAdhikaparimANavAle' hote haiN| jova kI hAsa-vRddhijIva vAstava meM arUpI hai, phira bhI zarIra ke sAtha sambandha hone ke kAraNa vaha choTe-moTe parimAga ko dhAraNa karatA hai, ataH usa meM mUrta padArtha kI bhA~ti apacaya (hAsa ) aura upacaya ( vRddhi ) hotA hai / svabhAva se saMkoca vikAsavAlA jIva nimitta pAkara dIpaka kI taraha apane Azraya (zarIra) meM pratibhAsita hotA hai| jaise ghaTa meM, sAthe anAdi kAlathI jIvane saMbaMdha che; e saMbaMdhanA kAraNe ekaja jIvane aneka kAlemAM, ane aneka nA ekaja kAlamAM bhinna bhinna prakAranuM parimANa thAya che. kArmaNa zarIra sadAya vibhinna rUpamAM pariNamana karI rahe che, tenA saMgathI audArika Adi zarIra paNa kAzmaNa zarIra pramANe jUnAdhika parimANavALA hoya che. panI dAsa vRddhijIva vAstavamAM arUpI che, te paNa zarIranI sAthe saMbaMdha hovAnA kAraNe te nAnA-meTA parimANane dhAraNa kare che, te kAraNathI temAM mUrti padArthanI jema apacaya (hAsa) ane upacaya (vRddhi) thAya che. svabhAvathI saMkeca-vikAsavALa jIva nimitta prApta karI dIpakanI pramANe pitAnA Azraya (zarIra)mAM pratibhAsita thAya che-dekhAya che).
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA jIvAstikArya vRtAkAze cAvasthitaH prakAzapuJjarUpaH pradIpaH svAzrayamAtrAvabhAsI kvacit saMkucitaH kvacit vitatazca bhavati / ataH zarIraparimANAnusAraM parimANaM dadhAna AtmA mUrta iva vijJAyate / uktaJca rAjapraznIyasUtre "paesI ! jahANAmae-kUr3AgArasAlA siyA jAva gaMbhIrA, ahaNaM keI purise joiM va dIvaM va" ityArabhya "evAmeva paesI ! jIvevi jaM jArisayaM puvakammanibaddhaM baudi Nivattei taM asaMkhejjehiM jIvapaesehiM sacittaM karei-khuDDiyaM vA mahAliyaM vA" iti paryantam / mU0 84 // iti // pradezin tad yathAnAmakam-kUTAgArazAlA syAt yAvad gambhIrA. atha khalu ko'pi puruSaH jyotirvA dIpaM vA (ityArabhya) evameva pradezin ! jIvo'pi yAM yAdRzikAM pUrvakarmanibaddhAM bodi nivarttayati tAmasaMkhyeyairjIvapradezaiH sacittAM karoti zudrikAM vA mahAlayAM vA / " iti cchAyA / mahala meM aura khule AkAza me rakkhA huA prakAza kA puJjarUpa dIpaka apanI jagaha para mAlUma hotA huA kahIM sakucita hotA hai aura kahIM vistRta hotA hai| isI prakAra zarIra ke parimANa ke anusAra parimANavAlA AtmA mUrta jaisA mAlUma hotA hai / rAjapraznIya sUtra meM kahA hai :-- "he pradezI rAjA / jaise koI kUTAgAra zAlA ho aura vaha ( yAvat ) gaMbhIra ho aura koI puruSa jota yA dIpaka usa me rakkhe to vaha use pUrNarUpa se prakAzita karatA hai, isI prakAra he pradezI | AtmA apane pUrvopArjita karmoM ke anusAra jaisA zarIra pAtA hai; use asakhyAta AtmapradezoM se sajIva banA detA hai, cAhe vaha zarIra baDA ho cAhe kSulla (choTA) ho"| jevI rIte gharamAM, mahelamAM ane khullA AkAzamAM rAkhele prakAza-puMjapa dIpaka, pitAnI jagyAe dekhAte thako kaI jagyAe saMkucita hoya che ane kaI jagyAe vistRta hoya che. e pramANe zarIranA parimANa anusAra parimANa vALo AtmA bhUta va pAya che. rAjapraznIya sUtrabhA cha - he paradezI rAjA! jema koI kUTAgAra zALA hoya te (yAvata) gaMbhIra hoya ane kaI puruSa ta athavA dIpaka temAM rAkhe che te ene pUrNa rUpathI prakAzita kare che, e pramANe he paradezI ! AtmA potAnA pUrvopArjita karmo pramANe jevuM zarIra prApta kare che, tene asaMkhyAta AtmapradezathI sajIva banAvI de che, te zarIra game te meTuM hoya athavA nAnuM hAya."
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 AcArAGgasUtre jIvasya - UrdhvagatiH sakalakarmaNAM kSaye sati sapadi jIvo muktaH sannUrdhvaM gacchati, na ca ' jIvasyAmUrtatvAd gaterasaMbhavaH' iti vAcyam, svabhAvata eva pudgaladravyavad jIvasya gatizIlatvAt / -- iyAn vizeSaH pudgalebhyaH - pudgalAH svabhAvAdadhogatizIlAH, jIvAstu svabhAvAdUrdhvagatizIlAH / pratibaMdhakadravyasaGgAd UrdhvagamanasvabhAvA jIvA adhastiryag vA gacchanti, gantumakSamA vA bhavanti / tacca tadgatipratibandhaH karmaiva / yadA sakalajIva kI Urdhvagati-- sakala karmoM kA kSaya hone para tatkAla mukta huA jIva Upara kI ora gamana karatA hai / 'jIva amUrta hai aura isa kAraNa vaha gati nahIM kara sakatA' aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoM ki pudgala - dravya ke samAna jIva svabhAva se hI gatizIla hai / gati ke viSaya meM aura jIva kA jIva aura pula meM itanA bheda hai - pudgala adhogatizIla haiM aura jIva UrdhvagatizIla hai, arthAt pudgalo kA svabhAva nIce jAne kA hai svabhAva upara kI ora jAne kA hai magara rukAvaTa DAlane vAle dravyoM ke nimitta se UrdhvagatizIla jIva bhI nIce kI ora athavA tirachA gamana karatA hai / yA kabhI gamana karane meM asamartha ho jAtA hai / jIva kI svAbhAvika gati kA pratibandhaka (rukAvaTa DAlane vAlA) karma hI hai / jaba samasta karmoM kA atyanta uccheda ho jAtA hai aura jIvanI urdhva gati-- sala karmanA kSaya thayA pachI tatkAla mukta thayelA jIva upara tarapha gamana kare che. 'jIva abhUtta che, ane e kAraNathI te gati karI zakatA nathI'--ema kahevuM te ThIka nathI; kemake puddagalanI pramANe jIva svabhAvathI ja gatizIla che. gatinA viSayamAM jIva ane pudgalamAM eTalA bheda cheH-pudgala adhogatizIla che, ane jIva urdhvagatizIla che. arthAt pudgaleAnA svabhAva nIce javAnA che, ane jIvanA svabhAva upara tarapha javAnA che, paraMtu temAM aMtarAya nAMkhavAvALA drabyAnA nimittathI urdhvagatizIla jIva paNa nIce tarapha athavA tirthya gamana kare che athavA koI vakhata gamana karavAmAM asamartha thaI jAya che. jIvanI svAbhAvika gatinA pratibaMdha (aTakAyata) karanAra karma ja che. jyAre sakala karmonA atyanta kSaya thaI
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA jIvAstikAya karmaNAmatyantocchede sati karmasaGgAbhAvAt karmabandhanocchedAca nAstyevordhvagatiprativandhakaM tadA svasvabhAvAnusAreNordhvagamanAvasaraH siddhAnAmupatiSThate / jIvasya lakSaNam___ upayogavatvaM jIvasya lakSaNam / upayujyate vastuparicchedaM prati vyApAryate jIvo'nenetyupayogaH karaNe ghaJ / bodharUpo vyApAra upayogaH / jJAnaM, saMvedanaM, pratyayaH, iti nAmAntarANi / ___sAmAnyavizeSarUpabodhadvayadarzanAnnizcayo bhavati-vidyate khalu jIvaH, yasyemau sAmAnyavizeSAvabodhau, na ca tAdRzaH kazcidasti jIvo, yasya sAkAkarmoM kA saMsarga nahIM rahatA, karmabandhana kA uccheda hone se Urdhvagati kA koI pratibandhaka nahIM rahatA, taba siddha jIvoM ko Urdhva gamana kA avasara prApta hotA hai / jIva kA lakSaNajIva kA lakSaNa upayoga hai| jo jIva ko vastu ke bodha meM vyApta karatA hai upayukta banAtA hai use upayoga kahate haiM / tAtparya yaha hai ki-bodharUpa vyApAra upayoga kahalAtA hai / jJAna saMvedana, pratyaya, ye upayoga ke payAyavAcI zabda haiM / ___ sAmAnya bodha (darzana) aura vizeSa bodha (jJAna) anubhavasiddha hai / ina donoM bodhoM se yaha nizcaya hotA hai ki jIva avazya hai, jisa me yaha sAmAnya aura vizeSa bodha pAyA jAtA hai| aisA koI jIva nahIM hai jisa meM sAmAnya-bodha (nirAkAra jAya che, ane karmone saMsarga rahetuM nathI, tyAre karmabaMdhanane kSaya thavAthI urdhvagati thavAmAM kaI pratibaMdhaka (aMtarAya karanAra) rahetuM nathI, tyAre siddha jIvone urva gamana karavAne avasara prApta thAya che. nu skssnnjIvanuM lakSaNa upaga che, te jIvane vastunA bedhamAM vyAkRta-vyApArayukta kare che. tAtparya e che ke-bedharUpa vyApAra upaga kahevAya che. jJAna, saMvedana, pratyaya. A sarva upaganA paryAyavAcI zabda che, sAmAnya mAdha (zana) mane vizeSa mAdha (jJAna) manula siddha cha. ye mana bodhothI ema nizcaya thAya che ke jIva avazya che, jemAM A sAmAnya tathA vizeSa bodha jovAmAM Ave che e kaI jIva nathI ke jemAM sAmAnya bodha
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 136 AcArAgasUtre rAnAkAropayogau na staH / ata evoktaM bhagavatA-"jIvo uvaogalakkhaNo" iti| lakSyate-jJAyate'neneti lakSaNam / upayogI lakSaNaM yasya sa upayogalakSaNaH / jJAnAvagamyo jIva ityarthaH / pRthivIkAyAdisarvasaMsArijIvAnAM vodhasyAnantatamo bhAgaH sarvadA prakAzamAno'nAvRtastiSThatyeva / nahi sakalalokAntavartinaH pudgalAH karmarUpatayA pariNatA api kasyApi jIvasya sarvatobhAvena jJAnamAvarItuM prabhavanti / yathAatiniviDaghanaghaTA''cchAditasyApi sUryasya prakAzalezaH prakAzata eva, naca sarvathA upayoga) aura vizeSa bodha ( sAkAra upayoga ) vidyamAna na ho, isI kAraNa bhagavAnne kahA hai-"jIvo uvaogalakkhaNo" jIva upayoga lakSaNa vAlA hai| jisa ke dvArA vastu lakhI jAya-jAnI jAya vaha lakSaNa kahalAtA hai| upayoga jisa kA lakSaNa ho use upayogalakSaNa kahate hai| tAtparya yaha hai ki-jJAna lakSaNa ke dvArA jIva mAlUma hotA hai / pRthivIkAya Adi samasta saMsArI jIvoM ke jJAna kA anantavA bhAga sadaiva prakAzamAna aura AvaraNarahita banA rahatA hai| sampUrNa lokAkAza ke pudgala kadAcit karmarUpa meM pariNata ho jAe~ to bhI vaha kisI eka jIva ke jJAna ko pUrNarUpa se AvRta nahIM kara sakate / sUrya cAhe kitanI hI saghana ghanagaTA se AcchAdita kyoM na ho jAe, usakA thoDA bahuta prakAza banA hI rahatA hai, prakAza kabhI pUrI taraha (nirAkAra upaga) ane vizeSa bodha (sAkAra upaga) vidyamAna na hoya, e 4124thI. sAvAne 4 che .-" jIvo uvaogalakSaNo" q6payoga sakSavAko che. jenA dvArA vastu lakhI zakAya-jANI zakAya-te lakSaNa kahevAya che. upayoga jenuM lakSaNa hoya, tene "upagalakSaNa" kahe che. tAtparya e che ke-jJAnalakSaNa dvArA jIva mAluma paDe che pRthivIkAya Adi tamAma saMsArI jInA jJAnane anaMtame bhAga hamezAM prakAzamAna ane AvaraNarahita banI rahe che. saMpUrNa kAkAzanA pudgale kadAca karmapamAM pariNata thaI jAya te paNa te kaI eka jIvanA jJAnane pUrNa rUpathI AvRta karI ( DhAkI) zake nahi sUrya game teTalI ghanaghaTA-(meghADaMbara)mAM AcchAdita thaI jAya te paNa sUryane De-jhajhe prakAza te banI ja rahe che,
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA jIvAstikAya tirohito bhvti| tathA pRthivIkAyAdijIvAnAmupayogAMzaH sphuratyeva sarvadA / yadi lokavyApinaH pudgalAH saMghIbhUyApi karmavargaNArUpeNa sarvatobhAvena jJAnaM tirodadhyustarhi nirjIvatApattirAtmano durvArA syAt / tasmAt pRthivyAdijIveSu bodhAMzaH svabhAvato'nAtastiSThatyeveti siddham / uktaM cAgame "sadhajIvANaM pi ya NaM akkharassa aNaMtabhAgo niccugyaaddio| jai puNa so'vi AvarijjA to NaM jIvo ajIvattaM pAvijjA" " muvi mehasamudae, hoi pabhA caMda-bhUrANaM " iti / ___ chAyA-sarvajIvAnAmapi ca khalu akSarasyAnantabhAgo nityodghaattitH| yadi punaH so'pi Atriyeta tarhi khalu jIvaH ajIvatvaM prAgruyAt / " muSTapi meghasamudaye, bhavati prabhA candrasUrayoH" iti / tirohita nahIM ho sakatA, isI prakAra pRthivIkAya Adi ekendriya jIvoM ke upayoga kA aMza sadA sphurAyamAna rahatA hI hai| agara lokavyApI pudgala ikaTThe ho karmavargaNArUpa pariNata ho kara jJAna ko pUrI taraha AcchAdita kara DAle to jIva ajIva bana jAya, magara aisA honA asambhava hai, ata eva yaha siddha hai ki-pRthivIkAya Adi eka indriya vAle jIvoM meM bhI jJAna kA kiMcit aMza svabhAva se anAvRta (AvaraNa rahita) rahatA hai| Agama meM bhI kahA hai-"savvajIvANaM pi ya NaM akkharassa aNaMtabhAgo niccugdhADio, jai puNa sovi AvarijjA to NaM jIvo ajIvatta pAvijjA" "muvi mehasamudae hoi pabhA caMdamUrANaM" prakAza kayAreya pUrNapaNe tirahita-AcchAdita thatuM nathI. e pramANe pRthivIkAya Adi ekendriya jInA "upayoga" aMza paNa sadA skurAyamAna rahe che. agara lekavyApI pudgala ekaThA thaIne karmavargaNArUpa pariNata thaIne jJAnane pUrI tarehathI AcchAdita karI nAMkhe (DhAMkI de) te jIva ajIva banI jAya, paNa ema banavuM asaMbhavita che. eTalA kAraNathI e siddha che ke-pRthivIkAya Adi eka IndriyavALA jImAM paNa jJAnane kiMcit aMza svabhAvathI anAvRta-AvaraNarahita rahe che. yAmamA 5 4yu cha--" savyajIvANa pi yaNaM akkharassa aNaMtabhAgo niccugghADibho / jai puNa sovi AvarijjA to Na jIvo ajIvattaM pAvijjA " " suThuvi mehasamudae hoi pabhA cadasUrANaM" pra. A.-18
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasatra tasmAd yazca yAvAnupayogAMnaH sarvagaMyAgjiIveSu yathAsaMbhava svabhAvanA'nAhato vartata, tatra sarvato jaghanya upayogAMgaH pramathamamaya grantrapayAmAnAM mRtmanigodAnAmeva bhvti| nanaH paraM sa evopayogAMgaH avagipTeMkendriya dvi-tri-catuH-paJcandriyabhaMdAd midyamAnaH gaMbhinnamrotastvAdilabdhisamRhena ca labdhinimittakaNagarIrendriyavAGmanAMsi mamAzritya pravarSamAno vividhakSAyopazamakRtacicyavatAmavagrahAdInAM bhedana tato'pyadhikataraM vardhamAnaH sakalayAtikarmakSayaM kRtrA, sakalaneyagrAdikAM parAM viddhi "sarva jIvoM ke akSara kA anannavAM bhAga jJAna va ucATA (nigavaraga) banA rahatA hai, agara badra bhI dRka nAya to jIva anIva do nAya / " khatra samudAya hone para bhI candramA aura sUya ko prabhA to banI "megho kA hI rahatI hai|" ___ upayoga kA jo sarva jayanya aMza samasta maMmArga jIvAma sarvadA anAvRta banA rahatA hai, vaha jaghanya aMga upatti ke prathama samaya meM vartamAna azyAMna nukSma nigodiyA jIvoM meM bhI hotA hai| tatpazcAt vahI upayoga kA aMga ekendriya TIndriya trIndriya caturgindriya aura pajendriya ke maMda se minna hotA huA saMbhintrotantra Adi labdhiyoM ke samUha se labdhi. nimitta, kA, bArgara, indriya vacana aura mana kA Azraya lekara bar3hanA jAtA hai| yahAM taka ki vividha prakAra ke ayopazama kI vicitratA vAle vI ke avagraha Adi ke maMda meM aura usa meM bhI adhika baDhakara samanna bAnI kramoM kA kSaya hone para samanna neya padArthoM "sarva jene akSarano anamo bhAga jJAna pradaiva ughADuM (nirAvaraNa) rahe che. agara ta pazu je DhaMkAI jAya te jIva ajIva thaI jAya meghane khuba samudAya hoya te paNa caMdra ane sUryanI prabhA banI rahe che." upayogane je sarva jaghanya aMza tamAma saMsArI jemAM sarvadA anAvRta (ughADe) banI rahe che te sarva jaghanya aMza utpattinA prathama samayamAM vartamAna, aparyApta sUkSma nigedanA omAM paNa hoya che. te pachI te upagano aMza ekendriya dvIndriya trIndriya, caturindriya ane paMcendriyanA bhedathI bhinna thaIne, saMbhinnotasva Adi labdhionA samUhathI, labdhi, nimitta, karaNa, zarIra, Indriya, vacana ane manano Azraya laIne vadhatuM jAya che, ahIM sudhI ke vividha prakAranA pazamanI vicitratAvALA jene avagraha Adi levI ane tenAthI paNa adhika varSane samasta ghAtI karmone
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ AMcAracintAmaNi-TIkA avataraNA jIvAstikAya prApya, kevalajJAnasaMjJAM prApnoti / jIvA dvividhAH-siddhA -asiddhAzca / tatra nirddhatAzeSakarmANaH siddhAH, asiddhAH saMsAriNaH / dravyabhAvabandhaH sNsaarH| karmASTakasambandhI dravyabandhaH, rAgadveSAdipariNAmasaMvandho bhaavvndhH| dvividhabandharUpaH saMsAro'sti yeSAM te saMsAriNaH / saMsAriNo dvividhAH basasthAvarabhedAt / tatra pRthivyavanaspatayaH sthAvarAH / tejovAyUdArAstrasAH / tejovAyU gatyaiva trasau, na tu labdhyA / tatrodArAzcaturvidhAH-dvi-tri-catuH-prazcandriyabhedAt / tatra paJcendriyAH punardvividhAH samanaskA amanaskAzca / ko jAnane yogya vizuddhatA prApta karake kevala jJAna saMjJA ko pAtA hai / jIva do prakAra ke hai --siddha jIva aura asiddha jIva / sakala karmoM se rahita jIva siddha kahalAte hai, aura saMsArI jIva asiddha kahalAte hai| dravyabandha aura bhAvabandha ko sasAra kahate hai / ATha karmokA sambandha dravyabandha hai, aura rAga dveSa Adi pariNAmo kA sambandha honA bhAvabandha hai| yaha do prakAra kA bandharUpa sasAra jina ke ho ve saMsArI jIva kahalAte hai| sasArI jIva trasa aura sthAvara ke bhedase do prakAra ke hai / pRthvI jala aura vanaspati, ye sthAvara hai, teja vAyu aura udAra jIva trasa hai / ina meM teja aura vAyu gatitrasa hai, labdhi se sthAvara hai| . udAra ke cAra bheTa hai-dIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya / paJcendriya jIvo ke saMjJI aura asaMjJI, ye do bheda hai| kSaya thavAthI samasta ya padArthone jANavA gya vizuddhatA prApta karIne kevalajJAna saMjJA pAme che. jIva be prakAranA che-siddha jIva ane asiddha jIva, sakala karmothI rahita jIva siddha kahevAya che, ane saMsArI jIva asiddha kahevAya che. dravyabaMdha ane bhAvabaMdhane saMsAra kahe che. ATha karmone saMbaMdha te dravyabaMdha che, ane rAga-dveSa Adi pariNamene saMbaMdha thAya te bhAvabaMdha che. e be prakAranA baMdhapa saMsAra jene hoya che te saMsArI jIva kahevAya che. saMsArI jIva trasa ane sthAvaranA bhedathI se prA2nA che. pRthvI, pANI, mane vanaspati mA 3 sthA12 cha, tesa, vAyu, udAra jIva trasa che. temAM teja ane vAyu gatitrasa che, labdhithI sthAvara che. udAranA cAra bheda che. dvIndriya, trIndriya, caturindriya ane paMcendriya. paMcendriya jInA saMsI asaMjJI, e be bheda che.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre jIvAstikAyasya (1) - anantajJAnam, ( 2 ) - anantadarzanam (3) - ananta sukham, (4) - anantavIryaM ceti guNAH / ( 1 ) - avyAvAdhavattvam, ( 2 ) - anavagAhavattvam, (3) - amUrtikatvam (4) - agurulaghuvaccaM ceti paryAyAH / 140 ayaM dravya-kSetra -kAla- bhAva-guNa-bhedena paJcadhA jJAyate - ( 1 ) - dravyataHanantA jIvAH, (2) - kSetrato lokapramANA:, (3) - kAlata AdyantarahitAH, (4) - bhAvataH arUpiNaH- varNagandharasasparzavarjitA iti, (5) - guNata cetanAlakSaNA iti / / iti jIvAstikAyaH sampUrNa: ananta jJAna (2) ananta darzana jIvAstikAya ke guNa ye hai - - (1) (3) ananta sukha aura (4) ananta vIrya / (1) anyAvAdhavattva (2) anavagAhanAvattva (3) amUrtikatva aura (4) agurulaghu va, ye jIva kI paryAya hai / dravya kSetra kAla bhAva aura guNa ke mer3ha se pAMca prakAra se jIvAstikAya kA jJAna hotA hai / (1) dravya se - jIva ananta hai, (2) kSetra se lokapramANa hai (3) kAla se- Adi - anta rahita haiM (4) bhAva se - arUpI hai - rUpa, rasa, gandha, aura sparza se rahita hai (5) guNa se - cetanAlakSaNa hai / / iti jIvAstikAya / lavAstiDAyanA guNu AA he - (1) anaMtajJAna, (2) anaMta darzana (3) anaMta subhamane (4) anaMta vIrya . (1) avyAbAdhavattva (ra) anavagAhanAvattva (3) asUrtitva bhane (4) anulaghutva, e jIvanI paryAya che. dravya, kSetra, kAla, bhAva ane guNanA bhedathI pAMca prakAre jIvAstikAyanuM jJAna dhAya che. (1) dravyathI - lava anaMta che. (2) kSetrathI - soprabhANu. (3) asathI - mAhi anta raDita che. (4) lAvadhI- arupI che-3-2-gaMdha bhane sparzathI rahita che ( 4 ) guNuthI - cetanAsakSalu che. iti vAstikAya
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA Sar3adravyavicAra atha paDUdravyavicAraH 141 SaTsu dravyeSu viyad dravyaM kSetram, itare dharmAdayaH paJca kSetravartitvAt kSetriNaH / devakurUttarakurukSetravartiyaugalikaika kezasya khaNDazaH karaNe paryantato yasya khaNDasya punaH khaNDo na bhavitumarhati tAdRzakhaNDaparimANaM yAvadAkAzakSetraM vyApnoti tAvati bhAge viyato'saMkhyAtapradezAH, dharmAstikAyasyAsaMkhyAtamadezAH, adharmAstikAyasya cA saMkhyAtapradezAH, asaMkhyAtA nigodAnAM golakAca tiSThanti / sUcyagrabhAgaparimite nigodakhaNDe'pyasaMkhyAtAH zreNayaH santi / tatra pratyeka zreNyAmasaMkhyAtAH pratarAH pratare ca pratyekamasaMkhyAtAH golakAH, golake " SaDdravyavicAra chaha dravyoM meM se AkAza dravya, kSetra hai, aura zeSa dharma Adi pAMca dravya kSetravartI hone ke kAraNa kSetrI hai / deva kuru aura uttarakuru kSetro ke jugaliyA ke eka keza ke aise TukaDe kiye jAe~ ki phira unakA dUsarA TukaDA na ho sake / ina meM se eka TukaDA jitane AkAza kSetra ko vyApta karatA hai utane bhAga meM AkAza ke asaMkhyAta pradeza hote hai / usI meM dharmAstikAya ke asaMkhyAta pradeza hai, adharmAstikAya ke asaMkhyAta pradeza hai, aura nigoda ke asaMkhyAta golaka vidyamAna hai / suI kI noMka barAbara nigoda ke khaNDa meM bhI asakhyAta zreNiyAM vidyamAna hai / eka 2 zreNI meM asaMkhyAta - asaMkhyAta pratara hai, eka 2 pratara meM asaMkhyAta 2 golaka haiM, Sadbhavya vicAra-- cha dravyAmAM AkAza dravya kSetra che, ane khAkInA dharma Adi pAMcadravye kSetravatI hAvAthI kSetra che; devakurU ane uttarakurU kSetronA jIgaliAnA eka kezavALanA evA TukaDA karavAmAM Ave ke pharIne tene khIje TukaDA thaI zake nahi, temAMthI eka TukaDA jeTalA AkAzakSetrane vyApta kare che teTalA bhAgamAM AkAzanA asaMkhyAta pradeza kahevAya che. temAM dharmAstikAyanA asaMkhyAta pradeza che, adharmostikAyanA asaMkhyAta pradeza che, ane nigeAdanA asaMkhyAta geAlaka vidyamAna che. seyanI aNI kharekhara nigedanA khaMDamA paNa asaMkhyAta zreNIe vidyamAna che. eka eka zreNImAM asaMkhyAta--asaMkhyAta-pratara che. eka eka prataramAM
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre 142 pratyekama saMkhyAtAni nigodazarIrANi santi / tatra ca pratyekagarI re'nantA nigodajIvAH santi / atha kiyanto'nantA jovAstatra santI ? - tyucyate - atItakAlo'nantaH, tathA bhaviSyatkAlo'pyanantaH, vartamAnakAla kasamayamAtraH, kAlatrayasyApi yAvantaH samayAH santi, te punaranantena guNitA yAvanto bhaveyustato'pyanantaguNAdhikA ekasmin nigode nigodikA jIvAH santi / tatraikajIvasyAsaMkhyAtAH pradezAH santi / ekaikamadeze'nantAH karma vargaNAH saMlagnAH / tatraikasyAM vargaNAyAmanantAH paramANupudgalAH santi / eka 2 golaka meM asaMkhyAta 2 nigodazarIra hai, aura eka 2 nigodagarIra meM ananta 2 nigodajIva hai / zaGkA - ananta ke ananta bheda hote hai, aisI sthiti meM eka nigoDArIra meM kitane ananta jIva hote haiM 2 samAdhAna - atIta kAla ke ananta samaya hai, bhaviSya kAlake bhI ananta samaya haiM, aura vartamAna kAla eka samaya mAtra hai / ina tInoM kAlo ke jitane samaya hai unakA ananta se guNAkAra kara dene para jitane samaya hoM una se bhI ananta guNA adhika nigodajIva eka nigodazarIra meM hote haiM / eka jIva ke asaMkhyAta pradeza hote haiM / eka 2 pradeza meM ananta 2 karmavargaNAe~ lagI huI hai, aura eka 2 vargaNA meM anantara pudgalaparamANu hai asaMkhyAta geAlaka che. eka eka geAlakamAM asaMkhyAta nigeADha zarIra che, ane eka eka nigeAda zarIramAM anata anata niMgADha jIva che. zakA--amatanA anaMta bheda hAya che, evI sthitimAM eka nigADha zarIramAM keTalA anaMta jIva hAya che? samAdhAna--atItakAla (bhUtakAla)nA ananta samaya che, bhaviSyakAlanA paNu anaMta samaya che, ane vamAna kAla ekasamayamAtra che, samaya che, tene anaMtathI guNAkAra karavAthI je guNAkAra samayathI paNa ana ta guNA adhika nigeAda jIva eka nigeAda e traNe kAleAmAM je (rAzi) thAya teTalA zarIramA hAya che. eka jIvanA asaMkhyAta pradeza thAya che. eka-eka pradezamA ane ta-anaMta kavaNAo lAgI che, ane eka-eka vaNAmAM anaMta anata pudgalaparama Nu che.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA SaDdravyavicAra 143 paramANanAM dvau bhedau staH-baddhA abaddhAzca / tatra vaddhAH skndhruupaaH| abaddhAH prspraasNyuktaaH| skandhAnAM punauM bhedau-jIvasahitAH, jIvarahitAzca / tatra ghaTa-paTAdirUpA ajIvaskandhAH / atha jIvaskandha-vicAraH prastUyate dvayoH paramANvoH saMyoge dvipradezI skandhaH / trayANAM paramANUnAM saMyoge tripadezI skandhaH / evamasaMkhyAtAnAM paramANUnAM saMyogAdasaMkhyAtapradezI skandho jAyate / etAvatparyantAH skandhA jIvAnAM grAhyA na bhavanti / paramANu do prakAra ke hai- vaddha aura abaddha / skandharUpa paramANu baddha kahalAte hai, aura Apasa meM asaMyukta paramANu abaddha kahalAte hai / skandha ke bhI do bheda haiM-jIvasahita aura jIvarahita, ina meM ghaTa paTa Adi skandha ajIvaskandha kahalAte hai / aba jIvaskandha kA vicAra karate haiM do paramANuo kA saMyoga hone para dvipradezI skandha banatA hai, aura tIna paramANuo ke saMyogase tripradezI skandha / isI prakAra asaMkhyAta paramANuoM ke saMyoga se asaMkhyAtapradezI skandha utpanna hotA hai| yahA~ taka ke skandha jIvoM dvArA grahaNa nahIM kiye jA sakate / paramANu be prakAranA che-(1) baddha ane (2) abaddha. skaMdhapa paramANu baddha kahevAya che, ane ApasamAM asaMyukta paramANu abaddha kahevAya che. skaMdhanA paNa be bheda che-jIvasahita ane jIvarahita. temAM ghaTa paTa Adi skaMdha achavarkaMdha kahevAya che. have jIvankaMdhane vicAra karavAmAM Ave che be paramANuone saMga thavAthI dvipradezI skaMdha bane che, ane traNa paramANuenA saMgathI tripradezI DhaMdha bane che, e pramANe asaMkhyAta paramANuonA saMgathI asa khyAtapradezI DhaMdha utpanna thAya che. ahiM sudhInA skaMdha, jIve dvArA grahaNa karI zakAtA nathI.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 AcArAGgasUtra atha kIdRzAH skandhA jIvAnAM grAhyA bhavantI ?-tyucyate-abhavyarAzizcatuHsaptatitamaH, tadgatajIvApekSayA'nantaguNAdhikAH paramANavo yadi saMdhIbhavanti tadaudArikazarIragrAhyavargaNA bhavati / audArikavargaNApekSayA'nantaguNAdhikA vaikriyshriirgraahyvrgnnaa| tato'nantaguNAdhikA''hArakavargaNA / AhArakavargaNApekSayA'nantaguNAdhikA taijsshraargraahyvrgnnaa| tato'nantaguNAdhikA ekbhaapaagraahyvrgnnaa| ekabhASAgrAhyavargaNApekSayA'nantaguNAdhikA ekazvAsocchAsavargaNA / tato'nantaguNAdhikA ekamanaso vagaMNA / tadapekSayA'nantaguNAdhikA kArmaNavargaNA bhavati / tato'nantaguNAdhikAH pudgalaparamANuskandhA jnyeyaaH| kArmaNa kisa prakAra ke skandha jIvoM dvArA grAhya hote hai ? yaha batalAte haiM :-abhavya rAzi cohatarI hai| isa abhavya rAzi ke jIvo kI apekSA ananta guNA adhika paramANu yadi ikaTThe ho to audArikazarIragrAhya vargaNA hotI hai| audArikavargaNAkI apekSA anantaguNI adhika vaikriyagarIragrAhya vargaNA hotI hai, aura isa se bhI ananta guNI adhika AhArakavargaNA hotI hai| AhArakavargaNA se anantaguNI adhika taijasazarIragrAhya vargaNA hotI hai, aura usa se bhI anantaguNI adhika ekabhASAgrAhya vargaNA hotI hai| ekabhASAvargaNa se bhI anantaguNI adhika eka zvAsocchAsavargaNA hotI hai, aura usa se anantaguNI adhika ekamanovargaNA hotI hai, manovargaNA se bhI anantaguNI adhika kArmaNavargaNA hotI hai / usa se bhI ananta guNA adhika pudgala paramANu ke skandha samajhane cAhie / isa prakAra kArmaNavargaNA ke ananta pudgala kayA prakAranA skaMdha dvArA grahaNa karI zakAya che ? te batAve che--abhavya rAzi cumotera (74) vIM che. e abhavya rAzinA jInI apekSA anaMta guNa adhika paramANu jo ekaThA thAya te audArika zarIra grahaNa karI zake tevI vageraNA hoya che, audArika vagaNanI apekSA anaMta guNa adhika vaikiyazarIragrAhya vagaNa hoya che, ane tenAthI paNa anaMta guNI adhika eka AhArakavargaNuM hoya che AhArakavaNathI ananta guNa adhika tejasazarIragrAhya vagaNa hoya, tenAthI paNa ananta guNI adhika eka bhASAgrAhya vagaNA hoya che, ane tenAthI anaMtaguNI adhika eka zvAsocchAsavargaNa hoya che, ane tenAthI anantaguNI adhika ekamavargaNA hoya che. manevagaNathI paNa anantaguNa adhika kArmaNavargaNa hoya che. tenAthI paNa ananta guNI adhika pudgalaparamANunA skaMdha samajavI joIe. e pramANe kAzmaNavagaNanA
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA SaDdravyavicAraH vargaNAgatAnantapudgalaparamANughaTitaskandhA jIvAno grAhyA bhavanti / rAgadveSarUpAzuddhapravRttyA''tmanaH pratipradezamanantAnantakarmavargaNA - ayogolakavahnivallolIbhUtAH santi, ata evAnantajJAnAdayo guNA jIvasya tirohitA bhavanti / evaM ca jIvopekSayA'nantaguNAdhikAH pudgalA jnyaatvyaaH| te ca pudgalA rUpiNo'cetanAH sakriyAH pUraNagalanasvabhAvA veditavyAH / SaDdravyeSu sakriya-niSkriyavicAraHpaDadravyeSu nizcayanayena sarvANi dravyANi sakriyANi / vyavahAranayato dharmAdharmAkAzakAlAkhyAni catvAri dravyANi kriyArahitAni / jIvapudgalauM sakriyau paramANuoM se bane hue skandha jIvo dvArA grahaNa karane yogya hote hai / ___ rAga aura dveSarUpa azuddha pravRtti ke kAraNa AtmA ke eka eka pradeza meM anantAnanta karmavargaNAe~ isa prakAra ekameka ho rahI hai, jaise lohe kA golA aura agni ekameka ho jAte haiM, isI kAraNa jIva ke ananta jJAna Adi guNa DhaMka jAte hai| isa prakAra jIvoM kI apekSA pudla ananta guNA adhika jAnane caahie| ye pudgala-rUpI, acetana, sakriya, aura pUraNagalanasvabhAvavAle hai / chaha dravyoM meM sakriya-niSkriyakA vicAranizcaya naya se chahoM dravya sakriya hai, kintu vyavahAranayase dharmAstikAya adharmAstikAya AkAza aura kAla nAmaka cAra dravya kriyA rahita hai, jIva aura pudla dravya sakriya ananta pugala paramANuothI banelA kaMdha jIve dvArA grahaNa karavA yogya hoya che. rAga ane dveSa rUpa azuddha pravRttinA kAraNe AtmAnA eka-eka pradezamAM anaMtAnaMta karmavargaNAo e pramANe ekameka thaI rahI che ke-jema leDhAne gaLe ane agni ekameka thaI jAya che, e kAraNathI jIvanA anaMta jJAna Adi guNa DhaMkAI jAya che. e pramANe jIvonI apekSA pudgala anaMtaguNa adhika jANavA joIe. te pugala, vApI, acetana sakriya ane pUraNagalanasvabhAvavALA che. cha dravyamAM sakriya niSkriya vicAra- nizcayanaya pramANe cha dravya sakriya che, paraMtu vyavahAranayathI dharmAstikAya adharmAstikAya AkAza ane kAla nAmanA cAra TU kiyArahita che, jIva ane pra. bhA.-19
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 AcArAGgasUtre staH / nizcayanayAd dharmAstikAyo gatiparitAnAM jIvapudgalAnAM gatiM prati sahAyadAnarUpAM kriyAm, adharmAstikAyaH sthitipariNatajIvapudgalAnAM sthiti prati sahAyadAnarUpAM kriyAM karoti / tathaivAkAzo'vakAzadAnarUpAM kriyAM, kAlava vartanArUpakriyAM jIvAjIve vidhatte / tathaiva nizcayena jIvaH svasvarUparamaNarUpAM kriyAM karoti / yadi nizcayanayena zubhAzubharUpavibhAvadazAramaNAtmikAM kriyAM kuryAttadA''tmA kadApyavicalapadaM nApnuyAt, ataH svasvarUpapariNatirUpAmeva kriyAM karoti / nizcayanayena pudgalo'pyanAdikAlataH svapUraNagalanarUpAM kriyAM samAcarati / tasmAd nizcayanayena sarvANi dravyANi sakriyANIti jJAtavyam / 1 hai / nizcayanaya se dharmAstikAya, gatipariNata jIvo aura pudalo kI gati meM sahAyakatA dene kI kriyA karatA hai, aura adharmAstikAya sthitipariNata jIvoM evaM pudgagaloM kI sthiti meM sahAyatA denekI kriyA karatA hai / isI prakAra AkAza - avagAhadAnarUpa kiyA karatA hai, aura kAla vartanA Adi meM sahAyatA pahu~cAtA haiM / jIva nizcayanaya se nijasvarUpa - ramaNarUpa kriyA karatA hai / agara nizcaya naya se jIva zubha aura azubha rUpa vibhAvadazA meM ramaNa karane kI kriyA kare to use avicala pada kI kadApi prApti nahIM ho sakatI, ata eva jIva apane svabhAva meM pariNatirUpa kriyA hI karatA hai / nizcaya naya kI apekSA pudgala bhI anAdi kAla se pUraNa galana rUpa kriyA kara rahA hai / isa prakAra nizraya naya se sabhI dravya sakriya hai / puddagala dravya sakriya che. nizcayanayathI dharmAstikAya, gatimAM pariNata jIvA ane pudgalAnI gatimAM sahAyatA karavAnI kriyA kare che, ane adharmAstikAya, sthitimAM pariNata jIvA ane pudgalAnI sthitimAM sahAyatA devAnI kriyA kare che, e pramANe AkAza, avagAhadAnarUpa kriyA kare che, ane kAla vattanA AzrvimAM sahAyatA pAMcADe che, jIva nizcayanayathI nijasvarUpa-ramaNarUpa kriyA kare che. agara nizcayanayathI jIva zubha ane azubharUpa vibhAvadazAmAM ramaNa karavAnI kriyA kare te tene avicala padanI prApti kadApi paNa thaI zake nahi, eTalA kAraNathI jIva peAtAnA svabhAvamAM pazthitirUpa kriyA ja kare che, nizcayanayanI apekSA e puddagala paNa anAdi kAlathI pUraNu-galanarUpa kriyA kare che, e pramANe nizcayanayathI sarva dravceA sakriya che,
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA SaDdravyavicAraH 247 adhunA vyavahAranayamAzrityocyatevyavahArato dharmAdharmAkAzakAlA niSkriyAH, jIva-pudgalAzca skriyaaH| vyavahAranayato jIvo rAgadveSarUpAzuddhapariNatyA pratisamayamanantapudgalaparamANuskandhA''dAnakriyAM karoti / paramANupudgalA api karmavargaNArUpeNa jIvasya sarvasmin pradeze saMlagnA bhavanti, ataste saMzleSakriyAM pUraNagalanAdikriyAM ca kurvanti, tasmAd vyavahAranayato jIva-pudgalAveva sakriyau / SaDdravyaviSaye kartRtvAkartRtvanirUpaNamnizcayanayena paD dravyANi svasvarUpakartRNi, tasmAtteSAM kartRtvamupapadyate / aba vyavahAra naya kI apekSA se kapana kiyA jAtA hai--vyavahAranaya se dharma adharma AkAza aura kAla kriyArahita hai, tathA jIva aura pudgala sakriya hai / vyavahAra naya se jIva rAga-dveSarUpa azubha pariNati ke dvArA prati samaya ananta pudgala paramANuoM ke skandhoM ko grahaNa karane kI kriyA karatA hai| paramANu pudgala bhI karmavargaNArUpa meM pariNata ho kara jIva ke samasta pradezoM meM baddha hote hai, ataH vaha bandhanarUpa kriyA karate hai, aura pUraNa galana Adi kriyA bhI karate hai, isa prakAra vyavahAra naya se jIva aura pudgala hI sakriya hai| chaha dravyoM kA kartApana aura akartApana nizcaya naya se chahoM dravya apane 2 svarUpa ke kartA hai, ataH sabhI dravyAM meM have vyavahAranayanI apekSAo kahevAya che-vyavahAranayathI dharma adhama AkAza ane kAla kriyArahita che, tathA jIva ane pudgala sakriya che. vyavahAranayathI jIvA rAga-dveSarUpa azubha pariNati dvArA pratisamaya ananta pudgala paramANuonA dhAne grahaNa karavAnI kriyA kare che. paramANu yuddala paNa karmavargaNArUpamAM pariNata thaIne jIvanA samasta pradezamAM baddha thaI jAya che (sarva pradezane coMTI jAya che) teTalA kAraNathI te badhanarUpa kiyA kare che, ane pUraNa-galana Adi kriyA paNa kare che. e pramANe vyavahAranayathI jIva ane pugala ja sakriya che. dravyonu kartApaNuM ane akartApaNu- nizcayanayathI cha dravya, pitapotAnA svarUpamAM kartA che. tethI sarva dravyamAM
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre vyavahAranayena jIvasya kartRtva, dharmAdidravyapaJcakasyAkartRtvamiti / vyavahAranayaHvyavahAranayaH paDvidhaH-zuddhAzuddhazubhAzubhopacaritAnupacaritabhedAt / tatra (1) shuddhvyvhaarnyH| yadi jIvaH karmamalarUpAzuddhatA vyapanIyAjantajJAnAdiguNa pazuddhatA mupAjayati tarhi prathamazuddhavyavahAranayena jIvasya kartatvaM bhavati / tathAhizuddhavyavahAranayena jIvo yadA zuddhasvarUpArjanAya prayatate, tadA prathamaguNasthAne kartApana siddha hotA hai / vyavahAranayase jIva kartA hai aura zeSa dharma Adi pAMca dravya akartA hai| vyavahAranaya vyavahAra naya chaha prakAra kA hai--(1) zuddha vyavahAranaya, (2) azuddha vyavahAranaya, (3) zubha vyavahAranaya, (4) azubha vyavahAranaya, (5) * upacarita vyavahAranaya aura (6) anupacarita vyavahAranaya / (1) zuddha vyavahAranayaagara jIva kamamalarUpa azuddhatA ko haTAkara anantajJAnAdiguNarUpa zuddhatA kA upArjana karatA hai to zudra vyavahAranaya se jIva meM kartRtva hotA hai| vaha isa prakAra zuddha vyavahAra naya se jIva jaba apanA zuddha svarUpa prApta karane ke lie kartApaNuM siddha thAya che. vyavahAranayathI jIva kartA che ane bAkInA dharmAdi pAMca kaLe akartA che. vyvhaanvyavahAranaya che prakAra che. (1) zuddha vyavahAranaya (2) azuddha vyavahAranaya, zula vyapA2naya, (4) pazuvyapA2naya, (5) patharita vyavahA2naya, (6) anupayarita vyavahAranaya, (1) zuSa vyvhaar-yjIva karmamalaya azuddhatAne haThAvIne anaMtajJAnAdiguNarAya zuddhatAne upArjana kare che te zuddha vyavahAranaya pramANe jIvamAM katva-kartApaNuM hoya che. te A pramANe zaddha vyavahAranayathI jIva pitAne zuddha svarUpane prApta karavA mATe prayatna
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA vyavahAranayaH 149 'nantAnubandhikaSAyacatuSTayaM kSapayitvA caturtha guNasthAnaM samAsAdya samyaktvaguNaM labhate / apratyAkhyeyakaSAyacatuSTayakSayeNa dezaviratirUpaM pazcamaM guNasthAnaM prApnoti / pratyAkhyeyakaSAyacatuSTayakSayeNa jIvasya SaSThasaptamaguNasthAnayoH sarvaviratirUpayorupalabdhirbhavati / yadyaSTamaguNasthAnaM labhyate tadA tatra zreNidvayaM samAruhyate, upazamazreNiH kSapakazreNizca / tatropazamazreNyA'STamaguNasthAnAdekAdazaguNasthAnaM yAvadadhyArohati / kSapakazreNyA tvaSTamAdArabhya dazamaM yAvat samArubaikAdazaM vihAya dvAdazaM guNasthAnaM samArohati / jIvastatra rAgadveSarUpamohanIya prayatna karatA hai taba prathama guNasthAna meM anantAnubandhI cAra kaSAyoMkA kSaya karake caturtha guNasthAna prApta karatA hai aura samyaktva guNa pA letA hai| cAra apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kA kSaya karake dezaviratirUpa pAMcavA guNasthAna prApta karatA hai, aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya-catuSTaya ke kSaya se jIva ko sarvaviratirUpa chaThe aura sAtave guNasthAna kI prApti hotI hai| jIva ko yadi AThavAM guNasthAna prApta hotA hai to vahA~ se do zreNiyA~ Arambha hotI hai aura jIva una meM se kisI eka zreNI para ArUDha hotA hai| do zreNiyA hai-upazamazreNI, aura ksspkshrennii| upazamazreNIvAlA jIva gyArahaveM guNasthAna taka caDha sakatA hai| kSapakazreNIvAlA jIva AThaveM se dazaveM guNasthAna taka pahuMcakara gyArahave ko choDa kara sIdhA bArahave guNasthAna para ArUDha ho jAtA hai / jIva dazave guNasthAna ke anta meM rAgadveSarUpa mohanIya karma kA samUla nAza karake, kare che, tyAre prathama guNasthAnamAM anantAnubaMdhI cAra kaSAye kSaya karIne caturtha (cetha ) guNasthAna prApta kare che, ane samyakatva guNa pAmI jAya che. cAra apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyane kSaya karIne dezaviratirUpa pAMcamuM guNasthAna prApta kare che, ane pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya-catuSTayanA kSayathI jIvane sarvaviratirUpa chaThThA ane sAtamA guNasthAnanI prApti thAya che. jIvane je AThamuM guNasthAna prApta thAya che te tyAMthI be zreNIone AraMbha thAya che, ane jIva e bemAMthI kei eka zreNI para ArUDha thAya cha. me. zreNI 2 // pramANe cha-(1) upazamazreNI (2) 154zreNI. rAmazreNI vALo jIva agiAramAM guNasthAna sudhI caDhI zake che, kSapakazreNIvALo jIva AThamAthI dasamAM guNasthAna sudhI pahoMcIne agiAramA guNasthAkane choDIne sIdho bAramAM guNasthAna para ArUDha thaI jAya che. jIva dasamA guNasthAnanA aMtamAM
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 AcArAGgamutre karma samUlamunmUlya ghAtikarmANi kSapayitvA trayodaza guNasthAnamArohati / trayodaze guNasthAne nirmalakevalajJAnaM prApnoti / tadanantaraM paJcaladhvakSaroccAraNakAlasthitikaM caturdazaguNasthAnaM saMprApya niHzeSakarmanicayaM kSapayitvA'sau zivapadaM saMprApnoti / | iti jIvasya zuddhasvarUpanirUpakaH zuddhavyavahAranayaH / (2) azuddhavyavahAranayaH azuddhavyavahAranayena rAgadveSamithyAtvAdayo'nAdikAlataH zatrurUpeNa jIve saMlagnAH santi, tasmAjjIvasyAzuddhatvaM jJeyam / azuddhatvena ca pratisamayaaura bArahave gaNasthAna meM zeSa tIna ghAti karmoM kA kSaya karake terahave guNasthAna meM pahuMcatA hai / isa guNasthAna meM ( bArahaveM guNasthAna ke antima samaya meM ) jIva ko nirmala kevalajJAna prApta hotA hai | terahaveM guNasthAna ke bAda pAMca hrasva svara (a, i, u, R, lR) uccAraNa karane meM jitanA samaya lagatA hai utane samaya taka caudahaveM guNasthAna meM Thaharakara samasta karmoM kA kSayakara ke mokSa prApta kara letA hai / jovake zuddha svarUpa ko grahaNa karane vAlA yaha zuddha vyavahAranaya hai / (2) azuddha vyavahAranaya- azuddha vyavahAranaya se rAga-dvepa aura mithyAtva Adi anAdi kAla se zatrukI taraha jIva ke sAtha lage hue haiM, isI kAraNa jIva meM azuddhatA hai / isa azuddhatA ke rAga-dveSarUpa mAhanIya kanA samULagA nAza karIne ane khAramA guNasthAnamAM zeSa traNa ghAtIkono kSaya karIne teramA guNasthAnamAM pahoMce che e guNasthAnamAM ( khAramA guNusthAnanA aMtima samayamAM) jIvane nila kevalajJAna prApta thAya che. teramA guNasthAna pachI pAca hasva svara--(a-I-u--lU ) uccAraNa karatAM jeTale samaya lAge che, teTalA samaya caudamA guNasthAnamAM theAlIne samasta karmonA kSaya karIne meAkSa prApta karI le che. jIvanA zuddha svarUpane grahaNa karavA vALo A zuddha vyavahAra naya che. (2) azuddha vyavahAranaya azuddha vyavahAranayathI rAga-dveSa ane mithyAtva Adi anAdikAlathI zatrunI mArka jIvanI sAthe lAgyAM che, e kAraNathI jIvamAM azuddhatA che. e azuddhatAnA
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA vyavahAranayaH manantAnantakarmavargaNAH sattArUpeNAvaguNThitA bhavanti / evaM cAzuddhavyavahAranayena jIvasya kartRtvaM sidhyati / (3) zubhavyavahAranayaHzubhavyavahAranayenAtmA zubhapariNAmato dAnazIlatapobhAvavinayabhaktivaiyAvRttyaM, zramaNanigranthAnAM prAsukameSaNIyamazanapAnakhAdyasvAdyavastrakambalapratigrahapAdapronchanaprAtihAryapIThaphalakazayyAsaMstArakauSadhabhaiSajyapatilAbharUpaM supAtradAnaM, mriyamANajIvarakSaNarUpamabhayadAnaM, hInadInaniHsattvajIvAnAM sAhAyyaM, sAdharmikavAtsalyaM, parahitacintArUpAM maitrI, paraduHkha nivAraNecchArUpAM karuNAM, niHsvArthaparopakArAdikAM cha kAraNa pratisamaya anantAnanta karmavargaNae~ sattArUpa se baddha hotI rahatI hai| isa prakAra azuddha vyavahAranaya se jIva ko kartA samajhanA jAhie / (3) zubha vyavahAranaya-- zubha vyavahAranaya se AtmA zubhapariNAmadvArA dAna, gIla, tapa, bhAva, vinaya, bhakti, vaiyAvRtya rUpa zubhakriyA karatA hai, zramaNa nigrantho ko prAsuka eSaNIya-azana pAna khAdya, svAya, vastra, kambala, pAtra, pAdaproMcchana, paDihArI pITha, phalaka, zayyA, saMstAraka, auSadha, bheSaja kA supAtradAna detA hai| marate hue jIva kI rakSArUpa abhayadAna detA hai, hIna dIna aura nirbala jIvoM kI sahAyatA karatA hai| sAdharmoM ke prati vAtsalya prakaTa karatA hai, parahitacintanarUpa maitrI bhAvanA, dUsaro kA duHkhanivAraNarUpa karuNA kAraNe pratisamaya anantAnaH karma vagaNAo sattApathI baddha thatI rahI che. A pramANe azuddha vyavahAranayathI jIvane kartA samajavuM joIe. (3) zubha vyavahA2naya- zubha vyavahAranayathA mAmA hAna, zIda, ta5, mApa, vinaya, ti yAvRtya rUpa zubha kriyA kare che. zramaNanircane prAsuka eSaNIya-azana, pAna, khAdya, svAdha, 12, sa, pAtra, pAhAchana, pauiDArI-pI, 344, zayyA, sastA24, auSadha, bheSajanu supAtra dAna Ape che, maratA jIvanI rakSArUpa abhayadAna Ape che, hIna dIna ane nirbala jIvonI sahAyatA kare che; sAdhamanA upara vAtsalya pragaTa kare che, parahitacintanarUpa mitrIbhAvanA, bIjAnA duHkhanivAraNarUpa karUNA tathA niHsvArtha
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 AcArAgasUtre zubhakriyAM karoti, tena zubhavyavahAranayena jIvasya kartutvaM jAyate / (4) azubhavyavahAranayaHazubhavyabahAranayena jIvo hAsya-bhaya-zoka-ratya-rati-nidrA-prANAtipAtamRpAvAdA-'dattAdAna-maithuna - parigraha - krodha - mAna-mAyA-lobha-rAga-dveSAdiSu pravartate / viSayasukhArambhAdirUpAmazubhakriyAM ca karoti tenA'zubhavyavahAranayato jIvasya kartRtvaM sidhyati / (5) upacaritavyavahAranayaHupacaritavyavahAranayena jovo nijamajarAmaratvamanantajJAnadarzanamavyAvAdhatathA niHsvArtha paropakAra AdirUpa zubhakriyA karatA hai, ataH zubha vyavahAranaya se jIva kA kartApana siddha hotA hai| ___ (4) azubha vyavahAranaya-- azubha vyavahAranaya se jIva hAsya, bhaya, zoka, rati, arati, nidrA, prANAti pAta, mRpAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, Adi azubha kAryoM evaM bhAvoM meM pravRtta hotA hai, tathA viSayasukha evaM Arambha Adi rUpa azubha kriyA karatA hai, ataH azubhavyavahAranaya se jIva kartA siddha hotA hai / (5) upacarita vyavahAranayaupacarita vyavahAra naya se jIva apane ajaratA amaratA tathA ananta jJAna papakAra Adipa zubha kiyA kare che, te kAraNathI zubha vyavahAranayathI jIvanuM kartApaNuM siddha thAya che. (4) azubha vyavahAralayamazula vyapahAranayathI 4 hAsya, laya, 4, 2ti, 22ti, nidrA, prAtipAta, bhRpAvAha, mahattAhAna, bhaithuna, pariyaDa, odha, mAna, mAyA, sAla, dveSa mA azubha kAryo evaM bhAvamAM pravRtta thAya che, viSayasukha evaM AraMbha AdirUpa azubha kriyA kare che, tethI azubha vyavahAranayathI jIva kartA siddha thAya che. (5) S5yarita vyvhaar-yupacarita vyavahAranayathI jIva pitAnA ajara amara tathA anaMtajJAna, darzana
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA vyavahAranayaH sukhAdirUpaM zuddhasvarUpaM vismRtya paugalikavibhAvapariNAme'nantaduHkhajanake'nantAnandamanubhavati, mohavazena bAdyavastuSu mamatvabhAvaM kurute| yathA-"idaM mama gRham , ime mama putrAH, imA mama dArAH, ime mama parivAgaH, idaM mama sarvaM dhanajanAdikam / / itthaM viSarUpaM viSayaM pIyUSaM manyamAno viSayakatAno kSaNamAtrasukhajanakAn bahukAladuHkhadAn kAmabhogAn bhuJjAno viSayamRgatRSNAM punaH puna(vamAno dIrghAvasaMsAre kSaNamapi vizrAnti na labhate / mameti kurvannaya jIvaH putradArAdInAM sukhena sukhaM, duHkhena duHkhaM manyamAnastadartha vyarthameva zokamanubhavati, tadartha prANanAzamapi kartu samudyato bhavati / anAtmIyamapi svIyaM manyamAno nAnAvidhapApakAryakaraNena darzaka tathA avyAvAdhasukharUpa zuddha svarUpa ko bhUla kara paugalika vibhAva pariNAma meM jo ananta duHkhoM kA janaka hai ananta Ananda mAnatA hai| moha ke vazIbhUta ho kara bAhya vastuo meM mamatva dhAraNa karatA hai, jaise- "yaha merA ghara hai, ye mere putra hai, yaha merI patnI hai, ye mere kuTumbI hai, ye saba dhana-jana Adi mere hai"| isa prakAra ke viSarUpa viSayoM ko amRta mAnatA huA, viSayoM meM tanmaya ho kara, kSaNa bhara sukha dene vAle aura dIrghakAla taka duHkha dene vAle kAma-bhogoM ko bhogatA haA, viSayoM kI mRgatRSNA kI tarapha vAraMvAra dauDatA huA. isa dIrghamArgavAle saMsAra meM kSaNa bhara bhI vizrAma nahIM pAtA hai / mere mere karatA huA yaha jIva, putra aura patnI vagairaha ke sukha meM sukha aura duHkha meM duHkha mAnatA huA vyartha hI una ke liye zoka karatA hai, yahA~ taka kI una ke lie prANo kA nAza taka karane ko udyata ho jAtA hai| yaha tathA avyAbAdha sukharUpa zuddha svarUpane bhUlI jaIne paugalika vibhAva pariNAmamAM 2 mana monA na4 (atyanna 42nAra) che. temA manAta mAna mAne cha, mohane vaza thaIne bahAranI vastuomAM mamatva dhAraNa kare che, jemake-"A ghara mArU che; A mArA putra che, A mArI strI che, A mArUM kuTuMba che, A sarva dhana-jana vagere mArUM che? e pramANe viSarUpa-viSane amRtarUpa mAnIne, viSayamAM tanmaya thaIne kSaNamAtra sukha ApavAvALA ane lAMbA kAla sudhI duHkha ApavAvALA bhegene bhagavate thaka, viSayenI mRgatRSNa tarapha vAraMvAra deDa thake A lAMbA mArgavALA saMsAramAM kSaNa mAtra paNa vizrAma pAmato nathI. mArA-mArA karato A jIva, putra ane patnI vagerenA sukhamAM sukha ane duHkhamAMduHkha mAnate thake tenA mATe nakAme zeka kare che-tyAM sudhI ke tenA mATe prANano nAza karavA taiyAra thaI jAya che. A jIva parane pitAnuM samajIne nAnA prakAranAM pra. A-20.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 154 AcArAgasUtre svAtmAnaM malinIkaroti / evamuktarItyA karmavazena mamatvapAzabaddhasya jIvasyopacaritavyavahAranayena kartRtvamiti / __(6) anupacaritavyavahAranayaHanupacaritavyavahAranayena svAtmanaH pratyakSarUpeNA-tyantabhinnaM zarIramajJAnavazAt pAriNAmikabhAvenAtmapradezairaikyabhAvamApadyamAnamiva svAtmanaH svarUpaM manyamAnastatpuSTirakSaNAdihetorekendriyAdisakalapANyupamardanajanakamahArambhamRSAvAdAdattAdAna-maithuna-parigrahAdikAni nAnAvidhapApakarmANi jIvaH samAcarati / AtmanaH svarUpe zarIre ca nitAntaM bhinnatA vartate / tathAhi-AtmA jIva para ko svakIya samajha kara nAnA prakAra ke pApa kArya kara ke apane ko malIna banAtA hai| isa prakAra karmavaza ho kara mamatA ke pAzameM jakaDA huA yaha jIva upacarita vyavahAranaya se kartA siddha hotA hai / (6) anupacarita vyavahAranayaanupacarita vyavahAranaya se jIva apanI AtmA se pratyakSataH bhinna zarIra ko ajJAna ke vaza ho kara pAriNAmika bhAva se AtmapradezoMkI ekatA samajha kara, aura AtmA kA aisA hI svarUpa mAna kara garIra kI puSTatA aura rakSA Adi ke lie ekendriya Adi samasta prANiyoM kI hiMsA karane vAle mahArambha, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna aura parigraha Adi nAnA prakAra ke pApa karmoM kA AcaraNa karatA hai| vastutaH AtmA ke svarUpa meM aura garIra meM atyanta bhinnatA hai, vaha isa prakAra-AtmA caitanya pApakArya karIne pitAne malIna banAve che A pramANe karmane vaza thaI mamatAnA pAzamAM jakaDAele A jIva upacarita vyavahAranayathI kartA siddha thAya che. (1) anupayarita vyvhaa2nyanupacarita vyavahAranayathI jIva pitAnA AtmAthI pratyakSa bhinna zarIrane ajJAnavaza thaI pAriNAmika bhAvathI AtmapradezanI ekatA samajIne, ane AtmAnuM evuM ja svarUpa mAnIne zarIranI puSTatA ane rakSA Adi mATe ekendriya Adi tamAma prANIonI hiMsA thavAvALA, mahAraMbha, mRSAvAda, adattAdAna, mithuna, ane parigraha Adi nAnA-aneka prakAranAM pApa karmonuM AcaraNa kare che. vastutaH AtmAnA svarUpamAM ane zarIramAM atyanta bhinnatA che, te A pramANe ke-AtmA tanya
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA avataraNA vyavahAranayaH 1 155 caitanyarUpaH, zarIramidaM jaDarUpam / AtmA-arUpI, zarIramidaM rUpi / AtmA jJAnadarzanasukhavIryAdirUpaH, zarIraM tu niHsattvaM vividhavyAdhiyuktam / AtmA-nityaH zAzvato dhruvarUpazca zarIramidamanityamazAzvatamadhruvam / AtmA - nitAntanirmalaH, zarIraM tu garbhAzayasthAnataH zukrazoNitAkhyakAraNataH, navadvArato malaniHsaraNena ca nitAntAzuci, malamANDaM ca | yadarthametAdRzAni karmANi kurvanti, tadanantavAraM labdhaM tyaktaM ca vapuH / IdRze nazvare zarIre'nurajya punaH punastAnyeva pApakarmANi samAcaran svIyamAtmAnaM karmabhArAkrAntaM karoti / tena punaH punaranAdidurantasaMsAramahAgarte patitaH svAsvarUpa hai, zarIra jaDa hai / AtmA arUpI hai, zarIra rUpI hai / AtmA jJAna darzana sukha aura vIryAdirUpa hai, zarIra niHsatva aura vividha vyAdhiyoM se yukta hai / AtmA nitya hai, zAzvata hai, dhruva hai, zarIra anitya, azAzvata, aura adhruva hai | AtmA nitAnta nirmala hai, zarIra garbhAzaya meM sthita hone se zukra aura goNita se banA huA hone ke kAraNa, tathA nau dvAroM se mala nikalane ke kAraNa atyanta azuci hai, aura mala kA pAtra hai / jisa zarIra ke lie aise 2 uparyukta karma kiye jAte hai vaha zarIra ananta vAra pAyA hai aura ananta vAra choDA hai, lekina saMsArI jIva isa nazvara zarIra meM anurAga karake punaH punaH vahI pApakarma karatA huA apane ko karma ke bhAra se bhArI banAtA hai / isa kAraNa anAdi aura duranta sakhArarUpI mahAgarta me punaH punaH paDakara apanA uddhAra karane sva35 che, zarIra 43 che. AtmA a3yI che, zarIra rUpI che, AtmA jJAna, darzana, sukha, ane vIrUpa che, zarIra niHsatva ane vividha vyAdhiothI yukta che. AtmA nitya che, zAzvata che, dhruva che, zarIra anitya azAzvata ane adhruva che. AtmA atyanta nimA~la che, zarIra garbhAzayamAM sthita hAvAthI zukra ane zeNitathI ( vIya ane leAhIthI) khanelu hAvAnA kAraNe, tathA nava dvArAthI mala nIkaLavAnA kAraNe atyaMta azuci-apavitra che ane malanuM pAtra che. je zarIranA mATe evAM evAM upara kahelAM tevAM kama karavAmAM Ave che, te zarIra anaMtavAra prApta thayuM che ane ana`tavAra cheADI dIdhuM che, paraMtu saMsArI jIva A nAzavaMta zarIramAM anurAga-prIti karIne phrI-pharIne te pApakama karIne peAtAne karmanA bhArathI bhAre manAve che. e kAraNathI anAdi ane durata-muzkelIthI pAra paDe tevA-saMsArarUpI mahagata -mATe khADA temAM vAraMvAra paDIne peAtAnA uddhAra karavAmAM asamartha banI jAya che, paraMtu
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 AcAMrAgasUtre smAnamuddhattuM na zakroti / avijJAya ca svakRtakarmabhAraM durantasaMsAramahAgatepatanaM ca muhurmuhustAdRzAnyeva karmANi kurvanti sNsaarinnH| evamAtmano'tyantabhinnaM zarIrameva svasvarUpaM matvA tatpuSTirakSaNAdyarthaM kriyamANayA kriyayA jIvasyAnupacaritavyavahAranayena kartRtva sidhyati / uktarItyA SaDavidhavyavahAranayena jIvasya kartatvaM vijJeyam / jIvasvarUpe sadazA'sadazavicAra:___ nanu-sarveSAM jIvAnAM svarUpaM lakSaNaM ca sadRzameva, tarhi saMsAriNo duHkhinaH, siddhAstu sukhina iti katham ? ucyate-nizcayanayena tu sarve jIvAH meM asamartha bana jAtA hai, magara saMsArI jIva apane kiye karmoM ke bhAra ko na samajha kara, tathA saMsArarUpI mahAgarta ke patana ko na jAnakara phira-phira vaise hI karma karane lagate hai| isa prakAra AtmA se bhinna garIra ko hI apanA svarUpa samajha kara usake poSaNa aura rakSaNake lie kI jAnevAlI kriyAse jIva anupacarita vyavahAranayakI apekSA kartA siddha hotA hai| isa taraha pUrvokta prakAra se chaha taraha ke vvahAranaya se jIvako phartA samajhanA caahie| ___ jIvake svarUpa meM sahaza-visadRza vicAraprazna-agara saba jIvokA svarUpa aura lakSaNa samAna hI hai to saMsArI jIva duHkhI aura siddha sukhI kyoM hai| uttara--nizcaya nayase sabhI jIva siddhoke samAna hI hai| una meM se jo jIva saMsArI jIva pitAnAM karelA karmonA bhArane samajAtuM nathI, tathA saMsArarUpI mahAgartamAM paDyo che te tene jANatA nathI. tethI pharI-pharI tevA karmo karavA lAge che. e pramANe AtmAthI bhinna zarIrane ja pitAnuM svarUpa samajIne tenAM piSaNa tathA rakSaNa mATe karavAmAM AvatI kriyAthI jIva anupacarita vyavahAra nayanI apekSAe kartA siddha thAya che. e pramANe pUrve kahelA prakArathI cha prakAranA vyavahAranayathI jIvane kartA samajavuM joIe. jIvanA svarUpamAM sadaza-videza vicAra- prazna-agara sarva jInuM svarUpa ane lakSaNa samAnaja che te pachI saMsArI jIva duHkhI ane siddha jIva sukhI kema che? uttara-nizcayanayathI sarva jI siddhonI samAna che. temAMthI je jIva tamAma
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA vyavahAranayaH siddhasadRzA etra, tatra ye sakalaM karma kSapayanti te sarve jIvAH siddhA bhavaMti, tasmAt sarveSAmekaiba sattA vidyate / yadi sarve siddhasadRzAstahi kathamabhavyajIvaiH siddhagatibhAgbhirna bhUyate ? iti zrUyatAm abhavyajIvAnAmanAdyanantacikkaNakarmasaMvandhAt, parAvartasvabhAvAbhAvAca karmakSapaNazaktirnAsti, bhavyAnAM tu tAdRzacikkaNakarmAbhAvAt , parAvartasvabhAvasadbhAvAcca devagurudharmasAmagrIsattve jJAnAdiratnatrayasamArAdhanena, guNazreNisamArohaNena ca siddhapadaM labdhuM zakyam / samasta kokA kSaya kara DAlate haiM ve saba siddha kahalAte hai| unakA asalI svarUpa prakaTa ho jAtA hai| saMsArI jIva karma ke adhIna hone ke kAraNa duHkhI hote hai / isa prakAra yadyapi pratyeka jIva kI sattA pRthak-pRthak hai, tathApi una meM svarUpa kI samAnatA hai| prazna-yadi samasta jIva siddho ke samAna hai to abhavya jIva sidbhigati kyoM prApta nahIM karate ? uttara-suniye, abhavya jIvoM meM anAdi ananta cikane karmoM ke sambandha se aura aparivartanazIla svabhAva ke kAraNa karmoM kA kSaya karane kI zakti nahIM hai| bhavya jIvoM ke vaise cikane karmoM ke na hone se, aura parAvarta svabhAva se, deva guru aura dharmarUpa sAmagrI ke milane para jJAnAdiratnatraya kI ArAdhanA karane se, tathA guNazreNI para ArohaNa karane se unako siddhapada prApta karanA zakya hai / karmone kSaya karI nAMkhe che, te save siddha kahevAya che. tenuM asalI svarUpe pragaTa thaI jAya che. saMsArI jIva karmane AdhIna hovAnA kAraNe dukhI hoya che. e pramANe je ke pratyeka jIvanI sattA pRthapha-pRthapha-jUdI jUdI che, te paNa tenAmAM svarUpanI samAnatA che. prazna--je sarva jIva siddhonI samAna che te abhavya jIva siddhagatine kema prApta karI zakatA nathI ? uttara-sAMbhaLo, abhavya jIvomAM anAdi-anaMta cikaNa karmone saMbadha hovAthI ane aparivartanazIla svabhAvanA kAraNe karmone kSaya karavAnI zakti nathIH bhavya jIvone tevAM cIkaNAM kama na hovAthI ane parAvarta-svabhAvathI deva, guru ane dharmarUpa sAmagrInA maLavA para, jJAnAdi ratnatrayanI ArAdhanA karavAthI, tathA guNa zreNI para ArohaNa karavAthI teone siddhapada prApta karavuM zakya che.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 AcArAGgasUtre manuSyabhavaM prApya karmANi kSapayitvA jIvA mokSaM yAnti tadAnImevAvyavahArarAzisukSmanigodAdakAmanirjarayA niHsRtyA'nye jIvAH vikAzadazAM prApnuvanti / yadi daza jIvA muktiM gacchanti tadA daza sUkSmanigodAnniSkrAntA bhavanti / kadAcittato'pyalpasaMkhyakAH sUkSmanigodA vahirAyAnti tadA taiH sArdhameko dvAvabhavyajIvau niHsarataH, kintu vyavahArAgau jIvAnAM hAsavRddhI na bhavataH / IdRzA nigodagolakA asaMkhyAtA loke santi, iti granthAntare / / ityavataraNA saMpUrNA / itthaM bhagavatprarUpitamanuyogacatuSTayaM pradarzitam / tatra caraNakaraNAnuyogasya prAdhAnyAtprAthamyamiti ca nigaditam / manuSya bhava pAkara karmoM kA kSaya karake jIva mokSa jAte hai, usI samaya avyavahArarAgi sUkSma nigoda se akAmanirjarAdvArA dUsare jIva nikalakara vikAsadazA ko prApta karate hai | agara daza jIva mokSa meM jAte hai to daza jIva sUkSmanigoda se bAhara nikala Ate hai / kadAcit alpasaMkhyaka sUkSma nigoda jIva bAhara nikalate hai to unake sAtha eka - do abhavya jIva bAhara A jAte haiM magara vyavahAra rAzi meM jIvoM kI ghaTatI baDhatI nahIM hotI / aise nigodagolaka loka meM asaMkhyAta hote hai, aisA granthAntara meM kahA hai / iti avataraNA saMpUrNa isa prakAra bhagavAn ke dvArA prarUpita cAra anuyogoM kA svarUpa batalAyA gayA hai / yaha kahA jA cukA hai ki - caraNakaraNAnuyoga pradhAna hone ke kAraNa usakA grahaNa sarvaprathama kiyA gayA hai / manuSya bhava pAmIne, karmonA kSaya karIne jIva mehye jAya che, te samaye avyavahAra rAzi sUkSma niMgAdathI, akAma nirAdvArA khIjA jIveA nIkaLIne vikAsadazAne prApta kare che. agara dasa jIva mekSamAM jAya che te dasa jIva sUkSma nigeAdathI bahAra nIkaLI Ave che. kAcit alpasaMkhyaka sUkSma nigeAda---jIva mahAra nIkaLe che teA, tenI sAthe eka-e abhavya jIva mahAra AvI jAya che. paNa vyavahAra zizamAM chavAtuM ghaTavuM-vadhavuM thatuM nathI. e pramANe nigodagAlaka leAkamAM asaMkhyAta hAya che. A pramANe graMthAntaramAM kahyuM che. iti avataraNlR saMpUrNa -- A pramANe bhagavAna dvArA prarUpita cAra anuyAgAnu svarUpa atAvavAmAM Avyu che. e kahI ApyuM che ke caraNa-karaNAnuyAga pradhAna hAvAnA kAraNe tenuM grahaNa sauthI prathama karavAmAM AvyuM che.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA avataraNA vyavahAranayaH 159 tatrAcArAGgasya dvAdazAGgeSu prAthamyam , caraNakaraNayormokSopAyatayA'syAGgasya mokSakAraNAvabodhakatayaitadbodhitArthAvasthitasyetarAgAdhyayanayogyatAlAbhAcca prAdhAnyAt / kiJca-etatsUtrAdhyayanena kSAntyAdizcaraNakaraNarUpo vAzramaNAnAM dharmaH suvidito bhavati, AcAryAdipadaprAptikAraNabhUtAnAM svasamayAdiparijJAnAdInAM sarveSAM dharmANAmAcAradhAritvameva pradhAnamasti, tena tatpatipAdakasyAsyAgamasya prathamAGgatvaM siddham / AcArazabdena cAtra paJcavidho jJAnAcArAdigRhyate / tatpratipAdakamaGgamAcArAGgam , asyedamAdisUtram 'suyaM me' ityAdi / bAraha aMgoM meM AcArAGga pahalA aMga hai, kyoM ki caraNa aura karaNa mokSa ke upAya haiM, ataH yaha aGga bhI mokSa kA kAraNa hai, AcArAGga sUtra meM nirUpita arthakA anuSThAna karane vAlA dUsare aGgoMke adhyayana kI yogyatA prApta karatA hai / isa kAraNa yaha aGga pradhAna hai| ___dUsarI bAta yaha hai ki isa aGgake adhyayana se kSamA Adi, athavA caraNa-karaNarUpa zramaNadharmakA samyak prakAra se jJAna hotA hai / AcArya Adi padoM kI prApti ke kAraNabhUta svasamaya kA parijJAna Adi samasta dharmoM meM AcAradhAritva ( saMyama pAlana ) hI pradhAna hai, ata eva AcAra kA pratipAdaka Agama hI pahalA aGga honA cAhie, yaha siddha hai / yahA~ 'AcAra' zabda se jJAnacAra Adi pAMca prakAra kA AcAra samajhanA cAhie / usakA pratipAdana karane vAlA aGga 'AcArAGga' kahalAtA hai / isa AcArAta sUtra kA pahalA sUtra yaha hai 'suyaM me' ityAdi / bAra aMgomAM AcArAMga paheluM aMga che, kemake caraNa ane karaNa mokSane upAya che, tethI A aMge paNa mokSanuM kAraNa che. AcArAMga sUtramAM nirUpita arthanuM anuSThAna karanArA bIjA aMgenAM adhyayananI yogyatA prApta kare che, te kAraNathI A aMge pradhAna che. bIjI vAta e che ke A aMganA adhyayanathI kSamA Adi, athavA caraNakaraNarUpa zramaNa--dharmanuM samyapha prakAre jJAna thAya che AcArya Adi padanI prAptine kAraNabhUta svasamayanuM parijJAna Adi samasta dharmomAM AcAradhAritva (saMcamapAlana)ja pradhAna che. e mATe AcAranuM pratipAdana karanAra Agama ja paheluM aMga hovuM naye, ke. siddha che. mA 'AcAra' thI jJAnAcyA mAhi pAMya prazna! mAyA sabharavA neya. tenu pratipAhana 42vAvANu mA 'AcArAga' vAya che. 2mA 'AcArAga' sUtranu paDe sUtra 2 cha 'suyaM me' tyA
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 AcArAgasatre - suyaM ye AusaM teNaM bhagavayA evamakkhAyaM, (sU. 1) (chAyA) zrutaM mayA AyuSman ! tena bhagavatA evamAkhyAtam (sU. 1) TIkA'suyaM me' ityAdi / AyuSman ! he cirajIvin ! jambUH ! ' AyuSma 'nitipadaM ziSyasya jambUsvAminaH komalavacanAmantraNaM vinItatAkhyApanArtham / kiJca-tasyAzepazrutajJAnopadeza-zravaNa-grahaNa - dhAraNa - ratnatrayArAdhana - mokSasAdhanayogyatAprAptyarthametadvacanam / vinA''yuSA zrutazravaNAdimokSaparyantasiddhina kasyacitsaMbhavatIti bhaavH| etadvacanaprabhAvAdeva jambUsvAmI mokSapadaM tasminneva janmani praap| ___ mUlArtha-'suyaM meM ityAdi, he AyuSman ! maine sunA hai| una bhagavAnne aisA kahA hai ( sU0 1) TIkArtha he AyuSman ! arthAt he ciraMjIvI jambU !, 'AyuSman' pada apane ziSya jambU svAmIkA komala vacanarUpa sambodhana hai, aura vinItatA prakaTa karane ke lie hai / athavA-unake samasta zratajJAna, upadeza kA zravaNa, grahaNa dhAraNa, ratnatrayakA ArAdhana, tathA mokSasAdhana kI yogyatA kI prApti ke lie isa pada kA prayoga kiyA gayA hai| Ayuke abhAva meM zrutazravaNa se lekara mokSa taka kisIkI bhI siddhi nahIM ho sktii| isI vacana ke prabhAva se jambU svAmIne uso bhava meM mokSa prApta kiyA thA / 'suyaM me' tyA . mUlAI-he AyuSyana! meM sAMbhaLyuM che, te bhagavAne AvuM kahyuM che (sa-1) TIkAtha-he AyuSyana arthAt he ciraMjIvI jabU!, "AyuSyana" pada pitAnA ziSya jakhkha svAmInuM kamala-vacanarUpa saMbadhana che, ane vinatapaNuM pragaTa karavA mATe che. athavA temanA samasta zrutajJAna, upadezanuM zravaNa, grahaNa, dhAraNa, ratnatrayanuM ArAdhana tathA masAdhananI egyatAnI prApti mATe A padane prayoga karavAmAM AvyuM che, AyunA abhAvamAM kRtanA zravaNathI laIne mekSa sudhI kaI paNa siddhi thaI zakatI nathI A vacananA prabhAvathI kabU svAmIe e bhavamAM mokSa prApta karyo hate.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAkSAd bhagavandhamana gurukule nivasatAbhivAdanaM AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.1 bhagavacchabdArthaH 161 zrutaM zravaNaviSayIkRtaM, mayA-sAkSAd bhagavanmukhAt , na tu paramparayA, yato gaNadharANAmanantarAgamo bhavati / 'mayA zruta'-mityanena gurukule nivasatA mayetyarthaH sutarAM labhyate / gurukulanivAsaM vinA hi gurucaraNasarojasparzapUrvakAbhivAdanaM, tanmukhAravindaviniHmRtavacanazravaNaM ca nopapadyate / bhagavayA -bhagaH=(1) - jJAnaM sarvArthaviSayakam , (2) - mAhAtmyam=anupamamahanIyamahimasaMpannatvam , (3)-yazA vividhAnukUlapratikUla parISahopasargasahanasamudbhUtA kIrtiH, yadvA-jagadrakSaNaprajJAsamutthA kIrtiH, (4)-vairAgyam-sarvathA kAma maine bhagavAn ke mukhase sAkSAt sunA hai--paramparA se nahIM, kyA ki gaNadharoM kA Agama anantarAgama hotA hai / -- maine sunA ' isa vAkya kA ' maiMne gurukula meM nivAsa karate hue sunA ' yaha artha svataH siddha hai / gurukula meM nivAsa kiye vinA guru ke caraNakamaleokA sparza karake abhivAdana tathA unake mukhAravinda se nikalane vAle vacanoM kA zravaNa nahIM ho sktaa| 'bhagavAn / zabda meM jo 'bhaga' zabda hai usake aneka artha hote hai| ve isa prakAra hai-(1) sampUrNa padArthoM ko jAnane vAlA jJAna (2) mahAtmya arthAt anupama aura mahAn mahimA, (3) yaza arthAt nAnA prakAra ke anukUla aura pratikUla parISahoM aura upasargoM ko sahana karane se phailI huI kIrti, athavA jagat kI rakSA (uddhAra ) karane kI bhAvanA se utpanna huI kIrti, (4) vairAgya arthAt kAmabhoga kI / meM bhagavAnanA mukhathI sAkSAt sAMbhaLyuM che-paramparAthI nahi, kemake gaNagharanAM Agama anantarAgama-heya che. "meM sAMbhaLyuM" meM gurUkulamAM nivAsa karatA thakA sAMbhaLyuM' A artha svataH siddha che. gurUkulamAM nivAsa karyA vinA gurunA caraNakamalane sparza karIne abhivAdana namaskAra tathA tenA mukhAravidathI nikalavAvALAM vacane zravaNa thaI zakatAM nathI. sagavAna hamAre 'bhaga' 54 cha, ten| mana4 artha thAya cha ta mA pramANe (1) sampUrNa pahAta nAvAjJAna, (2) mAhAtmya arthAt manupama ane mahAna mahimAthI yukta hevuM, (3) yaza-arthAt nAnA prakAranA anukUla ane pratikUla parISaha ane upasargone sahana karavAthI phelAtI kIrti, athavA jagatanI rakSA (uddhAra) karavAnI bhAvanAthI utpanna thayelI kIrti, (4) vairAgyapr. A.-21
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 AcArAGgasUtre bhogAbhilASarAhityam , yadvA-krodhAdikaSAyanigrahalakSaNam , (5)-muktiH sakalakarmakSayalakSaNo mokSaH, (6)-rUpam sakalahRdayahArisaundaryam , (7)-vIyam antarAyAntajanyamanantasAmarthyam , (8)-zrI: dhAtikakarmapaTalavighaTanajanitajJAnadarzana sukhavIryarUpAnantacatuSTayalakSmIH / (9)- dharmaH-apavargadvArakapATodghATanasAdhanazrutacAritralakSaNaH (10)-aizvaryam lokatrayAdhipatyam , cAsyAstIti bhagavAn , tena bhagavatA-jJAnAdiyuktena, tena tIrthaGkareNa, vakSyamANArthasya tIrthaGkarabhASitatvAttacchebdenAtra tIrthaGkaraparAmazaH / uktazca tanika bhI abhilASA na honA, athavA krodha Adi kaSAyoMkA nigraha karanA, (5) mukti samasta karmIkA bhaya rUpa mokSa, (3) rUpa-saba kA hRdaya haralenevAlA anupama saundarya (7) vIrya-antarAya karmake kSaya se utpanna anantazakti, (8) zrI-ghAti karmoM ke kSaya se utpanna anantajJAna, darzana, sukha aura vIryarUpa anantacatuSTaya lakSmI (9) dharma-mokSarUpI dvAra ke kivADa ughADane kA sAdhana zruta cAritrarUpa dharma, (10) aizvarya-tIna loka kA Adhipatya / ye daza guNa jisa meM vidyamAna hoM use 'bhagavAn' kahate hai| aise bhagavAnne kahA hai| Age kahA jAne vAlA tattva tIrthakarabhASita hai, ata eva 'tat' zabda se yahA~ bhagavAn tIrthakara samajhanA cAhie / kahAbhI hai arthAta kAmaganI jarA paNa abhilASA nathavI, a thavI krodha kaSAyane nigraha 423 / , (5) mujita-samasta nA kSaya25 bhAkSa () 35-sarvanA yane / levAvALuM anupama saundarya, (7) vIrya-antarAya karmanA kSayathI utpanna ananta zati (8) zrI-dhAti nA kSayathI utpanna ganata jJAna, zana, suma bhane vIryapa anaMta catuSTayalakSmI (9) dhama-mokSarUpI dvAranAM kamADa ughADavAnuM sAdhana zrata-cAritrarupa dharma (10) aidharya-traNa lekanuM adhipatipaNuM A dasa guNa jemAM hoya tene bhagavAna kahe che evA bhagavAne kahyuM che. mA 42vArI te tatpa tItha 42mApita che, meTalA bhATe 'tat' 274thI tIrthakara bhagavAnane artha ahiM samajavuM joIe. kahyuM paNa che
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1.1 bhagavacchabdArthaH 163 " atthaM bhAsai arihA, suttaM gaMthaMti gaNaharA NiugA" ityAdi / artha bhASate'rhan mUtraM grathnanti gaNadharA nipuNAH, iti cchaayaa| bhagavattIrthaGkaropadipTamartharUpamAgamamupAdAya medhAvino gaNadharA mUlarUpamAgamaM nivadantItyarthaH / __ evaM vakSyamaNarItyo AkhyAtaM kathitaM dvAdazavidhaparipatsu / bhagavatIrthaGkarakathitArthajAtameva vAnumRtya vakSyamANaM vAkyamanuvadiSyAmIti vaakyaarthH| AgamoktArthasya kAlpanikatvAbhAvAd dravyArthikanayenArtharUpo'yamAgamo'nAdiriti bhAvaH / ___eSA paraMparA-paripATI varIvarti sarveSAM gaNadharANAM, yad vinItaiH svasvAntevAsibhirmokSamArga savinayaM pRSTA gaNadharAH "surya me" itivAkyaM prathamaM vadanti / uktaJca "arhanta bhagavanta arthakA nirUpaNa karate hai| aura gaNadhara use bhalI-bhAMti sUtra rUpa meM gUMthate hai| arthAt bhagavAn tIrthaMkara ke dvArA upadiSTa artharUpa Agama ke AdhAra para kuzala gaNadhara mUlarUpa AgamakI racanA karate hai / " una bhagavAnane bAraha prakArako pariSad meM isa prakAra kahA hai jo Age isa sUtra meM nirUpaNa kiyA jaaygaa| Agamokta artha kAlpanika nahIM hotA, ataH dravyArthikanaya se artharUpa yaha Agama anAdi hai| sabhI gaNadharoM kI yaha paramparA-paripATI hai ki-apane 2 vinIta ziSyoM dvArA vinayapUrvaka mokSamArga pUche jAne para gaNadhara mahArAja pahale-pahala 'suyaM meM yaha vAkya bolate hai / kahA bhI hai "ahaMta bhagavaMta arthanuM nirUpaNa kare che, ane gaNadhara tene ruDI rIte sUtra rUpamAM guMthe che, arthAt bhagavAna tIrthakara dvArA upadiSTa-upadezelAM artharUpa AgamanA AdhAra para kuzaLa gaNadhara mUlapa AgamanI racanA kare che." te bhagavAne bAra prakAranI pariSasabhAmAM A pramANe kahyuM che ke, AgaLa A sUtramAM nirUpaNa karavAmAM Avaze. Agamakata-AgamamAM kahelo artha kAlpanika nathI, tethI dravyArthika nayathI artharUpa A Agama anAdi che. | sarva gaNadharanI e paraMparA-paripATI che ke --pata-pitAnA vinIta ziSya dvArA vinayapU bhAkSamAga pUchapAthI gaNadhara bhaDArA prathama 'suyaM me' mA pAdhya mAle che. yu 5 cha:
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 AcArAGgamatra (dratavilambita chandaH) "nipuNaziSyagaNairvinayAnvitai, vimalabhAvayutaiH parisevitaiH / gaNadhararakhilaiH prathamaM vacaH, khalu 'suyaM ma' iti pratibhApitam" // 1 // iti / bhagavatA yadAkhyAtaM tadAha-'ihamegesiM' ityAdi / mUlam ihamegesiM No saNNA bhavai, taMjahA-purathimAo vA disAo Agao ahamaMsi, dAhiNAo vA dizAo Agao ahamaMsi, paJcatthimAo vA disAo Agao ahamaMsi, uttarAo vA disAo Agao ahamaMsi, uDAo vA disAo Agao ahamaMsi, ahodisAo vA Agao ahamaMsi / aNNayarIo vA disAo aNudisAo vA Agao ahamaMsi / / ma. 2 // "vinaya se yukta nipuNa ziSyoM dvArA sevita, tathA nirmala bhAvoM vAle sava gagagharoM dvArA apane2 ziSyoM ke prati sarva prathama muyaM me yaha vAkya kahA gayA hai // 1 // bhagavAnanne jo kahA vaha kahate hai-'ihamegesiM' ityAdi / mUlArtha-~-kinhIM 2 (jIvA) ko saMjJA nahIM hotI ki mai pUrva dizA se AyA hU~. yA maiM dakSiNa dizA se AyA hU~, yA maiM pazcima dizA se AyA hU, athavA mai uttara dizA se AyA huuN| athavA maiM urva dizA se AyA hU~, yA aghodizAse mai AyA hU~. athavA mai dUsarI kisI dizA yA anudizA (vidizA) se AyA huuN| // 2 // vinayathI yukta nipuNa ziSyae sevita tathA nirmala bhAvavALA sarva geraadh| dvArA pAtapAtAnA ziSyo prati sarva prathama 'suyaM meM ye pAdhya vAmAM mAvyu che" // 1 // bhUmAtha-'ihamegesiM' ityAdi. 5-35 ()ne sA nathI DAtI hu pUrva dizAmAMthI Avyo chuM, athavA huM dakSiNa dizAmAMthI Avyo chuM, athavA huM pazcima dizAmAMthI Avyo chuM, athavA huM uttara dizAmAMthI Avyo chuM, athavA huM urva dizAmAthI Avyo chuM, athavA huM e dizAmAMthI Avyo chuM, athavA huM anya bIjI keI dizAmAMthI athavA anudazA (vidizA)mAMthI Avyo chuM. parA
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU.1 saMjJAvarNanam chAyAiha ekeSAM no saMjJA bhavati, tadyathA-pUrvasyA vA dizAyA Agato'hamasmi, dakSiNasyA vA dizAyA Agato'hamasmi, pazcimAyA vA dizAyA Agato'hamasmi / uttarasyA vA dizAyA Agato'hamasmi / U yA vA dizAyA Agato'hamasmi, adhodizAyA vA Agato'hamasmi, anyatarasyA vA dizAyA anudizAyA vA Agato'hamasmi / ___ 'ihamegesiM' iti iha-caturgatisaMsaraNarUpe saMsAre ekeSAM jJAnAvaraNIyakarmoMdayavatAM saMjJinAM jIvAnAM saMjJA-smRtirUpo mativizeSaH no bhavati-na jAyate / anyaM pratiSedhavAcakaM zabdaM vihAya 'no' zabdopAdAnaM viziSTasaMjJApratiSedhabodhanArtham / 'no' zabdaH sarvaniSedhavAcI, dezaniSedhavAcI ca / uktaJca___"pratiSedhayati samastaM, prasaktamarthaM jagati no-zabdaH / sa punastadavayavo vA, tasmAdarthAntaraM vA syAt // 1 // " 'no' zabdaH-prasaMgAdAgatamartha saMpUrNa pratiSedhayati, sa cArthaH prasaktAvayavo vA syAt tasmAdanyo vA'rthaH syAt tamapi pratiSedhayatItyarthaH / TokArtha-cAra gati meM bhramaNa karanerUpa saMsAra meM jJAnAvaraNa karma ke udaya vAle kitaneka sajJI jIvoM ko saMjJA arthAt smRti nahIM hotii| niSedhavAcaka dUsare zabda ko choDa kara yahA~ 'no' zabda kA prayoga kiyA gayA hai so viziSTa saMjJA kA abhAva sUcita karane ke lie samajhanA cAhie / 'no' zabda sarvanipedhavAcaka bhI hai aura dezaniSedhavAcaka bhI hai / kahA bhI hai "no' zabda prasaGga meM Aye hue sampUrNa artha kA niSedha karatA hai| yaha artha cAhe una kA eka avayava ho yA usa se bhinna arthAntara ho-usa kA bhI niSedha karatA hai" // 1 // TIkAtha-cAra gatimAM bhramaNa karavA rarapa saMsAramAM jJAnAvaraNa karmanA udayavALA keTalAka saMjJI jIne sattA arthAt smRti nathI rahetI. niSedhaka-vAcaka anya zabda tyajIne ahi ane zabdano prayoga karyo che, te viziSTa saMjJAne abhAva sUcavavA mATe samajavuM joIe ne zabda sarvaniSedhavAcaka paNa che ane dezaniSedhavAcaka paNa che kahyuM paNa che- " "" zabda prasaMgamAM AvelA saMpUrNa arthane niSedha kare che, te artha game te tenuM eka avayava heya athavA tenAthI bhinna arthAtara hoya teno paNa niSedha 4rI che" // 1 //
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 AcArAgasUtre yayA saMjJayA''tmano gatyAgatyAdikaM jIvo jAnAti tasyA eva pratiSedho vivkssitH| atha saMjJAbhedAHsaMjJA ca jIvAnAM bahuvidhA / tatra-dazavidhA bhagavatIsUtre ( zataka-7, uddeza 8 ) proktA ___" kai NaM bhaMte ! sannAo pannattAo ? goyamA ! dasa sannAo pannattAo, taMjahA-(1) AhArasannA, (2) bhayasannA, (3) mehuNasannA, (4) pariggahasannA, (5) kohasannA, (6) mANasannA, (7) mAyAsannA, (8) lobhasannA, (9) logasannA, (10) ohasannA" iti| jisa saMjJA ke dvArA AtmA kI gati aura Agati jIva jAnatA hai, yahA~ usIkA niSedha samajhanA caahie| saMjJA ke bhedajIvoM kI saMjJA aneka prakAra kI hotI hai / bhagavatIsUtra ( za0 6, u0 8, meM daza prakAra kI sajJA kahI gaI hai, vaha isa prakAra hai prazna-bhagavAn ! saMjJAe~ kitanI kahI gaI hai| uttara-gautama ! daza saMjJAe~ kahI gaI hai / ve isa prakAra hai-- (1) AhAra-sajJA, (2) bhaya-saMjJA, (3) maithuna-saMjJA, (4) parigraha-saMjJA, (5) krodha-saMjJA (6) mAna-saMjJA, (7) mAyA-saMjJA, (8) lobha-saMjJA, (9) loka-saMjJA aura (10) ogh-sNjnyaa| - je saMjJA dvArA AtmAnI gati ane Agati jIva jANe che. ahiM ene niSedha samaja joIe saMjJAnA bheda- jInI saMjJA aneka prakAranI hoya che. bhagavatI sUtra (za. 6. uM. 8)mAM dasa prakAranI saMjJAo kahevAmAM AvI che. te A pramANe che -lagavAna ! saMjJAmA TasI hI cha ? uttara-gautama! dasa saMjJAo kahI che te A pramANe che (1) PAIR-sanA (2) maya-saMjJA (3) bhaithuna-sanA, (4) parizra-sajJA. (5) Adha-nA (6) bhAna-sajJA (7) bhAyA-saMjJA (4) hAma-saMjJA (6) alsaMjJA mane (10) sAdha-saMjJA.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.2 saMjJAvarNanam 167 athavA-saMjJAnaM saMjJA-cetanA, sA cAzAtavedanIyamohanIyakarmodayajanyavikArayuktA AhArAdisaMjJAditvena vyapadizyate / sA dvidhA-anubhavanasaMjJA, jJAnasaMjJA ca / tatrAnubhavanasaMjJA SoDazavidhA / tatra bhagavatIsUtroktadazavidhasaMjJA upAdAyAdhikAH SaT saMjJAH samilitAH SoDaza bhavanti / tatra (1) sukhasaMjJA, (2) duHkhasaMjJA, (3) moisaMjJA, (4) vicikitsAsaMjJA, (5) zokasaMjJA, (6) dharmasaMjJA ceti SaD adhikA vijnyeyaaH| (1) AhArasaMjJA(1) kSudvedanIyodayAt kavalAdyAhArArtha tathAvidhapudgalopAdAnakriyA samyag jnyaayte'nyetyaahaarsNjnyaa| yadvA-zudvedanIyodayasamudbhavaH AhArAbhi athavA-saMjJAna-saMjJA-cetanA, arthAt saMjJA cetanA ko kahate hai / yaha jaba azAtAvedanIya aura mohanIya karma ke udaya se janita vikAroM se yukta hotI hai taba vaha AhAra Adi saMjJA kahalAne lagatI hai / vaha do prakAra kI hai-(9) anubhavanasaMjJA aura (2) jJAnasaMjJA / ina meM se anubhavanasaMjJA solaha prakAra kI hai / bhagavatIsUtrokta daza sajJAo meM chaha saMjJAe~ milA dene se solaha ho jAtI hai| chaha saMjJAe~ ye hai--(1) sukhasaMjJA, (2) duHkhasaMjJA, (3) mohasaMjJA, (4) vicikitsAsaMjJA, (5) zokasaMjJA, aura (6) dharmasaMjJA / (1) AhArasaMjJA kSudhAvedanIya ke udaya se kavalAhAra Adi ke lie yogya pudgalo ko grahaNa karane kI kriyA jisa dvArA samyak prakAra se jAnI jAya vaha AhArasaMjJA kahalAtI hai / athavA-saMjJAna eTale saMjJA, te cetanA, arthAt cetanAne saMjJA kahe che te jyAre asatAvedanIya ane mehanIya karmanA udayathI utpanna vikAra yukta hoya che, tyAre te AhAra Adi saMjJA kahevAya che. te be prakAranI che-(1) anubhavanasaMjJA ane (2) jJAnasaMjJA. temAM anubhavanasaMjJA soLa prakAranI che, bhagavatIsUtrokta dasa saMjJAomAM cha meLavI devAthI soLa thAya che, cha sajJAo A che -(1) sukhasaMjJA, (2) mazA, (3) bhAsajJA, (4) viyitsiAsa jJA, (5) 4sA mane (6) dharmajJA . (1) maahaarsaasudhA (bhUkha) vedanIyanA udayathI kavalAhAra Adi mATe yogya pagalene grahaNa karavAnI kriyA jenA vaDe samyapha prakArathI jANI zakAya, te AhArasaMjJA kahevAya che.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 AcArAGgamutre I lAparUpa AtmanaH pariNAmavizeSaH / abhilApazcAtra - ' madarthamIdRzaM vastu puSTikaraM, yadIdaM labhyate tadA mama hitaM bhaviSyatI' - tyevaM vicArAnuvaddhaH svapuSTituSTikAraNIbhUtapratiniyatavastuprAptyarthamAtmanaH pariNAmaH / riktodaratvAd bhojanIyavastuzravaNa-darzana- saMcintanaizcAhArasaMjJA jAyate / AhArAdayaH saMjJAH ekendriyAdipaJcendriyaparyantAnAM sarvajIvAnAmAsaMsAraM bhavanti / jalAdyAhAropajIvanAd vanaspatyAdInAmAhArasaMjJA vijJAyate / athavA kSudhAvedanIya karma ke udaya se utpanna hone vAlI AhAra kI abhilASArUpa AtmA kI pariNati AhArasaMjJA kahalAtI hai / yahAM abhilASA zabda se ' isa prakAra kI vastu mere lie puSTikara hai, yaha vastu mile to merA hita hogA' aise vicAra se yukta apanI puSTi aura santoSa ke kAraNabhUta padArtha kI prApti ke lie hone vAlA ammA kA pariNAma grahaNa karanA cAhie / khAlI peTa hone para bhojya vastu ke zravaNa darzana aura cintana se AhArasaMjJA utpanna hotI hai / AhAra Adi saMjJAeM ekendriya se lekara paJcendriyaparyanta sabhI jIvoM ko hotI haiM, jaba taka saMsAra kA anta nahIM hotA taba taka banI rahatI hai / jala Adi AhAra para jIvita rahane ke kAraNa banaspati Adi ekendriya jIvoM meM bhI AhArasaMjJA kA astitva pratIta hotA hai / 8 athavA kSudhAvedanIya karmInA uddayathI utpanna thavA vALI AhAranI abhilASA- rUci-IcchA rUpa AtmAnI pariNati te AhArasanA kahevAya che, ahiM abhilASA zabdathI * A prakAranI vastu mArA mATe puSTi karanArI che, A vastu maLe te mArUM hita thaze' evA vicArathI yukta peAtAnI puSTi ane satASanA kAraNabhUta padArthanI prApti mATe vicAra karanAra AtmAnu pariNAma, grahaNa karavuM joIe, khAlI peTa heAvAnA kAraNe bheAjya ( leAjana karavA ceAgya) vastunA zravaNu, darzana ane cintanathI AhArasajJA utpanna thAya che. AAra Adi sa`jJAe ekendriyathI AraMbhIne paMcendriya sudhInA sarva jIveAne heAya che; ane jyAM sudhI saMsAranA aMta thatA nathI tyAM sudhI te saMjJAo rahe che. jala vagerenA AhAra para jIvita rahevAnA kAraNe vanaspati Adi ekendriya jIveAmAM paNa AhArasa'jJAnuM astitva heyAya hai.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 2.2. saMjJAvarNanam 169 (2) bhayasaMjJA(2) sanimittamanimittaM vA bhayamohanIyodayAd bhayobhrAntasya mohanIyAntargatanokapAyarUpA nayanavadanavikRtaromAJcAvirbhAvAdikriyAlakSaNA svAsmanaH prinntirbhysNjnyaa| hInavalatvena, bhayavArtAzravaNabhISaNadarzanAdijanitabuddhayA, ihalokAdibhayajanakArthaparyAlocatena vA bhayasaMjJA jAyate / hastasparzAdibhItyA svAvayavasaMkocanAdinA lajjAluvallyAdInAM bhayasaMjJA vijJAyate / (3) maithunasaMjJA(3) puruSavedodayAnmaithunAtha vanitAlokanaprasannavadanasaMstambhitagAtra (2) ayasaMjJAkisI kAraNa se yA vinA hI kAraNa bhayamohanIya karma ke udaya se bhayamIta puruSakI mohake antargata nokaSAyarUpa, netroM meM aura mukha meM vikAra honA, romAJca honA Adi kriyAe jisakA lakSaNa hai, aisI AtmA kI pariNati bhayasaMjJA kahalAtI hai, durbalatA se, bhaya utpanna karane vAlI bAta sunane se, bhayaGkara vastu ke dekhane se, tathA ihaloka Adi meM bhayajanaka vastukA vicAra karane se bhayasaMjJA utpanna hotI hai| lajavantI Adi vanaspatiyA hAtha ke sparza ke bhaya se apane avayavoM ,ko sikoDa letI hai, ataH una meM bhayasaMjJA kI vidyamAnatA pratIta hotI hai| __ (3) maithunasaMjJApuruSaveda-mohanIya karma ke udaya se maithuna ke lie strI ko dekhanA, prasannavadana , (2) maya s!keI kAraNathI athavA vinA kAraNe bhaya tha, mohanIya karmanA udayathI bhayabhIta puruSanI mehane aMtargata nekaSAyarUpa, netramAM ane caherAmAM vikAra the, romAMca thavuM (rUMvADAM ubhAM thavAM) vagere kiyAo jenuM lakSaNa che, evI AtmAnI pariNati te bhayasaMjJA kahevAya che dubalatAthI, bhaya utpanna karAvanArI vAta sAMbhaLavAthI, bhayaMkara vastu dekhavAthI, tathA A loka vageremAM bhayajanaka vastune vicAra karavAthI bhayasaMjJA utpanna thAya che. lajajAvaMtI (lajajALa) Adi vanaspatio hAthane sparza thavAthI bhaya lAgyo hoya tema pitAnA avayane sakece che tethI temAM bhayasaMjJAnI vidyamAnatA dekhAya che. (3) maithuna sNsaapuruSaveda-mehanIkamanA udayathI maithuna mATe strI tarapha joyuM. hasatuM mukha pra. A.-22
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 AcArAgasatre zaithilyorukampanAdikriyArUpA AtmanaH pariNatimaithunasaMjJA / rudhiramAMsopacayena, strIkathAzravaNAdijanitamatyA, maithunacintanena ca maithunasaMjJA jaayte| kuruvakAdivanaspatInAM kamanIyakAminIbhujalatAvagRhana-caraNAghAta-kaTAkSavikSepAdibhyaH pramanapallavAdiprasavadarzanAnmaithunasaMjJA vijJAyate / (4) parigrahasaMjJA(4) lobhamohanIyodayAda dharmasAdhanavyatirikta sacittA'cittamizravastUpAdAnAdimUrchArUpA AtmanaH pariNatiH prigrhsNjnyaa| sacittAdivastuhonA, zarIra kA stambhita ho jAnA, tathA usa meM zithilatA paidA honA uru (ghuTanoMka nIcekA bhAga) Adi kA kApanA Adi kriyArUpa AtmA kI pariNati ko maithunasaMjJA kahate hai| rakta aura mAMsa kI adhikatA se, strIkathA Adi ke zravaNa se utpanna huI buddhi se, aura mathuna kA vicAra karane se maithunasaMjJA utpanna hotI hai / kurubaka Adi vanaspatiyoM meM sundarI kAminI kI bhujAoM ke AliGgana se, caraNAghAta se, tathA kaTAkSapAta Adi se phUla, pattA Adi utpanna hote hai, ataH vanaspati meM maithunasaMjJA kA astitva siddha hotA hai| (4) parigrahasaMjJAlobhamohanIya ke udaya se dharma ke upakaraNoM ke atirikta dUsare sacitta acitta aura mizra padArthoM ke grahaNa Adi mUrchArUpa AtmA kI pariNati parigrahasaMjJA kahalAtI hai| thavuM, zarIranuM taMbhita thaI javuM, tathA temAM zithilatA utpanna thavI, jAMga vagerenuM kaMpavuM Adi kriyArUpa AtmAnI pariNatine mithunasaMjJA kahe che. rakata (lohI) ane mAMsanI adhikatAthI, strIkathA vagere sAMbhaLavAthI utpanna thayelI buddhithI, ane mithunane vicAra karavAthI mithunasaMjJA utpanna thAya che. kurabaka (eka jatanuM vRkSa) Adi vanaspatimAM suMdarI kAminInA hAthanA AliMgana thatAM, caraNAghAtathI tathA kaTAkSapAta AdithI kula, pattAM Adi utpanna thAya che, A kAraNathI vanaspatimAM mithunasaMjJAnuM astitva siddha thAya che. (4) parigraha sNshaalebhamehanIyanA udayacI dharmanA upakaraNe sivAya bIjA sacitta, acitta ane mizra padArthonuM grahaNa karavuM vagere mUrchArUpa AtmAnI pariNati te parigrahasanA
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 su. 2. saMjJAvarNanam 171 parigrahadarzanena parigraha cintanena, parigrahasaMgraheNa ca parigrahasaMjJA jAyate / bilvAdivanaspatInAM svapatraiH puSpaphalAcchAdanadarzanAt parigrahasaMjJA vijJAyate / (5) krodhasaMjJA (5) krodhamohanIyodayAda jIvasya jAtyAdimadajanitA kartavyAkartavyavivekApahArikA svaparAprItirUpaprajvalanAtmikA vibhAvapariNatiH krodhasaMjJA / (6) mAnasaMjJA (6) mAnamohanIyodayAda aMhakArarUpA Atmano vibhAvapariNatirmAnasaMjJA / devagurudharmAdInAM mahatAmanAdaraNAdinA mAnasaMjJA vijJAyate / sacitta Adi bastuoM kA parigraha dekhane se, parigraha kA vicAra karane se, aura parigrahakA saMgraha karane se parigrahasaMjJA utpanna hotI hai / bilva (bela) Adi vanaspatiyA~ apane pattoM se phUla phala vageraha ko Dha~ka letI hai, isa se unameM parigrahasaMjJA kA honA pratIta hotA hai / (5) krodhasaMjJA - krodhamohanIya ke udaya se jIva meM jAtimada Adi se utpanna, tathA kartavya akartavya kA viveka naSTa kara dene vAlI svapara kI aprItirUpa, tathA jalanarUpa AtmA kI vibhAva pariNati krodhasaMjJA kahalAtI hai / (6) mAnasaMjJA mAnamohanIya ke udaya se ahaGkArarUpa AtmA kI vibhAvapariNati mAnasaMjJA kahalAtI hai / deva guru dharma Adi baDoMkA anAdara Adi karane se mAnasaMjJA mAlUma hotI hai / kahevAya che. sacitta Adi vastuone parigraha dekhAvAthI, karavAthI ane parigrahunA saMgraha karavAthI parigrahasa jJA utpanna parigrahanA vicAra thAya che. bilva (jIsI) Adi vanaspatiyo potAnAM yAMdRDAthI husa- isa vagerene DhAMDI he che, tethI vanaspatimAM parigrahasanA dekhAya che. (4) zredhasaMjJA krodhamAhanIya karmanA udayathI, jIvane jAtimada vagerethI utpanna, tathA kanya akartavyanA viveka nAza karavAvALI sva-paranI aprItirUpa tathA jalanarUpa AtmAnI vibhAvapariNati te krodhasaMjJA kahevAya che. (1) bhAnasaMjJA mAnameAhanIya kanA uDDayathI ahaMkArarUpa AtmAnI vibhAvapariNati mAnasa'jJA kahevAya che. deva, gurU, dhama Adi meATAonA anAdara vagere karavAthI mAnasa jJA mAluma paDe che.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 AcArAgasUtre (7) mAyAsaMjJA(7) mAyAmohanIyodayAt kapaTalakSaNA pravRttirjIvasya vibhaavprinntirmaayaasNjnyaa| paravaJcanecchayA vyAmohotpAdakamanovAkAyavyApAreNa sA vijnyaayte| (8) lobhasaMjJA(8) lobhamohanIyodayena sacittAdivastugRddhirUpA jIvasya vibhAvapariNatirlobhasaMjJA / ArambhaparigrahAdipravRttyA lobhasaMjJA vijJAyate / (9) lokasaMjJA(9) jJAnAvaraNIyakSayopazamena mohanIyakarmodayena ca kubuddhijanitatarka (7) mAyAsaMjJAmAyAmIhanIya ke udaya se jIva ko kapaTarUpa vibhAvapariNati mAyAsajJA kahalAtI hai / dUsare ko Thagane kI icchA se mohajanaka mana, vacana aura kAya ke vyApAra se usa kI pratIti hotI hai| (8) lobhasaMjJAlobhamohanIya ke udaya se sacitta Adi vastuoM meM AsaktirUpa jIvakI vibhAvapariNati lobhasaMjJA kahalAtI hai / . Arambha parigraha Adi kI pravRtti se lobhasaMjJA kA patA calatA hai| (9) lokasaMjJAjJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se aura mohanIya karma ke udaya se kuvuddhijanita (7) maayaasaamAyAmahanIya karmanA udayathI jIvanI kapaTapa vibhAvapariNati mAyA-saMjJA kahevAya che. bIjAne ThagavAnI IcchAthI, mehajanaka mana, vacana ane kAyAnA vyApArathI tenI pratIti thAya che. (8) saamslobhamehanIya karmanA udayathI sacitta Adi vastuomAM AsakitarUpa jIvanI vibhAvapariNati te lebhasaMjJA kahevAya che. AraMbha-parigraha AdinI pravRttithI lobha saMjJAne pate lAge che. (e) - jJAnAvaraNIya karmanA upazamathI ane mohanIsakarmanA udayathI kubuddhijanita
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ ocAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u.1 sU. 2 saMjJAvarNanam 173 rUpA Atmano vibhAvapariNatirlokasaMjJA / yathA-"aputrasya gatirnAstI"-tyAdi / (10) oghasaMjJA(10) jJAnAvaraNIyAlpakSayopazamasamudbhUtA, avyaktopayogarUpA jIvasya pariNatiH oghasaMjJA / sA latAdInAM pratAnArohaNAdinA jJAyate / (11) sukhasaMjJA(11) saMsAriNAM sAtavedanIyodayAt sakalendriyANAmanukUlatayA jJAyamAnA AtmanaH pariNatiH mukhasaMjJA / tarkarUpa AtmA kI vibhAvapariNati lokasaMjJA kahalAtI hai; yathA--"nipUte ko sadgati nahIM milatI' aadi| (10) oghasaMjJAjJAnAvaraNIya karma ke alpa kSayopazama se utpanna hone vAlI tathA avyakta (aprakaTa) upayogarUpa jIva kA vibhAvapariNamana oghasaMjJA kahalAtI hai| latA vagairaha kA maMDapa para caDhane Adi se usakA jJAna hotA hai (11) sukhasaMjJAsaMsArI jIvoMko sAtAvedanIya ke udaya se saba indriyoM ke anukUla pratIta hone vAlI AtmA kI eka viziSTa pariNatiko sukhasaMjJA kahate hai / takarUpa AtmAnI vibhAvapariNati lokasaMjJA kahevAya che. jema-"apatriyAne sagati maLatI nathI." (10) maaghsaajJAnAvaraNIya karmane a5 kSapazamathI utpanna thanArI ane apragaTa upayoga rUpa jIvanuM vibhAvapariNamana te ghasaMjJA kahevAya che, vele vagerenuM maMDapa upara yaha vagerethI te jJAna thAya che. (11) sumssaMsArI jIne sAtavedanIyanA udayathI sarva indriyAmAM anukULatAnuM bhAna karAvanArI AtmAnI eka viziSTa pariNatine sukhasaMjJA kahe che.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 AcArAgasUtre (12) duHkhasaMjJA(12) saMsAriNAmasAtavedanIyodayAt sakalendriyANAM pratikUlatayA jJAyamAnA vividhatApAnubhavarUpA jIvasya pariNatirduHkhasaMjJA / (13) mohasaMjJA(13) mohanIyakarmodayAd mithyAdarzanarUpA jJAnAdiguNarodhakasakalapApasthAnaheturAtmano vibhAvapariNatirmohasaMjJA / kudevakugurukudharmAdau pravRttyA mohasaMjJA vijJAyate / (14) vicikitsAsaMjJA(14) mohanIyodayAd jJAnAvaraNIyodayAca saMzayarUpA jIvasya pariNati (12) duHkhasaMjJAsaMsArI jIvoM ko asAtAvedanIya ke udaya se saba indriyoM ke pratikUla pratIta hone vAlI, vividha prakAra ke saMtApo kA anubhavarUpa jIva kI pariNati duHkhasaMjJA kahalAtI hai| (13) mohasaMjJAmohanIya karma ke udaya se mithyAdarzanarUpa, tathA jJAnAdi guNoM kA niSedha karane vAlI, samasta pApasthAnakoM kA kAraNarUpa AtmA kI vibhAvapariNati mohasaMjJA hai| kudeva kuguru aura kudharma Adi meM pravRtti hone se mohasaMjJA kA jJAna hotA hai / (14) vicikitsAsaMjJAmohanIya aura jJAnAvaraNa karma ke udaya se saMzayarUpa AtmA kA pariNamana vicikitsA (12) msaasaMsArI jIne asatAvedanIyanA udayathI sarva IndrimAM pratikULatAnuM bhAna karAvavA vALI, vividha prakAranA saMtAnA anubhavarUpa jIvanI pariNati te dukhasaMjJA vAya che. (13) maalusjnyaamohanIya karmanA udayathI mithyAdarzana, tathA jJAnAdi guNane nirodha karavAvALI, samasta pApasthAnanA kAraNarUpa AtmAnI vibhAvapariNati te mehasaMjJA che. kudeva, kuguru ane kudharma AdimAM pravRtti hevAnA kAraNe mehasaMjJAnuM jJAna yAya che. (14) viyitsiaashaahanIya ane jJAnAvaraNIya karmanA udayathI saMzayara 5 AtmAnuM pariNamana te
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.2 saMjJAvarNanam 175 vicikitsAsaMjJA / yathA dAnAdidharmasya phalaM prati saMzayaH / sA dvidhA-dezataH, sarvatazca / ' dvAviMzatipariSahasahanabrahmacaryakezolluzcanAdiklezasahanasya phalaM bhaviSyati na ve'-tirUpA dezataH / 'paralokAdi satyaM na ve'-tirUpA, sarvajJaprarUpitajIvAditattvaM yathArthaM na ve'-tyAdirUpA vA srvtH| (15) zokasaMjJA(15) mohanIyakarmodayAdiSTaviyogajanitA vipralApa-vaimanasyarUpA AtmanaH pariNatiH zokasaMjJA / sA cAkrandanAdinA jJAyate / (16) dharmasaMjJA(16) mohanIyakSayopazamena sarvavirati-dezaviratilakSaNA karmakSayajanakasaMjJA kahalAtI hai| jaise-dAna dharma Adi ke phala meM saMdeha honA / yaha saMjJA do prakAra kI hai-deza se aura sarva se / 'bAIsa parISahoM ke sahane kA, brahmacarya pAlane kA, kezaloca Adi kleza sahane kA phala milegA yA nahIM ?' isa prakAra kA saMzaya honA dezataH vicikitsAsaMjJA hai / 'vAstava meM paraloka hai yA nahIM, sarvajJa ke dvArA prarUpita jIva Adi tattva yathArtha hai yA nahIM ? ' isa prakAra kA saMzaya sarvataH vicikitsAsaMjJA hai| (15) zokasaMjJAmohanIya karma ke udaya se iSTaviyoga se utpanna honevAlI vilApa aura vimanaskatArUpa AtmA kI pariNati zokasaMjJA kahalAtI hai / (16) dharmasaMjJAmohanIya karma ke kSayopazama se karmakSayajanaka sarvavirati, tathA dezavirati vicikitsA saMjJA kahevAya che. jemake -dAna dharma AdinA phalamAM saMdeha thave. A saMjJA se prAranI DAya cha-(1) dezathI, (2) sarvathI, mAvIza parivahana sahana karavuM te, brahmacarya pAlana karavuM te, kezanuM locana karavuM vagere kaleza sahana karavAnuM phala maLaze ke nahi?" A prakArane saMzaya te dezathakI vicikitsAsaMjJA che. "vAstavamAM paraleka che ke nahi, sarvajJadvArA prarUpita jIva Adi tatve yathArtha che ke nahi" A prakArane saMzaya te sarvathakI vicikitsAsaMjJA che. (15) shaasjnyaamehanIya karmanA udayane laMdha, ISTaviyegathI utpanna thavA vAlI, vilApa ane vimanaskatA (vyAkula citta) rU5 AtmAnI pariNati zekasaMjJA kahevAya che. (16) ghaasmohanIyamanA kSapazamathI karmakSayajanaka sarvavirati tathA dezaviratirUpa
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 AcArAgasUtre sarvaviratidezaviratirUpA''tmanaH svabhAvapariNatiH dharmasaMjA / sA jIvarakSaNAdivyApAreNa jJAyate / jJAnasaMjJAbhedAHjJAnasaMjJA tu matizrutAdibhedAt paJcadhA-(1) matijJAnaM, (2) zrutajJAnaM, (3) avadhijJAnaM, (4) manaHparyayajJAnaM, kevalajJAnaM, ceti / (1) matijJAnam-- mananaM mtirvvodhH| matizcAsau jJAnaM ca matijJAnam / atra jJAnazabdaH sAmAnyajJAnavAcakaH / indriya-noindrijayanyaM jJAnaM matirjJAnavizeSaH, ataH sAmAnyavizepayoniyoH sAmAnAdhikaraNyam / rUpa AtmA kI svabhAvapariNati ko dharmasaMjJA kahate hai| jIvarakSA Adi vyApAroM se usakA jJAna hotA hai| jJAnasaMjJA ke bheda mati, zruta Adike bheda se jJAnasaMjJA pAMca prakAra kI hai| vaha isa prakAra(1) matijJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) mana paryayajJAna, aura (5) kevalajJAna / (1) matijJAna manana karanA mati hai, arthAt bodha / matirUpa jJAna matijJAna kahalAtA hai / yahA~ jJAna zabda sAmAnya jJAna kA vAcaka hai / 'indriya aura manase honevAlA jJAna mati hai / aisA artha karane se sAmAnya aura vizeSa jJAnoM meM samAnAdhikaraNatA ho jAtI hai / AtmAnI svabhAvapariNatine dharmasaMjJA kahe che. jIvarakSA Adi vyApArathI tenuM jJAna yAya che. jJAnasaMjJAnA bheda- mati, zrata Adi bheda vaDe-karI jJAnasaMjJA pAMca prakAranI kahI che te A abhAva cha-(1) bhatijJAna, (2) zrutajJAna, (3) mavadhijJAna, (4) mana payajJAna, mane (5) vasajJAna. (1) bhtijnyaanmanana karavuM te mati che. arthAt bedha che, matirUpa jJAna te matijJAna kahevAya che. ahiM jJAna zabda sAmAnya jJAnane vAcaka che. Indriya ane manathI utpanna nAna te mati che e artha karavAthI sAmAnya ane vizeSa jJAnamAM samAnAdhikaraNatA (samAnapAnuM) thaI jAya che.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 sU.2 jJAna (5) 177 (2) zrutajJAnamzrutaM zrutiH zravaNaM jJAnavizeSaH / tacca kIdRzam ? ucyate-zabdasya zravaNena, bhASaNAdinA vA yajjJAnamutpadyate tadeva zrutam / atra zrutazabdena jJAnaM gRhyate, jJAnaprabhedaprakaraNAntaHpAtitvAt / na tu zrUyate iti vyutpattyA zabdArthakaH zrutazabdaH / labdhirUpe matijJAne sati pazcAt-zrutajJAnamutpadyate, na tu matijJAnAbhAve, ato matijJAnaM kAraNaM zrutajJAnasya / nanu matijJAnameva zrutajJAnaM saMpadyate, yathA-mRttikaiva ghaTaH, tantureva paTaH, ___ (2) zrutajJAna- zruti yA zravaNa (sunanA), yaha eka prakAra kA jJAna kahalAtA hai| zabda ke zravaNa se-yA bhASaNa Adi se vAcya-vAcakabhAva sambandha ke anusAra jo padArtha kA jJAna hotA hai use zrutajJAna kahate haiN| yahA~ 'zruta' zabda se jJAna kA grahaNa kiyA jAtA hai, kyoM ki vaha jJAna ke prabhedoM ke antargata hai, kintu 'zrUyate' isa vyutpatti se zabdArthaka zruta-zabda nahIM hai / labdhirUpa matijJAna ke hone para bAdameM zrutajJAna utpanna hotA hai, matijJAna ke abhAva meM nahIM hotA, ata eva matijJAna zrutajJAna kA kAraNa hai| zaGkA-matijJAna hI zrutajJAnarUpa meM pariNata ho jAtA hai, jaise miTTI ghaTarUpa meM palaTa jAtI hai, aura tantu paTa (vastra) rUpa meM badala jAte hai, aisI sthiti meM bhagavAnne zrutajJAna kA pRthak grahaNa kisa prayojana se kiyA hai ? (2) shrutjnyaankRti athavA zravaNu-sAMbhaLavArUpa eka prakAranuM jJAna te zrata-jJAna kahevAya che. zruta-jJAna kevuM hoya che? zabdanA sAMbhaLavAthI athavA bhASaNa AdithI, vAca-vAcaka bhAva saMbadha pramANe je padArthanuM jJAna thAya che, tene zrutajJAna kahe che. ahiM kRta-zabdathI jJAna grahaNa karI zakAya che. kemake te jJAnanA pratyenI aMdara che, paraMtu "zraya" A vyutpattithI zabdArthaka kRta-zabda nathI. labdhirUpa matijJAna thayA pachI zrutajJAna utpanna thAya che, matijJAnanA abhAvamAM thatuM nathI te kAraNathI matijJAna te zrutajJAnanuM kAraNa che. zaMkA-matijJAna ja zratajJAnarUpamAM pariNata thaI jAya che, jemake mATI ghaTa rUpamAM pharI jAya che. ane tenuM vastrarUpamAM badalAI jAya che. evI sthitimAM bhagavAne zrutajJAnanuM judu grahaNa zuM prajanathI karyuM? pra' mA -23
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 AcArAGgasUtre tarhi zrutajJAnasya pRthagupAdAnaM bhagavatA kimarthaM kRtam ? ucyate dRSTAntadvayamidaM vipamam, yathA ghaTaprAdurbhAve piNDAkArA mRttikA praNazyati, paTotpattau satyAM tantuJjazca tathA zrutajJAne samupanne matijJAnaM na praNazyati, uktaJca bhagavatA - ' jattha maI tattha suyaM, jattha suyaM tattha maI' ( nandI . ) chAyA- -yatra matistatra zrutaM yatra zrutaM tatra matiH / zrutasya sadbhAve matervidyamAnatA bhagavatA'bhihitA, tasmAdapekSAkAraNameva matijJAnaM zrutajJAnasyeti mantavyam, tathA ca - matijJAnapUrvakamindriyamanojanyamAptavacanAnusAri jJAnaM zrutajJAnamiti niSkarSa: / iti / " zrUyate yat tacchruta' - mitivyutpattyA zrutazabdenAptavacanamapi gRhyate samAdhAna- ye donoM dRSTAnta viSama haiM, jaise-ghaTa prakaTa hone para piNDAkAra miTTI miTa jAtI hai, aura jaise paTakI utpatti hone para tantuoM kA puJja naSTa ho jAtA hai, usa prakAra zrutajJAna utpanna hone para matijJAna naSTa nahIM hotA / bhagavAnane kahA hai , "jahA~ matijJAna hai vahA~ zrunajJAna hai, jahA~ zrutajJAna hai vahA~ matijJAna hai / " zrutajJAna ke sadbhAva meM matijJAna kA astitva bhagavAnane vatalAyA hai, ata eva matijJAna zrutajJAna kA apekSAkAraNa hI hai, aisA mAnanA cAhie / tAtparya yaha nikalatA hai kimatijJAnapUrvaka indriya aura manase utpanna hone vAlA, tathA AptavAkyakA anusaraNa karane vAlA jJAna zrutajJAna hai / 'jo sunAjAya vaha zruta hai' isa vyutpatti ke anusAra 'zruta' zabda se Apta samAdhAna-e ane dRSTAMta viSama che, jemake ghaTa pragaTa thatAM piMDAkAra mATI maTI jAya che, jema vastranI utpatti thatAM taMtunA jaththA nAza pAme che, te pramANe zrutajJAna utpanna thatAM matijJAna nAza pAmatu nathI. bhagavAne kahyuM che keH-- "jyAM matijJAna che tyAM zrutajJAna che, jyAM zrutajJAna che tyAM matijJAna che" zrutajJAnanA saddabhAvamAM matijJAnanu astitva bhagavAne batAvyuM che. e kAraNathI matijJAna, zrutajJAnanu apekSAkAraNa ja che. ema mAnavu joie, teA tAtparya e nIkaLyuM ke matijJAnapUrvaka, indriya ane manathI utpanna thavAvALuM, tathA AptavAkayanuM anusaraNa karavAvALuM jJAna te zrutajJAna che. / je sAMbhaLavAmAM AvI zake te zruta che" A vyutpatti pramANe 'zruta' zabdathI
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 su. 2 jJAna ( 5 ) 179 1 tasmin pakSe - zrutasya Aptavacanasya jJAnaM zrutajJAnamiti SaSThItatpuruSaH / Apto- rAgAdirahitaH sarvajJastasya vacanam - Aptavacanam / tadarthAdhyavasAyarUpaM jJAnaM zrutajJAnamiti / adhyavasAyo nirNayaH / zrutajJAnaM prati zabdasya nimittakAraNatayA zabde'pi zrutavyapadezo bhavati / jJAnabhedavyavasthAyAM tu zrutazabdaH zravaNArthavAcItyavadheyam / (3) avadhijJAnam - avazabdo'dhaH zabdArthaH, ava= adhaH vistRtaM vastu dhIyate - jJAyate'nenetyadhiH / avadhizvAsau tajjJAnaM ceti vigrahaH / vistRtaviSayakaM jJAnamavadhi vacana kA bhI grahaNa hotA hai / usa pakSa meM zruta kA arthAt Aptavacana kA jJAna zrutajJAna hai, aisA SaSThItatpuruSa samAsa hogA / Apta arthAt rAgAdise rahita sarvajJa, unakA vacana Aptavacana kahalAtA hai / adhyayasAya arthAt nizvaya / aisA adhyavasAyarUpa arthAt padArtha kA nizcayAtmaka jJAna zrutajJAna hotA hai / zabda, zrutajJAna meM nimitta kAraNa hai, isa lithe zabda bhI ta kahalAtA hai, kintu jJAna - bhedakI vyavasthA meM zruta-zabda zravaNa artha kA vAcaka hai / (3) avadhijJAna 'ava kA artha hai 'aghaH' arthAt nIce / tAtparya yaha hai ki jo jJAna adhodizA kI vastu ko vistAra se jAnatA hai vaha avadhijJAna kahalAtA hai / avadhirUpa jJAna avadhijJAna hai, arthAt vistRtaviSayaka jJAna / jaise- anuttaropapAtika deva avadhijJAna AptavacananuM grahaNa thai zake che. te pakSamAM zrutanuM arthAt AsavacananuM jJAna te zrutajJAna che. e pramANe SaSThItatpurUSa samAsa thaze. Apta arthAt rAgAdithI rahita, sajJa, tenuM vacana te Aptavacana kahevAya che adhyavasAya arthAt nizcaya, evA adhyavasAyarUpa arthAt padArthanuM nizcayAtmaka jJAna te zrutajJAna kahevAya che. zabda, zrutajJAnamAM kAraNa che, eTalA mATe zabda paNa zruta kahevAya che, paraMtu jJAna--bhedanI vyavasthAmAM zruta-zabda sAMbhaLavuM e ane vAcaka che. (3) avadhijJAna 'bhAva'no artha che 'adha:' arthAt nIthe, tAtparya me che - jJAna agho dizAnI vastuone vistArathI jANe che, te avadhajJAna kahevAya che. avidharUpa jJAna avadhijJAna che, arthAt vistRtaviSayaka jJAna, jemake:-anuttaroSapAtika deva vidha
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 AcArAgasUtre jJAnam / yathA-anuttaropapAtikA devA avadhijJAnavalena bhagavantamApRcchaya jIvAditattvasvarUpaM nirdhArayanti / yadvA-'avadhinA jJAnam ' iti tRtIyAsamAsaH / avadhirmaryAdA-'rUpidravyANyeva viSayIkaroti netarANI'-tivyavasthArUpA, tathA cAyamarthaH-arUpidravyaparihAreNa rUpidravyamAtraviSayakaM jJAnamavadhijJAnamiti / yadvA-adho'dho'dhikaM pazyati yena tadavadhijJAnam / tacca caturgativartinAM jIvAnAmindriyamanonirapekSaM prativiziSTakSayopazamanimittakaM rUpidravyasAkSAtkArajanakaM bhavati / etasya jJAnasya deva-manuSya-tiryaG-nArakA adhikAriNaH / ke bala se bhagavAn se prazna pUcha kara jIvAditattvo kA svarUpa nizcita kara lete hai / athavA avadhi ke sAtha jo jJAna ho vaha avadhijJAna kahalAtA hai| avadhikA artha hai maryAdA / avavijJAna, rUpI dravyoM ko hI jAnatA hai, arUpI ko nahIM, vaha vyavasthA hI yahA~ maryAdA samajhanI caahie| tAtparya yaha huA ki-arUpI dravyoM ko choDakara kevala rUpI dravyoM ko jAnane vAlA jJAna avadhijJAna kahalAtA hai| athavA-jisa jJAna ke dvArA nIce nIce adhika jAnA jAya vaha avadhijJAna hai| yaha jJAna cAroM gatiyoM ke jIvoM ko ho sakatA hai / yaha, sirpha rUpI padArthoM ko sAkSAt jAnatA hai, aura viziSTa kSayopazama se utpanna hotA hai| deva, manuSya, tiryaJca aura nArakI, sabhI isa jJAna ke avikArI hai, arthAt yaha cAroM ko ho sakatA hai / jJAnanA baLathI bhagavAnane prazna pUchIne jIvAdi tane nizcaya karI le che. athavAavadhinI sAthe je jJAna thAya che te avadhijJAna kahevAya che. avadhino artha che maryAdA. avadhijJAna, rUpI dravyane ja jANe che, arUpI dravyone jANatuM nathI, A vyavasthA ja ahiM maryAdA samajavI joIe. tAtparya e thayuM ke arUpI-dravyone cheDIne kevaLa rUpI dravyone jANavAvALuM jJAna te avadhijJAna kahevAya che. athavA je jJAna dvArA nIce-nIce vizeSa jANavAmAM Ave, te avadhijJAna che. te jJAna cAra gationA jIvone thaI zake che, mAtra rUpI padArthone sAkSAt jANe che, ane viziSTa pazamathI utpanna thAya che, deva, manuSya, tiryaMca ane nArakI, A sarva te jJAnanA adhikArI che, arthAt e cAreyane avadhijJAna thaI zake che.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 su. 2 jJAna (5) (4) mana:paryayajJAnam - paryayanaM - sarvataH paricchedanam - avabodhanaM paryayaH / manasaH paryayo manaHparyayaH, manoviSayakaH, sa cAsau jJAnaM ca mana:paryayajJAnam / yadvA manaHparyayasya jJAnaM mana:paryayajJAnam / mano dvividhaM dravyabhAvabhedAt / tatra dravyamano manovargaNAH / saMjJinA manovargaNA gRhItAH satyo manyamAnAzcintyamAnA bhAvamano'bhidhIyate / 181 taha bhAvamanaH parigRhyate / bhAvamanasaH paryayAzca pareSAM sArdhatRtIyadvIpA - bhyantaravarti saMjJipaJcendriyANAM cintyamAnaviSayAdhyavasAyarUpAH / yathA-anyaH (4) mana:paryayajJAna - paryaya arthAt jAnanA, mana ko sarvathA jAnanA mana:paryayajJAna hai, arthAt manoviSayaka, sampUrNa jJAna manaHparyayajJAna kahalAtA hai / athavA - mana:paryaya (manake paryavoM) kA jJAna mana:paryayajJAna kahalAtA hai / mana do prakAra kA hai-- dravya - mana aura bhAva - mana / manovargaNAoM ko dravyamana kahate haiM / saMjJo jIva dvArA grahaNa kI huI manovargaNAe~ jaba cintana kI jAtI hai ve bhAvamana kahalAtI hai / 1 mana:paryaya jJAna ke prakaraNa meM bhAvamana hI liyA jAtA hai / aDhAI dvIpa ke antargata saMjJI paJcendriya jIvoM ke dvArA cintana kiye jAne vAle, viSayAdhyavasAyarUpa paryayoM ko mana:paryaya jJAna jAnatA hai / jaise - koI dUsarA jIva aisA vicAra kare-AtmA kaisA (4) bhanaHparyaya jJAna paya arthAt jANavuM, manane jANavuM te mana:paryaya jJAna che. arthAt-mana viSayakanuM saMpUrNa jJAna mana:paryaMca kahevAya che. athavA mana:paryAMyanuM jJAna te manaHpacajJAna kahevAya che. bhana me aAranAM che-(1) dravyabhana bhane (2) bhAvabhana, bhanovarga lAbhone drvy"mana kahe che, ane sattI jIva dvArA gra uNu karAelI maneAvAonu jyAre ciMtana karavAmAM Ave che tene bhAvamana kahe che. mana:paryaMca jJAnanA prakaraNamAM bhAvamana ja levAmAM Ave che. aDhI dvIpanA sa'nI paMcendriya jIveA dvArA cintana karavAmAM AvatA viSayAdhyavasAyarUpa pacAne mana:paryaMya jJAna jANe che. jema ke--kAI khIjo jIva evA vicAra kare-AtmA kevA
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 282 AcArAgasUtre kazcidevaM cintayet-'AtmA kIdRzaH ? arUpI, cetanAsvabhAvaH, karmaNAM kartA, tatphalabhoktA cetyAdayo ye jJAnavizeSarUpAstasyAtmanaH pariNAmAsteSAM yad jJAnaM tanmanaHparyayajJAnam / manaHparyayajJAnI ca manaHparyayAneva pratyakSIkaroti na tu vAhya vastu / na ca'manaHparyayajJAninA bAhya vastu na jJAyate' iti vAcyam , anumAnatastasya vAhyavastujJAnasadbhAvAt / yathA-viziSTakSAyopazamikamatibhAzAlI prekSAvAn prazAntaH kasyacidAkArebhittAdikaM vilokya tadIyamanogataM bhAvaM sAmarthya cAnumAnato vijaanaati| hai ? arUpI, cetanAsvarUpa, karmoM kA kartA, karmaphalabhoktA, ityAdi AtmA ke jo jJAnavizeSarUpa pariNAma hai, unheM jAnanA manaHparya yajJAna hai / manaHparyayajJAnI jIva, mana ke paryAyoM ko hI pratyakSa karatA hai, vAhya vastu ko nahIM / parantu yaha kahanA ThIka nahIM hai ki-manaHparyayajJAnI bAhya vastuoM ko jAnatA hI nahIM hai| manaHparyayajJAnI ko anumAna se bAhya padArthoM kA jJAna hotA hai| jaise-viziSTakSayopazamajanya pratibhA vAlA vuddhimAn puruSa kisI ke izAre yA ceSTA ko dekhakara usake manakA bhAva aura usakA sAmarthya anumAna se jAna letA hai, isI prakAra manaHparyayajJAnI dUsare ke bhAvarUpa mana ko pUrNatayA pratyakSa karake anumAna se bAhya vastu ko jAna letA hai ki-'isane amuka vastu kA vicAra kiyA hai| bAhya padArthoM kA vicAra karate samaya usI padArtha ke AkAra kA mana ho jAtA hai| che? apI, cetanA-svarUpa, karmone kartA, karmaphalakatA, ItyAdi AtmAnA jJAna vizeSarUpa je pariNAma che, tene jANavA te manapaya jJAna che. mana paryaya jJAnI java mananA paryAne ja pratyakSa kare che bahAranI vastuone nahi, paraMtu ema kahevuM ThIka nathI kemaparyayajJAnI bahAranI vastuone jANatA ja nathI, mana paryayajJAnIone anumAnathI bahAranI vastuonuM jJAna hoya che. jemake - viziSTapazama janya pratibhAvALA buddhimAna purUSa keInA IzArAthI athavA ceSTAne joIne tenA mananA bhAva ane tenuM sAmarthya anumAnathI jANI le che, e pramANe mana:paryayajJAnI bIjAnA bhAva5 manane pUrNa rUpamAM pratyakSa karIne anumAnathI bAranI vastuone jANI le che ke -"teNe amuka vastune vicAra karyo che" bahAranA padArthone vicAra karavAnA samaye teja padArthanA AkArarUpa mana thaI jAya che.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1. u1. sU.2. jJAna (5) tathA manaHparyayajJAnI kasyacid bhAvarUpaM manaH sarvatobhAvena pratyakSIkRtyAnumAnena bAhya viSayamavabudhyate-' idaM vastvanena cintyate' iti / bAhyapadArthacintanasamaye hi vAhyapadArthAkArasadRzAkAraM mano bhavati / idaM manaHparyayajJAnaM rUpiviSayatva-kSAyopazamikatva-pratyakSatvAdisAmye'pyavadhijJAnAd bhinnaM, svAmyAdibhedAt / tathAhi-avadhijJAnamaviratasamyagdRSTerapi bhavati, tad dravyato'zeSarUpidravyaviSaya, kSetrato lokaviSayam , kAlato'tItAnAgatAsaMkhyAtotsapiNyavasarpiNIviSayam , bhAvataH sakalarUpidravyeSu pratidravyamasaMkhyAtaparyAyaviSayam / ___ manaHparyayajJAnaM tu pramAdarahitasyA''marSAMdyanyatamalabdhidhAriNaH saMyatasya bhavati / dravyataH-saMjJipaJcendriyamanodravyaviSaya, kSetrataH-samayakSetramAtraviSayam ___manaHparyayajJAna avadhijJAna kI taraha rUpI padArthoM ko viSaya karatA hai; kSayopazama se utpanna hotA hai, kintu avadhijJAna se bhinna hai, kyoM ki svAmI Adike bheda se donoM meM bheda hai, vaha isa prakAra-avadhijJAna aviratasamyagdRSTi ko bhI hotA hai, vaha dravyataH samasta rUpI dravyoM ko jAnatA hai, kSetra se samasta loka ko jAnatA hai, kAla se asaMkhyAta bhUta aura bhAvI utsarpiNI evaM avasarpiNI ko viSaya karatA hai, bhAva se samasta rUpI dravyoM meM se pratyeka dravya kI asakhyAta paryAyoM ko jAnatA hai| manaHparyayajJAna apramatta saMyata ko tathA AmarSa Adi kisI labdhi ke dhAraka ko hI hotA hai / vaha dravya se saMjJo paJcendriya ke manodravya ko, kSetra se samayakSetramAtra ko mana:paryayajJAna, avadhijJAna pramANe rUpI padArthone viSaya kare che-jANe che mana:paryayajJAna kSapazamathI utpanna thAya che, paraMtu avadhijJAnathI te bhinna che, kemake svAmI AdinA bhedathI te baMnemAM bheda che. te A pramANe-avadhijJAna avirata samyagadaSTine paNa thAya che. te dravyathakI sarva rUpI jIvene jANe che, kSetrathakI samasta lekane jANe che, kAlathakI asaMkhyAta bhUta ane bhAvI utsapiNI avasarpiNIne jANI zake che, bhAvathI samasta rUpI drAmAMthI pratyeka dravyanI asaMkhyAta paryAne jANe che. manaparyayajJAna apramatta saMyatane (munine) tathA AmaSa Adi keI labdhinA dhArakane ja thAya che. te dravyathI saMjJI paMcekinyanAM mana dravyane, kSetrathakI samayakSetra
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 AcArAGgasUtre kAlato'tItAnAgatapalyopamAsaMkhyAtabhAgaviSayam , bhAvato manodravyagatAnantaparyAyaviSayakam / (5) kevalajJAnam - kevalam-ekamasahAyaM jJAnAvaraNIyakarmAtyantakSayasamudbhUtam-atItAnA gatavartamAnayathAvasthitasakaladravyaguNaparyayaviSayakamapratipAti jJAnaM kevalajJAnam / atra granthavistarabhiyA virmaamH| jJAnaprasaGgena matyAdibhedapaJcakaM pradarzitaM, prakRte tu matijJAnasyaivAdhikAraH / ( aDhAI dvIpa ko), kAla se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga-bhUta-bhaviSyat kAlako aura bhAva se manodravya kI ananta paryAyoM ko viSaya karatA hai| (5) kevalajJAnakevalajJAna, kevala arthAt eka hI hai| usa ke sAtha dUsarI jJAna nahIM hotaa| vaha asahAya hai arthAt indriya mana Adi kisI kI sahAyatA kI use apekSA nahIM hai / vaha jJAnAvaraNa karma ke Atyantika kSaya se utpanna hotA hai / atIta, anAgata, vartamAna kAla ke samasta dravyoM guNoM aura paryAyoM ko yathArtharUpa meM jAnatA hai, apratipAtI hai, arthAt ekavAra utpanna ho kara kabhI naSTa nahIM hotaa| aisA jJAna kevalajJAna kahalAtA hai| granthavistAra ke bhaya se adhika vistAra nahIM karate / jJAna kA prakaraNa hone se matijJAna Adi pAMca bheda batalAye jA cuke haiM / mAtrane (aDhI dviIpane) kAlathI popamanA asaMkhyAtamA bhAge bhUta-bhaviSya kAlane ane bhAvathI manadravyanI anaMta paryAne jANe che. (5) usjnyaankevalajJAna, kevala arthAta ekaja che. tenI sAthe bIjuM jJAna thatuM nathI, te asahAya che, arthAt indriya, mana Adi koInI paNa sahAyatAnI tene apekSA nathI. ane te kevalajJAna jJAnAvaraNIya karmanA AtyaMtika kSayathI utpanna thAya che. kevalajJAna bhUtakAla, bhaviSyakAla ane vartamAna kAlanA samasta dravya, guNo ane paryAne yathArtharUpathI jANe che. te apratipAtI che, arthAt eka vAra utpanna thaIne pharI kaI paNa vakhata nAza pAmatuM nathI, evuM je jJAna te kevalajJAna kahevAya che. graMthavistAranA bhayathI adhika vistAra ahiM karatA nathI. jJAnanuM prakaraNa hovAthI matijJAna Adi pAMca bheda batAvyA che. ahiM
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 8.2. matijJAnam (9) 185 mavijJAnaM cAnekavidham , IhAdibhedAt / uktaJca bhagavatA"IhA apoha vImaMsA, maggaNA ya gvesnnaa| sannA saI maI pannA, savvaM AbhiNibohiyaM " // (nandI mati jJAnagAthA 27) chAyA-IhA, apohaH vimarzaH mArgaNA ca gvessnnaa| saMjJA smRtiH matiH prajJA sarvam Abhinibodhikam // 'AbhiNiyohiyaM' ityanena trikAlaviSayakaM matijJAnamucyate tathA-coktaM bhagavatA-"paMcavihaM NANaM pnnnnttN| taMjahA-(1) AbhiNivohiyaNANaM, (2) suyaNANaM, (3) ohiNANa (4) maNapajjavaNANaM (5) kevalaNANaM / iti ( nandI, 1) (1) IhAIhA'pohAdayo mtijnyaanprbhedaaH| ttr-iihnm-iihaa| nAmajAtyAdiyahA~ matijJAna kA hI prasaGga hai| matijJAna, IhA Adi ke bheda se aneka prakAra kA hai| . bhagavAnne kahA hai : " IhA, apoha, vimarza, mArgaNA, saMjJA, smRti, mati aura prajJA, yaha saba Abhinibodhika jJAna ( matijJAna) hai" (nandIsUtra matijJAna gAthA 27) Aminibodhika jJAna kA artha hai-trikAlaviSayaka matijJAna / bhagavAnne kahA hai:- "jJAna pAMca prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra-(1) AbhinibodhikajJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) manaHparyayajJAna aura (5) kevalajJAna" (nandI-sU01) (1) IhAihA apoha Adi matijJAna ke bheda haiN| nAma aura jAti Adi kI vizeSa matijJAnane ja prasaMga che, matijJAna IhA Adi bhedathI aneka prakAranuM che. bhagavAne yuche :-DA, mapADa, vibhaza, bhArga, gaveSA, saMjJA, smRti, bhati, mane prajJA, e sarva AbhinibaMdhaka jJAna-matijJAna che (naMdIsUtra matijJAnagAthA 27) Abhinidhika jJAnano artha che-trikAlaviSayaka matijJAna, bhagavAne kahyuM che ke - "jJAna pAya prA2nu cha, ta mA pramANe (1) mAninimAdhijJAna (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna (4) bhana:payajJAna mane pasajJAna (nanhI sU01) (1) haaIhi tathA apaha vagere matijJAnanA bheda che. nAma ane jAti AdinI vizeSa pra. A.-24
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre 186 yathA vizeSakalpanA rahita sAmAnyajJAnottaraM vizeSanizzrayArthaM vicAraNA- IhA / sparzanedriyeNa sparzasAmAnye jJAMte sati, tadanu kIdRzo'yaM sparzaH 1, kasyAyaM sparzaH ?, kimayaM kamalanAlasparzaH utAho bhujaGgamasparza: ? iti gADhAndhakAre cakSuSmaaise vicAraNA vartate / (2) apoha: apohanam -apohaH nizcayaH / ko'yamapohaH ? ucyate - matijJAnasyAvagrahAdi - bhedacatuSTaye tRtIyabhedo yo'pAyaH sa evApohazabdenocyate / avagrahAdibhedacatuSTayaM ca nandImutre bhagavataiva pradarzitamasti / kalpanA se rahita sAmAnyajJAna ke pazcAt hone vAlI vicAraNA IhA kahalAtI hai / jaise- sparzanendriya ke dvArA sparzakA sAmAnya jJAna hone ke pazcAt gADha andhakAra hone para cakSuvAle ko bhI yaha vicAraNA hotI hai ki yaha sparza kaisA hai ? kisakA yaha ' sparza hai ? yaha kamala ke nAla kA sparza hai yA sarpa sparza hai ?, isa prakAra kI vicAraNA ko IhA kahate haiM |1| kA (2) apoha- / apoha kA artha hai - nizcaya / apoha kyA hai ? kahate haiM matijJAna ke avagraha Adi cAra bhedoM meM tIsarA bheda jo apAya hai usI ko yahA~ 'apoha' zabda dvArA kahA hai | avagraha Adi cAra bheda nandIsUtra meM bhagavAn ne kahe haiM / kalpanAthI rahita, sAmAnya jJAnanI pachI thavA vALI vicAraNAne ihA kahe che, jemakesparzaneMdriyanA dvArA sparzanuM sAmAnya jJAna' thayA pachI gADha aMdhakAra thAya tyAre netravALAne paNa e vicAra thAya che ke A sparza kevA che ? A koNe sparza karyAM che. zenA sparze che ?, A kamalanA nALanA sparza che ke sapanA sparze che?, A prakAranI vicAraNA tene IhA kahe che. (2) 24916 apeAhunA artha che nizcaya, apeAha e zuM che ? kahe che ke matijJAnanA avamata Adi cAra bhedo paikInA trIje bheda je apAya che, tene ahi kahela che. avagraha Adi cAra bheda nadIsUtramAM bhagavAne kahelA apeAha ' zabdathI che. 8
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 5.2. matijJAnam (9) sAmAnyajJAnottaraM kAlaM vizeSanizcayArtha vicAraNAyAM pravRttAyAM badanu guNadoSavicAraNAjanito nizcayaH, yathA-'kimayaM kamalanAlasparzaH, Ahosvid bhujaGgamasparzaH ?' iti vicAraNAyAM 'mRNAlasyaivAyaM sparzaH; atyantazItAdiguNavattvAdityasyaivAya'-miti nizcayo'nyaM bhujaGgamasparzamapanudati, tasmAdayaM nizcayo'poho'panodazceti nigadyate / (3) mImAMsAmImAMsA-mAtumicchA, mAtuM-jIvAdisvarUpaM jnyaatumicchaa| (4) mArgaNAjIvAdipadArthasya yathAvasthitasvarUpAnveSaNaM maargnnaa|| sAmAnya jJAna ke pazcAt vizeSa kA nizcaya karane ke lie vicAraNA pravRtta hone para pazcAt guNa-doSa kI vicAraNA se utpanna nizcaya apoha kahalAtA hai| yathA'yaha kamalanAlakA sparza hai yA sarpa kA sparza hai ?' isa prakAra kI vicAraNA hone para "yaha kamalanAla kA hI sparza hai, kyoM ki isa meM atyanta zItalatA hai| isa prakAra kA nizcaya honA, aura yaha nizcaya anya kA arthAt sarpa ke sparza kA nirAkaraNa karadetA hai, ata eva yaha nizcaya apoha, apAya aura apanoda bhI kahalAtA hai / (3) vimarzajIva Adi ke svarUpa ko jAnane kI icchA vimarza hai| (4) mArgaNAjIva Adi padArthoM ke yathArtha svarUpa kA anveSaNa karanA mArgagA hai / sAmAnya jJAna thayA pachI vizeSane nizcaya karavA mATe vicAraNA thatAM pachI tene guNa-deSanI vicAraNAthI utpanna nizcaya tene apaha kahe che, jema-"A kamalane nALane sparza che ke sapane sparza che ? " A prakAranI vicAraNA thayA pachI nakkI karavAmAM Ave ke "A sparza kamalanA nALane ja che, kemake temAM atyaMta zItalatA che" e prakArane nizcaya thAya che ane e nizcaya bIjAne arthAt sapanA sparzane nirAkaraNa karI de che. tethI karI A nizcaya te apaha, apAya ane apaneda paNa kahevAya che. (3) vibhshjIva AdinA svarUpane jANavAnI IcchA te vimarza che. (4) bhaagjIva Adi padArthonA yathArtha svarUpanuM anaveSaNa karavuM te mArgaNu che.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgamutre (5) gavepaNA mArgaNAnantaramanupalabhyasya jIvAdipadArthasya sarvataH paribhAvanaM - nirNayAbhimukhavicAraparAyaNatA gaveSaNA / 188 (6) saMjJA - indriyajanyajJAnaviSayIbhUtasyArthasya punardarzanena " sa evAya " - miti jAyamAnaM jJAnaM saMjJA / yathA - " sa evAyamAhArakalabdhimAn mahAtmA, yo mayA kAnane dRSTaH " / (7) smRtiH anubhUtArthaviSayakaM jJAnaM smRtiH / atrodAhAraNaM yathA - idaM jJAnamatItaviSayakaM bhavati / (5) gaveSaNA - mArgaNA ke pazcAt upalabdha na hone vAlA jIvAdi padArthoM kA pUrI taraha vicAra karanA arthAt nirNaya ke abhimukha vicAraparAyaNatA gapepaNA hai / (6) saMjJA 4 indriyajanya jJAnake viSayabhUta padArtha kA puna darzana hone para 'yaha vahI hai' isa prakAra se utpanna hone vAlA jJAna saMjJA kahalAtA hai / jaise- "yaha vahI AhArakalabdhi vAle mahAtmA hai jinheM maine vanameM dekhA thA" / (7) smRti - pahale anubhava kiye hue padArtha lo viSaya karanevAlA jJAna smRti kahalAtA hai / smRtijJAna atItaviSayaka hI hotA hai| yahAM eka udAharaNa hai, jaise (5) gaveSaNA mANAnI pachI upalabdha nahi thavA vALA jIvAdi padArthIne pUrI rIte vicAra karavA arthAt nirNAyane abhimukha-vicAra parAyaNatAne gaveSaNA kahe che. (1) saMjJA Indriyajanya jJAnanA viSayabhUta padArthAnu pharI darzana thatAM " A teja che." e prakAre utpanna thavA vALuM jJAna te saMjJA kahevAya che. jema A teja AhArakalabdhivALA mahAtmA che jene me vanamAM joyA hatA," (0) 272 (12 prathama anubhava karelA padArthanA viSaya karanArU jJAna smRti kahevAya che. smRti-jJAna atIta viSayanuM ja. (vItI gayelA prasa Mganu ja) hAya che ahIM eka udaharaNa che, jemake
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.2. matijJAnam (9) cellaNA devI hemante bhagavatsamavasaraNataH pratyAgacchantI mArge mahAraNye svapratijJA'vinaM jinakalpinaM kamapi muni dhyAnAvasthamAlokya bhaktyA tadarzanavandanAdikaM vidhAya svaprAsAdamAgatA rAtrau luptA / nidrAvasthAyAM tasyAH pANirAvaraNavastrAd vahibhUtaH zItena zithilIvabhUva / athA'sau jAgaritA jaDIbhUtaM svahastaM vilokya zItAdipariSahapariMgataM mahAraNyasthaM muni smRtavatI " kathamaho asau muniridAnI bahirmahAvane zItaparibhUto bhvissyti"| iti karmaNAM mahAnirjarAM mahAparyavasAnaM cakAra / celanA devI hemanta Rtu meM bhagavAn ke samavasaraNase lauTatI huI, mArga meM mahA-araNya meM, apanI pratijJA pAlane vAle kinhI jinakalpI muni ko dhyAna meM sthita dekhakara, bhaktipUrvaka una kA darzana vandana Adi kara ke apane mahala meM AI aura rAtri meM so gii| nidrAvasthA meM usa kA hAtha oDhane ke vastra se bAhara nikala gayA aura ThaMDa ke kAraNa Thara gyaa| rAnI kI nIMda khula gaI / usane apane hAtha ko jaDIbhUta dekha kara zIta pariSahoM se AkrAnta, mahA-araNyavAsI munikA smaraNa kiyaa| kahane lagI-aho! mahAvana meM, nagara ke bAhara vaha muni isa samaya zIta se kaisA kaSTa pA rahe hoMge , aisA soca kara usane karma kI mahAnirjarA kI / celanA devI hemanta RtumAM bhagavAnanA samavasaraNamAMthI pAchI phare tyAre mArgamAM mahAvanamAM, potAnI pratijJA pAlanArA, keI eka jinakalpI munine dhyAnamAM sthita joIne, bhaktipUrvaka tenA darzana, vaMdana vagere karIne pitAnA mahelamAM AvI ane rAtrIe suI gaI. nidrAvasthAmAM tene eka hAtha eDhavAnA vastramAMthI bahAra rahI gaye, ane ThaMDI hovAnA kAraNe te hAtha karI gaye, rANanI nidrA uDI gaI, tyAre teNe pitAnA hAthane TharI javAthI jaDa je joIne zIta Adi parISahAthI mAnta, mahA-panavAsI muni sAsarI mAvyA; mane 49 sA -bhADe ! mahAvanamAM nagara bahAra te muni A samayamAM zItathI kevuM kaSTa pAmatA haze , evo vicAra karIne kamanI mahAnirjarA karI.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 AcArAgasUtre (8) matiHvartamAnaviSayakaM jJAnaM matiH / yathA-'muniH saMyamArtha bhikSAmaTati' / (9) prajJAviziSTakSayopazamajanyaM prabhUtapadArthavati yathAvasthitasvarUpanirNayAtmakaM jJAnaM prjnyaa| ____ AbhinivodhikasvarUpasya matijJAnasya prabhedA uktAH / " ihaikeSAM no saMjJA bhavatI"-tyatra saMjJAzabdena mavijJAnAntargataM smRtirUpaM viziSTaM jJAnaM bhagavatA nozabdanirdezena pratiSedhitam , na tu sarvavidhasaMjJArUpaM sAmAnya jJAnam / (8) mativartamAnaviSayaka jJAna mati kahalAtA hai| jaise- muni saMyama pAlane ke artha bhikSAke lie bhramaNa karatA hai|' (9) prajJAviziSTa kSayopazama se utpanna hone vAlA aura prabhUta padArthoM ke yathArtha svarUpa kA nirNayAtmaka jJAna prajJA hai| AbhinivodhikarUpa matijJAna ke prabheda kahe gye| 'kitaneka jIvoMko sajJA nahIM hotI' yahI saMjJA zabda se matijJAna ke antargata smRtirUpa viziSTa jJAna kA bhagavAnne 'no' zabda kA nirdeza karake niSedha kiyA hai, kintu saba prakAra kI saMjJArUpa sAmAnya jJAnakA nipeva nahIM kiyA hai| (8) bhtivartamAna viSayanuM jJAna te mati kahevAya che, jema "muni saMyama pAlana mATe bhikSA levA bhramaNa kare che." (e) prjnyaaviziSTa pazamathI utpanna thanArUM prabhUta padArthonA yathArtha svarUpanu nirNayAtmaka jJAna te prajJA che. Abhinidhikapa matijJAnanA prabheda kahevAyA. keTalAka chone saMjJA nathI thatIahiM saMjJA zabdathI matijJAnanA aMtagarta smRtirU5 viziSTa jJAnane bhagavAna ne zabdano nirdeza karIne niSedha karyo che paraMtu sarva prakAranI saMjJApa sAmAnya jJAnane niSedha karyo nathI.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.2. matijJAnam (9) ___ 191 sA saMjJA kisvarUpA, yA na bhavatyekeSAm ? ityAkAGkSAyAmAha-" taMjahA" iti / sA yathA ___ " purathimAo vA disAso" ityArabhya-"ahodisAo vA Agao ahamaMsi" ityantenedamuktaM bhavati-vartamAnajanmanaH prAk kamyAM dizi mamAvasthAnamAsIditi svagatyAgatyavadhiviziSTapUrvAdiSaDdizAjJAnaM nAsti / saMjJinAmapi kiyatAMcit / yathA-madirAmadapUrNitanayano mUrchitaH pathi patitaH svajanAdinA samutthApya gRhamAnIyate / atha mUrchApagame'pyasau na jAnAti-kAhaM patitaH ?, kathamutthApitaH ?, kena kayA rItyA'tra samAnIto'smI ?-ti / tadvad viziSTasaMjJAyA vaha saMjJA kisa prakArakI hai jo kinhIM 2 jIvoM ko nahIM hotI hai| isa prakAra kI jijJAsA hone para kahA gayA hai-taMjahA-arthAt vaha isa prakAra . 'purasthimAovA vA dizAo' se lekara 'ahodizAovA Ago ahamaMsi' taka kA Azaya yaha hai ki isa vartamAna janma se pahale maiM kahA~ rahatA thA , isa prakArakA apanI gati-Agati se yukta chaha dizAoM kA jJAna kitaneka saMjJI jIvoMko bhI nahIM hotA / jaise-madirA ke mada se chakA huA, mUrchita aura rAste meM paDA huA puruSa svajana Adi ke dvArA uThAkara ghara lAyA jAtA hai, kintu mUrchA haTa jAne para bhI use jJAna nahIM hotA ki-mai kahA~ girA thA ?, kisa prakAra uThAyA gayA ?, kauna kisa prakAra mujhe yahA~ lAyA , isI prakAra viziSTa saMjJA ke abhAva ke kAraNa jIva te saMjJA kevA prakAranI che, je kaI-keI ne nathI hotI , A pramANe jJAsA thavAthI 4 cha -'taMjahA' arthAt te 2mA prare "purathimAovA disAo" thI sAdhane " ahodisAo vA Agao ahamaMsi," sudhIne Azaya e che ke -A vartamAna janmathI pahelAM huM kyAM rahetuM hatuM, A prakAranuM pitAnI gati-AgatithI yukta cha dizAonuM jJAna keTalAka saMsI jIne paNa nathI thatu. jema madirAnA kephathI chakelA mUchita-bebhAna rastAmAM paDelA purUSane svajanadvArA uThAvIne potAnA ghera lAvavAmAM Ave che; paraMtu mUcha utarI gayA pachI paNa tene jJAna thatuM nathI ke huM kyAM paDI gayuM hatuM ? kevI rIte mane uThA ? keNa kevI rIte mane ahiM lAvyA?, A prakAranI viziSTa saMjJAnA
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 192 AcArAgasUtre abhAvAjjIvaH pUrvabhavaM na jAnAti / "aNNayarIo vA disAo" iti| yAvatyo -dizaH santi tatra kasyAzcidekasyA dizaH samAgato'smIti svAgamanAvadhidizaM sAmAnyarUpeNApi na jAnanti katicana saMjinaH, sarvagjJiAnAbhAvenAnyataradigajJAnAsaMbhavAditi bhAvaH / "aNudisAo vA" iti / IzAnAdayaH koNarUpA vidisho'nudishH| tAsAM madhye kasyAzcidekasyA anudizaH samAgato'smIti sAmAnyarUpeNa, tathaizAnyA AgneyyA ityAdi vizeSarUpeNa ca svAgatyavadhibhUtAyA anudizo jJAnaM na bhvtiitybhipraayH| __ atha dizaH kati santi ? ucyate-saMkSepato dravya-bhAva-bhedena dizA dvividhaa| apanA pUrva bhava nahIM jaantaa| 'aNNayarIo vA disAo' arthAt jitanI dizAeM hai, unameM kisI bhI eka dizA se mai AyA hU~, isa prakAra apane Agamana kI dizA ko sAmAnyarUpa se bhI kitaneka saMjJI nahIM jAnate hai / kyoM ki sabhI dizaoM ke jJAnake abhAva meM kisI eka dizA kA jJAna honA asambhava hI hai / 'aNudizAovA' IzAna vagairaha koNarUpa vidizAoM ko anudizA kahate hai / unameM se sAmAnyarUpa se kisI bhI eka dizA se maiM AyA hU~, yA vizeSarUpa se IzAna, Agneya Adi vidizA se mai AyA hU~, aisA jJAna nahIM hotaa| prazna-dizAe~ kitanI hai ? uttara-saMkSepa se dizA ke do bheda hai-dravya-dizA, aura bhAva-dizA / pUrva, abhAvathI jIva pitAnA pUrvabhavane jANatA nathI. 'aNNayarIo vA disAo' arthAt resI hizAmA cha, tamAthI 5y eka dizAthI huM AvyuM chuM. A pramANe pitAnA AgamananI dizAne sAmAnya rUpathI paNa keTalAMka saMjJI jANatA nathI. kemake sarva dizAonA jJAnanA abhAvathI * ziAnujJAna ya. te masala cha 'aNudisAo vA' zAna vagaire Ay sapa vidizAone anadizA kahe che. temAMthI sAmAnyarUpe koI paNa eka dizAthI huM AvyuM chuM, athavA vizeSarUpathI IzAna Agneya Adi vidizAothI huM mAye chu. medhuM jJAna yatu nathI. prazna--dizAo keTalI che ? uttara-saMkSepathI dizAnA be bheda che - vyadizA ane bhAvadizA. pUrva, pazcima
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 2.2 matijJAnam pUrvA, dakSiNA, pazcimA, uttarA ceti catasroH dizaH, ezAnI AgneyI, naitI, vAyavI ceti catasro vidizaH, AsAmaSTAnAmantarAlA aSTAvantaradizaH, militvA SoDaza / athordhvam , adhazceti dve iti, tyoryoge'ssttaadsh| dravyadigeva prajJApakadikzabdenApyucyate / tathA-samUchimamanuSyAH, garbhajakarmabhUmimanuSyAH, garbhajAkarmabhUmimanuSyAH, paTpaJcAzadantaradvIpamanuSyAH, iti caturvidhA manuSyAH, dvitricatuHpaJcendriyabhedena caturvidhAstiryaJcaH, pRthivyaptejovAyukAyabhedAccaturvidhAH sthaavraaH| agrabIja-mUlabIjaparvabIja-skandhavIja-bhedAccaturvidhA vanaspatayaH / iti militvA SoDaza / narakagati pazcima, dakSiNa aura uttara cAra dizAe~ hai| IzAna, agneya nairRtya, vAyavya, ye cAra vidizAe~ haiN| ina ATho ke bIca meM ATha avAntara dizAe~ haiN| ye saba milakara solaha hotI hai / ina meM UrdhvadizA aura adhodizA zAmila kara dene se aThAraha dravya-dizAe~ hotI hai / dravyadizAko hI prajJApakadizA bhI kahate haiN| tathA--saMmUrchima manuSya, garmaja-karmabhUmija manuSya, garmaja-akarmanabhUmija manuSya, chappana antaradvIpo ke manuSya, ye cAra prakAra ke manuSya / dvIndriya, trIndriya, caturindriya, aura paJcendriya ke bheda se cAra prakAra ke tiryazca / pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya aura vAyukAya ke bheda se cAra prakAra ke sthAvara, aura agrabIja, mUlabIja, parvabIja, tathA dakSiNa ane uttara. A cAra dizAo che. agni, IzAna, nitya, ane vAyavya, A cAra vidizAo che, A AThanI vaccamAM ATha avAntara dizAo che. A sarva maLIne soLa dizAo thAya che. tema urdhvadizA ane adizA zAmila karavAthI aDhAra dravya dizAe thAya che, dravyadizAne prajJApakadizA paNa kahe che. tathA-saMbhUmi manuSya, garbha ja karmabhUmi ja manuSya, garbha ja-akarmabhUmi ja manuSya, chapana antaradvIpanA manuSya, A cAra prakAranA manuSya, dvIndriya, trIndriya, aturindriya ane paMcendriyanA bhedathI cAra prakAranA tiryaMca, pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya ane vAyukAyanA bhedathI cAra prakAranA. sthAvara, ane ajhabIja, mUlabIja, parvabIja pra. A. 25
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre devagatizceti dve / sarvayoge'STAdaza bhAvadizaH santi / atha dizAM vidizAM ca pravRttiH kutaH sthAnAdbhavati ? ucyate tiryagalokasya madhyabhAge ratnaprabhA bhUmiH, tadupari madhyabhAge meruparvatAbhyantare dvauM laghutarau pratarau stH| tadupari gostanAkArAzcatvArazcatvAraH pradezAH santi / IdRzASTamadezI catuSkoNo rucakanAmA bhAgo'sti / tata eva dizAM vidizAM ca pravRttibharvati / uktazca "tiryagalokasya madhye yo, rucako'STapradezakaH / dizAmanudizAM caiva, pravRttirjAyate tataH" // 1 // skandhavIna ke bheda se cAra prakAra kI vanaspati, ye saba milakara solaha hote haiN| tathA narakagati aura devagaMti milakara aThAraha prakAra kI bhAva-dizAe~ hai / prazna-dizAo aura vidizAoMkI pravRtti kisa sthAna se hotI hai ? uttara-tiryagloka ke madhyabhAga meM ratnaprabhA bhUmi hai| usake upara madhyabhAga meM meru parvata ke andara do choTe pratara hai / unake upara gAya ke stana ke AkAravAle cAra cAra pradeza hai / aisA aSTapradezI caukonA rucaka nAmaka bhAga hai| vahAM se dizAo aura vidizAoM kI pravRtni hotI hai / kahA bhI hai "ti loka ke madhya meM ATha pradezavAlA rucaka bhAga hai / usI se saba dizAoM aura anudizAoM kI pravRtti hotI hai // 1 // " tathA skaMdhaLAjanA bhedathI cAra prakAranI vanaspati, A sarve maLIne seLa thAya che, tathA narakagati ane devagati maLIne aDhAra prakAranI bhAva-dizAo che. prazna-dizAo ane vidizAonI pravRtti kayA sthAnathI hAya che? uttara-tiryagAkanA madhya bhAgamAM ratnaprabhA bhUmi che, tenA upara madhya bhAgamAM merU parvatanI aMdara nAnA be pratara che, tenA upara gAyanA stananA AkAra vALA cAra-cAra pradeza che. e AThapradezI cAra khuNAvALo rUcaka nAmane bhAga che, tenAthI dizAo ane vidizAonI pravRtti thAya che. kahyuM paNa che - nicha lokanA madhyamAM ATha pradezavALa rUka bhAga che, tyAthI sarva dizAmAM ane anudizAonI pravRtti thAya che. | 1 |
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 yU.3 matijJAnam dravyadiviSayakaM jJAnaM na bhavatyekeSAmiti vivakSayA-"ihamegesiM No saNNA bhavai" ityuktaM bhagavatA / bhAvadizAviSayakaM ca jJAnaM na bhavatyekeSAmiti vakSyate'nantarasUtra eva-" evamegesiM No NAyaM bhavai " ityAdinI / // mU. 2 // bhAvadizAvipayakaM ca jJAnaM bhavati saMjJinAM kiyatAMcidityAha-'evamegesiM' ityaadi| mUlam / evamegesiM No NAyaM bhavai-atthi me AyA okvAie, natthi me AyA ovavAie, ke ahaM AsI, ke vA io cue iha peccA bhavissAmi / / mU. 3 // (chAyA) evamekeSAM no jJAtaM bhavati-asti me AtmA aupapAtikaH, nAsti me AtmA aupapAtikaH, ko'hamAsam , ko vA itazcyuta iha metya bhaviSyAmi ? // mU0 3 // kitaneka jIvoM ko dravyadizAsambandhI jJAna nahIM hotA, isa apekSA se bhagavAnane kahA hai ki-' ihamegesiM No saNNA bhavai / bhAvadizAviSayaka jJAna kitaneko nahIM hotA hai, yaha bAta 'evamegesi No NAyaM bhavai' ityAdi agale sUtra meM kahI jAyagI // sU0 2 // kitaneka sajI jIvoko bhAvadizAviSayaka jJAna nahIM hotA yaha kahate hai'evamegesi' ityAdi / malArtha-kinhI jIvoMko yaha jJAna nahIM hotA ki merA AtmA utpattizIla hai yA merA AtmA utpattizIla nahIM hai / mai pahale kauna thA aura yahA~ se marakara paraloka meM kauna hoU~gA ? // sU03 // keTalAka jIne dravya dizAsaMbaMdhI jJAna nathI thatuM. e apekSAthI bhagavAne hyu cha -'ihamegesiM No saNNA bhavai' mAhizA viSaya jJAna seTamA vAna nathI. me pata 'evamegesiM No NAyaM bhavai' tyAhi mAtA sUtramA 4Izu ||suu0 2 // yA sajJI vona lAvAviSayana zAna nayI ta cha-'evamegesi tyAhi. mUlAI--kaI kaI ivene e jJAna nathI ke mAre AtmA utpattizIla che, mAre AtmA utpattizIla nathI, huM prathama koNa hatuM ane ahiMthI mRtyubAda 52samAM yaza ? (hu yA 47za ?) (sU. 3)
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 196 ___ AcArAGgasUtre ttiikaa| 'evamegesiM' iti, evaM vakSyamANamakAreNa ekeSAM saMjJinAM kiyatAMcit jJAtaM-jJAnam Atmani viSaye vartamAnAtItAnAgatajanmaviSayakaM no bhavati-no samutpadyate / kisvarUpaM jJAnaM notpadyate teSAm ? iti darzayati-asti me AtmA aupapAtika ityaadi| aupapAtika iti / upapatanam-upapAtaH, prAdurbhAyaH= caturgatiSu janmato janmAntare saMkramaNam / upapAte bhavaH-aupapAtikaH / me mama AtmA-aupapAtiko janmAntarasaMkrAnto'stIti / tathA-nAsti me AtmA aupa. pAtika iti, mamAtmA vartamAnajanmani karmakSayasaMbhavAd bhAvijanmAntarasambandharahito'stIti / idaM jJAnadvayaM vartamAnajanmaviSayakam / yadvA - upapAtaH - garbhasaMmUrchanalakSaNajanmadvayavilakSaNo jnmvishessH| sa ca devanArakANAM bhavati / uktaJca TIkArtha--Age kahe anusAra kitaneka saMjJI jIvoko apane viSaya meM vartamAna atIta aura anAgata janma sambandhI jJAna nahIM hotaa| unheM kisa prakAra kA jJAna nahIM hotA ? isa viSaya meM kahA gayA ki merA AtmA aupapAtika hai yA nahIM ? arthAt cAra gatiyAM meM, eka janma se dUsare janma meM gamana karatA hai yA vartamAna janma meM karmoM kA kSaya hone se bhAvI janma ke sambandha se rahita hai ?, ye donoM jJAna vartamAna janmasambandhI hai| athavA-upapAtakA artha hai-garbhajanma aura saMmUrchanajanma se vilakSaNa eka tIsare prakAra kA janma / vaha devoM aura nArako kA hotA hai / kahA bhI hai TIkArya AgaLa kahevA pramANe keTalAka saMjJI jene pitAnA viSayamAM vartamAna, bhUtakAla, ane bhaviSyakAlanA janma saMbaMdhI jJAna hotuM nathI. tene kyA prakAranuM jJAna nathI hotuM te viSayamAM kahe che ke mAre AtmA papAtika che ke nahi? arthAt cAra gatiomAM eka janmathI bIjA janmamAM gamana kare che, athavA vartamAna janmamAM karmone kSaya thavAthI bhAvI janmanA saMbaMdhathI rahita che ? te baMne jJAna vartamAnajanmasaMbaMdhI che. athavA upapAtane artha che-garbhajanma ane saMpUIna janmathI vilakSaNa eka trIjA prakArane janma che, te deve ane nArakIjIne thAya che. kahyuM che ke -
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU0.3 matijJAnam 197 " donhaM ucavAe paNNatte taMjahA- devANAM ceva NeraiyANaM caiva " iti / ( sthAnAGga 0 2 sthA0 3 u0 ) dvayorupapAtaH prajJaptaH, tadyathA - devAnAM caiva nairayikANAM caiva / iti cchAyA / upapAtAdAgataH aupapAtikaH / devabhavAd narakabhavAdvA mamAyamAtmA samAgato'stItyarthaH / nAsti me AtmA aupapAtika iti, atra - nArthasyopapAtike'nvayaH / mamAtmA - anaupapAtiko'stItyarthaH / saMmUrcchanabhavAd garbhabhavAd vA mamAtmA samAgato'stIti bhAvaH / imamarthaM spaSTIkartumAha- ko'hamAsam ? iti / atra prasaGgavazena janmatatmabhedAzca nirUpyante " do prakAra ke jIvo ke upapAtajanma kahA gayA hai / vaha isa prakAra - devoMke aura nArako ke / ( sthA0 2, u. 3 ) "3 upapAta se utpanna honevAlA aupapAtika kahalAtA hai / tAtparya yaha huA ki - merA AtmA devabhava yA narakabhava se AyA hai ? isa prakAra kA jJAna nahIM hotA / 2 NAttha me AyA uvavAie' yahAM niSedha kA aupapAtika ke sAtha anvaya arthAt merA AtmA aupapAtika nahIM hai, aisA artha samajhanA cAhie / tAtparya yaha hai kimerA AtmA garbhabhava se yA samUrcchanabhava se AyA hai / isa artha ko spaSTa karane ke lie kahA gayA hai - mai kauna thA ? prasaGga pAkara yahA~ janma aura janmoM ke bhedoM kA nirUpaNa karate haiM- C e prakAranA jIvAne upapAta janma kahelA che. te A pramANe-(1) devAne ane (2) nArIgone. ( sthA. 2 . 3 ) uSapAtathI utpanna thavA vALA te aupapAtika kahevAya che, tAtpa e thayuM ke :-mAza AtmA devabhava athavA narakabhavathI AvyA che ? A prakAranu jJAna thatuM nathI. 66 'Natthi me AyA uvatrAie " ahi niSedhanA bhopapAtinI sAthai anvaya che. arthAt mArA AtmA aupapAtika nathI. evA artha samajavA joIe. tAtparya e che ke-mArA AtmA gabhavathI athavA samUnabhavathI AvyA che ? A artha nI spaSTatA karavAne mATe kahela che, ke- huM keANa hatA ?" prasaga prApta thavAthI ahiM janma ane janmanA bhedonuM nirupaNa kare che
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 AcArAgasUtre pUrvabhavasambandhi - sthUlazarIraparityAgAnantaramantarAlagatyA taijasakArmaNazarIramAtreNa sahAgatasya jIvasya navInabhavayogyasthUlazarIrArthaM prathama yogyapudgalAnAM grahaNaM janma / taca trividhaM-saMmUrchana-garmo-papAtabhedAt / (1) saMmUrchanajanmamAtApitroH sambandhaM vinotpattisthAnAvasthitAnAmaudArikapudgalAnAM vAdyAnAmAdhyAtmikAnAM vA svazarIrarUpeNa jIvakartRkaM pariNatikaraNaM saMmUrchanam / vAhyapudgalanimittakaM janma, yathA-kASThatvapakkaphalAdipUtpadyamAnAH kITAdayo jantavaH kASThaphalavartino bAhyapudgalAn svazarIrarUpeNa pariNamayanta utpadyante / pUrvabhavasambandhI sthUla zarIra kA tyAga karane ke anantara vigrahagatise taijasa aura kArmaNa zarIra ke sAtha AyA huA jIva navIna bhava ke yogya sthUla zarIra ke lie sarva prathama yogya pudgalo ko grahaNa karatA hai, vahI janma kahalAtA hai / janma tIna prakArakA hai-saMmUrchana, garbha, aura upapAta / (1) samarchanajanmamAtA-pitA ke sambandha vinA hI, utpattisthAna meM rahe hue bAhya yA ANyAtmika audArika pudagalokA apane zarIrarUpa se jIva dvArA pariNata kara lenA saMmUrchana janma kahalAtA hai / kATa, tvacA aura pake phala Adi meM utpanna hone vAle kIDe vagaraha jantu kATha yA phala Adi ke bAhya pudgaloM ko apane zarIra ke rUpa meM pariNata kara lete hai| yaha bAhya pudgalanimittaka janma hai, pUrvabhavasaMbaMdhI sthUla zarIrane tyAga karIne pachI vigrahagatithI taijasa ane kAmaNa zarIranI sAthe Avele jIva navA bhavane egya sthUla zarIra mATe sarvaprathama yogya pudgalene grahaNa kare che, te janma kahevAya che. janma traNa prakAranA che(1) sa bhUchana (2) gama, gane (3) 55Ata. (1) smrthnmmAtA-pitAnA saMbaMdha vinA ja, utpattisthAnamAM rahelA bahAranA athavA AdhyAtmika dArika pudgalene, pitAnA zarIrarUpathI jIva dvArA pariNata karI levuM te saMmUIna janma kahevAya che. kASTha tvacA (chAla) ane phaLa AdimAM utpanna thavA vALA kIDA vagere jatu kASTha athavA phaLa AdimAM bahAranA pudgalene pitAnA zarIranA kapamAM parita karI le che. te badhA pudgala nimittaka janma che.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 su.3 matijJAnam 199 AdhyAtmikapudgalanimittakaM janma, yathA - jIvitazvazagAlAdInAM zarIreSu jAyamAnAH kITAdayastadIyazarIrAntargatapudgalAn svazarIratayA pariNamayanto jAyante / pRthivyaptejovAyuvanaspati-dvitricaturindriya-garbhajavyatiriktapaJcendriyatiryaG-manuSyANAM saMmUrchanajanma bhavati / (2) garbhajanmautpattisthAnAvasthitAnAmAgantukazukrazoNitapudgalAnAM svazarIrarUpeNa pariNatikaraNaM mAtRbhuktAhArarasaparipuSTisApekSaM ca garbhajanma / jarAyujAnAmaNDajAnAM potajAnAM ca garbhajanma bhavati, jarAyugarbhaveSTanacarma, tatra jAtAH jarAyujAH / jIvita kutte aura zRgAla Adi ke garIro meM utpanna hone vAle kIDe Adi unake zarIrake antargata pudgalo ko apane zarIrarUpa meM pariNata karate hai, vaha AdhyAtmika pudgalanimittaka janma kahalAtA hai, pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura garbhaja ke sivAya paJcendriya tiryanco aura manuSyo kA janma saMmUrchana hotA hai| (2) garbhajanmautpattisthAna meM sthita Agantuka raja-cIrya ke pudgaloM ko apane zarIrarUpa meM pariNata karanA, aura mAtA dvArA bhoge hue AhAra ke rasa se poSaNa kI apekSA rakhanevAlA garbhajanma hotA hai / jarAyuja, aNDaja aura potaja jIvo kA janma garbhaja hotA hai, garbha ko lapeTa rakhanevAlI camaDe kI thailI jarAyu kahalAtI hai, usameM utpanna hone vAle jIvatA kutarA ane ziyALa AdinAM zarIramAM utpanna thavA vALA kIDA Adi tenAM zarIranI aMdaranAM yugalane pitAnAM zarIrapamAM pariNata kare che te AdhyAtmika pagalanimittaka janme che. pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya ane garbha ja sivAya, paMcendriya. tiya ane manuSyone janma saMmUchana hoya che. (2) IrriutpattisthAnamAM sthita, Agantuka raja-vIryanAM pudgalone potAnAM zarIra rUpamAM pariNata karavuM, ane mAtAe karelA AhAranA rasathI poSaNanI apekSA rAkhavA vALA te garbhajanma kahevAya che. jarAyuja, aDaja ane pitaja jIvana jAnsa garlaja hoya che. garbhane lapeTI rAkhanArI cAmaDAnI thelI jarAya kahevAya che. temAM utpanna thavA vALA jIva jarAyuja kahevAya che. manuSya, gAya, bheMsa, bakarI.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 AcArAGgasUtre tatra - manuSya - go - mahiSya - jA - 'vikA'zva - kharoSTra - mRga - camara - varAhagavaya-siMha- vyAghra - rkSa - dvIpi-zva-zRgAla - mArjArAdayo jarAyujAH / sarpa - godhA - kRkalAsa- gRhagodhikA - ( pallI ) - matsya - kUrma - nakra - zizumArAdayaH, pakSiSu yathAlomapakSAH, iMsa- cApa - zuka- gRdhra - zyena - pArAvata- kAka - mayUra - maNDU - bakAdayazcANDajAH / potA -jjAtA iti potajAH zuddhaprasavAH, na tu jarAyujavaccarmAdiveSTitA iti yAvat yathA - zallaka - hasti - zvAvillApaka-zaza - zArikA - nakulamUSikAdayaH, pakSiSu ca carmapakSAH, jalUkA - valguli-bhAraNDapakSi-virAlAdayazcapotajAH / , jIva narAyuna kahalAte hai | manuSya. gau, bhaiMsa, bakarI, meSa, ghoDA, gadhA, UMTa, mRga, camara zUkara, rojha, siMha, vAgha, rocha, dvIpi, kuttA, siyAra, bilAva Adi jarAyuja hai / sarpa, goherA, kRkalAsa, chipakalI, maccha, kachuvA, nakra, zizumAra Adi, tathA pakSiyo meM lomapakSI, haMsa, cApa, zuka, gRdhra, bAja, kabUtara, kauvA, mora, maNDU ( eka jAtakA pakSI ), bagulA Adi aNDaja hai / jo jarAyuja kI bhA~ti camaDe se lipaTe hue utpanna na ho, ve potaja kahalAte hai, jaise--sehI, hAthI. zrAvillApaka. zazaka, gArikA, nakula, mUSika Adi / pakSiyoM meM carmapakSI, jakA (jauMka ), valgulI, bhAraNDapakSI virAla Adi potana hai / beTA, ghoDA, adheDA, aMTa, bhRgasA, yabhara (himAlayamAM thatI bheTa gAya vizeSa ) lUGa, Ja, siMha, vAgha, rIMcha, chIpasA, mutarA, ziyANa, misA, vagere narAyuna che, sarpa ghoyarAM, anubhavAM, DeDhagaroDI, bhaycha, ayaNA, naI (bhagara) zizumAra (zeDa prakAranuM jalacara prANI ) Adi tathA pazciemAM leAmapakSI, huMsa, cApa ( eka ananu bIDI pAMgocA aNaranA devu paMjI ) zu4 - (popaTa), gIdha, mAna, adhyUtara, agaDe, bhAra, bhaMDU ( meDa pakSI ) magasA vagere. maMDana he ne nayuta prabhA nAmarIbI viTAmeva utpanna na dhAya te pota : DevAya he prema-sehI - (sAhuDI) dAzI, zravidvApara, zaza, zAriza, naTusa -nojIo, bhUSi-hara vagere pakSIgomAM caLa padma-( rUvADAM vaganAM cAmaDAnI pAMkheAvALA ) jalukA ( jaLeA ) vazulI ( gaNa ) vAraMDe - pakSI virAsa yAhi pota hai.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.3. saMjJA 201 upapAtajanmaupapAtakSetraprAptimAtranimittasthAnasthitavaikriyapudgalAnAM prathamaM svazarIrarUpeNa pariNatikaraNam upapAtajanma / yathA - devAnAM nArakANAM ca / tatra devasamudbhAvo yathA-pracchadapaTasyopariSTAd devadUSyasyAdhastAd ubhayorantarAlavartamAnapudgalAn vaikriyazarIratayA gRhNan deva utpadyate / nArakotpattiryathA-narakasthitAtisaMkuTamukhakumbhISu sthitAn vaikriyazarIrapudgalAn vaikriyazarIratayA gRhNan nAraka utpadyate / ___ tathA-" ahaM kaH-caturgatiSu pAgajanmani nArako vA tiryag vA naro upapotajanmaupapAtakSetra meM prAptimAtra nimitta jisa meM hai aise utpattisthAna meM sthita vaikriya pudgaloM kA pahale-pahala apane zarIrarUpa meM pariNata karanA upapAta-janma kahalAtA hai, deva aura nArakoM ko yaha janma hotA hai / deva kI utpatti isa prakAra hotI hai-pracchada paTake Upara aura devadUSya vastrake nIce arthAt donoM ke bIcameM vartamAna pudgaloM ko vaikriyazarIrarUpa grahaNa karatA huA deva utpanna hotA hai| nArakoM kI utpatti isa prakAra hotI hai-narakavartI atyanta saMkuTa ( sakaDe ) mukhavAlI kuMbhiyo meM sthita vaikriya zarIrake pudgaloM ko vaikriyazarIra ke rUpa meM grahaNa karatA huA nArakI nIva utpanna hotA hai| tathA-" maiM kauna thA ! cAra gatiyoM meM se pUrvabhava meM maiM nAraka thA, tiryaJca thA, (3) S55tmupapata kSetramAM prAptimAtra jemAM nimitta che. evA utpattisthAnamAM sthita vaikiya pudgalene pahelAM-pahelAM pitAnA zarIrarUpamAM pariNata karavuM te upapAtajanma kahevAya che. deva ane nArakIjIne A janma hoya che. devanI utpatti A pramANe thAya che -prachaTapaTa-uttarIya vastranA upara ane devadUSya vastranI nIce, eTale ke baMnenI vacamAM vartamAna yugalene vaikriyazarIranA rUpamAM grahaNa karatA thakA deva utpanna thAya che. nArakIonI utpatti A pramANe che ke -narakavatI atyanta sAMkaDA mukhavALI kuMbhiomAM sthita viphiya zarIranAM yugalone vikiya zarIranA rUpamAM grahaNa karatA thakA nArakI jIva utpanna thAya che. tathA-"huM keNa hato? cAra gatiomAMthI pUrvabhavamAM huM nArakI hatuM, tiryaMca pra. A.-26
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 AcArAgasUtre vA devo vA Asam ?," iti pUrvajanmasmRtirUpaM jJAnaM, tathA-"itaH asmAllokAt cyutaH viyuktaH pretya-janmAntare iha caturgatirUpe saMsAre ko bhaviSyAmi ? catu gatiSu kIdRzIM gatiM prApsyAmi" ityAgAmijanmaviSayakaM nizcayAtmakaM jJAnaM ca na bhavatItyarthaH / bhAvadizAviSayakamapi jJAnaM nAsti kiyatAMcit saMjJinAm , asaMjinAM tu jIvAnAM nAstyeva dizAjJAnamiti kA vArtA teSAmiti bhAvaH / mR. 3 // ___saMsAriNAM svagatyAgatijJAnaM na bhavatItyuktam , saMpati tajjJAnaM yathA bhavati tat pradarzayitumAha-' se jaM puNa' ityAdi / sUlam / se jaM puNa jANejjA, sahasammaiyAe, paravAgaraNeNaM aNNesiM aMtie vA manuSya thA yA deva thA ," isa prakAra kI pUrva janma kI smRti, aura "isa bhava se cyuta hokara agale janma meM cAra gatiyoM meM se kauna gati pAU~gA ?," isa prakAra kA AgAmI janma manbandhI nizcayAtmaka jJAna nahIM hotA / kitane hI saMjiyo ko bhI bhAvadizA-viSayaka jJAna nahIM hotA / asaMjJI jIvo ko to dizA kA jJAna hotA hI nahIM / sU0 3 / / saMsArI jIvoM ko apanI gati aura Agati kA jJAna nahIM hotA, yaha batalAyA lAcukA, aba yaha kathana kiyA jAtA hai ki vaha jJAna kisa prakAra ho sakatA hai ? -se jaM puNa' ityAdi / mUlArtha-sahasammati se (paropadeza ke binA hI sahaja jJAnase) para kI vAgaggA (spaSTIkaraNa ) se, dUsaroM ke samIpa se sunakara jAne ki maiM pUrva dizA hane, manuSya hate athavA deva hate ?" A pramANe AgalA janmanI smRti ane "A bhavathI nIkaLIne AgalA havenA janmamAM cAra gatimAMthI huM kaI gatimAM jaIza. athavA hu kaI gati pAmIza ?" A pramANe AgAmI-have pachI thavAvALA janma saMbaMdhI nizrayAtmaka jJAna thatuM nathI; keTalAka saMgIone (saMjJIjIne) paNa bhAvadizA-viSayanuM gAna thatuM nathI. asaMsI jIvone dizAo saMbaMdhInuM jJAna dhanu nathI. 13 // saMsArI jene pitAnI gati ane Agati viSenuM jJAna nathI thatuM, te batAvI gayA chIe have te kahevAmAM Ave che ke te jJAna kevI rIte thaI zake che?'me puNa nyA. - sAmatithI, (bIlanA upadeza vinA paNa sahaja jJAnathI), bIjAnI nArAja (AIkathI), bIjanI pAsethI gAMbhaLane jANe ke huM
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 3.1 sU.4 saMjJA socA, taMjahA-puratthimAo vA disAo Agao ahamaMsi, jAva aNNayarIo disAo aNudisAo vA Agao ahamaMsi, evamegesiM NAyaM bhavai-asthi me AyA ovavAie, jo imAo disAo aNudisAo vA saMcarai, savvAo disAo savvAo aNudisAo jo Agao aNusaMcarai so'haM // sU0 4 // (chAyA) atha yat punarjAnIyAt-sahasaMmatyA, paravyAkaraNena, anyeSAmantike vA zrutvA, tadyathA-pUrvasyA dizAyA Agato'hamasmi yAvat anyatarasyA dizAyA anudizAyA vA Agato'hamasmi / evamekeSAM jJAtaM bhavati-asti me AtmA aupapAtikaH, yo'syA dizAyA anudizAyA vA anusaMcarati, sarvasyA dizAyAH sarvasyA anudizAyA ya AgataH anusaMcarati so'ham // sU0 4 // se jaM puNa' iti / 'se' ityavyayaM mAgadhabhASAyAmathazabdArthakam / 'atha' iti, anena 'no sannA bhavaH' iti dravyadigjJAnAbhAvaM 'no NAya bhavai' iti bhAvadigajJAnAbhAvaM ca pradazya tajjJAnaprArambha iti dyotyate / se AyA hU~ ( yAvat ) anyatara dizA se athavA vidizA se mai AyA huuN| isa prakAra kitaneka jIvoM ko jJAna hotA hai ki-merA AtmA aupapAtika (janma lene vAlA) hai; jo isa dizA se athavA anudizA se saMcAra karatA hai, sabhI dizAo se, sabhI anudizAoM se AyA huA jo AtmA bhramaNa karatA hai, vaha mai hU~ / (sU0 4) TIkArtha-mAgadhI bhASA meM 'se' avyaya 'a' zabda ke artha meM hai| yahA~ 'artha' zabda se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki pahale ke sUtroMmeM 'no sannA bhavai' i.yAdi kahakara dravyadizA ke jJAnakA niSedha karake, aura 'no NAya bhavaI' ityAdi kaha kara bhAvadizAsambandhI jJAna kA niSedha karake aba isa jJAna kI utpatti kA prakAra pradarzita karate haipUrva dizAthI Avya chuM, yAvat bIjI dizAothI athavA vidizAothI huM Avyo chuM, A pramANe keTalAka jIne jJAna thAya che ke-mAro AtmA aupapAtika ( janma levAvALo) che; je A dizAthI athavA anudizAthI saMcAra kare che sarva dizAothI, sarva anudizAothI, Avele je AtmA bhramaNa kare che te huM chuM (sU. 4) TIkAtha-mAgadhI bhASAmAM "e" avyaya "a" zabdanA arthamAM che. ahiM 'ma' 274thI meM pragaTa yucha-prathamanA sUtromA 'no sannA bhavaI' tyAhIna dravya hizAna jJAnane niSadha 4zana mane 'no NAyaM bhavai-tyAdi 4Ana mAhizAmadhI jJAnane niSedha karIne have te jJAnanI utpattine prakAra pradarzita kare che
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 AcArAGgasUtre TIkA yat = yadi punarjAnIyAt svasvagatyAgatyAdikaM kazcit tat trividhena kAraNena, tadAha - sahasaMmatyetyAdi / AtmanA saha vartate yA samyagamatiH, sA sahasaMmatiH, parodezamantareNa samutpannA jAtismaraNAvadhimanaH paryaya kevalajJAnarUpA, tayA sahasaMmatyA / tatra jAtismaraNavAnniyamataH saMkhyAtabhavAn jAnAti, avadhijJAnI saMkhyAtabhavAna saMkhyAtabhavAn vetti, tathaiva mana:paryayajJAnI ca / kevalajJAnI tu niyamato'nantAn bhavAn vijAnAti / jAtismaraNajJAnavAnavAntare yadyasaMjJibhava na kuryAt, tarhi svakIyasaMjJipaJcendriyabhavasyotkRSTato navazatabhavAn vijJAtuM zaknuyAt / jAtismaraNena svakIyapUrvabhavaM vijJAturdRSTAntaH pradarzyate agara koI apanI-apanI gati aura Agati ko jAne to tIna prakAra ke kAraNa se jAna sakatA hai, usI ko kahate hai -- sahasammati Adi se, AtmA ke sAtha rahane vAlI samyagmati kahalAtI hai, arthAt paropadeza ke vinA hI utpanna honevAlI jAtismaraNa, avadhi, manaHparyaya aura kelalajJAna rUpa mati sahahammati kahalAtI hai, unameM jAti smaraNavAlA niyama se saMkhyAta bhavoko jAnatA hai, avadhijJAnI saMkhyAta yA asaMkhyAta bhavoM ko jAnatA hai, isI prakAra mana paryayajJAnI bhI jAnatA hai, kintu kevalajJAnI niyama se ananta bhavoM ko jAnatA hai / jAtismaraNa-jJAnavAlA bIca meM yadi asajJI kA bhava na kare to apane saMjJI - paJcendriya ke utkRSTa nau sau bhavoM ko jAna sakatA hai / jAtismaraNa se apanA pUrvabhava jAnane vAle kA dRSTAnta pradarzita kiyA jAtA hai-- adhavA keAI pAtAtAnI gati ane Agatine jANe te traNa prakAranA kAraNathI taNI zake che, tene kahe che-sahasaMmati AdithI, AtmAnI sAthe rahevA vALI samyag mati--zuddhi arthAt popadeza vinAja utpanna thavA vALI jAtismaraNu, avadhi, zapatha bhane Thevasa-jJAnaya bhati te sahamati upAya che. lati smaraNu vALA niyamathI sakhyAta bhavAne jANe che. avadhijJAnI saMkhyAta athavA asaMkhyAta bhAvene jANe che. e pramANe mana:paryAyajJAnI paNa jANe che. paraMtu kaivalajJAnI niyamathI ananta bhavAne jANe che, RtismaraNa jJAnavALA te sannInA bhAva na kare te potAnA saggI paMcendriyanA utkRSTa navase (900) bavene RNI zake che. nismaraNathI potAnA pUrvabhavane jANanArAnu draSTAta khatAve che jIva vacamAM
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.4 saMjJA sugrIvanagare balabhadranAmA nRpa Asot / tasyAgramahiSI mRgAnAmnI babhUva / balabhadranRpasya tasyAM putro jAtaH / sa ca mAtApitRbhyAM valazrI-nAma labdhvA'pi loke mRgAputra iti nAmnA prasiddho babhUva / atha mAtApitroH paramapriyaH kRtayauvarAjyAbhiSeko muditacitto mRgAputraH prAsAde dogundugadevavat pramadAbhiH saha krIDatisma / ___ sa caivaM vilasan maNiratnarAjitakuTTimatale sarvoparivartini prAsAdadeze samupaviSTaH sakutUhalaM catuSka-trika-catvara-mArgAn vilokamAnaH pathi zIlADhyaM guNasAgaraM taponiyamasaMyamagharaM saMyatamanimiSadRzA'drAkSIt / tamavalokya zubhAdhya sugrIva nagara meM balabhadra nAmaka rAjA thA / usakI paTarAnI kA nAma mRgA thA isa mRgArAnI se balabhadra ko putra kI prApti huI / mAtA-pitAne usakA nAma balazrI rakkhA, kintu vaha loka meM mRgAputra ke nAma se prasiddha huA, vaha mAtA-pitA kA parama priya thA / usakA yuvarAja pada para abhiSeka kiyA gayA / vaha prasanna-citta hokara dogunduga (vilAsI eka devakI jAti ) deva ke samAna apane mahalameM krIDA karatA thA / __eka vAra mRgAputra maNiyoM aura ratnoM se suzobhita pharzavAle mahala ke saba se Upara ke maMjila para baiThA thA / vaha kautUhala ke sAtha nagara ke caupaDa trika tathA catvara mArgoM kA avalokana kara rahA thaa| taba use mArga meM zIla se vibhUSita guNoM ke sAgara tapa, niyama aura saMyama dhAraNa karane vAle eka muni dRSTigocara hue| usane TakaTakI lagAkara sugrIva nagaramAM balabhadra nAmano rAjA hato. tenI paTarANInuM nAma-mRga hatuM, te mRga rANI thakI balabhadrane putranI prApti thaI mAtA-pitAe tenuM nAma balazrI rAkhyuM, paraMtu te lokane viSe mRgAputra nAmathI prasiddha thaze. te mAtA-pitAne paramapriya hato, tene yuvarAja pada para abhiSeka karyo. pachI te prasannacitta thaIne degunhaga (vilAsI eka devanI jAti) deva samAna potAnA mahelamAM kIDA karate hate eka vAra mRgAputra maNio ane ratnothI-suzobhita pharza-suMdara taLiyAvALo mahelane sauthI uparane khaDa hato, tenA upara beThe hato te kutuhalapUrvaka nagaranA caupaDa trika tathA casvara mArgonuM avalokana karI rahyo hato. te vakhate e mArgamAM zIlathI vibhUSita, guNenA sAgara, tapa, niyama, saMyama dhAraNa karavAvALA eka muni daSTigocara
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 AcArAgasUtre vasAyena mRgAputro mUrchAmavApya jAtismaraNaM prApa / 'pUrvajanmani pravrajyAM gRhItvA paJcamahAtratapAlanena svargasukhaM labdhvA'hamiha rAjakule saMjAtaH' iti / anena jAtismaraNena punarAtmakalyANAya prayatate sma / avadhijJAninA mallInAthena bhagavatA saMsArAvasthAyAM pUrvajanmavRttAnto'valokitaH / manaHparyaya-kevalajJAnayostu dRSTAntau supratItau / tathA-paravyAkaraNena-parastIrthaGkarastasya vyAkaraNaM yathAvasthitArthasyaunakI ora dekhA / unheM dekha kara mRgAputra ko mUrchA A gaI aura jAtismaraNa jJAna prApta ho gayA / usase mAlama huA ki-'pUrva janma meM dIkSA dhAraNa karake, pAMcamahAvatoM kA pAlana karake, pazcAt svarga ke sukha bhogakara mai isa rAjakula meM utpanna huA huuN|' isa jAtismaraNa se vaha phira A makanyANa meM pravRtta ho gayA / avadhijJAnI bhagavAn mallInAthane sasAra-avasthAmeM apanA pUrva janma kA vRttAnta dekha liyA thA / mana.paryaya jJAna aura kevalajJAna ke dRSTAnta to prasiddha hI hai / tathA-parake vyAkaraNa se bhI gati-Agati kA jJAna hotA hai| para kA artha hai.jodhkr| unakA vyAkAga arthAt padArtha kA svarUpa yathArtharUpa se jAnakara samajhAkA kahanA. athavA parUyAkaraNa kA artha tIrthakara kA pravacanarUpa Agama samajhanA caahie| thayA, te vakhate mRgAputra eka najarathI temanI sAme joyuM, ane tene joIne mRgAputrane mUrchA AvI gaI ane jAtismaraNa jJAna utpanna thayuM, tenAthI mAlUma paDayuM ke-"DuM parva janmamAM dIkSA dhAraNa karIne, pAca mahAvratanuM pAlana karI, pachI svargana sukha bhogavIne A rAjakulamAM utpanna thayo chu " A pramANe jAtismaraNa ghavAthI te karIne AtmakalyANamAM pravRtta thaI gaye. avadhijJAnI mallInAtha bhagavAne saMsAra-avasthAmAM potAnA pUrva janmane vRttAna joI lIdhuM hatuM. mana:paryayajJAna ane kevalajJAnanA draSTAMta ta prasiddha ja che. dhA-paranA vyAkarathI paNa gati-AgatinuM jJAna thAya che. parano artha chenI kara, tenuM vyAkarA-arthAt padArthanuM svarUpa yathArtharUpathI jANI-samajIne kahevuM, avanA paravyAkarane ardha-tIrthakaranA pravacana Agama samajavuM joIe.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 4. saMjJA sAkSAtkAreNa sambodhya kathanam, tIrthaGkarapravacanarUpa Agamo vA, tena / paravyAkaraNodAharaNaM yathA - sAkSAt bhagavato dezanayA meghakumArAdayo jAtismaraNaM prAptavantaH / 207 tathA - anyeSAmantike vA zrutveti, anyeSAM samIpe zrutvA svagatyA - gatyAdibodhakatadvacanazravaNena / tRtIyodAharaNaM yathA - SaD mitrabhUpAzchadma sthAvasthasya mallInAthabhagavataH samIpe tadvacanena jAtismaraNamatrApuH / athAtmani viSaye yAdRzaM gatyAgatyAdijJAnaM bhavati, tadeva darzayatitadyathA - ityAdi ' pUrvasyAdizAyA Agato'hamasmi yAvad anyatarasyA dizAyA anudizAyA vA Agato'hamasmItyanena svagamanAvadhi - dravyadizAjJAnaM, tathAparavyAkaraNakA udAharaNa jaise - sAkSAt bhagavAn kI dezanA se meghakumAra Adi ne jAtismaraNa jJAna prApta kiyA thA / tathA -- dUsaroM se sunakara bhI gati agati kA jJAna hotA hai / tAtparya yaha hai ki - apanI gati evaM Agati samajhAne vAle dUsare ke bacanoM se bhI jAtismaraNa ho jAtA hai / jaise--chaha mitra - rAjAoM ne chamastha - avasthA vAle bhagavAn mallinAtha ke vacanoM se jAtismaraNa prApta kiyA thA / 1 AtmA ke viSaya meM gati - Agati Adi kA jJAna jisa prakAra hotA hai, use dikhalAte hai- 'mai pUrva dizA se AyA hU~ ( yAvat ) anyatara dizA se athavA anudizA se mai AyA hU~' isa kathana se apane gamana taka kI dravya - dizA kA jJAna sUcita kiyA hai / tathA ' merA AtmA aupapAtika ' hai yahA~ se lekara ' bhramaNa karatA hai, paravyAkaraNanu udAharaNa, jemake-sAkSAt bhagavAnanI dezanAthI meghakumAra Adie jAtismaraNa jJAna prApta karyu" hatuM. tathA-khIjA pAsethI sAMbhaLIne paNa gati-AgatinuM jJAna thAya che ke:peAtAnI gati ane Agati samajAvavAvALA khIjAnA vacanAthI paNu jAtismaraNa jJAna thaI jAya che. jema-cha mitra-rAjAe e chadmastha-avasthA vALA bhagavAna mallinAthanA vacanethI jAti smaraNu prApta karyuM hatuM. AtmAnA viSayamAM gati-AgatinuM jJAna je pramANe hoya che tene dekhADe che hu pUrva dizAthI Avye chuM, (yAvat) anyatara dizAthI athatA adizAthI huM Avyo chu A kathanathI potAnA gamana sudhInI dravyadizAnu jJAna sUcita karyu che, >
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 AcArAGgasUtre 'asti me AtmA aupapAtikaH' ityArabhya 'anusaMcarita so'ham ' ityantena dravya - bhAvobhayadizAjJAnaM bhagavatA pradarzitam / so'hamasmItyenenedamAveditaM bhavati / trividhAnyatamena kAraNena jJAnaM prApto jIvaH svAtmasvarUpamevaM vizAnAti yadayamAtmA sakalakarmakSayAvadhi caturgatibhramaNakartA punarapi kasyAJcidekasyAM dizAyAmanudizAyAM vA gamiSyati nAstyasya gativirAmastAvaditi / evamayamAtmA sarvasyA dizAyA anudizAyA AgataH punarapi svakarmavazagaH san sarvasyAM dizAyAmanudizATAM vA paribhramiSyati / na kadAcidasya vizrAntilezo'pi tAdRzo'hamasmIti // mra0 4 // vaha maiM hU~' yahA~ taka dravyadigA aura bhAvadizA, donoM kA jJAna bhagavAn ne pradarzita kiyA hai / " 'vahI maiM hU~' isa kathana se yaha prakaTa hotA hai ki-tIna meM se kisI eka kAraNa ke dvArA jJAna ko prApta jIva isa rUpa meM apanA AtmasvarUpa jAnatA hai, ki - yaha AtmA jaba taka samasta karmoM kA kSaya nahIM kara detA taba taka cAroM gatiyoM meM bhramaNa karatA hai aura phira kisI eka dizA meM yA anudizAmeM gamana karegA parantu kama kA aya jaba taka na ho taba taka usakI gati kA anta nahIM AtA hai / isa prakAra yaha AtmA satra dizAoM se aura anudizAoM se AyA hai aura karmoM ke adhIna ho kara phira saba dizAoM athavA vidizAoM meM paribhramaNa karegA, ise lezamAtra bhI kabhI vizrAma nahIM mila sakatA, aisA maiM hU~ // sU0 4 // tathA-mAre AtmA aupapAtika che' tyAMthI laIne bhramaNa kare che' te huM chuM, tyAM sudhI dradizA ane bhAvadizA, e bannenuM jJAna bhagavAne pradarzita karyuM che. "te huM chuM A kathanathI ema pragaTa thAya che ke e traNamAMthI keAI kAraNu dvArA jJAnane pAmele jIva A rupamAM peAtAnA AtmasvarUpane jANe che ke A AtmA jyAM sudhI samasta karmonA kSaya karatA nathI, tyAM sudhI cAreya gatiemAM bhramaNa kanA rahe che. ane pharI kaI dizAmAM athavA teA anudizAmAM gamana karaze paraMtu tyAM sudhI karmone kSaya nahi hoya tyAM sudhI tenI gatine aMta AvatA nathI. e pratye. A AtmA nava dizAethI ane anudizAethI Avye che ane karmone AdhIna dhaine pharIthI mava dizAo adhavA vidizAomAM paribhrabhamaNu karaze, tene lezamAtra 9 vizrAma nlI rAkanA nathI evA huM chuM, (s0 4)
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u.1 sU. 5 AtmavAdipra0 AtmavAdiprakaraNamyastu dravyadikSu bhAvadizu cAtmano gatyAgatI avagatya svamAtmAnamevaM vijAnAti-'ayamAtmA asiddhagatiprApticaturgatiSu ghUrNamAno janmAntarasaMkrAntatrikAlavartI zarIrAd bhinno nityapariNAmI jJAnasamyaktvacAritrasukhavIryAdiguNavAniti, sa evAtmavAdItyAha-' se AyAvAdI' ityAdi / mUlamse AyAvAdI, logAvAdI, kammAvAdI, kiriyAvAdI // sU0 5 // chAyAsa AtmavAdI, lokavAdI karmavAdI, kriyAvAdI // sU0 5 // AtmavAdiprakaraNajo jIva dravya dizAoM meM aura bhAvadizAoM meM AtmA kA gamana-Agana jAna kara apanI AtmA ke viSaya meM isa prakAra jAnatA hai ki-yaha AtmA siddhagati kI prAptirahita cAra gatiyoM meM bhramaNa karatA huA eka janma se dUsare janma ko grahaNa karatA hai, trikAlavartI hai. zarIra se bhinna hai, nityapariNAmI hai, aura samyaktva, jJAna, cAritra, sukha, vIrya Adi guNoM vAlA hai, vahI AtmavAdI hai / aba isI viSaya kA nirUpaNa kiyA jAtA hai :-'se AyAvAdI' ityaadi| __ mUlArtha-'se AyAvAdI' iti / vahI AtmavAdI hai, lokavAdI hai, karmavAdI hai, krIyAvAdI hai ( sU0 5) - AmavAdI prakaraNa je jIva dravya dizAomAM ane bhAvadizAomAM AtmAnuM javuM-AvavuM jANIne pitAnA AtmAnA viSayamAM e pramANe jANe che ke A AtmA siddhagatinI prApti vinA bIjI cAra gatiomAM bhramaNa karate karato eka janmathI bIje janma grahaNa kare che, trikAlavatI che zarIrathI bhinna che, nityapariNAmI che ane samyakatva, jJAna, cAritra, sukha, vIrya Adi guNo vALe che, te AtmavAdI che. have A viSayanuM nira15 42vAmAM Ave che-'se AgavAdI' chatyAdi. bhUmAtha-se ayAvAdI' ti. te mAmA cha, all che, bhI che mana ThiyAvAhI che. (sU, 5) pra. mA.-27
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 AcArAGgamaMtre TIkA 'se AyAvAdI' iti / saH itthamAtmAnaM jJAtA, AtmavAdIAtmAnaM vadituM zIlamasyeti vigrahe kartari Nini , AtmasvarUpakathanasvabhAvavAn / ayaM bhAvaH-AtmasvarUpaM vaktAro jagati bahavaH santi, parantu sa evAtmavAdI veditavyo, yaH pUrvoktarItimanusRtyAtmAnaM vijAnAtIti / _AtmasvarUpaparicayaM vinA bandhasvarUpaM jJAtumazakyam / tad vinA na rocate kasmaicidAtmotkarSakaraNam , tadruSimantareNa ca kasyacinmokSopAyabhUtanizcayavyavahAralakSaNajJAnakriyayoH pravRttirna syAt , tasmAdatrAtmajJAnaprasaGgena kiJciducyate TIkArtha-jo isa ( pUrvokta ) prakAra se AtmA ko jAnatA hai vahI AtmavAdI hai, arthAt AtmA ke svarUpa ko kahane vAlA hai| tAtparya yaha hai ki-AtmA kA svarUpa kahane vAle saMsAra meM bahuta hai kintu vAstava meM saccA AtmavAdI vahI hai jo pUrvokta prakAra se AtmA kA jJAtA hai| AtmA kA svarUpa samajhe vinA bandha kA svarUpa azakya hai| usake abhAva meM kisIko AtmA kA utkarSa karanA rucikara nahIM hotA, aura isa ruci ke abhAva meM kisIkI nizcaya-vyavahArarUpa jJAna aura kriyA meM-jo mokSa ke kAraNa hai-pravRtti nahIM hotI, ataH AtmajJAna kA prasaGga hone se yahA~ kucha vivecana kiyA jAtA hai TA-2 mA (pUrvarita) prAthI mAtmAne to cha, te mAtbhapAhI cha, arthA-AtmAnA svarUpane kahevA vALA che, tAtparya e che ke -AtmAnuM svarUpa kahevA vALA saMsAramAM ghaNuM che paraMtu vAstavamAM sAcA AtmavAdI te che ke je pUrvokta prakArathI AtmAnA jJAtA che, arthAta pUrvokta prakAre AtmAne jANe che. AtmAnA svarUpane samajyA vinA baMdhanuM svarUpa samajavuM azakya che, tenA abhAvamAM kaIne AtmA utkarSa karavuM rUcikara thatuM nathI. ane te rUcinA abhAvamAM koIne nizcaya-vyavahArarUpa jJAna ane kriyAmAM je mokSanuM kAraNa che temAM pravRtti thatI nathI. te kAraNathI AtmajJAnane prasaMga hovAthI ahiM thoDu vivecana karavAmAM Ave che-
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___211 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 AtmavAdipra0 ___ AtmazabdArthaHatati-nityaM jAnAtIti aatmaa| 'ata sAtatyagamane' ityatrAtadhAtogatyarthakatvAd , gatyarthAnAM ca jJAnArthakatayA svIkArAdayamarthoM labhyate / siddhasaMsAribhedena dvividhasyApi jIvasya sarvadA'vabodhasadbhAvAdAtmanaH kasyAM cidavasthAyomupayogaviyogo na jAyate / kadAcidapyavabodhAbhAve ca jIvatvameva vyAhanyeta / ata eva-'jIvo uvaogalakSaNo' ityuktam ( uttarA.28 a. 10 zlo.) yadvA-atati-satataM gacchati, nirantaraM prApnoti svakIyAn pryaayaaniti-aatmaa| Atmazabda kA artha'atati'-iti-AtmA ' arthAt jo nitya jAnatA rahatA hai vaha AtmA kahalAtA hai / ' ata' dhAtu satata gamana karane ke artha meM hai aura gamanArthaka sabhI dhAtu jJAnArthaka hote hai, ataH uparyukta artha kiyA gayA hai| kyA siddha aura kyA saMsArI, donoM hI prakAra ke jIvoM meM sadaiva jJAna vidyamAna rahatA hai, aura kisI bhI avasthA meM upayogakA viyoga nahIM hotA / kisI samaya jJAna kA abhAva ho jAya to jIva meM jIvatva hI nahIM rahe / isI kAraNa uttarAdhyayana sUtra (a. 28 zlo. 10) meM kahA hai :-" jIvo uvaogalakSaNo" jIva upayoga lakSaNa vAlA hai| athavA---atati arthAt jo apane paryAyoM ko satata prApta hotA rahatA hai vaha AtmA hai| AtmA zabdane artha'atti' iti AtmA arthAt re to 29 che, bhatmA upAya che. 'ata' dhAtu satata gamana 42vAnA mitha mA che. mane gamanAtha 4 sarva pAtu jJAnArtha paNa hoya che. (gamana karavuM evA arthavALA tamAma dhAtu jJAna arthavALA paNa hoya che) e kAraNathI upara kahele artha karyo che. te zuM siddha ane saMsArI baMne prakAranA jImAM hamezAM jJAna vidyamAna rahe che ane keIpaNa avasthAmAM upayogane viga thatuM nathI koI samaya jJAnane abhAva thaI jAya te jIvamAM jIvatva ja na rahe. e kAraNathI uttarAdhyayana sUtra (a. 28 zle 10) mAM kahyuM che ke - "jIvo uvaogalakkhaNo" "71 Gun aayaa che." athavA-atati arthAt je pitAnA paryAne satata prApta thatuM rahe che, te AtmA che.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 AcArAgasUtre nanvevaM gaganAdInAmapi satataM svaparyAyaprAptyA tatrAtmazabdaprayogo durvAraH, kadApi paryAyAbhAve tvapariNAmitvena teSAM vastutvameva na syAditi cenmaivam , satatasvaparyAyaprAptikartRtvamiti vyutpattinimittamAtramAtmazabdasya, na tu tat pravRttinimittam / pravRttinimittaM cAsyopayoga eveti gaganAdiSu nAtmazabdaH prvrtte| yadvA-satataM gacchatItyayamartho'pi na virudhyate saMsAradazAyAM karmavazena nAnAgatiSu satatagamanAt , muktAvasthAyAmapi bhUtakAlikasatatagamanasadbhAvAt / zaGkA-AkAza Adi bhI apane apane paryAyoM ko nirantara prApta hote rahate hai to unake liye bhI AtmA zabda kA prayoga karanA anivArya hogaa| kisI samaya una meM paryAya kA abhAva ho to ve apariNAmI ThahareMge aura taba una meM vastutva hI nahIM rhegaa| samAdhAna-aisA mata kahie / nirantara apane paryAyoM ko prApta karanA to AtmA zabda kA vyutpattinimitta mAtra hai, vaha pravRttinimitta nahIM hai, pravRtinimitta to upayoga hI hai, ataH AkAza, Adi meM AtmA zabda kA prayoga nahIM ho sktaa| ___athavA 'nirantara gamana karatA hai' isa artha kA bhI virodha nahIM hai; kyoM ki saMsAra-avasthA meM karma ke adhIna hokara AtmA nAnA gatiyoM meM sadaiva gamana karatA rahatA hai, mukta avasthA meM bhI bhUtakAlIna satata gamana vidyamAna hai / zakA-AkAza Adi paNa pitA potAnA paryAne niratara prApta thatA rahe che, te tene mATe paNa AtmA zabda prayoga kare anivArya thaze. keI samaya tenAmAM paryAyane abhAva hoya te te apariNAmI Tharaze tyAre tenAmAM vastutva paNa nahi rahe. samAdhAna-e pramANe na kahe. nirantara pitAnA paryAyane prApta karavuM te te Atma zabdanI vyutpattinimitta mAtra che, paraMtu te pravRttinimitta nathI; pravRttinimitta te upaga ja che, tethI AkAza AdimA Atma zabdane praga thaI zakatuM nathI. athavA-nirantara gamana kare che, A arthane paNa virodha nathI. kemake-saMsAra avasthAmAM karmane AdhIna banIne AtmA aneka gatiomAM hamezAM gamana karate rahe che. mukta-avasthAmAM paNa bhUtakAlIna satata gamana vidyamAna che.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 3.1 sU.5. AtmasiddhiH ___ Atmano'stitvasiddhiHtAvat pratyakSapramANata evAtmanaH siddhirucyate-(1) kimayamAtmA-asti nAsti veti saMzayAdivijJAnaM svasvAtmani svasaMvedanapratyakSeNa siddham , sa evAtmA, saMzayAdijJAnasyaiva tadananyatvenAtmarUpatvAt / (2) tathA-AtmAnamAzrityaiva sukhaduHkhAdayaH svasvazarIra eva pratyakSeNa saMvedyante / (3) yadvA-kRtavAnaha, karomyahaM, kariSyAmyaham , ityAdiprakAreNa yo'yam-ahampratyayaH, etasmAdapi pratyakSa evaaymaatmaa| kathamasatyAtmani ___ AtmAke astitvako siddhisarva prathama pratyakSa pramANa se hI AtmA kI siddhi kahate hai: (1) AtmA hai yA nahI hai, isa prakAra kA saMzaya Adi jJAna apanI apanI AtmA meM svasaMvedana pratyakSa se siddha hai / vahI jJAna AtmA hai, arthAt saMzaya Adi jJAna AtmAse abhinna hone ke kAraNa AtmasvarUpa ho hai / (2) AtmA ko Azrita karake hI duHkha-sukha Adi apane2 zarIra meM pratyakSa se jAne jAte hai| (3) athavA-mai kara cukA, mai karatA hU~, maiM karU~gA, ityAdi rUpa se jo ahampratyaya hotA hai usase bhI AtmA kA pratyakSa hotA hai| AtmA na hotA to AtmA ke viSaya meM ahampratyaya (mai kA jJAna ) kisa prakAra ho sakatA thA ? AtmarUpa viSaya ke sAmAna mastitvanI siddhisauthI prathama pratyakSa pramANathI ja AtmAnI siddhi kahe che-(1) AtmA che ke nahi, A prakAranuM saMzaya Adi jJAna pita potAnA AtmAmAM svasaMvedana pratyakSathI siddha che, te jJAna AtmA che. arthAt saMzaya Adi jJAna AtmAthI abhinna hovAnA kAraNe AtmasvarUpa ja che. (2) AtmAnA AzritapaNAthI ja duHkha-sukha Adi pota-potAnA zarIramAM pratyakSa jANavAmAM Ave che. (3) AthavA-hu~ 43yUyo, 43 chu. 421, tyA35thI re ahaMpratyaya thAya che, tethI paNa AtmAnuM pratyakSapaNuM thAya che. AtmA na hoya te AtmAnA viSayamAM ahaRtyaya (huM paNAnuM jJAna) kevI rIte thaI zake ? AtmarUpa
