Book Title: Kshatrachudamani
Author(s): Niddhamal Maittal
Publisher: Niddhamal Maittal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022644/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH (sAnvAyArthaH) nItikA apUrva kaavy| mUlya kaccI jilda 1) pakkI jilda 2) paM0 niDAmala maittl| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI paramAtmane namaH // zrI mahAdIbhasiMha sUriviracita kSatracUDAmaNiH sAnvayArtha kartA aura prakAzakaHsahAranapura nivAsI paMDita nihAmala maittala pradhAnAdhyApakaH zrI abhinandana di0 jaina pAThazAlA kSetrapAla lalitapura / 'jainavijaya' priMTiMga prena, khapATiyA cakalA-sUratameM mUlacanda kisanadAsa kApaDiyAne mudrita kiyaa| zrI vIra nirvANa saM0 2447 prathamAvRttiH ] mUlya 1 // ) noTa:-pustaka milanekA patA paM. niDAmala kSetrapAla lalitapura / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namra nivedana / pAThakagaNa__ merA bahuta dinase vicAra thA ki isa pustakakA anvayArtha likha kara chAtroMke lie arpaNa karUM kintu bahutasI asuvidyAoMke kAraNa maiM kRtakArya nahIM ho sakA bhAgyodayase isa varSa saphasti ho sakA hUM / yadyapi yaha kArya vidvAnoMkI dRSTiMmeM upAdeya nahIM haiM tathApi isase jaina samAnake saMskRta pipaThiSu chAtroMkA upakAra avazya hogaa| ____ mujhe 8 varSase isakA anubhava hai ki chAtroMko kitanI hI bAra isakA anvayArtha samajhAyA jAtA hai kintu vo phira bhI saMkSipta kathAke kAraNa bhUla jAte haiM isase aise chAtroMkA bahuta hI upakAra hogaa| presake dUra honeke kAraNa pustakameM azuddhiyAM bahuta raha gaI haiM ataeva pAThakagaNa zuddhipatrase azuddhiyAM ThIka kara par3hanekI kRpA kreN| bhavadIyaniDAmala maittl| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jIkaMdhara svAmIkA rAzi jIvana critr| --08-- prathama lmb| isa jambUdvIpameM bharatakSetrakI rAnaTarI nAmakI rAjadhAnI eka satyaMdhara nAmakA rAnA rahatA thA usakI vijayA nAmakI sarva guNasampanna eka rAnI thI isa rAnI para yaha rAjA itanA mohita ho gayA thA ki rAjAne apanA sampUrNa rAjyAdhikAra kASTAGgAra nAmake kisI rAjya karmacArIko de diyA thA usa samaya maMtriyoMne use bahuta samajhAyA para viSayAsakta honeke kAraNa rAjAne kisI kI eka na sunI, phira kucha dinoMke anantara usa vinayA rAnIko garbha rahA usa samaya rAnIko rAtrike pichale bhAgameM tIna. svapna dikhAI diye unakA phala vicAra kara rAnAko yaha nizcaya ho gayA ki maiM avazya mArA jaauuNgaa| isa lie usane garbhavatI rAnIkI rakSA karane ke liye AkAzameM ur3anevAlA eka mayUrAkRti yantra banAyA aura tadanusAra vaha pratidina rAnIko yantrameM biThalAkara kalake dvArA AkAzameM ur3AnekA abhyAsa karAne lgaa| idhara usa sampUrNa rAjyadhikArI kASTAGgArako kyA duSTatA sujhI ki isa rAjAke jIvita rahate hue maiM parAdhIna sevaka kahalAtA hU~ isa liye rAjAko mArakara mujhe svataMtra ho jAnA cAhiye phira usane Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 zrI jIvaMdhara svAmIkA saMkSipta jIvana caritra / eka dina maMtriyoMse yaha bahAnA banAyA ki eka deva mujhase rAjAko mAra DAlaneke liye Agraha karatA hai / maMtriyoMmeMse eka dharmadatta nAmake mantrIne usakI duSTatA samajha kara bahuta samajhAyA kintu usa duSTane usakI bAta anasunI karake rAjAke mAraneke liye eka bar3I bhArI senA bhejii| rAjAne dvArapAlake dvArA mAraneke liye AI huI senAko sunakara rAnIko yantrameM biThalAkara AkAzameM ur3A diyA aura svayaM yuddha karaneke liye cala diyA yuddha karate hue rAjAne vicArA ki vRthA manuSyahatyA ho rahI hai yaha vicAra kara rAnA yuddhase virakta ho gayA aura saMsArakI anityatAkA vicAra karane lagA antameM sampUrNa parigrahoMko chor3akara apane AtmasvarUpakA citavana karatA huA yuddha meM mArA gayA aura marakara deva huaa| usa samaya sAre puravAsI loga udAsa aura virakta hokara nAnA prakArake vicAra karane lage aura kASTAGgAra niSkaMTaka hokara rAjya karane lgaa| usI nagarImeM eka gandhoktaTa nAmakA seTha rahatA thA eka dina vaha tAtkAlika utpanna hue aura phira mare hue putrako lekara smazAnameM usakI mRtyu kriyA karaneke liye gayA tatpazcAt kisI munike kathanAnusAra vahAM para jIvita putrakI khoja karane lgaa| daiva yogase satyandharakI vinayA rAnIko usa yantrane usI smazAna bhUmimeM jA paTakA aura usI vipatti avasthAmeM mUrchita rAnIke eka sundara putra huA usa putrake puNya mAhatmyase vahAM eka devI dhAyakA rUpa dhAraNa karake AI aura usane vijayA rAnIko Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / AzvAsana dekara putrake pAlana karanekI cintAko dRrakara kahAki tumhAre isa pUtrako rAjaputroMke sadRza koI dUsarA pAlana karegA isa liye tuma isako yahAM hI rakhakara chipa calo / rAnI bhI vivaza hokara usake kathanAnusAra pitAkI mudrAse yukta putrako jIva yaha bhAzIrvAda dekara chipa gaI aura usI samaya uDate phirate hue gandhotkaTane usa putrako dekhakara uThA liyA aura jIva yaha AzIrvAda sunakara jIvaka va jIvaMghara usakA nAma rakkhA / aura ghara Akara apanI munandanAmakI strI para Rtrima kopakara kahA mUrkhe ! tUne jIvita putrako kaise marA huA kaha diyA vaha bhI bhAnandase usa jIvita putrako godameM lekara phUlI na samAI aura mAre khusIke usakA citta uchalane lagA phira kyA thA usane bAlakakI acchI taraha pAlana poSaNa kiyaa| putrakI khuzImeM gandhotkaTane eka bar3A bhArI utsava kiyA nisako muha kASTAGgArane apane rAjA honekI khuzImeM samajhakara gandhotkaTako bulAkara bahuta kucha dhana diyA phira gandhotkaTane usa samayake utpanna hue choTe 2phaloko prAptakara unake sAtha jIvaMdhara kumArakA pAlana kiyA phira kucha dinake pazcAt usa kumArake puNya prabhAvase sunaMdAke eka aura gandhotkaTa nAmakA putra huA jisase jIvaMdharakI zobhA aura bar3ha gii| udhara dhAtrI veSa dhArI devI vijayA rAnIko daNDakAruNyameM tapasviyoMke samIpa chor3akara svayaM kisI bahAnese calI gii| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 zrI jIvaMdhara svAmIkA saMkSipta jIvana caritra / dvitIya lmb| phira jIvaMdharake bar3e ho jAne para gandhotkaTane vidyA par3hAne ke liye unako pAThazAlAmeM viThalAyA bhAgyavaza sampUrNa vidyAoMke pAragAmI AryanandI nAmake muni u ke guru hue unase vidyA par3hakara ye saMpUrNa vidyAoM meM atIva nipuNa ho gayA taba gurune ziSyako sampUrNa vidyAoMmeM nipuNa dekhakara apanA sArA vRtAMtta kaha sunAyA " arthAt maiM lokapAla nAmakA vidyAdhara rAnA thA maiMne meghake mimittase saMsArakI anityatA jAnakara munivRtti dhAraNa karalI thI / pazcAta tapazcaraNa karate hue pApakarmake udayase mujhe bhasmakAravya nAmaka roga utpanna ho gayA isa rogase pIr3ita maiM munivRttiko tyAgakara pAkhaMDI veSa dhAraNa kara kSudhAkI nivRtti karaneke liye idhara udhara ghUmane lgaa| daivayogase eka dina bhojana karaneke samaya maiM tumhAre rahaneke gharameM gayA vahAM para tumane mujhe atIva vubhukSita jAnakara apane rasoiyeko AjJA dI ki inako peTabhara bhojana karAo kintu mere rogakI utkaTatAse tumhAre gRhameM paripakva bhojana merI kSudhAko zAnta nahIM kara sakA isase Azcarya yukta hokara bhojana karaneke liye udyukta tumane apane khAneke modakako mere hAthameM rakha diyA usa samaya tumhAre puNyamaya hAthoMke sparzase vaha modaka merI kSudhAkI nivRttikA kAraNa huA taba maiMne socA ki maiM isa mahAna upakArIkA kyA upakAra karUM antameM maiMne vidyA pradAna karanA hI nizcaya kiyA phira maiMne tumako vidyA paDhAkara vidvAna banA diyA " vRtAntake kathanAntara tapazcaraNake Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / liye calate samaya gurUne yaha bhI kahA ki tuma satyaMdhara mahArAnake putra ho aura kASTAGgArane tumhAre pitAko mAra DAlA hai isa bAtake sunanese kumAra krodhita hokara kASTAGgArase apane pitAkA badalA leneke liye taiyAra ho gayA kintu munine usakI alpavayaska avasthA samajhakara usase eka varSa na laDanekI pratijJA karAlI aura vahAMse calakara punaH dIkSA dhAraNa kara mokSapada prApta kiyaa| usI rAjapurI nagarImeM eka nandagopa nAmakA gvAliyoMkA svAmI rahatA thA kisI dinavyAdhoMne banameM Akara usakI gAyeM rokalI nisase vaha duHkhita hokara apane sAthiyoM ko lekara kASTAGgAra rAjAke samIpa AkraMdana zabdakara cillAne lagA usake AkraMdana zabdase sadaya kASTAGgAra rAjAne vyAdhoMko jItaneke liye apanI senA bhejI kintu bhejI huI senA hArakara vApisa calI AI taba nandagopane apane dhanakI rakSA karaneke liye yaha DhiMDhorA piTavAyA ki jo vyAdhoMse hamArI gAyeM chaDA lAvegA maiM usake liye sapta suvarNa putriyoM ke sAtha apanI govindA nAmakI putrI vyAha dUMgA yaha sunakara jIvaMdhara kumAra apane mitroM sahita banameM gayA aura vyAdhoMko jItakara nandagopakI gAyeM chur3AlAyA apanI pratijJAnusAra nandagopane apanI kanyA pradAna karaneke liye jIvaM. dharake liye jaladhArA chor3I kiMtu jIvaMdhara kumArane svayaM vyAhanakara apane pradhAna mitra padmAsyake sAtha usakA byAha karA diyA / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 zrI jIvaMdhara svAmIkA saMkSipta jIvana caritra / tRtIya lmb| pUrvokta purImeM hI eka zrI datta nAmakA seTha rahatA thA use pUrva puruSoMkA adhika saMcita dhana rahanepara bhI apane hAthase dhana kamAnekI icchA huI vaha nAnA prakArakI vastuoMko becaneke liye naukAoMmeM mAla bharakara vyApAra karaneke liye dvIpAntaroMmeM gayA vahAMse vyApAra dvArA dhana sampanna hokara naukA dvArA lauTA lauTate samaya samudrameM isakI naukA bar3e bharI jalake pravAhase DUbane lagI usa samaya naukAmeM baiThe hue apane sAthake manuSyoM ko usane dhairya rakhanekA upadeza diyA pazcAt naukAke DUbaneke samaya daivayogase use samudrameM bahatA huA eka bar3A bhArI lakar3I kA Tukar3A dikhAI diyA yaha usako avalambana karake kathamapi kinArepara pahuMcA vahAM usane eka aparacita Agantuka puruSase apanA sArA vRtAnta kahA usa puruSane bhI Azcarya yukta puruSakI taraha isakA vRtAMta suna aura phira vRtAMta sunakara ise kisI bahAnese vinayA parvatapara le gayA aura vahAM jAkara isa vidyAdharane apanA sArA vRtAMta isase kaha sunAyA arthAt maiMne hI tumako naukAke nAzakI bhrAnti karAkara lakar3Ike Tukar3eke sahAre kinAre pahuMcAyA hai aura vahAMse phira yahAM lAyA hUM aise karane kA matalaba yaha hai ki mere svAmI gAndhAra dezameM nityAlokA nAmakI purIke rAjAke sAtha tumhArI kula paraMparAse mitratA calI AI hai aura unhoMne tumako lAneke liye mujhe yahAM bhenA hai isa liye mujhe aura koI upAya na sUjhakara isa upAyase Apako yahAM lAyA hUM kRpayA mere sAtha mahArAnase milaneke liye caliye / " Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / zrI datta usake isa vRttAntako sunakara apane dhanake naSTa na honese prasannatA pUrvaka usake sAtha cala diyA aura vahAM rAjAke darzana kara atyanta prasanna huA rAjAne bhI abhinna hRdaya mitrake sadRza inakA atithi satkAra kiyA / pazcAt apanI gandharvadattA nAmakI putrI ise soMpa dI aura yaha kaha diyA ki isakI janma lagnake samaya jyotiSiyoMne yaha kahA thA ki "rAjapurImeM jo koI ise vINA banAnemeM jItegA vaha isakA pati hogA" isa liye isa kAryake karaneke yogya Apa hI haiN| zrI datta bhI gandharvadattAko lekara apane ghara AyA aura apanI strIse usakA sArA vRttAnta kaha kara kASTAGgAra