Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir EXCHANCE COPY svAdhyAya ane saMzodhananuM vaimAsika pustaka 34 aMka 1-4 dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI vi. saM. 2052-53 gu ja rA ta nuM saMskRta rU 5 ko nA kSetre pradAna (parisaMvAda-lekhasaMgraha-vizeSAMka ) saMpAdaka : rAjendra AI. nANAvaTI kANanI citrapadrikAH "mudritakumudacaMdra ' nATakanI eka ghaTanAnuM Alekhana UNIVER SAYA JIRAO THE MAHAR OF BARODY satyaM zivaM sundarama prAcyavidhA mandira, mahArAjA sayAjIrAva vizvavidyAlaya, vaDodarA. For Private and Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir uddaghATana pravacana karatA che. mArka: bhada For Private and Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ekvA dhyA ya (dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI) pu. 34, aMka 1-4 vi. saM. 2052-53 navembara 1996-oNgasTa 1997 a nuM kema 1 prAstAvika-rAjendra nANAvaTI if gujarAtanuM saMskRta rUpakonAM kSetre pradAna: parisaMvAdane kAryakrama II svAgata pravacana-rAjendra nANAvaTI Iv gujarAtamAM saMskRta nATaka ane tenA vivartI-sitAMzu yazazcaMdra 1 kAvyAnuzAsanamAM rUpakaprakAro-a. de. zAstrI 2 gujarAtanAM saMskRta nATakonAM keTalAMka vizeSa lakSaNo--tapasvI saM. nAndI 3 gujarAtanAM saMskRta prahasane-citrA zukla 4 gujarAtanAM saMskRta nATaka : gujarAtI anuvAda-jayaMtI umareDyiA 5 nAdarpaNamAM uparUpaka vidhAna-maheza caMpakalAla 6 saMskRta rUpake-uparUpaka ane bhavAI-bhAnuprasAda Ara. upAdhyAya 7 uparUpakonI paraMparA ane gujarAtane garabo-kalahasa paTela 8 bilDaNanI karNasundarI-bha. na. bhaTTa , 9 rAmacaMdrasUrikRta navavilAsanATaka: eka saMkSipta samIkSA - surezacaMdra ge. kAMTAvALA 10 raghuvilAsa-eka samIkSA-DI. jI. vediyA 11 malikAmakarandama-eka adhyayana-mInA pAThaka 12 candralekhA vijayaprakaraNa-vijaya paMDayA 13 nirbhayabhImavyAyega: eka adhyayana-nalinI desAI 14 "hammIramadamardana' nATaka eka adhyAyana-mInA pAThaka kaMpa kavi yazapAlanuM maharAjaparAjaya-eka rUpakAtmaka nATaka : -- mukuMda lAlajI vADekara 16 yazazcaMdrakRta mudatikumudacandraprakaraNa-vibhUti vi. bhaTTa pRSThaka -iv v-viii ix-xi xii-xviii 1-4 5-10 11-18 19-28 29-42 43-50 51-54 55-64 65-74 75-80 81-88 89-92 93-104 105-110 111-12.0 121-12 8 For Private and Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 17 baMdha-mukti-kalaha karatA mutsaddI zabda ane rauhiya--sudhIra desAi 18 dUtAGagada-eka samasyApUrNa nATaka--vijya paDayA 19 prahlAdanadevakRta 'pAtha parAkramavyAyoga ' : mUlyAMkana --jayanta pre. ThAkara 20. zaMkhaparAbhavanyAyeAga-eka abhyAsa--zAzvatI sena 21 semezvarakRta ullAdharAdhava-eka abhyAsa--vasaMta sI. paTela 22 vijayapAlakRta draupadIsvayaMvara--vaijayaMtI zeTe 23 bhImavikramavyAyeAga-eka samIkSA--uSA brahmacArI 24ga gadAsapratApavilAsanATaka, purAvastuvidyAnI najare ----sva. ramaNulAla nAgarajI mahetA 25 kamalAkara bhaTTaviracita " rasikavineda" nATaka--umAbena dezapAMDe 26 durgezvara 5tikRta dharmAMddharaNum-eka neAMdha--ravIndrakumAra paDA 27 viviDambananATaka-gujarAtanuM eka aprakAzita prahasana --siddhArtha ya. vAkaNakara indriyasa'vAdanATaka-bhAvanagaranA rAjavInI prazastinu nATaka--puruSAttama ha, jezI kavi zaMkaralAlanuM zrIkRSNacandrAzyuyama -eka abhyAsa --rnAmena umezabhAI paMDyA 28 29 30 31 32 www.kobatirth.org 36 37 -- Ara. pI. mahetA 23 medhAvataracita prakRtisauMdarya nATakama : prakRtigItinATya ?--ajita ThAkAra 34 badrinAtha zAstrIjInAM nATakA--pradyumna zAstrI 35 38 * chuM zrIrukimaNIharaNam--DaoN. ela ema. jozI zrI mULaza'kara yAjJikanAM nATaka : eka abhyAsa--zvetA prajApati pAkhaMDa-dharma-khaMDana-nATaka ' : eka abhyAsa 6 zrI gajendrazaMkara lAlaza kara pakyA H sauMskRta rUpakakSetre pradAna - nInA bhAvanagarI bhAsane nAme caDelI kRti-yajJaphalama --rameza beTAI zrI janakazaMkara manuzaMkara dardInAM saMskRta nATako : eka paricaya --jatIna paDyo ' chAyAzAkuntalam '-eka AsvAda--aravinda ha. joSI pUjAlAlanAM bALanATako-ramaNulAla pAThaka saMdarbha sUci--zvetA prajApati For Private and Personal Use Only Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 129-134 135-140 141142 149-154 155-164 165-168 169-17 177-182 183-188 19-192 193-192 199-208 209-216 217-220 221-228 229-232 233-232 239242 249-256 257-264 265-276 277-286 287-296 297-312
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Padma Ramachandran Vice-Chancellor The Maharaja Sayajirao University of Baroda. VADODARA- 90 002. Guj. India. RAMA SA Residence . DHANWANTARI University Road, Vadodara-390 002. Ph: (0265) 795499 satyaM zivaM sundarama MESSAGE 4-11-97 I am so pleased to hear that you are compiling all the papers of the Seminar on "Contribution of Gujarat to Sanskrit Rupaka Literature" (16-17-18 Dec., 1996). This will certainly help a wider circle of scholars who would like to possess or have access to a handy volume. We hope many more such efforts will follow, because of the obvious advantages. PADM. R.4 M.ACHANDRAN For Private and Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prazastiH / naikagrAmasamAzritaiH sahRdayaiH saMgrathyamAnaM eraM citrAkhyAnavibhUSitaM suruciraM nATyaprabhedAzrayam / vidvadvaryagaNaiH svazAstranipuNaH prastUyamAnaM mudA ramyaM gurjararUpakaM ca khalu tat saMmelanaM sAMpratam // -pro. DaoN. mu. lA. vADekara For Private and Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir THE MAHARAJA SAYAJIRAO UNIVERSITY OF BARODA * - * jokara Dr. Anil S. Kane Vice-Chancellor ma. sa. yunivarsiTI sAthe saMlagna prAcyavidyAmaMdira yunivarsiTInI eka mahattvanI ane vizvavikhyAta saMzodhana saMsthA che. 1996nA DisembaramAM gujarAta rAjyanI saMskRta sAhitya akAdamInA sahakArathI A saMsthAe jelA eka parisaMvAdamAM gujarAtanAM saMskRta nATako vize je abhyAsalekhe rajU karAvyA hatA, te have thoDAka sudhArA-vadhArA sAthe saMpAdita thaIne ahIM pustakarUpe rajU thAya che te AnaMdanI vAta che. gujarAtanI svataMtra asmitA astitvamAM AvI tyArathI mAMDIne cheka atyAranA samaya sudhI je saMskRta nATako racAyAM che tene eka surekha Alekha A saMpAdanamAM dekhAya che. parisaMvAdanA AyojanamAM tathA tyAra pachI tenA saMpAdanamAM parisaMvAdanA Ajaka tathA A graMthanA saMpAdaka . rAjendra nANAvaTIe lIdhelo daSTipUrvakane parizrama dekhAI Ave che. A graMtha prAcyavidyAmaMdiranAM prakAzanamAM eka pratiSThita umerArUpa banI rahe tathA abhyAsIo ane jijJAsuone upayogI tathA mArgadarzaka banI rahe evI zubhecchA pAThavuM chuM. anila kANe For Private and Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prAstAvika gujarAta rAja saMskRta sAhitya akAdamI 1994mAM vAyatta saMthArUpe saravemAM AvI. rAjayamAM saMskRta bhASA tathA sAhityanA abhyAsa, saMvardhana, saMpa tathA saMskRta pratye lokaru ca jagADavAnA AzayathI A akAdamInI sthApanA karAI che. A AzayanI prati arthe akAdamI rAjyamAM vividha sthAnee saMskRta viSayaka vidvAna vyAkhyAne, parisaMvAda kArya zALAo, gya praziSTa prathAnAM temaja loka pustikAonAM prakAzane, saMzodhana-sAmathakanuM prakAzana, prakAzamAM Arthika sahAya sarjAtA saMskRta ane saMta vizenA sAhityane ujana, navasarjita uttama sAhityane puraskAre, vidvAnonA temaja prAcIna paddhatinA paMDitenAM sanmAna ane puraskAra, koTha vidhArthIone puraskAra vagere aneka prakAranA kAryakrama hAtha dhare che. potAnI anekavidha pravRttio dvArA saMskana akAdamIe 'jayamAM tathA rAjya bahAra 5 pAnAnI khyAtisuvAsa prasarAvI che, saMkaLa sAhitya akAdamInA pU Arthika sahegathI vaDodarAnI . sa. yuni. sAthe saMtAna prAyavadyA enA uccatara saMzodhananI vizvavikhyAta saMsthA prAyavidyA maMdira ( Oriental Institute ) dvArA tA. 16-11-18 Disembara 1996nA divase mAM "gujarAtanuM saMskRta rUpakonA kSetre pradAna" (Contribution of Gujarat to Sanskrit Rupaka Literature ) e viSaya para eka tridivasIya rAjya kakSAne parisaMvAda yojavAmAM AvyuM hatuM. " gujarAtanuM saMskRta sAhityamAM pradAna" aMge akAdamInA ja AzrayathI eka parisaMvAda e agAu pATaNamAM e jaI zake che ane temAM mahAkAvya-gadyakathAo-kAvyazAstra vagere zravya kAvyanAM kSetromAM saMskRtanA padAna aMgenAM zodhapatro-abhyAsalekhe raju thaI gayAM hatAM. e rIte dazyakAvyamAM pradAna agene A parisaMvAda bIjo ane pUraka prakArane gaNAya. parisaMvAdanA pahelA divase gAmavAra, tA. 16-12-96nA roja savAre 9.-1 12 kalAke ArTasa phekalTInA itihAsa vibhAganA seminAra rUmamAM parisaMvAdanI uddaghATana beThaka yojAI udaghATaka nA prakhyAta nATyakAra, abhinetA, nATyavida pro. mAkaDa bhaTTa. ma. sa. yunivarsiTInAM pUrva kulapati zrImatI padmA rAmacaMdrana atithivizeSapade hatA ane pramukhapade hatA akAdamInA adhyakSa Do. gautama paTela. baroDA saMskRta mahAvidyAlayanA adhyApakabaMdhuonA vedapAThathI maMgala Ara bha thayA pachI sau prathama parisaMvAdanA saMyojaka pro. rAjendra nANAvaTInI vinaMtIthI thoDAka ja samaya para akasmAta avasAna pAmelA prAcIna raMgamaMcanA niSNAta vizvavidyuta abhyAsI * svAdhyAya', pR. 34, aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996- ogasTa 1997, n, i-iv, * niyAmaka, mAdhyavidyA maMdira, ma sa vizvavidyAlaya, vaDodarA For Private and Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjendra nAvaTI pro. DaoN. .vana paMcAlane kAryane saMkSipta paricaya che. mAkaDa bhaTTa ApyA, ane sabhAe sadagatanA mAnamAM be miniTa mauna pALI temane zekapUrNa zraddhAMjali arpaNa karI, pachI beThakane kAryakrama zarU thaze. nANAvaTIe mahemAnonuM svAgata karyuM. pachI prA. makaDa bhaTTa dIpa pragaTAvI parisaMvAdanuM uddaghATana karyuM. pitAnAM uddadha Tana pravacana mAM temaNe gujarAtamAM nATakonuM maMcana eka hajAra varSothI satata cAlatuM AvyuM che, tathA Aje paNa pro. govardhana paMcAla jevAM gujarAtanAM nATakAnI abhinayakSamatA temanA zAstrazuddha maMcana dvArA pragaTa ane siddha karavAnA samartha prayAsa kare che tema batAvI gujarAtamAM saMskRta nATaka, tenuM maMcana, tenI satata paraMparA, sAthe ja bhavAI jevAM lekanATyasvarUpanA udbhava tathA samRddhi jevA vyApaka ane vaividhyapUrNa viSane sparza karatAM karatAM gujarAtanI samRddha nATyaparaMparAnuM eka suMdara rekhAcitra dorI ApyuM. pro. mAkaDa bhaTTanuM vakatavya emanI pAsethI likhita svarUpe meLavavAnA ane prayAsa karI joyA, paraMtu amArA Agraha karatAM emanI vyastatA vadhAre baLavAna nIvaDI che tethI emane lekha sAmela karI zakAyo nathI. pUrva kulapati zrImatI padmAjIe saMskRta bhASA ane nATaka aMgenA pitAnA AkarSaNa ane ahe bhAvane vyakata karI prAcyavidyAmaMdiranA A kAryanI prasaMzA karI tathA parisaMvAdane saphaLatA IrachA. akAdamInA adhyakSa pro gautama paTele akAdamInAM kAryo tathA kAryakSetrane A cho khyAla ApI parasaMvAdanI bhUmikA spaSTa karI A A jana mATe prAcyavidyA maMdirane dhanyavAda tathA abhinaMdana ApyA. saMskRta akAdamI vatI akAdamInA upamahAmAtra paMDita mehula bhaTTa tathA prAcyavidyA maMdira vatI pro mukuMda vADekare AbhAra vidhi karI. Do siddhArtha vAkaNakare kAryakramanuM saMcAlana karyuM. udadhATana pachI 10- 5 thI 12- pa te ja sthAne parasevAnI prathama beThaka che jai. beThakano viSaya hato "uparUpako'. beThakanAM adhyakSa hatAM . pArula zAha (bhUtapUrva DIna, paraphesiMga ATa phekalTI) ane saMjaka hatAM pAcyavidyA maMdiranA De. uSAbena brahmacArI. A beThakamAM garabA, rAsa, bhavAI ane uparUpakonuM svarUpa e viSa para cAra nibaMdhe ja thayA. piranA bhajana bAda parisaMvAdanI bIjI beThaka bapore traNa kalAM tyAM pAse ja barADA saMkula mahAvidyAlayamAM yojAI. viSaya hatA: rUpakanA siddhAMta tema ja sAmAnya lakSaNo. pro. tapasvI nAndI (gu. yu.nA nivRtta saMskRta vibhAgAdhyakSa) A beThakane adhyakSa hatA, saMjaka hatAM prArA vidyA maMdiranAM De. vetA prajApati. kAvavAnuzAsanamAM rUpakavicAra, gujarAtanAM nATyakAronAM viziSTa lakSa, samasyAo, temanI samakSanA paDakAre, gujarAtanAM saMskRta prahasane, gujarAtanAM saMskRta nATako : gujarAtI anuvAdo ane bilDaNanuM 'karNasuMdarI' vagere viSa para A beThakamAM sAteka nibaMdho vaMcAyA. tA. 17 Disembara 1996nA bIjA divasanI savAra tathA baporanI baMne beThako prAcyavidyA maMdiranA viSaNupurA vibhAganA khaMDamAM yojAI. baMne beThako madhyakAlIna saMta nATako vize hatI. baMne beThakonA avakSe hatA ATasa phekalTInA bhUtapUrva saMskRta vibhAgAdhA ane prAya For Private and Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prAstAvika vidyA ma`diranA bhutapUrva niyAmako (kramazaH) pro. DaoN. surezadra jI. kAMTAvALA tathA pro. DaoN. aruNeya AtI, sayeAjako hatA prAcyavidyA madiranAM pro. DaoN. mukuMda vADekara tathAA DaoN. mInAbena pAka. madhyakAlIna nATakomAM bilhaNa pachInA rAmacaMdra, jayasiMhasUri, pahalAdanadeva, somezvara, subhaTa, muni devacandra, bhudeva zukala, ga`gAdhara, vagere dasamIthI aDhAramI sadI sudhInA caudeka lekhakonAM rUpako vize aDhAreka nibaMdho rajU thayA. gujarAtanI madhyakAlIna saMskRta nATakonI samRddha para parAnu eka vyApaka ane vaividhyasabhara citra A be bekomAM supere upasI AvyuM. jii trIA divasa tA. 18 Disembara 1996nA divasanI parisa'vAdanI baMne beThako tathA samApananI eka vaLI pAchI saMskRta mahAvidyAlayanA vyAkhyAna kha'DamAM yojAi. paDalI e beThakonA viSaya hateA arvAcIna sauMskRta nATaka, A be beThakomAM kramazaH suratanI ma. DA. bA kolejanA nivRtta vibhAgAdhyakSa aruNyadra DI. zAstrI tathA cunilAla gAMdhI vidyAbhavana, suratanA niyAmaka, araviMda jepI adhyakSasthAne hatA. sayAjako hatAM kramazaH pravidyA madiranAM zrImatI zAzvatI sena tathA zrI jayatI uMmarakriyA, A be beThakomAM 5. jIvarAma kAlidAsa zAstro, zaMkaralAla mAhezvara zAhmI, A. je. TI. parIkha, kavi medhAvrata nAgaradAsa paMDA, badrInAtha zAstrI, gajendraza'kara paDyA, janakazAMkara ve, mULazakara yAjJika vagere ogaNIsamI-vIsamI sadInA agiyAreka nATyakAra vize agiyAreka abhyAsalekhA rajU thayA, ane ethI arvAcIna samayamAM pazu saMskRta nATyaparaMparA gujarAtamAM haju paNu evI ja jIvaMta che evI ekaMdara chApa upasI AvI. parisaMvAdanI samApana eDaka mahAvidyAlayanA eja vyAkhyAna khaMDamAM sAMje 4-45 vAge cennaI. temAM adhyakSasthAne hatA. gujarAtanA vaizvika kavi-nATyakAra pro. DaoN. sitAMzu yazazcaMdra, pro. sitAMzue samApanasatranA akSa tarIke je vakatavya raju kareluM tenuM emaNe pote taiyAra kareluM vivardhita-sabaMdhita likhita svarUpa A graMthanA samApanasatranA vakatavya tarIke prApta thaI zake che tene khUba Ana che. emaNe raju karelA prazno, gujarAtanAM saMskRta nATakonA (samagrapaNe sAhityanA ) gujarAtanA prAdezika sAhitya sAthenA sUkSma nALasa baMdhanu emaNe kareluM vyAkaraNu, samApta thaI rahelA A sahasrAbdanA AraMbhe AraMbhAyelI vADmaya krAntinA darzana dvArA madhyakAlIna bhAratamAM ( ane e sadarbhe gujarAtamAM pazu ) ApaNAM sAMskRtika deep structures sauMskRtamAMthI prAdezika bhASAomAM utAravAnI prakriyA ane tenI AvazyaktA taraphanA emane abulinirdeza, dezanA A khUNe thatI eka nAnakaDI abhyAsapravRttinI tulanAtmaka sAhityanA eka vizvavidyuta vidvAnanI svastha dRSTie aitihAsika daSTibiMduthI vyApaka rASTrIya sa hityika paraparAnA pravAhanA sada mAM mUlavaNI-e badhuM A parivAda-pravRttinI vicAraprakriyAnI samAptirUpe ane enI prayeAjaktAnA vicAra tarIke A graMthanI meATI upalabdhi che. ( tethI ja e chelluM vaktavya hovA chatAM graMthanA AraMbhamAM mukayuM che. ) A lekha karI ApavA mATe mitra sitAMzune RNI chuM. For Private and Personal Use Only vaDodarA bahArathI parisaMvAdamAM upasthita rahelA vidrAnA vatI pratibhAva rajU karatAM DaoN. Ara. pI mahetA, Dau, aravinda zveSI tathA Do. vijaya paMDayAe prAcyavidyA madiranA tamAma
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjendra nANAvaTI karmacArIonI tatparatA ane niSThAthI parisaMvAda dIpI UThe che ema kahI parisaMvAdanA AjananI prazaMsA karI, parisaMvAdanA tamAma aMgenI vyavasthA aMge AnaMda vyakta karyo, ahIM vicAyelA lekhe saMkalita graMthastha rUpe upalabdha thavA joIe ema jaNAvyuM, ane AvA vidyAkIya kAryone protsAhita karavA badala akAdamIne dhanyavAda pAThavyA. pitAnA AbhAra-pravacanamAM pro. rAjendra nANAvaTIe parisaMvAdanA uddadhATaka, atithi virodha ane samApaka che. mArkaDa bhaTTa, zrImatI pabA rAmacaMdrana tathA che. sitAMzu yazaMdrane, parisaMvAdamAM bhAga lenAra vidvAnone, parisaMvAdane saphaLa banAvavA sahakAra ApanAra pArevavadyA maMdiranA sahakAryakarone, yunivarsiTInA, baraDAM saMskRta mahAvidyAlava tathA ItihAsa vibhAganA adhikArIone ane vizeSa karIne Arthika sahayoga mATe saMskRta sAhitya akAdamI, tenI kAryavAhaka samitinA sabhya, tathA adhyakSa Do. gautama paTelane hArdika AbhAra mA. gu, rAtanA saMskRta rUpaka sAhityanI sudIrdha ane samRddha paraMparAnuM eka vIgatapUrNa ane surekha cata pApAnA saMtApa sAthe A tridivasIya vidyAnuM samApana thayuM. parisaMvAda pUrI thayA pachI A parisaMvAdanA badhA ja abhyAsalekhane prAyavidyA maMdiranA saMzodhana TaumAsika " svAdhyAya'nA ja eka saMyukta vArSika vizeSAMka tarIke chApavAne vicAra Ave. vaLI e prastAvane saMskRta sAhitya akAdamInI kAryavAhaka samitie paNa maMjurI ApI. te mATe huM Ajaka-saMpAdaka tarIke akAdamIne saharSa AbhAra tathA RNasvIkAra vyakta karuM chuM. parisaMvAdamAM thoDAka vidvAnonA nibaMdhe aMgrejImAM rajU thayA hatA tene te ja vidvAne pAse gujarAtImAM anuvAdita karAvIne ahIM sAmela karyA che. anuvAda karI ApavA badala prAyavidyA maMdira vatI e vidAna pratye paNa AbhAra vyakta karuM chuM. ane A vizeSAMka graMtha tarIke paNa mahattvanuM hovAthI tene svataMtra graMtha rUpe paNa prakaTa karavA devAnI anumati ApavA mATe ma. sa. yunivarsiTInA adhikArIone paNa AbhAra mAnuM chuM. yunivarsiTI presanA menejara mitra zrI prahalAda zrIvAstava tathA tenA sahakAryakarone paNa emanA satata sahakAra mATe AbhAra mAnuM chuM. mane AzA che ke gujarAta bahAranA gujarAtI bhASAnA jANakAra sAhityarasikone paNa A rasaprada ane susaMkalita upayegI mAhitI ApanAra banI raheze. rAjendra nANAvaTI A , (saMjaka, parisaMvAda niyAmaka, prAcyavidyA maMdira ) For Private and Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org gujarAtanuM saMskRta rUpakonA kSetre pradAna risaMvAdanA kAca krama udghATana beThaka sAmavAra, 16 Disembara, 1996 sthaLaH seminAra haoNla, itihAsa vibhAga, phekalTI oNpha ArTsa, ma. sa. vizvavidyAlaya, vaDodarA. samayaH 9-15 ( savAre) dghATaka H prA. Dau. mArkanDa bhaTTa (adhyakSa, saMgIta-nRtya-nATaka akAdamI, gujarAta rAjya ) atithi vizeSa H zrImatI padmA rAmacaMdrana (bhUtapUrva kulapati, ma. sa. vizvavidyAlaya, vaDAdarA) adhyakSa H prA. DaoN. gautama paTela ( adhyakSa, saMskRta sAhitya akAdamI, gujarAta rAjya) prathama beThaka--uparUpako somavAra, 16 Disembara 1996 sthaLaH vyAkhyAna khaMDa, kharoDA sa MskRta mahAivadyAlaya, ma. sa. vividyAlaya, vaDAdarA. samaya : 10.30 thI 12.30 (savAre) adhyakSa Do. pArula zAha sayeAjaka : Dau. uSA brahmacArI . maheza caMpakalAla zAha : * nATyap`Nu 'mAM uparUpavidhAna kalarjIsa paTela : uparUpakonI paraparA ane gujarAtanA gara. bhAnuprasAda upAdhyAya H sa`skRta rUpako-uparUpA ane bhavAi * pArula zAH gujarAtanI lokapara parAmAM rAsa ane tenAM praziSTa pUrva svarUpe 3 2 dvitIya beThaka rUpakanAM siddhAMtA temaja sAmAnya lakSaNeA seAmavAra, 16 Disembara 1996. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sthaLa : vyAkhyAna khaMDa, baroDA saMskRta mahAvidyAlaya, ma, sa. vizvavidyAlaya, vaDedarA. samayaH 3.00 thI 4.45 (bapore) adhyakSa pro. DaoN. tapasvI nAndI sayeAjaka : DaoN. zvetA praznapati arudra DI. zAstrI : kAvyAnuzAsanamAM rUpakaprakAro tapasvI nAndI gujarAtanAM saMskRta nATakonAM keTalAMka vizeSa lakSaNA svAdhyAya ', pustaka 34, aMka 1-4, dIpeAtsavI, basa tapa'camI, akSayatRtIyA ane janmASTamI a, navembara 1996-ogasTa 1997, p. v-viii, For Private and Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra vi no 3 vAsudeva pAThakaH sauMskRta nATaka : sAMprata gujarAtamAM 4+deva mAdhava : gujarAtanAM Adhunika saMskRta nATako : keTalIka samasyAo ane paDakAre citrAbena zukala : gujarAtanAM sa`skRta prahasane 54 6 jaya'tI ke, umareThiyA H gujarAtanAM saskRta na TakoH gujarAtI anuvAdo bha. na. bhaTTa : bilheNunI ka suMdarI. 5 www.kobatirth.org tRtIya beThaka--madhyakAlIna saMskRta nATako-1 magaLavAra, 17 Disembara, 1996 sthaLa : vyAkhyAna khaMDa, viSNupurANa vibhAga, prAcyavidyA maMdira, vaDAdarA. gujarAtanuM saskRta rUpakonA kSetre pradAna parisAdanA kAryakrama samayaH 9.00 thI 12.00 (savAre) adhyakSa pro. DaoN. surezacaMdra gA. kAMTAvAlA sayojaka : pro. DaoN. ema. ela. vADekara 1 surezacaMdra gA, kAMTAvAlA : rAmacaMdrasUriSkRta nalavilAsanATaka : eka sakSipta samIkSA 2 mInA pAThaka H mallikAmakara-damH eka adhyayana 3 4 A da' 6 jayaMta pre, ThAkara : prahlAdanadevakRta 'pA parAkramavyAyoga ': mUlyAMkana vasaMta sI. paTela : seAmezvarakRta ullAdharAdhava-eka abhyAsa vijaya paMDayA H dUtAgaMda-eka samasyApUrNa nATaka nalinI desAI : nirbhayabhImavyAyeAga; eka adhyayana DI. jI. vaidiyA : ravilAsa H eka samIkSA zAMtikumAra paDayA : hammIrama nam H eka abhyAsa (lekha DaoN. mInAbena pAThaka pAse lakhAvyA ) ' 9- vijaya paMDayAH caMdralekhAvijayaprakaraNu 10+ ramaNIka zAha : devacandramuninuM vilAsavatInATikA (mAnamudrAbhaMjanam) adhyakSa : pro. DaoN. aruNeya ena. jAnI caturtha eka--madhyakAlIna sa`skRta nATakA-ra magaLavAra, 17 Disembara, 1996 sthaLaH vyAkhyAna khaMDa, viSNupurANa vibhAga, prAcyavidyA madira, vaDodarA, samaya : 3-00 thI 6-00 ( khAre) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1 muku Mda lAlajI vADekara : kavi yazaHpAlanuM meharAjaparAjaya ra zAzvatI senaH zaMkhaparAbhavavyAyAga : eka abhyAsa AyaMtI zeDhe : vijayapAlakRta dvApadIsvayaMvara uSA brahmacArI : bhImavikramavyAyAma-eka samIkSA For Private and Personal Use Only sayeAjaka : Do. mInA pAka eka rUpakAtmaka nATaka
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gujarAtanuM saMskRta rUpakonA kSetre pradAna parisaMvAdane kAryakrama ': che bena dezapAMDe : kamalAkara bhaTTaviracita "rasikavineda '' nATaka adaya ena. jAnI : gaMgadAsapratApavilAsanATakama-sAhityika mUlyAMkana sva. ramaNalAla nAgarajI mahetA : gaMgadAsapratApavilAsanATaka-purAvastuvidyAnI najare ravIndrakumAra paMDA : durgeTavara paMDitakRta dharmoddharaNuma-eka noMdha 9 siddhArtha ya. vAkaNukaraH vipraviDaMbananATakama-gujarAtanuM eka aprakAzita prahasana 10 puruSottama ha. joSIH indriyasaMvAdanATaka-bhAvanagaranA rAjavInI prazastinuM nATaka 11 vibhUti vi. bhaTTa : yazazcaMdrakRti mudritakumudacaMdraprakaraNa 12 yogeza ojhA : prabuddhauhiNeyama (lekha sudhIra desAI pAse lakhAvya) paMcama beThaka-Adhunika saMskRta nATako budhavAra, 18 Disembara 1996 sthaLa : vyAkhyAna khaMDa, baraDA saMskRta mahAvidyAlaya, ma. sa. vizvavidyAlaya, vaDodarA. samayaH 9-00 thI 12-00 (savAre ) adhyakSa aruNacaMdra DI. zAstrI saMjaka : zrImatI zAzvatIsena 1 rameza beTAI: bhAsane nAme caDelI kRti-yajJaphalama 2+ jayAnaMdabhAI dave : dhruvAkyudayama bhagavad prasAda pI. paMDyA : amaramArkaDeyama 44 rannAbena umezabhAI paMDayA : kAva zaMkaralAlanuM zrI kRSNacaMdrAnyudayama-eka abhyAsa 5 aravida ha. joSI: chAyAzAkuntalama-eka AsvAda Ara. pI. mahetA : pAkhaMDa-dharma--khaMDana-nATaka--eka abhyAsa ajita ThAkora: medhAvrataracita rthanATakamaH prakatigIninAdhya? 8 lalita ema. joSIH zrI ruphimaNIharaNama chaThThI beThaka-Adhunika saMskRta nATyakAro budhavAra, 18 Disembara 1996 sthaLa : vyAkhyAna khaMDa, baroDA saMkRta mahAvidyAlaya, ma. sa. vizvavidyAlaya vaDodarA. samaya: 3.00 thI 4.30 (bapore) adhyakSa zrI araviMda joSI saMyojaka: zrI jayaMtI umare yA 1 rAjendra AI. nANAvaTI : zaMkaralAla mAhezvara zAstrInAM nATako ane chAyA-tattva. 2 udayana zukala badrinAtha zAstrIjInAM nATako (lekha padyumna zAstrI pAse lakhAbe) For Private and Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viji gujarAtanuM saMskRta rUpakonA kSetre pradAnaH parisaMvAdane kAryakrama 3 jatIna paMDayA : zrI janakazaMkara manuzaMkara davenAM saMskRta nATako : eka paricaya nInA bhAvanagarI : kI gajendrazaMkara lAlazaMkara paMDayA : saMskRta rUpakakSetre pradAna vetA prajApati : zrI muLazaMkara yAjJikanAM nATako : eka abhyAsa. ramaNalAla DI. pAThaka: pUjAlAlanAM bALanATako. 6 samApana beThaka budhavAra, 18 Disembara, 1996 sthaLa: vyAkhyAna khaMDa, baDA saMskRta mahAvidyAlaya, ma. sa. vizvavidyAlaya, vaDodarA. samaya : 4.45 (bapore) adhyakSa pro. Do. sitAMzu yazazcaMdra mahetA (bhUtapUrva kulapati, saurASTra yunivarsiTI) pratibhAva: pro. Ara. pI. mahetA DaoN. araviMda joSI Do. vijayA paMkamAM AbhAra viAMdhaH che. DaoN. rAjendra nANAvaTI noMdha: parisaMvAdamAM upasthita rahI lekha vAMcyuM paraMtu prakAzana mATe mokalI zakayA nathI. saMmati chatAM parisaMvAdamAM upasthita na rahI zakyA ane prakAzana mATe lekha paNa na mokalAvI zakayA. parisaMvAdamAM upasthita na rahI zakyA paraMtu pAchaLathI prakAzana mATe lekha mekalAze. * caMdralekhA vijayaprakaraNa' vize koinuM vakatavya prApta na thatAM DaoN. vijaya paMkhAe A nATaka vize lakhavAnI saMmati ApI tethI ahIM temane lekha pragaTa thAya che. For Private and Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svAgata pravacana mAnanIya pramukhazrI, AdaraNIya meDama vAisa-cAnselara, mAnanIya che. mArkaDabhAI, mAnanIya che. saMsatAMzu yazazcaka, sAme beThelA AdaraNIya vaDIla vidvAno ane mitro, amitAbhars f r . A vidvAnonI pariSada beThI che, ane mArI maryAdAo huM barAbara samajuM chuM ane ethI A prAvezaka sodhana kevaLa A parisaMvAdanA kahevAtA * nidezaka' (je AjakathI vizeSa kazuM nathI)nI ja hesiyatathI karI rahyo chuM. vastutaH A parisaMvAda tamAre ja che. ame-orienTala insTiTyUTanA kAryakaro-te nimitta mAtra chIe. gujarAtanA saMskRta sAhityamAM pradAna aMge, kharuM jotAM, A bIje parisaMvAda che. pahele avyakAvya ane parisaMvAda, saMskRta sAhitya akAdamInA ja Arthika AzrayathI, be varSa pUrve pATaNumAM yojAI gayo hato. Aje ApaNe atyAre gujarAtanA dastha kAvya-arthAta, rUpaka' sAhityamAM pradAna viSayaka parisaMvAdane AraMbha karavAnA chIe. A bIja parisaMvAdanA Ajana mATe akAdamI A vakhate madhya gujarAtamAM AvI ane e mATe ame nI matta banI zakayA tene amane AnaMda che. erienTala insTiTyuTa vatI huM Apa saunuM svAgata karuM chuM ane amArA A vidyAkIya sAhasamAM sahayogI banavA badala Apa saune aMtaHkaraNapUrvaka AbhAra mAnuM chuM. parisaMvAdanA AjanakArya daramyAna aneka prazno dekhAya che, aneka daSTibinduo upasthita thayAM che ane mane AzA che ke emAMnAM ghaNAMkharAM A parisaMvAdanA traNa divasa sudhI cAlanAra vicAravimarzamAM kayAMka ne kayAMka cheDAze, vistArAze, carcAze. atyAre to huM emane achata ulekha ja mAtra karavA dhAruM chuM. pahelA prazna che : gujarAtanuM saMskRta nATaka keTaluM jUnuM bIja rAdamAM gujarAtane enuM prathama saMskRta nATaka kyAre maLyuM ? tamane ApavAmAM AvelA gujarAtanA saMskRta nATakonI sUcimAM te kAzmIrI kavi bihaNanuM 'karNasundarI ' gujarAtamAM ane gujarAtanA kathAvastu para OAyAya', pR. 34, aMka-1, TIvI , vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-ogasTa 197, p. ix-xi. * niyAmaka, mAdhyavidyA maMdira, ma. sa. vizvavidyAlaya, vaDodarA. For Private and Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir je nANATI racAyeluM paheluM nATaka gaNuAvAyuM che. sUci, alabatta, mArA mArgadarzana nIce ja teyAra thaI che. paNa cheka gaI kAle ja ApaNuM hamaNu ja divaMgata thayelA dhuraMdhara nATyavidda govardhana paMcAlane eka tAjetaranA lekha vAMcatA hatA, temAM temaNe I. sa. 868mAM racAyelA prAkRta mahAmanya " caupannamahApurisacaya'mAM samAviSTa zIlAcAryaviracita " vibudhAnanda 'ne prathama nATaka tarIka nideza karyo che. bIjuM upalabdha nATaka che I. sa. 1070mA racAyeluM karNasundarI'. pachI thoDAka ja samayamAM ApaNane rAmacandrasUri ( I. sa. 1989-1173 ) maLe che jemaNe nATaka, nATikA, prakaraNa, vyAga vagere vividha prakAramAM agiyAra nATaka lakhyAM. 'nAyadarpaNa'nA lekhaka tarIke saMskRta nATakanA kSetramAM emanuM saiddhAMtika pradAna paNa che. rAmacandranA samakAlIna yazazcandra (Azare 150 i. sa.) paNa pAMca nATako lakhyAM jemAMthI Aje mAtra eka 'mudratakumudacandra prakarama 'ja upalabdha che. rAjA kumArapALane rAjyamAM yazaH pAlanuM meharAjaparAjayama ' (A. 1175 I. sa.) racAyuM, pachI I. sa. 1425 AsapAsa bharUcanA jayasaMha sUrinuM "hamIramadamardanama' racAyuM, lagabhaga e ja arasAmAM have jANItuM baneluM ane govardhanabhAI e jene sAmarthyapUrvaka raMgamaMca para prastuta karyuM te 'prabuddharahiyama' racAyuM. hakIkatamAM atyAre paNa madhyakALane gujarAtamAMthI 30thI 35 jeTalAM saMskRta nATaka maLe che, ane koI paNa dharAze tapAsatAM e pradAna nAnuM nathI. vaLI, ATalA badhA saMskRta nATyakArAmAM paNa traNanuM pradAna pratyeka aneka saMskRta nATakanA kartA tarIke dhyAnAkarSaka ane mahatvanuM banI rahe che. e traNa che - AcArya rAmacandrasUri, AcArya zaMkaralAla mAhezvara zAstro ane AcArya mULazaMkara yAjJika. A traNamAMthI darekanI pitAnI yaktika lAkSaNikatA che. kathAnakanI pasaMdagImAM A. rAmacandra prabaLa rIte paurANika valaNa dharAvanAra hatA. zaMkaralAlanAM lagabhaga badhAM ja nATaka zivabhakti ane kaSNabhakita pratye samanvayAtmaka daSTibindu pragaTa karatAM dekhAya che. mULazaMkaranI nATyavastunI pasaMdagImAM dezabhaktinI temanI lAgaNIne prabhAva jaNAI Ave che. yazazcandranuM eka ja nATaka maLe che, pAMce maLatAM hota to dhArmika rAjakIya kathAvastunI mAvajata karavAnI enI lAkSaNikatA paNa ApaNe jANI zakayA hota. parisaMvAdanA Ajana daramyAna eka muddo e paNa khyAna para AvyA ke guru datamAM vyAga nA prakAra kIka ThIka prajA che. pra. zAntikumAra paMDyA emanA eka vidyArthInA gujarAtanAM vyAyaNa nATaka uparanA pI. eca.DI. mATenA saMzodhananuM mArgadarzana karI rahyA che. e mitrane parisaMvAdamAM AmaMtravAnA prayAsa karI joyA paNa kadAca ApaNI pratyAyananI kaDIo bahu kAryakSama nahIM hoya. tema chatAM gujarAtamAM vyAga nATyaprakAra pratye vizeSa AkarSaNanuM kAI kAraNa emane abhyAsamAM dekhAI Ave che te jAcavAmAM ApaNane jarUra rasa paDaze. For Private and Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 2vAmApravacana eka bIjo muddo che chAyAnATakanA praznane. I. sa. 700 AsapAsa ApaNane uttararAmacaritama mAM chayAsItAne prasaMga maLe che ane 1955 AsapAsa A. zrI je. TI. parIkha chAyAzAkuntalama lakhe che. I. sa. 1900nI AjubAjunA be-traNa dAyakAomAM zaMkaralAla zAstrIe sAteka nATako lakhyAM ane lagabhaga badhAM ja nATakane emaNe chAyAnATaka tarIke oLakhAvyAM che. ulalAdharAdhava ane dUtAMgadane paNa chAyAnA deza tarIke oLakhAvAyAM che. ema lAge che ke ApaNe tyAM chAyAnATakanI paraMparA lagabhaga satata cAlu rahI che. zuM che A chAyAtattva? pAtrone svAbhAvika karatAM kaMIka judI rIte rajU karavAnI koI paddhati -jema ke pAtrone garbhAkamAM raju karavAM ke koIka jAduI kAcamAM-koIka "AzcaryacUDAmaNimAM rajU karavA, ke ratnAvalInA jAduI AganA dazyanI jema devaLa AbhAsI upasthitimAM rajU karavAM? gujarAtamAM A chAyA-tattva ghaNuM pracalita ane ghaNuM lokapriya haze ema lAge che. AzA rAkhIe ke ahIM thanArA vicAravimarzamAM A muddA para kazAka kharekhara mahatvane prakAza paDe. A nATakonI bhajavaNInA pAsAne paNa prazna rahe che. ane evA saMkhyAbaMdha spaSTa ullekhe prApta thAya che jemAM ochAmAM ochuM navamIthI paMdaramI sadI sudhI te A saMskRta nATaka bhajavAtAM hevAnAM spaSTa pramANa sAMpaDI rahe. paNa ApaNI vacce Aje raMgamaMcanA eka vidvAna prophesara ane pratA che. mArkaDa bhaTTa upasthita che eTale A bAbatamAM huM kaI paNa boluM te gya nahIM gaNAya. rUpakonI vAta karIe tyAre uparUpane paNa vicAra karavo ja paDe. ApaNI prAdezika lokakalAnAM keTalAMka mahattvanAM svarUpa uparUpe sAthe saMkaLAyelAM che ane ApaNI eka beThaka kharekhara te uddaghATananA A kAryakrama pachInI pahelI ja beThaka-uparUpane vizenI che. che. govardhanabhAI ApaNI vacce Aje heta te emaNe pite jene ApaNAM je saMgItanATaya svarUpa-geyarUpakone The second generation of plays kahyA che tenA upara prakAza pADayo heta. paNa vidhinuM evuM nirmANa nahotuM. parisaMvAdamAM beThakanI yojanA evI*vicArI che ke emAMthI gujarAtanA saMskRta nATakonA vizALa paTanuM eka aitihAsika ke kAlakramika paridRzya sAMpaDI rahe. kAryakramamAM chApe che te kama kadAca pUrepUro naye jALavI zakAya te paNa, emAMthI mane lAge che ke saMskRta sAhityamAM gujarAtanA A kSetranA mahatvanA pradAna upara yogya prakAza paDe e rIte parisaMvAdanI yojanA vicArAI che eTaluM te spaSTa thaze. ane emAM Apa sau vidvAna kRtaparizrama-abhyAsIone sahakAra sAMpaDaze evI zraddhA che. A ApaNe sauno saMyukta prayAsa che ane IsTaTyUTanA ame sau-karIthI kahuM chuM-mAtra nimitta chIe ane eTale ja, mArA mitra che. vADekara AbhAravidhi karaze ja, chatAM, A jJAnayajJamAM amArI sAthe joDAvA mATe Apa saunA pratye mArI aMtaHkaraNapUrvakanI kRtajJatAnI lAgaNI vyakta karyA vinA huM rahI zakatuM nathI. Apa saunuM svAgatuM. --rAjendra nANAvaTI For Private and Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org gujarAtamAM saMskRta nATaka ane tenA vivartA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sitAMzu yazazcaMdra saMskRta bhASAnA rUpaka sAhityamAM gujarAtanuM pradAna keTaluM ane kevuM, e prazna Apyu. A parisaMvAdanI sAme che. keTalAka prazno nadI jevA hraya che. emane eka cheDe mAhitInA mahANuM va dhUdhavato hoya che. pelI nadI e sAgaramAM jai ne samI jatI hoya che. emane bIje cheDe, e prazno jemAthI udbhave che evI mAnavIya ke prAkRtika paristhitinA du+ma khaDakalA, pahADa jevA, paDayo hoya che. pratyeka praznanadI potAnA evA parvatamAMthI 'potAnuM pANI', peAtAnuM viziSTa vyaktitva pAme che. sAcA praznone peAtAnuM vyaktitva haiAya che, te A rIte. ApaNA lagAva praznamukhamAM patharAyelA pahADa sAthe vadhAre, praneAkSe samAvatA mAhitI-mahAva sAthe Ache. * A parisaMvAda sAme paDelA prazna je sAMskRtika ane aitihAsika mULamAMthI udbhave che, ane samajavAnA ApaNA sahune upakrama che. praznane samasyAyita karyA vinA je uttarA maLe, e uttarAnI vipulatA peAte ja pelA praznanI samagratAne khaDita karI zake. bIjI rIte kahI zakAya ke kaI sadInA kayA varSamAM gujarAtamAM kAM kAM te kayA kayA lekhakoe saMskRta bhASAmAM rUpaka sAhityanI kRtionI racanA karI, enI mAhitI ekaThI karI ApavAnI kAmagIrImAM ja A parisa'vAdanI pariNati na thavI ghaTe. ApaNuM eka kAma e mULa praznanA potAnA saketAna, pAtAnI gUDha saMracanAne ( DIpa sTrakcarsa te) ukelavAnuM che. parisa'vAda-praznanA mULamAM be vibhAvanAo rahelI che H (1) gujarAta nAmaka pradeza vizeSatI vibhAvanA; ane (ra) sa`skRta-sAhitya nAmaka vAga --saracanAnI vibhAvanA. A enA saMbaMdhanI mImAMsA e ApaNuM kartavya. AraMbhe e tapAsIe ke saskRta sAhityanA saMdarbhe gujarAta nAmaka prAdeziktAnuM keTaluM mahattva gaNAya? .. '' saMskRta bhASAmAM racAyeluM sAhitya '', evuM vidhAna ApaNe Aje " gujarAtI bhASAmAM (marAThI, baMgALI, kannaDa Adi bhASAmAM) racAyeluM sAhitya' evA vidhAnanA sadarbhe karI zakIe chIe. paNa AjathI ATha ke daza zatAbdi pUrve " saMskRta (athavA evI ja sarva dezIya prAkRta huM apabhraMza ) bhASAmAM racAyeluM sAhitya ''--evu... vidhAna, saMbhavataH eka AMtarika punaruktinI lagAlaga paheAMcI jatuM, tyAranA vAcakane lAge. sAhitya te sa`skRta (prAkRta, apabhraM*za )mAM ja OMAya, evI spaSTa samaja cheka bhoja ane hemacaMdra sudhI, 'su'gAraprakAza ' ane vidhAnA spaSTa kare che te pramANe, bhAratava vyApta hatI. ekadezIya bhASAonA sAhitya sa Mdarbhe kAnyAnuzAsana 'nAM For Private and Personal Use Only 'svAdhyAya ', pu. 34, aMka 1-4, dIpAtsavI, vasa'tapa'camI, akSayatRtIyA ane janmAkramI 'ka, navembara 1996-ogasTa 1997, p. xii-xviii, * gujarAtI vibhAga, phekalTI oph ArTsa, ma. sa. vizvavidyAlaya, vaDodarA.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gujarAtamAM saMta nATaka ane tenA vite saMskRta ( prA. a.) sAhityane jevAne prazna ja tyAre nahote, kema ke sAhitya kevaLa sarvadezIya bhASAomAM ja racAtuM hatuM. sarva-sarjaka-sahadaya-svIkRta samajaNa ane rUDhi e hatI ke je koI sAhityakRti racAya, e saMskRta (prAkRta, apabhraMza)mAM ja racAya, ane e bhAratabharamAM, pradeza nirapekSapaNe, vaMcAya. eTale "saMskRta rUpakasAhitya' e khyAla, ane 'gujarAtanuM temAM pradAna 'e khyAla, I. bAramI-teramI sadI pUrve , asaMbhava jevo gaNAya. ' sAhitya', saMskRta" ane "sarvadezIyatA ', e traNe parasparanA paryAya bane, evI sAMskRtika paristhiti tyAre pravartatI. sAhityamAM navuM pradAna karanAra sAhityakAratyAre, pradezavizeSane nahIM, sarvadezIya banIne rahe. arvAcIna bhAratIya bhASAomAM, eTale ke dezamAM judA judA pradezamAM belAtI, lekavyavahAranI, ekadezIya bolIomAM paNa 'sAhitya'nI racanA thaI zake, e zakayatAne svIkAra e ja isanA bIjA sahastrAbdanA AraMbhakALanI eka vAtmaya-ni, sAMskRtika-ti gaNAya. "kavirAjamArga' ane "vapharAdhanajevI 8-9mI sadInI padya gadya, kAvyazAstra-kathAsAhityanI kRtio vyavahAra-bhASA kannaDamAM sahu prathama racAI ane te pachI 12-13mI sadImAM gujarAtI, marAThI, baMgALI, AsAmI Adi vyavahAra-bhASAomAM " sAhitya'nI racanA thavA lAgI, te pachI ja "gujarAtI kavi'. ' marAThI prabaMdhakAra" "asamiyA nAyakAra' jevI vibhAvanA zakaya banI, e saMdhikALe, eka kAvyaprakAra lekhe mahAkAvyanI carcA karatAM, kAvyAnuzAsanamAM hemacaMdrAcArya eka kArikAmAM noMdhe che ke mahAkAvya saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane mA, ema cAra bhASAomAM lakhI zakAya. paNa tarata jANe ke vadhAre paDatI Ta apAI gaI hoya e rIte, A jaina muni paNa e kArikAnI vRttimAM pele cAra AMkaDe pharI traNa para lAvI de che ne lakhe che ke grAmya eTale grAmya abhrapaMza. bhejanuM zRMgAraprakAza paNa evA ja kAvyazAstrajJA ane samajaNa prastuta kare che. paNa AsamAnI-sulatAnI (mukhyatve sulatAnI ) paribaLAne kAraNe, tema ja eka vyApaka aitahAsika-sAMskRtika yugAnta ane yugAraMbhanA bhAga rUpe, prAdezika arthAta ekadezIya bhASA e.mAM sAhityasarjana AraMbhAyuM. bhAratIya saMskRtimAM, tyAre, prathama vAra "dezI', gujarAtI' sAhityakArane janma thaye. e sAhityakAra, vasenasUri ane zAlibhadrasUri mAphaka, bahudhA, bhASI hate: saMskRtamAM tema ja "gujarAtI "mAM sAhityaracanA karate. bIjI dezI' (vyavahAra bolImAMthI sAhityabhASAmAM vikasatI jatI ekadezIya, prAdezika bhASAo)mAM paNa tu paristhati hatI. jayAre vajana eka gujarAtI" arthAta paraMparAkrAnta racanAkAra tarIke bharatezvara bAhubali ghera(i. 1169 ? nI racanA karatA hatA, tyAre ja e ja vajasene paraMparAmAnya racanAkAra tarIke aneka saMskRta kationI racanA karI hatI. zAlibhadra bha. bA. zasa I. 1185mAM ro. te gujarAtanI prAdezika, ekadezIya bhASAmAM. paNa emaNe paNa bhAratavyApI, savadezIya saMskRta bhASAmAM sAhitya racyuM. tyAre gujaradeza ke gujaramaMDaLamAM caulukya vaMzanuM rAjya hatuM. karNadeva (karaNa ghela) alAuddIna khalajInA hAthe I 1299-1300mAM pahelI vAra ne I. 1303-4mA pUre parAjya pAme. te pUrve , ane vajasena-zAlibhadranI For Private and Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir xiv - sitAMzu yazazcaka prorabhika "gujarAtI" racanAo thayA pachI, caulukanA (vAghelAonA) maMtrIzvara vastupALanA Azraye bhegI maLelI sAhityakAronI maMDaLIe saMskRta bhASAmAM, gujaramaMDaLamAM rahIne, aneka racanAo karI. emAM prakaraNa vyAyoga Adi prakAranAM rUpane samAveza thAya che. vyAyAma prakAranuM nApasAhitya jyAM racAya, bhajavAya, sAmAjika dvArA AsvAdAya e samAjanI rAjakIya-lazkarI zakti ane svAyattatA kevI haze, enI nATyavide Aje ye kalpanA karI zake. - e arthamAM gujaradezanI rAjakIya zakti ane svAyattatA e vyAyoga-racanAonI bhUmikAmAM rahelI gaNAya. paNa aMtatogatvA e saMskRta nATayaracanAonuM "gujarAtIpaNuM AgaLa dharavuM, e keTale aMze svayama vastupALa semezvara Adi paraMparApriya, saMskRtabhASAnibaddha, sAhityakArane (dhoLakA, pATaNa jevA " gujarAtI ' nagaromAM rahetA hovA chatAM ye ) yogya lAge e prazna che e sAhityakAromAMthI keTalAka janme " gujarAtI" hatA ne keTalAka nahatA. paNa e badhA ja bhAratanI sarvadezIya sAhityabhASA saMskRtanA sAhityakAro hatA. emanAM mahAkAvya, prakaraNe ane vyAyogo paNa gujarAtainirapekSapaNe sAhityasva-guNayukta hatA. emanuM pradAna te sarvadezIya sahityabhASA saMskRtamAM paraMparAmAnya rIte lakhatA sAhityakAronuM "bhAratavyApI sahadaya maMDaLanA AsvAda mATenuM arpaNa gaNAyana ke " gujarAta nuM saMskRta sAhitya 'ne thayeluM arpayu. kevaLa bhaugolika rIte "deza ' ane viziSTapaNe, saMskAra-saMvedana-ItihAsavizeSa rIte "dezI"--e be varace bheda ahIM abhipreta che . gujarAta-sApekSa ane gujarAtI sAhitya - sApekSa saMskRta sAhityane etihAsika tathA pe dhAraNa karatuM vizva, ane pradeza-nirapekSa ane prAdezika bhASA-sAhitya-nirapekSa sAhityane etihAsika tathya rUpe dhAraNa karatuM saMskRta-prAkRta-apabhraMza-trayI-sAhityabhASAnuM paraMparAmAnya vADmaya vizvae be vizvonA bhedane, itihAsasaMdarbhe pUre pAmavA tarapha A sahastrAbdanuM A pradezavizeSamAM rahIne saMskRtamAM sAhitya racanArA sarjakonI kRtio ApaNane dore che. : : A pariprekSyamAM cAra spaSTarekha prazno upasthita thAya : (1) sarvadezIya evI bhAratIya sAhityabhASA saMsakRtanA mAdhyamamAM, ApaNu pradezavizeSa gujarAtamAM sthita sAhityakArone hAthe, kyAM, keTalAM ane kevAM rUpako racAyAM (2) e sAhityakAro sahu ApaNuM pradezavizeSa gujaramaMDaLamAM janmelA-ucharelA lekhako ja hatA ke pachI saMskRtanI aneka dezIyatAe zakaya banAvelA eka. vyApakatara sAMskRtika avakAza ( greTara kacarala spesa)nI kaLAzane lIdhe e lekhakomAM gujaramaMDaLanI bahAra jamelA-ucharelA sAhityakArone paNa samAveza thaI zakyo hato? (3) pATaNa-dhoLakA-khaMbhAta Adi gujaramaMDaLamAM/gurjaradezanA nagaramAM vasatA sahaMda dvArA ja A gurjaradezastha lekhakonI saMskRta rUpaka sAhitya racanAe AsvAdAtI ke e kRtione sahRdaya viAcaka-ekSaka varga anekadezIya, sarvadezIya, bhAratavarSa vyApta hato ? (4) A traNemAMthI sumavAne etha, ane sarvopari mahatvane prazna e che saMskRta rUpakasAhityanI jALavaNI ane temAM umeraNa gujarAta pradezamAM rahetA lekhako dvArA zuM temanI saMskRta racanAo dvArA [4] thaI gaNAya, ke pachI temanA dvArA thayelI gujarAtI. racanAo dvArA [paNa] thaI gaNAya? A racanAo daza prakAranA rUpakonA svarUpamAM nibaddha na hoya, paNa enA koIka agiyAra-bAramA ke sattara For Private and Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gujarAtamAM saMskRta nATaka ane tenA viva aDhAramA saMnikaTa-anikaTa vivartanA rUpanI hoya (ane vaLI sarvadezIyuM nahIM paNuM ekadezIya bhASAmAM racAyelI heya), te e racanAo pelA saMskRta rU5ka sAhityamAM kaMIka "madAnuM karanArI gaNAya? A cAre pranonI pUrI chaNNAvaTa ahIM prApta sthaLakALamAM zakya nathI. zikAge yunivarsiTInA dakSiNa eziyAI bhASAo ane saMskRtionA vibhAgane pro. zelDana pilekanA netRtvamAM pUrA thayelA eka praka5nA bhAgarUpe, gujarAtI sAhitya paranA e praka5nA eka dIrdha nibaMdhamAM meM A prazno vIgate AlekhyA-caryA che ane pustaka rUpe praka5nA sarva nibaMdho upalabdha thaze. eTale ma. sa. yunivarsiTInA prAyavidyAmaMdiranA pre. rAjendra nANAvaTInA netRtvamAM sampanna thatA A parisaMvAdane aMte uccArAyelA. A laghuvaktavyamAM e praznonI prAraMbhika carcA ja, samayamaryAdA jALavAne, karavI zakya bane che. ahIM noMdhelA prathama traNa praznanA uttara A peparamAM ja sucavAyA che. gujaradezasthita saMskRta nATayakAro gujaradezamAM janmyA hoya ke na ye jagyA hoya, anya pradezamAMthI pAke dhoLakAnI rAjyasabhAmAM ke maMtrIzvaranA sAhityavartuLamAM AvyA hoya, evuM banyuM che, lekhaka rUpe vastupALa, somezvara, harihara vagere gurjaradezastha lekhake e kadezIya ke dezI lekhako na gaNAya, sarvadezIya ane saMskRta 'khako gaNAya. rUpakasAhityamAM emaNe kareluM arpaNa " gujarAtI" lekhakanuM, pradezaviziSTa sarjaka cetanAnuM, arpaNa na gaNAya, kemake e lekhake bharatezvara bAhubalI ghara-kAra ane bhA. bA. rAsa-kAranA samaya pachInA lekhaka hovA chatAM gujarAtI sAhitya sApekSa lekhaka nahotA. sAhitya eTale saMskRta (prAkRta-apabhraMza) e aneka dezIyasarvadezIya sAhityika bhASAmAM racAyelI vADamaya kalAkRtio ja, evI 25da samajaNu dharAvatA lekhaka hatA, dezInirapekSa ane pradeza nirapekSa lekha ke hatA. . . . . ethe pragna, A saMdarbhe, khUba mahatvane prazna bane che. ekadezIya (gujarAtI) bhASAmAM je lekhake e sAhityaracanA karI, evA paraMparAbhaMjaka lekhakonI evI kRtio, anekadezIya (saMskRta-prAkRta-apabhraMza) bhASAomAM paraMparAmAnya rIte, kAvyazAstrAjJA pramANe racAyelA sAhityavizvamAM kazuM pradAna karanArI gaNAya? bIjI rIte kahIe te dezI sAhitya ane saMskRta sAhityakevaLa virodhanI mudrAmAM ja ekameka sAme UbhAM che ? "dezI" eTale "saMsakRta 'nI johukamImAthI, enA "brAhmaNavAda'mAMthI, enI uccavagIyatAmAMthI mukti, ema ja ? "dezI eTale " saMskRta' sAmeno vidroha ja ? . . . . . . . ke "dezI' eTale saMskRta 'nuM parivartanazIla, vyApanazIla . sAtatya ? A parisaMvAdanA viSaya saMdarbhe gujarAtI bhASAmAM racAyelI rAsA, ghara, prabaMdha, AkhyAna, padyavArtApadamALA, garabA, bhavAI Adi svarUpanI kRtione gujarAta gujarAtI bhASAmAM lakhAyelI abhineya sAhityanI katao. rUpe saMskRta rUpaka-sAhityamAM kareluM arpaNa gaNI zakAya ? nA, te zA mATe? hA, te kayA prakAranA sAtatyanI bhUmikAe? e sAtatyanuM pitAnuM DIpa sTrakacara' (enI gaDha saMracanA) zuM ? .. . For Private and Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org xvi sitAMzu pAla dra Aje keTalAka Akramaka dezIvAdI vivecakA saMskRtane brAhmaNNAnA sAMskRtika AdhipatyanuM hathiyAra ane dezIbhASAne anya vargonA, khAsa teA * sabalTana' vargonA, strI-dAlata- AdivAsI vagere vagenA, pelA Adhipatya sAmenA vidroha rUpe prastuta kare che, A matanA haThAgraha sAme aitihAsika hakIkata e che ke gujarAtamAM AcAya` hemacaMdra ja nahIM, anya se"kaDe jaina vidvAnA, kavio, koSakArA, kAvyamImAMsakrA, ca'pUkArA, kathAlekhako Adi dvArA sauMskRta bhASAmAM sAhityaracanA, saddIe sudhI, thatI AvI che. e kRtinA vAcaka varga pazu gujarAtamAM ane gujarAta bahAra phelAyelA brAhmaNetara ( temaja brAhmaNa) jaina, muslIma, pArasI Adi saMskRtane nA banelA rahetA. A pUrve, anyatra, bauddha dhI sarjako-bhAvakA dvArA khUba vipula pramANumAM saMskRta sAhitya racAyuM-vaMcAyuM che; muralIma, pArasI Adi matAnuyAyI lekhakAe paNa saMskRtamAM racanA karI che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aitihAsika tathyAnI avagaNanA karavAnu TALIe te joi zakAya ke saMskRta bhASA anekadezIya ja nahIM, anekavargIya hatI. aneka dharmanA anuyAyIoe emAM sAhityanu" temaja anya vADmayanuM sarjana karyuM che, bhAvana karyuM` che. bIjI tarA, vividha dezI bhASAmAM sAhityasarjana karanArA, kAvyazAstrAjJAnA baMdhana sAme vADmaya krAnti karanArA dezI sakonA saMskRta sAhitya sAthenA saMbaMdha paNa aitihAAMsaka tathyAne avagaNyA vinA samajavA, e paNa rasaprada che. saMskRta rUpakasAhityanuM anusa MdhAna gujarAtI bhavAinA vezAmAM bilakula nathI ema kahevuM keTale aMze sAcuM ? DaoN. govardhana paMcAla ane OM. kapilA vAtsyAyana jevAM bhAratanAM paraparAgata abhineya vADmayanAM abhyAsIenA abhyAsalekhA. A saMdarbhe jovA yogya che. bhavAInA vezeAne bhANu, prahasanA(da rUpakaprakAza sAthene saMbaMdha to kharA ja, paNa te uparAMta bhavAImAM 'AvaNuM' jevA sa'racanA-dhaTako sauMskRta rUpakakRtie.nA prAraMbha-dhaTaka sAthenA sabadha paNa tajjJoe nAMdhyA che. vaSayavastugata ( thimeTika ) ane saMracanAgata ( sTrakacarala) ghaTako pUratuM ja rUpaka-bhavAinuM ( ane saMskRtadezInuM ) anusa dhAna sImita nathI. rasaniSpatti jevI abhinaya vAGamayanI prApyubhUta pa krayA aMge paNa bhANu ane bhavAI vacce ja nahIM, gujarAtI rAseA-garakhe-AkhyAna ane saMskRta rUpako vacce pazu eka sAtatya jovA maLe che. e ja rIte, premAnaMdanA naLAkhyAna jevA AkhyAnamAM, viSayavastu paratve, alakArazAstra paratve, rasa paratve saMskRta sAhityanI viSayavastu, alaMkArazAstra ane rasaniSpattinI paddhatio ane rUDhionA vyApaka svIkAra thatA evA maLe che. Ama saskRta sAhitya ane dezI sAhitya vacce vicchedane nahIM paNu vivA sabadha, vistArane sabadha jovA, e vadhAre tathyaniSTha, itihAsaniSTha na gaNuAya. A vivartAmAM anuvAdyane samAveza karavA ghaTe ke kema, e prazna have upasthita thAya che. chellA dAse eka varSomAM sudhAraka-sAkSara-gAMdhI-svAtaMtryAttara yugAnA gujarAtI sakIe sauMskRta nATyasAhityamAMthI aDhaLaka ane uttama anuvAdo karyA e saMdarbhamAM prazna For Private and Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org gujarAtamAM saMskRta nATaka ane tenA vivA xvii uThe che ke A ekadezIya bhASAmAM lakhatA pelI sarvadezIya bhASAsAhityanI paraMparAnA rasika abhyAsuoe zA mATe, kayA aMgata-binaMgata kAraNothI, kaI sAMskRtika AvazyaktA pUrI karavA, AvuM vyApaka anuvAda kArya doDha sadI sudhI karyA karyuM? ne hajI aviratapaNe karyo jAya che ? saMskRta-prAkRta-apabhraMza e traNa aneka dezIya/sarvadezIya sAhityabhASAoe bhArata jevA vizALa ane bahuvidhatAbharyA dezane eka mahattvanA sahiyArA anubhavathI, rasAnubhavathI, sAMkaLI Ape. have jyAre A traNa sAhityabhASAomAM kRtinirmitinuM kArya, AsamAnIsulatAnI kArathI, maMda paDayuM, tyAre bhAratIya saMskRtine pelo sahiyAro ane ekatA utpanna karatA sarvadezIya sAhityAnubhava maLato aTakyo. A eka sAMskRtika kaTokaTI banI rahI. uparAMta, anya saMskRtionA AkramaNane kAraNe bhAratIya samAjanAM nirakSara sto, bhaya ane lobhanA mAryA e AkramaNane vaza thavA lAge, eno paNa upAya karavo rahyo. nahIM to bhArata jevo vizALa deza ane e vizALatAne aikya ApatI enI udAra saMskRtivyavasthA TakI na rahe. bahuvidhatA paratve anudAra evI anya saMsakRtivyavasthAo ATalA vizALa dezane ane enA samAjane eka rAkhI na zake. enuM kALakrame khaMDa-khaMDa-vibhAjana thaI jAya. A paristhitimAM ekadezI bhASAo, enA ekazasya temaja ekadezIya sAhityasarjako ane evA ja ekadezIya sahRdaya-zrotA-vAcaka-prekSako samakSa moTI samasyA baje sAMskRtika kaTokaTI UbhI thaI. arvAcIna bhAratIya bhASAonI pelI vADmaya krAnti kevaLa saMskRta (prA.a.)thI Itara bhASAomAM sAhityakatio lakhavA pUratI sImita nahotI e dezI bhASAonI vayanti marma te have pelI jUnI sAhityika bhASAonI anekadezIyatAne potAnI che. dezItAnI aMdara, koika navA ja sAmagdhathI, vajAi.vI levAmAM. dezI bolIo jyAre kevaLa vyavahAra bhASAo maTI navI sAhityabhASAo banI, tyAre emaNe vaiyaktika rIte nahIM paNa sAmUhika rIte eka navI ja sarvadezIyatA keLavI lIdhI. gujarAtI-marAThIkannaDa-telugU-uDiyAbaMgALI-AsAmI-avadhI-khaDI-paMjAbI-kAzmIrI-siMdhI ema aneka belIoe ( ane bIjI aneka, seMkaDo, sthaLasImita bolIe) pelI sarvadezIya, paraMparAmAnya traNa sAhityabhASAonI vADamaya sRSTine potapotAnA ekadezamAM jALavI lIdhI, samAjanA sAkSara tema ja nirakSara sarva vargo sudhI potapotAnA pradezamAM UMDI utArI jarUra pramANe enA maraDa badalyA, paNa ene evI maraDI na nAkhI ke enI gUDha saMracanAo (DIpa sTrecarsa) tUTI jAya. ane kayAMka te enI pragaTa saMracanAone paNa, navI bhASAomAM, yathAtatha jALavavAne sudIrgha prayAsa paNa (mukhyatve chellA doDha zatakamAM) karyo. maroDa badalIne saMsakRta rUpakane gujarAtI bhavAImAM, garabA-garabImAM, rAsA-AkhyAnomAM ema vividha abhineya vADumomAM jALavI lIdhuM. maroDa yathAtatha rAkhI sudhAraka-sAkSara-gAMdhI-svAtaMttara yuganA anuvAdomAM jALavI lIdhuM. gujarAtanuM saMskRta rUpaka sAhityane sarvopari mahattvanuM pradAna, te gujarAta pradezamAM saMskRta bhASAmAM racAyelAM 25 nahIM, paNa gujarAtI bhASAmAM thayelI tenI A vividha jALavaNI, For Private and Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir xviii - sitAMzu yazazcaka prasAra, navAvatAra. premAnaMdanAM AkhyAne ane umAzaMkaranA anuvAda, e A pradAnanAM uttama udAharaNa che. A pradAnanuM trIju parimANa te saMskRta rUpakanAM svarUpalakSaNene jALavatuM maulika gujarAtI nATyalekhana. jema bhAlaNa-premAnaMdanAM AkhyAne, zAmaLa AdinI vAratAo, asAItanA veza AdimAM saMskRta rUpakene navAvatAra thaye, tema ramaNabhAI nIlakaMThanA rAIno parvatamAM, rasikalAla parIkhanA zIvalakamAM, ke baMne pUrva dalapatarAmanA mithyAbhimAnamAM pazu thaye. A parivartana ane vyApana dvArA gujarAta pradezavizeSa vadhAre daDhatAthI, vadhAre UMDANathI, vadhAre prANapUrvaka pelI sarvadezIya vAphamayasRSTi sAthe, bhAratIya saMskRtinA vizva sAthe saMkaLAye, ekarasa thato cAlyo. bhAratanI ane bhAratInI eka navI etihAsika akhilAInuM A rIte nirmANa thayuM. " 'dezI" ane "saMskRta" vaccenI ApalenI, paraspara pradAnanI A rasabharI, prANubharI ane videzIne pratikAra karavAnI zaktibharI prakriyA akhaMDa, pralaMba ane nityanUtana che. "dezI " mATenA ke " saMskRta" ma.TanA, ekadezIyatA mATenA ke sarvadezIyatA mATenA jhanUnI ane daSTivihIna Agraha vinA, sneha ane sUjhapUrvaka A prakriyAne, itihAsatazyaniSTha abhyAsa jeTale karIe, teTalo che. For Private and Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saMskRta rUpakoH gujarAtanuM pradAna For Private and Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra svAdhyAya www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dIpotsavI, vasatapa`camI, akSayatRtIyA ane janmASTamI (vi.saM. 2052-3 ) navembara 1996-oNgasTa 1997 pustaka 14 eka 1-4 kAvyAnuzAsanamAM rUpakaprakAra a. da. zAsrI* AcArya haeNmaya draviracita kAvyAnuzAsanamAM prabandhAtmaka kAvyabhedonuM varNana che. AraMbhamAM te kAvyanA be prakAro kahe che-prekSya ane pAThya. A e prakAzanA bheda darzAvatAM kahyuM che.-prekSyamaminayam / kyamanamineyam / Ama jenI abhinaya dvArA rajUAta thAya te prekSya ane tevuM na hoya te zravya. vadhAre prasiddha zabda dazya ne badale AcAya prekSya zabda prayAge che. prekSyanA e prakArA iM-pATaya ane geya. A vibhAjana mahattvanu` hAvAthI enI carcA pachIthI karavAmAM Avaze, pAthamAM nATaka, prakaraNa, nATikA, samavakAra, ihAmRga, Dima, vyAyAga, utsUSTikAMka, prahasana, bhANu, trIthI ane saTTaka eTalA gaNuAvyA pachI sUtramAM ' Adi' zabda ApyA che. vRttimAM kahyuM che--mAvizavALonAvilakSitAdoTavAno prAghAH / arthAta kehula vageree kahelA tATaka vagerene paNa pAThacarUpaka gaNavAnAM che. ahIM. paNa mAti zabda vAparelA che. Ama sUtramAM kahelA 12 prakAro tathA toTaja umeratAM 13 prakArA thAya che. nATyazAstramAM nATaka, prakaraNa, aMka, vyAyAga, bhANa, samavakAra, vIthI, prahasana, Dima ane ihAmRga eTalA 10 prakAza ApelA che. pAchaLathI nATaka tathA prakaraNanA mizraNarUpe naTI nA ullekha che. agnipurANu (388, 1-4)mAM 27 prakAro kahyA che. emAM bharatAkta 10 uparAMta pAchaLathI je uparUpako kahevAyAM tevA 17 prakArA gaNelA che. A badhA prakArone nATakanA sAmAnya zIka heThaLa gaNuAvelA che. nATyadarpaNamAM jANItA 10 prakArAmAM nATikA ane prakaraNI umerIne 12nI sakhyA ApelI che. darzarUpakamAM mAtra 10 prakAre kahIne nATAne nATakamAM ja samAvI lIdhI che. pratAparudrIyamAM 10 prakAre ja ApyA che. te ja rIte sAhityadaNumAM paNa A 10 prakAro ApIne nATikAne samAveza uparUpakomAM karelA che. 'svAdhyAya ', pu. 34, aka 1-4, dIpeAtsavI, vasa'tapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-gasTa 1997, pR. 1-4. kadambapallI nAnapurA, surata-395 001 For Private and Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir a. che. zAstro bhAvaprakAzamAM nATakAdi 10 prakAro ApIne nATakane prAdhAnya ApyuM che. sAsudhAkaramAM 10 prakAre ApI kahyuM che ke nATaka prakRti che te bIjA vikAre che. bhagavadajajIvamAM jaNAvyuM che ke vAra, IhAmRga, Dima, samavakAra, vyAyaNa, bhANa, salApaka, vIthI, utsubrikAMka ane prahasana e 10 nATaka ane prakaraNamAMthI udabhavelA che. ahIM nATaka ane karaNa e be zabdo sAmAnya arthamAM vaparAyA hoya ema lAge che. Ama ApaNane cAra prakAranI vicAradhArAmAM dekhAya che-(1) bharatanATayazAstra anusAra rUpakanA 10 prakAre che, nATI (nATikA)ne avAntara bheda gaNI zakAya. (2) kAvyAnuzAsana ane nATyadarpaNamAM 12 prakAre che. emAM 11 prakAro samAna che te kAvyAnuzAsana tathA nAthadarpaNamAM eka prakAra ( saTTaka-prakaraNa )ne bheda che. hemacaMdra A uparAMta toTaka vagere paNa gaNe che. (3) vazvanAtha bharatamuninA 10 prakArane rUpaka ane bIjAne uparUpaka gaNe che. (4) rasANuM vasudhAkara ane bhagavadajajakIya pramANe nATaka ane kayAMka prakaraNa paNa sAmAnya arthamAM che. e prakRti che to bIjA enA vikAre che. hemacaMdra kAvyAnuzAsana ( 8.4)mAM geyarUpakonI yAdI Ape che; DebikA, bhANa, prasthAna, ziMgaka, bhANikA, preraNa, rAmAkroDa, hallIsaka, rAsaka, goSThI, zrIgadita ane rAgakAvya. A uparAMta sUtramAM kari zabdano upaga karyo che. vRttimAM jaNAvyA pramANe Adi zabdathI zaMpA, chalita, dipadya vagereno saMgraha karavAno che. A rIte 15 prakAre thAya che. nATyazAstramAM AvA prakArone ulekha nathI, paNa pazcAtkAlIna prathAmAM bharatamunine nAme ApelAM avataraNomAM keTalAMka nAmo maLe che. dazarUpaka, pratApadrava ane rasAvasudhAkaramAM paNa emane ulekha nathI. abhinavabhAratI mAM prasaMgavazAta DabikA, bhANuM, prasthAna vagere 9 prakAranAM nAma maLe che. agnipurANamAM bharatakata 10 rU5ka prakAra uparAMta je 17 nAmo ApyAM che te A prakAranA ja che. nATayadarpaNamAM 1 prakAre ApelA che. emAM saTTakane samAveza thAya che, tathA kAvyAnuzAsanI yAdInA nAmamAM paNa theDo taphAvata dekhAya che. bhAvaprakAzamAM 20nI saMkhyA che, te sAhityadarpaNamAM 18 nI saMkhyA che. A baMnene yAdImAM nATikA, trATaka, prakaraNikA ane saTTeka Ave che. kAvyAnuzAsana 8.4 para alaMkAracUDAmaNi vRttimAM kahyuM che vAghaminArakamAvAna dovitrIni yAni jAni nirantaiIna arthAta A prakAranAM rUpakomAM padArthobhanaya che. ane emAM geyatA hovAthI ene geyarUpake kahyAM che. viveka TIkAmAM pADyuM ane geyarUpakonA bheda vize vistRta carcA karI che. pAzva rUpakomAM saLaMga kathAvastu hoya che ane te vAcakAdi abhinayathI maMca para rajU karavAmAM Ave che. geyarUpakomAM saLaMga kathAvastu nathI paNa padArthobhinaya che, je gIta ane nRca dvArA rajU thAya che. Ama ahIM sarvAgAbhinaya ane gIta pradhAna che. vivekamAM jaNAvyuM che- huM ya na velyumayamapratiSThitam ......... I For Private and Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org kAyAnuzAsanamAM pakaxkArI geye tu gItamaGga ca Dhathamatti dhvatiSTham / / yadyapi kvacidvarNAMGgaprAdhAnyaM yathA prasthAnAdau kvacidvAdaprAdhAnyaM yathA bhANakAdiSu bhagnatAlaparikramaNAdau kvacid gIyamAnarUpakAbhidheyaprAdhAnyaM yathA giMgatakAdI, kvacinnRtta prAdhAnyaM yathA DombilikAdi-prayogAnantaraM huDukkArAdyavagsare ata eva tatra lokabhASayA vallimArga iti prasiddhiH / tathApi gItAzrayatvena vAdyAdeH prayoga iti geyamiti nirdiSTam / - / vyutpattyabhisandhAnaM ca geye nAsti / pAThye tu sayeTa pradhAna, maratamuniprakRtInAM tathaiva mUlata: pravRttaH| Ama geyarUpako gIta-nRtya pradhAna che. hemacaMdra anu' mamRtyu, uddata ane mizra e traNumAM vagI karaNlR kare che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir A prakAro mATe vizvanAtha uparUpaka zabda prayoje che. darzarUpaka-avalAkamAM eka prAcIna padya Ta zuM che : komnI zrImati mALe mALautrasthAna,sAH / kAvyaM ca sapta nRtyasya mevA: iste'vi mAnavat / / nATacapaNamAM ene anyAni vALi kahyAM che. vaLI carcAne ante kahyuM che--jJAni na svasvamAtranganimittavAd vRaumitivA2 vRttAtreya nautitAni abhinavabhAratI paNa jaNAve che te pravasthA mRtAtmA na nATyAmA nATAlivinakSaLA: / parathI lAge che ke A bhAMta mATe uparUpaka zabda sAhityadarpaNathI ja prasiddha thayeA che. ahIM mahattvanA muddo nATikA prakaraNikA, tATaka ane saTTakane che. vizvanAtha e cArecArane uparUpako gaNe che. bhAvaprakAzamAM karaNikAnA ullekha nathI, paNu bAkInA traNane A badhA sAthe gaNyA che. nAcaNamAM nATikA ane prakaraNIne rUpakaprakArA tarIke ApIne saTTakane DemnI vagerenI haroLamAM mUkayuM che. kAvyAnuzAsanamAM paN prakaraNukAnA ullekha nathI paNa bAkInA traNane pAThyarUpakanI yAdImAM mUkyAM che. A cAramAM saTTakanuM sthAna kAMIka viziSTa che. emAM vikabhaka-pavezaka nathI, eka ja bhASA hoya che, ane akane badale javanikA ( Drop curtain ) hoya che. ama enuM svarUpa eTaluM vyavasthita nathI ane sAmAnya janatAmAM vadhAre lokApraya thaI zake evuM che. AthI kadAca nATyadap NukAra ane anyani vALimAM samAvatA hoya ema bane. paNa emAM kathAvastu che, savAda che eTale hema'dra ene pAThyarUpakamAM gaNe che ema kahI zakAya. (2) jemAM mukhyatve savAda hoya te badhAne eka va mAM mUkavA. samagra rIte jotAM ApaNune be vibhinna vicAradhArAe dekhAya che (1) bharatamunie je 10 prakAro kahyA che tene ja rUpako kahevA. bAkInA badhAne judA varga mAM gaNavA A vamAM nATikA jevA avAntara prabhede paNa Ave ane DAmbakA jevAM gItanRtya para AdhArita prakAra pazu Ave. bhAvaprakAza ane sAhityadarpaNamAM A vicArasaraNI dekhAya che. vagerethI rajUAta thatI hoya ane jemAM saLaMga kathAvastu emAM bharatakta 10 prakAza uparAMta nATikA vagerene pazu For Private and Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir a, de. zAstrI samAvI levA. 1 mAM nRca-gItanuM ja prAdhAnya hoya tevA bIjA varga mAM gaNavA. A mata hemacaMdrane che ane tethI ja e pAThavyarUpaka tathA gevarUpaka evuM vibhAjana kare che. saddakane muddo bAda karatAM nATyadarpaNakAra paNa AnI ghaNI najIka Ave che. A banne vicArapravAhamAM AcArya hemacaMdranuM vibhAjana vadhu zAstroya lAge che. uparAMta dareka sthaLe mAri zabda vAparIne pachIthI jenuM svarUpa vikAsa pAmyuM hoya evAM rUpako mATe 5Nu. AcArya dvAra khullAM rAkhe che. ema paNa kahI zakAya ke emaNe vibhAjananuM eka navuM dhoraNa prasthApita karyuM che. zakya che ke AcArya kehala vagere pUrvasUrione A viSayamAM anusaryA heya paNa vizeSa mAhitIne abhAve ApaNe emane ja yaza Apavo ucita lAge che. For Private and Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org gujarAtanAM saMskRta nATakonAM keTalAMka vizeSa lakSaNA tapasvI za, nAndI gujarAte saMskRta nATayasAhityanAM kSetramAM iyattA ane IdaktAnI daSTie vipula pradAna karyuM. aneka nATyakRtionAM ApaNane nAmeA-nirde zA sAMpaDe che. AmAMnI keTalIka nATyakRtine te ApaNuMte nAmamAtrathI ja paricaya che. A nATayacanAomAM keTalIkanu" kathAvastu rAmAyaNa tathA mahAbhArata upara AdhArita che, jyAre keTalIka sAva nUtana kathAvastuvALI ' prakaraNa' prakAranA rUpakanI racanAe paga che. vaLI anya keTalIka aitihAsika athavA ardha-etihA saka kathAvastuvALI paNuM jaNuAya che, jene ApaNe Allegorical-rUpakAtmaka prakAranAM kahIe evA nATako paNa ahIM jovA maLe che tathA jene chAyAnATaka' kahe che eve! prakAra paNa prApta thAya che. A rIte gujarAtamAMthI prApya thatI saMskRta nATagharacanAomAM " vastugata vaividhya ' e sauthI pahelu dhyAnArha lakSaNa Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir A pI * svarUpaviSNu 'e. bIjuM dhyAnamAM AvatuM lakSaNa che. ApaNI pAse nATaka ', ' prakaraNa ', ' bAyoga ', 'nATikA '~e cAra jANItA rUpaka-prakAza uparAnta ' chAyAnATaka' pazu prApta thAya che jene DaoN. suzIlakumAra >= " irregular type ''-' aniyamita prakAra ' kahe che. e vana mApaNA cittamAM spaSTa hovI joie ke jyAre ApaNe 'gujarAta 'evA sadarbha ApIe chIe tyAre ApaNane bhAratanA e pradezavizeSA abhipreta che ke je, je-te samayamAM ' Anarta ',* surASTra ane * lATa -e nAme oLakhAtA hatA. A pradezane ' gujarAta ' evuM bhegu` nAma kAre apAyuM te ApaNI jANamAM nathI. jUnAgaDhanA zilAlekhe rudradAmana ane skandavarmAnA-suMdara kAvyamaya gadyanAM udAharaNo che. valabhInI tAmrapaTTikAmAM paNa suMdara kAvyamaya lakhANu che. cAvaDAonA samayathI pATaNa gujarAtanI rAjadhAnI banI. cAlukayo athavA sAlakInA samayamAM A rAjyane sUrya khUba tapyuM! hatA. ta, kAvya vagerenA niSNAteAnA parisaMvAda A pradezamAM goThavAtA. pro. 2. che. parIkha * ' svAdhyAya', pu. 34, aMka 1-4, dIpAtsavI, vasatapa'camI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-ogasTa 1997, pR. 5-10. saMskRta vibhAga, bhASAvidyAbhavana, gujarAta yuni. amadAvAda-9. ' vadhu vistRta mAhitI mATe jue-nAndI tapasvI, 'sa'skRta nATakonA paricaya', trIjI AvRtti, yunivarsiTI graMthanirmANa be, amadAvAda. 2 AIOC, 61; kalAsikala vibhAga; adhyakSasthAnethI pravacana. For Private and Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tapasvI , nAdI sUcave che ke, gujarAtamAM mahilapura pATaNa mukAme pATaliputra, ujajayanI, giranagara, valabhI ane zrImALanI paraMparAo sacavAI hatI. selaMkIyugamAM, khAsa karIne jayasiMhadeva siddharAjane ane kumArapALanA samayamAM pATaNa agatyanuM saMskAravidyA-dhAma banatuM jovA maLe che. A yuganI sAskRtika pravRttiomAM khAsa te e jovA maLe che ke, brAhmaNe, jaina sAdhuo, sAmAnya nagarajane ane zreSThI vahepArIe sAhitya sarjananA kAryamAM ekasarakhA phALo ApatA jovA maLe che. pro. parIkhe tathA pro. sI. DI. dalAle ( pArtha parAkramatyAga ', G. 0, S. AvRttinI prastAvanA ) gujarAtanI saMskRta nATayaracanAonI nedha karI che. ApaNe A nATayavArasAnAM keTalAMka vadhArAnA vizeSa lakSaNe joIzuM. gujarAtamAM bahuNe ardha-aitihAsika mUlyavALI ' karNasundarI' nATikA racI che. cAlukayanareza karNadeva rolekayamallanAM karNATanareza jayakezInI dIkarI mayaNaladevI sAthenA vivAhanuM kathAvastu A kRtimAM jovA maLe che. candrAvatInA rAjA dhArAvarSanA anuja, te zodhavalanA dIkarA prahalAdanadeve "pArtha parAkramabhAga 'nI racanA karI che. emane ulekha semezvare paNa karyo che. AmAM kathAvatuM mahAbhArata upara AdhArita che, paNa jayasiMhasu-viracita ' hamIramadamadana ' te cAkhuM etihAsika kathAvastu dharAve che. gujarAtamAM musalamAnonI caDAI kevI rIte khALavAmAM AvI e vigata ahIM kathAvastumAM vaNI levAI che. vastupAlanA putra jayantasiMhanI icchAthI A kRtine prayoga khaMbhAtamAM thayela hatuM. A kRtinA racayitA vIrasUrinA ziSya hatA ane pite bharUcanA jainamaMdiranA munIvara hatA (saMvata, 1276, vi. ). A ja rIte "gaMgAdAsa pratApa-vilAsa " paNuM gujarAtanA muslima rAjyakALanI kRti che. "hamiramadamana' musilama zAsanakALanI pUrvenI kati che ane temAM dilhIthI rAjayakartAo je caDAIe lAvatA tene khALavAnI vAta vaNAi che. prastuta karatamAM sAbaramatI nadInAM suMdara zabdacitro paNa AlekhAyAM che. prahalAdanane pArthaparAkramavAyeganI mAphaka mokSAdityaracita bhImavikramabhAga paNa noMdha pAtra che, ane tenuM kathAvastu paNa mahAbhArata upara AdhArita che. A kRtimAM bhIme jarAsavadha karyo te vigata apAI che. ke. sI. DI. dalAle A katine "bhImaparAkrama" e nAma ulekha karyo che e kSatipUrNa che evo ullekha che. umAkAnta zAhe-G 0 s AvRtti, naM. 105-mAM karyo che. " prabuddharahiya' rAmabhadramuninI kRti che. te ane yazazcandranuM ' mudritakumRdayadra " ardha-aitihAsika kathAvastu dharAve che. " prabuddharauhiNeya 'mAM rauhiya nAme DAku adhyAtmadaSTie UMce jIva kevI rIte bane te vigata che. A nATaka vi. saM. 124ramAM yugAdidevanA pautyamAM bhajavAyuM hatuM. A pautya yazavIra ane ajayapAle baMdhAvyuM hatuM. cAhamAna rAjA samarasihanA sabhAratna pArdhacandranA yazavIra ane ajayapAla be putro hatA. 'mukitakumudacandra"mAM kumudacandranA parAjayanI vAta Ave che. tenA racayitA yazazcandra padmacandranA putra ane dhanadevanA pautra hatA. jayasiMhadeva siddharAja (. sa. 1094-I. sa. 1142 )ne rAjyamAM eka zAstrIcarcA tAMbara For Private and Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir gujarAtanAM saMskRta nATakonAM keTalAMka vizeSa lakSaNe sAdhu devasUri ane digabara sAdhu kumudacandra vacce jAI hatI jemAM kumudacandrane parAjaya thaye hato, arthAta temanuM mukha "mudrita '=baMdha thaI gayuM hatuM. A navuM ane samakAlika kathAvastu nATakamAM vaNI levAyuM che. A prasaMge, kahevAya che ke, AcArya hemacandra ke je te vakhate chatrIsa varSanA hatA te ane kavi zrIpAla bane A carcA daramyAna upasthita hatA. kavi zrIpAle paNa mahavane bhAga bhajavyuM hatuM. siddharAjanA darabAranuM aitihAsika varNana paNa kathAvastune mahatvane aMza che. e ja rIte vazarjanuM "rAjImatIprabodha' pazu ardha-etihAsika ane kadAca ardha-rUpakAtmaka (allegorical ) kRti che. 'kavaLa nAmamAtrathI ja ApaNI jANamAM raheluM devacandranuM "mAnamudrAbhaMjana ' paNa rUpakAtmaka kRti hevA saMbhava che. evuM ja vadAsanuM 'mizyAjJAnakhaMDana ' jANavuM. yaza:pAlanuM meharAjaparAjaya' ardharUpakAtmaka che. A nATayakRti ajayapAlanA zAsana (vi. sa. 1229vi. saM. 1232 ) daramyAnanI che. ajayapAla kumArapAla pachI gAdIe beThA hatA ane A kRti thArApadra ( AjanuM " tharA ' gama)mAM yAtrA mahotsava daramyAna tyAM kumAravihAramAM bhajavAI hatI. A kRtimAM AcArya hemacandranI hAjarImAM thayela kumArapALanAM kapAsuMdarI sAthenAM lagnanuM vastu che. kapAsuMdarI te dharmarAja ane viratinI dIkarI che ane te pAtra rUpakAtmaka che. rajuAtane divasa te mRgazIrSa ( mAgazara) mAsanA zukala pakSanI bIja, vi saM. 1216. A bIjane divase kumArapALa jina-zAsanamAM dIkSita thayA hatA. A kRtimAM paNa ** prabodhacandrodaya' jevuM ja Ayojana che. A kRtimAM kuTevone, arthAt vyasanane ItihAsa paNa AlekhAyo che. cAvaDAoe madirA pIvAnA sevanathI nAza ne tevuM nirUpaNa karAyuM che. nATacakAra ema mAne che ke gaNukAsevana madirApAna karatAM ochuM nukazAna kare che. have gujarAtanI saMskRta nATayakRtionAM keTalAMka sAva navA ja lakSaNe ApaNe vicArIzuM. * satvaharizcaMdra' nATakanI bhUmikAmAM rAmacandra kavie eka vigatane ullekha karyo che. te pramANe te jamAnAmAM judI judI nATayamaMDaLIo vacce tIvra spardhA pravartatI hatI. eka naTa sutradhArane jaNAve che ke,-"mAya, sa gumatipUrvI safsapAnAmAM nava gai, mavato niSiw, afma kaa5maLyatA" A ISyane bhAva " draupadI svayaMvara'mAM paNa jovA maLe che. jemAM pAripArzvaka sUtradhArane jaNAve che , teoe je nATa5kRtinI rajUAta vicArI che tene ja rAjAnI khuzI mATe bhajavavAnuM bIjAoe ArahyuM che. paNa tene sutradhAra haiyAdhAraNa Ape che:-- pAripArzvakaH - narendramanaAnandAya yadatyadbhutaM karaNaM yuSyAbhirmamAjJaptaM tavaparairapi kapaTadhaTanAnipuNe tituM prArabdham / tat kiM mayA kartavyam ? sUtradhAra :-na khala bahubhirapyAkhucarmabhiH sindhurAdhigajabandhananimittaM dAma nigaDyate / na khalu gaganAGgaNAvagAhasaMbhUtAbhiyogaigaMNanAtigairapi khadyotastimiramalinabhuvananirmalIkaraNakamaThasya varSafkSAH jarma niyate I tarad nitA For Private and Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir tapasvI che. nadI subhaTanuM dUtAlgada rasaprada che kema ke tene "chAyAnATaka ' kahevAyuM che. A nATayakRtimAM cAra aMko che ane DaoN. je pramANe tenI be vacanAo che. temAMnI lAMbI vAcanAmAMnA vadhArAnA ko anya kRtiomAM paNa che evuM joi zakAya che. ApaNe A kRtanI vastu aMge vAta nahi karIe paNa tenA svabhAvanI carcA karIzuM. A kRtine meghaprabhAcAryanA "dharmAkyudaya ' sAthe goThavI zakAya tema che. A kRtimAM eka khAsa raMgasucana Ave che te A "mANe: "iniFAranA ativegI putraratA thAya:" (pR. 15). DaoN. de. - AmAM kaMi khAsa natA nathI paNu tene phakta pratIkAtmaka rajUAta mAne che. paNa zrI nArAyaNa zAstrI khite ' subhadrApara 'nI bhUmikAmAM noMdhe che te pramANe ahIM "chovAnATaka ' e paribhASA rUpakAtmaka rIte " kAcha-putalakA-nRtya" puppet show-athavA, 'catrapaTa-paMkhu"-Picture gallery -mATe prAI che. Ama ahIM kadAca putaLIkhelatI paddhati Da I zake. nArAva zAstrI khisenI noMdha vAMcavA jevI che. temAM teo abhinavaguptane mata -ke che. te mA pANe : nATyazAstre caturthAdhyAye 268 zlokavyAkhyAne zrImadAcAryAbhinabagaptazrIcaraNarucyate, " yato hetorarthAnAM kAvyArthAnAM prAptyartha', sAkSAtkArabuddhyA svIkArArtha, tajjaH prayoktubhirAGgikAdyabhinayaH kRtastatra tasmAdetannattaM kRtaM nRttazabdena vyapadiSTama na tu nATyazabdenaivetyarthaH / bhavatu vA bhinnaM tathA'pi kaM svabhAvaM lakSaNaM ca svAtmanyaGgIkaroti / laukikatvaM lokottaratvaM vaa| ghaTAdivastutulyatvaM tadanakAratvaM, pratibimbAvirUpatA vA / tavA'pi nATyachAyAtmakataiva / nATyasyaiva hamI bhAganiSpaMdAzcitraputrikApustaprabhatayo granthiri kalpita (?) sAkSAtkArakalpapratyayasampadA kakSaparyantam / tathA lokottaratve tu nATayasyaivAvAntarabhedametat ' iti / UttAvA nadayALAmAM zALAnA sini -jemAM nATakanI chAyA = zobhA heAya te thayuM "chAyAnATaka'. khite zAstrI noMdhe che ke jene ApaNe puttalikA-khela kahIe chIe te paNa A kAraNe samajamAM AvI jAya che. ApaNe ema paNa noMdhIzuM ke somezvaranA ullAdharAghavamAM paNa A tarakIba jovA maLe che. prastuta kRtimAM lAMbA varNanAM jovA maLe che tathA prasaMge saMvAdo dvArA rajU thAya che. sAtamAM aMkamAM kA5Tika ane vikramukhanA saMvAda dvArA prasaMge nirUpAya che paNa te rajUAtanI AkhI tarakIba sarvathA nUtana che. saMvAda e rIte AlekhA che:-- vRkamukhaH --sakhe ! kiyadapyantargataM mayA rAmalakSmaNayoH svarUpaM svAmino manovinodanAya patrapaTTe vinyastamiti / tadavalokaya (iti paTTamarpayati) paritA :-- nIravA vinovaca 1)-sAdhu mahAnate . sAdhu 1 gardavAnasAreka manofmawifbalita mati | (dati vApati ) I (tataH pravizati zaktiprahAramUcchito lakSmaNaH tatsamIpopaviSTazokAkRSTamAnasa : sugriivvimaLAkhyAnagzakAno rAma ) (. 126 ) , For Private and Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org gujarAtanAM saMskRta nATakonAM keTalAMka vizeSa lakSaNeA i kadAca ' chAyAnATaka ' dvArA ahIM` ' nATakamAM nATaka ' ' Play within play ' abhipreta haro, savAdamAM je prasaMgo 3llekhAya che tenI raMgamaMca upara rajUmAMta mabhipreta che. bIna akamAM paNuM pAtA vAnarano gamaca upara praveza darzAvAyA che. saskRta gabhUmi upara A nUtana prayoga lekhI zakAya. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durgezvaranuM dharma rUpakAtmaka kRti che paraMtu temAM paN eka navI ja taraNa . temAM sAMdhae ane prastAvanAno abhAva che tathA sUtradhAra ane naTAnA saMvAdamAMthI ja nATakane Ane sIdhA thAya che. nATakane ane pastAvatA ' pArka che je vAstavamAM upasanAra ' lekhI zakAya. * svA2 A rIte gujarAtamAM saskRta nATaka keTalAMka navAM lakSaNo dhAraNa kare che. ApaNe noMdhIzuM. kaDaoN. nI samIkSA sAkSAta mAhitI para nahi paNa uchInI mAhitI upara bhAdhArita che, ane AthI agrAhya che. For Private and Personal Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lekhakone : 1 pAnanI eka ja bAjue, TAIpa karelA ane e zakya na hoya to zAhIthI suvAcya akSara lakhelA lekhe mekalavA. TAIpa nakalamAM TAIpakAmanI bhUlone sudhAryA pachI ja lekha mokalo. gUjarAta vidyApIThanA joDaNIkoza pramANe joDaNI rAkhavI Avazyaka che. lekhanI mULa prata ja mokalavI. lekhanI kArbana nakala mokale tyAre te aMgenuM spaSTa kAraNa jaNAvavuM. 2 lekhamAM avataraNo, anya vidvAnanAM maMtavya TAMkavAmAM Ave che te aMgeno saMdarbha pUrepUrI vigata sAthe Apavo anivArya che. pATImAM e saMdarbhanI vigata ApatAM lekhaka athavA saMpAdaka/saMzodhaka (aTaka pahelI ), graMtha, prakAzaka, prakAzanavarSa, AvRtti pRSTha, e krama jALavavo jarUrI che. 3 svAdhyAya'mAM chapAyela sarva lekhene kopIrAITa mahArAjA sayAjIrAva yunivasiTI, vaDodarA hastaka che. lekhake athavA anya koIe lekhamAM koI aMza lekhita paravAnagI vagara punarmudita karo nahI. 4 saMkSepazabda prayojatA pahelAM e zabdo anya sthAne pUrepUrA projelA hovA joIe. 5 pAdaTIpone krama saLaMga rAkhI je te pRSTha upara te te pAdaTIpane nirdeza jarUrI che. svA thA ya. svAdhyAya ane saMzodhananuM vramAsika saMpAdakaH rAjendra AI. nANAvaTI varSamAM cAra aMka bahAra paDe che-dIpotsavI aMka, vasaMtapaMcamAM aMka, akSayatRtIyA aMka ane janmASTamI aMka. lavAjama -bhAratamAM...rU. 40=00 5. (TapAlakharca sAthe) -paradezamAM...yunAITeDa sTeTsa oNpha amerikA mATe...12=00 Dolara (TapAlakharca sAthe) -yuropa ane anya deza mATe...pAM. 7=00 ( TapAlakharca sAthe) AkhA varSanA grAhako lavAjamanA varSanI zarUAtathI ja noMdhavAmAM Ave che. lavAjama agAuthI svIkAravAmAM Ave che. lavAjama mokalatI vakhate kayA graMtha mATe lavAjama mokalyuM che te spaSTa jaNAvavuM. lavAjamavarSa navembarathI okaTobara sudhInuM gaNAya che, je A saranAme mokalavuM- niyAmakazrI, prAcyavidyAmandira, mahArAjA sayAjIrAva vizvavidyAlaya, rAjamahela daravAjA pAse, rAjamahela reDa, vaDodarA-390 001 jAherAto : A vaimAsikamAM jAherAta ApavA mATe lAkhosaMpAdaka, "svAdhyAya ', prAcyavidyAmaMdira, rAjamahela daravAjA pAse, rAjamahela roDa, vaDodarA-390 001. For Private and Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gujarAtanAM saMskRta prahasane ( pUrvakAlIna ane samakAlIna prahasanenA pariprekSyamAM) citrA zukala gujarAtanAM saMskRta prahasanamAM zrI gajendrazaMkara paMDyAnuM pradAna mahatvanuM che. temane janma I. sa. 1891mAM thayo hato. devagaDhabAriyAnI zALAmAM 1930 thI 1951 sudhI temaNe AcAryapada saMbhALyuM ane 1953 thI 1960 sudhI suratanI vanitA vizrAma saMsthAmAM zikSaNakArya karyuM. temanI pUrve saMskRtamAM anya rU paka prakAre racAyA hatA, paraMtu temanA sivAya anya koInuM pradAna saMskRta prahasane mAM gujarAta mAM jovA maLatuM nathI. temaNe ATha prahasane ApyAM che : (1) niyamanama (2) subhagama niyama (3) vedattamaH (4) katvam (5) kasya deSaH (6) kaH koyaDana (7) curabuddhimattA (8) buddhiprabhAvam A sarva saMskRta prahasane saraLa bhASAmAM racAyAM che ane temanA ghaNAMkharAM bhAratIya vidyAbhavana dvArA prakAzita saMskRta sAmayika 'savita'mAM prakAzita thayAM che. A prahasane pUrvakAlIna saMskRta prahasanothI judAM paDe che. Adhunika saMskRta prahasanemAM mAtra zrI gajendrazaMkara ja nahIM paNa anya prAntanA lekhakonAM prahasanemAM paNa aMkasaMkhyA, saMvAda, pAtro ane viSayamAM meTuM parivartana AvyuM che. bhAratanA nATayazAstramAM darzAvAyelA niyamo have custapaNe anusaratA nathI. eka ke be aMkomAM sImata na rahetAM prahasane kyAreka cAra ke pAMca AMka sudhI vistare che. Adhunika prahasanemAM daMbhI dharmaguruo ka DhAgI sAdhuo nAyakasthAne nathI tema nAyikA sthAne gaNikA nathI. sAmAnya strIpuruSa, vepArI, vidyAthIo, rAjapuruSo ane amaladAro Adhunika prahasanenI pAtrasRSTimAM sthAna le cheA prahasanene viSaya dharmaguruonI lelupatA ke daMbhamAM sImita nathI paraMtu samAjajIvananA vividha kSetrone Avare che. sAsu-vahunA jhadhaDA jevI kauTuMbika samasyAo, zikSaNakSetre dekhAtI badIo, amaladArazAhInI anItio, kALAbajAra, have prahasanenuM lakSya bane che. A badhA uparAta pUrva kAlIna prahasanemAM anucita zRMgArarasanA nirUpaNa dvArA sthULa, azlIla hAsyarasa nipanna thatA hatA tene sthAne samakAlIna saMskRta prahasanomAM surucipUrNa kaTAkSe, bhASAcAturya ke saMjoga ane sthitinA viSanirUpaNa dvArA svaracha suMdara hAsyarasa nipanna thAya che. pAzcAtya saMpakane pariNAme aMgrejI sAhityanI asara paNa have varatAya che. keTalAMka prahasane te bhajavAyAM hovAne vAyAya', pustaka 34, aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtapaMcamI. akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996 oNgasTa 1997, pR. 11-18. * 85-e, kaMja sosAyaTI, alakApurI, vaDodarA-5. For Private and Personal Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir citrA zukaa aNasAra paNa maLe che tethI raMgabhUmi, prakAza, vani vagerenI sucanA ke Ayojanano lAbha paNa maLI rahe che. bhagavadajajakIya ' ke "mattavilAsaprahasana ' upalabdha saMskRta prahasanemAM prAcIna manAya che. dharmanA vividha saMpradAyanA anuyAyIo eka-bIjAnI khAmIone nirdeza karI A prahasanemAM hAMsI uDAvatA hoya che. AtmAonI adalAbadalI, takabhAsa, miyA dalIlabAjI dvArA hAsya niSpanna thAya che. A prahasane UMcI koTine hAsyarasa nipanna karI samAjamAM pravartatA dAMbhika rItio tarapha aMgulinirdeza kare che. kItha "bhagavadajajaya' cethI sadImAM racAyuM hAvAnuM mAne che. * mattavilAsa prahasana nA kartA mahendravikramadhamanane samaya IsavI sana 600 thI 650ne hAvAnA sAmAnya rIte svIkAra thayo che. A pachInAM prahasanemAM zaMkhadharacita laTakamelaka', vatsarAja racita " hAsyacUDAmaNi" jyotirIzvaracita "dhUrta samAgama ', zaMkara mizraracita " gorIdagambara ' ane harijIvanami racelAM ' prAsaMgika ', " palara maraDana ', 'adabhUtataraMga ', 'vikhudhamohana ', " dhRtakuvAvalI maLe che, ane bAramIthI sattaramI sadImAM te racAyAM hovAnA nirdeza maLe che. "laTakamelaka'mAM jana, bauddha ane vedAMtamatanA anuyAyI sAdhuo hAsyanuM lakSya banyA che. "hAcUDAmaNimAM guru jJAnarAzi ane temanA ziSyonA dabha ane chaLa hAsya niSpanna kare che, to "gaurIdigambara 'mAM pArvatI pratyene bhagavAna zivane anurAga hAsya nahapanna kare che paraMtu A hasananI pariNati zAMta ke bhaktirasamAM thAya che. vividha pradezanA brAhmaNone khAvApIvAnA vidhaniSedhamAMthI uddabhavatI takarAra " palADumaraDana 'mAM ramUja upajAve che. "addabhutataraMga', 'sahadayAnanda' jevAM prahasanemAM atyaMta nimnakakSAne, azlIlatAbharyo hAsyarasa che. Ama bAramIthI sattaramI sadInAM prahasanemAM dhULa prakAra, anucita, vikata sujJAthI uddabhava hAsyarasa che. zuMgArarasa gauNa banIne hAsyarasane prAdhAnya aDhAramI ane ogaNIsamI sadImAM sAmarAja dIkSitarata " dhUsamAgama ', jagadIzvaranuM 'hAsyAva' paNa dhUrta sAdhue, temanA ziSyo, UMTadada vagerene hAsyarasanA laya banAve che. veMkaTezvaranAM "bhAnuprabaMdha', " lakhedara' prahasano atyaMta vikRta, hIna kakSAnA zRMgAraprasaMgonA nirUpaNuthI hAsyarasa niSpanna kare che. AvuM ja Alekhana dhanazyAmaracita " caDAturaMjana', ane veMkaTezvararacita " umattakavikalazaprahasana"mAM che. kRSNa bhaTTanuM "sAndrakutuhala ' paNa AvAM ja, anaucityapUrNa bhUgAravarNanethI sthULa hAsya nipajAve che. tirUmalaracita " kuhanAbhaikSava' ane aruNagirinAthanuM "somavelIyegAnada' prahasana daMbhI sAdhuo ane temanI kAmuktA AlekhI anaucityane kALajIpUrvaka dUra rAkhI, vezaviparyaya vagerethI thatA goTALAmAMthI hAsyarasa niSpanna kare che. Ama prAcIna prahasanene ucca koTine hAsyarasa pachInA samayamAM UtaratI kakSAne thata jAya che ane azlIlatAmAM saratA jAya che. vIsamI sadInA saMskRta prahasanakAre pUrvakAlIna prahasana sAhityanA azlIlatA ane sthULa koTinA hAsya para atyaMta sajAga che. zrI gajendrazaMkara paMDayA ane zrIva nyAyatIrtha te A For Private and Personal Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir gujarAtanAM saM2kRta prahasane sthULa hAsya nirUpaNamAMthI prahasanasvarUpane bahAra kADhavAne khAsa Agraha rAkhe che. teo niyamanaprahasana 'mAM amaladAre ane dukAnadAre anAjanA vitaraNamAM je gerarItio apanAve che tenA para kaTAkSa kare che. "subhagamAdiyama'mAM mahemAnA AgamanathI kaMTALatA AnaMdacaraNu temanAthI chaTakavA mAge che paraMtu pitAnI daramyAnagIrIthI mahemAnone satkAra kare che. vedanamaH prahasanamAM atharvavedane mahimA varNavAye che. kacerI, dANacorIkALA bajAra vagere dvArA dhana meLavavAnI rIte para kaTAkSa thaye che. " kama'mAM gIta gAtA be mitro ekabIjAnA saMgItathI dakhala thatAM jIbhAjoDI para UtarI Ave che ane "tuM koNuM' ema ema pUche che. cArvAka ane vedAMtanA mato TAMkI A praznano javAba ApavAthI ramUja upaje che. " zreyAna mAM zenaka ane prabhAkara nAmanA be mitro potapotAnI mahattA puravAra karavA mathe che. pracurabuddhimattA 'mAM citraka nAmanA yuvakane tenA pitAe zIkhavyuM che ke eka kAma karatAM sAthe saMkaLAyelAM bIjAM kAma paNa karatAM rahevuM. citrakanA dAdA bimAra thatAM, (patA DekaTarane bolAvavA citrakane mokale che. bimArIne pariNAme mRtyunI AzaMkA sevI, pitAnI zIkhane yAda rAkhI citraka agnasaMskAra mATenI sAmagrI paNa lAvI rAkhe che ane svajanene paNa bolAvI Ave che. DekaTaranI sAravArathI dAdA sArA thaI jAya che. "ka devaH 'mAM patnIne paisA na ApatA cImanalAlane tene mitra kezava barAbara pATha bhaNAvI paisA ApavA kabulAta karAve che. "buddhiprabhAvama' pAMca aMkanuM prahasana che. kizoradAsanI patnI temanI buddhine paDakAre che ane rAjA temaja rAjakumAra pitAne ghera Ave te ja kizoradAsamAM buddhi che evuM mAnya rAkhavA kahe che. govardhanadAsa nAmanA vepArI pAsethI kharIdelI cIjonA mUlya peTe rU. 1000 ApavAnA hoya che. rAjAnI pAse, pote mRtyu pAmyA hovAthI A paisA kizoradAsa pitAnA bhatrIjA caMdanadAsane aMtyeSTi' kayA mATe mAMgavA mekale che. rUpiyA maMjura thAya che paNa kizoradAsanA mRtyunI khAtarI thayA bAda ja maLe. kiradAsa mRta havAne DhAMga kare che. khajAnacIne mRtyunI khAtarI thAya che paraMtu te baso rUpiyA pote laI mAtra eka rUpiyA ja Ape che. have bhatrIje candranadAsa mRtyu pAmyA hevAnuM kahI kizoradRAsa rAjakumAra pAse rUpiyA eka hajAra mAge che, paNa tene paNa cakAsaNI karI khajAnacI AThase rUpiyA ja Ape che. keNu mRtyu pAmyu te rajA ke rAjakumArane samajAtuM nathI tethI baMne kizoradAsane ghera jAya che, jyAM be mRtadeha dekhAya che. rAjA sAthe gayelA buddhizALI pradhAna caMdanadAsane vivAha eka suMdara kanyA sAthe thavAnA hatA te have nahIM thAya ema bole che. caMdanadAsa A sAMbhaLatAM ja beThe thaI jAya che. kizoradAsa paNa beThA thaI khajAnacInI gerarIti prakAzamAM ANavA ja pote mRta hovAnI jAherAta karI hatI ema kahe che. khajAnacIne sajA karI, kizoradAsane rAja inAma Ape che ane kizoradAsanI patnIne temanAmAM vRddhi hovAnI khAtarI thAya che. zrI gajendrazaMkara paMDyAnA prahasanemAM zRMgArarasa vagara hAsya niSpanna thayuM che. lobha, kapaNutA, huMsAtuMsI jevI mAnavasvabhAvanI nirbaLatA ane kALAbajAra, lAMcaruzvata jevI vyApaka badIo tarapha temaNe nirdeza karyo che. saMvAdo atyaMta saraLa che ane kayAM ya aucityabhaMga thata nathI. alabatta kathAvastu kayAMka zithila thAya che. bhagavadajajukIya ke mattavilAsa prahasanemAM je For Private and Personal Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir citrA zu' coTadAra kaTAkSeA dvArA ucca koTinA hAsyarasa - niSpanna thatA hatA, teve A hAsyarasa nathI paNu AgalI sadIemAM azlIlatAmAM sarI paDelA sthULa hAsyarasane punaH svaccha banAvI hAsyarasane nirmAMLa banAvavAno prayAsa temaNe karyo che. vaLI samAjane sparzItA prazno tarapha paNa temane dhyAna doryuM che. gujarAtanA A prahasanAnA abhyAsa anya rAjyAnA samakAlIna saMskRta prahasanA sAthe sarakhAvIe nahIM to pUrNa gaNAya. gajendrazaMkara paMDayAnA samakAlIna, kalakattAnA zrI jIva nyAyatIrthe paN svaccha ane taMdurasta prahasane ApI hAsyarasane aiyata zRMgArathI mukta rAkhavAnA prayAsa karyA che. emanA 'daridratlR vaprahasana 'mAM vakrezvara nAmanA lAbhI ane kaMjUsa brAhmaNune e siddho joIe teTalA cAkhA maLe te mATe varadAnapeTe eka pAse Ape che, je kaMjUsa maneAvRttine kAraNe te gumAve che. ' vivAhaviDambanam ' nAmanA temanA prahasanamAM ratikAnta nAmanA vRddha gRhastha candralekhA nAmanI yuvatI sAthe lagna yojavA hArA rUpiyA lagna nakkI karAvatA puruSane Ape che ane yuvAna dekhAvA prayAsa kare che paraMtu candralekhA bInta yuvAna sAthe lagna karI le che. ' zatavArSika ' nAmanA temanA prahasanamAM maNui nAmanA vaijJAnika rokeTa dvArA brahmaleAkamAM pAMce che, anya graho ane rAhu tene brahmA pAse lai jAya che ane brahmA yuntravijJAnane kANumAM rAkhavA kahe che. pikacaSNu ' nAmanA prahasanamAM kRpaNuM kApAlikanI dhanalAlasAne hAsyanuM lakSya banAvAyuM che te ' rAvirAga 'nAmanA temanA prahasanamAM saMgIta pratye pUrvagraha dharAvatA rAjAne saMgItapriya yugala saMgItAbhimukha banAve che. vidhiviparyAsa ' prahasanamAM strI ane puruSa potapAtAnI ti badalavA jAya che paNa chevaTe pAtAnI jAtimAM ja satASa mAne che. * vanabhejana 'prahasanamAM paryaTana mATe vanamAM gayelA ane mauna jALavavAnI hariphAI karatA mUrkha ziSyAne cera samajI polIsa pakaDe che paNu aMte cheDI de mA sara prahasanAmAM niSi ane svaccha hAsyarasa che. che. tirUvalagaDamAM janmelA ane madrAsanI hAikoTamAM vakIlAta karatA zrI mahAliga zAstrIe temanA prahasaneAmAM saMgIta ane vAghanuM tattva umerI prahasananA svarUpane navA nikhAra Apyo che. temanAM kauDinyaprahasana 'mAM AMkhamAM dhULa nAkhIne eka mitra bIjAnA bhANAnI miThAI khA jAya che evA prasaMgane Alekhe che. ' zuM`gAranAradIya ' nAmanA temanAM prahasanamAM badalAtI AMtanA kathAghaTakane kendramAM rAkhIne ramUjI prasaMgeA AlekhyA che. nAradanu vAdyasa'gIta A prahasananuM viziSTa pAsuM che. temanA ja ' ubhayarUpaka ' praRssanamAM kolejiyana yugalane premalagnanI maMjUrI na ApanAra mAtApitA putra dvArA bhajavAya rahelA nATakanA AtmahatyAnA kAgaLane sAcA mAnI gabharAine samati ApI de che. mahAli'ga zAstronAM prahasane navI bhAta pADe che ane sAsu-vahunA jhadhaDA, khAudharApaNuM, patrothI thatI gerasamaja vagere jIvanamAM Thera Thera anubhavAtI vAstavikatAemAMthI hAsya niSpanna kare che. A ja sadImAM DaoN. vI. rAdhavananuM ' pratApavijaya' athavA 'vidyAnAthaviDambanA' prahasana, vidyAnAthanA ' pratApayazabhUSaNa ' nAmanA graMthanA upahAsAthe racAyuM che. rAjA pratApadratI prazasti mATe vidyAnAthe je Ala'kArika ane atizayektipUrNa zailI apanAvI tene ahIM For Private and Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gujarAtanAM saMskRta prahasane upahAsa che. vidyAnAthane upahAsAthe lakhAyeluM A prahasana dIrdha samAsaracanA, anuprAsa ane atizaktiothI bhareluM che ane pare gAme ahIM buddhigamya upahAsathI hAsyarasa niSpanna thaye che. A sadImAM aneka prahasane racAyAM che. baMgALanA vIrendrakumAra bhaTTAcAryanA "vedRnavyAyoga'mAM kalika avatAra pitAnA zastra-gherAo sAthe Ave che. kAma na karavA IcchatA kAmadAre A zastrathI dhAryo lAbha meLave che. baMgALanA ja zrI siddhezvara cakravartI pitAnA svagI vahasana' nAmanA prahasanamAM IndranI sabhAne Alekhe che. bRhaspati IndranuM sthAna levA anya devanI madadathI prayAsa kare che paraMtu parAjya pAme che. A dhAMdhala daramyAna urvazI ane adita jevI strIsabhya nidrAdhIna thaI jAya che. temanA " atha kima' prahasanamAM paNa sabhAmAM thatI miyA bhASaNabAjI hAsyanuM lakSya bane che. A uparAMta nAgapuranA skandazaMkara te "lAlA vaidyaH' ' hA hanta zArade' jevA prahasanemAM UMTavaida, ke abhaNa strInAM ajJAna dvArA hAsya nIpajAvyuM che. uttaranA ddhadeva tripAThIe ' sarvadalasaMmelana" ane "guruvAkyama' jevAM prahasane ApyAM che. vyAsa rAja zAstrI, rAmAnanda ane bIjA aneka lekhakoe suMdara saMskRta prahasane ApyAM che. A prahasanemAM dharmAcAryo ane gaNikAne sthAne madhyama varganAM strIpura ane temanA jIvanane sparzatA prazno rajU thayA che. saMskRta nATakane udAtta ke prazAMta nAyako ane udAra paTTarANI ka zaramALa mugdha nAyikAne badale janasAdhAraNane rajU karatAM A prahasane vadhu jIvaMta lAge che. kauTuMbika jhaghaDA, zikSaNa, nyAya, rAjyanIti, vepAra, dareka kSetrane AlekhatuM hovAthI prahasana vadhu vAstavadarza banyuM che. prahasanene vyApa mAtra eka ke be aMko pUrato sImita na raDatAM cAra ke pAMca aMko sudhI vistare che. kAna phri matu hAtha e bharatamuninuM vidhAna AdhUnika prahasanane lAgu paDatuM nathI. mAnavasahaja nirbaLatA, paristhitinI viSamatA vageremAMthI nIpajatuM hAsya svaccha, nirdoSa ane surucipUrNa thayuM che. narma, kaTAkSa, caturAI bharelI uktio, zailInuM anukaraNa vageremAMthI A hAsya uddabhave che. sthULa, anaucityapUrNa hAsya have adazya thayuM che. pUrvakAlIna prahasananI jema Adhunika prahasane paNa samAjanI kSatio tarapha AMgaLI cIMdhe che paNa hAsyarasanAM nirUpaNanI paddhati badalAI che. parivartana e jIvaMtatAnuM ghAtaka che, kAraNa ke sthagita thayeluM, niyamabaddha sAhitya badalAtAM janajIvana sAthe meLa khAtuM nathI. pUrvakAlIna prahasanenA sthagita thayelA sthULa hAsyarasane gujarAtanA zrI gajendrazaMkara paMDayA ane anya prAMtIya lekhakoe mekaLAza ApI, tAjagI ane navInatA bakSI che. A saraLa ane svaccha prahasanemAM saMvAdone phALe mahuvane levAthI bhAratI vRtti pradhAna che ane pariNAme vAcika abhinaya para prahasanenI raMgamaMca paranI saphaLatA avalaMbe che, paraMtu mRtyusaMskAra mATenI sAmamI, mRta havAne abhinaya vagere agaka ane AhArya abhinayane paNa avakAsa Ape che. gujarAtanAM ane anya prAMtanA saMskRta prahasane. saMskRta bhASA ane sAhitya haja parivartanazIla ane tethI jIvaMta che evI pratIti karAve che.. For Private and Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 16 5 www.kobatirth.org sandarbhagraMthA ', bhagavadajukIya - saM. prabhAkara zAstrI, devabhASA prakAzana, prayAga, 1979. 2 mattavilAsaprahasana--le mahendravikramava,sa. ena. pI. UnnI, kaeNleja chuka hAusa, {travendrama, 1974. 3 lakamelaka-- le. zaMkhadharamizra, cokhammA prakAzana, vArANasI, 1962. 4 hAsyasUDAmaNi--le. vatsarAja, saM. jayazaMkara tripAThI, caukhammA prakAzana, vArANasI, saMvata 2027. dhUta samAgama--( anulikhita ) le. jyotirIzvara, mahArAjA sarapheojI sarasvatI mahala lAibrerI, tAMjora. ( ma 6. gaurIdigambara~~le. zaMkaramitra, sa. tAriNIza jhA, caukhambA prakAzana, vArANusI, sa* 2026. palANDamaNDana (anulikhita le, harijIvana mizra, anUpa sa`skRta lAibrerI, bikAnera, ? adbhutaraGgama -( anulikhita ) 9 dhRtakulyAvalI--( anulikhita) 10 prAsagika---( anulikhita ) 11 viSNumAhana--(alikhita ) .. 1; hAsyA va--le. jagadIzvara, saM. Izvarayandra caturvedI, caukhambA prakAzana, vArANusI, 1963, 13 6: zreyAna--le. gajendrazakara paDathA, sa`vit, aMka navembara 1976, bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI. 14 niyamanama--le. gajendrazakara paMDayA, savit, aMka-AgaSTa 1977, bhAratIya vidyAbhavana, muMbai. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 33 20 citrA zukla ,, For Private and Personal Use Only 15 subhagamAtithya.--le. gajendrazaMkara paMDayA, savita, aMka-phebruArI 1978, bhAratIya vidyAbhavana, muMbai, kaslama -le. majendraza kara paDayA. aprakAzita). sya DhASaH 93 16 17 18 prabuddhimattA 19 vedAttamaH-- buddhiprabhAvama - le. gajendrazaMkara paMDayA, savit, 1973, 1974, 1975, bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI, "
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 06 gujarAtanAM saMskRta prahasanA 21 vivAhaviDambaMnama-le. zrajIva nyAyatI, sAMskRtapratibhA, 1932 22 dariduhai vama --le. zrIiva nyAyatI, sAhitya pariSada patrikA, kalakattA, 1968. le. zrIjItra nyAyatI, durgA presa, kalakattA, 1972. 23 cipaTacavaNam 24. rAgavirAgama~ 25 zatavASika - " .. 26 kauDinyaprahasanama --le. mahAliMga zAstrI, udyAnapatrikA, tirupati, 1930, 27 zukAranAradIyama --le. mahAliMga zAstrI, udyAnapatrikA tirupati, 1956. bhayapakrama --le. mahAliMga zAstrI, udyAnapatrikA, tirupati, 196 -. pratAparuvijayama --le. vaiMkaTa rAdhavana, punarvasu zrIkRSNapurama sTrITa, rAyapeTa, madrAsa, 28 29 31 svA 1968. www.kobatirth.org 3 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 35 For Private and Personal Use Only vejInavyAyAga---le. vIrendrakumAra bhaTTAcArya, saMskRta sAhitya pariSada, rAjA dItendra sTrITa, kalakattA-41, 1971. Sanskrit Prahasanas, citrA zukala, sa. 5. yunivarsi`TI, vallabha vidyAnagara, 1987. 17