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 AcArAgasUtre ahamiti jJAnam AtmaviSayakaM jAyate / AtmarUpaviSayAbhAve viSayiNo'nutthAnaprasaMgAt / na ca deha evAsya jJAnasya viSaya iti vAcyam / jIvarahite'pi dehe tadutpattiprasaMgAt / asminnahampratyaya AtmaviSayake sati tu kimahasmi nAsmIti saMzayo nopapadyate, ahampratyayaviSayasyAtmanaH sadbhAvAdahamasmIti nizcaya eva saMbhavati / AtmAstitvasaMzaye tu kasyAyamahampatyayaH syAt ?, nirmUlatvena tadanutthAnaprasaGgAt / yadi saMzayI jIva eva nAsti, tarhi asti nAstIti saMzayaH kasya bhavatu / saMzayo hi vijJAnAkhyo guNa eva, na ca guNinamantareNa guNaH sidhyati / abhAva meM viSayI arthAt jJAna kI utpatti nahIM ho sktii| zarIra hI isa jJAna kA viSaya hai-arthAt 'aham ' (maiM) kA artha AtmA nahIM varan zarIra hai, aisA kahanA ucita nahIM, kyoM ki-aisA hotA to mRta zarIra meM bhI ahampratyaya hone lagatA / AtmA ko viSaya karanevAle isa amhapratyaya kI vidyamAnatA meM ' maiM hU~ yA nahIM hU~', isa prakAra kA saMzaya hI nahIM hotA hai, ahampratyaya ke viSayabhUta AtmA kA sadbhAva hone se ' mai hU~ ' isa prakAra kA nizcaya hI ho sakatA hai| AtmA ke astitva ke viSaya meM saMzaya kiyA jAya to prazna upasthita hotA hai ki yaha ahampratyaya kise hotA hai / vinA kAraNa ke hI to usakI utpatti nahIM ho sakatI / yadi sazaya karane vAlA jIva hI nahIM hai to 'hai yA nahIM ?' isa prakAra kA saMzaya karatA kauna hai ? saMzaya eka prakAra kA jJAna-guNa hai aura guNa, guNI ke abhAva meM nahIM ho sakatA / viSayanA abhAvamAM viSayI arthAt jJAnanI utpatti nathI thaI zakatI. zarIra ja A zAnana viSaya cha, arthAt 'mam ,' (I) n| ma mAtmA nathI ma zarIra cha, ema kahevuM te ucita nathI, kemake je ema hoya to mRta zarIramAM ahammatyaya thaI zakaze AtmAne viSaya karavA vALo A-ahaRtyayanI vidyamAnatAmAM "huM chuM ke nathI ? A prakArano saMzaya ja thatuM nathI ahaRtyayanA viSayabhUta AtmAne saddabhAva hovAthI huM chuM " A prakArane nizcaya ja thaI zake che. AtmAnA astitvanA viSayamAM saMzaya karavAmAM Ave te prazna upasthita thAya che ke A ahammatyaya kene thAya che? kAraNa vinA te tenI utpatti thaI zakatI nathI je saMzaya karavA vALe jIva nathI to "huM chuM ke nahi" e prakArane saMzaya karanAra koNa che? saMzaya eka prakArane jJAna-guNa che, ane guNa guNInA abhAvamAM thaI zakato nathI.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1sU.5 AtmasiddhiH 215 na ca deho'tra guNIti cocyam , dehasya mUrtatvAd jaDatvAca jJAnasya cAmUrtatvAd bodharUpatvAcca / ahaM nAhaM vetigadato 'mAtA me bandhyA' ityAdivat svvcnvyaaghaatH| (4) yadvA-AtmA guNI pratyakSa eva, smRti-jijJAsA-cikIrSAjigamiSA-saMzayAdijJAnavizeSANAM tadguNAnAM svAtmani svasaMvedanapatyakSasiddhatvAt , iha yasya guNAH pratyakSAH sa pratyakSo dRSTaH, yathA ghaTaH, pratyakSaguNazcAtmA, tasmAt prtykssH| yathA ghaTo'pi guNI rUpAdiguNapratyakSatvAdeva pratyakSaH, tathA vijJAnAdiguNapratyakSatvAdAtmApIti / yahA~ yaha kahanA ThIka nahIM hai ki-'deha guNI hai', kyoM ki deha mUrta hai aura jaDa hai jaba ki jJAna amUrta hai aura cetanarUpa hai / mUrta guNI kA amUrta guNa nahIM ho sakatA aura na jaDa kA guNa cetanA ho sakatA hai / isa kAraNa ' mai hU~ yA nahIM' isa prakAra kahane vAle ko ' merI mAtA vandhyA hai' aisA kahane vAle ke samAna svavacanabAdhA doSa AtA hai| (4) athavA AtmA guNI pratyakSa se hI siddha hai, kyoMki smRti, jijJAsA, karane kI icchA, gamana kI icchA, saMzaya Adi jJAna-jo AtmA ke guNa hai-apanI AtmA meM pratyakSa se siddha hai, jisa padArtha ke guNa pratyakSa se pratIta hote hai vaha padArtha bhI pratyakSa mAnA jAtA hai, jaise ghaTa, AtmAke guNa bhI pratyakSa se pratIta hote hai isa kAraNa AtmA pratyakSa hai / ghaTa ke rUpa Adi guNoM kA pratyakSa hone se hI guNI ghaTa kA pratyakSa honA dekhA jAtA hai, isI prakAra vijJAna Adi guNo kA pratyakSa hone se AtmA bhI pratyakSa hai| ahIM deha guNI che ema kahevuM te ThIka nathI, kAraNa ke deha mUrta che ane jaDa che. jyAre jJAna amUrta che ane cetanarUpa che. mUrta guNIne amUrta guNa hoI zake nahi. ane jaDane guNa cetana thaI zake nahi. A kAraNathI. "huM chuM ke nahi" e pramANe kahevAvALAne "mArI mAtA vaMdhyA che" e pramANe kahenAranA je svavacanabAdhA nAmane deSa Ave che. (4) AthA-mAtmA guNI pratyakSI siddha cha, bhaDe-bhRti, sAsa, 42vAnI icchA, gamananI IcchA, saMzaya AdijJAna vagere je AtmAnA guNa che te potAnA AtmAmAM pratyakSathI siddha che je padArthane guNa pratyakSathI pratIta thAya che te padArtha paNa pratyakSa mAnavAmAM Ave che. jema-ghaTa, AtmAne guNa pratyakSathI pratIta thAya che. te kAraNathI AtmA pratyakSa che. ghaTanA rUpa Adi guNo pratyakSa hevAthI ja guNI ghaTanuM pratyakSa devuM jovAmAM Ave che. te pramANe vijJAna Adi guNo pratyakSa hevAthI AtmA paNa pratyakSa che.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 - AcArAgasUtre na cA'naikAntiko'yaM hetuH, yasmAdAkAzaguNaH zabdaH pratyakSo'sti, na punarAkAzamiti vAcyam , zabdasyAkAzaguNatvAbhAvAt / zabdo hi pudgalaguNaH aindriyakatvAd rUpAdivaditi / ___ astu, guNAH pratyakSAH, guNinastu pratyakSatve kiM mAnam ? ucyate-guNebhyo'nanyo guNIti jJAnAdiguNAnAM pratyakSatvAdevAtmA'pi guNI pratyakSeNa jJAyate / yadi guNebhyo'nyo guNI syAt , tadA ghaTAdayopi guNinaH pratyakSA na bhaveyuH, zaGkA-Apa kA diyA huA hetu anaikAntika hai, kyoM ki AkAza ke guNa zabda kA to pratyakSa hotA hai kintu AkAza kA pratyakSa nahIM hotaa| __ samAdhAna-aisA na kahie, kyoM ki zabda AkAza kA guNa nahIM hai| zabda pudgala kA guNa hai, kyoM ki vaha indriya ( zrotrendriya ) kA viSaya hai, jo indriya kA viSaya hotA hai vaha paudgalika hI hotA hai, jaise-rUpa Adi zaGkA-guNoM ko pratyakSa mAna leM kintu guNI ke pratyakSa hone meM kyA pramANa hai ? samAdhAna-guNa aura guNI kA kathaMcit tAdAtmya sambandha hai-guNI, guNoM se abhinna hotA hai, ata eva guNoM kA pratyakSa hone se AtmA guNI bhI pratyakSa se pratIta hotA hai / agara guNI, guNoM se bhinna hotA to guNI ghaTa AdikA bhI pratyakSa na hotA, kyoMki sirpha rUpAdi guNoM se bhinna ghaTa kA kabhI pratyakSa nahIM hotaa| zakA-Ape je hetu ahiM Ape che te anekAntika che; kemake AkAzane guNa zabda te te pratyakSa thAya che, paraMtu AkAza pratyakSa thatuM nathI. samAdhAna-e pramANe na kahe, kemake zabda te AkAzane guNa nathI paNa zabda te pudagalano guNa che. kemake te Indriya (zrotrendriya)ne viSaya che. je Indriyane viSaya hoya che te pagalika ja hoya che, jema-rUpa Adi. zaMkA-guNone pratyakSa mAnI laIe. paraMtu guNInA pratyakSapaNAmAM zuM pramANa cha ? samAdhAna-guNa ane guNIne kaMcita tAdAbhya saMbaMdha che-guNa, guNothI abhina hoya che, eTale guNenA pratyakSapaNAthI AtmA guNa paNa pratyakSa pratIta thAya che. agara je guNa, guNAthI bhinna hota te guNI ghaTa Adi paNa pratyakSa thaI zakta nahi. kemake mAtra pAdi guNAja pratyakSa hoya che, rUpAdi guNethI bhinna
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. AtmasiddhiH 217 rUpAdiguNamAtrasyaiva pratyakSatvAt / anyasmin jJAte'nyajjJAtaM na bhavati, yathA ghaTe jJAte paTo na jJAyate / guNAH kadApi dravyAd bhinnatayA sattAM na labhante, evaM dravyamapi guNebhyo bhinnatayA na sattAM labhate / ayaM guNaH, ayaM guNIti nAmamAtrato bhedasattve'pi na tattvato bhedaH / yathA-agnirguNI svakIyAduSNatvaguNAdatyantabhinnaHsyAttarhi dAhakArya kartumasau na zaknuyAt / tathA-yadyAtmA jJAnaguNAdatyantabhinno bhavet tadA tasya jaDatvApattiH syAt / tasmAd dravyaguNayorbhado na kadAcidAsIt , nApyasti, na ca bhaviSyatIti siddham / tuSyatu durjananyAyena tava mate guNebhyaH bhinnatvAGgIkAre'pyAtmA pratyakSo mA anya kA jJAna hone se anya kA bodha nahIM ho jAtA / jaise-ghaTa ke jAnanese paTa mAlama nahIM hotA / guNa dravya se bhinna kadApi nahIM raha sakate, aura dravya bhI guNo se bhinna kadApi nahIM raha sakatA / -- yaha guNa hai, yaha guNI hai' isa prakArakA bheda nAmamAtrakA hai, vAstava meM guNa-guNI meM bheda nahI hai| agara agni guNI apane uSNatAguNa se atyanta bhinna hotA to vaha dAha-kArya ( jalAne kA kArya ) karane meM asamartha hotA / dUsarI bAta yaha hai ki--AtmA yadi apane jJAnaguNa se bhinna hotA to AtmA meM jaDatA A jaatii| ata eva dravya aura guNa kA bheda na kabhI thA, na hai, aura na hogaa| darjanasantoSanyAya se, tumhAre mata ke anusAra kadAcit yaha mAna liyA jAya ki AtmA guNoM se bhinna hai aura isa kAraNa AtmA kA pratyakSa bhale hI na ho ghaTa kyAreya pratyakSa nathI thatuM. anyanuM jJAna thavAthI anyane bodha thato nathI. jemake ghaTanA jJAnathI paTa mAluma thatuM nathI (paTanuM jJAna thatuM nathI;). guNa, dravyathI bhinana kadApi rahI zakato nathI. "A guNa che ane A guNI che" e prakArane bheda nAmamAtrane che vAstavika rIte guNa-guNImAM bheda nathI. agara agni guNI pitAnA usNatAguNathI atyanta bhinna thaI jAya te te dAhakArya (bALavAnuM kArya) karavAmAM asamartha thaI jAya che. bIjI vAta e che ke-AtmA je potAnA jJAnaguNathI bhinna hoya to AtmAmAM jaDatA AvI jAya. eTalA mATe dravya ane guNane bheda keI paNa vakhate hate nahi, che nahi ane thaze paNa nahi. durjanasaMtoSa nyAyathI tamArA mata pramANe kadAcita ema mAnI laIe ke AtmA guNathI bhinna che, ane te kAraNe AtmA pratyakSa bhale na thAya to paNa pra. A-28.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 AcArAGgamutre bhavatu, astitvaM ca tasya nirvAdhameva / jJAnAdiguNAH santi yasya sa guNirUpa AtmA kathamapalapyeta / nanu deha evaM jJAnAdiguNAH upalabhyante tadAzrayatayA deha eva rUpAdInAM ghaTa guNa sidhyati, na tvAtmA / prayogazcaivam - dehaguNA eva jJAnAdayaH, tatraivopalabhyamAnatvAd, gaurakuzasthUlatAdivaditi cenna, jJAnAdayo guNA na dehasamvandhinaH, amRrtatvAd, acAkSupatvAd vA, gaganavat / dravyavirahito guNo na bhavati / tathApi usake astitva meM koI bAdhA nahI AtI / jisa ke jJAnAdi guNa maujuda haiM usa guNIrUpa AtmA kA apalApa kisa prakAra kiyA jA sakatA hai ? | zaGkA - deha meM hI jJAnAdi guNa pAye jAte haiM, ataH ina guNoM kA AdhAra guNI deha hI hai, jaise-rUpAdi guNoM kA AghAra ghaTa hai / AtmA jJAnAdi guNoM kA AzrayabhUta guNI nahIM hai / anumAna isa prakAra hai-- jJAna Adi deha ke guNa hai, kyoM ki ve deha meM hI upalabdha hote, jaise- gaurapana, dubalApana aura sthUlatA Adi / samAdhAna --- yaha kahanA ThIka nahIM, jJAna Adi guNa deha ke nahIM haiM, kyoM ki ve amUrta haiM aura acAkSuSa ( jo AMkhase nahIM dIkhatA ) haiM, jo amUrta aura acAkSuSa hote haiM ve dehake guNa nahIM hote. jaise AkAza | guNa, dravya ke binA raha nahIM sakate ataH jJAna Adi guNoMkA AdhArabhUta koI dravya avazya honA cAhie / jJAnAdi guNoke anurUpa jo arUpI evaM acAkSuSa guNa hai vaha deha se bhinna AtmA hI hai / AtmAnA astitvamAM kAI prakAranI harakata AvatI nathI. jenA che, te guNIrUpa AtmAnA apalApa-(chatI vastune nathI ema karavAmA Ave . jJAnAdi guNu haiyAta kahevu te) kema zakA--dehamAM ja jJAnAdi guNa dekhAya che, te kAraNathI e zeAnA AdhAra guNI deha ja che, jema rUpAdi guNenA AdhAra ghaTa che. AtmA jJAnAdi NAne AzrayabhUta guNI nathI. anumAna A pramANe che--jJAna Adi dehanA guNa che, kemake te dehamAM ja upalabdha jaNAya che, jemake geArApaNu, dukhalApaNu ane sthULatA - ayAyuM vagere. samAdhAna--e pramANe kahevuM te cegya nathI; jJAna Adi guNa te dehanA guNu nathI, kemake te amUtta che, ane acAkSuSa che. ( je netrathI dekhAtA nathI ). je amUrta ane acAkSuSa hAya che te dehanA guNa thaI zakatA nathI, jema AkAza. guNu, dravya vinA rahI zakatA nathI, te kAraNathI jJAna Adi guNNAnA AdhArabhUta koI dravya hAvuM joie. eTalA mATe jJAnAdi guNAne anurUpa je arUpI ane acAkSuSa guNI che, te dehathI bhinna AtmA ja che.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 8.5 AtmasiddhiH 219 tasmAd jJAnAdiguNAnAmanurUpo yo rUparahito'cAkSuSazca guNI sa dehAd bhinna AtmA'stIti vijnyeyH| na ca jJAnAdayo guNA na dehasambandhina ityanumAnaM pratyakSabAdhitam , jJAnAdiguNAnAM deha eva pratyakSeNa jJAnasadbhAvAditi vAcyam , asya pratyakSasyAnumAnabAdhitatvAt / zarIrendriyabhinnaM jJAnAdiguNavatvamanumAnena sidhyati / tathAhi-zarIrendriyabhinno jJAnAdiguNavAn , taduparame'pi tadupalabdhArthAnusmaraNAt / yo hi yaduparame'pi yadupalabdhamarthamanusmarati, sa tasmAdanyo dRSTaH, yathA-paJcavAtAyanopalabdhArthAnusmA devadattaH, ityAdi / kenacit kAraNena dRSTizaktivighAte'pi pUrvadRSTapadArthAnusmaraNaM bhavatItyato dehendriyAdibhinna AtmA guNI sidhyati / ____ jJAnAdi guNa dehasambandhI nahIM hai, yaha anumAna, pratyakSa se bAdhita hai, kyo ki-pratyakSapramANa se ve deha meM hI pratIta hote hai, yaha kathana ThIka nahIM hai, kyoM ki yaha pratyakSa hI anumAna se bAdhita hai / anumAna se yaha siddha hai ki-jJAna Adi guNo kA AdhAra zarIra aura indriyo se koI bhinna padArtha (AtmA) hI hai / anumAna isa prakAra hai-jJAnAdi guNoM kA AdhAra zarIra aura indriyoM se bhinna hai, kyoM ki unake naSTa ho jAne para bhI unake dvArA jAne hue padArtha kA smaraNa hotA hai| jisake naSTa ho jAne para bhI, jisake dvArA jAne hue padArtha kA jo smaraNa karatA hai vaha usa se bhinna hotA hai / jaise-poca khiDakiyo dvArA jAne hue padArtho ko smaraNa karane vAlA devadatta hai, usako kisI kAraNa se dekhane kI zakti naSTa ho jAne para bhI pahale dekhe hue padArtha kA smaraNa hotA hai| isa se bhalIbhA~ti siddha hai ki-deha aura indriya Adi se bhinna AtmA hI guNI hai / jJAnAdi guNa dehasaMbaMdhI nathI, kAraNa ke te anumAna pratyakSathI bAdhita che, kemake pratyakSa pramANathI te dehamAM ja pratIta thAya che, te kathana ThIka nathI. kemake te pratyakSa anumAnathI bAdhita che. anumAnathI e siddha che ke jJAna Adi guNene AdhAra zarIra ane indriyothI kaI bhinna padArtha (AtmA) ja che. anumAna A pramANe che-jJAnAdi guNone AdhAra zarIra ane indriyathI bhinna che, kemake tenA naSTa thavA chatAMya tenA dvArA jANelA padArthanuM smaraNa hoya che. jenA naSTa thayA pachI paNuM, jenA dvArA jANele padArtha tenuM je smaraNa kare che te tenAthI bhinna hoya che. jema pAMca khaDakIo dvArA jevA vALA padArthonuM smaraNa karavA vALo devadatta che. tene koI kAraNathI dekhavAnI zakti naSTa thaI javA chatAMya prathama dekhelA padArthonuM
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 AcArAgasUtre evaM ca pratyakSapramANenAtmano'stitvaM nirUpitam / atha jJAnAdiguNAnAM svAtmani pratyakSatayA tadananyabhUtaH svAtmA'pi pratyakSo bhavatu, parazarIre tu kathamAtmano'stitvaM vijAnIyAt ? iti, ucyate-yathA svadehe pratyakSeNAtmA vijJAyate, tathA paradehe'pyanumAnato vijJeyaH / (1) parazarIraM sAtmakam iSTAniSTayoH pravRttinivRttidarzanAt , yatreSTAniSTayoH pravRttinivRttI dRzyete, tat sAtmakaM dRSTaM yathA-svazarIram , tathA yat isa prakAra pratyakSa pramANa se AtmA kA astitva nirUpaNa kiyA gyaa| anumAna se AtmA kI siddhizaGkA-jJAna Adi guNoM kA apanI AtmA meM pratyakSa hone se una guNoM se abhinna apanI AtmA ko pratyakSa mAna liyA jAya kintu dUsare ke zarIra meM AtmA kA astitva kaise jAna sakate hai / samAdhAna-jaise-apane zarIra meM pratyakSa pramANa se AtmA pratIta hotA hai, usI prakAra dUsare ke zarIra meM anumAnapramANa se AtmA samajhanA cAhie / anumAna pramANa isa prakAra hai(1) dUsare kA zarIra sAtmaka (AtmA se yukta ) hai, kyoM ki usa kI iSTa meM pravRtti aura aniSTa meM nivRtti dekhI jAtI hai| jahA~ iSTa-aniSTa meM pravRtti aura nivRtti dekhI jAtI hai, vaha sAtmaka hotA hai, jaise-apanA zarIra / tathA jo sAtmaka smaraNa rahe che tethI barAbara siddha che ke deha ane Indriya AdithI bhinna AtmA ja guNI che. A pramANe pratyakSapramANathI AtmAnA astitvanuM nirUpaNa karyuM che. anumAnathI AtmAnI siddhi- zaMkA-jJAna Adi guNe pitAnA AtmAmAM hevAthI, te guNathI abhinna pitAnA AtmAne te pratyakSa mAnI levAmAM Ave, paraMtu bIjAnA zarIramAM AtmAnuM astitva kevI rIte jANI zakAya ? samAdhAna-jevI rIte potAnA zarIramAM pratyakSapramANuthI AtmA pratIta thAya che te pramANe bIjAnA zarIramAM anumAna pramANathI AtmA samaja joIe. anumAna pramANa A pramANe che - (1) mInU zarI2 sAtma (mAtmAthIyuTata ) cha, bho tenI chaTamA pravRtti ane aniSTamAM nivRtti jovAmAM Ave che. jyA ISTa-aniSTamAM pravRtti-nivRtti jovAmAM Ave che te sAtmaka hoya che. jema pitAnuM zarIra, tathA je sAtmaka
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkAadhya. 1 u. 1 muM. 5 AtmasiddhiH 221 sAtmakaM na bhavati tatreSTAniSTapravRttinivRttI na bhavataH, yathA ghaTa iti / tathA ca parazarIre pravRttinivRttI dRzyete tasmAt tat sAtmakam iti / 1 yadvA-zarIraM sakartRkaM, AdimatpratiniyatAkAratvAt yat punarakartRkaM tad AdimatpratiniyatAkAramapi na bhavati, yathA-abhravikAraH / yazca kartA zarIrasya, AtmA / medAvanaikAntikatvavAraNAyAdimattva vizeSaNam / yadvA-astIndriyANAmadhiSThAtA - AtmA, tatrAnumAnaprayogazcettham nahIM hotA usameM iSTa-aniSTa kI pravRtti - nivRtti bhI nahIM hotI, jaise ghaTa / dUsare ke zarIra meM bhI pravRtti - nivRtti dekhI jAtI hai ataH vaha sAtmaka hai / (2) zarIra sakartRka ( kartA se yukta ) hai, kyoM ki vaha AdivAlA aura niyata AkAra vAlA hai, jaise ghaTa / jo sakartRka nahIM hotA vaha Adi vAlA aura niyata AkAra vAlA nahIM hotA, jaise megho kA vikAra ( banAvaTa ) / zarIra kA jo kartA hai vahI AtmA hai / yahaoN niyata AkAra vAle sumeru Adi se vyabhicAra ( hetu ho aura sAdhya na ho ) nivAraNa karane ke lie ' Adi vAlA ' vizeSaNa lagAyA gayA hai / athavA indriyoMkA abhiSThAtA AtmA hai, isa viSaya meM anumAna kA prayoga isa prakAra karanA cAhie : ( AtmAthIyukta ) nathI, temAM dRSTi-aniSTanI pravRtti-nivRtti pazu thatI nathI, bhesa - ghaTa, khIjAnA zarIramAM paNa pravRtti-nivRtti jovAmAM Ave che, tethI te sAtmaka che. (2) zarIra sartR! ( utathI yukta ) che. bhar3e te mAhivANu mane niyata AkAra vALuM che; jema ghaTa. je satRka nathI hAtAM te AdivALAM ane niyama AkAra vALAM nathI hAtAM jema meghAnA vikAra ( anAvaTa ). zarIrane je kartA che te AtmA che. ahiM niyata AkAravALA sumeru AdithI vyabhicAra (hetu hAya ane sAdhya na hAya ) nivAraNa 42vA bhATe 'AddivAjA' vizeSaNa lagAyu che. athavA-IndriyAneA adhiSThAtA AtmA che. A viSayamAM anumAnanA prayAga A pramANe karavA joIe
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 AcArAgasUtre (3) indriyaM sAdhiSThAtRkaM, karaNatvAt , yathA cakracIvaramRtsUtradaNDAdayaH, asti hi cakracIvarAdInAmadhiSThAtA kulaalH| yacca niradhiSThAtRkaM tat karaNamapi na bhavati, yathA-AkAzam , yazcendriyANAmadhiSThAtA sa Atmeti / ( 4 ) yadvA-indriyaviSayANAmAdAtA saMbhavati, indriyaviSayA zabdAdaya AdAtRsahitAH AdAnAdeyabhAvasadbhAvAt , saMdaMzakalohavat / yathA loke saMdazakalohAnAmayaskAra AdAtA'sti / indriyaviSayANAM cAdAnAdeyabhAvo vidyate, atastepAmapyAdAtA'stItyanumIyate / yatra tu AdAtA nAsti, tatrAdAnAdeyabhAvo'pi na vidyate, yathA-AkAze / ___ (3) indriyA kisI sadhiSThAtA se yukta hai, kyA ki-ve karaNa hai, jaise cakra, cIvara, mRttikA, sUta aura daNDa Adi / cakra, cIvara Adi kA adhiSThAtA kuMbhAra hai, jisa kA koI adhiSThAtA nahIM hotA vaha karaNa bhI nahIM hotA, jaise-AkAza / indriyoM kA jo adhiSThAtA hai, vahI AtmA hai| (4) athavA indriyoM ke viSaya zabda Adi AdAtAyukta (grahaNa karane vAle se yukta ) hai, kyoM ki una meM AdAna AdeyabhAva maujUda hai, jaise saMDAsI aura lohe meM, tAtparya yaha hai ki loka meM saMDAsI aura lohe meM AdAna (lenA) AdeyabhAva (jo liyA jAya) prasiddha hai aura una kA AdAtA lahAra hai, isI prakAra indriyoM tathA viSayoM kA bhI AdAnaAdeyabhAva hai, ataH unakA bhI koI AdAtA honA cAhie / jahA~ AdAtA nahIM hotA vahA~ AdAna-AdeyabhAva bhI nahIM hotA, jaise-AkAza meM / (3) Indriye kaI paNa adhiSThAtAthI yukta che, kemake te karaNa che, jemake caka, cIvara, mRttikA, sUta ane daMDa Adi. cakra, cIvara vagerene adhiSThAtA kuMbhAra che, jene keI adhiSThAtA hoya nahi, te karaNa paNa hoya nahi; jemake-AkAza. indriyane je adhiSThAtA che, te AtmA che. (8) athavA-IndriyanA viSaya zabda Adi AdAnayukta(grahaNa karavAvALAyut) cha, ma temA mAhAna-mAheya mA bhAnu cha. rebha sAsI mana soDabhA. tAtparya e che ke lokamAM sANasI ane lohamAM AdAna-Adeya bhAva prasiddha che. ane tenA AdAtA luhAra che; A pramANe indrio tathA viSane paNa AdAnaAdeya bhAva che tethI tene paNa keI AdAtA have joIe jyAM AdAtA nathI, tyAM AdAna-Adeya bhAva paNa heya nahi, jema AkAzamAM.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 su. 5 AtmasiddhiH 223 ( 5 ) yadvA - dehAdikaM vidyamAnabhoktakam, bhogyatvAt, yathA - annavastrAdikam / annavastrAdInAM bhoktA manuSyo'sti / yasya ca bhoktA nAsti tad bhogyamapi na bhavati, yathA kharaviSANam, bhogyaM ca zarIrAdikaM, tasmAd vidyamAnabhoktRkam / ( 6 ) yadvA - asti dehAdikaM sasvAmikaM, saMghAtarUpatvAt, mUrtimattvAt, aindriyatvAt, cAkSupatvAt, yathA - gRhAdikam / gRhAdInAM svAminaH devadattAdayaH santi / yat punarasvAmikaM tat saMghAtarUpaM na bhavati, mUrtimanna bhavati, aindriyaM na bhavati, cAkSuSaM ca na bhavati, yathA- gaganakusumam / dehAdikaM, cAsti saMghAtAdirUpam, tasmAd vidyamAnasvAbhikam / yazca dehAdInAM svAmI sa cAtmeti / (5) athavA - deha Adi kA bhoktA koI avazya hai, kyoM ki ve bhogya hai, jo bhogya hote haiM una kA bhoktA bhI hotA hai, jaise - anna, vastra Adi kA / anna-vastra AdikA bhoktA manuSya hai / jisakA bhoktA nahIM hotA vaha bhogya bhI nahIM hotA, jaise gadhe kA sIMga / zarIra Adi bhogya hai ataH unakA bhoktA avazya hai / (6) athavA - deha Adi kA koI svAmI hai, kyo ki ve saMghAtarUpa hai, mUrtimAn hai, indriyo ke viSaya haiM aura cAkSuSa hai, ghara Adi ke samAna / ghara Adi ke svAmI devadatta Adi hai | jisakA koI svAmI nahIM hotA vaha saMghAtarUpa nahIM hotA, mUrtimAn nahIM hotA, indriya kA viSaya nahIM hotA, aura cAkSuSa ( AMkha se dIkhane vAlA ) bhI nahIM hotA, jaise--AkAzapuSpa | deha Adi saMghAtarUpa hai, ataH una kA svAmI avazya hai / deha Adi kA jo svAmI hai vahI AtmA hai / (4) athavA heDa mAhino loutA artha avazya che, umar3e te logya che, ne logya hoya che, teneo loutA pazu hoya che. nema De mAnna, vastra mAhino, anna-vastra AdinA bhAkatA manuSya che. jenA bhAkatA nathI te bhegya paNa nathI, jema gadheDAnA zIMga. zarIra Adi bhAgya che, tethI tene bheAkatA avazya che. (6) athavA heDa mAhinA hai| svAbhI the, bhaDe-te sauMdhAta3ya che, bhUrtibhAna che, IndriyonA viSaya che. ane cAkSuSa che, ghara Adi pramANe. ghara phrinA svAmI devadatta Adi che. jenA kAI svAmI nathI te sa ghAtarUpa paNa nathI, ane te mUrtimAna paNa hAya nahi, indriyeAnA viSaya paNa hoya nahi ane cAkSuSa ( netrathI joI zakAya tevA) paNa hoya nahi, jemake AkAzapuSpa. deha Adi sa MghAtarUpa che, tethI tene svAmI avazya che, deha AdinA svAmI che, te AtmA che.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 AcArAGgasUtre na ca - AdimatpratiniyatAkAratvAdihetubhiH zarIrAdInAM kartrAdaya eva sidhyanti, na tu prastuta Atmeti vAcyam / anyasyezvarAderyuktyasahatvena kartutvAdyasaMbhavAd dehAdInAM kartA, adhiSThAtA, AdAtA, bhoktA, svAmI cAyamAtmaiveti nizcayAt / nanu -- ghaTAdInAM kartrAdirUpAH kulAlAdayo mUrtimantaH saMghAtarUpA anityAdisvabhAvAtha dRSTAH ityato jIvo'pyetAdRza eva sidhyati, etadviparItazcAsmAkaM sAdhanIyaH, ityevaM sAdhyavirUddhasAdhakatayA hetUnAM viruddhatvApattiriti cenmaivam, saMsAriNamAtmAnaM sAdhayituM pravRttAnAmasmAkametaddoSAsaMbhavAt / saMsArI cAtmA'STavidhakarma pUrvokta-' AdimAna hote hue niyata AkAra vAle hone se ' ityAdi hetuoM se zarIra Adi ke kartA Adi hI siddha hote hai, prastuta AtmA siddha nahIM hotA, aisA nahIM kahanA cAhiye kyoM ki - AtmA se bhinna Izvara AdikA kartApana yuktisaGgata nahIM ThaharatA, ataH deha AdikA kartA, adhiSThAtA, AdAtA, bhoktA aura svAmI AtmA hI hai, aisA nizraya ho jAtA hai 1 zaGkA- -ghaTa Adi ke kartA kuMbhAra vagairaha mUrtika, saMghAtarUpa aura anitya Adi svabhAva vAle dekhe jAte hai, ataH jIva bhI aisA hI siddha hotA hai, magara Apako isa se viparIta dharmAvAlA AtmA siddha karane ke kAraNa pUrvokta hetuoM meM viruddha doSa AtA hai / samAdhAna - aisA mata kho| hama saMsArI AtmA siddha karane ke lie udyata pUrvokata-AdimAna hovA chatAMya niyata AkAravALA hAvAthI' ItyAdi hetuothI zarIra AdinA kartA Adi ja siddha hoya che. prastuta AtmA siddha thatA nathI. ema nahi kahevuM joI e, kemake AtmAthI bhinna zvira AdinuM kartApaNuM yukita saMgata thatu nathI, tethI deha Ardine kartA, adhiSThAtA, AdAtA, bheAkatA ane svAmI gAtmA ja che. ema nizcaya thaI jAya che. zaMkA-ghaTa AdinA kartA kubhAra vagere mUrtika, saMghAtarUpa ane anitya Adi svabhAvavALA jovAmAM Ave che, tethI jIva paNa eveA ja siddha thAya chepara'tu tamanetenAthI viparIta dharmovALA AtmA siddha karavA che, evI sthitimAM sAdhyathI virUddha siddha karavAnA kAraNe pUrvAkata hetuomAM virUddhatA deSa Ave che. samAdhAna-e pramANe na kahA, ame saMsArI AtmA siddha karavA mATe taiyAra thayA
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 sU.5 AtmasiddhiH 225 pudgalasaMghAtopagUDhatvAt , sazarIratvAcca kathaMcinmUrtatvAdidharmayukta evAstIti / (7) yadvA-'jIva' iti padaM sArthakaM, vyutpattimattve sati asamAsapadatvAd ekapadatvAd ghaTAdipadavat / ghaTAdipadaM vyutpattimat asamAsapadamekapadaM loke dRSTam , tathA ca jIvapadaM, tasmAt sArthakam / yattu sArthakaM nAsti tad vyutpattimat asamAsapadamekapadaM ca nAsti, yathA-kharaviSANAdikaM, DisthAdikaM ca padam / jIvapadaM ca na tathA, tasmAt sArthakam / ___yad vyutpattimanna bhavati tadekapadamapi sad na sArthakam , yathA DityAdipadam , iti hetoranaikAntikatvApattistadvAraNAya vyutpattimAtvavizeSaNamupAttam / hue hai, isa lie koI doSa nahI AtA / saMsArI AtmA ATha karmoM ke samUha se yukta hone ke kAraNa tathA sazarIra hone ke kAraNa mUrtatva Adi dharmoM se yukta hI hai| (7) athavA-'jIva' pada kA vAcya avazya hai, kyo ki yaha pada vyutpatti vAlA hote hue samAsarahita hai, eka pada hai, ghaTa Adi padoM ke samAna / ghaTa vagairaha pada vyutpaktivAle, asamAsapada, eka pada loka meM dekhe jAte hai ataH unake vAcya bhI avazya hai / 'jIva' pada bhI aisA hI hai, ataH vaha bhI sArthaka hai / jo pada sArthaka nahIM hotA vaha vyutpattivAlA asamAsapada, eka pada bhI nahIM hotA, jaise-'kharaviSANa' pada, athavA 'Dittha' pada, jIva pada aisA nahIM hai, ataH vaha sArthaka hai| jo vyutpatti vAlA nahIM hotA vaha eka pada hote hue bhI sArthaka nahIM hotA, jaise - 'Dittha ' Adi pada / isa hetu meM anaikAntikatA nivAraNa karane ke lie vyutpatti chIe, eTalA mATe kaI deSa AvatuM nathI, saMsArI AtmA ATha karmonA samUhathI yukta hovAnA kAraNe tathA sazarIra hovAnA kAraNe mUrNatva Adi dharmothI yukta ja che. (7) athavA '' pahana pAya mavazya cha, 4 / 26 mA 54 vyutpattivANu hevA chatAMya samAsarahita che, eka pada che, ghaTa Adi padanA samAna. "ghaTa e vyutpattivALuM asamAsa pada eka pada lekamAM jovAmAM Ave che, te kAraNathI tenuM vAcca paNa avazya che. "jIva pada, paNa evuM ja che, tethI te paNa sArthaka che. je pada sArthaka nathI thatuM te vyutpativALA asamAsa pada eka pada paNa thatuM nathI. sabha pa2viSAya (adheDAnA 1) 54, mathavA uttha' 54. 01-56 me nathI. tethI te sArthaka che. - je vyutpativALuM thatuM nathI te eka pada hovA chatAMya paNa sArthaka nathI thatuM, jema " Distha Adi pada. A hetumAM anaikAntitA nivAraNa karavA mATe, "vyutpattivALuM" vizeSaNa pra' A-29
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 AcArAGgasUtre yaccaikapadaM nAsti kintu sAmAsikam, tadapi vyutpattimatve satyapi sArthakaM nAsti, yathA kharaviSANAdikamiti / tatrAnaikAntikattvApattidoSastatparihArArthamekapadatvamiti / " nanu deha eva jIvapadasyArtho'stu kathaM punarAtmA vijJAyeta / deharUpe'rthe jIvazabdaprayogo'pi dRSTaH, yathA - ' ayaM jIvaH, tasmAnna hantavyaH' iti / ato deha eva jIvazabdArthatayA grahItavyaH iti cenna, paryAyazabdabhedAda dehajIvazabdayorartho bhinna eveti bodhanAt yathA ghaTAkAzayoH, tatra - ghaTakumbhakalazAdayo ghaTazabdasya paryAyAH, AkAzanabhovyomAdayastvAkAzazabdaparyAyAH, atastayorarthe vAlA ' vizeSaNa lagAyA hai / tathA jo eka pada nahIM hai kintu samAsayukta pada hai vaha vyutpattivAlA hote hue bhI sArthaka nahIM hotA / jaise kharaviSANa Adi pada / isa meM anaikAntikatA haTAne ke lie 'ekapada' kA prayoga kiyA gayA hai / 2 zaGkA - jIva padakA artha deha hI kyoM na mAna liyA jAya ? AtmA artha kaise samajhA jAya ? deha ke artha meM jIva zabdakA prayoga dekhA bhI jAtA hai, jaise ' yaha jIva hai, ataH hanana karane yogya nahIM hai / isa lie jIva zabda kA artha zarIra hI lenA cAhie / samAdhAna - dehake aura jIva ke paryAyavAcI zabda alaga alaga hai, ataH dAno kA artha alaga-alaga hI mAnanA caahie| jaise ghaTake paryAyavAcI kumbha, kalaza Adi zabda alaga hai, aura AkAza ke paryAyavAcI zabda nabha, vyoma, gagana Adi Apyu che, tathA je eka pada nathI. paraMtu samAsayukta padya che te vyutpattivALu hAvA chatAMya sArthaka thatu nathI. jema kharavANu Adi pada, temAM anAkAntikatA haThAvavA mATe-eka padanA prayAga karelA che. zakA--jIva' padanA artha deha zA mATe mAnavAmAM nathI AvatA ? AtmA artha kema samajAya che ? dehanA amAM jIva zabdanA pracAga jovAmAM paNa Ave che. jema-A jIva che, tethI haNavA ceAgya nathI eTalA mATe jIva zabdanA artha zarIra je levA joI e. samAdhAne--deha ane jIvanA paryAyavAcI zabda jUdA jUdA che tethI e anene bedha jUdA jUdA mAnavA joIe. jema ghaTanA paryAyavAcI kubha, kalaza Adi zabda alaga che, ane AkAzanA paryAyavAcI zabdanabha, caiAma, gagana Adi zabda alaga che. e kAraNathI ghaTanA artha ane AkAzane atha alaga che. e
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 5.5 Atmasiddhi 227 bhinnatA pratIyate / prakRte'pi pANI, bhUtaH, jIvaH, sattvaH, ityAdayo jIvazabdasya paryAyAH, zarIraM vapuH, kAyo, dehaH, gAtramityAdayastu zarIrazabdaparyAyA 'ayaM jIvastasmAnna hantavyaH' ityanenApi dehasthitasya prANina eva hiMsA niSidhyate / AptAgamastu samasta evAtmAnaM bodhayati, Atmatattvasyaiva samyagdarzanajJAnacAritrArtha tasya pravRttatvAt / tathApi kAnicidAgamavacanAni pramANatayA pradarzayAmaH 'se AyAvAdI' iti prastutameva vacanaM tAvad gRhANa / 'se jaM puNa zabda alaga hai, isa lie ghaTakA artha aura AkAza kA artha alaga-alaga hai| isI prakAra jIva ke paryAyavAcaka prANI, bhUta, jIva, satva Adi zabda alaga hai aura deha ke paryAyavAcaka zarIra, vapu, kAya, gAtra Adi bhinna hai, ataH ina dono kA artha bhI alaga honA cAhie / 'yaha jIva hai ataH hanana karane yogya nahIM hai| isa vAkya dvArA deha meM sthita prANI kI hI hiMsA kA niSedha kiyA jAtA hai / Agama se AtmA kI siddhi Apta puruSa dvArA praNIta sampUrNa Agama AtmA kA bodhaka hai| Atmatattva ke samyag darzana, jJAna, aura cAritra ke lie ho Agama kI pravRtti hotI hai phira bhI Agama ke katipaya vAkya pramANarUpa meM pradarzita karate hai: saba se pahale-'se AyAvAdI', isa prastuta vAkya ko hI lIjie pramANe jIvanAM paryAyavAcaka-prANI, bhUta, jIva satva Adi zabda alaga che. ane dehanA paryAyavAcaka-zarIra, vapu, kAya, gAtra Adi bhinna che. te mATe e baMneno artha paNa alagathe joIe. "A jIva che tethI hanana karavA cogya nathI" A vAkya dvArA dehamAM rahelA prANInI ja hiMsAne niSedha karavAmAM AvyuM che. AgamathI AtmAnI siAdha- Ama puruSa dvArA praNIta saMpUrNa Agama AtmAnuM bAdhaka che. AtmatatvanA samyagadarzana, jJAna ane cAritra mATe ja AgamanI pravRtti hoya che. te paNa AgamanA keTalAka vAkaya pramANamAM pradazita kare che- sauthI prathama 'se AyAvAdI' mA prastuta-bAyu pazyane ra daye se jaM puNa
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 AcArAGgasUtre jANejjA' ityAdi - ' so'haM ' ityantaM prAgvyAkhyAtaM ca ( AcA0 1 a01 u0 ) / asthi AyA ' ( astyAtmA ) iti / ' asthi jIvA ' ( santi jIvAH ) iti / ege AyA ' (eka AtmA ) ( sthA0 1 sthA0 1 u0 ) iti / 6 " "kavihANaM bhaMte ! davtrA paNNattA ? goyamA ! dubihA paNNattA, taMjAjIvadavvA ya, ajIvadavvA ya" (anu. su. 141 ) ityAdInyanusandheyAni / anye'pi sAMkhyAdayaH prAyazaH svIkurvantyeva zarIrAdbhinnatayA''tmano'stitvamiti / Atmano dravyatvanirUpaNam - ayamAtmA dravyamasti cetanAdyanantaguNavattvAt jJAnadarzanalakSaNavividhopayogAdyanantaparyAya vaccAcca / cetanAdvAreNAtmA nAnArUpopayogarUpeNa pariNamate / 'se jaM puNa jANejjA' se lekara ' so'haM ' taka pahale vyAkhyAna kiyA jA cukA hai / ( AcA. 1 a. 1 u. ) tathA 'asthi AyA' 'asthi jIvA' 'ege AyA ' ( sthA. 1 sthA. 1 u. ) tathA kaivihANaM bhaMte daccA : paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taMjahA - jIvadavvA ya ajIvadavvA ya, (anu. sU. 141 ) ityAdi aneka AgamavAkya samajha lene cAhie | dUsare sAMkhya vagairaha bhI prAyaH zarIra se bhinna AtmA kA astitva svIkAra karate hai / ( AtmAkA dravyatvanirUpaNa guNoM se yukta hai AtmA vya hai, kyo ki vaha cetanA Adi ananta aura vaha jJAnopayoga tathA darzanopayoga Adi ananta paryAyoM vAlA bhI hai | cetanA jANejjA' thI sane 'so'haM' sudhI pahelA vyAmyAna harI dvIdhuM che ( mAyA. 1-2 1-7) tathA 'asthi AyA' 'asthi jIvA' 'eMge AyA' (sthA 1 sthA. 1 7 . ) ' kaivihA NaM bhaMve ! duvvA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taMjahA jIvadavvA ya ajIvadavvA ya' (anu. sU. 141 ) ityAdi ane bhAgama-vAya sama sevAM leNe. khIla sAMkhya zAstra vagere paNa prAyaH zarIrathI bhinna AtmAnA astitvane svIkAra kare che. AtmAnu dravyanirUpaNa- AtmA dravya che, kemake te cetanA Adi ananta guNAthI yukata che, ane te jJAneyAga tathA danApayeAga Adi ananta paryAye vALA paNa che. cetanAdvArA AtmA nAnA prakAranA rUpamAM pariNata thAya che, paraMtu cetanA AtmadravyanA rUpamAM
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU.5 AtmasiddhiH cetanA cAtmadravyAdAtmagatAnyasukhAdiguNatazcAnapAyino / tAmevAzritya jJAnadarzanAdivividhopayogAnAM bhinnabhinnasamayavartinAM traikAlikA pravAho bhavati / tasyAzvetanAyAH kAryarUpaH paryAyapravAhaH svarUpeNopayoga eva / / upayogAtmakaparyAyapravAha iva sukhaduHkhavedanAtmakaparyAyapravAhastathA pravRttyAtmakaparyAyapravAhAdayo'nantaparyAyapravAhA. saha-yugapat pravartante / atazcetanAguNa ivAtmani AnandavIryaprabhRtyekaikaguNasvIkaraNIyatayA'nantaguNAH sidhyanti / ___ Atmani cetanA''nandavIryAdiguNAnAM bhinnabhinnA vividhaparyAyA ekasmin samaye samupalabhyante parantdhekasya cetanAguNasya vividhAupayogaparyAyA ke dvArA AtmA nAnA prakAra ke upayogoM ke rUpa meM pariNata hotA hai kintu cetanA, Atmadravya ke rUpa meM, tathA AtmA meM rahane vAle sukha Adi guNoM ke rUpa meM sadA vidyamAna rahatI hai-kabhI naSTa nahIM hotI, usa ke AdhAra para jJAna darzana Adi bhinna bhinna samayoM meM hone vAle aneka upayogoM kA pravAha vahatA hai| usa cetanA kA kAryarUpa paryAya-pravAha svarUpase upayoga hI hai| upayogAtmaka paryAya-pravAha ke samAna sukha-duHkhasaMvedanarUpa paryAya kA pravAha hai; tathA pravRttyAtmaka paryAyapravAha Adi ananta paryAya-pravAha eka sAtha jArI rahate hai, ataH cetanAguNa ke samAna AtmA meM Ananda, vIrya Adi eka eka guNa svIkAra karane yogya hone se ananta guNa siddha hote hai| AtmA meM cetanA sukha vIrya Adi guNoM kI bhinna2 vividha paryAye eka hI samaya meM upalabdha hotI hai, kintu eka hI samaya meM akele cetanAguNa kI vividha tathA AtmAmAM rahevAvALA sukha Adi guNanA rUpamAM hamezAM vidyamAna rahe che. kaI vakhata paNa nAza pAmatI nathI. tenA AdhAra para jJAna, darzana Adi bhinna bina samayemAM thavAvALA aneka upagone pravAha vaheto rahe che. te cetanAnA kAryarUpa paryAyapravAha svarUpathI upayoga ja che. upagAtmaka paryAya-pravAhanA samAna sukha-dukhasaMvedanarUpa paryAyane pravAha che. tathA pravRtyAtmaka paryAya-pravAha Adi anaMta paryAyapravAha eka sAthe jArI rahe che. tethI cetanAguNa samAna AtmAmAM AnaMda vIrya Adi. eka-eka guNa svIkAra karavA gya hevAthI anaMta guNa siddha thAya che. AtmAmAM cetanA, sukha, vIrya, Adi guNenI bhinna-bhinna vividha paryAya ekaja samayamAM upalabdha thAya che, paraMtu ekaja samayamAM ekalA cetanAguNanI
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 AcArAgasUtre ekasmin samaye na samupalabhyante, tathaikasyAnandaguNasya vA vividhA vedanaparyAyA ekasmin samaye nopalabhyante / pratyekaguNasyaikasmin samaye eka eva paryAyaH prakaTIbhavati / yathAjalAvasthitasyApi narasya zItoSNopayogI na yugapad bhavataH / uSNopayogasamaye zItopayogo nopalabhyate, zItopayogasamaye coSNopayogopi naiveti / AtmA nityH| tasya cetanAdiguNA api nityaaH| parantu cetanAjanya upayogaparyAyo na nityaH, satu sadaivotpAdavinAzazAlitayA vyaktirUpeNAnityaH / upayogaparyAyapravAhastu traikAlikatayA nitya iti / upayogarUpa paryAya upalabdha nahIM hotI / usI prakAra eka hI samayameM akele AnandaguNakI bhI vividha vedanarUpa paryAya upalabdha nahIM hotii| pratyeka guNa kI eka samaya meM eka hI praryAya prakaTa hotI hai, parantu jaise-jala meM sthita puruSa ke zIta aura uSNa, dono upayoga eka sAtha nahIM hote| uSNopayoga ke samaya gItopayoga nahIM pAyA jAtA, aura zItopayoga ke samaya uSNopayoga nahI pAyA jaataa| AtmA nitya hai, usake cetanA Adi guNa bhI nitya hai, parantu cetanAjanya upayoga-paryAya nitya nahIM hai, vaha sadaiva utpanna aura vinaSTa hotI rahatI hai, ata vyaktirUpase ani-ya hai, upayoga-paryAya kA pravAha trikAlavartI honeke kAraNa nitya hai| vividha upagazya paryAya upalabdha thatI nathI. e ja pramANe eka ja samayamAM ekalA AnaMda guNanI paNa vividha vedanapa paryAye upalabdha thatI nathI. pratyeka guNanI eka samayamAM ekaja paryAya pragaTa thAya che, jema jalamAM ubhA rahelA purUSane zIta ane uNu, e baMne upayoga eka sAthe thaze nahi, upaganA samaye zItayuga thaze nahi ane zIte paganA samaye uththapaga jaNAze nahIM. AtmA nitya che, tenA cetanA Adi guNa paNa nitya che, paraMtu cetanAjanya upaga-paryAya nitya nathI, te hamezAM utpanna ane nAza thatI rahe che, tethI vyaktirUpathI anitya che, te paNa upaga-5ryAyane pravAha trikAlavatI hovAthI nitya che.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 __ AcArAcantAmaNi-TIkA adhya.1. u1. sU.5. AtmasiddhiH anantaguNAnAmakhaNDasamudAya eva dravyam , tathApyAtmanazcetanA''nandacAritravIryAdayo guNAH parimitA eva sAdhAraNadhiyAM chadmasthAnAM jJeyA bhavanti, na tu sarve guNAH / idamatra kAraNam-viziSTajJAnamantareNAtmanaH sarve paryAyapravAhA vijJAtumazakyAH bhavanti / yo yaH paryAyapravAhaH sAdhAraNabuddhayA jJAtuM zakyate tatkAraNIbhUtAnAM guNAnAM vyavahAraH kriyate, ataste guNA vyavahAryA bhavanti / yathA-AtmanazcetanA''nandacAritravIryAdayo guNA vyavahAryAH santi / zeSAstu sarve kevaligamyA iti / traikAlikAnAmanantaparyAyANAmekaikamavAhasya kAraNIbhUtakasyaikaguNo'sti, tAzAnantaguNAnAM samudAyo dravyam / etadapi kathaJcid bhedavivakSayA / abheda ananta guNoM kA akhaNDa samudAya hI dravya hai phira bhI AtmA ke cetanA sukha, cAritra, vIrya Adi guNa sAdhAraNabuddhi vAle chamastho ke dvArA parimita hI jAne jAte haiM, saba guNa nahIM jAne jAte / isa kA kAraNa yaha hai ki-viziSTa jJAna ke vinA AtmA ke samasta paryAya-pravAhoM ko jAnanA azakya hai| jo jo praryAya-pravAha sAdhAraNa buddhi ke dvArA jAnA jA sakatA hai, usake kAraNabhUta guNo kA vyavahAra kiyA jAtA hai, ata eva ve guNa vyavahArya hote haiM, jaise-AtmA ke cetanA, sukha, cAritra, aura vIrya Adi guNa vyavahArya hote hai / zeSa saba kevaligamya hai / tIna kAla sambandhI ananta paryAyo ke eka-eka pravAha kA kAraNa eka-eka guNa hai, aura aise ananta guNoM kA samudAya dravya hai| yaha kathana kvacit bheda anata guNene akhaMDa samudAya ja dravya che, te paNa AtmAnA cetanA, sukha cAritra, vIrya Adi guNa sAdhAraNa buddhivALA chadmasthadvArA parimita-maryAdita ja jANavAmAM Ave che, paraMtu sarva guNa jANavAmAM AvatA nathI. tenuM kAraNa e che ke-viziSTa jJAna vinA AtmAnA samasta paryAya-pravAhane jANavA azakya che. je je paryAya-pravAha sAdhAraNa buddhivALA dvArA jANI zakAya che, tenA kAraNabhUta guNene vyavahAra karavAmAM Ave che, e kAraNathI te guNa vyavahArya thAya che, jema AtmAne cetanA, sukha, cAritra ane vIrya Adi guNa vyavahArya thAya che, bAkI sarva kevaligamya che. traNa kAla saMbaMdhI ananta paryAnA eka-eka pravAhanuM kAraNa eka-eka guNa che. ane evA anaMta guNene samudAya te dravya che. A kathana kaMcita
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre dRSTayA tu paryAyAH svasvakAraNIbhUtasya guNasya svarUpAH, guNA api dravyasvarUpA iti guNaparyAyAtmakameva dravyamityucyate / dravyeSu sarve guNA ekarUpA na santi / tatra katicana sAdhAraNAH anekadravyavartinaH sarvadravyavartinazca / yathA astitva-pradezavatva-jJeyatvAdayaH sarvadravyavartinaH, nisskriytvaa'cetntvaa'ruupitvaadyo'nekdrvyvrtinH| katicidasAdhAraNA guNA ekadravyamAtravartinaH santi / yathA-AtmanazcetanA''nandacAritravIryAdayaH / svasvA'sAdhAraNaguNAnAM tajjanyaparyAyANAM cApekSayA pratyekadravyamanyadravyAd bhinnamastIti bodhyam / vivikSA se hI hai / abheda-vivakSA se to paryAyeM apane kAraNabhUta guNa se abhinna haiM aura guNa, dravya se abhinna hai, ata: guNaparyAyarUpa hI dravya kahalAtA hai / dravya meM sabhI guNa ekarUpa nahI hai| koI-koI guNa sAdhAraNa hai, arthAt sAmAnya rUpa se aneka dravyo meM pAye jAte hai, yA samasta dravyo meM pAye jAte hai| jaise-astitva, vastutva, pradezavattva, aura jJeyatva, ye guNa samasta dravyo meM pAye jAte hai| niSkriyatva, acetanatva, aura arUpitva Adi guNa aneka dravyavartI hai| koI-koI guNa asAdhAraNa hai-sirpha eka dravya meM rahate hai, jaise-AtmA ke caitanya, mumba, cAritra, vIrya Adi guNa | apane-apane asAdhAraNa guNoM aura guNoM se utpanna payAyo kI apekSA pratyeka dravya dRsare dravya se bhinna hai, aisA jAnanA cAhie / bhedavivakSAthI ja che. abhedavivazAthI te paryAye pitAnA kAraNabhUta guNathI abhinna che, ane guNa dravyathI abhinna che tethI guNaparyAyarUpaja dravya kahevAya che. dravyamAM guNa ekarUpa nathI, kaI kaI guNa sAghAraNa che, arthAta-sAmAnya rUpathI aneka dravyamAM jovAmAM Ave che. athavA samasta dravyamAM jovAmAM Ave che. jema-astitva, varatutva, pradezavatva ane zeyatva, e guNa samasta dravyomAM levAmAM Ave che. niSkiyatva, acetanatva, ane api Adi guNa aneka dravyavatI che. keIkeI guNa asAdhAraNa che-mAtra eka dravyamAM rahe che. jevI rIte AtmAnA citanya, sukha, cAritra, vIrya Adi guNa. pita-pitAnA sAdhAraNa guNo ane guNathI utpanna paryAnI apekSA pratyeka dravya bIjA dravyathI bhinna che, ema samajavuM joIe.
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 AtmavAdima0 AtmanaH svarUpamAtmanaH svarUpaM tAvaducyate AtmA-(1)-jIvaH (2)-nityaH (3)-cetanAvAn , (4)-upayogavAn , (5)-pariNAmI, (6)-prabhuH, (7)-kartA, (8)-sAkSAbhoktA, (9)-svazarIraparimANaH, (10)-amUrtaH, (11)-pratizarIraM bhinnaH, (12)-paugalikakarmasaMyuktaH, (13)-UrdhvagatizIlazca / tatrA''tmano jIvatvAdisvarUpaM nirUpyate (1) jIvatvanirUpaNamayamAtmA nizcanayena sattA-caitanya-jJAnAdirUpaiH zuddhapANaiH, tathA AtmA kA svarUpaaba AtmA kA svarUpa kahate hai: AtmA-(1)-jIva hai, (2)-nitya hai, (3)-cetanAvAn hai, (4)-upayogavAn hai, (5)-pariNAmI hai, (6)-prabhu hai, (7)-kartA hai, (8)-sAkSAt bhoktA hai, (9)-apane zarIra ke barAbara hai, (10)-amUrta hai, (11)-pratyeka zarIra se bhinna hai, (12)-paugalika karmoM se yukta hai, aura (13)-Urdhvagamana svabhAvavAlA hai / una meM aba AtmA ke jIvatvAdi svarUpa kA nirUpaNa karate hai- . (1) jIvatva kA nirUpaNaAtmA nizcayanaya se sattA catanya aura jJAna AdirUpa zuddha prANoM se, tathA AtmAnuM svarUpahave AtmAnuM svarUpa kahe che- mAtmA-(1) 1 cha, (2) nitya cha, (3) yetanAta che, (4) upayogAta che, (5) pariNAmI che, (6) prabhu cha, (7) sii che, (8) sAkSAt lotA cha, (6) pitAnA zarIra barAbara che, (10) amUrta che, (11) pratyeka zarIramAM bhinna bhinna che, (12) paudAmi thI yuta cha, mane (23) mana svabhAva! che. temAM AtmAnA jIvatyAdi svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che - (1) 15nu niruupshuAtmA nizcayanayathI sattA, citanya ane jJAna Adipa zuddha prANathI, tathA pra. A. 30
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 AcArAgasUtre vyavahAranayato yathAsaMbhavaM kSAyopazamikairindriyAdidravyaprANaizca jIvati, jIviSyati, jIvitavAMzcetyato'yamAtmA 'jIvaH' ityucyate / "ayamAtmA na dehAdanyaH, nApi janmAntarasaMkrAntaH" iti nAstikamataM nirAkartumuktam-'ayamAtmA jIvaH' iti / pUrvabhavasaMskAraM vinA kathamiha pramUta eva vAlo mAtuH stanyapAne pravartate / pravRtti prati svakRtisAdhyatvasyeSTasAdhanatAjJAnasya ca kAraNatayA bAlasya tajjJAnajanakapUrvabhavIyasaMskAro'stIti vijJAyate / tasmAdAtmanaH pUrvabhavasambandho'vadhAryate / tena ca dehabhinnatvamapi jJAyate / ayamAtmA yadi pAzcabhautikadeharUpaH syAt , tarhi manmayabhANDa-salilavyavahAranaya se yathAsaMbhava kSayopazama-janya indriyAdi dravyaprANo se jIvita hai, jIvita rahegA aura jIvita thA, isa kAraNa AtmA 'jIva' kahalAtA hai| "AtmA zarIra se bhinna nahIM hai aura na eka janma se dUsare janma meM jAtA hai" nAstikoM ke isa mata kA nirAkaraNa karane ke lie kahA gayA hai ki"AtmA jIva hai"| pUrvabhava ke saMskAra ke vinA isa bhava meM tatkAla janmA huA zizu mAtA ke stana-pAna meM kaise pravRtta ho sakatA hai ?, zizu kI isa pravRtti se siddha hotA hai ki usa meM pUrva bhava kA saMskAra vidyamAna hai| isa se nizcita ho jAtA hai ki-AtmA pUrva bhava meM bhI thA, aura isa kAraNa vaha zarIra se bhinna bhI mAlama hotA hai / pAMca bhUto se banA huA zarIra hI yadi AtmA hai to miTTI kA pAtra, pAnI, pAvaka-(agni), pavana aura AkAza rUpa pAMcoM bhUtoM kA cUle ke Upara jaba saMyoga vyavahAranayathI yathAsaMbhava kSayopazamajanya indriyAdi dravyaprANethI jIvita che, jIvita raheze ane jIvita hatuM, tethI AtmA jIva kahevAya che. " AtmA zarIrathI bhinna nathI, ane eka janamathI bIjA janmamAM jate nathInAstikane e pramANe je mata che, tenuM nirAkaraNa karavA mATe kahyuM che ke "AmAM jIve che. pUrva bhavanA saMskAra vinA A bhavamAM tatkAla janma pAmeluM bALaka mAtAnA stanapAnamAM (dhAvavAmAM) pravRtti kevI rIte karI zake che ?, bALakanI A pravRttithI siddha thAya che ke tenAmAM pUrva bhavanA saMskAra vidyamAna che. A kAraNathI nizcaya thAya che ke AtmA pUrvabhavamAM paNa hatuM, ane te kAraNathI AtmA zarIrathI bhinna mAluma paDe che. pAMca bhUtethI baneluM zarIra ja je AtmA che te mATInuM pAtra, pANI, agni, AkAza, pavana vagere para bhUtene culA upara jyAre saMga thAya che, te te vakhata'
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU.5 AtmavAdipra0 dahana-pavana-gaganarUpapaJcabhUteSu culhyupari militeSu cetanAlakSaNa AtmA kathaM . nopalabhyate ? / yadvA-mRtazarIre paJcabhUtasadbhAve'pi cetanAlakSaNa AtmA nopalabhyate / ato'yamAtmA jaDarUpapAJcabhautikadehAd bhinno nizcIyate / ___ aparaJca-Atmano deharUpatvasvIkAre kRtanAzo'kRtAbhyAgamazcApadyeta / kRtasya karmaNaH phalaprAptiM vinaiva nAzaH syAt , akRtasya karmaNaH phalaprAptizca / akartuH phalaprAptiH, kartuzca neti dvayamayuktam / tasmAt-AtmA dehAd bhinno janmAntarasaMkrAnto'pIti nizcayam / hotA hai to cetanArUpa AtmA kyo nahI paidA ho jAtA 1, vahI pAMco bhUto kA saMyoga vidyamAna hai aura usIse AtmA kI utpatti mAnate ho? ___athavA-mRta zarIra meM pAMco bhUto kA sadbhAva hone para bhI cetanasvarUpa AtmA kyoM upalabdha nahIM hotA hai, isa se nizcita hotA hai ki AtmA jaDarUpa pAMca bhUtoM se bhinna haiM aura nitya hai / aura bhI AtmA ko deharUpa svIkAra karane se kRtanAza aura akRtAbhyAgama doSa kI prApti hogii| kie hue karma, phala die vinA hI nAza ho jAyagA, aura akRta karma ke phala ko bhoganA pddegaa| karma na karane vAlA phala bhoge aura karane vAlA phala se baca jAya, yaha donoM bAteM anucita hai, ata ava yaha nizcaya kara lenA cAhie ki-AtmA zarIra se bhinna hai aura janmAntara meM gamana karatA hai| cetanArUpa AtmA kema pedA thato nathI ?, ahiM pAMca bhUtane saMyoga vidyamAna che ane temAMthI tame (nAstike) AtmAnI utpatti mAne che ? athavA-mRtyu pAmelA zarIramAM pAMca bhUtone sadbhAva hovA chatAya cetanasvarUpa AtmA kema upalabdha thatuM nathI ?, e kAraNathI nizcaya thAya che ke -AtmA jaDa svarUpa pAMcabhUtathI bhinna che ane nitya che. ane bIjuM e paNa che ke-AtmAne deharUpa svIkAra karavAthI kRtanAza ane akRtAbhyAgama daSanI prApti thaze, karelA karma, phaLa ApyA vinA ja nAza thaI jaze. ane akRta-nahi karelA karmanuM phaLa bhegavavuM paDaze. karma nahi karavAvALAne karmanuM phaLa bhogavavuM paDe, ane karma karanAra phaLa bhegavavAmAMthI bacI jAya. A baMne vAta anucita che. e kAraNe e nizcaya karI levuM joIe ke AtmA zarIrathI bhinna che, ane janmAntara gamana kare che.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 AcArAGgasUtre AtmA dehe kadAcittiSThati, kadAcinna tiSThati, ataH tasyAbhAvastatra niyato nAsti / tasmAd dehAdanya iti mantavyam / evamanumAnaprayogaH AtmA-dehAdanyaH, tadbhAve'pi tava tasyAniyamenAbhAvAt , upAzrayagatasAdhuzrAvakavat / nanu dehe jIvasya gamanAgamanaM na dRzyate, tathA ca jIvasya dehe sadA sadbhAvasattvenAbhAvarUpo heturaprasiddha iti cenna, mRtazarIre tasyAdarzanAt / / yadvA-AtmA dehendriyabhinnaH. tadvigame'pi tadupalabdhArthAnusmaraNAt / AtmA zarIra meM kabhI rahatA hai, kabhI nahIM rahatA, ataH usakA abhAva vahA~ niyata nahIM hai / ata eva mAnanA cAhie ki--AtmA deha se bhinna hai| anumAna kA prayoga isa prakAra karanA cAhie ---- AtmA zarIra se bhinna hai, kyoM ki deha ke hone para bhI AtmA vahA~ niyama se nahIM rahatA, upAzraya meM sthita sAdhu zrAvaka ke samAna / zaMkA-zarIra meM jIva kA gamana aura Agamana dikhAI nahIM detA ataH vaha deha meM sadaiva vidyamAna rahatA hai / aisI avasthA meM Apa kA yaha abhAva siddha karane vAlA hetu asiddha hai| samAdhAna-aisA kahanA samIcIna nahIM hai, kyoM ki mRta zarIra meM AtmA mAlama nahIM hotaa| athavA-AtmA deha aura indriyoM se bhinna hai, kyo ki unake naSTa ho jAne para bhI unake dvArA jAne hue padArtha kA smaraNa hotA hai| jaise jAtismaraNa AtmA zarIramAM kaI vakhata rahe che, ke I vakhata nathI rahetuM tethI tene abhAva tyAM cokkasa rUpathI nathI. tethI mAnavuM joIe ke-AtmA dehathI bhinna che. anumAnane prayoga A pramANe kara joIe - AtmA zarIrathI bhinna che, kemake deha hovA chatAMya AtmA tyAM niyamathI rahetuM nathI, upAzrayamAM rahelA sAdhu zrAvaka pramANe. zakA-zArIramAM jIvanuM gamana-javuM, ane Agamana-AvavuM te najare jovAmAM AvatuM nathI, tethI te dehamAM saMdeva vidyamAna rahe che. evI avasthAmAM Apane e abhAva siddha karavAno hetu asiddha che. ema kahevuM te barAbara nathI, kemake mRta zarIramAM AtmA mAlUma paDato nathI. athavA-AtmA deha ane IndriyothI bhinna che, kAraNa ke tene nAza thayA pachI paNa tenA dvArA jANavAmAM AvelA padArthanuM smaraNa thAya che. jema jAtismaraNa
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 2.5 AtmavAdina. yathA-jAtismaraNazaktyA mRgAputravat saMyamI pUrvabhavaM smarati, vyAdhyAdikAraNena naSTadRSTiH pUrvAnubhUtaM raktapIvAdivarNa, naSTazravaNazca zabdaM smarati / yathA gehagavAkSaH pUrvadRSTasya pUrvazrutasyAnyatrAnusmA devdttH| (2) nityatvanirUpaNam - ayamAtmA nityatvAdamUrva iti vijJAyate / bhamUrtatvAcca dehAdanya iti nizcIyate / tathAhi-AtmA'nutpattau satyAmavinAzI, tathA sarvakAlAvasthAyI / tathA-AtmA kSaNApekSayApi na niranvayanAzavAn ; vastutve sati utpatterabhAvAt , jJAna se mRgAputra ko pUrva bhava kA smaraNa hubhA thaa| koI-koI saMyamI apane pUrvabhava kA smaraNa karatA hai / roga bhAdi kisI kAraNa se jisa kI dRSTi naSTa ho gaI hai, vaha puruSa pahale anubhava kie hue lAla pIle bhAdi raMgoM ko smaraNa karatA hai, aura jisake kAna naSTa ho gaye haiM vaha zabda kA smaraNa karatA hai| kisI ghara kI khiDakiyoM ke dvArA pahale dekhe hue padArthoM kA yA sune hue zandoM kA devadatta ko anyatra smaraNa hotA hai, ata eva devadatta khiDakiyoM se bhinna hai| usI prakAra bhAtmA, indriyoM se bhinna hai| (2) AtmAkI nisyatAAtmA nitya hone ke kAraNa bhamUrta pratIta hotA hai bhaura amUrta hone ke kAraNa deha se bhinna hai| vaha isa prakAra-AtmA utpattirahita aura avinAzI haiM, tathA sarvakAla meM sthAyI hai, tathA bhAtmA kSaNa kI apekSA bhI niranvaya ( samUla ) nAzavAn nahIM hai, kyo ki vastu hone para bhI usa kI utpatti nahIM hotI, jaise bhAkAza / jJAnathI mRgAputrane pUrvabhavanuM smaraNa thayuM hatu. kaI kaI saMcamIne pitAnA pUrva bhavanuM smaraNa thAya che. rega Adi kaI kAraNathI jenI dRSTi (netrathI jovAnI zakti) nAza pAmI gaI che te purUSa prathama anubhavelA lAla, pILA Adi raMganuM smaraNa kare che. ane jenA kAna naSTa thaI gayA hAya-(sAMbhaLavAnI zakita nAza pAmI heya) te zabdanuM smaraNa kare che. keI gharanI khaDakIo dvArA prathama joyelA padArthonuM athavA te sAMbhaLelA zabdanuM devadattane anyatra-bIjA sthaLe smaraNa thAya che. e kAraNathI devadatta khaDakIothI bhinna che. te pramANe AtmA IndriyathI bhinna che. (2) mAmAnI nitytaaAtmA nitya hovAnA kAraNe amUrta jaNAya che ane amUrta hovAnA kAraNe, dehathI bhinna che. te A pramANe-AtmA utpattirahita ane avinAzI che, tathA sarva kAlamAM sthAyI che, ane kSaNanI apekSA paNa niranvaya (samULa)nAzavAna nathI,
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 AcArAGgasUtre , yathA gaganam / anutpattau satyAmavinAzitvena tathA sarvakAlAvasthAyitvena, tathA kSaNApekSayA'pi niranvayanAzAbhAvavazvena cAtmano nityatvaM sidhyati / dehAtmacAdinA parimitakAlAvasthAyitvamAtmano manyate, tathA kSaNikavAdinApi niranvayakSaNika pariNAmapravAhasya nityatvaM svIkriyate / tau caivaMvidhanityatvasAdhanena nirAkRtau / zazazRGgAdAvapi janmAbhAvasattvena hetau sAdhyavyAptirna syAdato vastutve satItyuktam / na cAmUrttatvasya paramANau vyabhicAra AzaGkanIyaH, Arhatamate nityautpattirahita aura avinAzI hone ke kAraNa, tathA sarvakAla meM vidyamAna rahane ke kAraNa aura kSaNa kI apekSA bhI samUla nAzavAn na hone ke kAraNa AtmA kI nityatA siddha hotI hai / deha ko hI AtmA mAnane vAlA kahatA hai ki - AtmA parimita kAla taka ThaharatA hai / tathA kSaNikavAdI bhI niranvaya kSaNika pariNAma - pravAha ko nitya mAnatA hai / isa prakAra AtmA kI nityatA siddha karake ina donoM ke mata kA nirAkaraNa kiyA gayA hai / prastuta hetu meM ' vastu hote hue bhI ' yaha vizeSaNa isa liye lagAyA hai ki zaza-viSANa Adi se vyabhicAra ( hetu ho aura sAdhya na ho ) na ho, kyoM ki utpatti kA abhAva to una meM bhI hai kintu vastutva una meM nahIM hai / amUrtatva, paramANu meM nahIM hai aura vahA~ nityatva hetu hai, isa liye paramANu kemake vastu chatAMya tenI utpatti nathI hotI, jemake AkAza. utpattirahita ane avinAzI hovAnA kAraNe, tathA sarvAMkAlamAM vidyamAna rahevAnA kAraNe, ane kSaNanI apekSAe paNa samULagA nAzavAna nahi hAvAnA kAraNe AtmAnI nityatA siddha thAya che. dehane ja AtmA mAnavAvALA kahe che keH-AtmA parimita kAla sudhI thAbhe che, tathA kSaNikavAdI paNa niranvaya kSaNika-pariNAmapravAhane nitya mAne che. A pramANe AtmAnI nityatA siddha karIne e mane ( dehavAdI ane kSaNikavAdI )nA matanuM nirAkaraNa karyuM che. prastuta hetumAM vastu hovA chatAMya paNa" e vizeSaNa e kAraNathI Apyu che keH-zaza-viSANu-( sasalAnAM ziMgaDAM) AdithI vyabhicAra ( hetu hoya ane sAdhya na hoya) na thAya, kAraNa ke utpattinA abhAva te temAM paNa che, paraMtu vastutva temAM nathI. amUrtatva, paramANumAM nathI, ane tyAM nityatva hetu che, e kAraNathI paramANumAM
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 AtmavAdipra0 __239 tvAmUrtatvayorAtmanyekAntato'naGgIkArAt / yadvA-AtmA nityaH saMsArAt , trikAlaviSayaka kriyAparyAlocakatvAt , 'sa eSa' iti pratyabhijJAvattvAt / anena hetutrayeNa kSaNikavAdo nirastaH / yattu-AtmA-ekAntanityaH 'nainaM chindanti zastrANi' ityAdivacanaprAmANyAt , 'sa eSa akSayo'jaH' ityAdizrutiprAmANyAca, iti, tanna yuktam , Atmana ekasvabhAvatve saMsaraNAdivyavahArocchedApattiH syAt tasmAt kathaJcinnityaH kathaJcidanitya iti meM vyabhicAra kI AzaGkA nahIM karanA, kyoM ki AtmA meM nityatva aura amUrtatva ekAnta rUpa se nahIM mAnA gayA hai / __ athavA-AtmA nitya hai, kyo ki vaha eka gati se dUsarI gati meM jAtA hai, kyo ki vaha trikAlaviSayaka kriyAkA Alocaka hai, aura vaha pratyabhijJAna ( yaha vahI hai isa prakAra kA joDarUpa jJAna ) vAlA hai| ina tIna hetuoM se kSaNikavAdakA nirAkaraNa ho gyaa| nainaM chindanti zastrANi' ityAdi vacana se aura 'sa eSaH akSayo'jaH' ityAdi zruti ke pramANa se AtmA ekAnta nitya siddha hotA hai| aisA kahanA bhI yukta nahIM hai, kyoM ki AtmA ko ekAnta nitya svabhAva vAlA mAnane se saMparaNa ( eka janma se dUsare janma me jAnA ) Adi vyavahAroM kA nAza ho jAyagA / ata eva kathazcit nitya aura kathaJcit anitya AtmA svIkAra karanA cAhie / vyabhicAranI AzaMkA karavI nahi. kAraNa ke AtmAmAM nityatva ane amUrtatva ekAntarUpathI mAnavAmAM AvyuM nathI. athavA-AtmA nitya che, kAraNa ke te eka gatithI bIjI gatimAM jAya che, kAraNa ke-te trikALaviSayaka kriyAne Alecaka (vicAra karanArI che, ane te pratyabhijJAna ("A teja che e prakAranuM jeDarUpa jJAna) vALe che. A traNa hetuo vaDe karI kSaNikavAdanuM nirAkaraNa thaI gayuM che " nainaM chindanti zastrANi" tyA kyanathI mane ' sa eSa akSayo'jaH ' tyA: kRtinA pramANathI AtmA akAnta nitya siddha thAya che. ema kahevuM te paNa yukta nathI, kAraNa ke AtmAne ekAnta nitya svabhAva vALo mAnavAthI saMsaraNa (eka janmathI bIjA janmamAM javuM te) Adi vyavahArane nAza thaI jaze, e kAraNathI kathaMcit nitya ane kaMcita anitya AtmA che. e pramANe svIkAra kara joIe.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 AcArAgasUtre svIkartavyam / dravyArthikanayena nityaH, paryAyArthikanayena-anitya iti / evamanaGgIkAre hi 'saMsArA'-dityAyuktahetUnAmasaMgatiH syAt / Atmana ekasvabhAvavasvIkAre svabhAvAntarAnApattyA vartamAnakAlikabhAvAtiriktaM bhAvAntaraM na labdhumarhet / evamanityatvAmUrtatvayorapi syAdvAda AlambanIyaH, anyathA vyavahArocchedaprasaMgaH syAt , ekAntAmUrtasya, tathaikAntato devabhinnasya cAvipAvAdiprasaMgAbhAve sati hiMsAdinivRttidezanAdiparakacaraNakaraNAdibodhakasakalazAstrAnarthakyaM, tathA''tmanaH saMsAragadinudArazca syAt / bhAtmA danyArthikanaya se nitya hai bhaura paryAyArthikanaya se anitya hai| aisA svIkAra na karane para 'saMsaraNa karane se' ityAdi pUrvokta hetu asaGgata ho jaayeNge| eka svabhAva vAlA mAtmA svIkAra kiyA bhAga to usa meM dUsare svabhAva kI utpatti nahIM hogI, aura vartamAnakAlIna bhAva ke atirikta dUsarA bhAva kabhI prApta nahIM hogaa| isI prakAra bhanisyatva aura bhamUrtatva ke viSaya meM bhI smAdadikA hI bhAzraya lenA cAhie, anyathA vyavahAra ke bhabhAva kA prasaGga bhAegA / mAtmA ko ekAnta amUrta mAnane se, tathA deha se ekAnta bhinna mAname se usa kA vAta honA saMbhava hai, aura isa dizA meM hiMsA bhAdi se nivRtta hone kA upadeza dene vAre varaNa-karaNa bhAdi ke bodhaka saba zAma vyartha ho jAe~ge / isa ke atirikta bhAtmA kA saMsArarUpI svaDDe se kabhI uddhAra bhI nahI hogaa| AtmA dravyArthika nathI nitya che, ane paryAyArthika nayathI anitya che. e pramANe svIkAra nahi karavAthI "saMsara karavAthI ItyAdi pUrvokata hetu asaMgata thaI jaze. eka svabhAvavALo AtmA svIkAra karavAmAM Avaze te temAM bIjA svabhAvanI utpatti nahi thAya, ane vartamAnakrAhIna bhAva vinA bIje bhAva koI paNa vakhata prApta nahi thAya, e pramANe anityatva amUrtatvanA viSayamAM paNa syAdvAdane ja Azraya levo joIe. anyathA vyavahAranA abhAvane prasaMga Avaze. AtmAne ekAnta amUrta mAnavAthI tathA dehathI ekAta bhinna mAnavAthI tene ghAta tha asaMbhava che, ane e dizAmAM hiMsA AdithI nivRtta thavAne upadeza devAvALA caraNa-karaNa AdinA bodhaka tamAma zAo artha thaI jaze. te sivAya AtmAne saMsArarUpI khADAthI koI vakhata paNa uddhAra nahi thAya,
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA abhya. 1 u. 1 sU. 5. AtmavAdipra0 241 yadvA-AtmA nityaH svakAraNavibhAgAbhAvAd AkAzavat / AkAzasya kAraNAbhAvAdeva kAraNavibhAgo nAsti / na nityaH, svakAraNavibhAgAbhAvavAn, yathA paTaH / dRzyate hi paTastantUnAM vibhAgo bhavatIti / yastu sa na kiJca - AtmA nityaH kAraNavinAzAbhAvAd AkAzavadeva / kAraNAbhAvAdeva hi kAraNasya vinAzAbhAvaH, yathA gaganameva / yo na nityaH, sa na kAraNavinAzAbhAvavAn arthAt kAraNavinAzavAneva yathA paTaH / dRzyate hi paTakAraNIbhUtasya tantorvinAzo bhavatIti / ayaM cAtmA svakAraNAbhAvena kAraNa - vinAzAbhAvavAn, tasmAnnitya iti / nityatvAdayamamUrtaH, amUrtatvAcca zarIrAd bhinna iti nizcIyate / athavA -- AtmA nitya hai, kyo ki usa ke kAraNoM kA vibhAga nahIM hai, jaise AkAza / AkAza ke kAraNo kA abhAva hai, isI kAraNa usake kAraNo kA vibhAga bhI nahIM hai / jo nitya nahIM hai, vaha apane kAraNo ke vibhAga kA abhAva vAlA bhI nahIM hotA jaise-paTa / paTa se tantuoM kA vibhAga hotA dikhAI detA hai / aura bhI - AtmA nitya hai, kyoM ki usake kAraNoM ke vinAza kA jaise - AkAza / kAraNoM kA abhAva hone se hI kAraNoM ke vinAza kA jaise AkAza / jo nitya nahIM hotA vaha kAraNa - vinAzabhAva paTa, dekhA jAtA hai ki-paTa ke kAraNabhUta tantuo kA ke janaka kAraNo kA abhAva hai ataH vaha kAraNoM ke arthAt AtmA ke kAraNa hI nahIM hai abhAva hai, abhAva hai| vAlA bhI nahIM hotA, jaise nAza ho jAtA hai / AtmA. vinAzakA abhAva vAlA hai, to usake kAraNoM kA abhAva kyA hogA ? athavA--AtmA nitya che, kemake tenA kAraNeAnA vibhAga nathI, jema AkAza. AkAzane kAraNeAnA abhAva che tethI ja tenA kAraNeAnA vibhAga paNu nathI. je nitya nathI te potAnA kAraNeAnA vibhAganA abhAvavALA paNa nahi thAya, jema paTa, paTathI taMtuonA vibhAga thatA jovAmAM Ave che. phrI paNu-AtmA nitya che. kAraNa ke tenA kAraNeAnA vinAzanA abhAva che, jema AkAza. kArAnA abhAva hevAthI ja kAraNeAnA vinAzanA abhAva che. jema AkAza je nitya nathI te kAraNavinAzabhAvavALu paNa nathI, jema paTa. jovAmAM Ave che ke--paTanA kAraNabhUta taMtuone nAza thAya che. paNu AtmAnA janaka kAraNAnA abhAva che, tethI te kAraNeAnA vinAzanA abhAvavALA che, arthAta AtmAne pra. A.-31
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 AcArAgasUtre parantvekAntanityatve, ekasyAtmano nArakatiryaGmanuSyadevagatipariNAmA nopapadyeran / ekAntakSaNikatve'pi svAdhyAyAdhyayanadhyAnAdiparizramapratyabhijJAnaM nopapadyeta / tasmAdAtmA kathaJcinnityaH, kathaJcidanityaH, ityavazyaM svIkaraNIyam / yattu-" dravyakSetrakAlabhAvairekAntenaiva nityaH, avicalitasvabhAva Atme"-ti vadanti tatsarvamayuktam / tathA sati sukhaduHkhasaMsAramokSANAmanupapattirApadyeta / tatra hi AhAdAnubhavarUpaM kSaNaM mukhaM, tApAjubhavarUpaM duHkham , tiryaGmanuSyanArakadevabhavasaMsaraNarUpaH saMsAraH, aSTavidhakarmavandhaviyogo mokssH| ekAntavAdaisa lie AtmA nitya hai / AtmA nitya hone ke kAraNa amUrta hai, aura amUrta hone ke kAraNa zarIra se bhinna hai| kintu AtmA ko ekAnta nitya mAnane para eka hI AtmA naraka tiryazca, manuSya aura devagatirUpa nAnA paryAyoM ko prApta nahIM hogaa| aura ekAnta kSaNika mAnane para bhI svAdhyAya, adhyayana, dhyAna Adi kA parizrama vRthA ho jAyagA, aura pratyabhijJAna kA abhAva ho jAyagA / ata eva AtmA kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya hai, aisA avazya svIkAra karanA caahie| jo loga dravya, kSetra, kAla aura bhAva se AtmA ko ekAnta nitya avicala svabhAva vAlA mAnate hai, vaha saba ayukta hai| aisA mAnane se sukha, duHkha, saMsAra aura mokSa nahIM bana sakate / AhlAda kA anubhava karanArUpa kSaNa sukha kahalAtA hai| saMtApa kA anubhava karanA duHkha hai| tiryaJca, manuSya, nAraka aura deva bhava meM jAnA saMsAra hai| ATha prakAra ke karmabandha kA viyoga honA mokSa hai| ekAntavAda kAraNa ja nathI te pachI tenA kAraNene abhAva zuM thaze ? e kAraNathI AtmA nitya che. AtmA nitya hovAnA kAraNe amUrta che. ane amUrta hovAnA kAraNe zarIrathI bhinna che. paraMtu AtmAne ekAnta nitya mAnavAthI eka ja AtmA naraka, tiryaMca, manuSya ane devagatirUpa nAnA paryAye ne prApta nahi thAya, ane ekAnta kSaNika mAnavAthI paNa svAdhyAya, adhyayana, dhyAna Adine parizrama vRthA thaI jaze, ane pratyabhijJAnane abhAva thaI jaze, e kAraNathI AtmA kaMcit nitya ane kaMcit anitya che. e pramANe jarUra svIkAravuM joIe je mANase dravya, kSetra, kAla ane bhAvathI AtmAne ekAnta nitya, avicalA svabhAva vALo mAne che, te sarva ayukta che. e pramANe mAnavAthI sukha, dukha saMsAra ane mokSa banI zakaze nahi. AlAdane anubhava karavArUpa kSaNa sukha kahevAya che. saMtApane anubhava karavo te dukha che. tiryaMca, manuSya, nArakI ane devabhavamAM javuM te saMsAra che. ATha prakAranA karma baMdhano viga tha te mokSa che. ekAntavAda
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. AtmavAdina0 243 samAlambane tu sukhaduHsvAdayaH sarve Atmano'pracyutAnutpannasthiraikasvabhAvatayA'nyathAtvarUpapariNAmAsaMbhavAnnopapadyeran , nArakatvAdibhAvo yasya yAdRzo vidyate, tadanyarUpatAM nAsauM prapadyeta / bhAvato'prasannasyAtmanaH pUrvarUpAparityAge sati punaH prasannarUpatAyA asaMbhavaH syAt / dRzyate punaraprasannasya kadAcit prasannatA'pi, sA nopapadyeta / tasmAdekAntavAdaM parityajyAnekAntavAdaH samAlambanIyaH / (3) cetanAvattvanirUpaNamayamAtmA nizcayanayena zuddhacetanAsahitaH, vyavahAranayena ca karmAdi svIkAra karane para AtmA apracyuta, anutpanna aura sthira ekarUpa tathA eka svabhAva vAlA hone ke kAraNa, aura usameM rUpAntara honA asaMbhava hone se sukha duHkhAdi nahIM hoMge, ataH vibhinna avasthAe~ bhI nahIM ho sakeMgI, phira jo AtmA nArakatvAdi jisa rUpa meM hai vaha sarvadA usI rUpa meM rahegI-eka bhava se dUsare bhava meM nahIM jA sakegI / jo AtmA aprasanna hai, magara aprasanna kA bhI kabhI prasanna honA dikhAI detA hai, phira aisA na ho sakegA / ata eva ekAntavAda kA tyAga karake anekAntavAda kA Azraya lenA caahie| (3) cetanAvattvayaha AtmA nizcayanaya se zuddha cetanA se yukta hai aura vyavahAranaya se svIkAra karavAthI AtmA aprazruta, anutpanna ane sthira ekarUpa tathA eka svabhAva vALA hovAnA kAraNe temAM rUpAntara thavuM asaMbhavita hovAthI sukha-duHkhAdi nahi hoya. te kAraNathI vibhinna avasthAo paNa thaI zakaze nahi. pharI je AtmA nArakatvAdi je rUpamAM che, te sarvadA te rUpamAM ja raheze. eTale eka bhavamAMthI bIja bhavamAM jaI zakaze nahi. vaLI je AtmA aprasanna che te pitAnA pUrvarUpane parityAga na kare to tene pharI prasannatAmAM AvavuM te asaMbhava che, paraMtu aprasanna paNa kaI vakhata prasanna hoya ema dekhAya che; pharI ema nahi thaI zakaze. e kAraNathI anekAntavAdane tyAga karIne anekAntavAdane Azraya le joIe. (3) yetnaavrA AtmA nizcayanayathI zuddha cetanAthI yukta che ane vyavahAranayathI "AtmAne
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre pIDayatyAtmAnamiti jJAnarUpAzuddhacetanayA sahitacetanAvAnityucyate / cetanAvAniti kathaJciducyate; AtmA vastutazcetanAsvarUpa evAsti / Atmano guNazcetaneti sarveSAM mataM, tadabhiprAyeNa cetanAvAnityuktam / cetanA dvividhA - zuddhA, azuddhA ceti / jJAnacetanaiva zuddhacetanA | karmacetanA, tathA karmaphalacetanA cAzuddhacetanocyate / 244 (4) upayogavantvanirUpaNam - ayamAtmA nizcayanayena kevalajJAna kevaladarzanarUpAbhyAM zuddhopayogAbhyAM sahito vyavahAranayena matijJAnAdyupayogayuktazcetyato'yamupayogavAnityucyate / < AtmA ko karma pIDita karate hai' isa prakAra ke jJAnarUpa azuddha cetanA se yukta hai, ata eva AtmA cetanAvAn kahalAtA hai / AtmA ko kisI apekSA se hI cetanAvAn " kahate haiM, vAstava meM to AtmA cetanArUpa hI hai / 'cetanA AtmA kA guNa hai' aisA sabakA mata hai, isI abhiprAya se use cetanAvAn kaha diyA hai / cetanA do prakAra kI "hai - zuddha cetanA aura azuddha cetanA / jJAna cetanA ho zuddha hai / karmacetanA aura karmaphalacetanA azuddha cetanA hai / (4) upayogavattva yaha AtmA nizcayanaya se kevalajJAna aura kevaladarzanarUpa zuddha upayogoM se yukta hai / vyavahAranaya se matijJAna Adi upayogoM se yukta hai, ata eva AtmA upayogavAn kahalAtA hai / karma pIDita kare che e prakAranA jJAnarUpa azuddha cetanAthI yukta che eTalA mATe AtmA cetanavAn kahevAya che. AtmAne keAI apekSAthI ja cetanavAn kahe che, vAstavamAM te AtmA cetanArUpa ja che, ' cetanA AtmAnA guNu che' e pramANe sarvanA mata che. e abhiprAyathI tene cetanAvAn kahI dIdhA che. cetanA be prakAranI che. (1) zuddha-cetanA garne (2) azuddha-yetanA jJAnayetanA zuddha che, durbhayetanA ane karmaklacetanA te azuddha-cetanA che. (4) upayogavasa - A AtmA nizcayanayathI kevalajJAna ane kaivaladarzanarUpa zuddha upayAgAthI yukta che. vyavahAranayathI matijJAna Adi upacAgethI yukta che. e kAraNe AtmA upayegavAna kahevAya che.
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 AcAracintAmaNi-TokA adhya.1 u.1 sU.5 AtmavAdipa0 ayamAtmA jJAnadarzanopayogAbhyAM na bhinna iti bodhayitumupayogavAniti, idaM ca jJAnAtmanorekAntabheda iti naiyAyikamataM nirAkartumuktam / sarvajJasiddhAnte tu dravyaM vastuto guNaparyAyebhyo na bhinnam , ataH kathaJcidabhedavivakSayA''zrayibhAvaM parikalpya-upayogavAniti nigaditam / upayogo dvidhA-jJAnadarzanabhedAt / savikalpa upayoga eva jJAnopayogaH, / nirvikalpa upayogo darzanopayogaH / tatra jJAnopayogo'STavidhaH-matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni paJca samyagjJAnAni, mati-zruta-vibhaMga-bhedena trINyajJAnAni ceti / ajJAnAnyapi jJAnarUpatayA jJAnavarge nikSiptAni / atraikameva kevalajJAnaM kSAyikaM sarvA AtmA jJAnopayoga aura darzanopayoga se bhinna nahIM hai' yaha batalAne ke lie use upayogavAn kahA hai / ' jJAna aura AtmA kA ekAnta bheda hai' aisA naiyAyiko kA mata hai| isa mata kA nirAkaraNa karane ke lie yaha kathana kiyA gayA hai| sarvajJa ke siddhAnta meM dravya vAstava meM guNa aura paryAyoM se bhinna nahIM hai, ataH kathaJcit bheda kI vivakSA karake AdhArAdheya bhAva kI kalpanA se upayogavAn kahA hai| upayoga ke do bheda hai-jJAnopayoga aura darzanopayoga / savikalpa upayoga ko jJAnopayoga kahate hai aura nirvikalpa upayoga darzanopayoga kahalAtA hai| inameM se jJAnopayoga ATha prakAra kA hai-(1) matijJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) manaHparyayajJAna, (5) kevalajJAna, (6) kumatijJAna, (7) kuzrutajJAna aura (8) vibhaGgajJAna, antake tIna ajJAna kahalAte hai / ye viparItajJAnarUpa hone ke kAraNa inhe jJAna kI koTi meM rakkhA hai / inameM AtmA jJAne paga ane darzane pagathI bhinna nathI, e batAvavA mATe ja tene upagavAnuM kahyo che. "jJAna ane AtmAne ekAnta bheda che enaiyAyikene mata che, e matanuM nirAkaraNa karavA mATe e kathana karavAmAM AvyuM che. sarvajJanA siddhAntamAM dravya e vAstavamAM guNa ane paryAyathI bhinna nathI, tethI kaMcita bhedanI vivakSA karIne AdhArAdheya bhAvanI kalpanAthI upagavAna kahyo che. upayoga le che-(1) jJAnopayoga mane. (2) zanApayoga, savipa upayogane jJAnopacega kahe che, ane nirvikalpa upaga te dazano paga upAya che. tamAM jJAnopayoga -18 prahArata cha. (1) bhatijJAna, (2) zratajJAna, (3) mavadhijJAna, (4) mana:parya yajJAna, (5) vajJAna, tathA (6) bhatijJAna, (7) suzrutajJAna ane. (8) vijJAna. tabhA chepaTanA ra majJAna hepAya che. paraMtu viparItajJAnarUpa hovAnA kAraNe tene jJAnanI kaTimAM rAkhyA che. emAM eka
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 AcArAgasUtre varaNarahitaM sarvataH zuddhamasti / anyAni matijJAnAdikAni catvAri jJAnAni kSAyopazamikAni dezata AvaraNarahitAni dezataH shuddhaani| trINyajJAnAnyazuddhAni / darzanopayogasya catvAro bhedAH- (1) cakSurdarzanam , (2) acakSurdazanam , (3) avadhidarzanam , (4) kevaladarzanaM ca / tatraikaM kevaladarzanaM kSAyikaM sarvato'nAvaraNa sarvataH zuddhaM ca / cakSurdarzanAdIni trINi kSAyopazamikAni dezato'nAvaraNAni dezataH zuddhAni ca santi / jAnAdiguNataH sarvathA bhinna Atme' ti naiyAyikAdyabhimataM tu na yuktam , jJAnAdiguNasambandhAt prAk kadAcid jJAnAdiguNahIno'pyAsIditi tasya mate eka mAtra kevalajJAna kSAyika hai, sampUrNa AvaraNa se rahita aura pUrNa zuddha hai| zeSa matijJAna Adi cAra jJAna kSAyopazamika hai, dezataH AvaraNarahita hai aura dezataH zuddha hai / tIno kujJAna azuddha hai| ___darzanopayoga ke cAra bheda hai-(1) cakSurdarzana, (2) acakSurdarzana, (3) avadhidarzana aura (4) kevaladarzana / inameM se akelA kevaladarzana kSAyika hai, pUrNa rUpa se AvaraNarahita hai aura pUrNarUpa se zuddha hai / cakSurdarzana Adi tIna kSAyopazamika hai, dezataH nirAvaraNa hai, aura dezataH zuddha hai| 'AtmA jJAnAdi guNo se sarvathA bhinna hai' aisA naiyAyika Adi kA mata yukta nahIM hai, kyo ki jJAnAdi guNo kA sambandha hone se pahale kisI samaya AtmA ko jJAnAdi guNo se rahita bhI mAnanA paDegA aura isa prakAra una ke mata meM AtmA jaDa mAtra kevalajJAna kSAyika che, saMpUrNa AvaraNathI rahita ane pUrNa zuddha che. bAkInAM matijJAna Adi cAra jJAna lApazamika che, deza thakI AvaraNarahita che. ane deza thakI zuddha che, traNa kajJAna azuddha che. darzanopayoganA yAra se che-(1) yakSuzana, (2) adhyakSuIzana, (3) avdhidarzana ane (4) kevaladarzana. temAMthI eka kevaladarzana kSAyika che. pUrNarUpathI AvaraNarahita che, ane pUrNa rUpathI zuddha che. cakSudana Adi traNa kSApazamika che, deza thakI nirAvaraNa che ane deza thakI zuddha che. AtmA jJAnAdi guNothI sarvathA bhinna che." evo niyAyika Adine mata yukata nathI-ucita nathI, kAraNa ke jJAnAdi guNane saMbaMdha thayA pahelAM keIsamaya AtmAne jJAnAdi guNothI rahita paNa mAnave paDaze, ane e pramANe tenA manamAM
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. atamavAdipra0 247 jddruuptvaapttiH| Atmani jJAnasya nityAnAdisambandhasvIkAre'pi padArthadvayakalpanAyAM punastatsambandharUpasamavAyasya kalpanAyAM mahad gauravam , tasmAd guNaguNinorvastutastAdAtmyasvIkAra evaucityamarhati / yadi guNaguNinorabheda eva samavAyo'pItyucyeta tarhi nAsti kA'pi kSatiH / uktaJca " guNaparyayatAdAtmya;-viziSTaM drvymucyte| utpattivyayanaiyatva,-paryAyAstasya shaashvtaaH||1||" iti / (5) pariNAmitvanirUpaNamayamAtmA prinnaamii| pratisamayamaparAparaparyAyeSu gamanaM pariNAmaH, ho jAyagA / AtmA meM jJAna kA nitya-anAdi sambandha svIkAra kiyA jAya to do padArtha mAnane par3eMge, aura una donoM arthAt AtmA aura jJAna ko sambaddha karane ke lie tIsarA samavAya sambandha mAnanA hogA, yaha baDA gaurava hogaa| ata eva guNa aura guNIkA vAstava meM tAdAtmya sambandha svIkAra karanA hI ucita hai / agara guNa aura guNI ke abheda ko hI samavAya sambandha kahate ho to use svIkAra karane meM koI hAni nahIM hai| kahA bhI hai :-- "jo guNa aura paryAya ke tAdArabhya se yukta ho vaha dravya kahalAtA hai| usa dravya kI paryAye sadA utpatti aura vinAzavAlI haiM, aura ve anAdipravAharUpa hai" // 1 // (5) AtmA kA pariNAmIpanaAtmA pariNAmI hai| pratyeka samaya eka paryAya ko choDakara dUsarA paryAya AtmA jaDa thaI jaze. AtmAne viSe jJAnane nitya-anAdi saMbaMdha svIkAra karavAmAM Ave te be padArtha mAnavA paDaze, ane te baMne arthAta AtmA ane jJAna te bane ne sambaddha karavA mATe trIje kaI samavAya saMbaMdha mAnave paDaze. e bhAre gaurava thaze. te kArAthI guNa ane guNIne vAstavamAM tAdAmya saMbaMdha svIkAra kare eja ucita che. athavA guNa-guNInA abhedane ja samavAya saMbaMdha kaho te tene svIkAra karavAmAM kaI prakAre hAni nathI. kahyuM paNa che - je guNa ane paryAyanA tAdAmyathI yukta hoya te dravya kahevAya che te dravyanI paryAye sadAya utpatti ane vinAza vALI che, ane te anAdipravAhapa che." 15 (5) mAmAnu pribhiipAtmA pariNAmI che. pratyeka samaya eka paryAyane choDI bIje paryAya dhAraNa phare te pariNAma kahevAya che. te pariNAma jemAM hoya te pariNAmI kahevAya che.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre 248 3 so'syAstIti pariNAmI / anena 'AtmA kUTasthanityaH' iti mataM nirAkRtam / ' AtmA kUTasthanityaH' iti svIkAre pUrvadazAyAM yathAvidha AtmA, tathAvidha eva jJAnotpattisamaye'pi bhavet tadA pUrvamavijJAtAtmA kathaM padArthavijJAtA syAt, pratiniyatasvarUpasyApracyutirUpatA kauTasthyamiti svIkArAt / yadi tadA padArthavijJAtRtvaM svIkriyate tadA pUrvamavijJAturvijJAtRrUpatve pariNAmApacyA tanmate kauTasthyabhaGgaH / tasmAdAtmanaH pariNAmitvamavazyaM svIkaraNIyam / (6) prabhutvanirUpaNam - ayamAtmA pariNamana nizcayanayena mokSatatkAraNarUpa zuddhapariNAmArthaM dhAraNa karanA pariNAma kahalAtA hai / yaha pariNAma jisa meM ho vaha pariNAmI / isa vizeSaNa se AtmA kI kUTasthanityatA kA nirAkaraNa kiyA gayA hai / AtmA kUTastha nitya hai, aisA svIkAra karane para AtmA jaisA pahale ajJAtA thA vaisA hI jJAna kI utpatti ke samaya bhI rahegA / aisI dazA meM AtmA pahale ajJAtA thA to bAda meM padArthoM kA jJAtA kaise hogA ?, kyoM ki Apa ke mata ke anusAra pratiniyata svarUpa se cyuta na honAjaisA kA taisA hI banA rahanA - kUTasthatA hai / agara bAda meM AtmA ko padArthoM kA jJAtA svIkAra karate ho to pahale jo ajJAtA thA, usa kA jJAtA ke rUpa meM pariNamana ho gayA ata. kUTastha nityatA naSTa ho gaI / ata eva AtmA ko pariNAmI avazya mAnanA cAhie | AtmA kUTastha nitya nahIM varan pariNAmI nitya hai / ( 6 ) AtmA kA prabhutva nizrayanaya se AtmA mokSa aura mokSa ke kAraNarUpa zuddha pariNAmoM ke lie A vizeSaNathI AtmAnI phUTasthaMnityatAnuM nirAkaraNa karyu che. tuM AtmA phUTastha nitya che" eve svIkAra karavAthI AtmA jevA pahelAM hateA tevA ja jJAnanI utpattinA samayamAM paNa raheze, evI dazAmAM AtmA pahelAM ajJAtA hatA te pachI padArthAnA kSAtA kaipI rIte thaze?, kemake-ApanA mata pramANe pratiniyata svarUpathI cuta nahi thatAM jevA che tevA ja anI rahe te phUTasthatA che. agara teA pachIthI AtmAne padArthonA jJAtA svIkAra kare che! teA prathama je ajJAtA hatA tenuM jJAtAnA rUpamAM pariNamana thaI gayuM, tethI phUTastharUpa nityatA nAza pAmI gaI, A kAraNathI AtmAne pariNAmI avazya mAnavA joIe. AtmA phUTastha nitya nathI paraMtu pariNAmI nitya che. (1) AtmAnuM lutva nizcaya naya pramANe AtmA mekSa ane mekSanA kAraNurUpa zuddha pariNAme
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5. AtmavAdipra0 249 sAmarthyAt tathA vyavahAranayataH saMsAratatkAraNarUpAzuddhapariNAmArthaM pariNamanazaktimattvAcca prabhurityucyate / 1 ayamAtmA mokSamArgopadezakatayA, ratnatrayeNa mokSasAdhakatayA, sarvajJatvamApti - zaktimatayA ca prabhurityucyate / " sarvajJo nAsti kathi " - diti nAstikamataM nirAkartuM sarvajJatayA'pyAtmanaH prabhutvamastIti saMvedyate / yathA - abhrapaTalamalAcchannaM ravicandra- jyotiH, suvarNaM rajataM vA kramazo naimalyaM prApnuvat, sarvathA'bhrapaTalamalAdivyapagame sarvatobhAvenApi zuddhiM prApnoti, tathA rAgadveSAdibhirazuddha AtmA kramazaH zuddhiM labhamAnaH pUrNazuddhimapi prApnoti sa evAtmA ' sarvajJaH' ityucyate / pariNamana-sAmarthyavAlA hai, tathA vyavahAra naya se saMsAra aura saMsAra ke kAraNarUpa azuddha pariNAmoM ke lie pariNata hone kI zakti se yukta hai / isa kAraNa AtmA prabhu kahalAtA hai / yaha AtmA mokSamArga kA upadeza dene kI, ratnatraya ke dvArA mokSasAdhana kI aura sarvajJAtAprApti kI zakti se yukta hone ke kAraNa prabhu hai, 'koI sarvajJa nahIM hai ' aise nAstikamata kA nirAkaraNa karane ke lie sarvajJarUpa meM bhI AtmA kA prabhutva sUcita kiyA gayA hai| jaise--meghapaTala tathA mala se AcchAdita sUrya, candramA kI jyoti, suvarNa yA cAMdI, krama se nirmala hote-hote, abhrapaTala yA mala ke sarvathA haTa jAne para pUrNarUpa se zuddha ho jAne hai, usI prakAra rAgadveSa Adi se azuddha AtmA dhIre-dhIre zuddha hotA huA pUrNa zuddhatA prApta kara letA hai / isa prakAra pUrNa zuddha AtmA hI sarvajJa kahalAtA hai / mATe pariNamana-sAma vALA che. tathA vyavahAra nayathI saMsAra ane saMsAranA kAraNarUpa azuddha pariNAmA mATe pariNata thavAnI zakitathI yukata che. A kAraNathI AtmA prabhu kahevAya che. A AtmA mekSamArganA upadeza devAnI, ratnatrayanA dvArA meAkSasAdhananI ane sajJatAprAptinI zakitathI yukata hAvAnA kAraNe prabhu che. "kAI sarvajJa nathI '" evA je nAstikamata che tenuM nirAkaraNa karavA mATe sarvajJarUpamAM paNa AtmAnu' prabhutva sUcita karyuM" che. jema-meghasamUha tathA maLathI AcchAdita sUrya, caMdramAnI jyeAti, suvarNa athavA cAMdI vagere kramathI nirmAla thatAM thatAM meghasamUha athavA maLanA khasI javAthI pUrNa zuddha rUpamAM AvI jAya che--zuddha thai jAya che, te pramANe rAga-dveSa AdithI azuddha AtmA dhIre dhIre zuddha thaIne pUrNa zuddhatA prApta karI le che. e pramANe pUrNa zuddha AtmA ja sajJa kahevAya che. pra. A.-32
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 AcArAgasUtre kiJca-AtmA svasya hitaM kartumanyaM nApekSate; svayameva svahitasAdhane kSamaH, ata evAtmanaH prabhutvaM sidhyati, tasmAt svahitamicchanA mokSaprAptikAraNIbhUte tapAsaMyamArAdhane pravartitavyam / (7) kartRtvanirUpaNamayamAtmA-adRSTAdikarmakaraNAt , nizcayanayena zuddhabhAvakartRtvAt , vyavahAranayato dravyabhAvakarmaNAM nokarmavAhyazarIrAdInAM kartRtvAcca, kartetyucyate / AtmaikAntarUpeNA'karteti sAMkhyamatamapAkartumuktam-'AtmA karte'ti / / dUsarI bAta yaha hai ki-AtmA apanA kalyANa karane meM anya kI apekSA nahIM rakhatA / vaha svakIya kalyANa-sAdhana meM svayaM samartha hai| isI se AtmA kA prabhutva siddha hotA hai / ataH Atmahita ke abhilASI puruSa ko mokSakAraNabhUta tapa aura saMyama kI ArAdhanA meM pravRtta honA caahie| (7) AtmAkA kartutra- yaha AtmA adRSTa Adi karma karane se, nizcayanaya kI apekSA zuddha bhAvoM kA kartA hone se; tathA vyavahAranaya se dravyakarma, bhAvakarma tathA nokarma-bAhyazarIra AdikA kartA hone se kartA kahalAtA hai, 'AtmA ekAntarUpa se akartA hai| sAMkhya ke isa mata kA nirAkaraNa karane ke lie AtmA ko kartA vizeSaNa lagAyA hai / bIjI vAta e che ke -AtmA potAnuM kalyANa karavAmAM bIjAnI apekSA rAkhatuM nathI, te pitAnA kalyANasAdhanamAM pote ja samartha che. te kAraNathI AtmAnuM prabhutva siddha thAya che. e kAraNathI AtmahitanA abhilASI purUSoe mokSanA kAraNabhUta tapa ane saMyamanI ArAdhanAmAM pravRtta thavuM joIe. (5) mAtmAnu uttA AtmA adaSTa Adi karmo karavAthI, nizcayanayanI apekSAe zuddha bhAvene kartA hevAthI tathA vyavahAranayathI dravyakama, bhAvaka tathA nekarsa-bAhyazarIra Adine kartA hovAthI kartA kahevAya che. AtmA ekAntarUpathI akartA che." sAMkhyanA A matanuM nirAkaraNa karavA mATe AtmAne kartA vizeSaNa ApyuM che.
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mu.5. AtmavAdipra0 audArikAdizarIrasya kartA'sti, AdimatmatiniyatAkAritvAt , kumbhasya yathA kulAlaH / yatpunarakartRkaM tadAdimatpratiniyatAkAramapi na bhavati, yathA'bhravikAraH / yazca zarIrasya kartA sa AtmA, ityevamAtmanaH kartRtvaM sidhyati / atrAdimattvavizeSaNaM mervAdInupAdAya hetoranaikAntikatvavAraNAya / yadvA-AtmA kartA, svakarmaphalabhoktatvAt vaNikkRSIvalAdivat / AtmA svakRtakarmaphalabhoktA tasmAt kartA, yathA vaNikkRSIvalAdayo'kRtakarmaNaH phalaM na prApnuvanti / isa audArikAdi zarIra kA koI kartA hai, kyoM ki audArikAdi zarIra AdimAn aura pratiniyata AkAravAlA hai, jaise-ghaDekA kartA kumaar| jo vastu vinA kartA kI hotI hai vaha AdimAna aura niyata AkAra vAlI nahIM hotI, jaise-bAdala kA vikAra / jo zarIra kA kartA hai, vaha AtmA hai / isa prakara AtmA kA kartRtva siddha hotA hai| yahA~ 'Adimat ' vizeSaNa se meru Adi se hone vAle anekAtinka doSakA nivAraNa kiyA gayA hai, kyoM ki ve AdimAn nahIM hai| athavA AtmA kartA hai, kyoM ki vaha apane karmoM kA bhoktA hai, jaise vaNik yA kisAna / AtmA apane karmoM ke phalakA bhoktA hai isa kAraNa kartA hai| jaise-vaNika yA kisAna Adi vinA kiye karma kA phala nahIM bhogate, isI prakAra AtmA vinA kiye karma kA phala nahIM bhogatA / - A dArikAdi zarIrane keI kartA che, kAraNa ke audArikAdi zarIra, AdimAna ane pratiniyata AkAra vALuM che, jema ghaDAne kartA kuMbhAra. je vastu kartA vinAnI hoya che, te AdimAna ane niyata AkAra vALI hoya nahi, jema vAdaLane vikAra, je zarIrane kartA che te AtmA che. e prakAre AtmAnuM kartRtva siddha thAya che. ahIM "Adima " vizeSaNathI meru AdithI thavA vALA ane kAntika deSanuM nivAraNa yu cha, araya te 'mAhibhAn' nathI. athavA AtmA kartA che, kAraNa ke te pitAnA karmone bhakatA che. jema vaNika athavA kheDUta. AtmA potAnAM karmonAM phalane bheTatA che, te kAraNathI kartA che, jema vaNika athavA kheDuta Adi, karma karyA vinA karmanuM phaLa bhogavatA nathI. te pramANe AtmA karma karyA vinA tenuM phaLa bhegavata nathI.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 AcArAgasUtre yadvA--AtmA sukRtaduSkRtakarmaNAmakartA na bhavati, sukRtaduSkRtakarmaphalarUpasukhaduHkhAnubhavAt / akarturAtmanaH sukhaduHkhAnubhavo na yujyate, tathA sati atiprasaMgAt / muktAnAmapi sAMsArikasukhaduHkhAnubhavApatteH, akartRtvA'vizeSAt / anubhavitRtvena bhoktRtvasiddhiH, bhoktRtvena ca krtRtvsiddhiH| yadyayamAtmA kartA na bhavettadA'nubhavitA'pi na bhavet / na cAnubhavituH kartatvasvIkAre muktasyApi kartRtvaprasaGgaH, iti vAcyam , muktAtmanaH sAkSirUpeNAnubhavasattve'pi dravyabhAvakamarahitatvAdeva sAMsArikaviSayasukhAdijanakakamakartRtvAsaMbhavenAkartRtvAt , athavAAtmA sukRta aura duSkRtarUpa karmo kA akartA nahIM hai, kyoM ki vaha apane sukRta aura duSkRta karmo ke phalasvarUpa sukha-duHkha kA anubhava karatA hai| AtmA akartA hotA to use sukha-duHkha kA anubhava nahIM honA cAhie thA / kartA na hone para bhI phala kA bhoktA mAnane se gaDabaDI maca jaaygii| phira to mukta jIvo ko bhI sAMsArika sukha aura duHkha bhoganA paDegA, kyo ki ve bhI akartA hai / AtmA anubhava karane vAlA hone ke kAraNa bhoktA siddha hotA hai aura bhoktA hone ke kAraNa kartA siddha hotA hai| AtmA kartA na hotA to anubhavitA ( anubhava karanevAlA) bhI na hotA / ' anubhava karanevAle ko kartA mAnane para muktAtmA ko bhI kartApana kA prasaGga AyagA' aisA kahanA ucita nahIM hai, kyoM ki muktAtmAoM ko sAkSIrUpase anubhava hone para bhI, dravya-bhAva ko se rahita hone ke kAraNa ve sAMsArika athavA AtmA sukRta ane duSkRta-pa karmone akartA nathI, kAraNa ke te pitAnA sukRta ane duSkRta rUpa karmonA phalasvarUpa sukha-duHkhane anubhava kare che. AtmA akartA hota te tene sukha-duHkhane anubhava nahi thavo joIe. kartA na hovA chatAMya paNa phalane bheTatA hovAthI gaDabaDa thaI jaze. pharI te mukata jIne paNa saMsAranuM sukha ane duHkha jogavavuM paDaze, kAraNa ke te paNa akartA che. AtmA anubhava karavA vALo hevAthI bhakatA siddha thAya che, ane bheMkatA hevAnA kAraNe kartA siddha thAya che. AtmA kartA na hoya to anubhavitA (anubhava karavA vALo) na hoya. "anubhava karavA vALAne kartA mAnavAthI mukatAtmAne paNa kartApaNAne prasaMga Avaze, ema kahevuM te ucita nathI. kAraNa ke mukatAtmAone sAkSIrupa anubhavathI hevA chatAMya dravya, bhAva karmothI rahita hovAnA kAraNe te
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 1 su. 5. AtmavAdima0 253 akartRtvAcca tasya sAMsArika viSayasukhAnAmabhoktRtvaM ca sidhyati / prakRte hi kartRzabdenAdRSTAdijanakakarmaNa eva kartRtvaM vivakSitam tena muktAtmani nAtiprasaMga: / tathA ca yaH sAMsArikasukhaduHkhAdyanubhavitA sa eva tatkAraNIbhUtakarmaNaH kartA, akarturbhoktRtvAnupapatteH / (8) bhoktRtvasiddhi: ayamevAtmA mohodayena zuddhamAtmasvabhAvaM vismRtya paravastuni mohitaH san rAgadveSaM karoti, rAgadveSavazo'harnizaM navanavaviSayasaMgrahArthaM prayatamAnastadviyoge sati cintAvyAkulitacetA ArttaraudradhyAnamupagataH svAtmani karmarajaH viSayasukha Adi ke janaka karmoM ke kartA nahIM hai, isa kAraNa ve akartA hai / aura akartA hone ke kAraNa ve sAMsArika viSayasukho ke bhoktA bhI nahIM hai / yahA~ 'kartA' zabda se adRSTa Adi ke janaka karmoM kA kartA hI vivakSita hai, ataH mukta AtmA meM atiprasaGga nahIM AtA, ata eva siddha huA ki jo sAMsArika sukha - duHkha Adi kA bhoktA hotA hai, vahI una ke kAraNabhUta karma kA kartA bhI hotA hai / jo kartA nahIM hai vaha bhoktA bhI nahIM hai / (8) AtmA kA bhoktRtva AtmA moha ke udaya se zuddha AtmasvarUpa ko bhUlakara para - padAthoM meM mohita hotA huA rAga-dveSa karatA hai / rAga-dveSa ke vaza ho kara rAta-dina navIna navIna viSayoM kA saMgraha karane ke lie prayatnazIla hotA huA, aura unakA viyoga hone para cintA se vyAkulacita ho kara ArtadhyAna aura raudradhyAna ko prApta hotA hai, aura isa saMsAranA viSayasukha vagerene utpanna karanAra karmanA kartA nathI. e kAraNathI te AtmA akartA che, ane akarto hAvAnA kAraNe te saMsAranA viSayasukhAnA bheAkatA paNa nathI. ahiM 'kA~' zabdathI adRSTa AdinA janaka karmonA kartA ja vivakSita che. tethI mukata AtmAmAM atiprasa'ga AvatA nathI. e kAraNathI ema siddha thayuM ke je saMsAranA sukha-du:kha vagerenA bhokatA che, te enA kAraNabhUta karmAnA kartA paNa hAya che, je kartA nathI te bhokatA paNa nathI, (8) mAtbhAnu zrotRtva AtmA mAhanA udayathI zuddha AtmasvarUpane bhUlI jaine para-padArthomAM mAhita thaine rAga-dveSa kare che, rAga-dveSane vaza thaI ne rAtrI ane divasa navAnavA viSaye ne saMgraha karavA mATe prayatnazIla rahetA thakA, ane teneA viyAga thatAM cintAthI vyAkulacitta thaIne Ata dhyAna ane raudradhyAna ne prApta thAya che, ane te kAraNathI peAtAnA
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 AcArAGgasUtre smupaadtte| yathA ko'pyajJAnI vyAdhinidAnabhUtamapathyamaznanavAJchitamapi jvarAdikaM svayamutpAdayati, tathA'yamAtmA karmavandhanamavAJchannapyAtaraudradhyAnavazena karmavandhanaM prApnoti / yathA karmavandhanaM svayamevAdatte, tathA tatphalamapi vAhya kiJcinnimittamapekSya mvayamevopabhuGkte / evaM cAtmano bhoktRtvaM sidhyati / bhoktRtvAcca kartesamapi tasya nirvAdham / ___sAMkhyasiddhAnte prakRteH kartatvaM, na tu jIvasya, bhoktRtvaM cApi jIvasyopacaritameva / dapaNAkArAyAM vuddhau saMkrAntAnAM sukhaduHkhAdInAM svAtmani kAraNa apanI AtmA meM karma-raja ikaTThI kara letA hai| jaise ajJAnI manuSya roga ke kAraNabhUta apathya kA sevana karatA huA na cAhate hue bhI jvara Adi ko utpanna kara letA hai, usI prakAra AtmA karmabandhana kI icchA na kara ke bhI Arta-raudradhyAna ke adhIna hokara karmavandha ko prApta hotA hai| jaise karmabandha ko AtmA svayaM grahaNa karatA hai, usI prakAra kisI vAdya nimitta kI apekSA se usakA phala bhI svayaM hI bhogatA hai| isI prakAra AtmA meM bhoktApana siddha hotA hai, aura bhoktA hone se usa meM kartApana bhI vinA kisI bAdhA ke siddha ho jAtA hai| sAMkhyamata se prakRti kartA hai, jIva nahIM, aura bhoktApana jIva meM upacAra se hai| darpaNAkAra vuddhi meM prativimbita hone vAle sukha-dukha Adi kA AtmA meM pratibimba AtmAne viSe karma-ja (karmanA rajakaNo) ekaThI karI le che, jema ajJAnI manuSya roganA kAraNabhUta apazyanuM (rega utpanna kare tevuM) sevana karIne, pite IcchatA nathI te paNa javara (tAva) Adine utpanna karI le che. te pramANe AtmA karmabaMdhananI IcchA nahi karavA chatAMya paNa Arta-raudra dhyAnane AdhIna thaIne karma baMdhanane prApta thAya che. jevI rIte karmabaMdhanane AtmA pote ja grahaNa kare che, te pramANe koI bAhA nimittanI apekSAthI tenuM phala paNa pite ja bhogave che. e pramANe AtmAmAM bhokatApaNuM siddha thAya che. ane bhokatA hovAthI temAM koI prakAranI bAdhA vinA kartApaNuM paNa siddha thaI jAya che. sAMkhyamata pramANe prakRti kartA che, jIva kartA nathI. bhaktApaNuM te paNa jIvamAM upacArathI che darpaNAkAra buddhimAM pratibimbita (pratibiMbarUpe) thavAvALA (dekhAvavAvALA) sukha-duHkha AdinuM pratibiMba AtmAmAM paDI zakatuM nathI, sphaTika
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA adhya. 1 u. 1 sU.5 AtmavAdipra0 prativimbodayAsabhavAt / sphaTikadarpaNAdAvapi pariNAmenaiva prativimbodayasamarthanAt / tAdRzapariNAmAGgIkAre ca jIvasya kartRtvaM svata eva bhoktRtvaM ca siddham / " 255 (9) AtmanaH svazarIraparimANatvam ayamAtmA svazarIraparimANaH / nizcayanayena lokAkAzaparimANo'saMkhyAtamadezI ca / vvahAranayataH zarIranAmakarmodayAjjAtena sUkSmazarIreNa sthUlazarIreNa vA samAnaparimANo bhavati, tasmAdayaM svazarIraparimANa ityucyate / nahIM paDa sakatA / sphaTika tathA darpaNa Adi meM jo pratibimba paDatA hai so pariNAmo hone ke kAraNa hI paDatA hai / sphaTika Adi ekAnta apariNAmI hote to una meM kisI bhI vastu kA pratibimba nahIM paDa sakatA thA / isa prakAra kA pariNAma svIkAra kara lene para jIva meM kartApana siddha ho jAyagA aura phira bhoktApana bhI svataH siddha ho jAyagA / (9) AtmAkA zarIraparimANa AtmA prApta zarIra ke barAbara hai, arthAt zarIra kA jo parimANa hai / vahI AtmA kA bhI parimANa hai / AtmA nizvayanaya se lokAkAza ke barAbara asaMkhyAta pradezI hai / vyavahAranaya se zarIranAmakarma ke udaya se prApta hue sUkSma yA sthUla zarIra kA jo parimANa hai usI parimANavAlA AtmA hai, ata eva AtmA zarIra parimANa kahalAtA hai / tathA darpaNu AdimAM je pratiSiccha paDe che, te pariNAmI hAvAnA kAraNe paDe che. sphaTika Adi jo ekAnta apariNAmI heta te temAM kAi paNa vastunuM pratibiMba paDI zakata nahI. A pramANe pariNAma svIkAra karI levAthI jIvamAM kartApaNuM sidhdha thaI jaze, ane bheAkatApaNuM paNu svataH sidhdha thaI jaze. (8) AtmAnu zarIraprabhANu AtmA prApta zarIranI kharAkhara che, arthAt zarIranu je parimANu che te AtmAnuM paNa piramANu che. AtmA nizcayanayathI leAkAkAzanI kharAkhara asa khyAtapradezI che. vyavahAranayathI zarIra-nAmakanA udayathI prApta thaela sUkSma athavA sthUla zarIranuM je piramANu che. te parimANu vALo AtmA che, eTalA mATe AtmA zarIraparimANu kahevAya che.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 AcArAGgasUtre AtmA sarvavyApIti vedAntikAdimataM tathA''tmA - aNuriti kasyacinmataM ca nirAkartuM zarIraparimANa ityuktam / AtmanaH sarvavyApitve niSkriyatvAd bhavAntarasaMkrAnterasaMbhavApattirAkAzavat / AtmA zarIramAtravyApI, zarIra eva tadguNopalabdheH, agnyauSNyavat, athavA ghaTAdiguNavat / yathA ghaTAdervaNadiyo guNA yatrava deze dRzyante tatraiva tasyAstitvaM pratIyate, nAnyatra / evamAtmano'pi guNA caitanyAdayo zarIra eva dRzyante, na vahiH, tasmAd dehapramANa evAvamAtmeti / na ca puSpAdInAM 4 AtmA sarvavyApaka hai' aisA vedAntika Adi kA mata hai / koI-koI yaha bhI mAnate haiM ki-'AtmA aNu - parimANavAlA hai' ina saba matoM kA nirAkaraNa karane ke lie AtmA ko zarIra - parimANa vizeSaNa lagAyA hai / AtmA ko sarvavyApaka mAne to vaha niSkriya ThaharegA aura bhavAntara meM nahIM jA sakegA, jaise AkAza | AtmA zarIramAtravyApI hai, kyoM ki zarIra meM hI usake guNa upalabdha hote haiM, jaise agni kI uSNatA athavA ghaTa Adi / jaise ghaTa Adi ke guNa rUpa vagairaha jisa jagaha dekhe jAte hai usI jagaha usakA astitva pratIta hotA hai, anyatra nahIM / isa prakAra AtmA ke guNa caitanya Adi jahA~ pAye jAe~ vahIM usakA astitva mAnanA cAhie / AtmA ke guNa zarIra meM hI pAye jAte hai ataH zarIra meM hI AtmA kA astitva svIkAra karanA ucita hai, ataH AtmA zarIraparimANa hI hai / AtmA sarvavyApaka che." evA veDhAMtika AdinA mata che koI phAI ema paNa mAne che keH-- AtmA aNu-paramANuvALo che.'" te sava matenu nirAkaraNa karavA mATe AtmAne zarIra-parimANu vizeSaNa lagADayu che. AtmAne sarvavyApaka mAnaze te te niSkriya Tharaze ane bhavAntaramAM jaI zakaze nahi, jema AkAza. L AtmA zarIramAtravyApI che kAraNa ke zarIramAM ja tenA guNu upalabdha thAya che. jema agninI uSNutA athavA ghaTa AdinA guNurUpa vagere je jagyAmAM jovAmAM Ave che, te ja jagyAmAM tenuM astitva pratIta thAya che, anyatra ( khIjA sthaLe) nahi. e pramANe AtmAnAM caitanya Adi guNu levAmAM Ave, tyAM ja tenuM astitva mAnavuM joI e, AtmAnA guNu zarIramAM ja jovAmAM Ave che te kAraNathI zarIramAM ja AtmAnA astitvane svIkAra karave te ucita che, tethI AtmA zarIra
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u.1 sa. 5 AtmavAdipra0 257 gandhAdiguNaH puSpAdyavasthitidezAdanyatrApyupalabhyate, tathA ca hetoranaikAntikatvApattiriti vAcyam , puSpAdyAzritagandhAdipudgalAnAM vaisra sikyA prAyogikyA vA gatyA gatimattvena tadupalambhakaghrANAdidezapayantagamanopapatteriti / AtmA sarvagato na bhavati, tadguNasya sarvatrAnupalabhyamAnatvAt / yasya yasya guNaH sarvatrAnupalabhyamAnaH sa sa sarvagato na bhavati, yathA ghttH| ayaM cAtmA sarvatrAnupalabhyamAnaguNavAn , tasmAt sarvagato na bhavatIti / vyatirekyudAharaNaM tu vyomAdi / na cAsiddho'yaM heturiti vAcyam , dehavyatiriktadeze buddhayAdInAM ___ yaha kahanA ThIka nahIM haiM ki-'phUla Adi kA guNa-gandha vagairaha phUla kI jagaha se dUsarI jagaha bhI pAye jAte hai, isa kAraNa ApakA hetu anekAntika hai' kyoM ki gandha ke AdhArabhUta pudgala svAbhAvika gati se yA prayatnajanya gati se gatimAn hone ke kAraNa, gandha ko grahaNa karane vAle ghrANa-deza taka Ate hai| tAtparya yaha hai ki jahAM phUlakI gandha hai vahA~ usa gandha ke AdhArabhUta gandha-pudgala bhI hote haiM, isa kAraNa hetu meM vyabhicAra nahIM aataa| .... AtmA sarvavyApaka nahIM hai, kyoM ki AtmA ke guNa sarvatra nahIM pAye jaate| jisa-jisa ke guNa sarvatra upalabdha nahIM hote, vaha padArtha sarvavyApaka nahI hotA, jaise ghtt| AtmA ke guNa sarvatra nahIM pAye jAte, ataH vaha sarvavyApaka nahI hai| 'AkAza yahAM vyatirekI udAharaNa hai / 'yaha hetu asiddha hai,' aisA nahIM kaha sakate, kyoM ki deha se atiparimANa che. "phUla Adine guNa-gaMdha vagere kulanI jagyA vinA bIjI jagyAe paNa jovAmAM Ave che te kAraNathI Apane hetu anaikAntika che." ema kahevuM te ThIka nathI. kAraNa ke gaMdhanA AdhArabhUta pudgala svAbhAvika gatithI athavA prayatnajanya gatithI gatimAna hovAnA kAraNe, gaMdhane grahaNa karavA vALA ghANadeza sudhI Ave che. tAtparya e che ke -jyAM phUlanI gaMdha che tyAM te gaMdhanA AdhArabhUta gaMdhapudgala paNa hoya che, A kAraNa hetumAM vyabhicAra Avato nathI, : " AtmA sarvavyApaka nathI. kemake AtmAne guNa sarvatra jovAmAM AvatuM nathI, jeno guNa sarvatra upalabdha thatuM nathI, te padArtha sarvavyApaka hoya nahi, jema ghaTa. AtmAna guNa sarvatra jovAmAM AvatuM nathI, e kAraNathI te sarvavyApaka nathI. AkAza ahiM vyatirekanuM udAharaNa che. "te hetu asiddha che." ema kahI zakAze pra. bhA.-33
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 AcArAgasUtre guNAnAmasadbhAva iti sarvaiH svIkArAt / zarIre tadguNasattve heto prasiddhatA, itthaM ca dehAn bahirdeze'pi AtmA'stIti vAdaM parityajya svadeha evAtmA'stIti mantavyam / yadvA-AtmA vyApako na bhavati cetanatvAt , yattu vyApakaM tanna cetanam , yathA gaganam / cetanaM cAtmA, tasmAnna vyApakaH / itthamavyApakatve siddhe tasya tatraivopalabhyamAnaguNatve kAyapramANatA'pi siddhaa| yat punaraSTasamayasAdhya kevalisamudghAtAvasthAyAmAhatAnAmapi caturdazarajjvAtmakalokavyApitvenAtmanaH rikta deza meM buddhi Adi guNoM kA sadbhAva nahIM hai, aisA sabhI ne svIkAra kiyA hai / zarIra meM AtmA ke guNoM kA astitva hai hI, ata eva hetu asiddha nahIM hai / isa prakAra zarIra se bAhara AtmA kA astitva mAnanA choDa kara svadeha meM hI astitva mAnanA cAhie. * athavA-AtmA vyApaka nahIM hai, kyA ki vaha cetana hai| jo vyApaka hotA hai vaha cetana nahIM hotA, jaise AkAza / AtmA cetana hai; ataH vyApaka nahIM hai / isa se AtmA kI avyApakatA siddha ho jAne para pUrvokta hetu se (kyoM ki zarIra meM hI usa ke guNa pAye jAte haiM, isa hetu se ) AtmA kI zarIrapramANatA bhI siddha ho jAtI hai| ATha samaya meM sampanna hone vAle kevalisamudghAta kI avasthA meM caudaharAjU loka meM AtmA kA vyApta ho jAnA jo yahA~ mAnA hai, vaha nahi. kAraNa ke dehathI atirikta (deha sivAya) dezamAM buddhi Adi guNene saddabhAva nathI. e pramANe saue svIkAreluM che. zarIramAM AtmAnA guNenuM astitva che ja, e kAraNathI hetu asiddha nathI. A pramANe zarIranI bahAra AtmAnuM astitva mAnavuM tyajIne pitAnA dehamAM ja astitva mAnavuM joIe. athavA-AtmA vyApaka nathI, kAraNa ke te cetana che. je vyApaka hoya che te cetana hoya nahi, jema AkAza. AtmA cetana che te kAraNathI vyApaka nathI. A hetuthI AtmAnI avyApakatA siddha thavAthI pUrvokta hetuthI (kemake zarIramAM ja tenA guNa jovAmAM Ave che e hetuthI) AtmAnI zarIrapramANutA paNa siddha thaI jAya che. ATha samayamAM saMpana thavA vALA kevalisamRdughAtanI avasthAmAM cauda rAjalokamAM AtmAnuM vyApta thaI javAnuM ahiM je mAnyuM che, te kadAcika
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 259 AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 su. 5. AtmavAdipra0 sarvavyApitvaM tat kAdAcitkamiti na tena vyabhicAraH / AtmA zyAmAkataNDulamAtro na bhavati, aGguSThaparvamAtro vA na bhavati, tAvanmAtrasyopAttazarIravyApitvAt, tile tailavat tvakparyantazarIravyApitvena copalabhyamAna guNatvAt, tasmAdupAttazarore tvakparyantazarIravyApIti siddham / (10) amUrtatvanirUpaNam -- AtmA amUrtaH, indriyairagrAhyatvAt, khaDgAdibhiracchedyatvAt, zUlAdibhirabhedyatvAt, rUparahitatvAt, anAdyamUrtapariNAmatvAt, nityatvAt / kAdAcitka (kabhI-kabhI honevAlA ) hai, usa se vyabhicAra nahI AtA / AtmA zyAmAka dhAnyakaNa barAbara nahIM hai, na aMgUThe ke parva ( pora) ke barAbara hI hai, itanA sA AtmA eka sAtha samasta zarIra meM vyApaka nahIM ho sakatA, magara AtmA ke guNa to saMpUrNa zarIra meM upalabdha hote hai, jaise tiloM meM tela sarvatra pAyA jAtA hai, ata eva siddha huA ki AtmA prApta zarIra meM tvacAparyantavyApI hai / (10) AtmA kA amUrttatva AtmA amUrta hai, kyoMki vaha indriyoM ke dvArA grahaNa nahIM kiyA jAtA, vaha khaDga Adi se chedA nahIM jA sakatA, zUla Adi se bhedA nahIM jA sakatA, vaha arUpI hai, anAdi kAla se amUrta pariNAmavAlA hai aura vaha nitya hai / ( udyAzita thavAvANu ) che, temAM vyaliyAra bhAvatA nathI. AtmA zyAmAka dhAnyanA kaNu kharAkhara nathI; temaja aMgUThAnA pava ( ra ) kharAkhara paNa nathI. eTaleA AtmA eka sAthe samasta zarIramAM vyApaka thaI zakatA nathI, paraMtu AtmAnA guNu te saMpUrNa zarIramAM upalabdha thAya che, jema talamAM tela satra hAya che. e kAraNathI e siddha thayuM ke AtmA A prApta zarIramAM tvacAcAmaDI sudhI vyApI rahelA che. (10) AtmAnu abhUtatva AtmA amRtta che. kAraNa ke te indriyA dvArA maheNu karI zakAtA nathI, khaDaga (talavAra) AdithI chedI zakAtA nathI, zUla AdithI bhedI zakAtA nathI, aspI che, anAdi kAlathI amUtta pariNAmavALe che. ane te nitya che,
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 AcArAGgamatre __anena-"AtmA nAtIndriyo nApi jaDAd bhinnaH" iti nAstikamataM nirastam / nanvamUrto'yamAtmA netrAdibhirindriyaistu na vijJeyastarhi kathamimaM jano jAnIyAt-'astyatrAtme'-ti / zrUyatAm-kasyacit samakSamaSTavarSIyo vAlastiSThati; tatsamAnAkRtimRnmayI puttalikA'pi tiSThati / tatrAsau draSTA pazyati-iyaM puttalikA cakSurvANakarNayuktA'pi draSTuM prAtuM zrotuM vA na zaknoti, punarayaM vAlazcakSubhyAM pazyati, puSpamAghrAti, kasyacidbhApitaM zRNoti ca / isa kathana se nAstika ke isa mata kA nirAkaraNa ho gayA ki-'AtmA na atIndriya hai aura na jaDa se bhinna hai| zaGkA-AtmA amUrta hai, netra Adi indriyoM se jAnA nahIM jA sakatA to manuSya kaise samajhe ki AtmA kA astitva hai ? / samAdhAna-suniye / mAna lIjie kisI ke sAmane ATha varSa kA bAlaka khaDA hai, usI ke samAna AkRtivAlI miTTI kI eka putalI bhI rakkhI hai| donoM ko dekhane vAlA dekhatA hai ki yaha putalI netra, nAka aura kAna se yukta to hai kintu dekhane meM sUMghane meM aura sunane meM samartha nahIM hai, aura yaha bAlaka AkhoM se dekhatA hai, phUla sUghatA hai, aura kisI kA bhASaNa sunatA hai| A kathanathI nAstikanA e matanuM nirAkaraNa thaI gayuM ke "AtmA atIndriya nathI, mane 4thI minna nathI." zaMkA-AtmA amUrta che, netra Adi IndriyathI jANI zakAtuM nathI, te pachI mANasa kevI rIte samajI zakaze ke AtmAnuM astitva che. samAdhAna-sAMbhaLe? mAnI lo ke kaI (mANasa)nA sAme eka ATha varSane bALaka ubhe che. tenI bAjumAM tenA jevI samAna AkRtivAlI mATInI eka putaLI paNa rAkhI che. A bannene jevAvALAM juve che ke-A putalI netra, nAka, kAnathI yukata te che; paratu jevAmA, suMghavAmAM ane sAMbhaLavAmAM samartha nathI. ane A bALaka netrathI juve che, phUla suMghe che ane keInuM bhASaNa sAMbhaLe che.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 AtmavAdipra0 iyaM ca puttalikA na kiJcidicchati, punarayaM bAlaH sakalendriyaviSayamupabhujya sukhIbhavitumicchati / yadi ko'pi khaDgamutthApyemAvabhidhAvet tadA puttalikA pUrvavadevAvasthitA bhaviSyati, bAlastu khaDgAbhighAtajanitaduHkhAdudvijya palAyiSyate / asau bAlaH kamapi bubhukSitaM bAlamupakariSyati bhojanIyavastupradAnena, kamapi cAnyaM bAlaM capeTAdiprahAreNa krandayiSyati / puttalikA tu hitamahitaM vA'pi kiJcinnaiva kartuM prabhaviSyati / yadi miSTAzanAya bAla AhUto bhavet tadAnIM satvaramAgato bAlo bhoktuM pravarteta, tajjanyasukhAnubhavo'pi tasya jAyeta / puttalikA tu nAgamiSyati na kiMcid bhokSyate, kA vAtau sukhAnubhavasya ? / yaha putalI kucha bhI icchA nahIM karatI magara bAlaka sabhI indriyoM ke viSayoM kA bhoga karake sukhI hone kI icchA karatA hai| agara koI talavAra uThAkara inheM mArane dADe to putalI jyoM kI tyoM khaDI rahegI magara bAlaka talavAra ke AghAta ke duHkha se udvigna ho kara yA AghAta kI AzaGkA. se bhAga jaaygaa| vaha bAlaka kisI bhUkhe bAlaka ko bhojana dekara usakA upakAra bhI karegA aura kisI bAlaka ko thappar3a Adi mArakara rulAegA, magara putalI kisIkA hita yA ahita karane meM samartha nahIM hai / agara bAlaka ko miThAI khAne ke lie bulAyA jAya to usI samaya Akara vaha miThAI para TUTa paDegA aura use miThAI khAne ke sukha kA anubhava bhI hogaa| putalI na miThAI ke lie AegI na khAegI, sukha kA anubhava karane kI to bAta hI alaga rhii| ata eva yaha nizcaya hotA hai ki bAlaka meM jIva kA lakSaNa jJAna A putaLI kAMI paNa IcchA karatI nathI. paraMtu bALaka sarva IndriyenA viSayone bhegA karIne sukhI thavAnI IcchA kare che. athavA keI talavAra uThAvIne tene mAravA doDe te putalI to jema che tema tyAM ubhI raheze. paraMtu bAlaka talavAra mAravAnA duHkhathI udvigna--ciMtAtura banIne athavA te mAravAnI AzaMkAthI mAgI ze. e bALaka kaI bhUkhyA bALakane bhejana ApIne tene upakAra paNa karaze ane keI bALakane thayaDa Adi mArIne tene rovarAvaze, paraMtu putalI keInuM hita ke athavA ahita karavA samartha nathI. athavA bALakane miThAI khAvA mATe bolAvavAmAM Ave che te ja samaye AvIne miThAI para tUTI paDaze ane tene miThAI khAvAne sukhane anubhava paNa thaze. putalI miThAI mATe Avaze nahIM. ane khAze paNa nahIM. te sukhanA anubhavanI te vAta ja jUdI rahI. e kAraNathI nizcaya thAya che ke
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 AcArAgasUtre tathA cAyaM nizcayaH-vAle jIvalakSaNasya jJAnasya sadbhAvAda vAlazarIre jIvo'stIti / evamanyatrApi sajIvazarIre jIvasya sattA nizcetuM zakyate / vastuto'yamAtmaiva kartA bhoktA nAnAvidhazubhapariNatikartA ceti / ayamAtmA saMsArAvasthAyAM svajJAnavazena duHkhamarjayati / uktazca "saMsAre paryaTan jantu,-bahuyonisamAkule, zArIraM mAnasaM duHkhaM, prApnoti vata dAruNam / / 1 / / AtadhyAnarato mUDho, na karotyAtmano hitam , tenAsau sumahat klezaM, paratreha ca gacchati" // 2 // vidyamAna hai, isa lie usa meM jIva hai| isI prakAra anyatra bhI sajIva zarIra meM jIva kI sattA kA nizcaya kiyA jA sakatA hai| vAstava meM yahI AtmA kartA, bhoktA aura nAnA prakAra kI zubha aura azubha pariNatiyoM kA kartA hai| AtmA saMsAraavasthA meM apane ajJAna ke AdhIna ho kara duHkha upArjana karatA hai, kahA bhI hai :- . " nAnA prakAra kI yoniyoM se yukta isa saMsAra meM bhramaNa karatA huA jIva aneka aura bhayAnaka zArIrika evaM mAnasika duHkha prApta karatA hai // 1 // ArtadhyAna aura raudradhyAna meM lIna rahane vAlA mUDha jIva AtmA kA hita nahIM karatA / isI kAraNa vaha isa loka aura para loka meM mahAn kleza pAtA hai " // 2 // bAlakamAM jIvanuM lakSaNa-je jJAna te vidyamAna che, te kAraNathI temAM jIva che. e pramANe anyatra paNa sajIva zarIramAM jIvanI sattAne nizcaya karI zakAya che. vAstavamAM A AtmA kartA, bhakatA ane nAnA prakAranI zubha ane azubha pariNatione kartA che AtmA saMsAra avasthAmAM pitAnA ajJAnane AdhIna thaIne dukha upArjana kare che. kahyuM paNa che ke - "nAnA prakAranI caniyethI yukata A saMsAramAM bhramaNa karate thakI jIve aneka bhayAnaka zArIrika ane mAnasika duHkha prApta kare che. 1] AdhyAna ane raudradhyAnamAM lIna rahevA vALo mUDha jIva AtmAnuM hita karatuM nathI. A kAraNuthI te A leka ane paralokamAM mahAna kaleza pAme che. rakSA
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1.5 AtmavAdima0 (11) AtmanaH pratizarIraM bhinnatvamAtmA-pratizarIraM bhinnaH / ekasyaivAtmanaH pratizarIrasattve tu janmamaraNavandhamokSavyavasthA nopapadheran / anyo jAtaH, anyo mRtH| anyo baddhaH, anyastu mukta iti vyavasthA kathamupapadyeta, tasmAt pratizarIraM bhinna iti siddham / tathA cAnantA AtmAna iti mantavyam / anenA'dvaitavAdo niraakRtH| (12) AtmanaH paugalikakarmasaMyuktatamayamAtmA-paudgalikakarmasaMyuktaH / nizcayanayena pharmarahito'pi vyavahAranayato'nAdikAlataH paugalikakamasaMbaddho'sti, tasmAdayaM paugalikakarmasaMyukta iti kathyate / (11) AtmA kA pratizarIrabhinnatvaAtmA alaga-alaga zarIroM meM alaga-alaga hai| samasta zarIroM meM eka hI AtmA kA astitva mAnA jAya to janma, maraNa, bandha aura mokSa kI vyavasthA nahIM ho skegii| arthAt koI janamA, koI marA, koI baddha huA aura koI mukta huA, aisI vyavasthA kaise bana sakegI ? ataH AtmA pratyeka zarIra meM alaga hI siddha hotA hai| A.mAe~ ananta haiM, aisA mAnanA cAhie / isa se advaitavAda kA nirAkaraNa ho gayA / (12) AtmA kA paudgalika karmasaMyogayaha AtmA paudgalika karmoM se saMyukta hai| nizcayanaya se karmarahita hone para bhI vyavahAranayakI apekSA anAdikAla se paudgalika karmoM ke sAtha AtmA (11) AtmAnuM pratizarIrabhinnatva AtmA jUdA-jUdA zarIramAM jUdA-jUda che. samasta zarIramAM eka ja AtmAne astitva mAnavAmAM Ave te janma, maraNa, baMdha ane mokSanI vyavasthA thaI zakaze nahI. arthAta, keInuM janma, keInuM maraNa, keI baddha thAya ane koI mukata thAya evI vyavasthA kevI rIte banI zakaze? A kAraNathI "AtmA pratyeka zarIramAM alaga che." ema sidhdha thAya che AtmA anaMta che ema mAnavuM joIe, AthI advaitavAdanuM nirAkaraNa thaI gayuM. (12) AtmAne paugalika karmasaMga A AtmA paudgalika karmothI saMyukata (karmo sAthe joDAele) che nizcayanayathI kamarahita hovA chatAMya paNa vyavahAranayanI apekSA anAdikAlathI poddagalika
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre Atmano midhyAtvena sahAnAdiH sambandhaH / anAdimithyAtvajanitavibhAvapariNAmarUparAgadveSapariNatyA''tmA saMtaptAyogolaka iva salilaM sarvatobhAvena jJAnAvaraNIyAdikarmadalaM samApya svasmin saMyojayati / tato'sau vahninA'yogAlaka iva, nIreNa kSIramiva tena karmadalenaikyabhAvaM prApya mUrta iva bhavati, ata eva nizcayana yenA'mUrtI'pi vyavahAranayenAtmA mUrta ityucyate / karmasambandho'yamAtmano vyavahAranayata eva / 264 kA saMyoga hai / ata eva use paugalika karmoM se saMyukta kahate haiM / midhyAtva ke sAtha AtmA kA anAdi sambandha hai / anAdikAlI namidhyAtvajanita vibhAva - pariNatirUpa rAga-dveSa se AtmA apane samasta pradezoM se jJAnAvaraNa Adi ke karmar3halikoM ko usI prakAra grahaNa karatA hai, jaise khUba tapA huA lohe kA golA nala ko grahaNa karatA hai / ataH jaise agni aura lohagolaka ekameka se ho jAne haiM, aura dUdha pAnI eka-meka hoyA huA pratIta hotA hai, isI prakAra karmadalikoM ke sAtha AtmA ekameka hokara mUrta-sA ho jAtA hai / isa prakAra nizrayanaya se amUrta hone para bhI vyavahAranaya se AtmA mUrta hai / AtmA aura karma kA vaha sambandha vyavahAranaya se hI samajhanA cAhie / karmonI sAthe AtmAnA saMcAga che. e kAraNathI tene paudgalika karmothI saMyukata uhe che. mithyAtvanI sAthe AtmAnA anAdi saMbadha che. anAdikAlIna mithyAtvathI utpanna vibhAva-pariNatirUpa rAga-dveSathI AtmA peAtAnA samasta pradezothI jJAnAvaraNa smAdinA karyaMDhaLone evI rIte grahaNu kare che ke jevI rIte khUba tapelA leADhAnA gALo jalatu grahaNa kare che. eTale ke jema agni ane leADhAne'gALo ekameka thai jAya che, ane dUdha-pANI ekameka thayelA pratIta thAya che. te pramANe kalikAnI sAthe AtmA eka-eka thaIne mUtta jevA thai jAya che. A pramANe nizcayanayathI amRtta hovA chatAMya paNu vyavahAranayathI AtmA sUtta che. AtmA ane karmanA A saMbaMdha vyavahAranayathI ja samajavA joie.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. AtmavAdipra0 265 karmabandhApekSayA''tmanA saha pudgalasyaikyarUpaH saMbandhaH, parantu lakSaNApekSayA dvayobhinnatA pratIyate / tasmAdAtmana ekAntenA'mUrtatvaM nAsti / idamatra tattvam-bandhastu vastutaH pudgalasya pudgalena saha bhavati; yathA pRthak pRthak pudgalA rUkSasnigdhaguNAbhyAM parasparaM bandhaM prApnuvanti tadvat-AtmanA saha pUrvabaddhaiH karmapudgalaiH saha nUtanakarmapudgalA nivadhyante / Atmano'saMkhyAtapradezeSveSAM karmapudgalAnAmavagAhanaM bhavati / Atmana ekaikapradeze'nantakarmapudgalAstiSThati / AtmapradezAnAM karmapudgalAnAM caikakSetre'vagAhanarUpa eva bandhaH / IdRzo'yaM bandho nAsti / karmabandha kI apekSA AtmA ke sAtha pudgagala kA ekatva-rUpa-sambandha hai, kintu lakSaNoM se donoM bhinna-bhinna pratIta hote haiM, isa lie AtmA meM ekAnta amUrtatA nahIM hai| tAtparya yaha hai ki-vAstava meM pudgalakA bandha to pudgala ke sAtha hI hotA hai, jaise pRthak pRthak pudgala rUkSatA aura snigdhatA guNoM ke kAraNa paraspara baddha ho jAte haiM, isa prakAra AtmA ke sAtha pahale se ba~dhe hue karmapudgala ke sAtha navIna karmapudgaloM kA bandha hotA hai, ina pudgaloM ko avagAhanA AtmA ke asaMkhyAta pradezoM meM hotI hai / AtmA ke eka-eka pradeza meM ananta pudgala rahate haiN| AtmapradezoM kA aura karma-pudgaloM kA bandha ekakSetrAvagAhana rUpa hI hai, jaise eka pudgala dUsare pudgala ke sAtha snigdhatA aura rUkSatA guNa ke kAraNa mila kara skandha bana jAtA hai, vaisA AtmA aura pudgala kA bandha nahIM hotaa| karma karma baMdhanI apekSA AtmAnI sAthe pudgalane ekatvarUpa saMbaMdha che, paraMtu lakSaNethI baMne bhinna bhinna pratIta thAya che. e kAraNathI ekAnta mUrtatA nathI. tAtparya e che ke -vAstavamAM pugalane baMdha te pudagalanI sAthe ja thAya che. pRthapha-pRthaka pudgala rUkSatA ane snigdhatA guNonA kAraNe paraspara baddha thaI jAya che. e pramANe AtmAnI sAthe prathamathI baddha thayelA AtmAne prathama greTelA) kamapudagalonI sAthe navIna karma pudgalone baMdha thAya che. te pudgalenI avagAhanA AtmAnA asaMkhyAta pradezomAM thAya che. AtmAnA eka eka pradezamAM ananta yugala rahe che. AtmAnA pradeza ane karmayugalane baMdha ekakSetrAvagAhanarUpa ja che. jevI rIte eka pudgala bIjA pugalanI sAthe snigdhatA ane rUkSatA guNanA kAraNe maLIne skaMdha banI jAya che, tevI rIte AtmA ane pudgalane baMdha thatuM nathI, karma pudagalonI avagAhanA AtmAnI sAthe A prakAre anAdikAlathI cAlI Ave che pra. A-34.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAjJasUtre yathA- pudgalasya pudgalena saha snigdharUkSaguNasadbhAve sati skandhabhAvarUpo vandho bhavati / karmapudgalAnAmavagAhanA''tmanA sahetthamanAdikAlataH pravRttA, yatekapiNDarUpaM kArmaNazarIrameva saMjAyate / tacca zarIramAtmanaH pradezamekamapi na muJcati / AtmanaH sarvapradezamabhivyApya tile tailamiva kArmaNazarIraM tiSThati, kintu - akSarasyAnantatamo bhAgo varttata eva meghapaTalAcchAditasUryarazmivat / idaM kArmaNaM zarIraM taijasaM ceti dvayaM zarIramatimrakSmaM sadA''tmanA saha vartate / yatra sUkSmazarIre sthUlazarIre cA'yamAtmA gacchati tatpramANo bhavan saMkucito vistRto vA bhavati / tadAnImidaM dvayaM zarIramapi sUkSmasthUlazarIrAnusAreNa saMkucitaM vistRtaM vA bhavati / 266 yathA - akRtrimaparvatAdau skandharacanA vidyamAnaiva, tathApi tasmAt C pudgaloM kI avagAhanA AtmA ke sAtha isa prakAra anAdikAla se calI AtI hai ki eka piNDarUpa kArmaNa zarIra hI utpanna hotA hai / yaha kArmaNa zarIra AtmA ke eka bhI pradezako nahIM choDatA / AtmA ke samasta pradezoM ko vyApta karake, tila meM tela kI taraha kArmaNa zarIra rahatA hai, kintu jJAna kA anantavA~ bhAga bAdaloM se AcchAdita sUrya kI prabhA ke samAna khulA rahatA hI hai / yaha kArmaNa zarIra aura taijasa zarIra atyanta sUkSma hai aura AtmA ke sAtha sadaiva rahate hai / jisa sUkSma yA sthUla zarIra meM AtmA jAtA hai usI zarIrapramANa saMkucita yA vistRta ho jAtA hai, aura usa samaya ye donoM zarIra bhI sUkSma athavA sthUla zarIra ke anusAra saMkucita athavA vistRta ho jAte hai / jaise akRtrima parvata Adi meM skandha kI racanA to jyoM kI tyoM vidyamAna rahatI hai ke ekapiMDarUpa kANu zarIra ja utpanna thAya che te kANu zarIra AtmAnA eka paNa pradezane cheADatA nathI. AtmAnA tamAma pradezAne vyApta ( cAreya tarapha gherAyeluM) karIne talamAM tela rahe che te pramANe kANu zarIra rahe che. paraMtu jJAnanA anaMtame! bhAga, vAdaLAethI DhaMkAelI sUryanI prabhA pramANe khullA rahe ja che ? te kANuM zarIra ane tejasa zarIra atyanta sUkSma che. ane AtmAnI sAthe te haMmezAM rahe che. je sUkSma ke sthUla zarIramAM AtmA jAya te zarIra pramANe saMkucita athavA vistRta thaI jAya che. ane te samaya A anne zarIra paNa sUkSma athavA sthUla zarIranA anusAre sakucita athavA vistRta thaI jAya che. jevI rIte kRtrima paryaMta AdinA skaMdhanI racanA teA jevI che tevI ja
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkAadhya.1 u. sU.5 AtmavAdipra0 267 skandhAt purAtanAH pudgalAH kSaranti nUtanAstu tatrAgatya milanti, tathA'nayostaijasa-kArmaNa-zarIrayoH svarUpaM na kadAcid vinazyati, parantu tatratyAH purAtanAH karmapudgalAH svasvaphalapradAnapurassaraM svAvasthitisamayaM samApyApagacchanti, nUtanAH punaH karmapudgalA AtmapradezeSu militvA saMbaddhA bhavanti / evAmAtmapradezaiH sahAnAdikAlataH pravAharUpo'yaM samAyAtaH karmaNAM smbndhH| _ ayaM ca karmasambandhastadaiva vinakSyati, yadA'yamAtmA muktiM labheta / AbhyAM taijasakArmaNazarIrAbhyAM viyoga eva muktirucyate / yadyanAdikAlataH kArmaNazarIraM saMsAriNo na syAt tadA kadAcidapi navInakArmaNavargaNAbhirbandho na bhavet / kArmaNazarIrAbhAvAdeva siddhAnAM kArmaNavargaNAparipUrNe'pi siddhakSetre karmabandho na bhavati / phira bhI usa skandha se purAne pudgala khirate rahate hai aura navIna pudgala Akara usameM mila jAte haiM, isI prakAra taijasa aura kArmaNa zarIra kA svarUpa kabhI naSTa nahIM hotA, kintu usameM ke purAne karma-pudgala apanA-apanA phala dekara, apanI sthiti kA kAla samApta karake haTa jAte hai aura navIna pudgala AtmapradezoM meM milakara baddha ho jAte hai / isa prakAra AtmapradezoM ke sAtha karmoM kA sambandha anAdikAla se pravAharUpa meM calA AtA hai| yaha karma-sambandha usI samaya naSTa hogA, jaba AtmA mukta ho jaaygaa| taijasa aura kArmaNa zarIra se sarvathA viyoga ho jAnA hI AtmA kI mukti hai / saMsArI jIva ke sAtha anAdi kAla se kArmaNa zarIra kA sambandha na hotA to navIna karmavargaNAoM kA sambandha kabhI na hotA / yadyapi siddhakSetra kArmaNavargaNA se bharA huA hai, phira bhI siddhoM meM kArmaNa zarIra na hone se unhe karmabandha nahIM hotA / vidyamAna rahe che, te paNa te ska dhamAMthI purANA pudgala kharatAM rahe che. ane navIna yugala AvIne temAM maLI jAya che. e pramANe tejasa ane kArpaNa zarIranuM svarUpa keI vakhata paNa nAza thatuM nathI, paraMtu temAM purANuM karma pagaluM pita-pitAnuM phaLa ApIne potAnI rithatine samaya samApta karIne haThI jAya che, ane navIna yugala AtmapradezomAM maLIne baddha thaI jAya che. A pramANe AtmapradezonI sAthe karmone saMbadha anAdi kALathI pravAharUpamAM cAlyo Ave che. A kama~saMbaMdha te samaye nAza thaze ke jyAre AtmA mukata thaI jaze tejasa ane kArmaNa zarIranI sarvathA viyega thaI javo teja AtmAnI sakita che. saMsArI jIvanI sAthe anAdi kAlathI kArpaNa zarIrane saMbaMdha jo na hota te navIna kartavaNuone saMbaMdha paNa kaI vakhata nahI thatuM, je ke siddhakSetra
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ .268 - AcArAGgasUtre (13) Atmana UrdhvagatisvabhAvatvamayamAtmA-UrdhvagatizIlaH, agurulaghutvAt / yadyevaM tahiM kathamadho gacchati ? / alAburyathA svabhAvata UrdhvagamanazIlopi mRllepAjjale'dho gacchati; tadapagamAdUrdhvamAjalAntAd gacchati, evamAtmApi karmalepAdadho gacchati tadapagamAdRrdhvamAlokAntAd gacchati / yathA vA-eraNDavIjamapi vandhanamuktaM sadUrdhva gacchati / (13) AtmAkA UrdhvagatisvabhAva ___ yaha AtmA Urdhvagamana svabhAva vAlA hai; kyoM ki vaha agurulaghu hai| prazna kiyA jA sakatA hai ki agara aisI bAta hai to AtmA adhogamana kyoM karatA hai ? isa prazna kA uttara yaha hai ki jaise pAnI meM Upara kI ora gamana karane kA tUMbekA svabhAva hai, phira bhI miTTI kA lepa kara dene se vaha ayogamana karatA hai aura lepa haTa jAne para jala kI sataha taka Upara kI ora uThatA hai| isI prakAra AtmA karmalepa ke kAraNa nIce jAtA hai aura karmalepa haTa jAne se loka ke agrabhAga taka upara kI ora jAtA hai| athavA jaise-eraNDa kA bIja vandhana se mukta hokara upara jAtA hai usI prakAra AtmA bhI karmabandhana kA nAza hone para upara jAtA hai| kAmaNavargaNAothI bharelo che, te paNa siddhomAM kAmaNa zarIra nahiM hovAthI tene karmabaMdha thato nathI. (23) mAtbhAnAtispasA PAL mAramA -gati-gamana-svabhAva vANo cha, 41261 te 543-vadhu che. te prazna karI zakAya che ke agara jo e pramANe che te AtmA aAgamana kema kare che? A praznano uttara e che ke tuMbaDAne svabhAva jema pANImAM uparanI tarapha AvavAnuM che te paNa tene mATIne lepa karI devAthI te pANImAM nIce jAya che. ane mATIne lepa dUra thatAM jalanI sapATI sudhI uparanA bhAgamAM Ave che. e pramANe AtmA kamalepanA kAraNe nIce jAya che, ane karmaleya dUra thavAthI lekanA agrabhAga sudhI uparanA bhAgamAM jAya che. athavA jevI rIte eraMDAnuM bIja baMdhanathI mukata thatAM upara jAya che. te pramANe AtmA paNa karmabaMdhana nAza thatAM upara jAya che.
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU.5 lokavAdima0 lokavAdiprakaraNamyaH punarevaMrUpamAtmAnaM sarvathA vijJAyAtmasvarUpanirUpaNaparaH sa eva vastuto lokavAdItyAha- lokavAdI' iti / lokyate sarvajJairiti lokaHSaDjIvanikAyarUpaH / atra lokazabdena SaDjIvanikAyo gRhyate, bhagavatA''tmajJAnameva puraskRtya lokavAdipratibodhanAt / yaH SaDjIvanikAyarUpaM lokaM vijAnAti sa eva lokavAdI-lokasvarUpakathanasvabhAvavAn , na tu SaDjIvanikAyAnabhijJa ityrthH| SaDjIvanikAyarakSaNenaivAtmasvarUpaM prkttiibhvti| tacca SaDjIva lokavAdiprakaraNajo isa prakAra AtmA ke svarUpa ko jAna kara AtmA ke nirUpaNa meM tatpara hotA hai vahI vAstava meM lokavAdI hai| sarvajJoM dvArA jo lokA jAya-avalokana kiyA jAya vaha loka hai, arthAt SaDjIvanikAya ko loka kahate haiM / ' loka' zabda se yahA~ SaDjIvanikAya kA hI grahaNa kiyA gayA hai, kyoM ki bhagavAn ne AtmajJAna ko hI Age rakhakara lokavAdI kA kathana kiyA hai| jo SaDjIvanikAyarUpa loka ko jAnatA hai vahI lokavAdI hai, arthAt loka ke svarUpa kA kathana karane vAlA hai, kintu SaDjIvanikAya se anabhijJa nahIM / SaDjIvanikAya kI rakSA karane se hI AtmA kA svarUpa prakaTa hotA hai / SaDjIva lekavAdI prakaraNa je A pramANe AtmAnA svarUpane jANI karIne AtmAnA nirUpaNamAM tatpara thAya che te vAstavika rIte lekavAdI che. sava dvArA je lekAvAya-avalokana karAya -arthAt sarva jene joI zake che te loka che. arthAt SaDUjIvanikAyane laka kahe che. "leka" zabdathI SaDrajavanikAyanuM ja grahaNa karyuM che, kAraNa ke bhagavAne AtmajJAnane ja AgaLa rAkhIne lokavAdInuM kathana karyuM che. je SaDUjIvanikAyarUpa lakane jANe che, te lakavAdI che, arthAt lokanA svarUpanuM kathana karavA vALA che SajIvanikAyathI anabhijJa hoya te nahi. SaDu jIvanikAyanI rakSA karavAthI ja AtmAnuM svarUpa pragaTa thAya che. vaDu
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra70 AcArAgasUtre nikAyajJAnaM vinA tadrakSaNaM - na saMbhavati / ataH paDjIvanikAyasvarUpaM nirUpyate jIvAstAvat saMkSepato dvividhAH-siddhA asiddhAzceti / tatra mukti prAptAH siddhAH, saMsAriNo'siddhAH / saMsAriNaH punardvividhAH-trasa-sthAvarabhedAt / tatra pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthaavraaH| trasAzcaturvidhAH - dvIndriya - trIndriya - caturindriya -- paJcendriyabhedAt / tatrendriyANi paJca zrotra-cakSu-Ni-rasanasparzanAkhyAni / pRthivIkAyo'pkAyastejaskAyo vAyukAyo vanaspatikAyazceti paJcavidhA jIvA ekendriyaaH| kRmyAdayo dviindriyaaH,| pipIlikAdayastrIndriyAH, bhramarAdayazcaturindriyAH / manuSyAdayaHpaJcendriyAH / / nikAya kI rakSA usake jJAna ke abhAva meM nahIM ho sakatI, ataH SaDjIvanikAya ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA jAtA hai saMkSepa meM jIvoM ke do bheda hai--siddha jIva aura asiddha jIva / mukta jIva siddha kahalAte haiM aura saMsArI jIva asiddha kahalAte hai / saMsArI jIva bhI do prakAra ke haiM-trasa aura sthAvara / pRthivIkAya, akAya, tejaskAya, vAyukAya, aura vanaspatikAya sthAvara hai / trasa jIva cAra prakAra ke hai-dvindriya, trIndriya,caturindriya aura paJcendriya / zrotra, cakSu, ghrANa (nAka), rasanA aura sparzana, ye pAMca indriyA haiN| pRthivIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya aura vanaspatikAya, ye pAMca sthAvara jIva ekendriya hai| kRmi Adi dIndriya hai / pipIlikA (ciuMTI ) Adi trIndriya hai / bhaurA Adi cauindriya haiN| manuSya Adi paJcendriya hai| jIvanikAyanI rakSA tenA jJAnanA abhAvamAM thaI zakatI nathI, te kAraNathI paDDajIvanikAyanAM svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che - sapamA nA me me cha.-(1) siddha mana (2) masiddhava. bhutalava te siddha kahevAya che ane asiddha te saMsArI jIva kahevAya che. saMsArI jIva paNa me 2nA che. (1) sa mane (2) sthA12. pRthivIya, 2154Aya, te424Aya, vAyukAya, ane vanaspatikAya te sthAvara che. trasa jIva cAra prakAranA che. dvIndriya, jIndriya, caturindriya bhane 5yendriya. zrotra (Ana) yakSu (matra), prA (nA4), 2sanA (OH), bhane 25zana (yAmI), 2mA pAMya diyo che. pRthivIya, sAya, tejaskAya, vAyukAya ane vanaspatikAya, A pAMca sthAvarajIva ekendriya che, kRmi Adi kandriya che. kIDI Adi triIndriya che, bhamarA vagere cauindriya
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 su.5 lokavAdima0 271 atra paJca sthAvarA ekatrasazceti militvA paJjIvanikAyA bhavanti eSAM pratyekaM bhedAna pradarzayAmaH ___(1) pRthivIkAyabhedAH- pRthivIkAyastAvaducyate-pRthivyeva kAyo yasya sa pRthivIkAyaH / pRthivIkAyAdayaH paJca sthAvaranAmakarmodayAt samutpannAstasmAdime sthAvarA iti kathyante / pRthivIkAyo'nekavidhaH, zuddhapRthivIzarkarA-vAlukAdibhedAt / tatra zarkarAdibhedarahitA mRttikArUpA, tathA gomayakacavarAdirahitA vA pRthivI pAMca sthAvara aura eka trasa milakara SaTujIvanikAya haiN| ina sabake bheda dikhalAte haiM (1) pRthivIkAya ke bheda pRthivI hI jisa kA zarIra ho, vaha pRthvIkAya kahalAtA hai| pRthvIkAya Adi pAMcoM sthAvaranAkarma ke udaya se utpanna hone ke kAraNa sthAvara kahalAte hai / pRthivIkAya aneka prakAra kA haiM-zuddha pRthivI, zarkarA, vAlu aadi| unameM zarkarA Adi bhedoM se rahita mRttikArUpa, tathA gobara yA kacarA Adi se rahita pRthivI' zuddhapRthivI kahalAtI hai| patthara ke choTe-choTe khaNDoM se milI huI mRttikA zarkarA pRthivI hai / che, manuSya Adi paMcendriya che pAMca sthAvara ane eka trasa maLIne SaDUjIvanikAya che. e tamAmanA bheda batAve che - (1) pRthivIyana se - pRthivI jenuM zarIra hoya, te pRthivIkAya kahevAya che. pRthvIkAya Adi pAMceya sthAvaranAmakarmanA udayathI utpanna hovAnA kAraNe sthAvara kahevAya che. pRthvIkAya aneka prakAre che, zuddhapRthvI, zakarA, vA (retI) Adi. temAM zarkarA Adi bhedothI rahita mRttikAya, ane chANa agara kacarA AdithI rahita pRthvI zuddhapRthvI kahevAya che. paththaranA nAnA-nAnA kakaDAmAMthI maLelI mATI te zarkarA pRthivI che. vAl (retI)
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 272 AcArAgasatre zuddhapRthivI / azmalaghukhaNDamizritA mRttikaa-shrkraapRthivii| vAlukAvyatimizrA mRttikA-vAlukApRthivI / evaM bahuvidhAH pRthivIkAyAH, tathAhi ___ upala - zilA- lavaNo-para-loha-trapu-tAmra-sIsaka - rajata-suvarNa iritAlahiGgalaka-manaHzilA-sasyakAJjana-pravAlA-bhrakapaTalA-bhravAlukA-gomeda-rucakAGkasphaTika - lohitAkSa- marakata-masAragalla-bhujagendranIla-gopIcandana-gairika - haMsagarbhapulaka-saugandhika-candrakAnta-sUryakAnta-vaiDUrya-jalakAntAdayaH sarve baadrpRthiviikaaybhedaaH| ete ca zuddhapRthivyAdayaH svakhanisthitA eva cetanAvantaH / gomayakacavarAdirUpazastropahatA ravivahnitAparUpazastropahatAzca gatacetanA bhavanti / bAla milI mRttikA bAlakA pRthivI kahalAtI hai / isa prakAra pRthivIkAya ke aneka bheda haiM, ve isa prakAra : patthara, zilA, namaka, upara, lohA, rAMgA, tAMbA, zIzA, cAMdI, sonA, haDatAla, hiMgala, mainasila, sasyakAMjana, mUMgA, abhraka abhravAlukA gomeda, rucaka, aGka, sphaTika, lohitAkSa, marakata, masAragalla, bhujaga, indranIla, gopIcandana, gerU, haMsagarma, pulaka, saugandhika, candrakAnta sUryakAnta, vaiDUrya, jalakAnta, Adi bAdara pRthivIkAya ke bheda hai / ve zuddha pRthivI Adi jaba apanI khAna meM sthita hote haiM tabhI sacetana hote haiN| gobara, kacarA Adi zastroM se upahata hokara yA sUrya kI dhUpa aura agni ke tAparUpa zastra se acemana ho jAte hai| maLelI mATI vAlukApRthivI kahevAya che. e pramANe pRthivI kAyanA aneka bheda che. patthara, zikSA, bhAI, aSa2-mArI, bATu, saMta, (Yes), bhu, sIkheM, yahI, sAnu, tAla, gA, manazila, surabhI, bhU30-52i, ma, mavAyu, gAbheda, 354, ma4, 27Ti4, alstAkSa, bha24ta, masAsa, su, chandranAta, gopIyanTana, ge, sAla, pura, saugAdhi4, yAnta, sUryAnta, vaiDU, raslid Adi bAdarapRthivIkAyanA bheda che (A khara bAdara pRthvIkAya che). e zuddha pRthivI Adi jyAre pitAnI khANamAM sthita hoya che, tyAre te sacetana heAya che. chANa-kacara Adi zastrothI upahata (haNAelA) thaIne, athavA te sUrya ane agninA tAparUpa zastrathI acetana thaI jAya che.
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 / AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 lokavAdipa0 uktavAdarapRthivIkAyAnAM yatraiko jIvastatra niyamato'saMkhyAtAH pRthivIkAyA jIvAH santi / sthAnamapyeSAM pRthivI-pAtAla-bhavana-naraka-prastara-vimAnAdikaM jJeyam / sUkSmapRthivIkAyajIvAstu srvlokvyaapinH| ubhayeSAM bhedaprabhedAH srvjnyprnniitaadaagmaadvgntvyaaH| (2) apUkAyabhedAHapakAyA'nekavidhaH-avazyAya - mihikA-karaka-haratanu-zuddha-zIto-SNakSArA-'mla-lavaNa-kSIrodaka-dhRtodakAdibhedAt / eko yatrApkAyastatrAsaMkhyAtA apakAyAH santi / vAdarApakAyAnAM samudra-hada-nadI-vApI-kUpAdiH sthAnam / sUkSmApakAyastu sarvalokavyApakaH / asyApi bhedaprabhedA Agamato vijnyeyaaH| ukta bAdara pRthivIkAya Adi kA jahA~ eka jIva hai vahA~ niyama se asaMkhyAta pRthivIkAya ke jIva hai / pRthivI. pAtAla, bhavana, naraka-prastara, vimAna Adi inake sthAna hai| sUkSma pRthivIkAya ke jIva samasta loka meM vyApta haiM / donoM ke bheda-prabheda sarvajJokta Agama se samajha lene caahie| (2) apkAya ke bhedaapakAya aneka prakAra kA hai--osa, mihikA, ole, haratanu, zuddhajala, zItajala, uSNajala, kSAra, amla lavaNajala (khArA pAnI) kSIrodaka, aura ghRtodaka Adi / jahA~ eka apkAya hai vahA~ asaMkhyAta apakAya haiM / bAdara apa-kAyakA sthAna samudra, talAva, nadI, vAvaDI, kRpa Adi haiM, aura sUkSma apakAya samasta loka meM vyApta hai| isake bhI bheda-prabheda Agama se samajhanA caahie| upara kahelA bAdara pRthivIkAya Adine jyAM eka jIva che. tyAM niyamathI asaMkhyAta pRthivIkAya jIva che pRthivI, pAtAla, bhavana, naraka-prastara, vimAna Adi tenA sthAna che. sUma pRthivI kAyanA jIva samasta lekamAM vyApta che. e baMnenA bheda-prabheda sarvanA AgamathI samajI levA joIe. (2) mAyanasAyanA bhane 42 -yAsa, bhiDiTa (nihAra), maNI, rtnu(pRthvIne bhedIne tRNanA agrabhAga vagere upara rahenArUM pANI) zuddha jala (matarikSayI 5 athavA nahIna pANI) zItaare, Gorgare (mAthI garama pANInA garnu pANI), mATusa, 348, kSIza64 mane to mAhi, (Aq, vArUNa, kSIra, Iznarasa ane puSkaravara samudranAM pANI) jyAM eka apakAya che, tyAM asaMkhyAta apUkAya che. bAdara apakAyanA sthAna samudra, taLAva, nadI, vAvaDI, kUvA Adi che, ane sUma apakAya samasta lekamAM vyApta che. tenA bheda-prabheda paNa AgamathI samajavA joIe pra. yA.-35
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 274 AcArAGgasUtre (3) tejaskAyabhedAHtejaskAyo'nekavidhaH-aGgArAciralAtazuddhAgnyAdibhedAt / ime tejaskAyA jIvA vaadraaH| yatraikastejaskAyastatrA'saMkhyAtAstejaskAyAH santi / teSAM sthAna sAdhatRtIyadvIparUpasamayakSetrameva, na tato bahiH / sUkSmAstu sarvalokavyApinaH / eSAM bheda-prabhedAH pUrvavad vijJeyAH (4) vAyukAyabhedAHvAyukAyaH paursty-paashcaatyaadhutklimnnddlikaadibhedaadnekvidhH| vAdaravAyukAyAnAM sthAnaM ghanavAta-tanuvAta - tadvalayAdholokapAtAlabhavanAdikam / sUkSmA vAyukAyA sarvalokavyApinaH / eSAM bhedaprabhedAH pUrvavad veditvyaaH| (3) tejaskAya ke bhedatejaskAya aneka prakAra kA hai, jaise-aMgAra, jvAlA, alAta, zuda-agni Adi / jahA~ eka bAdara tejaskAya kA jIva hotA hai vahA~ asaMkhyAta tejaskAya hote haiN| ina kA sthAna aDhAIdvIparUpa samaya kSetra hI hai, usa se bAhara ye nahIM hote / sUkSma tejaskAya ke jIva lokavyApI hai / ina ke bhI bheda--prabheda Agama se samajhane cAhie / (4) vAyukAya ke bhedavAyu ke bhI pUrvA aura pazcimI Adi ke bheda se aura utkalika maNDalika Adi ke meDha se aneka prakAra haiN| ghanavAta, tanuvAta, valaya, adholoka aura pAtAla, bhavana Adi bAdara vAyukAya ke sthAna haiN| sUkSma vAyukAya sarvalokavyApI hai / (3) te124yanA :tejaskAya aneka prakAranA che, jema ke aMgAra, kvAlA, alAta, zuddha agni, Adi, tyAM eka bAdara tejaskAyane jIva hoya che tyAM asaMkhyAta tejaskAya hAya che. tenuM sthAna aDhIdIyapa samayakSetra ja che, tenAthI bahAra te nathI. sUkSma tejarakAyanA jIva lekavyApI che. tenA paNa bheda-prabheda AgamathI jANI levA joIe. (4) vAyuyanA - vAyukAya paNa pUrva ane pazcima AdinA bhedathI, ane utkalika (jema samudramAM kallelo) maMDalika, (mULamAMthI je goLa pharate vAte hoya te vAyu) Adi bhedathI aneka prakArano che, ghanavAta, tanuvAta, valaya, aleka, ane pAtAla, bhavana Adi bAdara vAyukAyanA sthAna che, ane sUkSma vAyukAya sarvalokavyApI che,
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275 - - - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 su.5 lokavAdipra0 imau tejaskAya-bAyukAyau gatisvabhAvatayA asAvapi nigadyate / (5) vanaspatikAyabhedA:vanaspatikAyo'nekavidhaH - zaivAla - panaka -haridrA -- s'rdraka-bhUlakA - lUkasUraNa-palANDu-lazuna-kandAdibhedAt / ime vanaspatikAyAH sAdhAraNA ucyante / vRkSagucchagulmalatAdayaH pratyekazarIrA ucyante / sAdhAraNavanaspatikAyasyaikasmin inake bheda-prabheda pUrvavat Agama se jAnane cAhie / tejaskAya aura vAyukAya gatizIla hone ke kAraNa trasa bhI kahe jAte hai / (5) vanaspatikAya ke meda vanaspatikAya aneka prakAra kA hai| jaise--zaivAla, panaka, haridrA, (haldI), Ardraka (adarakha ) mUlaka, aLUka (AlU), sUraNa, pyAja, lahasuna, aura kanda Adi / ye vanaspatiyA sAdhAraNa kahalAtI haiN| tathA vRkSa, guccha, gulma, latA Adi pratyekazarIra kahalAtI hai| sAdhAraNa vanaspatikAya ke eka zarIra meM ananta jIva hote hai| inakA tenA bheda-prabheda pUrva pramANe AgamathI samajI levA joIe. tejaskAya ane vAyukAya gatizIla hovAnA kAraNe trasa paNa kahevAmAM Ave che. (5) vanaspatizAyanA - vanaspati ya mane prAre cha, bha3-zevAsa, pana, Piii, mADa, bhUta, AlU, sUraNa, DuMgaLI, lasaNa ane kanda Adi. A vanaspatio sAdhAraNa kahevAya che, jemAM anaMta jI hoya tene sAdhAraNa kahe che) tathA vRkSa, (bhagavatI sUtramAM vRkSanA traNa bheda pADelA che. (1) zRMgabera (Adu)nI peThe anaMta jIvALAM jhADe, (2) manI bhA54 madhya vA ADI, (3) bhane tAra-tamAsa vagere prabhAye saMkhyAta jIvALAM jhADe). guccha, gulma (navamAlikA jaI vagere) latA Adi pratyeka zarIra kahevAya che. sAdhAraNa vanaspati kAyanA eka zarIramAM ananta jIva hoya che. tenuM sthAna ghanodadhi Adi che. sUma vanaspatikAya sarva lekavyApI che.
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 ' AcArAGgasUtre zarIre'nantA jIvAH santi / eSAM sthAnaM ghanodadhyAdi / sUkSmAstu vanaspatikAyA sarvalokavyApinaH / epAM bhedaprabhedAzca zAstrato'vaseyAH / ete paJca sthAvarAH sprshnruupaikendriyaaH| paJca jIvanikAyA uktAH, idAnIM SaSThastrasAdhikAraH kathyate (6) trasakAyamedAHtrasastraM dvividhaM, kriyAto labdhitazca / tatra kriyA = krm-clnN-deshaantrmaaptiH| ataH kriyayaiva tejaskAyo vAyukAyazca praso bhavati / labdhyA tUbhau sthAvarau / dvIndriyAdayastu kriyayA labdhyApi asA bhavanti / labdhirhi asanAmakarmoMdayaH, dezAntaraprAptilakSaNA kriyA'pi dvIndriyAdInAm / sthAvaranAmakarmodayarUpayA sthAna banodadhi Adi hai| sUkSma vanaspatikAya sarvalokavyApI hai| inake bheda-prabheda zAstra se samajha lene cAhie / ina pA~ca sthAvaroM ko ekamAtra sparzanaindriya hotI hai| pAMca jIvanikAyoM kA kathana kiyA jA cukA hai| aba chaThe trasakAya kA prarUpaNa kiyA jAtA hai (6) sakAyatrasapana do prakAra kA hai--kriyA se aura labdhi se / kArya karanA, calanA, eka jagaha se dUsarI jagaha jAnA kriyA hai / isa kiyA se hI tejaskAya aura vAyukAya trasa kahalAte haiM / labdhikI apekSA ye donoM sthAvara hI hai| dvIndriya Adi, kriyA se bhI asa hai aura labdhi se bhii| yahA~ trasanAmakarma kA udaya labdhi hai, aura dezAntara meM tenA bheda-prabheda zAstrathI samajI levA joIe. A pAMca sthAvarone eka mAtra sparzana Indriya hoya che. A pAMca javanikAnuM kathana karI cUkayA chIe. have chaThThA trasa kAyanuM prarUpaNa karavAmAM Ave che-- (1) smysapaNuM be prakAranuM che-kriyAthI ane labdhithI. kArya karavuM, cAlavuM, eka jagyAthI bIjI jagyAe javuM te kriyA che. A kriyAthI ja tejaskAya ane vAyukAya trasa kahevAya che, labdhinI apekSAe A bane sthAvara ja che. dvIndriya Adi kriyAthI paNa rasa che ane labdhithI paNa trasa che. ahiM vasanAmakarmane udaya te labdhi che, ane dezAntaramAM gamana karavuM te kriyA che. dvIndriya AdimAM e baMne jovAmAM
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1. u1. sU.5. lokavAdipra0 277 labdhyA pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sarve sthAvarA eva / evaM ca trasaH SavidhaH tejaskAya-vAyukAya-dvIndriya-trIndriya-caturindriya-paJcendriya-bhedAt / tatra tejaskAyo vAyukAyazca praaguktH| dvIndriyAdiSu caturvidheSu trasajIveSu dvIndriyAstAvaducyante (1) dvIndriyaH zarIrakASThAdijA:-kRmayaH, phalAdijAH-nIlaGgaprabhRtayaH, gomayAdijAH-gandolakAdayaH, jalajAH-zaGkhazuktizambUkajalaukAprabhRtayo dviindriyaaH| gamana karanA kriyA hai, dvIndriya Adi meM ye donoM pAI jAtI hai| sthAvaranAmakarmoMdayarUpa labdhi kI apekSA pRthvI, ap , teja, vAyu, aura vanaspati, ye saba sthAvara hai / isa prakAra trasajIva chaha prakAra ke hai-tejaskAya, vAyukAya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, aura paJcendriya / ina meM se tejaskAya aura vAyukAya kA varNana pahale kiyA jA cukA hai| dvIndriya Adi cAra prakAra ke trasajIvoM meM se prathama dvIndriya kA svarUpa batalAte hai __(1) dvIndriyazarIra aura kATha Adi meM utpanna hone vAlI kRmi, phala Adi meM utpanna hone vAle nIlaMgu vagairaha, gobara meM utpanna hone vAle giMDolA vagairaha, jala meM paidA hone vAle zaGkha, sIpa, joka Adi dvIndriya jIva hai / ina ke sparzana aura rasanA, ye do Ave che. sthAvaranAmamAya dhanI apekSA-pRthvI, 15, tela, vAyu, vanaspati, A sarva sthAvara che. A pramANe trasa jIva cha prakAranA che-tejaskAya, vAyukAya, zrIndriya, trIndriya, caturindriya ane paMcendriya. AmAMthI tejaskAya ane vAyukAyanuM varNana pahelAM karavAmAM AvyuM che. dvIndriya Adi cAra prakAranA trasa jIvamAMthI dviIndriya AdinuM svarUpa batAve che. (1) ndriyzarIra ane kASTha AdimAM utpanna thavA vALA kRmi, phaLa AdimAM utpana thavA vALA nIlaMzu vagere. chANamAM utpanna thavA vALA ziMDalA vagere. jalamAM utpanana thavA vALA zakha, zIpa, jaLo vagere dvIndriya jIva che. tene sparzana ane
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 278 AcArAGgasUtre ime sparzana-rasanobhayendriyAH dvIndriyA jIvA asaMkhyAtAH / (2) trIndriyAHzrIndriyAH pipIlikAdaya:-pipIlikA-rohiNikA-kunthu-yUka-lima-matkuNamatkoTaka-zulazula-gopadikA-khajUrA-karNazUlAdayaH prasiddhAH / ime sparzana-rasanaghrANendriyAH / trIndriyA asNkhyaataaH| (3) caturindriyAHcaturindriyAH bhramarAdayaH-bhramara-vaTara-makSikA-daMza-mazaka-vRzcika-kITakasArI-pataGgAdayaH prsiddhaaH| ise sparzana-rasana-prANa-cakSu-rindriyAH / caturindriyA api asNkhyaataaH| indriyAM hotI haiM / dvIndriya jIva asakhyAta hai| (2) trIndriya--- pipIlikA (kIDI), rohiNikA, kunthuvA, jUM, lIkha, khaTamala, makoDA, zulazula, gopadikA, khajUrA, karNazUla, Adi trIndriya jIva prasiddha hai / inake sparzana rasanA aura prANa, ye tIna indriyA hotI haiM / trIndriya jIva asaMkhyAta hai| (3) caturindriyabhramara, vaTara, makkhI, DAMsa, macchara, vicchU, kITa, pataGga, kaMsArI, Adi cauindriya jIva prasiddha hai| inake sparzana, rasanA, ghrANa, aura cakSu, ye cAra indriyA~ hotI hai / ye jIva asaMkhyAta hai| rasanA e be Indriya vALA jI asaMkhyAta che (2) trIndriya811, zahiNui, 4thuvA, j, dIpa, bhaixs, bhA , zukhazusa, jApa4i, kAnakhajUrA, karNaphUla Adi trIndriya jIva prasiddha che. tene sparzana, rasanA, ane ghANa. A traNa Indriye hoya che. trIndriya jIva asaMkhyAta che. (3) turindriyasabharA, 182, mAmI, sa, bha222, pIchI, ghaTa, pata', sArI mahinyAra IndriyavALA jIva prasiddha che. temane sparzana rasanA, chANa ane netra A cAra Indriya hoya che. e jIva asaMkhyAta che.
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 su. 5 lokavAdipra0 ( 4 ) paJcendriyajIvAH - paJcendriyajIvAzcaturdhA --- nAraka - tiryaG - manuSya- deva - bhedAt, nArakAH saptavidhAH, saptanarakeSu samudbhavAt / ratna ( 1 ) - zarkarA (2) - bAlukA ( 3 ) - paDU(4) - dhUma (5)-tamo (6) -mahAtamo (7) - nAmnyaH sapta pRthivyastatra sapta narakabhUmayaH, tatra ye nivasanti te nArakAH saptavidhA iti / nArakatiryaGmanuSyadevAnAM sparzanarasana - prANa - cakSuH - zrotrANi paJcendriyANi bhavanti / paJcendriya - tiryaJco dvividhA: - garbhaja-saMmUrchimabhedAt / tatra - garbhajAH paJcadhA-jalacara-sthalacara-khecaro - raH parisarpa - bhujaparisarpabhedAt / saMmUrchimA api (4) paJcendriyajIva - paJcendriya jIva cAra prakAra ke hai -- ( 1 ) nAraka, (2) tiryaJca, ( 3 ) manuSya, aura ( 4 ) deva | nAraka sAta prakAra ke haiM, kyoM ki sAta narakoM meM unakI utpatti hotI hai / ( 1 ) ratnaprabhA ( 2 ) zarkarAprabhA ( 3 ) bAlukAprabhA, (4) paMkaprabhA, (5) dhUmaprabhA, ( 6 ) tamaHprabhA aura ( 7 ) tamastamaHprabhA nAmaka sAta pRthibI hai / vahA~ sAta narakabhUmiyA~ hai / ina bhUmiyo meM nivAsa karane vAle nArakI bhI sAta prakAra ke kahalAte haiM / nAraka, paJcendriya tiryaJca, manuSya aura devoM ke sparzana, rasanA, ghANa, cakSu, aura zrotra, ye pAMca indriyA~ hotI haiM / paJcendriya tiryaJca do prakAra ke haiM--garbhaja aura saMmUrcchima / ina meM garbhaja ke pAMca bheda haiM- (1) jalacara, (2) sthalacara, (6) khecara, (4) uraH parisarpa aura (5) bhujaparisarpa / (4) payendriya cAMga dhandriye / vAjA va yAra aAranA che - (1) nAraDI, (2) tiryaya, (3) manuSya, ane (4) deva. nArakInA sAta prakAra che, kAraNa ke sAta narakeAmAM tenI utpatti hoya che. (1) ratnaprabhA (2) zarAyalA, ( 3 ) vAlualA, (4) paM alA, (5) dhUbhayalA, (6) tamAyalA ane (7) tamastabha:- asA nAmanI sAta pRthivI che. tyAM sAta narakabhUmie che. te narakabhUmimAM nivAsa karavA vALA nArakI paNu sAta aJjAranA hevAya che. nAraTThI, pathendriya-tiryaya, manuSya, ane hevAne sparzana, rasanA ghrANa, cakSu ane zrotra, A pAMca indriceA hoya che. pathendriya tiryatha me aAranA - ( 1 ) garla 4, (2) saMbhUchiMbha. temAM garbhaMnA yAMga neha :- (1) 4sayara, (2) sthAyara, (3) pheyara, (4) 2H parisarpa, mate 279
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 AcArAgasatre paJcadhA-jalacara(1)-sthalacara(2)-khecaro(3)-raHparisapai(4)-bhujaparisarpabhedAt / tatra jalacarA matsyamakarAdayaH, sthalacarA gomahiNyAdayaH, khecarAH mayUrAdayaH, ura parisaH sadiyaH, bhujaparisAH godhaadyH| manuSyA dvividhAH-karmabhUmijAH, akrmbhuumijaaH| yatra jAtA manuSyAH sidhyanti; budhyante, parinirvAnti; sarvaduHkhAnAmantaM kurvanti sA krmbhuumiH| atrai saMsArAntaprAptikArakasya ratnatrayarUpamokSamArgasya vijJAtAraH kartAra upadeSTArazca bhagavantastIrthaGkarA avataranti / te ca svayaM saMsArArNavaM taranti, parAn bhavyAnapi tArayanti / ardhatRtIyadvIpAbhyantare karmabhUmayaH paJcadazakSetrarUpA bhavanti-pazca saMmUrchima ke bhI pAMca bheda haiM--(1) jalacara, (2) sthalacara, (3) khecara, (4) uraHparisarpa aura (5) bhuja garisarpa / maccha, makara, Adi jala ke jIva jalacara kahalAte hai| gAya, bhaiMsa Adi sthalacara kahalAte haiN| mayUra Adi khecara kahalAte haiM / sarpa Adi ura parisarpa, aura guherA (goha ) Adi mujaparisarpa kahalAte haiM / ____ manuSya do prakAra ke haiM-karmabhUmija aura akarmabhUmija / jahA~ utpanna hokara jIva siddha buddha hote hai, nirvANa prApta karate haiM aura saba duHkhoM kA anta karate haiM, use karmabhUmi kahate haiN| saMsAra kA anta karane vAle, ratnatrayarUpa mokSamArga ke jJAtA, kartA aura upadezaka tIrthakara bhagavAna karmabhUmi meM hI utpanna hote haiN| ve svayaM saMsAra samudra tarate hai aura dUsare bhavya jIvoM ko bhI tArate haiN| aDhAI dvIpa meM pandraha karmabhUmiyA~ haiM-pAca bharata kSetra meM, pAMca airavata kSetra meM, aura pAMca mahAvideha meN| pAMca (5) suparisapaM. bha27, ma42 (magara) mAha sana 1 saya2 upAya che. gAya, bheMsa Adi sthalacara kahevAya che mayUra (mera) Adi khecara kahevAya che. sarpa Adi uraparisarpa, ane zeyara Adi bhujaparisarSa che. manuSya ke prAranA cha-(1) 4bha bhUbhira, (2) 54mabhUmi, nyo atyanta thaIne jIva siddha buddha hoya che, nirvANa prApta kare che, ane sarva duHkhane aMta kare che tene karmabhUmi kahe che. saMsArane aMta karavAvALA, ratnatrayarUpa mekSamArganA jJAtA kartA, ane upadezaka tIrthakara bhagavAna karmabhUmimAM ja utpanna thAya che. te svayaM saMsAra samudrane tare che ane bIjA bhavya jIvone paNa tAre che. aDhI dvIpamAM paMdara karmabhUmio che-pAMca bharatakSetramA, pAMca ravata kSetramAM, ane
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU. 5 lokavAdipra0 281 bharatAni, paJcairavatAni, paJca mahAvidehAH / tatra paJcasu mahAvideheSu panca devakurukSetrANi paJcottarakurukSetrANi antargatAni; tAni vihAya pazca mahAvidehA karmabhUmayo bhavanti / eSu paJcadazasu kSetreSu jAtA eva jJAnAvaraNIyAdisakalakarmataskarebhyaH saMsAramahAraNye parimuktA mokSadhAmAbhidhAvanti / etatpaJcadazavyatirikteSu kSetreSu janma prAptAH punaH samyagdarzanajJAnacAritralakSaNamokSamArga labdhuM na prabhavanti / __ aho bhavyamANinaH ! svaniH yasAya zIghra prayatantAm , anantakAlataH SaDjIvanikAyAnAM bhavasthiti-kAyasthitipu-anantajanma-jarA-maraNAdyanantaduHkhamanubhUya pUrvapuNyodayena durlabhamidaM manuSyajanma karmabhUmau labdham / dezavirati-sarvaviratimahAvidehoM meM pAMca devakuru aura pAMca uttarakuru kSetra bhI antargata hai, unhe choDakara pAMca mahAvideha karmabhUmi hai| ina pandraha karmabhUmiyoM meM utpanna hone vAle manuSya hI jJAnAvaraNIya Adi samasta karmarUpI coroM se saMsArarUpI mahA araNyo meM chUTakara mokSadhAma jAte hai / ina pandraha kSetroM se bhinna kSetroM meM janma lene vAle, samyag , darzana, jJAna, cAritra svarUpa mokSamArga prApta karane meM samartha nahIM hote / / aho bhavya jIvo ! apane zreya (kalyANa ) ke lie zIghra prayatna kro| anAdi kAla se SaDajIvanikAya kI bhavasthiti aura kAyasthiti meM ananta janma, jarA, maraNa Adi kA duHkha bhogakara pUrvapuNya ke udaya se karmabhUmi meM durlabha manuSya bhava milA hai / dezavirati aura sarvaviratike rUpa sudhA se paripUrNa manuSyAyu rUpa kaToreko pAMca mahAvidehamAM pAMca devakurU, ane uttarakurU kSetra paNa antargata che. tene choDIne pAMca mahAvideha karmabhUmi che. A paMdara karmabhUmimAM utpanna thavA vALA manuSya ja jJAnAvaraNIya Adi tamAma karmarUpI cothI saMsArarUpI mahAaraNyamAMthI chuTIne mokSadhAma jAya che. A paMdara kSetrothI bhinna kSetromAM janma levAvALA samyagdarzana, jJAna, cAritra svarUpa mokSamArgane prApta karavA samartha thatA nathI. aho bhavya jI! potAnA kalyANa mATe zIdhra-jaladI prayatna karo! anAdi kALathI SaDUchavanikAyanI bhavasthiti ane kAyasthitimAM ananta janma, jarA, maraNa AdinuM duHkha bhegavIne pUrva puNyanA udayathI karmabhUmimAM durlabha manuSya bhava maLyo che. dezavirati ane sarvaviratirUpa amRtathI paripUrNa manuyAyurUpa A ma. A-36.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 282 AcArAgasUtre pIyUpapUrNametanmanuSyAyuHkaTorakaM mRtyurapahata puro'vatiSThate / tadatra viratisudhAsvAdasukhavaJcitA bhavanto mA bhavantu / akarmamamayaH kathyante. paJca haimavatAni, paJca harivarSANi, paJca ramyakavarSANi, paJcaraNyavatavarSANi, paJca devakuravaH pazcottarakuravaH, iti triMzat , SaTpaJcAzadantaradvIpAH / antaradvIpA api yugalakSetratvAdakarmabhUmayo bhavanti / etAH sarvA akarmabhUmayaH, tIrthaGkarajanmAdirahitatvAt / jambUdvIpe bharatakSetramaryAdAkArakahimavatparvatasya pUrvapazcimAntabhAgadvayAt vakrAkAre dve dve daMSTre niHsRte stH| evam airavatakSetramaryAdAkArakazikharichInane ke lie mRtyu sAmane khar3A hai, ataH Apa viratirUpI sudhA ke AsvAda ke sukha se vaJcita mata rho| akarmabhUmikA kathanapAMca haimavata, pAMca harivarSa, pAMca ramyakavarSa, pAMca airaNyavata, pAMca devakuru aura pAMca uttarakuru, ye tIsa, aura chappana antara dvIpa, ye saba akarmabhUmi hai / antaradvIpa bhI yugaliyAkSetra hone ke kAraNa akarmabhUmi hI hai| ina meM kabhI bhI tIrthaMkara kA janma Adi nahIM hotaa| jambUdvIpa meM bharata kSetra kI maryAdA karane vAle himavatparvata ke pUrvabhAga aura pazcimabhAga se vakra AkAra kI do-do dADhAe~ nikalI haiN| isI prakAra airavata kSetra kI maryAdA karane vAle zikhariparvata ke pUrva aura pazcima bhAgoM se do do vakrAkAra dADhAe~ kaTerAne chInavI levA mATe mRtyu sAmeja ubhelo che. e kAraNathI tame viratirUpI amRtanA svAdanA sukhathI vaMcita raheze nahi. mamamUbhinu thnpAMca hemavata, pAMca harivarSa, pAMca ramyaka vaSa, pAMca araNyavata, pAMca devagurU, ane pAMca uttarakurU, A trIsa, ane chappana antaradvIpa, A sarva akarma bhUmi che. atara dvIpa paNa jugaLIyA kSetra hovAnA kAraNe akarmabhUmi ja che, temAM kaI paNa sthaLe tIrthakarane janma Adi thato nathI. - jakhkhadvIpamAM bharata kSetranI maryAdA karavAvALA himavata parvatanA pUrvabhAga ane pazcima bhAgathI vakra AkAranI be-be dADhe nIkaLI che. e prakAre eravata kSetranI maryAdA karavAvALA zikharI parvatanA pUrva ane pazcima bhAgathI be-be vakrAkAra dADha nikaLI che.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 lokavAdipra0 parvatasya, pUrva-pazcimAntabhAgadvayAd vakrAkAre dve dve daMSTre niHsRte stH| aSTAmu daMSTrAsayabhAge sapta saptAntaradvIpAH santi / evaM SaTpaJcAzadantaradvIpA bhavanti / antaradvIpajA apykrmbhuumijaaH| tatrobhayeSAM manuSyANAmuccArAdiSu saMmUrchimA manuSyA ubhayavidhAsu bhUmiSu jAyante / tatra garbhajA manuSyA ekottarazatam (101), paryAptAparyAptabhedAd dvayadhikazatadvayam (202), saMmUrchimamanuSyA aparyAptamAtratayA-ekottarazatameva (101), sarveSu saMmiliteSu vyuttarazatatrayaM (303) manuSyANAM bhedAH bhavanti / devanikAya:devAzcaturvidhAH-bhavanapati1-vyantara2-jyotiSka3-vaimAnika4-bhedAt / nikalI haiN| ina ATha dADhoM para sAta-sAta antaradvIpa hai| isa prakAra chappana antaradvIpa hai| antaradvIpaja (antaradvIpa meM utpanna hue ) jIva bhI akarmabhUmija ( akarmabhUmi meM utpanna hue) kahalAte haiM / ina donoM prakAra ke manuSyoM ke mala Adi meM, dono bhUmiyoM meM saMmUrchima manuSya utpanna hote haiN| garbhaja manuSya eka sau eka (101) prakAra ke hai| inake praryApta aura aparyApta bheda karane se do sau do (202) bheda hote haiN| saMmUcchima manuSya aparyApta hI hote haiM, ataH unake eka sau eka (101) bheda milA dene se manuSyoM ke kula bheda tIna sau tIna (303) ho jAte haiN| devanikAyadeva cAra prakAra ke haiM-(1)bhavanapati, (2) vyantara, (3) jyotiSka aura (4) vaimAnika / A ATha dADhe para sAta-sAta antaradvIpa che. A pramANe chappana antaradvIpa che antaradvIpaja (antaradvIpamAM utpanna thanArA) jIva paNa akarmabhUmi (akarma bhUmimAM utpanna thanAra) kahevAya che. A baMne prakAranA manuSyanAM maLa AdimAM e baMne bhUmimAM saMmUIima manuSya utpanna thAya che. garbhaja manuSya ekase eka (101) prakAranA che. tenA paryApta ane aparyApta bheda karavAthI base be (202) bheda thAya che. saMmUchima manuSya aparyApta ja hoya che te kAraNathI tenA eka eka (101) bheda temAM meLavavAthI manuSyanA kula traNa trA (303) me thAya che. paniyaheva 2 542 // cha-(1) savanapati, (2) vyanta2, (3) jyoti bhane (4) vaimAnita
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 284 AcArAgasUtre (1) bhavanapatidevabhedAHtatra bhavanapatayo dazavidhAH-(1) asurakumArAH, (2) nAgakumArAH, (3) suvarNakumArAH, (4) vidyutkumArAH, (5) agnikumArAH, (6) dvIpakumArAH, (7) udadhikumArAH, (8) dizAkumArAH, (9) vAyukumArAH, (10) stanitakumArAzca / kumArA iva sukumArA manoharA mRdumadhuralalitagatayaH kumAravadabhivyaktarAgAH kelivilolitacetasaH kumAravaccoddhatarUpaveSabhASAbharaNapraharaNAvaraNayAnavAhanAzcetyataH 'kumArA' ityucyante / jambUdvIpe sumeruparvatasyAdhastAdakSiNottarabhAgayostiyaMgbhAge'nekakoTikoTilakSayojanaM yAvad bhavanapatayo nivasanti / (1) bhavanapatidevabhavanapati deva daza prakAra ke hai-(1) asurakumAra, (2) nAgakumAra, (3) suvarNakumAra, (4) vidyutkumAra, (5) agnikumAra, (6) dvIpakumAra, (7) udadhikumAra, (8) dizAkumAra, (9) vAyukumAra aura (10) stanitakumAra / ___ kumAra ke samAna sukumAra, manohara, mRdu, madhura, lalita gativAle, kumAra ke samAna rAga vyakta karane vAle, krIDA meM citta lagAne vAle, kumAra ke samAna hI uddhata rUpa, veSa, bhASA, AbhUSaNa, Ayudha, yAna, vAhana Adi dhAraNa karane vAle hone se ye deva, kumAra kahalAte hai / jambU dvIpa meM sumeru parvata ke nIce dakSiNa bhAga aura uttara bhAga ke tirache bhAga meM aneka koDA-koDI lAkha yojana taka bhavanapati deva nivAsa karate hai| (1) sapanapati manapati va isa prA2nA che-(1) asurazumAra, (2) nAgabhA2, (3) supAzubhAra, (4) vidhabhAra, (5) manabhA2, (6) dvIpakumAra, (7) dhimA2, (8) zizumAra (4) vAyubhAra, mane (10) stanitamA2. kumAra pramANe, sukumAra, manohara, mRdu, madhura, lalitagativALA, kumAranA samAna rAga vyakta karavA vALA, kIDAmAM citta lagAvavA vALA, kumAranA pramANe uddhata-5, vepa, bhASA AbhUSaNa, Ayudha, yAna, vAhana Adi dhAraNa karavA vALA hovAthI te deva, kumAra kahevAya che. jambudvIpamAM sumeru parvatanI nIce dakSiNabhAga ane uttara bhAganA ticha bhAgamAM aneka keDA-cheDI lAkha jana sudhI bhavanapati deva nivAsa kare che.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 2.5 lokavAdipra0 285 tatra bahavo'surakumArA AvAseSu, tathA kadAcid bhavaneSu ca nivasanti / tathA nAgakumArAdayaH sarve prAyazo bhavaneSveva prativasanti / ratnaprabhApRthvIpiNDAdUrdhvamadhazcakaikasahasrayojanaM vihAyaikalakSASTasaptatisahasrayojanAni tu ratnaprabhAto'dhastAnavatisahasrayojanaparimANabhAga eva bhavanti, tatra bhavanAni dakSiNArdhAdhipatInAM camarendrAdInAm , uttarArdhAdhipatInAM balIndrAdInAm / mahAmaNDapavadAvAsAH, bhavanAni nagarasadRzAni bhavanti, parantu tAni bhavanAni bahirvRttAni, abhyantare samacatuSkoNAni, talabhAge tu puSkarakaNikAvad bhavanti / ambAdayaH paramAdhArmikA api asurakumArajAtIyAH paJcadaza santi-1ambArambaropa vahIM bahuta se asurakumAra AvAsoM meM aura kabhI-kabhI bhavanoM meM nivAsa karate hai| nAgakumAra saba prAyaH bhavanoM meM hI rahate hai / ratnaprabhA pRthvI ke piNDa se Upara aura nIce eka-eka hajAra yojana choDakara eka lAkha aThahattara hajAra yojana parimANa meM madhya bhAga meM sabhI jagaha asurakumAra devoM ke AvAsa hai, kintu bhavana ratnaprabhA pRthvI ke nIce navve hajAra yojana parimita bhAga meM hI hai| vahA~ dakSiNArdhAdhipati camarendra Adi ke aura uttarArddhAdhipati balIndra Adi ke bhavana haiN| mahAmaNDapa ke samAna AvAsa hai / nagara ke samAna bhavana haiM, kintu ve bAhara golAkAra aura bhItara samacatuSkoNa hai / unakA talabhAga kamala kI karNikA ke samAna hotA hai / amba Adi pandraha paramAdhArmika bhI asurakumAra jAti ke haiN| unake nAma-(1) amba, (2) ambarISa, (3) zyAma, (4) zabala, tyAM ghaNA asura kumAre, AvAsamAM ane kaI kaI vakhata bhavanamAM nivAsa kare che. nAgakumAra sarva prAyaH bhavanamAMja nivAsa kare che. ratnaprabhA pRthvInA piMDathI upara ane nIce eka-eka hajAra ejana cheDIne, eka lAkha ayotera hajAra ejana parimANamAM madhyabhAgamAM sarva jagyAe asurakumAra denA AvAsa che. paraMtu bhavana, ratnaprabhA pRthvInI nIce (90000) nevuM hajAra jana parimita bhAgamAM ja che. tyAM dakSiNArdhAdhipati camarendra AdinA ane uttarArdhAdhipati balIndra AdinA bhavana che. mahAmaMDapanI samAna AvAsa che. nagaranA samAna bhavana che paraMtu te bhavane bahArathI goLAkAra ane aMdarathI samacatuSkoNa che. tene taLIAne bhAga kamalanI kaNikAsamAna hoya che. amba Adi paMdara paramAdhArmika paNa asurakumAra jatinA che. tasonA nAma rebhaDe-(1) abhma, (2) samazeSa, (3) zyAma, (4)
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 AcArAGgamatre 3zyAma4zavalaparudravarudrakAla8mahAkAlA9'sipatra10dhanuH11kumbha12vAluka13 vaitaragI 14kharasvara15mahAdhoSa-bhedAt / (2) vyantaradevAHratnaprabhAkANDasya sahasrayojanaparimANayuktasyAdhastAdekazatayojanamUrdhva ca tathaikazatayojanaM vihAyASTazatayojanaparimANayuktaratnaprabhAkANDe vyantaradevAnAmasaMkhyAtAni nagarANi santi / tathaiva bhavanAni teSAmAvAsAzca santi / tatra vAlapat svecchayA zakrAdidevendrAjJayA vA cakravartyAdipuruSAjJayA vA prAyeNAniyatagatipracArA bhavanti / manuSyAnapi kecid bhRtyavadupacaranti / vividheSu ca zailakandarAntaravanavivarAdipu prativasanti; ato vyantarA ityucyante / (5) rudra, (6) vairudra, (7) kAla, (8) mahAkAla, (9) asipatra, (10) dhanuSa, (11) kumbha, (12) vAluka, (13) vaitaragI, (14) kharasvara, (15) mahAghoSa / (2) vyantara devaeka hajAra yojana parimANa vAle ratnaprabhAkANDa ke nIce aura eka sau yojana Upara tathA eka sau yojana choDakara ATha sau yojana parimANa yukta ratnaprabhAkANDa meM vyantara devoM ke asaMkhyAta nagara hai| usI prakAra bhavana aura unake AvAsa hai| bAlakoM ke samAna apanI icchAse, zakra Adi devo kI AjJA se, yA cakravartI Adi kI AjJAse prAyaH aniyatagati vAle hote hai / ye deva kinhIM-kinhIM manuSyoM kI dAsa ke samAna sevA karate hai / ye vividha prakAra ke parvatoM kI guphAoM meM aura vanavivara Adi meM nivAsa karate hai ataH inheM vyantara kahate hai| zamasa, (5) 26, (6) rudra, (7) , (8) mAta, (6) masipatra, (10) dhanuSa, (11) hula, (12) pAgs, (13) vaitaraNI, (14) 42212, (15) mahApa. (2) vynt245eka hajAra jana parimANuvALa ratnaprabhAkAMDanI nIce ane eka ejana upara tathA ekase jana choDIne AThase jana parimANayukta ratnaprabhAkAMDamAM vyataM denA asaMkhyAta nagara che. te pramANe bhavana ane tenA AvAso che. bALakanI jema potAnI IcchAthI, idra Adi devanI AjJAthI. athavA cakravatI AdinI AjJAthI prAyaH aniyata gativALA hoya che. A deva koI ke manuSyanI hAsanI samAna sevA kare che. te vividha prakAranA parvatanI guphAomAM ane vanaguphAo AdimAM nivAsa kare che,
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1. u1. sU.5. lokavAdima0 287 vyantarAH SoDazavidhAH- 1 pizAca-2 bhUta-3 yakSa-4 rAkSasa -5 kinara 6kiMpuruSa-7mahoraga-8gandharvA-9prajJaptika-10paJcaprajJaptika-11RSivAdika12bhUtavAdika - 13 krandita - 14 mahAkrandita15kUSmANDa-16pataMga bhedAt / ( sthA. sthA. 23) jRmbhakA api vyantaradevA daza santi / yathA-(1) annaz2ambhakAH (2) pAnaz2ambhakAH, (3) vastraz2ambhakAH, (4) layanajRmbhakAH, (5) zayanajRmbhakAH, (6) puSpajRmbhakAH, (7) phalajRmbhakAH, (8) puSpaphalaz2ambhakAH, (9) vidyAjambhakAH, (10) avyktjRmbhkaaH| (6) jyotiSkadevAHjyotIMSi-prabhApuJjasvarUpANi samujjvalAni vimAnAni, tatra bhavAH vyantara deva solaha haiM-(1) pizaca, (2) bhUta, (3) yakSa, (4) rAkSasa, (5) kinnara, (6) kiMpuruSa, (7) mahoraga, (8) gandharva, (9) aprajJaptika, (10) paJcaprajJaptika, (11) RSivAdika, (12) bhUtavAdika, (13) krandita, (14) mahAkrandita, (15) kUSmANDa, aura (16) pataGga (sthA. sthA. 2 u. 3) / jambhaka vyantara deva bhI daza prakAra ke haiN| jaise (1) annamuMbhaka, (2) pAnajuMbhaka, (3) vastrajuMbhaka, (4) layanaabhaka, (5) zayanajuMbhaka, (6) puSpamuMbhaka, (7) phalaz2aMbhaka, (8) puSpaphalaz2aMbhaka, (9) vidyAjuMbhaka aura (10) avyaktamuMbhaka / (3) jyotiSka deva prabhA ke puJja ke samAna atyanta ujjvala vimAnoM meM utpanna hone vAle _ vyanta2 sopa cha (1) (pAya, (2) bhUta (3) yakSa, (4) rAkSasa (5) ni2, (6) 535, (7) mahA201, (8) gadharSa, (6) prazastijJa, (10) 5.yajJati, (11) RSipA(12) bhUtaants, (13) hita, (14) bhanhita, (15) mAMDa mane (16) patana, (sthA.. sthA 2 u. 3) jubhaka vyantara deva paNa dasa prakAranA che, jema-(1) annajAMbhaka, (2) pAna ad Hz, (3) 10 ma, (4) syanama, (5) zayanagaz, (6) pu05 ma', (7) slag (8) Y053ates, (6) vidhAog onz, mane (10) savyataages. (3) cyaativaaprabhAnA puMja samAna atyaMta ujavala vimAnamAM utpanna thavA vALA deva
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 AcArAgasUtre jyotiSkAH / jyotiSkadevAstiryagloke jyoti prakAzaM kurvanti / jyotiSkadevAH paJcavidhAH-(1) candra-(2) sUrya-(3) graha-(4) nakSatra-(5) tArA-bhedAt / ime paJca samayakSetrAntarvatinazcarasvabhAvAH santi / apare paJca candrAdayaH samayakSetrAd bahiH sthirA eva tiSThanti / (4) vaimAnikadevAHUrdhvaloke vimAneSu vasantIti vaimaanikaaH| yadvA-vizeSeNa mAnayanti= vizati yatra viziSTasukRtina iti vimAnAni, tatra bhavA vaimaanikaaH| yadvA-vi= viziSTaM mAnaM jJAnaM yatra, samadarzitayA, anyadevApekSayA ca heyopAdeyajJAnaviziSTA bhavanti yatra tAni vimAnAni, tatra bhavA vaimaanikaaH| deva jyotiSka kahalAte haiM / jyotiSka deva madhyama loka meM prakAza karate haiN| jyotiSka deva pAMca prakAra ke haiM 1 candra, 2 sUrya, 3 graha, 4 nakSatra, aura 5 taaraagnn| ye, pAMcoM samayakSetra ( aDhAI dvIpa ) meM calate hai aura samayakSetra se bAhara sthira svabhAva vAle haiN| (4) vaimAnika devaUrdhva loka meM vimAnoM meM vAsa karane vAle vaimAnika kahalAte hai / athavA jahAM viziSTa puNyAtmA praveza karate hai unhe vimAna kahate haiM, aura vimAno meM vAsa karane vAle vaimAnika kahalAte hai / athavA samadarzI hone ke kAraNa jahAM viziSTa jJAna ho, yA anya devoM kI apekSA jahAM heya upAdeya kA viziSTa jJAna ho, ve vimAna hai aura una meM hone vAle vaimAnika haiN| tiSka kahevAya che. jyotiSka deva madhya lekamAM prakAza kare che. jyotiSka deva pAMca 12nA che. (1) yandra, (2) sUrya, (3) graha, (4) nakSatra mana (5) tArAga. 241 pAMya samayakSetra (aDhIdvIpa)mAM cAle che ane samayakSetranI bahAra sthira svabhAvavALA che. (4) vaimAni 35udghalekamAM vimAnamAM vAsa karavA vALA vaimAnika kahevAya che, athavA jyAM viziSTa puNyAtmA praveza kare che tene vimAna kahe che. ane vimAnamAM vAsa karavA vALA vaimAnika kahevAya che, athavA-samadazI hovAnA kAraNe jyAM viziSTa jJAna hoya, athavA anya devanI apekSAe, jyAM heya-upAdeyanuM viziSTa jJAna hoya te vimAna che, ane temAM thavA vALA vaimAnika che.