rAjAkI anumati pUrvaka eka bhArI maMDapa banAkara isa bAtakI ghoSaNA karAI ki "jo merI putrIko vINA banAne meM jIta legA usake sAthameM apanI gandharvadattA nAmakI putrI byAha dUMgA" isa ghoSaNAko sunakara saba rAjA loga vINA maNDapameM apanI 2 vINAyeM lekara Aye kintu kanyAkI parivAdinI nAmakI vINAke banAnemeM saba rAjAgaNa parAnita hue itane meM inameM se jIvaMdhara kumArane apanI ghoSavatI nAmakI bINA banAne meM kumArIko jIta liyaa| kanyAne isa parAjayako vijayase bhI bar3hakara samajhakara jIvaMdhara svAmIke galemeM varamAlA DAla dii| isa saba ghaTanAko dekhakara duSTa kASTAGgArane Agantuka rAjAoMko jIvaMdharake sAtha lar3aneke liye bhar3akA diyA aura isake kathanAnusAra antameM ve saba lar3akara parAjayako prApta hue / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 zrI jIvaMdhara svAmIkA saMkSipta jIvana caritra / cauthA lmb| isake anaMtara vasaMta RtumeM nAgarika manuSyoM kI jalakrIr3Ako dekhaneke liye jIvaMdhara kumAra apane mitroMke sAtha vanameM gaye jAte samaya rAstemeM havya sAmagrIko dUSita karane ke kAraNa yAjJika brAhmaNoMse mAre hue kutteko dekha kara atyanta dayA yukta hokara usake jilAnekI ceSTA karane lage milAnekI ceSTAeM sapha lata na dekha kara paralokameM AtmAko sadgati denevAle paMca namaskAra mantrakA usake kAnoMmeM upadeza diyaa| usa maMtrake prabhAvase yaha pApiSTa zvAna mara kara yakSa jAtike devoMkA svAmI yakSendra huA pazcAta yakSendrane avadhijJAnase apanI AtmAkA vRtAMta jAnakara apanA upakAra karane vAle kumArake samIpa Akara unakI pUjA kI pazcAt "kisI kAryake karaneke liye mujhe smaraNa kIniye" yaha kahakara tirohita ho gyaa| - tatpazcAt kumArane apane iSTa sthAnakI ora prasthAna kiyA usa jalakrIr3AmeM suramaJjarI aura guNamAlA nAmakI do kanyAyeM bhI AI thIM una donoM kanyAoMne apane 2 cUrNakI uttamatAmeM vAda vivAda kiyA / guNamAlA yaha kahatI thI ki merA cUrNa terese acchA hai aura suramaJjarI bhI aisA hI kathana karatI thI aMtameM donoMne yaha pratijJA kI ki jisakA cUrNa parIkSAmeM uttama nika legA vaha jala snAna karegI aura dUsarI vinA snAna kare vApisa ghara calI jayagI phira una donoM kanyAoMne cUrNa dekara apanI 2 dAsiya vidvAnoMke samIpa bhenI vaha dAsIyeM anya vidvAnoMse parIkSA karA kara aMtameM jIvaMdharake samIpa pahuMcI aura apane 2 cUrNakI parIkSA karAne ke liye prArthanA kI jIvaMdhara svAmIne donoM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / kyA tuma bhI cUrNakI parIkSA karake guNamAlAkA cUrNa uttama tatra suramaJjarIkI dAsI krodhita hokara kahane auroMne batalAyA vaisA hI tumane kahA eka hI zAlA meM par3he ho taba jIvaMdhara pRthaka 2 karake phailAyA guNamAlAke Akara usa para maMDarAne lage yaha dekha kara vahAM calI gaI aura apanI svAminIse saba vRttAnta jAsunAyA tatra suramaJjarI apanI pratijJAnusAra vinA snAna kiye ki maiM jivaghara svAmIko chor3akara dUsareke sAtha vivAha nahIM karUMgI aisA manase saMkalpa karake vahAMse calI gaI guNamAlAko apanI sakhIke vinA snAna kiye cale jAnepara atyanta duHkha huA aMta meM vaha bhI snAna karake ghara ke liye cala dI calate samaya rAste meM kASTAGgArake apane sthAnase chUTe hue madonmatta hastIne manuSyoMmeM khalavalI macAte hue guNamAlAko agherA dekha guNamAlAke kuTumba gaNa saba bhAga gaye unameM se bacI huI eka guNamAlAkI dhAya jorase cillAne lagI jisake zabdako sunakara jIvaMdhara aura usake hAthIko kuNDalase tADitakara bhagA jIvaMdhara aura guNamAlA meM parasparake avalokanase prema utpanna huA aMta meM guNamAlA jIvaMdhara ke premako hRdaya meM chipAye hue ghara calI gaI ghara jAkara krIDAke toteko patra dekara jIvaMdhara ke samIpa bhejA guNamAlA ke mAtA pitAko ina doMno ke prema bhabakI vArtA vidita ho jAne para unhone jIvaMdhara ke sAtha guNama lA kA vivAha kara diyA | kumAra vahAM Aye diyA usa samaya eka dUsare ke prati 11 kumArane cUrNakI batalAyA / lagI jaisA unake sAtha donoMke cUrNoko sugaMdhatA se bhare suramaJjarIkI dAsI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 zrI nIvaMdhara svAmIkA saMkSipta jIvana caritra / pAMcavAM lmb| jIvaMdharake kuMDalakI coTase duHkhita hokara hAthIne khAnA pInA chor3a diyA isa samAcArako suna kara pUrva kAraNoMse krodhita kASTAGgArane jIvaMdhara svAmIko pakar3aneke liye apane mathana nAmake sAleko bahuta senAke sAtha bhenA / jIvaMdhara bhI guruke samakSa kI huI pratijJAke anumAra aura gaMdhItkaTake samajhAnese nahIM lar3A phira kyA thA kASTAGgArakI senAke manuSya usake hAtha bAMdha kara rAnAke sAmane le gaye usa duSTane kumArako jAnase mAraDAlaneke liye AjJA de dI mAraneke samaya yakSendra apanI vikriyAMse jIvaMdhara svAmIko vahAMse uThA le gayA aura apane sthAna para le jA kara jIvaMdhara svAmIkA kSIrasAgarake jalase abhiSeka kara unako "apanI icchAnusAra rUpa banAnemeM, gAnemeM aura sarpakA viSa dUra karanemeM zaktimAna tIna mantroMkA upadeza diyA " pazcAt yakSakI anumatise vahAMse calakara kumArane vanameM vana agnise jalate hue hAthiyoMko dekhakara sadaya hRdaya ho bhagavAnakA stavana kiyA jisake prabhAvase usI samaya meghagarjanA karate hue varase yaha dekhakara jIvaMdhara svAmIko atyanta prasannatA huI pazcAt vahAMse calakara aneka tIrtha sthAnoMko pUjate hue candrAbhA nagarImeM pahuMce vahAMke rAjA dhanapatikI putrI padmAko sAMpane kATa khAyA thA jisako mantrake prabhAvase jIvadAna dekara rAjAse sammAnita hue anta meM rAjAne padmAkA jIvaMdhara svAmIke -sAtha vivAha kara diyaa| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / chaTavAM lmb| phira kucha dina vahIM rahakara jIvaMdhara svAmI vahAMse vinA kahe hI cala diye aura mArgameM aneka tIrthasthAnoM ko vandanA karate hue eka tapasviyoMke AzramameM pahuMce vahAMpara tapasviyoMko paMcAgni Adike madhya meM tapa karate hue dekhakara unheM aneka prakArase dharmakA upadeza dekara, sacce dharmakA svarUpa samajhA kara bhagavata praNIta samyak tapameM pravRta karAyA phira vahAMse calakara jIvaMdhara kumAra dakSiNa dezake sahasra kUTa caityAlayameM pahuMce vahAMpara jina maMdirake kivAr3a banda dekhakara bAharase hI bhagavatakA stavana prArambha kiyA jisake prabhAvase jinamandirake kivAr3a khula gaye yaha dekha. kara pUrvase rahanevAlA vahAMkA eka manuSya jIvaMdhara svAmIse Akara vinayapUrvaka milA usase jIvaMdhara svAmIne pUchA tuma kauna ho aura kisa liye yahAM rahate ho usane kahAM maiM kSemapurImeM rahanevAle subhadra nAmake seThakA kiMkara hUM usakI kSemazrI nAmakI kanyAke janmalagnameM jyotiSiyoMne yaha gaNanA kI hai ki jisake Anepara sahasra kUTa mandirake kivAr3a khuleMge vaha isakA pati hogA usa manuSyakI parIkSA karaneke liye bhenA huA yahAM rahatA hUM bhAgyavaza ! Aja Apake zubhAgamanase nina maMdirake kivAr3a khula gae haiM isaliye Apa yahAM para kucha dera Thahariye tAki maiM apane svAmIko Apake zubhAgamanakI sUcanA de AUM phira usa manuSyane zIghahI apane tvAmIke pAsa jAkaH prasannatA pUrvaka jIvaMdhara svAmIkA sArA vRtAnta kaha sunAyA subhadra bhI yaha bAta sunakara zIghra Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 zrI jIvaMdhara svAmIkA saMkSipta jIvana caritra / vahAM AyA aura jIvaMdhara svAmIko pUjana karate hue dekhakara zIghra hI unake zarIra aura aizvarya AdikakI parIkSA karalI tAnantara jIvaMdhara svAmIko Ane ghara le jAkara zubha muhUrtameM kSemazrI nAmakI apanI kanyAkA unake sAtha vivAha kara diyaa| sAtavAM lmb| phira kSetrapurImeM bhI kucha dina raha kara jIvaMdhara svAmI vahAMse cala diye calate samaya vivAhake jo vastrAbhUSaNa pahane hue the unheM kisI acche pAtrako deneke liye unhoMne vicAra kiyA jaba koI acchA pAtra na milA to bhAgyavaza mArga meM jAte hue eka kisAnase bAtacIta kara use bhadra jAna dharmakA upadeza de zrAvaka banAkara apane saba bahu mUlya vastrAbhUSaNa utArakara use de diye / . Age calakara eka banameM jaba ki ve vizrAma karaneke liye baiThe hue the ki itane meM kisI vidyAdharakI strI vahAM Akara unheM dUrase dekhakara unapara Asakta ho gaI aura unake samIpa Akara yaha bAta banAI ki maiM eka vidyAgharakI anAtha ka yA I mujhe mere choTe bhAIke sAlene jabaradastI lAkara apanI strIke bhayase yahAM lAkara chor3a diyA hai isaliye Apa merI rakSA kareM jIvaMdhara kumAra usake ye bacana sunakara ekAMtameM parastrIke milanese atyanta maya. bhIta hue ve vahAMse jAneke liye udyukta hI the itanemeM hI dUrase unhoMne yaha zabda sunA ki he prANa pyArI ! mujhe choDakara kahAM calI gaI mere prANa nikale jAte haiM isa zabdake sunatehI vaha strI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / bahAnA banAkara vahAMse zIghra hI calI gaI usakA pati vahAM Akara jIvaMdhara svAmIse kahane lagA ki he mahAbhAga ! maiM apanI pyAsI strIko isa banameM biThalAkara jala lAneke lie gayA huA Akara nahIM dekhatA hUM aura vidyAdharoMke ucita merI vidyAbhI na mAlUma isa samaya kahAM calI gaI jIvaMdhara kumAra usake yaha bacana sunakara strImeM atyanta prema karanese Dare aura usa bhavadatta vidyAdharako bahuta samajhAyA kintu usa kAmAturake cittameM jIvadhara svAmIke upadezane kucha bhI aptara nahIM kiyA phira vahAMse calakara jIvaMvara kumAra hemAmA nAma nagarIke samIpa pahuMce vahAM dRr3hamitra rAjAke sumitrAdi bahutase putra apane 2 bANoM dvArA bagIce meM Amrake phaloMko tor3a rahe the kiMtu unameM se koI bhI dhanurvidyAmeM catura nahIM thA ki Amra sahita bANako vApisa apane hAthameM le Aye kiMtu jIvaMdhara svAmIne amra sahita bANako apane hAthameM lekara unheM dikhA diyA yaha dekha kara bar3e rAjakumArane unase kahA ki yadi Apa ucita samajheM to hamAre pitAse milanekI kRpA kareM ve bahuta dinoMse dhanurvidyAmeM catura vidvAnakI khonameM haiM jIvaMdhara kumAra unake kahaneko svIkAra kara rAnAse mile aura rAnAkI prArthanA karane para ina sabako dhanu. vidyAmeM pravINa kara diyA phira rAnAne isa upakArase upalata ho apanI kanakamAlA nAmakI kanyAkA unake sAtha vivAha kara diyaa| aura phira jIvaMdhara svAmI apane sAloMke premase vahAM hI rahane lge| yadi A. rupA jAnakI khoja kara Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 zrI jIvaMdhara svAmIkA saMkSipta jIvanacaritra / AThavA lmb| - phira eka dina muskarAtI huI koI strI unake pAsa pahuMcI unhoMne use kisI matalabase AI huI samajha kara Adara pUrvaka pUchA " ki tuma yahAM kyoM AI " usane kahA ki he svAmin ! AyudhazAlAmeM aura yahAM para maiM Apako abhe rUpase dekhatI hUM " arthAt jisa samaya Apa yahAM haiM usI samaya mujhe Apake samAna koI dUsarA puruSa vahAM dikhAI diyA " phira jIvaMdhara svAmIne yaha bAta suna kara Azcarya yukta ho manameM vicAra kiyA ki kyA yahAM merA bhAI naMdADhya AgayA hai zIghra hI vahAM jAkara dekhA to usa strIkA kahanA saca nikalA vahAMpara naMdADhya hI thA phira kyA thA donoM bhAiyoMke samAgama hone para jIvaMghara svAmIne naMdAdayase pUchA ki tuma yahAM kaise Aye taba usane apanA sArA vRttAnta kaha sunAyA arthAt "duSTa kASTAGgArase ApakA aniSTa (maraNa) nizcayakara prajAvatI gandharvadattAke rahaneke ghara meM pahuMcA usako pativiyogase kucha bhI duHkhita na dezakara maiMne kahA he svAmini ! patike