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI sayAjI sAhityamALA rU. 2. 3 0 gujarAta sthaLanAma saMsada vyAkhyAnamAlA, bhAga 1 (1965) 9=00 342 kudaratanI rIte vadhu Arogya-zrI. zAMtilAla pra. purohita (1967) 7=50 343 bhArata-patna-zrI. upendrarAya ja. sAMDesarA (1967) 15=50 346 peTroliyama-zrI padmanA ra. zAha (1970) 1 3=00 347 paMcadazI tAtparya- svAmI praNavatIrthajI (1971) 6=00 348 a ane madhyakAlIna saMtaparaMpara-(sva.) De. ke. je. tripAThI 14=50 349 zrImad bhAgavata: bhAga 2-(sva.) nAgaradAsa a. paMDyA (1972 ) 11=50 350 cakanA svAdhyAya, bhAga 1-(sva.) . bApAlAla ga. vaidya (1973) 26=00 351 gujarAtane paiTarI udyoga-zrI. zAMtilAla pI. purohita (1975) 875 35ra UMDANano tAga-zrI choTubhAI suthAra (1975). 15=00 353 bhAratIya vINA--(sva.) che. rasikalAla ema. paMDyA (1978), 31=00 354 carakane svAdhyAya, bhAga 2-(sva.) DaeN. bApAlAla ga. vaidya (1979) 99=00 355 cAMpAnera : eka adhyayana-(sva.) ramaNalAla na. mahetA (1980) 36400 356 dvArakAnA pradezane sAMskRtika itihAsa (sva.) zrI ka. na. joSI 44=0 0 357 Adhunika gujarAtanA saMto, bhAga 2-. kezavalAla Thakkara (1979). 45=00 358 sUryazakti-zrI. padmakAnta 2. zAha (1981) para=50 359 kavi giradhara : jIvana ane kavana-De. devadatta jozI 51=00 360 vanauSadhi keza-pro. ke. kA. zAstrI 3575 361 sahastraliMga ane rudramahAlaya-(sva.) zrI kanaiyAlAla bhA. dave 362 veNuvatItha DAkera-(sva.) . maMjulAla 2. majamuMdAra 48=00 361 vRddhatrayI ane laghutrayI-( sva. ) . bApAlAla ga. vagha 33=00 363 vaDedarA eka adhyayana-(sva. ) 3. Ara. ena. mahetA 44=00 364 mahArAjA sayAjIrAva trIjA-(sva.) pro. hasita bUca 49=00 365 nAbhAjIkRta bhaktamAlanA aitihAsika bhakta-eka adhyayanazrI mULazaMkara hi. kevaliyA 44=00 366 lesara-zrI. paghakAnta 2. zAha 48=00 368 arvAcIna saMskRta sAhityano ItihAsa-(anu.) e. je. rAvala ane vI. esa. lele 188=00 369 maMjUla vimaza-zrI je. pI. ThAkara 236=00 37. prANavahasrotonA rego : zvAsa-dama-vaidya maNibhAI brahmabhaTTa 176=00 371 vaDodarAnAM maMdiro-ku. maMjulA ema. sonI 68=00 317 AhAravijJAna-(punaH mudraNa) De. jayazaMkara dha. pAThaka ane ( sva ) anaMtarAya ma. rAvaLa (1991). 60=00 37ra lekanATa bhavAI: svarU5-Do. kRSNakAnta kaDakSiA 193=00 373 zrImad upendrAcAryajI-Do. lavakumAra desAI 195=00 prAptisthAnaH yunivarsiTI pustaka vecANa vibhAga, janarala ejayukezana senTara, pratA5maMja, vaDodarA-390 002, For Private and Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gujarAtanAM saMskRta nATako: gujarAtI anuvAda jaya'tI umaraeNDiyA nATayapravRtti Ama tA lagabhaga veda-kALa jeTalI jUnI hAvAno saMbhava che pAninA samaya pahelA paN nATyakalAnuM viziSTa prasthAna paDI cUkayuM dekhAya che paraMtu gujarAtamAM sarjAyelA sa MskRta sAhitya ane emAMya khAsa tA gujarAtanAM saMskRta nATako (vaze vAta karavAnI rAtre tyAre hAlanA tabakke paNa mauna sevAya che. gujarAtanAM saMskRta nATakone kALA khezaka bahumUlya 6 pazu saMskRta sAhityanA adhyApako ane abhyAsue sivAya gujarAtamAM lakhAyelAM sa'skRta nATako vize bahu ja AchI vyaktie mAhitagAra che, moTAbhAganI vya. A bhijJAnazAkuntalam, mAlavikAgni mantram, uttarAma!tam vagere nATakothI ka'Ika aMze paMcata che (tenAM eka karatA vadhAre saMkhyAmAM anuvAde thayelA che ane mATemArge upalabdha), jyAre gujarAtamAM ja thayelAM saoNMskRta nATyasarjAthI A kSetra sivAya vyaktie bilakula ajJAta rahelI che ema kahI zakAya. A pa{sthitimAM prastuta zeAdhapatramAM gujarAtamAM ja racAyelAM ane je anuvAdo dvArA vadhAre vyApaka janasamudAya sudhI paheAMcI zakavAnI kSamatA dharAve che evAM sa'skRta nATako vize vAta karavAnA upakrama sevyA che. gujarAtamAM lakhAyelAM saskRta nATakonI sakhyA ThIka ThIka pramANamAM che paraMtu gujarAtanI bahujanasaMkhyA pAmI zake tevI gurAtI bhASAmAM thayelA tenAM anuvAdo pramANamAM ochA che. aMgrejImAM ke hindImAM tenAM anuvAda thayAnA pramANe maLe che paraMtu gujarAtImAM anuvAda thayAnuM bahu jovA maLyuM nathI. gujarAtImAM saMskRta nATakanuM avataraNa" nATakanA svarUpe sahuthI pahelAM 19mI sadInAM uttarAdha mAM thavA mAMDayuM. A pahelAM jUnI gujarAtInA kALamAM anuvAde tA thayA hatA paNa temAMnA ghaNuAkharA padyamAM thayelA sArAnuvAdA hatA.3 'svAdhyAya ', pu. 34, aMka !-4, dIpeAtsavI, vasa tapa McamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996 ogasTa 1997, pR. 12-28, * prAcyavidyAma dvira, ma. sa. vizvavidyAlaya, rAjamahela roDa, kIrtistaMbha, vaDAdarA. 1 parIkha rasIkalAla hrATAlAla, 'saMskRta nATaka sAhitya', gujarAta vidyApITha, amadAvAda, 1980, prathama AvRtti, pR. 24 2 mULazaMkara cAjJikanA 'saMcAgitA svayaMvaram ', ' chatrapatisAmrAjyam '' pratApavijacam ' vagere nATakone aMgrejImAM ane 'chatrapatisAmrAjyam'nA hindImAM anuvAda thayela che 3 daisAI kara`gI, gujarAtImAM saMskRta nATaka', navabhArata sAhitya madira, amadAvAda, 1981, prathama AvRtti, pR. 32. For Private and Personal Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org .. *tI umareThacA saMskRta nATakakAzamAMthI anuvAdakonI sathI vadhu pasaMdagI bhAsa kAlidAsa ane bhavabhUti e saMskRtanA mima nATakakAro para utarI che, pachI Ave ke zrA, zaka, vizAkhadatta, kRSNamazra vagere, mAtra bhAsanAM nATakonAM anuvAdanI sakhyA 24 thAya che, te kAlIdAsanA 19, bhavabhUtino 8 ane harSanA nATakonAM paNa ATheka anuvAdo thayA che.4 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir na yugamAM jhaverIlAla yAni ke abhijJAna zAkuMtala' nATakanA anuvAdathI saMskRta nATakanA anuvAdanA sAhityapravAhane vahete karyo. na de. pazu sAra zAkuMtala' nAme * abhijJAna zAkuMtala 'nA anuvAda karyA hatA. cyA pachI builAla nabhubhAI, kheLava'tarAya ThAkora, ke. ha. dhruva, umAzaMkara, suMdaram vagere sa koe e pravAhane vahetA rAkhyA, pariNAmasvarUpe e nATako sAmAnyamAM sAmAnya vyakti sudhI pahAMcI zakyAM. je vyakti saMskRta bhASAnuM jJAna dharAve che. te mULakRtithI mAhitagAra hoya paraMtu je saMskRta bhASA samajavA samaya nathI tevI vyakti sudhI mULa nATakane laI javAnuM bhaginI kArya anUdita nATakoe ja khAvyuM che. gujarAtamAM thayelAM saMskRta nATayaMsa ne badhA ajJAta vAnI sthiti pravarte che gujarAtanI prAvAne 'skRta nAzvaracanAe pazu bahujanasamAja sudhI pAMcI nathI. enuM eka kAraNa che eno anuvAdano abhAva, bAkI kAzmIrI kavi vize ' kara suMdarI " nATaka gujarama bhUmi para rahIne lakhyuM chatAM gujarAtanI bahu ochI vyaktie tenAthI paricita che. gujarAtamAM racAyelI saMskRta nATakRtiomAM bihaSNunI " karyu suMdarI nA ullekha sau prathama karI zakAya. lagabhaga 1064 thI 94 mAM racAyelI A kRtinA anuvAda thayA nathI. pariNAme tenAthI gujarAtanI che. dhaNI vyaktie bilakula vAcana rahI che. AjathI sAeka varSa pahelAM gujarAtImAM saskRta nATakono praveza thayo tyA thI anuvAdanI pravRtti dhIme dhIme gAya satata cAlatI rahI che. zarUAtamAM A prakriyA mATe gujarAtImAM * bhASAMtara " zabda prayojatA. ba. ka. ThAkore e mATe ke anuvAda - zabdano prayoga karyAM. anuvAda mATe ' tarajumA 'jevA zabda paNu vaparAya che. A uparAMta tenA vividha prakAro padhyu che jema 4. rUpAntara vaijantara, chAyA, bhAvAnuvAda vagere. . nagInadAsa pArakhe che anuvAdanI kaLA " anuvAdanI kaLA '' nAmanA pustakamAM kahyu che. anuvAda e jagatanA sAMskRtika sa'parkanuM sAdhana hoi e ApaNA dezanI vicAra ane sanapravRttine uroje che. " zra kAlelakare paNa anuvAdane "skRtinI elacI ' kahyo che te sarvathA yogya che, ja Ama paNa dinapratidina deza-deza vaccenA sapa vadhatA jAya che ane dareka deza pAse potapotAnI uttama kRtio paNa che, paraMtu tene bIjA dezonA le vAMcI zakatA nathI. tethI te mATe mAtra rahe che mAtra anuvAdatA. 4 vizeSa mAhitI mATe juo * gujarAtImAM saMskRta nATaka ', pR. 331-344 5 nAndI ( DaoN. ) tapasvI, ' saskRta nATakonA paricaya', yunivarsiTI graMthanirmANa bhADa, amadAvAda, 1979, bIjI AvRtti, pU. 96. 6 ' gujarAtImAM saMskRta nATaka', 9, 19. For Private and Personal Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gujasatanAM saskRta nATako gujarAtI anuvAda gujarAtamAM racAyelAM saMskRta nATakonAM gujarAtI anuvAdo thayA che temAM nIcenI kRtie vahAvI zakAya : nirbhayIndhAyAga, karuNAvAyuddha, pAparAkramanyAyeAga, indriyasava da vada bhadra vijyamAM zrIkRSNAmbudayamAM, amaramAM yama, sAvitrIcArata,dhruvALyudayama , gopAlaca'tAmAM. vallama,, kucukumArAbhyudayama, ne chAyAzAkuntalam, 21 uparokta anuvAdita kRtiemAMthI keTalIka prakAra che, te keTalIka kRtionA anuvAdo ja upalabdha thanA nathI. AvI kRtionI noMdha upalabdha mAhitIne AdhAre ahI taiyAra karAi che. nirbhayabhImavyAyoga : zrI rAmacaMdrasUrinuM nAma saskRta alakArazAstranA abhyAsIomAM nATyanA racAyA tarIke prAsaha che. lagabhaga AgayAra jeTalAM rUpakonI racanA karanAra zrI rAmacaMdrasUrinA janma samaya spaSTa rIte nakkI karI zakAya tema nathI. paNa I. sa. 1100nI AsapAsanA samaya mAnI zakAya. sa'skRta sAhityamAM teo hemAcAryanA padharAzaSya tarIke savizeSa jANItA che. 7 mahAbhAratanA kathAnaka upara AdhArita zrI rAmacaMdrasUrie e rUpaka lakhyA che. vilAsa ane nirbhayabhImanyAyeAga. nirbhayabhImavyAyAgane gujarAtImAM anuvAda nArAyaNabhAratI trAMsAya dvArA thayo che. nAnI dajIe madhyama kahI zakAya tevuM A kaikI mahAbhAratanA diyanA vyavadha pUrva sthAnakane AdhAre sthAyuM che, A ekAMkImAM bhImanA nirbhayatvanA nirdeza karavAmAM AvyA che. vIrarasa ane yuddha ahIM mukhyatve che karuNAvayuddha : DremacaMdanA ziSya. te kapAtanI kathAnu jaina rUpAMtara che. che. zibirAAnI vikhyAta zrA tarIke ahI raju karAI che. zloko vadhAre che. kula 137 ) vastupAlanA mitra bhAlacaMdranI A kRtimAM rAnna zIkha ane rAjavI vAyudho kapAta para karelI dayAnI vAta ahI nirUpIta paurANika kathAne vAyuddha nAmanA jainadhama anusaranAra rAjAnI jainadharmanA upadeza mATe racAyelA A nATakamAM gava karatA padma mahi'sApradhAna rAjanA jIvanabhAdanI AsapAsa A nATakanuM vastu dhana thayuM che.11 mA nATakane gujarAtImAM anuvAda nArAyaNubhAratI goMsAya dvArA thayo che. 7 'sa'skRta nATakAneA paricaya ', pR. 387. . pApA ( uM. ) zAMtikumAra ema. gujarAtamAM mahAbhAratane AdhAre racAyelAM saskRtapA ane mahAkAvyo, prakAzakaH " mAMgIlAla zahemada bhAratIya saMskRti saMsthAna, dIDI, prathama AvRtti, 1992 pR. 24. 9 pAThaka ( Do. ) vAsudeva, * gujarAtanA saskRta nATyakAra ', sthAna, nirmANa bhA amadAvAda, 1996, prathama AvRtti, pR. 20. For Private and Personal Use Only 10 * gujarAtanA sAta nAyakArA', pR. 10 11 sAMDesarA ( DA~ ) bhAgIlAla ja., 'mahAamAtya vastupAlanuM sAhityamaMDaLa tathA saskRta sAhityamAM tenA phALA', gujarAta vidyAsabhA, amadAvAda, 1909, prathama AvRtti, pR. 168,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 22 www.kobatirth.org catI kaMsaDiyA anuvAdake nATakano akAnA praveza pAma che. kokonA anuvAdamAM moTebhAge saskRta vRtta vAparyA che dareka vRttanuM nAma moDhA nAgarI akSaromAM zlokanI upara chApyuM che. hAla tA mULa saMskRta nATaka maLe che. paraMtu nATakanA anuvAda upalabdha nathI. pAtha parAkramavyAyoga : Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pAtha parAkramanA yoga e zrI paramAra prahlAdanadevanI kRti che, vyayega prakAranA A rUpakanI racanAthI ane potAnA asAdhAraNuM parAkramothI prasiddha banela prahalAdadeva prAcIna rAjapUta itihAsanI eka vastI ane udAracarita rAjavI hatA.13 pAtha para mAyAgano gujarAtImAM anuvAda nArAyaNubhAratI gosAI dvArA thayo che. pAtha parAkramavyAyoganI racanA mahAbhAratanA virATaparvanA progagrUpa kathAnakane AdhAre thaI che. A kathAnakanA nirUpaNumAM kavie potAnuM badhuM ja dhyAna arjunanA parAkramonI sAthe kathAnA dIptimane rInuM AviSkaranuM thatu rahe te jovAmAM kendrita karyuM che indriyasavAda : prIndrayasavAda nATakanA raciyatA gAvina rAmajI bhaTTe zarUAtamAM kuDalAmAM rahetA hatA.15 temanI vidvattAthI AkarSAIne bhAvanagaranA kumArazrI vijayasihajIe saM. 1858mAM temanI bhAvanagara bolAvyA ane kArya Akhe. pariNAmasvarUpe uparoka nArakamAM e samayanA meTArAjA vakhartAsaMhanA kumArazrI vijrAMsano gucanuM vana karavAmAM AvyuM che. sa'. 1969mAM A nATaka lakhAyuM. ane pitRbhaktithI prerAIne lekhakanA potra zyAmaLa vizvanAtha bhaTTe nATakanuM 1941mAM gujarAtImAM bhASAMtara karyuM cAra aMkamAM vibhAjIta A nATakamAM javuM, buddhi, vidyA ane kavitAnA savAda che. nATakano anuvAda zabdasaH thayA hoya te parathI khyAla Ave che ke saraMpUrNa paNe prazastiparaka ane prAsa`gika banI rahetI A kRtimAM saMvAdya abhidhAstare ja AgaLa cAle che. jIva, buddhi, vidyA ane kavitA ekabIna sAthe sabhASaNa kare che. temAMthI keTalIka agatyanI kahI zakAya tevI rasa mAhitI paNa prApta thAya che. dA. ta. rAjyanuM vatana, janmasAla vagere. r 12 gujarAtImAM sa'skRta nATaka ', pR. 283. 13 * gujarAtamAM mahAbhAratane bhAre gAyelAM rUpakA ane mahAkAvyo . 5. 4. 14 ejana, pR. 155. 15 bhaTTa gAviMcha rAmajI, 'indricasa vAda', anuvAdaka ane prakAzaka bhaTTazrI zyAmajI vizvanAtha, taLAjA, bhAvanagara. For Private and Personal Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir guja2AtanAM saMskRta nATake? gujarAtI anuvAda A samayagALAmAM A prakAranAM dhaNuM nATako lakhAyAM che. dA. ta. 17mI sadImAM kAThiyAvADamAM ja lA naganAtha nAmanA zighrakavie "' saubhAgyamahadayama" nATakamAM bhAvanagaranA rAjA vakhatasihanI sabhAnA adhikArI varganuM citraNa karyuM che. 11 " saubhAgyamahadayama"ne paNuM gujarAtImAM anuvAda thaye che. gujarAtImAM A anuvAda devazaMkara bhaTTa dvArA thayela che. 17 IndriyasaMvAda'mAM lekhake Indrane saMbaMdharUpe nirUpI che. saMvAde evI rIte AlekhAyA che ke bhAvaka nATakane kutUhalapUrvaka vAMcaye jAya che. dA. ta. buddhi-vidyAne saMvAda.18 nATakane hetu lekhaka rAjyAzraye haivAthI sarva prakAre rAjAne khuza karavAnuM che. nATakamAM je kaMI bane che te rAjAne lIdhe, dA. ta. " rAjA vijayasiMhanA harSa mATe pahelA munine namIne indrayasaMvAda nAmanuM nATaka sArI rIte vistArAya che." anuvAdake bhASAnuM stara pramANamAM ThIka ThIka jALavyuM che. chatAM kyAMka kayAMka prAdezika zabdo DekAI jAya che. jevA ke mune, paI se, bAyaDI, huMziyAra vagere. A prakAranAM nATako dvArA AdhyAtmika tattvajJAna samAja samakSa rajU karavAnA prayatna A samayagALAmAM keTalAka nATayakAre e karyo che. ahIM paNa rAjyAzraye rahevAthI dAridravya TALI zakAya e pradhAna muddo sthaLa banI jAya che. ghaNA nATayakAroe kAma, krodha, lebha, moha, zraddhA, ghuti, dayA jevA tatvone pAtrorUpe paNa AlekhyAM che. azvaghoSa kavie potAnA ' sAripatra ' nATakamAM buddhi, kIti, vRti jevA avyakabhAva mAnavIrUpe citrita karyA evuM batAvAyuM che. A lAkSaNika vanapaddhati lagabhaga vedakALa jeTalI jUnI che. 19 bhadrAyurvijayama : - I. sa. 1843mAM morabImAM janmelA zrI zaMkaralAla mAhezvara eka sArA nATayakAra hatA. saMskRtamAM prakAzita thayelAM cha samRddha nATako temaNe ApyAM che20 ane badhAM ja anuvAdita . - bhadrAyuvijayama, emanI prathama nATayakati che. mULa saMskRta nATakanI yanA ane anuvAda I. sa. 1903mAM thayela che. nATakanA anuvAdanuM prakAzana emanA kaviputra zrI khelazaMkara zaMkaralAla bhaTTe I. sa. 1916mAM morabIthI karyuM che. 16 DaoN. zrIdhara vaNekara kRta "arvAcIna saMskRta sA.no itihAsa"-anuvAdaka, rAvaLa anaMtarAya che. ane lele vijyA ena, prAcyavidyA maMdira, vaDodarA, 1992, prathama AvRtti, pR. 164. 17 . Ara. pI. mahetA dvArA "saubhAgyamahadayama" nATakane anuvAda thayAnI maukhika mAhitI prApta thayela jenI sAbhAra noMdha lauM chuM. 18 'IndriyasaMvAda', pR. 25-26. 19 * avaoNcIna saMskRta sAhityano ItihAsa', pR. 163. - 20 zaMkaralAla mAhezvara bhaTTanA nATako vizenI sadhaLI mAhitI-gujarAtanA saMskRta nAyakAre'che. vAsudeva pAThakanA pustakamAMthI lIdhI che. For Private and Personal Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra * * www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jayanI mahiMyA bhadrApuvidha nATakamAM skaMdapurANanA mottara khaMDanA 10mAM dhyAyathI 17mAM adhyAya sudhImAM AvatA bhadrAyu rAjakumAranI vAta che. anuvAda samalAjo anuvAda karyA harI evuM anumAnane bAdhAre kahI zakAya. ahI gujarAtI cAMlata chaMda prayojyA che. kayAMka kayAMka tAla ane rAganI samaja pazu ApI che. te upamA, rUpaka vagere alaMkArA pazu yojyA che. ananvaya ane arthAntarayAsanA prayoga pazu rAyaka rIte karAyA che, nATakamAM zivabhaktino mahimAM vyakta karavAnI kavinI bhAvanA jAvA maLe che. zrI kRSNacaMdrAyudayam H . zrIkRSNa dvArA zivabhakti ane tethIya vizeSa to zrIkRSNa ane zivanA ekarUpa5nA pratipAdana nimittenI A racanA 20mI sadInA saMskRita kavinI khAdhArazIlA manAI che. racanAkAra pote hI ke chAyAnATakama kahe che tevI pAMca kanI kRtinuM hAthIbhAI zAstrI dvArA sa'. 1973mAM lakhAyelI 'yotsanA' nAmanI TIkA sAthenuM prathama prakAzana ane zakaralAlanA putra khelaza'OM sa'. 1945mAM sapAIdana karI prakAzita karI che. A nATako mukhya uddeza spaSTa rIte dharma kayA che. royamananA custa pakSapAtI ane daDha rIte vaiSNava matAnuyAyI ja banI beThelA bonI ekAMgI dhAraNA dUra karI ubhayapaNe samajasya sthApavAna che. ziva ane kRSNanA ekamanA pratipAdana uparAMta peAtAnA deva zivanuM mahattva karavAnA haeNtuvALI A kRti ekaMdare bhaktibhAvapUrNAMka AsvAdya che. amaramA yama H zrI za`karalAla mAhezvaranI A aMtima nATyaracanA emanA mRtyubAda 14 vaSe pragaTa thayela. zaMkaralAlanA putre tenuM gujarAtI nirmANa karyuM. anuvAdake kRtinA vicAra ane bhAva sAcavyA che paNa jeTa paNI lIdhA che. kRtinA mukhya viSayavastu tarIke khALamuni mArkanDeyanI utkRSTa zivabhaktithI prasanna thayelA zakare tene 6 varSanAM yudhdhamAMthI sAta kalpa sudhInuM AyuSya AptAnI kayA che. sAvitrIcaritama : vizvanAtha vaidya ane kezavalAla bhaTTa dvArA gujarAtImAM anuvAdita thayela mAM kRtinI racanA mahAbhAratanA sAvitrI upAkhyAna parathI thayelI che. sAta 'kanI A kRtimAM sAvitrI satyavAnanI vArtA gUthavAmAM AAvI che. Ane ane anyane siLayArane upadeza ApavAnA Azaya hovAthA A racanA sarjaka upadezapradhAna banI che. dhruvAkhyuyama : jAmanagaranA vaidya rAjaratna jhaMDu bhaTTajInI preraNAthI lakhAyeluM A nATaka I. sa. 1886mAM rAjakumAra dhruvanA pracalita kathAnakane AdhAre racAyeluM che. kRtinA anuvAda chelazakara bhaTTa ane For Private and Personal Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir gujarAtanAM saMskRta nATaka : gujarAtI anuvAda 25 jagajIvanarAma pAThaka I. sa. 1912mAM pragaTa karyo hato. kavie chAyAtavanA sparzathI kRtine recaka banAvI che. gopAlacitAmaNivajayama : chAyAtattvanI vipulatAvALA A nATakanuM lekhakanA priyamitra jaTAzaMkara saM. 1957mAM divasa thatA temanA mitroe temanI puNyasmRtimAM sAnuvAda prakAzana karyuM hatuM. tenuM gujarAtI bhASAMtara vaidya zAstrI zrI prANazaMkara premazaMkare karyuM che. davi pAtromAM paNa gaurakSAnA pAtrane prAdhAnya ApatI ane punaH punaH gAyanuM mahatva ane mAhAtmya darzAvatI, kRSNane dhIrAdAtta nAyaka tarIke nirUpatI A racanAmAM kavinI vidvattA, purANaramena Adi vizeSa vyakta thAya che zrI zaMkaralAla mAhezvaranA uparokta badhAM ja nATako chAyAnATaka banI :hyAM che. samagrapaNe jetA gujarAtanI yazakalagIrUpa temanI sarjakapratibhA rahI che. kRSNakumArabhudayama : zAstrIzrI karuNAzaMkara prabhUjita pAThaka racita cAra aMkanA A nATakamAM zarUAtamAM ja pro. je. je. kaNiyA abhiprAya ApatA kahe che keH "gujarAtImAM kAvyanA arthane sUTa karanArA padya ApavAthI graMthanI zobhA tathA upayogitAmAM vRddhi thaI che. A nATakamAM prAcina nATakonAM aMge pAMgAne samAveza nahI hovAthI enuM nAma "chAyAnATakam ' rAkhavAmAM AvyuM che te ucita che."21 bhAvasahijI rAjAne tyAM kumArazrInA janma prasaMge A nATaka lakhAyeluM che, eTale preraNA vasvarithatine Adhina hoya temAM navAI nathI. * A katine mohanalAla bhaTTa ane AcArya zrI caMpakalAla narmadAzaMkare gujarAtI mAM gadyAnuvAda ane temAM AvatAM padene samalaikI anuvAda karyo che. anuvAdanI bhASA saraLa che. kayAMka kyAMka taLapadA zabdono prayoga thAya che. dA. ta. havaDA, lAvya vagere. bAkI ziSTabhASAno upayoga dhyAna kheMce che. 1882 thI 1916 sudhI lekhaka bhAvanagaranI juvAnasiMhajI saMskRta pAThazALAmAM mukhya zAstrI tarIke rahyA hoI pariNAme kati petAnA AzrayadAtA bhAvasiMhajI bahAdurane arpaNa karela che. katimAM bhAvasiMhanA rANI naMdakuvarabAnI kUkhe janmelA putranI vadhAmaNI, tene AnaMda ane 21 pAka karuNAzaMkara prabhUjita " zrI kRSNakumA2Ampayam', 5. 6 4 svA. For Private and Personal Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org jayaMtI umareThiyA rAjAnI prazasti jovA maLe che. kyAMka kayAMka prazasti karavAmAM atizayokti paNa thaI gaI che, je turaMta dhyAna kheMce che.22 chAyAzAkuMtalama : 198 mAM racAyelI zrI je. TI. parIkhanI A saMskRta nATayakRtinuM saMpAdana ane samazlokI anuvAda , rAjendra AI. nANAvaTIe karyo che. kRtinI prastAvanAmAM ja De. nANAvaTI jaNAve che ke, "nATikAnuM chAyAzAkuntalama nAma ja sUcave che tema, emAM mahAkavi bhavabhUtinA prasiddha nATaka "uttararAmacarita "mAM prayojAyelI chAyA-sItAnI kalpanAne viniyoga mahAkavi kAlidAsanA ' abhijJAnazAkuntalama'nI kathAmAM karAyuM che. 21 abhijJAnazAkuMtalama ane uttararAmacarittamanI pUratI madadathI racAyelI A kRtimAM samanvaya sarasa sadhAya che. chAyAsItAnI jema chAyAzakuMtalAne ahIM cItarI che ane kendramAM rAkhI che. abhajJAnazAkuMtalanI mULa vArtAmAM jarUrI parivartananI kAvyamaya kalpanA dvArA kRtine sAvavAmAM AvI che. 24 gajendrazaMkara lA. paMDyAe paNa zAkuMtalanI kathAne parivartana sAthe nRtyanATikAnuM svarUpa ApIne " zAkuMtalanutyanATikA" racI che. cAra aMkamAM vahecAyelI A kathA prathama gujarAtImAM ane pachI saMskRtamAM bhajavAyelI che. 25 A uparAMta gujarAtanAM saMskRta nATakanI gujarAtImAM thayelI vigatavAra samIkSAo paNa ghaNAM badhA - 2 sAmayiko ane pustakomAM maLe che je bhAvakane mULa nATaka sudhI laI jAya che. saMskRta nATyakatie sAmAnyataH kAI vizeSa nimittane anulakSIne racAI hoya che. jema ke, amAtya, rAjA jevI vyaktinI AjJAthI athavA dhanikonA anudAnathI, mahela, maMdira ke vidyAsadane jevA sthaLoe, kayAMka rAjyAzrayane kAraNe, kyAMka lekhaka pratyenA bhaktibhAva ke rasane kAraNe, kayAMka goSThi nimitte paNa saMskRtamAM nATako lakhAtAM AvakArAtAM ane bhajavAtAM rahyAM che, 1. 22 "IndranI kIrtivajA jeNe tiraskRta karela che evA ApaNA dIrdhAyuSI mahArAjA...", pR. 34. 23 parIkha jIvanalAla tri, 'chayAzAkuntala', anuvAdaka : rAjendra nANAvaTI, saMskRta sevA samiti, amadAvAda, 1986, bIjI AvRtti, prastAvanA, pR. 5. 24 "gujarAtanA saMskRta nATayakAre', 5. 197. 25 ejana 21 nInA bhAvanagarIne 'svAdhyAya' (pu. 29 aMka 1 )mAM lakhAyela "ga. lA. paMDayAnA saMskRta prahasano " nAmane lekha, rA. vi. pAThakanA " nalavilAsa eka graMthaparicaya"mAM navavilAsa nATakanI carcA uparAMta tapasvI nAndInuM "saMskRta nATakone paricaya" vagere pustakomAM nATakonI vizadra carcAo thaI che. For Private and Personal Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gujarAtanAM saMskRta nATake gujarAtI anuvAda 27 paraMtu tenA anuvAdanI saMkhyA pramANamAM ochI che. prAcIna praziSTa nATakonA anuvAdo tarapha najara nAkhIe chIe tyAre sthiti samRddha jaNAya che, e mATe tatkAlIna paristhiti paNa javAbadAra che. e jamAnAmAM bhAratIya saMskRtine vadhAre jAgRtapaNe paricaya karAvavAnI bhUkha ane pAzcAtya nATakonA paricayane lIdhe ApaNAM lekanATayonI nikRSTatA dUra karavAnI vRtti e mATe javAbadAra hatI. pariNAme sAhityika ane raMgabhUmi mATenAM nATakane mATe saMskRta nATakonAM gujarAtI anuvAda thayA ja karyA che. jayAre gujarAtanAM saMskRta nATakonA anuvAda tarapha najara nAkhIe chIe tyAre te sthita maLI paDatI jaNAya che. kadAca gujarAtI sAhityane bIvana bhAratIya sAhitya karatA utaratuM gaNavAnI ladhutAgraMtha ApaNAmAM paDelI hoya ema bane paNa hakIkata evI che ke vizALa ane samRddha saMskRta sAhatayamAM rUpakakSetre gujarAtanuM pradAna gaNanApAtra kahI zakAya tevuM che. gujarAtanA anekAneka samartha nATacakAroe saMskRta nATayajagatane ajavALyuM che. saMskRta bhASAnI jIvaMtatAnI pratIti thAya e rIte gujarAtamAM satata nATaya sarjane thatAM rahyAM che, tethI e nATakone gujarAtanI bahujana saMkhyA sudhI pahoMcaDavAnuM kArya gujarAtI anuvAdo dvArA thAya te dizAmAM prayatna karavAnI jarUra che. AbhAre ? vijayapAlanA " draupadI svayaMvara' nATakane paNa gujarAtI anuvAda thayela che. De, zAMtikumAra paMDayAe A nATakanuM puna saMpAdana karIne, prastAvanA, gujarAtI bhASAMtara ane vivecanAtmaka AlecanA sAthe A nATaka pragaTa karyuM che. A nATakanuM prakAzana AcArya hemacaMdra navama zatAbdI mahotsava-amadAvAda taraphathI thayuM che. A mAhitI parisaMvAda daramyAna De. zAMtikumAra paMDayA pAsethI maukhika rIte jANIne AnaMda thaye, jenI sAbhAra noMdha lauM chuM. rAmabhadramuninAM " prabuddharauhiNeyama" nATakane paNa gujarAtImAM pradyumna sI. vorAe anuvAda karyo che evI maukhika mAhitI Do. vijaya paMDayA pAsethI jANavA maLela jenI sAbhAra noMdha lauM chuM. For Private and Personal Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prAcIna gurjara granthamAlA rUA. 5. 1 prAcIna phAgusaMgraha-saMpAdaka : DaoN. bhogIlAla ja. sAMDesarA ane Do. somAbhAI pArekha; devanAgarI TAIpa 10450 vidyArthI AvRtti, gujarAtI TAIpa 6450 2 vaNaka-samuccaya, bhAga 1-mUla pATha-saM.: Do. bha. ja. sAMDesarA 9=50 3 bhAlaNakRta lAkhyAna (trIjI AvRtti) saM. : pra. ke. kA. zAstrI 11=50 4 udayabhAnukRtavakramacaritrAsa-saMpAdaka: sva. pro. ba. ka. ThAMkAra 2=50 5 bhAlaNa : eka adhyayana-lekhaka : pro. ke. kA. zAstrI (1971) 8=00 vaNakarasamuccaya, bhAga 2-sAMskRtika adhyayana ane zabdasacio. kartA : Do. bhogIlAla ja. sAMDesarA ane Do. ramaNalAla nA. mahetA 10=50 7 paMcAkhyAna bAlAvabodha, bhAga 1-saMpAdaka : DaoN. bhogIlAla ja, sAMDesarA ane DaoN. emAbhAI pArekha - * 24=00 8 sihAsanabatrIsI-saM. Do. raNajita mo. paTela 15=50 9 hammIramabandha-saM. . . ja. sAMDesarA ane che. se. pArekha 6=09 10 paMcadaMDanI vArtA- . ke. somAbhAI dhuM. pArekha (1974) 31=00 11 vAgabhaTAlaMkAra bAlAvabodha-saM. DaM. bhegIlAla ja. sAMDesarA 12=0 0 sva. pro. ba. ka. ThAkora granthamA 1 vividha vyAkhyAne guNa 1 ra=50 2 55 5, 25 2 2450 6=50 4 niruttamAM vikamAvI -(anuvAda: mananikA sahita) 2pa0 pravezako, guccha pahele =50 7 pravezake, gucacha bIje 3=00 8 abaDa vidyAdhara rAsa 400 9 mahArAM seneTa (bIjI AvRtti: bIja punarmudraNa) =00 ApaNI kavitAsamRddhi (bIjI AvRtti; cha punarmudraNa), 4=00 navIna kavitA viSe vyAkhyAne (prathama AvRttinuM paheluM punarmudraNa) 4400 12 pre. ba. ka. ThAkara DAyarI, bhAga 1-saMpAdaka : DaoN. harSada ma. trivedI 2=00 13 pro. ba. ka. ThAkora adhyayanagrantha 15=50 14 pro. ba. ka. ThAkoranI DAyarI, bhAga 2- saMpAdaka : DaoN. harSada trivedI 6=35 15 vivecaka-pro. balavantarAya ThAkora 25=00 prAptisthAnaH yunivarsiTI pustaka vecANa vibhAga, janarala ejyukezana senTara, pratApasaMja, vaDodarA-390 092, 2050 o o o For Private and Personal Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'nATacadarpaNa'mAM uparUpaka vidhAna maheza ca'pakalAla ' nATyazAstrIya graMthamAM gujarAta nivAsI rAmacandra-gurucandra racita ' nATyadarpaNu ' ananya sthAna dharAve che. bharatamuni kRta ' nATyazAstra ' ane dhanaMjaya dhRta ' darzarUpaka ' pachI nATyakalA saba'dhI ati mahattvanA graMtha te ' nATyadarpaNu ' jemAM bharata tathA dhanaMjayanA matenuM khaMDana karI racanAkAre potAnA maulika mate prasthApita karyA che jene lIdhe A graMtha, saMskRta vADmaya kSetre gujarAtanA apUrva ceogadAnarUpa graMtha banI gayeA che. rasa-vivecanamAM temaNe eka navA siddhAMta prasthApita karyA che--sulagulAmo rasa: ( rU/-) arthAt rasa kevaLa AnaMdarUpa nahIM paraMtu sukha duHkhAtmaka hoya che. temanA mate zRMgAra, hAsya, vIra, adbhuta ane zAnta A pAMca rasa sukhAtmaka che jyAre karuNa, raudra, bIbhatsa ane bhayAnaka A cAra rasa duHkhAtmaka che. A temanA nitAnta molika, apUrva ane AgavA evA mata che. 'nAcada Na'nA caturthAM viveka eTale ke cothA prakaraNumAM rAmacandra-mukhyatve 'anya rUpako 'e mathALA heThaLa kula 17 rUpakonAM lakSaNu nirUpyAM che. A anya 13 rUpA te saTTaka, zrIgadiMta, dumi`litA, prasthAna, geAko, hallIsaka, nanaka, prekSaguka, rAsaka, nATyarAsaka, kAvya, bhANuka ane bhANikA. abhinavagupte A rUpakone nRtyakAra: tarIke eALakhAvyA che jyAre * sArsAhatya darpaNuM 'kAra vizvanAthe temanA ' uparUpaka ' evI spaSTa pAribhASika saMjJA heThaLa ullekha karI temane * rUpaka 'nA lagabhaga nikaTavartI ( upa eTale najIka ) gaNAvyA che. anya nATyazAstrIya granthemAM tenA geyarUpaka, nRtta-rUpaka, nRtya-prabandha vagere sattAe dvArA ullekha thayA che. Ama, 'rUpaka ane uparUpaka 'mAM pAyAnA bheda rahelA che. uparUpakomAM nRtta, nRtya, gIta ane sa MgItanuM prAdhAnya heAya che jyAre rUpakomAM nATyanuM prAdhAnya hoya che. uparUpaka mukhyatve zArIrika ceSTAe ke AMgika abhinaya ane nRtya-sa'gIta sAthe saMlagna che jyAre rUpakamAM sAttvika tathA Itara abhinaya prakAza para vadhu bhAra mUkavAmAM Ave che evA zrI DIlararAya mAMkaDanA abhiprAya che. sAhityadapa NukAre ane nATyadarpaNukAre anukrame ' uparUpako ' ane 'anya rUpako ' evI e bhinna saMjJAe heThaLa upayukta rUpakonAM je lakSaNa nirUpyAM che temAM bhinnatA pravarte che. vizvanA che, uparUpaka ' saMjJA ApI hovAM chatAM temaNe nirUpelAM lakSaNeAmAM nRtya ane sa MgItanI pradhAnatA jevA maLatI nathI. temAM rasa, sadhi, nAyaka-nAyikA, aMkasaMkhyA vagere rUpakagata tattvAnA vivaraNunI bharamAra cheM je temane 'rUpaka 'nI najIka laI javAnA udyama darzAve che. rAmacandra-guNacandre temane ' anya rUpaka' tarIka eLakhAvI temanAM vividha lakSaNA nirUpyAM che jemAM nRtya ane saMgItanI . * slAyAya', pu. 34, aMka 1-4, dIpeAtsavI, vasa tapacamI. akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-ogasTa 1997, pU. 29-42. * nATayavibhAga, phensa ophpha paraphormiMMga ArTsa, ma. sA vizvavidyAlaya, vaDAdarA-1. For Private and Personal Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra .. www.kobatirth.org maheza ca'palALa pradhAnatA sUcavatAM lakSaNAvA maLe che. sAhityadarpaNuM ' ane nATayaNa 'mAM A pAyAnA bheda raDelA che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir uparUpakAmAM vRtta, nRtya, gIta tathA saMgItanuM prAdhAnya hAvAthI te Performing Arts maMcanakalA sAthe savizeSapaNe saMkaLAyelAM che. rUpakomAM nRtta, nRtya ane saMgItanI sarakhAmagrImAM ' pADavya ' saMvAdanuM prAdhAnya heAvAthI temane bhajavaNInI kalA uparAMta sAhityanI kalA Literary artnuM svarU - paNa prApta thayuM che. abhinavabhAratI 'thI ' nATayagu ' pa tanA prathAmAM je lakSaNA nirUpavAmAM AvyAM che. te uparUpakomAM jovA maLatA nRtta, nRtya, AMgika abhinaya, gIta-saMgIta vagerenA prAdhAnyane mukhyatve iMgita kare che jyAre ' sAhitya darpaNuM 'mAM nirUpavAmAM AvelAM lakSaNA tenA sAhityika svarUpanI pradhAnatAnA nirdeza kare che je uparUpakonI utkrAMtinA Alekha banI rahe che. vizvanAthe jemane uparUpako tarIke ALakhAvyAM che. temAMnAM moTA bhAganAM ' nRtyaprakAro ' tarIke prAcInakALathI jANItA hatAM. temAM kathAnuM tattva haze paNa te gItanA svarUpamAM haze ane pAchaLathI temAMnA abhinaya, saMgIta ane nRtya sAthe pAThya-saMvAdanuM tattva umerAyuM haze * nATayadarpaNuM 'thI ' sAhityadarpaNuM ' sudhInI A yAtrA uparUpakonI utkrAMti darzAve che. pratyeka uparUpakanAM lakSaNAne A dRSTie sarakhAvavAthI muddo vadhu spaSTa banaze. . ( 1 ) sardaka : 3 agnipurANu 'nA racayitA TUMpAyane ( i. sa. navamI sadIne madhya bhAga ) lakSA ApyA vinA 17 uparUpakone nAmanirdeza karyo che temAM saTTakane ullekha che. * abhinavabhAratI 'nA raciyatA abhinavagupta (i.sa. 975-1015) nRttaXTRI: zIrSaka heThaLa 9 uparUpakonAM lakSaNu ApyAM che temAM saTTaka 'teA ullekha nathI. jo ke sIdhava ' lAsyAMga ke je prAkRta bhASAmAM ja racAvuM joie tenI carcA karatI vakhate abhinavagupta saTTakanA ullekha karatAM kahe che ke rAjAkhare 'kapUrama'jarI ' nAmanuM te ' saTTaka ' prakAranuM AkhuM nATaka prAkRtamAM lakhyuM che kema ke prAkRta bhASA zuMgArarasa mATe taddana yeAgya che. ' dazarUpaka 'nA avale kakAra dhAnaka nAmanirdeza vinA * avaloka 'mAM uddhRta karelA eka blekamAM 7 uparUpakonA nirdeza thayela che paNu temAM 'saTTaka 'nA ullekha nathI. ' zRMgAraprakAza 'nA raciyatA bheje ( I. sa. 101-1055) 12 uparUpakone nirdeza karI temanI vyAkhyA ApI che temAM paNuM ' saTTaka 'nA ullekha nathI temaNe saTTakane 'uparUpaka' nahIM paraMtu 'rUpaka 'tA. eka prakAra mAnyA che. ane rAjazekharakRta 'kapUramaMjarI'nA AdhAre tenu lakSNu nirUpyuM che. kAvyAnuzAsanakAra hema (I. sa. 188-1172) 12 uparUSakone ullekha karI temanAM lakSaNA sakSiptamAM vartuCvyAM chaeN temAM ' saTTaka 'nI vyAkhyA nathI. ' saTTaka 'te temaNe bheAjane anusarI rUpakanA ja eka prakAra gaNyA che. * nATayadarpaNuM ' anusAra * saTTaka 'mAM pravezaka ane viSNubhakate abhAva gAya che ane temAM eka ja bhASA ( sa`skRta athavA prAkRta )nA prayoga thAya che arthAt temAM saMskRta ane For Private and Personal Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'nAdathadarpaNamAM uparUpaka vidhAna prAkRtanuM mizranuM hotuM nathI. paraMtu " sAhityadarpaNa anusAra saTTaka'mAM saMpUrNa pAThayabhAga kevaLa prAkRta bhASAmAM ja racavAmAM Ave che. (saddakanI racanA AdithI aMta sudhI pAkata bhASAmAM ja hovAnuM sAhityadarpaNakArane abhipreta che. A lakSaNa kevaLa "kapUramaMjarIne dhyAnamAM rAkhI ApavAmAM AvyuM hovAnI saMbhAvanA che.) vaLI "sAhityadarpaNa" anusAra temAM pravezaka tathA vikabhaka prayukta thatA nathI. addabhuta rasanI pracuratA hoya che. tenA aMkone javanikAntara' kahevAmAM Ave che. anya bAbate-kathAvastu, aMkasaMkhyA, nAyaka-nAyikA bheda, vRtti, saMdhi vagere-nATikAnA jevI hoya che. tenuM udAharaNa pUramaMjarI ' che. "nATayadarpaNa" ane "sAhityadarpaNa"-A baMne e "saTTaka nAM je lakSA nirUpyAM che temAM kayAMya " nRtta/nRtya-gI /saMgIta nI pradhAnatAne nirdeza thayo nathI. tethI kadAca "nATayadarpaNa" ane "bhAvaprakAzana" sivAya moTA bhAganA nATayazAstrIya graMthe teno uparUpakarUpe ullekha karyo nathI. tene rUpakane ja eka bheda gaguvAnuM valaNa dAkhavyuM che (1) zrIgadita "sAhityadarpaNa" anusAra temAM eka aMka hoya che ane tenuM kathAvastu prasiddha hoya che. tene nAyaka prakhyAta ane udAtta eTale ke dhIredAra hoya che tenI nAyikA paNa prasiddha hoya che ane temAM garbha ane vimarza sivAyanI sabdhio prayojAya che. bhAratIttinuM prAcu hoya che ane " zrI ' zabdano prayoga adhika mAtrAmAM thAya che. " sAhityadarpaNa" anusAra keTalAka AlaMkArikanA mata pramANe lakSmIne veSa dhAraNa karelI nAyikA raMgamaMca para besIne kazuMka gAtI ane paThana karatI darzAvavAmAM Ave che tethI paNa te " zrIgadita ' nAmathI oLakhAya che. Ama sAhityadarpa rUpakagata to aMka, kathAvastu, nAyaka-nAyikA, saMdhi, vRtti vagerenA AdhAre " zrIgadita 'nAM lakSaNe nirUpyAM che. anya AlaMkArikone mata TAMkI temAM gIta-saMgItanA prAdhAnyane IMgata karyuM che kharuM ! bhejanA "zuMgAraprakAza ne zabdazaH anusarI nAdarpaNukAre zrIdatanAM lakSaNe spaSTa karatAM jaNAvyuM che ke tenI nAyikA koI kulAMganA hoya che. jema dAnavazatru arthAt viSNunI patnI zrI eTale ke lakSmI pitAnA pati (viSNu)nA gunuM varNana kare che tema nAyikA paNa potAnI sakhI samakSa patinA zorya, vairya Adi guNonuM varNana kare che. patithA vipralabdhA thaI koI gItamAM tene upAlaMbha 5NuM Ape che. vaLI temAM padane abhinaya arthAt bhAvane abhinaya karavAmAM Ave che ( arthAta temAM vAkaya eTale ke rasane abhinaya karavAmAM AvatA nathI. ). * abhinavabhAratI 'mAM zrIgaditane ulalekha " fSA' saMjJAthI karavAmAM AvyuM che. ahIM vipralabdhA nAyikA pitAnI sakhI AgaLa potAnA patinA durvyavahAra viSe vAta kare che. abhinavabhAratI, zRMgAraprakAza ane nATayadarpaNa mAM zrI praditanuM je lakSaNa nirUpavAmAM AvyuM che te sAhityadarpaNa'mAM nirUpavAmAM AvelA lakSaNa karatAM taddana bhinna tarI Ave che. "sAhityadarpaNa'mAM aMka, kathAvastu, vani, saMdhi vagere pAzvagata-nATyalekhananI daSTie - For Private and Personal Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir maheza caMpakalAla uM pogI evA tonI daSTie " zrIgadita "nA svarUpanI chaNAvaTa karavAmAM AvI che jyAre "nATayadarpaNa'mAM maMcanakalAnI daSTie Performing ArtnI daSTie tenuM svarUpa nirUpavAmAM AvyuM che. ahIM nAyikA jANe maMca upara viSNupatnI lakSmIne veSa dhAraNa karI nartana ane gAyana dvArA sakhI AgaLa "padAbhinaya '-bhAvAbhinaya ' thakI pitAnA patinA guNa-avaguNa varNave che. sakhI AgaLa karavAmAM AvatuM nivedana kevaLa zabdagata hotuM nathI paNa nRtya ane gItathI sabhara hoya che te "padAbhinaya ' saMjJA dvArA sUcavavAmAM AvyuM che. "bharatanATayama'mAM Aje paNa 'vargama' aMtargata A prakArano "padAbhinava' karavAmAM Ave che. gIta-nRtya dvArA nAyikA sakhI samakSa patanA guNa-avaguNunuM nivedana kare che. Ama "sAhityadarpaNa'thI viparIta abhinavabhAratI, zRMgAraprakAza ane nATayadarpaNamAM zrIgadita 'nuM nRtta/nRtya ane gItanuM prAdhAnya sUcavatuM ne raMgamaMcIya svarUpa spaSTa karatuM lakSaNa nirUpavAmAM AvyuM che. (3) dumilitA sAhityadarpaNa"mAM ' dumilitAnA sthAne "dullI' saMjJA prayojavAmAM AvI che ane tenuM lakSaNa A pramANe nirUpavAmAM AvyuM che. temAM cAra aMka hoya che. te kaizakI tathA bhAratI vRttithI yukta hoya che. temAM gabhasabdhi prajAtI nathI. tenA puruSapAtro kalAkuzala ane catura (nAnA-nA) hoya che. nAyaka nimna prakRtine hoya che. tene prathama aMka traNa nADikA ( arthAta cha ghaDI) heya che jemAM viTanI krIDAnuM varNana karavAmAM Ave che. bIjo aMka pAMca naDikA (eTale ke dasa dhaDI)ne hoya che jemAM vidUSakanA vilAsanuM nirUpaNa thAya che. trIjo aMka sAta nADakA ( arthAta cauda ghaDI)ne hoya che ane temAM pIThamanA vilAsanuM Alekhana thAya che. cothe aMka dasa nADikA(arthAta vIsa ghaDI)ne hoya che ane temAM apragaNya nagarajana(nAgara )nI krIDAnuM varNana karavAmAM Ave che. Ama, "sAhityakrarpaNa'mAM rU5kagaka tatta-aMka saMkhyA, aMkavastu, sadhi, vRtti, nAyaka vagerenA AdhAre lakSaNa nirUpI tenuM sAhityika svarUpa spaSTa karI ApavAmAM AvyuM che paraMtu "nATayadarpaNa mAM uparyukta tattavone koi ullekha nathI. "nATayadarpaNa' anusAra temAM koI dUtI ekAntamAM grAmya-azlIla kathA dvArA yuvaka-yuvatIonA premanuM varNana ane temanA coryaratane bheda pragaTa kare che. e viSe salAha paNa Ape che ane nIca jAtinI hovAne lIdhe dhananI yAcanA kare che. vadhu ne vadhu dhana meLavavA Icche che. 6 thIgadita nI jema ahIM paNa gIta nRtya sabhara varNana thatuM hovAnuM sUcavAya che. pharaka mAtra eTale ke " zrIgadita 'mAM kulAMgane patinA guNa-avaguNa varNave che jyAre ahIM nIca strI azlIla bhASAmAM yuvaka yuvatInA anurAga ane cauryaratanuM varNana kare che. A varNana nRtya-gItathI sabhara na hoya te taddana zuSka banI jAya. vaLI sthAvastu pAMkhu hevAthI te nRtya-gIta vinA lAMbo samaya cAlI zake paNa nahIM. For Private and Personal Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 'nAdapaNa 'mAM uparUpaka vidhAta (4) prasthAna ' sAhityadarpaNuM ' anusAra prasthAnamAM nAyaka tarIke dAsa, viTa, geTa vagere koI sevaka hoya che ane upanAyaka tenAM karatAM paNa UtaratI kakSAnA DAya che. nAyikA dAsI hAya che, temAM kaizikI tathA bhAratI vRtti prayeAjAya chaeN, madirApAnanA sayegathI ISTa anI saddha thAya che. temAM be aA hAya chaeN ane laya, tAla vaDe paripUrNa saMgItAtmaka vilAsanuM temAM bAhulya hoya che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAhityadarpaNakAre ' prasthAna 'nuM lakSaNa nAyaka-nAyikA, vRtti, aMkasaMkhyA vagere pAThyagata tattvAnA AdhAre nirUpyuM vAM chatAM te saya, tAlathI yukta evI AMgika ceSTAo tathA gIta-sa gItadhA sabhara hovAnuM paNuM nAMdhyuM che. . 38 nATayadarpaNuM ' anusAra temAM prathama anurAga, mAna, pravAsa, zruMgArarasathI yukta vaoN tathA vasaMtaRtunuM varSoMna DAya che. te utkaMThApradezaOka sAmagrI vaDe paripUrNa hAya che. aMtamAM vIrarasanuM Alekhana yuM hoya che. te cAre apasArathI yukta hoya che. * apasAra ' gesagIta ane nRtyanI pavika saMjJA che. nATacakra NakAra tenI vyAkhyA nRtyadyuimnAni 63AmyavasAra: arthAt ' nRtya dvArA vibhAjita khaMDa eTale apasAra ' ema Ape che. nATacadapa NakAre 'prasthAna 'nuM ApeluM uparyukta lakSaNlR bhejanA ' zuMgAraprakAza 'te zabdazaH anusare che. ' abhinavabhAratI 'mAM 'prasthAna'nuM bhinna lakSagu jovA maLe che tadanusAra temAM tAMDava ane lAsya baMne zailIe prayojAya che tema chatAM 'lAsya 'nuM bAhulya haeNAya che. vaLI temAM hAthI vagere prANIonI ceSTAenuM anukaraNa paNa thatuM haiAya che. 'varnIMga' ( saMgItakalAnA pAribhASika zabda ) e prasthAnanI AgavI vizeSatA che. abhinavabhAratI, sugAraprakAza ane nATacadagumAM nirUpavAmAM AvelAM prasthAna'nAM lakSaNA uparUpakamAM rahelI nRtya, saMgItanI pradhAnatA ane pAThayanI alpatAne IMgita kare che ane e rIte ' sAhityadarpaNlR 'mAM nirUpavAmAM AvelA pAthapradhAnatA sUcavatA lakSaNathI te bhinna tarI Ave che. * laya tAla vaDe paripUrNa saMgItAtma vilAsa ' A lakSaNane nRtya ane sa'gItanI pAribhASika saMjJAmA apasAra ane varSAMga' vaDe vadhu spaSTa karI ApavAmAM AvyuM che, (5) gASmI ' sAhityadarpaNuM ' anusAra temAM nava ke dasa sAdhAraNa koTinA puruSo tathA pAMca ke cha strIonuM carita varNavavAmAM Ave che. AthI temAM uddAtta vacanA prayAjAtAM nathI. temAM kai{zakI kRttinI pradhAnatA hoya che. zRMgArarasanAM traNa svarUpomAMthI kAmazRMgAranI pracuratA hoya che. temAM garbha ane vima sivAyanI sandhie heya aMka eka ja hAya che. tenuM udAharaNa - raivatamadanikA For Private and Personal Use Only sAhityadapa NukAranA uddezya uparUpaka 'te ' rUpaka'nI najIka laI javAne haiAi pAtra, kathAnaka, sandhi, rasa, vRtti, ak vagere rUpakagata tattvanA AdhAre gAMdhI'nuM lakSaN nirUpyuM che. smA pa
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir maheza caMpakalAla bhejanA "zRMgIrakAza ne anusarI nATayadarpakAre gechInuM je lakSaNa varNavyuM che te sAhityadarpaNa" karatAM taddana bhinna prakAranuM che. ahIM " jemAM goSThamAM vihAra karatAM kRSNanA riSTAsuravadha vagare jevA vyApAranuM pradarzana karavAmAM Ave tene "gechA ' kahe che ' evuM lakSaNa nirUpavAmAM AvyuM che. kR dvArA raSTAsuravadha raMgamaMca upara pradarzita karavAmAM Ave tyAre temAM pAThaya 'nI jagyA e Agika ceSTae, nutta-nRtya tathA gIta-saMgItanI pradhAnatA hoya te svAbhAvika che. nATayadarpaNukAre ahIM sAhityika svarUpa nahIM paraMtu raMgamaMcIyasvarUpa Performing Artne lakSamAM rAkhIne "gejI " nuM lakSaNa nirUpyuM che. (6) hallIsaka : sAhityadarpaNa' anusAra hallIza/halIsa athavA halIsakamAM eka ja aMka hoya che. udAtta vANI vadanAra vApha paTutA dharAvate eka nAyaka hoya che ane sAta ATha ke dasa strIo nAyikAo hoya che. kezika vRtti hoya che. mukha ane nirvahaNa sabdha hoya che tathA anekavidha tAla ane laya hoya che (bahunAlaya sthitaH) tenuM udAharaNa kelarevatakama' che. sAhityakAre aMka, nAyaka-nAyikA, vRtti, sadhi vagare rUpakagata tAnA AdhAre hallIsakanA pAThavyasvarUpane (text) spaSTa karI ApyuM che, tadaparAMta " tAla ane layanI anekavidhatA' lakSaNanA AdhAre tenA raMgamaMcIya svarUpane paNa aNasAra Apyo che. bheje " sarasvatIkaMThAbharaNa'mAM nirUpelA lakSaNune zabdazaH anusarI nATayadarpaNukAra hallIsakanI parabhASA A pramANe Ape che. 'haralAsaka' eTale strIonuM maMDala AkAra banAvI nAcavuM te. madana vRtta brA. gopIonI vacce kacchanI jema temAM eka nAyaka hoya che. hallI saka eTale strIonuM maMDalAkAre arthAt gaLAkAre nAcavuM ema kahI nATayadarpaNakAre zuddharUpe halIsakanuM raMgamaMcIya svarUpa nirUpyuM che. garabAnI jema ahIM strIo geLAkAre nAce che. strIonuM gaLAkAre nartana e eka atyaMta vyApaka evuM lekanartana che je dezanA vividha prAM temAM vividha prakAre jovA maLe che. gujarAtane garabe, tamilanADanuM kummI, kolaTTama ane uDara 5TTa tathA malabAranuM kekoTTIkalI e ' hallIsaka'nAM ja vividha svarUpe che. ( 7) zamyA "nATayadarpaNa" anusAra sabhA mAM nartakI lalita laya sAthe jenA padanA arthane abhinaya kare che te nalana zamA, lAsya. chalita, dvipadI vagere saMjJA ApavAmAM Ave che. kinnaronA nAcane zamyA kahe che. zRMgArarasapradhAna nRtya "lAsya' kahevAya che. zRMgAra, vIra ane raudra pradhAna nRttane "ilita ' kahe che. dvipadI vagere A nuttomAM gAvAmAM AvatA chanA bheda che. For Private and Personal Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'nAthadaLu'mAM uparUpaka vidhAta nATayada mukAre ke zamyA nuM je svarUpa nirUpyuM che te pUruM huM nRtya para ja AdhArita agika Abhinaya sivAya temAM anya abhinayA prayatnatA nathI. sAhityabukAra tathA * kadAca uparUpako avagato samAveza karyo nathI. che. 35 bhAre zamyAnA nanaka nA eka prakAra tarIke ullekha karyA che. zamyA, zAstra, kavita ane dipaDIne nanaka 'nA vivadha prakAro kalA che. nATayadayukAre zAno je savA gaNAvyAM %0 tene bheAje nanakanAM lakSaNA tarIke nirUpyAM che. nRtyanA eka prakAra tarIke chalitanA ullekha kAlikAro * mAliyakAmitra'mAM karyo che. tenA prathama aMkamAM mAlavikA, dAsa pAsethI chAMlata nRtya zIkhI rahI havAnuM jarAvavAmAM AvyuM che. paDitA kozikI rAjya ga nivedana kara paritrAjikA : mahArAja, cAra padavALA calana-bhita nRtyanA prayoga adharo mAnavAmAM AAvyo che, te eka ja viSayamAM baMnenA prayogo enAthI ja banenuM zikSagakauzalya hAI jaze. bIjA akanI zarUJAtamAM nRtyapardhA samaye, gadAsa UmaramAM moTA kovAyA temanI zaSyA mAlavikAne nRtkSaprayoga prathama rajU thAya che te samaye gaNudAsa rAjAne nivedana karatAM he che gaNadAsa : mahArAja, madhyama layavALI ziddhAnI cAra pALa kRti che. tenA gayA padanA pramega Apa ekAsa citte sAMbhaLa pAkiA te yudAsano savAda parathI phalita thAya che ke chalita nRtvamAM cAra padavALI kRti madhyama layamAM rajU karavAmAM Ave che. cothA padano prayoga pramAmAM adharo hoya che. For Private and Personal Use Only Ama tenA * zamyA no artha thAya che vividharaMgI TukI, veMta jeTalI lAMbI lAkaDIe 'dAMDiyA '- jetA nartana samaye tAla ApavA mATe pratyeAga karvAmAM Ave che. vaLI te zabdo ke eka prakAranI hastakriyA che jemAM nRtya karatI vakhate hAya haMmeLImAM pachADI tAla ApavAmAM Ave che jenA ullekha bharate nATyazAstranAM tAladhyAya 'mAM karyAM che. cetasAMkhI lAkaDI athavA hAtha vaDe tAsa ApavA evA thAya che. ' ramyA ' thayuM, zamyA ' prakAranA nRtyamAM nartana karatI lalanAo ApavAmAM Ave che. jema ke ' doDa rAsaka 'mAM athavA to pachI tamilanADanA nRtyamAM ke jemAM kAM to kAkarAokarIo bane athavA to kevaLa karIe be hAramAM vaheMcAI jaI e raMgIna lAkaDIe! (kAla) baMne hAthamAM rAkhI tAla Ape che, kAM te potAnA hAthamAM athavA te pachI gALa pharI sAmAvALAnA hAthamAM. A dAMDiyA rAsanA ja eka prakAra che. malabAranA 'phrodili ' tathA tamilanADanA nRtya kuDikuTu 'mAM hAtha hrAMga tAla ApavAmAM Ave che. jema ke ApaNA * garabA 'mAM. ' * maMDha padI ' layanuM sa'gItaracanAnuM tathA tenA upara AdhArita nRtyanuM nAma che, zamyA nA rAmyA nI mULa atha AdhAre nRtyanuM nAma paNa dvArA lAkaDI vaDe nAla kardama " prakAranA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra .. 6 ( 8 ) prekSaNuka sAhatyadarpaNa mAM prekSacchuka nA sthAne prevaNa' saMjJA prayojavAmAM AvI che ane tenuM lazuM A pramANe nirUpavAmAM AvyuM che. temAM eka kaDAya che, garbha ane vima sandhi nathI hatA. hIna puruSa nAyaka hoya che. sUtradhAra nathI to. viSNumbhaka tathA pravezaka paNa nathI heAtA. drandrayuddha tathA rASapUrNa saMbhASaNa (salpheTa) sAya che. temAM badhI ja vRttinI pamADe che. nADI taiyA nAndI' tathA 'karAyanA 'nI vidhi nepathyamAM thAya che. tenuM udAharaNa 'vAlavadhaH ' C www.kobatirth.org + ' . sAhidapanuM 'mAM nirUpavAmAM AvRtta vadhI javuM kaniMta thAya che ke praNUka eka evA prakAranuM ekAMkI hatuM jemAM kayAreka paDadA kALathI savAda bhAlavAmAM gAtA ane te 'mAima le'mUka nATayarUpe bhajavavAmAM AvatuM. 'nATayadarpaNuM'mAM ApavAmAM AvelA lakSaNu pramANe aneka pAtravidha dvArA galI, samAja, yuArasta athavA mazAlA vagere sthaLe bhajavAtA nRtya vizeSane prekSaka kahevAmAM Ave che. nATayam ' anusAra te zuddha svarUpe gama cIya kalA Performing artnuM ja eka rUpa che je khAsa prakAranI namaMDaLa dvArA lekasamudAya vacce galImAM, roTI, cAro, madaranA prAMgaNamAM ke pachI malamAM mukkA kAzamAM bhajavAtuM maruM ane nATapada paNakAre kAmadahana no peTAcakanA udAharaNa tarIke ullekha karyA. Aje paNa hoLInA avasare mahArASTramAM ne tenA prabhAvathI tAmalanADanA nAjora jillAmAM jAheramAM bekasAya vacce kAmadAna nuM chAMta bhAvavAmAM Ave che jemAM marAThI lAgaNI ' prathAya che ane temAM eka naTasamUha manmathano nAza thayo hovAno dAvo kare che. tA pratipakSa mamaya haju paNa jIvita hovAno dAvo kare che, bhAI ane nAspada byukAre ahIM pahelI vAra bajavaNInA sthaLano ullekha karyo che. ( - ) rAsaka ' sAhityadarpa Nu 'mAM 'rAsaka 'nuM lakSaNlR A pramANe nirUpavAmAM AvyuM che. rAsaka mAM pAMca pAtro hoya che, mukha ane nihaNu saMdhi prayojAya che. artaka prakAranI bha SA-vibhASA AnA prayoga thAya che, temAM sUtradhAra hotA nathI ane eka ja ke haiya che. temAM vIzvanA ane nRtya gIta vagere ) kalAo prayukta thAya che. nAndI' (zlez2apayukta haiAya che. nAyikA koI prasiddha suMdarI DrAya che ane nAyaka mUrkha DAya che. uttarAttaradAtta bhAvinyAsathI yukta DAya che. TalAkanA mata pramANe temAM pratimukha sandhi pazu prayojI zakAya, tenuM udAharaNa *manakAntim ' che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir maheza paDAla For Private and Personal Use Only sAhiMdaNukAre pAMgata vividha tattvo sadhi, bhASA, pAtra, pagerenI sAthe sAthe nRtya, gIta vagere kalAonA samanvaya paNu sUcavyA che jyAre nATayadarpaNukAre bhejane anusarI 'rAsaka' ne zu nRtyano ja prakAra mAnyA che. temanA mate jemAM 16, 12 8 nAyikAe piMDIdha vagere racanA dvArA mRtyu kare tene rAsaka kahe che. nAcatAM nAmanAM beMgI dhaI jAya nanakI
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nAdapaNu 'mA 3257 vidhAna 4 7 tene "piDI ' kahe che. ekameka sAthe gUMthAIne nRtya kare tene zuM khalA ' kahe che ane temAMthI chUTA paDI alaga thavAnI nanakriyAne "bheghaka' kahe che. velInI jema gUMthAvAnI nanakriyAne la : baMdha' kahe che. ama zAsakanA bhA. da. anusAra cAra bheda che (1) piMDIbaMdha (2) zuMkhalA (3) bhedaka ane (4) latAbaMdha. * abhinavabhAratI' mAM paNa ' rAsaka ane nRtyane prakAra mAnavAmAM Ave che jemAM aneka nartakIo dvArA vividha prakAranA tAla ane laya pratye javAmAM Ave che. te masRgu ane uddhata baMne prakAranuM hoya che. temAM 64 jeTalA yugalo hoya che. bharatamunie 'pUrva raMga"mAM prAtA nRttanA saMdarbhamAM "piMDI" saMjJA le che. te eka " AkRti-vizeSa ' che, jemAM nartakI Ayudhone athavA vividha devatAonA vAhana-gaja, siMha vagere-ne AkAra nRtta thakI darzAve che. bharatamRni piMDInA cAra bheda varNave che () paDI (2) zuM khalaka () latAbaMdha ane (4) bhedyaka. abhinavagupta A nRttane sAmUhika nA mAnI tenA be prakAra kahyA che (1) sajAtIya ane (2) vijAtIya. sajAtIya prakAranA nRttamAM be nartakIo " samAna dAMDI dharAvatA be kamaLa sadaza ' AkAra dhAraNa kare che " ekanAla Avaddha kaliyugalavata' jyAre vijAtIya prakAranA nRttamAM eka nartakI ' hasanI AkRti' ane bIjI nartakI jANe "dAMDI sahita kamaLane hasinIe dhAraNa karyuM hoya " tevI AkRti UbhI kare che. gulama zuM khalikA'mAM traNa nartakIo tathA "latA 'mAM cAra nartakIo paraspara joDAya che. bhastamuninI daSTie A badhA AkAre (1) zikSAga ( ) yoniyana tathA ( 3) bhadrAsananI madada vaDe UbhA karI zakAya che. Adhunika nRtyavivecako piMDIbhedane samUhanane prakAra mAne che. piMDI zabda gulma-guraine artha sUcave che. A eka prakAranuM samUhanRtya hAI zaMka jema nako yA nartakIonuM vRMda pAse pAse rahI " guracha ne AbhAsa ubho karatuM hoya. "khalikA" e anya prakAranI nRtyaracanA hoI zaMka, jemAM nartaka-netaMkIo ekabIjAne hAtha pakaDI sAMkaLa-zRMkhalA banAvatA hoya; "latAbadha' evI nRtvaracanA sUcave che ke jemAM nartako ekabIjAnA khabhe pitAnA bAhu mUkatA hoya ane "bhedyaka' prakAranI nRtyaracanAmAM nartaka samUhamAMthI chUTA paDI pRthapha rIte vyaktigata aMga saMcAlane karatA hoya. (10) nATyarAsaka sAhityadarpaNa'mAM "nATayazAsaka 'nuM lakSaNa A pramANe nirUpavAmAM AvyuM che. temAM eka ja aMka hAya che. tene nAyaka udAtta ane upanAyaka pIThama hoya che. te hAsyarasa pradhAna hovA uparAMta temAM zRMgArarasa paNa jAya che. tenI nAyikA vAsakasajajA heya che. temAM mukha ane nirvAhaNa sabdhi hoya che. bahuvidha tAla, laya uparAMta temAM dasa lAsyAga prayukta thAya che. keTalAkanA mate temAM pratimukha sivAyanI cAra sabdhio hAI zake tenA udAharaNa che, * vilAsavatI ' ( cAra sabdhithI yukta ) tathA "narmavatI' (be sadhiyukta). sAhityadarpaNakAre "rUpaka'nI jema ahIM paNa "pAya 'gata ta aMka, nAyaka-nAyikA bheda rasa, sadhinA AdhAre nATayarAsakanAM lakSaNe nirUpyAM che. jo ke vividha tAla, laya ane lAsvA dvArA temAM rahela vava ane saMgItanAM to paNa igita karyA che. For Private and Personal Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir maheza capakalAla nAthadapa kAra bhejane anusarI "nATayazAsaka'ne zudarUpe nRtyane ja prakAra mAnya che. temanA mate vasaMta vagere ( unmAdaka) RtunA Agamane strIo dvArA rAgAdina AvezamAM rAjAonA caritranuM nRtya vaDe karavAmAM AvatuM pradarzana ' nATayarAsaka' kahevAmAM Ave che. je "zRMgAraprakAza"mAM " nAyarAsaka" viSe vistRta vana karyuM che. temane mate "nATayarAsaka'ne carcarI' paNa kahe che je vasaMtaRtu-Agamane rAjAnA samAnamAM nataMkIo dvArA rajU thAya che. ratnAvalI 'mAM AraMbhanA dazyamAM " carcarI' nRtyane prayoga darzAvavAmAM AvyuM che te zuddhapaNe nRttane ja eka prakAra che jemAM piMDI guma vagere aneka prakAranA AkAro racAya che. pahelAM eka yugala nartana karatuM karatuM praveze ane nAce, tenI pAchaLa bIja ema samUha racAtA jAya che. temAM mRdaMga, tAlanA bola vagere paNa prajAya che. A ma sAhityakAre jene "rUpaka'nI najIkanuM svarUpa gaNI, pAThyagata taranA AdhAre jenuM sAhityika vivaraNa karyuM che tene bheje ane nATyadarpaNukAre nRtyanuM zuddha svarUpa gaNAvyuM che. (1 ) kAvya uparUpaka 'nA eka prakAra tarIke "kAvya 'nuM lakSaNa nirUpatAM sAhityadarpaNakAra jaNAve che ke temAM eka aMka hAya che. nAyaka tathA nAyikA udAtta hoya che. ArabhaTI vRtti hotI nathI. hAsyarasanI pradhAnatA hoya che. zRMgArarasa paNuM prayojAya che. temAM mukha, pratimukha ane nirvahaNa so hAya che. khaMDamAtrA, kripAdaka, bhatAla jevA gItaprakAra tathA vamAtrA, chaNikA jevI chandothI saundaryanI vRddhi karavAmAM Ave che, tenuM udAharaNuM " yAdavodayama' che. sAhityadapa pukAre "kAvya 'nuM je lakSa nirUpyuM ke te tenI pAThyapradhAna Igata kare che paNa zRMgAra. prakAzakAra bheja ane nATyadarpaNakAranI dRSTie "kAvya' eka AgavI saMgIta racanA che ke jemAM AkSitakA, va, mAtra, dhruva, tAlabhaMga, paddhatikA (vardhatikA) irdanikA vagere prayojAya che. A badhI saMgItakalAnI pAribhASika saMjJAo che. je "kAvya'nA ja eka prakAra tarIke 'citrakA 'nuM paNa lakSa zuM nirUpyuM che tadanusAra temAM vividha prakAranA tAla, laya tathA rANa praya jAya che. "kA'mAM AdithI aMta sudhI eka ja rAgane prayoga thAya che, citrakAmAM vividha rAgone prayoga thAya che. * abhinavabhAratI 'mAM kAvyano ullekha "rAgakAvya" tarIke karavAmAM Avyo che. kAvya-rAgakAvya Aje ApaNe jene "kavitA' kahIe chIe tenA karatAM taddana jude ja prakAra che eTale abhinavabhAratImAM tene "rAgakAvya ' tarIke ullekha karavAmAM Ave che. "rAgakAvya"mAM samagra kathA gIta dvArA rajU thAya che. "rAgakAvya' nRtaprabandhane prakAra hovAthI temAM kathA eka rAga (kAvya) athavA aneka rAga (citrakAvya)mAM rajU thatI haze sAthe sAthe gItanA bhAvane nartakI dvArA abhinayathI darzAvavAmAM paNa AvatA haze. " abhinavabhAratI "mAM " rAghava-vijaya ' ane mArIrAvadha ne " rAgakAvya"nA udAharaNa gaNAvavAmAM AvyA che jemAM AdithI aMta parvata bhAva ane paristhiti badalAtI havA nAM eka ja rAga prajAya che ane gIta sAbhanaya raju thAya For Private and Personal Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir "nATayadaNamAM uparUpaka vidhAna 1. " tripura dAha nI kathA vividha rAgomAM rajU thatI hovAthI te " citra' prakAranA rAgakAvyanuM udAraNa bane che jayadeva kata " gIta-gaviMda' paNa citra prakAranuM raNakAvya che je saMgIta ane nRtya--A baMne kaLAomAM cAvIrUpa sthAna dharAve che. (12) bhANa/bhaNaka 'sAhatyadarpaNa"mAM u5rUpakanA eka prakAra tarIke "bhANikA ane ullekha che, bhANu'nA nathI. nAdarpaNa anusAra viSNu mahAdeva, sUrya, pArvatI, saka-dha tathA pramathAdhipanI stutimAM nibaddha, uddhatakaraNethI yukata, strI pAtrothI rahita, vividha vastuonA varNanathI yukta, abhinaya karavAmAM dukara chatAMya rasaprada ane jakaDI rAkhanAra, anuvAla-vitAlathI yukA bhANa/bhANuka che prakAranA hoya che. (1) zuddha-zuddhapaNe saMskRta vANu dvArA varNanAyukta (2) saMkIrNa-saMskRta tathA prAkRtanA saMkara dvArA karavAmAM AvelA varNanathI yukta (3) citra-vividha prakAranI tamAma bhASAothI yukta tathA manohara kriyA dvArA abhinIta (4) uddhata-uddhata kriyAethI yukta (5) lalita-lAlitvapUrNa kriyAothI yukta tathA (6) talata Thata-lalita ane uddhata kriyAonA mizraNathI yukta. (13) bhANikA sAhityadarpaNa" anusAra bhANikAmAM eka ja aMka hoya che. temAM suMdara nepaththaracanA karavAmAM Ave che. mukha tathA nivahaNa sabdhi hoya che. kezikI tathA bhAratI vRtti hoya che. temAM nAvikA udAtta prakRtinI heva che ane nAyaka maMdabuddhine hoya che. upanyAsa, vinyAsa, vidha, sAdhvasa, samarpaNa, nivRtti ane saMhAra nAmanA sAta aMge temAM hoya che. sAhityadarpaNa kAre pAzcata tavonA AdhAre bhANikAnAM lakSa nirUpyAM che. nATyadarpaNakAranA mate bahudhA viSNunA caratathI yukta strIo dvArA sAthI (chaMda), varNa ane mAtrAonI racanA jemAM karavAmAM Ave te prakAranA bhANa paNa sukumAratAnA prayogane kAraNe bhANiko kahevAya che. bhAmAM uddhata prakAranI kriyAnuM prAyu hoya che jyAre bhANikAmAM lalita prakAranI kriyAonuM bAhulya hoya che. bheje uparUpakanA bheda tarIke "bhANu'nuM vistRtapaNe varNana karyuM che. temanA mate bhANa-bhANuka-mANikAmAM ziva, viSNu, devI, skanda, sUrya Adi devonI stuti gAvAmAM Ave che. bhAre karelA vistRta varNanamAM nRtya ane saMgIta saMbaMdhI aneka vigato maLI Ave che. te sAta khaMDamAM vibhAjita hoya che. A sAte khaMDamAM vividha prakAranI bhASA ane tAla prayojAya che ane uddhata tathA lalita baMne prakAranI zailI emAM nRtya karavAmAM Ave che. bheje karelA vanamAM be muddA dhyAna kheMce tevA che. gAyaka gAtI vakhate satata kazuMka ne kazuMka kahe hoya che. ane bIjI vAta e ke bANamAM jene abhinaya kara duSkara hoya tevI vastuo tathA For Private and Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 4 0 maheza caMpakalAla tAla ane layanI jhINAmAM jhINI vigata AvarI levAmAM AvatI hoya che. bhANamAM je vigaNanI phIDAe lAlitvapUruM nRtya vaDe darzAvavAmAM Ave to tene ' bhANikA' kahevAmAM Ave che. bhANuM" e saMgIta ane nRtyanI racanA hovAnI vAtane "abhinavabhAratI "nuM paNa samarthana che. abhinavaguptanA mate bhANamAM vAdyasaMgItanuM prAdhAnya hoya che. bhANanuM vastu upadezAtmaka hoya che ane siMha, sUka2, bheMsa, bhAlu vagere prANIonA saMketAtmaka pratIkAtmaka vana dvArA dharmopadeza ApavAmAM Ave che ane tema karatI vakhate nartakI prANIonI gati tathA chAonuM anukaraNa kare che. bhAratanA nATayazAstramAM pratipracAra adhyAyamAM prANIonI bana nirUpavAmAM aAvI che. 5 rAddha lokanATyavid jagadIzacaMdra mAthuranA mate mathurAnA AsapAsanA pradezamAM A prakAranuM " bhAgu' Aje paNuM pracalita che. * * ama sAhityadarpaNakAre zrIgaditathI bhANakA parvatanAM uparUpakonAM je lakSaNo nirUpyAM che te mahad aMze pAzcagata' taravAnI vizeSa chaNAvaTa kare che ane sAhityanA svarUpa lekhe tenI savizeSa carcA karI che jayAre abhinavabhAratI, zRMgAra prakAza ane tene anusarI nATayadarpaNakAre tene saMgIta ane nRtya jevI raMgamaMcIya kalAone prakAra gaNI tenAM gAyana, vAdana, nartananI sUma carcA karI che. A pAyAne bheda rahe che. kadAya e zuddha nRtyathI "nRtyanATikA' taraphanI utkrAMta darzAve che kAraNa ke "nRtyanATikA'mAM gAyana, vAdana, nartana uparAMta pAkya- saMvAda paNa prayojAya che. kALakrame pAThayanI pradhAnatAne kAraNe tene sAhityanA svarUpalekhe rUpakanI najIkanuM svataMtra sthAna prApta thayuM haze, evuM anumAna asthAne nahIM lekhAya, astu. saMdarbha: 1 "hindI nATayadarpaNa'-nATayadarpaNanI hindI vyAkhyA, pradhAna saMpAdakaH De. nagendra, saMpAdako : hai. dazaratha ojhA, De. satyadeva caudharI, vyAkhyAkAra : AcArya vinezvara siddhAMtazirAmaNa, prakAzaka-hindI vibhAga, dihalI vizvavidyAlaya, dillI, prathama saMkaraNa-1961 The Natyadarpana of Ramcandra and Gunacandra-A Critical Study By Dr. K. H. Trivedi-L. D. Institute of Indology, Ahmedabad-9, 1966. 3 Uprupakas and Nritya-Prabandhas, Dr. V. Raghvan, Sangeet NatakJournal of the Sangeet Natak Akademi, issue No. 2, April 1966, 7 Bhoja's Srngara Prakasa By Dr. V. Raghvan, Punarvasu, 7 Sri Krishnapuram street, Madras 14, 1963, For Private and Personal Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nAthadaNamAM u5rU5ka vidhAna 5 uparUpaka-prakAra, svarUpavidhAna ane vizeSatAo -bharatakumAra DI. bhaTTa-svAdhyAya pu. 22 aMka 4, janmASTamI aMka, sapTe. 85 pR. 341-354. f Natya-Manjari-Saurabha-Sanskrit Dramatic Theory by G K. Bhat, Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona 411 004, 1981. cha ke sAhityadarpaNa', vizvanAtha, hindI anuvAda: zAhimAma zAstrI, metIlAla banArasIdAsa, vArANasI, 1956. Classical Indian Dance in Literature and the Arts, Dr. Kapila Vatsyayan, Sangeet Natak Akademi, New Delhi, 1968. dvA0 6 For Private and Personal Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org JOURNAL OF THE Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ORIENTAL INSTITUTE M. S. UNIVERSITY OF BARODA, BARODA Editor: R. I. Nanavati The JOURNAL OF THE ORIENTAL INSTITUTE, BARODA is a Quarterly, published in the months of September, December, March and June every year. SPECIAL FEATURES: Articles on Indology, Vedic studies, textual and cultural problems of the Ramayana, Epics & Puragas, notices of Manuscripts, reviews of books, survey of contemporary Oriental Journals and the rare works forming the Maharaja Sayajirao University Oriental Series, are some of the special features of this Journal. CONTRIBUTORS TO NOTE : 1. Only typewritten contributions will be accepted. A copy should be retained by the author for any future reference, as no manuscript will be returned. 2. In the body of the article non-English stray words/Sanskrit/Prakrit line/verse must be written either in Devanagari or in transliteration with proper diacritical marks. 3. The source of citations/statements of any authority quoted should be invariably mentioned in the footnotes which must be written in the following order (1) surname, initials of the author or editor, (2) title of the work, (underlined), (3) publisher, (4) plice and year of publication and (5) page No. 4. Whenever an abbreviation is used in an article, its full form should be stated at the first occurrence and should not be repeated. 5. Give running foot-note numbers from the beginning to the end of the article. 6. The copyright of all the articles published in the Journal of the Oriental Institute will rest with the M. S. University of Baroda, Baroda. SUBSCRIPTION RATES: ANNUAL: (From Vol. 40 onwards) Inland Rs. 60/- (Post-free), Europe PS10.00 ( Post-free) U.S.A. $ 20.00 (Post-free) Subscription is always payable in advance. The yearly subscription is accepted from September to August every year. No subscription will be accepted for less than a year. Subscription/Articles may be sent to: The Director, Oriental Institute, Near Palace Gate, Palace Road, Vadodara-390 001, Gujarat, India. For Private and Personal Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org saMskRta rUpakA-uparUpakA ane bhavAI bhAnuprasAda Ara upAdhyAya gujarAtanA pAra'parika lokanATyasvarUpa bhavAInuM rUpakA ane uparUpakA sAthenuM anusaMdhAna javA mATe bhavAInA udbhavakALa ane te pUrvenI sAhitya tathA kalA paraparAnI gheADI rAkAsaNI karIe asAitanA samayagALA temaNe lakhelA kAvya haMsAulI 'nI hastapratamAM darzAvavAmAM Avela savatane AdhAre zrI ke. kA. zAstrI I. sa. 1320thI 1390 sudhIne mUke che. caudamAM saikAnI chellI traNa pacIzI e bhavAine saMgaThIta karanAra asAitanA kALa hato 1 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir asAIta ThAkara vyAsazailInA kathAkAra hatA, ane kahyubI paTele nuM gerapaduM karatA hatA. emaNe yajamAna kaSNubI-putrIne bacAvavA muslima zAsakanI chAvaNImAM jaI surIlA kaMThe gItA saMbhaLAvI sUbAne prabhAvita karyAM ane kahyubIputrIne potAnI putrI tarIke oLakhAvI. asAItathI prabhAvita thayela sUkhA jADaeNramAM azviAsa pragaTa karatAM khacakAya che, mULAnAM Adhraha- AmaMtraNlRne kAraNa kaubIputrI sAthe bhejana levAne kAraNe yajamAnaputrAnuM zayaLa te khacAvI zakyA para Mtu brahmasamAjamAMthI temane kADhI mUkavAmAM AvyA. pariNAme temaNe vyAsapIDa ane gorapaduM gumAvyA. pachI jIvanane TakAvI rAkhavAnA prayatnamAM teoe bhavAIne sugrathita karI, sa`skArI evI leAkazruti che. madhyakAlIna vyAsazailInI kathA paraparAnA kathAkArA kAvyasvarUpamAM racela kathA sAthe khIjI aneka kathAo-vRttAMtA gadya ane padya svarUpamAM joDI detA hoya che. Ama kathAnuM svayaM paryApta rUpa ghaDavAne badale kathakane TekArUpa TAMcaNu hoya e rIte tenuM nirUpaNa thAya. jenA pariNAme mULakathAnuM pAta pAtaLuM paDI jAya. asAita mULa vyAsazailInA kathAkAra hovAne kAraNe bhavAImAM vyAsazailInI kathA-paraparAnI prabaLa asara che. asAIta pUrvenA sAhityamAM duhA, rAsa, zRMgArarasapUrNa phAgu', prAkRtika suMdaratA vaNuM vatA ' bAramAsI ', dheALa, dhavala, caracarI vagere pracalita hatAM. asAIta pUrve gujarAtamAM nATako bhajavAyAnAM udAharaNA DaoN. sudhAbena desAi e TAMkayAM che. jemAM agiyAramI sadImAM rAA kaNu devanA samayamAM kAzmIrI kavi bilgunI lakhelI 'svAdhyAya', pu. 34, aMka 1-4, dIpeAtsavI, vasa'tapa McamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-oNgasTa 1997, pR. 43-50. 1 ra pR. 80-81. * 29, zAMtinagara, tarasAlI roDa, vaDedarA-9. jAdava jorAvarasi'huM, ' bhavacA ', akhaMDa AnaMda, juna '87, pR. 66. yAjJika (DaoN.) hasu, 'madhyakAlIna kathA vibhAvanA', gujarAta dIpeAtsavI a'ka, vi. saM. 2046, For Private and Personal Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org 44 bhAnuprasAda Ara. upAdhyAya nATikA " karNasuMdarI' aNahilapuranA zAMtinAtha maMdiramAM bhajavAi. bAramI sadImAM rAmacaMdranAM lakhelAM nATako paikI "satvaharIdra' bhajavAyuM. rAmacaMdra kula agiyAra rUpakonI racanA karI ane gurubaMdhu guNacaMdra sAthe "nATayadarpaNa'nI racanA karI. bhImadeva bIjAnA samayamAM pATaNanA zivamaMdiramAM zrI vijayapAlanuM " draupadI svayaMvara' rajU thayuM. bAramI sadInA aMta bhAgamAM prahalAdanadevanuM " pArtha parAkramavyAyaNa' acalezvara mahAdeva-acalagaDhamAunTa AbumAM bhajavAyuM.5 siddharAja jayasiMhanA samayamAM prekSaNaka, prahasana ane nATako bhajavAyAnAM udAharaNe che siddharAja pite gupta veze nATaka jevA jatA tevI noMdha maLI che.' Ama prAcIna-madhyakAlIna nATayasAhitya, te samayanAM nRtya, lokagIto, lekasaMgIta, vyAsazailInI kathA-paraMparA ane asAIta pUrvenA bhavAI jevA lekanATa svarUpa vagerene sumathita karI asAIte bhavAInuM svarUpa saMsakAryuM haze. bhavAInuM saMskRta nATyaparaMparAo sAthe sIdhuM anusaMdhAna jaNAtuM nathI, paraMtu prAcIna rUpako-uparUpakonI keTalIka asara bhavAInI prayogarUDhi tathA keTalAMka progalakSaNomAM vartAya che. bhavAI zabdanI vyutpatti mATe vidvAnoe vividha mate pradarzita karyo che, je paikI zrI rasikalAla parIkhe raseI, gavaiyo jevo zabda bhayo che ema kahI bhavAI uparathI bhAvana' zabda nAra che. DaoN. sudhAbena desAIe " bhAvana' zabda darzAvatI keTalIka paMktio bhavAInA vezamAMthI tAravI che. " mAMDaNa nAyake bhAvana jaDyAM tenA jevA bela be cAra" Ama temaNe "bhAvana ne bhavAInuM sAhityika svarUpa kahyuM che. bhAvana" zabdanuM anusaMdhAna "bhAva" sAthe che. Ama "bhAva" pragaTa kare te bhavAI. zAradAtanayukata "bhAvaprakAzana 'mAM pakone rasa pradhAna ane uparUpakone bhAvapradhAna darzAvavAmAM AvyA che. 7 rasAtmakA darzateSu vizadbhAvAtmakA matAH / teSAM rUpakasaMjJA'pi prAyo dRzyatayA kvacit // triMzadrUpakabhedAzca prakAzyante'tra lakSaNaH / A nATomAM daza rasarUpa (rasAtmaka) te rUpaka ane bIjA vIza bhAvarUpa (bhAvAtmaka ) jene uparUpaka saMjJA ApavAmAM AvI che. " bhavAI' paNa bhAvapradhAna nATyaprakAra che. 3 desAI (Do.) sudhAbena, "bhavAI', 1972, pR. 147, 4 ejana, pR. 148. 5 ejana, pR. 148. 6 ejana, pR. 149. 7 "bhAvamakAzana', hindI anuvAda : madana mohana agravAla, 1978, aSTama adhikAra pleka: 3, 5, 121. For Private and Personal Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saMsakRta rUpake-u5rUpako ane bhavAI uparUpaka bharatanATayazAstranI racanA pUrvethI pracalita hatAM uparUpaka ane rUpaka vacce bhinnatAnI bAbatamAM noMdhapAtra tattva e che ke uparUpaka mukhyatve zArIrika ceSTAo ke agika abhinaya ane nRtyasaMgIta sAthe saMlagna che jyAre rUpakamAM sAttvika tathA itara abhinaya prakAre para vadhu bhAra mUkavAmAM Avyo che. bhavAImAM paNa mukhyatve zArIraka ceSTAo, aMga kasaratayukta agika abhinaya, nRtya ane saMgIta prAdhAnya bhogave che. jayAre sAtvika abhinayanuM pramANa ochuM che. saMskRta nATayaprakArane rUpaka-uparUpaka saMjJAthI oLakhavAmAM AvatA. nATaya drazya-zrAvya kalAsvarUpa hovAthI rUpa levuM, rUpa dharavuM e arthamAM " rUpaka' zabda prayojAya che. A saMdarbhamAM bhavAImAM paNa "veza" zabda prayojAyo che. ahIM "vezabhUSA ", "pAtra" ane "pAtra dvArA rajU thatI kRti" ema traNa arthamAM "veza >> zabda prayojAya che. bhavAInuM svarUpa ane lakSaNe tapAsatAM koI cokkasa uparU5ka sAthe sIdhuM anusaMdhAna jaNAtuM nathI, paraMtu keTalAMka uparUpanAM lakSaNe bhavAImAM jovA maLe che kharA. - " nATayazAsaka' uparU paka e nRtyapradhAna uparUpaka che, je hAracasapradhAna che. temAM zRMgArarasa paNa hoya che. bhavAI paNa nAnA aMze dharAvatuM nATaya svarUpa che. jemAM hAsyarasa pradhAna che. sAthe zRMgArarasa paNa jovA maLe che. * zAsaka' athavA "lAsaka' uparUpakamAM aneka prakAranI bhASAo vibhASAmAM prayojAya che. tema ja gota, nRtya vagere kalAo paNa prayojAya che. temAM nAyaka mUkha hoya che. 10 bhavAImAM paNa aneka lokabolIo, tathA gujarAtI, hindI, urdu, rAjasthAnI vagere bhASAo prajAya che. gIta ane nRtya bhavAInA mahatvanAM aMge che. ane vANi jevA mUkha pAtro paNa bhavAImAM jovA maLe che. nAthadarpaNumAM "rAsaka' athavA "lAsaka"mAM 16, 12 ke 8 nAyikAe piDIbaMdha vagerenI racanA dvArA nRtya karatI hovAnuM jaNAvyuM che. A nRtya garabA, rAsanuM Adi svarUpa che. nATacazAstramAM je zaMkhalikA ane latAbaMdha evA piDIbheda maLe che, te De. kapilA vAtsAyananA mate garabA ane rAsane maLatAM AvatAM svarUpa che. bhavAImAM paNa mAtAjInI stuti arthe bhavAInI bhajavaNInA bhAgarUpe rAsa-garabA jAya che. Ama piDIbaMdhanuM anya svarUpe sAtatya bhavAImAM paNa jovA maLe che. * hallIsaka" nRtyapradhAna uparUpa che. temAM nAyaka vAkapaTu hoya che. anekavidha tAla ane laya hoya che.11 bhavAImAM DAgalo vAkapaTu hoya che. vaLI bhavAI nRtyanA aMzo dharAvatuM nATaya svarUpa che. temaja temAM anekavidha tAla ane laya prayojAtA hoya che. 8 bhaTTa bharatakumAra DI., " uparUpaka-prakAra svarUpavidhAna ane vizeSatAo ', "svAdhyAya ', prAcyavidyAmaMdIra, janmASTamI aMka, sapTe. 85, pR. 34. 9 ejana, pR. 348. 10 ejana, pR. 349. 11 ejana, 5. 151. For Private and Personal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra ** www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAnuprasAda para, upAyAya preraNu ', hAyathI paripUrNa evuM uparUpaka che. temAM mUDAvelA mAthAvALA tathA zarIre bhasma lagADela vicitra dekhAvavALo naTa hAsya niSpanna kare che ane maneAhara gIta-vAdana hAya che.12 bhavAimAM paNa jUnA vezamAM nAyaka caherA para meza copaDI kaDhaMgI vezabhUSAmAM hAsya niSpanna kare che. sani rmANubAnA vezamAM phakIra zarIre bhasma copaDI vicitra dekhAva dhAraNlR karI hAsya niSpanna kare che. keTalAka vidvAnoe bhavAInuM svarUpa bhANuM ane prahasanathI prabhAvita haivAnuM anumAna karyuM che. bhavAinuM udbhava sthaLa gujarAta che. saurASTra tathA rAjasthAna vagere pradezomAM paNa bhavAinI paraparA che. uttara gujarAtamAM AveluM vaDanagara ane tenI AsapAsanA pradeza prAcIna samayamAM-Anarta pradeza--nakonA pradeza tarIke oLakhAtA hatA. kRSNane priya evuM hullIsaka nRtya, yAdaveAnI jaLakrIDA ane kRSNanI lIlAMenA ullekha harivaMzamAM karavAmAM Avyo che. lavAi e svata Mtra rIte uddabhavelu nATayasvarUpa che, paratu bhavAI pUrvenA nRtya-nATyaprakAro ane rUpaka--uparUpakonI keTalIka asara temAM vartAya che. sa`skRta nATyasvarUponI prayogarUDhienI asara paNa bhavAimAM jovA maLe che. 6 pUrvaga' : bharatanATyazAstramAM pUraganAM 19 agAnuM vivacana karatAM bharatabhUnie tene e vibhAgamAM vibhAjIta karyA che. prathama vibhAga * anta vanikA 'gata nava vidhie ( 1 ) pradhAhAra (2) avataraNa (3) Ara Mbha (4) AzravaNA (5) vakrANu ( 6 ) paradhaTanA ( 7 ) sadhaTanA (8) mAsarita (9) AsArita pUrNa thatAM higIta athavA nigIta yeAjAya tyAra bAda ahi vanikA ' aMtargata nava (vadhio, jevI ke (1) utthApanA (2) parivartana ( 3 ) nAndI (4) zukravRSTA ( 5 ) raMgadvAra ( 6 ) cArI ( 7 ) mahAcArI ( 8 ) trigata ( 9 ) prarAyanA pUrNa thayA bAda sutradhAra ane naTI vaccenA savAdanA svarUpamAM prastAvanA rajU thAya che. tyAra bAda rUpaka ke uparUpakanI muLakathAnI zarUAta thAya. bhavAimAM paDA ( dhavanakA ) hAtA nathI. paraMtu kalAkArA mATe nizcita karela sajtakakSamAM keTalIka vidhie thAya che je sa MskRta nATyaprakAromAM ' antaya vanikA ' vidhie sAthe maLatI Ave che. sAkakSamAM mAtAjInuM sthApana karavA kalAkAro tathA vAdyakArA praveza kare sthAna grahaNa kare tene saMskRta nATakAmAMnI 'pratyAhAra' ane 'avataraNa ' vidhi sAthe sarakhAvI zakAya. bhavAInA kalAkArA mAtAjInuM stutigAna kare tene ' AraMbha' vidhi sAthe sarakhAvI zakAya. vAdyakalAkArA cama vAgho-naradhAM ( tabalAM ) para thApa ApI vAdya parikSaNa kare, sAraMgI, hArmoniyama sAthe bhUMgaLanA sUra meLavAya, kAMsIjoDA tathA ya vAdyo sAthe tAlaparikSaNu thAya. A badhI ja vidhie 'AzravaNA'thI AsArita ' sudhInI vidhie sAthe maLatI Ave che sAkakSamAM mAtAjInI sthApanA samakSa pAMca garabIo gavAya che. 3 12 ajana, pR. 36. For Private and Personal Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saMskRta rUpake-upapo ane bhavAI tyArabAda kalAkAra tathA vAdyakAro bhUMgaLa tathA anya vAjIMtronA vAdana sAthe gIta gAtA cAcara (raMgabhUma)mAM praveza kare tene " antaryavanikA" ane "bAhaya vanikA' vidhione joDatA "bahigIta" sAthe sarakhAvI zakAya. tyArabAda cAcaramAM pAMca garabIo gavAya. raMgamaMca para bhUMgaLanA vana sAthe vezagora praveza kare te " utthApanA ' te vezagora praveza karI goLa pharI cAra dizAomAM vidanazamana arthe stuta kare, mazAlane kaMku chATaNa kare tene parivartana sAthe sarakhAvI zakAya. gaNapatine veza praveze tene nAndI sAthe sarakhAvI zakAya, ane brAhmaNane veza dhAraNa karI naTa praveza kare ane devavaMdanA kare te raMgaddAra, vezagara ane nAyaka vaccenA saMvAda-gituM 'trigata " sAthe maLatA Ave che.. pravRtti H nATayaprayogamAM prAdezika chAMTa upasAvavA mATe pradezagata vizeSatAo, sthAnika rItarivAja, vANIvartananI je AgavI vizeSatAone nA pagamAM samAveza karavo tene bharata mUna be pravRtti nI saMjJA ApI che.13 bhavAI mAM paNa pAtronI vezabhUSAmAM je te pradezanI chAMTa jovA maLe che. temaja temanA AcAra vyavahAra ane temanI Agaka vAcika ceSTAo temaja laDhaNamAM sthAnika prabhAva jovA maLe che. bhavAImAM AvatAM pAtro vividha kAma, vyavasAya tathA pradezanA lokonuM pratinidhitva kare che. temanI vezabhUSAmAM, belImAM, temaja vyavahAramAM pradezagata viziSTatAo jovA maLe che, jema ke :- 1) brAhmaNa jaI dhAraNa kare che-TIpaNuM vAMce che. (2) sarANa sarANa pheravavAne abhinaya kare che. (3) vasujhAra, kuMbhAra, pUrabiyA vagere pAtro temanI viziSTa vezabhUSAmAM jovA maLe che. temaja vAcika abhanayamAM temanI pradezagata belI/laDhaNanI viziSTatAe kaLAya che, dhrAgAna : bharatamUni dhruvAvadhAna aMtargata dhuvAnA pAMca prakAra varNavyA che.14 (1) prazikI :-bharatamunie pAtranA praveza samaye pravezanI sucanA ApanAra rasArthathI yukta je racanA gAvAmAM Ave che tene bAzakI yuvA nAma ApyuM che. bhavAi vezamAM pAtranA pravezanI sUcanA ApatuM AvaNuM gavAya che. jemake : lAlabaTAu Ave chelabaTAu Ave AvaNAM kare AvaNuM karo " ( chelabaTAune veza) 13 (ci.) 4321 434, 'Bharatmuni's Theory of Abhinaya-A study'. nATaya vibhAga, ma. sayunivarsiTI, 5. 1942 14 ejana, 5. 1577. For Private and Personal Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAnuprasAda Ara. upAdhyAya bhavAInuM AvaNuM saMskRta rUpakonI prAvezikI dhruvA sAthe sarakhAvI zakAya. (2) nekjhAmikI:-pAtranA prasthAna (niSkramaNa) samaye gavAtI dhuvA. bhavAImAM jAvaNuM zabda pracalita che paraMtu sAmAnyataH jAvANuM gavAtuM hovAnA ulalekho maLatA nathI. paraMtu jhaMDA kUla nA vezamAM vezane aMte prasthAna karatA pahelAM jhaMDA nIcenI 5ktio gAya che. mUlaNa makkA gaye vo dina hamaku bhAve tejI kAzIku gaI bAta jhUlaNane kahI. ( khaMDa jhUlaNane veza) AvA gItane "niSkAmikI dhUvA" sAthe sarakhAvI zakAya. (3) AkSepaka :-- nATayanA prastuta rasanuM ullaMghana karI anya rasanuM uddabhAvane karatuM dhruvagAna. bhavAImAM jUThaNanA vezamAM jUThaNa ane jeru vacce zRMgArarasayukta praNaya saMvAde cAlatA hoya che. te daramyAna acAnaka jUThaNa gAmamAM vasatA vividha jJAtinA lokonA guNadoSa varNavatuM gIta gAya che jemake - " Akhu gAma veNu bharyuM gopIcaMdana moMghu karyuM " cura mITho re gelAne yurame mITho" "sAlAne ghera pakhAjaDI vAge thaI gei theI hAmaDI nAce " AvA gItone AkSepakI dhuvA sAthe sarakhAvI zakAya. (4) prAsAdika -bhinna rasane AsvAda karatA prekSakane yathAvata sthitimAM lAvavA gavAtuM dhuvAgAna. bhavAInA upara ApelA udAharaNamAM jUThaNa dvArA toDavAmAM AvelAM zRMgArarasayukta gIta ne juThaNanI je punaH praNayagIta zarU karI zRMgAranuM anusaMdhAna karAve. jemake : khAna khAna khAna, tere aMga lAla jAma phulana ke hAra halaka, maiyA Ava mere manake' (jUThaNune veza) vezanA mukhya pravAha sAthe anusaMdhAna karatA AvA gItane prAsarikI dhUvA sAthe sarakhAvI zakAya. (5) Antara:-abhinaya daramyAna naTathI thatA deze kuTione DhAMkavA gavAtI dhUvA. A dhruva prakAranI chAyA bhavAImAM jovA maLatI nathI. For Private and Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saMskRta rUpake-uparUpa ane bhavAI lAkadhamI-nATayamI : sAmAnyataH saMskRta rUpako nAyadharmo ane uparUpako lokadhama zailImAM rajU thatAM hatAM. bhavAi e pAraMparika lekanATaya svarUpa che, jethI temAM lekadhamatAnI asara vipula pramANamAM jovA maLe che. dakSiNa bhAratanA 'vakSagAna", "kathakalI', "kuyATTama" vagere pAraMparika svarUpamAM nATathadhamatAnAM darzana thAya che. jyAre uttara bhAratanA rAsalIlA, rAmalIlA, noTaMkI, tamAzA, bhavAI vageremAM lekadhamatAnuM prAdhAnya jovA maLe che. bhavAImAM pAsanA vaza, vANI, AcAra-vyavahAra, rItarivAja, belI, paheravezanuM je anukaraNa thAya che, te sarve lekadhamatAnAM udAharaNa banI rahe che. chatAM bhavAImAM nATyadhamI zailInA dheDAM udAharaNo maLI Ave che. jemake - * gaNapatinA vezamAM mukhavaTAne badale svastikanuM cihna dorela thALIne pratikAtmaka prayoga karavAmAM lAve che. * strIveze hAthamAM saLagatI diveTa laIne nRtya kare che. * bhavAImAM prayojatA vividha aMga cApalyanA khela. * jhaMDA jhUlaNanA hAthamAM rahela Do. kahyA vibhAga : saMskRta nATyaprakAromAM kakSA vibhAganuM nirUpaNa karatAM bharatamuni jaNAve che ke raMgapITha para parikramaNa karavAthI kazyAnA vibhAgo nidezI zakAya che.15 saMskRta rUpaka-uparUpakamAM naTa raMgamaMca para parikramaNa kare tenAthI kriyA sthaLamAM parivartana sUcavAya che. bhavAImAM AvA sthaLa parivartana karavAnA ane ochA Ave che. moTA bhAganA veza eka ja dazyamAM purA thAya che. vadhu dRzya dharAvatA keTalAka vezamAM eka dazya pUruM thatAM pAtro jAvaNuM' prasthAna) kare ane navA dazyanAM pAtro " AvaNuM' kare. bhavAInA vezonI gUMthaNI A prakAranI hovAthI parikramaNuthI thAna parivartana darzAvavAnA prasaMgo ochA che; je nIce mujaba che: (1) maNibA sati nA vezamAM dezavaTa pAmela kuMvara ane tene mitra bAdara parikramaNa karI rAjyanI sImA bahAra Avela RSinA AzramamAM pahoMce che. (2) "jazamAM eNDaNanA vizamAM jazamAthI apamAnita thayela bAroTa parikramaNa karI siddharAjanA darabAramAM pahoMce che. (3) bhavAInA Adhunika prayoga jevA ke zAMtA gAMdhIkRta " jazamA oDaNuM', ane jagadIza bhaTTa digdarzita "hayavadana mAM parikramaNa dvArA sthAna parivartananA prasaMge jovAmAM AvyA hatA. 15 rojana, 5, 1614. svA0 7 For Private and Personal Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 50 vRtti : * bharatamunie pAtranA AMgika, vAyika ane sAttvika vyavahAranI bhAgavI laSNune vRttinI sA. mApI www.kobatirth.org jyAM vANInuM prAdhAnya heAya tyAM bhAratI vRtti ' ane jyAM ceSTAnuM prAdhAnya hoya tyAM ' sAtvatI vRtti ' jevA maLe che. vANI-ceSTAnA vyavahAra lAlityapUrNa hoya tyAre zika vRtti ane jyAM uddhRta svarUpanA vANI ceSTA jovA maLe tene jIvAmAM Ave che. ' 6 ArabharI vRtti nAM udAharaNo * vANInuM prAdhAnya dharAvatA ' rAmadevanA veza 'mAM * Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * bhAnuprasAda Ara. upAkayAya aMga cApalyanA khelA darzAvatA vezAmAM sAtvatI vRtti jovA maLe che. 6 'jUtu-joru ', ' jha'DA--te ' chelabaTAu-meAhanA' vagere pAtronA prayaprasaMgeAmAM kAzI vRtti nA darzana thAya 16 ejana, pR. 1657, patAka rAkhanA ' vezamAM raudra rUpa dhAraNa karI AvatI kAlakA, kALAnA vezamAM kALAnA mRtyu bAda raudra banelI TaDI, jazamA AbunA vezamAM rUDiyAno vadha thatA zApa varasAvatI jamAM vagere pAtronAM nRtye uddhata aMga ceSTAnAM darzana karAve che, eTale te AArabaTI vRtti'nAM udAhaba banI rahe che. ' ' bhAratI vRttinA darzana thAya che. For Private and Personal Use Only upasaMhAre * bhavAi ! ka Ama nA svataMtra rIte haMdavela, caudamA rIkAmAM asAta TIkara dvArA saMskArAyeluM gujarAtanuM pAra pAraka lekanATasthyasvarUpa che. A lokanATayasvarUpanuM sIdhuM anusaMdhAna prAcIna saMskRta rUpo ke uparUpako sAthe hovAnuM jAtuM nathI paraMtu keTalAMka upapako-jevA ke 'nATacarAsaka ', 'rAsaka (lAsaka ), ' hallIsaka' ane ' preraNuA 'nA keTalAMka lakSaNA bhavAinI bhajavaNImAM jovA maLe che. bharatanATayazAstramAM bharatamunie vaDu vela prayogarUDhio paikI keTalIka DhAnAM dAna bhavAImAM thAya che. rUpaka---5kSAnI pUrvatra vidhi sAthe, bhraSAnA Araba thatI dhArmika vidhi maLatI Ave che. A uparAMta vRtti, lokadharmInApadharmI, kAvibhAga, vRtti vagerenAM TalAMka lakSaNA bhavAImAM jovA maLe che. Ama rUpaka ke uparUpako sAthe bhavAinuM sIdhuM anusa MdhAna nathI paraMtu temAMnI keTalIka asarA bhavAimAM jovA maLe che.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org uparUpakAnI paraMparA ane gujarAtanA garabe Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lasa paTela* gujarAta ane gujarAtI| sAthe savizeSa rIte vaNAyele, gujarAtanI le!kasaskRti ane lokakalAnA pratIka samA ane enI eka AgavI lAkSaNika eLakha ApatA, gujarAtane rAsagarabAne kalAvArase dezavadezamAM khUba ja pracalita thai gayA che jema dareka sAMskRtika vArasAnA mULa UMDA bhUtakALamAM prasarelAM hoya che tema A kalAvArasAnI keTalIka vigato rasaprada thaI raheze. vidyAnA mAne che ke saMgIta ane nRtya e mAnavajAtanA udbhavathI ja enI sAthe saMkaLAyelAM che. jyAre mAnava prAga aitihAsika kALamAM avikasita dazAmAM jIvana gALatA tyAre paN enI Urmie, lANIe ane Averone saMgIta nRtyanA sathavAre rajU karatA. enA dhaNuA sArA purAvAe purAtattvanI dRSTie maLyA che. vidvAna purAtattvavida DaoN. vI ena. seAnavaNenA mata pramANe madhyapradezanA lAkhAjara nAmanA sthaLe, cukA citromAM tyAMnI AdijAtInA leka emanI potAnI dhArmika mAnyatA pramANe vartuLAkAre nRtya karatAM jaNAyAM che. A grIna peinTIMgjha heAI purAtattvavide lagabhaga I. sa. pUrve 35000 thI I. sa. pUrve 10000 varSa pUrvenA mAne madhyapradezamAM ja bhImabeTakA nAmanA prAcIna guphAcitromAM vartuLAkAre nRtyA teA che ja (sva vidvAna purAtattvavid vAkaNakaranA abhyAsathI phalita) paNa sAthe khUba ja rasaprada vAta e che ke e ja jagyAe ( guphAmAM) vAravAra lAkaDI pachADAyelI hAya evI nizAnIe vALA paththara che. A guAcitro meseAlIthIka pIriyaDa eTale ke I. sa. pUrva 10000 thI I. sa. pUrve 1000 sudhInA samaya darzAve che. OM. vI. ena. seAnavaNaeNnA abhyAsamAM jaNAvyuM che ke gujarAtanA vaDeAdarA jillAnA cheATAudepura tAlukAnI sukhI nadInA pradezamAM rAjapura TekarInA sthaLe paNa AvAM guphAcitro AvAM nRtya darzAve che. vadhumAM gujarAtanA paMcamahAla jillAno pAvAgaDha najIka rIMchiyA gAme paNa AvI guphAe, nRtya-citro ane jete 'TrAIbala goDesa ' kahI zakAya evI AkRti sAthe tyAM pazu eka paththara jenA para lAkaDI pachADIne thatI nizAnIe! emanA abhyAsamAM maLI AvI che. enA artha evA thai zake ke te jamAnAthI emanI dhAmi~ka mAnyatAe mujba mAtAjInI kAIpaNa svarUpe ArAdhanA karatI veLA vartuLAkAra nRtya karatAM ane tAla ApatI veLAe pelA moTA paththara para lAkaDI pachADI tAlabaddha nRtya thatAM, evA buddhijanya sataka anumAna purAtattvavido kare che. Ama joI zakAya ke AvAM nRtya dhArmi ka lAgaNIo sAthe paNu AdikALathI mAnavajAta sAthe vaNAyelAM rahyAM che. evI ja rIte siMdhu nadInI khINanI sa MskRti harappIya saMskRtinA * purAtattva vibhAga, phekalTI opha ArTsa, ma. sa. yunivarsiTI, vaDAdarA. 'svAdhyAya', pu. 34, aMka 1-4, dIpetsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-oNgasTa 1997, pR. 51-54. For Private and Personal Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir para kahesa paTela yugamAM khAsa karIne nAvaDATalI, mahezvara vagere sthaLonA utakhananAmAMthI mATInA DhakarAM para nRtyenA avazeSe che ane te samaye paNa "phaTIlITI kaTa 'nI sAthe AvAM na paNa thatAM ja haze, ema che. prAti paMjavANInA abhyAsamAM paNa jaNUvAyuM che. uparAMta vedika sAhityamAM, parANe mAM jevA ke Rveda, rAmAyaNa, mahAbhArata, bhAgavatapurANa, harivaMzapurANa, agnipurANa, viSapurANa, brahmapurANu vageremAM paNa AvA goLAkAra nAnA aneka varNana AvyAM che. zrIkRSNa bhagavAne karelA gopagopIo sAthenAM nRtyanA u9lekhe bhAgavatapurANa ane bIjA aneka purANamAM che navamI sadImAM thaI gayelA moTA kavi rAjazekhare 5 emanI " kapUramaMjarI mAM daMDarAsanuM khUba sarasa varNana karyuM che. bharatamunInuM nATayazAstra, bANanuM ucArata, lagabhaga agiyAramI sadImAM thayela bhedevanA sarasvati kaMThAbharaNama, hemacandranA abhidhAna-cintAmaNImAM, rAmacaMdra-guNacaMdranA nATayadarpaNamAM, zAradAtanayanA bhAvaprakAzamAM, dhanaMjayA dazarUpakamAM, abhinavaguptane abhinavabhAratImAM, lagabhaga bAramI-teramI sadImAM thayelA bilvamaMgalanA rAsASTakamAM, bhUpAlanA bhAratavamAM, vizvanAthanA sAhityadarpaNamAM, zuMbhakaranI saMgIta dAmodarImAM, lagabhaga paMdaramI sadImAM thayela kuMbhakarNanI saMgIta mImAMsAmAM, lagabhaga seLamI sadImAM thayela puMDarIka viThThalanA nRtyaniSNu rAsa vagerenA uparUpakonA saMdarbhe ulekhAyAM che. vaLI gujarAtamAM rAsagarabAnA savizeSa ulekhanA saMdarbha mAM bhAgadevanA saMgItaratnAkaramAM khUba ja sarasa varNane AlekhAyAM che. e ja rIte zrIkaMTha emanI rAsakomudImAM rAsanRtyane ulekha kare che. dakSiNabhAratanA saMgama sAhityanA zIlApadIkArama, maNimekhalAI, telakApIyama, pelatI karama, emIyara karavaImAM gopIonAM nRtyanA ullekho darzAve che. Ama A badhA purAtatvIya ane dastAvejI sAhityika purAvAonA varNana parathI sAmAnya tAraNa jaNAya che ke mULe traNa prakAranI zailIe vadhu pracalita hatI. latAvAsa, tAlIrAsa ane daMDa rAsa. latAvAsamAM sAmAnya rIte vartuLAkAre strIpuruSo ekabIjAnA hAthamAM hAtha nAkhIne zuM khalikA ke latAnI jema vIMTaLAIne nRtya karatAM ane emAM tAla, hAtha ekabIjAne keDe hovAthI paganA Theke devAte, tAlIrAsamAM hAtha chUTA hAI ne hAthanI tALIo vaDe tAla apAtAM. daMDAsamAM tAlanA TekA daMDikA-nAnI lAkaDIothI apAtA. A badhAM vartaLAkAra nRtya sAthe "TrAIbala goDesa ', "pharTIlITI kaTa' AvI je te jamAnAnI dhArmika mAnyatAo sAthe AvAM nRtya saMlagna rahetA. A ja dhArmika vicAre kALakrame vikasita thatAM lagabhaga I. sa. nI zarUAtamAM " zaktipUjA" ne "zaktikara 'nA svarUpe prabhAva vadhI gaye. sAthe sAthe aitihAsika-sAmAjika saMdarbhe zrIkRSNa ane emanA gopa-gopI- govALe sAthenuM sthaLAMtara mathurAthI dvArikA tarapha ane te thakI saurASTra-gujarAtamAM sAthe " zaktikaleTa " ane bhAgavatapathI u5nenA saMdarbhe rAsanI sAthe garabA (tAlIrAsa svarUpe) savizeSa * mAtAjInI pUjA ' ArAdhanA sAthe vadhu pracalita banyA. For Private and Personal Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir upakAnI paraMparA ane gujarAtanA gamA muslima AkramaNAnI sAthe ane hindudharmAMnA punarutthAnAmAM paNa dhArmika valaNA vadhu asarakAraka rIte bahAra AvyAM, pariNAme enI sAthe saMkalita rAsagarabA lekakalAnA saMdarbhe vadhu praca lata banyA. madharageADesa '-zaktipUjA-mAtAjInI ArAdhanA svarUpe garabA paNa vadhu pracalita thayA. saMskRtanA prephesara aruNAya jAnI ane bIjA dhaNAte mane garbhadIpa :-garabhA- go zabdanI utpa{tta ane kansepTa vicArane vikAsa thaye. mAtAjInI ArAdhanA mATe AkhI sRSTinA pratIkarUpe kAMvALe dhaDe ane emAM mUkAtA dIvA * menIphesTezansa epha dhI pAvara epha dhI yUnivarsa, TIlITI, proDakaTIvITI, krIeTIvITI enDa yunivarsalITI 'nA vicAra sameA gaNavAmAM Avye. e dhaDAne paNa ' garA korAvyo ' kahe che. enI AsapAsa vartuLAkAra nRtyane paNa garabe kahe che ane e mAtAjInI ArAdhanAmAM gavAtAM gIteAne paNa game kahevAmAM AvyA. 43 kALakrame enA SayavastumAM garabAnA sAhityamAM mAtra mAtAjInI bhaktinI sAthe sAmAjika rivAnta, lAkajIvananI dinapratidinanI pravRtti vagere viSayo paNa vAvA lAgyA. lagabhaga madhyayuganA eTale ke muslima AkramaNu pachInA samayathI Aja sudhI zaktipUja ane vaiSNavapathI sAhitya vadhu pramANamAM vikasyuM. rahyo. garabe mahadaaMze za ktapUjA sAthe ane rAsa mahadaaMze vaiSNavamAgI` sAthe sakaLAyelA gujarAtI sAhityamAM narasiMha mahetA, kezavadAsa kAyastha, kavi bhIma, pre'AnaMda bhaTTa vagere vidvAnoe ghaNuM pradAna karyuM. lagabhaga vikrama saMvata 1900mAM thayela bhANudAsa, vallabha mevADA vagerenuM sAhityika yogadAna khUba ja prazaMsanIya che. tyArabAda garakhIzvara dayArAma, narmada ane pachI DAhyAbhAi dheALasAjI, vAghajIbhAI ejhA, phUlacaMdabhAi, dalapata ma, narisaharAva, ke. ema. zeTha, sneharazmi, caMdrazekhara paMDyA, rAmamAhanarAya, zrIdharANI, jyeATnAmena zukla, IndumatI mahetA, rAmaprasAda zukla vagere ane jema garabIzvara dayArAma tema rAsezvara nAnAlAla ane tyArabAda jhaveracaMda medhANI, rAyacurA, eTAdakara, sundaram, umAzaMkara vageree rAsagarabAnA sAhityamAM noMdhapAtra phALo ApyA che. atre e ullekhanIya che ke madhyayugathI jaina sAhityamAM rAsanA ullekha jevA maLe che. jevA ke zAlibhadrasurImuninI racanA 'bharatezvarabAhubalirAsa ' vijayasenasurIjIne revantagiri rAsu ', ' saptakSetrorAsu ', seAmamUrtinA vivAhala3mAM rAsa, pethaDarAsa vagerenA rAsasAhitya maLe AvAM samRddha sAhityanI sAthe sAthe guDhDhAemAM, svAminArAyaNanA madirAmAM vallabha saMpradAyanA maMdirAmAM, vaiSNavamAgI tathA puSTimAgI` dizamAM tathA jainama dizamAM saurASTranA lAThInA darabAragaDha vagere evAM aneka sthaLoe rAsa, rAsalIlA rAsama`DaLAnA zilpA ane citro kaDArAyelAM che. A badhuMya lagabhaga i. sa. pUrve pAMcamI sadIthI 19mI sadInA purAvA che. For Private and Personal Use Only purAtattvavid pre. Ara. ena. mahetAnA jaNuAvyA anusAra garabAnA pratIkA samA, navarAtrI navagrahanA pratIko samA aneka zilpo mAtAjInA madirAmAM-zaktipIThAmAM dekhA de che. preA. vasaMta pArekhanA mata mujaba pAvAgaDha paranA mahAkAlI-kAlikA mAtAjInA madiramAM-zaktipIThamAM sAmAnya rIte mAtAjInI mUrtinI jagyAe gaiAkha rakhAya che. je garbha nA pratIka sameA che.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 54 www.kobatirth.org lasa paTela A mAhitI ane AdhyAtmika arthadhaTana mAnA garabe ghUme che gagananA geAkhamAM re' jevA zabdo ane bhAvanA sAthe bahu sarasa rIte yathArtha thAya che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Ama purAtattvIya purAvAo ane dastAvejI sAhityika purAvAe latArAsa, tAlIrAsa ane daMDarAsanA uddabhava ane vikAsa sAmAjika, dhArmika, sAMskRtika ane aitihAsika saMdarbha mAM jAya che. Aje paNa latArAsa gujarAtanA DAMga, AhavA, DeDiyApADA, ratanapura, bharUca, rAjapIpaLA, paMcathahAla, kheDabrahmA ane purAtattvavid pre. sUryakAMta caudharInI mAhitI pramANe zAmaLAjI- devanI meArI-vagere. AdivAsI vistArAmAM eka yA khIA nAme paraMtu ThaMDamAM hAtha nAkhI nRtya thatAM hoya che. tAlIrAsa-garabA lagabhaga AkhAye gujarAtamAM jANItA che ane daDarAsa-dAMDiyArAsa khAsa karIne saurASTramAM vizeSa pracalata che. Ama sAyA artha mAM rAsa-garabA e ApaNI pAra parika lekakalAnI saMskRtinI dena che. A kalAvArasAne jALavIne jIvaMta rAkhIne vadhune vadhu samRddha karatA rahevAnI dareka peDhInI naitika pharaja banI rahevI joi e. A prakriyAnI sAthe sAthe eka khUba ja tedhapAtra vikAsanI prakriyA thatI cAlI jemAM khAsa karIne sa`skRta sAhityanu' yogadAna purAvArUpe ghaNuM ja jaNAi Ave che. ekabAju garabArAsa jevA ullekhA rAsakaDullisaka vagerenA nAmathI thatA Ave che tathA tAlIrAsa-daMDarAsa-latArAsa jevAM nAmeAne ullekha paNa thatA Ave che. sAthe sAthe garabArAsa sAmAnya janasamUhamAM eka leAkakalA tarIke vikasatI Ave che, paraMtu enI samAMtare bIjI bAju amuka vamAM uparUpA tarIke vikase che, ane tenAM ullekhA prAcarcIna sa`skRta sAhityamAM dha! . uparUpAnA lagabhaga badha lakSAnA nATacarAsaka tarIke vikAsa thatA Avyo che. A eka khUba ja noMdhapAtra bAbata che, emAM saMskRta sAhityanuM yogadAna khUba ja spaSTa jaNAi Ave che. uparakta anusadhAnamAM aneka udAharaNAne ullekha che. jema ke agnipurANu rAsakane uparUpaka tarIke darzAve che. prasthAnaM bhANikA bhANI -goSThI- hallIsakAnI ca kAvyaM zrIgaditaM nATayarAsakaM rAsakaM tathA / ullApyakaM prekSaNaM ca saptAviMzatireva tat // 2 // A ja pramANe dhanaMjayanA dazarUpakamAM ane enI dhanikanI TIkAmAM, abhinavaguptanA abhinavabhAratImAM, hemacandranA kAvyAnuzAsanamAM, bilvama galanA rAsASTakamAM, vizvanAthanA sAhityadarpaNamAM, zubhaMkaranA sAhityadAmAdarImAM ane hastamuktAvalImAM tathA zAradAtanayanA bhAvaprakAzanama mAM garabA-rAsa-hablisaka-nATacarAsaka vagere nAmeA sAthe enAM uparUpakanA svarUpe aneka ullekheA prApta thAya che. Ama gujarAtanI leAkakalA-garabA-rAsanA uddabhava ane vikAsanI prakriyAnAM enAM uparUpAnA svarUpanA soMdarbhe, saMskRta sAhityanuM yogadAna raheluM jAya che. For Private and Personal Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org bilhaNanI kasundarI" bha. na. bhaTTa + nATikA karyuM sundarIte lekhaka bahuNu kAzmIramAM Avela khAnamukha 1 ) hAlamAM kahevAtA ' khunAha ' nAme gAmaDAne rahevAsI hatA. kauzikAtranA vidvAna brAhmaNA je rAjA gApAditye madhvadezamAMthI ANyA hatA. temanA kuTuMbamAM te janmyA hatA. muktikalaza, rAjakalaza ane jayeSThakalaza anukrame bilhaSNunA prapitAmaha, pitAmaha ane pitA hatA. bhattuNunI mAtAnuM nAma nAgAdevI hatuM. bilhaSNune iSTarAma ane Ananda nAme be bhAImA hatA. sarve bhAI e khyAtanAma kavi hatA yuvAnImAM padArpaNu karyA bAda bilhaSNune judA judA pradero jovAnI kutUhalavRtti thavAthI bihuNe rAjA kaLazanA rAjyakALa daramyAna ( I. sa.nA gayAramA saikAnA uttarArdha) kAzmIra cheDayuM ane te mathurA, vRMdAvana, kAnyakubja (kaneAja), kAzI, prayAga, ayeAdhyA, DAhala, dhArAnagara, gu radeza, sAmanAtha-pATaNa, setubandha vagere sthaLoe game. AvI rIte rakhaDatA bilDaNu te te pradezAnA rAjAenA saMpamAM AvyA ane tee dvArA tenI vidvattA mATe sa MmAnita karavAmAM AvyA hA. khristiyuganA agiyAramA zatakanA uttarArdhamAM bilhaNe aNuhilapattana ( aNuhilapurapATaNa )nI mulAkAta lIdhI jyAre cAlukayavaMzanA bhImadevanA putra karNe rAja rAjya karatA hatA. A karyuM rAja nATikA karyuM sundarInA nAyaka che. nATikAnI kathAnaka racanA : Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 17-12-1996nA rAja kendribyuzana A laghu nATakanI kathAnaka racanA viSe prophesara e. bI. prAthanAM2 nIcenAM nirIkSaNe noMdhanIya che, prophesara kIthanA abhiprAya mujaba bihaSNunI karNe suMdarI lagabhaga i. sa. 1080-90nA samayagALAnI racanA che. evuM lAge che ke aNuhilavADanA (1064-94) kaNa deva trailokyamallanI prazastirUpe tenI racanA karNATarAja jayakezanI putrI miyAhuladevI sAthe mATI uMmare tenA lagnanI ujavaNI karavA mATe karAI hoya. evI vAta vahetI thai hatI ke cAlukyarAja 'svAdhyAya ', pustaka 74, aMka 1-4, dIpeAtsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI 'ke, navembara 1996-gasTa1996, pR. 55-63 * ph gujarAta / sa MskRta rUpaka liTarecara' viSe yeAjAyelA seminAramAM raju karela lekha. + 10, nAgarabhAI cembasa, pragati e nI sAme, nIlakamala sAsAyaTI, nijhAmapurA, vaDAdarA-2 1 juA kavi bihuNa viSe paDita durgAprasAda ane ke. pI. parame mUkelI paricayAtmaka noMdha kAvyamAlA 7mAM, ' bilDaNanI ka suMdarI ', trIjI AvRtti, 1932, pAna 1 ane ka. vaLI juo uparyukta nATikAnu` AMtarika pramANa, aka 1 zlA 10 uttarArdha. 2 jue 'dha sa'skruita DrAmA ', oNksapharDa yunivarsiTI presa, laMDana, I. sI. 4. punamu`drita 54 pAna 256. For Private and Personal Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bha, na, bhada vidyAdhara rAjanI putrI ka suMdarI sAthe lagna karavAnA che. maMtro tene raNavAsamAM dAkhala kare che ane rAjA sarvaprathama tene svapnamAM ane tyArapachI tene citramAM jue che. te premamAM paDe che ane rANI IrSALa bane che. teNI teonI mulAkAtamAM khalela pADe che. ane eka vakhata karNasundarIne veza pitAne temaja rAja AgaLa rajU karavA mATe dhAraNa kare che. pachIthI teNI rAjAne kaNa sundarInA vastromAM rahelA eka chokarA sAthe paraNAvavA mATe prayatna kare che. paraMtu maMtrA samayasUcakatApUrvaka vezadhArI sundarIne badale kharekharIne avejImAM mUke che ane videzanI jItanA rivAja mujabanA sama!cAradhI nATakane anta Ave che, je kAlidAsa haba ane rAjazekharanA saMmarane eka ekAdhikAra Dhagalo banI rahe che. prathamAMkanI prastAvanAmAM traNa maMgala zloko nAndI race che. prathama zleka eka jaina saMta (ahaMtonA AzIrvAda prApta karavA, bIne bhagavAna zivanI kRpAthI saMtApanA nAza mATe prayatna kare che, ane trIjo evI abhilASA vyakta kare che ke zrInA patinA daSTipAte jeo kutUhala ane premanA rasanA kAraNe alasa (dhImA) che te vijayavaMta thAva. nAndInA aMte sUtradhAra raMgamaMca para dAkhala thAya che ane uSAnA prakAzanuM ane asta thatA candranuM suMdara varNana kare che. muMgA kabutarovALA vesyAonA kAThAo premIonA saMganI sukhada nidrA sUcave che. pUrva dizA dADamanA phUlane upahAsa kare che ane (phUlanI ) kaLiyenuM sondarya dharAvatA tArAo vRkSa samAna AkAzamAM virala thatA jAya che ane pazcimamAM candrabiMba kastUrImRganI AMkhane piMgaLa raMga batAve che. sUtradhAra ane naTInA saMvAdamAM sUtradhAranA vidhAnathI ema jANavA maLe che ke aNuhikalapATaNanA rAjAnI sarvocca sattA heThaLa maMtrI saMpankare Ayojita mahAna yAtrA utsava daramiyAna sAmanta rAjAo bhagavAna nAbeyanA maMdiramAM kapAkAMkSI karmakADanA utsava nimitte navA nATyaprayogane nihALavA bhegA thayA che. nepamAMthI kaleka sAMbhaLIne sutradhAra nATikA karNasundarInI zarUAta upara tenI prasannatA vyakta kare che ane zloka 10mAM tenA lekhaka tarIke kavi bihUnA ane kathAvastunA nAyaka tarIke bhImadevanA putranA pitAnA nAmonuM vidhAna kare che. loka 13 ApaNane mAhitI Ape che ke cAlukya rAjAonA vaMzanA pUrNacandra rAjA karNarAja vidyAdharendranI putro je netrotsavarUpa ane sauMdaryanA zuMgA vizramathI vibhUSita hatA tenI sAthe lagna karIne traNe lokomAM vakhaNAyela vaizvika sarvocca sattA prApta kare che. zuddhaviThaMbhaka mahAmAnya praNidhinI svagatoktithI paripUrNa che. temAM kriyA virala che. zabdonI ramata mATe leka 23ne uttarArdha khAsa noMdhapAtra che. dA. ta. jagatti mAtAvita parivarAtriautra. dhvAnAkRSTaprahRSTapracurapuravadhUvIkSyamANA gRhANi // 23 pachI rAjA ane vidUSaka dAkhala thAya che. premapIDita rAja (utsukatAthI) zloka 26 gAya che je nAyikAnA AnandadAyI soMdaryanuM atyaMta suMdara zRMgArika varNana che. 3 kApamAlAmAM sarva prathama saMpAdita 1888, sarakhA kItha "saMskRita liTarecara', pAna 64-66. For Private and Personal Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bihaNanI kaNuM suMdarI dhAtustanmakhavartanAphalahakaH zyAmAvadhUvallabha stallekhodyatatulikAgragalikAstArA: sudhAvipraSaH / tallAvaNya rasasya zeSamamalA sA zAradI kaumudI taddhanirmitamAnasUtramapi taccApaM manojanmanaH // 26 pachInA traNa loko (27-29 ) paNa uparyukta varNanane jArI rAkhe che. pitAnA mitra rajAe joyelI strI viSayaka vidUSakanI kutUhalavRttine saMtoSavA mATe rAjA teNI pratye potAnI chaDI Asakti batAvate ka 30% gAya che. nAyikAne dhIme dhIme sarva prathama lAvavAnI lekhakanI kuzaLatA paNa te darzAve che. lekhaka ahIM svapna janAne upayoga kare che. rAjA to pote svapnamAM saMta sadazI soMdaryanI saMpUrNatAnA namunArUpa eka suMdarI yuvatIne joyAnI vidUSakane jANa karavA mATe zloka 355 uccAre che. Ama nAyaka nAyikAne sarva prathama svapnamAM juve che. loka 506mAM phUMkAtA pavananA varNanamAM lekhake kudaratanuM eka atyaMta suMdara varNana ApeluM che. A leka viziSTa pradeza jevA ke gujarAta medapATa, ane mAlavanI strIonI jAtIya utkRSTatAnAM lakSaNonA lekhakanA jJAna upara prakAza pheke che. tyArabAda 2Ana ane vidUSaka cheDe samaya vizrAMti levA mATe taraMgazAlA tarapha jAya che jyAM vidUSaka urvazI jevI asarAone pazcAdbhUmAM nAMkhI denAra strInA citrane jue che. Ama lekhaka nAyikAne sarva prathama lAvavAnI tarapha tema kharekhara karyA pahelAM bIja pagaluM bhare che. A mATe te citra yojanAne upayoga kare che. nAyaka vaDe bIjI vAra nAyikA citramAM jovAI che. kaleka pakamAM rAjanI ukti dvArA lekhaka vaDe nAyikAnA avayavonuM zRMgArika varNana pUruM pADavAmAM AvyuM che. rANInA tyAM game tyAre AgamananI dahezatane lIdhe te taraMgazAlAne choDI devAnI 4 saraNAvara dhyAnAnte vidhinA praNamya caraNau candrArdhamaulerahaM kaizcijjapyapadaiH pradakSiNayituM yAvatsamabhyudyataH / tAvatkAcidanaGgajaGgamapurIvAgre manogrAhiNI rambhAstambhamanoharoruyugalA bAlAbhavaccakSuSoH // 1.30 pa sarakhA vajane maratamAM vAirane ___ svapne dRSTA prakRtimadharA mAghavImaNDapAntaH / kApyeNAkSI ratiriva mayA viprayuktA smareNa smAra smAraM kimapi dadhatI duHsahAM mohanidrAm // 1.35 6 sa2pAkA kurvANAH prANanAthe praNayakaliruSa jarjarAM garjarINAM bhindAnAH sAndramAnagrahapaTimamadaM medapATAGganAnAm / unmIlanmAlavastrIvadanaparimalagrAhiNo hUNarAmA kAmArambhazramAmbhaH kaNaharaNarasollAsino vAnti vAtAH // 1.50 7 sakhA taiyogarAnAzAyatanuzrI mtiloktryvijyinii rAjadhAnI smarasya / etaccakSastadapi vidalatketakIpatramitraM chAyA seyaM niyatamadhare vidrumotsekamudrA // 1.53 svA 8 For Private and Personal Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 58 bha ta. bhaTTa vidUSakanI salAha virUddha rAjya tyAM rahe che ane te kSaNe ja teNInA pravezane nATyAtmaka banAvatI rANI hAralanA dAsI sAthe tyAM praveze che. rAjAnI samIpa jaI ne rANI teNInI agAunI kharAba vaka mATe mAphI mAge che paNa citra jotAM rANI rAjAne vyaMgamAM karyuM che A citra je AkhAte Ananda Ape che tene teNI dvArA ulaTu pheravI nAkhavAmAM AvyuM che ane gussAmAM sthaLa hArI jAya che. www.kobatirth.org bIjA aMkanA pravezakamAM vidUSaka ane dAsI taragavatI vacce savAda cAle che je daramayAna vidUSake dAsI pAsethI ka sundarInI pravRtti viSe jANavA prayatna karyA ane tene jANuM karavAmAM khAvI hatI ke teNI rANI pAsethI satata zreSThatA ( mA ) zIkhatI hatI. vadUSakanI salAha pramANe rAnta ane vidUSaka udyAnamAM taraMgazAlAmAM teNInA citranuM nirIkSaNa karIne Anati thavA mATe dAkhala thAya che. paNa rAjA rANIe tenI thitamAMnA citrane bhusI nAkhela jotAM mAdhAta pAme che. rAjA ane vidUSaka udyAnamAM game tyAre game tema nAAMcakAne jovA mATe baTake che; bleka 14mAM, eka suMdara maulika kalpanAcitra lekhaka dvArA ApavAmAM AvyuM che. eka Ata suMdara utprekSA zrloka 229mAM maLe che. temAM vidUSakanA e prazna zA mATe te stra pANImAMthI 10 tenA khAlI hAtha vAravAra bahAra kADhe che tenI zA javAba Ape che. & jyAre rA SiSakane sattAnA bu' pALa saMtAI jaIne nAyikAnI vizramamAM kahevAtI vAta sAMbhaLavAnuM sUcana kare che tyAre rasaprada nATakIya paristhiti UbhI thAya che. nAyikA tenI sakhAte teNI je mATe agya che te leAkaya racavAnuM jmAve che kAraNa ke te pote potAnI AMkha kAme lagADe to te zRMgAra rasane lagatI mAnAkAnI tathA mAnasika nizcayo varlDa rUpAtI hatI. tethI teNInI saMkhA dvArA nAyikAnI premavihvaLa sthitinuM varNana karatA eka atyaMta suMdara lAka 2911 bIjA evA kalAka 301thI anusarAtA racavAmAM Ave che. nAyikA evI sarakhAve 10 11 tasyAH kuraGgakadRzo yugapanmukhena Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir doSAkarazca kamalAni ca nirjitAni / etAni zAzvatikamapyapahAya bairaM svairaM tadatra racayanti vidheyacintAm // 2. 14 saraNAmutaranavalokayantyupAnte sthitamapi kAJcanakumbhamampUrNam kvacidapi gatamAnasA kareNa spRzati kRcaprativimvamambumadhya // 2.22 sarakhAvA bhoH kasmAdeSA zUnya punaH punaH pANi nIramadhyAdAkarSati / rAnIrAgA magalAJchane mukhamapi svaM nekSate darpaNe khinnA kokilakUjitAdapi giraM nonmudrayatyAtmanaH / citraM duHsahadAhadAyini ghRtadveSApi puSyAyudhe mugdhAkSI subhaga tvayi pratipadaM prema cikaM puSyati // 2.29 * sarAya proveti prativimbiteti ghttitedhyaasthaanshaakhaamnnisarakhAvo stambhanyastabharAmapi priyasakhIvargo na jAnAti tAm / aGganotpulakena kiM tu suciraM gIta kuraGgIva sA tanvI taba zRNvatI nayanajerambhobhidIyate // 2.30 For Private and Personal Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bihaNanI kaNasuMdarI TIkA karIne ke AnandadAyaka kavitva zakti vaDe vipralabhya zRMgAra rasa sarvocca sapATIe upara uThAvavAmAM Avyo che te konI racanAnI kadara karI. te sAMbhaLIne rAjA TIkA kare che ke tenI pre makA kavi e upaniSadothI suparicita hatI. tyArapachI leka 3413mAM jaNAvyA pramANe nAyikA zaramane atikramIne tenA premInI samIpa javAnA teNInA nirdhArane vyakta kare che ane rANI vaDe yatheccha phaTakAravAmAM AvanArI zikSA sahevAnI taiyArI kare che. tyArabAda premavihavaLa nAyakA loka 3514 gAya che ane mUchamAM paDe che. tyAre rAjA saMbhramamAM teNInI samIpa jaya che. teNI bhAnamAM Ave te mATe nAyikAnI sakhI rAjAne teNIne sparza karavAnI salAha Ape che. teNIne sparza karatAM rAjA kaleka ka615 gAya che ane TIkA kare che ke sarve paristhitiomAM teNInuM sauMdarya prazna na hatuM. nAyikAnA sauMdaryane A eka virala aMjali che. nAyikAnI sakhInI UMcata TIkA noMdhapAtra che je ma ka " A hAthanA sparzathI tArI chAtI UMcI nIcI nathI thatI. ahiM tAruM hRdayakAThinya ! 17 tapazcata (sTakArAne a5 dama letAM) nAyikA kahe che eha! jANe ke amRtathI chaMTakAva karAyelI huM nirAMta pAmuM chuM. A jIvana che, Icchita -pata.' (tyAra pachI aDadhuM paDadhuM ne ne zaramAI 18 jAya che. ) tyAre nAyikAnI sakhI hAsyapUrvaka kahe che. "nizcayanA gUcavADAne Aba9 kevI rIte levAya che' ane baLajabarIthI teNIne (nAyikAne ) lAve che ( ane rAjAnI pAse teNIne besADe che.) nAyikAnI sakhI teone 13 sarakhA kAne sati smarasivizvanitA naW tasya vrajAmi nikaTaM paribhUya lajjAm / pazcAdyathAbhirucitaM vidadhAtu devI kiM duHsahaM virahapAvakato'pi vA syAt // 2.34 14 sarakhA gurthI ghara sufmayonidhinoma rADhavAnaviSaye manaso'nubandhaH / bandhurna kazcidapi nighnatayA sthitizca hA nizcitaM maraNameva mameha jAtam / / 2.35 15 sarakhA vinonavaM rakSaH pUrAti manAvasthamafy - durakhidyanmadhyaM kucakalazayorucchvasiti yat / prasIdatthuddAmA yadapi vadanazrI: sapulakaM tadetasyAH saMjJA dhruvamabhimukhI pakSmaladRzaH // 2.36 16 sarakhA ao navarAmanavyavathI camAne rAmAmA 17 sarakhAvo sarvi, tena dhrutajUna novasIya te navama 1 1 8 sarakhA (funalsamAzvatha) 3No, umiti rasAyanasava nivRtimagaif gs jIvanaH kADikSato jnH| (iti kiMcidRSTvA salajjamAste / ) 19 sarakhAvo () fifmati pratipattimUDhatA jAteti (ghana vanAvAnIya rAjAntikamupavezayati / ) For Private and Personal Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bha. na bhale ekAnamAthe vAta karavAnI taka ApavAnuM bIjAne kahe che. ekAeka vidUSaka jAhera kare che ke rANI teonI samIpa AvI rahI che, te sAMbhaLIne nAyikAnI sakhI gabharATamAM pAchI vaLe che. nAyikA bhayamAM UbhI thai jAya che. nATakIya dRSTikoNathI paristhiti dhaNI rasaprada che. nAyikA vagata kahe che- vAdaLAnA abhAvamAM A vApAta thayo che". 21 trIjA aMkanA pravezakamAM be dAsIA saMvAdamAM gUMthAyelI jovA maLe che. rANInI AjJAnusAra bakulAvalikA nAme eka kasurInI bhUmikA bhajavavAnI hatI ane bIjI mandAdarI teNInI sakhInI bhUmikA bhajavavAnI hatI ane Ama te e rAjAne chetaravAnI apekSA rAkhatI hatI. pachIthI rAja leka 3 thI 6mAM nAvikAnA AnandadAyaka sauMdaryanuM varNana kare che. daramyAna karNasuMdarI ane bakulAvalanA vezamAM anukrame rANI ane hAralatA te jagAmAM dAkhala thAya che. rANI kAMIka 22 saMtAIne sAMbhaLavAnuM sUcana kare che. Ama paristhiti nATayAtmaka bane che. pitAnI priyatamAne tyAM jaIne rAja Azcarya vyakta kare che. nAyikAnA mukhanA sauMdaryane te leka 26mAM parokSa rIte varNave che. A leka eka atyaMta suMdara maulika zabdacitra dharAve che. tyAra pachI rAja cAre bAjae joIne svagata kahe che. " oha ! amApa soMdarya ! ' pachInA 30mA lekamAM vizadhArI nAyikAnA avayavonA sauMdaryanuM AkarSaka vana prApta24 thAya che. alaMkArazAstranA dRSTikoNathI bhUlathI mAnI lIdhelI nAyikAnA zArIrika AkarSaNanuM varNana utkRSTa che. jyAre rAjA vizadhArI rANIne khoTI rIte tenI preyasI karNa sundarI mAnI laIne tene bheTe che tyAre paristhiti nATakIya rIte dhaNI rasaprada banI jAya che. te kSaNe rANI pitAnI jAtane pragaTa kare che ane ucAre che " svAmI bhale padhAre ', { Ama teNI rAjane ThapakAre che ). A parathati dhaNI nATayAtmaka che. rAjA gUMcavADAmAM zloko 31 ane 32 gAya che (ane rANIne page paDavAnI IcchA rAkhe che.) paNa rANI ThapakAre che ane hAralatA sAthe bahAra nIkaLI jAya che. 20 sarakhAvo vIvatAjetayofmoSTho ( fta zana: fifafa ) 21 sarakhAvo ane DhuM vastrapatane prekSitamU | 22 sarakhA ja hRArate, AvA mila rAvathau utaSThAva: | 23 sarakhA nAnAmi vidafsamamamta guoni lAvaNyasAramabhilikhya magAGkabimbama / tenAtra kAkapadakaM hariNacchalena dattvA lilekha mukhamAyatalocanaM te // 3.26 24 smaav| jayati dhanaradhijyaM bhrUvilAsa: smarasya spRzati kimapi jaitraM taikSNyamakSNoH pracAraH / api ca cibakacumbI zyAmalAGagyAstanoti taravAnazaniveza: vekAnathIH 16 vana che rU. 30 For Private and Personal Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org bihaNanI kaIsI cothA aMkane prathama kaleka je temAMthI uccAracele te heMge ( sUrya ane AthamatA candranuM 5 eka suMdara varNana dharAve che. evI ja rIte zloka 2 mAM AveluM pareDhiye zveta 04La pAvaNIonI nikAla nAnuM ane mArA kALA bhramaranuM kamaLavaMdenuM stutigAna maulika ane AhalAdaka che. rAjA vaDe gavAyelA glaeNkra 4, 5 ane 9 tenI premavihavaLa sthitinuM kalAtmaka rIte varNana kare che. rAja dvArA gavAyela leka 10 snAna karyA pachI strIonI jAtIya apIlamAM atizaya vadhArAnuM eka suMdara malika varNana dharAve che. temAM eka vizeSa vidhAna eka sAmAnya vidhAna 7 vaDe samathita karAyeluM che. tyArabAda rANI tenA rasAlA sAthe dAkhala thatAM hAtha joDIne rAjAne kahe che ke teNIe je koI temanA prati pratikuLa vartAva karyo hato tenI sajA rUpa teNI tema karNasundarI28 svIkAravA mATe Ape che teNIne hetu rAjAne vezadhArI ka rI sAthe paraNAvI devAno hato. te samaye mAtra banAvanA sthaLe dAkhala thAya che. rANI zaramALa nAyikAne potAnI pAse besADe che ane svagata kahe che. "aho Azcarya ! te ja strI dekhAya che. he pratAraNAyukta nATakane 20 mahema !' paristhiti dhaNI nATayAtmaka che. rAjane taravA mATe rAjAnuM lagna tenI dekhItI | prayatamA sAthe paraMtu vAstavamAM bIjI vyakti eTale ke evI rIte veza dharelA teNInA bhatrIja sAthe geTavavAnI rANInI bhULathI yojanA hatI. paraMtu rANInI saMpUrNa nirAzA saha vadhu rAjAnI tenI te ja priyatamAM arthAta karNa su-darI pite ja hatI. Ama tenI jana naSTabhraSTa thaI gaI hatI. sAmA pakSe rAjA lagnamAM tenI preyasIne prApta karIne ayutsAhita thayo hate. rANIe sopelI teNIne te svIkAra kare che ane TIkA kare che ke te teNInI (arthAta rANInI) mAya sau ". nyapUrNa ceSTA che. rANI svAgata kahe che --"oha 25 sarakhA vitarakurArakSaorqaffdhAtu kSitiraja iva dhatte dhAma pauradarI dik / aparajaladhivelodbhUtaDiNDirapiNDa bhramamama tamarIciH kiM ca datte pratIcyAm // . 5 25 samAsa candrAlokanarAMgajAgaraNataH zrAnteva kRtsnAM nizAM prAleyAnilasauhRdAtkumudinI nidrAvatA dhUrNate / / apyete viditaprabodhasamayapratyUSabhogAvalI yantIva kalasvarA madhulihaH padmAkarANAmitaH // 4.2 27 sarakhAvA tArapUnazvamudraNena vipurAvA na vikhyAghA. zrakSaH kSAlitakajjalaM jalabharaH puSyatyabhikhyAM nijAma / ko'pyanyaH kabarIbharasya vigaladvindoramando rasa : snAnAnte sapadi smarAstramanaghaM kiM vA na vAmabhravAm // 4.10 28 (ali baddhvA / ) yanmayA kimapi viruddhamAcarisaM tasya daNDaM karNasundarI samarpayAmi / 29 ( salajjA nAyikAmantike nivezya svagatam / ) Azcaryam / pratyakSaM straissaa| aho mAhAtmyaM kapaTanATakasya / For Private and Personal Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . abhAgaNuM huM rava nAza pAmI ! meM chetarapIMDI mATe kahyuM hatuM. A teNI saMpUrNa paNe dazyamAna che. tethI huM chetarAI chuM. zuM thaI zake ? '30 A kSaNe mannI vIrasiMha je garjananagaranI jIta mATe gayelA rucikanI sAthe hatA te AvI pahoMce che. vIrasiha rAjane ane matrone mAhitI Ape che ke rucike virodhIne mArI nAkhyA hatA ane Ama teNe rAjAne samudrarUpamAM 1 kaTimekhalAthI UMTaLAyelI pRthvIne rAjA banAvyo hate. mancIne e prazna ke teo (rAja) bIjA kayA upakAranI tenI pAsethI apekSA rAkhe che, tenA javAbamAM rAjA kahe che ke te rANInA audAryanI anumatithI saMpUrNa rIte temaja premikAnI prAptithI ane pRthvIne ekachatra nIce ANavAthI saMtuSTa hato jo ke te ekra bahuzruta vidvAna kavine potAnA paDakhe rAkhavAnI IcchA vyakta kare che. bihaNanI nirUpaNa zailI viSe prophesara Do. e. bI. kothekara nIce pramANenI TIkA karI che. "mukhyatve karIne bilDaNanuM nirUpaNuM saraLa ane spaSTa che. te varNAnuprAsa ane vadhAre sAdI zabda camatkAnathI svataH paripUrNa che. niyame karIne te lAMbA samAsane vajarya kare che, ane te siddhAntathI prazasta paNa mukhyatave amalamAM upekSita dilma rItine eka taddana tArkika rIte sacoTa dAkhala che. " rasaniSpatti viSe ema saraLatAthI joI zakAya che ke pradhAna rasa vipralamma zuMgAra che je premIonA manamAM pariName che. A nATikAmAM kavitva zakitanA behada pradazanane lIdha ( samagratayA 157) caritra citraNa DuM jhAMkhuM che. e noMdhapAtra che ke nAyaka (arthAt rAjA karNarAja ) evI premonmatta vyakti je pitAnI preyasIne meLavavA sivAya bIjA kazAnuM dhyAna rAkha nathI tevo rajU karavAmAM Avyo che. A nATakamAMthI rAjAnA mAnasika, zArIrika ke AdhyAtmika saguNe viSe koI mata bAMdhI zakAya tema nathI. Ama tenuM caritracitraNa apUrNa che. te ja pramANe nAyikA (karNasundarI)nA daihika AkarSaNane ullekha karavAmAM Avyo che, ane tenI sakhIe racelA lokaThayanI teNI dvArA kadara karavAmAM AvelI hovAnuM sUcana teNune kAvyazAstra ane upaniSada eTale ke teNInA vidyAvyAsaMgane 30 (Atmagatam ) hA, hatAsmi mndbhaaginii| mayA kathitameva kaitavamiti pratyakSaM saiva eSeti / tadvaJcitAsmi / kiM kriyate / 31 sarakhAvo gAtAra vinonavanayazeLIyA sonmAdAmarasundarIbhujalatAsaMsaktakaNThagraham / kRtvA garjanakAdhirAjamadhunA tvaM bhUriratnAkura chAyAbicchuritAmburAzirazanAdAmnaH pRthivyAH patiH // 4.22 ka2 ja A dha heriTeja opha InDiyA sIrIjha, "kalAsikala saMskRta liTarecara', esesiezana presa, pa rasela dUra, kelakA, 1929, pAna 66. For Private and Personal Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bANanI kaNa suMdarI paricaya banAve che. paNa te nATakamAM sAmAnya rIte niSkriya rahe che. eka sAmAnya strIne chAje ema rANI tenA thanAra pratispardhI zAkyanI thI bhutAvavAmAM AvI che. teNInI kobhAMDa racanA teInI kaparI vabhAva batAve che. tInu ka sundarInA vezamAM rAjyane chetaravuM ane tyArabAda pakAravuM, tenA saudaryuM uparAMta teNInI buddhimattA banAve che. paraMtu sukhAnta lAvanAra kharI vyakti amAtya ( eka mantro) hatA jeNe samayasUcakatApUrvaka vezadhArI ramaNInA sthAne sAcI maLyuMnei avejImAM mUkI ane rAja ane tenI premikAnA sukhada milanane sabhAna banAvyuM. * munnAnI tIkhuM khuddhine kAraNe rAnta pratispardhI rAkhane nimULa karI zakyo. tevu hovA chatAM nATakamAM uta. mantrInuM nAma suthAM ApavAmAM AvyuM nathI. viduSakanuM pAtra saMskRta nAzamAM sAmAnya rIte maLatA te pAtra jevI ja lAkSaNiktA dharAve che. viddhaka rAne nAyikAnI samayasara samIpa jevA yogya salAha Ape che. karavA nAyakAne mUrchAmAM nAkhI de che. bAkIna pAtrA ochI agatyatA dharAve che. mAtra eka ja sthaLe paNa rAjAno vilabu For Private and Personal Use Only 19