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 lokavAdipra0 289 . vaimAnikadevAnAM dvau bhedau-kalpopapannAH kalpAtItAzca / kalpaH AcAraH sa cehendrasAmAnikatrAyastriMzAdivyavahArarUpastamupagatAH kalpopapannAH= saudharmAdidevalokanivAsino vaimAnikA devAH / yadvA-kalpeSu saudharmAdiSu upapannAH saudharmAdidevalokotpannA vaimAnikadevAH klpoppnnaaH| yadvA-kalpena-niyamena indrasAmAnikAdisvAmisevakAdibhAvarUpamaryAdayopapannAH yuktAH klpoppnnaaH| 1indra- 2sAmAnika - 3trAyastriMza- 4 lokapAla-5 pAriSadyA-6 nIkA7tmarakSakA-8''bhiyogika-9prakIrNAH, kilviSikAzca10 svasvamaryAdApAlakatayA kalpopapannA ityucyante / tatrendrAH - sAmAnikAdidevAnAmadhipatayaH / indrsmaanaaH-saamaanikaaH| mntripurohitsthaaniiyaastraaystriNshaaH| sImArakSakA . vaimAnika deva do prakAra ke hai-kalpopapanna aura kalpAtIta / kalpa kA artha hai-AcAra / yahAM indra, sAmAnika, trAyastriMza Adi kA vyavahAra kalpa mAnA gayA hai, aura yaha kalpa jina meM pAyA jAya ve kalpopapanna kahalAte hai| saudharma Adi devalokoM meM nivAsa karane vAle vaimAnika deva kalpopapanna hai / athavA kalpa se arthAt niyama se arthAt indra, sAmAnika Adi, yA svAmI-sevaka AdibhAvarUpa maryAdA se yukta deva kalpopapanna kahalAte haiN| indra, sAmAnika, trAyastriMza, lokapAla, pAriSadya, AnIka. AtmarakSaka, Abhiyogya, prakIrNaka aura kilviSika, ye daza apanI-apanI maryAdA kA pAlana karate hue kalpopapanna kahalAte hai / sAMmAnika Adi devoM ke adhipati indra kahalAte hai| indra ke samAna vaibhAni va me 42 // cha-(1) 48yA5panna bhane (2) pAtAta. panA artha che-AcAra. ahiM Indra, sAmAnika, trAyazciMza Adine vyavahAra ka5 mAnya che, ane A ka95 jenAmAM jovAmAM Ave che te kalpapapana kahevAya che. saudharma Adi devakemAM nivAsa karavAvALA vaimAnika deva kapipapanna che. athavA kalpathI arthAta, niyamathI arthAt Indra sAmAnika Adi, athavA svAmI-sevaka Adi bhAvarUpa maryAdAthI yukta deva ka9papana kahevAya che. chandra, sAmAni4, trAyaviMza, sopasa, pariSadha, mAna18, mAtbha214, mAliyogya, prakIrNa ka ane kilviSika, pita-pitAnI maryAdAnuM pAlana karatA thakA kopapanna upAya che. - sAmAnika Adi devenA adhipati Indra kahevAya che. IndranA samAna sAmAnika pra. A-37
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 AcArAgasUtre lokapAlAH / mitrasthAnIyAH paarissdyaaH| sainikAH senaadhiptiruupaashc-aaniikaaH| indrazarIrarakSAkArakA aatmrksskaaH| dAsasthAnIyAH sevakA aabhiyogyaaH| nAgarika-paurajanasamAnAH prakIrNakAH / antyajasamAnAH kalviSikAH / saudharmAdidvAdazakalpeSu dazavidhA indrasAmAnikAdayo devAH bhvnti| vyantarajyotiSkadeveSu trAyastriMzA lokapAlAzca na bhavanti / / kalpopapannadevAnAM nivAsasthAnAni dvAdaza santi-1saudharmeM-2zAna-3sanakumAra-4mAhendra-brahmaloka-6lAntaka-7mahAzukra-8sahasrArA-9''nata 10mANatA11''raNA-12'cyutAH / ime dvAdaza devalokAH kalpavimAnAni / tatra saudharmasya sAmAnika hote hai / mantrI aura purohita jase trAyastriMza deva haiN| sImA kI rakSA karane vAle lokapAla haiM / mitra ke samAna pAriSadya haiN| sainika aura senAdhipatirUpa AnIka haiM / indra ke zarIra kI rakSA karane vAle AtmarakSaka kahalAte haiN| nAgarika-paurajanake samAna prakIrNaka deva hai / dAsa ke samAna deva Abhiyogika kahalAte hai, aura antyajoM ke samAna kilviSika haiM / ye indra sAmAnika Adi dazaprakArake deva saudharma Adi sabhI kalpoM meM hote haiN| vyaMtaroM aura jyotiSka devoM meM trAyastriMza aura lokapAla nahIM hote / kalpopapanna devoM ke nivasasthAna bAraha haiM 1 saudharma, 2 aizAna, 3 sanatkumAra, 4 mAhendra, 5 brahmaloka, 6 lAntaka, 7 mahAzukra, 8 sahasrAra, 9 Anata, 10 prANata, 11 AraNa, 12 acyuta / ye vAraha devaloka kalpavimAna haiN| saudharma kalpa kI barAbarI para aizAna kalpa hai / aizAna hoya che. maMtrI ane purohita jevA trAyazciMza deva che. sImAnI rakSA karanArA te lekapAla che mitranI samAna pariSadya che, senika ane senAdhipatirUpa AnIka che. IndranA zarIranI rakSA karavAvALA AtmarakSaka kahevAya che. nAgarika-paurajananI samAna prakIrNaka deva che. dAsanA samAna sevaka deva abhiyogika kahevAya che, atyajonI samAna kalvirSika che. A Indra, sAmAnika Adi deva sAdhama Adi sarva kamAM hoya che. vyaMtara ane jyotiSka devomAM trAyazi ane lokapAla hotA nathI. 46|55-n vAnA nivAsasthAna mA2 cha (1) saudharma, (2) azAna (3) sanamAra (4) bhADendra (5) prajha4 (6) ends, (7) mahAzu, (8) sasAra, (8) mAnata, (10) prAta, (11) mAra, (12) acyuta. A bAra devaloka kalpa vimAna che. saudharma kalyanI barAbarI para ezana kalpa che.
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mu.5 lokavAdipra0 kalpasya samAnadeze aizAnaH kalpaH / aizAnasyopari sanatkumAraH kalpaH / sanatkumArasyopari mAhendraH kalpaH / evamuparyupari sarve kalpAH santi / tatrajyotiSkalokAdUrdhvama saMkhyAtayojanakoTikoTiSumArgamAruhya rUpalakSitada- . kSiNabhAge gaganapradeze saudharmakalpastathaizAnakalpazcA'sti / saudharmakalpaH pUrva pazcimadIrghaH, uttaradakSiNavistIrNo'rdhacandrAkAraH sUryavadbhAsvaraH, AyAmaviSkambhAbhyAMparikSepatazcA'saMkhyeyayojanakoTikoTayaH, sarvaratnamayaH lokAntavistAro'sti / tatra madhyabhAge sarvaratnamayAzoka-saptaparNa-campakA-''mra - saudharmAvataMsakasuzobhitaH zakrAvAsaH / tatra sudharmA nAma zakrasya devendrasya sabhA tasmin kalpe'stIti saudharmaH klpH| ke Upara sanatkumAra kalpa hai / sanatkumAra ke Upara mAhendra kalpa hai / isIprakAra Upara-Upara sabhI kalpa samajhane caahie| jyotiSka maNDala se Upara asaMkhyAta koDAkoDI yojana Upara jAkara meru se upalakSita dakSiNa bhAga meM AkAza-pradeza meM saudharmakalpa aura aizAna kalpa hai / saudharmakalpa pUrva pazcima meM lambA, uttara-dakSiNa meM vistIrNa aura ardhacandra ke AkAra kA hai / sUrya ke samAna camakadAra, lambAI, cauDAI aura paridhi se asaMkhyAta koDAkoDI yojana, sarvaratnamaya aura loka ke antataka vistRta hai / usake madhya bhAga meM sarvaratnamaya azoka, saptavarNa, campaka, Amra, evaM saudharmAvataMsaka se zobhita zakra kA AvAsa hai / zaka devendra kI sudharmAnAmaka sabhA jisa kalpa meM hoM, vaha saudharmakalpa kahalAtA hai / ezAnanA upara sanakumAra kalpa che, sanakumAranA upara mahendra kalpa che. e pramANe upara upara tamAma ka95 samajavA joIe. tiSkamaMDaLanI upara, asaMkhyAta keDA-keDI jana upara jaIne methI upalakSita dakSiNa bhAgamAM AkAza-pradezamAM saudharmaka9pa ane ezAna kalpa che. saudharmaka pUrva pazcimamAM lAMbe, uttara-dakSiNamAM vistIrNa ane ardhacandrakAre che. sUryanA samAna camakadAra laMbAI cauDAI ane paridhithI asaMkhyAta keDAkoDI ejana, sarvaratnamaya che, ane lokanA aMta sudhI vistRta che. tenA madhya bhAgamAM sarva ratnamaya azaka, saptaparNa, campaka, Ajha, evaM saudharmAvalaMsathI bhita iMdrane AvAsa che. zAka devendranI sudhamAM nAmanI sabhA je kapamAM hoya, te saudharma kalpa kahevAya che,
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 292 AcAMrAgasUtre tathaizAnakalpo'pyardhacandrAkAro'sti / ubhau militoM pUrNacandrakAreNAvasthitau staH tato'saMkhyAtayojanakoTikoTipUpari samAnapradeze sanatkumAramAhendrau kalpau vartate / ardhacandrAkAra iva sanatkumArastathaiva mAhendro'pi / ubhau militvA pUrNacandrasadRzAkAreNa stH| tato'saMkhyAtayojanakoTikoTayupari brahmalokaH pUrNacandrAkAro'sti / evameva lAntaka-mahAzukra-saharAsnAstAvattAvayojanovamupayupari pratyekaM pUrNacandrAkArAH santi tato'pyasaMkhyAtayojanakoTikoTayupari samAnagaganapradeze Anata-mANataloko pratyekamardhacandrAkArauM staH / ubhau militvA pUrNacandrAkAreNa bhvtH| tato'pyasaMkhyAtayojanakoTi koTayupari-AraNAcyutalokauM pratyekamardhacandrAkArauM stH| ubhau militvA pUrNacandrAkAraM bhjtH| aizAnakalpa bhI ardhacandrAkAra hai / dono kalpa milakara pUrNa candramA ke samAna haiN| ina se asaMkhyAta koDAkoDI yojana Upara samAna deza meM sanatkumAra aura mAhendra kalpa hai| sanatkumAra kalpa ardhacandrAkAra hai aura mAhendra kalpa bhI isI prakAra kA hai| donoM milakara pUrNacandramA ke sadRza AkAra vAle hai / ina se asaMkhyAta koDAkoDI yojana Upara brahmaloka pUrNacandrAkAra hai / isI prakAra lAntaka, mahAzukra, aura sahasrAra utane-utane yojana Upara-Upara pratyeka pUrNacandramA ke samAna avasthita haiN| una se asaMkhyAta koDAkoDI yojana Upara AkAza pradeza meM Anata aura prANata barAbarI para pratyeka ardhacandrAkAra hai / ye donoM milakara pUrNacandrake AkAra ke ho jAte hai / una se asaMkhyAta koDAkoDI yojana Upara AraNa aura acyuta loka pratyeka ardhacandrAkAra hai| ye donoM milakara pUrNacandra ke AkAra ke jaise ho jAte hai| azAna ka95 paNa ardhacandrAkAra che. ane kahe maLIne pUrNa candramAnI samAna che. tenAthI asaMkhyAta keDA-keDI jana upara samAna dezamAM sanakumAra ane mahendra kalpa che sanakumAra kalpa ardhacandrAkAra che ane mahendra kalpa paNa e prakAra che. bane maLIne pUrNacandramAnI barAbara AkAravALA che. tenAthI asaMkhyAta keDArkeDI jana upara brahmaloka pUrNacandrAkAra che e pramANe lAntaka, mahAzukra ane sahastrAra teTalAteTalA jana upara-upara pratyeka, pUrNacandramAsamAna avasthita che. tethI asaMkhyAta keDA-cheDI jana upara AkAzapradezamAM Anata ane prAkRta barAbarI para pratyeka ardhacandrAkAra che. e bane kape maLIne pUrNa caMdramAnA AkAranA thaI jAya che. tethI asaMkhyAta keDArkeDI jana upara AraNa ane azruta leka pratyeka ardha candrAkAra che. e bane maLIne paNa pUrNacandrAkAra jevAM thaI jAya che.
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5 lokavAdima 8 393 dvAdazakalpanivAsinAmindrANAM nAmAni yathA - saudharmakalpasya zakraH 1, aizAnasyezAnaH 2, sanatkumArasya sanatkumAraH 3, mAhendrasya mahendraH 4, brahma - lokasya brahmendraH 5, lAntakasya - lantakaH 6, mahAzukrasya mahAzukraH 7, sahastrArasya sahakhAraH 8, Anata - prANatayoH kalpayoH eka eva prANatanAmA surapatiH 9, AraNAcyutayorapi tathaivaiko 'cyutanAmA devarAjo'sti 10 / eSu nava lokAMtikAH sArasvatA 1-ssditya 2 - vahni3 - varuNa4-gardatoya5tuSitA6 - 'vyAvAdhA7 -''gneya8 - riSTa 9 - nAmAnaH santi / brahmaloke lokAntikA nivasanti | IzAnakoNe sArasvatA: 1, pUrvasyAmAdityAH 2, AgneyakoNe vahnayaH 3, dakSiNasyAM varuNAH4, naiRtye gardatoyAH 5, pazcimAyAM tuSitAH 6, vAyavyakoNeavyAbAdhAH7, uttarasyAm aggiccA (AgneyAH) 8, madhye riSTAH 9 nivasanti / bAraha kalpavAsI indroM ke nAma isa prakAra hai- saudharma kalpa kA zaka 1, aizAna kA IzAna 2, sanatkumAra kA sanatkumAra 3, mAhendra kA mahendra 4, brahmalokakA brahmendra 5, lAntaka ko lantaka 6, mahAzukra kA mahAzukra 7, sahasrAra kA sadasrAra 8 aura Anata - prANata kalpoM kA eka prANatanAmaka indra hai 9 / AraNa aura acyuta kalpoM kA acyuta nAmaka eka hI indra hai 10 / ina meM nau lokAntika deva hai - (1) sArasvata, (2) Aditya, (3) vahni, (4) varuNa, (5) gardatoya, (6) tuSita, (7) avyAbAdha, (8) Agneya aura, (9) riSTa / lokAntika deva brahmaloka meM nivAsa karate hai / IzAna koNa meM sArasvata, pUrva meM Aditya, Agneya koNa meM vahni, dakSiNa meM varuNa, naiRtya meM gardatoya, pazcima meM tuSita, vAyavya meM abyAbAdha, uttara meM aggiccA (Agneya) aura madhya meM riSTa nivAsa karate hai / khAra kalpavAzI IndronAM nAmeA A pramANe che--sodha kalpanA zake; (1) azAnanA IzAna (2) sanatkubhAranA sanatkumAra ( 3 ) bhADendranA bhaDendra, (4) brahmabounA zrahmendra, (4) sAntanA santa, (6) mahAzunA mahAzuGa, (7) sahasrAranA sahasrAra bhane jnyaantprANata kalpAnA eka prANuta nAmanA Indra che, AraNu ane azruta kalpAnA acyuta nAbhanA thoDa ndri che (10) temAM nava doAnti deva che - (1) sArasvata, (2) sAhitya, (3) vahni, (4) varuNu, (4) gahatoya, (6) tuSita, (7) savyAmAdha, (8) Agneya, ane (Ga) riSTa. yA soanti deva brahmasabhA nivAsa mere che. IzAnaaNubhAM sArasvata, pUrNAMmAM Aditya, AgneyakANamAM vRddhi, dakSiNamAM varuNa, naiRtyamAM gaI tAya pazcimamAM tuSita,vAyavyamAM avyAkhAdha,uttaramAM agiccA(Agneya)ane madhyamAM riSTha nivAsa kare che,
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 AcArAGga sUtre kalpAtAtA: kalpamatItAH-atikrAntAH kalpAtItAH / saudharmAdidvAdazakalpavahirbhUtAH svAmisevakAdyAcAravarjitAH, svAtantryAdahamindranAmnA prasiddhAH, bhadrAdinavagraiveyakavimAna - vijayAdipazcAnuttaravimAnAdhivAsino devAH kalpAtItAH / saudharmAdidvAdazakalpatazcordhvamasaMkhyAtayojana koTikoTipUpari navagraiveyakA vimAnAnyuparyupari santi / puruSAkAralokasya grIvA sthAnIyatayA vimAnAni graiveyakAnyucyante / tadvAsino devA api graiveyakA ucyante / sarvoparitanagraiveyakavimAnAdUrdhvamasaMkhyAtayojana koTikoTyapari paJcAnuttaravimAnAni santi / tatraikaM madhyabhAge, caturdikSu catvAri / anuttaravimAnavAsino devA anuttarA ucyante / kalpAtIta jo deva kalpa se pare hai ve kalpAtIta kahalAte hai, arthAt saudharma Adi kalpA se bAhara, svAmI, sevaka Adi maryAdA se rahita - svataMtra hone ke kAraNa ahamindra nAma se prasiddha bhadra Adi nau graiveyakoM meM tathA vijaya Adi pAMca anuttara vimAnoM meM nivAsa karane vAle deva kalpAtIta kahalAte hai | saudharma Adi bAraha kalpoM se Upara asaMkhyAta koDAkoDI yojana jAkara nau graiveyaka vimAna eka dUsare ke upara avasthita hai / puruSAkAra loka kI grIvA ke sthAna para jo vimAna hai, ve graiveyaka vimAna kahalAte hai / saba se Upara ke graiveyaka vimAna se Upara asaMkhyAta koDAkoDI yojana jAkara pAMca anuttara vimAna hai| una meM se eka madhya bhAga meM hai aura cAra cAro dizAoM meM hai / anuttaravimAnavAsI deva anuttara kahalAte hai / ispAtIta je devA kalpathI bahAra che te kapAtIta kahevAya che. arthAt saudharma Adi kalpe thI bahAra svAmI-sevaka Adi maryAdAthI rahita, svataMtra hAvAnA kAraNe ahamindra nAmathI prasiddha che. bhadra Adi nathaiveyakamAM, tathA vijaya Adi pAMca anuttara vimAnAmAM nivAsa karavA vALA deva te kapAtIta kahevAya che. saudharma Adi khAra kapAthI upara asa`khyAta kADA-keADI ceAjana jaI ne nava caiveyaka vimAna eka bIjAnI upara avasthita che. purUSAkAra leAkanI grIvA (DAka) nA sthAna para je vimAna che. te caiveyaka vimAna kahevAya che. sauthI uparanA traiveyaka vimAna upara asaMkhyAta kADhA-keADI ceAjana jaIne pAMca anuttara vimAna che. temAMthI eka madhya bhAgamAM che, cAra cAreya dizAomAM che. anuttavimAnavAsI deva anuttara kahevAya che.
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 lokavAdipra0 navaveyakanAmAni yathA - 1 bhadra - 2 subhadra - 3 sujAta - 4 sumAnasa - 5 sudarzana-6 priyadarzanA-7'mogha-8supratibhadra-9yazodharANi / pazcAnuttaravimAnAni yathA-1 vijaya-2vaijayanta-3jayantA-4'parAjita5 sarvArthasiddhAkhyAni / avidyamAnamuttara-mutkRSTaM vimAnAdi yebhyastAnyanuttarANi / tAni ca vimAnAni-anuttaravimAnAni / tIrthaGkarAdInAM samavasaraNAdau kalpopapannadevA gamanAgamanaM kurvanti / kalpAtItadevAstu svasthAnAdanyatra na gacchanti / pa jIvanikAyabheda-saMkalanam SaDjIvanikAyAnAM triSaSTayuttarapaJcazatAni (563) bhedaaH| tathAhipRthivyaptejovAyukAyAnAM pratyekaM bAdara-sukSma-bhedAd dvaividhye'STadhA / teSAM nau praiveyakoM ke nAma-(1) bhadra, (2) subhadra, (3) sujAta, (4) sumAnasa, (5) sudarzana, (6) priyadarzana, (7) amogha, (8) supratibhadra, aura (9) yazodhara hai / pAMce anuttara vimAna-(1) vijaya, (2) vaijayanta, (3) jayanta, (4) aparAjita aura (5) sarvArthasiddha / jina se Upara arthAt utkRSTa aura koI vimAna nahIM ve anuttara vimAna kahalAte haiM / tIrthaMkara Adi ke samavasaraNa Adi meM kalpopapanna deva gamanAgamanaM karate haiN| kalpAtIta deva apane sthAna se anya jagaha nahIM jAte / SaDjIvanikAya ke bhedoM kA saMkalanaSaTujIvanikAyoM ke kula pAMcaso tresaTha (563) bheda hai| ve isa prakAra haipRthivI, apa, teja, aura vAyukAya ke bAdara aura sUkSma ke bheda se ATha meda hue / ___ nvveyn| nAma- (1) madra, (2) subhadra, (3) sunata, (4) subhAnasa, (5) sudarzana, (6) priyazana, (7) amAdha, (8) supratimA mane () yazodhara che. pAMya anuttara vibhAna-(1) vinaya, (2) vaizyanta, (3) nyanta, (4) aparAjita ane (5) sarvArthasiddha. jenAthI uttara arthAt utkRSTa keI vimAna na hoya te anuttara vimAna kahevAya che. tIrthakara AdinA samavasaraNa AdimAM kapipapanna deva gamanAgamana kare che. kalpAtIta deva potAnA sthAnathI anya jagyAe jatA nathI. SaDajIvanikAyanA bhedane caga jIvanikAnA kula pAMcase tresaTha (563) bheda che. te A prakAre che- pRthvI, apU, teja ane vAyukAya, tenA bAdara ane sUkSmanA bhedathI ATha bheda thayA.
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 AcArAgasUtre paryAptAparyAptabhedAd dvaividhye poDaza (16) bhedaaH| vanaspatikAyasya sUkSmasAdhAraNapratyekabhedAt traividhyam , 'trividhasya vanaspatikAyasya paryAptAparyAptabhedena pratyekaM dvaividhye tasya SaD bhedAH, itthaM (22) dvAviMzatirbhedAH sthAvarapaJcakasyaikendriyajIvasya bhavanti / dvIndriya-trIndriya-caturindriyANAM paryAptAparyAptabhedena pratyekaM dvaividhye paD bhedAH / sarvasaMkalanayA'STAviziti (28) bhedAH / tiryapaJcendriyAH-jalacara-sthalacara-khecaro-ra:parisarpabhujaparisarpa-bhedAt-. paJcavidhAH / teSAM paJcAnAM saMzyasaMjJibhedena dvaividhye daza- bhedaaH| teSAM paryAptAparyAptabhedena viMzati(20)zrRMdAH / pUrvoktASTAviMzatisaMkalanato'STacatvAriMzad (48) bhedAstirazcAm / ina AThoM ke paryApta aura aparyApta ke bheda se solaha bheda hote hai| vanaspatikAya-sUkSma, sAdhAraNa aura pratyeka ke bheda se-tIna prakAra kA hai / ina tInoM ke paryApta aura aparyApta bheda karane se chaha bheda hue / isa prakAra pAMca ekendriya sthAvara jIvoM ke bAIsa (22)bheda hai| dvIndriya, trIndriya aura caturindriya ke paryApta aparyApta bheda se chaha bheda / sabako joDa dene para aTThAIsa (28) bheda hue| tiryaJca paJcendriya-jalacara, sthalacara, khecara, uraHparisarpa aura bhujaparisarpa ke bheda se pAMca prakAra ke hai / pAMcoM ke saMjJI, asaMjJI ke bheda se daza hue, ina ke paryApta, aparyApta bheda karane se vIsa (20) bheda hue| ina vIsa meM pUrvokta aTThAIsa aura milAne se tiryaJcoM ke aDatAlIsa (48) bheda hote hai| te AThanA paryApta ane aparyAptanA bhedathI seLa bheda thAya che vanaspatikAya sUkSama, sAdhAraNa ane pratyekanA bhedathI traNa prakAranA che e traNenA paryApta ane apayosa bheda karavAthI che bheda thayA. A pramANe pAMca ekendriya sthAvara nA bAvIsa bheda che. beIndriya, traNa-Indriya ane cauIndriyanA paryApta aparyAptanA bhedathI che bheda thayA te sarvane eka karavAthI aThAvIsa (28) bheda thayA. tirthaM ca paMcendriya-jalacara, sthalacara, becara, ura parisarpa ane bhujaparisarSanA bhedathI pAMgA prakAranA che. te pAMcanA saMsI ane asaMjJInA bhedathI dasa thayA, tenA paryApta ane aparyApta bheda karavAthI vIza (20) bheda thayA, te visamAM pUrvokta aThAvIsa meLavavAthI tirthanA aDatAlIsa (48) bheda thAya che.
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5 lokavAdipra0 297 ratnaprabhAdayaH sapta narakabhUmayaH / tatra bhavA nArakAH saptavidhAH teSAM paryAptAparyAptabhedena dvaividhye caturdaza bhedAH manuSyANAM tryuttarazatatrayaM (303) bhedAH pUrvameva tatprakaraNe suspaSTaM kathitAH / devAnAmaSTanavatyuttarazata (198 ) bhedAH / tatra bhavanapatInAM daza bhedAH asurakumArAdayaH / paramAdhArmikAH paJcadaza / evaM (25) paJcaviMzatirbhedAH / vyantarANAM SaD viMzatirbhedAH / tatra pizAcAdayaH SoDaza, annajaMmbhakAdayo daza (26) / jyotiSkAnAM daza bhedAH / tatra candrAdayaH paJca / teSAM paJcAnAM cara- sthirabhedena dvaividhye daza bhedAH (10) santi / vaimAnikAnAmaSTatriMzad bhedAH / tatra sudharmAdayo dvAdaza, sArasvatAdayo nava, kilviSikAstrayaH, graiveyakAH- bhadrAdayo ratnaprabhA Adi sAta narakabhUmiyoM meM sAta prakAra ke nArakI haiN| unake paryApta, aparyApta bheda karane se caudaha bheda hote hai / manuSyoM ke tIna sau tIna ( 303) bheda pahale spaSTa kahe jA cuke haiM / devo ke ekasau aTThAnave (198 ) bheda haiM / ve isa prakAra - bhavanapatiyoM ke asurakumAra Adi dasa, paramAdhArmika pandraha, saba paccIsa (25) bheda hue / vyantaroM ke chavIsa bheda haiM-solaha pizAca Adi aura dasa annajRMbhaka Adi (26) / candramA Adi pAMca ke cara aura acara bheda hone se jyotiSka devoM ke daza (10) bheda haiM / vaimAnikoM ke aDatIsa bheda haiM- sudharma Adi bAraha, sArasvata Adi nau, kilciSika Adi tIna, bhadra Adi graiveyaka nau, vijaya Adi pAMca anuttara vimAna (38) / ina saba kA yoga karane se ratnaprabhA Adi sAta narakabhUmimAM sAta prakAranA nArakI che. tenA paryApta ane arpApta bheda karavAthI coda bheda thAya che. manuScAnA traNaseAtraNa (303) bheda prathama spaSTa kahI cUkayA chIe. devAnA ekaseA aThANu' (198) bheda che. bhavanapatiyAnA asurakumAra Adi dasa, paramAdhAmI paMdara, sarva pacIsa bheda thayA. nyantarAnA chavIsa bheda che-seALa pizAca Adi, ane dasa annAM bhaka-- Adi. caMdramA Adi pAMcanA cara ane acara bheda heAvAthI jyeAtiSTha devAnA daza (10) bheda che. vabhAniGa hevAnA mAutrIsa (38) leha che - sudharbha yahi mAra, sArasvata Ahi nava, viSiSTu Adi traNa, bhadra Adi greveceka nava, vijaya Adi pAMca anuttara vimAna, A sarvAMne eka pra. bhA.-38
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 AcArAgasUtre nava, vijayAdayaH paJcAnuttaravimAnAH (38) / sarveSAM saMkalanena (99) navanavatirbhedAH / teSAM paryAptAparyAptabhedena dvaividhye satyaSTanavatyuttarazataM (198) bhedAH devAnAM bhavanti / itthaM sakalabhedasaMkalanayA SaDjIvanikAyAnAM triSaSTayuttarapaJcazatAni (563) bhedAH santi / jIvAnAM saMkhyAjIvA anantAH santi / tathAhi(1) saMjJino manuSyAH sNkhyaataaH| (2) asaMjJino manuSyA asaMkhyAtA (3) naarkinno'pysNkhyaataaH| (4) devAH sNkhyaataaH| (5) tiryaJcaH paJcendriyA asNkhyaataaH| (6) dvIndriyA asNkhyaataaH| (7) trIndriyA asNkhyaataaH| (8) caturindriyA asaMkhyAtAH / ninyAnave (99) bheda hote hai, aura ina ke paryApta aparyApta ke bheda se ekasau aTThAnave (198) bheda devoM ke hai / isa prakAra saba bhedoM kA joDa karane se pAMcasau tresaTha (563) SaDjIvanikAya ke bheda hote haiN| jIvoM kI saMkhyAjIva ananta haiN| ve isa prakAra(1) saMjJI manuSya saMkhyAta / (2) asaMjJI manuSya asaMkhyAta / (2) nArakI asaMkhyAta / (4) deva asaMkhyAta / (5) tiryazca paJcendriya asaMkhyAta / (6) dvIndriya asaMkhyAta / (7) trIndriya asaMkhyAta / (8) caturindriya asaMkhyAta / karavAthI navANuM (9) bheda thAya che. ane tenA paryApta apapta bheda karavAthI eka aThANuM (198) bheda devAnA che. A pramANe upara kahelA sarva bhedane ekaThA karavAthI pAMcase tresaTha (563) jIvanikAyanA bheda thAya che. jIvonI saMkhyA OM ananta cha, te mA prAre cha::(1) saMzI manuSya saMnyAta che. (2) mAjhI manuSya masabhyAta che. (3) nArI asabhyAta che. (4) he masajyAta che. (5) tiya ya pathendriya adhyAta cha. (6) vindriya asabhyAta che. (7) trIndriya adhyAta cha. (8) yatundriya masabhyAta cha.
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 karmavAdipra0 299 (9) pRthivIkAyA asNkhyaataaH| (10) apakAyA asNkhyaataaH| (11) tejaskAyA asNkhyaataaH| (12) vAyukAyA asNkhyaataaH| 13) pratyeka-vanaspatikAyA asNkhyaataaH| (14) tada pekSayA siddhajIvA anantAH / (15) tebhyo'pi kandamUlAdirUpA (16) sUkSmanigodajIvAH bAdaranigodajIvA anntgunnaaH| sarvato'nantaguNAH / karmavAdiprakaraNam yaH punarevaM SaDjIvanikAyasvarUpanirUpaNaparaH sa eva lokavAdI vastutaH karmavAdItyAha-'karmavAdI' iti / kama-jJAnAvaraNIyAdi, tad vadituM zIlamasyeti karmavAdI-karmasvarUpakathanazIlaH / SaDjIvanikAyatattvajJaH khalu lokavAdI jJAnA (9) pRthvIkAya asaMkhyAta / (10) apkAya asaMkhyAta / (11) tejaskAya asaMkhyAta / (12) vAyukAya asaMkhyAta / (13) pratyekavanaspatikAya asaMkhyAta / (14) isa se siddha jIva ananta / (15) bAdanigodajIva kandamUla Adi siddhoM se (16) sUkSma , nigodajIva saba se bhI anantaguNA / ananta guNA / karmavAdiprakaraNajo isa prakAra SaDjIvanikAya kA svarUpa nirUpaNa karane vAlA hai, vahI lokavAdI vAstava meM kartavAdI hai / jJAnAvaraNa Adi karmoM kA kathana karanA jisa kA svabhAva ho, vaha karmavAdI hai| SaDjIvanikAya kA tatva samajhane vAlA lokavAdI jJAnAvaraNa (6) pRthvIya madhyAta cha. (10) ma54Aya asabhyAta che. (11) 424Aya masacyAta cha. (12) vAyuya masabhyAta che. (13) pratye vanaspatiya 2masa jyAta cha. (14) tenAthI siddha mananta cha. (15) bAdara nigada jIva kadamULa Adi (16) sUkSma nigoda jIva sauthI : siddhothI paNa ananta che. anantagaNuM che. bhavAhI:21- je A pramANe SaDUchavanikAyanA svarUpanuM nirUpaNa karavAvALA che te lokavAdI vAstavika rIte karmavAdI che. jJAnAvaraNa Adi karmonuM kathana karavuM te jene svabhAva hAya, te karmavAdI che. SaDajIvanikAyanA tatvane samajavAvALA lokavAdI jJAnAvaraNa
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 AcArAgasUtre varaNIyAdyaSTavidhakarmaiva narakAdicaturgatibhramaNakAraNatayA vijAnAti / jJAnAvaraNIyAdikarmavandhAdeva hi jIvAzcaturvidhAsu gatiSu paribhramantaH samyagjJAnacAritraprAptimantareNa saMsAradAvAgnipatitamAtmAnaM samuddhattuM na prabhavanti / evaM karmavandhavedI bhavyaH karmavAdI voddhavya ityrthH| (1) karmasvarUpamatra karmaprasaGgena tatsvarUpaM nirUpyate jIvena mithyAtvAdihetubhiH kriyate yat , tat karma / yathA taptAyogolakaH salile nikSiptaH san sarvataH salilamAkarSati tathA'nAdimithyAtvAAdi ATha karmoM ko hI naraka Adi cAra gatiyoM meM bhramaNa kA kAraNa jAnatA hai / jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke bandha ke kAraNa hI jIva cAra gatiyoM meM paribhramaNa karate hue samyagjJAna aura cAritra kI prApti ke vinA saMsArarUpI dAvAnala meM par3e hue AtmA kA uddhAra karane meM samartha nahIM hote / isa prakAra karmabandha ke vettA (jAnanevAle) bhavyajIva karmavAdI kahalAte hai| (1) karmakA svarUpakarma kA prasaGga hone se usake svarUpa kA nirUpaNa karate hai: jIva ke dvArA mithyAtva Adi kAraNoM se jo kiyAjAya vaha karma hai| jaisetapA huA lohe kA golA jala meM DAla diyA jAya to vaha sabhI tarapha se jala ko khIMcatA hai, usI prakAra anAdikAlIna mithyAtva Adi kAraNoM se AtmA nirantara AdiATha karmone ja naraka AdicAra gatiomAM bhramaNanuM kAraNa jANe che. jJAnAvaraNIya Adi karmonA baMdhanA kAraNathI ja jIva cAra gatiomAM paribhramaNa karate thake samyajJAna ane cAritranI prApti vinA saMsArarUpI dAvAnalamAM paDelA AtmAne uddhAra karavAmAM samartha thatuM nathI. A prakAre karmabaMdhane jANanAra bhavyajIva karmavAdI kahevAya che. (1) bhanu 2505kamane prasaMga hovAthI tene svarUpanuM nirUpaNa kare che - chavadvArA mithyAtvaAdi kAraNothI je karavAmAM Ave te karma che. jevI rIte agnithI tapAvele loDhAne goLe pANImAM nAkhavAmAM Ave te te cAreya taraphathI pANIne kheMce che, te pramANe anAdikAlIna mithyAtva Adi kAraNothI AtmA
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 su. 5. karmavAdipra0 301 dihetubhirnirantaramayamAtmA rAgadveSapariNatyA svasmin sakalamadezeSu karmavargaNArUpaM pudgalaM samAkarSan kSIranIranyAyena tAdAtmyasamApannaM karoti tadeva karmocyate / (2) karmaNaH siddhiH - AtmatvadharmeNa sarveSAmAtmanAmekarUpatve'pi devanArakamanuSya tiryagAdi rUpaM sukha-duHkha- sadhana - nirdhana - surUpa - kurUpa - sabalA - Dabala-nIroga - sarogAdirUpaM vA yad vaicitryaM tanna nirhetukaM bhavitumarhati sadA bhavAbhAvadoSaprasaMgAt / nirhetukatve devanArakAdibhavaH zAzvatikaH syAt, tathA devanArakAdibhavA rAgadveSarUpa pariNAmoM se apane samasta Atmapradezo meM karmavargaNA ke pudgaloM ko khIMcatA hai aura kSIra-nIra kI taraha tadrUpa banA letA hai unhIM ko karma kahate hai / (2) karmakI siddhi saba AtmAoM meM Atmatva samAna hone para bhI koI deva hai, koI nAraka koI manuSya hai, koI tiryaJca, koI sukhI hai, koI duHkhI, koI saghana, koI nirdhana, koI surUpa, koI kurUpa, koI sabala, koI nirbala, koI rogI hai, koI nIrogI hai, yaha saba vicitratA niSkAraNa nahIM ho sakatI, agara isakA koI kAraNa na hotA to yA to yaha vicitratA hotI hI nahIM, agara hotI bhI to sadaiva ke lie hotI / niSkAraNa hI devagati yA narakagati hotI to vaha nitya hotI / tathA deva naraka Adi bhavakA niraMtara rAgadveSarUpa pariNAmeAthI peAtAnA samasta AtmapradezomAM kavaNAnA pu6galAne kheMce che, ane kSIra-nIra pramANe tapa banAvI le che, tene ka kahe che. (2) armanI siddhi sarva AtmAmAM Atmatva samAna hovA chatAMya paNa kAI deva che, koI nArakI; artha manuSya che; ardha tiryaya, ardha subhI che, ardha duHkhI che. ardha dhanavAn che, adha nirdhana che; ardha sva3yavAna che, ardha rUpa che, ardha samaya che, ardha nirNata che. ardha rAgI che, koI nirAgI che. A sarva vicitratA koI kAraNu vanA hoI zake nahI. tenuM koI kAraNa na heAya te AvI vicitratA paNa hAya nahI. ane hAya te pachI te hamezAM mATe rahI zakate, koI paNa kAraNa vinA devagati athavA narakagati hoya te te nitya DhAya, tathA deva ane nAraka Adi bhavane abhAva paNa nitya hata. e pramANe
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcArAgasUtre bhAvo'pi zAzvatikaH syAt , evaM yaH sukhI, tasya sarvadA sukhameva syAt , yazca duHkhI, tasya sarvadA duHkhameva syAt-sarvadA sukhAbhAvastasya syAt / ata eva-"nityaM sattvaM vA hetoranyAnapekSaNAt" ityaahuH| sahetukatvasvIkAre ca ya evAsya hetuH sa evAsmAkaM karmeti / uktazca "Atmatvena viziSTasya, vaicitryaM tasya yadvazAt / narAdirUpaM taccitramadRSTaM karmasaMjJitam " // 1 // abhAva hI zAzvatika hotA / isI prakAra jo sukhI hai vaha sadA ke lie sukhI hotA / jo duHkhI hai use sadaiva duHkha hI hotA-usa ke lie sadaiva sukha kA abhAva hotA / isI lie kahA gayA hai ki- "jo vastu kisI kAraNakI apekSA nahIM rakhatI vaha, yA to AkAza kI bhAti sadaiva vidyamAna rahatI athavA kharaviSANa kI taraha kadApi nahIM hotii| " agara isa vicitratA kA jo kAraNa hai usI kAraNa ko hama karma kahate haiM / kahA bhI hai "Atmatva kI samAnatA hone para bhI jisa kAraNa se manuSyAdirUpa vicitratA hotI hai vahI adRSTa hai| usI ko karma kahate hai, vaha nAnA prakAra kA hai // 1 // " je sukhI che te hamezAM mATe sukhI ja hota. ane je dukhI che te hamezAM duHkhIja raheta, tene haMmezA mATe sukhano abhAva raheta. e kAraNathI kahyuM che ke-"je vastu kaI kAraNanI apekSA rAkhatI nathI te AkAza pramANe sadeva vidyamAna rahe che, athavA khara-viSANa (gadheDAnA ziMgaDA)nI pramANe kadApi hAya nahIM" agara A vicitratAnuM keI kAraNa mAnavAmAM Ave che te kAraNane ame karma kahIe chIe, kahyuM che - Atma-(AtmApaNAnI samAnatA hovA chatAM paNa je kAraNathI manuSyAdi5 vicitratA hoya che-dekhAya che. te adai che. tene karma kahe che. ane te nAnA sAnA che-marthAt pae prAranA cha." // 1 //
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 su.5. karmavAdipra0 ____ 303 etat karma pudgalasvarUpaM, nAmUrtamasti, amUrtatve hi karmaNaH sakAzAdAtmanAmanugrahopaghAtAsaMbhavAt , gaganAdivat / uktaJca"tulyapratApodyamasAhasAnAM, kecillabhante nijakAryasiddhim / pare na tAM mitra ! nigadyatAM me, karmAsti hitvA yadi ko'pi hetuH 1 // 1 // " aparaJca"nivadhya mAsAnnava garbhamadhye, bahuprakAraiH kalalAdibhAvaiH / udvartya niSkAzayate savitryAH, ___ ko garbhataH karma vihAya pUrvam ?" iti / yaha karma, pudgalasvarUpa hai, amUrta nhiiN| agara karma amUrta mAnA jAya to usa se AtmA kA anugraha aura upaghAta honA asaMbhava hai, jaise AkAza se nahIM hotA / kahA bhI hai : " samAna pratApa, udhama aura sAhasa vAloM meM se koI koI apanA kArya siddha karalete haiM aura dUsare nahIM karapAte / mitra ! karma ke sivAya isa kA aura koI kAraNa ho to kaho ? arthAt karma hI isa kA ekamAtra kAraNa hai " // 1 // aura bhI kahA hai :- - ____ "garbha meM nau mahIne taka kalala Adi aneka rUpoM meM baDhAkara mAtA ke garbha se pUrvakarma ke sivAya aura kona bAhara nikAlatA hai ? " // 1 // e karma, pudgalasvarUpa che, amUrta nathI. athavA kamane amUrta mAnavAmAM Ave te tenAthI AtmAne anugraha ane upaghAta ke asaMbhava che, jema AkAzathI thatuM nathI. kahyuM paNa che - samAna parAkrama, udyama, ane sAhasavALI vyaktiomAM keI-keI potAnuM kArya siddha karI le che, ane koI kaI nathI karI zakatI. mitra! A bAbatamAM karma vinA bIjuM kaI kAraNa hoya to kaho? arthAt karmaja enuM eka mAtra kAraNa che." 1 bIjuM paNa kahyuM che-"garbhamAM nava mAsa sudhI kalala (garbhanuM prathama svarUpa) Adi aneka rUpamAM vRddhi pAmIne mAtAnA garbhamAMthI pUrvakarma sivAya bIjuM bahAra kADhe che?" pelA
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre nanu yathA karma vinA'pi vicitrA abhrAdivikArA dRzyante tathA saMsAriNAM mukhaduHkhAdibhAvena vaicitryaM yadi vinA'pi karma bhavet , tarhi kA hAniH ? iti cet , ucyate abhravikArA . gandharvanagarazakradhanurAdayo gRhaprAkAravRkSaraktanIlapItAdibhAvena vaicitryaM vibhrati tatra visrasApariNatendradhanurAdipudgalapariNAmavaicitryaM dRzyate, tadapekSayA viziSTaM pariNAmavaicitryaM prAyeNa citranyastAnAM citrakarAdizilpaparigRhItAnAM lepyakASThakarmAnugatapudgalAnAmupalabhyate, tarhi jIvaparigRhItAnAmAntarakarmapudgalAnAM sukhaduHkhAdinAnArUpatayA kathaM na viziSTataraM pariNAmavaicitryaM saMbhavet / zaGkA-jaise karma ke vinA bhI bhAti-bhAtike megha Adi ke vikAra dekhe jAte haiM, usI prakAra karma ke abhAva meM bhI saMsArI jIvoM meM sukha-duHkha Adi kI vicitratA ho to kyA hAni hai / samAdhAna-meghavikAra-gandharvanagara, indradhanuSa Adi, gRha, prAkAra, vRkSa, rakta, nIla, pIta, Adi rUpa meM vicitratA dhAraNa karate haiM vahA~ svabhAva se pariNata indradhanupa Adi, pudgala ke pariNAmoM kI vicitratA dekhI jAtI hai, lekina citrakAra Adi kisI zilpI ke dvArA gRhIta citra meM aGkita, lepya kASTha Adi pudgaloM meM usa se bhI adhika viziSTatA dikhAI detI hai to phira jIvadvArA grahaNa kiye hue Antarika karmapudgaloM kI sukha-du.kha Adi nAnA rUpoM meM pariNamana kI viziSTatara vicitratA kyoM na hogii| zaMkA-jevI rIte karma vinA paNa bhAta-bhAtanA megha AdinA vikAro jovAmAM Ave che, te pramANe karmanA abhAvamAM paNa saMsArI jemAM sukha-duHkha AdinI vicitratA hoya che. ema mAnavAmAM zuM hAni che? samAdhAna-medhavidhA2-dharva nA2, ndradhanuSa mAhi, gRha, 12, vRkSa, 24ta nIla, pIta Adi rUpamAM vicitratA dhAraNa kare che. tyAM svabhAvathI pariNata IndradhanuSa Adi pudgalanA pariNAmonI vicitratA jovAmAM Ave che. paraMtu citrakAra Adi kaI zilpIdAra gRhIta citramAM akita, lepya, kASTha Adi pudagalo mAM tenAthI paNa adhika viziSTatA jovAmAM Ave che te pachI jIva dvArA grahaNa karelA Antarika karma pudgalAnA sukha-dukha Adi nAnA (judA-judA) rUpamAM pariNamananI viziSTatara vicitratA kema na hoya ?
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. karmavAdipra0 / 305 nanu abhrAdivat karmapudgalAnAM vicitrapariNatisvIkAre bAhyamidaM zarIrameva sukhaduHkhAdinAnArUpatayA vicitrapariNAmaM karotItyeva manyatAM, kiM punastadvaicitryahetubhUtasya karmaNaH parikalpanayA, svabhAvAta eva sarvasyApi pudgalapariNAmavaicitryasya siddhatvAditi cet, avadhehi __ abhrAderiva zarIrasya sukhaduHkhAdivicitrapariNAmAGgIkAre yadi paritoSameSi, tarhi karmApi nanu tanureva, seyaM karmatanustanute vicitrapariNAmamityavehi / jIvena sahAtisaMzliSTatvAdatIndriyatvAcAbhyantaraM sUkSmaM ca kArmaNaM zarIram , audArikaM tu bAhya sthUlamityetAvAneva dvayoH zarIrayoviMzeSo dRzyate / zaMkA-abhra-medha Adi ke samAna karmapudgaloM kA vicitra pariNamana svIkAra karate ho to yaha kyoM nahIM mAna lete ki bAhya zarIra hI sukha-duHkha Adi nAnA rUpoM meM vicitra pariNamana karatA hai, karma ko isa vicitratA kA kAraNa mAnane se kyA lAbha hai 1, pudgaloM kI sArI vicitratA svabhAva se hI siddha hai| samAdhAna-abhra Adi ke samAna zarIra kA hI sukha-duHkha Adi vicitra pariNamana aGgIkAra karane meM Apa ko santoSa milatA hai to karma bhI to zarIra hI hai, aura vahI karmazarIra vicitra pariNamana karatA hai, aisA samajha lIjie / jIva ke sAtha ghaniSTha sambandha hone ke kAraNa aura atIndriya hone ke kAraNa karmazarIra Abhyantara aura sUkSma kahalAtA hai, tathA audArika zarIra bAhya aura sthUla hai / basa itanA hI dAnoM zarIroM meM antara hai| zakA-abhra (megha) AdinA samAna karma pudgalenuM vicitra pariNamana svIkAra kare che te pachI, bAhya zarIra ja sukha-duHkha Adi nAnA rUpamAM vicitra pariNamana kare che ema zA mATe mAnatA nathI? kamane e vicitratAnuM kAraNa mAnavAthI zuM lAbha che ?, pugalanI pariNamananI tamAma vicitratA svabhAvathI ja siddha che. samAdhAna-megha AdinA samAna zarIranuM paNa sukha duHkha Adi vicitra pariNamana aMgIkAra karavAmAM Apane saMtoSa maLe che to karma te zarIraja che, ane te karmazarIra vicitra pariNamana kare che, e pramANe samajI lyo. jIvanI sAthe ghaniSTha saMbaMdha hovAnA kAraNe ane atIndriya hovAnA kAraNe ka--zarIra AtyaMtara ane ruma kahevAya che, tathA audArika zarIra bAhya ane-sthUla che. eTaluM ja e be zarIramAM antara che. pra. A.-39
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre nanu vAhyazarIrasya sthUlatvAt pratyakSadRSTatvAcAbhrAdisAdRzyena vAhyazarIrasyaiva sukhaduHkhAdibicitrapariNAmo'stu kiM punarapratyakSabhUtasya karmarUpAtIndriyazarIrasya kalpanena, kArmaNazarIrAnaGgIkAre yadi ko'pi doSa Apatati, tato'rthApattereva karmavaicitryamaGgIkariSyAmaH ? iti / atrocyate___ maraNasamaye pratyakSadRSTavAhyasthUlazarIrAd vimuktasya jIvasya bhavAntarIyabAhyasthUlazarIragrahaNe kAraNabhRtaM sUkSma kArmaNazarIraM vinA'grimadehagrahaNAbhAvarUpo doSaH samApadyate, tatazca dehAntaragrahaNAnupapattermaraNAnantaraM sarvasyApi jIvasya zarIrAbhAvAt saMsArocchedaH syAt / na ca dRzyate sNsaarsmucchedH| zaGkA-bAhya zarIra sthUla hai aura pratyakSa dikhAI detA hai, ata eva bAhya zarIra ke sAtha hI abhra Adi kI samAnatA hai, aisI sthiti meM bAhya zarIra kA hI sukha duHkha AdirUpa pariNamana mAnanA cAhie / kabhI pratyakSa dikhAI na dene vAle karmarUpa atIndriya zarIra kI kalpanA karane kA kaSTa kyo uThAte hai ? hA !, karmaNazarIra ko svIkAra na karane se agara koI dASa AyA to phira arthApatti pramANa se hI karma kI vicitratA svIkAra kara lege / samAdhAna-mRtyu ke samaya pratyakSa dIkhane vAle vAhya sthUla zarIra ko grahaNa karane kA kAraNabhUta sUkSma zarIra na ho to jIva AgAmI zarIra ko grahaNa hI nahIM kara sakegA / sUkSma zarIra na mAnane se yaha dopa AtA hai / jIva agara agale zarIra ko grahaNa na kare to mRtyu ke pazcAt azarIra hone ke kAraNa sabhI jIva mukta ho jAeMge, aura zaMkA-bAhya zarIra skUla che ane pratyakSa dekhAya che, e kAraNathI bAhya zarIranA sAtheja megha AdinI samAnatA che evI sthitimAM bAhA zarIranuM ja sukha-duHkha Adi rUpa pariNamana mAnI levuM joIe. keI vakhata pratyakSa nahi dekhAtA evA karmarUpa atIndriya zarIranI kalpanA karavAnuM kaSTa zA mATe uThAve che ? hA ! koNe zarIrane svIkAra nahi karavAthI je kaI doSa Avaze te pachI arthapatti pramANathIja karmanI vicitratA svIkArI laIzuM. samAdhAna-mRtyunA samaye pratyakSa dekhAtAM bAhya sthUla zarIrathI jIva alaga thaI jaya che. AgalA bhavamAM bAhya sthala zarIrane grahaNa karavAnA kAraNabhUta sUkSma zarIra nahi hoya te jIva AgAmI zarIrane grahaNaja karI zakaze nahi. sUma zarIra nahi mAnavAthI A depa Ave che. jIva jo mRtyu pachI bIjA zarIrane grahaNa na kare te mRtyu pachI azarIra hovAne kAraNe sarva jI mukta thai jaze ane saMsAra baMdha thaI jaze.
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. karmavAdipra0 307 zarIrAntaragrahaNaM ca niSkAraNaM na saMbhavati / tasmAt / sthUlazarIkAraNabhUtaM sUkSmakArmaNazarIramastItyavazyamaGgIkartavyam / nanu karmarahitaH zuddhajIvo nAnAvidhazarIrAdInAM kartA'stu, tathezvaraH, svabhAvo yahacchA vA vividhazarIrAdikaM karotItyeva sanyate, kiM karmakalpanena ? atrocyate ayaM jIvezvarAdirakarmA na zarIrasukhaduHkhAdInAM kartA, upakaraNAbhAvAt , daNDAdyupakaraNarahitakumbhakAravat / karma vinA'nyadupakaraNaM zarIrAdyArambhakaM jIvezvarAdInAM na saMbhavati, garbhAvasthAsvanyopakaraNAsaMbhavAt , karma vinA zukrazoNitAdigrahaNasyApyanupapatte / saMsAra miTa jAyagA, magara saMsAra kA miTanA dikhAI nahIM detA, aura vinA kAraNa ke zarIra kA grahaNa nahIM ho sakatA, ata eva sthUla zarIra kA kAraNa sUkSma kArmaNazarIra kA astitva aGgIkAra karanA cAhie / zaMkA-kamarahita zuddha jIva ko nAnA prakAra ke zarIroM kA kartA mAna liyA jAya, yA Izvara; svabhAva athavA yadRcchA ko kartA svIkAra kara liyA jAya, karma kI kalpanA se kyA lAbha hai / samAdhAna-karmarahita jIva yA Izvara Adi, zarIra, sukha-duHkha Adi kA kartA nahIM hai, kyoM ki usake pAsa upakaraNa nahIM hai, daNDa Adi upakaraNoM se rahita kuMbhAra ke samAna / karma ke sivAya, zarIra Adi racane meM Izvara Adi ko aura koI bhI upakaraNa nahIM ho sakatA / karma ke atirikta aura koI upakaraNa na hone ke kAraNa garbha Adi avasthAo meM zukra zoNita AdikA grahaNa bhI nahIM ho sktaa| paranta saMsAra baMdha thaye tevuM jovAmAM AvatuM nathI. ane kAraNa vinA zarIranuM grahaNa hoI zake nahIM e kAraNathI sthUla zarIranuM kAraNa sUphama-kAzmaNa zarIranA astitvane aMgIkAra karavo joIe. zaMkA-kamarahita zuddha jIvane nAnA prakAranA zarIranA kartA mAnI laIe, athavA Izvara svabhAva yA yaddacchAne kartA mAnI laIe to pachI karmanI kalpanA karavAthI zuM lAbha? samAdhAna-kamarahita jIva athavA te Izvara Adi, zarIra, sukha, duHkhanA kartAnathI. kAraNa ke tenI pAse upakaraNa-(mukhya sAdhana) nathI, daMDa Adi pradhAna sAdhane vinAne jema kuMbhAra, te pramANe, karma vinA zarIra Adi racavAmAM Izvara vagerene bIjuM kaI paNa upakaraNa hoI zake nahi. karmane vinA bIjuM koI pradhAna sAdhana nahiM hovAne kAraNe garbha Adi avasthAomAM zuka zoNita vagerenuM grahaNa paNa thaI zake nahI.
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 AcArAgasUtre yadvA-akarmA zarIrAdikaM nArabhate, nizceSTatvAt , amUrtatvAt , AkAzavat / tathA-ekatvAt ekaparamANuvat / yadi zarIravAnIzvaraH karoti vividhazarIrAdikamityucyate tadA'navasthAdopaH samApadyate / tathAhi-zarIrasyezvarasya jagadvaicitryakartRtvasvIkAre svazarIrakartRtvamakarmaNastasyazvarasya na saMbhavati, nirupakaraNatvAt , daNDAdirahitakumbhakAravat / athAnyaH ko'pIzvarastadIyazarIrakaraNAya pravartate tataH so'pi zarIrakhAn azarIro vA ? yadyazarIrastahi~ nAsau zarIrakartA nirupakaraNatvAt / zarIravAMzcet-tarhi ___athavA-jo karmarahita hai vaha zarIra Adi kA utpAdaka nahIM ho sakatA, kyoM ki vaha ceSTArahita hai, athavA amUrta hai / jo ceSTAhIna yA amUrta hotA hai vaha zarIra Adi ko janaka nahIM hotA, jaise AkAza / tathA vaha eka hone ke kAraNa bhI zarIra AdikA janaka nahIM ho sakatA, jaise eka paramANu / kadAcit yaha kahA jAya ki sazarIra Izvara vividha zarIra AdikA kartA hai to anavasthA doSa AtA hai| vaha isa prakAra-jaba sazarIra Izvara jagat kI vicitratA kA kAraNa hai to vaha vinA zarIra ke apanA zarIra bhI nahIM banA sakegA, kyoM ki vaha upakaraNahIna hai, daNDaAdi se rahita kuMbhAra ke samAna / aba yaha kahA jAya ki koI dUsarA Izvara, pahale Izvara kA zarIra banAne ke lie pravRtta hotA hai to usake viSaya meM bhI vahI prazna upasthita hotA hai ki vaha sazarIra hai athavA azarIra hai ?, agara vaha azarIra hai to upakaraNahIna hone ke kAraNa zarIra kA kartA athavA-je karmarahita che te zarIra AdinA utpAdaka thaI zake nahi, kAraNa ke te ceSTArahita che. athavA amUrta che. je ceSTahIna athavA amUrta hoya che, te zarIra AdinA utpanna karanAra heya nahi. jevI rIte-AkAza, tathA te eka hevAnA kAraNe paNa zarIra AdinA unna karanAra hAya nahi. jevI rIte eka paramANu. kadAcit ema kahevAmAM Ave kensazarIra Izvara vividha zarIra AdinA kartA che. te anavasthA deza Ave che. te A pramANe ke-jyAre zarIra Izvara jagatanI vicitratAnuM kAraNa che te te, zarIra vinA pitAnuM zarIra paNa banAvI zakaze nahI; kAraNa ke te upakaraNahIna che, jema daMDa AdithI rahita kuMbhAra. have je ema kahevAmAM Ave ke keI bIjo Izvara prathamanA IzvaranuM zarIra banAvavAmAM pravRtta thAya che, te te viSayamAM paNa e prazna ubhA thAya che ke te sazarIra che athavA azarIra che? agara je azarIra che te upakaraNahIna
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 309 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. karmavAdipra0 taccharIrArambhe'pi tulyatA praznasya / so'pyakarmA nijazarIraM nArabhate nirupakaraNatvAt / yadi taccharIrakartA'nyaH ko'pi, tarhi so'pi zarIrakhAn azarIro vA ? itthaM cAnavasthA / aniSTaM ca sarvametat / tasmAnnezvarI dehAdInAM kartA, kintu karmasahito jIva eva svakIyaM dehAdikaM karoti / kizva-Izvarasya dehAdikaraNaM niSpayojanamiti tadonmattatulyatA syAt / saprayojanakartRtve tu tsyaaniishvrtvprsnggH| kiJcAnAdizuddhasya tasyezvarasya dehAdikaraNecchA nopapadyate, icchAyA rAgarUpatvAt / nahIM ho sakatA / agara sazarIra hai to usakA zarIra banAne vAlA koI tIsarA Izvara mAnanA paDegA / vaha tIsarA Izvara bhI azarIra hai yA sazarIra hai ?, ityAdi vikalpa phira upasthita honeke kAraNa anavasthA doSa AtA hai| yaha saba abhISTa nahIM hai| ataH deha AdikA kartA Izvara nahIM ho sakatA, varan karmasahita jIva hI apane zarIra Adi kA kartA hai / dUsarI bAta yaha hai ki Izvara, vinA kisI prayojana ke hI agara zarIra Adi kI racanA karatA hai to vaha unmatta ke samAna hogaa| agara usakA koI prayojana hai to vaha Izvara nahIM rhegaa| eka bAta aura-anAdi kAla se zuddha Izvara kI deha Adi racane meM icchA hI nahIM ho sakatI, kyoM ki icchA eka prakAra kA rAga hai aura rAgI Izvara nahIM ho sakatA / hovAnA kAraNe zarIrakartA thaI zakatuM nathI. agara sazarIra che te tenuM zarIra banAvavAvALo keI trIje Izvara mAnave paDaze. te trIjA Izvara paNa sazarIra che athavA sazarIra che ?, ItyAdi vikalpa pharIne upasthita hovAnA kAraNe anavasthA doSa Ave che. te sarva abhISTa nathI, te kAraNathI deha AdinA kartA Izvara thaI zakatA nathI. paratu karmasahita chavaja pitAnA zarIra Adine kartA che. bIjI vAta e che ke-Izvara kaI prayeAjana vinA je zarIra AdinI racanA kare che to te unmattanI samAna gaNAze. athavA te tene koI prayojana che, te te Izvara nahIM rahe. eka bIjI vAta e che ke-anAdi kALathI zuddha IzvaranI, deha Adi racanAmAM IcchA ja rahetI nathI, kAraNa ke IcchA eka prakArane rAga che, ane rAgI Izvara thaI zakatA nathI.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 ' ocArAGgamatre nApi svabhAvo dehAdInAM kartA bhavitumarhati / sa svabhAvaH kiM vastuvizeSo vA ? akAraNatA vA ? vastudharmo vA ?, tatra na tAvad vastuvizeSaH, tasya vastuvizeSarUpatve pramANAbhAvAt / pramANarahitasyApi vastutvasvIkAre karmApi kathaM nAGgIkaropi ?, tvanmate karmaNo'pi pramANarahitatvAt / kiJca-vastuvizeSarUpaH sa svabhAvo mUrtI vA syAdasUttoM vA ?, yadi mUrtastahi svabhAva iti nAmAntareNa karmaiva sidhyati / yadi punarasUrtastahi~ nAsau svabhAvo dehAdInAM kartA bhavitumarhati, amUrtatvAt nirupakaraNatvAca, gaganavat / svabhAva bhI deha Adi kA kartA nahIM ho sakatA / Akhira svabhAva kA artha kyA hai ? svabhAva koI vastu hai ? athavA koI bhI kAraNa na honA svabhAva hai ? yA kisI vastu kA dharma hai ? / svabhAva koI vastu to hai nahIM, kyoM ki use vastu mAnane meM koI pramANa nahIM hai| pramANa ke abhAvameM bhI svabhAva ko vastu mAna liyA jAya to karma mAnane meM kyA Apatti hai ? tumhAre mata ke anusAra karma mAnane meM bhI koI pramANa nahIM hai| svabhAva agara koI vastu hai to vaha mUrta hai yA amUrta ?, agara mUrta hai to svabhAva aura karma eka hI vastu hai| Apa karma ko hI svabhAva-zabda se kahate hai to kaha lIjiye / svabhAva ko amUrta mAnate hai to vaha deha AdikA kartA nahIM ho sakatA, kyoM ki vaha amUrta hai aura upakaraNarahita hai, jaise AkAza / mUrta zarIra kA anurUpa kAraNa mUrta hI honA cAhie, svabhAva paNa deha Adine kartA thaI zakato nathI, chevaTa svabhAvane artha zuM che ? svabhAva kaI vastu che? athavA keIpaNa kAraNa nahIM hovuM te svabhAva che? athavA keI vastune dharma che ? svabhAva koI vastu te che nahIM, kAraNa ke tene vastu mAnavAmAM kaI pramANa nathI, pramANanA abhAvamAM paNa svabhAvane vastu mAnI levAmAM Ave ke mAnavAmAM zuM Apatti che? tamArA mata pramANe karma mAnavAmAM paNa kaI pramANa nathI. svabhAva agara kaI paNa vastu che to te mUtta che athavA amUrta che? je mU che te svabhAva ane kama eka ja vastu che, tame karmane ja svabhAva-zabdathI kahe che to khuzIthI kaho ne svabhAvane amUrta mAnazo to te deha Adine kartA thaI zakaze nahIM, kAraNa ke te amUrta che. ane upakaraNa (pradhAna sAdhano) rahita che jevI rIte AkAza,
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 3.1 sU.5 karmavAdina mUrtasya zarIrAdikAryasyAnurUpaM kAraNaM mUrtameva saMbhavati, yathA mRtpiNDo ghaTasya / akAraNatArUpaH svabhAvaH ? iti cet , evaM sati zarIrAdikamakAraNamevotpadyate, ityayamarthaH syAt , tathA sati kAraNAbhAvasya samAnatvAdekasminneva samaye sakalazarIrotpattiprasaMgaH / yadi svabhAvo 'vastudharma ityucyate, tathApi yadi vijJAnAdivadAtmano dharmastarhi nAsau svabhAvaH zarIrakAraNaM bhavitumarhati, amUrtatvAt , AkAzavadityuktaM prAgeva / yadi sa svabhAvo mUrtavastudharmastarhi siddhasAdhanam , karmApi pudgalarUpameveti vayaM brUmaH / tasmAt kasaiva jagadvaicitryakAraNamiti siddham / jaise ghaTa kA kAraNa miTTI kA piNDa hai| agara koI bhI kAraNa na honA hI svabhAva hai to isakA artha yaha huA ki zarIra Adi niSkAraNa hI utpanna ho jAte haiN| agara niSkAraNa hI zarIra kI utpatti hotI hai to phira saMsAra ke samasta zarIra eka sAtha kyo nahIM ho jAte ? / ___svabhAva kisI vastu kA dharma hai, yaha kahanA bhI yuktisaMgata nahIM hai| agara vaha jJAna Adi ke samAna AtmA kA dharma hai to AkAza kI taraha amUrta hone ke kAraNa zarIra kA kartA nahIM ho sakatA, yaha pahale hI kahA jA cukA hai / svabhAva agara kisI mUrta vastu kA dharma hai to yaha hameM bhI iSTa hai, kyoM ki hamAre kathanAnusAra karma bhI pudgala kA kramamAvI dharma hai, ata eva yaha siddha huA ki karma hI jagat kI vicitratA kA kAraNa hai| mUtta zarIranuM anurUpa kAraNa mUja hovuM joIe, jema ghaTanuM kAraNa mATIne piMDa che. athavA koI ja kAraNa na hoya e ja svabhAva che to teno artha e thaye ke zarIra Adi niSkAraNuja utpanna thaI jAya che, ane niSkAraNa ja zarIranI utpatti thAya che te pachI saMsAranA samarata zarIra eka sAthe kema thaI nathI jatAM? svabhAva kaI vastune dharma che e pramANe kahevuM te paNa yuktisaMgata nathI. athavA to te jJAna AdinA samAna AtmAno dharma che. te AkAzanI mAphaka amUrta hovAnA kAraNe zarIranA kartA thaI zakaze nahIM, A hakIkata prathamathI ja kahI ApI che. svabhAva e kaI mUrta vastune dhamara che, te te vAta amAre paNa mAnya che, kAraNa ke amArA kahevA pramANe karma paNa pugalarUpaja che, e mATe ema siddha thayuM ke karma ja jagatanI vicitrAnuM kAraNa che.
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 AcArAgasatre (3) karmaNo mUtatvamnanvatIndriyasya kArmaNazarIrasya mUrtatve 'kiM mAnam ? atrocyate zarIrAdikAryadarzanAttatkAraNabhUtaM karma sidhyati cet tarhi kAryAnurUpameva kAraNaM bhavitumarhatIti zarIrAdikAryANAM mUtatvAttatkAraNaM karmApi mUrtameva / yathA mUrtasya ghaTAdikAryasya kAraNaM paramANupudgalAste mUrtI eva santi / yacca punaramUrta kArya tasya kAraNamapi-amUtam , yathA jJAnasyAtmeti / nanu sukhaduHkhAdayo'pi karmaNaH kArya tarhi teSAmamUrtatvAt karmaNo' mUrtatvamapi prApnoti, nahi mUrtIdamUrtotpattiH saMbhavati, yathA pudgalAd jJAnaparyAyaH, (3) karma kA mUrtapanazaGkA-atIndriya kArmaNa zarIra ke mUrta hone meM kyA pramANa hai ? ___ samAdhAna-zarIra Adi kAryoM ke dekhane se unake kAraNabhUta karma kI siddhi hotI hai, aura kAraNa, kArya ke anurUpa hI hotA hai, ata eva jaba zarIra Adi kArya mUrta haiM to una kA kAraNa karma bhI mUrta hI honA cAhie / jaise mUrta ghaTa Adi kAryoM ke kAraNabhUta pudgala paramANu bhI mUrta hI haiM, jo kArya amUrta hotA hai, usakA kAraNa bhI amUrta hI hotA hai; jaise jJAna kA kAraNa AtmA / zaGkA-sukha aura duHkha Adi kA kAraNa bhI karma hai, aura sukha duHkha Adi amUrta hai; ata: una kA kAraNa karma amUrta bhI honA cAhie / mUrta se amUrta kI utpatti nahIM ho sakatI, jaise pudgala se jJAnaparyAya kI utpatti nahIM ho (3) bhanu bhuutpHzaMkA-atIndriya kAmaNa zarIramAM mUrtipaNuM havAmAM zuM pramANa che? samAdhAna-zarIra Adi kAryone dekhavAthI tenA kAraNabhUta karmanI siddhi thAya che, ane kAraNa, kAryanA anupaja hoya che. e kAraNathI jyAre zarIra Adi kArya mUrta che, to tenuM kAraNa kama paNa mUrta ja hovuM joIe. jevI rIte mUrta ghaTe Adi kAryonA kAraNabhUta pudgalaparamANu paNa mUrta che. je kArya amUrta hoya che tenuM kAraNa paNa amUrta ja hoya che, jemake jJAnanuM kAraNa AtmA. zaMka-sukha ane duHkha AdinuM kAraNa karma che, ane sukha duHkha Adi amUrta che, tethI tenuM kAraNa karma paNa amUrtaja hovuM joIe. mUrtathI amUrtanI utpatti thaI zakatI nathI; jevI rIte pudgalathI jJAnaparyAyanI utpatti thaI zakatI nathI, ane eka
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. karmavAdipra0 nApyekasyaiva karmaNo mUrtabamamUrtatvaM ca yujyate, viruddhatvAditi cet ? ucyate atra kAraNazabdenopAdAnakAraNaM parigRhyate; na tu nimittakAraNam , mukhaduHkhAdInAM nimittakAraNameva karma, yathA'napAnAdayo viSAdayA vA sukhaduHkhAdInAM nimittakAraNamasti / upadAnakAraNaM tu teSAmAtmaiva sukhaduHkhAdInAmAtmadharmatvAditi nAsti doSalezo'pi / (4) jIvakarmaNoH sambandhaH / nanu karma mUtamastItyuktaM parantu mUrtasya karmaNo'mUrtena jIvena saha kathaM saMyogalakSaNa sambandhaH ? iti cenmaivam , yathA mUrtasya ghaTasyAmUrtena gaganena saMyogalakSaNaH sambandhastathA'trApi jIvakarmaNoH sambandho'stIti / uktnycsktii| aura eka hI karma mUrta bhI ho aura amUrta bhI ho, yaha kaise ho sakatA hai ?, ye donoM dharma virodhI hai, eka jagaha nahIM raha skte| samAdhAna-yahA~ kAraNa-zabda se upAdAna kAraNa grahaNa kiyA gayA hai, nimitta kAraNa nahIM / karma sukha-duHkha ke prati nimitta kAraNa hI hai, jaise anna, pAna, viSa Adi sukha-duHkha ke nimitta kAraNa haiN| sukha duHkha kA upAdAna kAraNa to AtmA hI hai, kyoM ki ve AtmA ke dharma haiM, ataH yahAM doSa kA leza bhI nahIM hai| (4) jIva aura karma kA sabandhazaGkAH--Apane karma ko mUrta siddha kiyA, magara mUrta karma kA amUrta jIva ke sAtha sambandha kisa prakAra ho sakatA hai / samAdhAna-aisA na kahie / jaise mUrta ghaTa kA amUrta AkAza ke sAtha saMyogasambandha hai, usI prakAra jIva aura karma kA bhI sambandha hai / kahA bhI hai :kama mUrta paNa hoya ane amRta paNa hoya, e kevI rIte hoI zake ? A bane dharma vireAdhI che tethI eka jagyAe rahI zakatA nathI. samAdhAna-ahiM kAraNa zabdathI upAdAne kAraNe grahaNa karavAmAM Ave che, nimitta kAraNa nahi. karma, sukha-duHkha thavAmAM nimitta kAraNaja che, jevI rIte anna, pAna, viSa Adi sukha-duHkhanA nimitta kAraNa che, parantu sukha-duHkhanuM upAdAna kAraNa te AtmA ja che, kAraNa ke te AtmAne dharma che tethI temAM leza paNa deSa nathI. (4) 72 mana ubhA smpnzaMkA-Ape kamane "mUtta che ema siddha karyuM te pachI mUrta karmane amUrta jIvanI sAthe sambandha kevI rIte hoI zake che? samAdhAna-A pramANe nahi kahe ? jema mUrta ghaTane amUrta AkAzanI sAthe saMyogasambandha che, te pramANe jIva ane karmane paNa sambandha che. kahyuM paNa che - pra. A.-40
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre "yathA hyarUpamAkAzaM, rUpidravyAdibhAjanam / tathA hyarUpa AtmApi, rUpikarmAdibhAjanam // 1 // " yathA vA - amUrtayA''kuJcanAdikriyayA saha mUrtadravyasyAGgulyAdeH samvandhastathA'trApi jIvakarmaNoH sambandha iti bodhyam / yadvA-yathA vAhyazarIramidaM jIvena saha sambaddhaM pratyakSadRSTamevAsti, evaM bhavAntaraM gacchatA jIvena saha kArmaNazarIraM sambaddhameveti / - yadi bAhyazarIrasya jIvena saha sambandhe dharmAdharmayoH kAraNatA'stItyucyate tahi tAvapi dharmAdhauM mUrtI syAtAmamUrtI vA ? / yadi mUrtI tarhi "jaise arUpI AkAza rUpI dravya Adi kA AdhAra hai, usI prakAra arUpI AtmA karmoM kA AdhAra hai" // 1 // athavA jaise-Akuzcana (sikoDanA ) Adi amUrta kriyA ke sAtha aMgulI Adi mUrta dravya kA sambandha hotA hai, usI prakAra yahAM jIva aura karma kA sambandha samajha lenA caahie| athavA jaise bAhya zarIrakA jIva ke sAtha sambandha hai, vaha pratyakSa siddha hai, usI prakAra bhavAntara meM jAte jIva ke sAtha kArmaNa zarIra kA sambandha hai / agara kahA jAya ki jIva ke sAtha vAhya zarIra kA sambandha hone meM dharma aura adhama kAraNa hai to prazna khaDA hotA hai ki-dharma adharma mUrta haiM yA amUrta hai ? jevI rIte arUpI AkAza, rUpI dravya Adine AdhAra che. te pramANe apI AtmA, rUpI karmone AdhAra che." 1 athavA-jevI rIte-saMkecavuM Adi amUrta kiyAnI sAthe AMgalI Adi mUrta dravyane sambandha hoya che te pramANe jIva ane karmane sambandha samajI levuM joIe. athavA jevI rIte A bAhya zarIra jIvanI sAthe saMbaddha che. te pratyakSathI siddha che. te pramANe bhAvAntaramAM jatA jIvanI sAthe kAmaNa zarIrane saMbaMdha che. athavA te ema kahevAmAM Ave ke jIvanI sAthe bAhya zarIrane sambandha hevAmAM dharma ane adharma kAraNa che te prazna ubho thAya che. ke--dharma adhama mUrta che ke amUrta che? je te mUrta che ema kahe te amUrta jIvanI sAthe tene saMbaMdha kevI rIte ?
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5 karmavAdipra0 tayorapyamUrtena jIvena kathaM sambandhaH 1, yadi kathaJcit sambandhastarhi karmaNo'pi jIvena saha sambandhaH kuto na syAt / yadyamUrtI dharmAdharmau tarhi vAhyena sthUlazarIreNa mUrtena saha tayoH kathaM sambandhaH ? tavamate mutamUrtayoH saMmbandhAsaMbhavAt / yadyamUrtayorapi dharmAdharmayorvAhyazarIreNa mUrtena saha sambandho'GgIkriyate tarhi jIvena saha karmaNaH sambandhe kathaM doSaH ? | 315 nanvamUrtasya jIvasya mUrtena karmaNA kathaM sukhaduHkhAdyanugrahopaghAtau syAtAm, na hyamUrtasyAkAzasya mUrteH stracandanAgnijvAlAdibhiranugrahopaghAtau jAyete ? / agara ve mUrta hai to amUrta jIva ke sAtha unakA sambandha kaise huA ?, agara kisI prakAra unakA sambandha ho gayA to karma kA sambandha kyoM nahIM ho sakatA ? | aMgara dharma adharma amUrta haiM to bAhya sthUla aura mUrta zarIra ke sAtha unakA sambandha kaise ho gayA ?, Apake mata se mUrta aura amUrta kA to sambandha ho nahIM sakatA / agara amUrta dharma adharma kA mUrta zarIra ke sAtha sambandha honA svIkAra karate ho to jIva ke sAtha karma kA sambandha mAnane meM kyA doSa hai 21 'zaGkA - amUrta jIva kA mUrta karma ke dvArA sukha duHkha AdirUpaM anugraha aura upaghAta kaise ho sakatA hai, mUrta mAlA, candana, agni, jvAlA Adi se amUrta AkAza kA anugraha aura upaghAta nahIM hotA athavA koI prakAre tenA sambandha thaI gayA tA karmonA sambandha zA mATe nahiM thaI zake ? agara dharma adhama amUta che te mAhya sthUla ane mUrta zarIranI sAthe tenA sambandha kevI rIte thaI gayA ? ApanA mata pramANe te bhUta ane amRtanA sambandhaja hAI zake nahI. parantu jo amUrta dharma-adhanA mRta zarIranI sAthe sambandha thavA te svIkAra karatA hA tA jIvanI sAthe karmanA sambandha mAnavAmAM doSa zuM che ? zaMkA-amUrta jIvanA, mUrta kA~dvArA sukha-duHkha Adizya anugraha ane upaghAta kaI rIte thaI zake ? mUrta mALA candana, agni, vALA AdithI amRta AkAzanA anugraha ane upaghAta thaI zakateA nathI.
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAMgasUtre zaNu-yathAmadirApAnairviSapipIlikAdibhirbhakSitairamUrtAnAmapidhRtismRti-medhAdInAmAtmaguNAnAmupaghAto jAyate, " medhAM pipIlikA hanti " ityAdivacanAt , tathA paya zarkarAghRtAdibhizvAnugrahaH kriyate tathaivAmUrtasyAtmano murtena karmaNAnugrahopaghAtau jAyete / idaM ca jIvasyAmUrtatvamaGgIkRtya samAhitam , na hyekAntarUpeNA'mUrta evAtmA kintu vahnayayogolakavat kSIranIravacca kArmaNazarIrAbhedarUpatAM prAptaH kathaJcinmUrto'pIti / tasya mUrtena karmaNAnugrahopaghAtau bhavata eva / AkAzasya tu tau na bhavataH, tasyaikAntarUpeNAmUrtatvAdacetanatvAca / samAdhAna-suniye ase-madirA kA pAna karane se, viSabhakSaNa se aura kIDI Adi ke khAye jAne se amUrta dhairya, smRti aura buddhi Adi Atmika guNoM kA upaghAta hotA hai, " medhAM pipIlikA hanti " ityAdi vacana se, tathA dUdha, zakkara aura ghRta Adi se anugraha hotA hai, usI prakAra amUrta AtmA kA mUrta karma dvArA anugraha aura upaghAta hotA hai / jIva ko amUrta aGgIkAra karake yaha samAdhAna kiyA hai, kintu jIva ekAntarUpa se amUrta nahIM hai| kSIra-nIra ko taraha athavA agni aura lohe ke gole kI taraha AtmA kArmaNazarIra se kathaJcit abhinna hai, ata eva mUrta bhI hai| karmalipta AtmA mUrta hone ke kAraNa mUrta karmoM se usakA anugraha aura upaghAta hotA hI hai / hA ! AkAza kA anugraha aura upaghAta nahIM hotA, kyoM ki vaha ekAntataH amUrta aura acetana hai| samAdhAna-sAMbhaLe! jema madirAnuM pAna karavAthI, viSabhakSaNathI, athavA kIDI Adi peTamAM khAI javAmAM AvavAthI amUrta dhaya, ane buddhi Adi AdhyAtmika guNano upadhAta thAya che. "medhAM pipIlikA hanti" tyA kyanAthI, tathA dUdha, sAkara ane ghI AdithI anugraha thAya che, te pramANe amUrta AtmAne mUrta karma anugraha ane upaghAta thAya che. jIvane amUrta aMgIkAra karIne A samAdhAna karyuM che, paraMtu jIva ekAntathI amUrta nathI. kSIra-nIranI pramANe athavA agni ane loDhAnA goLAnI mAphaka AtmA kAmaNazarIrathI kathaMcit abhinna che. A kAraNathI mUrta paNa che. karmalipta AtmA mUrta hovAnA kAraNe mUrta karmothI tene anugraha ane upaghAta thAyaja che. hA ! AkAzane anugraha ane upaghAta thatuM nathI, kAraNa ke te ekAntathI amUta ane acetana che.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u.1 sU. 5 karmavAdipra0 ____317 ____ (5) karmaNo'nAditvamanAdiH karmaNaH prvaahH| zarIrakarmaNoH parasparaM kAryakAraNa bhAvAt , bIjAkuravat / yathA vIjAdakaro jAyate, aGkurAdapi krameNa vIjamupajAyate / evaM zarIrAt karma jAyate karmatastu zarIramityevaM punaH punarapi parasparamanAdikAlataH kAryakAraNabhAvasadbhAvo'sti / iha yayoH parasparaM kAryakAraNabhAvastayoranAdi pravAho dRzyate yathA bIjAGkarayoH, yathA vA kukkuTANDayoH, tathA zarIrakarmaNoranAdipravAha iti / (5) karmoM kA anAdipana karmoM kI paramparA anAdikAlIna hai, kyoM ki zarIra aura karma kA paraspara kAryakAraNabhAva hai, jaise bIja aura aMkura kA / tAtparya hai ki jaise bIja se aMkura utpanna hotA hai, aura aMkura se kramazaH bIja kI utpatti hotI hai, isI prakAra zarIra se karma aura karma se zarIra utpanna hotA hai / yaha pArasparika kAryakAraNabhAva anAdi kAla se calA AtA hai / jina do padArthoM meM paraspara kArya-kAraNabhAva hotA hai unakA pravAha anAdikAlIna dekhA jAtA hai, jaise pUrvokta bIja aura aMkura kA, athavA murgI aura aNDe kA / isa prakAra zarIra aura karma kA pravAha anAdikAlIna hai| (4) inuimaYi :karmonI paraMparA anAdikAlIna che. kAraNa ke zarIra ane karmone paraspara kArya. kAraNabhAva che, jevI rIte bIjA ane aMkurane. tAtparya e che ke-jevI rIte bIjathI aMkura utpanna thAya che, ane aMkurathI kamazaH (krame-kame) bIjanI utpatti thAya che. te pramANe zarIrathI karma ane karmathI zarIra utpanna thAya che. A parasparane kArya- kAraNa bhAva anAdi kAlathI cAlyA Ave che. je be padArthomAM paraspara kArya-kAraNabhAva hoya che tene pravAha anAdikAlIna levAmAM Ave che. jevI rIte pUrva kahela bIja ane aMkurane, athavA maraghI ane IDAne, e pramANe zarIra ane karmane pravAha anAdikAlIna che.
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 (6) akarmavAdimatanirAkaraNam " , yaH punaradRSTaM karma nAstIti manyate sa ca nAstikaH praSTavyaH - ayamadRSTAbhAvaH kim apratyakSatvAt, vicArAkSamatvAt sAdhakAbhAvAd vA manyase 1 apratyakSatvAnnAdRSTAbhAvaH sidhyati, yatastava yadapratyakSaM tannAstIti svIkAre tvadIyapitAmahAderapyabhAvaH syAt tasya tvajjanmataH pUrvamevAtItatvena tavA pratyakSatvAt / tathA ca bhavanmate pitAmahAderatIta kAlikasattAyA abhAvena bhavato'pi sattA kathamupapadyeta ? | 1 (6) akarmavAdI ke AcArAGgasUtre mata kA nirAkaraNa - jo nAstika yaha mAnatA hai ki - adRSTa karma kA sadbhAva nahIM hai, usase pUchanA cAhie ki- tuma adRSTa ke abhAva ko kyoM mAnate ho ? pratyakSa na hone se, vicAra ko sahana na karane se arthAt vicArake yogya nahI hone se, yA sAdhaka pramANoM kA abhAva hone se adRSTa kA abhAva kahate ho ? pratyakSa na hone mAtra se adRSTa kA abhAva tumhe pratyakSa nahIM dikhAI detA vaha hotA hI nahIM hai, siddha nahIM ho sakatA / jo aisA mAna liyA jAya to tumhAre pitAmaha Adi kA bhI abhAva ho jAyagA / vaha tumhAre janma se pahale hI gujara cuke hai, ataH tumheM pratyakSa dikhAI nahIM de sakate / aisI avasthA meM tumhAre pitAmaha Adi kI bhUtakAlIna sattA kA abhAva hojAne ke kAraNa tumhArI sattA bhI khatare meM paDa jAyagI / (1) arbhavAhInA bhatanuM nirAharaNa ne nAstiSTha bhetuM mAne che :- dRSTanA sadbhAva (astitva) nathI, tebhane pUchavuM joIe ke-tame adRSTanA abhAva zA mATe mAnA che ? pratyakSa nahI hovAthI, vicArane sahana nahI karavAthI arthAt--vicAravAyAgya nahi hAvAthI, athavA sAdhaka pramANeAnA abhAva hAvAthI adRSTanA abhAva kaheA che? pratyakSa nahI haiAvA mAtrathI aSTane abhAva siddha thaI zakatA nathI, je vastu tamane pratyakSa jovAmAM na Ave te vastu hAyaja nahI, e pramANe jo mAnI leze te tamArA pitAmaha (bApane khApa) Adine abhAva thaI jaze, kAraNa ke te tamArA janmatA pahelAja gujarI gayA che tethI tamane te pratyakSa jovAmAM AvatA nathI, evI avasthAmAM tamArA pitAmaha AdinI bhUtakAlIna sattAne abhAva thaI javAthI tabhArI bhattA bhutarAmAM (layamAM) paDI 4ze.
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1sU.5 karmavAdipra0 ___atha sarvapramAtaNAM yadapratyakSaM tannAstItyapi na saMbhavati / yataH sarvamatIndriyaM vastu sarvapramAtRRNAM pratyakSaM na bhavati, tAdazajJAnazakterabhAvAt / asmAbhistu samastabhAvAvabhAsanabhAskaraH sarvajJaH svIkriyate / vicArA'kSamatvamapi na yuktaM, karkaza(durdharSa)tastaya'mANasya karmaNaH sadbhAvasaMbhavAt / sAdhakAbhAvAdapi nAdRSTAbhAvaH, pUrvoktAgamAnumAnayostatsAdhakayoH sattvAt / yathA ca-zubhaH puNyasya, azubhaH pApasyetyAgamaH / zubhayogaH puNyasya, azubhayogaH pApasya kaarnnmityrthH| agara kahA jAya ki eka-do ke apratyakSa hone se kisIkA abhAva nahIM hotA varan jo vastu sabhI ke apratyakSa hai, usakA abhAva hotA hai| yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoM ki saba atIndriya vastue~ saba pramAtAoM ke pratyakSa nahIM hotI, isakA kAraNa viziSTa jJAnazakti kA abhAva hai| magara hama loga to samasta padArthoM ko prakAzita karane meM sUrya ke samAna savejJa svIkAra karate haiN| ___ adRSTa, vicAra ko sahana nahIM karatA arthAt vicArane ke yogya nahIM hai, yaha kathana bhI yukta nahIM, kaThora takauM dvArA vicAra karane se karma kA astitva siddha ho hI jAtA hai| sAdhaka pramANoM kA abhAva hone se karma kA abhAva batalAnA bhI ThIka nahIM, kyoM ki pUrvokta Agama aura anumAna pramANa usakA - sadbhAva siddha karate haiM / 'zubhaH puNyasya azubhaH pApasya' yaha AgamapramANa hai| arthAt zubhayoga puNya kA aura azubha yoga pApa kA kAraNa hotA hai| athavA kaheze ke eka-enA apratyakSa hovAthI keIne abhAva thato nathI. paratuM je vastu sarvane apratyakSa che tene abhAva hoya che. ema kahevuM te paNa ThIka nathI, kAraNa ke sarva atIndriya vastuo pramAtAone pratyakSa thatI nathI. tenuM kAraNa viziSTa jJAnazaktine abhAva che. athavA ame te samasta padArthone prakAzita karavAmAM sUryanA samAna sarvagnane svIkAra karIe chIe. adaSTa, vicArane sahana karatA nathI arthAta vicAravA yogya nathI, ema kahevuM te paNa yukta nathI, kaThina tarko dvArA vicAra karavAthI kamanuM astitva siddha thaI jaya che. sAdhaka pramANono abhAva hovAthI karmono abhAva batAvo te paNa ThIka nathI; kAraNa ke pUrvokta Agama ane anumAna pramANa tene sadbhAva (astitva-hevApaNuM) siddha 2 che. zubhaH puNyasya azubhaH pApasya' se mAmA cha, arthAt zubha yoga puNyanuM azubha coga pApanuM kAraNa hoya che.
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 AcArAgasUtre kAryavizeSeNa kAraNasyAnumAnaM bhavati yathA kAryavizeSaH sakAraNakaH, kAryatvAt , kumbhavat / uktaJca " tulyAkRtyozca yamayo,-dazyate mahadantaram / cAritra-vIrya-vijJAna,-carAgyA-rogya-saMpadAm " // 1 // iti / adaSTarUpakAraNamantareNedaM mahadantaraM na saMbhavati, tasmAdavazyaM svIkaraNIyaM karma / (7) bandhasvarUpanirUpaNamatra vandhazabdena bhAvavandho gRhyate, na tu nigaDAdivandharUpo drvyvndhH| vandhanaM vndhH| karmavargaNAyogyapudgalaskandhAnAmAtmapradezAnAM ca parasparaM kSIra kAryavizeSa se kAraNa kA anumAna hotA hai| jaise-isa kArya kA koI kAraNa hai, kyoM ki kArya hai, jaise-ghaTa, kahA bhI hai-- "samAna AkRti vAle yamala (joDalo santAna ) meM cAritra, vIrya, vijJAna, vairAgya, aura sampatti kA mahAn antara dikhAI detA hai " // 1 // adRSTarUpa kAraNa ke vinA yaha mahAn antara nahIM ho sakatA, ata eva karma avazya svIkAra karanA caahie| (7) vandha ke svarUpakA nirUpaNavandha-zabda se yahA bhAvavandha kA grahaNa karanA caahie| veDI Adi dravyabandhakA nahIM / karmavargaNA ke yogya pudgalaskandhoM kA aura AtmapradezoM kA Apasa meM dUdha kArya-vizeSathI kAraNanuM anumAna thAya che jevI rIte A kAryanuM keI kAraNa che, 29 Arya cha, ravI zata ghaTa. 4yu para cha ___ 'samAna mAiti vANAM yamada-236i saMtAnamA yAritra, vIya, vijJAna, vairAzya, Arogya ane sampattinuM mahAna aMtara jovAmAM Ave che... 1 adag5 kAraNa vinA A mahAna akhta hoI zake nahi, e kAraNathI karmanA avazya svIkAra karI levuM joIe. (7) svarUpa ni354baMdha-zabdathI ahiM bhAva-baMdhanuM grahaNa karavuM joIe, beDI Adi dravyabaMdhanuM nahi, karmavargaNane egya pudagalaskana ane Atma-pradezane paraspara dUdha ane
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u.1 sU. 5. karmavAdipra0 321 nIravat sambandho bandhaH / yadvA-vadhyate = asvAtantrya mApadyate AtmA yena, sabandhaH / jJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmapudgalAnAmavasthAnaM hi jIvasyA'nantajJAnadarzanasukhavIryarUpa sAmarthyapratibandhakatayA svAtantryavighAtakaM bhavati / yadyapi nizcayanayena rAgadveSarahito'yamAtmA, tathApyasau vyavahAranayena rAgadveSarUpabhAvakarmaNAM jJAnAvaraNIyAdidravyakarmaNAM ca kartA bhavati / AtmasaMlagnazarIrAvagAhanakSetrAvasthitakarmavargaNAyogya pudgalaskandhAH svakIyopAdAnakAraNazaktyaiva karmarUpAmavasthAM prApnuvanti / te ca karmapudgalA AtmapradezaiH saha parasparameka kSetrAvagAharUpaM bandhaM kSIranIravat prApnoti / yathA samuDDIyamAnAni rajAMsi aura pAnI kI taraha sambandha ho jAnA bandha hai / AtmA jIva jisa ke dvArA bA~dhA jAya=parAdhIna kiyA jAya, vaha bandha hai | jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM kI sthiti, jIva ke ananta jJAna, darzana, sukha aura vIryarUpa sAmarthya meM bAdhaka hone ke kAraNa svatantratA kA ghAta karane vAlI hai / yadyapi nizcayanaya se AtmA rAga-dveSa se rahita hai, kintu vyavahAranaya se rAga-dveSarUpa bhAvakarmoM kA, tathA jJAnAvaraNa Adi dravyakarmoM kA kartA hai / jisa AkAzakSetra meM AtmA se saMbaddha zarIra hai, isI AkAzakSetra meM sthita karmavargaNA ke yogya pudgalaskandha, apanI upAdAnakAraNa-zakti se hI karmarUpa avasthA ko prApta karate hai / ve karma pudgala AtmapradazoM ke sAtha paraspara eka kSetrAvagAharUpa bandha ko kSIra-nIra kI nAI prApta hote hai| jaise-uDatI huI raja, tela se cikane ghaDe Adi para cipaka jAtI hai, pANInI pramANe sambandha thaI javA te baMdha che. AtmA-jIva jenA dvArA baMdhAI jAya-parAdhIna thaI jAya. te madha che. jJAnAvaraNa Adi ATha karmonI sthiti, jIvanA ananta jJAna, darzana sukha ane vIrUpa sAmarthyamAM khAdhaka hovAnA kAraNe svatatratAnA ghAta karavA vALI che. jo ke nizcayanayathI AtmA rAga-dveSathI rahita che, parantu vyavahAranayathI rAga- dveSarUpa bhAvakarmAnA, tathA jJAnAvaraNa Adi dravyakarmAnA koM che. je AkAzakSetramAM AtmAthI samRddha zarIra che, te AkAzakSetramAM sthita (rahelA) kama-vagaNAnA cAgya pudgalaskaMdha, pAtAnI upAdAna kAraNu-zaktithI ja karUpa avasthA prApta kare che, te karma pudgala AtmapradezAnI sAthe paraspara ekakSetrAvagAharUpa madhane kSIra-nIranA nyAya pramANe prApta thAya che; jevI rIte uDatI raja. telanA cikaNA ghaDA smAdine pra. A. 41
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 AcArAGgasUtre tailasnigdhe ghaTAdau saMzliSTAni bhavanti, tathA rAgadveparUpataila snigdhamalinAtmapradezeSu karma vargaNA yogya pudgalAH svakIyopAdAnazaktyA jJAnAvaraNIyAdikarmarUpAmavasthAM prApya saMzliSTA bhavanti / audArika-vaikriyA paramANurUpA dvipradeziprabhRtiskaMndharUpAzca pudgalA - ''hAraka - taijasa-bhASA-zvAsocchAsa - manaH kArmaNa - bhedAdaSTavidhAH / tatra karma - vargaNApudgalA api samastalokaM vyApya vartante, yatra saMsAriNAM zarIrANi santi, tatrApi tadbahizcApi sarvatra te vartante, tatra karmayogyapudgalA AtmanA parigRhItAH karmarUpeNa pariNatA bhavanti / rAgadveSapariNatyA''rdrIkRtasyAtmano manovAkkAyarUpakaraNasAhAyyena usI prakAra rAga-dveSarUpI tela se cikane malina AtmapradezoM me, karma vargaNA ke yogya pudgala, apanI-apanI upAdAnazakti se jJAnAvaraNa Adi karma-rUpa avasthA ko prApta kara ke cipaka jAte haiM / paramANurUpa aura dvipradezI vagairaha skandharUpa pudgala taijasa, bhASA, zvAsocchvAsa, mana aura kArmaNa ke bheda se ATha se kArmaNavargaNA ke pudgala bhI sampUrNa loka meM vyApta hai / jahAM saMsArI jIvoM ke zarIra haiM, vahAM bhI hai, aura bAhara bhI sarvatra hai / ye karmayogya pudgala AtmAdvArA jaba grahaNa kiye jAte haiM taba karmarUpa meM pariNata ho jAte hai / audArika, vaikriya, AhAraka, prakAra ke hote haiN| ina meM rAga-dveSarUpa pariNati se yukta AtmA kA, mana, vacana, kAya, kI sahAyatA se cAMTI jAya che, te pramANe rAga-dveSa rUpI telathI cikaNA ane malina AtmapradezAmAM ka vaNAyeAgya puThUgala peAta-peAtAnI upAdAnazaktithI jJAnAvaraNa Adi karma rUpa avasthA prApta karIne coMTI jAya che. paramANurUpa ane dvi-pradezI vagere sTa'dharUpa pudgala audArika, vaikriya, AhAraka. taijasa, bhASA, zvAseAclAsa, mana ane kANunA bhedathI ATha prakAranA hoya che. temAMthI kANuvAnA pudgala pazu sa`pUrNa leAkamAM vyApta che. jyAM saMsArI jIvAnAM zarIra che tyAM paNa che ane bahAra sarvatra paNa che. te kamacaiAgya pudgala AtmAdvArA jyAre grahaNa karavAmAM Ave che tyAre te karUpamAM piraNata thaI jAya che. rAga-dveSarUpa pariNatiyukta AtmAnI mana, vacana ane kAyAnI sahAyatAthI
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkAadhya.1 u.1 2.5 karmavAdima0 vIryaguNapariNAmAtmikA zubhAzubhakriyA bhavati / iyaM kriyA cAtmanaH pradezAnAM parispandaH, kampanaM, vyApAro, yoga iti cocyate / iyameva manovAkkAyayoga iti ca kathyate / iyamAtmano jJAnAvaraNAdyaSTakarsasambandharUpe bandhe hetuzca / AtmanaH zubhAzubhakriyAyAM satyAmAtmasaMlagnAnAdikArmaNazarIreNAtmA'nantAnantapradeziskandharUpAMzcatuHsparzAn karmayogyapudgalAnAdAya kArmaNazarIratayA pariNamayati / AtmasaMlagnaM yadanAdi kArmaNazarIraM, taddhi AtmaikyAt karmayogyapudgalAnAM grahaNe svAdhInakaraNe svasminnekatvapariNAmakaraNe ca samartha bhavati / anAdikArmaNazarIrasambandhAdeva saMsArI jIvo mUrto'sti / mUrtatvAdeva ca tasya paugalikakarmasambandho bhavati / vIryaguNa ke pariNamanarUpa zubhA-zubha kriyA hotI hai / isa kriyA ko AtmA ke pradezoM kA parispandana, kampana, vyApAra yA yoga kahate hai| yahI mana, vacana aura kAya kA yoga kahalAtA hai / yahI kriyA jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM ke bandha kA kAraNa hai / AtmA kI jaba zubha yA azubha kriyA hotI hai to AtmA ke sAtha pahale se baMdhe hue kArmaNazarIra ke dvArA AtmA, anantAnantapradezI-skandharUpa; causparzI karmayogya pudgaloM ko grahaNa kara ke kArmaNazarIra ke rUpa meM pariNata karatA hai / AtmA se sambaddha anAdikAlIna kArmaNazarIra AtmA ke sAtha ekameka hone ke kAraNa karmayogya pudgaloM ko grahaNa karane meM, apane adhIna karane meM aura apane sAtha ekameka karalene meM samartha hotA hai / anAdikAlIna kArmaNazarIra ke sambandha se hI saMsArI jIva mUrta hai, aura mUrta hone ke kAraNa hI usakA paudgalika karmoM ke sAtha sambandha hotA hai| vIryaguNanA pariNamanarUpa zubhAzubha kiyA thAya che. te kiyAne AtmAnA pradezanuM parispandana, kampana, vyApAra athavA pega kahe che. Aja mana vacana ane kAyAne coga kahevAya che. A kriyA jJAnAvaraNa Adi ATha karmonA baMdhanuM kAraNa che. AtmAnI jyAre zubha athavA azubha kiyA thAya che te AtmAnI sAthe pahelAthI bAMdhelA kAmaNazarIra dvArA AtmA anaMtAnantapradezI-kaMdharUpa, causparzI kamogya pagalene grahaNa karIne kAryaNazarIranA rUpamAM pariNata kare che. AtmAthI saMbaddha anAdikAlIna kAmaNuzarIra AtmAnI sAthe ekameka hovAnA kAraNe karmaSya pagalene grahaNa karavAmAM, potAnA AdhIna karavAmAM ane pitAnI sAthe ekameka karI levAmAM samartha thAya che. anAdikAlIna kANuzarIranA saMbaMdhathI ja saMsArI jIva mUrta hevAnA kAraNe ja tene paugalika karmonI sAthe sambandha thAya che.
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 AcArAgasUtre yathA dIpaka USmaguNayogAd vartidvArA tailamAdAya jvAlArUpeNa pariNamayati tathA rAgadveSoSmaguNasambandhAnmanovAgAdiyogavA''tmadIpaH karmayogyapudgalaskandhatailamAdAya karmajvAlArUpeNa pariNataM karoti / manovAgAdirUpakaraNasaMyogAdAtmano vIryapariNAmo bhavati, ato mnovaagaadivyaapaaroyogshbdenocyte| yathA mRnmayaghaTasyAgnisaMyogAd raktatvAdipariNatirghaTasyaiva bhavati tathA manovAgAdisaMyogAt zubhAzubhakriyArUpA vIryapariNatirAtmana eva bhavati, na tu pudgalarUpamanovAgAdeH / yathA ca tailAbhyakte zarIre jalArdai vastre vA dhUlirAzliSTA bhavati, tathA jaise-dIpaka uSmAguNa ke kAraNa battIdvArA taila grahaNa kara ke jvAlA ke rUpa meM pariNata karatA hai, usI prakAra rAga-dveSa rUpa uSmAguNake sambandha se mana, vacana Adi yogoM kI vattI dvArA AtmarUpI dIpaka karmayogyapudgalaskandharUpa taila ko grahaNa kara ke karmarUpa jvAlA me pariNata kara letA hai| mana, vacana aura kAyarUpa karaNa ke dvArA AtmA kA vIryarUpa pariNamana hotA hai / isIlie mana, vacana, Adi kA vyApAra yoga kahalAtA hai / jaise -agni ke saMyoga se miTTI ke ghaDe kI lalAI AdirUpa pariNati hotI hai, aura vaha ghaDe kI hI kahalAtI hai, usIprakAra mana, vacana Adi ke saMyoga se zubhA-zubhakriyArUpa vIrya kI pariNati AtmA kI hI hotI hai, pudgalarUpa mana, vacana Adi kI nahIM / jaise tela se lipta zarIra para yA bhIge hue vastra para dhUla laga jAtI hai, jevI rIte dIpaka umAguNanA kAraNe battI dvArA telane grahaNa karIne javALAnA japamAM pariNata kare che te pramANe rAga-dveSarUpa uSmAguNanA sambandhathI mana vacana Adi genI battI dvArA AtmArUpI dIpaka karmacagya-pugalaskaMdharUpa telane grahaNa karIne kamarUpa jvAlAmAM pariNata karI le che. mana, vacana ane kAyArUpa karaNadvArA AtmAnuM vIryarUpa pariNamana thAya che; e kAraNathI mana, vacana Adine vyApAra cega kahevAya che. jevI rIte agninA saMgathI mATInA ghaDAnI ja lAlI (rAtAzapaNuM) rUpa pariNati thAya che, ane te ghaDAnI ja kahevAya che. te pramANe mana, vacana AdinA saMgathI zubhA-zubhakriyArUpa vIryanI pariNati AtmAnI ja thAya che. pudgalarUpa mana, vacana AdinI nahi. jevI rIte telathI lipta zarIra para, athavA bhiMjAelA vastra para dhULa lAgI jAya che. te pramANe rAga-dveSarUpI telathI yukta AtmAnA kAmeNuzarIrarUpa
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 karmavAdipra0 325 rAgAdirUpatailAbhyaktasyAtmanaH kArmaNazarIrapariNAmo navInakarmagrahaNe yogyatAM sNpaadyti| AtmazarIrayoraikye sati samyagjJAnAbhAvarUpAnAbhogavIryataH karmabandho bhavati / itthaM karmavargaNAyogyapudgalAnAM jJAnAvaraNIyAdikarmatayA pariNatAnAM sakaSAyasyAtmanaH sakalapradezeSu lolIbhAvo vandha iti bodhyam / (8) vandhakAraNanirUpaNamvandhasya pazca sAdhAraNakAraNAni mithyAtvA'-virati-pramAda-kaSAya-yogabhedAt / tatrAtattve tatvAdhyavasAyarUpo viparItAvabodho mohakarmodayajanita AtmapariNAmo mithyAlam / yadvA-kudeva-kuguru-kudharmaSvabhirucirUpamatattvArthazraddhAnaM usI prakAra rAga-dveSarUpI tela se yukta AtmA kA kArmaNazarIrarUpa pariNAma navIna karmoM ko grahaNa karane meM yogya ho jAtA hai / AtmA aura zarIra ke ekameka hone para samyagjJAna ke abhAvarUpa anAbhoga vIrya se karmabandha hotA hai / isa prakAra jJAnAvaraNa Adi karmarUpa meM pariNata kArmaNavargaNAoM ke yogya pudgalo kA kaSAyayukta-AtmA ke samasta pradezoM meM ekameka ho jAnA bandha hai| (5) bandhake kAraNabandha ke sAdhAraNa kAraNa pAMca haiM-(1) mithyAtva, (2) avirati, (3) pramAda, (4) kaSAya, aura (5) yoga / atattva ko tattva samajhanerUpa mohanIyakarmajanya viparItajJAnarUpa AtmapariNAma ko mithyAtva kahate hai, athavA kudeva, kuguru aura kudharma meM rucirUpa atattva kA pariNAma navIna karmo grahaNa karavAmAM yogya thaI jAya che. AtmA ane zarIranA ekameka thavAthI samyajJAnanA abhAvarUpa anAga vIryathI karmabaMdha thAya che. e pramANe jJAnAvaraNa Adi karma rUpamAM pariNata kArmaNavargaNAnA caDyA pudgalonuM kaSAyayukta AtmAnA samasta pradezamAM ekameka thaI javuM te baMdha che. (8) dhanu 25-- madhanA sAdhA25 4 / 2 / pAya che.-(1) mithyApa, (2) mavirati, (3) abhAI, (4) 4SAya mAne (5) yoga atatvane tattva samajavA rUpa mehanIya kamIjanya, viparItajJAnarUpa AtmapariNAmane mithyAtva kahe che. athavA kudeva kugurU, ane kulamamAM rUcirUpa atatvanI
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 AcArAgasatre mithyAtvam 1 / sAvadhayogepu pravRttiraviratiH2 / sadupayogAbhAvaH pramAdaH, mokSamArga prati zaithilyaM vA prmaadH3| kaSyate punaHpunmarjanmamaraNAdiklezo'nubhUyate yena sa kapAyaH, mohanIyakarmodayajanita AtmapariNativizeSaH, yadvA-kaSyate yatra zArIrikamAnasikadukhaiH, sa kapaH-saMsAraH, tasya AyaH-prAptikAraNaM kaSAyaH= krodhAdi 4 / yujyate-AtmA'neneti yogaH manovAkkAyavyApArarUpa: 5 / uktaJca ___ "paMca AsavadArA paNattA, taMjahA-micchattaM 1, aviraI 2, pamAyA 3, kasAyA 4, jogA 5" / (samavA0 samavAya 5) 'AsavadArA' iti-Astravo vandhakAraNam / zraddhAna mithyAtva kahalAtA hai ? / sAvadha yogoM meM pravRtti karanA aviratti hai 2 / samyak upayoga (yatanA) kA abhAva pramAda kahalAtA hai, yA mokSamarga ke viSaya meM zithilatA honA pramAda hai 3 / jisa ke dvArA AtmA kapA jAya arthAt vAraMvAra janma-maraNa kA kleza bhogA jAya use kaSAya kahate hai / kapAya, mohakarma se utpanna AtmA kI eka pariNati hai / athavA - jahA~ zArIrika evaM mAnasika duHkho se jIva kaSA jAya (yukta ho) use kapa arthAt saMsAra kahate hai aura usa kaSa (saMsAra) kI Aya-prApti jisa se ho vaha kapAya kahalAtA hai 4 / jisa se AtmA vyApta ho, aisA mana, vacana aura kAya kA vyApAra yoga kahalAtA hai 5 / kahA hai "paMca AsavadArA paNNattA, taM jahA-micchattaM, aviraI, pamAyA, kasAyA, jogaa"| (samavAyAga, samavAya 5) yahA~ 'AsavadArA' kA artha hai-Azrava ke dvAra arthAt vandhake kAraNa / zraddhA tene mithyAtva kahe che (1). sAvadya gomAM pravRtti karavI te avirati che (2). samyak upagane abhAva te pramAda kahevAya che, athavA mekSamArganA viSayamAM zithilatA thavI te pramAda che (3). jenA dvArA AtmA kaSAya arthAt vAraMvAra janma maraNane kaleza bhegavavAya tene kaSAya kahe che. kaSAya, meha kamathI utpanna AtmAnI eka pariNati che. athavA-jyAM zArIrika ane mAnasika duHkhothI jIva kaSAya arthAt pIDAya tene kaSa arthAt saMsAra kahe che, ane te saMsAranI Aya-prApti jenAthI hoya te kaSAya kahevAya che (4). jenAthI AtmA vyApta hoya evA mana, vayana bhane yAnA vyApAra te yoga hevAya che. (5), thu cha : "paMca AsavadArA paNNattA, taMjahA-micchattaM, aviraI, pamAyA, kasAyA jogA." (sabhapAyAMga, samavAya 5,) mahiM "AsavadArA" na patha -mAdhavanA dvAra, arthAt baMdhanA kAraNa.
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 327 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 su.5, karmavAdibha0 eSu paJcasu kAraNesu kaSAyaH pradhAnam / sa ca krodhamAnamAyAlobhabhedAcaturvidhaH / caturvidho'pyayaM kaSAyo rAgadveSAntargata evAsti / uktaJca __ "dohiM ThANehiM pAvakammA baMdhati, taMjahA-rAgeNa ya, doseNa ya / rAge duvihe paNNatte, taMjahA-mAyA ya lobhe ya / dose duvihe paNNatte, taMjahA-kohe ya mANe ya" (sthA0 sthAna 2 u0) bandhazcaturvidhaH-prakRti-sthitya-nubhAva-pradezabhedAt / uktazca "cauvihe baMdhe paNNatte, taMjahA-pagaibaMdhe1, ThiibaMdhe2, aNubhAvabaMdhe3, pesbNdhe4|" (samavAyAGga. samavAya4) ina pAMca kAraNoM meM kaSAya pradhAna hai| krodha, mAna, mAyA aura lobha ke bhedase vaha cAra prakAra kA hai| kaSAya ke ye cAroM bheda rAga aura dveSa meM hI antargata ho jAte haiN| kahA bhI hai " do sthAnoM se pApa karmoM kA bandha hotA hai| vaha isa prakAra--rAga se aura dveSa se / rAga do prakAra kA hai-mAyA aura lobha / dveSa bhI do prakAra kA hai-krodha aura mAna" / (sthA0 sthAna 2 u. 2) bandha cAra prakAra kA hai-(1) prakRti-bandha, (2) sthiti bandha, (3) anubhAva-bandha; aura (4) pradeza-bandha / kahA bhI hai "bandha cAra prakAra kA kahA gayA hai, vaha isa prakAra-(1) prakRtibandha, (2) sthitibandha, (3) anubhAvabandha, (4) pradezabandha" / ( sama. sa. 4) - A pAMca kAraNemAM kaSAya pradhAna che- mukhya che. krodha, mAna, mAyA ane lobhanA bhedathI te cAra prakAranA che. kaSAyanA te cAre ya bheda rAga-ane zreSamAM samAI jAya che. kahyuM che ke - be sthAnethI pApakarmone baMdha thAya che. te A pramANe che-rAgathI ane dveSathI, rAga be prakAra che-mAyA ane lobha. TheSa paNa be prakAra che-krodha ane bhAna" (sthA sthAna 2-5. 2). ma yA2 // 2 // cha-(1) pratimA, (2) sthitimA, (3) manumA (4) pradezamadha. 4thu 54 cha ___4deg5 yA2 42nA che. (1) prakRtimadha, (2) sthitimAdha, (3) anusAdha, (4) praza55," (sabha0 sa. 4)
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 AcArAGgasUtre tatra prkRtiH-svbhaavH| AtmaparigRhItakarmapudgalAnAM tacchaktirUpeNa pariNamanam / yathA nimvasya tiktatvam , guDasya madhuratvam / prakRtidvividhA-mUlaprakRtiH, uttaraprakRtizca / mUlarUpaH karmaNaH svabhAdo muulprkRtiH| mUlaprakRtiraSTadhA-jJAnAvaraNIya1 - darzanAvaraNIya2 - vedanIya3 - mohanIyA4-''yuSya5-nAma6-gotrAntarAya8-bhedAt / uktaJca___"aTTha kammapagaDIo paNattAo, taMjahANANAvaraNijja1, daMsaNAvaraNijjara, ve yaNija3 mohaNijja4, Auya5, nAma6, goyaM7, aNtraaiyN8"| (majJApanA0 pada-21 u. 1 sU. 288) prakRti arthAt svabhAva / AtmA ke dvArA grahaNa kie hue karmapudgaloM meM amukaamuka prakAra kI zakti (svabhAva) utpanna ho jAnA prakRtivandha hai / jaise-nIma meM kaTukatA aura guDa meM madhuratA hotI hai| prakRti do prakAra kI hai-mUlaprakRti aura uttaraprakRti / karma kA mUla svabhAva mUlaprakRti kahalAtI hai / mUlaprakRti ke ATha bheda hai-(1) jJAnAvaraNIya, (2) darzanAvaraNIya, (3) vedanIya, (4) mohanIya, (5) Ayu, (6) nAma, (7) goMtra, aura (8) antarAya / kahA bhI hai: "ATha karmaprakRtiyAM hai, ve isa prakAra-(1) jJAnAvaraNIya, (2) darzanAvaraNIya, (3) vedanIya, (4) mohanIya, (5) AyuSya, (6) nAma, (7) gotra, (8) antarAya / " (prajJA. pada 21 u. 1 sU. 288 ) prakRti arthAt svabhAva,AtmAdvArA grahaNa karelA karmayugalomAM amukaamuka prakAranI zakti (svabhAva) nuM utpanna thaI javuM te prakRtibaMdha che. jevI rIte lIMbaDAmAM kaDavAza ane gaLamAM madhuratA hoya che. prakRti be prakAranI che- (1) mUlaprakRti ane (2) uttaraprakRti. karmane mUla svabhAva te mUlaprakRti kahevAya che. te mUla prakRtinA ATha bheda che- (1) jJAnAvaraNIya, (2) zanApIya, (3) venIya, (4) mAnIya, (5) gAyu, (6) nAma, (7) mAtra mana (8) tazaya. yuM che : ____mA 4bhaprakRtimA che, te mA prabhArI-jJAnApAya, zanA124Iya, vahanIya, bhAhanIya, AyuSya, nAma, mAtra, gt2|5." (anA. 56 21 9. 1 sa. 288)
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 karmavAdipra0 ____ jJAnAvaraNIyaM karma, jIvasya jnyaangunnmaadRnnoti1| darzanAvaraNIya karma darzanaguNam / vedanIyakarma jIvasyAvyAvAdhaguNaM saMruNaddhi3 / mohanIyakarma jIvasyAviratiM tattvAnabhiruciM ca jnyti4| AyuSyakarma jIvasyAmaratvaM pratihanti5 / nAmakarma jIvasyA'mUrtatvaM prativadhnAti6 / gotrakarma tasyAgurulaghuguNaM vyAhanti7 / antarAyakarma jIvasyAnantavIryaguNaM runnddhi8| ___ yathA-gavAdibhakSitaNAdayo dugdharUpeNa pariNatA bhavanti, mAdhuryasvabhAvaH sahaiva jAyate, sa caitAvatkAlaparyantasthAyIti sthitisamayamaryAdApi jAyate mAdhurye tIvramandabhAvAdivizeSo'pi bhavati, tasya dugdhasya paudgalika (1) jJAnAvaraNIya karma jIva ke jJAnaguNako DhAkatA hai, (2) darzanAvaraNIyakarma darzanaguNako / (3) vedanIyakarma jIva ke avyAbAdhaguNa ko rokatA hai aura (4) mohanIyakarma jIva meM avirati aura tattva ke prati aruci utpanna karatA hai| (5) Ayukarma jIva kI amaratA ko rokatA hai aura (6) nAmakarma jIva ke amUrtatva guNa ko rokatA hai| (7) gotrakarma aguru-laghutva guNa ko naSTa karatA hai aura (8) antarAyakarma jIva ke ananta vIrya kA ghAta karatA hai| jaise gAyadvArA khAye hue tRNa Adi dUdha rUpa meM pariNata hote hai, aura una meM madhuratA kA svabhAva bhI sAtha hI utpanna ho jAtA hai| usa meM amuka kAlapayata Thaharane kI sthiti-maryAdA bhI utpanna ho jAtI hai, aura madhuratA meM tIvratA yo mandatA kI vizeSatA bhI AjAtI hai| usa dUdha kA paugalika pariNAma bhI sAtha hI utpanna hotA hai / (1) jJAnAvaraNIya karma jIvanA jJAna-guNane DhAMkI de che; (2) darzanAvaraNIya karma dazanaguNane DhAMke che. (3) vedanIya karma jIvanA avyAbAdha guNane, rekI de che (4) mehanIya karma jIvamAM avirati ane tatvaprati arUcI utpanna karAve che (5) Ayu karma jIvanI amaratAne roke che. (6) nAma-kama jIvanA amUrtatva guNane che. (7) gotra-meM mazu3sadhutva guNano nArA 42 cha mana (8) matazaya meM jIvanA anaMtavIryane ghAta kare che. jevI rIte gAye khAdheluM ghAsa Adi dUdha rUpamAM pariNata thAya che ane temAM madhuratAne svabhAva paNa sAthe ja uptana thAya che. temAM amukakAlaparyanta sthira rahevAnI sthiti-maryAdA paNa usanna thaI jAya che. ane madhuratAmAM tIvratA athavA maMdatAnI vizeSatA paNa AvI jAya che. te dUdhanuM paudgalika pariNAma paNa sAthe ja pra. mA. 42
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 AcArAgasUtre pariNAmazcApi sahaiva prAdurbhavati tathA jIvena parigRhItAnAM karmavargaNAyogyapudgalAnAM karmarUpeNa pariNamane caturvidhA aMzAH sahaiva bhavanti / ta evAMzAH vandhabhedAH prakRtyAdayaH santi / ___ kaNikAguDaghRtakaTukAdidravyANAmauSadhamodakarUpeNa pariNamane sahaivAnekAkArapariNAmo bhavati / yathA modako hi kazcid vAtapittaharaNazIlaH, kazcid buddhivardhanaH, kazcit saMmohakArI, kazcinmArakaH, ityanekAkAreNa pariNamate jIvasaMyogAt , tathA karmavargaNAyogyapudgalAnAmAtmasambandhAtkarmarUpeNa pariNAma kazcitkarmapudgalaH jJAnamAvRNoti, kazciddarzanamAvRNoti aparaH sukhaduHkhAnubhavaM janayatI tyAdi yojanIyam / isa prakAra jIva dvArA grahaNa kie hue karmavargaNA ke yogyapudgoMkA karmarUpa pariNamana hone para cAra prakAra ke aMza una meM sAtha hI utpanna hote hai / vahI aMza bandha ke prakRti Adi bheda kahalAte hai| ___ ATA, guDa, ghI aura kaTuka Adi dravyoM se bane hue laDaDU meM eka sAtha aneka prakAra ke pariNamana hote hai / koI lAhudda bAta-pitta kA nAzaka hotA hai, koI buddhivardhaka hotA hai, koI sammohajanaka hotA hai, aura koI ghAtaka hotA hai, isa prakAra jIva ke saMyoga se laDDU aneka AkAroM meM pariNata hotA hai / isI prakAra karmavargaNA-yogya pudgaloM kA AtmA ke nimitta se karmarUpa pariNamana hone para koI karma, jJAna ko AcchAdita karatA hai, koI darzanako koI karma, sukha-duHkha kA anubhava karAtA hai| ityAdi saba ghaTA lenA cAhie / uptana thAya che e pramANe jIvadvArA grahaNa karelA karmavargaNAyogya pagalonuM karmarUpa pariNamana thavAnI sAthe cAra prakAranA aMza temAM sAthe ja utpanna thAya che te aMza, baMdhanA prakRti Adi bheda kahevAya che. loTa, goLa, ghI ane kaTuka Adi dravyo nAMkhIne banAvelA lADumAM eka sAthe aneka prakAranuM pariNamana thAya che, keI lADu vAta-pittane nAza karanAra hoya che. keI buddhipUrvadha hoya che. keI saMmeha utpanna karanAra hoya che. ane keI ghAtaka hoya che. e pramANe jIvanA saMgathI lADu aneka AkAramAM pariNata thAya che. te pramANe kamavargaNAyogya pagalonuM AtmAnA nimittathI karmarUpa pariNamana thAya tyAre keI karma jJAnane AcchAdita kare che ke darzanane, kaI karma sukha-duHkhano anubhava karAve che. e pramANe sarva bAbatamAM ghaTAvI levuM joIe.
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU. 5 karmavAdina yathA vA-vAtahAridravyanirmito modakaH prakRtyA vAtaM harati, pittopazamakadravyanirmito modakaH prakRtyA pittaM nAzayati, kaphApahArakadravyanirmitaH karpha harati / ityevaM modakasya nAnAvidhA prkRtiH| tasyaiva modakasya sthitistu kasyacidekadinavyApinI, aparasya dinadvayasthAyinI, anyasya kasyacinmAsAdikAlaM vyApya sthitibhavati, tataH paraM tattanmodakasya vinAzAt / evaM modakasyAnubhAvo mdhurkttukssaayaadiruupH| rasastIvamandabhAvena kasyacinmodakasyaikaguNaH, kasyacid dviguNaH, kasyacit triguNo bhavati / pradezo'pi modakasya kasyacidekakarSamitaH, kasyacid dvikarSaparimitaH, kasyacitrikarSaparimito bhavati / athavA jaise-vAtahAraka dravyo se banA modaka svabhAva se vAta kA nAza karatA haiM, pittakA nAza karane vAle dravyoM se banA modaka pittakA nAza karatA hai, kaphahArI dravyoM se banA modaka kaphako dUra karatA hai, isa prakAra modaka kI prakRti nAnA prakAra kI hai / koI modaka ekadina taka hI Thahara sakatA hai, koI do dina taka aura koI mahIne bharataka Thahara sakatA hai, usake pazcAt modaka meM vaha zakti nahIM rahatI hai / isI prakAra kisI modaka kA madhura yA kaTuka rasa tIvra hotA hai kisI kA manda hotA hai, kisI modaka meM ekaguNa rasa hotA hai, kisI meM dviguNa aura kisI meM tIna guNA, kisI modaka kA pradezasamUha eka karSa parimita hotA hai, kisIkA do karSa parimita hotA hai, aura kisIkA tIna karSa parimita hotA hai| athavA-jema vAyunAzaka dravyothI banelA lADu svabhAvathI vAyune nAza kare che; pittane zAnta karavA vALA dravyathI banelA lADu pitane nAza kare che. kapha nAza karanArA dravyothI banelA lADu kaphane dUra kare che, e pramANe lADunI prakRti judA-judA prakAranI che. keI lADu eka divasa sudhI rahI zake che, keI be divasa ane kaI mahinA sudhI rahI zake che. te pachI lADumAM te prathamanA jevI zakti rahetI nathI. e pramANe kaI lADune madhura athavA kaTuka rasa tIvra hoya che. keIna maMda hoya che, keI lADumAM eka guNa rasa hoya che, keImAM dviguNa ane keImAM traNa guNa rasa hoya che. keI lADunA pradezasabhUDa me 41 ( tAsA) pazibhita DAya che. dhanA me 4 (yAra dial) parimita hoya che, ane keInA traNa karSa (cha telA) parimati hoya che.
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre evaM karmaNo'pi kasyacid jJAnAvaraNasvabhAvA prakRtiH, aparasya darzanAvaraNarUpA, kasyacit smygdrshnaadivighaatsvbhaavaa|| karmaNaH sthitizca kasyacit triMzatsAgaropamakoTIkoTIrUpA, aparasya kasyacit karmaNaH saptatisAgaropamakoTIkoTIrUpetyAdi / rasastu kasyacit karmaNastItraH, kasyacittIvrataraH, kasyacittIvratamaH, kasyacinmandaH, kasyacinmandatara ityAdi bodhyam / (1) prakRtivandhaH // aSTavidha-mUlapakRtivandha-lakSaNam(1) jJAnasya (vizeSabodhasya ) AvarakaM karma jJAnAvaraNIyam / isI prakAra kisI karma kI jJAnako AcchAdita karane kI prakRti hai, kisIkA darzana ko DhaMkane kI hai, kisI kI sukha-duHkha kA anubhava karAne kI prakRti hai, aura kisI kI samyagdarzana kA ghAta karane kI hai / kisI karma kI tIsa koDAkoDI sAgaropamakI sthiti hai, kisI kI sattara (70) koDAkoDI sAgaropama kI hai / isI prakAra kisI karma kA rasa tIvra hai, kisI kA tIvratara hai, kisI kA tIvratama hai / kisI kA rasa manda hai, kisI kA mandatara hai / ityAdi samajha lenA caahie| (1) prakRtivandha (1) jJAna arthAt vizeSa dharmoM ke bAdhako AcchAdita karane vAlA karma jJAnAvaraNa kahalAtA hai| A pramANe kaI karmanI jJAnane AcchAdita karavAnI prakRti che, keInI darzanane DhAMkI devAnI che, koInI sukha-duHkhane anubhava karAvavAnI prakRti che, ane koInI samyagdarzanane ghAta karavAnI prakRti che. keI karmanI trIza kaDAkaDI sAgaropamanI sthiti che. keInI sItera (70) keDAcheDI sAgaropamanI che. A pramANe kaI karmane rasa tIvra che. keIne tIvratara che, ane keIne tIvratama che. keIne rasa maMda che, keIna madaMtara che. ItyAdi samajI levuM joIe. (1) pratima (1) jJAna arthAt vizeSa dharmonA bodhane je AcchAdita karavAvALuM karma te jJAnA varaNIya kahevAya che.
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA adhya. 1. u1. su. 5. karmavAdipra0 darzanasya ( sAmAnyabodhasya ) AvarakaM karma darzanAvaraNIyam / ( 2 ) (3) sukhaduHkhAnubhavajanakaM karma vedanIyam / (4) madirAvanmohajanakaM karma mohanIyam (5) bhavadhAraNakAraNaM karma AyuSkam / (6) viziSTagatijAtyAdiprAptikAraNaM karma nAma | (7) utkarSApakarSaprAptikAraNaM karma gotram / (8) dAnalAbhAdivighAtakaM karma antarAyaH / mUlarUpaH karmaNaH svabhAvo'STavidha iti mUlaprakRtiraSTavidhA saMkSepataH kathitA / aSTAnAM mUlaprakRtInAM pratyekamavAntarabheda evottaraprakRtiH / sA ca 333 (2) darzana arthAt sAmAnya bodhako AcchAdita karane vAlA karma darzanAvaraNa hai / (3) sukha - duHkhakA vedana karAne vAlA karma vedanIya kahalAtA hai / (4) madirA ke samAna moha utpanna karane vAlA karma mohanIya kahalAtA hai / (5) bhavadhAraNA kA kAraNa karma AyuSka kahalAtA hai / (6) vizeSa prakAra kI gati, jAti Adi kI prApti kA kAraNa nAmakarma hai / (7) utkarSa aura apakarSa kI prApti kA kAraNa gotrakarma kahalAtA hai / (8) dAna lAbha Adi meM vighna DAlane vAlA antarAya karma kahalAtA hai / karma kA mUla svabhAva ATha prakAra kA hI hai, ataH ATha prakRtiyoM kA saMkSipta kathana kiyA gayA hai, ina ATha prakRtiyoM ke avAntara bhedoM ko uttara - prakRti kahate haiM / (2) dana arthAt sAmAnya edhane je AcchAdita karavAvALuM ka` te danAvaraNu che. (3) sukha-duHanu vehana rAvavAvANu urbha te vehanIyarsa hevAya che. (4) madirAnA samAna meAha upanna karAvavAvALuM karyuM te meAhanIya kahevAya che. bhava-dhAraNa karavAnuM je kAraNu kama te AyuSya kahevAya che. (6) vizeSa prakAranI gati-jAti AdinI prAptinuM kAraNa te nAmaka (7) utkarSa ane apakarSanI prAptinuM kAraNa te gAtrakama kahevAya che (8) dAna-lAbha AdimAM vighna nAkhavAvALuM te antarAya karmI kahevAya che. kahevAya che. kanA mULa svabhAva ATha prakAranA che. tethI ATha prakRtietu' saMkSiptamAM kathana karyuM" che. e ATha prakRtienA avAMtara bhedane uttaraprakRti kahe che. jIjJAsu purUSone
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre vistarato jijJAsUnAM vodhAya zAstre nirdissttaa| jJAnAvaraNIyAdimUlaprakRtInAmaSTAnAmavAntarabhedA yathAkramam-(1) paJca, (2) nava, (3) dvau, (4) aSTAviMzatiH, (5) catvAraH, (6) dvicatvAriMzat , (7) dvauM, (8) paJca santi / etatsarvamAgamato'tra vagantavyam / (2) sthitivandhaHAtmasaMlagnAnAM karmapudgalAnAM yayA jaghanyamadhyamotkRSTakAlamaryAdayA''tmapradezeSvavasthAnaM sA kAlamaryAdA sthitivndhH| kiJca-adhyasAyavizeSagRhItasya karmadalikasya sthitikAlaniyamanaM sthitivandhaH / vedanIyakarmaNo jghnysthiti-dshmuhuurtprmaannaa| nAma-gotrakarmaNovistAra se jijJAsu paruSoM kI jAnakArI ke lie zAstra meM varNana kiyA gayA hai / jJAnAvaraNIya Adi mUla prakRtiyoM ke avAntara bhedoM kI saMkhyA krama se pAMca, nau, do, aThAIsa, cAra, vayAlIsa, do aura pAMca hai| ina sabako Agama se samajha lenA cAhie / (2) sthitivandha AtmA ke sAtha lage hue karmapudgala jisa jaghanya madhyama yA utkRSTa kAlamaryAdA se AtmapradezoM meM sthira hai, usa kAlamaryAdAko sthitivandha kahate hai| athavA yo kahie kiadhyavasAyavizeSa dvArA grahaNa kie hue karmadaliyoM ke AtmA meM Thaharane ke kALasambandhI niyamana ko sthitibandha kahate hai| vedanIya karma kI jaghanya sthiti bAraha muhUrta kI, tathA nAma aura gotrakarma kI jANavA mATe zAstramAM vistArathI varNana karavAmAM AvyuM che. jJAnAvaraNIya Adi mUla prakRtinA apAnta2 hAnI sadhyA mathI-pAMya, nau, me, mahAvIsa, yAra, metAdAsa, be, ane pAMca che, A sarvane AgamathI samajI levuM joIe. (2) sthitimA AtmAnI sAthe lAgelA karmapudgala je jaghanya, madhyama, ane utkRSTa kAla maryAdAthI AtmapradezamAM sthiti che, te kAlamaryAdAne sthitibaMdha kahe che. athavA ema kahIe ke-adhyavasAyavizeSadvArA grahaNa karelA karmadalikene AtmAmAM TakI zakavAnA kAlasaMbaMdhI niyamanane sthitibaMdha kahe che. vedanIya karmanI jaghanya sthiti bAra muhartanI, tathA nAma ane gotra karmanI
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 8.5 karmavAdima0 _335 jghny-sthitirssttmuhuurtprmaannaa| jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya-mohanIyA-''yuSyA'ntarAyakarmaNAM jaghanyasthitirantarmuhUrtapramANA / jJAnAvaraNIya - darzanAvaraNIya - vedanIyAs - ntarAyakarmaNAmutkRSTasthitiH triMzatsAgaropamakoTIkoTayaH, mohanIyakarmaNaH saptatisAgaropamakoTIkoTayaH sthitirutkRSTA / nAma-gotra-karmaNoviMzatisAgaropamakoTIkoTayaH sthitirutkRSTA / AyuSyakarmaNatrayastriMzatsAgaropamapramANA sthitirutkRssttaa| madhyamA sthitistvasaMkhyAtaprakArA, kaSAyapariNAmatAratamyena tasyA asaMkhyAtabhedAt / ATha muhUrta kI hai, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya, Ayu aura antarAya karma kI jaghanya sthiti antamuhUrta kI hai| / jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, aura antarAya karmoM kI utkRSTa sthiti tIsa koDA-koMDI sAgaropama kI mohanIya karma kI sattara koDA-koDI sAgaropama kI, nAma aura gotra karma kI vIsa koDA-koDI sAgaropama kI hai| AyuSya karma kI tetIsa sAgaropama kI hai / madhyama sthiti asaMkhyAta prakAra kI hai, kaSAyarUpa pariNAmoM kI hInatA aura adhikatA ke kAraNa usake asaMkhya prakAra hote hai| sthitibandhakA koSTaka TIkA ke anusAra pRSTa 336 se samajha lenA caahie| ATha mUhutanI che. jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya, Ayu ane antarAya karmanI jaghanya sthiti antamuhUrtanI che. jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, ane antarAya karmonI utkRSTa sthiti trIza 11-3152 sApabhanI, bhADanIya manI sIta2 (70) 11-3DI sAropamanI, nAma ane gotra karmanI vIza keDA-cheDI sAgarepanI, AyuSya kamanI tetrIsa sAgaropamanI che. madhyama sthiti asaMkhyAta prakAranI che. kapAyarUpa pariNAmonI hInatA ane adhiktAnA kAraNe tenA asaMkhya prakAra thAya che. sthitibaMdhanuM keka TIkAnA anusAra pRSTa 336thI samajI levuM joIe.
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 AcArAgasUtre sthitivandha-koSTakam / - karmaNAM utkRSTA | jaghanyA utkRSTaH jaghanyaH / utkRSTaH jaghanyaH nAma sthitiH sthitiH / avAdhA- avAdhA- vAdhAkAla: / vAdhAkAla: kAlaH | kAla: (karmaniSekaH) (karmaniSekaH) 3000 trisahasravarSona- antarmuhartajJAnA- triMzatsAga- antarmuhartaH trisahasra- antamahattaH triMzatsAga- nyUno'ntavaraNIya- ropamakoTI varSANi ropamakoTI muhUttaH kamaNaH koTayaH koTayaH darzanAvaraNIyakarmaNaH - antarmuhUrta vedanIyakarmaNa: dvAdaza 12 muhartAH nyUnA ekAdaza " " muhartAH antarmuhUrtanyunonta antarAya- karmaNaH , antamuhattaH - - - mohanIya- saptatisAgakarmaNaH ropamakoTI | phoTayaH / 7000 saptasahasravarSANi saptasahasravarSonasaptati saagropmkottiikottyH|| " .
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 karmavAdipra0 nAma karmaNAM utkRSTA jaghanyA jaghanyaH utkRSTaH jaghanyaH sthitiH sthitiH | abAdhA- | abAdhA- | vAdhAkAlaH | bAdhAkAla: kAlaH | kAlaH (karmaniSaka:) (krmnisskH)| 20 viMzati- aSTau 2000 2000 nAma- | sAgaropama- / mhtaaH| dvisahastra- dvisahasravarSAna- antarmuhurtakoTIkoTayaH varSANi " vizatisAga- nyUnAH sapta ropamakoTI- muhUrtAH koTayaH karmaNaH gotra karmaNaH AyuSya- ni 33 traya- anta- pUrvakoTikarmaNaH strizatsAga- muMhattaH / tribhAgaH | pUrvakoTi tri pUrvakoTi- antarmuhUtta| bhAgAdhikA vibhAgona- nyUno'ntatrayastriMzat muhUttaH sAgaropamANi | ropamANi / pUrvakoTitribhAgaH-33 lakSANi, 33 sahasrANi; 3 zatAni, 33 pUrvANi, 23 lakSANi, 52 sahasrakoTivarSANi / antarmuhUtrtasyAsaMkhyabhedAH santi, tenAntamuhUrtarUpAyA jaghanyasthiterantarmuhUrta evAvAdhAkAlaH, tathA'ntarmuhUrttanyUno'ntarmu hUrtazca bAdhAkAla iti vijJeyam / pra. A.-43
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcArAgasatre (3) anubhaavvndhH| karmapudgalAnAmeva zubho'zubho vA ghAtyaghAtI vA yo raso vipAkaH so'nubhAvavandhaH / karmaNAM viziSTo vividho vA pAko vipAkaH / karmavandhasya phalaM vipAkastasyodayo'nubhAva iti bodhyam / kiJca-karmaNAM vividhaphaladAnazaktivipAkaH so'nubhaavH| bandhakAraNasya kaSAyapariNAmasya tIvramandabhAvAnusAreNa pratyekakarmaNi tIvramandaphaladAnazaktiH prAdurbhavati / idaM ca phalotpAdanasAmarthyam-anubhavaH, tattatphalAnubhavanaM ceti / (3) anubhAvabandhakarmapudgaloM kA zubha yA azubha athavA ghAtI yA aghAtI rUpaM jo rasa hai vahI anubhAva kahalatA hai / gRhIta karmapudgaloM meM yaha rasa utpanna ho jAnA anubhAva yA anubhAga bandha hai / karmoM kA viziSTa yA vividha prakAra kA pAka vipAka kahalAtA haiM / tAtparya yaha hai ki karma kA phala vipAka hai, aura usakA udaya anubhAva kahA jAtA hai / athavA karmoM kI bhAMti-bhAtiko phala dene kI zakti ko vipAka kahate hai, aura vahI anumAva hai, aura tattatphala kA anubhava bhI anubhAva hai| bandha ke kAraNa kaSAyarUpa pariNAma kI tIvratA aura mandatA ke anusAra pratyeka karma meM tItra yA manda phala dene kI zakti utpanna ho jAtI hai, isa phala ko utpanna karane kA sAmarthya anubhAva hai| (3) anusaa55karma pudagalone zubha athavA azubha, athavA-ghAtI ke aghAtIrUpa je rasa che te anubhAva kahevAya che gRhIta karmapagale mAM e rasanuM utpanna thavuM te anubhAva, athavA anubhAga baMdha che. karmone viziSTa athavA vividha prakArane pAka te vipAka kahevAya che. tAtparya e che ke karmanuM phala te vipAka che, ane tene udaya te anubhava kahevAya che. athavA karmonI tareha-tarehanI phaLa devAnI zakti tene vipAka kahe che ane teja anubhAva che ane te te phaLane anubhava paNa anubhava che. 2 baMdhanAM kAraNa kaSAyarUpa pariNAmanI tIvratA ane mandatAnA pramANe pratyeka karmomAM tIvra athavA maMda phala devAnI zakti utpanna thaI jAya che, te phaLane utpanna karavAnuM sAmarthya te anubhAva che. * "aNubhAge, aNubhAve, vivAge, rase-tti egaTThA" anubhAgo'nubhAvo, vipAko rasaH, ityekArthakAH / anubhAga, manulAva, vipA bhane 2saya pacA sArtha che.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 mU.5 karmavAdima0 karmaNaH phalapradAnazaktirUpo'yamanubhAvo yatkarmaniSThastatkarmasvabhAvAnusAraM phalaM prayacchati, na tvanyakarmasvabhAvAnusAram / yathA-jJAnAvaraNIyakarmaNo'nubhAvastatkarmasvabhAvAnurUpaM jJAnAvaraNameva tInaM mandaM vA phalaM samutpAdayati, na tu darzanAvaraNIya-vedanIyAdi-karmaprakRtyanusAraM darzanAvaraNaM sukhaduHkhAnubhavAdirUpaM phalam / evaM darzanAvaraNIyakarmaNo'nubhAvastItramandAdirUpeNa darzanAvaraNameva phalaM dadAti, na tu jJAnAvaraNAdirUpamanyakarmaprakRtyanusAram / anubhAvabandhasya cAyaM karmaprakRtyanurUpeNaiva phaladAnaniyamo'pi jJAnA pharma kA phaladAna-zaktirUpa anubhAva jisa karma meM rahatA hai vaha karma apane svabhAva ke anusAra hI phala detA hai-dUsare karma ke svamAva ke anusAra nhiiN| jaise jJAnAvaraNIya karma kA anubhAva jJAnAvaraNIya ke svabhAva ke anusAra hI hotA hai arthAt vaha tIvra yA manda rUpa meM jJAna kA AcchAdana hI karatA hai / usa se darzanAvaraNIya yA vedanIya karma kI prakRti ke anusAra darzana kA AvaraNa athavA sukha-duHkha kA vedana nahIM hotA / isI prakAra darzanAvaraNIya karma kA anubhAva tIna yA manda rUpa meM darzana kA AvaraNa karanA hI hai, jJAna kA AvaraNa karanA yA anya karmaprakRti ke anusAra phala denA nhiiN| anabhAvabandha kA apanI kamaprakRti ke anusAra phala dene kA yaha niyama jJAnAvaraNIya Adi ATha mUlaprakRtiyoM meM hI lAgU hotA hai; uttaraprakRtiyoM ke lie kamanA phaladAnazaktirUpa anubhAva je kamamAM rahe che, te karma pitAnA svabhAva pramANeja phala Ape che, bIjA karmanA svabhAva pramANe nahi. jevI rIte kejJAnAvaraNIya karmanA anubhAva jJAnAvaraNIyanA svabhAvanA pramANeja hoya che, arthA-te tIvra athavA madarUpamAM jJAnanuM ja acchAdana kare che, tenAthI darzanAvaraNIya athavA vedanIya karmanI prakRti anusAra darzananuM AvaraNa athavA sukha-duHkhanuM vadana thatuM nathI. e pramANe darzanAvaraNIya karmane anubhAva tIvra athavA maMdarUpamAM darzananuM AvaraNa karavuM teja che, paraMtu jJAnanuM AvaraNa karavuM athavA anya karma prakRti anusAra phaLa ApavuM te nathI. anubhAva baMdhane pitAnI kamaprakRtinA anusAra phaLa ApavAne A niyama jJAnAvaraNIya Adi ATha mUlaprakRtiomAMja lAgu thAya che, paraMtu uttara prakRtie mATe
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre varaNIyAdhaSTavidhamUlaprakRtiSveva pravartate, natUttaraprakRtiSu / kasyApi mUlaprakRtirUpakarmavandhasya kAciduttaraprakRtistadIyetarottaraprakRtirUpeNa vipariNatA bhavati, karmapudgalasya tAdRzapariNamanasAmarthyAt / tatra prAktanottaraprakRtigatAnu bhAvaH parivartitottaraprakRtisvabhAvAnurUpaM tInaM mandaM vA phalaM pradatte / yathA-matijJAnAvaraNIyaM yadA zrutajJAnAvaraNIyAdisajAtIyottaraprakRtirUpaM prApnoti tadA matijJAnAvaraNIyAnubhAvo'pi zrutajJAnAvaraNIyAdisvabhAvAnurUpameva zrutajJAnAdInAmAvaraNaM vidhatte / uttaraprakRtiSu katicit sajAtIyA api prakRtayo nAnyarUpeNa pariNatA bhavanti / yathA-darzanamohazcAritramoharUpeNa na pariNamati; tathA cAritramoho'pi na yaha niyama nahIM hai| kisI bhI mUlaprakRti kI koI uttaraprakRti usI mUlaprakRti kI kisI dUsarI uttaraprakRti ke rUpa meM bhI pariNata ho sakatI hai, kyoM ki karmapudgala meM isa prakAra ke pariNamana kI zakti vidyamAna hai| vahA~ pahale vAlI uttaraprakRti meM rahA huA anubhAva badalI huI uttaraprakRti ke svamAva ke anusAra tIvra yA manda phala detA hai| jaise-matijJAnAvaraNIya jaba tajJAnAvaraNIyasajAtIya uttaraprakRti ke rUpa meM palaTatA hai taba matijJAnAvaraNIya kA anubhAva bhI zratajJAnAvagNIya ke svabhAva ke anusAra zratajJAna kA AvaraNa karatA hai| uttaraprakRtiyoM meM kucha aisI bhI prakRtiyA hai jo sajAtIya hote hue bhI anyarUpa meM palaTatI nahIM hai, jaise-darzanamohanIya, kabhI cAritramohanIya ke rUpa meM nahIM A niyama nathI. keI paNa mUlaprakRtinI keI uttaraprakRti te mUlaprakRtinI kaI bIjI uttara prakRtinA rUpamAM paNa pariNata thaI zake che, kAraNake karma pulamAM e pramANe pariNamananI zakti vidyamAna che. tyAM prathama vALI uttaraprakRtimAM rahelo anubhAva badalI gayelI uttara prakRtinA svabhAva anusAra tIvra athavA maMda phala Ape che. jema-matijJAnAvaraNIya jyAre zrutajJAnAvaraNIya-sajAtIya uttara prakRtinA rUpamAM palaTAya che, tyAre matijJAnAvaraNIya anubhAva paNa zrutajJAnAvaraNayanA svabhAva pramANe zrutajJAnanuM AvaraNa kare che. uttaraprakRtimAM keTalIka evI paNa prakRtie che ke je sajAtIya hovA chatAMya paNa anyarUpamAM palaTatI nathI. jevI rIte-darzanamohanIya keI vakhata cAritramehanIyanA
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 karmavAdipra0 341 darzanamoharUpeNa, evaM yathA nArakAyuSyaM tiryagAyuSyarUpeNa na pariNamati tathA tadAyuSyamapi na punaranyAyuSyarUpeNa / etatsarvaM prakRtivandhaviSaye parivartanaM yathA bhavati tathA'dhyavasAyasAmarthyAt sthitirasayorapi parivartanaM bhavati / tItrAdimandAdibhAvena pariNamati, mandAdirapi tIvrAdibhAvena pariNamati / evamutkRSTA sthitirjaghanyarUpeNa pariNamati, jaghanyA cotkRSTarUpeNa / ___anubhAvAnusAraM tIvra mandaM vA yasya karmaNaH phalamanubhUtaM bhavati cet tadA tatkarmapradezA Atmapradezebhyo'pagatA bhavanti, na punaste karmapudgalAH saMlagnA bhavanti / badalatA, aura cAritramohanIya darzanamohanIya ke rUpa meM nahIM pltttaa| usI prakAra narakAyu kabhI tiryaMcAyu ke rUpa meM nahIM palaTatI aura tithaMcAyu kisI anya Ayuke rUpa meM nahIM bdltii| yaha saba parivartana jaise prakRtibandha ke viSaya meM hotA hai usI prakAra adhyavasAya kI zakti se sthiti aura rasa meM bhI hotA hai| kabhI tIna rasa, maMda rasa ke rUpa meM badala jAtA hai, aura kabhI manda rasa, tIvra rasa ke rUpa meM parivartita ho jAtA hai| isI prakAra utkRSTa sthiti jaghanyarUpa meM aura jaghanya sthiti utkRSTarUpa meM badala jAtI hai| ___anubhAva ke anusAra jisa karma kA tIvra yA manda phala bhoga liyA jAtA hai, usa karma ke pradeza Atmapradezo se haTa jAte hai-phira ve AtmA ke sAtha nahIM lage rahate hai| rUpamAM badalAtI nathI, ane cAritramehanIya darzanamohanIyanA rUpamAM badalAtI nathI. e pramANe narakAyu kaIvakhata paNa tiryaMca AyunA rUpamAM palaTAtuM nathI, ane tIrthaMcAyu bIjA koI AyunA rUpamAM palaTAtuM nathI. A tamAma parivartana jevI rIte prakRtibaMdhanA viSayamAM thAya che, te pramANe adhyavasAyanI zaktithI sthiti ane rasamAM paNa thAya che-kayAreka tIvrarasa, maMdarasanA rUpamAM badalAI jAya che, ane kayAreka maMdarasa, tIvrarasanA rUpamAM parivartita thaI jAya che. e pramANe utkRSTa sthiti jaghanya rUpamAM ane jaghanya sthiti utkRSTa rUpamAM badalAI jAya che. anubhAvapramANe kaI karmanuM tIvra athavA maMda phala bhegavI levAya to te karmanA pradeza AtmapradezathI haTI jAya che-pachI te AtmAnI sAthe lAgelA rahetA nathI.
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAnamaMtre idamatra tattvam-karmaNAM phalaM vividhaM bhavati / karmava muulprkRtiH| sarvAsAMmUlaprakRtInAM phalavividhatvaM tathA'nyathA ceti prakAradvayena bhavati / yenAdhyavasAyaprakAreNa yAdRsvabhAvaM karma baddhaM, tat tathA tenaiva prakAreNa anyathA ca prakArAntareNApi vipacyate-tasya vipAko bhavati / sa ca tIvramandAdyavasthAbhedena zubhastathA'zubho'pi / tatra kadAcicchubhamapyazubharasatayA'nubhUtaye karma, azubhaM ca zubharasatayeti bodhyam / / sakapAyajIvena manovAgAdidvAreNa kriyAvizeSasya kartA bhinnabhinnasvabhAvAnAM karmapudgalAnAM svabhAvAnusAraM tattatparimANavibhAgena sambandhaH pradezavandhaH / tAtparya yaha hai ki karmoM kA phala vividha prakAra kA hotA hai / karma hI mUla prakRti hai / samasta mUlaprakRtiyoM kA phala usI rUpa meM yA anyathA rUpa meM do prakAra se hotA hai| jisa prakAra ke adhyavasAya se jisa svabhAva vAlA karma baMdhA hai vaha usI rUpa meM yA anyathA rUpa meM phala detA hai / vaha phala tIvra yA manda avasthA-bheda se zubha bhI hotA hai aura azubha bhI hotA hai / kabhI zubha bhI azubha rasa ke rUpa meM aura kabhI azubha zubha rasa ke rUpa meM bhogA jAtA hai, (4) pradezavandhamana vacana Adi ke dvArA kriyAvizeSa karane vAle kaSAyayukta jIva ke sAtha bhinna-bhinna svabhAva vAle karmapudgalo kA svabhAva ke anusAra amuka-amuka parimANa vibhAga ke sAtha sambandha honA pradezabandha hai| tAtparya e che ke - karmonA phala vividha prakAranA hoya che. karmaja mUlaprakRti che tamAma mULa prakRtionuM phala te rUpamAM athavA bIjA rUpamAM, ema be prakArathI hAya che. je prakAranA adhyavasAyathI je svabhAvavALAM karma bAMdhyAM che te eja rUpamAM athavA bIjA rUpamAM phala Ape che. te phala tIvra athavA maMda avasthA-bhedathI zubha paNa hoya che, ane azubha paNa hoya che, keI vakhata zubha paNa azubha rasanA rUpamAM ane kaI vakhata azubha te zubha rasanA rUpamAM jogavavAmAM Ave che. (4) prsh55mana, vacana Adi dvArA.kriyA-vizeSa karavA vALA kaSAyayukta jIvanI sAthe bhinnabhinna svabhAva vALA karmayugalanA svabhAva anusAra amuka-amuka parimANuvibhAganI sAthe sambanyuM che te pradezabaMdha che.
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 su.5 karmavAdipa0 / (1) jJAnovaraNIyAdikarmaNAM kAraNIbhUtAH, (2) sarvadikSvavasthitAH, (3) tIvramandAdibhedAd manovAkkAyakriyAvizeSasaMyogAt karmavargaNAyogyAH pudgalAH sarvAtmapradezeSu baddhA bhavanti / (4) audArika vaikriyA-''hArakataijasa-bhASA-zvAsocchAsa-manovargaNA'pekSayApi sUkSmapariNatirUpA eva karmavargaNAyogyAH baddhAH bhavanti, na tu vAdarAH / (5) tatrApi ta eva pudgalA vaddhA bhavanti, ye khalu yatrAkAze jIvo'vagAdastatraiva vartamAnAH, na tu tadvahi kSetravartinaH / (6) tathAvidhA api pudgalAHsthitA eva baddhA bhavanti, na tu gatipariNatAH, pracalitasvabhAvatvena bandhAnahatvAt / (7) asaMkhyAtamadezino jIvasyaikaikaH (1) jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke kAraNabhUta, (2) samasta dizAoM meM sthita, (3) tIvra manda Adi ke bheda se mana, vacana aura kAya kI kriyAvizeSa ke saMyoga se karmavargaNA ke yogya pudgala samasta AtmapradezoM meM baddha ho jAte haiN| (4) audArika vaikriya, AhAraka, taijasa, bhASA, zvAsocchvAsa, aura manovargaNA kI apekSA bhI sUkSma pariNatirUpa karmavargaNA ke yogya pudgala hI baMdhate hai, bAdara nahIM baMdhate / (6) una meM bhI vahI pudgala ba~dhate haiM jo ekakSetrAvagADha ho, arthAt jina AkAzapradezoM meM jIva hai unhIM AkAzapradezo meM vidyamAna hoM, bAhara ke kSetra meM agavAhana karane vAle nahIM ba~dhate / (6) ese pudgala bhI sthita hI ba~dhate haiM calate-phirate hue pudgala nahIM baMdhate, calita svabhAva vAle hone ke kAraNa ve bandha ke yogya nahIM hai, (7) asaMkhyAtapradezI jIva kA (1) jJAnAparIya mAnA 29mUta, (2) samasta zAyamA sthita, (3) tIvra, maMda AdinA bhedathI mana, vacana ane kAyAnI kiyA-vizeSanA saMgathI karmavagaNanA cogya pudagala samasta AtmapradezamAM baddha thaI jAya che, (4) dArika, vaikiya, AhAraka, tejasa, bhASA, dhAsa, ane manovAnI apekSAe paNa sUkSmapariNatirUpa karma vagaNanA cagya pudagalaja bAMdhe che; bAdara bAMdhatA nathI, (5) emAM paNa te muddagala bAMdhe che ke je eka kSetrAvagADha hoya, artha-je AkAzapradezomAM jIva che teja AkAzapradezomAM vidyamAna hoya. bahAranA kSetramAM avagAhana karavAvALA baMdhAtA nathI. (6) evA pagala paNa je sthira hoya te baMdhAya che, paNa cAlatA pharatA pudgalo baMdhAtA nathI, kAraNa ke calita svabhAvavALA hovAnA kAraNe te baMdhane cagya nathI. (7) asaMkhyAta pradezI jIvane
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 AcArAgasatre prdesho'nntrjnyaanaavrnniiykrmskndhairvddhH| evamanantairdazanAvaraNIyAdikamaskandhairvaddhaH / (8) tatra te skandhA api pratyekamanantAnantapradezinaH santi / iti pradezavandhe'STa hetvH| puNyapApakarmanirUpaNamjJAnAvaraNIyAdyaSTavidhaM paudgalika karma pratyekaM dvividham-puNyapApabhedAt / zubhaMkarma-puNyam / azubhaM karma-pApam / nanu vinA'pi puNyapApAbhyAM svabhAvata eva jagadvaicitryaM jAyate kiM punastatkalpanayA ? ucyate-zRNu-svabhAvAdeva hi trayo vikalpAH samutpadyante yathA-(1) svabhAvaH ki vasturUpaH ? (2) kAraNAbhAvo eka-eka pradeza ananta jJAnAvaraNIya Adi karmaskandhoM ke sAtha baMdhatA hai, usI prakAra anantadarzanAvaraNIya Adi karmaskandhoM ke sAtha bhI baMdhatA hai| (8) karma ke ve skandha bhI anantAnantapradezI hote hai / pradezabandha meM ye ATha hetu hai / puNyakarma aura pApakarmajJAnavaraNIya Adi pratyeka paudgalika karma do-do prakAra kA hai, puNyarUpa aura pAparUpa / zubha kama puNya aura azubha pApa kahalAtA hai / zaGkA-puNya aura pApa ke vinA hI svabhAva se jagat kI vicitratA ho sakatI hai, phira puNya pApa kI kalpanA karane se kyA lAbha hai ? / samAdhAna-svabhAvavAda meM tIna vikalpa ho sakate haiM, jaise svabhAva koI vastu hai ?, yA kAraNa kA abhAva hI svabhAva kahalAtA hai ?, athavA svabhAva kisI eka eka pradeza ananta jJAnAvaraNIya Adi karma skaMdhenI sAthe paNa baMdhAya che. e pramANe darzanAvaraNIya Adi karma skaMdhenI sAthe paNa baMdhAya che. (8) karmanA te skaMdha paNa anantAnantapradeza hoya chepradeza baMdhamAM A ATha hetu che. puNyakarma ane pAparma- jJAnAvaraNIya Adi pratyeka paugalika kamabe-be prakAranA che-(1) puNyarUpa ane (ra) pApa5 zubha karma-puNya ane azubha karma pApa kahevAya che. ka-puNya ane pApa vinAja, svabhAvathI jagatanI vicitratA hoI zake che, te pachI puNya pApanI kalpanA karavAthI zuM lAbha che? samAdhAnaH-svabhAvavAdamAM traNa vikalpa (tarka-vitaka) thaI zake che, jemake svabhAva che keI vastu che? athavA kAraNane abhAvaja svabhAva kahevAya che? athavA svabhAva keI
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sa. 5. karmavAdima0 345 vA svabhAvaH ? athavA (3) svabhAvaH ko'pi vastudharma: 9 / iti vikalpatrayagatadoSANAM kathanaM pUrvaM kRtamAsIdato virabhyate, tasmAt puNyapApe karmaNI paudgalike vidyete, ityavazyaM svIkaraNIyam / puNyapApasadbhAve yuktastAvat pradarzayAmaH - puNyapApe dve api bhinne svatantre staH, tatkAryabhUtayoH sukhaduHkhayo - yaugapadyenAnubhavAbhAvAt, ato'nenaiva bhinnakAryadarzanena tatkAraNabhUtayoH puNyapApayobhinnatA'numIyate / jIvakarmaNoH pariNAmarUpe puNyapApe kAraNataH kAryataJcAnumIyete / dAnAdikriyANAM hisAdikriyANAM ca kAraNarUpatvAt tatkAryarUpapuNya vastu kA dharma hai ?, ina tInoM vikalpoM meM Ane vAle doSoM kA kathana pahale kiyA jA cukA hai, ata eva yahA~ punarukti nahIM kI jAtI / ata eva puNya aura pApa ko paudgalika karma hI svIkAra karanA cAhie / puNya aura pApa ke sadbhAva meM yuktiyA~ dikhalAte haiM-- svatantra haiM, kyoM ki unakA yaha bhinnatA dekhane se unake puNya aura pApa donoM bhinna aura phala sukha aura duHkha eka sAtha nahIM bhogA jAtA / kArya kI kAraNabhUta puNya aura pApa kI bhinnatA kA anumAna hotA hai / jIva aura karma ke pariNAmarUpa puNya aura pApa kA anumAna kAraNa se aura kArya se hotA hai / I dAnAdi kriyAe aura hiMsA Adi kriyAeN kAraNa haiM, ata eva unakA kArya vastunA dharma che?. A traNeya vikAmAM AvavAvALA doSonuM kathana prathama kahI cUkayA chIe, eTalA kAraNathI ahiM punarUkti karatA nathI. e mATe puNya ane pApane paulika kaja svIkAra karavA joI e. puNya ane pApanA sadbhAvamAM yukti batAve che: puNya ane pApa ane jUdA ane svataMtra che, kAraNa ke tenuM phaLa sukha ane duHkha eka sAthe bhAgavavAmAM AvatuM nathI. kAyanI A bhinnatA jovAthI tenA kAraNabhUta puNya ane pApanI bhinnatAnuM anumAna thAya che. jIva ane karmAMnA pariNAmarUpa puNya ane pApanuM anumAna kAraNathI ane kAryathI thAya che. dAna Adi kriyAo ane hiMsA Adi kriyAo kAraNa che, te mATe tenuM kA pra. A -44
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 AcArAgasUtre pApAtmako jIvakarmapariNAmo'sti / yathA-kRSyAdikriyANAM zAli-yava-godhUmAdikaM niyamena phalaM bhavati / idamanumAnaM kAraNato bhavati / evaM kAryato'pi kAraNasyAnumAnaM bhavati / yathA-asti zarIrAdInAM kAraNaM, tepAM kAryarUpatvAt / yathA-ghaTasya mRddaNDacakrAdisAmagrIsahitaH kumbhakAraH kAraNam / na ca, dRSTa eva mAtApitAdikaH zarIrAdInAM kAraNamastu, iti vAcyam , dRSTakAraNasya samAnatve'pi surUpakurUpAdibhAvena zarIrAdInAM vaicitryadarzanAttasya bhI avazya honA cAhie, aura vahI kArya jIva aura karma kA pariNAmarUpa puNya aura pApa hai / jaise kRSi Adi kriyAoM kA zAli, jau, gehu~ Adi phala niyama se hotA hai| yaha kAraNa se anumAna hai| isI prakAra kArya se bhI kAraNa kA anumAna hotA hai, jaise zarIra Adi kA kAraNa avazya hai, kyoM ki vaha kArya hai, jaise ghaTakA kAraNa miTTI; daNDa, cakra Adi sAmagrI se yukta kuMbhAra hotA hai| zaGkA-zarIra Adi kA kAraNa pratyakSa se pratIta hone vAle mAtA-pitA Adi hI mAnanA caahie| samAdhAna-dikhAI dene vAle kAraNa kI samAnatA hone para bhI zarIra meM surUpatA kurUpatA Adi kI vicitratA dekhI jAtI hai, ataH unheM kAraNa nahIM mAnA jA sakatA, paNa avazya levuM joIe, ane te kArya jIva ane karmanA pariNAmarUpa puNya ane pAya che. jevI rIte khetI Adi kriyAomAM zAli-DAMgara, java, ghauM Adi kula niyamathI thAya che. A kAraNathI anumAna che. A pramANe kAryathI paNa kAraNanuM anumAna thAya che. jema zarIra AdinuM kAraNa 132 che; 129 te Arya cha, revI zata ghaTanu ra mATI, 6, 24-yAgI, Adi sAmagrIthI yukta kuMbhAra heya che. zaMkA-zarIra AdinuM kAraNa pratyakSathI jaNAtA mAtA-pitA Adi mAnavA joIe. samAdhAna -dekhAvAvALA kAraNanI samAnatA hovA chatAMya paNa zarIramAM sutA kupatA AdinI vicitratA jovAmAM Ave che, tethI temane kAraNa mAnI zakAze nahi.
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TokA adhya.1 u.1 sU.5 karmavAdipra0 347 ttkaarnntvaasiddheH| tadvaicitryasya cAdRSTakauravyahetuM vinA'bhAvAt / zubhazarIrAdInAM puNyakAryatvAt , azubhazarIrAdInAM pApakAryatvAca puNyapApabhedena tasya karmaNo dvaividhyaM siddham / / ___puNyaM pApaM ceti dve karmaNI bhinne svatantrarUpe staH, ityatrAgamo'pi pramANam / uktaJca sthAnAGgasUtre-" ege punnnne| ege pAve" iti / evameva smvaayaangge'pi| sarvaghAtiprakRtayaH(1) kevalajJAnAvaraNIyam / (2) kevaladarzanAvaraNIyam / (3) nidrA, (4) nidrAnidrA, (5) pracalA, (6) pracalApracalA, (7) styAnadiH, (8-11) anantAnubandhikaSAyacatuSTayam , (12-15) apratyAkhyAnakaSAyacatuSTayam , yaha vicitratA adRSTa kAraNa-karma ke vinA nahIM ho sakatI, zubha zarIra Adi puNya kA kArya hai aura azubha zarIra Adi pApa kA kArya hai / ataH puNya aura pApa ke bheda se karma do prakAra kA siddha hotA hai| puNyakarma aura pApakarma donoM svatantra-bhinna hai, isa viSaya meM Agama bhI pramANa hai| sthAnAGga sUtra meM kahA hai-'puNya eka hai pApa eka hai| isI prakAra samavAyAGgasUtra meM bhI kahA hai| sarvaghAtI prakRtiyA(1) kevalajJAnAvaraNIya, (2) kevaladarzanAvaraNIya, (3) nidrA, (4) nidrAnidrA, (5) pracalA, (6) pracalApracalA, (7) tyAnaddhiM, (8-11) anantAnubandhI-krodha, mAna, mAyA, lobha, (12-15) apratyAkhyAnAvaraNa-krodha, mAna, mAyA, lobha, (16-19) prtyaakhyaanaaA vicitratA adaNa kAraNa-kamanA vinA hoI zake nahi. zubha zarIra Adi puNyanuM kArya che. ane azubha zarIra Adi pApanuM kArya che. te kAraNathI puNya ane pApanA bhedathI karma be prakAranAM siddha thAya che. puNyakarma ane pApakarma ane svataMtra-bhinna che. A viSayamAM Agama paNa prabhAra cha, sthAnain sUtramA 4thu cha-" puNya se che, pAya se che." me 21 pramANe samavAyAGga-sUtramA 5 4yuM che. saghAtI pratimA(1) sjnyaanaa129||y, (2) upasanA129ya, (3) nidrA, (4) nidranidrA (5) pratyakSA (6) prayadApranyadA, (7) satyAnAddha, (8-11) anantAnumadhI-cha, mAna, bhAyA,sAlA,(12-15) 25prdhyaanaa12-4|5, bhAna, mAyA,sola, (16-18) pratyAbhyAnAvara
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 - AcArAgasUtre (16-19) pratyAkhyAnakaSAyacatuSTayam , (20) mithyAtvaM ca, etA viMzatiH prakRtayaH srvghaatinyH| samastAvaraNakSayAdAvibhUtaM sakaladravyaparyAyagrAhi kevalajJAnaM, tadAcchAdanakRt kevalajJAnAvaraNIyam / idaM hi kevalajJAnopaghAtena sarvameva dravyaparyAyajJAnaM pratihanti, tasmAt sarvaghAtItyacyate / nanu-sarvajIvAnAM kevalajJAnasyAnantabhAgo'nATata evAvatiSThate, tasyApyAvaraNe tu jIvasyAjIvatvamApayeta tarhi kathaM kevalajJAnAvaraNIyasya sarvaghAtitvasaMbhavaH ? iti cet , ucyate yathA ghanIbhUtaghanapaTalena sUryacandramasorvahutaraprabhAsamAvaraNe sarvA'pi prabhA varaNa, krodha, mAna, mAyA, lobha, (20) mithyAtva / ye vIsa prakRtiyA sarvaghAtI haiM / kevalajJAna samasta AvaraNo ke kSaya se prakaTa hone vAlA tathA samasta dravyoM aura paryAyoM ko grahaNa karane vAlA hai / ise AcchAdita karane vAlA karma kevalajJAnAvaraNIya kahalAtA hai / yaha karma kevalajJAna kA ghAta karake samasta dravya paryAyoM ke jJAna kA ghAta karatA hai, ata eva yaha sarvaghAtI kahalAtA hai / zaGkA-saba jIvoM ke kevalajJAna kA anantavA bhAga prakaTa rahatA hai, agara utanA bhI prakaTa na rahe to jIva ajIva ho .jAyagA / aisI sthiti meM kevalajJAnAvaraNIya sarvaghAtI kaise ho sakatA hai ? samAdhAna-jaise atyanta saghana meghapaTala ke dvArA sUrya yA candramA kI bahuta sI prabhA chipa jAne ke kAraNa loka meM kahA jAtA hai ki sUrya-candra kI sArI prabhA chipa -hai|dh, bhAna, bhAyA, homa, (20) mithyAtpa, PAL vIsa pratiyasarvadhAtI che. kevalajJAna samasta AvaraNanAM kSayathI pragaTa thavAvALu, tathA samasta dravya ane paryAyane grahaNa karavA vALuM che, tene AcchAdita karavAvALuM karma kevalajJAnAvaraNIya kahevAya che. e karma kevala jJAnano ghAta karIne samasta dravya-paryAnA jJAnane ghAta kare che. eTalA mATe te sarvaghAtI kahevAya che. zakA-sarva jIne kevalajJAnane ananta bhAga pragaTa rahe che. paNa je eTale paNa pragaTa na rahe te jIva, ajIva thaI jaze. AvI sthitimAM kevalajJAnAvaraNIya sarvaghAtI kevI rIte thaI zake che? samAdhAna jevI rIte atyanta, saghana meghapaTala (ghanaghora vAdala) dvArA sUrya athavA candramAnI ghANIkharI prabhA-kAMti DhaMkAI javAthI lokamAM kahevAya che ke sUrya-caMdranI
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5 karmavAdipra0 349 tayorAvRteti lokavyavahAravat jIvasya sarvajJAnAvaraNaM kevalajJAnAvaraNIyamakRtyA kriyate iti vyapadizyate / matijJAnAdiviSayAn arthAn na jAnAti jIvastatra matijJAnAvaraNIyAdiprakRtyudaya eva matijJAnAdikamAvRNoti, na tu kevalajJAnAvaraNIyodayastatra kAraNaM bhavatIti bodhyam / evaM kevaladarzanasyAnantabhAgo'pyanAvRta eva tatrApi meghadRSTAntAnusAreNAvaraNavyavahAramAdAya kevaladarzanAvaraNIyasya sarvaghAtitvamupapadyate / tatrApi cakSurdarzanAvaraNIyAdiprakRtyudayAdeva jIvazcakSurdarzanAdiviSayAnarthAn jJAtuM na zaknoti, na tu kevaladarzanAvaraNIyodayastatra kAraNamiti bodhyam / gaI / isI prakAra ' kevalajJAnAvaraNa prakRti jIva ke samasta jJAnakA AvaraNa karatI hai ' aisA kahA jAtA hai / jIva matijJAna ke viSayabhUta padArthoM ko nahIM jAnatA, isa meM matijJAnAvaraNIya prakRti kA udaya hI kAraNa hai, vahI matijJAna ko rokatA hai / isa meM kevalajJAnAvaraNIya kA udaya kAraNa nahIM hai / isI prakAra kevaladarzana kA anantavA~ bhAga ughADA rahatA hai / vahA~ bhI megha ke dRSTAnta ke anusAra AvaraNa kA vyavahAra samajha kara kevaladarzanAvaraNIya ko sarvaghAtI prakRti samajhanA caahie| yahAM bhI cakSurdarzana Adi ke viSayabhUta padArthoM ko jIva cakSurdarzanAvaraNIya Adi ke udaya se hI nahIM jAnatA / vahA~ kevaladarzanAvaraNIya kAraNa nahIM samajhanA cAhie / tamAma kAMti-prakAza DhIMkAI gaI. e pramANe kevalajJAnavaraNa prakRti jIvanA samasta jJAnanuM AvaraNa kare che, ema kahevAya che. jIva matijJAnanA viSayabhUta padArthone jANatA nathI; temAM matijJAnAvaraNIya prakRti-karmAMnA udayaja kAraNurUpa che. teja matijJAnane zake che emAM kevalajJAnAvaraNIyane udaya kAraNu rUpa nathI. e pramANe kevaladananeA anantame bhAga ughADA rahe che. tyAM paNa meghanA deSTAnta pramANe AvaraNanA vyavahAra samajI laIne kevaladazanAvaraNIyane saghAtI prakRti samajavuM joIe, ahIM paNa cakSuzana AdinA viSayabhUta padArthone jIva cakSunAvaraNIya AdinA udayathI jANutA nathI, tyA kevaladarzanAvaraNIya kAraNa nahi samajavuM joIe.
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 AcArAGgasUtre nanu kevalajJAnAvaraNIyasya kevaladarzanAvaraNIyasya ca kSaye satyapi matijJAnAdInAM cakSurdarzanAdInAM ca vipayA jJAtumazakyAH syuH, teSAM kevalajJAnAvaraNIya-kevaladarzanAvaraNIya-prakRtyorviSayAbhAvAt , matijJAnAvaraNIyAdInAM ca kSayAbhAvAttAbhirmatijJAnAdInAM samAdRtatvAditi cet ? ucyate kevalajJAnalAbhe zeSAvabodhalAbhasya tadantargatatvAt / yathA-grAmalAbhe kSetralAbho grAmalAbhAntarbhUta eva bhavati / nidrAdipaJcakamapi sakalapadArthAvabodhaM pratihantIti sarvaghAti bhavati / yadi punaH svApadazAyAmapi kiMcid jJAnamastIti saMbhAvyate, tarhi tatrApi jaladharadRSTAntamAzritya samAdheyam / zaGkA kelalajJAnAvaraNIya aura kevaladarzanAvaraNIya kA kSaya hone para bhI matijJAna Adi aura cakSurdarzana Adi ke viSayabhUta padArtho kA jAnanA azakya honA cAhie, kyoM ki ve kevalajJAnAvaraNIya, aura kevaladarzanAvaraNIya prakRtiyoM ke viSaya nahIM hai, aura matijJAnAvaraNIya Adi prakRtiyoM kA kSaya nahIM huA hai, unhIM se matijJAna Adi AvRta hote haiN| samAdhAna-kevalajJAna kI prApti hone para zeSa jJAnoM kI prApti usI meM antargata ho jAtI hai / jaise grAma milane para kheta Apa hI mila jAtA hai| nidrA Adi pAMca prakRtiyA bhI sakala padArtho ke jJAna kA ghAta karatI haiM, ata eva sarvaghAtI hai / agara nidrA-avasthA meM bhI kiJcit jJAna kI saMbhAvanA kI jA sakatI hai to vahA bhI megha kA dRSTAnta lekara samAdhAna karanA cAhie / zaMkA-kevalajJAnAvaraNIya ane kevaladarzanAvaNIyane kSaya thavA chatAM paNa matijJAna Adi ane cakSurdarzana AdinA viSayabhUta padArthone jANavuM te azakaya hovuM joIe, kAraNa ke te kevalajJAnAvaraNIya ane kevaladarzanAvaraNIya prakRtione viSaya nathI. ane mati jJAnAvaraNIya Adi prakRtione kSaya thayo nathI, tenAthI matijJAna adi AvRta thAya che. samAdhAna-kevala jJAnanI prApti thavAthI zeSa jJAnanI prApti temAM antargata thaI jAya che. jevI rIte gAma maLavAthI khetara piteja malI jAya che. nidrA Adi pAMca prakRtio paNa tamAma padArthonA jJAnane ghAta kare che, e mATe te sarvaghAtI che. athavA nidrA avasthAmAM paNa kiMcita jJAnanI saMbhAvanA karAya che. te tyAM paNa meghanuM daSTAMta laIne samAdhAna karI levuM joIe.
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. karmavAdipra0 anantAnubandhyAdayo dvAdaza kaSAyAH pratyekaM yathAkramaM samyaktvaM dezaviraticAritraM sarvaviraticAritraM ca sarvameva nanti, tasmAdete dvAdaza kaSAyAH sarvaghAtina ityucyante / teSAM prabalodaye'pi kulAcAraprabhRtikAraNavazAdazuddhAhArAdiviramaNadarzanAt sarvaghAtitvaM na saMbhavatIti nAzaGkanIyam , navInaghanaghaTAdRSTAntAzrayaNena tasyApi samAdheyatvAt / mithyAtvaM tu samyaktvaM tattvArthazraddhAnarUpaM sarvamapi pratihanti, tasmAt sarvaghAtItyucyate / yadi mithyAtvasya prabalodaye'pi manuSyapazvAdivastuviSayakaM samyaktvamasti, kathaM tarhi sarvaghAtitvaM mithyAtvasyeti saMbhAvyate, tadA'trApyuktajaladAvalIdRSTAntaH shrnniikrnniiyH| __ anantAnubandhI Adi bAraha kaSAya kramazaH samyaktva kA dezavirati kA, aura sarvaviratikA pUrNarUpa se ghAta karate haiM, ataH ye bAraha kaSAya bhI sarvaghAtI kahalAte haiM / yaha zaGkA nahIM karanI cAhie ki-ina kaSAyoM kA prabala udaya hone para bhI kulAcAra Adi kAraNoM se azuddha AhAra Adi kA tyAga dekhA jAtA hai ata eva inheM sarvaghAtI nahIM kahA jA sakatA, kyo ki navIna meghaghaTAkA dRSTAnta lekara isa zaGkA kA bhI samAdhAna kiyA jA sakatA hai| mithyAtva prakRti to tattvArthazraddhAnarUpa samyaktva kA pUrNarUpa se ghAta karatI hI hai, ataH vaha sarvaghAtI hai| yadi mithyAtva kA prabala udaya hone para bhI manuSya pazu Adi vastuoM sambandhI samyaktva rahatA hai to mithyAtva ko sarvaghAtI kaise kahA jA sakatA hai ? isa zaGkA ke samAdhAna ke lie bhI ukta meghapaTala ke hI dRSTAnta kA Azraya lenA caahie| anantAnubaMdhI Adi bAra kaSAya kramazaH samyakatvane dezaviratine ane sarva viratine pUrNa rUpathI ghAta kare che, tethI e bAra kaSAya paNa sarvaghAtI kahevAya che. evI zaMkA nahi karavI joIe ke -e kaSAyonA prabala udaya vakhate paNa kulAcAra Adi kAraNothI azuddha AhAra Adino tyAga jovAmAM Ave che. te mATe tene sarvaghAtI kahI zakAze nahi; kAraNa ke navIna megha ghaTAnuM draSTAMta laIne A zaMkAnuM samAdhAna karI zakAya che. mithyAtva prakRti te tattvArtha zraddhAnarUpa samyaktvane pUrNa rUpathI ghAta kare che, tethI te sarvaghAtI che. je mithyAtvane prabala udaya hoya te vakhate paNa-manuSya, pazu Adi vastuo saMbaMdhI samyaktva rahe che te mithyAtvane sarvaghAtI kevI rIte kahI zakaze ? e zaMkAnA samAdhAna mATe paNa AgaLa kahela meghapaTaLanAMja draSTAMtano Azraya levo joIe.
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 AcArAgasUtre dezaghAtiprakRtayaHatha dezaghAtiprakRtayaH kathyante / (1) matijJAnAvaraNIyam , (2) zrutajJAnAvaraNIyam , (3) avadhijJAnAvaraNIyam , (4) manaHparyayajJAnAvaraNIyam , etAni catvAri jJAnAvaraNIyAni 4 / (1) cakSudarzanAvaraNIyam , (2) acakSurdarzanAvaraNIyam , (3) avadhidarzanAvaraNIyam , iti trINi darzanAvaraNIyAni7 / saMjvalanarUpAH krodhamAnamAyAlobhAzcatvAraH kapAyAH 11 / hAsya-ratya-rati-bhaya-zokajugupsA-strIveda-puMveda-napuMsakavedabhedato navasaMkhyakA nokaSAyAH 20 / tathA dAnalAbha-bhogo-pabhoga-vIrya5bhedAt paJcaviMzatiH 25 prakRtayo dezaghAtinyaH santi / matijJAnAvaraNIyAdicatuSTayI prakRtiH kevalajJAnAvaraNIyAvRtaM daizikaM jJAnaM hanti, tasmAddezaghAtinIyamucyate / dezaghAtI prakRtiyAaba dezaghAtI prakRtiyoM kA kathana kiyA jAtA hai:-(1) matijJAnAvaraNIya, (2) zrutajJAnAvaraNIya, (3) avadhijJAnAvaraNIya, (4) manaHparyayajJAnAvaraNIya, ye cAra jJAnAvaraNIya4 / tathA (1) cakSurdarzanAvaraNIya, (2) acakSurdarzanAvaraNIya, (3) avadhidarzanAvaraNIya, ye tIna darzanAvaraNIya7 / tathA saMjvalana-krodha, mAna, moyA, lobha, ye cAra kaSAya 11 / hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda ke bheda se nau nokaSAya 20 / tathA dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhAgAntarAya aura vIryAntarAya, ye pAMca antarAya 25 / saba milakara paccIsa dezaghAtI prakRtiyA hai| matijJAnAvaraNIya Adi cAra prakRtiyoM kevalajJAnAvaraNIyadvArA AvRta eka deza jJAnakA ghAta karatI haiM, ata eva unheM dezaghAtI prakRtiyA kahate haiM, dezaghAtI prtimaahave dezaghAtI prakRtionuM kathana-nirUpaNuM-karavAmAM Ave che-(1) matijJAnAvaraNIya, (2) shrutnaanaa129||y, (3) avadhijJAnA120Iya, (4) mana:paryayajJAnA129Iya, 2mA yAra jAnA120Iya che 4, tathA (1) yakSudarzanAvaraNIya, (2) anya dshnaa127||y, (3) avadhizanAvaraNIya, mAtra dazanAvIya, 7, tathA sampasana-audha, bhAna, mAyA, soma, ye yA2 4pAya, 11, hAsya, 2ti, mati, bhaya, 4, zusA. zrIva, puruSave, nadhusa426 nA bhedathI nava nekaSAya, 20,tathA dAnAntarAya, lAbhAntarAya,bhegAntarAya, upabhegAntazaya, ane vanarAyaA pAMca antarAya rapa, badhI maLIne pacIsa dezaghAtI prakRtio che. matijJAnAvaraNIya Adi cAra prakRtie kevalajJAnAvaraNIya dvArA AvRta eka deza jJAnane ghAta kare che, teTalA mATe tene dezaghAtI prakRti kahe che.
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA abhya. 1 u. 1 sU. 5. karmavAdipra0 '353 matijJAnAdiviSayANAmarthAnAmavabodho yanna bhavati, tacca matijJAnAvaraNIyAdicatuSTayaprakRtyudayAdeva / yattu matijJAnAdyaviSayANAmanantapadArthAnAM jJAnaM na bhavati tat kevalajJAnAvaraNIya prakRtyudayAdeva / cakSurdarzanAvaraNIyAditrayI prakRtiH kevaladarzanAvaraNIyAnAvRtaM kevaladarzanaikadezaM jJAnaM hantIti dezaghAtitvaM siddham / cakSurAdidarzanaviSayabhUtAnAmarthAnAM darzanaM yanna bhavati, tat cakSurAdidarzanAvaraNIyaprakRtyudayAdeva; yazca sadviSayabhUtAn anantaguNAn na pazyati, tat kevaladarzanAvaraNIyodayAdeva / kaSAyAstathA nava nokaSAyAzca labdhasya tathA -saMjvalanAzcatvAraH 1 matijJAna Adi ke viSayabhUta padArthoM kA jo jJAna nahIM hotA so matijJAnAvaraNIya Adi prakRtiyoM ke udaya se hI samajhanA cAhie / aura jo padArtha matijJAna Adi ke viSaya nahIM hai, unake jJAnakA abhAva kevalajJAnAvaraNIya prakRti ke udaya se hotA hai / cakSurdarzanAvaraNIya Adi tIna prakRtiyA~ kevaladarzanAvaraNIyadvArA anAvRta kevaladarzana ke ekadeza jJAnakA ghAta karatI haiM, ataH ve dezaghAtI haiM / cakSurdarzana Adi ke viSayabhUta . padArthoM kA jo jJAna nahIM hotA so cakSurdarzanAvaraNIya Adi prakRtiyoM ke udaya se samajhanA cAhie aura kevaladarzana ke viSayabhUta ananta guNoM ke jJAnakA jo abhAva hotA hai so kevaladarzanAvaraNIya ke udaya se hI samajhanA cAhie / cAra saMjvalana kaSAya aura nau nokaSAya prApta hue cAritra ke eka deza kA matijJAna AdinA viSayabhUta padArthAnuM je jJAna thatuM nathI te matijJAnAvaraNIya Adi prakRtinA udayathIja samajI levuM joie. ane je padArtha matijJAnAdinA viSaya nathI tenA jJAnanA abhAva kevalajJAnAvaraNIya prakRtinA udayathI hAya che. cakSu nAvaraNIya Adi traNa prakRtio kevaladanAvaraNIya dvArA anAvRta kevalardezananA ekadeza jJAnane ghAta kare che. e kAraNathI te dezaghAtI che cakSu na AdinA viSayabhUta padArthonu je jJAna thatuM nathI te cakSunAvaraNIya Adi prakRtinA unnayathI samajavuM joIe, ane kevaladananA viSayabhUta ananta guNNAnA jJAnanA je abhAva thAya che te kevaladanAvaraNIyanA udayathIja samajavuM joI e. cAra saMjavalana kaSAya ane nava nAkaSAya prApta thayelA cAritranA eka dezaneAja pra. ma-45.
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 AcArAGgasUtre cAritrasya dezameva ghnanti teSAM mUlottaraguNAtIcArajanakatvAt / tasmAdetAtrayodaza prakRtayo dezaghAtinya iti bodhyam / tathA - dAnAntarAyAdipaJcAntarAyarUpAH prakRtayo'pi dezaghAtinya eva / dAnalAbhabhogopabhogAnAM catuNI viSayastAvad grahaNadhAraNayogyAnyeva dravyANi santi / tAni ca sakalapudgalAstikAyasyAnantabhAgarUpe deza eva vartante, ato yAsAM prakRtInAmudayAt pudgalAstikAyadezavartIni dravyANi dAtuM labdhuM bhoktumupabhottakuM ca na zaknoti tAH prakRtayo dAnalAbhabhogopabhogAntarAyarUpAstAvaddezaghAtinya eva / yattu - samastalokAntargatAni dravyANi dAtuM labdhuM bhoktumupabhoktuM ca na prabhavati tadAnAntarAyAdiprakRtyudayato na bhavati, kintu teSAmeva grahaNadhAraNahI ghAta karate haiM, kyoM ki ve mUlaguNoM aura uttaraguNoM meM aticAra utpanna karate haiM, isa kAraNa ye teraha prakRtiyA~ dezaghAtI haiM, aisA samajhanA cAhie / antarAya karma kI pAMca prakRtiyAM bhI dezaghAtI hI haiM / dAna, lAbha, bhoga aura upabhoga, ina cAra ke viSaya grahaNa aura dhAraNa karane yogya dravya hI haiM, aura aise dravya samasta pudgalAstikAya ke anantaveM bhAga haiM, ataH jina prakRtiyoM ke udaya se pudgalAstikAya ke ekadezavartI dravyoM kA dAna, lAbha, bhoga yA upabhoga na ho sake ve dAnAntarAya Adi prakRtiyA~ bhI dezaghAtI hI haiM / samasta loka ke antargata dravyoM kA dAna, lAbha, bhoga aura upabhoga nahIM ho sakatA, so yaha dAnAntarAya Adi prakRtiyoM ke udaya se nahIM, parantu una dravyoM ko lAta kare che kAraNu ke te mUlaguNA ane uttaraguNAmAM aticAra utpanna kare che, A kAraNathI te tera prakRtie dezadhAtI che. e pramANe samajavuM joie. antarAya kanI pAMca prakRtie paNa dezaghAtIja che. dAna, lAbha, bhAga ane upabhAga, e cAranA viSaya grahaNa ane dhAraNu karavA ceAgya dravyaja che, ane evA dravya samasta pudgalAstikAyanA anantameA bhAga che, tethI je prakRtienA udbhacathI pudagalAstikAyanA ekadezavartI dravyenA dAna, lAbha, bhAga ane upabheAga na thaI zake, te dAnAntarIya Adi prakRtie paNa dezaghAtI che. samasta leAkanA antagata dracaiAnA dAna, lAbha, bheAga ane upalega thai zakatA nathI, te A dAnAntarAya Apti prakRtienA udayathI nahi; parantu te drabyAne grahaNa ane
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u.1 sU. 5 karmavAdinaH 355 yogyatAyA abhAvAdazakyAnuSThAnatvAditi mantavyam / vIryAntarAyamakRtirapi sarva vIrya na hantIti dezaghAtinyeva / tathAhi- ... sUkSmanigodajIvAt prabhRti AkSINamohanIyajIvaM vIryAntarAyasya kSayopazamavizeSAd vIrya kasyacidalpaM, kasyacid bahu, kasyacid bahutaraM, kasyacid bahutama bhavati, vIryAntarAyakarmaNo'bhyudaye sUkSmanigodasyApi AhArapariNamanakarmadalikagrahaNagatyantaragamanAdikaM vidyate / etacca vIrya vinA na sNbhvti| tasmAddezata eva vIrya vIryAntarAyaprakRtyA hanyate, na tu sarvataH / yadi punariyaM sarvaghAtinI grahaNa aura dhAraNa karane kI yogyatA na hone ke kAraNa azakyAnuSThAna se samajhanA caahie| vIryAntarAya prakRti bhI samasta vIrya kA ghAta nahIM karatI ataH dezaghAtI hai| sUkSma nigodiyA jIva se lekara kSINamoha-guNasthAna paryanta ke jIvoM meM vIryAntarAya ke kSayopazama se kisI jIva meM alpa vIrya (zakti) hotA hai, kisI meM bahuta vIrya hotA hai, kisI meM bahuta adhika vIrya hotA hai aura kisI meM atyanta adhika vIrya hotA hai / vIryAntarAya karmakA udaya hone para bhI sUkSma nigoda kA jIva AhAra kA pariNamana karatA hai, karmadaliyoM ko grahaNa karatA hai aura dUsarI gati meM jAtA hai| ye saba kArya vIrya ke vinA nahIM ho sakate / isa se yaha siddha huA ki vIryAntarAya karma vIrya ko ekadeza se hI ghAta karatA hai, sarvadeza se nhiiN| agara yaha prakRti sarvaghAtI mAnI jAya to jaise sarvaghAtI mithyAtva ke udayaM meM samyagdarzana lezamAtra nahIM hotA, aura dhAraNa karavAnI cegyatA nahi hovAnA kAraNe azakyAnuSThAnathI samajavuM joIe. viryAntarAya prakRti paNa samasta vIryane ghAta karatI nathI, tethI te dezaghAtI che. sUkSmanigedanA jIvathI laIne kSINamAhaguNasthAna sudhInA mAM viryAntarAyanA lapazamathI kaI jIvamAM alpavIrya (ADI zakita) hoya che, koI jIvamAM bahu vIrya hoya che; kaI jIvamAM bahuja adhika vIya hoya che, ane kaImAM atyanta adhika vIrya hoya che. vIryantarAya karmane udaya heya tyAre paNa sUkSma nigadanA jIva AhAranuM pariNamana kare che, kamadalikene grahaNa kare che, ane bIjI gatimAM jAya che. A tamAma kArya vIrya vinA thaI zake nahI, tethI e siddha thayuM ke - vIryAntarAya karma vIryanA eka dezano ja ghAta kare che, sarva dezane nahI. athavA te A prakRtine sarvaghAtI mAnavAmAM Ave to jevI rIte sarvaghAtI mithyAtvanA udayamAM samyakrarzana lezamAtra paNa hAya nahI, ane sma
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356. . . . . AcArAgasUtre syAt tadA sarvaghAtino mithyAtvasya kapAyadvAdazakasya cAbhyudaye yathA jaghanyamapi samyaktvaM dezasaMyamaH sarvasaMyamazca nopalabhyate, tathA vIryAntarAyasyodaye'pi jaghanyamapi vIryaguNaM nopalabhyeta, na caiva bhavati, tasmAt vIryAntarAyaprakRtirapi dezaghAtinIti siddham / aghAtiprakRtayaH- . aghAtinyaH prakRtayaH paJcasaptatiH santi / tathAhi-pratyekaM prakRtayaH parAghAto?-vAsA2-''tapo3-dhotA4-gurulaghu5-tIrthakara6-nirmANo-paghAta8rUpA aSTau santi / (1) audArikaM, (2) vaikriyam , (3) AhArakaM, (4) taijasaM, (5) kArmaNaM ceti paJca zarIrANi 5 / trINyupAGgAni3 / SaT saMsthAnAni6 / SaT saMhanajaise bAraha kaSAyoM kA udaya hone para dezavirati aura sarvavirati, eka deza se bhI nahIM hotI usI prakAra vIryAntarAya karma kA udaya hone para lezamAtra bhI vIryaguNa prakaTa nahIM hone cAhie, magara aisA nahIM hotA, ataH yaha siddha huA ki vIryAntarAya prakRti bhI dezaghAtI hI hai| __. aghAtI prakRtiyAMaghAti prakRtiyA pacahattara 75 haiM, ve isa prakAra-(1) parAghAta, (2) ucvAsa, (3) Atapa, (4) udyota, (5) agurulaghu, (6) tIrthakara, (7) nirmANa, (8) upadhAta, ye ATha pratyeka prakRtiyAM aghAtI hai8 / audArika, vaikriya, AhAraka, tejasa, aura kArmaNa zarIra, ye pAMca zarIra aghAtI prakRtiyA haiM 13 / tIna upAGga16, chaha saMsthAna22,. bAra kaSAne udaya thavA samaye devavirati ane sarvavirati ekadezathI paNa hoya nahI; te pramANe varyAntarAya karmane udaya thatAM lezamAtra paNa vIryaguNa pragaTa tha nahI joIe, paraMtu e pramANe thatuM nathI, e kAraNathI siddha thayu ke-varyAntarAya prakRti paNa dezaghAtIja che. ___maghAtI pratimA___ maghAtI pratimA yAta2 (75) che. te 2mA prabhArI cha:-(1) 5rAdhAta, (2) sa; (3) mAta5, (4) dhota, (5) 25430dhu, (6) tI4'42, (7) nirmANa, (8) Guard, mA bhAra pratye prtime| aghAtI che. (1) mohAri, (2) vaiThiya, (3) mA 24, (4) tasa. bhana (5) dharma zarIra, yA pAMya zarIra maghAtI pratimA che; (13) Y Guin, (16) 7 saMsthAna, (22) 76 khanana, (28) pAya jatisA, (33) yA2 gati, 37 me viDAyA.
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 su. 5. karmavAdipra0 357 nAni6 / paJca jAtayaH 5 / catasro gatayaH 4 / dve khagatI2 / catasraH Anu pUrvyaH 4 | AyUMSi catvAri4 / trasadazakam 10 / sthAvaradazakam 10 / uccairgotram 1 / nIcairgotram 1 | sAtavedanoyam 1 | asAvedanIyam 1 | varga- gandha-rasa - sparzAkhyA zcatasraH prakRtayaH 4 / 75 // etAH prakRtayaH kamapi jJAnAdiguNaM na intItyaghAtinya ucyante / imAH sarvavAtiprakRtibhiH saha vedyamAnAH svayamaghAtinyo'pi sarvaghAtiphalaM pradarzayanti / dezaghAtimakRtibhiH saha punarvedyamAnAH svayamaghAtinyo'pi dezaghAtirasaM darzayanti / yathA - svayamacaurathI raiH saha vartamAnacaura ivAvabhAsate tadvat / chaha saMhanana28, pAMca jAtiyA~ 33, cAra gatiyA 37, do vihAyogatiyA~ 39, cAra AnupUrvI43, cAra Ayu47, trasadazaka57, sthAvaradazaka 67; uccagotra 68, nIcagotra 69, sAtAvedanIya70, asAtAvedanIya 71, tathA varNa, rasa, gandha, aura sparzanAmaka cAra prakRtiyA~ 75 / ye prakRtiyA~ jJAna Adi kisI guNakA ghAta nahIM karatI hai / isI liye ye aghAtI kahalAtI hai / jaba inakA sarvaghAto prakRtiyoM ke sAtha vedana hotA hai taba ye svayaM aghAtI hote hue bhI sarvaghAtI rasako prakaTa karatI hai, aura dezaghAtI prakRtiyoM ke sAtha inakA vedana ho to svayaM aghAtI hone para bhI dezaghAtI rasa ko prakaTa karatI hai / jaise koI puruSa cora na ho kintu coroM ke sAtha ho to vaha bhI cora jaisA hI pratIta hotA hai / yahI hAla ina aghAtI prakRtiyoM kA hai / gati, (3) yAra anupUrvI, (43) yAra bhAyu, (47) trasadRza, (57) sthAvarahaza, (17) ubhyagotra, (18) nIyagotra, (15) zAtAvedanIya, ( 70 ) asAtAveddanIya, (71) tathA vaNu rasa, gaMdha, ane sparzI nAmanI cAra prakRti (75). A prakRtie jJAna Adi koI guNunA ghAta karatI natho. eTalA mATe tene aghAtI prakRti kahe che, parantu sadhAtI prakRtienI sAthe jyAre tenuM vedana thAya che te pAte aghAtI hovA chatAMya paNa e saghAtInu phaLa pradarzita kare che. athavA dezaghAtI prakRtinI sAthe tenuM vedana heAya te pAte aghAtI heAvA chatAMya paNu dezaghAtI rasane pragaTa kare che. jevI rIte keI puruSa cAra na heAya parantu cArAnI sAthe hAya te te paNa cAra jevA ja dekhAya che. e pramANeja A aghAtI prakRtie viSe samajavuM,
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRSNa uttaraprakRtisaMkhyA AcArAGgasUtra jJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmaNAmuttaraprakRtisaMkhyA aSTacatvAriMzadadhikazataM 148 bhavanti / tathAhi (1) jJAnAvaraNIyasya-mati - zrutA - 'vadhi - mana:paryaya kevalajJAnAvaraNIyaMbhedAt pazca / (2) darzanAvaraNIyasya - cakSurdarzanA - 'cakSurdarzanA - 'vadhidarzana - kevaladarzanAvara - NIyAni catvAri, tathA - nindrA - nidrAnidrA - pracalA - pracalApracalA - styAnarddhibhedAt paJca militvA nava bhavanti / (3) vedanIyasya zAtAzAtabhedena dvau bhedau staH / 1 uttaraprakRtiyoMkI saMkhyA jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kI uttara prakRtiyoM kI saMkhyAe~ ( madhyamavivakSA se ) 148 hai / ve isa prakAra (1) jJAnAvaraNIya kI pAMca - (1) matijJAnAvaraNIya, (2) zratajJAnAvaraNIya, (3) avadhijJAnAvaraNIya, (4) mana:paryayajJAnAvaraNIya, (5) kevalajJAnAvaraNIya / (2) darzanAvaraNIya kI nau - (1) cakSurdarzanAvaraNIya, (2) acakSurdarzanAvaraNIyaM, (3) avadhidarzanAvaraNIya, (4) kevaladarzanAvaraNIya, tathA (5) nidrA, (6) nidrAnirdrA, (7) pracalA, (8) pracalApracalA, (9) styAnardvi, ye pAMca nidrAe~ milakara kula nau prakRtiyA~ hai / (3) vedanIya kI do - sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya / uttaraprakRtinI sakhyA-- jJAnAvaraNIya Adi ATha karmonI uttaraprakRtienI saMkhyA (madhyama vivakSAthI) mebhone aDatAsIsa (148) che. te yA prabhA (1) jJAnAvaraNIyanI pAMtha - ( 1 ) bhatijJAnAvaraNIya, (2) zrutajJAnAvarathIya, pAMca (3) avadhijJAnAvaraNIya, (4) mana:paryayajJAnAvaraNIya, (4) ThevalajJAnAvaraNIya. (2) harzanAvaraNIyanI nava che. (1) yakSurharzanAvaraNIya, (2) ayakSurddharzanAvaraNIya, (3) avadhidarzanAvarIya, (4) ThevataharzanAvaraNIya, tathA (5) nidrA, (6) nidrA-nidrA (7) asA, (8) prayasA-prathamA, (sa) styAnaddhi, yA pAMca nidrA bhajIne nava prakRtie thAya che. (3) pehanIyanI me (1) sAtAvedanIya bhane asAtAvedanIya.
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. karmavAdipa (4) mohanIyasya-aSTAviMzatirbhadA bhavanti / tathAhi-samyaktvamohanIyamithyAtvamohanIya-mizramohanIya-bhedena trINi darzanamohanIyAni / paJcaviMzaticAritramohanIyAni milikhaa'ssttaaviNshtiH| cAritramohanIyasya paJcaviMzatibhaidAH, yathA - kaSAyamohanIya1 - nokaSAyamohanIyara-bhedena cAritramohanIya dvividham / tatra kaSAyamohanIyasya SoDaza bhedA bhavanti, yathA-anantAnubandhI krodho mAno, mAyA, lobhaH 4, anantaH saMsAro nAraka-tiyaga-manuSya-devajanma-jarA-maraNa-paramparAlakSaNaH, tadanubandhAdanantAnuvandhinaH krodhamAnamAyAlobhAzcatvAraH kssaayaaH4| tatra krodhaH-kRtyAkRtyavivekonmUlakA'kSamArUpa aatmprinnaamH| mAno-gavaH, mAyA-zAThayam , lobho-gRdhnutaa| anantAnuvandhi (4) mohanIya kI aTThAIsa-samyaktvamohanIya, mizramohanIya aura mithyAtvamohanIya, ye tIna darzanamohanIya kI, tathA paccIsa cAritramohanIya kI kula aTThAIsa prakRtiyA haiN| cAritramohanIya kI paccIsa prakRtiyA~ isa prakAra haiM-cAritramohanIya ke do bheda haiM-kaSAyacAritra. mohanIya, aura nokaSAyacAritramohanIya / kaSAyacAritramohanIya ke solaha bheda haiM, jaise-anantAnubaMdhI krodha mAna, mAyA, lobha, 1 jo kaSAya, nAraka, tiryaMca, manuSya aura devagati meM janma-jarA-maraNarUpa ananta saMsAra kA anubaMdha kare, vaha anantAnubandhI hai| usa ke cAra bheda haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobha / kartavya-akartavya ke viveka ko naSTa kara dene vAlA akSamArUpa AtmA kA pariNAma krodha kahalAtA hai| garvako mAna kahate haiM / mAyA kA artha kapaTa hai / gRdvibhAva (lAlaca) lobha kahalAtA hai| anantAnubandhI kaSAyacatuSka meM krodha ko parvata kI rAji (4) mAnIyabhanI mAvIsa che. (1) sabhyatvamAUnIya, bhizramoDanIya, mane. mithyAtvamohanIya, A traNe darzanamehanIyanI, tathA pacIsa cAritramohanIyanI, e pramANe kula aDhAvIsa prakRtie che. cAritramohanIyanI pacIsa prakRtio A pramANe che - yAritramAunIyatA meM cha. (1) 4AyayAritramADanIya mana (2) nopAyayAritramohanIya, kaSAyacAritramehanIyanA seLa bheda che. jemake-anantAnubaMdhI kodha, mAna, mAyA, lobha. je kaSAya nAraka, tiryaMca, manuSya, ane devagatimAM janma, jarA, maraNarUpa ananta saMsArane anubaMdha kare te anantAnubaMdhI che. tenA cAra bheda che, krodha, mAna, mAyA ane lobha, kartavya-akartavyanAM vivekane nAza karavAvALA akSamArUpa AtmAne pariNAma te krodha kahevAya che. garvane mAna kahe che. mAyAne arthe kapaTa che. lAlaca te lobha kahevAya che. anantAnubaMdhI kaSAyacatuSkamAM krodhane parvatanI rAjinuM (parvata kapAvAthI
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 AcArAgasUtre kaSAyacatuSTaye krodhasya parvatarAjiH, mAnasya zailastambhaH, mAyAyAH vaMzamUlaM, lobhasya-kRmijarAgaH, udAharaNam / evamapratyAkhyAnAvaraNIyakaSAyAH krodhAdayazcatvAraH4 / tatra pratyAkhyAnaM dvividham - dezaviti-sarvavirati-bhedAt / pratyAkhyAnamityatra prtishbdH| pratiSedhavAcI, pratiSedhasyAkhyAna-prakAzanam-pratyAkhyAnam / 'sarvAn prANino na hanmi yAvajjIvam' ityAdi bhAvataH svAcAryAdi samIpe prakAzanamityarthaH / pratyAkhyAnasyAvaraNIyam pratyAkhyAnAvaraNIyam , na -pratyAkhyAnAvaraNIyam = apratyAkhyAnAvaraNIyam / atropamArthoM 'na' - zabdaH / (parvata phaTane se utpanna huI darAra) kA, mAna ko zailastaMbhakA, mAyAko vAMsakI jaDakA aura lobhako kiramicI raMgakA udAharaNa diyA gayA hai| isI prakAra apratyAkhyAnAvaraNa ke krodha Adi cAra bheda haiM / pratyAkhyAna do prakArakA hai-dezavirati aura srvvirti| 'pratyAkhyAna' zabda meM 'pati' upasarga niSedhavAcaka hai, arthAt pratipegha kA prakAza karanA pratyAkhyAna hai, arthAt " mai jIvanaparyanta kisI bhI prANIkI hiMsA nahIM karU~gA" ityAdi prakAra se bhAvapUrvaka apane AcArya Adi ke samakSa prakAzita karanA pratyAkhyAna hai| pratyAkhyAna kA AvaraNIya pratyAkhyAnAvaraNIya kahalAtA hai| jo pratyAkhyAnAvaraNIya na ho vaha apratyAkhyAnAvaraNIya hai / yahA~ 'nan ' zabda upamA ke artha meM hai, arthAt jo kaSAya pratyAkhyAnAvaraNIya ke samAna ho vaha apratyAkhyAnAvaraNIya utpanna thayelI phATa-cIra) mAnane zilastaMbhanuM, mAyAne vAMsanI jaDanuM ane lobhane kiramIca raMganuM udAharaNa ApyuM che. A pramANe apratyAkhyAnAvaraNanA krodha AdI cAra bheda che. pratyAkhyAna be prahAranA cha-zivirAti bhane sAviti 'pratyAkhyAna' zamA 'prati pasarga nissedhvAcaka che. arthAta pratiSedhane prakAza kare te pratyAkhyAna che. arthAt "huM jIvana sudhI keI paNa prANInI hiMsA karIza nahI" ItyAdi prakAre bhAvapUrvaka pitAnA AcArya AdinA samakSa prakAzita karavuM te pratyAkhyAna che. pratyAkhyAna ne AvaraNIya pratyAkhyAnAvaraNIya 43vAya che. pratyAbhyAnApIyana DAya te pratyAbhyAnAvaraNIya cha. mAha niz' zada upamAne arthamAM che arthAta je kaSAya pratyAkhyAnAvaraNIyanI samAna hoya te apratyAkhyAnAvaraNIya kahevAya che. athavA "" alpathoDuM-evA arthamAM che. athota.