abhAvameM kulIna striyoMko tumhArI jaisI pravRtti nahIM dekhI jAtI haiM yaha suna usane kahA " hevatsa tuma kyoM khedita hote ho tumhAre jyeSTha bhrAtA Ananda pUrvaka sukha bhoga rahe haiM yadi tumhArI icchA unake darzana karanekI hai to maiM tumako apanI vidyAke prabhAvase unake pAsa pahuMcA detI hu~ maiM pApinI unakI AjJAke vinA eka paga bhI gharase bAhara nahIM jA sakatI hUM" yaha kaha kara mujhe mantrapUrvaka zayyApara sulA kara Apake samIpa yaha patra dekara bhenA hai'| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 17 yaha sunakara svAmI guNamAlAkI vyathAkA sUcaka patrako par3hakara khecarI gandharvadattA ke liye hI khedita hue / phira sasurAlake saba manuSya unake choTe bhAI nandADhyako ghera kara usase premAlApa karane lage / tatpazcAt eka dina bahutase gvAliye rAjAke aGgaNameM Akara isa prakAra cillAne lage ki banameM hamArI gAaiM bahuta se manuSyoMne roka lI hai unake AkraMdana zabdako sunakara zvasurase roke hue bhI jIvaMdhara kumAra unakI gauaiM chur3Aneke liye banameM gaye vahAM jAkara kyA dekhate haiM ki gauoMke pakar3anevAle nandAdvyake cale Anepara gandharvadatta ke dvArA bheje hue saba mere mitra hI hai una sabane mAlikakI taraha unakA sanmAna kiyA aura jIvaMdhara svAmIkA mitravad una logoMke vyavahAra na karanese aura adhika sanmAna karane se una para saMdeha huvA aura unase ekAnta meM usakA kAraNa pUchA mitroM meM se pradhAna mitra padmAsyane kahA " svAmin! Apake viyogase dukhata hama loga Apake samIpa Ate hue kucha samaya ke liye daNDakAraNya meM Thahare vahAM para tapasviyoMke Azramako dekhaneke liye idhara udhara ghUmate phirate hue hama logoMne eka sthAna para kisI eka puNya mAtA ko dekhA usa mAtAne hama logoMse pUchA ki tuma kahAMke rahane vAle ho aura kahAM jA rahe ho phira hamane ApakI ghaTanAkA saba vRttAnta mAtA se kahA jisase unheM dAruNa duHkha huA phira vAra 2 AzvAsana dilAkara unakI AjJA lekara ApakA vRttAnta jAnakara ApakI sevAmeM Aye haiM." phira jIvaMdharasvAmI jIvita jananIko Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 zrI jIvaMdhara svAmIkA saMkSipta jIvana caritra / marI huI samajhanese atIva dukhI hue aura mAtAke caraNa kapaloMke darzanoMke liye atyanta utkaMThita hue phira kyA thA zvasugadikakI AjJA le aura apane sAloMko samajhAkara vahAMse mAtAke darzanoMke liye cala diye daNDaka araNyameM Akara unhoMne mAtAke darzana kiye| mAtAne janmase vichur3e hue putrako pAkara pahaleke sAre duHkha bhulA diye| phira jIvaMdharasvAmIne apanI mAtAko apane mAmAke samIpa bhenakara svayaM rAjapurIke liye prasthAna kiyA / cAruvRttise vahAMkA vRttAnta jAnaneke liye jaba ki ve idhara udhara ghUma rahe the eka sthAna parageMdasekrIDA karatI huI eka jabAna kanyAko dekhakara use vivAha karane kI icchAse usake daravAjeke agADIke chajjepara jA baitthe| itanemeM usa kanyAke pitAne Akara unase kahA ki jyotiSiyoMne merI kanyAke janma lagnameM yaha gaNanAkI thI ki tumhAre ghara para jisake Anese bahuta dinoMke rakhe hue ratna bika jAyeMge vahI isa kanyAkA pati hogA Aja Apake Anepara mere saba ratna bika gaye haiM isa liye Apa kRpA kara merI vimalA nAmakI kanyAke sAtha vivAha kreN| jIvaMdharasvAmIne usake Agrahase kanyAke sAtha vivAha karanekI svIkAratA de dI aura vimalAke sAtha vivAha kara vivAha ke cinhoM sahita apane mitroMse jA mile / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / navamAM lmb| phira jIvaMvarakumArako vivAhake cinhoMse yukta dekhakara buddhigheNa nAmake vidUSakane kahA ki auroMse upekSA kI huI kanyAke sAtha vihAha karane meM mitra ApakA kyA bar3apana hai isako to hara koI vivAha sakatA thA hama Apako catura jaba hIM samajheMge / jaba suramaJjarIke sAtha vivAra karalo yaha suna jIvaMdhara kumAra mitroM ke pAsase cala diye aura yakSake maMtrake prabhAkse bUr3he brAhmaNakA veSa banA kara kisI prakAra suramaJjarIke yahAM pahuMce suramaJjarIne atyanta vRddha brAhmaNako bhUkhA samajha kara monana karAyA aura ArAma karaneke liye eka sukomala zayyo dI phira kyA thA usa bUr3hene maMtrake pramAvase jaganmohana gAnA prArambha kiyA nisako suna suramaJjarI isako atyanta zaktizAlI samajhI aura apanA kArya arthAt icchita varakI prAptikA upAya isase pUchA taba usane kahA kAmadevake maMdirameM cala kara usakI upAsanA karo avazya tumhArA icchita vara tumako vahAM hI prApta hogA phira suramaJjarI isakI bAta para vizvAsa kara usake sAtha kAmadevake maMdirameM gaI aura jIvaMdhara kumArako patibhAvase pAneke liye prArthanA kI vahAM para pUrva se baiThe hue buddhisenane kahA " tumhArA pati tumako mila gayA " pIche phira kara kyA dekhatI hai ki jIvaMbara kumAra khar3e hue haMsa rahe haiM / kumArI " yaha kAmadevake hI bacana haiM " aisA samajhI aura kumArako dekha kara atya ta lajjita huI aMtameM jIvaMdharake sAtha upakA vivAha ho gyaa| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bhIvaMdhara svAmIkA saMkSipta jIvana caritra | dazavA lamba / isake pazcAt jIvaMdhara svAmI apane mAtA pitA ( sunandA aura gandhotkaTa se mile tadanantara gandharvadattA aura guNamAlAko apane samAgamase prasanna kara pUjya gandhotkaTase salAha kara aura unakI anumati le videha dezakI dharaNI tilaka nAmakI nagarIke rAjA apane mAmA goviMda rAjake samIpa pahuMce jIvaMdhara kumAra ke vahAM pahucane para goviMdarAjane kASTAGgArakA bhejA huA saMdezA maMtri yoMke samakSa sunAyA usa saMdeze meM kASTAGgArane yaha likhA thA ki mahArAja satyaMdhara kI mRtyu eka madonmatta hastI ke dvArA huI thI kiMtu pApakarmake udayase maiM hI usa ayazakA bhAgI huA aura yaha bAta samajhadAra rAjA gaNa mithyA samajhate hI haiM yadi Apa bhI isa bAtako mithyA samajhakara yahAM Akara mujhase milanekI kRpA kareMge to maiM avazya sarvathA niHzalya ho jAUMgA / 20 phira govindarAjane kahA ki zatru hamako apane pAsa bulAkara hameM bhI apane jAla meM phaMsAnA cAhatA hai / astu hamako bhI isI bahAne se calakara use isa cAlakA majA cakhAnA cAhiye yaha nizcaya kara apane rAjya meM isa bAtakA DhiMDhorA piTavA diyA ki hamArI kASTAGgAra ke sAtha mitratA ho gaI hai / pazcAta bahuta sI senA ke sAtha jIvaMdhara kumAra va govindarAjane zubha dina meM bhagavata pUjanAdi mAMgaliIka pUjA vidhAnakara rAjapurI ke liye prasthAna kiyA phira kucha dinoMke pazcAt rAjapurI ke samIpa pahuMcakara apanI senA ThaharA dI / - taba kaSTAGgArane govindarAjako apane pAsa Ae hue samajhakara bahutasI uttama 2 vastuoM kI bheTa bhejI govindarAjane bhI usake uttara meM aisA hI kiyA / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / phira govindarAjane eka candraka yantra banAkara isa bAtakI ghoSaNA karAI ki jo isa candraka yantrako bhedana karegA use maiM apanI lakSmaNA nAmakI kanyA vyAha dUMgA isa ghoSaNAko sunakara saba dhanuSadhArI rAjA loga jisa maMDapameM vaha yantra rakkhA thA vahAM para Aye aura phira saba yantra meM sthita varAhoMko bhedana karanekI koziza karane lage kiMtu koI bhI unakA chedana karanemeM samartha nahIM huA antameM jIvaMdhara svAmIne apane AlAta cakrake dvArA krIDA mAtrase unako cheda diyA aise uttama avasara para govinda. rAjane rAnAoMke samakSa jIvaMdhara svAmIkA paricaya dete hue yaha kahA ki yaha satyaMdhara mahArAnake putra mere bhAnaje jIvaMdharakumAra hai / yaha sunakara bahutase rAjAoMne yaha kahA ki hama loga bhI unake AkArase aisA hI anumAna kara rahe the yaha sunakara kASTAGgArake hRdayameM atyanta dAruNa duHkha huA aura manameM vicAra karane lagA ki maiMne vyartha hI apane nAzake liye isake mAmAko yahAM kyoM bulAyA aura prathama mere sAlene isako mAra diyAthA phira ye kahAMse A gayA aura ye apane mAmAke balako pAkara mere kisa 2 aniSTako nahIM karegA isa prakAra cintAmeM vyApta kASTAGgArako svAmIke mitroMne lar3aneke liye uttejanA kI aura phira lar3AI meM vaha jIvaMdhara svAmIke hAthase mArA gayA / pazcAt govindarAjane apanI putrIke sAtha jIvaMdhara svAmIkA vyAha kara diyA aura phira rAjapurImeM jAkara yakSendra aura anya rAjAoMke sAtha jIvaMdhara svAmIkA rAjyAbhiSeka kiyaa| rAjA honeke pazcAt jIvaMdhara svAmIne vAraha varSa paryanta Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 zrI jIvaMdhara svAmIkA saMkSipta jIvana caritra / * apane rAjyameM Teksa mAphakara diyA aura naMdADhyako yuvarAja pada para sthitakara anya padmAsyAdi mitroMko . yathocita pada pradAna kiye antameM apanI saba striyoMko bulAkara gandharvadattAko paTarAnI pada pradAna kara sukha pUrvaka rAjya karane lge| gyAravAM lmb| phira kucha dinoMke pazcAt vinayA mahArAnI apane putra jIvaMdhara svAmIko usake pitAke rAjyapara sthita dekha aura puNya pApakA phala apanemeM pratyakSakara saMsArase virakta ho gaI aura putrakI anumati le sunandAke sAtha vanameM jAkara padmA nAmakI AryikAse dIkSA grahaNakara tapazcaraNa karane lgii| ____phira eka samaya vasaMta RtumeM jIvaMdhara svAmI apanI ATha striyoM sahita bana krIr3A karaneke liye banameM gaye / vahAM eka bAnara dUsarI bAnarIse samaMdha rakhaneke kAraNa kupita apanI vAnarIkA anunaya karanemeM asamartha ho svayaM mRta tulya sthita ho gayA taba yaha dekha usakI bAnarIko atyanta duHkha huA aura vaha apane patike samIpa Akara usake zarIrako bAra 2 apane ase sparza karane lagI taba kapaTIbAnara harSita ho uTha khar3A huA aura eka panasakA phala tor3akara apanI bAnarIko diyA phira vanapAlane vAnarIko DarA kara usase vaha phala chIna liyA yaha dekhakara tatkAla hI nIvaMdhara svAmIke hRdayameM vairAgya utpanna ho gayA aura vicAra karane lage ki yaha vanapAla mere samAna hai aura vAnara kASTAGgArake sadRza hai rAjya Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 23 panasa phalake samAna hai isa prakAra saMsArameM kisIkI saMpatti sthira nahIM hai ityAdi bAraha bhAvanAoMkA bAra 2 cintavana kara jinendra maMdirameM jAkara ninadevakI pUjA kI pUjA karate samaya vahAMpara Aye hue cAruNa munise dharmakA upadeza suna inhoMne apanI pUrvabhava saMbaMdhI bhavAbalI puuchii| pUchane para mahAmunine kahA ki " tuma pUrva janmameM dhAtukI khaMDa dvIpake bhUmi tilaka nAma nagarake pavanavega nAma rAjAke.yazodhara nAmake putra the bAlaka avasthAmeM tuma kisI haMsake bacceko usake sthAnase krIr3A karaneke liye uThA lAye the taba tumhAre pitAne tumako upadeza dekara dharmakA svarUpa samajhAyA taba tumako apane kRtya para atyanta pazcAtApa huA phira antameM tumane apanI mATha striyoM sahita muni pada dhAraNa kara liyA pazcAt svargameM utpanna ho vahAMse cayakara yahAM para tuma satyaMdhara mahArAnake putra hue / isa liye pUrva janmameM tumane haMsake bacceko usake mAvApa tathA usake sthAnase alaga kiyA thA aura apane ghara lAkara use pijaremeM baMda kiyA thA isa liye usake alaga karanese tumheM apane mAtA pitAse viyoga aura usake baMdhanase baMdhanakA duHkha huaa| phira jIvaMdhara svAmI munike yaha bacana suna kara rAjyase virakta ho ghara Akara gandharvadattAke putra satyaMdharako rAjya de apanI ATha striyoM aura choTebhAI nandADhya sahita vardhamAna svAmIke samIpa jAkara munipada dhAraNa kara liyA aura antameM phira ghora tapazcaraNake dvArA aSTa karmoMkA nAza kara mokSapada prApta kiyaa| itizam ? zubhaM bhUyAt ! ! Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha paMkti zuddhi 7 c conn n n n n n m zuddhipatra / azuddhi antaGga antaraGga prapta prApta jIvakodbhava jIvakodbhavam ( etad ) isa ima isa khaMDana khaMDameM hemAGga hemAGgada nityodyAgI nityodyogI tasya tasyAM parAdhana parArAdhana denyAt dainyAt ( idaM) ( idaM vijJApyaM) 2 14 - 1 17 4 17 5 22 9 9 sm come cons... P zuzrUSI sapadi saMpadi hRdI hRdi zuzrUSA Asit AsIt ApattikA upAya Apattike nAzakA upAya akAla buddhi nitya buddhi parAdhanAtU . parAdhInAt akala Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) pRSTha paMkti 14 14 azuddhi kAnena kAnane muktase mujhase kayA kiyA bhavase 15 10. etad vaktumaghi etadvaktumapi 15 13 bhayase 15 20 kulana kulIna AtmanniM AtmaghnIM dharmahattAravyaH dharmadattAravyaH praNinAM prANinAM 20 12 nAdbhatam nAdbhutam 20 13 jalabubdada jalabudduda 22 9 asAhyAGgaliH asAhAyyAGgaliH 23 6 viSayAsaktiH doSa viSayAsaMga doSaH 23 19 tyAjyaH tyAjyAH 24 7 (tad (tattyAgaH) usake usase 25 22 karate haiM / mAnate haiM karamI 27 13 kurvanti karoti 27 17 . kRtyaH kvatyaH mohanti muhyanti 7 bhI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha paMkti 28 5 28 12 29 6 29 20 30 22 sUtam 32 20 33 8 33 8 33 12 33 16 35 8 22:::: zuddhi azuddhi dehinAM dehinaH aghunA adhunA vAlI vAle pAtayamAsa pAtayAmAsa (paMDitA vibhyatu) sannidhAt sanyadhAt saddarzana tadarzanena sutam azAsya zrAzAsya muskyiA mukhiyA haMti hotI me0 me. kRtvA (sahandhuHmitraHayaM) (sadvandhumitraH ayaM) ho hote hue kamapi kApi aizvaryameM aizvarya jainI kI jina saMmaMdhI dagdhaM dagdhaM abu bhujat abUbhujata puNsya puNyasya se. (vidyamAnApi) 37 22 38 4 41 21 42. 16 43 10 ::: 46 11 17 9 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 47 48 18 50 y - - - - - - - 51 51 15 15 56 1 53 56 16 14 19 58 1 18 19 * 5 ww 60 62 66 a wow ? 66 paMkti 7 70 70 71 71 w 9 16 17. 12 15 13 14 23 ( 4 ) azuddhi AyuSyanta zeSataH guNaH nazyAMti) abhyAghAt abhyathAt dastvameva pArthoke 0 jAgratvaM ajalAzaya liye 0 taka 0 jAgRti jo " dahetusvameva padArthoMke ( vinAzavat ) jAgratvaM jalAzaya (atra) ( na yAMti) jAgrati vahAM jo yathAzaktaH yathAzakti padmAsya ke ( padmAsye ) ( zrIdatta nAmaka ) ( zrIdatta nAmakaH ) zuddhi AyuSmantam vizeSataH guNAH nazyati abhyAdhAt ghanazA bharyapi AvarAntaM samudrako 0 ( pUyaM ) pUrvoka 0 dhanAzA bhUryapi avArAntaM samudrako ( gatAH ) ( yUyaM ) pUrvoka (abodhapatra ) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi pRSTha paMkti 72 19 744 azuddhi hogA lokoMke yogIndriAH kAraNa.. lokAyA0 nAmakI ho gayA donoM lokoMke yogIndrAH kAraNa ( abhANIt ) lokAyA khyAtA nAmakI prasiddha 75 18 76 16 76 20 77 parAdhIna pramANaM vyadhAtU sUtyAyAM taddausthaM 10 78 12 78 15 79 14 parAdhina pramANAM vyaghAta sUtyAM taddoHsthaM dusva astA anya dUre anviSaSya yUpaM dorya vasaMta AstAM anyat dUre AviSya bhavantaH daunanya vasanta 81. 9 81 15 84 14 (0 ghImatA pazcAcaikhyau dhImatA pazcAccekhyo Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi pRSTha paMkti 90 11 93 14 15 azuddhi abhpaghAt saMyogavIyogAbhaM dhAyaka hapta jAne abhyadhAta saMyogaviyogAbham dhAya (tAM pRSThato kRtvA) guNamAlAko pIche kara hata ho jAne (dvandakAle) ( sArvaguNodayaH) saMtapta (sA) dRSTvA banda 95 15 96 18 98 16 (sarvaguNodayaH) saMtapta. dRSTa tadAkaNye 99 1 tadAkarNya mRzaM amuSyAmANau bhRzaM amuSyAyaNau 99 10 99 8 99 15 gandhotkaThAntikam gandhotkaTAntikam nahIM nahIM (bhavet ) gandhAtkaTa gandhotkaTa (tavorvAkyaM (tayorvAkyaM cekrodhAgniH cetkrodhAgniH jAne 99 20 103 21 107 19 108 9 jane smaranto "smarantau yathodantaM pathodantaM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TaSTa paMkti 119 9 of 119 10 119 23 120 22 121 14 121 21 121 23 123 2 125 126 22 127 9 128 5 138 22 143 14 144 15 190 5 111 11 153 11 159 156 11 156 21 (7) azuddhi sthAne sadAzrayat jAyete bhavitatvaM tapadhvaM "" kASTagApi bhRgyate AtmAbhAsAdi bhevet mata nizvana se mabyAbAda (saccArasya nijAhAryA ghRtAnta (nibheSAt vidyavitto asajettarAm sAvyate dRSTvA zuddhi sthAna sadAzrayAt jAyate bhavitavyaM tapyadhvaM "2 kASThagAnapi mRgyate AptAbhAsAdi bhaveta matta nizvayase mabyAbAdha saJcArasya nijAhArya vRttAnta nimeSAt vidyAvitto asajattarAm sAdhyate dRSTvA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi yukta kSatrI pRSTha paMkti 156 22 158 1 161 18 167 10 168 22 (8) azuddhi yukta nahI kSatri . (asaMmatiH na (pazya) (samakalpayatU ) prakAra jAnanevAlI kRti puruSoMke tainanaiva prAtikUlpaM vIkSya asaMmatiH (pazyan ) (samakalpayam) prakAra (Alocya) jAnanevAlI (sA) kRtI puruSoMkA 169 21 175 15 175 17 181 3 181 12 182 3 tenaiva 192 10 1944 196 1 196 12 204 21 205 7 208 6 209 23 tattrApi bhI0 . tadraham amyadhuH nAya * pRthavIke kardameM DAlena prAtikUlyaM prekSya dRSTvA tatrApi (api) bhI tadgRham abhyadhuH nAyam (dharaNyAH ) pRthavIke kardame DAlane Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) zuddhi - pRSTha paMktiM azuddhi 210 14 prAmRtam 210 16. tiSpatteH 213 19 katsita 236 1 tyajyA 238 4 t prAbhRtam niSpatteH kutsita tyAjyAH Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI jinAya nmH|| zrImadvAdIbhasiMhasUriviracita sAndhayArtha ksstrcuudd'aamnniH| prathamo lambaH / zrIpatirbhagavAnpuSyAdbhaktAnAM vaH samIhitam / yadbhaktiH zulkatAmeti muktikanyAkaragrahe // 1 // __ anvayArthaH-(zrI patiH) antaGga bahiraGga lakSmIke svAmI (bhagavAn ) zrI jinendra deva (vaH yuSmAkaM) tuma (bhaktAnAM, maktoMke (samIhitam) icchita kAryako (puSyAt ) pUrNa kreN| (yadbhaktiH) jipsa ninendra devakI bhakti (muktikanyAkaragrahe) mukti rUpI kanyAke vivAhameM (zulkatAm ) dravya svarUpatAko (eti) prapta karatI hai-||1|| saMkSepeNa pravakSyAmi caritaM jIvakodbhava / pIyUSaM na hi niHzeSaM pivanneva sukhAyate // 2 // ___anvayArtha--(ahaM) maiM vAdImasiMha sUri ( jIvakodbhavam ) jIvaMdhara svAmIse utpanna (carita) caritrako (saMkSepeNa ) saMkSepatAse Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamolambaH / (pravakSyAmi) khuuNgaa| atranItiH ! hi) nizcayase (niHzeSaM) sarakAsaba ( pIyUSaM ) amRtako ( pivam ) pItA huA (eva ) hI puruSa (sukhAyate) sukho hota hai (iti na) aisA nahIM kintu (svalpamapi pivana sukhAyate) thor3A pItA huA bhI sukhI hotA hai / / 2 / / zreNikAna truddizya sudharmogaNanAyakaH / yathovAca myApyetaducyate mokSalipptayA // 3 // anvayArthaH-(sudharmaH) sudharma nAmake (gaNanAyakaH) magadharane (zreNikapazna ) zreNika rAjAke praznako (uddazya) nimitta pAkara (yathA, jaise (uvAca) kahA hai (tathA mayApi) vase maiM bhI (mokSa lappayA) mokSakI vaanych|se ima ca strako ( ucyate kahatA hU / / 3 / / ihAsti bhArate khaNDe jambadrApasyamaNDane / maNDalaM hemozAbhaM hamAGgada samAhvayam // 4 // ___anvayArthaH ---(iha) isa saMsArameM (jambUdvopasya) japyUTroekA (maNDana ) bhUSaNasvarUpa ( bhArate ) bhArata ( khaNDe) khaNDa meM hema. kozAbhaM) svarNa ke khanAne ke sAmAna hai AmA nipako ainA he mAnasamAhvayam ) hema Ggada nAmakA ( maNDalaM ) deza ( amri ) hai ! 4 // tatra rAjapurI nAma rAjadhAnI virAjate / rAja rAjapurI sTo baTuryA mAtRkAyate // 5 // anvayArtha:-(tatra) usa dezameM (rAjakurI nAma) rA ra puro nA.. makI (rAjadhAnI) rAjAkI pradhAna nagarI ( bi jite ) zuzobhita hai (yA) jo (sraSTuH) brahmAke (rAja rAnapurI sRSTauM) kuveraka' nagarI Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / (alakApurIkI) racanAmeM ( mAtR kAyane) mAtAke sadRza AcaraNa karatI hai // 5 // tasyAM satyaMdharo nAma rAjA bhuutstyvaangmyH| . . . vRhasevI vizeSajJo nityobAgI nirAgrahaH // 6 // ___ anvayArthaH- (tasya) usa nagarImeM (satyavAGmayaH) saca bolanevAlA (vRddha sevI) vRddhoMkI sevA karanevAlA (vizeSajJaH ) vizeSa kAryokA jAnanevAlA (nityodyogI) niraMtara udyoga karanevAlA (nirAgrahaH) haTa na karanevAlA (satyaMdharo nAma ) satyaMdhara nAmakA (rAjA) rAjA ( abhUta ) thA // 6 // mahitA mahiSI tasya vizrutA vijyaakhyyaa| vijayAdvizvanArINAM pAtivratyAdibhirguNaiH // 7 // __ anvayArtha:--(tasya) uma satyaMdhara rAnAkI (mahilA) bar3I (mahiSo) prasiddha paTTarAnI (vizva nArINAM) sampUrNa striyoMko (pAtivratyAdibhiH ) pAtivratAdi (guNaiH) guNoM ke dvArA ( vinayAt ) jItase (vijayAkhyayA) vinayA nAmase ( vizrutA ) prasiddha (AsIta) thI // 7 // matyapyantaH purastroNAM samA je rAjavallabhA / saivAsInnAparAkAcittaubhAgyaM hi su durlabham // 8 // anvayArthaH- (ataHpura strINAM ) antaHpurakI striyoM ke ( samAje ) samudAya (sati ) rahanepara (api) bhI (sA) vaha (eva) hI (rAjavallabhA ) rAnAkI pyArI ( AnIt ) tho ( aparA ) dUmarI, Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmolmbH| (kAcit) koI (na) nahIM atra nItiH (hi ) nizcayase (sAmAgyaM ) acchAmAgya (sudurlabham ) bar3A durlabha hai // 8 // niSkaMTakAdhirAjyo'yaM rAjA rAjJI manAratam / ramayanAnyadajJAsI tyAjJaprAgraharo'pisan // 9 // anvayArthaH-(niSkaMTakAdhirAjyaH) niSkaMTaka hai rAjya jisakA aisA (ayaMrAjA) yaha rAjA (pAjJavAgraharaH) vidvAnoMmeM agrasara bhI (san ) hotA huA ( anAratam ) niraMtara ( rAjJoM ) rAnIko (ramayan ) ramana karatA huA (anyata) aura kucha (na) nahIM (ajJAsIt ) jAnatA thA // 9 // viSayAsaktacittAnAM guNaH ko vA na nazyati / navaiduSyaM na manuSyaM nAbhijAtyaM na satyavAk // 10 // __anvayArthaH--(viSayAsaktacittAnAM) viSayoMmeM hai Asakta citta jinakA aise puruSoMkA (ko vA ) kaunasA (guNaH !) guNa (na) nahIM (nazyati) nAza hotA hai (teSu, unameM (navaiduSyaM) na paNDityapanA (na mAnuSyaM) na mAnuSyapanA (nAminAtyaM) na kulInatA (na satyavAkU) na sacAI rahatI hai // 10 // parAdhana jaadenyaatpaishuunyaatprivaadtH| parAbhavAkimanyebhyo na vimeti hi kaamukH||11|| __ anvayArthaH- ( kAmukaH ) kAmI puruSa ( parArAdhana jAt ) dUsarekI sevAse utpanna ( dainyAta ) dInatAse (paizunyAt ) cugalI panase ( parivAdataH ) niMdAse aura (parAbhavAt ) tiraskArase (na) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / nahIM (vibheti ) DaratA hai ( anyebhyo ) aura kAmoMse (f) kyA (bheSyati) DaregA // 11 // pAka tyAgaM vivekaM ca vaibhavaM mAnatAmapi / kAmArtAHkhalumuzcanti kimanyaiHsvaJca jiivitm||12|| _. anvayArthaH-(kAmArtAH) kAmase pIr3ita puruSa (pAkaM) bhojana (tyAga) dAna (viveka) viveka (vaibhavaM sampatti (ca) aura (mAnatAM) pUjyatA (api ) bhI ( khalu ) nizcayase (muzcanti ) chor3a dete haiM (anyaH kiM) aura to kyA (svaJca jIvitam) apane jIvanako (api) bhI (muJcanti) chor3a dete haiM // 12 // punaraiccha dayaM dAtuM kASTAGgArAya kAzyapIm / avicAritaramyaM hi rAgAndhAnAM viceSTitam // 13 // anvayArthaH-(punaH) pazcAt (ayaM) isa rAjAne (kASTAGgArAya) kASThAGgArako (kAzyapIm) pRthavI (dAtuM) denekI (aicchat ) icchAkI atra nItiH (hi) nizcayase rAgAndhAnAM) strI premase andhe puruSoMkI ( viceSTitam ) ceSTAeM ( abicAritaramya ) vinA vicArake sundara (bhavaMti) hotI haiM // 13 // tAvatAtaM samabhdhetya mantrimuruSA abU budhan / devadevairapi jJAtaM vijJApyaM zrUyatAmidam // 14 // ____ anvayArthaH-(tAvatA) usI samaya (mantrimukhyAH) pradhAna mantrI (taM ) upta rAjAke (samabhyetya) samIpa AkAra (abUbuvan) samajhAte bhaye (he deva) he rAjan ( devaiH ) Apase (jJAtamapi) nAnI huI bhI (idaM) yaha prArthanA ( zruyatAM) sunane yogya hai // 14 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamolambaH / hRdayaM ca na vizvAsyaM rAjabhiH kiM paro nrH| kintu vizvastavaddazyo naTAyante hi bhUbhujaH // 15 // anvayArthaH-(rAjabhiH) rAgAloga (hRdayaM) hRdayakA (ca) bhI (na vizvAsya) vizvAsa nahIM karate haiM (paronaraH kiM vizvAsyaH) dUsare manuSyakA to kyA vizvAsa kareMge kintu (paro naraH) dUsare manuSyako (vizvastavat ) vizvAsIke sadRza ( dRzyaH ) dekhanA cAhiye atra nItiH ( hi) nizcayase ( bhUbhunaH ) rAjA loga (naTAyante) naTake samAna AcaraNa karate haiM !! 