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org OUR LATEST MONUMENTAL PUBLICATIONS RAJPUT PAINTING: 2 Vols.-ANAND K. COOMARASWAMY, -with a Foreword by KARL J. KHANDALAVALA pp. 108 text. 7 Multi-coloured plates, 96 plates, Delhi, 1976 Cloth Rs. 500 A valuable guide to understand Rajput Painting of the 14th Century A.D.; the book portrays the popular religious motifs and offers information on Hindu Customs, Cstumes and Architecture. A HISTORY OF INDIAN PHILOSOPHY: 5 Vols.-S. N. DASGUPTA pp. 2,500: Delhi, 1975: Rs. 200 A comprehensive study of Philosophy in its historical perspective. The author traces the origin and development of Indian Philosophy to the very beginnings, from Buddhism and Jainism, through monistic dualistic and pluralistic systems that have found expression in the religions of India. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir THE HINDU TEMPLE: 2 Vols.--STELLA KRAMRISCH pp. 308, 170 (text) + 81 plates, Delhi, 1976, Cloth Rs. 250 The work explains the types of the spiritual significance of the Hindu Temple architecture, traces the origin and development of the same from the Vedic fire altar to the latest forms, discusses the superstructure, measurement, proportion and other matters related to temple architecture. TAXILA: 3 Vols.--SIR JOHN MARSHALL pp. 420, 516, 246 plates, Delhi, 1975, Cloth Rs. 400 The book records the political and cultural history of N. W. India (500 B.C.-A.D. 500), the development of Buddhism, the rise and fall of political powers-Aryans, Greeks, Sakas etc. and illustrates the archaeological remains by 246 photographs. JAIN AGAMAS: Volume 1 Acaranga and Sutrakrtanga (Complete) Ed. by MUNI JAMBU VIJAYAJI, pp. 786: Delhi, 1978, Cloth Rs. 120 The volume contains the Prakrit Text of the two agamas, Exposition by Bhadrabahu in Prakrit, the Sanskrit Commentary by Silanka, Introduction Appendices etc. by Muni Jambu Vijayaji Maharaja. ANCIENT INDIAN TRADITION AND MYTHOLOGY (in English translation) (Mahapuranas)-General Editor: PROF. J. L. SHASTRI. App. In Fifty Volumes Each Vol. Rs. 50 Postage Extras pp. 400 to 500 each Vol.: Clothbound with Gold Letters and Plastic Coyer. In this series 12 Vols. have been published: Clothbound with Gold letters. Vols. 1-4 Siva Purana; Vols. 5-6 Linga Purana, Vols. 7-11 Bhagavata Purana, Vol. 12 Garuda Purana (Part 1). INDIA AND INDOLOGY: Collected Papers of PROF. W. NORMAN BROWN-Ed. by PROF. ROSANE ROCHER: pp. 38 +304, Cloth Rs. 190 The book contains important contributions of Prof. W. Norman Brown to Indology: Vedic Studies and Religion, fiction and folklore, art and philology, the book contains a biographical sketch of Prof. Norman Brown and a bibliography of his writings. ENCYCLOPAEDIA OF INDIAN PHILOSOPHIES: Ed. KARL H. POTTER Vol. I Biblio graphy. pp. 811, Rs. 80, Vol. II Nyaya Vaisesika, pp. 752, Rs. 150 This is an attempt by an international team of scholars to present the contents of Indian Philosophical texts to a wider public. Vol. I contains the Bibliography of the works on Indian Philosophies. Vol. II gives a historical resume, nature of a philosophical system and summaries of works beginning from Kanada. SERINDIA: Demy Quarto, Vols. I-III Text, Appendices, Indices, Illustrations 545, (pp. 1 1530): Vol. IV Plates 175, Vol. V Maps 94 (Shortly) This book is based on a report of explorations carried out by Sir Aurel Stein in Centra Asian Western most China and contains scholarly analysis of the finds by experts in their respective fields. PLEASE WRITE FOR OUR DETAILED CATALOGUE MOTILAL BANARSIDASS Indological Publishers and Booksellers Bungalow Road, Jawahar Nagar, DELII-110007 (IND) For Private and Personal Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org rAmacaMdrasUrikRta nalavilAsanATaka : eka Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sakSipta samIkSA surezacaMdra gA. kAMTA piLA vizALa saMskRta sAhityanA itihAsa eTale vividha pradezanA lekhakonI deNu. A deNunuM adhyayane khala bhAratIya paripreAmAM temaja prAdezika deNunI dRSTie karI zakAya, ane AvAM adhyayane sAMskRtika itihAsa temaja sAhityanA vividha rUponA udgama ane vikAsamAM agatyane bhAga bhajave che. gujarAte pazu saMskRta sAhityanI vividha zAkhAonA sarjanakSetre vividha samaye potAnA gaNanApAtra phALo udgama ane vikAsanA kSetre prAcInakALathI Apyo che ane adyapa nta te pravRtti cAlu che lekhakanuM jIvana vRttAMta, samaya ane kRtio : gujarAtanA itihAsamAM uttara gujarAtamAM Avela aNahilapura (pATaNa)nA sAla kAnA sAlakIyuga ( i. sa. 942-1243/1300) vadyAkSetre, sAhityakSetre, kalAkSetre, rAjkIya ane sAMskRtika kSetre vikhyAta che. siddharAja jayasiMha ( i. sa. 1094-1143)nA ane kumArapAla ( i. sa. 1142-1173 )nA zAsana daramyAna vividha pravRttie ucca zikhare-suvadhyuM zikhare pahAMcI hatI. A suvarNa yugamAM aneka vidyAsapatna kavikAlasarvajJa hemacaMdrAcAya ( I. sa. 1088-1172 ) siddharAja jayasiMha ane kumArapAlanI rAjasabhAne zezabhAvatA hatA. humacaMdrAcAnA vidvAna ziSyagaNamAM rAmacaMdrasUri eka tejasvI ziSya ane muAna hatA ane zaSyagaNumAM AgavuM sthAna obhAvanA hatA. (navilAsa = vi. 1; pR. 1) temA temanA paTTadhara ziSya hatA, ane temanA samaya I. sa 1100-1175nA 'gaNavAmAM Ave che. teo zIghra kAMva hatA; temanI A pratibhAne kAraNe ane vidvatAne kAraNe siddharAja jayasiMhuM temane ' viTAramala '' nuM biruda ApyuM hatuM. sa MskRta sAhityanA anya lekhakonI vyaktigata mAhitI prApta thatI nathI, tema A jainamuni lekhakanA janmasamaya aMge, dIkSA aMge vagere koi mAhitI upalabdha thatI nathI. temanA sahAdhyAyIo ane sAthIomAM guNucadrasUri, mahaeNndrasUri vagerene ullekha karI zakAya. guSNacaMdrasUri teA temanA nAcavarSaLanA sahalekhaka che. teo svAta MtryanA cAhaka ane himAyatI hatA. svAtaMtrya nItivadhi .2; 6.; 9.23).1 temanA jIvanano aMta karuNa ane krUra hatA. 'svAdhyAya ', pustaka 34, aMka 14, dIpAsavI vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996 ogasTa 1997, pR. 65-74, * zrIrAma kAntArezvara mahAdevanI pALa, bAjavADA, vaDAdarA-1 * , . A. esa. ( Gaekwd Oriental Series) kramAMka 29, 1926, sapAdakaH jI. ke. zrIgara ane lAlacandra bI. gAMdhI, vaDerA prastAvanA, pR. 25 ane pachInA svA. 9 For Private and Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra st www.kobatirth.org w te te sau kRtinA lekhaka tarIke jANItA che. ( vadhavAvivAdita ), * atre 6 zata ( * saiA ') zabda zabdazaH arthamAM laI zakAya ema nathI; kAraNu ke temanA se bace upalabdha nathI; tethI ''zata" ("sA '' ) lAkSaNika arthamAM, eka karatAM vadhAre, anekanA artha mAM ghaTAvavA paDe che. temanA keTalAka mathA upalabdha che, to keTalAka ayAnA ullekha anya graMthAmAM prApta thAya che. temanA vividha graMtho paikI vi. Adi rUpakakRti che. zrImavAcAryahemcndrsy ziSyeNa rAmacandreNa viracitaM nalavilAsAbhidhAnamAdyaM rUpaka - (1. pR. 1 ). Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sureza gA. kAMTA vALo nAkanuM vastu " t . nalakathA aneka mathAmAM upalabdha thAya che." nasIbanA ullekha zatapathabrAhmaNa jeTalA prAcIna che. mahAbhAratAntata nalakathA pracalita che ane rAmacandrasUrie A mahAbhAratakathAne A nATakano mUlAdhAra ona tarIke upayoga karyA che. ane Avazyaka sthAe pheraphAro karyAM che. A sAta aMkanA nATakamAM "viSkambhaka " ke " pravezaka '' nathI; paraMtu prathama aMkamAM prastAvanA te sthAne Amukha " zabdanA prayotra che; temaja saptAMkanA anya blekane ( 33 )ne " bhavAya '' tarIke oLakhAvAyA nathI, naya. ne zarUAtamAM sAmAnya pAribhASika zabda " ' thI lekhaka ALakhAve che (1, pR. 1) ane aMtabhAgamAM ( uM. pU. 8 8 ) " nATaka '' tarIke oLakhAve che; sAma lekhaka pAtAnI A kRti mATe sAmAnya temaja viziSTa pAribhASika zabdono upayoga kare che. kRtimAM anyatra A kRti nATaka'' che. ema TanATa (2, pR. 20 ), zanAyA ( 5, 4, 55) jevA zabdha uparathI lekhaka sUcavatA DrAya ema tr lAge che. aka 1H kAlidAsa, bhavabhUti ane anya rUpakakAnA rUpakonI jema A nATakanI zarUAta nAndIAkathI thAya che. tulanIya navarnsa/1, pR. 1 ). nAnyanta sUtradhAra praveza kare che. Amukha pachI mukhya dRzyanI zarUAta nalarAja ane tenA mitra kalahasanA udyAnamAM pradezathI thAya che; pachIthI kharamukha nAmaka vidUSakano praveza thAya che, prAtaHkALamAM AvelA svapnane nalarAja varNavatAM jaNAve che ke kayAMkathI temanA gaLAmAM muktAvalI AvI paDI ane pachIthI te paDI gai; pachIthI te bhraSTa muktAvalIne te gaLAmAM dhAraNa kare che ane te vadhAre kAMtivALA thAya che. aa vAtacIta daramyAna eka brAhmaNu jyotiSI Ave che ane te A svapnane prazastanAM uAne che ane vadhumAM jhAne che ke naLane sIratna prApta karI ( arthAta dayanI prApta thaze). 2 ejana, prastAvanA, pR. 22 pAdanoMdha 4, pR. 33. 3 ejana, prastAvanA, pR. 33. keTalIka kRtie prakAzita thayelI che. 4 nalasAhitya mATe draSTaca ejana, prastAvanA, pR. 9-11. For Private and Personal Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org rAmadrasUriSkRta nAvilAsanATakaH eka sakSipta samIkSA A prasage cAlatA hatA. te vakhate kalasUrinareza (= cedinareza ) citrasenanI jAsusa kApAlika veza dhAraNu karI Ave che ane te jaNAve che ke citrasena dirAja bhImasenanI putrI damayantI sAthe vivAhAtsuka che. aa kApAlika vairAdhArI jAsusane nalarAja pAse raju karavAmAM A Ave che ane nalarAja te jAsusa che ema tarata ja samajI ya che. vAtacItamAM vAtAvara garama thAya che. vidUSaka ane jAsusa vacce vAga yuddha zarU thAya che ane temAMthI mArAmArI para te AvI jAya che. zyA jhapAjhapImAM citrasenanI mane eka atisuMdara strInI pratikRti uttarIya vastramAMthI paDI jAya che ane te pratikRti damayantInI che ema mArA guAve che ane A pratikRti damayantI mATe premanA kANurUpa bane che ane nArAja kalahasa ane marikA dvArA damayI premasaMdeza pADave che. (1. 5, 13, 14) aMka 2H kulahusa ane marikA temanA kautyakArya mAM saphaLa bane che ane damayantI nalanA citrapaTane devatAgRhamAM rAkhavA sUcanA Ape che (2. pR. 22 ). gheragheNu nAmaka kApAlika bhImarathane vizvAsapAtra teAkara che ema nalane mAhitI prApta thAya che ane vadhumAM ANavA maLe che ke dhArANa citrasenanI damayantI sAthe vivAha mATenI ramatamAM saphaLa thayo che. gheragheSmanI panI lAstanI mahAprabhAvA ( 2, pR. 25 ) che ane tenA dvArA citrasenanI ane dhAradheAnI ramata ane mahA uMdhI pADI zakAya ema nalarAjane jANa thAya che. A kA mATe kalahasa lambastanIne laine nalarAja pAse upasthita thAya che. teNI nalarAja samakSa potAnI zaktine mahimA gAya huM ne RSmAve ke te nalarAja mATe azakya kAma zakya banAvavA taiyAra che ane te sAthe nalarAja tene vivarSanAM sampAya (2. pR. 36 ) ema AjJA kare che ane lambastanI potAnA kAryamAM saLa yo ema sUcavatAM te nalane AzIrvAda Ape che: "svasti mAnAya (2. 1. 27 ) ane te potAnA kAryasampAdana mATe ravAnA thAya che. ka NIne dhyAnA vaNuM nathI. pUrA thAya che. kaH Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ' For Private and Personal Use Only 67 aMkanI zarUAta vasantaRtunA suMdara vanathI thAya che. samayanA vadhyu sAthe prakAzita thatuM jAya che ke vArANu citrasenanA jAsusa che ane tethI tene gadheDA upara besADI dezanikAlanI sajA karavAmAM Ave che. jatAM jatAM, krodhe bharAyela dhAradhaNu bhaviSya bhAkhe che ke damayantIne pati rAjapATa gumAvaro. A prasaMga pachI te niSadhaputra yuvarAja kUbara sAthe maitrI bAMdhe che. khIlDa bAju damayantInA svayaMvaranI taiyArIo thAya che, svayaMvaramAM sthiti ApavA nalarAja jAya che ane nagara bahAra kusumAkarAdyAnamAM paDAva nAMkhe che, manapA mATe yantI A kAna pAsethI nIkaLe che ane nalanI najara tenA upara paDe che; te tene zaka che ane tenA hAya te jhAle che. damananI kalahasane kahe che, "nala ! moSaya mevAdhim / '' ( 3, pR. 39 ) ane te a pUNuM sUcaka zabdamAM javAba Ape che, ca! mananuMsaka pALeviyA, na junamAMvitA '' ( 3. pR. 39 ), mAtA tene pAchI khelAve tyAM sudhI te nalarAja sAthe samaya pasAra kare che ane e.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir surezaH gA. kAMTAvALA jatAM vAM te che che. * mALana ! pA yuvA mo '' (3, pR. 43 TakAra . bhAvisUcanA sAthe akane samApta kare che. dRSTa: paricayanAntaraM damayantIparityAgam / 3. pR. 43 pR. Ama sa'gama sAthe duHkhanAM gherA vAdaLA bhAvinA parityAgathI gherAya che. aMka 4H kano AbhamAM svayaMbaranI tArIkhanA samAcAra ane mAtI nATakakAra pe che. svAramAM dhArAsusI caMtyAnaMda sthaLoethI upasthiti ApavA aneka e AvyA che. virAjatA mantraHpuranA kaMcukI mAdhavasena upasthata rAjAonI ! svayaMvaranA prasaMge damAnIne Ape che. vividha gunAne nakAratI damayI AgaLa vadhe che ane temAM che damayanI nalane varamALA Ape che. ( varavALAmAvAya nalakSya rakhe vicarati/ 4. rR. 53). magadhanyaDhI sonuM suMdara vastuna kare che . 2) ane aka pUro thAya che. bhImarathanA amAtya vasudatta sallAsamaya ullekhane samAve che ne vidhAthI bhuve cheSTarAjyasya svavadhUM parityajya varasya dezAntaragamanamAvedayati sandhyAsamaya varNananyAjena mAdhaH / / 4, pR. 14). sakhyAnuM kabUla varjhana 4, 24, vasudattanI ghaTIpaNIthI sAdamAM jhAMkhuM ane che paraMtu AgAmI sukhada prasagonuM sUcana rAjAzAmAM gAAM pati stAt / pratihatajagattrayadvitatAntiH sakaladevatAdhicakravartI devaH zrIzAntiH zivatAtistu navacce / 4. pu. 54 * ( ( 24's 4: phanAM vaMzaya ! aeka zarU kAma che. tenI mAhitIpUrvaka uparathI jANavA maLe che ke khara sAthenI vrukaDAmAM nalarAje rAjapATa gumAvyuM che. ( p rR, 55) anevaTe nArAja tenI patnI sAthe vananI vATe javAno niNuMya kare che. mAtAnA pitA bhImathane A du:khada ApattinA samAcAra ApavA davanI makakAne mekale che. jalamAM rastAmAM dasatIne tarasa lAge huM ane nala pANuMnI rodhamAM hI nahI bhare che. A sthaLanI pAse ja corANunA ziSya lambodarano tApasAzrama AvelA hatA. A samaye ta bAdara nAne tyAM maLe che, nala potAnI oLakhANa Ape che ane sAmprata paristhitinI vAta tene kare che ane patnI sAthe te sAsare javA dauM che ema Nu pUre che, gurunI AjJAnuM pAlana karavAnI suMdara ane sarala taka lambodarane anAyAse prApta thAya che. viparIta paristhitimAM patnI sAthe sAsare javuM e yogya nathI, ema lambodara nasane saphaLatApUrvaka samajAve che. pALI laine nava damayantA pAse Ave che. damayaMtIne lAge che ke tala tenA paratyAga karavA vicAre che, paraMtu tene UMdha Ave che. UMdhamAM nala teno parityAga na kare. eTalA mATe eka ja vastrathI teNI peAtAne ane nalane AA che ane surya pa De. ( mA nAma mAM prasuptAM parityajya kadAcid gacchet savAmanayava pacaraMgAputra vardhvaya nivrami 55, 46) nATayazAstranAM niyamamujaba AvuM sahananuM sa. noMdha che. mAnI mATe gADha prema vavA chatAM dharma pravardhi For Private and Personal Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org rAmacaMdrana navidyAsanAtaka eka sakSipta samIkSA 5. 13; . / 3 }, tela zukrane nakabArathI kApI nAkhe che (fe zana pAva zanaizavAva / . pR. karNa ane ke. vanadevatAone zaraNe dayanIne ekAkinI mUkI te viSano mA ekAkinI damayantIne eka vaTemArga jue che ane te sAIvAdane A pUrA thAya che. kaH Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * fu 5. 13; }, 63 ) dezamAM nale AtmanindA kare cAlI nIkaLe che. nAya samAcAra Ape che ane ka che aMkanI zarUbhAta pracAnApamAM jhaLAM la nalanI dukhada bekAtiyAM pAya che bhuga rUpadhArI potAnA pitR sAthe nalane bheTA thAya ane A pitR talanA suMdara svarUpane viparyAsa kare che. jaM citam . . ! ) viparyAtirUpamAM nala navuM nAma " loka dhAraNa kare che ane ikSvAkukulIna aye!dhyApati dadhine tyAM rRpakAra tarIke nokarI svIkAre che. ( 6. 'mR. 66-67). te daramyAna tyAM eka na!TakamAMDaLI ( 6. pR. 88 ) Ave che ane '' navamayanto "coka nAmaka pakane rajU kare A " rUpaka " garbhaka tarIke rAmacandrasUrie rajU karyuM" che ane te karuhurasathI sabhara che. huM 6. pR. 7 ). jo garbhA kasyuM damayanI samAdhI (yakravAka vagerenA) kAlidAsa kRta "vikrame vazIyam''(aMka 4}nA purUravAnI uktinI yAda Ape che. garbhAka daramyAna la upara thatI asarAnI nAMdha paNa le che ane anumAna kare che. A bAhuka guptavezadhArI nalarAja che. te vakhate mahArAja bhImanA saMpaNa nAmaka dUta bIje divase yojAnAra damayantInA svayaMvaramAM upasthita rahevA dadhipaNuM te bhImanuM nimaMtraNa Ape che (6. pR. 77). sA yojana dUra DinaramAM bIje divase kavI rIte Tuka samayamAM upasthita thAya, tenI vimAsaNamAM dadhipa paDe che. paraMtu temanI madade NInI paDIe pAchuMka Ave che ane taka pUrI thAya che. anya 7 : 33 mamatrathI lAvela sthamAM dAMpaNuM ane bAju sabhyasara kupura pahoMce che. tyAM temane yabhedaka karu samAcAra maLe che ke bahmaka munie ( = kApAlika lakhkhAdara) netranA mRtyunA samacAra ApatAM damavatIe AtmahatyA mATe nizcaya karyA che (. pR. 85). mAnInA agnizanA samaye pitRNe jabuAvela mA svakIyakSa nakSa dhAraNa kare che ( , 'pR. 89 ) ane navA naitri | moDyuM nanomi " ( 7, pR. 84 ) evA vacana sAthe kramavatI mahA upasthita thAya che, ane vayukta rAjyIda'patInuM punami`lana thAya che. punaH svakIya rUpa prApti ane punalananA prasaga nAnubhAva ane sakumAra lAgaNIothI bharapUra che. sUra sAthe nATaka samApta thAya che (aMtastro mA 13). nama blekane noMdhavAmAM Avyo nathI, e noMdhapAtra che. svAtaMtrya premanA 'bharatavAkaya bharatavAkya " tarIke samIkSA : For Private and Personal Use Only nAcazAstranA niyamo mujaba nATakanuM vastu suvikhyAta joIe ane rAmAyaNu, mahAbhArata prakhyAdi prakhyAta graMthA upara AdhArita joie.dha mahAbhAratAnaMta nasAkhyAna " nAvidyAsa 'tuM 5 viSanAya, sAhityacchu 1, 7, saMpAdaka : satyamasi', vArANasI, 197, 1. 312 ane pachIno.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir surezacaMdra ge. kAMTAvALA mUlAdhAra che ane Ama nATayazAstranA niyamone rAmacandra anusare che. nATakanA varatu mATe mahAbhAratanA naLAkhyAnanA vastumAM Avazyaka parivartana ane sudhArA vadhArA te kare che ane AmAM nATayakAranI maulikatAnA darzana thAya che. vAstuvikAsa suMdara rIte thAya che ane bhAvivikAsa sAthe jijJAsA thatI rahe che. vastugUMphana eTaluM suMdara che ke koIpaNa prasaMga pUrva athavA apara prasaMga sAthe asaMlagna dekhAtA nathI. rAmacaMdrasUri jaina hovA chatAM eka kuzaLa nATakakAra hatA. mahAbhAratanA naLAkhyAnAntargata keTalAka prasaMge, pAtro ityAdine atre asvIkAra ane temanA sthAne anyanuM sarjana ke viniga nATakakAranuM raMgamaMca, nATayakalAnuM jJAna sUcave che; dA. ta. mahAbhAratanA haMsane tyAga ane tene sthAne "kalaha sa" nAmaka pAtranuM sarjana ane pAtranA nAmamAM "haMsa " zabdane samAveza. vaLI " kalahaMsa" zabda arthapUrNa che. kalahaMsa e rAjahaMsa che, mahAbhAratamAM hasa potAnA madhura kalaravathI damayantInA mananuM AkarSaNa kare che. damayantInA manane nela tarapha AkarSavAnI madhura ane AkarSakakalA " kalaha sa" zabdamAM dhvanita thAya che. raMgamaMcanI daSTie vicAratAM e suvidita che ke haMsapakSone raMgamaMca upara raju karavuM kaThina che, rajU karavAnI agavaDatA A parivartana mATe javAbadAra che ane te svAbhAvika che. kalahaMsa nalane vizvasanIya suhad che ane premanA ghanIkaraNamAM agatyano bhAga bhajave che; te kharekhara "ToutA " (3. pR. 39) che. A parivartana kAvyamaya ane nATayakalAnI dRSTie suMdara che. sAMskRtika ane sAmAjika daSTie yAyAvara nATakamaMDaLIone ulekha, temanA dvArA rajU karAtAM nATakane ane temAMye spardhAnA u9lekha rasaprada ane mAhitIsabhara che (draSTravya 6. pR. 67). mahAbhAratamAM kaTakanAga nalanA rUpamAM parivartana lAve che. jIvana nA raMgamaMca upara rajU karavo e kaThina kArya che; ane rAmacaMdasUrine khyAla che; tethI teo gujarAtamAM pracalita mAnyatA-"pitRo temanA vaMzajone sarpa rUpe dekhA de che."-ne suMdara upaga nA hetu mATe kare che. Ama nalanA pitR upasthita thAya che ane tene kadarUpe batAve che. rUpaparivartana nATayadaSTie agatya dharAve che. viparyAsita rU5mAM nala " bAhuka" nAma dhAraNa kare che. A uparAMta nATakakAra nATakamAM bIja paNa sudhArAvadhArA, parivartana kare che. aMka 6mAM abhajJAna ane punamalananA dase garbhakadazya dvArA suMdara rIte nATakakAra je che. (6. mR. 67 ane pachInA). ahIM karuNarasa paramasImAe pahoMce che. karuNarasa ati karuNa bane che. (ttivALo rasa: 6. pU. 68) garbhAkanI pravidhi bhavabhUtinA " uttararAmacaritamAM paNa prApta thAya che. ahIM paNa karuNarasa parama sImAe pahoMce che, jyAre rAma mUrNita bane che (aMka. 7, pR. 201 ). 6 navi., jI. e. esa., 29, prastAvanA, pR. 11 ane pachInA. A " prastAvanA "mAM saMpAdake ane anya lekhakoe temanA graMthamAM mahAbhArata ane anya graMthamAMthI A nATakamAM karelAM parivartana ane umerAnI suMdara carcA karI che, eTale aTo tenuM punarAvartana karavAmAM AvyuM nathI. 7 draSukhya pAdanoMdha 6 8 tulanIya utaravALAraM vate uttararAmacaritama, aMka 7, saMpAdaka cha. ke. bhaTTa, sUrata, 1956, pR. 128, kornaya: +. I ejana, 7, 12, pR. 104. For Private and Personal Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org rAmaca`drasUriSkRta talAvelAsanATaka : eka sakSipta samIkSA rAmacandranA mate kAvya rasathI sabhara hAvuM joie (sa-rakSa:| 2.2; pR. 16). rasa nATayanA prANa che (rasannATayagrAnAm / 1. 3, pR. 1) ane nATavividha rasaprANa che. ( 6. pR. 77 ). te sukhadu:khAtmaka heAya che. sAhityakRtimAM rasaneA pravAha ekadhArA hAvA joie, sa`tra sapramANa joie. hyudaMDamAM svAdutAnI vadhaghaTa thAya che, ema sAhityamAM saparatve thavuM joIe nahi. ( 1. 4, pR. 2) nATakamAM vividha rasAnuM nirUpaNa thayeluM che; kadAca koI sthaLe virUddhurasa paNa nirUpAya ( 5. pR. 54 ). nATakane mukhyarasa bhRMgArarasa che. rArUAtamAM zRMgArarasa saMbhogaslR gArarasa-tIrUpavAmAM Avyo che ane uttarabhAgamAM vipralae zRMgAra che. aMtamAM tA nAyakanAyikAnuM milana thAya che ane Ama nATaka sukhAnta bane che. zRMgArarasa uparAMta karuNarasa, adbhutarasa vagere rase! paNu jovA maLe che. " nivahuMNuM " ( pR. 45, 47) jevA pAribhASika zabdo pappu nATakakAra yAje che. A svAbhAvika che kAraNa ke nATakakAra mATacarve ''nA lekhaka pazu che. varSonA suMdara ane Abehuba che. zaila varNanAtmaka che; dA. ta. aMka 3 mAM vasantavarNa'na; aMka 4mAM svayaM varavarNana. keTalIka vAra A varNanA rUpakAtmaka athavA teA vyaMjanAgarbhita hAya che, dA. ta. sauvAminIvaria munnasyavi vayomukha: / na tu sauvAminI teSAmamittva vimukhyati // 2.22 ). jyAre rAjA ane kalahu sa AnuM arthaghaTana kare che, tyAre kAvyanuM sauMdarya ane citranu` sauMdarya naSTa pAmatuM lAge che. draSTavya LiyanAntara tamayatIparityAgam ! rU. 1. 43), nATakakAra atre nATayamImAMsaka banatAM nATakakAra tarIke sauMdayA viparyAsa karatAM lAge che. . Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir " nATakamAM sundara ane vaLI vAstavikatA nirUpatI sUkti asuMdara Arthika sthitine khyAla ApatAM nATakakAra kahe che. prAyeLa: '' ( 1. pR. 8 ).kAlidAse paNa zrI ane sarasvatIne ( vikramA zIyama 5. 24 ). lekhakanI sAhityika zailI sAdI, sarala sarasa ane pravAhI che; vatAmAM varNanAtmaka che. zailA samAsapracura nathI; paraMtu koIka koIka sthaLe sAmAsika zabdo prayeAjAyA che, koIka koIka sthaLe zailI citramayI, AlaMkArika ane prabhAvazALI che. dA. ta. kAnana sauMdarya ( 5.9 ). nATakakAra pAtAnI zailIne "vaidarbhIrIti '" tarIke ALakhAve che (1. 1); Ama lekhaka peAtAnI zailI vize jAgarUkatA batAve che. bhavabhUti paNa potAnA vizenI keTalIka bAbatAmAM jAgarUka che, te suvidita che. 1 For Private and Personal Use Only maLI Ave che. zikSakonI alpavetanA hi vidyopajIvinaH samAgama durlabha gaNAvyA che. sakhyAnI dRSTie nATakamAM pAsakhyA atizaya nyUna nathI temaja atizaya adhika paNa nathI; phkta 38 pAtro che. nATakanI nAyikA che damayantI. enuM lAvaNya ane saudaryAM anupama che. te zrI ratna che. (da%0nya 18 16-39; 2. 1-4, 6, 9, 10 vagere), nala pratye tene prema bevaphA nathI. tenI anurAganiSThA su Mdara rIte ane saphaLatApUrvaka nirUpAI che. niSadharAjanA putra nalarAja " dhIralalita ' nAyaka che (1. 2, 6). te atizaya rUpALA che; TUMkamAM te '' mahtva'' che. te vividha vidyAenA ane kalAonA jANakAra che; te guNAnA nidhi che. ( 5. pR. 55 ) dA. ta. te avidyA, sUpavidyA (6, pR. 67) vagerenA jANakAra che.caitanyasUryAnavidhijJa,
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir surezacaMdra ge. kAMTAvALA T? jevAM tene mATe guNadarzaka vizeSaNe arthapUrNa che. te tIkSNa buddhivALe temaja kuzaLa che. te zakunA mAM mAne che. te vaphAdAra, sthira ane premALa premI che. te je kArya ke pharaja svIkAre che, te te saphaLatApUrvaka pAra pADe che. "bAhuka" nAma nIce svIkArelI pharaja te saphaLatA pUrvaka pAra pADe che. keTalIkavAra te lAgaNIzIla banI jatuM lAge che. nidrAdhIna patnIne tvajo pachI AtmaniMdaka vacane kharekhara duHkhadAyaka che; tenA duHkhanA te pratibiMba samA che. kApAlaka ghoraNanI para lambastanI pAse pitAnA premanI saphaLatA mATe kAma saphaLatApUrvaka pAra 5DAvavuM tenI kuzAgra kuzaLatA sUcave che; paNa A vRtti tenA rAjavI mebhAne hINapata lagADe che; vaLI A vRttimAM eka prakAranI luccI pravINatAnA darzana thAya che. ahIM be premIonI premanI vastu mATe kheMcatANuM che; kahevAyuM che ne ke " Every thing is fair in love and war'. gauNa pAtronuM Alekhana yAcita che; dA. ta. gharadhaNu kApAlika, labastanI vagere. kApAlikone dekhAva bhItakara ane asakhya hoya che. kApAlaka gheraNanA ziSya laMbedarane, labanIne ane mukhane, dekhAva ane vartana prasanna nathI; te cheDA ghaNA aMze surajanaka che. vidUSakanA nAmAbhidhAnathI tene vicitra dekhAva sUcita thAya che. tene svabhAva ramujI lAge che. kAlidAsa vidUSakane jAvA tarIke varNave che. ( navAvAsaritasAhAmu: | vikramorvazIyama ejana, aMka 2, pR 415). te bIkaNu temaja "brAhmaNabhakta " (1. pR. 7) che. goMpAtronuM citraNa DarelAM bIbAM pramANe che. koI nAvInya ke viziSTatA dekhAtI nathI, pAtrAlekhana keTalAMka sthaLe nabaLuM lAge che. nATakakAra jainamuni hovAne kAraNe keTalIka maryAdAo temane naDatI hoya ema lAge che. kApAlikAnAM pAtronA nirUpaNathI te samayanI sAmAjika ane rAjakIya paristhitimAM daSTi nAMkhI zakAya che. anya dharmo ane saMpradAye uparAMta kApAlika sapradAyane pracAra paNa jovA maLe che. vaLI kopAlaka jAsusa tarIke A nATakamAM bhAga bhajave che, tethI sUcita thAya che ke jAsusa pitAnA kAryanI saphaLatA mATe AvA vezadhAraNa karatA hatA. dhArmika paheravezathI teo rAjanenika kAryonI pharaja bajAvatA hatA, ema saheje anumAna karI zakAya, vizAkhadattanA " mudrArAkSasa " nAmaka rUpakamAM cara hitu Dikane veza dhAraNa karI pitAne sAMpaluM kArya sakaLatA pUrvaka pAra karatA dekhAya che. mAlatImAdhavamAM kApAlikasapradAyanI keTalIka bAbatonAM darzana thAya che. aTo rajU thayelA saMvAda sAmAnya rIte TUMkA che; paraMtu te asarahIna che, ema kahI zakAya naha; prasaMganusAra romacaMdrasUri lAMbA saMvAdo paNa racI zake che. aMka mAM nalanI ekaDokta purUravAnI ( vikramorvazIyama aMka 4) ektinI yAda Ape che. kAmadevatAyatana prasaMga mAlatImAdhavAntargata AvA ja prasaMganI yAda Ape che. vAkyaracanAmAM koI kaI sthaLe bhava tinI asara dekhAya che; dA. ta. vArtha ghaTayata: (1. 7. pR. 2): tulanIya-vAnanuM ghaTayati ( mAlatImAdhavama 1. 14). damayantIsvayaMvara kAlidAsanA raghuvaMzAntargata kahumalIvayaMvaranI yAda Ape che. vivAha prakAromAM ""svayaMvara " prathAne sthAna hatuM, e noMdhavuM joI e. bhaTTanArAyaNanA veNIrasaMhAramAM rAkSasa dvArA bhImanA nidhananA samAcAra prasAranI asara atre For Private and Personal Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAmacaMdrasurita navavilAsanATakaH eka saMkSipta samIkSA bharamaka dvArA nalanA samAcAra prasAramAM doSTagocara thAya che. jenA zabdogamAM mudrArAkSasanI asara jaNAya che. jainadharmanI asara A nATaka upara hAya, e svAbhAvika che. te samaye gujarAtamAM jainadharmane pracAra hatA; lekhaka paNa jainamuni che. AzIrvacanamAM zAnvinAthane ulalekha ane karI zakAya : sajanavatAvivartI rea: zrI jJAtiH vitAtig vavAya (4 pR. 54 ); vaLI keTalAka zabda. dA. ta. dhavidattava (pR. 77, 78 ) ItyAdi. tridUSakane ulekhIne nalarAje vAparele "mahAvIra " zabda [ maDhavIra vava . (1. pR. 4)] levathI janadharmanA sthApaka mahAvIra svAmInI yAda Ape che. mRtyu samaye apAtA dAnane svIkAratA brAhmaNe pratye nATakakAranA roSa agame. garbhita TIkA ka nandAnA dhabakArA saMbhaLAya che. (draSTa vAnA samayavarghamAnaddAnagatinArthapattvim ..../7 pR. 80), damayantIne AtmahatyA karavAnA nirNayamAM satI prathAnA darzana thAya che. prathama aMkane AmukhamAM tatkAlIna samAjamAM nATaka maMDaLIonA ekabIjA sAthenI spardhAnA darzana thAya che. "anekAntavAda"ne ulekha (5. 2, 5) paNa maLe che. "saMsAranAdA' sAmAsika zabdamAM saMsAranA mithyAtvanA darzana thAya che, kAraNu ke nATaka nATaka che ane e suvidita che ke raMgamaMca uparanI dhaTanA te samayanI satyaghaTanA hotI nathI. ghutaDAnA duHkhadAyaka pariNAmonA ullekha nATakamAM maLe che ( aMka 5 6 ). RvedamAM akSasUkta (10 34)mAM dhutakAranI dardabharI dazAnuM suMdara varNana maLe che. | nATakamAM vaparAyelA keTalAka zabdo, zabdasamUha ke sAmAsika zabdo, upavA vagere tatkAlIna gujarAtamAM pravartAnI saMskRta bhASAnI sthiti, zabdabhaMDAra, ItihAsa upara prakAza pheke che; dA. ta. "nanaghaTiA vataMte '' (4, pR. 5ra ): gujarAtI : "lagnadhaDI varatAya che". " lagna" zabda gujarAtImAM 'pAraNuya"nA arthamAM vaparAya che. pro zaSTa saMskRtamAM te "cATelu, vaLageluM, saMbaddha ' vagere arthamAM vaparAya che ane te ta ( 1 ) uparathI niSpanna thAya che ane V "lAgavuM, vaLagavuM, saMbaMdhamAM AvavuM ''10 vagere artha mAM vaparAya che jenA ( 7) atre "nAsI javuM, doDI javuM " arthamAM vaparAya che. dA. ta. FGTno vinovA samAM naphAti ! ( 6. pR. 75 ), gujarAtImAM " nAsavuM" kriyApada che. AvA prayogo jainasaMskRta" tarIke jANItA che. is tavArikhA rivA chAmigrif uta) . !' (pa. pU. 67 ) taravAra zabda "paNa", "talavAra " "tavAra 'nA arthamAM vaparAya che. gujarAtI zabda "talavAriye" paNa A saMdarbhamAM noMdhavA jevo che; temAMno zabdabhAga tanavAra " ane nATakamAM vaparAyela" "taravAri" najIka Ave che. "ra" ane "la"nA abheda jANItuM che. saMskRta bhASAnA itihAsamAM prAdezika zabdo ane anya bhASAnA zabdo 9 desAI gopAladAsa jIvAbhAI, saMjUta, gujharAtI niyamorA, amadAvAda, 1962, pR. 415. 1 0 ejana, 5. 465. vA0 10 For Private and Personal Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra P 7. surezacaMdra geA. phAMTAvALA samAvavAnI prakriyA vaidaka kALathI jANItI che, arvAcIna saMskRtamAM A prakriyA paNa calu che. Ama AvA prayAtrA takAlIna saMskRta bhASAnI sthiti ane zabdabhaDALa upara prakAza ke che. jaina saMskRtabhASAnA itihAsamAM AvA progA agatyanA prakAza ane kALA Ape che. www.kobatirth.org TUMkamAM kahI zakAya ke rAmacaMdrasUri gujarAtanA eka sArA nATakakAra ane kavi hatA ane nATayazAstranA vidvAna hatA; mahattvanA te sahalekhaka che. te suvidita che. saMskRta sAhityanA mUrdhanya ane suvikhyAta nATakakAra ane kavi kAlidAsa ke bhavabhUttinI kakSAe te pacatA nathI; paraMtu madhyakAlIna gujarAtanA saMskRta sAhityanA pradAnanA itihAsamAM ane vizeSataH rUpakasAhitya kSetranA pradAnamAM eka nATakakAra tarIke agatyanA kALA AdhAre che. vizeSataH jaina lekhako ane janamunienA saskRta sAhityakSetre pradAnamAM te eka AgavA lekhaka ane nATakakAra tarIke yAvaccadrAvAkarI agatyanuM sthAna bhogavaze ane yAda rA sadabhaAsUci 1 upAdhyAya rAmajI, makhyAlIna saMskRtanATa, 2 kulakaNuM vI.ema., rAmacaMdrasUrita niH saMpAdaka puNyavijayajI munizrI, prastAvanA, pAyu ( u. gu. . nAndI tapathI za, saMskRta nATakono paricaya, amadAvAda, 1979 + Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ma parIkha rasikalAla Some Aspects of ths Study of Sanskrit Presidential Address to the Classical Section bhAga 1, AIOC 21, 1961, bhAMDArakara eNrienTala rIsarca InsTITayuTa, punA, 1964. du cha 8 9 pakSA zAMtikumA, gujarAtamAM mahAbhAratane AdhAre racAyelAM sa`skRta rUpake| ane mahAkAvyo ( I. sa. 1300 sudhI ), dilhI, 1962. pAka rAmanArA, nalavilAsa, janasAhitya sAdhaka, khaMDa 3, aMka 2. valiMga munizrI, kramAMka-ra upara juo. bAra . kaeN, Two Plays of Ramacandra; An Aesthetic Study, Sambodhi Vol, 2, No. 2, July, 1973, ( Ahmedabad). sAMDesarA bhAgalAla; (1) itihAsanI keDI, amadAvAda, 1945 (2) Literary Circle of Mahamatya Vastupala and Its Contribution to Sanskrit Literature, 1953; (3) mahAmAtya vALanuM sAhityamaDaLa ane saskRtasAhityamAM kALA, amadAvAda, 195 (4) sAdhananI keDI, amadAvAda, 1961. (5) anusmRti, amadAvAda, 1973, For Private and Personal Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra raghuvilAsa-eka samIkSA DI, jI. vediyA + siddharAja ane kumArapALanA samayamAM thaI gayelAM rAmacaMdra (zaka saM. 11861230) kalikAlasarvajJa AcArya hemacaMdrAcAryasUrinA paTTaziSya hatAM. temaNe aneka nATayakRtio racI che. emanI kavitvazata joIne mahArAjA siddharAje emane "viTAma7" biruda ApyuM hatuM. teo zIdyakavi paNa hatA. siddharAja jaya saha sAthenuM kovinedanA emanA keTalAka prasaMge cirasmaraNIya banyA che. samasyApUrti upara paN temanuM sAruM prabhutva hatuM. paryAvajayajI temane prabandhazatakartA tarIke oLakhAve che. eTale eka kRtionI emaNe racanA karI hovI joI e. puryAvajayajInA mate " prabandhazataka' nAmanI eka kRtinI rAmacaMdra racanA karI che paraMtu te upalabdha nathI. rAmaya guNacaMdranA sahagamAM racele maMtha "nATaya ' nATayazAstramAM anerI bhAta pADe che. temaNe nATaya paraMparAne lagato TuccAnaMvAra nAmanA grantha paNa racyA che. kavi potAnA vidyAgaucara' tarIke vyAkaraNa, nyAya ane kAvyamAM nipuNa gaNAve che. rAdhavAnyudaya, yAdavALyudaya, navavilAsa ane raghuvilAsa e rAmacaMdranI cAra nATayakRtio che. ravilAsaddhAra nAma raghuvilAsa nATakane sAra hovAnuM sUcave che. saMbhavataH te raUvalAsanI raMgAvRtti haze athavA raghuvilAsanI mukhya ghaTanAo sAMkaLI levAne upakrama haze. "svAdayAya', pu 34, aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-gasTa 1997, pR. 5-80. * saMpAdaka : AcArya jenavijayamuni ane pre. jayantakriSna dave, siMdhI jena sirIjha, bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI. + saMskRta ane bhAratIya vidyAbhavana, uttara gujarAta yunivarsiTI, pATaNa 2 the ghIme divasA judatara: ! mAtra kAva! zrImitta * * * * vRddha dinam // camatkRtena siddharAjenoktam sadyo nagaraM varNaya pattanAbhidhAnam / etasyAsya ... ... nijAM saMskRvat | tuTena sarvasamakSa vidAramata rUti viha raMa[ (navasAre 6. 27-28). 2 prabandhazatakartumahAkave rAmacandrasya-'nirbhayabhImavyAyoga'-prastAvanAyAMm / 3 paJcaprabandhamiSapaJcamukhAnakena vidvanmana:sadasi nRtyati yasya kItiH / vidyAtrayIcaNitacumbitakAvyatandra kastaM na veda sukRtI kila rAmacandram / / (raghavilAsasya prastAvanAyAma) For Private and Personal Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . cha vadiyA ADa aMkavALA A raghuvalAsa nATakamAM nAndI lekamAM rine vaMdana karavAmAM AvyA che.4 ahIM vIra zabdathI rAma ane mahAvIra baMne abhilakSita che. A kalekamAM prasiddha rAmakathAnuM sucana paNa karyuM che. sItAharaNa, rAmanA vIrAyata parAkrama ane rasItAnI mukti e nATakathAnAM pradhAna kathAsUtro che. A nATayane pradhAna uddeza vAcaka-darzakane mehamAMthI mukti pamADavAno che, jenadarzananusAra karmabaMdhanamAMthI mukti pAmavA meha upara vijaya meLavavo anivArya che. rAmacaMdranA mate rAmakathA e kathAranenuM koi na che." rAmakathAnA nAyakanA nAma sAthe kartAnA pitAnA nAmanuM sAdRzya paNa temanA AkarSaNanuM kAraNa hoI zake. kavine pitAnI vidvattA ane potAnI madhura prAsAdika vANInuM gaurava che. teo lepathI potAnA ane gAmanA nAma sAthe zAdika ramana paNa kare che.* abhajJAnazAkuntalanI mAphaka aDI sUtradhAra vasaMtaRtu saMbaMdhita gIta gAvAne varatAva mUke che. prathama aMkano AraMbha bhAsanA 'prabhiAnATaka nI jema vanavAsa prasaMgathI thAya che. rAmane vanavAsane kAraNe rAjA dazaratha vilApa karatA hoya che ane nATakanA aMte rAvaNane mArI rAma sItAne prApta kare che. svAbhAvika rIte vastunI pasaMdagI, nAndIpleka ane nATakanuM zIrSaka batAve che ke A nATakanA kavi vAlamIki, bhAsa, kAlidAsa ane bhavabhUti AdithI abhibhUta che. raghuvalAsanI kathA ane kathAnAyaka prakhyAta che. rAmakathAnA nAyaka rAma dhIrAdAtta che. bhAsanA abhaSeka ka bhavabhUtinA mahAvIracaritanI jema mukhyarasa vIra che. abhiSekane AraMbha rAmane vanavAsa ane aMta laMkAmAM rAmanA abhiSeka sAthe thAya che, paraMtu dhruvilAsamAM rAmanA vanagamananA kAraNe rAjA dazarathanA vilApathI AraMbha ane rAmasItAnA sukhada milana sAthe aMta nirUpAyela che. mahAvIracaritamAM rAmakathAne rAmanA vIrecatu parAkramanI sAthe sAMkaLavAne pradhAna hetu svayaMspaSTa che. nATakamAM keTalAMka navA parivartane sivAya rAmacaMdra vAlamIkinI rAmakathAne jALavI rAkhI che. rAmacaMdra bAlakAMDanI kathAvastu cheDI dIdhI che ane rAmanA vanagamana pAchaLa mA dazarathanA vilApa sAthe nATakane AraMbha karyo che. ayodhyAkAMDamAMthI paNa vanavAsa pachInI kathAvastu ja svIkArI che. keyInI varavAcanA, rAmanA aTakI gayelA abhiSekanI ghaTanAne pUrva bhAgamAM sUcita aMza tarIke vaNI lIdhI che. 4 satIM yaH kevalAM dRSTi hRtAmatyugrakarmaNA / tIrvA mohAbdhimanaiSIdvIrAyAsmai namo namaH / / ( ravilAsa 1/1) 5 etasmai kavisUktimauktikamaNisvAtyambhase bhUrbhuvaH / svAmohanakAraNAya sukathAranAya tubhya namaH // (radhu vi. 1/2) rAmAtpUrva madhurA vyaktaM vAco vapuSmatAM nA''san / kathakanyathA mamathuratA ghasa: . (26 vi. 2/4). uccaraNalabdhakIta rAjAhitasya lakSaNayatasya / rAmastha vanaM zaraNaM vitaparakalabhasya zarabhasya / / (raghu vi. 1/5) For Private and Personal Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ravilAsa-eka samIkSA * A nATakane prathama aMka karuNarasathI pUrNa hovA chatAM A pratimA nATaka jevI ekAgratA UbhI karI zakatuM nathI. rAjA dazaratha, kauzalyA ane sumati amAtyA A nATakamAM prathama aMka pUratAM ja Ave che. bIjA aMkamAM ararakAMDamAMthI sItAnA apaharaNanA prasaMgane vaNI lIdhuM che. ahIM prahasta, prabhajana ane rASTranA anya sAthIone praveza che. ahI vAlmIkanI samakathAthI rAmacaMdranI rAmakathA jadI paDe che. anya rAmakathAmAM paNa ahIM maLate kathAMza jovA maLato nathI. ahIM rAmanI samakSa rAvaNa pitAnI oLakha pAtAla laMkAnA rAjA caMdadaranA putra mArIca tarIke Ape che. tenA pitAne mArI rAvaNe laMkA paDAvI lIdhI che. teNe Ama karI potAnI bahenanA dIkarA ane te ApI dIdhI che. AthI mArIca rAvaNanA bhayathI daMDakAraNyamAM Ama-tema bhaTakI rahyo che. mArIya rAmane rAvaNanA trAsa ane bhayamAMthI potAne ane tenI patnIne bacAvI levA vinave che. tene anya rAkSasothI paNa bhaya hovAnuM te jaNAve che. lakSmaNa mArIcanI napha ke tene sahAya karavA bAbate anicchA dharAve che. rAvaNane sItAnA saudarya mATe prabaLa dikSA che. tenA mATe sItA e prathama saMdarya ane kAmadevanuM praharaNa che. rAvane sAtha nitiya punaH rAvaNane parAkrame varNavavA mAMDe che, paNa rAmane te prabhAvita karI zakatA nathI. A daramyAna pAtAla laMkApati dvArA daDakArane gherI lIdhAnA samAcAra Ave che. rAvaNane sItA kAlarAtrI samI lAge che.8 kAlarAtrI zabda paNa rAvAnA aMtanuM sUcana kare che. rAvaNa avalokinI vidyAthI siMhagarjanA karI sItAne bhayabhIta karavA prayatna kare che. khara napamAMthI rAmane mAravA AjJA kare che. rAma te sAMbhaLI tene pIcho kare che. lakramaNa rAmanI sAthe jAya che. sItAne sabhAna avasthAe harI javI muzkela jAya che. rAmane maraNatola bANune bahAra thayAnuM sAMbhaLatAM ja sItA bebhAna bane che ane rASTra te taka jhaDapI laI sItAnuM apaharaNa kare che. Ama sItAharaNanA prasaMgamAM kavi rAmacaMdra AmUla parivartana karyuM che. avalo!kanIvidyA jevA ataprAkata tattvane upayoga karyo che. rAma-rAvaNanAM pAtro paraMparAgata che. prahasta, prabhaMjana vagere kAlpanika pAtra che. strIvezamAM prahasta ramUja utpanna kare che. ahIM vIrarasa pradhAna che. jyAre addabhuta bhayAnaka ane hAsya gaNu raso che. trIjA aMkamAM virahI rAmanuM varNana maLe che. rAmanuM nAmAkSi spaMdana amaMgalanAM edhANu Ape che. rAma game te bhAva ghaTanAne sAmane karavA taiyAra che. lakSmaNa kIDAmRga, lIlAbaha ane paMja2zaka sItAne vahAlAM hovAthI tenAthI vikhUTAM paDayAM hovAnuM mAne che. sItAvihI rAma vikramorvazIyanA pururavAnI mAphaka vRkSo ane pakSIone sItAnI bhALa meLavavA 7 rAvaNa:-pAtAlalaDApatezcandrodarasya virAdhanAmA sUna raham |......raaksssopplv vijJAya samayojita sAdA mAdhAtunupAtoDami (ray vi. saM. 2) 8 vaida naH FthA fma /narAtriH futhA vA (ra6 vi. 2/20) For Private and Personal Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ha8 DI. jI. kriyA pRchA kare che. sItAnI zodhamAM AgaLa vadhatAM mArgamAM jaTAyu maLe che. rAvaNa dvArA sItAharaNanA samAcAra te Ape che. ahIM jaTAyunA maraNane prasaMga tAdaza ane citrAtmaka vaNavA che. kavie bharatanA nATayanI maryAdA ulaMghI raMgamaMca upara mRtyu batAvyuM che. rAmanuM bebhAna thavuM, rAmanA hRdayanI saraLatA ane sarva tarapha utkaTa lAgaNInuM darzana karAve che. rAma AvezamAM rahelA prastane vinave che. virAdha sItAharaNa thayuM hovAnuM jaNAve che. tyAre rAma pitAnI jAtane pauruhIna mAne che. vidyAdhare jaNAvyuM ke sItAnuM haraNa karanAra rAvaNa ja che ane teNe jaTAyune maraNatola dhAyala karela hatuM. aMkane aMta marama sUryAsta varNana sAthe thAya che. jayI sUryavaMza varNana, sItAharaNa ane sItAnI zodhanuM sUcana thayeluM che. cothA a kanA AraMbhe kalakaMTha ane zukanAza nAmanA anuyarenA saMvAda dvArA rAveNunA anicchanIya kRtya badala temanI nArAjagI ane sItAnI rAvaNane taNakhalAthI ya tura gaNavAnI vRtta yavAya che.10 rAvaNanI kAmadazAnuM varNana arlI zuMgArarasane AbhAsa saje che, rAvaNanI keTalIka uktio hAsyajanaka che. eka sthaLe te kavi jayorame' ne lAbha laI rAdhava ne lAdhava kahe che. rAvaNanI sItA mATenI utkaTa praNayabhakSAthI sItA gusse thAya che. ahIM kavie "dudhamavilopane ' zabda prayoga mUrkhatA mATe karyo che. rAvaNanAM parAkrame sItAne AkarSI zakatA nathI. pAMcamA aMkamAM mArIca jaNAve che ke laMkAne gherI levAmAM AvI che. vibhISaNa ane mArIya sItAne soMpI devA mATe rAvaNane samajAve che paraMtu temanA prayatna nirarthaka sAbita thAya che. tyAM rAmanA dUta tarIke Avele caMdrarAzi rAvaNane pipaTa banAvI pAMjarAmAM pUrI sAta samudramAM phare che. rAvaNanI kAkRtio ane keTalAka saMvAdo rAvaNanA vibhinna bhAva ane yuddhanI adhIratAne suMdara rIte citrita kare che. fzfNa natha6, pittamarfzani, vimAni pravrurata: prALathati jevAM rAvaNanAM kaTAkSapUrNa vidhAne hAsya niSpanna karI zakatAM nathI. A aMkamAM bhaMgArane rasAbhAsa che. mukhyarasa vIra ja rahe che. ahIM hanumAnane kavie caMdrarAzi tarIke kaye che. rAmAyaNamAM vAli rAvaNane sAteya samudramAM pherave che. ahIM kavie pAMjarAmAM popaTa banAvI rAvaNane pUravAnuM parivartana karI hAsya niSpanna karavA prayatna karyo che. bhAse abhiSekamAM aMgadadUta prasaMga nirUpe che. eka ja leka ekathI vadhu pAtronA mukhamAM mUkI kavie bhAvavaividhya pragaTa karyuM che. samagra aMka khUba ja rasaprada che. niSpandatAM vapurupaiti yathA samantAt pakSau yathA sa zikharapraNayAnapekSau / AliGgati kSitimiyaM ca yathA zirodhi ne tathA jJAna jatA TAya che (ejana 3/15) sItA tRNAyApi rAvaNaM nAbhimandate / / svato na kazcana gururladhurvApi na kazcana / kafjatAkavitAjArava ravatAve (ejana 4/3). For Private and Personal Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dhruvilAsa-eka samIkSA chaThThA aMkanA AraMbhe caMdrarAzi jAMbuvAnane potAnI laMkAnI mulAkAtanI vAta karatAM rAvaNane daza mastaka hovAnuM jaNAve che. gomukha rAvaNanI zaktithI lakSamaNa ghAyala thaye hevAnA samAcAra laI Ave che ane lakSmaNa rAma ane sugrIvanA Teke sahAre laI praveze che. vibhISaNa. aMga, aMgada, hanumAna, pavanaMjaya, caMdrarAzi, kuMda, kumuda gavaya vagerene jAMbuvAna sainyane cUhAtmaka rIte goThavavA AjJA kare che. jethI rAvaNa A paristhitine koI ja geralAbha na uThAvI zake. dhAyala thayelA priya bhAI lakSamaNane joI rAmanA vilApanuM nATayakAre ahIM suMdara, varNana karyuM che. lamaNe hanumAnane sUryahAsane dhanuSya ApavA ane vibhISaNane potAnA be hAthanI aMjali ApavA vinave che, sUryAsta thatAM kavi kahe che ke potAnA vaMzanA kuladIpakane jIvanadAna ApavA zaktinI pIDAne haravA samartha evI auSadhinI zodhamAM sUrya pote jAya che. ahIM kavi " pratimA' nATakamAM rAma-bhara nA vakSasthaLane kapATapuTapramANa gaNAve che, tema lamaNunA vizALa vakSaHsthaLane oLakhAve che.11 jAMbuvAna zamanimittanI noMdha laI badhAne vizrAMti levA kahe che. A aMkamAM karuNarasa hRdayasparzI che. rAmane lakSmaNa prati prema ane lakSmaNanI rAmabhakti, bhrAtRbhAva ane sevAparAyaNatA noMdhapAtra che. A aMkanuM kathAnaka vAlamIkinI rAmakathAthI bhAgye ja judu paDe che. kavie navA ghaNAM pAtro kapyAM che. ahIM hanumAna divya auSadhinI zidha mATe jatAM nathI. ahIM suSeNune bolAvAyo nathI. kavie A samagra ghaTanA pitAnI rIte ghaDI che. ahIM rAvaNe zaktine prayoga karyo che. sAtamA aMkamAM caMdrarAzi rAmane jaNAve che ke lakSmaNa vizalyakariNI auSadhithI mRtyumAMthI bacI gayela che. maya rAvaNane nagaramAM thaI rahelI lokaniMdA viSe jaNAve che paraMtu te gaNakArato nathI. ahIM prayojAyela "jUrI" zabda gujarAtI bhASAne che. 2 rAkSasakuLa ane kIrtinA nAzanuM kAraNa evI sItAne pAchI soMpI devA jaNAvavA chatAM mahAahaMkArI rAvaNa tema karatuM nathI. ka racanAne vibhinna prayoga rAvaNanA vibhinna bhAvane vyakata kare che. devo A sthitine lAbha laI keda karelA devone choDAvI jAya che. kuMbhakarNa ane IndrajItanI keda, rAvaNanuM yuddhaprasthAna vIrarasanI poSaka ghaTanAo che. rAvaNanA vibhinna bhAvonI abhivyakitamAM aMte mRtyu sUcita thayeluM che. kuMbhakarNa--indrajIta vAlamIkinA rAmAyaNamAM kada thatA nathI. 2 Tea: zrI raghuvati saritA nAnAvavAnuSaH | zalyoddhAravidhAyinI mRgayituM sphUrjaprabhAmauSadhi kAmapyaJcati pazcimAcalavanakSoNi prabhANAM patiH / / (radhu. vi. 6/17) sarakhAvo daram jevuM vakSaH kakSA paripuTamAma pratimAya nama:mAtamittanag 12 khaNDaya nyAyatejobhiH zaura! kolInadurdinam / nAsibUmo rita varAchUjhanArAma (. 7/12 ) For Private and Personal Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kI che. jevA aMtima aMkane AraMbha sevakanA jIvana ane pApIonA dIrghajIvananAM varNana sAthe thAya che. nATakanA aMte kavi addabhUta rasane Azraya le che. rAvaNanI vIsa AMkhanAM vividha bhAva ane rAma-rAvaNa vaccenAM umasaMvAda noMdhapAtra che. paDhiArika jIvAmagadarya, varasArameya vagere rAmaprayojita zabdo ke rAvaNu prajata vajI makAna vagere zabdo paraspara apazabdanA ghotaka che. vibhISaNa yuddha aTakAvavA nirarthaka pravAsa kare che. kavie rAma-rAvaNa baMnene lAgu paDe tevAM padyo dvArA yuddhanI nirarthakatA batAvI che. kAraNa ke sItA jIvita na rahe te yuddha nirarthaka che. paNuM paraspara paDakAranA aMte bhayAnaka yuddha thatAM lamaNune hAthe cakra dvArA rAvaNu mAryo jAya che. A dhaTanA vAmAki rAmAyaNa karatAM judI paDe che. nATakanA aMte kavi sItA-rAmanuM milana sAdhe che. jAMbuvAna sarva duHkhane aMta, sajajanenuM rakSaNa, janene nAza ane sarvanuM kalyANa IcchI dharmaniTa vAtAvaraNanI apekSA vyakta kare che. - kavanI nATayakalA, svakalpata prasaMge, saraLa kathApravAha, rAmAyaNakAlIna pAtro sAthe navAM pAtronuM sarjana, saraLa, pravAhI ane madhura bhASA vagere nATakanA pAThaka ane darzaka-sahadayane prabhAvita kare che. samasta nATakamAMthI phalita thAya che ke zrImohane kAraNe rAvaNa ane tenA samasta kuLane nAza thAya che. ane tethI manuSya mehathI mukta thavuM joIe evo jIvanasaMdeza ApatuM, dArzanika vicAradhArA dharAvatuM A uttamakoTinuM nATaka gujarAtanAM saMskRta nATakomAM vizeSa sthAnanuM adhikArI bane che. For Private and Personal Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir malikAmakarandAma-eka adhyayana mInA pAThaka* prAstAvika : gujarAtamAM saMskRta sAhityakSetre rAjana lagabhaga I. sa. pUrve 350 thI thatuM AvyuM che. te pachI moryakALathI zarU karI guptakALa, maitrakakALa ane anumaitrakanA samaya daramyAna paNa saMskRta sAhitya racAtuM rahyuM hatuM, tenA ullekha jovA maLe che. paraMtu saMskRta sAhityane suvarNayuga te solaMkIyuga ja kahI zakAya. A samaya (I. sa. 945 thI I. sa. 1300) daramyAna siddharAja jaya saha, kumArapALa, ajayapALa vagere rAjAo thaI gayA. temanA rAjyAzrayamAM zrI hemacaMdrAcArya, devendra suri, meratuMba, caMdraprabhAsUri jevA aneka lekhako, kavio thaI gayA. temAM eka zrI rAmacaMdra paNa hatA. teo kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrAcAryanA paTTaziSya tarIke jANItA che. teo pitAnI ghaNI badhI kRtiomAM potAne ullekha A pramANe kare che - zrImaddAvAra frNeja pradhazatairLA rAmavA virattii..... vaLI teo hemacaMdrAcArya vaDe uttarAdhikArI tarIke niyukta thayelA hatA te ulekha "prabhAvarita 'mAMthI jANavA maLe che. teo pratyupannamati ane zIghrakavitva zakti dharAvatA hatA. tenAthI prasanna thaI temane siddharAja jayasiMhe "kavikaTAramala nuM birUda ApyuM hatuM. A kavie pitAnA samaya daramyAna ( I. sa. 1125 thI I. sa. 1173) vipula pramANamAM sAhityasarjana karyuM hatuM. temAM 13 jeTalAM nATako, stotro, kAvya, stavana, nATayadarpaNa, dadhyAlaMkAra vagere mukhya gaNanA pAtra kRtio che. temanA 13 jeTalAM nATako paikI eka malikAmakarandam' prakaraNanI ahIM carcA karavAmAM AvI che.. "svAdayAya', pustaka ka4, aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-ogasTa 1997, pR. 81-88. * prAcavidyAmaMdira, ma. sa. vizvavidyAlaya, vaDodarA. 1 paMDyA zAMtikumAra. " saMskRta rUpa ane mahAkAvyo', pra. bhogIlAla laheracaMda bhAratIya saMskRti saMsthAna, dilhI, 1992, pR. 3-6 2 mAlakAmakarada", "nalavalAsa', "nirbhayabhIma yAma", "raghuvilAsa" vagere ku prabhAse drasUri prabhAvaka carita, saM. zrI jinavijayamuni, pra. sidhI jenaranthamAlA, kalakanA 1940, "hemacandrasUricaritama " bleka 129-134. - 4 maratuMgasU2, "prabaMdhaciMtAmaNi', zrI jinavijayamuni, pra. siMdhI jena jJAnapITha, zAMtiniketana, baMgALa, 1916, 'rirAjAdi badhdha ' ka naM. 5, 63. 5 ejana, pAdaTIpa naM. 1, pR. 24 - 1,, . svA 0 11 For Private and Personal Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 82 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sInA pAka mallikAmakarandramanA sakSipta sAra prakaraNanI zarUkhAna nATayAtmaka rIte thAya che. khUba ja gADha prakAramAM eka sA kAmadevanA madiramAM tenA sevaka ane dAsI sAthe Ave che. sevaka ane dAsI kaIka kAmanA bahAne dUra jAya che. tyAM strI gaLe phAMso khAi AtmahatyA karavAnA prayatna kare che te nAyikA mallikA nAmanI rAjakuMvarI DhAya che. tarata ja makaraMda je nAyaka che te tyAM AvI caDhe che ane tame cAle che. vArtAlApa daramyAna baMne jaNuM ekabIjAnA premamAM paDe che. makaraMda tenA duHkha vize pRcchA kare che paraMtu mallikA peAtAnI kathanI kahI zakatI nathI. te petAnA premanI nizAnIrUpe makaradane potAnA kAnanA kuMDala Ape che. bIna A kamAM makarane jugArIyA vaDe gherAyelo banAve che. jugArIo makarane pakaDIne nyAya meLavavA mATe vepArI brahmadatta pAse lAve che. khAnadatta mastikAnA pAlaka pitA dvAya che. tenI kharI mAtA citralekhA je cainaneya rAjAnI rANI hoya che. makaraMdanuM devuM cUkavIne brahmadatta tene jugArIothI choDAve che. mallikAnuM rakSaNuM karavA maradanI nimaNUka kare makara"danA pUchavAthI brahmadatta mallikAnI kathanI saMbhaLAve che, " seALa varSa pahelA te jaMgalamAMthI pasAra thato hato tyAre teNe mallikAkSanI nIce navajAta bALakane eI. tenI AMgaLImAM vananeya nAmAMkita vIMTI hatI ane mAthA para bhUja patra bAMdheluM hatuM. tenA para lakhyuM hatuM ke, soLa varSa pachI caitra vada 14ne divase huM tenA pati ane rakSakane mArIne tenuM apaharaNa karIza. " makaraMda tenuM rakSaNu karavAnuM vacana Ape che. para Mtu bIjA aMkanA aMtamAM jevA maLe che tema tenu koI adazya zakti vaDe pahera thaI jAya che. trIjA aMkanu sthAna badalAya che. vidyAdhararAjya ke jyAM mallikAne laI javAmAM AvI hatI tyAM citrAMgada nAmano rAjakuvara Aya che|catralekhA je mallikAnI kharI mAtA hoya che te mallikAnA lagna citrAMgada sAthe karAvavA Icche che. paraMtu mallikA te mATe taiyAra thatI nathI. tethI bIjI koI vyakti mallikAnuM apaharaNu karI na jAya te mATe citralekhA mallikAne puruSasvarUpamAM rUpAMtara karI de che. te nApasakumAra tarIke oLakhAya che. bIjI tarapha kAI anaNI zakti madane cikIne e ja rAjyamAM lAvI pheMke che. te vakhate tApasakumAra ane makaranI mulAkAta thAya che ane ekabInane potapotAnA pUvRttAMta kahI sabhaLAve che ane ALakhI jAya che tApasakumAra makarane bacAvavA mATe tene najIkamAM AvelA sahAyatana maMdiramAM rayA mATe mAkale che. For Private and Personal Use Only cothA aMkamAM maradane siddhAvAna madiramAM beThelA batAve che. te eka pachI eka nanA vicitra banAvAnI samIkSA kare che. tene khAtarI thaI jAya che ke citralekhAe ja mallikAnuM apaharaSNu karAvyuM che. te mAdara pAse AvelA udyAnamAM karavA jAya che. tyAM eka maDhela dekhAtAM mAra temAM praveza kare che. tyAM eka popaTa pIMjarAmAM hatA. te manuSyavANImAM khelatA hatA. makaraMda popaTa sAthe vArtAlApa kare che. tene jANavA maLe che ke A popaTa te bezravaNa nAmane sAgarakheDu hatA. babala zaheramAM rahetA hatA. abakhata te tenI patnI manAramA sAthe ja'galamAMthI pasAra thatA hatA tyAre rastAmAM tene eka AdheDavayanI A maLI. teNe potAnA mahelamAM banene mahemAnanI jema
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mahilakAmakarandama-eka adhyayana rAkhyA ane eka vakhata te strI ke je citralekhA hatI teNe vaizravaNa pAse premanI aghaTita mAgaNI karI paraMtu dabavaze tevI mAgIne avIkAra karyo tethI citralekhAe tene popaTamAM pheravI dIdhe ane tenI patnI mane mane tenI dIkarI malikAnI sevAmAM rAkhI. tyArapachI makara de pi paTane sparza karI puraSanA mULa svarUpamAM pheravI dIdhA. te paNa siddhAtana maMdiramAM rahevA gayo. tyArapachI makaraMdanI citrAMgada sAthe mulAkAta thAya che. baMne vacce vAyuddha thAya che. citrAMgadanA sevaka makaraMdanA vALa pakaDI, kheMcIne laI jAya che. pAMcamA aMkamAM manoramA pitAnA patinI prApti karAvI ApavA badala makaraMdane khUba AbhAra mAne che. maneramA ane zravaNa bhegA maLIne kAIpaNa hisAbe potAnA jAnanI paravA karyA vinA mallikA-makaraMdane bacAvI levA prayatna kare che. maneramAM gadhamUSikA sAdevInA A bamamAM ja tene mahilakA-makaraMda para kRpA karavA vinaMtI kare che. bIjI tarapha citralekhA ane citrAMgada mallikAne tene A kharI nirNaya pUche che. paraMtu te potAnA nirNayamAM daDha che. tethI citrAMgada makaraMdane bAMdhelI hAlatamAM raju kare che. tene trAsa Ape che. mallikAthI tenuM duHkha jovAnuM nathI. paraMtu makaraMda tene hiMmata rAkhavAnuM kahe che. citrAMgada makaraMdane mArI nAkhavA talavAra paigAme che, tevAmAM gabdhamUSikAnA AzramamAMthI eka mANasa AvI citrAgadane teNe lIdhelA vratanI yAda apAve che. citrAMgadane evI pratijJA hatI ke te je koI vyaktine mAravA che to teNe sau prathama te vyaktine jinadevanI pratimA samakSa upasthita karavI. citrAMgada pitAnI bhUla badala mAphI mAge che. tyAM gabdhabhUSikA AvI makaraMdane pote ja mArI nAkhaze kahI laI ne jatI rahe che. - chaThThA ane chelA aMkamAM gandhamUSakA makaraMdane vaizravaNa pAse mokalI Ape che. vaizravaNe gadhapakAnA kahevA pramANe makaraMdane aMdhArI guphAmAM laI jaIne mArI nAkhe. makaraMdanA mRtyunA samAcAra badhe phelAI gayA. chevaTe mahilakA citrAMgada sAthe lagna karavA taiyAra thAya che. malikA-citrAMgadane gabdhamUSakA pAse "kautukavidhi' karAvavA mATe mokalavAmAM Ave che. tyAMthI gamUSikA baMne jaNane maMdira pAse AvelI tamArA nAmanI guphAmAM laI jAya che. tyAM vidyAdhara kuLanA rivAja pramANe sau prathama kanyA malikAnA lagna guphAmAM rahelI yakSarAjanI mUrti sAthe thAya che. tyArapachI vidha pUrNa thayA bAda mahelamAM jaI tenA lagna citrAMgada sAthe thavAnA hoya che. paraMtu yakSarAjane pANigrahaNuM karyA pachI pANivimocana karavAnuM kahetAM te manuSyavANImAM bele che. badhA prakAza karIne jue che te yakSarAjanI mUrtine badale makaraMda hoya che. pachI vizravaNa jeNe A yukti dhaDI hatI te badhuM rahasya chatuM kare che. citrAMgada, citralekhA vaizravaNane mApha kare che. gamUSako temanA AvA savartAvathI khuza thaI kahe che-- 'yathA bhAvi pUrA vastu tathA sarvasya vRttayaH / ityavetya mahAtmAno nApakAriSu roSiNaH / / 6.16 / / aMte badhA mallikA-makaraMdanA lagnane saMmati Ape che. Ama nATaka sukhAntamAM pariName che. For Private and Personal Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 84 mInA pAThaka prakaraNanA lakSaNa :- aMgrejI zabda drama, gujarAtI mAM nATaka mATe vaparA che. paraMtu saMta sAhityamAM nATaka e nATaya athavA rUpakane eka prakAra gaNAya che. kAvyanA je be prakAra kahevAmAM AvyA che, temAM pravya kAvya e sAMbhaLavA athavA vAMcavAne viSaya che. jayAre dastha kAvya e raMgamaMcane viSaya che. A dazya kAvyane nATya athavA rUpaka kahevAmAM Ave che, kema ke temAM kAvyane, kathAvastune anurUpa pAtro abhinaya karatA hoya che. avasthAnutana cam, have tamArA pati ! dazarUpaka 1. 7 || A rUpakanA duzaprakAra che - nATakamatha prakaraNaM bhANavyAyogasamavakAraDimAH / IhAmagAvIthyaH prahasanamiti rUpakANi daza / / malakAmakaraMda e prakaraNuM che. nATaka pachI karaNanuM thAna bIjA bara Ave . prakaraNa zabdanI utpatti 5 + V parathI karavAmAM AvI che. jaeLa kriyAne rUri vaLa | arthAt potAnI kalpanA pramANe svataMtra rIte vatu, nATaka, phalanI racanA karavI te. nATyazAstramAM prakaraNanI vyAkhyA karatAM lakhyuM che ke : yatra kavirAtmazaktyA vastu zarIraM ca nAyaka caiva / autpattikaM prakurute prakaraNamiti tad baddhayam / 18.45 / / prakaraNane anulakSIne ApaNe nATyazAstra jevAM ke nATyazAstra, dazarUpaka, sAhityadarpaNa vageremAM sarvagrAhI, sarakhA matavALA paraMtu alaga alaga vAkyazailImAM ghaNuM badhuM kahevAmAM AvyuM che. paraMtu ahIM ApaNuM nATakanA lekhaka zrI rAmacaMdra che temaNe ja racelA banAvyadapaNuM ne AdhAre prakaraNanA lakSaNo joIzuM. nATyadarpaNamAM praka nA lakSaNe batAvatAM lekhaka kahe che : prakaraNa vaNig-vipra-saciva-svAmyasa rAt / mandagotrAGganaM divyAnAzritaM madhyaceSTitam / / 2.1 / / hAsa-Thi-vidhurUM vanarAI taraka saptadhA | va na-ja-vastunAmena-dvi-tri-vighAnasa: ma 2.2 - nATayadarpaNanI A kArikAne AdhAre " mallakAmakarandam'nuM prakaraNanI dASTae aucitya joIzuM. (1kalpyanetR-phala-vastu vA samasta vyastatayA'zreti prakaraNam / arthAta prakarANunuM kathAvastu rAmAyaNa, mahAbhArata, purANu ke aitihAsika daMtakathA para AdhArita nahIM paraMtu kAlpanika hoya che, temAM nATaka, kathAvastu athavA phaLa traNamAMthI eka avazya kAlpanika chevA joIe. mallikAmakaraMda kAlpanika kathAvastu para AdhArita che ( 2 ) prakaraNane nAyaka vAMke, vipra athavA saciva hoya che. vaNika te vepArI, vika te paTa karma karavAvALo ane sAMcava te amAtya rAjacaMtaka hoya che. tethI temAM madhyamavarganA kahevAya che. vaLI prakaraNamAM jo nAyaka vepArI ke vaDa hoya te dhIprazAMta ane saciva hoya te te dhIrAdAtta te . For Private and Personal Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir malakAmakAnama- eka adhyayana malikAmakaraMdane nAyaka makaraMda vaNikapura, samAjanA madhyamavargane dhIra prazAne nAmaka . (3) mogA, mandranA saMjAnA nAvijhA itra ! manTotrA arthAta madhyama kuLanI, majvara arthAta madhyama AcaravALI ane jotrAsana arthAt kulA, vezyA. ahIM nAyakane anurUpa nAyikA madhyamakuLanI ja hoya che. prakaraNamAM mallikA nAyikA mAtra che, kema ke tenI mAtA citralekhA te vidyAdhararAjayanI rANI hoya che. paraMtu te kirAta (jaMgalanA rahevAsI ) thakI janmelI hovAne kAraNe madhyamakuLanI ja kahevAya che. (4) kathAnAti athar via: amafkatAnuM prakara'mAM divya pAtrone abhAva hoya che. prArane vidhyamA: na da: prakaraNa mukhya duHkha pradhAna hoya che jayAre divyapAtro sukhadAyaka hoya che. tethI prakaraNamAM tene abhAva hoya che. (5) macchaditama-arthAt zrInavakRtya tho fvaravyAAraveSa samaja cAra satra ! jyAM sauthI halakI koTinA ayogya AcaraNa, vANI, vartana hoya che. prakaraNamAM kaTaleka ThekANe visthA paNa nAyikA hoya che. tethI tenA vANuM-vilAsa vagere adhamakoTinA hoya che. te madhyamakuLanI nAyikAnA AcAra-vicAra madhyama prakAranA ja hoya che. A prakaraNanI nAyikA malakA madhyama kuLanI che. te nAyaka makaraMda jagArI, vRrta, vezyAgamana karavAvALA aneka rIte halakA cAritravALA che evuM jANyA chatAM paNa tene svIkAravA mATe taiyAra thAya che. tethI te madiratAne anurUpa che. vaLI nATakanA aMtamAM te bIjA nAyaka citrAMgada sAthe lagna karavA taiyAra thAya che. te paN tenI "mafetAm' lakSaNunI pUti kara che. (6) trAsa-ekTIviTenatam | prakaraNumAM nAyaka vaNika-zreSThInA citya anusAra tenA sahAyakapAtronuM varNana karavAmAM Ave che. nATakamAM kacukI, viduSaka vagera hoya che. jayAre prakaraNamAM dAsa, viTa, ceTI jevAM halakAM sahAyaka pAtro hoya che. mahilakAmakaraMda prakaraNamAM dAsa, viTa, ceTIne sahAyakapAtro tarIke upayoga karavAmAM AvyuM che. () jaagvK fsa sudhINan ! prakaraNa madhyamavarganA mANasanI sAmAjika jiMdagI raja kare che. madhyamavarganA mANasane jIvanamAM kaMIne kaMI saphaLatA meLavavA mATe khUba ja mahenata karavI paDatI hoya che. ghaNI badhI muzkelIomAMthI pasAra thayA bAda kaMIka prApti thAya che. tethI prakAra kalezapradhAna hoya che. ahIM nAyaka-nAyikA ghaNI muzkelIo, Apattio, vibaNAmAMthI pasAra thaI aMte ekabIjAne maLe che. samaya prakaraNamAM hAsyasane kayAMya sthAna nathI. Ama A prakaraNa zrIrAmacaMdranA zabdomAM kahIe to full of hurries and worries che. 6 6 Trivedi K. H. Ed., The Nafyadarpana of Ramchandra & Gunachandra, A critical study, pub. L.D. Institute of Indology, Ahmedabad, 1966, p. 83. For Private and Personal Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra * www.kobatirth.org pabhirapi nopasarpati caTubhirayaM niSprayojano lokaH / tana kimapi zikSaNIyaM prayojanaM yena jagato'pi // 1.2 // have ApaNe nATakanuM avalekana karIzuM. pahelA aMkanI zarUAtamAM nAndI pachI lekhaka potAnA mULa viSaya para AvavA mATe khUba ja lAMbI prastAvanA kare che. sutradhAra rasika, guhUta, kadaradAna prekSako samakSa navA ja prakAranI nATayaracanA rajU karavA icche che. banI zake ke te samayamAM ghaNuAM nATako rajU thayAM haze. paraMtu dareka vakhate eka ja prakAranI kathAvastu athavA teA koi navInatAnA abhAve prekSakavarganI AchI-pAtaLI sakhyAne kAraNe A vakhate sUtradhArane kahevuM paDe che :~ nIrasAnAM puro nATyaM durjanAnAM padAtitAm / grAmyANAM vAgmitAM kurvan hAsyo brahmApi jAyate // (1.4 ) khATAM khATAM praleAbhanA ke vAkacAtu vAparIne have prekSakone AkaSA zakAze nahi. tathA koi navA ja prakAranI kathAvastu lai prekSakavargane manoraMjana pUruM pADavuM paDaze. AmAM sUtradhAra pAMca lITIomAM pUrNa virAma vagara sahRdayI rrAsaka tenI I1 ane arasika nAsAnI niMdA amiSa lAMbA nidhana nirNaya nA miktino bhAva pragaTa karatA koka kare che. kare che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir maoNnA pAraka sutradhAra tAkAnI nAsAnA bhatta lAvI nATakanu nAma le che. sUtradhAranI ktimAM lekhaka pote ja potAnA gugAna gAya che. tame ahI" karIthI cAra lITI jeTalAM lAMbAM vivA vAparI peAtAnu nAma ane nATakanuM nAma rajU kare cheH vidyA sagiMgadISNacetaso nizeSa: na kravani kaDA ratnAMpuruja piJjaritapAdapIThasya saptArNavIkalasakAntakAntayazasaH zrImadAcAryahemacandrasya ziSyeNa pabandhagatakAriNA rAmacandreNa viracitaM mallikAmakarandAbhidhAnaM mATaka nATayitavyam / jinapatipadaprasAdAnna rAmacandrAMzukundadalavizadAm / AsAdya yazolakSmIM parAM svataMtratAM ciraM bhUyAH / / 6.19 / / A gAMkta lekhakanuM abhimAnIpaNa vyakta kare che. vaLI nATakanA smRtamAM puSTikAmAM pa2 lekhaka mudrA-batakAra dvArA potAnA nAmano ullekha kare che..jema prabandhA ikSuvatprAyo hInamAnarasAH kramAt / kRtistu rAmacandrasya sarvA svAduH puraH puraH // 1.4 // Ama lekhaka bhAtmastutinA AgrahI hoya ema lAge che. mallikAmakarandamAM ja nahI. paraMtu lekhake pAnAnI pAsA anya svarayaMta nATako jevAM ke nAvilAsa, satyaharizcandra, kaumudrImitrANuM, skAyalAsa, nirbhayabhImavyAyoga jevA aneka nATakAmAM karI che. dA. ta For Private and Personal Use Only na. vi., sa. huM . ko. mi.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mallikAmakardam--eka adhyayana 4G nATakanA mUlyAMkanamAM joIzuM tA mallikAmakaratI vArtA te nATakane main plot che. ( jJadhikArI vastu) che. ane sAthe darzAvelI materamA ane vaizravaNanI kathA te vatA che, kema ke vaizravaNa ke jenuM popaTamAM rUpAMtara thayuM hatuM tene makarlR tenA asala svarUpamAM sthApita karyAM tethI mAramA ane vaizravaNe khuza thaI tenA upakArane badale vALavA sAdhvI gandhamUSikAnA kRpApAtra banI yuktipUrvaka ane premIone eka karyAM. ahIM gandhamUSikAnI yukti prayuktithI thayeluM mallikAmakaraMdanuM milana e prakarI tarIke oLakhAya che, kema ke ahIM nATakamAM gandhaSakAnA pAtrane praveza phakta nAyaka nAyikAne madada karavAnA uddezyathI ja karavAmAM Avyo che. ahIM khUba ja buddhicAturyAMthI main plot ane sub--plot te vaNI lIdhA che. Ama lekhake lekhake samagra nATakamAM vadardI zailIne upayoga karyAM che. gheADA prasa MgeAmAM ke jyAM lekhake vIra, bhayAnaka, raudra ane adbhutarasanI niSpatti karI che tyAM gauDI rItine prayAga karyo che. tenI bhASAzailI sAdI, saraLa ane sugrAhya che. saMvAdel paNa khUba ja AkarSaka ane TUMkA che. lekhake nATakamAM upamA, rUpaka, utprekSAthI mAMDI parikara, payakti, kAvyaliMga, mudrA vagere 23 jeTalA alaMkArAnA upayega karI potAnuM kAvya para prabhutva siddha karyuM che. alaMkAranI sAthe sAthe temaNe anuSTupa, vasaMtatilakA, mandAkrAntA jevA chAneA prayAga karI potAnI vidvattA sAbita karI che. vaLI samagra nATaka daramyAna emaNe prasaMgane anurUpa aneka subhASitA ane suktione pracura mAtrAmAM upayoga karyo che. dA. ta. sarvA'pi mahatI siddhiH klezAntaritasaMbhavA / vidyAvadhUTImApnoti soDhA kAya:- manaH klamAna // 1.9 // prathama aMkamAM sUtradhAra nAyaka vize prastAvanA pUrI kare che. tyAre nepathyamAM rahele naTa ke je makaraMdanu pAtra karavAne hoya che te sTeja para AvavA khUba ja utAvaLA banI jAya che tyAre sUtradhAra tene A subhASita kahI saMbhaLAve che. Ama arthAntarayAsa alaMkArane prayAga karI lekhaka nATakamAM nAyaka aneka zArIrika, mAnasika muzkelIe veThI kevI rIte vachUTI prApta kare che tenA asAra Ape che. lekhaka nATakamAM prayojelI suktie paNa suMdara saMgraha karavA yogya che. jema keH (1) maTTo nAnAvivAra nAt| pAna na` 15 (2) na nAma sakhi dharmANi parikSayamavekSyante| pAna naM 26 (3) mapIloji samaye sala: prayaA: / 6, 14 // (4) athavA vyasanAthameleluM nAt / pAna naM. 13 samagra nATakanA abhyAsa karatAM lAge che ke lekhakanuM vyaktitva nATyakAra tarIke sAru` evuM upase che. tema chatAM temanA nATakamAM keTalIka jagyAe truTi paNu dekhAya che. jema ke gandhamUSikAnA pAtra vize koI spaSTa mAhitI nathI, citralekhAnA pati ke je vidyAdhararAjyane rAjA jainateya che.teNe citralekhAne tyAga karyA pachI tenA sabadhe koI ullekha maLatA nathI, temaja citralekhA rIdhI. vidyAdhararAjyamAM pAchI kevI rIte AvI ! vagere bAbate aspaSTa che. vaLI For Private and Personal Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org sInA pAThaka nATakamAM vadhu paDatA jAdunA prayAgA ane Asmika ghaTanAeAnA upayega karavAmAM Avyo che. vaLI lekhaka pote svataMtrAMvacAraka ane mahAna nATyakAra che evuM batAvavA prathama aMkanA AmukhamAM naTanA mukhe elAve che ke : paropanItazabdArthAH svanAmnA kRtakIyaH / nivagyAnA tena vizrambhasteSu kaH satAm // 1.7 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paraMtu nATakamAM ApaNe joizuM te lekhake ghaNA badhA pUvI' nATyakArAnA nATakanA vicArA, vAko ane blekanI udAMtarI karI che. udA. ( 2 ) levAmAM AvyA ( 1 ) zambhu-svayam yo......ma. ma. 1. 13 bhatR hiranA zRMgArazataka (3)mAMthI levAmAM Avye che. yasya nAmitrita........ ma. 5.` 4-bhartRharinA zRMgArazataka (105)mAMthI che. ( ku. sa. (4) anivaiphitrArmonauSatAM prAyati pAna naM. 38 )nI mudrArAkSasa (2. 17 ) sAthe tulanA karavAmAM AvI che. jema ke kAramuttamananA na vayamsa / ( 3 ) garoN autuArI yathAsaMnivezaH ( pAna naM. 38 ) kAlidAsanA 5. 83 )nI yAda apAve che. ( 5 ) jamAnyAmavyasAye tuja nAma rilevanA (2.3) 54 para bhagavadgItA (2. 26 ) taMtra aa rilevanAnI asara dekhAya che. ({) ( 6 ) maTTI natha naranurodhA mAno ( pAna naM. 30) pada ratnAvalI ( 4. 3-4 )mAMthI lIdhuM hoya ema lAge che. vistAranA badhe badhA vAya, pado, zlokonA ahIM ullekha karavAmAM AvyA nathI. AvI ghaNI truTio hovA chatAM padma ApaNe joIzuM ke nATakamAM lekhake citralekhAnA mukhamAM eka sarasa ukti mUkI che . gaTTo mumuo doryayaSTigaMdha: ( 5. 8 ) | arthAta pA badhA sArA guNo hovA tAM mAsa dAya jovA ane zAdhavA TevAyelA hoya che. tathA prastuta nATakanA doSonuM dUrathI ja dana karI tenI prazna sAmAM phakta eTaluM ja kahI zakAya ke AvI suMdara kathAvastu lakSya ne racAyeluM 12mI sadInuM nATaka AjanI 20mI sadInA aMtamAM paNu prekSakavargamAM eTaluM ja priya ane prazaMsanIya thaI paDyu che. noMdha : rAmacaMdrarAyata mallikAmakarnATakanuM soMpAdana muni zrI puNyavijayajI dArA karavAmAM AvyuM che. tenI prastAvanA ane noMdha zrI Do. vI. ema kula e lakhI che ane te ela. DI. insTiTayUTa oNpha inDAlAjI amadAvAda dvArA i. sa. 1983mAM prakAzita karavAmAM AvyuM che. For Private and Personal Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra candralekhAvijayaprakaraNa www.kobatirth.org vijaya paMDyA* zrI pradyumnavijayajI mahArAje munizrI puNyavijayajInA hastapratAnA sa`grahamAMthI eka hastapratanA AdhAre candralekhAvijayaprakaraNa saMpAdita karIne prakAzita karyuM che. DA~. nyUhalare potAnA hastaprata saMgrahamAM A nATakanA ullekha karyA ane kRSNAmAcArIare potAnA History of Classical Sanskrit LiteraturemAM pazu A nATakanA ullekha karyA che. jainamunizrI pradyumnavijayajI mahArAje sau prathamavAra A nATakane sa'pAdita karI prakAzita karyuM. bAramI sadImAM hemayandrAcArye gujarAtanI bahuvidha sAhityika pravRttione vega Apyo hatA. Ama karavAmAM AcAye peAtAnA ekaniSTha tejasvI ziSyAnI sahAya lIdhI hatI. A ziSyomAMnA ja eka devacandragaNi te candralekhAnA kartA. nATakanuM kathAvastu jaTila che ane temAM atiprAkRta tattvone prabhAva vadhAre jaNAya che. emAM lekhakanA potAnA kALanI mAnyatAonuM kadAca pratibiMba paDatuM joi zakAya. A janmamAM vajayane devIprabhA ane vijayane tene mATe utkaMThA jAge che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kathAvastu sakSiptamAM A pramANe che : vijaya--e nAmanA trIjA aMkamAM vijayendra tarIke paNa ullekha che- A prakaraNanA nAyaka che. e dhArmika puNya kamAyA hatA paNa pUrvajanmamAM A puNyanuM phaLa te bhogavI na zakyA, tethI A janmamAM tene a daivIkuLanI priyatamA candralekhA prApta thaI che. vidyAdharAnA rAjavI vikramasena AgaLa nRtya karatAM tenAthI bhUla thaI jatAM tenI daivI zaktionA lepa thai gayA ane zatru ahitAtmAne kAraNe haMsI banI jaIne te kAmarasa nAmanA sIvaramAM atyAre rahe che. A janmamAM vijaye peAtAnI haMsImAM parivartana pAmelI priyatamAne maLavAnuM che. AjJAsiddha jJAnabedha, matimasRNu ane devI ajitabalA paNu vijayane tenA A, priyatamAne prApta karavAnA kAryamAM sahAyabhUta thAya che. vijaya hasIne jue che, ene pUjanmanI smRti jAgRta thAya che. AhitAtmA pharI vighnarUpa banavA jAya che. paNa vijaya tene parAsta karI potAnI preyasIne mULa mAnavIya svarUpamAM prApta kare che. premIenuM punama lana thAya che. ( aMka 1) * svA 13 'svAdhyAya ', pu. 34, aMka 1-4, dIpeAtsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aka, navembara 1996-augasTa 1997, pR. 89-92. sarakRta vibhAga, bhASAsAhitya bhavana, gujarAta yunivarsiTI, amadAvAda-380009, nAmanI eka mAnavapatnI che. te atyAre pitRgRhe che vijaya tene maLavA devIprabhAne piyara chUpI rIte jAya che. For Private and Personal Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vijaya paMDyA eka rAta tenI sAthe gALe che ane pAchA vaLe che. devI prabhA garbhavatI bane che, ane tenAM mAtApitA lekAnaMdAthI DarIne tene jagalamAM tyajI de che. devIprabhA cakravatI putrane janma Apaze evuM jyotiSIoe bhAkhyuM che. devIprabhA jagalamAM eka putrane janma Ape che jenuM ahitAmAM apaharaNa kare che. paNa vijayane sahAyaka mativibhrama rAkSasanAM paMjAmAMthI putrane bacAvI le che. (aMka 2 ) vijaya ane devIprabhAne putra yajJa karIne mahAvidyA prApta karavAmAM pitAne sahAya karavAne che vijaya ane candralekhA ramaNIya araNyamAM ekabIjAne sahacAra mANI rahyAM che tyAre vijayanI dAsI para eka vAgha AkramaNa kare che. vijaya tenI madade jAya che. candralekhA tatvaprapaMcanane paNa tenI sahAye mokale che. A daramyAna koIke pAtALanivAsI candralekhAnuM paNa apaharaNa kare che. vijaya eka aMdhArA kuvAmAM kudakA mAre che jemAM zatru chUpAyeluM che. eka nAga kanakacUDanI sahAyathI vijaya candralekhAne bacAve che: (aMka 3) devIprabhAno putra have ujajayinIne rAjA bane che. vijayane carupAka nAmanI tAtrika vidhi karavAnI che. te ajitabalA devInA maMtrane jANakAra che. maMtra citrabandha prakArano che ane tene AkAra mALAne che. vijayane sAcI mALA maLe che. ane prasanna thayelI devI ajitabalA tvAne camakAraka cAkhAnA dANA Ape che. devIprabhA potAnA patine maLe che. (aMka 4) zeSanAganA mArgadarzana heThaLa thanArA carupAka yajJanI badhI teyArI thaI cUkI che. 64 ganIo rAsa ramavA AvI che. rAjakumAra ratnapuMja (vijaya ane devIprabhAne putra) hAthamAM khaDaga laI patAnA yajJa mATe rakSaNa karato Ubhe che. pharI AhitAtmAne bhAI yajJamAM vidana UbhuM karavA prayatna kare che paNa zeSanAga tene niSphaLa banAve che. A daramyAna candralekhA paNa AvI pahoMce che. vijayanI bane sapatnIe ekabIjAne maLe che. AvatAmAnI rAkSasI bahena vadana UbhuM karavA prayatna kare che. paNa tavaprapaMcana pitAnA tapanA prabhAvathI vidana dura kare che. Akhare carapAka taiyAra thaI gayo. vijaya mahAsiddhi prApta kare che. vaitADhya parvata para mAyApurI nagarImAM rAjakumArane cakravatI banAvavAnuM AjJAsiddha varadAna Ape che. ahIM pAMcamo aMka pUrA thatA nATaka 5NuM pUruM thAya che. sAhityika mUlyAMkana :- be janmanI kathAvALA A nATakamAM ghaNuM vaLAMka che.. atiprAkRta tattvothI bharapUra A nATakamAM prasaMganA samAdhAna mATe dues ex machina devI tarone ghaNIvAra Azraya levAmAM Ave che. nATayakAra prazaSTa saMskRta sAhityanI paraMparAmAM daDhamULa che ane nATakamAM viniyoga thayelA kathAghaTakanI saphaLatA pAchaLa nATayakAranA tejasvI purogAmIonI asara dekhAya che. For Private and Personal Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir caMdralekhAjayaprakaraNa kAlidAsa uparAMta bhavabhUtinI sauthI vadhu asara devacandramaNi para vartAya che. devacandramaNinI nATaya pratibhA ne bhavabhUti eka sagotrI AtmA jaNAya che. khAsa karIne atiprAkata tattanA AlekhanamAM bhavabhUtinA mAlatImAdhavanI asara vartAya che. mAlatImAdhavanI jema ahIM paNa tAMtrika vidhinuM nirUpaNa thayuM che. vijaya ane tatvaprapaMcananI maitromAM mAdhava-makarandanI maitrInI chAyA jAya che. AhitAmAM kapAlakuNDalAnI pratikRti che. mAlatImAdhavanI jema ahIM paNa vAdha AkramaNa kare che. vijya dAsInI sahAye jAya che ane te daramyAna tatvaprapaMcanane paNu vijayanI sahAye mekalavAmAM Ave che. candralekhA ekalI paDe che ane tenuM apaharaNa thAya che. barAbara mAlatImAdhavamAM paNa AvI ja paristhitimAM kapAlakuDalA mAlatInuM apaharaNa kare che. nATayakAranI sarjanAtmaka zakti sAdhAraNa kakSAnI nathI, saMskRta bhASA para nATayakAranuM prazasya prabhutva che. saMskRta bhASA-sAhityane nATayakAre barAbara AtmasAta karyA che, ane tethI nATakamAM ghaNuM kavitvamaya padyo ane varNane maLe che. saMskRta ane prAkRtamAM devIcandragaNae dIrdha gadyakhaMDa lakhIne potAnuM banne bhASA paranuM prabhutva dAkhavyuM che. sAhityika dRSTithI jaI e te hAsekha yugamAM lekhakane bhASAne sarjanAtmaka vinivega Azcaryajanaka ja kahevAya ! raMgasUcanAmAM taravaprapaMcananuM A rIte varNana karavAmAM AvyuM che. tavortvaratha nAnapAtarmulaM nizAna vanAM nAdathati besIne be DhIcaNa vacce mAthuM rAkhIne mUMjhavaNane abhinaya kare che. AnI pahelAM saMskRta sAhityamAM AvI raMgasUcanA AvatI na hatI. bIjA aMkamAM nATayakAre keTalAka nAmadhAtu prayogo karyA che. jevA ke sAdhUcanta, ifravRDhAyate, tAre, sahAya jevA maLe che. AvA prayogo saMskRta sAhityanA suvarNayuganuM smaraNa karAve che, jemAM bANa jevA bhASA svAmIo thaI gayA. pRthulakucA sadazA candanatilakAvalaukalitA / nayAtrayanjinitA vacce navayaM dura (-18) ahI zleSa alaMkArane suMdara vinyAsa thayela che. nAyaM lalATe kAmyAyA bakaH kasturikAzazI / sImAthAniyaMtrAvatharasarAnanam | (2-20) A priyatamAnA kapALamAM kasturikAthI karele A candra nathI paNa sethImAMthI vahetuM saundaryanuM jharaNuM che. ahIM apahatuti alaMkAra che. praziSTa saMskRta nATakomAM prasaMgopAta pAtra pitAne anumata hoya te sivAyanI paNa bhASA bolatuM hoya che, te ja pramANe ahIM siddhavratA paNa prAkRta choDIne saMskRta bolavA mAMDe che. bhASAzAstranI dRSTie paNa A nATaka rasaprada che. A nATakamAM gujarAtI bhASAne aMkuro. phaTanA joI zakAya che. A prakriyA AgaLa te hemacandrAcAryanA samayathI cAlu thaI gaI che. For Private and Personal Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vijaya paMDayA paraMparAgata saMskRta nATakathI keTalIka bAbatamAM A nATaka thA vilakSaNa paNa che. pR-12, 13 94, 98, ane 99 upara eka lAMbI pAMDityapUrNa samajutI ApavAmAM AvI che, tenA kAraNe svAbhAvika ja nATakanAM vegamAM vikSepa Ave che. vidvAna saMpAdaka pradyumnavijayajIe karInA raMgamaMca sAthe AvI samAnatA darzAvIne khulAso karyo che. A nATakamAM raMgasUcanA ane nATakanA pAtranI ukti bannenuM mizraNa thatuM joI zakAya che. jema ke - vijayendra :...-priye nizIthasamayaH pravatto vartateta: saudhatalamalakriyata.miti vadan priyAM haste vidhatya tattvaprapaJcanena samaM saparivAraH parikAmati kSaNAntaH sopAnamalaMkurvANaH saudhamadhirohati / kharekhara nATaka prakAramAM AvA varNanane sthAna ja na hoya. A vAna ane vijayendra (je vijaya che !)nI ukti bane mizrita thaI gayAM che, AvI vilakSaNatA AnAthI vadhu vyApaka rUpe hanumannanATakamAM jovA maLe che. hanumannanATakano racanAkALa nakakI kara adharo che. je A samayanA, gujarAtanA saMskRta sAhitya ane sAMskRtika jIvanane ItihAsa lakhavAmAM Ave te AvAM nATako ghaNuM ja mahattvanI sAmagrI pUrI pADe. TUMkamAM A eka atyaMta noMdhapAtra nATaka che ane gujarAtanuM paNa saMskRta nATaya sAhityakSetre noMdhapAtra pradAna gaNAze. For Private and Personal Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra nirbhayabhImavyAyega: eka adhyayana nalinI desAI* nATayazAstranA graMthamAM " nRtta' tAlalayAzraya gaNAyuM che; " nRtya" bhAvAzraya ane "nATaya' sAzraya"--DolararAya mAMkaDa'. gujarAtamAM racAyelAM saMskRta nATakomAM sauthI vipula pradAna prasiddha jaina dArzanika hemacaMdrAcAryanA ziSya rAmacaMdrasUranuM che. nirbhayabhImavyAganI prastAvanAmAM "zrInakAvArtha. zrImadrastha zistha ghavajarAtamaM: rAmavaI'- kathana dvArA zrI rAmacaMdara gauravapUrvaka pitAne hemacaMdrAcAryanA ziSya ane e prabazvanA kartA jaNAve che. rAmacaMdrasUrinuM janmasthAna, pitAnuM nAma vagere mAhitI upalabdha nathI eTale emanI katao dvArA ja emanA vyaktitvane paricaya maLe che. I. sa. 1277 mAM pramacaMdrasUri racita prabhAvaka caritamAM rAmacaMdrasUri hamacaMdrasUrinA paTTaziSya ghovita thayAne ullekha maLe che.? emanA samaya aMge 2. che. parakhane mata ucita jaNAya che. " I. sa. 113mAM hemacaMdrAcAryane jayaMsaMha deva sAthe paricaya thaye tyAre teo temanA ziSyamaMDaLamAM hatA. hemacaMdrAcArya je A samaye 46 varSanI AjubAju hoya to temanA paTTaziSya temanAthI 10-12 varSa nAnA ka9pIe te 36 ke 34 varSanA hoI zake. Ama emane janma samaya I. sa. 1100nI AsapAsano mAnI zakAya. kumArapAlanA uttarAdhikArInA nirNayamAM temane sAro phALo hovAnuM manAya che. tethI ajayapAla rAjA thayA pachI bhAlacaMdranA kahyA pramANe, tene rAmacaMdra pratye svAbhAvika daivabhAva hovAthI mRtyudaMDa Apyo hato. rAmacaMdranuM mRtyu i. sa. 1173nI AsapAsa hoI zake. Ama rAmacaMdrasUrine samaya i. sa. 1100 thI I. sa. 1173 hovAnuM manAya che. emanuM mRtyu atyaMta karuNa paristhitimAM thayuM hovAnuM manAya che. jayasihadeve rAmacaMdrasUrine kavi kaTTAramalanuM biruda ApyuM hatuM. emanI eka AMkha daSTivihIna thaI gaI hatI jethI jaina siddhAMta anusAra e eka netrathI samagra prANImAtra prati samadaSTi rAkhatA, * vAdayAya', pR. 34, aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996. gasTa 1997, pR. 93-104. * prAyavidyAmaMdira, ma. sa. vizvavidyAlaya, vaDodarA. 1 desAI karaMgI, "gujarAtImAM saMskRta nATaka', navabhArata sAhityamaMdira, amadAvAda, 1981, pR. 3. 2 rAmacaMdrasUri, 'nirbhayabhImabhAga', saM. haraviMdadAsa becaradAsa, covijaya jana granthamAlA, 1911 (virasaMvata 2437 ), pR1, 2 ni. bI. vyA, prastAvanA, pR. 2. 4 nAnI tapasvI, saMskRta nATakone paricaya ', yuni. graMthanirmANa borDa, gujarAta rAjya, amadAvAda-6, pR. 387. For Private and Personal Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mitranI desAI nibha vIgavyAyAganI prastAvanAmAM jaNuAvyA pramANe rAmacaMdra so prabandhanA karyo kahevAya che, paraMtu moTAbhAganA prathA kALanI karAla gartAmAM lupta thai gayAM che. chatAM nATayadarpaNu ane drAla'kAra uparAMta 11 jeTalAM rUpako ane 15 stavanI upalabdha che. emaNe racelAM rUpaka nalavizvAsa, satyaharizcaMdra, kaumudamitrAna, niyabhImaLyAyeAga, mallikAmakara6, ravilAsa, yAdavAmbuta, rAdhavAyuya, vilAsa varganuM avalokana karatAM svAbhAvika ja gAma Ave che ke aitihAsika, zRMgAra, vIrarasa para khAdhArita, nATaka, nATikA, prakaraNa, vyAsetra ityAdi bhinna bhinna prakAranA rUpakonI emaNe racanA karI che. vanamAlA, hiNImRgAMka upaladha nathI paraMtu nAradamumAM benAM udAharaNA maLe che. pa jainAcArya hovA chatAM sAhitya pratyenA emanA sarvAgI abhigama ahI vyakta thAya che. nibhayabhImavyAyoga : ni yabhImavyAyoga rAmacaMdrasUri racita vyAyAga prakAranu rUpaka che. niyamayoganu vyAyAga tarIka mUlyAMkana karatAM pahelAMrUpakanu` kathAnaka, mULakathAnaka ane rUpakakAre karelA pheraphAro aMge avalekana karavuM Avazyaka che. mULakathAnaka : sau prathama mULakathAnaka viSe vicArIe teA bhAMDArakara insTITayuTa dvArA prakAzita thayelI mahAbhAratanI samIkSita AvRttimAM dipa mAM 145thI 15ra AyamAM bakarAkSasanA vadhanI kathA Ave che. sakSepamAM A kathAnA sAra A pramANe che, viduranI madadathI vAragRAyatamAM lAkSAgRhanA bhoMyarAmAMthI hemakhema bahAra nIkaLI pAMDave guptavaiye karatA hatA. e daramyAna hiDimbavadha bAda, vyAsamuninI anujJAthI pAMDavA ekacakrAnagarImAM AvyA ane brAhmaNuveSe eka brAhmaNa parivAramAM Azraya lIdhA. A nagarImAM najIkanA #raMgalamAM rahetA beMka nAmanA rAsano bhayaMkara trAsa hato. samama prajAjanonA sarvanAza na thAya, e mATe nagarajanoe dararoja eka eka vyakitane kAsuranA AhAra mATe mekalavAnuM nakkI karyuM". uparokta bAhmaNunA gharano vAro Avyo tyAre gharamAM karu AkraMda vyApI gayuM. vigata ANIne kuMtA bAhmaNe ApelA Azrayanu RNa cUkyavAnA AzayathI bhImane kAsura pAse mokale che. gADAmAM annanA vipula jaththo bharIne bhIma niyata sthAne jAya che. bakAsura mATenuM anna bhIma pote ja AAgI jAya che. bhImanA A kRtyathI krodhita thayelA bakAsura sAthenA yuddhamAM bhIma bhaka rAkSasano vadha kare che. A pramANe bhIma kALu ja nahI paraMtu samapra.eca AnagarInA nagarajanAne rAkSaseAnA soMkaTamAMthI sadAkALa mATe mukta kare . cyA pramANenI kathA mahAbhAratamAM che. 5 paDaghA zAMtikumAra, 'sAta rUparka ane mahAkALyo ', bhe. 1. sArahIya saMskRta saMsthAna, dilhI, 1992, pR. 30. 6 The Mahabharata (text as contituted in its critical edition ), Vol. I; Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona 1971 P. 201 to P. 209, For Private and Personal Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org nirbhayabhImAyAmaH eka adhyayana rUpakanuM kathAnaka : nAndInA aMte sUtradhAranA jaNAvyA pramANe zrIrAmaya drasUriracita nirbhayabhImavyAyoga prabandhanI rajUAta thAya che, bhImanI nepathya ukita dvArA khabara paDe che ke bhIma draupadIne vananuM so' batAve che. bhIma ane draupadInA veza sAthe ja bhIma dvArA uccArAyelA ~ anyAyaikajuSaH zaThavratapuSo ye'smAkamatra dviSa ste nandanti mudaM vahanti mahatIM gacchanti ca zradhyatAma / unmIlatketakInAM nakhadalitadalaiH karNayoH kuNDalazrIgaNDAbhogasthalasya dviradamadajalai maNDanADambarANi / mArNAstantujAlairvalayaviracitiH kiJcacaJcatphalArthI banyo veSastavaiSa jvalayati kuruSu krodhavahni mamAntaH // 4 // --lAkamAM draupadInI vanavAsI jevI vezabhUSA joine bhImasenanA manamAM krodhA gna prajvalita thAya che. enA nirdeza maLe che, vaLI~~~ ye tu nyAyaparAH parAjaMbaMdharAste pazyatAmI vaya nIcaiH karmakRtaH parAbhavabhUtastaptAzca vartAmahe / / 5 / / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zleAkamAM bhImasenanA krodhanuM kAraNa spaSTa thAya che ke anyAyI ane zaTha evA koravA AnadathI phare che, jyAre nyAyanA raste cAlanArA pAMDavAne parezAnI ane parAbhava bhogavatA guptavAsa karavA paDe che ane gauNukarmo karavA paDe che. pADavA ane draupadInI sthitithI vyathita bhImasenane sAMtvana ApatA draupadI jaNAve che ke vIrapatnIne te suvarNanA alaMkArA karatAM priyatamanI zUravIratA ja vadhu ala'kRta kare che. tyArabAda adrAkSurye narendrA drupadatanubhuvaH kezapAzAvakRSTi cakrurvAkArayan vA manasi kimaparaM ye'nvamanyanta mohAt / sarveSAmeva teSAM samaramakhabhuvi krodhavahnau juhoti dvitrairhuGkAramAtrairabhijanasamidho madhyamaH pANDaveyaH / / 7 / / zleAkamAM paNa bhImasenanA kauravA pratye, krodha vyakta thAya che. draupadIne karavAne harAvavAnuM duSkara lAge che. paraMtu bhIma evA saMOMhathI para rahI vanazrI nihALavAnuM kahe che ete nirajhAtkRtaistu milita prasthodarAH kSmAbhRtaH kiJcaite phalapuSpapallavabharaivyaM stAtapAH pAdapAH / cakro'pyeSa vadhUmukhArdhadalitairvRtti vighase vizaiH kAntA mandrastastathaiva paritaH pArAvato nRtyati // 9 // For Private and Personal Use Only 5
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nalinI desAI ahIM vananA ramaNIya pradezanuM suMdara varNana che. je bhavabhUtinI varNanakalA sAthe ghaNuM sAmya dharAve che. ahIM sudhI vanapradezamAM draupadI bhImanA vihAra ane prakRtinuM varNana karyA bAda nATyakAra muLakathA tarapha prayANa kare che. e sthaLanI jamIna atra taMtra verAyelAM asthio ane rakatathI bhInI thayelI joIne dropadI A bhUmi smazAnabhUmi hovAne saMdeha vyakata kare che, ane bIje javAnI icchA darzAve che. paraMtu pratyuttaramAM bhImasena jaNAve che ke, AvI samRDhatasuma vA: mazAnabhUmi na hoI zake. tyAM rahelA maidaranA dvArapALane bhImasena prazno pUche che, prathama to dvArapALa khedapUrvaka moTuM kathAnaka kahevAno InkAra kare che; paraMtu bhImasena dvArA abhayavacane maLatAM dvArapALa vRttAMta jaNAve che ke A parvata paranA jagalamAM traNe jagatamAM vikhyAta evo baka nAme rAkSasa rahe che. badhA nagarajanenuM bhakSaNa karI jAya, evA yathI nagarajane dararoja eka mANasane ahIM rAkSasanA AhAra nimitte upahAra tarIke mokalavAnuM nakkI karyuM che. e pramANe je gharane vAro huMya te dharanI eka vyakita ahIM AvIne vadhyazIlA para sUve che. nirdhArita samaye bakAsura parvata uparathI AvIne enI vikarALa draSTA vaDe e puruSanuM bhakSaNa kare che. hamaNAM ja upahArapurUSane AvavAno samaya thayo che. A kathAnaka sAMbhaLI draupadI ane bhImasena khUba vyathita thAya che. strIsahaja bhIratAthI draupadI bhImasenane rAkSasa Ave te pahelAM palAyana thaI javA jaNAve che. e samaye ja vadhanimitte nirdhArita puraSa enI mAtA ane patnI sahita praveze che. bhImasena ane draupadI e traNene vArtAlApa gupta rIte sAMbhaLe che. draupadI A sthAnathI dUra jatA rahevAnI IcchA vyakta kare che paraMtu bhImasena tene pAMDu kulocita zauya darzAvI asahAya vadhyapuruSanA trAtA banavAnI IcchA darzAve che. ahIM vadhyapuruSa enI mAtA ane patnI vaccenA saMvAdanuM atyaMta karuNa rIte Alekhana thayuM che. vadhyapuruSa sAthe mAtA ane patnI paNa AtmasamarpaNa karavAnI tayArI darzAve che. zrIsahaja bhAvathI prerAIne draupadI A karUNudazya na joI zakavAthI anya sthaLe javA sucana kare che. paraMtu bhImasena daDhapaNe vadhyapuruSanuM rakSaNa karavA nirNaya le che. Ama chatAM draupadI bhImane aparicita puruSa mATe balavAna rAkSasa sAthe yuddha karI jAnanuM jokhama na levA samajAve che. upahAra puruSano ja0 rAi jafma ! evo uddagAra sAMbhaLIne bhImasena sahasA upasthita thaI gayuM chaHI sarvathA trAtA ! ema jaNAve che. paraMtu rAkSasanA bhayathI bhayabhIta vadhyapuruSa bhImane ja rAkSasa samajI mUrzita thAya che. dropadI A te pAMDuputra tArA rakSaNArthe upasthita che ema jaNAve che tyAre mAtA ane patnI paNa sAMtvana anubhave che. bhavathI baMdha AMkhavALA putrane jaNAve che ke tArA rakSaNAthe koI paramezvara padhAryA che. patnI paNa jaNAve che ke e rAkSasezvara nathI paraMtu jIvitezvara che. For Private and Personal Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir nirbhayabhImathAma: eka adhyayana tAtastvaM mama, rakSako mama, mama tvaM nAyakaH pAlaka: pAlyo'haM tava kiGkarastaba, tava preSyo bhujiSyazca te / bhatvA zAntiparaH prapadya karuNAM rakSaHkRtAntAsyagaM mAM trAyA, juvAna mAM, samaya mAM, ma rakSa, ma 28 u ahIM vadhyapuruSa bhImasenane AjIjIpUrvaka prANanI rakSA karavA yAcanA kare che. vRddha mAtA atikaruNa vRttAMta jaNAve che ke AnA pitA ane bIjA sAta bhAIone paNa rAkSase mArI nAMkhyA che. A dehale ane AThamo putra che. bhImasena mAtAne sAMtvana ApI nirbhaya banavA jaNAve che. tyArabAda nepazvimAM rAkSasanA AgamananuM sUcana thAya che. bhImasena draupadIne vanarAjImAM saMtAI javA ane A sthaLathI dUra javA Adeza Ape che. bakAsura sAthe AvelA anya be rAkSase sukarama kha ane vyAdhramukha anya manuSyanI paNa gaMdha AvavAthI zodhatAM zodhatAM dropadI pAchaLa jAya che. ane rAkSase strI prApta thavAthI AnaMdita thaI bakAsura samakSa strInuM bhakSaNa karavAnI rajUAta kare che. bakAsura rAkSasa hovA chatAM nItiniyamonuM kaDaka pAlana kare che. niyamane ullaMdhanane inkAra kare che. phakta eka ja manuSyanuM bhakSaNa karavuM, evA nagarajanane ApelA vacananuM pAlana karavAno Adeza Ape che. banne rAkSase bhImasena para dRSTA vaDe prahAra kare che. bakAsura paNa bhImane zastra vinA mAravAmAM asamartha nIvaDatAM vAkAya bhImane anya rAkSasane bolAvI, UMcakIne parvata upara laI javAne Adeza Ape che. Adeza anusAra rAkSase bhImane upADIne laI jAya che. A ghaTanAthI vyathita ane hatAzA anubhavatI draupadI AmravRkSa nIce lApAza dvArA AtmahatyA karavAno prayAsa kare che. atyArasudhI na pravezelAM yudhiSThira, arjuna, nakula ane sahadeva praveze che. yudhiSThira draupadIne AtmahatyA karatAM roke che. draupadI AtmahatyAnuM kAraNa jaNAve che tyAre kramAnusAra cAreya pAMDa bhImasenanA vijaya viSe zraddhA rAkhavA draupadIne samajAve che. bhomasenanA amApa bAhubalamAM ane zauryamAM zraddhA rAkhI darya dharavA samajAve che. cAreya pAMDavonI ukti bhImasenanI tAkAtamAM rahelA emanA atUTa vizvAsane vyakta kare che. yudhiSThira bhIma mATe jenovAtharsra: temaja samarasaguvaH jevAM vizeSa vezyAre che. sahadeva bhImasena viSe javAnIvariTTaH zabda vApare che. arjuna bhImasenane anusaravAnI IcchA vyakta kare che tyAre paNa yudhiSThira Azcarya anubhave che ke zuM bhImasenane paNa anyanI sahAya Avazyaka che ? A daramyAna ja nepathyamAMthI bhImasenanI ukti dvArA khabara paDe che ke bhImasene bakAsurane vadha karyo che. bhImasena praveze che ane pAMcAlIne AtmahatyAne prayAsa jANIne Azcarya anubhave che. ahIM yudhiSThiranA praznanA pratyuttaramAM bhImasena kevI rIte rAkSase ene uThAvIne laI gayA ane eka zIlA para mUko, AjubAju badhA rAkSase gherI vaLyA, bakAsure jayAre zastra dvArA pitAnI hatyA karavAne pravAsa karyo tyAre pite chaThe che ane bakAsura tathA pitAnI vacce svA0 13 For Private and Personal Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ka nalanI desAI anekavidha yuddha thAya che. te muSTiprahAra ane pAdaprahArathI pote bakAsurano vadha kare che. e sa nRttAMta guAve che. pachI upahArapuruSa tenI mAtA ane patnI sAthe praveze che. bApunI jIve kheMcAvavA mATe bhImasenanA hradayapUrvaka upakAra mAne che. banI sevA karavAnI IcchA vyakta kare che. ane bhImasena darpApmAtaraNaM nihatya samare taM rakSasAmIzvara zauryAkRtimedurAsazikharI bAhU balaM sambhito / lokaH zokaparaH paraM mudamasau nItaH kRtAntAnanAt jAtastvaM maraNAkulaH kimaparaM zreyastaraM brUhi naH / / 25 / / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir traNe prakAsurane mArIne uparAMta thanAra sevaka zleAka dvArA rAkSasane mArIne brAhmaNanA trANunI rakSA karI zakavA badala, ane samagra nagarajanAne rAkSaseAnA trAsamAMthI mukta karI zakavA badala dhanyatA anubhave che. bhUyAtsuH satkavInAM rasarasanaparAH kAvyavAcaH pravAcaH pratyAzaM yAntu helAviphalitasujanA durjanA nAzamAzu / dharmaH puSNAtu vRddhi kurukulakamanArAmacandraH sudhA prApya svAtantryalakSmImanubhavatu mudaM zAzvatI bhImasenaH / / 26 / / prastuta bharatavAkayamAM thALunA mukhe sakavionI kAvyavANI pracura mAtrAmAM prasaratI rahe, duja nAnA nAza thAya, dharmAMnI vRddhi thAya ane bhImasena sahita pAMDavo svAtaMtryasamI prApta kare ane zAzvata Ananda anubhave evI zubhakAmanA sAthe rUpaka samApta thAya che. mULa kathAmAM rUpakakAre karelA pheraphAro : 1 mahAbhAratanI muLakathAmAM bakAsura vadhane prasaga draupadI svayaMvara pahelA Ave che eTale samagra kathAnakamAM draupadInuM pAtra AvatuM ja nathI. ra ni yabhImavyAyeAgamAM pAMDavA ekacakrAnagarImAM gayA ane brAhmaNane dhare Azraya meLavI tyAM e vigatanA ulekha ja nathI. 3 mahAbhAratamAM brAhmaNu kuTuMbanuM karuNa AkraMda sAMbhaLI; brAhmaNe ApelA AzrayanuM RNa cUkavavAnA hetuthI kuMtI bhImane chakAra pAse mAkale che jyAre prastuta rUpakamAM draupadI ane bhramarona dhanivAra daramyAna gyA vRttAMta jANe che ane bhImasena brAhmaNune bakAsuranA AkramamAMthI cAvavAnA svaicchAe niya kare che. 4 prastRta rUpakamAM brAhmacchu banI mAtA ane patnI traNe padhdhasthaLe Ave che, jyAre mahAbhAratamAM athI bharelAM gADAM laI bhIma ja niyata sthaLe pahoMce che. For Private and Personal Use Only 5 vaLI rUpakamAM bakAsura zao dvArA bImane mAravA ya che jyAre mahAbhAratamAM bhIma ane khakAsura vacce jo kheDI yuddha thAya che.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nirbhayabhI mamAyama : eka ayana banne kathAomAM aMte nagarajane bakAsuranA vadhathI rAkSasonA trAsamAMthI mukta thAya che. Ama bannemAM aMta sarakhA ja che. lekhake karelA pheraphAro anivArya che ema na kahI zakAya; paraMtu maulika ane nAthyocita te che ja. uparokta maulika pheraphAro uparAMta nirbhayabhImavyAyoganA prasaMgonuM harSavardhananA nAgAnaMda nATakanA 4 ane 5 aMkanA prasaMgo sAthe sAmya daSTigocara thAya che. nAgAnaMdanA jImUtavAhananA balidAnane prasaMga, vadhazilA pAsenA prasaMgo ane nAge dhAraNa karelA lAla raMganA vastro; nAganI mAtAnI asahAya paristhiti ane karuNa vilApa, nAgAnaMdanI nAyikAne AtmahatyAno prayAsa; ityAdi prasaMge ane varNanenI spaSTa asara vartAya che. vyAganAM lakSaNe zrI rAmacaMdrasUrie guNacaMdra sAthe racelAM nATyadarpaNamAM rajU karelA bhAganA svarUpanuM avalokana karIe. dazya ane zrAvya kAvyamAM dazyakAvya aMtargata rUpakanA 12 prakAromAM nATyadarpaNanI vyAkhyAnusAra pAMca prakAra vyAyoga che. rAmacaMdrasUri nATayadarpaNamAM vyAyeganI * vyAkhyA A pramANe Ape che. ekAhacaritakAGko, grbhaamrshvijitH| astrInimittasaGgrAmo, niyuddhava-spardhanoddhataH // 9 // svalpayoSijjanaH syAta-vastudIptarasAzrayaH / adivyabhUpatisvAmI, vyAyogo nAyikA vinA // 10 // (dvitIyaviveke ) ' 'ahIM jaNAvyA pramANe vyAyegamAM eka ja aMka hoya che. mukha, pratimukha, garbha, vimarza ane nirvahavuM e pAMca saMdhimAMthI garbha ane vimarza saMdhine ahIM abhAva hoya che. eTale traNa ja saMdhi hoya che. vyAyogamAM yuddhanuM varNana hoya che paraMtu e yuddha strI nimitte thatuM yuddha nathI hotuM; anya kAraNathI uddabhaveluM yuddha hoya che. ItivRtta prakhyAta hoya che. hAsya, zRMgArarasa vajita che, mukhyatve vIrarasa hoya che. nAyikAne abhAva hoya che. puruSapAtronI saMkhyA ochI hoya che. nAyaka dhIraddhata hoya che je deva ke rAjA na hatA mAnava ja hoya che. vyAyAgamAM eka ja divasanI kathA ane prasaMge eka ja aMkamAM AvarI levAmAM Ave che. krodha ane vIrarasathI urojIta dhIroddhata nAyaka samayane vyaya sahana nathI karI zakatA e kAraNe vyAyogamAM eka ja divasanA prasaMge eka ja aMkamAM AvarI levAmAM Ave che. eka ja aMkane aMte phalAgAma bhajavAya che. vyAyogamAM bhAratI, sAtvatI ane ArabhaTI vRtti hoya che. strIpAtronI nyUnatA ane zRMgArarasanA abhAvane kAraNe kezikI vRttine avakAza nathI, vIrarasa pradhAna ArabharI vRttine vAcAgamAM vizeSa sthAna maLe che. vivaraNamAM vAyega zabda = viroLa, mA = samatAt, vRSyanta = vAyafI ramatteti sthAponaH e pramANe darzAvyo che. 7 rAmacaMdra guNacaMdra, 'nATathadarpaNa', saM. sAMDesarA bI. je , gAyakavADa e2i. sirIjha, graMtha 48, vaDodarA, 1959, pR. 108. 8 ejana, pR. 109. For Private and Personal Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nalinI dekhAI nATayazAstrane agraMtho jevAM ke bharatamuninuM nATayazAstra; dhanaMjayakRta dazaru5ka; vizvanAthakRta sAhityadarpaNa: Anandavardhana racita vanyAlaka ityAdimAM rupaka viSe vistRta carcA che. dhanaMjaya dazarSakamAM tRtIya prakAzamAM thAyeganI vyAkhyA A pramANe kare che. khyAtetivRtto vyAyogaH khyAtoddhatanarAzrayaH // 10 // hIno garbhavimarzAbhyAM dIptAH syuDimavadrasAH / astrInimittasaGgrAmo jamadagnajaye yathA // 61 // ekAhAcaritakAGko vyAyogo bhubhirnraiH| (tRtIyaprakAza ) Ama dhanaMjayanA matAnusAra paNa bAganuM kathAvastu prasiddha, nAyaka prakhyAta uddhata mAnava hovo joIe, garbha vimarza saMdhine abhAva; hAsya zRMgAra sivAyanA rasanuM Alekhana, bhI sivAyanA nimitte yuddhanuM varNana hoya che. kathA eka divasa ne eka ja aMkamAM virame che. puruSa pAtronI saMkhyA vadhu hoya che. nATayadarpaNamAM strI pAtro ochAM hovAM joIe evI spaSTatA karI nathI. dazarUpakanI vRttimAM dhanika vyAyeganI vyAkhyA A pramANe kare che. vyAyujyate'smin bahavaH pRruSA iti vyaayogH|10 nibhayabhImavyAyAganuM samIkSAtmaka mUlyAMkana paryApta saMkhyAmAM upalabdha thatAM bAyoga parathI jaNAI Ave che ke gujarAta temaja anya prAMtamAM nATakakAra ane prekSakavargamAM rUpakane A prakAra atipriya ane pracalita hato. nAMdImAM jainadharmanA tapa ane rANAdi para vijaya prApta karavAnA siddhAMtanA ullekha sAthe pakSa rIte jenasUrione vaMdana karyA che. prastAvanAmAM rAmacaMdra khUba ja Atmagaurava sahita pitAne hemacaMdrAcAryanA ziSya ane se prabandhanA kartA 4 NAve che. sUktayo rAmacandrasya pUrNenduH kalagItayaH / / svAtantryamiSTayogazca paJcaitA harSavaSTayaH / / 2 / / prastuta lekamAM rAmacaMdrasUrinI lekapriyatA ane svAtaMtryapriyatA vyakta thAya che. svAtaMtrya zabda jenadarzananA janmojanmanA baMdhanamAMthI mokSa mukti meLavavAnI AkAMkSAne nirdeza kare che evuM jaNAya che. prastAvanAne aMte rAmacaMdakata nirbhayabhImavyAyogane prayoga darzAvavAno ullekha che. bhIma ane draupadInA praveza sAthe rUpakanI zarUAta thAya che. 9 dhanaMjaya, "dazarUpaka', saM. vyAsa bhalAzaMkara, cakhA vidyAbhavana, vArANasI, 1967, pR. 177, 178. 10 ejana, 5. 178. For Private and Personal Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nirbhayabhImavAma: eka adhyayana zIrSaka sau prathama ApaNe rUAkanA zIrSaka viSe vicArIe to nibha kabhImavyAyaNa eTale nirmacaF mImad badhA rataH thANAnaH zuti uttamaya momAyo: rUpakanA badhA prasaMge nAyaka bhImanI nirbhayatA sAthe saMkaLAyelA che. anya cAreya pAMDanI UktimAM paNa bhImanI nirbhayatA ane zauryamAMne emane atUTa vizvAsa darzAve che. Ama badhAM pAtro dvArA bhImane nirbhayatA sAthe saMbaMdha, vizvAsane vyAyoga darzAvAya che. samagra rUpakamAM bhImanuM caritracitraNa utejIta, krodhAgniyukta ane zauryathI bharapUra che.vAthI bhImanuM nirbhayabhIma tarIke ja Alekhana thayeluM jaNAya che. rUpakakArane nAthaka bhImanA sarvaguNemAM enI nirbhayatAnuM mahattva vadhAre che. bhIma mATenuM nirbhaya vizeSaNa samama nATakamAM bhImanI nirbhikatA pUravAra kare che. kathAnaka : vyAyoganA niyamanusAra jItavRtta pracalita mahAbhAratanI kathAne AdhArita hovA chatAM rUpakamAM draupadInA pAtranuM nirmANa karIne molika pheraphAra karyo che. eTale mahAbhAratanI kathAnuM phakta nATayarUpAMtara karyuM hoya evuM anubhavAtuM nathI. brAhmaNanuM rakSaNa karavAnI irachA draupadI vyA kare che. rUpakakAra pe.te maulika pradAnane mahatva Ape che. yuddhanuM nimitta koI strI nathI. pAtrAlekhana : vyAgane nAyaka bhIma narbhaya zarIra ane gadAyuddhamAM niSNAta che. balarAma pAse bhIme gadAyuddhanuM zikSaNa lIdhuM hatuM. mahAbhAratamAM hiDievadha, mUtravadha, jarAsaMdha vadha, kIcaka vadha, temaja bharI sabhAmAM draupadInuM apamAna karanAra duryodhana 5Na bhImanA hAthe ja haNAya che. bhImanA pAtrAlekhanamAM bhAsanA madhyamavyAganuM sAmya jaNAya che kAraNa ke bane bAgamAM madhyapAMDava bhIma 44 nAyaka che. bhAganA lakSaNa anusAra rUpakanAM anya pAtro joIe te traNa strI pAtro che. baraofsjhanai: evo vyAkhyAmAM ullekha karyA chatAM nATyakAre tra strI pAtronuM sarjana karyuM che. vaLI emanA saMvAdonI mAtrA paNa ochI nathI. alabatta traNe pAtra nAyikAnA stare mahatvanA nathI. kathAnakamAM paNa traNe strI pAtro gauNa sthAna ja pAmyAM che. daupadInuM pAtrAlekhana khUba ja sAhajika che. tenuM pAtra strIsahaja palAyanavRtti darzAve che. hatAzA ane duHkhathI AtmahatyA karavAne paNa prayAsa kare che. uparAMta bhImanI zaktimAM paNa saMdeha vyakta kare che. vadhyapuruSanI mAtA ane patnInuM pAtrAlekhane atyaMta kaNa ane hRdayasparze che. upahAra puraSanI bhIratA khUba ja sAhajika darzAvAI che. pAtronI manovyathAnI abhivyakti prazaMsanIya che. bakAsura jevuM rAkSasapAtra paNuM udAtta ja citranuM che. kAraNa ke niyamanuM ulaMdhana karIne ekathI vadhu manuSyanuM bhakSaNa karavAnI bakAsura pitAnA sAthIone spaSTa nA pADe che. For Private and Personal Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 12 rasa: www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nalinI desAI nATakanA udhADa kutUhalapreraka ane rasa paDe evA che. vIrarasanA kramika vikAsa thayA che. samagra nATakamAM kyAMya rasakSati thatI anubhavAtI nathI. mukha, pratimukha ane nihaNuMsAdha dvArA kathAnaka lAgama prati gati kare che. brAhmaNunI rakSAnA ni ya ane bakAsuranA vadha vacce samayane vyaya nathI, prasa`geA eka ja divasamAM AvarI levAmAM AvyA che ane prasaMgAnuM sthAna paNa eka ja che. mukhyarasa vIrarasa che. vaSyapuruSanI patnI ane mAtAnA saMvAdamAM karuNarasanu suMdara Alekhana che. zelI : nATakanA savAda ane bhASA saraLa ane pravAhI che. zailI Abararahita ane rasane anurUpa che. saMvAda TUMkA ane hRdayaMgama che; samAsapracUra nathI. 14mA zloka sAsasya mama......... | sauMvAdAtmaka padya che, chatAM khUba suMdara che, kathAnakanuM sthAna parvata pAse ane vanapradeza heAvAthI vanarAjI, parvata, yuddha vagerenA varNanA svAbhAvika ja Ala kArika zailImAM thayA che. yuddha ane rAkSasanuM vana atibhayAnaka ke bibhatsa jazuAtuM nathI. draupadInI ukti dvArA karAveluM rAkSasanuM zabdacitra yathArtha che. bakAsuravadhanuM vRttAMta bhImanA mukhe uccArAyelA e ja leAka dvArA khUba ja kuzaLatAthI karyuM che. anuSTupa, ma`dAkrAMtA, stragdharA, zArdUlavikrIDita jevA cha dezanA gita upayoga karyA che. rUpaka, zleSa, utprekSA jevA alakArA pratyeAjyA che. vaNuM nazailImAM rUpakrakAranA bhASA paranA sayama ane prabhutva dRSTigocara thAya che kSati nirbhayabhImavyAyoganuM avaleAkana karatAM keTalIka kSatio dRSTipathamAM AvI che. nATyakAre draupadInA pAtranuM nirUpaNa karyuM te maulika nATakIya pheraphAra kahI zakAya para Mtu mahAbhAratanI svAbhimAnI, jussAvALI draupadIne AtmahatyAnA prayAsa karatI ane kAyara batAvI * te ucita nathI lAgatuM vaSyapuruSane bhImane joI ne rAkSasane bhrama thAya che te dvArA nATayakAre bhIma ane rAkSasa vacce darzAvelA abheda bhImanA pAtranI udAttatAne anurUpa na kahI zakAya. 3 are varALa ! mAM mara ! mama zaranuM vo / ityAdi uktiemAM brAhmaNune nirAdhAra ane asahAya batAvavAne prayAsa jaNAya che. vaLI prALamI pApAtra varALo dvijJAtiraNi ? / jevAM praznamAM brAhmaNanI avahelanA karavAnI prakriyA jaNAya che. 4 vaSyapuruSanI mAtA ane patnInA sAdedyamAM karuNarasanuM vistRta Alekhana che je mukhyarasa vIrarasane poSaka jaNAtu nathI; paraMtu mukhya vIrarasa brAhmaNa pratyenI karuNAmAMthI uddabhavelA anubhavAya che. For Private and Personal Use Only 5 vaSyapuruSanI mAtAnI sAta putro ane pati gumAvavAnI vAta kaika aze atizaye kti bharelI lAge che.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org nibha"bImaLyAyAma eka adhyayana upasaMhAra : nA-pazumAM prApta thatA nirbhayImavyAyoga temaja anya rUpanAM udAharaNone AdhAre rAmacaMdrasUrie rUpAnI racanA karyAM bAda nAspada NunI racanA karI DhAvAnI sa'bhAvanA che. ni yabhImavyAyoga eka suMdara nyAyega prakAranuM rUpaka che. vyAganAM lakSaNAnuM mahadaMze pAlana kareluM guAya che. rUpane te kAsura vadhanA parAkramane pariNAme bhIma khAnanA AzIvacane prApta kare che. bharatavAkayamAM rUpakakAre satkavienI kAvyavANI prasaratI rahe evI abhyarthanA vyakta karI che. ane sAthe ja du nAnA nAza ane dharmanI vRddhi prAthI che. bhImasena ane pAMDavA mATe patu svAta khane zAzvata AnadanI. abhipsA vyakta karI che. rUpakane bhale puSpikAmAM paNa rUpakakAra potAne sA prabhadhanA kartA ane huMmacadrAcAryuM nA ziSya tarIke gauravapUrvaka ullekha kare che. Ama rAmacaMdrasUrinI kRtio kharekhara mAtu rIcamAna svAdu: eTale ka uttarAttara vadhu svAdamaya banatI jatI kRtio che. nAcapaNuM ane aneka stavananA raciyatA hatA, e sarva karatAM nATyakAra hatA e viSe kAI deza nathI. emanA 11 rUpAe sAhityamAM gauravaprada sthAna apAvyuM che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only 103 nathI ja paraMtu pura: pura: rAmacaMdrasUri jainAcA, eka khUba kuzaLa ane saphaLa gujarAnane sa'skRta nATaya