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 karmavAdinaH pratyAkhyAnAvaraNIyavat = apratyAkhyAnAvaraNIyam / yadvA-alpArthoM naJ , alpaM pratyAkhyAnam-apratyAkhyAnam , tasyAvaraNIyamiti / alpaM dezaviratirUpaM pratyAkhyAna samAraNoti kaSAyacatuSTayam , tasmAdapratyAkhyAnAvaraNIyamityucyate / yaH kaSAyaH svalpaM dezaviratirUpamAdRNoti sa sarvaviratirUpaM pratyAkhyAnamAvRNo. tyeveti nAtra citram / yatkarmodayAdAvirbhUtAH kaSAyAH kevalaM viratimAtramAvRNvanti te tvapatyAkhyAnAvaraNIyAH kssaayaaH| evaM pratyAkhyAnAvaraNIyakaSAyAH krodhaadyshctvaarH| atra pratyAkhyAnazabdena sarvaviratiparigrahaH / ye punaH kaSAyAH sarvaviratimeva prativadhnanti, na tu dezaviratiM te pratyAkhyAnAvaraNIyA iti / kahalAtA hai / athavA 'nan ' alpa-artha meM hai, arthAt alpa pratyAkhyAna apratyAkhyAna kahalAtA hai, usakA AvaraNIya apratyAkhyAnAvaraNIya hai| yaha kaSAyacatuSTaya alpa arthAt dezaviratirUpa pratyAkhyAna ko AvRta karatA hai, isa kAraNa yaha apratyAkhyAnAvaraNIya kahalAtA hai / jo kaSAya svalpa dezavirati ko bhI nahIM hone detA vaha sarvavirati ko na hone de, isa meM Azcarya hI kyA hai ? / jisa karma ke udaya se AvibhUrta kaSAya kevala viratimAtra ko rokate hai, ve apratyAkhyAnAvaraNIya kahalAte hai| isI prakAra krodha Adi cAra pratyAkhyAnAvaraNIya hai| yahA pratyAkhyAna zabda se sarvavirati kA grahaNa kiyA gayA hai / jo kaSAya, sirpha sarvavirati kA hI ghAta karate hai, dezavirati kA nahIM ve pratyAkhyAnAvaraNIya kahalAte haiM / alpa pratyAkhyAna apratyAkhyAna kahevAya che. tenuM AvaraNIya apratyAkhyAnAvaraNIya che. A kaSAyacatuSTaya a85 arthAt dezaviratirUpa pratyAkhyAnane AgRta kare che (DhAMkI de che). e kAraNathI e apratyAkhyAnAvaraNIya kahevAya che. je kaMSAya svalpa dezaviratine paNa thavA detA nathI. te sarvaviratine nahi thavAde. emAM Azcaryaja zuM che? je karmanA udayathI AvirbhUta (utpanna thayelA) kaSAya kevala viratimAtrane roke che, te apratyAkhyAnAvaraNIya kahevAya che. A pramANe krodha Adi cAra pratyAkhyAnAvaraNIya che, ahiM pratyAkhyAna zabdathI sarvaviratinuM grahaNa karyuM che. je kaSAya, mAtra sarvaviratine ghAta kare che, dezaviratine nahI, te pratyAkhyAnAvaraNIya kahevAya che. prA .-46
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 AcArAgasUtre pratyAkhyAnasya dezaviratisarva viratirUpasya pariNAmadvayasyotpattervighAtakatvAt pratyAkhyAnAvaraNIyA ucyante, na tu vidyamAnasya pratyAkhyAnasyavighAtakatayeti tattvam / evaM saMjvalanakaSAyAH krodhaadyshctvaarH4| samastasAvadyayogavirataM saMyamaratApa yati duHsahapariSahasaMpAte saMjvalayanti-mAlinyamApAdayanti - iti sNjvlnaaH| (16) / apratyAkhyAnAvaraNIyakaSAyacatuSTaye dRSTAntA ucyante-krodhasyataDAgabhUmirAjiH, mAnasyAsthiratambhaH, mAyAyAH meSazRGgaH, lobhasya kardamarAgaH / dezavirati aura sarvaviratirUpa pratyAkhyAna kI utpatti kA ghAtaka hone se ise pratyAkhyAnAvaraNIya kahate haiM, pahale se vidyamAna pratyAkhyAna kA ghAtaka hone se nahIM / isI prakAra krodha Adi cAra saMjvalana kaSAya haiN| saba prakAra ke sAvadha yoga se nivRtta saMyama meM lIna muni ko duHsaha parIpaha upasthita hone para jalAne vAlA arthAt malinatA utpanna karane vAlA kaSAya saMjvalana kahalAtA hai / apratyAkhyAnAvaraNIyakaSAyacaukaDI ke dRSTAnta batalAte haiM-krodha kA dRSTAnta taDAgabhUmirAji hai, arthAt tAlAva kI bhUmi phaTane se utpanna honevAlI darAra ke samAna yaha krova hotA hai / mAna kA udAharaNa haDDIkA staMbha hai| mAyAkA udAharaNa meDhAkA sIMga hai aura lobha kA dRSTAnta gADI kA oMgana (gADI ke paiye meM diye hue tela kA koTA ) hai| dezavirati ane sarvaviratirUpa pratyAkhyAnanI utpattinuM ghAtaka hevAthI tene pratyAkhyAnAvaraNIya kahe che, pahelAthI vidyamAna pratyAkhyAnanuM ghAtaka hovAthI nahi. e pramANe phodha Adi cAra saMvalana kaSAya che, sarva prakAranA sAvadya rogathI nivRtta, saMyamamAM lIna munine dussaha parISaha AvI prApta thatAM jalAvavAvALA arthAta malinatA utpanna karavAvALA kapAya saMjavalana kahevAya che. apratyAkhyAnAvaraNaya-kavAya-cokaDInuM daSTAnta batAve che-phodhanuM dRSTAnta talAvanI bhUmirAji che. arthAt talAvanI bhUmi phATavAthI utpanna thayelI phATa-cIranA samAna e krodha hoya che. mAnanuM udAharaNa hADakAMne staMbha che. mAyAnuM udAharaNa gheTAnAM sIMga che, ane tenuM dRSTAnta gADInI maLI (gADInAM paiDAMmAM apAyelA telanuM cheTuM) che.
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 .5. karmavAdipra0 pratyAkhyAnAvaraNIyakaSAyacatuSTaye krodhasya-vAlakArAjiH, mAnasyakASThastambhaH, mAyAyA-gacchabalIvardamUtrikA, lobhasya-khajanarAgaH / saMjvalanakaSAyacatuSTaye krodhasya-salilarAjiH, mAnasya-tRNastambhaH, mAyAyA-rathakAratakSitakASThasaMvalitatvak , lobhasya-haridrArAga iti / nokaSAyamohanIyasya nava bhedAH santi-hAsya, ratiH, arati, zokaH,, bhaya, jugupsA, puruSavedaH, strIvedaH, napuMsakaveda iti 25 / / (5) AyuSyakarma caturvidham-nAraka-tairyag-mAnuSa-daivAyurbhedAt / yasyodayAt mAyogyaprakRtivizeSAnuzAyIbhUta AtmA nArakAdibhAvena jIvati, yasya ca pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya kI caukaDI ke udAharaNa-krodha kA udAharaNa vAla meM khIMcI huI lakIra hai / mAna kA udAharaNa kAThakA khaMbhA hai / mAyA kA udAharaNa calate hue baila ke mUtra kI Ter3hI-meDhI lakIra hai aura lobha kA udAharaNa khaMjana-rAga hai / saMjvalana kaSAya kI caukaDI ke udAharaNa-krodha kA udAharaNa jala meM banAI huI lakIra hai / mAnakA udAharaNa tinake kA stambha hai / mAyA kA udAharaNa baDhaI dvArA chIle hue kAThakA chilakA hai, aura lobha kA udAharaNa haladI kA raMga hai| nokaSAya mohanIya ke nau bheda hai-hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, puruSaveda, strIveda aura napuMsakaveda 25 / / (5) AyuSya karma ke cAra bheda hai-narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu / jisa karma ke udaya se prAyogyaprakRtivizeSAnuzAyI arthAt jisa karma ke udaya se usa-usa gatiyogya prakRtivizeSa meM sthita AtmA nAraka Adi ke rUpa meM jItA hai pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAyanI cokaDInuM udAharaNuM-phodhanuM udAharaNa-retImAM karelI lITI che. mAnanuM udAharaNa-kASThane thAMbhale che. mAyAnuM udAharaNa-cAlatA baLadIonA mUtranI vAMkI-cUMkI lITI che, ane lobhanuM udAharaNa-khaMjana-rAga che. saMjvalana kaSAyanI cekaDInA udAharaNa-krodhanuM udAharaNa-pANImAM karelI lITI che. mAnanuM udAharaNa taNakhalAne thAMbhale che. mAyAnuM udAharaNa baDhaI dvArA (satAra dvArA) cholelA lAkaDAnI chAla che ane lebhanuM udAharaNa-haladarane raMga che. nApAyabhADanIyatA na le cha-hAsya, 2ti, sati, us, laya, gussA, puruSaveda, zrIva, mane nadhusava. 25. (5) mAyuSya-bhanA yAra le che-na24Ayu, tirthayAyu, manuSyAyu, mane vAyu. je karmanA prAgyaprakRtivizeSAnuzAyI, arthAt je kamanA udayathI te-te gatiyogya prakRtivizeSamAM sthita AtmA nArakI AdinA rUpamAM jIve che, ane jenA kSayathI maraNa
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 AcArAGgasUtre kSayAnmRta ucyate, tadAyuH / yadvA-AnIyante zeSaprakRtayaH upabhogAya jIvena yasmin, tadAyuH / yathA- kAMsyAdipAtre zAlyodanavyaJjanAyo bhoktrA bhoktumAnIyante, tadvat / (6) namayati = prApayati nArakAdisaMjJAM jIvamiti nAma / nAmakarmastrinavatirbhedAH bhavanti / tatra mUlabhedAH dvicatvAriMzat / tathAhi (1) gatinAma, (2) jAtinAma, (3) zarIranAma, (4) aGgopAGganAma, (5) nirmANanAma, (6) vandhananAma, (7) saMghAtanAma, (8) saMsthAnanAma, (9) saMhanananAma, (10) varNanAma, (11) gandhanAma, (12) rasanAma, (13) sparza aura jisa ke kSaya se mara jAtA hai, use Ayukarma kahate hai / athavA jisa meM jIva bhogane ke lie anya prakRtiyoM ko lAtA hai vaha Ayu hai, jaise kAMse Adi ke bhAjana meM cAvala, odana, vyaMjana Adi vastue~ bhogane vAlA puruSa lAtA hai, usI prakAra zeSa prakRtiyA~ Ayu meM bhogI jAtI haiM / (6) nAma-karma ke terAnave (93) bheda - jo karma jIva ko nAraka Adi saMjJAoM kA pAtra banAtA hai, vaha nAmakarma kahalAtA hai / usake terAnave bheda hai / una meM bhI mUla bheda bayAlIsa haiM, ve isa prakAra - (1) gatinAma, (2) jAtinAma, (3) zarIranAma, (4) aGgopAGganAma; (5) nirmANanAma, (6) bandhananAma, (7) saMghAtanAma, (8) saMsthAnanAma, (9) saMhanananAma (10) varNanAma, (11) gandhanAma, (12) rasanAma, (13) sparzanAma, (14) AnupUrvInAma, pAme che, tene ANuka kahe che athavA jemAM jIva anya prakRtine bhAgavavA mATe lAve che te Ayu che. jema ke kAMsA AdinA vAsaNamAM cAkhA, bhAta, vyaMjana (zAka) Adi vastuo bhegavavAvALA purUSa lAve che te pramANe roSa-prakRtie AyumAM bhogavAya che. (6) nAmakarmanA trANu (93) bheda che. je ka jIvane nArakI Adi saMjJAonu pAtra manAve che, te nAbhama DevAya che, tenA trAsu (-3) le che. temAM yA bhUla leha zetAtIsa che. te yA prabhA-(1) gatinAbha, (2) latinAbha, (3) zarIranAbha, (4) magoyAMganAbha, (4) nirmANunAbha, (1) saMghananAbha, (7) sauMdhAtanAbha, (8) saMsthAnanAma, (2) saMsunananAbha, (10) va bhAna, (11) gaM ghanAbha, (12) 2sanAma, (13) sparzanAbha, (14) bhAnu pUrvI nAbha, (15)
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. karmavAdima0 365 nAma, (14) AnupUrvInAma, (15) aguruladhunAma, (16) upaghAtanAma, (17) parAghAtanAma, (18) AtapanAma, (19) udyotanAma, (20) ucchAsanAma, (21) vihAyogatinAma, (22) pratyekazarIranAma, (23) sAdhAraNazarIranAma, (24) trasanAma, (25) sthAvaranAma, (26) subhaganAma, (27) durbhaganAma, (28) susvaranAma, (29) dussvaranAma, (30) zubhanAma, (31) azubhanAma, (32) sUkSmanAma, (33) bAdaranAma, (34) paryAptanAma. (35) aparyAptanAma, (36) sthiranAma, (37) asthiranAma, (38) AdeyanAma, (39) anAdeyanAma, (40) yazonAma, (41) ayazonAma, (42) tIrthaGkaranAma / ete mUlabhedAH piNDapatinAmnApi kathyante / atra gatyAdicaturdazapiNDaprakRtInAmuttaraprakRtayaH- paJcaSaSTiH (65) / (15) agurulaghunAma, (16) upaghAtanAma, (17) parAghAtanAma, (18) AtapanAma, (19) udyotanAma, (20) ucchAsanAma, (21) vihAyogatinAma, (22) pratyekazarIranAma, (23) sAdhAraNazarIranAma, (24) trasanAma, (25) sthAvaranAma, (26) subhaganAma, (27) durbhaganAma, (28) susvaranAma, (29) dusvaranAma, (30) zubhanAma, (31) azubhanAma, (32) sUkSmanAma, (33) bAdaranAma, (34) paryAptanAma, (35) aparyAptanAma, (36) sthiranAma, (37) asthiranAma, (38) AdeyanAma, (39) anAdeyanAma, (40) yazaHkIrtinAma, (41) ayaza kIrtinAma, aura (42) tIrthakaranAma-karma / ina bayAlIsa prakRtiyoM meM jina prakRtiyoM ke avAntara bheda hai, unheM piNDaprakRti kahate hai / gati Adi caudaha piNDaprakRtiyA hai aura unake paisaTha (65) bheda hote hai| mazu3sadhunAma, (16) yAtanAma,(17)parAdhAtanAma, (18)-mAtayanAma, (18)dhotanAma, (20) upAsanAsa, (21) vihAyogatinAbha, (22) pratyezarI2nAma, (23) sAdhAraNa zarIranAma, (24) sanAma, (25) sthApanAbha, (26) subhAnAma,(27) humanAma, (28) susvaranAma, (28) du:212nAma, (30) zumanAbha, (31) mazulanAma, (32) sUkSmanAma, (33) mAranAma, (34) paryAtanAma, (34) aparyAptanAbha, (38) sthiranAbha, (7) masthiranAma, (38) mAheyanAma, (38) manAyanAma, (40) yazahIrtinAma, (41) mayazatinAma, (42) tIrtha 42nAma-bha. A beMtAlIsa pravRtiomAM je prakRtinA avAntara bheda che, tene piMDa prakRti kahe che. gati Adi cauda piMDaprakRtie che. ane pAMsaTha (65) tenA bheda che.
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 AcArAGgasUtre [1] gatinAmnaH piNDaprakRtezvatvAro bhedAH - narakagatinAma, tiryagUgatinAma, manuSyagatinAma, devagatinAma ca / [2] jAtinAmno bhedA: paJca - ekendriyajAtinAma, dvIndriyajAtinAma, trIndriyajAtinAma, caturindriyajAtinAma, paJcendriyajAtinAma | [3] zarIranAma paJcavidham-audArikazarIranAma, vaikriyazarIranAma, AhArakazarIranAma, taijasazarIranAma, kArmaNazarIranAma | [4] aGgAnyupAGgani ca yasya karmaNa udayAdbhavanti, tadaGgopAGganAmakarma / tat trividham-audArika- vaikriyakA - ''hAraka - bhedAt / tatrAGgAnyaSTau - uraH, ziraH, [1] gatinAmakarma ke cAra bheda - narakagatinAmakarma, tirthacagatinAmakarma, manuSyagatinAmakarma aura devagatinAmakarma / [2] jAtinAmakarma ke pAMca bheda hai - ekendriyajAtinAma, dvIndriyajAtinAma, trIndriyajAtinAma, caturindriyanAtinAma aura paJcendriyajAtinAma-karma I [3] zarIranAmakarma ke pAMca bheda haiM- audArikazarIranAma, vaikriyazarIranAma; AhArakazarIranAma, taijasazarIranAma aura kArmaNazarIranAma - karma / [4] jisa karma ke udaya se aGga aura upAGga hote haiM vaha aGgopAGgazarIranAmakarma, kahalAtA hai / usake tIna bheda hai audArika- aGgopAGga, vaikriya - aGgopAGga aura AhAraka aGgopAGga / ina meM ana ATha hote hai - chAtI, sira, pITha, peTa, do hAtha aura do paira | vandanA karane meM pAMca ahna prazasta mAne jAte haiM- do paira, do hAtha, aura sira / yahA~ tiya catinAmakama, (1) gatinAmanA yAra leha-naramgatinAbhambha, manuSyagatinAmaka ane devagatinAma-kama. (2) latinAbhanA yAMga leha che--omendriyamatinAma, dvIndriyalatinAma, zrIndriyajAtinAma, caturindriyajAtinAma, ane 5'cendriyajAtinAma-karma. (3) zarIranAmakarmAMnA pAMca bheda che----audArikazarIranAma, vaikriyazarIranAma, AhArakazarIranAma, tejasazarIranAma, ane kAryaM NuzarIranAma-ka, je karmanA udayathI aMga ane upAMga thAya che te aMgeApAMgazarIranAmakama kahevAya che. tenA traNa bheda che. audArika'gopAMga, vaikriyagaMgApAMga ane AhAraka -aMgopAMga temAM aMga Aha hoya che- chAtI, zira, cIDa, peTa meM hAtha gane me yaza. vaMdanA karavAmAM pAMca aMga prazasta mAnyAM che, e paga e hAtha ane zira-mAthuM'. ahiM
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 367 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1sU.5 karmavAdina pRSTam , udaraM, karau, pAdau ca / vandane tu paJcAGgAnyeva prazastAni- dvau caraNau, dvau karau, zirazceti / tatra caraNAvityanena jAnunI gRhyate / etAni paJcAGgAni bhUmAvAropya vandanaM paJcAGgavandanam / aSTAnAmaGgAnAmekaikasyopAGgamanekapakAram, tatra zirogasyopAGganAmAni- yathA-mastiSka - kapAla - kukATikA- zaGkha-lalATatAlu-kapola-hanu-cibuka-dazanau-STha-bhU-nayana-karNa-nAsAdIni / tatra mastiSka shiro'nggsyaarmmko'vyvH| nanu mastiSkaM dhAtuvizeSo na tvaGga nApyupAGgam ? iti cet , ucyate-kapAlAdivat ziro'GgasyArambhakatvAnmastiSkamapyupAGgaM ziraso'vagantavyam / sthAvarapaJcake tUra prabhRtInyaGgAni na santi / pairoM kA abhiprAya ghuTanA samajhanA cAhie / ina pAMcoM aGgoM ko bhUmi para TikA kara vandanA karanA paJcAGgavandanA hai / ina AThoM aGgoM meM se pratyeka aGga ke aneka upAGga haiN| una meM se siraaGga ke upAGga isa prakAra haiM-mastiSka, kapAla, kRkATikA, zaMkha, lalATa, tAlu, kapola, hanu, dADI, cibuka (ThoDI) dAMta, oTha bhauMha, netra, kAna, nAka, Adi / mastiSka, zirarUpa aGga kA Arambhaka avayava hai| 'mastiSka eka prakAra kI dhAtu hai, aGga nahIM hai aura na upAGga hI hai| isakA samAdhAna yaha hai ki kapAla Adi ke samAna sirarUpa aGgakA Arambhaka hone ke kAraNa mastiSka zira kA upAGga, hI hai / pAMca sthAvaroM meM chAtI Adi aGga nahIM hote| pagane abhiprAya ghuMTaNa samajavuM joIe. A pAMca aMgone bhUmi para aDADIne vaMdanA karavI te paMcAMga vaMdanA che. A AThe aMgemAMthI pratyeka aMganAM aneka upAMga che. temAMthI zira-aMganA upAMga A pramANe che-mastiSka, kapAla, kRkATikA (grIvane unnata za) / (4 sabhISanu masthi) khATa, taY, , hAdI, vimu (upayA varayenA ch|72 mA) dAMta, me, mo, netra, na, nA mAhi. bhasti zi235 aMganuM AraMbhaka avayava che. mastiSka eka prakAranI dhAtu che, aMga nathI ane pratyaMga paNa nathI tenuM samAdhAna e che ke-kapAla Adi pramANe zirarUpa aMganuM AraMbhaka hevAnA kAraNe bhasti, ziranu Sin04 che. * pAMca sthAvaramAM chAtI Adi aMga nathI.
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 AcArAGgasUtre (5) zarIranAmakarmodayAd gRhIteSu gRhyamANeSu vA tadyogyapudgaleSvAtmapradezasthiteSu zarIrAkAreNa pariNAmiteSvapi jatukASThavat parasparamaviyogalakSaNaM bandhananAma / yadIdaM na syAt tato vAlukApuruSavad vighaTitAni zarIrANi syuH / vandhananAma paJcadhA - audArikAdibhedAt / (6) kASThapiNDamRtpiNDAyaH piNDavat vaddhAnAmapi pudgalAnAM saMghAta vizeSajanakaM saMghAtanAma / yadi saMghAtanAmarUpaH karmabhedo na syAttarhi puruSayoSidgavAdirUpanAnAzarIrabhedo na syAt / saMghAtavizeSajanakA'nyakarmavizeSAbhAvAt / [5] zarIranAmakarma ke udaya se grahaNa kiye hue yA grahaNa kiye jAte hue AtmapradezoM meM sthita aura zarIra ke AkAra pariNata kiye hue zarIra ke yogya pudgaloM meM lAkha aura lakaDI ke samAna paraspara aviyoga honA bandhananAmakarma hai, agara bandhananAmakarma na hotA to vAla se banAye hue puruSa ke samAna bikhara jAtA / audArika Adi ke bheda se bandhana ke bhI pAMca bheda haiM / [6] kASThapiMDa, mRttikApiMDa yA loha ke piMDa ke samAna baddha pudgaloM meM bhI eka vizeSa prakAra kA saMghAta (ghaniSTatA ) utpanna karane vAlA karma saMghAtanAmakarma kahalAtA hai, aura saMghAtanAmakarma na hotA to puruSa strI go AdirUpa bheda zarIra meM na hotA, kyoM ki saMghAtavizeSa utpanna karane vAlA anya karma hI nahIM hai / kArya, kAraNa jaisA (5) zarIranAmakarmanA udayathI grahaNa karelA athavA gra uNu karavAmAM AvatA AtmapradezamAM sthita ane zarIranA AkAre pariNata karelA zarIranA ceAnya pudgalAmAM lAkha ane lAkaDInA samAna aviyeAga hAvuM te aMdhananAmakama che. athavA kha dhananAma karma na hota te retIthI banAvelA purUSanI samAna vikherAI jAta. audArika AdinA bhedathI kha'dhananA paNa pAMca bheda che. (6) kApiMDa, smRtikArSika, athavA leADhAnA piMDa samAna mRddha pudgaleAmAM paNa eka vizeSa prakAranA saMdhAta (ghaniSThatA) utpanna karavAvALA kama te saMghAta- nAmaka kahevAya che athavA saghAtanAmakama' na heAya teA purUSa, strI, gAya Adi rUpabheda zarIramAM hAya nahi. kAraNake saghAtavizaSa utpanna karavAvALA anya karmAMja nathI.
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ mA 369 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 karmavAdipra0 kAraNAnurUpaM hi kArya dRSTam / saMghAtavizeSAdeva hi vibhAgena puruSAdizarIravyapadezI bhavati / saMghAtanAma paJcadhA-audArikAdibhedAt / [7] badhyamAneSu zarIrayogyapudgaleSu yasya karmaNa udayAt AkAravizeSo bhavati tat saMsthAnanAma / etacca SaDvidham-(1) samacaturasranAma-(2) nyagrodhaparimaNDalanAma-(3) sAdinAma-(4) kubjanAma-(5) vAmananAma-(6) huNDanAmabhedAt / [8] saMhanananAma-asyAM bandhavizeSaH / tacca SaDvidham (1) vajrarSabhanArAcanAma, (2) ardhavajarSabhanArAcanAma, (3) nArAcanAma, (4) ardhanArAcanAma, (5) kIlikAnAma, (6) sevAtanAma ca / hI hotA hai / saMghAta kI bhinnatA ke kAraNa hI zarIroM meM strI, puruSa AdikA bheda-vyavahAra hotA hai / audArika Adi ke bheda se saMghAta bhI pAMca prakAra kA hai / [7] bAMdhe jAte hue zarIrayogya pudgaloM meM jisa karma ke udaya se AkRti-vizeSa banatA hai use saMsthAnanAmakarma kahate haiM / saMsthAna chaha prakArakA hai (1) samacaturasra-saMsthAna, (2) nyagrodhaparimaNDala-saMsthAna, (3) sAdi-saMsthAna, (4) kubjaka-saMsthAna, (5) vAmana-saMsthAna, (6) huNDaka-saMsthAna / [8] asthiyoM ke bandhavizeSa ko sahanananAmakarma kahate hai| usake chaha bheda hai(1) vajrarSabhanArAca-saMhanana, (2) ardhavajrarSabhanArAca-saMhanana, (3) nArAca-saMhanana, (4) ardhanArAca-saMhanana, (5) kIlikA-saMhanana aura (6) sevArta-saMhanana / kArya, kAraNa jevAM ja hoya che. saMghAtanI bhinnatAnA kAraNe ja zarIramAM strI, purUSa Adine bheda-vyavahAra hoya che. audyArika AdinA bhedathI saMghAta paNa pAMca prakAranA che. (7) baMdhAtA zarIrogya pagale mAM je kamanA udayathI AkRtivizeSa bane che. tene saMsthAnanAmakarma kahe che. saMsthAna cha prakAranA che-(1) samacaturasa-saMsthAna, (2) nyAyaparibhA -sasthAna, (3) sAhi-sasthAna, (4) 5044-sasthAna, (5) pAmana-saMsthAna, (6) 44-sasthAna, (8) asthionA baMdhavizeSane saMhanananAmakarma kahe che. tenA cha bheda che(1) 100panArAyasahanana, (2) ma0panArAyasa unana, (3) nArAyasaDanana, (4) ardhanArAyasa hanana, (5) sisiDanana mana (6) sevAsa hanana. pra. bhA. 47
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 AcArAgasUtre (9) audArikAdiSu zarIreSu yasya karmaNa udayAt karkazAdiH sparzavizepo jAyate, tat sparzanAma / sparzanAmASTadhA-karkaza-mRdu-guru-laghu-snigdharUkSa-zIto-pNanAmabhedAt / (10) rasanAma pazcavidham-tikta-kaTu-kaSAyA-'mla-madhurabhedAt / lavaNo madhurAntargata iti kecit / (11) zarIraviSayaM saurabhaM durgandhitvaM ca yasya karmaNo vipAkAnnivartate, tad gandhanAma / gandhanAma dvividham-sugandha-durgandhabhedAt / / (12) yasyodayAccharIreSu kRSNAdipaJcavidhavarNaniSpattirbhavati tad varNanAma, tat paJcavidham-kRSNa-nola-lohita-pIta-zuklabhedAt / sarvANi caitAni sparzanAmAdIni varNanAmAntAni zarIravartipu pudgaleSu pariNatAni bhavanti / (9) audArika Adi zarIroM meM jisa karma ke udaya se kaThora Adi sparza utpanna hotA hai use sparzanAmakarma kahate hai| sparzanAmakarma ATha prakAra kA hai-kaThora, komala, bhArI, halkA, cikanA, rUkhA, zIta, aura uSNa / (10) rasanAmakarma pAMca prakAra kA hai-tIkhA, kaDuvA, kasailA, khaTTA aura mIThA / kisI ke mata se lavaNa madhura rasa ke antargata hai / __(11) jisa karma ke udaya se zarIra meM sugandha yA durgandha utpanna hotI hai use gandhanAmakarma kahate hai / usake do bheda hai-sugandhanAma aura durgandhanAma / / (12) jisa karma ke udaya se zarIroM meM kRSNa Adi pAMca varNoM kI utpatti hotI hai, vaha varNanAmakarma hai / isa ke pAMca bheda haiM-kRSNa, nIla, rakta, pIta aura zukla, sparza se lekara varNa taka ye saba, zarIravattI pudgaloM meM hI pariNata hote haiM / (9) dArika Adi zarIramAM je karmanA udayathI kaThera Adi sparza utpanna thAya che tene sparzanAmakarma kahe che. sparzanAmakarmanA ATha prakAranA che-kaThora, kemala, sArI, ho, yi 3o, zIta mane Sy. (10) 2sanAma:ma pAMya aAre cha-tImA, 4331, 4sAmeTo, mATo mane bhIDA. keTalAkanA matathI lavaNa madhura rasanI atargata che. (11) je karmanA udayathI zarIramAM sugaMdha athavA durgadha utpanna thAya che. tene gaMdhanAmakarma kahe che. tenA be bheda che-sugaMdhanAma ane durgadhanAma. (12) je karmanA udayathI zarIramAM kRSNa Adi pAMca varNonI utpatti thAya che te nAmakarma kahevAya che. tenA pAMca bheda che--kALa, nIle, rAte, pILo ane dhoLe. sparzathI laIne varSa sudhI e badhAya zarIravata pudgalomAM ja pariNata thAya che.
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 m.5 karmavAdipra0 (13) nArakAdigatiM ganturantargatau vartamAnasya tadabhimukhamAnupUrvyA [tattaddezakrameNa] tattatprApaNasamarthamAnupurvInAma / gatyantaraM gacchato jIvasya yatkarmodayAdatizayena tadgamanAnuguNyaM syAt , tadapi-AnupurvIzabdavAcyaM bhavati / yathA-vArivego valIvardAdeH, yathA vA nasyotasya balIvadasya nAsArajjvAM prativaddhA rajjuH, tathA'nupUrvIkarma jIvasya gatyantaraprApaNArthaM samAkarSakatayopagrahasvarUpam / ____antargatizca yAvanmanuSyo narakAdivAcyamutpattisthAnaM na pAmoti tAvakAlikI gatiH / sA dvividhA-RjvI, vakrA ca / tatra yadA RjvyA samaya (13) naraka Adi gati meM jAne vAlA jIva-jo ki antargati (vigrahagati) meM vartamAna hai, usako una naraka Adi gatiyoM kI ora abhimukha karake AnupUrvI se arthAt usa usa sthAna ke krama se una 2 gatiyoM meM pahuMcAne meM jo karma samartha hotA hai, usa karma ko AnupUrvIkarma kahate hai / yadyapi AnupUrvI zabda kA artha usa usa sthAnakA krama hai tathApigatyantara meM jAte hue jIva ko jisa karma ke udaya hone para usa gati meM usa usa sthAna ke krama se jAnA hotA hai, isa liye usa karma ko bhI AnupUrvI kahate hai / jaise jalakA pravAha bailako apanI aura khIMca letA hai / athavA jaise gADIvAna bailako nAtha pakaDa kara apanI ora moDa letA hai, usI prakAra AnupUrvIkarma-jIvane jisa gatikA karma bAdhA hai usa gati meM usako pahu~cA detA hai, isa liye vaha gati meM pahu~cAne ke liye sahAyaka hai| jaba taka manuSya apanI manuSyagati ko choDakara naraka Adi kisI gati meM nahIM pahuMcA hai, taba taka kI arthAt bIcako gatiko antargati-vigrahagati-kahate haiN| vaha do prakAra kI hai-sarala aura vakra / jIva jaba ekasamayapramANavAlI sarala (sIdhI) (13) naraka Adi gatimAM javAvALA jIva je ke-antargati (vigrahagati)mAM vartamAna che tene te naraka Adi gationI tarapha abhimukha karIne AnupUvIthI arthAt te te sthAnanA kamathI te te gatiomAM pahoMcADavAmAM je kama samartha hoya che te kamane AnapUvI karma kahe che. jo ke AnupUvI zabdano artha te te sthAnane kema, e che te paNa gatyantaramAM jate jIvane je kamane udaya thavAthI te gatimAM te te sthAnanA kamathI javuM hoya che, ATalA mATe te karmane AnupUvI kahe che. jemAM pANIno pravAha baLadIyAne potAnI tarapha kheMcI le che, athavA jema gADIvALe baLadIyAne tenI nAtha pakaDIne pitAnI bAju meDI le che te ja pramANe AnupUvakarma-jIva je gatinuM karma bAMdhyuM che te gatimAM tene pahoMcADI de che mATe te gatimAM pahoMcADavAne mATe sahAyaka che. - jyAM sudhI manuSya potAnI manuSyagatine mUkIne naraka Adi bIjI gatimAM nathI pahoMcyo tyAM sudhInI arthAta vacalI gatine antargati-vigrahagati kahe che. te be prakAranI hoya che sarala ane vakra. jIva jyAre ekasamayapramANavALI sarala (rasadhI) gatithI
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 AcArAgasatre pramANayA gacchati, tadA''yuSyakarmaNaivAtpattisthAnaM prApnoti / tatrAnupurvInAmnaH kazcidupayogo na bhavati / cakragatyA punaH pravRttaH kUpara- (vakrAkArarathAvayava)lAGgala-gomUtrikAlakSaNayA dvitricatuHsamayamAnayA vakrArambhakAle puraskRtamAyurAdatte, tadaiva cAnupUrvInAmApyudeti / nanu ca yathaiva RjvyAM gatau vinA''nupUrvInAmakarmaNA gati prAmoti, tadvad cakragatyAmapi kasmAnna ? iti cet, ucyate-RjvyAM -pUrvAyuSkarmavyApAreNaiva gacchati, yatra tat pUrvAyuSkarma kSINaM, tatra tasyAdhvayapTisthAnIyasyAnupUrvInAmakarmaNa udayo bhavati / gati se jAtA hai taba Ayu karma ke dvArA hI utpattisthAna ko prApta kara letA hai, vahAM AnupUrvInAmakarma kA koI upayoga nahIM hotA / jaba jIva kUpara (ratha kA TeDhA avayava ) hala yA gomUtrikA sarIkhI aura do tIna yA cAra samayavAlI vakra gati se jAtA hai tava moDake Arambha-samaya meM Age kI Ayu grahaNa karatA hai, usI samaya AnupUrvI karmakA udaya hotA hai / zaGkA-jaise saralagati meM AnupUrvIkarma ke vinA hI gati prApta karatA hai, usI prakAra vakra gati meM bhI kyoM nahIM gati karatA / samAdhAna-sarala gati meM pahale ke Ayukarma ke vyApAra se hI jIva gati karatA hai / jahA~ vaha Ayu kSINa ho jAtI hai vahA~ mArgayaSTi ke samAna AnupUrvInAmakarma kA udaya hotA hai| jAya che, tyAre AyukamadvArAja utpati sthAnane prApta karI le che. tyAM AnupUvI nAmakarmane kAMI upayoga thato nathI jyAre jIva phUpara (rathane vAMke eka bhAga) hala athavA gomUtrikA sarakhI ane be, traNa athavA cAra samayavALI vakagatithI jAya che tyAre vaLavAnA AraMbha samayamAM AgaLanI Ayu grahaNa kare che te samaya AnupUvI karmane udaya thAya che. zaMkA-jema saragatimAM AnupUvakama vinAja gati prApta kare che. te pramANe vakragatimAM gati zA mATe karatA nathI ? samAdhAna-saralagatimAM prathamanA AyukamanA vyApArathIja jIva gati kare che. tyAM te Ayu kSINa thaI jAya che tyAM mArgaNi-bhAganI lAkaDI-nA samAna AnupUvI nAmakarmano udaya thAya che.
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkAadhya.1 u.1 8.5 karmavAdipra0 373 AnupUrvInAma caturvidham-narakAgatyAnupUrvInAma, tiryaggatyAnupUrvInAma, manuSyagatyAnupUrvInAma, devagatyAnupUrvInAma ca / (14) labdhi-zikSaddhi-pratyayasyAkAzagamanasya janakaM nAma vihAyogatiH sAmAnya gamanarUpA gatirapi vihAyogati rityucyate na tu kevlmaakaashgmnruupeti| sA dvidhA-zubhA-zubhabhedAt / tatra-haMsa gaja-vRSAdInAM zubhA / uSTazagAlAdInAm azubhA / tatra-labdhirdevAdInAM devatvotpattyavinAbhAvinI / zikSayA RddhiH, zikSaddhiH, labdhyA zikSA ca tapasvinAM, zikSA pravacanamadhIyAnAnAM vidyAdyAvartanaprabhAvAd vA AkAzagamanasya janakaM vihAyogatinAmakarma / AnupUrvInAmakarma cAra prakAra kA hai-narakagatyAnupUrvInAma, tiryaggatyAnupUrvInAma, manuSyagatyAnupUrvInAma, aura devagatyAnupUrvInAma / (14) labdhi evaM zikSARddhikAraNaka, AkAzagamana utpanna karane vAlA karma vihAyogatinAmakarma kahalAtA hai| vaha sAmAnya gamanarUpa gati bhI vihAyogati kahalAtI hai, nahIM ki mAtra AkAzagamanarUpa / isa ke do bheda hai-zubha aura azubha / haMsa, gaja, vRSabha Adi kI gati ke samAna zubhavihAyogati hai aura UMTa siyAra Adi kI gatike anusAra azubhavihAyogati hai / deva ke rUpa meM utpanna hone ke sAtha hI utpanna hone vAlI labdhi devoM ko prApta hotI hai / zikSA se prApta hone vAlI Rddhi zikSA-Rddhi kahalAtI hai / labdhi evaM zikSA-Rddhi se tapasviyo kA AkAzagamana hotA hai| pravacana kA adhyayana karane vAloM kA vidyA Adi ke Avartana ke prabhAva se yA zikSARddhi se jo AkAzagamana hotA hai vaha vihAyogati hai / AnupUvInAmakarma cAra prakAranAM che-narakagatyAnupUrvanAma, tiyagUgatyAnupUvInAma, manuSyagatyAnupUvInAma, ane devagatyAnupUvInAma. (14) labdhi eva zikSA-RddhikAraka AkAzagamana utpanna karavAvALuM karma vihAgatinAmakama kahevAya che. sAmAnya gamanarUpa gati paNa vihAyogati kahevAya che phakta AkAzagamanarUpa gati nahIM. tenA be bheda che-zubha ane azubha. haMsa, hAthI, baLada vagerenI gati samAna zubhavihAgati che. ane uMTa, ziyala vagerenI gati anusAra azubhavihAgati che. devanA rUpamAM utpanna hovAnI sAtheja utpanna thavAvALI labdhi devane prApta thAya che. zikSAthI prApta thavAvALI Rddhi zikSARddhi kahevAya che. labdhi eva zikSARddhithI tapasvie AkAzagamana kare che. pravacananuM adhyayana karavAvALAnA vidyA AdinA AvartananA prabhAvathI athavA zikSARddhithI je AkAzagamana thAya che te vihAgati che.
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 - - AMcArAgasatre (7) gotrakarma dvividham-uccanIcabhedAt / tatrauccagotraM-deza-jAti-kulasthAna-mAna-satkArai-zvaryAdyutkarSajanakam / tadviparItaM nIcagotram-anAryadezacANDAlAdijAtidAsya-nivartakam / (8) antarAyakarma-paJcavidham-dAna-lAbha-bhogo-pabhoga-vIryAntarAyabhedAt / evaM ca sarvasaMkalanenASTavidhakarmaNAmuttaraprakRtisaMkhyA aSTacatvArizadadhikazataM (148) bhavanti / karmakSayavicAraHjJAnakriyAbhyAM karmakSayo bhavati / uktaSaDjIvanikAyAnAM yathArtha (7) gotrakarma do prakAra kA hai-uccagotra aura nIcagotra / uccagotra se deza, jAti, kula, sthAna, mAna, satkAra, aizvarya Adi kA utkarSa utpanna hotA hai| nIcagotra isa se viparIta hai| isa se anArya deza, cANDAla Adi jAti aura dAsatA utpanna hotI hai| (8) antarAya karma ke pAMca bheda hai-dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya, aura vIryAntarAya / isa prakAra sabakA yoga karane para AThoM karmoM kI uttaraprakRtiyA~ eka sau aDatAlIsa (148) hotI hai| karmakSaya kA vicAra jJAna aura kriyA se karmoM kA kSaya hotA hai / pUrvokta SaDjIvanikAya ke vAstavika (7) garbha meM prAnucha-usyagAtra mane nAyagAtra. nyagAtrathI deza, gati, kula, sthAna, mAna, satkAra, azvarya Adine utkarSa utpanna thAya che. nIca gotra tenAthI viparIta che. tenAthI anArya deza, cAMDAla Adi jAti ane dAsapaNuM vagere utpanna thAya che. aMtarAyakarmanA pAMca bheda chelTAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhegAntarAya, upabhegAntarAya ane vIryAntarAya. A pramANe sarvane coga karatAM ATha karmonI uttaraprakRtie ekase aDatAdiis (148) thAya che. bhakSayanA vinyaarjJAna ane kriyAthI kane kSaya thAya che. pUrvokta parajIvakAcanA vAstavika
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5. karmavAdima0 375 svarUpasya vistareNa saMkSepeNa vA avabodho jJAnam / guptisamitisamArAdhanapUrvaka zAstravidhinA tapaHsaMyamAcaraNaM kriyA / aSTakarmaNAM bhasmasAtkArakaM tapaH / tasyAnazanAdayo dvAdaza bhedA: / sAvadha kriyAH samyak parityajya niravadyakriyAsu pravRttiH saMyamaH / tasya pRthivIkAyasaMyamAdayaH saptadaza bhedaaH| uktaSaDjIvanikAyasvarUpaM samyaga vijJAya saMyamapUrvakatapazcaraNenAbhinavakarmapravezAbhAvaH, pUrvapicitakarmaparikSayazca bhavati / tatraivaM kramaH aSTamaguNasthAnAdAtmA kSapakazreNi samArohati / asau kSapako navama dazamaM guNasthAnaM samAruhya dvAdazaM guNasthAnamArohati / tatra zukladhyAnasya dvitIyasvarUpa kA vistArapUrvaka yA saMkSipta bodha-jJAna kahalAtA hai| gupti samiti kA ArAdhana karate hue zAstrokta vidhi ke sAtha tapa aura saMyama kA ArAdhana karanA kriyA hai / ATha karmoM kA bhasma karanA tapa hai| tapa ke anazana Adi bAraha bheda hai| sAvadha kriyAoM kA samyak prakAra se parityAga karake niravadya kriyAoM meM pravRtti karanA saMyama hai / pRthvIkAyasaMyama Adi ke bheda se vaha sattaraha (17) prakAra kA hai| ukta SaDjIvanikAya kA svarUpa samIcIna prakAra se jAnakara, saMyamapUrvaka tapa kA AcaraNa karane se navIna karmoM kA AnA ruka jAtA hai aura pahale ke saMcita karmoM kA kSaya hotA hai / karmakSaya kA krama yaha hai AtmA AThaveM guNasthAna se kSapakazreNI para ArUDha hotA hai| yaha kSapaka AtmA nauveM dazaveM guNasthAnoM para ArUDha ho kara bAharave guNasthAna para pahuMcatA hai| svarUpane vistArapUrvaka athavA saMkSipta bodha te jJAna kahevAya che. gupti, samitinI ArAdhanA karatAM zAstrokta vidhi pramANe tapa ane saMyamanuM ArAdhana karavuM te kiyA che. ATha karmone bALI nAMkhavA te tapa che. tapanA anazana Adi bAra bheda che. sAvadya kiyAone samyapha prakAre parityAga karIne niravadya kriyAomAM pravRtti karavI te saMyama che. pRthvIkAyasaMyama AdinA bhedathI te sattara (17)prakAra che. AgaLa kahelA SaDUjIvanikAyanA svarUpane sArI rIte jANIne saMyamapUrvaka tapanuM AcaraNa karavAthI navIna karmonuM AvavuM rekAI jAya che, ane pahelAnA saMcita karmone kSaya thAya che. karmakSayane kema e che- AtmA AThamAM guNasthAnathI kSapakazreNI para ArUDha thAya che. A kSepaka AtmA navamAM, dasamA guNasthAna para ArUDha thaIne bAramA guNasthAna para jaI pahoMce che.
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 AcArAGgasUtre pAde prayamaM mohanIya karma kSapayati / tadanu jJAnAvaraNIya - darzanAvaraNIyA -'ntarAyakarmANi yugapadeva kSapayitvA dvAdazaguNasthAnAnte trayodazaguNasthAnAdau sarvadravyaparyAyaviSayaM pAramaizvaryamanantaM kevalaM jJAnadarzanaM prApya zuddho buddhaH sarvajJaH sarvadarzI jinaH kevalI bhavati / tataH sayogikevalI pratanu - zubha - catuSkarmAvazeSaH, Ayu:karmasaMskAravazAd bhavyajanabodhanAya bhUmaNDale viharati, vividhaM karmarajo bhavyAnAM harati ca / asauM tatpazcAd ayogikevalI bhUtvA caturdazaguNasthAne - AyuSyakarmaparisamAptau satyAM vedanIya - nAma - gotrakarmANi kSapayati / evaM mUlaprakRtivAcyamaSTavidhaM jJAnAvaraNIyAdisakalakarma kSIyate / 9 vahA~ zukla dhyAna ke dvitIya pAye meM sarva prathama mohanIya karma kA kSaya karatA hai / tatpazcAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmoM ko eka hI sAtha kSaya karake bArahaveM guNasthAna ke anta meM aura terahave guNasthAna kI Adi meM samasta dravya paryAya ko viSaya karane vAlA parama aizvarya ko prApta hone yogya ananta kevalajJAna aura kevaladarzana prApta karake zuddha, buddha, sarvajJa, sarvadarzI, jina aura kevalI ho jAtA hai / phira vaha sayogI kevalI cAra halke aghAtiyA karma zeSa rahane para Ayukarma ke saMskAra vaza ho kara bhavya jIvoM ko bodha dene ke lie bhUmaNDala meM vihAra karate hai / tatpazcAt ayogI kevalI ho kara caudahaveM guNasthAna meM Ayukarma kI samApti hone para vedanIya nAma Ayu gotra karmoM kA kSaya karate haiM / isa prakAra mUlaprakRti kahalAne vAle AThoM hI karmoM kA kSaya ho jAtA hai / tyAM zukala dhyAnanA khIjA pAyAmAM sarvaprathama mAhanIya kamanA kSaya kare che. te pachI jJAnAvaraNu, darzanAvaraNu ane aMtarAya karmone ekI sAthe kSaya karIne, khAramA guNusthAnanA aMtamAM ane teramA guNasthAnanI AdimAM samasta dravya-paryAyane viSaya karavAvALA parama aizvaryane prApta thavA ceAgya ananta kevalajJAna ane kevaladana prApta karIne zuddha, buddha, sarvajJa, sarvadezI, jina ane kevalI thaI jAya che pachI te sayeAgI kevalI cAra halakAM aghAtiyAM karma khAkI rahevA para AyukanA saMskAravaza thaIne bhavyachavAne bedha ApavA mATe pRthvImAM vihAra kare che. te pachI aceAgI kevalI thaIne caudamAM guNasthAnamAM AyukanI samApti thayA pachI vedanIya, nAma ane geAtrakane kSaya kare che. A pramANe mULaprakRti kahevAtA A karmonA kSaya thaI ya che.
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU. 5 karmavAdipra0 377 evamAtmapadezebhyaH sakalakarmaNAmapagame satyUrdhvagamanasvabhAvatayA''smA sAdhanantamapunarAvRttisiddhigatinAmadheyaM sthAna prApnoti / jJAnakriyAbhyAmevaM sakalakarmakSayalakSaNo mokSo bhavatIti siddham / kecittu-samyagajJAna yathArthaviSayakatayA balavattaratvena mithyAjJAnaM nivartayati / mithyAjJAne nivRtte sati mithyAjJAnamUlA rAgAdayo na samutpadyante / kAraNAbhAve kAryasyAnutpAdAt / rAgAdhabhAve ca tatphalabhUtA manovAkkAyapravRttinaM bhavati / pravRttyabhAve ca puNyapApayoranutpattiH / ArabdhakAryayozca ' AtmapradezoM se samasta pharmoM ke haTajAne para UrdhvagatizIla hone ke kAraNa AtmA sAdi-ananta punarAgamanarahita siddhigatinAmaka sthAna ko prApta karatA hai / ata eva siddha huA ki jJAna aura kriyA se saphala kaukA kSayarUpa mokSa prApta hotA hai| . kucha logoM kA kathana yaha hai ki samyagjJAna yathArtha padArtha ko viSaya karatA hai, ataH vaha balavAn hai, aura balavAn hone ke kAraNa mithyAjJAna ko dUra karatA hai| mithyAjJAna jaba haTa jAtA hai to usake kAraNa utpanna hone vAle rAgAdi kI utpatti nahIM hotI; kyoM ki kAraNa ke abhAva meM kAya utpanna nahIM hotA / isa prakAra rAgAdi kA abhAva hone para usa se hone vAlI mana, vacana aura kAya kI pravRtti ruka jAtI hai / pravRtti ke ruka jAne se puNyakarma aura pApakarma kI utpatti nahIM hotii| jina kA kArya * AtmapradezathI samasta karmo dUra thayA pachI urdhvagatizIla hevAnA kAraNe AtmA sAdi-ananta, punarAgamana rahita siddhigati nAmanA sthAnane prApta kare che. eTale e siddha thayuM ke jJAna ane kriyAthI sakala karmonA kSayarUpa mokSane prApta thAya che. . . keTalAka mANasonuM kahevuM e che ke-samyajJAna yathArtha padArthane viSaya kare che, e kAraNathI te baLavAna che. ane baLavAna hovAnA kAraNe mithyAjJAnane dUra kare che mithyAjJAna jyAre dUra thaI jAya che, te tenA kAraNe utpanna thavAvALA rAga-AdinI utpatti thatI nathI; kemake kAraNanA abhAvamAM kArya utpanna thatuM nathI. A prakAre-rAgAdine abhAva thavAthI tenAthI thavA vALI mana, vacana ane kAyAnI pravRti aTakI jAya che. pravRtinA aTakAvathI puNyakarma ane pApa karmanI utpatti thatI nathI. jenuM kArya AraMbha pra. mA.-48
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 378 AcArAgasUtre puNyapApakarmaNorupabhogAdeva prakSayo bhavati; saJcitarUpayostu puNyapApakarmaNostattvajJAnAdeva prakSayaH / evaM karmakSayo bhavati / uktaJca.." jJAnAgniH sarvakarmANi, bhasmasAt kurute tathA' / iti / tathA "nAbhuktaM kSIyate karma, kalpakoTizatairapi" iti ca / kecica-saMcitakarmaNAmapi prakSayo bhogAdeva bhAvatItyuktaM tatrAnumAna pramANaM ca pradarzitam / tathAhi-pUrvakarmANyupabhogAdeva kSIyante, karmatvAt / yat yat karma tat tat upabhogAdeva kSIyate, yathA-ArabdhazarIraM karma, tathA caitat karma, tasmAdupabhogAdeva bhIyate / na copabhogAt karmaprakSayasvIkAre karmAntarasyAvazyambhAvAt saMsArAnucchedaH iti vAcyam , Arambha ho cukA hai, aise pApa-puNya kA, upabhoga se kSaya hotA hai aura sazcita puNya-pApa kA, tattvajJAna se / isa prakAra samasta karmoM kA kSaya ho jAtA hai / kahA bhI hai "jJAnarUpI agni samasta karmoM ko bhasma kara DAlatI hai " / tathA-" karoDoM saikaDoM kalpoM meM bhI karma kA bhoge vinA kSaya nahIM hotaa| kisI kA kahanA hai ki saMcita karmoM kA kSaya bhI bhoga se hI ho jAtA hai / isa viSaya meM anumAna pramANa bhI diyA gayA hai| vaha isa prakAra hai-pUrvasaMcita karma upabhoga se hI kSINa hotA hai, kyoM ki vaha karma hai / jo jo karma hotA hai vaha vaha upabhoga se hI kSINa hotA hai, jaise Arabdha zarIrakarma / saMcitakarma bhI karma hai ataH ve bhI upabhoga se hI kSINa hote haiN| upabhoga se karmoM kA kSaya svIkAra kiyA jAya to navIna karmoM kI utpatti avazya hogI aura phalataH janma-maraNa kA kabhI nAza nahIM hogaa| aisI AzaGkA karanA ucita nahIM hai| thaI cUkaya che, evA pApa-puNyano upagathI kSaya che, ane saMcita puNya-pApane tattvajJAnathI kSaya thAya che. A prakAre samasta karmone kSaya thaI jAya che. kahyuM paNa che ke-"jJAnarUpI agni samasta karmone bALI nAMkhe che." tathA "koDA seMkaDo komAM paNa karma bhegavyA vinA kSaya thatA nathI." keTalAka kahe che ke saMcita karmone kSaya paNa bhegathIja thaI jAya che. A viSayamAM anumAna pramANa paNa ApavAmAM AvyuM che te A pramANe che-pUrvasa citakarma upagathIja kSINa thAya che, kAraNa ke te karma che, je je karma hoya che te te upabhegathIja thI thAya che, jevI rIte Arabdha zarIrakarma saMcita karma paNa karma che, e kAraNathI te paNa upagathI ja kSINa thAya che. A upabhegathI karmone ya svIkAra karavAmAM Ave to, navIna karmonI utpatti avazya thaze ane phalataH janma maraNane kayAreya nAza nahi thAya, AvI zaMkA karavI te ucita nathI.
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 8.5 karmavAdipa0 / 379 samAdhibalenotpannatattvajJAnasya janasya karmajJAnasAmarthyAttadupabhogArthamazeSazarIramutpAdyAzeSabhogAdeva pUrvakarmakSayaH, punastasya tattvajJAnino mithyAjJAnAbhAvAttajjanitasaMskArasyApyabhAvena karmAntarAnutpattizca / tathA copabhogAdeva sakalakamakSayasvIkAre'pi nAsti ko'pi doSaleza iti / na ca puNyapApakarmaNorjanmAntarazarIrotpAdane sahakAri kAraNaM mithyAjJAnajanitasaMskAro'sti; tasyAbhAvAdeva tattvajJAninAM vidyamAne api karmaNI na janmAntarazarIrANyutpAdayataH, atasteSAM karmasattve'pi na kA'pi hAniriti vaacym| samAdhi ke bala se utpanna tattvajJAna vAle puruSa ke karmajJAna ke sAmarthya se karma kA upabhoga karane ke lie azeSa zarIra utpanna karake azeSa bhoga se hI pUrvakarma kA kSaya ho jAtA hai / usa tattvajJAnI puruSa meM mithyAjJAna nahIM hotA aura mithyAjJAna se utpanna hone vAlA saMskAra bhI nahIM hotA / isa kAraNa navIna karma kI utpatti bhI nahIM hotii| aisI sthiti meM upabhoga se hI samasta karmoM kA kSaya mAna lene meM lezamAtra bhI doSa nahIM hai| mithyAjJAna se utpanna hone vAlA saMskAra janmAntara ke zarIra kI utpatti meM sahakArI kAraNa hotA hai / vaha saMskAra tattvajJAnI meM nahIM rhtaa| usa kA abhAva ho jAne para, puNya-pApa karma bhale hI vidyAmAna rahe magara ve zarIra utpanna nahIM kara sakate / ata eva una meM karma kA sadbhAva hone para bhI koI hAni nahIM hotii| yaha saba kathana satya nahIM hai| samAdhinA baLathI utpanna tatvajJAna vALA puruSanAM karmajJAnanAM sAmarthyathI karmane upabhegA karavA mATe azeSa zarIra utpanna karIne azeSa bhegathIja pUrvakarmane kSaya thaI jAya che. te tattvajJAnI puruSamAM mithyAjJAna nathI ane mithyAjJAnathI utpanna thavAvALA saMskAra paNa nathI. A kAraNathI navIna karmanI utpatti paNa thatI nathI. evI sthitimAM upabhegathIja samasta karmono kSaya mAnI levAmAM leza mAtra paNa deSa nathI. mithyAjJAnathI utpanna thavAvALA saMskAra janmAntaranA zarIranI utpattimAM sahakArI kAraNa thAya che. te saMskAra tatvajJAnImAM rahetA nathI. tene abhAva thaI javAthI, puNya-pApakarma bhalene vidyamAna rahe. paraMtu te zarIra utpanna karI zakatAM nathI, eTalA mATe temAM karmano sadbhAva hovA chatAMya paNa kaI prakAre hAni thatI nathI. A sarva kathana sAcAM nathI.
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcArAgamatra ___janyapardArthasya nityatvApattiH syAdityeva mahAn dopaH samApadyeta / tayAhi-puNyapAparUpakarmaNoH straphalAnutpAdanena tatsattAsvIkAre kAryarUpayorapi tayonityatvamasaGgaH / kiJca-bhaviSyatkAle puNyapApakarmaNoranutpattisvIkAre tattvajJAninA pratyavAyaparihArArtha nityanaimittikAnuSThAnaM kathamupapadyata ? iti vadanti / atrocyate yattu-uktam ArabdhakAryayoH puNyApuNyakarmaNorupabhogAt prakSayaH saMcitayozca tayoH prakSayastattvajJAnAdityAdi, tadapi na saMgatam / tathAhi-upamogAt pharmaprakSaye tadupabhogakAle'bhilApapUrvakamanovAkkAyavyApArasyAparakarmakAraNasya sava se pahale mahAn hAni to yahI hai ki janya padArtha (kAya) bhI nitya ho nAyagA / vaha isa prakAra-puNya-pApa rUpa karmoM ke phala ko utpanna na kara ke sattA svIkAra kI gaI hai, so kAryarUpa hone para bhI una meM nityatA kA prasaGga AtA hai / dUsarI bAta yaha hai ki AgAmI kAla meM puNya-pApa kI utpatti na svIkAra karane para tattvajJAniyoM ke lie, pratyavAya (dopa) kA parihAra karane ke lie nitya-naimittika anuSThAna karanA kisa prakAra saMgata hogA / aisA ina kA kathana hai, isa para vicAra kiyA jAtA hai kAryarUpa meM pariNata puNya aura pApa karmoM kA upabhoga se kSaya hotA hai aura saMcita karmoM kA tattvajJAna se, ityAdi kathana bhI saMgata nahIM hai| upabhoga se karmoM kA kSaya mAnane para karmoM kA upamoga karate samaya icchApUrvaka mana vacana aura kAyAkA vyApAra sauthI prathama mahAna hAni te eja che ke janya padArtha (kArya) paNa nitya thaI jaze. te A pramANe-puyapApa karmonA phaLane utpanna na karatAM nityatAne svIkAra karavAmAM AvyuM che. te kAryarUpa hovA chatAMya paNa temAM nityatAne prasaMga Ave che. bIjI vAta e che ke-AgAmI kALamAM puNyapApanI utpatti nahi vIkAravAthI tattvajJAnIo mATe pratyavAya (deza) ne parihAra karavA mATe nityanaimittika anuSThAna karavuM te kevI rIte saMgata thaze A pramANe temanuM kathana che. tenA para vicAra karavAmAM Ave che - kAryarUpamAM pariNata puNya ane pApa karmone upabhogathI kSaya thAya che. ane . saMcita karmone tattvajJAnathI. ItyAdi ghana paNa saMgata nathI. upabhegathI karmone kSaya mAnavAthI, karmone upalega karavA samaye IcchApUrvaka mana, vacana ane kAyAne vyApAra
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA adhya. 1. 1. su. 5. karmavAdipra0 saMbhavAt punaH pracuratarapuNyapApakarmasadbhAve kathamAtyantikaH karmakSayaH syAt / nahi kevalasya samyagjJAnasya AgAmikarmAnutpattisAmarthyaM vidyate, kintu cAritrasahitasyaiva samyagjJAnasya saMcitakarmakSaye AgAmikarmAnutpattau ca sAmarthya saMbhAvyate / samyagjJAnena hi mithyAjJAnasya nivRttiH / tatazca rAgadveSAdyabhAvena hiMsAdipApa kriyAnivRttirUpacAritrasahayogAd navInakarmAnutpattirbhavati / tadvat saMcitakarmakSayospi cAritrasahakRtasamyagjJAnAdeva bhavati / yathauSadhaM jJAnamAtreNa nAmamAtreNa vA na vyAdhiM nivartayati, kintu tatsevanAdikriyApariNatyaiva, tadvat cAritrasahitasamyagjJAnenaiva karmakSayaH / 381 hogA, aura yaha vyApAra navIna karmabandha kA kAraNa hai, isa lie phira bahuta se puNyakarma aura pApakarma saMcita ho jAe~ge / aisI dazA meM Atyantika karmakSaya kisa prakAra hogA ? akelA samyagjJAna AgAmI karmoM kI utpatti rokane meM samartha nahIM hai / hA~, cAritrasahita samyagjJAna saMcita karmoM ke kSaya meM aura AgAmI karmoM kI utpatti rokane meM samartha ho sakatA hai / samyagjJAna se mithyAjJAna kI nivRtti hotI hai / phira rAga-dveSa Adi kA abhAva ho jAne se hiMsAdi pApa kriyA kI nivRttirUpa cAritra kI sahAyatA se navIna karmoM kI utpatti rukatI hai| isI prakAra saMcita karmoM kA kSaya bhI cAritra se yukta samyagjJAna se hI hotA hai / jaise - auSadhi jJAnamAtra se yA nAma lene mAtrase vyAdhi ko dUra nahIM karatI kintu sevana karane se hI dUra karatI hai, usI se hI karmoM kA kSaya hotA hai / 1 prakAra cAritrayukta samyagjJAna thaze, ane te vyApAra navIna kakha dhanu kAraNa che, e mATe pharI ghaNuAMja puNya pApa krama saMcita thaI jaze. evI dazAmAM Atyantika karma kSaya kevI rIte thaze? ekaluM samyajJAna AgAmI karmonI utpattine rokavAmAM samatha nathI, `hA. cAritrasahita sabhyajJAna saMcita karmonA kSayamAM ane AgAmI karmonI utpatti rokavAmAM samatha thaI zake che. samyajJAnathI mithyAjJAnanI nivRtti thAya che. pachI rAga-dveSa vagerenA abhAva thaI javAthI hiMsAdi pApakriyAnI nivRttirUpa cAritranI sahAyatAthI navIna karmInI utpatti aTake che. e pramANe saMcita karmanA kSaya paNa cAritrathI cukta sabhyajJAnathIja thAya che. jevI rIte auSadhanA jJAnamAtrathI athavA auSadhanuM nAma levAthI vyAdhi dUra thatI nathI, parantu sevana karavAthI ja dUra thAya che. te pramANe cAritrayukta sabhyajJAnathIja karmonA kSaya thAya che.
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 AcArAGgasUtre yathA-uSNasparzasyAgAmizItasparzAnutpAdanasAmarthyaM pUrvakAlikazI tatparzadhvaMse'pi ca sAmarthyaM loke dRSTam, tadvaccAritrasahitasamyagjJAnasyApi sakalakarmakSayasAmarthyaM bhavati / idamatrAbadheyam - samyagjJAnaM tadevAsti yat khalu pariNAmijIvAjIvAdivipayakam, na tvekAntatospariNAmikUTastha nityAtmAdiviSayakam, tasya viparItArthaviSayakatayA mithyAtvarUpatvAt / yadi punaH saMvararUpacAritrasahita samyagjJAnasyAgnirUpatvaM svIkRtya niHzeSakarmakSayasAmarthyamaGgIkriyate, "yathaidhAMsi samiddho'gniH" ityAdivacanena tarhi manmatasiddha evArthastena sAdhita iti / jaise uSNa sparza, AgAmI zItasparza kI utpatti ko rokatA hai aura pUrva kAlIna zItasparza kA nAza karane meM bhI samartha hotA hai, yaha bAta loka meM dekhI jAtI hai / usI prakAra cAritrasahita samyagjJAna bhI samasta karmoM ke kSaya meM samartha hotA hai / sArAMza yaha hai ki-samyagjJAna vahI hai jo nIva - ajIva Adi ko pariNAmI jAnatA hai | AtmA Adi ko ekAnta apariNAmI, kUTastha nitya samajhane vAlA jJAna samyagjJAna nahIM hai | yaha jJAna viparIta vastu kA bodhaka hone saMvararUpa caritra se yukta samyagjJAna ko agni ke kSaya kA kAraNa mAnate ho, jaisA ki kahA haikaratI hai" yaha to hamAre hI mata kA samarthana kiyA hI hai| se mithyA hai / hA~, agara kara usako saba karmoM ke samAna mAna " vaDhI huI agni indhana ko bhasma gayA hai, arthAt yaha kathana hameM bhI jevI rIte uSNusparza, AgAmI zItapanI utpattine zake che, ane pUrva kAlIna zItasparzIneA nAza karavAmAM paNa samartha thAya che. A vAta leAkamAM jovAmAM Ave che, te pramANe cAritrasahita sabhyajJAna paNa samasta karmAMnA kSaya mATe sama cAya he. sArAMza e che keH-samyajJAna teja che ke je-jIva-ajIva Adine pariNAmI jAne che. AtmA Adine ekAnta apariNAmI, phrUTastha, nitya samajavAvALuM jJAna te samyajJAna nathI. te jJAna viparIta vastunu beAdhaka hAvAthI mithyA che. hA. agara savararUpa cAritrathI yukta samyajJAnane agnisamAna mAnIne tene sa* karmanA kSayanu kAraNa mAne che; jevI rIte kahyuM che ke- jema vadhelI agni lAkaDAMne bALI nAMkhe che." e te amArAja mananuM samathaeNna karyuM' che, arthAt te kadhana te amAre paNa iSTa che,
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 kriyAvAdipra0 ___ 383 iti saMkSepataH karmavAdiprakaraNaM varNitam / vistaratastu ythaashaastrmvgntvym| // atha kriyAvAdiprakaraNam / / yaH punarevaM karmavandhavedI bhavyaH karmasvarUpanirUpaNaparaH sa eva karmavAdI vastutaH kriyAvAdItyAha-'kriyAvAdI' iti / karaNaM kriyA / kriyate jIvena iti vA kriyA / karmabandhanibandhanA ceSTA / eSA manovAkkAyasambandhinI yathAsaMbhavaM yoga ucyate / athavA-yunakti jIvo yaM vIryAntarAyakSayopazamajanitaM paryAyaM sa yogH| vIryAntarAyakSayopazamajanitaM manoyuktAtmapradezagatavIryapariNamanaM manoyogaH / vIryAntarAyakSayopazamajanitaM vAksaMyuktAtmapradezagatavIryapariNamanaM * isa prakAra saMkSepa meM karmavAdI ke prakaraNa kA varNana kiyA gayA hai| adhika vivaraNa zAstroM se samajha lenA caahie| kriyAvAdI kA prakaraNa / ____ jo bhavya jIva isa prakAra karmabandha kA jJAtA hai, aura karma ke svarUpa kA nirUpaNa karane vAlA hai vahI karmavAdI saccA kriyAvAdI hai| ___ karanA kriyA hai / athavA jIva ke dvArA jo kI jAya vaha kriyA hai / karmabandha kA kAraNa ceSTA kriyA hai| mana, vacana, kAya sambandhI yaha kriyA yathAsambhava yoga kahalAtI hai / athavA jisa ke dvArA jIva vIryAntarAya karma ke kSayopazama se janita paryAya se yukta banatA hai, usako yoga kahate haiN| vIryAntarAya ke kSayopazama se janita mana-yukta AtmapradezoM meM rahe hue vIrya kA pariNamana manoyoga kahalAtA hai| vIryAntarAya ke kSayopazama se janita, vacanayukta Atmapradezo meM rahe hue vIrya kA pariNamana vacanayoga A pramANe saMkSepamAM karmavAdInA prakaraNanuM varNana karavAmAM AvyuM che, adhika vivaraNa zAstrothI samajI levuM joIe. yAvAdInu 54291. je bhavya jIva A pramANe karmabaMdhanA jJAtA che, ane karmanA svarUpanuM nirUpaNa karavAvALA che; teja kamavAdI sAcA kiyAvAdI che. karavuM te kriyA che, athavA jIva dvArA je karavAmAM Ave te kriyA che. karmabaMdhanuM kAraNa ceSTA, kriyA che. mana, vacana, kAyA saMbaMdhI e kriyA yathAsaMbhava coga kahevAya che. athavA jenA dvArA jIva vIryAntarAya-karmanA kSapazamathI utpanna paryAyayukta bane che, tene vega kahe che. vIryAntarAyanA zopazamathI utpanna, manayukta AtmapradezamAM rahelA vIryanA pariNamana te maga kahevAya che varyA rAyanA kSapazamathI
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 AcArAGgasUtre kAyayuktAtmapradezagatavIryapariNamanaM vAgyogaH / vIryAntarAyakSayopazamajanitaM kAyayogaH / sA ca kriyA sakalakarmavandhasya kAraNam, ataH karmavAdI bhavyaH kriyAM sakalakarmakAraNasvarUpatayA''tmapariNatirUpatvena ca vijAnAti, tasmAt sakalakarmabandhakAraNamAtmapariNatirUpA ca kriyeti veditA, kriyAvAdI - kriyAsvarUpakathanasvabhAvo veditavya ityarthaH / kriyA karmaNaH kAraNamiti bhagavatA bhagavatIsUtre nigaditam, tathAhi "maMDiaputtA ! jAvaM ca NaM se jIve sayA samiyaM eyaha, veyai, cala, phaMdaha, ghaTTa, khunbhar3a, udIrar3a, taM taM bhAvaM pariNamaha, tAvaM ca NaM se jIve AraMbhaha sAraMbha samAraMbha, AraMbhe vaha sAraMbhe vaTTara, samAraMbhe vaha, AraMbhamANe sAraMbhamANe samAraMbhamANe AraMbhe vaTTamANe sAraMbhe vaTTamANe samAraMbhe vaTTamANe bahUNaM pANANaM bhUyANaM jIvANaM sattANaM dukkhAvaNayAe, soyAvaNayAe, jharAvaNayAe, tippANayAra, pariyAvaNayAe baTTa, se teNaTTeNaM maMDiaputtA ! evaM vRccai - jAvaM ca NaM se jIve sayA samiyaM eyai jAva pariNama, tAvaM ca NaM tassa jIvassa aMte aMtakiriyA na bhava:" (bhagavatI. 3. zata. 3u . ) kahalAtA hai / cIryAntarAya ke kSayopazama se janita kAyayukta AtmapradezoM meM rahe hue vIrya kA pariNamana kAyayoga kahalAtA hai / yaha kriyA sakala karmabandha kA kAraNa hai, isa lie bhavya puruSa kriyA ko saba karmoM kA kAraNa aura AtmA kI pariNatirUpa samajhatA hai, ataH 'kriyA, samasta karmoM kA kAraNa aura AtmA kI pariNatirUpa hai" isa prakAra jAnane vAleko kriyAvAdikriyA ke svarUpa kA kathana karane vAlA samajhanA cAhie / 66 kriyA, karma kA kAraNa hai, yaha bAta bhagavAn ne bhagavatIsUtra meM kahI hai, vaha isa prakAra : - utpanna, vacana-yukta AtmapradezAmAM rahelA vIryanA pariNamana kAyacAga kahevAya che. A kriyA sakala kabaMdhanuM kAraNa che. eTalA mATe bhavya purUSa kriyAne sarva karmonuM kAraNu ane AtmAnI pariNatirUpa samaje che. te kAraNathI "kriyA samasta karmAnu kAraNu ane AtmAnI parizutirUpa che. " A pramANe jANavAvALAne kriyAvAdI--kriyAnA svarUpanuM kathana karavA vALA samajavA joI e. kriyA e karmanuM kAraNa che, e vAta bhagavAne bhagavatIsUtramAM kahI che, te A prabhAte the--
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 2.5 kriyAvAdipra0 385 chAyA-maNDitaputra ! yAvacca khalu sa jIvaH sadA samitaM ejate vyajate calati spandate ghaTTate kSubhyati udIrayate taM taM bhAvaM pariNamati, tAvacca khalu sa jIva Arabhate saMrabhate samArabhate, Arambhe vartate saMramme vartate samAramme vartate, ArabhamANaH, saMrabhamANaH samArabhamANaH / Aramme vartamAnaH, saMrambhe vartamAnaH samArambha vartamAno vahUnAM prANAnAM bhUtAnAM jIvAnAM sattvAnAM, duHkhApanatayA zocApanatayA jhUrApanatayA tepApanatayA piTTApanatayA paritApanatayA vartate tat tenArthena maNDitaputra ! evam ucyate-yAvacca khalu sa jIvaH sadA samitaM ejate yAvat pariNamati, tAvacca khalu tasya jIvasya ante antakriyA na bhavati / bhAvArthaHmanovAkkAyayogasahitasya jIvasya sarvadA kriyApariNatyA kampanasthAnAntaragamana-kiJcicalana-sarva diggamana-pRthivyAdikSobhaNa-balAtkArapUrvakapreraNorakSepaNA-pakSepaNA-''kuJcana-prasAraNAdipariNAma prAptasya pRthivyAdijIvAnAmupadravakaraNena vA, vinAzasaMkalpanena vA, paritApanena vA, maraNalakSaNaduHkhaprApaNayA vA, priyaviyogAdiduHkhaprApaNayA vA, zokapApaNayA vA, zokAdhikyajanya "mana vacana aura kAyayoga se sahita jIva sadA kriyArUpa pariNati se kampana, vividha kampana; eka sthAna se dUsare sthAna para gamana, kiMcit calanA, saba dizAoM meM gamana karanA, pRthvI Adi ko kSubdha karanA, balAtkAra se prerita karanA, Upara uThAnA, nIce karanA, sikoDanA, phailAnA, ityAdi pariNAmoM ko prApta hotA hai / isa pariNAma ke kAraNa jIva ko pRthivIkAya Adi ke jIvoM ko upadrava karane se, ghAtakA saMkalpa karane se, paritApa pahu~cAne se, mRtyurUpa duHkha pahu~cAne se, iSTaviyoga Adi kA kaSTa pahu~cAne se, zoka mana, vacana ane kAyagathI sahita jIva sadAya kiyArUpa pariNatithI kaMpana, vividha kampana, eka sthAnathI bIjA sthAna para gamana, kiMcit cAlavuM, sarva dizAomAM gamana karavuM, pRthvI Adine kSubdha karavuM, balAtkArathI prerita karavuM, upara uThAvavuM, nIce karavuM, saMkecAvuM, phelAvuM, ItyAdi pariNAmane prApta thAya che. A pariNAmanA kAraNe jIvane pRthvIkAya AdinA jIne upadrava karavAthI, ghAtane saMpalpa karavAthI, paritApa pahoMcADavAthI, mRtyurUpa duHkha pahoMcADavAthI, zekanI adhikatAthI thavAvALI zarIranI pra. bhA.-49
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 AcArAgasatre zarIrajIrNatAprApaNayA vA, azrupAtAdiprApaNayA vA, zarIrapIDotpAdanayA vA, glAnijananena vA sakalakarmakSayAtmikA muktina bhavatItyarthaH / evambhUtasya jIvasya caturgatikaduHkhamayasaMsAradustaramahAraNyaparibhramaNAd virAmo na saMbhavatIti bhAvaH / kriyAyAH paJcaviMzatirmaMdA iti sthAnAGgasUtre (sthA. 2 u. 1 / sthA. 3 u. 3) katibhiH kriyAbhiH prANAtipAtaHprANAtipAtaM kurvan jIvaH saptASTauM vA jJAnAvaraNIyAdIni karmANi vanAti / tatrAyurvandhe satyaSTau karmANi, AyurvandhAbhAve sapta karmANi vanAti / tatra jIvaH katibhiH kriyAbhiH prANAtipAtaM niSpAdayati ? ucyate-kadAcit tisRbhiH kriyAbhiH, kadAciccatasRbhiH kriyAbhiH, kadAcit , paJcabhiH kriyAbhiH / pahu~cAne se zoka kI adhikatA se, hone vAlI zarIra kI jIrNatA pahu~cAne se, azrupAta Adi karavAne se, zarIra meM pIDA utpanna karane se, glAni utpanna karane se samasta karmoM kA kSayarUpa mokSa prApta nahIM hotA / tAtparya yaha hai ki isa prakAra ke jIva ke cAra gati ke duHkhoM se paripUrNa saMsArarUpI vikaTa aTavI meM bhramaNa karane kA anta nahIM aataa|" kiyA ke paccIsa bheda sthAnAGgasUtra meM kahe hai / (sthA. 2 u. 1, sthA. 3 u. 3) prANAtipAta kitanI kriyAoM se hotA hai ? / prANAtipAta karatA huA jIva jJAnAvaraNIya Adi sAta yA ATha karmoM kA vandha karatA haiM / Ayu kA bandha ho to ATha karmoM kA anyathA sAta karmoM kA bandha karatA hai| jIva kitanI kriyAoM se prANAtipAta karatA hai| isa kA uttara yaha hai-kadAcit tIna kriyAoM se, kadAcit cAra kriyAoM se, kadAcit pAMca kriyAoM se / jIrNatA pahoMcADavAthI, AMsu paDAvavAthI, zarIramAM pIDA utpanna karavAthI, glAni utpanna karavAthI samastakanA kSayarUpa mokSa prApta thato nathI. tAtparya e che keA pramANe jIvane cAragatinA duHkhathI paripUrNa saMsArarUpI vikaTa aTavI (vana)mAM bhramaNa karavAne aMta AvatuM nathI. syAnA 5yAsa se sthaanaaN| sUtramA dyA. (sthA. 2-6-1. 2thA. 3-3) prANAtipAta keTalI kSiAethI thAya che? prANAtipAta karanAra jIva jJAnAvaraNIya Adi sAta athavA ATha karmone ba 5 kare che. Ayune baMdha hoya te ATha karmone anyathA sAta karmone baMdha kare che. jIva keTalI kriyAothI prANAtipAta karI zake che? tene uttara e che -kadAcit traNa kriyAothI, kadAcita cAra kriyAothI; kadAcita pAMca kriyAo
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 2.5 kriyAvAdipra0 tatra-kAyikyAdhikaraNikIpAdveSikIbhiH kriyAbhistrikriyo jIvaH karmANi badhnAti / kAyikInAma-hastapAdAdivyApAraNam / adhikaraNikI-khaDgatIkSNIkaraNAdikam / prAdveSikI-'enaM mArayAmI'-tyazubhamanaHsaMpradhAraNamiti / prANAtipAtaM kartujIvasya catuSkriyatA-kAyikyAdhikaraNikIpAdveSikI pAritApanikIbhizcatasRbhiH kriyAbhirbhavati / tatra-pAritApanikInAma-khaDgAdidhAtena pIDAkaraNam / paJcakriyatA tadA bhavati yadA prANAtipAtakriyA'pi pazcamI bhavati / prANAtipAtakriyAnAma-jIvitAd vyaparopaNam / uktarItyA jJAnAvaraNI kAyikI, AdhikaraNikI aura prASikI, ina tIna kriyAoM vAlA hokara jIva karmabandha karatA hai / hAtha-paira Adi kA hilAnA DulAnA vagairaha 'kAyiki' kriyA hai / talavAra ko tIkSNa karanA vagairaha 'AdhikaraNikI ' kriyA hai / ' ise mArUMgA' isa prakAra mana meM azubha vicAra karanA 'prAdveSikI kriyA hai / prANAtipAta karane vAlA jIva cAra kriyA vAlA hotA hai-kAyikI, AdhikaraNikI, prAdveSikI aura pAritApanikI, ye cAra kriyAe~ use lagatI haiM / talavAra AdikA AghAta kara ke pIDA pahU~cAnA 'pAritApanikI' kriyA hai| jaba prANAtipAta kriyA bhI jIva kara DAlatA hai taba use pAMcoM krivAe~ lagatI hai| kisI prANI ko jIvana se viyukta kara denA 'prANAtipAtikI' kriyA hai / isa prakAra jJAnAvaraNa Adi karmoM ke kAraNabhUta kAyikI, adhikaraNikI ane prASikI, A traNa kriyAovALA thaIne jIva karmabaMdha 42 cha, haath-52|| mahine sAyu-321 vagere kAyikI ThiyA cha. tasavAra vagairene taley 42vI vigaire AdhikaraNikI chiyA cha 'mene bhArIza' // prAranI bhanamA mazuma viyA2 42 te prAdveSikI ThiyA che. prANAtipAta karavAvALA jIva cAra kiyAvALA hoya che-kAyikI, AdhikaraNikI. prAaSikI ane pAritApanikI, A cAra kriyAo tene lAge che. talavAra Adina AghAta karIne pIDA pahoMcADavI te paritAnI kriyA che. jyAre prANAtipAta kiyA paNa jIva karI nAkhe che tyAre tene pAMca kiyAe lAge che. kaI prANIne jIvanathI viyukta jAdu karI devuM te prANAtipati kiyA che. A pramANe jJAnAvaraNIya Adi
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 AcArAGgasUtre yAdikarmaNAM kAraNIbhUtasya prANAtipAtasya niSpattistrikriyatayA, catuSkriyatayA paJcakriyatayA vA tridhA bhavati / evaM caturviMzatidaNDakeSu vijJeyam / mRgavadhodyatasya kriyA mRgavadhodyato lubdhakaH khalu vanaparvatajalAzayAdiSu mRgavadhArthaM gatvA mRgagrahaNAya gartAdikaM tavandhanArthaM ca pAzaM racayati, tadA mRgavadhArthaM gamanagarta - pAzAdikaraNAt tasya kAyikyAdikAH kriyA bhavanti / tatra gamanadhAvanagrahaNAdinA gamanAdikAyaceSTArUpA kAyikI, gartapAzAdirUpeNAdhikaraNena nirvRttA kriyA AdhikaraNikI, yazca mRgeSu pradveSastena nirvRttA prAdveSikI kriyA bhavati / prANAtipAta kI niSpatti kahIM tIna, cAra tathA kahIM pAMca kriyAo se, aise tIna prakAra se hotI hai / cauvIsoM daNDakoM meM isI prakAra samajhanA cAhie / mRgavadha meM udyatako kriyA mRga mArane ke lie udyata huA zikArI vana parvata aura jalAzaya Adi meM mRgakA vadha karane ke lie jAkara mRga pakaDane ke lie khaDDA banAtA hai aura use bAMdhane ke lie nAla racatA hai / usa samaya mRgavadha ke lie gamana karane se, tathA khaDDA evaM pAza taiyAra karane se, use kAyikI Adi kriyAe~ lagatI hai / jAnA dauDanA, pakaDanA Adi se kAyikaceSTArUpa kAyikI kriyA lagatI hai / khaDDa aura jAlarUpa adhikaraNoM ke kAraNa AdhikaraNikI kriyA hotI hai, mRga para hone vAle dveSa ke kAraNa / karmInA kAraNabhUta prANAtipAtanI utpatti koI sthaLe traNa, kAI ThekANe cAra tathA keI ThekANe pAMca kriyAethI evA traNa prakArathI heAya che. cAvIzeya daDakAmAM A pramANe samajavu joI e. mRgavadhamAM taiyAra thanArane kriyA mRgane mAravA mATe taiyAra thayelA zikArI vana, paryaMta ane jalAzaya AdimAM mRgane vadha karavA mATe jaine mRga pakaDavA mATe khADA banAve che, ane tene bAMdhavA mATe jala race che te samaye mRganA vadha mATe gamana karavAthI, tathA khA ane pAza taiyAra karavAthI tene kAyikI Adi kriyAe lAge che, javuM, doDavuM, pakaDavu' AdithI kAyika yeSTArUpa kAyikI diyA lAge che gADI bhane laya adhironA ro AdhikaraNikI
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 su.5 kriyAvAdipra0 389 baddhe sati tu mRge tasya lubdhakasya pAritApanikI, paritApanaprayojanA kriyA bhvti| ghAtite ca sati mAraNarUpA praannaatipaatkriyaa| pUrva kriyayA jJAnAvaraNIyAdikaM karma jnyte| tattatkarmaphalAnubhavanarUpA vedanA ca tatpazcAdeva bhavati / uktaJca ___ "puvvaM bhaMte ! kiriyA pacchA veyaNA ? puvvaM veyaNA tacchA kiriyA ? maMDiaputtA ! puvvaM kiriyA pacchA veyaNA, No punvaM veyaNA, pacchA kiriyaa"| (bhaga. 3 za. 3. u.) ___ chAyA-pUrva bhadanta ! kriyA pazcAd vedanA ? pUrva vedanA pazcAt kriyA ? bhomaNDitaputra ! pUrva kriyA pazcAd vedanA, no pUrva vedanA pazcAt kriyA // kumUlAdau lohamutkSipataH kriyAlohaM lohapratApanArthe kuzUle. lohamayena saMdaMzanenotkSipan prakSipan vA prAdveSikI kriyA lagatI hai / mRga ke ba~dha jAne para zikArI ko pAritApanikI kriyA lagatI hai / mRga kA ghAta karane para hiMsArUpa prANAtipAtikI kriyA hotI hai / __ pahale kriyA se jJAnAvaraNa Adi karmoM kA baMdha hotA hai aura usa kA phala bhoganArUpa vedanA bAda meM hI hotI hai / kahA bhI hai--- "he bhagavan ! pahale kriyA aura phira vedanA hotI hai ? athavA pahale vedanA aura pazcAt kriyA hotI hai ? he maNDitaputra ! pahale kriyA, pazcAt vedanA hotI hai| pahale vedanA aura pazcAt kriyA nahIM hotI" ( bhagavatI. za. 3. u. 3.) kuzala Adi meM lohA DAlane vAle ko kriyAtapAne ke lie kuzUla (mUSa) meM lohe kI saMDAsI se lohA DAlane vAle ko kiyA thAya che. mRga upara thavAvALA dveSathI prApichI kiyA lAge che. mRganA baMdhAI javAthI zikArIne paritAniva kiyA lAge che. mRgane ghAta karavAthI hiMsArUpa prANAtipAtikI chiyA thAya che. prathama kriyAthI jJAnAvaraNa Adi karmone baMdha thAya che, ane tenuM phaLa bhogavavA rUpa vedanA pachIthIja thAya che. kahyuM che ke - "he bhagavana! pahelAM kriyA ane pachI vedanA thAya che? ke pahelAM vedanA ane pachIthI kriyA thAya che? he maMDitaputra! pahelI kiyA, ane pachIthI vedanA thAya che. pahedI vahana mana pachIthI liyA thatI nathI." (laga. za. 3. 6. 3). mUSa AdimAM levuM nAkhanArane kriyA- tapAvavA mATe mUSamAM, loDhAnI sANasIthI letuM nAMkhavAvALAne kAyikIthI laIne
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AMcArAgasUtre kAyikyAdi-prANAtipAtikIparyantAbhiH paJcabhiH kriyAbhiH spRSTo bhavati / evaM lohena phAlaparazukuThArakuddAladAtrAdinirmANe lohakArAdInAM paJcakriyatvaM bhavati, aviratisadbhAvAt / evaM ghanopari sthApanena kuTTanena bhasrayA dhmApanena vidhyApanena prajvAlitena zaityakaraNArthaM jale taptalohaprakSepeNa pratyekatattadvyApAre paJcabhiH paJcabhiH kriyAbhiH spRSTo bhavati / dhanuSA vidhyataH kriyAdhanurdharaH zarairvyApAdayan yAvat dhanugRhNAti, dhanuH prasArayati, karNaparyantamAkarSati, vartulIkaroti, vANaM saMyojayati, Urdhva prakSipati, svAbhimukhamAgacchato hanti, anyonyagAtraM saMhatIkaroti, manAk spRzati, samantataH paritAkAyikI se prANAtipAtikI paryanta pAMca kriyAoM kA sparza hotA hai / isI prakAra lohe se phAla, pharasA, kulhADA, kudAla, dAMtalA Adi ke banAne meM lahAra vagairaha ko pAMca kriyAe~ lagatI hai, kyoM ki usa meM avirati maujUda hai / isI prakAra ghana ke Upara rakhane meM, kUTane meM, dhauMkane meM, Aga bujhAne meM, prajvalita karane meM, ThaMDA karaneke lie jala meM lohA DAlane meM, isa pratyeka meM pAMca 2 kriyAe~ lagatI haiN| dhanuSa se vedhane meM kriyA-. dhanurdhArI puruSa vANa se mAratA huA jaba taka dhanuSa grahaNa karatA hai, dhanuSa phailAtA hai, kAnaparyanta khIMcatA hai, gola karatA hai, usa meM bANa joDatA hai, Upara phaikatA hai, apane sAmane Ate ko mAratA hai, zarIra ko sikoDatA hai, jarA-sA sparza prANAtipAta sudhInI pAMca kriyAone sparza thAya che. e pramANe leDhAnA phAlahaLanI kesa, pharasI, kuvADA, kedAlI, dAMtalA Adi banAvavAmAM luhAra vagerene pAMca kiyAo lAge che, kAraNa ke temAM avirati hAjara che. A prakAre ghaNane upara rAkhavAmAM, kUTavAmAM dhakanIthI dhokavAmAM, agni bujhAvAmAM prajavalita karavAmAM ane leDuM ThaMDuM karavA mATe pANImAM nAkhavAmAM. A pratyeka kAryamAM pAMca kriyAo lAge che. dhanuSathI viMdhavAmAM kriyA dhanuSa dhAraNa karanAra purUSa bANathI mArate jyAMsudhI dhanuSa grahaNa kare che, dhanuSa phelAve che, kAna sudhI kheMce che, geLa kare che, temAM bANa jeDe che, upara pheke che, pitAnA sAme AvanArane mAre che, zarIrane saMkece che, theDe e sparza kare che,
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sa.5 triyAvAdinaH payati, sthAnataH sthAnAntaraM nayati, jIvitAd vyaparoyayati / tatra kAyikyAdiprANAtipAtikIparyantAbhiH paJcabhiH kriyAbhiH spRSTo bhavati / vRSTijJAnAya hastAdikaM prasArayataH kriyArAtrau niviDAndhakAre cakSudarzanAbhAve sati vRSTi vijJAtumAkAze yaH khalu hastaM pAdaM vA bAhuM vA aruM vA yAvatkAlaM prasArayet saMkocayet tAvatkAlata evAsau kAyikyAdipANAtipAtikIparyantAbhiH paJcabhiH kriyAbhiH spRSTo bhavati / karatA hai, pUrI taraha paritApanA karatA hai, eka sthAna se dUsare sthAna para lejAtA haiM, jIvana se cyuta karatA hai, aisA karane meM vaha kAyikI Adi prANAtipAtikI paryanta pAMcoM kriyAoM se spRSTa hotA hai / arthAt pAMcoM hI kriyAe~ use lagatI haiN| dRSTijJAna ke lie hAtha Adi phailAne vAle ko kriyAe~rAtri ke samaya ghora andhakAra meM-cakSurdarzana kA abhAva hone para, varSA jAnane ke lie AkAza meM jo hAtha, paira, bAhu, yA Uru, jaba taka pasAratA hai, sikoDatA hai, taba taka hI vaha kAyikI Adi prANAtipAtikI paryanta pAMcakriyAoM se spRSTa hotA hai / pUrI rIte paritApanA kare che, eka sthAnathI bIjA sthAnamAM laI jAya che, jIvanathI cuta (viyukta) kare che. evI rIte karavAmAM te kAyikI Adi prANAtipAtikI sudhInI pAMceya kiyAethI spaSTa thAya che, arthAt tene pAMceya kiyAe lAge che. vRSTijJAna mATe hAtha Adi phelAvavA vALAne kriyAorAtrinI ghora aMdhakAramAM, cakSudarzanane abhAva hovAthI, varasAda Ave che ke nahi? e jANavA mATe, AkAzamAM je hAtha, paga, bAhu athavA urU jyAM sudhI prasAre che, saMkoce che, tyAM sudhI te kAyikI Adi prANAtipAtikIsudhInI pAMca kriyAo tene sparze che.
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcArAgasUtre // tAlamAruhya tatphalaM pAtayataH kriyA // tAlavRkSamAruhya tatphalaM pAtayannapi tAvatkAlata eva paJcabhiH kAyikyAdikriyAbhiH spRSTo bhavati / aSTAdaza pApasthAnAni (1) prANAtipAta:jIvAnAM prANAtipAtAdhyavasAyena prANAtipAtakriyA bhavati / 'hiMsApariNAmakAla eva prANAtipAtakriyA bhavati / prANAtipAtAdInAmadhyavasAyamAtrAdapi jJAnAvaraNIyAdi karma janyate / uktaJca" pariNAmiyaM pamANaM NicchayamavalaMbamANANaM " iti / tAlakSa para caDha kara phala girAnevAle ko kriyAe~tAla vRkSa para caDa kara usa ke phala girAtA huA taba taka kAyikI Adi pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai| aThAraha pApasthAna (1) prANAtipAtajIvoM kA prANAtipAta karane ke adhyavasAya se prANAtipAtakriyA hotI hai| hiMsArUpa pariNAma ke samaya hI prANAtipAtakriyA hotI hai| prANAtipAta kA adhyavasAya hone mAtra se bhI jJAnAvaraNa Adi karma utpanna hote hai / kahA bhI hai "pariNAmiyaM pamANaM NicchayamavalaMbamANANaM" arthAt prANAtipAta karane kA nizcaya karane vAle kA pariNAma hI karmabandha kA kAraNa hai tAlavRkSa para caDhIne phala pADanAranI kriyAo- tAlavRkSa para caDhIne tenA phaLa pADe che tyAM sudhI kAyikI Adi pAMca kriyAone sparza kare che. aDhAra pApasthAna (1) praamaatiyaatjInA prANAtipAta karavAnA adhyavasAyathI prANAtipAtakriyA thAya che. hiMsArUpa pariNAmanA samaye ja prANAtipAtakiyA thAya che. prANAtipAtane adhyavasAya thavA mAtrathI paNa jJAnAvaraNa Adi kama utpanna thAya che kahyuM che. ke - "pariNAmiyaM pamANaM NicchayamavalavamANANaM " , arthA-prANAtipAta karavAno nizcaya karavAvALAnAM pariNAma ja karmabaMdhanuM kAraNa che.
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.5 kriyAvAdipa0 iyaM ca prANAtipAtakriyA SaDjIvanikAyaviSaye bhavati / yathA-rajvAdau sarpAdibuddhayA mAraNAdhyavasAyo'pi jIvaviSayaka eva / tatra hi-'so'ya'mitibuddhayA mAraNAdhyavasAyo jAyate, tasmAt rajju prati sarpavadhabhAvayuktaH sarpavadhajanyayA prANAtipAtakriyayA spRSTo bhavati / ajIvaviSayako mAraNAdhyavasAyastu naiva saMbhavati, yathA rajju rajjutvena vijJAya na kazcidrajjuviSaye mAraNAdhyavasAyaM karoti tasmAt SaTsu jIvanikAyeSveva prANAMtipAtakriyA pravartate, na tvajIvaviSaya iti / uktaJca "kamhi NaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai ! / goyamA chasu jIvaNikAemu" iti yaha prANAtipAta kriyA SaDjIvanikAya ke viSaya meM hotI hai| rassI Adi meM sAMpa Adi kI bhAvanA se mArane kA adhyavasAya honA bhI jIvaviSayaka hI adhyavasAya hai / vahA~ 'yaha sarpa hai' isa prakAra kI bhAvanA se mArane kA adhyavasAya hotA hai, ata eva vahA~ rassI meM sarpa ke vadhake bhAva se yukta puruSa sarpavadhajanya prANAtipAta kriyA se spRSTa hotA hai / ajIvaviSayaka mArane kA adhyavasAya to ho hI nahIM sakatA hai-rassI ko rassI samajha kara koI rassI meM mArane kI bhAvanA nahIM karatA, ataH SaDjIvanikAyoM meM hI prANAtipAtikI kriyA pravRtta hotI hai, anIva meM nahIM / kahA bhI hai / " bhagavan ! kina meM jIvoM ko prANAtipAtikI kriyA hotI hai ! gautama ! chaha jIvanikAyoM meN"| A prANAtipAta kiyA SaDUchavanikAyanA viSayamAM thAya che. deraDAM AdimAM sarpaAdinI bhAvanAthI mAravAne adhyavasAya che te paNa jIvaviSayaka adhyavasAya che. tyAM "A sarpa che" A prakAranI bhAvanAthI mAravAne adhyavasAya thAya che. eTalA kAraNathI tyAM rasI-deraDAMmAM-sapanA vadhanI bhAvanAyukta purUSa sarpavadhajanya prANAtipAta kriyAne sparze che. ajIvaviSayaka mAravAnA adhyavasAya te thaI zakatA nathI-rasIne rasI (deraDI) samajIne kaI rasI-deraDAmAM mAravAnI bhAvanA karatA nathI, te mATe SaDUjIvanIkAmAM ja prANAtipAtanI kriyA pravRtta hoya che. ajIvamAM nahi. kahyuM paNa che - bhagavan! ze- jIvone prANAtipAtikI kriyA thAya che ? gautama! cha vaniyAmAM." pra. bhA-50
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAcArAgasUtre (2) mRSAvAda:'. ' sato'palApo'satazca prarUpaNaM mRpAvAdaH / sa sarvadravyaparyAyavizeSaye bhavati / (3) adattAdAnamadattasya devagurvAdibhirananujJAtasyAdAnaM-grahaNam-adattAdAnam , yad vastu grahItuM dhArayituM vA zakyate, tadvastumAtratripayakamAdAnaM bhavati, na tu tadanyavastuviSayakam , uktaJca "kamhi NaM bhaMte ! jIvANaM adinnAdANeNaM kiriyA kajjai ? / goyamA gahaNadhAraNijjasu davvesu" / iti (bhaga0 1 za. 6 u.) __(4) maithunamstrIpuMsayoH karma-maithunam / maithunAdhyavasAyo'pi citralepyakASThAdikarma (2) mRSAvAdasat kA apalApa karanA aura asat kA prarUpaNa karanA mRSAvAda hai / mRSAvAda samasta dravyoM aura paryAyoM ke viSaya meM hotA hai| (3) adattAdAna* * adatta arthAt deva evaM guru Adi dvArA jisa kI AjJA prApta na huI ho usako grahaNa karanA adattAdAna hai / jo vastu grahaNa kI jA sakatI hai yA dhAraNa kI jA sakatI hai usI vastu kA AdAna ho sakatA hai, anya vastu kA nhiiN| kahA bhI hai:-- "bhagavan ! kisa vastu meM adattAdAna ke dvArA kriyA kI jAtI hai ? gautama ! grahaNa karane aura dhAraNa karane yogya dravyoM meM (bhaga., za. 1, u. 6) (4) maithunamithuna arthAt strI aura puruSa kA kArya maithuna kahalAtA hai| maithuna kA adhyavasAya mRSAvAdasane khoTuM kahevuM ane ane sAcuM kahI tenuM prapaNa karavuM te mRSA vAda-samasta dravyo ane paryAyAnA viSayamAM thAya che. (3) mhttaahaanadatta arthAta deva-gurU AdidvArA jenI AjJA maLI na hoya, tevI vastune grahaNa karavI te adattAdAna che. je vastu grahaNa karI zakAya che, athavA dhAraNa karI zakAya che te vastunuM AdAna thaI zake che. bIjI vastunuM nahi. kahyuM paNa che - bhagavan! kaI vastumAM adattAdAna dvArA kriyA thaI zake che? gautama! grahaNuM 421 // mane dhA2642vA yogya dravyomo." (mA. za. 1 6. 6) (4) bhaithunmaithuna arthAt strI ane purUSanuM kArya mithuna kahevAya che, maithunanA adhyavasAya
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 2.5 kriyA0 pApasthAna (18) 396 gatarUpeSu rUpasahagateSu syAdiSu viSayeSu bhavati, na tu sakalavastuviSaye / uktaJca "kamhi NaM bhaMte ! jIvANaM mehuNeNaM kiriyA kajjai 1 / goyamA ! ruvesu - vA svasahagaemu cA danvesu" iti (bhaga. 1 za. 6 u.) (5) parigrahaHparigrahaH svasvAmibhAvena mUrchA / sa ca prANinAmadhikalobhAt samastavastuviSaye prAdurbhavati / kRtyAkRtyavivekonmUlako'kSamArUpa AtmapariNAmaH krodhaH 6 / mAno garvaH 7 / mAyA zAThyam 8 / lobho-gRdhnutA 9 ? / rAgaH bhItirAsaktirvA 10 / bhI saba vastuoM meM nahIM hotA / citra, lepya, yA kASTha Adi meM aGkita kiye jAne vAle rUpoM meM yA strI Adi meM hI maithuna kA adhyavasAya hotA hai / kahA bhI hai ____ "bhagavan ! kisa viSaya meM jIva maithuna kiyA karate hai ? gautama ! rUpoM meM aura, rUpa-yukta viSayoM (striyoM Adi) meM / (bhaga. za. 1, u. 6) (5) parigraha" yaha vastu merI hai mai isakA svAmI hU~" isa prakAra kI mUrchA ko parigraha kahate haiM / prANiyoM meM lobha kI adhikatA hone ke kAraNa sabhI vastuoM meM mUrchA ho sakatI hai| kartavya-akartavya ke viveka ko naSTa karane vAlA. akSamArUpa AtmA kA pariNAma (6) krodha kahalAtA hai| garva ko (7) mAna aura kapaTa ko (8) mAyA kahate hai| paNa sarva vastuomAM nathI. citra lekha athavA kASTha AdimAM citaravAmAM AvelA rUpamAM athavA strI AdimAM ja mithunane adhyavasAya thAya che. kahyuM paNa che - bhagavAna ! kayA viSayamAM jIva mithuna kriyA kare che? gautama ! yomA ma 35yukta vissye| (khiyo mAha)mA (101 za--8) (5) prigrh"A vastu mArI che huM tene mAlika chuM " A prakAranI mUchane parigraha, kahe che. prANIomAM lebhanI adhikatA hovAnA kAraNe sarva vastuomAM mUcho hoya che. ' kartavya-akartavyanA vivekane nAza karavAvALA, akSamAja5 AtmAnuM pariNAma te 15 upAya che. (6), gane bhAna (7), bhane 458ne bhAyA 4 cha (8), ddhite
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtredveSa-aprItiH 11 / kalaho-virodhaH 12 / abhyAkhyAnam-asaddoSAropaNam 13 / paizunyaM karNAntikAdau parokSe vidyamAnasyAvidyamAnasya vA dopasyodghATanam 14 / paraparivAdaH abhUtajanasamakSa paradoSaprakAzanam 15 / ratyaratiH viSayeSvanurAgo ratiH, dharme'nabhiruciraratiH, ratisahitA-aratiH ratyaratiH, idamekaM pApasthAnam 16 / mAyAmRSA-mAyAsahito mRpAvAdaH, idamapyekaM pApasthAnam 17 / mithyAdarzanazalyam-mithyAdarzanaM mithyAtvaM tadeva zalyamiva vividhavyathAjanakatvAt mithyA gRddhi-(9) lobha hai, prIti yA Asakti (10) rAga hai, aura aprIti ko (11) dveSa kahate hai, (12) kalaha arthAt virodha / (13) abhyAkhyAna arthAt kisI ko jhUThA doSa lagAnA / cugalI vagairaha ko (14) paizunya kahate hai, arthAt vidyamAna yA avidyamAna doSa ko pITha pIche prakAzita krnaa| bahuta se logoM ke samakSa dUsare ke doSa prakAzita karanA (15) paraparivAda hai| viSayoM meM anurAga honA rati aura dharma meM anurAga na honA bharati hai, ratisahita arati ko (16) ratyarati kahate hai| yaha eka pApasthAnaka hai| mAyA se yukta mRSAvAda (17) mAyAmRSA kahalAtA hai, yaha bhI eka pApasthAnaka hai / zalya ke samAna vividha prakAra kI vyathAe~ utpanna karane vAlA mithyAtva (18) mithyAdarzanazalya kahalAtA hai, arthAt kudeva kuguru aura kudharma ko asa cha (6). prIti athavA mAsahita ta rA cha (10). mane maprItina dveSa cha (11). kalaha arthAta viSedha (12). abhyAkhyAna arthAt keIna para juThe Arepa mUkave te (13). cugalI vagerene pazunya kahe che, arthAt vidyamAna athavA avidyamAna dene pAchaLathI prakAzita karavA (14). ghaNA lekenA samakSa bIjAnA de prakAzita karavA te paraparivAda che (15). vizvamAM anurAga thave te rati che, ane dharmamAM anurAga nahi thave te arati che, ratisahita aratine ratyarati kahe che. A paNa eka pApasthAnaka che (16). mAyAthI yukta mRSAvAda te mAyAmRSA kahevAya che. te paNa eka pApasthAnaka che (17). zalyanI pramANe vividha prakAranI pIDAo utpanna karavAvALA siMkhyAtva mithyAdarzanazalya kahevAya che. arthAta kudeva kugurU ane kumine sudeva
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 6. karma samArambhaH 397 darzanazalyam = kudeva - kuguru - kudharmeSu sudevAdibuddhiH 18 / etAnyaSTAdaza pApasthAnAni / etAbhiH kriyAbhirjIvaH karma bandhAti / / sU. 5 // // iti kriyAvAdiprakaraNam // kriyA kilAtmanaH pariNAmaH / tena kriyAvattvaM kartRtvaM cAtmanaH sidhyati / tattatkAlikakriyA sambandhAdAtmanastrikAlavartitvaM ca sidhyatItyAzayenAha - " akaristaM" ityAdi / // mUlam // akarissaM cashaM, kAravesuM cashaM, karao yAvi samaNunne bhavissAmi / eyAvaMti savvAti logaMsa kammasamAraMbhA parijANiyavtrA bhavaMti / sU. 6 // sudeva suguru aura sudharma samajhanA mithyAdarzanazalya hai / ye aThAraha pApasthAnaka haiM / ina aThAraha prANAtipAta Adi kriyAoM se jIva ko karmoM kA bandha hotA hai / // sU. 5 // // iti kriyAvAdiprakaraNa // kriyA AtmA kA eka pariNAma hai / usa se AtmA kA kriyAvattva yA kartRtva siddha hotA hai, aura amuka-amuka-kAlIna kriyAoM ke sambandha se yaha bhI siddha hotA hai ki- " AtmA trikAlavartI hai " yaha bAta aba batalAI jAtI hai : - 'akarissaM ca'haM ' ityAdi / mUlArtha - maiMne kiyA thA, mai karAtA hU~ aura karane vAle kI mai anumodanA karUMgA / yaha saba loka meM karmasamArambha jAnane cAhie / sU. 6 // sugurU ane sudharma samajavA te mithyAdarzanazalya che (18). A aDhAra pApa sthAnaka che. A aDhAra prANAtipAta Adi kriyAethI jIvane karmAMnA khadha thAya che. (sU. 5) iti kriyAvAdiprakaraNa, kriyA AtmAnuM eka pariNAma che, tenAthI AtmAnuM kriyAvattva athavA katRtva siddha thAya che, ane amuka-amuka-kAlIna kriyAenA saMbaMdhathI e paNa siddha thAya che }H-AtmA triDAsavattI` che. te vAta Duve mAvavAmAM Ave che - 'akarissaM ca' ityAhi. mUlA meM karyu", me karAvyuM ane karavAvALAne meM anumedana Apyu, A sarva leAkamAM kam-samArabha jANavA joie. (sU. 6)
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre - // chAyA // akArSa cAI, kArayAmi cAhaM, kurvatazcApi samanujJo bhaviSyAmi / etAvantaH sarve loke karmasamAraMbhAH parijJAtavyA bhavanti ||suu. 6 // ||ttiikaa // 'akArSe cAham' iti / atra 'ca'-zabdopAdAnena bhUtakAlikakAritAnumoditakriyAdvayasyApi grahaNam, tena-(1) ahamakArSam (2) ahamacIkaram (3) ahaM kurvantamanyamanvamUmudam, iti bhedatrayaM bhavati / 'kArayAmi cAham ' iti, atra 'ca'-zabdena vartamAnakAlikakRtAnumoditakriyAdvayasyApi grahaNam , / tena-(1). ahaM kArayAmi, (2) ahaM karomi, (2) ahamanumodayAmi, iti bhedatrayaM bhavati / TIkArtha-'akarissa ca'haM' yahA~ jo 'ca' kA prayoga kiyA hai| usa se yaha artha samajhanA cAhie ki-" maine anumodana kiyA thaa|" isa prakAra maiMne kiyA, karavAyA aura anumodana kiyA, tIna bhedoM kA kathana huA hai| ___ 'kAravesuM ca'haM ' yahA~ bhI 'ca' pada se do kriyAoM kA grahaNa hotA hai, ataH maiM karAtA hU~, maiM karatA hU~, aura mai anumodana karatA hU~; ina tIna bhedoM kA kathana samajhanA caahie| " karao yAvi samaNunne bhavissAmi" yahA~ bhI 'ca' pada se bhaviSyakAlIna karane aura karAne kA artha lenA cAhie, ataH karane vAle kA maiM anumodana karUMgA, mai svayaM karUMgA aura maiM karAUMgA / ye kriyA ke tIna bheda samajha lene caahie| atha:-'akarissaM ca'haM' mahiM 2 'ca' ne ayo| yaha che, tathA se artha samaja joIe ke-karAvyuM hatuM. A pramANe "meM karyuM, karAvyuM, ane meM anudAna ApyuM, A traNa bhedanuM kathana samajavuM joIe. / 'kAravesuM ca'haM' mahiM 5 'ca' 54thI me chiyAyAnu aha thAya che. tethI meM karyuM, meM karAvyuM, ane meM anumodana Apyu. A traNa bhedanuM kathana samajavuM joIe. 'karao yAvi samaNunne bhavissAmi' maDiMpa 'ca' 54thI bhaviSyadIna zaza ane karAvIza. te artha te joIe. e kAraNathI "karavAvALAne huM anumodana karIza, huM svayaM karIza ane huM karAvIza e kiyAnA traNa bheda samajI levA joIe.
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU.6. karmasamArambhaH kurvatazcApi samanujJo bhaviSyAmi, iti / atrApi 'ca'-zabdopAdAnena bhaviSyakAlikakRtakAritakriyAdvayasyApi grahaNam / 'samanujJaH' ityasya samanujJAtA anumodayitetyarthaH / tathA ca-(1) ahamanyasya kurvato'numodayitA bhaviSyAmi, (2) svayamahaM kariSyAmi, (3) ahaM kArayiSyAmi, iti bhedatrayaM kriyAyAH bhavati / kurvatazcApItyatra 'api'-zabdopAdAnena tAsAM navAnAM kriyANAM manovAkAyabhedena saptavizatirbhaGgA bhavanti / AtmavAcakamahamiti padaM puraskRtya 'akArSam' ityAdikriyApadopAdAnAta "sarvAH kriyA AtmapariNAmarUpAH" iti vodhitam / etena "AtmA niSkriyaH" iti sAMkhyAghabhimataM nirAkRtam / . 'yAvi' zabda meM jo 'api' pada hai, usa se yaha samajhanA cAhie ki-ina nau kriyAoM ke mana vacana aura kAyake bheda se sattAIsa bheda ho jAte haiN| arthAt pUrvokta nau kriyAeM mana se kI jAtI haiM. vacana se kI jAtI haiM, aura kAya se bhI kI jAtI hai, ataH unake sattAIsa bheda ho jAte haiN| AtmA ke vAcaka aham (mai) padako pradhAna karake 'akArSam' ityAdi kriyApadoM kA grahaNa karane se yaha sUcita kiyA gayA hai ki ye saba kriyAe~ AtmA kA hI pariNAma haiM / isa sUcanA se AtmAko niSkriya mAnane vAle sAMkhya Adi matoM kA nirAkaraNa ho gayA hai| 'yAvi' zabhA 2 'api' yaha cha tathA se samAna se na kriyAonA mana, vacana ane kAyAnA bhedathI sattAvIza bhaMga thAya che. arthAt pUrvokta navI kriyAo manathI karI zakAya che. vacanathI ane kAyAthI paNa karI zakAya che. tethI tenA sattAvIza bheda thaI jAya che. mAtmAnA pAya 'aham ' I-pahane pradhAna rAbhAna 'akArSam ' mAhi chiyaapadanA grahaNa karavAthI e sUcana karavAmAM AvyuM che ke-e sarva kriyAo AtmAnuM ja pariNAma che. A sUcanathI AtmAne niSkriya mAnavAvALA sAMkhya AdinA matanuM . nirA42 tha6 gayu cha. . .
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcArAgasUtre ekasya cAtmanastrikAlavartitattakriyAsambandhena kSaNikavAdo'pi nirstH| kiJcaAtmapariNatirUpAM kriyAM kurvannAtmA svasya trikAlasthAyitvaM matijJAnamAtreNa jAnAtIti bhagavatA bodhitam / tenAtmani viSaye pratyabhijJA'pyevaM prAdurbhabhati yena mayA mRgatRSNAmbhasA mRgavad vividhaviSayairAkRSTena garne mugdhamRgavanmohagate nipatitena mukhalipsayA''rambhaparigraharUpasAvadhakriyAparAyaNatayA sthAyuH kSapitam , sa evAhaM saMpati vAtaigirizikharadrama iva janmajarAmaraNAdhivyAdhivividhaduHkhasaMpRktatucchasukhabhogajarjarIkRtaH kathamasmAd duHkhajAlasaMsArAnmukto eka hI AtmAkA trikAlavartI amuka-amuka kriyAoM ke sAtha sambandha dikhalAnese kSaNikavAda kA bhI khaNDana kiyA gayA hai| bhagavAnne yaha bhI prakaTa kara diyA hai ki-apanI pariNatirUpa kriyAe~ karatA huA AtmA matijJAna se hI yaha jAna letA hai kiyaha (AtmA) trikAlavatI hai| isase AtmA ke viSayameM isa prakArakA pratyabhijJAna utpanna hotA hai ___ "jaise mRgatRSNA meM pha~sakara mUDha mRga kaSTa pAtA hai usI prakAra bhA~ti-bhAMti ke viSayoM se AkRSTa ho kara moharUpI gaDahe meM gira kara sukha kI lAlasA se jisane Arambha-parigraha-rUpa sAvadha kriyAmeM udyata ho kara vRthA Ayu ga~vAI thI vahI meM Aja janma, jarA, maraNa, Adhi, vyAdhi vagairaha vividha prakAra ke duHkhoM se paripUrNa aura tuccha indriya-bhogoMdvAra aisA jarjarita kara diyA gayA hU~, jaise parvata ke upara kA peDa ekaja AtmAnuM trikAlavatI amuka-amuka kriyAonI sAthe saMbaMdha dekhADa vAthI kSaNikavAdanuM paNa khaMDana karavAmAM AvyuM che. bhagavAne e paNa pragaTa karI dIdhuM che ke pitAnI pariNatirUpa kriyAo karato AtmA matijJAnathIja e jANI le che ke-te trikAlavatI che. e kAraNathI AtmAnA viSayamAM A prakAranuM pratyabhijJAna utpanna thAya che. jema mRgatRSNAmAM phasAIne mUDha mRga kaSTa pAme che te pramANe jAta-jAtanA viSayethI AkRSTa thaIne-kheMcAIne moharUpI khADAmAM paDI jaIne sukhanI lAlasAthI je AraMbha parigraharUpa sAvadya kriyAmAM udyamI thaIne vRthA Ayu gumAvyuM hatuM. te huM Aje -04-bha-12-bharaNa-mAdhi-vyAdhi vagaire vividha prazna mAthI paripUrNa mane tumcha Indriyo dvArA e jarjarita karavAmAM Avyo chuM ke jema-parvata uparanuM jhADa
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u.1 sU. 6 karmasamArambhaH 401 bhaviSyAmIti cintAnalena koTarasthavahinA jaradRma iva saMtapto'smIti bhAvaH / loke-jinazAsane, sarve karmasamAraMbhA: karmANi jJAnAvaraNIyAdIni samArabhante janayanti ye kriyAvizeSAste karmasamAraMbhAH / etAvanta eva, nAto'dhikA ityarthaH, parijJAtavyA bhavanti-parijJAviSayIkRtya jJeyA heyAzca bhavantItyarthaH / parijJA hi dvividhA-jJaparijJA, pratyAkhyAnaparijJA ca / tatra jJaparijJayA saptaviMzatibhaGgarUpAH karmasamAraMbhAH kriyAvizeSAH vijnyeyaaH| pratyAkhyAnaparikSayA ca sarve karmasamArambhAH kriyAvizeSAH karmabandhahetavaH pratyAkhyAtavyA iti bhAvaH // sU0 6 // AdhI se jarjarita ho jAtA hai / aba maiM duHkhamaya saMsAra se kisa prakAra chuTakArA pAU~gA ? isa taraha kI cintArUpI agni se maiM aisA saMtapta hU~ jaise koTarastha agni se jIrNa vRkSa bhItara hI bhItara bhanma ho jAtA hai / ___ "loka meM marthAt jinazAsana meM itane. hI jJAnAvaraNIya Adi ko ko utpanna karane vAle karmasamArambha haiM, ina se nyUna yA adhika nahIM " / yaha parijJA viSaya karane yogya hai, . arthAt parijJA.se hI ye saba jJeya aura heya hote haiN| parijJA do prakArako hai-jJa-parijJA aura pratyAkhyAna-parijA / ina meM se sattAIsa bhaMga rUpa karmasamArambha (kriyAvizeSa) jJaparijJA se jAnane cAhie, aura pratyAkhyAna-parijJA se karma ke kAraNa samasta karmasamArambhoM kA tyAga karanA cAhie // sU. 6 // vAvAjheDAthI jarjarita thaI jAya che. "have huM duHkhamaya saMsArathI chuTakAre kevI rIte pAmIza? A pramANe cittArUpI agnithI huM e-saMtapta chuM ke jema-koTarastha (jhADanI bakhelamAM raheluM) arinathI jINuM vRkSa aMdara aMdara ja bhasma thaI jAya che. lakamAM arthAt jinazAsanamAM jJAnAvaraNIya Adi kamone utpanna karavAvALA ATalAMja kamasamAraMbha che, tenAthI ochA ke vadhAre nathI. A parijJA viSaya karavA rogya che, arthAt parijJAthI ja A badhAM ya ane heya thAya che. parijJA be prakAranI che. (1) za-parikSA mana. (2) pratyAbhyAna-parijJA, tamAMthI sattAvIza 35 4bhsamAraMbha (kiyA-vizeSa) jJa-parijJAthI jANavuM joIe, ane pratyAkhyAna-parijJAthI karmonuM kAraNa samasta karmasamAraMbhane tyAga karavo joIe. (sU) 6) prA .-51
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 - AcArAgasUtre . // mUlam / / apariNAyakammA khalu ayaM purise jo imAo disAmo aNudisAo aNusaMcarai, savyAo disAA sabAo aNudisAo sAhei // sU0 7 // . chAyA___ aparijJAtakarmA khalu ayaM puruSaH yaH imA dizA anudizA vA anusaMcarati, sarvA dizAH sarvA anudizAH sahati / / sU0 7 // TIkA'apariNNAyakammA' ityAdi / yaH imA dizA anudizA anusaMcaratikarmaparatantraH saMzcaturgatikasaMsAraM mApya dikSu vidikSu ca. paribhramati / tathA-sarvAdizA anudizAH sahati / iha sarvazabdena dravyabhAvobhayavidhadizo grahaNam / dravyabhAvadizaH saha-jJAnAvaraNIyAdikarmabhiH sAkam eti-gacchati praamotiity| yattacchabdayonityasAkA tayA'tra yacchandena sa iti parAmRzyate / saH ayaM puruSaHjIvaH khalu-nizcayena aparijJAtakarmA astIti zeSaH / na parijJAta-parijJAviSayI mUlArtha-aparijJAtakarmA yaha puruSa ina dizAoM aura vidizAoM meM paribhramaNa karatA hai aura saba dizAoM evaM anudizAoM ko prApta hotA hai // sU. 7 // ..TIkArtha-karma se paratantra jIva cAra gatirUpa saMsAra ko prApta hokara dizAoM meM aura vidizAoM meM paribhramaNa karatA hai / tathA samasta dizAoM aura anudizAoM ko prApta hotA hai, arthAta dravya-dizAoM evaM bhAva-dizAoM (jJAnAvaraNa Adi karmoM) ke sAtha prApta hotA hai / vaha jIva nizcayapUrvaka aparijJAtakarmA hai| karma kI kAraNabhUta kriyAoM kA svarUpa jisane ma jAnA ho vaha aparijJAtakarmA kahalAtA hai| athavA jisane jJAnAvaraNaM Adi ATha karmoM kI kAraNabhUta kriyAoM kA tyAga na kiyA ho use bhI - mUlAI-aparijJAta karmA A purUSa A dizAmAM ane vidizAomAM pari bhramaNa kare che, ane sarva dizAo evuM anudizAone prApta thAya che. (7) TakAtha-karmathI parataMtra jIva cAra gatirUpa saMsArane prApta thaIne dizAomAM ane vidizAomAM paribhramaNa kare che, tathA samasta dizAo ane anudizAone prApta thAya che. arthAt dravyadizAo ane bhAvadizAonI sAthe prApta thAya che. te jIvana nizcayapUrvaka aparijJAtakarmA chekarmanI kAraNabhUta kriyAonA svarUpane je jANatA nathI te aparijJAtaiikema kahevAya che athavA jene jJAnAvaraNa Adi ATha karmonI kAraNabhUta kriyAone tyAga karyo hoya tene paNa aparikSAtakarmA kahe che. Azaya
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.1 sU. 7 aparijJAtakarmA-jIvaH ..403 kRtaM karmakarmakAraNIbhUtakriyAsvarUpaM yena, so'parijJAtakarmA / ajJAtAparityakta* jJAnAvaraNIyAdhaSTavidhakarmabandhakAraNabhUtakriyAsvarUpa ityrthH| yAvadayaM jIvaH kriyAsvarUpaM na jAnAti, nApi yAvat karmabandhanibandhanakriyAH parityajati, tAvad dravyabhAvobhayavidhAM dizaM paribhramatIti bhAvaH // sU0 7 // . . uktArthameva spaSTayati 'aNegarUvAo.' ityaadi| ....... // mUlam // . aNegarUvAo joNIo saMdhei, vikhvarUve phAse paDisaMveeD // 08 // chAyA- anekarUpA yonI: saMdhayati, virUparUpAn sparzAn pratisaMvedayati / / sU0 8 // ||ttiikaa // aparijJAtakarmA jIvaH anekarUpA-vividhAH yonI: mANinAmutpattisthAnAni, saMdhayati-prApnoti / ayamAtmA pUrvabhava nAzAnantaraM zarIrAntaragrahaNAya aparijJAtakarmA kahate haiM / Azaya yaha hai ki-saMsArI jIva jabataka karmabandha-ko kAraNabhUta kriyAoM ko jAna nahIM letA aura tyAga nahIM detA, tabataka vaha dravyabhAvarUpa donoM prakAra kI dizAoM meM paribhramaNa karatA rahatA hai-| // sU. 7 // . . . . .' .. isI artha ko aura adhika spaSTa karate hai:-'aNegarUvAo. ' ityAdi / __ mUlArtha-(aparijJAtakarmA jIva) anekarUpa yoniyoM ko prApta hotA hai aura nAnA prakAra kI yAtanAoM ko bhogatA hai // 8 // -... -- TIkArtha-aparijJAtakarmA jIva vividha prakAra kI yoniyoM ko arthAt jIvoM ke 'utpattisthAnoM ko prApta karatA hai / 'pUrvabhava kA anta hove ke anantara jIva navIna zarIra e che ke-saMsArI jIva jyAM sudhI karmabaMdhanI kAraNabhUta kriyAone jANI lete nathI ane tyajI detuM nathI tyAM sudhI te dravya-bhAvarUpa ane prakAranI dizAomAM pari. bhramaNa 42ta2 cha. (sU0 7). " .' meM artha ne 2rI adhi: 42 cha,-"aNegarUvAo." tyA mUlAtha-(aparijJAtakarmA jIva) anekarUpa nione prApta thAya che ane nAnA prakAranI yAtanAone bhegave che. (8) * TIkArya-aparijJAtakarmA jIva vividha prakAranI nione artha-jIvana utpattisthAnane prApta kare che. pUrvabhavane aMta thavA aMnatara chava navIna zarIra grahaNa
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre zarIrAntaraprAptisthAne yAn pudgalAn gRhNAti tAn bAhyapudgalAn kArmaNena saha taptAyaH piNDajalagrahaNavat mizrayati yasmin sthAne, tat sthAnaM yoniH / prAdurbhA mAtraM zarIriNAM janma, iti yoni - janmanorbhedaH / sA navavidhA | ( 1 ) sacittA, (2) acittA, (3) sacittAcittA, (4) zItA, (5) uSNA, (6) zItoSNA, (7) saMvRtA, (8) vivRtA, (9) saMvRtavivRtA / uktazca - 404 " kaivihANaM bhaMte! joNI paNNattA ? goyamA ! tividyA joNI paNNattA, taMjadA-sIyA joNI, usiNA joNI, sIAsiNA joNI / tivihA joNI paNNattA, taMjA - sacitA joNI, acittA joNI, mIsiyA joNI / grahaNa karane ke lie navIna zarIra kI prApti ke sthAna para jina vAhya karatA hai, unheM jisa jagaha para kArmagazarIra ke sAtha tape lohe ke samAna ekameka karatA hai, vaha sthAna yoni kahalAtA hai / jIvoM kA prAdurbhAva honA janma hai | yaha yoni aura janma meM antara hai / janma kA AdhAra yoni- hai, ataH yoni aura janma meM AdhArAdheyabhAva - samvandha hai / yoni ke nau bheda haiM: - (1) sacitta, (2) acitta, (3) saMcitAMcitta, (4) zIta, (5) uSNa, (6) zItoSNa, (7) saMvRta, (8) vivRta aura ( 9 ) saMvRta - vivRta / kahA bhI hai - pudgaloM ko grahaNa gole aura jalake " "bhagavan ! yoni kitane prakAra kI kahI gaI hai ? gautama ! tIna prakAra kI yoni kahI gaI hai| vaha isa prakAra - gItayoni, uSNayoni aura zItoSNayoni / tathA tIna prakAra kI yoni kahI hai / vaha isa prakAra - sacittayoni, acittayonI aura mizrayoni / karavA mATe navIna zarIranI prAptinA sthAna para je khAdya pudgalAne grahaNa kare che. tene je jagyA pura kAmaNuzarIranI sAthe tapelA leADhAnA gALA ane jalanI samAna ekameka kare che te sthAna ceAni kahevAya che. jIvAne prAdurbhAva thavA te janma che. ceAti ane janmamAM eja antara che, janmanA AdhAra ceti che, tethI yAni ane 4nbhabhAM AdhAra-Adheya lAva saMbaMdha hai, yoninA nava leha :- (1) sathitta (2) satti ( 3 ) sayittAyita (4) zIta (4) uSNu (6) zItoSNu (7) saMvRta (8) vivRta bhane (6) saMvRta-vivRta yA che "bhagavan / yoni DeMTalA aAranI uhI che ? gautama ! Rzu prahAranI yoni uhI che. te mA prabhAo che--zItayoni, uSNuyoni, bhane zItoSNuyoni tathA trayu prahAranI yoni kahI che. te A pramANe che--sacintayeAni, acittayAni ane mizraryeAni. phI paNa traNu
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradarzadhiSThitA, mAnaruNA / yatra katA vikRtA AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU. 8. jIvayoniH 405 tivihA joNI paNNattA, taMjahA-saMvuDA joNI, viyaDA joNI, saMvuDaviyaDA jonnii"| (prajJA. yonipada 9) / . jovapradezeradhiSThitA yoniH sacittA, jIvapradezairanavadhiSThitA yonircittaa| kacidaze jIvamadezairadhiSThitA, kacidanadhiSThitA sA sacittAcittA / yatra zItasparzaH sA zItA / yatroSNasparzaH sA yoniruSNA / yatra kacidaMze zItasparzaH, kaciduSNasparzaH sA zItoSNA / aprakaTitA saMvRtA / prakaTitA vikRtaa| yatra kacidaMze prakaTitA, kacidamakaTitAH sA saMvRtavivRtA yoniH| kasya jIvasya kA yonirbhavatI ?-tyucyate-devanArakANAmacittA yoniH / devAnAM pracchadapaTadevadUSyAntarAlaM yoniH, taca jIvapradezavarjitam / nArAkANAM tu phira bhI tIna taraha kI yoni kahI hai / vaha isa prakAra-saMvRtayoni vivRtayoni aura saMvRtavivRtayoni" / (prajJA. yonipada 9) jIvapradezoM se adhiSThita yoni sacitta kahalAtI hai aura jo jIvapradezoM se adhiSThita na ho vaha acitta kahalAtI hai / jo yoni kahIM jIvapradezoM se adhiSThita ho aura kahIM adhiSThita na ho vaha mizra yoni hai / jahA~ zIta sparza ho vaha zItayoni, jahA~ uSNa sparza ho vaha upAyoni aura jisa meM kahIM zIta aura kahIM uSNa sparza ho vaha zItoSNayoni hai / aprakaTa yoni saMvRta kahalAtI hai| prakaTa ko vivRta kahate hai aura jo kahIM aprakaTa aura kahIM prakaTa ho vaha saMvRtavivRtayoni hai| kisa jIva kI kauna-sI yoni hotI hai / vaha batAte hai-deva aura nArakI jIvoM kI acitta yoni hotI hai / devoM kI yoni pracchadapaTa aura devadUSya ke bIca meM hotI hai, prakAranI ni kahI che te A pramANe che -saMvRtani, vivRtani ane saMvRtavivRtthaani" (prajJA. yonipa4 8). jIvapradezathI adhiSThita ni sacita kahevAya che. ane je jIvapradezathI adhiSita na hoya te acitta kahevAya che. je ni keI sthaLe jIvapradezothI adhiSThita hoya ane kaI sthaLe adhiSita na hoya te mini kahevAya che jyAM zIta sparza hoya te zItAni, jyAM uNasparza hoya te uNani, ane jemAM kayAMka zIta ane kayAMka uoNa sparza hoya te zItaoNa ni che. apragaTa yoni saMvRta kahevAya che, ane prakaTa cenine vivRta kahe che, ane je kayAMka pragaTa ane kayAMka apragaTa heya te saMvata-vidyuta ni che. kayA jIvanI kaI cena che? te batAve che-devanArakI jIvonI acittani heya che. devonI ni pracchadapaTa ane devadUSyanA vacamAM hoya che ane te jIva
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 ----- AcAgaNasUtre vajramayavAtAyanakalpAH kumbhayo yonyaH;- tA - api jIvanadezarahitAH / ye garbhajAstiyazco manuSyAsteSAM mizrAsacittAcittarUpA - yoniH / sthAvarapaJcakasya vikalendriyatrayasya agarbhajapaJcendriyatirazcAM saMmUrchimamanuSyANAM ca trividhA 9 sacittA acittA, sacittAcittA ca / ... . gabhajamanuSyatirazcAM devAnAM ca zItoSNA yoniH| tejaskAyasya uSNA / sthAvaracatuSTayasya vikalendriyatrayasya agarbhajapaJcendriyatirazvAM saMmUrchimamanuSyANAM nArakANAM ca trividhA zItA, uSNA, zItoSNA ca yoniH / , 'nArakANAM devAnAmekendriyANAM ca saMhatA yoniH| garbhajAnAM paJcendriyatirazcAM manuSyANAM ca saMvRtavikRtA yoniH / - vikalendriyatrayasya aura vaha jIvapradezoM se rahita hai| nArakoM kI yoni vajramaya vAtAyana ke samAna kuMbhiyA hai / ve bhI jIvapradezoM se rahita hai / garbhaja tiryaMcoM aura manuSyoM kI mizra (sacittAcita ) yoni hotI hai / pAMca sthavaroM kI, tIna vikalendriyoM kI, agarbhaja paJcendriya tiyacoM kI tathA saMmUchima manuSyoM kI yoni tInoM prakAra kI (sacitta, acitta aura mizra) hotI hai| .. ___ garbhaja-manuSyo, tiryacoM aura devoM kI zItoSNa yoni hotI hai| tejaskAya kI uSNa yoni hai / cAra sthAvaroM krI, tIna vikalendriyoM kI, Agarbhaja paJcendriya tiryacoM kI saMmUrchima manuSyoM kI aura nArakoM kI tInoM prakAra kI (zIta uSNa aura mizra) yoni hotI hai| nArakoM devoM aura - ekendriyoM kI saMghRta yoni hai| garbhaja paJcendriya tiyacoM aura manuSyoM kI saMvRtavivRta yoni hotI hai / tIna vikalendriyoM kI, agarbhaja paJcendriya pradezothI rahita che. nArakIonI ni vajImaya vAtAyana (bArI)nI samAna kulIo cha. te pay prazAthI 2hita che. gaja tiryA ane manuSyanI mizra (sacittAcitta) ni hoya che. pAca sthAvarenI, traNa vikaseMdriyenI, agarbhaja pacedriya tiryacenI tathA mUchiMma manuSyanI ni traNeya prakAranI (sacitta, acitta ane mizra) hoya che. . garbhaja manuSyo, tiryA ane devenI zItaeNa ni hoya che. tejaskAyanI uNani che. cAra sthAvanI, traNa vikalendriyanI, agarbhaja paMcendriya tiryacenI saMmUchima manuSyanI ane nArakenI traNeya prakAranI (zIta, uSaNa ane mizra) ni hoya che. .-nA24I, hevo, bhane bhendriyAnI saMvRta yAni cha. ma payandriya tiya yA ane manuSyanI saMvRta-vivRta ni hoya che. traNa vikendriyanI agaja paMcendriya
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 407 - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU. 8. jIvayoniH agarbhajapaJcendriyatirazcAM saMmUrchimamanuSyANAM ca vivRtA yoniH / yadvA-caturazItilakSaNabhedenAnekarUpA yonayaH santi, tathA hi-pathivyaptejovAyUnAM pratyekaM sapta sapta lakSANi 28, pratyekavanaspatInAM daza lakSANi 38, sAdhAraNavanaspatInAM caturdaza lakSANi, 52, vikalendriyayasya pratyekaM dve dve lakSe, iti teSAM SaDU lakSANi 58, deva-nAraka-paJcendriyatirazcAM pratyekaM catvAri lakSANoti teSAM dvAdaza lakSANi 70, manuSyANAM caturdaza lakSANi 84 / evaM sarvasaMkalane caturazItilakSANi jIvAnAM yonayo bhavanti / anekavidhayoniprAptI satyAmaparijJAtakarmA jIvaH karmaphalaM yayA'nubhavati tat padarzayati-'virUparUpAn pratisaMvedayati' iti, virUpaM duHkhatiryacoM kI aura saMmUrchima manuSyoM kI vivRtayoni hotI hai / athavA-yoniyoM ke caurAsI lAkha meda bhI haiN| ve isa prakAra hai:-pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, aura vAyukAya, kI sAta-sAta lAkha yoniyA haiM28, pratyeka vanaspati kI daza lAkha 38, sAdhAraNa vanaspati kI cauda lAkha 52, tIna vikalendri kI pratyeka kI do-do lAkha arthAt vikalendriya kI kula chaha lAkha58, devoM nArakoM aura paJcendriya tiyacoM meM pratyeka kI cAra-cAra lAkha, kula bAraha lAkha70, manuSyoM kI caudaha lAkha 84, isa prakAra kula caurAsI lAkha jIvayoniyA haiN| aneka prakAra kI yoniyA prApta hone para aparijJAtakarmA jIva kisa prakAra karmaphala bhogatA hai, so batalAte hai-duHkhajanaka hone ke kAraNa indriyoM ke aniSTa viSayoM tiryacenI ane saMmUchima manuSyanI vidyuta ni hoya che. athavA-nionA corAsI lAkha bheda paNa che, te A pramANe che-pRthvIkAya, apUkAya, tejarakAya, ane vAyukAyanI. sAta-sAta lAkha canie che (28), pratyeka vanaspatinI dasa lAkha (38), sAdhAraNa vanaspatinI caudalA (52), traNa vikalendriyanI pratyekanI bebe lAkha, arthAt vikalendriyanI kula cha lAkha (58), de nArakIo, ane paMcendriya tirthamAM pratyekanI cAra-cAra lAkha, tamAma maLI bAra lAkha (70), manuSyAnI yaue an (84), 24 pramANe ta yorAsI dAma kyAni che. - aneka prakAranI yonio prApta thavA chatAMya aparijJAtakarmA jIva kevI rIte - kamaphila bhagave che? te batAve che-duHkha utpanna karanAra hovAnA kAraNe IndinA aniSTa
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 AcArAgasUtre hetutvAdazobhanaM rUpaM svarUpaM yeSAM te virUparUpAH aniSTAH, tAn , sparzAna= indriyANAM viSayaiH saha sambandhAH sparzAH, tAn pratisaMvedayati-punaH punaranubhavati / aniSTaviSayasaMyogaiH punaH punaduHkhameva mApnotItyarthaH / yadvA-virUpaM vibhinnarUpaM vibhinnAtmaka rUpa svarUpaM yeSAM te virUparUpAH nAnAvidhasvarUpAH, tAn sparzAn duHkhasaMpAtAn pratisaMvedayati / lakSaNayA karyakAraNayorabhedAdvA sparzajanyA api duHkhasaMpAtAH sparzA iti vyapadizyante / atra sparzAnityupalakSaNa, tena mAnasAnAmapISTaviyogAdijanyaduHkhasaMpAtAnAM saMgrahaH / yadvA-sparzAn sparzanendriyavedyAn duHkhasaMpAtAn pratisaMvedayatItyarthaH / ko bhogatA hai / isa prakAra aniSTa viSayoM kA saMyoga hone ke kAraNa vaha jIva punaH--punaH duHkha hI anubhava karatA hai| athavA-virUpa arthAt bhinna-bhinna svarUpavAle-nAnAprakAra ke duHkhajanaka spoM kA saMvedana karatA hai / lakSaNAvRtti se, athavA kArya-kAraNa ke abheda kI vivakSA se sparzajanya duHkha bhI sparza hI kahalAte haiM / yahA~ sparza -upalakSaNa mAtra hai, usa se iSTaviyoga Adi mAnasika duHkhoM kA bhI grahaNa samajhanA cAhie / athavA-sparza kA artha hai-sparzanendriyaviSayabhUta duHkha / jIva unheM bhogatA hai| tAtparya yaha hai ki -- jIva aparijJAtapApakarmA hokara nigoda Adi nAnA duHkhakAraka viSayane bhogave che, e pramANe aniSTa viSane saMga hovAnA kAraNe te jIva pharI-pharI duHkhaneja anubhava kare che. athavA-virUpa arthAt bhinna-bhinna svarUpavALA nAnA prakAranA duHkhajanaka, sparzonuM saMvedana kare che. lakSaNAvRttithI, athavA kAryakAraNanA abhedanI vivakSAthI sparzajanya duHkha paNa sparzaja kahevAya che. ahiM sparza upalakSaNa mAtra che, temAM ISTaviyega Adi mAnasika duonuM grahaNa paNa samajI levuM joIe. athavA sparzane artha che-sparzanendriyaviSayabhUta duHkha, jIva tene bhegave che. tAtparya e che ke jIva aparijJAta-pApakarmA thaIne naraka-nigada Adi anekaniomAM
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkAadhya. 1 u. 1 su. 9 parijJA 409 aparijJAtakarmatayA naraka nigodAdyanekavidhayonIH saMprApya sarve jIvAH vicitrakarmoMdayAt svakarmaphalaM nAnAvidhaM duHkhamevAnubhavantIti bhAvaH // 8 atha sudharmA svAmI jambUsvAminaM jagAda - ' tatthe ' - ityAdi / 11 mUlam tattha khalu bhagavayA pariNNA paveiyA // su0 9 // chAyA tatra khalu bhagavatA parijJA praveditA / / sU0 9 // TIkA he jambUH ! aparijJAtakarmA jIvo vibhAvapariNAmaM kurvan nAnAvidhayoniSu punaH punarduHkhameva labhate / tatra - aparijJAtakarmaNo jIvasya kRtakAritAnumoditAdibhedenoktasaptaviMzatibhaGgarUpasAvadyakriyAnuSThAnAnnarakanigodAdinAnAvidhyAniSu punaH punarduHkhAnubhavaviSaye bhagavatA zrImahAvIrasvAminA parijJA yoniyoM meM utpanna hokara vicitra karmoM ke udaya se apane-apane karmoM kA nAnAvidha duHkharUpa phala anubhava karate haiM // sU. 8 // sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate haiM - ' tattha khalu. ' ityAdi / mUlArtha-bhagavAn ne parijJA kA upadeza diyA hai || sU. 9 // By TIkArtha- he jambU ! aparijJAtapApakarmA jIva vibhAva pariNAma dhAraNa karatA huA nAnA prakAra kI yoniyoM meM vAraMvAra duHkha pAtA hai / aparijJAtapApakarmA jIva ke kRta kArita anumodanA Adi ke bheda se sattAIsa bhaMgarUpa srAvadyakriyA ke anuSThAna se naraka nigoda Adi nAnA prakAra kI yoniyoM meM punaH punaH duHkhAnubhava karane ke viSaya meM utpanna thaI ne vicitrakarmAMnA udayathI pAta-peAtAnA karmonA aneka prakAranA duHkharUpa isane anubhava ure che. (sU0 8) " sudhabha svAmI bhyU svAbhIne he che-' tattha khalu tyAhi bhagavAne parijJAnA upadeza ApyA che. (9) mUlA TIkA--hai jammU ! aparijJAtapApakarmo jIva vibhAva pariNAma dhAraNu karate thakI nAnA prakAranI ceniAmAM vAravAra duHkha pAme che. aparijJAta-pApakarmAM jIvanA kRta kArita ane anumehanA AdinA bhedathI sattAvIza bhaMgarUpa sAvadha kriyAnA anuSThAnathI naraka-nigeAda Adi nAnA prakAranA ceAniemAM punaH punaHduHkha anubhava karavAnA viSayamAM pra. mA-52.
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 AcArAGgasUtre khalu praveditA / tattaduHkhakAraNakarmavandhasamucchedArthaM jIvena parijJA'vazyaM zaraNIkaraNIyeti bhagavatA prabodhitamiti bhAvaH parijJA samyagavayodhaH / parijJA dvividhA jJa-pratyAkhyAna-bhedAt / 'sAvadhavyApAreNa karmavandho bhavatIti jJAnaM jJa-parijJA / karmavandhakAraNasya sAvadhavyApArasya parityAgaH pratyAkhyAna-parijJA / atredamavagantavyam-atItakAle manasA vAcA kAyena ca mayA sAvadyakriyA kRtA, kAritA, anumoditA ca, tathA vartamAnakAle sAvadhakriyAM karomi, kArayAmi, kurvantamapyanyamanumodayAmi / evaM yadi bhaviSyatkAle'pi sAvadhakriyAM kariSyAmi, kArayiSyAmi kariSyamANamanyamanumodayiSyAmi / itthamanekavidhasAvadyavyApAraM kurvan jIvaH saMsAre paribhramati, narakanigodAdhanekavidhadussahayAtanAM bhagavAn mahAvIra svAmIne parijJA kI prarUpaNA kI hai| duHkhoM ke kAraNabhUta karmoM ke bandha kA nAza karane ke lie jIva ko parijJA kA zaraNa avazya grahaNa karanA cAhie; aisA bhagavAn ne kahA hai / parijJA kA artha hai-samyagjJAna / parijJA do prakAra kI haijJa-parijJA aura pratyAkhyAna parijJA / sAvadha vyApAra se karmabandha hotA hai| aisA jAnanA jJa--parijJA hai / aura karma bandha ke kAraNa sAvadha vyApAro kA parityAga kara denA pratyAkhyAna parijJA hai / yahA~ yaha samajhanA cAhie ki-bhUtakAla meM maiMne mana, vacana, kAya se sAvadha kriyA kI, karAI aura usa kI anumodanA kI, tathA vartamAna kAla meM sAvadha kriyA karatA hU~, karAtA hU~ aura dUsare karane vAle kA anumodana karatA hU~, / isI prakAra bhaviSyakAla meM bhI sAvadha kriyA karUMgA, karAUMgA, aura dUsare kA anumodana kruuNgaa| isa prakAra bhAMti-bhAMti kA sAvadha vyApAra karatA huA jIva saMsAra meM paribhramaNa karatA hai aura naraka nigoda Adi kI bhagavAna mahAvIra svAmIe parijJAnI prapaNa karI che. duHkhanA kAraNabhUta karmonA baMdhane nAza karavA mATe jIvane parijJAnuM zaraNa avazya grahaNa karavuM joIe, e pramANe bhagavAne kahyuM che. parijJAne artha che samyajJAna. parijJA be prakAranI che , (1) za-parijJA mana (2) pratyAjyAna-parijJA 'sAvadha vyApArathI bhaya thAya che.' A prakAre samajavuM te za-pariNA che, ane karmabaMdhanA kAraNathI sAvadya vyApArane tyAga karI de te pratyAkhyAna-parijJA che. ahiM A pramANe samajavuM joIe ke - bhUtakALamAM meM mana, vacana, kAyAthI sAvadya kriyA karI che, karAvI che. ane tene anamedana ApyuM che tathA vartamAna kAlamAM sAvadya kriyA karuM chuM, karAvuM chuM, ane bIja karavAvALAne anumodana ApuM chuM. A pramANe bhaviSyakAlamAM paNa sAvadya kriyA karIza. karAvIza ane bIjAne anumodana ApIza. A pramANe aneka tarehanA jUdA-jUdA
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmANa-TIkA adhya.1 u.1 sU. 10 karmasamArambhahetuH 411 cAnubhavati / evaM jJaparijJayA vijJAya pratyAkhyAnaparijJayA sAvadhakriyA parityAjyeti bhagavatA vodhitamiti / idaM ca jJAnaM sahasammatyA (avadhi-manAparyaya-kevalajJAnairjAtismRtyA vA ) matijJAnena vA bhavati, tasmAnnizcayavyavahArasvarUpasaMyamamArge pravRttirevajIvasya hitakAriNI, anayaiva hi paramapadaM mokSo labhyate // mU0 9 // nanu tarhi duHkhaphaleSu teSu kriyAvizeSeSu kimarthaM pravartate jIvaH ? ityAzaGkAyAmAha-'imassa ceva.' ityaadi| mUlam-imassa ceva jIviyassa parivaMdaNamANaNapUyaNAe jAimaraNamoyaNAe dukkhapaDighAyaheuM / / sU0 10 // . chAyA-asya caiva jIvitasya parivandana-mAnana-pUjanAya-jAtimaraNamocanAya duHkhapatighAtahetum / / sU0 10 // aneka prakAra kI dussaha yAtanAeM bhogatA hai, isa prakAra jJaparijJA se jAnakara pratyAkhyAna parijJA se sAvadya kriyA tyAgane yogya hai| isa prakAra bhagavAnne upadeza diyA hai| yaha bodha-avadhi, manaHparyaya, kevalajJAna aura jAtismaraNa se hotA hai, yA, matijJAna se hotA hai / isa liye nizcayavyavahArarUpa saMyamamArga meM pravRtti karanA hI jIva ke lie hitakara hai aura isI se paramapada-mokSa prApta hotA hai / sU0 9 // agara sAvadha kriyAe~ duHkha kA kAraNa hai to una meM jIva pravRtti kyoM karatA hai ? isa AzaMkA kA samAdhAna karate hai-'imassa ceva.' ityAdi / mUlArtha-isa jIvana ke lie, parivandana, mAnana aura pUjana ke lie, janma maraNa se mukta hone ke lie, duHkha dUra karane ke lie, (jIva pApakriyA meM pravRtta hotA hai ) // sU. 10 // sAvadya vyApAra karate jIva saMsAramAM paribhramaNa kare che, ane naraka, nigada AdinI aneka prakAranI kaThina yAtanAo bhegave che A pramANe jJa-parijJAthI jANIne pratyAkhyAna-parijJAthI sAvadya kriyA tyAgavA gya che, A pramANe bhagavAne upadeza Ape che. A bodha-avadhi, mana:paryaya, kevalajJAna athavA jAtismaraNathI thAya che, athavA te matijJAnathI thAya che. e mATe nizcaya-vyavahArarUpa saMyamamArgamAM pravRtti karavI eja jIvane mATe hitakara che, ane enAthI paramapada mokSa thAya che (sU) ) jo ke sAvadya kriyAo duHkhanuM kAraNa che, te temAM jIva pravRtti zA mATe kare cha ? 2. zAnu samAdhAna 42 cha-'imassa ceva.' tyAha. mUlAtha-A jIvanane mATe, parivaMdana, mAnana, ane pUjana mATe, janma maraNathI bhuta thavA bhATe, hupa 2 42v| bhATa (O4 pahiyAmA pravRtta thAya cha). (10)
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 AcArAgasUtre TIkA-'asya' iti asya pratyakSamanubhUyamAnasya vAritaraGgavaccaJcalatarasya, sandhyArAgavattvaritabhaGgurasya jIvitasya jIvanasya cirasukhArthamaparijJAtakarmA jIvaH karmavandhahetubhUteSu kriyAvizeSeSu pravartate / yathA-jIvanArtha lAvakatittirAdipakSiNAm , ajameSamRgamRgarAjAdipazUnAM vadharUpaghorakarmasamAcaraNam / tathA-parivandanamAnana-pUjanAya, tatra-parivandanaM prazaMsA, tadartha, yathA-svakhyAtimAptyarthaM sAparAdhaniraparAdha-prANinAM hiMsanam / mAnanam abhyutthAnAsanadAnAdirUpaH satkAraH, svAjJAsvIkAro vA, tadartham , yathA-mAnanArtha pareSAM hiMsanAdikaraNam / pUjanam ratnavastrAdipuraskAraH, pratimAdInAM pUjApatiSThAdi ca, tadarthaM, prANyupamardanarUpahiMsAdisAvadya TIkArtha-pratyakSa anubhava kiye jAne vAle, jalako taraGga ke samAna atizaya caMcala, sandhyA kI lAlimA ke samAna bhaDgura-jIvana ke cirakAlIna sukha ke lie aparijJAtakarmA jIva karmabandha kI kAraNabhUta kriyAoM meM pravRtta hotA hai| jaise-jIvita rahane ke lie; lAvA, tItara Adi pakSiyoM kA aura bakarA, meDhA, hirana evaM siMha Adi pazuoM kA vadharUpa ghora pApakarma kA AcaraNa krnaa| ___ tathA parivandana, mAnana aura pUjana. ke lie jIva / pApakarma karatA hai| 'parivandana' kA artha hai prazaMsA / prazaMsA ke lie sAparAdha aura niraparAdha prANiyoM kA dhAta kiyA jAtA hai / uThakara khaDA honA, Asana denA Adi satkAra, athavA apanI AjJA svIkAra karAnA 'mAnana' kahalAtA hai, isa ke lie bhI dUsaroM kI hiMsA kI jAtI hai / ratnoM aura vastro Adi kA puraskAra 'pUjana' kahalAtA hai, aura pratimA Adi kI pUjA TIkAtha-pratyakSa anubhava karavAmAM AvelA jalanA taraMgenI samAne atizaya caMcala, saMdhyAnI lAlAza (rAtApaNuM)nI samAna bhaMgura jIvananA lAMbA samayanA sukha mATe aparijJAtakarmo jIva karmabaMdhanI kAraNabhUta kriyAomAM pravRtta thAya che. jevI, rIte jIvita rahevA mATe lAvA tetara, Adi pakSIonA ane bakarA, gheTA, haraNa e pramANe siMha Adi pazuonA vadharUpa ghera pApakarmanuM AcaraNa karavuM. tathA parivandana, mAnana ane pUjana mATe paNa jIva pApa karma kare che. "parivaMdanane artha cheH-prazaMsA, prazaMsA mATe aparAdhavALA ane aparAdha vinAnA prANIono ghAta karavAmAM Ave che uThIne ubhA thaI javuM. Asana ApavuM Adi satkAra athavA pitAnI AjJA svIkAra karAvavI te "mAnana" kahevAya che, te mATe paNa bIjAnI hiMsA karavAmAM Ave che. ratna ane vastro Adine puraskAra te pUjana kahevAya che, ane pratimA
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU. 10 karmasamArambhahetuH 413 kriyAM karoti / jAtimaraNamocanAya jAtirjanma, tadartha bhavAntarasukhaprAptyartha jhampApAtAdikaM samAcarati / maraNArtham=maraNaM yeSAM pitrAdInAM saMjAtaM, tadartha piNDadAnAdikriyAsu pravarttate / yadvA maraNaM-vadhastadartha, vadhaM nimittIkRtya vairaniryApanArtham / yadvA-maraNArtha-mRtyunivRttyartha - mithyAtvabuddhayA devIpUjAdau balidAnAdikaraNam / mocanam AtmanaH karmavandhApagamastadartha viparItamatyA pazcAgnitApAdoM prANyupamardanakarmaNi pravartate / tathA duHkhapratighAtahetuM duHkhAnAM pratighAto-vidhvaMsastasya hetuM kriyAvizeSaM 'hiMsAdikaM karoti, yathA-vyAdhi pratiSThA vagairaha bho 'pUjana' hai, usake lie bhI manuSya prANiyoM kA upamardanarUpa hiMsA vagairaha sAvadha kriyAe~ karatA hai| janma aura maraNa se chuTakArA pAne ke lie sAvadha kriyAe~ kI jAtI hai / 'jAti'-janma ke lie jaise AgAmI bhava meM sukha prApta karane ke uddeza se jIva jhaMpApAta-(agni tathA pANImeM paDakare athavA Uparase girakara maranA) Adi kA bhAcaraNa karatA hai / ' maraNa'-pitA Adi kA maraNa hone para unake lie piMDadAna Adi kriyAoM meM pravRtta hotA hai / athavA-mRtyu ko nimitta banAkara vaira kA pratizodha (badalA) lene ke lie pApa karatA hai / athavA mRtyu TAlane kI mithyAvuddhi se devI vagairaha ke lie balidAna Adi karatA hai| tathA 'mocana' ke lie arthAt apanA karmabandha haTAne ke lie viparItamati ho kara paMcAgnitApa AdirUpa prANi hisA meM pravRtta hotA hai / tathA 'duHkhapratighAtahetuM' duHkhoM ko nivAraNa karane ke lie hiMsA Adi pApa karatA hai| jaise roga miTAne kI buddhi se mAMsa (mUrti) AdinI pUjA-pratiSThA vagere paNa "pUjana che. tenA mATe paNa jIva, prANionuM upardhanarUpa hiMsA vagere sAvadya kriyAo kare che. janma ane maraNathI chuTavA mATe paNa sAvadya kriyAo karavAmAM Ave che. jAti-janma mATe, jema AgAmI bhavamAM sukha prApta karavAnA uddezathI jIva jhapApAta (agni ke pANImAM paDIne maravuM. uMcethI paDatuM mUkavuM) AdinuM AcaraNa kare che. "maraNa pitA AdinA maraNa prasaMge tenA mATe piMDadAna Adi kriyAomAM pravRtta thAya che, athavA mRtyu nivAraNa mATe mithyAbuddhithI devI vagerene balidAna Adi ApavAM. tathA "mocana mATe arthAt pitAnA karmabaMdhane dUra karavA mATe viparIta matithI paMcAgnitApa AdirUpa hiMsAmAM pravRtta thAya che. tathA 'duHkhapratighAtahetuM'-mArnu nivAraNa 42vA bhATa DisAmAhiyA5 42 chamazeza
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 'AcArAGgasUtre vidhvaMsanabuddhyA mAMsaM bhakSayati, madirAdikaM pivati, vanaspatimUlatvakpatra niryAsAdizavapAkasahasrapAkAditailArthaM vahnivanaspatyAdyArambhaM karoti / atra kAritAnumoditabhUtabhaviSyakAlAdibhedena karmasamArambharUpAH kriyAvizeSA anye'pyavagantavyAH / evamaparijJAtakarmatayA saMsAriNo jIvAH karmasamArambharUpaiH kriyAvizeSaiH saMsAre sarvadikSu paribhramanto vividhayoniSu duHkhameva prApnuvantIti vijJAya bhavyaH karmasamArambharUpA sakalasAvadyakkriyAvizeSAstyAjyA iti bhAvaH // sU. 10 // karmasamArambharUpAn kriyAvizeSAn anusmArayituM prAguktamapi punaH kathayati - 'eyAvaMti ' ityadi / khAtA hai, madirA Adi kA pAna karatA hai, vanaspati kI naDa, chAla, pattA, rasa vagairaha nikAlatA hai, zatapAka eva sahasrapAka Adi tailoM ke lie agni aura vanaspati Adi kA Arambha karatA hai | yahA karAnA aura anumodana karanA tathA bhUta, bhaviSya kAla Adi ke bheda se karmasamArambharUpa anya kriyAeN bhI samajha lenI cAhie / isa prakAra aparijJAtapApakarmA hone ke kAraNa saMsArI jIva karmasamArambharUpa kriyAoM dvArA saMsAra meM samasta dizAoM meM bhramaNa karate hue nAnA yoniyoM meM duHkha kA hI anubhava karate hai / aisA samajhakara bhavya jIvoM ko pApakarmajanaka sAvadya kriyAoM kA tyAga karanA cAhie | sU0 10 // karmasamArambharUpa kriyAvizeSoM kA smaraNa karAne ke lie pUrvokta artha ko phira kahate -" eyAvaMti " ityAdi / maTADavAnI buddhithI mAMsa khAya che, madirA vagerenuM pAna kare che, vanaspatinAM mULa, chAla, pAMdaDAM rasa vagere kADhe che. zatapAka, sahasrapAka Adi tele mATe agni ane vanaspati AdinA AraMbha kare che. ahiM karAvavuM ane anumedana ApavuM, tathA bhUta bhaviSya kAla Adi nA bhedathI kasamAraMbharUpa anya kriyAe paNa samajI levI joIe. A pramANe aparijJAtapApakarmo hovAnA kAraNe, saMsArI jIva karmAMsamAra bharUpa kriyAodvArA saMsAramAM, samasta dizAomAM bhramaNa karatA aneka ceAniomAM duHkha. neAja anubhava kare che. A pramANe samajIne bhavya jIvAe pApaka janaka sAvadya kriyAonA tyAga karavA joIe. (sU0 10) karma samAraMbharUpa kriyAvizeSanu smaraNa karAvavA mATe pUrvokta ane pharI 4 che:- 'eyAvaMti ' tyAhi.
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU. 11 karmasamArambhahetuH 415 mUlam - eyAvaMti savyAvaMti logasi kammasamAraMbhA parijANiyanyA bhavaMti // sU. 11 // chAyA-etAvantaH sarve loke karmasamArambhAH parijJAtavyA bhavaMti // 11 // TIkA-'etAvantaH' iti-loke-jinazAsane karmasamArambhAH karmavandhahetavaH kriyAvizeSAH sarve etAvantaH / kRtakAritAnumoditabhedena trividhAnAM karmasamArambhANAM pratyekamatItavartamAnAnAgatatrayabhedena navavidhAnAM punarmanovAkkAyabhedena para avidhye sati saptaviMzatirbhaGgA bhavantIti rItyA pUrvakathitasaptaviMzatibhAva-ta. na tu tebhyo'dhikA ityarthaH / ete ca karmasamArambhAH parijJAtavyA bhavanti, etatparijJAnArtha yatno vidheya ityarthaH / jJAte sati punaH punarasyAnusmaraNaM karaNIyaM, na svatra pramAdaH kArya iti bhAvaH // sU. 11 // karmasamArambhaparijJAnasya phalamAha-'jassete. ' ityAdi / mUlArtha-jinazAsana meM itane karmasamArambha jAnane yogya haiM / / sU. 11 // TIkArtha-jinazAsana meM karmabandha ke kAraNa itane hI hai / kRta, kArita, aura anumodita ke bheda se tIna prakAra ke karmasamArambhokA bhatIta vartamAna aura bhaviSya kAla ke sAtha guNAkAra karane para nau bheda hote haiM / ye nau bheda mana, vacana, kAya ke bhedase sattAIsa bhaGgarUpa ho jAte hai / isa prakAra sattAIsa taraha ke karmasamArambha jAnane cAhie, inase na kama hai aura na adhika hai| unheM jAnane ke lie yatna karanA cAhie / jAna lene ke pazcAt unakA bAra-bAra smaraNa karanA cAhie / isa viSaya meM pramAda nahIM karanA cAhie // 11 // ___ karmasamArambha ke jJAnakA phala batalAte hai-' jassete' ityaadi| mUlAtha-jinazAsanama ATalA karmasamAraMbha jANavA yogya che (11). Ta -nizAsanamA bhama dhanA 42 mAkhair che. 42. 421yumane manu. madana ApavuM A bhedathI traNa prakAranA karmasamAraMbhene bhUtakALa, vartamAna ane bhaviSya kAlanI sAthe guNAkAra karavAthI va bheda thAya che. A nava bheda mana, vacana, kAyAnA bhedathI sattAvIsa laMgarUpa thaI jAya che. e pramANe sattAvIsa tarehanA karmasamAraMbhene jANavA joIe. enAthI ochA nathI ane adhika paNa nathI. tene jANavA mATe yatna karavo joIe. jaNyA pachI tenuM vAraMvAra smaraNa karavuM joIe. A viSayamAM pramAda nahi karavo joIe. (11) bhasamA manA jJAna 51 matAve cha:-'jassete' tyAhi.
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 AcArAgasUtre __ mUlam -jassete logasi kammasamAraMbhA pariNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakamme-ttivemi // sU0 12 / / chAyA-yasya ete loke karmasamArambhAH parijJAtA bhavanti sa khalu muniH parijJAtakarmA, iti bravImi / / mR0 12 // ___TIkA-'yasya' iti-loke yasya bhavyajIvasya etebhAguktAH karmasamArambhAH= jJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmaNaH samutpAdakAH, sAvadhakriyAvizeSA ityarthaH parijJAtA bhavanti= ete hiMsAdayaH saptaviMzatibhaGgayantaH sAvadhakriyAvizepA AtmanaH karmavandhe hetavo bhavanti' ityevaM japarijJayA jAtA bhavanti sa parijJAtakarmA-jJaparizayA karmavandhanivandhanatvena vijJAya, pratyAkhyAnaparijJayA parityaktasakalasAvadhakriyAvizeSo nizcayena muniH sarvasAvadhakriyoparatipratijJAvAn bhavatItyarthaH / iti-AtmatatvasvarUpanirUpaNaM, karmavandhahetubhUtasakalasAvadhakriyAsvarUpapradarzanaM, sAvadhakriyAnivRttipurassara muneviharaNaM ceti yat tIrthaGkaramya bhagavato mahAvIrasya mUlArtha-loka meM jo karmasamArambha bAna letA hai, vaha muni nizcaya se parijJAtakarmA hai, aisA maiM kahatA hU~ // 12 // TIkArtha-loka meM jisa bhavya ko pUrvokta karmasamArambha arthAt jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM ke utpAdaka sAvadyavyApAra jJAta ho jAte hai, arthAt jo pUrvokta sattAIsa bhaMgoM vAle hiMsAdika kriyAvizeSoM ko apane karmabandho kA kAraNa samajha letA hai, vaha parijJAta-karmA hai / jo jJa-parinA se karmabandha kA kAraNa samajha kara pratyAkhyAna-parijJA se sampUrNa sAvadha kriyAoMkA lAga karatA hai vaha nizraya se parijJAtakarmA muni hai / 'tti vemi' iti isa prakAra kA AtmA ke svarUpa kA nirUpaNa, karmavandha ke kAraNabhUta samasta sAvadha vyApAroM ke svarUpa kA pradarzana, aura sAvadha kriyA kI nivRttipUrvaka mUlAtha-lokamAM je karmasamAraMbhane jANI le che, te muni nizcayathI parijJAtabhii che. me prabhArI huM huMchu (sU0 12) TIkAI--kamAM je bhavya jIvane pUrvokta kamasamAraMbha arthAt jJAnAvaraNIya Adi ATha karmone utpAdaka sAvadya vyApAra jANavAmAM AvI jAya che. arthAt je pUrve kahelA satAvIsa aMgavALA hiMsAdikriyAvizene pitAnA karmabaMdhanuM kAraNa samajI le che te parijJAtakamAM che. je na-parijJAthI kamabaMdhanuM kAraNa samajIne pratyAkhyAna-pari jJAthI sapUrNa sAvadya kriyAono tyAga kare che. te nizcayathI parijJAtakarmA muni che. tti bemi'-iti=mA pramANe mAtmAnA sva35rnu ni35, bhaganA 412 bhUta samasta sAvadya vyApAranA svarUpanuM pradarzana, ane sAvadya kriyAnI nivRttipUrvaka muninuM
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.1 sU. 12 upasaMhAraH 417 sakAzAnmayA sAkSAt zrutaM tad bravImi kathayAmi na tu svabuddhiparikalpitam / yataH svabuddhayA kathane zrutajJAnasyAvinayo bhavati, kiJca-chadmasthAnAM dRSTayopyapUrNA bhavanti tasmAd yathAbhagavatpratipAditameva tvAM bravImi-upadizAmItyarthaH / atra saGgrahagAthA "suaNANassa aviNao, pariharaNijjo suhAhilAsIhi / chaumatthANaM diTThI, puNNA Natthi-tti sUiyaM iiNA // 1 // " iti / sAvadhakriyAyAH SaGjIvanikAyaM prati zastravadupaghAtakatayA sAvadhakriyAsvarUpabodhakasya prathamAdhyayanasya zastraparijJayA vyapadezaH / // sU. 12 // prathamAdhyayanasya prathamodezaH sampUrNaH // 1-1 // munikA vicaranA jo tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ke sannikaTa maiMne sAkSAt sunA hai vahI 'bravImi' maiM kahatA hU~, apanI buddhise kalpita nahIM kahatA / apanI buddhise-tIrtha karakI vANI kI apekSA na rakhate hue kathana karane se zrutajJAna kA avinaya hotA hai| dUsarI bAta yaha hai ki chadmastha kI dRSTi bhI apUrNa hotI hai, ataH bhagavAn dvArA pratipAdita tattva hI maiM tuma se kahatA huuN| yahA~ yaha saDgrahagAthA hai: "sukha ke abhilASI bhavyoM ko zrutajJAna ke avinaya kA tyAga karanA cAhie chamasthoM kI dRSTi pUrNa nahIM hotI, aisA yahA~ ' iti ' zabda se sUcita kiyA gayA hai " // 1 // sAvadya kriyA SaDjIvanikAya ke lie zastra ke samAna ghAtaka hai, ataH sAvadha kriyAke svarUpake bodhaka isa prathama adhyayana kA zastraparijJA nAma huA hai / sU. 12 // prathama adhyayanakA prathama uddeza sampUrNa // 1-1 // vicaravuM. je tIrthakara bhagavAna mahAvIra pAse meM sAkSAt sAMbhaLyuM che, teja 'bravImi'=9 49 chu, cAtAnI muddhithI pita 4heta. nathI. cAtAnI muddhithiitIrthakaranI vANanI apekSA nahI rAkhIne kahIe te zrutajJAnane avinaya thAya che. bIjI vAta e che keda-chaghasthanI dRSTi paNa apUrNa hoya che, te kAraNathI bhagavAna dvArA pratipAdana karAeluM tatvaja huM tamane kahuM chuM. ahiM A saMgrahagAthA che - sukhanA abhilASI bhae zrutajJAnanA avinayane tyAga kara joIe. chamasthAnI STi pUrNa hAya nAhI. se pramANe 'iti' 254thI sUyanA 42vAmA mApI cha."(7) sAvadya kiyA SaDUjIvanikAya mATe zastra (hathIAra) samAna ghAtaka che. e kAraNathI sAvadya kriyAnA svarUpane baMdha karAvanAruM A prathama-adhyayana che, tenuM zastraparijJAnAma 57yu che. nAmaka prathama adhyayanane prathama udeza saMpU (1-1) pra.mA.-53
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 atha prathamAdhyayanasya dvitIyoddezaH / prathamoddeze sAmAnyarUpeNAtmanaH svarUpaM nirUpitam tasyaiva vizeSarUpeNa vodhanAya dvitIyoddezaH prArabhyate, tasyedamAdimUtram -' aTTe' ityAdi / tathA - iha 'pUrvabhavasmRtirUpaM viziSTaM jJAnaM na bhavati keSAMJci' diti prathamoddeze nigaditam atha tat kathaM na bhavatIti jijJAsAyAmucyate- 'aTTe ' ityAdi / d A cArAGgasUtre prathama adhyayanakA dvitIya uddeza || pahale uddeza meM sAmAnyarUpase AtmA ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai / aba vizeSarUpa se AtmA kA svarUpa samajhAne ke uddezya se dUsarA uddeza Arambha kiyA jAtA hai, usakA yaha AdisUtra hai- ' aTTe ' ityAdi / tathA - pahale uddezameM batalAyA gayA thA ki kinhIM - kinhIM jIvo ko pUrva bhava kA smaraNarUpa viziSTa jJAna nahIM hotA / vaha jJAna kyoM nahIM hotA ? aisI jijJAsA hone para kahate haiM-'aTTe ' ityAdi / By pahelA adhyayananA zrIle uddeza. - pahelA uddezamAM sAmAnyarUpathI AtmAnA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. have vizeSarUpathI AtmAnuM svarUpa samajAvavAnA uddezathI khIjA uddezana AraMbha azvAmAM Ave che, tenuM yA mAhisUtra che-'aTTe' ityAdi. tathA--pahelA uddezamAM khatAvavAmAM AvyuM che ke-kAI-kAI jIvAne pUrvabhavanA smaraNurUpa viziSTa-uttama asAdhAraNa jJAna thatuM nathI. te jJAna kema thatuM nathI ? mevI lajJAsA thavAthI 4De che:-'aTTe' ityAhi, ,
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ aucAracintAmaNi-TIkA adhya.1 3.2 sU. 1 viziSTajJAnAbhAvakAraNam 419 tathA-ayamAtmA parijJAtakarmatayA sakalasAvadhakriyAnivRttaH san munibhavatItyupadiSTam , atha yaH punaraparijJAtakarmA sa khalu kIdRzo bhavatItyAkADakSAyAmAha-'aTTe' ityaadi| ____ aTTe loe parijuNNe dussaMbohe avijANae, assi loe pavvahie tattha tattha puDho pAsa, AturA assiM paritAveti ||suu. 1 // chAyA AtaH lokaH paridhUnaH ( parijINaH) duHsaMvodhaH avijJAnakaH asmin loke pravyathite tatra tatra pRthak pazya, AturA asmin paritApayanti // mU. 1 // tathA yaha kahA jA cukA hai ki AtmA karmoM kA svarUpa samajha kara, aura samasta sAvadya vyApAroM se virata ho kara muni ho jAtA hai, magara jisane karmoM kA svarUpa nahIM samajhA hai, usa AtmA kI kaisI sthiti hotI hai ? aisI jijJAsA hone para kahate hai'aTTe' ityaadi| mRlArtha-( karmabandha kA svarUpa na samajhane vAlA ) Arta loka parijIrNa hai-asamartha hai, bodha pAne me azakta hai, ajJAna hai, isa loka meM vyathita hai, pRthak-pRthak jIvoM ko dekho / ve Atura-ajJAnI-hokara jIvoMko paritApa pahuMcAte hai // 1 // - tathA-e pramANe kahI cUkayA chIe ke AtmA karmonA svarUpane samajIne ane samasta sAvadya vyApArathI virata (dara) thaIne muni thaI jAya che, paNa jeo karmonA svarUpane samajyA nathI te AtmAnI sthiti kevI thAya che? evI jIjJAsA thavAthI 49 cha:-'aTTe' tyA. mUlAtha-(karmabaMdhanA svarUpane nahI samajavAvALA) Adleka parijINuM che. asamartha che. bodha pAmavAmAM azakata che. ajJAna che. A lekamAM duHkhI che. jUdA-jUdA ane juo te Atura-ajJAnI thaIne jene paritAya pahoMcADe che. (1)
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre TIkA lokaH pRthivyAdiSaDjIvanikAyaH khalu jJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmavandhahetubhUtasAvadhakriyAvizeSasvarUpAnavavodhena AtaH viSayasukhatRSNAvyAkulo bhavati / ata eva parighunaH zArIramAnasAdiduHkhAnalasaMtaptaH / yadvA-parijIrNaH kSAyopazamikabhAvAbhAvena mokSamArgapravRttAvakSamaH, ata eva-duHsaMvodhA brahmadattavacaraNakaraNazikSA grahItumasamarthaH, ata eva avijJAnakA samyagjJAnarahito bhavati, ata eva pUrvabhavasmRtirUpamapi viziSTaM jJAnaM na bhavatIti bhAvaH / 'pazya' iti padena ziSyeti saMvodhanapadasyAdhyAhAraH-he ziSya ! pravyathite-pUrvopArjitakarmodayena kSudhA TIkArtha-loka arthAt pRthivIkAya Adi chaha prakAra ke jIva, jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke karmoM ke bandhake kAraNabhUta sAvadya vyApAro kA svarUpa na samajhakara Arta hote haiM-viSayasukha kI tRSNA se vyAkula hote hai / ataeva ve zArIrika aura mAnasika duHkhoM kI Aga se saMtapta hai| athavA kSAyopazamika bhAvoM ke abhAva ke kAraNa mokSamArga meM pravRtti nahIM kara sakate / isI kAraNa ve brahmadatta kI taraha caraNa aura kAraNa kI zikSA lene meM bhI asamartha hai| aise jIva avijJAnaka arthAt samyagjJAna se rahita hote hai, isI kAraNa unheM pUrva bhava kI smRtirUpa viziSTa (jAtismaraNa ) jJAna bhI nahIM hotaa| 'pazya ' (dekho) isa pada ke dvArA ziSya ke saMbodhana kA adhyAhAra kiyA gayA hai / he ziSya ! pUrvopArjita karmoM ke udaya se bhUkha, pyAsa, trAsa, iSTaviyoga, TIkAWloka arthAt pRthvIkAya Adi cha prakAranA jIvasamUha jJAnAvaraNa Adi ATha prakAranA karmonA baMdhanA kAraNe sAvadya vyApAranA svarUpane nahi samajIne Ata thAya che. viSaya sukhanI tRNAthI vyAkula thAya che. te kAraNathI te zArIrika ane mAnasika duonI AgathI saMtasa-khUbatapelA che. athavA kSApazamika bhAvanA abhAvanA kAraNe mekSamArgamAM pravRti karI zakatA nathI. e kAraNathI te brahradattanI peThe caraNa ane karaNanI zikSA levAmAM paNa asamartha che, evA jIva vijJAna arthAt samyajJAnathI rahita hoya che. A kAraNathI tene pUrvabhavanI smRtirUpa viziSTa (tisbhasya) zAna. 5 yatu nathI. 'pazya' (hamA-gat) mA 54thI ziSyA samAdhAnatuM madhyAhA2 42vAbhI AvyuM che, he ziSya pUrvopArjita karmonA udayathI bhUkha, tarasa, trAsa, ISTaviga,
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 sU. 1 viziSTAjJAnAbhAvakAraNam 421 pipAsA-trAsa-priyaviyogA-''dhi-vyAdhi-paripIDite, asmin loke tatra-tatra sarva prANiSu pRthak-pratyekaM pazya / AturAH viSayasukhatRSNAvyAkulA ajJAninaH asmin loke paritApayanti-pRthivyAdijIvAn paripIDayanti, iti pazyetyarthaH / yadvA-lokaH-SaDjIvanikAyaH, Ata: paripIDitaH astIti zeSaH / kutaH kAraNAd AtaH ? ityata Aha-' parijuNNe' iti / yataH parijIrNaH mokSa mArgapravRttAvakSamaH / kathaM parijIrNaH ? ityata Aha-'dussaMvohe' iti, yato duHsaMbodhaH brahmadattavacaraNakaraNazikSA grahItumasamarthaH / duHsaMvodhaH kuto'stI ?tyata Aha-yataH-avijJAnakaH-vijJAnarahitaH, pUrvabhavArjitaghoratarahiMsAdiduritakarma mAnasika pIDA, zArIrika pIDA Adi se pIDita isa loka meM jahA~ pRthak-pRthak prANiyoM ko dekho / ve viSayasukha ke lie vyAkula eva jJAnahIna ho kara saMsAra meM saMtApa bhoga rahe hai / ve pRthivIkAya Adi jIvoM ko pIDA pahuMcAte hai ( yaha dekho)| __ athavA-SaDjIvanikAyarUpa yaha loka Arta hai-pIDA bhugata rahA hai| yaha kisa kAraNa se Arta hai ? isa prazna kA uttara yaha hai ki vaha parijIrga arthAt mokSamArga meM pravRtti karane meM asamartha hai / yaha parijINa kyoM hai ? isa kA samAdhAna yaha hai kivaha duHsaMbodha hai arthAt brahmadatta kI mAti caraNa-karaNa kI zikSA grahaNa karane meM azakta hai / vaha duHsaMbodha kyoM hai ? isa kA kAraNa yaha hai ki vaha jJAnahIna hai arthAt pUrvabhava meM upArjana kiye hue ghoratara hiMsA Adi pApakarmoke vaza ho kara evaM atyanta mAnasika pIDA. zArIrika pIDA, AdithI pIDita A lekamAM jyAM-tyAM judA-judA prANIone juo, te viSayasukha mATe vyAkula evaM jJAnahIna thaIne saMsAramAM saMtApa bhogavI rahyA che. te pRthivIkAya Adi ane pIDA pahoMcADe che. te juo. athavA SaDUjIvanikAyarUpa A loka Arta che-pIDA bhogavI rahyA che. te zuM kAraNathI A che ? A praznane uttara e che ke te parijINuM arthAt mokSa mArgamAM pravRtti karavAne asamartha che. te parijINuM zA mATe che? tenuM samAdhAna e che ke te dasa bedha che, arthAt traNanI pramANe caraNa-karaNanI zikSA grahaNa karavAmAM azakta che. te duHsaMbadha zA mATe che? tenuM kAraNa e che ke - te jJAnahIna che. arthAt pUrva bhavamAM upArjana karelA ghoratara hiMsA Adi pApakarmone vaza thaIne. ema-e pramANe
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 AcArAGgasUtre vazataH pragADha mithyAtvamohanIyodayAt pragADhamohAkrAnta ityarthaH / evaM svakarmavazataH paripIDitamapi nitAntadayanIyamapi rAgadvepamohAndhAH paritApayantItyAha-asmin loke' ityAdi / asya vyAkhyA pUrvavat vodhyA / 'pazya' iti padena bhAgavatA mAM saMvodhya yathopadiSTaM tathA kathayAmIti jambUsvAminaM zrIsudharmA svAmI pratibodhayati / " pravyathite ' iti vizeSaNapadaM ca svasvakarmaNaiva nAnAvidhavedanAsamanvitAnAmapi pRthivyAdiSaDjIvanikAyAnAM paripIDane viSayasukhatRSNAkrAntAnA gADhe mithyAtvamohanIya ke udaya se mohayukta hai / isa prakAra apane karmoM se pIDita aura atyanta dayanIya pRthvIkAya Adi nIvoM ko rAga-dveSa aura moha se andhe puruSa pIDA pahuMcAte haiM / ' asmin loke ' - ( isa loka meM ) ityAdi kI vyAkhyA pahale ke samAna samajha lenA cAhie. ' pazya' (dekho ) isa pada se zrIsudharmA svAmI jambUsvAmI se kahate hai ki - mujhe saMbodhana karake bhagavAn ne jaisA upadeza diyA hai vaisA hI mai kahatA hU~ / 'pravyathite ' pada se yaha sUcita kiyA gayA hai ki- becAre SaTkAya ke jIva apane-apane karmoM ke kAraNa nAnA prakAra kI vedanAe~ bhoga hI rahe hai, isa para bhI viSaya - sukha ke lolupa loga unheM aura satAte hai / unheM duHkhI dekha kara bhI inake atyanta gADhA mithyAtvameAhanIyanA udayathI mAhayukta che. e prakAre peAtAnA karmothI pIDita ane atyanta dayApAtra pRthvIkAya Adi jIvAne rAga-dveSa ane mehathI aMdha thayesa yu3Sa thIDA paDoyADe che ' asmin loke' (yA bomAM ) ityAhinI vyAyyA prathama pramANe samajI levI joI e. 'pazya' (lugo) mA pahathI zrI sudharmA svAmI 4bhyUsvAmIne uDe che :mane sakhAdhana karIne bhagavAne jevA upadeza ApyA che tevAja huM kahuM chuM. 'pravyathite ' yahathI me sUcita vAmAM Ave che :- miyArA SaDAyanA lava peAta-pAtAnA karmonA kAraNe nAnA prakAranI vedanAe bhegavIja rahyA che. te uparAMta pazu viSaya-sukhanA lAlupa mANaseA. tene vadhAre satAve che. tene duHkhI joI ne paNa
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA abhya. 1 u. 2 su. 2 pRthvIkAyasamArambhaH 423 mAturANAM hRdayaM manAgapi na dravatiH pratyuta mRgAn kSudhitavyAghra iva te pRthivyAdiprANigaNaM praNighnanti iti saMsUcayati // . 1 // tatra SaDjIvanikAyarUpe loke prAthamyAt pRthivIkAyasyAdhikAramAha-' saMti pANA ' ityAdi / mUlam saMti pANA puDho siyA lajjamANA puDho pAsa / aNagArAmo- tti ege pavayamANA jamiNaM virUkrUvehiM satyehi puDhavikammasamAraMbheNaM puDhavisatthaM samAraMbhamANA aNNe aNegarUve pANe vihiMsai // su. 2 // chAyA santi prANAH pRthak zritAH lajjamAnAH pRthak pazya / anagArAH sma iti eke pravadamAnAH, yadidaM virUparUpaiH zastraH pRthivIkarmasamArambheNa pRthivIzastraM samArambhamANA anyAn anekarUpAn prANAn vihiMsanti // 2 // mana meM dayA nahIM AtI, pratyuta bhUkhA vAgha jaise mRgoM ko mAratA hai usI prakAra viSayalolupa loga una jIvoM kI hiMsA karate haiM // sU. 1 // SaDjIvanikAyarUpa loka meM pRthvIkAya pahalA hai, ataH pRthvIkAya kA adhikAra kahate hai : - ' saMti pANA ' ityAdi / mULArtha- pRthvI meM alaga-alaga prANI haiM / pRthvIkAya ke AraMbha kI nivRtti karane vAloM (muniyoM) ko pRthak samajho / 'hama anagAra haiM' isa prakAra kahanevAle dravyaliMgI nAnA prakAra ke pRthvIzastroM se pRthvIkarma kA samArambha karake pRthvI zastra kA samArambha karate hue aneka prakAra ke anya prANiyoM kI bhI hiMsA karate haiM // sR.2 // tenA manamAM yA AvatI nathI, parantu bhUkhyA vAgha jema mRgeAne mAre che, te pramANe viSaya-lAlupa leAka te jIvAnI hiMsA kare che. (1) SavanikAyarUpa leAkamAM pRthvIkAya prathama che, te kAraNathI pRthvIkAyanA adhikAra Ahe che:- ' saMti pANA' tyAhi. AraMbhanI nivRtti anagAra - sAdhu bhuni chIme.' mA nAnA--prakAranA zastrAthI pRthvI , thakA aneka prakAranA anya mUlA--pRthvImAM alaga-alaga prANI che. pRthvIkAyanA uravAvAjA (suniyo) ne bhUhA lago. paraMtu 'abhe prakAranuM kahevAvALA dravyaliMgI (veSa dhAraNa karanArA) kanA samAraMbha karIne pRthvIzastrane AraMbha karatA mANIenI paNa hiMsA kare che. (2)
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 AcArAGgasUtre TIkA 1 prANAH = prANAH santi yeSAmityartha'catyayaH prANina ityarthaH / pRthaka = bhinnabhinnatayA zritAH = svasvazarIrAdhiSThitAH santi / yadvA - zritAH pRthivyAzritAH = agulA saMkhyAtabhAgapramANasvazarIrAvagAhinaH pRthivyAmavasthitAH pRthivIkAyikAH, prANAH = jIvAH, pRthak = pRthagbhAvena santi iti pazya / idamuktaM bhavati - pRthivyA ekadevatArUpatvaM manyamAnA bhrAntAH vastutastu pratyekazarIrarUpANAmasaMkhyAtapRthivIkAyikajIvAnAM samudAyaH pRthivI / evaM ca pRthivI sacittA'nekajIvAdhiSThitA ceti / atha dvAramadarzanena vastusvarUpaM samyag nirNIyate tasmAd dvAraNi TIkArtha - prANa kA artha hai prANI / prANI pRthak-pRthak Azrita hai arthAt alaga-alaga prANI apane- apane zarIra meM rahate hai / athavA ' zrita' kA artha hai- pRthvI meM Azrita / aMgula ke asaMkhyAtave bhAga avagAhanA vAle jIva pRthvI - Azrita haiM, aise pRthvIkAya ke jIva pRthak-pRthak haiM / yaha dekho / tAtparya yaha hai ki pRthvI ko eka hI devatA mAnane vAle loga bhrama meM hai / vAstava meM pRthvI pratyeka zarIra vAle asaMkhyAta pRthvIkAyika jIvoM kA piMDa hai / isI prakAra pRthvI sacitta hai aura aneka jIvoM se adhiSThita hai / dvAroM ke pradarzana se vastu kA svarUpa spaSTa ho jAtA hai, ataH yahA~ dvAra TIkA--prANanA atha prANI che. prANI pRthak pRthak Azrita che, arthAt alaga-alaga ANI pota- potAnA zarIramAM rahe che. athavA 'zrita 'no artha che. pRthvImAM Azrita * AMgalanA asaMkhyAtamAM bhAganI avagAhanAvALA e jIva pRthvI Azrita che. evA pRthvIkAyanA jIva jUdA jUdA teluga tAtparya e che keH--pRthvIne ekaja devatA mAnavAvALA leAka bhramamAM che vAsta vika rIte teA pRthvI pratyeka zarIravALA asaMkhyAta pRthvIkAyika jIvAne piMDa che. A pramANe pRthvI sacitta che, ane aneka jIvAthI adhiSThita che. dvArAnA pradaza`nathI vastunuM svarUpa spaSTa thaI jAya che; eTale ahiM dvAra khatA
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 sU. 2 pRthivIkAyasvarUpam 425 pradazyante-(1) lakSaNaM, (2) prarUpaNA, (3) parimANaM, (4) vadhaH, (5) zastram , (6) upabhogaH, (7) vedanA, (8) nivRttizcetyaSTau / uktaJca "lakravaNa 1 prarUvaNA 2 khalu, parimANaM 3 vaha 4 taheva satthaM 5 ca / uvabhoga 6 veyaNAvi 7 ya, nivbattI 8 aTTha dArAI // 1 // " (1) lakSaNadvAramnanu pRthivI sacetanA'stItyatra kiM pramANam ? ucyate-anumAnameva tAvatpathamaM gRhANa / pRthirI sacetanA tadadhiSThitazarIropalabdheH, gavAzvAdivat / batalAye jAte haiM-(1) lakSaNa, (2) prarUpaNAM, (3) parimANa, (4) vadha, (5) zAstra, (6) upabhoga, (7) vedanA, aura (8) nivRtti / ye ATha dvAra hai / kahA bhI hai "lakravaNa 1 parUvaNA 2 khalu, parimANaM 3 vaha 4 taheva satthaM ca 5 / upabhoga 6 veyaNAvi 7 ya, nizcittI 8 aTTa dArAI // 1 // " iti / lakSaNa, prarUpaNA, pariNAma, vadha, zAstra, upabhoga, vedanA aura nivRtti, ye ATha dvAra kahe gaye hai / // 1 // zaMkA-pRthvI sajIva hai isa viSayameM kyA pramANa hai ? samAdhAna--pahale anumAna pramANa hI lIjie-pRthvI sacetana hai, kyoM ki usameM cetanA se adhiSThita zarIra kI upalabdhi hotI hai, gAya aura azva ke samAna / vAmAM Ave cha :-(1) sakSaY, (2) 535, (3) paribhAe, (4) qdha, (5) zastra, (1) Guan, (7) vehana mana (8) nivRtti, -! 18 dvA2 cha. 4hyu 5 : ___" lakkhaNa 1 parUvaNA 2 khalu, parimANaM 3 vaha 4 taheva satyaM ca 5 / uvabhoga 6 veyaNAvi 7 ya, nivittI 8 aTTa dArAI // 1 // " iti / ___" sakSa, pra35, parimAra, 15, zakha, pa vanA mane nivRtti. 20 208 dA2 cha." (1) (1) skssdvaarzaMkA-pRthvI sajIva che, e viSayamAM zuM pramANa che? samAdhAna -prathama anumAna pramANane laIne-pRthvI sacetana che. kAraNa ke temAM cetanAthI adhiSThita zarIranI upalabdhi thAya che. gAya ane azvinI samAna. ma. A. 54
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 426 AcArAgasUtre kiJca-jIvasya yAni lakSaNAni tAni pRthivIkAyasya santi, kevalamatrastyAnarddhinAmadarzanAvaraNakarmodayAdupayogazaktinidarzanarUpA nAsti vyaktA ityavyaktarUpeNopayogo vartate / tathaudArika-tanmizra-kArmaNazarIrAtmakaH kAyayogo vRddhayaSTivat tasyAlambanAya varttate / tathA mAnasikacintAvizeSavatsUkSmA AtmapariNAmavizeSarUpA adhyavasAyAstatra santi / tathA sAkAropayogAntargatamatizrutarUpamajJAnadvayaM ca tatrAsti / tathA sparzanendriyamAtrasya sadbhAvAdacakSurdarzanaM ca / tathA sevArtasaMhananaM, candramamUrasaMsthAna vAsti / tathA-mithyAtvAdisadbhAvAdaSTavidhakarmavandho'pi / kRNNanIla dUsarI bAta yaha hai ki jIva ke jo lakSaNa haiM ve saba pRthvI meM pAye jAte haiM / hAM, pRthvIkAya meM styAnabinAmaka darzanAvaraNa karma ke udaya se jJAna-darzanarUpa upayogazakti prakaTarUpa meM nahIM hai / pRthvI meM avyaktarUpa se upayoga rahatA hai| tathA audArika audArikamizra aura kArmaNa zarIrarUpa kAyayoga vRddhapuruSa ko lakaDIke samAna usa ke Alambana ke lie vidyamAna hai / pRthvI meM AtmA ke pariNAma mAnasikacintArUpa adhyavasAya bhI maujUda hai| pRthvI meM sAkAra-upayoga ke antargata mati aura zrata-ajJAna bhI pAye jAte haiM / akelI sparzanendriya hone se acakSudarzana bhI hai| aura sevArta saMhanana, evaM candramasUra saMsthAna bhI hai| mithyAtva Adi kAraNa vidyamAna hone se ATha prakArakA karmabandha hotA hai / kRSNa, nIla, kApota aura taijasa ye cAra lejhyAe~ bhI pRthvIkAya meM haiN| bIjI vAta A che ke-jIvanA je lakSaNa che te sarva pRthvImAM jovAmAM Ave che. hA. pRthvIkAyamAM sthAnadhinAmaka darzanAvaraNIya karmanA udayathI jJAna-darzanArUpa upagazakti prakaTa rUpamAM nathI. pRthvImAM avyakta rUpamAM upaga rahe che. tathA-dArika audArikamizra ane kAmaNa zarIrarUpa kAyayoga vRddhapurUSanI lAkaDI samAna tenA AlaMbana mATe vidyamAna che. pRthvImAM AtmAnA pariNAma, mAnasikacittArUpa adhyavasAya paNa mejuda che. pRthvImAM sAkAra upaganA aMtargata mati ane zrata ajJAna paNa jovAmAM Ave che. ekalI spazendriya hovAthI acakSudarzana paNa che. ane sevArta saMhanana, e pramANe candra-masUra saMsthAna paNa che. mithyAtva Adi kAraNe vidyamAna hovAthI ATha prakAranAM karmabaMdha paNa thAya che. kurNa, nIla, kApata, ane taijasa. A cAra lesyAo paNa pRthvIkAyama che.
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.2 sU. 2 pRthivIkAyasvarUpam 427 kApotataijasalezyAcatuSTayaM, sUkSmaprathivIkAyasyAdyalezyAtrayam / tathA-AhArAdisajJA api / tathA-vedanAkaSAyamAraNAntikasamuddhAtA'sajjhitvaM, npuNskvedH| paryApticatuSTayam / tathA pRthivIkAyajIvA nirantaraM satatamucchvasanti niHzvasanti ca / evamupayogAdizvAsocchvAsAntajIvalakSaNa samanvitatvAnmanuSyavatpRthivIsacittA'stIti siddham / nanu-upayogAdIni jIvalakSaNAni pRthivIkAyajIveSu kacinnopalabhyante, tathA sati-asiddhenaiva upayogAdijIvalakSaNena kathaM pRthivyAH sacittatvaM sAdhyate ? / ucyate-pRthivIkAyajIveSumAsantusuvyaktAnyupayogalakSaNAni, avyaktAni sUkSma pRthvIkAya meM Adi kI tIna lezyAe~ hai / AhAra Adi saMjJAe~ bhI usameM hai / pRthvI meM vedanA kaSAya aura mAraNAntika samuddhAta hai, asaMjJIpana hai, napuMsaka veda hai aura cAra paryAptiyA~ bhI haiM, pRthvIkAya ke jIva nirantara zvAsocchIsa lete rahate hai / isa prakAra upayoga se lagAkara zvAsocchAsa paryanta jIva ke lakSaNo se yukta hone ke kAraNa pRthvI manuSya ke samAna sacitta hai, yaha bAta siddha huI / zaGkA-jIva ke lakSaNa upayoga vagairaha pRthvIkAya ke jIvo meM kahIM bhI upalabdha nahIM hote / aisI sthiti meM vahA~ upayoga Adi jIva ke lakSaNo kA honA asiddha hai| asiddha kathana se pRthvI kI sacittatA kisa prakAra siddha ho sakatI hai ? samAdhAna-pRthvIkAya ke jIvoM meM bhalIbhA~ti vyakta upayoga Adi lakSaNa bhale sUmapRthvIkAyamAM AdinI traNa lezyAo che. AhAra Adi saMjJAo paNa temAM che. pRthvImAM vedanA, kaSAya ane mAraNAntikasamuddaghAta che. asaMsIpaNuM che. napusaka veda che ane cAra patie paNa che. pRthvIkAyanA jIva niraMtara zvAse rasa letA rahe che. A pramANe upagathI laIne zvAsa paryata jIvanA lakSaNethI yukta hevAthI pRthvI manuSya pramANe sacitta che. te vAta siddha thaI zaMkA-jIvanuM lakSaNa upayoga vagere pRthivIkAyanA jImAM kaI sthaLe upalabdha thatAM nathI. evI sthitimAM jyAM upaga Adi jIvanA lakSaNonuM hovuM te nakakI nathI. e asiddha kathanathI pRthvInI sacittatA kevI rIte siddha thaI zake che? samAdhAna-pRthivIkAyanA jIvamAM sArI rIte spaSTa vyakta upayoga Adi
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 AcArAGgasUtre tu tatra santyeva, yathA-kasyacinmanuSyasya atyutkaTamadirAtipAnajanitapittodayamUchitasya cetanAyA avyaktatve'pi na tasyAcittarUpatA vijJAyate, evaM pRthivIkAyajIveSvavyaktacetanA saMbhavati / na cAvyaktacetanA'bhivyaJjakamucchvAsAdikaM madyamUrchitamanuSyasya sacittasvamAvedayati, iha tu na kiJciccetanAlakSaNaM lakSyata iti vAcyam / yathA manuSyazarIre kSatasthAnaM mAMsAdiriktamapi pazcAtmatAdinivRtau svayaM bhriyate, tathaiva khanitaM khanibhUmyAdikaM sajAtIyAvayavairdhiyamANaM dRzyate / hI na hoM, magara avyaktarUpa meM to vidyamAna hai hI / jaise koI manuSya khUba nasailI madirAkA DaoNTakara pAna kara le aura pitta ke prakopa se mUcchita ho jAya to usako bhI cetanA avyakta ho jAtI hai, phira bhI use acitta (acetana) nahIM kahA jA sakatA / isI prakAra pRthvIkAya ke jIvoM meM avyakta cetanA hai| zaGkA-avyakta cetanA ke bodhaka ucchAsa vagairaha madyamUJchita manuSya kI sacittatA ko prakaTa karate hai; magara yahA~ ( pRthvImeM) to cetanA kA koI bhI lakSaNa nahIM dikhAI detA / aisI sthiti meM pRthvI kI sacetanatA kisa prakAra mAnI jAya ? samAdhAna-jaise-manuSya ke zarIra meM ghAva ho jAtA hai to usa sthAna meM mAMsa Adi nahIM rahatA / pazcAt ghAva miTa jAne para vaha bhara jAtA hai / isI prakAra khodI huI khAna Adi kI bhUmi apane sajAtIya avayavoM se bharajAtI dikhAI detI hai| lakSaNa bhale na hoya, paraMtu avyakta rUpamAM te vidyamAna che. jema keI manuSya khUba peTabharIne ghaNuM nIsAvALI madirAnuM pAna karI le ane pittanA prakopathI mUchita thaI jAya te tenI paNa cetanA avyakta thaI jAya che, eTale tene acitta kahI zakatA nathI. e pramANe pRthvIkAyanA jIvamAM avyakta cetanA che. zaMkA-avyakta cetanAnA bedhaka tarIke usa vagere manuSyanI sacittatAne pragaTa kare che paraMtu ahiM (pRthvImAM) te cetanAnuM keI paNa lakSaNa jovAmAM AvatuM nathI. evI sthitimAM pRthvInI sacetanatA kevI rIte mAnI zakAya? samAdhAna-jevI rIte manuSyanA zarIramAM ghAva-uMDe jakhama thaI jAya che te te sthAnamAM mAMsa Adi rahetuM nathI. pAchaLathI ghAva rUjhAI jatAM te mAMsathI bharAI jAya che. e pramANe khedelI khANanI bhUmi pitAnA sajAtIya avayathI bharAI jAya che.
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 2 sU.2 pRthivIkAyasvarUpam 429 evaM ca manuSyavad vraNasthAnabharaNarUpasya cetanAlakSaNasya pRthivIkAye'pi saccAt / yadvA- pRthivI sajIvA, dainikagharSaNopacaya saMdarzanAt, caraNatalavat, tadyathA - caraNatalaM ghRSyate puSyati ca tadvat pRthivyapi pratyahaM ghRSyate, upacIyate ca; tasmAttasyAH sajIvatvam / athavA - vidramapASANirUpA pRthivI sacetanA, kAThinye satyapi vRddhayAdidarzanAt, zarIrasthitAsthyAdivat / tadyathA - zarIrasthitamasthyAdikaM kamaThapRSThakaThinaM sadapi cittavadanubhUyamAnamupacayaM ca gacchat saMdRzyate / evaM vidrumazilAdyAtmikAyAH isa prakAra manuSya ke samAna ghAva kA bharanA bhI cetanA kA eka lakSaNa hai, aura vaha pRthvI kAyameM vidyamAna hai | athavA - pRthvI sajIva hai, kyoM ki usa meM pratidina ghisanA aura upacaya honA dekhA jAtA hai, paira ke tala kI taraha / tAtparya yaha hai ki-jaise paira kA talabhAga ghisatA hai aura phira puSTa ho jAtA hai, usI prakAra pRthivI bhI pratidina ghisatI hai aura bharajAtI hai / ataH pRthivI bhI sajIva hai / athavA - mUMgA, pASANa Adi rUpa pRthvI sajIva hai, kyo ki usameM kaThinatA hone para bhI vRddhi Adi dekhI jAtI hai; jaise zarIra kI haDDI Adi / tAtparya yaha hai ki jaise zarIra kI haDDI Adi kachuve kI pITha kI bhA~ti kaThora hone para bhI sacitta mAlama hotI hai aura upacaya ko prApta hotI huI dikhAI detI hai, isI prakAra mUgA - zilA te pramANe manuSyanA samAna ghAvatuM bharAi javuM te paNa eka cetanAnu lakSaNa che, ane te pRthvIkAyamAM vidyamAna che. athavA--pRthivI sajIva che, kAraNa ke temAM pratidina ghasAvuM ane vadhavuM te jovAmAM Ave che, paganA taLIAnI pramANe. tAtparya e che ke-jema paganA taLI. AnA bhAga ghasAya che ane pharI pAchA puSTa thaI jAya che te pramANe pRthivI paNa pratidina ghasAya che ane phrI pAchI bharAI jAya che, tethI pRthivI paNa sajIva che. athavA--muMgA (paravALA) pASANu Adipa pRthvI sajIva che kemake-temAM kaThinatA hovA chatAMya paNa vRddhi vagere jovAmAM Ave che, jevI rIte zarIranA hADakA Adi tApa e che ke-jevI rIte zarIranA hADakAM Adi kAcabAnI pITha jevA kaThora heAvA chatAMya paNa sacitta mAlUma paDe che, ane vRddhine prApta thatAM hoya tema dekhAya che, te
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 AcArAGgastre pRthivyAH kAThinye satyapi vRddhayAdikaM pratyakSaM dRzyate tasmAttasyAH sacetanatvam / atha ca-vidrumAdyAtmikA pRthivI sacittA, chedAdau tatmajAtIyadhAtUtpattidarzanAt, arzo'Gkuravat / tadyAthA-arzaso'Gkure chinne'pi punastatsamAna evAGkuraH prAdurbhavati, evaM vidrumazilAghAtmikAyAH pRthivyAH khanyAdau chede'pi tatsajAtIyadhAtubhistadriktabhAgaH paripUryate, tasmAt siddhaM pRthivyAH sacittatvam / kiJca - yathA sAsnAviSANAdhavayavasaMghAtAnAM gomahiSyAdizarIrANAM chinnabhinno-kSipta-spRSTa-dRSTa-dravyatvena jIvazarIratvaM, tathaiva pRthivyAdInAM pratyakSadRSTaM AdirUpa pRthvI meM, kaThinatA hone para vRddhi Adi pratyakSa dikhAI detA hai / isa kAraNa pathivI sacitta hai| - athavA-mUMgA Adi pathvI sacitta hai, kyoM ki usakA chedana hone para vahAM usI kI sajAtIya dhAtu utpanna hotI hai, arza ( massA) ke aMkura ke samAna, jaise arza ke aMkura ekavAra kATa dene para bhI phira vahA~ usI jAti ke aMkura utpanna ho jAte hai, usI prakAra mUMgA-zilA Adi rUpa pathivI kA khAna Adi meM chedana kara dene para bhI usI kI sajAtIya dhAtuoM se yaha khAlI sthAna bhara jAtA hai, ataH pRthivI kI sacittatA siddha huii| ____ aura bhI lIjie-jaise sAsnA (gAyake gale meM laTakane vAlI camaDI ) sIga Adi avayavoM kA samudAyarUpa gAya, bhaisa Adi ke zarIra chinna, bhinna, ukSipta, spaSTa, dRSTa aura dravyatva ke kAraNa jIva ke zarIra hai, isI prakAra pRthivI Adi meM pratyakSa se pramANe mUgA (paravALAM) zilA Adi rUpa pRthvImAM kaThinatA hovA chatAMya paNa vRddhi Adi pratyakSa jovAmAM Ave che, A kAraNathI pRthvI sacitta che. athavA--mUMgA (paravALAM) Adi pRthvI sacitta che. kemake-tenuM chedana thavAthI tyAM tenI sajAtIya dhAtu, utpanna thAya che, arza (masA)nA aMkura pramANe, jema ane aMkura ekavAra kApI nAMkhavA chatAMya paNa pharIthI tyAM te jatine aMkura utpanna thAya che, te pramANe mUMgA-zilA AdirUpa pRzivanuM khANa AdimAM chedana karI devA chatAMya paNa tenI sajAtIya dhAtuothI te khAlI sthAna bharAI jAya che, te kAraNathI pRthvInI sacittatA siddha thaI bIjuM paNa pramANa laIe, jema sAsnA (gAyanA gaLAmAM laTakavAvALI cAmaDI) sIMga Adi avayanA samudAyarUpa-gAya, bheMsa AdinA zarIra chinna, bhinna, uslipta, spaSTa, daSTa, ane dravyatvanA kAraNathI jIvanuM zarIra che, te pramANe pRthvI AdimAM pratyakSa
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1. u2. sU. 2 pRthivIkAyasvarUpam 431 chinnatvAdikamapalapituM na zakyate, tasmAtpRthivyAdInAmapi jIvazarIratvaM siddhayati / jIvazarIratvena nirUpitatvAcca pRthivyAdInAmapi karacaraNasaMghAtAnAmiva kadAciccaitanyaM siddhathati, natu sarvathA zAzvatikanirjIvatvaM teSAM saMbhavati, kadAcidacittatvamapi zastropahatatvAdeva bhavati karacaraNAdivaditi / pRthivyAH sacittatve'nekajIvAdhiSThitatve cAgamo'pi pramANam / tathAhi"puDhavI cittamaMtamakkhAyA aNegajIvA puDhosattA, annattha satthapariNaeNaM" (daza.4 a.) pRthivI cittavatI-sajIvA-AkhyAtA bhagavatA kathitA anekajIvA dikhAI dene vAlI chinnatA Adi kA apalApa nahIM kiyA jA sakatA, ataH pRthivI Adi jIva ke zarIra haiM, isa prakArakA nirUpaNa karane se hAtha paira kI taraha una meM bhI kisI samaya caitanya kA astitva siddha hotA hai, unakI sadaiva aura sarvathA nirjIvatA siddha nahIM ho sakatI / pathivI Adi kadAcit nirjIva hotI hai so usakA kAraNa zastra kA upaghAta hai / zastra ke prayoga se jaise hAtha-paira Adi avayava nirjIva ho jAte haiM usI prakAra pRthvI bhI nirjIva ho jAtI hai| pRthvI sacitta hai aura aneka jIvoM se adhiSThita hai, isa viSaya meM AgamapramANa bhI hai vaha isa prakAra-" pRthvI sacitta kahI gaI hai usameM aneka jIva haiM aura una saba kI sattA pRthak-pRthak hai,-zastrapariNata pRthvI ko choDakara " ( daza. 4. a. ) arthAt-pathvI sajIva hai, aisA bhagavAnane kahA hai / usa meM aneka ekendriya jIva hai / dekhAI Ave tevI chinnatA Adine apalApa (chatI vastu dekhAya te nA kahevI ke nathI dekhAtI) karI zakAze nahi, e mATe pRthvI Adi paNa jIvanuM zarIra siddha thAya che. pRthvI Adi jIvanAM zarIra che. e prakAranuM nirUpaNa karavAthI hAtha-paganI pramANe temAM paNa keI samaya caitanyanuM astitva siddha thAya che. tenI hamezAM ane sarvathA nijIvatA siddha thaI zakatI nathI. pRthvI Adi kadAcit nirjIva hoya che, te tenuM kAraNa zastrane upaghAta che. (hathiArathI kapAvuM-khodAvuM te che) zastranA prayogathI jema hAtha-paga avayava nijIva thaI jAya che, te pramANe pRthvI paNa nirjIva thaI jAya che. pRthvI sacitta che. ane aneka jIvothI adhiSThita che. A viSayamAM Agama prabhAra 5 che. te yA pramANe: "pRthvI sacitta kahevAmAM AvI che, temAM aneka jIva che, ane te sarvanI sattA pRtha5-Ytha che; zastraparizuta pRthvIna. tyane." (zAli, 4-5 ) atha-pRthvI sajIva che, evuM bhagavAne kahyuM che. temAM aneka ekendriya jIva che.
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre aneke bahavo jIvA ekendriyA yasyAM sA tathoktA, pRthakasattvA-pRthak pRthagbhUtA aGgalAsaMkhyeyabhAgamAtrazarIrAvagAhanAmAzritya vibhinnarUpeNa sthitAH satvAH sparzanendriyavanto jIvA yasyAM sA tathoktA 'AkhyAtA' iti pUrvoktena saMvandhaH / nanu tarhi tathAbhUtAyAM sacittAyAM pRthivyAM gamanAgamanAdikriyAM kurvatAM saMyatAnAma hiMsAvratasya saMrakSaNaM kathaM bhavati pratyutAvazyakaraNIyoccAraprasravaNAdikriyayA hiMsaiva bhavati, tasmAdahiMsAvratapAlanaM vandhyAputrapAlanavadasaMbhavam ?-ityata Aha-'annattha satthapariNaeNaM' iti, zastrapariNatAyA anyatra, zastrapariNatAM pRthivIM varjayitvA'nyA pRthivI sajIvA / zasyate hiMsyate prANigaNo'neneti zastraM / yad yasya vinAzakAraNaM tattasya zastramityarthaH / tat dvividhaM dravyabhAvave saba jIva aMgula ke asakhyAtaveM bhAgakI zarIra-avagAhanAvAle bhinna-bhinna rUpa meM sthita haiM / yahA~ sattva kA artha ekendriya jIva samajhanA cAhie / zaGkA-pRthvI agara sacitta hai to sacitta pRthvI para gamana-Agamana Adi kriyA karane vAle sAdhuoM kA ahiMsAvata kaise sthira raha sakatA hai ? pratyuta mala-mUtra Adi kA tyAga anivArya hai aura isa se hiMsA honA bhI anivArya hai| esI sthiti meM ahiMsA kA pAlana karanA vaMdhyA-putra kA pAlana karane ke samAna asaMbhava hai| samAdhAna-zAstra meM kahA hai-'annattha satthapariNaeNaM' arthAt zastrapariNata pRthvI ko choDakara dUsarI pRthvI sacitta hai| jisa ke dvArA prANigaNa kA hanana ho use zastra kahate hai| tAtparya yaha hai ki jo jisa ke vinAza kA kAraNa hai, vaha usa te sarva jIva aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI zarIra-avagAhanAvALA bhinna-bhinna rUpamAM sthita che. ahiM sarvane artha ekendriya jIva samajavuM joIe. zaMkA-pRthivI agara sacitta che te sacitta pRthvI para javA AvavAnI kriyA karavAvALA sAdhuonu ahiMsAvRta sthira kevI rIte rahI zake che ? ulaTuM malamUtra Adine tyAga anivArya che, tethI hiMsA thavI paNa anivArya che. evI sthitimAM ahiMsAnuM pAlana karavuM te vaMdhyAputranA pAlana karavA samAna asaMbhava che. samAdhAna-zAstramA 4yu cha :- * annattha satthapariNaeNaM' arthAt shpariNata pRthvIne tyajI bIjI prathvI sacitta che jenA dvArA prANigaNunuM hanana (nAza) thAya tene zastra kahe che. tAtparya e che ke-je jenA vinAzanuM kAraNa che te tenA mATe zastra che.