15 / / parasparAvirodhana trivoM yAda mevyate / anargalamataH saukhyaM apavargopyanukramAt // 16 // anvayArtha:--(yadi) agara parasparA virodhena) eka dUsareke virodhake vinA (trivargaH) dharma, artha, kAma yaha tIna varga (sevyate) sevana kiye jAte haiM (ataH) to (anargala) vinA rukAvaTake (saukhyaM sukha (bhavati) hotA hai aura ( anukramAt ) anukramase (apavargaH) mokSa (api) bhI (bhavati) hotA hai // 16 // tatastyAjyau na dharmArthI rAjabhiH sukhkaamyyaa| adaH kAmyati deva vedamUlasya kutaH sukham // 17 // anvayArthaH--(tataH isa liye (rAjabhiH) rAjAoMko (sukhakAmyayA) sukha prApta karanekI vAJchAse (dharmArthI) dharma aura arthako (na) nahIM (tyAjyau chor3anA cAhiye (cedevaH) yadi Apa (adaH) kAma sukha (kAmyati) icchA karate haiM to atra nItiH (amUlasya kutaH sukham ) vinA kAraNake sukha kaise ho sakatA hai // 17 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / nAzinaM bhAvinaM prApyaM prApta ca phalasaMtatim / vicAyyaiva vidhAtavyamanutApo'nyathA bhavet // 18 // anvayArthaH--(nAzinaM ) jo vastu nAza honevAlI hai aura jo (bhAvinaM) Age honevAlI hai use ( prApyaM) prApta karanA cAhiye (ca) aura ( prApte) prApta honepara ( phalasaMtatim ) phaloM kI paraMparA (vicArya) vicAra karake (eva) hI (vidhAtavyaM, koI kAma karanA cAhiye (anyathA ) isake viparIta karanese (anutApaH ) pazcAttApa ( bhavet ) karanA par3atA hai || 18 || anvayArthaH itiprabodhitopyeSa dhurirAjJAM nyavezayat / kASTAGgAra mahomohAduDaH karmAnusAriNI // 19 // iti isa prakAra (prabodhitaH) mamajhAyA huA (api) bhI (eSaH yaha rAjA (aho ) kheda hai ki (mohAt ) mohase (rAjJAM rAjAoM ke agAr3I (kASTAGgAraM ) kASTAGgArako nya vezayat ) ciThalAtA bhayA atra nItiH (buddhiH) buddhi (karmAnusAriNa) karmake anusAra (bhavatI) hotI hai // 19 // viSavAndhyavicAreNa viraktAnAM nRpasya tu / prakRSyamANarAgeNa kAlo vilayamAyavAn // 20 // i anvayArthaH - (tadA) usa samaya (viraktAnAM ) viSayoM meM virakta puruSoMkA ( kAlaH) samaya (viSagaMdhavicAreNa) viSayoM meM aba vicAra se arthAta viSayoM meM vinA vAJchA ke ( vilayaM vinAzatAko (IyavAn ) prApta hotA thA (tu) aura (nRpamya) rAjAkA ( kAlaH) samaya (praMTapyamANarAgeNa viSayoM meM atyaMta rAgase (vilayaM IyavAn) vItatA thA / 20 ' Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmolmbH| sAtu nidrAvatI svpnmdraakssiikssnndaakssye| asvapnapUrva hi jIvAnAM na hi jAtu zubhAzubham // 21 // . anvayArthaH-(tu) isake anaMtara (nidrAvatI sA) nIMdameM soI huI vaha vinayA rAnI (kSaNadAkSaye) rAtrike anta bhAgameM (svpnN| svapnako (adrAkSIt ) dekhatI bhaI, atra nItiH (ha)) nizcayase (jIvAnAm ) manuSyoMke (asvapna pUrva) vinA svapnake (jAtu) kabhI bhI (zubhAzubham) zubha aura azubhakA prAdurbhAva (na) nahIM (bhavati) hotA hai // 21 // vaibhAtika vidherante vibhoraannkmiiyussii| ardhAsananiviSTeyamabhASiSTa ca bhUbhujaH // 22 // _ anvayArthaH- vaimAtika vidheH ) prAtaHkAla saMbaMdhI zaucAdi kAryake ( ante ) anantara (iyaM ) yaha rAnI (vibhoH ) apane patike ( antikam ) samIpa ( IyuSo ) AI huI ( ardhAsana niviSTA ) Adhe Asana para baiThakara (bhumunaH ) rAnAse ( abhASiSTa ) kahatI bhaI // 22 // zrutvA svapna trayaM rAjA jJAtvA ca phalamakramAt / prati vaktumupAdatta kiMcinyancanmanAbhavan // 23 // anvayArthaH-(rAjA) rAnA ( svapnatrayaM) tInoM svapnoMko ( zrutvA) sunakara (ca) aura (phalaM) phalako ( jJAtvA ) jAnakara ( akramAt ) akramase (kiMcinnyancanmanA bhavan ) duHkhita manavAlA hotA huA (prativaktuM ) uttara denekI (upAdatta) svIkAratA karatA bhayA // 23 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / putramitra kalatrAdau satyAmapicasaMpadi / AtmIyA pAya zaMkA hi zuGgaH prANabhRnAMhRdi // 24 // anvayArtha : - (hi) nizcayase ( putramitrakalatrAdau ) putra, mitra, strI, Adika (ca) aura (saMpadi) dhanAdika sampattike (satyAM ) rahanepara (api) bhI (AtmIyApAya zaGkA) apane vinAzakI zaGkA ( prANabhRtAM ) prANa dhAriyoMke (hRdI) hRdayameM (zakuH) kIlakI taraha duHkha detI hai // 24 // devi dRSTastvayA svapne bAlaH zokaH samaulikaH / AcaSTe sodaryasUnu maSTamAlAstu tadvadhUH // 25 // anvayArthaH - (deva) he devI ( tvayA ) tumhAre se ( svapne) svapna (dRSTaH) dekhA huA (samaulikaH) mukaTa sahita (bAlaH zokaH ) bAla azoka vRkSa (sodayaM ) udaya sahita (sUnuM ) putrako (AcaSTe ) kahatA hai (tu) aura (aSTamAlAH) spapna meM dekhI huI ATha mAlAaiM (tadvadhUH) putrakI ATha striyeM hoMgIM aisA kathana karatI haiM // Aryaputra tataH pUrva dRSTa naSTasya kiM phalaM / kaGkareriti ceddevi kathayatyeSa kiMcana // 26 // 25 // anvayArthaH -- he Arya putra) he Arya putra (vrataH pUrva) usase pahale ( dRSTa naSTasya ) dekhA aura phira naSTa hogayA aise ( kaGkele : ) azoka vRkSakA (kiM) kyA (phalaM) phala hai (devi) he devI ! (iticet ) yadi aisA kahatI ho to (eSaH) yaha bhI (kiMcana) kucha (kathayati) kahatA hai // 26 // 9 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 prathamolambaH / itIzavAkyaM zuzrUSI mahiSI bhuvi petuSI / mUcchitAtanmukhaglAneva vakti hi mAnasam // 27 // anvayArtha : - ( iti ) isa prakAra ( Iza vAkyaM ) svamIke vAkyoMko (zuzrUSA) sunahara (mahiSI) paTTarAnI (tanmukhara chAneH) usake mukhakI malinatA dekhane se (bhuvi ) pRthvI para (petuSI) girakara ( mUcchitA) mUcchita (Amit) hotI bhaI / atra notiH (hi) nizcaya se ( vaktra) mukha ( mAnasam ) manake bhAvakA ( vakti ) kaha detA hai // 27 // tanmohAnmohino rAjA tAmevAyamadhU budhat / satyAmapyabhiSaGgAttau jAgayaivahi pauruSam ||28|| anvayArthaH -- ( tanmoddAt ) isake moha se (mohitaH ) mohita (a) yaha (rAjA) rAjA (tAM eva) usa rAnIko hI ( abUbudhat ) saceta karatA bhayA atranIti: (hi) nizcayase (abhipaGgAta) aka smAddevAdijanya pIr3A (satyAM api) honepara bhI ( pauruSam ) puraSatva ( jAgardeva) jAgRta hI rahatA hai || svapnadRSTa kRte so naSTAsuM kiM tanoSinAm / nahi rakSitumicchato nirdahanti phalamam // 29 // (F anvayArtha :- he devI (svapnadRSTa kRte) svapna dekhane hI se (kiM) kyoM (mAm) mujhako (madyaH) tatkAla (naSTAsuM) marA huA ( tanoSi) samajhatI hai atra nItiH (hi) nizcayase phaladunam ) phalavAle " vRkSako ( rakSituM icchantaH) rakSA karane kI icchAvAle puruSa (taM) usako ( na nirdahanti) nahIM jalA dete haiM // 29 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 11 vipadaH parihArAya zokaH kiM kalpate nRNAm / pAveka nahi pAtaH syAdAtapalezazAntaye // 30 // anvayArtha : -- (vipadaH) vipattike (parihArAya ) dUra karaneke liye (nRNAm ) manuSyoM ke (kiM) kyA (zokaH) zoka ( kalpate) kiyA jAtA hai (hi) nizcaya se ( Atapakleza zAntaye) garmI ke klezakI zAntike liye (kiM) kyA (pAvake) agni meM (pAta: sya t ) patana hotA hai (api tu na syAt) kintu nahIM hotA hai // 30 // tato vyApatpratIkAraM dharmamevavinizcinuH / pradIpa deze nAsti tamaso gatiH // 31 // anvayArtha : --- ( tataH isaliye tU nizrayase ( vyApatpratIkAraM ) ApattikA upAya ( dharmaM eva) dharma hI (vinizcinu ) nizraya kara kyoMki ( dIpaiH dIpate) dIpakoM se prakAzita (deze ) deza meM ( tamasaH) andhakArakA ( gatiH) gamana (nAsti) nahIM hotA // 31 // ityAdi svAmivAkyena labdhAzvAsA yathA puram / patyA sAkamasaurema duHkhacintA hi tatkSaNe // 32 // --- anvayArthaH - ( ityAdi svAmi vAkyena ) isa prakAra svAmIke vacanoM se (labdhAzvAsA) prApta huA hai vizvAsa jisako ainI (asau) yaha rAnI ( patyA sAkam ) pati ke sAtha ( yathA puram ) pahale kI taraha ( reme ramana karane lagI atra naMtiH (hi) nizcaya se (tatkSaNe ) duHkha ke samaya meM hI (duHkha cintA ) duHkhakI cintA (bhavati) hotI hai // 32 // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmolmbH| atha prabodhitaM svamAdamabuddha mamuM punH|| bodhayantIva panI yamantarvanI dhurAM dadhau // 33 // ___ anvayArthaH----(atha) isake pazcAt (svapnAt ) svapnase (prabo. dhita) saceta kiyA huA (punaH aprabuddha) aura phira aceta (anum ) isa rAnAko (bodhayantI) jJAna karAneke liye hI (iva) mAno (iya) patnI) yaha rAnI (antarvatnI dhugaM) garbhavatIke bhArako (dadhau dhAraNa karatI bhaI // 33 // sadohalAmimAM vIkSA duHsvapna phalanizvayAt / anuzaMte sma rAjA yamAtmarakSA parAyaNaH // 34 // anvayArtha:--(AtmarakSAparAyaNaH) anI AtmAkI rakSAmeM tatpara (ayaMrAnA) yaha rAjA (sadohalAM) garbhavatIke lakSaNoM sahita (imAM) isako (vIkSya) dekha kara (duHsvapna phalanizcayAt ) khoTe mvapnoMke phalake nizcayase ( anuzatesma ) pAzcAtApa karane lagA // 34 // mantriNAM laDitaM vAkyaM abhAgyena mayA mudhA / vipAke hi satAM vAkyaM vizva santya vivekinH||32|| ___anvayArthaH- (abhAgyena) abhAgI (mayA) maiMne (maMtriyAm ) maMtriyoMke (vAkyaM, vacanoMko mudhA) vRthA laMdhitaM) ullaMghana kiyA atra nItiH (hI) nizcayase (avivekinaH) viveka rahita puruSa (vipAke) aMta samaya meM (arthAt duHkha milane para (sanAM) sajanoMke (vAkya) vAkyoMko (vizvaprati vizvAsa karate haiM // 35 // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / nAkAlakRtA vAJchA saMpuSNAti samIhitam / / kiM puSpAvacayaH zakyaH phalakAle samAgate // 36 // _anvayArthaH-(hi) nizcayase ( akAla kRtA) asamayameM kI huI (vAJchA) icchA (samIhitam) Icchita kAryako (na saMpuSNAti) pUrNa nahIM karatI hai jaise (phala kAle samAgate) phala laganekA samaya AjAne para (kiM) kyA (puSpAvacayaH zakyaH) phUloMkA Dhera ikaTThA kiyAjA sakatA hai (api tu na zakyaH) kintu nahIM kiyA jA sakatA hai // 36 // ityAtoM vaMzarakSArtha kejhiyantrama cIkarat / AsthA satAM yazaH kAye na ghasthAyi zarIrake // 37 // __ anvayArthaH-iti) isa prakAra (ArtaH) duHkhase pIr3ita usa rAjAne (vaMzarakSArtha) vaMzakI rakSAke liye (kekiyantram) mayUrAkRti . yantra ( acIkarat ) banAyA atra nItiH (hi) nizcayase (sattAM AsthA) sajanoMkI AsthA arthAt buddhi ( yazaH kAye ) yaza rUpI zarIrameM hI (bhavati) hotI hai (asthAyi zarIrake) anitya puruSAkati zarIrameM (na bhavati) nahIM hotI hai // 37 // AkrIDe dauhRda krIDAmanubhoktuM vishaaNptiH| vyajIharaccayantrasthAM panI vartmani vArmucAm // 38 // anvayArthaH--(punaH) phira (vizAMpatiH) rAjA (dauhRda krIr3AM) dohada kIr3AoMkA (anubhoktuM) anubhava karaneke liye (AkrIr3e) krIr3A karane lagA (ca) aura ( yantrasthA) mayUrayantrameM baiThI huI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 prathamolambaH / (patnI) vijayA rAnIko (barmucAm) meghoM ke ( vartmani) mArga