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir THE GAEKWAD'S ORIENTAL SERIES GOS. Nos. 30 TATTVASANGRAHA-Vol. I (Sanskrit Text)-Edited by Pandit Embar Krishnamacharya (Reprinted; 1984) Rs 165.00 156 GANGADASA-PRATAPAVILASA-NATAKAM-by Ganga dhara-- Edited by B. J. Sandesara and Pandit Amritlal M. Bhojak 1973) Rs. 12.00 157 ZAFAR UL WALIH BI MUZAFFAR WA ALIHI-An Arabic History of Gujarat Vol. II-by Abdullah Muhammad AlMakki Al-Asafi Al-Uiughkhani Hajji Ad-Dabir, Translated into English by M. F. Lokhandwala (1974) Rs. 50.00 158 A DESCRIPTIVE BIBLIOGRAPHY OF THE PRINTED TEXTS OF THE PANCARATRAGAMA, Vol. I-by Daniel Smith (1975) Rs. 50.00 159 SATYASIDDHISASTRA--of Harivarman, Vol. I-Sanskrit Text from Chinese translation by N. A. Sastri (1976) Rs. 65.00 160 AGAMA PRAMANYA-of Yamunacarya-Edited by M. Narasimhachary (1976) SMRTICINTAMANI-of Rs. 18.00 16 Gangaditya-Edited by Rs. 26.00 Rocher (1976) Rs. 94.00 162 VRDDHAYAVANAJATAKA of Minaraja, Vol. I-Edited by David Pingree (1976) 163 VRDDHAYAVANAJATAKA of Minaraja, Vol. II-Edited by Rs. 64.00 David Pingree (1977) Rs. 53.00 164 SODHALA-NIGHANTU (Namasangraba and Gunasangraha) of Vaidyacarya Sodhala-Edited by Priya Vrat Sharma (1978) 165 SATYASIDDHI SASTRA-of Harivarman-Vol. II (English translation by N. A. Sastri (1978) 166 SAKTISANGAMA TANTRA-Vol. IV: CHINNAMASTA KHANDA-Edited by Late B. Bhattacharyya & Pandit Vrajavallabha Dvivedi (1978) Rs. 92.00 Rs. 49.00 167 KRTYAKALPATARU-of Bhatta Laxmidhara : PRATISTHAKANDA Vol. IX-Edited by Late K. V. Rangaswami Aiyangar (1979) For Private and Personal Use Only Ludo Rs. 53.00 168 A DESCRIPTIVE BIBLIOGRAPHY OF THE PRINTED TEXTS OF THE PANCARATRAGAMA-Vol. II-AN ANNOTATED INDEX TO SELECTED TOPICS by H. Daniel Smith (1980) Rs. 41.00 Rs. 143.00 169 NYAYALANKARA-of Abhayatilaka Upadhyaya Edited by A. L. Thakur & Late J. S. Jetly (1981) 170 TRCABHASKARA by Bhaskararaya Edited by R. G. Sathe Rs. 53.00 (1982) SRI GANESAVIJAYAKAVYAM Edited by B. N. Bhatt Rs. 46.00 Can be had of: CO-ORDINATOR, THE UNIVERSITY PUBLICATIONS SALES UNIT, Pratap Ganj, Vadodara-390 002. Gujarat India.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hammIramadamardana" nATaka eka adhyayana mInA pAThaka teramI sadInA pUrvArdha mAM gujarAtanA dhalakA (dhavalaka ) nagaramAM vAghelA vaMzanA rAjA vIradhavalanuM zAsana hatuM. tenA rAjyamAM mahAmaMtrI vastupAla suprasiddha rAjanItijJa temaja sAhitya ane kalAno pevaka ane uttejaka hato. tenA samayamAM tenA AzrayamAM eka vidyAmaMDalanI racanA karavAmAM AvI hatI, jemAM sAhityika pravRttione khUba ja vikAsa thayo hato. maMtrI vastupAlanA A vimaMDalamAM semezvara, harihara, nAnaka, yazavIra, amaracaMdrasuri vagere vidvAna lekhako ane kavione samAveza karavAmAM AvyA hatA. temAM prastuta nATakanA lekhaka jayasihasUrino paNa samAveza karelo hate. jayasihasUrikRta "hammIramadamardana 1 nATaka I. sa. 1223 thI 14 30nA samaya daramyAna racAyeluM che. teo vIrasUrinA ziSya ane muni suvrataratva bhUgakaracha (bharUca)nA AcArya hatA. lekhaka maMtrI vastupAla ane tejapAla para kaI rIte bahu prasanna hatA te saMbaMdhe eka prasaMga bahu pracalita che. eka samaye maMtrI tejapAla muni suvrata maMdiranI yAtrA mATe nIkaLyA hatA. tyAre lekhake maMtrIne maMdiranI AsapAsa AvelI 25 nAnI nAnI devakulikAo para suva dhvajadaMDa caDhAvavA vinaMtI karI. tejapAle potAnA bhAI vastupAlanI saMmatithI 25 suvarNa dhvajadaMDa caDhAvyA. tejapAlanA A zubhakAryanI smRti kAyama rahe te mATe siMhasUrie vastupAla-tejapAla prazasti'nI racanA karI. tyArabAda rAjA viradhavalanA samayamAM gujarAta para eka musalamAne AkramaNa karyuM, tyAre vastupAlanI yuddha kauzalyanItine kAraNe te AkramaNa niSphaLa nIvaDayuM. musalamAna rAjAne deza choDI bhAgavuM paDayuM. A prasaMgane paNa cirasmaraNIya banAvavA mATe jayasiMhasUrie A samagra AkramanuM varNana " hammIramadamardana ' nAmanA nATakamAM karyuM. tyArabAda A nATaka khaMbhAtanA rAjyapAla jayantasiMha, vastupAlanA putranA samayamAM tenA kahevAthI bhImezvara mahAdevanA utsava vakhate bhajavavAmAM AvyuM hatuM. * vAdayAya', pR. 34, aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996 - oNgasTa 1997, pR. 105-110. * prAcavidyA maMdira, ma. sa. yunivarsiTI, vaDodarA. 1 prastuta nATaka dalAla sI TI dvArA " gAyakavADa orIenTala sIrIjha naM. 10, 1920mAM prakAzita karavAmAM AvyuM che. Sandesara B. J, Literary circle of Mahamatya vastupala and its contribution to Sanskrit Literature, pub. under Singhi Jain Series No. 33, Bharatiya vidya bhavan, Bombay, 953, p. 78, sva. 14 For Private and Personal Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mInA paThaka nATakanuM kathAvastu :-- etihAsika nATakanI paraMparAmAM A nATaka viziSTa sthAna dharAve che. gAMdhapAtra bAbata e che ke A nATaka samakAlIna prasaMgane AdhAre taiyAra karavAmAM AvyuM che. saMskRta sAhityamAM paurANika nATakAnI apekSAe aitihAsika nATako bahu ochAM racAyelAM che. dA. ta lalitavigraharAja, pArijAtamaMjarI, karNasuMdarI, muditakumudacaMdra, meharAjaparAjaya, caMdralekhAva, ya, gaMgAdAsa pratApavilAsa vagere. paraMtu A badhAM nATaMkAmAM porANika kathAvastune upaga karavAmAM Avelo che ane temAM otahAsika kathAvastu bahu thoDA bhAgamAM jovA maLe che, jyAre A nATaka saMpUrNa rIte etihAsika che. TUMkamAM kahI zakAya ke, vastupAla ane rAjA vIradhavala dvArA musalamAnonA AkramaNane karAyele parAjaya e A nATakanuM kathAvastu che. AmAM lekhake musalamAnonA AkramaNane prAMtikAra kaI rIte karyo ane kevI rIte vijayI banyA tenuM tAdaza varNana karyuM che. "hamIramadamadane "ne artha thAya che-eka sulatAnanA ahaMkArane, abhimAnane nAza '. hamIra zabda arabI zabda amIra parathI utarI AvyuM che jeno artha thAya che eka sulatAna. A zabda dilhI (turka)nA sulatAna mATe vAparavAmAM AvyuM che ke jeNe gujarAta para AkramaNa karyuM hatuM. nATaka pAMca aMkamAM racAyeluM che. nATakanI zarUAtamAM 'divyajyota"nI upAsanA karavAmAM AvI che. raMgamaMca para sUtradhAra ane naTa vacce prAstAvika saMbhASaNa thAya che, jemAM nATaka, nATakanA lekhaka, rAjayanA maMtro, rAjA, nATaka bhajavavAne prasaMga, nATakanuM kathAvastu vagere badhI bAbatono ullekha karavAmAM Ave che. sAthe sAthe lekhaka evo paNa dAvo kare che ke prekSake atyAra sudhI bhayAnaka rasanA prasaMgethI trAsI-kaMTALI gayA che tene badale have A nATaka nava rasanA nirUpaNathI prekSakAne taraboLa karI deze. tyArabAda rAjA vIradhavala ane maMtrI tejapAla praveza kare che. rAja vastupAlanA buddhicAturya ane viziSTa rAjanItika guNanI prazaMsA kare che. paraMtu tejapAla temane jaNAve che ke atyAre prazaMsA karavAno samaya nathI. haju atyAre paNa vipattionA vAdaLa vikharAyA nathI. paristhiti gaMbhIra che. eka tarapha yAdava sihaNa, lATanareza ane siMhanA bhatrIjA saMgrAmasiMhanI madada laI humale karavA taiyAra beThA che. to bIjI tarapha turuka hammIra paNuM vIradhavala para AkramaNa karavAnI jAherAta kare che. be morace bhaDakelA baLavAne vastupAlanI buddhi ja khALI zake tema che evuM kAnanA balavA nI sAthe ja vastupAla praveza kare che. te AvatAnI sAthe ja zubha samAcAra Ave che ke lAvayasiMha ke je tejapAlane putra che teNe guptacara nImI dIdhA che ane have teo zatrupakSanI badhI mAhitI lAvI ApaNe mArga saraLa banAvaze. 2 jA lAvasiMhanI dakSatAnAM vakhANa kare che. rAjA pitAne AvA sarasa maMtrIe maLavA badala khuba nasIbadAra mAne che ne pote For Private and Personal Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hamIramadamana nATaka eka cata hammIra para humale lai javAnA potAnA irAdA jAhera kare che paraMtu vastupAla tene roke che. kahe che ke duzmananA dura sudhI pIcho karavA ane sAmasAmI laDAkhuM karavI hitAvaha nathI ema jaNAvI te mAravADanA rAjAeAnI madada levAnI salAha Ape che. ( aMka 1 ). 103 bIjA aMkamAM lAvavAsaha. praveza kare che te AvIne samAcAra Ape che ke tenA kAkA vastupAlanI salAha megya ja che. temanA kahevAthI mAvADanA traNe rAjA sAmarAja, Uzi, dhArAvarSa, saurASTranA rAjA bhImasi Mha vaLI vikramAditya ane sahajapAla badhA vIradhavala sAthe sadhi karI temanA sainyamAM joDAI gayA che. sArA karmAnuM yogya phaLa maLavA badala lAvaNyasakAkA vastupAlanI prazaMsA kare che. eTalAmAM nipuNka nAmane cara Ave che. te jaNAve che ke te pote hiMdunI chAvaNImAM ka, kacuM ke pote vIradhavalanI pravRttionI bAtamI meLavanAra gucara che ema jakhmAvI kahyuM ke vIradhavala hammIra para humalA karavAnI taiyArI kare che nathI tenuM lazkara hammIra sAthe laDanAM laDatAM thAkI jAya tyArabAda tenA para humalo karavA salAhabharyuM che. tethI kogya avasara upAsthata thatA sudhI temaNe tApInA jaMgalamAM sattAI rAvuM. cyA. samaya daramyAna viSNuna bhAI sUga je mAlavAno rAnna devapAlanI nokarImAM thAya che te potAnA rAjyanA ceka uttama cArI ja rAhunA senApAMta sabasiMhane bheTa Ape che pachI te sAdhuno vairA lai sahaSNu pAse che. zuM pastAne grAma karavA nIcA name che tyAM nA na nAsI jAya chaeN, kAntane za`kA jAya %0 tethI mANasA doDAvI tene pakaDavAmAM Ave che. tenI jaTAmAMthI saMgrAmasiMha para lakhelA eka patra maLI Ave che jemAM devapAle potAnA tarkathI sagrAmasane nuM dha bheTa khAnuM jagAvyuM. gAya che. temaja sihaNunuM lazkara gujarAtamAM praveza kare ke tarata ja tenA para humalo karavAnI salAha ApI che. te pote paNa siMhaSNu para AmaNuM karavA taiyAra che. siMhaNa napuNUkane adha sabadhe sAcI tapAsa karavA mekale che. te nipuNUka saMgrAmasiMha ane sihaNune ekabIjA mATe khATI khATI vAta karI uzkerI ne vacce duzmanAvaTa UbhI kare che. tethI siMha gamAIne nAzI jAya che. tyArabAda vastupAla raMgama`ca para Ave che. tenA dUta kuzalaka khabara Ape che ke saMgrAmasiMhaM khaMbhAta para humalo karavAnI taiyArImAM che. vastupAla tenA rakSaNa mATe yukti vicAre che. te cehatAnI kUTanitI saiyeAga karI sa'prAmasiMhanA AmAtya jIvanapAlane khelAvA sAma, dAma, bheda, daDa dvArA samajAve che ke daluM, samAsiMdhu bIpaLane madada karavI. bhuvanapAla jAya che. nipuNuka bhAvI jyAre che. sAmAmasiMhanuM sainya mahI nadI pAra karI javA taiyAra che. For Private and Personal Use Only trIjA aMkamAM vIradhavala ane tejapAla praveze che. tyAM kamakala nAmanA guptacara mevADanA vAna jayalanI pArasthitinA samAcAra Ape che H herAnA humalAne kAraNe gabharAI gayelA loko laDAImAM utaravAne badale keTalAka kUvAmAM paDIne marI gayA. te keTalAka potAnAM dhara saLagAvI marI gayA. keTalAka gaLe phAMso khAIne marI gayA. bahu thoDA leAkAM tUruSko sAme yuddhamAM gayA. tyAM pArTa pRdhdha besTanA vezamAM hato. teNe dADe doDA vIradhavala AvI paDhIye che evI bUmeA pADavA mAMDI. tethI gabharAI ne turuka spenikaoN nAsavA mAMDayA. jayanalanA oNnyane jussa vacceA. temaNe dUra sudhI mlecchAnA pIcho karI bhagADI dIdha. vIradhavala vastupAlanI buddhicAtu
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 18 sInA pAThaka ane rAjanItAnA vakhANa kare che ane kahe che ke vastrAla dvArA te mno sivAya dhaMdhA zatruone parAjita karI zakayA che. tejapAla mlecchA para paNa vijaya maLaze evI khAtrI Ape che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cothA kanA vikAkamAM vastupAla mlA para vijaya meLavavA mATe kava chu paDe che te kuvalayaka ane zIyaka nAmanA be guptacarcanI vAtacIta parathI jAvA maLe che. vastupAle DI avA phelAvI eka cara dvArA bagadAdanA pIkAne evA sA. mADhyo ke abhimAnI leccho burakhAnanA nALAmAM rahyA nathI. taiyA khalIphAe vaLatA saMdezo mokalyo ke baparakhAna badhA glenDone pakaDI badI banAvI. pADAnI pAse mokale. tethI gasse bharAI parakhAne pleTThAnA pradeze! para humalA zarU karyA. bIjI tara6 bIna cara kulaH gujararAjAne sadara mokalyA ke pote rAjA vIradhavala turAne parAjaya karyA pachI dareka rAjAnI jamIna jAgIra pAchA sAMpI deze. tethI badhA gurjara rAjAo vIradhavalanA pakSamAM kanakAI gayA. gAma muko para eka khaparakhAna ane bIja tathI vISayela / sainyanuM AkramaNuM vadhatuM jAya che. tema nAM turka ratna pAchA haThavAnu nAma deto nathI. paraMtu vIradhavalanI bUma tathA tenA lazkarane avAja sAMbhaLatAM vaita rAjA ane vajhIra ane nAsI jAya che. zatru na pakaDAvAthI vIradhavala nAsIpAsa thAya che. parantu zatruno pIA dUra sudhI karavAnuM sAhasa na karavAnI vastupAnanI sattAnuM vaphAdArapaNe pAlana kare che. ja pAMcamA kramAM nATakane rasa badalAI ya che. kruzruSA praveza kare che. te pAnAnI vadhatI umarane kAraNe. dhAryo vicArazIla thaI jAya che, paraMtu tene rANI jayAlAdevInA khyAla Ave che ke je ghaNA yakhetathA virahanI vedanA vahI rahI che. eTalAmAM AkArAAi saMbhaLAya che jemAM kahevAmAM Ave che ke rAjA vIradhavala yuddhamedAnamAM hammIra para vijaya meLavI naravimAnamAM besI ma`trI tejapAla sAthe dhALakA ( dhavallaka ) AvI rahyA che. tejapAla ane vIradhavalane mArgamAM AvatAM sthaLAnuM varNana karatA batAvavAmAM Ave che. ASTupata, acalezvara mahAdeva, vizaSThAzrama ane tyAM rahetA bIjA mAMSamunionuM vadhyuMna kare che, tyAgAda paramAra rAjAgonI rAjadhAnI cadrAvatI, siddhapuranA pavitra sarasvatI nadI, bhadramahAkAlamaMdira, gujararAjAnI nagarI smRtilavADa, tyAMnuM sahasraliMgasarAvara, tyArabAda sAbaramatInA kinArA para vaseluM karNAvatI vagere sthaLo jotAM jotAM teo thALakAmAM praveze che. tyAM rANI dhanabAdevI ukathI temanI pratIkSA karatI dekhAI Ave che. banne ekabIjAne maLe che. rANI vastupAla ane tejapAla sAthe abhinadanAnA vinimaya kare che... taiyAmAM vastupAla eka navuM parAkrama karyAMnu AMra kare che. bagadAdathA temanA pI raddI ane kaddo AvI rahyA ho to adhavaca dariyAmAM tamane kada kaSi tyArabAda temanI sahIsalAmatI mATe mleccharAjAne dhIradhavala sAthe maitrI saMbadha sthApavAnI pharaja pADavAmAM Ave che. ga vastupAlanI zarata majura rAkhe che. Ama badhI taraphathI rAntanA jayajayakAra thAya che. nATakanA aMtamAM rAjA eka zivAlayamAM jAya che tyAM ziva sAkSAt pragaTa thaI varadAna mAgavA kahe che. rAna pati sanu che kema ke tene khuba ja vicakSaNu ane vAdAra matro maLyA che. tema chatAM rAna ane prajAnI sukhAkArI vadhe te mATe varadAna mAge che. Ama nATaka sukhAMtamAM parime che, For Private and Personal Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org hazmIramadada na ' nATaka eka adhyayana nAkanuM mUlyAMkana Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 10 nATaka aitihAsika paraMparAnuM che. nATakano mukhya uddeza vastupAla, tejapAlanI prazaMsA karavAnA che jyAre gomAM rAnI prazaMsA karavAno che, ke je buddhicAturyayukta be amAtye prApta karavAnuM saubhAgya dharAve che. nATaka samakAlIna ItihAsa para prakAza pADe che. te samayanI caravyavasthA kevI hatI tenuM paNa sarasa mACdana maLI rahe che. uttara madhyayugIna sa`skRta sAhityanI racanA hovA chatAM savAde dhAradAra ane zailI alaMkArayukta che. vastupAla, tejapAla ane vIradhavalanuM pAtrAlekhane surekha ane jIva Mta che. samagra nATakamAM eka ja A pAtra ke je rAjAnI rANI che te pappu ThelA pAMcamAM 'kamAM kavinA dAvA mujaba navarasamAMthI zRMgArarasanuM nirUpaNuM karavA mATe ja umeravAmAM AvyuM. Aya ema lAge che. rANIne nATakanI nAyikA gavAmAM Ave to nATako nAyaka vIradhavala gaNAya, jo ke jenA thakI ja nATakanuM bharatavAkaya khelAyuM che. paraMtu samagra nATakanuM avalokana karatAM ema jAya che ke vastupAla mukhya nAyaka hovA joIe kema ke samagra rAjanaitika ghaTanAe tenA vaDe ja ArvibhUta thayelI che. paraMtu maMDI vastupAlane rAjAnA salAhakAra, niyAmaka temaja rAjanItinA cANakya tarIke darzAvavAmAM AvyA hoya ema lAge che. For Private and Personal Use Only Azare thI sAtamI sadImAM racAyela vizAkhAdata nATaka 'mudrArAkSasa' parathI preraNA lai lekhake A nATaka racyuM hoya ema lAge che. nATakanA maMtrI vastupAlanI bhUmikA mudrArAkSasanA cAyanI yAda pAve che. mudrArAkSasamAM caMdragupta pradhAnapAtra hovA chatAM rAjyanA samagra kArabhAra cA para rahelA hoya che. tevI ja rIte prastuta nATakamAM paNa vIradhavala rAjA hAthA nAM rAjyano 'pU karyA rDA vastupAla 4 che. guptacara vyavasthA paNa cANakayanI kUTanItinI 4 upaja che jenuM ahIM anukaraNa karavAmAM AvyuM che. ekadare sAta sadInA samayagALA bAda teramI sadImAM racAyeluM mA nATaka tenI rAjanItinA DIDIvALA ghaDA ane vyavasthAne dhyAnamAM letAM ghaNuM ja noMdhapAtra che.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org OUR NEW RELEASES Discipline: The Canonical Buddhism of the Vinayapitaka-John C. Holt Encyclopedia of Indian Philosophies-Karl H. Potter Vol. I: Bibliography 2nd rev. edn. Vol. II: Introduction to the Philosophy of Nyaya Vaisesika Vol. III: Advaita Vedanta. Part I Fragments from Dinnaga-H. N. Randle Fullness of the Void-Rohit Mehta Global History of Philosophy 3 Vols-John C Plott. Hindu Philosophy-Theos Bernard History and the Doctrines of the Ajivikas--A. L. Basham History of the Dvaita School of Vedanta B. N. K. Sharma History of Indian Literature Vol. I-M. Winternitz History of Pre-Buddhistic Indian Philosophy-B. Barua Indian Sculpture-Stella Kramrisch J. Krishnamurti and the Nameless Experience--Rohit Mehta Select Inscriptions. Vol. II-D. C. Sircar Serindia 5 Vols-Sir Aurel Stein Sexual Metaphors and Animal Symbols in Indian Mythology- Wendy Doniger O'Flaherty Siksha Samuccaya: A Compendium of Buddhist DoctrineCecil Bendall & W.H.D. Rouse Suresvara on Yajnavalkya-Maitreyi Dialogue (Brhadaranyakopanisad 2: 4 and 4: 5)-Shoun Hino Tantraraja Tantra-Ed. by Arthur Avalon & Lakshaman Shastri Vedic Mythology, 2 Vols-Alfred Hillebrandt; tr. by Sreeramula Rajeswara Sarma Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Rs. Language and Society-Michael C. Shapiro and Harold F. Schiffman 130 Life of Eknath-Justin E. Abbott. For Private and Personal Use Only 50 250 150 175 40 85 (Cloth) 60 (Paper) 195 50 ( Cloth) 30 (Paper) 75 200 100 125 60 55 ( Cloth) 45 (Paper) Madhyamaka Buddhism: A Comparative Study-Mark Macdowell 50. Nyaya Sutras of Gotama-Tr. by Nand Lal Sinha 80 Peacock Throne: The Drama of Mogul India-Waldemar Hansen 120 Philosophy of Nagarjuna-K. D. Prithipaul Prapancasara Tantra-Ed. by Arthur Avalon 65 For Detailed Catalogue, please write to :MOTILAL BANARSIDASS Bungalow Road, Jawahar Nagar, Delhi-110007 (India) 50 ( Cloth) 35 (Paper) 100 (Cloth) 75 (Paper) 200 3000 100 00 125 120 (Cloth) 100 (Paper) 220
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org kavi yaza:pAlanuM meharAjaparAjaya-eka Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rUpakAtmaka nATaka mu lAlajI vADekare pradAna che. prAstAvika sa MskRta sAhityanA itihAsamAM gujarAtanA vidvAnonuM aneka zAstromAM kAvyuM ane rUpakonA saMdarbha mAM paNuM dhaNuM ja pradAna che. agabAramI sadIthI mAMDI atyAra sudhI aneka kavi-nATakakAroe rUpakanA judAjudA prakAromAM kRtie lakhI saMskRta sAhityane samRddha karyuM che. emAM huMmacaMdrAcAya te samaya te saskRta sAhityanA-saMskRta-prAkRta bhASA suvaNlR kALa mAnavA joie. bAramI-teramI sadImAM lakhAyelAM saMskRtarUpakonI saMkhyA ghaNI ja che. e ja samalamAM thayelA gujarAtanA eka kavi-nATakakAra yazaHpAlanI eka mAtra kRti * mAhurAjaparAjaya' nAmaka rUpakAtmaka (Allegorical) nATaka rA kumArapAlanA kRpAsuMdarI sAthenA vivAha dvArA mAhurAjAne parAjaya arthAt kumArapAla jainadharma svIkAra e A nATakanuM mukhya kathAvastu che. kavinA ja potAnA zabdomAM kahIe tA- padmAkumArapAlanRpatirjaze sa candrAnvayI jaina dharmamavApya pApazamanaM zrIhemacandrAdguroH / nirvIrAdhanamujjhatA vidadhatA dyUtAdinirvAsanaM yenaikena bhaTena mohanRpatijigye jagatkaNTakaH // prastAvanA zloka 4, pU. 3. kavi yaza pAla-samaya ane sthAna saddabhAgye nATakakAra kavi yazaHpAla vize khUba ja pramANabhUta evI mAhitI emanA ja nATakamAMthI maLe che. nATakanI prastAvanAmAM ja sUtradhAra ane naTInAM sA~vAdamAM nATakakAranA sarasa paricaya maLe che. kavi meDha jAtimAM janmelA gujarAtI nATakakAra che. emanA pitAnuM nAma dhanadeva ane mAtAnuM nAma rukmiNI che. pitA ma`trI hatA. cakravatI' rAjA ajayadevanA Azrita hovAthI, anekavidha pratibhAthI sauMpanna, prakhara rAjanItijJa, vepAra-vyavahAramAM kuzaLa, tema chatAM sarasa, sukumAra kAvyanA kartA, paramAna arthAt jainadharmamAM dIkSita evA kavi hatA. sUtradhAra :- AyeM i astyeva zrImoDhAvataMsena zrIajayadevacakravarti caraNa rAjIvarAjahaMsena mantridhanadevatana janmanA rukmiNIkukSilalitena sarvatomukha nistuSazemuSI vilAsavAsabhavanena nirvyAjarAja ' svAdhyAya ', pu. 64, aMka 1-4, dIpeAtsalI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-oNgaSTa, 1997, pR. 111-120. * prAcyavidyAma diMra, ma. sa. yunisiTI, vAdA For Private and Personal Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 112 mukuMda lAlajI vADekara nItinitambinIvadanavibhramamaNidarpaNana vyApArikamalAkucakalazamaktAphalahArayaSTinA sArasvatodArasAraNIsekasukumArasmerakAvyakandalapraroheNa paramAItena yaza:pAlakavinA vinirmitaM moharAjaparAjayo nAma nATayam -prastAvanA . 2. sUtradhAra anya eka kalAkamAM kavi paricaya ApatAM kahe che-"BIH virAgavarmasu caNAH kAsTa: pravI: vi:" kavi samparamAM paNa zreSTa hovAthI anya caMcala kAvaonI mAphaka pitAnuM vizeSa varNana karI AtmahalAghA karavAmAM mAnato nathI. (sahya varasapurAzi:shekhrsyetrtrlkvisaarthvnn svavarNanaghaNTApathe nirargalaM valgati vANIvANiNI / aso hi parairapi amAnamArama namaste) tema chatAM anya eka glaeNkamAM kavi aneka saddaguNothI vibhUSita, puruSaratna ane tejasvIonA agraNI hovAnuM sUtradhAranA mukhe jANavA maLe che- zrImoDhAvayavaMzajaH sa jayati zrImAn yazaHpAla ityudyavattaguNena pUruSamaNistejasvinAmagraNIH / svacchatvAtpratibimbaDambaramabhUtkeSAM na yatrAdbhute bhittvAntarguNasaMkramaM vihitavAn klezAnpunaH kazcana // prastAvanA zlo. 6 pR. 4 A lekamAM pote moDhavaMzIya hovAnuM pharIvAra nedha che. kavie karelI upara mujabanI AtmaprazaMsA parathI evuM lAge che ke kavine potAnA vize khUba ja svAbhimAna hoya athavA potAne je samAja sAme nATaka prastuta karavAnuM thAya che te nATaka eka sadAcArI, vidvAna kavi dvArA racAyeluM hovAthI badhAne svIkArya bane, e uddeza AtmaprazaMsAmAM hoya tema mAnI zakAya. kavi pote cakravartI rAjA ajayadevanA Azrita hatA. ajayadeva e ja rAja ajayapAla. kumArapAla pachI ajayapAla gAdI para AvyA. ajayadeva arthAta ajayapAlane samaya i. sa. 1172 thI 1176 hovAthI prastuta nATaka A ja samaya daramyAna racAyuM hoya tema mAnI zakAya. ahIM zrI sI. DI. dalAle prastAvanAmAM vikramasaMvat 1227thI 1232 e I. sa. tarIke mAnavAnI bhUla karI che. siddhahemavyAkaraNanuM adhyayana, yogazAstra ane viMzativItarAgastuti A badhAne ulekha nATakamAM che. prastuta nATaka thArApadrapuramAM kumAravihAramA-arthAta kumArapAladvArA nirmita vihAramAM mahAvIra bhagavAnanI mUrtinI sthApanAnA utsavanA bhAgarUpe, upasthita samAjanA maraMjana mATe bhajavavAmAM AvyuM che, te prastAvanAmAM (pR. 2) nirdeza che. (sUtradhAra :-AyeM! zrUyatAmidamAdizati sma tatrabhavAn zrIsaGghaH / yadadya marumaNDalakamalAmukhamaNDanakapapatrAGakurathArApadrapurapariSkArazrIkumAravihArakrohAlaGkArazrIvIrajinezvarayAtrAmahotsavaprasaGgasaGgatamasto sAmAjikalokaM kasyApi nistuSasopaniSannisyandino rUpakasyAbhinayena paramapramodasampadaM saMgrAuthafa | (grastAvanA pR. 2) thArApadrapura uparathI pro kRSNamAcAriara (Hist. of Classical Sk. Lit. p. 679, para 756) lakhe che ke "The play was first enacted at Tharapadra, probably the capital of For Private and Personal Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kavi yazapAlanu maharAjaparAjaya-eka rUpakAtmaka nATaka Marwar ". Bll Hl. l $4141 (Moharajaparajaya of Yasahpala, ed. by Muni Chaturavijayaji, with Introduction & Appendices by C. D. Dalal, Gaekwad's Oriental Series, Central Library, Baroda, 1918, Intro. P. V.) 24GT Merye najIkane tharAda gAmane ulekha mAne che. pro. nAMdI (saMskRta nATakone paricaya, pR. 395) e ja pramANe noMdha che. jo ke thArApadranuM zabdazaH sAmya tharA sAthe che. bIjI thArApadranuM vizeSaNa "mamavetranAmuvamAnavatrA' evuM hovAthI ene marumaDala sAthe vizeSa saMbaMdha che te citanIya che. TekamAM moDha jJAtinA kavi yazapAle lagabhaga I. sa. 11 72-1176mAM lakheluM prastuta nATaka thArApadrapuramAM prathama bhajavavAmAM AvyuM hatuM kathAvastune sAra- pAMca aMkone prastuta rUpakAtmaka nATakanuM mukhya kathAvastu rAjA kumArapAlane kRpAsuMdarI sAthe praNaya ane enI sAthenA vivAha bAda jainadharmanA aMgIkAra dvArA mahArAjAne parAjaya karavAne che. RSabhadeva, pArzvanAtha, ane mahAvIra e traNeya tIrthakarIne prathama traNa nAndI lokomAM praNAma sAthe nATakanI prastAvanAne prAraMbha thAya che. sUtradhAra ane naTInA saMvAda dvArA nATakanA kartA ane viSayavastu vize prekSakone avagata karAvavAmAM Ave che. kumAravihAramAM mahAvIranI pratimAnI sthApanAnA motsavanA bhAgarUpe prastuta nATaka raju karavAmAM Ave che. prathama aMkamAM rAjA kumArapAla ane vidUSaka vacce ramujI saMvAda khUba ja rasaprada che. mahArAjA vize jA yuvA mokalele guptacara jJAnadarpaNa munizathI zatrunI chAvaNImAM khUba ja takalIphathI praveza meLave che. tyAM eNe jANyuM ke vivekacandranI rAjadhAnI janamavRttine meharAe gherI lIdhI. khUba moTA yuddhamAM mahArAjAne vijaya thavAthI vivekacandrarAja patnI zAMti ane putrI kRpAsuMdarI sAthe tyAMthI palAyana thayA. kRpasuMdarInuM nAma sAMbhaLatAM ja koI agamya kAraNasara rAjane AhalAdaka anubhava thAya che ane teone potAnA rAjyamAM Azraya ApavAno vicAra Ave che. bIjI tarapha jJAnada paNa kItimaMjarInI vAta jaNAve che. zrI kumArapAla rAja enA pratye udAsIna hatA tethI te hatAzAnA sAgaramAM DUbI gaI paNa tene bacAvI levAmAM AvatAM ene tapasvinInA veza svIkAryo. aMte mahArAjAne Azraya laI enA pAsethI pratijJA levaDAvI ke eka te maharAja pite nahIM rahe athavA te kumArapAlane yuddhabhUmI para naSTa karaze. rAja kumArapAla pachI meharA jAne parAjita karavAne nizcaya kare che. madhyAha na samaya thavAthI pUjAne samaya thatAM rAjA ane jJAnadarpaNa guptacara bane raMgabhUmI choDe che. bIjA aMkamAM prathama vikabhakamAM maMtrI purayaketu dvArA enI kAryadakSatAne paricaya thAya che. teNe rAjAne meharAnA vize jaNAvI, ene zatru upara AkramaNa karAvA ugha ta karavAne saphaLa prayatna karyo che. enA gurUpadeza nAmaka jaryotiSImitre AgAhI karI che ke rAjA kumArapAla svA 0 15 For Private and Personal Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 114 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sukuM'da lAlajI vADekara vyavasAyasAgara vivekacandrane kRpAsuMdarI sAthe vivAhubahu thai meharAnta upara vijaya meLavaze. tenI patnI ane putrI kRpAsuMdarI sAthe rAjadhAnImAM lAvavA gayA hatA, te temane laI Ave che. hemacandranA tapovanamAM prathama Azraya ApavAmAM Ave che. vivekayandranI rAjA sAthe mulAkAta karAvavAmAM Ave che. kRpAsuMdarIne jovAnI rAjAne taka maLe che. rAjA potAnA divAnakhAnAmAM vivekacandrane sthAna Ape che. ahIM viSNumbhaka purA thAya che. khIjA aMkamAM rAjA ane vidUSaka raMgabhUmI upara Ave che. rAjA kRpAsuMdarInA viyArImAM nimagna che. manane anyatra vALavA mATe te dhavanamAM damanAmaka meATAM vRkSa che tyAM Ave che tyAM ja kRpAsuMdarIne dhyAnanA ghaTathI sAmatAnAmaka sakhI sAthe vRkSasi'cana karatI jue che. kRpAsuMdarI vRkSane sparze che, tyAre rAjA enA hAtha pakaDe che. paNu kRpAsuMdarIne rAjAnI jANuM nathI. vRkSasiMcana karatI veLAe ja kRpAsa'rAte rAjAne popaTa jaNAve che ke kumArapAla rAjAe niputrika maraNa pAmanAranI saMpatti rAjyahastaka 'nahI' levAnI ane dyUta, madyapAna, vagere durguNAne rAjyamAMthI bahiSkRta karavAnI pratijJA lIdhI che. eTalAmAM raudratAnAmaka dAsI sAthe rANI rAjyazrI upavanamAM praveze che ane rAkhane kRpAsuMdarI sAthe zvetA ja khUba gusse thAya che. rAjA ane manAvavAnA vyartha prayatna kare che. sadhyAsamaya thatAM rAA upavana cheDe che. trIjA aMkamAM maMtrI puNyaketue eka dAsIne rANI rAjyazrI jyAM pUja kare che, te devatAmUrtinI pAchaLa chupAvIne enA dvArA rAjyazrIne kRpAsuMdarInA vivAha kumArapAla sAthe thAya tevuM gAThavavA samajAve che. teA ja mAharAnane parAjaya thaze. vavekacandranI pAse jaI rAjA mATe kRpAsuMdarInA hAtha mAgavA javAnuM eNe kahevAmAM Ave che. rANInI vinaMtI vivecacatra mAnya rAkhe che, paNa e zaratAnuM rAjAe pAlana karavuM joIe, evuM jaNAve che. aputranuM dhana rAjAe potAne hastaka levAnuM baMdha karavuM ane dyUtAdikavyasanane rAjyamAMthI bahiSkRta karavA. rAjA taraphathI A bAbatamAM saMmati levAmAM Ave che. eTalAmAM aputra karoDapati kuberanI sapatti rAjyahastaka levA mATe rAjAne kahevAmAM Ave che, paNa rAnna tatkAla e saMpatti rAjyahastaka na levAnA niNaeNya le che. pazu kubera sadbhAgye sAgarayAtrAthI surakSita pAche Ave che. cAthA kAM zarUAtamAM dezazrI ane nagarathI vaccenA saMvAdamAM kumArapAlanA vyasanAnA parityAga vize ane jainadharmInA svIkAra vize jANvA maLe che. nagarazrI jainadhama nu svarUpa dezazrIne varNave che, aMte dezazrI paNa jainadhama nA svIkAra kare che. nagarazrI jAve che ke rAjA kumArapAla zatruMjaya ane giranAranI tI yAtrA karIne AvyA hoI enA pravezane mahAtsava che. pachI banne kRpAsu MdarIne maLe che, kRpAsuMdarI mRgayA ane mAchImArAnA dhAMdhAthI trAsI dUra java! icche che, paNa aTakAvavAmAM Ave che, dhamakuMjara nAmanA sipAhIneA AvAja saMbhaLAya che, je zatruonA mAsAne zodhI kADhI bhagADavA mATe ma`trI puNyakratue nImyA che. dharmAMjara yama ane Anayama nAmanA e paidala sainiko sAthe praveze che, sAthe saMsAraka nAmaka eka vyakti che, jenI pAse eka lekha maLe che, jemAM mAharAnae kalika'dalane saMdeza Apya hatA ke tApasanA vezamAM mithyAtvarAzine enI pAse tenA kAmamAM madada mATe mAkalyA che. kAma, ga, chadma laulya vagere yAra japyu te pahelethI enI sAthe che ja. sasArakane For Private and Personal Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kavi yazapAlanuM rAjaparAjaya-eka rU5tmaka nATaka baddha karavAno Adeza Ape che. dharmakuMjara nagarazrIne jaNAve che rAjAe ene badhAM dUSone hadapAra karavA mATe Adeza Apyo che, jethI zatrunA mANasone praveza baMdha thaze ane kRpAsuMdarInI IcchApUrti thaze. ghuta, mAMsa, madyapAna ane hatyA jevA dUSaNone dUra karavA rAjAe Adeza Ape che. corI ane bheLaseLa karanArA to pahelethI ja bahiSkRta thayA che. vezyAvyasana 2hyuM ke na rahyuM tenuM kaMI khAsa mahatva nathI. dharmakuMjara A lokonI zodha kare che. e ghU ta, tenI patnI asatyakanDalI, temaja madya, jAMgalaka, sUnA ane mArI sAthe maLe che. teo badhAM rAjAnA dharma parivartananI ane emanA hadapAranI vAta kare che. rahamANu 12 varSanA hadapAranI vAta kare che. dharmakuMjara badhAne pakaDIne rAjAnI pAse lAve che. rAjAnI samakSa badhAM pitAnI dalile karatAM jaNAve che ke pahelAnA badhA rAjAoe emane Azraya Apyo hato, tethI rAjyane khUba Avaka thatI hatI. rAjA koInuM mAnato nathI ane badhAne hadapArane Adeza Ape che. pAMcamA aMkamAM vivekacandra prathama raMgabhUmi para Ave che. kRpasuMdarInA kumArapAla sAthenA vivAhathI e khUba prasanna che (jinamaDana mujaba e saMvata 1216mAM thaye-mArga, za. 2 ). te rAjA pAse jAya che. zatrunI hilacAla jANavA mokalele jAsUsa jJAnadarpaNa rAjAne pitAne ahevAla rajU kare che. moharAjAnA sevamAM rAga, dveSa, anaMga, ko5, garva, dama, pAkharaDa, kalikanjala, miyAtvarAzi, paMcaviSaya, pramAda, pApaketu, zeka ane zRMgArasa che. badhAM ja vyasane e ene Azraya lIdho che. kIrtimaMjarI ane pratApa maharAjAne kumArapAla upara AkramaNa karavA prere che. maMtrI puNyaketu rAjAne hemacandrAcArye rAja mATe mokalela-goLazAstranuM kavaca ane viMzativItarAgastutinI guTikA Ape che. kavayathI rAjAnuM rakSaNa thaze ane guTikAthI ene adazya thavAnI zakti prApta thaze. pachI rAja rAga vagerenI chAvaNIo jue che ane pachI meharAjAnI najIka Ave che. maharAja maMtrI pApaketu sAthe kadAgama nAmaka jAsusa pAsethI zatrunA ahevAla sAMbhaLe che. kadAgama kumArapAlanA kRpAsuMdarI sAthenA vivAhanI vAta kare che ane jaNAve che ke have te maharAja upara AkramaNa karaze. A sAMbhaLatAnI sAthe maharAjA potAnA sipAhIone bolAve che. rAjA kumArapAla pitAnA moDhAmAMthI guTikA kADhI pragaTa thAya che. pachI yuddha thAya che, jemAM kumArapAla maharAja upara vijaya meLave hatuM ane vivekacaMdrane pharIthI janamavRttane rAja banAve che. kathAvastuno mULasrota ane parivartana siddharAja aputra hatA. tribhuvanapAlanI patnI kAzmIrAdevI. tene traNe putro kumAra pAla, mahIpAla ane kArtipAla. kumArapAlano I. sa. 1142 mAM rAjayAbhiSeka thaze. jenadharmane prabhAvaka kumArapAla kuladharma anusAra zivane upAsaka hato. aneka abhilekhomAM tene ' umApativaralabdhaprasAda' kahyo che. rAjyArohaNa pachI aneka varSo sudhI yuddhomAM rokAyelo rahyo hato. pacAsavarSanI vaye gAdIe Avela sajA Ama karatAM 65 varSanA thaI cUka. have sAMjhAmika vijayenI lAlasA tyajI dhArmika abhyadayanA mArge vaLe. amAtya vAhaDa dvArA rAjAe hemacandrAcAryane sakriya satsaMga sAme ane dinapratidina jainadharmamAM ene anurAga vadhato game. Akhare For Private and Personal Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 113 mukuMda lAlajI vADera kaM. sa. 1160mAM ege jainadhama nA aMgIkAra karyA. prastuta mAharAja prathi nATakamAM A ja kathAvastu rUpakAtmakarIte kRpAsuMdarI sAthe vivAha gADavI, mAharAjA upara jaya meLavyAnuM vadhyuM na che. zrAvakadhama nA 'gIkAra karatAM kumArapAle mAMsa, madya, dyUta paradArA, cau ANaMda tyAganA vrata lIdhAM. rAjyamAM prANIonI hi MsAnI manAi pharamAvI, have e parama-arhata athavA paramazrAvaka pazu banyA. aneka zivama dizA jahAra karyo. tama8 aneka jainamaMdiza ane vihAronI sthApanA karI. zatru Mjaya, giranAra vagere tIrthAnI temaja saurASTranA jainatIrthAnI paNu saMdha kADhIne yAtrA karI. kumArapAla aputra hovAthI enA bhAi mahIpAlanA putra ajayapAla gAdIe AvyA. eNe 1172thI 117ruM sudhI rAjya karyuM.... ' gujarAtanA rAjakIya ane sAMskRtika jetihAsa ' ( bhAga 4, seAla'kAkALa, prA. Ara. sI. parIkha ane ha. gaM. zAstrI, rojha bho. je. adhyayanasaMzodhana vidyAbhavana amadAvAda, pR. 59-65)mAM upara mujabanA tihAsa ApelA che, je prastuta nATaka sAthe saMbaMdhita che upara mujabanA aitihAsika tathyA jene khyAtavRtta kahI zakAya tenA kavie potAnI kRti mATe AdhAra lIdhA che. bAkI anya kathAvastu kavinI kalpanAzaktinuM ghAtaka che. pro. nAndI sAheba (saMskRta nATakono paricaya-DaoN. tapasvI nAndI, pR. 395) A nATakane arUpakAtmaka mAne che. rAjA, vidUSaka, amAtyA vagere keTalAMka pAtrone choDatA, meharAnta, enuM sainya, kRpAsu darI vagere ghaNAM badhAM pAtro rUpakAtmaka che. Ama banneya prakAranAM tattvone bheLavIne kavie arUpakAtmakanATaka rajU karyuM che. rAjakIya sAmojika ane Arthika sthiti prastuta nATakamAM te samayanI rAjakIya, sAmAjika ane Arthika paristhitinuM paNu sAru evuM citraLu thayelu jovA maLe che. rAjakIya sthiti-kumArapAla kutuhalavaza thaine bhUmaDaLamAM karatAM hatAM, tyAre bhAgyavazAt ane sAmrAjyanI prApti thai. siddharAjanA mRtyu pachI zAkagrasta praznane enDru prasanna karyA. kumArapAle tribhuvanavihAra ane 32 khIjA` rAjakIya devakulA badhAvyAM. jainadharma ne svIkAra karyA pahelAM karelAM mAMsabhakSaNunA pApanA prAyazcitarUpe A madirA badhAvyAM. peAtAnA parAkramathI eNe zAzvara rAjAne parAjaya karyAM. zAMbhara rAjAne Azrita tyAgabhaTa rAjakumAra kumArapAla sAme yuddha mATe taiyAra thayA. nATakamAM dUSNAnA hadapArane samaya 12 varSanA batAvyA che, jenA parathI jANI zakAya ke kumArapAlanA mRtyu pachI rAjya parane jainadharmAMnA prabhAva e thatA gayA. cAvaDAenA ja rAjabhavanamAM cAlukya rAjAe rahetA hatA. macandrAcAryanuM navuM vyAkaraNa siddhahemazabdAnuzAsana gujarAtamAM bhaNAvavAmAM AvavA lAgyuM. kumArapAla mATe humacandrAyAye yogazAstranI ane viMtivItarAgastutionI paNa racanA karI hatI. Arthika ane sAmAjika sthiti rAjyamAM sArI evI samRddhi hatI. rAjyamAM aneka lakSAdhIza ane koTyAdhIza dhanako hatA. rAjAnI jema emanI sukhasamRddhi ane bhavyatA hatI. hAthIe ane dheDAe teo rAkhatA For Private and Personal Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kavi zopAlanuM mahAjarAjaya-eka rUpakAtmaka nATaka ane dAnagRddha calAvatA. jaina lakSAdhIzA pAtAnI milkatanA amuka bhAga rAkhI, bAkIno dhama kA mATe vyaya karatA. khera nAmanA binaka 6 karoDa seAnAnA sikkA, 800 teAlA cAMdI, 8 tAlA jarajhaverAta, 2008 kuMbhAnuM anAja, 2000 telanI khArIA, 10 hajAra gheADA, 1000 hAthIo, 80 hajAra gAyo, 500 haLa, dukAna, makAnA, vAhane ane pAtro ATalI satti potAnI pAse rAkhavAnuM nakkI karyuM hatuM. jalamArga dvArA videzapravAsamAM vepArIe khUba dhana kamAtA putra hAya tenuM dhana rAjyanI tijorImAM tu bhIMtA upara jinAcAryAnA jIvanaprasaMgAnuM citraNa karavAmAM AvatuM. dhArmika pustakone sphaTikanI peTImAM mUkavAmAM AvatAM. rAjAe ane prajAjanAmAM ghUtanuM khUba ja pramANamAM vyasana hatuM. dhA{`ka prasaMgoe jugAra ramavAmAM AvatI. andheya, nAlaya, catura Mga, akSa ane varADa ema pAMca prakAranI jugAra ramAtI. jugArIomAM nIcenA rAjava zIonA nirdeza nATakamAM che-mevADarAjanA putra, sAranA rAnane bhAi, cadrAvatInA rAja, naDAlanA rAjAne bhANeA, godharAnA rAjAne bhANA, dhArArAjAnA bahuna putra, zAkabharIrAjane mAmA, kAMkaNanA rAjhane sAvakAbhAi, kacchanA rAjAne sALA, mevADanA rAjAnA bahenanA putra, cAlukayarAjAnA kAkA. maMgatasabdhInuM avasAna thAya te pazu teo zAka karyA vagara jugAra ramyA ja kare. ke jugAra dvArA ja rAjyaprApti karyAnuM nATakamAM kaheluM che. anya vyasanAmAM vezyAvyasana tarapha durlakSa sevavAmAM AvyuM che. ene hadapAra karavAnI khAsa jarUra mAnelI nathI. tahevAranA divaseAmAM bajAranA rastAone pANIthI sApha karavAmAM AvatA ane muktAhAra ane suMdara vastrothI dukAneAnI zAbhA vadhAravAmAM AvatI. pramukha jagyAemAM suva kalaza sthApavAmAM AvatA ane raMgamaMcA para gaNikAonu nRtya thatuM. rAjAne madyapAna ane mAMsAhAranuM vyasana hatuM. For Private and Personal Use Only 11. samIkSA - nATakanAM lakSaNA muLa kumArapAlanA jainadharma svIkAranuM khyAtanRtta che, nAyaka kumArapAla paN khUba ja prakhyAta ane dhIredAtta nAyaka che. enA kRpAsuMdarI sAthenA praNaya dvArA mAharAjA uparanA vijayanuM rUpakAtmaka kathAvastu che. dvAdazaMpA nAMdI che. nAMdInA trIjA zlokamAM zleSa dvArA kathAvastunuM sUcana che. nATakanAM lakSaNA mujaba ahI` pAMca kAmAM kathAvastunuM susaMgata nirUpaNa che. vikabhaka, pravezaka vagere dvArA aMkone ane kathAvastu prasaMgAne joDelA che. prA. nAndIsAhebanA zabdamAM "kRtinuM gadya prasanna ane saraLa che. tathA padyaracanA camatkRtipUrNa che. '' yuddhanA prasaMga raMgabhUmi para lAvyA nathI, kevaLa sUcita karyA che. prathama aMkamAM rAnta ane vidUSakanA sa'vAdamAM viAda ane hAsyarasa che. bIjA aMkamAM kRpAsuMdarI sAthenuM rAjAnuM upavanamAM milana abhijJAnazAkuntalanA prathama aMkanI yAda karAve che. ahIM rAjAnA kRpAsuMdarInA sparzIsukhadrArA zRMgArarasanA paripeSa thayA che. bAkI nATakanA mukhya uddeza manAra'jananI sAthe jainadhama nA upadezAtmaka-jainasiddhAntAne pracAra che. kumArapAlanuM pAtrAlekhana khAsa thayuM che. enI praza'sAmAM aneka laikA kavie TekaThekANe mUkyA che. te uparAMta, hemacandrA cA` pratyenA pUjyabhAvathI nATaka aitapreta che. saMvAda sarala ane sukhAdha che. padyamAM aneka chAnA prayoga che. dAnta, prativastupamA, arthAntarayAsa, rUpaka, dIpaka, upamA, vibhAvanA vagere alaMkArAnA atratatra vinyAsa thayelA che.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 413 03:2 kaTaleka ThekANe nATakamAM kahevA temaja subhASita jevAM vAkane prayoga karyo che, je vAkya cirasmaraNIya ane ciMtanIya banyAM che. dAkhalA tarIke-- (1) yathA tathA svArthaniSTharbhavitavyaM vicakSaNaH / zruyate rAsabhasvApi mamarda caraNo hariH / / marAThI bhASAmAM eka kahevata che- aDalA nArAyaNa gADhavAce pAya dharI '. pisAnA samAM bAMdhavAnI hevata meyAya nATamA mAve che.-(2. na khalu bahubhirapyAkhubhiH samuditairmArjArakaNThe badhyate ghnnttaa| anya suviyAromA nAyenA vaadhy| mananIya cha (1) praNAmo hi prathame prANA vinayavratasya / (2) svajAte: pakSapAto hi kriyate vAyasairapi / (3) gUDhamantratA hi jIvitaM rAjanIte: / (4) anido hi saMvananabIjAkSaraM siddheH / suMdara zRMgArapradhAna lokomAM mayUra kavi ane bANabhaTTanI AkhyAyikA ane lokacaraNa 'kucapratyAsattyA hRdayamapi te caNDi kaThinam |nubh25 thAya / 2bhazIya prasAra samecha hRdayAni hatAzAnAM nitambinInAM na bhavanti mRdukAni / sahavAsistanasaMsargalagnakaThinatvadoSeNa / / thoDeka grAmya lAge te paNa atyAranA bahucarcita "celIgIta "ne paNa TapI jAya tevA vakSejasaMjJaka " mArAjAnA sainikA aMge rAja ane jAsusa jJAnadarpaNa vacce saMvAda ramaNIya che-- rAjA jJAnadarpaNa ! ya ete dvandvena sthitA: pratisthAnamAlokyante taiH kasyAvAsarbhavitavyam ! jJAnavarpaNa:-( ISadvihasya )...... ete vakSojasaMjJAjuSaH / rAjA-(sAta) jJAnadarpaNa ! api nAma yAdRzamamISAmApAtamAtreNa ramaNIyatvaM bahirasti tAdRzamantaramapi saMbhAvyate / jJAnadarpaNa:-deva ! amISAM yAdRzaM bAhyaM ramyatvamiha vartate / yadi syAdantarApyevaM tatsyAtkAmamayaM jagat / / api ca-vilokyamAnA evaite hRdyAH kSitidharA iva / kaThinAH spRzyamAnAstu paramogahetavaH // rAjA-jJAnadarpaNa ! antastattvamamISAmavagantumicchAmi / For Private and Personal Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir phavi yazapAlanu mahuja52jaya eka rUpakAtmaka nATaka jJAnaI: - fja tena ! tArabate ha: zreyaH ! tathargvadhArpatAm | amtahalakIlAlajambAlarasapicchalAH / visramAMsamayAH snAyuvyUtAH sarvAdhamA ime / / bIjA aMkamAM Avate rAja ane vidUSakane saMvAda khUba 8 hAsyapreraka che. vidUSakaH-nizcitaM khalito'si etaiH pAkhaNDipizAcaiH / yato nApekSase rAjyam / na saMbhAvayasevarodham / na bahu manyase saMgItarasam / athavA mamaivaikasyApuNyodayenedRzastvaM jAto'si / yato yatprabhRti tasya zvetAmbaradhUrtasya darzanaM saMvRttaM tatprati na nizAyAM bhuGkte / divApi asnigdhamagharamatikrAntavelamabahuvyaJjanamitara iva yadvA tadavA jemasi / AgaLa jatA e kahe che bho vayasya / cirAtkSudhAkarAlito na zaknomi tvayA saha caTottaritaM kartum / jJAnadarpaNa jAsusa munizamAM Ave che tyAre vidUSaka kahe che bho ekena pAkhaNDinA tvaM chalitaH / eSa dvitIyo mAM chalayitumeti / rAjayAzraya hovAne kAraNe saMskRta ane prAkRta bhASAno sAro evo pracAra dekhAya che, kAraNe prastuta nATaka je samAja samakSa raju thayuM teo A bhASAonA jaNakAra haze ja, jethI teo AvAM nATakone AnaMda mANI zakyA. eka upadezAtmaka, dharmapracArAtmaka nATaka tarIke enI mahattA khUba ja che, paNa 54 pAtrovALuM prastuta nATaka kevI rIte bhajavAyuM haze, te vicAraNIya che. bIja', rUpakAtmaka nATake anya nATaka jeTale nATakIya AnaMda ApI zake che ke kema e paNa ciMtya che. prastuta nATaka keTalAka aMze dhArmika ane sAMpradAyika bane che. A nATakane bahu prasAra-pracAra thayo nathI. 1918mAM prakAzita prastuta nATakane khUba ja ochA lokoe abhyAsa karyo haze. haju dhaNuM nATakonAM gujarAtI, aMgrejI ke anya bhASAmAM bhASAntara-anuvAdo thayA nathI. Ph.D. ke M.Phil.nA vidyArthione AvA durlakSita nATakane viSaya abhyAsArthe ApI zakAya. gujarAtanA AvAM nATakAne gujarabhASAmAM anuvAda karavAno prakalpa levo joIe. AjanA yugamAM paNa maharAja ane enA sAthImitro-anya dUSaNonuM varcasva vadheluM che tyAre hemacandrAcArya jevA upadezaka ane kumArapAla jevA dharmaniSTa zAsanakartAnI khUba ja jarUra che, jethI meharAjAnA parAjayathI dharmanuM zAsana ane sukha, zAMti ane samRddhi sarvatra prasare. aMte eka svakIya leka sAthe viramuM chuM - kumArapAlasaMbaddha nATakaM rUpakAtmakam / pa varSA:GTno ninAmU For Private and Personal Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Journal of the M. S. University of Baroda The Journal is published every year in three parts. These parts are devoted respectively to topics relating to (1) Humanities, (2) Social Sciences and (3) Science. Advertisement tariff will be sent on request. Communications pertaining to the Journal should be addressed to: The Editor (Humanities/Social Sciences/Science) Journal of the M. S. University of Baroda Faculty of Arts Compound Baroda-390 002 (India) For Private and Personal Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yazazcaMdrakRta mudritakumudacandraprakaraNa vibhUti vi, bhada jaina gRhastha vaNika yazazcaMdra A prakaraNa racyuM che. ghaTavaMzanA temanA pitA padmacaMdra sapAdalakSa rAjAnA Azrita hatA. yazacaMdranA dAdAnuM nAma dhanadeva hatuM. gurjarezvaranA sapAdalakSanA rAjAo sAthe parApUrvathI saMdharSa cAlyA AvatA hatA, paraMtu kumArapAla ane siddharAjanA samaye te rAjaya gADha paNe saMkaLAyeluM hovuM joIe. AthI sapAdalakSa nivAsI yazazcaMdra kavie aNuhilapuranA A agatyanA dhArmika ane zAstrIya vAda-vivAda para svataMtra saMskRta prakaraNa racyuM. A kavie aNahilapura nivAsI zrI hemacaMdrAcArya pAse zikSaNa meLaveluM. dakSiNa bhAratanA karNATakathI digambarAcArvAgraNI zrI kumudacaMdra uttara gujarAtanA aNahilapuramAM AvIne hemacaMdrAcAryanA ya guru zrI devasUri-rAjyAzrita tAMbara jainadharmanA agraNInI sAthe dArzanika zAstrArthavAda-vivAda karele, e prasiddha prasaMgane nira5tuM A saMskRta prakaraNaprakAranuM rUpaka che. jaina madhatAMbara hemacaMdranA zikhya udayacaMdra, devacaMdra, bAlacaMdra, mahendrasUri, rAmacaMdraguNacaMdra vagere kavi yazazcaMdranA gurubaMdhu hatA. yazazcaMdrane vividha zAstrIya jJAna ane kAvyasarjanakalA vArasAgata maLyAM hatAM ema prastuta prakara jhumAM A rIte darzAvyuM che :--- kartA'nekaprabandhAnAmatra prakaraNe kaviH / mAnandrAthamadrAsu yazazcaka rufka kutaH || 6. . . / yazazcaMdra aneka prabaMdha rayA ema kahevAya che kharuM, paraMtu rAunamatotranodha nAmanuM jaina sAhitya para AdhArita nATaka ja racyuM hovAnuM atyAra sudhImAM jJAta thayuM che ? aNahilapura nivAsI zrI hemacaMdrAcAryanA guru zrI devacaMdrasUri (vi. saM. 1143-1226) A prakaraNanA mukhyapAtra jevo bhAga bhajave che. temanuM gRhastha nAma pUrNa caMdra hatuM. te pachI bharUcanA municaMdrasUrinA ziSya thayA pachI temanuM nAma rAmacaMdra thayuM. AcAryapada prApta thayA pachI temanuM nAma devasUri ane bAdamAM vijayI thayA pachI "vAdidevasUri' tarIke prakhyAta thayA. thaDA vakhata pachI aNahilapuramAM teoe nivAsa karyo. teoe "pramANanayataravAnAra ' graMtha ane tenA para cAdvAdazatmA nAmanI svopaNa TIkA racI che. A devasUrie A uparAMta "svAdayAya', pR. 34, aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara-gasTa 1997, pR. 121-128. * je. je. vidyAbhavana, Azrama roDa, amadAvAda-8. 1 kApaDiyA hI. 2, 'jena saMskRta sAhityano itihAsa', khaMDa 1, vaDodarA, 1956, pAdaTIpa naM. 6, pR. 180, 2 zAha aMbAlAla che, " bhASA ane sAhitya ', " selaMkIkAla", "gujarAtanA rAjakIya ane sAMskRtika itihAsa', saM. 4 (gu. rA. sa. I. ), amadAvAda, 1976, pR. 296, svA0 16 For Private and Personal Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 122 vibhUti vikrama bhaTTa sAta graMthanI racanA karI hovAnuM jANavA maLyuM che. teo e bhAgavata paMDita uparAMta anya paramatavAdIo sAthe zAstrArtha karIne vijaya prApta karela. gujarezvara siddharAja jayasiMha pote seva hovA chatAM dhArmika sahiSNutA ane udAratA rAkhI hoya te ja enI sabhAmAM aneka prakAranI sAMpradAyika ane bIjI carcAo thatI e narvivAda che. devasUri nyAya vizArada hatA.' gumAvata . gha.) ane prakArattAmaf (s. fja.)mAM ulakhita jaina bhASAmAM jaina dhArmika vRtamAMthI AlekhAyeluM A prakaraNa pUrNa jaina che." A prakaraNa dhArmika, aitihAsika ane sAmAjika daSTie keTaluM mahattva dharAve che te joIe. pATaNanAM mahArANuM mInaLadevI karNATakanAM hatA. karNATakamAM te samaye digaMbara jaina saMpradAya lekopraya hatuM. tethI tyAMnA digvijayI digaMbara jainAtraNa kumudacaMdrane pATaNamAM AvakAra maLe te svAbhAvika che. zAkaMbharInA cauhANa rAjA ajayadevanA putra anAja (AnAka ne jayasiMhe potAnI putrI kAMcanadevI paraNAvI hatI; ane arAje pitAnI putrI jahaNAne kumArapAla sAthe paraNAvI hatI. jayasiMhe te somezvara dohitrane potAnI pAse rAkhI ucheryo hatA.6 vaLI zAkaMbharI (sAMbhara = ajamera)nA rAjAnA Azrita 5dmacaMdranA putra thazaude pATaNamAM AvIne abhyAsa karyo, ke jeNe A prakaraNa racyuM che. tethI gujarAtanI sAMskRtika vizALatA sAMbhara ane karNATaka piyata Ape Apa ja sUcita thAya che. p. . ane p. 2,7mAM mudritamuvaka (.ku.jha.)ne AdhAre anukrame yAvisUritim ane sevakUrivaritaq'mAM vistRta rIte A vRttAMta nirUpA che. ka. .mAM paraccheda 8, pR. 174thI kumudacaMdra aMgenA prasaMga zarU thAya che. te paikI lagabhaga dasa le ke te spaSTa rIte . . 4.8mAMnA 3 mA vaMDhAvArtha, mAvacaritra, ( gujarAtI anuvAda ), " prabaMdhAryAlacana, " bhAvanagara, vi. saM. 1887, pR. 9. 4 zAstrI hariprasAda , gujarAtane prAcIna itihAsa ", amadAvAda, 1964, pR. 198. 5 kApaDayA, hI. 2. " jaina saMskRta sAhityane itihAsa', khaMDa 2, upakhaMDa 1, vaDodarA, 1968, pR. 52 -522. 6 somezvara, jatikaumutrI, siMdhI jaina graMthamALA, graMthAMka 32, bomba, 1961, sarga 2, le. 28; zAstrI ha. ga., uparyukta; gu. rA. sAM. I., pR. 54 ane 60; da vibhUti vi. * kAti komudI : eka parizIlana ', amadAvAda, 1986, pR. kara, 7 jinavijayamuni (saMpA.), kamAvavaritra (pra ca.), muMbaI, 1940, 5. 11-182. metukArArthe pravaraghacittAmaNi (prAciMga), ninavinayamuni (saMvata), tithI jaina jJAnapITha, zAMtiniketana, 21 2 , . 65-66. 8 ( i ) N. J. J. 6 8 : paThaurava . = . 2.6. 24, . f6. . 262. , huM To bhavetapadAH vime. = 0, pR. 27 22 nanainirdI taLI. = 1. 2. 266/67 (iv) , 22 viraphAro. = ka. 2, 274 For Private and Personal Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 'kRta sunitakumudacandragrahaNa che 4 ane kaiTalAka chAyA jevA zleAko ( pR. 182 paryaMta ) jovA maLe che. pra. ci.mAMnu prayukta vastu gadyapadyAtmaka che te neI e.eka vAra 84 vAdionA pApa karIne karNATakathI gu dezanA vAdiono parAbhava karavA mATe jaina digaMbara sAdhu kumudra karNAvatImAM padhAryA. tyAMnA ariSTanemaprAsAdamAM cAturmAsa gALavA mATe bhaTTArakazrI devasUri AvIne rahelA temanI sAkhyAnazailIthI mugdha thaine kumulya ne temanI sAthe zAmA karavAnI icchA karI. tyAre devasUrie * have ApaNuM pANumAM rAjasabhAmAM maLIzuM ' ema jAvyuM. rAkhyA. e pachI kumudacaMdrane rAjya taraphathI sanmAnapUrvaka aIhalapuramAM bolAvIne jainAvAsamAM bIje divase zrI siddharAja, rAjamAtA, guru tathA anya vidvAnonI upasthitimAM temane rAjasanAmAM AmaMtrita karyA hatA. zarUAtamAM caitA-vimUtravAra kumudacaMdra zrI hemasUrine pUchyuM- vIte taf " ? tene hemacaMdra hasIne pratyuttara vALyo. '" zveta tatraM vItA rAjA " ApyA. kumudayare temane vAda karavAnu kahyuM . AcAye pote cUkanI sAthe ro vAda karavAnA ? ' ema kahI TUMkuM vALyuM. e vakhate tee 36 varSInA hatA. svadezakala kabhIru devAcArye kumudacaMdrane " prathama mArkSI Rtu kSam * dhama mavAda pakSI nuM valama "ka. e pachI vividha zasrAmAMthI vAdavivAda yAche. a1 devasUrinA nAsto mati: bloka kumulya ane uccAya ane r joTAjoTI 'ka leAkanA apazabdanA prabhAvane lIdhe mulamu: " zrI devAcArya thI huM jItAyA chuM evuM kahetAM kahetA, siddharAje parAjita thayelAnI sAthe je vyavahAra karyA tenAthI ( dhAta pAmIne ) upalA ( pAllA 2 kArathI hAMkI kaDhAto-purAvathI thayelI nirAzAne lIdhe * kaa File-trivene / '' pra. ci'mAM evA zabdaprayoga thayo che. dhAMdhala karIne kadAca te rAjasabhA choDI gayA haze ? sarbha pathI te zAstrArthamAM parAbhava thayA te svamAnI patine mRtyudaMDa karatA ya vadhu duHkhadAyI hoya che. tathA A parAjyathI nirAza thayelA tA prANa tyajI dIdhAM hoya e "navA netra che. pramA, 6. ane meM, mu. vamAM tenu mukha kALu karIne kADhI mUkAyA che evA ullekha che.) { v ) 27 dantAnAM malamaNDalI (vi) mu. 6, jU, 20 viviyuvA moni " mu. ku. . jaina vAviya prathamALAnA TamAM maNakA tarIke vIra 'saM. 2432mAM kAzIno covijaya jaina pozALAmAMthI prabhayAlayamAMthI pragata thayuM che. 24 pAtronuM ne pAMca MkAnuM A praka che. tene tenA zIka tathA prastAvanAmAM dUraLa ' kahyu` che, strIpAtro * mAtra e ja che, rAjAnA pururyapAtro che. mukhyatve dharmavIrarasa che. * ... guja manuSA, bhASAntara, uparyukta, pR. 200-202. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 45 khadyotayutimAtanoti 45 nArINAM vidadhAti 45 saMvRtAyavamastadUSaNaM 47 koTAkoTi koTikATi uMcA, pU. 91-95, pR. 124 = 6. 6. pR. 77 = . . pR. o77, 6. ''. "" = tra. vi. 4/62; . 4. 276 -= tra. 6. 5. 276 6. 7. pR. 280 275-283, = For Private and Personal Use Only . ., guja,
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vibhUti vikama bhaTTa devasUrie rAjane AzA ApatAM "vAratato mudritaH'' kalAka kahelA temAMthI ' mudrita' pada laIne yazazcaMdra A prakaraNanA zIrSakamAM prayoje che tethI mudrita =caMti:="rAnita: chapAyele-parAbhUta thavAthI mUDha-jhAMkhA caMdra je je banI gayuM che te mudrita kumudacaMdra caMdranuM teja zakti - jJAna javAthI piyag=kumuda bIDAI gayAM. A prakAranuM vyaMjana thatuM A zIrSaka kalAtmaka, AkarSaka tema ja 'madra"nA prAsavALuM ane kathAnaka sucita karatuM zIrSaka sArthaka che ema kahI zakAya. AraMbhamAM sUtradhAra sAthe saMvAda karatI naTInuM ane aMte kAmAkhyA devIne prasAda laIne rAjAne AzIrvAda ApatI-bharatavAkya ucAratI ganI vargalAnuM pAtra-e be pratyakSa strIpAtro che. dharmAcArya devasUri nAyaka krAvA chatAM mukhya ane jayasiMha rAjA adhyakSapade che, paraMtu temanI uktane mukhya kendramAM rAkhIne kathAnaka cAlatuM nathI. prathama aMkanA mizraviSka bhakamAM AhaDa sAthe AzApallI jaI AvelA pArapAke naTI ane sUtradhArane ahevAla ApyuM. temAM AzApallImAM zrI nemirautyamAM devasUri ane kumudacaMdrane teoe joyA e jANavA maLe che. sUtradhAranA zabdo mujaba A prakaraNa kharekhara abhinava uktio ane zailIvALuM rasajharaNAthI paripUrNa che. yazazcaMdrane kAvyatvakalA vArasAgata maLelI che. tethI tenI kRtimAM zvAnamUlaka ane vidvattApUrNa kAvyatva maLe che. naTIne ciMtita joIne sUtradhAre tenuM kAraNa pUchatAM "potAnI putrI have yuvatI thaI che tethI tene mATe gya vara zodhavAnI citAmAM chuM' ema kahe che. ane tene mATe be vara taiyAra che ema kahetAM ja sutradhArane hasavuM Ave che ! ahIM kavie gujararAjyalakSamInI pUrNa samRddhi ityAdi sUcita karyA che. ane lo. 8-11mAM dIkarI mATe ke vara joIe tenuM kaTAkSapUrNa nirUpaNa thayuM che. tenuM anusaMdhAna aMka 2 nA vikabhakamAM jovA maLe che. jana prabaMdhonI jema-e samayanI sAhityaka rUDhi mujaba kavi AkhA ya prakaraNumAM pitAnuM vividha zAstrIya jJAna prajavAnuM kayAMya cUka nathI. te atyaMta kuzaLatApUrvaka dhArmika vivAdamAM paNa IrSyA, asUyA, ama- krodha vagerenA bhAva ucca dhArmika mAnasamAM paNa hoya che te temanI ukta o dvArA rajU kare che. uttama saMvAda karatA vati vagere pAtro sAdhAraNuM koTimAM AvI jatAM keTalIka vAra lAge che e enI khUbI che. e samaye samAjamAM zAstrArtho thatAM haze emAM evuM ja vAtAvaraNa haze. dhArmika vAdA-vAdI te bhAratamAM zrI zaMkarAcArya, zrI rAmakRSNa -vivekAnaMda, dayAnaMda sarasvatI vagerenA samayathI-parApUrvathI-cAlatAM ja AvyAM che. te bAbarI masjida ane rAmamaMdiranA vAda sudhI cAlu ja che, paraMtu A vAda prasiddha ane aitihAsika hovAthI (enI vividha asara paNa te samaye paDI haze) ane sAMskRtika dRSTie agatyane hovAthI tene kendramAM rAkhIne kavie A prakaraNa racyuM. bIjA aMkamAM vRddhA ArthikA pAse bhujaMga kumudacaMdra nRtya karAvIne khUba parizrama ApyuM. tenAthI krodhAviSTa ane apamAnita thayelI AyikAe pitAnA hRdagAra zrI devasUri samakSa pragaTa karIne potAnuM haiyuM haLavuM karyuM ane devasUrie kumudacaMdra pratye thayelA krodhane dabAvIne AyaMkAne sAMtvana ApyuM, ke tenA mRtyunuM phaLa teNe jarUra bhogavavuM paDaze.' ATalI vAta azaka 10 karNAvatImAM kumudacaMde devasUrine ane vRddha sAvIne herAna karelI. ka. 3. guja. anu., pR. 93mAMnA prasaMga mu. . . mAM vAdanA pAMcamAM divase banyAnuM kahyuM che ane te jarA judI rIte varNavyo che. For Private and Personal Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yarA prakRta sutadaza draprakaQ ane makarandanA saMvAda dvArA mizra triSTabhakamAM kavie evI kalAtmaka ane citrAtmaka rIte rajU karI che ke emAM devasUri-AyikAnI Uktae pratyakSa pAtrarUpe khelAtI hoya evuM lAge. ahIM * zuddhaviSTabhaka ' kahyo che. paraMtu A kAnI ukti prAkRtamAM hovAthI mizravika bhaka che. jinazAsananA karyuM dhAra devAcArye potAne AjJA maLatAM ja sArA zukana joIne zubha mu mAM prayANu karyuM ane tAtkAlika vaitAlikane kumudacaMdra pAse meAkalI ApyA. ( a-ra, mR. 17 ) khIja bAjue vAda karavAne adhIrA banelA kumudacaMdrane vAda karavA javAnI eTalI badhI utAvaLa che ke tADI ane apazabdApUNu bhASAmAM vaitAlika sAthe te jainAgraNI varte che ane apazukana thatAM hovA chatAM, parijane rastAmAM ADe sarpa pasAra thatA batAvavA chatAM te AvanAra vipatti nathI. kumudacaMdre kahyuM ke paramezvaranA ziranA AbhUSaNanA darzana te maMgalamaya ja hAya ema kahIne utAvaLathI sukhAsanamAM prayANa karavAnI AjJA kare che (pR. 24 ), 15 rAhu-ketu ane parijano sAthenA kumudacaMdranA sauMvAdamAM, vaitAlika-kumudacaMdranA saMvAda vagere prasaMgAmAM kavinuM kauzala bhAvAtmaka kAvyasarjanamAM jaNuAya che. kumudacaMdranI prazaMsA sAMbhaLIne zrI devasUrine pazu vyathA lAge che ane svadezahitanI ciMtA thAya che ( pR. 9). mAkiyasUri aNuhilapattanathI jayazrIzramaNusaMdha AzApallIya sthAnakamAM rahetA zrImadduvAcAne Adeza Ape che ke, e rIte vyavasthata rajUAta karIne vAda-vivAdanuM vAtAvaraNa UbhuM thayuM che. A vAdanA AraMbha karavAno Adeza zrI vijayasenasUrie jAherAtane patra vAMcIne karyo hatA. trIjA aMkamAM zrIkaraNlR mudrAvyApAra karanAra gAMogala ma'trI, zrIpAla vagere parigrahAdi varga pravezIne eka bAjue UbhA che. eka bAjue kumudacaMdra ane bIjI bAjue devAcAya temanA parivAra sAthe UbhA che. zAMkharazAmiNa kumudacaMdranA vyaktitvanuM varcuna citrAtmaka karyuM che. sAdhu thADa ane nAgadevanA saMvAda (le. 1-3)mAM bhAlacaMdra, guNucaMdrAdinA nAmeAllekha uparAMta siddharAjanI nagarasamuddhi ane sabhAnI vyavasthAnuM vaNu na che temAM zvetAMbaradhArI vRtinI vezabhUSAnu vana ( 3/10 ) nAMdhapAtra che. A samaye vijayasena uparAMta zIlAMkasUri, varodhara vagere hAjara hatA. caturthAM aMkanA viSNu bhakamAM pArimAhaka zrIpAle (kadAca kATavAla haze ) pravezIne aNu halapattananA killA parathI astAcala para jatA sUryane ane markaTane batAvIne sakhyAkALanA samaya thayA . hAvAthI Ara{tA samaya sAcavavA mATe rAjamadiramAM pote jAya che ema kahe che ane tyAM gAMgale AvIne zuM kahyuM ane siddharAja rAjAe zeA javAba ApyA te jANavAnI utsukatA pragaTa kare che. UMce joine paNyayASitAone samUha, rAjamahela, nagarasamRddhi, samAjamAM lokAnI vividhatAnuM te varNa na kare che. A vAda samaye vijayasena uparAMta zIlAMkasUra, yazeAdhara, guNucaMdra paNa upasthita hatA. kavirAja zrIpAla ane devasUrinA savAdamAM ja rAtri paDavAthI badhA jAya che. For Private and Personal Use Only pAMcama aMkanA viSNubhakamAM kumudacaMdranA pakSa vijayI thAya evuM lagabhaga lAgavA mAMDayuM che. tethI zvetAMbara-je rAjadhama hovAthI tenuM varcasva prabaLa hoya te tadana svAbhAvika che. tene parAjya thAya te ? evI ciMtAthI pratIhAra daMDanAtha zIlAMkanI ukti zrIpAlane jaNAve che, para Mtu zrIpAla zvetAMbarazAsananuM patana ja asabhavita che evuM jaNAvIne dRDha zraddhA vyakta kare che. kumudacaMdra pAtAnA mAratha pUrNa thaze evuM mAnIne ha vyakta kare che. (pR. 43) rAkhanA
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vibhUti vikama bhada dhavala gRha AgaLa pahoMcyA bAda te pAlakhI sukhAsanamAMthI utarIne mahela tarapha jAya che. ema batAvyuM che. A vAdamAM ekaMdara strInA mokSAdhikAra uparAMta piMDadAna, tIrthastAna, geniMdA, ityAdi viSayone zAstrArtha thayA hatA. A vAdamAM tAMtrika ke AbhicArika prayogone paNa Azraya levA hovAnuM spaSTa che. kumudacaMdranA ziSya dvArA devasUrinA gaLAmAM bolavAnI muzkelI thayelI te gurukRpAthI dUra thayelI.11 A prakaraNamAM jyotiSazAstra pramANe-nAmarAzithI gura trIjA ke 11 khAnImAM hoya to te bhAgyazALI kahevAya e siddhAMta rajU thayo che-tRtIvarANoH suntairavAte pR. 5, 17), zakuna zAstra (pR. 17), Ayurveda (pu. 21, 25), kAmazAstra (pU. 29) ItyAdi aneka zAstro uparAMta bauddha, yAyika, sAMkhya, cAvaka, zaiva ityAdi saMpradAyanI vanakArI paNa rajU thaI che. pAMca aMkamAM 116 loko (prAkRtamAM be-o. 8 pR. 3 be vAra naMbara) ane uttama gadyAtmaka saMvAda paNa prayojAyA che. temAM uttama gadya (5. 28, 40, 49, 58 vagere ) uparAMta uttama dhvanimUlaka alaMkAro (2-3, 22)nA prago paNa thayA che. arNorAjanI sabhAmAM guNacaMdrane muvavadha vidyA AvaDatI hatI. tene ullekha (pR. 25 ) Ave che A parathI AbhicArika prago jainadharmamAM pracalita ane prajAtA hovAnuM spaSTa thAya che.12 A prakaraNamAM prayukta yamaka ane anuprAsa pIyuSaprakRtAvapi mathanAtizayAbhiyogayogena / kSIrAmbhodhigarbha ki nAbhavadaviralaM garalam / / kumu-(f) majhagarito mana manorathagvIda.....(T. 20), ra4 :sakSo mA; (pR. 21 ), makaranda-evametat dRzyate sudhAsUterapi kaMTakoTTaGkanakAriSu kamaleSu klamopajanakatvaM (pR. 15) ahIM anuprAsa ane virodhAbhAsa eka sAthe prayojAyA che. A uparAMta jJAmamavarita ( pR. 9) jevAM svarUpa yoge, avanavA zabda, saMbodhanamAM vaividhya vanimalaka prayojAyA che. Ama kathAnaka lAMbu na hovA chatAM viThaMbhakovALA pAMca aMkovALuM prakaraNa che. jo ke aMte puSpikAmAM tene kavie "nAda' kahyuM che. temAM zAstrArtha athavA vAdanI pUrvabhUmikAmAM zAstrajJa vidvaduryonI sabhAvALuM dazya AraMbhe darzAvAyuM che tevuM ja vAtAvaraNa vAdenA saMgharSanA aMte 11 p. . 22, zloka 123; mAlavaNiyA dalasukhabhAI, "kalikAlasarvajJa hemacaMdrAcArya ', "hemavA ugamaya vimarza', gujarAta sAhitya akAdamI (prakA. ), gAMdhInagara, 1990, pR. 70. 12 ka. vi. guja. anu. sarga 3, 5. 205. For Private and Personal Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org yazazcaMdrakRta satikumudacaMdraprakaraNa 127 paNa rahyuM. nATya sUcanAe ati lAdhavamAM sUcavI devAi che. aMte zvetAMbara dharmAMnA vijaya darzAvIne devasUrinA sanmAna sAthe traNa pUrNa thAya che tyAre siddharAjane kAmAkhyAdevInAM khe varadAnanI prApti thAya che (1) putra prApta ane (2) tenA nagaramAM kadI prativAdI-viruddha dharmanA pakSano vijaya thaze nahIM. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . siddharAjanI sabhAmAM aNNarAja, turuSkarAja, mImAMsako, naiyarNAyako rasazAsrakovide vagere hAjara rahetA eTaluM ja nahi temAM tee sakriya bhAga letA. A aitihAsika vAda (bara jainAcAya kumudacaMdra ane zvetAMbara jainAcaja diggaja AcArya zrI devasUri sAthe vi. sa. 1181, vaizAkha suda pUrNimA ( I.sa 1124-25 ) nA roja aNahilavADanI siddharAjanI rAjasabhAmAM thayeA hate. A vAdA viSaya sraaite mekSa maLI zake ke kema ? (pR. 44) enA para aneka zAstromAMthI carcA thai ane sItA vagerenAM daSTAMnA TAMI batAvyA. satI strIo sattva ' zALI hAya che. meAkSa mATe srIzarIrane mahattva nathI apAtuM vagere jaNAvIne tAjetaranA ja bhUtakALamAM mayallA devIrAjamAtAnuM dRSTAMta apAyuM ( pR. 47 ), A vAda 16 divasa cAlyuM ane vividha viSayonA paDitAe carcA-vicAraNA karI. hArI rahelA kumudacaMdre chellA upAya tarIke ditrayo kahyo. tenA pratyuttaramAM devasUrie " hoTa zoTI ' ( aM 5/8 ) kahyo. temAM kumu. ayogya zabdaprayoga kahIne vyAkaraNanI bhUla kADhI, para Mtu utsAha paDite pANini vyAkaraNanA prayoga pramANe yogya hAvAnuM kahyuM ane devasUrie paNa te siddha karI ApyuM ( pR. 47 ). gujarAtanA dhArmi ka ane sAmAjika itihAsa mATe A prakaraNe mahattvanuM che. siddharAja pete sabhAmAM adhyakSapadethI nyAya kare che. tenI madadamAM maharSa, utsAha, sAgara ane rAma e cAra paDita che. A ' prakaraNa ' mAM siddharAjanI sabhAmAM vividha prakAranI kakSA, ti ane zrIvAla athavA pradezanAM paDitA-AcAryA vagere upasthita rahetA tenAM nAmeA upalabdha thAya che. virAga tarIke siddharAja jayasiMha ene "badhuM " kahetA. te parathI tene kauTumbika sabaMdha ( vRttAMta ? ) phalita thAya che. sa enA mukhethI keTalAka leko mukAyelA che. sabhava che ke e zloko zrIpAla kavinI thanagaratrAtrazasti, sahasranisatrAsti, anya koi tenI kRtimAM ke jainaprabaMdhAdimAMthI upalabdha thai zake. kema ke aNuhilapuranI sImamAM AvelA sahasrali sarovaranA taTa para AvelA kIrtistaMbha paranA keTalAka leAko zrIpAle racyA hAvAnuM jaNAya che. te kAti staMbhanA prazastilekhane pASANunA eka TukaDA pATaNamAM sacavAyele che. temAMnA cAramAMdhA be zloko sAmezvarakRta kSatinAmurImAM upalabdha che.14 A sabhAmAM mahAmAtya . Azuga e ja ma`trI Azuga che. akSapaTalAdhyakSa gAMgila e siddharAjanA matro hatA. e . saM. 1192 ( sa. 1136 )mAM maMtrI hatA tyAre puSpAvatI nAmanI 1945, 3. 52. 14 4. 29. sAMDesarA bhAgIlAla, 'gujarAtamAM saMskRta nATaka ', " itihAsanI keDI ", vAdarA, gu. rA. sAM. I., pR. 7; liaumurI uparyukta, 1-7pa6 kIti kaumudI eka parizIlana, For Private and Personal Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vibhUti vikrama bhaTTa prAkata kathA lakhAI hatI. A parathI tene samaya ane padavI aiti. daSTie nizcita thAya che.15 A uparAMta aMbaDa, sAdhu thADaka, zAbha, zrIpAla, nAgadeva, godharAmaMDalane kezava, udayapAla, caMdrasUri, mahAdeva, vezadhara, daMDanAyaka, zIlAka vagerenA ulekha jaina prabaMdhomAM paNa upalabdha thAya che. A vAda prasaMge zobhane saMvAda karatA darzAve che te bhAbha no putra hovA saMbhave che.17 bAmAM paurANika ane aitihAsika pAtro, kavisama (caMdragarva dhAtu = caMdrakAMtamaNi-pR. 22 ), Ida-alaMkAranI vividhatA rajuAtamAM prAga9bhya ane navInatA lAvavAne kavino prayAsa kharekhara dAda mAgI le tevo che. A prakaraNumAM saMkSipta kathAnakavAdane prasaMga-yavasthita ane suMdara Dhabe citrAtmaka ane preraka bane tevuM che. temAMnA vividha darzana zAstronAM paMDito ane graMtha, vividha rAjAonA maMtro vagerenI carcAne kAvyazAstrIya uparAMta sAmAjika vagere dRSTie ghaNe avakAza rahele che. e samaye siddharAjanI sabhAmAM aneka kakSAnA vividha jAtinA, anya rAjyanA maMtrIo, kavio, sAMpradAyika paMDito ane vidvAnonI avara-javara thatI haivAnuM A prakaraNa parathI spaSTa lAge che. tenAthI gujarAtanA dhArmika, sAmAjika, rAjakIya ane sAMskRtika (sAdhune veza, bAra ane rastAnuM varNana, patrIe, ane yeSitAo prAkRtika sauMdarya, rAjamahela ItyAdi ) ItihAsanA abhyAsa mATe A " prakaraNa' abhyAsIone upayogI thaI paDe tevuM che. gujarAtanI bahAra sAMbhara (ajamera pAse)nA rahevAsI yazazcaMdra, karNATakanivAsI kumudacaMdra, aNahilapuranA addabhuta pratibhAzALI vAdidevasUri jeo hemacaMdanA ya guru hatA temanI tathA kalikAlasarvajJa hemacaMdrasurinI ane vividha zAstronA paMDitenI upasthitimAM ja racAyelA vAda prasaMgane lagatuM A prakaraNa gujarAtanI vaividhyalakSI asmitAnI samRddhi ane vizALatA puravAra karavA mATe A eka mAtra prakaraNa ja-agatyanuM ane pUratuM pramANabhUta thaI paDe tema che emAM zaMkA nathI. 35 kApaDiyA hI. 2, uparyukta, khaMDa 2, 3. 1, pR. 52-522 A "prakaraNa"nI lekhana saM. 1210 maLe che. tethI te pahelAM AnI racanA thaI hovAnuM spaSTa che. yazazcandrane kadAca uttara samakAlIna kavi saMmezvara haze ema lAge che. mu. ku. ka. 4, 2, 4, 5, upayukta, the. 172. Dhe. pra.", gu. ma. rA. I., pR. 3080316. 16 ka. 3. ane ma. f., uparyukta pA. TI. naM. 7-8. 17 zAstrI durgAkara ke, " gujarAtane rAjakIya ane sAMskRtika itihAsa ', amadAvAda, 1956, 5. 11 - 15. For Private and Personal Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir baMdha-mukti-kalaha karato mutsaddI zabda ane rauhiNeya sudhIra desAI* hamaNuM ja, thoDA divasa pahelAM ja ApaNI vaccethI jemaNe vidAya lIdhI e zrI govardhanabhAI paMcAle 1994mAM saMskRta bhASAmAM munizrI rAmabhadrasUrinuM lakheluM eka prakaraNa prabuddharahiNeyam' rajU karyuM hatuM. e samayanuM ja vAtAvaraNa UbhuM karIne ApaNA A samartha kalAkAre cirasmaraNIya anubhava karAvyo hato. A prakaraNa ApaNute zarUAtathI aMta sudhI pakaDI rAkhe evuM che. enA pravezanI gUthaNI paNa ghaNI dhAradAra che. saMvAdo coTadAra che. A prakaraNa jyAre muMbaInA parA vilepArlemAM bhAIdAsa oDiToriyamamAM bhajavavAmAM AvyuM tyAre pANInA relAnI jema cAlavA jatA enA pravAha upara prekSakonI AMkha ane kAna sthira thaI gayAM hatAM. dilhInI saMgIta nATaka akAdamInA bhUtapUrva prophesara zrI govardhana paMcAle potAnI samagra kalAne emAM nIcAvI dIdhI hatI. bhAratanA nATyazAstrane eka samartha jJAtA jyAre AjathI 900 varSa pahelAMnI eka racanA takhtA upara raju kare tyAre emAM zI kamI hoya ? dakSiNamAM chellA eka hajAra varSathI saMskRtamAM jayAM nATako thAya che tyAM rahIne emaNe ene sadhana abhyAsa karyo hato ane bharatanI daSTie kevuM thiyeTara hoya enI eka pratikRti paNa emaNe banAvI ujajainamAM kAlidAsa samAroha vakhate rajU karI hatI. Avo jANakAra mANasa jyAre saMskRtamAM nATaka raja kare tyAre bhASAnI maryAdA ogaLI jatI hoya che. prakaraNamAM dazyaracanA ane vezabhUSA pAchaLa emaNe lIdhelI mahenata paNa dhyAnArha hatI. pAtronI varaNI ane ucAra upara paNa pUratuM dhyAna ApyuM hovAthI "nahIM sAM nahIM reNu'nI anubhUti thaI. muMbaImAM raMgabhavanamAM aneka saMskRta nATako bhajavAtAM joyAM che paNa A eka virala kahI zakAya tevo anubhava te divase thaye. saMskRta nATyaparaMparA anusAra prabuddharauhiNeya e prakaraNa che. nATaka nathI. svAdayAya', pR. 34, aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara -- oNgasTa 1997, pR. 129-164. * bhAu nivAsa, jahurapurA, gedharA-384 001. sthA0 17 For Private and Personal Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 130 www.kobatirth.org sudhIra desAi zrImad Adi devasUrinA ziSya zrI jayaprabhasUrinA ziSya munizrI rAmabhadrasUrie A prakaraNa i. sa. 1184mAM lakhyuM. A kathA A pahelAM kalikAlasarvajJa haeNmacaMdrasUrie emanA yeAgazAstramAM lakhI che. emAM pAna naM. 140 upara A pramANe lakhyuM che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir k cArI karavAmAM pravartanAranA dASA ane nivRtta thayelAnA guNA, dareka dRSTAntathI samAve che. saMbandhyapi nigRhyeta, cauryAnmaNDikavanRpeH / cauro'pi tyaktacaurya: syAt svargabhAg rauhiNeyavat // 72 // cArI karavAthI saMbadhI haiAya te paNu rAjA vaDe mADika mAphaka pakaDAya che, ane cAra chatAM cArIne tyAga karanAra rauhiNeyanI mAka svasukha bhogavanAra thAya che. bannenA saMpradAyathI AvelAM dRSTAnta A pramANe jANavAM. mUladeva ane ma`Dika cAranI kathA : -- pahelAM A mUladeva ane maDika cAranI kathA ApI che ane tyAra pachI pAna naM. 152 upara * rahiSNeya ceranI kathA ' ApI che. zrI rAmabhadrasUrie A kathA I. sa. 1184mAM lakhI ane zrI DemacandrasUri I. sa. 1174mAM kALadhama pAmyA. eTale banne eka ja samayamAM hatA. zrI hemacaMdrasRrinA graMtha yogazAstramAM A kathA ThIka ThIka vistArathI ApavAmAM AvI che, eTale A kathAne prakaraNamAM pheravavAnI zrI rAmabhadrasUrine evI takalIpha nahIM paDI hoya. A ane kRtione sAthe sAthe rAkhI abhyAsa karI zakAya. vyApArAzarAmaNa che bhAie yazAvIra ane ajayapALe badhAvela AdIzvaranA maMdiramAM ' yAtrotsava ' vakhate cha aMkavALuM A prakaraNa i. sa. 1200mAM bhajavAyuM hatuM. A prakaraNanuM kathAnaka kAMIka A pramANe che: rAjagRhanA rAjA koNika ane mahAvIra svAmInA samayanI A vAta che. rAjagRhanI pAse Avela vaibhAragirinI guphAmAM eka cAra leAhapura ane tenI patnI rahiNI rahetAM hatAM. A cAra khUba ja cAlAka hateA. aMge nagaramAM trAsa trAsa phelAvI dIdhA hatA. enA mRtyu vakhate eNe enA putra rohiNyane pAse khelAvI kahyuM, 'putra ! kayAreya mahAvIranI vANI sAMbhaLIza nahIM. ne tuM mahAvIranI vANI sAMbhaLIza teA tAre tArA A cerInA vyavasAya cheADI devA paDaze '. putra rauhiNeye pitAne vacana ApyuM ke e kayAreya mahAvIranI vANI nahIM sAMbhaLe. rauhiNlRya paNa corInI kaLAmAM mahA pAvaradhA hatA. prAnA mAla-sAmAnanI kroi salAmatI rahI na hatI. enI cerImAM dhareNAM, rokaDa, Dhora-DhAkhara badhuM ja AvI jatuM. For Private and Personal Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir adha-mukti-klaka karatA mutsaddI zastra ane rohiNeya lokoe bhegA thaIne rAjAne rohiMyathI khacAvavA mATe krAMyAda karI. rAjAne rIyinI cArInI khabara paDI gaI hatI. e vicAratA pazna hatA, vI rIte Aroyine paDavA. tyAM leka phariyAda laI AvyA. evuM lekone dhIraja ApI dobasta karavAnu vacana ApyuM. eg lokAnI sAme ja enA sicava DuMgara abhayakumArane A rohiMgresane satvare pakaDavAnI rAjJA karI 131 e ja samaye mahAvIra svAmI nagaranI bhAgALe AvyA hatA, tyAM emane meATI sakhyAmAM nagarajano sAMbhaLavA mATe vA lAgyA. mahAvIra svAmI nagaranI bhAgoLe bAA che ane loko upadeza sAMbhaLavA tyAM jAya che e vAtanI rauhiNayane khabara paDI gai. rAhula mA joine e ja raste nagaramAM cerI karavA jatA hatA. rastAmAM mahAvIra svAmI-upadeza ApatA hatA e javA AvI eTale enDru ne kAnAmAM AMgaLIo khAsI dIdhI jethI emanA zabdo kAne na paDe tyAM ene pagamAM kAMTA vAgyA. have kAMTA sAthe cAlatA ane paNI pIDA thavA lAgI. jyAre duHkhAve asahya thaI gayA. tyAre eNe kAnamAMthI AMgaLI kADhI pagane kArI kADhI nAkhya A samaya daramyAna mahAvIra svAmInA theADAka zabda kAne paDI gayA. pazu te vakhate ane enI koI asara thaI nahI. eka divasa abhayakumAra mA rohaNeyane pakaDI lIdho, paNa te vakhate enI pAse pArInI mAtra na hatA. tathA zaili kapula ja na kara e cAra che, eTale enI viruddha pagalAM kevI rIte levAya abhayakumAre enI pAse kabUla karAvavA mATe eka yojanA dhaDI.eluM eka mahelane IMdralAkanI mAphaka sajAgyo. koIne pacuM lAge A to svayaM ja che. rohiNayane madirApAna OM karAvI be deva paherAvI e jyAre bebhAna hatA tyAre A svarga samAna mhAlayamAM lAvI pathArImAM sUvaDAvI dIdhA. tyAMnAM pakSa jevA nAgae ene kahyuM, "ku Apa have svargamAM AvI gayA che ana mahinA badhA bhoga bhogavI zako cho, paNa te pahelAM Ape gata janmamAM je je sArAM ane kharAba kRtyo karyA hoya te kahI devAnAM che. te Apa e amane jagRAvI do jethI Apa pachI svarganA bhoga bhogavI zakA. ' For Private and Personal Use Only have potAne svargalokamAM AvI gayelA jANI royine khUba navAI lAgI. be ghaDI to ene thayuM ke A svaClAka ja tyAM acAnaka ene mahAvIra svAmInAM vAkayo yAda AvyAM. je be cAra vAta enA krAte paDI gai hatI te. eNe ene vicAra karatA karI mUkayA.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sudhIra desAI abhayakumAre enI pAse vAta mUkAvaDAvI ke svarga mAM koI kaMI chupAvatuM nathI. je hAya te satya ja kahI de che. paNa rahiye cArInI vAta kahI ja nahIM. eNe to dhaNuM satakarma karyA che evI vAta upajAvI kADhI. Akhare hArIne abhayakumAre rAjA pAse potAnI hAra kabUla karI ke e pote rauhiNeya pAse corInI vAta kabUla nathI karAvI zako. paNa cora e ja che. rAjAe rohiNeyane belAvo kahyuM ke, mane khabara che ke tuM ja cAra che. je tuM tArI sAcI vAta kahI daIza ane guhA kabUla karI laIza te huM tane mApha karI daIza, A sabhAnI vacce huM tane vacana ApuM chuM ke tane koI zikSA karavAmAM nahIM Ave. paNa tAre mane jaNAvavuM paDaze ke tuM A abhayakumAranI yojanAmAM kema na phasAyo. rohiNeye kahyuM, "huM rAjan ! A badhA pratApa mahAvIra svAmInI vANuno che. emaNe kahyuM hatuM ke, "devane parasevo vaLato nathI. AMkha ughADabaMdha thatI nathI. cAlatI vakhate emanA paga jamInane aDakatA nathI. puSpanI mALA karamAtI nathI. ' mane jyAM rAkhavAmAM AvyuM hatuM e svarga che ema kahevAmAM AvyuM hatuM. tyAM AnAthI badhu viparIta ja hatuM. eTale huM samajI gayo ke A badhI mArI pAse mArA aparAdha kabUla karAvavAnI ramata che. mane have thAya che ke mahAvIra svAmInA ATalA ja zabda ane kArAgRha ane phAMsInI sajAmAMthI bacAvI zakatA hoya te emanI vANI ne huM vadhAre sAMbhaLe te mArA aneka janmanA baMdhanamAMthI mukata thaI zakuM. have Apa rajA Ape te mArI icchA mahAvIra svAmInA caraNomAM jaIne besavAnI che. lokonuM dravya meM kayAM kayAM chupAvIne rAkhyuM che te batAvavA huM taiyAra chuM ? Ama mahAvIra svAmInA be-cAra vAkayoe rohiNeyanI jiMdagImAM AmUla parivartana karI rohiya mokSane raste caDI zakyo enI pAchaLa traNa kAraNa dekhAya che. (1) enA pitA lehakhure ene mahAvIra svAmInI vANI sAMbhaLavAnI ne kahI hatI. eTale ke ene mahAvIra svAmInI vANInI zakti pratye sajAga karyo hate. (2) eNe mahAvIra svAmInI vANI-bhale thoDA zabdo dvArA paNu-sAMbhaLI, saMbhaLAI gaI anara chIe paNuM. (3) e vANI sAMbhaLavAthI maLela nAnane kAraNe ja e sajAmAMthI bacI gaye. eTale ke enI bhUmikA racAI gaI hatI, mekSane mArge caDavAnI. eNe aneka kharAba kAryo karyA hatAM. chatAM ene sajA na thai. eNe enI AMtarika sUjhane jAgrata karI dIdhI. Ama bhramamAMthI saccAI upara AvavAnI A rauhiNeyanI vAta che. vaLI eka bIjI vAta yAda Ave che. atyAre pratyabhijJAnI. emAM paNa AvI ja vAta jovA maLe che. Ama vicAratAM rAmabhadrasUrinI A racanA kayAM kayAM ApaNane pheravI zake che e joI kharekhara Azcarya thAya che. zakaya che emaNe A badhI pazcAdabhUmikA sAthe A prakaraNa lakhyuM hoya. kadAca evuM na paNa hoya. je hoya te, emanuM A prakaraNa ApaNane aneka rIte vicAratA karI mUke che. For Private and Personal Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir baMdha-mukti-kalaha karatA mutsaddI zada ane rohiNeya sandarbhagraMtha (1) 'sAsAsana sAhitya', zAhanInA sumAgha, gujarAta yuni. mahAvA, prathama sAvRtti, 1877. (2) -- More yogasUtra', sastu sAhitya kSaya, amAvA. 8 mA mAtti, 1482. (3) yogazAlane pUrAnuvAI', manu. sapA, 5. pU. mAyArya munizrI mAnasAga2 sUrinA ziSya hemasAgarasUrizrI, 1980. (4) khAra paniSa', sastu sAhitya saya, mahAvA, 30 sAtti, 1882. (5) 'muniprabarazrImadrAmabhadramaninirmitaM prabuddharauhiNeyam'-zrI jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, 1918. 'mahAmAtya vastupAla kA sAhityamaNDala aura saMskRta sAhitya meM usakI dena '---- sAMDesarA (DaoN.) bhogIlAla ja., jaina saMskRta saMzodhana maMDala, vArANasI-5, prathama AvRtti, 1956. (5) 'Bhartrhari, Vakyapadiya', ed. K. V. Abhyankar and v. P. Limaye, University of Poona, Sanskrit and Parkrit Series 1965. (8) 'bhatRhari '-ke. e. subrahmaNya ayyara, rAjasthAna hindI grantha akAdamI, jayapura, prathama saMskaraNa, 1981. The Mustard Seed Bhagwan Shree Rajneesh, A Rajnees Foundation Publication, Poona, First Edition 1975. (10) 'zrImadbhagavadgItA'-ana. zrI harikRSNadAsa goyanda, gItApresa, po. gItApresa, gorakhapura. (11) zrImad bhAgavata'.-bhASAMtarakartA: zAstrI girijAzaMkara mayAzaMkara, sstusaahityvardhaka kAryAlaya, amadAvAda, AvRtti 14mI, saMvata 2014. For Private and Personal Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org JOURNAL OF DHARMA AN INTERNATIONAL QUARTERLY OF WORLD RELIGIONS Journal of Dharma is the concerted venture of scholars from various religious, cultural and philosophical traditions, published by the Centre for the Study of World Religions (CSWR) Bangalore, India. The Journal intends: to discuss the problems of man's ultimate concern from the experience of the spirit active in various World Religions. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir to serve as a forum for the exchange of ideas and experience regarding the approaches and methods to the problems related to man's religious quest. to encourage research in inter-religious studies and dialogues. to help shape the religious outlook of humankind of tomorrow, enabling them to live a more authentic, open and dialogal religion, seeking and realizing Truth under its various manifestations. Subscription Rates India: Rs. 48.00 Bangladesh, Bhutan, Nepal, Pakistan and Sri Lanka: Rs. 125.00 All other Countries: US $28.00 (air mail) Business Correspondence Secretary Journal of Dharma Dharmaram College Bangalore 560 029 INDIA For Private and Personal Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dUtAda-eka samasyA pUrNa nATaka vijaya paMDayA saMskRta sAhityanA ItihAsamAM dUtAgadanA ulekha mATe ghaNIvAra sAhitara kAraNe javAbadAra bane che. chatAM dUtANada sAhityika guNavattAvihIna che ema to nahIM ja kahI zakAya. bhale e. bI kItha A rUpakanA sAhityika guNo " nagaNya' gaNatA hoya. dUtAlgadanA kartA subhaTa vize ApaNI pAse khAsa mAhitI nathI. subhaTa teramI sadInA pUrvArdhamAM aSNahilavADa pATagunA cAlukaya vaMzanA rAjavI bhImadeva bIjAnA sAmaMta viradhavalanA maMtrI vastupAlanA sAhityamaMDaLa sAthe saMkaLAyelA hatA. suratsava ane kAtikaumudI mahAkAvya ane udalAdharAdhava nATakanA racayitA sAmezvara subhaTanI pavinyAsanI zaktinI prazaMsA karatA pitAnA mahAkAvya kArtikomudImAM leSayukta ukti kahe che : sumana ghAsaH sa. vojhaji(f) samita sa; } yenAdhunApi dhIrANAM romAJco nApacIyate / / subhaTe (ddhAe ) sabhAmAM evo to padanyAsa ( aMgada yoddhAe evo to pitAne caraNa sthA) karyo ke haju paNa dhIra (vIra) puruSone romAMca zamato nathI. A padya spaSTa rIte dUtAlgada nATakane ane khAsa te rAvaNanI sabhAmAM aMgada-rAvaNanA Amane-sAmanenA dazyane ulekha kare che. dUtAgada nATaka divaMgata kumArapAlanI smRtimAM vasatotsava prasaMge, rAjA tribhuvanapAla (I. sa. 1242-1244)nI AjJAthI azuhilavADamAM bhajavAyuM hatuM. nATakanI prastAvanAmAM tADagadane' ' chAyAnATaka" tarIke oLakhAvavAmAM AvyuM che. dUtALadanI A oLakhe samasyA UbhI karI che. "chAyAnATaka'nA artha vize vidvAnoe dhaNI carcA karI che. vadhumAM "chAyAnATaka ' zabdane kAraNe dUtAggadathI paNa vadhAre samasyAo pitAnAmAM samAvanAra "mahAnATaka" ke "hanumannATaka" sAthenA dUtAlgadanA saMbaMdhane paNa prazna khaDo thAya che. svAdayAya', pR. 34, aMka-, dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-ogasTa 1997, pR. 135-140. * saMskRta vibhAga, bhASAsAhitya bhavana, gujarAta yunivarsiTI, amadAvAda-380 009. 1 kItha e. bI., dhI saMsakRta DrAmA, yuni. presa, 159, pR. 26e. 2 sAMDesarA ( . ) bhegIlAla, lITararI sarkala opha mahAmAtya vastupAla enDa Isa kenTIbyuzana Tu saMskRta lITarecara, sIdhI jaina sirIjha, volyuma-3, 1953, 6.61. For Private and Personal Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 16 vijaya paMDayA "chAyAnATaka' zabda ja saMskRta nATakanA uddabhava sAthe saMkaLAyelA tIvra vivAdanI yAda apAve che. "chovAnATaka 'nA vicAranA pravartaka pizela sau prathama hatA. paNa "chAyAnATaka 'nA A vicArane pUrNa svarUpa che. bhUDase ApyuM. temanA mata pramANe saMskRta nATakanA vikAsamAM chAyAnATaka eka Avazyaka tatva hatuM. yUDarsanA A vicArane che. kenae paNa anumodana ApyuM. mahAbhASyanA khaMDamAM ulalekha pAmelA saubhako abhinetAo hatA je prekSakone chAyAkRtie ke mUMgA abhinetAo dvArA prastuta thatI vAtane samajAvatA. yUDarsanA mata pramANe bhAratamAM prAcInakALamAM chAyA-nATakanuM astitva hatuM ane abhinetAo temane prastuta karatAM. chAyA-nATaka"ne saMskRta nATakanA ugama sAthe kaMI saMbaMdha nathI, e vicArane koI samarthana nathI. chatAM, keTalAMka nATakone lAgelI chAyA-nATaka saMjJA samajavAnI rahe che. dUtAlgada kadAca prAcInatama upalabdha rUpaka che jene " chIyA-nATaka' saMjJA lAgu paDI che. * chAyA -nATaka 'nA artha vize saMdigdhatA pravartatI hovAthI, vidvAnoe bhinnabhinna rIte A saMjJA samajAvI che. pitrA A saMjJAne "Outline of a drama or entr'acte' rUpe samajAve che. levI chAyAnI avasthAmAM raheluM nATaka ' tarIke artha dharAve che te, gre "je phakta chAyA che tevuM nATaka ke chAyAmAM rajU thatuM nATaka ke "miniature play' rUpe samajAve che. ke A saMjJAne A rIte samajAve che, "eka ja viSaya paranA pahelAnA nATakonuM saMkalana paNa chAyAnATakane artha hoi zake. chAyA eTale adaptation. eka kRtimAMthI uchInuM lIdhuM hoya athavA sAhityika apaharaNa hoya to be kRtio ka kavio vaccenA sAmyane darzAvavA paNa * chAyA' zabda vaparAya che. tethI je kavi apahartA hoya te "chApAvata ' kahevAya che." De pramANe chAyA-nATaka e koI jude rUpakaprakAra nathI ane nATyazAstranA graMthone Avo koI prakAra vidita nathI. tethI, De nA maMtavya pramANe chAyA-nATakane siddhAMta taddana binajarUrI pAyA vagarano che. ane dUtAgadamAM evuM koIpaNa aMga nathI je ene "anya" niyamita prakAranA nATakothI judu pADe. vadhumAM De nuM nirIkSaNa che ke chAyA-nATakamAM chAyA-citro darzAvavAmAM AvatAM evuM paNa kayAMya nathI. nATakamAM saMdigdha saMjJA chAyA-nATaka sivAya anya kazuM nathI. A rIte dUtAgada nATaka De e uDe abhyAsa karyo che ane chatAM chAyA-nATaka saMjJA samajAvavAmAM teo niSphaLa nivamA che. dUtAlgada nATakane saMbaMdha che tyAM sudhI, sauthI vadhu saMbhALyuM arthaghaTana Do. rAmajI upAdhyAye pitAnA madhyakAlIna saMskRta nATaka 'mAM ApyuM che. 3 kItha e bI., daSTaca, pR. 53-54. 4 "chAyA 'nA bhinna-bhinna artho mATe juo Do. razmi mahetAne gujarAtImAM lekha, svAdhyAya me-1979, 5 De, esa. ke., InaDIyana hIsTerIkala kavArTalI VII, 1931, pR. 543. 6 ejana, 5, 543. For Private and Personal Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org tAgada-eka samasyApU nATaka 117 rAmajI upAdhyAyanA mata pramANe chAyA-nATaka sa'jJA e pratimA-nATaka jevI che jemAM nATakanA ati mahattvanA pratimA nATakane prasatra Ave che. te ja pramANe bhavabhUtie uttararAma nimAM prIna "kane kyAMka ' nAma ApyuM che, nAma ApyuM che, jethI karIne nATakamAM rahelA kaTalAMka adazya pAtrAnuM mahattva sthApita thAya. rAmajI upAdhyAyanA mata pramANe chAyA 'nA artha kazuMka mULa, asala na DhAya, ane mULanI kevaLa pratikRti chAyA hoya. rAmajI upAzcAya eka paurANika vAtanA ullekha kare che, jemAM sUryanI patnI sUryanI garamI sahana na thatAM potAne payara cAlI jAya che mane pattAnA patinI pAse potAnI chAyA rAkhe che. sUryane mA vAtanI khabara nathI ane tenI patnInI chAyAnAM traN baLakAne sUrya pitA bane che. tethI rAmajI upAdhyAya pramANe A nATakA chAyA nATako eTalA mATe kahevAya che ke, A nATakomAM koI pAtranI chAyA, pratikRti OM mAyA hoya che. nALamAM padma sInAnI AAvI eka kRtrima chAyA, pratikRti che, je mAtrAthI utpanna karavAmAM AvI che. eTale, rAmajI upAdhyAyanuM tAraNa che ke, A kAraNathI dUnAgadane chAyA-nATaka kahevAmAM Ave che. rAmajI upAdhyAyanuM chANAnATaka virInuM artha ghaTane sauthI vadhu sabhAgya lAge che, pa vadhu sAduM ane kadAca vadhu pratItikAraka ghaTanA mArA mata pramANe e che ke, ApaNe jANIe chIe ke paravatI rAmAyaNanuM kathAvastu laI ne lakhanArA nATayakArA para bhavabhUtinI prabaLa asara che. subhaTa paNa emAM eka che je bhavabhUtine anusare che. sulaTa peAtAne bhavabhUtinI jema je vavapramALajJa tarIke oLakhAve che. bIju, rAma gardane dUta tarIke mokalatAM prazaMsA karatAM kahe che pti yavasayaM tinaya niHmukhTAryavIr / A paN bhavabhUtinI asara che. Apatu jANIe chIe ke, bhavabhUtinA ' mAlatI madhava 'mAM kAmandI ' niHsRSTAtha dUtI * tarIkenuM paNa kArya kare che. dUtAgadamAM rAma ane rAvaNu vaccenA yuddhane varSAM vatA vidyAdharAnA prasa'gamAM, * uttararAmacarita 'nA chaThThA aMkanA vidyAdhara dRzyanI asara vartAya che. A ja rIte, bhAbhUtinI cuMbakIya asara nIce, uttararAmacaritanA trIjA katanI jema jUnAgadane paNa 'kAyAnATaka' kahevAmAM Ave che. ane dattAdanA nATyakAranA potAnA purAgAmIne A eka ati paNa che. kanAgadanA nATyakAra subhata ema paNa kadAca sUcavavA mAge che ke uttararAmacaritanA bojA eka temaja nATako AgaLa dAgada kavaLa * chAyA' che, eka pratikRti che, ane e koI paNa rIte uttararAmacaMta sAthe sarakhAvI zakAya tema nathI. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dUnA badanI mahAnATaka sAthe paNu ghaNI samAnatA che, ane eTale, pioNla jevAe tA, mahAnATakane pazu chAyAnATaka 'evI saMjJA ApI che. jo ke mahAnATakamAM ke hanumantrATakamAM kyAMya paNa ke chAyAnATaka ' sattA maLatI nathI. . eTale * mahAnATaka " huM hanumannATakane devaLa racanAnI samAnatAne AdhAre chAyAnATaka kahI zakAya nahIM. samAnatA teA e ke, mahAnATaka ' koI paNa sakoca vagara pahelAMnA samanATakomAMthI padyo uThAve che te ja pramANe krUtAgaMda paNa purogAmI sAmagrImAMthI kathAnaka le che. sulaTa pote paN nikhAlasatAthI AvA ekarAra kare che : : 7 upAdhyAya rAmajI, madhyakAlIna saMskRta nATaka, (hindI), saMskRta pariSada, sAgara viSNuvidyAlaya, sAgara, prathama AvRtti, 1974, pR. 302 thI 300 svA 18 For Private and Personal Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 18 vijaya paMDayA svanirmitaM kiMcana gadyapadya bandhaM kiyatprAktanasatkavIndraH / proktaM gRhItvA praviracyate sma rasADhayametatsubhaTena nATyam / / (dUtAGgada 10) keTalAka paghone mULa strota zodhI zakAyo nathI, paNa teo kAvyazAstranA graMthamAM umRta thayAM che. pahelA ja padyanI bIjI paMkti ((nAna yasya purAtruvinAzinInAM vAkayo mavatti ffthanA kathanathISa + ) rukaTanA kAvyAlaMkAra ( 2-8) paranI TIkAmAM namisAdhu upUta kare che. padya 9 ( yajJAnAthavadhipatya mArUkSmatte dUtA, vIte gvamukyatAmati vaSo jayA dazAsyaM vada / no cellakSmaNamukta mArgaNacchedocchalacchoNita, cchatracchannadigantamantakapuraM putrayuto vAsthati che (11-9 )ne kSemendra potAnA suvRtta nilakamAM bhavabhUtinA nAme udadhRta kare che pachI 46, 47, 51, para, 53 ane 54 padyo rAjazekharanA bAlarAmAyaNamAMthI udhUta karavAmAM AvyA che. pachI rAvaNa pAse aMgadane dUta tarIke mokalavAne A prasaMga "hanumannATaka 'mAM che. vaLI 22 (se rAvaLa rAvaLaH ...) ane 27 (karavottamAM ..) paNa hanumannATakamAM che. rojitaM puruSADhamati sUkSmI: (dUtAlgada-5) jevAM subhASito paNa ahIM che. eTale dUtAlgada"nI jema "mahAnATaka' paNa uThAtarI karatuM hoya to, "mahAna Taka' ke "hanumannATaka"ne chAyAnATaka ahI kahI zakAya nahIM. varNananuM bAhulaya, pAMkhu gadya, gadya-saMvAdonI viralatA, vidUSakanI gerahAjarI vagere dUtAlgada ane mahAnATaka varacenI samAnatA pile darzAvI che. AvuM sAdastha hovA chatAM prastAvanA, raMgasUcanAo, maryAdita kathAvastu, taptA para AvatAM pAtronI maryA, data saMkhyA vagere dUtAlgadane mahAnATakathI judu paDe che. eTale hanumannATaka ke mahAnATakane kAIpaNa rIte 'chAyAnATaka" tarIke oLakhAvI zakAya nahIM.8 medhaprabhAcAryanA dharmAsyudaya 'ne paNa chAyAnATaka tarIke oLakhavAmAM Ave che. nATakamAM evuM kazuM ja nathI ke jene "chAyAnATaka" sAthe sAMkaLI zakAya. sivAya ke eka raMgasucanA caMnimAtarAr thatAthI thargnI : | paDadA pAchaLathI saMnyAsIne vezadhArI kaThaputaLI mUkavI. A raMgasUcanAne phakta eTale ja artha che ke rAjA have saMnyAsI bane che. Ane chAyAnATaka sAthe koI saMbaMdha nathI. 1pamI sadInA pUrvArdhamAM rAyapuranI kalacUrI zAkhAnA haihaya rAjavIone Azraya pAmelA rAmacandra vyAsa racita "subhadrA pariNaya', rAmAnyudaya ' ane ' pADavAnyudaya " paNa chAyAnATako kahevAya che. A traNe nATakomAM chAyAnATaka sva-Arepita chAyAnATaka saMjJA sivAya kazuM ja nathI. chAvAnATaka prakAra tarapha pakSapAta dharAvanAra yUDasa pa A nATakone chAyAnATaka gaNunA nathI.. eTale, "dunAgada' ja chAyA-nATaka saMjJA mATenuM eka majabUta dAvedAra rahe che. tAgada madhyakAlIna saMskRta sAhityanuM prAcInatama ane sarva prathama nATaka che ke je chAyA-nATakanI saMjJA dharAvatuM hoya. ane je "tADabUda' chAyAnATaka na hoya te, upara nirdiSTa anya nATakone chAyAnATaka tarIke gaNI zakAya tema nathI. 8 dUta jagada, kAvyamAlAzroNI, nirNayasAgara presa, yethI sudhArela Atti, 1972, , For Private and Personal Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org tAda-eka samazyA nATaka 139 rUpaka-prakAranI A samasyA uparAMta pazu dUtAga nATakanI saMskRta vAcanA pazu keTalIka vilakSagunAe dharAve che. hastapratomAM saMskRta pAThamAM eTaluM blyu vaividhdha che ke piole te evuM paNa nirIkSaNa kareluM ke jeTalA hastapratA eTalAM dUtAgade che. jo ke sakSipta ane dIrdha evAM saskara utarI AvyAM che. dI saphpharacunI hastaprata lainanI InDImAM krisamAM rakhAyelI che ane temAM 138o che, jyAre, sakSapta saMskaraNamAM vadhu po che, ane niSNu dhasAgara presanI kAvyamAlA koNImAM prakAzata thayuM che, agalIMga dIdhuM sarakhkhu vize lakhe che. A saMskaraNamAM savAdo ThIka-ThIka prastAravALA che ane varNanAtmaka vadhArAnAM padyo paNa umeravAmAM AvyAM che. le, A saMskaraNa nATyAtmaka kRti ane vadhu nAmaka kAvyanI vaccenuM vicitra mizraN ane che.9 mA dIrgha sa MskaraNlR sakSipta sakarapNa karatAM vadhAre Adhunika che. A lekhamAM saupta samRne A anulakSIne carcA karavAmAM AvI che. 'dUtAgada' eka sAhityakRti tarIke :-- dUnAgaDhamAM cAra dazyo che. prasnAtranA pRthvInA pahelA dazyamAM aMgane dUta tara mAkalavAmAM Ave che. khIjuM dazya laMkAmAM jemAM madarI ane viSNu rAvane tenI mAtmajJAnaka murkhA- mAMthI pAcho vaLavA samagjhave che zyane sItAne pAchI soMpI devA guNave che. trIA kamAM 'gada rAvaNune maLe che. rAva. aMgadane gUMcavADAmAM nAkhavA prayatna kare che. pa gada chevaTe hetarAtA nathI ane tyAMthI cAtha ya che. cothA kramAM rAvaNa gAya che ane vijayI rAma praveza che. A nATaka padyAnI eka zroNI che ane eka khAsa viSayavastune vikasAvavAnA lekhakanA prayatna che. prasaMgAnuM utAvaLe narUpaNa thayuM che. vilsananI aTakaLa che ke dUtAGagadanA uddeza nATakanuM eka bhavya dazya UbhuM karavAnA hatA, nahI' te, ATalA sakSipta nATakanA ze| artha ?10 ne ke 2'gama cakSamatAnI daSTie nAgada 2gamaca para eka AkarSaka dRzya banI zake, paNa sAhitya kRtimAM karyo te dhapAtra umerI thate nathI. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nATakamAM keTalAka ramaNIya paDyo che, je nATyakAranAM potAnA haeNAya. subhaTa na-mama A racI zake che. sItAne sopI devA mATe rAvane samajAvavAnA mandarInA prayatnonA javAbamAM rAvaNu kare che -- ' mAruM paheluM duSkRtyuM sItAnuM apahaSNu hatuM, bIjuM duSkRtya sItAne pAchI na sopI te hatuM ane have te rAvaNu vAnare sAthe sadha karI sItAne soMpI de te e trIjuM duSkRtya bane OM esa. ke. dvArA uddhRta, hIsTarI auk sa'skRta lITarecara, 1962, pR. 582. OM esa. ke dvArA uddhRta, dRzya, VII, 1931, pR. 543. 10 11 ekaM tAvadakRtyametadatulaM yanmaithilIyaM hRtA dvaitIyakamidaM vimRzya yadasau tasmai tadA nArpitA / tArtIyIkamidaM tu yatkapigaddhe'ya vArAM nidhau saMdhAnaM dazakaMdharo racayati kSmAnandinImarpayan // ( tA 28 ) For Private and Personal Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vijaya paDayA dUtADuLadanA TalAMka pado hanumannATaka ke mahAnATakamAM che, ke je ApaNe hanumannATakane uThAMtarI karanAra nATaka gaNIe te, keTalAMka sundara paddho mATe subhaTane Apa vaza phALa paDe, 22 muM padya (se ? jAva sAvanA:......) mahAnATakamAM paNa che. aMgada mAyAne kAraNe ghaNA rAvaNe jue che. te kahe che -- ** e savaNa, meM ghaNA rAvaNe vize sAMbhaLyuM che. gata varSomAM eka rAva e hato ke jenA hAtha kArtavIye bAMdhI dIdhelA. bIje rAvaNa e hato ke, jene balinI dAsIoe nacAvIne pachI ja khAvAnuM ApavAmAM AveluM. trIjo rAvaNa (jene bagalamAM dabAvavAmAM Ave ane huM ghoDiyAmAM lAta mArIne, jenI sAthe ramela) ke jenA vize kahetAM mane zarama Ave che. tuM AmAMno karyo che athavA koI bIjo ja che?''12 pachI rAmanI pravRtti vize rAvaNa pUche che te aMgadane uttara che. " sugrIvanA beLAmAM mAthuM rAkhyuM che ane hanumAnanA khoLAmAM cara rAkhyA che, ane bAkIne zarIrane bhAga suvaNe mRganI cAmaDImAM laMbAvela che ane, netronA khUNethI potAnA nAnA bhAInA paNacha para caDhAvelA bANane joI rahyA che. ane tArA nAnA bhAInA salAha-sUcanane dhyAnathI sAMbhaLI rahyA che."13 ( dUtAga-2 ) AvI rIte paghonI koNI Ave che. subhaTa pAtAno ulekha "pvazva grAmaH sarasa sAlumaTa (dUtALada-38 ) A paMktimAM karI rahyo hovAnuM jaNAya che. subhaTanuM bhASAprabhutva mAnya rAkhavuM paDe tema che. kadAca somezvara ApaNane eka Igita Ape che. upara ulekhelA madhara yata padyamAM semezvara evuM kahevA mAMge che ke rAvaNanI sabhAnuM dRzya subhaTanuM maulika che. A padya Ama joIe.. subhaTena padanyAsa: sa ko'risamitI kRtaH / yenAdhunApi dhIrANA romAJco nApacIyate / / bhegIlAla sAMDesarA ane (mahAmAtya vastupAlanuM sAhityamaMDaLa, pahelI AvRtti, 195Aka, pR.-86) somezvaracata kIrtikaumudI 1-24nA saMpAdaka zrI puNya-vijayasUri 1961 dvArA paNa s' pATha svIkArAya che. paNuM kharekhara jori pATha svIkAravo joIe, je rAvaNanI sabhAnuM spaSTa sUcana kare che. esa. pI.bhaTTAcAryanuM nirIkSaNa che ke14 'mahAnATakanI sAthe, dUggada paNa sabhAmAM vijajanenI saMkula kalpanAnI IcchAne saMtoSavA mATe racAyuM hatuM. subhaTanA samayanI vidAmAM semezvara paNa che, subhaTa, dUtAjJadamAM, amuka bhAgomAM paNa maulika na hota to somezvare subhaTanI prazaMsA karI na hota ', 12 nAga- 2 2. 15 tAga6- 27. 14 bhadrAcArya esa. pI. InDIana hIsTArIkala kavATalI, sapTembara 194, 5, 499, For Private and Personal Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prahalAdanadevakRta "pArthaparAkramavyAcAMga": mUlyAMkana jayanta e. ThAkara* 1 prAstAvika : gujarAtanA eka rAjavI paramAravaMzIya allAdanadeve vi. saM. 122 6 (I. sa. 1170 ) nA arasAmAM 'pAtha parAkrama nAmanA eka vyAyoganI racanA karI. zrI cimanalAla DAhyAbhAI dalAla jevA utsAhI saMzAdhaka dvArA saMpAdita thaI te vaDodarAnI jagadvikhyAta gAyakavADa prAcyavidyA granthamAlAnA cothA puSpa tarIke I. sa. 1917mAM prakAzana pAmela. A eka atasundara nATaka hovAthI A zodhapatramAM tenI carcA karavAne yatna karAve che. 2 racayitA : A AvRttimAM ane traNa pariziSTo ApyAM che. prathama pariziSTamAM jahaNanI "sUktimuktAvali ane zArlsadharanI "zALadharapaddhatimAM je loko prahalAda ane prahalAdananA nAmathI ApelA che temano saMgraha che. bIjAmAM babu zilAlekha utAryA che, jemanI racanA anukrame vi. saM. 1220 (I. sa. 1164 ), vi. saM. 1240 (i. sa. 1184) ane vi. saM. 12 65 (I. sa. 1209 )mAM thayelI. troja pariziSTamAM prasiddha " upadezataraMgiNInA 5 198-99 uparanI eka kaMDikA upUta karI che. A traNe pariziSTo bhAgakAra kavi viSe thaDI mAhitI pUrI pADe che. nATakanI prastAvana mAMthI paNa kavi ane tenI kRti viSe beDI vigata maLe che. A vIgato A rIte goThavI zakAya : kavi cadrAvatI Abu pAse nA roja dhArAvarSanA laghubaMdhu ane yuvarAja hatA. sAhityamAM temane traNa nAmathI ulekha thaye che : prahalAda, mallAdana(deva) ane pAlaNadeva. temaNe ja gujarAtanA banAsakAMThA jillAnA mukhya mathaka pAlanapurane vasAveluM ane temAM pAhuvihAra nAmanA tIrthaMkara pArzvanAthanA jaina derAsaranI racanA karAvelI. sAkSAta mUrtimaMta sarasvatIdevI tarIke temanI praza sA karAI che. potAnI sundara racanA(o) dvArA te devIne khuzakhuzAla karanAra tenA panotA putra tarIke temanI prasiddha thaI che. vaLI darzananA puraskartA, kalAkalApamAM nipuNa, eka yuvarAja ane udAracarita mAnavatAvAdI tarIke paNa temane navAjavAmAM AvyA che.1 " svAdayAya', pR. 34, aMka 1-, dIpotsavI. vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-ogasTa 197, pR. 141-148. * " vareNyam', 69, manISA sesAyaTI, je. pI. reDa, vaDodarA-390 20. 1 juo semezvaranI prasiddha " Abu-parvata-prazasti" ane "kIrtikaumudI' 1. 14-15. For Private and Personal Use Only