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 ma. 2 pRthivIkAyasvarUpam sU. 2 prAthavAkAyasvarUpam 433 bhedAt / tatra dravyazastraM svakAyaparakAyatadubhayalakSaNam / tatra svakAyazastraM pRthivyAH pRthivyeva yathA-kRSNamRttikAyAH zuklamRttiketyAdi / parakAyazastraM jalAgnigomayacaraNazakaTacakrAdi / ubhayakAyazastraM jalAdimizramRttikA / evaM ca zastrapariNatAyAH pRthivyA acittatayA na tatroccAraprastravaNAdikriyayA munInAmahiMsAvratakSatiH / (2) prarUpaNAdvArampRthivIjIvA dvividhAH sUkSmavAdarabhedAt / sUkSmanAmakarmodayAtsUkSmAH, bAdaranAmakarmodayAd vAdarAH, na tu badarAmalakavadApekSikaM sUkSmatvaM bAdaratvaM ca / ke lie zastra hai / zastra ke do bheda haiM-dravyazastra aura bhAvazastra / svakAya, parakAya aura ubhayakAyarUpa dravya-zastra hai / pRthvI kA zastra pRthvI-svakAyazastra hai jaise kAlI miTTI kA zastra sapheda miTTI hai| parakAyazastra jaise-jala, agni, gobara, caraNa (paga), zakaTa (gADI) kA paiyA Adi / jala Adi se milI huI mRttikA ubhayakAyazastra hai| isa prakAra zastra se pariNata pRthvI acitta ho jAtI hai, ata eva usa para mala-mUtra Adi tyAgane vAle muniyoM ke ahiMsAvata meM koI kSati nahIM phuNctii|| (2) prarUpaNA-dvArapRthvI ke sUkSma aura bAdara ke bhedase do prakAra haiM / sUkSmanAmakarma ke udaya se sUkSma aura bAdaranAmakarma ke udaya se bAdara hote haiM / yahA~ sUkSmatA aura bAdaratA bera aura Avale kI taraha sApekSa nahIM samajhanI cAhie / zastranA be bheda che. dravyazAstra ane bhAvazastra, svakAya, parakAya ane ubhayakAyarUpa kirthazAstra che. pRthvInuM zastra pRthvI svakIya-zastra che, jema kAlI mATInuM zastra sapheda bhATI cha. 524Aya-zakharebhasa, mani, cha, 5, gADInu yA mAhi. - pANI AdithI maLelI mATI ubhayakAya-zastra che. A pramANe zastrathI pariNata pRthvI acitta thaI jAya che. eTalA mATe tenA para maLa-mUtrAdi tyAga karavAvALA munienA ahiMsAvratamAM keI hAni pahoMcatI nathI. ___ (2) myearpRthvIkAyanA jIva sUkSama ane bAdaranA bhedathI be prakAranA che. sUkSmanAmakarmanA udayathI sUkSama ane bAdaranAmakarmanA udayathI bAdara thAya che. ahiM sUkSamatA ane bAkaratA. bora ane AMbaLAnI pramANe sApekSa samajavI nahi joIe. ma. bhA.-55
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAjasaMtre tatra sUkSmAH dvividhAH-paryAptA aparyAptAzca, te kajjalakUpikAvat srvlokvyaapinH| bAdarA api dvidhA-paryAptAparyAptabhedAt / tatra vAdarAH paryAptA aparyAstAca lokasyaikadeze pRthivyaSTakAdho'dhaHpAtAla-bhavana-nakaraprastarAdau santi / te vidvidhAH zlakSNa-kharabhedAt / tatra zlakSNA vAdarapRthivI saptadhAkRSNanIla-lohita-pIta-zukla-paNDu-panakabhedAt / kharavAdarapRthivyAstu catvAriMzad (40) bhedAH, tathAhi ____ (1)zuddhapRthivI, (2)zarkarApRthivI, (3)vAlukApRthivI, (4)upalaH, (5)zilA, (6)lavaNaH,(7)USaH (8)ayaH, (9)tAmraH, (10)trapuH, (11)sIsakam, (12)rUpyam, (13)suvarNam, (14)vajraH, (15)haritAlaH (16)hiGgalakA, (17)manaHzilA, sUkSma jIva bhI do prakAra ke haiM-paryApta aura aparyApta / ye jIva kAjala kI kuppI ke samAna sampUrNa loka meM bhare hue haiN| bAdara bhI paryApta aura aparyApta-do prakAra ke haiN| ye jIva loka ke eka deza meM haiM / ina ke do bheda haiM-'lakSNa aura khara / zladaNabAdarapRthvI ke sAta bheda haiM-kRSNa nIla lohita (lAla) pIta zukla pANDu aura panaka kharabAdara pathvI ke cAlIsa bheda haiM, ve isa prakAra ___ (1) zuddha-pathivI, (2) zarkarA-pathivI, (3) bAlakA-pathivI, (4) upala, (5) zilA, (6) lavaNa-namaka, (7) USa-kSAra, (8) lohA, (9) tAMbA, (10) rAgA, (11) sIsA, (12) cAMdI, (13) sonA, (14) vajra, (15) haritAla, (16) hIMgala, sUphama jIva paNa be prakAranA che. paryApta ane aparyApta-jIva kAjaLanI kukhInA samAna saMpUrNa lekamAM bharelA che. bAdara paNa paryApta ane aparyApta ema be prakAranA che. e jIva lekanA eka dezamAM che. tenA be bheda che. slaNa ane khara, zvaNa bAdara pRthvInA sAta se che. gy, nIsa, sahita (Ana) pIta, zusI, paDa bhane yana. 2-mAhara pRthvInA cAlIsa bheda che-te A pramANe che - (1) zuddha pRthivI; (2) shii| pRthivI, (3) vAyu pRthivI, (4) S58, (5) zikSA, (6) aag-nama, (7) 6Sa-kSAra, (8) , (6) 3imA, (10) rAgA-Bene, (11) sIsA, (12) yAMDI, (13) sonA, (14) 400, (15) uratAta, (16) DIzukha,
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ ocAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 2 su. 2 pRthivIkAyasvarUpam 435 (18) zasyakaH - pAradaH, svanAmakhyAto ratnavizeSazca, (19) aJjanaM, (20) mavAlam, (21) abhrapaTalam (22) abhravAlukA (abhrakacUrNam ) ( 23 ) gomedakaH, (24)rucakaH, (25)aGkaH, (23) sphaTikaH, (27) lohitAkSaH, (28) marakataH, (29) masAragallaH, (30) bhujamocaka:, (31) indranIla:, (32) candanam / , (33) gairikam:, (34) haMsagarbhaH, (35) pulakaH, ( 36 ) saugandhikaH, (37) candraprabhaH, (38)vaiDUryam:, (31) jalakAntaH, (40) sUryakAntaH / ete ca zuddhapRthivyAdayaH pRthivIkAyikAH svAkarAdau sacittA bhavanti / gomaya - kacavara-savitRtApAdisaMparkAttu gatacetanA api bhavanti / vAdarapRthivyA yatraiko jIvastatrA'saMkhyAtairniyamato bhAvyam / evamaptejovAyupratyekavanaspatiSvapi vijJeyam / nigode tu yatraiko (17) mainasila, (18) zasyaka - pArA, athavA ratnavizeSa, (19) aMjana, (20) pravAla, (21) abhrapaTala, (22) abhravAllukA (abhrakacUrNa), (23) gomeda, (24) rucakra, (25) aMkaratna, (26) sphaTika, (27) lohitAkSa, ( 28 ) marakata, (29) masAragalla, (30) bhujamocaka, (31) indranIla, (32) caMdana, (33) gerU, (34) haMsagarbha, (35) pulaka, (36) saugadhika, (37) candraprabhacandrakAnta, (38) vaihna e, (39) jalakAnta, (40) sUryakAnta / ye zuddha pRthivI Adi cAlIsa jaba apane Akara (khAna) meM rahate hai to sacitta hote hai / gobara kacarA sUraja kI dhUpa Adi ke saMparka se acetana ho jAte hai / jahAM bAdarapRthvI kAya kA eka jIva hotA hai vahA asaMkhyAta jIva niyama se hote hai / isI prakAra ap, teja, vAyu, aura pratyekavanaspati meM bhI samajhanA cAhie / (17) bhanazIla, (18) yAro, (18) surabho, (24) 324, (25) 24-2tna, (21) sTUTiGa, (27) sohitAkSa, (28) bharata, (28) masAraMgasa, (30) lubhAya:, (31) indranIsa, (32) yandana, (33) gerU, (34) (sagala, (36) pusa, (39) sauga Mdhika, (36) candraprala-ya drAnta, (38) vaiDUrya, (36) sAnta, (40) sUrya anta mA zuddha pRthvI Adi cAlIza jyAre peAtAnA Akara-khANamAM rahe che te sacitta heAya che. chANu, kacarA, sUrajanA taDakeA vagerenA saMparkathI te acetana thaI jAya che. jyAM khAdar pRthvIkAyanA eka jIva hAya che, tyAM asaMkhyAta jIva niyamathI heAya che. e prakAre apU, teja, vAyu ane pratyekavanaspatimAM paNa samajavuM jeI e,
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre - nigodajIvastatra niymto'nntaaH| vAdarANAM sUkSmANAM ca pRthivIkAyAnAbhete vakSyamANA bhedAH santi, tatrobhayoH paryAptAparyAptabhedaH prAguktaH, anye bhedA ucyante-zarIratrayA-'GgalAsaMkhyeyabhAgazarIra-sevArtasaMhanana-mamUracandrasaMsthAna-kapAyacatuSka-sajJAcatuSkA''dhalezyAtraya-sparzanendriya-vedanAkapAyamAraNAntikasamuddhAtA-'sajJitva- napuMsakaveda-paryApticatuSTaya-mithyAdarzanA-'cakSudarzanA-'jJAna-kAyayoga-sAkArAnAkAropayogA''hArAdiprabhRtayaH / tatra vizeSastu bAdarapRthivIkAyAnAM lezyA AdhAzcatasraH, zeSaM sarva samAnam / asaMkhyeyAzca pratyekamubhaye / nigoda meM jahA~ eka jIva hotA hai vahA~ niyama se ananta jIva hote hai| vAdara aura sUkSma pRthivIkAyoM ke bheda isa prakAra hai-donoM ke paryApta aura aparyApta bheda pahale kahe jA cuke hai / aba anya bheda kahate hai-tIna zarIra, aMgulakA asaMkhyAtavAM bhAga zarIra, sevAta saMhanana, masUracandrasaMsthAna, cAra kaSAya, cAra saMjJAe~, prAraMbha kI tIna lezyAe~, sparzanendriya, vedanA kaSAya aura mAraNAntika samuddhAta, asaMjJIpana, napuMsakaveda, cAra paryAptiyA, mithyAdarzana, acakSudarzana tIna ajJAna; kAyayoga, sAkAra tathA anAkAra upayoga, AhAra Adi / ina meM vizeSatA itanI hI hai ki bAdarapRthivIkAya meM pahale kI cAra lezyAe~ hotI hai / zeSa saba bola samAna hai| donoM hI asaMkhyAtaasaMkhyAta hai| nigedamAM jyAM eka jIva hoya che tyAM niyamathI ananta jIva hoya che. bAdara ane sUkama pRthivIkAnA bheda A pramANe che--bannenA paryApta ane aparyApta beu bheda prathama kahevAmAM AvyA che. have bIjA bheda kahe che-traNa zarIra, aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga zarIra, sevArtA saMhanana, masUra-ca saMsthAna, cAra kaSAya, cAra saMjJAo, prAraMbhanI traNa vezyAo, sparza Indriya, vedanA kaSAya, ane mAraNAntika samudaghAta, asaMsIpaNuM, napuMsakaveda, cAra paryAptie, mithyAdarzana, acakSudarzana, traNa ajJAna, kAyAga, sAkAra tathA anAkAra upayoga, AhAra Adi. temAM vizeSatA eTalI ja che ke -bAdara pRthivIkAyamAM prathamanI cAra vezyAo hoya che, bAkI tamAma bela samAna che. banne ja asaMkhyAta-asaMkhyAta che.
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u. 2 . 2 pRthivIkAyasvarUpam 437 (3) parimANadvAram-- bAdaraparyAptAH pRthivIkAyajIvAH sarvataH stokAH / tadapekSayA vAdarA'paryAptAH asNkhyeygunnaaH| tadapekSayA sUkSmA'paryAptA asNkhyeygunnaaH| tadapekSayA sUkSmaparyAptA asaMkhyeyaguNAH / yadi jakArIdhAnyakaNapramANapRthivyaMzAzrayA jIvA ekaikaM bahirnigatya pRthak-pRthak kapotamitaM kAyaM kuryustarhi teSAM lakSayojanapramANajambUdvIpe samAvezo'pi na saMbhavati / nanu javArIdhAnyakaNamAtre pathivyaMze kathamiyanto jIvAstiSThanti ! iti cet ucyate-yathA sahasrauSadhisaMmizraNaniSpannasahasrapAkatailasyAlpIyasi (3) parimANadvAraparyApta bAdara pRthvIkAya ke jIva saba se thoDe haiM / una kI apekSA bAdara aparyApta asaMkhyAta gunA adhika hai / una se sUkSma aparyApta asaMkhyeya gunA hai| una se sUkSma paryApta asaMkhyAta gunA hai / agara javAra nAmaka dhAnya ke kaNa ke barAbara thvI ke aMza meM rahane vAle jIva eka-eka karake bAhara nikala jAe~ aura ve saba apanA zarIra kabUtara ke zarIra ke barAbara banAleM to eka lAkha yojana vistAra vAle jambUdvIpa meM unakA samAveza nahIM ho sktaa| zaGkA-javAra ke eka dAne ke barAbara pRthivI ke aMza meM itane adhika jIva kisa prakAra raha sakate hai ? samAdhAna-jaise hajAra auSadhoM ke sammizraNa se bane hue sahasra-pAka taila ke (3) pribhaaaarparyApta bAdara pRthvIkAyanA jIva sauthI thaDA che tenI apekSA bAdara aparyApta asaMkhyAta gaNA adhika che. tenAthI sUkSama aparyApta asaMkhyAta gaNA che, tenAthI sUkSama paryApta asaMkhyAta gaNu che. agara juvAra nAmanA dhAnyanA kaNanI barAbara pRthvImAM rahevAvALA jIva eka-eka thaIne bahAra nikaLe ane te sarva pitAnuM zarIra kabUtara-pArevAnAM zarIra barAbara banAvI lIe te eka lAkha jananA vistAravALA jammu dvipamAM tene samAveza thaI zake nahi. zakA-jAvAranA eka dANunI barAbara pRthivImAM eTalA adhika jIva kevI rIte rahI zake che? samAdhAna-jevI rIte hajAra auSadhanA saMmizraNathI banelA sahaa-pAka talanA
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 AcArAgamatre sUcyagralagnavindumAtre'pi sahasrauSadhisamAvezastathaiva pRthivIkAyajIvAstAvanmAtre pRthivyaMze tiSThantIti / yathA vA sahasrauSadhisaMmizraNe kRte cUrNIkRtya paripiSya khasakhasakaNapramANaguTikA kriyate, tatra pratyekaguTikAyAM sahasrauSadhisamAvezo dRzyate, tadvajjavArIdhAnyakaNamAtre'lpIyasi pRthivyaMze pRthivIkAyajIvAstiSThantIti naitaccitram / yadi lokAkAzasya pratyekapradeze, ekaikaH pRthivIkAyajIvaH sthApyate tadA asaMkhyAtA lokA pUritA bhveyuH| pRthivIkAyajIvAnAM parimANaM tAvadasti, yadi lokA asaMkhyAtA bhaveyuH, teSAmasaMkhyAtalokAnAM yAvantaH pradezAH bhaveyustAvantaH pRthivIkAyajIvAH santIti bodhyam / naa| choTe se, sUI ko noMka para lage hue eka bUMda meM bhI hajAra auSadhoM kA samAveza ho jAtA hai, isI prakAra javAra ke eka dAne ke barAbara pathvI ke aMza meM itane jIva rahate hai| athavA jaise eka hajAra auSadho ko milA diyA jAya aura unakA cUrNa banA liyA jAya, khUba pIsA jAya aura usase khasakhasa ke dAne ke barAbara golI banA lo jAya to usa pratyeka golI meM hajAra auSadhiyoM kA samAveza jAna paDatA hai| isa prakAra javAra barAbara pRthvI ke aza meM agara itane jIva rahate hai to isameM Azcarya kI kauna sI bAta hai ? agara lokAkAza ke eka-eka pradeza meM, eka-eka jIva sthApita kiyA jAya to asaMkhyAta loka bharajAe~ / pRthivIkAya ke jIvoM kA parimANa itanA hai ki-yadi loka asaMkhyAta hoM aura una asaMkhyAta lokoM ke jitane pradeza hoM, utane hI pRthivIkAya jIva haiM, aisA samajha lenA caahie| nAnA evA seInI aNI para lAgelA eka TIpAmAM paNa hajAra auSadhane samAveza thaI jAya che. e pramANe juvAranA eka dANAnI barAbara pRthvImAM eTalA jIva rahe che. athavA jevI rIte eka hajAra auSadhane meLavavAmAM Ave ane tenuM cUrNa banAvI levAya, ane tene khUba vATavAmAM Ave ane temAMthI khasa-khasanA dANA barAbara geLI banAvavAmAM Ave te pratyeka goLImAM hajAra auSadhIone samAveza thayela che, ema jANI zakAya che. e pramANe juvAra barAbara pRthvImAM eTalA jIva rahe che te temAM AzcaryanI vAta zuM hoI zake ? athavA kAkAzanA eka eka pradezamAM, eka-eka jIva sthApita karavAmAM Ave te asaMkhyAta leka bharAI jAya. pRthivIkAyanA jInuM pariNAma eTaluM cheje leka asaMkhyAta hoya ane te asaMkhyAta lekanA jeTalA pradeze hAya eTalA ja pRthivIkAya jIva che. ema samajI levuM joIe.
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra cintAmaNi - TIkA abhya. 1 u. 2 sU. 2 pRthivIkAyajIvaparimANam 439 ye pRthivI kAyahiMsAyAM lajjamAnAste - anagArAH ye tu tatra pravRttAste dravyaliGgaH, iti bodhayitumAha-' lajjamANAH ' ityAdi / eke = anye, lajjamAnAH pRthivIkAyasyAramme paramakaruNayA dravitahRdayatayA saMkocamApadyamAnAH pRthak= kecit pratyakSajJAnino'vadhi - manaH paryaya - kevalinaH kecit parokSajJAnino bhAvitAtmAno'nagArAH santi, iti, pRthak-pazya / ime sUkSmavAdarapRthivIkAyArambhakaraNe bhItAstrastA udvignAstrikaraNatriyogaH pRthivIkAyArambhaparityAgino vidyante tAnavalokayetyarthaH / eke punaH = anye tu - ' vayamagArAH sAdhavaH smaH' iti sAbhimAnaM pravadamAnAH ' vayameva pRthivIkAyajIvarakSaNaparA: mahAtratadhAriNaH ' iti vyarthaM jo puruSa pRthivIkAya kI hiMsA se virata hote haiM, vehI anagAra haiM / jo usa hiMsA meM pravRtta haiM, ve dravyaliMgI hai / yaha batalAne ke lie kahate haiM-' lajjamANA' ityAdi / koI-koI puruSa pRthivIkAya ke Arambha meM atyanta karuNAzIla hone ke kAraNa, dravita hRdaya vAle hone se, saMkoca - vRtti karate haiM, una meM se koI-koI pratyakSajJAnI arthAt avadhijJAnI, manaHparyayajJAnI aura kevalajJAnI, tathA koI parokSajJAnI bhAvitAtmA anagAra haiM, isa prakAra pRthak-pRthakbhAva se dekho / arthAt una puruSoM ko dekho jo sUkSma aura bAdara pRthvIkAya kA Arambha karane meM lajjA karate haiM, trasta hote hai, aura tInakaraNa, tInayoga se pRthivIkAya ke Arambha ke tyAgI hai / aura koI-koI ' hama sAdhu haiM / aisA abhimAna ke sAtha kahate hue 'hama hI pRthivIkAya kI rakSA meM tatpara haiM aura mahAvratadhArI haiM ' / isa prakAra vRthA pralApa je purUSa pRthivIkAyanI hiMsAthI virata-nivRtta thAya che teja aNugAra che. muni chene hisAmAM pravRtta che te dravyaTiMgI che. te matAvavA bhATe he che- 'lajja mANA' ityAdi. kAI kAI purUSa prathivIkAyanA AraMbhamAM atyanta karUNAzIla DevAnA kAraNe dravita hRdayavALA hovAthI sa`kAca-vRtti kare che temAMthI kAI kAI pratyakSajJAnI arthAt avidhajJAnI, mana:paryaMyajJAnI ane kevalajJAnI ane kAI parAkSajJAnI bhAvitAtmA aNugAra che. pRtha=pRthabhAvathI jue, arthAt te purUSone jue ke je sUkSma ane bAdara pRthvIkAyanA AraMbha karavAmAM lajjA kare che--zaramAya che-trAsa pAme che. ane traNa karaNa traNa ceAgathI pRthvIkAyanA ArabhanA tyAgI che. C ane kAI-kAI * ame sAdhu chIe' evA abhimAnanI sAthe kahe che ke-ame paNa pRthvIkAyanI rakSAmAM tatpara chIe, ane mahAvratadhArI chIe.' A pramANe vRthA
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre 440 malapanto dravyaliGginaH santi tAn pRthaka-pRthagbhAvena pazya / (4) vadhadvAraM, (5) zastradvAraM ca / ime khalvanagArAbhimAnino dravyaliGgino manAgapyanagAraguNeSu na pravartante, nApi gRhasthakRtyaM kiJcit parityajanti, iti darzayati yad=yasmAd virUparUpaiH vibhinnarUpairnAnAvidhaiH zastraiH =loSTa pASANAdibhiH svakAyarUpaiH, agnyAdibhiH = parakAyarUvai halakuddAlakhanitrAdibhistadubhayarUpaiH pRthivIkarmasamArambheNa=pRthivyAH karmasamArambhaH - pRthivIkarmasamArambhaH pRthivImAzritya jJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmabandhanibandhanasAradyavyApAraH, tena imaM= pRthivIkAyaM vihiMsanti / pRthivIkAyahiMsAyAM pravRttAH khalu SaDjIvanikAyakarate hue dravyaliMgI hai unheM pRthak dekho / (4) vadha aura ( 5 ) zastradvAra apane Apa ko anagAra samajhane vAle ye dravyaliGgI sAdhu ke guNoM meM tanika bhI pravRtta nahIM hote, aura na gRhasthoM ke kisI kArya kA tyAga karate haiM, yaha bAta batalAte haiMye dravyaliGgI loga vibhinna prakAra ke miTTI, patthara Adi svakAya - zastroM se agni Adi parakAya-zastroM se, hala, kudAla Adi khodane ke sAghanarUpa ubhayakAya zastroM se pRthivIkarmasamArambha karate hai, arthAt pRthivI ke nimitta se jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karmabandha kA kAraNa sAvadha vyApAra karate haiM, aura usa se pRthivIkAya ko hiMsA karate haiM / pRthivIkAya kI hiMsA meM pravRtta hone vAlA puruSa chahoM jIvanikAyoM mithyA pralApa karanArA dravyaliMgI che. tene jUdA jUdA bhAvathI jue. (4) vadha apane (4) zastra dvAra peAteja peAtAne aNugAra-sAdhu samajavAvALA e dravyaliMgI, sAdhunA guIAmAM jarA paNa pravRtta thatA nathI. ane gRhasthAnA kAI kAryanA tyAga karatA nathI. e vAta matAve che: e dravyaliMgI lAka jUdA jUdA prakAranI mATI, paththara Adi svakAya zastrothI agniAdi parakAya zastrothI haLa, kAdALI Adi kheADhavAnA sAdhanarUpa ubhayakAya zastrothI pRthvIkasamAraMbha kare che. arthAt pRthvInA nimittathI jJAnAvaraNIya di A prakAranA karmabaMdhanA kAraNu sAvadya vyApAra kare che, ane tethI pRthvIkAyanI hiMsA kare che. pRthvIkAyanI hiMsAmAM pravRtta thavAvALA purUSa jIvanikAcAnI hiMsA kare che.
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 mU.2 pRthivIkAyasamArambhaH rUpaM lokaM sarvameva vihiMsantItyAha-'puDhavIsatthaM -ityAdi / pRthivIzastram-pRthivyupamardakaM zastram, zasyate-hiMsyate aneneti zastram , tad dvividha-dravya-bhAva-bhedAt / tatra dravyazastraM-svakAyaparakAyatadubhayarUpam / bhAvazastra duSpayuktamanovAkAyalakSaNam , samArabhamANAH pRthivIkArya prati vyApArayantaH, anyAn pRthivIkAyabhinnAn anekarUpAn apUkAyAdIn sthAvarAn , dvIndriyAdIn prasAMzca vihiMsanti / (6) upabhogadvAramjagati khalu bahavo dravyaliGgino vidyante, yathA-' vayaM paJcamahAvratadhAriNaH kI hiMsA karatA hai, yaha batalAne ke lie kahate haiM-'puDhavIsatthaM ' ityAdi / pRthivIzastrakA artha hai-pathivIkAya kI hiMsA karanevAlA zastra / jisa se hiMsA ho vaha zastra kahalAtA hai / zastra do prakAra kA hai-(1) dravyazastra aura (2) bhAvazastra / svakAya, parakAya aura ubhaya-svapara-kAyarUpase dravyazastra tIna prakAra kA hai / mana vacana aura kAyakA duSprayoga karanA bhAvazastra hai| pRthvIkAya kA AraMbha karanevAle, pRthivIkAya se bhinna aneka apkAya Adi sthAvara jIvoM kI, tathA dvIndriya Adi trasa jIvoM kI bhI hiMsA karate haiM / (6) upabhogadvArasaMsAra meM bahuta se dravyaliMgI haiN| jaise-' hama paMcamahAvratadhArI haiM, saba AraMbha me matAvA bhATe 4 cha :-'puDhavIsatthaM' tyAhi. pRthvIza ane artha che-pRthvIkAyanI hiMsA karavAvALA zastro jenAthI hiMsA tha6 za te zastra pAya che. zasa me prA2nA che. (1) dravya zastra bhane (2) bhAva-zastra-svakAya, parakAya, ane ubhayasva-parakAyarUpa dravyazastra traNa prakAranA che. mana, vacana ane kAyanA duSpaga karavA te bhavazAstra che. pRthvIkAyane AraMbha karavAvALA, pRthvIkAyathI bhinna aneka apakAya Adi sthAvara jenI tathA zrIndriya Adi trasa jIvanI paNa hiMsA kare che. (6) upa -2saMsAramAM ghaNAja dravyaliMgI sAdhu che. jevI rIte "ame paMcamahAvratadhArI
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 442 AcArAgasUtre sarvArambhaparityAginaH paTakAyarakSakA anagArAH (sAdhavaH) smaH' iti vadanto daNDizAkyAdayaH santi / tatra keciddehazuddhayarthaM mRttikAsnAyino bhavanti / kecitsvanivAsArtha gRhAdinirmANakaraNaM kudAlakhanitrAdibhiH pRthivIkAyamupamardayanti / kecit svodarapUrtyarthaM kRSyAdikarma kurvanti / kecicca devakulAdyartha sAvadyamupadizanti. pArthivIdeva-gurvAdi-pratimAnirmANe jIrNoddhArakaraNe ca mahAbhImabhavasamudrAdAtmanaH samuddhAro bhavatIti manyante, vadanti ca "jiNabhavaNakAraNavihI, suddhA bhUmI dalaM ca ktttthaaii| bhiyagANaisaMdhANaM, sAsayaDI ya jayaNAya ||9||....eyss phalaM bhaNiyaM, iya ANAkAriNo u saGghassa / aura parigraha ke tyAgI haiM, ghaTkAya ke rakSaka sAdhu haiN'| isa prakAra kahane vAle daNDI zAkya Adi haiN| ina meM koI-koI to zarIra kI zuddhi ke lie miTTI se snAna karate haiM / koI apane rahane ke lie makAna Adi banAne meM kudAla khanitra (kusa) Adi khodane ke sAdhanoM dvArA pRthvIkAya kA upamardana karate hai / koI-koI apanA peTa bharane ke uddezya se khetI Adi karate haiM / koI devakula Adi ke lie sAvadha upadeza dete hai-deva guru Adi kI pArthiva pratimA nirmANa karAne se aura jIrNoddhAra karAne se bhavasAgara se AtmA kA taranA hotA hai, aisA mAnate haiM aura kahate hai ki " jinabhavana banAne kI vidhi isa prakAra hai-" zuddha bhUmi, zuddha IMTeM, patthara, kASTha Adi honA, kArya karane vAle kArIgaroM ko prasanna rakhanA, apane pariNAma uttarottara caDhate hue rakhakara yatanApUrvaka kArya karAnA" ityAdi / . .bhagavAna kI AjJAke chIe. sarva AraMbha ane parigrahanA tyAgI chIe, SakAyanA rakSaka sAdhu chIe. A pramANe kahevAvALI daMDI zAkaya Adi che temAM kaI-kaI te zarIranI zuddhi mATe mATIthI snAna kare che. keI pitAne rahevA mATe makAna Adi banAvavAmAM kedALI, kesa Adi khodavAnAM sAdhano dvArA pRthvIkAyanuM upamardana kare che, kaI-kaI potAnuM peTa bharavAnA uddezathI khetI kare che keI devakuLa Adine mATe sAvadya upadeza kare che-deva, gurU AdinI pArthiva pratimA nirmANa karAvavAmAM ane jIrNoddhAra karAvAmAM bhavasAgarathI AtmA tarI zake che, evuM mAne che ane kahe che ke - "nibhari manAvAnI vidhi mA pramANe cha:-zuddha bhUmi, zuddha To, 5552, kASTha Adi joIe. kAma karavAvALA kArIgarene prasanna rAkhavA, pitAnAM pariNAma uttarottara caDhatAM rAkhIne yatanApUrvaka kArya karavuM. ItyAdi bhagavAnanI AjJAnA ArAdhaka zrAvakane
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya.1 u.2 sU.2 pRthivIkAyasamArambhaprayojanam 443 cittaM suhANubaMdha, nivvANaM taM jiNidehiM // 44 // (paJcAzaka TIkA 7. vi.) " jiNabhavaNAI je uddharaMti bhattIi sddiypddiyaaii| te uddharaMti appaM, bhImAo bhavasamuddAo // " (dharmasaMgrahaTIkA 2adhi.) chAyA-" jinabhavanakAraNavidhiH-zudhdhA bhUmirdalaM ca kASThAdi / bhRtakAnatisandhAnaM, svAzayavRddhizca (zobhanAzayaddhiH ) yatanA ca / / ....etasya phalaM bhaNitaM, ityAjJAkAriNastu zrAddhasya / citraM sukhAnuvandhaM, nirvANAntaM jinendraH (bhaNitam ) / / 44 / / jinabhavanAni ye uddharanti bhaktyA zaTitapatitAni / te uddharantyAtmAnaM bhImAd bhavasamudrAt" iti ca // tathaiva zAstraniSiddhe pUjApratiSThAdisAvadyakArye pravRttyA dravyaliGgino'pi svAtmAnaM munimeva manyante / ye pathivIzastra prayuJjAnAH SaDjIvanikAyaArAdhaka zrAvaka ko bhagavAn ne isa kA phala isa prakAra batAyA hai-"usako anekAneka sukhoM kA anubandha hotA hai aura paramparA se mokSa kI prApti hotI hai"| (paJcAzakaTIkA 7 vi.) jo puruSa jIrNa jinabhavanoM kA bhaktise uddhAra karAte hai ve bhIma bhavasAgara se apanI AtmA ko tArate hai " / (dharmasaMgrahaTIkA 2 adhi.) isI prakAra zAstraniSiddha pUjA pratiSThA Adi sAvadha kAryoM meM pravRtti karake dravyaliMgI bhI apanane Apa ko muni mAnate hai| Azaya hai ki-jo loka pRthivIzastra kA prayoga karake SaDjIvanikAyarUpa samasta loka kI hiMsA karate hai, aura bhagavAnakA nAma lekara svayaM khoTI prarUpaNA karate hai ataH ve dravya bhagavAne tenuM phala A pramANe batAvyuM che-tene anekAneka sukhone anubaMdha thAya cha; mane 52252|thii mokSanI prAti thAya cha." (paMcAzakaTIkA 7 vi.) "je purUSa jIrNa thayeluM jinamaMdira, tene bhaktithI uddhAra karAve che te mahAna sapasAgarathI potAnA bhAna re cha." (dharmasaMgrahaTIkA 2 adhi ) Aja pramANe zAstraniSiddha pUjA, pratiSThA Adi sAvadya kAryomAM pravRtti karIne dravyaliMgI paNa pite pitAne muni mAne che. Azaya e che ke-je loka pRthvIza ane prayoga karIne SaDUjIvanikAyarUpa samasta lokanI hiMsA kare che ane bhagavAnanuM nAma laIne pote khoTI prakapaNa kare che mATe te vyaliMgI che, sAcA
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 A~cArAGgamatre rUpaM lokaM sarvameva vihiMsanti te dravyaliGgino nAnagArA iti bhAvaH, uktaJca "sAvajA kiriyA jesi, sAvajjA desaNA thaa| bhamaMti dIhasaMsAre, te savve davaliMgiNo // 1 iti / sU. 2 // evaM zAkyAdInAM pRthivIkAyopamardakatvena dravyaliGgitvaM pratibodhitaM bhagavateti jambUsvAminaM sudharmA svAmI kathayati-tatthe '-tyAdi / // mUlam // tattha khalu bhagavayA pariNNA paveiA, imassa ceva jIviyassa parivaMdaNamANaNa-pUyaNAe jAimaraNamoyaNAe, dukkhapaDighAyahejeM, se sayameva puDhavisatthaM samAraMbhai, aNNehiM vA puDhavisatthaM samAraMbhAvei, aNNe vA puDhavisatyaM liMgI hai-sacce anagAra nahIM hai / kahA bhI hai ___ "jina kI kriyA sAvadha hai aura jinakA upadeza sAvadha hai, ve dIrgha saMsArameM paribhramaNa karate hai / una sabako dravyaliMgI jAnanA cAhie" | sU. 2 // isa prakAra pRthivIkAya kA upamardana karane vAle hone se zAkya Adi ko bhagavAn ne dravyaliMgI kahA hai / yaha bAta sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate haiM-'tatya khalu' ityaadi| mUlArtha-bhagavAn ne parijJA kA upadeza diyA hai| isI jIvana ke lievandanA, mAna aura pUjana ke lie, janma aura maraNa se mukta hone ke lie, duHkha kA nAza karane ke lie vaha svayaM hI pRthivIkAya kA AraMbha karatA hai, dUsaroM se pathivIkAyakA Arambha karAtA hai, aura pathivIkAyakA AraMbha karane vAle dUsaroM kA anumodana karatA hai / magAra-sAdhu nathI. yu cha : jenI kriyA sAvadya che, ane jene upadeza sAvadya che, te dI saMsAramAM paribhramaNa kare che. te sarvane dravyaliMgI jANavA joIe." (sU) 2) e pramANe pRthvIkAyanuM upamana-nAza karavAvALA hovAthI zAkya Adine bhagavAne dravyaliMgI kahyA che. A vAta sudharmA svAmI jakhkha svAmIne kahe che-"taratha ItyAdi, mUlArtha-bhagavAne parijJAne upadeza Ape che. A jIvanane mATe, vaMdanA, mAna ane pUjana mATe, janma ane maraNathI mukta hovAnA mATe, duHkhane nAza karavA mATe te pote ja pRthvIkAyane AraMbha kare che, bIjAthI pRthivIkAyane AraMbha karAve che, ane pRthvIkAyane AraMbha karanAra bIjAne anumodana Ape che. te AraMbha tenA
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 mu.3 pRthivIkAyasamArambhamayojanam 445 samAraMbhaMte samaNujANai / taM se ahiyAe, taM se abohIe // sU0 3 // chAyAtatra khalu bhagavatA parijJA praveditA / asya caiva jIvitasya parivandana-mAnana-pUjanAya, jAti-maraNa-mocanAya duHkhapratighAtahetuM, sa svayameva pRthivIzastraM samArabhate, anyairvA pRthivIzastra samArambhayati, anyAn vA pRthivIzastra samArabhamANAn samanujAnAti / tat tasya ahitAya, tat tasya avodhaye // sU0 3 // TIkAtatra-pRthivIkAyasamArambhe bhagavatA-zrImahAvIreNa parijJA-samyagavavodhaH khalu praveditA-prabodhitA / karmavandhasamucchedAthai jIvena parijJA'vazyaM zaraNIkaraNIyeti bhagavatA prabodhitamiti bhAvaH / parijJA dvividhA, jJa-pratyAkhyAna-bhedAt / 'sAvadhavyApAra eva karmabandhasya kAraNa'-miti jJAnaM-jJaparijJA, tadvyApAraparityAgaH -pratyAkhyAnaparijJA / vaha AraMbha usake ahita ke lie aura usako abodhi ke lie hai // sU. 3 // TIkArtha-pathivIkAya ke samAraMbha ke viSaya meM bhagavAn zrI mahAvIra svAmIne samyagbodharUpa parijJA kA sadupadeza diyA hai / tAtparya yaha hai ki-karmabandha ko naSTa karane ke lie jIva ko vaha parijJA avazya hI svIkAra karanI cAhie, aisA bhagavAnne kahA hai / parijJA do prakAra ko hai--jJaparijJA aura pratyAkhyAnaparijJA / 'sAvadya vyApAra se hI karmabandha kA kAraNa hotA hai' aisA jAnanA jJa-parijJA hai, aura sAvadyavyApAra kA tyAga karanA pratyAkhyAna-parijJA hai| mahita bhATa bhane ta tanI mamAdhi bhATe cha. (3) TArtha-pRthvIkAyanA samAraMbhanA viSayamAM bhagavAna zrI mahAvIra svAmIe samyagodharUpa parijJAne sadupadeza Apyo che. tAtparya e che ke -karmabaMdhane nAza karavA mATe jIve te parijJA avazyaja svIkAra karavI joIe, e pramANe bhagavAne kahyuM che. parijJA be prakAranI che. jJaparijJA, ane pratyAkhyAnaparijJA, "sAvadya vyApAraja karmabaMdhanuM kAraNa thAya che. e pramANe jANavuM te jJa-parijJA che, ane sAvadha vyApArano tyAga kare te pratyAkhyAna-parijJA che.
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 - AcArAgasUtre jIvaH kasmai prayojanAya pRthivIkArya prati sAvadhavyApAraM karotI ?-tyAha'imassa ceve'-tyAdi / asyaiva vidyullatAvilAsavatkSaNabhaGgarasya jIvitasya jIvanasvArthe ciramukhArtha, prAsAdasadanAdiracanAtha, gamanA-gamanA-vasthAno-pavezana-pAcaparivartana-puttalikApratimAdikaraNo-cAraprasravaNAdikaraNo-pakaraNAdigrahaNanikSepaNA''lepana-praharaNa-bhUSaNa-kraya-vikraya-kRSikaraNa-bhANDAdinirmANAdyarthamityarthaH / tathA paricandana-mAnana-pUjanAya, parivandanaM prazaMsA, tadarthaM yathA *AzcaryagRhAdi jIva kisa prayojanake liye pRthivIkAya ke viSaya meM sAvadya vyApAra karatA hai ? so batalAte haiM vijalI kI camaka ke samAna isa kSaNavinazvara jIvana ke cirakAlIna sukha ke uddeza se mahala, makAna Adi kA nirmANa karAne ke lie, athavA gamana, Agamana, avasthAna (sthita rahanA), upavezana (baiThanA ), pAzva-parivartana (pasavADA badalanA), putalI banAnA, pratimA banAnA, mala-mUtra tyAganA, upakaraNa Adi grahaNa karanA, rakhanA, lepakaranA, grahaNa karanA, sajAnA, kharIdanA, becanA, khetI karanA, tathA vartana Adi banAnA, ityAdi kAryoM ke lie sAvadya vyApAra kiyA jAtA hai| isa ke atirikta parivandana mAnana aura pUjana ke lie bhI sAvadha vyApAra kiyA jAtA hai| paribandana arthAt prazaMsA ke lie, jaise AzcaryagRha (AjAyava ghara) jIva kayA prayojana mATe pRthvIkAyanA viSayamAM sAvadha vyApAra kare che ? te matAva cha: vijalInA camakArAnI samAna A kSaNabhaMgura jIvananA cirakAlIna (lAMbA samaya sudhI) sukhanA uddezathI, mahela makAna Adi banAvavAne mATe, athavA gamana, mAgamana, bhavasthAna, (sthita 2) upavezana, (mesa) pAva-paripattana, (57maabadalavAM) putalI banAvavI, pratimA banAvavI, mala-mUtra tyAga kare; upakaraNa ArNi aDaera 42j, rAma, 5 42vI, praDa295 42, santa, mazaha, veya, matA karavI tathA vAsaNa banAvavAM, ItyAdi kAryone mATe sAvadya vyApAra karavAmAM Ave che. te sivAya parivaMdana mAna ane pUjana mATe paNa sAvadya vyApAra karavAmAM Ave che. parivandana arthAt prazaMsA mATe jema AzcaryagRha-(ajAyaba ghara) Adi banAvavAmAM * AzcaryagRham-'myujhiyama' 'ajAyavaghara' iti bhASAprasiddham /
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 2.3 pRthivIsamArambhaprayojanam 447 karaNe, mAnanaM-janasatkAraH, tadartha, yathA-kIrtistambhAdikaraNe pUjana vastraratnAdipuraskAralAbhastadartha, yathA-zilpinAM rAjadevapratimAdiracane / jAtimaraNamocanAya-jAtiH janma, tadartha bhavAntarasukhaprAptyarthaM devakulAdikaraNe, maraNaM maraNaM yeSAM jAtaM tadarthaM mRtapitrAdismaraNArthamityarthaH, yathA stUpacaityAdikaraNe, mocanaM muktistadartha, yathA-devabhavanapratimAdikaraNe / yadvA jAtimaraNamocanAya janmamaraNavimuktaye / tathA duHkhamatighAtahetu-duHkhavidhvaMsArtha, yathAAdi banavAnese prazaMsA hotI hai| mAnana arthAt janatAdvArA milane vAlA satkAra / usa satkAra ke lie kIrtistambha ( memoriyala ) Adi banavAkara samArambha karate haiN| pUjana kA artha haivastra yA ratna Adi kA puraskAra pAnA / jaise zilpI loga puraskAra pAne ke uddezya se rAjA yA devatA kI pratimA banAte haiN| janma, maraNa aura mukti ke lie bhI pathivIkAyakA samArambha kiyA jAtA hai / janma ke lie jaise bhavAntara meM sukha pAne ke lie devakula Adi kA nirmANa karAne meM aura mRtyu ke lie ase mRta pitA Adi kA smAraka (stUpa-caitya) banavAne meM, aura mocana ke arthAt mukti ke lie devabhavana evaM unakI pratimA banavAne meM, athavA janma-maraNamocana kA artha hai-janma aura maraNase mukta honA, usa ke lie pRthvIkAya kA samArambha karate hai| tathA duHkhakA nAza karane ke lie bhI pRthvIkAya kA samArambha karate hai, jaise AraMbha kare che. mAnana arthAta janatA dvArA maLavAvALe satkAra, te satkAra mATekIrtistaMbha (memoriyala) Adi banAvIne samAraMbha kare che. pUjanane artha che-vastra athavA ratna Adine puraskAra prApta kare te mATe zilpIloga rAjAnI ke devatAnI pratimA banAvavAmAM samAraMbha kare che. janma maraNa mecana (mUkAvavA) mATe paNa pRthvIkAyane samAraMbha karavAmAM Ave che. janmanA mATe jema bhavAtaramAM sukha prApta karavA mATe devakula AdinA nirmANa karAvavAmAM, ane mRtyu mATe jema mRta pitA AdinuM smAraka tRpa-caitya banAvavAmAM, mecana arthAta muktine mATe devabhavana evuM tenI pratimA banAvavAmAM, athavA janma- maraNa-mecanane artha che-janma ane maraNathI mukta thavuM te mATe pRthvIkAyane samAraMbha kare che. tathA duHkhane nAza karavA mATe paNa pRthvIkAyane samAraMbha kare che, jema-grISmanA
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 AcArAgasUtre grISmatApAdinivAraNArtha, svacakraparacakrabhayanithai ca bhUmigRhaprAkArAdiracane / saH jIvanaparivandanamAnanapUjanAdyartha janaH svayameva pRthivIzastraM samArabhate-pRthivyupamardakaM dravyabhAvazastra vyApArayati / anyairvA pRthivIzastraM samArambhayati-udyojayati pRthivIzastraM samArabhamANAn anyAn samanujAnAtianumodayati / emamatItAnAgatAbhyAM, tathA manovAkAyaizca pRthivIzastrasamArabhbhabhedA avagantavyAH / (7) vedanAdvArampRthivIzastraM samAramamANaH kiM phalaM prAmotItyAha-'taM se ahiyAe' ityaadi| grISma ke tApa se bacane ke lie, athavA svacaka aura paracakra ke bhayakI nivRtti, ke lie, bhoharA yA cahAradIvArI ( prakoTA) banavAnA / isa prakAra jIvana parivandana mAnana aura pUjana Adi ke lie manuSya svayaM hI pRthvIzastrakA samArambha karatA hai arthAt thivI kA ghAta karane vAle dravya aura bhAvazastra kA vyApAra karatA hai aura pathivIzastra kA prayoga karane karAnevAle dUsaro kA anumodana karatA hai / isa prakAra atIta aura anAgata se tathA mana, vacana aura kAyase pathivIzastra ke Arambha ke bheda samajhalene cAhie. (7) vedanAdvArathivIzastra kA Arambha karanevAlA kyA phala pAtA hai ? so kahate haiM-'taM se ahiyAe' ityAdi / tApathI bacavA mATe athavA svacaka ane paracakranA bhayanI nivRtti mATe bhoyarA athavA keTa banAvavA. A pramANe jIvana, parivaMdana, mAnana, ane pUjana Adi mATe manuSya poteja pRthvI-zastrane samAraMbha kare che. arthAta pRthvIne ghAta karavAvALA dravya ane bhAve zastranA vyApAra kare che. tathA bIjA pAse pRthvIzastrane vyApAra karAve che. ane pRthvIza ane pravega karavAvALA bIjAne anumodana Ape che. A pramANe atIta ane anAgata (bhUta-bhaviSya)thI tathA mana, vacana ane kAyAthI pRthvI zastranA AraMbhanA bhedene samajI levA joIe. (7) vahanAdvArapRthvIzalanA nyArA 42vAvA zaM 3 pAme cha1 te 4 -'taM se ahiyAe, tyAhi.
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u.2 sU. 3 pRthivIsamArambhaphalam 449 tat-pRthivIkAyasamArambhaNaM tasya pRthivIzastra samArabhamANasya ahitAya akalyANAya bhavatIti zeSaH / tat-tadeva ca pRthivIkAyasamArambhaNameva ca tasya pRthivIzastra samArabhamANasya abodhaye samyaktvAlAbhAya, jinadharmaprAptyabhAvAya ca bhavati / pRthivIkA yasamArambhaNaM hi kRtakAritAnumoditabhedena trividhaM, tasyAtItavartamAnAnAgata bhedena pratyekaM traividhye navadhA bhavati, navavidhasyApi pRthivIkAyasamArambhaNasya manovAkAyayogabhedena pratyekaM traividhye saptaviMzatibhaGgA bhavanti / evaMvidhapRthivIkAyasamArambhapravRtaH khalu SaTkAyArambhasaMpAtajanyaghorataraduritArjanena durantasaMsAradAvAnalajvAlAntaHpAtaM prApyAnantanarakanigodAdiduHkhamanubhavan na kadAcitkalyANaM zAzvatasukhapradaM mokSamArga prApnotIti bhAvaH // 3 // ___ vaha pRthivIkAya kA AraMbha, AraMbha karane vAle ke ahita ke lie aura abodhi ke lie hotA hai / arthAt AraMbha karane se samyaktva aura jinadharma kI prApti nahIM hotI hai / pRthivIkAya kA AraMbha-karanA, karAnA, aura anumodana ke bheda se tIna prakAra kA hai / ina tInoM bhedoM ke atIta vartamAna aura anAgata ke bheda se tIna-tIna bheda karane para Arambha nau prakAra hotA hai / ina nau bhedoM kA mana, vacana, aura kAya se guNAkAra kara dene para sattAIsa bheda ho jAte haiN| isa prakAra ke pathivIkAya ke samArambha meM pravRtta puruSa chahoM kAyo kA Arambha karatA hai aura atyanta ghora pApa upArjana karake duranta saMsArarUpI dAvAnalakI jvAlAoM meM paDakara naraka nigoda Adi ke duHkha bhogatA huA na kabhI kalyANa kI prApti karatA hai aura na zAzvata sukha denevAle mokSamArga ko pAtA hai // 3 // te pRthvIkAyano AraMbha karavAvALAnA ahita mATe ane abAdhine mATe hoya che. arthAt AraMbha karavAthI samyaktva ane jina dharmanI prApti thatI nathI. pRthvIkAyane AraMbha-kara, karAve ane karavAvALAne anumodana Apa vagerenA bhedathI traNa prakArano che, e traNeya bhedenA bhUtakALa, bhaviSyakALa ane vartana mAnakALanA bhedathI traNa traNa bheda karavAthI AraMbha nava prakAranuM che. e nava bhedane mana, vacana ane kAyA, A traNathI guNavA vaDe karI sattAvIza bheda thaI jAya che. A pramANe pRthvIkAyanA samAraMbhamAM pravRtta purUSa che kAne AraMbha kare che, ane atyanta ghora pApa upArjana karIne durantasaMsArarUpI dAvAnalanI javAlAomAM paDIne, naraka-nigoda AdinA kha bhegavatAM kaI vakhata paNa kalyANanI prApti karI zakatA nathI, ane zAzvata sukha devAvALA mokSamArgane paNa prApta thatA nathI. (3) pra. mA.-57
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 AcArAgasUtre (8) nivRttidvAram yena tu tIrthakarAdInAM samIpe pRthivIkAyajIvasvarUpaM jAtaM sa evaM vijAnAtItyAha-'se taM saMbujjhamANe' ityAdi / ||suulm // se taM saMvuljhamANe AyANIyaM samuTThAya socA khalu bhagavao aNagArANaM aMtie / iha mege siMNAyaM bhavai-esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre. esa khalu Narae, iJcatthaM, gaDhie loe jamiNaM yikhvasvehiM satthehiM puDhavikammasamAraMbheNaM puDhavisatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsai // mU. 4 // chAyAsa tat saMvudhyamAna AdAnIyaM samutthAya zrutvA khalu bhagavataH anagArANAmantike iDhekapAM jJAtaM bhavati-epa khalu granthaH, epa khalu mohaH, epa khalu mAraH, epa khalu narakA, ityartha gRddho lokaH, yadimaM virUparUpaiH zastraiH pathivIkarmasamArambheNa pRthivIzastraM samArabhamANaH anyAn anekarUpAn praNAn vihiMsati // mU. 4 // (8) nivRttidvArajisane tIrthaMkara Adike samIpa meM pathivIkAya ke jIvoM kA svarUpa jAna liyA hai. vaha isa prakAra jAnatA hai--'se taM.' ityAdi / mRlArtha-jo puruSa tIrthaMkara bhagavAn ke athavA anagAroM ke nikaTa upadeza sunakara samajhatA hai aura upAdeya ( cAritra ) ko aGgIkAra karake vicaratA hai use jJAta ho jAtA hai ki pathivIkAyakA yaha AraMbha graMtha hai, yaha moha hai, yaha mAra hai, yaha naraka hai / isa meM Asaka pRthvIzana kA AraMbha, karane vAlA loka taraha-taraha ke zAstroM se pRthvIkAyakA AraMbha karaka anya aneka prakAra ke prANIkI hiMsA karatA hai / sU. 4 // (2) nivRttiAra jeNe tIrthaMkara AdinA samIpamAM pRthvIkAyanA jInuM svarUpa jANI lIdhuM che, te mA pramANe nae cha-' se taM.' tyAdi. mulAtha-je purUSa tIrthakara bhagavAnanI athavA aNugAronI samIpa upadeza sAMbhaLIne samaje che, ane upAdeya (cAritra)ne aMgIkAra karIne vicare che; tene mAluma paDe che ke pRthvIkAyano AraMbha e graMtha che, e moha che, e mAra che, e naraka che, emAM Asakta pRthvIza ane AraMbha karavAvALA jAta-jAtanA zastrathI pRthvIkAyanI AraMbha karIne anya aneka prakAranA prANIonI hiMsA kare che (4)
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.2 mU. 4 pRthivIsamArambhaphalam 451 // TIkA // yaH khalu bhagavataH tIrthaMkarasya, anagArANAmsadIyazramaNanirgranthAnAm, antike samIpe, zrutvA-upadezaM nizamya, AdAnIyam, upAdeyaM sarvasAvadyayogaparityAgarUpaM cAritraM samutthAya aGgIkRtya viharati, sa tat-pRthivIkAyasamArambhaNam saMvudhyamAnaH ahitAbodhijanakatvena vijJAtA bhavatIti / sa hi evaM vicArayati-iha manuSyaloke ekeSAM zramaNanirgranthopadezasaMjAtasamyagavabodhavairAgyANAmAtmArthinAmeva jJAtaM-viditaM bhavati / kiM jJAtaM bhavatI ?tyAkAGkSAyAmAha-'esa khalu gaMthe'. ityAdi / eSaH pRthivIzastrasamArambhaH khalu-nizcayena pranyAyathyate badhyate'neneti granthaH aSTavidhakarmabandhaH / kAraNe kAryopacArAt pRthivIzastramamArambhasya TIkArtha-jo bhagavAn tIrthakara ke yA unake nirgantha zramaNoM ke samIpa upadeza sunakara upAdeya ko arthAt sarvasAvadyayoga ke tyAgarUpa cAritra ko aGgIkAra karake vicaratA hai vaha pRthvIkAyake samArabha ko ahitakara aura abodhijanaka samajhatA hai / vaha isa prakAra vicAra karatA hai-isa manuSya loka meM zramaNa nirgranthoM ke upadeza se jinheM samyagUjJAna aura vairAgya ho gayA hai una AtmArthI puruSo ko hI jJAta hotA hai| unheM kyA jJAta hotA hai ? aisI AkAMkSA hone para kahate hai-' esa khalu gaMthe.' ityAdi / yaha pRthvIkAya kA samArambha nizcaya hI graMtha hai arthAt ATha prakAra ke karmokA baMdha hai| kAraNa meM kAryakA upacAra karake pRthivIkAya ke samArambha ko yahA~ grantha kahA hai| TIkAtha-je bhagavAna tIrthakaranI athavA tenA nirgastha zramaNonI samIpa upadeza sAMbhaLI upAdeyane arthAt sarvasAvadyAganA tyAgarUpa cAritrane aMgIkAra karIne vicare che, te pRthvIkAyanA samAraMbhane ahitakara ane abodhijanaka samaje che. te A pramANe vicAra kare che ke -A manuSya lokamAM zramaNa nircanthonA upadezathI jene samyajJAna ane vairAgya thaI gayo che te AtmAthI purUSane ja jANavAmAM hoya che. tezulavAmA DAya cha ? savA At thatai 4 cha-'esa khalu gaMdhe 'tyAdi A pRthvIkAyane samAraMbha nizcaya graMtha che. arthAt ATha prakAranA karmono baMdha che. kAraNamAM kAryano upacAra karIne pRthvIkAyanA samAraMbhane ahiM graMtha kahyo che. Azaya e che ke -
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 AcArAGgasUtre grantharUpatvam, evamagre'pi bodhyam / tathA epa eva pRthivIsamArambhaH mohA-viparyAsaH, viparItajJAnarUpaH / tathA-eSa eva mAra:-maraNam nigodAdimaraNarUpaH / tathA-eSa khalu narakaH nArakajIvAnAM dazavidhayAtanAsthAnam / ityartham etadartha karmavandha-moha -maraNa-narakarUpaM ghoraM duHkhakalaM prApya punaH punaretadarthameva lokaH ajJAnavazavartI jIvaH gRddhaH lipsurasti / yadvA gRddhA viSayabhogAsaktaH lokaH saMsArI jIvaH ityartha etadarthameva-karmavandhamohamaraNanarakArthameva pravartate / __yadyapi-viSayabhogAsakto lokaH zarIrAdiparipoSaNArtha parivandanamAnanapUjanArthaM jAtimaraNamocanArtha duHkhapratighAtArthaM ca pRthivIzastrasamArambhaM karoti Azaya yaha hai ki AraMbha-grantha (baMdha) kA kAraNa hone se grantha kahA gayA hai / isI prakAra kA upacAra Age ke kathana meM bhI samajha lenA cAhie / __ yaha pRthivIkAyasamAraMbha moha arthAt viparyAsa hai-viparIta jJAnarUpa hai, tathA yahI Arambha, nigoda Adi maraNarUpa hai / tathA yahI AraMbha naraka hai arthAt nArakI jIvoM ke lie daza prakAra kI kSetra vedanAoM kA sthAna hai / isa samAraMbha ke kAraNa karmabaMdha, moha, maraNa evaM narakarUpa ghora duHkhamaya phala prAptakara ke bhI ajJAnI loga bAra-bAra isI kI icchA karate haiM / athavA saMsArI jIva viSayabhogoM meM Asakta hotA hai arthAt karmabandha, moha, maraNa aura naraka ke lie hI ajJAnI jIva pravRtti karate hai| viSayabhogoM meM Asakta jIva yadyapi zarIra Adi ko puSTa karane ke lie parivandana, mAnana aura pUjana ke lie, janma maraNa se mukta hone ke lie, du.kha kA AraMbha-graMtha (baMdha)nuM kAraNa hovAthI grantha kahyo che, A pramANene upacAra AgaLanA kathanamAM paNa samajI levuM joIe. A pRthvIkAya-samAraMbha moha arthAt viparyAsa che, viparItajJAnarUpa che, tathA e AraMbha nigada Adi maraNarUpa che. tathA e AraMbha naraka che arthAt nArakInA ja mATe dasa prakAranI kSetra vedanAonuM sthAna che. A samAraMbhanA kAraNe karmabaMdha, meha, maraNa ane narakarUpa ghera duHkhamaya phala prApta karIne paNa ajJAnI lAka vAraMvAra tenI IcchA kare che. athavA saMsArI jIva viSayabhegamAM Asakta thAya che, arthAt karmabaMdha, moha, maraNa ane narakanA mATe ja ajJAnI jIva temAM pravRtti kare che. viSayomAM Asakta jIva hajI paNa zarIra Adine puSTa karavA mATe parivaMdana, mAnana, ane pUjanane mATe, janma maraNathI mukta thavA mATe duHkhane nAza karavA mATe,
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 sU. 4 pRthivIsamArambhaphalam 453 tathApi tatphalaM karmabandhamohamaraNanarakarUpameva labhante, ataH pRthivIkarmasamArambhasya tadeva phalaM bhavatIti bhAvaH / ityarthamiti prayogastu yathA-ayaM saMsArI loko jAyate maraNAyaiva, mriyate ca jananAyaiva, iti, tadvat / lokaH punaH punaH karmabandhAdyarthameva lipmurasti, tadarthameva pravartate vA, iti pratijJAyAM hetumAha-'jamiNaM'. ityAdi / yad-yasmAt-virUparUpaiH = nAnAvidhaiH zAstraH svakAyaparakAyatadubhayarUpaiH pRthivIkarmasamArambheNa=pRthivyupamardakasAvadhabyApArakaraNena, yadvA-pRthivIkAyamudizyASTavidhakarmasamutpAdakasAvadhavyApAraNa, imaM = pRthivIkArya vihinasti, vinAza karane ke lie, 'pRthivIzastra kA AraMbha karatA hai tathApi isa AraMbha kA phala use karmabandha, moha, maraNa aura naraka ke rUpa meM hI milatA hai / ata eva Azaya yaha hai ki koI kisI bhI abhilASA se pRthivIkAyakA AraMbha kare magara phala to vahI karmabaMdha Adi hI hogaa| (iccatthaM ) isa kA prayoga yaha batalAne ke lie kiyA gayA hai-yaha saMsArI jIva utpanna hotA hai marane ke lie aura maratA hai janamane ke lie, isI prakAra yaha prayoga hai| loka bArambAra karmabaMdha Adi ke lie hI abhilASI hai, athavA-karmabaMdha ke lie hI pravRtti karatA hai / isa pratijJA meM hetu kahate hai-'jamiNaM.' ityaadi| jisa kAraNa se gRddha (Asakta) loka nAnA prakAra ke zastroM se-svakAya, parakAya aura ubhayakAyarUpa zastroM se-pRthivIkAya kA samAraMbha karake arthAt pRthivIkAya kI hiMsA karane vAlA sAvadha vyApAra karake, athavA pRthivIkAya ke nimitta se AThoM karma-janaka sAvadha pRthvIzastrane AraMbha kare che te paNa te AraMbhanuM phaLa tene karmabaMdha, moha, maraNa ane narakanA rUpamAMja maLe che. e mATe Azaya e che ke keI kAMI paNa abhilASAthI pRthvIkAyane AraMbha kare paratu phaLa te te karmabaMdha Adija thaze. 'iccatthaM' sanI prayoga se tAvA bhATe, dhyo che hai mA saMsArI 46tpanna thAya che maravAne mATe, ane mare che te janma levA mATe, A pramANe e prayoga che. loka vAraMvAra karmabaMdha Adi mATeja abhilASI che. athavA karmabaMdha mATeja pravRtti 42 cha. 2 pratijJAmA hetu 49 cha-'jamiNaM'. tyAhi. je kAraNathI gRddha Asakata ke nAnA prakAranA zastrothI-svakAya, parakAya ane ubhayakAya rUpa zastrothI-pRthvIkAyane samAraMbha karIne arthAt pRthvIkAyanI hiMsA karavAvALA sAvadha vyApAra karIne athavA pRthvIkAyanA nimittathI ATha karmone utpanna karanAra sAvadya vyApArathI
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre kha chinatti, bhinatti, prANarahitaM karoti gRddho loka ityAdi / tathA pRthivIzastra = pRthivyupamarddakaM zastra strakAyaparakAyatadubhayarUpaM samArabhamANa. =vyApArayan anyAn= apakAyAdIn anekarUpAn = trasAn sthAvarAMzca prANAna=prANino vihinasti / pRthivI kA yahiMsayA paDjIvanikAyarUpaM lokaM sarvameva maNihantIti ghorataraM duritaM kurvan punaH punaH karmabandhAdinarakAntaM prApyApi tadarthameva pravarttate na punarmokSAyeti bhAvaH // su. 4 // nanu pRthivIkAyajIvAnAM zrotranetraghANarasanendriyANi na santi, nApi manasteSAM kathaM tarhi duHkhavedanA saMbhavati ? tatazca pRthivIkAyasamArambhiNAM vyApAra se isa pRthivIkAya kA hanana karatA hai, chedana karatA hai, bhedana karatA hai, use prANahIna banAtA hai | tathA pRthivIkAya ke svakAya, parakAya, aura ubhayakAyarUpa zastroM kA upayoga karatA huA akAya Adi aneka trasa sthAvara prANiyoM kI hiMsA karatA hai / 1 tAtparya yaha hai ki - pRthivIkAya kI hiMsA ke dvArA samasta SaDjIvanikAyarUpa loka kI hiMsA karatA hai / isa prakAra atyanta ghora pApa karatA huA bArabAra karmabaMdha karatA hai aura yahA~ taka ki naraka ko prApta karake bhI naraka ke lie hI pravRtti karatA hai, mokSa ke lie nahIM // sU. 4 // pRthivIkAya ke jIvoM meM zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, rasanA - indriya aura mana nahIM hai, phira unheM duHkha kA anubhava kaise ho sakatA hai ? meM pRthivIkAya kA AraMbha karanevAloM ko karmabaMdha kyoM hotA hai ? isa aura aisI avasthA 2 zaMkA kA samAdhAna A pRthvIkAyanA ghAta kare che. chedana kare che. bhedana kare che, tene prANahIna manAve che. tathA pRthvIkAyanA svakAya, parakAya ane ubhayakAyarUpa zastronA upayoga karatA thakA akAya Adi aneka trasa-sthAvara prANIonI hiMsA kare che. tAtparya e che ke pRthvIkAyanI hiMsA dvArA samasta SaDUjIvanikAyarUpa leAkanI hiMsA kare che. A pramANe atyanta ghera pApa karIne vAravAra karmabaMdha kare che. ane tyAM sudhI ke narakane prApta karIne pazu naraka mATe ja pravRtti kare che, meAkSa mATe 12tA nathI. (4) pRthvIkAyanA jIvAmAM zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, rasanA-indriya ane mana nathI, te pachI tene duHkhanA anubhava kevI rIte thaI zakaze ? ane evI ava sthAmAM pRthvIkAyanA AraMbha karavAvALAne kakha dha kema thai zakaze ? A za MkAnu
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 sU. 4 pRthivIjIvasiddhiH kathaM karmavandhaH ? iti jijJAsAyAmAha-' se vemi.' ityAdi / (mUlama) se bemi-appege aMdhamabbhe, appege aMdhamacche, appege pAyamanbhe, appege pAyamacche. appege guMphamanbhe2, appege jaMghamabbhe2, appege jANumanbhe2, appege ukamabbhe2, appege kaDimabbhe2, appege NAbhimabhe2, appege uyaramanbhe2, appege pAsamabbhe2, appege piTimame2, appege uramabbhe2, appege hiyayamanbhe2, appege thaNamanbhe2, appege khaMdhamanbhe2, appege bAhumabbhe2, appege hatthamanbhe2, appege aMgulimanbhe2, appege Nahamabhe2, appege gIbAmanbhe2, appege haNuyamanbhe2, appege hoTThamanbhe2, appege daMtamabbhe2, appege jIhamanbhe2, appege tAlumabbhe2, appege galamabbhe2, appege, gaMDamabbhe2, appege kannamanbhe2, appege NAsamabhe2, appege acchimabbhe2, appege bhamuhamabhe2, appege NiDAlamabbhe2, appege sIsamanbhe, appege saMpamArae appege uddavae // sU. 5 // (chAyA) ___ atha bIvImi-apyekaH andhamAbhindyAt apyekaH andhamAcchindyAt / apyekaH pAdamAbhindyAt, apyekaH pAdamAcchindyAt / apyekaH gulphamAbhindyAt2, apyekaH jaGghAmAbhindyAt2, apyekaH jAnu AbhindyAt2, apyekaH uru AbhindyAt 2, apyekaH kaTimAbhindyAt2, apyekaH nAmimAbhindyAt 2, apyekaH udaramAbhindyAt2, apyekaH pArzvamAbhindyAt2, apyekaH pRSTimAbhindyAt2, apyekaH ura AbhindyAt2, apyekaH karane ke lie sUtra kahate haiM:-'se bemi.' ityAdi / mUlArtha-mai kahatA hU~-koI andhe ko bhede, koI aMdhe ko chede, koI paira ko bhede koI paira ko chede, koI gulpha ko bhede chede, koI piNDI ko bhede chede, koI ghuTane ko bhede, chede, koI jAMgha ko bhede chede, koI kamara ko bhede chede, koI nAbhi ko bhede chede, * koI peTa ko bhede chede, koI, pasavADe ko bhede chede, koI pITha ko bhede chede, koI chAtI samAdhAna 421 // bhATa sUtra 4 cha:-' se bemi.' yAha. mUlAtha- huM kahuM chuM koI AMdhaLAne bhedana kare, kaI AMdhaLAne chedana kare, koI pagane kApe, keI pagane chede koI gupha-(ghuMTI)ne bhede, chede, kaI paDIne bhede, chede, kaI ghuTaNane bhede chede, koI jAMghane bhede chede keIkamarane bhede chede keInAbhi(DuMTI)ne bhede chede kaI peTane bhede chede, kaI pAMsaLIone bhede chede keIpIThane bhede che, keI-chAtIne bhede chede kaI
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 AcArAGgamutre hRdayamA bhindyAtra, apyekaH stanamAbhindyAtra, apyekaH skandhamAbhindyAtra, apyekaH bAhumAbhindyAt2, apyekaH hastamAbhindyAt, apyekaH aGgulimAbhindyAt 2, apyekaH nakhamAbhindyAtra, apyekaH grIvAmAbhindyAtra, apyekaH hanu AbhindyAt 2, apyekaH oSThamAbhindyAtra, apyekaH dantamAbhindyAt 2, apyekaH jihvAmAbhindyAt2, apyekaH tAla AbhindyAtra, apyekaH galamAbhindyAtra, apyekaH gaNDamAbhindyAtra, apyekaH karNamA bhindyAtra; apyekaH nAsAmAbhindyAt2, apyekaH akSi AbhindyAt 2, apyekaH mAbhindyAt2, apyekaH lalATamAbhindyAtra, apyekaH zIrSamAbhindyAt 2, apyekaH saMpramArayet, adhyekaH upadrAvayet // sU. 5 // " " ko bhede chede, koI hRdaya ko bhede chede, koI stana ko bhede chede, koI bAhu ko bhede chede, koI hAtha ko bhede chede, koI nakha ko bhede chede, koI gardana ko bhede chede, bhede chede, koI hoTha ko bhede chede, koI dAMta ko bhede chede, koI tAlu ko bhede chede, koI gale ko bhede chede, koI bhede chede, koI kAna ko bhede cheTe, koI nAkako bhede chede, koI koI bhauMha ko bhede chede, koI lalATa ko bhede chede, koI sirako bhede chede, koI mArakara behoza kara de; yA koI mAra hI DAle, isa prakAra indriyabalahIna hone para bhI use vedanA kA anubhava hotA hI hai / / sU. 5 // bhede chede, koI kandhe ko chede, koI ugalI ko bhede koI hanu ( DADhI-ThoDI) ko chede, koI jIbha ko bhede, gaMDasthala ( kanapaTI ) ko AMkha ko bhede chede, hRdayane bhede cheke, koI stanane bhede chede, kAI kAMdhane bhede cheje, koI bAhune bheda cheke, kAI hAdhane lehe-chehe, ardha sAMgalIne lehe-cheDe, ardha namane lehe-chehe, ardha garchanane lehe che che, koI DADhIne bhede cheDhe, keAI hoThane chede bhede, kAI dAMtane bhede cheDhe, keAI jIbhane bhede chede, ardha tAlu-(tAjavA) ne leTe-cheTe, ardha gajAne lehe-chehe, ardha gaMDasthala (sabhA) anapaTIne lehe-chehe, ardha anane lehe cheDe, ardha nAune lehe cheDe, ardha mAMgane lehe-chedde, ardha laMbharane lehe-chehe, artha sasATane lehe cheDe, ardha zirane leTe-chehe, kAI mArIne meheAza karI de, athavA keAI mArIja nAMkhe, A pramANe indriyakhalahIna hovA chatAM paNa tene vedanAne anubhava thAya che. (5)
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 m. 5 pRthivIjIvasiddhiH 457 ||ttiikaa // 'se bemi' ityAdi / atheti prativAkyaprArambhadyotanAya / bravImi pRthivIkAyasya vedanAviSaye kathayAmi / yathA-ekaH kazcit andha-janmAndhaM AbhindyAt, tathA ekaH aparaH kazcit andhamapi AchindyAt / atra andhamityupalakSaNaM, badhiramUkapaguprabhRtInAm / yaH khalu janmAndho janmavadhiro janmamUko janmaparmaMgAputravatkaracaraNAdyavayavavibhAgarahitaH pUrvabhavArjitAzubhakarmoMdayAt svhitpraaptyhitprihaaraakssmo'tidyniiydshaamupgtH| evaMvidhajanmAndhAdikaM kazcit kaThorahadayo nirdayatayA'tinizitabhallAdinA bhinatticet, sutIkSNaparazukuThArAdinA chinatti cettadA'sau svAGga bhedanacchedanasamaye bhedakaM chedakaM na TIkArtha-'atha' zabda nayA vAkya AraMbha karane ko prakaTa karatA hai-'kahatA hUM arthAt pRthivIkAya kI vedanA ke viSaya meM kahatA hU~ / jaise-koI puruSa aMdhe arthAt janma se aMdhe ko bhede chede / yahA~ 'aMdha' pada upalakSaNa hai, usa se bahirA, mUMgA, laMgaDA, Adi bhI grahaNa kara lenA caahie| jo jIva mRgAloDhaka kI taraha janmAndha hai, janma se bahirA hai, janma se mUMgA hai, janma se laMgaDA hai, hAtha-aura Adi vibhinna avayavoM kA jisa ke zarIra meM bheda nahIM hai, aura jo pUrvabhava ke azubha karmoM ke udaya se apane hita kI prApti tathA ahita ke parihAra meM asamartha hai, atyanta dayanIya dazA ko prApta hai, isa prakAra ke janmAndha vagairaha ko koI kaThora hRdayavAlA puruSa nirdaya ho kara Aveza ke sAtha, bahuta tIkhe bhAle vagairaha se bhedatA hai, atyanta tIkhe pharasI kuThAra Adi se chedatA hai, TIkAtha-"" zabda navuM vAkya AraMbha karavAnuM pragaTa kare che "kahuM chuM" arthAt pRthvIkAyanI vedanAnA viSayamAM kahuM chuM-jema keI manuSya anya arthAta-janmathI aMdhane (AMdhaLo che tene bhede che. ahiM "gha'pada te upalakSaNa che, tenAthI baherA mUMgA, laMgaDA Adi paNa grahaNa karI levA joIe. je jIva mRgaloDhAnI mAphaka janmAMdha che. (janmathI AMdhaLe che) janmathI bahere che. janmathIja mUMge che janmathI laMgaDe che. hAtha-paga Adi vibhinna avayanA jenA zarIramAM bheda nathI, ane te pUrvabhavanA azubha karmonA udayathI pitAnA hitanI prApti tathA ahitanA parihAramAM asamartha che, atyanta dayApAtra-dazAne prApta che, A prakAranA janmAMdha vagerene kaI kaThora hadayavALA purUSa nirdaya thaIne AvezanI sAthe bahuja tIkSaNa bhAlA vagerethI bhede che (viMdhe che), atyanta tIkhI dhAravALI pharasI, kuThAra AdithI pra mA.-58
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 AcArAgasUtre pazyati na, zaNoti, nApyuccaiH krandati, tAvatA tasyA'jIvatvaM vedanAyA abhAvo vA nizcetu vaktuM vA na zakyate, evaM pRthivI sacetanA vedanAsahitA ceti nizcIyate / jAtyandhavadhiramUkapaDgvAdiguNayuktapuruSavat, mRgAputravat, ityarthaH / yadvA paJcandriyANAM suvyaktacetanAnAM pAdagulphajaGghAjAnUrukaTinAbhyudarapArzvapRSThorohRdayastanaskandhavAhuhastAGgulinakhagrIvAhanvoSThadantajihvAtAlugalagaNDakarNanAsAkSibhralalATamastakAdiSu bhidyamAneSu chidyamAneSu vA yathA ghorataravedanA jAyate tathA pragADhamohAjJAnavatAM styAnaddharyAdikarmodayAd avyaktacetanAnAM bhedana-chedana ke samaya, apane aMga ke bhedane chedane vAle ko na dekhatA hai, na sunatA hai, na ucI AvAja se cillAtA hai; itane mAtra se usa meM ajIvapanA yA vedanA kA abhAva nizcita nahIM kiyA jA sakatA, aura nahIM kahA jAtA / isI prakAra pRthivI sacetana hai aura use vedanA bhI hotI hai, yaha bAta nizcita ho jAtI hai / arthAt jaise mRgAloDhaka kI taraha bahire, mUge, laMgaDe Adi puruSa ko vedanA hotI hai, usI prakAra pRthivIkAya ko bhI vedanA hotI hai| athavA spaSTa cetanA vAle paJcendriya jIvoM ke paira, gulka, jAMgha, jAnu, urU, kamara, nAbhi, udara, pArzva, pRSTha, ura-chAtI, hadaya, snana, skandha, vAhu, hAtha, aMgulI, nakha, grIvA, dADhI, hoTha, dAMta, jIbha, tAla, galA, kanapaTI, kAna nAka A~kha, bhauMha, lalATa, mastaka Adi ke bhidane--chidane para jaise atyanta ghora vedanA utpanna hotI hai chede che, te bhedana- chedananA samaye pitAnA aMganuM bhedana-chedana karanArane te dekhatA nathI, sAMbhaLatuM nathI, UMcA avAjathI zora-bakera karI zakatuM nathI. eTalAmAtrathI temAM ajIvapaNuM athavA vedanAne abhAva nizcita karI zakAtuM nathI, tema kahevAtuM paNa nathI. e pramANe pRthvI sacetana che ane tene vedanA paNa thAya che. e vAta nizcita thaI jAya che. arthAta jevI rIte mRgAloDhI A pramANe-baherA, mUMgA, laMgaDA Adi purUSane vedanA thAya che, te pramANe pRthvIkAyane paNa vedanA thAya che. athavA-spaSTa cetanAvALA janmA AdipaMcendriyajInA paga,DhIMcaNa, jAMgha,jAna, 20 4bhara, nAli, S2, pAva, pRSTha, 72-chAtI, itya, stana, 24, mA DAtha, mAMdA, nama, zrIvAhATI, 18, , WH, tANa, gaNu, sabhA, jAna, nA, mAMga, sabha2, sasATa, mastaka AdinA bhedavA-chedavAthI jema atyanta ghara vedanA utpanna thAya che, tema pragADha
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 2 sU. 5 pRthivIjIvasiddhiH 459 pRthivyAdInAmavyaktaiva ghorataravedanA bhavatIti bhagavatA kevalAlokena sAkSAtkRtya praveditam / atraivAnyamapi dRSTAntamAha - " appege saMpamArae appege uddavae " iti / ekaH kazcit yathA sarvAvayavayuktaM kaJcitprANinaM saMpramArayet = tItradveSAvezena zastrAdiprahAreNa ceSTArAhityarUpAM mUrchAmApAdayet tathA ekaH kazcit mUrchApinnaM udyAvayet= prANebhyo vyaparopayet, tasya mUrcchAvizena vyakta - vedanAyA abhAve'pi avyaktA ghoratara vedanA jAyata eva tathA pRthivIjIvAnAmavyaktA ghorataravedanA bhavatyeva / / sU. 5 // itthaM pRthivIkAyasya jIvatvaM zakhAdAghAtena vedanAM ca pradarzya, adhunA usI prakAra pragADha moha ajJAna vAle styAnarddhi Adi karma ke udaya se aprakaTa cetanA vAle pRthvIkAya Adi jIvoM ko aprakaTa kintu atyanta dAruNa vedanA hotI hai / yaha bAta bhagavAn ne kevalajJAna se sAkSAt jAnakara prakaTa kI hai / isI viSaya meM eka dRSTAnta aura kahate hai - 'appege' ityAdi / jaise - koI puruSa, sabhI avayavoM se yukta kisI prANI ko tIvra dveSa ke Aveza ke vaza ho kara zastra Adi kA prahAra kara ke ceSTArahita-mUrcchita kara detA hai, tathA koI usa mUrcchita puruSa ko prANahIna karatA hai to yadyapi usa mUrcchita meM vyakta vedanA nahIM hai phira bhI abhyakta atyanta ghora vedanA hotI hI hai, isI prakAra pRthivIkAya meM ghora avyakta vedanA hotI hai | sU. 6 // isa prakAra pRthivIkAya kI sacittatA aura zastra Adi ke AghAta se hone vAlI (dRDha) mAha ajJAnavALA styAnahiM Adi karmanA udayathI aprakaTa cetanAvALA pRthvIkAya Adi jIvAne aprakaTa parantu atyanta dAruNa vedanA thAya che, A vAta bhagavAne kevala jJAnathI sAkSAt jANIne prakaTa karI che. yA viSayabhAM bheGa bhIlu dRSTAnta uDe che- 'appege' ityAdi, prema artha puruSa, sarva avayavAthI yukta koI prANIne tIvra dveSathI Avezane vaza thaI zastra AdinA prahAra karIne ceSTArahita-mUti karI nAkhe che, tathA kAI te mUti purUSane prANahIna kare che. te mUtimAM vyakta vedanA nathI. te paNu avyakta (jANIjoI zakAya nahi tevI rIte) atyanta ghAra vedanA thAya che. e pramANe pRthvIkAyamAM paNa ghera vedanA thAya che. pA A pramANe pRthvIkAyanI sacittatA ane zastra AdinA AghAtathI thavAvALI
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre 460 tatsamArambhe karmabandho bhavatItyAha - ' ettha ' ityAdi / // mUlam // ettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA apariNNAyA bhavati // bhrU. 6 // // chAyA // atra zastra samArabhamANasya ityete ArambhA aparijJAtA bhavanti // su. 6 // // TIkA // zastra = svakAyaparakAyatadubhayarUpaM sAvadyavyApArAH, atra = pRthivIkAye. dravyazastra, duSpraNihitamanovAkkAyarUpaM bhAvazastraM vA samArabhamANasya = vyApArayataH ityete = prAguktAH saptaviMzatibhaGgarUpAH, ArambhAH = khanana kRSyAdirUpAH aparijJAtA bhavanti = karmabandhahetutvena parijJAtA na bhavanti, pRthivIzastra samArabhamANaH khananAdisAvadyavyApArasya karmabandhakAraNatAmavijJAya cAritrarUpavedanA pradarzita kara ke yaha batAte haiM ki - pRthivIkAya kA AraMbha karane meM karma kA baMdha hotA hai - ' ettha ' ityAdi / mUlArtha - - pRthivIkAya kA AraMbha karane vAle ko yaha ( pUrvokta) AraMbha jJAta nahIM hotA hai // sU. 6 // TIkArtha -- pRthivIkAya meM svakAya parakAya aura ubhayakAyarUpa dravyazastra kA, tathA mana vacana kAyakA duSpraNidhAnarUpa bhAvazastra kA vyApAra karane vAle ko jJAta nahIM hotA kipUrvokta sattAIsa prakAra kA khanana evaM kRSi AdirUpa sAvadha vyApAra karmabaMdha ke kAraNa hai / tAtparya yaha hai ki - jo puruSa pRthivIkAya kA AraMbha karatA hai, use yaha mAlUma nahIM hotA ki - yaha sAvadha vyApAra karmabaMdha kA kAraNa hai, yaha mAlUma na hone ke kAraNa veDhanA batAvIne have e batAve che keH-pRthvIkAyanA AraMbha karavAmAM kamanA adha thAya che - ' ettha ' tyAhi. mUlA --pRthvIkAyanA AraMbha karavAvALAne A ( pUrvokta ) AraMbha jJAna hatuM nathI. ( hai ) TIkA pRthvIkAyamAM svakAya, parakAya ane ubhayakAyarUpa dravyazasranA tathA mana, vacana, kAyAnAM dupraNidhAna (kharAba bhAva)rUpa bhAvazastranA vyApAra karavAvALAne khakhara nathI hAtI ke-pUrvAkata (pUrva kahelA) sattAvIsa prakAranA khanana (kheADhavuM) e pramANe kRSi-khetI ArUipa sAvadya-vyApAra kamabaMdhanu kAraNa che. tApaya e che keH--je purUSa pUthvIkAyanA AraMbha kare che, tene e mAlUma nathI keH-A sAvadya vyApAra ka
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtI bhavatI) vitibhA munirbha AcAracintAmaNi-TIkAadhya.1 u.2 sU. 6 parijJAtakarmasvarUpam 461 mokSamArgato dUramapagato bhavatItyarthaH // sU0 6 // (8) vivRttidvArampRthivIkAyasamArambhaparijJAne hi parijJAtakarmA munirbhavatItyAha-ettha' ityAdi / // mUlam // ettha satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNAyA bhavati / taM pariNAya mehAvI neva sayaM puDhavisatthaM samAraMbhejjA, NevaNNehiM puDhavisatthaM samAraMbhAvejjA, NevaNNe puDhavisatthaM samAraMbhaMte smnnujaannejjaa| jassete puDhavikammasamAraMbhA pariNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakamme-ttibemi // sU0 7 // // iya satthapariNAe bIo uddeso samatto // 1-2 // ||chaayaa // atra zastraM asamArabhamANasya ityete ArambhAH parijJAtA bhavanti / tat parijJAya medhAvI naiva svayaM pRthivIzastraM samArabheta, naivAnyaiH pRthivIzastraM samArambhayet, naivAnyAn pRthivIzastraM samArabhataH samanujAnIyAt, yasyaite pRthivIkarmasamArambhAH parijJAtA bhavanti sa eva muniH parijJAtakarmA, iti bravImi // sU0 7 // // iti zastraparijJAyAM dvitIya uddezaH samAptaH // 1 // 2 // yaha cAritrarUpa mokSamArga se dUra hI rahatA hai / sU. 6 // pRthivIkAya ke samArambha kA parijJAna hone para hI parijJAtakarmA muni hotA hai, isa bAta ko kahate hai-' ettha' ityAdi / mUlArtha- -pRthivIkAya meM zastra kA AraMbha na karane vAle ko yaha AraMbha jJAta hotA hai| unhe jAna kara buddhimAn puruSa na svayaM pRthivIkAya ke zAstra kA AraMbha kare. na dUsaroM se pRthvIkAya ke zastrakA AraMbha karAve aura na pRthvIkAya kA AraMbha karane vAle dUsaroM kI anumodanA kare / ina pRthivIkarmasamArambhoM ko jAnane vAlA hI muni hai, vahI parijJAtakarmA hai, aisA mai kahatA hU~ // sU. 7 // baMdhanuM kAraNa che. A mAluma nahi hovAthI te cAritrarUpa mekSamArgathI dUra ja rahe che. dA pRthivIkAyanA samAraMbhanuM parijJAna hovAthIja parijJAtakarmA muni hoya che, A pAta matAva cha:-"ettha' tyAhi. mUlAtha-pRthvIkAyamAM zastrane AraMbha nahi karavAvALAne A AraMbhanI khabara heya che. tene jANIne buddhimAna purUSa pote pRthvIkAyanA zastrane AraMbha karatA nathI; bIjA pAse paNa pRthvIkAyanA zastrane AraMbha karAvatA nathI. ane pRthvIkAyane araMbha karavAvALA bIjAne anumodana ApatA nathI. e pRthvIkarma-samAraMbhane jANavAvALA ja muni che, te parijJAtakarma che e pramANe huM kahuM chuM. (7)
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre TIkAatra-pRthivIkAye zastraM-svakAyaparakAyAdikam asamArabhamANasya avyApArayataH ityete pUrvoktA ArambhAH-sAvadhakriyAvizeSAH parijJAtA bhavanti / jJaparijJayA sarvAn pRthivIkAyasamArambhAn karmabandhahetutvena anantanarakanigodAdiduHkhajanakatvena ca parijJAya cAritrarUpamokSamArge pravartata iti bhAvaH / upasaMhAramAha tat pRthivIkAyasamArambhaNaM parijJAya-bandhahetutvenAvabudhya medhAvIsadasadvivekI pRthivIzastraM dravyabhAvarUpaM svayaM naiva samArabhate api ca-anyairapi pRthivIzastraM naitra samArambhayati, pRthivIzastraM samArabhamANAn anyAn naiva samanujAnAti / evaM manovAkAyabhedenAtItAnAgatavattamAnakAlabhedena ca pRthivIkA ya TIkArtha-pRthivIkAya meM svakAya parakAya Adi zastroM kA AraMbha na karane vAle ko yaha pUrvokta sAvadhavyApArarUpa AraMbha jJAta hotA hai / ina AraMbhoM ko jAnane vAlA arthAt jJaparijJA se pRthivIkAyasabaMdhI AraMbhoM ko karmabaMdha kA kAraNa tathA ananta naraka nigoda ke duHkho kA kAraNa jAnakara cAritrarUpa mokSamArga meM pravRtta hotA hai / upasaMhAra karate hai-- pRthvIkAya ke AraMbha ko baMdhakA kAraNa jAnakara buddhimAn sat asat kA bheda samajhane vAlA, dravya-bhAvarUpa pRthvIzastrakA svayaM vyApAra nahIM karatA, dUsare se vyApAra nahIM karAtA aura vyApAra karane vAle kI anumodanA bhI nahIM karatA / isI prakAra mana, vacana, kAya ke bheda se aura atIta, anAgata, vartamAna kAla ke bheda se sattAIsa prakAra ke TIkAtha-pRthvIkAyamAM rUkAya parakAya Adi zone AraMbha nahi karavAvALAne e pUrvokta sAvadya vyApArarUpa AraMbhanI khabara hoya che, te AraMbhene jANavAvALA arthAta jJapariNAthI pRthvIkAyasambandhI AraMbhane karmabaMdhanu kAraNa, tathA ananta naraka nigodanA duHkhanuM kAraNa jANIne cAritrarUpa mokSamArgamAM pravRtta thAya che. have upasaMhAra kare che- pRthvIkAyanA Arambhane baMdhanuM kAraNa jANune buddhimAna sat-asattA bhedane jANavA-samajavAvALA, dravyabhAvarUpa pRthvIza ane pite vyApAra karatA nathI, bIjA pAse vyApAra karAvatA nathI, ane vyApAra karavAvALAne anumodana paNa karatA nathI, A pramANe mana, vacana, kAyAnA bhedathI, ane bhUtakALa, bhaviSyakALa, vartamAnakALanA
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.2 sU. 7 upasaMhAraH samAraMbhAna vijJAya sarvAn parityajet / - evaM yasya ete pRthivIkarmasamArambhAH pRthivIviSayAH khananakRSyAdirUpAH sAvadhakriyAvizeSAH parijJAtA bhavanti-jJaparijJayA karmavandhahetutvena vijJAtAH, tathA pratyAkhyAnaparijJayA parityaktA bhavanti sa eva parijJAtakarmA-viditaparityaktasakalasAvadhakriyAvizeSaH munirbhavati, na tvaparo dravyaliGgItyarthaH / iti bravImiyathA bhagavatA kathitaM tathA kathayAmItyarthaH // suu07|| // iti zastraparijJAdhyayane dvitIya uddezaH samAptaH // 1-2 // pRthvIkAyasamAraMbha ko jAnakara sabakA tyAga karanA caahie| isa prakAra jo puruSa pRthvIkAyasambandhI khodanA jotanA Adi sAvadha vyApAro ko jJaparijJA se karmabaMdha kA kAraNa samajhatA hai, aura pratyAkhyAnaparijJA se una kA tyAga kara detA hai vahI parijJAtakarmA aura sakala sAvadha kriyAoM ko jAnane vAlA puruSa muni kahalAtA hai, sirpha dravyaliMgI muni nahIM kahalAtA / 'ttibemi' bhagavAnne jaisA kahA hai vaisA hI mai kahatA hU~ // 7 // AcArAGga-mUtra kI AcAracintAmaNi-TIkA ke hindI-anuvAdameM zastraparijJAnAmaka prathama adhyayanakA dvitIya uddeza samApta // 1-2 // bhedathI sattAvIsa prakAranA pRthvIkAyanA samAraMbhane jANa karIne sarvane tyAga kare joIe. A pramANe je purUSa pRthvIkAyasambandhI khodavuM, kheDavuM Adi sAvadya vyApArane saparijJAthI kamabaMdhanuM kAraNa samaje che, ane pratyAkhyAnapariNAthI tene tyAga karI de che, te parisAtakarma ane sakalasAvaghakriyAone jANavAvALA purUSa muni kahevAya che, mAtra dravyaliMgI muni kahevAtA nathI. bhagavAne jevuM kahyuM che, evuM ja huM kahuM chuM IILA AcArAMga satranI AcAraciMtAmaNi TIkAnA gujarAtI anuvAdamAM zastraparijJAnAmaka prathama adhyayanane bIjo udeza sabhAta thy||1-2||
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 AcArAstre atha tRtIyazaH / dvitIyadeze pRthivyAH sacittatvaM tatra pRthakpRthaganekapRthivIkAyajI vAzritattvaM ca prasAdhitam, tasya hiMsayA karmabandho bhavatItyuktam, antatazca pRthivIkAyajIvahiMsAnivRttyA sunirbhavatIti siddhAntitam / idAnImapAM sacittatvamanekApkAyajIvAzritatvaM bodhayatA bhagavatA'pakAyahiMsayA SaTkAyajIvahiMsAsaMpAtAt karmabandho bhavati, tathA'pakAyahiMsAnivRtyA ca munitvaM labhyata iti bodhayituM tRtIyoddezaH prArabhyate' se bemi' ityAdi / , apkAyajIvasvarUpavicAraNAyAM prathamamanagArasya yogyatA darzayati tIsarA uddeza dvitIya uddezaka meM pRthivI kI sacittatA siddha ko aura pRthivI meM pRthakpRthak aneka pRthivokAya ke jIvoM kA rahanA siddha kiyA / yaha bhI batalAyA jA cukA hai ki- una jIvoM kI hiMsA karane se karma kA baMdha hotA hai / anta meM yaha bhI pramANita kiyA hai ki - pRthvIkAya ke jIvoM kI hiMsA kA tyAga karane se muni hotA hai / aba yaha batalAte haiM ki -apkAya sacitta hai, aneka apkAya ke jIvoM se Azrita hai aura apkAya kI hiMsA se SaTkAya ke jIvoM kI hiMsA hotI hai aura apkAya kI hiMsA kA tyAga karane vAlA munipana pAtA hai / yaha saba batalAne ke lie tIsarA uddeza AraMbha kiyA jAtA hai - ' se bemi' ityAdi / apkAya ke jIvoM ke svarUpa kA vicAra karate hue sarva prathama anagAra kI trIjo uddezake-- khIjA uddezakamAM pRthvInI sacittatA siddha karI che. ane pRthvImAM jUdA-jUdA aneka pRthvIkAyanA jIvA rahe che te siddha karyuM che. e paNa khatAvavAmAM AvyuM che ke te jIvAnI hiMsA karavAthI karmanA adha thAya che. antamAM e paNa pramANita karyuM ke pRthvIkAyanA jIvAnI hiMsAnA tyAga karavAthI muni thAya che. have te batAve che ke:-akAya sacitta che, aneka akAyanA jIvAthI Azrita che, ane akAyanI hiMsAthI SaTkAyanA jIvAnI hiMsA thAya che, ane akAyanI hiMsAnA tyAga karavAvALA munipaNAne pAme che. me sarva atAvavA bhATe trInna uddezamno bhAraM vAmAM Ave che:- 'se bemi' tyAhi. apakAyanA jIveAnA svarUpanA vicAra karatA thakA sauthI prathama aNugAranI cAgyatA
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 465 AcAracittAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 3 upakrama sarvaviratirUpaM padaM prApto muniH pRthivIkAyAdisUkSmajIvasamArambhanivRttyAdikartavyatAyAmalpIyo'pi pramAdajAtaM skhalanaM samupekSate cet tarhi punastatrAdhikataraM skhalanaM kartuM na lajjate, tathAvidhaniyamAnusAriNI hi manovRttiH, ataH svalpamapi saMyamataH skhalanaM yathA na bhavet tathA prayatitavyaM munimiH / atra dRSTAntaH pradarzyate kenacid bAlyAvasthAyAmanyasya kapardikAmAtraM steyavRtyA'pahRtya svamAturagre nihitam / mAtA tadavalokya hRSTA satI tasmai madhuraM vastu dadau / atha punaH punaH steyakarmaNi pravRttaH svamAtRhastAt pAritoSikaM prAptaH krameNa yogyatA dikhalAte hai-sarvaviratirUpa padako prApta muni pRthivIkAya Adi choTe-choTe jIvoM ke AraMbha kA tyAga karane meM yadi pramAda ke kAraNa thoDe se bhI skhalana kI upekSA karatA hai to phira aura adhika skhalana karane meM bhI saMkoca nahIM karatA / manovRtti kA aisA hI niyama hai ki-girI so giratI hI jAtI hai, ata eva muniyoM ko aisA prayatna karanA cAhie ki, jisa se saMyama meM tanika bhI skhalana na ho / isa viSaya meM dRSTAnta kahate haiM kisI bAlakane apanI bAlyAvasthA meM eka kauDI curAkara apanI mAtA ke pAsa rakha dii| mAtA use dekhakara harSita huI aura usane inAma ke taura para bAlaka ko mIThI cIja dI / isa ke bAda vaha bArabAra caurI karane lagA aura apanI mAtA ke hAtha se pAritoSika prApta karane lgaa| dhIre-dhIre vaha tAmrapaNa (tAMbe kA sikkA) kArSApaNa batAve che-sarvaviratirUpa padane pAmelA muni pRthvIkAya Adi nAnA-nAnA jInA AraMbhane tyAga karavAmAM je pramAdanA kAraNe ceDAM paNa khalana (buTa)nI upekSA kare che. to pharIne vadhAre smalana karavAmAM paNa saMkeca karatA nathI. mane vRttine eja niyama che ke-nIce paDavA pachI vadhAre nIce paDI jAya che. e kAraNathI munioe e prayatna karI joIe ke -jenAthI saMyamamAM thoDuM paNa khalana nahI hoya. A viSayamAM daSTAnta kahe che - kaI bALake pitAnI bAlyAvasthAmAM eka keDI ceArIne potAnI mAtAnI pAse rAkhI dIdhI; mAtA tene joIne rAjI thaI ane tene InAma ApavAnA DhaMgathI bALakane mIThI vastu ApI. tyAra pachI te bALaka vAraMvAra corI karavA lAgyo. ane pitAnI mAtA pAsethI (mAtAnA hAthathI) InAma meLavavA lAgyo. dhIre dhIre te tAmrapaNa-trAMbAnA pra. mA-59
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 AcArasUtre tAmrapaNa- kArSApaNa - rUpyaka- dInAra ratna- sparNa - maNi- mANikyAdiharaNapravINaH kasyacinnRpasya kozAgAraM praviSTaH / tataH pracaNDabhujadaNDa kaistadrakSakaiH saghoSaNaM dhRto rAjAntikaM samAnItaH / tadaparAdhaM vijJAya krodhAvipTena rAjJA samAdiSTam - ayaM cauraH zUle samAropyatAm, iti / asau pRSTazca rAjJA - tava kAcidicchA vartate ? ced brUhi / caureNoktamrAjan ! svamAturmilanaM prArthayeH / atha nRpAjJayA tajjananI tatrAgatya militA / sa caurastatra rAjJaH samakSameva savegamutthAya satvaraM mAturnAsikAM dantaizcicched / tato'sauM rAjJA pRSTaH-tvayA kathamevaM duzcaritamAcaritam 1 | cauro'vadat - iyameva mamai ( cauannI) rupayA, dInAra (suvarNa - muhara ), ratna, suvarNa, maNi, mANika Adi curAne meM bhI pravINa ho gayA / vaha kisI rAjA ke khajAne meM ghusA / khajAne ke balavAn paharedAroM ne use pakaDa liyA aura rAjA ke sAmane peza kiyA / rAjA usakA aparAdha sunakara krodhita huA, usane AjJA dI - ' isa cora ko zUlI para caDhA do ' / rAjAne usa se pUchA- agara tumhArI koI icchA ho to kaho / corane kahA- ' mahArAja ! maiM apanI mAtA se milane kI prArthanA karatA hU~ / rAjA kI AjJA se cora kI mAtA vahA~ Akara milI / caurane rAjA ke sAmane hI vega ke sAtha uTha kara jaldI se apanI mAtA kI nAka dAMtoM se kATalI / yaha dekhakara rAjAne pUchA- are ! tUMne yaha duSkarma kyoM kiyA ? siA, yAra yAnI, 3piyA, sonA bhora, ratna, sonuM, bhaNi, bhAge mAhi zauravAmAM paNa pravINa thaI gayA. ( keTaleAka samaya jatA ) te keAI rAjAnA khajAnAmAM ghusI gayeA. khajAnAnA malavAn paheredAro rakSakAe tene pakaDI lIdhe ane rAjAnI sAme- hAjara karyAM. rAjA tenA aparAdha sAMbhaLIne krodhAyamAna thayA, ane AjJA ApI ke e cArane zailI para caDhAvI dyo! rAjAe tene pUchyuM ke tArI kAMI icchA hAya tA kahA. cAre kahyuM-'mahArAja! huM mArI mAtAne maLavAnI prArthanA karU chuM.' rAjAnI AjJAthI cAranI mAtA tyAM AgaLa AvI. ane cArane maLI, cAre rAjAnA sAmeja vegathI ekadama uThIne jaldIthI peAtAnI mAtAnuM nAka peAtAnA krAMtathI kApI lIdhuM. te joIne rAjAe pUchyuM-are! teM AvuM duSTakama' zA mATe karyuM" ?
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 3 su. 1 upakrama 467 tadghorataraduHkhamadazalAropaNa'phalamadAtrI mANApahartrI, na tu bhavAn / ityuktvA sarva pUrva rAjJe vijJApayAmAsa / tataH svakRtasteyakarmaNo vipAkaM zUlAropeNa ghorataravedanAM prApnuvanmRtaH / tasmAt svalpo'pi dopo mahAnarthAya bhavatIti vijJAyAtmArthibhirmunibhiH saMyamataH svalpamapi skhalanaM yathA na bhavet tathA vartitavyam / tapaHsaMyame kadAcidAkasmikaskhalana saMpAtastvanya eva, skhalanopekSaNamadhyanyadeva, yataH skhalanopekSayA punaruttarottaraskhalanavRddhyA sAdhutvameva nazyatIti vicintya jAgarUkAH sAdhavo navanavAgantukaskhalanaparaMparAvirahitAH pUrvajAtaskhalana cora - mahArAja ! isI ke kAraNa mujhe ghora duHkha dene vAlI zUlI para caDhanA paDa rahA hai; yahI mere prANa lene vAlI hai, Apa nahIM / yaha kaha kara corane apanA sampUrNa pUrva - vRttAMta rAjA ko sunA diyA / tatpazcAt apane kiye caurya karma kA ghoravedanArUpa phala - zUlI para caDhanerUpa - ko bhogatA huA vaha cora mara gayA / ata eva thoDA- - sA bhI doSa mahAn anartha kA kAraNa bana jAtA hai, aisA samajhakara AtmakalyANa ke abhilASI muniyoM ko aisA prayatna karanA cAhie ki jisa se saMyama meM tanika bhI skhalana na ho / tapa aura saMyama meM kadAcit akasmAt skhalanA kI bAta dUsarI hai kintu skhalanA kI upekSA karanA aura bAta hai, usa kA kAraNa yaha hai ki skhalanA kI upekSA karane se uttarottara skhalanA baDhatI hI calI jAtI hai, aisA vicAra karake sadaiva sAvadhAna cAra kahe-mahArAja! e mAtAnA kAraNe ja mAre gheAra duHkha ApavAvALI zailI upara caDhavAnuM thAya che, e mArA prANa levAvALI che, Apa nahi. A pramANe kahIne cAre peAtAnI AgaLanI saMpUrNa hakIkata rAjAne sabhaLAvI. te pachI peAtAnuM karela cArInu karmanuM ghAraveDhanArUpa la-zUlI para caDhavAnuM, te bhAgavate thake te cAra maraNa pAmyA. eTale ke:-thADA paNu doSa mahAn ananu kAraNu khanI jAya che. e pramANe samajIne AtmakalyANanA abhilASI munioe evA prayatna karavA joI e ke, jenAthI sacamamAM theADuMka paNa skhalana na thAya. tapa ane saMyamamAM kAi vakhata akasmAt skhalananI vAta jUdI che. paNa skhalananI upekSA karavI te khIjI vAta che. tenu kAraNa e che ke--skhalananI upekSA karavAthI uttarAttara skhalana (bhUla) vadhatuM ja jAya che. evA vicAra karIne sadaiva-ha MmezAM sAvadhAna rahevAvALA
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 468 AcArAgasUtre doSamapanetuM zaknuvanti / tadeva vizadayan sudharmA svAmI pAha-'se bemi' ityAdi / dvitIyodezasamAptau " jassete puDhavikammasamAraMbhA pariNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakammA" ityuktam / adhunA tu-na ca tAvataiva sarvathA munirbhvitumrhti| yathA bhavati tathA darzayituM zrIsudharmA svAmI pAha-' se bemi' ityAdi / // mUlam // se bemi-se jahAvi aNagAre ujjukaDe niyAgapaDivaNNe amAyaM kuncamANe viyAhie // sU0 1 // ||chaayaa // tad bravImi sa yathApi anagAra RjukRtaH niyAgapratipannaH amAyAM kurvANo vyAkhyAtaH // sU0 1 // ||ttiikaa| se bemi' ityaadi| tad bravImi yadanyacca bhagavadantike mayA rahane vAle sAdhu nayI-nayI hone vAlI skhalanA ke doSoM se baca sakate hai / yahI bAta spaSTa karate hue sudharmA svAmI Age kahate hai-'se bemi' ityAdi / mUlArtha (bhagavAn ke mukhAravinda se- jo sunA hai,) so kahatA hU~-RjukRtaH mokSamArga meM prApta aura mAyA na karane vAlA anagAra kahA gayA hai| sU. 1 // TokArtha--bhagavAn ke samIpa aura bhI jo sunA hai vaha kahatA hU~ / pRthvIkAya ke viSaya meM zastra kA AraMbha na karane vAlA pRthvIkAya ke AraMbha ko jAnane vAlA puruSa jisa sAdhu-navI navI thavAvALI skUlanA doSathI bacI zake che, e vAta spaSTa karIne sudhA svAmI mA 4 cha-' se bemi' tyAhi. bIjA uddezakanI samAptimAM kahyuM hatuM ke-je purUSa pRthvIkAyanA AraMbhane jANIne tene tyAga karI Ape che, te muni che. ahiM e batAvavAmAM Ave che keATalu karavA mAtrathI ja keI pUrI rIte muni thaI zakatA nathI, muni thavAne mATe bIjI vAtAnI (aneNupAna) mAvazyatA cha, tene sudhI pAmi 49 cha-'se bemi' Jant. bhasAtha-(pAnA bhubhAvihathI re Airyu cha) te 4 ch:jukRta, mekSamArgamAM prApta ane mAyA nahi karavAvALA aNagAra kahyA che (1) ___ -masAnanI pAsethI bhAnu 55 re sajyu che, te 4 :pRthvIkAyanA viSayamAM zastrane AraMbha nahi karavAvALA, pRthvIkAyanA AraMbhane
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 3 sa. 1 anagAralakSaNam 465 zrutaM tat kathayAmi / sa pRthivIkAyazastramasamArabhamANaH parijJAtapRthivIkarmasamArambho yathA saMpUrNo'nagAro bhavati, apica-yathA'nagAro na bhavati, tad dvayamapi bravImi, vakSyati ca-' aNagArAmotti ege pavayamANA' ityAdi / sAvadhakriyAyA gRhAzrayatvAd gRhaparityAga eva munitve pradhAnakAraNamiti vodhanAya sAdhvAdizabdaM parityajya 'anagAra'-zabdopAdAnam / kathaM sarvathA'nagAro bhavati ? ityAkAGkSAyAmAha _ 'ujjukaDe ' iti, RjukRtaH, arjayati kSAntyAdiguNAniti RjuH / yadvA-arjayati-sakalapANigaNahitaM dayAsvabhAvamiti RjuH| yadivA-arjayati= yathAvasthitAtmasvarUpaM prApayatIti RjuH| yadvA-arjayati mApayati zAzvatikaM prakAra pUrNa anagAra hotA hai, aura jisa prakAra pUrNa anagAra nahIM hotA, ye donoM bAteM maiM kahatA hU~-'agagArA motti ege pavayamANA' ityAdi sUtra meM Age kahA jAyagA / gRha meM sAvadhakriyA avazya hotI hai, ata eva gRha kA tyAga karanA hI munipana kA pradhAna kAraNa hai / yaha bAta prakaTa karane ke lie sAdhuvAcaka anya jJabda choDakara yahA~ anagAra zabda kA prayoga kiyA hai| pUrA anagAra kisa prakAra banatA hai, esI AkAMkSA hone para kahane hai-'ujjukaDe' iti / ujjukaDe kA saMskRta rUpa hai 'RjukRtaH' / kSamA Adi guNoM ko upArjana karane vAlA Rju kahalAtA hai / athavA samasta prANiyoM ke hitarUpa dayA ko upArjana karane vAlA Rju kahalAtA hai / athavA AtmA ko apane asalI svarUpa para pahuMcAne jANavAvALA purUSa, je pramANe pUrNa aNagAra thAya che ane je pramANe pUrNa aNugaar nathI thA, te sanna vAta huI chu:-'aNagArA motti ege pavayamANA' tyAdi / sUtramAM AgaLa kahevAmAM Avaze. gharamAM sAvadyakiyA avazya thAya che eTalA mATe gharane tyAga kara teja sani. paNanuM pradhAna kAraNa che e vAta pragaTa-karavA mATe sAdhuvAcaka anya sabda tyajIne mADiM 'anagAra' zahanI prayoga yA che. 52 // bhe||2 vI zata mana cha, sevI 2ch| thavAthI 4 cha-'ujjukaDe' ti. 'ujjukaDe' nusarata 35 'RjukRta ' thAya che. kSamA mA guNenu pAna karavAvALA ku (saralasidhA) kahevAya che athavA samasta prANIonA hitarUpa dayAne upArjana karavAvALA zuM kahevAya che. athavA AtmAne asala svarUpa sudhI pahocaDavA
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 AcArAgasUtre zivasthAnamiti - RjuH = viSamabhAvarahitatvAd duSpraNihitamanovAkkAyanirodharUpaH saMyamaH, sa kRtaH anuSThito yena sa RjukRtaH-manovAkAyajanyasakalasAvadyakriyAnivRtta ityrthH| yadvA-saMpUrNasaMvarasvarUpasaMyamena saMyaminA mokSasthAnagamanArtha RjugatiH prApyate, tatra RjugateH kAraNaM saMyama iti kAraNe kAryopacArAtsaptadazavidhasaMyamo'pi Rjurityucyate, sa kRtaH samAcarito yenAsau RjukRtaH kRtasaMpUrNasaMyamAnuSThAna ityarthaH / vAlA Rju kahalatA hai / athavA AtmA ko zAzvata mokSasthAna para pahuMcAne vAlA Rju kahalAtA hai / athavA Rju kA artha hai-saMyama / mana, vacana, kAya ke khoTe vyApAra ko rokanArUpa saMyama hai / jisa ne esA vyApAra roka diyA hai vaha RjukRta kahalAtA hai / arthAt jo mana, vacana aura kAya se hone vAlI samasta sAvadya kriyAoM se nivRtta ho gayA ho vaha 'RjukRta' hai| __ athavA--sampUrNasaMvararUpa saMyama ke dvArA saMyamI mokSa meM gamana karane ke lie Rjugati prApti karatA hai / isa Rjugati kA kAraNa saMyama hai / ataH kAraNa meM kArya kA upacAra karane se satraha prakAra kA saMyama bhI 'Rju' kahalAtA hai / usa 'Rju' arthAt saMyama kA jisane AcaraNa kiyA ho vaha 'RjukRta' kahalAtA hai / tAtparya yaha hai ki pUrNa saMyama kA anuSThAna karane vAlA RjukRta hai / vALA na kahevAya che. athavA AtmAne zAzvata mokSasthAna para pahoMcADavAvALA jJa kahevAya che. athavA june artha che saMyama-mana, vacana ane kAyanA kheTA vyApArane 2 / 4 / 35 saMyama cha. raNe va vyApAra 24ii mAyA che te 'RjukRta' kahevAya che. arthAt je mana, vacana ane kAyAthI thavAvALI samasta sAvadya kriyAsaathii nivRtta 25 gayA DAya te RjukRta che. athavA-sa pUrNasaMvararUpa saMyamadvArA saMyamI mekSamAM gamana karavA mATe #mgati prApta kare che. te jugatinuM kAraNa saMyama che. tethI kAraNamAM kAryane upayAra 42pAthI satta2 (17) praar| sayama para 'Rju' upAya che te * sAta sayabhanu raNe mAnya25 4yu che te 'RjukRta' upAya che. tAtparya ke cha ? -saMyabhanu manuSThAna 42vA RjukRta che.
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 3 saM. 2 anagAralakSaNam 471 tathA niyAgapratipannaH, ni-nizcayena yajati samyaggamanaM kurvanti yatra sa niyAgaH mokSamArgaH jJAnakriyAlakSaNaH / yadvA-ni-nizcayena yajati dadAti siddhigatimiti niyAgaH=kSAntyAdidazavidho yatidharmaH, taM pratipannaH prAptaH / tathA ' amAyAM kurvANaH' mAyA vIryAcArasaMgopanaM paravaJcanaM vA, na mAyA amAyA, tAM kurvANaH anagAro vyAkhyAtA bhagavatA kathitaH / ayaM bhAvaH-na kevalaM pRthivIzastrasamArambhamAtranivRttyA'nagAro bhavati kintu yaH khalu pRthivIzastrasamArambhanivRttaH parijJAtasakalasAvadhakarmA nirava aba 'niyAgapratipanna' zabdakA artha karate haiM / 'ni' arthAt nizcaya se 'yAga' arthAt samyak gamana jahA~ kiyA jAtA hai use 'niyAga' yA mokSamArga kahate hai / jJAna aura kriyA mokSa kA mArga hai| __athavA 'ni' arthAt nizcaya se 'yAga' arthAt siddhigati dene vAlA kSamA Adi daza prakAra kA yatidharma 'niyAga' kahalAtA hai, ese niyAga ko jo prApta ho cukA ho vaha niyAgapatipanna hai| tathA mAyA arthAt vIryAcara kA gopana karanA yA dUsare ko gokhA denA mAyA hai| isa mAyA kA sevana na karane vAlA jo vahI anagAra hai, esA bhagavAn ne kahA hai| __ tAtparya yaha hai ki kevala pRthvIzastra ke AraMbha kA tyAga kara dene mAtra se hI koI anagAra nahIM ho jAtA, varan jo pRthvIzastra ke AraMbha kA tyAga kara ke sakala ve 'niyAgapratipanna' zahana ma 42 cha. 'ni' arthAt nizcayathI 'yAga' arthAt samyakragamana jyAM karavAmAM Ave che. tene niyAga athavA mokSamArga kahe che. zAna bhane chiyA bhAkSanA bhAga cha. athavA 'ni' arthAt nizcayathI 'yAga' arthAt siddhagati mAvAvANI kSamA mAha isa mAranA yatidharma niyAga' vAya che. mevA niyAgana prApta tha yUTyA che, te niyAgapratipanna cha. tathA mAyA marthAt vIryacaranuM gopana karavuM athavA bIjAne dhokho de te mAyA che. te mAyAnuM sevana nahi karavAvALA je hoya te aNagAra che. e pramANe bhagavAne kahyuM che. tAtparya e che kekevala pRthvIzastranA AraMbhano tyAga karI devA mAtrathI ja kaI aNagAra thatA nathI. paraMtu je pRthvIzastranA AraMbhane tyAga karIne, sakala sAvadya karmone
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 AcArAgasUtre zeSasaMyamAnuSThAnapravRttaH samAzritamokSamArgaH karpUrakhaNDavadantarvahirekarUpatayA svavIryasaMgopana-paravaJcanalakSaNamAyAcArarahito bhavati sa eva vastuto'nagAro voddhavya iti // mU0 1 // uktarUpasyAnagArasya karttavyamAha-'jAe' ityAdi / // mUlam // jAe saddhAe nikkhato tameva aNupAlijjA vijahittA visoniyaM puvvasaMjogaM / suu02|| ||chaayaa // yayA zraddhayA niSkrAntastAmevAnupAlayet visrotasikAM pUrvasaMyogam // 2 // ||ttiikaa // yayA zraddhayA vistrotasikAMzaGkA, sarvazaGkAM dezazaGkAM cetyarthaH / sAvadya kAryoM kA jJAtA hotA hai aura pUrNa saMyama ke anuSThAna meM pravRtta ho tathA mokSamArga kA Azraya letA hai / kapUra ke TukaDe kI bhAMti bhItara-bAhara ekasA ujjvala hone ke kAraNa apanI zakti kA gopana nahIM karatA aura dUsaroM ko dhokhA nahIM detA arthAt mAyAcAra se rahita hotA hai, usI ko vAstava meM anagAra samajhanA cAhie // sU. 1 // ukta prakAra ke anagAra kA kartavya batalAte haiM-'jAe' ityAdi / mUlArtha-zaGkA kAGkSA Adi kA tyAga kara ke aura pUrvakAlIka saMyogoM kA tyAga kara ke jisa zraddhA ke sAtha nikalA hai, usI zraddhA kA nirantara pAlana kare // sU. 2 // TIkArtha--'vistrotasikA' kA artha hai zaGkA, zaGkA do prakAra kI hai (1) sarvazaGkA jJAtA-jANanAra thAya che. ane pUrNa saMyamanA anuSThAnamAM pravRtta thAya che, tathA mokSa mAgane Azraya le che. kapUranA TukaDAnI mAphaka aMdara ane bahAra eka ja prakAre ujavala hovAnA kAraNe pitAnI zaktinu gopana karatuM nathI. ane bIjAne daze detuM nathI. arthAta mAyAcArathI rahita hoya che, tene vAstavika rIte aNagAra samaje joIe. (sU. 1) S52 hyA te mAranu 4tavya matAva cha:-'jAe' tyAdi. mUlAtha-zaMkA, kAMkSA vagerene tyAga karIne ane pUrva kAlanA saMge tyAga karIne je zraddhAthI nikaLyA che, te zraddhAnuM niraMtara pAlana karavuM. (sa. 2) tha:-'vinotasikA'no matha cha. 24, za meM prA2nI che-(1) srvshH|
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 3 sUM. 2 anagArakarttavyam 473 " kimAhato mArgo'sti na vA " iti sarvAgamaviSiyakA zaGkA sarvazaGkA, tathA" kimapUkAyAdayo jIvAH santi na vA " iti dezazaGkA / kevalAlakena vilokya bhagavatA viziSya pravacane kathitatvAt apakAyAdayaH santi jIvAH, iti pUrvA koTiH, cetanArUpAtmalakSaNasya suspaSTamanupalabdherna santi apkAyAdayo jIvAH, ityuttarA koTiH prAdurbhavati / pUrvasaMyogaM= mAtApitrAdisambandhaM, dhanadhAnya svajanAdisambandhaM vA / idamupalakSaNam - tena pazcAtsaMyogamapi zvazurAdikRtaM vihAya = parityajya niSkrAntaH = anagAro jAtaH, tAM zraddhAm anupAlayedeva niraticAraM rakSedityarthaH / aura (2) dezazaGkA / arhanta bhagavAna dvArA prarUpita mArga vAstava meM mokSamArga hai yA nahIM ? aisI-zaMkA sarvazaGkA hai / apkAya Adi ke jAva haiM yA nahIM ?' yaha deza zaGkA hai| bhagavAnne kevala jJAna se dekhakara pravacana meM apkAya Adi ke jIvoM kA astitva pragaTa kiyA hai, yaha zaGkA kI pUrvakoTi hai / AtmA kA cetanAlakSaNa spaSTa rUpa se nahIM pAyA jAtA, ata eva apkAya Adi ajIva haiM, vaha zaGkA kI dUsarI koTi hai / mAtA, pitA Adi kA saMbaMdha tathA dhana dhAnya; svajana Adi kA saMbaMdha pUrvasaMyoga / kadalAtA hai / upalakSaNa se sAsa-sasura Adi kA saMbaMdha pazcAtsaMyoga kahalAtA hai / ina donoM saMyogoM kI tyAga kara ke jisa zraddhA ke sAtha anagAra huA hai usI zraddhA kA pAlana kare arthAt usa kI niraticAra rakSA kare / ane (2) dezazaMkA arhata bhagavAna dvArA prarUpita mArga vAstavika rIte mAkSa mA` che ke nahIM?? A prakAranI zaMkA te sarvaMzakA che. akAya AdinA jIva che ke nahI'? A dezazakA che. bhagavAne kevalajJAna vaDe joIne pravacanamAM akAya AdinA jIvAnuM astitva pragaTa karyuM che; A zaMkAnI pUrvakATi che. AtmAnuM cetanAlakSaNu spaSTarUpathI jovAmAM AvatuM nathI tethI akAya Adi ajIva che, A zaMkAnI bIjI keTi che. mAtA-pitA AdinA sabaMdha tathA dhana, dhAnya svajana AdinA saMbaMdha pUrvasaMcAga kahevAya che, upalakSaNathI sAsu, sAsarA AdinA saMbaMdha pazcAtsa cAga kahevAya che. A banne sacAgane tyAga karIne je zraddhAthI aNugAra thayA che, te zraddhAnuM pAlana kare, arthAt tenI niraticAra (vinA aticAra) rakSA kare. pra. A.-60
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 AcArAgasUtre nanu kA nAma zraddhA, yayA vinA'nagAratvaM nopalabhyate ? ucyate-jIvAditattveSu zraddhAnaM, ruciH, abhiprItiH, samyagdarzanaM zraddhA, 'etattattvamevameve'-tyavadhAraNam, "tameva saccaM nIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM" iti vacanAnusmaraNena jagadekavandhunA vItarAgeNa bhagavatA yathA kathitaM tathaivedaM jIvAditattvaM satyamiti nizcaya iti yAvat / yadvA mithyAtvamohanIyakarmaNa upazamAt kSayopazamAt kSayAdvA Atmano'pUrvA jJAnAvasthA jAyate, Avilasalilasya katakaphalacUrNasaMyogAtsvacchatAvat saiva zraddhA / zaGkA--yaha zraddhA kauna-sI hai jisa ke vinA sAdhupana nahI raha sakatA ? samAdhAna-jIvAdi tattvoM para zraddhA karanA, ruci honA, abhiprIti honA, yaha samyadgarzana-zraddhA hai / ' yaha tatva aisA hI hai| isa prakAra pakkA nizcaya karanA zraddhA hai| 'jina bhagavAnne jo kahA hai vahI satya aura saMdeha-rahita hai' isa vacana ke anusAra yaha nizcaya karanA ki jagata ke advitIya bandhu vItarAga bhagavAn ne jaisA nirUpaNa kiyA hai, usI prakAra jIvAditattva satya hai / yaha zraddhA kA svarUpa hai| athavA-mithyAtvamohanIya karma ke upazama se, kSayopazama se athavA kSaya se AtmA kI eka apUrva jJAnAvasthA utpanna hotI hai| jaise-malina jala meM katakaphala kA cUrNa DAlane se jala svaccha ho jAtA hai / aisI svaccha-nirmala AtmadazA zraddhA kahalAtI hai / zaMkA-te zraddhA kevI che, ke jenA vinA sAdhupaNuM rahI zake nahi? samAdhAna-jIvAdi tatvo para zraddhA karavI, rUci thavI, abhiprIti thavI, te samyagdarzana zraddhA che, ke A tatva AvuMja che e pramANe pAke nizcaya karavo te zraddhA che. "jina bhagavAne je kahyuM che te satya ane saMdeharahita che? e vacana pramANe e nizcaya kare ke jagatanA ajoDa badhu vItarAga bhagavAne jevuM nirUpaNa karyuM che, te pramANe jIvAdi tatva satya che. A zraddhAnuM svarUpa che athavA-mithyAtvamohanIya karmanA upazamathI, kSapazamathI, athavA kSayathI AtmAnI eka apUrva jJAnAvasthA utpanna thAya che. jema malIna pANImAM katakaphaLanirmaLaphaLanuM cUrNa nAMkhavAthI jala svaccha thaI jAya che. evI svaccha-nirmala AtmadazA zraddhA kahevAya che.
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 sU. 2 zraddhAsvarUpam 475 asyA lakSaNaM tu zamasaMveganirvedAnukampA''stikyAnAM prAdurbhAvaH / tatra vItarAgapraNItapravacanatattvAbhinivezavazenA'nantAnuvandhikapAyANAmanudayaH zama ityucyate / yadvA viSayAsaktinivRttiH shmH| tathA saMvegaH jinapravacanAnusAreNa narakAdigatiSu nanAvidhaduHkhAvalokanAdbhayam, yathA svakRtakarmodayAnnarakeSu-kSetrajanyazItoSNAdidazavidhavedanAsahanaM, paramAdhArmikadevakRtaM, parasparodIritaM ceti trividhaM duHkhaM, tathA tiryakSu-tADanatarjana-kSutpipAsA-pAravazya-bhArAropaNAdyanekavidhaM duHkhaM, manuSyeSu-dAridraya zama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya kA prakaTa ho jAnA zraddhA kA cihna hai / vItarAgadvArA prarUpita pravacana ke tattva meM gADhI prIti hone se anantAnubaMdhI kaSAyoM kA (krodha, mAna, mAyA, lobha, kA) udaya na honA zama kahalAtA hai| athavA vipayoM ke prati Asakti haTa jAnA 'zama' hai / jina bhagavAn ke vacana ke anusAra naraka Adi gatiyo meM nAnA prakAra ke duHkhoM ko jAnakara una se bhayabhIta honA 'saMvega' hai| jaise-" apane kiye karmoM ke udaya se narakoM meM kSetrajanya zIta-uSNa (sardI-garmI) Adi daza prakAra kI vedanA, paramAdhAmI devoM dvArA dIjAne vAlI vedanA aura paraspara nArakI jIvoM dvArA hone vAlI vedanA, naraka meM yaha tIna taraha kI vedanA hai| tiryaMcoM meM tADanA, tarjanA, bhUkha, pyAsa, parAdhInatA, bojhA DhonA Adi aneka prakAra kI vedanA hai| manuSyoM meM daridratA, zama, saMvega, nirveda, anukaMpA ane Astikaya vagere pragaTa thaI jAya te zraddhAnu cihna cha. vItarAgadvArA prarUpita pravacananAM tamAM sajjaDa prIti thavAthI anantAnabaMdhI kaSAyone (kodha, mAna, mAyA, lobhana) udaya thAya nahi te zama kahevAya cha. mathavA viSaye prati mAsahita hI taya te zama che. jina bhagavAnanA vacana-anusAra naraka Adi gatiomAM nAnA prakAranA duHkhone natenAtha bhayabhIta thata 'saMvega' cha.rama-"patAnA 42sAM nA yathA narakamAM kSetrajanya zIta-uSNa zardI-garamI) Adi dasa prakAranI vedanA, paramAdhAmI de dvArA je thAya che te vedanA, ane paraspara nArakI jI dvArA thanArI vedanA, narakamAM A pramANe traya prazAranI vahanA cha. tirtha yAmAM tAnA, tanA (bhaar-trch|7) bhUma, tarasa, parAdhInatA, bIjA upADavA Adi aneka prakAranI vedanA che. manuSyamAM daridratA, durbhAgya.
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 AcArAGgasUtre daurbhAgya - janma - jarA - maraNa - roga-zoka-santApAdi, deveSu - IrSyA - viSAda - parapreSyatvAdiduHkhaM jIvA anubhavanti, tasmAd - ' yathA mamedRzaM duHkhaM na syAt tathA yatnaM karomi ityAkAraka AtmikapariNAmaH saMvegaH / yadvA-sudeva - suguru- sudharmeSu nizcalo'nurAgaH saMvegaH / uktaJca - " tathye dharme dhvastahiMsAprabandhe, deve rAgadveSamohAdimukta | sAdhau sarvagranthasandarbhahIne, saMvego'sau nizcalo yo'nurAgaH // 1 // " iti / Agamo'pyatrArthe pramANam janma, jarA, maraNa, roga, zoka, saMtApa Adi kI vedanA hai / devoM meM IrSyA, viSAda, AjJApAlana Adi ke duHkha hai / jIva ina duHkhoM kA anubhava karate hai, ata eva mai aisA prayatna karU~ ki - jisa se mujhe isa prakAra ke duHkha na bhugatane paDe " / isa prakAra kA AtmA kA pariNAma 'saMvega' kahalAtA hai / athavA sudeva, suguru aura sudharma meM acala anurAga honA 'saMvega ' kahalAtA hai / kahA bhI hai " hiMsA Adi kI paramparA se rahita sacce dharma meM, rAga dveSa aura moha Adi se rahita deva meM, tathA saba prakAra ke parigraha se rahita guru- sAdhu meM nizcala anurAga honA saMvega hai " // 1 // isa viSaya meM Agama pramANa bhI hai 4nsa, 4rA, bharAzu, roga, zoDa, santAya sahinI vehanA che, heveAbhAM IrSyA, viSAda, ( zo4) AjJApAlana mAhinAM duHyo che. lava yA duHmono anubhava re che. te kAraNathI huM evA prayatna karUM ke-jethI mane A prakAranu du:kha bhogavavuM paDe niha.' A prakAranu AtmAnu pariNAma te saMveza kahevAya che. athavA sudeva, sugurU ane sudharmamAM acala anurAga-prIti thavA te savega kahevAya che. kahyuM paNa che keH hiMsA AdinI paramparAthI rahita sAcA dharmamAM, rAga dveSa ane mehu AdithI rahita devamAM, tathA sarva prakAranA parigrahathI rahita gurU-sAdhumAM nizrcala anurAga thv| te saMvega che." // 1 // A viSayamAM Agama pramANa paNa cheH 88
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 477 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 sU. 2 zraddhAsvarUpam "saMvegeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? saMvegeNaM aNuttaraM dhammasaddhaM jaNayai / aNuttarAe dhammasaddhAe saMvegaM havvamAgacchai / aNaMtANuvaMdhikohamANamAyAlobhe khavei / navaM ca kammaM na baMdhai / tappaccaiyaM ca NaM micchattavisohiM kAUNa daMsaNArAhae bhavai / daMsaNavisohIe ya NaM visuddhAe atthegaie teNeva bhavaggahaNeNaM sijjhai / visohIe ya NaM visuddhAe taccaM puNo bhavaggahaNaM nAikkamai // " (uttarA0 a0 29) chAyA- "saMvegena bhadanta ! jIvaH ka janayati ? saMvegena anuttarAM dharmazraddhAM janayati / anuttarayA dharmazraddhayA saMvego havyamAgacchati, anantAnuvandhi-krodhamAnamAyAlobhAna kSapayati, navaM ca karma na vanAti, tatmatyayikAM ca khalu mithyAtvavizodhi kRtvA darzanArAdhako bhavati, darzanavizodhyA ca khalu vizuddhayA apyekakastenaiva bhavagrahaNena siddhayati / vizodhyA ca khalu vizuddhayA tRtIya punarbhavagrahaNaM nAtikAmati // " sudeva-suguru-sudharmeSu nizcalAnurAgarUpeNa saMvegena utkRSTatamA dharmazraddhAM "bhagavAn ! saMvega se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? ___ saMvega se sarvazreSTha dharmazraddhA utpanna hotI hai, aura dharmazraddhA se saMvega zIghra utpanna ho jAtA hai / anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kA vaha kSaya karatA hai| navIna karmoM kA baMdha nahIM karatA, aura ina kAraNoM se mithyAtva kI vizuddhi kara ke jIva darzana kA arAdhaka hotA hai / darzanavizuddhatA baDhajAne se koI-koI jIva usI bhava meM siddha ho jAtA hai, agara koI usI bhava meM mokSa na jAve to tIsare bhava kA ullaMghana nahIM karatA, arthAt tIsare bhava meM vaha avazya mokSa jAtA hai"| -(uttarAdhyayana a. 29) " sudeva, suguru aura sudharma meM nizcala anurAgarUpa savega se jIva ko sarvotkRSTa bhagavad sa vegathI jIvane zuM lAbha thAya che?" saMvegathI sarvazreSTha dharmazraddhA utpanna thAya che, ane dharmazraddhAthI saMvega zIdhra utpanna thAya che. anantAnuba dhI phodha. mAna, mAyA ane lobha te kSaya kare che. navIna karmone baMdha karato nathI, ane e kAraNothI mithyAtvanI vizuddhi karIne jIva darzanano ArAdhaka thAya che. darzanavizuddhatA vadhI javAthI kaI-kaI e bhavamAM siddha thaI jAya che keIe bhavamAM mokSe na jAya to trIjA bhavanuM ullaMghana karatA nathI, arthAt trIjA bhavamAM te avazya mekSe jAya che."(uttarAa.2) sudeva, sugurU ane sudharmamAM nizcala anurAgarUpa saMvegathI jIvane sarvotkRSTa
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 AcArAgasUtre jIvo janayati / tayA ca narakAdibhaveSu ghoratarabahutarAzAtavedanAmavalokya tadbhayAnmokSamArga zaraNIkRtya mokSAbhilASarUpaM saMvegaM zIghraM prApnoti / anantAnubandhikaSAyAn kSapayati, navInaM karma na badhnAti, tena mithyAtvaM kSapayitvA kSAyikazuddhasamyaktvaM niraticAreNa pAlayati / evamatinirmalayA samyaktvavizuddhayA kazcidbhavyajIvastenaiva bhavagrahaNena siddhi prApnoti / ekaH punaH samyaktvasya nirmalayA vizuddhayA tRtIya punarbhavagrahaNaM nAtikrAmati / mithyAtva. mohanIyakarmaNo niravazeSakSayAt zuddhakSAyikasamyaktvavAn bhavatrayamadhye mokSaM praapnotyevetyrthH| tathA nirvedaH-AItavacanAbhinivezAtsarvaviSayeSu anAsaktiH, 'iha -aloke zraddhA utpanna hotI hai / usa zraddhA se naraka Adi gatiyoM meM ghora aura bahu asAtA kI vedanA dekhakara tathA usa vedanA ke bhaya se mokSamArga kA Azraya lekara mokSAbhilASA-rUpI saMvega ko zIghra hI svIkAra kara letA hai / vaha anantAnubaMdhI kaSAyoM kA kSaya karatA hai aura navIna karma ke baMdha ko roka detA hai / mithyAtva kA kSaya kara ke zuddha kSAyika samyaktva kA niraticAra pAlana karatA hai / isa prakAra atyanta nirmala darzanavizuddhi ke kAraNa koI-koI bhavya jIva usI bhava meM mukta ho jAtA hai, aura koI-koI tIsare bhava kA ullaMghana nahIM karatA arthAt mithyAtvamohanIya karma ke sampUrNa kSaya se zuddhakSAyikasamyaktvI jIva tIna bhavoM meM avazya mokSa pAtA hai| arhanta bhagavAn ke pravacana meM pragADha prIti hone ke kAraNa saba indriya-viSayoM meM zraddhA utpanna thAya che, e zraddhAthI naraka Adi gatiomAM ghara ane bahuja asAtAnI vedanA joIne. tathA e vedanAnA bhayathI mokSamArgane Azraya laIne mekSA bhilASArUpI saMvegane zIghaja svIkAra karI le che. te anantAnubaMdhI kaSAyone kSaya kare che. ane navIna karmanA baMdhane rekI de che. mithyAtvane kSaya karIne zuddha kSAyika samyaktvanuM niraticAra pAlana kare che. A pramANe atyanta nirmala darzanavizuddhinA kAraNe kaI-kaI bhavya jIva eja bhavamAM mukta thaI jAya che, ane koI-koI trIjA bhavanuM ullaMghana karatA nathI. arthAt mithyAtvamohanIya karmanA saMpUrNa kSayathI zuddhakSAyikasamyaktvI jIva traNa bhAgamAM avazya mokSane prApta kare che. ahaMta bhagavAnanA pravacanamAM pragADha-sajjaDa prIti hovAnA kAraNe sarva InDiyAnA
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 sU. 2 zraddhAsvarUpam 479 kAmabhogAdhyavasAyaH khalu duranto'nantaduHkhaphaladazca, paraloke'pyatikaTuko narakAdijanmaphalapradaH, ityato na kiJcitprayojanamanena kAmabhogAdhyavasAyena, parityAjya evAyamatiprayatnena' ityevaMrUpa AtmakapariNAmo nirvedaH / uktaM ca nirvedasvarUpaM tatphalaM ca, tathAhi "nivveeNaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? nivveeNaM divyamANusatericchiesu kAmabhogesu nivveyaM havvamAgacchai / savvavisaesu virjji| sacavisaesu virajjamANe AraMbhapariccAyaM karei / AraMbhapariccAyaM karemANe saMsAramaggaM vocchidai, siddhimaggaM paDivanne ya havai / " (uttarA0 a. 29) Asakti na honA 'nirveda' hai / ' kAmabhogasambandhI adhyavasAya isa loka meM atyanta duHkhadAyaka hai, aura paraloka meM bhI atyanta kaTuka naraka AdirUpa phala dene vAlA hai, ata eva kAmabhogasaMbaMdhI adhyavasAya se mujhe kyA lena-dena hai / ise khUba parizrama kara ke tyAga hI denA cAhie / isa prakAra kA Atmika pariNAma 'nirveda' kahalAtA hai / nirveda kA svarUpa aura phala isa prakAra kahA gayA hai: __ " bhagavan ! nirveda se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? nirveda se jIva ko devatA manuSya aura tithaMca saMbaMdhI kAma bhogoM meM zIghra hI virakti utpanna hotI hai| saba viSayoM se jIva virakta hokara Arambha kA parityAga karatA hai / Arambha kA parityAga karatA huA saMsAramArga ko tyAgatA hai aura mokSamArga ko aMgIkAra karatA hai" |-(uttraa. a. 29) viSayomA mAsahita thAya naDita nirveda cha. 'malAsamandhI madhyavasAya mA mAM atyanta dukhadAyaka che, ane paralokamAM paNa atyanta kaTuka narakagati Adi rUpa phaLa devAvALA che, eTalA mATe kAmagasaeNdhI adhyavasAyathI mAre zuM levA devA che. tene khUba parizrama karIne tyajI devA joIe. A prakAranuM Atmika pariNAma te nirveda kahevAya che. nirvedanuM svarUpa ane phala A prakAre kahyuM che- " lAvan ! ni thA vane zudAma thAya cha ? nirvedathI jIvane devatA, manuSya ane tiryaMcasambandhI kAmagomAM zIghaja virakita utpanna thAya che. sarvaviSayothI jIva virakta thaI jAya che. sarva viSayethI virakata thaIne AraMbhane parityAga karato thako saMsAramAgane tyajI de che. ane mokSamArgane aMgIkAra kare che." (uttarA0 a0 ra9)
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 AcArAgasUtre kadA'haM saMsAraM parityajeyam ?' ityevaMrUpeNa nirvedena divyamAnupatairazceSu kAmabhogeSu nirvedam anAsaktiM jIvaH zIghra prApnoti / imamevArtha spaSTayati-sarvaviSayeSu virajyate-'alametairanarthahetubhUtaivipayaiH' ityevaMrUpaM vairAgyaM prApnoti / vairAgyaM prAptazca sAvadhavyApAraM parityajati / tatparityAgaM kurvan saMsAramArga-mithyAtvAviratipabhRtirUpaM vyavacchinatti, saMsAramArgavyavacchede ca jIvaH siddhimArga samyagdarzanAdirUpaM praapnotiityrthH| anukampA-anu anukUlaM kampanaM-rakSaNaceSTAkaraNamanukampA-jinapravacanAnusAreNajIvAnAmupari kAruNya, prANAtipAtAkaraNaM, paraduHkhanivAraNaM, mriyamANa 'kava mai sasAra kA tyAga karU~ ?' isa prakAra ke nirveda se jIva ko deva manuSya aura tiryaca saMbaMdhI kAma bhogoM meM anAsakti prApta hotI hai / isI viSaya ko spaSTa karate haiM ki-jIva saba viSayoM se virakta ho jAtA hai, arthAt ' ina anartha ke kAraNabhUta viSayoM se vasa karo !' isa prakAra kA vairAgya pAtA hai| vairAgya pAkara jIva sAvadha vyApAra kA tyAga kara detA hai / sAvadha vyApArakA tyAga karatA huA mithyAtva avirati Adi saMsAramArga ko choDatA hai aura saMsAramArga kA tyAga kara ke samyagdarzana AdirUpa mokSamArga ko prApta kara letA hai| ___ 'anu' arthAt anukUla 'kampana' arthAt rakSA karane kI ceSTA karanA-anukampA hai / arthAt jina bhagavAn ke upadeza ke anusAra jIvoM para karuNAbhAva honA, kisI ke prANoM kA viyoga na karanA, dUsaroM kA duHkha dUra karanA, marate hue aura mAre jAte hue prANiyoM ko prANa "huM kayAre saMsArane tyAga karuM?" A prakAranA nirvedathI jIvane deva, manuSya ane tiryaMca sambandhI kAmamAM anAsakti prApta thAya che, te viSayane spaSTa kare che ke -jIva sarva viSathI virakata thaI jAya che. arthAt A anarthanA kAraNabhUta viSayothI basa kare?" A prakArano vairAgya pAme che. virAgya pAmIne jIva sAvadya vyApArano tyAga karI de che. sAvadya vyApArane tyAga karate thake mithyAtva, avirati Adi saMsAramAgane cheDe che, ane saMsAramArgane tyAga karIne samyagdarzana AdirUpa mekSamArgane prApta karI le che. anu arthAt manusa, kampana arthAt 2kSA 42vAnI yeSTA 42vI te anukampA cha. arthAt-jina bhagavAnanA upadeza pramANe jIva para karUNAbhAva thavo, keInA prANanI viga kare nahi, bIjAnA duHkha dUra karavAM, maratAM ane marAtAM prANIone prArtha
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.3 sU. 2 zraddhAsvarUpam 481 mAryamANaprANinAM prANasaMkaTAnmocanaM ca / Astikyam-jinapraNItAgamAnusAreNa * asti jIvAdipadArthasArthaH' iti matiyasya sa AstikaH, tasya bhAvaH Astikyam / 'jinendrapravacanopadiSTA jIvaparalokAdayaH sarve'tIndriyAH padArthAH santi' ityevaMrUpa AtmapariNAmaH / ebhiH zamasaMvegAdibhirbhavyAnAM zraddhA'vabudhyate / |mithyaadRsstterpi zradvAprAptiHzraddhA nisargAdadhigamAdvA jAyate / uktazca " sammaiMsaNe duvihe paNNatte taMjahA-nisaggasammaiMsaNe caiva adhigamasaMkaTa se chuDAnA-anukampA hai| 'Astikya'-"jinapraNIta Agama ke anusAra jIvAdi padArthoM kA astitva hai " / esI "jisa kI mati ho vaha 'Astika' hai / Astikapana ko 'Astikya' kahate hai / jinapravacana meM upadiSTa jIva, paraloka Adi sabhI atIndriya padArtha hai " isa prakAra kA Atma-pariNAma 'Astikya' hai / ina zama saMvega Adi se bhavyoM ke samyaktva kA patA lagatA hai / mithyAdRSTi ko zraddhApApti jisa ? (svabhAva) se athavA adhigama (kisI ke dvArA sunane Adi) se zraddhA utpanna hotI hai / kahA bhI hai "samyagdarzana do prakAra kA kahA gayA hai-nisarga-samyagdarzana aura adhigama sa4thI ch|31440 te anukampA che. Astikya-"niprIta mAgama manusAra pAhi pArthAnu mastitva cha." mevAnI bhati cha. te mAstiche. mAstipAne 'Astikya' 4 cha. 'ni pravacanamAM upadiSTa jIva, paraleka Adi sarva atIndriya padArtha che. A prakAranAM mAtmapariNAma ta Astikya che. A zama, saMvega, AdithI bhavyenA samyakatvane pate lAge che. mithyASTine zraddhAnI prApti nisarga (svabhAva)thI athavA adhigama (keIna dvArA sAMbhaLavuM Adi)thI zraddhA utpanna thAya che. 4yuM paY cha - ___sabhyarzana meM prApnu -nisarga-sabhyazAna bhane (2) maligamapra. mA.-61
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 AcArAgasUtre sammaiMsaNe ceya" (sthAnAGga0 sthA. 2 u.1) / tatra nisargaH, pariNAmaH, svabhAvaH, ityekArthakAH / apUrvakaraNAnantaraM yad bhavatyanivRttikaraNaM tanisarga iti kathyate / nisRjyate kAryotpattau satyAmiti nisargaH, kArye samutpanne sati kAraNasya na kiJcit prayojanaM bhavati, utpanne samyaktve prayojanAbhAvAdanivRttikaraNaM parityajyate / na cAtyantaM parityAgastasyeSyate yatastadeva kAraNaM tenAkAreNa pariNatam, yathA-utthito'pi puruSaH puruSa eva, AsIno zayito vA puruSaH puruSa eva, avasthAmAtrabhedAdavasthAvato bhedaH kvApi na dRshyte| tatrapariNAmasyAnekarUpatve'pi pariNAmino'nvayidravyasya na tattvAt sarvathA bhedaH, samyamdarzana" / ( sthAnAMga. sthA. 2 u. 1) / nisarga, pariNAma, yA svabhAva, ye saba paryAyavAcaka haiM / apUrvakaraNa ke pazcAt hone vAlA anivRttikaraNa 'nisarga' kahalAtA hai| kArya kI utpatti ho jAne para jo tyAga diyA jAtA hai vaha 'nisarga' hai| kArya kI utpatti ho jAne ke bAda kAraNa kA koI prayojana nahIM rahatA, kyoM ki samyaktva utpanna hone para prayojana nahIM rahane se anivRttikaraNa tyAga diyA jAtA hai, magara usa kA atyanta parityAga nahIM kiyA jAtA, kyoM ki vahI kAraNa usa AkAra meM kAryarUpa meMpariNata ho jAtA hai / jaise-khaDA huA puruSa-puruSa hI hai 1 baiThA huA yA soyA huA puruSa bhI puruSa hI hai| avasthAoM meM bheda honemAtra se avasthAvAle meM kahIM sarvathA sabhyazina" (sthAnAM10 sthA. 2 7. 1) nisarga, pariNAma athavA te svabhAva, A sarva paryAyavAcaka zabda che. apUrva karaNanI pachI thavAvALAM anivRttikaraNa nA kahevAya che. kAryanI utpatti thaI javA pachI tya vAmAM pAva cha. nisarga che. 4AyanI utpatti tha gayA pachI 4|2rnu / projana rahetuM nathI. kemake-samyakatva utpanna hovA chatAMya paNa projana nahi rahevAthI anivRttikaraNa tyAgI devAmAM Ave che. arthAta prayojana nahi rahevAthI anivRttikaraNane tyAga karavAmAM Ave che. paraMtu tene atyanta parityAga karavAmAM AvatuM nathI kAraNa ke te kAraNa tevA AkAramAM-kAryarUpamAM-pariNata thaI jAya che. jema ubhe rahelo purUSa, puraja che, beThele athavA sutele purUSa paNa purUSa ja che, avasthAomAM bheda thavA mAtrathI avasthA
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1. u. 3 su. 2 zraddhAsvarUpam 83 tathA'trApi anivRttikaraNarUpaH pariNAmo nisargaH samyaktvAkAreNa vartate pUrvAvasthAmapanudyAbasthAntaramAptiH pariNAmaH pariNAmi jIvadravyaM tu dhruvameva / pariNAmo'pyatra vainasika eva, abhrandradhanurAdivaditi pariNAmaH svabhAva iti vAcyam / * nanu zraddhA nisargataH kathamutpadyate ? ucyate - karmaNo'nAditvAtpUrvakarmoMdayena yadyadanyatkarma jJAnAvaraNIyAdikaM svenaiva kRtaM tadapi kArmaNazarIreNa sahaiva badhyate karmatvAdidAnItanakarmavat / evaMvidhapUrvagRhItakarmaNaH phalamupabhuJjAnasya bhavyajIvasya jJAnadarzanopayogasvabhAvatayA'nAdimithyAdRSTerapi tAdRzabhavasthiti bheda nahIM dekhA jAtA / jaise pariNamana, aneka prakAra kA hone para bhI pariNAmI - anvayi - dravya eka hone se usa meM sarvathA bheda nahIM hotA / usI prakAra yahA~ anivRttikaraNarUpa pariNAma nisargasamyaktva ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai - usakI pUrva - avasthA miTakara navIna avasthA utpanna ho jAtI hai, phira bhI pariNAmI - jIvadravya - jyoM kA tyoM dhruva banA rahatA hai / pariNAma bhI yahA~ vaikhasika ( svAbhAvika ) lenA cAhie, megha tathA indradhanuSa kI taraha, ata eva pariNAma kA artha - svabhAva hai / zaGkA- - zraddhA, svabhAva ( nisarga ) se kisa prakAra utpanna hotI hai ? | samAdhAna --- anAdi kAla se lage hue pUrvakarmoM ke udaya se jJAnAvaraNIya Adi jo-jo karma jIvane kiye hai, ve saba kArmaNa zarIra ke sAtha hI karma hai, vartamAnakAlIna karmoM ke samAna / isa prakAra ke pahele grahaNa phala bhogate hue bhavya jIva jJAnadarzanarUpa upayogasvabhAvavAlA ba~dhate hai, kyoMki ve kiye hue karmoM kA hone ke kAraNa vALAmAM keAI sarvathA bheda jovAmAM AvatA nathI jema-pariNamana aneka prakAranAM hevA chatAMya paNa pariNAmI--anvayidravya eka hAvAthI temAM sarvathA bheda thatA nathI, te pramANe ahiM anivRttikaraNarUpa pariNAma nisarga samyaktvanA rUpamAM pariNata thaI jAya che--tenI pUrva avasthA maTIne navIna avasthA utpanna thaI jAya che, paNa pariNAmI lavadravya-nema che tesa dhruva bhanI rahe che. pariNAma pazu ahi vainasika (svAlAvi4) levuM joie, megha tathA IndradhanuSanI mAphaka e pramANe pariNAmanA atha svabhAva che. zakA--zraddhA svabhAva (nisaga`)thI kayA prakAre utpanna thAya che? samAdhAna--anAdi kALathI lAgelAM pUrva karmAMnA udayathI jJAnAvaraNIya Adi je-je karmAM jIve karyA che, te sa kANu zarIranI sAtheja khaMdhAya che; kemake te kama che, vartamAnakAlIna karmInI samAna. A prakAranAM pahelAM grahaNa karelA karmonu phUla bhAgavata
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 AcArAGgasUtre paripAkavazena zubhapariNAmarUpA'dhyavasAyA bhavanti, teSAM sthAnAni manda-madhyatIvrANi bhavanti / tatra jaghanyazubhapariNAmasya sthAnaM vizuddhaM, tasmAdutkRSTasya vizuddhataraM, tato'pyutkRSTazubhapariNAmasya vizuddhatamaM sthAna prApnuvato jIvasya vardhamAnazubhapariNatyA tAdRkpariNAmavizeSo jAyate, yena tIrthaGkarAdyupadezamantareNa svata eva jIvasya karmopazamAdibhyaH zraddhotpadyate / tatrAyaM kramaH zraddhAprAptaye'dhikArI dvividho bhavati, anAdimithyAdRSTiH, sAdimithyAdRSTizca / yaH pUrva kadApi samyaktvaM na labdhavAn so'nAdimithyAdRSTiH / yazca bhavyaH pUrva samyaktvaM prApya pazcAdanantAnuvandhikaSAyodayAdupajAtamithyAtvaH anAdikAla se mithyAdRSTi hone para bhI amuka prakAra kI bhavasthiti kA paripAka hone se usake zubhapariNAmarUpa adhyavasAya utpanna hote hai| una adhyavasAyoM ke sthAna manda, madhyama aura tIvra hote hai / ina meM jaghanya zubha pariNAma kA sthAna vizuddha hai, usa se utkRSTa vizuddhatara hai / aura usase bhI utkRSTa zubhapariNAma vizuddhatama hai / ina sthAnoM ko prApta jIva ke bar3hate hue zubha pariNAmoM se eka aisA pariNAma utpanna hotA hai, jisa ke dvArA tIrthakara Adi ke upadeza ke vinA hI svayameva jIva ko karmoM kA upazama Adi hone se zraddhA utpanna ho jAtI hai| kama isa prakAra haido prakAra ke jIva zraddhA pAne ke adhikArI haiM-(1) anAdimithyAdRSTi aura (2) sAdimithyAdRSTi / jisa jIvane pahale kabhI samyaktva nahIM pAyA vaha anAdimithyAdRSTi kahalAtA hai| jisa bhavya jIvane pahale samyaktva pAyA kintu thake bhavya jIva jJAna-darzanArUpa upagasvabhAvavALA hevAnA kAraNe anAdi kAlathI mithyAdaSTi hovA chatAMya paNa amuka prakAranI bhAvasthitine paripAka hovAthI tene zubha pari NAmarUpa adhyavasAya utpanna thAya che. te adhyavasAyanAM sthAna maMda, madhyama ane tIvra hoya che. temAM jaghanya zubha pariNAmanuM sthAna vizuddha che, tenAthI utkRSTa vizuddhatara che ane enAthI paNa utkRSTa zubha pariNAma vizuddhatama che. A sthAnene prApta jIvanA vadhatA gayelA zubha pariNamemAMthI eka evuM pariNAma utpanna thAya che ke jenA dvArA tIrthakara AdinA upadeza vinAja svayameva, jIvane karmone upazama Adi thavAthI zraddhA utpanna thaI jAya che. umrechbe prakAranA jIva zraddhA prApta karavAnI adhikArI che. (1) anAdimithyASTi ane (2) sAdimiAdaSTi. je jIve pahelA kyAreya samyaktva prApta karyuM. nathI te anAdi mithyASTi kahevAya che. je bhavya jIve pahelAM samyaktva prApta karyuM hatuM paraMtu pachIthI
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 sU.2 zraddhAsvarUpam che, jaghanyato'ntarmuhUrtam, sa utkarpato dezonApudgalaparAvartta sthitvA punaH samyaktvaM prApsyati, sa sAdimithyAdRSTirbhavati / / ___ yathApravRttikaraNamevamubhayavidhasya mithyAdRSTejIvasya pariNAmarUpAdhyavasAyaH pUrvaM jaghanyazubhapariNAmamaGgIkRtya paraH paraH zubhapariNAmaH pariNAmavizeSa ityucyate / sa eva pariNAmavizeSo 'yathApravRttikaraNa'-mityucyate / ___ yathApravRttikaraNa-mityasya zabdArthastvevam-yathA yena anAdisaMsiddhaprakAreNa pravRttiryasya tat yathApravRtti, kriyate karmakSapaNamaneneti karaNa jIvasya zubhapariNAmaH, yathApravRtti ca tatkaraNaM ca yathApravRttikaraNaM karmakSapaNakAraNasyAbAda meM anantAnubandhI kaSAya ke udaya se phira mithyAtva A gayA kintu vaha mithyAtva jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa dezona arddhapudgalaparAvartana taka rahatA hai vaha jIva sAdimithyAdRSTi hai| yathApravRttikaraNaisa prakAra donoM prakAra ke mithyAdRSTi jIvoM kA adhyavasAya pahale ke jaghanya zubha pariNAma se lekara uttarottara baDhate hue zubha pariNAma, pariNAmavizeSa kahalAtA hai| usI pariNAmavizeSa ko 'yathApravRttikaraNa' kahate hai| 'yathApravRttikaraNa' kA zabdArtha isa prakAra hai-'yathA' arthAt anAdikAlInarUpa se jisa kI pravRtti ho vaha yathApravRtti kahalAtA hai / jisa se karmoM kA kSaya kiyA jAtA hai, jIva ke usa zubha pariNAma ko 'karaNa' kahate hai / ythaaprvRttianantAnubaMdhI kaSAyanA udayathI pharIthI mithyAtva AvI gayuM. paNa te mithyAtva jaghanya antamuhUrta sudhI ane utkRSTa dezena addha pudgalaparAvartana sudhI rahe che. te jIva sAdimithyASTi che. ythaavRtti:24A prakAranA bane midaSTi nA adhyavasAya pahelAnA jaghanya zubha pariNAmathI laIne uttarottara vadhatA zubha pariNAma, pariNAmavizeSa kahevAya che. te pariNAma vizeSane yathApravRttikaraNa cha. "yathApravRtikaraNa" na zahAtha 20 mAre cha-'yathA' maryAta manAhidInapathI 2nI 'pravRtti' DAya te 'yathApravRtti' 4vAya che. nAthI 4AnA kSaya 42pAmA mA cha, na ta zubha pariNAmane "karaNa" he.
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ ph AcArAGgasUtre vyavasAyamAtrasya sarvadaiva bhAvAdudayAvalikAmaviSTAnAM karmaNAM sarvadaiva kSapaNAt / yathApravRttikaraNaM bhavyasyAbhavyasya ca bhavati / vakSyamANamapUrvakaraNamanivRttikaraNaM ca bhavyasyaiva bhavati, na tvabhavyasya / mithyAtvavazAdanantAn pudgalaparAvarttAn anantaduHkhAnyanubhUya kathamapi tAdRzabhavasthitiparipAkavazAd giriNadIpravahadudvarttitApavarttita pApANavarculAvasthAvadanAbhoganirvarttitena yathAmavRttikaraNena vizuddhapariNAma vizeSarUpeNAyuSyakarma vargayitvA jJAnAvaraNIyAdikarmANi sarvANyapi palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnaikarUpa karaNa yathApravRttikaraNa kahalAtA hai / karmakSaya kA kAraNabhUta adhyavasAya sadaiva vanA rahatA hai, kyoM ki udayAvalikA meM Ae hue karmoM kA sadA kSaya hotA rahatA hai / yathApravRttikaraNa bhavya jIva ko bhI hotA hai aura abhavya jIva ko bhI hotA hai, kintu Age kahe jAne vAle apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa bhavya jIva ko hI hote haiM; abhavya jIva ko nahIM / mithyAtva ke vaza hokara ananta pudgalaparAvartanoM taka ananta duHkhoM ko bhogane ke pazcAt kisI bhI taraha usa prakAra kI bhavasthiti kA paripAka hone se pahAr3I nadI ke pravAha meM bahane vAlA; luDhaka (guDaka )ne vAlA, ghisane vAlA pASANa jaise golamaTola bana jAtA hai, usI prakAra anajAna meM hI yathApravRttikaraNarUpa vizuddha pariNAma ke kAraNa Ayukarma ko choDakara jJAnAvaraNIya Adi sAta karma palyopama ke asaMkhyAtave bhAga kama yathApravRttirUpa karaNa te 'yathApravRttikaraNa' aDevAya che. urbhakSayanA arazulUta adhyavasAya hamezAM khanI rahe che, kemake-udayAvalikAmAM AvelAM karmonA hamezAM kSaya thayA kare che. yathApravRttikaraNa bhavya bhavane pazu thAya che, bhane malavya bhavane yA thAya che, parantu AgaLa kahevAmAM Avaze te apUrvakaraNa ane anivRttikaraNa bhavya jIvAne ja thAya che, alabdha jIvAne thatAM nathI. mithyAtvane vaza thaI te ananta pudgalaparAvarttanA sudhI ananta du:khAne bhAgavyA pachI kAI paNa prakAre A prakAranI bhavasthitinA paripAka thavAthI prahADI nadInA pravAhamAM vahevAvALA gamaDavAvALA, ghasAtA jatA paththara jevI rIte geALa-maToLa khanI jAya che, e pramANe ajANatAM paNa yathApravRttikaraNurUpa vizuddha pariNAmanA kAraNe Ayukate tyajIne khIjA jJAnAvaraNIya Adi sAta kema paDyeApamanA asaMkhyAtamA bhAga-AchAM
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 487 - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 sU. 2 zraddhAsvarUpam sAgaropamakoTIkoTIsthitikAni karoti / uktaJca- . "aMtimakoDAkoDIe hoi savyAsi kammapagaDINaM / paliyAmasaMkhabhAge, khINe sese havai gaMThI // 1 // " tatrAyaM kramo vijJeyaH-jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya-vedanIyA-'ntarAyakarmacatuSTayasya triMzatsAgaropamakoTIkoTya utkRSTA sthitiH| nAmagotrayoviMzatisAgaropamakoTIkoTayaH, mohanIyasya saptatisAgaropamakoTIkoTaya utkRSTA sthitiH| tatra yathApravRttikaraNena jIva utkRSTAM sthiti hAsayan tAvatI sthiti prApayati, yena samAnarUpeNa saptAnAM karmaNAM palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnaikasAgaropamakoTIkoTIsthitieka koDAkoDI sAgaropama kI sthiti meM lAye jAte haiN| kahA bhI hai " samasta karma prakRtiyA jaba palya ke asaMkhyAtaveM bhAga kama koDAkoDI kI sthitivAlI hotI hai, taba granthi hotI hai " // 1 // krama isa prakAra hai-jJAnAvaraNIya, dazanAvaraNIya, vedanIya aura antarAya, ina cAra karmoM kI utkRSTa sthiti tIsa-tIsakoDA-koDI sAgaropama kI hai| nAma aura gotrakI vIsa-vIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai, aura mohanIya karma kI utkRSTa sthiti sittara (70) koDAkoDI sAgaropama kI hai| yathApravRttikaraNa ke dvArA jIva isa sArI utkRSTa sthiti ko ghaTAkara itanI kama kara DAlatA hai ki sAto karmoM kI sthiti samAnarUpa se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama eka sAgaropama koDAkoDI eka koDA-koDI sAgaropamanI sthitimAM lAvavAmAM Ave che. kahyuM paNa che. "samasta karmaprakRtie jyAre palyanA asaMkhyAtamAM-bhAga ochA-eka joDa1-8oDInI sthitivANI DAya che, tyAre athi thAya che." ||1|| krama A pramANe che-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya ane antarAya A cAra karmonI utkRSTa sthiti trIsa-trIsa koDA-koDI sAgaropamanI che. nAma ane gotranI vIsa vIsa koDAkoDI sAgaropamanI che. ane mohanIya karmanI utkRSTa sthiti sItera (7) koDA-koDI sAgaropamanI che. yathApravRttikaraNadvArA jIva tamAma utkRSTa sthitine ochI karIne-eTalI ochI karI nAMkhe che ke-sAte karmonI sthiti samAnarUpathI pApamanA asaMkhyAtamAM bhAga ochA eka sAgarepama koDA-koDInI bAkI rahI jAya che enA
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 AcArAgasUtre ravaziSTA bhavati / atrAntare ca yathApravRttikaraNena karmanirjarAM kurvato jIvasya yAvat pUrvakarmaNo nirjarA na bhavati tAvat sthIyamAnaM tIvrarAgadveSapariNAmarUpaM karma, granthisAdRzyAd granthirityucyate // yathA kASThavizeSasya atikaThoraniviDAtizuSkaghanagUDhagranthidurbhadhastathA tIvrarAgadveSapariNAmarUpaH karmavizeSo'pi durbhayo bhavati tasmAd granthizabdena vyavahiyate / abhavyA api yathApravRttikaraNavalena karma kSapayitvA'nantavArametadgranthiparyantamAgacchanti / kazcid granthisthAna prApya tasmAdadhaH patati / kazcittatraiva granthisthAne sthitastiSThati, na tasmAdagre pravartate / kI bAkI raha jAtI hai / isI bIca-yathApravRttikaraNadvArA karmoM kI nirjarA karate hue jIva ke jitane karmoM kI nirjarA nahIM hotI arthAt jo karma zeSa raha jAte hai, vetItra rAga dveSapariNAmarUpa karma, granthi ke samAna hone ke kAraNa granthi ( gAMTha) kahalAtI haiM / ____jaise-kAThavizeSa kI atyanta kaThina ghanI aura ekadama sUkhI bhItarI gAMTha durbhadha hotI hai, usI prakAra rAga-dveSapariNAmarUpa karmavizeSa bhI durbhedya hotA hai, ata eva vaha karma, granthi kahalAtI hai| ___ abhavya jIva bhI yathApravRttikaraNadvArA karma kA kSaya kara ke ananta vAra granthi paryanta A pahu~cate hai, koI-koI granthisthAna ko prApta kara ke phira nIce gira jAtA hai / koI-koI pranthisthAna para hI Thahara jAtA hai, Age nahIM baDhatA hai| vacamAM-yathApravRttikaraNa dvArA karmonI nijerA karatA thakA jIvanamAM jeTalAM karmonI nirjarA nathI thatI arthAt je karma zeSa rahI jAya che te tIvra rAgadveSapariNAmarUpa kama, graMthinA samAna hovAnA kAraNe graMthi (gAMTha) kahevAya che. jevI rIte kASTha (lAkaDA) vizeSanI atyanta kaThina, majabuta ane ekadama sUkI aMdaranI gAMTha durbhedya hoya che, e pramANe rAga-dveSapariNAmarUpa karma vizeSa paNa durbhedya hoya che. eTalA mATe te karma, graMthi kahevAya che. abhavya jIva paNa yathApravRttikaraNa dvArA kamane kSaya karIne anaMtavAra graMthi sudhI pahoMce che. keI kaI graMthi sthAnane prApta thaIne pAchA nIce paDI jAya che. kaI-kaI graMthi sthAna uparaja rahI jAya che. AgaLa vadhI zakatA nathI.
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 3 sR. 2 zraddhAsvarUpam abhavyo'pi kazcid yathApravRttikaraNena granthiparyantaM samAgatya tIrthaGkarAtizayadarzanena labdhidhAribhAvitAtmamahAtmano mahimAvalokanena, prayojanAntareNa vA pravarttamAnaH sUtrArthatadubhayazravaNa paThanarUpaM zrutasAmAyikaM karaNAdikam / labhate, na tvanyadapUrva 489 // apUrvakaraNam tadanantaraM kazvideva bhavyajIva AsannasiddhisukhatvAduditamacuradurnivAravIryaprasaro'tinizita kuThAreNeva yathApravRttikaraNApekSayA dhyavasAyavizeSarUpeNA pUrvakaraNena prAguktaM durbhedyaM karmagranthi bhinatti / vizuddhatareNAbhUta pUrvazubhA koI abhavya bhI yathApravRtikaraNadvArA granthi taka Akara tIrthaMkara bhagavAn kA atizaya dekhakara, labdhidhArI bhAvitAtmA mahAtmA kI mahimA dekhakara, athavA kisI anya prayojana se pravRtti karatA huA sUtra, artha aura tadubhaya Agama kA zravaNa yA paThanarUpa zrutasAmAyika ko prApta kara letA hai, magara vaha apUrvakaraNa Adi ko nahIM pA sakatA / apUrvakaraNa tadanantara mokSasukha samIpa hone ke kAraNa jisa meM pracura aura durnivAra zakti utpanna ho gaI hai aisA koI bhavya jIva hI bahuta tIkhe kulhADe ke samAna yathApravRtti - karaNa kI apekSA adhika vizuddha, aura pahale kabhI bhI prApta na hone vAle zubhaadhyavasAyarUpa apUrvakaraNa ke dvArA usa durbhedya karmagranthi ko bhedatA hai / - kAI alabhya paNa yathApravRttikaraNadvArA graMthI sudhI AvIne tIrthaMkara bhagavAnA atizayane joine, labdhidhArI bhAvitAtmA mahAtmAnA mahimA joine, athavA keAI anya pracAjanathI pravRtti karate thake, sUtra, artha ane tadubhaya AgamanA zravaNa athavA paThanarUpa zruta-sAmAyikane prApta karI le che, parantu te apUrNAMkaraNa Adine prApta karI zakatA nathI. pUrva- tyAra pachI meAkSasukha samIpa hAvAnA kAraNe jenAmAM mahAna ane kAIthI nivArI zakAya nahi tevI zakti utpanna thaI gaI che. evA kAI bhavya jIvaja mahuja tIkhA kuhADA samAna yathApravRtikaraNanI apekSA adhika vizuddha, ane pahelAM keAI vakhata paNa prApta nahi thayelA zubha-adhyavasAyarUpa pUrvavaraNa dvArA e durbhedya ka`ga'thine bhede che. pra. A.-62
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre asmin granthibhede manaHkSobhaparizramAdivighnAH bhavanti / yathA vidyAsAdhakasya vidyAdhiSThAtRdevatAkRtopasargairmanaH kSobho bhavati, yathA ghoramahAsamaragatasubhaTasya durdharSabahutarazatragaNaparAjayakaraNAtparizramo bhavati, yathA ca mahAsamudrAdibhyo naukAditAraNe nAvikasya parizramo bhavati tathA pracuradurjayakarmazatrusaMghAtaparAjaye parizramo'tizayena jAyate / vajrAzmavadurbhedyo'yaM karmagranthiH / apUrvakaraNavajrasUcyAzrayamantareNAsya bhedo duSkaraH / 490 apUrvakaraNavajrasUcyA sakRd granthibhede kRte sati labdhavizuddhatamazraddhAgranthibhedana karane meM mAnasika kSobha tathA parizrama Adi aneka vighna upasthita hote haiM / jaise vidyA kI sAdhanA karane vAle ko vidyA kI adhiSThAtrI devatA ke dvArA kiye jAne vAle vighnoM se mana meM kSobha hotA hai, aura ghanaghora mahAyuddha meM gaye hue yoddhA ko bahu-saMkhyaka aura durjaya zatruoM ke dala para vijaya prApta karane meM parizrama karanA paDatA hai, athavA jaise kisI mahAsamudra se jahAna vagairaha ko pAra lagAne meM nAvika ko parizrama karanA paDatA hai, usI prakAra bahuta-se durjaya karmazatruoM ke dala ko parAjita karane meM atyanta parizrama karanA paDatA hai / yaha karmagranthi vajra kI taraha baDI kaThinAI se bhedI jAtI hai / apUrvakaraNarUpI vajra kI suI kA sahArA liye vinA usa kA bhedana honA azakya hai / apUrvakaraNa kI vajramaya suI se eka vAra karmagranthi kA bhedana ho jAne para prathibhedyana karavAmAM mAnasika kSeAbha tathA parizrama Adi aneka vighna upasthita thAya che. jema vidyAnI sAdhanA karavAvALAne vidyAnI adhiSThAtrI devatAdvArA thavAvALA vighnAthI manamAM kSobha thAya che, ane ghanaghAra mahAyuddhamAM gayelA caiAdhAne ghaNIja saMkhyAvALA ane duya zatruonA daLa upara vijaya meLavavAmAM jema parizrama 12vA paDe che. athavA -- ----jevI rIte koI mahAsamudramAMthI vahANu vagerene pAra laI javAmAM nAvikAne parizrama karavA paDe che, e pramANe bahuja duya kazatruonA daLanA parAjaya karavAmAM atyanta parizrama karavA paDe che. yA urbhagraMthi calanA nevI bhaDAuThinatAthI lehI zAya che. apUrvakaraNa 3thI vajranI sAyanI sahAya lIdhA vinA tenu leTThana thavuM azakya che. apUrvAnI vAmaya seAyathI ekavAra kamagraMthinuM bhedana thaI javA pachI
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 sU. 2 zraddhAsvarUpam 491 sAmarthyAnna punargranthibandhanaM bhavati, yathA jAtavedho maNiH kathaJcidrajasA paripUrite'pi randhe na pUrvAvasthAM prApnoti, tathaiva saMspRSTasamyaktvo jIvaH kathaJcitsamyaktvApagame pazcAttIvrarAgadveSapariNAmaprAptAvapi na punargranthirUpeNa karma badhnAti / ___ yathA janmAndhasya kathaJciccakSuHprAptau satyAM yathAvasthitapadArthasArthAvalokanena, yathA', ca mahAvyAdhijanitadurantaghoravedanAsamAkrAntasya tadvayAdhyapagame mahAn / pramodo jAyate tathA bhavyasyAnivRttikaraNavalena vItarAgopadiSTa jIva ko zraddhA kI atyanta vizuddha zakti prApta ho jAtI hai, ata eva * phira kabhI graMthibaMdha nahIM hotaa| kisI maNi meM eka bAra cheda kara diyA jAya aura kAlAntara meM usa meM dhUla bhara jAya to bhI vaha cheda pahale kI bhAti nahIM hotA / isI prakAra ekavAra samyaktva prApta kara lene vAlA jIva samyakva ke naSTa ho jAne para bhI bAda meM tIna rAga-dveSarUpa pariNAmo kI prApti hone para bhI graMthi ke rUpa meM karmoM kA badha nahIM krtaa| jaise janma se aMve ko kiso upAya se AMkha milane para padArthoM kA asalI svarUpa dekhakara atyanta harSa hotA hai, athavA jaise kisI mahAn roga se hone vAlI ghora vedanA se pIDita puruSa ke roga haTa jAne para mahAn harSa hotA hai, usI prakAra bhavya-jIva ko aniSTattikaraNa ke bala se bhagavAn vItarAga dvArA kathita yathArtha jIvane zraddhAnI atyanta vizuddha zakti prApta thaI jAya che, eTalA mATe pharI kaI vakhata graMthibaMdha thatuM nathI. keI maNimAM eka vakhata chidra-kANu pADayAM pachI kAlAntaramAM te chidramAM kadAca dhULa bharAI jAya te paNa te cheda prathama pramANe thatuM nathI. A prakAre ekavAra samyakatva prApta karI levAvALA jIva, samyaktvano nAza thavA chatAM paNa pachIthI tIvra rAga-dveSa rUpa pariNAmenI prApti thavA chatAMya paNa graMthinA rUpamAM karmone baMdha karatA nathI. jevI rIte janmathI AMdhaLAne keIpaNa upAyathI netra maLI jatAM padArthonA asalI svarUpane joIne atyaMta harSa thAya che, athavA jema keI mahAna rogathI thavA vALI mahAghora vedanAthI pIDita purUSane rega nivAraNa thaI jatAM tene mahAna harSa thAya che. e pramANe bhavya jIvane nivRttinA baLathI, bhagavAna vitarAgadvArA kathita
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 492 AcArAsUtre yathAvasthitavastutattvA'bhirucyA zraddhayA'bhUtapUrvo viSayavarasyapuraskRtaH pramodaH prAdurbhavati / ||anivRttikrnnmttshc granthibhedottarakAlameva tato vizuddhatama zubhAdhyavasAyavizeSamanivRttikaraNaM prApnoti, yena tAvanna nivartate jIvaH samyaktvaM na labhate yAvadityanivRttikaraNamucyate / anivRttikaraNavalena jIvaH samyagadarzanaM lbhte| tadeva naisargikI zraddhocyate / nanu prAguktaM - miththAtvamohanIyakarmApazamAdibhyaH zraddhA jAyate' punarucyate 'nisargAdadhigamAdvA zraddhA jAyate / tadasaMgatam / vastusvarUpa ke prati rUcirUpa zraddhA se viSayavairAgyapUrvaka eka aisA Ananda utpanna hotA hai, jisa kA pahele kabhI anubhava nahIM huA thA / anivRttikaraNagraMthibheda ke anantara kAla meM atyanta vizuddha pariNAma utpanna hotA hai / vahI anivRttikaraNa kahalAtA hai / yaha pariNAma prApta hone para jIva samyaktva prApta kiye binA nahIM lauTatA, isI kAraNa ise 'anivRttikaraNa' kahate hai / anivRttikaraNa ke dvArA jIva samyagdarzana prApta karatA hai / usI ko naisargika zraddhA kahate haiM / zA--pahale kahA thA ki-'mithyAtvamohanIyakarma ke upazama Adi se zraddhA utpanna hotI hai aura bAda meM kahate hai ki-'nisarga se, athavA adhigama se zraddhA utpanna hotI hai'| yaha kathana paraspara asaMgata hai ? yathArthavastusvarUpanI rUcirU5 zraddhAthI viSayavairAgyapUrvaka eka evo AnaMda utpanna thAya che ke jene pahelA keI vakhata anubhava thaye nathI. mnivRtti:24graMthibhedanA anantara (taratanA) kALamAM atyanta vizuddha pariNAma utpanna thAya che te 'anivattikaraNa' havAya cha. 2mA pariNAma prApta thayAM pachI va sabhyatva prApta yA vinA ch| nathI tathA04 mene anivRttikaraNa 4 cha. anivRttikaraNa 01 dvArA samyagdarzana prApta kare che. teneja naisargika (svAbhAvika) zraddhA kahe che. zaMka-pahelAM kahyuM hatuM ke "mithyAtvamohanIya karmanA upazama AdithI zraddhA utpanna thAya che. ane pachI kahe che ke- nisarga athavA adhigamathI zraddhA utpanna thAya che, e kathana paraspara asaMgata che.
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 3 . 2 zraddhAsvarUpam 493 atrocyate - sa eva kSayopazamAdirnisargAdhigamAdvA jAyate, tathA ca zraddhAyA api tadvayaM kAraNaM siddhayatIti na doSaH / nanu samyaktvaguNarahitenaiva jIvena drAghIyasI karmasthitirgranthibhedApUrvaM yathApravRttikaraNena yathA kSapitA tathA tadavaziSTamapi karmagranthi yathApravRttikaraNenaiva bhinattu tato mokSamapyevameva prApnotu kiM punarapUrvakaraNAlambanena ? atrocyate -mahAvidyAsAdhanavadetad draSTavyam / yathA mahAvidyAyAH sAdhane pUrvaM svalpa eva parizramo bhavati, tatsiddhiprAptisamaye tu sA vidyA tadvidyAdhiSThAtRdevatAkRta , samAdhAna - midhyAtvamohanIya karma kA kSayopazama Adi, nisarga se athavA adhigama se hotA hai, aisI sthiti meM yaha dono kAraNa zraddhA ke hI hai, ataH koI doSa nahIM hai / zaGkA -- jIva ne samyaktva na hone para bhI jaise utanI baDI bhArI karmasthitiko graMthibheda se pahale hI yathApravRttikaraNa ke dvArA khanA DAlI isI prakAra zeSa sthiti bhI yathApravRttikaraNa ke dvArA hI khapA le aura mokSa bhI isI prakAra prApta karale phira apUrvakaraNa kA Azraya lene kI kyA AvazyakatA hai ? samAdhAna -- mahAvidyA kI sAdhanA kI taraha hI yahA~ khamajhanA caahie| jaise mahAvidyA kI sAdhanA meM pahale thoDA-sA zrama hotA hai kintu jaba usa ko siddhi kA samaya najadIka AtA hai to vaha vidhAdhiSThAtrI devatAdvArA kiye jAnevAle nAnA prakAra ke upasargoM dvArA vighnayukta ho jAtA hai aura prAyaH atyanta kaSTasAdhya bana jAtI hai, samAdhAna--mithyAtvamAhanIya karmanA kSayApazama Adi, nisagathI athavA adhigamathI thAya che, evI sthitimAM A banne kAraNeA zraddhAnAja che tethI koI doSa nathI. zaMkA--jIvane samyakRtva na hoya te paNu jevI rIte evaDI mahAbhArI kama sthitine graMthibhedyanA pahelAja cayApravRttiSTharaLanA dvArA khapAvI nAMkhe che te pramANe zeSa sthiti paNa yathApravRttikaraNadvArAja khapAvI nAMkhe ane mekSa paNa A pramANe prApta karI lIe to pachI apUrvaLanA Azraya levAnI zuM AvazyakatA che ? samAdhAna--mahAvidyAnI sAdhanA pramANeja ahiM samajI levuM joIe. jema mahAvidyAnI sAdhanAmAM pahelAM gheADA evA zrama thAya che, parantu jyAre tenI siddhine samaya najIka Ave che tyAre te vidyAnI adhiSThAtrIdevatAdvArA karavAmAM AvatA nAnA prakAranA upasargo dvArA vighnayukta thaI jAya che. ane ghaNuM karIne atyanta kaSTasAdhya
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ L AcArAGgasUtre vividhopasargeH savighnA kaSTatarasAdhyA ca prAyazo bhavati, tadvad granthibhedo manaHkSobhAdivividhopasa~gaiH, paramavIryAviSkArapUrvaka kaSTatarasAdhyatvena ca savighno'tiduSkaratha, tasmAt kevalaM yathApravRttikaraNena granthibhedo na bhavitumarhati, ata evA pUrvakaraNabhAvazyakamiti / itthaM cApUrvakaraNena granthibhedaM vidhAyA'nivRtti - karaNena zraddhA labhyate / // adhigamazraddhA yena prakAreNa nisargataH zraddhA jAyate sa kathitaH, adhunA -adhigamazraddhA vyAkhyAyate-adhi=adhikRtya tIrthaGkarAdyupadezaM nimittIkRtya gamaH = jJAnaM yadbhavati so'dhigamaH, vItarAgopadezazravaNAd vItarAgaprANItAgamArthaparyAlocanAdvA yathAva 494 isI prakAra granthibheda bhI manaHkSAma Adi aneka upasargoM ke kAraNa vighnayukta ho jAtA hai aura graMthibheda ke karane meM baDI zakti kI AvazyakatA hotI hai, ata eva akele yathApravRttikaraNa se graMthibheda nahIM ho sakatA, usa ke lie anUrvakaraNa ko AvazyakatA hotI hai / isa prakAra apUrvakaraNa - dvArA granthibheda karane para anivRttikaraNa dvArA zraddhA prApta kI jAtI hai / adhigamazraddhA jisa prakAra nisarga se zraddhA utpanna hotI hai vaha prakAra kahA jA cukA / aba adhigamazraddhA kI vyAkhyA kI jAtI hai - tIrthakara Adi ke upadeza ke nimitta se hone vAlA jJAna adhigama kahalAtA hai / vItarAga bhagavAn kA upadeza sunane se khanI jAya che; e pramANe graMthibheda paNa manaHkSobha Adi aneka upasargAnA kAraNe vighnayukta thaI jAya che, ane te granthibhedanA karavAmAM bhAre zaktinI AvazyakatA hAya che, eTalA mATe ekalA cayApravRttiLathI grathibheda thatA nathI, tene mATe apUrvakaraNanI nyAvazyatA rahe haiM, me prabhA apUrvakaraNa dvArA graMthileha 42vAthI anivRttikaraNa - dvArA zraddhI prApta vAmAM Ave che adhigamazraddhA-- je pramANe nisargathI zraddhA utpanna thAya che te prakAra kahevAmAM AvI gayA che. have aviAmacaMdAnI vyAkhyA karavAmAM Ave che-tIrthaMkara AdinA upadezanA nimittathI thavAvALu' jJAna te adhigama kahevAya che. vItarAga bhagavAnanA upadeza sAMbhaLavAthI, athavA
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.3 m. 2 zraddhAsvarUpam 495 sthitapadArthanirNayo jAyate so'dhigamaH, tasmAdupazamAdidvAreNa tattvArthAbhirucirjAyate saa-adhigmshrddhaa| zraddhayA zamasaMvegAdayaH prAdurbhavanti, tatazca rAjyAdivibhavaM putradArAdikaM svajanaM sarva pariNAmaduHkhapadaM viSavatparityajya sarvasukhasArabhUtaM nityaM dhruvaM zAzvatika mokSasukha prAptukAmaH prabajito bhavati / saMyamazreNiprAptikAle yA pravRddhapariNAmadhArA vartate tAM sarvathA rakSenna tu hAsayediti bhAvaH / zraddhAyAH paramadurlabhatvAt, jJAnacAritrakAraNatayA mokSasyAdiathavA vItarAga dvArA nirUpita Agama ke artha kA vicAra karane se padArthoM kA yathArtha nirNaya hotA hai| usa nirNaya ko adhigama kahate hai / usa adhigama se mithyAtvamohanIya kA kSaya, upazama Adi hone para tattvArtha kI jo ruci hotI hai, vaha adhigamazraddhA hai| __ zraddhA se zama, saMvega Adi utpanna hote haiM, ata eva "rAjya Adi vaibhava tathA putra, patnI Adi samasta AtmIyajana anta meM duHkhadAyaka hai" aisA jAna kara, aura viSa ke samAna una kA parityAga kara ke saba sukhoM meM uttama, nitya, dhruva, zAzvatika mokSa-sukha kI icchAvAlA vaha samyagdRSTi puruSa dIkSita ho jAtA hai / tAtparya yaha hai ki-saMyamaprApti ke samaya pariNAmoM kI jo baDhI huI dhArA thI usa kI saba prakAra se rakSA karanA cAhie, use ghaTane nahIM denA cAhie / zraddhA parama durlabha hai, aura jJAna evaM cAritra kA kAraNa hone se mokSa kA Adya kAraNa hai, ata eva vitarAgadvArA nirUpita AgamanA arthane vicAra karavAthI padArthone yathArtha nirNaya thAya che te nirNayane kami kahe che te amithI mithyAtvamohanIya kSaya-upazama mA thayA pachI tatvArtha nI 2 3thi thAya cha, te adhigamazraddhA cha. zraddhAthI zama, saMvega Adi utpanna thAya che eTalA mATe "rAjya Adi vaibhava tathA putra, patnI vagere samasta AtmIyajana aMtamAM duHkhadAyaka che. e pramANe jANIne viSanI samAna teno tyAga karIne sarva sukhamAM uttama, nitya, dhruva, zAzvatika mokSa sukhanI irachAvALA samyagdaSTi purUSa dIkSita thaI jAya che. tAtparya e che ke-saMyamanI prAptinA samaye pariNAmonI je vadhatI jatI dhArA hatI tenuM sarva prakArathI rakSaNa karavuM joIe. tene ghaTavA devI joIe nahi zraddhA parama durlabha che ane jJAna, evI rIte cAritranuM kAraNa hovAthI mekSanuM mukhya kAraNa che. eTalA mATe
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 496 AcArAgasaMtre kAraNatvAcca zraddhA na parityajet / yathA-kathaJcitmAptasyApi saMyamasya zraddhApUrvakarakSaNe yAvajjIvaM sAvadhAno bhavediti sUtrAzayaH // sU0 2 // ziSyazraddhAdRDhIkaraNAya 'parizIlitamArgo'nugamyate' iti lokarItyA pUrvamahApuruSAcarito'yaM mArgaH' ityAzayena kathayati__yadvA pUrvamahApuruSatIrthaGkara-gaNadharAdibhirapyAcarito'yaM mArgaH' iti pradarzanAya ziSyacetasi zraddhAtireko yathA syAttathA mUtrakAraH svayamAha-'paNayA' ityaadi| // mUlam // paNayA vIrA mahAvIhiM / / mU0 3 // ||chaayaa / praNatA vIrA mahAvIthim // sU0 3 // . zraddhA kA tyAga nahIM karanA cAhie, Azaya yaha hai ki-baDI kaThinAI se prApta hone vAle saMyama kI zraddhApUrvaka rakSA karane meM jIvanabhara sAvadhAna rahanA cAhie |sU. 2 // 'cale mArga para calA jAtA hai| isa lokavyavahAra ke anusAra ziSya kI zraddhA majabUta karaneke lie yaha mArga pUrvakAlIna mahApuruSoM dvArA Acarita hai' isa Azayase kahate haiM __athavA-'pUrvakAla ke tirthaGkara gaNadhara Adine bhI isI mArga kA avalambana kiyA hai' yaha batalAte hue ziSya ke citta kI zraddhA baDhAne ke lie kahate hai:'paNayA' ityaadi| mUlArtha-vIra puruSa mahAmArga ko prApta hue // sU. 3 // zraddhAne tyAga karave joIe nahi; Azaya e che ke -mahAna kaThinAIthI prApta thavAvALA saMyamanI zraddhApUrvaka rakSA karavAmAM jIvananA chellA rakSaNa sudhI sAvadhAna 2 me. (sU. 2) cAlatA mArga para calAvAya che. A lokavyavahAra pramANe ziSyanI zraddhA majabUta karavA mATe A mAga pUrvakAlIna mahApurUSoe AcaraNa karela che." A mAzayathA 4 cha athavA pUrva kAlanA tIrthakara gaNadhara Adi saue A mArganuM avalambana (Azraya) karyuM. e batAvavA mATe ziSyanA cittanI zraddhAne vadhAravA mATe kahe che 'paNayA' chatyAdi mUlAtha-vIra purUSa mahAmArgane prApta * thayA-(vIra purUSe mahAmAgane prApta yo ) (sU. 3)
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 3 sU. 3 zraddhAsvarUpam 497 // TIkA // vIrAH parISahopasargakaSAyAdirUpazatruvijayino bhAvavIrAH saMyamAnuSThAne kIryavantaH sarvotkRSTA iti yAvat, . mahatI cAsau vIthiH mahAvIthiH samyagjJAnAdilakSaNo mahAmArgaH, mahApuruSasevitatvAt, tAM mahAvIthim praNatAH prAptAH kaThinataratapaHsaMyamArAdhanena prAptavanta ityarthaH, ayameva mArgoM mokSAvAptikaro'zeSasaMyamisevitatvAt / tIrthaGkarAdimahApuruSA api mArgamimamanuzIlitavanta iti vizvasanIyatayA ziSyANAM zraddhApUrvakapravRttiryathA syAditi bhAvaH / ____ yathA rAjAno vipakSapakSadalanAd vIratvena prasiddhA bhavanti, evameva TIkArtha--parISaha, upasarga, kaSAya AdirUpa zatruoM ko jItanevAle, saMyama ke AcaraNa meM parAkrama karanevAle sarvotkRSTa bhAvavIra yahA~ 'vIra' zabda se grahaNa kiye gaye hai| ___ samyagjJAna Adi mokSa kA mahAmArga 'mahAvIthi' kahalAtA hai, kyoM ki mahApuruSoMne usa kA sevana kiyA hai / bhAvavIra isa mahAmArga ko prApta hue haiM / atyanta kaThora tapa aura saMyama kA ArAdhana karanA hI isa mArga ko prApta karanA hai / yahI mArga mokSa kI prApti karAne vAlA hai, kyoM ki samasta muniyoMne isI kA sevana kiyA hai| tIrthaMkara Adi mahApuruSoMne bhI isI mArga kA Azraya liyA hai, ata eva vizvasanIya samajha kara ziSyagaNa kI bhI isI meM pravRtti honI caahie| 'vIra' pada se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki-jaise rAjA loga apane zatruoM kA TIkAtha-parISaha, upasarga kaSAya vagere zatruone jItavAvALA, saMyamanA mAyaramA 52ma 42vAvANA sahiSTa lAvadhI2 maDi 'vIra' za4 vaDe Dara karavAmAM AvyA che. sabhyajJAna mAha mokSana mAga te "mahAvIthi" upAya cha, 412e hai mhaapurUSoe tenuM sevana karyuM che. bhAvavIra A mahAmArgane prApta thayA che. atyanta kaThera tapa ane saMyamanuM ArAdhana karavuM e ja A mArgane prApta kare te che. A mArgaja mekSanI prApti karAvavAvALe che, kAraNa ke samasta munioe e mArgane sevana karyuM che. tIrthakara Adi mahApurUSoe paNa A mArgane Azraya lIdho che, eTalA mATe A mArgane vizvAsapAtra samajIne ziSyagaNanI paNa A mArgamAM pravRtti thavI joIe. 'vIra' 54thI ye pragaTa 42vAmA mA0yu cha hai:-bha rAta at potAnA zatrubhAnA pra. mA.-63
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 AcArAgasUtre paripahAdirUpazatruvijayena saMyamino'pi mokSamArga labdhvA lokottaravIrA bhavanti, iti vIrapaden vyajyate, iti sUtrAzayaH // sU0 3 // kazcinmandadhIH ziSyo'nekadRSTAntaiAdhyamAno'pi apakAyAdijIvepu na zraddadhAtIti tamuddizya kathayati-he ziSya ! tava matiryadyapyapkAyajIvaviSaye na parisphurati, tadvipaye vizeSajJAnAbhAvAt, tathApi bhagavadAjJayA zraddhA nitarAM vidheyetyAzayenAha-'logaM ca' ityAdi / logaM ca ANAe abhisameccA akutobhayaM // sU0 4 // chAyAlokaM cAjJayA'bhisametya akutobhayam // sU0 4 // dalana karake vIra padavI pAte hai, usI prakAra parISaha Adi zatruoM ko jItane se sayamI mokSamArga prApta kara ke lokottara vIra kahalAte hai ||suu. 3 // koI mandabuddhivAlA ziSya aneka dRSTAntoM se samajhAne para bhI apakAya Adi ke jIvoM para zraddhA nahIM karatA to use lakSya kara ke kahate haiM-he ziSya ! yadyapi tumhArI buddhi apakAya ke jIvoM ke viSaya meM nahIM dauDatI, kyoM ki tumheM usa viSaya kA vizeSa jJAna nahIM hai, phira bhI bhagavAn kI AjJA se avazya hI zraddhA rakhanI cAhie / isa Azaya se kahate hai-'logaM ca' ityAdi / mUlAtha--bhagavAn kI AjJA se ( apkAyarUpa ) loka ko samyak prakAra se jAnakara saMyama kA pAlana karanA cAhie / / sU. 4 // nAza karIne vIra padavI prApta kare che, te pramANe parISaha Adi zatruone jItavAthI saMyamI paNa mekSamAga prApta karIne lokottara vIra kahevAya che. (sU. 3). kaI maMdabuddhivALA ziSya aneka daSTAthI samajAvyA chatAM paNa amukAya AdinA jI para zraddhA nathI karatA to tene lakSyarUpa rAkhIne kahe che ke -he ziSya hajI sudhI tamArI buddhi apakAyanA je viSayamAM doDatI nathI (kAma karatI nathI) kAraNa ke tamane A viSayanuM vizeSa jJAna nathI to pachI bhagavAnanI AjJAthI avazyaka zraddhA rAvI nase. me 2mAzayathI 4 cha-' logaM ca ' tyAdi. mUlAtha-bhagavAnanI AjJAthI (aSkAyarU5) lekane samyapha prakArathI jANIne sayabharnu pAsAna 42vU naye. (sU. 4)
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 3 mU0 4 apkAyazraddhopadezaH 499 TIkAatra lokazabdena prakaraNakzAdapkAyaloka evaM gRhyate, tamakAya-lokaM, 'ca'-zabdenAnyAzvApkAyAzritAna, AjJayA-tIrthaGkaravacanena, abhisametya= Abhimukhyena samyak jJAtvA 'aSkAyAdayo jIvAH santI-tyevamavabudhyetyarthaH, akutobhayam nAsti kutazcitkenApi prakAreNa prANinAM bhayaM yasmAtso'kutobhayaH= saMyamastam anupAlayet ityanvayaH / sarvathA jIvAbhirakSaNarUpasaMyamAnupAlane sAvadhAnatayA yatnaH kArya ityarthaH / yadvA'kutobhayo'pkAyaloko, yato'sau na kutazcidanyasmAdbhayamicchati, svakIyamaraNAdibhayAt sarvaH prANigaNaH khinno bhavati / 'savve jIvA vi TIkArtha--mUla sUtra meM diye hue 'loka' zabda se, prakaraNa ke kAraNa yahAM apkAya-loka hI samajhanA cAhie / 'ca' zabda se apakAya ke Azraya rahe hue anya jIvoM kA grahaNa karanA cAhie / isa prakAra apkAya aura apkAya ke Azrita rahanevAle anya jIvo ko tirthaGkara bhagavAn kI AjJA se samyak prakAra jAnakara arthAt 'akAya Adi jIva hai' aisA samajha kara saMyama kA pAlana karanA cAhie / 'akutomaya' arthAt jisa se kisI bhI prANi ko kisI prakAra kA bhaya na ho aisA saMyama / sarvathA jIvarakSArUpa saMyama ke pAlane meM sAvadhAna hokara yatna karanA cAhie / athavA---'akutobhaya' kA artha hai-apkAyaloka, kyoM ki vaha dUsare se bhaya kI icchA nahIM karatA / sabhI prAgo apanI mRtyu Adi ke bhaya se khinna hote hai| atha-bhUtasUtramA mAyesA 'loka' za74thI 42enachAro maaylokaja samajavuM joIe " zabdathI aSkAyanA Azraye rahelA anya jInuM grahaNa karavuM joIe. e pramANe aplAya ane aSkAyanA Azrita rahevAvALA anya jIne tIrthakara bhagavAnanI AjJAthI, samyapha prakAre jANa karIne arthAt "aplAya Adi 1. cha.' me pramANe samalane sayabhanu pAsana 42 naye. "akutobhaya" maryAta jenA vaDe koIpaNa prANIne koI prakArane bhaya na hoya eve sayama, sarvathA javuM. rakSArUpa saMyamanA pAlanamAM sAvadhAna thaIne yatna karI joIe. athavA 'akutobhaya'no artha cha-mayaa4, 412 te mItanA ta25thI bhayanI IrachA karatA nathI; sarva prANI pitAnA mRtyu AdinA bhayathI khinna-duHkhI thAya che.
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 AcArAGgasUtre icchaMti, jIviDaM na marijjiuM ' iti vacanAt / tamapkAya lokaM samanupAlayediti sambandhaH / saMyamI sarvaprANigaNaparipAlaka evaM san nAnyasmai bhayamutpAdayati, 'mittI me savvabhU' iti vacanena tasya sarvaiH saha maitrIsadbhAvAt, ato'sau saMyamI na tebhyo bhayaM janayati, kasmaicidapi bhayaM kenApi notpAdayati, pratyuta sarvaprANigaNaM parirakSatIti bhAvaH / yadyapi chadmasthaiH prANibhiH sarvadravyaparyAyajJAnAbhAvAdbuddhisaMskArarAhityenApakAyajIvasyAvyaktacetanayA ca ' Apo jIvAH santI ' - tyaparokSatvena kadAcidapi jJAtuM na zakyate, tathApi sakaLatIrthoddhAradhurINa - tIrthaGkara - vacanaprAmANyAdavazyaM " / Agama meM kahA hai- ' sabhI jIva jIvita rahanA cAhate haiM maranA nahIM cAhate / " usa apkAyaloka kA pAlana kare arthAt rakSaNa kare / saMyamI puruSa samasta prANiyoM kA rakSaka hotA hai / vaha kisI bhI prANI ko bhaya utpanna nahIM karatA merA saba prANiyoM para maitrIbhAva hai " isa vacana ke anusAra usa kI prANImAtra para mitratA kI bhAvanA hotI hai / isa kAraNa saMyamI unhe bhaya utpanna nahIM karatA, kisI ko bhI kisI dvArA bhaya utpanna nahIM karAtA, balki vaha saba prANiyoM kI rakSA karatA hai / "" yadyapi chadmastha jIvoM ko samasta dravyoM kA jJAna nahIM hotA isa kAraNa, tathA buddhi, saMskAra se rahita hone ke kAraNa apkAya ke jIvoM meM avyakta cetanA hone se, tathA 'jala jIva hai ' yaha bAta pratyakSa na hone se kabhI indriyoM dvArA jAnI nahIM jA sakatI, phira bhI sampUrNa tIrtha kA uddhAra karane meM samartha tIrthakara ke vacanoM ko pramANa AgamamAM paNa kahyuM che keH-sa jIva jIvatA rahevAnI icchA kare che, maravAnI icchA karatA nathI," te aplAyaleAkanuM pAlana kare arthAt rakSA kare. saMyamI purUSa samasta prANIonA rakSaka thAya che. te kAI paNa prANIne bhaya utpanna karatA nathI. 'sarva prANIo para mArA maitrIbhAva che.' A vacana pramANe tenI sarva prANImAtra para mitratAnI bhAvanA DAya che, te kAraNathI saMyamI te jIvAne bhaya utpanna karatA nathI, koI ne paNa kAithI bhaya utpanna karAvatA nathI, paraMtu te sava prANIonI rakSA kare che. jo ke chadmastha jIvAne samasta dravye ane paryAyAnu jJAna nathI; te kAraNathI tathA buddhi, sa MskArathI rahita hovAthI akAyanA jIvAmAM avyakta cetanA heAvAthI, tathA " jala jIva che' e vAta pratyakSa nahi hovAthI indriyAdvArA koI vakhata jANavAmAM AvatI nathI tA paNa saMpUrNa tIthaeNnA uddhAra karavAmAM samatha tIrthaMkaranA vacanene pramANuM
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 4 aSkAyazraddhopadezaH 501 vizvAsa vidheyaH / avadhyAdipratyakSajJAnino'pi pUrva bhagavadAjJAyAM zraddhAvantaH santa evAskAyajIvAn vijJAya pratyakSajJAninaH saMjAtAH, ataH saMyamibhiravazyamapkAyAdijIvarakSAyAM sAvadhAnairbhavitavyamiti paramArthaH / sU0 4 // apkAyalokaM bhagavadAjJayA vijJAya saMyaminA yat kartavyaM, tat kathayati -' se bemi' ityAdi / mUlam - se bemiva sayaM logaM abbhAikkhijjA, je loyaM abhAikkha se attANaM abbhAikkha, je abbhAikkha || sU0 5 // Neva : attANaM abhAikkhijjA, attANaM anmAivakhara, se loyaM chAyA sa bravImi naiva svayaM lokamabhyAkhyAt, naivAtmAnanamabhyAkhyAt, yo lokamabhyAkhyAti, sa AtmAnamabhyAkhyAti ya AtmAnamabhyAkhyAti, sa lokamabhyAkhyAti // 05 // mAnakara avazya vizvAsa karanA cAhie / avadhijJAnI Adi pratyakSajJAnI bhI pahale bhagavAn kI AjJA para zraddhA rakhate hue apkAya ke jIvoM ko jAna kara pratyakSajJAnI hue, ataH saMyamI janoM ko apkAya Adi ke jIvoM kI rakSA meM sAvadhAna honA cAhie // sU. 4 // bhagavAn kI AjJA se apkAyaloka ko jAna kara saMyamI ko jo karanA cAhiye vaha pragaTa karate haiM-' se bemi' ityAdi / mUlArtha - vaha mai kahatA hU~-svayaM akAla kA apalApa na kare, AtmA kA apalApa na kare, jo loka kA apalApa karatA hai vaha AtmA kA apalApa karatA hai, aura jo AtmA kA apalApa karatA hai vaha loka kA apalApa karatA hai / / sU. 5 // mAnIne avazya vizvAsa karavA joie. avadhi Adi pratyakSa jJAnI paNa prathama bhagavAnanI AjJA para zraddhA rAkhIne aprakAyanA jIvAne jANI karIne pratyakSajJAnI thayA, e mATe sacamI purUSoe aplAya AdinA jIvAnI rakSAmAM sAvadhAna rahevuM joie. (sU. 4) bhagavAnanI AjJAthI akAyalekane jANIne saMyamInuM je katttavya che te pragaTa are che-' se vemi' ityAdi. mUlA--te huM kahuM chuM-pAte apkAya leAkane apalApa--(hAvA chatAM nathI kahevuM te) na kare. AtmAne apalApa kare nahi. je leAkanA apalApa kare che te AtmAnA apalApa kare che. ane je AtmAne apalApa kare che te leAkanA apalApa kare che. (sU. 5)
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 AcArAGgamatre TIkAso'haM-bhagavadvacanena jJAtApkAyasvarUpaH, bravImi yathA bhagavataH sakAzAnmayA zrutaM tathA kathayAmItyarthaH / lokam apakAyalokaM, naiva svayam abhyAkhyAt= Apo jIvA na santI'-tyevaM nApalapedityarthaH / abhyAkhyAnaM nAmAsadabhiyogaH, yathA kazcidacauramuddizya vdti-coro'ymiti| atra tu-'ghRtatailAdivajjIvAnAmupakaraNamAtraM jalaM, na tu tad jIvo bhavitumarhati, jIvopakaraNatvAt ' etatkathanamevAsadabhiyogaH, yato hi turagAdInAM jIvAnAmapi jIvopakaraNatvena dRSTatvAduktarItyA jalasya jIvatvaM nApalapituM zakyate / nanyajIvAnAmapAM jIvatvAropaNamevAbhyAkhyAnaM kuto na bhavati ? maivam , TIkArtha-bhagavAn ke vacanoM ke anusAra apakAya kA svarUpa jAnane vAlA maiM kahatA hU~, arthAt maiMne bhagavAn ke samIpa jaisA jAnA hai vaisA hI kahatA hU~-svayaM apkAyarUpa loka kA apalApa na kare arthAt aisA na kahe ki-'jala jIva nahIM hai| ___asat Aropa ko abhyAkhyAna kahate hai, jaise acaura ko caura kahanA / yahA~ " ghI tela Adi ke samAna jala, jIvoM kA upakaraNamAtra hI ho sakatA hai, vaha svayaM jIva nahIM hai, kyoMki jIva kA upakaraNa hai" / isa prakAra kA kathana hI asat-abhiyoga hai / kyoM ki ghoDA vagairaha jIva bhI jIvopakaraNa ke rUpa meM dekhe jAte hai, ataH jala ke jIvapana kA apalAva nahIM kiyA jA sktaa| zaMkA--ajIva jala meM jIvatva kA Aropa karanA hI abhyAkhyAna kyoM na samajhA jAya ? TIkAI-bhagavAnanAM vacane pramANe aplAyanuM svarUpa jANavAvALe huM kahuM chuM, arthAt meM bhagavAnanI pAsethI jevuM sAMbhaLyuM che tevuM ja kahuM chuM--pote apakAya rUpa lekane apalApa kare nahi, arthAta evuM kahe nahi ke - jala jIva nathI. asata Apane abhyAkhyAna kahe che, jemake acIrane cora kahe. ahiM "ghI tela Adi pramANe jala e jenuM upakaraNamAtraja heI zake che, te svayaM jIva nathI, kAraNa 3-" panu 54294 che, 2 // prArnu 404-masat (bhithyA) maliyA cha, kAraNake ghaDA vagere jIva paNa jIpakaraNanA rUpamAM jovAmAM Ave che. tethI jalanuM jIvapaNuM a5lApa karI zakAya nahi. zaMkA-ajIva pANImAM jIvapaNAne Arepa kara teja abhyAkhyAna zA mATe nahi samajavuM ?
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 3 sa. 5 apkAyazraddhopadezaH 503 anumAnAgamAbhyAM jIvalakSaNakalApasambandhAcApAM jIvatvanirUpaNAt / __ yadyapkAyalokasyAbhyAkhyAnaM kuryAt, tAtmano'pi zarIrAdhiSThAturabhyAkhyAnaM tena kartavyaM syAt, na ca tat sabhavatItyata Aha-navamAtmAnamabhyAkhyAditi / AtmA hi zarIrAdhiSThAtA pratyakSabhUtazcetanAvAniti nApahrotuM zakyaH, tasmAdAtmA nAstItyevamAtmAnaM nApalapedityarthaH / yaH khalu mandadhIH lokam apkAyalokam abhyAkhyAti-apalapati, sa pratyakSAdipramANanirUpitamAtmAnamabhyAkhyAti / yazcAtmAnamabhyAkhyAti-'AtmA nAstIti yadvA-' ahaM nAsmIti, sa mahAmUDhaH lokam apakAyaloka samAdhAna-aisA mata kaho / anumAna aura AgamapramANa se tathA jIva ke lakSaNoM ke saMbaMdha se jala ko jIva nirUpaNa kiyA gayA hai / yadi apkAya loka kA abhyAkhyAna kiyA jAya to zarIra ke adhiSThAtA AtmA kA bhI abhyAkhyAna karanA honA magara vaha sabhava nahIM hai, yahI bAta kahate haiAtmA kA abhyAkhyAna na kare / AtmA zarIra kA adhiSThAtA hai aura pratyakSa cetanA vAlA hai, ataH usa kA apalApa nahIM kiyA jA sakatA / ata eva 'AtmA nahIM hai" isa prakAra AtmA kA apalApa na kreN| jo mandabuddhi apkAyaloka kA niSedha karatA hai vaha pratyakSa jAdi pramANoM se siddha AtmA kA apalApa karatA hai / aura jo 'AtmA nahIM hai, athavA ' mai nahIM hU~' isa taraha AtmA kA apalApa karatA hai vaha mahAmUDha manuSya apane ajJAna ke vala se samAdhAna-A pramANe kahe nahi, anumAna ane Agama pramANathI tathA jIvanA lakSaNenA saMbaMdhathI jalanuM jIvapaNuM nirUpaNa karyuM che. je aSkAya-lokanuM abhyAkhyAna karavAmAM Ave te zarIranA adhiSThAtA AtmAnuM paNa abhyAkhyAna karavuM paDaze. paraMtu te saMbhava nathI. e vAta kahe che- AtmAnuM abhyAkhyAna karaze nahi. AtmA zarIrane adhiSThAtA che, ane pratyakSa cetanAvALA che. tethI tene apalApa karI zakAze nahi. eTalA mATe "AtmA nathI e pramANe apalApa karaze nahi. je maMda buddhivALA aSkAyalakane niSedha kare che, te pratyakSa Adi-pramANothI siddha-mAtmAnA 25sA5 42 cha, mane 2 "mAtmA nathI" athavA "I nayI se pramANe AtmAne a5lApa kare che te mahAmUDha manuSya pitAnA ajJAnanA baLathI
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 AcArAstre svAjJAnavalAdabhyAkhyAti / karacaraNamukhAdyavayavasahitazarIrAdhiSThAtA suvyaktopayogAdilakSaNaH svAtmA'pi yenAbhyAkhyAtastasyAvyaktopayogAdilakSaNasyApkAyasyAbhyAkhyAnaM kiM nu nAma dupkaram ? // suu05|| apkAyalokasyAbhyAkhyAne bahudoSApAto bhavatIti paryAlocyAnagArA apkAyaM nopamardayanti / daNDizAkyAdayastu nAnagArA bhavitumarhanti, tepAmapakAyopamardakatvAdityAha-'lajjamANA' ityaadi| mUlamlajjamANA puDho pAsa, aNagArA mo-tti ege patrayamANA jamiNaM apkAya kA apalApa karatA hai / jisa ne hAtha, paira, mukha Adi avayavoM se yukta zarIra ke adhiSThAtA, tathA atyanta spaSTa upayoga Adi lakSaNoM vAle AtmA kA hI apalApa kara diyA to usa ke lie aspaSTa upayoga Adi lakSaNoM vAle apkAya kA apalApa karanA kuccha bhI kaThina nahIM hai / sU. 5 // apkAya kA apalApa karane se bahuta se doba Ate haiM, aisA vicAra kara anagAra apkAya kI virAdhanA nahIM krte| daNDI aura zAkya Adi, anagAra nahIM ho sakate, kyoM ki ve apakAya kI virAdhanA karate hai| yaha bAta isa sUtra meM batalAte hai-'lajjamANA' ityaadi| mUlArtha-apkAya kI hiMsAse saMkoca karane vAloM ko alaga samajho, aura 'hama anagAra haiM' aisA kahane vAloM ko alaga smjho| jo nAnA prakAra ke zastroM se aSkAyane apalApa kare che. jeNe hAtha, paga, mukha Adi avayavothI yukta, zarIranA adhiSThAtA, tathA atyanta spaSTa upaga Adi lakSaNovALA AtmAneja a5lApa karI dIdhe, tene mATe aspaSTa upaga Adi lakSaNavALA aSkAyane apalApa karavo te zi ani nathI. (sU. 5) aSkAyane apalApa karavAthI ghaNuja deSa Ave che, e vicAra karIne aNagAra aplAyanI virAdhanA karatA nathI, daMDI ane zAkaya Adi, aNagAro thaI zakatA nathI, kAraNa ke teo aSkAyanI virAdhanA kare che. te vAta AgaLanA sUtramAM matA cha-'lajjamANA' tyAhi. mUlAI-aplAyanI hiMsAne saMkeca karavAvALAne jUdA jANe ane "ame aNagAra chIe." e pramANe kahevAvALAne paNa jUdA jANe. je nAnA prakAranAM zarathI
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 3 sU. 6 aSkA yazastram 505 virUvarUverhi satthehiM udayakammasamAraMbheNaM udayasatyaM samArabhamANA aNNe aNegarUve pANe vihiMsaMti | sU0 6 // chAyA lajjamAnAH pRthak pazya, anagArAH sma iti eke pravadamAnAH yadimaM virUparUpaiH zastraiH udakakarma samArambheNa, udakazastraM samArabhamANA anyAn anekarUpAm prANAn vihiMsanti || sU0 6 // TIkA eke = anye lajjamAnAH = aSkAyasyArambhe paramakaruNayA dravitahRdayatayA saMkoca mApadyamAnAH, pRthak = vibhinnAH kecittu pratyakSajJAnino'vadhimanaH paryayakevalinaH kecit parokSajJAnino bhAvitAtmAno'nagArAH santi iti pazya / ime sUkSmavAdarAkAyArambhakaraNe bhItAstrastA udvignAstrikaraNatriyogairapkAyArambhaparityAgino vidyante tAnavalokayetyarthaH / apkAya kA Arambha karate hai ve apkAya ke zastroM kA AraMbha karane vAle aneka prANiyoM ke prANoM kA hanana karate hai // sU. 6 // TIkArtha - - tIvra karuNA se dravita hRdayavAle koI-koI ( anagAra ) apakAya ke AraMbha meM saMkoca karate haiM- apkAya kA AraMbha nahIM karate ve vibhinna hai - koI avadhijJAnI koI mana:paryayajJAnI aura koI parokSajJAnI bhAvitAtmA anagAra haiM, unheM dekho / ye sUkSma bAdara apkAya kA AraMbha karane meM bhIta hai, trasta haiM, udvigna haiM, aura tIna kAraNa tIna yoga se apkAya ke AraMbha ke tyAgI haiM, unheM dekho / akAyanA AraMbha kare che; te aplAyanA zaaAnA AraMbha karavAvALA aneka prANImonaa Ano nAza are che. (sU. 5 ) TIkA--tIvra karUNAthI dravita hRdayavALA keAI-kAI aNugAra Ara'bhamAM sakAca kare che--apkAyane! AraMbha karatA nathI te jUdA che. koI adhijJAnI, kAI manaHpayajJAnI ane kAI parAkSajJAnI bhAvitAtmA aNugAra che, tene jIeH-te sUkSma ane mAdara aplAyanA AraMbha karavAmAM bhaya pAmelA che, trasita che, udvigna che, ane traNa karaNa traNa caiAgathI ajkAyanA AraMbhanA tyAgI che. tene jue. pra. A-64
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 AcArAstre eke-punaranye tu vayamanagArA sAdhavaH mmaH, iti sAbhimAnaM pravadamAnAH 'vayameva apkAyajIvarakSaNaparAH mahAvratadhAriNaH' iti vyathai pralapanto dravyaliginaH santi tAn pRthak-pRthagbhAvena pazya / / ime khalvanagArAbhimAnino dravyalidino manAgapyanagAragaNepuna pravartante, nApi gRhasthakRtya kiJcit parityajanti, ini darzayati- yadimam' ityaadi| yad yasmAd virUpaspaiH vibhinnarUpairnAnAvidhaiH, dravyabhAvaspaiH zavaH / tatra dravyazastraM svakAya-parakAya-nabhayarUpam / svakAyagavaM-taDAgAdhudakamya kRpA. ghudakam / kRpAdhudakasya taDAgAyudakaM ca / parakAyazavaM drAsA-gAka-taNDula-piSTa__aura koI-koI loga 'hama sAdhu haiN| isa prakAra abhimAna ke sAtha kahate huearthAt 'hama hI akAya ke rakSaka aura mahAvatadhArI hai| isa prakAra vRthA pralApa karate hue dravyaliMgI hai, unheM alaga samajho / anagAra hone kA abhimAna karane vAle ye dravyaliMgI, anagAra ke guNoM meM tanika bhI pravRtti nahIM karate, aura na gRhastha ke kisI kArya kA tyAga karate hai| yahI bAta Age batalAte haiM-'jamiNaM.' ityAdi / ve nAnA prakAra ke zaloM se jalakA AraMbha karate haiN| zA aneka prakAra ke hai, una meM se dravyazala-svakAya, parakAya aura ubhayakAyarUpa hai| tAlAva kA jala, kUpa kA jala paraspara svakAyazala hai| isI prakAra kRpa Adi ke jala kA zava-tAlAva AdikA jala hai yaha svakAyazala hai / dAkha, zAka, cAvala, ATA, dAla, canA, vAla Adi parakAya ane kaI-kaI loka "ame sAdhu chIe" A pramANe abhimAna sAthe kahetA arthAt "ameja apakAyanA rakSaka ane mahAvrata dhAraNa karavAvALA chIe A pramANe vRthA pralApa karatA thakA dravyaliMgI che tene jUdA jANe. aNagAra hovAnuM abhimAna karavAvALA e dravyaliMgI sAcA aNagAranA guNomAM jarApaNa pravRtti karatA nathI, ane gRhasthanA koIpaNa kAryone tyAga karatA nathI, te pAta mA matAva cha-'jamiNaM tyAhi. prakAranA zastrothI jalane AraMbha kare che. zAstro aneka prakAranA che, temAMthI dravyazastra-svakAya, parakAya ane ubhayakA-rU5 che. taLAvanuM pANI, kuvAnuM pANI, paraspara svakAyazastra che. e pramANe kuvA vagerenA jalanuM zastra talAva AdinuM jala che, te paNa svIkAyazastra che. drAkSa, cAvala, loTa,
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya0 1 u. 3 mU. 6 apkAyazastram dAlI-caNaka-ballAdikam / tadubhayazastraM-mRttikAdimizraM jalam / bhAvazastram apaH prati manovAkAyAnAM duSpraNihitatvam / etaiH zastraiH udakakarmasamArambheNa=udayakasya karmasamArambhaH udakakarmasamArambhaH=udakamAzritya jJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmavandhanivandhanasAvadhavyApArastena, imam apkAyaM vihiMsanti / apkAyahiMsAyAM pravRttAH khalu SaDjIvanikAyarUpaM lokaM sarvameva vihiMsantItyAha-' udakazastra'-mityAdi, udakazastram-udakopamardakaM zastraM, zasyate-hiMsyate aneneti zastraM, tat pUrvoktaprakAraM dravyabhAvabhedabhinnaM samArabhamANaH udakakAyaM prati vyApArayantaH, anyAn apkAyabhinnAn anekarUpAn pRthivIkAyAdIn-sthAvarAn, dvIndriyAdIn trasAMzca vihiMsanti / zastra hai / miTTI Adi se milA huA jala ubhayakAyazastra hai / jala ke viSaya meM mana, vacana aura kAyakA dUSita prayoga karanA bhAvazAstra hai / ina zastroM se jalakarma kA samAraMbha kara ke arthAt jala ke AraMbhadvArA jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karmoM ke baMdha kAraNabhUta sAvadha vyApAra kara ke jalakAya kI hiMsA karate hai / jo jalakAya kI hiMsA meM pravRtta hote hai ve SaTkAyarUpa samasta loka kI hiMsA karate hai, yaha batalAte hai-'udayasatthaM.' ityaadi| jisa ke dvArA hiMsA kI jAya use zastra kahate haiN| zastra dA prakAra ke haiMdravyazastra aura bhAvazastra / jisa se apkAya ko hiMsA ho vaha apakAyazana hai / apkAyazastra kA apakAya ke viSaya meM prayoga karane vAle apkAya se bhinna aneka pRthvIkAya Adi sthAvaro kI, tathA dvIndriya Adi trasa jIvo kI hiMsA karate hai| dAla, caNA, vAla Adi parakAyazastra che. mATI AdithI maLelu jala ubhayakAyazastra che. jalanA viSayamAM mana, vacana ane kAyAne dUSita prayoga karave te bhAvazastra che. e zastrothI jalakarmane samAraMbha karIne, arthAt jalanA AraMbhadvArA jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranA karmonA baMdhanA kAraNabhUta sAvadya vyApAra karIne jalakAyanI hiMsA kare che. jalakAyanI hiMsAmAM je pravRtta thAya che te SaTyAyarUpa samasta lokanI hiMsA se patAva cha-'udayasatyaM. tyA nA DisA rI zAya tene zasa : cha. zara me 42nA che-(1) yazasa mane (2) mAvaza nAyI aplAyanI hiMsA thAya te aplAyazastra che. aSkAyazAstrane aplAyanA viSayamAM prayoga karavAvALA aSkAyathI bhinna aneka pRthvIkAya Adi sthAvaronI dvIndriya vigere trasa jInI hiMsA kare che, u
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre jagati khalu bahavo dravyaliGgino vidyante, yathA- 'vayaM paJcaNahAvratadhAriNaH sarvArambhaparityAginaH SaTkAyarakSakA anagArAH smaH ' iti vadanto daNDizAkyAdayaH santi / tatra kecidehazuddha bahUdakasnAyino bhavanti / kecitsvanivAsa gRhAdinirmANakaraNe mRttikApASANacUrNAdiSu nikSepaNenApkAyamupamarda yanti / kecit svodarapUrttyarthaM kRSyAdiSu jalasecanaM kurvanti / kecicca devakulAdyarthaM sAvadyamupadizanti, pArthivIM devagurvAdipratimAmane kaghaTajaleH snapayanti / te hi savidhijinapUjAyAM, pratimApratiSThApane bahuvidhasacittajalaiH pratimAsnapane ca mahAbhImabhavasamudrAdAtmanaH samuddhAro bhavatIti manyante, upadizanti ca I 608 I saMsAra meM bahutase dravyaliMgI hai / jaise - ' hama paMcamahAvratadhArI, saba Arambha ke tyAgI, aura SaTkAya ke rakSaka anagAra hai ' aisA kahane vAle daNDI tathA zAkya Adi hai / ina meM koI-koI deha kI zuddhi ke lie bahuta-se jala se snAna karane vAle hai / koI apane rahane ke vAste makAna Adi banAne ke lie miTTI kaMkara aura cUne vagairaha meM milAkara jalakAya kI hiMsA karate hai / koI apanA peTa bharane lie kRSi ( khetI ) meM jala sIMcate hai / koI dekulAdike liye khAvadya karate hai / koI deva evaM guru kI pArthiva pratimA ko bahuta se - ghaDe pAnI se snAna karAte haiM / ve vidhipUrvaka jinapUjA meM aura pratimA kI pratiSThA meM bahuta prakAra ke sacitta jala se pratimA ke snAna meM, mahAbhayakara bhavasAgara se AtmA kA uddhAra honA mAnate hai aura upadeza dete hai -- upadeza saMsAramAM bahu saMkhyAmAM dravyaliMgI che. jema ke- ame 5'camahAvratadhArI, sarva prakAranA ArabhanA tyAgI ane SaTkAyanA rakSaka aNugAra chIe' A pramANe kahevAvALA krU'DI tathA zAkaya Adi che, temAMthI keTalAka te dehanI zuddhi mATe ghaNAja jalathI snAna karavAvALA hoya che. keTalAka te peAtAne rahevA mATe makAna Adi banAvavA mATe mATI kAMkarA ane cunA vageremAM meLavIne jalakAyanI hiMsA kare che. keAI-kAI peAtAnlR peTa bharavA mATe khetImAM jala sIMce che. keI devakula vagere mATe sAvaghane upadeza Ape che, ane keAI deva ane gurUnI pArthiva pratimAne ghaNAM ja-ghaDA pANIthI snAna karAve che. te vidhipUrvaka jinAmAM ane pratiSThAmAM ghaNAM ja prakAranA sacitta jalathI pratimAne snAna karAvAmAM maTThAbhaya kara bhavasAgarathI AtmAne uddhAra thAya che, evuM mAne che, ane upadeza Ape che:
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 3 sa. 6 apkAyarakSopadezaH "samyak snAtvocite kAle, saMsnApya ca jinAn kramAt / puSpAhArastutibhizca, pUjayediti tadvidhiH" // 1 // (dharmasaMgrahaH ) " kusumakkhayadhUvehi, dIvayavAsehi suNdrphlehi| pUyA ghayasalilehiM, aTThavihA tassa kAyayA " // 1 // (darzanazuddhiH saTIkA 1 tattva ) chAyA-"kusumAkSatadhUpa-dIpakavAsaiH sundaraphalaiH / pUjA ghRtasalilai,-raSTavidhA tasya kartavyA // 1 // " iti / "vihiNA u kIramANA, savva ciya phalavaI bhave cehA / ialoiyA vi kiM puNa, jiNapUyA ubhayalogahiyA" // 1 // (paJcAzaka 4 viva.) chAyA-vidhinA tu kriyamANA, sarvAM caiva phalavatI bhavecceSTA / . ihalaukikA'pi kiM puna,-jinapUjA-ubhayalokahitA // 1 // iti // tathaiva pUjApatiSThAdiSu apkAyopamadanarUpe zAstraniSiddhe sAvadyakArye pravRttyA'pi . dravyaliGgino daNDinaH zAkyAdayazca svAtmAnamanagArameva manyante / "ucita kAla meM samyak prakAra se snAna kara ke aura krama se jinapratimA ko snAna karA ke puSpa, AhAra aura stutise pUjA kare / yaha pUjA kI vidhi hai" / (dharmasaMgraha) " vidhipUrvaka kI huI samasta isa lokasaMbaMdhI ceSTAe~ bhI saphala hotI hai to jinendra bhagavAn kI pUjA kA to kahanA hI kyA hai, arthAt vaha donoM loko meM hitakArI hai"| (paJcAzaka 4 viva.) isI prakAra pUjA pratiSThA Adi apkAya ko hiMsArUpa, zAstraniSiddha sAvadha kArya meM pravRtti karake bhI dravyaliMgI daMDI zAkya Adi apane Apa ko anagAra hI mAnate hai| ucita kAlamAM samyaphaprakArathI snAna karIne ane kamathI jinapratimAne snAna karAvI, puSpa, AhAra ane stutithI pUjA kare. A pramANe pUjAnI vidhi che. (dharma ) vidhipUrvaka karavAmAM AvelI lokasaMbaMdhI samasta ceSTAo ( kriyAo ) paNa saphala thAya che, te jiteMdra bhagavAnanI pUjAnuM te kahevuM ja zuM ? A te bhanne ma tirI che // 1 // " (yAza4-4-15) e pramANe pUjA pratiSThA Adi aSkAyanI hiMsArUpa zAstraniSiddha sAvadya kAryamAM pravRtti karIne paNa dravyaliMgI daMDI, zAkaya Adi pita-patAne aNagAraja bhAna che.