AkA - za (jIhatarat ) |vahAra karane lagA || 38 | tAvataiva kRtaghnAkhyAM rAjadhAkhyAM ca sAdhayan / svaviyAM bhuvaM cati kASTAGgAro vyacIcarat // 39 // anvayArtha : ( tAvatA eva) usI samaya hI ( kRtannAkhyAM) kRtaghnatA (ca) aura (rAjadhAkhyAM) rAja ke vadha karanekI saMjJAko (sAdhayan) sAdhana karatA huA (ca) aura (bhuvaM pRthvIko (svavi-dhiyAM) apane AdhIna (icchan ) icchA karatA huA kASTAMgAraH ) kASTAMgArane (iti) yaha (vyacIcarat ) vicAra kiyA / / 32 / / jIvatAntu parAdhInAjIvAnAM maraNam varam / mRgendrasya mRdratvaM vitIrNa kena kAnane / / 40 // 1 anvayArtha :- (parAdha nAtU) parAdhIna (jIvatAttu) jIvanese to (jIvAnAM) praNiyoMkA maraNaM maranA hI (varam ) zreSTha hai athavA (kAna) vana meM / mRgendrasya) siMhako (mRgendratvaM) siMhapanA banake pazuoM kA svAmitva ) kena) kisane ( vitIrNa) diyA hai (svapuruSArthenaiva sampAdita) apane puruSArthase ho usane prApta kiyA // 40 // acIkathaJcamantribhyo rAjadroho vidhIyatAm / iti rAjaguhA nityaM devatenAbhidhIyate // 41 // anvayArtha :- (rAjadroho vidhIyatAm : rAjAke sAtha droha karo aisA (rAjaduhA) rAjAse droha karanevAlA ( daivatena ) devatA (nityaM) nitya hI muktase (abhidhIyate) kahatA hai (iti) isa prakAra (saH) usane (mantribhyaH) mantriyoM se (avIkathat ) kahA // 41 // FA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / svantaM kiM nu durantaM vA kimudarka vitaryatAm / atarkitami vRttaM tarkarUDhaM hi nizcaram // 42 // ___ anvayArthaH-(svantaM ) isakA antta acchA hai ( kinnu ) athavA (durantaM) burA hai kimuka) isakA kyA pariNAma hogA (vitakyatAm ) isa viSayako tuma vicAro (idaM vRttaM) yaha vRttAnta abhItaka ati ) vinA vicAra kayA huA hai jaba yaha (tarka rUDhaM ) tarka para caDhegA taba (nizcam ) sthira ( bhavet ) ho jAvegA // 42 // hibhivaktumapyetaduktiva bhyaaditi| manasyanyadvacasyanyatkarmanyaDi pApinAm / / 43 // ___anvayArthaH- (ahaM) maiM (eta, tuma gha) isako kahaneke liye bhI (jihe ma) lajjA karatA hUM kintu / devabhayAt iti uktiH) devatAke bhavase maiMne yaha kahA hai atra nItiH (hiM ) nizcayase (pApinAm ) pApiyoMke (manasi) manameM (anyat / kucha hotA hai aura (vacasi anyat ) ba canase kucha kahate hai ara (karmaNi anyat) kAyase kucha hI karate haiM // 4 // tadvAkyAdvA cyatovaMiyA yaminaH prANihiMsanAt / kSudrAdurbhikSanazcaiva mayAH sarve hi tatrataH // 44 // ___anvayArthaH- tadvA vayAt ) kASThAGgArake ina vacanoM se (vaMzyA) uttama kula na puruSa to ( vAcyataH ) niMdAse ( yaminaH ) saMyamI puruSa (prANihiMsanAt ) jIvovI hiMmAse ( kSudrAH ) kSudra prakRtike puruSa durbhikSataH) akAlase (tatra :) Dare (evaM) isa prakAra Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamolambaH / (sarvesamyAH tatrasuH) sampUrNa sabhya puruSa bhaya yukta hote bhaye // 44 // mAtmAdha dharmadattAkhyaH sacivo vAcamUcivAna / gADhA hisvAmibhaktiH syaadaatmpraannaanpekssnnii||45|| ___anvayArthaH- usa samaya (dharmahattAravyaH) dharmadatta nAmake (sacivaH) mantrIne (AtmanIM) apane Apako nAza karanevAlI (vAcaM) vANI (ucivAn ) kahI atra nItiH (hi) nizcayase (gADhAsvAmibhaktiH, atizaya svAmIkI bhakti (AtmaprANAnapekSaNI) apane prANoMkI apekSA nahIM karanevAlI (syAt) hotI hai // 45 // rAjAnaH praNinAM prANAsteSu satsveva jIvanAt / tattatra sadasatkRtyaM hi loka eva kRtaM bhavet // 46 // ___anvayArthaH- usane kahA (rAjAnaH) rAjA loga (prANinAM) prANiyoM ke (prANAH) prANa haiM (teSu satsu) unake rahane para hI (nIvanAta) prANiyoMkA jIvana hotA hai (tat) isaliye (tatra) rAnAmeM kiyA huA (sadasatkRtyaM) acchA burA karma (loka evaM kRtaM bhavet) prajAke sAtha hI kiyA huA hotA hai // 46 // evaM rAjadruhAMhanta sarva drohitva saMbhave / rAjadhugeva kiM na syAt paJcapAtakabhAjanam // 4 // anvayArthaH- (evam ) isa prakAra (rAjaduhA) rAjadrohI puruSoMke (sarva drohitva saMbhave) sampUrNa puruSoMkA drohitvapanA saMbhava hone para (haMta) kheda hai (kiM) kyA (rAna dhrug eva) rAjadrohI hI (paJcapAtaka bhAnanam ) paMca mahA pApoMkA karanevAlA (nasyAt ) nahIM hoto hai (kintu syAdeva) kintu avazya hI hotA hai // 47 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / rakSantyevAtra rAjAno devAndehabhRto'pi ca / devAstu nAtmanopyevaM rAjA hi paradevatA // 48 // ___anvayArthaH-(atra) isa lokameM (rAjAnaH) rAnA loga (devAn) deva (ca) aura (dehabhRto'pi) deha dhArI donoMkI (eva) hI (rakSanti) rakSA karate haiN| parantu (devAH) devatA (Atmano'pi) ApanI AtmAkI bhI (na) nahIM (rakSanti) rakSA karate hai (evaM) isa liye (rAnA hi para devatA) rAnA hI nizcayase utkRSTa devatA hai // kiMcAtra daivataM hanti daivatadrohiNaM janam / rAjA rAjadruhAM vaMzaM vaMzyAnanyacca tatkSaNe // 49 // anvayArthaH-(kiM ca atra) aura lokameM (daivataM) devatA (daivat drohiNaM janam ) apanese droha karanevAle manuSyako (hanti) mAratA hai parantu (rAnA) rAnA (rAjadruhAM) rAjadrohiyoMkA (vaMza) kula aura (vaMzyAn) vaMzake manuSyoMko (ca) aura (anyat) usakI dhana sampatyAdikako bhI (tatkSaNe) usI samaya (hanti) nAza kara detA hai||49|| arthinAM jIvanopAyamapAyaM cAbhibhAvinAm / kurvantaH khalu rAjAnaH sevyA havyavahA yathA // 50 // __anvayArtha:- (arthinAM) arthIjanoMke (jIvanopAya) jIvanake upAya (ca) aura (abhibhAvinAm ) prajAko duHkha denevAle zatruoMkA (apAyaM) nAza (kurvantaH) karanevAle (rAjAnaH) rAjA loga (khalu) nizcayase (havyavahAyathA) havanakI agnikI taraha (sevyA) Adarase sevA karane yogya haiM // 10 // iti dharmavaco'pyAsInmarmabhitIna krmnnH|| pittajvaravataH kSIraM tiktameva hi bhAsate // 51 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamolambaH / anvayArthaH-(tIvrakarmaNaH ) duSTa karmavAle kASTAGgArako (iti) isa prakAra (dharmavaco'pi) dharmayukta vacana bhI ( marmabhit ) marmachedI (hRdaya vidAraka) (AsIt ) huA atra nIti: (hi| nizcayase (pittajvaravataH) pittajvaravAle manuSyako (kSIraM) madhura dugdha (tiktameva) kaDuvA hI (bhAsate) lagatA hai // 51 // sa kAtanyAdi doSaM ca gurudrohaM ca / paraiH / parivAdaM ca nAdrAkSIt doSaM nArthI hi pshyti||52|| __anvayArthaH--(saH ) usane ( kArtaghnyAdi doSaM ) kRtaghnAdi doSoMko (ca) aura ( gurudrohaM ) gurudroha karaneko ( na adrAkSIt ) nahIM dekhaa| ( paraiH kiM ) aura to kyA ? ( parivAdaM ca nAdrAkSIt ) apanI niMdAkA bhI vicAra nahIM kiyaa| atranIti: (hi) nizcayase (arthI) svArthI manuSya (doSa) doSako (na pazyati nahIM dekhate haiM // 12 // mathano nAma tatsyAlaH tadAca bahamanyata / taddhi pANau kRtaM dAnaM paripanthividhAyinaH // 5 // __anvayArthaH- ( mathano nAma ) mathana nAmake ( tatsthAlaH ) usake sAlene ( tavAcaM ) usake vacana ( bahu amanyata ) bahuta mAne - atra notiH (hi) nizcayase (tadvacanaM) usake vacana (paripanthividhAyinaH) zatrutA karanevAle kASTAGgArake (pANaukRta) hAthameM Aye hue (dAtramiva) haMsiyekI taraha (abhavat ) hote bhaye / 53 / / prAdeSIcabalaM hantuM sAjAnaM hanta paapdhiiH| payo thAsthagataM zakthaM pAnaniSThIvanaye // 54 // anvayArthaH--(hanta) kheda hai ? (pApadhIH) usa pApabuddhivAle Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / kASTAGgArane (rAjAnaM) rAnAko (hantuM) mAraneke liye (balaM) senA (prAhaiSIt ) bhenI atra nItiH (hi) nizcayase (AsyagataM) mukhameM gayA huA (payaH' dugdha (pAna niSThIvanadvaye ) pIne aura vamana kriyA dvayameM (zakyaM) samartha (bhavati) hotA hai // 54 // dauvArikamukhAdatadupalabhya ruSA nRpaH / udatiSTata saMgrAmeM na hi tiSThati rAjasam // 55 // _anvayArthaH-(nRpaH) rAnAne (dauvArika mukhAt) dvArapAlake mukhase (etada) yaha (upalabhya) jAnakara (ruSA) krodhase (saMgrAme udatiSThat ) yuddhake nimitta ceSTA kI atra nIti: (hi) nizcayase (rAjaptam na tiSThati) rAjasI bhAva sthira nahIM rahatA (apamAna hone para pragaTa ho hI jAtA hai) // 15 // tAvatArdhAsAnASTAMnaSTAsuM garbhiNI priyAm / dRSTayA punarvyavartiSTa strISvavajJA hi duHsahA // 16 // ___anvayArthaH-parantu (tAvatA) usI samaya rAnA (ardhAsanAt) ardhAsanase (bhRSTAM) giri huI ataeva (naSTAsu) gatapANakI taraha (garbhaNI priyAm ) garbhavatI apanI pyArI strIko (dRSTvA) dekhakara (punaH) phira (nyavartiSTa) ulTA lauTa AyA atra nItiH (hi) nizcayase (strISvavajJA) striyoMke viSayameM anAdara va apamAna (duHsahA) nahIM sahA jA sakatA // 56 // abodhayacca tAM patnIM labdhabodho mhiiptiH| tattvajJAnaM hi.jAgarti viduSAmAtisaMbhave // 57 // anvayArthaH--- (mahIpatiH) pRthavIpati rAnAne (labdhabodhaH san ) svayaM saceta hokara (tAM patnI) upsa apanI strIko (abodhayat) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamolambaH / saceta kiyA atra nItiH (hi) nizcayase (Ati saMbhave) por3Ake hone para (vipatti kAlameM) (viduSAM) vidvAnoMkA (tatvajJAnaM jAgayeva) saccA jJAna jAgRta hI rahatA hai // 57 // zokenAlamapuNyAnAM pApaM kiM na phalapradam / dIpanAze tamorAziH kimAhvAnamapekSate // 58 // anvayArthaH- rAjA kahane lagA (zokena alam ) zoka nahIM karanA cAhiye ? (apuNyAnAM) puNya rahita (pApI puruSoMkA) (pApaM) pApa (kiM) kyA ? ( phala pradam na ) phala denevAlA nahIM hotA kiMtu (syAdeva) hotA hI hai (kiM) kyA (dIpanAze) dIpakake nAza ho jAne para (tamo rAziH) andhakArakI pati (AhvAnamapekSate) bulAnekI apekSA karatI hai kiMtu (nApekSate) svayaM AnAtI hai // 28 // yauvanaM ca zarIraM ca saMpacca vyeti nAdbhatam / jalavudvadanityatve citrIyA na hi tatkSaye // 59 // anyayArthaH- (yauvanaM) jovana (ca) aura (zarIraM) zarIra (ca) aura (sampat ) dhana ye saba (vyeti) nAzako prApta hote haiM (atra adbhutaM na) isameM koI AzcaryakI bAta nahIM haiM ? (jalabudbadanityatve) pAnIke vula vuleke bahuta dera taka ThaharanemeM (citriyA) Azcarya hai (hi) nizcayase (tatkSaye citriyAna) usake nAza honemeM koI a-5 caraja nahIM hai isI prakAra sAMsArika vastuke Thaharaneme Azcarya hai usake kSayameM nahIM // 59 // saMyuktAnAM viyogazca bhavitA hi niyogtH| ' kimanyairaGgato'pyaGgI niHsaGgo hi nivartate // 60 // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / anyayArthaH--(saMyuktAnAM) saMyogI padArthoMkA ( niyogataH ) avazya hI (viyogaH) viyoga (bhavitA) hotA hai| (anyaiH kiM) aura to kyA ? (aGgataH) isa zarIrase ( aGgI api ) AtmA bhI (niH saMgo nivartate) zarIrako chor3akara calA jAtA hai / / 5. // anAdau sati saMsAre kena kasya na bndhutaa| sarvathA zatrubhAvazca sarvametaddhi kalpanA // 11 // anyayArthaH-(saMsAre ) saMsArake ( anAdau sati) anAdi honepara (kasya) kisakI (kena) kisake sAtha (bandhutA zatrutA ca na) mitratA aura zatrutA nahIM hai ataeva kisIko ( sarvathA zatru bhAvaH mitrabhAvazca) sarvathA zatru va mitra samajhanA (sarvametadkalpanA) ye saba kalpanA mAtra hI hai // 61 // iti dharya vacastasyA lebhe naiva padaM hRdi / dagdhabhUbhyuptabIjasya na hyakurasamarthatA // 62 // anvayArthaH--(iti) isa prakAra (dharmyavacaH) nIti yukta vacanoMne (tasyAH) usa vijayA rAnIke (hRdi) hRdayameM (padaM) sthAnako (naiva) nahIM (lebhe) prApta kiyA atra nItiH (hi) nizcayase (dagdhabhU myupta vIjasya) jalI huI pRthvImeM boe hue bIjake andara (aMkura samarthatA na bhavati) aMkura paidA hone kI zakti nahIM hotI hai // 62 // ayaM tvApannasatvAM