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 142 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jayanta pre, ThAkara 3 viSayavastu : nATakanuM viSayavastu bhavya che : korA jemane baLapUrvaka jhUMTavI gayelA tevI virATanagaranI gAyAne sarvAM mahAna kIvIne parAjita karIne pAchI lAvavAnuM pADuMputra arjunanuM mahAparAkrama AmAM varNavyuM che. 4 mULasrota, kathAnuM AyAjana ane temAM kareluM parivartana: nATakanu vastu, uparinirdiSTa kathAvastu sUcave che tema, bhAratanA mahAna rASTrIya itahAsa' ' mahAbhArata'mAMthI lIdhuM che. tenA phre virATaparva no upapa gA-grahaNa-pUrva 'mAM A prasaMga Ave chaeN. nATakanA prAraMbhanA chaThThA zlokamAM parAzaraputra ( mahAmuni vyAsa )nA mUrtimaMta yazarUpa ane jemAM hAra ( arthAt zrIkRSNa ) e AtmA che tathA pADavA pAMca indriyeA che. tevA bhArata ( arthAt mahAbhArata)ne sUtradhAra vandana kare che ane e rIte potAnA kathAvastunA mULasrotanuM samAna kare che. kadhAnuM Ayojana A pramANe karAyuM che: trigata rAja suzarmA virATanagaranI gAyone lUMTI gayA che tenI khabara paDatAM rAjA varATa temane choDAvavA saunya la te gayA che. te pachI duryodhana gApAle upara humalA karIne gAyo vALI jAya che. AnI jAgu thatAM kumAra uttara potAnI bahAdurInAM baNugAM phUMke che ane bRhannaTanA veSamAM rahelA arjunane sArAMtha banAvIne gAyAne pAchI lAvavA nIkaLe che, zatrudaLamAMnA mahAna vIrAte jotAM ja te DarI jAya che ane pAchA jatA rahevA icche che. arjunanA tene pretsAhita karavAnA prayatno vyatha nIvaDe che. chevaTe tene gheADAnI lagAma pakaDAvI zamIvRkSa pAse pahoMce che ane thamAM ja dhyAnamAM besI jAya che. AnA phaLasvarUpe gAMDIva dhanuSa ane devadatta zaMkha vagerethI sajja tenA ratha AkAzamAMthI UtarI Ave che arjuna temAM caDhI bese che ane uttarane tene hAMkavAnI sUcanA Ape che. uttara tene oLakhI jAya che ate temanI ekLakha pragaTa karavA samaya AvI gayo che tema vicArI ajuna potAnA cAre bhAI e tathA draupadI ko koNa che te tenI pRcchAnA uttararUpe jaNAvI de che. e bANu dvArA droNu ane bhISmane praNamIne rathane temanI pradakSiNA karAve che ane temane cheDI sIdhA karlR tarapha dhase che. azvatthAmAne pachADI gAyone pAchI vALI le che. yudhiSThira potAnI sUcanAthI bhIme kevI rIte virATarAjAne suzarmAnA bandhanamAMthI cheDAvI lIdhA tenI vAta draupadIne kare che. arjuna bebhAna thai paDelA duryodhanane mAratA nathI paNa tene mukuTa utArI le che ane Ama karavAnuM kAraNa darzAvo eka zloka tenA dhvajadaMDa upara kotare che, te pachI yudhiSTharanI rajA laI uttara pAnA A prarAkramanI jANa tenA pitAne tathA bIjAne karavA mATe virATanagaramAM pAche. jAya che. For Private and Personal Use Only daramiyAnamAM indra pAtAnA divya rathamAM besI AkAzamAMthI UtarI Ave che ane arjunanA parAkramathI prasanna thaI tene varadAna mAgavA kahe che. zlAka 60mAM arjuna sundara javAba ApI jaNAve che ke tene mAgavAnu kaMI rahetuM nathI, chatAM indra 'bharata vAkaya ' uccArI te
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prahUlAdanadevakRta "pAthaparAkamavyAdhAma': mUlyAMkana 15 dvArA AzIrvAda Ape che ke samagra deza dhAnyathI sabhara bane, vAdaLAM gya samaye pUrata varasAda varasA. dijI to kare ane pitAnAM rAjyomAM sthira thayelA rAjAe badhAMnuM rakSaNa kare. ta, mahAbhAratanA mULa kathAnakamAM kavie karelA paiDA pheraphArane vicAra karIe : (1) mULa kathAnakamAM veSapalaTo karelA arjunanuM nAma "buhannaDa ' athavA bahaDA ' che, jyAre nATakamAM " bRha' nAma ApyuM che. (2mahAbhAratamAM virATana chADAvavAne Adeza ApatI vakhate yudhiSThira ene raLakhAI 18vAya e bhayathI bhImane vRkSo ukheDavAnI nA pADe che; jyAre ahIM te bhI mane te mATe tamAlavRkSane upayoga karatA darzAvyuM che. (3) mULamAM "huM to arjunane paNa harAvuM' evAM uttaranAM baNagAM sahana na thatAM sairahyo uttarane ja Ave che ke bRhannaDA te arjunanI ziSyA hatI ane khAMDava-dahana prasaMge teNe tene ratha paNa hAMkale tevI ne uttara tene vinaMtI kare to te tene sArathi thavAnI hA pADe, ane A sAMbhaLIne potAnA bhAInI yuddhamAM salAmatI IcchatI uttarA deDI jaIne bRhannaDAne jaNAvI de che ke je te tenA bhAInA rathane hAMkavAnI nA pADaze to te ApadhAta karaze; jyAre ahIM te duryodhana pitAnA sakaMjAmAM sapaDAvA Avato jAya che te jANIne Anendrita thayela ane pote ja jaNAve che ke pite niSNAta sArathi che ane tethI khAMDava-dahana prasaMge arjunane ratha hAMkavA mATe tene pasaMda karavAmAM Avele-jema mAtAla Indrane ratha hAMkavA mATe pasaMdagI pAmyo che tema. (4) mULa kathAnakamAM karava-sena jotAM ja uttaranA hAMjA gagaDI jAya che ane te evI dalIla karavA lAge che ke pote to ekale ane kevaLa "bAla' che jyAre teo ghaNA che ane kasAyelA che ! trae hajI vadhAre dhana laI javA mAgatA hoya te tene tene kaMI vAMdho nathI ane strIe tenI hAMsI uDADe tenI che tene paDI nathI ! rathamAMthI kUdako mArI te nAsavA lAge che. arjuna tene pakaDI lagAma soMpI pite laDavAno nizcaya kare che. je ajuna tene javA de to te tene puSkaLa dhana ane rane ApavA e taiyAra che. jyAre ahIM to zatrusainya ane temAMnA susajaja senAnIonuM alaga alaga kalokamAM Alekhana karIne je ajana bhISma tarapha ratha laI jAya che ke tarata gabharAyela kumAra vaLI dalIla kare che ke tenA pitA bIjA yuddhamAMthI pAchA pharaze pachI temanI sAthe AvelI senAnI madada laI te zatruo sAme laDaze. tene laDavA mATe protsAhita karavA prayatna karate arjuna kahe che ke vIra puruSo to mAtra benI ja sahAya levAnuM pasaMda kare che-kAM te pitAnA baLiyA bAhuonI athavA te pitAnA dhanuSanI. paraMtu AvI koI salAha tarapha dhyAna ApyA sivAya uttara te barADI UThe che: "bRhannaTa ! satyaM virATakulatantUcchittaye pravRttameva pazyAmi tvAm / ". buha..! kharekhara virATanA vaMzanA taMtune mULamAMthI ukheDI nAkhavA pravRtta thayele ja tane huM jouM chuM !'' For Private and Personal Use Only
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 144 www.kobatirth.org yatta pre. ThAkara chevaTe arjuna tene lagAma pakaDavA ane peAtAne dhanuSa ApavA jaNAve che jethI pote zatruone nasADI gAye pAchI meLavI zake. (5) mULa kathAnakamAM zamIvRkSa pAse paheAMcIne tenA uparathI dhanuSA laI AvavA arjuna uttarane sUcanA Ape che. te pAtAnI kulInatAthI maDadAne sparza karatAM khacakAya che tyAre tene jaNAvavAmAM Ave che ke e koI zakha nathI paNa emAM te! pAMDavAnAM zastro rAkhelAM che. temane temAMthI zodhatAM uttara pAMca lekamAM gAMDIvanuM vana kare che ane daza leAkamAM anya zastronuM, ane temanA viSe tene pRcchA kare che. aju na ucita samajUtI Ape che. gAMDIvanI vAta karatAM te kahe che ke lAMbA samaya sudhI mahAna devAe tene dhAraNa kareluM ane arjuna pAse te 65 varSa rahyuMH " pArthaH paJca ca SaSTi ca varSALi zvetavAnaH // " (lAka 41 nA uttarArdha) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zamI vRkSanI pradakSiNA karIne aju ne siMha-patAkAne enI nIce mukI ane daivI mAyAe sAnerI siddhapuccha ane kApa-mudrA vALA patAkA lAvI ApI. pachI arju te aminI kRpA mATe dhyAna dharyuM, jeNe ratha uparanAM bhutAne preryA. jyAre ApalgA rUpakamAM kauravasenA tarapha jatA mArganI uttare AvelA zamIvRkSa pAse paheAMcIne aju ne agni taraphathI tene prApta thayela gAMDIvanuM dhyAna dharyuM... jene pariNAme gAMDIva dhanuSa, devadatta zaMkha vagerethI susajja teneA hanumAna-patAkAvALA ratha AkAzamAMthI UtarI Avyo. ratha seAMpavA AvelA daivatanI vANI uparathI uttare arjunane niHsazaya rIte ALakhyo. (6) mahAbhAratamAM arjunane pichANyA pachI uttara khAtarI karavA mATe tene arjunanAM daza nAma kheAlI javA kahe che. ema karIne arjuna darekanA artha paNa samAve che. jyAre, upara muddA (5)mAM jaNAvyA pramANe rUpakamAM tA arjunanI pichANu aMge uttarane kAi sazaya rahetA ja nathI. (7) mULa kathAnakamAM yuddha karatAM pahelAM arjuna e bANu dvArA guru droNune praNAma kare che ane bIjA e temanA kAnane sparze ema pheMkI yuddha karavAnI anumati mAge che. ApA rUpakamAM saheja juduM Alekhana che. tyAM e bhANu dvArA guru droNu tathA pitAmaha bhISmane pramIne peAtAnA ratha te bannenI AsapAsa pheravI. arjuna temanI pradakSiNA kare che. tenA A vinayathI khuza thai droNAcAya tene AzIrvAda Ape cheH ** tad vijayatAM me priyaziSyaH / " --- te mArA priya ziSya vijayI thAo ! ' ane bhISma pitAmaha te bannenA 'viSNukaNuAdAna'nA leAbha mATe butelA avamAnanAnA prasagAe rAkhelI cUpakIdI mATe pazcAttApa kare che. bhISmanA apamAnanA viSavRkSanA phaLane pAkavAnA samaya AvI lAgyA che, For Private and Personal Use Only temaja bhUtakALamAM droNune lAge che ke
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prahalAdanadevata "pArthaparAkramavAma': mUlyAMkana 145 (8) mULa kathAmAM arjuna sIdhe duryodhana tarapha dhasavA lAge tyAre rakhene pArthanA pANImAM heDInI jema yodhana taNAI jAva e DarathI droNAcArye sarvane gAya tathA dhananI paravA rAkhyA vinA duryodhanane ja rakSavAne Adeza ApyuM. ane potAnA nAmanI ghoSaNA karI khUba capaLatAthI bANuvardhA karavA mAMDI ane zaMkha phUMka, gAgene pAchI vALI levAI. bIjI bAju ApaNA nATaka mAM gAyonI saMbhALa azvattha mA ane kapAcArya rAkhatA hatA. arjuna sAthenA yuddhamAM azvatthAmAM bebhAna thaI jatAM kapAcArya tene laIne jatA rahyA ane e rIte gAyone pAchI meLavI zakAI, ( 9 ) rUpakamAM karNane harAvIne arjuna kaleka 47mAM tene kaTAkSabANa mAre che; jyAre mULa kathAmAM to vikarNane harAvyuM ane zatra'tapane haryo te pachI kaNe tenA upara AkramaNa karatAM ajunane tenI sAthe laDavAnuM Ave che. A laDAImAM kazuM bAhu, jIru, mastaka, kapALa ane DokamAM ghAyala thaI jAya che ane tenA rathanAM vividha aMge paNa bhedAI jAya che tyAre te nAsI jAya che ( zloka 49. 21-23). (10) rUpakamAM bahu sarasa prasaMga Ave che je mahAbhAratamAM nathI jaData. gAyone pAchI jItI lIdhI che ane potAnAM parAkramonI suvAsa vistAra che tyAre have duryodhana upara AkramaNa karavAne badale pite ghAyala thAya e pahelAM arjune yuddhanuM medAna cheDIne cAlyA javuM joIe evo kaTAkSa bhIma kare che ( leka 50). arjana tema karavAnI dRDhatAthI nA pADe che ane tenA kAraNumAM jaNAve che ke jyAre sarva vIrothI vIMTaLAyelA duryodhane laDavAnuM zarU karI dIdhuM hoya tyAre A Adeza Apo bilakula ucita nathI, kema ke have je arjuna e sarva vIrone jItyA vinA pAchA phare to kuTuMbanA prathama puruSa tarIke bhISma pitAmaha mATe ja zaramajanaka gaNAya (loka 51 ). paraspara vAgyuddha karyA pachI duryodhana ane arjuna astro phekavA lAge che tyAre arjuna hera kare che ke bakAsurane haNanAra (bhIma) duryodhanane mAravAnI pratijJA lIdhI hovAthI piote tene haNaze nahi (le. 54). ane jyAre duryodhana acetana thaI paDe che tyAre tenA sArathinI madada mATenI buma chanAM badhA nAsI jAya che. arjuna duryodhananA ratha upara caDhI jaIne ghoSaNA kare che ke je svabhAvathI ja acetana che te hajI cetanA meLavI zako nathI ! yudhiSThira ane draupadI gupta rahIne A badhuM jotAM hoya che ane acAnaka pahoMcI jaIne arjunane hAtha pakaDIne yudhiSThira kSatrionA AcAra anusAra acetana thayelA upara zastra na calAvavA tene Adeza Ape che. Azcaryacakita thayelo ane javAba Ape che ke enuM mAMsa te kIcakane vadha karanAra (bhIma) mATe anAmata rakhAyeluM che. Ama chatAM yudhiSThiranI anumati meLavIne te duryodhananA mithyAbhimAnanA pratIkarUpa mukuTa tenA mastaka uparathI utArI le che. A kSaNe draupadI eka prAkRta subhASita lalakAre che jene bhAva evo che ke AjJAbhaMga mRtyuthI ye vadhAre asahya che ( kale 56 ). te pachI arjuna duryodhananA rathanA devajadaMDa upara nIcene leka kotare che ane moTethI vAMce che: svA 0 19 For Private and Personal Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jayAta che. ThAkara " chalachUte jeturjatumayamagAraM racayitura jaraM tAtuH --vijaya-rta safsa ! svayaM gandharvendrAdadhigamita-jIvasya bhavataH zira:thAne manina mudAni viSayanA I." (le. pa7). A sundara kaleka saraLa hovAthI A viThasabhA samakSa tene artha ApI laMbANa karavAnI jarUra nathI. mahAbhAratamAM A aMta suMdara vimata ApI nathI tethI temAM bAyogakAranI maulikatA jhaLakI UThe che. (11) rUpakamAMnuM antima dazya paNa mahAbhAratamAM nathI. tene sAra Ave che. yudhiSTharanI rajA lai uttara temanA ja rathamAM besIne rAjana ane bIjA badhAne gAyo pAchI jItI levAi che, pAthe kaNa ne harAvyo che ane kaurava-kuphakura (duryodhana)ne javA dIdhuM che evA zubha samAcAra ApavA mATe nagara tarapha jAya che ane yudhiSThira tathA draupadI arjunanA rathamAM bese che. tyAM te acAnaka ja pelAnA divya rathamAM ArUDha thaI chandra AkAzamAMthI avataraNa kare che ane pArthanA parAkramathI prasanna thaI varadAna mAgavA jaNAve che ane bleka 60mAM arjuna kahe che ke tene mAgavAnuM kaMI rahyuM ja nathI. Ama chatAM indra nIcenA AzIrvAda Ape che, je A rUpakanuM bharatavAkya banI rahe che : ." annarastu nirantarA vasumatI tatsampadaM vAridAH kAle kandalayantu bheka-nikara-prANapradarambubhiH / tatsantAna-nidAnamagniSu vaSaTkurvantu havyaM dvijAsa tadrakSAsu vicakSaNAH kSitibhujo rAjyaM bhajantu sthiram // "61 // mahAbhAratamAM cheka parvane ane arjuna bANa vaDe duryodhanane mukuTa teDI nAkhe che, je prasaMga tenI sAthenA antima yuddha pachI bane che, jayAre rUpakamAM to mAtra pahelI laDAI ja varNavI che. A rIte pAthaparAmavyApAgamAM mULa kathAnakamAM keTalAka bahu mahatvapUrNa pheraphAra tathA umerA karAyA che, je bAyogane adhika mahattva Ape che. 5 sAhityika mUlyAMkana : 1) " vyAyaNa" eka yuddhayukta nATaka che, jenAM keTalAMka viziSTa lakSaNe che : (ka) temAM eka ja aMka hAya. (kha) tenI kathAvastu jANItI hoya. (ga) temAM hAsya, zRMgAra ane zAnta sivAyanA rasa hAya. (dha) temAM AvatuM yuddha nArI-prerita na hoya. (7) temAM khUba ja ochAM strI pAtro hoya. (ca) tene nAyaka divyapuruSa ke rAjA na hAya. For Private and Personal Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra . prahUlAdanadayakRtta 'pAtha pazamavyAyAma' mUlyAMkana 147 A sarve vyAva ka lakSaNe ApaNA rUpakamAM maLe che: tene eka ja aka che. tenI kathAvastu mahAbhArata jevA mahAmAnya prAcIna itihAsagranthamAMthI lIdhelI uMAi dhaNI naNItI che. temAM vaNu veluM yuddha nArIprerita nathI, nArIne kAraNe UbhuM thayeluM nathI. temAM mAtra be ja strIpAtro che: saoNrantrI eTale ka draupadI ane uttarA, je mane tadna gauNa pAtro che. pAtha eTale ka arjuna kathAnakane nAyaka che, je nathI divyapuruSa ke nathI rAjA. hAsya, zRMgAra ane zAnta rasanA abhAva che, sarvatra vIrasa ane adbhuta rasa ja chavAI gayA che. A rIte A eka sarvAMga-saMpUrNa vyAyega che. www.kobatirth.org (2) bhASA-zailI : A rUpaka praziSTa sa MskRta bhASAmAM racAyeluM che. zabdAla'kAro ane arthAlakAre, atisundara vidhAnA, TUMkAM chatAM tAdaza AlekhanA tathA uttejaka seAnI niSpatti sundara uThAva sAthe karatuM cokasAIpUrvakanuM cAracitraNu-A sarva tenI bhASAne gauravAnvita kare che. kula 61 zlokA che. je judA judA sALa handImAM racAyA che. zArdUlavikrIAMData kavine mAnItA chanda lAge che, kemake vIsa leka temAM racelA che. anya upayukta chando leAkasa khyAnukrame A pramANe che : anuSTupa -6; mandAkrAntA-6; vasantatilakA-5; AryA-3; upajAti-3; mAlinI -3; hariNI--3; zAlinI-ra; zikhariNI-2; sragdharA-ra; pRthvI-1; harSiNI-1: vazastha-1 ane rathaddhatA-1. A uparAnta be leAka (17 ane 44) evA che je eka ja chanda dharAve che paNa jenA chandanuM nAma huM zodhI zakayo nathI. te be zlAka A pramANe che : kurupatimabhimAninaM samIke sapadi vimardya yathA'dya kaGkapatraiH / ahamiha punarAdvarAmi kIrttIriva surAbhirapahRtya nIyamAnAH // 17 // vighaTitadhanadhArtarASTracakraM samarasarastarasAstapuNDarIkam / dviradavadavagAhate samantAdatanumadastridazAdhirAjasUnuH // 44 // ~~e paNa ahIM naidhavuM joIe ke kayAMya chandebhaMga jaNAyA nathI. kula dasa vaktavyA prAkRtamAM che, je uttarA tathA saurazrI (draupadI)nA mukhamAM mUkelAM che. AmAM draupadInA antima vaktavyamAM eka subhASita pazu Ave che jenA bhAva AvA cheH vIrapuruSA mATe te AjJAbhaMga mRtyuthI ye aMdhaka asahya hAya che ( zlAka 56 ). A nAnI kRtimAM dhamaka, utprekSA, upamA, rUpaka, zleSa ane vyatireka alakArA yojAyA che, paNa A TUMkA mUlyAMkanamAM tenA udAharaNonI vigatamAM ApaNe UtaravAnI jarUra nathI. kavi pAte tenI kavitAne samatA, samAdhi ane prasAda guNathI yukta gaNAve che : 61 6 keTalIka viziSTatAo : 'sabhyama: suve: samAdhi-samatA-dharma: kumAraNya 6 / '' (zlAka 4 ba) ane brahmAnAhya kavitA vasati; satteH / '' (zleka 5 a) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (1) prastAvanAmAM sutradhArane zarUAtamAM sUtradhAra ' kahyo che. ( 2 ) sthApaka ' kahyo che ane tyAra bAda prastAvanAmAM eka paNa prAkRta vaktavyuM nathI. For Private and Personal Use Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra vr< (3) ( 3 ) e nAma nathI. www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jayanta pra. ThAkara '' nI sarvatra ' buhunnara ' kahyo che, thAya tenAM gRhannA' ane munnA ' (x) ( 4 ) arjuna potAnI kalpita bahAdurInAM amAMtA uttarane UMcA rIte gahenadI' (potAnA gharamAM gatA ) ane dhanu huNamAtrAhakRti' ( hAthamAM dhanuSa dhAraNu karavA mAtrathI klIne phALA thaI janAra ) kahe che. 7 ( 5 ) prastAvanAnA antamAM kathAnaka tathA nAkano paricaya sutradhAra munaTakAra kapidhvaje jema kuraAne harAvyA tema huM mArA sarva harIphone harAvIrA ' evA vidhAnathI karAve che. ( 6 ) haMmezAM nATakanA antamAM AvatuM bharatavAca nAyakanA mukhamAM mUkayuM nathI pakhkhu varadAna mAgavAnI anicchA dharAvatA nAyakane varadAna ApavAnA sAmI indranA mukhamAM mUkyuM che. upasahAra H ( 1 ) A adhyayana uparathI spaSTa thAya che ke paramAra prahalAdanadevakRta * pAtha parAkramavyAyAga' gujarAtanA eka rAjavI dvArA vi. saM. 1226 (I. sa 1170)mAM racAyela 'vyAyoga ' prakAranuM atisundara rUpaka, je atyAra sudhImAM prakAzita thayelA saMskRta rUpakasAhityamAM AgavuM mahattva dharAve che. ane e rIte gujarAtane gaurava apa ema che ane tathA samIkSAtmaka adhyayana ( Critical Study) karavA jevA laghugantha che. (2) mArA vidvAna mitra DaoN. masAla na. mahetAe zyA . viSaya pAtra bIna vyAyoga tarapha mAruM dhyAna doryuM che, je mATe huM temane AbhArI cheM. anya hetusara mA jotAM jotAM temanA dhyAnamAM AvyuM ke je vyAyAmanuM adhyayana A parisaMvAda mATe huM karI rahyo hato. tenA je viSayane laIne nArAyana kAMcanAcArye dhanayavijaya nAmanA nyAyoganI racanA karelI. A ullekha temane bhAratIya vidyA bhavananA Do. bhAra. sI. majumadAra soMpAdita * hisTarI eNDa kalcara rA~ph dhI ivana pIpala'nA mahele ane pusAlakara-racita 'dha dilhI saltanatuM ' zIrSakavALA chaThThA pustakanA rR. 470 upara maLele. A kAcanAcA sabhavataH karNATakanA haze, kAraNu ke bhAratanA te pradezanI carcA daramiyAna A ullekha karAyA che. ( * ) eka nAMdha karavA yogya bAbata tarapha dhyAna jAya tema che jUnA jamAnAmAM nakanA rAjyamAMthI dAra vALa javAnI prathA pracAlana hatI. Aje paNa prAcIna nagaronI bhAgo gabhI Dhorane cAvatAM ane pAchAM meLavavAnA jaMgamAM zahIda thayelA vIganI khAMbhIo mAjuda che. trine, potAne vyUha svAbhAvika ja tAre e hetuthI ajJAtavAsamAM rahelA pAMDavone zodhI kADhavA mATe A yukti ajamAvI ! ane ApaNA nATyakAre samucita rIte mA viSaya pasaMda karIne utkRSTa kAThinA vyAyAganI racanA karI, For Private and Personal Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zaMkhaparAbhavavyAga-eka abhyAsa* zAzvatI sana* prastAvanA : saMskRta bhASAmAM racAyeluM sAhitya be vibhAgamAM vaheMcAyeluM che. eka gadyakAvya ane bIju padyakAvya. ene eka bIjo mahattvane vibhAga zravyakAvyane che je sAMbhaLI zakAya che, ane duzmakAvya ke je ApaNe joI zakIe chIe e nATaka mATe khUba sAmAnya che eTalA mATe saMskRta rUpako je dazyaka tarIke oLakhAya che e daza prakAmAM vahecAyelAM che. jema ke nATaka, prakAza, aMka, bhANa, samavakAra, vIthI, prahasana, DIma, IhAmRga, vyAyAma vagere. ahIM ApaNe phakta vyAyoga vize vAta karIzuM. kAraNa ke abhyAsane vijaya mahAna kavi hariharanuM "zaMkhaparAbhava thAyoga 'e kendrasthAne che. ahIM bharata, dhanaMjaya, vizvanAtha ane bIjA vivecako vacce vyAyoga vize je matamatAMtara pravarte che emAM UMDA nahIM UtaratA bhAganA sAmAnya lakSaNo vize joIe. - vANa eka ekAMkI che. emAM eka ja diva sanI dhaTanAnuM viSayavastu hoya che. enuM kathAvastu sAmAnya rIte parANika vAta para AdhArita, aitihAsika prasaMgane lagatuM athavA to prakhyAta prAcIna hoya, jemAM upaniSadonI vAtono paNa samAveza thaI zake. yuddha ane mukhya viSaya che. jemAM yuddha mAtra strInA lIdhe ja thAya evuM nathI. paraMtu koI khAsa hetune dhyAnamAM laIne yuddha karavAmAM Ave che. bhAgane nAyaka prasiddha temaja dhIrAdAtta, bahAdUra ane baLavAna hoya che. e rAjarSa athavA to divyapurUSa hoya che. vyAyegamAM kendrasthAne yuddha hovAthI temAM puruSapAtronuM prAdhAnya hoya che. temAM bhAgye ja strIpAtrone ulekha Ave. paraMtu kyAreka gaNu pAtro, jevA ke ceTI vagere, jene ulekha nAyakanI dAsI tarIke kyAreka thato hoya che. A kAraNathI amAtya, senApati jevA ojasvI puruSe vyAyoganA nAyaka tarIke hoya che. pAtronI saMkhyA dazathI vadhu na hevI joI e. kyAreka kyAreka emAM hAsya ane saMgArarasene ulekha a95pramANamAM thAya che, A prakAranA rUpakamAM vIra, bIbhatsa, bhayAnaka, raudra ane karuNu vagere mukhya rasa hoya che. bAyoganI bhASA jussAvALI ane prasaMgane anurUpa hovI jarUrI che. pariNAme ahIM bhAratI, "bAdhyAya ', pustaka 34, aMka 1-4, dIpAsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane jamASTamI aMka navembara 1996--oNgasTa 1997, pR. 149-154. + A nibaMdhanA anuvAda karanAra che. uSAbena brahmacArI tathA zrI jayaMta umaMreThiyAne huM hRdayapUrvaka AbhAra mAnuM chuM. * prAyavidyAmaMdira, ma. sa. yunivarsiTI, vaDodarA. For Private and Personal Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 15 zAzvanI sena sAtvatI ane mAramaTI vRttio pratye jAya che. A ja kAraNe kezikI vRttine vyAyegamAM abhAva jaNAya che. AmAM mukha, pramukha ane nirvahaNa nAmanI traNa saMdhio ja mukhyatve vaparAya che. nATaka zaMkhaparAbhava : zaMkha parAbhavenyAyAga e nyAyega prakAranuM rUpaka che. enI racanA prakhyAta kavi harihara karelI che. A etihAsika nATakamAM vastupAla ane zaMkha vaccenA yuddhanuM varNana che. jemAM zaMkhane vastupAla dvArA parAbhava thAya che. nATakanuM kathAvastu prakhyAta etihAsika dhaTanA upara AdhArita che. nATakane nAyaka vastupAla vAghelA rAjA vIradhavalane mukhya mAryo hato. amadAvAda najIkanA hAlanA dhoLakA (e vakhatanuM dhavalaka) gAmane rAjA hatA. 13mAM saukAnI zarUAtamAM (1222 A, D. ) caulukyo pachI vAghelA rAjagAdI para AvyA. teo kuzaLa amAtya hatA ane sAhitya tathA kaLAnA saMrakSaka hatA. emanA sAhityika maMDaLamAM mahAna kavi jevA ke semezvara, harihara, yazavIra, vijayasenasUrI ane bIjA aneka kavione samAveza thato. zatruMjayanA prakhyAta maMdironI racanA varaMtu pAla ane tenA nAnAbhAI tejapAla dvArA aDhaLaka dhana khacIne karavAmAM AvelI. zaMkhaparAbhavavyAyegane pratinAyaka je zaMkha che te lATanA rAja siMdhurAjane putra hato thaMbhatIrtha baMdara je hAla khaMbhAta tarIke oLakhAya che ene lIdhe veratupAla ane zaMkha varace matabheda thayele, pariNAme emanI vacce yuddha thayuM. pahelA A baMdara lATakIganA tAbAmAM hatuM. jyAre devagirinA yAdavarAja sihavana sAthe laDAI karavAmAM zaMkha mazagula hatA tyAre A takane lAbha laIne viradhavale baMdara tAbe karyuM. sthaMbhatIrthane pAchuM meLavavA mATe zaMkhe humalo karyo. vaTakupa athavA vaDaLa nAmanI jagyAe yuddha khelAyuM, jyAM zaMkhane parAbhava thaye ane e bhAgI gayo. * varUpAlanI jata ane zaMkhane parAbhava ' A prasaMgane dhyAnamAM laIne harihare A bAganI racanA karI. zaMkhaparAbhavadhyAga nA prAraMbhamAM nAndIplekamAM bhagavAna zaMkaranI pUjA karavAmAM AvI che. pachI sthApaka athavA sUtradhAra athavA neTa naTInI sAthe nATakanA mukhya pAtrone 1 sAMDesarA bI. je, zaMkhaparAsavavyAga, prAcyavidyAmaMdira, vaDodarA, 1965, prastAvanA, pR. 2, 2 kamIsarIyata ema. esa., a hisTarI opha gujarAta, vo. 1, muMbaI, 938, pR. 77. 6 sAMDesarA bI. je., lITararI sarkala eka mahAmAtya vastupALa enDa ITasa konTrIbyuzana Tu saMskRta lITarecara, bhA. vi. bhavana, muMbaI, 1954. For Private and Personal Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra bapALacAyAgaeka abhyAsa temaja tenA raciyatAno paricaya Ape che, jevA zabdo sanAtha kAyAAyA che. goDadeza bhAradvAja cAlaSNukuLanA che. www.kobatirth.org 7 ra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prastAvanA pachI tarata ja bhATa-cAraNu . temanA mukhya sabhyA sAthe ragamaca para Ave che ne nATakanA ane mudhInA yudranA dareka prasa MgAne vigate vadhu ve che. eka khuba ja rasaprada Ayatta e che ke bhATa-cAraka jevuM gauNa pAtra ke jene nATakanA mukhya pasaMga sAthe kaoNka sabdha nathI chatAM te nATakamAM ghaNA lAMbA samaya sudhI raMgamaMca para hAjara rahe che. mukhya bhATa-cAraNu saMskRtamAM mAle che, jyAre anya prAkRtabhASA prayoje che. mAtra eka ja prasaMgamAM badIrAja vastupAla ( vastupAlanuM vasatapAla evu nAma harihara ApyuM che). eTale ke vasatapAlanA zauyanuM vastu na prAkRtamAM kare che. mA ekAMkImAM 81 zlokomAMthI pAya loko prAkRtamAM che. bhUtI kavinuM saMskRta bhASAnI sAthe sAthe prAkRtabhASA paranuM prabhutva paNa spaSTa thAya che. ahIM yuddhanI bhUmikA mukhya hAvAthI vIrarasanuM prAdhAnya heya che, jyAre bIbhatsa, bhayAnaka ane karuNarasane prayAga alpamAtrAmAM thayele heAya che. vasatapAla ane zaba ane pAnAnI zauryagAthAnA yugA phUMka ane yudda mATe ekabIjAne paDakAra che tyAre keTalAka lokomAM vIrarasanuM vadhyuna jovA maLe che cha nATakamAM baMne pakSa taraphathI dhaNA badhA sainikoe potAnA deza mATe ane potAnA rAjA mATe koI pazu prakAranI mAkakSA vagara potAnA prANa nyochAvara karI dIdhA e ghaTanAnuM khUba ja suMdara rIte ahIM varSoM na karavAmAM AvyuM che. vasaMtapAlanA lazkaranA mukhya vaDA bhuvanapAlanuM zaMkha dvArA karavAthI mRtyu karavAmAM Ave che. enA hAtha kApIne vanapAlane zonI nizAnI tarIke mAlavAmAM Ave che. bIM pazune khAsa, bhayAnaka ane karuNurasano prayoga keTalAka zlokomAM evA maLe che. nATakanuM viSayavastu zauya pradhAna hovAthI temAM zRMgAra ane hAsyarasane zu A avakAza maLyo che. pariNAme bhAratI, sAtvatI, ane khArabharI vRtti, je vIrarasa sAthe susa Mgata thAya %0 ane parAkramanA prasaMgAne tathA keTalAka bhayAnaka prasaMgAne yogya rIte rajU kare che. A badhI vRttio dvArA yuddhanuM vana temaja ne pakSe thayelI ka carcAo, ahI khUba asarakAraka rIte darzAvI che. sAmAnya rIte nyAyeAgamAM kaizakI vittane upayoga thatA nathI kAraNa ke te premane vyakta kare che jyAre zAkhaperAbhavamAM kiva hitara amuka prasaMgomAM kezi 15 ahI... noMdhapAtra e che ke sUtradhAra, naka ane sthApaka sUtradhAra dvArA jaNAvyA pramANe nATakanA kartA harihara * nATakanAM pAtromAM (1) vasaMtapAla urphe vastupAla, nAcaka (2) za`kha, lATanA rAja siddharAjanA putra, pratinAyaka ( 3 ) bhUvanapAla, vasaMtapAlanA lazkaranA vaDA bhATacAraNa ane (3) temanA vaDA uparAMta mahAdeva, vasanapAla jevA keTalAMka pAtrono ulekha thayA che. dA. ta. kumAradevI ane prasarAja tathA temanA anya be putro mallaza ane tejapAla, vastupAlanA putra siha, zaMkhanA pitA siMdhurAja, za'khaneA bhAI surapAla ane zaMkhanA be yoddAe lheNa ane vajjala. Ama vyAyAganA niyamAnusAra A nATakamAM dazathI vadhu pAtronA samAveza thayela nathI. ma sAMDesarA khI. je., upara mujaba, pAna naM. 1, 2 klAka na. 24 lAka na.. 14, 15 ane 16 zlAka na. 25, 51 thI 60. pU. 17 ane 19 For Private and Personal Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zAvatI enA vRttine paNa prayoje che. jema ke nATakanA aMte jyAre vastupAle zaMkha upara jIta meLavI ane devI ekalavIranI stuti karavAmAM AvI te prasaMge nRtya karatI bALAonAM hAvabhAvamAM A kezikIvRttine vega jovA maLe che. vAraMvAra prayojAyelA alaMkAro jevA ke upamA, saMdeha, parikara, svabhAkti , uprekSA 11 ane kaleSa vagere kavinuM sAhityika kauzalya dAkhave che. zrImaRtu, sUrya ane baporanA samayanA kudaratI sauMdaryanuM varNana yuddhanI bhayAnakatAne sUcave che.13 lekhaka dvArA karAyelA prAkata zabda 'pheraka phekane upaga Adhunika gujarAtI "pharI pharI 'nA samAnAthe prayojAyo che. A mahatvanI bAbata noMdhanIya che. nATakanA aMte zreSThI dvArA bharavAkaya bolavAmAM Ave che. ahIM mATakanA nAyakane badale koThIne mahattva apAyuM che. kavi harihara vyAyeganA badhAM ja lakSaNone anusaryA che ane amuka jagyAe khUba ja kuzaLatApUrvaka jarUrI jaNAya tyAM chUTachATa paNa lIdhI che. dareka jagyAe emanI kuzaLatA dekhAya che. jema ke sAhityika guNa hoya ke bhASA uparanuM prabhutva hoya ke pAtranuM caritracitraNa karavAnuM hoya. vasaMta pAlanA pAtranI vizeSatA e che ke emane "zaMkhapAlane parAbhava karyo ke je viruddha pakSanuM mahatvanuM pAtra hatuM. chatAM ene badhe vaza e rAjA vIradhavalane Ape.14 tatkAlIna samayamAM eka mahattvanI vyakti hovA chatAM vastupAla eka udAra caritra dharAvatA hatA. enA A prakAranA vyaktitva para kavizrI bhAra mUke che. pratinAyakanA parAkrama vize kavi dvArA ghaNIvakhata vakhANa karavAmAM AvyA che, ane A dvArA teo pitAnA nAyakanI zakti para prakAza pADe che, kavinI varNanazakita paNa noMdhapAtra che. krodhita vasaMtapAlanuM kavi dvArA karAyeluM varNana paNa pratikAtmaka che : tAvad vIrA dhIrA yAvanna prakaTayanti yudhi roSam / prakaTitaruvAmamISAM zare dAsaH sa kInAzaH // 61 // prApte prathinAM sainye dainye yaH punarathinAm / asUnAM ca vazUnAM ca na dhatte gaNanAmapi / / 10 / / nATakamAM vAraMvAra bhaleSane prayoga karIne harihara pitAnI kuzaLatA pUravAra kare che. jema ke nATakanA prAraMbhamAM zaMkhane avAja sAMbhaLIne naTIe kAraNa pUchyuM te na javAba Ape. "sindhurAjasambhavasyApi zaGkhasya sarvajanasiddhau dhvanirapajhyate " teo siMdharAja zabdano prayoga be rIte kare che. nAma tarIke ane tenI vRttinA arthamAM. samAnArthI zabdone prayoga khAsa arthamAM karIne lekhake pitAnI vidvattA vAraMvAra vyakta 10 pR. 20 ane 30 11 glaeNka naM. 20, 5, 6, 18, 19 12 glaeNka naM. 67 13 bleka na', 2, 26 ane 27 14 pU. 19 For Private and Personal Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sakhaparAbhathavyAyAma-eka abhyAsa karI che. dA. ta. miti, sapraya, atri, sakhaba A badhA zakhta yuddha mATe prayojAyA che. kavi zabdAlaMkAra ane arthAlaMkAra banemAM pravINuM che. zAkhaparAbhavamAMthI anuprAsanA eka dAkhale I e. tasmina jAgradasaghasaghavibhave zAkhe mayi spardhate " 153 ' za'parAbavanyAyoga ' nAma sUcave che ke zakhano parAbhava ke nATakanuM viSayavastu che. AthI bajI badhA laidamAM vasattapAlanI prazaMsA karavAmAM AvI che, ke je zabdanA saMpUrNa parAbhava karyo che. mA nAnA ekAMkI nATakamAM 91 zloko che. vadhu pramANamAM thayelA lokonA upayoga nATakanI kathAvastunI racanAmAM bAdhAjanaka bane che. nATaka nATaka karatA prazastinATaka vadhu pramANumAM jAya che A uparAMta saMskRta nATakanI paraMparA anusAra yuddhanA dazyo gamaca para bhajavavAmAM AvatAM nathI. AthI nATakanA mukhya pAtro hamezA paDadAnI pAchaLa jaNAya che. nATakanA mukhya lakSA tenuM kathAvastu, zailI rasa, sa MvAda, abhinaya ane pAtro che. nATakanuM kathAvastu, yuddhalakSI hovAthI mukhyatve vIrarasanuM prAdhAnya hAi uma savAda jevA maLe che. nATakamAM amuka khAsa niyamonuM baMdhana hovAthI darzakone je vastu jevAnI utkaMThA hoya tenAthI cIna pache. anya pAtro karatA nATakanuM mukhyapAtra ghaNuM agatyanuM hoya che. 1 pAtrA dvArA ja nATakanA bIja pAsAMone mahattva maLe che. ' za`khaparAbhavavyAyeAga ' nATakamAM nAyaka ... pratinAyaka kayAreya prekSakonI sAme AvatA nathI ke ave koi prasaMga pazu gamaze para vAto nathI. nATakano prAraMbhathI aMta sudhI bhATa-cAraNA dareka prasagane vaNa nyA kare che. ahIMyA eka prazna udbhave che ke A nATaka kevI rIte saphaLatA meLavI zake ? ane dRzyakAvyaavyakAvya vaccenA bheda ! sanegAmAM vI rIte thaI zake ? A saneDAmAM sAMbhaLavAnuM vadhAre ane jovAnuM AchuM hoya che. zekhaparAbhavanyAyetra eka vyAyoga ovAthI e dazyakAvya manAya che. jo vyAyeAga e dRzyakAvya hoya te enA mukhya pAsAMmane kevI rIte avagaNI zakAya ? nATakamAM paraMparAnusAra amuka daye lekhaka darzAvI nathI zakatA. nA tene koika nAvinya lAvIne prekSakonI jarUriyAtone paripUrNa karavI joIe athavA paraparA toDIne koI navuM udAharaNa pUruM pADavuM na kavizrI harihara : hari vize ApaLune khUba AchI mAhitI sAMpaDe che, ke je A pAvavyAyoganA mukhyakartA che. A kRti uparAMta rAjazekharasUri ( 1349 A. D )nA prAkAza mA kavi vize TalIka mAhitI ApaNane pUrI pADe che. For Private and Personal Use Only ghelAna. cAvalano mukhya amAtya vastupAlanA sAhityika maDaLamAM khUba ja mahattvanuM sthAna dharAvanA hatA. teo godezanA kavi hatA ane nAtie bhAradrAja mAtmya hatA evu emanA dvArA nATakanI prastAvanAmAM jaNAvavAmAM Ave che. gauravUDAmaLaraNya mAtAdvijnmnH AdarzAvAyanI bIjI koI mAhitI teo potAnA vize ApatA nathI. kavinuM mULa svA0 20
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zAzvatI sena vatana gauDadeza che je atyAranuM baMgALa hoI zake. nATakanI zarUAtamAM nAndIka pachI nATakamAM zaMkhadhvani saMbhaLAya che. baMgALamAM evI prathA che ke koIpaNa zubha prasaMge zaMkhanAda karavAmAM Ave che. harihara 13mA saikAnI zarUAtanA thoDAM varSo gujarAta AvIne rahyA. tyArabAda kAzI cAlyA gayA. suprasiddha naiSadharAja zrI harSanA teeA vaMzaja hatA. emanA gujarAtamAM AvyA pachI ja "naiSadhacaritamane khUba prasiddhi maLI, vara tupAla ane viradhavalanI prazaMsA karatA keTalAka chuTAchavAyA glaeNko sivAya Aja sudhI emanI koIpaNa kRti prApta thaI nathI khuda "zaMkhaparAbhavathAyoga" paNa Aja sudhI vidvAne mATe ajANa hatuM. munizrI pUNyavijayajIe amadAvAdanA devAsapADA jJAnabhaMDAra'nI hastaprata zeAdhI kADhI ane tenuM saMpAdana bI. je. sAMDesarAe karyuM. gAyakavADa Ara eTala sirIjha naM. 148 mAM prAcyavidyAmaMdira dvArA 1965mAM tenuM prakAzana thayuM. harihara sAhityika guNe dharAvatA hatA ane prAMtaSThita vidvAna hatA. teo eka ja divasamAM prabaMdha lakhI zakavA samartha hatA.5 vastupAlanA sAhityamaMDaLanA bIjA kavi saMmezvara sAthe temane harIphAI thatI. gujarAtamAM temanuM Agamana thayA bAda vastupAla ane vIradhavala dvArA emane mahattva apAyuM tyAre somezvarane IrSA thatI ane pariNAme somezvare hariharanI avagaNanA karavA mAMDI. AthI gumAthI prerAIne harahare viziSTa rIte semezvara para badale levA mAMDayaM.1 zaMkhaparAbhavaLyAga nA chelA leka bhAratavAkayamAM A durbhAvane paDagho paDe cheH " santApaH pApakarNejapakapaTakRto mA'stu vidvajjanasya" Ama, A badhu hovA chatAM pAchaLathI A baMne kavi mitro banyA ane seme2 hariharane kavanAma pAkasAza : tarIke navAjyA. 15 zloka naM. 6 11 rAjazekharasUri, prabaMdhakoSa, saM. janavijaya, pra. dikSIta sIMdhI jena jJAnapITha, zAMtiniketana, prathama AvRtti. 1935, pU. 59. For Private and Personal Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir somezvarakRta ullAgharAghava-eka abhyAsa vasaMta. sI. paTela 'gujarAtanA caulukaya rAjAone vaMzaparaMparAgata purohita sAmezvara athavA semezvaradeva hatA ane aNahilavADa tathA dhoLakAnA rAjadarabAromAM ane bhAre prabhAva hato. vidyAkAmAM tema ja rAjakAjamAM e vastupAlane gADha mitra ane sahAyaka hato. vastupAlana samaya i. sa. nA 13mAM saikAne pUrvArdha che, je semezvarane samaya gaNI zakAya. somezvare " suratsava mahAkAvya ', " rAmazataka' stotrakAvya, "kamRtaprathA " sUktisaMgraha " Abu prazasti vidyAnAtha -prazasti, vIranArAyaNuM prAsAda"nI prazasti nAmaka prazastikAvyo racyAM che. rAmakathA para AdhArita aneka nATako lakhAyAM che. emAM "rAdhava' zabda jenA aMte Ave evA nATakomAM anardhArAdhava, ullAdharAdhava, sanarAdhava vagere prasiddha che. semezvaranuM ulArAghava 8 aMkomAM vibhakata nATaka che, je vaDodarA, gAyakavADa orienTala sIrIjhamAM I. sa. 1961mAM prakAzita thayuM che. enA saMpAdaka Agama prabhAkara muni puNyavijaya ane DaoN. bhegIlAla je. sAMDesarA che. ullAdharAghava nATaka dvArakAmAM jagatamaMdiramAM bhajavAyuM hatuM evo ullekha prastAvanAmAM ja sAmezvare karyo che." ullAdharAdhava nATakano aMkAnusAra abhyAsa nIce mujaba karI zakAya : aMka 1 : nAdInA traNa lekamAM zrI kRSNanI stuti karyA bAda prastAvanAmAM sUtradhAra ane naTIe nATakakAra gurjarezvaH-purohita kavizrI semezvaradevanI mAhitI ApI che. sItAnA rAma sAthenA lagana bAda kanyAvidAyanA prasaMge rAjA janakane purohita zatAnanda pitAne thatA duHkhane vyakta kare * svAdayAya', pR. 34, aMka 1-4, dIpasavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-ogasTa 1997, pR. 155-164. * ema. TI. bI. ArTasa koleja, aThavA lAInsa, surata-1 1 sAMDesarA bhogIlAla japa, itihAsa ane sAhitya , guja 2 graMtharatna kAryAlaya, amadAvAda, prathama AvRtti, 1966, pR. 11 2 tadadya bhagavataH zrIdvArakAlaGkAranIlamaNe: zrIkRSNadevasya purataH zrIdharaprabodhaikAdazIparvaNi sarvadigga ? gAga )tAnAM sAmAjikajanAnAM janakasutApaticaritAbhinayAdezasampAdanena kRtArthayAmi saMsAralAyatamAramAnay | Edited by Agam-Prabhakar Muni Punyavijaya and Sandesara Bhogilal J., 'catE TIEFH' Gaekwad's oriental series. Baroda. No. CXXXii, First Edition, 1961, p. 2. For Private and Personal Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir 15) jasata sI. paTela che. rAma, lamaNa ane sItAnI sAthe aDavA javA dazaratha 04 nekanI banuM! le che ane ayodhyA tarapha prasthAna kare che tyAre zatAna-6 sItAne zikhAmaNuM Ape che. je kAlidAsane abhijJAnazAkuMtalamAM karva pAlaka-putrA zakuMtalAne je zikhAmaNa Ape che, tenuM smaraN karAve che. zatAnanda prasthAna karatA jamAI vagerenI rAkSasethI tathA rAvaNathI pazu rakSA karavAnI vyavasthA karavAnuM kahe che, je AgAmI sucana kahI zakAya kAraNa ke aMka-pamAM rAvaNa sItAnuM apaharaNa kare che. pitA janaka paNa putrone zikhAmaNa Ape che - 'saMpattau vA vipattau vA vane bA bhavane'pi vaa| matta mArtanta nivAraH gUgaritrA: 26 che ' pratyeka pitA kanyAvadAya samaye AvI ja zikhAmaNa Ape e svAbhAvika che ane e nATakakAranuM sAmAjika jIvananuM gahana darzana darzAve che. theDIka ja vAramAM janakanI kanyAne aMtaHpurapAlaka haradatta mAhitI Ape che ke mArgamAM rAme kupata jamadanya parazurAmane kevI rIte zAMta pADavA ane janaka pitAnA jamAInI mahAna saphaLatAnI vAta aMta:puranA sahavAsIone jaNAvavA jAya che. aMka : 2 dvitIyAMkanA vikabhakamAM dazarathanA be sevako na-idabhadra ane vizvanA saMvAdathI khabara paDe che ke dazarathe rAmane rAjyAbhiSeka karavAnuM nakakI karyuM che ane e mATe rAjapurohita vasiSThane bolAvyA che. mukhya dazyamAM rAma ane sItA vihArArthe udyAnamAM jAya che nATakakAra mahIM kaleka naM. 15, 17, 24, 25, 32mAM udyAnanuM tathA 39mAM taLAvanuM varNana kare che. sAthe sAthe sItAnuM vyakticitra leka naM. 19, 20mAM saraLa bhASAmAM doryuM che, je arthanI saraLatA vyakta kare che. udyAnamAM sItA udyAnapAlaka mAlAdharanA sevam nAmanA vAnarathI bhaya pAme che. paNuM e ja vAnara sItAne sahakArapAdapanuM phaLa Ape che, tyAre sItAnI sakhI hasikA kahe che-- 3 ejana, zaSA azu, nanAra6 nata:, yag sevA niH, patyau tatparatA, sanama ca vacastanmitravarga zucau / sAGgatyaM kulabAlikAsu, vinayaH pUjye, tanau saMvRtti mArgo'yaM munipuGgavairmagadazAM zreya:zriye darzitaH / / 21 // 4 zaUSasva garunkuru priyasakhIvRtti sapatnIjane bhartuviprakRtApi zeSaNatayA mA sma pratIyaM gamaH / bhayiSTaM bhava dakSiNA parijane bhAgyeSvanatsekinI / yAntyevaM gRhiNIpada yuvatayo vAmA: kulasyAdhayaH // 4.18 // -saM5. AThavale rA. ba. ane sele mana e a., mijJAnI sTama, dhI popyulara buka sTorsa, surata * rAtAnera:---(vivi7) na devane rAkSasA: vinu sAkSasanAtaranarfairI rApara: sivighArappa: 1 [6. 8 ] For Private and Personal Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAmezvarani lalAghavaya- eka abhyAsa 157 mArASara ! kivataeI sItArtha gva ijha vAnara: "karo mAtu' jANe ke sItAnA apaharaNa pachI rAmane madada karanAra hanumAna, sugrIva vagere vAnaro vize nATakakAre AgAmI sUcana karI dIdhuM. A nATakakAranI agamacetI bhAvindarzana darzAve che. udyAna prasaMge vidUSaka praveze che ane nATakakArane hAsya prastuta karavAnI taka maLe che. vidUSake praveza karatA sItA kahe che- "hRti ! na ha gg vAnara:, kAryaputrazya priyavayastha kArya. mAvya: gsss namAmiti ' vidUSaka rAmane kahe che-"tava rfjawThThAmahorara mithilAnara gtH| 'jAmAtRkasya priya mitram' iti kRtvA janakaparijanavitIrNa bahumodakabhakSaNena tathA kathamapi kanyAni sanAta, ghaNA niSatraHthA: : gAvitaif I-A bhAsanA svapnavAsavadattamanA vidUSake kahela vAta sAthe sAmya dharAve che. " vidUSakane mAlAdhara rAgathI gabharAvAnI nA pADe che, tyAre vidUSaka tene "tuM vagha che ?' ema pUche che, tyAre mAladhare Apela javAba nATakanA pAtronI sAthe prekSako tathA vAcakone paNa hasAve che. "nAnA:-.44ro dina vizAlar: 4 navaM tu jAyante je ya neAiLa vALu nANAmi na saMthaH 23 . ' pR. 28 ] aMte bhejanaLA thavAthI vidUSaka javAnI vAta karatAM kahe che ke tenAthI bhUkhathI calAtu paNa nathI. tyAre pratIhArI prabhAvatI kahe che--mArtha bhAi ! rovaratA, ArAdhyatti, 2 punaH kumalA ' ane vidUSaka pratIhArIne hAtha pakaDI niSkramaNa kare che. A spaSTa kare che ke A nATakakAra anya zRMgAra-pradhAna nATakonA nATakakAronI jema vidUSakanA pAtranA saMvAda, hAvabhAva ke bhejanapriyatAnI vAta tArA hAsya utpanna karavAmAM pAchI pAnI kare tema nathI. rAma-sItA udyAna tathA taLAvanA saundarya mANe che. daramiyAna dazaratha rAmane belAve che ane rAjyavahIvaTanI mahAna dhUrA saMbhALI levAnI taiyArI karavA AjJA pharamAve che. saMdhyA samaye pAzvabhUmAMthI vAlika sAMjanA jhaLahaLAnuM varNana kare che. kaMcukI dazarathane jANa kare che ke rANI 'kaMkIe rAjane pitAnA aMtaHpuramAM bolAvyA che. tyAM jatA pUrve dazaratha punaH rAmane rAjAbhiSeka mATe taiyAra rahevA jaNAve che. A aMkamAM udyAnamAM rAma sItAnA mukhanI suvAsathI AkRSTa bhramarathI rakSaNa kare che ane eka loka bhramarane kahe che -"Ato amara ! mAtA:(leka 36 ) A prasaMganI 9 saMpA, bhada jI. ke. ane zukala je. ema., 2awvAsavaram, dhI popyulara buka sTAra, surata, bIjI AvRtti, 1964, aMka 4-jhaverAka, pR. 48. amajJAnazAkuMtama, aM. 1,24, pR. 16 For Private and Personal Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 15ka www.kobatirth.org jarAta sI paTela. preraNA zAkuMDAnA prathamAMnA bhramaramAbA prasaMga parathI maLI harI ane bleka' manAvAtAM Ti spRzasi * parathI "lokanI preraNA maLI haze. akaH 3 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir A aMkanA rAjya dazaratha sAthe saMvAda karatA caitrAva zuSya nava ja kalAka bAle che te... bhAvamAM snAna ziyi ho ! ( blo. 6 ) batramunanA uttararAmacAratanA dvitIyAMkanA dvatIya kleka-- triyAyA vRttiniyamadhuro yavi niyamathI prabhAvita lAge che. pratyekamAM kebInI saMkhI matharA ane dazayanI dAsI subuddhikAnA saMvAda parathI anumAna karI zakAya che ke pUrve rAtnae ApelA e varadAna pheMkIe mAgavAnuM nakkI karyuM che. emAMnuM eka che rAmane cauda varSane vanapravAsanane bIju ke rAmanI jagyAe potAnA putranA rAjyAbhiSeka. mukhya dazyamAM rAma nagaramAM thatA rAjyA bhaSekanA utsavane nihALatA rAjamahelamAM Ave che. leA. naM. 3, 4, 5mAM nagarazAbhAnu` vaSa~na karyuM che, leA, naM. 6mAM kupata kaikeyInuM vana che.yAnA nivAsasthAne AvatAM rAma ane samaya rANInA hiDambarane dura karavAnA prayatna karatA rAjAne jue che. dazaratha pAtAnI mAgaNI bAbata kevIne dukhANa na karavAnuM kahe che. dazaya rAmane jotAM ja khemAna vaI jAya che. A prasage kaoNrAzyA, sumitrA ane sInA praveze che ane prasage lIdhelA vaLAMkane jANI tenA mUiDha banI jAya che. rAmane ekalAne vanamAM javAnu sAMbhaLI sumitrA kahe che. ravi ! huM mAtamama: vA? carca baso mo mati / ' pachI dhanurdhArI lakSmaNa pravezIne rAmane vanavAsa meAkalanArane dhikkAre che, paNa rAma tene zAMta pADe che. sInA pagu rAma sAthe vanamAM javA taiyAra thAya che varSa vita na maryaputra ke atRti tena sama " mithyami / ' 'gujIe rAjAne jaNAvela mAhitI anusAra milA gu lamaNunuM anugamana karavA taiyAra thAya che, paNa rAma tene aTakAve che. AthI kauzalyAne thoDuMka AzvAsana maLe che. aMte vanagamana mATe badhAnI ratna laI e niSkramaNa karatAM rAjyamAM sApA paDI jAya che. ' A aMkamAM Avela kupita kaikeyInuM vadhyuMna tathA rAnna kaiyAne dhUtkAranA vacaneA kahe che te rAmAyaNunA ayeAdhyAkAMDanuM smaraNa karAve che uparAMta sumitrAnI IcchA lakhyune vanamAM mekalavAnI hai tathA gAMbA paNuM vanamAM javA taiyAra thAya che, e ApaNI paraMparAthI navIna bhAse che. 8 Sandesara Bhogilal J., Literary Circle of Mahamatya Vastapala and its contribution to Sanskrit Literature, Sindhi Jain Series, No. 33, Bhartiya Vidy Bhavan, Boinbay, First Edition, 1953, p. 117. 9 sAdhaghivanATAm, prastAvanA, pR. 14. For Private and Personal Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org sAmezvarakRta ulAdharAdhava-eka abhyAsa aH H8 rAmanA vanaprasthAna pachI anelA banAvAnI mAhitI ApavA A aMkanI racanA karavAmAM AvI che. gdharAja kumudrAgada ane enA putra kanakasUDanA saMbhASaNa dvArA rAmanA pravAsanuM varSoMna karyuM che, A va na pUrve kanakacUDa tenA pitAne, bharatane AvelA duHsvapnanI vAta kare che,10 ane te sAMbhaLI zatrughna za MkA kare che ke-- sAyuvAniSTamUnanoyiM du:svapna: / '; jene sItAnA apaharaNunA aniSTanuM tathA rAmAvayuddhanuM AgAmI sUcana gaNI zakAya. rAmanA mAga nA varNanamAM sarayU, tamasA, bhAgIrathI, 'gaveranagara, citrakUTamAM bharadvAja Azrama, kalindIlamAMthI vahetI zaivalanI [ kArDalandI], prayAga vagere prAkRtika sthaLonuM varNana karyuM che; ane te paNa paurANika sUcano sAthe. jemake gagAnuM vadhyuM na mAta mahApAtakaghAta dakSe ! dakSAtmajAvallabhavaijayanti ! | anekajanmopacitastapobhirmayA'dya mandAkini ! vanditAsi // 20 // zrRMgaveranA varcuna vakhate rAmane maLavA jatA bharate rAmitra niSAdAdhipati grahane krodhAvezamAM keMcIne uddezIne kahelA zabdo 'na strItva - mAtRtvabhayaM svabhartRvinAzanighnAM mama nighnatastAm / ;" mAtA'munA me nihateti jAtaroSAt punaH saiSa bibhemi rAmAt // 27 // kharekhara bharatanuM vyaktitva spaSTa kare che. 10 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ane gaMdharvAnA munikumAra sAthenA saMvAdathI khabara paDe che ke dazaratha mRtyu pAmyA che. bharata citrakUTa tarapha rAmane khanusare che, paraMtu rAma tene prajAnA rakSaNArthe ayodhyA pAchA pharavA AjJA kramAve che. rAme rAkSasa virAdhane mArI nAkhyo che. sabhrAntacittavALA dhanurdhArI rAmalakSma sAthe bhayathI ka'patI sItAnA praveze divya puruSanI vAtathI jANavA maLe che ke te tumbara ( tumbura ) nAmanA gadhava hutA ane zravaNunA zApathI virAdha rAkSasa banyA hatA ane rAmanA anugrahathI punaH mULa svarUpane pAmyA che. kumudAMgada tumbarane jyeSTha bhrAtA che ane rAmanA darzAnArthe AvyA hAvAnI vAta kare che. tyAM lAMkhe samaya rahyA hovAthI dakSiNa dizA tarapha prasthAna karavAnI kAmanA rAma gaMdha samakSa kare che. 11 A aMkane gaMdhava rAjakumudAMgada ane putra kanakacUDa sAthe saMvAda-je manelA banAvAnI vigata Ape che te murArinA ana rAdhavanA chaThThA aMkanA haeNmAMgada ane ratnacUka nAmanA gaMganA sa'vAdathI prabhAvita che.11 pitA dRSTaH STiH pikanikarakAntyA vanitayA, mukhaM mAtumaMSyA kaluSaruci kenApi ca kRtam / nade magnonmagno raghupatibhUd gomayamaye, 15: taputaMtenAvatA ganatanunAyAma, vimim ? !! 63 // Literary Circle of Mahamatya Vastupala, p. 116 For Private and Personal Use Only pR. 65
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra .. www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'kaH pa kAkamAM mArIcanI aAAiyI mAhitI maLe che ke rAva" sItAnA apaharaNa mATe rAmanI chalanA karavA tenI sahAya icche che. citrakUTadhA prasthAna karatAM rAmanA satkAra trimA kare che ane anasUnAe vaidehInu aMgarAga, vAdithI sanmAna ka" che. rAme pacavaTImAM ( A ) sUpaNuMkhAne avayava vinAnA mukhavALI karI,12 je paraMparAthI alaga jaNAya chaeN, ane nasthAnanA rAkSaseA ane khara, dUdhaNu tathA trizurano vadha karyA che. vasaMta sI. paTela pachI vezela rAvaNanA jAsUsa dhArAkSa sAthenA saMvAdamAM mArIya rAvaNunA kArya mATe sandeha vyakta kare che. mArIya haraNanuM rUpa lai rAmane dura laI jAya che ane bANu vAgatAM ' hA bhrAtRka lakSmaNa ! >= gharameM, triyasva paritrAyamsa ' evI bUma pAtAM nakI lakSmAne mokale che, rAvaSNu tApasanA dharI AvI baLajabarIpUrvaka sItAne upADI jAya che. gIdharAje jaTAyuM sItAnI madade jAya che ane maraNatela dhAyala thAya che. nUpurImAM sIvA na dekhAtA bane sItAnI zodha kare che. mArgomAM sItAne paDelA hAra maLatAM rAma vilApa kare che. lohIluhANu jaTAyune jotAM prathama te lakSmaNu jaTAyune mAravA taiyAra thAya che, paraMtu jaTAyunA zabdo- ( notram ) gA: jillAmAMnana ! fpara mitra sthite rAmaghUmatsya yAtumicchasi ? tamelana matta / ' AthI. rAma lakSmaNune aTakAve che. gheTAyuM. rAvaNuM dvArA sItAnA apahaNunI vAta kare che. ane papAsAvare javAnuM sUcana kare che jayAM tene samUka parvata para vAnararAja sucItra temanu vAMti karaze, evuM kahe che. Ama lakA punI caDAI vakhate sugrIvanI madada maLaze, evuM AgAmI cina nATakakAre karI dIdhuM che. 13 ka 6 viSTabhakamAM rAvaNunA amAtya mAlyavAna ane enA dauhitra sAraSNunA sabAdathI mAhitI maLe che ke rAma dvArA gaNI vAya che ane hanUmAne laMkA bALI che. sItA rAmane pAchI soMpavAnI salAha vibhISaNu rAvaNune Ape che paraMtu tenuM apamAna thatAM aMte te rAmanI chAvaNImAM cAlI jAya che, jayAM rAma laMkAdhipati tarIke vibhISaNane rAjyAbhiSeka kare che, jene rAvaNunA mRtyu pachInI ghaTanAnuM AgAmI sUyana gaNI zakAya. zuka ane sArAne rAvaNe rAmanI chAvaNImAM jAsUsI mATe mekalyA hatA, padma vibhISaSNunA puruSo dvArA pakaDAi javA chatAM rAma temanA vadha karavAnI nA pADe che- ma vakhata praNiyo vadhamati / ' ane tene choDI mUkavA kahe che, je ApaNane bhAsanA dUtabaTAtkacanA durgaMdhananA dhAryo pratyenA zabdo- meM baMdukAnanA 'nu smaraNa karAve che. 3 tyArabAda aMgada rAvajInA darabAramAM zAMtinA dhyeyathI dUta banIne Ave che tyAre aMgadanA zabdathI krodhita rAvaNa yathA ca paJcavaTIpraviSTena rAmabhadreNa surpaNakhA vilUnamukhAvayavA 12 mArIcaH ' HI...... pR. 68 saMpA, paTela (DaoN.) vasaMta, ' phUvaTo paN ', lAka 48, pArzva prakAzana, amadAvAda, prathama AvRtti, 993, 5, 22 For Private and Personal Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir semezvarakata ulAdharAdhava-eka abhyAsa kahe che-"ra tUta suti vaNase.....' A zabdo paNa ghaTotkacanA uparokata zabdonI yAda apAve che. jo ke aMgadanuM zAMtinuM zreya saphaLa thatuM nathI ane apamAnita thaI pAchA phare che. pravezela maMdodarI mahAna vAnarasenA vize sAMbhaLI rAvaNane yuddha karavAnI nA pADe che tyAre rAvaNa svabhAvanusAra kahe che- vize ! so nAma samude vaDhanA pANI' Ama A zabdo ja rAvaNanuM vyaktitva spaSTa kare che. rAvaNa tenA mahelanI agAsI parathI rAmanI senA ane laDAIno bhUha jue che ane zuka tene nala, aMgada, vinata, jAMbavAna , nIla, hanumAna , sugrIva lamaNu rAmAdinI oLakha Ape che kuMbhaka nadrAmAMthI prabuddha thayAnI vAta vihaMgavega vibhISaNane Ape che. vibhIvaNa paNa rAmane suvela parvatanA zikhara parathI meghanAda, udAyudha devAntaka, gajagata, makarAkSa, vipakSa, vidhrujava, tapa, vidhumAlI, gharAkSa, kuMbhaka vagerene paricaya Ape che. Ama baMne zatruo ekabIjAnA ddhAone oLakhI le che, jethI samarAMgaNamAM emane parAbhava ApavAnI samaja paDe, je nATakakAranI rAjanItinuM jJAna vyakta kare che. mAlyavAna, zaka ane sAraNa dvArA thaI gayelA banAvonI mAhitI ApavI, vibhISaNa dvArA sAranuM pakaDAI javuM ane rAme choDI devo, laMkAnA rAjA tarIke vibhIva ne abhivakta karavAnI dhaTanA ullAdharAdhava tathA anardhArAdhava baMnemAM samAna jovA maLe che. 14 aka: 7 rAvaNane mitra mathurAnA rAjA lavane jAsUsa kApeTika ane vRkamukhanA saMvAdathI jAvA maLe che ke kuMbhakarNa marAyo che. lakama | dArA Indrajita haNAye che. aMte rAma rAvene vadha kare che. sItA ane praveza kare che ane vaizvAnara sItAnI soMpaNI rAmane kare che. rAja dazaratha vAva sAthe praveza kare che ane sItAnA niSkalaMkapaNa vize khAtarI Ape che. rAma dazarathane saha aMjali Ape che ane vAsava rAmane AzIrvAda Ape che. je paraMparAthI alaga navIna bhAse che. rAvaNane vRddha amAtya ane vibhISaNune rAjyAbhiSeka karAve che ane vibhISaNa rAmanA athAgamana mATe puSpaka vimAna mokale che. aMka : 8 - sItAnI IcchA saMtoSavA rAma puSpaka vimAnamAMthI laMkAthI ayodhyA sudhInA mArgamAM AvatA sthaLa banAve che. jema ke lo.naM. 1pamAM jabukiM5, 16mAM sinDrusetu, 17mAM mainAka sarasvatI saMgama. 18 mAM mahendra parvata. 22 mAM kiSkindha dharaNIdhara; mAlyavAna parvata, 26, 2mAM bhu gupuMgavane Azrama, tathA vAmana svarUpe prabhune bali dvArA dAnanI vAta, 28 mAM himavAna parvata tathA smazaMkaraprasaMgane ulalekha, prayAgatIrthane paricaya vagere. - 14 DAghAgharane 24m, prastAvanA, 5 18. sthA 0 21 For Private and Personal Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 112 12. sI. paTela bIjI bAja RSikumAranA veSamAM kA5Tika nandakAmamAM bharatane maLe che ane khoTI vAta kare che ke "rAmalakSamaNane mArI rAvaNa adhyA para humalo karavA AvI rahyo che. 15 AthI bharata sahita sarva vyAkuLa thAya che. bhArata saune vAra rahevAnI AjJA Ape che. kozalyA tathA sumitrA sapUtaTe binapravezane nizcaya kare che. paraMtu vibhIva kAuMTikane te je hovAthI te zaMkA vyakta kare che. rAvaNane samarthaka manAtA vibhISaNa para bharata zarasaMdhAna kare che, tyAre sarvajJa vAsa bharatane aTakAve che. ane kApATakanI duSTa pejanA chatI thAya che-A sarva nATakakAranI malika prasaMgaracanA gaNI zakAya. aMte kuTuMbanA sabhyanuM sukhada milana thAya che ane vAMsaDi rAmane rAjayAbhiSeka kare che tathA bharatavAkya sAthe nATakane sukhada aMta Ave che. kApeTika prasaMga veNIsaMhAranA cArvAka-prasaMganI yAda apAve che. " anardha rAdhavanA aM. ka . 97 ane 98 parathI A nATakanA le. 29 ane 30mAM nATakakAre anukaraNa kareluM che; ane aMka 8mAM Avato vimAnapravAsa e raghuvaMza saga-1 ? ane rAjazekharakRta bAlarAmAyaNa aMka 10thI prabhAvila che. je upasaMhAra : prasiddha rAmakathAnI paraMparA toDIne, emAM pheraphAra karIne somezvare keTalIka navI vAte rajU karI che; jemake-(i) tRtIyAMkamAM keyI mantharAnI vAta mAnatI nathI tyAre manyarA bALapaNamAM siddha eginI pAsethI meLavela hanamaMtrathI AbhamaMtrita pAna ApI, te cavaDAvIne mohita- hRdayavALI kare che tyAre ke kayo tenuM vacana svIkAre che. 17 (ii) sumitrAe rAma sAthe lakSamaNane vanamAM mekalavAnI IcchA vyakta karavAthI lakSamaNa rAma sAthe jAya che. (iii ) UrmilA paNa sAthe javA teyAra thatAM rAma tene aTakAve che. (iv) bharatane duHsvapna Ave che ane zatruna samagra kuTuMba para aniSTa AvavAnI zaMkA vyakta kare che. (v) rAme (zU) surpaNakhAne avayava vinAnA mukhavALI karI (vi) % nara sadehe pragaTa thaIne rAmane sItAnI soMpaNI kare che (vii) dazaratha ane vAsavanuM Agamana ane dazaratha sItAnA nikalaMkapaNAnI khAtarI Ape che. tathA (viii) kApaTikanI bharatane juThI vAta karavI ane kAzayA-sumitrAne agni praveza karavAne nizcaya karavo vagere A nATakakAranI mauliktA darzAve che 15 kArpaTikaH .. sItAkRte rAghavalakSmaNAbhyAM, kRtvA raNaM konnpckrvrtii| vimAnamAruhya ca puSpakAkhyaM purImayodhyAmayamabhyupaiti // 34 // tadiha bhavadbhiravahitaibhavitavyam / [pR. 147] 16 Literary Circle of Mahamatya Vastupala, p. 116. 17 mnthr| ---prathama testaiH vacanopanyAsa: pratibodhitA'pi yadA na pratibudhyate tataH mayA bAlatve siddhayoginIsakAzAd labdhamohanamaMtrAbhimantritaM kRtvA tAmbUlaM dttm| tasya carvaNAnantaraM mohitahRdayayA tayA mama bacanaM pratipannam / For Private and Personal Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra sAmezvarakRta ulAgharAcaya-eka abhyAsa 113 * ullAdharAghava mAM pratyeka akane te sAmezvara patAnA sanmitra mahAmAtya vastu pAnano lekha karyo che. je ma dvitIyAMkanA ata--- www.kobatirth.org AmA kane aMte Apela prazasti anusAra A nATakanI racanA potAnA putra laglaza n nI vinaMtIyA karI hatI. vaLI A ja laika anusAra A nATakane rAmAcAM nATAmetata' kahI zakAya ? . satkavikAvyazarIre duSyadagadadoSamoSaNaikabhiSag / zrIvastupAlasacivaH sahRdayacUDAmaNirjayatu // [ pR. 39 ] nATakamAM kavi AgAnI sUcana sAhAMjatAthI raju kare che, je bhAvi dana karavAnI zakti vyakta kare che. sAmAAMjaka gahana darzana anusAra yogya zikhAmaNa paN rajU karI che. nATakanA savAde saraLa che ane ya khAdha karAve che. paraMtu kRtinA varNanamAM tathA vyakticitra rajU karatI vakhate thoDIka arthanI kliSTatA najare paDe che. sava de tathA racelA zloko pAtrAnu vyatva darzAve che. sthaLanuM kramazaH kareluM vana sAmazvaranuM bhaugolika jJAna tathA prakRtiprema vyakta kare che. mavatu, potAnI vidatta anusAra yogya jgyAe subhASitA paNa thAtha rajU karyA che jema ke ( i ) vinayambara:-- durvASA hala rAjJAryayaH / ' ', 2, pR. 21. (ii) sItA --~ dunaMdanIyA mathatI matiyaMteti |'aM. 3, pR. 5. (iii) mA vAt ' naya ! mAM manitayatA ArAmanekSate / ' . 6. pR. 101. vagere, 19 upamA, presa, rUpaka vagere alako pazu (pramANumAM AchA) kavi cogya rIte rajU kare che; jema ke duinIyAMkamAM vasiSThano ziSya nakAma rAma sAthe beThelA dazarathano ullekha kare che ane vaTavRkSa sAthe sarakhAve che,kAje upamA bhalakAranuM udAharakyuM che. 20 potAnA pUrvasUrionA sAhityanA abhyAsa karI tenAthI prabhAvita thaI, vicAra ka ghaTanA nATakamAM rajU karI che. (je ApaNe prasaMge pAt Ai gayA chIe.) jema ke prathama kA bleka-2720 bhartRharinA nIcenA klAkanu smaraNa karAve che 6 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tAnIndriyANi sakalAni manastadeva sA buddhirapratihatA vacanaM tadeva arthomaNA virahitaH puruSaH sa eva hyanyaH kSaNena bhavatIti vicitrametat // to : Thaga-za-yugAvA prArthanA prabhu ! cakAra somezvaradevanAmA, rAmAyaNa nATakarUpametat // 4 // pR. 155 rAjA rAjatyanenAyaM sutenAstikavattanA / praroheNA''tmatulyena vaTavRkSa ivognataH // 2.47 // pR. 37 Literary circle of Mahamatya, Vastupala, p. 118. 36 dharAvananAvam, prastAvanA, pR. 14, . For Private and Personal Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vasata sI. paTela 3641941 al 21 (i) Dexterous, clever, skilful. (ii) Pure (ii) Happy, Delighted, mantharAnI kAnabhaMbheraNIthI, kaeNdayAnA 'cana mAgavAthI rAmanA rAjayAbhiSekamAM u9lAsamaya vAtAvaraNamAM vidana upasthita thavAthI samagra kuTuMba para aniSTa chavAI jAya che, rAvaNa sItAnuM apaharaNa kare che ane yuddhamAM rAva | marAya che ane rAma ayodhyA pAchA pharatA ene rAjayAbhiSeka thAya che. Ama rAma cakora, catura, capaLa hevAthI vijaya meLavI pAchA phare che ane ene raDavAbhiSeka thatAM sarva sukhI, haryAnvita thAya che. zuM vAtAvaraNa punaH ullAsamaya thAya che] AthI ApeluM zIrSaka "ullAgharAdhavanATaka ' yathArtha che. je ( Pure ) pavitra artha laIne te rAmane pavitra mAnI nATakamAM ghaNI jagyAe rAmanI stuti karavAmAM AvI che. tethI paNa zIrSaka yathArtha gaNI zakAya. kavie rAmakathAnA go> prasaMgane raMgamaMca para lAvavA prayatna karyo che. nATakanuM nAma ja " 3ttAgharAghavanaTam' che, mAthI rUpakane A nATaka prakAra che, je svaya 5chu che. uparAMta nATakamAM rAmasItAnA prasaMgamAM parIkSa zRMgAra sAthe vidUSakane pAtra dvArA hAsyarasa ane yuddhanA prasaMgomAM ke varNanamAM vIrarasa utpanna karyo che. dvArakAmAM ja manamaMdiramAM A nATaka bhavAyuM, e ja nATakanI abhinetA darzAve che. Ama A nATaka rAmakathA para AdhArUM nATakomAM anekhuM mUlya dharAve che, ema kahI zakAya ane nATakakAranuM amUlya pradAna gaNI zakAya. For Private and Personal Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org vijayapAlakRta draupadIsvayaMvara vaijayaMtI zake koi paN pradezanI nATya nRtyAdi kalAtmAnA vikAsamAM utsavA, devAlayo ane rAjyA zrayane ghaNA phALo rahyo che. vaLI prAcIna kALathI sa MskRta nATako-kAvyone mATe ApaNAM itihAsa kAvyA, purANA, jAtakakathAee kathAsAmagrI pUrI pADI che. AvA granthemAM kathAeAnA vaividhyane kAraNe mahAbhAratanuM sthAna AgaLa paDatuM hoya te svAbhAvika che. madhyakALanAM keTalAM badhAM sa`skRta nATakonuM kathAvastu mahAbhAratanAM kathAnako para AdhAta che? viyapAlanuM aMkI nATaka " draupadIsvayaM'vaH 1 g evuM ja eka nATaka che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir enA vaDavAe vikhyAta aghilapura pATaNamAM bhImadeva viyapAlanuM A eka ja nATaka ApaNane prApta thayuM che. caulukya rAjA kumArapALa ane tenA vaMzonA Azrita hatA. (bIjA)nA rAjyakALa vi. saM. 1235 thI 1298 sudhInA gaNAya che. vijayapAla tene rAjakavi hatA. enA pUrvane sipAla ane zrIpAla paNa rAjakavi hatA, rAjA dvArA sanmAna pAmelA hatA ane samAjamAM mAbhAnuM sthAna dharAvatA hatA. tee vaizya jAtinA hovA joie, zvetAMbara jaina dharmanA anuyAyI haze ane jetenA dhArmika kAryakramAmAM paNa sakriya haze ema jaNAya che. siddhapAlanA ullekha sAmaprabhasUri A rIte kare che. sunastasya kumArapAlanupatiprIteH padaM zrImatAmuttaMsaH kavicakramastakamaNiH zrIsiddhapAlo'bhavan / maiM nyAlopa parovara-4-sonamya-satya-kSamAdaakssinnyaiH phalitaM kalau kRtayugAramme janaimanyate // tasya pauSadhazAlAyAM pure'NahilapATake......... vijayapAla rAtAnA nATakanI prastAvanAmAM jaNAve che te mujaba, A nATakano rAkhanA AdezAnusAra tripuruSanI sAme vasa MteAtsavamAM prathama vAra prayAga karAyo hateA. svAdhyAya', pu. 34, aMka 1-4, dIpAtsavI, vasa'tapaMcamI akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-ogasTa 1990, pR '-5-19 * ArTa hisTrI enDa estheTiksa vibhAga, phaeNkalTI opha phAIna ArTsa, vaDodarA. 1 vijayapAlata draupadIyaMtram, sa`muni jinavijayajI, zrI kAntivijaya jaina itihAsamALA, graMtha 5, bhAvanagara, 1918. 2 ejana, pR. 4. For Private and Personal Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 13 vaijayaMtI zeke nAkanuM dharaMtu mahAbhAratanA AraNyakapa mAMthI lIdhelu che. pAMDave lAkSAgRhamAthI jIva bacAvIne nAsI chUTyAM ane jaMgalamAM rahyA. pachI tee gupta rIte ekadatapuramAM rahetA hatA. tyAre drupadarAjakumArI dropInuM svayaMvara yAyAnA samAcAra maLyA eTale sau brAhmaNavezamAM drupadarAjAnI nagarImAM paheAMcI gayA ane aju ne matsyavedha karIne draupadIne meLavI. ATaluM ja vastu che aMkanA A nATakamAM AlekhAyuM che. nATakanA prathama aMkamAM ziva ane viSNune vaMdana karIne sUtradhAra kathAnakanI prakSepa kare che; draupadIno svayaMvara yejAyA che, rAjAe pratijJA mukI che ke je telanI kaDAkamAM pratibiMba joine thAMbhalAne uparate cheDe pharatI mAchalIne vaidha karaze tene draupadI varamALA paherAvaze. mukhya prasaMga kRSNanA pravezI Ara MbhAya che. kRSNu bhImane khelAvIne karyuM che ke parazurAme ka ne pAMca bANA ApyAM che, emAMthI eka bANu tuM lai Ava. pachI badhA bhAiene svayaMvaramaDapamAM upasthita rahevAnI salAha mApe che. bhIma karyuMnA mahelamAM ja yAcaka rUpe vedamatronA UMcA svare pADa karatA bhikSA mAge che ane (kaNuM bhAranA kanI jema ja ) karyuM. suva, gayA, bhUmi vagere ApavA kahyuM che tene nakArI pelAM pAMcamAMthI e bANu mAge che; ka Ape che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bIjA aMkamAM drupadanA AdezathI kRSNe svayavasabhAmAM ekatra thayelA rAjane svayaMvaranI zarata jaNAvI te pUrI karavA rAjAone nimatre cheH stambhaH so'yaM giririva, gururdakSiNAvartaneSu vAmAvarta vikaTamitaraM cakramAvartate'tra / Aste lolastadupari nimistasya vAmAkSitArAM lakSya prekSyaM tadapi nipuNaM tailapUrNa kaTAhe || cApaM puro duradhiropamidaM purArerAropya yo bhujabalena bhinatti rAdhAm / rUpAntarAbhyupagatA jagato jayazrIH paJcAlajA khala bhaviSyati tasya patnI || kRSNe pahelAM duryodhanane AmaMtre che, paN te du:zAsanane mAkale che je bhoMye paDI jAya utsAhathI zani AgaLa te Ave che, paNuM e dhanu U~yake te ja samaye kRSNe ene vaitAlamaDalathI DarAve che, eTale e prayAsa cheADI de che. droNutI najara sAme kRSNa aMdhakArane AbhAsa pedA kare che. kahyuM te mAyA dhakI arjuna-draupadInA vivAha dekhAya che eTale e pazu niSphaLa pAcho phare che, AgaLa vadhatA vaMzazupAlanA dhanuSya upara vile kA bhAra muke che. ene pahelA prayAsa niSphaLa jAya che. bIjo prayAsa e karavA jAya tyAM kRSNa ane prekSakonI najarabaMdhI karIne capeTAdhAtathI pADI nAkhe che. chevaTe kRSNe arjunane Ama Mtre che. yAtrIno vaizamAM rahelA arjuna bhIme ANelA eka bAjuthI cakrane pharatuM aTakAvI de che ane bIjAthI matsya akSivedha kare che. paNa bIjA rAjAe irSyA-asaMtoSathI gaNagaNATa kare che : ku mAmAratam, gAya pUrva a. 179thI ( sazAdhita A ), bhADArakara erienTala rica InsTITyUTa, pUnA. For Private and Personal Use Only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra vipakSa dvIpadIva dharma www.kobatirth.org strIvargaratnasya magIdRzo'syAH ko'pyeSa ki kAryaTikaH patiH syAt / rAmApi na prAvizikhena bhinnA svayaMvarasta sphiyata narendra // pa tAM kRSNe pachI svayaMvara karavA samiti Ape che. draupadI vamaLo sarjane maMDapamAM kuratI bIjA rAjAonI Ano varNavatI te arjuna pAse jaI tenA kamAM AnaMdathI kALo bhAgape che. yA putithI mAM vivAhane anumAna sApe che. kRSNe pR. 286, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAdhAveghaguNenaMva krItA kRSNA kirITinA / mAbhAratanA DaoNdIvanA eka nAnA prasaganI AAjubAju lekhaka svayaMvaranI muzkela thata. judA judA vAgyAnA niSphaLa prayane arjunanI saphaLatA, rAnaainI irSyA, vaLI varamALA ApavAnI ghaTanA ema vividha camatkArika thI te graMthIne nATakane rasaprada banAvyuM che. svayaMvaranA prasaMgane lekhake suMdara dAyuktiethI netrAka ka banAvyA che. rAjAmA saphaLa nathI thata: tenAM kAraNo judAM che. zani vaitADavAthI DarI jAya che, koMglR bhAbhAsI aMdhakArathI parAsta thAya che, zizupAla (valeAkanA bhArathI DhIMgarAI jAya che ane capeTAdhAtathI paDe che. A badhI yuktimAM linA -mAyAvidyAnA prayoga prekSakAne mAkavA mATe karAyo che. '*tnAvalI 'mAMpa vAsavadattA agnimAM baLI javAnuM dazya paNa Ama AbhAsI-aidranalika prakAranuM ja che ane hava ne tyAM chalataka (64 kaLAe mAMnI eka )nA prayAga karyA che. capeTA ghAtanI ghaTanA tiraskariNIvidyAthI rajU karAI haze, A badhI mAyAvI prayuktio nATakamAM prayojI zakAya e hetuthI ja nATakakAre drupada dvArA svayaMvaranuM saMcAlana draupadInA bhAI pRSTadyumnane badale kRSNanA hAthamAM se pAmyuM hovuM joIe ema samajI zakAya che. bhAgavatapurANunI jema A nATakane lekhaka pahuM kRSNa mATe atyaMta AdarapUrNa bhakti bhAva dharAve che, enA dvArA aneka camatkArika ghaTanAmA racAve che. ane AkhA nATakane AbhathI aMta sudhI ka suniyavina Ayojana pramANe calAve che. nATakanI spaSTa ane sunizcita kRti A nATakanuM jamApAsuM che. nATakanA saMskRta paryAva'rUpaka ', 'rUpa ' eTale bhajavaNI jenI thAya che te rUpaka. rUpakanA nATaka-prANa-samavakAra vagere daza prakAra jANItA che. paraMtu rAmajI dhrupAdhyAya jevA vidvAno A nATakane zrIcaMdanam nAmanA uparUpakanA prakAramAM gaNAve che. jo ke te svIkAre che ke zrI tanAM badhAM lakSaNNA ahIM lAgu pADI zakAya tema nathI. vaLI peAtAnA abhiprAyanAM sama ka kAro paNa temaNe rajU karyAM" nathI. 4 jumA, gAMgulI A. sI, Sixty four Arts in India. 5 huM vana kRta, nAvaDI, aMka 4. 6 upAdhyuM ke rAmajI, 167 paraMtu mane lAge che ke 'draupadIsvayaMvara te nATyazAstrakAroe gaNlRAvelA dazamAMthI IhAzRMga 'no prakAramAM mUkI zakAya. nAyazAstra darzarUpaka, kAvyAnuzAsana, nATyadarpaNuM, For Private and Personal Use Only magana maMhata nA '', sa`skRta pariSa, sAgara ( ma. pra. ), 1964,
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vaijayaMtI zeTe sAhityadarpaNa vagere graMtha mAM varNavyA pramANe IhAmRganAM mukhya lakSaNe ATalA jaNAya che : ihAmugamAM bhUganI jema balabhya strona mATenI icchAthI prerAyela nAyaka kAryazIla bane che. devI ke mAnuSa nAyaka ane prAMtanAyaka prakhyAta ane dhIrAdAtta hAva, kayAreka koIka divyastrIne enI IrachA viruddha harI janArano ene mATe prema paNa pragaTa thato hoya ane nATakamAM mukha, atimukha ane narvahaNa e traNa ja saMdhio hAya. * draupadI svayaMvara "mAM A badhA lakSaNe jaNAve che. draupadIne pAmavAnI IcchAthI nATakamAM rAjA bA ekatra thayA che, ajuna sivAyanA badhA umedavArone mATe e IhA mRgajaLa samI nIvaDe che. arjunane nAyaka lekhIe te bAkInAne ghatinAyaka lekhI zakAve. mahAbhAratamAMthI kathAnaka levAyuM hAI badhAM pAtro jaNItAM che. arjuna, duryodhana, zakuna, kupada vagere mAnuSa che, kRSNane tenI alaukika zaktione kAraNe daivI gaNI zakIe. kathAnakanuM pRthakakaraNa karatAM IhAmuzane Avazyaka traNa ja saMdhio nATakamAM jaNAya che. mukha pramukha, ga, vimA ane nirvahague pAMya saMdhi e ane bI , bindu, patAkA, bakarI ane kArya e pAcana saMjanathI nATaka vikase che, " dropadI svayaMvara "mAM zarUAtamAM kRSNa draupadInA vivAha tathA tene mATenI zarata vize mAhitI Ape che temAM mukha saMdhi rahelI che, temAM kathAnakanuM bIja ropAya che ane bhImane kRSNa karNa pAsethI bANa lAvavAnI salAha Ape che temAM kAryane gata maLelI joI zakAya che. zarata pUrI karavA eka pachI eka rAjAo pravaratna kare che ane kuzaLatAthI kRSNa temane asaphaLa puravAra kare che. Ama, kathAnaka tenA mukhya dhyeya tarapha AgaLa vadhe che. ahIM pratimukhasaMdhi rahelI che. arjuna niyata karelA zarata pUrI kare che ane dropadIne prApta kare che. sabhAmAM hAjara rahelA anya rAjAonA virodhane kR dabAvI de che. Ama badhAM ja vadane dura thAya che ane arjunane draupadInI prApti thAya che temAM nirvAha saMdhi rahelI che. Ama, mukhyatve bahu saMdhi ahIM jovA maLe che. paraMtu jyAre eka pachI eka vIra rAjA zarata pUrI karavA prayatna kare che tyAre ema lAge che ke kathAnakanuM mukhya dhyeya prApta nahIM thAya. A zaMkAmAM vimarza saMdhine eka AchA AchA vartAya che. nATakanuM mukhya tattva che rasa, ane A nATakamAM vIra rasanI sAthe sAthe addabhuta rasanAM paripathI nATaka vadhu AsvAdya bane che. samasta nATakamAM kayAMya jainadharma ke jainasaMpradAyano ullekha maLatuM nathI chatAM De yu. pI. zAhe kayA kAraNasara tene samAveza jainasAhityamAM karyo haze tenI spaSTatA thatI nathI. vijayapAla jaina saMpradAyanA che paraMtu tethI temanI kRtine jainasAhityamAM samAvI zakAya ? nATakanI bhajavaNInI daSTie vicAra karIe te vijayapAlanuM dropadI svayaMvara e eka noMdhapAtra pradAna che. cha jue, dhanaMjayakRta rAma, ba. cokhA , vArANasI, 1909, 5. 226 upara IhA ceSTA magasyeva strImAtrArthA patra / For Private and Personal Use Only
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhImavikramavyAcAra-eka samIkSA uSA brahmacArI * - "kAvyapu nATa raNa' sAhityamAM nATakane vizeSa ramaNIya darzAvyuM che. nATakanuM kSetra atigahana che. temAM koI eka ghaTanAne a5samayamAM bhajavIne darzakonA manane paMbhAvita karavAmAM * bharatamunie nATayazAstramAM nATakanI utpatti batAvI che ane rUpakanA vividha dasa prakAra darzAvyA che. rUpakanA dasa prakAra A pramANe che. nATaka, prakaraNa, aMka, bAyoga, bhANa, samavakAra, vAAMtha, prahasana, Dima tathA hAyuga. vyAga e A dasa prakAromAMne eka prakAra che. bhImavikramabhAga tenA zIrSaka pramANe vyAyAma prakAranuM rUpaka che. bhAga zabdane upattinA arthamAM letAM vi+A+yAH trikoNa saMghona: arthAta viziSTa prakAranuM milana. abhinava gukha nedhe che ke vyAyAma yuddhaprAye niyudhyante puruSA yatreti vyAyoga ityarthaH / niyuddhaM bAhuyuddham --- nATayadarpaNamAM darzAvelAM bhAganAM lakSaNe dazarUpaka para AdhArita che. dazarUpaka anusAra bAyoganAM lakSaNe A mujaba che.* khyAtetivRtto vyAyogaH khyAtoddhatanarAzrayaH / hIno garbhavimarzAbhyAM dIptAH syuDimavadrasAH / / astrInimittasaMgrAmo jAmadagnyajaye yathA / ekahAcaritaikAko byAyogo behubhirnaraiH / / svAdhyAya ', pR. 24, aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996- ogasTa 1997, pR. 169-176. * prAcyavidyAmaMdira, ma. sa. vizvavidyAlaya, vaDodarA. 1 "nATayazAstra', 20- 2 2 "abhinava bhAratI', 18/94 } 3 jarnAmayikAta: | astrInimitta sAmo, niyuddhaspardhanoddhaptaH // 9 // svalpayoSijjana: khyAta-vasturdIptarasAdhayaH / adivyabhUpatisvAmI, vyAyogo nAyikA vinA // 10 // -nATayadarpaNa", 2, 9-10, (GOS No. XLVi, 2nd ed.). pp. 108-109 svA 26 For Private and Personal Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir uSA brahmacArI arthAta vyAyaNanI kathAva2tu cha saddha hoya che. prasiddha tathA udhata puruSane AkAya levAmAM Ave che. temAM gabha tathA vimA sabdhine abhAva hoya che. DimanI jema cha dIpta dharAve che. strI sivAyanAM kAraNothI yuddha thAya che, jema ke "jAmada jaya '. vyAyegamAM eka divasanI kathA varNavato eka eka deva . ane adhika puraSa pAtrothI yukta bhAga hoya che, nATayada5nA 5 mate jemAM nAyaka vizeSarUpathI arthAta badhI "jathI yukta hoya che, kArya karavAno prayatna kare che tene vyAyAma kahe che ahIM ama #NAya che ke yAyoganuM kathAvastu temaja netA prasiddha havA nei e. divyapuruSa ke rAjarSi nahI. nAyaka prakhyAta, udhata ane ugra he joI e ane te spardhA karavAmAM ta5ra ane nipuNa hovo jarUrI che. ahI nAyikAnI AvazyakatA jaNAtI nathI. hemacaMdrAcArya potAnA kAvyAnuzAsanamAM 25STa jaNAvyuM che ke ahI nAyikA hotI nathI paNa strIomAM kevaLa dAsIone sthAna apAyuM che. dIptarase jevA ke vIra, raudra, bhayAnaka, addabhUta vagere jarUrI che. paNa hAsya ane suMgAra jevA rase ane nAjuka navone avakAza nathI. ekAMkI nATaka hovAthI tenuM kathAnaka eka divasamAM pUruM thAya evuM TUMkuM hevuM jarUrI che. temaja mukha, AraMbha, yatna (pratimukha) ane nava haNu sabdhi Avazyaka che. nATaka varasapradhAna hovAthI nATakakAranI zailI tejasvI ane jussAvALI hevI Avazyaka che. A badhAM uparathI ApaNe tyAganAM lakSaNe viSe cokkasapaNe nIce mujaba darzAvI zakIe. 1 kathAvastu prasiddha heya. 2 nATaka paNuM prasiddha hoya. mukha, pratimukha ane nirvahaNa sadha hovI Avazyaka che. 4 nATaka cha dIptarasathI yukta hoya. 5 strI sivAyanA yuddha mATenAM kAravo jarUrI che. 6 ekAMkI hovAthI eka divasanuM caritra darzAve che. 7 puruSa vonuM bAhula hoya che. 5 vizeSeNa A samantAd yujyante kAryArtha sarabhante'ti vyAyogaH / - nAthadarpaNa', 2--17 pU. 109 6 vyAyogastu vidhijJeH kArya: prkhyaatnaaykshriirH| alpastrIjanayuktaH evaM vidhastu kAryo vyAyogo dIptakAvyarasa-yoniH / kAgyAnurAsana (nirNayasAgara presa ), pR. 387 7. kAre zizazI vIre sAtvicA maTI puna: | je jore 4 thIma yatti: savaMtra mArI sAhityadarpaNa, 6, 122 For Private and Personal Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bImavamavyAyAma-eka samIkSA bAyoga prakAranA parizIlana uparathI jaNAya che ke dIptayukta rUpako mATenuM kathAvastu moTebhAge mahAbhAratamAMthI prApta thAya che. adhikAMza katio mahAbhArtA upara AdhArita che, mAtra be bAga " vikrAMta rAghava " ane "kailAsanAtha vijaya' rAmAyaNa upara AdhArita che. A mahAkAvyomAMthI koI eka prasaMgane AdhAre nATakakAra potAnI maulika pratibhA upasAve che. have ApaNe "bhImavikramavALa" viSe vigate vicArIe. teramI zatAbdImAM mokSAditye bhImavikrama nAmanA vIrasayukta ekAMkInI racanA karI. nA vyAye ganA racayitA mekSA viSe gheDe paracaya nATakanI prastAvanAmAM prApta thAya che. te mujaba teo zrI bhImanA putra ane vidvAna kavi hariharanA ziSya hatA. sivAyanI bIjI koI Adha.bhana mAhitI prApta thatI nathI. nATakanI hastapratamAM kavinuM nAma phakta mokSAditya ja prApta thAya che. temanA pitA bhImane paricaya paNa ajJAta che. valabhadevanI 'sUktimuktAvalI mAM bhImanA nAme keTalAka loko upalabdha thAya che. paNa A leko mekSAdityane pitA bhImane anulakSIne racAyA che ema nizcitarUpe na kahI zakAya. ahIM eka prazna uddabhave che ke mokSAdityanA guru hariDara ane "zaMkhaparAbhavavyAyoga'nA praNetA eka hatA ke kema ? saurASTranA porabaMdaramAM sthita vikrama saMvata 1320nA keI zalAlekhamAM aMkita thayela mahAkAlezvaranI prazasti anusAra vastupAla, ullAdharAdhava tathA kIrti-kaumudI jevI kRtionA kartA gujarAtI kavi somezvarane pitAnuM nAma paNa mokSAdila vyAsa hatuM. vaLI vyAsa aTaka gujarAtamAM bahu palata che. ke. bI. je. sAMDesarA 10 temanA pustaka "mahAmAtya vatupAla ane temanuM sAhityamaDala"mAM noMdhe che ke harihara "naiSadhIyarata nA yatA kavi zrIhana vaMza8 a 1 - dezanA vatanI hatA. ukta mahAkAlezvara prazastimAM mekSAdityanI sAthe paNa vyAsa aTaka saMkaLAyelI che. bhImavikramathAga 'nA saMpAdaka zrI yu. pI. zAhane11 A racanAnI be hastaprate gujarAtamAMthI ja upalabdha thaI che. jemAMnI eka vidyAmaMdiramAMthI ane bIjI hastaprata dakSiNa gujarAtanA valasADamAMthI prApta thaI hatI. hastapratanI vigata nIce mujaba che. 1 hastaprata naM. 6877, prAcyAMvadyAmaMdira, ema. esa. yuni., vaDodarA, pRSTha saMkhyA 12. prathasaMkhyA 400, kAgaLa para, devanAgarI lipi, mA5 9.5"x4" nakala samaya saMvata 1pa08 ( = 1451-52 eDI), 2 briTiza myujhama laMDanamAMthI pheTa kApI hastaprata naM. 142 5; prAcyavidyA maMdiraema. esa. yuni., vaDodarA, pRSTha saMkhyA 14, graMtha saMkhyA 400, kAgaLa upara, devanAgarI lipi, mA5 7" X 3' nakala samaya vikrama saMvata 1473, zaka 1347, 142 6-27 8 vallabhadeva, "ktimuktAvalI' (punA, 1965), pR. 269, 292, 303. 9 kaNamAcArya ema, " klAsikala saMskRta liTarecara ", pR. 205, phuTaneTa naM. 1, 10 sAMDesarA bI. je., " liTararI sakala opha mahAmAtya vastupAla", 5. para. 11 zAha yu. pI , gAyakavADa orIenTala sIrIjha, naM. 151, orienTala insTiTyuTa, ema. esa yuni., vadarA, 1966. For Private and Personal Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir uSA brahmacArI e. DI. valasADI. arthAta, dakSiNu gujarAtanuM valasADa, hastapratAnI pra5 mAM valasADanA rAjyakartA zrI jayadeva viSe ullekha maLe che. A uparathI evuM anumAna karI zakAya ke bhImavikrama kAra gujarAtamAM sthira thayA haze. saMbhava ke san 12 75mAM harihara jIvata hoya ane temanI vRddhAvasthA daramyAna mekSAditye ziSyabhAve temanI sevA karI hoya. ahIM ullekhanIya che ke mokSAditye hAMraharane " kavinivaha-dhurandhara"18 ane hAMraharanA samakAlIna sAmezvare "kIti-kAmudI "mAM (1-25) kavinA pAkazAsanaH" kahIne saMmAnita karyA che. zrI. sI. DI. dalAla14 mAkSAdityane A nATakane "bhImaparAkrama' tarIke darzAve che. paNa prakAzita AvRtti pramANe bhImavikrama zIrSaka gya che. vIrarasapradhAna ekAMkI "bhImaparAkrama" zatAnaMda sUnue15 lakhyuM hatuM paNa Aje te upalabdha nathI. baMne racanAone vaNya-viSaya (bhIma dvArA jarAsaMdhanA vadhane) eka hAvA chatAM paNa vastu-vidhAnanI dRSTie A baMne rUpako vacce bhinnatA che. zrI tapathI nAndI16 A vAtane samarthana Ape che. mahAbhAratanA sabhAparva na17 AdhAre prastuta vyAyoganI racanA karavAmAM AvI che. nATakakAre vyAganAM lakSaNo anusAra mahAbhAratanI lAMbI kathAne keTalAMka parivartana sAthe saMkSipta karIne eka divasamAM bhajavavAne evuM banAvavAno saphaLa prayatna karyo che. kathAvastu : nATakane prAraMbha zrIkRSNa ajaMna ane bhImanA pAra-parika vArtAlApathI thAya che. teo jarAsaMdhane vadha karavAnA uddezyathI indraprasthathI giridhvaja AvyA che. arjunanI jijJAsAne saMtoSavA zrIkRSNa suprasiddha AkhyAna para AdhArita jarAsaMdhanI janmagAthA saMbhaLAve che. te mujaba te bRhadrathane parAkramI putra hato. teNe potAnA khaMDita zarIra sAthe A dharatI para janma 22 saMvat 1472 varSe sAje 6340'.......vanasA(pa) mAra/gApirAga zrI nAavavinavAge... ......mImavizvamaHernATavAtha TAgono uafataH | -( hastaprata naM. 14265, 5 naM. 27, prAcyavidyAmaMdira, GOS naM. 151 ) tiriyuM gyAsInosAhityaW / .. rA'r"zItAMzI vimaviyavarasare vyAsena mokSAdityena vyAyogo'yaM vinirmitaH / / - hastaprata naM. 1870, pR. naM. 27, upara mujaba. 13 kavinira(va)hadhurandharasya hariharasyAntevAsinA bhImatanayena mokSAdityena viracitoM . bhImavikramanAmAvyAyogo'bhinIyatAmiti / A "bhImavikramabhyAga', kAvyavidyA mandira, jIoesa naM. 151, pR. 1, 14 upara mujaba-prastAvanA, pR. naM. 8. 15 trivendrama saMskRta graMthamALA (naM. 173) 16 nAndI tapasvI, "saMskRta nATakone paricaya', je. bI. seMDila, yuni graMtha nirmANa borDa, amadAvAda, Ana bIi, 1979, 17 mahAbhArata samApavuM, adhyAya 15-24, bhAMDArakara InsTiTyuTanI AvRtti, pUnA. For Private and Personal Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org mavikama 5cA-eka samIkSA praha na karyo. paNa jarA nAmanI rAkSasIe A bhAgone joDI dIdhA AthI tenuM nAma ja rAsa paDayuM. 18 tenA pitAnA mRtyubAda te magadha ane cedine rAjA bane. jayAre yudhiSThare rAjasUya yajJa karyo tyAre , arjuna ane bhIma ( gupta vezamAM) 'brahmaNane veza dhAraNa karIne jarAsabhyanA rAjayamAM tene mAravA mATe Ave che. tenA rAjyamAM brAhmaNanuM atyadhika mAna hatuM. bhIma AcArya zekhara, kRSNa cakadhara snAtaka ane arjuna dhavala snAtakanA rUpe magadha rAjyamAM praveze che. brAhmAnI vezabhUSA vize rocaka saMvAda bAda bhIma pitAne ane zrIkRSNa ane ajanane vAstavika paricaya Ape che ane bandirAjAone mukta karI mitratA karavA jarAsabdhane samajAve che. te e yuddhane zAMtipUrvaka patAvavA Icche che paNa jarAsabdha pitAne durAgraha choDato nathI. ane A traNamAMthI koI ekanI sAthe yuddha karavA taiyAra thAya che. parAkramI rAsabdha baLavAna bhImane yuddha mATe paDakAra che. 66yuddhamAM jarAsaMdhane bhIma dvArA vadhu thAya che. zrIkRSNa bhImanA parAkramanI stuti kare che. ahIM nATakanI mukhesabdhi pUrNa thAya che. 19 suryodayanI pahelAM zrIkRSNa tathA ajuna siddhezvaranI ArAdhanA mATe gAmaAzramanI pAse Ave che. ahIMthI pratimukha sabdhine prAraMbha thAya che. eTalAmAM jarAsaMdhanA atyAcArothI trAsela vaMgarAja jayavamana agnisnAna karavA tarapara jAya che. jarAsaMdhe tene puruSamedhamAM balidAna ApavA mATe baMdivAna karyo hato. rAjakumAranI mAtA ane patnI maMca upara AvIne bhImane potAnA putra tathA patinA prANanI rakSA karavA vinaMtI kare che. bhIma temanI rakSA karavAnuM ane anya baMdajanene choDAvavAnuM vacana Ape che. ahIM bhImanA udAra caritrane paricaya thAya che. 21 bhAsanA madhyamavyAyAganA brAhmaNa kuLane madhyama pAMDava bhImanuM araNa mahIM thAya che. thoDI kSa mATe karuNarasa chavAI jAya che. ahIM kavinI vanazaktine paricaya thAya che. putrapremamAM vihavaLa mAtA ne maraNuM che ja ane pativratA patanI paNa prathama mRtyu vAI che. A dRzayathI darzakonuM hRdaya dravita thAya che. A saMvAdamAM kavinuM prAkRtabhASA paranuM prabhutva nAndI lAkamAM 23 purANaprasiddha bhajana prahalAda ane bhImAkRtivALA nRsihanA rUpamAM avatI vikAsunI lIlAonuM vana karanArA kuzaLa kavie dhAraddhAta nAyaka bhImasenanA guNAna paNu gAyAM che. A uparAMta kavinI kavitvanuM darzana kRSNa ane jarAsaMdhanA saMvAdamAM ane zrIkRSNa tathA bhImanA vArtAlApamAM paNa thAya che. prAraMbhamAM giridhvajamAM praveza samaye kavae nA camatkAra batAvavAnA prayatna karyo che. ahIM addabhUta ane bIbhatasarasane paricaya thAya che2 5 ane 28 garA parizvata suffsa barANapa: hRdayatricthamathAnidhanazva -bhAma vi ' pR. 4. s a fsa mulaw: -"bhama vi pR. 5. 20 / atha vratamuvam ! "bhIma vi. ', pR 6. 21 upara mujaba, ple ke 21, 5. 6. 22 upara mujaba, ple ka 28, 29, pR. 8, 9 23 u52 mujaba, bleka 1, pR. 1. 24 upara mujaba, glaeNka 63-65, pR. 19, 20. 25 upara mujaba, pU. 10. For Private and Personal Use Only
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 176 uSA brahamacArI nagaranI ze.bhAnuM varNanamAM kavinI kAvyakalA daSTigocara thAya che. giritraja pahecIne magadhanI samRddhinuM varNana karatAM tyAMnA bAranI tulanA keI vIranI sAthe karavAmAM AvI che. 27 A traNe brAhmaNanA rUpamAM bajAramAM AvelI dukAne lUMTe che. ahIM emanA mukhamAMthI "sarva zrIstha< . . ....... vagere be lAvIne mekSAditye hAsyarasa utpanna karI kAvyanA gAMbhIryane haLavuM karyuM che. bhIma jyAre pitAne sAro paricaya Ape che tyAre temanI tarka-vitarka pUrNa mane dazAnuM kavie khUba ja svAbhAvikarUpe citraNa karyuM che. je tyArabAda ThaMdvayuddhane AraMbha thAya che. saMskRta nATakanA niyamAnusAra yuddha nepamAM thAya che ane darzane zrIkRSNa tathA ajunanA mukhe vRddhanuM varNana sabhaLavA maLe che. dUdhayuddhanA sUmacatragumAM lekhakanuM pAMDitya paSTa thAya che. ahIM jaguNayukata gauDIzailI apanAvI che. kavie mahAbhAratanI aitihAsika kathAne vyAsane anukaLa banAvIne TUMkAvI aneka navIna prasaMgathI nATakIya rIte upasAvI che. hradayuddhanI ghaTanAne zrIkRSNa mahAbhAratamAM gukhabhASAmAM darzAve che. jayAre ahIM 10 kavizrI apekSA karauM vadhu spaSTa bhASAmAM A bAbatane varNave che. prAcIna vuMdaMpaddhatimAM vI tarakIbane AdhAra levAmAM Avaze. AnuM gya udAharaNa vIrarasapradhAna canAomAM jovA maLe che. bhaTTa nArAyaNanA veNIsaMhAra' "mAM AvuM dazya prApta thAya che. A uparathI ema jaNAya che ke paravata vyAyAgakArAe mahAbhAratanA citro temaja pAtronuM caritracitraNa karanArA bhAsa temaja bhaTTa nArAyaNa jevA nATyakAronI kRtimAthI preraNA lai ne pitAnI kRtimAM tenuM citrAMkana karavAne prayatna karyo che. AnA phalasvarUpe sogaMdhikAraNuM" ane bhImavikrama ' jevAM vAge upalabdha thayAM . -- zrIkRSNanI guptasahAyathI bhImavikrama " nAva ka yuddhamAM vijayI thAya che. jarAsaMdhanuM rAjya sadevane sope che. sahadevanI bahena paNa tene sepe che. nATyazAstranA niyamAnusAra maMgalagIta vAdya vAnathI mukta vAtAvaraNamAM zrIkRSNanA AzIrvacana sahita bharanavAkyathI A ekAMkIne aMta Ave che. je kavinA bhASAsaudaryane suMdara namUna che. bhAgamAM strIpAtronI jema bokata bhASAne prAyaH abhAva vartAya che. ataH ahIM prAkRta bhASAnuM pramANa a85 jaNAya che. ----------- 26 AgaLa mujaba, bleka 34, 35 pR. 11, 12. 27 upara mujaba, ka 36, pR. 12. 28 upara mujaba, plAka ka7, 5. 12. 29 upara mujaba, bleka, 42-46 6 15, 16. 30 upara mujaba, pR. 23. kim pyanmatta iva ceSTase / nA'yamatikathito'pi marmabhedamate jIvitaM maJcati / 31 bhaTTa nArAyaNa, "veNIsaMhAra', aMka 6. 26, pR. 144. 32 bhImavikrama ', glaeNka naM. 88-90, pR. 26, 27. For Private and Personal Use Only
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org bamAM maLyAyAma-e samIkSA mahAbhAratanI kathAvastunA mULastrota sAthe 'bhImavikrama'nI sarakhAmaNI karatAM nIce pramANe phessA sApa che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1 kRSNa tathA arjuna sidhdhezvaranI pUrjA mATe jAya che e prasa'ga - mahAbhArata mAM nathI paNa kavacce bhavikrama 'mAM A prasage nirUpIne kathAvastune navInatA arpI che. jarAdhanA atyAcArothI pati vananA parivAranuM mArmika dRzya rajU karI kAvacce petAnI nATyakatamAM upasAvI che. A dazya da'konA mana upara adhika prabhAva pADe che je nATakIya dRSTie mahattvapUrNa che. aA prasathI nAka bhImasenanI jAsadhanI IcchA utkaTa thAya che. * mahAbhAra : 'mAM bI che, nAnI kAnhImAM nagaramAM praveze che citta | RgNAtA bhImaputra dharotkaca dvArA nagaranA rakSakone dUra karyAM che. 175 bhIma tathA Ajuna maityagirizikharI dUra karI nagarajyAre ahIM zatru nividha nagaramAM pahero te vine mahAbhArata ' mujaba tiAMzakharane pADavAmAM bhIma temaja arjunane zrIkRSNe paNa madada kare che. ahIM nATakakAra A kAmAM zrIkRSNanI madada nathI letA ane zrIkRSNanA pAtranuM mahattva AvI rAkhe che. to * mahAbhArata mAM trAsakane zrIkRSNe potAno cA bhIma ane arjunanA paricaya Ape che. jyAre ahIM A kArya nAyaka bhIma kare che. AcAryanI padavI. bhImane ApavAmAM AvI che. 5 zrIkRSNa, bhIma ane junA vAstavika paricaya pAmIne * mahAbhArata mAM Asapa khUba krodhina thAya che. ane te yuddha mATe lalakAre che. paNa A nATakamAM zrIkRSNa A varSomAMthI koInuM ekanI pasaMdagI karavAnuM jarAsavane pzAve che. 1 mahAbhArata'mAM bhIma dvArA sahadevanI bahenane patnInA rUpamAM darzAvI nathI jyAre ahIM kuruSaza ane madhavazanI zatrutA samApta karI sabaMdha bAMdhavA mATenI udAtta kalpanA karavAmAM AvI che. mA prasaMge dhananya vijyanA * uttarASTriya nI cUda apAve che. * mahAbhArata mAM daurAnakhAne zrIkRSNa mukta kare che. paNa ahIM bhImasena dvArA mA kArya karavAmAM Ave . A prasaMga ' mahAbhArata 'nA. bakAsura vadha nAmanA upAkhyAna tathA * nima yabhImavyAyoga nA brAhmaNakumAranA prasaMga sAthe samAnatA dharAve che. prastuta nATakamAM A prakAranA abhinayasana prApta thAya che. vAcika saMskRta ahaM prathamamahaM prathamamiti kalahaM nATayati... nepathye kalakalaH nepathye maGgalagItadhvanirnAndI vAyaM ca / 2 sAttvika rAta : mA-calana, mAnunAma mina, mAr, saraLama, mam.... | For Private and Personal Use Only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir uSA brahmacArI 3 AhAya saMketa:- tataH pravizati yathAnirdiSTo jarAsandho'dhapAdyasAmagrIsahitau guruzca / tataH pravizati samaradhUlidhasara. kSatajapraliptAkhilazarIraH samaravijayAbhirAmo bhomaH / vinIta veSaH Adi / sa : nATakane pramukha rasa vIra che. jarAsaMdhanA atyAcAranI karuNagAthA bhImane uddIpta kare che. baMne vIranI zakti ane zrIkaLuM tathA ajana dvArA varNavAyela yuddhabhUminAM citraNamAM tathA ghaTotkacanA ke kathanamAM paNa vIrarasanI abhivyakita thAya che. jarAsaMdhanA kSatriyadharma anusAra kaMThavRddha 5Nu vIrasarAne vakhuva che. zrIkRSNa dvArA varNavAyelI jarAsaMdhanI janmagAthAmAM ane ghaTotkaca dvArA jarAne temaja ane parvatazikhara upara laI javAmAM adabhUta rasanI puSTa thAya che. kRSNa tathA jarAsaMdha ane bhIma tathA jarAsaMdhanA saMvAdamAM raudrarasa pragaTa thayuM che. ane tene anurUpa sAtvatI, A rIte nATakamAM vIra, raudra, adabhUta jevA dIpta bharabharI jevI vRttio samAyelI che. bhASA zailI bhASA khUba saraLa ane subodha che. jo ke vRddhanuM citraga dIrdha samAsa ane kilaTTabhASAmAM karAyuM che. saMvAdo ati saraLa, nAnA ane pAtronI mAnasika dazAne abhivyakta kare che. saMvAda rocaka ane svAbhAvika che. palonuM bAhuya nathI paNa gadya-padyane yathocita upaga thayo che. jo ke zlokone praveza pracAra pramANamAM thAya che. nATakanI bhASA saMskRta che. nATakamAMnI sUktae kavinA pADatvane vyakata karI che. sane anurUpa vA chatA zailI pravAhI nathI. nATaka dIptarasathI pracura hevAthI taMdvayuddhanA citra gumAM guNanI vRddhi thaI che. bhIma temaja jarAsaMdhanA parAkramanuM varNana, jarAsaMdha ane zrIkRSNanA urojanAtmaka saMvAda vageremAM gauDInuM pratipAdana thayeluM che paNa rAsaMdha dvArA brahmagu vaiSadhArI AcArya ane snAtakanA sakAranuM varNana saraLa ane prAsAdayukata che. gauDI ane vIdabha vRttione yathocita prayoga thayo che. samagra nATakamAM katrimatAne abhAva che e mahatvanI bAbata noMdhanIya che. Ama "bhImavakramatyAga ' nATayazAstramAM darzAvela vyAsanAM mukhya lakSaNe dharAve che ema pratipAdita karI te atizayokti nahIM lekhAya. For Private and Personal Use Only
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org gaMgadAsapratApavilAsanATaka, purAvastuvidyAnI najare sva. ramaNalAla nAgarajI mahetA prAstAvika kavi ke lekhakanI najare sAhitya e jIvananuM bhASAmAM paraMtu pratibiMba che, tethI sAhityasRSTinAM pratibiMLa kayA mULa biMbanI pratikRti che tenI tapAsa karavAthI sAhityakAranI zakti, te mULa bilbamAM karelA kAlpanika pheraphAro AdinI samaja vikase che. tethI, mAtra bhASAkIya ane rasazAstranI dRSTie thatI carcAne baLa thatAM mUlyAMkanamAM sAMvazeSa baLa umerAya che tathA sAhityane tihAsa tema ja mULa ghaTanA ane pradezanI paristhiti pazu vadhu sArI rIte samajAya che, evA vicArathI kavi gagAdhara viracita gaMgadAsapratApavilAsanATakamAM varNavelI ghanA tathA bhaugolika paristhiti ityAdinuM aghyayana karyuM che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cAMpAneranuM A varNana che, tethI I. sa. 1968 thI 1975 daramiyAna A sthaLa karelAM purAvastu anveSaNAnI madadathI maLelI mAhitI dvArA paNa nATaka para prakAza paDe che, tenA upayega A adhyayanamAM che, purAvastuvidyAnI nare A nATya sAmagrInuM avalokana karyuM che, temAM aitihAsika pramANAnA upayoga karyA che gaMgadAsapratApavilAsanATaka-racanA ane naTA ga`gadAsapratApavilAsanATakanuM vastu pAvAgaDhanA cohANo ane amadAvAdanA sulatAnanA saMdhanu che. te i. sa. nA paMdaramA saikAnA madhyabhAgamAM sulatAna muhammada khAnA (naM. sa. 1443-51 ) gaMgadAsane hAthe parAjaya thayeA hate. tenI nATyAtmaka kRti che. A kRtinA racanAra kavi gaMgAdhara vijayanagaranAM rAjyane kava hatA, tenI keTalIka vigatA bInta aMkamAM ApavAmAM AvI che. te pramANe e kavi judA judA rAjadarabAramAM pharatA pharatA amadAvAdanA sulatAnanA darabAramAMthI pAvAcalamAM ga`gAsanA darabAramAM AvyuM, tyAre tene potAnAM jIvanacaritra pathI nATaka racavAnu` rasUcana karyuM", tethI A navAMka nATakanI vigagAdhare racanA karI. samagra kathA paMdaramI sadInA darabArInA arasaparasanA maitrI ane duzmanInA sabadho darzAve che, tathA dezamAM yAtra!, pravAseA cAlatA hovAnu sUcave che. A sUcanate anumAdana maLe tevA zrI vallabhAcAryanA tathA adhyayana mATe hIravijayasUrinA pravAseA Adi aneka dRSTAMtA che. 5. sthA thAya', pR. 34 oMka 1-4, dIpAsavI, vasa tapacI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-ogasTa 1996, pR. 177-182. komasa seAsAyaTI, raeNsakrosa' sarkala, vaDedarA-7 svA0 23 For Private and Personal Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rU. 5maNalAla nAgarajI mahetA rAjakIya saMghaSenI ghaNI kathAo ItihAsane pAne noMdhAyelI che. paraMtu samAjamAM yAtrA, pravAsa, vepArathI eka sthaLethI bIje sthaLe sthaLAMtara karatA padArtho, bhASAnAM AdAna-pradAna Adi aneka kSetronI kSitijo AvI paristhiti darzAve che. te taduparAMta gaMgAdhara jyAre nATayaprayoga karanAra nATayakArane karNATamAMthI 'nATya rasika' nAmanA naTapati lAve che te prathama aMkanI mAhitI paNa tatkAlIna vijayanagaranAM rAjyane rAjyAzraya sUcave che. vijayanagaranA baLavAna rAjyamAM thayelI vidyAkIya pravRttimAM vedanI saMhitAonI vistRta sAva bhASyanI racanA, vidyAraNyanA paMcadazI jevA vedAntanA graMtho, vidyAnAthanuM pratAparudrakalyANa nATaka tema ja kannaDa bhASAnI pravRttionI sAthe gaMgadAsapratApavilAsanATaka paNa gujarAta ane karNATakanA saMbaMdhonI lAMbI paraMparAmAM taiyAra thayuM hovAnuM dekhAya che, kavi gaMgAdharane kathana para vizvAsa rAkhavAmAM Ave to gaMgadAsapratApavilAsanATakanI racanA ane nATaya prayogo pAvAgaDhanI bhUmI para karNATakanuM pradAna havAne mata daDha bane. karNATakamAM thatA nATayaragenI asara vidyAra svAmInI paMcadazInA tatvajJAnanA graMthamAM dekhAya che. temAM nATakadIpa prakaraNanA adhyAya 10, 11mAM tenI viziSTa upamA ApelI che. karNATakanA nATayalekhaka tathA no ahIM AvatA ane rAjyAzraya pAmatA hovAthI, bhAratanA vividha bhAgomAM pAMgaratuM bhAratIyatAnuM mULa spaSTa thAya che. gujarAta ane karNATakanA saMbaMdhanI lAMbI paraMparAmAM A parisaMvAdanuM kendra maisura-karNATakanA rAjavI cAmarAjendranA mArga para che. te eka AzcaryakAraka banAva che. rAjakIya paristhiti gaMgadAsapratApavilAsa e rAjakIya saMdharSanI nATacaracanAmAM svAbhAvika rIte tatkAlIna rAjakIya paristhitine nirdeza che. rAjakIya paristhitimAM bhAratane medAnomAM tathA pahADI pradezamAM nAnAM moTAM rAja hatAM, te potAnI sattA vadhAravA mATe arasaparasa saMdhi vigrahanI racanA karatAM, temAM amadAvAdanA mujhaphapharI sulatAne ane mAMDunA khajI sulatAnanA pradezonI vacce pUrvagujarAtanAM IDara, pAvAgaDhanAM rAja hatAM. A rAjya je pradeza sAthe saMbaMdha rAkhe tene tenA najIkanA pradezane dabAvavAnI sArI taka maLatI, paMdaramI sadInI rAjakIya paristhitimAM gujarAtamAMthI mALavA, khAnadeza para lazkare jatAM temaja mALavA, citoDa jevA pradezamAMthI gujarAta para lazkara AvatAM, tenA jayaparAjayanI kathAo darabArI vRttAtomAM vaNAyelI che. khAsa karIne mALavAnA mAMDunA khajIo ane amadAvAdanA mujhaphapharI sulatAnanA rAjyanI vaccenA pAvAgaDhanA cauhANane potAnA pakSamAM baLathI ke kaLathI rAkhavAnA prayatnonA ulekha gaMgadAsapratApavilAsanA pahelA aMkamAM rAjasaciva haridAsanuM mAMDuthI AvelA patranuM vAcana temaja pAMcamAM aMkamAM sUlatAnanAM vAkayamAM darzAvyA che. temAM mAMDunA khajuo ane gaMgadAsanI maitrIne ullekha sulatAnanA sAthI nAnA bhUpa darzAve che. tathA AThamA aMkamAM mAMDranA sulatAnane amadAvAda para caDAI karate darzAve che. rAjanItimAM rAjadarabAramAM khAsa karIne baLavAna rAjyamAM nirbaLa rAjAe lagna saMbaMdha bAMdhatA havAnA ulekhe maurya sAmrAjyamAMthI prApta thAya che, te paraMparA paNa cothA aMkamAM vIrama ane nAnAnA patramAM darzAvI che, temanI nirbaLatA darzAvavA mATenI For Private and Personal Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir thadAsamatApavilAsanATaka, purAvastuvidyAnI najare dalIlo pAMcamAM aMkamAM darzAvI che. tathA bhAratanI rAjakIya paristhitinI rUparekhA paNa cothA aMkamAM ApI che. A paristhitimAM thatI carcAmAM yavanane kanyA ApanArane ane potAnI nirbaLa sattA game tema karIne TakAvavAnA prayatnone mATe upAlaMbha pAMcamA aMkamAM dekhAya che, te pratIkane ItihAsamAM paNa upayoga thAya che. atre noMdhavuM jarUrI che ke virama kAlpanika 5 tra che kAraNa ke iDaramAM A nAmane samakAlIna rAjA nathI. tevI sthiti nAnA bhUpanI che. A lakhANuM ane tenA AgaLanA cothA aMkanA lakhANanAM hastapratanAM pAnAM naSTa thayAM hoI ne tenA saMtArthonI carcA azakya che. rAjya khaTapaTomAM thatAM sthaLAMtara tathA anya rAjAone apAtA rAjyAzrayanA ullekha paNa nATakane yathArthatA arpatA dekhAya che. pAvAgaDhanuM varNana gaMgadAsapratApavilAsanATaka mahamadanI pAvAgaDha paranI caDhAI ane tene parAjaya darzAvavA racAyuM che temAM pAvAgaDha parvata tathA cAMpAnera nagaranAM vanamAM sthAnika mAhitI ane kalpanAnuM mizraNa che. temAM khAsa karIne pAMcamA aMkamAM pAvAgaDhanuM ane sAtamA aMkamAM ekatrosa lokomAM pAvAgaDha ane cAMpAneranuM varNana che. je pAMcamA aMkanuM varNana sulatAna dUrathI pAvAgaDha joIne kare che. dUrathI vAdaLAM ka maidha jevA lAgatA pAvAgaDha kavi kalpanAnuM bhAjana bane che. e varNana parathI sulatAnanI sAthe rahelo vIrama e gaMgAdAsanA nivAsa rUpI pAvakAcala hovAnI vAta raju kare che, ane gujarAtanA mAlava pradezamAM mAMnA AdhArabhUta pAvAgaDha jItavAnI kalpanA paNa karI che. pAvAgaDha para gaMgadAsanA mahelanuM varNana moliyA paranuM che. tyAM kAlIkA mAtAnAM zikhara parathI paDane varasAda jhIlIne, pANI maLI rahe te mATe dhaNuM taLAva bAMdhyAM hatAM e taLAvo paikI dudhiyA taLAvanI pALa vyavasthita che, tathA nakulIzanuM maMdira pAsenuM taLAva vyavasthita che. bAkInAM taLAvonI mALa tUTI gaI che. * A taLAvonAM varNanamAM rAmagaMgA saMbhavataH girIza. prAsAda pAsenuM che. A prAsAda juno che tene rAme banAvyo hovAnuM nATayakAra jaNAve che. te taLAva jo rAmasAgara hoya te tenI uttare sItA saravara gaNAya. tenI pazcime paNa taLAvo che. temAM gaMgAdAse banAveluM bhUri sudhA dhavala vAri taLAva saMbhavataH dudhiyA gaNAya. ahIMnA maMdiramAM gaNapati, durgA, sUrya, kSetrapAla ane jaina maMdiranI gaNanA karI che, te paikI keTalAMka astitva dharAve che, jayAre bIjAnuM astitva nathI. A maliyAnI nIce viSavalI; pAvAgaDhanI madhyamAM darzAvI che. te pATIA pulanI khINu che. ahIMthI pAvAgaDha mAcIne bhAga ane mauliyA judAM paDe che. eTaluM ja nahIM paNa pATI pulane UMcakI levAthI moliyA para caDhavuM ghaNuM muzkela banI jAya che. ahIM je mahAyansathI saMrakSita duganuM varNana che te mAcInI nIcene buDhiyA daravAje che. tenA paranI aTTAlikA, buraja Adi vALa jUne prastara arthAta paththarano jUne duga Aje astitva dharAve che eTaluM ja nahIM paNa ene makarayanTamAMthI nAkhelA geLAo nIcenA bhAgamAMthI maLyA hatA. For Private and Personal Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSa, ramaNalAla nAgarajI mahetA A mAcI vistAramAM aMbAe teyAra karela kuvo che tathA anya taLAve che. tenuM varNana nathI, paraMtu ahIM gaMgadAsanA mahelane ulekha che je mAcI paranA mahalanuM varNana havAne saMbhava gaNAya. tenI dakSiNe azvazALa paNa Aje nathI, paraMtu agnikhUNAnuM mahAkAlInuM maMdira bhadrakAlI zikhara darzAve che, ema gaNavuM paDe. je mahAkAlInuM maMdira agnikhUNuM para che te mahAkAlInuM zikhara hoya te gaMgadAsa mahela AjanA navalakhA kAThAravALI maliyAnI jagyA gaNAya, paraMtu tenI nIce karezvara mahAdevanI jagyA che, te jharezvara e saMbhavataH AjanA khUNezvara mahAdeva hoya to A varNana mArcanA mahelanuM gaNavuM paDe. dizA jotAM A arthaghaTananuM baLa paNuM che. ahIM yuddhanuM varNana karatAM patro nathI. tethI pAvAgaDhanuM vadhu varNana zakya nathI. paraMtu sulatAna hAthI parathI utarIne nAse che ane makaranTa parathI paDelA paththara hAthIne cheva sAthe chuMdI kADhe che e vana buDhayA daravAjAnI nIcenI paristhiti sUcave che, tathA ADamAM aMkamAM e sUcana daDha thAya che. pAvAgaDhanA varNanamAM caMpakanagaranuM sthAna mAtra mauliyA :thA mAsInA vistAramAM hatuM tene paDadhe AThamA aMkamAM paDe che. temAM virame kapaTabuddhithI viSavallI pAsenA zikhara para AkramaNa karyuM te hakIkata hAlana mALa taraphathI AvatA mAnI che. A mArga adhare che. tenA parathI, humAyue AkramaNa karyuM hatuM te mArga mAcI vistAramAM tathA tArAgaDha daravAjA tarapha laI jAya che, tenI mAhitI maLe che. Ama cAMpAneranA tArAgaDhanA mArga uparAMta bhadrakAlInI khANa taraphathI paNa AkramaNa thayuM havAne saMbhava mAcI taraphane che. durgabahAranI parakhA ane gheDesavAronI deDadhAmamAM kAvyatattva vizeSa che. paraMtu tenI sAthe mAMDunA khalajI sulata nanI caDhAinI mAhitI paNa yuddhanItinA aMze rajU kare che. gaMgadAsapratApavilAsanA varNananA AdhAre caMpakanagara mAcI ane mauliyA para hatuM ema jaNAya che. A caMpakanagara e vanarAjanA maMtrI cAMpA vANiyAe vasAvAnI kathA tatkAlIna paristhitine lIdhe asvIkArya che, tema caMpAbhIlanI kathAno paNa aitihAsika AdhAra nathI. caMpakanagara pAvAgaDhanA caMpakavaNuM lAITa paththarathI taiyAra thayelA tathA dUrathI khaDacaMpAne anurUpa raMga dharAvatA pradezanuM nagara hovAnuM sthaLatapAsathI siddha thAya che. taduparAMta I. sa. 1484 pachI mehamada begaDAe je killAo, meDI taLAvane vistAra ane nIcane vistAra vasAvyo tenI purAvastukIya mAhitIne gaMgadAsapratApavilAsanAka puSTa kare che, ane gujarAtamAM pracalita mA pAvAgaDhathI utaryA mA kAlI re, vasAvyuM cAMpAnera pAvAvALI re jevI garabAnI ukita sAthe hovAnuM darzAve che. taduparAMta sulatAne pallIdeza, jharaDI, mulavADa TeMbura jevA cAMpAneranA pradezanAM gAme para humalo karavA prayatna karyo hato, temAM te pallIdeza bAriyA, TAudepura vaDodarAne pAla vistAra che. jharaDI e kAlela ke jAMbuDAnuM jharaka ke jharavA, malivADa devagaDhabAriyAnuM mela tathA TeMbura saMtarAmapura vistAra darzAvatuM lAge che. For Private and Personal Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bAsamatApavilAsanAka, purAvastuvidyAnI najare devA- pAvAgaDhanI adhiSThAtrI kAlakA che. pITha nirNayamAM A tIrthanI adhiSThAtrI sAthe nakulIza oorava che. ane zaktinI dakSa pAdAMguli ahIM paDelI hovAthI A tIrthanuM mAhAtmya che. e kAlIkAdevInI prArthanAthI nATakane prAraMbha thAya che. ane kAlIkAmAtAnAM navarAtra utsava vakhate A nATaka bhajavAyuM hatuM tene prathama aMkamAM ullekha che. A ulalekha parathI mAtAnA maMdiranA maMDapa ane tenI AjubAja ekatra thayelA darabArIonI sabhAmAM A nATayaprayoga thaye hato. prathama aMkamAM mAtAnI sevAnI paddhatinAM varNane, bIjA aMkamAM ghaDesavAra thaIne maMdire AvatA rAjAnAM varNanamAM maMdira pAsenA bhairavanuM varNana tathA ginIcanuM varNana paNa devInI upAsanAnAM aMga che. ahIM mukhyatve devI yaMtra che. ahIM je devInI rAjA prArthanA kare che temAM devInAM daMDalinI svarUpanuM gaprakriyAnuM varNana tathA devInI AkhyAyikAnuM lekabaddha varNana che. devInI upAsanA rAjakulamAM thatI hatI. mahArANA pratApadevInI mahAkAlInI upAsanAnuM varNana trIjA aMkanuM mahatvanuM aMga che. cothA aMkamAM caMpAraNyanA vighaNanAM varNanamAM gaMDakImAMthI maLatI zAlIgrAma zilAnuM varNana karyuM che temAM koI kIDo cakra banAve che, e kathana zAlIgrAma zilA emanAITa nAmanA kaDAnA asmIbhUta avazeSo hovAnuM siddha kare che. dillInI ginIpuranI mAhitImAMthI veginInI mAhitI prApta thAya che. sAnamAM aMkamAM gAza, durgA, 2, kSetrapAla ane jaina derAsaranA ulekhe pavAgaDha paranAM devanAM sthAne sUcave che. pAvAgaDha para digaMbaranuM tIrtha che, ane havetAMbare paNa tene dAvo kare che. navamA aMkamAM kIrti, apakIrtinAM varNane guNAnAM che. te maharAjaparA jevAM nATakomAM AvatAM 25ka mAtra che. paraMtu aSTa zakti, ane anya devonAM kAlIbhavananAM varNanamAM AvatAM varNana mukhyatve kAlInI mahattA darzAve che. bhASA nATakanI mukhya bhASA saMrakRta che. tenI sAthe prAkRta tathA saMbhavataH gujarI bhASAnA prago che. gujarI bolInA prayogo chaThThA aMkamAM paMdaramA ane soLamA zlokamAM tathA AThamA akamAM sAthA kalekamAM hovAnuM lAge che. gujarInA ge bhavAImAM tathA lAvaNImAM thayelA dekhAya che. taduparAMta pAtazAha, suratrANa nijAmadI, khadira, ahammadAbAda jevA ghaNA prayogomAM phArasI zabdo dekhAya che. phArasI bhASAnA ghaNA zabda gujarI bolImAM paNa che. gujarI phArasI. bhASAnI pracura asara nIce vikasI che te tarapha gujarAtanA sAhityakAronuM dhyAna ochuM kheMcAyuM che te anucita che. paraMtu gaMgadAsapratApavilAsanATaka tatkAlIna samAjamAM pracalita bhASA For Private and Personal Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - sva. 2saNalAla nAmarajI mahetA vApare che. tevI bhASA cAMpAneramAMthI maLelA zilAlekhamAM paNa vaparAI che, te noMdhavuM jarUrI che. gujarI UrdU bhASAnI purogAmI bolI lAge che tenuM vizeSa adhyayana apekSita che. samAlocanA sAmAnyata: da tihAsanAM AlekhanamAM phArasImAM lakhAyelAM darabArI sAhityane ghaNo upayoga thAya che, te pramANe dezanI bhASAmAM lakhAyelAM lakhANono upayoga thato nathI. darabArI sAhityamAM jaya, parAjaya, AnaMda, bhavanA atizayoktibharyo varNa hoya che, te alaMkAra dUra karIne tapAsa karatAM temAM dhaNuM aitihAsika ane sthAnika mahattvanAM to najare paDe che. tema kAvya, nATaka, purANe jevAM janasamAjamAM pracalita bhASAnAM sAhityamAMthI paNa AvI sAmagrI maLe che, tenuM adhyayana Avazyaka che. A nATakane nATaya prayoga mukhyatve vIrarasa ane bhakitarasa pradhAna che. tenI gadya ane padyanI racanA prauDha che. tenuM adhyayana sAhityazAstrane viSaya che, paraMtu gujarAtanA rAjyAzrayathI eka uttama aitihAsika nATaka astitvamAM AvyuM enuM mahattva che. ApaNI bhASA ane sAhityanI upAsanAmAM vyAkaraNa, chaMda, rasa, alaMkAra AdinuM mahattva svIkRta che, paraMtu te sAhitya je jIvanamAMthI ubhaLyuM te jIvanavyavasthAne adhyayana para dhyAna ApavAthI sAhityanI vadhu sArI samaja vikasavAne saMbhava che. AjanAM svataMtrabhAratanI vidyopAsanAmAM A daSTibiMduthI ApaNI prajJAne vikAsa karavAnI AvazyakatA hovAne nirdeza karyo che. A prAne vikAsa aneka zAstronAM adhyayana vinA zakaya nathI, tene vikAsa thAya te bAbata bhArinA vAkyapadayanA ghaNA viveka mate mAnavanaiH viyAtrAnayamanuM WttamanuSAvatAnA upadezane dhyAnamAM levAnI vinaMtI sAthe viramuM chuM saMdarbho 1 TIgharaghaLIte jAnavatAvilAsanAdaK, G, 0. Series, No. 156, I. sa. 1973mAM prasiddha thayelAM nATakanI prastAvanA, tyAM purAvastunuM adhyayana cAlatuM hatuM tyAre lakhAI che. 2 mahetA 2. nA., "cAMpAnera eka adhyayana', sayAjI sAhityamALA, naM. 355. 3 bhatRharI, "vAkya padIya ', lA. da. vidyAbhavana, naM. 88. ja mahetA 2. nA, 'hIravijaya sUri purAvastunA pariprekSyamAM ', hema-hIrayA zabdapaNikA, uttara gujarAta yuni., pATaNa. AbhAra darzana gujarI bolInI sArI mAhitI ApavA mATe che. jhiAudina desAI tathA zrI meIuddina bebevAlAne AbhAra mAnuM chuM.. For Private and Personal Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org nATakakAra kamalAkara bhaTTavicita umAbena dezapAMDe troTaka zailImAM lakhAyeluM ' sivaneda' nAmanu` rUpakAtmaka nATaka te kamalAkara bhaTTanI eka mAtra upalabdha kRti che. temAM nATakakAre eka bAju vallabhAcAryanA pautra gokulanAthajI (i. sana 1552-1641 )nAM jIvana ane zikSaNane lagatAM pAsAMone nirdeza karyAM che, teA khIjI bAju bhaktane anurUpa evA nItivAna ane AdhyAtmika valaNuvALA lokonA svabhAvane paN vastu vyA che. A rIte A kRtimAM gokulanAthajInAM vyaktitvamAM jovA maLatA umadA guNA paNu vavAyA che. sAthe sAthe samAjamAM dekhAtA dUdhayukta anaudAtuM hAsyAspada citra paNa upasI AvyuM che. bhagavAnane kaIka apaNu karavAnI athavA te! garIba ane jarUriyAtavALA mANasAne madada karavAnI bhAvanAthI vimukha evA anudAralAko adhaHpatanane pAme che ane aneka deSA ane dulatAthI yukta bane che, e vAta samajAvavAnA A nATakakAre nATakanAM mAdhyama dvArA suMdara prayatna karyo che. .. rasikavinAda" nATaka Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ghaNA badhA sa MskRta lekhakonI jema kamalAkara bhaTTe paNa peAtAne vize cupakIdI sevI che. A nATakamAM temaNe potAne vize kazI mAhitI ApI nathI, paraMtu ahIM nATakane AdhAre tenA kartAnA jIvanane lagatI keTalIka mAhitI ekaThI karavAnA prayAsa karavAmAM AvyA che. nATakakAra gujarAtanAM ane khAsa karIne pacamahAla jillAmAM AvelA kAlAlanA rahevAsI jaNAya che, kema ke gujarAtI uparAMta saskRta, prAkRta, arabI, pArasI vagere bhASAo para emanu sAruM prabhutva dekhAi Ave che. 19mI sadInA aMtamAM ane 18mI sadInA prAraMbhamAM thai gayelA gokulanAthajInA parama bhakta rasikadAsa ane tenA bhAi bhagavadAsa kamalAkara bhaTTenA AzrayadAtA hatA. chellA aMkanA aMtima zlokamAM A nATakanI nakala karyAnI tArIkha tathA mahinAneA nirdeza thayele che te mujaba vikramasaMvata 1767nA caitramAsA (tanusAra eprila-me, 1711) temAM ullekha che. sUcave che ke A nATakanI nakala nATakakAra kamalAkara bhaTTanI hayAtImAM ja kadAca karavAmAM AvI hatI. nATaka parathI e pazu spaSTa thAya che ke lekhaka mAtra nATathakalAmAM ja nahIM, paraMtu bIjI aneka vidyAzAkhAo jevI ke kAvyazAstra, adhyAtmavidyA, saMskRta ane prAkRta bhASAnu` vyAkaraNa, For Private and Personal Use Only Quan * sthAyAya', pu. 34, aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtaparyaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-ogasTa 1997, pR. 183-188. . adhyakSa, saMskRta, pAli ane prAkRta vibhAga, ma. sa. vizvavidyAlaya, vaDedarA, -