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 AMcArAgasUtre ye udakazastraM prayuJjAnAH SaDjIvanikAyarUpaM lokaM sarvameva vihiMsanti, te dravyaliGgino narakanigodAdinAnAvidhaduHkhajvAlamAlAkule dIrghasaMsAre paribhramanti, uktaJca " sAvajjapUyakArI, sAvajjaM uvadisati je aNNU / AukkAyavahAo, bhamaMti te dIhasaMsAre // 1 // " / sU0 6 // atha sudharmA svAmI jambUsvAminaM prAha ' tattha' ityAdi / tattha khalu bhagavayA pariNNA pveiyaa| jIviyassa parivaMdaNa-mANaNa-pUyaNAe jAimaraNamoyaNAe imassa ceva dukkhapaDighAyaheuM se jo loga jalazastra kA prayoga karate hue SaTkAya ke samasta jIvoM kI virAdhanA karate hai ve dravyaliMgI naraka Adi ke nAnA prakArake duHkhoM kI jvAlAoM ke samUha se vyApta lambe saMsAra meM cAroM ora cakkara lagAte hai / kahA bhI hai "jo puruSa jJAnarahita hokara sAvadya kA upadeza dete haiM ve, aura sAvadya pUjA karane vAle hai ve apkAya kI hiMsA se dIrgha saMsAra meM bhramaNa karate hai" // sU. 6 // sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate hai-' tattha' ityAdi / mUlArtha--bhagavAn ne parijJA kA pratibodha diyA hai| jo isa jIvana ke sukha ke lie apanI vandanA, mAnanA, pUjA, janma-maraNa se chuTakArA, tathA duHkhoM kA nAza je loka jalazastrano prayoga karIne SaTUkAyanA tamAma jIvonI virAdhanA kare che te dravyaliMgI, naraka nigoda AdinA nAnA prakAranA duHkhanI javAlAonA samUhathI vyApta lAMbA saMsAramAM cAreya tarapha cakkara lagAve che. kahyuM che ke je puruSa jJAnarahita thaIne sAdyano upadeza Ape che te, ane sAvadya 50 42pAvaNA hI-ein saMsAramA prabhAra 42 cha." / / 1 // (sU. 1) sUdhA svAmI bhyU svAbhIne 49 cha-'tatya' tyAhi. mUlAI-bhagavAne parikSAne bodha Apyo che. je A jIvananA sukha mATe pitAnI vaMdanA, mAnyatA, pUjA, janma-maraNathI mukti tathA duHkhonA nivAraNa mATe te
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 3 . 7 apkAyarakSopadezaH sayameva udayasatthaM samAraMbhai, aNNehiM , udayasatthaM samAraMbhAvei, aNNe vA udayasatthaM samAraMbhaMte samaNujANai, taM se ahiyAe taM se abohIe / sU0 7 // chAyA tatra khalu bhagavatA parijJA prveditaa| asya caiva jIvitasya parivandana-mAnanapUjanAya jAtimaraNamocanAya duHkhapratighAtahetuM sa svayamevodakazastraM samArabhate, anyairudakazastraM samArambhayati, anyAn vA udakazastraM samArabhamANAn samanujAnAti, tattasyAhitAya tattasyAbodhaye // sU0 7 // ___TIkA tatra-apkAyasamArambhe bhagavatA-zrImahAvIreNa parijJA-samyagavabodhaH khalu praveditA prtibodhitaa| karmabandhasamucchedArtha jIvena parijJA'vazyaM zaraNIkaraNIyeti bhagavatA pratibodhitamiti bhAvaH / jJa-pratyANyAna-bhedAt parijJAyA dvaividhya, dvividhAyAstasyA lakSaNaM ca prAgabhihitam / karane ke nimitta vaha svayaM hI udakazastra kA AraMbha karatA hai, dUsaroM se udakazastra kA AraMbha karAtA hai, aura udakazastra kA AraMbha karane vAloM kI anumodanA karatA hai| vaha usa ke ahita ke lie hai, vaha usakI abodhi ke lie hai / sU. 7 // TIkArtha-apkAya ke samAraMbha ke viSaya meM bhagavAn zrI mahAvIrane samyag bodha kA upadeza diyA hai / bhagavAnne kahA hai ki-karmabaMdha kA nAza karane ke lie jIva ko parijJA kA Azraya Avazya lenA cAhie / jJaparijJA aura pratyAkhyAnaparijJA, isa prakAra parijJA ke do bheda haiN| donoM ke lakSaNa pahale hI kaha cuke haiN| piteja jalazastrane AraMbha kare che, bIjA pAse jalazastrano AraMbha karAve che. ane jalazastrane AraMbha karavAvALAnI anumodanA kare che. te pitAnA ahita mATe che te tanI rAdhina mATe che. (sU. 7) TIkArtha--akhAyanA samAraMbhanA viSayamAM bhagavAna zrI mahAvIre samyagra bedhane upadeza Ape che. bhagavAne kahyuM che ke-karmabaMdhane nAza karavA mATe jIvoe parijJAne Azraya jarUra le eIe. jJaparijJA ane pratyAkhyAnaparijJA, A pramANe parikSAnA be bheda che. bannenA lakSaNe prathama ja kahevAmAM AvyA che.
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre upabhogadvAramjIvaH kasmai prayojanAyApakAyajIvaM prati sAvadhavyApAra karotI ?-tyAha'asya caive'-tyAdi / asyaiva kSaNabhaGagurasya jIvitasya jIvanasyArtha-sukhArtha snAna-pAna -dhAvana-seka-yAnapAtro-Dupa-gamanAgamanAdyartham, tathA parivandana-mAnana-pUjanAyaparicandana-prazaMsA, tadartha, yathA-jalayantraNa zIkaradRSTayAdau, 'phuhArA' iti bhaassaayaam| mAnanaMjansatkAraH, tadartha, ythaa-mlaapkrsssnaanvstrmlaapkrssnnaadau| pUjanaM vastraratnAdipuraskAralAbhastadartha, yathA-devapratimAdisnapanapUjanAdau / jAtimaraNamocanAya tIrthasnAnAdauH / duHkhapratighAtahetuMrogAdizamanArthaM snAnapAnAdau, sa svayamevodakazastraM samArabhate vyApArayati / anyairvA udakazastraM samArambhayati-udyojayati / anyAn upabhogadvAra jIva kisa prayojana se apkAya ke jIvoM ke prati sAvadha vyApAra karatA hai ? isa kA uttara kahate haiM-isI kSaNabhaDagura jIvana ke sukha ke lie, arthAt snAna, pAna, dhonA, sIMcanA, jahAja, naukA kA gamanAgamana, ityAdi ke lie / prazaMsAke lie, jaise-jala se phauhArA calAne Adi meM, logoM se satkAra pAne ke lie, jaise-snAna aura vastra Adi kA maila dUra karane Adi meM, pUjA arthAt vastra, ratna Adi kA puraskAra pAne ke lie, jaise devapratimA Adi ke snapana aura pUjana Adi meM, janma maraNa se mukta hone ke lie tIrthasnAna Adi meN| duHkhoM kA nirodha karane ke hetu, arthAt roga Adi ko zAnta karane lie snAna-pAna Adi meM vaha svayaM apkAya ke virAdhaka dravya aura bhAvazastra kA AraMbha karatA - - pbhogvaarjIva kayA prajanathI aSkAyanA cha prati sAvadya vyApAra kare che? tene uttara 4 cha - AYY2 bananA suma bhATe, athAt, snAna, pAna ghA, yA sIyaj, vahANa AgabeTamAM javuM AvavuM,ItyAdi mATe. prazaMsAne mATe jemake-naLamAMthI kuvArA calAvavA AdimAM, lothI satkAra pAmavA mATe. jemake- snAna karavAmAM ane vastra vagerene mela dara karavAmAM pUjA arthAt vasa, ratna, Adina puraskAra meLavavA mATe, jema-devapratimA AdinA snAna ane pUjana vageremAM, janma-maraNathI mukata thavA mATe, jema-tIrthasnAna AdimAM, duHkhane nirodha karavAnA hetuthI, arthAta-roga vagerenI zakti mATe snAna-pAna vageremAM te pite akAyanA virAdhaka dravya ane bhAvazastrano AraMbha kare che, bIjA pAse acchAyaza ane
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlam AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u.3 sa. 7 apkAyopabhogaH 513 bA udakazastraM samArabhamANAn samanujAnAti anumodayati / tat aSkAyasamArambhaNaM tasya apkAyasamArambhaNaM kurvataH kArayituranumodayituzca ahitAya bhavati, tathA tat tasya abodhaye jinadharmaprAptyabhAvAya bhavati // sU0 7 // __ yena tu tIrthaGkarAdInAM samIpe'pkAyajIvasvarUpaM jJAtaM sa evaM vijAnAvItyAha' se taM saMbujjhamANe.' ityAdi / se taM saMbujjhamANe AyANIyaM samuTThAe soccA bhagavao ANagArANaM vA aMtie, ihamegesi NAyaM bhavai-esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu Narae, iccatthaM gaDhie loe jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM udayakammasamArambheNaM udayasatthaM samAraMbhamANe aNyo aNegarUve pANe vihiMsai // sU0 8 // hai; dUsaroM se apkAyazastroM kA samAraMbha karavAtA hai aura apkAyazastra kA AraMbha karane vAle dUsaroM kA anumodana karatA hai / vaha apkAya kA AraMbha, AraMbha karane vAle, karAne vAle aura anumodana karane vAle ke ahita ke lie hotA hai aura abodhi-jinadharma kI aprApti ke lie hotA hai ||suu. 7 // jisane tIrthaMkara Adi ke sannikaTa apkAya ke jIvoM kA svarUpa jAna liyA hai, vaha isa prakAra jAnatA hai-' se taM.' ityAdi / mUlArtha-bhagavAna aura anagAroM se sunakara akAya kA svarUpa jAnatA huA jIva cAritra aGgIkAra karake koI-koI isa prakAra jAnatA hai-yaha graMtha hai, yaha moha hai, yaha mAra (mRtyu) hai, yaha naraka hai / gRddha puruSa nAnA prakAra ke zastroM se jala kA AraMbha karake jalazastra kA samAraMbha karatA huA anya aneka prakAra ke prANiyoM kI hiMsA karatA hai |sU. 8 // samAraMbha karAve che, ane aSkAyazaane AraMbha karavAvALAne anumodana Ape che te apakAyane AraMbha karanArane karAvanArane ane karavAvALAne anudAna ApavAvALAne e saune mATe ahita karanAra che. ane abAdhi-jinadharmanI aprApti mATe hoya che. (s 7) jeNe tIrthakara AdinA samIpamAM aSkAyanA jIvonuM svarUpa jANI lIdhuM che te mA pramANe ye cha:-' se taM.' lyATi. mUlAtha-bhagavAna athavA aNagAro pAsethI sAMbhaLIne aSkAyanA svarUpane jANanArA jI cAritra aMgIkAra karIne kaI-kaI A pramANe jANe che-A graMtha che, A moha che, A mRtyu che, A naraka che. gRddha puruSa nAnA prakAranAM (aneka prakAranAM zastrathI jalane AraMbha karIne, jalazane AraMbha karatA thakA bIjA aneka 42 prANIzAnI hiMsA 42 che. (sU. 8) pra. bhA.-65
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 AcArAgasUtre - chAyA sa tat saMyudhyamAna AdAnIyaM samutthAya zrutvA khalu bhagavataH anagArANAM vA'ntike, ihaikepAM, jJAtaM bhavati-epa khalu granthaH, epa khalu mohaH eSa khalu mArA, epa khalu narakA, ityartha gRddho lokaH yadimaM virUparUpaiH zastrairudakakarmasamArambheNa, uda kazastra samArabhamANaH anyAn anekarUpAn prANAn vihinasti // sU0 8 // TIkA yaH khalu bhagavataH tIrthaGkarasya, anagArANAm tadIyazramaNanirgranthAnAm, antike samIpe, zrutvA-upadezaM nizamya, AdAnIyam upAdeyaM, sarvasAvadyayogaparityAgarUpaM cAritraM, samutthAya aGgIkRtya viharati, sa tat-apkAyasamArambhaNaM, saMyudhyamAnaH ahitAbodhijanakatvena vijJAtA bhavati // sa hi-evaM vicArayati iha-manupyaloke, ekeSAM zramaNanirgranthopadezasaMjAtasamyagavayodhavairAgyANAmAtmArthinAmeva, jJAta-viditaM bhavati / kiM jJAtaM bhavatItyAkAGkSAyAmAha-epa khalu granthaH' ityaadi| TIkArtha-jA puruSa tIrthaMkara bhagavAn yA unake anuyAyI zramaNa nimranthoM ke samIpa upadeza sunakara sarvasAvadha vyApAra kA tyAgarUpa cAritra aMgIkAra karake vicaratA hai, vaha apakAya ke AraMbha ko samajhatA hai-use ahitakara aura abodhijanaka jAnatA hai / vaha isa prakAra vicAra karatA hai-isa manuSya loka meM zramaNa nirgranthoM ke upadeza se samyagjJAna aura vairAgya prApta karanevAle kinhIM2 AtmArthiyoM ko hI vidita hotA hai ki-' yaha graMya hai ' ityAdi / TIkArya-je puruSa tIrthakara bhagavAna tathA tenA anuyAyI zramaNanirca nA samIpa upadeza sAMbhaLIne sarva sAvaghavyApAranA tyAgarUpe cAritra aMgIkAra karIne vicare che, te aSkAyanA AraMbhane samaje che-tene ahitakara ane adhijanaka jANe che, te A pramANe vicAra kare che ke A manuSya lokamAM zramaNa-nircAnA upadezathI samyajJAna ane vairAgya prApta karavAvALA keI paNa AtmArthionA jANavAmAM hoya che ke A graMtha che ItyAdi.
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.3 sU. 8 apkAyarakSopadezaH 516 eSaH-udakazastrasamArambhaH khalu-nizcayena, granthA athyate badhyate'neneti granthaH aSTavidhakarmabandhaH / kAraNe kAryopacArAdudakazastrasamArambhasya grantharUpatvam, egamagre'pi bodhyam / tathA eSaH udakazastrasamArambhaH mohaH-viparyAsaH viparItajJAnarUpaH / tathA eSa eva mAraH maraNaM nigodaadimrnnruupH| tathA eSa khalu narakA-nArakajIvAnAM dazavidhayAtanAsthAnam / ityartham etadartha karmabandha-moha-maraNa-narakarUpaM ghoraM duHkhaphalaM prApya punaH punaretadarthameva lokA-ajJAnakzavI jIvaH gRddhA lipsurasti / yadvAgRddhaH viSayabhogAsaktaH, lokaH saMsArI jIvaH, ityartham etadarthameva-karmabandha-mohamaraNa-narakArthameva, pravartate / jisa ke dvArA gUMthA jAya-bAMdhA jAya yaha graMtha kahalAtA hai / yaha udakazastra kA samAraMbha graMtha hai, arthAt ATha karmoM kA badha hai| yahA~ kAraNa meM kArya kA upacAra karake udakazastra ke samAraMbha ko graMtha kahA hai / vAstava meM vaha graMtha (karmabaMdha) kA kAraNa hai| Age bhI isI prakAra samajhanA cAhie / yaha jalazastra kA samAraMbha moha-viparIta jJAna hai| tathA yaha mAra-nigoda Adi ke maraNarUpa hai / yaha naraka hai arthAt nArakI jIvoM ko honevAlI dasa prakAra kI vedanAoM kA sthAna hai / karmabaMdha, moha, maraNa, aura narakarUpa ghora duHkharUpa phala ko prApta kara ke bhI ajJAnI loga phira isI ke lie gRddha hote hai / athavA gRddha arthAt bhogoM meM Asakta, saMsArI jIva isI ke lie, arthAt karmabaMdha, moha, maraNa tathA naraka ke lie hI pravRtti karate haiN| jenA dvArA gUMcI zakAya-bAMdhI zakAya te graMtha kahevAya che. e udaka-jalazastrane samAraMbha graMtha che arthAt ATha karmone baMdha che. ahi kAraNamAM kAryane upacAra karIne udakazAstranA samAraMbhane graMtha kahyo che. vAstavika rIte te gratha (karmabaMdha)nuM kAraNa che. AgaLa paNa A pramANe samajavuM joIe. A jalazastrano samAraMbha meha-viparIta jJAna che, tathA A mAra-nigoda vagerenA maraNapa che, A naraka che-arthAt nArakI jIne thavAvALI dasa prakAranI vedanAonuM sthAna che. karmabaMdha, meha maraNa ane naraka rUpa gheraduHkharUpa phalane prApta karIne paNa ajJAnI leka pharIne tenA mATe vRddha-Asakta thAya che. athavA vRddha arthAta bhegomAM Asakta saMsArI jIva e mATe, arthAt karmabaMdha, moha, maraNa tathA naraka mATe ja pravRtti kare che.
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 AcArAgasUtre __ yadyapi viSayabhogAsakto lokaH zarIrAdiparipoSaNArtha parivandanamAnanapUjanArtha jAtimaraNamocanArtha duHkhapratighAtArtha cAkAyazastrasamArambhaM karoti, tathApi tatphalaM grandha-moha-maraNa-narakarUpameva labhate, ata udakakarmasamAraMbhasya tadeva phalaM bhavatIti bhAvaH / lokaH punaH punaH karmavandhAdyarthameva lipsurasti, tadartha meva ca pravartate, iti yaduktaM tatra hetumAha-' yadimam. ' ityaadi| yad-yasmAd, gRddho lokaH, virUparUpaiH nAnAvidhaiH zastraiH svakAyaparakAyatadumayarUpaiH, udakakarmasamArambheNa akAyamuddizyASTavidhakarmasamutpAdakasAvadhavyApAraNa, imam apkAyaM, vihinasti mANarahitaM kroti| tathA-udaka tAtyarya yaha hai ki viSayabhogoM meM Asakta jIva, zarIra Adi kA poSaNa karane ke lie, candana-mAna-pUjana ke lie, janma-maraNa se mukta hone ke lie tathA duHkhoM kA nAza karane ke lie, apkAya ke zastra kA AraMbha karatA hai magara usa kA phala-grantha, moha, maraNa aura naraka-rUpa hI pAtA hai| ata eva jalakarmasamAraMbha kA vahI phala hotA hai| loka bAra-bAra karmabaMdha Adi ke lie hI icchuka hotA hai, aura usI ke lie pravRtti karatA hai, yaha bAta pahale kahI hai / yh| usa kA kAraNa batalAte hai-- kyoM ki gRddhajana nAnA prakAra ke svakAya, parakAya aura ubhayakAyarUpa zastroM se, udakakarma ke AraMbhadvArA, apakAyasaMbaMdhI aSTakarma-janaka sAvadhavyApAradvArA apUphAya kI hiMsA karatA hai| tathA jalakAya ke virAdhaka svakAya, parakAya aura tAtparya e che ke-viSayomAM Asakta jIva zarIra-AdinA piSaNa karavA mATe vandana, mAna, pUjA mATe, janma maraNathI mukta thavA mATe tathA duHkhone nAza karavA mATe aplAyanA zaane AraMbha kare che, paraMtu tenuM phaLa graMtha, moha, maraNa ane naraka upaja pAme che, e mATe jalakamasamAraMbhanuM phala teja hoya che. leka vAraMvAra karmabaMdha vagere mATe IrachA karatA hoya che ane te mATe pravRtti kare che. e vAta prathama kahI che. ahiM tenuM kAraNa batAve che kemake gRddha mANasa nAnA prakAranA kAya, parakAya ane ubhayakAya rU5 zAthI udakarmanA AraMbhadvArA aSkAyanA saMbaMdhI ATha karmajanaka sAvadhavyApAradvArA aplAyanI hiMsA kare che. tathA
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 3 sU. 9 apkAyasacittatA zastram - akAyamardakaM zastraM svakAya parakAya tadubhayarUpaM, anyAn = pRthivIkAyAdIn, anekarUpAn = trasAn sthAvarAMzca, vihinasti / 517 samArabhamANaH= vyApArayan prANAn =pANino akAyahiMsayA SaDjIvanikAyarUpaM lokaM sarvameva maNihantIti ghorataraM duritaM kurvan punaH punaH granthAdinarakAntaM prApyApi tadarthameva pravarttate na punarmokSAyeti bhAvaH // su0 8 // punarapi sudharmAsvAmI jambUsvAminaM prAha - ' se bemi. ' ityAdi / // mUlam // se bemi saMtipANA udayanissiyA jIvA aNege | su09 // // chAyA // misanti prANA udakanizritA jIvA aneke // sU0 9 // ubhayakAya rUpa zaztroM kA AraMbha karatA huA anyakAya -sthAvara aura trasa jIvoM ko bho hiMsA karatA hai, vaha jalakAyakI hiMsAdvArA SaDjIvanikAyarUpa samasta loka kI hiMsA karatA hai; ataH atyanta ghora pApa karatA huA punaHpunaH graMtha se lekara naraka taka ke duSphala ko pAkarake bhI usI ke lie pravRtti karatA hai - mokSa ke lie nahIM ||sU. 8|| sudharmA svAmI phira nambU svAmI se kahate hai - ' se bemi' ityAdi / mUlArtha -- maiM kahatA hU~ apkAya ke Azrita prANI hai aura anya aneka (ddIndriya Adi) jIva bhI haiM / sU. 9 // jalakAyanA virAdhaka svakAya, parakAya ane ubhayakAya rUpa zastrone AraMbha karIne anyakAya-sthAvara ane trasa jIveAnI paNa hiMsA kare che. te jalakAyanI hiMsAdvArA SajIvanikAyarUpa samasta leAkanI hiMsA kare che. tethI atyanta ghAra pApa karatA thakA phrI phrI graMtha (kabaMdha)thI laIne naraka sudhInA mAThA-duHkhakAraka phaLane pAmIne te bhATe avRtti ure che, bhokSa bhATe uratA nathI. (sU. 8 ) sudharmA svAbhI irIthI bhyU svAbhIne uDe che -' se vemi.' ityAhi. mUlA--huM kahuM chuM--akAyanA Azrita prANI che, ane anya aneka (dvIndriya mAhi) vAyu che. (sU. s)
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre TIkAsaH vijJAtApkAyasvarUpo'haM bravImi-yathA sAkSAd bhagavataH sakAzAnmayA zrutaM tathA kathayAmItyarthaH / udakanizritAH jalarUpaM kAyamAzritya vartamAnAH apkAyikA ityarthaH prANAH ANinaH santi / tathA'ne ke dvIndriyAdayaH nAnAvidhAH jIvA nIlA-pUtaraka-matsyAdayaH udakanizritAH udakAvasthitAH santi / dehalIdIpanyAyenodakanizritA ityasyobhayatrAnvayaH, anenodakaM sacittamanekajIvAdhiSThitaM ceti pratibodhitam / TIkArtha-apkAya ke svarUpa kA jJAtA maiM kahatA huuN| jaisA ki bhagavAn se maine sunA hai ki-apkAya ko Azrita karake rahe hue apkAyika prANI hai, tathA aneka dvIndriya Adi nAnA prakAra ke jIva nIlagu, pUrataka, matsya Adi bhI jala meM rahe hue hai / udakanizritAH-'jalakAya ke Azrita' yaha pada dehalI-dIpakanyAya se donoM ora joDa lenA cAhie / yahA~ itanA samajha lenA Avazyaka hai ki-jalakAya ke jIvoM kA zarIra jala hI hai, jaba ki jala meM rahane vAle basa Adi jIvoM kA zarIra bhinna hotA hai, phirabhI ve jala hI meM rahate hai aura jala kI virAdhanA karanese una trasa Adi jIvoM kI bhI virAdhanA hotI hai| jahA~ jalakAya hai vahA sabhI kAya ke jIva hote hai| TIkAtha-aSkAyanA svarUpane jANanAra huM kahuM chuM. jevI rIte ke meM bhagavAna pAsethI sAMbhaLyuM che ke-aplAyane Azrita-Azraya karIne rahelA aSkAyanA jIve che. tathA aneka hIndriya Adi nAnA prakAranA jIva nilaMga. pUrataka, matsya Adi paNa rasabhA 2DesA che. 'udakanizritAH' restyane mAzrita' mA 56 hehulI-sI54-nyAyathI bane chAju jeDI levuM joIe. ahiM eTaluM samajI levuM Avazyaka che ke-jalakAyanA-jInAM zarIra jaja che. tyAre ke jalamAM rahevAvALA trasa Adi nA zarIra bhinna-judAM hoya che. te paNa te jalamAMja rahe che, ane jalanI virAdhanA karavAthI te trAsa Adi jIvonI paNa virAdhanA thAya che. jyAM jalakAya che tyAM tamAma kAyanA jIva hoya che.
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 sU. 9 apkAyasacittatA apkAyasya lakSaNadvAramnanUdakaM sacittamastItyatra kiM pramANam ? ucyate-ApaH sacittAH, zastrAnupahatave sati dravakhAt, hastizarIropAdAnabhUtakalalavat / vasravaNAdau doSavAraNAya zastrAnupahatatvavizeSaNopAdAnam / kalalazabdagrahaNena saptadivasamApravartino grahaNam, tataH paramaSTamadivasAdau tadevArbudAdyavasthAmApadyate / kiJca-ApaH sajIvAH, anupahatadravatvAt, aNDakamadhyasthitakalalavat / kiJca-Apo jIvazarIrANi, chedyatvAta, bheSatvAt, dRzyatvAt, karacaraNAdisamudAyavat / apkAyakA lakSaNadvAra zaMkA--jala sacitta hai, isa viSaya meM kyA pramANa hai ? samAdhAna--jala sacitta hai, kyoM ki zastra ke upaghAta ke vinA hI vaha drava (tarala) hai, jaise-hAthI ke zarIra kA upAdAna kalala / yahA~ mUtra Adi se vyabhicAra haTAne ke lie 'zastra ke upaghAta ke vinA' yaha vizeSaNa lagAyA gayA hai| 'kalala' zabda ke grahaNa karane se sirpha sAta dina kA garbhAzayasthita zukrazoNitamizrita dravapadArtha lenA cAhie / AThaveM dina se ukakI arbuda Adi avasthAeM ho jAtI haiM-arthAt vaha gADhA hone lagatA hai| aura bhI-jala sajIva hai, kyoM ki vaha anupahata drava hai, jaise aMDe kA rasa / aura bhI-jala, jIva kA zarIra hai, kyoM ki usakA chedana-bhedana kiyA jAtA hai aura dRzya hai, hAtha paga Adi ke samUha kI taraha / sAyanusAraza -45-pANI sathita che ye viSayamA zuM pramANa cha samAdhAna -jala sacitta che. kemake zastranA upaghAta vinAja te tarala che. jevI rIte hAthInA zarIranuM upAdAna "kalala". ahiM mUtra AdithI vyabhicAra haThAvavA mATe zakhana padhAta vinA' se vizeSa gAyuche. "Bed." zahanA grahaNa 42vAthI mAtra sAta divasane garbhAzayamAM rahelo zukazoNita-mizrita dravapadArtha samaja joIe. AThamA divasathI tenI anda Adi avasthAo thaI jAya che. arthAta te kaThaNa thavA lAge che. bIjuM paNa-jala sajIva che, kemake te anupahata kava che, jemake IMDAne rasa. bIjuM paNa jala-java-zarIra che. kemake-tenuM chedana-bhedana karI zakAya che ane dezya che; hAtha-paga AdinA samUha pramANe.
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre kiJcA'vyaktopayogAdIni kapAyaparyantAni jIvalakSaNAni pRthivIkAyoddezake prAguktAni teSAM jIvalakSaNAnAM samanvayAdApaH sacittA manuSyavaditi vijJAyate / evaM tejaskAyAderekendriyajIvasyaitAni jIvalakSaNAni santIti bodhyam / Agamo'pi yathA--"AU cittamaMtamakkhAyA aNegajIvA puDhosattA " iti ( dazave. a0 4 ) 520 prarUpaNAdvAram - sUkSmanAmakarmodayAt isa ke atirakta-avyakta upabhoga se lekara kaSAyaparyanta jIva ke jo lakSaNa pRthvIkA ya ke uddezaka me batalAye haiM, una saba jIva ke lakSaNoM kI vidyamAnatA hone ke kAraNa bhI jala sacitta haiM, jaise manuSya Adi / akAyA jIvA dvividhAH 5 sUkSmavAdarabhedAt / isI prakAra tejaskAya Adi ekendriya jIvoM meM bhI jIva ke lakSaNa haiM, aisA samajha lenA cAhie / Agama pramANa se bhI nala sajIva siddha hotA hai - " apa sacita kahA gayA hai / usameM aneka jIva hai aura una kA astitva, alaga-alaga hai / " ( daza0 a0 4 ) prarUpaNAdvAra aSkAya ke jIva do prakAra ke hai- sUkSma aura bAdara / jinake sUkSmanAma te sivAya avyakta upacegathI laIne kaSAya sudhI jIvatAM je lakSaNa pRthvIkAyanA uddezakamAM khatAvyAM che te sarva jIvanA lakSaSNeAnI vidyamAnatA heAvAnA kAraNe paNa jala citta che. jevI rIte manuSya Adi. e pramANe tejaskAya Adi ekendriya jIvAmAM paNa jIvanA lakSaNu che. e rIte samajI levuM joIe. Agama pramANuthI paNu jala sajIva siddha thAya che-- "maya sattihetuM che; temAM ne lava he ane tenuM astitva asaNa akSama hai." ( dRza0 25. 4 ) prarUpAlAdvAra akAyanA jIva e prakAranAM che--(1) sUkSma ane (2) khAdara jene sUkSmanAma
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkAadhya0 1 u. 3 sU. 9 apkAyabhedAH 521 sUkSmAH, bAdaranAmakarmodayAd baadraaH| tatra sUkSmA dvividhAH-paryAptA aparyAptAzca / sUkSmAH sarvalokavyApinaH / vAdarA lokaikadeze santi / bAdarA akAyA anekavidhAH -himA-vazyAya-mihikA-karaka-haratanu-zuddha--zIto-SNa-kSArAmla-lavaNa-kSIra-ghRtodakAdayaH / te sarve vAdarA apkAyAH saMkSepato dvidhA-paryAptA apryaaptaashc| bAdarANAM yatraiko jIvastatrAsaMkhyeyairbAdarajIvainiyamato bhAvyam / bAdarANAM sthAnaM smudrhdndiiprbhRtyH| vAdarANAM sUkSmANAM cobhayeSAmakAyAnAM paryAptAparyAptabhedavadanye'pi zarIratrayAdibhedAH santi, te pRthivIkAyoddeze prAguktAstata eva boddhavyAH / karmakA udaya hai ve sUkSma kahalAte hai, aura bAdaranAmakarma ke udaya vAle bAdara kahalAte haiM / ina meMse sUkSma jIva paryApta aura aparyApta ke bheda se do prakAra ke haiN| sUkSma sampUrNa loka meM vyApta hai / bAdara loka ke eka deza meM hai, bAdaraapkAya ke aneka bheda haihima, osa, mihikA ( dhUvara ) ole, haratanu ( tRNake agra para rahA huA pAnI ) zuddha, zItauSNa, kSAra, Amla, lavaNa, kSIra, ghRtodaka Adi / saba bAdara apkAya saMkSepa se paryApta tathA aparyApta ke bheda se do prakAra ke haiM / jahA~ eka bAdara jIva hotA hai vahAM niyama se asaMkhyAta bAdara jIva hote hai / samudra, tAlAba, nadI vagairaha bAdara jIvoM ke sthAna hai| ___bAdara aura sUkSma, donoM prakAra ke jalakAya ke jaise paryApta aura aparyApta bheda kiye gaye haiM usI prakAra zarIratraya Adi aura bheda bhI hai / ve pRthvIkAya ke uddezaka meM batalAye haiM / vahIM se jAna lene caahie| kamane udaya che te sUkSma kahevAya che ane bAdaranAmakarmanA udayavALA bAra kahevAya che. temAMthI sUkSma jIva paryApta ane aparyAptanA bhedathI be prakAranAM che. sUkSma sarva lokamAM vyApta che. ane bAdara lekanA eka dezamAM che. bAdara aSkAyanA aneka se che. Dima, A4, ratanu (tRNuna maya52 hetu pA) zuddha zIta,uSNu kSAra,amla, lavaNa, kSIra, ghatedaka Adi sarva bAdara akAya saMkSepathI paryApta tathA aparyAptanA bhedathI be prakAranAM che. jyAM eka bAdara chava hoya che. tyAM niyamathI asaMkhyAta bAdara jIva hoya che. samudra, taLAva, nadI vagere bAdara jInA sthAna che. bAdara ane sUma-bane prakAranA jalakAyanA jevI rIte paryApta ane aparyApta bheda karavAmAM AvyA che. te pramANe zarIratraya Adi bIjA bheda paNa che te prazvI kAyanA uddezakamAM batAvelA che. te tyAMthI jANI levA joIe. pra. A-66
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre pRthivIkAyavad asaMkhyeyAzca pratyekamubhaye / kevalaM zarIrasaMsthAnaM stivukavinduka saMsthitameva / 522 parimANadvAram - ye vAdarapraryAptA aSkAyAH, te ayamatra saMvartitalokapratarA'saMkhyeyabhAga madezarAziparimANAH, ye tu vAdarA aparyAptAH, tathA sUkSmAH paryAptA aparyAptAzca rAzayaste pRthak pRthaga saMkhyeyalokAkAzapradezarAziparimANAH santi / vizeSaH - bAdaraparyAptebhyaH pRthivIkAyebhyo vAdaraparyAptA aSkAyA asaMkhyeyaguNAH, vAdarebhyo'paryAptebhyaH pRthivIkAyebhyo vAdarA aparyAptA apkAyA asaMkhyeyaguNAH / sukSmAparyAptapRthivIkAyebhyaH sUkSmA aparyAptA apukAyA vizeSAdhikAH, pRthvIkAya ke samAna pratyeka prakAra ke nIva asaMkhyAta hai / alabattA ina ke zarIra kA AkAra stivukavindu (buda - vuda) ke samAna hai / parimANadvAra cAdara paryApta apkAya ke jIva saMvartita lokapratara ke asaMkhyeyabhAga pradezoM ke barAbara hai, bAdara aparyApta tathA sUkSma praryApta aura aparyApta rAziyA~ alaga alaga asaMkhyAta lokAkAza ke pradeza ke barAbara haiM / yahA~ itanI vizeSatA samajhanI cAhie ki- cAdara paryApta pRthvIkAya kI apekSA vAdara paryApta apUkAya asaMkhyAtaguNA haiM, aura cAdara aparyApta pRthvIkAya kI upekSA bAdara aparyApta apkAya ke jIva asaMkhyAtaguNA haiM / sUkSma aparyApta pRthvIkAya ke jIvoM se sUkSma aparyApta apkAyika jIva vizeSa adhika hai . pRthvIkAyanI pramANe pratyeka prakAranA jIva asaMkhyAta che. alakhatta tenA zarIranA AkAra stiNukakhindu-khuda khudanA pramANe che. parimANadvAra~~ bAdara paryApta apkAyanA jIva sarjita leAkaprataranA asabhyeya bhAga pradezanA kharAkhara che. khAdara aparyApta tathA sUkSma paryApta ane aparyApta rAzio alaga-alaga asaMkhyAta leAkAkAzanA pradezenI kharAkhara che. ahiM eTalI vizeSatA samajavI joie kebAdara paryApta pRthvIkAyanI apekSA khAdara paryApta akAya asakhyAta guNA che, ane khAdara aparyApta pRthvIkAyanI apekSA bAdara aparyApta akAyanA jIva asaMkhyAta guNA che, sUma aparyApta pRthvIkAyanA jIvAthI sUkSma aparyApta aAyika jIva vizeSa adhika che.
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 mU. 9 akAyazastram sUkSma-paryApta-pRthivIkAyebhyaH sUkSmaparyAptA apkAyA vizeSAdhikAH // muu09|| zrIsudharmA svAmI jambUsvAminamAmantrya kathayati-' ihaM ce.'-tyAdi / mUlamihaM ca khalu bho ! aNagArANaM udayaM jIvA viyAhiyA sU0 // 10 // chAyAiha ca khalu bhoH ! anagArANAmudakaM jIvA vyAkhyAtAH // sU0 10 // TIkA'bhoH' iti parasparAlApaviSayakAmantraNe, tena bhoH hejambUH ! iha-jinazAsane khalu-nizcayena anagArANAM-dravyabhAvagRharahitAnAM munInAM patibodhanAyeti zeSaH, udakaM jIvA vyAkhyAtAH' iti, udakaM jIvapiNDabhUtatathA sUkSma paryApta pRthvIkAya kI apekSA sUkSma paryApta apkAya ke jIva vizeSa adhika haiM // sU. 9 // zrI sudharmA svAmI jambU svAmI ko saMbodhana karake kahate hai:-'ihaM ca' ityAdi / malArtha hai ziSya ! jina zAsana meM anagAroM ke lie yaha vyAkhyA kI gaI hai ki-jala jIva hai // sU. 10 // TIkArtha - 'bho' zabda saMbodhana ke lie hai| isa kA tAtparya yaha huA ki he jambU ! isa jina zAsana meM nizcaya se anagAroM arthAt dravya aura bhAva gRha se rahita muniyoM ke bodha ke lie 'jala jIva hai' yaha vyAkhyAna kiyA gayA hai / jala, jIvoM kA tathA sUkSama paryApta pRthvIkAyanI apekSA sUma paryApta aSkAyanA jIva vizeSa madhi cha. (sU. 8) zrI sudhA svAmI nyU svAbhAna, samAdhana rIne 4 cha-' ihaM ca tyAha. mUlAI-he ziSya! jinazAsanamAM aNagArene mATe A vyAkhyA karavAmAM bhAvI che, , 48 71 che. (sU. 10) TIkAtha- zabda saMbaMdhana mATe che. tenuM tAtparya e thayuM ke-he jabU. A jinazAsanamAM nizcayathI aNagArenA arthAt dravya ane bhAva gRhathI rahita munionA baMdha mATe "jala jIva che A vyAkhyAna karavAmAM AvyuM che. jala, jInepiMDa che, e pramANe
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 AcArAgasUtre mastIti bhagavatA kevalAlokena vijJAyAnagArebhyaH saMyamarakSaNArthamudakaM jIvatvena prativodhitamityarthaH / 'ca'-zabdAt tadAzritA anye dvIndriyAdayo'pi jIvA vyAkhyAtA iti vodhitam / yo vindumAtrodakavirAdhakaH, sa paijIvanikAyavirAdhako bhavatIti vargalArthaH // sU0 10 // zastradvAramnanu yadi jIvapiNDabhUtamudakaM bhagavatA proktaM tarhi udakasevinAM munInAmavazyaM prANAvipAtadopasampAtaH, tena kathaM saMyamaH saMyaminAM saMpadyate ? ucyate sacittAcittamizrabhedena trividhamudakam / tatra sacittaM-nadIkUpataDAgAdipiNDa hai, isa prakAra bhagavAn ne kevalajJAna se jAnakara sAdhuoM ke saMyama kI rakSA ke lie jala ko jIva batalAyA hai / sUtra meM diye hue 'ca' zabda se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki jala ke Azrita dUsare dvIndriya Adi jIva bhI hai / saMkSepa meM tAtparya yaha hai ki-jo puruSa eka vindu jala kI virAdhanA karatA hai vaha SaTkAya ke jIvoM kA virAdhaka hai / / sU. 10 // zastradvArazaMkA--yadi jala jIvoM kA piNDa hai, aisA bhagavAnne kahA hai to jalakA sevana karane vAle muniyoM ko hiMsA kA doSa lagatA hai| aisI sthiti meM sAdhuoM kA saMyama kisa prakAra kAyama raha sakatA hai ? ___samAdhAna--jala tIna prakAra kA hai-(1) sacitta (2) acitta aura (3) mizra bhagavAne kevalajJAnathI jANa karIne sAdhuonA saMyamanI rakSA mATe jalane jIva tarIke batAvyuM che. sUtramAM ApelA "ra' zabdathI e pragaTa karavAmAM AvyuM che kejalanA Azrita bIjA kIndriya Adi jIva paNa che. saMkSepamAM tAtparya e che keje purUSa eka TIpA jalanI virAdhanA kare che te pakAyanA jIne virAdhaka che. (sU. 10) shndvaarzaMka-je jala ne piMDa che. e pramANe bhagavAne kahyuM che te jalanuM sevana karavAvALA munione hiMsAdeSa lAge che. evI sthitimAM sAdhuone saMyama kAyama kevI rIte rahI zake che ? samAdhAna-ara aey prA2rnu cha (1) sacitta (2) athita mana (3) mizra.
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 3 sU. 11 aSkAyazastram 535 jalam | mizraM sacittAcittasaMmilitam / etad dvayaM cAgrAhyam / acittaM dvividhaM svabhAvataH, zastrasaMparkatazca / svabhAvato'cittaM jalaM kevali - manaHparyayA'vadhi-zrutajJAninastajjAnAnA api na sevante, anavasthAdoSaprasaGgAt, vyavahArAzuddhezca / prasiddhaM ca yat kadAcitsvabhAvato'cittajalaparipUrNa hRdaM, svabhAvato'cittIbhUtaM tilAdikaM ca dRSTvA vyavahArAzuddhatvAtpipAsAkSudhAparipIDitAnAmapi sAdhUnAM pAnArtha bhakSaNArtha ca tatrAnujJA na kRtA bhagavateti / yattu zastrasaMparkAdicittaM jalaM tat sAdhUnAmupabhogAya grAhyaM tena saMyamanirvAho bhavati / kiM tacchatram ? ityAha- ' satthaM. ' ityAdi / sacitta, aura acitta milA jala mizra agrAhya hai / acitta jala do nadI, kUpa, tAlAva Adi kA jala kahalAtA hai / yaha donoM prakAra kA jala sAdhu ke liye prakAra kA hai - svabhAva se acitta aura zastra ke saMyoga se acitta / svabhAva se acita jala ko kevalI, mana:paryayajJAnI, avadhijJAnI, tathA zrutajJAnI, jAnate hai, magara usa kA sevana nahIM karate / sevana karane se anavasthA doSa AtA hai aura vyavahAra azuddha ho jAtA hai / yaha bAta prasiddha hai ki - kadAcit svabhAva se acitta jala se bharA huA tAlAba, tathA svabhAva se acitta tila, Adi ko dekhakara vyavahAra meM azuddha hone ke kAraNa pyAsa aura bhUkha se pIDita sAdhuoM ko bhI pIne-khAne kI AjJA bhagavAn ne nahIM dI hai / jo jala, zastra ke saMyoga se acitta ho gayA ho vahI sAdhuoM ke lie, grAhya hotA hai / aisA karane se hI saMyama kA pAlana hotA hai / vaha zastra kyA hai, yaha batalAne ke lie kahate hai - 'satthaM.' ityAdi / nadI, kuvA,taLAva AdinuM jala sacitta che. sacitta acitta banne prakAranuM bhegu thayeluM jala mizrakahevAya che. A banne prakAranAM jala sAdhue mATe agrAhya che. acitta jala e prakAranu che.(1) svabhAvathI acitta ane (2) zastranA saMcAgathI acitta. svabhAvathI acitta jalane kevalI, mana:paryaM yajJAnI, avadhijJAnI tathA zrutajJAnI jANe che, paraMtu tenu sevana karatA nathI-sevana karavAthI anavasthA doSa Ave che, ane vyavahAra azuddha thaI jAya che. e vAta prasiddha che ke-kadAcit svabhAvathI acitta jalathI bhareluM taLAva tathA svabhAvathI acitta tala Adine joine vyavahAramAM azuddha hAvAnA kAraNe tarasa ane bhUkhathI pIDita sAdhuone paNa pIvA-khAvAnI AjJA bhagavAne ApI nathI. je jala zastranA saMcAgathI acitta thaI gayu hoya te jala sAdhu mATe grAhya DAya che. e pramANe karavAthIja saMyabhanu pAlana thAya che. te zastra zuM che ? me matAvanA bhATe uDeche- 'satyaM' ityAdi.
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 mUlam -- satthaM cettha aNuvI pAsa, puDho satthaM paveiyaM // sU0 11 // AcArAGgamutre chAyA- zastraM cAtra anuvicintya pazya, pRthak zastraM praveditam // 11 // TIkA asmin prastute'pkAye zastraM- zasyate = hiMsyate prANI yena tacchatram anuvicintya =' idamapkAyasya zastram' iti vicArya, pazya = he ziSya ! jJAnadRSTayA vilokya / zastram = upamardakaM prastutatvAdaSkAyasya pRthak = vibhinnarUpaM svakAyaparakAyobhayakAyabhedAt trividhamityarthaH praveditaM = pratibodhitaM bhagavatetizeSaH / tatra svakAyazastra nadyAdyudakAnAM kUpAdyudakam / kUpAdyudakAnAM nadyAdyudakaM ca / svakAyazastrapariNataM jalaM sAdhUnAmagrAhyaM vyavahArAzuddheH / ubhayakA yazastra kUpAdijalasyoSNajalaM mRttikAdi mUlArtha -- akAya ke viSaya meM, he ziSya ! zastra kA vicAra karo / apkAya ke zastra pRthak-pRthak samajhAye gaye hai // su. 11 // TIkArya -- jisa ke dvArA hiMsA ho vaha zatra kahalAtA hai, he ziSya 1 apkAya ke viSaya meM 'yaha apkAya kA zastra hai' isa prakAra vicAra karo apkAya ke chAtra svakAya, parakAya aura ubhayakAya ke bheda se nAnA prakAra ke bhagavAnan ne batalAye hai 1 kuMekA jala nadI ke jala ke lie svakAyazAstra hai, isI prakAra nadI Adi kA jala ku~e ke jala ke lie svakAyazastra hai / svakAyazastra se pariNata nala sAdhuoM ke lie grAhya nahIM hotA, kyoM ki vaha vyavahAra meM azuddha hai / ubhayakAyazastra hai- ku~e Adi ke mUlA--aplAyanA viSayamAM huM ziSya ! zastranA vicAra karo. apkAyanAM zastra luhAM luhAM sabhalavyAM che. (sU. 11) TIkA jenA dvArA hiMsA thaI zake te zastra kahevAya che, huM ziSya ! apkAyanA viSayamAM 'A aplAyanu zastra che' e pramANe vicAra kare! aplAyanAM zastra svakAya, parakAya, ane ubhayakAyanA bhedathI nAnA prakAranAM bhagavAne khatAnAM che. kuvAnu jala, nadI AdinAM jala mATe svakAyazastra che. e pramANe nadI Adinu jala kuvAnAM jala mATe svakAyazastra che. svakAyAgnathI pariNata jala sAdhue mATe grAhya rahetuM nathI, kAraNa ke te vyavahAramAM azuddha che. ubhayakAyazastra che kuvA AdinAM jala. mATe garama jala, athavA mATI vagerethI
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.3 su. 11 apkAyazastram 527 mizrajalaM c| ubhayakAyazastrapariNatamapi na grAhyam, tatra mizrazaGkAsadbhAvAt / parakAyazastrapariNatameva jalaM munInAM grAhyam, parakAyazastraM cApkAyasya agni-mRttikAdrAkSA-zAka-taNDula-piSTa-dAlI-caNakAdikam / parakAyazastrapariNataM-varNAdInAM pUrvAvasthAvailakSaNyApannam / tatra varNato dhUsaratvAdirUpaM, gandhatastattadvastusambandhigandhavattvam, rasatastattadvastusambandhitiktakaTukaSAyAdirasavattvam / sparzataH snigdharUkSatvAdirUpam / tadevambhUtamacittaM jalamasyaivAGgasya dvitIyazrutaskandhe pAneSaNAyAmekaviMzatividhaM munInAM grAhyatvena vakSyate bhagavatA / tathAhi jala ke lie garma jala athavA miTTI Adi se milA huA jala / ubhayakAyazastra se pariNata jala bhI sAdhuoM ke lie grAhya nahIM hai, kyoM ki usa meM mizra (sacittAcitta) kI zaGkA rahatI hai / muniyoM ke lie parakAyazastrapariNata jala hI grahaNa karane yogya hai / apkAya kA parakAyazastra-agni, miTTI, dAkha, zAka, cAvala, ATA, dAla, aura canA Adi hai| pahale kI apekSA varNa, rasa gaMdha Adi badala jAnA parakAyazastra se jala ke pariNata (acitta) ho jAne kI pahacAna hai / varNa se jala kA dhUsara Adi ho jAnA, gaMdha se usa meM milI huI vastuoM kI gaMdha Ane laganA, isI prakAra jala meM milI huI vastuoM kA tIkhA, kaDavA, kasailA Adi rasa kA svAda A jAnA, aura sparza se jala kA rUkhA, cikanA Adi ho jAnA jala ke acitta hone ke lakSaNa haiM / maLeluM jala. ubhayakAya zastrathI pariNuta jala paNa sAdhuo mATe grAhya nathI. kemaketemAM mizra (sacittAcitta) nI zaMkA rahe che. munie mATe parakAyazastrapariNata jalaja aDara 21 // yogya che. mAyarnu 5241yazasa, mazi, bhATI, drAkSa, // 4, yApasa, loTa, dAla ane caNa Adi che. pahelAM karatAM jenAM varNa, rasa, gaMdha, Adi badalAI jAya te parAkAyazastrathI jala pariNata (acitta) thaI javAnI e nizAnI arthAt oLakhANa che. varNathI jalanuM dhUsara Adi thaI javuM, gaMdhathI temAM maLelI vastuonI gaMdha AvavI, e pramANe jalamAM maLelI vastuonA tIkhA, kaDavA, kaselA Adi rasane svAda AvI che, ane sparzathI jalanuM rakSa cikaNuM Adi thaI javuM e jala acitta hovAnA lakSaNa che.
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 528 AcArAgasUtre (1) utsvedyam-piSTasaMsRSTapiTharAdiprakSAlanajalam / (2) saMsvedyam saMsekima vA utkAlitatiladhAvanajalaM, utkAlitapatrazAkAdidhAvanajalaM vA / (3) tandulodakam tanduladhAvanajalam / (4) tilodakam-tiladhAvanajalam / (7) tupodakam brIhidhAvanajalam / (6) yavodakam yavadhAnyakSAlanajalam / (7) AcAmakam avazrAmaNajalaM 'ausAmaNa' iti bhASAprasiddham / (8) sauMvIram= AranAlaM, takrapAtradhAvanajalaM, takropariSThAnistAritajalaM vA 'oNcha' iti bhASAyAm / (9) AmraphalAdidhAvanajalam / (10) AmrAtakapAnakam-AmrAtakadhAvanajalam / AmrAtakamiti 'ambADI' iti bhApApasiddham / (11) kapitthapAnakam= kapitthaM= kaviTha' iti bhapAyAM, tasya dhAvanajalam / (12) mAtuliGgam 'vijorA' isa prakAra kA acitta jala isI sUtra ke dUsare zrutaskandha meM 'pAnaiSaNA' prakaraNa meM ikkIsa prakAra kA bhagavAn ne sAdhuoM ke lie grAhya kahA hai / vaha isa prakAraH (1) utsedya-ATekA milA huvA pIThara (kathoTI) Adiko dhovana / (2) saMsvedya (saMsekima) ukAle hue tilokA ghovana yA ukAle hue pattoM ke zAka kA dhovana / (3) cAvaloM kA ghovana, (4) tiloM kA dhovana, (5) dhAnyakA dhovana, (6) jau kA ghovana (7) osAmaNa, (8) AranAla, chAcha ke vartano kA dhovana, athavA chAcha ke upara kA nitArA pAnI jise 'AMcha' bhI kahate hai| (9) Ama Adi phaloM kA dhovana (10) ambADI kA dhovana (11) kaviTha (kaitha) kA dhovana (12) vijaure kA dhovana (13) dAkha kA dhovana (14) dADima (anAra) AvA prakAranuM acitta jala A sUtranA bIjA zrutaskaMdhanA pAnaiSaNA-prakaraNamAM ekavIza prakAranuM bhagavAne sAdhuo mATe grAhya kahyuM che, te A pramANe che - (1) svadha-voTa bhaNe, tharITa mAhitu ghevANa. (2) saMvedya-ukALelA talanuM dhAvaNa, athavA ukALelA pattAvALAM zAkanuM varNa, (3) yobhAnuM dhAvA. (4) sana dhAvaNu. (5) dhAnyanu dhauqy. (6) parnu chApA. (7) sAmAna. (8) mAranAsa-chAsanA vAsAnu ghovA, mathavA chAsanI 52 nItarela pANa. jene "Ai" paNa kahe che. (e) AmA-PAIH. mAgeAnu ghopara (10) mADIj ghAva (11) talk dhAvA (12) nileza dhaupA. (13) drAkSa dhAvA. (14) umanu ghoSaY (15)
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 3 su. 11 jalaprakaraNam 529 iti bhASAyAM, tasya pAnakaM = dhAvanajalam / (13) drAkSApAnakam = drAkSAdhAvanajalam / (14) dADimapAnakam = dADimadhAvana jalam / (15) kharjUrapAnakam = kharjUradhAvana - jalam / (16) nAlikelapAnakam = nAlikeladhAvanajalam / (17) karIrapAnakam = karIradhAvanajalam / (18) kolapAnakam = badaradhAvanajalam / (19) AmalakapAnakamAmalakadhAvanajalam / (20) ciJcapAnakam = cizcA-amlikA' imalI' iti bhASAyAM, tasyAH pAnakaM = dhAvanajalam / (21) zuddhavikRtam = agnyutkAlitamuSNaM jalaM ca / st zepadvArANi pRthivikAyavada vijJeyAni / ye tu zAkyAdayaH sacittApakAyopabhoginaH santi teSu zAkyAdayaH svopabhogArtham ' Apo jIvA na santi ' iti pratipAdayanti, daNDinastu jalaM sacitaM manyamAnA api mohapramAdavazataH svArthamutkAlayanti, paramupadizanti, ca, yathA tridaNDamutkAlanIyaM jalam ityupadizyApkAyasamArambhaM kArayanto na kevalamapkAyaM vihiMsanti, kintu tadAzritAnanyAnapi dvIndriyAn virAdhayanti / kA dhovana (15) khajUra kA ghovana (16) nAriyala kA dhovana (17) kaira kA ghovana (18) bera kA ghovana (19) A~vale kA ghovana (20) imalI kA ghovana (21) agni se ukAlA huA garma jala / ki - jala tIna jo zAkya Adi sacitta apkAya kA sevana karate hai, una meM se zAkya Adi apane upabhoga ke lie 'jala sacita nahIM hai ' isa prakAra kI prarUpaNA karate hai / daNDI loka jala ko sacitta mAna kara ke bhI moha aura pramAda ke vaza ho kara apane lie pAnI garama karavAte hai ora dUsaroM ko ukAlane kA upadeza dete hai daNDa, ukAlanA cAhie / arthAt tIna ukAlekA pAnI isa prakAra upadeza dekara apkAya kA samArambha karate hue na kevala apUkAya kI hiMsA karate hai apitu jala meM rahane vAle dvIndriya Adi kI bhI virAdhanA karata hai / dhovANu, (16) nArIbhesanu ghIvANu (17) Geranu ghovA (18) morAnu ghova. (18) yAMgajAnuM dhoSaNa (20) sAMmatInu ghova. (21) agnithI uThAnetuM garama 4. honA cAhiye je zAkaya Adi sacittaaprakAyanu sevana kare che. temAMthI zAya Adi peAtAnA upaleAga mATe 'jala sacitta nathI' e prakAranI prarUpaNA kare che. daMDI jAne sacitta mAnIne paNa mAha ane pramAda vaza thaI. peAtAnA mATe pANI garama karAve che, ane bIjAne pANI garama karavAnA upadeza Ape che ke-jala traNa IMDa-ukALA ApIne ukALavuM joIe. A pramANe upadeza ApIne aprakAyane samArabha karatA thakA kevaLa apakAyanIja hiMsA kare che, eTaluMja nahI parantu jalamAM rahevAvALA dvIndriya AdinI paNa virAdhanA kare che. pra. A.-67
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 AcArAgasUtre dRzyante ca tIrthAdiSu adhaHkarmAdidopadUSitabhaktapAnAdigrahaNenApkAyAdimahAsamArambha kurvANAH / na ca te svAtmAnaM bhavasAgarAttArayituM samarthA bhavanti, uktaJca-bhagavatotarAdhyayanasUtre-(adhya. 20) "ciraMpi se muMDaI bhavittA, athiravcae tavaniyamehiM bhaTTe / ciraMpi appANa kilesaittA, na pArae hoi hu saMparAe " // mU0 11 // na kevalaM te hiMsAdopabhAginaH, api tvanyadoSabhAgino'pi santi, tadeva bhagavAnAha-'aduvA.' ityAdi / mUlamaduvA adinnAdANaM / / mU0 12 // chAyAathavA adattAdAnam / / sU0 12 // tIrtha Adi para AdhAkarma Adi doSoM se dUSita AhArapAnI grahaNakarake apkAyakA mahAraMbha karate hue dekhe jAte hai / ve apane AtmA ko bhavasAgara se tArane meM samartha nahIM haiM / bhagavAn ne uttarAdhyayanasUtra (adhyayana 20) meM kahA hai " jo puruSa asthira vrata vAlA hai aura tapa tathA niyamoM se bhraSTa hai vaha cirakAla taka apane AtmA ko kleza pahu~cAne para bhI saMparAya (saMsAra se ) pAra nahIM ho cakatA" (utta, a. 20) // sU0 11 // sacitta jala kA AraMbha karane vAle akelI hiMsA ke hI bhAgI nahIM hai, kintu anya dopoM ke bhAgI bhI haiM / yahI bAta bhagavAn kahate hai:-'aduvA.' ityAdi / mUlArtha-athavA adattAdAna kA doSa lagatA hai / mU0 12 // tIrtha Adi para AdhAkarma Adi doSothI dUSita AhAra-pANI grahaNa karIne apakAyane mahAraMbha karatA hoya ema jovAmAM Ave che. te pitAnA AtmAne bhavasAgarathI tArapAmA samartha nathI lapAne-uttarAdhyayana sUtramA (madhyayana 205i) 4bucha hai: je puruSa asthira vratavALA che ane tapa tathA niyamathI bhraSTa che, te lAMbA samaya sudhI pitAnA AtmAne leza pahoMcADavA uparAMta paNa saMsArathI pAra thaI zatA nathI." (utta210 25. 20) (sU. 11) sacitta jalane AraMbha karavAvALA ekalI hiMsAnAja bhAgI nathI paraMtu anya hayAnA 5 mA che. te pAta samapAna 49 che-'aduvA.' tyAhi. bhutA-ayA mahattAhAnanI hopa lAge che. (sU. 12)
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 3 su. 13 aSkAyavirAdhanAdoSaH 531 TIkA 1 ' athavA ' - zabdaH kathitasyArthasya prakArAntareNa spaSTIkaraNe varttate / ye'SkAyArambhiNasteSAmadattAdAnadoSApattirapi / yato'kAya jIvaistebhyo nArpitAni svazarIrANyupamardayituM, te ca tAni vAGmanaH kAyayogaiH kRtakAritAnumoditairupamardayanti tata - zrAkAyArambhiNAmadattAdAnadoSo'pyanivAryo bhavati, tasmAnmumukSubhiH sarvathA'kAyArambho varjanIyaH, iti bhagavatA sAkSAtmoktam // sU0 12 // sacittajalopabhogino hi pRSTAH santo yad vadanti tadAha yadvA-aSkAyArambhaM svayaM parihartumakSamAH zAkyAdayo yadvadanti tadAha'kappai . ' ityAdi / TIkArtha- pahale kahI huI bAta kA dUsarI taraha se spaSTIkaraNa karane ke liye ' athavA ' zabda hai / jo apkAya kA AraMbha karate haiM unheM adattAdAna kA doSa bhI lagatA hai / kAraNa yaha hai ki - apkAya ke jIvoM ne apane zarIra upamardana karane ke lie unheM sauMpe nahIM haiM, phira bhI ve loga mana, vacana, kAya se aura kRta, kArita, anumodanA se unakA upamardana karate haiM. ataH apkAya kA AraMbha karane vAloM ko adattAdAna kA doSa anivArya hai / ataH mumukSu puruSoM ko apkAya kA AraMbha tyAganA cAhie ! aisA bhagavAn ne sAkSAt kahA hai // sU0 12 // 1 sacitta jalakA upayoga karanevAle pUchanepara jo uttara dete hai so kahate hai - athavA jo loga apUkAya ke AraMbha ko tyAgane meM asamartha hai unakA kathana batalAte haiM:'kappar3a Ne,' ityAdi / TIkA----prathama kahelI vAtane khIjI rItathI spaSTIkaraNa karavAnA amAM athavA' zabda che. je akhAyanA AraMbha kare che, tene adattAdAnanA doSa paNa lAge che, kAraNa e che ke--akAyanA jIve e peAtAnuM zarIra upamana karavA mATe tene sevyuM nathI, teA paNa te leAkA mana, vacana ane kAyAthI ane karavuM, karAvavuM tathA anumedavuM te vaDe karI upamana kare che, te kAraNathI apkAyanA AraMbha karavAvALAne adyattA dAnanA doSa paNa anivArya (TALI na zakAya tevA) che. e mATe mumukSu purUSAe akhAyanA AraMbha tyAgI devA joie. e pramANe bhagavAne sAkSAt kahyu` che. (sU. 12) 6 sacitta jalanA upayega karavAvALAne pUchatAM je uttara Ape che-te kahe che, athavA je leAka khAyanA Arabhane tyajavAmAMasamartha che. temanu kahevuM-kathana batAye che-' kappai Ne.' hatyAhi
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 AcArAgasUtre mUlamkappai Ne kappai Ne pAuM aduvA vibhUsAe // sU0 13 // chAyAkalpate'smAkaM kalpate'smAkaM pAtuM, athavA vibhUSAyai // mU0 13 // TIkA'kalpate'smAka'-miti / na vayaM svecchayodakamupamardayAmaH kintvasmAkamAgame nirjIvatvena pravibodhitatvAdanipiddhatvAca pAtuM kalpate / 'kalpate'smAkam ' ityasya dvirucAraNena punaHpunaranekaprayojanavazAd bahuvidha upabhogo'smAkaM kalpate, iti bodhyate / tathAhi-- bhasmasnAyino vadanti-asmAkaM pAtumeva kalpane na tu snAtumiti / zAkyAdayastvevaM jalpanti-snAna-pAnAdi sarva kalpate jaleneti / mUlArtha-hameM kalpatA hai, hameM kalpatA hai, (jala) pIne aura vibhUSA karane-hAtha paira Adi dhone, nahAne ke lie // sU. 13 // TIkArtha-hama svecchA se jala kI virAdhanA nahIM karate, varana hamAre Agama meM jala ko acitta batalAyA hai aura pIne kA niSedha nahIM kiyA hai, ataH hameM pInA kalpatA hai / 'hameM kalpatA hai yaha do bAra kahane se yaha sUcita kiyA gayA hai ki-prayojana ke vaza nAnA prakAra kA upabhoga karanA hameM kalpatA hai / jaise ___bhasma se snAnakaranevAle kahate hai-hameM pInA ho kalpatA hai, snAnakaranA nahIM kalpatA / zAkya Adi kA kahanA hai ki hameM pInA aura snAnakaranA-sabhI kucha kalpatA hai! bhUsAtha:-mabhane 48 cha, mabhane 48 che, (ara) pIvAna bhane vibhUSAhAya 5 mAghauvA, nahAvA bhATe (sU. 13) TIkAtha--ame svecchAthI jalanI virAdhanA karatA nathI. paraMtu amArA AgamamAM javane acitta batAvyuM che, ane pIvAne niSedha karyo nathI. tethI amAre pIvuM kape che. "amAre kape che. A be vAra kahevAthI e sUcita karavAmAM AvyuM che ke -prajanavaza nAnA prakArane upabhega karavAnu amane kape che. jema ke bhasmathI snAna karavAvALA kahe che-amAre pIvuM kape che, snAna karavuM 465tuM nathI. zAkaya AdinuM kahevuM che ke-amAre pIvuM ane khAna, sarve kAMI kalpa che.
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA adhya01 u. 3 su. 13-14 apkAyopabhogavAdimatam 533 te punarevaM vadanti - athavA vibhUSAyai-zobhArthaM kalpate'smAkamudakamiti / vibhUpA nAma - karacaraNamukhAdiprakSAlanAdikA, vastrAdiprakSAlanarupA vA, tadarthaM jalena vyavaharatAmasmAkaM nAsti ko'pi doSaleza iti / / sU0 13 // punaH kiM kurvanti te ? ityAha- ' puDho satthehiM, ' ityAdi mUlam -- puDho satthe viti // mu0 14 // chAyA- pRthaka zastraivarttayanti ( vikuGkaMti vA ) // sU0 14 // // TIkA // AtmAnamanagAraM pravadamAnA zAkyAdayaH pRthaka = bhinnabhinnasvarUpaiH zakhaiH= snAna pAnadhAvanotsecanAdibhiraSkA yajIvAn vyAvarttayanti prANebhyo vyaparopayanti / yadvA vikuntI ' - ticchAyA tena vikuhanti vizeSeNa chindanti, sarvathA bhAvena virAdhayantItyarthaH / sU0 14 // unakA yaha bhI kahanA hai ki - vibhUSA - zobhA ke lie bhI jala kA upabhoga hameM kalpatA hai / hAtha, paira, mukha, Adi ghonA aura vastra Adi dhonA vibhUSA hai / isa ke lie jalakA vyavahArakarane meM hameM jarA bhI doSa nahIM lagatA // sU0 13 // ve aura kyA karate hai, so karate hai : - 'puDho,' ityAdi / mUlArtha--bhinna-bhinna zastroM se jalakAya kI hiMsA karate hai || sU0 14 // TIkArtha -- -- apana ko anagAra kahate hue zAkya vagairaha bhinna-bhinna prakAra ke zastroM snAna, pAna, dhonA, sIcanA Adi kArya kara ke apkAya kI hiMsA karate hai / athavA pUrNarupa se usa kI virAdhanA karate hai || sU0 14 // temanu e paNa kahevuM che ke vibhUSA--zAbhA mATe paNa jalanA upabhAga amAre kalpe che. hAtha paga, mukha Adine dhAvAM ane vastra Adi dhAvAM te vibhUSA kahevAya che. e mATe jalanA vyavahAra karavAmAM amane jarApaNa doSa lAgatA nathI. (sU. 13) teja zure che, te uDe che 'puDho.' ityAdi. mUlA-jUdA jUdA zastrAthI jalakAyanI hiMsA kare che. (sU. 14) TIkA--potAne aNugAra kahenArA zAkaya vagere bhinna-bhinna prakAranA zastrothI snAna, pAna, dheAvuM, sIcavuM Adi kAya karIne aAyanI hiMsA kare che, athavA pUrNa rUpathI tenI virAdhanA kare che. (sU. 14)
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre sAmpratamepAM yuktyAgamayonissAratvaM pradarzayannAha-etthavi.' ityaadi| // mUlam // ettha vi tesiM no nikaraNAe // mU0 15 // ||chaayaa|| atrApi teSAM no nikaraNAyai / sU0 15 // // TIkA // teSAM zakyAdInAM yuktayaH atra asminnaSkAyArambhaviSaye no naiva nikaraNAyainizcayakaraNAya samarthAH santi / apizabdena teSAmAgamo'pi na nizcetuM samarthoM bhavati / Agamatvapi tatra na saMbhavati, anAptapraNItatvAta, hiMsAvidhAyakatvAcca / yato hi sa evAgamazabdavAcyaH yaH khalu vItarAgapraNItaH sarvaprANihitakaro bhavati / / mU0 15 // una kA kathana yukti aura Agama se sArahIna hai, yaha batalAte hue kahate hai'etthavi.' ityaadi| mUlArtha--una logoM ko yuktiyA apkAya ke viSaya meM nizcaya nahIM kara sakatI / / sU0 15 // TIkArtha--una zAkya Adi kI yuktiyA akAya ke AraMbha ke viSaya meM, nizcaya karane meM samartha nahIM hai / 'vi' api zabda se yaha sUcita kiyA hai ki unakA . Agama bhI nizcaya karane meM samartha nahIM hai / unakA Agama, Agama bhI nahIM hai, kyoM ki vaha AptapurupadvArA praNIta nahIM hai aura hiMsA kA vidhAna karanevAlA hai / Agama vahI kahalA sakatA hai jo vItarAgadvArA praNIta ho aura prANImAtra kA hitakArI ho / sU0 15 // temanuM kathana-kahevuM-yukti ane ArAmathI sArahIna che. e batAvIne kahe che'etyvi, 'tyAdi mulArthate lokenI yuktio aSkAyanA viSayamAM nizcaya karI zakatI nathI.(sU. 15) TIkAtha-te zAkaya AdinI yuktio aSkAyanA AraMbhanA viSayamAM nizcaya karavAmAM samartha nathI. "vi api zabdathI e sUcita karyuM che ke temanuM Agama paNa nizcaya karavAmAM samartha nathI. temanu Agama te Agama paNa nathI. kemake te Apta purU dvArA praNata nathI. ane hiMsAnuM nidhAna karavAvALAM che. Agama te kahevAya che ke je vItarAgadvArA praNIta hoya ane prANImAtranuM hitakArI hoya. (sU. 15)
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra cintAmaNi- TIkA adhya. 1u. 3. 15-16 apkayopabhogavAdimatakhaNDanam 535 tadevamapAM jIvatvaM pratibodhya asya uddezasya sakalArthamupasaMharannAha - ' ettha satthaM. ' ityAdi / mUlam -- ettha sasyaM samArabhamANasya iccete AraMbhA apariNAyA bhavaMti / ettha satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNNAyA bhavaMti / taM pariNNAya mehAvI paNeva sayaM udayasasthaM samAraMbhejjA, vannehiM udayasatthaM samAraMbhAvejjA, udayasatthaM samAraMbhate'vi aNNe na samaNujANejjA / jassete udayasatthasamAraMbhA pariNNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakamme tti bemi // sU0 16 // taio uddezo samatto // 3 // chAyA atra zastraM samArabhamANasya ityete ArambhA aparijJAtA bhavanti / atra zastramasamArabhamANasya ityete ArambhAH parijJAtA bhavanti / tat parijJAya medhAvI naiva svayamudakakhaM samArabheta, naivAnyairudakazastraM samArambhayet, udakazastra isa prakAra jala ko jIva batalAkara isa uddezaka ke samasta kathana kA upasaMhAra karate hai- 'ettha satthaM.' ityAdi / mUlArtha - - apUkAya meM zastra kA AraMbha karane vAle ko ye AraMbha jJAta nahIM hote / apUkAya meM zastra kA AraMbha na karane vAlo ko ye AraMbha jJAta hote hai / unheM jAnakara buddhimAn puruSa svayaM jala kA AraMbha na kare, dUsaroM se AraMbha na karAve aura AraMbha karane vAle dUsare ko bhalA na jAne / jo jalakAya ke isa AraMbha ko jAnatA hai vahI parijJAtakarmA muni hai / bhagavAn se maiMne jo sunA vaha kahatA hU~ || sU0 16 // A pamANe jalane jIva batAvIne A uddezakanAM samasta kathananA upasaMhAra 32 che-' ettha. ' ityAhi. , mUlA--akAyamAM zastranA AraMbha karavAvALAne AraMbha jANavAmAM AvatA nathI. aSTAyamAM zastranA AraMbha nahi karavAvALAne e AraMbha jANavAmAM Ave che. tene jANI karIne buddhimAna purUSa svayaM jalana AraMbha kare nahi. khIjA pAse AraMbha karAve nahi. ane AraMbha karavAvALA khIjAne bhale jANe nahi. je jalakAyane A pramANe AraMbha jANe che. te parijJAtakarmA muni che, bhagavAna pAsethI je sAMbhaLyu te kahuM chuM. (sU. 16)
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAraGgasUtre samArabhamANAnanyAn na samanujAnIyAt / yasyaite udakazastrasamArambhAH parijJAtA bhavanti sa khalu muniH parijJAtakarmA, iti travImi // sU0 16 // | tRtIya uddezaH samAptaH // 3 // 536 TIkA- atra = asminnapkAye zastraM dravyabhAvarUpaM samArabhamANasya=vyApArayataH ityete ArambhAH vandhahetutvenAparijJAtA bhavanti / atra = asminnapkAye zastraM dravyabhAvarUpam asamArabhamANasya = avyApArayataH ityete ArambhAH parijJAtA bhavanti / jJaparijJayA parijJAtAH, tathA pratyAkhyAnaparijJayA parityaktA bhavantItyarthaH / parijJApUrvikA pratyAkhyAnaparijJA yathA samudbhavati darzayati- ' tat parijJAye - tyAdi / tad = udkArambhaNaM parijJAya = 'vandhAya bhavatI ' - tyevamavabudhya medhAvI = sAdhumaryAdAyAM sAvadhAnaH, naiva mudakazastraM samArabheta, naivAnyairudakazastraM samArambha TIkArtha - - isa akAya ke viSaya meM dravya aura bhAva rUpa zastra kA vyApAra karane vAlA apane vyapAroM ko karmabaMdha kA kAraNa nahIM jAnatA / ko apkAya ke viSaya meM dravya aura bhAva rUpa zastra kA upayoga nahIM karate, unhe isa vyApAroM kA jJAna hotA hai / arthAt ve jJpagjJA se jAnakara pratyAkhyAnaparijJA se unakA tyAga kara dete hai / jJaparijJA ke bAda pratyAkhyAnaparijJA kisa prakAra utpanna hotI hai soM kahate hai -jala ke AraMbha ko karmabaMdha kA kAraNa jAnakara sAdhu kI maryAdA meM rahane vAle buddhimAn svayaM jalakAya kA AraMbha nahIM kare, dUsaroM se AraMbha nahIM karAve aura jalakA AraMbha karane TIkA--A apkAyanA viSayamAM dravya ane bhAvarUpa zastranA vyApAra karavIvALA potAnA vyApArIne kamabaMdhanuM kAraNa jANatA nathI. je apkAyanA viSayamAM dravya ane bhAvarUpa zasranA upayAga karatA nathI, tene e vyApArAnuM jJAna hAya che. arthAt te naparijJAthI jANIne pratyAkhyAnaparinAthI tene tyAga karI de che. rUparinA pachI pratyAkhyAnaparijJA kevA prakAre utpanna thAya che, te kahe chejalanA AraMbhane kabaMdhanuM kAraNa jANI karIne sAdhunI maryAdAmAM rahevAvALA buddhimAna svayaM jalakAyane AraMbha kare nahi, khIjA pAse karAve nahi, ane jalane Arbha karavAvALAne
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ 537 AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 3.3 mU. 16 upasaMhAraH yet , udakazastraM samArabhamANAn anyAn api na samanujAnIyAt naanumodyedityrthH| yasyaite udakazastrasamArambhAH parijJAtA bhavanti sa eva parijJAtakarmA munirbhavati, iti bravImi, etadvayAkhyAnaM prAgvad bodhyam // sU0 16 // ityAcArAGgasUtrasyA''cAracintAmaNiTIkAyAM prathamAdhyayane tRtIyodezaH samAptaH // 1 / 3 // vAle dUsaroM kA anumodana nahIM kare / jo udakazastra ke AraMbha ko jAnatA hai vaha parijJAtakarmA muni hai / 'iti bemi' kA artha pahale kI taraha jAnanA cAhie // sU0 16 // iti zrI AcArAGga sUtra kI 'AcAracintAmaNi' TIkA ke hindI anuvAda meM prathama adhyayanakA tIsarA uddezaka samApta // 1-3 // anumodana Ape nahi. je udakazAstranA AraMbhane jANe che, te pariznAtakarmA muni che. 'iti bemi' ne patha paDesa-i pramANe any na . (sU0 16) chati zrI sAyAsaMga sUtranI 'AcAracintAmaNi' nA gujarAtI anuvAdamAM prathama adhyayanane trI deza sabhApata. // 13 // pra. bhA.-68
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - AcArAgasUtre atha cturthiidRshH| anantaratRtIyodezake munitvaprAptaye'pkAyasya svarUpaM nirNItaM, tadarthamevApkAyazambasamArambhe jJa-pratyAkhyAna-bhedAd dvividhA parijJA'pi praveditA / athaivarthameva ca kramamAptamagnikArya prativodhayitukAmazcaturthamuddezakaM prArabhate / tatrAdau 'tejaskAyA jIvAH santI'ti nirdhArayitumAcaM mUtramAha-se vemi' ityaadi| mRlamase vemi neva sayaM loyaM anbhAikkhejA, neva attANaM anbhAikkhejA, je loyaM anmAikvaDa, se attANaM anbhAikkhai / je attANaM anbhAikkhai, se loyaM anbhAikkhar3a // muu01|| cauthA uddezakapichale tIsare uddezaka meM sAdhutA kI prApti ke lie apkAya ke svarUpa kA nirNaya kiyA, aura apkAyazastra kA upayoga karane meM jJaparikSA tathA pratyAkhyAnaparijJA bhI vatalAI / aba usI sAdhutA kI prApti ke lie kramaprApta agnikAya kA svarUpa samajhAte hue cauthA uddezaka AraMbha karate haiN| sarvaprathama tejaskAya ke jIvoM kA astitva nizcita karane ke lie sUtra kahate haiM-'se vemi' ityAdi / mRlArtha--bhagavAn ke samIpa jaisA sunA hai vaisA kahatA hU / svayaM anikAyalpa loka kA apalApa na kare / na AtmAkA apalApa kare / jo agnikAya kA apalApa karatA hai vaha AtmA kA apalApa karatA hai, jo AtmA kA apalApa karatA hai vaha agnikAya kA apalApa karatA hai / sU0 1 // yo desh:pAchaLanA trIjA uddezakamAM sAdhutAnI prApti mATe aplAyane nirNaya karyo ane aplAya ane upayoga karavAmAM parijJA tathA pratyAkhyAnaparikSA paNa batAvI. have te sAdhutAnI prApti mATe krama prApta anikAyanuM svarUpa samajAvatA thakA-cothA uddezakane AraMbha kare che. sarva prathama tejaskAyanA jIvonuM astitva nizcaya karavA bhATe sUtra he 2-' se bemi' tyAhi. mUlAtha-bhagavAnanI samIpa jevuM sAMbhaLyuM che, tevuM kahuM chuM. svayaM agnikAya 5 lokane a5lApa kare nahi ane AtmAne a5lApa paNa kare nahi. je agnikAyane a5lApa kare che, te AtmAne apalAya kare che. je AtmAne apalApa kare che te anikAyane apalApa kare che, ( 1)
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 4 su. 1 upakramaH chAyA--- , , sa bravImi naiva svayaM lokamabhyAkhyAyAt naivAtmAnamabhyAkhyAyAt / yo lokamabhyAkhyAti, sa AtmAnamabhyAkhyAti / ya AtmAnamabhyAkhyAti, sa lokamabhyAkhyAti // sU0 1 // 539 TIkA yena mayA nityaM gurukulanivAsinA bhagavataH samIpe SaDjIvanikAyasvarUpaM niravazeSavizeSapurassaraM zravaNamananAdinA parijJAviSayIkRtya nirNItaM, so'haM bravImi zrutaM yathA bhagavanmukhAt, tathA kathayAmItyarthaH / lokam = agnikAyalokam prakaraNasamvandhAdiha lokazabdenAgnikAyalokasya grahaNam / svayam = AtmanA, naiva abhyAkhyAyAt = naivApahnuvIta / 'agnikAyajIvA na santItyevamagnikAyajIvasyApalApaM naiva kuryAdityarthaH / svayamityanenAgnikAyajIvApalapanakarmaNA svamAtmAnaM naiva babhIyAdityartho bodhyate / TIkArtha----gurukula meM nivAsa karate hue maiMne samasta vizeSo se yukta jo svarUpa zravaNa manana Adi se kiyA hai, use maiM kahatA hU~ / arthAt jaisA bhagavAn ke kahatA hU~ / bhagavAna ke mukha se ghaTkAya kA parijJA kA viSaya kara ke nirNIta mukhAravinda se sunA hai vaisA hI agnikAya kA prakaraNa hone ke kAraNa yahA~ 'loka' ka' artha agnikAyarUpa loka samajhanA cAhie / isa agnikAya kA svayaM apalApa na kare arthAt yaha na kahe ki -agnikAya ke jIva nahIM hai / svayaM zabda se yaha artha prakaTa hotA hai ki agnikAya ke apalAparUpa karma se apane Apa ko baddha na kare / TIkA--gurukulamAM nivAsa karIne me' bhagavAnanA mukhathI SaTkAyanA samasta vizepothI yukata je svarUpane zravaNa-manana AdithI parijJAneA viSaya karIne niIta karyuM te huM kahuM chuM. arthAt je pramANe bhagavAnanA mukhAraviMdathI sAMbhaLyu che. tevuMja huM kahuM chuM. agnikAyanuM' prakaraNa hAvAnA kAraNe huM joi nA atha agnikAyarUpa leAka samajavA joI e. A agnikAyanA svayaMpalApa kare nahi. arthAt e pramANe kahe nahi ke-agnikAyanA jIva nathI 'svaya' zabdathI e atha pragaTa thAya che ke agnikAyanA apalAparUpa 4mA~thI Ate peAtAne khaddha kare nahi.
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 AcArAgasUtre ayaM bhAvaH-kRtakAritAnumoditabhedena, manovAkkAyabhedena, tathA'tItAnAgatavartamAnabhedena ca pratyekakriyAyAH saptaviMzatibhedA bhavanti; evamasyA api tejaskAyajIvAbhyAkhyAnarUpakriyAyA ekasyA eva saptaviMzatibhedA bhavitumarhanti / tatra kasyAJcidapi kriyAyAM svAtmAnaM na niyujyAditi / upapadyate'pyayamarthaH, anyathA hi svayaMkRtasyaivAbhyAkhyAnasya pratiSedhe kAritAnumoditarUpANAM tejaskAyajIvAbhyAkhyAnarUpakriyANAM pratiSedhAbhAvaH prasajyeta / tatazca tAdRzAbhyAkhyAnaM pApAya na syAt / tathAcotsUtraprarUpaNApattiH / ____ tAtparya yaha hai-pratyeka ke kRta, kArita, anumodanA, mana, vacana kAya, aura atIta, anAgata, vartamAna ke bheda se (inakA paraspara guNAkAra karane se ) sattAIsa bheda hote hai / isIprakAra isa tejaskAya kA apalAparUpa kriyA ke bhI sattAIsa bheda ho sakate haiM / ina bhedoM se kisI bhI bheda meM AtmA ko joDanA na caahie| agara aisA artha na lagAyA jAtA to yaha bhI samajha liyA jAtA ki agnikAya kA svayaM apalApa na kare, magara apalApa karAne aura anumodana karane kI kriyAo kA niSedha nahIM hai / aisA artha saMgata nahIM hai, kyoM ki aisA artha karane se kevala svayaMkRta apalApakA hI pratimegha hogA, kintu kArita aura anumodita apalAyakA pratipedha nahIM hogA aura isa prakAra kA apalApa pApa kA kAraNa na hogA / phira to sUtra ke viruddha prarUpaNA kA doSa aaegaa| tAtparya e che-pratyeka kriyAnA karavuM-karAvavuM ane anumodanA, mana, vacana, kAyA ane bhUtakAla, bhaviSyakAla tathA vartamAna kAlanA bhedathI (ene paraspara guNAkAra karavAthI) satyAvIsa bheda thAya che. e pramANe A tejaskAyanA apalAparUpa kSiAnA paNa satyAvIsa bheda thaI zake che. e bemAMthI kaI paNa bhedamAM AtmAne joDavo joIe nahi; parantu e pramANe artha karavAmAM na Ave te e paNa samajI levAmAM Avata ke, agnikAyane svayaM apalApa kare nahi. parantu apalApa karAvavAnI ane anumodana karavAnI kriyAone niSedha nathI. A prakArane artha saMgata nathI, kemake-Avo artha karavAthI kevaLa svayaMkRta apalApane ja niSedha thaze. kintu kArita ane anumodita apApane niSedha thaze nahi, ane e prakArane a5lApa pApanuM kAraNuM na thAya, pachI te sUvanA viruddha prapaTTAne deva Avaze,
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 4 sU. 1 anikAyasiddhiH lakSaNadvAram -- nanu tejaskAyajIvAH santItyatra kiM mAnam ? ucyate-aGgArAdayo jIvazarIrANi, chedyatvAd, dRzyatvAd, karacaraNAdisamudAyavat / aGgArAdInAM prakAzapariNAmaH AtmaprayogAvirbhUtaH zarIrasthatvAt, khadyotadeha pariNAmavat / yathA - rajanyAdau viziSTakAle prANivizeSasya khadyotasya dehapariNAmo jIvaprayogavizeSAd bhavati, evamaGgArAdInAmapi prakAzapariNAmaH / yadvA - aGgArAdInAmUSmA AtmasaMprayogapUrvakaH, zarIrasthatvAt, jvaroSmavat / 541 P lakSaNadvAra zaGkA -- tejaskAya ke jIvo ke astitva meM kyA pramANa hai 2 samAdhAna -- aMgAra Adi, jIva ke zarIra hai, kyoM ki vaha chedya hai, bheya hai aura dRzya haiM, jaise hAtha-paira Adi kA samUha / athavA -- aMgAra Adi kI prakAzarUpa kyo ki vaha zarIra meM sthita hai, jaise- juganU ke khAsa samaya meM juganU nAmakA prANI kA zarIra pariNAma hotA hai, usI prakAra aMgAra Adi kA prakAzarUpa utpanna hotA hai / athavA ----aMgAra Adi kI garmI AtmA ke vyApAra se utpanna hotI hai, kyoM ki vaha zarIra meM hai, jaise jvara kI garmI jvara kI garmI jIva se yukta zarIra meM hI utpanna hotI hai, lakSaNadvAra paryAya, AtmA ke prayoga se utpanna huI hai; zarIra ko paryAya, jaise rAtri vagairaha ( camakanA ) jIva ke prayoga se prakaTa pariNAma bhI AtmA ke vyApAra se hI zakA--tejaskAyanA jIvAnA astitva (hAvApA)mAM zuM pramANu che ? samAdhAna--aMgAra Adi jIvanAM zarIra che. kemake te chedya che, bhedya che, ane dRzya che, nebhaTThe hAtha, paNa mAhino samUha. athavA--aMgAra AdinI prakAzarUpa paryAya AtmAnA prayAgathI utpanna thaI che; 32NuDe te zarIrabhAM sthita che. nevI rIte - luganU ( Agiyo nAmanA AzI ) nA zarIranI paryAya, jema rAtrI vagere khAsa samayamAM jIMgana (AgIe) nAmaka prANInA zarIra--pariNAma (camakavuM) jIvanA prayAgathI pragaTa thAya che. te pramANe aMgAra AdinA prakAzarUpa pariNAma paNa AtmAnA vyApArathIja utpanna thAya che. athavA--aMgAra AdinI garamI AtmAnA vyApArathI utpanna thAya che. kAraNake te zarIramAM che. jemake vara-tAvanI garamI, javara-tAvanI garamI jIvathI yukta zarIramAMja
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 542 AcArAgasUtre yathA-jvaroSmA jIvAdhiSThitazarIramevAzritya bhavati, jIvasaMyogaM nAtikrAmati / na ca mRtA jvariNaH kvacidupalabhyante / evamanvayavyatirekAbhyAmagneH sacittatA vijnyeyaa| na ca sUryAdibhiranekAnto vAcyaH, sarvepAmAtmasaMyogapUrvaka evoSNapariNAmo bhavati, tasmAdanekAnto na saMbhavati / / __ yadvA--tejaH sacetanam , yathAyogyAhAragrahaNena vRddhivizeSatadvikAravattvAt , puruSavat / evamuktalakSaNena tejaskAyajIvAH santIti vijJAyate / yadvA-avyaktopayogAdIni kapAyaparyantAni jIvalakSaNAni pRthivyap. kAyavat tejaskAye'pi samupalabhyante / evaM ca jIvalakSaNasadbhAvAt tejaskAyajIvAH santIti nizcIyate / Agamo'pi yathAjIva ke saMyoga vinA utpanna nahIM hotii| mujhe jvara kahIM nahIM dekhA jAtA / isa prakAra agni meM anyaya-vyatirekadvArA sacittatA samajhanI cAhie / yh| sUrya se hetu meM vyabhicAra nahIM hai, kyo ki saba meM AtmaprayogapUrvaka hI garmI ho sakatI hai, ataH vyabhicAra nahIM hai| athavA-teja sacetana hai, kyoM ki yathAyogya AhAra grahaNa karane se usa meM vRddhirUpa vikAra dekhA jAtA hai, jaise puruSa meM / isa prakAra isa lakSaNa se tejaskAya ke jIvoM kA astitva vidita hotA hai / athavA aprakaTa upayoga se lekara kapAyaparyanta jIva ke lakSaNa jaise pRthvIkAya aura apkAya meM pAye jAte haiM, usI prakAra tejaskAya meM bhI pAye jAte haiM / isa prakAra jIva ke lakSaNa pAye jAne ke kAraNa tejaskAya ke jIvoM kA astitva nizcita hotA hai| isameM Agama pramANa bhI hai-- utpanna thAya che. jIvanA sAga vinA utpanna thatI nathI. muDadAmAM javara-tAva kaI sthaLe jovAmAM AvatuM nathI, A pramANe agnimAM anvaya-vyatireka dvArA sacittatA samajavI joIe. ahiM sUryathI hetumAM vyabhicAra nathI, kemake sarvamAM AtmapUrvakaja garamI hoI zake che, eTalA kAraNathI vyabhicAra nathI. athavA-teja sacetana che. kemake yathAkya AhAra grahaNa karavAthI tenAmAM vRdvirUpa vikAra jovAmAM Ave che. jevI rIte puSamAM. A prakAre jIvanA lakSaNa maLavAthI te kAyanA chAnuM astitva jaNavAmAM Ave che. adhavA-apragaTa upagathI laIne kaSAyaparyana jIvanA lA levAmAM Ave che. te kAra terakAyanA jenuM astitva nizcaya heya che. AmAM Agama pramANa patra che
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.4 mU. 1 agnikAyamarUpaNA 543 " teU cittamaMtamakkhAyA aNegajIvA puDhosattA annattha sasthapariNaeNaM" ityaadi| ( dazavai0 a0 4) bharUpaNAdvAramagnikAyajIvA dvividhAH, sUkSmavAdarabhedAt / tatra sUkSmanAmakarmodayAt sUkSmAH / bAdaranAmakarmodayAd vAdarAH / tatra sUkSmAH dvidhA, paryAptA aparyAptAzca / sUkSmAH sarvalokavyApinaH / bAdarAstu lokaikadeze santi / bAdarA agnikAyA anekvidhaaH-anggaaraacirlaatshuddhaagnyaadyH| sarve bAdarA agnikAyA api dvividhAH paryAptA aparyAptAzca / vAdarANAM yatraiko jIvastatrA ___ " tejaskAya sacitta kahA gayA hai / usa meM aneka jIva hai, unakA astitva alagaalaga hai, zastrapariNata agni ko chor3a kara" ityAdi / (dazavai0 adhya0 4) prarUpaNAdvAraagnikAya ke jIva do prakAra ke haiM-(1) sUkSma aura bAdara, jinake sUkSma nAmakarma kA udaya ho ve sUkSma aura jinake bAdara nAmakarma kA udaya ho ve bAdara jIva haiN| inameM se sUkSma ke bhI do bheda haiM-paryApta aura aparyApta / sUkSma jIva samasta lokAkAza meM vyApta haiM aura bAdara loka ke eka deza meM haiM / ___ bAdara anikAya aneka prakAra ke hai / jaise-aMgAra, jvAlA, alAta (jalatA huA kASTha), zuddha agni Adi / saba bAdara agnikAya bhI do prakAra ke hai-paryApta _ "424ya sacitta 4DhaM che. tebhA bhane 71 cha, tenu mastitva Aan55 cha, zavaparita pani choDIna." tyAdi (zave, 21, 4) rUpavAramanAyanA prAranA cha-(1) sUkSma ane. (2) mA62. 22 sUkSma. nAmakarmane udaya hoya te sUkSma ane jene bAdara nAmakarmano udaya hoya te bAdarajIva che. temAMthI sUkamanA paNa be bheda che. paryApta ane aparyApta. sUkSma jIva samasta kAkAzamAM vyApta che. ane bAdara lokanA eka dezamAM che. bAdara agnikAya aneka prakAranA che. jemake-aMgAra, javAlA, baLatuM lAkaDuM, zuddha ani vagere. sarva bAdara agnikAca paNa be prakAranA che-paryApta ane aparyApta
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 sanA sAnta / AcArAgasUtre saMkhyeyairniyamato bhAvyam / bAdarANAM svasthAnaM manuSyakSetrameva, na tataH paramasti / bAdarAstejaskAyAH vyAghAtAbhAve sati manuSyakSetre'rdhatRtIyadvIpasamudreSu paJcadazakSetreSu vidyante / yugalasamayarUpe vyAghAte sati tu pazcamahAvideheSu vartante, nAnyatra / upapAtAGgIkaraNena lokasaMkhyeyabhAgavartinaH santi / samudghAtena sarvalokavartinaH pRthivIkAyAdayazca mAraNAntikasamudghAtena samavahatA vAdarAgniSu samutpadyamAnAstattadvayapadezabhAjaH sarvalokavyApinaH santi / yatra ca vAdarAH paryAptAsta va bAdarA aparyAptAH, yataste tannizrayo. aura aparyApta / jahA eka bAdara jIva hotA hai vahA niyama se asaMkhyAta jIva hote haiN| bAdara jIvoM kA kSetra manuSyaloka hI hai; usase Age nahIM / vAdara tejaskAya vyAghAta ( antara) na ho to manuSya kSetra meM aDhAI dvIpa samudroM meM pandraha kSetroM meM rahate haiM / yugaliyoM ke samayarUpa vyAghAta (antara ) ke hone para pAca mahAvidehoM meM rahate haiM, anyatra nahIM / upaghAta kI apekSA loka ke saMkhyAta bhAga meM rahate haiN| samuddhAta kI apekSA-samastalokavyApI pRthvIkAya Adi, mAraNAntika samudghAta karake bAdara agni meM utpanna hote hue usa-usa vyapadeza (nAma) ke pAtra ho kara sarvalokanyApI haiN| ___ jahA~ vAdara paryApta hai vahIM bAdara aparyApta haiM, kyoM ki-aparyApta jIva jyAM eka bAdara chava hoya che tyAM niyamathI asaMkhyAta jIva hoya che. bAdara jInuM kSetra manuSya lokaja che. tenAthI AgaLa nathI. bAdara tejaskAya, antara na heya te manuSya kSetramAM aDhI dvIpasamudromAM, paMdara kSetramAM rahe che. yugaliAonA samayarUpa aMtara hovA para pAMca mahAvidehamAM rahe che, anyatra nahi, upapAtanI apekSA lokanA saMkhyAta bhAgamAM rahe che. samudaghAtanI apekSA samastalakavyApI pRthvIkAya Adi mAraNAnika samudaghAta karIne bAdara animAM utpanna thaIne tete vyapadeza-(nAma)ne pAtra thaIne sarva vyApI che. jayAM bAdara paryApta che tyAMja bAdara aparyApta che, kemake-aparyApta jIva paryApta
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.4 mU.1 agnikAyaprarUpaNA 545 tpadyante, tasmAt sakSmA bAdarAzca pratyekaM paryAptAparyAptabhedena dvividhA bhavanti / sarve caite varNagandharasasparzabhedaiH sahasrAgrazo bhidyamAnAH saMkhyeyayonipramukhazatasahasrabhedaparimANA bhavanti / tatraSAM saMtopNA ca yoniH sacittAcittamizrabhedena tridhaa| eSAM sapta lakSANi yonayo bhavanti / mUkSmavAdarANAmubhayeSAmagnikAyAnAM zarIrasaMsthAnaM sacIkalApAkRtikam , anye zarIratrayAdibhedAH pRthivIkAya vat / ubhaye'gnikAyAH pratyekamasaMkhyeyAzca / paryApta ke Azraya hI utpanna hote haiM / ataH sUkSma aura bAdara, pratyeka ke paryApta aura aparyApta ke bheda se do bheda hai aura varNa, gaMdha, rasa, aura sparza ke bheda se hajAro bhedoM ko prApta hote hue inakI saMkhyeya yoni vagairaha bhedoM kI saMkhyA lAkhoM kI ho jAtI hai| inakI yoni saMvRta aura uSNa hai / vaha bhI sacitta, acitta aura mizra ke bheda se tIna prakAra kI hai| inakI sAta lAkha yoniyA hai / sUkSma aura bAdara-donoM prakAra ke agnikAya jIvoM ke zarIra kA AkAra suiyoM ke samUha kI taraha hai / zarIratraya Adi anya bheda pRthvIkAya ke samAna haiN| donoM prakAra ke agnikAya asaMkhyAta-asaMkhyAta haiM / Azraye ja utpanna thAya che. e kAraNathI sUkSma ane bAdara pratyekanA paryApta ane aparyAptanA bhedathI be bheda che ane varNa, gaMdha, rasa ane sparzanA bhedathI hajAre bheda pAmatA thakA enI saMya ni vagere bhedanI saMkhyA lAkho thaI jAya che. tenI cAni saMta ane usNa che, te paNa sacitta, acitta ane mizranA bhedathI traNa prakAranI che. enI sAta lAkha enio che. sUkama ane bAdara ane prakAranA agnikAya jInA zarIrane AkAra soyanA samahanI pramANe che. zarIratraya (traNa zarIra) Adi anya bheda pRthvIkAyanI samAna che. banane prakAranA agnikAya asaMkhyAta-asaMkhyAta che. pra. A.-69
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 - AcArAgasUtre parimANadvAramvAdaraparyAptAstejaskAyajIvAH kSetrapalyopamasyA'saMkhyeyabhAgamAtravartipradezarAziparimANAH snti| tadapekSayA bAdarA aparyAptAstejaskAyajIvA asaMkhyAtaguNAH tadapekSayA mUkSmA aparyAptAstejaskAyA asaMkhyAtaguNAH, tadapekSayA sUkSmAH paryAptAstejaskAyA asaMkhyAtaguNAH santi / pRthivIkAyena sahAgnikAyasya parimoNasamAlocanAyAM tvevamavadheyam--- ye tejaskAyA bAdaraparyAptAH kSetrapalyopamAsaMkhyeyabhAgamAtravartipradezarAziparimANAH santi, te vAdaraparyAptebhyaH pRthiviikaayebhyo'sNkhyaatgunnhiinaaH| zepAstrayo'pi rAzayaH pRthivIkAyavad vijnyeyaaH| tatrAyaM vizeSa: parimANadvAra___ bAdara paryApta tejaskAya ke jIva kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI pradezoM kI rAzi ke barAbara haiN| vAdara aparyApta tejaskAya jIva unase asaMkhyAta guNA haiM, sUkSma aparyApta inase bhI asaMkhyAta guNA haiM, aura sUkSma paryApta ina se bhI asaMkhyAta guNA hai / pRthvIkAya ke sAtha agnikAya ke parimANa kA vicAra kiyA jAya to isa prakAra hai tejaskAya ke jo vAdara paryApta jIva kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI pradezoM ke barAbara haiM, ve vAdara paryApta pRthvIkAya ke jIvo se asaMkhyAtaguNA hIna haiM / zepa tInoM rAziyA pRthvIkAya se samAna hI samajha lenI cAhie / vizeSatA sirpha itanI hai parimAe! 2bAdara paryApta teja kAyanA jIva kSetra-55manA asaMkhyAtamA bhAgavatI pradezanI rAzinA barAbara che. bAdara aparyApta-tejakAya jIva tenAthI asaMkhyAta guNA che. sUkSama aparyApta tenAthI paNa asaMkhyAta guNa che. ane sUphama paryApta tenAthI paNa asaMkhyAta guNa che. pRthvIkAyanI sAthe agnikAyanA parimANane vicAra karavAmAM Ave te A prakAre che- tejaskAyanA je bAdara paryApta jIva kSetrapalyopamanA asaMkhyAtamA bhAgavartI pradezanI barAbara che; te bAdara paryApta pRthvIkAyanA jIvothI asaMkhyAta guNa hIna che. bAkInI triya rAzio pRthvIkAyanI samAnaja samajI levI joIe, vizeSatA mAtra eTalI che ke
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.4 sU. 1 agnikAyaparimANam 547 vAdarAparyAptebhyaH pRthivIkAyebhyo bAdarA aparyAptAstejaskAyA asaMkhyAtaguNahInAH, 1kSmA'paryAptapRthivIkAyebhyaH sakSmA aparyAptAstejaskAyA vizeSahInAH / sUkSmaparyAptapRthivIkAyebhyaH sUkSmAH paryAptAstejaskAyA vizeSahInA iti / evaM yuktyAgamapramANAbhyAmagnerjIvatve siddhe yadi kazcidagnikAya jIvasyAbhyAkhyAnaM kuryAt , tajhupayogAdilakSaNairanumitasya zarIrAdhiSThAturAtmatospyabhyAkhyAnaM tena kartavyaM syAt, parantu tanna ucitaM bhavatItyata aah-"naivaa''smaanmbhyaakhyaayaa'-diti| kenacidAtmanA zarIramidaM, parigRhItaM, kenacicca zarIramidaM parityaktamiti pratyakSadarzanAdAtmanaH zarIrAdhiSThAttvaM sidhyati / bAdara aparyApta pRthvIkAya ke jIvoM se vAdara aparyApta tejaskAya ke jIva asaMkhyAtaguNA kama haiN| sUkSma paryApta pRthvIkAya ke jIvo se sUkSma aparyApta tejaskAya ke jIva vizeSa hIna hai / sUkSma paryApta pRthvIkAya ke jIvo se sUkSma paryApta tejaskAya ke jIva vizeSa hIna hai| isa prakAra yukti aura AgamapramANa se agni kI sajIvatA siddha ho jAne para bhI yadi koI agnikAya ke jIvoM kA apalApa karatA hai to vaha upayoga Adi lakSaNoM se anumAna kiye jAne vAle aura zarIra ke adhiSTAtA AtmA kA apalApa karatA hai, magara aisA karanA ucita nahIM hai, ataH sUtrakAra kahate hai-' AtmA kA apalApa na kre| kisI AtmAne yaha zarIra grahaNa kiyA hai aura kisI ne zarIra kA tyAga kiyA hai, yaha bAta pratyakSa dekhI jAtI hai / isa se yaha siddha ho jAtA hai ki zarIra. AtmadvArA adhiSThita hai| bAdara aparyApta pRthvIkAyanA jIthI bAdara aparyApta tejaskAyanA jIva asaMkhyAta guNa ochA che. sUkSma aparyApta pRthvIkAyanA jIthI sUma aparyApta tejaskAyanA jIva vizeSahIna che. sUkSma paryApta pRthvIkAyanA jIthI sUkrama paryApta tejasakAyanA jIva vizeSahIna che-vizeSa ochA che. - A pramANe yuti ane AgamapramANathI agninI sajIvatA siddha thaI javA * chatAya paNa jo koI agnikAyanA jIvone a5lApa kare che te te upayoga lakSaNathI anumAna karavAmAM AvelA ane zarIranA adhiSThAtA AtmAne a5lApa kare che, paraMtu e pramANe karavuM te ucita nathI. tethI sUtrakAra kahe che-AtmAne apalApa na karo." kaI AtmAe A zarIra grahaNa karyuM che, ane keIe zarIrane tyAga karyo che, e vAta pratyakSa jovAmAM Ave che. tethI e siddha thAya che ke zarIra AtmAkAra adhichita che,
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 AcArAgasUtre evaM ca yuktyAgamasaMsiddhaH zarIrAdhiSThAtA jJAnAdiguNavAnayamAtmA kathamapi nApalapituM zakyaH / tasmAdAtmA nAstItyevamabhyAkhyAnamAtmano na kuryAdityarthaH / ___ yaH khalu mandadhIH, lokam agnikAyalokam , abhyAkhyAti, AtmavatsarvapramANasaMsiddhamapyagnikAyalokaM pratyAcaSTe-'agnikAyajIvo nAstIti, sa AtmAnamabhyAkhyAti sa mUDhaH khalu yuktyAgamapramANasaMsiddhamAtmAnamapalapati 'AtmA nAstIti / sarvapramANasaMsiddhAgnikAyalokAbhyAkhyAne pravRttasya sukaramevAtmano'bhyAkhyAnam , agnikAyavadevAtmanyapi pramANasattAyAstulyatvAditi bhAvaH / ya AtmAnamabhyAkhyAti yaccAtmano'bhyAkhyAne 'AtmA nAstI' isa prakAra yukti aura Agama se siddha zarIra ke adhiSThAtA tathA jJAna Adi guNoM vAle AtmA kA niSedha nahIM kiyA jA sakatA / ata eva 'atmA nahIM hai| isa prakAra AtmA kA niSedha nahIM karanA cAhie / __ jo mandabuddhi puruSa agnikAyarUpa loka kA jo AtmA kI bhAti samasta pramANoM se siddha hai-niSedha karatA hai arthAt agnikAya ke jIvoM kA niSedha karatA hai vaha yukti aura Agama se siddha AtmA kA niSedha karatA hai / saba pramANoM se siddha agnikAya loka kA apalApa karane para AtmA kA apalApa karanA sarala hI hai, kyoM ki agnikAya aura AtmA ke astitva meM pramANoM kA sadbhAva samAna hai / jo mUrkha 'AtmA nahIM hai| isa prakAra AtmA kA niSedha karatA hai vaha A pramANe yukti ane AgamathI siddha, zarIranA adhiSThAtA tathA jJAna Adi guNavALA AtmAne niSedha karI zakAtuM nathI. eTalA mATe "AtmA nathI" A pramANe AtmAne niSedha karI zakAtuM nathI. eTalA mATe "AtmA nathI" A pramANe AtmAne niSedha kare jaIe nahi. je mandabuddhi puruSa agnikAyapalakane ke je AtmA pramANe samasta pramANethI siddha che tene, niSedha kare che, arthAt anikAyanA chane niSedha kare che, te yukti ane AgamathI siddha AtmAne niSedha kare che. sarva pramANothI siddha agnikAyelekanA a5lApa karavAthI AtmAne a5lApa kare te saralAja che. kemake agnikAya ane AtmAnA astitvamAM pramANene saddabhAva samAna che. je bhUkha "AtmA nathI A pramANe AtmAne niSedha kare che, te " agnikAya
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 4 su. 1 agnikAyApalApaH 549 lokam = adhikAyalokam " tyapalapane pravarttate sa mUDha: abhyAkhyAti = 'agnikAyajIvo nAstI ' - tyapalapati / ayaM bhAvaH - sAmAnyarUpeNAtmanaH siddhau satyameva hi tasyAtmano bhedAH pathivIkAyAdayaH sidhyanti nAnyathA / sAmAnyAtmano'bhyAkhyAne pravRttaH sAhasikaH pRthivIkAyAde vizeSAtmano'bhyAkhyAnaM sutarAM kartumarhatIti / api cArya bhAvaH - karacaraNAdyava pavayuktazarIrAdhiSThAtA suvyaktopayogAdilakSaNaH svAtmA'pi yenAbhyAkhyAtaH, tasyAvyaktopayogAdilakSaNAgnikAyAbhyAkhyAnaM kiM nu duSkara ? - miti // sU0 1 // ' agnikAya nahIM hai ' isa prakAra agnikAya kA niSedha karatA hai / tAtparya yaha hai ki - sAmAnyarUpa se AtmA kA astitva siddha hone para hI usake pRthvIkAya Adi bheda siddha ho sakate hai anyathA nahIM / jo sAhasI puruSa sAmAnya AtmA kA hI niSedha karane ko taiyAra ho gayA vaha pRthvIkAya Adi vizeSa AtmAoM kA niSedha kare; yaha to svAbhAvika hI hai / isase yaha bhI Azaya nikalatA hai - hAtha-paira Adi adhiSThAtA aura bhalIbhA~ti prakaTa upayoga Adi lakSaNo vAle niSedha kara diyA usake lie aprakaTa upayoga Adi lakSaNoM karanA kauna baDI bAta hai ? // sU0 1 // avayavoM se yukta zarIra ke apane AtmA kA bhI jisane vAle agnikAya kA niSedha nathI ' A pramANe agnikAyanA niSedha kare che. tAtpaya e che ke"sAmAnyarUpathI AtmAnuM astitva siddha thavAthI ja tenA pRthvIkAya Adi bheda siddha thaI zake che, anyathA-khIjI rIte nahi. je sAhasI puruSa sAmAnya mAtmAneAja niSedha karavA mATe taiyAra thaI gayA te pRthvIkAya Adi vizeSa AtmAonA niSedha kare e tA svAbhAvikaja che. emAMthI e paNu Azaya nikaLe che ke hAtha-paga Adi avayaveAthI yukta rArIranA adhiSThAtA ne sArI rIte pragaTa upayAga Adi lakSaNeAvALA peAtAnA AtmAne paNa jeNe niSedha karI dIdheA tene pragaTa upayAga Adi lakSaNAvALA RRgnikAyanA niSedha karavA te zuM mATI vAta che? (sU. 1)
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgamutre ayamagnikAyalokaH svAtmavannaiva abhyAkhyeya iti pratibodhitam, idAnImagnikAya jIvopamardanAd vinivRtta eva munirbhavitumarhatItyAha - 'je dIha0 ' ityAdi / 550 mUlam - je dIhaloga satthasta kheyanne, se asatyassa kheyanne, je asatthassa kheyanne se dIhalo satthassa kheyanne // sU0 2 // chAyA yo dIrghalokazastrasya khedajJaH, so'zastrasya khedajJaH / yo'zastrasya khedajJaH, sa dIrgha lokazastrasya khedajJaH // su. 2 // TIkA yo bhavyaH, dIrgha lokazastrasya dIrghazvAsau lokaca dIrghaloka : = vanaspatiH, tasya zastraM dIrgha lokazastram=agniH / vanaspatikAyasya dAhakaraNena vinAzakatayA - agnikAyaloka, AtmA kI taraha niSedha karane yogya nahIM hai, yaha batalA diyA / aba batalAte hai ki-agnikAya ke jIvoM kI hiMsA se nivRtta hone vAlA puruSa hI muni hotA 'hai: - ' je dIha 0 ' ityAdi / mUlArtha - jo dIrghaloka (vanaspatikAya) ke zastra (agnikAya ) ke dukha ko jAnatA "hai vahI saMyama ke kheda ko jAnatA hai aura jo saMyama ke kheda ko jAnatA hai vaha dIrghaloka ke zastra ke kheda ko jAnatA hai // sR0 1 // TIkArtha - jo bhavya puruSa dIrghaloka arthAt vanaspati ke zastra - agni ke ko duHkha jAnatA hai, vahI azA arthAt saMyama ke kheda ko jAnatA hai / vanaspatikAya kI virAdhanA agnikAyaleAka, AtmAnI pramANe niSedha karavA caiAgya nathI; te khatAvI Apyu che. huMve matAve che ke-agnikAyanA jIvAnI hiMsAthI nivRtta thavAvALA puruSaja bhuni hAya che:- ' je dIha0 ' ityAdi. bhUsArtha - hIrghadoGa ( vanasyati artha ) nA zastra ( agniprAya ) tA duHmane lo che, teja saMyamanA khene jANe che, ane je saMyamanA bhedane jANe che. teja dIdhuM. lAkanA zastranA bhedane jANe che. (sa. 2) TIkA--je bhavya puruSa dIrgha leAka arthAta vanaspatinu zastra agninA duHkhane to che, teja agastra arthAta saMyamanA khedrane ntaNe che. vanaspatikAyanI vigadhanA karavAnA
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 4 sU. 1 anikAyakhedajJaH 551 " gnisteSAM zastraM bhavati / tasya khedajJaH = khedam = upamardanajanyaduHkhaM jAnAtIti khedajJaH, sa eva azastrasya - azastra - saMyamaH saMyamo hi na vyApAdako bhayado vA kasyA - pItyazastramucyate / tasya khedajJaH = saMyamabhaGgabhayajanitaduHkhAnubhavakuzalaH / evaM saMyamAnuSThAnAdeva munitvaM labhyamiti bhAvaH / nanu kathamidaM jJAyate dIrghalokazabdArtho vanaspatiriti ? ucyate-kAyasthitikAlena parimANena zarIrAvagAhanayA ca vanaspatikAyasya anyai kendri yApekSayA mahattvamasti / tathAhi - vanaspatikAyasya kAya sthitikAlo'nantaH, sa cAnantotsarpiNyavasarpiNIrUpaH tasminnasaMkhyeyAH pudgalaparAvartA bhavanti, te pudgalaparAvarttA AvalikAyA asaMkhyeye bhAge yAvantaH samayAstAvatmamANAH karane ke kAraNa agni, vanaspatikAya kA zastra hai / saMyama se kisI kI virAdhanA nahIM hotI, na vaha kisI ko bhayakArI hai, ata eva saMyama ko azastra kahate haiM / saMyama ke bhaMga hone ke bhaya se utpanna hone vAlA duHkha saMyama kA kheda kahalAtA hai / isa prakAra saMyama ke pAlana karane se hI munipana hotA hai / zaMkA - dIrghaloka zabda kA artha vanaspati kaise samajhA jAya ? samAdhAna-kAryasthiti ke samaya, parimANa aura zarIra kI avagAhanA se vanaspatikAya anya ekendriya jIvoM kI apekSA mahAn hai / vanaspatikAya kI kAyasthiti kA kAla ananta hai, aura vaha ananta bhI ananta utsarviMgIrUpa - avasarpiNIrUpa hai / usameM asaMkhyAta pudgalaparAvartana hote hai / ve pudgalaparAvartana AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM kAraNathI agni vanaspatikAyanuM zastra che. sayamathI koInI paNa virAdhanA thatI nathI. te kAine bhayakArI nathI. e mATe saMyamane azastra kahe che. saMyamanA bhaMga thavAnA bhayathI utpanna thavAvALu duHkha te saMyamane kheda kahevAya che. A pramANe saMyamanuM pAlana karavAthIja munipaNuM hoya che. zakA--dI lAka zabdanA artha vanaspati kevI rIte samajI zakAya ? samAdhAna--kAyasthitinA samaya, parimANu ane zarIranI avagAhanAthI vanaspatikAya, anya ekendriya jIvAnI apekSAe mahAna che. vanaspatikAyanI kAyasthitine kAla ananta che ane te ananta paNa ananta utsarpiNI avasavaNIrUpa che. temAM asaMkhyAta pudgalaparAvarttana thAya che. te pudgalaparAvarttana AvRlikAnA asaMkhyAtamA
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 AcArAgasUtre santi / etAvAn kAlo vanaspatikAla ityucyate / parimANatastu pratyutpannavanaspatikAyikAnAM nirlepanA nAsti / zarIrAvagAhanayA ca sAtirekaM yojanasahasram / ato vanaspatikAyasya dIrghaloka iti vyapadezaH / (prajJApanA 18 pade) nanu prasiddhamagnizabdaM vihAya kimarthamiha dIrghalokazastrazabdopAdAnam ? ucyate-vanaspatikAyadahanapravRtto'gnikAyo bahutaraprANinAM vinAzako bhavati, vanaspatikAye bahuvidhAH prANinaH kITa pipIlikA bhramaramadhumakSikAkapotAdayo nivasanti, tarakoTareSu pRthivIkAyAzca, avazyAyarUpA apakAyA api, mRdutara jitane samaya hote hai utane hai, itanA kAla vanaspatikAla kahalAtA hai / parimANa se pratyutpanna vanaspatikAyika jIvoM kI nirlepanA nahIM hai / inake zarIra kI avagAhanA kucha adhika eka hajAra yojana hai / isI kAraNa vanaspatikAya ko dIrghaloka kahate hai / aba prazna ho sakatA hai ki-prasiddha 'agni' zabda ko chor3a kara 'dIrghalokazastra zabda kA prayoga karane kI kyA AvazyakatA thI ? isakA uttara yaha hai ki-vanaspatikAya ko jalAne meM pravRtta agnikAya aura bhI bahuta se prANiyoM kA vinAza karatA hai / vanaspatikAya ke sahAre kIDe, ciuMTI, bhore, madhumakkhI aura kabUtara Adi bahuta se prANI nivAsa karate haiM / vRkSoM ko khotaroM meM pRthvIkAya ke jIva bhI hote haiM / osarUpa apkAya bhI hotA hai, aura atyanta komala bhAgamAM jeTalA samaya thAya che. teTalA che eTale kALa te vanaspatikALa kahevAya che. parimANathI pratyutpanna vanaspatikAyika jInI nilepanA nathI. tenA zarIranI avagAhanA * aghi me unnara yAna che. mA 12YthI vanaspati yane 'dIrghaloka ' 4 che. ve prazna ya za cha -prasiddha agni zahane chIna 'dIrghalokazastra' zabdane prayoga karavAnI zuM AvazyakatA hatI? tene uttara e che ke-vanaspatikAyane bALavAmAM pravRtta (cAlu) agnikAya bIjA paNa prANIone vinAza kare che. vanaspatinA Azraye kIDA, makeDA, bhamarA, madhamAkhI ane kabUtara Adi ghaNaja prANIo nivAsa kare che. vRkSanA bolamAM pRthvIkAyanA jIva paNa hoya che. jhAkaLarUpa aSkAya paNa hoya che.
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra cintAmaNi- TIkA abhya. 1 u. 4 sU. 2 dIrghalokazabdArthaH 553 yadvA - dIrgha lokaH = pRthivIkAyAdiH, pallavAnusArI vAyurapi tatra saMbhAvyate, tadevaM vanaspatizAstrIbhUya dahanoM bahutarajIvAnnAzayatIti sUcanAya bhagavatA dIrghalokazastrazabdaH parigRhIta iti / pRthivyavvAyuvanaspatikAyAnAM bhavasthitiryathAkramaM dvAviMzati, - sapta-tri- daza varSasahasraparimANA, agnikAyasya tu trINyevAhorAtrANi / yathA vAdarAzikAyAH paryAptakAH svalpAH santi, anye pRthivyAdayaH paryAptakAH bahavaH santi, ato dIrghalokaH pRthivyAdistasya zastram - agnikAyaH / agnirutpAdyamAnaH prajvAlyamAno vA pRthivyAdijIvasamUhaM praNihantIti tasya zastratvam / uktaJca pattoM (kopalo) kA anusArI vAyu bhI vahA~ saMbhava hai / isa prakAra agni vanaspati kA zastra ho kara bahutere jIvoM kA vinAza karatA hai / yaha sUcita karane ke lie bhagavAn ne 'dIrghalokazastra' zabda kA agni ke lie prayoga kiyA hai / athavA - 'dIrghalokakA' artha pRthvIkAya Adi hai / pRthvIkAya, aura vanaspatikAya kI bhavasthiti krama se bAIsa, sAta, tIna aura magara agnikAya kI tIna rAtri - dina hI hai / bAdara agnikAya ke magara pRthvI Adi ke paryApta jIva bahuta haiM / ataH 'dIrgha loka' zabda kA grahaNa karanA cAhie aura unakA zastra agnikAya samajhanA cAhie / agni utpanna ho hI aura jalate hI pRthvI Adi ke jIvo ke samUha kA ghAta karatA hai, ataH vaha pRthvI Adi kA zastra hai / kahA bhI hai: apUkAya, vAyukAya daza hajAra varSa kI hai, paryApta jIva svalpa haiM se pRthvI kAya Adi ane atyaMta kAmala pattA (kuMpaLo)nA anusArI vAyune paNa tyAM sa'bhava che. A pramANe agni, vanaspatinuM zasra khanI ghaNAMja jIvAnA vinAza kare che. A hakIkata sUyavavA bhATe lagavAne ' dIrghalokazastra' zahanA agni bhAre prayoga ye che. athavA -- dIrghabAGanA artha pRthvIya sahi che, pRthvIbhaya, acchAya, vAyuprAya, ane vanaspatikAyanI bhavasthiti kramathI khAvIsa, sAta, traNa ane dasa hajAra varSanI che. parantu agnikAyanI traNa rAtri-divasaja che. jemake-mAdara agnikAyanA paryApta lava svastha che. parantu pRthvI mahinA paryApta kavadhAna hai. ye bhATe 'dIrghaloka' zabdathI pRthvIkAya Adinu grahaNa karavuM joIe, ane tenu' zastra agnikAya samajavuM joI e. agni utpanna thatAMja ane khaLavAnI kriyA thatAMja pRthvIAdinA jIveAna samUhanA ghAta kare che. tethI te pRthvI Adinu' zastra che. kahyuM paNa che keH-- pra. ma.-70
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 AcArAgasatre ___"bhUyANamesamAdhAo havvavAho na sNso"| (dazavai0 3 a0gA035) tasya khedajJaH khedayatIti khedaH agnervyApAraH, agnivyApAro hi pRthivyAdijIvAnAM dahanAtmakatayA duHkhamutpAdayatItyataH kheda-zabdena vyapadizyate, taM jAnAtIti khedjnyH| agnikAyasya vyApAraH sarvaprANipIDAkara iti vijJAtA yaH khalu bhavati, sa eva azastrasya saptadazavidhasaMyamasya khedajJA saMyamakSaraNajanyaduHkhAnubhAvakaH, astIti shessH| agnikAyavyApAreNa pRthivyAdijIvAnAM vinAzastena saMyamakSaraNaM, tatazca munitvavibhraMza iti sarvasvanAzakatayA'gnivyApAraH sAdhUnAM jJapariyA vijJAya pratyAkhyAnaparijJayA pariharaNIya iti bhAvaH / "yaha agni bhUtoM kA ghAtaka hai, isameM saMdeha nhiiN"| (dazavai. 3. a. gA. 35) usa agni ke vyApAra ko pRthvIkAya Adi kA kheda kahate hai, kyoM ki dAhaka hone ke kAraNa vaha pRthvI Adi ko duHkha utpanna karatA hai / use jAnane vAlA 'khedajJa' kahalAtA hai / ' agnikAya kA vyApAra saba prANiyoM ko pIDA pahu~cAtA hai' jo aisA jAnatA vahI purupa azastra kA arthAt sattaraha prakAra ke saMyama ke kheda kA-saMyama ke bhaMga se hone vAle kheda kA jJAtA hotA hai / tAtparya yaha hai ki-agnikAya ke vyApAra se pRthvIkAya Adi ke jIvoM kA vinAza hotA hai, aura usase saMyamabhaMga hotA hai, aura saMyama ke bhaMga se munipana kA bhaMga hotA hai / isa prakAra agnivyApAra sarvasva kA nAzaka hone se vaha sAdhuoM ke lie jJaparijJA se jAnakara pratyAkhyAnaparijJA se tyAgane yogya hai / / "20 mani bhUtAnA pAta che, sabhI saheDa nathI." (za 4. 24. 3. 20 35) A agninA vyApArane pRthvIkAyane kheda kahe che kAraNa ke dAhaka hevAnA kAraNe te pRthvI Adine duHkha utpanna kare che tene jANavAvALA "da" kahevAya che. agnikAyane vyApAra sarva prANIone pIDA pahoMcADe che. je A prakAre jANe che teja puruSa azaane arthAt sattara prakAranA saMyamanA khedana-saMyamanA bhaMgathI thavAvALA khedane jJAtA-jANanAra hoya che. tAtparya e che ke-agnikAyanA vyApArathI pRthvIkAya AdinA jIvana nAza thAya che. ane tethI saMyama bhaMga thAya che, ane saMyamanA bhaMgathI, muni paNuM bhaMga thAya che. A pramANe agnivyApAra sarvasvane nAzaka levAthI sAdhuo mATe jJapariNAthI jANane pratyAkhyAna parijJAthI tyAgavA gya che.
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 4 sU. 2 agnikAyakhedajJaH 555 ukta dRDhI viparyayeNa punaH kathayati - 'yo'zasrasya khedajJaH sa dIrghalokazastrasya khedajJaH' iti, vyAkhyA pUrvavat / // 02 // // zastradvAram // nanu yena zastreNa vahniH khidyate, tat kena dRSTam ? api cAzastraM saMyamasvarUpamiti kena dRSTam 1, iti jijJAsAyAmAha - ' vIrehiM ' ityAdi / mUlam - vIrehiM eya abhibhUya dihaM, saMjaehiM sayA jaehiM sayA appamatehiM ||03 || chAyA vIreH etad abhibhUya dRSTam, saMyataiH sadA yataiH sadA amamattaiH // su03 // isI bAta ko dRDha karane ke uddezya se punaH anyarUpa se kahate hai ki - jo azastra (saMyama) ke kheda ko jAnatA hai vaha dIrghalokazastra ke kheda ko jAnatA hai / isa kI vyAkhyA pahale ke samAna hI samajhanI cAhie | sU0 2 // zaMkA hotI hai ki - jisa dekhA hai aura saMyamarUpa azastra zastradvAra zastra se agni ko kheda hotA hai vaha kisa ne kisa ne dekhA hai ? isake uttara meM kahate hai: -------- 'vIre hiM'. ityAdi / mUlArtha - - pariSaha upasarga Adi ko jItanevAle saMyata sadA yatanAvAn aura sadA apramatta rahane vAle vIra puruSoM ne yaha dekhA hai || sU0 3 // A vAtane dRDha karavAnA uddezathI pharI khIjA rUpathI kahe che ke--je azastra (saMyama)nA khehane jANe che te dIrghalAkazastranA peTane jANe che. tenI vyAkhyA prathama kahelI che te pramANe samajavI joIe. (s 2) zatradvAra zaMkA thAya che ke je zastrathI agnine kheda thAya che te kaNe joyuM che? ane saMyamarUpa azastra Age le che ? tenA uttaramA che:- 'vIrehiM'. tyAhi. bhUdArtha-parISaDa-upasarga sAhine latavAvANA, saMyaMta--saMyabhI sahA ytnaavAn ane sadA apramatta rahevAvALA vIrapuruSoe te joyuM che. (sU. 3)
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAstre TIkAghanaghAtikarmarUpa ripugaNakSapaNAnantaraM vIrairiti / labdhAtulakevalA lokalakSmyA virAjanta iti vIrAH / yathA - rAjAnazcaturaGgasainyasamAhRtaM svakIyamarivarga nihatya lavdharAjyavijayalakSmyA virAjamAnA vIrA nigadyante / yadvA - vi= vizeSeNa Irayanti = rAgAdyantaraGgamahAsubhaTAn nivArayitumanantatapovIryaM vyApArayantIti vIrAH / yadvA - vizeSeNa Irayanti = zivagatiM gamayanti bhavyajIvAniti vIrAH / yadvA - vizepeNa Irayanti = jJAnAcArAdIn prati prerayanti bhavyajIvAniti vIrAH, tIrthaGkarA gaNadharA, tairvIraiH, etad = agnikAyasvarUpaM, yadvA-agnizastram azastraM ceti dvayaM dRSTaM-jJAnadRSTaya vilokitam, arthatastIrthaGkaraiH, gaNadharaistu bhagavadvacanairiti vizeSaH / 556 TIkArtha -- ghAtiyA karmarUpI zatruoM ke samUha ko nAza karane ke anantara anupama kevalajJAnarUpI lakSmI prApta hotI hai / usa lakSmI se jo virAjamAna hai unheM vIra kahate hai / jaise koI rAjA, caturaMga senA se yukta zatruoM ko harAkara prApta rAjya aura vijaya kI lakSmI se suzobhita ho kara 'vIra' kahalAte haiM / athavA rAga-dveSa Adi Antarika mahAyoddhAoM ko rokane ke lie ananta tapovIrya kA prayoga karane vAle 'vIra' kahalAte hai | athavA bhavya jIvoM ko vizeSarUpa se mukti kI ora prerita karane vAle 'vIra' kahalAte hai | athavA vizeSarUpa se jJAnAcAra Adi kI ora bhavya jIvoM ko prerita karane vAle 'vIra' kahalAte haiM / aise vIra tIrthaMkara gaNadhara Adi hai / una vIroM ne agni ke svarUpa ko athavA agnizastra aura azastra ko jJAnadRSTi se dekhA hai / artha se tIrthaMkaroM ne aura una ke vacanoM ke anusAra gaNadharoM ne dekhA hai / TIkA--ghAti--karmarUpI zatruonA samUhanA nAza karyonA anantara anupama kevalajJAna rUpI lakSmI prApta thAya che. te lakSmIthI je virAjamAna che tene vIra kahe che. jema keAI rAjA, caturaMga senAthI yukta (cAra prakAranI senA sahita) zatruene harAvIne prApta karelu rAjya ane vijayarUpa lakSmIthI suzeAbhita khanI 'vIra' DevAtha che, athavA-rAga-dveSa yAhi yAntari mahAyoddhAone roDavAvAjAne 'vIra' 4ddhe che. athavA lavya lavAne vizeSarUpathI bhumtinI tara prerita puravAvAjA 'vIra' kahevAya che. athavA vizeSarUpathI jJAnAcAra AdinI tarapha bhavya jIvAne prerita azvAvAlA 'vIra' hevAya che. mevA vIra tIrtha 12 gane gayudhara yAhi che, te vI agninA svarUpane athavA agnizastra ane azasrane jJAnadRSTithI jeyAM che. artha thI tIrthaMkarAe joyAM che. ane temanAM vacane anusAra gaNudharIe taiyAM che,
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.4 sU. 3 vIrazabdArthaH 567 kiM kRtvA tairetad dRSTa ?-mityAkAGkSAyAmAha-abhibhUya' iti / paripahopasargAn , jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya-mohanIya-'ntarAyAkhyaghAtikarmacatuSTayaM ca vijitya kevalaM sNpraapyetyrthH| kathambhUtaistai ?-rityAha-saMyataiH sam= samyakprakAreNa yatAH paramakaruNayA IryAsamityAdiyatanAvantastaiH, sklssddjiivnikaaypritraannpraaynnairityrthH| yatanA dvividhA-pramattayatanA, apramattayatanA ca / atha pramattasya kIdRzI yatanA ? ucyate-kapAyAdinigrahiNa IryAdhupayogavattvaM pramattayatanA kathyate / ___ apramattayatanA kaSAyarahitavacanasAdhyA bhavati / atra apramattagrahaNAdindriyAdipramAdavarjanaM gRhyate / yatanAgrahaNAd yAvajjIvayatanA gRhyate / ata eva __unhoM ne kyA kara ke yaha dekhA hai ? isa zaMkA kA uttara hai-parISaha aura upasargoM ko tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya nAmaka cAra ghAtiyA karmoM ko jItakara kevala jJAna prApta kara ke unhoM ne dekhA hai / ve dekhane vAle kisa prakAra ke the ? isakA uttara yaha hai-samyak prakAra se, atyanta karuNApUrvaka IryAsamiti Adi kA pAlana karanevAle arthAt samasta SaTkAya kI rakSA meM tatpara the / yatanA do prakAra kI hai-pramatta kI yatanA aura apramatta kI yatanA / pramatta kI yatanA kaisI hotI hai ? isakA uttara yaha hai ki-kaSAya Adi kA nigraha karane vAlA puruSa IryA Adi meM jo upayoga rakhatA hai, vaha pramattayatanA hai| apramatta kI yatanA kaSAyarahita vacano se hotI hai / yahA~ apramatta zabda se indriya Adi pramAdoM kA tyAga lenA cAhie / yatanA zabda se yahA yAvajjIva yatanA kA grahaNa karanA caahie| ataH temaNe zuM karIne joyAM che? A zaMkAne uttara e che parISaha ane upasargone tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mehanIya ane antarAya nAmanA cAra ghAtiyA karmone jItIne kevalajJAna prApta karIne temaNe joyAM che. te jovAvALA kevA prakAranA hatA? tene uttara-samyaphaprakAre, atyanta karuNApUrvaka Isamiti AdinA pAlana karavAvALA, arthAt samasta kAyanI rakSAmAM teo tatpara hatA. yatanA be prakAranI che-pramattanI yatanA ane apramattanI yatanA pramattanI yatanA kevI hoya che teno uttara e che ke-kaSAya AdinA nigraha karavAvALA purUSa, Iryo AdimAM je upayoga rAkhe che te pramattanI yatanA che. apramattanI yananA kaSAyarahita vacanathI thAya che. ahiM apramatta zabdathI Indriya Adi pramAdane tyAga levo joIe. yatanA zadathI ahiM jIvamAtranI yatanAnuM grahaNa karavuM joIe. e mATe
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 AcArAgasatre sada sarvadA yataiH caraNakaraNaviSaye niraticAratayA yatnavadbhiH, tathA sadAsarvakAle apramattaiH viSayakaSAyAdivarjitaiH / evambhUtavIM rairagnikAyasvarUpaM tadIyazastramazastraM ca dRSTamiya'thaH / nanu kiM nAmAgnizastram ? ucyate-agnyupamardakaM zastram / tat kisvarUpa ?-miticet , avadhehi-agnizastraM tAvad dvidhA-dravya-bhAvabhedAt / tatra dravyazastraM trividham svakAyaparakAyobhayakAyabhedAt / svakAyazastraM-agnikAyasyAgnikAya eva, yathA-tRNAgniH, parNAgneH zastram / parakAyazastraM-dhUlirApazca, ArdrazcavanaspatiH, sAH prANinazca / ubhayakAyazastraM tuSakarIpAdimizro'gniranyasyAgne:, sarvadA caraNasattarI aura karaNasattarI meM aticArarahita yatanA karane vAle tathA sadaiva viSayakapAya Adi pramAda se rahita vIra puruSoMne agnikAya ke svarUpa ko tathA usake zastra aura azastra ko dekhA hai| zaGkA-agnizastra kyA hai ? samAdhAna-agni kI virAdhanA karane vAlA zastra agnizastra kahalAtA hai| usakA svarUpa kyA hai ? so isa prakAra samajho-dravya aura bhAva ke bheda se agni atra do prakAra kA hai / inameM se dravyazastra ke tIna bheda haiM-svakAya-zastra, parakAya-zastra aura ubhayakAya-zastra / agnikAya kA svakAyazastra agni hI hai, jaise tinake ko agni, pattoM kI agni kA zastra hai / dhUli aura pAnI Adi agnikAya kA parakAyazastra hai / gIlI vanaspati bhI parakAyazastra hai aura trasa pANI bhii| tuSa ( chilakA ) aura karIpa sarvadA caraNa sIterI ane karaNasIterImAM aticArarahita yatanA karavAvALA tathA haMmezAM viSaya-kapAya Adi pramAdathI rahita vIra puruSee agnikAyanA svarUpane tathA tenA zastra ane azastrane joyAM che. zaMkA-agni zastra e zuM che? samAdhAna-agninI virAdhanA karavAvALuM zastra te agnizastra kahevAya che. tenuM svarUpa kevuM che? te A pramANe samajo-dravya ane bhAvanA bhedathI agnizastra be prakAranAM che, temAMthI dravyazastranA traNa bheda che svakAyazastra parakAyazastra, ane ubhayakAyazastra. agnikAyanu svAyazastra anija che. jema taNakhAnI agni, pAMdaDAMnI agninuM zastra che. dhULa ane pANI Adi agnikAyanuM parakAyazastra che. lIlI vanaspati paNa parakAyazastra che. ane trasa prANI paNa parakAyazastra che. tuSa ane chANa AdithI maLelI agni
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA adhya0 1 u. 4 su. 4 agnizastra nirUpaNam 559 taptodakAdikaM ca / bhAvazastraM tu - agni prati duSpraNihitamanovAkkAyarUpam / zeSANi pRthivIkAyavad bodhyAni || sU0 3 // yastu pramAdavazAdupabhogArthamagnikAyajIvAnupamardayati, tatphalamAha - 'je' ityAdi / mUlam -- je patte guNaTThie se hu daMDeti pavacca // 4 // chAyA yaH pramattaH guNArthikaH ( guNasthitaH ) sa khalu daNDa iti procyate / TIkA yo hi pramattaH viSayakASAyAdipramAdavazagaH san guNArthikaH bhavatItyanvayaH / guNaH=agnikAyakRtopakAraH sa evArthaH = prayojanaM yasya sa guNArthI, sa eva guNArthikaH, randhana - pacana - prakAza- tApanAdiprayojanavAn bhavati / yadvA(chANe) Adi se milI agni tathA garma jala agni kA ubhayakAyazastra hai / agni ke prati duSTa mana vacana aura kAyakA pravarttana bhAvazastra hai / zeSa dvAra pRthivIkAya ke samAna samajha cAhie // sU0 3 // pramAda ke vaza hokara upabhoga ke nimitta agnikAya ke jIvoM kI virAdhanA karane vAle ko hone vAlA phala kahate hai : - 'je' ityAdi / mUlArtha - jo pramAdI puruSa agni ke guNoM kA arthI - rAMdhanA Adi meM sthita hai, vaha usake lie daNDa kahalAtA hai | sU0 4 // TIkArtha -- viSaya kaSAya Adi pramAdoM ke adhIna hokara puruSa guNArthI hotA hai | agnikAya dvArA hone vAlA upakAra yahAM guNa kahA gayA hai / isa guNa kA arthI guNArthika kahalAtA hai / rAMdhanA, pakAnA, ujAlA karanA Adi agni ke guNa hai / jo tathA garama jala agninu bhayakAyazastra che. agni pratinu duSTa mana, vacana ane kAyAnuM pravartana te bhAvazastra che, bAkInA dvAra pRthvIkAyanI samAna kharAkhara-samajavA joie.(s 3) pramAdane vaza thaI upabhAganA nimitte agnikAyanA jIvAnI virAdhanA karavA vAjAne ne ija thAya che-bhaNe che. te Ahe che. 'je' ityAhi. mUlA--je pramAdI puruSa agninA athI--rAMdhavuM vigeremAM sthita-che te bhenA bhATe haMDe uDevAya che. (sU. 4) TIkA--viSaya kaSAya Adi pramAdene AdhIna thaIne puruSa guNArthI thAya che. agnikAya dvArA thavAvALA upakAra tene ahiM guNu kahevAmAM Avye che. A guNane arthI te guNArthika kahevAya che. rAMdhavu-pakAvavuM, ajavALuM karavuM Adi agninA guNa che.
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 AcArAgasUtre 'guNasthitaH' iti cchAyA, tena guNeSu agniguNeSu randhanapacanAdiSu, zabdAdiSu vA sthitaH AsaktaH, randhanAdharthamagnimutpAdayati prajvAlayati yathAkathaJcidupamardayatItyarthaH / sa manovAkkAyasya duppaNidhAnenAgnizastrasamArambhakaraNena cAgnyAdInAM prANinAM daNDaM prati kAraNabhRtatvAd daNDa iti pocyate, kAraNe kAryopacArAd, daNDavat prANinAM hiMsakatayA daNDa iti nindhanAmnA loke prasidhyatIti bhAvaH / / mU0 4 // evaM vijJAyAgnizastrasamArambhAd vinivartitavyamityAha--'taM' ityAdi / __ mUlamtaM pariNAya mehAvI iyANi No jamahaM puncamakAsI pamAeNaM // 0 5 // chAyAparijJAya medhAvI idAnIM no yadahaM pUrvamakApaM pramAdena // sU0 5 // puruSa ina guNoM meM athavA zabda Adi indriyaviSayoM meM Asakta hai arthAt rAMdhane Adi ke lie agni utpanna karatA hai, jalAtA hai aura kisI bhI prakAra usakA hanana karatA hai, vaha purupa apane mana, vacana, kAya ke dUpita vyApAra ke kAraNa tathA agnizana kA samAraMbha karane ke kAraNa agni ke jIvoM ke daMDakA kAraNa hone se daNDa kahalAtA hai| kAraNa meM kArya kA upacAra karane se ThaMDa ke kAraNabhUta puruSa ko daMDa kahate hai / loka meM usa purupa kI 'daMDa' isa niMdanIya nAma se prasiddhi hotI hai / sU0 4 // aba batalAte hai ki pUrvokta kathana jAnakara agnizastra ke samAraMbha se vacanA cAhie:'te' ityaadi| mUlArtha--agnikAya athavA agnikAya ke samAraMbha ko jAnakara buddhimAn puruSa nizcaya kare ki-pramAda ke vaza hokara maiMne pahale jo kiyA so aba nahIM karUMgA / / sU0 5 // puruSa A guNemAM athavA zabda Adi indriyaviSamAM Asakta che. arthAta rAMdhavA Adine mATe agni utpanna kare che, bALe che, ane keI paNa prakAre tenuM hanana kare che, te puruSa pitAnA mana, vacana ane kAyAnA dUSita vyApAranA kAraNe tathA agnizaana samAraMbha karavAnA kAraNe agninA jIvene daMDanu kAraNa hovAthI daMDa kahevAya che. kAramAM kAryano upacAra karavAthI daMDanA kAraNabhUta puruSane paNa daMDa kahe che. mi te puzpanI mAninIya nAmathI prasiddhi thAya cha. (sU. 4) / have batAve che ke-pUrvokata kathana jANIne agnizastranA samAraMbhathI bacavuM 24 -'taM' ityAhi. malAtha-agnikAya athavA anikAyanA samAraMbhane jANI buddhimAna puruSa nizcaya kare ke-prAdanA vaza thaIne meM pahelAM je karyuM che te have nahIM karuM. (sU. 5)
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 4 sU. 5 agnizastrasamArambhavarjanam 561 TIkA - meme ments medhAvI-grahaNadhAraNAdiguNavAn , yadvA-sAdhumaryAdArakSaNe sAvadhAnaH, yadvAheyopAdeyavivekanipuNaH, tam agnikArya, yadvA tam-agnizastrasamArambhaM daNDanAmaphalapradaM parijJAya-jJaparijJayA bandhakAraNatvena, pratyAkhyAnaparijJayA heyatvena paryAlojya, pratijAnIte-ahaM-mithyAtvAdimalinAntaHkaraNaH pramAdena viSayakaSAyAdipramAdavazataH yam agnizastrasamArambhaM pUrvam ajJAnAvasthAyAm, akArSam kRtavAn, yattadonityasAkAGkSatvAt tam idAnIm saMprati pratrajyAvasthAyAm no-naiva kariSya iti zeSaH // sU0 5 // __ atha sarvathA'gnizastrasamArambhaparityAgino'nagArAn, tathA'gnizastrasamArambhe pravRttAn dravyaliGginazca vivicya pratibodhayitumAha-'lajjamANA'. ityaadi| TIkArtha-grahaNa aura dhAraNAdika guNoM se yukta, athavA sAdhuoM kI maryAdA kI rakSA karane meM sAvadhAna, athavA heya aura upAdeya ke viveka meM nipuNa puruSa agnikAya athavA agnikAya ke samAraMbha ko jAnakara arthAt jJaparijJA se use karmabaMdha kA kAraNa samajhakara aura pratyAkhyAnaparijJA se heya samajhakara isa prakAra pratijJA karate hai-mithyAtva Adi vikAroM ke vaza hokara maine ajJAnadazA meM agnikAya kA samAraMbha kiyA thaa| vaha samAraMbha aba dIkSAavasthA meM nahIM karU~gA / / sU0 5 // agrizastra kA sarvathA tyAga karane vAle anagAro tathA agnizastra ke samAraMbha meM pravRtti karane vAle dravyaliGgI puruSoM ko alaga alaga kara ke samajhAte haiM-'lajjamANA'. ityAdi / TIkArca-grahaNa ane dhAraNAdika guNethI yukta athavA sAdhuonI maryAdAnI rakSA karavAmAM sAvadhAna, athavA heya ane upAdeyanA vivekamAM nipuNa puruSa agnikAya athavA agnikAyanA samAraMbhane jANune arthAt sapariNAthI tene kamabaMdhanuM kAraNa samajIne ane pratyAkhyAnaparijJAthI heya-(tyAjya) samajIne A pramANe pratijJA kare che meM ajJAna dazAmAM mithyAtva Adi vikArene vaza thaIne agnikAyane samAraMbha dhyA tA; ta sabhAsa have hIkSA-avasthAmA nahI 43. (sU. 5) agnizastrane sarvathA tyAga karavAvALA aNagAra tathA agnizastranA samAraMbhamAM pravRtti 42vAvANAdra0yaliMgI puruSAne sa- ma zane samalava cha-'lajjamANA. tyAha. pra. A.-71
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 AcArAgasUtre lajjamANA puDho pAsa, aNagArA motti ege pavayamANA, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM agaNikammasamAraMbheNaM, agaNisatthaM samAraMbhamANA aNNe aNegarUve pANe vihiMsaMti // suu06|| chAyA--- lajjamAnAH pRthak pazya, anagArAH sma iti eke pravadamAnAH, yadima virUparUpaiH zastraiH agnikarmasamArambheNa, agnizastra samArabhamANA anyAn anekarUpAn prANino vihiMsanti // suu06|| TIkAlajjamAnAH agnikAyasamArambhe paramakaruNayA dravIbhUtahRdayatayA saMkucitAtmAnaH, agnizastrasamArambhaparityAgina ityarthaH, pRthak-vibhinnAH, kecit pratyakSajJAnino'vadhimanaHparyayakevalinaH, kecit parokSajJAnino bhAvitAtmAno'nagArAH mUlArtha-agnikAya ke AraMbha meM saMkoca karane vAloM ko alaga smjho| aura 'hama anagAra haiM' aisA kahane vAle nAnA prakAra ke zastroM dvArA agnikarma kA samAraMbha karane vAle dUsare (dravyaliGgI, aneka prakAra ke prANiyoM kI hiMsA karate hai // sU0 6 // TIkArtha-atyanta dayA ke kAraNa agnikAya ke samAraMbha meM hArdika saMkoca karane vAle, isI kAraNa agnizastra ke samAraMbha ke tyAgI alaga haiM, una meM koI avadhijJAnI haiM, koI manaHparyayajJAnI haiM, koI kevalajJAnI haiN| koI parokSajJAnI bhAvitAtmA mUlAtha--agnikAyanA AraMbhamAM saMkeca karavAvALAne alaga samaje, ane ame aNagAra chIe e paNa kahevAvALA nAnA prakAranAM zastra dvArA agnikane samAraMbha karavAvALA bIjA divyaliMgI) aneka prakAranAM prANIonI hiMsA kare che. (sU. 6) TArtha--atyanta dayAnA kAraNe agnikAyanA samAraMbhamAM hArdike saMkeca karavAvALA, Aja kAraNathI agnizastranA samAraMbhanA tyAgI alaga che-judA che. emAM koI avadhijJAnI che, keI mana:paryayajJAnI che, kaI kevalajJAnI che. keI pakSajJAnI bhAvitAtmA agAra che. te sarva sUkI ane bAdara agnikAyane samAraMbha karavAmAM
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya01 u.4.6agnikAyasamArambhakata nirUpaNam 563 santIti pazya / ime sUkSmavAdAgnikAyasamArambhakaraNe bhItAstrastA udvignAstrikaraNatriyogairagnikAyasamArambhaparityAgino vidyante tAnavalokayetyarthaH / eke punaranye tu 'vayamanagArAH smaH' iti sAbhimAnaM pravadamAnAH 'vayamevAgnikAyajIvarakSaNaparA mahAvratadhAriNaH' iti pralapanto dravyaliginaH santi, tAn pRthaka =pRthagbhAvena pazya / ime khalvanagArAbhimAnino dravyaligino manAgapyanagAraguNeSu na pravartante, nApi gRhasthakRtyaM kiJcit parityajanti, iti darzayati-'yadimam' ityaadi| yad-yasmAd virUparUpaiH vibhinnasvarUpaiH dravyabhAvabhedabhinnaiH zastraiH= agnikAyazasvaiH, agnikarmasamArambheNa=agneH karmasamArambhaH agnikarmasamArambhaH= anagAra haiM / ye saba sUkSma aura bAdara agnikAya kA samAraMbha karane meM bhIta-Darane vAle haiM, trasta haiM, udvigna haiM aura tIna karaNa tIna yoga se agnikAya ke samAraMbha ke tyAgI haiM, unheM dekho| ina se viparIta dUsare loga 'hama anagAra haiM, hamIM agnikAya kI rakSA meM tatpara haiM, mahAvratI haiN| isa prakAra abhimAna ke sAtha pralApa karate hue dravyaliGgI haiM, unheM alaga smjho| anagAra hone kA abhimAna karane vAle ye loga sAdhuoM kA tanika bhI kartavya nahIM karate aura na gRhasthakArya kA tyAga karate hai / ve loga taraha-taraha ke dravya aura bhAva rUpa agnikAya ke zastroM se agnikarma kA bhIta-bhayavAna che, trasta che, udvigna che. ane trakaraNa, traNagathI agnikAyanA samAraMbhanA tyAgI che, tene juo. enAthI viparIta (upara kahyA tenAthI ulaTe vyavahAra karanArA) bIjA loka ame aNagAra chIe, ame agnikAyanI rakSAmAM tatpara chIe, mahAvatI chIe." e pramANe abhimAnanI sAthe pralApa kare che te dravyaliMgI che, tene alaga samajo. aNagAra hevAnuM abhimAna karavAvALA A loka sAdhuonA jarApaNa kartavyane karatA nathI ane gRhasthanAM kAryone tyAga karatA nathI. te leka tareha-tarehanA dravya ane bhAvarUpa agnikAyanA ethI agnikarmane
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 AcArAgasatre agni nimittIkRtya jJAnAvaraNIyAdhaSTavidharmavandhanivandhanasAvadhavyApArastena, imam= agnikArya vihiMsanti / agnikAyahiMsAyAM pravRttAH khalu SaDjIvanikAyarUpaM lokaM sarvameva vihiMsantItyAha- agnishstr'-mityaadi| agnizastram agnyupamardaka zastram , tat pUrvoktamakAraM dravyabhAvabhedabhinna samArabhamANAH agnikArya prati vyApArayantaH anyAn sAMzca vihiMsanti / iha bahuvidhA dravyaliGgino vidyante, yathA-'vayaM paJcamahAvratadhAriNaH sarvArambhaparityAginaH SaDjIvanikAyarakSakA anagArAH smaH iti vadanto daNDizAkyAdayaH santi / te cAtmAnamanagAraM pravadamAnA nAnagAraguNeSu lezato'pi pravartante / AraMbha kara ke arthAt agni ke nimina se jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM kA kAraNabhUta sAvadya vyApAra kara ke agnikAya kI hiMsA karate hai / agnikAya kI hiMsA meM pravRtta purupa SaTkAyarUpa samasta jIvo kI hiMsA karate hai, yahI batalAte hai-agni kA ghAta karane vAle-dravyazastra aura bhAvazastra kA agni ke viSaya meM prayoga karane vAle agnikAya ke atirikta anya pRthvIkAya Adi sthAvaroM kI tathA dvIndriya trasa jIvoM kI hiMsA karate hai| saMsAra meM bahuta se dravyaliGgI haiM / ' hama paJcamahAvratadhArI, samasta AraMbha kA tyAga karane vAle aura paTkAya ke rakSaka anagAra haiM / isa prakAra kahane vAle daMDI zAkya Adi hai / ve apane ko anagAra kahate hue bhI lezamAtra bhI anagAra ke guNoM meM pravRtti nahIM krte| AraMbha karIne arthAt agnine nimittathI jJAnAvaraNa Adi ATha karmonA kAraNabhUta sAvadha vyApAra karIne agnikAyanI hiMsA kare che. agnikAyanI hiMsAmAM pravRtta puruSa paTTAyarUpa samasta jenI hiMsA kare che. eja batAve che-avinane vAta karavAvALA-dravyazastra ane bhAvazaane agninA viSayamAM prayoga karavAvALA agnikAya sAthe bIjA pRthvIkAya Adi sthAvaranI tathA kriIndriya Adi trasa jIvenI hiMsA kare che. saMsAramAM ghaNuM ja vyaliMgI che. "ame paMcamahAvratadhArI samasta AraMbhane tyAga karavAvALA ane pakAyanA rAka aNagAra chIe." A prakAre kahevAvALA daMDI zAkaya Adi che. te pitAne aNagAra kahetA thakA paNa lezamAtra aNugAranA guNomAM vRtti karatA nathI.
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya01 u.4 bhU.6 agnikAyasamArambhakartanirUpaNam 565 zAkyAdayaH pacana-pAcana-pratApana-prakAzAdyarthamagnikarmasamArambhaM kurvanti, kArayanti, kucato'numodayanti ca, tena SaTakAyajIvavirAdhakA bhavanti / daNDino'pi-'vayaM paJcamahAvratadhAriNo jinavacanArAdhakA anagArAH smaH' ityAdi pravadamAnAH sAdhvAbhAsAH sAvadyamupadizantaH zAstraniSiddhamapyagnikarmasamArambha kArayanti / dRzyante hi-zAstravyAkhyAnAdau devakulAdau pratimApatizrayAdipratiSThAdau ca dhUpadIpahavanAdibhiragnikarmasamArambha kArayanto daNDinaH evaM kathayanti ca-snAnAdinA puSpadhUpaizca pAyasApUpalaDDUkAdibhirvividha. vedyaizca pratimApUjA zAkya Adi pacana, pAcana, tApana tathA prakAza Adi ke lie agnikarma kA samAraMbha karate hai, karAte haiM aura karate hue kA anumodana karate hai, ataH ve padakAya ke virAdhaka haiN| daNDI kahate hai-' hama paMcamahAvratadhArI haiM, jinavacana ke ArAdhaka anagAra haiN| ye sAdhvAbhAsa sAvadya kA upadeza dete haiM aura zAstraniSiddha agnikarma kA samAraMbha karavAte haiN| zAstra ke vyAkhyAna Adi meM, devakula Adi meM, pratimA pratizraya aura pratiSThA Adi meM dhUpa dIpa aura havana Adi dvArA agnikarma kA AraMbha karavAte hue daMDI dekhe jAte haiM / ve aisA kahate haiM-- snAna karAkara puSpoM se, dhUpa se, khIra se, pUA se, tathA laDDU Adi se, tathA vividha prakAra ke naivedya se pratimA kI pUjA karanI - zAya Adi pacana, pAcana, tApana tathA prakAza Adi mATe agnikarmane samAraMbha kare che, karAve che ane karanArane anudAna Ape che. tethI te paTakAyanA virAdhaka che. daDI kahe che ke ame paMcamahAvratadhArI chIe, jinavacananA ArAdhaka aNagAra chIe." e sAdhavAbhAsa sAvadya upadeza Ape che. ane zAstraniSiddha agnikarmane samAraMbha karAve che. zAstranA vyAkhyAna AdimA, devakula AdimA, pratimA pratizraya tathA pratiSThA AdimAM dhUpa, dIpa ane havana Adi dvArA agnine AraMbha karAvatA hoya tevA daDI jovAmAM Ave che. te ema kahe che ke -snAna karAvIne, puSpothI, dhUpathI, khIrathI, mAlapUvA tathA lADu AdithI tathA vividha prakAranAM nivedyathI pratimAnI pUjA karavI joIe. jina
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 AcAMrAGgasUtre kartavyetyAdi / punaH - jinasya vAmapArthe dhUpaH sthApanIyaH, dakSiNapArzve ghRtapUrNaH prajvAlitaH pradIpaH sthApyaH, pAyasApUpaghRtapUralaDDUkAdi naivedyamapi purataH sthApanIyamityAdi / tacca vinAgnikarmasamArambhaM nopapadyate / oSadhyarthaM kAthAdi, zuNThipAkAdi, pAtumuSNodakaM, bhoktuM vividhAhAraM ca kArayantIti // su0 6 // atha sudharmA svAmI jambUsvAminaM jagAda - ' tattha ' ityAdi / * mUlam - tattha khalu bhagavayA pariSNA paveiyA / imassa ceva jIviyassa parivaMdaNamANaNa - pUyaNAe jAimaraNamoyaNAe dukkhapaDighAya heuM se sayameve agaNisatyaM caahie| jina bhagavAn ke bAI (DAvI) aura dhUpa rakhanA cAhie aura dAhinI (jimaNI ) ora ghI se bhaga jalatA dIpa rakhanA cAhie / sAmane khIra, mAlapuA, ghevara aura laDDU Adi naivedya rakhanA cAhie " / ye saba agnikarma kA samAraMbha kiye binA nahIM ho sakate / ve loga oSadhi ke lie kAtha vagairaha, sauMTha kA pAka Adi, pIne ke lie garma jala aura khAne ke lie vividha prakAra ke AhAra banavAte hai | sU0 6 // sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate haiM: - 'tatthakhalu' ityAdi / ---- mUlArtha - -- isa viSaya meM bhagavAnne bodha diyA hai / isI jIvana ke lie, candana, mAnanA aura pUjA ke lie, janma maraNa se mukta hone ke lie, tathA duHkho kA nivAraNa karane ke lie vaha svayaM agnigastra kA AraMbha karatA hai, dUsaroM se agnizatrakA bhagavAnanI DAmI tarapha dhUpa rAkhavA joIe. ane jamaNI taraph ghInA bharelA maLate dIpaka rAkhavA joI e. sAme khIra, mAlapUvA, ghevara ane lADu' Adi naivedya rAkhavuM joIe. e sarva agnikarmanA samArabha karyA vinA thaI zakatAM nathI, te leka auSadhI mATe kavAtha vagere; suMThanA pAka Adi, pIvA mATe garama jala ane khAvA bhATe vidha-vidha prahAranA mahAra manAvarAve che. (su. 6 ) sudharmA bhI bhyU svAbhIne he che:- 'tattha khalu ' tyiAhi. mUlA A viSayamAM bhagavAne bedha ApyuM che. A jIvana mATe vaMdana, mAnana, ane pRthvane mATe, janma-maraNathI mukta thavA mATe tathA duHkhenuM nirAkaNu karavA mATe te pote amirAjanA AraMbha kare che, aMnta pAse agnizane AraMbha karAve che, ane
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya01 u.407 agnizastramArambhakAraNanirUpaNam 567 samAraMbhai, aNNehi vA agaNisatthaM samAraMbhAvei, aNNe vA agaNisatthaM samAraMbhamANe samaNujANai, taM se ahiyAe, taM se avohIe // sU0 7 // chAyAtatra khalu bhagavatA parijJA praveditA / asya caiva jIvitasya parivandanamAnanapUjanAya jAtimaraNamocanAya duHkhapratighAtahetuM sa svayameva agnizastraM samArabhate, anyairvA agnizastra samArambhayati, anyAn vA agnizastraM samArabhamANAn samanujAnAti, tat tasyAhitAya, tat tasyAbodhaye // sU0 7 // TIkAtatra agnikAyasamArambhe bhagavatA-zrImahAvIreNa parijJA-samyagavabodhaH khalu prveditaa-ptibodhitaa| karmavandhasamucchedArtha jIvena parijJA'vazyaM zaraNIkaraNIyeti bhagavatA pratibodhitamiti bhAvaH / upabhogadvAramlokaH kasmai prayojanAyAgnikAyamupamardayatI ?-tyAha-'asya caiva jIvitasye' AraMbha karavAtA hai aura agnizastra kA AraMbha karane vAle dUsaroM kA anumodana karatA hai, so yaha usa ke ahita ke lie hai, yaha abodhi ke lie hai // sU0 7 // TIkArtha-agnikAya ke samAraMbha meM zrI mahAvIrane samyak upadeza diyA hai / Azaya yaha hai ki-karmabaMdha kA nAza karane ke lie jIva ko parijJAkA Azraya avazya lenA cAhie, aisA upadeza diyA hai| upabhogadvArakisa prayojana se loga agnikAya kI hiMsA karate hai yaha batalAte hai-isI agnizastrane AraMbha karavAvALA bIjAne anumodana kare che. te enA (pitAnA) maDita bhATa che, te mamAdhi bhATe che. (sU. 7) TIkA-agnikAyanA samAraMbhamAM zrI mahAvIre samyapha upadeza Ape che. Azaya e che ke-karmabaMdhane nAza karavA mATe jIve parikSAno Azraya avazya levo joIe. e upadeza Apyo che. pAga dvaa2kyA prajanathI loka agnikAyanI hiMsA kare che. e batAve che-A kSaNabhaMgura
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 AcArAGgamutre tyAdi / asyaiva kSaNabhaGgurasya jIvitasya = jIvanasya mukhArtha prakAzakaraNArtham, odanAdirandhanArthaM, dhUmayAnAdigatisiddhayarthaM cetyarthaH / tathA - parivandana - mAnanapUjanAtha- paricandanaM prazaMsA tadarthaM yathA - agniyantreNa 'AtizavAjI' itibhASA prasiddhe kSaNanazvarasphuliGgaTyAdau mAnanaM = janasatkAraH tadarthaM yathA - bhUpAdIna sAiyituM dIpamAlApa nirmANAdau / pUjanaM=batraratnAdipuraskAralAbhastadarthaM, yathA - devapratimAdyaye dhUpadIpArAtrikakaraNAdau / tathA - jAtimaraNamocanAya = janmamaraNacanmocanArtha, yathA-havanAdau, duHkhapratighAtahetum = vAtarogApanayanAthaM zItApanodanArtha svaravipRcikAdinivRttyatha ca dahanapratApanAdau sa=nazvarajIvanasuvAdyarthI svayameva agnizavam = agnyupamardakaM dravyabhAvagastraM samArabhate = vyApArayati agabhaGgura jIvana ke sukha ke lie. prakAza karane ke lie, cAvala Adi pakAne ke lie. rela Adi calAne ke lie, tathA apanI prazaMsA ke lie. jaise- anniyantra se kSaNavinazvara cinagAriyA~ barasAne ke lie arthAt 'atizavAjI' ke lie jana-satkAra ke lie jaiserAjA kaura ko prasanna karane ke uddezya dIpamAlikA jalAnA yA dIpakoM ke vRkSa ko racanA karanA, tathA vana, khna Adi puraskAra pAne ke lie, jaise- devapratimA Adi ke lie dhUpa-dIpa Adi karanA / tathA janma maraNa se mukta hone ke lie, jaise havana Adi meM, dukhoM kA pratIkAra karane ke lie, jaise- vAtaroga haTAne ke lie, ThaMDa dUra karane ke cira tathA jvara evaM vicikA dUra karane ke lie DAMbha denA yA tapAnA Adi kArya karane meM | ina saba prayojanoM ke lie isa jIvana ke sukha kA arthI puruSa svayaM dravya jIvananA sukha mATe, prakAza karavA mATe, cekhA Adi rAMdhavA mATe, phUla Adi calAvavA mATe tathA peAtAnI prazaMsA mATe, jemake agniya trathI ghuvinazrvara cinagaariio pAvavA bhATe, arthAt 'AtazamA bhAre, nanusAra bhATe, prema-zala vagerene prasanna karavAnA uddezI dIpamAlikA jagAvavI athavA dIpakeAnA vRkSanI racanA karavI, tathA vajra, ratna Adi puraskAra prApta karavA mATe jema-devapratimA Adi mATe dhUpadIpa Adi karavuM, tathA janma-maraNuthI mukata thavA mATe jema-havana AdimAM, duHkhane pratikAra karavA mATe jema-vAtarega haTAvavA mATe, DhaMDI dUra karavA mATe tathA javaraane kelerA dUra karavA mATeDAMmavuM--Adi kAya karavAmAM, A sarva pratye!jane mATe A jIvananA sukhanA ardhI puruSa pAte dravyabhAva rUpe agnizastrane dia
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 4 sU. 7 agnikAyopabhogaH 569 anyairvA agnizastraM samArambhayati = udyojayati / anyAn vA agnizastraM samArabhamANAn samanujAnAti = anumodayati / tat-agnikAyasamArambhaNaM, tasya = agnikAyasamArambhaNaM kurvataH, kArayituH, anumodayituzca, ahitAya bhavati, tathA tat, tasya abodhaye = samyaktvALAbhAya, bhavati // mU0 7 // tu tIrthaGkarAdisamIpe'gnikAyajIvasvarUpaM parijJAtaM sa evaM vibhAvayatItyAha -' se taM. ' ityAdi / mUlam se taM saMbujjhamANe AyANIyaM samuTThAya soccA khalu bhagavao aNagArANaM vA aMtie, ihamegesiM NAyaM bhavai esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu Narae, icatthaM gaDhie loe jamiNaM virUvarUvehiM satthe hiM bhAvarUpa agnizastra kA AraMbha karatA hai, dUsaroM se AraMbha karavAtA hai aura AraMbha karane vAloM kI anumodanA karatA hai / vaha agnikAya kA AraMbha, karane, karAne aura anumodana karane vAle ke ahita aura samyaktva kI aprApti ke lie hotA hai | sU0 7 // jisa ne tothaGkara Adi se agnikAya kA svarUpa samajha liyA hai vaha isa prakAra vicAra karatA hai: - ' se taM.' ityAdi / mUlArtha - - jo puruSa tIrthakara bhagavAn yA unake anagAroM, se upadeza sunakara cAritra aGgIkAra kara ke vicaratA hai, vaha isa prakAra socatA hai - saMsAra meM kinhIM - kinhIM ko hI yaha jJAna hotA hai ki - yaha graMtha hai, yaha moha hai, yaha mAra hai, yaha naraka hai / Arabha kare che. khIjA pAse AraMbha karAve che, ane AraMbha karavAvALAne anumAnana Ape che-A agnikAyane! AraMbha karanAra, karAvanAra ane karanArane anumeAdana ApanAranA ahita ane samyaktvanI aprApti mATe thAya che. (sa. 7) jeNe tIrthaMkara Adi pAsethI agnikAyanu svarUpa samajI lIdhuM che, te A pramANe vicAra ure che:- 'setaM ' ityAdi. mUlA--je puruSa tIrthaMkara bhagavAna athavA te temanA aNugAra pAsethI upadeza sAMbhaLI cAritra aMgIkAra karIne vicare che-te A pramANe vicAre che keH-saMsAramAM ardha-adhanena mA laghuvAmAM hoya che - graMtha che, ma bhoha che, yA bhAra- mRtyu che. pra. A.-72
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre agaNikammasamArambheNaM agaNisatthaM samArambhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsaha // su0 8 // 570 chAyA satat saMbudhyamAna AdAnIyaM samutthAya zrutvA khalu bhagavataH anagArANAM vA antike, ihaikeSAM jJAtaM bhavati - eSa khalu granthaH, eSa khalu mohaH, eSa khalu mAraH, eSa khalu narakaH, ityarthaM gRddho lokaH, yadimaM virUparUpaiH zastraiH agnikarmasamArambheNa agnizastraM samArabhamANaH anyAn anekarUpAn prANAn vihinasti | 0 8 // TIkA yaH khalu bhagavataH = tIrthaGkarasya, anagArANAm = tadIyazramaNa nirgranthAnAm vA antike zrutvA = upadezaM nizamya AdAnIyam = upAdeyaM sarvasAvadyayogaviratirUpaM cAritraM samutthAya =aGgIkRtya viharati sa tat=agnikAyasamArambhaNaM, saMbudhyamAnaH = ahitAvodhijanakatvena vijJAtA bhavati / sa hi evaM vibhAvayati - iha - manuSyaloke, ekeSAM = zramaNanigranthopadezagRddha loka nAnA prakAra ke zastroM se agnikarma kA AraMbha karake agnizastra kA vyApAra karatA huvA anya bhI aneka prakAra ke prANiyoM kI hiMsA karatA hai || sU0 8 // TIkArtha - - jo puruSa bhagavAn tIrthakara athavA una ke anagAroM ke nikaTa upadeza sunakara sarvasAvadhayoga ke vyAgarUpa cAritra ko svIkAra kara ke vicaratA hai, vaha agnikAya ke samAraMbha ko ahitakara aura abodhikara samajha letA hai / vaha isa prakAra socatA hai - isa manuSya loka meM, zramaNa nigraMtho ke upadeza se A naraka che. gRddhaleAka nAnA prakAranA zasrAthI agnikamane samArabha karIne agni zastranA vyApAra karatA thakA aneka prakAranA prANIonI hiMsA kare che. (sU. 8) TIkA--je purUSa bhagavAna tIrthaMkara athavA temanA aNugAranI samIpa upadeza sAMbhaLIne sarva sAvadhayeAganA tyAgarUpa cAritranA svIkAra karIne vicare che, te agnikAyanA samAraMbhane ahitakara ane akheAdhikara samajI le che. te A pramANe vicAre che keH-A manuSya lekamAM zramaNa niyaMndhanA upadezathI
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 4 sa. 8 agnisamArambhadopaH 571 saMjAtasamyagavavodhavairAgyANAmAtmArthinAmeva, jJAtaM viditaM bhavati / kiM jJAtaM bhavatI ? -tyAkAGkSAyAmAha-' epa khalu granthaH' ityAdi / eSA agnizastrasamArambhaH, khalu-nizcayena, granthaH-prathyate badhyate'nenetigranthaH assttvidhkrmvndhH| kAraNe kAryopacArAt kAraNabhUto'gnizastrasamArambha eva karmavandharUpo grantha ityucyate / evamagreDapi bodhyam / tathA-eSaH agnizastrasamArambhaH mohaH viparyAsA=ajJAnam / tathA-eSa eva maarHmrnnN-nigodaadimrnnruupH| tathAeSa narakA=nArakajIvAnAM dazavidhayAtanAsthAnam / ityatha etadathai, karmavandha-moha-maraNa-narakarUpaM ghoraduHkhaphalaM prApyApi punaHpunaretadarthameva, loka: ajJAnavazavartI jIvaH gRddhaH lipsurasti / yadvA-gRddhaHjinheM samyagjJAna aura vairAgya utpanna ho gayA hai. una AtmArthI puruSo ko hI vidita hotA hai| kyA vidita hotA ? so kahate hai-'yaha graMtha hai' ityAdi / ___yaha agnizastra kA samAraMbha nizcaya hI ATha prakAra kA karmabaMdha hai / kAraNa meM kArya kA upacAra karane se agnizastra ke samAraMbha ko hI karmabaMdha kahA hai, vAstava meM yaha samArambha karmabandha kA kAraNa hai / isI prakAra Age bhI samajanA caahie| tathA yaha agnisamAraMbha moha hai-viparyAsa hai-ajJAna hai| tathA yaha samAraMbha mRtyurUpa hai-nigoda Adi maraNarUpa hai / aura yaha naraka hai-naraka ko daza prakAra kI yAtanAoM kA sthAna hai / karmabaMdha, moha, maraNa aura naraka rUpa ghora duHkhamaya phala prApta karake bhI ajJAnI jene samyajJAna ane vairAgya utpanna thaI gayA che, te AtmAthI purUSane ja jANavAmAM hoya che. zuM jANavAmAM hoya che? te kahe che-"A graMtha che." Adi. A agnizastrano AraMbha nizcaya-nakakI ja ATha prakAranA karmabaMdha che. kAraNamAM kAryane upacAra karavAthI anizastranA samAraMbhaneja karmabaMdha kahyo che. vAstavika rIte A samAraMbha karmabaMdhanu kAraNa che. A pramANe AgaLa paNa samajI levuM joIe. tathA A samAraMbha moha che-viparyAsa-ajJAna che, tathA A samAraMbha mRtyarUpa che-nigoda Adi maraNarUpa che. ane A naraka che-narakanI dasa prakAranI yAtanAonuM sthAna che. karmabaMdha, meha, maraNa ane narakarUpa ghera duHkhamaya kula prApta karIne paNa
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa72 AcArAgasatra bhogAmilApI lokaH saMsArI jIvaH ityartham etadarthameva-karmavandhamohamaraNanarakArthameva pravartate iti shessH| ayaM bhAvaH-bhogAbhilApI lokaH zarIrAdiparipoSaNArthaM parivandanamAnanapUjanAthai jAtimaraNamocanAthai duHkhapratighAtAthai cAgnizastrasamArambhaM karoti, tatphalaM khalu karmavandha-moha-maraNa-narakarUpameva labhate, tasmAdagnizastrasamArambhasya tadeva phalaM vodhyamiti / ___ 'lokaH punaH punaH karmabandhAdyarthameva pravartate ' iti yaduktaM, tat kathaM jJAyate ? iti jijJAsAyAmAha-'yadimam .' ityAdi / yadyasmAd , virUparUpaiH nAnAvidhaiH zastraiH pUrvoktaprakAraH agnikarmajIva vAra-cAra isI kI icchA karate hai / athavA bhogo kA abhilASI saMsArI jIva Isa karmabaMdha, moha maraNa aura naraka ke lie hI pravRtta hote hai| tAtparya yaha hai-bhogoM kA abhilASI loka zarIra Adi kA poSaNa karane ke lie, vaMdanA, mAnanA aura pUjA ke lie janma-maraNa se mukta hone ke lie aura duHkha kA pratIkAra karane ke lie agnizastra kA samAraMbha karatA hai aura phalasvarUpa karmabaMdha, moha, maraNa aura naraka rUpa phala pAtA hai / ata eva agnizastra ke samAraMbha kA phala vahI baMdha Adi samajhanA caahie| 'loka bAra-bAra karmabaMdha Adi ke lie hI pravRtti karatA hai' yaha jo kahA hai so kaise jJAta huA aisI jijJAsA hone para kahate hai kyoM ki vaha nAnA prakAra ke pUrvoktazastro se agni kI virAdhanA karane vAlA ajJAnI chava vAraMvAra tenI IcchA kare che. athavA-bhegone abhilASI saMsArI jIva A karmabaMdha, moha, maraNa ane naraka mATeja pravRtta thAya che. tAtparya e che-bhegenA abhilASI mANase zarIra AdinuM piSaNa karavA mATe vaMdanA, mAnanA ane pUjane mATe, janmamaraNathI mukta thavA mATe ane duHkhane pratikAra karavA mATe aniza ane samAraMbha kare che ane phalasvarUpa karmabaMdha, moha, maraNa ane narakarUpa phalane prApta kare che. eTalA mATe agnizasanA samAraMbhanuM kula te baMdha Adi samajavAM joIe. leka vAraM-vAra karmabaMdha vagere mATeja pravRtti kare che. evuM je kahyuM te kevI rIte javAmAM AvyuM? A pramANe jIjJAsA thavAthI kahe che - kemake te mAne prakAzmA pakata thI agninI virAdhane karavAvALA mAvaLa
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 4 sU. 8 agnisamArambhadoSaH 573 samArambheNa=agnyupamardanarUpasAvadhavyApAraNa, imam agnikArya vihinasti / tathA agnizastraM samArabhamANaH vyApArayan anyAn pRthivIkAyAdIn, anekarUpAntrasAn sthAvarAMzca, prANAna-mANino, vihinasti-upamardayati // mU0 8 // __ agnizastraM samArabhamANA anekavidhAn jIvAn katha vihiMsanti ? tatpatibodhayituM zrIsudharmA svAmI pAha-' se bemi'. ityaadi| mUlamse vemi-saMti pANA puDhavInissiyA taNanissiyA pattanissiyA kaTThanissiyA gomayanissiyA kayavaranissiyA, saMti saMpAimA pANA Ahacca saMpayaMti, agaNiM ca khalu puDA ege saMghAyamAvajjati, je tatya saMghAyamAvajjati. sAvadha vyApAra kara ke agnikAya kI hiMsA karatA hai aura agnikAya kA AraMbha karatA huA anya pRthvIkAya Adi nAnA prakAra ke sthAvara evaM trasa prANiyoM kA ghAta karatA hai / sU0 8 // agnizastra kA AraMbha karane vAle aneka prakAra ke jIvoM kI virAdhanA kisa prakAra karate hai / yaha samajhAne ke lie zrIsudharmA svAmI kahate hai:-' se bemi.' ityaadi| malArtha--vahI mai kahatA hU~-jIva pRthivI ke Azrita hai, tRNa ke Azrita hai, patoM ke Azrita hai, kASTha ke Azrita haiM gobara ke Azrita hai, kacare ke Azrita hai; saMpAtima jIva acAnaka Akara agni meM par3a jAte haiM, koI-koI agni ko chUkara sikuDa vyApAra karIne agnikAyanI hiMsA kare che. ane agnikAyane AraMbha karavA sAthe anya pRthvIkAya Adi nAnA prakAranA trasa jIve e pramANe sthAvara prANIone dhAta 42 cha. (sU. 8) agnizastrane AraMbha karavAvALA aneka prakAranA jInI virAdhanA kayA prakAra (vI zata) 42 cha 1 te sabhaqqA bhATe, zrI sudharmA bhI 4 cha:-'se bemiyA malAtha-te huM kahuM chuM-jIva pRthvInA Azrita che. tRNane Azrita che. pattAM- pAMdaDAne Azrita che. lAkaDAMne Azrita che. chANane Azrita che. kacarAne Azrita che. saMpAtimajIva acAnaka AvIne agnimAM paDI jAya che. je saMkocAI jAya che. te
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 AcArAgasatre te tattha pariyAvajjati je tattha pariyAvajjati te tattha uddAyati // sU0 9 // chAyA tad bravImi-santi prAgAH pRthivInizritAH tRNanizritAH patranizritAH kASThanizritAH gomayanizritAH kacavaranizritAH, santi saMpAtimAH prANAH Ahatya saMpatanti, agni ca khalu spRSTA eke saMghAtamApadyante, ye tatra saMghAtamApadyante te tatra paryApadyante, ye tatra paryApadyante te tatrApadAvanti // mU0 9 // TIkAtad-agnikAyahiMsayA yathA vahuvidhAH prANinaH praNazyanti, tad bravImi= kathayAmi, pRthivInizritAH pRthivIrUpaM kAyamAzritya vartamAnAH pRthivIkAyikA ityarthaH / 'pRthivInizritAH' ityupalakSaNam , tena tadAzritAH kRmi-kunthu-pipIlikA-bhujaGgama-maNDUka-vRzcika-karkaTakAdayo gRhyante / tathA ca pRthivIkAyikAstadAzritAstrasAzcetyarthaH, vRkSalatAdayazca / tathA-vRNanizritAH banaspatikAyikAH, jAte hai; jo sikuDa jAte hai ve mUrchita ho jAte hai aura jo mUrchita ho jAte hai ve mara bhI jAte hai |suu0 9 // TIkAtha--agnikAya kI hiMsA se bahuta prakAra ke jIvo kA ghAta hotA hai, so meM kahatA hU~-pRthivI ke sahAre rahane vAle jIva pRthivIkAyikoM ke atirikta aura bhI bahuta se hai / jaise-kRmi, kuMthuvA, viuMTI, sApa, meMDhaka, bicchu, kaikaDA, Adi / ataH pRthivI Azrita kA artha yahAM pRthivIkAyika sthAvara tathA trasa jIva lenA cAhie / vRkSa aura vela Adi bhI isI meM sammilita haiM / tathA tRga-Azrita vanaspatikAya ke mUcchita thaI jAya che, ane je mUchita thAya che te marI paNa jAya che. (sa. 9) TakAtha---agnikAyanI hisAdhI ghaNaja prakAranA jIvone ghAta thAya te huM kahuM pRthvIne Age rahevAvALA jIva pRthvInI sAthe bIjA paNa ghaNA che. jema kRmi kuMcavA, kIDIo, sApa, deDakAM, vIMchI pheMkaDA Adi. e kAraNathI pRthvI Azritane artha addhi pRthvIkAyika rasthAvara tathA trasa jIva levA joIe. vRkSa ane velA-vela Adi paNa temAM saccilita che. tathA tRi-Azrita vanaspatikAyanA jIva ane tRNanA Azraye rahevA
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ kITapataGganAlAdayaH, atra kASThaM zuSkamizvaranizritAH-kacavaraH prANinaH santi / AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 4 sa. 9 agnisamArambhadoSaH 575 tRNamAzrityAvasthAyinaH mazakakITataNajalaukAdayazca, tathA-patranizritA' banaspatikAyikAH patramAzritya nivAsinaH pipIlikAbhedAH 'ghoDana' iti magadhadeze prasiddhAH, kITapataGganIlazuprabhRtayazca, tathA-kASThanizritAH kASThaM zaraNIkRtya sthitAH ghuNoddehikA-tadaNDAdayaH, atra kASThaM zuSkamindhanarUpaM sArdra ca gRhyte| tathA-gomayanizritAH gaNDUpadabhUmisphoTAdayaH / tathA kacavaranizritAH-kacavaraH zuSkatRNapatrarajaHsamudAyarUpaH, taM nizritAH samAzritAH kRmikunthukITAdayaH prANAH prANinaH santi / tathA-saMpAtimAH utplutyotplutya patanazIlAH, prANAH pANinaH daMzamazakamakSikApataGgapakSipavanAdayaH santi / ete saMpAtimA Ahatya-agnizikhAkRSTAH svayamevopetya, agnau saMpatanti / jIva aura tRNa ke sahAre rahane vAle macchara kIDe aura ghAsa kI jaloka (jauMka) Adi tRNa-nizrita kahalAte hai / patoM ke sahAre rahane vAle magadha deza meM prasiddha ghoDana tathA kITa, pataMga evaM nIlaMgu (laTa) Adi jIva haiM / dhuna, udaI aura unake aNDe Adi kATha ke sahAre rahane vAle jIva kASThanizrita kahalAte haiM / yahA~ 'kASTha' zabda se sUkhA iMdhanarUpa kATha aura gIlA kATha, donoM samajhane cAhie / tathA govara ke Azrita giMDIlA aura bhUmisphoTaka (bhUphoDa) Adi jIva hai / isI kekAra kacare ke sahAre rahane vAle kRmi kuMthuvA tathA kIDA vagairaha, ye saba prANI hai / ___ uDa-uDa kara girane vAle DAMsa, macchara, makkhI pataMga, pakSI aura pavana Adi saMpAtima jIva kahalAte haiM / ye saMpAtima jIva Aga kI zikhA se svayaM AkArSita ho kara Aga meM gira jAte hai| vALA macchara, kIDA ane ghAsanI jaLe Adi, tRNa Azrita kahevAya che. pattAM-pAMdaDAMnA Azraye rahevAvALA magadha dezamAM prasiddha gheDana tathA kITa pataMga ane nIlagu liTa) Adi jIva che. ghuNa udheI ane tenAM iMDAM Adi-lAkaDAnA sahAre rahevAvALA jIva kAchanizrita kahevAya che. ahiM kASTa zabdathI sUkAM lAkaDAMrUpa kASTa ane lIlAM kANa, A bane samajavA joIe, tathA chANamAM Azraya karIne rahelAM giDALA ane bhUphADA Adi jIva che. A pramANe kacarAnA Azraye rahevAvALA kRmi, kuMthuvA tathA kIDA vagere, A sarva prANI che. uDI-uDIne paDavAvALA DAMsa, macchara, mAkhI, pataMga, pakSI ane pavana Adi saMpatima jIva kahevAya che. e saMpAtima jIva AganI-agninI zikhAthI pite AkarSita thaIne agnimAM paDI jAya che.
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 AcArAgasUtre agnikAyasamArambhe pRthivyAdisamAzritAnAM sthAvarANAM prasAnAM copamardanAdikaM yathA bhavati tad darzayitumAha-agni cetyAdi / eke-kecit prANinaH, agnim samutpAdita prajvAlitaM cAgnikAyaM spRSTAH sparzakartAraH, ApatvAt kartari ktaH / / ____ saMghAta-pakSAdidahanena gAtrasaMkocanam Apadhante, prApnuvantItyarthaH / tatra agnI patitvA ye jIvAH saMghAtamApadhante, te tatra paryApadyante-tApAbhibhUtA mUrcI prApnuvantItyarthaH / ye tatra agnau paryApadyante, te tatra-agnau, apadrAvanti-mANAn parityajanti / agnisamArambheNa kevalamanikAyavirAdhanA na bhavati, apitu sarvediksaMcAriNaM trasAnAM pRthivyAdInAM sthAvarANAmapi bahutarANAM hiMsA'vazyaM bhavatIti bhAvaH / ata evoktaM bhagavatA agnikAya kA AraMbha karane se pRthivI Adi meM Azrita sthAvaroM aura trasa jIvoM kA virAdhana kisa prakAra hotA hai ? so kahate haiM / koI-koI prANI jalatI agni ko sparza karake sikuDa jAte haiM-una ke paMkha vagairaha jala jAte haiM / agni meM paDa kara jo jIva saMghAta ko prApta hote haiM ve garmI se mRcchita ho jAte hai / agni meM girane vAle apane prANa bhI kho dete hai| agni kA samAraMbha karane se kevala agnikAya kI hI virAdhanA nahIM hotI varan samI dizAoM meM saMcAra karane vAle . trasa aura bahuta se sthAvara jIvoM kI bhI hiMsA avazya hotI hai / isI lie bhagavAn ne kahA hai: agnikAyane AraMbha karavAthI pRthvI AdimAM Azraya karI rahelAM sthAvara ane trasa jIvenI virAdhanA je prakAre thAya che, te kahe che- kaI-kaI prANI baLatI agnine sparza karIne saMkecAI jAya che. tenI pAMkha vagere baLI jAya che. agnimAM paDIne je jIva saMghAtane prApta thAya che te garamIthI mUchita thaI jAya che. agnimAM paDavAvALA jIva je mUchita thaI jAya che te pitAnA prANa paNa I nAkhe che. agni samAraMbha karavAthI kevala anikAyanI virAdhanA thatI nathI, paraMtu sarva dizAomAM saMcAra karavAvALA trasa ane ghaNuja raghAvara chanI paNa hiMsA avazya thAya che. e mATe bhagavAne kahyuM che
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.4 sU. 9 agnisamArambhadopaH 577 "jAyateyaM na icchaMti, pAvagaM jalaittae / tikkhamannayaraM satthaM, sabamovi durAsayaM // 1 // pAINaM paDiNaM vAvi, uDhaM aNudisAmavi / ahe dAhiNao vAvi, dahe uttaraovi ya // 2 // bhUyANamesamAdhAo, havyavAho na sNso| taM paIvapayAvaTThA, saMjao kiMci nArabhe // 3||"(dshvai0 a06) chAyA-jAtatejasaM necchanti, pAvakaM jvAlayitum / tIkSNamanyatarat zastraM, sarvato'pi durAsadam // 1 // prAcyA pratIcyA vApi, arvamanudikSvapi / adho dakSiNato vApi, daheduttarato'pi ca // 2 // bhUtAnAmeSa AghAto, havyavAho na saMzayaH / taM pradIpapratAnArtha, saMyataH kiJcinnArabheta // 3 // " sAdhu agni ko jalAne kI icchA taka nahIM karate, kyo ki vaha eka vaDA hI tIkhA zastra hai, jo kisI bhI aura se dussaha hai-sabhI ora se jalAtA hai // 1 // yaha agnizastra pUrva se bhI aura pazcima se bhI Upara se bhI aura vidizAoM kI tarapha se bhI nIce se bhI aura dakSiNa se bho tathA uttara se bhI jalAtA hai // 2 // agni jIvoM kA ghAtaka hai, isa meM koI saMzaya nahIM hai / sAdhu dIpaka jalAne tathA pratApane ke lie usa kA jarA bhI AraMbha nahIM karate // 3 // (dazavai. adhya. 6) phira bhI kahA hai sAdhu agnine saLagAvavAnI IcchA sudhI karatA nathI, kAraNuM te eka mahAna tI 27 che. te paY mAthI hussa cha-nyAreya ta23thI mANe cha. " // 2 // A agnizastra pUrvathI paNa ane pazcimathI paNa uparathI ane vidizAonI tarathI 5 nAyathI mane kSiyuthI pazu bhane uttarathI para ANe cha. // 2 // agni jIvene ghAtaka che, temAM kAMI paNa saMzaya nathI. sAdhu dIpaka saLagAvavA tathA tApavAna bhATe tanA 12 Y mArala 42tA nathI." // 3 // (za. madhya. 6) pharI paNa kahe chepr. bhA.-73
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ - RDocucceenacao 578 AcArAgasUtre "do purisA sarisacayA annamannehiM saddhiM agaNikAya samAraMbhaMti, tatya NaM ege purise agaNikAyaM samujjAleti, ege vijhaveti, tattha NaM ke purise mahAkammayarAe ? ke purise appakammayarAe ? goyamA ! je ujjAleti se mahAkammayarAe, je vijjhaveti se appakammayarAe " // chAyA-dvau puruSau sadRzavayasko anyAnyAbhyAM sArddham agnikArya samArabhete, tatra khalu ekaH puruSaH agnikArya samujjyAlayati, eko vidhyApayati, tatra khalu kaH puruSaH mahAkarmatarakaH ? kaH puruSaH alpakarmatarakaH ? / gautama ! yaH (agni) ujjvAlayati sa mahAkarmatarakA, ya (agni) vidhyApayati sa alpakarmatarakaH ( bhagavatI mUtra0) // sU0 9 // tadevamagnikAyahiMsayA bahutarajIvopamardanaM bhavatIti viditvA trikaraNatriyogaiH kRtakAritAnumoditazcAgnizastrasamArambho varjanIya ityAha-ettha satyaM' ityaadi| "samAna umra vAle do puruSa paraspara agnikAya kA AraMbha karate haiM / eka puruSa agnikAya ko jalAtA hai aura eka bujhAtA hai| ina meM se kauna-sA puruSa mahAkarma bAMdhatA hai ? aura kauna alpakarma bAMdhatA hai ? / he gautama ! jo agni jalAtA hai vaha mahA karma bAghatA hai aura jo agni bujhAtA hai vaha alpa karma vAdhatA hai" (bhagavatIsUtra.) // sU0 9|| isa prakAra agnikAya kI hiMsA hotI hai, yaha jAnakara tIna karaNa, tIna yoga se, tathA kRta, kArita aura anumodanA se agnizastra kA samAraMbha tyAga denA cAhie, yahI bAta kahate haiM-'ettha satyaM.' ityaadi| samAna umaravALA be purUSa paraspara anikAyano AraMbha kare che. eka purUSa agnikAyane saLagAve che. bALe che ane eka bujhAve-olave che. te bemAMthI kayo purUSa mahA kama bApe che. ane kaNa a5 karma bAMdhe che ? he gautama ! je agni saLagAve che--bALe che te mahA karma bAMdhe che. ane je agni bujhAve che. te ma65 4bha mAMdhe che." (lagatI sUtra.) (sU. 8) A pramANe agnikAyanI hiMsAthI ghaNu prakAranA chanI hiMsA thAya che. e jANI karIne traNa karavuM, traNa rogathI tathA karavuM, karAvavuM ane anumodanAthI mnishbne| sabhA tyasa deva me, me pAta 4 -etya satya.' tyAdi.
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi TIkA adhya.1 u.4 sU.10 agnikAyasamArambhaniSedhaH 579 mUlamettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA apariNNAyA bhavaMti / ettha satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNAyA bhvNti| taM pariNAya mehAvI Neva sayaM agaNisatthaM samAraMbhejjA, neva'NNehiM agaNi-satthaM samAraMbhAvejjA agaNisatthaM samAraMbhamANe aNNe na samaNu jANijjA jassete agaNikammasamAraMbhA pariNAyA bhavaMti, se hu muNI pariNNAyakamme-tti vemi / / su0 10 // // cauttho uddeso samatto // 1-4 // chAyAatra zastra samArabhamANasya ityete ArambhAH aparijJAtA bhavanti / atra zastrasamArabhagANasya ityete ArambhAH parijJAtA bhavanti / tat parijJAya medhAvI naiva svayamagnizastraM samArabheta naivAnyairagnizastraM samArambhayet, agnizastraM samArabhamANAn anyAn na samanujAnIyAt / yasyaite agnikarmasamArambhAH parijJAtA bhavanti, sa khalu muniH parijJAtakarmA-iti bravImi // mU0 10 // // caturtha uddezaH samAptaH // 1-4 // TIkA-- atra asmin agnikAye, zastraM dravyabhAvarUpaM prAguktaM :samArabhamANasya mRlArtha-agnizastra kA AraMbha karane vAlA ina AraMbho ko nahIM jAnatA / agnizastra kA AraMbha na karane vAlA ina AraMbho ko jAnatA hai / inhe jAnakara buddhimAn puruSa svayaM agnizastra kA AraMbha na kare, dUsaroM se agnizastra kA AraMbha na karAve aura agnizastra kA AraMbha karane vAlo kI anumodanA na kare / jo ina samAraMbho kA jJAtA hotA hai vahI muni parijJAtakarmA hai, aisA mai (bhagavAn ke kathAnAnusAra) kahatA hU~ ||suu0 10 // TIkArtha--agnikAya meM dravya aura bhAvarUpa pUrvokta zastra kA vyApAra karane mUlAtha-agnizastrano AraMbha karavAvALA e AraMbhene jANatA nathI agnizaane AraMbha nahi karavAvALA e AraMbhene jANe che. tene jANIne buddhimAna purUSa svayaM anizastrane AraMbha na kare, bIjA pAse agnizastrane AraMbha karAve nahi. ane agnizastrano AraMbha karavAvALAne anumodana Ape nahi. je A samAraMbhanA jJAtA-jANakAra hoya che te muni parijJAtakamAM che. e pramANe huM (bhagavAnanA qyanAnusA2) 49 : (5. 10) TIkAtha--agnikAyama dravya ane bhAva5 pUrveta zarUne vyApAra (upaga)
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre vyApArayataH, ityete=pacanapAcanAdayaH ArambhAH sAvadhavyApArAH, aparijJAtAH= aSTavidhakarmavandhakAraNatvenAvijJAtA bhavanti, agnikAye zastraM prayubJAnasya parijJAyA abhAvAditi bhAvaH / ___atra-asmin apkAye zastram-pUrvoktasvarUpam, asamArabhamANasya-aprayubjAnasya, ityete pacanapAcanAdayaH, ArambhAsAvadhavyApArAH, parijJAtAH jJaparijJayA parijJAtAH bhavanti, pratyAkhyAnaparijJayA parityaktA bhavantItyarthaH / jJaparijJApUrvikA pratyAkhyAnaparijJA yathA samudbhavati tathA darzayati-tat parijJAye'-tyAdi / tat=agnikAyArambhaNaM, parijJAya='karmabandhAya bhavatI'. tyevamavabudhya, medhAvI heyopAdeyavivekakuzalaH, sAdhumaryAdAvadhAnazIla iti yAvat, naiva svayamagnizastraM samArabheta, naivAnyairagnizastraM samArambhayet, agnizastraM vAle ko arthAt pacana-pAcana Adi pApamaya kArya karane vAlo ko yaha jJAna nahIM hotA kiyaha kArya ATha prakAra ke karmoM ke baMdha kA kAraNa hai, kyoM ki agnikAya ke zastra kA prayoga karane vAle meM parijJA kA abhAva hotA hai / ___ agnikAya meM pUrvokta zastra kA vyApAra na karane vAle ko sAvadha vyApAro kA jJAna hotA hai / vaha jJaparijJA se unheM jAnatA hai aura pratyAkhyAnaparijJA se unakA tyAga kara detA hai| jJaparijJA ke bAda pratyAkhyAnaparijJA kisa prakAra utpanna hotI hai ? so kahate haiMagnikAya kA AraMbha karmabaMdha kA kAraNa hai, yaha jAnakara heya-upAdeya ke viveka meM pravINa sAdhumaryAdA kA dhyAna rakhane vAlA svayaM agnizasa kA AraMbha nahIM karatA, dUsaroM se karavAvALAne arthApana-pAcana Adi pApamaya kArya-karavAvALAne e jJAna hotuM nathI ke A kArya ATha prakAranAM karmonAM baMdhanuM kAraNa che. kAraNa ke agnikAyanAM zaane prayoga karavAvALAomAM parissAne abhAva hoya che. agnikAyamAM pUrvokta ane vyApAra-upayoga nahi karavAvALAne sAvadya vyApArenuM jJAna hoya che. te jJaparijJAthI tene jANe che, ane pratyAkhyAna parijJAthI tene tyAga karI Ape che. parikSAnI pachI pratyAkhyAna pariztA kayA prakAre utpanna thAya che? te kahe che - agnikAyano AraMbha karmabaMdhanuM kAraNa che. e pramANe jANIne heya-upAdeyanA vivekama prava-kuzaLa sAdhamaryAdAne dhyAna rAkhavAvALA pote agnizaane AraMbha karatA nathI; bIjA pAse gAraMbha karAvatA nathI, ane AraMbha karavAvALAne anudana
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.1 u.4 sU. 10 agnikAyasamArambhaniSedhaH 581 samArabhamANAn anyAn na samanujAnIyAt nAnumodayet / zepaM sugamam / yasyaite agnikarmasamArambhAH karmaNAM samArambhAH karmasamArambhAH, agneH karmasamArambhAH agnikarmasamArambhAH agniM nimittIkRtya karmakAraNIbhUtAH upamardanavyApArA ityarthaH,parijJAtAH =sarvathA jJAtAH, jJaparijJayA bandhakAraNatvena viditAH pratyAkhyAnaparijJayA ca parivarjitA bhavanti sa eva parijJAtakarmA-parijJAtAni=jJaparijJayA svarUpato vipAkatastadupAdAnatazcAvagatAni pratyAkhyAnaparijJayAca parityaktAni karmANi sAvadhavyApArAH yena-sa parijJAtakarmA manovAkAyaiH sakalasAvadhakaraNakAraNAnumatinivRtto munirbhavatItyarthaH / 'iti bravImi' asya vyAkhyAnaM pUrvavad bodhyam / // ityAcArAgasUtrasyA''cAracintAmaNiTIkAyAM prathamAdhyayane caturtho dezakaH saMpUrNaH // 1-4 // AraMbha nahIM karAtA aura AraMbha karane vAloM kI anumodanA nahIM karatA / zeSa bhAga sugama haiN| __agni ke nimitta se hone vAle tathA karmabaMdha ke kAraNabhUta yaha saba pApamaya vyavahAra jisa ne karmabaMdha ke kAraNa jJaparijJA se samajha kara pratyAkhyAnaparijJA se tyAga diye hai vahI parijJAtakarmA muni hai / jisane ina vyApAroM kA svarUpa, phala aura kAraNa jJaparijJA se jAna liyA hai tathA pratyAkhyAnaparijJA se tyAga kara diyA hai use parijJAtakarmA muni kahate hai / aisA muni mana, vacana kAya se samasta sAvadya ke karane, karAne aura anumodana karane kA tyAgI hotA hai / 'iti bravImi' kI vyAkhyA pahale ke samAna samajha lenA cAhie ||suu0 10 // zrIAcArAgasUtrakI 'AcAracintAmaNi' TokAke hindI anuvAdameM prathama adhyayanakA cauthA uddeza sampUrNa // 1-4 // ApatA nathI. zeSa-bAkIne bhAga sugama che. agninA nimittathI thavAvALA tathA karmabaMdhanA kAraNabhUta A sarva pApamaya vyavahArane jeNe karmabaMdhanA kAraNe sapariNAthI samajIne pratyAkhyAnaparijJAthI tyAga karI Ape che tene parijJAtakarma muni kahe che. evA muni-mana, vacana, kAyAthI samasta sAdhane 42, 421j mane manubhAhana 427 tenA tyAgI DAya cha ' iti vavImi 'nI vyAjyA prathama nA samAna sama sevI se. (sa. 10) zrI AcArAMgasUtranI "AcAraciMtAmaNi TIkAnA gujarAtI-anuvAdamAM prathama adhyayanane yaa| deza: saMpU. (1-4)
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 182 AcArAGgasUtre atha paJcamoddezaka:caturthodeze'gnikAyasvarUpaM munitvaprAptaye pratibodhitam / sAmprataM tadarthameva kramaprAptavAsukAyaprativodhanAvasare vanaspatikAyajIvasvarUpaM pratibodhayitukAmaH paJcamodezakamupakramate-'taM No'. ityaadi| nanu kramamAptavAyukAyaprativodhanaM kathaM na prakramyate ? ucyate-vAyukAyaH pratyakSatayA dRSTigocaro na bhavati, atastatra zraddhA jhaTiti nodetuM prabhavati, pRthivyAyekendriyajIvasvarUpaM pratibudhya tu sutarAM vAyukAyo vijJAsyate, ataH sa eva kramo gurubhirupAdeyo bhavati, yena jIvAditattvavijJAnAya ziSyAH ___paMcama uddezakacauthe uddeza meM sAghutA prApta karane ke lie agnikAya kA svarUpa samajhAyA hai| isI ke lie krama ke anusAra vAyukAya kA svarUpa samajhAne ke prasaMga meM vanaspatikAya kA svarUpa batalAne ke lie pAcavA uddeza AraMbha karate hai-'taM No.' ityAdi / prazna-krama ke anusAra vAyukAya kA svarUpa kyoM nahIM batalAyA gayA hai ? aura vAyukAya ko choDakara vanaspatikAya ke vivecana kA uddezya kyA hai ? uttara-bAta yaha hai ki vAyukAya netroM se pratyakSa dikhAI nahIM detA-sirpha sparzendriya se usa kI pratIti hotI hai / isa kAraNa usa ke viSaya meM jaldI zraddhA nahIM hotI / hA~, pRthvIkAya Adi ekendriya jIvoM kA svarUpa samajha lene para vAyukAya sahaja hI samajha meM A jAyagA / gurujana vahI krama kAma meM lAte hai jisa se ziSya jIvAdi yama desh:cothA uddezakamAM sAdhutA prApta karavAne mATe agnikAyanuM svarUpa samajAvyuM che. A mATe ja krama anusAra vAyukAyanuM svarUpa samajAvavAnA prasage vanaspatikAyanuM 2565 matAvAne bhATe pAM-yamA dezana mAsa 42 cha-'taM No.' tyAdi. prazna-kama pramANe vAyukAyanuM svarUpa zA mATe batAvyuM nathI ane vAyukAyane cheDIne vanaspatikAyanA vivecanamAM kaye uddezya che uttara-vAta e che ke-vAyukAya netrathI pratyakSa jovAmAM AvatuM nathI. mAtra spendriyathI tenI pratIti thAya che. A kAraNathI tenA viSayamAM jaladI zraddhA thatI nathI. hA, pRthvIkAya Adi ekendriya jIvonuM svarUpa samajI lIdhA pachI vAyukAya saheje samajavAmAM AvI jaze. gujana A kamane kAmamAM lAve che, je vaDe karI zivya chavAdi
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 1 sU. 5 upakramaH svayamevotsahante, tasmAd vAyukAyasvarUpamanabhidhAya vanaspatikAyaH prathamaM prastUyate-- 'taM No.' ityAdi / yahA-anantaracaturthoddeze'gnikAyo dIrghalokazastrazabdenAdau pratibodhitaH / tatra dIrghalokazabdArthoM vanaspatirityAzayaM samadhigamyAgnikAyaprakaraNasamAptyanantaraM prathamaM vanaspatikAyasvarUpaM vijJAtukAmasya ziSyasya prativodhanAya paJcamaM vanaspatikAyoddezaM kathayati-taM No,' ityAdi / __yathA vanaspatikAyopamardananivRttyA'nagAralaM labhyate, taM prakAraM nirdizati'taM No.' ityaadi| tattvoM ke jJAna meM utsAhita hoM / yahI kAraNa hai ki pahale vAyukAya kA svarUpa na kaha kara vanaspatikAya kA varNana kiyA jAtA hai-'taM No'. ityAdi / athavA-cauthe uddeza meM agnikAya ko 'dIrghalokazastra' batalAyA hai / dIrghalokakA artha vanaspatikAya hai, yaha Azaya jAnakara agnikAya ke prakaraNa ke pazcAt hI ziSya ko vanaspatikAya kA svarUpa jAnane kI icchA honA svAbhAvika hai / jijJAsA ke anurUpa diyA huA upadeza hI adhika saphala hotA hai, ataH ziSya kI jijJAsA tRpta karane ke lie pAMcaveM uddeza meM vanaspatikAya kA kathana kiyA jAtA hai-'taM No'. ityAdi / vanaspatikAya kI hiMsA se nivRtta hone para hI sAdhutA prApta hotI hai, vaha kisa prakAra prApta hotI hai ? so kahate haiM-'taM No.' ityaadi| tonA jJAnamAM utsAhita thAya. A kAraNathI prathama vAyukAyanA svarUpane nahi kahetAM vanaspatizAyarnu pani 42vAmA mAvyu cha-'taM No.' tyAdi. athvaa-yaa| dezabhai maniyara dIrghalokazana' tarI matAvyu che. dIrghalekane artha vanaspatikAya che; e Azayane samajIne agnikAyanA prakaraNanI pachI ja ziSyane vanaspatikAyanA svarUpane jANavAnI IcchA hoya-thavI te svAbhAvika che. jIjJAsAne anurUpa Apela upadeza ja adhika sakala thAya che, e kAraNathI ziSyanI jIjJAsA tRpta 42vAne bhATe yAMnyamA dezamA vanaspatiyatuM viveyana 42pAmA mAva-taMNo.' tyAhi. vanaspatikAyanI hiMsAthI nivRtta thayA pachIja sAdhutA prApta thAya che, te kayA 12 prApta thAya che. te 4 cha-'taM No.' tyAdi
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 AcArAgasUtre taM No karissAmi samuTThAe mattA maima, abhayaM vidittA taM je No karae, esovarae etthovarae, esa aNagAretti pavuccai / / sU0 1 // chAyAtaM no kariSyAmi samutthAya matvA matimAn , abhayaM viditvA taM yo no kuryAt , epa uparataH atroparataH, epaH anagAra iti procyate // sU0 1 // TIkA-- matimAna medhAvI zramaNanigranthAdidezanAzramaNasaMjAtaheyopAdeyavivekavAnityarthaH / matvA vanaspatikAyasvarUpaM vijJAya vibhAvayati-ahaM samutthAya AtmakalyANArthamudyuktaH san pravrajyAM gRhItvA, taM vanaspatikAyasamArambhaM no kariSyAmIti / mUlArtha-medhAvI puruSa vicAra karatA hai maiM AtmakalyANa ke lie udyata hokara vanaspatikAya kA AraMbha nahIM karUgA / jo puruSa saMyama ko jAnakara AraMbha nahIM karatA hai vahI AraMbha se uparata hai-vahI jina zAsana meM AraMbha se nivRtta kahalAtA hai / vahI anagAra kahalAtA hai / sU0 1 // TIkArtha-zramaNa nirgantha Adi kA upadeza sunane se jise heya aura upAdeya kA viveka utpanna ho gayA hai vaha vanaspatikAya kA svarUpa jAnakara isa prakAra vicAra karatA hai:-maiM AtmakalyANa ke lie udyata hokara-dIkSA lekara vanaspatikAya kA AraMbha samAraMbha nahIM karUMgA // mUlAtha-medhAvI purUSa vicAra kare che-huM AtmakalyANa mATe taiyAra thaIne vanaspatikAyane AraMbha nahi karuM. je purUSa saMyamane jANIne AraMbha karatA nathI te AraMbhathI uparata che, te ja jinazAsanamAM AraMbhathI nivRtta kahevAya che, teja mAgAra vAya che. // 1 // TIkA-zramaNa nirca Adine upadeza sAMbhaLavAthI jene heya ane upAdeyane viveka utpanna thaI gayA che. te vanaspatikAyanA svarUpane jANIne A pramANe vicAra kare che - huM AtmakalyANane mATe ughata-taiyAra thaIne-dIkSA laIne vanaspatikAyane AraMbha samAraMbha karIza nahi.