tAmAropya zikhiyantrakam / svayaM tadbhAmayAmAsa hanta krUratamo vidhiH // 62 // __anvayArthaH-(ta) tadanantara (ayaM) rAjA (ApannasatvAM tAM) garbhavatI usa rAnIko (zirivayantrakam ) mayUra yantrameM (Aropya) biThalA karake (hanta) kheda hai ? (svayaM) apane Apa (tad) usako Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 prathamolambaH / (bhrAmayAmAsa) ghumAtA bhayA (atra nItiH) (vidhiH krUratamaH) pUrvopArjita karma atyanta kaThora hote haiM // tAtparya karma raMka rAjAka vicAra nahIM karatA sabako ekasA hI phala detA hai // 63 // viyatAsmingate yoDhuM sa mohAdupacakrame / na hyaGgulirasAhAyyA svayaM zabdAyatetarAm // 64 // ___anvayArthaH-(asmin ) isa yantrake (viyatA gate) AkAza mArgase Upara cale jAne para (saH) usa rAjAne (mohAt ) mohake vazase (yoDhuM) lar3anA (upacakrameM) prArambha kiyaa| atra nItiH (hi) nizcayase (asAhyAMguliH svayaM) akelI uMgalI apane Apa (nazabdAyate tarAm) zabdako nahIM karatI hai arthAt vinA nimittake lar3AI nahIM hotI hai // 64 // atha yuddhvA ciraM yoddhA mudhA prANivadhena kim / ityUhena virakto'bhUdtyadhInaM hi mAnasam // 65 // ___ anvayArthaH-(atha) tadanantara (yohA) yodhA rAjA (cirayuvA) bahuta kAla yuddha karake (mudhA) niSprayojana (prANivadhena) prANiyoMkI hiMsAse. (kiM) kyA phala hai ? (iti uhena) aisA vicAra karake (virakto'bhUt) lar3AIse udAsIna ho gayA atra nItiH (hi) nizcayase (gatyadhInaM mAnasam) gatike anukUla hI manake bhAva hote haiM / arthAt nisako jisa gatimeM jAnA hotA hai usake mRtyuke samaya vaise hI bhAva ho jAte haiM // 65 viSayAsaGgandoSo'yaM tvayaiva viSayIkRtaH / sAMprataM vA viSaprakhye muzcAtmanviSaye spRhAm // 66 // anyayArthaH-(he Atman ) he AtmA (ayaM) isa (viSayA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / 23 saktiH doSaH ) viSayAsakti doSako ( tvayA eva) tUne hI (viSayI kRtaH) pratyakSa kara liyA hai ataeva (sAMpataM vA ) aba to ( viSa prakhye ) viSake samAna ( viSaye ) indriyoMke viSaya meM (sTahAM ) icchAko (muJca) chor3a de // 66 // bhuktapUrvamidaM sarva tvayAtmanbhujyate tataH / ucchiSTaM tyajyatAM rAjyamanantA vasubhRdbhavAH // 67 // anyayArthaH - - aura ( he Atman ) he AtmA ( iMda sarva ) yaha saba (bhukta pUrva) pUrva janma meM ge hueko ( tvayA ) tU (bhujyate) bhogatA hai ( ataH ) isa ye ( ucchiSTaM rAjyaM ) ucchiSTa rAjyako (tvajyatAM ) tyAga de atra nItiH (hi) nizca yase (asubhRdbhavAH) jIvoMke bhava (anantAH) ananta (santi) hote haiN| tAtparya - anant janmoM meM se bahutase janmoM meM isa jIvane rAjasukha bhogA hai isaliye vaha ucchiSTake samAna hai // 67 // avazyaM yadi nazyanti sthitvApi viSayAzciram / svayaM tyAjyAstathA hi syAnmuktiH saMsRtiranyathA / 68) (anvayArtha :(yadi ) agara (viSayAH) indriyoMke viSaya (ciraM ) bahuta kAla taka ( sthitvApi ) sthira rahakara bhI ( avazyaM ) avazya ( nazyati) nAzako prApta ho jAte haiM to (svayaM) svayaM hI ( tyAjyaH) chor3a dene cAhiye ( tathAhi ) aisA karane para (muktiH: syAt) AtmA karma bandhana se mukta hotI hai (chUTa jAtI hai) (anyathA ) isake viparIta karane se (saMsRtireva syAt ) saMsAra hI hotA hai // 68 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamolambaH / tyajyate rajyamAnena rAjyenAnyena vA janaH / bhajyate tyajyamAnena tattyAgo'stu vivakinAm // 19 // _anvayArthaH- (rajya mAnena rAjyena anyena vA janaH) rAga viSaya kRta rAjya athavA anya vastuse manuSya tyajyane) chor3A jAtA hai (tyajyamAnena) tyAga viSayI kRta vastuse (janaH) manuSya (bhajyate) sevana kiyA jAtA hai (tataH) isaliye (vivekinAm ) vicAravAn puruSoMko (tad ) usakA (tyAgo'stu) tyAga karanA hI ucita hai| tAtparyaH--manuSya jisa vastukI icchA karatA hai vaha vastu usako prApta nahIM hotI hai kintu anicchita vastu prApta ho jAtI hai ataeva mahAtmA puruSa sAMsArika padArthoMmeM udAsIna hI rahate haiM // 69 // iti bhAvanayA rAjA vairAgya paramIyivAn / tyaktvA saDaM nijADu ca divyAMsaMpadamAsadat // 7 // anvayArthaH----(rAjA) rAjAne (iti bhAvanayA) isa prakArakI bhAvanAse (param ) utkRSTa (varogya) vairAgya (IyivAn) prAna kiyA aura phira antameM (saGga) parigraha (nijAGgaM ca) aura apane zarIrako (tyaktvA) chor3akara (divyAM saMpadaM) svargasaMbaMdhI aizvaryako (Asadat) prApta karatA bhayA // 70 // paurAH jAnapadAH sarve nirvedaM prtipedire| pIDA hyabhinavA nRNAM prAyo vairAgyakAraNam / 71 // _anvayArthaH-usa samaya (sarve paurAH) sAre puravAsI (ca) aura Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / (janapadAH) dezanivAsI (nirvedaM) udAsa aura virakta paneko (pratipedire) prApta hue ? atra nItiH (hi) nizcayase (abhinavA) naI turaMtako (pIr3A) pIr3A (nRNAM) manuSyoMko (prAyaH vairAgya kAraNam) prAya: vairAgyakA kAraNa hotI hai arthAt yaha eka niyamasA hai ki saMsArI loga naI acchI yA burI vArtAse zIghra hI sukha aura duHkhakA anubhavana kiyA karate haiM // 71 / / adhistri rAgaH krUro'yaM rAjyaM prAjyamasUnapi / tadvaJcitA hi muzcanti kiM na muJcanti raaginnH||72|| anvayArthaH- (ayaM) yaha (adhistrirAgaHstrI viSayaka prema vA anurAga (krUraH) bar3A krUra vA kaThora hai (tadvaJcitA) usake ugAye hue manuSya (prAjyaM rAjya) bar3e bhArI rAjyako aura (asUnapi) prANoMko bhI (muJcanti) chor3a dete haiM ? saca hai (rAgiNaH) rAgI puruSa (kiM na) kyA nahIM (muccanti) choDa dete haiM arthAt (sarva muJcanti) sabako chor3a dete haiM / / 72 // nArIjaghanarandhrasthaviNmUtramayacarmaNA / varAha iva vibhakSI hanta mUDhaH sukhAyate // 73 // ___anvayArthaH- (hanta) kheda hai ? (mUDhaH) mUrkha jana (nArI jaghana raMghastha viNmUtramaya carmaNA) striyoMkI jaMghAoMke chidrameM sthita malamUtrase bhare hue camar3ese (viDbhakSI) viSTA khAnevAle (varAha iva) zUkarakI taraha (sukhAyate) sukhI hote haiM arthAt viSayAsakta mUrkha jana nindanIka viSaya bhogAdikameM bhI Ananda karate haiM // 73 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 prathamolambaH / kiM kIdRzaM kiyatveti vicAre sati duHsaham | avicAritaramyaM hi rAmAsaMparkajaM sukham // 74 // anvayArtha : - vaha sukha (kiM) kyA hai (kIdRzaM) kaisA hai ( kiyat ) kitanA hai (ka) kahAM hai ( iti vicAre sati ) aisA vicAra karane para (duHsaham ) duHsaha ho jAtA hai arthAt (rAmA saMparka ) saMgase utpanna (sukhaM) sukha (avicAritaramyaM) vinA vicAra ke hI sundara hai || 74 // nivAritApyakRtye syAnniSphalA duSphalA ca dhIH / kRtye tu nApi yatnena ko'tra heturnirUpyatAm // 75 || anvayArtha - (akRtye ) bure kAma meM (nivAritApi ) nivAraNa kiye jAne para bhI (dhI:) buddhi (niSphalA) phala rahita (ca) aura (duSphalA) bure phala vAlI (syAt) pravRtta hotI hai (tu) kintu ( kRtye acche kAmameM ( prayatnena api ) prayatna karane se bhI (na) nahIM (pravartate) pravRtta hotI hai| (atra hetu nirUpyatAM ) kaho isameM kyA hetu hai ? arthAt bure kAmoM meM AtmAkI pravRti vinA upadezake bhI hojAtI hai kintu satkArya meM sadupadeza milanepara bhI vaisI pravRti nahIM hotI // nizcityApyahetutvaM duzcittAnAM nivAraNe / yenAtmannipuNo nAsi taddhi duSkarmavaibhavam // 76 // anvayArthaH - ( he Atman ) he AtmA ( ducittAnAM) bure mAnasIka vicAroMko (adhahetutvaM ) pApakA kAraNa ( nizcitya) nizcaya Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / karake (api) bhI (yena) jisa kAraNase (tvaM) tU (nivAraNe) nivAraNa karanemeM (nipuNaH) samartha (nAsi) nahIM hotA hai (hi) nizcayase (tat duSkarma vaibhavam ) yaha bure karmokA hI prabhAva hai| arthAt durvyasanoMkA phala burA hotA hai aisA samajhane para bhI AtmA unako chor3ane meM As.martha duSkarmake prabhAvase hI hotA hai / 76 // heye svayaM satI buddhirthalenApyasatI shubhe| tahetukarma tadvantamAtmAnamapi sAdhayet // 77 // _ anvayArthaH- (buddhiH) buddhi (heye) bure kAryameM (svayaM satI) apane Apa hI laga jAtI hai kintu (zubheyatnenApi asatI) acche kAmoMmeM prayatna karane para bhI pravRtta nahIM hotI ( tadhetu ) isa pravRttise baMdhanevAlA (karma) karma hI (AtmAnaM api) AtmAko kara bhI (tadvantaM kurvanti) vaisA hI kara detA hai // 77 // ko'haM kIdRgguNaH katyaH kiMprApyaH kinimittkH| ityUhaH pratyahaM no cedasthAne hi mAtirbhavet // 78 // ____ anvayArthaH- (ahaM kaH) maiM kauna hUM ? ( kIDagguNaH) mujhameM kaise guNa haiM ? (kRtyaH) maiM kahAMse AyA hUM ? (kiM prApyaH) kyA prApta kara sakatA hUM ? kiM nimittakaH) aura maiM kisa nimittake liye hUM ? (cet ) yadi (iti uhaH) isa prakAra vicAra ( pratyahaM nasyAt ) pratidina nahIM hove to (hi) nizcayase (matiH) manuSyoMkI buddhi ( asthAne bhavet ) ayukta sthAnameM pravRtta ho jAtI hai // 78 // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 prathamolambaH / mudyanti dehino mohAnmohanIyena karmaNA / nirmitAnnirmitAzeSakarmaNA dharmavairiNA // 79 // anvayArtha - ( nirmitA zeSakarmaNA ) sampUrNa karmokA nirmANa karanevAle (dharmavairiNA ) dharmake zatru (mohanIyena karmaNA ) mohanIya karma se ( nirmitAt) utpanna (mohAtU) mohase (dehinAm ) prANI (mohanti) avivekako prApta hote haiM / arthAt yaha mohanIya karmakA hI prabhAva hai ki AtmA apane svabhAvako bhUlakara para padArthameM lubhA rahA hai || 79 // kiM nu kartuM tvayArabdhaM kiM nu vA kriyate'dhunA / AtmannAravyamutsRjya hanta bAhyena muhyasi // 80 // anvayArthaH - ( he Atman) he AtmA (tvayA) tUne (kiMnu kartuM ArabdhaM kyA to karaneke liye AraMbha kiyA thA aura (aghunA kiM nu kriyate ) aba tU kyA kara rahA hai ? ( hanta ) bar3e khedakI bAta hai ki (ArabdhaM utsRjya ) apane prAraMbha kiye hueko chor3akara (bAna) bAhya padArthoMse (muhyati) mohako prApta ho rahA hai // arthAt -- kartavyako chor3akara akRtya meM pravRtti karanA anucita hai // 80 // idamiSTamaniSTaM vetyAtmansaMkalpayanmudhA | kiM nu momuhya se bAhye svasvAntaM svavazIkuru // 81 // anvayArthaH- (he Atman ) he AtmA ( idaM iSTaM vA aniSTaM) yaha iSTa hai athavA aniSTa hai (iti) isa prakAra ( mudhA ) vRthA ( saMkalpayan ) saMkalpa karatA huA (tvaM) tU (bAhya) bAhya padA thameM (kiMnu ) kyoM (momuhyase) mugdha ho rahA hai isa liye (svasvA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / ntaM svavazI kuru) apane hRdayako apane vazameM kara // lokadvayAhitotpAdi hanta svAntamazAntimata / na dvekSi dve kSite maukhyAdanyaM saMkalpya vidviSam // 82 // anyayArthaH -- ( hanta) bar3e khedakI bAta hai (tvaM) tU ( lokayA hatotpAdi ) isa loka aura paralokameM ahita ( duHkha ) ko utpanna karane vAlI ( azAntimat ) azAntimaya ( te svAntaM ) apane hRdayako (nadvekSi ) dveSa nahIM karatA hai kintu ( mauDhyAtU ) mUrkhatAse ( anyaM) dUsaroM ko ( vidviSam saMkalpya ) zatru, samajha kara (dvekSi) dveSa karatA hai // 82 29 anyadIyamivAtmIyamapi doSaM prapazyatA / kaH samaH khalu mukto'yaM yuktaH kAyena cedapi // 83 // andayArthaH---(anyadIyaM doSaM iva) dUsaroMke doSoMke sadRza ( AtmIyaM) apane ( api ) bhI ( doSaM prapazyatA) doSoMko dekhane vAle puruSake (samaH) samAna (ayaM ) yaha (ka) kauna ( khalu ) nizva - yase (kAyena yuktaH cedapi ) kAyase yukta hotA huA bhI (mRktaH ) jIvana mukta hai // arthAt dUsaroMke doSoMkI taraha apane doSoMko dekhanevAlA hI satpuruSa kahalAtA hai // 83 // ityAhapare loke