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 194 umAbena dezapAMDe mahAkAvyo.. ane paurAzcika datakathAo vageremAM paNa asAmAnya prabhutva dharAvatA hatA. te kRSNa bhagavAnanA ane savizeSa to gosvAmI zrIgokulanAyaranA bhakta hatA, ane temanA mate gokulanAtha devI AMtva dharAvatA hovAthI AdhyAtmika vikAsa IcchatA loko para pAnAnI devIkRpA arpaNa karavA A pRthvI para avataryAM hatA. nATaka nATayaracanAo leka dvArA ekatrinapaNuM sAkSIbhUta thaI ne nihALavAmAM AvatI davAthI, agatyanA naitika mUlyo para bhAra mUkavA mATe, AdhyAtmika siddhAMtane pracAra karavA mATe temaja samakAlIna samAjanAM sArAnarasA azonuM citraNa karavA mATe nATaka e haMmezA asarakAraka mAdhyama tarIke svIkArAyuM che. pazcimamAM 13mI sadI pachI lakhAyelAM naitika mUlye dharAvatAM Morality PlaynI jema rasikavida paN rUpakAtmaka prakAranuM nATaka che. jenu mukhya dhyeya ucca naitika mulye para bhAra mUkavAnuM ane dUSaNAnI TIkA karavAnuM che. www.kobatirth.org A nATaka dvArA te samayamAM vizAla sAdhAraNu janasamUDa dvArA prayAnatI bhASAnA viziSTa prayogAna paNa khyAla Ave che, ane dhArmika, parAzcika tathA mAdhyAtmika vicAro- mAnyatAo upara paNa prakAza paDe che. bhASAkIya lakSaNA nATakakAre saMskRtamAM na vAnA be prakAranAM zAbdika rUpe pratyenAM che, 1 khAsa karIne lekhakanI mAtRbhASA gujarAtImAMthI lIdhelA dezI zabdo, ke je mULa bhAratIya yurApIya bhASAnA ane sa MskRtamAM prayAnnatA zabdo che. * pArasI ane arabI bhASAmAMthI lIdhelA zabdo ke je muslima zAsana DeDa lAnI elacAlanI bhASA hatI. lAta alacha 3 nATakamAM vaparAyelA saMskRta sivAyanA (gujarAtI) zabda mULa saMskRta sAthe jovA maLe che. je nIce mujaba che. gujarAtI kuDA jaTA aka-2 rUma ', vaivalA aMDa-p apavAda Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir -37 saMskRta lattA alanI nolri 2 nya vapa apavAda For Private and Personal Use Only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra mora viracita sivanoda" nATaka * chele zabda apavAda' meM A parivartananuM udAharaNa che. trauna * NavAnuM * zabda vistRtIya ( hybrid ) saMskRtanuM udAharaNuM che. kAraNu ke gujarAtI zabda che ane aja 'sauMskRta zabda che. gujarAtI bhASAmAM jema che zabda vaparAya che tema nahIpAM ' borAyaNa ' zabda mUrkha mAtyusanAM soMdarbhamAM prayatna (B) pArasI ane 5rabI bhASAmAMthI lIdhelA zabdo : --- . pArasI tathA azmI zA 1 e svA0 24 3 ma p ' ') sAro dagA phada medyA bezama khe akala be zera epIra phela bhUkhIla www.kobatirth.org bAlakRSNa gokulanAtha 4 5 rAya 6 dhanADhaya mANasa herAmaNI cAlo bezaramAI avinayI 10 aitihAsika sAmAjika vigato A pastuta nATaka gokulanAthajInAM jIvanamAM banI gayelA keTalAka prasaMgone vadha che. uparAMta emAM gujarAtamAM rahelA tenA bhaktonI sAthe saMkalita TalAka prasa MgonuM paNuM sUcana thayuM che. C yadunAthajI dhanAma abudha kRtagha nAstika bha kajUsa nATakamAM prayojAyelA saptasabha ' zabda te gokulanAthajInA pitA viThThalezanA sAta putronAM sAta dharane nirdeza kare che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir chuM. sa. 1566mAM gokuLamAM sthAyI thayA bAda zrI viThThaleze potAnA dareka putrane bhagavAnanA viziSTa svarUpeAnI A pramANenI soMpaNI karI. putronAM nAma 7 giridharajI 2 goviMdarAyaja 195 kamAM AvanA 'peDa" e pADazekha ' che. zrIgokulanAya zrI gokulacaMdramA zrI madanameAhanajI zrI navanItapriyAjI sevya svarUpanAM nAma zrI mathurAnAtha zrI viThThalezana zrI dvArakAnAthajI For Private and Personal Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 186 mAyana dezapAMDe I. sa. 1586mAM zrIvijralezanAM nirvANa bAda temanA sAteya putro alaga thaI gayA ane teeAe sAta alaga alaga sthaLe nivAsasthAnA AramyAM. vaikulanAthajI paNa anya bhAra ethI alaga thai gayo..tAM. temane temanA moTA ane nAnA bhAI pratye mAna ane premanI lAgaNI hatI. teo huMmezA potAnA AkhA kuTuMbanI kIrti ane nAmanA vadhe tevA prayatnA karatA :- zrIvaThThaliH karuNayA nijasaptasadmasatkArasaMbhavasamaM vyatanotsvamAnam / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ka. sa. 1590mAM gokulanAthajIe gujarAtanAM khaMbhAta, bharUca, surata jevAM TalAMka sthaLanI mulAkAta thIdhI hatI. ane temaNe koipaNa prakAranA patha ke saMpradAya sthApavAnA Azaya vagara no lakone pAMmAtra tarake dIryA hatA. Aje paNa ApaNe temanAM dhaNA maMdira joI e chIe. temanAmAM UMDI zraddo dharAvanAra temanA basu anuyAyIo Aje paNa gujarAtamAM ane gujarAtanI AsapAsa evA maLe che. bharUcamAM AvelI * dAdA nArAyaNujI nI AvI eka havelInI gAkulanAthajIe mulAkAta lIdhI hatI. temaNe tyAMnA dAdA nArAyaNune bhAtmanivedana mATe adhikRta karyA 35 sundaradAsa, kRSNudAsa, gavana, sidAsa, bagadAsa jevA nArAyaNunA dharAne gokulanAthajInAM parama bhakto hatA. nArAyanA vazajo pravINabhAI paTaNI ane temanA jyeSTha kuTuMbI sadIdho ke je hAlamAM vaDAdarAmAM rahe che. temanA dvArA ja A hakIkatanuM samAna thAya che. bhaugA luka mAhitI nATakakArane pAcana bhAratanAM keTalAMka sthaLo ane zaheranA khyu nATakamAM nirdeza hovA maLe che. te A pramANe che. 1 mapiduga : nArAyaNajInA dAdA maMDapadurgAnA rAjAnA dhAna hatA ( II, 2, 4) kadAca te atyAranuM madhyapradezamAM AveluM mAMDavagaDha DAi zake je nAMdhanIya che ke mAMDavagaDha nALaka Avela gaDhanI rANI durgAvatI gokulanAthanA pitA viThThalezajInI parama bhakta hatI. 2 bhRgupura : ( bharUca ) bhRgupura zaheranuM vadhyuMna lekhaka revAnadIne kinAre Avela suMdara zahera tarIke karyuM che. je zahera nArASTra jevI umadA cAritryavALI vyakti vadhu zAbhAyamAna thAya che. ( II, 10 ). 3, 4 sthaMbhapura ( khaMbhAta) ane bhAnupura (surata) e riyAkinAre AvelAM mukhya zaherA hatAM. je zaheramAM nArAyaSTranAM vazama yaza ane kIrti meLavyA hatA. (II. 11. || 24 ) bhAnoH pure mahati lokahitAya yasya zreSThatvamekamajanISTamudAradhAmnAm // 2.24 // For Private and Personal Use Only
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kuMbhAra bhakRticita 'sivinoda " nATaka : 5 lAlapurI bIjAM aMkanA chellA hoka parathI evuM jAya che ke kamalAkara bhaTTa dvArA kaelapurI eTale ke atyAre paMcamahAla jillAmAM Avela nagarI kAleAlamAM A nATaka racAyuM haze -kRtizrInonamuryAM mannAramaTTa viSite-- 187 A nATakamAM nATakakAre judA-judA prakAranI jAtinA loko jevA ke AdivAsI, zikArI, jugArI, bhikhArI, naTa, vevA vagereno paNa ullekha karyA che. kAlpanika ane dhArmika tattvo : bIrjA aMkamAM samudramAMthI maLI Avela cauda ratnanA ullekha che. rAmAyaNamAM ke mahAbhAratamAM cauda ratna vize kaI paN ullekha nathI. jo ke skaMdapurANa (V. 1.44)mAM tenA nirdeza che. paurANika daMtakathAeAmAM zaMkhane eka prakAranuM ratna gaNavAmAM Ave che ke je devAne samudrama'dhana vakhate maLI AvyA hatA. nATakakAre prayojelA 'lapoDAja ' zabda * mukh' mANyusa 'nA navA ja Atha pradarzana kare che. mAnava agujarAtI bhASAmAM rojiMdA vyavahAramAM prayojAtA ' lapeDaza'kha' zabdathI prabhAvita thayelA jaNAya che. ( ' ajja nA 'za kha ' artha paNa aprasiMha ane vaLa vyutpattisAdhya che. ) . bhakti ane teno prabhAva puSTimArganA siddhAMna dvArA lokono ucAra karavA prayatnazIla tevA vallabhAcAryuM nA thathAmAM madika pratha, bhagavadgItA ane purANomAM je sakhyabhakti vadhu vAI che te ja mArganA pracAra karI gAkulanAyae koIparlR prakAranA ti, paMtha ke sa`pradAyanA bhedabhAva Sagara sAmAnya lokonA jIvanane UdhvagAma banAvavAno prayatna karyo hato. potAnA banane vadhAre pragatizIla banAvavA mATe nArAyaSya ane tenA zo dvArA AtmasAta karAyelI kevaLa dRDha bhaktie ja gAkulanAthajI pratye temanA uddAtta guAAne kAraNe tene karyAM hatA tevuM nAnuM, paraMtu temanA upara sadbhAgye, zAdhana kAuM ane daivI kRpA padma ratA hatAM. trAkulanA mune cAmAcAnA thA. ane upadezAnI oNDI asara basa'pradAyanA dhArmika samelana vakhata ekatrita thatA uttarA lekaoNnA samUha dvArA pragaTa thatI Aje paNa gujarAtanA ghaNAM zaherAmAM jovA maLe che. For Private and Personal Use Only naitika ane AdhyAtmika mUlyA : mahAna tattvaciMtakanA mAdhyAtmika siddhAMtAnA nirdeza uparAMta A nATakamAM mAnavInA naitika mulyAnI jarUriyAta ane mahatva para paN bhAra mUkavAmAM Avyo che. dhArmika graMthamAM darzAvelAM satya. dhama ane davA jevA mukhya traN. guNA Atmika vikAsa mATenI prAdhAmaka
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 4 www.kobatirth.org sAyana dezapAMDe jarUriyAta gaNavAmAM AvyA che. prastuta nATakamAM gokulanAthajInA ziSyonuM umadA vyaktitva suMdara rIte vahyuM che. jyAre vaza ke lokasamuhanuM hAsyAspada citra upasAvyuM che ane te dvArA evuM sUcavyuM che ke gatika mUonA bhAva mAtra mAsane trADato nathI paraMtu tenA AdhyAtmika vikAsane paNa ruMdhI nAkhe che. dharmamo'tha kimu saccaritAvatAraH kiM vAzrayaH paramabhakti bRhallatAyAH / zrIgokulezakaruNaika mahAzrayA vA nArAyaLa: 4 yazasAmidda rAzirAsIt // 2.22 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kaMjUsa mANusane bIjI bAju aThThANuguNI eTale ke daMbha, apakIti, mAla, mUrkhatA, adhivaikitA vagere jevA dUSNeAthI yukta gaNavAmAM Ave che upasaMhAra Ama, kamalAkara bhaTTanuM sikriyanAda nATaka mApazune te samayanA sthAnikakAmAM pracalita rivAjo, samakAlIna samAja dvArA grahaNu karAyelAM sAmAjika mUlyA, lekhakane jANItA evA vAstavika aitihAsika prasaMgo ane Azare 200 va pahelAnA gujarAtamAM pracalita bhASAkIya prayAgA vagerene lagatI rasaprada mAhitI purI pADe che. For Private and Personal Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org durgezvara paMDitakRta dharmAddharaNam--eka noMdha Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ravIndrakumAra pa dharmAda nATakanA raciyatA tarIMka naNItA gujarAtanA zrI durgezvara paDita lagabhaga i. sa. 18mI sadImAM thai gayA. nATakanA prAraMbhamAM AvatI sUtradhAranI ukti dvArA jANavA maLe che ke zrI durgezvara meDha jJAtinA ane bhaTTa dharma paranA putra che, uttara gujarAtanA meherAnA brAhmaNo meDha brAhmaNu tarIke oLakhAya che. tethI zrI durgezvara gujarAtanA hAvAnI zakyatA jaNAya temanA jIvana, samaya ane anya kRtie viSe koi mAhitI upalabdha thatI nathI. i. sa. 1696mAM auraMgajheba dvArA vizvanAthanA madiranA dhvaMsa pachI temanA nATaka dharmendrarakhkhunI racanA thai haze. maMdiranA dhvaMsa pachI lagabhaga eka sadI sudhI maMdiranuM punaH nirmANa karAvyuM. tethI nATakanA sapAdaka zrI yu. pI. zAhunA mate A nATakanI racanA ahalyAbAInA zAsanakALa daramyAna eTale ke jIM. sa. 1925 pachI thai haze. temanI eka mAtra kRti dharmaddaram nATakanI kathAvastune sa MkSepamAM joie. aMka-1 nATakanA prAraMbhamAM magaLableka ane sutradhAranI u! pachI nATakanA pratinAyaka kali maca para praveze che. tenA anucara, anAyAra, nAstika, daMbha ane krodhane rAjyamAM dharatI pravRtti aMge pUchaparacha kare che, AkhI rAtrI dharmanI pravRttine kaI rIte rokavI tenI yuktienI carcAmAM pasAra thaI jAya che. aGa-r kila tenA atya Mta vaphAdAra be sAthI duHzIla ane duyane khelAvI dharmAMnI hilacAla aMgatA samAcAra ANI lAvavAnI javAbadArI soMpe che. teeA bhAratabharanA samagra prAMtAmAM pharI svAdhyAya', pR. 34, aMka 14, dvIpotsavI, vasa'tapU`camI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-ga 1997, pR. 189-192. * saMskRta, pAli ane prAkRta vibhAga, ma. sa. vizvavidyAlaya, vaDedarA. 1 Dharmoddharanam of Pandita Durgesvara, Edited by U. P. Shah, Gaekwad Oriental Series No, 151, Oriental Institute, Baroda. 1966. 2 sUtradhAra :- astyatrabhavato brahmabaMzodbhavamoDhazAtIya bhaTTadharmezvarasya tanujanmano durgezvarAbhivAnasya kaveH kRtiviSayo dharmoddharaNaM nAma nATakam | (pR. 33) For Private and Personal Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ravikumAra paDA vaLa che. ane samAcAra lAve che ke kAmanA putra nirAdhe dharmane tenA sthAnethI phaMgoLI dIdho che. krodhanA putra tiraskAre veda, purANa ane zAstrone nAza karyo che. brAhmaNonI dhArmika ane beddhika pravRttio baMdha thaI gaI che. mehanA putra ajJAne maidarone davaMsa karyo che. badhA ja devatAo gabharAI ne viSNunA zaraNe gayA che. A samaya daramyAna nATakanA nAyaka ThAparanA AvI rahyAnA samAcAra jANuM gabharAIne kala tenA be sAthIo sAthe samudramAM pravezI jAya che. aMka : : dhApara ane zubhAcAranA prayatnathI brAhmaNe pharIthI yajJa-yAgAdI kAryomAM pravRta thAya che. zAMtine vega bheTa ApI khuza kare che. dAnane maMtrI tarIke niyukta kare che ane dharmanuM punaH sthApana ane rakSA karavAnI pratijJA levAya che. yuvarAja dharma sAthe maMtro dAna vidvAnonA ghera ghera jaI ne temane devaka ane AdhyAtmika vAlmayanAM pracAra-prasAra karavA mATe prerIta kare che. teonA A kAryathI Alasya, abhyAsa ane adharma nAza pAme che. pitAne soMpelA kAryane pU2 karIne dAna ane dharma vArANasI jAya che. tyAM adharmanA bhayathI gaMgAjaLamAM chupAyelA bhagavAna vizvarane bahAra AvavA vinaMtI kare che tyArapachI teo digavijaya mATe prasthAna kare che. teo ujajaina, yaMbakezvara, dhU zvara ane rAmezvara vagere sthaLoe maMdiranA punaH nirmANa kare che. Ama, bhAratabharamAM dharmanI sthApanA karI pitAnA rAjyamAM pAchA phare che. aMka : 4 potAnI sabhAmAM bira! 8 mAna yuvarAjane zRMgAra, hAsya vagere rase manaraMjana karAve che. mImAMsA, vedAMta vagere zAstronA paMDitonuM dharma samAna ane satkAra kare che. Ama. dharmanI sthApanA thAya che ane prastAvanAthI nATaka pUruM thAya che. nATakanI zarUAtamAM ja nATakakAra sahadanAM AnaMda mATe A nATakanI racanA kare che tema spaSTatA kare che.? prastAvanAmAM zRMgArabhUSaNa evuM zIrSaka paNa nATakane apAyeluM che.* 3 (1) unmIlanavamallikAM madhakaro yo ghrANasantarpiNI gatvodyAnamanekasaurabharasajJAnAJcito jighrati / sadyastA pravihAya paGkajavanAmodaM nabhasvadvalAda A TUrAtamatho misAvAse jatuM rahe che 1. 3. 1. 22 (ii ) vAyudaLafmUtisArmathya: pArthaH sudhA __ varSI cedavalokanAtsahRdayaiH svADhyaGkarazcetasA / so'yaM syAtsvayameva ki parakRtAmAkAGakSate preraNA mAghrAtuM navamallikAM madhukaraH sdgndhbdhendriyH| 14. pa. 32 4 brahmavaMzodbhavamoDhajJAtIyabhaTTadharmezvarasthatanajanmano durgezvarAbhidhAnasya kaveH kRtiviSayo zRMgArabhUSaNaM nAma nATakam / pR. 51 For Private and Personal Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durgezvara paMDitakRta dharmoddharama-eka noMdha sAhityadarpaNa jevA AlaMkArika graMthomAM maLatA nATakanA paraMparAgata lakSaNone A nATakamAM bhaMga thayo che. phakta cAra aMka dharAvatA A nATakamAM kAI saMdhi nathI. nATakanA aMtamAM prastAvanA Ave che, je kharekhara upasaMhAra che. nATakanA aMte ane bIjA aMkanA aMte ema be prastAvanA A nATakamAM Ave che. bIjA aMkanA aMtamAM AvatI prastAvanAnI nATakanA saMpAdaka paNa noMdha lIdhI nathI. vatIya aMkanI zarUAtamAM tRtIya majUra evo ullekha nathI, paraMtu tene aMtamAM "ti dharmoDhAnAkina nATa tUrIyo kU" e ullekha che. e aMka samApta thAya che tyAM ja bIjI prastAvanA paNa Ave che. nATakanI kathAvatu paNa cethA aMkanA aMte pUrI thAya che. tethI prastAvanA binajarUrI lAge che. ane tethI ja A prastAvanA nATakane upasaMhAra kahevA yogya lAge che.bharatavAkyathI nATakanA ananI paraMparAne paNa dudhara bhaMga kare che, dhArmika-dArzanika evuM pratikAtmaka A nATaka che. 17-18 sadI daramyAna muslimanAM zAsanakALa daramyAna hiMdu dharmanI durdazAnuM varNana e A nATakane mukhya dhyeya che. durgezvaranAM samaya daramyAna pracalita sAmAjIka ane dhArmika paristhitie temane AvuM nATaka yuvAnI preraNA ApI hoya ema lAge che. bhAratIya darzananI vividha zALAonuM suMdara varNana nATakakAre karyuM che. AkhA nATakamAM dharmanI sthApanA mATe sukha ane zAMtinuM vAtAvaraNa kaI rIte ubhuM karAya tenA vividha rastAo batAvAyA che. nATaka pratikAtmaka hovAthI dAna, dharma, kAma, krodha vagere pAtronuM sajIvAropaNa karavAmAM nATakakAre kuzaLatA batAvI che. samasta nATakamAM strI pAtrane koI sthAna nathI, paraMtu nATakanA aMtamAM vibhinna nAyikAone ullekha jovA maLe che. raudra, bibhatsa ane bhayAnaka nATakanA mukhya rase che. bhAratI ane AraTI vRtti jovA maLe che. - durgezvaranI bhASA saraLa ane sugamya che. paraMtu rasane anurUpa keTalAka sthaLe lAMbA samAsenI jarUriyAtane nATakakAra rokI zakayA nathI. upamA, uprekSA, anuprAsa jevA alaMkAra ane maMdAkrAntA, zArdUlavikrIDIta, vasaMtatilaka jevA chandone sundara vinyAsa thayela che. gere ApelI keTalIka uktio ane padyo svataMtra subhASita tarIke sthAna pAmI zake che. sUryodaya, madhyarAtrI ane prabhAtanAM varNanomAM nATakakoranuM bhASA paranuM prabhutva dekhAya Ave che. keTalAka paghomAM temanAmAM raheluM kavitva paNa pratibiMbita thAya che. bhAratIya darzanano paNa nATakakAre abhyAsa karela che. sattara-aDhAramI sadI daramyAna muslimonA atyAcAra ane tenA kAraNe hiMdu dharmanA patanane AlekhatuM nAnuM paNa suMdara evuM A pratikAtmaka nATaka zrI durgezvaranuM gujarAtanA rUpakakSetre noMdhapAtra pradAna lekhI zakAya. ( 5 juo, dharmendaraNa nATanI bhUmikA, pp. XII-XII. For Private and Personal Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org INDEX INDO-ASIATICUS POST BOX 11215, CALCUTTA-700 014 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Index Indo-Asiaticus: An international based indexing quarterly. Surveys 600 current periodical literature on topics relating to the culture of India and ancient Asia, in all languages [ Asian and non-Asian ]; & also cumulative indexes to indological journals, to manuscripts & portraits. 1968, Rs. 50 p.a. Distributors For subscription write to: Central News Agency, (P) Ltd., 23/90 Connaught Circus, New Delhi 1 Firma K. L. M. (P) Ltd., 257-B; B. B. Ganguly St., Calcutta 12 International Book House Pvt. Ltd., Indian Mercantile Mansion-extn., Madame Cama Road, Bombay 1. Some Opinions It will be very helpful to individuals and small libraries....& to large institutions. -Journal of Asian Studies-ann arbor 1969. A very useful piece of work. Index Indo-Asiaticus is of great help to those who study India, as well as those who study history and culture of other Asiatic states. Prof. Dr. V. V. Balabushevich, USSR Academy of Sciences, Moscow. Informative index Indo-asiaticus-Dr. J. Rahder, Professor Emeritus, U.S.A. A very useful compilation of periodical literature on topics relating to the culture of India and ancient Asia.... I am sure the scholars will find the whole scheme attractive. Dr. Sunitikumar Chatterji, National Professor of India in Humanities & Emeritus Professor of Calcutta University. Your work.. will undoubtedly be useful. Dr. S. Radhakrishnan, Formerly President of the Republic of India. Each one is stranger than the last, edited by the well-known Calcutta Librarian. Dr. M. L. P. Patterson in Library Quarterly (Chicago), 1971. Request Authors & Publishers Are Requested To Send Their Publications For Inclusion In The Index. This Will Advance The Cause Of Research & Promote Sale Of Learned Journals. S. Chaudhari, Editor, Post Box 11215, Calcutta-700 014 For Private and Personal Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org viviDambananATakam gujarAtanuM eka aprakAzita prahasana siddhArtha ya. vANakara bhAratamAM sa MskRta kAvyanATakonI racanA badhA ja pradezamAM pracalita che kAraNu ke sa`skRtabhASA e prAcInakALathI sa panI bhASA hatI. saMskRtamAM racanA karanAranI vidvAnemAM gaNanA thatI hatI. enA kAraNe samAjamAM vidvAna tarIkenI pratiSThA meLavavA mATe saMskRtamAM kAvya, nATaka ke zAstrIyagraMthe racavAmAM AvatA hatA. vAGamayanA kArya mAM rUpakakSetre gujarAtanuM viziSTa pradAna che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhANuM ane prahasana A be rUpaka-prakAro sAmAnyataH samAjamAM pracalita kuprathA-kuparaMparA upara narkAvatAda vaDe prahAra karavA mATe tenA upara dhyAna doravA mATe sa`skRtamAM yojAtA hatA. A para'parA Aja sudhI lokapara parAmAM jovA maLe che. pratiSThita vyaktionAM doSonuM nirUpaNa ( cAritryahanana nahIM karIne samAjamAM sudhArA karavA e bhANuM ke prahasananI racanAnuM mukhya prayojana hatuM. AvAM ghaNAM prahasane samAjamAM sthita-pracalita rivAjone paNa dhyAnamAM laIne racAyAM hatAM, jethI samAjamAM jAgRtI Ave. AvA ja prakAranA eka aprakAzita prahasananA A lekhamAM paricaya karAvavAne uddeza che. A prahasananA lekhaka sadAnada che. emanA pitAnuM nAma kA che ane te vyAsa aTaka dharAve che. gujarAta rAjyanA khaMbhAtanagaramAM tee vasatA hatA. tee audIcya brAhmaNa hatA. * vipraviDambana ' e nATakanA zIka uparathI evuM lAge che ke A nATakamAM brAhmaNAnI viDaMbanA-mazkarI karavAmAM AvI che. gujarAtamAM vasatA megala saradAroe gujarAtanA brAhmaNAne je takalIpha ApI hatI. ane emanI kevA prakAre viDaMbanA ane apamAna karyAM hatAM jenA tee dhruvI rIte bhAga banyA hatA. enI vigatA A prahasanamAM jovA maLe che. A prahasananI eka viziSTatA e che ke AmAM saskRta, prAkRta, urdU, gujarAtI ane marAThI A pAMca bhASAone prayoga karyAM che. mAgala navAba ane emanA parijanA urdU bhASAmAM vAtA kare che. saMskRta paMDitA-brAhmaNe saMskRtabhASAmAM khAle che, sropAtra gujarAtI ane prAkRtamAM khele ane svA 25 'svAdhyAya ', pu. 34, aka 14, dIpAtsavI, vasa tapa'camI, akSayatRtIyA ane janmASTI aMka, navembara 1996-egasTa 1997, pR. 1963-198. dhAvidyAmaMdira, meM sa. yunivarsiTI, vaDAdarA. For Private and Personal Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 194 siddhArtha ca kAbU kama cadra pAtra marAThImAM paNa vAta kare che. Ama pAMca bhASAnA jemAM prayAga karavAmAM Avyo che evuM A eka ja prahasana atyAra sudhImAM upalabdha thayuM che. e hajI sudhI prakAzita thayuM nathI mATe vidyAnA samakSa mUkavAno prayAsa karuM chuM. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prAcIna ane arvAcInakALamAM brAhmaNNA samRddha hatA ane samAjamAM emanuM AgavuM sthAna hatuM. paNuM kALakrame emanAmAM lAlaca, IrSA, khAvAno lAbha (gluttony) ane meha vagere durguNA vadhavA mAMDavyA ane A avaguNuM pAchaLathI emanI viDaMbanAnuM kAraNuM banI gayA. eka mogala saradAranA chokarAnuM lagna hatuM paNa e . mATe dhanaprApti kevI rIte karavI e prazna hatA. eTale samRddha, kA-kakAMDa karanArA-sAhmaNa pAsethI dhana bheguM karavu evA eka vicAra prastuta thaye! ane A mATe brahmAnuM vibana karavAmAM AvyuM e A prahasananA viSaya che. karma kAMDa karanArA brAhmaNNA samAjamAM sarvatra jovA maLe che. savAdothI samAjanI TalIka mAnyatAo upara kavi dhyAna dhare che. aa nAnakaDA prahasanamAM jovA maLe che. e ja A prahasananu vaiziSa che. brAhmomAM paN A paraspara karyAM. brAhmaNanI uMmya--nIyatA, eka--mIjI peTA jJAti sAthe vivAha saMdha rAkhavA mATe virAdha ka gALA ApIne kheAlavAnI Teva, ekabIjAne vyaMganA AdhAre utArI pADavA mATe grAmya, saMskRta, ane elIbhASAnA upayoga sAthe bhASAmAM vyAkaraSNunI bhUla karIne prayAga karatAM ovA maLe che. A husana hovAthI virAdhAbhAsane Azraya laIne karela prayAga, sahelI ne pravAhI temaja samAjanAM badhA staramAM samajI zakAya evI saraLa bhASAno prayoga vagere vaiziSTayone- kAraNe A prahasana bahu rasaprada banyuM che. nATakanA sAra prathama aMka:-- prasananI zarUAta bhagavAna ziva, viSNunA dasa avatAro ane gaNezajIne namana karIne thAya che. pachI sUtradhAra evu jAve che ke bhagavAna zivazaMkaranI mALA nimitte bhegA thayelA yAtrikAe evuM kahyuM che ke nATakaneA prayAga karavAthI amAranAthanA ApaNA mATe dayAbhAva rahe. tyArabAda nATakakAranuM nAma vagere vigato ApIne evu" kahe che ke mlecchalakAe brAhmagranuM viDambana karyuM te saradArane jaSNuvavA mATe vipraviDa khana nAmanuM nATaka sadAna de racyuM ane tenA prayoga mogala saradAra amAsAne khuza karavA mATe karavAmAM Ave che. mATe emanI vANIthI, tatkAlIna samAjanuM darzana naTI ane sUtradhAranA sabhAmAM evu jaNAvyuM ke yAla nAmanA zeThiyAe yajJanuM AyeAjana karyuM che ane brAhmaNNAne nimaMtraNa mAkalyuM che mATe emane kutuhala thAya che. C A prastAvanA pachI brAhmaNIne gALe ApatA amastaka 'praveze che ane kahe che ke brAhmaNu mane gaNukAratA nathI mATe mane jo zava maLI jAya te huM dhANAnI mAnmatattAnuM haraNa karanAra koI upAya-rastA zodhI kADhIza. eTalAmAM ja zava, kaivala ane kubera praveze che ane For Private and Personal Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viJaviDambananATakam gujarAtanu' eka aprakAzita prahasana kaIka kAvatanuM racavAno vicAra kare che.aumanA sabAbathI evuM jANuvA maLe che ke amAranAthanA ghare paga thavAno che, mATe brAhmAne nimatrajhu mokalavAnuM che. ahIM judA judA brAhmInA viziSTa guNanuM vastuna karIne temane kheAlAvavA mATe adhA jAya che ane A ka pUrA thAya che. 195 dvitIya aMka :-mArja nIkara ( sweeper) nA pravezathI khIjo aMka zarU thAya che. pachI dvArapALa-dAvArika-pravezIne AgAnu Agamana sucave che te sAMbhaLIne mA nIkara nikaLI jAya che. pachI mugalanI sAthe nAdAzAyI ane mAgArasiddhabeMga praveza kare che ane kahe che bApaNI patnIne ApIne ane gAmanuM sarvasva chInavIne paNa rAjyanuM 2jana karavuM eIe jevA potAnuM sthAna prabhULa thAya. bAga ane nAdArazayInu saMbhASaNa cAle che. eTalAmAM ja kha22 praveze che. emanA hAthamAM vipraghdhinanATakanI prata hoya che. enA pachI navAbazAha praveze che ane AgAnA hAthamAM je patra che emAM zuM lakhyuM che e vicAre che. AgA navAbazahAne patra Ape che tene navAba vAMce che. emAM evI vinaMtI che ke mApamAM karAnA vivAha karavA mATe dhana joIe che je bAbaranuM viDambana karIne meLavavu joIe. kAraNa brAhmaNu bahu paisAvALA hAya che. evuM jANIne navAJa Adeza Ape che ke e kArya tvarAthI karavuM joIe. pazu A kA A vicArIne karavuM jethI vadhu kakaLATa na thAya. tyArabAda berAma, aMbArAma, unmara vagere pAtro ekabIAne zu` lAbha thaze evI vAtA kare che. ane suvAne samaya thaI gayA evuM kahIne nIkaLI jAya che. Ama ahI zrIne aka samApta thAya che. tRtIya aMka:-- akanI zarUAta travidha vyAsa ane trivikrama bhaTTanA sAthI thAya che. jemAM baMne potAnA sAmarthyanI prazaMsA kare che. gAviMdane nimatrita brAhmaNonuM zuM thayuM e jANavAnI jijJAsA che. mATe trivikrama badhA vRttAMta vasUve che. e kahe che ke amasta ka brAhmaNonuM pUjana karyuM. zatre AvIne amastakane guAryuM ke yajamAna AvavAnA nathI mATe tame emanA pratinidhi thaI jAva. pachI badhA brAhmaNo agastakane yajamAnapade besADe che ane zubhanI nivRttI thAya ane azubhanI prApti thAya evuM (a)svastivAcana kare che. pachI ekakhInnane zI kSiNuA maLaze evI pUchaparacha karyA bAda brAhmaNemAM zAstranI carcA zarU thAya che. jemAM mImAMsA, caitra, nyAya, sAMkhya vagere zAstranA siddhAMtAnI carcA thAya che. ane pachI ka pUrA thAya che. For Private and Personal Use Only caturthAM aMka :~zivabhaTTa saMnyAsI ane bhagavAna praveze che. sa'nyAsI kahe che ke me... ghaNuM dravya meLavyuM pa7 rAntanA bhayane lIdhe sanyAsInA paheraveSa karIne bInnanA ghare jamIne na dha zALAmAM rahuM chuM. AvI vArtA-sabhASaNu-cAle che eTalAmAM potAnAM putranI sAthe dayArAma vyAsa praveze che te putrane kahe che ke ApaNAM pagarakhA tArI dhotIthI bAMdhIne rAkhavAM nahIM. tA kutarAe 6 bhAmaNA laI ro
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir riddhAtha ya. vAkaNakara eTalAmAM badhA brAhmaNe sAthe amastaka havana karavA mATe Ave che. pUrNAhutI thayA pachI evuM kahe che ke tamane dakSiNa paramadivase maLaze ane " bhale ' kahIne brAhmaNe nIkaLI jAya che. ahIM vikaeNbhaka pUrI thAya che. pachI kuberaputra zAkadeva ane brAhmaNe praveze che. tyArabAda rAva, amastaka ane harAmadAsa paNa praveze che. harAmadAsa kahe che ke huM dakSiNI laI AvuM chuM tame brAhmAne bhe jana-pA gI Ape. eTalAmAM nAdArazAyI (jalAma karanArA ) mANasane sAthe laIne Ave che. A badhA mANase brAhmaNone pAdhaDIthI bAMdhIne zerImAM laI jAya che. ahIM A aMka pUrA thAya che. pAMcame aMka :- pAMcamA aMkanA prAraMbhamAM zeka karatA "brAhmaNe patnI mAnuM vana maLe che. vedavyAsa raDatA raDatA praveza kare che ane kevI rIte brAhmaNanI viDaMbanA karavAmAM AvI, AvI vAtanAe emane bhegavavI paDI enI vigate Ape che. brAhmaNone mArIne emanuM dravya kevI rIte chInavyuM hatuM tenuM karuNAsabhara varNana kare che. - aMtamAM karmacaMdra praveze che. brAhmaNa patnIone praNAma karIne jaNAve che ke dharmarAjAe navAbane patra lakhIne AjJA karI che ke tame brAhmonuM dhana chInavyuM che paNa emane baMdhanamukata karo. navAbe pitAnA mANasane judA judA prakAre sajA karI. viprapatnI e pUche che ke amArA pationuM zuM thayuM ? karmacaMdra kahe che ke badhA brAhmaNone mukta karavAmAM AvyA che ane have teo AnaMdamAM che. A sAMbhaLIne brAhmaNastromAM saMskRtamAM kahe che ke " ama devIe chIe. aA upara prasanna thaI gayA chIe. tuM tAre joIe e vara mAMgI le.' aMtamAM karmacaMdra bharatavAkaya uccAre che ane ahIM nATaka pUra thAya che. samAjadarzana ane bhASA - vipravaDambananATaka prahasana hovAthI ahIM samAjamAM pratiSThA pAmela mANase upara kaTAkSa pUrNa bhASAmAM Takora karavAmAM AvI che. emanI aMgata vizeSatAo jema ke khAvAno zokha, gALo ApIne bolavAnI Teva. ekabIjAnA svArtha sAdhavA mATe karAtA prayatna A sAthe jAtI-peTA jAtInA jhagaDAo ane rItarivAjo vagerenuM darzana thAya che. A prahasanamAM nIcalI komanA mANase hovAthI emanI bhASAkIya khAsiyate dekhAya che. emAM vyAkaraNa ane bhASAnI zuddhatAne abhAva jaNAya che. ahIM musalamAnI navAbenuM Alekhana hovAthI ubhASA vAparI che. strIo prAkRta ane gujarAtImAM bole che. karmacaMdra marAThImAM bele che. ane brAhmaNe saMvAda saMskRtamAM che. Ama A nATaka pAMca bhASA enA mizraNathI ane badhuM cheAne lIdhe arvAcIna bolI-bhASAo sAthe sAmya dharAve che. dA. ta., For Private and Personal Use Only
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir micaMDa bananATakama-gujarAtanuM eka aprakAzita prahasana bIja aMkanI zarUAtamAM mArkanIkara (jhADUvALA) kahe che. punaH pura mArganena jUdA kRtaH | (hAtha dhasAI gayo). te vandriH AMka taRtu . ( tArI buddhi tArI pAse rAkha) cothe aMka. makavana / tenu ni nitAta jUtho vitam | aMka pAMca. te samaye Ama samAjamAM dekhAtI keTalIka mAnyatAo para kavie dhyAna doryuM che. dA. ta. zrIgeDa brAhmaNane dhare kanyA na ApavI (aMka pahelo). dArAn dattvA grAmasarvasvaM hRtvA rajanIyo rAjA katharser fthatiH DhAM sthAna ) ( aMka bIje) saMskRtamAM prahasana lakhavA mATe je bhASAkIya sAmagrI kava pAse hovI joIe te ApaNA kavimAM paNa dekhAya che. emanI bhASA saraLa, sulabha, pravAhI ane svabhAvokti alaMkAranA dAkhalAothI bharapUra che. koIvAra mAnitA, aSTArjamatA evA apazabda, gALAnA prayogathI vaktAnI sahaja Tevane ughADI pADavAmAM AvI che. zubhanivRtta, azubhaprApti, asvasti bruvatu naH, jevA prayogathI prahasananuM vAtAvaraNa UbhuM thAya che. AmAM paraspara nindA , AtmazlAghA, lubdhatA ke havasa vagere brAhmaNonA guNavizeSa upara paNa kavi nirdeza karIne hAsyarasa nirmANa kare che. brAhmaNanI viDaMbanA temanI patnIone vilApa vageremAM karuNarasanuM darzana thAya che. mogalanA varNanamAM temanI krUratA, lAdhA vagere paNa sArI rIte prabhAva pADe che. navAjavayA tarApUraLam ane kArya vinAthaM vize yathA to na mavati vagere subhASita jevAM vAkayothI yathArthatAnuM darzana thAya che. nATaka ane kartA : vivaDarabana e prahasana che nAM kavi-lekhaka ene nATaka tarIke saMbodhe che. A nATakanI phakata eka ja hastaprata atyArasudhI maLI che. ane kA. 28. e kramAMka dharAvatI A hastaprata a.sau. DAhIlakSamI lAyabrerI, naDiyAdamAM sacavAyelI che. enA nava pAnAM che. ane pratyeka pAna upara nava lITIo che. dareka lITImAM 48 thI para akSare che. A aprakAzita hastapratanuM mA5 22.5 X 9.5 seMTImITara che. nATakanI zarUAtamAM kavi potAne paricaya ApatA kahe che ke-guja2AjayamAM staMbhatIrthanagaramAM sahastra audIcya brAhmaNanA kuLamAM janmelA kikA vyAsanA putra sadAnaMda e A nATakanA kartA che. brAhmaNanI niMdAthI je doSa utpanna thAya che te svAmIne jaNAvavA mATe ane AryonI zuddhinI icchA manamAM dhArIne, mleccha lokee karelI brAhmaNanI viDaMbanA joIne ja A vipraviDambana nAmanA nATakanI racanA karI che. A nATakanA prayogathI amAranAtha nAmanA mogala sarakAranI amArA upara kRpAdaSTI thaze evI emanI IcchA che. A nATaka bhajavavAnuM A ekamAtra prayojana che. anya koIpaNa mAhitI, emane samaya, anya katio vagere kavie Apela nathI. paNa A nATakanA avalokanathI For Private and Personal Use Only
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir siddhArtha ya. vAkaNakara e spaSTa thAya che ke kavi prAkRta, marAThI, urdU bhASAo jANatA hatA. temaja sarakRtamAM paNa emanuM pAMDitva jaNAya che. emaNe je de rayA che tenA uparathI evuM spaSTa thAya che ke A kavi pAse pratibhA che ane teo ghaNIkharI bhASAo jANe che ane tene prayoga yogya rIte kare che. hastaprata kharAba ane jINuM hovAthI akSare ukelavAmAM ghaNI muzkelI paDe tema che. vizeSataH prApta ane urdU samajavAmAM-ukelavAmAM khUba prayatna karavo paDayo. urdU bhASAnA jANakAranI sevA ne meLavI zakyo te durbhAgya kahevAya. paNa prAkRta samajavAmAM prA. The. rAjendrabhAI nANAvaTIe samaya kADhIne je madada karI che e mATe huM emane AbhArI chuM. For Private and Personal Use Only
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org IndriyasaMvAdanATaka-bhAvanagaranA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rAjavInI prazastinuM nATaka puruSottama ha. jozI gujarAtamAM saurASTranuM mahattva vizeSa che. surASTra uparathI saurASTra nAma paDelu che. aDhAra ane egaNIsamI sadImAM jyAre geAhilavazanA rAjAonuM sAmrAjya hatuM tyAre bhAvanagara e saurASTranuM eka agragaNya nagara gaNuAtuM hatuM. rAjA bhAvasiMhanA zAsana daramyAna emaNe bhAvanagara sthApyuM ane bhAvanagara nAmAbhidhAna karyuM. te pachInA rAjA akSayasiMha, vakhatasiha, visiha vagerenA rAjyazAsanakALamAM paNuM bhAvanagaranI sArI evI rAjakIya paristhiti A rAkhaoe TakAvI rAkhI hatI. A rAjAe parAkramI, udAra ane guNagrAhI hatA. yeAgya vyaktine temanA peAtAnA kSetranI kalA ke vidvatA mATe pretsAhana maLatuM hatuM. temane rAjyAzraya paNa maLato hato. rAjA vakhatasiMha ane vijayasiMhanA zAsanakALamAM upayukta nATakanI racanA thayelI che. indriyasa vAdanATakanI racanA gAviMdajI rAmajI bhaTTe saMvata 1869 eTale ke I. sa 1813mAM karI hatI. lagabhaga 180 varasa pahelAM A nATaka lakhAyelu che. nATakanA lekhaka pahelA kuDalAmAM rahetA hatA. kumArazrI vijayasiMhajIe temanI vidvattAthI prasanna thaIne temane bhAvanagaramAM saM, 1858 (I. sa. 1802) mAM rAjyAzraya Apyo. temane rahevA mATe ghara ane rU. 50 varSAsana karAvI ApyuM. kumArazrI jyAre gAdI upara birAjyA pachI emaNe jyAre yajJa karAvye te vakhate A nATaka va cAvIne saMbhaLAvyuM. prasanna thaine lekhakanA vaMzaja raghunAthajIne cAlu varSAsana rUA. 200nuM karI ApyuM ane gaDhecI nadIne kinAre eka vADI saM. 1879mAM ApI. raghu nAthajInA prapautra zyAmajI vizvanAtha bhaTTe A nATakanuM gujarAtI bhASAMtara karIne kRSNakumArasiMhanA karakamaLamAM arpaNa karelu' ane I. sa. 1946mAM rAjyAzrayathI A nATaka taLAjA, bhAvanagarathI prakAzita thayeluM che. paraMtu nATakanI chapArkamAM ghaNI ja kSatio rahelI hAvAthI punaHprakAzana jarUrI lAge che. bhAvanagara, 1941, prastAvanA 'svAdhyAya ', pu. 34, aMka 14, dIpeAtsavI, vasaMtapa'camI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-ogasTa 1997, pR. 192-208. * prAcyavidyAmandira, ma. sa. vizvavidyAlaya, vaDedarA. 2 zAstrI, zyAmajI vizvanAtha-indriyasa vAdanATaka, mA. syAmajI vizvanAtha zAstrI, taLAnta, For Private and Personal Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 200 punama ha. jozI A nATakanI ekamAtra hastaprata prAcyavidyAmaMdiranA saMgrahamAM sacavAyelI che. tene naMbara 2 5089 che. tenA ekaMdara 42 patro (pAnA) che. ane tenI plekasaMkhyA ('gaM. saM. ) Azare 500 jeTalI che. dareka pAna upara 6. 6 lITIo ane dareka lAInamAM 30-32 akSaro che. tenuM mApa 19. 5 X 12 se. mI. che. A hastaprata sArA, spaSTa ane moTA akSaromAM lakhAyelI che. lakhANamAM lahiyAnI bhUlo che. pazu chApelA pustakanA pramANamAM ochI che. A kRtine ulekha 'kAIpaNa saMdarbha graMthamAM ke keTalaigamAM maLatuM nathI. te dRSTithI AnuM punaH saMpAdana karIe te A ajJAta nATaka prakAzamAM Avaze. A nATaka rUpakAtmaka che. nATaka rUpakAtmaka hovAthI tenAM pAtro A pramANenA che. jIva, buddhi, zravI (kAna), netra ( AMkha ), vidyA, kAvatA, bhAvasiMha (bhAva), vicAra, vijayasiMha ( vijaya) vagere. badhI ja indriyane pAtrAtmaka svarUpa ApavAmAM AveluM che. pAtro kAlpanika paNa kathAbhAga satyadhaTanA upara AdhArita che. mukhyatayA rAjAnI stuti karavAne nATakakArane hetu che. bhAvanagaranareza vivAdisiMha ( jenuM gujarAta gejheTiyaramAM vajesiMha evuM nAma ApeluM che.)" rAjAnI stuti racavAnuM kArya lebaMka kareluM che. AmAM bhAvanagaranI sthApanAnI saMvata, vijayasiMha rAjAne janmadivasa, temaNe karelA caMDIyajJane divasa vagere AtahAsika ullekha AvatA hovAthI A nATakanuM aitihAsika mahatva paNa che. nATakamAM AvatA nAMdI, pravezaka, vitaMbhaka vagere nATayatatranI je vizeSatAo hoya che tenA ulalekhe AmAM, nathI. phakta indriyenA saMvAdo tathA padyAtmaka zloka je pramANe nATakamAM hoya che te pramANenA che. te daSTithI kathAbhAga racAyela che. tethI nATasadazyatA jaLavAyelI che. nATakanI bhASA saMpUrNapaNe saMskRta che kaI ThekANe prAkRtano upayoga thayela nathI. bhASA saraLa, bhAvavAhI ane arthagarbhita che. vAcaka tathA zrotAone AkarSita kare evI che. subhASita, alaMkAra ane chaMdane sAro evo upaga thayelo che. A nATaSatane bhAga AmAM sacavAyeluM hovAthI A nATakanA nAmAbhidhAnamAM ja nATaka e nirdeza lekhake karelo che. ramA nATakane eka rUpakAtmaka nATaka kahI zakAya. kathAbhAga, A nATakamAM AvatAM indriyonA saMvAda brAhmaNu-graMthamAM AvatA prANasaMvAdanI yAda apAve che. nATakanI zarUAta paMcAyatana devatAnI vaMdanAthI thAya che. gaNapati, sarasvatI, ziva, surya, viSNu A pAMce devatAone eka eka lekathI vaMdana karAyuM che. tevI ja rIte cothA aMkamAM AzIrvAdanA lokomAM paNa paMcAyatana devatAne ulalekha che. (te samayamAM paMcAyatana devatApUjanane vizeSa pracAra haze evuM lAge che.) A leka pachI nATakane hetu batAve che. 2 gujarAta sTeTa gejheTiyarsa, bhAvanagara DisTrIka, gavarnamenTa eka gujarAta, amadAvAda; For Private and Personal Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ikisabhAdanATaka-bhAvanagaranA rAjavInI prazaktinuM nATaka rAjJo vijayasiMhasya mude pUrva munIzvarAn / / praNamyendriyasaMvAda nATakaM saMvitanvate // aM. 1, zlo. 7 nAMdAne svataMtra ulekha thayuM nathI. A leka pachI jIvane praveza che. jIva mukhya pAtra che. saMsArarUpI sAgaramAM dAridrathI trAselA jIvanI vyathA varNavelI che. nirdhanatAthI kaMTALelA jIva arthApti mATe aneka dezomAM pharIne paNa niSphaLatA maLelI hovAthI nirAza thayelo che. vicAramAM DUbele che ke have zuM karavuM ? A kaMTALelA jIva naisargika rIte buddhinI pAse jAya che. ahIM buddhi eka pAtra che. buddhi jIvane duHkhanuM kAraNu pUche che. duHkha nivedanathI dUra thAya te tene upayoga, nahi te ene zuM upayoga evuM jIva kahe che, tenA pratyuttaramAM buddhi upadeza Ape che ke du:khanuM konI pAse nivedana karavuM. sArA mitra, guNI nekara, anusaraNa karanArI patnI, zaktazALI dhAnaka AvA lekone duHkha nivedana karavAthI tenuM nivAraNa thaI buddhi kahe che ke udyamI puruSa nirAza na thatA AvelA saMkaTone dUra karavA prayatnazIla rahe che. kAyara ane ALasu mANuo nAza pAme che tethI mANase prayatna karavo joIe. pratapanti vipadyanudyamA bahudhA naiva samudyamakSamAH / aNujIvacayo hi dahyate davadAhe na patatriNAM gaNAH // a. 1, zlo. 23. deva zreSTha ka udyama kolDa e vize java buddhine vAda thAya che. buddhi deva ane udyama bannene AdhAra laIne kahe che. tilasaGgatamapi taila no labhyaM pIDanena vinA / bahudhA pIDanato'pi hi labhate na kadApi sikatAbhyaH // atau devamapi nodyama vinA phalati / aM. 1, pR. 7 aM. 1, zlo. 28 siddhAMta kahe che ke deve nirmANa kareluM sukha ghaNuM udyamathI ja maLe che. ahIM jIvane brAhmaNa batAvelo che. vepAra, khetI 'ka sevA jevA udyoge enAthI thAya nahIM. eTale yogya sthAne Azraya levA mATe buddhi sUcave che. madamattagajastu rAjate mahati kvApi narendravezmani / a. 1, zlo. 34 moTA mananA mANase mahAna vyaktione ja Azraya le joI e. AvI mahAna vyakti ke Avo udAra rAjA AvA kaLiyugamAM maLavo azakaya che evuM jIva kahe che. tenA javAbamAM buddhi kahe che ke 3 mumitre suguNe bhRtye kalatre vA'nuvatinI / __ zakte svAmini vA duHkhaM nivedya ca sukhI bhavet // vA0 26 . 1,lo. 1. For Private and Personal Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 202 www.kobatirth.org yAvadbhAti bhavAcchidA bhagavatI bhAgIrathI bhUtale paThyante nigamAH kvacid kvacidapi prAyeNa yAvadvijaH / yAvadbhAgavatI kathA bhagavato bhaktijaneSu sthitA tAvat ko'pi mahattamo narapatirnAstItyayukta svacaH / bhUbhujA bhAvasiMhena racitaM nagaraM yataH / tasmAdbhAvanagaramiti nAmnA nigadyate // bhAratIya saMskRtinA Adarza A lokamAM batAvelA che. bhAgavatakathAne temaja vaidapaThanano pracAra, prasAra ane prabhAva keTalA hatA te dekhAya che. AvA samaye pazu koI mahAna AzrayadAtA avazya prApta thaze evuM vruddhinuM pratipAdana che. ahIM prathama aMkanI pUrNatA thAya che. udyama ghoganAmanA A prathama ka che. puruSAttama ha. tezI . o, o. 48 zrRtikAmANyathI bIna aMkanI zarUAta thAya che. bruddhino prastAva che ke vRthATana karavA karatAM yogya sthAne eTale kAnane (zruti) ApaNe pUchIe. karyuMndriya dvArA je sAMbhaLelu hoya te Apane juvA maLe che te zrutipramAbU kahevAya. ke khAkhavA pramANuma ' A prakAra kAnta pAtra tarIke praveza batAvIne nATakakAre paka barAbara sAdheluM che. bhAvanagaranA nRpattikumAra viyAdisiMhano ullekha kAnA dvArA thAya che. udAra ane mahAna smAzrayadAtA tarIkenI prAti kAnA dvArA sAMbhaLavAmAM AvelI che. te rAjA vakhatasahunA putra che ane e pitA karatAM pazu dAna ApavAmA koSTha che. temanu prAcIna samaye siMhapura ( sigAra )mAM rAjya hatuM, paNa hAla te bhAvanagaramAM rAjya kare che.pa tenu bhAvanagara nAmAbhidhAna kevI rIte thayuM tenA ullekha nATakamAM A pramANe Ave che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir te nagaranI sthApanA kayAre thaI te vakhanamAM nATakakAra lakhe che. zrImadvikramavatsare navakubhUt saptendubhiH sammite mAse mAdhavasajJike sitadale siDale tithau / lagne satyanukUlasarvakhacare bhUpasvanAmnA puraM viprairvAstuvidhi vidhAya vidhinA bhAvAbhighau'vAsayat // aM. ra, jo. . For Private and Personal Use Only atsvaca rAjA mahato mahIyAn nAmnA vasatsiha itIrito'yam / sa sarvabhUpAla kulAvataMso bhUpairanekairabhinamyamAnaH // 4 // tasyAtmajo'yaM vijayAdisiMhastAtAcikaH sarvaguNairupetaH / putro mahezasya yathA gaNezaH svarge surendrasya yathA jayantaH / / 7 / / . . . ja -a. 2, zlA. 4 ane 7 tasya prAcIne siMhapure rAjyAsanamasti / paraM vAyunA tumAvanArAjya pure tiSTati| a 2, zlo, 7 pachInuM gadya
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir IjayasavAdanATaka - bhAvanagaranA rAjavInI prazanitanuM nATaka .. saMvata 1779 eTale ke I.sa. 1723mAM vaizAkha zu. 3nA divase bhAvasiMhe potAnAM nAmathI bhAvanagara vasAvyuM. te gujarAtanA bhAvanagara gaeNjheTiyaramAM ApelA samaya sAthe maLatuM Ave cheA bhAvasiMha rAjA vakhatasiMhanA pitAmaha hatA. bhAvasiMhane putra akSayarAja, akSarAjane putra vakhatasiMha. vakhatasiMha putra vijyAdisaMha. A dareka rAjAnA guNonuM varNana nATakamAM ApeluM che. A vijapAdisiMhanI dAnazaratanI kIti evI hatI ke dAridrae enuM rAjya cheDIne zatrunA rAjayano Azraya lIdho hato. evuM kAne dvArA kRta thayA pachI buddhi jIvane evA rAjAne Azraya levA sUcave che. paraMtu te mATe vidyAnI sahAya levA mATe jaNuve che. kAraNuMka rAjyAzraya meLavavA mATe vidyAnI AvazyakatA hoya che. buddhie vidyAnuM varNana A pramANe kareluM che. mAtevAvati sarvato janakavannityaM niyaGkate hite rAmevAzvapanIya duHkhamakhilaM mAnaM dadAtrI bhRzam / kIti saMvitanoti dikSu vipulAM puMsAmabhISTapradA vidyA kalpalateva sAdhayati sA kiM kiM na kArya kSitau // aM. 2, zlo. 17.... prasiddha subhASita "mAteya rAtiuparathI nATakakAre bIjA zabdomAM racanA karIne A kaleka rUpAMtarita karela che. vidyAnI sakhI tarIke parIkSAne batAvelI che. parIkSA, hAlanI paristhitinA kAraNe lopa pAmelI che. tenA virahanuM vidyAne duHkha che. te parIkSAne zodhavAnuM kArya karavA buddhi ughukta kare che. koI paNu kAryamAM nirAza na thatAM ke rAkhIne te dizAmAM prayatna karavo joIe evuM buddhi sUcave che. je buddhi pharI avagone Azraya laIne parIkSA atyAre vijayAdisaMha nRpatine tyAM vaselI che evI khabara Ape che. tasminnAkamite tu bhojanapati prAptA tato'nantaraM / sAi vinAsiranafta ja mulaM tieta . 2 maheM. 28 tethI A badhA maLIne jIva sAthe rAja vijayAdisiMhanA darzanArthe prayANa kare che. ahI buddhi dvArA te rAjAnI stutimAM tenuM sava guNAkararUpe varNana che. dhAtrA sRSTe'tra vizve kvacidatuladhana kutracittatra vidyA dAtatvaM vA prabhutva kvaciduta vinayaH zUratA rUpameva / / ekatraitAni tAnIkSitumiva nikhilAnyAdareNa prasaSTo / yaH so'dyAbhAti bhUmau vijayanarapatiH srvsaugnnyyuktH|| a. 2,lo. 29 -- -- -- -- ---- -- -- 6 dhairya vipadi vizeSa sampadi kSamA ca namratvam / amIdatA rasamaNe prakRtifthe sarva matAm | a, 2, mo. 26 7 yA puSTAdyayagatraye pratijanavyAptA parIkSAbhavat jADye jAtabale kalau tu vibalA bhItA zritA vikamam / aM. 2 zlo. 28 For Private and Personal Use Only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra r www.kobatirth.org puruSAttama che. authI kAno dvArA buddhine mA jANukA maLyuM. te pachI bhAvatA ke nItavacano bahu mahattvanA che. satyameveti no mAnyaM yat atibhyAM zrutaM hitam / satyaM tadevaM mantavyaM netrAbhyAM dRSTamasti yat // yaH zrutaM satyameveti matvA mandamatiH pumAn / kAryamArabhate nUnaM sa yAti vipadAM padam // a. r, cho. 60 a. 2, ka . Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 31 AnA pramANamAM droNAcAryane dAkhale Apale che. droNAcArya e kA upara vizvAsa rAkhyo. o mUkI dIdhAM. ne emanuM mRtyu thayuM. ahIM maLabrAhmaNamAM AvatA eka kA DhAMkavA jevA che. je mAyA ja prakArane che. uparanAM subhASitAmAM ja anuvAda kalA che. cakSurve satya ha vai satyaM tasmAdyadidAnIM dvau vivadamAnayAtAmahamadrAkSamahamacIvamiti ya evaM vyAdamahamadrAzamiti tasmAdeva zraddhayAma 1 zrImadvikramavatsare navazaradvipentusaGakhye zabhe mAsyurje pratipattiyoM sitadase prArambhito'yaM RtuH / pUrNAya paripUrNatAM samagamat pUrNAbhilASAH gurA tathA buddhi kaDaka netro taraphathI patu AnI tapArka karavI jarUrI che. taMtrane prazna karIne tapAsa karavAnI AvazyaktA che. ahI visitaguzrutti nAmanA bIne aka pUruM thAya che. thAya che. C maMtro dvArA dadathI sAkSI thayemAM rAjAnA gunathI trIne 'kanI zarUAta rAAe karelA sahastracaMDIyajJanuM varNana Apelu che. te kayAre thayo hateA ane pU kayAre thaye hatA tenuM zlokamAM vana kareluM che. nibhinna evA traNuM guNAnuM varNana dAna devuM, dAna apAvavuM ane mIThuM vacana ThelavuM-ahIM kareluM che. te naitrAe pratyakSa eyelu hatu. zlAka A pramANe che. For Private and Personal Use Only 6 jAtAstatra dharAmarA api tathA tuSTA janAzrAkhilAH // . 3. . 6 A sahuayaDIyajJa vi. saM. 1859 ( =. sa. 1803 ) kArtika zu. 1nA divase zarU thayuM ane pUnamanA divase pUrNa thayA. te vakhate rAjAe karelA dAnanuM vastuna che. mAnavajanma dhAraNa karanAra pApakAranA sArAM evAM karmo karI duniyAmAM kAI divasa nAza 8 rAtavAdmaLa, 24, 8,
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra indriyasa vAdanATaka-bhAvanagaranA rAjavInI praryAstanu' nATaka jnma na pAme evA mA yaza prApta karavo. durlabha evA mAnujama prApta thayelA DaoNvA chatAM je svArtha mATe ja upabhAge che te uttama yUzane meLavatAM nathI evAM uttama kAryo karelAM che. temane haju paDyuM gAya che. paNa je rAjaya cyA vananA samaye rAjA vArtAsaha yajJamAM padhAre che te ane jayanta jevI sAmatI hatI. bhUtanI pUrNaddhati thAya che. zloka noMdhapAtra che. kahe che. www.kobatirth.org ye satyAdiyugatraye sukRtinastenAtidhanyA kSitau matyoM dhanyatamaH sa eva mukatI yo naSTadhameM kalau / varSAyA hi jalAzayAH suvimalA ye yanti kiM tairaho tethI jIvane jIvanA mahI putra che. dhanyaH mopi banAya. sa mutarA prImeDavyAtroDakti ca: / / aM. 3, zlo. 42 bhUtale ko'pi bhUpAlo na bhUto na bhaviSyati / aM. 3, lo. 55 jyAMthI vimukha na thavuM paDe, evA pAse rAjyAzrAya levAnuM Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir samaye bannenI joDI, indra te pachI bhAvato A kena vidhinA yAcyastaM kathaya / maM. 3, pR. 40. buddhi vidyA sAthe salAha laIne upAya batAvavAnI vAta kare che ane trIjo aMka ahI' pUNaeN thAya chaeN. vijyAdisihanA guvanamAM yajJavarNana nAmanA A aMka che. kAmanI sAMDhanA pravezathI cAcA kanI zarUAta thAya che. te pratyakSa prakAre na karatAM bhAvArtha pragaTa karIne karavI evuM vidyAnu kavitAne Azraya karavA. kavitAno prazna che ke AvA bhAva rAe pUrva hatA. have kAI nathI. tenA javAbamAM vidyA kAMDa che buddhizALI yuvAna rAo che. te vindhAdisi bheja vI ja parAkramI For Private and Personal Use Only pAse yAcanA karavAna sUyana ane tenA mATe jANunArA bhoja jevA khAruM paNa mahAna ane guNavAna che.11 9 ahauM kSitau mAnuSadehabhAjA mazAzvatAmayameva lAbha: / kRtvA sukarmANi yadatra loke sampAdana sadyazaso'kSayasya / / 10 sudarlabhaM mAnuSamatrajanma labdhvA'pi yaiH kevalamAtmapoSaiH / svAmiNa Iya gaoN visa temAM zamAM cAra ft naM. 3 karo. rU, ra astyeko'dyApi bhUpAlo yubarAjA mahAmatiH / nAmnA vijayasiMho'sau bhojatulyaparAkramaH // . 4, lo. . aM. rU, jo. 8
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 201 www.kobatirth.org kavitAno prazna che ke A rAtnano janma kayAre thayA. enA javAbUmAM tulye mArgaNa rAmanAgaviSubhiH zrIvikrame'bde zubhaM mAse zrAvaNake sitetaradalaM'STamyAM nizAyAM kale / rAjA zrIvijayAbhidho bhuvi vakhatsihasya rAjJo gahe jAto'sau vasudevasadmani yathA kRSNAvatAro hareH / / 12 a. 4, sTo. 6 vidyA kahe che ke saMvat 1875mAM I. sa. 1779mAM zrAvaNu va AjhamanA rAtre jema vasudevanA ghera kRSNanA avatAra thayA tema vakhatasaMha rAjAnA ghera vijayA siMhane janma thayo. A aitihAsika mAhitI A laika dvArA nATakakAre ApelI che. rAjranA audAnuM ane saunuM varguna suMdara rIte nATakakAre karelu che. 13 enA odA rUpI vAyuthI prerIta kararUpI madha suvarNa jala varSAvatAM zubhrakArtirUpI samudra cAre dizAe phelAyelA tethI dizAonA vidvatAnI kAmanA pUrNa thaI ane utpanna thayelA dhAnyathI yAcakonA daridratArUpI tApa dUra thayA.12 evI viryasaMhanI udAratA hatI. tethI rAjA pAse avilae jai kAya sAdhavuM iSTa che pyadevatAnI stutinA zloko kavitA jIvane Ape che. rAjyanI mahattA dekhAya che, jIva rAjAne AzIrvAda Ape che. kalyANa kare. mAdhava hRdayamAM rahIne Apattione nAza kare. kare, devI vijayA pArvatI tamane vijaya Ape. puruSAttama che. bezI vilambo naiva kartavyo jAtakarmasya sAdhane 1 vilambitasya kAryasya kAlaH pibati meM rasaH // aM. 4, To. 20 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir e laikAthI kavitA bhAvAnuM nivedana kare che. tenA Azaya sarvanI AzAne paripUrNa karanAra meghane AzrAya karIne garviSTa thayelA koI cAtaka tarasyA hatA chatAM sa jaLAzayano tyAga karIne duHkhI thAya che. pazu medha te potAnI moTAine lIdhe tenI pIDA jANatA nathI. tethI he vijayasiha rAkha te cAtakanI zI gati thAya.13 yasyAtyaudAryavAteriNavArajalade varSati svarNanIraM sphItA satkIrtisinbudizi vidUSAM tarpitAbhUnmanAbhUH / fasnaM puNyasasyaM zamanamupagato'bhyarthidAridratApa : rAA jIvane bandana kare che. AthI gapatI vighnAne dUra karIne tamAruM bhAskara teja arpe. zaMkara kalyANa sa zrImAn bhAti bhUmau vijayanarapatiH ko'pi dharmAvatAraH // sarvAzAparipUrakaM jaladharaM saMzritya jAtasmaya For Private and Personal Use Only styaktvA sarvajalAzayAn sutRSitaH ko'pyAgRhI cAtakaH / sIdantyambudharastu gauravavazAnno vetti tasyApada satyevaM vijayAdisihanupave kA bhAvinI tadgatiH // aM. 4, ko. 19 naM. 4, cho. 7
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir idhisAdanATaka bhAvanagaranA rAjavInI prazastanu nATaka 20 7 asvasthavRkSa malaya parvata upara candanataenI joDe rahIne paNa caMdananI, sugaMdha prApta karI zakayuM nahIM. enAthI uttama puruSe Azcarya pAmyA ane du hasyA paNa he rAjA ene upAya zuM ?14 te pachI jIva hetu batAve che. duniyAmAM nizcalapaNAe karIne prasiddha thayelA Apa latAne jema medha, kumudane jema caMdra, kamaLane jema sUrya tenI mAphaka huM brAhmaNa samagra dAna denArAne tyAga karIne tamArA zaraNe Avyo chuM mATe jema regya lAge tema karo. eTaluM kahIne jIva rAjAne AzIrvAda Ape che. 15 ahIM nATakanI samApti thAya che. paraMtu A samAptimAM eka tuTI lAge che te e ke rAjAne AnA upara pratyuttara zuM hatuM te kahyuM nathI. tenI neTakakArane AvazyakatA lAgI na hoya. rAjAnI kIti gAyelI che tethI rAjAe anu kuLa ja kaheluM hoya. eTaluM ja ke tevuM kaI digdarzana nathI athavA bharatavAkya AmAM nathI paNa AzIrvAdanA kalekAthI bharatavAkayanI pUrti karelI hoya evuM jaNAya che. nATakanI vizeSatA - A nATakanI be vizeSatA che. eka to e etihAsika che ane bIjuM rUpakAtmaka che. aitihAsika mAhitI rUpaka dvArA ApIne bhAvanagaranA rAjavInI prazasti paNa karelI che. AvI rAjastutinI kRtiomAM te samayanI sAmAjika ane aitihAsika paristhitinuM paNa darzana thAya che. AvI bIjI paNa kRtio che. gadAsapratApavilAsanATaka AvA ja prakAranuM 14 eko'zvatthamahIruho gurutaraH prAcInapuNyodayAt puNyedro malaye sucandanataroH pArve prajAto'pi saH / nApto'dyAvadhicandanatvamiha taM vIkSyottamA vismitA duSTAstUpahasantyaho narapate kastatra kAryoM vidhiH|| a. 4, zlo. 20 lakSmInAthapadAravindayugalaM saMsevayannathinAmAzA saMparipUrayan dvijavarAnApAlayannityazaH / zatrUnAdalayansvaputrasahito hayutpAdayannirmalA kIrti zrIvijayAdisiMhanupate jIvatvamavyA ciram / / je - gehe zrIracalA sukAntiramalA dehe jayazrI raNe bhaktizcetasi prApa te dRDhatarAM pRthvyAM pratApodayaH / bhUpazrIvijayAdisiMha bhavato bhUyAt svadiyadviSo gehAnyetya suduHkhajAlasahitA bhitiH sadA tiSThatu // aM. 4. zlo. 23-24 16 sAMDesarA bho. je. ane bhojaka amRtalAla-javAtAvaravAlanATaka GOs No. 156, prAcyavidyAmandira, vaDodarA 973. For Private and Personal Use Only
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir purapAnama ha. jethI pAvAgaDha-cAMpAneranI te vakhatanI paristhitino khyAla ApatuM nATaka che. kRSNakumAravijyAkhyudaya bhAvanagaranA Aja vaMzanA eka rAjanI prazastanuM AvA ja prakAranuM nATaka che. bhASAzailI sAdI ane saraLa hovAM chatAM vicAragAMbhiryayukta che. bhASAne ADaMbara dekhAto nathI. subhASito mAtra dareka ThekANe uddata karelAM che. alaMkAra ane vRttone paNa upayoga thayela che. nATakakAre bhAvayukta thaIne racanA karelI haivAMthI nATaka saraLa ane sugama thayeluM che. nATakamAM sahajatA ane prasannatA dekhAya che. indranA rUpaka dvArA rAjAnI stuti karatAM karatAM rAjAne itihAsa paNa ApavAnuM kArya nATakakAre nATaka dvArA kareluM che. pAtronI yojanA paNa uttama sAdhelI che. jIvane nikaTane mitra buddhi hoya che. buddha vicAranI adhiSThAtrI che. vicArapUrvaka kAI paNa kArya buddhi dvArA thAya che. buddhi netra ane kaSma dvArA mAhitI meLave che. koIpaNu vastunuM prAmANya indra dvArA ja meLavI zakAya che. jIvane vaza meLavavo hoya to buddhine, te vidyA tarapha vaLe che. mANasane vivo hoya paNa vidyAnI sakhI tarIke batAvelI parIkSA na thAya tyAM sudhI te vidyA paNa suptAvasthAmAM rahe che. mATe parIkSAnI paNa jarUra che. ApaNe bhAvArtha pragaTa kare che te te kavitA (kAvya) dvArA thAya che. vidyAmAM (ciMtanamAM) mANasa DUbI jAya tyAre ja ene kavitA saphare. rAjA bhAvasiMha eTale tamArA bhAvaka zraddhA hoya teja tene yazanI prApti thAya ane prayatnathI vijaya prApta thAya rAjA vijayasiMhanA nAmathI e paNa sUcita thAya che. gAmanuM nAma paNa bhAvanagara che. nAma ApanAra rAjA bhAvasiMha che. AvI rIte AdhyAtmika tattvajJAna paNa baMdhabesatuM kareluM che. Adhibhautika indrio dvArA jIvane adhyAtmikatA tarapha doravAne A nATakane prayatna che. aitihAsika draSTithI vicAra karIe te bhAvanagarane itihAsa AmAM Apela che. rAja bhAvasiMha, akSayasiMha, vakhatasiMha, ane vijayasiMha A cAra rAjAnA nAma, bhAvanagara kayAre vasAvyuM tene samaya, nAma, vijayAdisiMhane janma kayAre thayo te, caMDIyajJa kapAra karyo hato te vagere vigato AmAM samAyelI che. A bhAvanagaranA rAjAono samaya ane mAhitI je A nATakamAM ApelI che te gujarAta gejheTiyara ( bhAvanagara jillAnuM) sAthe maLatI Ave che. ItihAsa ApavAmAM A nATaka pramANabhUta che. bhASAMtarakartAnA samaye bhAvanagaramAM kRSNakumArasiMhanuM nAma ApeluM hovAthI tenA zAsanakALa daramiyAna bhASAMtara thayeluM che. A rAjAonuM rAjyasana pUrva samayamAM siMhapura sihora)mAM hatuM te bhAvasiMha bhAvanagaramAM lAvyA. A nATakamAM traNa bAbate ApaNuM dhyAna kheMce tevI che. eka to paMcAyatana devatAne ulalekha be ThekANe, bIju devIpUjA caMDIyajJane ulekha ane trIjuM bhAgavatakathA. A uparathI A traNene prabhAva e vakhate tyAM vadhAre hatuM evuM dekhAya che. For Private and Personal Use Only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kavi zaMkaralAlanuM zrIkRSNacandrAbyudayama--eka abhyAsa ratnAbahena umezabhAI paMDyA* gujarAtamAM ogaNIsamI sadInA uttarArdhamAM saurASTranA morabI nagaramAM Adhunika saMskRta kaviomAMnA eka zIghrakavi mahAmahopAdhyAya zrI zaMkaralAla zAstrI thaI gayA. temane janma saMvata 1899nA aSADha vada cotha ane budhavAra (I. sa. 1843)nA dine thaye hato. temanA pitAnuM nAma mAhezvara bhaTTa ane mAtAnuM nAma meMghIbA hatuM. teo praznorAnAgara jJAtinA Ahicchatra kuLanA hatA. temanuM mosALa jAmanagara hatuM. teo jAmanagaranA prakhyAta rasaravaidya jhaMDu bhaTTajInA kuTuMbI hatA. temaNe potAne zaizavakALa jAmanagaramAM gALyo eTale tyAM ja temanuM prAraMbhika zikSaNa thavuM. vidyA abhyAsa daramyAna ja temanI sAhitya pratyenI zakti ane ruci khIlavA mAMDI ane temaNe sAhityanA kSetre yazasvI padArpaNa karyuM. temanA guru kezavajI zAstrI hatA. zaMkaralAla morabInI pAThazALAmAM AjIvana zikSaka hatA. temaNe morabImAM zaMkara AzramanI sthApanA paNa karI hatI. temanA khAsa mitro jaTAzakara, jhaMDubhaTTajI, vanecaMda papaTalAla, hAthIbhAI zAstrI vagerene ulekha temanI kRtiomAM vAraMvAra Ave che. morabInA te kALanA mahArAja zrI ravAjIrAjane zaMkaralAlanI kIrtinI jANa thatAM temaNe . temane jADejA vaMzAvalI mATe "ravAcharAjakIrtivilAsa " nAmano graMtha racavAnI AjJA karI. ramAM temanI prathama racanA. enI sAthe ja temaNe bIjA saMskRta graMthanI paNa racanA karI. zaMkaralAla zAstrIe aneka graMthanI racanA karI hatI. paNuM temAMnA ghaNu kALanI jhapaTamAM nAza pAmyA che. bahu najIkanA samayagALAnA lekhaka hovA chatAM temanI bahu ochI racanAo sacavAyelI che. adhUrAmAM pUre morabImAM macchu nadInA kAMThe sthapAyele temane Azrama 1978nI maUbaMdhanI honAratamAM taNAI jatAM temane AkhAya graMthasamudAya nAza pAmyo che. tethI atyAre ApaNe vividha itihAsakAroe u9lekhelA graMthonAM nAmo ja mAtra meLavI zakIe chIe. zrI hIrAlAla zukala ane zrIdhara varSe karanI Adhunika saMskRta sAhityanA ItihAsanAM pustakamAM maLatI yAdI pramANe zaMkaralAla zAstrInI kRtionAM nAma A pramANe che. nATaka :- (2) zrI vALucama (2) dhruvAkhyavayaR (3) vAmanavinaya (4) jo pAnacintaamnniH (5) sAvitrIcaritranATakam (6) pArvatIpariNayanATakam (7) zrIbhadrAyuvijayam (8) amaraFiEH (1) ravAnagativinA. "svAyAya', pR. 34, aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996- ogasTa 1997, pR. 229-216, * W /?, ekisasa kelenI, alakApurI, vaDodarA-5. svA 27 For Private and Personal Use Only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir janAbahena umezabhAI paMDayA kathA (1) anasUyAkhyuH (2) maheravAnajIyA (3) jamAvarita (4) mAvatIbhaagyodyH - kAvya :-(1) vAlItima (2) maghatIvicam (2) zailAsayAtrA () kannatonAmudraa (5 / kezavakRpAlezalaharI (6) meghaprArthanA (7) bhrAntibhayabhajanam (8) bAlAcarita. nibaMdha :- 1) vidvatAviveka (2) facfmatratram (rU) sevyasevagharSa saMpUkAvya :-naTAzaMvaravivADhava te uparAMta proja-nimAtA, hRkSanati mA 2, 2 vyAkaraNa vagerenA graMtho paNa temaNe racyA che. - jo ke hAthIbhAI zAstroe bAlAcarita kAvyanAM aMte zaMkaralAla zAstrInI dasa kRtione ja nirdeza karyo che je A pramANe che. () dhruvAkhyuca (2) vidvatyavive (2) vivamitra (4) mAm (5) sAvitrIvarita (6) amaramA (7) madrAvAya (8) jovAnavatAmAm (1) zrIkRrSNutA (10) pyAramarAvatI. temaNe chelle graMtha vAlAjaritamAnI racanA karI. te pUru thatA ja temanuM mRtyu thayuM. tethI te kAne cheDe hAthIbhAIe zaMkaralAlanA jIvananI thoDIka vigato 36 zlokamAM varNavI che. * zrI zAstrInuM mukhya pradAna temanAM saMskRta nATako che. A nATakoe temane dezavyApI kIrti ApI hatI. te kALanA paMDite temane kAThiyAvADane caMdra' kahetA hatAM. I. sa. 1914mAM hindustAnanA zahenazAha paMcama jaryoje zAstrIjIne "mahAmahopAdhyAya 'ne IdakAba Apyo hato. A uparAMta temane kaviziromaNi, zIghrakavi aSTAvadhAnI vagere birUda arpaNa thayAM hatA. teo zivabhakta hatA. sAthe sAthe mAtAjInA bhakta hatA tevuM temanA nATakomAM AvatI stuti ane bAlacarita kAvya parathI dekhAya che. temanAM nATako mukhyatve paurANika viSaya para racAyelAM che. ane temAM jUnI raMgabhUminI asara dekhAya che. temanuM mRtyu 1971mAM thayuM. emanA eka nATaka zrIvApuram ne vigate abhyAsa karavAthI A bAbata spaSTa thaze. prathama ApaNe nATakane sAra joIe - sutradhAra ane naTInA saMvAda dvArA jaNAya che ke A nATaka morabIpati mahArAjanI AjJAthI bhajavAyuM. sAthe kavine paNa thoDe paricaya ApIne naTI varSARtunuM gIta gAI saMbhaLAve che ane pachI paDadA pAchaLathI mahArANuM rukimaNIne svara saMbhaLAya che. paDade khUle te samaye sUrya UgyA pahelAM ja zrIkRSNa koIne paNa kazuM kahyA vagara bahAra jatA rahyA che. For Private and Personal Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kavi zaMkaralAlanuM zrIkRSNacandrAkyudaya-eka abhyAsa 21 rANIo jAgI jAgIne eka bIjAne zrI kRSNa viSe pRcchA kare che. paNa koI jANatuM nathI. tethI kei rANI aTakaLa kare che ke mAtA-pitAnA darzane gayA haze. te kaI kahe che rAdhA pAse gayA haze. Ama aTakaLomAM ja phimaNI ane satyabhAmAne vivAda thAya che. A vivAda vadhe te pahelA ja bavatI raste kADhe che. ane badhI ja rANI o kare racelAM zivacaratranAM bhI tacitro jovAmAM masa bane che. tyAM nArada praveze che. nAradane badhI ja rANIo zrIkRSNa vize pUche che. teTalAmAM zrI kaThaNa pate Ave che ane jaNAve che ke Aje zivarAtri hovAthI huM badhAM ja zivaliMganI pUjA karavA gayA hatA ane prabhAsakSetramAM sthApita se manAtha zivaliMganI pUjA karI, brAhmaNe pAse mahArUdrI karAvIne AvyuM. nArada potAnA Agamanane hetu jaNAve che ke eka patnIvALA paNa thAkIne saMnyAsa le che tyAre tame soLahajAra strIo sAthe zI rIte gRhasthAzrama calAvo che te jANavA Avyo chuM. uttaramAM kRSNa kahe che: mAre badhI ja patnIo samAna che. nArada rANIone pUche che. rANIo paNa kRSNanA uttarane samarthana Ape che. kalahapriyanArada AkhAbolI ane kaDavI satyabhAmAne ukare che. eTale satyabhAmA kahe cheH amArI pAse badhuM che. paNa eka saMtAnanI kheTa che. tyAre badhI ja rANIo ADakatarI rIte te vAtane samarthana Ape che. kRSNa kahe che : AnA upAyanI bAbatamAM tamAre e mane sAtha Apavo paDaze. badhI rANIo saMmata thAya che tyAre kRSNa jaNAve che ke mAre A mATe zivanuM tapa karavA vanamAM javuM paDaze. rANIo kRSNane viraha vaDavA taiyAra nathI paNa aMte nAradanI samajAvaTathI saMmati Ape che. aMkanA aMtamAM zrIkRSNanA kahevAthI badhI ja rANIo mahAzivarAtrinA vatanuM anuSThAna kare che ane kRSNa pote zivapUjA mATe jAya tyAre nArade dvArakAmAM rahevuM tevuM vacana temanI pAsethI laI le che. aMka bIjAnI zarUAtamAM zizupAla ane maMtrI daMtavakranA saMvAdamAM zrI nuM pratyane 6 raja thAya che. zizupAla kahe che ke pachI baLavALe gopabALa vAsudeva, jarAsaMdha vagere mArA baLavAna mitrothI rakSAyelI rUphimaNIne bhadrakAlI maMdira pAsethI ekalo hovA chatAM haraNa karI gayA. tyAre daMtavakra tene AzvAsana Ape che. tyAM ja dvArapALa sAthe jhadhaDe karato brahmacArI dhasI Ave che. e gupta vezamAM vAsudevane verI rAja zambara che. zabara kahe che ke yAdavakuLanuM rahasya jANavA teNe A veza lIdhela. A veze te yAdavonA guru gargAcAryane ziSya banI sevAthI temane putra samAna prema pAmI, guru sAthe ja raheto. ekavAra guru sAthe vAsudevane tyAM gayo. vasudeve gurune putra na hovAnI vAta jaNAvI ane tene upAya pU. gayAye te mATe rUdrane jApa karavAnuM temaja zrI kaThaNane vanamAM jaI ja zivanI ArAdhanA, rudrAbhiSeka ane sahastra kamaLanI pUjA karavA jaNAvyuM. zabare gurune A tapa kRSNa mATe duSkara che, koIka saraLa upAya batAve ema kahetAM guru tene asara tarIke oLakhI gayA. tethI temanA zApathI bacavA chaTakI AvIne A samAcAra zizapAlane ApavA AvyuM che. zizupAla khuza thAya che. ane zambarane zrIkRSNane tapabhaMga karavA jaNAve che ane ema na thAya te rukimaNIne janmela bALakane cerI levA jaNAve che. tyAra pachI vAsudevadevakI temane praNAma karavA AvelAM rANIo ane kRSNane gargAcA saMtAna prApti mATe batAvelA mArganI vAta kare che. te ja vakhate tapa mATe atyAre sArAmAM sAruM mUhurtA che tema kahI zrIkRSNa vanamAM javAnI anumati laI nIkaLI jAya che. vAsudeva devakI paNa zivanI ArAdhanA karavA jAya che. For Private and Personal Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 212 2SnAbahena umezabhAI paMDayA gAMjA aMkanI zarUAtamAM kuNunI patnIe kRSNane saMnAna mATe te karavA vanamAM mekalavAnA pastAvo kare che ane rAjamahelanAM sukha bhogavanAra kRSNa vanamAM zI rIte jIvatA haze? tenI ciMtA kare che. phimaNI badhI ja rANIone jaNAve che ke ApaNe paNa zrIkRSNanI jema tapa karIe jethI temanI badhI abhilASAo pUrNa thavAmAM madada thAya. badhI rANIo saMmata thAya che. badhA ja rAjamahelanA amadavanamAM vanavAsInI jema rAjabhavananA bhAga tyajIne tapa kare che ane zivanI stuti karatI kRSNane yAda karatI mucha pAme che. tyAM rAdhA praveze che ane rANIone mUchita thayelI joI tenA upacAra mATe vINu vagADI zrIkRSNalIlAnuM gAna kare che. tethI badhI rANIo bhAnamAM Ave che. rukimaNI rAdhAne oLakhI jaI AvavAnuM prayojana pUche che. rAdhA kahe che ke kumune svAtamAM tapasvInA vazamAM joyA. temane kema AvuM karavuM paDayuM te jANavA AvI chuM. tya re ruphimaNI kAraNa kahe che. saMtAna pApti mATe bIju kazu zakya na hatuM. kRSNa tapa karavA gayA te divasathI ame paNa ahIM tapa karIe chIe. amArI TrekI daSTa ane mUrkhatAnuM phaLa ame kRSNavirahamAM bhogavIe chIe. rAdhA temane AzvAsana Ape che, ane uddhavane saMdezA yAda karI te pArvatInuM tapa karavA jaNAve che ane rAtre bALalIlAne abhinaya karavA kahe che. AthI bhAvathI gadgad thaI badhI strIo pArvatInI stuti karatAM mUI pAme che. tuSTa thayela pArvatI pragaTa thAya che. rUphamaNI kahe che ke cAra mahinAthI kuNa tapa karavA gayA che. kAMi samAcAra nathI. amArA maMda bhAgane kAraNe jhaTa zaMkara tuSTa thatA nathI. amArI sAthe rAdhA paNa tapa kare che. tame amane jhaTa prasanna karAvo. pArvatI temane AzIrvAda Ape che ane kRSNanuM caritra divyadRSTithI banAvavAnuM AzvAsana Ape che. saMdhyApUjA pachI cethA aMkamAM caMdrakAMta maMDapamAM badhI 08 rANI ! ane rAdhA jagadaMbAnI stuti kare che. paramezvarI pharI pragaTa thAya che ane divyadRSTi ApIne zrIkRSNanI pravRtti darzAve che. zarUAtamAM revatAdri parvata para muna upamanyu tenA ziSyone jaNAve che ke mArI jamaNI AMkha pharake che. hamaNAM nikhileza hari AvavA joIe tyAM zrI kRSNanuM Agama thAya che. kANuM putraprApti mATe ziva ArAdhanA karavAne hetu pragaTa karI munine guru banIne maMtra ane mArgadarzana ApavA vinaMti kare che. upamanyu kahe che. Apa bane eka ja che te huM zuM vidhi batAvuM? paNa pachI kRSNanA AgrahathI zavArAdhanane mArga batAve che, kRSNa AgaLa cAle che. sAgara pAse sudAmAnagarImAM kR-sudAmAnuM milana thAya che. tene paNa kRSNa e ja kAraNa batAve che ane tapanuM phaLa meLavI pAchA AvatAM tamAruM svAgata svIkArI za tema kahI AgaLa cAle che. tethI sudAmA ane tenI patnI paNa zrIkRSNa mATe tapa karavA jAya che. zrIkRSa upamanyue batAvela bihevavanamAM jaI tapa kare che. gaNapati tenuM rakSaNa kare che. pachI suvarNasa praveze che ane dhIme dhIme sarakatA e ka kamaLa laI cAlyuM jAya che. zrIkRSNanI pUjAmAM eka kamaLa ochuM thAya che. kRSNa pitAnuM eka netra bahAra kheMcI kADhe che ane zivane caDAve che. ziva-pArvatI prasanna thAya che ane dareka rANIne ATha putra ane eka putrI thavAnuM varadAna Ape che. zrIkRga vadhArAmAM ema paNa mAgI le che ke tene rAdhAne viraha na thAva. sAthe ema paNa mAge che ziva te ja vanamAM sthira thAya. te che vakhate ke potAnI zaktithI suMdara maMdira banAve che. kupagucaritranuM For Private and Personal Use Only
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kavi kalAlanuM zrIkRSNa-lAkyudayama- eka abhyAsa 213 A darzana pUruM thatA rANIo paramezvarInI stuti kare che. pArvatI AzIrvAda ApI aMtardhAna thAya che. aMka pAMcanI zarUAtamAM sudAmAdaMpatI upara ziva prasanna thAya che. tyAre sudAmA kRnI IcchA pUrI karavA jaNAve che. bIjuM varadAna mAgavA kahe che. te te bhakti mAge che. ziva temane kevala bhakti Ape che. zrIkRSNa tyAM Ave che. bane rAjadhAnI arthAta sudAmAnagarI piorabaMdaramAM jAya che. bIjA dazyamAM sudAmAnI sabhAmAM umasena, baLadeva, vasudeva, sAtyaki, bhIma, arjana, zrIkRSNa ane uddhava beThA che. bhIma samAcAra Ape che ke kRSNanI badhI ja rANIo sagarbhA che. badhAne AnaMda thAya che tyAM dAsI khabara lAve che ke badhI ja mukhya rANIone putra ratna ja gyAM. sau AnaMdathI AzIrvAda pAThave che. nagarajanomAM utsava ujavavA Adeza Ape che. trIjA drazyamAM vasudeva gargAcAryane belAvI-SaSThI jAgaraNanI vidhi pUre che. SaSThI-jAgaraNane utsava thAya che. ujAgarAthI thAkelI rUphamaNane jarAka UMdha AvI jAya che ane tenA putranI corI thAya che. AMkha udhaDanAM ja rANu putra carAvAnA duHkhathI mRIta thAya che. SaSThI jAgaraNane vidhi pate che tyAM te rukimaNInA putranI corI thayAnA khabara Ave che. eTale sAtyaki vagere cAre dizAmAM lazkara sAthe tapAsa karavA jAya tyAM bhIma, arjuna pravezI kahe che bALakane zodhI lAvavA ame ja basa chIe. pachInA drazyamAM asuronI sevikA mAyAvatIne prasaMga che. mahezvarIe tene kaheluM ke tuM asurA pAsethI vidyA zIkhI le te tene pati maLaze. paNa haju maLyuM nathI tethI te gaLe phAMse khAvA tatpara thaI che. tyAM eka sevaka AvI mAchalI rAMdhavA kahe che. tene cIratA temAMthI bALaka nIkaLe che. AkAzavANI thAya che ke " A tAro pati che ' mAyAvatI tene maNimaMjuSAmAM mULa lai jAya che. pachInA drazyamAM jAbavatIne putra kurukuLanI kanyAnuM haraNuM karI lAve che paNa jAbavatIne utsAha nathI. kemake rUphamaNIne putra ATalA varSe paNuM maLyuM nathI tethI saM zivanI svAta kare che. ziva-pArvatI rati ane kAma sAthe pragaTa thAya che, kAmanI oLakhANuM ApI tene phamaNInA putra tarIke ane mAyAvatIne putravadhu tarIke sepe che tema ja zrIkRSNane cakra Ape che. ema AnaMda maMgaLa sAthe nATaka samApta thAya che. mahAkavi zaMkaralAla zAstrI ogaNIsamI sadInA aMtamAM thaI gayA. temaNe potAnAM badhAM ja nATakane chAyAnATaka kahyAM che. kItha ItyAdi pAzcAtya ItahAsakAronuM kahevuM che ke te chAyAnATaka nathI chAvAnATaka eTale zuM ? A samasyAne pAzcAtya vidvAnane koI saMtoSakAraka javAba maLatA nathI. eka vAta nakkI che ke te yuropanuM Shadow Play te nathI ja. bhAratamAM chAyAnATakanI pitAnI paribhASA rahI che je saMsakRta nATane lAgu pADI zakAya tema che. zrI rAmajI upAdhyAya temane "madapakAlIna saMskRta nATaka "mAM chAyAnATakanAM lakSaNe batAve che, je batAve che ke chAyAnATakamAM nIce pramANe eka athavA vadhAre to hovAM joIe. teo kahe che, (1) koI nAyakane chAyA dvArA prastuta thavuM. jene prekSake mULa nAyakathI abhinna samaje. For Private and Personal Use Only
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 2-nAbahena umezabhAI paMDayA (ra) koI nAyakanuM pAtaLuM ja abhinaya kare. (3) koI nAyakanA abhinaya athavA IndrajALanA citra athavA pratirUpa je prekSaka upara vAstavika pAtranA jevo ja prabhAva pADe. Ama ApaNe A guNone lakSamAM laIe te "kAvyudaya' nATaka chAyAnATaka che tema kahI zakAya, kamake A nATakamAM kavie upara varNavyA pramANenA pravega ekathI vadhu vAra saphaLatApUrvaka karyA che bIjA aMkamAM zawAra brahmacArInuM rUpa laI zizupAla ane daMtavakrane maLe che ane jAve che ke "nAthAzavajJAnanidhirghaduta nine yaza pratijJA.... (2) tevI ja rIte cothA aMkamAM pArvatI zrIkRSNanI badhI ja rANIone revatAdi, upamanyu. muni, zrIkRSNa, sudAmA vagerenAM prasaMge ane dRzyone mahelamAM beThe beThe pratyakSa darzAve che. ane AmAM rAdhA ane anya rANIo kRSNacarita joIne AsuM sAratAM kahe che. (4.24) virama virama he nAthamekSaNAM nAmatha mAM TU ninAmuM tyAre pArvatIne kahevuM paDe che "rA, rAje gautameTu vinorate 4 muM TE: " eTale ke bhUtakALanA banAvo eTalA tAdaza rIte rajU karAyA che ke temane vAstavika pAtro. ghaTanAo jevo ja prabhAva paDe che. kRSNa-sudAmAnA milanane prasaMga paNa ahIM vizeSa kauzalathI rajU karyo che. tevI ja rIte pAMcamAM aMkamAM rati mAyAvatI banIne asurarAjAne tyAM sevikA tarIke rahI temanI pAsethI mAyA zIkhe che. e paNa ApaNA zAstranA lakSaNa pramANe chAyAtatvane eka prakAra che. A rIte, A nATakamAM zaMkaralAla chAyAtatvano upayoga aneka prakAre karyo che. jo ke A kavinA prasaMge dhaNIvAra bahu pratItikara lAgatA nathI. prathama aMkamAM zrIkRSNa mahAzivarAtrI hovAthI te tamAma zivaliMganI pUjA karavA jAya che. te paraMparAgata hovA chatA rANIonI jANamAM na hoya te vAta barAbara lAgatI nathI ane rANIone A bAbata carcA na thaI hoya te paNa zakya nathI. A ma A prasaMgamAM asaMbhava doSa dekhAya che. bIjA aMkanI zarUAtane viSkabhaka paNa khUba lAMbe karyo che. lagabhaga eka aMka jeTalo lAMbo che. vaLI vikabhakamAM traNa daye che (1) daMtavakra ane zizupAlanuM paristhiti aMge vicAra karatuM dazya (2) dvArapALa ane brahmacArInI vaccenI dhamAcakaraDI (3) zambare ApelI zrIkRSNanA zivavratanI mAhitI ane tenI ghaTanAonuM nATakanA saMvidhAnanI dRSTie paNa mahatva che vaLI emAM nAyaka nathI teya pratinAyaka to che ja tethI kavie ene svataMtra aMkane darajajo A heta te kazuM khe tuM na hatuM. Ama e prasaMgonuM gaurava ghaTADavAnI jarUra na hatI. For Private and Personal Use Only
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kavi kalAlatu zrIkRSNacandrAyudayama eka abhyAsa 215 trIja aMkamAM kANu mATe lAgaNuthI kheMcAIne rAdhA ekadama ja svapna AvatA gokuLathI dvArakA AvI jAya che. temAM paNu pAraMpArika mAnyatAone meLa besatuM nathI kema ke bhAgavatamAM paNu kayAMya koI gopI kagunI pAchaLa gayela jovA maLatI nathI. pachInA graMthomAM paNuM rAdhAne u9lekha phakta gokuLamAM ja kRNa sAthe jovA maLe che. Ama kavi ahIM rAdhAne dvArakA sudhI laI Ave te pratItikara banatuM nathI. cothA aMkamAM kRSNanuM tapasvI jIvana Flash backmAM rajU karyuM tethI zaMkaralAlanA nATakane chAyAnATaka kahyuM che. Flash backmAM traNa dazya che. (1) hetu siddha karavA jatA kRNanuM dazya. upamanyumuni tene maMtra Ape che. e kAryane AraMbha. (2) ku. | sudAmAne milanaprasaMga che. emAM kai sudAmA sAthe rokAyA vagara AgaLa vadhe che e kArya siddhinA prayAsa gati pakaDavAne prasaMga che. (3) kRSNa pitAnuM netrakamaLa kheMcI kADhI zaMkarane caDAve che. zaMkara-pArvatI prasanna thai varadAna Ape che te kAryasiddhi pUrNa thayAne prasaMga che. Ama kRSNanA AraMbhathI siddhi sudhInI dhaTanAo Flash backmAM varNavI che. paNa ekaMdare jotA A dhaTanAomAM " dha nyudaya'nA flash back mAM che tevuM vaividhya nathI. pAMcamAM aMkanuM saMvidhAna kALanI dRSTie doSayukta che. kema ke temAM pradyumanano janma, pachInA divase corAI javuM, mAyAvatIne prasaMga e kALathI mAMDIne A bALaka lagnanI vayane thAya tyAM sudhI samaya, kazA ja vacalA samayanA nirdeza vinA eka ja aMkamAM dhaNuM badhuM batAvI dIdhuM che. kAlidAsa, bhavabhUtinAM nATako varSonA samayagALe batAvavA mATe judA judA aMkomAM prasaMge varNavI 2ja kare che. ahIM to lekhake eka ja aMkamAM e samayagALA be da vacce batAvyo che je apratItikara che. nATakanI dhaTanAonA saMvidhAnamAM be-tra kathAtaMtu gUMthAya che. (1) zivabhakta kRSNa aputra che. tyAMthI zivanuM tapa karI putra pAme che, tyAM sudhI mukhya ghaTanAtaMtu che. (2) zizupAla IrSAne kAraNe tapamAM vidana kare che ane putra corI jAya che te bIje dhaTanA (3) sudAmAnI pautrIne eka alaga svataMtra prasaMga che. saMsakRta nATayanI paribhASAmAM zizupAlanI ghaTanA patAkA kahevAya che ane sudAmAnA prasaMgane prakarI kahevAya che. jo ke sudAmAne prasaMga na hota te nATakanI rAnAmAM kazI khAmI na raheta e noMdhavuM joie. For Private and Personal Use Only
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 'ka nAgakena kAI 'pA te * rIte kavie mAyAvatInA prasaMgane khUba ja laMbAvyuMka rajU karyA che. jo kivae dhAyuM OMna tA A prasagane svataMtra aMka gaNAvI zakayA dvAMta, ema lAge che ke kivane nATaka pAMca kanuM ja banAvavuM che, tethI te vadhu akI karavA mAgatA nathI. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Ama vidhAnanI daSTie vicAratA A nATaka baTTe vyavasthita rIte kathAnakanA vikAsa darzAvI zakatuM nathI ema kahevuM paDaze. prasaMganI gUMthaNInI iSTae A nATaka kazI vizaSTatA darzAvI zakatuM nathI. jo ke chAyAnATakanuM tattva ane eka karatA vadhAre kathAtaMtuAnu saMyeAjana, Adhunika dAe Flash back technique nA virhanayAga e badhAM A nATakanAM AkA che. For Private and Personal Use Only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org zrI rukmiNIharaNamU lalita ema. jozI A parasavAdamAM carcAyelAM nATako para eka daSTipAtamAtra karIe chIe tyAre saskRta rUpakonA kSetre paNa A vyavahArakuzaLa ane vyApArapravINa evI guNagaravI gujarAtanuM pradAna joIne ApaNI AkhA Azcarya thI pALI thaI jAya che. vyApAranI sAthe sa`skAranA kSetre paNa A prajA pAchI nathI paDI tenI ApaNane pratIti thayuM Aya chaeN, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nAgadAsa amarajI pa`DayAe paNa A sadInA pahelA caraNamAM be saMskRta nATako racIne ApaNI nATyasamRddhimAM potAnA kiAyata phALA ApyuM che, temaneA janma 9 phebruArI 1893nA divase pAlItANAmAM thayA, nAAMtae te praznorA nAgara, temanA jIvanane kaiTaleAka samaya dhoLakA tAlukAnA nAnI ruM gAmamAM vItyo. prAthamika mAdhyAmaka zikSaNa temaNe bhAvanagaramAM lIdhu, 1913mAM meTroka thayA, 1917 mAM bI. e. thayA. pachIthI te vaDhavANunI dAjIrAja hAIskUlamAM zikSaka hatA. temanuM avasAna 1956mAM thayuM. nAgaradAsanI sAhityasevA nAMdhapAtra che. rumilTrIharam (1923) ane vivAhatattvam (1924) temanAM be saMskRta nATako che. temaNe kAlidAsanAM be mahAkAvyA kumArasaMbhavama ane raghuva'zam (1933)nA samalaikI anuvAda paNa ApyA che. zrImad bhAgavatanA temaNe karelA samazlokI anuvAdanA pahelA e bhAga prAcyavidyA maMdira taraphathI ja prakAzita thayA che. e sivAya paNa emanI pAsethI be gujarAtI vArtAsaMgraho 'phUlapAMdaDI ' ane - pIpaLanAM pAna (1930), jhoka gIta saMgraha 'rAsagApAla ' (1929) temaja eka bhajanasaMgraha ' amRtabiMdu' (1930) paNa maLyA che. 9 ahIM ApaNe emanAM 'rukmiIharam ' nATakanA paricaya karIzuM. 'rukmiNIharama ' pAMca aMkanuM nAhaka che ane enuM kathAvastu zIrSaka parathI ja jAya che tema kRSNe rukimaNInuM haraNa karyuM... e bhAgavatanI ghaTanAnI AsapAsa vaNAyeluM che. nATakanA AraMbha zivastutiparaka nAndIthI thAya che ane tyAra pachI sUtradhAra ane naTInA savAdane pravezaka ( aMka 1 : praveza 1) che, paNu nATakanuM svarUpa te kALe pracalita jUnI raMgabhUminAM gujarAtI nATakonA jevuM che, pAMca akomAM aneka praveze che ane lekhaka e nATakonA praveroA ke dasyAnA ja arthamAM saMskRta sa'nA 'pravezaka ' prayoje che. sthA 28 'svAdhyAya ', pustaka 64, aMka 1-4, dIpeAtsavI, nasa'tapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI a. navembara 1996-ogasTa 1999, pR. 217-220. saMskRta, pAlI ane mAkRta vibhAga, vinayana zAkhA, masa. vizvavidyAlaya, vaDAdarA, For Private and Personal Use Only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 14 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lalita ema. tethI nATakanuM kathAvastu saMkSepamAM AvuM che. prathama aMkamAM ( 12 ) ku`DinapuranA rAjA bhImaka tathA temanAM rANI vayaska banelI putrI rukmiNInA lagnanI ciMtA karI rahyAM che tyAM AkAzamArge nArada praveze che ane sUcave che ke rukmiNIne yogya pita tA zrIkRSNa ja che. rAjA A sUcanathI prasanna thAya che ane ( 1.3) sUcanA amala karavAnI AjJA ApavA maMtrIne kheAlavavA sevakane AjJA kare che tyAM rAjakumAra ruko AvIne pitA samakSa caMdirAja zizupAla tathA mahArAja jarAsaMdhanI yogyatA varNave che. nAradanA sUcananI vAta rAjA kare che te rukamI gusse thAya che. kRSNunI niMdA kare che ane 'kSatriya kuLanA saMbaMdha kSatriyakuLa sAthe baMdhAya te ja yAgya, gAvALiyA sAthe nahIM " ema kahIne dhAryuM karavA cAlyA jAya che. khIjA aMkanA (2,1) vIrasena ate zivazarmA nAmanA khe prajAjanAnA savAdamAMthI jaNAya che ke prajAmAM vAta prasarI gaI che ke rukSmiNI mATe pati tarIke rAjA kRSNane icche che ane rAjakumAra zizupAlave, rukmiNI (2.2) pote paNa kRSNane ja Icche che, tene zizupAlanuM nAma paNuM gamatuM nathI, vivAha ADe eka ja divasa rahyo che; rukimaNI potAnA patra kRSNane tarata pahoMcADI zake evA koi yAAMnapuNa brAhmaNu lAvavA sakhAne kahe che ane sakhI sArikA haribhaTTa nAmanA eka vRddha brAhmaNane melAvI lAve che. rukmiNI tene patra ane puraskAra Ape che, ane putra tarata ja kRSNane paheAMcADavA kahe che, brAhmaNa e pramANe karavAnI khAtrI Ape che, paNa (23) kuDinapuramAMthI bahAra AvelA brAhmaNu eka divasamAM dvArAmatI teA zI rIte pahoMcAya, A teA ThIka, kRSNunA praya nimitte rAjakumArI pAsethI mane daivayeAge dravya prApta thayuM ema kahIne eka jhADa nIce sUi jAya che. bIjI khAju, (2.4) zizupAlane vivAha mATe kuDinapura jatA rAMkavA tenI mAtA tene tenA janmanI vAta kare che. zizupAlane janma samaye lalATamAM raktavarNa netra hatu, kRSNanA kheALAmAM e tetra zamI jatAM enuM mRtyu kRSNa dvArA thaze ema mAtAne nAdanA vacana anusAra jAgu thayelI che, eTale e zizupAlane kRSNathI dUra rahevA vinaMtI kare che, paNa jarAsaMdhanI sAthe zizupAla kuMDanapura javA nIkaLe ja che. trojA aMkamAM (3. 1) aMta AhArathI thala banele hi2bhaTTa eka vRkSa nIce UMghI jAya che. paNa ( 3. 2 ) dvArakAmAM kuSNe potAnA mitro pravAsazokhIna zrIdAma ane miSTAnnapriya vidyAdhara sAthenA vArtAlApamAM kahe che #anuyAyinAmilAvapUraLAyaiva manodbhavaH / AnA samarthana tarIke 3, 3) haribhaTTa kRSNanI mAyAne kAraNe jAge che teA peAtAnI jAtane dvArAmatImAM AvI gayelI jue che. eTale tarata ( 3. 4 ) e kRSNa pAse jaIne ene rukimaNIne patra Ape che. patra vAMcIne kRSNu pratyuttaramAM na DaravAnuM AzvAsana ApatA patra meAkale che ane balarAmane aunya sajja karavA sAtyakine AjJA karA ema kahevaDAve che. For Private and Personal Use Only cethA gaMkamAM ( 4. 1) balarAma saMdeza pratre sainya sajja karAve che. ( 4, 2 ) rukimaNI ciMtAtura kRSNanAM bALaparAkrameAnuM kIrtana smaraNu karI rahI che tyAM mAtA ene lagna pUrve
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 19 zrI jikmaNIya krama kuLadevInA pUjana mATe javA kahe che. e ja vakhate sakhI brAhmaNU pAcho AvyAnI khabara Ape che. ane bAsu kRSNanI AdhAsaka patra Ape . Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pAMcamA akamAM huM . 1 ) rukimaNInA devIdeza'ne mATe javAnA samaye ghoSA thAya che mRtyu AvI gayo che mATe sInoe sAvadhAna rahevuM, kimaNI vIdiramAM jaI (pa.2) kRSNa sAthe pANimatanI IcchA pragaTa karatI prakSA kare che. tyAM pAblo dvArathI pravezIne kRSNa kamaNInuM zuM karI jAya che. zizupAla{ 53) moMgala samaye. amagala berInAda karanArano baMdha kare che jarAsa'dhane zukana azubha jaLuAya che, tyAM rumiNInuM haraNuM thayAnA samAcAra AAve che eTale kahe zizupAla kRSNanI hatyA karavA nizcaya pragaTa kare che. dvArakAmAM (pa. 4) balarAma ciMtA karatA kheDA che tyAM kRSNanI stuta karatA nArada rukimaNI sAthe praveze che ane kRSNa aidirAja sAthe yuddha karavA gayAnAM samAcAra Ape che. TuMkI paNa saunya sAthe AvI pahoMcyAnA samAcAra yAdava sainiko Ape che. zizupAlane ( pa. 5) jarAsa`dha samAve cheke AmAM te rukrimanuM apamAna che. na' nahIM, paNa te karNanA samAna zatru che eTale gera vALavAno nizcaya bane pragaTa kare che. IMglA dazyamAM ( 5. 6) vijayI kRSNa ane rukimaNI samakSa balarAma judI banAvelA phuMkIne kaMposthata kare che. rukimaNInI vinaMtIthI larAma ane hArDa che. rAjA bhIka ane rANI kRSNe balarAmanuM abhivAdana kare chaeN, rukanI paNu phomA yAce che, paNa tenI pratijJA che ke rukimaNI sivAya e ke Dinapura pAchA nahI phare. balarAma bhImakane navuM nagara vasAvavA sUcave che. tene mAdhavanagara nAma ApavAnuM sUcana rumI kare che! aMte nArada dvArA karAtI dazAvatAranI stuti sAthe nATaka samApta thAya che. kathAvastunA A sakSepa parathI samajAya che ke lekhake kathAnakamAM koA ja pheraphAra karyA nathI, mAtra ane kathAnA svarUpamAM mukI judAM judAM dazyAmAM savA umerIne saraLa nAcarUpa bhANyu che, savAdomAM khAsa camakArA jevuM nathI. paNa khIjI bAju lekhakanI padyaracanAnI gheTI ghaNI sArI che, teo vividha de, prayojI zake che. A nATakamAM zAla vikrAti, anuTuMba, upajAti, vaitAlIya, skUlamA adharA, pRthvI, mAkrAntA, kuvilambata, zikhariNI tathA vaMdevanI dazAvatAranI ja spaSTapadInA chaMda ema judA jula dI. lekhaka TIka ThIka saphaLatAthI prayojyA che. saMskRta bhASAnI layamAdhurI pazu emanA nATakamAM yathAsthAna pragaTa thAya che. aMkamAM nAradastutiH dA. ta. pahelA pramadabhramita madakhaMDaka bRhadaMDaka e / sadrUpahRtapAkhaMDa jaya jaya kRSNa hare / premAnuguNabaMdhana nirdhanadhana e / viratasakalabhavabaMdha jaya jaya kRSNa hare / ( aMka 1, zloka 10 | bhASA paranuM emanuM prabhutva emanA nATakamAM Thera Thera verAyelAM sUktio-suSitAmAM supere prakaTa thayuM che jema ke RNa rugNo'pi cintArtaH sarpavAso'sti yaduhe / kanyAyA janakakSeva naiva zete sukhe kadA // (1.12) For Private and Personal Use Only
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lalita ema. jozI yA vilambo nava kartavyo satkAryeSu vizeSataH / kAle gacchati bIjasya sAphalye nyUnatA bhaveta / / (1.17) tamA indriyANAM tu vAdhakye lAghavaM vrajati pradhIH / saMbaMfbate nitta parAgarja thayA . (1.2) ma na kArya syAd vinAyAsaM na lAbhaH syAd vinApaNam / na sidvassthAd vinA yogaM nArogyaM syAd vinA mitam / / (2.42) jevA suMdara suvacane A nATakanI zobhA che. nATaka mAM badhA sthAna badhA ja rasane zaM nirUpAyA che. kRSNa ane rukimaNInA maMdiramAM prathama milana vakhate zuMgAra, brAhmaNa hArabhaTTanA kulinapurathI dvArakA ane dvArakAthI kuMDanapura pacavAmAM addabhuta rasa, zizupAla jarAsaMdhanA saMvAdomAM vIrarasa, ane zrIdAmavidyAdhara-kRSNanA mitrasaMvAdamAM hAsyarasa ema vividha rase judA judA prasaMgoe AlekhAya che. paraMtu nATakane mukhya rasa che bhaktirasa. mastAvanAmAM sUtradhAra jaNAve che tema zrIkRSNanA cAratanA pradarzana dvArA pariSadanuM manoraMjana karavAnuM enuM lakSya che. nadI temAM satI gukhyazIlavarNana paNa gau gurUpe umeravA vinaMtI kare che eTale bhAgavatane rukrimaNIharaNane prasaMga prastuta bane che. eTale kRSNane guNakIrtana e ja nATakanuM pradhAna prayojana che. tethI ja nATakanA AraMbhamAM ane aMtamAM kRSNagaNakIrtana ane dazAvatArastuti prayojAI che. gItAnI jema ahIM paNa kRSNa pote potAnI bhaktino mahimA varNave che. rukimaNI ane tenI sakhAo sAthenA vArtAlApamAM kahe che? sarvaSu sAdhaneSu madananyAnuraktireva baliSThA / bhaktajanapAlanaprINanameva me prodgamaprayojanam / / (pR. 52) A lekamAM pabu gItAnI zailInA anuraNanane prayAsa che : bimAruM premama7 portf9Tgaw: | nikhilaM zAsmyahaM premNA premNA cAsmi vazIkRtaH / / (5.75) Ama, kRSNanA jIvananI eka mahattvanI ghaTanAne nATayarUpa ApatuM A paMcAMkI nATaka kRSNabhaktino mahimA varNavavAnA nathI racAyuM che ane e A nATakanuM sauthI pramukha lakSaNa banI rahe che. For Private and Personal Use Only
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir zrI mULazaMkara yAjJikanAM nATako: eka abhyAsa zvetA prajApati saMskRta rUpakakSetre gujarAtanuM zuM pradAna che ema jyAre vicArIe tyAre zrI muLazaMkara mANe kalAla yAjJikanuM nAma khUba sahajatAthI ApaNI smRtimAM Ave che. saMgitAsvayaMvara (saM. sva.), chatrapatisAmrAjya (. sA.) ane pratApavijaya (pra. vi.A traNa nATako e temanuM Adhunika saMskRta sAhityakSetre AgavuM pradAna che. A uparAMta temaNe anya pustako paNa lakhyAM che.' temane janma gujarAtanAM naTaramAM (kheDA jillAnuM naDIAda) 31 jAnyuArI i. sa. 188 6mAM thaye. prAthamika ane mAdhyamika zikSaNa naDIAdamAM meLavI vadhu abhyAsArthe teo vaDodarA AvyA. i. sa. 1907 mAM temaNe saMskRtamAM bI. e. karyuM ane sAthe sAthe mahAna tattvajJa zrI araviMdanAM sAnidhyamAM eka sAcA mAnava tarIke kaLavAyA. temanI vidvattA ane niraMtara kAryazIlatAthI AkarSAIne zrI sayAjIrAva gAyakavADe che, sa. 1915 mAM vaDodarAnAM saMskRta mahAvidyAlayanAM prathama AcArya tarIke temanI phakta 30 varSanI uMmare ) nimaNuka karI. I. sa1932 sudhI mahAvidyAlayamAM sevA ApI pachI teo TI. je. hAiskUla, mahesANAmAM AcArya tarIke joDAyA ane I. sa. 1942mAM nivRtta thayA. zeSa jIvana naDIAdamAM gujAryuM ane 13 navembara 1965nA rAja teo vaDedarAmAM davaMgata thayA. saMskRta uparAMta gujarAtI, marAThI, aMgrejI, phreMca Adi bhASAne paNa teo jANakAra hatA. jotiSa, veda ane saMgItamAM paNa temane khUba rasa hate. saMgIta pratyenI temanI ruci tamanA nATakanAM gItamAM sArI evI prakaTa thAya che. temanI prakhara vidattAne pArakhI banArasanI kAunsIla opha kalarse temane " sAhityamaNa nI mAnada upAdhi ApI hatI. aitihAsika kathA-vastuvALI temanI nATayatrayInuM temaNe pote ja anukrame I. sa. 1928. 1929 ane 1931mAM vaDodarAthI prakAzana karyuM. zrIdhara zAstrI padenI tenA paranI saMskRta TIkA aMgrejI anuvAda ane ma. sa. vizvavidyAlayamAM temanAM nATakanA pAThayakramamAM samAveza parathI temanI kRtionuM mUlya akI zakAya tema che. A suMdara nATakone hindI anuvAda paNa thaze "svAdapAya, pustaka 34, aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-oNgasTa 1997, pR. 221-228, * prAcyavidyAmaMdira, ma. sa. vizvavidyAlaya, vaDodarA. | Jani A. N., . Mulshankar Yajnik-His Life and Works' Recent Studies in Sanskrit & Todology, Ajanta Publication, Delhi, 1982, p. 147., 4188 gujarAtanA saMskRta nATaka, yuni maMthanirmANa borDa, amadAvAda, 1996, pR. 75- 77. For Private and Personal Use Only
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tA majApati joI e ema anubhavI zrI prabhAta zAstrIe devabhASA prakAzana, vArANasIthI I. sa. 1979mAM chatrapatisAmrAjya ane pratApavijayanuM hindI anuvAda sAthe prakAzana karyuM. temanAM traNeya nATakone sAra TUMkamAM joI e. saMcAgitAsvayaMvara : aMka-1. rAjasUpakama : nATakanI zarUAtamAM kanojane rAja jayacaMdana tenA maMtrIo sAthe rAjasUya yajJanA Arojana aMgenI carcA karatA batAvAya che. dilhInI gAdI pacAvI beThelA pRthvIrAjane daMDa karavAnI vicAraNuM paNa thAya che. tene Thapako ApatA eka patra jayacaMda dilhI mokale che. pRthvIrAjanA pratyuttarathI jayacaMda khUba krodhe bharAya che. bIjI tarapha rAjA jayacaMdanI putrI saMgatA have pukhta vayanI thaI hovAthI tenA svayaMvaranA Ayojana aMgenI paNa carcA thAya che. paraMtu putrInA niratsAhanuM kAraNa jANavA jyacaMda tenI sakhI ene vasaMtotsavanuM Ayojana karavA sucana Ape che. * aMka-2, vasaMtotsava : pUra AnaMda-ulAsathI vasantotsava cAlI rahyo che. sakhIo jala-krIDA ane kaMduka-krIDAmAM magna che, paraMtu pRthvIrAjanAM premamAM chevAyelI saMgitA nirasa besI rahe che. tenI sakhIe jyAre madanamaMtra uccArI kAmadevanI pUjA karatI hoya che tyAre acAnaka saMyogitA Iita thaI jAya che. tenI nikaTa sakhI cAturikAnA pUchatA te rahasya khele che ane pUravIrAja sAthenA tenA premanI vAta kare che. zatrurAjA sAthenAM putrInA premanI vAta sAMbhaLI citita thayelI tenI mAtA jayacaMdane A vAtanI jANa kare che. krodha thayela jayacaMda saMyogitAne dUra bhAgIrathInAM kinAre eka alaga gupta mahelamAM rahevA Adeza Ape che. aMka-3, cArasaMprApti : vikabhaka dvArA sUcita karAvAya che ke pRthvIrAjanA senApatie jayacaMdanA bhADa valukAyanI hatyA karI che, jayAre jayacaMda kanojamAM svayaMvaranI taiyArI kare che. saMyogitAnI kAmasaMtapta dazA aMgenA samAcAra pRthvIrAjane tenA dUta dvArA maLe che. ane te ja samaye tenA rAjya para yavanenA AkramaNanI paNa sUcanA maLe che. eka tarapha prANapriya saMyogitA ane bIjI tarapha rAjaya, AvA dharmasaMkaTamAM senApatine kAryabhAra sAMpI pRthvIrAja tenA kavirAja caMda ane anya sAthIo sAthe chupA vezamAM kanIja tarapha prayANa kare che, aMka-4, pracchannasaMcAra : kavirAja caMda ane tenA sAthIo chupA vezamAM jayacaMdanA darabAramAM praveze che. zAstrIya jJAna ane vAphapaTutAthI jayacaMdane teo khuza karI de che. paraMtu jayacaMdane pRthvIrAjanI upasthitinI zaMkA jAya che. saMyogitA pRthvIrAjanA AvyAnA samAcAra jANI karNATakI dvArA saMdeza mokale che ane karNATaka baMnenuM milana karAvavAnA prayAsa kare che. aka-5, priyasamAgama : priyamaraNa karatI vINAgAnamAM saMyogitA magna che. muvIrAja tene maLavA AvI gayA che ema karNATakI dvArA samAcAra maLatA te khUba khuza thaI For Private and Personal Use Only
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI muLa kare yAkinAM nATakoH eka abhyArA jAya che. pUravIrAja tenA mahelamAM chupA veze praveze che, baMnenuM milana thAya che. karNATakI temane baMnene vivAha sUtrathI bAMdhe che ane baMne gAMdharva vivAha kare che. baMnene dilhI tarapha prayANa karavAno samaya thAya che. sakhIo pAsethI bhAre haiye vidAya laIne saMyogitA ane pRthavIrAja chUpI rIte dilhI javA nIkaLe che. aMka-6, saM yAgitAharaNa : vikaMlaka dvArA sUcita karavAmAM Ave che ke pRthvIrAja ane saMyogitAnA rakSako vacce yuddha thAya che. paraMtu karNATakanI sahAyatAthI khUba saphaLatApUrvaka pRthavIrAja saMyogitAne laI dilhI tarapha nIkaLI jAya che. aMka-7, vivAhesavaH saMgitA khUba ciMtita che tenA A pagalA mATe kaMpatAne zuM pratibhAva haze. paraMtu caMdakavi AvIne sukhada samAcAra Ave che ke jayacaMda tenI putrInA vivAhathI khuza che ane te dilhI AvI vivAhotsava ujavIne AzIrvAda ApavA mAge che. A jANI badhA khuza thAya che. jayacaMda pRthavIrAjanA darabAramAM praveze che ane khUba gauravathI putrI saMgata pRthIrAjane sepe che. saMyogitA dhanyatA anubhave che. A zubha paLe eka tApasa tyAM Ave che ane baMnene ArzIvAda Ape che. tyAM ja bharatavAkyathI nATaka pUruM thAya che. chatrapati sAmrAjya: aMka-1, sAmrAjyapakramaH zivanI stutithI AraMbhAtA A nATakamAM prAstAvikamAM ja svarAjanI prApti mATenI zivAjInI daDhanizcayatAne paricaya karAvAya che. zivAjI tenA sAthIo esAjI, tAnAjI, bAjIrAva ane dAdAjI dezamukha sAthe vavananA atyAcAra ane bhAratanI durdazA aMge carcA kare che. vavanAthI bacavA bhAratabharanAM kSatriyone eka thavA mATe zivAjI hAkala kare che. yojanAnA prathama pagalArUpe bIjApura nareza pAsethI gumAvelA killA pAchA meLavavA zivAjI tenA maMtrIone sUcana kare che. zivAjI temanA mAmAe pacAvI pADelA puraMdaradurgane jItI lAvavAnI pratijJA kare che. aMka-2, nidhi prAptiH zivAjI ane tenA sAthIoe aneka kilA jItI lIdhA che. vadhu yuddhanI taiyArI mATe netAjI ane zivAjI Ayojana kare che. paraMtu dhana, zastra ane sainikonA abhAvathI teo ciMtita che. zivAjI mA bhavAnInI stuti kare che ane tenA phaLarUpe jamInamAM dATele khUba ja samRddha khajAne maLI Ave che. tenAthI zivAjI adyatana zastrAstro kharIde che ane kAMkaNagaDha jItavAnI taiyArI kare che. aMka-3, 2Ajyavyavasthita rAjagaDha durga mAM zivAjI tenA maMtrIo sAthe carcA- vicAraNA karaztA hoya che tyAre korNAkadurgane sAmaMta AvI zivAjIne bhavAnInI talavAra bheTa Ape che. AvI pavitra bheTa maLatA temane AtmavizvAsa vadhu daDha bane che. AbAjIe paNa kalyANagaDha jItI lIdhuM che. bIjApuranA 700 sainiko zivAjInA sainyamAM joDAvA Icche che ane zivAjI temane AvakAre che. AnAthI krodhita thayelA bIjApuranareza zivAjInA pitAne jelamAM pUrI de che. pitAjIne choDAvavA zivAjI mogala sAthe karAra karavA taiyArI batAve che. For Private and Personal Use Only