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 sU. 1 vanaspatikAyayatanA 585 __asyoddezasya vanaspatikAyaviSayakatayA'tra tacchabdena vanaspatikAyasamArambhaH parigRhyate / atra vanaspatikAyasvarUpavijJAnAnantaraM tatsamArambhavarjanapratijJApradarzanena jJAnakriyAbhyAM mokSa iti pratibodhitam / yaH abhayaM nAsti bhayaM yasmAt kasya cit pANinaH ityabhayaH sarvaprANiprANatrANalakSaNaH saMyamaH, taM-viditvA taM-vanaspatikAyasamArambhaM no kuryAt / eSaH uparataH vanaspatijIvaviSaye sarvathA samArambhAd vinivRttaH, atra asmin jinazAsane uparataH procyate, itynvyH| tathA eSaH pUrvoktalakSaNa uparataH 'anagAraH' iti procyate / anagAraguNAnAM saMpUrNatayA tatra sattvAt , sa evAnagArazabdavAcyo'stIti bhAvaH / atha vanaspatikAyasya samyagjJAnArtha prAguktASTavidhadvArANi nirUpaNI yaha uddeza vanaspatikAyasaMbaMdhI hai ataH yahA~ 'tat' zabda se vanaspatikAya kA samAraMbha liyA jAtA hai / pahale vanaspatikAya kA jJAna hotA hai phira usake AraMbha kA tyAga kiyA jAtA hai, yaha batalAkara sUcanA kI gaI hai ki mokSa, jJAna aura kriyAdonoM se hotA hai| jisase kisIbhI prANI ko bhaya nahIM aisA, prANImAtra kI rakSArUpa saMyama abhaya kahalAtA hai / use jAnakara vanaspatikAya kA samAraMbha na kare / isa prakAra vanaspatikAya ke AraMbha se virata puruSa jinazAsana meM 'uparata' kahalAtA hai aura vahI uparata puruSa anagAra hai, kyoM ki anagAra ke guNa pUrNarUpa se usImeM pAye jAte hai| vanaspatikAya kA svarUpa samyak prakAra se jAnane ke lie pUrvokta ATha // deza vanaspatiyasamadhI cha. me 12thI DiM 'tat' za74thI vnsptikAya samAraMbha levAmAM Ave che. pahelAM vanaspatikAyanuM jJAna thAya che. pachI tenA AraMbhane tyAga karavAmAM Ave che e batAvIne sUcanA karavAmAM AvI che ke-jJAna ane kriyA, A banethI mokSa thAya che. jenAthI koI paNa prANIne bhaya thAya nahi. e pramANe prANImAtranI rakSA5 saMyama te abhaya kahevAya che. tene jANIne vanaspatikAyane samAraMbha kare nahi. A pramANe vanaspatinA AraMbhathI virata puruSa jinazAsanamAM "uparata kahevAya che. ane teja uparata puruSa anagAra che. kAraNa ke-aNagAranA guNa pUrNarUpathI temAM ja jovAmAM Ave che. vanaspatikAyanuM svarUpa samyaphaprakAre jANavA mATe pUrvokata ATha dvArenuM nirUpaNa pra. A-74
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ 586 AcArAGgasUtre yAni, tatra lakSaNa - prarUpaNA - zastro - pabhogadvArANi pradarzayAmo'sminnuddeze, zepANi tu pRthivI kAya vadavagantavyAni / lakSaNadvAram nanu kathamidaM vijJAyate - vanaspatikAya: sacitto'stIti ? ucyate - yuktatyAgamAbhyAM vanaspatikAyasya sacittatvaM nirNIyate / tathAhi vRkSalatAdayo jIvazarIrANi dRzyatvAt, karacaraNAdisamudAyavat / tathA vRkSAdayaH kadAcit sacittA api jIvazarItvAt karacaraNAdisamudAyavadeva / dvAroM kA nirUpaNa karanA cAhie | unameM se lakSaNa, prarUpaNA, parimANa, zastra aura upabhoga dvAra yahA~ batalAte hai / zeSa dvAra pahale kahe pRthvIkAya ke samAna samajha lene cAhie / lakSaNadvAra zaGkA - vanaspatikAya sacitta hai, yaha kaise jAnA jA sakatA hai 2 samAdhAna -- yukti aura Agama se vanaspatikAya kI sacittatA kA nirNaya hotA hai / vaha isa prakAra - vRkSa aura latA Adi jIva ke zarIra hai, kyoM ki ve dRzya haiM / jo dRzya hote hai ve saba jIva ke zarIra hote hai, jaise Adi kabhI-kabhI sacitta bhI hote hai, kyoM ki ve jIva hAtha-paira zarIra hai, hote haiM ve sacitta hote hai, jaise hAtha-paira Adi kA samUha / ke Adi / tathA-vRkSa jo jIva ke zarIra tathA - vRkSa avyakta 12 le, tebhAMthI sakSaya, arUpayA, paribhASa, zastra bhane upaloga dvAra aDi matAve che. zeSa-bAkInA dvAra prathama pRthvIkAyamAM je kahyAM che tenA pramANe samajI levAM joie. lakSAgudvAra- zakA--vanaspatikAya sacitta che, e kevI rIte jANI zakAya che? samAdhAna--yukti ane AgamathI vanaspatikAyanI sacittatAneA nirNaya thaI zake che te A pramANe che-vRkSa ane latA Adi jIvanA zarIra che, kemake te dRzya che. je dRzya hoya che te sarva jIvanA zarIra hoya che. jevI rIte hAtha-paga Adi. tathA vRkSa di kaiAI kAI vakhata sacitta paNa hoya che, kAraNake te jIvanA zarIra che. je jIvanAM garIra TAya che te sacitta hoya che. jema hAtha-paga Adine samRddha. tathA vRkSa avyakta upacega
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 mU. 1 vanaspatikAya sacittatA 587 tathA-vRkSAH avyaktopayogamukhAdimantaH, avyaktacetanAvattvAt, suptamUcchitapuruSavat / atra vanaspatInAM dRzyatvahetunA jIvazarIratvaM siddhayati, tatazca sacittatvam / aparaJca-vRkSAH sacetanAH, sarvatvagapaharaNe maraNAt, ajavat / vanaspatikAyasya sacetanatvamagre'pi sAdhayiSyate-'se vemi-imaMpi jAidhammayaM eyaMpi jAidhammayaM' itytr| yadvA--avyaktopayogAdIni kaSAyaparyantAni jIvalakSaNAni pRthivIupayoga (cetanA) aura sukha Adi se yukta hai, kyoM ki una meM avyakta cetanA haiM, jo avyakta cetanAvAlA hotA hai vaha avyakta cetanAvAlA aura sukha Adi vAlA hotA hai, jaise supta yA mUrcchita puruSa / isa prakAra 'dRzyatva' hetu se siddha hotA hai ki-vanaspati, jIva kA zarIra hai aura jIva kA zarIra hone ke kAraNa sacitta bhI hai / isake atirikta aura bhI pramANa hai / jaise vRkSa cetanAvAn hai kyoM ki unakI sArI tvacA (chAla) haTAne para unakI mRtyu ho jAtI hai, sArI tvacA haTAne para jisa kI mRtyu ho jAtI hai vaha sacetana hI hotA hai, jaise bakarA / vanaspatikAya ko sacetanatA Age bhI-'se bemi-imaMpi jAidhammayaM eyapi jAidhammayaM' isa sUtra kI vyAkhyA karate hue siddha kI jaaygii| athavA--avyakta upayoga se lekara kaSAyaparyanta jIva ke jo lakSaNa pRthvI (cetanA) ane sukha AdithI yukta che, kemake temAM avyakta cetanA che. je avyakata cetanAvALA hoya che te avyakata cetanAvALA ane sukha AdivALA hoya che. jema sutelA athavA mUcchita purUSa. A prakAre "dakSyatva hetuthI siddha thAya che ke-vanaspati jIvanuM zarIra che ane jIvanuM zarIra hovAnA kAraNe sacitta paNa che enI sAthe bIjuM paNa pramANa che. jemake-vRkSa cetanAvAnuM che kemake tenI tamAma cAmaDI-chAla kADhI nAMkhavAthI tenuM mRtyu thaI jAya che. tamAma chAla kADhI nAMkhavAthI jenuM mRtyu thaI jAya che te cetana 1 hAya che. ravI zata 5421. vanaspatizAyanI yetanatA mAga 5-se vemi-imaMpi jAdhammayaM eyaMpi jAidhammayaM' 2mA sUcanI vyAzyA 42tI mate siddha 42pAmA mAze. athavA-avyakata upayogathI laIne kaSAya sudhI jIvanA je lakSaNa pRthvIkAyanAM
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 AcArAGgasUtre kAyodeze prAgabhihitAni, teSAM jIvalakSaNAnAM vanaspatikAye'pi sadbhAvAd vanaspatiH sacitto'sti, manuSyavaditi niNarNIyate / apica banaspatiH sacetanaH, bAlAdyavasthAsaMdarzanAt, anukUlapratikUlAhArAdinA puSTikAryAdidarzanAt, chedanabhedanAdinA mlAnatAdidarzanAca manuSya-zarIravat / ___yathA manuSyazarIramanukUlenAhArAdinA puSyati, tatpratikUlena tadabhAvena ca zuSyati, evaM vanaspatirapyanukUlajalavAtAdibhiH puSyatiH pratikUlajalavAtAdibhizca zuSyati / yathA vA chedanAdinA manuSyazarIraM hastAdi mlAyati, tathA kAya ke uddeza meM pahale kahe gaye hai ve saba vanaspatikAya meM bhI pAye jAte hai / isa kAraNa vanaspati manuSya Adi ke samAna sacitta hai / ___ tathA--vanaspati sacetana hai, kyoM ki usa meM bAlyAvasthA Adi dekhI jAtI hai, anukUla AhAra se puSTi aura pratikUla AhAra se kRzatA Adi dikhAI detI hai, aura chedana-bhedana Adi karane se murajhAnA vagairaha dekhA jAtA hai, jaise manuSya kA zarIra / tAtparya yaha hai ki jaise manuSya kA zarIra anukUla AhAra Adi se puSTa hotA hai aura pratikUla AhAra se yA AhAra ke abhAva se sUkha jAtA hai, usI prakAra vanaspati bhI anukUla jala-vAyu Adi se puSTa hotI hai aura pratikUla jala-vAyu Adi se sUkha jAtI hai / athavA jaise chedana-bhedana karane se manuSya kA zarIra hAtha Adi murajhA uddezamAM pahelA kahyAM che, te sarva vanaspatikAyamAM paNa jovAmAM Ave che. A kAraNathI vanaspati manuSya AdinA samAna sacitta che. tathA-vanaspati sacetana che, kemake temAM bAlyAvasthA Adi avasthAo jovAmAM Ave che. anukUla AhArathI puSTi ane pratikUla AhArathI kRzatA-durbalatA Adi dekhAya che, ane chedana, bhedana Adi karavAthI murajhAI javuM-karamAI javuM susta ke khinna thavApaNuM vagere jovAmAM Ave che. jevI rIte manuSyanuM zarIra, tAtparya e che ke jema manuSyanuM zarIra anuddala AhAra AdithI puSTa thAya che, ane pratikula AhArathI athavA te AhAranA abhAvathI sukAI jAya che tevI rIte vanaspati paNa anukUla jala, vAyu AdithI puSTa thAya che, ane pratikRla jala vAyu AdithI sukAI jAya che. athavA jevI rIte chedana -bhedana karavAthI manuSya zarIrane vAgha-paga Adi karamAI jAya che. te pramANe pAMdaDA, phala, phula, Adi vanaspati paNa chedana-medana
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ 589 AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 5 su. 1 vanaspatisacittatA pallava phalakusumAdirUpo vanaspatirapi chedanAdinA mlAyati, tasmAd vanaspatiH sacetana iti siddham / yadvA-vanaspatirjIvaH, cetanAvaccAt, manuSyavat, yathA manuSyasya zabdAdigrahaNazaktirUpA cetanA, tathaiva vanaspatau samupalabhyate / tathAhi - vakulAdayo gIta - surAgaNDUSa-kAminIcaraNatADanAdibhiH phalanti, zamIlajjAluprabhRtiSu ca svApAvabodhasaMkocAdayo dRzyante / zApAnugrahAbhyAmAntarau saMkocavikAzau samastavanaspatInAM bhavataH / uktaJca jAtA hai usI prakAra pattA, phala, phUla, Adi vanaspati bhI chedana - bhedana Adi se murajhA jAtI hai, isase siddha hotA hai ki vanaspati sacetana hai / athavA -- vanaspati jIva hai; kyoM ki cetanAvAlI hai, jaise manuSya / jaisemanuSya Adi meM zabda Adi ko grahaNa karane kI zaktirUpa cetanA hai usI prakAra vanaspati meM bhI zabda Adi ko grahaNa karane kI zaktirUpa cetanA pAI jAtI hai / bakula Adi ke vRkSa gota, madirA kA kullA, kAminI ke paira ke tADana Adi se phalate hai / zamI tathA lajjAvatI Adi meM svApa, (sonA) avabodha ( jAganA ) aura saMkoca (sikuDanA) dekhA jAtA hai / gApa aura anugraha se saba vanaspati meM saMkoca aura vikAsa hotA hai / kahA bhI hai : AdithI karamAI jAya che sukAI jAya che, A kAraNathI siddha thAya che ke vanaspati sacetana che. athavA--vanaspati jIva che, kemake-cetanAvALI che, jema manuSya. jevI rIte manuSya AdimAM zabda Adine grahaNa karavAnI zaktirUpa cetanA che. te pramANe vanaspatimAM paNa zabda Adine maheNu karavAnI zaktirUpa cetanA jovAmAM Ave che. khakula Adi vRkSa gIta, madirAnA gaMDUSa (kAMgalA), strInA pagathI thayeluM tADana AdithI phaLe che. zamI tathA lajjAvatI (rIsAmaNI) AdimAM suI javuM jAgavuM ane sa kecAI javuM vagere jovAmAM Ave che. zApa ane anugrahathI sarva vanaspatimAM sa MkeAca ane vikAsa thAya che. kahyuM che keH
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre "strINAM sparzAt priyaGgurvikasati vakulaH zIdhugaNDUpasekAt , pAdAghAtAdazokastilakakuravako vIkSaNAliGganAbhyAm / mandAro narmavAkyAcaTumRduhasanAcampako vaktravAtAd , vallI gItAnnameruvikasati ca puro nartanAt karNikAraH " // 1 // iti // Agamopi ___ "vaNassaI cittamaMtamakkhAyA aNegajIvA puDhosattA, annattha satthapariNaeNaM " iti / (dazavai0) pradarzitaM cAdhunikavaijJAnikaiH pratyakSatayA svakRtaprayogavizeSeNa vanaspatInAM sacittatvam , yathA-krodhAdimunnATayatAM tepAM gAlIpradAnAdibhatsanavAkyato "priyaMgu kA peDa striyoM ke sparza se vikasita hotA hai, bakula madirA ke kulle se khila uThatA hai / azoka vRkSa strI ke paira kA AghAta lagane se khila jAtA hai / tilaka vRkSa striyo ke dekhane se, tathA kuravaka unake AliMgana se khila uThatA hai / mandAra vRkSa vinodamaya vAkya sunakara, campaka mRduha~sI se, vallI vaktra (mukha) vAyu se aura nameru gIta se vikasita hotA hai / kanera kA peMDa sAmane nAcane se khila jAtA hai " // 1 // vanaspati kI sacetanatA Agama pramANa se bhI siddha hotI hai / daza vaikAlika sUtra meM kahA hai-zastrapariNata ko chor3akara zeSa saba vanaspati sacitta kaho gaI hai, vaha aneka jIvavAlI hai aura una jIvoM kI sattA pRthak pRthak hai"| __ Adhunika vaijJAnikoMne apane prayogoM dvArA pratyakSa dikhalA diyA hai ki-vanaspati sacitta hai / krodha Adi karane se-gAlI dene yA bhartsanA karane se vRkSa, latA Adi priyaMgune choDa strIonA sparzathI vikasita thAya che, bakula madirAnA kegaLA karavAthI khilI uThe che. azoka vRkSa strInA pagane AghAta lAgavAthI khilI uThe che. tilaka vRkSa strIone jevAthI tathA kuravaka strIonA AliMganathI khilI uThe che. mandAra vRkSa vinadamaya vAkya sAMbhaLIne, campaka mRdu hAMsIthI, vallI vakatra (mukha) vAyuthI ane nameru gItathI vikasita thAya che. kanerane choDa tenA sAme nAcavAthI khile che. tenA vanaspatinI sacetanatA AgamapramANethI paNa siddha thAya che. dazavaikAlika sUtramAM kahyuM che-"zastrathI pariNata- chedAelI)ne choDIne bAkInI sarva vanaspati sacitta kahelI che, te aneka jIvavALI che, ane te jIvonI sattA pRtha-pRthak che." Adhunika vaijJAnikoe potAnA prayogo dvArA pratyakSa-batAvI ApyuM che ke vanaspati sacitta che. krodha Adi karavAthI, gALa devAthI athavA tiraskAra karavAthI vRkSa, latA Adi
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 5 saM. 1 vanaspatisacittatA vRkSalatAdayaH saMkocamApadyante, stutivAkyaizca pravardhante, vikasanti ceti vanaspatInAM sacetanatve nAsti keSAzcid vivAdaH / ye tu sUkSmA vanaspatikAyAste cakSuSA naiva dRzyante, atasteSAM sacittatvaM bhagavadvacanamAtrAvagamyamiti tatrApi zraddhA karaNIyaiva / prarUpaNAdvAramvanaspatijIvA dvividhAH-sUkSmavAdarabhedAt / sUkSmAH sarvaloke kajjalakUpikAvat saMbhRtAH / bAdarAstu lokaikadeze santi / sUkSmAH pryaaptaapryaaptbhedaadvividhaaH| bAdarA dvividhAH-pratyekazarIra-sAdhAraNazarIrabhedAt / ekamekaM jIvaM saMkoca ko prApta hote haiM aura prazaMsA karane se baDhate, hai aura phUlate hai ataH vanaspati kI sacittatA meM aba kisI ko bhI vivAda nahIM hai / sUkSma vanaspatikAya ke jIva Akha se nahIM dikhAI dete / bhagavAn ke vacanoM se hI jAne jA sakate hai / una para zraddhA rakhanI cAhie / prarUpaNAdvAravanaspatikAya ke jIva do prakAra ke haiM-sUkSma aura bAdara / sUkSma jIva samasta lokAkAza meM kAjala kI kuppI kI taraha bhare hue hai / bAdara jIva loka ke eka-eka bhAga meM hote hai| sUkSma jIvoM ke bhI do bheda hai-paryApta aura aparyApta / bAdara jIva pratyekazarIra aura sAdhAraNazarIra ke bheda se do prakAra ke hai| saMkocane prApta thAya che ane prazaMsA karavAthI phUle che ane khile che e kAraNathI vanaspatinI sacittatAmAM have koIne paNa vivAda nathI. sUkSama vanaspatikAyanA jIva netrathI joI zakAtA nathI. te bhagavAnanA vacanathI ja jANI zakAya che. tenA para zraddhA rAkhavI joIe. prruupnnaavanaspatikAyanA jIva be prakAranA che (1) sUkSma ane bAdara. sUma jIva samasta lakAkAzamAM kAjalanI kupInI pramANe bharelA che. bAdara jIva lekanA eka-eka bhAgamAM hoya che. sUkSma jIvonA paNa be bheda che. (1) paryApta ane (2) aparyApta. bAdara chavA pratyeka zarIra ane sAdhAraNazarIranA bhedathI be prakAranA che. eka-eka jIva sambandhI
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ 592 AcArAgasUtre prati gataM pratyekam , pratyekaM zarIraM yeSAM te pratyekazarIrAH / pratyekanAmakarmodayavazAdephaikasya jIvasya zarIramaudArikaM vaikriyaM vA pRthak pRthag bhavati / evambhUtA jIvAH pratyekazarIrA ucyante / nArakadevamanuSyAH, dvIndriyAdayaH, pRthivyAdayaH, vRkSagucchAdivanaspatayazca pratyekazarIriNaH santi / ime pratyekAH pratyekajIvA api kathyante / pratyekazarIrA dvAdazavidhAH-vRkSa-guccha-gulma-latA-vallI-parvaga-tRNa-valayaritI-padhi-jalaruha-kuhaNabhedAt / tatra vRkSA dvividhAH-ekAsthikAH (ekavIjakAH) bahuvIjakAzca / tatraikAsthikA anekavidhAH-nimbAmrajambUkauzampAdayaH / bahuvIjakA apyanekavidhAH eka-eka jIvasaMbaMdhI zarIra pratyekazarIra kahalAtA hai / pratyekanAmakarma ke udaya se eka-eka jIva ke zarIra audArika aura vaikriya alaga-alaga hotA hai / aise alaga-alaga zarIra vAle jIva pratyekazarIra kahalAte hai-nAraka, deva, manuSya dvIndriya Adi, pRthvIkAya Adi tathA vRkSa, guccha Adi vanaspatijIva pratyeka zarIrI haiN| inhe pratyeka aura pratyekajIva bhI kahate haiN| pratyekazarIrI vanaspatikAya bAraha prakAra ke haiM-vRkSa, guccha gulma, latA, vallI, parvaga, tRNa, valaya, harita, auSadha, jalaruha aura kuhaNa / inameM vRkSa do prakAra ke hai-ekAsthika arthAt eka vIja vAle aura bahubIjaka arthAt bahuta bIjoM vAle / eka bIja vAle nIma, Ama, jAmana aura kauzamba Adi aneka prakAra ke hai / bahubIjaka bhI aneka prakAra ke haiM / jaise asthika, tinduka, zarIra pratyeka zarIra kahevAya che. pratyekanAmakarmanA udayathI eka-eka jIvanA zarIra dArika ane kriya alaga-alaga hoya che. evA alaga-alaga zarIravALA jIva pratyeka zarIra kahevAya che. nAraka, deva, manuSya, dvIndriya Adi. pRthvIkAya Adi tathA vRkSa, guccha Adi vanaspatijIva pratyeka zarIra che. tene pratyeka ane pratyeka jIva paNa kahe che. pratyezarI vanaspatiya mA2 prAranA cha-vRkSa, zu27, zukSma, satA, pakSI, parva, tRNu, 16ya, rita, bhauSadha, 1129 bhane e. emAM vRkSa be prakAranA che-ekAsthika arthAta eka bIjavALA, ane basthika arthAt ghaNAMja bIjavALAM. eka bIjavALA-lIMbaDa, AMbe, jAMbu ane kauzalba, Adi aneka prakAranA che. bahubIjaka eTale ghaNA bIjavALA paNa aneka prakAranA che. jemake -
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 5 sU. 1 vanaspatiprarUpaNA 593 asthika-tinduka-kapitthA-mbADaka-mAtuliGga-bilvA-malaka-panasa-dADimAdayaH / ____ ekAsthikAnAM vahuvIjakAnAM ca vRkSANAM mUlaikajIvamAzritya mUlakandaskandhakhazAkhApravAleSu pratyekamasaMkhyeyA jIvAH santi / eko mUlajIvastu mUlAdiphala. paryantaM sarvAvayavaM vyApya vRkSeSu tiSThati / nanvekAsthikAnAM bahuvIjakAnAM ca vRkSANAM mUlakandaskandhatvakzAkhAdayaH pratyekamasaMkhyeyajIvAH santi, iti yaduktaM tat kathamupapadyate, mUlAdiphalaparyantA vRkSAH sarve'pyekazarIrAkArA evopalabhyante, yathA-devadattasya zarIramakhaNDamekarUpamupalabhyate tadvat, tasmAdekazarIrAtmakA eva vRkSAH, kathamamI pratyekazarIrA asaMkhyeyajIvA iti ? ucyate(teMdU) kapittha (kaviTha), ambADaka, mAtuliMga, bilva, AmalA, panasa aura dADima Adi / ekAsthika aura bahubIjaka vRkSoM meM mUlake eka jIva ke sahAre mUla, kaMda, skaMdha, chAla, zAkhA,aura pravAla meM alaga-alaga asaMkhyAta jIva haiM / eka mUla jIva, mUla se lekara phala taka vRkSa ke sabhI avayavoM meM vyApta hokara rahatA hai| zaMkA--eka bIjavAle aura bahuta bIja vAle vRkSoM ke mUla, kanda, skandha, tvacA, zAkhA Adi pratyeka asaMkhyAta jIva vAle hai, yaha kathana sahI kaise ho sakatA hai ? mUla se lekara phalaparyanta vRkSa sabhI eka zarIrAkAra hI upalabdha hote haiM, jaise ki devadatta kA zarIra akhaMDa ekarUpa hI dekhA jAtA hai / ataH vRkSa eka-eka zarIrarUpa hI haiM / una meM asaMkhyAta pratyeka kisa prakAra ho sakate hai ? masthi, tindu, pittha, bhA, bhAtumi (minnaI), pi, (modI), mAmai, panasa ane dADama Adi. ekAsthika ane bahubIjaka vRkSemAM mULanA eka jIvanA AdhAre mUla, kaMda, skaMdha chAla, zAkhA ane pravAlamAM alaga-alaga asaMkhyAta jIva che. eka mUla jIva, mUlathI laIne phala sudhI vRkSanA sarva avayavamAM vyApta thaIne rahe che. zaMkA-ekabIjavALA ane bahubIjavALA vRkSonA mULa, kaMda, skandha, tvacAchAla, zAkhA Adi pratyeka asaMkhyAta jIvavALA che. A kathana sAcuM che ema kevI rIte kahI zakAya ? athavA e kathana sAcuM kevI rIte heI zake ? mUlathI laIne phala sudhI vRkSa sarva eka zarIrAkAraja upalabdha thAya che. jemake devadattanuM zarIra akhaMDa ekarUpaja jovAmAM Ave che. e mATe vRkSa eka eka zarIrarUpaja che. temAM asaMkhyAta pratyeka zarIra kevI rIte hoI zake che? pra. A.-75
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 594 AcArAgasUtre mUlaskandhAdiSu tepAmasaMkhyeyAnAmapi jIvAnAM pratyekanAmakarmodayAt pRthaka pRthageva ekaikazarIrasadbhAvena pratyekazarIratvaM sidhyati / ___ yadyapi vRkSANAM mUlAdiSu pratyekamasaMkhyeyA api jIvAH parasparaM vibhinnazarIrAH, tathApi prabalarAgadvepopacitatathArUpapratyekanAmakarmamAhAtmyAdeva parasparaM samAzliSTAH saMmizritA bhavanti / yathA zlepaNadravyeNa mizrIkRtya nirmitAyAM khasakhasaguTikAyAM pratyekabhAge svasvasattayA khasakhasavIjAni tiSThanti / yathA vA-guDamizritaistilaiH kRtAyAM tilapaTikAyAM tilAH svasvarUpeNa vartante, tathaiva pratyekazarIrA asaMkhyeyajIvAH mUlakandAdiSu pratyekaM tiSThanti / sAdhAraNa ___samAdhAna-mUla aura skandha Adi meM una asaMkhyAta jIvoM ke, pratyekanAmakama ke udaya se alaga-alaga eka-eka zarIra haiM, ataH ve saba pratyekazarIrI siddha hote hai| yadyapi vRkSoM ke mUla Adi meM asaMkhyAta jIva haiM aura una saba ke zarIra bhinna-bhinna hai, phira bhI tIna rAga-dveSa ke kAraNa upArjita pratyekanAmakarma ke prabhAva se hI ve saba Apasa meM mile hue-se rahate hai / jaise kisI cipakanI cIja meM milAkara banAI huI khasakhasa kI golI ke pratyeka bhAga meM khasakhasa ke vIja apanA alaga-alaga astitva banAye rakhate hai, athavA jaise guDa mile tiloM kI banAI huI tilapapaDI meM tiloM ke dAne apane apane svarUpa meM vidyamAna rahate hai, usI prakAra pratyekazarIrI asaMkhyAta jIva mUla, kanda Adi meM rahate haiM / sAdhAraNavanaspati se ina meM yaha bheda hai ki pratyekazarIrI samAdhAna-mUla ane skaMdha AdimAM te asaMkhyAta jIvonA pratyekanAmakarmanA udayathI alaga-alaga eka-eka zarIra che, te paNa tIvra rAgadveSanA kAraNe upArjita-prApta karelA pratyekanAmakarmanA prabhAvathIja te sarva ApasamAM-parasparamAM maLelA rahe che, jema keI cipakanI (cIkaNIcATI jAya tevI cIjamAM meLavIne banAvelI khasakhasanI goLInA pratyeka bhAgamAM khasakhasanAM bIja pitAnuM alaga alaga astitva banAvI rAkhe che. athavA jema goLa meLavelI talanI talapApaDI-talasAMkaLImAM talanA dANA pita-potAnA svarUpamAM vidyamAna rahe che, te pramANe pratyeka zarIrI asaMkhyAta jIva mala, kaMda AdimAM rahe che. sAdhAraNa vanaspatithI tenAmAM e bheda che ke pratyeka zarIra
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TokA adhya. 1 u. 5 sU. 1 vanaspatiprarUpaNA 596 vanaspatibhyastvetAvAn vizeSaH - pratyekazarIrAH parasparaM saMmizritA api bhinnA eva tiSThanti, sAdhAraNazarIrAstvanyonyAnuviddhA iti / patreSu pratyekaM mUlajIvAdbhinna ekaiko jIvaH / uktaM hi prajJApanAyAmekAsthikabahuvIjavRkSaprarUpaNAvasare - " pattA patteyajIviyA " iti / tathA-tAlasaralanAlikeravRkSANAM skandhazcaikajIvaH / taduktam" NANAvihaThANA, rukkhANaM egajIviyA pattA / dhoviegajIvo, tAla - sarala - nAkierINaM " // chAyA - nAnAvidha saMsthAnAni, vRkSaNAm ekajIvikAni patrANi / skandho'pi ekajIvaH, tAlasarala nArikelAnAm || (prajJA0 ) jIva Apasa meM mile hue bhI bhinna-bhinna rahate hai kintu sAdhAraNazarIravAle jIva Apasa meM anuviddha - eka rUpa hokara rahate hai / tAtparya yaha hai ki - pratyekazarIrI jIvoM kA zarIra alagaalaga hotA hai kintu ina sAdhAraNazarIrI jIvoM kA zarIra eka hI hotA hai / pattoM meM mUla jIva se bhinna eka-eka jIva alaga-alaga hote hai / prajJApanA sUtra meM ekabIja aura bahubIja vRkSoM kI prarUpaNA karate hue kahA hai- 'pattA patteyajIviyA' arthAt patte pratyeka jIva vAle hai / tathA tAla, sAla, nAlikera Adi vRkSoM kA skandha eka jIva hai / kahA hai " nAnA prakAra ke AkAra vAle vRkSoM ke patte pratyekajIva haiM aura tAla, sarala tathA nAriyala ke skandha ekajIva haiM 1 "3 jIva paraspara maLelA chatAM paNa bhinna-bhinna rahe che; parantu sAdhAraNa zarIravALA jIva parasparamAM anuviddha ekarUpa thaIne rahe che. tAtparya e che ke-pratyekazarIrI jIvAnAM zarIra alaga-alaga hAya che. kintu A sAdhAraNazarIrI jIvAnu zarIra ekaja hAya che. yattAM-yAMhaDAMbhAM, bhUkha lavadhI bhinna bhe-bhe! lava alaga-alaga hoya che. prajJApanAsUtramAM ekakhIja ane mahukhIja vRkSeAnI prarUpaNA karatA thakA kahyuM che keH " pattA patteyajIviyA' arthAt yattAM pratye lavavAjA hai. tathA tAla, sarala, nALiera Adi vRkSAnAM skaMdha eka jIva che, kahyu che keH"nAnA prakAranA AkAravALA vRkSAnAM pattAM-pAMdaDAM pratyekajIva che. ane tAla, sarala tathA nArielanA dha ekajIva che. ''
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ 596 AcArAGgamatre ___ puSpeSu anekajIvAH-saMkhyAvA asaMkhyAtA anantA vA santi / uktaJca"puSphA aNegajIvA " iti / "pupphA jalayA thalayA, viMTavaddhA ya nAlibaddhA ya / saMkhijjamasaMkhijjA, bodhavA'NaMtajIvA ya" || chAyA-puSpANi jalajAni sthalajAni, vRntavaddhAni ca nAlibaddhAni ca / sakhyeyAni (saMkhyeya jIvAni) asaMkhyeyAni (asaMkhyeya jIvAni) boddhavyAni ananta jIvAni ca / / (prajJA0) yattu " puSpANi caikajIvAni mantavyAnI"-ti zIlAGkAcAryairabhihitaM tat prAmAdikam , prajJApanAsUtravirodhAt / / ___ phaleSu mUlajIvamAzritya pratyekaM dvau dvau jIbI staH / doNNi ya jIvA phale bhaNiyA" iti prajJApanAvacanAt / vRkSAH prarUpitAH, athagucchAdayaH procyante phUlo me aneka-saMkhyAta asaMkhyAta athavA ananta jIva hote hai / kahA bhI hai-"pupphA aNegajIvA" phUla aneka jIva vAle hote hai / "jala meM utpanna hone vAle, sthala meM utpanna hone vAle, hantavaddha yA nAlibaddha phUla sakhyAta, asaMkhyAta athavA ananta jIva vAle samajhane caahie| (majJApanAsUtra) "phUla eka jIva vAle hote haiM" yaha gIlAGkAcArya kA kathana bhUlabharA hai, kyoM ki yaha prajJApanAsUtra se viruddha hai| phaloM meM mUla jIva kI apekSA pratyeka do-do jIva hai / prajJApanA sUtra meM kahA hai" phala meM do jIva kahe gaye haiN|" yahA~ taka vRkSoM kA nirUpaNa kiyA / ava guccha Adi ke viSaya meM kahate hai mAM aneka saMkhyAta asaMkhyAta athavA ananta-jItra hoya che. kahyuM paNa che-'pupphA aNegajIvA' "dU mane vA DAya cha " "jalamAM utpanna thavAvALAM, sthaLamAM utpanna thavAvALAM vRttabaddha athavA nAlibaddha phUla saMkhyAta asaMkhyAta athavA ananta jIvavALAM che, ema samajavuM naye." (prajJApanAsUtra). phUla eka jIvavALAM hoya che A zIlAMkAcAryanuM kathana bhUlabharyuM che, kemake te prajJApanA sUtrathI viruddha che. phalemAM mUla jIvanI apekSA pratyeka be-be jIva che. prajJApanAsUtramAM kahyuM che"sbhaa me 71 sA che." ahiM sudhI vRkSonuM nirUpaNa karyuM, have guccha AdinA viSayamAM kahe che
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 sU. 1 vanaspatimarUpaNA 597 gucchA anekavidhAH-ADhakI-vRntAkI-tulasI-pippalIprabhRtayaH / gulmAHisvaskandhabahukANDapatrapuSpaphalopetAH, te'nekavidhAH-serikA-navamAlikA-koraNTakabandhujIvakAdayaH / latA anekavidhAH-padmalatA-nAgalatA'zokalatAcampakalatAdayaH / yasya vanaspatestiryak tathAvidhAH zAkhAH prazAkhA vA na prasRtAH sA latocyate / / ____vallyo'nekavidhAH-puSpaphalI-kUSmANDI-kAliGgI-tumbI- trapupI-kozAtakI -paTolAdayaH / parvagA anekavidhAH-ikSu-vaMza-nalavaMza-vetasaprabhRtayaH / tRNAnianekavidhAni-kuzadUrvAdIni / valayAni-tAla-tamAla-ketakI-kadalI-kandalyA guccha aneka prakAra ke hai / jaise-arahara vRntAkI, tulasI, pippalI Adi / jinakA tanA choTA ho, kAMDa bahuta ho aura jo patto, phUloM aura phalo se yukta hoM unhe gulma kahate hai / ve bhI kaI prakAra ke haiM / yathA--serikA, navamAlikA, koraNTaka, bandhujIvaka vagairaha / latAe~ bhI aneka prakAra kI hai| jaise-padmalatA, nAgalatA, azokalatA, campakalatA Adi / jisa vanaspati kI tirachI athavA khAsa taraha kI zAkhAe~-prazAkhAe~ nahIM phailatIM vaha latA kahalAtI hai| vallI ke bhI aneka bheda hai / jaise-puSpakalI, kUSmANDI, kAliMgI, tumbI, trapuSI, (kakaDI) kozAtakI tathA paTolAdi / parvaga bhI aneka prakAra ke hai| jaise-ikSu, (selarI) vaMza, (vAsa) nalavaza, veta Adi / kuza aura dUba Adi tRNa aneka prakAra ke hote hai| tAla, tamAla, ketakI, kadalI, kandalI Adi valaya gu27 mane nA che. va De-tuvera, gralsii, tulasI, pisI, mA. jenA thaDa nAnA heya, kAMDa bahuja hAya ane je pattAM-phUla ane phaLethI yukta hoya tata zuddhama 49 . te 55 ghara prA2nA che. bha-se2i4A, navabhAti, AraTa, baMdhujIvaka vagere, latAo paNa aneka prakAranI che. jevI rIte ke-padmalatA, nAgalatA, azakatatA, campakalatA Adi. je vanaspatinI tirachI athavA khAsa tarahanI zAkhAo-prazAkhAo phelAtI nathI te latA kahevAya che. 1dIna 55] mane me cha. revI zata pu55sI, bhAMDI, ahiMsA, tummA, dhuSI, Audsii tathA paTodAhi. pa 5Y mane prAranA 2. bha-zerI, qAMsa, nalavaMza ta Adi. kuza-dAbhaDe ane daba-dha Adi tRNa aneka prakAranAM hoya che. tAsa, tamAsA, tI, 46sI-3, 4.1lI mAhina saya upAya che. tasIya, (diaent)
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ .598 AcArAGgamutre dIni / haritAni - tandulIyaka- vastula- mArjArapAdikA - pAlaGkyAdIni / oSadhyaHzAli - vrIhi- godhUma - yava - barjarI - mudra - mApAdayaH / jalaruhAH - utpala - padma-kumuda - nalina - puNDarIka - zatapatra - sahasrapatra - kokanadA - ravinda - panaka - panakacaTTa - zaivAlAdayaH / kuNAH bhUmisphoTakAsspakAya - sarpacchatrAdayaH / uktAH pratyekazarIrA vanaspatayaH / atha sAdhAraNazarIrAH prarUpyantesAdhAraNa nAmakarmodayAdanantAnAM jIvAnAM sAdhAraNamekaM zarIraM bhavati / tasmAt sAdhAraNamekaM zarIraM yeSAM te sAdhAraNazarIrAH / nanu kathamanantajIvAnAmekaM zarIraM saMbhavati, tathAhi - yaH khalu prathamaM kahalAte hai | tandulIyaka, vastula, mArjArapAdikA, pAlaMkI Adi ko harita kahate hai / zAli vrIhi (dhAna) o gehU~, jau, bAjarI, mUga, uDada Adi ke paudhe oSadhi kahalAte hai / utpala, padma, kumuda, nalina, puNDarIka zatapatra, sahasrapatra, kokanada, aravinda, panaka, panakacaTTa, zaivAla Adi ko jalaruha kahate hai / bhUmisphoTaka, ApakAya aura sarpachatra Adi kuhaNa kahalAte hai / yahA~ taka pratyekazarIra vanaspati kA vivecana huA / sAdhAraNazarIra kA prarUpaNa isa prakAra hai sAdhAraNa nAmakarma ke udaya se ananta jIvoM kA eka sAdhAraNa hotA hai / jinakA zarIra sAdhAraNa arthAt eka ho, ve sAdhAraNazarIra kahalAte hai / zaGkA -- ananta jIvoM kA zarIra eka kaise ho sakatA ho ? kyoM ki pahale vastusa (jathuvA) bhArlazyAhi, pAsa DI (suvApAsa4) sAhine hasti uhe che. zAlI, zrIddhi (dhAnya) gehUM-dha, 45, mAro, bhaga, Aucha Ahi yoSadhi uDevAya che utyasa, padma, bhuha, nalina, puMDarIDa, zatapatra, sahakhapatra, omnaha, araviMha, pana4, panayaTTa. zaivAla Adine jalaruha kahe che. bhUmisphATaka, ApakAya ane sarpa chatra mAhi- huDa uvAya che. ahiM sudhI pratyeka vanaspatinuM vivecana thayu, sAdhAraNa zarIranuM prarUpaNu A prakAre che-- sAdhAraNanAmakarmAMnA udayathI ananta jIvAnu eka sAdhAraNazarIra hAya che. jenuM zarIra sAdhAraNu arthAt eka heAya te sAdhAraNazarIra kahevAya che. zaMkA- ananta thavAnAM zarIra eka kevI rIte hoI zake che ? kemake pahela vahelA
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 5 sa. 1 vanaspatiprarUpaNA 599 jAtastena taccharIramutpAditaM sarvathA svAyattIkRtaM ca kathaM tatrAnyeSAM jIvAnAmavakAzaH, na hi devadattazarIre devadatta ivAnye'pi jIvAH sarvAvayaveSu sahaiva parasparAnupravezapUrvakaM prAdurbhavanti ? yadvA-yenaiva taccharIraM niSpAdya satyavakAze svetaraiH saha parasparAnupravezena svAdhInaM kRtaM sa eva yatra pradhAnaH syAt, tatazca tasyaiva paryAptAparyAptavyavasthA, prANApAnAdiyogya pudgalopAdAnaM vA bhavet, natu zeSANAm ? atrocyate nAyaM prazno yuktipathamArohati, zaGkAkarturjinazAsanaparijJAnAbhAvAt / pahala jo jIva utpanna huA usane vaha zarIra utpanna kiyA aura use pUrI taraha apanA liyA / phira usa zarIra meM dUsare jIvoM ko avakAza kisa prakAra mila sakatA hai ? devadatta ke zarIra meM devadatta kI taraha anya jIva bhI saba avayavoM meM, eka dUsare meM milakara utpanna kaise ho sakate hai ? athavA -- jisa jIvane vaha zarIra utpanna karake, avakAza hone para apane se bhinna anya jIvoMke sAtha milakara grahaNa kiyA hai vahI jaiva usa zarIra meM pradhAna hogA / aisI sthiti meM usI kI paryApta aura aparyApta kI vyavasthA hogI / vahI prANApAna Adi ke yogya pudgaloM ko grahaNa karegA / zeSa jIvoM ke viSaya meM kisa prakAra yaha vyavasthA ho sakatI hai / samAdhAna --- yaha zaMkA ucita nahIM kahI jA sakatI, kyoM ki zaMkAkAra ko jinazAsana kA parijJAna nahIM hai / je jIva utpanna thayA teNe te zarIra utpanna karyu ane teNe pUrI rIte peAtAnuM karI lIdhuM. pachI e zarIramAM khIjA jIvAne avakAza kevI rIte maLI zake che? devadattanA zarIramAM devadattanI pramANe anya jIva paNa tamAma avayaveAmAM eka bIjAne maLIne utpanna kevI rIte thaI zake che? athavA je jIve A zarIra utpanna karIne avakAza maLatAM peAtAnAthI bhinna anya jIvAnI sAthe maLIne grahaNa karyuM" che te jIva e zarIramAM pradhAna thaze. evI avasthAmAM sthitimAM enI paryApta ane aparyAptanI vyavasthA thaze. teja prANaapAna AdinA ceAgya pudgalene grahaNa karaze. zeSa-mAkInA jIvAnA viSayamAM e vyavasthA kevI rIte thaI zake che? samAdhAna--A zaMkA ceAgya nathI kemake-zakA karanArane jina, zAsananuM parijJAna nathI.
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre sAdhAraNa nAmakarmaprabhAvAdanantA api jIvA ekasminneva kAle sahevotpattideze tiSThanti, sadaiva paryApta nirvarttayanti, sahaiva prANApAnayogyapudgalAnupAdadate, sadaiva ca teSAmAhArAdipudgalagrahaNam, tasmAnna kAcidanupapattiriti / uktaJca bhagavatA - " samayaM vakaMtANaM, samayaM tesiM zarIranivvittI / samayaM ANaggahaNaM, samayaM ussAnIsAsA // 16 // ekkassa u jaM gahaNaM, vahUNa sAhAraNANa taM caiva / jaM bahuyANaM gaNaM, samAsao taMpi egassa // 17 // chAyA - samakaM vyutkrAntAnAM samakaM teSAM zarIranirvRttiH / samakamAnagrahaNaM, samakamucchravAsaniHzvAsau // 16 // ekasya tu yad grahaNaM, bahUnAM sAdhAraNAnAM tadeva | yad vahukAnAM grahaNaM, samAsatastadapyekasya // 17 // 600 sAdhAraNa nAmakarma prabhAva se ananta jIva eka hI kAla meM sAtha hI utpatti deza meM utpanna hote hai, sAtha hI paryAptiyA pUrNa karate hai, sAtha hI prANApAna ke yogya pudgaloM ko grahaNa karate haiM aura sAtha hI AhAra Adi ke yogya pudgaloM ko grahaNa karate hai / ata eva isa kathana meM tanika bhI ayukti nahIM hai / bhagavAn ne kahA hai "sAtha hI ve jIva utpattideza meM Ate hai, sAtha hI unakA zarIra banatA hai, sAtha hI prANa grahaNa karate haiM, sAtha hI ucccAsa- niHzvAsa hote haiM (16) eka jIva jo grahaNa karatA hai vaha bahuta jIvoM ke lie samAna hotA hai aura bahuta jIva jo grahaNa karate haiM vaha eka jIva ke lie bhI hotA hai (17) sAdhAraNa nAmaka nA prabhAvathI ananta jIva ekaja kAlamAM sAtheja utpattidezamAM utpanna thayA che. sAtheja paryAptie pUrNa kare che. sAtheja prANa apAnanA ceAgya-pudgalAne grahaNa kare che, ane sAtheja AhAra AdinA ceAgya pudgalAne grahaNa kare che. e mATe A kathanamAM jarApaNa asvAbhAvikatA athavA ayukatatA nathI. bhagavAne kahyuM che keH------ "te jIva eka sAtheja utpattidezamAM Ave che, sAtheja enAM zarIro khane che, sAtheja prANa grahaNa kare che. sAtheja zvAsechvAsa thAya che. (16) eka jIva je grahaNa kare che te badhAya jIvA mATe samAnapaNe thAya che, ane tamAma jIvA je grahaNa kare che te eka jIvane mATe paNa thAya che. (17)
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 mU. 1 vanaspatiprarUpaNA sAhAraNamAhAro, sAhAraNamANapANagahaNaM c| __sAhAraNajIvANaM, sAhAraNalakSaNaM evaM" // 18 // (prajJA0 115) chAyA-sAdhAraNamAhAraH, sAdhAraNamAnaprANagrahaNaM ca / sAdhAraNajIvAnAM, sAdhAraNalakSaNametat // 18 // evaM ca parasparAnuviddhAnantajIvasamUharUpeNa ekazarIrAvasthAyino jIvAH sAdhAraNazarIrA iti siddham / ete sAdhAraNajIvazabdena sAdhAraNazabdenApi ca vypdishynte| te'nekavidhAH-sUraNakanda - vajrakanda-zarkarAkanda - raktAlu-piNDAlu - lazunapalANDu-gRjana-zRGgaberAdayaH / vanaspatermUlasaMlagno bhUmyantargato bhAgavizeSaH kandaH / ete'nantajIvapiNDasvarUpAH santi / sAdhAraNa jIvoM kA AhAra sAdhAraNa hotA hai aura sAdhAraNa prANApAna kA grahaNa hotA hai, isa prakAra unakA yaha sAdhAraNa lakSaNa kahA gayA hai" // 18 // (prajJA0 115) isa prakAra siddha huA ki eka, dUsare meM mile hue anantajIvasamUharUpa se eka hI / zarIra meM rahane vAle sAdhAraNa jIva hai / ina jIvo ke lie 'sAdhAraNajIva' tathA 'sAdhAraNa' zabda kA bhI vyavahAra kiyA jAtA hai| sAdhAraNa jIva aneka prakAra ke hote hai / jaise-sUraNakanda, vajrakanda, zakkarakanda, ratAla, piMDAla, lahasuna, pyAja, gAjara, adarakha Adi / vanaspati ke mUlaka sAtha juDA huA aura jamIna ke andara rahane vAlA hissA kaMda kahalAtA hai / ye kaMda anaMta jIvoM ke piMDa haiN| sAdhAraNa jIne AhAra sAdhAraNa hoya che ane sAdhAraNa prANApAnanuM grahaNa hoya che. e pramANe tenuM A sAdhAraNa lakSaNa karyuM che (18)" A pramANe siddha thayuM ke eka bIjAmAM maLelA anantajIvasamUharUpathI eka ja zarIramAM rahevA vALAM sAdhAraNa jIva che. e jIvene mATe "sAdhAraNa jIva tathA "sAdhAraNa" zabdane paNa vyavahAra karI zakAya che. sAdhAraNa 1 mane prAranA DAya che. sama-sU2646, tANu, piMDA, lasaNa, DuMgaLI, gAjara, Adu Adi. vanaspatinA mULanI sAthe joDAelA ane jamInanI aMdara rahevAvALe bhAga kaMda kahevAya che A kaMda anaH jInA piMDa che. pra. A.-76
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 AcArAGgasUtre bAdarA vanaspatayaH saMkSepataH paDvidhAH-agravIja-mUlabIja-parvabIja-skandhabIja-vIjaruha-saMmUcchimabhedAt / agre bIjaM yeSAM te-agravIjAH koraNTakamabhUtayaH / mUlameva bIjaM yeSAM te mUlavIjAH kadalyAdayaH / parvaNi granthau sandhimAge parva vA bIjaM yeSAM te parvavIjAH ikssu-vNsh-vetrprbhRtyH| skandhaH sthuDaM, sa eva vIjaM yepAM te skandhavIjA: araNi-zallakI-snuhIprabhRtayaH / vIjAd rohanti prAdurbhavantIti vIjaruhAH zAli-godhUma-java-makkA-varjarIprabhRtayaH / saMmUrcchanti bIja vinA'pi dagdhabhUmAvapi samudbhavantIti saMmUcchimAH pRthivIjalasaMyogamAtrajanitAstRNavizepAH / bAdara vanaspati saMkSepa meM chaha prakAra kI hai-(1) agrabIja (2) mUlavIja (3) parvabIja (4) skandhabIja (5) bIjaruha aura (6) saMmUrchima | jina vanaspatiyoMkA bIja Age rahatA hai aisI koraNTaka Adi vanaspatiyA agrabIja kahalAtI hai / parva (pora-saMdhibhAga) meM jinakA bIja ho, yA parva hI jinakA bIja ho unheM parvavIja kahate hai, jaise-Ikha, bAsa, beMta aadi| skaMdha jinakA bIja ho aisI araNi, zallakI, snuhI (thuhara) vagairaha skandhabIja kahalAtI hai / zAlI, gehU~, jau, makkI, bAjarI vagairaha bIja se ugane vAlI vanaspati ko bIjaruha kahate haiM / bIja ke vinA bhI, jalI huI jamIna Adi meM bhI pRthvI aura jala ke saMyogamAtra se utpanna hone vAlI vanaspati saMmUrchima kahalAtI hai| mA62 vanaspati sapamA cha prA2nI cha- (1) maamIra, (2) bhUmI, (3) udular, (4) 24-85ilor, (5) mA0427, (6) sabhUbhi. 2 vanaspatimArnu bIja AgaLa rahe che evI keTaka Adi vanaspatio abIja kahevAya che. mULa eja jenuM bIja hoya evI kadaLI Adi vanaspatio mULabIja che-para-saMdhibhAga)mAM jenuM bIja hoya tene parvabIja kahe che, jemake -zelaDI, vasa, netara Adi. skaMdha jenuM bIja hoya te araNa zalya, snehI (ra) vagere skaMdhabIja kahevAya che. zAlI, ghauM, java, makAI, bAjarI vagere bIjathI ugavA vALI vanaspatine bIjarUha kahe che. bIja vinA paNa baLI gaelI jamIna AdimAM paNa pRthvI ane jalana saMgamAtrathI utpanna thavA vALI vanasapati te saMmUIima kahevAya che.
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 sU. 1 vanaspatiprarUpaNA 603 AkArataH pratyekavanaspatirUpeNa dRzyamAnA api vanaspatayo'nantajIvAH snti| teSAM lakSaNamucyate yasmin mUle bhagne sati samazcakrAkAro bhaGgo bhavati, tatra niyamato'nantA jIvA bhavanti / tathA yasmin skande bhagne saMti samazcakrAkAro bhaGgodRzyate tatrApya , nantA jIvAH / evaM zeSeSu skandha-tvak-zAkhA-pravAla-patra-puSpa-phala-bIjeSvapi vijJeyam / IdRzazva bhaGgaH prAyeNAparikAvasthAyAM bhavati / tathA yasya vanaspatemadhyagatasArabhUtakASThApekSayA bahulatarA sthUlA tvag bhavati sA tvgnntjiivsvruupaa| AkAra se pratyekavanaspati ke samAna dikhAI dene vAlI vanaspatiyA~ bhI ananta jIva __ vAlI hotI hai / unakA lakSaNa yaha hai jisakA mUlabhAga toDane para samAna cakrAkAra bhaMga hotA hai, usameM niyama se anaMta jIva hote hai / isI prakAra jisakA kanda bhAgane para samAna cakrAkAra bhaMga dikhAI de usameM bhI anaMta jIva hote hai| yahI bAta skaMdha, tvacA, zAkhA, pravAla, patra, puSpa, phala aura bIjoM ke viSaya meM bhI samajhanI cAhie / isa prakAra ke bhaMga prAyaH saba hote hai jaba vanaspati kaccI hotI hai| isake atirikta jisa vanaspati ke bIca ke sArabhAga kI apekSA chAla bahuta moTI hotI hai vaha chAla bhI anaMta jIva vAlI hotI hai / AkArathI pratyeka vanaspatinA samAna-sarakhI-dekhAvAvALI vanaspati paNa ananta jIvavALI hoya che. tenuM lakSaNa e che. ke jenAM mULabhAgane teDavAthI samAna cakrAkAra bhaMga thAya che, temAM niyamathI ananta jIva hoya che. e pramANe jene kada bhAMgavAthI samAna cakAkAra bhaMga tha dekhAI Ave temAM paNa ananta jIva hoya che. eja pAta 24, tvanyA, zAmA, pravAsa, patra-5isi, J05, 58 2mane mIlanA viSayamA paNa samajavI joIe. A prakArane bhaMga prAyaH kyAre thAya che ke jyAre vanaspati kAcI hoya che tyAre thAya che. enA sivAya je vanaspatinA vaccamAM sArabhAganI apekSA chAla ghaNuM ja moTI heya che, te chAla paNa anaMtajIvavALI hoya che.
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ TF 31 AcArAGgastre tathA - kisalayarUpe patrAGkure udgamyamAne niyamato'nantA jIvA bhavanti / uktaJca prajJApanAyAM prathamapade / " savyo'vi kisalao khalu, uggamamANo anaMtao bhaNio. " ityAdi / chAyA - sarvo'pi kisalayaH khalu udgacchan ananta bhagitaH ityAdi / vanaspatirbhidyamAnaH pRthivIsadRzena bhedena bhidyate, so'pyanantajIvasvarUpaH / anyaccagUDhasirAgaM pattaM, sacchIraM jaM ca hor3a nicchIraM / (6 jaMpi ya paTTaNasaMdhi, anaMtajIvaM viyANAhi // 1 // " iti / ( prajJA0 ) chAyA - gUDhazirAkaM patraM, sakSIraM yacca bhavati niHkSIram / yadapi ca praNaSTasandhi, anantajIva vijAnIhi // 1 // iti / 604 tathA -kauM pala jaba utpanna hotI hai to usameM bhI anaMta jIva hote hai / prajJApanA ke pahale par3ha meM kahA hai " " ugate hue sabhI kisalaya anaMtakAya kahe gaye haiM / jisa vanaspati kI graMthi yA pora, toDanepara rana se bharI ho, yA jo vanaspati, TUTane para pRthvI ke samAna bhedoM se TUTe, vaha bhI anaMtajIvavAlI hotI hai / aura bhI kahA hai: " jisa ke taMtu sApha dikhAI na dete hoM, tathA jisakI saMdhi bilakula dikhAI na detI ho aisA pattA, agara dUdhavAlA ho yA usameM dUdha utpanna na ho, use bhI anaMtajIvavAlA samajhanA cAhie "" tathA--ku paLa jyAre utpanna thAya che tyAre temAM paNa anaMta jIva hoya che. prajJApanAsUtranA prathama padamAM kahyuM che ke: " ugatAM hoya te sava` zilaya ( padhruva tAjA kumaLA pAnane samUha) anantakAya kahyAM che. " je vanaspatinI graMthigAMTha athavA pAra, teADavAthI rajathI bharelI, hAya athavA je vanaspati, tUTavAthI pRthvInA samAna bhedothI tUTe te paNa anaMta jIvavALI hAya che. khIjuM paNa kahyuM che keH "nenAM taMtuyo yodhyAM heyAtAM na hoya, tathA nenI saMdhi ( saaNdhe| ) khIlakula dekhAtI hAya nahi,evAM pAMdaDA dUdhavALAM hAya athavA emAM dUdha utpanna hAya nahi, tene paNu anata-jIva vALA samajavA joI e. ''
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 sU. 1 vanaspatimarUpaNA 605 gUDhazirAkamiti gUDhAH alakSyamANAH zirA-nADIjAlaM tantujAlamiti vA yasya tat / praNaSTasaMdhIti-praNaSTA-sarvathA'nupalakSyamANaH, sandhiH patradvayasaMyogarUpI bhAgo yasya tat / etAdRzaM patraM sakSIraM sadugdham , niHkSIram anutpannadugdhaM vA tadanantajIvaM vijaaniihiityrthH| evamanye'pyanekavidhAH zaivAlAdayo'nantajIvAH svabuddhayA gurugamena vA paribhAvanIyAH / vistaratastu jijJAsubhiH prajJApanAsUtraM vilokanIyam / mUkSmanigodAstu bhagavadvacanAvagamyA eva, anantazarIrasaMghAte satyapyatisUkSmatvAnnAsmAkaM cakSuHpathe'vataranti / " ANAgijjhA ee cakkhupphAsa na te iti" iti vacanAt / uktazca prajJApanAyAM sadRSTAntaM nigodajIvasvarUpaM, yathA isI prakAra sevAra Adi anyAnya vanaspatiyo ko bhI apanI buddhi se yA gurugama se anaMtajIvavAlI samajha lenI cAhie / jinhe vistArapUrvaka jAnanA ho unheM prajJApanAsUtra dekhanA caahie| sUkSma nigoda bhagavAn ke vacana se hI samajhe jA sakate hai / eka zarIra meM anaMta jIvoM kA piNDa hone para bhI ve jIva itane mUkSma hote hai ki hama apane netroM se (Agama) unhe nahIM dekha sakate / kahA bhI hai-"ye jIva sarvajJako AjJA se hI grahaNa kiye (jAne) jAte hai / Akhe unheM nahIM dekha sakatI" / prajJApanA sUtra meM udAharaNa ke sAtha nigoda kA svarUpa isa prakAra batalAyA hai-- e pramANe sevALa Adi judI-judI vanaspatione paNa pitAnI buddhithI athavA gurugamathI anaMtajIvavALI samajI levI joIe, jene vistArapUrvaka jANavAnI IcchA hoya teoe prajJApanA sUtra joI levuM joIe. sUkSmanigoda bhagavAnanA vacanathI ja samajI zakAya che (jANI zakAya che). eka zarIramAM anaMta jIvonA piMDa hovA chatA paNa te jIva eTalA sUkSma hoya che ke ApaNe ApaNA netrathI tene joI zakatA nathI. kahyuM paNa che ke -"te jIva sarvajJanI AjJA (Agama)thI ja grahaNa karavAmAM Ave che-jANavAmAM Ave che, netrathI te joI zakAtA nathI." prajJApanA sUtramAM udAharaNanI sAthe nigodanuM svarUpa A pramANe batAvyuM che
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 " --- AcArAGgasUtre - "jaha ayagolo dhaMto, jAo tattatavaNijjasaMkAso / sanco agaNipariNao, nigoajIve tahA jANa" // 1 // iti / chAyA-yathA'yogolo dhmAto, jAtastaptatapanIyasaMkAzaH / sarvo'gnipariNato, nigojIvAn tathA jAnIhi / / 1 / / yathA-ayogolo'gninA dhmAtaH taptasuvarNasadRzaH sarvAMzato'gnipariNato'gnirUpa eva bhavati he ziSya ! tathaiva nigodajIvAn jAnIhi / nigodajIvAnAM parimANasvarUpameva vijJeyam ayaM lokazcaturdazarajjuparimito'sti / eko rajjurasakhyAtayojanAtmakaH, yojana saMkhyAtAgulaparimitam , ekamaGgulamasaMkhyAtAkAzapradezAtmakaM bhavati / tasyAGgujasyaikaikAkAzapradeze nigodAnAmasaMkhyAtA golakAH, ekaikasmin golake nigodAnAmasaMkhyAtAni zarIrANi, ekakasmizca zarIre'nantA jIvA nivasanti / uktazca "jaise agni meM tapAyA huA lohe kA golA tape sone ke samAna pUrNatayA agnirUpa hI ho jAtA hai, he ziSya ! usI prakAra nigoda ke jIva samajho" / nigoda jIvoM kA parimANa isa prakAra samajhanA cAhie-- lokAkAza caudaha rAjU kA hai / eka rAjU meM asaMgkhyAta yojana hote hai aura saMkhyAta agula kA eka yojana hotA hai / AkAza ke asaMkhyAta pradeza-parimita eka aMgula hotA hai / isa aMgula ke eka-eka AkAza pradeza meM nigoda jIvo ke asakhyAta gole hote hai / eka-eka golaka meM asaMkhyAta zarIra hote hai aura eka-eka zarIra meM ananta jIvoM kA nivAsa hai / kahA bhI hai "jema agnimAM tapAvelo loDhAne goLa tapelA sonA-pramANe pUrNapaNe agnirUpa ja thaI jAya che, he ziSya ! e pramANe nigodanA jIva samaje." nigodanA chAnuM parimANa-e pramANe samajavuM joIe kAkAza cauda rAjune che. eka rAjUmAM asaMkhyAta jana thAya che, ane saMkhyAta aMgulane eka jana thAya che. AkAzanA asaMkhyAtapradeza-parimita eka aMgula hoya che. e aMgulanA eka-eka AkAzapradezamAM nigoda jInA asaMkhya geLA hoya che. eka-eka golakamAM asaMkhyAta zarIra hoya che ane eka-eka zarIramAM ananta ane nivAsa che. kahyuM paNa che-
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 mU. 1 vanaspatiprarUpaNA 607 " golA ya asaMkhijjA, huMti nigoyA asaMkhayA gole / ___ ekkeko ya nigoo aNaMtajIvo muNeyavo" // 1 // chAyA-golAca asaMkhyeyAH, bhavanti nigodA asaMkhyeyA gole / ekaikazca nigodaH, ananta jIvo jJAtavyaH // 1 // iti / tatrasthapratyekajIvasya taijasakAmaNe dve dve zarIre pRthak pRthak staH / tadekaikaM zarIramanantajJAnAvaraNIyAdiyAvadanantAntarAyakarmaNAM vargaNAbhiH saMyuktaM vartate / sA caikaikA vargaNA'nantamUkSmaparamANumayo bhavatIti mUkSmatvaM nigodanIvAnAM siddham / ye ca zarIratrayAGagulAsaMkhyeyabhAgazarIrAdibhedAH pRthivIkAyoddeze'bhihitAste vanaspatikAyAnAmapi bodhyA', kevalamanityaMstham aniyatAkAraM zarIrasaMsthA "aMgula ke eka AkAzapradeza meM asaMkhyAta gole, eka gole meM asaMkhyAta nigodazarIra aura eka-eka nigodazarIra meM anaMta jIva jAnane cAhie" // 1 // nigoda meM rahane vAle hareka jIva ke alaga-alaga taijasa aura kArmaNa zarIra hote hai, aura pratyeka garIra ananta jJAnAvaraNIya Adi tathA ananta antarAya karmoM kI vargaNAoM se saMyukta hai, vaha eka vargaNA anantasUkSmaparamANurUpa hotI hai / isa kathana se nigodiyA jIvoM kI sUkSmatA siddha hotI hai| pRthivIkAya ke uddeza meM tIna zarIra tathA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI avagAhanA Adi kA kathana kiyA hai, vaha vanaspatikAya ke lie bhI samajhanA cAhie / yahA~ vizeSa bAta yaha hai ki vanaspati jIvoM ke zarIra kA AkAra aniyata hotA hai| aMgulanA eka AkAzapradezamAM asaMkhyAta geLA, eka goLAmAM asaMkhyAta nigada-zarIra ane eka-eka nigada zarIramAM anantajIva jANavA joIe." [1] nigodamAM rahevA vALA dareka jIvane alaga-alaga taijasa ane kArmaNa zarIra hoya che, ane pratyeka zarIra ananta jJAnAvaraNIya Adi tathA ananta anarAya karmonI vargaNuothI saMyukta che. te eka vargaNA anantasUphamaparamANurUpa hoya che. A vacanathI nigadanA jIvanI sUkSmatA siddha thAya che. pRthvIkAyanA uddezamAM traNa zarIra tathA aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganI avagAhanA AdinuM nirUpaNa karyuM che. te vanaspatikAya mATe paNa samajI levuM joIe. ahiM vizeSa vAta e che ke -vanaspatinA jIveno AkAra aniyata (niyamavagarane) hoya che.
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 AcArAgasatre namepAm , zepamanyat samAnam / epAM sthAnaM ghanodadhivAtavalayAdi / saMkhyAmaGgIkRtyAnantAH sarve vnsptyH| evaM vanaspatInAM vRkSAdibhedaiH pratyeka sAdhAraNabhedaiH, tathA-varNagandharasasparzamedaizva sahasrazo bhedA bhavanti / yonyAdibhedaiH punarlakSazo bhedA jAyante / ___ banaspateoniH saMvRtA bhavati / tasyAH sacittAcittamizrabhedena tyo bhedAH, tathA zItoSNamizrabhedena trayo bhedAH / evaM gaNanayA pratyekavanaspatiyonInAM dazalakSasaMkhyakA bhedA bhavanti / sAdhAraNavanaspatInAM caturdazalakSasaMkhyakA bhedA jAyante / zeSa sava pUrvavat hai / ina kA sthAna ghanodadhivAtavalaya Adi hai| saMkhyA kI apekSA pUrvokta saba prakAra kI vanaspati-saMkhyA ananta hai| vRkSa Adi ke bhedoM kI apekSA, pratyeka sAdhAraNa kI apekSA tathA varNa, rasa gaMdha aura sparza ke bheda kI apekSA vanaspati ke hajAroM bheda hote hai / yoni Adi ke bhedoM kI apekSA vicAra kiyA jAya to lAkhoM bheda ho jAte hai| ___ vanaspati kI yoni saMvRta hai / saMvRtayoni sacitta, acitta, aura mizra ke bheda se tIna prakAra kI hotI hai / zIta, uSNa tathA mizra ke bheda se bhI tIna prakAra kI hai / isa prakAra gaNanA karane se pratyekavanaspati kI dasa lAkha yoniyA hai / sAdhAraNavanaspati kI yoniyA caudaha lAkha hai| bAkI tamAma pUrva pramANe che. enuM sthAna ghane dadhivAtavalaya Adi che. saMkhyAnI apekSA pUrvokata sarva prakAranI vanaspati-saMkhyA ananta che. vRkSa AdinA bhedanI apekSAe, pratyeka-sAdhAraNa apekSAe tathA varNa, rasa, gadha ane sparzanA bhedanI apekSAe vanaspatinA hajAre bheda thAya che. yoni AdinA bhedonI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te lAkha bheda thaI jAya che. vanaspatinI ni saMvRta che. saMvRtani sacitta, acitta ane mizranA bhedathI traNa prakAranI heya che ane zIta uoNa tathA mizranA bhedathI traNa prakAranI che. A pramANe gaNanA karavAthI pratyekavanaspatinI dasa lAkha enio che, ane sAdhAraNavanaspatinI nio cauda lAkha che.
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 5 sa. 1 vanaspatijIvaparimANam parimANadvAram - uktaM prarUpaNAdvAram / parimANadvAramucyate - paryAptavAdarAH pratyeka vanaspatijIvAH piNDIbhUta- catuSkoNIkRta - lokazreNyasaMkhyeyabhAgavartyAkAzapradezarAzipramANAH, vAdaraparyAptatejaskAyajI varAzezvA saMkhyAtaguNAH santi / 609 aparyAptavAdarAH pratyeka vanaspatijIvAstu asaMkhyAtAnAM lokAnAM yAvantaH pradezAstAvantaH santi / ime'pyaparyAptabAdara tejaskAyajIvarAzitazcA'saMkhyAtaguNAH / pratyekavanaspatayaH sUkSmA na santi zAstre'nupAdAnAta / sAdhAraNa vanaspatijIvAH - sUkSmavAdaraparyAptabhedaizcaturvidhA api pRthak pRthagana - ntAnAM lokAnAM yAvantaH pradezAstAvanta iti / atrAyaM vizeSa: parimANadvAra prarUpaNAdvAra huA / aba parimANadvAra kahate haiM - paryAptabAdara - pratyekavanaspati jIva caukona kI huI lokazreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgavata AkAzapradezoM kI rAzi ke barAbara hai, aura bAdaraparyAptatejaskAya ke jIvoM se asaMkhyAtaguNe haiM / asaMkhyAta lokakAzoM ke pradezoM kI barAbara aparyApta bAdara pratyeka vanaspatikAya ke jIva haiM, aura ye bhI aparyAptabAdaratejaskAya ke jIvoM se asaMkhyAta gune haiM / pratyeka vanaspati meM sUkSma jIva nahIM hote, kyoM ki zAstra meM kahIM unakA ullekha nahIM hai / sAdhAraNa vanaspati ke jIva sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta ke bheda se cAra prakAra ke hai / ina cAroM rAziyoM meM se pratyekajIvarAzi kI saMkhyA ananta lokAkAza ke pradezoM ke barAbara hai / isameM itanI vizeSatA samajha lenI cAhie Qu q parimANa dvAra-- -DhagatAnA prarUpaNAdvAra thayu. have parimANudvAra kahuM che-paryAptakhAdarapratyekavanaspati jIva, catuSkANu karelI leAkazreNinA asa`khyAtamA bhAgavat AkAzapradezanI rAzi- kharAkhara che ane mAdaraparyAptatejaskAyanA jIvAthI asaMkhyAtagaNA che, asa khyAta leAkAkAzInA pradezanI kharAkhara aparyAptakhAdara pratyekavanaspatikAyanA jIva che. ane te paNa aparyAptakhAdara tejaskAyanA jIvAthI asakhyAtagaNuA che. pratyeka vanaspatimAM sUkSmajIva nathI, kemake-tenA zAstramAM kAI sthAne ullekha nathI. sAdhAraNa vanaspatinA jIva sUkSma, bhAdara, paryApta ane aparyAptanA bhedathI cAra prakAranA che. A cAreya rAzimAmAthI pratyekajIvarAzinI saMkhyA ananta leAkAkAzanA pradezanI kharAkhara che. temAM eTalI vizeSatA samajI levI joI e-- pra. mA.-77
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAmutre sAdhAraNavAdaraparyAptakebhyaH sUkSmA aparyAptA asaMkhyAtaguNAH / tebhyo'pi sUkSmaparyAptakA asaMkhyAtaguNA vijJeyA iti / 610 sUkSmAnantajIvAnAM parimANaM kiyaditi sadRSTAntamucyate - yathA - kazcit prasthAdimApaka vastunA dhAnyarAzi parimApyA'nyatra nikSipati, tathA yadi sAdhAraNasUkSmajIvarAzi lokarUpasthena mApayet lokA saMbhRtA bhaveyuH / paryAptavAdaranigodaparimANaM ca yathA ghanIbhUtacaturastrIkRtasakalalokapratarasyAsaMkhyeyabhAgavartipradeza rAzimamANAH paryApratyekazarIra - vAdaravanaspati - paryAptakebhyo ptakavAdara nigodAH santi, sAdhAraNabAdaraparyApta jIvoM kI apekSA bAdara - aparyApta asaMkhyAtaguNA haiM / bAdaraparyApta kI apekSA sUkSma- aparyApta asaMkhyAtaguNA hai aura sUkSma - aparyApta unase bhI asaMkhyAtaguNA haiM / dRSTAnta dekara samajhAte haiM jagaha rakha dekhA hai, usI sUkSma ananta jIvoM kA parimANa kitanA hai, yaha bAta jaise koI puruSa prastha (sera) Adi bA~ToM se dhAnya tolakara dUsarI prakAra yadi sAdhAraNa sUkSmajIvarAzi ko lokarUpI prastha se nApA jAya to anaMta loka bhara jAe~ / paryApta bAdara nigoda jIvoM kA parimANa isa prakAra kA hai caukora (catuSkoNa) ghana kiye hue sampUrNa lokapratara ke asaMkhyAtaveM bhAgavata pradezoM ke barAbara paryAptabAdaranigoda jIva haiM / ve pratyekazarIra - bAdaravanaspati sAdhAraNaparyApta jIvAnI apekSA khAdaraaparyApta asaMkhyAtagaNA che. khAdaraparyAptanI apekSA sUkSma-aparyApta asaMkhyAtagaNA che ane sUkSma-aparyApta tenAthI paNa asaMkhyAtagaNA che. sUkSma ananta jIvAnuM pariNAma keTaluM che. e vAta dRSTAnta ApIne samajAve che-jema kAI puruSa prastha (tALavAnuM vajana 1 zera) Adi tALavAnA AMTa--vajanathI. dhAnya teALIne khIjI jagyAe rAkhI de che te pramANe je sAdhAraNa sUkSma jIvarAzine leAkarUpI prasthathI tALavAmAM Ave te anaMta lAka bharAI jAya. paryAptakhAdaranigAda jIvAnuM parimANa A prakAre che-catuSkoNu ghana karelA sampUrNa DhAkaprataranA asaMkhyAtamA-bhAgae~ pradezanI kharAkhara paryAptamAdaranigeAda jIva che.
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 mU.1 vanaspatijIvaparimANam 611 'sNkhyeygunnaaH| zeSAstrayaH-aparyAptavAdaranigodAH, aparyAptasUkSmanigodAH, paryAptasUkSmanigodAzca pratyekamasaMkhyeyalokAkAzapradezaparimANAH kramazo bahutarakAH santi / sAdhAraNajIvAzcaitebhyo nigodaparimANebhyo'nantaguNAH santIti bodhyam / yadi lokAkAzasyaikaikasmin pradeze ekaikaH pratyekavanaspatijIvaH sthApyate, tarhi asaMkhyAtA lokA bhriyante / yadi tu lokAkAzasyaikaikasmin pradeze ekaiko nigodajIvaH sthApyate, tarhi anantA lokA bhriyante / uktaJca prajJApanAyAm-1 pde| "logAgAsapaese, parittajIvaM Thavehi ekke / evaM ThavejjamANA, havaMti logA asaMkhijjA" // 1 // paryApta jIvoM se asaMkhyAtaguNA hai / zeSa tIna arthAt aparyAptabAdaranigoda, aparyAptasUkSmanigoda aura paryApta sUkSmanigoda asaMkhyAta lokAkAza pradezoM ke barAbara hai, aura kramazaH adhikaadhika saMkhyA meM haiM / sAdhAraNa jIva ina se anantaguNA haiM / ___ yadi lokAkAza ke eka-eka pradeza meM eka-eka pratyekavanaspati ke jIva sthApita kiye jAya~ to asaMkhyAta loka bhara jAe~, aura yadi lokAkAza ke eka-eka pradeza meM ekaeka nigodiyA jIva rakkhe jAya~ to ananta lokAkAza bhara jAe~ / prajJApanAsUtra ke prathama padameM kahA hai "lokAkAza ke eka-eka pradezameM agara pratyekavanaspati ke eka-eka jIva rakha diye jAya to asaMkhyAta loka bhara jAe // 1 // te pratyeka zarIra-Adaravanaspati paryApta jIthI asaMkhyAta gaNa che. bAkInA traNa arthAtaaparyAptabAdaranigoda, aparyAptasUkSmanigoda ane paryAptasUkSmanigoda asaMkhyAta-lakAkAza pradezanA barAbara che, ane kramazaH adhika-adhika saMkhyAmAM che. sAdhAraNa jIva enAthI ananta gaNA che. je lokAkAzanA eka-eka pradezamAM eka-eka pratyeka vanaspatinA jIvane sthApita karavAmAM Ave te asaMkhyAta loka bharAI jAya, ane je lekAkAzanA eka-eka pradezamAM eka-eka nigediyA jIvane rAkhavAmAM Ave te ananta kAkAza bharAI jAya. prajJApanA sUtranA prathama padamAM kahyuM che ke - "kAkAzanA eka-eka pradezamAM je pratyeka vanaspatinA eka-eka jIva rAkhavAmAM Ave to asaMkhyAta loka bharAI jAya." || 1 ||
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 logAgAsapae se nigoyajIvaM Thavehi ekkekaM / evaM ThavejjamANA, havaMti logA aNantAo // 1 // " iti / chAyA - lokAkAzapradeze, pratyekajIvaM sthApaya ekaikam / evaM sthApyamAnA bhavanti lokA asaMkhyeyAH // 1 // lokAkAzapradeze nigodajIvaM sthApaya ekaikam / evaM sthApyamAnAH bhavanti lokA anantAH // 1 // iti parimANadvAram || mU0 1 // zabdAdiviSayAsaktyA vanaspatikAyopamardanaparAH punaH punarbhavasindhau nipatantItyAzayenAha - ' je guNe. ' ityAdi / mUlam -- je guNe se AvaTTe / je AvaTTe se guNe // 02 // AcArAsUtre chAyA yo guNaH sa AvartaH / ya AvartaH sa guNaH // su0 2 // lokAkAza ke eka-eka pradeza meM eka-eka nigoda jIva rakha diye jAya~ to isa prakAra rakhane se ananta loka ho jAe~ " / iti parimANadvAra // 0 2 // (C indriyo ke zabda Adi viSayoM meM Asakta hokara jo vanaspatikAya kI hiMsA karate hai ve bArambAra bhavasAgara meM DUbate hai / isa abhiprAya se zAstrakAra kahate hai :' je guNe ' ityAdi / mUlArtha - jo guNa hai so mAvartta hai / jo Avartta hai so guNa hai ||02|| leAkAkAzanA eka-eka pradezamAM eka-eka nigeAda jIva rAkhavAmAM Ave te nyA aThAre rAmavAthI ananta sou yaha laya " iti paribhAnudvAra. // sU0 1 // indriyeAnA zabda Adi viSayAmAM Asakta thaIne je vanaspatikAyanI hiMsA kare che. te vAraMvAra bhavasAgaramAM DUkhI jAya che. e abhiprAyathI zAsrakAra kahe che-- ' je guNe.' tyAhi . bhUsArtha gugu che te Avartta che. he bhAvataM he te guthu che. // 2 //
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 5 . 2 vanaspatijIvaghAta duSphalam 613 TIkA yo guNaH zabdAdikaH, sa Avarta : - Avartante = paribhrAmyanti jIvA yatra sa - Avarta :- janmajarAdhivyAdhinAnAvidhaklezasaMpAtasvarUpaH saMsAraH / kAraNe kAryoMpacArAt saMsArakAraNIbhUtasya zabdAdiguNasya saMsAratvena vyapadezaH / guNasevanAt saMsAraM prApnotIti bhAvaH / uktamartha dRDhIkartumuktavAkyaM parAvartayannAha - ya Avarta iti / yazcAvartaH = saMsAraH, sa guNaH zabdAdiH / rAgadveSavazaga: saMsArI naiva zabdAdiguNato - virajyate, na ca mokSamArga prApnotItyarthaH / yadvA- 'guNe' 'Avarte' iti saptamyantam / yaH guNe = zabdAdau vartate, TIkArtha - zabda Adi jo guNa arthAt viSaya hai vahI Avarta hai / jisameM Avarttana arthAt bhramaNa kiyA jAya use Avartta kahate hai / janma- jarA, Adhi-vyAdhi Adi nAnA prakAra ke klezo se paripUrNa yaha saMsAra hI Avartta hai / zabda Adi viSaya saMsAra ke kAraNa hai, svayaM saMsAra nahIM hai, kintu yahI kAraNa meM kArya kA upacAra karake zabdAdi viSayoM ko hI saMsAra kahA hai / Azaya yaha hai ki ina se saMkhAra kI prApti hotI hai / isI abhiprAya ko dRDha karane ke uddezya se vAkya ko palaTa kara zAstrakAra kahate hai - ' jo Avarta hai vahI guNa hai' / rAga-dveSa Adi ke adhIna rahane vAlA saMsArI jIva zabda Adi guNoM se virakta nahI hotA aura na mokSamArga prApta karatA hai / viSayoM kA sevana karane athavA -- mUla meM jo 'guNe' aura 'AvaTTe' pada Aye hai / ve saptamIvibhakti meM hai, isakA artha yaha huA ki jo puruSa zabdAdi guNoM meM varttatA hai vaha Ava TIkA--zabda Adi je guNa che, arthAt viSaya che teja Avatta che. jemAM Avarttana arthAt bhramaNa karavAmAM Ave tene Avatta kahe che. janma, jarA, Adhi, vyAdhi Adi nAnA prakAranA kalezAthI paripUrNa A saMsAraja Ava che. zabda Adi viSaya saMsAranA kAraNa che. svayaM sa'sAra nathI, parantu ahIM kAraNamAM kAnA upacAra karIne zabdAdi viSayAne ja saMsAra kahyo che. Azaya e che keH-viSayeAnu sevana karavAthI saMsAranI prApti thAya che. te abhiprAyane dRDha karavAnA uddezyathI vAkayane badalIne zAstrakAra kahe che- je Avatta che te guNa che ' rAgadveSa AdinA AdhIna rahevAvALA saMsArI jIva zabda Adi guNaiAthI virakata rahetA nathI ane meAkSamAne prApta karatA nathI. athavA--bhUsabhAM ne 'guNe' ne 'AvaTTe' yaha AyyAM che. te sAtabhI vilatibhAM che. eneA atha e thaye ke-je puruSa zabdAdi guNAmAM varte che te Avatta arthAt ,
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasatre sa Avarte saMsAre vartate / yazcAvarte, sa guNe vartate / / __nanu 'yo guNe vartate, sa Avate vartate ' iti yaduktaM tat samyageva, parantu ya Avarte vartate, na tvasau niyamena guNe vartate / yatastIrthaGkarA bhAvitAtmAno munayaH pratimAdhArizrAvakAcAvate vartante na tu zabdAdiguNeSu, tadetat kathamupapadyate-'yathAvarte vatate sa guNe vartate' iti ? / __anukUlazabdAdiSu rAgaH, pratikUlazabdAdiSu dvepaH samudbhavatIti rAgadvepapUrvaka guNeSu zabdAdipu yA pravRttistasyA evAtrAdhikAraH / evaM cAsya vAkyasya tIrthaGkarAdiviSayakatvAbhAvAnnAstyuktazaGkAvasara iti / arthAt saMsAra meM vartatA hai, aura jo saMsAra meM vartatA hai vaha zabda Adi meM vartatA hai / zaGkA-jo zabdAdi guNoM meM vartatA hai vaha saMsAra meM vartatA hai, yaha kathana to ThIka hai, parantu jo saMsAra meM vartatA hai vaha niyama se zabdAdi viSayo meM nahIM vartatA ! bhagavAn tIrthakara, bhAvitAtmA muni aura pratimAdhArI zrAvaka saMsAra meM to vartate hai magara zabda Adi viSayoM meM nahIM vartate / ata eva yaha kathana kisa prakAra bana sakatA hai ki jo Avata meM vartatA hai vaha zabda Adi meM varttatA hai ? samAdhAna-anukUla zabda Adi meM rAga utpanna hotA hai aura pratikUla zabda Adi meM dveSa hotA hai / isa prakAra rAgadveSapUrvaka viSayo meM pravRtti karane kA hI yahA~ prakaraNa hai / tIrthakara Adi rAga-dveSapUrvaka viSayoM meM pravRtti nahIM karate, ataH yaha vAkya tIrthakara yA bhAvitAtmA muni Adi ke lie lAgU nahIM hotA / isa prakAra ukta zaMkA kA yahAM sthAna nahIM hai| saMsAramAM varte che, ane je saMsAramAM vate che te zabda AdimAM vate che. zaMka-je zabdAdi guNemAM vate che, te saMsAramAM vate che. A kathanate ThIka che, paraMtu je saMsAramAM vase che te niyamathI zabdAdika viSayamAM vartatA nathI. bhagavAna tIrthakara bhAvitAtmA muni ane pratibhAdhArI zrAvaka saMsAramAM te varte che, paraMtu zabdAdi viSayemAM vartatA nathI. e mATe A kathana kevI rIte banI zake che, ke je AvartamAM varte che te zabda AdimAM vase che." samAdhAna-anukUla zabda AdimAM rAga utpanna thAya che ane pratikUla zabda AdimAM TheSa thAya che. A pramANe rAga-dveSapUrvaka viSayamAM pravRtti karavI tenuM ja ahIM prakaraNa che. tIrthakara Adi rAgadveSapUrvaka viSayamAM pravRtti karatA nathI, mATe A vAkaya tIrthakara athavA bhAvitAtmA muni AdinA mATe lAguM thatuM nathI. A pramANe pUrve je zaMkA karI che te zaMkAne ahIM sthAna nathI.
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 5 su. 2 vanaspatijIvadhAta duSphalam 615 tyAgatirUpa Avarto'pi na teSAM duHkhajanako bhavati / sAmAnyataH saMsAravartitvaM sAmAnyazabdAdiguNopalabdhizca sarveSAM saMsAriNAM saMbhavatyeva, tasmAd gugopadhirna pratiSidhyate / kintu yastatra rAgadveSapariNAmaH sa eva parivarjanIyatvena pratibodhyate, ata evoktaM bhagavatA - " kaSNasokkhehiM sardi pemmaM nAbhinivesa " ityAdi / kiJca - " na zakyaM rUpamadraSTuM cakSurgocaramAgatam / rAgadveSau tu yau tatra, tau budhaH parivarjayeta || " idamatra tatvam - zabdAdiviSayAsaktAH khalu vanaspatijIvAn bahuzI gati-AgatirUpa Avartta bhI unake lie duHkhajanaka nahIM hai / sAmAnya saMsAravarttI pana aura viSayoM kI sAmAnya upalabdhi sabhI saMsArI jIvoM meM hotI hai, ataH viSayoM kI upalabdhi kA niSedha nahIM kiyA jA sakatA / haiN| viSayoM meM jo rAga-dveSarUpa pariNAma hai vahI vyAjya hai ! ataH bhagavAn ne kahA hai " kaNNasokkhehiM sahehiM pemmaM nAbhinivesae " ityAdi / "kAnoM ko sukha dene vAle zabdoM para anurAga nahIM karanA cAhie" / tathAA~khoM ke Age AyA huA rUpa anadekha nahIM kiyA jA sakatA, vaha to dIkha hI jAtA hai, magara usa se koI hAni nahIM hotI / alavattA usa rUpa para rAga yA dveSa karane se hAni hotI hai / ataH vivekI puruSa rAga aura dveSa kA tyAga kare / Azaya yaha hai - zabda Adi viSayoM meM Asakta puruSa vanaspatikAya ke jIvoM kI - gati AgatirUpa Avatta paNa teone mATe duHkharUpa nathI. sAmAnya saMsAravIpaNuM ane viSayeAnI sAmAnya upalabdhi, sa sa'sArI jIvAmAM hoya che. ethI viSayeAnI upalabdhinA niSedha karI zakAtA nathI, hA, viSayAmAM je rAga-dveSarUpa pariNAma che, teja tyAjya-tyajI devA ceAgya che. eTale bhagavAne kahyuM che- " kaSNa sokkhehiM sahahiM pemmaM nAbhinivesae " arthAt anAne sukha hevAvAjA zabdo para prIti nahi karavI joIe. tathA netrAnI sAme AvelA rUpa, na dIThA- aDhI karI zakAtA nathI te te dekhavAmAM Aveja che, parantu temAM koI hAni thatI nathI. alakhatta e rUpa para rAga athavA dveSa karavAthI hAni thAya che. e mATe vivekI puruSa rAga ane dveSane! tyAga kare. Azaya e che keH--zabda Adi viSayeAmAM Asakata puruSa vanaspatikAyanA jIveAnI
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgamutre 616 vihiMsanti / tathA hi- anukUlazabdazravaNArthI veNuvINApaTahAdivAdyAni nirmAtuM bahuvidhAn vanaspatIn vinihanti / priyarUpavilokanArthI kASThamayayuvatipratimA-gRhatoraNa- vedikA-stambhAdi racayituM katicana vanaspatIn vinikRntati / evaM ghrANasukhArthI kapUra ke takI - pATala lavaGga- sarama candanA - guru- kesara- jAtI phala- jAtIpatrikAdIn parigrahItuM vividhAna vanaspatIn vihinasti / rasAsvAdasukhArthI mUlakandAdigatAna saMkhyAtAnanantAn vA jIvAnupamardayati / evaM sparzasukhAbhilApI ca kamaladalamRNAlakadalIdalavalkalAnukUladukUlatUlAdIn parigrahItuM nAnAvidhavanaspatInAM prANavyaparopaNaM prakaroti / bahuta hiMsA karate hai | jaise - anukUla zabda sunane kA abhilApI puruSa veNu, cINA, paTaha (Dhola) Adi vAdya banAne ke lie nAnA prakAra ke vanaspatikAya ke jIvoM kI hiMsA karatA hai / priyarUpa dekhane kA icchuka yuvatI kI kASThamaya pratimA, gRha, toraNa, vedikA, aura staMbha banAne ke lie vanaspati ko kATatA hai / isI prakAra ghrANendriya ke surukA lolupa kapUra, ketakI, pATala, ( gulAba ) loga, sarasa candana agara, kesara, jAyaphala, jAyapatrI Adi ke uddezya se vividha prakAra ke vanaspatikAyika jIvoM ko hiMsA karatA hai | rasAsvAda kA anurAgI mUla Adi kandoM meM rahane vAle asaMkhyAta aura ananta jIvoM kI hiMsA karatA hai / isI prakAra sparza - sukha kA abhilASI kamala ke patte, kamala kI daMDI, kele ke, patte chAla aura anukula vastra tathA ruI prApta karane ke lie nAnA prakAra ke vanaspati jIvoM kA prANa letA hai / ghaNIja hiMsA kare che. jema-anukUla zabda sAMbhaLavAnA abhilASI puruSa veNu-vINA, Dhola Adi vAdya-vAtri banAvavA mATe nAnA prakAranA vanaspatikAyanA jIvAnI hiMsA 1re che. priyarUpa levAnA 2 yuvatInI ASThabhaya pratibhA, gRha, toraNa, hi ane staMbha manAvavA mATe vanaspatine kApe che. e pramANe ghrANendriya (nAsikA)nA sumanA solupa-sAsayu uyUra, dvaitaDI gulAma, sarvAMga, sarasayaMhana, agara sara, jAyaphaLa, jAvaMtrI Adi meLavavAnA uddezyathI vividha prakAranA vRnaspatikAyika jIvAnI hiMsA kare che. rasAsvAdanA anurAgI jIva mULa Adi kandamAM rahevAvALA asaMkhyAta ane ananta jIveAnI hiMsA kare che. e pramANe spasukhanA abhilASI jIva kamalapattAM, kamalakAkaDI, kevaLanAM pattAM, chAla ane anukUla vastra tathA rU prApta karavA mATe nAnA prakAranA vanaspati jIveAnA prANa le che.
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 sU. 2 vanaspatijIvopaghAta duSphalam 617 evaM ca vanaspatiniSpanneSu zabdAdiguNeSu vartamAnaH saMsAraM prApnoti, sa ca saMsArI rAgadveSamalinAtmakatayA punaH zabdAdiguNeSu vartamAnazcaturgatikasaMsArato na kadAcid bahiryAtItyarthaH / / mU0 2 // ___ zadvAdiguNopalabdhimAtraM na saMsArAntaHpatanasya kAraNaM, kintu tatra mUcchevetyAha -'uDDhaM'. ityaadi| uDDhaM ahaM tiriyaM pAINaM pAsamANe rUvAI pAsai, suNamANe saddAiM suNei / uDdaM ahaM tiriyaM pAINaM mucchamANe rUvesu mucchai saddesu yAvi / esa loe viyAhie // sU0 3 // __ chAyA urdhvam adhaH tiryaka prAcInaM pazyan rUpANi pazyati, zRNvan zadvAn zRNoti, Urdhvam adhaH tiryak prAcIna mUrchan rUpeSu mUrcchati, zabdeSu cApi / eSa lokaH vyaakhyaatH|| sU0 3 // isa prakAra vanaspati se taiyAra hone vAle indriya-viSayoM meM vartamAna jIva saMsAra prApta karatA haiM / saMsArI jIva rAga-dveSa se malina hotA hai, ataH phira viSayoM meM pravRtta hotA hai / isa prakAra vaha kabhI saMsAra se bAhara nahIM nikala pAtA ||suu0 2 // zabda Adi viSayoM ko grahaNa karane mAtra se saMsAra meM patana nahIM hotA parantu una meM mUrchA (gRddhi) honA hI patana kA kAraNa hai, yaha kahate hai-'uDhDha.' ityAdi / ___ malArtha--Upara, nIce, aura sAmane tirachI dizA meM dRSTi DAlatA huA rUpoM ko dekhatA hai, sunatA huA zabda sunatA hai / Upara, nIce aura sAmane tirachI dizA meM rUpoMmeM mUrchita hotA hai aura zabdoM meM bhii| yaha loka kahA gayA hai // sU0 3 // e pramANe vanaspatithI taiyAra thavAvALA indriya viSayamAM vartamAna jIva saMsArane prApta kare che. saMsArI rAgadveSathI malina thAya che, tethI pharIne vizvamAM pravRtta thAya che. A pramANe te kaI divasa saMsArathI bahAra nIkaLI zakatA nathI (sU.2) zabda Adi viSane grahaNa karavA mAtrathI saMsAramAM patana thatuM nathI. paraMtu temA bhU (ddhi) thapAthIpatana thAya che. te 4 cha-'uDDhe. tyAhi. mUlArtha-upara, nIce ane sAme tirachI dizAmAM daSTi nAMkhIne pine juve che, sAMbhaLatA thakA zabda sAMbhaLe che, upara nIce ane sAme tirachI dizAmAM rUpamAM bhane AvomA 5 bhUrchita thAya che. - a vAya cha. / / 3 / / pra. A.-78
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 - AcArAGgamatre TIkAprajJApakadizApekSayA urdhvam urdhvadizyavasthitaM parvatazikharamAsAdahAdyuparibhAgastham, adhaH adhodizyavasthita bhUmigRhAdikaM, tiryak yAcyAdidizvavasthitaM vidizvasthitaM ca gRhabhittiprAsAdahAdika, prAcInaM-tiyapadasya vivaraNametat , prAcyAM dizi vidyamAnaM padArthajAtam , etaccopalakSaNam-anyA api tiryagdizo vijJeyAH / yadvA-prAcInamiti-UrdhvAdhastiryagdiganvayi, teno dhastiyagdikSyavasthita, prAcIna purAtanam-AdhunikazilpiduSkaratayA''zcaryakAri padArthajAtaM, pazyan= cakSurvyApArayan , rUpANi-cakSurgrAhyatayA pariNatAni rUpabadravyANi zAlamabjikAdIni snyAdirUpANi vA pazyati / TIkArtha-prajJApaka-(dakhane vAle kI) dizA kI apekSA Urdhva dizA meM-parvata ke zikhara para tathA prAsAda yA mahala Adi ke UparI bhAga meM sthita, bhauMharA Adi aghodizA meM sthita, pUrva Adi tirachI dizAoM meM sthita tathA vidizAoM meM sthita dIvAra, havelI aura mahala Adi ko dekhatA hai / mUla meM Aye hue 'pAINaM' arthAt 'prAcIna' zabda ko tirachI dizA kA vivaraNarUpa samajhanA cAhie / athavA 'prAcIna' pada Urdhva, adhaH aura tiryak sabhI dizAoM ke sAtha saMbaMdha rakhatA hai / tAtparya yaha nikalA ki-Urdhva dizA meM sthita aghodizA meM sthita tathA tirachI dizAmeM sthita prAcIna arthAt Adhunika zilpakAroM ke lie duSkara hone se Azcarya utpanna karane vAle purAne padArthoM kI ora najara karatA huA sundara putaliyoM vagairaha ko tathA strI Adi ke rUpa ko dekhatA hai / TIkAtha-prajJApaka-jenAranI) dizAnI apekSA urva dizAmAM-parvatanA zikhara para tathA prAsAda athavA mahela AdinA upara bhAgamAM, sthita, bheMyarA Adi adizAmAM sthita, pUrva Adi tirachI dizAomAM sthita, tathA vidizAomAM sthita bhIMta, havelI ane mahela Adine dekhe che. mUlamAM Avelo " arthAt prAcIna zabdane tirachI dizAnA vivaraNapa samaja joIe, athavA prAcIna pada urva, adhaH ane tiryapha sarva dizAonI sAthe saMbaMdha rAkhe che. tAtparya e nikaLe che keurdhva dizAmAM sthita, adizAmAM sthita, tathA tirachI dizAmAM sthita prAcIna arthAta Adhunika zilpakAre mATe duSkara hovAthI Azcarya utpanna karavAvALA purANA padArthonI tarapha najara karatA thakA sundara putaLIo vagerene tathA strIAdinA rUpane dekhe che.
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya.13.5mU.3rUpAdimUrchAyA saMsArahetutvam 619 tathA-etAsu dikSu ca zaNvan zrotropayogayuktaH san zabdAn veNuvINAdisamutthAna gItanAdAdikAn vA zaNoti / zrotropayogAbhAve tu na zaNotItyarthaH / upalakSaNametat-jighan gandhAna jighrati, rasayan rasAn rasayati, spRzan sparzAn spRzati / iha darzanazravaNAbhyAM rUpAdiguNopalabdhimAtraM pradarzitam / UrdhvAdhastiyakpadopAdAnena ca rUpAdiguNAnAM sarvadigvyApitvena tadupayogo duSpariharo'stIti prativodhitam / rUpAdiguNopayogamAtreNa saMsAragavitasaMpAto na bhavati, kintu rUpAdiguNeSu mUrcchayeti bodhayitumAha-'uDDhaM.' ityAdi / isI prakAra pUrvokta dizAoM meM zrotrendriya kA upayoga lagA kara veNu vINA Adi vAdyoM kA, tathA gIta Adi kA zabda sunatA hai / zrotra kA upayoga na ho to nahIM bhI sunatA hai / yaha kathana upalakSaNa hai, isa se yaha bhI samajha lenA cAhie ki ghrANa, rasanA aura sparza indriya kA upayoga lagAkara sUMghatA hai, cakhatA hai aura sparza karatA hai| yahA~ dekhane aura sunane se rUpa Adi guNoM kI upalabdhimAtra sUcita ko hai / Urdhva, adhaH tathA tiryak pada dekara yaha prakaTa kiyA hai ki-indriyoM ke viSayarUpa Adi, sabhI dizAoM meM bhare paDe hai| aisI sthiti meM unakI ora dhyAna na jAne denA to baDA hI kaThina kArya hai / magara rUpa Adi guNoM kI ora upayoga jAne mAtra se saMsAra ke gaDDhe meM patana nahIM hotA / patana tava hotA hai jaba unameM mUrchA yA rAga-dveSa ho, yaha bAta prakaTa karane ke lie kahA hai-'uDDhaM.' ityAdi / eja pramANe pUrvokta dizAomAM zrotrendriya upaga lagAvIne veNu-vINA Adi vAjInA tathA gIta AdinA zabda sAbhaLe che. zrotrane upayoga na hota te sAMbhaLatA nahi. A kathana upalakSaNa che, ethI ema samajI levuM joIe ke, ghANa, rasanA ane sparzana indriyane upayoga lagAvIne sUghe che, cAkhe che, ane sparza kare che. ahIM dekhavA ane sAMbhaLavAthI rUpa Adi guNonI upalabdhi mAtra sUcita karI che. urdhva, adhaH tathA tirya pada ApIne e sUcita karyuM che ke-indriyonA viSaya 35 Adi, sarva dizAomAM bharyA paDayA che. evI sthitimAM tenI tarapha dhyAna nahi javA devuM te te bhAre kaThina kAma che. paraMtu rU5 Adi guNenI tarapha upaga javA mAtrathI saMsAranA khADAmAM paDavAnuM thatuM nathI, patana-paDavAnuM che tyAre thAya che ke jyAre temAM bhU-24 -dveSa thAya. 2 // pAta pragaTa 4218 mATe yu cha:-'uDDha.' tyAha
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUra AcArAgasUtra punarU* derucAraNaM kasyAzcidekasyAmapi dizi rUpAdipu mUrcchayA saMsAraM prApnotIti vodhanArtham / aAdidikSvavasthitaM rUpaguNaM prati mUrcchan rAgAdipariNAmaM kurvan sadasadvivekazUnyo bhavan vA rUpeSu-manohareSu rUpavadravyeSu svyAdirUpeSu vA mUrcchati-lolupo bhavati / evaM zabdepu ca mUcchati / apigrahaNAd gandharasasparzapu mUrcchati-gRghnurbhavati / epa mUrchAviSayIbhUto rUpAdiguNaH, lokaH saMsAraH, kAraNe kAryopacArAt mUrchAviSayIbhUtarUpAdiguNAtmako loka iti vyAkhyAtaH bhagavatA kthitH| // sU0 3 // saMyame gRhIte'pi pramAdavazena rUpAdiguNeSu mUrchAmupagataH san punaragAritvamApadyate-iti darzayati-'ettha agutte.' ityAdi / dovArA Urdhva Adi dizAoM kA kathana karake yaha batalAyA hai ki kisI bhI eka dizAmeM sthiti rUpAdi meM mUrchA hone para bhI saMsAra kI prApti hotI hai / Urdhva Adi dizAoM meM sthita rUpa Adi viSayoM meM rAga-dveSarUpa pariNAma karatA huA, sat-asat ke viveka se zUnya hokara manohara rUpoM meM yA manohara rUpavAlI strI Adi ke rUpoM meM puruSa lolupa ho jAtA hai / isI prakAra zabdoM meM mUrchita ho jAtA hai / gaMdha, rasa, tathA sparza meM bhI mUrchita ho jAtA hai / mUrchA kA viSayabhUta yaha rUpa Adi hI, kAraNa meM kArya kA upacAra karane se saMsAra kahalAtA hai| aisA bhagavAn ne pharamAyA hai // sU0 3 // saMyama grahaNa kara lene ke pazcAt bhI pramAda ke vaza meM hokara rUpa Adi guNoM meM mUrchA ko prApta honevAlA phira gRhastha bana jAtA hai, yaha bAta batalAte hai:-'ettha agutte.' ityAdi / bevAra urdhva Adi dizAe kathana karIne e batAvyuM che ke-kaI paNa eka dizAmAM sthita rUpAdimAM mUccha thatAM paNa saMsAranI prApti thAya che. urdhva Adi dizAomAM sthita jaya Adi viSayamAM rAga-dveSarUpa pariNAma karatA thakA sat-asanA vivekamAM zUnya thaIne manahara rUpamAM athavA te manahara rUpavALI strI AdinA rUpamAM puruSa lolupa thaI jAya che. e pramANe zabdamAM mUcchita thaI jAya che. gaMdha, rasa tathA sparzamAM paNa mUcchita thaI jAya che. mUchanA viSayabhUta (mUracha thavAnuM kAraNa) A rUpa Adija, kAraNamAM kAryane upacAra karavAthI, saMsAra kahevAya che. e pramANe bhagavAne pharamAvyuM che. (3). saMyama grahaNa karI lIdhA pachI paNa pramAdavaza thaIne 5 Adi guNomAM mUccho pAbhavAvANAzana gRhastha manI naya che. vAta matAva cha:-'ettha agutte. tyAdi.
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya01 u. 5 sU. 4 rUpAdimUrcchitasya punaragAravAsaH 621 mUlam -- ettha agutte aNANAe, puNo puNo guNAsAe, vaMkasamAyAre pamate agAramAvase // sU0 4 // chAyA atra aguptaH anAjJAyAM punaH punarguNAsvAdaH, vakrasamAcAraH pramattaH agAramAvasati // 04 // TIkA manasA atra = asmin rUpAdiguNe, aguptaH = manovAkkAyaguptirahitaH rUpAdiSu rajyate, vacasA prArthayati, kAyena tadabhimukhaM pravartate sa cAguptaH anAjJAyAm = anAcAre vartamAnaH bhagavadAjJAvahnirvartI, ata eva punaH punarguNAsvAdaH = asakRd viSayasukhAnubhavarasikaH, ata eva vakrasamAcAraH - vakraH = kuTilaH samAcAraH = mUlArtha -- rUpAdi viSayo meM mana vacana kAyakA vyApAra na rokane vAlA bhagavAn kI AjJA se bAhara hai, bAra-bAra viSayoMkA AsvAdana karane vAlA kuTilAcArI, pramAdI (sAdhu) phira gRhastha bana jAtA hai // sU0 4 // TIkA--rUpa Adi viSayoM meM mana, vacana aura kAya kI gupti se rahita arthAt mana se rAga karane vAlA, vacana se viSayoM kI prArthanA karane vAlA aura kAya se unameM pravRtti karanevAlA aisA anAcArI sAdhu bhagavAna kI AjJA se bAhara ho jAtA hai / vaha bArambAra viSayasukhoM ke bhoga meM rasika hokara kuTila AcAravAlA mUlA--pAdi viSayeAmAM mana, vacana ane kAyAnAM vyApArane nahi rokavA vALA, te bhagavAnanI AjJAthI bahAra che. vAraMvAra viSayeAnuM AsvAdana karavAvALA, bhuTiyAyArI - prabhAhI (sAdhu) pAchA gRhastha manI laya hai. TIkA rUpa Adi viSayeAmAM mana, vacana ane kAyAnI guptithI rahita arthAt manathI rAga karavAvALA, vacanathI viSaceAnI prAthanA karavAvALA ane kAyathI temAM pravRtti karavAvALA, evA anAcArI sAdhu bhagavAnanI AjJAthI bahAra thai jAya che. te vAravAra viSayasukhAnA bhAgamAM rasika thaine kuTila AcAravALA-arthAt asa yamanuM
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 AcArAMgasUtre AcAro yasya sa vakrasamAcAraH - asaMyamAnuSThAyI, narakAdigatijanakatvAdasaMyamasya vakratayA vyapadezaH / itthambhUtaH sa pramattaH pramAdavazAd viSayeSu mUcchitaH, agAraM= gRham Avasati / gRhItasaMyamo'pi pramAdavazAd vipayAsaktaH san punargRhastho bhavatItyarthaH // sru0 4 // atha zastradvAram - atha sarvathA vanaspatizastrasamArambhaparityAgino'nagArAn tathA'gnizastrasamArambhamavRttAn dravyaliGginazca vivicya pratibodhayitumAha-' lajjamANA' ityAdi / mUlam - aNagArA mo-ti ege pavayamANA, lajjamANA puDho pAsa, jamiNa arthAt asaMmaya kA sevana karane vAlA pramAdI phira ghara - vAsa meM AjAtA hai / vaha saMyama dhAraNa karane ke pazcAt bhI pramAda ke vaza hokara viSayoM meM Asakta hone ke kAraNa phira gRhastha bana jAtA hai || sU0 4 // zastradvAra vanaspatizAstra ke AraMbha kA sarvathA tyAga karane vAle agnizastra ke AraMbha meM pravRtta dravyaliMgiyoM kA vivecana karake 'lajjamANA.' ityAdi / anagAroM kA tathA upadeza dete hai: mUlArtha - vanaspatikAya ke AraMbha meM saMkoca karane vAle dekho / tathA 'hama anagAra haiM ' isa prakAra kahane vAle nAnA prakAra ke zastroMse sAdhuoM ko alaga 4 sevana karavAvALA pramAdI pharI gharavAsamAM AvI jAya che. te saMyama dhAraNa karyo pachI paNa pramAdane vaza thaIne viSayeAmAM Asakta thavAnA kAraNe pharI gRhastha banI jAya che. (sU4) zatradvAra vanaspatizastranA ArabhanA sarvathA tyAga karavAvALA aNugAranuM tathA agnizastranA AraMbhamAM pravRtta dravyaliMgInuM vivecana karIne upadeza Ape cheH'ljj mANA.' tyAhi. " mUlA--vanaspatikAyanA AraMbhamAM saMkeca karavAvALA sAdhuone judA jANA. tathA 'ame aNugAra chIe' A pramANe kahevAvALA, nAnA prakAranA zastrAthI vanaspati
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA adhya. 17.5su. 5 vanaspatisamArambheNa vividhamANighAtaH 623 vivarUvehiM satthehi vaNassaikammasamAraMbheNaM vaNassaisatya samAraMbhamANA aNNe agarUve pANe vihiMsaMti / / sU0 5 // chAyA lajjamAnAH pRthak pazya, anagArAH sma iti eke pravadamAnAH, yadimaM virUparUpaiH zastraiH vanaspatikarmasamArambheNa vanaspatizastraM samArabhamANA anyAn anekarUpAn prANAn vihiMsanti || su0 5 // TIkA lajjamAnAH=paramakaruNayArdrahRdayatayA vanaspatikAyasamArambhe parAGmukhAH, vanaspatizastrasamArambhaparityAgino'nagArA ityarthaH / pRthak = vibhinnAH = kecit pratyakSajJAno'vadhimanaH paryaya kevalinaH kecit parokSajJAnino bhAvitAtmAnaH santIti pazya / , yadvA-pRthak = dravyaliGgibhyaH pRthagbhAvena santIti pazya / ime - sUkSmavAdaravanaspatikAyasamArambhakaraNe bhItAstrastA udvignAstrikaraNatriyogairvanaspatikAyasamArambhaparityAgino vidyante iti vilokayetyarthaH / vanaspatikAya kA AraMbha karane vAle, vanaspatizAstra kA AraMbha karate hue anya aneka prakAra ke prANiyoM kI hiMsA karate hai | sU0 5 // TIkArtha - atyanta karuNA se AI hRdayavAle muni vanaspatikAya ke AraMbha se vimukha rahate haiN| aise muni koI avadhijJAnI, manaH paryAyajJAnI, aura kevalajJAnI hote hai, aura koIkoI parokSajJAnI (mati - zruta jJAna ke dhAraka ) bhAvitAtmA hote hai unheM dekho / athavA inheM dravyaliMgiyoM se alaga hI samajhanA cAhie / yaha anagAra sUkSma aura bAdara vanaspati kA AraMbha karane meM bhIta, trasta, udvigna hai / tIna karaNa, tIna yoga se vanaspatikAya ke AraMbha ke tyAgI hai / kAyA AraMbha karavAvALA, vanaspati zastranA AraMbha karatA thakA anya aneka prakAranA prANIonI hiMsA kare che // 5 // TIDaartha- atyanta karuNAthI Ardra hRdayavALA muni vanaspatikAyanA AraMbhathI viruddha rahe che. evA muni kaI-kaI avadhijJAnI, manaHpayaya jJAnI ane kevaLajJAnI, hAya che. mane ardha-aparokSajJAnI (bhati-zrutajJAnanA dhA24) lAvitAtmA hoya chetene numA. athavA tene dravyaliMgiethI jUdAja samajavA jeIe te aNugAra sUkSma ane mAdara vanaspatikAyanA AraMbha karavAmAM khIelA-bhayavALA, trasta, udvigna che. traNa karaNa traNa ceAgathI vanaspatikAyanA AraMbhanA tyAgI che.
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 AcArAgasUtre eke punaranye tu 'vayamanagArAH smaH' iti sAbhimAnaM pravadamAnAH vayameva vanaspatijIvarakSaNaparAH mahAvratadhAriNaH' iti pralapanto dravyalijinaH santi, tAn pRthak pazya / ime khalvanagArAbhimAnino dravyaliGgino manAgapyanagAraguNeSu na pravartante, nApi gRhasthakRtyaM kiJcit parityajantIti dazayati-'yadimam. ' ityaadi| yad yasmAd virUparUpaiH vibhinnasvarUpaiH zastraiH vanaspatikAyazastraiH, zastraM hi vanaspatikAyasya dravyabhAvabhedAd dvividham / tatra dravyazastraM svakIya- , parakAyobhayakAyabhedAt trividham / tatra svakAyazastraM daNDalakuTAdayaH / parakAyazastra katarI-pASANa-hasta-pAda-mukha-vanayAdayaH / ubhayakAyazastraM-vAsI-dAtra ___ inase viparIta koI-koI 'hama anagAra haiN| aisA abhimAnapUrvaka kahate haiM'hama hI vanaspati jIvoM kI rakSA karane meM tatpara aura mahAvratadhArI haiM, ' isa prakAra pralApa karate hue dravyaliMgI sAdhuoM ko alaga samajho / anagAra hone kA abhimAna karane vAle ye dravyaliMgI anagAra ke guNo meM tanika bhI pravRtti nahIM karate / ye gRhastha ke kisI bhI kAmakA tyAga nahIM karate hai, yaha vAta Age batalAte haiM-'yadimam.' ityAdi / nAnA prakAra ke vanaspatikAya ke zastrodvArA vanaspatikAya kA AraMbha karake vanaspatikAyakI hiMsA karate hai / vanaspatizastra do prakArakA hai-dravyazastra aura bhAvazastra / dravyazastra ke tIna bheda hai-(1) svakAyazastra (2) parakAyazastra (3) ubhayakAyazastra / DaMDA lakaDI vagairaha svakAyazastra hai / kaiMcI, patthara, hAtha, paira, mukha aura Aga Adi tenAthI viparIta-virUddha kaI-kaI "ame aNagAra chIe A pramANe abhimAna pUrvaka kahe che-"ameja vanaspati nI rakSA karavAmAM tatpara ane mahAvratadhArI chIe A pramANe pralApa-(bakavATa) karanArA dravyaliMgI sAdhuone judA samaje. aNagAra hovAnuM abhimAna karanArA e dravyaliMgI sAcA aNugAranA guNe mATe jarA paNa pravRtti karatA nathI te gRhasthanAM kaI paNa kAmane tyAga karatA nathI. ye matAve che. 'yadimam .' tyAdi. nAnA prakAranA vanaspatikAyanAM zastro vaDe vanaspatikAyane AraMbha karIne vanaspatikAyanI hiMsA kare che. vanaspatizAstra be prakAranAM che-dravyazastra ane bhAvazastra dravyazakhanA 3 le che-(1) sva yazasa, (2) 524yazastra, mana (3) SHIyaza. 1, aisa qore 214Ayazasna cha, yI-(tara, saijse) patthara, DAtha, 52,
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra cintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 5 . 5 vanaspatikAya hiMsAkAraNAni 625 kuThArAdayaH / bhAvazastraM tu vanaspati prati manovAkkAyAnAM duSpraNidhAnam / vanaspatikarmasArambheNa karmaNAM samArambhaH karmasamArambhaH = vanaspati nimittIkRtya jJAnAvaraNIyAdikarmabandhajanakasAvadyavyApArastena, imaM vanaspatikAyaM vihiMsanti / vanaspatikAya hiMsAyAM pravRttAH khalu par3ajIvanikAyarUpaM lokaM sarvameva vihiMsantItyAha-' vanaspatizastra - mityAdi / vanaspatizAstra - vanaspatijIvopamardakaM zastra pUrvoktaprakAraM, samArabhamANAHnaspatiM prati prayubjAnAH anyAn = vanaspatikAyabhinnAn, anekarUpAna, pRthivIkAyAdIn, dvIndriyAdIn prasAMtha tadAzritAn prANAn prANinaH hiMsanti / TE bahuvidhA dravyaliGgino vidyante / tatra zAkyAdayaH kanda - mUla - patraparakAyazastra haiM / vasUlA, dAMtI, kuThAra Adi ubhayakAyazastra haiM / vanaspatikAya ke prati mana, vacana aura kAya kA asat prayoga karanA bhAvazastra hai / ina zastradvArA vanaspatikAyakA AraMbha karake jJAnAvaraNa Adi AThaprakAra ke karmoM ko utpanna karane vAlA sAvadha vyApAra karake vanaspatikAya kI hiMsA karate hai / jo vanaspatikAya kI hiMsA meM pravRtta hotA hai vaha chahoM jIvanikAyarUpa samasta loka kI hiMsA karatA hai, yaha batalAte haiM, 'vanaspatizAstram' ityAdi / * vanaspatikAya kI hiMsAjanaka pUrvokta zastroM kA AraMbha karanevAle loga vanaspatikAya ke atirikta pRthvIkAya Adi anya sthAvaroM kI tathA vanaspati- Azrita dvIndriya Adi trasa jIvoM kI bhI hiMsA karate haiM / saMsAra meM aneka prakAra ke dravyaliMgI haiM / una meM se zAkya Adi kaMda, mUla, sukha ane agni Adi parakAyazastra che. vasUlA dAMtI--dAtaraDuM, kuThAra-kuhADI Adi ubhayakAyazastra che. vanaspatikAya prati mana, vacana ane kAyane asat-prayAga karavA te bhAvazasra che. e zaaAdvArA vanaspatikAyanA AraMbha karIne-jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranA karmone utpanna karavAvALA sAvadya vyApAra karIne vanaspatikAyanI hiMsA kare che. je vanaspatikAyanI hiMsAmAM pravRtta thAya che. te chajIvanakAyarUpa samasta sonI DisA re che. me matAve che - ' vanaspatizAstram . ' tyAhi. vanaspatikAyanA hiMsAjanaka pUrvokta zastranA AraMbha karavAvALA leAka vanaspatikAcanA atirikta pRthvIkAya, Adi anya sthAvAnI tathA vanaspati Azrita dvIndriyae iMdriya Adi trasa jIvAnI paNa hiMsA kare che. saMsAramAM aneka prakAranA dravyaliMgI che. temAMthI zAkya Adi kada, mUla, pattA, pra. ma.-79
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 AcArAgasUtre puSpaphalAdibhojanArtha vanaspatikarmasamArambhaM kurvanti, kArayanti, kurvato'numodayanti ca, tena SaDjIvanikAyavirAdhakA bhavanti / daNDino'pi "vayaM paJcamahAvratadhAriNo jinAjJArAdhakA anagArAH smaH" ityAdi pravadamAnAH sAdhvAbhAsAH sAvadhamupadizanti, zAstrapratiSiddhamapi vanaspatikarmasamArambhaM kArayanti / / te hi vyAkhyAnamaNDapAdau cAzokakSapatrAdibhirvandanamAlAdikaM vandhayanti, nAnAvidhapuSpapatraphalaiH paJcopacArAdipUjAsu pravartayanti / tathAhi" kAle suibhUeNaM, visiTTapupphAiehiM vihiNA u / sArathuithottagaruI, jiNapUyA hoi kAyavvA // 1 // " (paJcAzakavRttiH) chAyA-kAle zucIbhUtena, viziSTapuSpAdikairvidhinA tu / sArastuti stotrakarucinA, jinapUjA bhavati kartavyA // 1 // pattA, phUla Adi khAne ke lie vanaspati kA AraMbha karate haiM, karAte haiM aura karane vAle kI anumodanA karate haiN| aisA karake ve SaDjIvanikAya kI virAdhanA ke bhAgI hote haiM / "hama paMcamahAvratadhArI, jina bhagavAn kI AjJA ke ArAdhaka anagAra haiM" aisA kahane vAle daMDI jhUThe sAdhu bhI sAvadha kA upadeza dete hai aura zAstra meM niSiddha kiye hue vanaspatikAya ke AraMbha kA upadeza dete haiN| ve vyAkhyAnamaMDapa Adi meM azoka vRkSa ke pattoM se bandanavAra Adi ba~dhavAte hai, nAnA prakAra ke phala phUla patoM se paMcopacAra Adi pUjAoM meM (zrAvakoM) ko pravRtta karate haiM / jaise "ucita samaya para, vidhipUrvaka viziSTa puSpa Adi ke dvArA sundara stotra-stutipUrvaka jina bhagavAnakI pUjA karanI cAhie / phUla Adi khAvA mATe vanaspatine AraMbha kare che, ane karAve che, ane karavAvALAne anumodana Ape che. e pramANe karIne te SaDUjIvanikAyanI virAdhanAnA bhAgIdAra thAya che. ame paMca mahAvratadhArI, jina bhagavAnanI AjJAnA ArAdhaka aNugAra chIe." A pramANe kahevAvALA daMDI juThA sAdhu paNa sAvadhane upadeza Ape che, ane zAamAM niSedha karavAmAM Avele vanaspatikAyanA AraMbhane upadeza Ape che. te vyAkhyAna-maMDapa AdimAM azokavRkSanAM pAMdaDAMthI taraNa Adi baMdhAve che. nAnA prakAranA phala-phUla ane pAMdaDAthI paMcepacAra Adi pUjAomAM (zrAvakone pravRtta kare che-joDe che. jema-ucita samaya-cogya samaya para vidhipUrvaka viziSTa-uttama puSpa Adi dvArA sundara tetra, stutipUrvaka jina bhagavAnanI pUjA karavI joIe."
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya01 u. 5 .5 vanaspatikAyahiMsAkAraNAni 627 aparaJca-umAsvAtivAcakakRtaprakaraNe- .. 'madhyAhna kusumaiH pUjA' iti / 'gandhavAsAkSataiH sragbhiH ' iti / " 'pradhAnaizca phalaiH pUjA' ityAdi / kiJca" na zuSkaiH pUjayedevaM, kusumairna mhiigtaiH|| na vizIrNadalaiH spRSTai, na zubhai vikAsibhiH " // 1 // 'na zuSkaiH pUjayeddevaM kusumairna mahIgataiH' ityanena 'Ardai sroTi taizca kusumaidaivaM pUjayet '-ityartho'vagamyate / aho ! kIdRzo mahAsAvadhopadezasteSAm / evaM devamandirAdau kadalIstambhAdiropaNena, azokAdivRkSapatrairvandanapaJcAzakavRtti umAsvAtikRta prakaraNa meM kahA hai "madhyAhna meM phUloM se pUjA kI jAtI hai / " "gaMdha, vAsa aura akSata se tathA mAlAoM se pUjA hotI hai / " uttama phaloM se pUjA kI jAtI hai " ityAdi / aura bhI kahA hai-- "sUkhe, jamIna para gire hue, TUTI pa~khuDIvAle, chue hue, kharAba aura vinA khile phUloM se pUjA nahIM karanI caahie"| 'sUkhe aura jamIna para gire hue phUloM se pUjA nahIM karanI cAhiye ' isakA abhiprAya yaha huA ki tAje aura toDe hue phUloM se pUjA karanI cAhiye arere ! unakA vaha kaisA sAvadha upadeza hai| isa prakAra devamaMdira Adi meM kadalIstaMbha khaDA karake, azoka vRkSa ke pattoM se paMcAzakavRtti umAsvAtikRta prakaraNamAM kahyuM che- madhyAhUnamAM phUlavaDe pUjA karavAmAM Ave che." "gaMdha, vAsa ane akSatathI tathA bhANAyAthI bhUla thAya che.' ttama gAthI pUta 42vAmAM bhAva cha. 'chatyAla bIjuM paNa kahyuM che ke - "sUi, mIna 52 bharI 5i, renI 5imaDI tuTarI gAya, 25za rAmesAM, kharAba ane khilyA vinAnAM phUlathI pUjA nahi karavI joIe. >> sUkAM ane jamIna para kharI paDelAM phUle vaDe pUjA na karavI joIe. Ane abhiprAya e thayo ke lIlAM ane tAjA DelAM phUlethI pUjA karavI joIe, arere! teone A sAvadya upadeza ke che ? A pramANe devamaMdira AdimAM keLanA sthaMbha ubhA karIne azokavRkSanAM pAMdaDAMthI
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 AcArAstre mAlikAdivandhanena, pratimopari sacittapatrapuSpAdikSepaNena sacittanAlikeradADimarasAlaphalAdinaivedyopacAreNa ca vanaspatihiMsAM kArayantaste tadAzritAnanekavidhAn trasasthAvarAn prANino ghAtayanti / nahi-vItarAgANAM sAvadyA saparyA samucitA, 'esa khalu gaMthe' ityAdivacanena sarvArambhANAmasminnevAgame taiH sAkSAt pratipiddhatvAt / nahi tattatyAgibhyastattattyaktadravyasamarpaNaM tuSTikaraM bhavatIti / nahi loke madyamAMsatyAgibhyo madyamAMsasamarpaNaM tatparitopAya jAyate / alaM vahunA ! haritakandamUlAdityAginaH zrAvakA api na haritakandamUlAdisamarpaNena saMtuSyantIti vicArayantu manISiNaH // sU0 5 // ___ atha sudharmA svAmI jambUsvAminaM jagAda-'tattha.' ityaadi| vandanavAra bAdhakara, pratimA para sacitta patte, phUla Adi caDhAkara, sacitta nAriyala, dADima, Ama Adi naivedya ke upacAra se vanaspati ko hiMsA karate hue ve vanaspati-Azrita aneka prakAra ke trasa-sthAvara jIvoM kA ghAta karavAte haiM / vItarAga deva kI pUjA sAvadha honA ucitta nahIM hai / 'esa khalu gaMthe.' ityAdi kathana dvArA isI Agama meM samasta AraMbhoM kA vItarAga bhagavAnne sAkSAt niSedha kiyA hai / jo puruSa jisa vastu kA tyAgI hai, usakI tuSTi usa vastu ko arpita karane se nahIM ho sakatI / loka meM madya-mAMsa kA tyAga karane vAloM ko madya-mAMsa kI bheTa saMtoSajanaka nahIM hotii| adhika kyA kahe ! harita kaMda mUla ke tyAgI zrAvaka bhI harita kanda mUla kI bheMTa se prasanna nahIM hote hai / buddhimAn puruSa svayaM vicAra karaleM // sU0 5 // sudharmA svAmI jambUsvAmI se kahate hai-'tattha.' ityAdi / vaMdanavAra bAMdhIne, pratimA upara sacitta pAMdaDA, phUla Adi caDhAvIne, sacitta nALiera, dADama, AMbA Adi naivedyane upacArathI vanaspatinI hiMsA karIne te vanaspati-Azrita aneka prakAranA trasa-sthAvara jIno ghAta karAve che. vItarAgadevanI pUjA sAdya hoya te yogya nathI. 'esa khalu gaMthe.' tyAhi 4thana dvArA sA mAgamamA tamAma sbhaaraMbhane vItarAga bhagavAne sAkSAt niSedha karyo che. je puruSa je vastunA tyAgI che, tenI prasannatA te vastune arpaNa karavAthI thaI zakatI nathI. lokamAM madhamAMsanA tyAgI-tyAga karavAvALAne mada-mAMsanI bheTa saMtoSa utpanna karatI nathI, adhika zuM kahIe! lIlA kaMdamULanA tyAgI zrAvaka paNa lIlA kandamULanI bheTathI prasanna thatA nathI te buddhimAna puruSa pote vicAra karI lIe. e sU0 pa sudharmA pAbhI bhyU svAbhIra 49 cha-'tatya.' tyAdi
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya01 7.5 mU.6 vanaspatikAyahiMsAkAraNAni 629 mUlamtattha khalu bhagavayA pariNNA paveiyA / imassa ceva jIviyassa parivaMdaNamANaNa-pUyaNAe, jAimaraNamoyaNAe, duHkhapaDighAyaheDaM, se sayameva vaNassaisatthaM samAraMbhai, aNNehiM vA vaNassaisatthaM samAraMbhAvei, aNNe vaNassaisatthaM samAraMbhamANe samaNujAgai, taM se ahiyAe, taM se abohIe // mU0 6 // chAyAtatra khalu bhagavatA parijJA praveditA / asya caiva jIvitasya parivandana-mAnana -pUjanAya, jAtimaraNamocanAya, duHkhapratighAtahetuM, sa svayameva vanaspatizastraM samArabhate, anyairvA vanaspatizastraM samArambhayati, anyAn vA vanaspatizastraM samArabhamANAn samanujAnAti, tat tasyAhitAya, tat tasyAbodhaye // sU0 6 // TIkA-- tatravanaspatikAyasamArambhe, bhagavatA-zrImahAvIreNa, parijJA-samyagavabodhaH khalu-nizcayena bhaveditA-prativodhitA-karmabandhasamucchedArthaM jIvena pari mUlArtha--vanaspatikAya ke AraMbha ke saMbaMdha meM bhagavAn ne samyak bodha diyA hai| isa jIvana ke vandana, mAnana aura pUjana ke lie, janma-maraNa se chuTakArA pAne ke lie tathA duHkhoM kA vinAza karane ke lie svayaM vanaspatikA yazastra kA AraMbha karatA hai, dUsaroM se AraMbha karatA aura AraMbha karane vAle dUsaroM kA anumodana karatA hai / vaha AraMbha usa ke ahita ke lie, usakI abodhi ke lie hotA hai / sU0 6 // TIkArtha---vanaspatikAya ke AraMbha ke viSaya meM bhagavAn zrI mahAvIra svAmIne samyaka upadeza diyA hai / arthAt bhagavAna ne batalAyA hai ki-karmabaMdha ko naSTa karane ke mUlAI-vanaspatikAyanA AraMbhanA sabaMdhamAM bhagavAne samyapha dha A che. A jIvananA vaMdana, mAnana, ane pUjana mATe, janma-maraNathI chuTavAne mATe tathA duHkhane vinAza karavA mATe svayaM vanaspatikAyazastrano AraMbha kare che, bIjA pAse AraMbha karAve che, ane AraMbha karavAvALA bIjAne anumodana Ape che. te yAsa tena miti bhATe tebhara tenI mAdhi bhATe khAya che. // sU06 // TIkAI-vanaspatikAyanA AraMbhanA viSayamAM bhagavAna zrI mahAvIra svAmIe samyapha upadeza Ape che. arthAt bhagavAne batAvyuM che ke-karmabaMdhane naSTa karavA mATe
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcArAgasUtre jJA'vazyaM zaraNIkaraNIyeti bhagavatA pratiyodhitamiti bhAvaH / upabhogadvAramlokaH kasmai prayojanAya vanaspatikAyamupardayatI ? tyAha-' asya caiva jIvitasye '-tyaadi| asyaiva nazvarasya jIvitasya jIvanasya sukhArthamAhAra-vastra-pAtra-mAlya-gandha-cUrNa-tAlasantA-'galA-khaTvA-palyaGka-zivikAzakaTa-hala-musala-pITha-phalaka-siMhAsana-daNDa-lakuTa-kapATa-vINA-zAlabhajikA-nirmANa-tApana-pratApana-prakAzane-ndhana-tailAbarthamityarthaH / tathA-parivandanamAnana-pUjanAya, parivandana-prazaMsA, tadartha, yathA-kazcit svaprazaMsArtham upavanAdau patrAdikartanakalAkauzalena vRkSalatAdInAM patrAdIni tathA chedayati yathA tatkartanena lie jIva ko parijJA (upadeza) avazya svIkAra karanA cAhie / upabhogadvAraloga kisa prayojana se vanaspatikAya kI hiMsA karate hai ? yaha batalAte haiisI nAzazIla jIvana ke sukha ke lie arthAt AhAra, vastra, pAtra, mAlA gaMdha, cUrNa, tAlavRnta (paMkhA), Agala, khATa, palaMga, pAlakI, gADI, hala, mUsala, pIDhA, (vAjoTa) phalako (pATa), siMhAsana, DaMDA, lakaDI, kivADa, vINA, putalI Adi banavAne ke lie, tapAnA, vizeSa tapAnA, prakAzana, Idhana, aura taila Adi ke prayojana se vanaspatikAya kI hiMsA karate hai / tathA prazaMsA ke lie bhI vanaspati kI hiMsA karate haiM, jaise koI puruSa apanI prazaMsA ke lie bagIcA Adi meM pattA vagairaha kATane kI kalA meM kuzalatA prakaTa karane ke abhiprAya se vRkSa latA vagairaha ko isa prakAra kATatA hai jisase usameM jIvane parijJA (upadeza)ne avazya svIkAra kare joIe. pA -- loka zuM prajanathI vanaspatikAyanI hiMsA kare che? te batAve che A nAza pAmavAvA nA subha bhATe, arthAt-mADA2, 1sa, pAtra, mAmA, adha, yUe, 5 mA mAriyA, bhATa, 5, pAsamI, gADI, sa, bhUsA, mAle, pATa, siMhAsana,1, lAkaDI, kamADa, vINA, putalI vagere banAvavA mATe, tapAvavuM vizeSa tapAvavuM, prakAzana, Indana-(bALavAnA lAkaDA) ane taila AdinA prajanathI vanaspatikAyanI hiMsA kare che. tathA prazaMsA mATe paNa vanaspatikAyanI hiMsA kare che, jemake-keI puruSa pitAnI prazaMsA mATe bagIcA AdimAM pAMdaDA vagere kApavAnI kalAmAM kuzaLatA batAvavAnA abhiprAyathI
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 sU.6 vanaspatikAyahiMsA 631 gajAzvamRgavyAghrasiMhAdInAM svarUpaM dadhAnA vRkSAdayastasyopavanAdeviziSTazomAM jnynti| mAnanaM janasatkArastadartha, yathA-sa eva patrAdikartanakalAkuzalo mAlAkAraH svamAnanArtha kartarIzastreNa vRkSalatAdInAM patrAdikaM kRntti| pUjana vastraratnAdilAbhastadartham , yathA-devapatimAdyarthaM patrapuSpaphalAdInAM troTane / tathAjAtimaraNamocanAya janmamaraNabandhamocanAthai, yathA-muktikAmana pUjAyAM puSpapatrAdisamucchedane, tathA-duHkhapratighAtahetuM vyAdhizamanAdyartham-opadhivRkSalatAdInAM mUlakandazAkhApatrapuSpaphalAdibhedane, sa jIvanasukhAdyarthI svayameva hAthI, ghoDA, hirana, bAgha, siMha Adi kA AkAra bana jAtA hai aura isase usa bagIce kI sundaratA baDhatI hai, aisA jAnakara karatA hai / janasatkAra ke lie bhI vanaspati kI hiMsA kI jAtI hai, jaise-pattA vagairaha kATane meM kuzala vahI pUrvokta mAlI kaiMcI se vRkSoM yA latAoM ke pattA Adi kATatA hai / tathA pUjana ke lie arthAt vastroM aura ratnoM ke lie bhI vanaspatikAya kI hiMsA karate hai / jaise-deva pratimA Adi ke lie patra, phUla, phala toDane meM / janma maraNa se chuTakArA pAne se lie bhI ukta hiMsA kI jAtI hai| jaise-mukti kI icchA se pUjA ke lie phUla-phala toDane meM / duHkhoM kA pratIkAra karane ke lie bhI yaha hiMsA kI jAtI hai / jaise-roga miTAne ke lie oSadhi, vRkSa, latA, mUla, kanda, zAkhA, patra, phUla Adi toDane meM hiMsA kI jAtI hai| vRkSa latA vagerene evA prakAre kApe che ke temAM hAthI, gheDA, haraNa, vAgha, siMha Adine AkAra banI jAya che, ane tethI e bagIcAnI suMdaratA vadhe che. evuM samajIne ja kare che. jana-satkAra mATe paNa vanaspatinI hiMsA karavAmAM Ave che, jema-pAMdaDAM vagerene kApavAmAM kuzala AgaLa kahele teja mALI kaMcI (kAtara)thI vRkSo athavA latAonAM pattA Adi kApe che. tathA pUjana mATe arthAt va ane ratnane mATe paNa vanaspatikAyanI hiMsA kare che, jema-devapratimA Adi mATe patra phUla phala toDavAmAM. janma-maraNathI chuTavA mATe paNa pUrva kahelI hiMsA karavAmAM Ave che jemakemuktinI IcchAthI pUjA mATe kula phela teDavAmAM. dune pratikAra karavA mATe paNa e hiMsA karavAmAM Ave che. jemake-roganivAraNa karavA mATe auSadhI, vRkSa, latA, mUla, kanda, zAkhA, patra, phUla Adi teDavAmAM hiMsA karavAmAM Ave che.
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ 632 AcArAgasUtra vanaspatizastraM vanaspatikAyopamardakaM dravyabhAvazastra samArabhate vyApArayati / anyaivA vanaspatizastraM samArambhayati / anyAna vA vanaspatizastraM samArabhamANAn samanujAnAti anumodayati / tat-vanaspatikAyasamArambha, tasya vanaspatisamArambha kurvataH kArayituH anumodayituzca ahitAya bhavati / tathA-tat tasya abodhaye samyaktvAlAbhAya bhavati / / / sU0 6 // yena tu tIrthaGkarAdisamIpe vanaspatikAyasvarUpaM parijJAtaM, sa evaM vibhAvayatItyAha-'se taM.' ityaadi| mUlamse taM saMvujjhamANe AyANIyaM samuTThAya socA khalu bhagavao aNa isa prakAra jIvana ko sukhI banAne kA abhilApI vaha puruSa vanaspatikAya kI hiMsA karanevAle dravya aura bhAvazastra kA svayaM upayoga karatA hai, dUsaroM se upayoga karAtA hai aura vanaspatizastra kA upayoga karane vAle dUsaroM kA anumodana karatA hai| vanaspatikAya kA vaha AraMbha, AraMbha karane vAle, karAne vAle aura anumodana karane vAle ke ahita ke lie hotA hai aura samyaktva kI aprApti kA kAraNa banatA hai / / sU0 6 // tIrthakara Adi ke nikaTa vanaspatikAya kA svarUpa jisane jAna liyA hai, vaha isa prakAra vicAra karatA hai-'se taM.' ityAdi / mUlArtha-vaha puruSa bhagavAn yA anagAroM se sunakara samajha-bUjhakara saMyama e pramANe jIvanane sukhI banAvavAnA abhilASI te puruSa vanaspatikAyanI hiMsA karavAvALA dravya ane bhAva ane svayaM upaga kare che, bIjA pAse upaga karAve che ane vanaspatizAstrane upayoga karavAvALA bIjAne anumodana Ape che. vanaspatikAyane A AraMbha, AraMbha karavAvALAne, karAvavAvALAne ane anumodana karavAvALAne ahita mATe che ane samyaktvanI aprAptinuM kAraNa bane che. A sUda I tIrthakara AdinA samIpe vanaspatikAyanuM svarUpa jeNe jANI lIdhuM che. te A pramANe viyA2 42 cha-' se taM.' tyAdi. mUlAI-te puruSa bhagavAna athavA aNagAro pAsethI sAMbhaLI-samajIbujhIne
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 5 sU. 6 vanaspativirAdhanAduSphalam 633 gArANaM vA aMtie ihamegesi NAyaM bhavai - - esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu Narae / iccatthaM gaDhie loe, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM vaNassaikammasamAraMbheNaM vaNassaisatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsai || 7|| chAyA--- vA satat saMbudhyamAna AdAnIyaM samutthAya zrutvA khalu bhagavataH anagArANAM vA antike, ihaikeSAM jJAtaM bhavati - eSa khalu granthaH, eSa khaha mohaH, eSa khalu mAraH, eSa khalu narakaH / ityarthaM gRddho lokaH, yadimaM virUparUpaiH zakhaH vanaspatikarmasamArambheNa vanaspatizastraM samArabhagANaH anyAn anekarUpAn prANAn vinimti // sru0 7 // TIkA - yaH khalu bhagavataH = tIrthaGkarasya, anagArANAM tadIyazramaNanirgranthAnAM antike zrutvA, AdAnIyam = upAdeyasarva sAvadyayogaviratirUpaM cAritraM, samutthAya = aGgIkRtya viharati sa tat vanaspatikAyasamArambhaNaM saMbudhyamAnaH= ahitAbodhijanakatvena vijJAtA san evaM vibhAvayati - ' evaM khalu0 ' ityAdi / grahaNa karake vicaratA hai / vaha isa prakAra samajhatA hai - vanaspatikAya kA AraMbha graMtha hai, yaha moha hai, yaha mAra hai, yaha naraka hai / gRddha loga isake lie nAnA prakAra ke zastroM se vanaspatikAya kA AraMbha karake, zastra kA prayoga karate hue aura bhI aneka prANiyoM kA ghAta karate hai | sU. 7 // TIkArtha - - jo puruSa tIrthaMkara se yA unake zramaNa nirgranthoM se sarvasAvadha tyAga rUpa saMyama svarUpa samajhakara aura use aMgIkAra karake vicaratA hai vaha vanaspatikAya ke AraMbha ko ahitakara aura abodhijanaka samajhakara isa prakAra vicAra karatA hai:' evaM khalu 0 ' ityAdi / saMyama grahaNa karIne vicare che. te A pramANe samaje che-vanaspatikAyanA AraMbha graMtha che, e mAha che, e mAra che, e naraka che. gRddha leAka e mATe nAnA prakAranA zastrAthI vanaspatikAyanA AraMbha karIne zasranA prayAga karatA thakA khIjA paNa aneka AziyAnA dhAta ure che. // sU. 7 // TIkA"--je purUSa tIrthaMkarathI athavA temanA zramaNa nirjhanthA pAsethI sarvasAvadya (kanA) tyAgarUpa saMyamanA svarUpane samajI ne ane tene aMgIkAra karIne vicare che, te vanaspatikAyanA AraMbhane ahitakara ane ameAdhijanaka samajI A pramANe vicAra ure che-' evaM khalu0' tyAhi. pra. A-80
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgamutre 634 iha = manuSyaloke ekeSAM zramaNanirgranthopadezasaMjAtasamyagavabodhavairAgyANAmAtmArthinAmevaM jJAtaM = viditaM bhavati / kiM jJAtaM bhavatItyAkAGkSAyAmAha - 'eSa khalu0 ' ityAdi / eSaH vanaspatizastrasamArambhaH khalu nizcayena granthaH karmavandhaH, kAraNe kAryoMpacArAt kAraNabhUto vanaspatizastrasamArambha evaM karmabandharUpo grantha ityucyate / evamagre'pi vodhyam / tathA epaH vanaspatizastrasamArambhaH moha :- viparyAsa:ajJAnam / tathA-eSa eva mAraH - maraNaM - nigodAdimaraNarUpaH / tathA eSa eva narakaH = nArakajIvAnAM dazavidhayAtanAsthAnam / isa manuSya loka meM jinheM zramaNa nirgayoM ke upadeza se samyagjJAna aura vairAgya utpanna ho gayA hai, unhIM ko yaha vidita hotA hai / kyA vidita hotA hai ? isa zakA kA samAdhAna karane ke lie Age kahate haiM-' eSa khalu grantha0 ' ityAdi / 2 vanaspatikAya kA AraMbha nizcaya se graMtha arthAt karmabaMdharUpa hai / kAraNa meM kArya kA upacAra karake AraMbha ko karmabaMdha kahA hai / vastutaH vaha karmabaMdha kA kAraNa hai / isI prakAra Age bhI samajha lenA cAhie / vanaspatikAya kA samAraMbha moha arthAt ajJAna hai - ajJAnajanaka hai / yaha mAra hai arthAt nigoda Adi meM mRtyu kA kAraNa hai / yaha naraka hai arthAt nArakI jIvoM ko daza prakAra kI yAtanA kA kAraNa hai / A manuSyaleAkamAM jene ningeAnA upadezathI sabhyajJAna, ane vairAgya utpanna thai gayA che. te A jANe che. zuM jANe che ? e zaMkAnuM samAdhAna karavA bhoTe bhAgaNa aDDe che, ' eSa khalu grantha0 ' - chatyAhi. vanaspatikAyanA AraMbha nizcaya graMtha che arthAt kakha dharUpa che, kAraNumAM kAryanA upacAra karIne Arabhane karmAMdha kahe che, vastutaH te karma khaMdhanuM kAraNa che. e pramANe AgaLa paNa samajI levuM joIe. vanaspatikAyanA samAraMbha mAhe arthAt ajJAna che--ajJAnajanaka che, te mAra che, arthAt nigeda AdimAM mRtyunuM kAraNa che. te naraka che, arthAt nArakI jIvAne dasa prakAranI yAtanAonuM kAraNa che. } 1
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 5 mu. 7 vanaspativirAdhanAduSphalam 636 ityartham etadartha, karmabandha-moha-maraNa-narakarUpaM ghoraduHkhaphalaM prApyApi punaH punaretadarthameva lokA=ajJAnavazavartI jIvaH, gRddhA-lipsurasti / yadvA-gRddhaH bhogAbhilApI, loka saMsArI jIvaH, ityartham etadarthameva-grantha-moha-maraNanarakArthameva pravartata iti shessH| lokaH punaH punaH karmabandhAdyarthameva pravartata iti yaduktaM, tat kathaM jJAyate ? iti jijJAsAyAmAha-'yadimam.' ityAdi / yad-yasmAd , virUparUpaiH nAnAvidhaiH zastraiH pUrvoktaprakAraiH, vanaspatikarmasamArambheNa vanaspatikAyopamardanarUpasAvadhavyApAraNa, imaMcanaspatikAyaM vihinasti / tathA vanaspatizastra samArabhamANaH vyApArayan anyAn pRthivIkAyAdIn anekarUpAn sAn sthAvarAMzca tadAzritAn prANAnyANinaH vihinasti=upamadayati |mu0 7 // ajJAnI jIva karmabaMdha, moha, maraNa aura naraka rUpa ina phaloM ko prApta karake bhI bAra-bAra isI meM gRddha hote hai / athavA bhoga ke abhilASI puruSa isI graMtha, moha, maraNa aura naraka ke lie hI pravRtti karate hai / loga puna-punaH karmabaMdha Adi ke lie hI pravRtti karate hai' yaha jo kathana kiyA hai so kaise jJAta huA ? isa jijJAsA ke hone para kahate haiM-'yadimam .' ityAdi / __ kyoM ki nAnA prakAra ke pUrvokta zastroM dvArA vanaspati kAya kI hiMsA karane vAle loga sAvadha vyApAra se vanaspatikAya kA ghAta karate hai| tathA vanaspatikAya kA AraMbha karate hue anya pRthvIkAya Adi aneka prakAra ke tadAzrita trasa aura sthAvara jIvoM kI ghAta karate hai // sU0 7 // ajJAnI jIva karmabaMdha, moha, maraNa ane narakarUpa e phaLane prApta karIne paNa vAraM-vAra emAM gRddha thAya che. athavA bheganA abhilASI puruSa A graMtha, moha, maraNa ane naraka mATeja pravRtti kare che. leka punaH punaH (pharI-pharI) karmabaMdha vagere mATeja pravRtti kare che; e kathana je yuche, te ThevItatAmA mA0yu ? mesA thavAthI 49 che. 'yadimam.' tyAhi. kemake nAnA prakAranAM pUrvokta za dvArA vanaspati kAyanI hiMsA karavAvALA leka sAvadha vyApArathI vanaspatikAyano ghAta kare che, tathA vanaspatikAyane AraMbha karatA thakA, anya pRthvIkAya Adi aneka prakAranA tadAzrita trasa ane sthAvara che dhAta 42 che. // .7 //
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ 636 AcArAGgasUtre vanaspatikarmasamArambhaphalapadarzanapurassaraM vanaspatisamArambhe'nekatrasasthAvarajIvahiMsA'vazyambhAvinIti pradarzitam , saMpati vanaspateH sacetanatvazaGkAyAM tasya manuSyazarIravat sacetanatvamastIti pradarzayati-' se vemi.' ityAdi / ___ yadvA-yathA manuSyazarIre caitanya sugamaM, tathA vanaspatikAye'pi, tasmAd vanaspatermanuSyazarIrasAdRzyaM darzayati sUtrakAraH-'se vemi.' ityAdi / mUlam -- se vemi-imaMpi jAidhammayaM eyapi jAidhammayaM, imaMpi vuvidhammayaM eyaMpi buDhidhammaya, imaMpi cittamaMtaya eyaMpi cittamaMtayaM, imapi chiNNaM milAi eyaMpi vanaspatikAya ke AraMbha kA phala pragaTa karake yaha bhI pradarzita kara diyA gayA hai ki-vanaspatikAya kA AraMbha karane se anya trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA bhI avazya hotI hai / aba vanaspatikAya ke sacetana hone meM zaMkA hone para usakI manuSya zarIra ke samAna sacetanatA sUtrakAra prakaTa karate hai-'se vemi.' ityAdi / athavA--jaise- manuNyazarIra meM caitanya ko samajhanA sugama haiM usI prakAra vanaspatikAya meM bhI / ata eva vanaspati manuSyazarIra ke samAna hai, yaha bAta sUtrakAra kahate hai-se bemi.' ityaadi| mUlArtha-vaha maiM kahatA hU~-yaha (manuSyazarIra) janmazIla hai, vaha (vanaspatizarIra) bhI janmazIla hai| yaha vRddhizIla hai, vaha bhI vRddhizIla hai| yaha sacitta hai vaha bhI sacitta hai / chedane para yaha murajhA jAtA hai, vaha bhI chedane para murajhA jAtA hai / vanaspatikAyanA AraMbhanuM phaLa pragaTa karIne e paNa pradarzita karI ApyuM che kevanaspatikAyane AraMbha karavAthI anya trasa ane sthAvara jInI hiMsA paNa avazya thAya che. have vanaspatikAyanI sacetanatA havAmAM zaMkA hovAthI tenI sacetanA bhanuSyazazaranI satyatanatA samAna sUtradhAra pragaTa 42 cha-'se bemi.' tyAhi. athavA-jema manuSya zarIramAM citanyane samajavAmAM sugamatA che, te pramANe vanaspatikAyamAM paNa sugamatA che. e mATe vanaspati manuSya zarIranA samAna che. e vAta sUtra42 49 cha:-" se vemi.' tyAhi. mUlArtha-te huM kahuM chuM--A (manuSya zarIra) janmazIla che te (vanaspati(zarIra) paNa janmazIla che, A vRddhizIla che, te paNa vRddhizIla che, A sacitta chechedavAthI te sUkAI jAya che, te paNa davAthI sUkAI jAya che. A paNa AhAraka che, te
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkAadhya. 1 u. 5.8 manuSya zarIra vanaspatizarIrayoH sAmyam 637 chiSNaM milAi, imaMpi AhAragaM, eyapi AhAragaM, imaMpi aNiccayaM eyaMpi aNiccayaM, ipi asAsayaM epa asAsayaM, imapi cabhavacayaM eyapi caovacaiyaM, imapi vipariNAmamayaM eyapi vipariNAmadhammayaM // sU0 8 // chAyA , " satravImi - idamapi jAtidharmakam etadapi jAtidharmakam, idamapi vRddhidharmakam etadapi vRddhidharmakam idamapi cittavat etadapi cittavat idamapi chinnaM mlAyati etadapi chinnaM mlAyati, idamapi AhArakam etadapi AhArakam idamapi anityakam etadapi anityakam idamapi azAzvatam etadapi azAzvatam idamapi cayopacayakam etadapi cayopacayakam idamapi vipariNAmadharmakam etadapi vipariNAmadharmakam // sU0 8 // " TIkA -- yena sAkSAdbhagavanmukhAd vanaspateH sacetanatvaM zrutaM so'haM bravImi= yathA bhagavatA kathitaM, tathA kathayAmItyarthaH / pratijJAtamarthaM pradarzayati- idamapItyAdi / yaha bhI AhAraka hai, vaha bhI AhAraka hai / yaha bhI anitya hai, vaha bhI anitya hai / yaha bhI azAzvata hai, vaha bhI azAzvata hai / yaha bhI caya - upacaya vAlA hai, vaha bhI caya - upacaya vAlA hai / yaha bhI vividha prakAra se pariNamanazIla hai aura vaha bhI vividha prakAra se pariNamanazIla hai || sU0 8 // TIkArtha - jisane sAkSAt bhagavAn ke mukha se vanaspatikAya kI sacetanatA sunI hai vahI mai kahatA hU~-jaisA bhagavAn ne kahA hai vaisA hI mai kahatA hU~ / yahI bAta kahate hai-'idamapi0' ityAdi / pazu AhAraka che. A paNa anitya che. te paNa anitya che. A paNa azAzvata che, te ye| azAzvata che. yA pazu aya- upayayavAjA che, te yaya yaya - ayayayavAjA che. yA pa vividha prakArathI pariNamanazIla che, ane te paNa vividha prakArathI pariNamana zIla che. IIsU 8 // TIkAtha--jeNe sAkSAt bhagavAnanA mukhathI vanaspatikAyanI sacetanatA sAMbhaLI che.teja hu huM huM netuM lagavAne che, teyuM huM huM chu, mevAta De che- 'idamapi tyAhi.
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 cArasUtre iha puruSasyopadezayogyatayA sAmarthyena saMnihitatvAttaccharIraM saMnikRSTavA - cinedazabdena parAmRzyate / idamapi manuSyazarIraM yadvA - sAmAnyarUpeNa trasakAye caitanyasya sujJeyatvAt idaM = tra sazarIraM, jAtidharmakaM - jAtiH - jananaM, taddharmakaM - jananasvabhAvaM, etadapi = vanaspatizarIramapi jAtidharmakaM = manuSyazarIravad vanaspatizarIramapi jananasvabhAvakamastItyarthaH / tathA idamapi manuSyazarIraM vRddhidharmakaM = bAlakaumArAdyavasthAmAzritya vardhanasvabhAvam, etadapi vanaspatizarIraM aGkara kisalayapatraskandhazAkhAprazAkhAdinA vardhanazIlam / idamapi manuSyazarIraM cittavat = cetanA 'idam ' zabda kA prayoga samIpavartI vastu ke lie kiyA jAtA hai / manuSya upadeza kA pAtra hai aura usakA zarIra bhI atyanta samIpa hai ataH manuSya ke zarIra ko 'idam ' zabdadvArA nirdiSTa kiyA gayA hai / athavA trasa jIva ke zarIra meM caitanya ko samajhanA sugama hai, isa kAraNa 'idam' kA artha manuSyazarIra ke bajAya trasa jIva kA zarIra samajha lenA cAhie | yaha manuSyazarIra yA trasa jIva kA zarIra utpanna hone kA svabhAva vAlA hai, usI prakAra vanaspati kA zarIra bhI utpanna hone kA svabhAva vAlA hai / tathA manuSya zarIra vRddhizIla hai - bAla, kumAra Adi avasthAoM meM baDhatA jAtA hai usI prakAra vanaspatizarIra bhI aMkura, kisalaya, patra, skaMdha, zAkhA aura prazAkhA Adi rUpa se baDhatA jAtA hai / manuSyazarIra cetanAvAn hai usI prakAra vanaspati kA zarIra bhI cetanAvAn hai, - " 'idam ' *' zabdanA prayAga samIpavartI vastu mATe karavAmAM Ave che. manuSyaja upadezane pAtra che, ane tenu zarIra atyanta samIpa che. e kAraNathI manuSyanA zarIrane 'idam' zabdadvArA nirdiSTa uyu che, athavA trasa lavanA zarIramAM caitanyane sabhanavu sugama che. the arathI 'idam ' no artha manuSya zarIranA mahale trasa labanuM zarIra samajI levuM joI e. A manuSyazarIra athavA trasajIvanuM zarIra utpanna thavAnA svabhAvavALuM che, te pramANe vanaspatinu zarIra paNa utpanna thavAnA svabhAvavALuM che. tathA manuSyazarIra vRddhizIla che--khAlakumAra, Adi avasthAmAM vadhatuM jAya che, te pramANe vanaspatizarIra yaNu aGkura, Gisalaya-bhajA, pAna, patra, sdha, zAmA bhane prazAkhA mAhi3pathI vadhye jAya che. manuSyazarIra cetanAvAna che, te pramANe vanaspatinuM zarIra pazu cetanAvAna che,
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya.12.58.8 manuSyazarIravanaspatizarIrayo sAmyam 639 yuktam , etadapi vanaspatizarIraM cittavat cetanAvat , lajjAludhAtryAdInAM sakocavikAsa-svApA-vabodhadarzanAt / idamapi-manuSyazarIraM hastAdi chinnaM sat mlAyati zuSyati, etadapi vanaspatizarIramapi pallavaphalapuSpAdi chinnaM sata mlAyati= zuSkaM bhavati / idamapi AhArakam=kSIraudanAdyAhArakaraNazIla, tathaiva etadapi= vanaspatizarIraM bhUjalAdhAhArabhoji, na caitadAhArakatvamacetanAnAM dRSTam / / tathA idamapi manuSyazarIram anityaka= na sarvadA'vasthAyi. etadapi vanaspatizarIram anityakam AyuSo'vadhisatvAt , vanaspatizarIrasya hi utkRSTamAyurdazavarSasahasrANi / tathA-idamapi manuSyazarIram azAzvataM pratikSaNamAdIcImarakyoM ki lajjAvatI dhAtrI Adi vanaspattiyoM meM sakoca, vikAsa, svApa (nidrA) aura avabodha (jAganA) dekhA jAtA hai / hAtha Adi manuSyazarIra chedane para murajhA jAtA hai usI prakAra pattA, phUla, phala AdirUpa vanaspatizarIra bhI chedane para murajhA jAtA hai / yaha manuSyazarIra dUdha aura odana Adi kA AhAra karatA hai aura vanaspati zarIra bhI pRthvI, jala Adi kA AhAra karatA hai / AhAra karane kri kriyA acetana meM nahIM dekhI jaatii| manuSyazarIra anitya hai-sadA Thaharane vAlA nahIM hai, isI prakAra vanaspatizarIra bhI anitya hai, kyoM ki usakI Ayu kI sImA hai / vanaspatizarIra kI utkRSTa Ayu dasa hajAra varSa kI hai| manuSya zarIra azAzvata hai-AvIcimaraNa pratikSaNa hotA rahatA hai, aura vanaspati kemake lajajAvaMtI-(rIsAmaNa), dhAtrI Adi vanaspatiomAM saMkecAvuM, vikAsa, nidrA ane jAgavuM jovAmAM Ave che. hAtha-Adi manuSya zarIra chedavAthI sUkAI jAya che. te pramANe pAMdaDA, phala, phUla Adi rUpa vanaspatizarIra paNa chedavAthI sUkAI jAya che. A manuSya zarIra dUdha ane bhAta vagerene AhAra kare che, tema vanaspatizarIra paNa pRthvI, jala Adine AhAra kare che, AhAra karavAnI kriyA acetanamAM jovAmAM AvatI nathI. manuSya zarIra anitya che. hamezAM sthira rahevAvALuM nathI, e pramANe vanaspati zarIra paNa anitya che. kemake-tenI AyuSyanI sImA che. vanaspatizarIranI utkRSTa Ayu dasa hajAra varSanI che. manuSya zarIra AzAzvata che-AvI cimaraNa pratikSaNa thatuM rahe che, tema
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bAmA etadapicanaspatiyApacayikam iSTAnAcataatikSaNamaraNazIla 640 AcArAgasUtre na maraNAt, etadapi vanaspatizarIram azAzvataM pratikSaNamaraNazIlam / yathAidamapi manuSyazarIraM cayApacayikam iSTAniSTAhArAdika prApya vRddhihAsazIlam , tathA-etadapi vanaspatizarIraM cayApacayikam anukUla-pratikUlajalavAtAdinA vRddhihAsasvabhAvam / yathA-idamapi manuSyazarIraM vipariNAmadharmaka-vividhapariNAmazIlam , tattavyAdhivazAd udaraddhipANDukRzatvAdirUpaM, rasAyanasnehAdhupacAravazAd viziSTarUpavalopacayAdirUpaM vA vividhapariNAma prApnoti tathA-etadapi3 vanaspatizarIraM vipariNAmadharmaka-vyAdhivazAt patrapuSpaphalAdInAM varNAdiSvanyathAbhAvadarzanAt , viziSTadohada pradAnena kadAcittapAmupacayadarzanAda vividhapariNAmazIlam / yathA jananasvabhAvAdidharmANAM samudAyaH sacetane manuSyazarIre zarIra bhI azAzvata hai-usakA bhI pratikSaNa maraNa hotA hai / manuSyazarIra iSTAniSTa AhAra Adi ko pAkara baDhatA-ghaTatA rahatA hai, usI prakAra vanaspati kA zarIra bhI anukUla jala-vAyu se baDhatA aura pratikUla jala-vAyu se ghaTatA hai / jaise manuSyazarIra meM nAnA prakAra ke pariNamana hote haiM-vividha bImAriyoM se udara kA baDhanA, pANDu, kRzatA Adi, tathA rasAyana aura ghRta Adi ke sevana se viziSTarUpa aura bala kI vRddhi hotI hai, usI prakAra vanaspati kA zarIra bhI vividha prakAra ke pariNamanavAlA hai-roga hone para vanaspati ke patte, phUla, phala Adi aura hI taraha ke dekhe jAte haiM, vizeSa prakAra kA dohada dene se kabhI-kabhI una meM upacaya bhI hotA hai / isa prakAra vanaspati kA zarIra bhI vividha pariNamana vAlA hai / jananasvabhAva Adi dharmoM kA samUha sacetana manuSya zarIra meM yA trasa vanaspatizarIra paNa azAzvata che-tenuM paNa pratikSaNa maraNa thatuM rahe che. manuSya zarIra ITAniSTa AhAra AdithI vadhatuM ghaTatuM rahe che te pramANe vanaspatinuM zarIra paNa anukUla jala-vAyuthI vadhe che ane pratikaLa jalavAyuthI ghaTe che. jema manuSya zarIramAM nAnA prakAranuM pariNamana thAya che, vividha bimArIothI peTanuM vadhavuM, pAMDuroga, kRzatA (dubalApaNuM) Adi, tathA rasAyana ane vRtaAdinA sevanathI viziSTarUpa ane balavRddhi thAya che, te pramANe vanaspatinuM zarIra paNa vividha prakAranA pariNAma vALuM che, roga thatAM vanaspatinA pAMdaDAM, phala, phala Adi jUdIja jAtanAM dekhAya che, viziSTa prakAranA dohada devAthI kaI-kaI vakhata temAM upacaya thAya che, e pramANe vanaspatinuM zarIra paNa vividha pariNamanavALuM che. janasvabhAva Adi dharmone samUha sacetana manuSya zarIramAM athavA trasajIvanA zarIramAM jovAmAM Ave che, te ja pramANa
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 5 sU. 8 vanaspatisacittatA 641 prasazarIre vA vartate, tathA-vanaspatizarIre'pi, tasmAd vanaspatikAyaH sacetana iti niHsaMzayaM jAnIhIti bhAvaH // sU0 8 // evaM vanaspatikAyasya sacittatvaM viditvA munitvaprAptaye trikaraNatriyogaistassamArambho varjanIya ityAzayenAha- 'estha satthaM.' ityAdi / mUlam___ettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA apariNAyA bhavaMti, ettha satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNAyA bhavaMti, taM pariNAya mehAvI va sayaM vaNassaisatthaM samAraMbhejjA, NevaNNehiM vaNassaisatthaM samAraMbhAvejjA, NevaNNe jIva ke zarIra meM pAyA jAtA hai, usI prakAra vanaspati ke zarIra meM bhI pAyA jAtA hai / ata eva vanaspatikAya sacetana hai, yaha bAta niHsaMzaya samajha lenA cAhie // sU0 8 // isa prakAra vanaspatikAya kI sacittatA jAnakara sAdhutA prApta karane ke lie tIna karaNa aura tIna yoga se vanaspatikAya kA samAraMbha tyAganA cAhie / isa abhiprAya se kahate hai:--''ettha satthaM.' ityAdi / malArtha--vanaspatikAya meM zastra kA AraMbha karane vAle ko ye AraMbha jJAta nahIM hote / vanaspatikAya meM zastra kA AraMbha na karane vAle ko ye AraMbha jJAta hote haiN| inheM jAnakara buddhimAn puruSa na svayaM vanaspatizastra kA AraMbha kare, na dUsaroM se vanaspatizastra kA AraMbha karAve aura na vanaspatizastra kA AraMbha karane vAle dUsaroM kA anumodana vanaspatinA zarIramAM paNa jovAmAM Ave che. eja mATe vanaspatikAya sacetana che, e pAta sahita sabha0 vA naye. // 8 // e pramANe vanaspatikAyanI sacittatA jANune sAdhutA prApta karavA mATe traNa karaNa ane traNa cegathI vanaspatikAyane samAraMbha yajavo joIe. e mamiprAyathA 4 cha:-'ettha satyaM.' chatyAdi mUlAI-vanaspatikAyamAM zastrano AraMbha karavAvALAne A AraMbha jANavAmAM nathI. (ane vanaspatikAyamAM zastrane AraMbha nahi karavAvALAne A AraMbha jANavAmAM che. tene jANIne buddhimAna purUSa pite vanaspatizAstrane AraMbha karatA nathI. bIjAnI pAse vanaspatine AraMbha karAvatA nathI. ane vanaspatizAstrano AraMbha karavAvALA bIjAne anudana karatA nathI. je vanaspatizAstranA samAraMbhanA jANakAra pra. A-81
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ 642 AcArAgasUtre caNassaisatyaM samAraMbhaMte samaNujANejjA / jassete vaNassaisatyasamAraMbhA pariNAyA bhavaMti, se hu muNI pariNAyakamme-tti vemi // mu0 9 // chAyA-atra zastraM samArabhamANasya ityete ArambhAH aparijJAtA bhavanti / atra zastramasamArabhamANasya ityete ArambhAH parijJAtA bhavantiH tat parijJAya medhAvI naiva svayaM vanaspatizastraM samArabheta, naivAnyairvanaspatizastraM samArambhayet, vanaspatizastraM samArabhamANAn anyAn na samanujAnIyAt / yasyaite vanaspatizastrasamArambhAH parijJAtA bhavanti, sa khalu muniH parijJAtakarmA, iti bravImi / / mU0 9 // TIkA-atra asmin vanaspatikAye, zastraM-pUrvoktaprakAraM, samAramamANasya vyApArayataH, ityete-pUrvoktAH trikaraNa-triyogaiH ArambhAH vanaspatikAyopamardanarUpAH sAvadhavyApArAH aparijJAtAH karmavandhakAraNatvenAnavagatA bhavanti / atra asminnetra vanaspatikAye zakhaMcAguktamakAram asamArabhamANasya aprayuJAnasya ityete-pUrvoktA ArambhA sAvadhavyApArAH parijJAtA bhavanti-japarijJayA parijJAtA bhavanti, pratyAkhyAnaparikSayA parivarjitA bhavantItyarthaH / jJaparijJApUrvikA pratyAkhyAnaparijA yathA bhavati taM prakAraM darzayatikare / jo vanaspatizastra ke samAraMbha kA jJAtA hai vahI muni hai, vahI parijJAtakarmA hai / aisA maiM kahatA hU~ // sU0 9 // TIkArtha-vanaspatikAya ke viSaya meM pUrvokta prakAra se zatra kA upayoga karane vAle ko pUrvokta tIna karaNa tIna yoga se hone vAle vanaspati kI hiMsArUpa sAvadha vyApAra-ajJAta hote haiM, arthAt vaha nahIM jAnatA ki-ina vyApAroM se karma kA baMdha hotA hai / jo vanaspatikAya ke viSaya meM pUrvokta zastroM kA prayoga nahIM karatA vaha pUrvokta sAvadha vyApAroM kA jJAtA hotA hai| vaha jJaparijJA se inheM jAnatA hai aura pratyAkhyAnaparikSA se tyAga detA hai / parijJA ke pazcAt hI pratyAkhyAnaparijJA kisa prakAra hotI hai so dikhalAte haiMche, te muni cha, te parijJAta cha. se prabhAe hu 49 chu. // 20 // TIkAtha-vanaspatikAyanA viSayamAM pUrvokta prakArathI zastrane upayoga karavAvALAne pUkata (AgaLa kahelA traNa karaNa-traNa vegathI thavAvALI vanaspatinI hisArupa sAvadha vyApAra ajJAta hoya che, arthAta tene jANavAmAM nathI ke A vyApArathI karma baMdha thAya che. je vanaspatikAyanA viSayaNa pUrvokta sAvadha vyApAranA jJAtA hoya che. te jJaparijJAthI tene jANe che. ane pratyAkhyAnaparijJAthI tyAga karI de che. jJaparijJAnI pachIja pratyAkhyAnaparijJA kevA prakAre hoya che. te batAve che
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 5 su. 9 upasaMhAra 643 ' tat parijJAye ' tyAdi / tad = vanaspatikAyArambhaNaM, parijJAya = karmavandhanasya kAraNaM bhavatItyavagatya, medhAvI heyopAdeyavivekanipuNaH, naiva svayaM vanaspatizastraM samArameta= vyApArayet, anyairvA naiva vanaspatizastraM samArambhayet, vanaspatizastraM samArabhamANAn na samanujAnIyAt=nAnumodayet / zeSaM sugamam / yasyaite vanaspatikarmasamArambhAH = vanaspati nimittIkRtya karmakAraNIbhUtAH sAvadyavyApArAH parijJAtAH = jJaparijJayA bandhakAraNatvena viditAH, pratyAkhyAna parijJayA ca parihRtA bhavanti, sa eva parijJAtakarmA=trikaraNatriyogaiH parivarjitasakalasAvadyavyApAraH, munirbhavati / ' iti bravImi ' = iti = etatsarvam, bravImi bhagavataH samIpe yathA zrutaM tathA kathayAmItyarthaH // 09 // // ityAcArAGgasUtrasyAcAracintAmaNiTIkAyAM prathamAdhyayane paJcamoddezakaH saMpUrNaH // vanaspatikAya ke AraMbha ko karmabaMdha kA kAraNa jAnakara heya - upAdeya kA viveka rakhanevAlA buddhimAn puruSa svayaM vanaspatikAya kA AraMbha na kare, dUsaroM se AraMbha na karAve aura AraMbha karane vAloM kA anumodana na kare / zeSa saba sugama hai / vanaspatikAya ke AraMbha ke nimitta se hone vAle sAvadya vyApAroM ko jisane jJaparijJA se karmabaMdha kA kAraNa jAna liyA hai aura pratyAkhyAnaparijJA se tyAga diyA hai, vaha tIna karaNa tIna yoga se samasta sAvadhoM kA tyAgI hI muni hotA hai / sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate hai - he jambU ! jaisA bhagavAn ke samIpa maine sunA hai, vaisA hI yaha saba mai kahatA hU~ || sU0 9 // // zrI AcArAGgasUtrakI 'AcAracintAmaNi ' TIkA ke hindI anuvAda meM prathama adhyayanakA pAcavA uddeza samApta // 1-5 // vanaspatikAyanA AraMbhane karmabaMdhanu kAraNa jANIne haiya-upAdeyane viveka rAkhavAvALA buddhimAn purUSa pAte vanaspatikAyane Arabha karatA nathI. khIjA pAse AraMbha karAvatA nathI, ane AraMbha karavAvALAne anumedana ApatA nathI. zeSa-khAkI sarva sugama che. vanaspatikAyanA AraMbhanA nimittathI thavAvALA sAvadya vyApArAne jeNe sarijJAthI kabaMdhanuM kAraNa jANI lIdhu che ane pratyAkhyAnaparijJAthI tyajI ApyA che te traNa karaNa traNa cegathI samasta sAvadyonA tyAgIja muni hoya che. sudharmAsvAmI jammUsvAmIne kahe chehe jammU ! jevuM bhagavAnanI samIpa me' sAMbhaLyu che; tevuMja A sarva huM kahuM chuM "sU. hA zrI AyArAMgasUtranI 'AcAracintAmaNi' TInA gunarAtI anuvAdamAM prathama adhyayananA pAMcamA uddezaka samApta, 1-5||
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 644 AcArAMgasUtre ||ath SaSThodezaH // anantarapaJcamoddezake vanaspatikAyasvarUpaM nirUpitam / adhunA kramaprAptatrasakAyasvarUpaprativodhanArthamayaM SaSTha uddezakaH prastUyate / iyaM hi zailI bhagavaddezanAyAH, yad-vanaspatikAyAnantaraM trasakAyaprativodhanam , sarvasminnAgame tathaiva bhagavadezanAyAH sattvAt / etat samIcInamapi, manuSyazarIradRSTAntopanyAsena vanaspateH sacetanatvaM sAdhyate, tatra vanaspatikAyasvarUpavijJAnAnantaraM manuSyasvarUpaM jijJAsamAnasya ziSyasya pratibodhanAya tasya trasakAyAntargatatvena trasakAyoddezakathanasyaucityAt / trasakAyasvarUpaM vaktumanAH zrI sudharmAsvAmI kathayati-se vemi.' ityAdi / chaThAuddeza pichale pAMcaveM uddeza meM vanaspatikAya kA svarUpa nirUpaNa kiyA gayA hai aba krama se prApta trasakAya kA svarUpa batalAne ke lie chaThA uddeza kahate haiN| bhagavAn ke upadeza kI yahI zailI hai ki vanaspatikAya ke anantara trasakAya kA svarUpa samajhAyA jAtA hai / taba Agamo meM bhagavAn kA upadeza isI prakAra hai / yaha ThIka bhI hai, kyoM ki manuSya ke zarIra kA dRSTAnta dekara vanaspati kI sacittatA siddha kI hai to vanaspatikAya ke svarUpa ke pazcAt manuSya kA svarUpa jAnane kI icchA rakhane vAle ziSya ke pratibodha ke lie trasakAya kA svarUpa samajhanA cAhie, kyoM ki manuSya bhI trasakAya ke antargata hai / trasakAya kA svarUpa kahane kI icchA rakhane vAle zrI sudharmA svAmI alaga sUtra kahate hai:-'se bemi.' ityAdi / cho deshpAchaLanA pAMcamA udezamAM vanaspatikAyanA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. have kramathI prApta trasakAyanA svarUpane batAvavA mATe chaThThA uddezane kahe che. bhagavAnanA upadezanI eja zilI che ke -vanaspatikAyanI pachI trasakAyanuM svarUpa samajAvavAmAM Ave che. sarva AgamomAM bhagavAnane upadeza A pramANe che, ane te ThIka paNa che, kemake manuSyanA zarIranuM dRSTAnta ApIne vanaspatinI sacittatA siddha karI che, te vanaspatikAyanA svarUpa pachI manuSyasvarUpa jANavAnI IcchA rAkhavAvALA ziSyanA pratibaMdha mATe trasakAyanuM svarUpa samajAvavuM joIe, kAraNake manuSya paNa trasakAyanI antargata che. trasakAyanA svarUpane kahevAnI IcchA rAkhavAvALA zrI sudharmA svAbhI. mAjanu sUtra 4 cha:-' se bemi.' tyAla.
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra cintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 6 sU0 1 trasajIva bhedAH mUlam - se ve saMti tasA pANA, taMjahA- aMDayA, poyayA, jarAjyA, rasayA, saMseyayA, saMmucchimA ubbhiyayA, ubavAiyA, esa saMsAreti pabucar3a maMdassa aviyANao || sU0 1 // 646 chAyA- sabravImi, santIme sAH prANAH, tadyathA - aNDajAH, potajAH, jarAyujAH, rasajA, sasvedajAH saMmUcchimA : ( saMmUrcchanajAH ) udbhijjAH, aupapAtikAH ( upapAtajAH) / eSa saMsAra iti procyate mandasya avijAnataH // sra0 1 // TIkA yena bhagavadanAravinda nirgatasakalArthAH samyagavadhAritAH so'haM bravImi = yathA bhagavanmukhAcchrutaM tathA kathayAmItyarthaH / sAH mANA ime santItyanvayaH / trasA:- trasyanti - trasanAmakarmodayAt tApAsschupataptAcchAyA''dikaM pratyabhisarpantIti sA = dvIndriyAdipaJcendriyaparyantAH / " mUlArtha--vaha mai kahatA haeNU-ye trasa prANI hai, jaise- aNDaja, potaja, jarAyuja, rasaja, saMsvedana, saMmUrcchita, udbhija aura aupapAtika ( upapAtaja) / mada evaM ajJAnI ke lie yaha saMsAra kahA gayA hai || sU0 1 // TIkAya -- jisane bhagavAn ke mukhakamala se nikale hue samasta jIvAdi svarUpo ko bhalI bhA~ti samajha liyA hai aisA mai kahatA hU~, arthAt he jambU ! bhagavAna ke mukha se jaisA maine munA hai vaisA tujhe kahatA hU~ / trasanAmakarma ke udaya se tApa Adi se pIDita hokara chAyA vagairaha kI ora jAne vAle dvIndriya se pacendriya taka ke jIva trasa kahalAte hai / ina meM dvIndriya jIva ke sparzana bhUsArtha-te huM huM chu - trasa ANI che, prema-mauna, potana, bharAyuna, rasaja, svedaja, saMmUmi, udbhija ane auSapAtika ( upapAtaja ) ma ane ajJAnIe mATe A sasAra kahevAmAM Avye che. IIsU. 1|| TIkA--jeNe bhagavAnanA mukhakamalathI nIkaLelA samasta jIvAdi svarUponA aMne rUDI rIte samajI lIdhA che, eve huM kahuM chuM', arthAt he jammU ! bhagavAnanA mukhathI jevuM meM sAMbhaLyu' che tevu Mja tane kahuM chuM. trasanAmakarmonA uddayathI tApa vagerethI pIDA pAmIne chAyA vigerenI pAse javAvALA dvIndriya, (be indriya) jIvathI laine pAMca indriyavALA jIvA sudhI sa trasa
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre tatra dvIndriyANAM sparzanarasanarUpe dva indriye, trIndriyANAM sparzanarasanaghrANarUpANi trINIndriyANi, caturindriyANAM sparzanarasanaghrANacakSurUpANi catvArIndriyANi, paJcendriyANAM sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrarUpANi pazcendriyANi santi / yadyapi trasyanti abhisandhipUrvakamanabhisandhipUrvakaM vA UrdhvamadhastiyakSu calantoti vyutpattyA dvIndriyAdayastathA'gnikAyA vAyukAyA api asA ucyante / trasAnAM hi dvau bhedau mukhyataH staH-gatito labdhitazca / tatra gatiH kriyA calanaM, dezAntaramAptiH, svabhAvato'nabhisandhipUrvaka-tadyogAdagnikAyA vAyukAyAca vasA bhavantIti gatitrasA ucyante / labdhistu basanAmakarmodaye sati bhavati, aura rasanA ye do indriyA hotI haiM / tInaIndriyavAlo ke sparzana, rasanA aura brANa, ye tIna indriyA hotI hai / caturindriya jIvoMke sparzana, rasanA, prANa aura cakSu, ye cAra indriyA hotI hai| paMcendriya jIvoM ke sparzana, rasanA prANa, cakSu aura zrotrarUpa pA~ca indriyA~ hotI hai| jo jIva irAdApUrvaka yA vinA hI irAde ke, Upara nIce yA tirache calate hai ve trasa jIva hai / isa vyutpatti ke anusAra dvIndriya Adi tathA agnikAya aura vAyu bhI trasa kahalAte hai| mukhyarUpa se trasa jIvo ke do bheda hai-(1) gatitrasa aura (2) labdhitrasa / gati kahie athavA kriyA, calanA athavA eka deza se dUsare deza meM pahu~canA kahie / vinA irAde ke yaha gatikriyA maujUda hone ke kAraNa agnikAya aura vAyukAya bhI trasa hai / unheM gatitrasa kahate hai| sanAkarma kA udaya hone para labdhi kahevAya che. kIndriya jIne spazana (cAmaDI) ane rasanA (jIbha) A be indriya hoya che. trIndriyene cAmaDI, jIbha ane nAsikA rUpa traNa Indriye hoya che caturindriya jIvene cAmaDI, jIbha, nAsikA ane netra, A cAra Indriye hoya che. paMcendriya ine cAmaDI, jIbha, nAsikA, netra ane zrotra-kIna rUpa pAMca Indriye hoya che. je jIva IcchApUrvaka athavA IcachA vinA upara, nIce athavA tirachA cAle che te trasa jIve che. A vyutpatti anusAra dvIndriya Adi tathA agnikAya ane vAyukAya 5 3 42vAya che. bhujya35thI savAnA me meha cha-(1) gatisa (2) trasa. gati kahe athavA kriyA kahe te ekaja che. cAlavuM athavA eka dezathI bIjA dezamAM pahoMcavuM kahe. vinA IcchAthI A gati karavAnI kriyA hAjara hovAthI agnikAya ane vAyukAya paNa trasa che. tene gatigrasa kahe che. trasanAmakarmane udaya havAthI labdhisatA
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 6 sU. 1 sajIvabhedAH 647 tadyogAdabhisandhipUrvakadezAntaramAptilakSaNakriyAyuktatvAd dvIndriyAdaya eva labdhivasA ucyante / tejovAyavaH kila na trasanAmakarmodayanivRttAH, kintu sthAvaranAmakarmodayanirvRtatvAllabdhitaH sthAvarA eva; tathApyatra dvIndriyAdayo labdhitrasA eva parigRhyante, na tu gatitrasAH, agnikAyAnAM prAgeva caturthoddeze prativodhitatvAt , vAyukAyAnAmagre vakSyamANatvAca / ___yattu " labdhyA tejovAyU trasau, labdhistacchaktimAtraM labdhitrasAnAmihAdhikAro nAsti, tejaso'bhihitatvAd vAyozcAbhidhAsyamAnatvAd, ataH sAmarthyAt gatitrasA evAdhikriyante " iti kaizciduktaM, tat prAmAdikam , trasatA prApta hotI hai / isa labdhi se irAdApUrvaka gatikriyA dvIndriya Adi meM hI pAI jAtI hai, ata eva unheM labdhitrasa kahate haiN| tejaskAya aura vAyukAya meM trasanAmakarma kA udaya nahIM hotA / una meM sthAvaranAmakarma kA udaya hai, ataH labdhi kI apekSA ye donoM sthAvara hI hai| phira bhI yahA~ dvIndriya Adi labdhitrasa jIvoM kA grahaNa karanA cAhie, gatitrasa jIvoM kA nahIM, kyoM ki agnikAyika jIvoM kA cauthe uddeza meM pahale hI varNana kiyA jA cukA hai aura vAyukAya kA Age varNana kiyA jAyagA / kisI ne kahA hai-"labdhi kI apekSA tejaskAya aura vAyukAya trasa haiM / labdhi sirpha zakti ko hI kahate haiN| yahA~ labdhitrasa jIvoM kA prakaraNa nahIM hai, kyoM ki agnikAya kA kathana kiyA jA cukA hai aura vAyukAya kA kathana Age kiyA jAyagA, ata: sAmarthya se gatitrasa hI yahA grahaNa karane yogya hai " / yaha kathana pramAdapUrNa hai; prApta che. e labdhithI IcchApUrvaka gati karavAnI kriyA dvIndriyAdimAM ja jovAmAM Ave che, eTalA mATe tene labdhitrasa kahe che. tejaskAya ane vAyukAmAM trasanAmakarmane udaya nathI; tenAmAM sthAvaranAmakarmane udaya che. tethI labdhinI apekSAe e ane sthAvara ja che. pharIne paNa ahiM dvIndriya Adi labdhitrasa jIvenuM ja grahaNa karavuM joIe, gatitrasa jIvenuM nahi. kAraNake agnikAyika jIvanuM cethA udezamAM prathama varNana karavAmAM AvI gayuM che, ane vAyukAyanuM AgaLa upara varNana karavAmAM Avaze. keIe kahyuM ke-"labdhinI apekSA tejaskAya ane vAyukAya trasa che-labdhi. mAtra zaktine ja kahe che. ahiM labdhitrasa jIvenuM prakaraNa nathI kAraNake agnikAyanuM vivecana to karI devAmAM AvyuM che, ane vAyukAyanuM vivecana AgaLa karavAmAM Avaze. tethI sAmarthyathI gatigrasanuM ja ahiM grahaNa karavuM egya che." A kathana pramAdapUrNa che.
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648 AcArAGgamutre labdhitrasAnAM gatitrasatvenAGgIkArAt / gavitrasAnAM labdhitrasatvAbhAvAt, dvIndriyAdInAM yadvA- vakSyamANaprakArakAH gatitrasatvena zAstre'naGgIkArAcca / prANAH = pANinaH, ime = pratyakSato'vagamyAH, santi / te yathA - (1) aNDajAH = aNDAjjAtAH - pakSigRhakokilAdayaH, (2) potajAH = potA eva jAyanta iti potajA :- hasti valgulIcarmajalUkAdayaH, (3) jarAyujAH = jarAyurgarbhaveSTanacarma, tatra jAtAH - gomahiSyajA, cikamanuSyAdayaH, (4) rasajA : = vikRtarasAjjAtAH, (5) saMsvedajAH - saMsvedAjjAtAH - matkuNayUkAdayaH, (6) saMmUrchimA H = saMmUrcchanajAH makSikApipIlikAzalabhAdaya:, (7) udbhijjAH = udbhedanamudbhit, tasmAjjAtAH pataGgakhaJjarITAdayaH, (8) aupapAtikAH = upapAte bhavAH devAnAra kyoM ki labdhitrasoM ko gatitrasarUpa meM aMgIkAra kiyA gayA hai / magara gatitrasa labdhitrasa nahIM ho sakate / dvIndriya Adi meM gati kA sadbhAva hai ataH gAtra meM aisA aMgIkAra nahIM kiyA gayA / trasa prANI isa prakAra haiM- (1) aNDana - aMDoM se utpanna hone vAle pakSI, gRhakokilA Adi / (2) potaja - potarUpa paidA hone vAle hAthI, valgulI, carmajalU Adi / (3) jarAyuja-garbha jisa se lipaTA rahatA hai vaha patalI camaDI jarAyu kahalAtI hai, usa se uptanna hone vAle gAya, bhaiMsa, bakarI, manuSya Adi jarAyuja kahalAte haiM / (4) rasaja - nikRta rasa meM paidA ho jAne vAle, (5) saMsvedaja - pasIne se paidA hone vAle khaTamala, jUM Adi / (6) saMmUrcchima - makkhI, kIDI, zalabha Adi / (7) udbhijaudbhedana se uptanna hone vAle pataMga, khaMjarITa Adi / (8) aupapAtika - deva aura nArakI / kAraNa ke labdhitrasene gatiMtrasanAM rUpamAM aMgIkAra karavAmAM Avye che, parantu gatitrasa labdhitrasa thaI zakatA nathI. dvIndriya AdimAM gatinA sadbhAva che, tethI zAstramAM e pramANe aMgIkAra karavAmAM Avye nathI. trasa prANI A pramANe che (1) aMDaja-IMDAthI utpanna thavAvALAM pakSI, gRhaahisaa (garojI) mAhi. (2) potana - potaya pehA thavAvANA hAthI, vahagusI, tharbhanyUDa (bhajo) sAhi. (3) 4rAyura-garla nenAthI vidyAmetuM rahe te pAtajI yAbhaDI jarAyu kahevAya che. temAM utpanna thavAvALA gAya, bheMsa, khakarI, manuSya Adi jarAyuja DevAya che. (4) 2sa4 - vidvRtarasabhAM yehA thavAvAjA (5) sasvedana - parasevAthI cehA thavAvAjA bhAGa, bhULa mAhi. (6) saMbhUrchima-bhASI, DIDI, tIu Ahi. (7) uddminulledanathI utpanna thavAvALA pataMga, khaMjarITa Adi. (8) auSapAtika-deva ane nArakI.
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 6 mU. 1 trasajIvabhedAH 649 iha sarveSAM trasajIvAnAmaSTavidhaM janma pratibodhitametadeva saMmUrcchanagarbhIpapAteSu samAvezya trividhaM janmetyapi zAstre'bhihitam / santItyanena sAnAmapyastitvaM trikAlavartIti bodhyate / mandasya kuzAstravAsanAyuktasya, ata eva-avijAnataH hitAhitavivekarahitasya, eSaH aNDajAdisamudAyaH saMsAraH procyate, aSTavidhatrasakAye kuzAstravAsanAvataH punaH punarutpattirUpaM saMsaraNaM bhavatIti sa epaH saMsAro nigadyata ityrthH| atha trasakAyasya samyagjJAnArtha lakSaNAdhaSTadvArANi nirUpaNIyAni / tatra lakSaNa-prarUpaNA-parimANa-zastro-pabhoga-vedanA-dvArANi yathAkramaM pradarzyante, avaziSTa-vadha-nivRtti-dvAradvayaM pRthivIkAyoddeze yathA'bhihitaM tathaivAvagantavyam / yahA~ sabhI trasa jIvoM kA ATha prakAra kA janma batalAyA gayA hai / ise saMmUrchana, garma aura upapAta meM samAviSTa kara dene se tIna prakAra kA janma zAstra meM batalAyA hai / 'saMti' isa pada dvArA trasa jIvoM kA trikAlavartI astitva sUcita kiyA gayA hai / manda arthAt mithyAzAstroM ke saMskAra se prabhAvita, ata eva hita-ahita ke viveka se zUnya puruSa ke lie aNDaja Adi kA samUharUpa saMsAra kahA gayA hai / ATha prakAra ke trasakAya meM mithyAzAstroM ke saMskAra vAle kA punaH punaH janma-maraNarUpa saMsaraNa hotA hai / vahI saMsaraNa saMsAra kahalAtA hai ! sakAya kA samIcIna jJAna prApta karane ke lie lakSaNa Adi ATha dvAroM kA nirUpaNa karanA cAhie / una meM se lakSaNa, prarUpaNA, parimANa, zastra upabhoga aura vedanA dvAra krama se batalAte hai / vadha aura nivRtti dvAra jaise pRthvIkAya ke uddeza meM kahe hai vaise hI yahA samajha lene caahie| ahiM sarva trasa jIve ATha prakArano janma batAvyuM che. tene saMmUIna, garbha ane upapAtamAM samAveza karI devAthI traNa prakArane janma zAstramAM batAvyuM che. 'saMti' 2 // 56 dvArA sa vArnu trisapattI astitva sUcita 42pAmA mAvyu che. maMda arthAta mithyAzAstronA saMskArathI prabhAvita, evaM hita ahitanA vivekathI zUnya purUSa mATe aMDaja AdinA samUha5 saMsAra kahevAmAM AvyuM che. ATha prakAranA trasakAyamAM mithyAzAstronA saMskAravALAonuM punaH punaH janma-maraNa rUpa saMsaraNa thAya che. eja saMsaraNa te saMsAra kahevAya che. trasakAyanu sArU jJAna prApta karavA mATe lakSaNa Adi ATha kAnuM nirUpaNa karavuM joIe, temAMthI lakSaNa, prarUpaNa, parimANa, zastra, upaga ane vedanA dAra kramathI batAve che, vadha ane nivRtti dvAra jevI rIte pRthvIkAyanA uddezamAM kahyAM che tevI rIte ja ahiM samajI levA joIe. pra - 82
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAnasUtre lakSaNadvAramsukhaduHkhecchAdveSAdikaM cetanalakSaNaM trasakAye parispaSTamasti / asya sacetanatve vivAdA nAsti keSAJcit asya vyaktocchAsAdilakSaNaprANayogAt / aparaJca trasakAyasya lakSaNaM zAstre navavidhaM prajJaptam yathA-(1) abhikramaNam , (2) pratikramaNam , (3) saMkocanam , (4) prasAraNam , (5) rutam , (6) bhramaNam , (7) asanam , (8) palAyanam , (9) dhAgatigativijJAnam , iti // abhikramaNa-prajJApakaM pratyabhimukhaM kramaNam, pratikramaNa-prajJApakAt pratikUlaM kramaNam / saMkocanam-gAtrasaMkocakaraNam , prasAraNaM gAtravitatakaraNam , lakSaNadvArasukha, duHkha, icchA aura dveSa Adi cetanA ke lakSaNa trasakAya meM spaSTa mAlUma hote hai| isa kI sacetanatA meM kisI ko bhI vivAda nahIM hai| prakaTa ucchvAsa Adi prANa hone ke kAraNa trasa jIva prANI haiN| zAstra meM trasakAya kA lakSaNa nava prakAra se batalAyA gayA hai / jaise(1) abhikamaNa (2) pratikramaNa (3) saMkocana (4) prasAraNa (5) ruta (6) bhramaNa (7) trasana-trAsa pAnA (8) palAyana-bhAganA aura (9) gati-Agati kA jJAna / prajJApaka kI apekSA se sAmane jAnA abhikramaNa hai / prajJApaka kI apekSA se pratikUla jAnA-pIche lauTanA pratikramaNa hai| zarIra ko sikoDanA saMkocana hai / zarIra ko phailAnA lakSadvAra sukha, duHkha, IcchA ane dveSa Adi cetanAnuM lakSaNa trasakAyamAM spaSTa mAluma paDe che, tenI cetanatAmAM keIne paNa vivAda-vAM nathI. pragaTa usa Adi prANa hevAnA kAraNathI trasa jIva prANI che. zAstramAM trasakAyanA lakSaNe aneka prakAre batAvavAmAM AvyAM che. jemake(1) malibhaY, (2) pratibha], (3) sAyana, (4) prasA29, (5) 3ta, (6) prabhA], (7)sana-trAsa pAsavA, (8) pAyana-bhAgamana (4) gati-mAtinujJAna. prajJA54nA apekSAthI sAme javuM te abhikamaNa che. prajJApakanI apekSAthI pratikRla javuM-pAchA pharavuM te pratikramaNa che. zarIrane saMkehavuM te saMkecana che. zarIrane phelAvavuM te prasAraNa che.
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 6 sU. 1 tramajIvalakSaNa - prarUpaNA 651 rutaM=zabdakaraNam, bhrAntam - itazcetazca gamanam, trasanam - du: khAdudvejanam, palAyitam = palAyanam, AgateH kutazcitkacit gatezca kutazcit kacideva ca vijJAnam / uktaJcaitadbhagavatA dazavaikAlikasUtre , " jersi kesiMci pANANaM abhikkataM paDikkataM saMkuciyaM pasAriyaM ruyaM bhaMta tasi palAi AgagaiviSNAyA " // 1 // iti / prarUpaNAdvAram - 1 sakAyAzcaturvidhAH - dvIndriya - trIndriya - caturindriya- paJcendriyabhedAt sta prathama dezake lokavAdikaraNe trasAnAM bhedaprabhedAH prarUpitAH / vistarato / prasAraNa hai | bolanA ruta kahalAtA hai / idhara-udhara jAnA bhramaNa hai / duHkha se udvega pAnA trasana hai / bhAgane ko palAyana kahate hai / eka jagaha se dUsarI jagaha Ane-jAne kA vijJAna AgatigativijJAna kahalAtA hai / bhagavAn ne dazavaikAlika sUtra meM kahA hai: " jina kinhoM prANiyoM meM abhikramaNa, saMkocana, prasAraNa, ruta, bhramaNa, trasana, palAyana aura AgatigatikA vijJAna ( pAyA jAtA hai ve saba trasa jIva haiN| ) " prarUpaNAdvAra sakAya ke cAra bheda hai - dvIndriya, trIndriya, caturindriya isI zastra ke pahale uddeza ke andara lokavAdI prakaraNa meM trasa kahe haiM / vistAra se jAnane ke icchuka vahIM se jAna leveM / isa sUtra 1 paMcendriya / aura jIvoM ke bheda-prabheda meM bhagavAn ne khelavu te rUta kahevAya che. ahIM-tahIM javu' te bhramaNu che. duHkhathI udvega pAmavuM te trasana che. bhAgavu' tene palAyana kahe che. eka jagyAthI bIjI jagyAe AvavAjavAnu` vijJAna te AgatigativijJAna kahevAya che. bhagavAne dazavaikAlika sUtramAM kahyuM cheH "? ardha AeNIsobhAM ali bhaNu, pratibhA, sAyana, prasAraNa, ruta, abhaya, trasana, palAyana bhane Agati-jatinuM vijJAna ( levAmAM Ave che te sarva trasa va che.) " prarUpaNAkAra-- trasa kAcanA cAra bheda cheH dvIndriya, trIndriya, caturindriya ane pa'cendriya, Aja zAstranA prathamanA uddezamAM leAkavAdIprakaraNamAM trasajIveAnA bheda-prabheda khatAvyA che, vistArathI
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ 652 AcArAGgasUtre jijJAsubhistata evAvagantavyAH / asmin sUtre'pi bhagavatA - aNDajapotajAdibhedAH pradarzitAste'pi tatraiva samAviSTAH // parimANadvAram - kSetrataH saMvartitalAkamatarAsaMkhyeya bhAgavartipradezarAzipramANAH sakAyaparyAzakAH / ete ca vAdaratejaskAyaparyApta kebhyo'saMkhyeyaguNAH, trasakAyaparyAptakebhyastrasakAyikA'paryAptakAH asaMkhyeyaguNAH / tathA kALataH pratyutpannatra sakAyikAH sAgaropamalakSapRthaktvasamayarAziparimANA jaghanyapade, utkRSTaprade'pi sAgaropamalakSapRthaktvaparimANA eveti / tathA cAgamaH - aMDana aura potaja Adi jo bheda batalAye hai, ye saba bhI unhIM meM antargata ho jAte hai | parimANadvAra - trasakAya ke paryApta jIva kSetra kI apekSA saMvartita lokapratara ke asaMkhyAtaveM bhAgavata pradezoM kI rAzi ke barAbara haiM / ye vAdara tejaskAya paryApta jIvoM se asaMkhyAtaguNA hai / paryApta trasakAyika jIvoM kI apekSA aparyApta trasa jIva asaMkhyAtaguNA hai / kAla kI apekSA jaghanyapada meM pratyutpanna trasa jIva eka lAkha se nau lAkha taka ke sAgaropama kI samaya - rAzi ke barAbara hai aura utkRSTa pada meM bhI eka lAkha se nau lAkha taka ke sAgaropama kI samayarAzi ke barAbara hI hai | Agama meM bhI kahA hai jANavAnI icchAvALA tyAMthI jANI le. A sUtramAM bhagavAne aDaja ane pAtaja AdinA je bheda matAnyA che, te sarvanA temAM samAveza thaI jAya che. parimANuddhAr trasakAyanA paryAptajIva kSetranI apekSA saMvartita leAkaprataranA asakhyAtamA bhAgavatlR pradezeAnI rAzinA kharAkhara che. te khAdara tejaskAya paryApta jIvAthI asaMkhyAta gaNA che. paryApta trasakAyika jIvAnI apekSA aparyApta trasajIvra asaMkhyAta gaNA che. kAlanI apekSA jaghanyapadamAM pratyutpanna trasajIva ekalAkha thI navalAkha sudhInA sAgarApamanI samaya--rAzinA kharAkhara che. ane utkRSTa padamAM paNa eka lAkhathI navalAkha sudhInA sAgaropamanI samaya--rAzinA kharAkhara ja che. AgamamAM paNa kahyuM cheH
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 6 su. 1 trasajIva parimANam 653 vA paDuppannA tasakAiyA ke ikAlassa nillevA siyA ? goyamA ! jahannapae sAgarovamasayasahastapuhattassa, ukkosataevi sAgarovama saya sahassa puhattassa " || iti / virahApekSayA trasAnAM niSkramaNamupapAtatha jaghanyata eko dvau trayo bhavanti, utkRSTatastu pratarasyAsaMkhyeyabhAga pradezaparimANAH / vasepu jIvAnAM nairantaryeNotpattiniSkramo vA jaghanyenaikaM samayaM dvau samayau trIn vA samayAn bhavati / utkRSTatastvAvalikAyA asaMkhyeyabhAgaparimitaM kAlaM satatamevotpattirniSkramo vA bhavati / nairantaryeNaikajIvasyAvasthAnaM tu jaghanyato'ntamuhUrta kAye bhavati, tadanu sa pRthivyAye kendriyeSu samutpadyate / utkRSTataH sAtirekaM sAgaropamasahasradvayaM satataM nairantaryeNa sakAye tiSThati / tataH 46 66 'patyutpanna trasakAyika jIva kitane kAla ke barAbara haiM ? gautama ! jaghanya pada meM eka lAkha se nau lAkha taka ke sAgaropama ke barAbara aura utkRSTa pada meM bhI itane hI hai" / jaghanya eka, do yA barAbara hai | sakAya meM tIna samayataka hai / viraha kI apekSA trasa jIvoM kA niSkramaNa aura upapAta tIna haiM, aura utkRSTa pratara ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI pradezoM ke jIvo kI nirantara utpatti yA cyavana jadhanya eka samaya, do samaya utkRSTa AvalikA ke asaMkhyAtave bhAga parimita kAla taka nirantara utpatti aura cyavana hotA rahatA hai / nirantara eka jIva kI sthiti jaghanya antarmuhUrta taka sakAya meM hotI hai aura usake bAda vaha pRthvIkAya Adi ekendriya meM uptanna hotA hai / utkRSTa kucha adhika do hajAra sAgaropamataka nirantara sakAya meM Thahara sakatA hai / tatpazcAt pratyutpanna trasakAyika jIva keTalA kAlanI kharAkhara che? gautama! jaghanya padamAM eka lAkhathI navalAkha sudhInA sAgaropamanI kharAkhara ane utkRSTa padamAM paNa meTasA 4 che." virahanI apekSA trasa jIvAnu niSkramaNa ane upapAta jaghanya eka, be athavA traNa che. ane utkRSTa prataranA asakhyAtamA bhAgavattta pradezAnI kharAkhara che. sakAyamAM jIvAnI nira'tara utpatti athavA niSkamaNu (cavana) jaghanya eka samaya, e samaya athavA traNa samaya sudhI che. utkRSTa AvalikAnA asakhyAtamA bhAga parimita kAla sudhI nira'tara utpatti ane niSkramaNa ( nikaLavuM) thatu rahe che. niraMtara eka jIvanI sthiti jaghanya anta hUMta sudhI trasakAyamAM hoya che. ane te pachI te pRthvIkAya Adi ekendriyamAM utpanna thAya che. utkRSTa kAMIka adhika be hajAra sAgarApama sudhI
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ duH pRthivyAdipUtpadyate / // sU0 1 // AcArAGgasUtre sajIvAnAM sukhaM duHkhaM vA yathA bhavati tadAha - 'nijjhAittA. ' ityAdi / mUlam - nijjhAittA paDilehittA pattayaM parinivvANaM savvesiM pANANaM savvesiM bhUyANaM savvesi jIvANaM savvesiM sattANaM asAyaM aparinivvANaM mahambhayaM dukkhaM-ti vemi // mu0 2 // chAyA nidhyAya pratilekhya pratyeka parinirvANaM sarveSAM prANAnAM sarveSAM bhUtAnAM sarveSAM jIvAnAM sarveSAM sattvAnAm asAtam aparinirvANaM mahAbhayaM duHkhamiti bravImi // sU0 2 // prakaraNasamvandhAt pRthivyAdisakalajIvasvarUpaM vA sajIvasvarUpaM pRthvIkAya Adi sthAvaroM meM utpanna hotA hai | sU0 1 // trasajIvoM ko sukha-duHkha jisa prakAra hotA hai so kahate hai : - ' nijjhAittA. ' ityAdi / mUlArtha -- vicAra karake aura acchI taraha dekhakara kahatA hU~ ki sabhI prANiyoM kA, sabhI bhUtoM kA, sabhI jIvoM kA, aura sabhI satvoM kA parinirvANa arthAt sukha pRthak-pRthak hai / tathA asAtArUpa, aparinirvANarUpa mahAbhayarUpa duHkha bhI pRthakpRthak hai / // sU0 2 // WARNED TIkArtha- - trasa jIvoM kA prakaraNa hone ke kAraNa 'vicAra karane kA Azaya yaha hai ki sajIvoM kA svarUpa, athavA pRthvIkAya Adi samasta jIvoM kA nira'tara trasakAyamAM rahI zake che, te pachI pRthvIkAya Adi sthAvarAmAM utpanna thAya che. ||suu0 1 // trasa lavAne subha-huH ? are thAya che, te uDe che:- 'nijjhAittA.' tyAhi. mUlA--vicAra karIne sArI rIte joIne kahuM chuM ke-sarva prANIo sabhUtA, sarva jIvA ane sa sattvanuM parinirvANu arthAta sukha pRthak -pRthak-dAM-jUdAM che, tathA asAtArUpa aparinirvANurupa bhahAlaya3ya huA yA bhUhAM-hA che. ||suu0 2 // trasajIvAnuM prakaraNa heAvAnA kAraNe trasajIvAnu` svarUpa athavA pRthvIkAya DhIkA
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u. 6 sa. 2 sasthAvarayoHsukham 655 nidhyAya manasA samAlocya, pratilekhya-vilokya samyag vijJAyetyarthaH, bravImi= kathayAmi-sarveSAM prANAnAM prANAH santi yeSAM te prANA:-praNinastepAM, sarveSAM bhUtAnAm utpattizIlAnAm , sarveSAM jIvAnAM kAlatraye jIvanAd caitanyasvarUpANAmisyarthaH, sarveSAM sattvAnAM-sarvadA'stitvavatAm , trasajIvAnAm , yadvA-sarveSAmityasya punaH punarupAdAnena sthAvarA api gRhyante, tena trasAnAM sthaavraannaaNcjiivaanaamityrthH| parinirvANa-mukhaM, pratyekam ekaikaM pRthak pRthagasti / ___ zabdavyutpattyA vibhinnArthabodhakatvAt prANabhUtAdizabdAnAmuccAraNaM na punaruktidoSaH / 'nijjhAittA' 'paDilehitA' iti padadvayena jIvAnAM punaH punaranusandhAna pratilekhanaM ca sUcitam , tadeva punaH punarvidheyatayA prativodhanArtha svarUpa mana se vicAra karake tathA samyak prakAra se jAnakara kahatA hU~ / sabhI prANiyoM kA sabhI bhUtoM arthAt utpattizIla jIvoM kA, sabhI jIvoM ( trikAla meM jIvita rahane vAloM ) kA aura sabhI sattvoM ( sarvadA astitva vAle trasa jIvoM ) kA, athavA bAra-bAra -- savvesi' padakA prayoga karane ke kAraNa yaha artha lenA cAhie ki-sabhI trasa aura sthAvara jIvoM kA sukha pRthak-pRthak hai| zabdazAstra kI dRSTi se bhinna-bhinna artha ke bodhaka prANa, bhUta Adi zabdoM kA uccAraNa karane para bhI punarukti doSa nahIM hai / athavA prANa bhUta Adi zabdoM ko eka hI artha kA vAcaka mAna liyA jAya to bhI punaruktidASa nahIM hai / 'nijjhAittA' 'paDilehittA' ina do padoM dvArA jIvoM kA punaH punaH vicAra evaM pratilekhana sUcita kiyA hai / usI ko punaH punaH vidheyarUpa se samajhAne ke lie Adi samasta jInuM svarUpa manathI vicAra karIne tathA samyak prakAre jANIne kahuM chuM-sarva prANIonuM, sarvabhUtenuM arthAt utpattizIla jIvana, sarva jI (traNa kAla jIvita rahevAvALA)nuM, ane sarva so-sarvadA astitvavALA trasa jIva)nuM, mathA pAravA2 'savvesiM' phne| ayo| 42vAnA raNe kase artha devo ye haisarva trasa ane sthAvara nuM sukha pRtha-pRthaka che. zabdazAsanI dRSTithI bhinna-bhinna arthanA bedhaka prANa-bhUta Adi zabdonuM uccAraNa karavAthI paNa punarUkti deSa AvatuM nathI athavA prANabhUta Adi zabdone ekaja arthanA pAya bhAnI devAmA mAve to pa puna3tiSa nathI 'nijjhAittA' 'paDilehittA' 2mA me pado dvArA jIvane punaH punaH vicAra arthAtu pratilekhana sUcita karyuM che. tene punaH punaH
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ 656 AcArAgasatre manekaparyAyazabdestepAmupAdAnAt / tathA sarveSAM duHkhaM pratyekaM pRthak pRthagasti / kathambhUtaM duHkhamityAha' asAta'-mityAdi / asAtam asAtavedanIyakarmaphalabhUtam , tathA-aparinirvANam= sarvathA zarIramanaH pIDAkaram , tathA-mahAbhayam-duHkhAdadhikaM bhayamanyannAsti, yataH sarve'pi prANinaH zArIrAnmAnasAdapi duHkhAdudvijante, tasmAnmahAbhayasvarUpamityarthaH // mU0 2 // etacca bravImItyAha ' tasaMti pANA.' ityAdi / tasaMti pANA padiso disAmu ya / tattha puDho pAsa AturA, paritAti, saMti pANA puDho siyA // mU0 3 // aneka paryAyavAcI zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai / isI prakAra saba jIvoM kA duHkha bhI pRthak-pRthak hai / duHkha kisa prakAra kA hai / so kahate hai-vaha asAtAvedanIya karma kA phala hai, zarIra aura mana ko pUrI taraha pIDA utpanna karatA hai aura mahAbhayaMkara hai-duHkha se baDhakara aura koI bhaya nahIM hai, kyoM ki sabhI prANI zArIrika aura mAnasika duHkha se ghabarAte haiM, ataH vaha mahAbhayakArI hai // sU0 2 // __ aura maiM yaha kahatA hU~:--'tasaMti pANA.' ityAdi / mUlArtha-prANI vidizAo me aura dizAo me udvega pAte haiN| alagaalaga prayojano ke lolupa loga unheM saMtApa pahuMcAte hai / ve trasa prANI pRthvI Adi vibhinna Azrayo para Azrita hai / / sU0 3 // vidheyarUpathI samajAvavA mATe aneka paryAyavAcI zabdano prayoga karavAmAM Avyo che. A pramANe sarvajInA dukha paNa judA-judA che. duHkha kayA prakAranA che? te kahe che-te A asAtA vedanIya karmanuM phaLa che; zarIra ane manane pUrI rIte pIDA utpaza kare che. ane maha bhayaMkara che. duHkhathI vadhAre keIpaNa bhaya nathI kAraNake sarva prANuM-zArIrika ane mAnasika duHkhathI gabharAya che. tethI te mahAbhakArI che. saMsU rA mane huye 54] 49 chu:-'tasaMti pANA.' tyAhi. sUlAtha-prANI vidizAomAM ane dizAomAM udvega pAme che. alaga-alaga prajanethI lolupa leka tene saMtApa pahoMcADe che. te trasa prANI pRthvI Adi vibhinna Azraye para Azrita che. sU0 3
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ 657 AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 6 mU. 3 trasajIvasaMcaraNam chAyAtrasyanti prANAH pradizaH dizAsu ca / tatra tatra pRthak pazya, AturAH paritApayanti, santi prANAH pRthak zritAH // mU0 3 // TIkAprANA: prANinaH prakaraNasambandhAt trasajIvAH pradizaH pragatA dik pradik vidigityarthaH, tataH pradizaH, tathA-dizAsupAcyAdidikSu ca samAgantukebhyo dukhebhya, trasyanti-vibhyati / sarvadigvidikSu trasAH santi, te ca sarvadigvidigbhyaH samAgantukebhyo duHkhebhystrsyntiityrthH| kutasteSAM duHkhasaMbhavaH ? iti jijJAsAyAmAha-tatra-tatre' tyAdi / tatratatra teSu-teSu, pRthak-vibhinneSu prayojaneSu, AturAH arcAcarmamAMsAdigRghnavaH sAn paritAyanti-paripIDayanti / vividhavedanotpAdanena prANavyaparopaNena ca sarvathA duHkhaM janayantItyarthaH / kIdRzAste trasAH, yAnAturAH paritApayanti ? iti jijJAsAyA TIkArtha-trasa kA prakaraNa hone se 'prANa' zabda kA artha yahA~ trasajIva samajhanA cAhie / trasa prANI vidizAoM meM Agantuka duHkhoM se trasta haiM / tAtparya yaha hai ki sabhI vidizAoM meM aura samI dizAoM meM trasajIva vidyamAna haiM aura sabhI vidizAoM aura dizAoM se Ane vAle duHkhoM se ve pIDita hote hai / unheM duHkha kyoM hotA haiM ? isakA uttara yaha hai-vibhinna prayojanoM se Atura loga arthAt arcA (zarIra), carma, mAMsa, Adi ke lolupa puruSa trasa jIvoM ko pIDA pahu~cAte haiN| unheM bhA~ti-bhAMti kI vedanA utpanna karake unake prANoM kA vyaparopaNa karate hai aura saba prakAra se duHkha utpanna karate haiM / ve trasajIva pRthivI Adi ke TIkAtha-trasanuM prakaraNa hovAthI "prANa" zabdano artha trasajIva samaja joIe trasa prANu vidizAomAM tathA dizAomAM Agantuka duHkhothI trAsa pAme che. tAtparya e che ke sarva vidizAomAM ane sarva dizAomAM trasa jIvavidyamAna che, ane sarva vidizAo tathA dizAothI AvavAvALA duHkhothI te pIDA pAme che. tene duHkha zA mATe thAya che tene uttara e che ke-jUdA-jUdA prayojanothI Atura leka arthAt arcA (zarIra), carma, mAMsa vagerenA lAlacuM puruSa trasa jIvene pIDA pahoMcADe che, tene judI-judI jAtanI vedanA utpanna kare che. te trasa jIva pRthvI AdinA Azraye - pra. A.-83
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtre mAha-'santi' ityaadi| zritAH pRthivyAdIn samAzrityAvasthitAH, pRthak-vibhinnAH dvIndriyAdayaH, prANAH prANinaH santi / yadyapi sarvadigvidigbhya AgAmino duHkhAd vibhyantastrasajIvAH svAtmarakSArtha pRthivyAdIn samAzritva vartante tathApi mAMsacarmAdilubdhA AturAstAn bandhanavADanAdinA zAvakAyapahAreNa prANAdyapahAreNa ca paripIDayanti, tataH saMsAraM prApnuvanti / tasmAdetat parijJAya sakalasAvadhavyApAraparihAreNa saMyamAnuSThAne pravartitavyamiti bhAvaH // sU0 3 // __ atha sarvathA trasakAyasamArambhaparityAgino'nagArAn , tathA usakAyasamArambhapravRttAn dravyaliGginazca vivicya prativodhayitumAha-'lajjamANA.' ityAdi / sahAre alaga-alaga rahe hue haiN| yadyapi saba dizAoM aura vidizAoM se AnevAle duHkhoM se Darane vAle trasa jIva apanI rakSA ke lie pRthvI Adi ke sahAre Tike rahate haiM phira bhI mAMsa aura carma Adi ke lobhI loga unheM baMdhana evaM tADana dvArA, unake baccoMkA apaharaNa karake tathA unake prANoM kA hanana karake unheM pIDA pahu~cAte hai aura isa kAraNa ve hiMsaka, saMsAra ko prApta hote haiN| Azaya yaha haiM ki-yaha saba jAnakara sampUrNa sAvadya vyApAra kA tyAga karake saMyama kI sAdhanA meM pravRtta honA cAhie // sU0 3 // aba pUrNarUpa se trasakAya ke AraMbha kA tyAga karane vAle anagAroM kA tathA trasakAya ke AraMbha meM pravRtti karane vAle dravyaliMgiyoM kA vivecana karake samajhAte hue kahate hai'lajjamANA.' ityAdi / masAsa-masa DesI che. je ke sarva dizAo ane vidizAothI AvanArA dukhethI DaravAvALA trasajIva pitAnI rakSA mATe pRthvI AdinA Azraye TakI rahe che. pharI paNa mAMsa ane cAmaDA AdinA lebhI leka tene baMdhana e pramANe tADana dvArA, tenA baccAonuM apaharaNa karIne (cerI jaIne) tathA tenA prANanuM hanana-nAza karIne tene pIDA pahocADe che. ane A kAraNathI te hiMsaka-saMsArane prApta thAya che. Azaya e che ke-e sarva jANI karIne saMpUrNa sAvadya vyApArane tyAga karIne saMyamanI sAdhanAmAM pravRtta thavuM joIe. lal have pUrNa rUpathI trasakAyanAM AraMbhane tyAga karavAvALA aNagArenuM tathA traNakAyanA AraMbhamAM pravRtti karavAvALA dravyaliMgionuM vivecana karIne samajAvatA thakA 49 cha-'lajjamANA.' tyAhi
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhyaM. 1 u. 6 sU. 4 sasamArambhakAH mUlam -- lajjamANA puDho pAsa, aNagArA moti ege patrayamANA, jamiNaM, trirUvarUvehi satthehiM tasakAyasamAraMbheNaM, tasakAyasatthaM samArabhamANA aNNe aNegarUve pANe vihiMsati // sU0 4 // 659 chAyA lajjamAnAH pRthak pazya, anagArAH smaH, iti eke pravadamAnAH, yadimaM virUparUpaiH zastraiH trasakAyasamArambheNa, trasakAyazastraM samArabhamANA anyAn anekarUpAn mANAn vihiMsanti | 0 4 // TIkA lajjamAnAH=paramakaruNayA''rdrahRdayatayA sakAyasamArambhe parAGmukhAH trasakAyasamArambhaparityAgino'nAgArA ityarthaH / pRthaka = vibhinnAH, kecitpratyakSajJAnino'vadhimanaHparyaya kevalinaH kecit-parokSajJAnino bhAvitAtmAnaH, santIti pazya / yadvA-pRthaka - dravyaliGgibhyaH pRthagbhAvena santIti pazya / ime trasa - , mUlArtha - sakAya ke AraMbha meM saMkoca karane vAle ( anagAroM ko) alaga samajho | 'hama anagAra haiM' aisA kahane vAle koI-koI ( dravyaliMgI) nAnA prakAra ke zastroM kA prayoga karate hue aura bhI aneka prakAra ke prANiyoM kI hiMsA karate hai unako alaga dekho // sU0 4 // TIkArtha -- parama karuNA se jinakA hRdaya dravita hai aise anagAra trasakAya ke AraMbha se sarvathA vimukha rahate hai / ye anagAra alaga-alaga haiM / koI avadhijJAnI, koI mana:paryayajJAnI aura koI kevalajJAnI haiM / koI-koI parokSajJAnI bhAvimAtmA hai, 1 mUlA--trasakAyanA ArabhamAM sakeca karavAvALA aNugArAne alaga-judAsmle, * ame aNugAra chIe' e pramANe kahevAvALA kAI kAI dravyaliMgI, nAnA prakAranAM zastrathI trasakAyanA AraMbha karIne, trasakAyanAM zastrone prayoga karatA thakA bIjA paNa aneka prakAranA prANIonI hiMsA kare che. tene alaga jue. IIsU. 4II TIkA--parama karUNAthI jenuM hRdaya dravita che evA aNugAra trasakAyanA ArabhathI sathA vimukha rahe che dUra rahe che. te aNugAra alaga-alaga che. keI avadhijJAnI, ardha bhanaH - paryayajJAnI, ramane artha ThevalajJAnI che, ardha- ardha parokSajJAnI
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAmu kAyasamArambhakaraNe bhItAstrastA udvignAstrikaraNatriyogaistrasakA yasamArambhaparityAgino vidyante iti vilokayetyarthaH / " 2.660 eke punarante tu 'vayamanagArAH smaH ' iti sAbhimAnaM pravadamAnAH 'vayameva trasakAyarakSaNaparA mahAvratadhAriNa:' iti pralapanto dravyaliGginaH santi, tAn pRthak pazya / ime khalvanagArAbhimAnino dravyaliGgino manAgapyanagAraguNeSu na prarvatante, nApi gRhasthakRtyaM kiJcit parityajantIti darzayati -- ' yadimam . ' ityAdi / yad=yasmAd ; trirUparUpaiH=vibhinnasvarUpaiH zastraiH zastraM hi dravyabhAvabhedAd " inheM dekho | athavA inheM dravyaliMgiyoM se alaga samajhanA caahie| ye karate hue Darate hai, trasta hote hai, udvigna hote haiM-tIna karaNa, tIna Arabha ke tyAgI hai, yaha dekho / sakAya kA AraMbha yoga se trasakAya ke aura koI-koI 'hama anagAra haiM' isa prakAra abhimAnapUrvaka kahate hue tathA 'hama hI kAya ke rakSaka aura mahAvratadhArI haiN| isa taraha pralApa karate hue kaI dravyaliMgI hai, unheM anagAroM se alaga samajho / anagAra hone kA abhimAna karane vAle ye dravyaliMgI anagAra ke guNoM meM tanika bhI pravRtta nahIM hote aura na gRhastha ke kisI kAma kA tyAga karate hai / yaha bAta Age batAte hai: - 'yadimam' ityAdi / dravya aura bhAva ke bheda se zastra do prakAra kA hai / vyazastra ke tIna bhAvitAtmA che. Ane jue. athavA ene dravyaliMgIethI alaga samajavA joie. je trasakAyano AraMbha karatAM Dare che, trasta thAya che, udvigna thAya che-traNa karaNa, traNa ceAgathI trasakAyanA AraMbhanA tyAgI che e juo. ane keAI-kAI 'ame aNugAra chIe' e pramANe abhimAkapUrvaka kahetA thakA tathA 'ameja trasakAyanA rakSaka ane mahAvratadhArI chIe' e pramANe pralApaakavAda karanArA keTalAka dravyaligI che. tene aNagArothI jUdA samajo. aNagAra hovAnu abhimAna karavAvALA e dravyaliMgI aNugAranA guNemAM jarApaNa pravRtta nathI ane gRhasthanA koI paNa kAmane teoe tyAga karyuM nathI. te vAta bhAgaNa matAve che -' yadimam.' tyAhi. dravya ane bhAvanA bhedyathI zastra e prakAranAM che. dravyazastranA traNa bheda che. svakAya,
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 6 . 4 zastrabhedanirUpaNam 661 dvividham , tatra-dravyazastraM-strakAya-parakAyo-bhayakAyabhedAt trividham / tatrasvakAyazastretrasakAyasya trasakAyaH,yathA-mRgAdInAM vyAdhakukkurAdayaH,manuSyAdInAM mnussyaadyH| parakAyazastram-pASANajalAgnilaguDakhaGgatomarachurikAdayaH / ubhayakAyazastram-laguDakhagAdidhAriNo manuSyAdayaH / bhAvazastraM tu trasakAyaM prati manovAkkAyAnAM duSpraNidhAnam / trasakAyasamArambheNa, sanasanazIlaH kAyA zarIraM yasya sa trasakAyastasya samArambhaH pIDAkaraH sAvadhavyApArastena, imaMtrasakAyaM vihiMsanti / sakAyahiMsAyAM pravRttAH khalu SaDjIvanikAyarUpaM lokaM sarvameva vihiMsantItyAha-' trasakAyazastram.' ityAdi / trasakAyazasva-trasajIvopamardakaM zastraM pUrvoktaprakAra, samArambhamANAsakArya prati prayujAnAH anyAn-trasakAyabhinnAn bheda haiM-svakAya, parakAya, aura ubhayakAya / trasakAya kA trasakAya svakAyazastra hai, jaise mRga Adi ke lie vyAdha, kuttA Adi, manuSya ke lie manuSya Adi / parakAyazasna jaise patthara, jala, agni, lakaDI, talabAra, tomara, zerI Adi / ubhayakAyazastra jaise lAThI, talavAra Adi kAraNa karane vAlA manuSya Adi / trasakAya ke prati mana, vacana, aura kAyakA aprazasta vyApAra honA bhAvazastra hai / ina nAnA prakAra ke zastroM se trasakAya kA samAraMbha karake loga trasakAya ko pIDA pahu~cAte hai| sakAya kI hiMsA meM pravRtti karane vAle chaha prakAra ke jIvanikAyarUpa sampUrNa loka kI hiMsA karate hai, yaha bAta kahate hai-trasakAya meM, trasakAya kI hiMsA karane vAle zastroM kA jo prayoga karate hai ve trasakAya ke atirikta aneka prakAra ke pRthvIkAya Adi parakAya ane ubhayakAya, trasakAyanuM trasakAya te svakAyazastra che, jema mRga Adine mATe vAgha-kutarA Adi, manuSyane mATe manuSya Adi. parakAyaza, jemake paththara, ore, panisI , taravAra, mAsu, charI mAhi. mayayazastra, mADI, talavAra Adi dhAraNa karavAvALA manuSya Adi. trasakAyanA prati mana, vacana ane kAyAne aprazasta vyApAra thave te bhAvazastra che. te nAnA prakAranAM zastrathI trasakAyane samAraMbha karIne leka trasakAyane pIDA pahoMcADe che. trasakAyanI hiMsAmAM pravRtti karavAvALA cha prakAranA javanikAyarUpa saMpUrNa lokanI hiMsA kare che. e vAta kahe che-trasakAyamAM, trasakAyanI hiMsA karavAvALA-zaene je pravega kare che, te trasakAyathI jUdA aneka prakAranA pRthvIkAya Adi pAMca sthAvara
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ 662 AcArAGgamatre anekayarUpAn pRthivIkAyAdIn paJcasthAvarAn , prANAnmANinaH, vihiMsanti / iha bahuvidhA dravyaliGgino vidyante / tatra zAkyAdayaH kandamUlapatrapuSpaphalAdi bhoktuM tadAzritatrasajIvasamArambheNa pRthivyAdisthAvarasamArambheNa ca trasajIvAn , pRthivyAdIn sthAvarAMzca dhnanti ghAtayanti hisato'numodayanti ca / daNDino'pi " vayaM paJcamahAvratadhAriNo jinAjJArAdhakA anagArAH smaH" ityAdi pravadamAnAH sAdhvAbhAsAH sAvadyamupadizanti zAstrapratiSiddhamapi paDjIvanikAyasamArammaM kArayanti / pratimAmandirAdinirmANArtha gartakaraNe, pASANAdInAM khaNDazaH karaNe, tepAmUrdhvato nipatane ca manuSyAdIn tathA-bahutaravRkSacchedane pA~ca sthAvara prANiyoM kI bhI hiMsA karate hai / saMsAra meM bahuta prakAra ke dravyaliMgI hai / una meM se zAkya Adi kanda, mUla, patra, puSpa, phala Adi bhogane ke lie una para rahe hue trasajIvo kA samAraMbha karake trasa aura sthAvara jIvoM kI ghAta karate haiM, karAte hai aura ghAta karane vAle kI anumodanA karate hai / daNDI bhI hama paMcamahAvratadhArI, jinAjJA ke ArAdhaka anagAra haiM' aisA kahane vAle jhUThe sAdhu sAvadya kA upadeza dete hai aura zAstra meM niSiddha SaDjIvanikAya kA samAraMbha karAte hai / pratimA, mandira, Adi kA nirmANa karane ke lie-khaDDe khodane meM, pattharoM ke TukaDe karane meM, unhe Upara se paTakane meM manuSya Adi kA ghAta karAtA hai / bahuta-se vRkSo ko chedane meM vRkSAzrita aNDajoM ke paMcendriya baccoM kA ghAta karAte hai / prANIonI paNa hiMsA kare che. sa sAramAM ghaNA prakAranAM dravyaliMgI che. emAMthI zAkya Adi kanda, mULa, patra, puSpa, phala Adi bhegavavA mATe-upaga karavA mATe, tenA para rahelA trasa jIvane samAraMbha karIne ane pRthvI Adi sthAvara jIvene samAraMbha karIne trasa ane sthAvara jIvene ghAta kare che. karAve che, ane ghAta karavAvALAne anumodana Ape che. daMDI paNa "ame pacamahAvratadhArI, jinAjJAnA ArAdhaka aNagAra chIe." e pramANe kahevAvALA juThA sAdhu sAvadhane upadeza Ape che. ane zAstramAM niSiddha jIvanikAyane samAraMbha karAve che. pratimA, maMdira vagerenuM nirmANa karavA mATe khADA khedavA, patharenA TukaDA karAvavA, tene uparathI pachADavAmAM manuSya Adine ghAta karAve che. ghaNAMja vRkSone kApavAthI vRkSonA
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 6 ma.4 dravyaliMGgibhedAH tadAzritAn aNDajazAvakAdIna , paJcendriyAn pipIlikApataGgAdivahuvidhavikalendriyAMzca, pratimApUjanArtha puSpavATikAkaraNe puSpapatraphalAdivoTane'pi ca SaDjIvanikAyAn ghAtayanti // sU0 4 // atha sudharmA svAmI jambUsvAminaM kathayati-tattha khalu.' ityaadi| mUlam - tattha khalu bhagavayA pariNA paveiyA, imassa ceva jIviyassa parivaMdaNamANaNa-pUyaNAe jAimaraNamoyaNAe duHkhapaDighAyaheuM se sayameva tasakAyasatthaM samAraMbhai, aNNehiM vA tasakAyasatthaM samAraMbhAvei, aNNe vA tasakAyasatthaM samAraMbhamANe samaNujANai, taM se ahiyAe, taM se abohIe // sU. 5 // kIDI pataMga Adi bahuta prakAra ke vikalondriya jIvoM kA ghAta karAte haiM / pratimApUjana ke lie phUlokA bagIcA banAne meM, la, pattA aura phala Adi toDane meM bhI SaTkAya ke jIvo kI ghAta karAte hai / sU0 4 // aba sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate haiH-'tattha khalu.' ityAdi / mUlArtha-trasakAya ke AraMbha ke viSaya meM bhagavAnne upadeza diyA hai / isI jIvana ke vandana, mAnana, aura pUjana ke lie, tathA janma-maraNa se chUTane ke lie aura duHkha kA vinAza karane ke lie vaha svayaM trasakAya ke zastra kA samAraMbha karatA hai, dUsaroM dvArA trasakAya kA samArabha karatA hai aura trasakAya kA samAraMbha karane vAle anya logoM kA anumodana karatA hai| yaha usake ahita ke lie hai, usakI aMbodhi ke lie hai // sU0 5 // Azraye rahelA aMDaja nA paMcendriya baccAone ghAta karAve che. kIDI pataMga Adi ghaNAja prakAranA vikalendriya ane ghAta karAve che. pratimApUjana mATe phUlanA bagIcA banAvavAmAM phela, patAM (pAMdaDA) ane phaLa Adi toDavAmAM paNa SaTUAyanA vAna dhAta 42 cha. // 4 // have sudhA 2vAmI 04-5 svAbhIne 4 cha:-" tattha khalu.' tyAdi. mUlAthatrasakAyanA AraMbhanA viSayamAM bhagavAne upadeza Ape che. A jIvananA vaMdana, mAna, ane pUjanane mATe tathA janma-maraNathI chUTavA mATe ane duHkhane nAza karavA mATe te pite trasakAyanA zastrane samAraMbha kare che, bIjA pAse trasakAyane AraMbha karAve che. ane trasakAya samAraMbha karavAvALA anya lokene anumodana Ape che, te emanA ahita mATe che, emanI abAdhi mATe che. sU0 pA.