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 224 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zvetA prApti aMka-4, dUtabhedaH zivAjIne pazu pakaDI lAvavA bIjApuranareza pravRtta che, paraMtu dasa hajAra sainakonA kAphalAne vIratAthI zivAjI harAve che. suMdara zauya gItAthI zivAjInuM svAgata thAya che. aMka-5, AtmasamarpaNa: megala senAnAyaka zivAne potAnA tAbe thaI javA dhamakI Ape che. zivAjI senAnAyakane maLe che, tyAM vizvAsadhAtathI zivAjIne mArI nAMkhavAnu kAvataruM racAya che, paraMtu zavAjIne tenI zaMkA jatA te senAnAyakanI ja hatyA karI nAMkhe che. * paraMtu zivAjI ane bAjIrAva duzmanothI gherAI cUkyA che. zivAjIne bacAvavA jatAM bAjIrAva mRtyu pAme che. atyaMta vaphAdAra mitranA nidhanathI zivAjI khUba duHkhI thaI jAya che. aMka-6, chelaprabhadhaH zivAjIne pakaDI lAvavA mAgala bAdazAha tenA dakSiNa pradezanA zAsakane Adeza Ape che, paraMtu zivAjI khUba cAlAkIthI tenA putrane mArI tenI yukti asaphaLa banAvI de che. aMka-7, meAgalezAnusadhAnam : haju paN na thAkelA megala rAjavI tenA vaphAdAra sAthI jayasiMhane zivAjIne pakaDI lAvavAnuM kArya soMpe che.jayasiha pura daragaDhanA gherAva kare che. pArasthitine kAbUmAM lAvavA jayasiMha ane zivAjI baMne megala bAdazAhane maLavAnuM nakkI kare che. aMka-8 prayANuprabaMdha : mAgala bAdazAha zivAjIne apamAnita karI jelamAM pUrI de che. zivAjI yuktathI kaLAnA karaDiyAmAM chupAI ne jelamAMthI nAsI chUTe che. A jANI mogala bAdazAha khUba AkuLa-vyAkuLa thai Aya che. aMka-9, duvijaya : zivAjInA kaida thavAnAM samAcArathI rAjamAtA khUba ciMtita che, paraMtu gheADA ja samayamAM zivAjI AvI jatA tee khUba prasanna thAya che. pharIthI killA jItI lAvavAnuM AyeAjana thAya che. nAnAjIne siMhagaDha jItI lAvavAnuM kAma sepAya che. khIjI bAju gAMdhAra pradezanA yuddhathI trAhita thai meAgala bAdazAha zivAjI sAthe sadhi karI levA saMmata thAya che. zivAjI A takaneA lAbha le che ane saMpUNaeN mahArASTrane potAnA zAsanamAM samAvI levA prayatna kare che. gujarAtamAMthI kara udharAvavA mATe zivAjI prayANa kare che. aka-1, rAjyAbhiSeka : zivAjIe badhA ja killAe jItI lIdhA che. zivAjInA rAjyAbhiSekanAM samAcArathI samagra mahArASTramAM AnaMda-ullAsanuM vAtAvaraNa che, paraMtu jItanI A khuzImAM tAnAjIne gumAvyAne aksAsa paNu zivAjIne che. rAjamAtA atiprasanna che. AnaMdanI A kSaNe zrIrAmadAsa svAmI padhAre che ane zivAjIne AzIrvAda Ape che. bhAratarASTranI vRddhinI kAmanAnA bharatavAkaya sAthe nATaka samApta thAya che. pratApavijaya : aMka-1, mAnisaMhApamAnam H rAjanItijJa evA zrIkRSNanI stutithI nATakane AraMbha thAya che, akabaranAM vizvAsapAtra rAjA mAnasi Mha dvArA rANA pratApane pramukha-sAma tapada } For Private and Personal Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bI mULakara yAjJikanAM nATakaH eka abhyAsa svIkAravA mATe prastAva mokalAya che, paraMtu rANA pratApa te prastAvane nakArI kADhe che ane akabaranI gulAmI karatA mAnasiMha sAthe bhojana na karI tenuM apamAna kare che. mAnasiMha krodhita thaI apazabdo bolI tyAMthI cAlyo jAya che. aMka-2, haldIghATasaMdhAma : haldIghATanA yuddhamAM pratApanA vIra ddhAo vijaya meLavatA AgaLa vadhI rahyA che. A jANuM akabara pote yuddha para AvI rahyo che ane tethI rANA pratApa khUba ciMtita che. temane maMtrI kuTayuddha karI zatruone mAta karavAnI salAha Ape che. sUryakuLanA rAjavIone A na zobhe ema jANavA chatAM rANA pratApa paristhitine kAbUmAM lAvavA maMtrAnI salAha mAne che ane sainikone kuMbhalagaDha para yuddha mATe mokale che. aMka-3, mevADAmaNama: akabara ane mAnasiha rANA pratApane pakaDI lAvI keda karavAnA prayatno AraMbhyA che. cha cha mAsathI guptacarane reSA che. paraMtu gAMdhAramAM viplava phATI nikaLanA pratApane pakaDI lAvavAnI javAbadArI mAnasiMhane soMpI akabara pote rAjadhAnI tarapha prayANa kare che. aMka-2, zaladurgAzraya: rANA pratApanA amAtyane sAdhavA akabara eka brAhmaNane mokale che. akabaranA IrAdAnI gaMdha AvI jatA pratApa tenI prajAne saMrakSaNa mATe parvatIya pradezamAM cAlI javA kahe che. tyAM niSAdarAja teone khUba sahAyatA kare che. A ja vanyapradezamAM pRthvIrAjanI bahenane yuvarAja amarasiMha sAthe prema pAMgare che. aka-5, zalavihAra: vanacaranI madadathI pRthvIrAjanI bahena khUba vIratAthI zatruone parAsta kare che. A jANI rANA pratApa khUba prasanna thAya che ane tene pitAnA kuLamAM svIkAravA vacana Ape che. aMka-6, sArvabhaumamAkhaNaDanamaH rANA pratApa akabaranuM zaraNa zodhe che evI aphavA phelAi cUkI che ema vikaeNbhaka dvArA sUcita thAya che. pratApane mitra pRthvIrAja A vAta mAnavA taiyAra nathI. akabara pRthvIrAjane satya hakIkata jANI lAvavAnuM kArya soMpe che. aMka-7, mRSAvAdaparihAraH pRthavIrAja anucara dvArA pratApane patra lakhI jaNAve che ke teNe zaraNAgati na svIkAravI. niSAdapati pratApane jaNAve che ke parvatIya dezane yavane e gherI lIdhuM che ane tethI bIjA parvata para cAlyA javuM yogya che. aMka-8, vijayaprayANama: pratApane bALakumAra vanya"vanathI khinna che ane kuMbhalagaDhanAM mahelamAM javA jida kare che. mogalasenA viplava zAMta karavA anya pradezamAM jatI rahe che. kuMbhalagaDha paNa chatAI gayuM che ane udayapura jItavAne yatna cAlI rahyo che. aMka-9, vijayamahotsavaH vijayanAM samAcAra maLatA samasta mevADamAM AnaMda phelAve che. vINAvAdako suMdara zAstrIya gItothI pratApanA guNagAna gAya che. vijayane yaza rANA svA 0 29 For Private and Personal Use Only
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 229 www.kobatirth.org zvetA prajApati pratApa tenI prajA ane vIra sainikone Ape che. vidvAnonuM sanmAna thAya che ane prajAne bheTasogAdo apAya che. A samaye padhArelA maharSie pratApane AzIrvAda Ape che ane bharatavAkyathI kRti samApta thAya che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bahela nATako aitihAsika kathAnaka para AdhArita che. jarUra jakhmAya tyAM nAnA prasa trAmAM thoDA pheraphAra sivAya mULa kathAnakamAM khAsa koi sudhArA zrIyAjJike karyAM nathI. sAmAnya mAM pracalita evA svayaMvara nATakamAM karyAMya na hovA chatAM saMcAgitA svayaMvara (ke hara ?) evuM zIka kautuka Ubhu` kare che.ra paraMparAgata nATakanA badhAM ja lakSaNA zrIyAjJikanA nATakomAM jovA maLe che. temanA ya nATakomAM pAnirUpaNu khUba ja suMdara rIte thayeluM che. sayAgitAsvayaMvaramAM pRthvIrAjane prApta karavAnI savaiciMtAnI daniyA kumArasaMbhavanI pAva tI jevI ja che. koI paNa takalIphane sAmane karavA te taiyAra che. tenI mAtA jyAre tene premamAM AgaLa vadhavAthI nAke tyAre te kare che : amba svayaMvarA hi kSatriyakanyakAH / na ca tAsAmanurUpAnurAgaH kadAcidapyadharmAya kalpate / ( saM. sva., aMka-ra, mu. 30 ) vadhu tarka karatA te kahe cheH pattharanvartanaM khalu vivAhitAyAH zrutaH paro dharmaH / manaso na vartamanamandra vivAda: tha sa vaya // (saM. sva., aMka-2, pR. 31) traNa puruSapAtrA-pRthvIrAja, zivAjI ane rANA pratApa dhIrAdAtta prakAranA nAyaka che. svadeza mATenI temanI khumArI eka sAmAnya lakSaNa banI rahe che vIra ane sAhasika evA pRthvIrAjanA sazakata zarIra-sauvanu zrIyAjJika suMdara vana kare che. AjAnulambimAMsAzAlI saMtaptadIptanayano'pi mano'bhirAmaH / ( saM. sva. pR. 55 ) patra dvArA potA saMyogitA mATene! atUTa prema darzAvavAnI pRthvIrAjanI rIta paNa khUba suMdara che: ayamAgato janaste praNayaparavazaH smaroSitaH zaraNam / jo tu yavRndromAM pIyUSarasa na sevate yite / / ( sa. sva., aMka 3, zloka 13 ) . 2 vistRta mAhitI mATe janmyA : Prajapati Sweta, The Title of Samyogitasvayamvara, A Problem" Journal of the Oriental Institute, Vol, XLIII, Nos. 3-4, 1994. For Private and Personal Use Only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI mULazakara cAjJikanAM nAnukA eka abhyAsa chatrapatisAmrAjyamAM zivAjInuM eka vIra ane sAhasika yeAddhAnuM svarUpa zrIyAjJika khUba saphaLatAthI AlekhyuM che, sAsa ca zrI: pratiSThita ' sUtramAM mAnanArA zivAjInuM yuddha karavA tatpara evA kSatriya vIra tarIkenuM varNana khUba AgekUba citarAyuM che : 227 prajavaturagakalpitAsano'yaM kavacadharaH karavAlakuntanaddhaH / aruNitanayanoM ruSA mahograH sarabhasametyabhitoM dviSAM kRtAntaH || ( 7. sA., aM.-4, zlAka 19) svarAjyanI sthApanA e ja mAtra lakSya rAkhanArA zivAjImAM gUDhAyAra, videzanIti, kArakatA, bhedanIti, krazasa Mcaya jevA rAjanItinA dareka pAsAnuM yeAgya jJAna hatuM. zivAjIne temanA guru, mAtA ane prajA mATe " mAna ane premanI lAgaNI che. mugale! dvArA meAkalAvela suMdara strInA jyAre bheTa tarIke asvIka!ra kare che tyAre zivAjInA cAritryanI paNa eLakhANu thAya che. pratAvijyamAM paNa ikSvAku vaMzaja evA rANA pratApanI vIratAnuM varNana karavAmAM zrIyAjJika khUba kuzaLa che. tenI krodhathI bharelI lAla AMkhAnuM varNana karatA te kahe che H pracaNDakopAnalalohitAkSaH sphuradbhujAgroddhatabhImakuntaH / turaMgasAraplutakampita saMkramaM raNAGgaNaM dhAvati kUTakAntakaH / / ( jI. vi., a`ka-2, pR. 27) rANA pratApane indra sAthe sarakhAvatA kahyuM che sahasrakiraNadyutirjvalanacaNDadRSTiH svayaM girIndrasadRzacchuvI ripudalAbhramAlAzaniH / ( pra. vi., aMka 1, pR. 4) tenA rASTraprema tenI 'nadi sate pacAsana pratApa' jevI uktiomAM dekhAya che. raNanIti ane rAjanItimAM satata vyasta hovA chatAM prajAnI takalIfA tarapha te durlakSya sevate nathI. kavie ane vinenu yathAyogya sanmAna paNa te kare che. pote prApta karelI vijayazrIne te tenA vIra yoddhA ane prajAnI dena gaNe che. For Private and Personal Use Only traNeya nATakomAM zRMgAra ane vIrarasane parapoSaka evA alaMkAra ane chaMdInuM AyeAjana, suMdara zabdavinyAsa dvArA vividha maneAbhAve ane kAmadazAnu varNana AsvAdanIya che. keTalAMka vIrarasanAM uttama namUnA kahI zakAya evAM padyo zrIyAjJikanA kavitvane paricaya Ape cheH zatrune jIvatA pakaDI lAvavAnuM vacana ApatA netAjI kahe cheH kAmakrodhAtirekavyasana vidalitaM durvinItaM madAndhaM tvatkopAgnipradagdhaM pariNatavibhavaM cAyuSo'ntaM gataM tam / hatvA niHzeSatastadbalamativipulaM tarpayitvA kRpANaM govaprAduM juddIvA nihitacaraLa te'nti trAvayAmi / / ( cha, sA., aMka 4, pR. 50 )
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra ka www.kobatirth.org jayamalla dvArA phelAyelA trAsanuM paNa AbehUba varNana che : saMrambhasphuritAruNAdhararuciH zauryAtirekotkaTo vidyutpAta ivApatan ripudale sphUrjatkRpANaprabhaH / vicchinnAG dhibhujottamAGgavikaTA nRtyaskabandhAkula kRtvA sukslavaNaptAM raNabhuvaM reje dviSAmantakaH // yuddha karatI kSatriya strIne caDI sAthe sarakhAve che : AkRSTa bhISaNakRpANakarAlapANi richannottamAGgaripusainyakabandhakIrNam / tUrNaM vidhAya samarAGgaNameva caNDI caNDaprakopahutabhugjvalitA vireje / / ' Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zvetA prajApati (pra. vi. pR. 43 ) yuddhabhUminA va`nA vacce paNa prakRtivana karavAnuM zrIyAjJika cUkatA nathI. sUryodaya, grISmanAM vALa, jaM galanI gIca jhADI vagerenA varSoMna paNa vIrarasane ja poSita kare che. zAstrIya rAga-tAlabaddha gItA nATakamAM kaMika navA ja nikhAra lAve che. sUktie ane subhASitAne pazu suMdara samanvaya thayeA che. bhASA saraLa ane sugamya che, prAkRtane niSedha che, rAjanItinI auMDI sUjha zrIyAjJika dharAve che. traNeya kRtiomAM jevA maLatA mahAbhArata, rAmAyaNuM, purANa, unaSada jevA graMthAnAM saMdarbheoNMthI nATakakAranA baheALA abhyAsanA adA8 karI zakAya che. ( pra. vi., pR. 43 ) saceogitAsvayaMvaramAM dRDhanizcayI sayogitAne kumArasabhavanI pArvatI sAthe sarakhAvI zakAya. madanalekha, kAmadazA ane vidAyaprasaMga abhijJAnazAkuntalanAM prasage sAthe sAmya dharAve che. For Private and Personal Use Only Ama, traNeya nATakonA AsvAda karatA khuAya che ke temanA traNeya nATako ucca TInA che. zRMgAra ane vIra baMne rasenuM paripANa karavAmAM zrIyAjJikane sarakhI ja saphaLata maLI che. eka tarapha nAyikAnI nAjukatAnu` varSoMna jeTalI sarasa rIte nATakakAra kare che teTalI ja saphaLatAthI UyA kALA Du`gareA ane verAna jagalAnu paNa varNana e karI zake che. kSatriya rAnna ja nahI para`tu vIra kSatriya strInI dezabhakti ane khumArInuM varNana karI strIgaurava paNuM nATakakAre jALavyu che. zAstrIya gItA dvArA dhaTanAonuM sUcana karavAnI temanI rIta AgavI che. AvI suMdara nATacatrayInuM zrIyAjJikanuM avadAna gujarAtanuM gaurava banI rahe che.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pAkhaMDa-dharma-khaMDana-nATaka': eka abhyAsa Ara. pI. mahetA* " pAkhaMDa-dharma--khaMDana-nATaka ''nA kartA pitAnI A racanAmAM pitAnI ane A racanAne lagatI keTalIka vigata A rIte Ape che :-(1) mahAjhuddhimAna, paramakAruNika, paramahaMsa, parivrAjakAcArya, zrI dAmodara sanyAsIe A nATakanI racanA karI che. (2) temaNe A nATakagraMtha saMvata 1693, kArtika suda 13 ane semavAre (I. sa. 1636) e che. (3) gujarAtamAM narmadAne kAMThe emane dAmodarAzrama hato. temAM A nATaka racAyuM che. (4) kaLiyugathI dUSita thayelA ane adharmane Azare gayelA lokone joIne dayAthI paravaza banIne emanA kalyANa mATe A nATakanI racanA karI che ane tethI temAM mithyAjJAnathI bharelA asat mArgonuM khaMDana kana TAi A dAmodara viSe jaNAve che. (1) mAravADamAM dAmodara potAnA saMpradAyamAM AcArya hatA. (2) teo prakRtithI atyaMta udAra ane niSkalaMka hatA, A nATakanI sarvaprathama AvRtti zrI karasanadAsa mULajIe tA. 7-1-18 69 nA roja chapAna (tI. tenI eka nakala neTave janarala lAIbrerImAM mUkavAmAM AvI hatI. A lAIbrerInI sthApanA gujarAta varnAkayulara sosAyaTIe amadAvAdamAM I. 1849 nA AraMbhamAM karI hatI. I. 1901 mAM A nATakanI eka nakala muMbaInAM IndraprakAza TIma presanI pAse AvI hatI. teNe I. 1911mAM Ane prakAzita karI. temAM bIjI tarapha sAme TakuM gujarAtI bhASAntara hatuM. amadAvAdanA sanAtana dharmopadezaka sazuru brahmaSi harerAma sujJarAma paMDite AnuM navasaMskaraNa karI, A nATakane 2-10-1930 nA roja taiyAra karyuM. temAM mULanI vyAkaraNa ane dalakSI kSationuM parimArjana yathAzakya karyuM. nIrasa aMza tyajI dIdhe. pAtrone sTa "sthApAya', pR. 34 aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-e gasTa 1997, pR. 229-232, * veda vijJAna akAdamI, amadAvAda-380015, 1 bahArSi harerAma sunnarAma pariData-pAvara-dha-vaMdana-nATaka, kaSi Azrama, taLiyAnI pALa, sAraMgapura, amadAvAda, 1931: prathama AvRtti-AdhArasthAna, 2 Majumdar R. C.-The Mughul Empire : Bharatiya Vidyabhavan, Bombay-7, 1974; First published, p. 649 3 zAstrI hariprasAda gaMgAzaMkara-braTizakAla, e. je. vidyAbhavana, amadAvAda, 1984, prathama saMka2Nu, pR. kaMpaka For Private and Personal Use Only
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 230 www.kobatirth.org Ara. pI. mahetA pADIne mULanI nIce gujarAtI bhASAntara mUkayuM. yu eka vibhAgo karyA. jarUriyAta pramANe A rIte bleko rAkhyA. 1 "ka zloka - dara 31 3 20 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir temaNe chaM. 1931 mAM AnuM prakAzana karyuM. nATakanuM prAyana muMbai, gulAlavADI, DI. ela, saskRta pAThazALAnA pradhAna dhyApaka sanAtanI revAza'kara meghajIbhAi zAstro delavADAkare karI ApyuM hatuM. A nATakanI eka prata sa`skRta vizvavidyAlaya, vArANasIthI pazu maLI che. nAndA zlokomAne A leAka jANe ke nATakanA vAtAvaraNlRne anurUpa che- huM dakSiNu suMdarI mAtA, mithyAjJAnanA nAza mATe, manathI tArAM caraNakamaLane AzA lauM chuM. yAnidhAna devi kRpA kara. brAhmAne vaiviradhI kAmomAM pAvaradhA, halakA mAsA sAthe maLelA luccA, ane satata pApanA dariyAmAM DUbelA joine mane khUba saMtApa thAya che. pa nAndI leAka pachI sUtradhAra praveze che ane RNuAve che ke zrI dAmeAdara sanyAsIe racelA nATaka pAkhaMDadhama kha'Dana ' te bhajavavAnu` che. te gharamAM pravezIne gRhiNIne melAve che. te naTIne kahe che ke jee bauddha mata, jaina mata ane viThThalamatane mAne che tee zrutidveSI che. A sAMbhaLIne nepathyAkti thAya che ke tuM amane sarvAMnate nide che ? sUtradhAre kahyuM ke A mahAmATe mekalele digabara siddhAnta che. mukhya dRzyane prArabhe digaMbara siddhAnta praveze che. te bhautaka sukhAmAM svargone nihALe che. saugata temAM saMmati Ape che. temanA gayA pachI vaiSNava Ave che, temanI uktimAM zraddhA ane valsananA sahavAdamAM kila temaja madhvAcAya nAmanA mahAmAnI uktiAmA vedhama nI nidA che. viThThala paNa mahAmehatA jaya gAya che. AmAM paNa bhautika sukhAne mahimA te rajU kare che. ( 1 ) 6 For Private and Personal Use Only viTApadezA nAmanI yuvatIne enI guru sarvAMgaiANi nAmano dhANa maLI teNe gurune kahyuM ke viTAvata s nAmanA vyAsa mArA mitra che. te kAmanI sAkSAt mUrti che. taruNu yuvatIe tenI ziSyAe che. paraMtu eka bAhmaNustro tenA vazamAM nathI. vyAsa te strIne upadeza Ape che. te UlaTuM vallabhamatanA strI puruSone tiraskAre che. te A sthAnane cheDIne tApavAsa sAthe tIrthATana karavA lAge che. ane ahIM" paNu aniSTa dekhAya che te jue che, jee sAdhunA dharmamAM pharatA rahe che te pApA kare che, atidroha kare che, marubhUmimAM rahelA pizAcA hoya tenI jema upAdhyAya rAmajI - Adhunika saMskRta nATaka - bhA. 1, sAgara vizvavidyAlaya, sAgara, prathama saM; vR. 181; vA, TI. . 4 mithyAjJAnavighaTTanAya manasA tvatpAdaka zraye / mAtardevi kRpAnidhe kuru dayAM zrIdakSiNe sundari // viprAnvedaviruddha karmakuzalAn zUdvaiH sametAJchaThAn / dRSTvA'haM paritastapAmi satataM pApArNave majjataH // 1-2 // kosa ( ) mAMnA AMka e sakhyA darzAve che.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pAkhaDa-dharma-khaMDana-nAka' eka abhyAsa 21 rUvADAvALe te A mATI dADhI rAkhIne pharatA rahe che. tyAra pachI brAhmaNI parama nivRtane pAme che. (2) kavi kahe che huM brahmaktaguranA prasAda sivAya kazuM jANu nathI, ema mAnIne vinamra haze tevA vidvAna mAre A nATaka zodhIne vAMcaze. vedoktadharmanA pAlana mATe ane nAstikamatanA khaMDana mATe teo A vAMcaze. vedathI bIjuM koI rahasya ja nathI. je veda, maheza, gaNeza ane pAvatIne niMde che te pApamAM paDe che "pRthvImAMthI mATIno pIMDa, emAMthI dhaTatva, dhaDAmAMthI ThIkarI-A jagatamAM prasiddha che. dIkarInA cUrNamAMthI mATI che. A rIte vizva 6% brahma rU5 che.'8 De pArvatI, zaMkara sahita tame A dAdaranuM rakSaNa karaje. (3) nATakanuM nibaMdhana bhAratIya nATyazAstranI paraMparAne pUrepUrI rIte anusaratuM nathI. nAndI " aSTapadA" ke "dvAdaza padA' hovI joIe. e rIte vadhumAM vadhu be kaleka hoI zake. ahIM nAndI leka sAta che. " prastAvanA 'mAM sUtradhAra-naTI saMvAda che. sUtradhAranI ukti grahaNa karIne aMkane prAraMbhe pAtra praveza che. AthI ' kaddhAta " prakAranI prastAvanA che. racanAnuM vibhAjana aMkomAM che. paraMtu aMko traNa che; pAMcathI daza sudhInA nathI. aMko pracurapadyovALA na hovA joIe. ahIM pracurapadyo che. trIjA aMkamAM te saMvAda ja nathI. mAtra eka sAthe mukelA ko ja che. kathAvastu ja A prakAranuM che, jemAM khyAtavRttatA nathI athavA saMdhipaMcaka, temaja pAtromAM ane rase mAM aMgAgIbhAva nathI. pAtrAlekhana ke rasa-nirUpaNa paraMparA mujabanA ahIM zakaya nathI. paraMtu aMka vibhAjana che, prathama be aMkomAM ukti-pratyukti che. rasanirUpaNa che; tyAM zRMgAra che, kavacita raudra che. graMthakArane pitAne A nATaka che' ema abhipreta che. zIrSaka mAM ' nAda' zabda che. prastAvanAmAM sUtradhAranI UMkti che ke " A nATaka bhajavavAnuM che' nATakUta-abhinetadhyam * cetanAzanya bhAvo, vyaktigata dharmo ane bhAvanAonuM mAnuSIkaraNa e rUpaka che. " evo ema. kacchamAyAriyara10 ne abhiprAya che. amUrta, abhautika vicAro, bhAvo, siddhAnto, 7 pApAH prakurvanti sadAtidrohaM ye sAdhudharma vicaranti teSAm / AdhAya kUrcAnbahu romayuktAyathA pizAcA marumaNDalasthA: // 2-30 // mahI mRdaH piNDamatho ghaTatvaM ghaTAkapAla jagati prasiddham / kapAlikAcUrNamayAddhi mRtsnA 34 rakSai fsa vizvametat che rU-1 1 sAhityasarjana: 6-24, 25, 26, , 7, 24-gauvanrI vidyAmavana, vArANasI, 2188. 10 Krishnamachariar M.-History of Classical Sanskrit Literature, Motilal Banarsidas, Delhi, 1970, Second edition, p: 675. For Private and Personal Use Only
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 2 Ara. pI. mahetA saMkalpanAo-A badhAM mAnasika ane bauddhika tane mUrta ane jIvanta vyaktinAM rUpamAM kalpIne temanuM nATayagata pAtronAM rUpamAM prastutIkaraNa rU5kanATakamAM hoya che. AvAM pAtro rUpakapAtrone nAme oLakhAya che. A prANImAM saheja judAM paDanAM nATako ardharUpaka nATake che. temAM jIvaMta vyakitao paNa pAtrarUpe Ave che. A nATaka ardharUpaka nATaka che. A nATakamAM kali ane zraddhA pArArUpe che; tema vallabha, viThThala ane mava AcAryo paNa che, paraMtu A nATakanuM mahattva bIjI rIte paNa che. nATayakAre potAnA samayamAM jaina, bauddha ane vizeSataH vaiSNava samAjamAM je anAyAra phelAyelo hato tenuM nirUpaNa karIne tenI niHsAratA darzAvI che. muhasIna phAnIe 11 sattaramI sadInA madhyabhAgamAM lakhyuM hatuM (dabIsvAna-ula-majhahaba, voTara hune pablIkezana, voziMgTana, 1901, pR. 262 ) ke vaiSNavo potAnA AcAryane patnIo sAMpavAnuM prazaMsanIya samaje che. A saMdarbhamAM sva. De. bI. bI. majhumadAre 12 A nATakane ullekha karyo che. A nATakamAMnA eka padya ( 1.45)nuM emaNe aMgrejI bhASAntara ApyuM che. 13 zrI karasanadAsa mULajIe pitAnA " satyaprakAza 'nA 21 okaTobara, 1860nA aMkamAM bhuva mahArAjanI TIkA karI hatI. temAM jadunAthajIne ulekha karele. AthI me 1861mAM muMbainI suprimakorTamAM mahArAje rU. 50000ne badanakSIne dAvo dAkhala karyo. 25 jAnyu. 1862 thI 40 divasa sudhI A mahArAjA lAyabala saba4 cA. cukAde karasanadAsanI tarapheNamAM AvyuM. kAryavAhI daramiyAna karasanadAsane pakSe nATakanAM A pustakane adAlatamAM raju karavAmAM AvyuM hatuM ane pitAnI jubAnImAM revanDa DaoNkaTara na vilasane 5 A nATakamAMthI traNathI cAra avataraNe samAviSTa karyA hatAM. nATakamAM vyAkaraNanI ke vRtta (chaMdA )nI kSati che. nATaka pAraMparika svarUpanuM pUrNataH nirvahaNa karatuM nathI. mahattva eTaluM ja che ke e potAnA samayanI sAmAjika sthitine dastAveja che. sAMpratakALamAM A sAmAjika saMdarbha aprastuta che; paraMtu tethI nATakanuM pitAnI rItanuM mahattva anupekSaNaya che. 11-12 Majumdar-Mughal, P. 649. 13 yatpAdukApUjanadharmamukhyo sutAsnuSAdArasamarpaNaM ca / na pUjanaM brAhmaNa vaidikAnAM naivAtithi zrAddhavratopavAsA: // 14 zAstrI-briTizakAla, pR. 474. rAjagora ( Do. ) (zavaprasAda-arvAcIna gujarAtane rAjakIya ane sAMskRtika itihAsa, yunivarsiTI graMtha nirmANa borDa, amadAvAda, 1974, prathama AvRtti, pR. 100. 15 bahmarSi-pAkhaMDa prastAvanA, 5, 3, For Private and Personal Use Only
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir medhAvataracita prakRtisauMdaryanATakam : prakRtigItinA? ajita ThAkora arvAcIna saMskRta kavi medhAvata (I. sa. 1893 thI I. sa. 1941: mULa vatana : sejitrA, tA. peTalAda, ji. kheDA. janma: yevatamAla-cevalA mahArASTra, karmabhUmi : surata ane vaDodarA) rathina vartAsaudrarthanATakam prakRtisaudaryane kendribhUta viSaya banAvI racAyeluM cha aMkanuM nATaka che. enI be AvRtti thaI che. bIjI AvRtti paM. zratabaMdhu zAstroracita "mAtAjInI mATIvA' sahita prasiddha nirNayasAgara presamAM satyavrata (maMtro AryasamAja, yevalA, nAsika) dvArA 1933mAM prakAzita thaI che. saMskRta sAhityamAM gIti bhAvagItanA aneka udAharaNo rAmAyaNamAM sItAharaNa pachI rAmavilApa, vikrame vaMzIyamAM cothA aMkamAM pururavA pralA5, mAlatI-mAdhavanA navamAM aMkamAM mAdhavana ane uttararAmacaritanA trIja aMkamAM rAmane pralA5 AdimAM joI zakAya. kAlidAsa-bhavabhUti jevA nATyakAroe bhAvagItine nAthya sAthe saMjI tene bhAvagItinATyarUpe rUpAMtarita karavAne puruSArtha karyo che. emaNe samagra nATayakRtanA eka svAbhAvika, kriyAzIla ane aMtaraMga taravarUpe bhAvagItine nATayane saMsparza ApIne che. jayadeve jItanofdhamAM rAdhA-ka gunI pragatine nATyAtmaka sparza ApavAno prayatna karyo. jo ke e mukhyatve to gItikAvyarUpe ja prakaTayuM. gItine nATayarUpa ApavAnI paraMparAmAM kAlidAsa-bhavabhUtimAM bhAvagIti jovA maLe che. kema ke emAM bhAva kendramAM che. e praNayabhAva nAyikAnA AlaMbane prakAtanA parivezamAM prakaTa thAya che. gItanuM bIja svarU5 vastugIti-vizeSataH prakRtigIti-rUpa hoya che. emAM prakRtisauMdarya bhAvamayarUpe varNavAya che. kAlidAsanuM traraMtuiTTAm prakRtigIti kAvyanuM udAharaNa che. ahIM prakRti AlaMbana tathA uddIpana ema baMne vibhAvo rUpe jovA maLe che. je ke RtusaMhAramAM prakRtivana praNayabhAvane puTa-saMparza pAmeluM che. A badhAmAM medhAvratanuM pratisauvayaMnATayam kAvyasvarUpanI daSTie khAsuM juduM paDe che. ahIM himAlayanI vividha Rtu mAM vividha rU5chaTA prakaTAvatI prakRtinI bhAvamaya rUpAvali AlekhAI che. emAM nakara prakatisaudaryane harSolkarSa ja jovA maLe che. RtusaMhAranI jema e praNaya jevA * vAdayAya', pR. 34, aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, nabara 1996- ogasTa 1947, 5. 273-238. " saMskRta vibhAga, sa, 5. yunivarsiTI, vallabhavidyAnagara svA. 30 For Private and Personal Use Only
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 234 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ajita ThAkora anya bhAvAthI sa*pRSTa nathI. e ja rIte vikramAzIya ke mAlatImAdhavanI jema bhAvagItinATya pazu nathI. kema ke uparAkta nATyakRtimAM te prakRti devaLa Alabana ke uddIpanarUpe ceAAyelA che. jyAre prakRtisauMryamamAM e vaviSaya che. Ama 'prakRtigIti nATaya' rUpa sAhitya svarUpane saMdarbhe pravRtisauvaryam, RtusaMhAra, vimorvazIya (caturthodu:) mAlatImASaya (navamo ) tathA gItagovivathI bhinna pratIta thAya che, prakRtisauMyarthamAM prakRtinuM varNanAtmaka nirUpaNu prAdhAnya bhogavatuM hAvAthI e kRti sAva pAtaLuM kathAsUtra dharAve che. nAMdImAM vicitrasvarUpA prakRtidevInI stuti karyA bAda prastAvanAmAM sUtradhAranA saMtAinI yojanA karI medhAtrate nATyaprayAganA avasara, kartA-kRtinA nAmanirdeza tathA bhajavaNInI bhUmikA racavA gItanI yAjanA karI che, alamatipallavitena / bho bho nigamAgamanipuNa unmIlannaikavidhanavanavakavitAkalAkalApakuzalAH kuzAgrabuddhayaH sAhityamarmavidaH sabhAsadaH / AjJApito'smi tatrabhavadbhivadyApariSadalaGkaralairgurukulaikazaraNairgurucaraNaiH sabrahmacAribhirbrahmacAribhizca yad - adya vasantotsavAvasare kimapi ramaLIyAminIcatAmiti / (tra. sau. pR. 2) Ja: / asti vRndAvanagurukulabrahmacArI dAkSiNAtyo meghAvrato nAma kavidvitIyamiva hRdayamasmAkam, prakRtiramikasya yasya kRtirabhinavA 'prakRti saundarya m nAma rUpam (vra, sau. pR. 2) pratisaunvaryanI prastAvanA prakRtine nihALatA rAjA cadramaulinA ullekhathI mukhyakathAnakanA nirdeza karatI hovAthI prayegAtizaya prakAranI che, ema kahI zakAya H madhurarAgaraveNa tavAmunA mama mano nitarAM parimohitam / prakRtisundaranUtana dRzyataH kSitibhujo'sya yathendunibhazriyaH // pra. sauM. 1/4 pR. 6 prathama aMkamAM vimAnAdhiDha kAzmIrarAja caMdramauli ane amAtya cadravaNuM` nisarga - suMdara himAlayanI prakRtionuM vana kare che. tuGgovindranitambakAnanakule srotaH kadambAkule sAndrAraNyataTISu sundaratarau kallolinInAM taTe / nakSatradvijarAjarAjigagane'mbhorAzirAzau mudA devIyaM prakRtinisargarucirA naktandivaM dIvyati // pra. so~. /, vu. 20 For Private and Personal Use Only amAtya sAthe vimAnamAMthI nIce utarI hemaMtakAlIna zAbhAbharyAM himAlaya, parvata, nadIe zikharA-guphAo, taLAvA, jaMgalA, AzrAvali, kAli-bhramara. Adi nihALatA nihALatA
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir medhAvataracita prakRti' nATakam prakRtigItinAca 34 rAkhane AvA pavitra prAkRtika vAtAvaraNuthI prerAine vAnaprasthAzrama grahaNu karavAnA vicAra Ave che. keTalAka zlokA nAdamA ane kalpanAvaicitryane kAraNe noMdhapAtra lAge che ; saronvitaM sAndravanaM girau girau vane vane santi rasAlapAdapAH / tarau tarau kokilakAkalIravA rakhe rakhe harSakarI sumAdhurI || pra. sau. {/27 pR. 4 rAjA-amAtyane agnivargu ane agnimukha nAmaka tApaseAthI anusarata! munIndra maLe che. munIndra hematanu aidralika ane sUtradhArarUpe sarasa vana kare che : nAnAvipakvanavadhAnyavicitritAntAM kurvan dharAM tuhinayan saritAM jalAMni / nIhArapuJjamalinAmbaraveSadhArI hemanta eSa purataH pratihArakaH kim // pra. saI. /rU', pR. 23 jAto'mbare'mbaramaNI rajanIndratulyo vArINi sAndrahimajAlazilAtalAni / prANo'pi jIvaharaNaH pavanonvayaM yanmAyAprapaJcanavanATakasUtradhAraH // ae. sau. 1/26 pR. 23 munIndra tathA tApase haiMmatanI prakRtiroAbhAnAM svAbhAva kticitro Ape che. rAjAne maLatA munIndra kuzaLakSemanI Apa-le kare che. madhyAhna thatAM brahmacArInA nivedanathI madhyakAlIna kriyAsa...pAdana arthe munIndra rAjAnI ratna le che ane aMkanI samApti thAya che. Ama ma aMkamAM prastAvanA, rAjA-amAtyanuM Agamana, munIndra-tApaseAnu` Agamana ane rAjA sAthe meLApa tathA madhyAhna thatAM vidyAya eTalA prasa`gA nirUpAyA che. bIgna aMkamAM brahmacArI vinayakumAra prabhAtanuM varNana (1thI 10 zlAka) karI midha lAvavA vidAya levA jAya tyAM vasaMtapa`camI hAvAthI paya TananI gurue rA ApI hevAnA samAcAra maLe che. dazeka brahmacArI kumAra gaMgA taTe kakakrIDA (phUTamela ) ramavA nIkaLe che. A sau rastAmAM vasaMtanI prAkRtika zabhA vaNuve che. vAsaMtI rAtrinuM vaNu na jue For Private and Personal Use Only nirambuvAhAmbara ramyagAtrA vibhAvarI cArumRgAGkavaktrA / nakSatra ratnAlivizAlikaNThA virAjate kairavazobhinetrA // pra. sauM. 2 / 30 pR. 42 e pachI pAdaka duka-krIDAnuM pasannatAbharyuM" varSoMna thayuM che. e pachI AnaMdamUrti-prayamUrti dvArA thayelA sUryAsta caMdrodayanA vana pachI rAjakumAra caMdraketunuM kulapatine rAjyAbhiSeka prasage padhAravA AmaMtraNa ApavA Agamana jevI vigatanA nirde za thaye che.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 34 ati ThAkora trIjA aMkamAM caMdraketu-vasudranuM Agamana tathA prISmakAlIna prakRtinuM vaNuM na thayuM che. e pachI Azramagamana ane AzramavarNana bAda kulapati sAthe milana nirUpAyuM che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cothA aMkamAM caMdraketu- pra{matra savAda, kulapati-caMdraketunA rAjaputranA rAjyAbhiSeka saMbaMdhI vArtAlApa, naMdanavATikAmAM priyamUrti-AnaMdamUrtinuM varSAvarNana tathA punaH caMdraketupriyamUrti-AnadamUrtineA saMvAda nirUpAyA che. varSAkAlIna nadInuM vaNu na jumA H navajaladasunIraiH pUritA nirjhariNyo vihitapulinabhaGgA uddhatAstAstaruNyaH / navajaladharakAle saGgamotkAssaranti tanidhipatinetA zitAvartamayaH|| 6. sauM. 4/24 pR. 77 pAMcamAM aMkamAM caMdraketu mATe mALA banAvavA phUla dIvA nIkaLelA sahmacArI dvArA zaradaRtunA prabhAtanuM varjuna, priyamitra-dezamitra dvArA zaddaRtunI prakRtinuM vaNa na ( klAka cha thI 30), cadrava yu nuM caMdraketu-kulapati Adine teDavA mATe Agamana, cadrava nA caMdraketu-vasudrakulapati Adi sAthe meLApa ema traNa prasaMgo nirUpAyA che. zaradasaritA ane zaradaRtunA A vastu na jue : vinirmalA lolataraGgamAlinI sitAravindAvalidAmazAlinI / idaM kRzAssvartamanoramA pA~ta prayAti mandaM kalahaMsanAdinI // pra. sauM. 5 / 12 5.93 vikasvarAjambhovilolalocanA vikAsikAzAlidukUlazAlinI / praphullabANAsanakAnanAntare zarannaTI nRtyati haMsaziJjinI // pra. sau. 5/13, pR. 93 haThThA akamo rAjU-amAtya maNyi'drane rAjyAbhiSeka saMdarbhe nagaroAbhA viSayaka saMvAda, rAjA-munIdra--{zaSyA-maMtrInu milana ( leAka : 1 thI 14 ), kulapati-caMdratu-ca MdravarNa nuM vimAnamAM Agamana ane parvata, nadI, sarAvara, nagarInu N vaCna ( zlAka 15 thI 26 ), rAjAkulapAMta AdinuM milana ane kumAranA rAjyAbhiSeka-ema pAMca prasaMge nirUpAyA che. 'prakRtisauryam'nA kathAta MtunA ATalA paricaya paNa e tathya spaSTa kare che ke ahIM kathAnaka to kevaLa prakRtistaM nirUpavAnuM nimitta ja khanI jAya che. AthI rAjA caMdramaulinA vAnaprasthAzrama grahaNu karavA nizcaya, caMdraketunuM rAjyAbhiSeka arthe kulapatine Ama traNlR ApavA Azramagamana tathA kulapAMtanuM rAjyAbhiSeka sa panna karavuM jevI ghaTanAmALAtA nATakanA kendrastha viSaya sAthe AMtarasaMbaMdha racAtA nathI. A nATakamAM kendriya viSaya evA prakRtisauMdaya mAM svayaM jhAjhuM kathAnaka paDayu' nathI, e lagabhaga pUrNata: varSoMnAtmaka ja che. noTatyanA sAhityasvarUpane AvI sthiti jhAjhI upakAraka banI zakatI nathI. nATakamAM prakRtivarNana itivRttanepariASakarUpe ja yeAjI zakAya. ahIM kathA ane vaNaeNna vaccenA paripekSya-rASakabhAvasaMbadhane vipa je nATaka jevA kAvyasvarUpa mATe ISTa nathI. rasa nATayanuM kendriya tattva che. e thayA che, kathAzarIrane For Private and Personal Use Only
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir medhAvatarA pratisAdanATakam prakRtinAtha? bhAvAbhivaMjaka banAvIne nATayamAM nipanna thaI zaMka. padArtha vanane bhAvAbhika banAvavAthI rasanipara zakanya bane che. paraMtu ahIM padArthavarNana kendramAM che ane varNana karanArane thatA bhAvo sahacArI che. Ama aDAM bhAvAbhayaMka prakRtivarNana nathI, kayAMka bhAvane sparza pAmelI svAbhAva-uktio che, kyAMka nakarAM svabhAvakathane che to kyAMka Aropajanya alaMkArothI zaNagArelAM svabhAvakathane che. TUMkamAM kahIe te ahIM prakRti sadarUpa vavaSaya svayaM kathAnakamAM rUpAMtarita thaI zakato nathI, ke e svayaM kathAnakane avaracchedya aMza thaI zakatA ke anya kathAnakane pitAne vacchedya aMza banAvI zakato nathI. pariNAme e nATaca jevA kAvyasvarUpanA kandriya viSayane upakAraka banatuM nathI. Ama A nATakamAM kR gItanuM nATayarUpa AvakRta karavAne puruSArtha thayA che, paNa e saphaLa thaI zakayo nathI. chatAM A prakAranA niSphaLa sAhasanuM paNa je te kAvyasvarUpanI zakyatA pakaTa karavAmAM peka cokakasa matha raheluM hoya che. kathAvatu ane prakRtivana vaccenI ati A nATakamAM racAI nathI { nAyakasa dhi jevI bAba te vicAratA paNa spaSTa thaI jAya che. pratijJArtha ane nAyaka kANu e vize vicAratA yuvarAja caMdraketune nidezI zakAya. AraMbhe rAjA caMdramaulanuM Azrame Agamana, vAnaprasthane nirNaya ane yuvarAjanA rAjyAbhiSekanI yojanAthI naMkhAyeluM bIja chaThThA aMkamAM yuvarAjanA kulapati dvArA thatA rAjayAbhiSeka ane phalataH rAjayaprApti AgaLa phaLIbhUta thatuM dekhAya che. paraMtu nAyakanA A phalAgama ane varSaviya prakRtisau darya vacce tAdRya ke ekIkRtabhAva nathI. baMne aLagA ja rahI jAya che. vaLI caMdrakatane thatA phalAgamamAM ke kAryasiddhimAM kaze ja avarodha nathI ke e mATe ene kaze prayatna nathI. tethI ahIM pratimukha, garbha ane vamarza jevI saMdhine avakAza ja maLyA nathI. Ama A nATakano vaNya viSaya nATayatatva mATe jarUrI saMdharSanuM tatva jana dharAvatA nathI. prakRtine kendramAM rAkhIne nAca na ja racI zakAya evuM nathI paraMtu e mATe emAM saMgharSanuM tatva zodhavuM-vika sAvavuM paDe, sAthe ja ene itivRttamAM rUpAMtara karavuM paDe. medhAvratamAM evI zakita ochI paDI che evuM lAge che. Ameya temaNe prathama te A kRta prakRtisauMdarya AlekhatA kAvyarUpe ja/prakRtivarNana kAvyarUpe ja racI hatI. pAchaLathI temaNe enuM nATayamAM rUpAMtara karavAne puruSArtha karyo. paraMtu kRtanA dvitIya vibhAvananI prakriyA pUrNataH saMpanna thai nathI e spaSTa che. je evuM thayuM hota te kRti kadAca pratIka rUpakanI dizAmAM gaI hota. * kawta 'nI bhASA prAsAdika che. medhAvratane vividha Ide para kAbU , nAdasaMdaryanI racanA tathA kapanAnAvInya dayAna kheMce che. upamA, rUpaka upekSA jevA saraLa aMlakAre uparAMta amastu prazaMsA (1-39), vizekina (1-45), arthAntaranyAsa (5-21 ) tathA svabhAvati (pa-28) sAra (1-17) jevA alaMkAro paNa saphaLatAthI racAyA che. medhAvratamAM rahelI saraLa saMvAdo racavAnI zakitanA aNasArA paNa ahI' prakaTavyA che. ahIM RtusaMhAra, kumAra saMbhava, a bhajJAnazAkuntala, vikramorvazIya jevI kRtione prabhAve lakSita thAya che. zaradaRtunA varNana (pa-12, 13)mAM RtusaMhArane gajaratikrIDAnA varNana (4-33)mAM kumArasaMbhavane, varSAkAlIna nadIvarNana (4-14, 15)mAM vikravaMzIyane prastAvanA tathA kulapati For Private and Personal Use Only
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - ajita ThAkora rAjA, kulapati-caMdratu (prathama aMka ane caturtha aMka)mAM zAkuntalano prabhAva pahelI najare ja ja suI Ave che. Ama chatAM A kRtinuM kathAsUtra tathA ene mukhya vavava ane sAhityasvarUpane vicAra karatAM, sarjakane svataMtra sRSTi racavAne ja saMkalpa A nATaka prakaTAve che. gadyaracanAnI medhAvratanI zakti pR. 70nA sUryodaya tathA pU107nA zaNagArAyelI zrInagarInA varNanamAM jovA maLe cheH -kathamidamudayagirizikha raziraH zekharIbhUtaM taralataravikiradaruNakirarunikarArUNita-purandaradigantaraM taraGgitAtmavyApArakaraNAkhilajagannikaram , ambarAmburAzicaraikakalahaMsaM taraNibimbamadhunApi gaganasAgarataralataraGgabhaGgAvalIpu sakutUhalA keli kalayituM notsukam / (pra. sau. pR. 90) nAka paNa rana karavAne badale kITanA vArA karAvavAnA kAmamAM pacAga karaze tevI Ama kavi medhAvate prakatigItine nATayarUpa ApavAne prayatna karyo che. paNa emAM nATayarUpa siddha karavAne badale nATayanA svarUpane varNaviSayanA lAbhamAM upaga karI levAnuM valaNa hovAthI e saphaLa tha nathI. For Private and Personal Use Only
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir badrinAtha zAstrIjInAM nATako pradhumna zAsI* vaDodarAnagarIne itihAsa gauravapUrNa che. saMskRtakSetre gujarAtanA kAzIrUpe vaDedarAnI pratiSTA rahI che. e vaDodarAnA zrIgoDa (zrIguru ) jJAtinA eka parivAramAM zrI badrinAtha zAstrono janma saMvata 1854nA dhazAkha suda dazamanA dine thayo hato. A vaMzaparaMparAmAM sAta peDhIthI eka pachI eka zrImadbhAgavatanA tattvajJa vaktA o thayA hatA. zAstrIjInA pitAjInuM nAma zrI kAzInAtha zAstrI hatuM ane mAtAnuM nAma zrI gaMgAjI hatuM. emanuM gotra kuzikasa ane aTaka pAThaka hatI vidyApa2parA e samayamAM saMskRta pAThazALAnA pradhAnAcArya sarvatanna svata- paM. zrI rAjArAma zAstrI TApare hatA. emaNe vicAratracI nAmane saMskRtamAM saMzAdhanapUrNa grantha lakhelo che. emanI pAse zrI ramaNanAtha zAstrI ane zrI kAzInAtha zAstrI banne bhAIoe abhyAsa karyo hate. zrI kAzInAtha zAstrI khUba ja medhAvI hatA, tethI prasanna gurujI pitAnI gAdI upara besADI bhaNAvatA che. kAzInAtha zAstrI potAnI vIsa varSanI uMmaramAM tejasvI vidvAna ane bhAgavatanA vaktA tarIke yaza prApta karI harazaraNa thaI gayA hatA. Ama zrI badrinAtha zAstrIjIe potAnI -ATha mAsanI nAnI vayamAM ja pitAnI chatrachAyA gumAvI hatI. ane e samayanA samartha vidvAnomAMnA eka ane prasiddha bhAgavatavakatA zrI ramaNanAtha zAstrIjInI chatrachAyAmAM vyAkaraNa-sAhitya nyAya-mImAMsA-veda vagere sarva zAstrone abhyAsa pUrNa karyo. zrI ramaNanAtha zAstrIjIe nyAya-paMcalakSaNI upara caMdrikA nAmanI vyAkhyA tathA 2tnamaMjUSA, zrI dazarathI kAvya ane zrI yadunAthakAvya lakhyAM hatAM. vaDodarAmAM e samaye bhAratanA khUNe khUNethI parIkSA ApavA vidvAne AvatA hatA. zrAvaNamAsa dakSaNA parIkSAmAM zrI badrinAtha zAstrIjIe ziromaNInI sarvoparI padavI prApta karI hatI. sarva zAstromAM zAstrIjIe prakAMDa pAMDitya prApta karyuM hatuM. AcAryo dvArA " paMDita paMcAnana, vidyAsudhAnidha", " paMDitamArtaDa'' vagere aneka padavIthI teo vibhUSita thayA. svAdhyAya', pR. 34, aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtapaMcamA, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-ogaSTa 1997, pR. 229-248. * narasiMhajInI poLa, gopAlalAlajInA maMdira sAme, vaDodarA. For Private and Personal Use Only
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ra40 madhuna zAsa zAstrIjIe aDhAra varSanI uMmare '' gIrvANubhAratI " nAmanuM saMskRta sAmAyika pitAnA mitra zrI maganalAla ga. zAstrI nAmathI prakAzita karyuM hatuM. zuddhAdvaita saMpradAyanA kSetre "bhakti sAmrAjaya" mAsika zarU karyuM hatuM. vaDodarAmAM sAMpradAyika jJAna mATe temaNe zrI viThThalanAtha paza LA paNa zarU karI hatI. sAhityakSetra--- - zrI vallabhadigvijaya nAmanuM sarcabaddha kAvya racI enA uparathI zrI vallabhAcArya jayaMtI upara vaDodarAnA zrI viThThalanAthajInA maMdiramAM kathA pravacana karyuM hatuM vIseka varSanI uMmare eka prasaMgamAM beThA hatA, tyAM za karAcAryaviracita govidASTaka gavAtuM hatuM e tarapha dhyAna na ApyuM tyAre yAjJika divAkara zrI cunIlAla zAstrIjIe kahyuM, "tuM AvuM lakhI zake che ?' zrI badrinAthajI e kahyuM, "kAgaLa pensIla Apo, lakhI ApuM', ane tatkALa gopAlASTapadI tatranI racanA karI. jene naDiyAdathI paDankulakaustubha zrI harazaMkara zAstrIjIe sarva thima :- pIyUSa patrakA'' nAmanA mAsikamAM prakAzita karyuM hatuM. zAstrIjInA eka sAkSaramitra zrI maMjulAla majamudArane zAstrIjIe "raNayajJa"nI kalpanA ApI hatI te uparathI gujarAtImAM " raNayajJa" pustaka prakAzita thayuM. enI prastAvanAmAM A ullekha karavAmAM AvyuM che. aNubhASyanA eka adhyAyanuM emaNe gujarAtI bhASAntara karyuM hatuM. sAkSara zrI cunIlAla vardhamAna zAha racita ""avaMtInAtha' navalakathAnuM temaNe saMskRta bhASAMtara karyuM hatuM, je " sarasvatI saurabhama" mAsikamAM kramaza: chapAtuM hatuM. vArANaseya saMpUrNananda saMskRta vizvavidyAlayamAM emaNe rAmAyaNa-mahAbhAratanI rAjanIti upara traNa viziSTa vyAkhyAne vizvavidyAlayanA AyojanathI karyA hatAM, zrImadbhAgavatanA ekathI traNa kaMdha upara gujarAtI mAM kathAciMtana paNa prakAzita karyuM hatuM. eka vakhata eka sAkSaramitre majAka karatA kahyuM ke " zAstrIjI tame kahe che ke saMskRta bhASA badhuM ja che paNa gujarAtImAM garabA gavAya che tevA saMskRtamAM nathI. " eTale zAstrIjI bIjA rUmamAM gayA, pAMca miniTamAM pAchA AvyA ane kahyuM " A saMskRtamAM garabo taiyAra che ": tIra smarAmi govida cAmuna tIraM smarAma", pachI to emaNe aneka gIta-garabAnI racanA karI. chelle garabe lakhe "bhArata sarvadeva zanya bhavet bhASA tadIvA saMskRta na ceta " saMvata 2005mAM emaNe vaDodarAnA viddagaNanA sneha sahakArathI vaDodarA saMskRta visabhAnI sthApanA karI ane varSo sudhI enuM adhyakSapada saMbhALI dareka viSayanuM saMskRtamAM mAtRbhASAnuM suMdara rIte vana thaI zake che enI sarvane pratIti karAvI. sabhAnA vArSikotsavamAM For Private and Personal Use Only
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir badrinAtha zAstrIjInAM nATako 241 temaja navarAtrimAM zerIomAM gavAtA saMskRta garabAoe thoDAMka varSo sudhI te navIna AkarSaNa khaDuM karyuM hatuM, jenI noMdha denikapatroe paNa khUba ja suMdara rIte lIdhI hatI. vArSikotsavamAM bhajavAvavAnA uddezathI ja emaNe saMskRta ekAMkI nATaka racavAne paNa upakama karyo hato, ane e nimitte " rAdhAvinoda', " ratnAvalI ', ' mAlinI', ' mithyAvAsudeva', dIpazikha kAlidAsa ' vagere ekAMkIe racyAM hatAM. chellA sivAya badhAM sabhAnI vArSikotsavanI patrikAmAM chapAyAM che. zAstrI vaMdarA sayAjIrAva vizvavadyAlaya antargata saMrakanamahAvidyAlayamAM zrIvalabhadAntanA mAnArha prAdhyApaka tarIke saMpradAyanI sevA karI. zAstrIjI zrImadbhAgavatano talasparzI jJAtA ane advitIya pravaktA hatA. zAstronA kaThina ane karkaza viSayanuM sahaja, sarala ane rasapUrNa zravaNa zAstrIjInA mukhethI karavuM e jIvanane lahAve hate. zrImadbhAgavatanA aneka jJAnayajJomAM aneka attara zata mahotsavamAM tathA zrIgirirAja jatipurAmAM sarva prathama aSTottara sahastra zrImadbhAgavata mahotsavamAM gujarAtImAM pradhAna vyAsAsanethI bhAgavata pravacanethI sarvane matramugdha karyA hatA. tathA temanAM bhagavadgItAzrIvAlmIkirAmAyaNa SaDazacantha uparanAM jJAnasatrane te samayanA zrotAo Aje paNa bhAvapUrvaka yAda kare che. gujarAta sarakAra dvArA 10-11-1970nA gujarAtanA viziSTa paMDita tarIke zAstrIjInuM mA zrI rAjapAlazrInA haste rAjabhavana, amadAvAdamAM sanmAna karavAmAM AvyuM hatuM. dezanI AjhAdI mATe zAstrIjInA krAntikArI lekhene kAraNe temanA upara sI, AI. DI. mUkavAmAM AvI hatI. A vAta vaDodarAnA nyAyamaMdira hAlamAM pU. pA. go. zrI 108 zrI vrajabhUSaNa lAlajI mahArAjazrI dvArA vidyAsudhAnidhi padavIthI zAstrIjIne vibhUSita karavA nimittenA jAhera sanmAna samAraMbhamAM prAdhyApaka zrI goviMdalAla bhaTTasAhebe karI hatI. zAstrIjI parama vidvAna, Adarza adhyApaka, aditIya pravaktA ane sAthe sAthe parama bhaktahRdaya hatA. ane potAnA gharamAM gRhasevAmAM birAjatA zrI dvArakAdhIzanA ananya sevAnurAgI hatA. zAstrIjIne gRhiNI zrI hIrAlakSmIbena paNa saMskRtanAM sArAM abhyAsI hatAM. "gRhiNI sacina : sakhI" e Adarza pramANe zAstrIjInuM gRhajIvana Adarza ane prasanna hatuM. zAstrIjInI bhAgavata ziSya paraMparAmAM zrI ramezacaMdra ma. zAstrI, zrI baTukazaMkara ma. zukala zrI kanaiyAlAla mA. joSI, zrI occhavalAla purANI vagere digavaMta che. vane pradhumna ba. zAstrI, subodhacaMdra cu. zAstrI, niraMjana zAstrI vagere tathA anya aneka che. sva 0 31 For Private and Personal Use Only
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 242 pradhumna zAstro zAstrIjI I. sa. 1976 tadanusAra saM', 1932 nA Ase vada ekamanA divase harismaraNa karatAM karatAM harizaraNa thayA. zAstrIjInAM saMskRta nATako (1) rAdhAvinoda : A prathama nATikAnI lagabhaga sane 1955-56mAM racanA thaI ane saMskRta vidvatasabhAnA trIjA kathA vArSikotsavamAM kanyAo dvArA bhajavavAmAM AvI hatI. rAdhAvida nATikAnA kathAnakanA mULamAM subhASitane zloka che. " maMcA : pArTa praharati, kuzale mAdhavaH kiM vasantaH" zrI kRSNane maLavA Atura rAdhikAne sakhIo kaMduka krIDAmAM kheMce che paNa rAdhAnuM mana temAM lAgatuM nathI. eTalAmAM nArada Ave che ane rAdhAne kahe che ke Aje vRMdAvanathI AvatA meghazyAma varNavALA, pItAMbara ane mAthe merapIcha dhAraNa karelA kei eka gepakumArane gopakanyA sAthe karatA je. Ama eka bIjAropaNuM nArada kare che. A carcA sakhIo karatI hai ya che e vAta sakhA sAthe Avela zrIkRSNanA kahevAthI, rAdhA zuM kare che te chupAine jovA AvelA zrIdAmA sAMbhaLe che. ane subalane rAdhAne veza dhAraNa karAvI e sAthe kRSNa rAdhAnA dharane daravAjo khakhaDAve che. rAdhA pUche che-caMgulyA : paDhi prAti ? kazuM kahe che mAghava rAdhAM kahe che fja vasanta: ? AvA saMvAdanA aMte rAdhAnA gharamAM rAdhAvezadhArI subala sAthe kRSNa praveza kare che. rAdhA ane rAdhAvezadhArI subalanAM saMvAda suMdara che. aMtamAM rAdhAsuMbalanA strIvastro dUra karatA puruSavezadhArI subala oLakhAya che. rAdhA kRSNane kahe che AvuM zA mATe karyuM te kahe tamArI sakhIo AvI vAto mAre mATe karatI hatI. sakhI kahe che ame nahIM nArade Ama kahyuM hatuM. badhA nAradane pUche che tame Ama asatya zA mATe kahyuM? te nArada kahe che. rAdhAvinoda jovA mATe. aMte rAdhA kahe che: duSTo rasathA vino: tethI bhaMgAra, bhakti ane hAsya e traNe rasono trimeLa sadhAya che. nATikAmAM rAdhA, caMdrAvalI, lalitA, vizAkhA, nArada, zrIdAmA, subala, kRNa vagere pAtro che. rAdhA mugdhA nAyikA che, kRSNa dhIralalita nAyaka che; aneka vyastatAone kAraNe rAdhAne na maLI zakavAthI milaneska che ane nArada samagra kathApravAhanA saMyojaka che. A nATikAmAM pAMca gIta che. rAdhikAnA gItaguMjana sAthe rAdhikAnA pravezathI nATikAne prAraMbha thAya . nava TaMkanuM gIta che. "gAyAtu paDyuM ke tAva cAlI" A gItamAM kRSNanA lokottara saudarya ane vividha svarUpanAM rasamaya gAna che. caMdrAvalI vagere sakhIo rAdhikA sAthe kaMdukakriDA karatAM gIta gAya che: "du: sanarapatalyavaM data: jaja ne " A gItamAM kavi kahe che ke suvRtta ho paNa susthira na ho to tamAre pachaDAvuM paDe che. trIju gIta nArada dhUnane prakAre gAya che. For Private and Personal Use Only
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir baLinAtha zAstrIjInAM nATako 243 kRSNa hare govinda hare, jaya kRSNa hare govinda hare, sAmA sasA2 pA2 42vA hiinjananA AzramarUpa harinuM gAna che yAthu ta zrIengl sAgamana pUrva bhArimA2 manI rAdhA mAya 7. "gRhamAyAto banamAlI, ayamiha vRndAvanacArI / mAgatanA hI sInabhAnA bhI- 52thA savAmAM sAcyA cha. "ghara AyA merA paradezI" pAyabhugAta nAnA matabhA za26pUNimAnI rAtrIsa raas-12||3the cha " pazya zAradI vibhAti divyayAminI mAnasaM manonmanAyate". dArzanika vicArone paNa A nATikAmAM sahajarUpe saMvAdomAM vaNI lIdhA che. rAdhA : na kadApi bhAvAbhAvI sahaiva vasataH / Gicca pinna, picca Ginna, candrAvalI -paNDite pratiyogi samAnAdhikaraNo'pi abhAve bhavati / kapisayogI etadravakSasvAt / brahmabhinnaM sarva mithyA brahmabhinnatvAt / ___zrIdAmA-sneho hi nAma niravadhiduHkham / yadyevaM janA jAnIyAnna kazcit kasmiMzcidapi snihyata athavA snihayadapi / na ki saMsArasya mithyAtvaM samarthayamAno'pi tatraiva ramate ? zrIdAmA-zaGkA cedanamAstyeva / nArada-kRtamanumAna bhavAn puruSa eva karacaraNAdimatvAn nahi nahi bhavAn sthANureva jaDatvAt / zrIdAmA-ahamapyekamanumAna kariSyAmi / nArada-svatantraH kartA / zleSanuM paNa suMdara saM jana karyuM che. rAdhA--mama kimapyahRtam sakhyaH-kiM cetaH kRSNa:-kiM bhavatI sadvitIyA ? rAdhA-ahaM advitIyavAsmi bhatinI paramaphalAvasthAnuM nirUpa che zrIdAmAM zrIkRSNane kAna pakaDe che tyAre nAradanA zabdo che. " aho bhAgyamaho bhAgyaM nandagopavrajaukasAm / yadatra zizanA karNe pUrNa brahma vikRssyte||" A kalekane pUrvArdha bhAgavata 10-14-32 mAMthI che, sAmAjika mAna sanmAna icchatA zrImAna zAma " ahaM devarSinArado'smi, ato mAM aAdibhirupacAraH pUjaya / ki kartavyaM ? sarve'pi pUjA~ kaamynte|" For Private and Personal Use Only
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 44 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prathama zAstrI (2) ratnAvalI SNu samayathI zrIkRSNu na maLavAthI rAdhA caMntata che. zrIkRSNa nadakhAvA baMgadezamAM gAyA levA gayA hovAthI rAdhAne na maLavAthI virahavyAkula che ane zrIkRSNune cinita nevAthI zrIdamAM paNa cintakula che. tyAM harinAma japatA zrInArada Ave che. zrIdAmAne cintAnuM kAraNa pU . kAdAmAM kahyuM ke mArA mitra kRSNe du:khI hAvAthI huM nita chu.... nArada karyo che. kRSNane graha| naDI rahyA che. jo navagraaAnA ratnAnI banelI mALA te pahere te cintA, duHkha dUra thai jAya. AvI mALA rAdhAnI pAse che. e corIne paheravI joie. zrIdAmAne kRSNa maLe che. zrIdAmA ratnAvalI arI kRSNane paheravA kahe che. teo rAdhAne tyAM Ave che, tyAM bAjaTha upara mUkelI ratnamALA kRSNe uThAvI le che ane paherI le che. snAna karI AvelI rAdhA ratnamALAne na jotAM cintAtura banI sAdhe che. potAnI sakhIone pUche che. Akhare koi jyotiSane pUchyA niSNu ya kare che. zrIkRSNa jyotirvirUpe hAjara thAya che. rAdhAnI sakhIo cara che ema kahe che, sakhIo gusse dha oSIne pakaDIne kheMce che tyAM kRSNunA kadamAM ratnAvalI dekhAya che. rAdhA bolI uMDe che. A rahI mArI ratnAvalI ane zrIkRSNa rAdhA sAme sahata karI kahe che aa rahI mArI ratnAvalI, tyAM nATikA pUruM thAya che. A nATikAnI racanA rAdhAvinoda pachI thaI che. A nATikAmAM maksisesa vijJatta mA bhAva saheja hAsyarasa sAthe prakaTa thatA rahe che. mAdhubhAvanuM UMDANu paNa che. AraMbhathI ekasarakhA kathApravAha che. navamaharanAthI banelI mALA ratnAvalI' e rAdhAnI mALA che ane enA nimitte samaya prasaMganuM nirmAyu thayeluM che. tethI A nATikAnuM 'ratnAvalI ' nAmAbhidhAna karavAmAM AvyuM che. rAdhA mugdhA nAyikA che. zrIkRSNanA smaraNamAM khovAyelI che. sika nAyaka che. rAdhAnA milana vagara paNa kathApravAhane rasamaya banAvI prasanna madhurabhAvAthI zrI kRSNamAM parama premamayI che. sadeva zrIkRSNane dhIrAta nAyaka tarIke svIkArI zakAya. te parama vyAkulanA anubhave che. vaSa nAradanuM pAtra A nATikAmAM mAga vadhAre che. A nATikAmAM be grIna i eka gIta prAta:kALamAM gujarAtI prabhAtiyAnA DhALamAM gavAya che. temAM kRSNanuM varNana karatAM evA rAdhAnA sumadhura ganathI nATikAno prAraMbha thAya che. For Private and Personal Use Only jaya jaya jaya gopIjanavallabha / kuvalayadala sundaranayanadraya bhaktahRdayasarasIruhabhRGga hare murAre / gopIjanalama zrIkRSNunA vividha bhAvasvarUpanuM A gIta kharekhara suMdara che. khIju nAradanA mukhe gavAtuM japata japata harinAma rasAlam ...... pUrNa guNu harinA nAmanuM sadA japa kara, '' evI bhAvanAne jagADatuM. bhaktigIta paNa khUba suMdara che. 61
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anAtha zAsrInAM nATako rasapravAhamAM vacce vacce dAnaka siddhAMtAnuM sahaja saMcAjana lekhakanuM darzanazAstra kastu prabhutva darzAve che. udA.--mArata--matra zyam ? sthANurvA puruSo ya ? (3) mAlinI : A nATikA racatAkramamAM trIjI che. AmAM pazu rAdhA kRSNanA snehamilanane rasapU zailIthI vaNI levAmAM AvyuM che. rAdhA kRSNanA bhAvadA nathI bhaktirasaprabuddhe bane che, A nATikAmAM traNa praveza ( aMka) che. 24 kasanA udyAnamAM kRSNakIrtana karatA nArada Ave che. tyAM mAlanI maLe che. te nAradane kahe che tame kRtana thA mATe karA che ke mAtA kasanuM rAjya che. nArada kahe che kRSNAtana 5 na karuM ? paramasundarI rAdhA paNa krUSNumAM moha pAmI che. mAlinI kareH rAdhA e te eka gopI, ane samAhita karI emAM zA mATe vAdha mAryA ? mane te samAhita karyuM to mAnuM, zuM huM vadhA na banI zakuM? nArada vicAre cheH nandakumArane meha pamADavA jatAM A ja mAhita thai jaze mAlinI pratirodho bane che. bIjA vezamAM nA rAdhAne tyAM spAnI samAcAra Ape "huM eka gAyanI pratiba hatI kRSNane samAhita karavA jaI rahI che. mA tevA rAdhA, candrAvalI, vizAkhA, nArada tyAM Ave che. trIjA pradezamAM zrIdAmAne kRSNa kahe che tArI unmatta gAyo zigaDAM mArI rahI che, ane caravA detI nathI. kRSNe zrIdAmAnA jhaghaDA mA kAraNe thAya che. bannenI gAyo caravA mATenI da nakkI karavAmAM Ave che. A bhAtra tArA ane mAM bAjunA bhAga mAraze. AvA vibhAga zrIdAma kRSNa vacce nArada karI Ape che. mAlinI vaccethI sAme javA prayatna kare che tene zrIdAmA kahe tuM jo rAdhA hAya tA mArI hadamAM na Ave. mAlanI kahe che huM rAdhA chuM. kRSNa kahe e nakkI koNa kare? rAdhA te ahIM mArI pAse che. nArada karyuM je kRSNune pasaMda kare te rAdhA. mAlinI kRSNane puSpa arpe che, kaMkaNu kuMDaLa arpe che, dhana sApe chaeN, ante potAneA udyAna ape che pappu kRSNa prasanna thatAM nathI. mAlinI kaDe have ApavA jevuM mArI pAse kAMI na rahyu tyAre rAdhA kahe che. mArI pAse kRSNane arpaNa karavA jevuM anya kaI nathI. huM mArA AtmA samarpaNa karuM chuM. ane kRSNe prasanna thaI jAya che. For Private and Personal Use Only nATakAmAM nArada, mAlinI, rAdhA, caMdrAvalI, vizAkhA, kRSNa, zrama gAma khAta pAtro che. nArada kathAvastune pravAhita karanAra che. mAlinI kasanA dyAnanI mANe che. te pratirAdhA banI kRSkRte samAhita karavAnAM svapnAM jue che, tethI pratinAyikA che. rAdhA krUSNumAM ananyabhAvamayI nAyikA che. kRSNa rAdhAmAM paramapremane mUrtimAna karanAra rasarUpe nAyaka che. zrIdAmA-kRSNamitra hovA chatAM gAyo caravAnA viSayamAM bannenI hada nakakI karavAmAM Ave che. tethI kRsunI sAthe prakriyAthI rUpe che. cAyelI ane vizAkhA rAdhAnI zmananya sakhIo che. prAraMbhamAM nArada gIta gAtA praveze che. 46 mAlitI ''mAM teNu gIta che.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 43 nAradanA gItarAdA che. "" www.kobatirth.org gopakizora lasatpItAmbara madhura madhurvavevetravAr A bhaktigIta rasapUrNa che. rAdhA khIjuM gota zukanAM piMjara sAme AvI gAya che 'samudIraya kIra giraM paramAM zrutayo'pi na cAnyajanaiH sugamAma 6 *. eka trIju gIta nepathyamAM athavA nArada gAya chaeN. anAkuntala rasaprakarSapuSTimAn kr nArada - Adazo yakSa: tAdazo nana: ! 3 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kathana zA AmAM rAdhAkRSNunA rasasvarUpanuM gAna keTalAka sAmAM zAstravinAda paNa khUba kuzaLatApUrvaka nATakakAre karyo candrAvalI - avasare'pi na vadati kevalaM svArthameva sAdhayati sa bUrtI janaH nArada - atra tu kauzika vasiSTaM pracalati / zrIdAmA zAstrANi tu yathAvasaraM parivartitAni bhavanti vidvAsI mahApuruSA etajjAnanti / - nAradana nAradIyam lokIyam janatIyam iti vaktavyam / bantA'............ mAAti | nArada - bAlike " rAjakIyamitivat prajAkIyam ityAdayaH zabdAH pratidinaM janairujjapyante / na ko'pi vivadate / For Private and Personal Use Only eva (4) mithyAvAsudeva A nATikA kramamAM cethI che. tenA eka ja bhAga prakAzita che. anya eka bhAga paNa prakAzita ke lekhita hatuM! paNa maLatA nathI. jo ke prakAzita thayelA eka bhAga paN svata Mtra prahasanarUpe khUba sundara che. AmAM hAsyarasa ja mukhya che. paiAMDUkarAjA pote vAsudeva zrIkRSNa che. kRSNa karatAM paNu koSTha che ema mithyA abhimAna dharAve che. enA rAgamAM trimA na hovAthI pAte ja potAnuM varNana kare che. enA darabAramAM dhanadatta nAmane ochI nyAya mAgavA Ave che. pIka nyAya tapAsavAnI pAMcase mudrA
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir balinAtha zAstrIjInAM nATako 24 1 enI pAsethI le che. pharIyAda e che ke dhanadattano ghaDo eka rajaka laI lIdhe che. pauMDraka rajaka pAsethI paNa sAmAnya lAya le che. 2jaka kahe ke taLAvanA kinAre mArA khetaramAM caNa thayA che. A zeThane gha Da vADanI bahAra pharato je aMdara Ave to mArA badhA lIlA caNa nAza pAme, tethI meM dheDA laI lIdhA che. paNa huM garIba chuM gheDAnuM poSaNa kevI rIte karI zakuM ? te paDraka kahe ke e mATe zeTha dhana Apaze. zeTha kahe ke mahArAja huM te vyAja vaTAvane dhaMdhe karuM chuM. e mATe gAmaDe gAmaDe pharavuM paDe che. paNa ghoDA vanA huM kevI rIte jaI zakuM ? pachI rAjakara paNa kevI rIte ApI zakuM ? paDraka kaha A praznonuM samAdhAna muzkela che tethI pratihArI zeThane gheDa laI le ane ghoDAnA piSaNa mATe nA caNa paNa laI le ane A bannene vidAya karI de. have koI vivAda na rahyo. prahasanamAM pratihArI, pautRka, dhanadatta ane rajaka e cAra ja pAtro che. pratihArI poDUkane sevaka che paNa kRSNane anurAgI che. poMDUka pote jAtane zrI kRSNa karatAM paNa zreSTha mAne che. dhanadatta vaNaka che. ra4 dhobI che. A nATikAmAM viziSTa vAkyaracanAo lekhakanI sarjakatAne sarasa rIte pragaTa kare che. jema ke: pratihArI kahe cheH nivAraNya raLigoDani jAtu rahyAnamALIpAtrASyite | - rajaka-sarvo'pi parizramaH brAhmaNahatAhutinAzaM nazyet / hRdayamapi bhrASTrapatitadhAnAbharje maLe . nATikAmAM vartamAna samayanA bhaSTAcAra upara paNa tAto kaTAkSa karAya che jema ke au -35yane vinA anyAyapi vaye na zyAma:, f qnancacama ekaMdare prahasana tarIke A nATaka khUba saphaLa che. A cAra nATikAomAMthI mithyAvAsudeva sivAyanI traNa nATikAomAM rAdhA-kRSNanA prasaMganuM varNana karavAmAM AvyuM che. A nATikAo alpa samaya bhajavI zakAya evI kalpanApradhAna navIna racanAo che. A nATikAomAM bharatAcAyaeNkata lakSaNone Azraya levAmAM AvyuM nathI ane bhANumAM paNa na gaNuM zakAya. paNa alakArazAstramAM batAvela pupacaMDikAnA prakAramAM gaNI zakAya. samagra nATikAomAM prasAdamadhura dabharItine anubhava thAya che. saraLa saMskRtabhASA, sAthe sAthe sahaja zAstrIya zabda-siddhAnta vaNI lIdhA che. jethI kilaytAno anubhava thato natha A sivAya bIDavRttimAM "cakravadhUha" nATikA lakhavA lekhake vicAryuM hatuM paNa e saMka95 pUrNa na thaze. rIbadrinAtha zAstrIjI siddhahasta lekhaka rahyA che. jyAM je bhAva prakaTa karavAnA hoya te anukuLa zabdathI prakaTa thatA rahyA che. For Private and Personal Use Only
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra r lakhyuM www.kobatirth.org prayatna zA saMskRtabhASAmAM sAmAnya janasamAja puttu rasa letA thAya ane nirdoSa manAranuM sarva saMskRtabhASAno saMparka temaja vidvAno ane samAjanA subhaga samanyaya dvArA saskRtabhASAnA pracAra prasAra sadhAya te A nATikAo racavAno mukhya uddeza hatA. A nATikA vize pu. zrI lakSmIkara zukla tathA 5. zrI jayanArAyaNUM pAkajIe 6 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vidyAsudhAnidhipatipaMcAnana zrIbadarInAthazAstri mahAbhAgaiH rAdhAvinoda, ratnAvalI, mAlinI iti nATikAtryaM viracitaM vartate / etAsu nATikAsu jagadAnaMdanidhAnabhUtaM rasasaMmRtaM rAzIkRSNaprema tathopavaNitaM yathA prekSAALAM cetAMsi brahmAnandamagnAni bhavantIti 1962mAM .. pratyakSIkRtamasmAbhirbhUrizaH saMskRta vidyAsabhAnI rajanakArya kramanI pustikA, prAyuimAM pU. pA. ga. zrI pR8 zrI mathurezvarajI mahArAja ! Amukha 'mAM Alekhe che : "saMskRtabhASAyA gauravaM samImAnayA vidvatpariSadA saMskRtasya dayanIya dazAM dUrIkartu lalitalIlA madhumadhuraM ratnAvalInATikAM viracayya pracarapacAro'kAri " pa. jinAtha zAstronI lakhelI mAtra cAra ja nATikAo upalabdha hovA chatAM emA kATenuM emanuM prasagaracanA tathA dhaTanA navahana kauzala, suMdara gItAnuM sakalana, arthapUkha ane chaTAdAra saMvAdo, sAthe vacce vacce gUMthAtI temanI vidvattA, ane samagra sayeAjanamAMthI pragaTa tI kavihRdayanI bhAvamadhurI emane nATakakAra tarIke saphaLa ane mAnanIya sthAnanA adhikArI raca. bhUta For Private and Personal Use Only
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org zrI gajendrazaMkara lAlazaMkara paMDacA: saMskRta Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir rUpakakSetre pradAna nInA bhAvanagarI* 1944-1950nA samayagALA jUnI gujarAtI savetana ra'gabhUmine ' jamAnAnA raMga ', ' kuLadIpaka ', 'taruNInA taraMge ' * vijaya kAnA ? ', kulAMgArakapUta 'vagere saphaLa nATako ApanAra nATyasarjaka zrI gajendrazaMkara padmAne janma naDiyAdanA vaDanagarA nAgarabrAhmaNukuTuMbamAM I. sa. 1895nI 18mI eprile yelA. ema. e. bI. TI. nI padavI meLavyA pachI satata ekavIsa varSa sudhI devagaDhabAriyAnI raNu{jatasiMhajI hAIskUlamAM AcArya tarIke temaNe sevA ApI. daramiyAna prAimarI ejyuzananA niyAmaka pazu rahyA. zikSaNakAra tarIke emanI kArakirdI noMdhapAtra rahI hatI kAraNuM ke temaNe e samayagALAmAM pragativAdI valaNu apanAvIne kanyA kaLavaNI tathA sahazikSaNune pratsAhana ApyuM. suratanI vanitAvizrAma TreInIMga kolejane paNa temanI sevAonA lAbha thADAka samaya mATe maLyA hatA. samAjasudhArA viSenA emane A abhigama temanAM nATakomAM paNa pratibiMbita thayelA joi zakAya che. dakSiNa gujarAtamAM emanuM jyAtiSazAstra viSayaka jJAna ane UMDA abhyAsa prakhyAta thayelAM. cheka jIvananA aMtima varSo sudhI temaNe sUryapura saMskRta pAThazALAne A jJAnanA lAbha ApyA, eTaluM ja nahIM, lekhanapravRtti paNa avirata cAlu rAkhI. vIsamI sadInA vIsI ane trIsIneA samayagALA nATyalekhaka tarIkenI temanI kArakirdInA suvaSNu kALa hatA. jUnI gujarAtI dhaMdhAdArI ragabhUmi te mATe emanI RNI gaNAya kAraNa ke yala nATaka mAMDaLI ane muMbaI gujarAtI nATaka maMDaLIe emanAM lakhelAM aneka nATakonI saphLa rajUAta aneka vAra karI che. kadAca AvA ja kAraNusara emaNe saMskRta nATakomAM paNa samakAlIna viSayavastunI ja pasaMdagI karI che, emaNe sarjelA sAhityamAM pUrNAhuti' ke ' saMyuktAsvayaMvara ' jevAM saLa`ga kAvyA, gujarAtI nATako, ' apagapa'khIDA ', 'udhaDatI AMkha' ke * jIvananI dharI' jevI navalakathAo, madhyakAlIna gujarAtI sAhityane itihAsa, arvAcIna gujarAtI sAhityane itihAsa, narasiMha ballabhanAM jIvanacaritro, jyAtiSazAstraviSayaka granthe, lekhA vagerene samAveza thAya che. nRtyanATikA jevA arvAcIna sAhityaprakAra gujarAtI ane saskRta bhASAemAM emaNe kheDI For Private and Personal Use Only * svAdhyAya', pR. 34, aMka 1-4, dIpeAtsavI, vasaMtapa camI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-oNgasTa 1997, pR. 249-256. * saMskRta vibhAga, ema. TI. bI. ArTsa kaoNleja, surata. svA 32
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 250 nInA bhAvanagarI batAve che. temaNe lakhelI " arvazI ', " zakuntalA' bane " janakakumArI " nRtyanATikAo gujarAtI mAM ane rAtanaqtyanATikA te saMskRtamAM paNa maMca upara rajuAta pAmI cUkI che. saM kRta rUpaka sAhityane zrI gajendrazaMkare viSama pariyama jevA paMcAkI karuNAnta nATakanuM ane bIjAM ATheka jeTalAM hAsyapradhAna rUpakonuM pradAna karyuM che. emAMnuM viSama pariNAma lekhake pote 19 32 mAM prakAzita kareluM che jyAre eka rUpako ane zAkuntAtyanATikA varamAM samayAntare pragaTa thaI cUkyAM che. 1977nI pahelI eprile zrI paMDyAnuM avasAna thayuM tyAre surata zahere vIsamI sadInA eka labdhapratiSTha zikSaNakAra, pragatipremI vidvAne, sajanazIla nATayakArane hamezane mATe vidAya ApI je dakSiNa gujAtanA saMrakatasAhityane samRddha karavAmAM mahattvanuM pradAna karyuM hatuM. zrI paMDyAnI saMskRta racanAonI vivecanAtmaka samIkSA karatAM pahelAM noMdhavuM joIe ke A badhI kAna kevaLa sAhityasarjananA uddezadhI nahIM paNa samAjamAM jAgRti ane sudhAro AbuvAnA kaMda zathI racAyelI che. A sadInA pUrvArdhamAM sarjAyeluM ghaNuMka sAhitya pracAralakSI, sudhArAvAdI hatuM, balaka e samayagALAmAM sAhityakalAnuM eka prayajana samAja kalyANa ke nAMtaka nA upadezanuM hatuM. zrI paMDyA e peDhInA sarjakomAMnA ja eka hatA. tethI temanAM badhAM ja saMskRta rUpakemAM viSayavastunI prAsaMgikatA ( Topicality) sAhityakRti lekhe eka maryAdA rUpa banI rahe che enI noMdha levI ja rahI. chatAM, sAhityika guNavattAnI daSTie zrI paMDyAnI sarva racanAomAM viSama pariNayama sarvottama che. A nATakanI racanAnuM prayojana lekhaka svayaM nivedanamAM A pramANe varNave che? garjaratrAdeze vizeSataH saurASTra vRddhalagnamadyApi na nirmUlIbhatam / kanyAvikrayo'pidRDhabaddhamUlaH / ... tathAsthite ekataH IdRzImamaMgalakAriNI prAcInarUDhimaGgIkRtya tAM tattvato'nuvartamAnasya mAnavasamUhasyAnyatastadunmalanArtha kRtamatevinItamAnavasamUhasyAnyonyasya viruddha kAryamArabdhaM asminnATake saMdRya'te / / garz2aratrAdeze sUryaputryAstaptyAH puNyodakena plAvitopakaNThe catuH sImAntagatamahAdevadevAlaya sUratAkhyanagare nivasataH sAhityavilAsIpaNDitalAlazaMkarasutagajendrazaMkareNa vaDanagarAnAgara jJAto utpannena zrI hayagrIvadevatA prasAdAllikhitaM viSamapariNayaM nATakaM saMvattam / ema prastAvanAmAM temaNe pitAne paricaya Ape che. yuvAna kanyA ane vRddha puruSane viSama pariNaya tathA kanyAvikraya jevI tatkAlIna samAjamAM dRDhamala thayelI kurUDhionAM karuNAjanaka dAruNa pariNAmonuM nirUpaNa karIne nATayalekhaka tenI hAnikArakatA viSe janasamAjane jAgrata karavA mAge che, jethI AvI prathAonuM ucchedana thAya. nATakane aMte paNa spaSTa zabdomAM A sadeza rajU karavAmAM Ave che. AvI rajUAtane kAraNe - 6 zigwgfRLayaH-. p. 4. nA. paMca ninag-. 4 For Private and Personal Use Only
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI je drazaMkara lAlazaMkara paMDayA : kRta rUpakakSetre pradAna 25 dra rUpakanuM viSayavastu pracArAtmaka sAhityanI kakSAmAM mukAya che. nATakamAM nirUpita kathAvastu kavakAMpata-upAdya che: manahara nAmanA guNasaMpanna, sudhArAvAdI, praItazIla yuvakane cAhatI yuvAna kanyA lAvaNyavatIne tenA pitA sundaradAsa devIdAsa nAmanA jaraTha, marAsanna vRddha sAthe bhane kAraNe baLapUrvaka paragAvI de che. lagna samaye vArANasI gayela manohara A viSamapANayathI ajANuM rahe che, tene aTakAvI zakatA nathI. pAchA pharyA pachI te potAnI bahena maMjarI dvArA A AdhAjanaka samAcAra jANe che, tyAM te devIdAsa mRtyu pAme che. tenI vidhavA bhAbhI, suMdaradAsanI bahena duHzIlA ane anya rUDhicusta vidhavA strIo, lAvaNyavatIne kuLavAna, saMskArI vidhavAne mATe pIyata evA kezavapana, kaMkaNubha che vagere paraMparAgata saMsakAro karAvavAnI pharaja pADe che, lAvaNyavatI daDhatA ane hiMmatapUrvaka temane virodha kare che. samayasara AvI pahocelo mane hara ane gatizIla samAjasudhArAvAdI zAntidAsa ke.TanA hukamathI A aghaTita sarakAra thatA rokavAmAM saphaLa thAya che. jJAti mahAjana yuvAna vidhavAmAM manahara sAthenAM punalagnane anumodana Ape che; parantu sundaradAsa ane duHzIlA -pAvA anAcAra (!) ne sahI zakatAM nathI. vAstavamAM, AvAM lagnathI sundaradAsanI drathalAlasA saMtoSAvAnI nathI ane du:zIlA pate vadhavA hAi ne je laDanasukha pAmI zakI nathI te lAvavavatIne prApta thAya tethI ISya pAme che. Ama draSadadhu duHzIlA bhAIne uzkerIne tenA dvArA lAvavatIne viSapAna karavAnI pharaja pADe che, je te viSapAna nahIM kare to tenA premI maneharanI vAta karAvI nAkhavAnI dhamakI Ape che ! lAva vatI pAsethI "pa ne pazcAtApane kAraNe vecchAe viSapAna karyuM che' evuM bayAna paNa lakhAvI le che. premane khAtara lAvaNyavatI prANa paNa kare che. mane hara aparAdhIone sajA karAvavAmAM saphaLa thAya che, paraMtu citAmAM bhasmIbhUta thaI rahelA piyatamAnA mRtadehane jotAM virahavyathAthI AdhAta pAmIne te ja agnimAM kudI paDI AtmahatyA kare che! A Adarza premIonA agnisaMskAra sAthe ja viSama pariNaya jevAM sAmAjika aniSTonA agnisaMskAra karavAne nizcaya zAntidAsa dvArA spaSTa zabdomAM jAhera thAya che. e rIte A rUpaka dvArA lekhake samAjane ApavA dhArelA saMdezanI tArasvare uSaNa thAya che: na kazcida gRhNIyAtkathamapi hi zalkaM pariNaye / na vA kazcitkuryAjjaraThajanalagnaM matibhavam // 2 nATaka pUrvenA nivedanamAM lekhaka nirdeza karyo che te pramANe A nATaka, jene lekhaka pite 'nATaka' kahe che te nATyazAstranA niyamane anusaratuM nathI. lekhaka temAM sAbhiprAya duHkhAnta praya che. paraMtu tenuM bAhya rUpa saMsakRta nATaka jevuM ja che. nAnDIkamAM nATayakAre gaNezavaMdanA karI che, prastAvanAmAM sUtradhAra-naTIne saMvAda che. temAM nATakakAranA nAmano ullekha 2 ejana, aMka 5, plAka 36. 3 viSamapariNayamityetannATakaM saMskRtanATyazAstraniyamAdInanusatya na yojitam / ... ejana, nivem-9. 2, For Private and Personal Use Only
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 25 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nInAM pu thAya che, prathama aMkanI mukhya ghaTanA-mRdgha lagnanuM emAM sUcana paNa thayuM che. saMskRta nATakanI jema emAM pAMca a`ko che; dareka aMkanuM nAmAbhidhAna temAM nirUpita mukhya ghaTanAne anulakSIne thayeluM che, pravezaka jevA apakSepakonA prayAga thayo che, khIjA a'kamAM nAyikAnA Akroza vaDe nAyakane praveza karAvyA che ane tene kAryAnvata thatA darzAvyA che, nATakanI zailI gadya-padya mizrita che padyomAM vividha sthAnA, ghaTanAA, pAtronI UrmiA, prakRtinAM varSo nA zakharaNI, mandAphrAntA, vasaMtalikA, anuSTupa zuddha thayelAM che. chando, alaMkArAnA samucita viniyoga thayo che. nATakane aMte bharatavAya jevAM padyo uccArAya che. jo ke bharatavAya zIrSaka heThaLa e rajU thayuM nathI. chatAM, saMpUrNapaNe A sa MskRta nATaka ja che ema kahevuM ye muzkela che. avasthA-saudhi vagere ahIM batAvavAnuM muzkela che. nATaka du:khAnta che, zekarsApayaranAM nATakonI jema eka aMkamAM aneka dRzyo raju thayA che. ( aMka-4 ) pAtronI khUba lAMkhI svarganAktie, rgamaca para zArIrika kheMcAkheMca, bAtha bAthI, nAyikAnuM mRtyu, citAjjvalana, nAyakanI AtmahatyA darzAvAyAM che. para parAgata sa MskRta rUpakomAM je vAtAvaraNu hAya che tevuM ahIM nathI, nATakanA viSaya sAva judA che, kathAnaka paNa kavikalpita che. A badhAM lakSage saMskRta nATakanA paraMparAgata svarUpa sAthe susa Mgata nathI. vastusa'kalanA eTalI susa`baddha rIte thayelI nathI ke jethI pratyeka prasaMga ghaTanA nivA lAge, chatAM dareka oMkamAM pratyakSa, sthULa rIte raju thatA prasaMgeA vacce eka dare kAraNa-kAryAM sabaMdha jaLavAtA lAge che kharA. khAsa karIne ceAthA aMkamAM rajU thatAM cAreya dazyo vastuvikAsanA nirUpaNu mATe anivArya nathI. prathama aMkamAM darzAvelA viSamapariNyanuM pariNAma vaidhavyu ane tajajanya sauMskArAmAM che. e sa`skArAmAM sarjAyelA avarodhane pariNAme virodhI paribaLA dvArA nAyikAnI hatyA AvI paDe che ane e karuNa mRtyu nAyakanI AtmahatyAmAM kAraNabhUta nIvaDe che, paNuM A mukhya ghaTanAonI vacce AvatAM saMvAde, dazya ane temAM dekhAtI savAdonI vAcALatA lekhaka TALI zakayA haiAta. pratyeka ghaTanA--nAnI ke mATI, hattvanI ke khinamahattvanI-tene maMca para ja rajU karavAnuM pralAbhana vastusakalanAnI custatAmAM avarodhaka banyuM che. kalAtmaka, sUyaka nATayaprayuktie ahI sadaMtara abhAva che. pravezaka ke viSNu bhaka jevAM laghudazyonA uttama viniyoga thaI zakyA hAta je thaye nathI. tene lIdhe nATakanI sAhityakRtilekhe guNavattA okhamAya che. nATakamAM rajU thatA saMdha kevaLa upalI sapATI paranA rahI jAya che. zAbdika TapATapI zArIrika bAthabAthI darzAvIne nATakamAM saMdha siddha karI zakAya nahIM. pAtronA Umi sadhane sukSmastare AlekhavAnI taka nATyakAra gumAve che. khAsa karIne lAvaNyavatI ane sundaradAsanA pAtromAM AvA maneAsa"dha AlekhI zakAyA gAta. keTalIka sUkSma asaMgatie tArkika daSTie prasaMgagUMthaNImAM rahI gai che. dA. ta. lAvaNyavatInA mRtyu pachI tene agnisa'skAra dhAya te pahelAM ja duSTapAtrone sajA thai hovAnA ullekha thaI jAya che. kezavapana ke kaMkaNubhaMga jevA saMskArA sAme kArTa manAIhukama ApI zake ? evA prazna paN UThe che ! aMtima aMkamAM maneAharanI AtmahatyAno prasaMga prItikAraka nathI lAgatA. pUrvaTita ghaTanAenuM e svAbhAvika parigrAma hoya evuM vAcaka-prekSakane lAgatuM nathI. For Private and Personal Use Only
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI maheza phara lAlazaMkara paMDyA kRta rUpakakSetre pradAna vastuvikAsa ane pAtrAlekhanane mATe mahattvanuM mAdhyama banI rahuM tevA sAdA A nATakamAM atyanta bAlakA, vAcALa banI gayA che. kalaha haiya ke virodhapradarzana, rASa hoya ke prema, dhamakI heya - samAvaTa, vadhyuM na hoya ke UrminI abhivyakti, badhuM ja ahIM khUba vistArathI rajU thAya tene lIdhe saMvAda bhAvavAhI ke kA sAdhaka nIvaDI zakatA nathI. zabdo enI sUcaktA-dhajaktA gumAve che. Urmi Anu Alekhana chIcharuM lAge che. lAvaNyavatInA mRtyu pUrvenA udgArA ane duHzIlAnA maneAbhAve sUcavatI enI svagateti AmAM ekamAtra apavAdarUpa che. manoharanI smazAnabhUmimAMnI dIrgha svagatokti enI virahavyathA bhAvakamAM saMkrAnta karavAne badale meleDrAmeTika-vevalAveDA jevI lAge che. sAhityakRtimAM apekSita kalAtmaka vyajikatAno abhAva sarvatra khaTake che. For Private and Personal Use Only 25: nAyaka manohara UmeM zIla, pAtrAlekhanamAM kAi dhapAtra vizeSa pragaTatA nathI, vAdI, rUDhibhaMjaka, sudhArAvAdI, naitakabaLa dharAvatA premI yuvaka che. daDhatAthI vaLagI rahe che, paDakArAne jhIle che, niyAtmaka paLAmAM svarathatA jALavI zake che, paNa A ja magahara virahavyathAne vaza thaine AtmahatyA karI khese che tyAre enA pAtranI pratItikArakatA jokhamAtI lAge che. aniSTo rUDhie sAme avAja uThAvanArA yuvakanuM AvuM'nirAzAvAdI, AtmadhatI valaNuM enA pUrvaninpata pAtravyaktitva sAthe asaMgata lAge che, pAraNAme nATakanA aMta agAnaka AvI paDelA duHkhAnta banI jAya che priyatamAnA lidAnane sArthaka karavA mATenI enI koIka vidhAyaka dizA taraphanI pravRtti vadhu prItikAraka banI hAta. nAyikA lAvaNyavatI madhura snehavAmAM rAcatI kanyA che parantu saMskRta nATakAnI nAyikAe jevI paravaza, lAcAra, svA parAyaNa paristhitine vaMza thaI janArI yuvatI nathI. pitAnI dhanalAlasA ane samAjanI rUDhicustAnA e bhAga bane che kharI parantu zakya hoya tyAM sudhI aniSTa pAMsthitionA hiMmatapUrvaka sAmanA karI che, pragalbhatAthI potAnA premane jAheramAM svIkAra kare che, anyAya, atyAcAra ane kurrADhane bhoga banavA pahelA pUrepUrI tAkAtathI tenA pratikAra kare che. prema ane priyatamanA prANane mATe potAnA prANunuM chevaTe balidAna Ape che, temAM ye eka prakAranuM gaurava che, naLatA nathI. A nATakanAM badhAM pAtromAM enuM pAtra sauthI AkarSaka banyuM che. enI jema ja du:zIlAnA pAtramAM saheja UrmisaMkulatA nATayakAra siddha karI zakayA che. nirdayatA, kuTilatA ane khalatA vaidhanyajanya asateSa ane IrSyAmAMthI janmelAM che evuM sUcana atyanta kuzaLatApUrvaka nATayakAra kare che, je strIne patisukha prApta na thayuM hoya ane yuvAna vaye vidhavA thai DAya tene mATe anya vidhavA yuvatInuM saMbhavita praya-lagnasukha arthe khate e sahaja IrSyAnA manAvaijJAnika satyamAMthA duHzIlAnA pAtranI pratItikArakatA nATyakAra siddha karI zakyA che. sundaradAsanA pAtramAM Umisa nuM nirUpaNu karavA mATenI zakayatA rahelI che. putrI pratyenuM tenuM vAtsalya, samAjane Dara ane dravyalAlupa svabhAva-A traNeya bhAve vacce enA citramAM tumula saMgharSa thatA darzAvI zakAya tema che, paNa e zakayatAne yogya rIte nirvAha thayA enI nathI. A sivAya majarInA snehasikta bhaginIbhAva ane sAmAnya enI kutUhalavRtine nATopakAraka viniyoga lekhaka sAdhI zakayA che. je samAjanI samasyAnuM Alekhana nATayakAra dharA potAnI mAnyatAone te
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 25 nAnA bhADanabharI karavA dhAre che te ja samAjanuM pratinidhitva karatAM pAtro moTebhAge te bIbAMDhALa svarUpe ahIM AlekhAyAM che nAyaka-nAyikA vacane daDhamala, udAna prema eka dazyamAM ahIM AlekhAya che, enI Adaza vibhAvane bhavabhUti-nAnAlAla jevA purogAmIonA anukaraNarUpe rajU thaI che, paNa ahIM te prema rUDhabhaMga mATenA eka sAdhanarUpe nirUpa gu pAmyo che. nAyaka ane nAyakAnA mRtyunA kAra gurUpe e prema nI tIvra nA nATakane upakAraka nIvaDe che. e premane lIdhe ja baMne ! arpaNa kare che ane jANe mRtyu dvArA samAjane dizA sUcana kare che ! e vA utkaTa, UMDA premane karugu aMta kurUDhi bane kAraNe sarjAye che tethI e kurUDhinAM baMdhanamAMthI mukta thavuM ja rahyuM e sadeze nATaka mAMthI phAlata thAya che, paraMtu te spaSTapaNe kahevata chevAthI nATaka pracAralakSI sAhitya bane che. TrejaDI-karuNanikAnuM sAhityasvarUpa siddha thavAnI zakayatA A nATakanA viSayavastumAM rahelI che paNa viSamariyam ne TrejaDI kahI zakAya tema nathI. vidhine ulekha ahIM vAraMvAra thAya che. paNa grIka TrejaDImAM vidhi je rIte nAyakane jIvanamAM karuNatA sarjanAruM nimitta bane tevA arthamAM vidhi manaharanA mRtyunuM kAraNa nathI. eka AzvAsaka paribaLarUpe-philasUphI tarIka-vidhine ullekha thAya che. nAyakanI potAnI koI nabaLAIne kAraNe paNa tenuM mRtyu thatuM nathI. erisToTalanA kahevA mujaba bhAvakapakSe karuNu ane bhayanI lAgaNIonuM virecanaCatharsis karAvavA mAM nATaka saphaLa thatuM nathI zekasapiriyana TrejeDImAM bane che te pramANe nAyakanuM tenA jIvanamAM uddabhavelI paristhiti upara ane saMjogo upara niyaMtraNa na rahetAM tenuM patana thAya evuM paNa ahIM banatuM nathI. ahIM lAvaNyavatInA mRtyu pachI ubhavelA saMjogo manaharanA niyaMtraNanI bahAra che evuM na kahI zakAya. vAstavamAM te priyatamAnA mRtyune badalo sAmAjika parivartana ANIne laI zakAya evI saMbhavitatA enI sAme paDelI che. tethI A nATakane zekasapiriyana TrejeDInI kakSAmAM paNa mUkI zakAya tema nathI. je , zeksapiyaranAM nATakone prabhAva A nATakamAM dekhAya che kharA. pAMca aMko eka aMkamAM ekathI vadhu da, bhAvAbhivyakita mATe lAMbI ukitao, zailI ane pAtrAlekhanamAM nATayakAra e nATakAnI asara jhIle che. suMdaradAsa leDI mekabethanI jema viSaprayoganuM kRra kama karavA mATe aniSTa zakti pAsethI vicArazanyatA, kaThoratA vagerenI yAcanA kare che. duHzIlA e ja pAtranI jema suMdaradAsane pitAnA manebhAnuM saMvaraNa karavAnI salAha Ape che. A baMne pAtronA zabdo ane "mekabetha' nATakamAM AvatA saMvAda vacce ghaNuM sA khya che ane chatA samagra nATaka mijAja ane vAtAvaraNa zekasapiriyana TrejeDInAM nathI. ogaNIsamI sadInA aMta bhAgamAM prakAzita thayelA zrI raNachoDabhAI udayarAmane "lalitAduHkhadarzaka' sAthe A nATakanI tulanA thaI zake tema che. nAnI vayamAM kanyAne paraNAvI devAnI prathAnAM aniSTakArI pariNAmo darzAvIne samAjamAM sudhAraNA preravAnA uddezathI te racAyeluM. lagabhaga e zI varSo pahelAM sva. govinda balALa devaLe racelAM 'zAradA " nAmanA For Private and Personal Use Only
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI majezakara lAlazaMkare paDayA : saMskRta upakSe pradAna 25 marAThI nATakanuM viSayavastu paNa vi. 5. sAthe ghaNuM sAmya dharAve che, jo ke e nATakanuM varUpa saMgItanATaka jevuM che ane te sukhAna che. saMkSepamAM, A nATakanuM svarUpa jUnI gujarAtI raMgabhUmi para bhajavAtAM nATako jevuM che. emAM saMskRta nATaka ane zekasapiyaranA nATakanAM lakSaNonuM viziSTa prakAranuM mizraNa che. je ke saMskRta bhASA uparanuM lekhakanuM prabhutva ahIM avazya noMdhavuM paDe. keTalAMka suMdara zabdAMca ane Urmisabhara padyo ahI maLe che. pUrva ane pazcimanA mahAna sarjakonI kRtionA talapazI abhyAsathI lekhakanI kalama keLavAyelI che enI pratIti A nATaka karAve che. zrI gajendrazaMkare racelAM ATha jeTalAM bIjAM prahasanemAM vRddhimAma nAmanuM pAMca aMkonuM hAsyapradhAna nATaka saheja vigate vicAravA jevuM che. lAMcaruzavatane pramANamAM arvAcIna viSaya emAM nirU paNa pAmyo che. valabhIpuranA rAjA jayadevasiMhane mAnIta adhikArI kiradAsa pitAnA buddhi prabhAvathI rAjyanA ruzavatakhora adhikArIo ane kALA bajAriyA vepArIone pakaDI pADe che. Ane mATe eNe yojelI ramUjaprada yuta nATakanuM kendra che. nATakane saspensa chevaTa sudhI jaLavAI rahe che. paNa emAM AlekhAyelI paristhiti ane hAsya Farcical sthULa prahasanamAM baMdha bese tevI vadhAre che. pravaddhimattA zIrSaka dharAvatA ekAMkImAM saMtadAsa nAmanA saddagRhasthanA mukha ziromaNi putranI mUrkhatAne kAraNe udabhavate goTALA AlekhAyo che. A ekAMkIne hetu mAtra sthaLa hAsya preravAne lAge che. zIrSakamAM rahelo kaTAkSa AkarSaka che. sumanazcim nAmanA ekAMkImAM vataryA agamatA atithione TALavA mATe prayojAtI yuktionuM hAsyajanaka nirUpaNa che. ene uddeza paNa vartamAnayugamAM gRhasthamAM dekhAte AtizyabhAvanAne abhAva vyaMgapU rIte AlekhavAno lAge che. tevottama: Adhunika manuSyanI dhanaghelachAne varNavato ramaprada saMvAda mAtra che. emAM atharvavedane bIjA badhA veda karatAM caDiyAtA veda tarIka pratiSThita karavAmAM Ave che. enuM svarUpa koIka prakAranA pracAra mATe lakhAyelA reDiyarUpaka jevuM che. nATakamAM apekSita kAryanI (anIti ) ekAtmakatAne ahIM abhAva che. niyamananuM zIrSaka * sabhAnuM suMdara citra: gataprAyaH sUyoM gaganatalakaNThAdtapadaH makhenAsktenAmalakamalinI cumbitumanAH / aho kAzmIrAkta jaladhimavagAhaya pramuditaH fka nAnotsava tathatino namuvAma | (aMka 4, zloka 3) athavA praNayanI sukumAra UrminuM Alekhana bIjaskandhaphalaM vinA'pi rasajaM svAdAmataM labhyate yasmin vismRtadu:khasvabhAvanikhilaM saMtuSTametajjagat / saMtApo himazailazItalatayA netaM na yaH zakyate vArAphTa jaja tarasAkasI jIvera jAtivama || ( aMka 4, pAka 10) For Private and Personal Use Only
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 251 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nInA bhAvanagarI sUcave che te pramANe rezaniMga, kALAbajAra ane bheLaseLanAM dUSNAne nirUpatu ekAkI prahasana che. emAM bhraSTAcArI patA ane satya AcaravAnI prAMtajJA lenArA AdarzavAdI putra vaccene saMdha che. A pradhumana nathI kadAca lAMcaruzavatavarodhI saptAhanI ujavaNI prasaMge bhajavava! mATe lakhAyeluM nATaka che. e rIte ene prAsaMgika sa`vAda kahI zakAya. enA pracAralakSI Mtu saMvAdamAM siddha thAya che kharA. dryam, :zreyAn ane syayoSa; saskRta bhASAmAM racAyelA saMvAda che. jhu e traNe savAdo dvArA lekhaka zuM siddha karavA mAge che te spaSTa thatuM nathI. pAtro praveze che ane jatAM rahuM chaeN. kazuM kArya thatu' nathI ane saMvAda paNa ekasUtrAtmakatA vinAnA che. eNvottama : savAyanAM prahasane darzakone mATe hAsya niSpanna karavAnA hetuthI lakhAyAM che. atazayoktipUrNa, bIbAMDhALa pAtro ete mATe raju karavAmAM Ave che. A pAtrone azakya lAge evI hAsyAspada paristhitimAM mUkavAmAM Ave che. zabdaramate, zArIrika dhamAcakaDIno chUTathI upayoga thAya A nimna kakSAnA prahasA (Low comedies) bhAgye ja kaze buddhigamya prabhAva sarjI zake che. emAM lekhakanI zailI gujarAtI-aMgrejI zabdo, jANItAM saMskRta padonAM pratikA (Parodies) agrejI-gujarAtInA {zathila anuvAdo vagerenuM vicitra prakAranuM mizraNa atI jAya che. tethI viSamaLiyama sAthe enI sarakhAmaNI karatAM zailIne spaSTa bheda najare paDe che. para Mtu zrI padmAnI A kRtie noMdhapAtra che kAraNu ke sa`skRta bhASAmAM rahelI zakyatAnI e pratIti karAve che. arvAcIna samAjajIvananA saMdarbhomA prAsaMgika viSayavastune laIne sauMskRta bhASAmAM nATayaracanA thaI zake ema A nATako parathI spaSTa thAya che. samakAlIna samasyAe laine A nATako emaNe racyA . vyAkaraNanI yukti-prayuktio, cIlAcAlu viSayo, kliSTa kalpanAo, paraparAgata vAtAvaraNane bAjue rAkhIne emaNe saMskRta bhASAne sAmAnya samAjajIvananI najIka ANI che. sAhityakRtiA tarIke A nATakonuM mUlya bhale Adhu hAya paNa vIsamI sadInA saMskRta sAhityane itihAsa lakhatI vakhate eAmAM AvyuM, viSayavastunI diSTae tA, e bhASAnI prayogAtmaka kRti tarIke enI avazya tedha levI paDaze. For Private and Personal Use Only
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org bhAsane nAme caDelI kRti-yAlam x Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSayapraveza : goMDalavAsI zrI jIvarAma kAlidAsa eka mahApaDita ane anekazAstravida hatA. temanI kevaLa e ja kRtionI vicAraNA karIe te ' melavruta ' ane ' bhagavadgItA 'nAM sampAdane ane A be kRtionI blokasa khyA. bAbata temanAM mattavyo jANInAM ane hiMmatabharyA che. temaNe rC/ yunalama '' nAme sapnAMka nATaka pragaTa karIne tenuM nUtana pradAna saMskRta jJAnaMgarAne karyuM, sAthe sAthe A noTaka trivendramamAMthI TI. garupatizAstrIne maLelAM ane temaNe bhAsane nAme pragaTa karelAM tera nAma paikInuM eka nathI. chatAM e nATaka bhAganuM eTale ke kAlidAsanA purogAmI nATakakAra bhAsanuM raceluM che evA potAnA mata ApIne pragaTa karyuM. kevaLa nATaka tarIke pragaTa karyuM tyAM sudhI te kharAkhara, paraMtu te khAsanuM raAlu che evo mata temaNe vyakta karyo, te pratipAdana sAhasabharyuM che. ane temanA mA sAhasane biradAvanArA ane mA nATaka bhAsanuM raceluM nathI, nakrei zake, evuM kahenArA vidrAnAe A praznanI sArI evI carcA karI che. A matanA parIkSamAM taratAM pahelAM temanA potAnA matane khAparlR samajI laIe e cAgya thaze. mAMDalanI prakAzanasa sthA "rasazALA auSadhAma, goMDala, kAThiyAvADa "mAMthI temaNe A kRti vi, sa', 1997 mAM pragaTa karI." tenA "sakSipta prAvaktavyU'mAM temaNe A nATakanI upalabdhi ane te bhAsanuM hAvA bAbatanu maMtavya rajU karyuM che, je A pramANe che; bhAsanA nAme mahAmanA paMDita TI. gaNapatizAstrIe pragaTa karelAM nATako bAbata je aneka matA sthApita thayA che tenA ullekha karatAM zrI jIvarAja kAlidAsa kahe che ke vayaM tu tAni santi, rata na meM mAsaputAnIti prakRtAnuyogI sacchati pratIma : '' arthAta, X rameza baiTAda amArA potAnA vibhAga evA che ke A nATako bhAsanAM racelAM che ke nahIM te kharekhara vyaya carcA che, (temAM UtaravAthI koI lAbha nathI. huM " * AnA anusaMdhAne " bhAsanATakacakra " brAsanATakacakra " bAbata pravartamAna mukhya satAno ullekha karIne AgaLa kahe che ~* A vicAraNA UMDI, kilachu ane carcA karIe tA vistAra mAgI le ke 'svAdhyAya ', pustaka 34, aMka 1-4, dIpotsavI, vasa'tapa'camI. akSayatRtIyA ane janmASTamI aka, navembara 1996--gasTa 1997, pR. 257-264, * 107 sarvodacanagara-3, rannA pArka pAchaLa, amadAvAda 61, A nATakanA kartA vize sa'zAdhake koI spaSTa For Private and Personal Use Only mata pragaTa na karyAM hovAthI nATakanA prakAzananA thaya ne anusarIne A lekhane krama nizcita karyA che. 1 AkRti zrI jayarAma kAlidAse vi. saM. 1997mAM eTale I. sa. 1941mAM pragaTa karI 2. prAyamAM mAM pU. 1, svA 33
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 258 rameza beTAI tevI che. " A pachI teo umere che ke -" nAnAneTTmarAlAsaMskRtawthAt fajhacamA hastalikhita granthabhANDAgAre dve pustake ekasyaiva granthasya asmadRSTigocarIbhUte AstAm , tayorubhayorbhASAyA atiprAcInasaMskRtatvAt , vastukalpanAyA: zreSThatvAta , rasabhAvAlakAranATyAnAM manoharatamatvAt , bANAdivaNitAnekasAmAnyabhAsanATakasaMvAditvAt ca bhAsakRtamasmAbhiH ra4 mIte." ' arthAta , " anekavidha vibhinna AgamonI zAkhAomAM racAyelA saMskRta graMthe hastalikhita svarUpe dharAvatA amArA graMthabhaMDAramAM amane eka ja graMthanI be hastaprato najare paDelI hatI. A baMneya pratAnI bhASA atiprAcIna saMskRta che, tenA vastunI kalpanA koSTha che, tenAM rasa, bhAva, alaMkAra ane nATayAMgo aMta manohara che te kAraNe ane vaLI bANa vageree varNavelAM aneka bhAsanAM nATako sAthe temanuM sAmya che-A kAraNosara amArI dRDha mAnyatA baMdhAi che ke A nATaka bhAsanuM raceluM che." A nATaka che " yajJanATaka" athavA "yAphalanATaka '. A nATaka temanI najare kevaLa paramezvaranI kRpAthI caDavuM, tenAthI temanuM citta atyanta prasanna thayuM, tethI vidvAnonA darzanArthe Aje pragaTa karyuM che. zAstrIjInA A hiMmatabharyA vidhAnamAM, pote A nATakane bhAsanuM raceluM zA mATe mAne che te bAbata temaNe ATalI dalIla karI che - ( 1 ) temane maLelI baMne hastapratonI bhASA atiprAcIna che. (ii ) tenuM kathAvastu sarvazreSTha che. ( i ) rasa, bhAva, alaMkAro ane nATayAMgonuM temAM atyanta manahara nirUpaNa che. (iv) bANa vageree jenI prazasti karI che te bhAsanAM aneka sAmAnya nATako sAthe A nATaka saMvAdI che. pitAnA A matane daDha karavA mATe temaNe A pachI keTalIka ADakatarI dalIla ApI che. zAstrIjInA mata para vidvAnoe ThIka ThIka lakhyuM che. parantu e badhAnI vigatomAM UtaravAne badale ApaNe ahI kRtine paricaya meLavIe ane tenuM mUlyAMkana karIe e ja vizeSa yogya gaNAze-Ama karIe tyAre "yajJaphalama"nI guNavattA bAbata zAstrIjIe je AbhaprAya ApyA che, tenuM parIkSaNa paNa ApoApa thaI jaze. ApaNA mATe te e hakIkata khAsa khAsa mahatvanI che ke geDaktanA pitAnA eTale ke gujarAtanA eka graMthabhaMDAramAMthI maLelI hastapratone 3 prAvajatathya mAM , 2. 4 juo : taja vAra yajJanATaka veti paramezvarakRpA karamAImaravAvati prasIdaccetaso vayaM viduSAM darzanAyAdya prakAzayAmaH / AnA parathI e phalita thAya che ke eka hastapratamAM A nATaka yajJanA vaM tarIke jANItu che, bIjImAM yajJa& tarIke-A baMne nAme temane mAnya che. jo ke teo samagra nATakamAM tene cArja tarIke nideze che. 5 pR. 5 paramAvajatacaM mAM For Private and Personal Use Only
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAsane nAme caDelI kRti-vakalama AdhAre ane sarva prathama gujarAtamAMthI ja A kRtinuM prakAzana thayuM che. tethI A nATaka e saMskRta jJAnagarAne gujarAtanuM pradAna che. hA, ahIM zrI zAstrIjI e ulalekha karyo che ke temane hastapratagraMthabhaMDAra temane vArANasI ane anya sthaLoethI maLelI pratathI samRddha thayo che. paraMtu temaNe upayogamAM lIdhelI prastuta be hastaprate temanA bhaMDAranI hatI ke bahArathI umerAyelI tenI spaSTatA temaNe karI nathI. A nATakanAM be pravemAM maLatAM be nAmone nirdeza A paNe karyo. pratAno lekhanakALa tyAM anukrame vi. saM. 1727 ane 18 59 che. AthI khAsa vizeSa prakAza temaNe pAMDavo nathI. A kati sAta aMkanI che, chatAM SaSThAMka pachI sAtamA aMkane ane ulekha Ave che ke " iti nirvahaNAMka SaSTha:" ane SaSThAMka te che ja, tethI A kRti kharekhara sAta aMkanI che e bAbata saMpAdake mAnya rAkhI che. sAta aMkone kathAsaMkSepa A kRtinA cha aMko vattA pakaDa nirvahaNAMka athavA saptamAMkanI kathA saMkSepamAM A pramANe che.' prathamAM putronI prAptithI prasanna, vRddha ane chatAM yuvAna ane tejavI rAjA dazaratha potAnI prajAne sarva rIte prasanna rAkhavA prayatnazIla che. tenI traNeya rANI ane samAna AdarabhAva sAthe ekI vakhate, eka vakhate maLavAnuM nakakI kare che. tyAM kaikeyInI dAsI maMtharA kaikeyIne vizeSa Adara maLavAnA nathI, tethI te nArAja che. Ama saMdharSanuM eka bIja ropAya che. dvitIyAMka prathamAMkanA anusaMdhAnamAM rAjA dazaratha temanI traNa rANIo sAthe vAtacIta kare che ane tyAre ja temanA mananI mUMjhavaNa vyakta kare che. temanI mUMjhavaNa e che ke temaNe trIjI rANInI sAthe vivAha karyA tyAre tene vacana ApyuM hatuM ke temanA pachI temanA rAjyanA uttarAdhikArI kekeyane putra banaze. bIjI bAju sa guNe jotAM temane jyeSTha putra rAma ja sarva kolDa ane temanA rAjA tarIke uttarAdhikArI thavA yogya jaNAya che. kozalyAnI tamannA che ke tene putra rAma rAja bane. sumitrA sucana kare che ke rAjyanA be bhAga karI eka eka rAma ane bharatane soMpavAmAM Ave. sAthe te umere che ke tenA be putro-lakSamaNa ane zatruna beu rAjAnA rakSaNahAra banaze. rAjA vacanabaddha hovA chatAM kekeyI sUcana kare che ke dazaratharAjA temane je zreSTha lAge tene ja uttarAdhikArI tarIMka nakkI kare. sAthe te pitAnA mananI manokAmanAne paNa vAcA ApI de che. rAjane ( 9 prathama aMkamAM pote vivAha samaye kaikeyIne ApelA vacana ane rAmanI sarvaguNasaMpannatA jatAM te ja rAjyanA uttarAdhikArI thavA sothI vadhu pAtra che evI pratIti, A benI bAbatamAM dazaratha rAjAnI mUMjhavaNa ane dvidhA ahIM kalAtmaka rIte pragaTa karI che, 7 ahIM noMdhapAtra e che ke kolyA ane sumitrAnI sAthe, jene rAjAe vacana ApyuM che te kakeyInuM paNa AbhijAtya prathama ane dvitIya aMkamAM lekhake sarasa rIte pragaTa karyuM che. For Private and Personal Use Only
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 2 daza beTAI rAjya mATe rAma ja sarvazreSTha jaNAya che, temane atipriya che. chatAM pAna vacanabaddha che e bAbate teo bhAre muMjhave zuM anubhave che. A ja samaya daramyAna rAvaNa praveza kare che. tene potAnA bhAvinI cintA che tethI te rAmanuM bUruM karavA tatpara che, rAjA kAne banAvavA te bAbata vasiSThanI salAha mAge che. AkhuMya vAtAvaraNa ati gaMbhIra che. tenI vacce vidUSakanI mehakapriyatAnA ulekho haLavAzanuM vAtAvaraNa UbhuM kare che. tRtIyAMka AraMbhe viSka bhakamAM be gadhanI vAtacItamAM prazna baMnene thAya che ke rAvaNa tyAM ne tyAM zA mAre pharI rahyo che. temane zaMkA jAya che tethI te kazuMka aniSTa na Acare te mATe rAjAne nivedana karavA teo saMka9pa kare che. tyAra pachI ulekha thAya che ke rAvaNane joIne ane te adazya thaI kapaTa na kare te mATe adazya thayelA tene vizvAmitra paNa nihALI rahyA che. temane cakakasa zaMkA che ke rAvaNanI yojanA kazuMka naSTa karavAnI haze ja. A ja samaye cAreya rAjakumAre praveze che; cAreya potAnI zastravidyA pragaTa kare che. vasiSTha paNa Ave che ane baMne RSie rAmanA ananya, sarvAtizAyI vyaktitvanuM mugdhakara varNana kare che. A badhuM adazya rUpe rAvaNa nihALI rahyo che. rAma tene joI jAya ane tenA para kadAca paNa kupita thAya te pote tyAM ja rahevA taiyAra nathI. ane vizvAmitra paNa tene rAvaNanA bhayane prathamavAra kahe che, ane te jAya tyAM lagI tenA para ja dhyAna kendrita kare che. tyAM ja eka navuM dazya umerAya che. bheLI kekayAnI dAsI maMtharA praveze che. te tenA dhAra abhimAna ane dhamaMDa sAthe pitAne saMka95 vyakta kare che ke koI paNa bhoge te rANI kaikeyInI sahAya karavAnI che. te sahAya kare tene artha e ja thAya che ke rAma rAjyathI vaMcita thAya ane bharata rAja bane. te evuM mAne che ke tenI hAra eTale keyAnI hAra. be divasa pachI vizvAmitra ayodhyA AvI rahyuM che te mAhitI sAthe aMka pUro thAya che. A aMkamAM A rIte rAmanI sAme UbhAM thanArAM bhAvi saMkaTone nirdeza ApavAmAM Avyo che ane lokasaMkhyA moTI che tethI A aMka pramANamAM ghaNe lAbo che. caturthIka pravezakanI cAra daulikonI vAtacIta sAthe caturthI kano AraMbha thAya che. temanI kaMIka haLavI vAtacIta dvArA gaMbhIra bAbate rajU thAya che. vizvAmitra ayodhyAmAM padhAryA che, cAra 8 viduSakanI modakapriyatAne ulekha pharI pharI thAya che tene lIdhe tajajanita hAsya jhAMkhuM paDe ja che e bAbatamAM be mata nathI. ane hAsya jamAvavAnI anya koI yukti nATakakAra pAse nathI. te paNa hakIkata che. 9 nATakanA zarUAtanA cha aMke ne AraMbhe pravezaka ane vikaeNbhaka jAya che. ahIM saMskRta nATakamAM dazya alaga nathI te bAbatanI khAmI pUrAI jAya che. ahIM tamAmano AraMbha viSkabhakapravezakanA pragathI A nATakanuM kathAvastune svAbhAvika rIte vikAsa pAme che te uparAnta dakya-vaividhya paNa name che. mArA rAmAmane pAbI For Private and Personal Use Only
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAsane nAma pahelI kRti-vaphAma vaitAliko paNa temanAM darzana karavA prasthAna kare che. A sAthe vizvAmitra raMgabhUmi para praveza kare che. teo temanA yajJanI rakSAne maNe rAja pAse rAmanI mAgaNI karavA AvyA che, parantu temane mukhya uddeza che supAtra tarIke petAnI zastravidyAnAM zreSTha rahasya ane zastro rAjAne ApavAne, cAra kumAranA zikSaNuM bAbata vasiSTha ane vizvAmitra vacce saMvAda thAya che. vidyAdAna vasirTa karyuM che tethI teo vizvAmitrane cAra kumAranI parIkSA levAnI vinaMtI kare che. sUkSma nirIkSaNa sAthe rAmanI prakhara zastravidyAmAM hajI kaMIka khUTe che. evo mata ApatA RSi vizvAmitra pitAnA rAmane ApavAnAM zastra ane zastravidyAnI AgAhI karI de che. te pachI RSi vizvAmitra dazaratharAja samakSa rAmane sAthe laI javAnI mAgaNI raju kare che. 10 dazaratha rAmane mokalavA rAjI nathI tethI vizvAmitra ane dazaratha vacceno saMvAda rasaprada bane che. muMjhAyelA dazaratharAja vasiSThanI salAha le che ane temanI anumati meLavI rAma tathA lakSamaNane vizvAmitranI sAthe vanamAM mekale che. paMcamAka AraMbhe mizravidhvaMbhakamAM tra ziSya praveze che. jANavA maLe che ke vizvAmitrane krodhe bharAIne zApa ApatA karavA mATe rAtre rAkSasone moka9yA che. tene udeza e che ke vizvAmitra ke pAviSTa thaI rAkSasone zApa Ape te temanA brahmarSine nAza thAya. paraMtu yajJamAM thatAM vidanene nArA kSatriyone hAthe thAya, temane krodhe bharAIne zApa na Apavo paDe te mATe te teo rAmane ane tamane laI AvyA che, yo nirveidana pUrA thAya ane pote potAnAM davyAstrInuM rAmane pradAna kare che temane saMka95 che, rAkSase ane rAkSasI tATakAne vadha rAma ane lamaNu kare che. temane vizvAmitre divya zastronuM pradAna karI dIdhuM che. pUrI prasannatA sAthe AnA anusaMdhAne vizvAmitra rAma ane lakSmaNa sAthe praveza kare che. ahIM kavi nATakakAra maTI ja re ceDA samaya mATe vananI vanamI bane zebhAnA nirUpaNa dvArA potAnAmAM rahelA kavana muktavikArane avasara Ape che. vananI zobhA, pavitratA ane akuTilatA uparAMta vanavAsIonAM nirmaLa, pavitra, saraLa jIvananuM varNana traNeya pAtronA vArtAlApa dvArA kavi nirUpe che ane te nagarajanonA jIvananI sAthe sarakhAvatAM anna bhinna che te batAve che. RSi vizvAmitra, rAma ane lakSamaNunA vanavarNana, vanavAsI-vana-vana dvArA jANe eka atyanta manerama nirUpaNa karIne kavi dhAyuM vAtAvaraNa khaDuM karI de che.11 ane A cetanAmaya vananI pAchaLa rAma-lakSamaNuM ane vizvAmitra janakapurImAM, madhurAmAM praveza kare che. paThAMka vaDAMkanA AraMbhe traNa sainiko praveze che ane temanA saMvAda dvArA ghaTanAkrama nATaka kAra AgaLa vadhAre che. zivadhanuSya upADIne tenI paNacha caDAvI zakanArane potAnI kanyA satA paraNAvavAne janakane daDha saMkalpa che. AnI bhUmikAmAM ja rAma ekAntamAM sItAne jue che ane tenA apUrva sauMdaryathI prasannamugdha thaI tene potAnA hRdayamAM sthApI de che. A ja rIte ( 10 vizvAmitra A nATakamAM savizeSa svastha, saMyamI, zANuM pAtra tarIke 2jU thAya che tenI nodha levI ghaTe. 11 A kAyamaya nirUpaNa e paNa A nATakanuM eka vilakSaNa jamA pArakuM che, For Private and Personal Use Only
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ir rameza edrAI sItA tenI be sakhI sAdhanA vAdamAM potAnI asvasthatA, cintA pragaTa kare che. teNe paNa prathama daIne ja rAmane potAnA hadhyamAM sthApI lIdhA che. tenI ane rAmanI pronmattanA AApazune kAlidAsanA ' zAkuntala'nA tRtIyAMkanuM macchu kare che. rAma ane sItA e keva prathama darzIte ja, parasparanA paricaya vinA ja hRdayamAM sthAna ApI dIdhuM che. rAma te sthaLe ekAkI praveza kare che, baMnene parasparanI oLakhANu thAya che. bane Azvasta thAya che. sItAnI sakhI madhurikA ane pandrakalA rAmane janakarAjAnI pratimAnA khyAla Ape che. tyAM ja janakarAjA Ave che. rAma cAlyA jAya che. janakarAjA Ave che. satAne dhIraja Ape che ane gI AzA. nyukta kare che ke temano saMkalpa kaLAya. bano. sonAnA vivAha goLa pAtra sAthe thaze ane pitA tarIkenI temanI javAbadArI pUrNa thaze. purA vizvAsa sAthe dUta mAkalIne janakarAjAe dazaratharAjAne sapTemba AvavAnuM AmatraNa ApI dIdhuM che. saptamAMka-ni haNAMka A eka dAyarA, temanA putro, jarUka ane temanA piravAra,bhagavAna sidhda, zatAna`da ane matro, parijano sAthe upaDe che. rAme dhanuSa upADI tADI nAkhIne potAnu parAkrama siddha karyuM che. rAma ane temanA traNa bhrAtAenA vivAha sItA ane tenI baheno sAthe nakkI thayA che. AvA prasannatAryA vAtAvaraNamAM krodhebharyA parazurAma praveze che. kAmanA parAkramanI vAta jANe che. rAma jeTalA prayaDakhaLa che teTalA ja vinamra ane saMskArasampanna che. te jANI khuza thAya che. pApI kSatriyane mAravAnuM kAma Aja sudhI temaNe karyuM hatuM te A dazarathaputra karI rAkaro tenI pratIti temane thAya che. parazurAma rAmane eALakhI jAya che. rAma e tA. svayaM viSNunA avatAra che, virlR ja che tema jaguAvI potAnuM dhanuSya rAmane sape che. dhama, satya ane nItinA pAlaka mane A rIte potAnA kartavyanA vArasadAra banAvI pAma take mArga vita karI mokSanI sAdhanAno potAnA sakalpa jAhera kare che. vizvAmitra janaka tathA dazarathane zubhAziSo Ape che te sAthe nATaka pUruM thAya che. A nATakanuM nAma ' thailam ' kaI rIte sArtha ka thayuM tenI vicAraNA sAthe paDado paDe che. kRtinI AlocanA--- 'yajJala"nA kathAvastuparicaya ApaNe meLavyA have tenI AlayanA tema ja rasAsvAda tarapha vIe. adyaparva ne paraMparAgata rIte vidvAnA keMre lakSaNonI mImAMsA kare che te rIte oIe to-- A nATakanA vastunA sAta aMkomAM je vistAra thayeA che temAM kramabaddhatA, sAtatya, ane svabhAviktA jaLavAmAM che. dazarathe potAnA uttarAdhikArI kone banAvavA e prazna sAthe nATakanA Ara Mbha thAya che ane te pUruM thAya che rAma ane tenA traNeya bhrAtAAnA janakapurImAM vivAha sAthe zAka 'yajJala ' che. te A yajJanuM phaLa AnuM ? tuM ? dekhItI rIte yajJa vizvAmitra kare che, rAma tenuM rAkSaseAthI rakSaNu kare che, yajJa saphaLa thAyache. tethI yajJanuM phaLa vizvAmitranuM ema kahI zakAya. bIjI bAju A yajJanuM rakSaNaeN karIte, prasannacitta vizvAmitra pAsethI rAma vilakSaNa zastravidyA ane z2abhakAo pAme che tethI phaLa enuM gaNAya. A yajJanI pAchaLa rAma ane bhrAtAe janakanA dabAvethI patnI pAme che te pazu evuM ja yajJakuLa gayuAya. mA yajJa pAchaLa rAma ane For Private and Personal Use Only
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 263 bhAsane nAme caDelI kRti-nyajJakAma brAnAe dharma, satya, nIti ane nyAyanA Adarza kSatriya saMrakSako bane che ane temanA hAthamAM jagatanA loko salAmata che, evA salAmata ke parazurAma jevA mahAnubhAva pUrA vizvAsa sAthe pitAnuM dhanuSya rAmane ApIne taniSTha thavAnuM pasaMda kare che. Ama, yajJanA phaLanA aneka loko bhAgI bane che. janakarAjAnA saMkalpane vijJa gaNIe to temane potAne, dazarathane, rAmane, saune tenuM phaLa bheLavavAnuM sadbhAgya prApta thAya che. Ama, nATakanuM zIrSaka aneka dRSTie sArthaka banI rahe che. vaLI A nATakane kendrIya bhAva rAmanA vIra tathA te pachI zuMgAranA nirUpaNane che. rAmanI vIratA vizvAmitranA AdezathI prerAI che, paraMtu rAmane sItA mATene sneha, prathama dRSTie hRdayanA UMDANamAMthI jAgele prabhAva svayaMbhU che.12 vizvAmitre manathI rAmane sItA sAthe paravavAne saMkalpa karI lIdhuM che, chatAM rAmarhadayane prItibhAva svayaMbhU che. AvuM ja temanA prati hadayathI kheMcAtAM sItAnuM paNa che ja, "zAkuntala'nA prathama, dvitIya ane tRtIyAMkane samAMtara vAtAvaraNa kavi UbhuM kare che, paraMtu rAma ane sItAnA gauravane nATakakAra jarA paNa jhAMkhuM paDavA detA nathI. A rIte joIe te vIra ane zRMgAra A nATakanA kendravatI rase che ane tene vikAsa samucita rIte thAya che. upara batAvyuM tema "yajJaphaLa'ne arthe aneka thAya che, te prekSaka-sAmAjiko ramanA vIra ane zRMgArathI ane sItAne zuMgArathI prasannatAno anubhava A nATakanI pAtrasRSTi dhaNI moTI che ane chatAM pratyeka pAtranA nirUpaNanI ahI nATakakAre samucita kALajI lIdhI che. uparAnta vizvAmitra, vasiSTha, parazurAma, maMtharA rANuomAM paNa khAsa ke kayInAM caritracirANunI nATakakAra pUrI kALajI le che. sAthe A pAtrone praveza, temanI pravRtti ane temanI vidAya paNa sedeza banI rahe te lekhake joyuM che. nATakakAra vizALa pAtrajagata Ubhu kare tyAre koIka pAtrane anyAya thavAne paNa bhaya rahe che paraMtu pAtrone kalAkAra ramADe che ane pAtrone vyavahAra kavinI sarjanazaktinuM ghotana karanAra banI rahe che. A uparAnta nATakakAre pravezaka ane viThaMbhakane je upayoga karyo che tenAthI kathAsUtra svabhAvika rIte ja utkrAnta thAya che. A nATakamAM nATakakAranuM nATyakalAprabhutva ekadama dekhAI Ave che. nATacakalAnA upagamAM te svastha, AtmavizvAsu kalAkAra tarIke pitAne siddha kare che. A nATakamAM prakRtinirUpaNa paNa dhyAna kheMce che. lokonI saMkhyA ahIM dhaNI moTI che13 ane keTalIka vAra evuM paNa lAge che ke zlokonA prayoganA nATayaparaMparAe mAnya 12 sItA pratyenA rAmanA praNayanuM jyAM nirUpaNa thAya che tyAM " zAkuntala'nA tRtIyAMkanA nirUpaNanuM smaraNa karAve che. A chatAM rAmanI pratibhAnuM gaurava jarA paNa jhAMkhuM na paDe tenI nATakakAre pUrI kALajI lIdhI che. 13 zlokenI kula saMkhyA 291 che, te aMvAra A pramANe 29 (prathamAM ka ); 44 ( dvitIyAMka); 54 (tRtIyAMka ) 48 ( caturthI ka); 52 (paMcamAMka ); 42 (SaSThaka); 22 (saptamAMka). uparAMta nATakakAre moTA bhAge prasiddha lagabhaga tamAma ina pravega karIne vaividhya jALavyuM che. hA, saMvAde e chA ane paDyo vadhAre evI sthitine kAraNe nATakamAM idanA paganI aucityanAbate mAnya siddhAnto ochA jaLavAyA che. For Private and Personal Use Only
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir eza beTAI karelAM vilakSaNa to temAM nathI sacavAtAM; ghaNI vakhata saMvAdane gadyane sthAne padyaprayoga thaye che ema paNa lAge. chatAM A prayoga mAM sulaka ke kRtrima padyo dhaNAM ochAM che. saMbhava che ke ahIM paNa kAlidAsanA "zAkuntala ne prabhAva hoya. saMskRta nATakamAM hAsya eka nabaLuM tattva che. mAtra vidUSakanI bhejanapriyatAne upayoga hAsya jamAvavA mATe sAmAnyata: nATakakAre kare che. parantu pharI ekanI eka rIte A vAta Ave tyAre te hAsyarasa nathI raheto. A nATakamAM A eka nedhapAtra khAmI che, maryAdA che. nATakanA saMvAda sahaja jaNAya che, tenAthI vastuvikAsa sarasa rIte, kalAtmaka rI1 thAya evA prabhAvetpAdaka A saMvAde che. ane kayuM pAtra saMskRtamAM bele ane kayuM prAkRtamAM te bAbatanI paraMparA jALavI rAkhavA chatAM nATakakAre jarUriyAta jaNAI te mujaba te marftha e raMgasUcana sAthe dhaNAM, dhaNI kakSAnAM pAtrone saMskRtamAM vArtAlApa karatAM batAvyAM che. samagrapaNe vastu, tenuM saMkalana, nATayakalA, saMvAdakalA-tamAma bAbate mAM nATakakAra pitAnI sarjaka tarIkanI maulikatA jALavI rAkhe che. kathAvastu, pAtro, nATayakalA, dazyasajana vageremAM kalAkAra tarIke nATakakAra ThIka ThIka svataMtra jaNAya che. saMskRtanAM kAlidAsa ane bhavabhUtine bAda karatAM, A kRtine racayitA tenI vilakSaNa rIte navI bhAta pADe che. kRtine sAsvAda "zAkuntala"nA AraMbhe naTInA atimadhura gAnathI sUtradhAra dUra dUra kheMcAI gayo; tene, mamaTanA zabdomAM " vicalitadyAntara Ananda" evI ekAgratA prApta thaI. je saMgItanA rasa ane mAdhuryane lAgu paDe che, te ja nATayakalAnA rasane lAgu paDe che. A dRSTithI vicArIe to ApaNe svIkArI laIe ke nATaka samagrapaNe sArI evI jamAvaTa karI zakahyuM che. sAmAjika A nATakane raMgabhUmi para bhajavAtuM joIne kyAMya kaMTALo nahIM anubhave, samagrapaNe tenI ekAgratA akabaMdha raheze, jaLavAI raheze. jo ke ApaNe e paNa kahevuM ghaTe ke kAlidAsa ane bhavabhUtinI saphaLatA A nATakanA racayitAne prApta thavAno saMbhava ocho che. chatAM samagrapaNe sAmAjikanI rasavRttine jALavI rAkhatA A nATakamAM kayAMya paNa kaMTALo Ave, nATakakAra nATayakalA ane kAvyakalAnI siddhimAM atyanta nimna kakSA e utarI gaye che evo anubhava khAsa thato nathI. gujarAtamAM sacavAI rahelI hastapratonI madadathI A nATaka upalabdha thayuM che, anyatra nahIM te jotAM, A nATaka kAlidAsanA purogAmI bhAsanuM raceluM che evo saMpAdakane dAvo na svIkArIe te paNa anAmI nATakakAranI A nATayakati gujarAtanI che, gujarAtanI sampattirUpa che eTale te ApaNe jarUra svIkArIe. For Private and Personal Use Only
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI janakazaMkara manuzaMkara davenAM saMskRta nATake: eka paricaya jatIna paMDyA* prAstAvika : arvAcIna samayamAM paNa saMskRta sAhityamAM sarjana pravRtti cAlI rahI che ane saMskRta sAmayiko tene prasiddha karI rahyAM che e AnaMda ane saMtoSanI vAta che. bhAratIya vidyAbhavana, ke. ema. mazI mA*, muMbaI-400 007 nA saMskRta zaimAsika "saMvi'mAM sva. zrI janakazaMkara manuzaMkara dave racita traNa nATako prasiddha thayAM che. ahIM te nATakone paricaya ApavA dhAryo che. paraMtu pahelAM nATakakAranA jIvana vize nI mAhitInI noMdha levI ucita raheze. jIvana ane samaya : A nATakanA racayitA zrI janakazaMkara manuzaMkara davene janma 26 phebruArI 1911nA roja mahAzivarAtrInA divase suratamAM thayo hato. teo tenA pitAzrI manuzaMkara kRSNazaMkara dave tathA mAtAzrI sumanagaurInA bIjA saMtAna hatA. temane be bhAI ane traNa bahena hatAM. temaNe kRtimAM saMbaMdhIonAM nAme ullekha karyo hovAthI te nAme noMdhavA paNa jarUrI che. temane moTAbhAInuM nAma zrI rahita dave hatuM. nAnA bhAI zrI vizvaza dave tathA trAgu bahene nAma prajJAnavidyA, tripurA tathA caMdravidyA che. prajJAnavidyAnI putrInuM nAma jyoti che. tripurAnA putrane ulekha vatIndrane nAme che. A yatIndra eTale kharekhara te jatIna, A lekhane lekhaka, tripurAnI bIjI putrI smRtine paNa ADakatarA ulekha thayuM che. A badhAM ja nAme eka sAthe zaMkaracaritanA AraMbhanA zlokamAM spaSTa rIte jaNAya che. zrI janakazaMkara manuzaMkara dave e prAthamika ane mAdhyamika zikSaNa suratamAM meLavyuM. 1930mAM vilasana koleja, muMbaIthI tattvajJAna viSayamAM bI. e. (onarsa) nI DigrI meLavI ane 1935mAM te ja viSaya sAthe ema. e. thayA. tattvajJAnanA abhyAsI hovAne kAraNe saMskRta zAstro sAthe temane sAro evo paricaya rahyo hato. gharamAM paNa saMskRtanuM vAtAvaraNa hatuM. vyavasAye zikSaka hovAne kAraNe ane mahadaMze bhASAzikSaNa temane phALe AvyuM hovAne kAraNe aMgrejI, gujarAtI, hindI ane saMskRta upara temanuM prabhutva dhAradAra banyuM hatuM. gujarAta " svAdhyAya', pu. 14, aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-beM gasTa 1997, pR. 265-276, saMrakata vibhAga, zrI ema A2. DI. ArTasa ane bI I I. ela. ke. komarsa koleja, cIkhalI, ji lisA - 9 6 5 21 svA0 pha4 For Private and Personal Use Only
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 26s jatIna 5'DacA vidyApIThanI hindI parIkSAo sAthe ghaNuM lAMbA samaya sudhI sakriya rIte saMkaLAyelA rahyA hatA. sAhitya uparAMta arthazAstra, mAnasazAstra, rAjakAraNa ane dharma temane atyaMta rasanA viSaya hatA. temanA bharayuvAnIkALamAM bhAratanI AjhAdInI caLavaLa pUra jozamAM cAlatI hatI. temaNe 1930, 1932 ane 1942nA AMdolanamAM sakriya bhAga lIdhe ane cAra vAra dharapakaDa vahorIbe vAra sAdI aTakAyata ane be vAra varasa-varasa mATenI sakhata kedanI sajA bhogavI. 1956 sudhI kAMgresanA sakriya sabhya rahyA. pachI vaicArika matabhedane kAraNe rAjInAmuM ApI rAjakAraNamAMthI lagabhaga nivRtti lIdhI, paraMtu rAjakAraNane rasa, rAjakIya ciMtana ane rASTrabhAvanA paTa sudhI jIvaMta rahyA. rAjakAraNa sAthe temane jIvaMta saMbaMdha prastuta nATakamAM pratibibita thayela dekhAya che. 1966-6nA arasAmAM vyavasAyamAMthI paNa svaicchika nivRtti laIne suratamAM sthAyI thayA ane tyArabAda temanuM sarjanakArya thayuM. eTale jIvanano saMpUrNa anubhava temanI kRtiomAM abhivyakta thayeluM jaNAya che. temanA prasiddha thayelAM saMskRta nATako 1. zaMvarita 2. pLe sannaIvananam 3. mALIranA e traNa nATakonuM sAmAnya avalokana karatAM paNa kartAnA jIvanadarzanane paricaya thAya che. 24 mArca 1990 nA roja temanuM navasArI mukAme avasAna thayuM. 2. rAMvaritam . prakAzana : * saMvi'nA ogasTa-navembara 1974thI ogasTa 1976 sudhInA aMkomAM kramaza: A nATaka prasiddha thayuM che. kula 63 jeTalAM pRSThomAM te patharAyeluM che. pAchalA aMkamAM tenuM zIrSaka savinayam ApeluM che. baMne zIrSake ucita che. nATakanuM sAmAnya mALakhuM : phAMkArita6 7 aMkanuM nATaka che. cothA aMkamAM cAra ane bIja, pAMcamA tathA chaThThA aMkamAM be-be praveze che. te sivAyanA aMkamAM judA pravezo nathI. temAM 49 jeTalA loko che. moTAbhAganA kartAnA pitAnA racita che, paraMtu lagabhaga trIjA bhAga jeTalA vividha graMzemAMthI avataraNo svarUpe levAyelA che. mukhyatve bhagavadgItA, zaMkarAcAryanA stotro ane subhASitomAMthI te levAyelAM che. avataraNe potapotAne sthAne atyaMta suyogyatA pUrvaka nirUpAyelAM che. nATakanI kathA : prathama aMka nadIthI zarU thAya che. ane pachI mahAna AcArya zaMkaranA janmasthAna kAlaDI gAmamAM saMdhyA samayanI AratIthI mukhya dazya zarU thAya che. te samaya kApAlikAnA anAcAra ane atyAcArano samaya hate. zaMkaranA pitA zivagurunA eka mitra vidyAnAthanI, For Private and Personal Use Only
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI janakazaMkara manuzaMkara davenAM saMskRta nATako eka paricaya putronuM koI kApAlika apaharaNa karI jato hato tyAre vidyAnAthanI madadanI bUmo sAMbhaLIne zivaguru kApalikane pakaDavA pAchaLa doDyA, paraMtu zivagurune ghAyala karIne kApAlika nAsI chUTyosaMdhyA samayanI AratImAMthI pAchA pharatA grAmavAsIo zivagurune UMcakI lAvyA. grAmavAsIo kapAlikAnA utpAtethI caMtita banyA. temaNe surakSA vyavasthA goThavavA vicAryuM. tyAM prathama aMka samApta thAya che. bIjo aMka zaMkaranA janmanuM nirUpaNa kare che. harihara ane naTarAjanA paraspara parihAsa AraMbhAyelA A aMkamAM prathama pravezamAM zivagurune nivAse jatI zAradAbAe temane tathA vidyAnAthane zivagurune tyAM putrajanmanA samAcAra ApyA ane sI zivagarane tyAM javA nIkaLyA. bIjA pravezamAM zivagurune abhinaMdana ApavA AvelA vidyAnAthe bALakanA bhaviSyane vAMcavAne prayatna karyo. ahIM paNa harihara ane naTarAjanA vAcALa parihAse te samayanA mithyA vivAdanA udAhara samA che. trIja aMkamAM bALaka zakarane mAnasa upara je rIte dhImedhIme tattvajJAna chavAtu jAya che. tenuM suMdara nirUpaNa che. hariharanA putra caMcUDa ane kApAlika maMdirethI zivagurue bacAvelI vaijayantInI praNayalIlA ciMtanazIla svabhAvanA zaMkaranI najare paDI. DaoNjayantI patigRhethI. AvI hatI ane caMdracUDa sAthenA pitAnA pUrva pramuthane paMpALatI hatI. caMdracUDe paNa pitAnA pitAnI upekSA karavAne nizcaya karyo. tyAM vaLI zaMkaranI bAlasakhI tene ghara ghara ramavA AjIjI karatI AvI. zaMkare tene 5 gu TALI. tyAM te vRddha harihara pitAnA jIvatAM pitAnI saMpatti chatA putra caMdracUDa viSenuM potAnuM duHkha raDato Avyo. buddhe joyelAM doe jema tenA upara viroSa asara karI hatI tema bAla zaMkare joyelAM A do tenA cittane prere che. te saMnyAsa grahaNa karavA icche che, paraMtu potAnI vRddhi ane vidhavA mAtAnI anujJA zI rIte prApta karavA te viSe ciMtita che. te daramyAna mAtA tene zodhatI Ave che. tyAre mAtAne manAvavA makaragrahane trAgaDe cI mAtAnA agnisaMskAra mATenuM vacana ApIne zaMkare mAtAnI saMmati lIdhI. ahIM trIjo aMka pUrA thAya che. cothA aMkanA prathama pravezamAM goviMdAcArya pAse zaMkare petAne vidyAbhyAsa pUrNa karyo. bIjA praveza mAM vArANasI pahoMcIne kApAlikasaMpradAyanA narameghayajJane rokavA zaMkare pratijJA karI ane bAdarAyaNa muni sAthe rAjAnI saMmati prApta karavA rAjakula tarapha cAlI nIkaLyA. trIjA pravezamAM zaMkara kAzIrAja sAthe yajJabhUmi tarapha upaDyA. cethA pravezamAM zaMkara ane kApAlikanA ziSya krakaca vaccene dharma vivAda thaye ane krakaca hAravAnI taiyArImAM hato tyAM mahAkApAlika krodha sAthe AvI caDayo. zaMkare tene caMdracUDa tarIke oLakhI kADhyA ane vaijayaMtInA ulekhathI tene bhaDakAvI mAryo. jayantIe paNa satIputra zaMkarane oLakhI kADhyo. pharIthI dharma vivAda AraMbhAye. hArelA caMdracUDa ane vaijayantIe zaMkaranuM ziSyatva svIkAryuM ane vera levAnA prayojana sAthe krikaya tyAMthI palAyana thaI gaye. e pramANe ethe aMka pUro thayo. For Private and Personal Use Only
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jatIna pa" cjA pAMcamA aMkanA prathama pravezamAM maDamizranA gharane zodhatA zaMkara mAhiSmatI nagarImAM AvI pahayA. bIjA pravezamAM zaMkare maMDanamazrane potAnA vAkacAturyathI prabhAvita karIne maMDanamazranI patnI sarasvatInuM Atithya svIkAryuM. divasa sudhI cAlelA maMDanamazra-zaMkarane suprasiddha vAdavivAdane aMtabhAga chaThThA aMkamAM nirUpAyo che. satata 50 divasa sudhI vivAda cAlyuM. chaThThA aMkanA prathama pravezamAM ciMtAgrasta sarasvatI vivAdanA viSe vicAramagna dazAmAM pharatAM hatAM tyAM ceTIe AvIne maMDanamiko hAra svIkArI lIdhI tenA samAcAra ApyA. loko gussAmAM zaMkarano vadha karavAnI rajA mAgavA lAgyA. sarasvatIe temane 25TakAvIne vAdamaMDapamAM praveza karyo tyAMthI bIje praveza zarU thAya che. sarasvatIe pite vivAda zarU karyo, ane kAmasUtranI carcA AraMbhI. zaMkare parakAyApraveza mATe 6 mAsane samaya mAgI lIdhA. sAtamA aMkamAM za kara punaH pratyakSa thayA ane vivAda pUrNa karyo. kavarodhI kraka) vagere paNa tyAM AvI pahoMcyA. ane sarasvatInA vacanathI AcArya padavI prApta karI zaMkarAcArya tattvajJAna ane vyavahArane saMtulita karate upadeza Apyo. sarasvatI sahita cAreya AcAryoe zaMkaranI stuti karI tyAM nATaka samApta thAya che. vikrama saMvata 2020nA vaizAkha suda pAMcamane divase A nATaka kartAe samApta karyuM' evI pupikA kartAe aMte ApI che. nATakanuM vastu : hAravaritam nATakanI kathA zaMkarAcAryanA dArzanika siddhAMtonA vijayanI kathA che. paraMtu nATakanuM vastu zAMkarasiddhAMtanI pAchaLa rahelI mane vaijJAnika bhUmikAnuM nirUpaNa karavAnuM ane taravajJAna ane vyavahAranuM saMtulana karavAnuM che. zaMkarAcAryanA samayamAM dharmane nAme je durAcAra phelAyelo hato tenA citrathI nATakane AraMbha thAya che. vidyAsaMpanna varga paNa zabdacAturyathI bharelA nirarthaka parihAsa ane vivAdamAM Atmagaurava samajatA hatA te harihara ane naTarAjanA pAtrothI vyakta thayuM che. zivaguru jevA bheDA gayAgAMThyA dharmanA A patanathI citita hatA. zaMkare bAlyAvasthA mAM ja saMsAranA che ATApATA joyA tenAthI tenuM ciMtanazIla mana saMnyAsa tarapha DhaLyuM. A samagra vibhAga zAMkaradAMtanI mane vaijJAnika bhUmikAnuM vizleSaNa karanAra che. sarvatra abheda hovAthI sarva pratye Atmavat vartavuM e vyavahAra che, parAjita pratye zaMkarAcAryanI kaThoratA paNa lokasaMprahArtha ja che ema nATakakAra nirUpa che, paraMtu virodhI pratye snehabhAva ane AtmabhAvathI samanavaya daSTi saha virodha karavo evA sarasvatInA sUcanane paNu zaMkarAcArya svIkAre che. vicchinna samAjanI punaHpratiSThA mATe cAra maThanI sthApanA karavAmAM AvI. e pramANe tatvajJAnanuM paNa aMtima dhyeya janahita ane vyavahAra che ema nATaka kAre nirUpyuM che. A rIte zAMkara vedAMta viSenA abhigamane nirUpavAnuM viSayavastu nATakakArane abhipreta hoya ema jaNAya che. For Private and Personal Use Only
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra mI janaza kara manuzaMkara davenAM saMskRta nATako : eka paricaya nATakanI pAtrasRSTi 2. pUrNa saptarSimaMDalam : www.kobatirth.org prakAzana: nATakanA mahattvanA puruSapAtromAM zaMkarAcArya uparAMta zivaguru, vidyAnAtha, hArahara naTarAja, caMdracUDa mahAkApAlika, kAzIrAja,krakaca ane ma`DAMmazranI samAveza thAya che. te uparAMta zaMkaraguru gAviMdAcArya ane bAdarAyaNa muni nAnI paNa mahattvanI bhUmikA bhave che. purAhita, dUta, uddadhASaka, zivagurunA ziSya, kAlaDInA grAmavAsIe. vArANasInA paurajo, mAhiSmatInA nagarajano ane vivAdama`DapanA sabhAjane vagere atyaMta gauNa pAtro che. chatAM temanI bhUmikAmAM yogya che. strIpAtromAM satI, sarasvatI ane vaMyatInAM pAtronuM vizeSa mahattva che. uparAMta zaMkaranI sakhI, zaMkara janmaprasaMge gIta gAtI nArIe, pratihArI, cUMTI vagere gauN pAtro che. C Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'ka savit 'nA ogasTa 1979thI ogasTa 1980 sudhInA kaoNmAM kramaza: nATaka prasiddha thayuM che. kula 34 jeTalAM pRSThomA te patharAyeluM che. For Private and Personal Use Only nAkanu sAmAnya mALakhu : mune saptavimaMdanam nATaka eka ja kanuM lAMkhuM nATaka che. athavA tA, ema kahevuM vadhu ucita raheze ke kartAe nATakane aDDAmAM vibhAjita karyuM nathI paraMtu nATakone vividha dRzyamAM vibhakta karyuM che. apavAda sivAya ta vibhAgone aMka jevuM meTuM nAma ApavuM zakaya nathI arvAcIna nATakAmAM AvatA praveza jevA A vibhAgo che. tene mATe praveza athavA dasya evuM nAma ja svIkAravuM yogya raheze. AvA nAnA meTA sAta pravezemAM nATakanuM kathAvastu gUMthAyeluM che. nATakamAM kula 23 zloko che. keTalAka khaDita chaMdamAM tA keTalAka adhurA chaMdamAM ADAyelA che, para Mtu te paNa sAbhiprAya hovAnuM jaNAya che. nATakanI kathA : vAMsathI parAjaya pAmIne vizvAmitra brahmarSipadanI prApti mATe umra tapazcaryA kare che tyAMthI kathAnA AraMbha che. paraMtu rakhene vizvAmitra indrapada prApta karI le e bIke Indra vizvAmitranA tapeAbhaMga karAvavA mATe menakAne AjJA ApIne tapovanamAM mekale che. daramyAnamAM vizvakalyANanI bhAvanAthI bhagavAna viSNue pAThavelA saMdezA ApavA devarSi nArada vizvAmitra pAse Ave che ane brahmaSipadanI prApti mATenI AvazyakatA pratye agulinirdeza kare che. e ja pramANe vasaSThane paNa sadezA pahoMcADavAnuM kArya nAradane zIre che taduparAMta menakA mATe paNa tenI pAse saMdezA che. A sandezA vizvAmitranI kArya siddhimAM sahAyabhUta sAbita thanArA saMdezAo che. 55ra sata banelA e mukhya virAdhIcyAnAM savizeSa vizvAmitranAM manAvalAne
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lIne paDayAM ` parizuddha karavAnuM kArya A sadezadadhi daramyAna thatuM rahe che. khIjI tarapha menakA upara daskyurAja humale karIne tenuM apaharaNa karavAnA prayatna kare che, eTale vizvAmitra tene dasyurAjathI bacavavAne potAnA dharma samajIne menakAne bayAvI le che. menakAnA vizuddha bhAve! jANIne tene sahadha cAriNI tarIke svIkAre che, pariNAme sAmAnyajanAmAM hAMsIpAtra Dare che. AthI pote va. saSThanI cAlamAM ja phasAyA che ema mAnIne AkharI phesale lAvavAnI icchAthI visane vadha karavAnA saMkalpa karI tenA AzrAmamAM praveze che, paraMtu aruMdhatI ane saSThanI vAtAmAMthI virAnA potAnA pratyenA niLa bhAva jANIne pazcAttApa anubhave che. tAmasI ane rAjasI prakRtinAM lakSaNA egaLI javAthI ane brahmaSi padane mATe Avazyaka saguNA prApta thavAthI vizvAmitra brahma pada prApta kare che. deza ane vasiSTha pazu tene anumedana Ape che, svayaM bhagavAna nArAyaNa, nArada, indra ane pAMca brahmaSi e brahmaSi vAsanA AzramamAM . AvIne vizvAmitrane brahmaSi padathI navAje che ane Ama saptarSi maDaLamAM sAta RSio thai jatAM saptarSi maMDaLa pUrNa bane che. nAkanuM vastu RgvedanA kALathI vizna-vizvAmitranA satI kathA sAhityamAM cAlatI AvelI che. rAmAyaNa, mahAbhArata ane purANamAM paNa tenuM vividha stare nirUpaNu thayeluM che, vasi'--vizvAmitratA soMne vivecakoe vividha dRSTibiMduethI avaleAkayo che. pUrNa miiSamaMttam nATakamAM paNa A ja saMdhanI kathA che, paraMtu kavie AkhI kathAne badale vizvAmitra-menakA prasa'gane anulakSIne ja kathA graMthI che. te Sie vacce thayelA sakSanA anya sagAmAMthI keTalAka kayAreka thathA-avakArA mAtra ullekha ja thayo che ane menakAprasaga vidhAyine bAMyapadanI prApti thAya te pahelAMnA atima prasaMga kalpIne nATakanI racanA thayelI, te eTalI hada sudhI ke zakuMtalAnA janmanI ghaTanA paNa hajI bAkI rahI che. A to mAtra kathAnuM mALakhuM ja che. kathAnuM vastu te brahmatvanAM lakSaNA, brahmatvaprAptine mArga ane brahmatva mATenI cejhyatA vizenu che. A nATakamAM vasiSDa-vizvAmitrane saMdha vaNu saMdha nathI, tema rAjakIya ke vicArasaraNInA saMgha' paNa nathI, paraMtu te yeAgyAyogyatAnA sa che. mULa kathAmAM rahelI brahmatvanI tAttvikatAne nATacarUpa ApavAne A sahetuka ane saphaLa prayAsa che ane tethI A nATakane eka vizeSa parimANu prApta thayuM che. nATakanI pAtrasRSTi: nATakanAM puruSapAtrAmAM vizvAmitra, vasiSTa ane devarSi nArada mahatvanI bhUmikA bhajave che, Indra ane nArAyaNu nATakanA aMta bhAgamAM ragabhUmi upara Ave che, paratu sUcita pAtro tarIke AkhA nATakamAM chavAyelAM rahe che. dasyurAjanI bhUmikA nAnI chatAM nATakane maroDa ApavAmAM mahattvanI che. gauNu patromAM menakAnI rakSAthe niyukta be devapuruSA, vasiSTha Azrama najIkanA khe traNa baTuko che. strIpAtromAM mukhya bhUmikA menakAnI che. teA sahAyaka bhUmikAmAM aruMdhatIpaNu noMdhapAtra che. te sivAya apsarAenA samUhanI bhUmikA dhaNI gheADI che. For Private and Personal Use Only
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI janakakara manu zaka2 da2nAM 2skRta nATako: eka paricaya 3. mahAvIranirvANam : prakAzana: gaDhavI nijam nATaka "saMvira"nA ogasTa-navembara 1986 thI ogasTa-me 1991 sudhInA aMkomAM prasiddha thayuM che. Ama A nATakanuM prakAzana nATayakAranA jIvanakALa daramyAna zarU thayuM hatuM, paraMtu tenI samApita nATayakAranA avasAna pachI thaI hatI. lagabhaga 4 pRSThamAM A nATaka vistareluM che. te uparAMta vacamAM pAMca hastalikhita pAnAMo che. te chApavAnAM rahI gayAM jaNAya che. A pAnAM khaMDa 10 ane 12nI vacce 11 kramAMka ApIne kartAnA haste lakhAyelAM me 1988nA aMka pachI ane phebruArI 1989 nA aMka pahelAM varae kartAe pote goThavelAM maLelAM che. nATakanuM mALakhuM : maThThAvIranAmu 18 khaMDomAM vibhakta nATaka che. nATayakAre tenuM aMkomAM vibhAjana karyuM nathI. AthI A khaMDane praveza ke do tarIke oLakhAvI zakAya. khaDe jarUriyAta pramANe nAnA moTA che. keTalAka khaMDo saMskRta nATakonA pravezako-viSkako vagere jevA che. je ke nATyazAstranI A paribhASA tevAM dazyone dara vakhate baMdhabesatI thAya ja evuM nathI. kahevAno hetu e che ke te mAtra prasaMgane joDatI kaDI jevA che. temAM 26 jeTalA loko che, paraMtu keTalIkavAra padyaracanA gadyakAre chapAyelI hoya tevuM jaNAya che. loko badhA ja kartAnA jaNAtA nathI. kartAnAM anya nATakonI jema ahIM paNa jANItA graMthamAMthI avara dekhAya che. nATakanI kathA : madArIjInAmu jena tIrthakara bhagavAna mahAvIranA jIvanacaritrane nirUpatuM nATaka che. nATakanA maMgala stavanamAM ja jena ane vaidika darzananA samanvayano prayAsa jaNAya che. tyAra pachI mukhyadakSane AraMbha thAya che. prathama khaMDamAM kAlasarpagrahaNa ane mAraNane prasaMga nirUpA che. bALakane nirbhaya karavA mATe vardhamAne A kArya karyuM hatuM e khulAso vardhamAne karyo. tema chatAM A pasaMgathI hiMsA-ahiMsAnI mImAMsAne AraMbha thAya che. te sAthe ja be rAjakumAramAMthI bhaviSyanA rAja viSenA rAjakAraNIya pravAhe paNa A khaMDamAMthI ja chatA thavA mAMDe che. gozAle sarSavadhane lIdhe vardhamAnane daMDa thAya te mATe utsuktA batAvavA mAMDI e A pravAhane paSTa kare che. vardhamAne prAyazcita mATe vRdonI AjJA svIkAravAnI tayArI batAvI. bIjA khaMDamAM mahArAja siddhArtha ane rAjyotiSI pharIthI kAlasarSavadhane anulakSIne vicAraNA karatA hatA. tyAre vardhamAnanA moTA bhAI naMdivardhane jyotiSamAM pitAnI azraddhA vyakta karI. vaidika AcArya bhAradvAja ane mahAmaNa vacce paNa prastuta prasaMgane anulakSIne hi'sA-ahiMsAnI mImAMsA cAlatI rahI. paraMtu vardhamAne potAnA be saMkalpa jaNAvyA. vedanA .yAre ane sadhana prAyazcita rUpe ATha divasanA upavAsane nirdhAra karyo. tyAre For Private and Personal Use Only
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jatIna 5'cA naMdavardhane nila upavAsane prastAva mukaze te paNa tenA AMtaramanane ra.paSTa karanArI bAbata che. ahIM bIjo khaMDa pUrI thAya che. trIjA khaMDamAM paNa e ja rAjakAraNI carcA cAlatI rahI ke vardhamAna rAjA thaze. temAM vardhamAna kSatriyaputra che ke brAhmaNIputra tevo vivAda umerAze, paraMtu vardhamAna tenAthI alipta ane pitAnI jJAnopArjana pravRttimAM ja sthira hatA. ethe khaMDa vardhamAna ane yazodAnI putrI priyadarzanAnA janmane che. pAMcamA khaMDamAM yazodAnA avasAnathI virahI ane pAMca varSanI potAnI putrInA bhAvi viSe vicAramagna vardhamAnanI jJAna ane mukti mATenI utsuktA vadhatI gaI. sAthe ja putrInA janmathI zAMta thayelI rAjakIya pravRtti judI dizAmAM vaLavA lAgI, paraMtu vardhamAna te gana AcaraNanI dizAmAM pragati karavA pataMjali pAse pahoMcyA. chaThThA khaMDamAM pataMjalinA AzramamAM paNa kuTila nItinA rasikoe vardhamAna para najara rAkhavA prayAsa karyo. paraMtu pataMjalie temane tyAMthI dUra karyA ane vardhamAna pataMjali pAse gAma', karavAmAM sthira thayA. sAtamA khaMDamAM vardhamAnanA pitA siddhArthanuM avasAna thatAM rAjakIya prapaMca AgaLa vadhato cAlyo, paraMtu bhAradvAje vardhamAnanA patrathI naMdivardhananI zaMkAo nirmULa karI rAjakIya prapaMca upara paDado pADayo ane naMdivardhananI vinaMti svIkArIne vadhu mAne dIkSA levAnuM thoDA sabhya mATe mulatavI rAkhyuM. AThamAM khaMDamAM vardhamAna tamAma saMpattinuM dAna karIne dIkSA grahaNa kare che. priyadarzanA aDhAra varSanI thaI gaI che. pitAnI dikSAthI prathama duHkha te thAya che paraMtu prativarSa tene ekavAra darzana ApavAnuM vacana le che ane pachI te paNa utsAhathI saMpattidAnanA kAryamAM sAtha Ape che, paraMtu pite kazuM levA icchatI nathI. gozAlakane A pravRtti mUrkhAIbharelI lAge che. navamA khaMDamAM digambaratva sudhI pahoMcelA vardhamAnanI pAse sAdhuveze gozAlaka Ave che. vardhamAnanuM svarUpa joI tenI sAthe vAde caDe che. vardhamAna gozAlakane oLakhI le che, paraMtu gAzAlakane vardhamAnane paricaya thatAM vAra lAge che. oLakhANa paDyA bAda vardhamAna pAse tenI siddha pitAne prApta thAya e lobhe tenA ziSya rUpe rahevA taiyAra thAya che. vardhamAna tene svIkAre to karatA nathI paraMtu tenA manobhAvane samajyA chatAM nA paNa kahetA nathI. dasamA khaMDamAM digaMbara vardhamAnane pITatA rakSApuruSa ane grAmavAsIone bacAvavAmAM gozAlaka pote paNa baMdhanamAM paDe che. paraMtu sArthavAhanA mahAjane ApelI oLakhathI bane mukta thAya che. caMDakauzika nAmanA rAkSasane vanamAM jaIne mahAvIra hiMsAtyAga mATe saMmata kare che ane grAmavAsIo sAthe tenuM samAdhAna karAve che. For Private and Personal Use Only
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI janakazakara marzakara davenAM saMskRta nATako : eka paricaya 27 agiyArame khaMDa chapAyelo nathI, paraMtu te lekhakanA pitAnA hAthe lakhelAM hastalikhita pAnAMo che. A vibhAga chApavAno rahI gayeluM jaNAya che. temAM vardhamAnanA sahavAsathI cheDI dhaNI siddhi meLavI AjIvaka saMdhane adhiSThAtA banele gozAlaka vardhamAnane dhamakIo pAThave che. daramyAnamAM samAdhimana vardhamAnane gAya soMpI gAmamAM gayelA gAvALo pAchA AvI gAya na jotAM vardhamAnanA kAnamAM khIle khase che. devapuruSa AvIne tene svastha kare che ane jaNAve che ke A tenI aMtima parIkSA hatI, have beDA ja samayamAM te dehabaMdhanathI mukata thaI chApUrvaka viharaze. bAramAM khaMDamAM nArade ApelA vardhamAna viSenA samAcArathI devo prasannatA anubhave che, paraMtu saMgama nAmane deva vardhamAnanI parIkSA karavA indranI anumati mAge che, je ene maLe che. InTa vardhamAnane A samAcArathI ja mahAvIranI padavInI navAjeza karI teramA khaMDamAM saMgamanI sahAyatAthI gozAlaka vardhamAnane parAbhava karavA prayatna kare che. paraMtu tene saphaLatA maLatI nathI. te daramyAna mahAvIre potAnA ziSyone zAMti jALavavA jaNAveluM hatuM chatAM sarvAnubhUti ane sunakSatra gusnehane lIdhe mauna toDe che jene pariNAme bane gozAlakanA krodhathI nAza pAme che. caudamA khaMDamAM mahAvIra pitAnA ziSya gautamane sunakSatranI mAtAne sAMtvana ApavA mokale che. paMdaramAM khaMDamAM mahAvIranA aMtima varSAvAsane aMte tenI putro priyadarzana ane jamAI jamAlI tenA darzane Ave che. A khaMDane aMte pataMjalinA avasAnanA samAcAra Ave che ane sAthe ja mahAvIrane mauna teDavAne saMdeza paNa Ave che. soLamA khaMDamAM mahAvIra pAvApurInA taLAvane taTe upadeza ApavAnA che e sAMbhaLIne loko tyAM javA mAMDe che. sattaramA khaMDamAM mahAvIrane upadeza zarU thAya che. lokonI utsukatA vividha siddhiprAge viSe utkaTa che. tejalezyAnA prayogathI saMtapta mahAvIra dehotsargane prayoga sAta divasa pachI karavAnI jAherAta kare che. ane tera varSanI bAlikA sAthe tenI mAtA pAse bhikSA ApavAnI tenI aMtima IcchAne pUrNa karavA cAlI nIkaLe che. aDhAramA khaMDamAM sAta divasa sudhI cAlelA upadeza pravacananI samAptimAM jainadharmane mukhya darzanano sAra mahAvIra Ape che ane pachI dehotsargathI potAnA dehano tyAga karI nirvANa prApta kare che. ahIM mArIffr6 nATaka samApta thAya che. nATakanuM vastu madArIfjananI kathA bhale mahAvIranA jIvanane nirUpatI kathA che paraMtu tenA vasta rUpe AryAvartana samagra darzana raheluM che. vedika ane jainadarzanane dhaniSTha saMbaMdha kartAe nirUpe che. vA0 25 For Private and Personal Use Only
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 274 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jatIna paDayA titikSA, nibha yatA ane bhAratIya darzanAmAM rahelI ahiMsAdha'nI utkRSTatA ane yoganuM mahattva kartAe sthApyuM che. AtmanibhaeN ratA vinA mahAsiddhi zakaya nathI e nATakanuM dRSTibiMdu che. samAna bhUmikAne paNu kartAe spaSTa karI che. e rIte mAtra jainadarzana nahi paraMtu bhAratIya darzananA mULabhUta AtmA ja samagra nATakanuM viSayavastu che, nATakanI pAtrasRSTi H maTTAvInirjaLamU nATakanI pAtrasRSTi meATI che. mukhya puruSapAtromAM vardhamAna mahAvIra, naMdivardhana ane gezAla athavA gAzAlaka che. strIpAtromAM vamAnanI patnI yodA mAtra sUcita pAtra che. anya mahattvanAM strIpAtromAM vamAnanI putrI priyadarzanA sivAya anya koI nathI. ceTInuM pAtra ane tera varSIya bAlikAnuM pAtra atyaMta gauNu che. anya puruSapAtromAM vamAnanA pitA siddhArtha, vaidika AcAya bhAradrAja, jaina muni mahAzramaNu, vardhamAnanA ziSya AnaMda, gautama, sarvAnubhUti ane sunakSatra tathA vadhu mAnanA jamAI jamAlane mahattva ApavA jevuM che. pataMjalinI bhUmikA nAnI chatAM mahattvanI che. te uparAMta rAjajyaMtiSI, vamAnanA anya mitromAM kauzika, neminAtha vagerene gauNa pAtromAM gaNI zakAya. jyAre caMDakauzika, devapuruSa, rAjA hastipAla ane rAnta biMbisAranI bhUmikA Ama teA nAnI ja che. chatAM cheka gauNu nathI. atyaMta gauNu bhUmikAmAM rakSApuruSo, rakSAdhikArI, grAmajatA, puro, sabhAsado, indra, nArada, deva saMgama vagere nAMdhapAtra che, sAmAnya avaleAkana : traNe kRtinA Ao paricaya meLavyA pachI thADu' samIkSAtmaka avalAkana Avazyaka che. pratyeka kRtinI vigatavAra samIkSA vistArabhaye cheADI devI paDe che. mAtra TUMkamAM ja A avalAkana ApavAne ahI prayAsa che. nATakanA padyakhaMDo : traNe kRtie maLIne lagabhaga 98 jeTalAM sa`skRta graMthemAMthI keTalAMka sIdhesIdhAM lIdhelAM che. yA nA tetro vageremAMthI keTalIka sIdhI racanAo te kayAreka maulika patie joDAyelI che. AvAM avataraNAne maulika ThasAvavAnA prayatna kayAMya nathI. kartAe khulle mane aucityapUrNa rIte AvAM padyone svIkArI lIdhelAM jaNAya che. tema chatAM paNa AvAM avataraNA kula padyonA trIjA bhAgathI paNa ochAM che. nATakamAM meTAM bhAganAM po kartAnA peAtAnA maulika che. I: pUra ke adhurAM padyo maLe che. emAM anya kAlidAsa, bhatR hira, bhagavadgItA, zakarAcAreka azeA athavA te te aMze sAthe For Private and Personal Use Only maulika padyaracanAmAM anuSTupa, vasaMtatilakA, IndravajrA, upendravajrA, mAlinI, mAtrAsamaka, zArdUlavikrIDita, zikhariNI vagere chaMdonA upayoga thayelA jaNAya che, saMracaritamamAM
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zrI janakara kara manuzaMkara venAM saMskRta nATako: eka paricaya hAlaraDA prakAranI racanA khAsa noMdhapAtra che. keTalIkavAra racanAo khaMDita idamAM to keTalIkavAra adhurA chaMdamAM choDI devAyelI che, paraMtu te sAbhaprAya hovAnuM jaNAya che. alaMkAra ; sAdamUlaka alaMkArano prayoga ghaNe AkarSaka che. upamA ane uakSAnA prayogo noMdhapAtra che. anya kti, kaleSa ane virodha alaMkAranA prAge paNa prazaMsAne pAtra che. alaMka ronI bharamALane badale jarUra pramANenA tenA viniyogane lIdhe gaNe kRtio AsvAdya banI che. zaMkarAcAryanI zailIe vicArane spaSTa karavA mATe daSTAMta ApavAnI kartAnI viziSTatA paNa noMdhanIya che. bhASA : kartAnI bhASA saraLa, pravAhI ane saMpUrNatayA prabhAvazALI che, saMskRta bhASAnI laDhaNu, vAkyaracanA tathA vicArapravAha ane bhAvavAhitA sAthe meLa khAya te padakrama e samagranuM samucita saMyojana saMskRta zailIne pUrepUruM anurU5 che. kartAne saMskRta bhASA sAthe eTale gADha paricaya pratIta thAya che ke kahevAmAM na Ave to A arvAcIna racanA che e khyAla bhASAprayoga uparathI bhAgye ja AvI zake. kyAMka bhASAmAM apANinIya prayogo jovA maLe che. saMbhavataH te vArdhakanI vismRti, kayAreka theDI asAvadhatA te kyAreka utAvaLanuM pariNAma hoya tema ja gAya che. kayAreka to kAI abhiyAna mATe pAse kauMsamAM vaikalpika zabdaprayoga paNa dekhAya che. e uparathI evuM spaSTa anumAna thaI zake ke kRtine aMtima sparza ApavAnuM koIka vAra rahI. gayuM che prabhAvaka paribaLe : 2 nATakomAM kartAnI bhASA, zailI, ciMtana ane samagra mAvajata upara prabhAva pADatAM paribaLa bahu spaSTa rIte najare paDe che. bhASAnI bAbatamAM kAlidAsa ane bhatRharinI asara vyApaka pramANu mAM che. keTalIka vAra kAlidAsunA sIdhe sIdhA vAkyamaMDa levAyelA che. vizvAmitramenakA prasaMgamAM avAranavAra ziva-pArvatInAM prasaMgonA ulalekha thayelA che. raghuvaMzamunI asara paNa spaSTa che. bhavabhUtinA uttararAmacaritam ane bhatRharinA zatakone prabhAva paNa bhASA-zailI ane vicAranA saMdarbhamAM jovA maLe che. bhagavadgItA te traNe nATakonuM saMcAlaka baLa hoya tema jaNAya che. gItAnA vicAro ThekaThekANe ane kayAreka te tevA ja zabdomAM rajU thayelA che. zAMkaradAMtane prabhAva mAtra zaMkarAcAryanA nATakamAM ja nahIM paraMtu traNe nATakamAM jovA maLe che. zaMkarAcAryanI gadyazailI, temanA stotro, ciMtana ane tarka paddhatine paNa traNe nATakomAM prabhAva vartAya che. saMskRta vyAkaraNa sAthe kartAne sadhana paricaya che. nAradanI pravRtti ane yAcanAnA saMdarbhamAM Amane pada-paraupadanI kriyA viSenA vinodamAM paNa tAvika daSTi ja vizeSa mahattvanI banI rahe che. nAnI haLavI ramUjathI paNa UMDuM tattvaciMtana pragaTa thayuM che. kartAnA rAjakAraNa sAthenA paricayane paNa ghaNe moTe prabhAva nATakanI mAvajata ane ciMtana upara paDyo che. traNe nATakomAM rAjakIya pravRttine upapravAha paNa vaheto dekhAya ja che. For Private and Personal Use Only
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 17 jatIna paDayA rAjakIya ATApATAnA khelenuM nirUpaNu traNa nATakomAM kramazaH vadhatuM jatuM jaNAya che. rAjakAraNu upara paDelA gAMdhI vicArasaraNIne prabhAva paNa dekhAya che. pAtronA vananuM mAnasazAstrIya vizleSaNu paNa traNaeNya nATakomAM sabhAnatApUrvaka thayeluM che. niSphaLatAne Are UmelA menakA, krakaya, geAzAlaka, hAtha AvatAM AvatAM dara vakhate sarI jatA brahmarSipadanA utkaTa abhilASI vizvAmitra, nitya zAMta ane zuddha vasiSTa ane aruMdhatI, sadA khuzamajAjanA devarSi nArada, saunA vicAra, vANI ane vanamAM mAnasazAstrIya daSTibiMdu dekhAya che. zakara ane vardhamAnanAM ghaDAtAM jatAM dArzanika mantavyeA, vizvAmitranA vartananuM vasiSThe kareluM vizleSaNu, vizvAmitranA praye!jana ane maryAdAne samajavAmAM indre karelI bhUlanuM vizleSaNa, menakAe ApelA nIvi-mekSatA khulAsA, khuda vizvAmitre parivartananA tathyAmAM kareluM potAnA mananA pravAhAnuM AMtaradarzana, A badhAM ja nirUpaNAmAM kartAne mAnasazAstra sAthenA gADha nAtA daSTigAcara thAya che. paraMtu badhAM ja nATako upara eka sAthe chavAi jatA prabhAva tA tattvajJAnanA ja che. koi pazu siddhi puruSAnI apekSA rAkhe ja che. parAvala khitAthI AvI koI siddhi prApta thatI nathI. e mATe peAtAnA svapuruSArtha ane AtmanirbharatA anivArya zarata che. samyak jJAna prApta karavA mATe kaMI paNa karavuM anucita nathI. karujjuA, kSamAbhAva ane titikSA mahApada mATenA anivAya guNA che. ahaMkAra ane krodhanA tyAga vinA AvI siddhi maLatI nathI, satya ane sa` uparA vizvAsa brahmarSitI vizaSTatA che. savajJAtA AcAryanI viziSTatA che nirbhiktA mahAvIranI viziSTatA che. traNemAM rAga dveSathI para thavuM jarUrI che. AcArya tva, brahmarSitva ke mahAvIratvatraNenu' dhyeya sa janakalyANanuM ja che. vizvakalyANanI bhAvanA ja te traNe mATe sarvAparI che. sa jagatanuM mULa eka ja che. samagra bhAratIya darzanane samanvaya A traNa nATakomAM thayelA che. te eTale sudhI ke jaina ane vaidika darzInane paNu kartAe atyaMta najIka mUkI dIdhAM che. traNe nATakomAM kavinuM tattvaciMtana ane samAjadarzona vyavahAra ane tAttvika bhUmikA upara samarasa nIte vihare che e A nATakonI viziSTatA che. bhAratIya darzInanuM vartamAnayugane anurUpa samucita adhaTana A traNe nATakomAM raheluM mahatvanu` samAna tattva che. samApanaH Ama samagra daSTie jotAM arvAcIna saskRta sAhityamAM kartAnAM A traNe nATako viziSTa sthAna dharAve che. mahadaMze A nATakonI takhtAlAyakI pappu UMcI kakSAnI che. jo ke mannAgaraniLimAM keTalIka samasyAone ukela digdaza ke kuzaLatApUrvaka karavA paDe tema che e svIkAravu rahyuM, paraMtu bAkInAM e nATako teA bhajavaNInI daSTie koIpaNa arvAcIna kRtine samakakSa sA che. sa`skRta sAhityamAM pazu tenA joTA jaDavA muzkela che. gujarAtanA A kavinuM sa`skRta rUpaka!nA kSetramAM ananya pradAna che emAM lezamAtra zaMkA nathI. tattvaciMtanane viSaya lai te racelA eka ja kaoNnAM AvAM rasamaya tra! trazuM utkRSTa sarjanAne arvAcIna sa`skRta sAhityamAM neTA jaDavA muzkela che. For Private and Personal Use Only
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir chAyAzAkuntalama-eka AsvAda araviMda ha. joSI* chAyAzAkuntalanA lekhaka AcArya jIvanalAla parIkhe A kRti emanI vidyArthIkALamAM ja lagabhaga 1938nI AsapAsa 25 varSanI yuvAna vaye lakhI hatI e eka noMdhanIya viziSTa dhaTanA .2412414474446 'Vidusaka : Theory and Practice' 247 Sanskrit comic characters' vidvAnanI prazaMsA pAmI vizeSa dhyAnArha banyA che. parIkha rAhe nI ratAthe vAnamAM zAkuntala ane uttararAmacaritane ulekha vAraMvAra Ave. khUba ja svastha, saMya- ane kaMIka gaMbhIra svabhAvanA parIkhasAheba saMskRta sAhityanA zRMgArapracura zloko zIkhavavAnA Ave tyAre crA zaMkocazIla banI kaMIka utAvaLe patAvI detA. paNuM gaMbhIra bhAvasamRddha padAvalIo re ulekhe Ave tyAre teo tamaya thaI jatA, emanI abhivyakti-kalA tyAre khIlI UThatI ane amane chaste, chiselled and elegant (zuddha, surekha ane saphAIdAra) English sAMbhaLavAnuM maLatuM. meM e noMdhyuM hatuM ke jyAre-jayAre bhavabhUtinA uttararAmacaritano nirdeza thato tyAre parIkhasAhebane A gaMbhIra kRti vizene abhinivezapUrNa pakSapAta achato raheto na hato. ane eTale ja kadAca emanA sarjakacittane zAkuntala ane uttararAmacarita varace eka viziSTa bhAvasetu racavAne prabaLa umeva prakaTayo haze; jenuM pariNAma A 'chAyAzAkuntalam' che. " chAyAzAkuntalam'mAM uttararAmacaritanI chAyA bhASA, saMvAda ane prasaMgaracanAmAM sarvatra varatAya che. uttararAmacaritanA trIjA aMkanI saMracanA ane temAM sUcita prayadaza nanA prabhAva heThaLa ja A nATikAnI racanA thayelI che. to e paNa sAcuM ke chAyA rUpe adaSTa rahIne nAyakanA aMtaramananA pravAhane aparokSa paricaya meLalI hadayanI nigUDha avasthAnI pratIti karI viyukta evA premIo vacce hRdayasaMvAda prasthApita karavAnuM kalAtmaka saMvidhAna mULa te kAlidAsanA zAkuntalamAM chAyArUpe rahela sAnumatInA pAtra dvArA zAkuntalanA cha aMkamAM prathama jovA maLe che. ane eTale sahaja rIte, kahe ke anivAryapaNe, zAkuntala ane uttararAmacaritanI keTalIye padAvalIo, vAyabhagaonI chAyA paNa A kRtino AsvAda karatAM varatAze. e rIte 5NuM chAyAzAkuntala nAmAbhidhAna sUcaka ane sArthaka che. viDanee nAhyuM ja che ke sItAnA hadayamAMthI parityAgalajamzalya nirmuLa karavAnA hatuthI uttararAmacaritanA trIjA aMkamAM chAyAsItAne prasaMga je ye che tenI preraNA bhavabhUtie paNa kAlIdAsanA zAkuntalanA chaThThA aMkamAMthI meLavI che. De. nANAvaTIe noMdhyuM svAdayAya', pustaka 34, aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane jamASTamI aMka navembara 1996--oNgasTa 1997, pR. 277-286. * 100-5nA sosAyaTI, naM-2, rAMdera roDa, surata. For Private and Personal Use Only
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ait S. jethI che tema A nATikAnI prasaMgojanA svAbhAvika rIte ja uttararAmacaritane chAvAaMkanI janAne dhaNI rIte maLatI Ave che. have ApaNe chAyAzAkuntalane kathAvastunI sAthe sAthe AsvAda laIe. prAraMbhamAM nATikAnA kartA prAdhyApaka parIkha nAndI dvArA mahAkavi-yugma kAlidAsa-bhavabhUtine RNa svIkAra kare che. jue nAndI- zabdAzca yai zrutimanoharacAruvarNA arthAzca ye'tra vilasanti manojJabhAvAH / jAnantu tAnsahRdayA mayi mandabuddhau zrIkAlidAsabhavabhUtikRpAkaTAkSAn // 1 // sAce ja A nATikAmAM TheraThera zratimAne hAravaNuM jovA maLe che. zakuntalAnA pratyAkhyAna pachInA prasaMgothI nATikAne prAraMbha thAya che. mArIca RSinA AzramamAM janmelo zakuntalAne putra bharata pAMca varSano thaI gayo che. jema uttararAmacaritamAM sItA-parityAga pachI rAmamAtA kausayA Adi adhyA cheDI gayA hatA (Ama sItAnA parityAgathI rAma pote ja parityakta banI gayA ) tema zakuntalAnA pratyAkhyAnathI vyathita pitA karva ane gautamI anya Rdhio sahita kavAzrama choDI himagiri para kyAMka cAlyAM gayAM che. to A tarapha atritavanamAM rAkSasane harAvI pAcho pharate duSyata mArgamAM karvAzrama Avaze ja evuM jANIne virahiNI zakuntalAne duSyatanuM darzana karIne paNa AzvAsana maLe te mATe RSi mArIcanA prabhAvathI chAya rUpe-eTale ke mAtra Azrama devatAne dekhAya paraMtu anya mATe a9 evI-zakuntalAne laIne sAnumatI kAzramamAM praveze che. zakuntalAne ATale varSe joIne Azrama-devatA je ugAra kADhe che tenA dvArA lekhaka Apane zAkuntalanA zabdaka ane bhAvaka ubhayane saMparza karAve che. juo. AzramadevatA-samavalokya) hA vatse zakuntale cireNa dRSTA'si / sAmaM zarIraM vadanaM vivarNa dIrpaNa zokena manaH sacintam / tathA'pi ramyA'si himaiH samIraiH zIrNava hemanta-saroja-lakSmIH / / 5 / / zakuntalAnuM kahevAzramamAM ATalA varSe punarAgamana thatAM anyAnI jema zakuntalAne sahacara evA AzramamRgo paNuM zakuntalA jatAM Azrama choDI jaMgalamAM cAlyA gayA hatA, te Aje pAchA AvyA, te joI, jANuM anasUyA Azcarya anubhave che. juo zakuntalAyAzciraviprayogAt tyaktvA''zramaM yAni vanaM zritAni / sAraGgayUthAni nivRttya sadyo nRtyanti saMhRSTamanAMsi tAni // 6 // For Private and Personal Use Only
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra chAyAzAkuntalam--eka AsvAda www.kobatirth.org A jANIne zakuntalAnI mRgA pratyenI saMvedanA kevI hRdayasparzI che te jue. zaku -- hA dhik zakuntale IdRzo'yaM te daivadurvipAko yanmugA api tava kAraNAtpIDayante / ja puna: kujjeSu mugdhamadhupasvanamaJjulaS vayaMmsa-vAya-valI-ta:-zItaleju / yatra priyAsahacarasya nimeSakalpA grISme mama praNayinI divasA vyatItAH // 7 // tyAM teA A putra duSyaMtane snigdhagaMbhIra vAdgAra ATalA varSe zakuntalA sAMbhaLe che. duSkRtane taiyyamAMthI udgAra saMbhaLAya che~~ zakuntalA A sAMbhaLI manAmana Akroza kare che. vRttasya tasya nanu paJca samA vyatItAH kaSTaM kathaM smarasi samprati mAmanAthAm / Ama khAlo te mUti thai jAya che. khAle che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 27 svapnaH kimeSa mativibhrama eva kiM vA mAyA nu vA kimuta satyamidaM na jAne // 8 // sAnumatInA AzvAsanathI te bhAnamAM AvIne tarata ja zAkuntalanA chaThThA aMkamAM vidUSaka sAthenA vArtAlApamAM vIMTI joine duSya ta dvArA khelAyelI ukti smaraNe caDhe che-- svapno nu mAyA nu matimo ju.........ityAdi zakuntalA have varSo pachI duSyaMtane joIne sAMbhaLIne bhAvamUrchAne anubhava kare che, sAnumatI ene AzvAsana Ape che tyAM kaNvAzramanuM darzana thatAM pUrva smRti jhaMkRta thatAM duSTata mUti thAya che. ahIM uttararAmacaritanA chAyA aMkanA prasaMgonI jema tamasAnuM kAma sAnumatI kare che ane jevI sItAnI hatI tevI ahIM zakuntalAnI bhAvAvasthA che. rAmane mUrchAmAMthI jAgRta karavA mATe sItAne jema tamasA sUcave che tema ahIM sAnumatI zakuntalAne kahe che---- For Private and Personal Use Only vatse, svayameva tAvat tvamenaM karakamalayoH komalena sparzena saMjIvaya / chAyAzAkuntalamAM abhijJAna zAkuntala ane uttararAmacarita ubhayanA DictionnI chAyA paN pade pade dekhAya che. vidyArthI avasthAmAM racelI A kRti parathI samajAya che ke lekhake yuvAvasthAmAM ja saMskRta sAhityanI mahAna kRtienuM AkaruM pAna karI teneA kuzaLatApUrvaka
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aravida ha. joSI viniyoga karyo che. chAyAzakuntalAnA sparzathI saMjIvita duSyanI anubhUtine lekhaka A zabdomAM vyakta kare che-- suad- duta mo: fmetA | sudhAsArazcandrAtkima malayajanmA nu bahulaH saroMja: seko vA vihita iva niSyandaziziraH / ghiyApANisparzazciraparicito vA kimu mRduH kapole gohAnmAM stimitamapi saMjIvayati yaH // 13 // gaye jJAna-( A parza zakuntalAne ja evI pratIti duSyantane thaI jAya che.) sparzaH sa eva niyataM kadalIvibhaGgagardrigaurakarapallavaja: priyAyAH / kaNThe dhRto maNisara: ziziro yathA me bhayo bhazaM pulakayatyakhilaM zarIram / / 14 / / A vAMcI uttararAmacaritamAM sItAnA sparzathI rAme je bhAvAnuti karI te rAmanA A udgAronI yAda AvI jAya e svAbhAvika che. rAma kahe che- sparzaH purA paricito niyata sa eSaH saMjIvanazca manasaH parimohanazca / saMtApajAM sapadi yaH parihatya mUrchAmAnandanena jaDatAM punarAtanoti yaH // mUchita duSyata jAgRta thatAM zakuntalA dUra sarI jAya che ane duSyanta karuNa vilApa kare che tyAre zakuntalA pahelAM to upAlaMbha vacane bole che--hA, mAkaeNputra, dazAjanA te snehApridevitaani tathA punaniSkAraNaM parityajataste tadA na ljjaa| haja zakuntalAnA hRdayamAMthI niSkAraNa pratyAkhyAna zalya dUra thayuM nathI chatAM have te duSyatanI punaH snehabhAjana thaI che tenI tene pratIti te thAya che eTale te kahe che kejnyaayte'dhunaa te hRdayadravaH / zakatalAne dabUtanA nehanI pratIti karAvavA mATe sAnumatI duSyatane zakuntalA pratyena utakaTa prema ane prabaLa virahadanAnuM adRSya rahIne darzana kare ane zakuntalAne duatanI praNayaniSThAmAM sAnumatInA kahevAthI puna: zraddhA utpanna thAya evuM zAkuntalamAM prayojavAmAM AvyuM che, paraMtu ahIM lekhaka UMcita rIte ja evuM prayoje che ke jethI duSyatanI viraha-vikala avasthAnI pratIti rAkantalAne pitAne pratyakSa rIte ja thAya. A thejanA vizeSa pratItijanaka che. premInuM For Private and Personal Use Only
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org chAyAzAkuntalam eka mAzAda citta eTaluM adhIruM ane AkhuM DeAya che ke priyapAtranA prayanI pratyakSa pratIti na kara, Atmapratyaya na thAya, tyAM sudhI graMthibheda thatA nathI. ane mana-hRdayamAM saheja paNa AzaMkA hAya tA e milana pUrNa sAyujya banatuM nathI. sarUMvedanapaTu premIonA daihika milanamAM paNa nAnakaDuM vyavadhAna haiAya teA ya premIone keTaluM asahanIya lAge tenu` hRdya bhAvadarzIna hanumantrATakamAMnA sItAnA vistRnA saMdarbhe rAmanA uddagAramAM thAya che te yAda AvI jAya che juo hAro nAropitaH kaNThe mayA vizleSabhIruNA / athanADavayormadhye. sAra-sAgara-mUtrarAH // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir strINAmazikSitapaTutvamamAnuSISu saMdRzyate kimutayaH pratibodhavatyaH / prAgantarikSagamanAtsvamapatyajAtamanyaidvijaiH parabhRtAH khalu poSayanti / / A lekhakanA abhigama-upakramate anumodana ApanAra kahI zake ke zAkuntalanI ceAjanA pramANe sAnumatI dvArA duSyaMtanA praNayabhAva ADakatarI rIte athavA by proxy zakuntalAne jANavA maLe che, paraMtu praNaya-prAptinI pratIti pratyakSa sahAnubhUti dvArA ja thAya e premIe AvyA", aparihAya ane avikalpa adhikAra che. anumAna ke zabdapramANa te zuM, pratyakSa pramANuthI paNu dubhAyela zaMkAzIla premI sa MtuSTa nathI thatA, tene teA pramALamanta: pravRttaya ja joIe, tethI sAnumatI dvArA duSyaMtanI maneAdazAnI kathA e kathA ja rahe che. emAM zakuntalAnA pakSe Atmapratyayane abhAva che. vizeSa te tyAre ke jayAre zakuntalAne mATe duSyaMta bharasabhAmAM, alabatta zApasa'mUDhatA ane anabhinnatAne kAraNe hRdaryAvadAraka kaTAkSavANI prayoje che jema ke 201 ahIM duSyaMta 'parabhutA' zabda zakuntalAnI janmakathAne dhyAnamAM rAkhIne ja prayoje che. tyAre zakuntalAnuM hRdaya zatAvindva bane che ane Aryaputra duSkRtane ' anArya, gAmano cAnumAnena vatti / ' ema kaDDI de che. duSyaMtanA hRdayamAM zakuntalA pote punaH pratiSThita thaI che te pratIti sAnumatInA darzana-varNanathI ja niHsaMdehapaNe svIkArI le, tenA karatAM zakuntalA pote ja duSyantanI avasthAnuM pratyakSa darzIna karI dravita ane te vadhAre pratItijanaka ane ucita lAge che. eTale ja chAyAzAkuntalanA lekhaka prathama praNayanI bhUmi evA kavAzramamAM have zakuntalAnI sakhI anasuyA samakSa duSyantanuM maneAgata, hRgata vyakta thAya ane zakuntalA te pratyakSa jue, sAMbhaLe evuM yoje che. For Private and Personal Use Only cuta duSyantane sacetana karatA-A sparzI zakuntalAnA ja che, te duSyaMta pAmI gayA che. paN ahIM Ana AnaMda pazu vedanA ja utpanna kare che. duSyanta AtmaniMdA ane prazcAtApamAM sarI paDe che. duSyanta kahe che- kula DvAnI me priyatamA / svA 36
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 202 www.kobatirth.org svayaM gehe lakSmIriva samupalabdhA tava punavimohAdAsIdvA kimapi hRdayaM tatra virasam / svayaM tyaktA kAntA tava kathamidAnIM tu sulabhA vidhau kaSTaM vAme virama viramAraNyaruditAt / / 17 / / A kuMja tarapha jue ema anasUyA kahe che-- eTalAmAM anasUyAnA praveza thAya che ane te duSyaMtane kuTira pAvana karavAnuM kahe che eTale duSyaMta pAmI jAya che ke vacanamaMmbriToDamI yAtra"jJAmavivyanti pachI te uttararAma/ratanA chAyA aMkamAM je kAya vAsatI kare che te kaThera kArya ahIM anasUyAne bhAge Ave che. duSya tanA cittane saMkoravA ne kAravA eka hRdayagama prasaMga lekhaka anasUyAnA mukhamAM muke che. zAkuntalamAM nirdiSTa prasaMgane lekhaka ahIM sarasa zArdUlavikrIDitamAM chaMdobaddha kare che. asminneva zakuntalAsahacaraH kuJje tvamAsIstadA dIrghApAGgamRgeNa te'paricayAtpItaM na hastAjjalam / tasminneva jale punaH svakarayoH sakhyA gRhIte svayaM pAnAya praNayaH kRtaH kamalinIpatrasthite satvaram // 20 // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aravida ha. zaiSI ahIM hRdayanA tArane jhaMkRta karI detA dIrghApAMga zRMga sAthe... prasaga anasUyA cheDe che tyAre chAyArUpe rahelI zakuntalA manemana khAle che--Aryaputra, tA tyamityaM prasito'si / sarva: sAghez vizvasiti / dvAvapyatrAraNyakAviti / zAkuntalamAM pAMcamA aMkamAM rAjA AnA uttaramAM kahe che--vamAiimazamAryanivRtinInAmanutamayavAdmamirAvyo. tricinaH / tyAre ahIM anasUyA samakSa rAjA kabUla kare che -- ' smArito'pyasya tadA zakuntalayA na smRtavAnahaM mandabuddhiH / For Private and Personal Use Only DaoN. rAjendra nANAvaTI emanI prastAvanAmAM ucita rIte ja noMdhe che ke zAkuntalanA prasaMgAnuM Ama chAyA-sItA-prasaMganA DhALAmAM karAyelu saMsmaraNAtmaka Alekhana A nATikAnuM utkRSTa kalAzikhara che. pachI anasUyA AzramanI vRkSavATikAmAM rAjAne laI jAya che jyAM netrane nirvANu ApanAru* zakuntalAnuM prathama darzIna thayuM hatuM. A badhuM joI ne duSyaMta raDe che tyAre zakuntalA maneAmana anasUyAne Thapako Ape che ke tuM A putrane zuM kAma duHkhI kare che? duSyaMtanI A dazAthI zakuntalA paNu raDe che. kaeNriyAda karavI bAjue rahI jAya ane ArapInA duHkhe phariyAdI duHkhI thAya evI hRdayasaMvAditAnA darzana ahIM thAya che. zApathI ajANu evI anasUyA vikala thaI pUchI bese che.thamiyamanAryamAvarita vevena / rAjA zuM kahe ? anuvAdakanI vANImAM javAba sAMbhaLIe
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir chAyAzAkuntalama-eka AsvAda hatuM zuM, nA ja, mana mahIM kaze meha prabaLa hata jAge tyAre paricaya priyAne bhUlavatA, sattA tethI te kI hadaye dIna vadane UbhelI vhAlIne, vidhi akaLa ke, meM gaNI nahIM. (31) jyAre anasUyA sakhInA duHkhe kaThora banIne kahe che, deva, suvALasfsa . to sAme zakuntalAne pratibhAva che-tvameva tAva saMvRttA spaSTa ja che ke ahIM vAsaMtI-rAma ane chAvAsItAnA vArtAlAponA DhALAmAM ja saMvAde goThavAyA che. anutApanA agnithI prajavalita duSyatanA mukhamAM AtmabhaTsanA uddagAra lekhake mUke che te kharekhara marmasparza che. jaehaa zakuntale kvAsi / athavA svathaM pAdakSuNNA ziziramaNimuktAvaliriva svayaM prakSipteva jvaladanalamadhye kamalinI / anAsvAdyotsRSTA svayamiva sudhA paGkanikare mayaiva tyaktA tvaM kathamasi sulabhyA priyatame / / 34 / / che. nANAvaTIe karelo anuvAda koI e " svaMya zILI motI taNI sara page meM ja kacarI dIdhI pheMkI jAte kamalinI dhadhUkhyA analamAM, hazeTI meM paMke dIdhuM amRta mAyA viNu svayama tyajI jAte jene, sulabha kyama hai tuM priyatame " ! (34) ahIM ja ke anuvAda zikhariNI chaMdamAM laghuguranI chUTa lIdhI che, paraMtu padyAnuvAda bhAvAnurUpa, suMdara che. - pachI zApanuM vRttAMta jANunA ekamAtra vyakti priyaMvadAne praveza thAya che. rAjA zakrAvatAranA mAchI dvArA maLelI vIMTInA darzanathI duSyatane zakuntalAnuM smaraNa thayuM tema priyaMvadA jaNAve che. Ama priyaMvadA durvAsAnA zApanI- nATikAnI yojanA pramANe ekamAtra sAkSI hatI. svAbhAvika rIte ja anasUyAne (ane ApaNane paNa che prazna thAya ke A vAta teNe anasUyAne kema na kahI ? priyaMvadAne javAba che, "jJonivarsarAvaitavAritamA' anasUyAne du:kha na thAya eTalA mATe ja A vAta gupta rAkhI. mane lAge che ke anasUyAne-ane ApaNane paNa ATalA khulAsAthI saMtoSa na thAya. zakuntalAnA praNaya ane vibhraMbhakathAnA priyaMvadA-anasUyA ubhaya sAkSI che, vaLI priyaMvadA karatAM ya anasUyA kaMIka vizeSa gaMbhIra ane pragalabha che, to ene kema na kahyuM ? game tema paNa lekhake AvuM kaMIka to javuM paDe ema te hatuM ja. For Private and Personal Use Only
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 284 aravida ha. joSI bIjo paNa eka muddo che 'ka mULa zAkuntalamAM durvAsAne zApanAM vacane je priyaMvadAe sAMbhaLyAM ane kahyAM hatAM tenI padAvalIomAM A lekhake pheraphAra karyo che, te na karyo hota te te vadhAre ucita lAgata. durvAsA dvArA belAyelI zApavANI evI gaMbhIra ghaTanA che, ke je zabdazaH 14 nirUpavAmAM Ave temAM vizeSa citya che. duSyana ane ( chAyA ) zakuntalA ubhayane have A zApavRttAntanI jANa thAya che ane hRdaya para aparAdhabhAvano bhAra dUra thAya che. have duSyanta vyAkuLa bane adhIra thaIne belI UThe che--Trafdhatu mudritanam : unnatrayorrafa: I kaSTam / priyAzUnyasya jagata: paJcamaH parivatsaraH / adyApi dhAryate jIvo duSyanta praNayaH kva te // tarata yAda AvI jAya rAmanA udgAra (u. 2. aMka 3). devyA zUnyasya jagato dvAdazaH parivatsaraH / praNaSTamiva nAmApi na ca rAmo na jIvati // 33 // ahIM pharI yAda karavuM ghaTe ke uttararAmaratanI chAyAmAM racAyela cha mAzA kula eka paccIseka varSanA yuvAna vidyAthInuM sarjana che. e vicAra duHkhI kare che ke saMskRta bhASA para AvuM sahaja prabhutva ane AvI sarjaka pratibhA dharAvanAra vidvAna pAsethI bIjI ghaNI utkRSTa kRtio ApaNane maLI zakI hota. niyatiraya venIyarI | te ahIM zApavRttAnta sAMbhaLIne sAnumatI paNa kahe che, "fdha gha va vitaritam | zakuntalA paNa kahe che. mamaiva durbhAgyavipAkajanmA taba smRteH zApakRto'varodhaH / dAkhyA have e dAruNa vigane avadhi kayAre e vicAre bhAMgI paDe che ane pharI pati thAya che, anasuyA-priyaMvadA ane adaSTa sAnumatI sa ciMtita bane che. pharI sAnumatInA sucanathI zakuntalAnA sparzathI duSyantamAM cetana pAchuM Ave che. ahIM pharI prakRSTa praNayanA parzane saMjIvaka prabhAvanuM darzana thAya che, uttararAmacaritanA rAmanA udgAre A kalekamAM pradhvanita thAya che. juo sparzaH sa eva punarapyamRtAMzukalpa: zIto mRNAlamRdutantunibhaH priyAyAH / saMjIvayaMzca sahasA mayi cetanA ya AnandajAM tu jaDatAM punarAtanoti // 49 // For Private and Personal Use Only
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org chAyAzAkuMtalam eka mAlAda duSyanta have potAnA duHkhathI vyathita thayelI zakuntalAnI sakhIone kahyuM che ke tamane saLAne meM duHkha ja ApyuM. mAre tamane zA mATe raDAvavA joie ? ema kahI rajA mAge che. zakuntalA vidAya letA A putrane kSavAra tA joI lauM ema kahI jANe ke chellu dana kare che. ane have nATikAnA aMte anasUyA ane sAnumatI 'sasiddha tapasvI kulAMta kaNvanA AziSe priyatamajananA sayeAga sAdhaze ' evu' bharatavAkaya uccare che. nizAna cUka mA (Not failure, Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ahIM duSyaMta-zakuntalAnuM milana eka rIte kahI e tA adaSTa zarIranA sparzathI sadhAya che. ane ubhayanA hRdayasparzamAM, kahe ke atIndriya sparzImAM pariName che.prayatI evI bhUmikAnA darzIna ahI thAya che. jemAM sparza daihika sthaLa bhUmikAthI upara UThe che. dehanAM karAnI pAra jAya che tyAre te sparzI cetanAnA evA stare hoya che ke e milana ke saMyoga asparzI yAganI koTinu hoya che, uttararAmacaratamAM AvA asparza~yeganI koTanA milanasAyujyanA anubhava ApaNune thAya che. A bhUmikAe pahoMcatA pAtronA nAyaka-nAyikAnA bhautika AvaraNo kharI paDe che. eTale ja teA mahAkavi bhavabhUti kahe che hrAsenavarAyata pariNate yat snehasAre sthitam / ' A lekhakano paNa duSyanta rAntakAne e bhUmikAe laI javAno upakrama che. zAkuntala kalASTie atyuttama che. emAM koi zaMkA nathI, para Mtu uttararAmacaritamAM bhavabhUttinu` lakSya praNayanI uccattama ke gahanatama anubhUtine akSaradeha ApavAnu che. zakuntalA ane duSkRta karatA sItA ane rAmanA vyaktitva ane AMtarasattvamAM mULabhUta rIte vizeSa udAttatA che je bhavabhUtine praNayAnubhUti ane praNavadarzananA UMcA nizAnane pahoMcavAmAM sahAyabhUta thAya che ane chAyAzAkuntalanA A lekhaka jIvagulAla parIkhe duSyaMta zakuntalAne e koTie laI javAnuM duSkara lava tAkavyu che. emAM tee ThIkaThIka saphaLa thayA che ema kahevuM joie. A kRti dvArA yuvAna lekhakanA cA nizAnane tAkavAnI abhIpsA ane upakrama dAda mAgI le evA che, tethI baLavattarAya ThAkoranI eka paMktinuM smaraNa thAya che- nahIM ja mArUM nIcuM nizAna but law ambition is a crime) * For Private and Personal Use Only uttararAmacaritamAM zabdabrahmavid kavie sabaLa vANImAM I-puruSanA viyogamilananI avasthAnuM nirUpaNa karatAM zArIra~spanI aniyanIya caitasika bhUmikAnuM vaividhyapUrNa Alekhana karyuM che. bhautika lAgatA sparzanI viziSTa arthacchAyA IMgita karatAM sparza nA viva ane lIlAnuM darzana karAvI sparzanubhUtine a Mte te deha-mananA annamaya, prANamaya, maneAmaya ane vijJAnamaya jevA kASAmAM aMtaHsphUta, chatAM ethI ye 52 evI turIyAtIta, Anadamaya ane svAnubhUauka-gamya evI kATie lai javAne! mahAkavi bhavabhUtinA upakrama che. uttararAmacaritane sparzapaniSada kahI zakAya. nazvaradehanA mAdhyamathI rAmAMya dvArA pravezIne aMtaranA gahanatamane ekI sAthe paripati ane stimita karI de evuM vyApaka ane sparzanuM gahana parimANu hAI
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - araviMda che, jethI zake enuM darzana uttararAmacaritamAM che. uttararAmacaratanI kalA ane darzana pratye viziSTa abhinivezavALA A lekhaka dRyaMta zakuntalAne e parameca koTie laI javA prerAya e sahaja che. ethI sucita thAya che ke bhAratIya darzanane abhISTa evA sAyujya ane adatanI parAkoTanI rasAtmaka anubhUti karAvatA uttararAmacarita jevA graMthanA nAyaka-nAyikAnI bhUmikAe kAlidAsanA nAyaka-nAyikAne laI javAnuM lakSaya A lekhakanuM hoya evuM samajAya che. kharekhara te vizva samastanA sau mahAna kalAkAra-sarjako A DhAI akSara-prema-je kharekhara te brahmanI jema ja " bAvana akSara bAro' che, tevA anirvacanIya tattvane ja vANI dvArA abhivyaMjita karavA mathe che, ane enI UMcAI ane UMDANane tAga pAmavA mathe che. aMte kahIzuM ke A lekhake paNa mahAna pUrvasUrionI chAyAmAM ja A chAyAzAkuntalanI racanA karI, prazasya pradAna karyuM che. For Private and Personal Use Only
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pUjAlAlanAM bALanATako ramaNalAla pAka lagabhaga sADApAMcathI cha dAyakA sudhIne sudIrgha kavanakALa dharAvanAra pUjAlAla raNacheADadAsa dalavADI 1926 thI 1985 sudhI zrIaraviMdaAzrama pAMDicerImAM rahyA hAvAthI gujarAtanI sAmAnya prajA ane vidvatjhAmAM paNa tee alpajANItA che. teonA janma 17 jUna 1901mAM paMcamahAla jillAnA gedharA nagaramAM ane svarga vAsa 17 DIsembara 1985nA rAja zrIaraviMdaAzrama pAMDicerImAM thayo hateA. temanA pautuka dhA mATInI IMTa banAvavAne hatA paraMtu pUnalAla nAnapaNuthI ja bhaNavAmAM heAziyAra hatA, tethI dhaMdhAmAM na joDatAM temane bhaNavA devAmAM AvyA. yuvAvasthAmAM vyAyAma zikSakanI neAkarI svIkArI ane saniSThAnA baLe vyAyAmane varelA gujarAtanA nAmAMkita vyAyAmavIrezamAM eka AgavuM sthAna prApta karyuM. kAM vyAyAma zikSaka ane katyAM saMskRta sAhityakAra ! tee gujarAtanI mAdhyamika zALAomAM vyAyAmazikSaka hatA--bhASAsAhityanA nahi. pUnalAle bALako ane kizoro mATe ghaNAM Urmi kAvyo-bhAvagIte lakhyAM che. tethI tee mAtra bALakavi hatA evuM nathI. temaNe gaMbhIra kahI zakAya evA nAnAM meTAM seneTA, zlokA paNuM vipula parimANumAM lakhyAM che. temaNe meghadUta ane IzAvAsyApaniSadanA suMdara anuvAda karyA che. zrI araviMdanAM nATako uparAMta mahAkAvya sAvitrIne suMdara ane sapUrNa anuvAda karyA che, tee zrI mAtAjI pratye vizeSa bhaktibhAva rAkhatA hovAthI mAtAjIe temane ' mAyapeAeTa ' kathA che. Adhunika bhAratanA anya koi saMskRtanA sAhityakAre pUjalAla jeTalAM sa MskRta bALakAvya, nATako ane AlApamAlA saMvAde nahi lakhyAM hoya.sauMskRtanA anya nATakakAranI tulanAmAM pUjAlAlanI keTalIka viziSTatAe che. temanA sa MskRta lakhANeAmAM be sthityaMtara jovA maLe che. prathama che praziSTapaNuM ane pachI che RjutA, mATe bhAge nATakakArI saraLatAthI kaThInatA tarapha jatA haiAya che. jyAre pUjAlAlamAM Ama nathI. 1968mAM mAtAjIe ' saraLa saMskRta ' mATe ane 1971mAM saMskRtane rASTrabhASA thavAnA saMdeza ApyA tyArathI pUjalAle bhASA-zailImAM RjutA-saraLatAnA vizeSa khyAla rAkhyA che. ( 2 ) koI skUlamAM saMskRtanA vidhivata abhyAsa nathI karyA, svAdhyAyathI ja sauMskRtabhASA AtmasAta karIne sAhityanuM lekhanakArya zarU karyuM. ( 3 ) temaNe pAMDicerInA zrI araviMdaAzramanAM bALako mATe nATako lakhyAM che. A bALaka ApaNA gujarAtanI sarakArI prAthamika zALAomAM bhaNutAM khALakonI mArke sAdhAraNuM parivArAnAM ane sAmAnya staranAM nahi paraMtu zrI araviMdaAzramamAM 'svAdhyAya ', pustaka 34, aka 1-4, dIpeAtsavI, vasaMtapa McamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI a'ka, navembara 1996-ogasTa 1927, pR. 287-296. brAhmaNa phaLiyuM', tarasAlI, maDhAdarA-390009, For Private and Personal Use Only
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 289 ramaNalAla pAThaka pU. zrI araviMda ane pU. mAtAjInI maMjUrIthI AvIne sAdhanA karanArA sAdhakanAM evAM bALake che jemane tejasvI kahI zakAya. A bALake koI prAMta-pradezanI bhASA vizeSamAM bhaNanArAM nahi paraMtu vizvanA khUNe khUNethI AvelA sAdhakonAM ane badhAM eka sAthe aMgrejI mAdhyamathI bhaNatAM taravaratAM bALake che. mATe bALanATako eTale sAmAnya staranAM bALako mATe sAmAnya kazya ane bhASA zailImAM lakhAyelAM sAdhAraNa nATake nathI paraMtu starIya che. (4) AzramanI zALAmAM saMskRta zikSakanI vyavasthA jayAM sudhI nahotI thaI tyAM sudhI pUjAlAla pote bALakane nATakomAM rasa letAM karatA ane je te bALakane tenA abhinayanI TreniMga paNa teo ApatA. Ama pUjAlAle vAnanArivAnimAM saMkalita bAya : dareka nATakanA abhinayanI TreniMga jAte ApIne nATakonI abhinayakSamatA cakAselI che. (5) nATaka dvArA saMskRtabhASAzikSaNanuM prayojana hovAthI pUjAlAlanAM nATanI bhASA ane zailI praziSTa hevA chatAM bALabhogya ane sarala che. laghu laghu vAkayomAM saMvAda-kathane pakathana dvArA nAnAM bALakone vyAvahArika saMskRtamAM saraLa ke ane keTalAka zabdane bhAvabodha karAvavAne khyAla rAkhavAmAM AvyuM che. (6) A bALanATakane lekhake bhUmikAmAM samagratayA " laghu nATakokahyA che-pahelA nATakane nirdeza "laghu nATikA' ane chelAne spaSTa nirdeza " laghu nATaka' saMjJAthI karavAmAM Avyo che, paraMtu saMskRta nATyazAstramAM nirUpata nATikA ane nATakanAM zAstrIya lakSaNenI kasoTI para kharI utare evI A racanAo nathI. (7) AbAlavRddhane rUce evAM nATako che mAtra bALabheLe ja nahi. (8) nATakamAM vastu bAlacita, kalpanAzIlatA, ciMtananI haLavAza ane geyatA bharI che ane para cata tathA manoraMjaka che. (9) dareka nATakanA abhinaya aMgenI jarUrI evI saghaLI nAnI moTI sUcanAo jevI ke sthAna, samaya, prasaMgAdi yathAsthAna veSabhUSAdi ApelI che. (10) dareka nATakane prAraMbha thatAM pUrve pAtranirdeza karavAmAM AvyuM che. (11) nATakonI zailI saraLa hovA chatAM kavi pite alaMkAranA premI devAthI moTA bhAge prAsAnuprAsa, tukAMta vagerethI alaMkRta che chatAM bhASA sahuja bodhanIya che keTalIka jagyAe paryAyavAcI zabdone upaga karIne vastu -vicArane vadhu saraLa banAvavA prayatna karavAmAM Avyo che. (12) koI koI jagyAe kathanapathana padyAtmaka che ane kathAvastumAM vyaktigata ane sAmUhika gItane paNa vyavahAra karavAmAM AvyuM hovAthI nATakomAM geyatAnA tAvane sahaja viniga thayela anubhavAya che. pUjAlAlanAM nATakonAM pAtro have te uMmaramAM ghaNAM moTA thaI gayAM che, judA vyavasAyamAM lAgelAM che paraMtu temAMnA keTalAMkane phebruArI 1997nA chellA saptAhamAM vyaktigata saMparka sAdhIne je te nATakamAM temaNe lIdhelA pAtra ane tenA vaktavya viSe pUchavAmAM AvyuM tyAre teoe tha gu ja premabhAvathI pitAne je rola hato te yAda karIne jaNAvyuM ke teo utkaTanAthI ane bhUlacUka karyA vagara pitAne pATa adA karatAM. pUvanalAlanA kahevAthI pAtro dhara prekaTIsa karIne pa AvatAM. A prakAranA mArA vyaktigata saMparkamAM AvelAM pAtromAM cetanA Arya ane saMskRta zikSakomAM zekhara dA vizeSa ullekhanIya che. A baMne pAsethI jANavA maLyuM ke mananI zALAmAM zarUAtanAM varSomAM pUjAlAla eka bahu ja saphaLa ane Adarza saMrakRta zikSaka ane nATakakAra tarIke jANItA thaI gayA hatA. atyAre te AzramanI zALAmAM sarvazrI rekhara dA For Private and Personal Use Only
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org pUjAlAlanAM bALanATako 2 je unnAena desAI, DaoN. narendra tathA ku. Do. cinmayI mahezvarI vagere sa`skRtanA zikSako che nATako paNa lakhe che. abhinayamAM mA badhA zikSako bALakone pota potAnA pAtrane evI rIte taiyAra karAve che ke jethI temane! AtmavizvAsa vadhe che ane vakatavya saraLatAthI kaTastha thaI jAya che. nATakonA sakSipta paricaya : (1) paramazaH- laghu nATikA che. tenI racanA 6-5-72nA rAja thayelI che. te pratIkAtmaka che. kAraNu ke temAM huMsane divyatA, sauMdarya, zAMti vagerenA pratIka tarIke rajU karavAmAM Avye che mAtra sAmAnya pakSI tarIke nahi.nATikAmAM kula 21 pAtro, pAMca dazyA ane traNu samUhagIta che. prakRtisauMdaryanuM kAvyAtmaka nirUpaNu karavAmAM AvyuM che. haMsa pakSI ja nATikAnuM eka evuM mukhya ane kendra pAtra che jenA pratye Azca, aheAbhAva ane AnaMda vyakta karavAmAM AvyAM che. prArabha svAgatamathI ane samApana samUhagItathI thAya che. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (2) jJAnaMvavijJAra :- A meTuM nATaka che. tene racanAkALa paramahaMsanA samaya karatAM dezavarSo pachIte 6-6-82 che. jo ke A gALAmAM anya nATako lakhAyAM che. paraMtu atre je kramathI saMkalana karavAmAM Avyu che te rIte jotAM A khIA kramanu' che. temAM 18 pAtro ane 14 dRzya che. sAtamuM ane teramuM dRzya dhaNuAM meTAM che. traNu samUhagItA che. nATakane prAraMbha pavitra nAmanA eka pAtra dvArA vaidika maMtrathI thAya che. nATakanA vastumAM sarovara pradezanA prasannadAyaka svairavihAranuM nirUpazu DaeNAvAthI tene ' AnaMdavihAra 'nuM abhidhAna apAyu che. (3) tramatapUnam :-A nATakanI racanA tA. 11-7-68nA rAja thayelI che. jema ke zIkathI vyajita thAya che tema nATakamAM paryaTane jatAM bALakoe nirakhelA suMdara prabhAtanuM AnaMda- ullAsa ane kolAhalabharyuM. vana che. AmAM 18 pAtro che paraMtu dRzyo mAtra traNa ja che jemAnuM chellu lAMkhuM che. e samUhagItA che--jemAMnuM eka bIna dRzyamAM che. nATakanu samApana zrI araviMda gAyatrI : ka tena saviturvara vuM jyotiH vasya pImahi / yaMtra: satyena vIyeta / thI thAya che. 4 zrImAtuvarzanam -nAnAM nAnAM pAMca prabhA nAmanI eka bAlikAnA janmadivasa nimitte apaNuM karIne pU. mAtAjInAM darzana karavAne. 9 pAtrA ane eka samUhagIta che jenAthI vastu samApta thAya che. smAraNa dazyomAM sugrathita A nATakanA viSaya che bALamitrA dvArA samAdhi upara sevaMtI puSpo nATakanI racanA tArIkha 24-5-67 che. temAM 5. manuLAvuram : --~racanAtithinA nirdeza vagaranA A nATakanuM vastu hAsya ane manAra janabharyuM che, milinda nAmanA eka bAlamitrane tyAM sarve mitro nAstA ane prameAda karavA jAya che. keTalAka mitro khATalA upara ane keTalAka mitrA hiMcakA upara besIne vArtA vAgAma : vAtAdivAni, zrI mAizrama, ceirI-10:002, 218nA AdhAre. For Private and Personal Use Only
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 2maNalAla pAThaka vinoda kare che. eTalAmAM judI judI jagyAethI vArApharatI ane moTI saMkhyAmAM mAMkaNu nIkaLI nIkaLIne temane aTakAve che pariNAme UThabesa ane UMcA nIcA thaI javAnuM vAtAvaraNuM sarjAya che. mAMkaNunuM A pAMcamuM dazya dhaNuM manaraMjana karAve che. vimalA nAmanI eka bAlikA kahe che ke A mAMkaNa nAmanA rakatabIja asuranA vinAza mATe ApaNe caMDInuM AvAhana karavuM joIe. nATakate sarve masta bALake nIce prakhyAta loka gAtAM gAtAM milindanuM ghara cheDIne udyAnamAM nirAMtane dama levA jAya che. "haro himAlaya zete hariH zete mhoddhauN| kamalA kamale zete satyaM mtkunnshngkyaa|" 6 vAnA navA -tA. 7-8-64nA roja nirmita prastuta bALanATaka traNa dazyomAM grathita che. zIrSakathI phalita thAya che ke nATakanuM vastu eka vAnara ane be bilADIonI bALapracalita vArtA che. nATakane manoraMjaka prAraMbha bilADInA mAMu myAMuthI thAya che, be bhUkhI bilADIo koI bALakanA hAthamAMthI yuktipUrvaka pUrI jhUMTavI lai ne bhAgI jAya che. bane pitA potAnA bhAga mATe laDe che. catura vAMdaro A dazya joIne temanI pAse AvIne potAne hanumAnane vaMzaja gaNAvIne nyAyanuM AzvAsana Ape che. pariNAme te bane chetarAI jAya che ne vAMdaro pUrI laIne dUpAdu karI bhAgI jAya che. atre bALabhogya vastune varNanakalAthI vadhu AkarSaka banAvavAmAM AvI che. kalahanI jagyAe saMpa ane sadabhAvane bodha maLe che. 7 varSi4 varaM tA: -racanAkALa nirdeza vagaranuM A nATaka 6 dRzyomAM sugrathita che. nATakanAM pAtro mAnavetara ga; , ji: varAH magis: rAzaka: vAnaraH fsa vagere che. prathama dRzyamAM vanamAM hAthInI adhyakSatAmAM vanaprANIonI mahAsabhA bharAya che. ane teo bhayaMkara siMhane vinAza karavAnuM yuktipurasaH Ajana kare che. bIjA dazyamAM badhAM prANIo bhegAM maLIne vanarAjane prArthanA kare che ke tamArA bhojana mATe ame dararoja eka eka pazu ApIzuM pariNAme tamane ghaNA divasa sudhI vagara prayatane bheja maLyA karaze ane vana ujajaDa thatAM bacI jaze. siMha darakhAsta svIkArI le che ne pariNAme pAMcamA dazyamAM sasalAnI caturAIthI chetarAIne kuvAmAM pitAnuM ja pratibiMbane joI siMha temAM kudI paDavAthI tene vinAza thaI jAya che. chaThThA dazyamAM sarve vanaprANuo nAcIkUdIne AnaMda vyakta kare che ane aMte jenI buddhi nenuM baLa e upadezabhAva saraLatAthI vyakta thAya che. 8 komana -tA. 27-2-64nA racanAkALano nirdeza karatuM paraMtu eka paNa dazya vagaranA A lAMbA saMbhAvanuM vastu bALaprasiddha eka vArtA che. pAMca mAnava pAtro, eka gharaDe vyAdhra ane eka catura zRMgAla ema maLIne sAta pAtrone A saMvAda nAnuM bALanATaka che. tene prAraMbha thAya che vRddha vyAdhranA svagatamathI. keTalAka divasathI bhUkhyA vAgha pAse eka catura ziyALa AvIne upAya batAve che ke tame dhArmika vaiSNavane veSa dhAraNa karIne kAdavI A sarovara kinAre potAnI pAse sonA jhaverAtanAM dhareNune Dhagale karIne bese, je koI yAtrI Ave tene tamArI ahi sAvRtti ane dhArmikatAnI jANa karajo, suvarNakaMkaNa banAvI lalacAvaje. ane pAse For Private and Personal Use Only
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pUjAlApunAM bALanATako 11 AvanAra para kUdI paDIne tenuM bhAjana karajo. vaiSNavIvAdhane joIne keTalAka bhAgI jAya che. paraMtu eka lAbhI brAhmagu vAdhanI jALamAM, suvaNu kakaNumAM, phasAI jAya che. vAghanA kahevAthI te brAhmaNa pahelAM taLAvamAM snAna karavA jatAM kAdavamAM khUMpI jAya chaeN, nIkaLavA mATe prayatna kare che. vAgha tenA tara6 dhase che jethI te bUmAbUma karI UThe che. khUme sAMbhaLIne koI kSatrIya doDI Ave che. vAghanA humalAne joIne bANu calAvIne vAdhanA nAza karI brAhmaNune bacAvI le che ane Ama dezayALa peAtAnI buddhiyuktithI vAghane pralAbhana ApIne badhAne vAdhanA bhayathI mukta kare che. sAmAnya vastune vanakalAthI ramya banAvavAnI daSTie prastuta nATaka vizeSa ullekhanIya che. 9. suzIlasIlAm :--traNa dazyothI maDheluM sAmAnya vastuvALu A nATaka nAnuM che paraMtu khA nyAya ane tyAgabhAvanA nirUpaNanI dRSTie sarAhanIya che. kheDUtane khetaramAMthI seAnAne caru maLe che. kheDUta tene peAtAnI pAse na rAkhatAM jenI pAsethI khetara vecANa lIdhuM hatuM tene ApavA jAya che. mInA mAlika paNuM tene na letAM rAjyanI jamInane sAcA mAlika tA rAjA che. ema mAnIne te caru rAjA pAse laI jAya che. rAnta paNa te carune levAnI nA pADe che ane te kheDUtane 8 ke jeNe parizrama karyA che tene ApIne sa MteSa mAnI tyAganuM umadA udAharaNa pUru` pADe che anya nATakonA kathAvastunI mAka prastuta vastu paNa bALakone upadezaprada che. Ane racanAkALa maLateA nathI. nATakanAM pAtro AThe che. uparAMta rAjasabhAnA sabhyAnA nirdeza che. sa pAtro potapotAnA relanuM anukaraNIya udAharaNa pUruM pADatAM hAvAthI zIka caritArtha thAya che. 10 surakSiLAH :-- nATakane racanAkALa maLatA nathI, paraMtu 30-11-94nA rAja dilhInI mIraukhikA vidyAlayamAM saphaLatAthI rajU thayuM hatuM. AmAM 14 pAtro ane nAnAM nAnAM 9 dazya che. nATakanA prAraMbha kautsa nAmanA chAtranA svagatathI thAya che. atre guru Azrame vidyA prApta karyAM pachI ghera javAnI veLAe Adarza ziSyanuM mAma*thana ane sadguruparivAra pratyenI sneha, Adara ane vAtsalyabhAvanAnuM suMdara nirUpaNu thayuM che. dRzyA pAMca che badhAM TUMkA che. samavana sa`skAra jenA thavAnA che te Adaza vidyArthI kautsane rAA taraphathI aDhaLaka sapatti bheTa ApavA chatAM te pote letA nathI ane te badhI sa Mpattine gurudakSiNAmAM apI devAya che. 11 nAm:--racanAtithi nirdeza rahita 'nATakU' zIrSakavALuM A nATaka nAmamAtranuM nATaka che--
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 2maNunnAla pAThaka 13 brijanananana :-- uparanAM benI mAphaka A paNuM nAma mAtra nATaka che. nathI te dRzyavidhAna ke vastuvikAsa. RtAyana ane mAtRprasAda nAmanA be mitro ane caMdrakalA nAmanI bhaginInA modakabhakSaNa vakhatanuM saMvAdAtmaka nirUpaNa che. 14 "f':-4-7-64nI racanAtArIkhanA nirdezavALA prastuta nAnAzA nATakamAM eka paNa dazya nathI, mAtra traNa pAtro che. nATakanA kim nAmanA pAtrane maLavA AzramamAM phebruArI 1997nA aMtima saptAhamAM prayatna karyo paraMtu yuvAvasthAmAM potAnA zizu avasthAnA pAtrane bhUlI javAthI teNe mArI sAthe zaramane saMkocathI vAta karavAnuM TALyuM. AkhA AzramamAM A bhAI 'kim'nA nAme jANItA che. nATakanI vastumAM mAmA, bhANeja ane baMganI vacce saMvAda che. mAmA potAnI bhaginIne tyAM jAya che tyAre zaramathI mAtAnA sALanI seDamAM saMtAI javAnI bhANAnI sahaja mudrAthI nATakane prAraMbha thAya che ne mAmA pAsethI ramakaDAM letA kimanI prasannatAnA nirUpaNathI racanAnuM samApana thAya che. * 15 rava -kailAzadhAme zivapArvatInA pasanma saMvAdabharyA A nATakanI racanA tArIkha che 20-9-64. AmAM be dazyo che. prathama dazyane prAraMbha naMdInA zivastavana ane zivajInA svAgata karavAnA vicArathI thAya che. bIjA dazyamAM tapazcaryA pUrI karIne ghera AvelA zivajIne baMdha kAramAMthI ja pArvatI prazna pUche che ke " sva' zivajI pitAne "rANI ' kahe che. pArvatI kahe che peTamAM zaLa hoya te auSadhAlaye jAva. zivajI kahe che huM 'nInarTa 'bru. pArvatI jaNAve che nIlakaMThavALA mayura che te kekArava kare. Ama praznottarImAM samaya vyatIta thatAM pArvatI dhAra khelIne hasatA mukhe vizvanAthanuM svAgata kare che ane ginI vagare gaNe zivatigAna kare che. vande vande pitarau jagatAm 3mAmAdeza vaje ! sarvazaktimantau sarvajJau vikaeNrve je che ? . ' karatvama' nATakamAM je cetanAbena Aye pArvatIne pAtrAbhinaya karyo hato temane maLatAM nATakakAra pUjAlAlanI nAyakalA aMge ghaNu mAhitI maLI hatI. zleSa, yamaka ane anuprAsAlaMkAravALI A suMdara kRti che. zabdacAturyabharyuM AvuM eka anya nATaka che: 81satyabhAmIyam / 16 3yAnananana+:-nAnAzAM be dazyamaDhayuM A bALanATaka racanAtithi vinAnuM che. temAM chaMlA, prabhA, ciMtana ane japa nAmanA mitro prasannatAdAyaka udyAnamAM jAya che. vasaMta RtumAM kokilAdi pakSIone kalarava sAMbhaLI AnaMdAnubhava kare che. paramahaMsa, AnaMdavihAra vagere nATakonI mAphaka AmAM paNa suMdara prakRtivana karavAmAM AvyuM che. 17 inayajJovItha :--4-6-68nI tArIkhavALA paNuM dazya vagaranA A nAnAM bALanATakamAM kRSNa ane varazAdAnA saha-vAtsalyabhAvanuM citraNa suMdara rIte karavAmAM AvyuM che. For Private and Personal Use Only
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir YkSAnAM bALako anADI ane cha kRSNane yAdA pAsethI ja-nanda pAsethI nahIM-vArtA sAMbhaLavI che. yazodA rAmanI vAta kahetAM kahetAM jyAre sItAharaNa prasaMganuM varNana kare che tyAre kRSNamAM pUrvajanmanA rAmAvatArabhAvane udaya thatAM ekadama vacamAM belI uThe che: daLa :-( rAmAvatAra paMca rAma mAve vida:) saumitre dhanuH dhanuH ! are dhanurAnaya me / rAvaNa mAraye! rAkSasarAjaM haniSyAmi / kazoar:- (buvA tA) varasa ! hA! kiM kAraNa? thava ! na jotA, vaiva , mA - rAjarAvaNaH ? idaM tu kevalaM rAmakathA / 18 jJAti :--prathama daryamAM ja pUruM thaI jatuM A nATaka rathane tArI vagaranuM che. sAta pAtro che. rANI aprasanna che evuM mAnIne rAja devyAvAse bhAryAne maLavA jAya che. devI pramAdarapUrvaka rAjAnuM svAgata kare che. bannenA saMlApa daramyAna IndrAlikanA AgamananI sucanA saMbhaLAya che. rANI tene cAturIprayoga jevA Icche che. indrAlika morapirachane dhUmAvata dhUmAvate vaikuMThadhArI viSNu, umApati mahAdeva, caturmukha bahAdeva, vrajadhArI vAsava vagerenAM darzana karAvIne rAjha rANI tathA sabhAnene prasanna karI de che. 19 mUtram :-- pAMca damAM pUrA thatA A nATakanI ne tArIkha 30-1-6 ' che. temAM nava pAtro che. vastu che sajA bhojanA gharanuM. rAjakAjamAM thaI rahetA pati rAjAbheja vagara rANIne ekalatA DaMkhatI hovAthI te hasamukhI sakhIone bolAvIne temanI vacce thaI rahelA hAsamAlApanuM kAraNa pUche che. mAdhavI jAve che ke A mAlatInA pati je lakhe che te koI vAMcI zakatuM nathI. tyAre mAlatI kahe che : mAdhavInA pati te pote lakheluM che te ja vAMcI zakatA nathI. rANa A bane sakhIone mahApaDitANIo havAnuM pramANapatra Ape che. rANIne patarAja sAthe premakalaha karavAnuM mana thAya che. eTalAmAM rAjA pote rANIbhavane acAnaka padhAre che. khanna thayelI rANI kahe che--bALagatAm bUrAna ! A vacana sAMbhaLI apamAnita rAjA pAcho vaLI jAya che. eka eka le rAjA A anapekSita prasaMga upara vicAra kare che. rAjasabhAnA vidvAna pAsethI AnuM rahasya jANavA sabhA bhare che. jenA svAgatamAM rAjA svayaM Ubho rahIne darekane dvATax mo mUlaMdAnaH kahe che. badhA pratyuttara vagara cUpacApa besI jAya che eTalAmAM AvatA kAlidAsane paNuM jayAre svAgatama mo mIMrAgaDA kahIne satkAra kare che tyAre kAlidAsa tyAM ja Ubhe rahIne kalokamAM pratyuttara Ape che. kAlidAsa :-khAdanna gacchAmi hasan na jalpe, gataM na zocAmi kRtaM na manye / dvAbhyAM tRtIyo na bhavAmi rAjan ki kAraNaM bhAja bhavAmi mUrkhaH // For Private and Personal Use Only
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 24 www.kobatirth.org maNalAla pArka za AthI prasA yatta rAja mahApaDinane rAjasabhAmAM bhAdarapUrvaka lai jAya che, sarve sabhAjanAnI kSamA mAgI le che. kAlidAsane eka lakSa su mudrAthI puraskRta karavA Adeza ApI rAnta sabhA visarjana kare che. rANI pazcAtApapIDitA anazanA che evu' sAMbhaLIne rAjA rIbhavane jAya che. rAjA rANIne raDatI zAMta karavA mATe athAka prayatna karatAM rANIne potAnI AkhA khelI denAra guru kahIne bhUla kabUla karI lai te tene prasanna karI le che. 20 kRSNasatyabhAmIyam :-- dRzyomAM vibhAjI1 ane 1-7-1964 dartAkata nATakanuM vastu purANuprasiddha kRSNa ane satabhAmA vaccenuM vAla, vyaMgavinAda, cAtu bharyuM prasanna dAmpatya che. rukimaNInA bhavanathI satyabhAmAnA bhavane javA nIkaLelA prasannAcatta kRSNanuM adhadvAramAMthI vAlaprapaMcabharyuM svAgata karavAmAM Ave che. satyabhAmA jyAre daravAjA pAchaLathI pUche che ke roDakti dvAre banavalare? tyAre kRSNe potAne ,i madhusUcana:, mAtravaH, patrI vagere jAve che tyAre satyabhAmA A pratyeka zabdanA kRSNettara ak batAvIne tene cAturya mAM bAMdhavA prayatna kare che. aMtamAM jyAre kRSNe satyabhAmAne jaNAve che ke dAsoshaM satyabhAmA te prasAdaprArthanA paraH / caraNau cumbituM cAru cature'tra samAgataH // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nATakAMte-- susmitairaminacamtI sparam // " 21 phevivarzanam :racanAtithinirdeza ane drazya vagaranA A bALanATakamAM cha patro che. nATakanu sthaLa che himAlaya ane prasaMga che nArada dvArA pAva tInA bhAviparicyuyanI sUcanA. nArada jyAre parvatarAjanA prAsAde Ave che tyAre bhakti AdarathI temanuM svAgata karavAmAM Ave che, pArvatIne e lAvIne devarSi nAradane kAma karavAnuM kahevAmAM Ave che. devi nArada pArvatInA davyasaundaryuM. ane mahAdevI tarIkenA ujjavaLa bhAvinuM kathana karatAM sarva Ana dAnubhava kare che. mahAdevanI patnI khUnanArI pAvatIne vizvezvarI, vizvajananI ane vagaibhavadArIne AzIrvAda ApIne prasthAna karI jAya che. AzramanA bALasAdhaka Indu Aye A nATakamAM devarSi nA rAla karyAM hatA. 22. zrIvAryatIta mAvaLam ~khe dasyAmAM grathita paratu racanAtithinirdeza rahita A nATakanuM vastu che pAvatI ane lakSmI vaccene saMvAda. bhavya vastrAbhUSaNAthI alaMkRta thaI ne lakSmIjI pAvatInI parIkSA karavA jAya che. pArvatI UMDA premabhAvathI lakSmInuM svAgata kare che paraMtu tenI divya mahAnatAthI aMjAI jaIne vyatryabANeAthI vArtAlApa zarU kare che je pAtIne apamAnabharyuM* lAge che chatAM svastha yo ane jevAnI sAthe tevA thaine lakSmInA dareka praznane tamatamate pratyuttara Ape che. lakSmI - pazupati vA'ti ? For Private and Personal Use Only
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org pUjAlAlanAM bALanAkI pArvatI - kIdRzo'yam asaGgata praznaH ? kiM sa gokule nAsti ? tadA kadAcit sa dvArakA~ prati patnAyati / athavA kAlayavanAda bhIto'sau mucukundasya giriguhAnilaye minIna: cAt / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zivane patnagabhUSaNuM, gAruDI kahIne pArvatInuM apamAna karanArI lakSmI Akhare pArvatInA sArabdhathI parAjita thai te jaNAve che H-~~-~ satya satyaM sadAzive tvayAdyAhaM parAjitA / satI sAdhvI jaganmAtA praNAmaM svIkuruSva me // pArvatI - punardarzanAya purussottmpriye| ( iti niSkrAmataH ) 23 juLayeyatA :-- A aMtima nATakane lekhaka laghunATaka kahyuM che je mAtAjInI virtuos-saddaguNA-nAmanI kathA para AdhArita che. te dRSTAMtarUpakathAtmaka arthAt rUpakAtmaka elIgarikala che. bhale kRtine nATakakAre 'vANAvAM te citrita nathunAm ' kahyuM paraMtu AmAM bALakA pAka tarIke nathI. bhUAma uparanA mANusA, mAnavajIvananA sadguNI ane satyasadananA dvArapALAnuM je rIte pratIkAtmaka pAtrAlekhana thayuM che te vRddhone paNa lAgu paDatuM hovAthI, bhUmikAmAM lekhaka je vidhAna karyuM che--' tAni AvAsavRamyo roSayivyanti 'kRti AziSyate mayA ' / te caritArtha thAya che. ma pAtraparicaya :- traNa prakAranAM pAtro che. (1) zarUAtanA prathama dRzyamAM pAMca puruSo paraspara vAtacIta karatA jaNAya che. tee nIce bhUmi upara UbhelA che te gaganamAM sasyasavana pratye jue che. (2) khIjAM pAtro-satyavRtti, dhanavRtti, namratA, vikrama, vivakitA, dayALutA, saumyatA, dhItA, sAdhutA vagere amRta sadguAA che jenI saMkhyA 13 che. (3) nATakano trIjA dRzyamAM e dvArapALA jovA maLe chaeN. ragama : pRthvI parathI gaganaparyaMta vyApta ragabhUminAM kAraNe kRtimAM bhavyatAne AbhAsa thAya che. rasa bhAva nirUpaNanI dRSTie jotAM nATakamAM Azcarya, aheAbhAva uparAMta mAnavajIvanamAM zAMti, prasannatA, bhakti urnmukha thavAnI lAlasA vageretuM sacoTa pratipAdana thayeluM ha yathAH namratA - namratAhaM nijAtmAnaM kSudraM manye nirasmitam / vikatthane virAmo me zlAghAvRtti vivarjaye || pAtranirUpaNumAM nATakakAranuM kavarUpa paNa kyAMka kayAMka jovA maLe che kAraNa ke amU lAvAne pAtra tarIke kalpIne temanA paricaya je lokomAM ApyA che temAMthI lekhakanI alaMkArapriyatA, chaMda jJAna vagere nirdeza prApta thAya che. pAtro potAno paricaya saraLa zlokomAM Ape che Zhu For Private and Personal Use Only
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 296 2mAlAza pAThaka visi -mahuM f , or sevitA sAdaraM sadA / bhAvaye karmaNaH pUrva vAva: pUrva vicAre che sAdhutA:-sAdhutAhaM samAyAtA darzanAya divaukasAm / zradadhAnAM satAM sevAM vidhAtaM vanitAtmanA / / AkhAye nATakanI bhASA AlaMkAraka hoI pariNAme racanA dudha banI gaI hoya evuM nathI. bhASAmAM samAsa bahu lAMbA nathI. joDAkSara ke saMyutAkSara paNa nahivat che. kaThora ke karkaza vargone prAya: abhAva che. Ama hovAthI A nATaka AzramazALAmAM vividha prasaMgoe abhinIta che. vastu ane tene vinyAsa upara jaNAvelAM anya nATakamAM jema vastu pazu pakSI, devadevI ke rAjArANInuM Ave che tema ame nathI. sthULa kathApradhAna vastunI jagyAe mAnavajIvananA amUrtabhA-sadguNonuM pratIkAtmaka nirUpaNa che. vastunarUpaNa tra) damAM thayeluM che. prathama dazyamAM pAMca puruSonA vArtAlApathI vastune udhADa thAya che. teo pRthvI upara UbhA rahIne svarga mAM-sthAna pratye je I saMvAda kare che. bIjA dazyamAM Azcaryacakita thayelA A puruSo vArApharatI AvanArAM bhAvapAtrono paricaya meLavIne temane satyasadanamAM javA de che. ane teo dAnavRtra ane dayALutAne kahe che ke tamArI jarUra te pRthvI upara vizeSa che tame ahIM ja rahI jAo, tamane upara nahi javA daIe. tyAre A banne jaNa vyaMgya ane kaTAkSathI manuSyanI apAtratAne nirdeza karatAM jaNAve che ke mANasamAM pAtratA joI e, svAvalaMbanane bhAva hovo joIe. A badhuM pRthavI para kyAM che? mATe ame te satyasadanamAM jaIzuM ja. A sAMbhaLIne dvArapALe ciDAI jaIne kahe che: "maththata kariSyati | ' amAruM kazuM nukazAna thavAnuM nathI. ame te pRthvI para rahIne AnaMdabhega karIzuM ema kahIne temane javA de che. trIjA dazyamAM satyasadananA be dhArapALe ane bAkInAM pAtro vacce saMvAda che. A dazya pahelAM be karatAM ghaNAM lAMbAM che. ane sarvoparI saddaguNa " rA' ne mAnavavAmAM Avyo che. Akhare satyasadanamAM tenuM svAgata karatA vivekatA jaNAve che - tvayA binAnye suguNA nirarthakAstvayA vinA nottamatA prakAzate / tava prasAdAt prabhutA prasIdati kRtajJate! tvaM hi satAM ziromaNiH // nATakate pue5vRSTi thAya che. For Private and Personal Use Only
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra saMdarbhasUci (1, nATyasAhitya) tA prajApati For Private and Personal Use Only nATakakAra rathI . laya nATaka prakAzana aMgenI vigata 9 mI sadI zilAcAya che. sa, 868 vidhAnandaH nATakakAranAM anya graMtha upamahApura cAraya" (pAkata TeksTa sesAyaTI dvArA prakAzita)no samAveza. 11 mI sadI bihaNa karNasundarI saMpAkada : durgAprasAda ane ke. pI. paNa, nirNayasAgara presa, muMbaI, 1888, trIjI AvRtti, 193ra. 12 mI sadI rAmacaMdrasUri pATaNa I. sa. satyaritra nirNayasAgara presa, muMbaI, 1838. 1145-1229 nirmamImAyo: thazevijaya jaina graMthamAlA, 1911. saMpAdakaH haragoviMdadAsa, gujarAtI anuvAda : nArAyaNa bhAratI gosAI zrImitrAnaMdraham jaina AtmAnaMda graMthamAlA, bhAvanagara, 1910, saMpAdaka : muni puNyavijayajI "svAdhyAya', pustaka 34, aMka 1-4, dIpotsavI, vasaMtapaMcamI, akSayatRtIyA ane janmASTamI aMka, navembara 1996-ogasTa 1997 y. 29-31 2. * prAcyavidyAmaMdira, ma. sa. vizvavidyAlaya, vaDodarA. svA0 38 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ For Private and Personal Use Only 1 meghaprabhasUri rAmabhadramuni yazapAla jayasiMhasUri 2 / / vALakA 3 I / 4 nalavilAsaH mallikAmakarandam raghuvilAsaH yaduvilAsaH rohiNImRGgAkaprakaraNam yAdavAbhyudayam vanamAlA rAghavAbhyudayam dharmAbhyudayam prabuddharauhiNeyam moharAjaparAjayam hammIramadamardanam saMpAdaka : jI. ke. gAMDekara ane ela. khI. gAMdhI, gAyakavADa orienTala sirIjha naM. 29, vaDAdarA, 1926 L. D. Institute, Ahmedabad, 1983 saMpAdaka : AcArya jaina vijayamuni ane preA. jayantakriSna dave, sidhI jaina sirIjha, bhAratIya vidyAbhavana, muMbaI. saMpAdaka : zrI puNyavijayajImuni, jaina AtmAnada grathamAlA, 1918 saMpAdaka : munizrI puNyavijayajI, jaina AtmAnaMda graMthamAlA, bhAvanagara, 1918 guja, anuvAda : pradhumna sI. vArA sa'pAdaka : muni catuvijayajI, G. O. S. No. 9, Baroda, 1918 saMpAdaka : sI. DI. dalAla G, O. S. No, 10, Baroda, 1920 REC zvetA prajApati Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ For Private and Personal Use Only deva drasUri yazazcaMdra subhadra prahlAdanadeva kAMcanAcAya harihara sAmezvara ra ' I pAlanapura / pATaNa 3 19mI sadI I / / / 4 candralekhA vijayam mAnamudrAbhaJjanam athavA vilAsavatI rAjimatI prabandhaH mudrita kumudacandraH dUtAGgadam pArthaparAkramavyAyogaH dhanaJjayavyAyogaH zaGkhaparAbhavavyAyogaH ullAgha rAghavam p ve. jaina yazAvijaya graMthamAlA-8, banArasa, 1906. (1) para (2) saMpAdaka : durgAprasAda ane . pI. niSNu yasAgara presa, muMbai, 1899 haridAsa saMskRta graMthamAlA, caukha'bA sirIjha, 1950 saMpAdaka : sI. DI. dalAla G, O, S. No. 4, Baroda, 1917 gujarAtI anuvAda : nArAyaNa bhAratI geAsAi sa"pAdaka : bI. je. sAMDesarA G, O. S, No, 148, Baroda, 1965. saMpAdakaH muni puNyavijayajI ane khI. je. sAMDesarA G. O. S. No. 132, Baroda, 1961. saMdabha sUci Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ For Private and Personal Use Only 1 khAlaca, vijayapAla meAkSAditya rAmadeva vyAsa neminAtha narendraprabhasUri gagAdhara * cAMpA 3 14mI sadI 1 15mI sadI I 16 mI sadI 4 karuNAvajrAyudhama draupadIsvayaMvaram bhImavikramavyAyogaH rAghavAbhyudayam pANDavAbhyudayam subhadrApariNayam zamAmRtam kAkutstha ke li gaGgadAsapratApavilAsaH 1 sapAdaka : muni catuvijayajI, bhAvanagara 1916, guja. anuvAdaH nArayaNa bhAratI gAsA (1) saMpAdaka : muni jiivajayajI, AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara, 1918 (2) sa`pAdana ane guja. anuvAda : zAMtikumAra paDayA, haMmadra navam zatAbdI mAtsava, amadAvAda. sa'pAdaka umAkAMta pI. zAha G, O, S No. I51, Baroda, 1966, saMpAdaka : nArAyaNu zAstrI khista, banArasa, gavarmenTa sa`skRta lAibrerI, 1932 saMpAdaka : . je. sAMDesarA ane e. ema. paMDita, G, O, S. No. 156. Baroda, 1973, zvetA prajApati Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra saMdarbha sUci 17 mI sadI vAdIcaMdra bhaTTa kamalAkara kalela (paMcamahAla ) - jAnasUryodayaH rasikavinodaH saMpAdana ane aMgrejI anuvAda : umA dezapAMDe, zalAkA prakAzana, muMbaI, 1989. 18mI sadI dharmoddharaNa saMpAdaka: umAkAMta pI. zAha G, 0, S. No. 151, Baroda, 1966. For Private and Personal Use Only paMDita dugezvara upAdhyAya meghavijaya ravidAsa yuktiprabodhaH pAkhaNDakhaNDanam (mithyAjJAnalainama) gopAlakelicandrikA vipraviDambanama www.kobatirth.org rAmaNa sadAnaMda Editor : Caland, Amsterdem, 1917 (saM. De. siddhArtha vAkaNakara, vaDodarA re prakAzanAdhIna saMpAdaka: khite nArAyaNa zAha 1930 zukala bhUdeva jaMbusara dharmavijaya 19mI sadI paMDita jagannAtha bhAvana: bhAgyamahodayam nAgaramahodaya adhArmikaprahasanam indriyasaMvAdaH bAlakRSNa bhaka geviMda rAmajI kuMDalA/bhAvanagara saMpAdana ane guja. anuvAda : zyAmajI zAstrI, vasaMtavijayapresa, bhAvanagara, 1941. #s?" Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 2 morabI 1842-1917 zAstrI zaMkaralAla mAhezvara bhadrAyuvijayam amaramArkaNDeyama zrIkRSNacandrAbhyudayam For Private and Personal Use Only saMpAdana ane guja, anuvAda : khelazaMkara zaMkaralAla bhaTTa, mArabI, 1916. rAmarAjendrasiMha smAraka graMthamALA-1, 1933, guja, anuvAdasaha. 1 saMpAdaka: hAthIbhAI zAstrI (jyotsanuM TIkA saha) gujarAtI prinTIMga presa, muMbaI, 1917 2 saMpAdaka: khelazaMkara zaMkaralAla bhaTTa (gujarAtI anuvAda sAthe) gujarAtI prinTIMga presa, muMbaI, 1917. 3 saMpAdaka : kanaiyAlAla jozI, sarasvatI pustaka bhaMDAra, amadAvAda, 1982. saMpAdana ane guja. anuvAdaH khelazaMkara zaMkaralAla bhaTTa ane jagajIvanarAma pAThaka, yazavaMtasiMha mudraNAlaya, lImaDIpura, jAmanagara, 1912. saMpAdakaH vizvanAtha kezavalAla nirNayasAgara presa, muMbaI, 1939. 1 saMpAdana ane guja. anuvAda : vedya zrI prANazaMkara premazaMkara, mane raMjaka mudraNAlaya, jAmanagara, 1901, 2 yazavaMtasiMha mudraNAlaya, 1911. www.kobatirth.org * dhruvAbhyudayam sAvitrIvaritam jopavitAmaNivinayara nA prajApati Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 2 ) saMdarbhasUci pAThaka karuNAzaMkara bhAvanagara kRSNakumArAbhyudayam sarasvatI mudraNAlaya, bhAvanagara 1913. gujarAtI anuvAda-mohanalAla bhaTTa zAsI mAyAdA uddaNDagoSThIprahasanam 20mI sadI ratnAkara DIrvAbhAratI, aMka 16, 1916. paMDayA nAgaradAsa pAlItANA : 1883-1956 vAhana capalAcAJcalyam rukmiNIharaNam vivAhatattvam pratApacaritanATakam amadAvAda, 1923. For Private and Personal Use Only www.kobatirth.org amadAvAda 1884-1941 svAmInArAyaNa jeThAlAla yAphika mULazaMkara naDIAda/vaDodarA 188-1965 saMzopitAvayaMvaram chatrapatisAmrAjyam baDA prinTIMga presa, 1928. saMskRta TIkA : zrIpade zAstrI aMgrejI anuvAda : L. B. Shastri 1 baroDA prinTIMga presa, 1929. saMskRta TIkA : zrIpade zAstrI aMgrejI anuvAda : L. B. Shastri 2 saMpAdaka : prabhAta zAstrI (hindI ane, sAthe) devabhASA prakAzana, alhAbAda, 1979. 7 03 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 06 pratApavijayam baraDA prinTIMga presa, 1931. 2 saMpAdaka: prabhAta zAstrI (hindI anu. sAthe), devabhASA prakAzana, alhAbAda, 1979. mahaMta kelAsAnaMdajI paMDita harerAma sukArAma 188-1969 1891-1954 rASTrabhaktirgarIyasI pAkhaNDadharmakhaNDanama amadAvAda ? Indu prakAzana, muMbaI, 1911. re saMpAdakaH zeTha zrI dAmodara sukhaDavALA, 1930. saMpAdakaH satyavrata, nAzika, 1934. surata 1893-1964 prakRtisaundaryam For Private and Personal Use Only zAsI medhAvata jagajIvana paMDayA gajendrazaMkara lAlazakara www.kobatirth.org surata 1895-1977 viSamapariNayam , navijaya prinTIMga presa, surata, 197ra vuddhiprabhAvam zAkuntalanRtyanATikA kaH zreyAn niyamanam subhagamAtithyam velottama: kastvam kasya doSaH pracurabuddhimattA ' savita " bhAratIya vidyAbhavana, muMbai, ogasTa 73 phebruArI 75 oNgasTa-75-gaTa 76 navembara 1976 oNgasTa 1977 phebruArI-me, 1978 utA maLapati prakAzita Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ For Private and Personal Use Only 1 jIvarAma kAlIdAsa zAkho (?) zAstrI badrInAtha kAzInAtha dalavADI pUjAlAla dhyAdAsa zAstrI ramaNalAla kRSNa rAma zAstrI rAmakRSNa hu ja mahetA hariprasAda chaganalAla parIkha je. TI. satyavrata bhaTTe IzvaracaMd * goMDala vAdarA godharA)pAMDicerI amadAvAda saurASTra vaDAdA surata amarelI valasADa 3 *98-197 1901-1985 1903-1982 1916-1931 |T 4 yajJaphalam ratnAvalI rAdhAvinoda: mAlinI mithyAvAsudevam bAlanATakAni mAtRvAtsalyam pRtho: rAjyAnuzAsanam rAmavijayam pANDavodyogaH arjunaparIkSA pArvatIpariNayaH chAyAzAkuntalam maharSicaritAmRtam vi 4 bhuvanezvarIpIDa, gAMDala, 1941 surabhAratI, aMka-ra 6, vaDAdarA, saM.2050 " zrI araviMdAzrama, poMDicerI, 1983 surabhAratI, 1969, pR. 59-66 aprakAzita 1 surata, 1957 2 sapAdana ane gujarAtI samazlokI anuvAdaH rAjendra nANAvaTI, amadAvAda, 198 mu'bai, 1965 aprakAzita sadabha sUci 305 Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 301 dave janakazaMkara manuzaMkara surata zaGkaranATakam saM. prA. jatIna paMDyA, surata, 1997 pUrNa kartApamaetam mahAvIranirvANam nUtananATyaprasthAnam trivedI ghanazyAma "saMvita '' 1979-80 ,, 1987-90 bRhada gujarAta saMskRta pariSada, amadAvAda, 1997 amadAvAda 1982 For Private and Personal Use Only nUtananATyakaumudI nUtananATyavilAsaH nUtananATyaninAdam nUtananATyavihAraH bhAtRbhaginIyam 1992 1995 1997 dhI bahAuddIna koleja megejhIna, 1939 amadAvAda zAsI hariprasAda gaMgAzaMkara www.kobatirth.org rAjyazroH putravatInATikA jAnI aruNodaya vaDedarA - 1941 (1) 1940-1942; (2) sAmanasyam, zrI bRhada gujarAta saMskRta pariSada, aMka-7, 28, 29. 'savita ', navembara, 1977 ajannA, jAnyuArI, 1979 sAmanasyama, 1987 ogasTa, 1978 saMvata ', navembara, 1988 phebruArI, 1981 , phebruArI, 1987 joSI lagneza jAnI jyadeva sUryodayaH vivAhaH pAribarham cakArapaGktiH snehacakram kuTumbAnandam vRttivaimanasyam amadAvAda vaDodarA AtA prajApati Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saMdarbha sUci noMdha : * A sUcimAM yathAsaMbhava upalabdha tamAma vigate (ghaNI vAra adhUrI hoya te paNa), samAviSTa karavAno prayAsa karyo che * lekhakanI janmatArIkha haya te tene kamanirNayamAM AdhArarUpa gaNI che. eka nATakakArane kALakhaMDa ArAra nizcita kare che, tene aMtima nirNaya tarIke gaNavuM jarUrI nathI. bhya hoya tevA prakAzita nATakonAM sAmAyikomAM prakAzananI vigate thathAsaMbhava ApI che. * rarUpakono samAveza karyo nathI. saMdarbhasUci (2. lekha) lekhaka lekha sAmayika sAMDesarA bhegIlAla gujarAtanI saMskRta raMgabhUmi selaMkIyuganI zrI ane saMskRti vastupAlanuM vidyAmaMDaLa gujarAta sAhitya sabhAnI kAryavAhI, amadAvAda, 194142. ItihAsanI keDI'. itihAsa ane sAhitya, gujara graMtharatna kAryAlaya, 1966, pR. 3. vastupAlanuM vidyAmaMDaLa ane bIjA hokhe, bhAvanagara, 1948, pR. 1-31. gujarAtane solaMkIkAlIna itihAsa, yuni. graMthanirmANa borDa, amadAvAda, 1973, pR. 328. gujarAta saMzodhana maMDaLanuM mAsika, muMbaI, vo. 20, aMka-8, ekaTa, 1959 na. e. anyAya vidyA ane sAhitya dave kanaiyAlAla gujarAtanI saMskRta sAhityakAre For Private and Personal Use Only
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra * 1 zAstrI hariprasAda ga, Jani A. N. Kantawala S. G. Dave ] ||, Shastri A. D. Nanavati R. I. nANAvaTI rAjendra paTela vI. sI. zA sa.. la. pAke bAsudeva kADArI dineza www.kobatirth.org 2 Loan words in Twentieth Century Sanskrit Literature gujarAtamAM sarjAyeluM sa`skRta sAhitya 'buddhiprakAza ' gurAta vidyA sabhA, amadAvAda, 3. 19, 512, 4, 356-3, DIse. 196. Brief report of the seminar on Twentieth Century Sanskrit Literature Contribution of Baroda to the Bharatiyavidya, Bombay, 20th Century Sanskrit Sept. 1980, Literature satuM saMskRta sAhitya Contribution of South Gujarat to Sanskrit Some Twentieth Century Sanskrit works from Surat svAtaMtryottara saskRta sAhityaH gujarAtanuM pradAna dakSiNa gujarAtamAM saMskRta saMzodhana ane lekhanapravRtti saskRta nATakA ane sAmAjika pariva gujarAtI raMgabhUmi ane saMskRta nATaka ekAMkI-cyAdhunika ane sAMprata Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zvettA prApatta 3 For Private and Personal Use Only bAya, 2=1959, prAcyavidyAmaMdira, darza, Journal of the Dept. of Sanskrit, Jhi, of Delhi, Vo 1-3, no. 1-2, 1975. Bharatiyavidya, Bombay. Sep. 1980, Bulletin of Chunilal Gandhi Vidyabhavan. No. 18, 1974 Bulletin of Chunilal, Gandhi Vidyabhavan, No. 20-21, Dec., 1977. svAdhyAya, pu, 26, aMka 3-4, me-ogasTa, 1989 svAdhyAya, aMka 3-4 3. 209-220, 1992 svAdhyAya, me, 199 prAcyavidyAmaMdira, vAdarA svAdhyAya, sapTe. 198 prAcyavidyAmaMdira, vaDedarA. buddhiprakAza, gujarAta vidyAsabhA, amadAvAda, jAnyuArI, 1980
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saMdarbha 3 dave jayAnaMda saMskRta sAhityamAM ekAMkI gujarAtI nATaya, okaTa.-na., 1958 vizAtANA: paurANikanATakAni sAgara vizvavidyAlaya, sAgara, saM-2022 mane bA, 'pI. thonATaka svAdhyAya, aMka-1, pR. 303, 1979 Sandesara B.J. Gangadasapratapavila sa by Gangadhara--- A Historical Play Journal of the Oriental Institute, Vol, 4, p. 193. nANAvaTI rAjendra, kavi gaMgAdharata gaMgadAsapratApavilAsanATaka vidyApITha (1 8 -8), sapTe-Dise-198 6 sAMDesara bhIlAla Sandesra B. J. gaMgadAsapratApavilAsa svAdayAya, aMka 6, nATakamAM cAMpAneranA killAnuM varNana pR. 892, 19 68- 69 Sankhaparabhavavyayoga Journal of the -A Historical Sanskrit Play Oriental Institute, by Harihara. Vol. VII, p. 270 sAmezvarakata 'kIrti kaumudI' anusmRti (lekhasaMgraha), saMpAdaka : bhegIlAla sAMDesarA, gUrjara graMtharatna kAryAlaya, amadAvAda, 1972. bhada vibhUti sAmezvaranI kavi tathA kAvya aMgenI vibhAvanA zvAya, aMka-18 pU. 405, 1980-81 pAThaka rA. vi. nalavilAsanATaka : eka graMthaparicaya jaina sAhitya saMzodhaka khaMDa-3, aMka-2, amadAvAda For Private and Personal Use Only
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nA prajApati | | Zala G C The Problein of the Yajnaphalam Asvina in the Rgveda and other Indological Essays, Delhi, PP. 27-257, 1978. mahetA Ara. pI. caNawjU-kartutvano prazna vAdhyAya, aMka-26. pR. 23, 1988-89 saMskRti, eprila, 1979 nANAvaTI rAjendra joSI pI. eca. chAyAzAkuntalam IndriAsaMvAdanATaka-bhAvanagaranA " rAjavInI prazatinuM a5rAta nATaka svAdayAya, aMka 3-4, 1984 Jani A, N. Mulshankar Yajnik: His Life and Works Recent Studies in Sanskrit and Indology, Ajanta publication, Delhi, 1982. Prajapati Sweta The title of Samyogitas vayamvara--A problem Journal of the Oriental Institute, Baroda, MarchJune, No. 3-4. 1991 Pandya B. P. Amaramarkandeyam-A study Journal of the Oriental Institute Vol. 31, No. 2 Dec. 1981 A Further note on the life of Journal of the Oriental, Sri Sankarlala Mahesvara Institute, Vol. 31, No 3, Bhatt. March, 1982 dalAla ramaNikalAla ja. prAdhyApaka nATyakAra zrI gajendrazaMkara navacetana, okaTe.-nave. 1981. lAlazaMkara paMDayA (pR. 177-78). bhAvanagarI nInA sI. ba. la. paMDayAnAM saMskRta prahasane vA'dayAya, aka-19, pR.-17, 1981, prAcyavidyAmaMdira, vaDodarA. pR. 368 gajendrazaMkara paMDayAkUta rAtisanunynaattikaa For Private and Personal Use Only
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir saMdarbhasUci 311 saMdarbhasUci (3. pustaka) History of Classical Sanskrit Literature, Krishnamachariar M., Motilal Banarasidas, Delhi, 1970. Sanskrit Drama of the Twentieth Century, Satyavrat Usha, Delhi, 1971. Women in Sanskrit Dramas, Dikshit Ratnamayidevi, Delhi, 1964. Contribution of Gujarat to Sanskrit Literature, Patel Gautam (ed.) Patan, 1998 Philosophical Approach to Sanskrit Allegorical Dramas. Agrawal Usha. Sultan & Sons, Delhi, 1992. 6 Post Independence Sanskrit Literature, Joshi K, R. & Ayachita S. M. Vishvabharati Prakashan, Nagpur, 1991 madhyakAlIna saMskRta nATaka-upAdhyAya rAmajI, saMskRta paripat, sAgara, 1974 __Adhanika saMskRta nATaka-- upAdhyAya rAmajI, saMskRta pariSad, sAgara, 1974 saMta meM 1thI parAmarza karavAnA, makakA triI :TFtha grAma, mora, 1972 10 zaMkaralAla mAhezvara jIvanacaritra-zarmA zivadatta, lakSmInArAyaNapresa, kAzI 11 Adhunika saMskRta sAhitya-zukla hIrAlAla, racanA prakAzana, ilAhAbAda, 1971 12 saMskRta meM vyAyoga-somA zarmA, nirmANaprakAzana, dilhI, 1992 13 saMskRta ke etihAsika nATaka-zyAmazarmA, devanAgara prakAzana, jayapura, 1975 14 saMskRta nATakomeM atiprAkRtatasva-pAThaka mUlacandra, devanAgara prakAzana, jayapura 15 saMskRta nATakone pazciya, nAndI tapasvI esa. yunivarsiTI graMthanirmANa, amadAvAda, 1971. 16 gujarAtImAM saMskRta nATaka, desAI karaMgI, muMbaI, 1981. gurjarezvara purahita kavi somezvara, bhaTTa vibhUti vi., amadAvAda, 1981 gujarAtanA saMskRta nATyakAre, pAThaka vAsudeva, yunivarsiTI graMthanirmANa borDa, amadAvAda, 1996, 19 mULazaMkara yAjJikanAM nATako, pAThaka vAsudeva, saMskRta sAhitya akAdamI, gAMdhInagara, 1998. 20 gujarAtanuM sAMprata saMskRta sAhitya, vyAsa madhusUdana, saMskRta sAhitya akAdamI, gAMdhInagara, 1998. 21 saMskRta re irUpaka, vivedI ghanazyAma, saMrakRta sAhitya akAdamI, gAMdhInagara, 1998 For Private and Personal Use Only
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra T Place of the Publication: Statement about the ownership and other particulars about newspapers SVADHYAYA ( svAdhyAya) (To be published in the first issue every year after the last day of February) 2 Periodicity of its Publicatian: www.kobatirth.org 4 Publisher's Name: 6 5 Editor's Name: FORM IV (See Rule 8) 3 Printer's Name: (Whether citizen of India ?) (If foreigner, state the country of origin) Address: Oriental Institute, M. S. University of Baroda, Vadodara. Three Months-Dipotsavi, Vasantapancami, Aksayatrtlya, Janmastami Names & addresses of Individuals who own the newspaper and partners or shareholders holding more than one percent of the total capital (Whether citizen of India ?) (If foreigner, state the country of origin) Address: Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Prof. (Dr.) R. I. Nanavati Yes B-103, Rajlaxmi Society, Old Padra Road, Vadodara 390 005. Prof. (Dr.) R, I. Nanavati Yes (Whether citizen of India ?) (If foreigner, state the country of origin) Address: B-103, Rajlaxmi Society. Old Padra Road, Vadodara-390 005. Prof. (Dr.) R. I. Nanavati Yes B-103, Rajlaxmi Society, Old Padra Road, Vadodara-390 005. The M. S. University of Baroda, Vadodara. 1, R. I. Nanavati, hereby declare that the particulars given above are true to the best of my knowledge and belief. For Private and Personal Use Only R. I. Nanavati Signature of Publisher
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Regd. No. 9219163 baroDA vatI po. saMpAdaka ane prakAzaka: mahArAjA sayAjIrAva yunivarsiTI opha baroDA vatI che. rAjendra AI. nANAvaTI, niyAmaka, prAcyavidyA mandira, ma. sa. vizvavidyAlaya, vaDodarA; mudraka : zrI prahUlAda nArAyaNa zrI vAstava, menejara, dhI ema. esa. yunivarsiTI opha baroDA presa (sAdhanA presa ), rAjamahela roDa, vaDodarA-390 001, me, 1999 menejara, dhI ema sani ma. sa. vivAhI For Private and Personal Use Only