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasUtre chAyAtatra khalu bhagavatA parijJA praveditA / asya caiva jIvitasya parivandanamAnanapUjanAya jAtimaraNamocanAya duHkhapratighAtahetuM, sa svayameva trasakAyazastraM samArabhate, anyairvA trasakAyazastraM samArambhayati, anyAn vA trasakAyazastraM samArabhamANAn samanujAnAti, tattasyAhitAya, tattasyAvodhaye // mU0 5 // TIkAtatra trasakAyasamArambhe bhagavatA-zrImahAvIreNa parijJA-jJa-pratyAkhyAnabhedAd dvividhA, khalu nizcayena praveditA prtiyodhitaa| karmarajaHpariharaNArtha jIvena parijJA'vazyaM zaraNIkaraNIyeti bhagavatA pratibodhitamiti bhAvaH / upabhogadvAramlokaH kasmai prayojanAya trasakAyamupamardayatItyAha-'asya caiva jIvitasya' ityAdi / asyaiva-acirasthAyinaH, jIvitasya-jIvanasya sukhArthammAMsacarmAdyartham , tathA-parivandana-mAnana-pUjanAya, parivandanaM prazaMsA, tadartham , yathAvyAdhAdimRgayAdau, mAnanaM janasatkArastadartham , yathA-rAjJaH sakAzAt padakAdi TIkArtha-vasakAya ke samAraMbha ke saMbaMdha meM zrI mahAvIrane jJaparijJA aura pratyAkhyAnaparijJA kA upadeza diyA hai / arthAt bhagavAnne kahA hai ki-karmaraja ko haTAne ke lie jIva ko parijJA avazya svIkAra karanI caahie| upabhogadvAraloga kisa prayojana se trasakAya kI hiMsA karate haiM ? so kahate haiM-isI asthAyI jIvana ke sukha ke lie, mAMsa aura camaDI ke lie, tathA prazaMsA ke lie, jaise vyAghra Adi kA zikAra karane meM, mAnana ke lie, jaise rAjA se padavI pAne ke uddezya se TIkArya-trasakAyanA samAraMbhanA saMbaMdhamAM zrI mahAvIre jJapariNA ane pratyAkhyAnaparijJAne upadeza Ape che. arthAt bhagavAne kahyuM che ke-karma rajane dUra karavA mATe jIve parijJA avazya svIkAravI joIe. pamA 2loka zuM prajanathI trasakAyanI hiMsA kare che? te kahe che-A asthira jIvananA sukha mATe, mAMsa ane cAmaDInA mATe, tathA prazaMsA mATe. jemAM ke-vAgha AdinA zikAra karavAmAM. mAna mATe, jema ke-rAjA pAsethI padavI meLavavAnA uddezyathI jIvatA
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 6 sU0 5 sakAyasamArambhadoSaH labdhuM sajIvasadRzavyAghrAdimRtakalevara nirmANAdau, tathA-pUjana = vastraratnAdilAbhastadartham, yathA- devIpUjArthaM balidAnAdau, 665 tathA - jAtimaraNamocanArtham = janmamaraNabandhaparihArArtha=yathA mokSakAmanayA yAgAdau~, yathA- vAtAdivyAdhipratIkArAya tailAdau saH - jIvanasukhAdyarthI svayameva trasakAyazastraM samArabhate = vyApArayati, anyairvA sakAyazastraM samArambhayati= prayojayati, anyAn vA sakAyazastraM samArabhamANAn samanujAnAti = anumodayati, tat=trasakAyasamArambhaNam, tasya trasakAya samArambhaM kurvataH kArayituH, anumodayituzca, ahitAya bhavati / tathA tat tasya avAdhaye = samyaktvA lAbhAya bhavati / jIvita vyAghra Adi ke samAna vyAghra Adi kA kalevara banAne meM, aura pUjaka ke lie jaise vastra ratna Adi kI prApti ke lie, tathA - devIkI pUjA karane ke lie prayojana se validAna Adi karane meM hiMsA karate hai / tathA-- janma-maraNa-baMdha Adi se chuTakArA pAne ke lie, jaise - mokSa kI kAmanA se yajJa Adi karane meM, vAta Adi ke rogoM kA pratIkAra karane ke lie taila Adi taiyAra karane meM, jIvana ke sukha kA arthI svayaM hI trasakoya ke zastra kA samAraMbha karatA hai, dUsaroM se sakAya ke zastra kA samAraMbha karAtA hai aura trasakAya ke zastra kA samAraMbha karane vAloM kA anumodana karatA hai / yaha sakAya kA AraMbha usa AraMbhakartA ke lie ahitakara aura abodhijanaka hotA hai / vAghanA samAna vAgha AdinuM kalevara manAvavAmAM ane pUjana mATe jemake-vastra, ratna Adi prApti mATe. tathA devInI pUjA karavAnA prayAjanathI khalidAna Adi karavAmAM hiMsA kare che. tathA-4nbha, bhara], aMdha AddithI chuTavA bhATe. nema-bhokSanI abhanAthI yajJa Adi karavAmAM, vAta AdirAganA pratikAra karavA mATe (rAganI davA karavA mATe) jIvananA sukhanA arthI svayaM-peAteja trasakAyanA zasranA samArabha kare che. khIjA pAse trasakAyanA zasrane samAraMbha karAve che. ane trasakAyanA zastrane samAraMbha karavAvALAne anumedana Ape che. te trasakAyanA AraMbha e AraMbha karanArane mATe ahitakartA ane amedhi utpanna karanAra che. pra. ma.-84
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ 666 AcArAjasapre vedanAdvAramatra prasaGgatahasakAyasya vedanocyate-vedanA yathAsaMbhavaM dvividhA-kA yikI, mAnasI ca / zalyamUcyAdivedhAjjAtA, jvarAtisArakAsAdivyAdhijanitA vA kAyikI, priyaviyogAdakRtA mAnasI // sU0 5 // yena tu tIrthaGkarAdisamIpe trasakAyasvarUpaM parijAtaM sa evaM vibhAvayatItyAha'se taM.' ityaadi| mUlamse taM saMbucjhamANe AyANIyaM samuTThAya soccA bhagavao anagArANaM vA aMtie ihamegesiM gAya bhavaDa, esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu vedanAdvAraprasaMga pAkara trasakAya kI vedanA kA nirUpaNa kiyA jAtA hai-yathAsaMbhava vedanA do prakAra kI hai-kAyika aura mAnasika / kAMTa, suI Adi cumane se athavA jvara, atisAra, 'khAMsI Adi rogoM se uptanna hone vAlI vedanA kAyika kahalAtI haiM / priya vastu ke viyoga Adi kAraNoM se hone vAlI vedanA mAnasika vedanA hai // sU0 5 // jisane tIrthaMkara Adi ke samIpa trasakAyakA svarUpa samajha liyA hai, vaha isa prakAra vicAratA hai:-'se taM.' ityaadi| mUlArtha-bhagavAn athavA anagAroM ke samIpa sunakara vaha trasakAya kA jJAtA trasakAya ko jAnatA huA saMyama dhAraNa karake isa prakAra jAnatA hai yaha trasakAya kA AraMbha naavaaprasaMga hovAthI trasakAyanI vedanAnuM nirUpaNa karavAmAM Ave che-sAdhAraNa rIte vedanA be prakAranI che-kAyika ane mAnasika kAMTA, soya Adi vAgavAthI, athavA javara-tAva, atisAra-jhADA, khAMsI Adi rogothI utpanna thavAvALI vedanA kAyika kahevAya che. priya vastunA viga vagerenA kAraNothI thanArI vedanA mAnasika-vedanA che. sUpI jeNe tIrthakara AdinA samIpamAM trasakAyanuM svarUpa samajI lIdhuM che, te A pramANe viyAre cha-'se taM.' tyAdi mUlAI-bhagavAna athavA aNagAronA samIpa sAMbhaLIne te trasakAyanA jJAtA trasakAyane jANatA thakA saMyama dhAraNa karIne A pramANe jANe che-A trasakAyano AraMbha
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 6 su. 6 trasahiMsAyA granthAditA 667 mAre, esa khalu Narae, iccatyaM gaDhie loe, jamiNa virUvarUvehi satthehiM tasakAyasamAraMbheNa, tasakAyasatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihisai / / suu06|| chAyAsa tat saMbudhyamAna AdAnIyaM samutthAya zrutvA bhagavato'nagArANAM vA antike, ihaikeSAM jJAtaM bhavati-eSa khalu granthaH eSa khalu mohaH, eSa khalu mAraH, eSa khalu narakaH / ityartha gRddho lokaH, yadimaM virUparUpaiH zastraiH trasakAyasamArammeNa sakAyazastraM samArabhamANo'nyAn anekarUpAn prANAn vihinasti / suu06|| TIkAyaH khalu bhagavataH tIrthaGkarasya, anagArANAM tadIyazramaNanirgranthAnAM yA antike zrutvA, AdAnIyam-upAdeyaM sarvasAvadyayogaviratirUpaM cAritraM, samutthAya-aGgIkRtya, virahati, sa tatsa kAyasamArambhaNaM saMbudhyamAnaH ahitAbodhijanakatvena vijJAtA san evaM vibhAvayatigrantha hai, yaha moha hai, yaha mAra hai, yaha naraka hai / lolapa loga nAnA prakAra ke zastroM dvArA trasakAyakA AraMbha karake, trasakAyakA AraMbha karate hue aneka prakArake anya prANiyoMkA (bhI) virAdhAtA karate haiM / sU0 6 // ___TIkArtha-jo puruSa bhagavAn tIrthaMkara ke mukha se athavA unake anuyAyI nirgrantha zramaNoM ke mukha se sunakara sarva sAvadya ke tyAgarUpa cAritra ko aMgokAra karake vicaratA hai, vaha trasakAya ke samAraMbha ko ahitakara aura abodhijanaka samajhatA hai / vaha isa prakAra socatA hai grantha che, A meha che, A mAra che; A naraka che, lolupa leka nAnA prakAranAM zadvArA trasakAyane AraMbha karIne, trasakAyane AraMbha karatA thakA aneka prakAranA manya pramAna para ghAta 42 cha. // 10 // TIkAtha-je purUSa bhagavAna tIrthaMkaranA mukhathI athavA temanA anuyAyI nigraMtha zramaNonA sukhathI sAMbhaLIne sarva sAvadya tyAgarUpa cAritrane aMgIkAra karIne vicare che te trasakAyanA samAraMbhane ahitakara ane abAdhikara-abodhi utpanna karanAra samaje che. te A pramANe vicAra kare che -
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ 668 AcArAgasUtre iha-manuSyaloke, ekeSAM zramaNanigranthopadezasaMjAtasamyagavabodhavairAgyANAmAtmArthinAmeva jJAtaM bhavati / kiM jJAtaM bhavatI ?-tyAkAGkSAyAmAha-' esa khalu granthaH.' ityAdi / eSatrasakAyasamArambhaH, khalu-nizcayena, granthaH karmavandhaH, kAraNe kAryopacArAt , evamagre'pi vodhyam / tathA eSaH trasakAyasamArambhaH mohaH= viparyAsaH-ajJAnam / tathA-eSa eva mAraH maraNaM nigodAdimaraNarUpaH / tathA-epa eva narakA nArakajIvAnAM dazavidhayAtanAsthAnam / ___ityartham etadartha-grantha-moha-maraNa-narakarUpaM ghoraduHkhaphalaM prApyApi punaH punaretadarthameva lokA=ajJAnavazavartI jIvaH, gRddhaH lipsurasti / yaddhA-gRddhaH= bhogAmilASI, lokaH saMsArI jIvaH, ityartham etadarthameva granthamohamaraNanarakArthameva pravartate / isa manuSya loka meM zravaNa nirgranthoM ke upadeza se samyag jJAna aura vairAgya prApta kara lene vAle hI yaha jAna lete hai ki-trasakAya kA samAraMbha nizcaya hI karmabaMdha hai / yh| kAraNa meM kAryakA upacAra karake karmabaMdha ke kAraNa ko karmabaMdha kahA hai / Age bhI isI prakAra samajhanA cAhie / yaha trasakAya kA samAraMbha moha arthAt ajJAna hai / vaha mAra arthAt nigoda Adi meM mRtyu kA kAraNa hai / yaha samAraMbha naraka hai arthAt dasa prakAra kI nArakIya yAtanA kA sthAna hai| graMtha, moha, maraNa aura narakarUpa ghora duHkhamaya phala prApta karake bhI ajJAnI loga bAra-bAra isI ke icchuka hone hai / athavA bhogoM kI abhilASA karane vAle saMsArI loga isa graMtha, moha, mAra aura naraka ke lie hI pravRtti karate hai / A manuSya lokamAM nircandhanA upadezathI samyajJAna ane vairAgya prApta karIlevAvALA ja ema jANI zake che ke-trasakAyane samAraMbha nizcayaja graMtha-karmabaMdha che. ahiM kAraNamAM kAryane upacAra karIne karmabaMdhanA kAraNane karmabaMdha kahyo che. AgaLa paNa A pramANe samajavuM joIe. A trasakAya samAraMbha moha arthAta ajJAna che. A mAra arthAta nigoda AdimAM mRtyunuM kAraNa che. A samAraMbha naraka che. arthAt dasa prakAranI nArakIya yAtanAnuM sthAna che. graMtha, moha, maraNa ane narakarUpa ghora duHkhamaya phala prApta karIne paNa ajJAnI loka vAraMvAra tenI icchAvALA thAya che. athavA bhegonI abhilASA karavAvALA saMsArI loka A graMtha, meha, mAra ane naraka mATeja pravRtti kare che.
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 6 su. 6 trasahiMsAyA granthAdyarthatvam 669 'lokaH punaH punargranthAdyarthameva pravartate' iti yaduktaM, tat kathaM jJAyate ? iti jijJAsAyAmAha - ' yadimam . ' ityAdi / yad=yasmAd, virUparUpaiH=nAnAvidhaiH zastraiH = pUrvoktaprakAraiH trasakAyasamArambheNa= sakAyopamardanarUpasAvadyavyApAreNa, imaM tra sakAryaM vihinasti / tathA trasakAyazastraM samArabhamANaH=vyApArayan anyAn pRthvIkAyAdIn sthAvarAn prANAn = prANinaH, vihinasti = upamardayati // 06 // yasmai prayojanAya sakAyo hanyate, tat prayojanaM yadyapi - 'imarasa ceva jIviyassa.' ityAdinA'bhihitam, tathApi viziSya tattatprayojanaM pumaH pradarzayitumAha' se bemi' ityAdi / loga bArambAra graMtha Adi ke lie hI pravRtti karate hai, yaha bAta kaise mAlUma huI 2 isa kA samAdhAna ke lie kahate hai - ' yadimam' ityAdi / kyoM ki ve nAnA prakAra ke zastro dvArA trasakAya kA samAraMbha karake kAya kI hiMsA karate haiM aura trasakAya kA samAraMbha karate hue pRthvIkAya Adi anya sthAvara prANiyoM kA bhI virAdhanA karate hai || sU0 6 // jisa prayojana se trasakAya kI hiMsA kI jAtI hai vaha yojana 'isa jIvana ke sukha ke lie' ityAdi kathana dvArA batalAyA jA cukA hai, phira bhI vizeSa rUpa se usa hiMsAkA prayojana batalAne ke lie zrI sudharmA svAmI kahate hai - ' se bemi . ' ityAdi / lAka vAravAra graMtha AdinA mATeja pravRtti kare che, e vAta kevI rIte mAlUma ghaDI ? menu sabhAdhAna vA bhATe he che:- ' yadimam . ' tyAhi. kema ke nAnA prakAranA zasrAdvArA trasakAyane samArabha karIne trasakAyanI hiMsA kare che, ane trasakAyanA samArabha karatA thakA pRthvIkAya Adi anya sthAvara prANIyo ghAta ure che. // sU0 6 // je pratyeAjanathI trasakAyanI hiMsA karavAmA Ave che. te pratyeAjana A jIvananA sukha mATe" ItyAdi vivecanadvArA batAvyu che. ( patAvI cUkayA chIe.) krI paNa vizeSarUpathI e hiMsAnuM pratyeAjana khatAvavA mATe zrI sudharmA svAmI kahe cheH'se bemi.' ityAhi.
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 AcArAGgamutre mUlam - sevema - appege accAe haNaMti, apege ajigAe vahati appe maMsAe vahaMti, appe sANiyAe vahaMti, evaM hiyayAe, pittAe, basAe, picchAe, pucchAe, bAlAe, siMgAe, visANAe, daMtAe, dADhAe, pahAe, hArUNIe, aTTIya, aTThimiMjAe, aAe, aNDA, apege 'hiMsisa me' tti vA vahati appege 'hiMsaMti me' tti vA vahaMti, appege 'hiMsissaMti me' tti vA vahati // 07 // chAyA tad bravImi - apyeke acayai ghnanti, apyeke ajinAya nanti, apyeke mAMsAya ghnanti, apyeke zoNitAya ghnanti evaM hRdayAya, pittAya, vasAyai, picchAya, pucchAya vAlAya, zaGgAya, vipANAya, dantAya, daMSTrAyai, nakhAya, snAyave, asthane, asthimajjAyai, arthAya, anarthAya, apyeke 'avadhIpurasmA-niti vA ghnanti, apyeke 'hiMsantyasmA' niti vA ghnanti, apyeke apyeke 'haniSyantyasmA ' -niti vA ghnanti // 07 // mUlArtha - - maiM vaha (prayojana) kahatA hU~ - koI arcA zarIra ke lie sakAya kA virAdhanA karate hai, koI carma - camaDe ke lie ghAta karate hai, koI mAMsa ke lie ghAta karate haiM, koI rakta ke lie ghAta karate hai, koI hRdaya ke lie, pita ke lie, carbI ke lie paMkha ke lie, pU~cha ke lie, bAla ke lie, sIMga ke lie, viSANa (suara kA dAMta ) ke lie, dAMta (hAthIdAMta ) ke lie, dADhoM ke lie, nakha ke lie, snAyu ke lie, haDDI ke lie, majjA ke lie, artha ke lie, anartha ke lie - (nirarthaka) koI 'hameM mArA thA' isa bhAvanA se, koI 'hameM mAratA hai' isa bhAvanA se, aura koI 'hameM mAregA' isa bhAvanA se trasakAya kA ghAta karate hai || sU0 7 // bhUdArtha - huM huM chu:-ardha arthA (zarIra) bhATe sAyano ghAta ure che. ardha cAmaDI mATe ghAta kare che. keI mAMsa mATe ghAta kare che. koI rakta-lehI mATe dhAta 4re che. ardha hRdaya bhATe, pitta bhATe, tharaNI bhATe, yAMgo bhATe, pUMchaDA bhATe, bAja bhATe, zIMgaDA bhATe, viSANu (sUvaranA hAMta) bhATe, hAthI hAMta bhATe, hADho bhATe, nabha bhATe, snAyu bhATe, hADAM bhATe, bhanna bhATe, artha bhATe, anartha -(nirartha3). ardha 'abhane bhAryA hutA' meM bhAvanAthI, ardha 'amane mAre che' the lAvanAthI, bhane artha 'abhane bhAraze' mA lAvanAthI sAyano dhAta 4re che. // sU0 7 //
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 6 su0 7 sakAya hiMsAprayojanam 671 TIkA yadartha sajIvA hanyante, tad bravImi - apyeke kecicca, atrApi - zabdaH vakSyamANApekSayA samuccayArthaH, arcAyaii- arcyate = pUjyate ityarcA =zarIraM, tadartha ghnanti = hisanti, yathA sulakSaNaM puruSaM vyApAdya taccharIreNa vidyAmantra, sAdhayanti yadvA- svarNapuruSanirmANArthaM dvAtrizalakSaNaM puruSaM prataptataile nikSipya nighnanti / tathA apyeke = kecana ajinAya =camathaM mRgavyAghrAdIn ghnanti / tathA apyeke = kecana mAMsAya chAgAdIn ghnanti / apyeke = kecana zoNitAya = trizUlAlekha karaNAdau zoNitaM grahItuM dhnanti / evaM hRdayAya = hRdayaM gRhItvA sAdhakA mathnanti tadarthaM ghnanti / pittAya mayUrAdIna, vasAyai vyAghrAdIn, picchAya mayUrAdIn pucchAya rojhAdIna, vAlAya camaryAdIna, zRGgAya mRgAdIn, - TIkArtha - he jambU jisa prayejana se skAya kI hiMsA hotI hai, vaha kahatA hU~ / koI-koI arcA arthAt zarIra ke lie virAdhAnA karate haiM, jaise kisI puruSa ko acche lakSaNa vAlA samajhakara use mAra DAlate haiM, aura usake zarIra se vidyA tathA matra kA sAdhana karate haiM / athavA svarNapuruSa ke nirmANa ke lie battIsa lakSaNa vAle puruSa ko tape hue tela meM DAlakara mArate haiM / koI carma ke lie mRga aura vAgha Adi kA ghAta karate hai / koI mAMsa ke lie bakarA Adi ko mArate hai / koI trizUla kA cihna banAne Adi ke lie tathA rakta pIne ke uddevya se ghAta karate haiM / isI prakAra hRdaya ke lie ghAta karate haiM - ghAtaka loga hRdaya lekara mathate hai / isI taraha pittake lie mayUroM ko carbIke lie vAgha Adi ko, paMkhoM ke lie mayUroM ko, pUMchake lie rojha Adi ko, bAla ke TIkAtha--je pratyeAjanathI trasajIvAnI hiMsA thAya che; te kahuM chuM. kaI-kaI arcA arthAt zarIranA mATe ghAta kare che. jemake-keAI purUSane sArA lakSaNavALA samajIne tema mArI nAMkhe che, ane tenA zarIrathI vidyA tathA maMtranI sAdhanA kare che athavA- svarNa purUSanA nirmANa mATe khatrIsa lakSaNuvALA purUSane tapAvelA telamAM nAMkhIne mAre che. keAI cAmaDA mATe mRga ane vAgha vagerenA ghAta kare che. keAI mAMsa mATe bakarA vagerene mAre che. keAI trizulanuM cihna manAvavA vagere mATe leAhI prApta karavAnA uddezyathI dhAta kare che. e pramANe koI hRdaya mATe dhAta kare che--dhAtakI leAka hRdaya laIne mathe che. e pramANe pitta mATe, mArane, carakhI mATe vAgha Adine vALa mATe camarI-gAya Adine, zIMga mATe mRga Adine mAre che. viSANu zabda jo ke hAthI
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 672 AcArAgasUtre vipANAya, viSANazabdo gajadante rUDhastathApIha sUkaradanto grAhyaH, tadartha sakaram , dantAya hastyAdIn , daMSTrAya varAhAdIn , nakhAya vyAghrAdIn , snAyave gavAdIn , asthne zaGkhAdIna , asthimajjAyai-asthimajjA-asthigatarasaH, tadartha, mahIpAdIn , ghnanti / ittham-arthAya prayojanavazAt kecid ghnanti / tathA- anarthAyavinA'pi prayojana kecid nanti / apye ke-kecicca, "ime vyAghrasarpasUkagadayaH zatravo vA asmAn apIDayan , asmadIyAn vA'vadhiSuH" iti dve pacAsanayA nanti / apyeke kecicca, "ime vyAghrAdayaH zatravo vA vartamAnakAle'smAn , asmadIyAn vA hiMsanti." iti matvA ghnanti / lie camarI gAya Adi ko, sIMga ke lie mRga Adi ko mArate haiM / viSANa zabda yadyapi hAthIdAMta ke artha meM rUDha hai tathApi yahA~ 'suara kA dAMta' artha lenA cAhie / suara ke dAMta ke lie suara kA ghAta kiyA jAtA hai| dAMta ke lie hAthI Adi ko, dADhoM ke lie zUkara vagairaha ko, nakha ke lie vAgha Adi ko, snAyu ke lie gAya Adi ko, haDDI ke lie zaMkha Adi ko, asthimajjA arthAt har3iyoM meM rahane vAle eka prakAra ke rasa ke lie bhaiMsA vagairaha kA ghAta karate hai / isa prakAra koI-koI prayojana ke lie trasajIvoM kI hiMsA karate haiM aura koI-koI vinA prayojana hI hiMsA karate haiM / koI-koI 'isa vAgha, sarpa aura zUkarane tathA zatruoMne hameM pIDA pahu~cAI hai, athavA hamAre AtmIyajana kA vadha kiyA hai' isa prakAra kI dveSa-vAsanA se inakA ghAta karate haiM / kaI loga yaha socakara ki-'ye vyAghra Adi athavA zatru vartamAna kAlameM hameM yA hamAre logoMko mArate hai' unakA ghAta karate hai / koI loga yaha vicAra karake ki-'yaha dAMtanA arthamAM rUDha che. te paNa ahiM "sUaranAM dAMta e artha le joIe. sUaranA dAMta mATe sUarane ghAta karavAmAM Ave che. dAMta mATe hAthI Adine, dADhene mATe zakarabhUMDa vagerena, nakha vagere mATe vAgha Adine, snAyune mATe gAya Adine, hADakAM vagere mATe zaMkha Adi, asthimajajA arthAtu, hADakAMmAM rahenArA eka prakAra rasa mATe bhe sA-pADA vagerene ghAta kare che, A pramANe koIkeI prayojana mATe trasa jIvenI hiMsA kare che. ane kaI-kaI prayajana vinAja hiMsA kare che. keIke I A vAgha sarSa ane zukara-bhUMDe tathA zatruoe amane pIDA pahoMcADI hatI. athavA amArA AtmIyajanane (teNe) vadha karyo hato. A prakAre dveSa-vAsanAthI teno ghAta kare che. koI mANasa e vicAra karIne ke-A vAgha Adi, athavA zatru vartamAna kAlamA mane athavA
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 6 sU. 7 trasakA yahiMsAprayojanam 673 apyeke=kecicca, 'asmAn asmadIyAn vA ime vyAghrAdayaH zatravo vA haniSyanti" iti hetokhasakAyAn ghnanti // sU0 7 // evaM trasakAyasamArambhaM viditvA munitvalAbhAya tatsamArambhaH sarvathA parihartavyaH, ityAzayeno dezakArthamupasaMharannAha - " ettha satthaM." ityAdi / mUlam -- ettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA apariNAyA bhavaMti / ettha satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNNAyA bhavaMti taM pariNAya mehAvI vayaM tasakAyasatthaM samAraMbhejjA, povaDaNNehiM tasakAyasatthaM samAraMbhAvejjA, asoNe tasakAyasatthaM samAraMbhaMte samaNunANejjA / jassete tasakAyasamAvyAghra Adi athavA yaha zatru hameM yA hamAroM ko mAreMge' unheM mAra DAlate hai / isa prakAra loga sakAya kI hiMsA karate haiM || sU0 7 // isa prakAra trasakAya ke samAraMbha ko jAnakara sAdhutA prApta karane ke lie trasakAya kA AraMbha sarvathA tyAga denA cAhie / isa Azaya se isa uddeza kA upasaMhAra karate hue kahate haiM - 'ettha satthaM', ityAdi / mUlArtha - kAya meM zastra kA samAraMbha karane vAle ko yaha AraMbha aparijJAta hote hai / trasakAya meM zastra kA samAraMbha nahI karane vAle ko yaha AraMbha parijJAta hote haiM / medhAvI puruSa unheM jAnakara svayaM trasakAya meM zastra kA samAraMbha na kare, dUsaroM se sakAya ke zastra kA samAraMbha na karAve, aura trasakAya meM zastra kA samAraMbha karane vAle kA anu amArAne mAre che" tethI tenA ghAta kare che. kAI leAka 'A vAgha Adi athavA A zatru mane athavA amArAne mAraze. 'evuM vicArIne tene mArI nAMkhe che. A pramANe borDa trasAyanI hiMsA ure che. // sU0 7 // / A pramANe trasakAyanA samAraMbhane jANIne sAdhutA prApta karavA mATe trasakAyanA AraMbha sarvathA tyAgI devA joIe tyajI devA joie. e AzayathI A uddezakanA upasahAra karatA thakA kahe che ettha satthaM ' ityAhi. mUlA ----trasakAyane viSe zastranA samAraMbha karavAvALAne A AraMbha aparijJAta hAya che. trasakAyane viSe zasranA samAraMbha nahi' karavAvALAne A AraMbha parijJAta che. (jANavAmAM che). buddhimAna purUSa tene jANIne pote trasakAyamAM zasranA samAraMbha kare nahiM khIjA pAse trasakAyanA zasranA samArabha karAve nahiM ane trasakAyamAM zastrane samAra bha pra. A.-85
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 AcArAGgamatre raMbhA pariNAyA bhavati, se hu muNI pariNAya kamme-ti vemi / / sU0 8 // chaThTho uddeso samatto // 6 // chAyA-atra zastraM samArabhamANasyaityete ArambhA aparijJAtA bhavanti / atra zastrasamArabhamANasya ityete ArambhAH parijJAtA bhavanti, taM parijJAya medhAvI naiva svayaM trasakAyazastraM samArabheta, naivAnyaistrasakAyazastraM samArambhayet , trasakAyazavaM samAramamANAn anyAn na samanujAnIyAt / yasyaite trasakAyazastrasamArambhAH parijJAtA bhavanti, sa khalu muniH parijJAtakarmA, iti bravImi / / sU0 8 // // SaSThodezaH samAptaH // 6 // TIkA-atra asmin sakAye, zastraM-pUrvoktaprakAra, samAraMbhamANasya= vyApArayataH, ityete-pUrvoktAH trikaraNatriyogaiH ArambhAH vanaspatikAyopamardanarUpAH sAvadhavyApArAH, aparijJAtA: karmavandhakAraNatvenAnavagatA bhavanti / atra asminnevatrasakAye, zastra prAguktaprakAram , asamArabhamANasya aprayuJjAnasya, ityete-pUrvoktAH, ArambhAH sAvadhavyApArAH parijJAtA bhavanti-jJaparijJayA vandhakAraNatvena vijJAtA bhavanti, pratyAkhyAnaparijJayA parivarjitA bhavantItyarthaH / modana na kare / jo trasakAya ke samArabho kA jJAtA hai vahI muni hai, parijJAtakarmA hai ||suu0 8 // TIkArtha-trasakAya ke viSaya meM pUrvokta zastroM kA vyApAra karane vAle ko 'tIna karaNa aura tIna yoga se hone vAle sAvadha vyApAra karmabaMdha ke kAraNa hai' aisA jJAta nahIM hotaa| aura trasakAya meM pUrvokta zastroM kA vyApAra na karane vAlA pUrvokta sAvadha vyApAroM ko jJaparijJA se karmabadha kA kAraNa samajhatA hai aura pratyAkhyAnaparijJA se unakA tyAga kara detA hai| karavAvALAne anumodana Ape nahi, je trasakAyanA samAraMbhane jANe che. te ja muni che. parijJAta cha. // sU0 8 // TIkAtha-trasakAyanA viSayamAM pUrvokata (AgaLa kahelAM) ane vyApAra karavAvALA "traNa karaNa ane traNa rogathI thavAvALe sAvadya vyApAra karmabaMdhanuM kAraNa che. e pramANe jANatA nathI. ane trasakAyamAM pUkata (AgaLa kahelAM) zonA vyApAra nahi karavAvALA pUrvokata (AgaLa kahelA ) sAvadya vyApArane rUparijJAthI karmabaMdhanuM kAraNa samaje che, ane pratyAkhyAnaparijJAthI tene tyAga karI de che.
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________ 675 AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 6 mU. 8 upasaMhAraH jJaparijJApUrvikA pratyAkhyAnaparijJA yathA bhavati taM prakAraM darzayati-tat parijJAye'-tyAdi / tad-trasakAyArambhaNam , parijJAya karmavandhasya kAraNaM bhavatItyavabudhya, medhAvo-heyopAdeyavivekanipuNaH, naiva svayaM trasakAyazastraM samArabhetavyApArayet , anyairvA naiva trasakAyazastraM samArambhayet , trasakAyazastraM samArabhAmANAn anyAn vA na samanujAnIyAtmnAnumodayet / / ___ yasyaite trasakAyasamArambhAH trasakAyopamardakasAvadhavyApArAH, parijJAtA:jJaparijJayA vandhakAraNatvena viditAH, pratyAkhyAnaparijJayA ca parihatA bhavanti, sa eva parijJAtakarmA-trikaraNatriyogaiH parivarjitasakalasAvadyavyApAraH, munirbhavati / ' iti bravImi ' iti / asya vyAkhyAnaM pUrvavat / / sU0 8 // // ityAcArAgasUtrasyAcAracintAmaNiTIkAyAM prathamAdhyayane SaSTha uddezakaH saMpUrNaH // jJaparijJApUrvaka hone vAlI pratyAkhyAnaparijJA kA svarUpa zAstrakAra dikhalAte hai trasakAya ke AraMbha ko karmabaMdha kA kAraNa jAnakara buddhimAn arthAt heya-upAdeya kA vivekI puruSa svayaM trasakAya ke zastra kA upayoga na kare, dUsaroM se trasakAya ke zastra kA upayoga na karAve aura trasakAya ke zastra kA upayoga karanevAle kA anumodana na kare / jisane trasakAya kA ghAta karane vAle sAvadha vyApAroM ko jJaparijJA se baMdha kA kAraNa samajha liyA hai aura pratyAkhyAnaparijJA se tyAga diyA hai vahI tIna karaNa tIna yoga se sarva sAvadha vyApAroM kA jJAtA puruSa muni hotA hai / 'tti bemi' padakI vyAkhyA pahale ke samAna samajhanI cAhie // sU0 8 // zrI AcArAgasUtra ke prathama adhyayana kA chaThA uddeza samApta 1-6 // jJapariNApUrvaka thavAvALI pratyAkhyAnaparijJAnuM svarUpa zAstrakAra batAve chetrasakAyanA AraMbhane karmaba dhanuM kAraNa jANIne buddhimAna arthAt heya-upAdeyane vivekI purUSa pote trasakAyanA zastrane upayoga kare nahi, bIjA pAse trasakAyanA zastrane upaga karAve nahi, ane trasakAyanA zastrano upayoga karavAvALAne anumodana Ape nahi. jeNe trasakAyane ghAta karavAvALA sAvadya vyApArene jJaparijJAthI baMdhanuM kAraNa samajI lIdhuM che, ane pratyAkhyAnaparijJAthI tyajI dIdhuM che. te traNa karaNa, traNa cagathI sarvasAvadhavyApArInA jJAtA-12 pu35 muni DAya che. 'tti vetti' pahanI vyAbhyA pahelAM pramANe samajI levI joIe. sU0 8nA zrI AcArAMgasUtranA prathama adhyayanano chaThTho uddeza samApta, chelA dA
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________ ckhnyuM AcArAGgamatre / atha sptmoddeshkH| vAyukAyasya cAkSuSapratyakSaviSayatvAbhAvAt tasya sacittatve svataH zraddhA notpadyate, kintu pRthivyAyekendriyANAM, dvIndriyAdevasakAyasya ca svarUpaM viditvA jAtazraddho vAyukAyaM sutarAM vijAnAtItyAzayena tadvipayakazcaramaH saptamo'yamuddezaka prArabhyate / yathA vAyukAyopamardananivRttyA munitvaM prApyate, taM prakAra pradarzayitumAha'pahU ejassa.' ityAdi / mUlampahU ejassa duguMchagAe AyaMkadaMso ahiyaM-ti naccA / je ajjhatthaM sAtavA uddezavAyukAya ke jIva cakSu ke gocara nahIM hote, ata eva vAyu kI sacittatA meM svataH zraddhA utpanna nahIM hotI / kintu pRthvIkAya Adi ekendriyoM kA, tathA dvIndriya Adi trasa jIvoM kA svarUpa samajha lene se jise zraddhA utpanna hogaI hai vaha vAyukAya ko svayaM hI jAna letA hai / isa Azaya se vAyukAyasaMbaMdhI yaha aMtima sAtavA uddeza AraMbha kiyA jAtA hai| vAyukAya kI hiMsA tyAgane se hI sAdhupana prApta hotA hai, yaha bAta Age pradarzita karate hai:-'paha ejassa.' ityAdi / mulAthe-duHkhadarzI puruSa (vAyukAya ke AraMbha ko) ahitakara jAnakarake vAyukAya ke Arambha ko tyAgane meM samartha hotA hai / jo adhyAtma ko jAnatA hai vaha sAtame udezavAyukAyanA jIva netrathI jovAmAM AvatA nathI, e kAraNathI vAyunI sacittatAmAM svataH zraddhA utpanna thatI nathI. paranta pRthvIkAya Adi ekendriyonA tathA kIndriya Adi trasa jInA svarUpane samajI levAthI jene zraddhA utpanna thaI gaI che, te vAyukAyane pite ja jANI le che. e AzayathI vAyukAyasaMbaMdhI A aMtimachellA sAtamA uddezo AraMbha karavAmAM Ave che. vAyukAyanI hiMsA tyAgavAthI sAdhutA prApta thAya che. e vAta AgaLa batAve cha-'pahU ejassa.' tyAhi. mUlAI-dakhadaza purUSa (vAyukAyanA AraMbhane) ahitakara jANIne vAyukAyanA AraMbhane tyajI devAmAM samartha hoya che, je adhyAtmane jANe che. te bahArane jANe che,
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 7 su. 1 upakramaH 677 jAr3a, se vahiyA jANa, je vahiyA jANar3a, se ajjhatthaM jANai / payaM tullamannesiM / iha saMtiyA daviyA NAvakakhaMti jIviuM // sU0 1 // chAyA prabhuH ejasya jugupsAyAm AtaGkadarzI ahita - miti jJAtvA / yaH adhyAtmaM jAnAti sa vahirjAnAti / yaH bahirjAnAti sa adhyAtmaM jAnAti / etad tulyamanyeSAm / id zAntigatAH dravikAH nAvakAGkSanti jIvitum // 0 1 // , TIkA yaH AtaGkaH kRcchrajIvanaM duHkhaM tacca zArIramAnasabhedAd dvividham, tatra kaNTakazastrAdijanitaM zArIram priyaviyogApriyasaMyogAbhilapitAlAbhadAridrayAdikRtaM mAnasam / etad dvividhaduHkharUpamAtaGkaM pazyati tacchIlazcetyAtaGkadarzI, yadvASaDjotrakAyasamArambhega vAyukAyasamArambhega vA yaddukha sa AtaGkaH, taM bAhya ko jAnatA hai, jo bAhya ko jAnatA hai vaha adhyAtma ko jAnatA hai / yaha (sukha-duHkha) dUsaroM kA bhI apane samAna hai / upazama ko prApta aura rAga-dveSa se rahita saMyamI puruSa, para kI hiMsA karake apane jIvana kI icchA nahIM karate // sU0 1 // TIkArtha -- kaSTamaya jIvana yA duHkha ko AtaMka kahate hai / zArIrika aura mAnasika bheda se duHkha do prakAra kA hai / kaMTaka evaM zastra Adi se hone vAlA duHkha zArIrika kahalAtA hai / priyaviyoga aura apriyasaMyoga, isa kI aprApti aura daridratA Adi se hone vAlA duHkha mAnasika kahalAtA hai, ina donoM prakAra ke duHkharUpa AtaMka ko dekhane vAlA AtaMkadarzI kahalAtA hai / athavA SaDjIvanikAya yA vAyukAya ke samArambha se hone vAlA duHkha AtaMka kahalAkA hai, aura use dekhane vAlA ataMkadarzI hai / vaha je bahArane jANe che te adhyAtmane jANe che. A ( sukha-duHkha ) bIjAone paNa ApaNA samAna che, upazamane prApta ane rAga-dveSathI rahita saMyamI purUSa paranI-khIjAnI hiMsA karIne peAtAnA jIvananI IcchA karatA nathI. / / sU0 1 / TIkA kaSTamaya jIvana athavA du:khane AtaMka kahe che. zArIrika ane mAnasika bhedathI duHkha e prakAranAM che. kaMTaka arthAt zastra AdithI thavAvALAM du.kha zArIrika kahevAya che. priyaviyega ane apriyasaMcAga, ISTanI aprApti ane daridratA AdithI thanArA du:khA te mAnasika kahevAya che. A banne prakAranAM duHkharUpa AtaMkane jevAvALA Ata`kadarzI kahevAya che. athavA SaDthanikAya athavA vAyukAyanA samAra'bhathI
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________ 678 AcArAGgasUtre pazyatItyAtaGkadarzI bhavati, sa hitAhitavivekakuzalavAd ahitam = azubhakaraM vAyukAyasamArambhaNamastIti jJAtvA, ejasya = ejatItyejaH kampanazIlatvAd vAyuH, tasya, jugupsAyAM = nindAyAM sevanaparivarjane samArambhanivRtau iti yAvat, prabhuH=samartho bhavati / jugupsA, saMyamanA, akaraNA, varjanA, vyAvartanA, nivRttirityekArthAH / ayamAzayaH-vAyukAyasamArambhakaraNe zArIraM mAnasaM ca sarvameva duHkhaM mayi samApadyeta, tasmAdidamAtaGka janakatvAdahitamiti vijJAtA, tatsevanalakSaNasamArambhapariharaNe samartho bhavatIti / yaH adhyAtmam=AtmanIti adhyAtmam svAtmagataM sukhaM duHkhaM vetyarthaH, hita-ahita ke viveka meM kugala hone se vAyukAya se Arambha ko ahitakara samajhakara vAyu ke Arambha kA tyAga karane meM samartha hotA hai / mUla meM Aye hue jugupsA ( duguchA ) ganda ke kaI artha hote hai / jaise - saMyamana, akaraNa ( na karanA), varjana ( tyAganA), vyAvarttana ( haTanA ) aura nivRtti (tyAga) / Azaya yaha hai- 'vAyukAya kA Arambha karane se mujhe zArIrika aura mAnasika sabhI duHkha prApta hoMge ataH yaha Arambha ataMkajanaka hone ke kAraNa ahitakara hai' / aisA jAnane vAlA usake sevanarUpa Arambha ke tyAga meM samartha hotA hai / jo adhyAtma ko arthAt apane AtmA meM sthita sukha-duHkha ko jAnatA hai thanArU duHkha AMtaka kahevAya che, ane ene jovAvALA Ata kadI che. te hitaahitanA vivekamAM kuzaLa hovAnA kAraNathI vAyukAyanA Ara Mbhane ahitakara samajIne vAyunA AraMbhane tyAga zvAmAM samartha hoya che. bhUsabhAM Ave 'durguchaNA - jugupsA' zabdanA aiTasAya artha thAya che. nema :- saMyamana, aNu - ( nahi 42 ) vana, (tyAgavu) vyAvarttana, ( uThavu) bhane nivRtti (tyAga). Azaya e che ke vAyukAyanA AraMbha karavAthI mane zArIrika ane mAnasika sarva duHkha prApta thaze; e mATe e Arabha AtaMkajanaka hovAnA kAraNe ahitakara che.' e pramANe jANavAvALA enA sevanarUpa AraMbhanA tyAgamAM sama hoya che. je adhyAtmane arthAt peAtAnA AtmAmA sthita sukha-duHkhane jANe che, te khAta
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 7 na. 1 vAyukAyavirAdhanAvivekaH 679 jAnAti sa bahiH parakIya skha duHkhaM vA jAnAti / mamAtmani duHkhamasAtavedanIyakarmodayAta smApatti, surumapi sAtavedanIyakAdiyAt svAnubhavasiddham , evaM svAtmagatasu ra duHkhapratyakSeNa parakIyasukhaduHkhAnumAne ktuM zaknotItyarthaH / uktamartha dRDhIkartu punastameva parAvartayannAha--' yaH vahirjAnAti '. ityAdi / ___ yaH, bahiH parAtmagataM sukhaM duHkhe vA jAnAti, sa adhyAtma-svAtmagataM sukha duHkhaM vA jAnAti / pareSAM svasya ca sukhaduHkhayoranukUlapatikUlavedanIyarUpe svarUpe sAmyAditi bhAvaH / yadvA-paravirAdhanAparihAreNa tatphalabhUtaM svAtmanaH sukha, tathA parapIDanena tatphalabhUtaM svAtmano duHkha bhavati, evaM parakIyameva sukha duHkhaM vA vaha vAhya arthAt dUsare ke sukha-duHkha ko jAnatA hai / mere AtmA meM asAtAvedanIya karma ke udaya se duHkha AyA hai aura sAtAvedanIya karma ke udaya se sukha svAnubhava siddha hai / isa prakAra apane AtmA kA sukha aura duHkha jo pratyakSa se jAnatA hai, vaha dUsaroM ke sukha-du:kha kA anumAna kara sakatA hai / isI abhiprAya ko puSTa karane ke lie yahI bAta palaTakara kahate haiM-jo bAma ko jAnatA hai vaha adhyAtma ko jAnatA hai / arthAt-jo parAye sukha-duHkha ko jAnatA hai vaha apane AtmA ke sukha duHkha ko jAnatA hai / parAye aura apane sukha-duHkha kA anukUla vedana aura pratikUla vedana rUpa svarUpa samAna hai| athavA-parako pIDA pahuMcAne kA tyAga karane se sukharUpa phala prApta hotA hai aura pIDA pahuMcAne se duHkha milatA hai / isa prakAra parAyA sukha aura duHkha arthAtu bIjAnA sukha-duHkhane jANe che. mArA AtmAne viSe asAtavedanIya karmanA udayathI duHkha AvyuM che, ane sAtavedIya karmanA udayathI sukha svAnubhavasiddha che. A pramANe pitAnAM AtmAnAM sukha-duHkhanuM anumAna karI zake che. e abhiprAyane puSTa karavA mATe eja vAta palaTAvIne kahe che je bAhyane jANe che te adhyAtmane jANe che. ___ arthAt-2 52yA suma-:mane gaye , te potAnA yAtmAnA suma-duHbhane jANe che. parAyA-bIjAnA ane pitAnA sukha-duHkhanuM anukUla vedanA ane pratikUla vedanarUpa svarUpa samAna che. athavA-bIjAne pIDA pahoMcADavAnA tyAga karavAthI sukharUpa phala prApta thAya che. ane pIDA pahoMcADavAthI dukha maLe che.
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________ 680 AcArAgasatre svAtmanaH sukharUpeNa duHkharUpeNa vA pariNamyate / evaM tayoH kAryakAraNabhAvaM yo vijAnAti, sa eva svAtmagatasukhaduHkhavijJAteti bhaavH| parakIyasukhaduHkhavijJAtA svAtmanaH sukhaM duHkhaM vA jAnAtItyuktArthe hetuM pradarzayannAha- 'eyaM tullamanne si ' iti / etat-sukhaM duHkhaM vA, tulyaM sadRzameva, anyeSAm=pareSAM jIvAnAM svasva cetyrthH|| " kaTeNa kaMTaNae ca, pAe vidvassa veyaNaTTamsa / jA hoi aNivyANI, NAyavyA savvajIvANaM // jaha sama Na piyaM dukvaM, jANiya emeva jIvANaM " // chAyA-- kASThena kaNTakena vA pAde viddhasya vedanAttasya / yA bhavati anirvANi-ticyA sarvajIvAnAm / yathA mama na priyaM duHkhaM jJAtvA evameva sarvajIvAnAm / " iti / hI apane sukha-duHkha ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai / isa prakAra jo unake kAryakAraNa bhAva ko jAnatA hai vahI apane AtmA ke sukha-duHkha kA jJAtA hotA hai / dUsaroM ke sukha-duHkha kA jJAtA hI apane sukha-duHkha ko jAnatA hai, isa kthana meM hetu dikhalAte hue kahate haiM:-'yaha sukha aura duHkha dUsaroM ke aura apane samAna hI hai| kahA bhI hai: lakaDI se yA kaMTaka se paira meM vidha jAne kI vedanA se pIDita puruSa ko jo asatoSa hotA hai, vahI saba jIvoM ko hotA hai / jaise mujhe duHkha priya nahIM hai, usI prakAra anya anya prANiyoM ko bhI duHkha priya A pramANe bIjAnA sukha ane duHkhaja pitAnA sukha-dukhanA rUpamAM pariNata thaI jAya che. A pramANe je tenA kAryakAraNa bhAvane jANe che, te ja potAnA AtmAnAM sukha-duHkhanA jJAtA hoya che bIjAnA sukha-duHkhanAM jJAtA ja pitAnA sukha-duHkhane jANe che. A kathanamAM hetu batAvatA thakA kahe che ke - " 2 // supa. mana huma bhItana mane mApagi samAna cha." 4thu cha : "lAkaDIthI athavA kAMTAthI pagamAM vidhAI javAnI vedanAthI pIDita puruSane 2 mata nA thAya cha, tavA sarva vAna. (vahanA) thAya che." "bha bhane duH5 priya nathI, te pramANe mI mAne 5 ma priya nathI."
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 7 sU. 1 vAyukAyavirAdhanAvivekaH 681 anyatra ca-" martavyamiti yaddakhaM, puruSasyopajAyate / zakyastenAnumAnena, paro'pi paririkSatum " // 1 // iti / ___ svapara-sukhaduHkhayAstulyatvavedino na vAyukAyaM virAdhayantItyAha'iha zAntigatAH' ityaadi| iha-jinapravacane, zAntigatAH svaparasukhaduHkhayoH samatvavijJAnAd aupazamikabhAvaM prAptAH samyaktvina ityarthaH yadvA-zAntiH sAvadhavyApAraparihAraH, tAmupagatAH dravikAH rAgadveSarahitAH, yadvA-dravaH= saMyamaH karmadravaNakAritvAt , sa vidyate yeSAM te dravikAH= karmanivAraNazIlA: saMyaminaH jIvitam vyajanAdinA vAyukAyasya samArambheNa prANAn parirakSituM nAvakAGkSanti necchanti / dUsarI jagaha kahA hai__ terA maranA hI acchA hai, aisA vAkya sunane mAtra se puruSa ko jo duHkha hotA hai, isI meM aMdAja lagAkara dUsaroM kI rakSA karanI cAhie " / 1 / jo puruSa sva-para sukha-duHkha ko samAna samajhate haiM ve vAyukAya kI virAdhanA nahIM karate, yahI bAta kahate haiM: jinazAsana meM apane aura parAye sukha-duHkha ko samAna samajhakara jo upazama bhAvako prApta hue haiM arthAt samyagdRSTi hai, athavA pApamaya vyApAroM ke tyAgI hai, tathA rAga-dveSa se rahita haiM, athavA karmoM ko nivAraNa karanevAle saMyama se vibhUSita haiM, ve paMkhA Adi se vAyukAya kA samArambha karake apane prANoM kI rakSA karane kI icchA nahIM krte| bIjI jagyAe paNa kahyuM che ke - tAre maravuM ja sAruM che." e pramANe sAMbhaLavAthI puruSane je duHkha thAya cha. te manumAnathI mInI rakSA 42vI naye. // 1 // 2535 21-52nA (potAnAM mane ||24aanaa) suma-duHpane samAna samo cha, te vAyukAyanI virAdhanA karatA nathI. te vAta kahe che jina zAsanamAM pitAnAM ane bIjAnAM sukha-duHkhane samAna samajIne je upazama bhAvane prApta thayA che, arthAt samyagdaSTi che, athavA pApamaya vyApAranA tyAgI che. tathA rAga dveSathI rahita che, athavA karmonuM nivAraNa karavAvALA saMyamathI vibhUSita che te paMkhA AdithI vAyukAyano samAraMbha karIne pitAnA prANanI rakSA karavAnI IcchA karatA nathI. pra. A-86
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgamutre jinapravacanoktacaraNakaraNasevinaH svaprANarakSaNArthamapi parajIvopamardanaM necchanti, te hi acAkSuSavAyujIvavirAdhanAvinivRttAH kathamanyacAkSupapRthivyAdijIvopamardane pravarteta, na kathamapIti bhAvaH / 682 atha vAyukAyasya samyagjJAnArthaM lakSaNAdyaSTa dvArANi nirUpaNIyAni / tatra lakSaNaprarUpaNAparimANazastropabhogadvArANi yathAkramaM nirUpyante / avaziSTa vadhavedanAnivRtti dvArANi pRthivIkAyoddeze yathA kathitAni tathaivAvagantavyAni / jinAgama meM kathita caraNa- karaNa kA sevana karane vAle apane prANoM kI rakSA karane ke lie bhI dUsare jIMva kI hiMsA karane kI abhilASA nahIM karate / ve cakSu se na dikhAI dene vAle vAyukAya ke jIvoM kI virAdhanA se bhI nivRta hote haiM to cakSugocara anya pRthvIkAya Adi ke jIvoM kI virAdhanA meM kaise pravRtta ho sakate hai - kisI prakAra bhI nahIM / vAyukAya kA samyagjJAna prApta karane ke lie lakSaNa Adi ATha dvAroM kA nirUpaNa karanA cAhie | unameM se lakSaNa, prarUpaNA, parimANa, zastra aura upabhoga dvAroM kA krama se nirUpaNa karate haiM / zeSa vadha, vedanA aura nivRtti dvAra jaise vaise hI yahA~ samajha lene cAhie / pRthvIkAya ke uddeza meM kahe haiM jinAgamamAM kahelA caraNa-karaNanuM sevana karavAvALA peAtAnA prANAnI rakSA karavA mATe paNa bIjA jIveAnI hiMsA karavAnI abhilASA karatA nathI. te netrathI nahi dekhAtA vAyukAyanA jIveAnI virAdhanAthI paNa nivrutta hAya che, te pachI netrathI joI zakAya tevA khIjA pRthvIkAya AdinA veAnI virAdhanAmAM kevI rIte pravRtta thaI zake che? kAI prakAre paNa thaI zakatA nathI. vAyukAyanuM sabhyajJAna prApta karavA mATe lakSaNa Adi ATha dvArAnuM nirUpaNa karavuM joIe. temAMthI lakSaNa, prarUpaNA, parimANa, zastra ane upabheAga dvArAnuM kramathI nirUpaNa kare che, zeSa-(bAkI) vadha, vedanA ane nivRtti dvAra jevI rIte pRthvIkAyanA uddezamAM kahyA che, tevIja rIte ahiM samajI levuM joIe. 1
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1u. 7sU. 1 vAyukAyalakSaNam 683 lakSaNadvAramnanu kathamidaM jJAyate vAyuH sacitta iti ?, atrocyate-gRhyatAM tAvadanumAnaM pramANam , vAyuzcetanAvAn ananya preritA'niyatatiryaggamanavattvAt , hariNagavayAdivaditi / aniyatavizeSaNopAdAnAt paramANau aparapreritatiryaggatisattve'pi nAnaikAntikatvam , tasya hi paraprayoganirapekSasya svAbhAviko gatiranuzreNirbhavati tasmAt sA niyataiva / Agamo'pi pramANaM, yathAdazavaikAlikasUtre-"vAu cittamaMtamakkhAyA aNegajIvA puDhosattA annattha satthapariNaeNaM " / iti, vAyuzcittavAnAkhyAto'nekajIvaH pRthaksattvaH anyatra zastrapariNatAt / iti cchAyA, lakSaNadvArazaMkA-vAyu sacitta hai, yaha bAta kisa prakAra jAnI jAya ? samAdhAna--pahale anumAna pramANa hI lIjie:-vAyu cetanAyukta hai, kyoM ki vaha dUsaroM kI preraNA vinA aniyata rUpa se tirachI gati karatI hai, jaise hirana, rojha Adi / hetu meM 'aniyata' vizeSaNa lagA dene se preraNA kA abhAva aura tirachI gati hone para bhI paramANu vyabhicAra nahIM hotA / paramANu dUsare kI preraNA ke vinA jo gati karatA hai vaha gati zreNI ke anusAra niyata hI hotI hai-aniyata nahIM / isa viSaya meM Agama bhI pramANa hai| dazavaikAlika sUtra meM kahA hai___"vAyu sacitta kahI gaI hai / vaha aneka jIvoMvAlI hai, aura una jIvoM kA astitva pRthak-pRthak hai / sirpha zastrapariNata vAyu sacitta nahIM hai"| lkssdvaarzaM -vAyu sacitta che e vAta kevI rIte jANI zakAya? samAdhAna-prathama anumAna pramANa laIe-vAyu cetanAyukta che, kemake te bIjAnI preraNA vinA aniyatarUpathI tirachI gati kare che, jema-haraNa, rejha Adi. hatamAM "aniyataH vizeSaNa lagAvI devAthI parapreraNAne abhAva ane tirachI gati hovA chatAMya paNa paramANuthI vyabhicAra thatuM nathI, paramANu bIjAnI preraNA vinA je gati kare che, te gati -anusAra niyataja hoya che, aniyata nahiM. A viSayamAM Agama paNa pramANa che. dazavaikAlika sUtramAM kahyuM che vAyu sacitta kahevAmAM AvyuM che. te aneka jIvavALo che ane te jIvanuM astitva pRtha-pRthapha (ju-juduM) che, mAtra zastrapariNata vAyu sacitta nathI."
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________ 684 AMcArAgasUtre prarUpaNAdvAramvAyukAyA dvividhAH-sUkSmA bAdarAzceti / tatra sUkSmAH sakalalokavyApina:, bAdarAstu lokaikadeze santi / vAdarAH paJcavidhAH-utkalikAvAtaH, maNDalikovAtaH, guJjAvAtaH, dhanavAtaH, zuddhAvatazceti / ye tu te paurastyAdibhedA lokavAdiprakaraNe pAgabhihitAste'pyatraivAntarbhUtAH / yaH sthitvA sthitnA utkalikAbhirvAti sa utkalikAvAtaH, vAtolIrUpo maNDalikAvAtaH, yo guJjan vAti sa guJjAvAtaH, pRthivyAdInAmAdhAratayA vyavasthito himapaTalakalpo'tighanIbhUto ghanavAtaH, mandastimitaH zItakAlAdiSu zuddhavAtaH / ____ saMkSepeNa vAyukAyAtrividhAH-sacitA acittA mizrAzca / utkalikAvAtAdayaH prarUpaNAdvAravAyukAya do prakAra kA hai-sUkSma aura bAdara / sUkSma jIva samasta loka meM rahate haiM / bAdara pAca prakAra ke hai-(1) utkalikAvAta (2) maNDaliphAvAta (3) guJjAvAta (4) ghanavAta aura (5) zudavAta / paurastya Adi jo bheda lokavAdI ke prakaraNa meM pahale batalAye haiM ve saba bhI inhoM medoM meM antargata ho jAte haiM / Thahara-Thahara kara utkalikArUpa se vahanevAlI vAyu utkalikAvAta hai| vAtolIrUpa vAyu ko maNDalikAvAta kahate haiN| gUMja-gUja kara bahane vAlI vAyu ko gujAvAta kahate hai / pRthvI Adi ke AdhAra para sthita himapalaTa ke samAna atyanta saghana vAyu ko ghanavAta kahate hai / zota kAla Adi meM ghIme-- dhIme calane vAlI vAyu zuddhavAta hai / ___ saMkSepa se vAyukAya ke tIna bheda hai-(1) sacitta (2) acita aura prarUpaNadvAra- vAyukAya be prakAranA che. (1) sUkSama ane (2) bAdara, sUkSma jIva samasta lAkamAM vyAta cha. mana mAha2, sonA me4-dezamA 2 che. mAra pAya aThAranA cha. (1) li. AvAta, (2) maMsivAta, (3) gujapAta, (4) dhanapAta bhane (5) zuddhapAta. pIrasya Adi je bheda kavAdInA prakaraNamAM pahelAM batAvyAM che, te sarve A bhedemA antargata thaI jAya che. jarA-rahI-rahIne utkalikApamAM vahevAvALe vAyu te utkalikAvAta che. vAtelIrUpa vAyune maMDalikAvAta kahe che. gUMjI-gUMjI ne vahevAvALI havAne guMjavAta kahe che. pRthvI AdinA AdhAra para sthiti himapaTala samAna atyanta saghana vAyune ghanavAta kahe che. zItakAla AdimAM dhIme-dhIme vahete vAyu te zuddhavAyu che. sapathI vAyuyanA se che. (1) sacitta (2) masthita mana (3) mizra,
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________ - AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 6 mU. 1 vAyukAyaparimANam 685 sacittAH, udgArocchvAsAdayo'cittAH sacittAcittayoH saMmizraNena mishraaH| parimANadvAramye bAdaraparyAptakA * vAyukAyAste saMvartitalokapratarAsaMkhyeyabhAgavartipradezarAziparimANAH, zeSAstrayo'pi rAzayaH pRthagasaMkhyeyalokAkAzapradezaparimANA bhavanti, vizeSazcAyamatrAvagantavyaH-bAdarApkAyaparyAptakebhyo vAdaravAyuparyAptakA asaMkhyeyaguNAH, bAdarAkAyA'paryAptakebhyo bAdaravAyukAyAsparyAptakA asaMkhyeyaguNAH / sUkSmApUkAyA'paryAptakebhyaH sUkSmavAyukAyA'paryAptakA vizeSAdhikAH, sUkSmApkAyaparyAptakebhyaH sUkSmavAyukAyaparyAptakA vizeSAdhikAH / suu01|| (3) mizra / utkAlikAvAta Adi sacita hai, udgAra aura ucchAsa Adi acitta hai, aura milI huI-sacitta-acitta vAyu mizra hai / parimANadvArabAdaraparyAptavAyukAya ke jIva saMvartita lokapratara ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI pradezoM ke barAbara hai| zeSa tInoM pratyeka rAziyA asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM ke barAbara hai| yahA~ itanI vizeSatA samajhanI cAhie-bAdara apkAya ke paryApta jIvoM kI apekSA vAyukAya ke bAdara paryApta asaMkhyAta guNA hai / apkAya ke aparyApta bAdara jIvo se vAyukAya ke aparyApta bAdara asaMkhyAta guNA haiM / apkAya ke sUkSma aparyApta jIvo se sUkSma vAyukAya ke aparyApta vizeSa adhika hai / apkAya ke sUkSma paryApta jIvoM se sUkSma vAyukAya ke paryApta vizeSAdhika hai / sU0 1 // utkAlikAvAta Adi sacitta che. udagAra ane u@sa Adi acitta che. ane sacitta tathA acitta e baMne eka sAthe maLelA hoya te vAyu mizra che. primaannaabAdaraparyAptavAyukAyanA jIva saMvatita loka prataranA asaMkhyAtamA bhAgavatI pradezanA barAbara che. bAkI traNa pratyeka rAzIo asaMkhyAta lokAkAzanA pradezanI barAbara che. ahiM eTalI vizeSatA samajavI joIe-bAdara apUkAyanA paryApta jInI apekSA vAyukAyanA bAdara paryApta asaMkhyAta gaNe che. apUkAyanA aparyApta bAdara jIvathI vAyukAyanA aparyApta bAdara asaMkhyAta gaNA che. apakAyanA sUkSma aparyApta jIvathI sUkSma vAyukAyanA aparyApta vizeSa adhika che. apUkAyanA sUkSmaparyApta jIthI, sUma vAyukAyanA paryApta vizeSAdhika che. sU0 1 /
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________ 686 AcArAGgasUtre atha sarvathA vAyukAyasamArambhaparityAgino'nagArAn , tathA vAyukAyasamArambhamattAn dravyaliGginazca vivicya pratibodhayitumAha-'lajjamANA.' ityaadi| atha zastradvAram mUlamlajjamANA puDho pAsa / aNagArA mo-tti ege pavayamANA jamiNaM vikhvarUvehiM satthehiM vAukammasamAraMbheNaM, vAusatthaM samAraMbhamANA aNNe aNegarUve pANe vihiMsaMti // sU0 2 // chAyAlajjamAnAH pRthak pazya / anagArAH sma iti eke pravadamAnAH, yadi virUparUpaiH zastraiH vAyukAyasamArambheNa, vAyukAyazastraM samArabhamANA anyAn anekarUpAn prANAn vihiMsanti // sU0 2 // vAyukAya ke samAraMbha kA sarvathA tyAga karane vAle muniyoM ko aura vAyukAya ke samArambha meM pravRtti karane vAle dravyaliMgiyo ko alaga-alaga batalAne ke lie kahate haiM'lajjamANA.' ityAdi / zastradvAramUlArtha-vAyukAya kA samArambha karane meM saMkoca karane vAle anagAroM ko alaga dekho, aura koI-koI 'hama anagAra hai' aisA kahate hue nAnA prakAra ke zastroM se vAyujhAya kA samArambha karake, vAyukAya kA samArambha karate hue anya aneka prakAra ke prANiyoM kI hiMsA karate hai unako alaga dekho / / sU0 2 // vAyukAyanA samAraMbhane sarvathA tyAga karavAvALA munione ane vAyukAyanA samAraMbhamAM pravRtti karavAvALA dravyaliMgione judA-judA batAvavA mATe kahe che - 'lajjamANA.' tyAdi. shaamUlAtha-vAyukAyanA samAraMbhamAM saMkeca karavAvALA aNagArene jUdA jANe, ane kaI-kaI "ame aNagAra chIe' evuM kahenArA ane nAnA prakAranA zastrathI vAyukAya samAraMbha karIne, vAyukAya samAraMbha karatA thakA bIjA aneka prakAranA prANimAnI DisA 42 cha. tene 54 hA-ha! on. // sU02 / /
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 7 sU. 2 vAyukAyAhiMsaka hiMsakau TIkA 687 vAyukAyasamArambhe parAGmukhAH, kecana pratyakSa lajjamAnAH=paramakaruNayA''rdracittayA vAyukAyasamArambhaparityAgino'nAgArAH, pRthakU = vibhinnAH, jJAnino'vadhimanaHparyayakevalinaH kecit parokSajJAnino bhAvitAtmAnaH santIti pazya / yadvA-pRthakU=dravyaliGgibhyaH pRthagbhAvena santIti pazya / ime vAyukAyasamArambhakaraNe bhItAsrastA udvignA trikaraNa triyogairvAyukAyasamArambhaparityAgino vidyante iti vilokayetyarthaH / eke punaranyetu 'vayama nagArAH smaH ' iti sAbhimAnaM pravadamAnAH 'vayameva vAyukAyarakSaNaparA: mahAvratadhAriNa:' iti pralapantA dravyaliGginaH santi, tAn pRthak pazya / TIkArtha -- parama karuNA se AI - citta hone ke kAraNa vAyukAya ke samArambha se vimukha, vAyukAya ke samArambha kA sarvathA tyAga karane vAle anagAra bhinna hai - koI avadhijJAnI koI mana:paryayajJAnI aura koI kevalajJAnI haiM, aura koI matizrutajJAna ke dhAraka bhAvitAtmA sAdhu haiM, unhe dekho / athavA unheM dravyaliMgiyoM se bhinna vAyukAya kA samArambha karane meM bhIta haiM, trasta haiM, udvigna hai tathA tIna vAyukAya kA samArambha karane ke tyAgI hai / samajho | ye anagAra karaNa tIna yoga se aura koI-koI 'hama anagAra haiM' isa prakAra abhimAnapUrvaka kahate hue, 'hama hI vAyukAya kI rakSA karane vAle paMcamahAvratadhArI haiM' aisA pralApa karane vAle dravyaliMgI haiM, unheM anagAroM se alaga samajho / ttiiddaarth--parama karuNAthI Adra-citta hAvAnA kAraNe vAyukAyanA samAraMbhathI vimukha, vAyukAyanA samAraMbhanA sathA tyAga karavAvALA aNugAra jUdA che--koI avadhijJAnI, kAI manaHpayajJAnI ane kAI kevalajJAnI che, ane DaeNAI patizruta jJAnanA dhAraka bhAvitAtmA sAdhu che, tene jue. athavA tene dravyaliMgiethI jUdA loo, te aNugAra vAyubhayanA samAraMbha vAmAM lIta (jIvA vAjA ) che, trasta che, udvigna che. tathA traNa karaNa traNa cegathI vAyukAyanA samAraMbha karavAnA tyAgI che. ane koI-koI 8 ame aNugAra chIe' A pramANe abhimAnapUrvaka kahe che, ke 'ameja vAyukAyanI rakSA karavAvALA paMcamahAvratadhArI chIe. ' evA akavAda karanArA dravyaliMgI che. tene aNugArethI jUdA jANe.
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________ 688 AcArAgasUtre ime khalvanagArAbhimAnino dravyaliGgino manAgapyanagAraguNeSu na pravartante, nApi gRhasthakRtyaM kiJcit parityajantIti darzayati-'yadimam.' ityAdi / yad yasmAd, virUparUpaiH vibhinnasvarUpaiH, zastraH. zastraM hi dravyabhAvabhedAd dvividham , tatra dravyazastra-ravakAyaparakAyobhayakAyabhedAra trividham / tatra svakAyazastraM-zItavAyorugNavAyuH, upNavAyozca zItavAyuH pUrvadigAdivAyoH pazcimadigAdivAyuH svakAyazastram / vyajana-tAlasanta-zUrpa-cAmara-patra-velakarNAbhidhAraNAdayaH, dharmAtoM yad vahiravatiSThate vAtAgamanamArga sA'bhidhAraNA, tathA-candanozIrAdInAM gandhAH, agniAlApatApazca, tathA muzalAdinA anagAra hone kA abhimAna karane vAle ye dravyaliMgI anagAra ke guNo meM tanika bhI pravRtti nahIM karate aura gRhasthoM ke kisI kRtya kA tyAga nahIM karate haiM / yaha Age kahate haiM: dravyazastra aura bhAvazastra ke bheda se zastra do prakAra kA hai / dravyazastra ke tIna bheda haiM-(1) svakAya (2) parakAya aura (3) ubhayakAyazastra / ugNavAyu, zItavAyu kA aura zItavAyu, uSNavAyu kA, tathA pUrvAdidizAoMkA vAyu, pazcimAdidizAoM ke vAyu kA svakAyazastra hai, paMkhA, tAlavRnta, sUpa, cAmara, patra, kapaDA aura abhidhAraNA Adi, dhUpa se pIDita puruSa havA Ane ke rAste meM ThaharatA hai usako abhidhAraNA kahate haiN| tathA-candana, khasakhasa Adi kI gaMdha, AgakI jvAlA, tApa Adi parakAyazastra hai| aNagAra hovAnuM abhimAna karavAvALAo dravyaliMgI (sAcA) aNagAranA guNamAM jarA paNa pravRtti karatA nathI, ane gRhasthanA keI paNa kAryane tyAga karatA nathI te AgaLa kahe che. dravyazAstra ane bhAvazastranA bhedathI zastra be prakAranA che, dravyazAstranA traNa bheda cha (1) 214Aya, (2) 524|y, (3) GAyAya-zastra, GoyAyu, zItavAyuno bhane zItavAyu, uSNavAyune tathA pUrvAdi dizAonA vAyune pazcima Adi dizAone vAyu svakAyazastra che. vAMsane banAvelo tathA tAlapatrane banAvelo paMkhe, sUpaDA, cAmara, patra, vastrakhaMDa ane abhidhAraNa Adi, tApathI pIDita puruSa havA AvavAnA rastAmAM thobhI jAya che, tene abhidhAraNA kahe che. tathA-candana, khasakhasa, AdinI gaMdha, agni, agninI vAlA, tApa Adi tathA
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u.7 sU. 1 vAyukAyazastrANi. 689 kaNDanaM, tuSAdyapasAraNArtha zUsphiAlanaM, vastrAdigatarajaHprabhRtivAraNAya vastrAdInAmAcchoTanamAsphoTanaM prasphoTanaM ca, tathA zIghragamanaM vAyukAyasya virAdhakaM parakAyazastram / ubhayakAyazastram-anAvRtamukhena bhASaNam , etatsarva dravyazastram / bhAvazastraM tu manovAkAyAnAM duSpraNidhAnam / evaMvidhaiH zastraiH, vAyukAyasamArambheNa-vAyukAyopamardakasAvadhavyApAraNa, imaM vAyukAyaM vihisanti / vAyukAhisAyAM pravRttAH khalu SaDjIvanikAyarUpaM lokaM sarvameva vihiMsantItyAha-vAyukAyazastram.' ityAdi / vAyukAyazastraM vAyukAyopamardaka dravyabhAvazastraM pUrvoktaprakAraM, samArabhamANA: vAyukAyaM prati prayuJAnAH anyAn vAyu. kAyabhinnAn anekarUpAn pRthivIkAyAdIn sthAvarAn dvIndriyAdIntrasAMzca prANAn= prANinaH, vihiMsanti / mUsala se kUTanA, chilake haTAne ke lie sUpa se phaTakanA, dhUla-reta Adi jhADane ke lie vastra Adi ko phaTakAranA-jhaTakanA tathA jaldI calanA bhI vAyukAya kA virAdhaka parakAya zastra hai khule mukha se bolanA ubhayakAyazastra / mana, vacana, aura kAyakA aprazasta vyApAra bhAvazastra hai / ina nAnA prakAra ke zastroM se dravyaliMgI vAyukAya kI hiMsA karane vAle sAvadha vyApAra karake vAyukAya kI hiMsA karate haiM / ___ jo vAyukAya kI hiMsA meM pravRtta hotA hai vaha SaTkAyarUpa samasta loka kI hiMsA karatA hai, yaha kahate hai-vAyukAya kI virAdhanA karane vAle pUrvokta dravya aura bhAvazastroM kA vAyukAya ke prati prayoga karane vAle vAyukAya se bhinna aneka prakAra ke pRthvIkAya Adi sthAvaroM kI tathA dvIndriya Adi trasajIvoM kI bhI hiMsA karatA haiN| mUsaLathI kUTavuM, chAla kADhavA mATe, sUpaDAthI jhATakavuM, dhULa-retI vagerene khaMkheravA mATe vastra vagerene jhATakavuM-pachADavuM, tathA jaladI-jaladI cAlavuM te paNa vAyukAyanuM virAdhaka parakAya zastra che. ughADA-khUllA meDhe bolavuM te ubhayakAyazastra che. A sarva vAyukAyanAM dravyazAstra che, mana, vacana ane kAyAno aprazasta (vakhANavA lAyaka nahi te) vyApAra te bhAvazastra che. A nAnA prakAranA zothI dravyaliMgI vAyukAyanI hiMsA karavAvALAo sAvadya vyApAra karIne vAyukAyanI hiMsA kare che. je vAyukAyanI hiMsAmAM pravRtta thAya che te kAyarUpa samasta lekanI hiMsA kare che. e kahe che-vAyukAyanI virAdhanA karavAvALA pUrvokta dravya ane bhAvazaane vAyukAyanA prati praga karavAvALA vAyukAyathI bhinna aneka prakAranA pRthvIkAya Adi sthAvaranI, tathA zrIndriya Adi trasa jIvanI paNa hiMsA kare che. pra. mA-87
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAGgasutre bahuvidhadravyaliGgo vidyante tatra zAkyAdayo vyajanAdizastrairvAyukAyasamArambhaM kurvanti, kArayanti, kurvato'numodayanti tathA ca saMpAtimAdInAM hiMsanena SaDjIvanikAyavirAdhakA bhavanti / daNDinopi - " vayaM paJcamahAvratadhAriNo jinA - jJArAdhakA anagArAH smaH" ityAdi pravadamAnAH sAdhvAbhAsAH sAvadyamupadizanti, zAstrapratiSiddhamapi vAyukAyasamArambhaM kurvanti, kArayanti ca / te hi anAvRtamukhena vadanti gAyanti ca / tathA agrapUjAdau vividhavAdyanRtyAdikaM kArayanti etatsarvaM mithyAdarzanazalyAbhidhaM pApamAcaranti / 690 uktaJca - " gaMdhavvanaTTavAiya - lavaNajalAratiAidIvAI / jaM kiccaM taM savvaM - pi o arai aggapuyAe " // 1 // saMsAra meM taraha-taraha ke dravyaliMgI haiM, una meM se zAkya Adi paMkhA vagairaha se vAyukAya kA AraMbha karate haiM, karAte haiM aura AraMbha karane vAle kI anumodanA karate haiM, aura saMpAtima ( uDakara acAnaka AjAne vAle ) Adi jIvoM kI hiMsA karake SaTrakAya ke virAdhaka banate haiM / jhUThe sAdhu daNDI bhI 'hama paMcamahAvratadhArI tathA jina bhagavAn kI AjJA ke ArAdhaka anagAra haiM' isa prakAra kahate hue sAvadya kA upadeza dete haiM / zAstra meM niSiddha vAyukAya kA samAraMbha karate haiM aura karAte haiM / ve khule mukha se bolate aura gAte haiM, tathA agrapUjA Adi meM vividha prakAra se vAdya evaM nRtya Adi karAte hai / yaha saba mithyAdarzanazalyanAmaka pApa hai / ve isakA AcaraNa karate haiM / jaise kahA hai " saMsAramAM tareha-tarehanA dravyaliMgI che, temAMthI zAkaya Adi paMkhA vagerethI vAyukAyanA AraMbha kare che, karAve che, ane AraMbha karavAvALAne anumAna Ape che, ane saMpAtima (uDIne acAnaka AvavAvALA) Adi jIvAnI hiMsA karIne SaTrakAyanA virAdhaka bane che. da'DI paNa ame paMcamahAvratadhArI tathA jina bhagavAnanI AjJAnA ArAdhaka aNugAra chIe. " A pramANe kahetA thakA sAvadyanA upadeza Ape che. zAstramAM niSiddhe manAelA vAyukAyanA samArabha kare che ane karAve che. te khullA mukhathI-ughADA mADhamale che ane gAya che, tathA agrapUjA vageremAM vividha prakArathI vAgha ane nRtya Adi karAve che. A save mithyAda nazalya nAmanuM pApa che. te enuM AcaraNa kare che. jema kahyuM che
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 7 sU. 2 vAyukAyavirAdhanA chaayaa-gndhrvnRtyvaaditr-lvnnjlaaraatrikaadidiipaadyH| yatkiJcitkRtyaM tatsarvamapyavataratyagrapUjAyAm // 1 // iti / kiJca-saptadazabhedipUjAvidhAvapi gItanRtyavAdyAni karttavyatayopadizanti / kizcaikaviMzatividhapUjAyAmapi nRtyagItavAditraizcAmaravIjanaizca vAyukAyasamArambha kArayanti / uktazca-" snAtraM vilepanavibhUSaNapuSpavAsa dhuupprdiipphltndulptrpuugaiH| naivedyavArivasanaizcamarAtapatra,vAditragItanaTanastutikozaddhayA // 1 // ityekaviMzatividhA jinarAjapUjA" ityAdi / "gAnA, nAcanA, bajAnA, lavaNa-jala, AratI karanA, dIpaka jalAnA Adi jitane kArya haiM, ve saba agrapUjA meM kiye jAte hai" // 1 // tathA ve dravyaliMgI daNDI 'sattarahaprakAra kI pUjA meM bhI gIta, nRtya aura vAdya Adi kriyAe~ karanI cAhie' aisA apadeza dete haiN| tathA ikkIsabhedI pUjA meM bhI nRtya, gIta, vAdina tathA cAmara aura paMkhA Adi ke dvArA vAyukAya kA samAraMbha karAte hai / jaisA kahA hai:-- "snAna, vilepana, AbhUSaNa, puSpa, vAsa, dhUpa, dIpa, phala, cAvala patra, supArI, naivedya jala, vastra, cAmara, chatra, vAditra, gIta, nATya, stuti aura koMzavRddhi, isa taraha ikkIsa prakAra kI jina bhagavAn kI pUjA hotI hai " // 1 // ong, nAya, maqg, bhI, rel, PAratI 42vI, hii54-hii| maann| mAEi Reai che, sarva ma lamA 42pAmA yAve che." // 1 // tathA te drayaliMgI-daMDI "sattaraprakAranI pUjAmAM paNa hamezAM nRtya ane vAdyavAtra Adi kiyAe karavI joIe." e upadeza Ape che. tathA ekavIsabhedI pUjAmAM paNa nRtya, gIta, vAjIMtra tathA cAmara ane paMkhA Adi dvArA vAyukAya samAraMbha karAve che. jema kahyuM paNa che- - "snAna, vivepana, AbhUSaNa, 505, pAsa, dhUpa, dIpa, 56, yogA, patra, saupArI, naivedya, jala, vastra, cAmara, chatra, vAjIMtra, gIta, nATaka, stuti ane kezavRddhi (dharmAdAnA nAme nANuM-dhana-nIvRddhi) A pramANe ekavIsa prakAranI jinabhagavAnanI pUjA thAya che."
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasUtra alamadhikena-evamapi te pralapanti-yadi jinabhaktyunekeNa sAdhurapi nRtyettadA nAsti doSa iti / / sU02 // atha sudharmA svAmI jambUsvAminaM pAha-'tattha khalu.' ityAdi / mUlamtattha khalu bhagavayA pariNNA paveiyA / imassa ceva jIviyassa parivaMdaNamANaNapUyaNAe jAimaraNamoyaNAe dukkhapaDidhAyaheuM se sayameva vAusatthaM samAraMbhai, aNNehiM vA vAusatthaM samAraMbhAvei, aNNe vAusatthaM samAraMmaMte samaNujANai, taM se ahiyAe, taM se abohIe // sU0 3 // chAyAtatra khalu bhagavatA parijJA praveditA / asya caiva jIvitasya pari jyAdA kyA kaheM ! ve yahA~ taka bhI bakate hai ki-jinarAja kI bhakti meM masta hokara agara sAdhu bhI nAcane lage to bhI koI doSa nahIM hai arthAt vaha ArAdhaka hai / / sU0 2 // sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate hai:-'tattha khalu.' ityAdi / mUlArtha-bhagavAn ne vAyukAya ke AraMbha ke viSaya meM upadeza diyA hai| isI jIvana ke parivandana, mAnana, aura pUjana ke lie, janma-maraNa se chuTakArA pAneke lie, duHkha kA nAza karane ke lie loga svayaM vAyukAyazastra kA AraMbha karatA hai, dUsaroM se vAyukAyazastra kA AraMbha karAtA hai aura vAyukAyazastra kA AraMbha karane vAle dUsaroM kI anumodanA karatA hai / yaha usake ahita ke lie aura usakI abodhi ke lie hai // sU0 3 // vizeSa zuM kahIe, te eTale sudhI paNa kahe che ke-jinarAjanI bhaktimAM masta thaIne agara sAdhu parNanAca karavA lAge to paNa kaI deSa nathI arthAt te ArAdhaka che. rA. sudhAsvAmI svAbhAna 4 cha:-" tattha khalu.' tyAhi. mUlAtha-bhagavAne vAyukAyanA AraMbhanA viSayamAM upadeza Apyo che. A jIvananA parivaMdana, manana ane pUjA mATe, janma, maraNathI chuTavA mATe, duHkhane nAza karavA mATe. leka svayaM-pate vAyukAyazastrane AraMbha kare che, bIjA pAse vAyukAyazastrane AraMbha karAve che. ane vAyukAyazaane AraMbha karavAvALA bIjAne anumodana Ape cha. tasanA (potAnA ) malita bhATe mana tabhanI mamAdhina bhATe che. // 3 //
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA adhya. 1 u. 7 su. 3 vAyuvirAdhanAprayojanAni. 693 vandanamAnanapUjanAya, jAtimaraNamocanAya, duHkhapratighAtahetuM sa svayameva vAyuzastra samArabhate, anyairvA vAyuzastraM samArambhayati, anyAn vAyuzastraM samArabhamANAn samanujAnAti, tat tasyAhitAya, tat tasyAbodhaye // sU0 3 // TIkA- tatra = vAyukAyasamArambhe, bhagavatA = zrImahAvIreNa, parijJA - jJa - pratyAkhyAnabhedAd dvividhA, khalu = nizcayena, ma veditA = pratibodhitA / karmarajaH - pariharaNArthaM bhavyajIvana parijJA'vazyaM zaraNIkaraNIyeti bhagavatA pratibodhitamiti bhAvaH / upabhogadvAra -- lokaH kasmai prayojanAya vAyukAyamupamardayatItyAha - ' asya "caiva jIvitasya ' ityAdi / asyaiva = alpakAlAvasthAyinaH, jIvitasya = jIvanasya sukhArtham vyajana- tAlavRnta - bhastra - dhmAta - phUTakArA - cchvAsAdibhizva, zItoSNavAyu TIkArtha - vAyukAya ke samAraMbha ke viSaya meM zrI mahAvIrane jJaparijJA tathA pratyAkhyAnaprarijJA batalAI hai / tAtparya yaha hai ki - karmarUpI rajako haTAne ke lie bhavya jIva ko parijJA avazya svIkAra karanA cAhie, aisA upadeza bhagavAn ne diyA hai / upabhogadvAra loga kisa prayojana se vAyukAya kI virAdhanA karate haiM ? yaha batalAte haiM- isa alpakAlIna jIvana ke sukha ke lie paMkhA, tADapaMkhA hilAnA, dhauMkanI kA dhauMkanA, phUMka mAranA, zvAsa lenA Adi kriyAoM dvArA, tathA zIta aura uSNa vAyukA sevana dvArA vAyukAya kI hiMsA karate haiM / TIkA--vAyukAyanA samAra'bhanA viSayamAM zrImahAvIre saparijJA tathA pratyAkhyAnaparijJA batAvI che. tAtparya e che ke:-kamarUpI rajane dUra karavA mATe bhavya jIveAe parijJAna avazya svIkAra karI levA joie. A pramANe bhagavAne upadeza ApyA che. upabhogadvAra-- lAka kayA pratyeAjanathI vAyukAyanI virAdhanA kare che? e batAve che. A alpakALanA jIvananA sukha mATe paMkhA, tADapa MkhA halAvavA, dhamaNu dhamavI-phUMka mAravI, zvAsa levA, Adi kriyAedvArA tathA zIta ane uSNa (ThaMDA ane garama) vAyunA sevanadvArA
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________ 694 AcArAGgasUtre sevanaizca, tathA parivandana-mAnana-pUjanAya, parivandanaM prazaMsA, tadartha-dRtivAdyaveNu* prabhRtivAdanAdau, mAnanaM janasatkArastadartha, vyajanayantrAdipracAlanAdau, pUjana vastraratnAdilAbhastadartha vAyuyAna-vAyuyantrAdinirmANAdau, tathA jAtimaraNamocanArtha devapratimAbhimukha nRtyagItavAdiprayoge, vyajanacAmarAdivIjane ca, tathA duHkhapratighAtahetu-vyAdhipratIkArArthanavInavaijJAnikodbhAvitavAyucikitsAyAM, tathA-tAlavRntAdinA vAyukAyodbhAvane sa-jIvanasukhAdyarthI, svayameva vAyuzastraM vAyukAyopamardakaM-zastra samArabhate vyApArayati, anyairvA vAyukAyazastraM samArambhayati-prayojayati, anyAn vAyuzastraM samArabhamANAn samanu tathA parivandana arthAt prazaMgA pAne ke lie, mazakavAdya aura vaoNsurI bajAkara, mAnana arthAt janasatkAra ke lie vyajanayaMtra (bIjalI kA paMkhA) gAnayaMtra (reDiyo, grAmophona Adi) vajAkara, pUjana arthAt vastroM evaM ratno Adi ke lAma ke lie vAyuyAna (eroplene) vAyuyaMtra Adi ke . banAne meM, tathA janma-maraNa se chuTakArA pAne ke lie, jaise-jinapratimA ke Age nRtya, gIta aura vAditra kA prayoga karane meM, cAmara paMkhA Adi DulAne meM tathA duHkha kA nAza karane ke lie, jaise-vyAdhi miTAne ke lie Adhunika vaijJAniko dvArA nikAlo huI vAyucikitsA meM tathA tADapaMkhA Adi dvArA vAyukAya ko udoraNA karane meM vAyukAya kI hiMsA karate hai / isa prakAra isa jIvana ke sukha ke arthI svayaM vAyukAya ke dhAtaka zastroM kA samAraMbha karate hai, dUsaroM se karAte hai aura vAyukAya kA samAraMbha karane vAle dUsaroM kA anumodana tathA parivandana, arthAt prazaMsA meLavavA mATe mazakavAdya ane vAMsaLI vagere bajAvIne, vyajanayaMtra tathA gAnayaMtra (vijaLIthI cAlatA paMkhA ane reDIo tathA grAmephena) vagere bajAvIne, pUjana arthAt -va evaM ratna AdinA lAbha mATe vAyuyAna (eraplena) ane vAyumaMtra Adi banAvavAmAM tathA janmamaraNathI chuTavA mATe. jemake-devapratimAnI pAse nRtya-gIta ane vAjIMtrane praga karavAmAM, cAmara, paMkhA Adi halAvavAmAM, tathA duHkhane nAza karavA mATe, jemake-vyAdhi maTADavA mATe AjakAlanA vaijJAnika dvArA zodha karAelI vAyucikitsAmAM, tathA tADapatranA paMkhAdvArA vAyukAyanI udIraNAmAM vAyukAyanI hiMsA kare che. e pramANe A jIvananA "sukhanA arthI pote vAyukAyanA ghAtaka zone samAraMbha kare che, bIjAnI pAse karAve che. ane vAyukAya samAraMbha karavAvALA bIjAne anumodana Ape che. vAyukAyane e
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 7 sU. 3 vAyukAyopabhogaH 695 jAnAti anumodayati / tad-vAyukAyasamArambhaNaM, tasya vAyukAyasamArambhaNaMkurvataH kArayituH anumodayituzca ahitAya bhavati / tathA-tat tasya abodhayesamyaktvAlAbhAya bhavati / / sU0 3 // yena tu tIrthaGkarAdisamIpe vAyukAyasvarUpaM parijJAtaM sa evaM vibhAvayatItyAha'se taM. ' ityaadi| mUlamse taM saMbujjhamANe AyANIyaM samuTThAya socA khalu bhagavao aNagArANAM vA aMtie, ihamegesi NAyaM bhavai-esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu Narae / iccatthaM gaDhie loe, jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM vAukammasamAraMbheNaM, vAusatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiMsai // mU0 4 // karate haiM / vAyukAya kA yaha AraMbha karane bAle, karAne vAle aura usakI anumodanA karane vAle ko ahitakara hotA hai tathA abodhijanaka hotA hai // sU0 3 // tIrthaMkara Adi ke nikaTa jisane vAyukAya kA svarUpa samajha liyA hai, vaha isa prakAra vicAra karatA hai:-'se taM.' ityAdi / mUlArtha--bhagavAn se yA unake anagAroM se sunakara-samajhakara jisane saMyama dhAraNa kiyA hai vaha jAnatA hai ki-yaha vAyukAya kA samAraMbha hI graMtha hai, yahI moha hai, yahI mAra hai, yahI naraka hai / isI meM loga gaddha ho rahe hai, kyoM ki nAnA prakAra ke zastroM se vAyukAya ke samAraMbhadvArA vAyuzastra kA AraMbha karate hue anya aneka prakAra ke prANiyoM kI hiMsA karate haiM // sU0 4 // AraMbha, AraMbha karavAvALAne, karAvanArane ane tenI anumodanA ApavAvALAne maDita42 thAya cha, tathA samAdhina thAya che. // sU0 3 // tIrthakara AdinA samIpamAM jeNe vAyukAyanuM svarUpa samajI lIdhuM che, te A pramANe viyA2 42 cha:-'se taM.' tyAhi. mUlAtha-bhagavAna pAsethI athavA temanA aNagAra pAsethI sAMbhaLI-samajI ne jeNe saMyama dhAraNa karyuM che te jANe che ke A vAyukAya samAraMbha ja dhaMtha che. eja meha che. eja mAra che. eja naraka che, emAM lake gRddha thaI rahyA che, kemake nAnA prakAranA zothI vAyukAyanA samAraMbhadvArA vAyuzAstrane AraMbha karatA thakA anya aneka prakAranAM prANIonI hiMsA kare che. sU0 4.
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArAgasatre chAyAsa tat saMvudhyamAna AdAnIyaM samutthAya zrutvA khalu bhagavataH anagArANAM vA antike ihaikepAM jJAtaM bhavati-epa khalu granthaH, eSa khalu mohaH, epa khalu mAraH, eSa khalu narakaH, ityartha gRddho lokaH, yadimaM virUparUpaiH zastraiH vAyukarmasamArambheNa vAyuzastraM samArabhamANaH anyAn anekarUpon prANAn vihinasti // sU0 4 // ___TIkAyaH khalu bhagavataH tIrthaGkarasya, anagArANAM tadIyazramaNanirgranthAnAM vA antike zrutvA AdAnIyam-upAdeyaM sarvasAvadyayogaviratirUpaM cAritraM samutthAya= aGgIkRtya, viharati, sa tatvAyukAya samArambhaNaM saMvudhyamAnaH ahitAbodhijanakatvena vijJAtA sannevaM vibhAvayati iha-manuSyaloke, ekeSAM zramaNanigranthopadezasaMjAtasamyagavabodhavairAgyANAmAtmArthinAmeva, jJAtaM viditaM bhavati / kiM jJAtaM bhavatItyAkAGkSAyAmAha--'eSa khalu granthaH' ityaadi| ___ epaH vAyuzastrasamArambhaH khalu-nizcayena granthaH karmavandhaH, kAraNe TIkArtha- jisa puruSane tIrthaMkara bhagavAn yA unake anuyAyI zramaNa nirgranthoM ke mukhAravinda se sunakara sarva sAvadya kA tyAgarUpa saMyama aMgIkara kiyA hai vaha vAyukAya ke samAraMbha ko ahitakara aura abodhijanaka samajhatA huA isa prakAra vicAratA hai isa loka meM zramaNa nigraMthoM ke upadeza se samyagjJAna aura vairAgya prApta karane vAle AtmArthI janoM ko hI yaha vidita hotA hai ki vAyuzastra kA yaha samAraMbha nizcitarUpa se karmabaMdha kA kAraNa hai| kAraNa meM TIkAtha-je puruSe tIrthakara bhagavAna athavA temanA anuyAyI zramaNa-nircanA sukhAravindathI sAMbhaLIne sarva sAvadyanA tyAgarUpa saMyama aMgIkAra karyo che, te vAyukAyanA samAraMbhane ahitakara ane abAdhijanaka samajatA thakA A pramANe vicAre che A lokamAM zramaNa nigranthanA upadezathI samyajJAna ane vairAgya prApta karavAvALA AtmArthI jIvane ja e jANavAmAM che ke - vAyuzastra ane samAraMbha nizcitarUpathI karmabaMdhanuM kAraNa che. kAraNamAM
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 7 su. 4 vAyukAyavirAdhanAdoSaH 697 kAryoM pacArAt / evamagre'pibodhyam / tathA-eSaH vAyuzastrasamArambhaH, mohaH viparyAsaH -ajJAnam / tathA eSa eva mAra-maraNaM nigodAdimaraNarUpaH / tathA eSa eva narakaH nArakajIvAnAM dazavidhayAtanAsthAnam / ityatha etadarthaM granthamohamaraNanarakarUpaM ghoraduHkhaphalaM prApyApi punaH punaretadarthameva, lokaH ajJAnavazavI jIvaH gRddhA lipsurasti / yadvA gRddhA bhogAbhilASI, lokA-saMsArI jIvaH, ityartha-etadarthameva anyamohamaraNanarakArthameva pravartata iti zeSaH / lIkaH punaH punaH karmabandhAdyarthameva pravartata iti yaduktaM, tat kathaM jJAyate ? iti jijJAsAyAmAha-'yadimam.' ityAdi / yadyasmAd virUparUpaiH nAnAvidhaiH zastraiH pUrvoktaprakAraiH vAyukarmakArya kA upacAra karake karmabaMdha ke kAraNa ko mUla meM karmabaMdha kahA hai / Age bhI isI prakAra samajha lenA cAhie / tathA yaha vAyukAya kA samAraMbha ajJAnarUpa hai, yaha nigoda Adi meM mRtyu kA kAraNa hai, aura naraka hai arthAt nArakIya yAtanAoM kA sthAna hai| graMtha, moha maraNa aura narakarUpa dhora duHkhamaya phala pAkara bhI ajJAnI jIva bAra-bAra isI kI lAlasA karate haiM / athavA bhogoM ke abhilASI saMsArI jIva isa graMtha, moha, maraNa aura narakarUpa phala ke lie hI pravRtti karate hai / loga karmabaMdha ke lie hI punaH-punaH pravRtti karate haiM, yaha jo kahA hai so kisa prakAra jAnA jAya ? aisI jijJAsA hone para kahate haiM:--'yadimam' ityAdi / __ kyoM ki nAnA prakAra ke, vAyukAya kI virAdhanA karane vAle sAvadha vyApAra kAryane upacAra karIne kamabaMdhanAM kAraNane mUlamAM karmabaMdha kahela che. AgaLa paNa A prakAre samajI levuM joIe. tathA e vAyukAya samAraMbha ajJAnarUpa che. e nigada AdimAM mRtyunuM kAraNa che (arthAta nigadamAM laI javAvALo che) ane naraka che. arthAt nArakIya yAtanAonuM sthAna che. graMtha, meha, maraNa ane narakarUpa ghera dukhamaya phala prApta karIne paNa ajJAnI jIva vAraMvAra enI lAlaca kare che, athavA bhegonA abhilASI saMsArI jIva A graMtha, meha, maraNa ane narakapa phala mATeja pravRtti kare che. leka' karmabaMdha mATeja punaH punaH pravRtti kare che. e pramANe je kahyuM che te 8vI zata nae saya 1 mevI jJAsA thadi 4 cha-' yadimam ' tyAhi. kemake nAnA prakArathI vAyukAyanI virAdhanA karavAvALA sAvaghavyApAradvArA te pra. A-88
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________ 698 AcArAgasUtre samArambheNa vAyukAyopamardanarUpasAvadhavyApAraNa, imaMcAyukAya vihinasti / tathAvAyuzastraM samArabhamANaH-vyApArayan , anyAn pRthivIkAyAdIn , anekarUpAn sthAvarAMsvasAMca, prANAn mANinaH vihinasti-upamardayati // mU0 4 // vAyuzastraM samArabhamANA anekavidhAn jIvAn kathaM vihiMsanti, tat ca pratibodhayituM zrIsudharmA svAmI pAha-' se bemi.' ityAdi / mUlamse bemi-sati saMpAimA pANA Ahacca saMpayaMti ya, pharisaM ca khalu puTThA ege saMghAyamAvati / je tattha saMghAyamAvajjati, te tattha pariyAvajjati / je tastha pariyAvajjati te tattha udAyati // suu05|| chAyAtad bravImi-saMti saMpAtimAH prANAH, Ahatya saMpatanti ca, sparza ca khalu spRSTA eke saMghAtamApadhante / ye tatra saMghAtamApadhante, te tatra paryApadyante / ye tatra paryApadyante te tatrApadrAvanti // 5 // dvArA ve vAyukAya kA ghAta karate haiN| tathA vAyukAya ke zastroM kA prayoga karate hue pRthvIkAya Adi aneka prakAra ke sthAvaroM kA, tathA trasa jIvoM kA upamardana karate hai |suu. 4 // vAyukAya ke zastroM kA prayoga karane vAle nAnA prakAra ke jIvoM kI hiMsA kaise karate haiM ? yaha batalAne ke lie zrI sudharmA svAmI kahate haiM:-'se bemi.' ityAdi / mUlArtha--vaha maiM kahatA hU~-ekAeka uDakara par3ane vAle jIva haiM jo acAnaka ApaDate haiM, aura vAyukAya se spRSTa hokara koI-koI saMghAta ko prApta hote haiM / jo saMghAta ko prApta hote haiM unakA zarIra sikuDa jAtA hai, mUrchita ho jAte haiM, ve mara bhI jAte haiM / sU0 5 // vAyukAyane ghAta kare che. tathA vAyukAyanA zone prayoga karatA thakA pRthvIkAya Adi aneka prakAranA sthAvara tathA trasajInuM upamana (nAza kare che. sU. jo vAyukAyanA zastronA pravega karavAvALA nAnA prakAranA jInI hiMsA kevI rIte 42 cha 1 me matAvA bhATe zrI sudhI svAmI 41 cha:-' se bemi.' tyAdi mUlAtha-huM te kahuM chuM--ekAeka (ociMtA) uDIne paDavAvALA jIva che. te acAnaka AvI paDe che, ane vAyukAyathI pRSTa thaIne kaI-kaI jathArUpe thAya che. je saMghAta-samudAya-jathArUpamAM prApta thAya che, tenuM zarIra saMkecAI jAya che, mUchita thaI jAya che, ane te marI paNa jAya che. te sU. 5
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________ 699 AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 7 sU. 5 vAyuvirAdhanAdoSaH / TIkA-- tad bravImi-vAyukAyahiMsayA yathA bahuvidhAH mANinaH praNazyanti, tat kathayAmi-saMpAtimAH utpatyotpatyapatanazIlAH, prANA: mANinaH santi = vAyukAyamAzritva vidyante / ete saMpAtimAH Ahatya-vyajanatAlantavastrAdibhiH prodbhAvitavAyukAyAdAghAtaM prApya, saMpatanti vAyuvegasamAkRSTAH prANApagamAyodvignAstatraiva vAyukAye saMvizanti, saMzliSyantItyarthaH / sparza ceti / sparzo'syAstIti sparzaH sparzavAn , taM sparza vAyukAyaM, spRSTAH =sparzakartAraH, ApatvAt kartari ktaH / eke vAyuvegasamAhatAH prANinaH, saMghAtamApadhante-parasparasaMgharSeNa gAtrasaMkocaM prApnuvanti / ye tatra vAyukAye saMpatitAH saMghAtamApadyante, te tatrayAyukAye TIkArtha-vAyu kI hiMsA se aneka prakAra ke prANiyo kA ghAta kisa prakAra hotA hai so kahatA hU~ / saMpAtima arthAt uDa-UDakara par3ane vAle aneka jIva vAyukAya ke Azrita rahate haiN| ye saMpAtima jIva paMkhA, tAlavRnta-paMkhA ki eka jAti, vastra Adi se UdIraNA kI huI vAyukAyadvArA AghAta pAkara gira paDate haiM, arthAt vAyu ke vega se khiMcakara ghabarAye hue vAyukAya ke sAtha ho juDa-se jAte hai| yahA~ sparza kA artha haiM sparzavAn arthAt vAyu / koI-koI vAyu ke vega se Ahata hue jIva saMghAta ko prApta hote hai arthAt paraspara ragaDa khAkara sikuDa jAte hai / vAyukAya meM par3e hue jo jIva sikuDa jAte hai ve vAyukAya ke AghAta se TIkAI-vAyukAyanI hiMsAthI aneka prakAranAM prANIone ghAta kevI rIte thAya che. te huM kahuM chuM -saMpAtima-uDI-uDIne paDavAvALA aneka jIva vAyukAyanA Azraye rahe che. te saMpAtima jIva, paMkhA, tADapatra, vastra AdithI udIraNA karAelA vAyukAyadvArA AghAta pAmIne paDI jAya che. arthAt vAyunA vegathI kheMcAIne gabharAelA vAyukAyanI sAthe ja joDAI jAya che. ahIM spazane artha che sparzavAna-arthAta vAyu keIke vAyunA vegathI Ahata-tADana karAelA jIva saMghAta-jathApaTTAne prApta thAya che. arthAt paraspara ghasaDAIne saMkocAI jAya che. vAcakAyamAM paDelA je ja saMkocAI jAya che te vAyukAyanA AghAtathI mUrzita
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________ 700 AcArAGgasUtre saMzliSTA paryApadyante vAyukAyAghAtena mUcha prApnuvanti-praNaSTacetanA bhavantItyarthaH / ye tatra-paryApadyante, te tatra vAyukAye, apadrAvanti-mANairviyujyante / / vAyuzastrasamArambheNa na kevalaM vAyujIvavirAdhanA jAyate, kintu sarvadiksaMcAriNAM saMpAtimajIvAnAmanyeSAM ca bahuvidhAnAM hiMsA'pi durnivArA bhavatIti bhAvaH // sU0 5 // ___ evaM vAyukAyasya sacittatvaM viditvA munitvaprAptaye trikaraNa-triyogaistatsamArambho varjanIya ityAzayenAha-' ettha satthaM.' ityAdi / mUlamettha satyaM samArambhamANassa iccete AraMbhA apariNAyA bhavaMti / mUrchita ho jAte haiM-unakI cetanA naSTa ho jAtI hai, aura jo mUrchita ho jAte hai ve prANoM se rahita ho jAte haiM arthAt mara jAte hai / vAyukAya ke zastra kA Arambha karane se akele vAyukAya kI hI virAdhanA nahIM hotI varan samI dizAo meM phirane vAle saMpAtima jIvoM kI tathA anya aneka prakAra ke jIvoM ko hiMsA honA bhI anivArya hai / sU0 5 // ___ isa prakAra vAyukAya kI sacittatA samajhakara sAdhutA prApta karane ke lie tIna karaNa tIna yoga se vAyukAya kA samArambha tyAgane yogya hai / isa Azaya se sUtrakAra kahate hai-- 'ettha satthaM.' ityaadi| mUlArtha-vAyukAya ke viSaya meM zastra kA vyApAra karane vAlA ina vyApAroM thaI jAya che-tenI cetanA nAza pAmI jAya che. ane je mUchita thaI jAya che te prANathI rahita paNa thaI jAya che arthAt maraNa pAme che. vAyukAyanA zastrane AraMbha karavAthI, ekalA vAyukAyanA jInIja virAdhanA thAya che eTaluM ja nahi paraMtu sarva dizAomAM pharavAvALA saMpAtimajInI tathA anya aneka prakAranA chanI ghAta thavI te paNa anivArya che. su. panA A pramANe vAyukAyanI sacittatA samajIne sAdhutA prApta karavA mATe traNe karaNa traNa vegathI vAyukAya samAraMbha tyAga karavA cogya che. e AzayathI sUtrasara 4 cha:-'etya satthaM.' tyAhi. alArtha --vAyukAyanA viSayamAM zastrane vyApAra karavAvALAo e vyApArane
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u 7 mU. 6 vAyuvirAdhanAparihAraH 701 etthaM satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNAyA bhvNti| taM pariNAya mehAvI va sayaM vAusatthaM samAraMbhejjA, Neva'NNehiM vAusatthaM samAraMbhAvejjA, Neva'NNe vAusatthaM samAraMbhate samaNujANejjA, jasse te vAusatthasamAraMbhA pariNAyA bhavaMti, se hu muNI pariNAyakamme-tti bemi // sU0 6 // chAyAatra zastraM samArabhamANasya ityete ArambhAH aparijJAtA bhavanti / atra zastramasArabhamANasya ityete ArambhAH parijJAtA bhavanti / taM parijJAya medhAvI naiva svayaM vAyuzastra samArabheta, naivAnyairvAyuzastraM samArambhayet , naivAnyAn vAyuzastraM samAramamANAn samanujAnIyAt / yasyaite vAyuzastrasamArambhAH parijJAtA bhavanti, sa khalu muniH parijJAtakarmA, iti bravImi // suu06|| TIkAatra asmin vAyukAye, zastrapUrvoktaprakAraM samArabhaNAsya vyApArayataH, ityete pUrvoktAH trikaraNatriyogaiH kRtA ArambhA vAyukAyopamadanarUpAH ko karmabaMdha kA kAraNa nahIM samajhatA / vAyukAya meM zastroM kA vyApAra na karane vAlA ina vyApAroM ko karmabaMdha kA kAraNa samajhatA hai| use jAnakara vivekI puruSa svayaM vAyu zastra kA Arambha na kare, dUsaroM se vAyuzastra kA Arambha na karAve aura vAyuzastra kA Arambha karane vAloM kA anumodana na kare / jo vAyukAya ke zastro ke vyApAra ko jAnatA hai vahI muni hai, vahI sAvadya vyApAra kA tyAgI hai / aisA maiM kahatA hU~ // sU0 6 // TIkArtha-vAyukAya ke viSaya meM pUrvokta zastroM kA upayoga karane vAlA tIna karaNa tIna yoga se kiye jAne vAle aura vAyukAya ke ghAtaka sAvadha vyApAroM ko karmabaMdha karmabaMdhanuM kAraNa samajatA nathI, vAyukAyamAM zastrone vyApAra nahi karavAvALA te vyApArane karmabaMdhanuM kAraNa samaje che. tene jANIne vivekI purUSa pote vAyuzAstrane AraMbha kare nahi, bIjA pAse vAyuzastrano AraMbha karAve nahi, ane vAyuzAstrane AraMbha karavAvALAne anumodana Ape nahi. je vAyukAyanA zastronA vyApArane jANe che te bhuni cha. te sAvadha vyApAna tyAgI che. mAvu-( mA prabhAra) hu~ 49 chuH // sU. 6 // TIkAtha-vAyukAyanA viSayamAM pUrvokta zastrone upayoga karavAvALA, traNa karaNa traNa gathI karavAmAM AvatA ane vAyukAyanA ghAtaka sAvadya vyApArane karmabaMdhanuM kAraNa
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 702 AcArAgasatre sAvadhavyApArAH, aparijJAtAH karmabandhakAraNetvenAnavagatAH bhavanti / atra asminneva vAyukAye, zastraM mAguktamakAram , asamArabhamANasya aprayujAnasya, ityete-pUrvoktAH, ArambhAH sAvadhavyApArAH, parijJAtA bhavanti-jJaparijJayA parijJAtAH, matyAkhyAnaparijJayA parivarjitA bhavantItyarthaH / jJaparijJApUrvikA pratyAkhyAnaparijJA yathA bhavati, taM prakAraM darzayati-tat parijJAya' ityAdi / tad-vAyukAyArambhaNaM, parijJAya= karmavandhasya kAraNaM bhavatI' tyavagatya, medhAvI heyopAdeyavivekanipuNaH svayaM vAyuzastraM naiva samArabheta naiva vyApArayet, anyairvAyuzastraM naiva samArambhayet , vAyuzastraM samArabhamANAn anyAn naiva samanujAnIyAt naivAnumodayet / yasyaite vAyuzastrasamArambhAH vAyukAyamuddizya zastraistadupamardanarUpAH kA kAraNa nahIM samajhatA / arthAt use yaha jJAna nahIM hotA ki-'ina pApa-kRtyoM se mujhe karbha kA baMdha hogA' lekina isI vAyukAya ke viSaya meM zastroM kA AraMbha na karane vAlA sAvadha vyApAroM ko jJaparijJA se jAnatA hai aura pratyAkhyAnaparijJA se tyAga detA hai / jJaparijJApUrvaka pratyAkhyAnaparijJA jisa prakAra hotI hai so dikhalAte hai-vAyukAya ke AraMbha ko karmabaMdha kA kAraNa jAnakara heyopAdeya kA viveka rakhane vAlA puruSa svayaM vAyuzastra kA AraMbha na kare, dUsaroM se vAyuzastra kA AraMbha na karAve aura vAyuzana kA AraMbha karanevAloM kA anumodana na kre| jisane vAyukAyasaMbaMdhI ina AraMbhoM ko arthAt sAvadha vyApAroM ko jJaparijJA se samajatA nathI. arthAt temane e jJAna thayuM nathI ke-"A pApakRtyothI mane karmano baMdha thaze. paraMtu A vAyukAyanA viSayamAM zastrone AraMbha nahi karavAvALA sAva vyApArane jJaparijJAthI jANe che, ane pratyAkhyAnaparijJAthI tyajI de che jJaparijhApUrvaka pratyAkhyAnaparijJA je pramANe hoya che. te batAve che-vAyukAyanA AraMbhane karmabaMdhanuM kAraNa jANIne heya-upAdeyane viveka rAkhavAvALA puruSa piteja vAyuzastrano AraMbha kare nahi bIjA pAse vAyuzasane AraMbha karAve nahi. ane vAyuzAstrane AraMbha karavAvALAne anumodana Ape nahi. je vAyukAyasaMbaMdhI e AraMbhene arthAta sAvadya vyApArane parijJAthI 'karma
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya0 1 u. 7 su. 6 vAyuvirAdhanA parihAraH 703 sAvadyavyApArAH parijJAtAH = jJa - parijJayA bandhakAraNatayA viditAH, pratyAkhyAnaparijJayA ca parivarjitA bhavanti, sa eva parijJAtakarmA - trikaraNatriyogaiH parivarjitasakalasAvadyavyApAraH, munirbhavati / kiraNatrayorvAkAyavirAdhanAparihAreNa yastu parijJAtakarmA sa eva munirbhavatItyuktaM tatkathamupapadyate ? yato hi gacchatA tiSThatA AsInena svapatA bhubjAnena bhASamANena vAyukAyavirAdhanA duSpariharA kathaM tarhi munizvaret tiSThet AsIta zayIta bhuJjIta bhASeta ? iti / atrocyate muninAM sarvaM svakarttavyaM yatanayaiva saMpAdanIyam, ata evoktaM bhagavatA -- karmabaMdha kA kAraNa jAna liyA aura pratyAkhyAnaparijJA se tyAga diyA hai vahI tIna karaNa aura tIna yoga se vyAga karane vAlA muni hotA hai / zaMkA--' tIna karaNa aura tIna yoga se vAyukAya kI virAdhanA kA tyAga karane vAle hI muni hote haiM" yaha kathana kisa prakAra sahI ho sakatA hai ? calane, Thaharane, baiThane, sone, AhAra karane aura bhASaNa karane meM vAyukAya kI virAdhanA se baca nahIM sakate / aisI dazA meM muni kaise cale, kaise Thahare kaise baiThe, kaise soe, kaise bhojana kare 1 aura kaise bole ? samAdhAna - muni ko apanI saba kriyAe~ yatanApUrvaka hI karanI cAhie | bhagavAn ne kahA hai: -- anyanuM kAraNa che' ema jANI lIdhuM che ane pratyAkhyAnaparijJAthI tene tyajI dIdhA che, te traNa karaNa ane traNayeAgathI tyAga karavAvALA muni hAya che. 04 zaMkA traNa karaNa ane trayAgathI vAyukAyanI virAdhanAnA tyAga karavAvALA muni heAya che." A vacana kevI rIte sAcuM hoI zake che? cAlatAM, besatAM, rAkAtAM, sutAM, bhAjana karatAM ane bhASaNa karatAM vAyukAyanI virAdhanAthI kheMcI zakAtuM nathI. evI dazAmAM muni kevI rIte cAle, kevI rIte bese, kevI rIte rAkAya, kevI rIte suve, kevI rIte bheAjana kare ane kevI rIte khele ? samAdhAna--munie pAtAnI sarva kriyAe yatanApUrvaka karavI joie, bhagavAne 4 che
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 704 AcArAgasUtre " jayaM care jaya ciTe, jayamAse jayaM se| ___jayaM bhuMjato bhAsaMto, pAvakammaM na baMdhaI" // 1 // nanu gamanAgamanAdau yatanAyAH susaMpAdyatve'pi bhASaNayatanA kathaM vidheyA ? kathamapi bhASaNe hi vAyukAyavirAdhanA parihartuM na zakyate, kathaM muniryatanayA bhASeta ? bhASaNe vAyukAyavirAdhanayA sAI sUkSmavyApisaMpAtimajIvAnAmapi virAdhanA'vazyambhAvinI, tepAM vAyuvegasamAkRSTAnAmAhatya saMpatanena, vAyusaMsparzena ca saMghAta paryApattya-padrAvaNAntaM bhavatItyatraivoddeze'bhihitatvAt ? iti ceducyate-- mukhavastrikAvadhanaM bhASaNayatanA bhagavatA prativodhitA, epa vAyukAya "yatanApUrvaka cale, yatanApUrvaka khaDA rahe, yatanApUrvaka baiThe, yatanApUrvaka soe, yatanApUrvaka bhojana kare aura yatanApUrvaka bole to (sAdhu) pApakarma kA baMdha nahIM karatA hai " // 1 // zaGkA--jAne-Ane meM yatanA saralatA se ho sakatI hai magara bolane kI yatanA kisa prakAra karanI cAhie ? bolane meM vAyukAya kI virAdhanA kIsI bhI prakAra nahIM Tala sakatI to muni kisa prakAra bhASaNa kare ?, bhASaNa karane meM vAyukAya kI virAdhanA ke sAtha sarvatra vyApta choTe-choTe saMpAtima jIvoM kI virAdhanA bhI avazya hotI hai / isI uddeza meM batalAyA gayA hai ki-saMpAtima jIva vAyu ke vega se khiMcakara A paDate haiM aura vAyu ke sparza se saMghAta ko prApta hote hai, mUrchitta ho jAte haiM aura mara bhI jAte haiN| samAdhAna--bhagavAn ne mukhavastrikA bAdhanA bhASaNo kI yatanA batalAI hai / yatanApUrvaka cAle, yatanApUrvaka bese, yatanApUrvaka rokAya; yatanApUrvaka suve, yatanA pUrva bhajana kare, ane yatanApUrvaka bele (sAdhu) pApa karmane baMdha karatA nathI./1il zakA-javA AvavAmAM yatanA saralatApUrvaka thaI zake che, paraMtu belavAnI yatanA kevI rIte karavI joIe? bolavAmAM vAyukAyanI virAdhanA keI paNa prakArathI TaLI zakatI nathI, te muni kevI rIte bhASaNa kare? bhASaNa karavAmAM vAyukoyanI virAdhanAnI sAthe sarvatra vyApta nAnA-nAnA saMpAtima jIvonI virAdhanA paNa avazya thAya che. A udezamAM batAvavAmAM AvyuM che ke-saMpAtima jIva vAyunA vegathI kheMcAIne AvI paDe che ane vAyunA sparzathI saMghAta-(samudAya)ne pAme che, mUchita thaI jAya che. ane maraNa paNa pAme che. samAdhAna-bhagavAne mukhavastrikA bAdhavI te bhASaNanI catanA batAvI che. A vAyukAyane
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u. 7 mU. 6 mukhavastrikAvicAraH 705 samArambhaH granthamohamAranarakarUpastasmAdahito'yamiti matvA vAyukAyavirAdhanayA zAntimArgAvalambinaH saMyaminaH prANAn dhArayitumapi nAvakAGkSantItyatraivoddeze samupadizatA bhagavatA bhASaNayatanArUpaM mukhavastrikAvandhanamiti sUcitam / uktaJca samutthAnasUtre " ........tao pacchA goyamA ! saliMge muhapattiM muheNa saddhiM baMdhe // 1 // muhapattIHNaM bhaMte ! kiMpamANA ? goyamA ! muhappamANA muhapattI / muhapattI NaM maMte ! kassa vatthassa kaDe ? goyamA ! egassavi seyavatthassa NaM aTThapuDalAe muhapattiM kareha // 2 // kassaSTuM muhapattIe NaM aTTha puDalAI ? goyamA ! aTTakammadahaNaTuM // muhapattI NaM bhaMte ?, kahaM baMdhe ?, goyamA! egakanneNa duccakannappamANeNa doreNa saddhiM muhe baMdheha / muhapattIeNaM bhaMte ! ke ahe ?, goyamA ? jaNNaM muhaaMte sai vaTTati se teNadveNaM muhapattI / kassalubhaMte ! muhapattiM muheNasaddhiM baMdhe ?, goyamA ! saliMgavAujIvarakkhaNaTuM // 3 // jai NaM bhaMte ! muhapattI vAujIvarakkhaNaTThAe to kiM suhumavAukAyajIvarakkhaNahAe vA vAyaravAukAyajIvarakkhaNaDAe vA ? goyamA! Noti suhumavAukAyajIvarakkhaNaTThAe vAyaravAukAyajIvarakkhaNaTThAe / no-ti avisesaM, evaM te savvevi arihaMtA pavuccaMti // 4 // " iti / yaha vAyukAya kA samAraMbha grantha hai, moha hai, mAra hai, naraka hai aura isa kAraNa ahitakArI hai, ata eva zAnti-mokSamArga kA avalambana karane vAle saMyamI vAyukAya kI virAdhanA karake apane prANoM kI bhI icchA nahIM karate / isI uddeza meM bhagavAn ne upadeza dete hue bhASA yatanArUpa mukhavastrikA kA bA~dhanA sUcita kiyA hai / samutthAna sUtra meM kahA bhI hai: samAraMbha graMtha che, eha che, mAra che, naraka che, ane te kAraNe ahitakArI che. eTalA mATe zAMti-mokSa mArganuM avalaMbana karavAvALA saMyamI vAyukAyanI virAdhanA karIne pitAnA prANanI paNa IcchA karatA nathI. A uddezamAM bhagavAne upadeza ApatA thakA bhASA yatanArUpa mukhavastrikA bAMdhavAnI sUcanA karI che. samutthAnasUtramAM kahyuM paNa che - pra. A.-89
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________ 706 bhAcArAzastre - chAyA" ...tataH pazcAt gautama ! saliGgo mukhapatrIM mukhena sAI vasnIyAt / mukhapatrI khalu bhadanta ! kiMpramANA ?, gautama ! mukhapramANA mukhptrii| mukhapatrI khalu bhadanta ! kena vastreNa kRtA ?, gautama ! ekasyApi zvetavastrasyASTapuTakA mukhapatrIM kuryAt // 2 // kasmai arthAya bhadanta ! mukhapatrI khalu aSTapuTakA ?, gautama ! aSTakarmadahanArtham / mukhapatrIM bhadanta ! kathaM vadhnIyAt ?, gautama ? ekakarNena dvitIyakarNa ". ..gautama ! tatpazcAt svaliMgI sAdhu mukha ke sAtha mukhapattI bAdhe // 1 // prazna-bhagavAn / mu~hapattI kA kyA pramANa hai ? uttara-gautama ! mu~ha ke barAbara mu~hapattI hotI hai| prazna-bhagavAn ! mu~hapattI kisa vastra kI hotI haiM ? uttara-gautama ! eka sapheda vastra kI ATha puTakI mu~hapattI hotI hai // 2 // prazna-bhagavAn ! mu~hapattI ATha puTakI kyoM honI cAhie ? uttara-gautama ! ATha karmoM ko bhasma karane ke lie| prazna-bhagavAn ! mu~hapattI kisa taraha bA~dhanI cAhiye ? uttara-gautama ! eka kAna se dUsare kAna taka lambe Dore ke sAtha mu~hapattI mukha para bauddhanI caahie| "....gautama! tatpazcAta spaliMgI sAdhu bhuma sAthai bhumapatti mAMdha. (1) prazna-bhagavAn ! muMhapattInuM zuM pramANa che? uttara-gautama! bhumanI 12 // 12 bhuMDapattI khAya che. prazna-mApan ! bhuupattI 4 // panI mana cha ? uttara-gautama! eka sapheda vastranI ATha paDanI muMhapattI hoya che. (2) prazna-bhagavan ! muMDapattI mA8 5DanI bhoTa DAvI naye ? uttara-gautama! ATha karmone bhasma karavA mATe. prazna-bhagavan ! muMDapattI vI zate mAdhavI naye ? uttara-gautama! eka kAnathI bIjA kAna sudhI lAMbA derAnI sAthe muMhapanA mukha para bAMdhavI joIe.
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi TIkA adhya. 1 u. 7 sU. 6 mukhavastrikAvicAraH 707 pramANadavarakeNa sarddha mukhe vadhnIyAt mukhapatryA bhadanta ! ko'rthaH ?, gautama ! yatkhalu mukhAnte sadA vartate tenArthena mukhapatrI / kasmai arthAya bhadanta ! mukhapatrI mukhena sAI vadhnIyAt ?, gautama ! svaliGgavAyujIvarakSaNArtham // 3 // yadi khalu bhadanta ! mukhapatrI vAyujIvarakSaNArthAya tatki sUkSmavAyukAyajIvarakSaNArthAya vA vAdaravAyukAyajIvarakSaNArthAya ? gautama ! no iti sUkSmavAyukAyajIvarakSaNArthIya, (kintu) bAdaravAyukAyajIvarakSaNArthAMya, no iti avizeSam , evaM te sarve'pi arhantaH bruvanti // 4 // iti / saMpati kecinmunimmanyA mukhavastrikAvandhanaM pratiSedhayanti teSAmAcAryAstu prazna-bhagavAn ! mu~hapattI kA artha kyA hai ? uttara-vaha sadaiva muMha para baMdhI rahatI hai isa lie vaha mu~hapattI kahalAtI hai / prazna-kisa prayojana se mu~hapattI mukha para bA~dhanI cAhie ? uttara-mu~hapattI bA~dhanA sAghu kA svaliMga hai isa lie, tathA vAyukAya ke jIvoM kI rakSA ke lie mu~hapattI bA~dhI jAtI hai // 3 // prazna-bhagavAn agara vAyukAya kI rakSA ke lie mu~hapattI hai to sUkSma vAyukAya kI rakSA ke lie hai yA bAdara vAyukAya kI rakSA ke lie ? uttara-sUkSma vAyukAya kI rakSA ke lie nahIM kintu bAdara vAyukAya ke jIvoM kI rakSA ke lie hai / sabhI arhanta aisA hI kahate hai " // 4 // Ajakala apane ko muni mAnane vAle koI-koI mukhavatrikA ke bA~dhane kA prazna-bhagavan! muMhapattIne artha zuM che? uttara-gautama! te hamezAM mukhapara bAMdhI rahe che. tethI te muMhapattI kahevAya che. prazna-zuM prayojanathI muMhapattI mukhapara bAMdhavI joIe? uttara-saMhapattI bAMdhavI te sAdhunuM svaliMga che e mATe, tathA vAyukAyanA vAnI 2kSA bhATe muMDapattI mAMdhe. (3) / prazna-bhagavana! agara vAyukAyanI rakSA mATe, muMhapattI che. te zuM sakSama vAyukAyanI rakSA mATe che. athavA bAdara vAyukAyanI rakSA mATe che? uttara-sUma vAyukAyanI rakSA mATe nahi paraMtu bAdara vAyukAyanA jInI rakSA mATe che. sarva ahaMnta e pramANeja kahe che. (4). Aja kAla pitAne muni mAnavAvALA keIka I mukhavastrikA bAMdhavAne niSa
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________ 708 AcArAGgasUtre mukhavastrikAvandhanaM svIkurvantyeva / uktaJca jinapratiziSyapUrNa bhadragaNikRtAtimuktakacaritre (zlokeSu 80-81-82 )- " athAnanyamukhastiSThan, purato nizvalAsanaH / prAbjalivaMdanadvAre, dadhAno mukhavatrikAm // 80 // ityAdi yAvat zrAvAsa zrutasyArtha - matimuktamunirmudA " // 2 // iti vikramasaMvatsare dvayazItyadhikadvAdazazata (1282 ) parimite pUrNabhadragaNinA viracito'yamatimuktakacaritranAdheyo granthaH, yasyAsmin vikramasaMvatsare dvayadhikadvisahasra (2002) parimite viMzatyadhikasaptazata (720) varSANi vyatItAni, itatha sphuTametadavagamyate mukhavastrikAbandhanaM sAdara parigRhItaM teSAmAcAryaistadanuyAyibhizca / niSedha karate hai / parantu unake AcArya mukhavastrikA bAMdhanA svIkAra karate hai / nipati ke ziSyapUrNabhadragaNiviracita 'atimuktakacaritra' (zloka 80-81-82 ). meM kahA hai: " para - padArthoM meM sukha na mAnane vAlA, nizcala Asana se sAmane hAtha joDakara mukha para mu~hapatI dhAraNa kiye hua atimuktaka munine zrutakA artha sunA // 80-82 // vikrama saMvata 1282 meM pUrNabhadra gaNine yaha atimuktakacaritra nAmaka graMtha likhA hai / isa saMvat 2002 taka use 720 varSa ho cuke haiM / isa se spaSTa jJAta hotA hai ki unake AcAryoMne aura unake anuyAyiyoMne mukhavastrikA kA bA~dhanA AdarapUrvaka aMgIkAra kiyA hai | kare che. parantu temanA AcArya mukhavastrikA AMdhavAnuM svIkAra kare che. jinapatinA ziSya pUrNa bhadragaNi-viracita ' atimuktakacaritra 'mAM kSeAka 80-81-82mAM kahyuM cheH para padArthomAM sukha nahi mAnavAvALA nizcala AsanathI sAme hAtha joDIne sukhapara suMhapattI dhAraNa karelA 'atimuktaka' munie zrutanA atha sAMbhaLye. 80-82 vikrama saMvat 1282mAM pUrNabhadra gaNie A atimukatakacaritra nAmanA graMtha lakhyA che. A savat 2002 sudhImAM tene 720 varSa vyatIta thaI cUkayAM che. ethI spaSTa jANamAM Ave che ke temanA AcArcIe ane temanA anuyAyioe sukhavakiA AMdhavAnuM AdarapUrvaka aMgIkAra karyu` che.
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 7 sU. 6 mukhavastrikAvicAraH 709 aparazca jinapatiziSya lava viracite sanatkumAracaritre sanatkumAraratIya-pUrvabhavika-'vikramayazo'-nRpavarNane bhihitam " mukhendurAjanmukhavastrikazca, ___ kathAsu lebhe virajA dvijodhaiH / niSevitaH pAntaniviSTarAja, ___ haMsIva vibhrAji saraH zriyaM yaH // 1 // " sanatkumAraH, tRtIyapUrvajanmani vikramayazo nAma nRpo'bhavad / sa ca paripadi dharmakathAzravaNArtha yathopaviSTastadvarNanaM kurvannAha " mukhendurAjanmukhavastrikazca " ityAdi / vyAkhyA-induriva mukhaM mukhenduH, mukhendau rAjantI mukhavastrikA yasya sa mukhendurAjanmukhavastrikaH, mukhoparinivaddhAtizuklavastravinirmitadedIpyamAnamukhavastrikaH / virajAH nirmalAntaH karaNaH, isake atirikta jinapati ke ziSya lavadvArA racita sanatkumAracaritra meM sanatkumAra ke tIsare pUrvabhavavartI vikramayaza nAmaka rAjA kA varNana karate hue kahA hai sanatkumAra apane tRtIya pUrvabhava meM vikramayaza nAmaka rAjA thA / vaha pariSad meM dharmakathA sunane ke lie jisa prakAra baiThA thA usakA varNana karate hue kahate hai-'mukhendu.' ityAdi / isakI vyAkhyA isa prakAra hai: jisake mukhacandra para mukhavatrikA suzobhita thI arthAt mukha ke Upara baMdhI huI, sapheda vastra kI banI huI mukhavastrikA se jisakA mukha zobhAyamAna ho rahA thA, jisakA antaHkaraNa nirmala thA aura jo dvijoM ke samUha se sevita thA aisA vikramayaza e sivAya jinapatinA ziSya lavadvArA racita sanakumAracaritramAM sanaskumAranA trIjA pUrvabhavavatta "vikamayaza" nAmanA rAjAnuM varNana karatA thakA kahe che ke - sanakumAra pitAnA trIjA pUrvabhavamAM vikramaza nAmanA rAjA hatA, te pariSadamAM (sabhAmAM) dharmakathA sAMbhaLavA mATe je pramANe beThA hatA tenuM varNana karatA thakA kahe che -'mukhendu.' tyAhi. menI vyAcyA mA pramANe cha jenA mukhacaMdra para mukhavajhikA suzobhita hatI, arthAta mukha upara bAMdhelI sapheda vastranI banelI mukhavastrikAthI jenuM mukha bhAyamAna thaI rahyuM hatuM, je antaHkaraNa nirmala hatuM, ane je dvijonA samUhathI sevita hatA, evA vikramaza nAmanA rAjA
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ 710 AcArAgasUtra dvijaudhaiH dvijasamUhainipevitaH, ya=vikramayazo nRpaH kathAsu-dharmakathApariSatsu zriyaM zobhAM lebhe prAptavAn / kimiva ? prAnte niviSTA rAjahaMsI yasya tat prAntaniviSTarAjahaMsi, vibhrAji-dedIpyamAnaM sara iva / __ yathA prAntaniviSTayA rAjahaMsyA vibhrAjamAnaM saraH zriyaM labhate tathA mukhoparinibaddhadedIpyamAnamukhavastrikayA vikramayazo nRpaH sadasi zriyaM labdhavAnityarthaH / ___ kareNa mukhavastrikAdhAraNe tu karatalAtamukhavastrikAyA dIptiH samAcchAditA syAt , kathaM tarhi '....rAjanmukhavastrikaH' ityatra 'rAjan '-padaprayogasaMsUcitamukhavastrikAgataprabhAyAH prakAzamAnatA tirohitA bhavet , tarhi rAjahaMsIprabhayA 'vibhrAjI' -ti sarovizeSaNena sAmyamapi na siddhayet / nAmaka rAjA dharmakathA kI pariSad meM zobhA ko prApta huA / kaisI zobhA ko prApta huA ? jaise jisake kinAre rAjahaMsI baiThI ho vaha tAlAva suzobhita hotA hai| jisake kinAre rAjahaMsI baiThI ho vaha tAlAva jaise zobhita hotA hai usI prakAra mukha para baMdhI huI aura dedIpyamAna mukhavatrikA se vikramayaza rAjA vyAkhyAnapariSad meM zobhita huaa| agara hAtha se mukhavastrikA pakaDI hotI to mukhavastrikA kI dIpti hathelI se chipa jAtI / aisI sthiti meM '....rAjanmukhavastrikaH' isa pada meM 'rAjana' zabda ke prayoga se makhavastrikA kI jo prabhA sUcita kI hai vaha prakAzamAna kaisI hotI ? phira to vaha chipI huI prabhA rahajAtI ! aura phira sarovara ke kinAre baiThI huI rAjahaMsinI kI upamA bho ThIka nahIM baiTha sktii| dharmakathAnI sabhAmAM zobhAne pAmyA che. kevI zobhAne pAmyA che? jemake jenA kinAre rAjahaMsI beThAM hoya te taLAva suzobhita thAya che. jenA kinAre rAjahaMsI beThAM hoya te taLAva jevI rIte sumita hoya che te pramANe mukha para bAMdhelI ane jhagamagATa zebhAyamAna mukhavastrikAthI vikrama rAjA vyAkhyA pariSa-(sabhA)mAM zobhatA hatA. athavA hAthathI mukhavastrikA pakaDI hote te te mukhavastrikAnI dIpti-prakAza thevIthA 5ta. mevI sthitimA 'rAjanmukhavastikaH' mA 54mA 'rAjan ' zabdanA prayogathI mukhavastrikAnI je prabhA-(prakAza) sUcita karI che, te prakAzamAna kevI rIte thAta? pachI te te DhakAelI jevI prabhA rahI jAta ane pachI sarevaranA kinAre beThelAM rAjahaMsInI upamA barAbara ghaTI zakata nahi
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi- TIkA adhya0 1 u. 7 sU. 6 mukhavastrikAvicAraH 711 apara sarasi rAjahaMsI yathA sarvathAsnAvRtA satI saraHzobhAM janayati tathA mukhatrikA nRpasya zriyaM karotIti tAtparya karatalena mukhavatrikAdhAraNe kathamapi nopapadyate / tasmAdetatsanatkumAracaritrapadyaM vikramayazonRpasya sadorakamukhavastrikAbandhana - mAsIditi suspaSTamAvedayati / aho ! mahIyAn mohamahimA yatsvakIyaguruvarANAM saMpradAyavAkyamapisamullaGghayanto navInA na kathaJcittrapante / vistaratastu jijJAsubhirdazavaikAlikasUtrasya matkRtAcAramaNimaJjUSATIkAyAM prathamAdhyayane vilokanIyam / isake atirikta -- jaise rAjahaMsinI bilakula ughADI hokara hI sarovara kI zobhA baDhAtI hai usI prakAra mukhavastrikA rAjA kI zobhA baDhAtI thI / yaha tAtparya hAtha se mukhavastrikA dhAraNa karane meM kisI bhI prakAra nahIM ghaTa sakatA / ataH sanatkukAracaritra kA yaha patha spaSTarUpa se prakaTa karatA hai ki - vikrama yaza rAjA ke mukha para DorAsahita mukhavastrikA baMdhI thI / aho ! moha kI mahimA mahAna hai, jisa ke prabhAva se Adhunika loga apane guruoM ke paramparA vAkya kA ullaMghana karate hue bhI lajjita nahIM hote / vistAra se samajhane kI icchA rakhane vAle merI racI huI dazavaikAlika sUtra kI 'AcAramaNimaMjUSA ' - TIkA ke andara pahale adhyayana meM dekha sakate hai / e sivAya-jevI rIte rAjasinI ekadama ughADI thaIneja sarAvaranI zAbhA vadhAre che, tevIja rIte mukhavastrikA rAjAnI zeAbhA vadhAratI hatI. A tAtpa hAthathI sukhavastrikA dhAraNa kare teA-athavA karavAthI keAI paNa prakAre banI zake nahi. e kAraNathI sanatkumAracaritranuM e padya spaSTarUpathI khatAvI Ape che ke:-~ vikramayaza rAjAnA sukhapara dorAsahita mukhavagnikA khAMdhI hatI. ahA! mAhunA mahimA mahAn che, jenA prabhAvathI Adhunika leAka peAtAnA gurunA paramparA vAkayanuM ullaMghana karatA paNa zaramAtA nathI. 8 vistArathI samajavAnI IcchA rAkhavAvALA, mArI racelI dazavaikAlikasUtranI AcAramaNimaMjUSA ' - TIanI aMdara pahelA adhyayanabhAM leI rADe che,
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 712 AcArAgasUtre __iti bravImi, iti-etatsarvaM bravImi-bhagavataH samIpe yathA zrutaM tathA kathayAmItyarthaH // sU0 6 // atha paDjIvanikAyArambhakaraNena karmavandho bhavatItyAha-ethapi. ityAdi / mUlametthaMpi jANa uvAdIyamANA, je AyAre Na ramaMti, AraMbhamANAviNayaM vayaMti, chandovaNIyA ajjhovavaNNa AraMbhasattA pakaraMti saMgaM // 50 7 // chAyAavApi jAnIhi upAdIyamAnAH, ye AcAro na ramante, AtmamANA vinaya vadanti, chandopanItA adhyupapannAH, ArambhasaktAH prakurvanti saGgam // sU0 7 // sudharmA svAmI kahate haiM-yaha saba bhagavAn ke samIpa jaisA sunA hai vaisA kahatA hU~ ! sU0 3 // ___ aba yaha kahate haiM ki-SaDjIvanikAya kA AraMbha karane se karmabaMdha hotA hai:'etthaMpi.' ityaadi| mUlArtha--vAyukAya ke viSaya meM bhI AraMbha karane vAle, karmoM se baddha hote haiM, aisA samajho / jo AcAra meM ramaNa nahIM karate Arambha karate hue bhI apane ko vinaya (cAritra) vAle mAnate hai, icchAnusAra calate hai, gRddha haiM aura Arambha meM Asakta haiM ve karmoM upArjana karate haiM / sU0 7 // sudharmA svAmI kahe che-A sarva bhagavAnanI samIpamAM jevuM sAMbhaLyuM che te 49 chu. // 6 // have e kahe che ke-SajIvanikAyano AraMbha karavAthI kamabaMdha thAya che'etyNpi.' tyAhi. mUlAI-vAyukAyanA viSayamAM paNa AraMbha karavAvALA, karmothI baddha thAya che e pramANe samaje. je AcAramAM smaNa karatA nathI, AraMbha karatA thakA paNa pitAne vinaya (cAritra) vALA mAne che, IcchAnusAra cAle che, gRddha che, ane AraMbhamAM mAsata cha, te bhAna japAna 42 che. // sU0 7 //
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcA racintAmaNi- TIkA adhya. 1 u. 7 sR. 6 pajIvanikAyArambhadopaH 713 TIkA atrApi = etasmina vAyukAye'pi, apizabdAt avaziSTe pRthivyAdicatuSke sthAvare kAye ca ye bhogalolupAH svArthavazagAH ArambhaM kurvanti, te upAdIyamAnAH = jJAnAvaraNIyAdikarmabhirbadhyamAnA bhavantItyevaM jAnIhi / 'ekajIvArambhapravRttaH zeSajIvanikAyArambhajanitakarmabhirvaddho bhavatItyevaM viddhIsyarthaH / ke punaH pRthivyAdyArambhakaraNena zeSajIvArambhajanyakarmabhirapi badhyamAnA bhavantIti jijJAsAyAmAha - 'ye AcAre na ramante iti / " - 'ye AcAre jJAnadarzanAdipaJcavidhAcAre na ramantena dhRtiM kurvanti, tAn karmabhirvadhyamAnAn jAnIhi / ke punarAcAre na ramante ? daNDizAkyAdayaH / kathametadvijJAyate ? iti jijJAsAyAmAha - ' ArabhamANA vinayaM vadanti ' TIkArtha - isa vAyukAya ke viSaya meM bhI - (api) zabda se pRthvI Adi anya sthAvaroM meM tathA trasaMkAya meM jo bhogoM ke lolupa aura svArthaparAyaNa hokara Arambha karate hai, ve jJAnAvaraNa Adi karmoM se baddha hote haiM, aisA samajho / tAtparya yaha hai ki - eka jIva ke Arambha meM pravRtti karane vAlA zeSa jIvanikAyoMke Arambha se utpanna hone vAle karmoM se bhI baddha hotA hai / aise kauna haiM jo pRthvI Adi eka kAyakA Arambha karake zeSa jIvanikAyoM ke Arambha se hone vAle kamadvArA baddha hote hai ? isa kA samAdhAna karane ke lie kahate hai - 2 jo jJAnAcAra darzanAcAra Adi pA~ca AcAroM meM sthira nahIM hote unheM karmabaMdha hotA hai, aisA jAno / AcAra meM kauna sthira nahIM hote ? daNDI tathA zAkya Adi / yaha kaise jJAta huA ? isake uttara meM kahate haiM - ve pRthvIkAya Adi kI virAdhanA 2 TIkA A vAyukAyanA viSayamAM paNa 'api' zabdathI pRthvI Adi anya sthAvAmAM tathA trasakAyamAM je bhAgeAnA lAlacu ane svA parAyaNa thaIne AraMbha kare che. te jJAnAvaraNa Adi karmAMthI addha thAya che. e pramANe samajo. tAtpaya e che ke-eka jIvanA ArabhamAM pravRtti karavAvALA mAkInA jIva- nikAyAnA AraMbhathI utpanna thavAvALA karmothI paNa baddha thAya che. evA keANu che ke je pRthvI Adi eka kAyanA AraMbha karIne mAkInA jIva- nikAcAnA ArabhathI thanArA karmodvArA thAya che? tenuM samAdhAna karavA mATe kahe cheHje jJAnAcAra-darzAnAcAra Adi pAMca AcAramAM sthira nathI thatA tene kaandh thAya che, the prabhAhI lo AcAramAM kANu sthira nathI rahetA ? daDI ane zAkaya Adi, e kevI rIte jANyu ? tenA uttaramAM kahe cheH-te pRthvIkAya AdinI virAdhanA pra. A.-90 - .
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________ 714 AcArAGgasUtre iti / ArabhamANAH pRthivyAdIn pIDayanto'pi vinayaM = karmaNAM vinayAd vinayaH saMyamastaM, vadanti == 'vayameva saMyami sevanaparAH ' iti niHzaGka nigadantItyarthaH / nanu svAtmAnaM saMyaminaM manyamAnAste kasmAtpRthivyAdijIvahiMsanaparAH 1 iti jijJAsAyAM hetugarbhavizeSaNapadadvayamAha-'chandopanItAH ' ' abhyupapannAH ' iti / chandopanItAH 'chandaH svAbhiprAyaH tenopanItAH svatantrAH zAstravirUddha vicArazIlA ityarthaH / tathA yadvA chandaH - abhiprAyaH = icchA, viSayAbhilApastenopanItAH, 'abhyupapannAH, ' adhi=adhikam atizayena upapannAH = tadgatacittAH viSayasaMniviSTacittAH viSayabhogArthamAturA ityarthaH / yatazchandopanItA abhyupapannAzca tasmAtte pRthivyAdIn vihiMsantIti bhAvaH / evaM pRthivyAdihiMsanena punaH karmabandhaM prApnotItyAha - ' ArambhasaktAH' ityAdi / ArambhaH = sAvadyavyApAraH, karate hue bhI apane Apako nizzaka hokara saMyamI kahate haiM / ve yaha mAnate haiM ki hama hI saMyama kA sevana karane meM tatpara haiM / * ve loga apane Apako saMyamI mAnate hue bhI pRthvIkAya Adi ke jIvoM kI hiMsA meM tatpara kyoM hote haiM ? aisI jijJAsA hone para do vizeSaNa kahate haiM, jina meM hetu chipA hai'chandopanIta ' aura 'adhyupapanna' chanda kA artha hai-apanA abhiprAya, usase svataMtra arthAt zAstra se viruddha vicAra karane vAle / athavA chanda kA artha icchA hai / kahA~ viSayabhogoM kI abhilASA ko chanda kahA hai, usa meM jo svataMtra hoM / tathA adhyupayanna arthAt viSayoM meM atyanta Akhakta-viSayabhogoM ke lie Atura | tAtparya yaha hai ki - chandopanIta aura adhyupapanna hone ke kAraNa ve pRthvI Adi kI hiMsA karate haiM aura karmoM kA baMdha karate haiM / Arambha karavA chatAMya paNa pAte-peAtAne niHzaMka thaIne saMyamI kahe che. te evuM mAne che ke "ame Nu saMyamanuM sevana karavAmAM tatpara chIe. te leAka peAte-peAtAne saMyamI mAnatA thakA paNa pRthvIkAya AdinA jIvAnI hiMsAmAM tatpara zA mATe hAya che? evI jIjJAsA thatAM e vizeSaNa kahe che jemAM hetu chupaaye| che 'chandopanIta' bhane 'adhyupapanta' 'chan' no artha che potAnA aliprAya tenAthI svataMtra arthAt zAstrathI virUddha vicAra karavAvALA, athavA chandanA arthe icchA che. ahiM viSayabhAgAnI abhilASAne chanda kahela che. temAM je svataMtra hAya. tathA adhyupapanna arthAt viSayeAmAM atyanta Asakata-viSayabhAgA mATe Atura, tAtparya e che ke chandopanIta ane adhyupapanna hovAnA kAraNe te pRthvI AdinI hiMsA kare che ane karmonA baMdha kare che. AraMbha arthAt sAvadha vyApAramAM pravRtta puruSa jJAnAvaraNIya
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAracintAmaNi -TIkA adhya. 1 u. 7 0 7 paDjIvanikAyArambhadoSaH 715 tatra saktAH=pravRttAH, saGga=sajyante zliSyante jIvA aneneti saGgaH = jJAnAvaraNI - yAdikaM karma taM saGgaprakurvanti = samutpAdayanti / evaM SaDjIvanikAyArambhakAriNaH khalu karmabandhanaparAdhInatAM samupetya janmajarAmaraNeSTa viyogA niSTasaMyogepsitA'siddhivividhavyAdhijanitaduHkha saMkuleghoratarasaMsAradAvAnale punaH punaH svAtmAnamindhanIkurvantIti bhAvaH / sU0 7 // atha yastu pRthivyAdiSaDjIvanikAyArambhakaraNAdvinivRttaH sa eva munirbhavatIsyuddezArthamupasaMharannAha - ' se vasumaM. ' ityAdi / mUlam -- se vasumaM savvamaNNAgayapaNNANeNaM appANeNaM akaraNijjaM pAvaM kammaM No aNNesi // sU0 8 // chAyA sa vasumAn sarvasamanvAgataprajJAnena AtmanA akaraNIyaM pApaM karma no anveSayet // sU0 8 // arthAt sAvadya vyApAra meM pravRtta jJAnAvaraNIya Adi karmoM ko UpArjana karate hai / isa prakAra SaDjIvanikAya kA Arambha karane vAle karmabandhana ke adhIna hokara janma maraNa, iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, iSTa kI asiddhi tathA vividha prakAra kI vyAdhiyoM se utpanna hone vAle duHkhoM se vyApta, ghoratarasaMkhArarUpI dAvAnala meM apane AtmA ko IMdhana banAte haiM | sU0 7 // jo pRthvI Adi SaDjIvanikAya ke Arambha se nivRtta hai vahI muni hotA hai; isa uddeza ke artha kA upasaMhAra karate hue zAstrakAra kahate haiM: - ' se vasumaM.' ityAdi / mUlArtha - vahI vasumAn hai (samyaktva - cAritravAn samyagdRSTi hai) jo yathArtha padArthoM ko jAnanevAle jJAnAtmA se pApa ko akaraNIya samajhakara nahIM karatA hai | sU0 8 // Adi karmAnuM upArjana kare che. A pramANe SaDthavanikAyanA AraMbha karavAvALA karmabandhane AdhIna thaIne 4nbhu, 4rA, bharaNu, chaSTaviyoga, aniSTasaMyoga, charachesI vastunI saprApti, tathA vividha prakAranI vyAdhiothI utpanna thanArAM du:khAthI vyApta, gheAratara saMsArarUpI hAvAnasabhAM potAnA AtmAne dhana-(aNatayu35) manAve che. // sU0 7 // je pRthvI Adi SaDthavanikAyanA ArabhathI nivRtta che teja muni heAya che, 2mA uddezanA artht| upasa hAra arIne zAstrara uDe che:-' se vasumaM.' tyAhi. mUlA teja vasumAv che (samyaktva-cAritravAn samyagdaSTi che) je yathArtha padArthone jANavAvALA jJAnAtmAthI pApane akaraNIya (karavA ceAgya nathI evuM) samajIne karatA nathI. sU. 8 / /
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________ 716 AcArAgasUtre - TIkA___ yastu paDjIvanikAyArambhanivRttyA saMyamapAlanaparAyaNaH, sa vamumAna , dvividhAni hi vasUni santi dravyabhAvabhedAt , tatra dravyavasUni-muvarNAdIni, bhAvavasani-samyaktvAdIni, atra bhAvavasutAtparyako vasuzabdaH, tAni vasUni yasya yasmin vA santi sa vasumAnityarthaH, sarvasamanvAgataprajJAnena=sarvANi samanvAgatAni prajJAnAni yasyAtmanaH sa sarvasamanvAgataprajJAna yathAvasthitaviSayagrAhisarveviSayakajJAnavAna , tena / yadvA-sarveSu dravyaparyAyepu samanvAgata-samyamAptaM tattadviSayamAkalayya sarvadravyaparyAyagataM prajJAnaM yasya sa sarvasamanvAgatamajJAnaH, tena, AtmanA, akaraNIyam akartayans , aihikapAralaukikasukhavighAtakatvAdanAcaraNIyam , iti matvA, pApaM karmaprANAtipAta-mRpAvAdA-dattAdAna-maithuna-parigraha-krodha-mAna-mAyA-lobha-rAga-dveSa TIkArtha-jo puruSa SaDjIvanikAyasaMbaMdhI Arambha kA tyAga karake saMyama ke pAlana meM tatpara hotA hai vahI vasumAn haiM / vasu ke do bheda haiM-(1) dravyavasu aura (2) bhAvavasu / svarNa Adi dhana dravyavasu kahalAtA hai, aura tapa saMyamAdirUpa Rddhi ko bhAvavasu kahate hai / yahA~ 'vasu' zabda se bhAvavasu hI samajhanA cAhie / vasu jise prApta ho vaha vasumAna hai, arthAt samyaktva Adi se yukta purupa vasumAn kahalAtA hai / ___ jo vastu jaisI hai use usI rUpa meM jAnane vAlA sarvagrAhI jJAna 'sarvasamanvAgata prajJAna' kahalAtA hai / athavA samasta dravyoM aura paryAyoM ko yathArtharUpa se jAnane vAlA jJAna 'sarvasamanvAgata prajJAna' kahalAtA hai| aise jJAnarUpa AtmA se pApa ko isa loka tathA paralokasaMbaMdhI sukhoM kA ghAtaka hone se akartavya samajhakara (1) prANAtipAta (2) mRSAvAda (3) adattAdAna (4) maithuna / (5) parigraha (6) krodha, (7) mAna (8) mAyA (9) lobha TIkA-je purUSa SaDUjIvanikAyasaMbaMdhI AraMbhane tyAga karIne saMyamanA pAsanamA tat52 thAya che. te vasumAn (sabhyaSTi ) che. vasunA meM le che. (1) drvyvasu ane (2) bhAvavasu, suvarNa Adi dhana dravyavasu kahevAya che. ane samyaktva Adi jaya Rddhine bhAvavasu kahe che. ahiM "vasu zabdathI bhAvavasu ja samajavuM joIe. vasu jene prApta hoya te vasumAn che. arthAt samyaktva AdithI yukta purUSa vasumAna kahevAya che. je vastu jevI che tene tevA rUpamAM jANavAvALA sarvagrAhI jJAna "sarvasamanhAgata prajJAna, kahevAya che. athavA samasta drA ane paryAne yathArtha rUpathI jANavA vALuM jJAna "sarvasamanvAgata prajJAna kahevAya che. evA jJAnarUpa AtmAthI pApane A leka tathA paraloka-saMbaMdhI sukhanuM ghAtaka hovAthI akartavya samajIne (1) prANAtipAta, (2) bhRSApA, (3) mahattahAna, (4) bhaithuna, (5) pariyaDa, (6) 14, (7) bhAna,
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________ AMcAracintAmaNi-TIkA adhya. 1 u. 7 su. 8 vAyuvirAdhanAparihAraH 717 -kalahA'bhyAkhyAna-paizunya-paraparivAda-ratyarati-mAyAmRpA-mithyA-darzanazalyAbhidhAnamaSTAdazaprakAraM nAnveSayet na svayaM kuryAt, na cAnyaiH kArayet, na cAnyaM kurvANamanumodayedityarthaH / yo'yamAtmA svakIyaprajJAnena sarvadravyaparyAyasamAkalanayogyatAM dhArayati, yena ca mokSamArgAvalambanataH zivapadamapi zakyate gantum, tasyAtmanaH punaradhaHpatanakAritvAt pApaM karma sarvathA parityAjyamiti vibhAvya SaDjIvanikAyArambhakaraNAsarvathA vinivartitavyamiti bhAvaH / / sU08 // SaDjIvanikAyArambhasya sarvathA parihAra eva munitvaM prApayatItyAha--'taM pariNAya.' ityaadi| taM pariNAya mehAvI NevasayaM chajjIvanikAyasatthaM samAraMbhejjA .Neva'NNehiM chajjIvanikAyasatthaM samAraMbhAvejjA, NevaNNe chajjIvanikAyasatthaM - (10) rAga (11) dveSa (12) kalaha (13) abhyAkhyAna (14) paizunya (15) paraparivAda (16) rati-arati (17) mAyA-mRSA aura (18) mithyAdarzanarUpa aThAraha prakAra kA pApa jo svayaM nahIM karatA hai, dUsaro se nahIM karAtA hai aura dUsare karane vAle kA anumodana nahIM karatA hai vahI puruSa vasumAn hai| ' tAtparya yaha hai ki-jo AtmA apane prajJAna se samasta dravyoM aura paryAyoM ko bhalI bhAMti jAnane kI yogyatA dhAraNa karatA hai aura jo mokSa-mArga kA Azraya lekara muktipada bhI prApta kara sakatA hai usako 'AtmA kA adhaHpatana karane vAle pApakRtya sarvathA tyAjya hai' aisA vicAra karake SaDjIvanikAya ke AraMbha se virata ho jAnA cAhie ||suu0 8 // 1 SaTkAya ke AraMbha kA tyAga hI sAdhutA prApta karAtA hai, yaha bAta Age kahate hai:-'taM pariNNAya.' ityAdi / (8) bhAyA, (6) , (10) 21, (11) dveSa, (12) 413, (13) 2masyAbhyAna, (14) zunya, (15) 52parivAha, (16) 2ti-mati, (17) bhAyA-bhUSA mana (18) mithyAdarzanarUpa aDhAra prakAranAM je pApa tene pote karatA nathI, bIjA pAse karAvatA nathI, ane bIjA karavAvALAne anumodana ApatA nathI. teja purUSa vasumAn che. tAtparya e che ke -je AtmA potAnA prajJAnathI samasta dravyo ane paryAne rUDI rIte jANavAnI yogyatA dhAraNa kare che, ane je mekSamAgane Azraya laIne muktipada paNa prApta karI zake che, tene, "AtmAnuM adhaHpatana karanArAM pApakRtya sarvathA tyAjya che? e vicAra karIne SajIvanikAyanA AraMbhathI nivRtta thaI javuM joIe. sU0 85 SaDUkAyanA AraMbhano tyAgaja sAdhutA prApta karAve che. e vAta AgaLa kahe che - 'taM pariNNAya.' tyAdi.
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________ 718 AcArAGgamatre samAraMbhaMte samaNujANejjA / jassete chajjIvanikAyasatthasamAraMbhA pariNAyA bhavaMti, se hu muNI pariNAyakamme-tti vemi // sU0 9 // ||sttmo uddeso samatto // 1 // 7 // / AyArasutte paDhamajjhayaNaM samattaM // 1 // chAyAtat parijJAya medhAvI naiva svayaM SaDjIvanikAyazastraM samArabheta, naivAnyaiH SaDjIvanikAyazastraM samArambhayet, naivAnyAn SaDjIvanikAyazastraM samArabhamANAn samanujAnIyAt / yasyaite SaDjIvanikAyazastrasamArambhAH parijJAtA bhavanti sa khalu muniH parijJAtakarmA, iti bravImi // sU0 9 // // satpama uddezaH samAptaH // 17 // // AcArasUtre prathamAdhyayanaM samAptam // TIkAtat-paDjIvanikAyArambhaNaM, parijJAyajJaparijJayA 'karmabandhasya kAraNaM bhavatIti buddhvA medhAvI heyopAdeyavivekanipuNaH, naiva svayaM SaDjIvanikAyazastra samArabheta / anyairnaiva samArambhayet-naiva prayojayet / anyAn SaDUjIvanikAyazastraM samArabhamANAn naiva samanujAnIyAt naivAnumodayet / yasyaite SaDjIvanikAyazastrasamArambhAH-paDUjIvanikAyAnAM zastraiH mUlArtha--yaha bAta jAnakara buddhimAn puruSa SaDjIvanikAyasaMbaMdhI zastra kA samAraMbha na kare, dUsaroM se SaDjIvanikAyasaMbaMdhI zastra kA samAraMbha na karAve, aura SaDjIvanikAyasaMbaMdhI zastra kA samAraMbha karane vAloM kA anumodana na kare / SaDjIvanikAyasaMbaMdhI AraMbha ko jo baMdha kA kAraNa jAna letA hai, vahI muni hai aura vahI parijJAtakarmA hai| aisA maiM kahatA huuN||suu0 8 // TIkArtha-ghaDjIvanikAya ke Arambha ko jJaparijJA se karmabaMdha kA kAraNa jAnakara heya-upAdeya kA viveka rakhane vAlA puruSa SaDjIvanikAya ke zastra kA svayaM Arambha na kare, dUsaroM se na karAve aura Arambha karane vAloM kI anumodanA na kre| SaDjIvanikAyasaMbaMdhI jo zastra pahale batalAye jA cuke haiM unake dvArA SaDjIvanikAya ko mUlAtha-e vAta jANIne buddhimAna purUSa SaDUjIvanikAyasaMbaMdhI zastrane samAraMbha kare nahi, bIjA pAse SaDUjIvanikAyasaMbaMdhI ane samAraMbha karAve nahi, ane SaDUchavanikAyasaMbaMdhI zastrane samAraMbha karavAvALAne anumodana Ape nahi jIvanikAyasaMbaMdhI AraMbhane je baMdhanuM kAraNa jANI le che. teja muni che, ane tara parijJAtI che. huM chuH ||suu0 8 // TIkAtha-SaDUchavanikAyanA AraMbhane jJaparijJAthI karmabaMdhanuM kAraNa jANIne hayuupAdeyane viveka rAkhavAvALA purUSa SaDUchavanikAyanA zastrane pite AraMbha kare nahi, bIjA pAse karAve nahi, ane AraMbha karanArane anumodana Ape nahi , pahajIvanikAcasaMbaMdhI je zastra prathama batAvI ApyAM che. tenA dvArA pahajhavanikAyane
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAracintAmaNi-TIkA adhya0 1 u.7 sU. 9 upasaMhAraH 719 svasvazastraiH samArambhAH pIDAkarasAvadhavyApArAH parijJAtA:-jJaparijJayA bandhakAraNatvena viditA, pratyAkhyAnaparijJayA ca parihatA bhavanti sa eva parijJAtakarmA trikaraNatriyogaiHH parivarjitasakalasAvadhavyApAraH, munirbhavati / iti etat sarvam , bravImi-bhagavataH samIpe yathA zrutaM tathA kathayAmi // sU0 9 // // ityAcArAgasUtre AcAracintAmaNiTIkAyAM zAstraparijJAkhye prathamAdhyayane saptamodezaH sampUrNaH // 1-7 // pIDA pahu~cAne vAle sAvadha vyApAroM ko jJaparijJA se karmabaMdha kA kAraNa jAnakara pratyAkhyAnaparijJA se tyAga detA hai vahI puruSa tIna karaNa auna tIna yoga se sAvadha vyApAroM kA tyAgI muni hotA hai / yaha saba bhagavAn ke mukhAravinda se jaisA maiMne sAkSAt sunA hai vaisAhI kahatA hU~ / / sU0 9 // // iti zrI AcArAgasUtrakI AcAracintAmaNiTIkA ke hindI-anuvAdameM prathama adhyayanakA sAtavA uddeza sampUrNa // 1 // pIDA pahoMcADavAvALA sAvadya vyApArane je jJaparissAthI karmabaMdhanuM kAraNa jANIne pratyAkhyAna parijJAthI tyajI de che, te purUSa traNa karazuM ane traNa bhegathI sAvadya vyApArane tyAgI muni hoya che. A sarve bhagavAnanA mukhAraviMdathI jevuM meM sAkSAt sAlaNyuM chetage 3I chu.|| suu08|| dhatizrImAyArAgasatranI 'AcAracintAmaNi' AnA zubhatI anupAmA cAracintAmaNi' ASTORIES prathama adhyayananI sAtabhA deza sampUNa. // 1-7 // -
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________ 720 - AcArAgasUtre Adhe cAdhyayane prarUpitamidaM saMsAracakre'nizaM, bhrAmyan dikSu vidikSu gacchati tatazcAtmA samAgacchati / ityevaM kathita mahI-jala-zikhi-prANa-dramANAM tathA, ___ jIvatvaM trasa-kAyikasyacatadArambhe parijJA'pi ca // 1 // iti zrI-vizvavikhyAta-jagahallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhApAkalita lalitakalApAlApaka-pravizuddhagadyapadyanaikagranthanirmAyaka-vAdimAnamardakazrIzAhachatrapati-kolhApurarAjapradatta-'jainazAstrAcArya ' padabhUSitakolhApurarAjaguru-vAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrIghAsIlAlabati viracitAyAm AcArAgasUtrasyA'cAracintA maNiTIkAyAM zastraparijJAkhyaM prathamamadhyayanaM saMpUrNam // 1 // . . . prathama adhyayana meM yaha nirUpaNa kiyA gayA hai ki AtmA saMsAra cakra meM paDakara nAnA dizAoM meM aura nAnA vidizAoM meM nirantara bhramaNa karatA rahatA hai / sAtha hI pRthvI, apa, teja, vAyu vanaspati aura, trasa kI sacittatA bhI siddha kI gaI hai, aura unakI Arambha karane meM parijJA bhI pradarzita kI gaI hai // 1 // // iti zrI-AcArAgasUtrakI 'AcAracintAmaNi' TIkA ke, hindI anuvAda meM 'zastraparijJA' nAmaka prathama adhyayana sampUrNa // 1 // prathama adhyayanamAM e nirUpaNa karavAmAM AvyuM che ke -AtmA saMsAracakramAM paDIne aneka dizAomAM ane aneka vidizAomAM nirantara bhramaNa karatA rahe che. sAtheja pRthvI, apa, teja, vAyu, vanaspati ane vyasanI sacittatA paNa siddha karI che. ane tene AraMbha karavAmAM parijJA-viveka paNa pradarzita karela che. !! 1 ll ||dhti zrI mAyArAgasUtranI 'AcAracintAmaNi' TAna gumarAtI manuvAhamA 'zastraparijJA' nAmarnu prathama adhyayana sampUrNa // 1 //
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAtAonI nAmAvalI * - - ' ' E Adya murabbIzrI, murabbIzrI, sahAyaka membara tathA membaranI yAdI - - - = = = = = = = gAmavAra kakkAvArI lISTa = = . tA. 18-10-44 thI tA. 28-2-18 sudhImAM dAkhala thaela membare. (250 thI ochI rakama A yAdImAM sAmela karI nathI.) che zrI akhila bhArata the.sthA. jaina zAstroddhAra samiti gareDIA kuvA reDa - grIna loja pAse rAjakeTa.
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdyamurakhkhIzrIe-4 ( echAsA echI rUA. 5000 nI rasa ApanAra) nakhara nAma gAma rUpiyA 1 zeTha zAntIlAla maMgaLadAsabhAI jANItA mIlamAlIka amadAvAda 10000 2 zeTha harakhacaMda kAlIdAsabhAI vArIyA. hA. zeTha lAlacaMdabhAI, jecaMdabhAI nagInabhAI, vRjalAlabhAI, tathA vadhrumadAsabhAI bhANuvaDa 6000 kAThArI jecaMdabhAI ajarAmara hA. harageAvIdabhAI cadabhAI 3 4 zeTha dhArazIbhAI jIvanabhAi 1 vakIla jIvarAjabhAI vamAna koThArI hA. kahAnadAsabhAI tathA veNIlAlabhAI rdozI prabhudAsa mULajIbhAI ra mhetA gulAmacaMda pAnAcaMda mukhIzrIe-22 ( ochAmAM echI rUA. 1000 nI rakama ApanAra ) 4 sva. pitAzrI chaganalAla zAmaLadAsanA smaraNArthe hai. bhAvasAra bhAgIlAla chaganalAla . 5 mhetA mANekalAla amulakharAya saMghavI pItAmbaradAsa gulAmacaMda chu, zeTha zAmajIbhAI velajIbhAI vIrANI 8 nAmadAra ThAkara sAheba lakhadhIrasa DhujI mahAdura 9 zeTha laheracaMda kuMvarajI hA. zeTha nyAlacaMda vaheca 10 zAha chaganalAla hemacaDha vasA hA, mAhanalAlabhAI tathA metIlAlabhAI 11- zrI sthAnakavAsI jaina sagha 12 zvetA sAma tulasIdAsa tathA temanAM dharmapatni . sau. maNIgaurI maganalAla rAjakATa parapa1 seAlApura 5001 13, zvetA pApaTalAla mAvajIbhAi 14 _dezI kapuracaMda amarIM hA. dalapatarAmabhAi 15 magaDI jagajIvanadAsa ratanazI '' jetapura 3605 rAjATa 3604 3289nA 27 amadAvAda 351 ghATakIpara 350 jAmanagara 3101 zakATa 2500 mArI 2000 siddhapura 2000 sumai 2000 mArI 1963 ratalAma 1500 jAmajodhapura 1301 1002 ,, dAmanagara 1002
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 zeTha AtmArAma mANekalAla amadAvAda 1001 17 zeTha mANekalAla bhANAjIbhAI pArama dara 18 zrImAna caMdrasiMhajI mhetA ( relve menejara sAheba) kalakattA 19 mhetA sAmacaMda neNasIbhAi (karAMcIvAlA ) zAha harIlAla aneAdabhAI 20 21 kADhArI chabIladAsa harakhacaMdabhAI 22 kADhArI raMgIladAsa harakhacaMdabhAI sahAyaka membarA-36 (ochAmAM AchI rUA. 500 nI rakasa ApanAra) 1 zAha raMgajIbhAi mAhanalAla 2 meAdI kezavalAla harIcaMdna 3 zrI sthAnakavAsI jaina sadha hA. zeTha jhuMjhAbhAI velasIbhAi 4 zeTha narAttamadAsa eghaDabhAi 5 zeTha ratanazI hIrajIbhAi hA. gAradhanadAsabhAi huM khATavIyA gIradhara pramANaMda hA. amIcaMdabhAi cha mAramIvALA saMdhavI devacaMda neNazIbhAi tathA temanA dharmapatni a. sau. maNIbAi taraphathI hA. muLacaMdra devacaMda (karAMcIvALA) 8 vArA maNIlAla pepaTalAla gAsaLIyA harIlAla lAlaca tathA a. sau. caMpAbena geAsaLIyA 10 zeTha premacaMda mANekacaMda tathA a. sau. samaratabena 1001 1001 mAramI 1001 khabhAta 1001 sumaI 1000 sihAra 1000 11 zeka izvaralAla purUSAtamadAsa 12 zeDha caMdulAla chaganalAla 13 zAhe zAntIlAla mANekalAla 14 zeTha zIvalAla DaMmarabhAi (irAcIvALA ) 15 kAmadAra tArAcaMda pApaTalAla dhArAjIvALA 16 zvetA mAhanalAla kapuracaMda 17 zeTha gAvIdajI pepaTabhAi 18.zeTha rAmajIbhAi zAmajI vIrANI anaMdAvAda sAmaramatI 750 vaDhavANu zahera jorAvaranagara 700 jAmajodhapura 555 khAkhIjALIA 527 malADa amadAvAda ( rAjasItApuravALA ) amadAvAda amadAvAda 751 750 511 102 102 502 amadAvAda 501 amadAvAda 501 amadAvAda 501 lImaDI 501 rAjakeTa 500 gujaphATa 500 rAjakoTa 500 rAjakeTa 501
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 sva. pitAzrI naMdAjInA smaraNArca hA. veNIcaMda zAntIlAla ( jAnuAvALA ) 20 zrI sthAnakavAsI jaina saMgha hA. zeTha ThAkarazI 21 zeTha tArAcaMdajI pukharAjajI zrI sthAnakavAsI jaina saMgha 22 150 zeTha zeSamajI jIvarAjajI "" 125 anarAjajI lAlajI 125 dhuDacaMdajI rUpacaMdajI 100 degaDumalajI cAMdamalajI 500 23 mhetA mULacaMda rAghavajI hA. maganalAlabhAi tathA dula bhajIbhAI dhrAphA 500 24 zeTha harakhacaMda purUSAttama hA. indukumArabhAi cAravAha 501 25 zeTha kesarImalajI vasatImalajI gugalIyA . rANAvAsa 501 26 sthA. jainasaMgha hA. bATavIyA amIcaDha gIradharabhAI khAkhIjALIA 501 27 zeTha khImajIbhAI bAvAbhAI 30 31 hA. kulacaMdabhAi, nAgaradAsabhAI tathA jamanAdAsabhAI muMbaI 501 28 zeTha maNIlAla mAhanalAla DagalI hA. muLajIbhAi maNIlAla mua 501 sva. kAMtIlAlabhAinA smaraNArthe hA, zeThe khAlacaMda sAkaracaMda muMbaI 501 kAmadAra ratIlAla durlabhajI ( jetapuravALA ) 29 zAhe jayaMtIlAla amRtalAla 32 veArA maNIlAla lakSmIcaMda 33 zeThe gulAmacaMda bhudarabhAI 34. mahAna tyAgI mena dhIrajakuMvara cunIlAla mhetA 35 zrI sthAnakavAsI jainasoMdha . 36 meghanagara karasanajI thAnagaDha aura gAmAda aura gAmAda zrI maganalAla chaganalAla zeTha ! 5 1 zeThe gIradharalAla karamacaMda 2 3 * 316 membarAnuM gAmavAra lIsTa asadAvAda tathA parA zeTha TAlAla vakhatacaMda haste phakIracaMdabhAI zAhe kAntIlAla trIbhAvanadAsa zAhe pAcAlAla pItAmbaradAsa zAhu pepaDhalAla mAhanalAla 501 500 500 500 mukhaI 501 zIva 501 zIva 501 khArADa 501 501 dhrAphA 501 501 bhANavaDa rAjakATa 251 251 251 ra51 51
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 zeTha premacaMda sAkaracaMda 250 7 zAha ratIlAla vADIlAla 251 8 zeTha lAlabhAI maMgaLadAsa 251 9 sva. amRtalAla vardhamAnanA samaraNArthe haste kAnajIbhAI amRtalAla desAI 251 10 bhAvasAra bhegIlAla jamanAdAsa (pATaNavALA) 251 11 zAha naTavaralAla caMdulAla 251 zAha narasiMhadAsa triIbhavanadAsa 251 13 zrI zAhapura darIyApurI AThakaTI sthA. jaina upAzraya hA. vahIvaTakartA zeTha IzvaralAla purUSotamadAsa 256 14 zrI chIpALa darIyApurI ATha TI sthA. janasaMgha hA, caMdulAla amRtalAla 251 15 zAha cInubhAI bAlAbhAI C/o zAha bAlAbhAI mahAsukharAma 251 16 zAha bhAIlAla ujamazI 251 17 zrI sukhalAla DI. zeTha hA. De. ku. sarasvatIbena zeTha 251 18 zrI saurASTra sthA. jainasaMgha ha. zAha kAntIlAla jIvaNalAla 251 19 medI nAthAlAla mahAdevadAsa 251 20 zAha mehanalAla trIkamadAsa 251 21 zrI chakeTI sthA. jainasaMgha ho. zAha picalAla pItAmbaradAsa 251 22 zeTha popaTalAla haMsarAjanA smaraNArthe hA. zeTha bAbulAla pipaTalAla ra51 ra3 dezAI amRtalAla vardhamAna bApodarAvALA hA. bhAIlAla amRtalAla desAI 251 24 zAha navanItalAla amulakharAya 251 zAha maNIlAla AzArAma 251 26 zAha cInubhAI sAkaracaMda 27 zAha varajIvanadAsa umedacaMda 251 28 zAha rajanIkAnta kasturacaMda 251 ra9 saMghavI jIvaNalAla chaganalAla (sthA. jaina) 251 30 zAha zAMtilAla mohanalAla dhAMgadhrAvALA 251 31 a. sau. bena ratanabAI nAcA hA. zAha dhulAi caMpAlAlajI rapa1 3ra zAha harilAla jeThAlAla bhADalAvALA 251 33 zrI sarasapura darIyApurI AThekeTI sthA. jaina upAzraya hA. bhAvasAra bhegIlAla chaganalAla 251 34 zeTha pukharAjajI samatIrAmajI sAdaDIvALA 251 - 35 zeTha lAlacaMda mIzrIlAla 251 251
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 251 251 36 sva. pitAzrI javAharalAlajI tathA pUjya cAcAjI hajAramalajI baraDIyAnA smaraNArthe hA. mULacaMda javAharalAla 37 sva. bhAvasAra babAbhAI (maMgaLadAsa) pAnAcaMdanA smaraNArthe hA. temanA dharmapatni purIbena 38 sva. pitAzrI ravajIbhAI tathA sva. mAtuzrI mULIbAInA smaraNArthe ha. kAlabhAI ThArI 301 bhAvasAra kezavalAla maganalAla 251 40 zAha kezavalAla nAnacaMda jAkhaDAvALA hA. pArvatIbena 251 41 zAha jItendrakumAra vADIlAla mANekacaMda rAjasItAparavALA (sAbaramatI) 251 42 zrI sthA. jainasaMgha (sAbaramatI) 250 43 bIpInacaMdra tathA umAkAMta cunIlAla pANI (rANapuravALA) 301 amalanerA 1 zAha nAgaradAsa vAghajIbhAI 251 2 zrI sthA. jainasaMgha hA. zAha gAMDAlAla bhIkhAlAla ANaMda 1 ramaNIkalAla e, kapAsI hA. manasukhalAlabhAI 251 Asanasela 1 bAvIsI maNIlAla catrabhujanA smaraNArthe temanAM dharmapatni maNIbAI taraphathI hA. rasIkalAla, anIlakAMta, vidarAya. ATakeTa 1 zAha cunIlAla nAraNajI udepura 1 zeTha motIlAlajI raNajItalAlajI hIMgaDa 251 2 zeTha maganalAlajI bAgaTecA 251 3 a.sau. bahena caMdrAvatI te zrImAna bahetalAla nAharanAM dharmapatni hA. zeTha raNajItalAlajI hIMgaDa 256 4 sva. zeTha kALalAlajI loDhAnA smaraNArthe hA. zeTha delatasiMhajI leDhA 251 5 sva. zeTha pratApabhalajI sAkhalAnA smaraNArthe hA, prANalAla hIrAlAla sAkhalA 251. 301 s pyr 251
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 251 251 251 6 pUjya pitAzrI motIlAlajI mahetAnA samaraNArthe ha. raNajItalAlajI motIlAlajI mahetA 7 chaganalAlajI bAgacA umaragAvaroDa 1 zAha mohanalAla pipaTalAla pAnelIvALA upaleTA 1 zeTha jeThAlAla goradhanadAsa 2 sva. bena saMtokabena kacarA hA. otamacaMdabhAI, choTAlAlabhAI tathA amRtalAlabhAI vAlajI (kalyANavALA) 3 zeTha khuzAlacaMda kAnajIbhAI hA. zeTha pratApabhAI 4 saMghANI mULazaMkara harajIvanabhAIne smaraNArthe ha. temanA putra jayaMtIlAlabhAI tathA ramaNalAla eDana kempa 1 zAha gokaLadAsa zAmajI udANI 251 251 251 251 1 zeTha mahinalAla jeThAbhAInA smaraNArthe ha. zeTha AtmArAma mehanalAla 251 2 De. mayAcaMda maganalAla zeTha hA. De. ratanacaMda mayAcaMda 251 3 sva. nAthAlAla umedacaMdanA smaraNArthe hA. zAha ratIlAla nAthAlAla 251 4 zAha maNalAla talakacaMdanA smaraNArthe hA mAraphatIyA caMdulAla maNIlAla 251 1 zrI sthA. darIyApurI jinasaMgha hA. bhAvasAra dAmodaradAsa IzvarabhAI 51 kelakI 1 paTela govIMdalAla bhagavAnajI 251 2 paTela khImajI jeThAbhAI vAghANI temanA sva. suputra rAmajIbhAInA smaraNArthe) 302 1 zeTha kIzanalAla pRthvIrAja 251 khaMbhAta 1 zeTha mANekalAla bhagavAnadAsa 251 2 zrI sthA. janasaMgha ha. paTela kAntIlAla aMbAlAla 251 3 zAha sAkaracaMda mehanalAla 251 4 zAha caMdulAla harIlAla 251 - khIcana .
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 gudA sva. mahetA punamacaMda bhavAnabhAInA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni dIvALIbena lIlAdhara 1 goMDala sva, khAkhaMDa vaccharAja tulasIdAsanAM dharmapatni kamaLamAI taraphathI hA. mANekacaMdabhAi tathA kapuracaMdabhAI 2 pIpaLIA lIlAdhara dAmeAdara taraphathI temanAM dharma patni a. sau. lIlAvatI sAkaracaMda kAThArInA bIjA varasItapanI khuzAlImAM 301 3 kAmadAra juThAlAla kezavajInA smaraNArthe hA. harIlAla jIThAbhAI 301 gAdharA zAhu trIbhAvanadAsa chaganalAla zAha caMdulAla kezavalAla ghaTakaNa ghAlavADa (thANA) 1 mahetA gulAmacaMda gaMbhIramalajI cuDA ( AlAvADa) 1 zrI sthA. jainasaMgha ha. ratIlAla gAMdhI pramukha jalesara (mAlAseAra) 1 zrI sthA. jainasaMgha ra 1 saMghavI nAnacaMda pApaTabhAI thAnagaDhavALA jAmajodhapura zAhe trIbhAvanadAsa bhagavAnajI pAnelIvALA jAmanagara 1 zeTha cheTAlAla kezavajI rzeTha caturadAsa ThAkarazI 3vArA cImanalAla devajIbhAI jAmakhaMbhALIA 51 1 zeTha vasanajI nAraNajI 2 zrI sthA. jaina. saMgha hA. zvetA rahyucheADadAsa paramANaMda 3 saMghavI prAbhulAla lavajIbhAI 251 301 251 300 251 251 387 251 251 51 251 251 251 251
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 251 251 251 junAgaDha 1 zAha maNIlAla mIThAbhAI hA. harIlAlabhAI (hATInA mALIovALA) 251 nAradeva (madhyaprAMta) 1 ghelANI trIkamajI lAghAbhAI jetapura 1 zeTha amRtalAla hIrajIbhAI hA. narabherAmabhAI (jasApuravALA) 2 dezI choTAlAla vanecaMda 3 koThArI DelarakumAra veNIlAla 251 jetalasara 1 zAha lakSamIcaMda kapuracaMda ra kAmadAra lIlAdhara jIvarAjanA smaraNArthe temanAM dharmapatni janakabena . taraphathI hA. zAntIlAlabhAI goMDalavALA 251 DabhAsa 1 sva. turakhIA laheracaMda mANekacaMdanA smaraNArthe temanAM dharmapati jIvatIbAI taraphathI hA. jayaMtIbhAI DoMDAIcA 1 zrI sthA. jaina saMgha hA. zeTha caMpAlAla mArave thAnagaDha 1 zAha ThAkarazIbhAI karasanajI 2 zeTha jeThAlAla trIvanadAsa 3 zAha dhArazI pAzavIra hA. sukhalAlabhAI dahANu reDa (thANA) 1 zAha harajIvanadAsa oghaDa khaMdhAra (karAMcIvALA) 251 dilhI 1 lAlA pUrNacaMdajI jana (senTrala beMkevALA) dhAra (madhyaprAMta) 1 zeTha sAgaramalajI panAlAlajI 251 250 251 251 251 351 251
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 251 351 251 251 251 dhAMgadhrA 1 zrI sthA. jaina moTA saMgha ha. zeTha mAvajIbhAI jIvarAja . 2 saMghavI nAraNadAsa vakhatacaMda 301 3 Thakkara nAraNadAsa haragovIMdadAsa 251 dhorAjI 1 mahetA prabhudAsa mULajIbhAI 2 sva. pitAzrI bhagavAnajI kacarAbhAI smaraNArthe hA. paTela dalIcaMda bhagavAnajI 3 a. sau. bacIbena bAbubhAI 4 dhI nava saurASTra oIla mIla prA. lImITeDa 251 5 sva. rAyacaMda pAnAcaMda zAhanA smaraNArthe hA. cImanalAla rAyacaMda 301 6 gAMdhI pipaTalAla jecaMda 250 dhaMdhukA 1 bhAvasAra kheDIdAsa gaNezabhAI 2 zeTha popaTalAla dhArazI 251 3 sva. gulAbacaMdabhAInA samaraNArthe hA. verA popaTalAla nAnacaMda 251 4 vasANuM catrabhuja vAghajIbhAI 251 naMdurabAra 1 zrI sthAnakavAsI jaina saMgha che. zeTha premacaMda bhagavAnalAla 250 pAsaNA 1 zrI sthAnakavAsI jaina saMgha 251 pAlaNapura 1 lamIbena hA. mahetA harIlAla pItAmbaradAsa 251 2 zrI lokAgaccha sthA. jaina pustakAlaya 251 pAleja 1 sva. manasukhalAla mehanalAla saMghavInA smaraNArthe hA. bhAI dhIrajalAla manasukhalAla - baravALA (ghelAzA) 1 sva. mehanalAla narasIdAsanA smaraNArthe - ha. temanAM dharmapatni surajabena morArajI . 251 301
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 251 251 251 251 bagasarA (bhAyANuM) 1 sva. pUjya mAtuzrI jakalabAIne maraNArthe ha. dezAI vrajalAla kALIdAsa 251 2 zeTha popaTalAla rAghavajI rAyaDIvALA hA zeThe mAnasaMga premacaMda 251 berAjA (kaccha) - 1 zeTha gAMgajI kezavajI (jJAnabhaMDAra mATe) boTAda 1 sva. vasANa haragovIMdadAsa chaganalAlanA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni chabalabena 2 zrI sthAnavAsI jainasaMgha (250 bAkI) boDelI 1 zAha pravINacaMdra narasiMhadAsa (sANaMdavALA) 2 zAha gIradharalAla sAkaracaMda bhANavaDa 1 zeTha jecaMdabhAI mANekacaMda 301 2 saMghavI mANekacaMda mAdhavajI 3 zeTha lAlajIbhAI mANekacaMda (lAlapuravALA) 251 4 zeTha rAmajI jINAbhAI 251 5 zeTha padamazI bhImajI phepharI A 251 da pharIA gAMDAlAla kAnajIbhAI hA. a. sI. zAMtAbena vasanajI rapa1 madrAsa 1 zeTha megharAjajI devIcaMdajI manera (thANa) 1 zAha zeramalajI devIcaMdajI jasavaMtagaDhavALA ha. pUnamacaMdajI zeramalajI bolyA mAnavA (kaccha) 1 sva. mahetA kuMvarajI nAthAlAlanA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni kuMvarabAI harakhacaMda - (mAnakuvA sthAnakavAsI jainasaMgha mATe) 251 251 251 251
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMbaI tathA parAo 1 zeTha chaganalAla nAnajIbhAI 251 2 zAha harajIvana kezavajI 251 3 ghelANa prabhulAla triIkamajI (borIvalI) 252 4 zeTha choTubhAI haragoviMdadAsa kaTerIvAlA 251 5 zrIvardhamAna sthA. jainasaMgha hAkesarImalajI anepacaMdajI gugaLIyA(malADa,ra51 6 zeTha DuMgarazI haMsarAja vIsarIyA 251 7 zAha ramaNIkalAla kALIdAsa tathA a. sI. kAntAbena ramaNIkalAla 221 8 zAha hiMmatalAla harajIvanadAsa 251 9 zAha ratanazI maNazInI kaMpanI 251 10 zAha zIvajI mANeka kaccha (berAjAvALA) 251 11 verA pAnAcaMda saMghajInA samaraNArthe hA. naMbakalAla pAnAcaMda rA bradharsa 251 12 sva. pU. pitAzrI vIracaMda jesIMgabhAI lakhataravALAnA maraNArthe hA. kezavalAla vIracaMda zeTha 251 13 zAha kuMvarajI haMsarAja 251 14 sva. mAtuzrI mANekabenanA smaraNArthe hA. zeTha vallabhadAsa nAnajI (porabaMdaravALA) 15 zeTha devarAjajI jItamalajI pUnamIyA sAdaDIvALA 251 16 eka saggahastha hA. zeTha sudaralAla mANekacaMda 251 17 a. sI. pAnabAI . zeTha padamazI narasiMhabhAI (malADa) 251 18 zrI amRtalAla vardhamAna bApodarAvALA hA. dalIcaMda amRtalAla 251 19 sva. zAha nAgazI sejapALa guMdALAvALAnA samaraNArthe hA. rAmajI nAgazI (malADa) 301 20 zAha rAmajI karazanajI thAnagaDhavALA 21 zAha nagInadAsa kalyANajI verAvaLavALA 251 22 zIvalAla gulAbacaMda zeTha mevAvALA 23 sva. jaTAzaMkara devajI dezInA smaraNArthe hA. raNachoDadAsa (bAbulAla) jaTAzaMkara dezI sva. gaDA vaNArazI trIbhavana sarasaIvALAnA smaraNArthe hA. jagajIvana vaNArazI gaDA (malADa) 25 sva. trIbhovanadAsa vrajapALa vIMchIyAvALAnA smaraNArthe ha. haragoviMdadAsa trIbhovanadAsa sajamerA, 301 251 251 301 251 - 25
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 251 26 sva. kAnajI mULajInA smaraNArthe tathA mAtuzrI divALIbAIne 16 upavAsanA pAraNA prasaMge hA. jayaMtIlAla kAnajI kALAvaDavALA (malADa) 251 27 zeTha khuzAlabhAI kheMgArabhAI 250 28 zAha premajI mAlazI gaMgara (malADa) ra51 29 sva. pitAzrI manubhAInAbhAInA smaraNArthe hA. kAnajI patubhAI 251 30 zAha velajI jezIMgabhAI chAsarAvALA taraphathI temanAM dhamapatni a.sau. sva. nAnabAInA smaraNArthe 31 sva.pitAzrI rAmazI velajInA smaraNArthe hA.zAha dAmajI rAmazI(malADa) 301 32 zeTha traMbakalAla kasturacaMda lIMbaDIvALA taraphathI zrI ajarAmara zAstra bhaMDAra lIMbaDI mATe (mATuMgA) 251 33 sva. pitAzrI bhImazI kerazI tathA mAtuzrI pAlAbAIne maraNArthe ha. zAha ujamazIbhAI bhImazIbhAI kacchatarIvALA (malADa) 301 34 zeTha cunIlAla narabherAma vekarIvALA 251 35 zAha vRjAMgabhAI zIvajI (malADa) 36 ratIlAla bhAIcaMda mahetA 251 37 zAha khImajI mULajI pUjA (malADa ) 251 38 mesarsa savANuM TrAnsaporTa kaMpanI ha. zeTha mANekalAla vADIlAla 251 39 ghelANI valabhajI narabherAma hA. narazIbhAI valabhajI 251 40 a.sau. samatAbena zAntIlAla CozAntIlAla ujamazI zAha(malADa) 251 41 tejANI kuberadAsa pAnAcaMda 251 42 kapAsI mehanalAla zIvalAla 251 43 sva. pitAzrI kezavalAla vacharAja ke ThArInA smaraNArthe surajabena taraphathI hA. tanasukhalAlabhAI (malADa) 44 daDIyA amRtalAla metIcaMda (ghATakeyara) 251 45 zeTha saradAramalajI devIcaMdajI kAvaDIyA (sAdaDIvALA) 251 -46 dezI catrabhuja suMdarajI (ghATakepara) 47 dezI jugalakIzora catrabhuja (ghATakepara) 48 dezI pravINacaMdra catrabhuja (ghATakopara) 49 zAha trIjovanadAsa mAnasiMga deDhIvALAnA samaraNArthe hA. zAha harakhacaMda trIbhovanadAsa 251 50 zAha jeThAlAla DAmarazI dhrAMgadhrAvALA ha. zAha vADIlAla jeThAlAla 250 51 zAha caMdulAla kezavalAla 251 251 251 251 251
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 251 para sva. pitAzrI zAmaLajI kalyANajI gAMDalavALAnA smaraNArthe temanA putro taraphathI hA. vRjalAla zAmaLajI bAvIzI 301 pa3 zAha premajI hIrajI gAlA 251 54 sva. pitAzrI bhagavAnajI hIrAcaMda jasANInA smaraNArthe hA. lakSamIcada tathA kezavalAlabhAI 55 sva. pitAzrI haMsarAja hIrAnA smaraNArthe hA. devazI haMsarAja kaccha bIDAlAvALA (malADa) 56 sva. mAtuzrI matIbAInA smaraNArthe hA. zAha pipaTalAla pAnAcaMda 251 paNa zeTha nemacaMda svarUpacaMda khaMbhAtavALA hA. bhAI jeThAlAla nemacaMda 251 58 sva. pitAzrI zAha aMbAlAla parasotama pANazaNAvALAnA smaraNArthe temanA putra taraphathI hA. bApAlAlabhAI 251. 59 bena kesarabAI caMdulAla jesIMgalAla zAha 251 60 daDIyA jesIMgalAla trIkamajI 251. 61 zAha kAntIlAla maganalAla (ghATakeyara) 251 dara ke ThArI sukhalAlajI pUnamacaMdajI (khAra) 251 63 sva. mAtuzrI kaDavI bAInA smaraNArthe hA. temanA patra hakamIcaMda tArAcaMda dezI (kAMdIvalI). 251 64 zeTha sArAbhAI cImanalAla 251 65 zAha kerazIbhAI hImajIbhAI 301 66 pitAzrI kuMdanamalajI motIlAlajInA smaraNArthe hA. metIlAla jubaramala (ahamadanagaravALA) 67 zrI vardhamAna zvetAmbara sthA. jainasaMgha hA. zeTha rUpacaMda zIvalAla kAmadAra (aMdherI) 68 a. sau. kamaLAbena kAmadAra hA. rUpacaMda zIvalAla (aMdherI) 251 69 dhI marInA meDa hAIskula TrasTa phaMDa hA. zAha maNalAla ThAkarasI 251 70 sva. mAtuzrI jIvIbAIne smaraNArthe hA. zAmajI zIvajI kaccha guMdALAvALA (geregAMva) 251 71 zAha ravajIbhAI tathA bhAIlAlabhAInI kaMpanI (kAMDIvalI) 251 72 a. sau lAchuM bena hA. ravajI zAmajI (kAMdIvalI) 251 73 a.sau. bena kuMdanagarI manaharalAla saMghavI (khAroDa) 251 74 zAha karazanabhAI laghubhAI (dAdara) 301 75 a.sau. rajanagaurI caMdulAla zAha C/o caMdulAla lakSmIcaMda (mATuMgA) 251 76 mahetA meTara sTese hA. anepacaMda DI. mahetA (muMbaI) 251 251 251
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAMDavI (kaccha) 1 zrI. sthA. cha koTI jana saMgha hA. mahetA cunIlAla velajI ra77 bhesANa 1 zAha padamazI suracaMdanA samaraNArthe hA. zIvalAla padamazI vIramagAmavALA 251 * membAsA 1 zAha devarAja petharAja 250 2 zrIyuta nAthAlAla DI. mahetA 251 yAdagIrI 1 zeTha bAdamalajI sUrajamalajI benkasa 250 rANapura (jhAlAvADa) 1 zrImatI mAtuzrI amRtabAInA smaraNArthe hA..narottamadAsa cunIlAla 251 rANAvAsa (mAravADa) 1 zeTha javAnamalajI nemacaMdajI hA. bAburakhabacaMdajI 301 rAjakeTa . 1 dhI vADIlAla DAIga enDa prinTIMga varkasa 400 2 zeTha ratIlAla nyAlacaMda 3 bAbu parazurAma chaganalAla zeTha (udepuravALA) 250 4 zeTha manubhAI muLacaMda (ejInIara sAheba) 5 zeTha zAntIlAla premacaMda temanAM dharmapatninA varasItapa prasaMge 6 udANuM nyAlacaMda hAkemacaMda vakIla 251 7 zeTha prajArAma vIThThalajI * 251 8 zeTha hakamIcaMda dIpacaMda gAMDalavALA) sTezanamAstara 9 bahena suryabALA nautamalAla jasANuM (varasItapanI khusAlI) 10 medI saubhAgyacaMda metIcaMda 251 11 badANI bhImajI velajI taraphathI temanAM dharmapatni a. sau. samaratabenanA varasItapanI khuzAlI 251 12 dezI motIcaMda dhArazIbhAI (rITAyarDa InajInIyara sAheba) 13 kAmadAra caMdulAla jIvarAja 250 14 hemANa ghelubhAI savacaMda 251 251 251 251 251 251 251
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 raMgana * 1 kAmadAra geradhanadAsa maganalAlanAM dharmapatni a.sau. kamaLAbena lakhatara 1 zAha rAyacaMda ThAkarazInA smaraNArthe hA. zAha. zAntilAla rAyacaMda 251 2 bhAvasAra harajIvanadAsa prabhudAsanA smaraNArthe hA. bhAI trIbhovanadAsa harajIvanadAsa 251 3 zAha talakazI hIrAcaMdanA samaraNArthe hA. bhAI amRtalAla talakazI 251 4 zAha cunIlAla mANekacaMda 251 5 zAha jAdavajI oghaDabhAI sadAdavALAnA smaraNArthe hA. bhAI zAntIlAla jAdavajI 251 6 dezI ThAkarazI gulAbacaMdanA smaraNArthe temanAM dharmapatni samaratabena vrajalAla taraphathI ha. jayaMtIlAla ThAkarazI 251 lAlapura 1 zeTha nemacaMda savajIbhAI modI hA. maganalAlabhAI 251 2 zeTha mULacaMda pipaTalAla ha. maNIlAlabhAI tathA jesIMgalAlabhAI 251 lAkherI (rAjasthAna) 1 mAstara jeThAlAla manajIbhAI hA. hetA amRtalAla jeThAlAla (sIvIla ejInIara sAheba) 251 lImaDI (paMcamahAla) 1 zAha kuMvarajI gulAbacaMda 251 2 chAjeDa ghAsIrAma, gulAbacaMda 251 lenAvalA 1 zeTha ghanarAjajI mULacaMdajI mULA vaDhavANa zahera 1 zAha dilIpakumAra savAIlAla ha. savAIlAla traMbakalAla zAha 251 2 zAha maganalAla gokaLadAsa hA. ratIlAla maganalAla kAmadAra 251 3 saMghavI mULacaMda becarabhAI ha. jIvaNalAla gaphaladAsa 251 4 zeTha vRjalAla sukhalAla 251 5 zeTha kAtIlAla nAgaradAsa 251 251
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 251 251 6 verA catrabhuja maganalAla 251 7 saMghavI zIvalAla hImajIbhAI 8 zAha devazI devakaraNa 251 9 verA DesAbhAIlAlacaMda sthA. jaina saMgha ha. verA nAnacaMda zIvalAla 251 10 verA dhanajIbhAI lAlacaMdasthA. jainasaMgha hA. verA pAnAcaMda gobaradAsa 251 11 dezI vIracaMda suracaMda ha. dezI nAnacaMda ujamazI 251 12 sva. verA maNIlAla maganalAla hA. verA catrabhuja maganalAla vaTAmaNa 1 zrI vaTAmaNa sthA. janasaMgha hA. zrI DAhyAbhAI halubhAI paTela 211 valasADa 1 zAha khImacaMda mULajIbhAI vaNuM 1 mahetA nAnAlAla chaganalAlanAM dharmapatni sva. caMcaLabena tathA - purIbenanA smaraNArthe hA. bhAI manaharalAla nAnAlAla vaDodarA 1 kAmadAra kezavalAla hiMmatarAma prophesara sAheba (goMDalavALA) 2 vakIla maNalAla kezavalAla zAha 251 3 sva. pitAzrI zAha phakIracaMda puMjAbhAInA smaraNArthe hA. zAha ramaNalAla phakIracaMda vaDIyA 1 paMcamIyA bhavAnabhAI kALAbhAI (jetapuravALA) vAMkAnera 1 mAstara kAntIlAla traMbakalAla khaMDherIyA 251 2 zrI sthA. jaina saMgha (rUA. 25 bAkI) 251 3 daphatarI cunIlAla popaTabhAI merabIvALA hA. prANalAla cunIlAla 251 vIMchIyA 251 251 251 251 1 zrI. sthA. jaina saMgha hAM. ajameza rAyacaMda vrajapALa ra51
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 250 251 251 251 251 vIramagAma 1 zAha vADIlAla nemacaMda vakIla 2 zAha viThThalabhAI modI mAstara 3 zAha nAgaradAsa mANekacaMda 251 4 zAha maNIlAla jIvaNalAla (zAhapuravALA) 251 5 zAha amukhala (bacubhAI) nAgaradAsanAM dharmapatni a.sau. bena lIlA- vatInA varasItapanA pAraNAnI khuzAlImAM hA. bhAI kAntIlAla nAgaradAsa 300 6 sva. zeTha ujamazI nAnacaMdanA maraNArthe temanA putra taraphathI ha. zeTha cunIlAla nAnacaMda 7 sva. maNIlAla lakSmIcaMdanA maraNArthe temanA putre taraphathI hA. khImacaMdabhAI (khArAghoDAvALA) 8 sva. zeTha harIlAla prabhudAsanA samaraNArthe hA. zeTha anubhAI harIlAla 251 9 saMghavI jecaMdabhAI nAraNadAsa 10 sva. zAhavelazIbhAI sAMkaracaMdabhAIne maraNArthe hA. cImanalAla velazI (katrAsavALA) 251 11 pArekha maNalAla TekazI lAtIvALA taraphathI (mATIbenanA smaraNArthe) 251 12 zAha nAraNadAsa nAnajIbhAInA suputra vADIlAlabhAInAM dharmapatni a.sau. nAraMgabenanA varasItapa nImItta hA. zAntIbhAI - 251 13 sva. chabIladAsa gokaLadAsanA smaraNArthe temanAM dharmapatni kamaLAbena taraphathI hA. maMjulAkumArI 14 zrI sthA. jaina zrAvikAsaMgha hA. pramukha a. sau. raMbhAbena vADIlAla 251 15 sva. zrIvanadAsa devacaMda tathA sva. a. sau. caMcaLabenanA maraNArthe hA. DaoNkaTara hiMmatalAla sukhalAla 16 zAha mULacaMda kAnajIbhAI taraphathI hA. zAha nAgaradAsa oghaDabhAI 251 17 zeTha mohanalAla pItAMbaradAsa hA. bhAI kezavalAla tathA manasukhalAla 251 18 zrImatI hIrAbena nathubhAInA varasItapa nImitte hi. nathubhAI nAnacaMda zAha 19 sva. maNIyAra parasettama suMdarajInA samaraNArthe hA. zeTha sAkaracaMda parasotamadAsa 251 20 zeTha maNalAla zIvalAla verAvaLa 1 zAha kezavalAla jecaMdabhAI 2 zAha khImacaMda saubhAgyacaMda vasanajI 251 251 301 251 251 251
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 satArA * * 251 1 sva. madanalAlajI kuMdanalAlajI ke ThArInA smaraNArthe hA. temanAM dharmapatni rAjakuMvarabAI madanalAlajI sAlabanI (baMgALa) 1 dezI cunIlAla kulacaMda morabIvALA 250 sANaMda 301 251 251 1 zAha hIrAcaMda chaganalAla hA. zAha cImanalAla hIrAcaMda 2 a. sau. caMpAbena hA. dezI jIvarAja lAlacaMda 251 3 paTela mahAsukhalAla DosAbhAI 4 zAha sAkaracaMda kAnajIbhAI 5 purIbena cImanalAla kalyANajI saMghavI lIMbaDIvALAnA smaraNArthe hA. vADIlAla mohanalAla koThArI 6 pArekha nemacaMda metIcaMda mULIvALAnA smaraNArthe hA. pArekha bhIkhAlAla nemacaMda 251 7 saMghavI nAraNadAsa dharamazInA maraNArthe hA. jayaMtIlAla nAraNadAsa 251 251 251 surata 1 zrI. sthA. jainasaMgha hA. zAha choTubhAI abhecaMda suvai (kaccha) 1 sAvaLA zAmajI hIrajI taraphathI sadAnaMdI jaina munIzrI choTAlAlajI mahArAjanA upadezathI suvaI sthA. jainasaMgha jJAnabhaMDArane bheTa 251 surendranagara 1 zeTha cAMpazIbhAI sukhalAla 251 2 bhAvasAra cunIlAla premacaMda 251 3 sva. kezavalAla mULajIbhAInAM dharmapatni amRtabAIne smaraNArthe hA. bhAIlAla kezavalAla (thAnagaDhavALA) 251 4 zAha nyAlacaMda harakhacaMda 251
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 ra51 251 250 saMjelI (paMcamahAla) 1 zAha luNAjI gulAbacaMda 2 zrI. sthA. jainasaMgha ha. zeTha zremacaMda dalIcaMda hATInAmALIyA 1 zeTha gopAlajI mIThAbhAI hArIja 1 zAha amulakhabhAI mULajI hA. prakAzacaMda amulakha 2 sva. bena caMdrakAntAnAM smaraNArthe hA. amulakha mULajIbhAI - hubalI 1 zeTha hIrAcaMda vanecaMdajI kaTArIA 301 301 251 kulla membaranI saMkhyA tA. 28-2-58 sudhI 4 Adha murabbIzrIo 316 prathama varganA membaro 22 surIzrIo 83 bIjA varganA membare 36 sahAyaka membare 461 kula membare (bIjA vargane sadaMtara baMdha karavAmAM Avela che.) rAjakoTa, tA. 1-3-58 sAMkaracaMda bhAIcaMda zeTha zrI A bhA. . sthA. jaina zA. sa. noTa tA. 23-12-57 nA dine muMbaI mukAme dhI yuniyana beMka opha InDIA lI. mAM rUA. 251-0-0 eka sadagRhastha bharelA che. jenuM nAma te bharanAra bhAI taraphathI maLela nathI temaja beMka taraphathI vadhu vigata maLI nathI to te rUA. 251 DIpojhITa tarIke hAla jamA paDayA che jenuM nAma ane maLatAM lIsTamAM levAmAM Avaze.
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
_