kekI tu viyatA gataH / pAtayAmAsa rAjJIM tAM tatpurapretavezmani // 84 // anvayArthaH -- usa samaya (ityAdyUhapare) isa prakArake vicAra meM magna (loke) vahAMke logoMke honepara (viyatA gataH ) AkAza meM hue (kekI) yantrane ( tAM rAjJIM) usa vijayA rAnIko (tatpuru gaye Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 prathamolambaH / preta vezmani) usa nagarake bAhara zmazAnabhUmi meM pAtayAmAsa ) DAla diyA || 84 // jIvAnAM pApavaicitra zrutavantaH zrutau purA / pazyeyuradhunetIva zrIkalpAbhUdakiMcanA // 85 // anvayArtha : - (purA) pUrva kAla meM (zrutau ) zAstroM meM (jIvAnAM pApavaicitrI) jIvoMke pApoMkI vicitratA ( zrutavantaH) sunanevAle puruSa (adhunA) isa samaya (pazyeyuH) dekha leM ki ( itIva hetoH) isI hetuse mAno ( zrI kalpA ) lakSmI ke samAna vijayA rAnI isa samaya (akiMcanA abhUt) jana dhanase nirdhana zUnya ho gaI hai // 85 // kSaNanazvaramabhvairyamityartha sarvathA janaH / niraNaiSIdimAM dRSTvA daSTAnte hi sphuTA matiH // 86 // anvayArthaH - ( janaH ) manuSya ( aizvaryam kSaNanazvaram ) rAja sampati kSaNa meM nAza ho jAtI hai ( ityartha) isa arthako (imAM dRSTvA ) rAnIko dekhakara (sarvathA) sarvathA (nirNeSIt ) nirNaya kara leM ? kyoMka (dRSTAnte) dRSTAnta milane para ( matiH) buddhi (sphuTA bhavet ) vizada va nirmala ho jAtI hai // 86 // pUrvAnhe pUjitA rAjJI rAjJA saivAparAhake / paretabhUzaraNyAbhUtpApAdvibhyatu paNDitAH // 87 // ----- anvayArthaH -- (yA rAjJI ) jo rAnI (pUrvAnhe) prAtaH kAla ( rAjJA ) rAjAse (pUjitA) pUjita thI ( sA eva) usa hI rAnIne ( aparAnha ke) madhyAnha kAla meM ( paretabhUzaraNyA bhUtU ) masAna bhUmikA zaraNa liyA atra nItiH ataeva (pApAd ) pApase (paNDita loga DareM / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / sA tu mUchIparAdhInA suutipiiddaamjaantii| mAsi baijanane sUnuM suSuve hanta taddine // 88 // __anvayArtha---(tu) tadanantara (hanta) kheda hai (tadine) usI dina (vaijanane mAsi) prasava mAsameM (dazaveM mahIne meM (mUrchAparAdhInA sA) mUrchAke AdhIna usa rAnIne (sUtapIDAmajAnatI) prasUtakI pIr3A nahIM jAna kara (sUnuM supuve) putra nanA (utpanna kiyaa)| tAvatA devatA kAciddhAtrIveSeNa saMnyadhAt / tatraiva putrapuNyena puNye kiM vA durAsadam // 89 // ____ anvayArthaH --- tAvatA) usI samaya (tatraiva) vahAM para (putra puNyena) putrake puNyase (kAcid devatA) koI devI (dhAtrI veSaNa) dhAyakA veSa rakhakara (saMnnidhAt ) aaii| atra nItiH (puNye kiM) puNya rahane para kyA ? (durAsadam) duSprApya hotA hai (na kimapi) kucha bhI duSprApya nahIM hotA hai // 89 // tAM pazyantyA abhUttasyA udalaH shoksaagrH| saMnidhau hi svabandhUnAM duHkhamunmastakaM bhavat // 10 // ____ anvayArthaH-(tAM) usako (pazyatyA) dekha rara (tasyAH) rAnIkA (zokasAgaraH) zokarUpI sAgara ( udvelaH abhUt ) umar3a par3A) aura baDha gayA / atra nIti: (hi) nizcayase ( svavaMdhUnAM ) apane baMdhuoMke (saMnidhau) nikaTa honepara (duHkha) duHkha (unmastakaM) bhavet ) unmastaka (pUrvase atyanta adhika) hojAtA hai // 9 // devatA tu samAzvAsya jAtamAhAtmyavarNanaiH / UrNAdidarzanodbhUtairdevI tAmityavocata // 91 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamolambaH / anvayArthaH-(tu) tadanantara (devatA) devIne (UrNAdi darzanodbhutaiH) bhoMke madhyameM vAloMke Upara bhaurI ityAdika aneka cinha dikhAkara (jAtamAhAtmyavarNanai) bAlakakA mAhAtmya varNana karake (tAM devIM samAzvAsya) usa rAnIko vizvAsa dilAkara (iti avocata) isa prakAra kahA // 91 // putrAbhivardhanopAye devi cintA nivaryatAm / kSatraputrocitaM kazcidenaM saMvardhayiSyati // 92 // ___anvayArthaH- (devi) he devI tU (putrAbhivardhano pAye) putrakI vRddhike upAyameM (cintA nivartyatAm ) cintA mata kara (kazcit ) koI kSatri putro cita) chatriyoMke putroMke samAna (ena) isakA (saMvardhayiSyati) pAlana poSaNa karegA // 92 // ityukte ko'pi dRsstto'bhuudisRssttpretsuunukH| sunuM sUnRtayogIndra vAkyAttatra gaveSayan // 93 // ___anvayArthaH-(ityukte) aisA kahate hI (visTaSTapretasunakaH) masAna bhUmimeM rakkhA hai mare putra ko jisane aisA aura (sunRta yogIndravAkyAt ) satyArtha munike vacanase (tatrasUnuM gaveSayan) vahAM para jIvita putrako DhUMr3hatA huA (ko'pi dRSTaH abhRt ) koI dikhalAI diyA // 93 // taddarzanena tadvAkyaM pramANaM nirNinAya sA / nizcalAdabisaMvAdAbastuno hi vinizcayaH // 94 // anvayArthaH-(sA) usa vinayA rAnIne (tadarzana) usa seThake dekhanese (tadvAkyaM) devIke vacanoMko (pramANaM nirNinAya) ThIka pramANa smjhaa| atra nItiH (hi) nizcayase nizcalAt) (avisaMvAdAt) Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / 33 nizcala (sthira) visaMvAda rahita vacanase vastunaH) vastukA (vinizrayaH) nizcaya hotA hai // 94 // tato gatyantarAbhAvAdevatA preraNAcca sA / pitrIyamudrayopeta nAzAsyAntaradhAtsutam // 95 // anvayArthaH tataH) tadanaMtara (mA) vaha rAnI (gatyatarAbhAvAt ) aura koI upAya na dekhakara (ca) aura (devatA preraNAt ) usa devakI preraNAse ( pitrIya mudrayopetaM ) pitAkI mudrAse yukta ( sUtam ) putrako ( azAsya) AzIrvAda dekara (antarvAn ) chipa gaI // 99 // gandhotkaTo'pi taM pazyannAtpazyanAyakaH / edhonveSijanadRSTaH kiM vA na prItaye mANaH // 96 // anvayArthaH - (vaizyanAyakaH, vaizyoM kA mukhiyA (gandhotkaTaH api) gandhotkaTa bhI (taM) upa putrako (pazyat ) dekhakara (nAtRpat ) tRptatAko prApta nahIM huaa| atra nItiH edhonveSinanaiH) IMdhana DhUMr3hane vAle manuSyoM se (dRSTaH) dekhI huI (maNiH maNi (kiMvA ) kyA (protaye na bhavati) prItike liye nahIM hotI hai ? kintu (syAdeva ) hotI hI hai arthAt choTe manuSyoMse dekhI huI uttama vastu prItikara hI hotI hai // 96 // harSa kaNTakitAGgo'yamAdadhAnastamaGgajam / jIvetyAziSa prAkarNya tannAma samakalpayat // 97 // anvayArthaH -- ( harSa kaNTakitAGgaH ) harSase romAta hai aGga jisakA aise (ayaM) isa gandhotkaTane (taM aGganaM) usa putrako Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamolambaH / ( AdadhAnaH ) uThAkara ( jIva ) jIva (iti AziSam ) aisI AzIrvAda ( AkarNya ) sunakara ( tanAma samakalpayat ) jIvaka vA jIvaMdhara usakA nAma rakkhA // 97 // amRtaM sUnumajJAnAtsaMsthitaM kathamabhyadhAH / iti krudhyansvabhAryAyai sAnando'yamadAtlutam // 18 // ___anvayArthaH- isake pazcat usane ghara jAkara ( svabhAryAyai ) apanI strIke liye ( amRtaM ) nahIM mare hue ( sUnuM ) bAlakako ( ajJAnAt ) ajJAnase tUne ( kathaM ) kaise ( saMsthitaM ) marA huA ( abhyadhAH ) kaha diyA ( iti krudhyan ) aisA kaha kara krova karatA huA (sAnandaH ayaM) Ananda sahita isane (sutaM adAt) putrako use soMpa diyA // 98 // abhyanandItsunandApi nandanasyAvalokanAt / prANavapItaye putrA mRtAtpannAstu kiM punaH // 99 // anvayArtha:-- ( sunandA api ) vaizyakI strI sunandA bhI ( nandanasya ) putrako ( avalokanAt ) dekhanese ( abhyanandIta ) atyanta Anandita hotI bhaI / atra nItiH (hI) nizcayase (putraH) putra ( prANavat )prANoMkI taraha ( prItaye bhavanti ) prItike liye hote haiM (tu) aura jo ( mRtotpanna: kiM punaH vaktavyaH ) putra mara kara phira janma dhAraNa karate haiM ! unakA to kahanA hI kyA hai // 99 // devatA jananImasya bandhuvezmaparAGmukhIm / daNDakAraNyamadhsthamanaiSIttApasAzramam // 10 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 kSatracUr3AmaNiH / anvayArthaH- ( devatA ) vaha devI ( bandhuvezmaparAGmukhIM) bandhuoMke ghara jAnese vimukha ( asya jananIM) isa jIvaMgharakI mAtAko (daNDakAraNyamadhyastha) daNDaka vanake madhyameM sthita (tApasAzramam) tapasviyoMke AzramameM (anaiSIta) paMhucAtI bhaI // 10 // kRtvA ca tAM tapasyantI satoSA sA miSAdagAt / samIhitArthasaMsiddhau manaH kasya na tuSyati // 10 // ____ anvayArthaH-isake pazcAt (tAM) usa rAnIko (tapasyantI) tapazcaraNa kriyAmeM lagA karake (satoSAsA) saMtuSTa vaha devI kisI (miSAt ) bahAnese (agAtU) clogii| atra nItiH (samIhitArthasa sihau) manomilaSata arthake siddha ho jAne para ( kasya manaH) kisakA mana ( na tuSyati ) saMtuSTa nahIM hotA hai ? kintu (saMtuSya tyeva) saMtuSTa hI hotA hai // 101 // avAtsIdrAjapatnI ca vatsaM nijmnogRhe| sinapAdAmbujaM caiva dhyAyantI hanta tApasI // 10 // ___anvayArthaH-(hanta) khedaqI bAta hai ? (tApasI) tapasvinI (rAjapatno) rAnAkI strI vinayA paTTarAnI (nina pAdAmbuja) ninendrake caraNa kamaloMko (dhyAyantI) dhyAna karatI huI (nijamanogRhe) Ane manarUpI gharameM (vatsaM eva) jIvaMdhara putrako hI (avAtsIta) nivAsa karAtI bhaI // 102 // anlptuultlpsthsvRntprsvaadpi| nirbharaM hanta sIdantyai darbhazayyApyarocata // 103 // anvayArthaH--aura (hanta) bar3e khedakI bAta hai ? (analpa Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamolambaH / tUlatalpasthasavRntaprasavAd api) bahutasI rUIke biche huye haiM gadde jisa para aisI zayyAke Upara par3e hue Dor3I sahita puSpoMse bhI (nirbharaM) atyanta (sIdantaye) zarIra meM kleza mAnane vAlI rAnIke liye Aja ( darbhazayyA api ) DAmakI caTAI bhI ( arocata ) rucikara huI hai || 103 // 36 svahastalUnanIvAro'pyAhAro'syAH pareNa kim / avazyaM hyanubhoktavya kRtaM karma zubhAzubham // 104 // anvayArtha:-- ( pareNa kiM ) aura to kyA ? ( svahastalUnanIvAraH api ) apane hAthase kATA huA nIvAra dhAnya bhI (asyAH ) isakA ( AhAra : ajani ) AhAra huA / atra nIti: ( pUrvakRtaM) pUrvameM kiye hue (zubhAzubham karma ) zubha vA azubha karma ( avazyaM anubhoktavyaM) avazya hI bhogane par3ate haiM // 104 // atha gandhotkaTAyArthamarbha kArya mahotsavam / AtmArthaM gaNayanmUDhaH kASThAGgAro'pyadAnmudA // 15 // anvayArthaH - (atha) tadantara ( mUDhaH ) mUDha (kASTAGgAraH) kASTAkArane ( armakArthaM mahotsavam ) bAlakake janmake mahotsavako ( AtmA ) apane liye (mere rAjA hone se isane yaha mahotsava kiyA hai ) ( gaNayan ) samajha kara usane (gandhotkaTAya ) gandhotkaTa seThake liye (mudrA) harSase (artha) dhana ( adAt ) diyA // 105 // tatkSaNe tatpure jAtAJjAtAnapi tadAjJayA / labdhvA vaizyapatiH putraM mitraiH sArdhamavardhayat // 106 // anvayArthaH - ( vaizyapatiH ) vaizyoMmeM pradhAna gandhotkaTane Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / (tatkSaNe ) usa dina (tatpure jAtAn ) usa purameM utpanna hue ( jAtAn ) bAlakoMko (tadAjJayA) kApTAGgArakI AjJAse (lamA prApta karake (mitraiH sArdha ) una mitroMke sAtha (putraM avardhayat ) putrako vaDhAyA // 106 // atha jAtaH sunandAyA nandADhyo nAmanandanaH / tena jIvaMdharo reje saubhrAtraM hi durAsadam / / 107 / / _anvayArthaH-(atha) tadanantara (sunandAyAH) gaMdhotkaTakI strI munandAke (nandAvyaH nAma nandanaH) naMdAvya nAmakA putra ( jAtaH) utpanna huA (tena) usa putrase (jIvandharaH) jIvandhara (reje ) aura zobhita hote bhaye / atranItiH (hi) nizcayase ( saubhrAtraM durAsadam) acche bhAIkA milanA bar3A kaThina hai // 107 // evaM sahandhumitro'yamedhamAno dinedine / atizete sma zItAMzumakalaGkAGgabhAvataH // 108 / / ___anvayArthaH-(evaM) isa prakAra (sahandhuH mitraH ayaM) zreSTha vadhu aura mitra haiM nisake aise yaha jIvaMdhara kumAra (dine dine) pratidina ( edhamAnaH ) baDhate hue ( akalaGkAGgabhAvataH ) nirdoSa zarIrakI kAntise (zItAMzu ) candramAko ( atizete sma ) jItate maye // 108 // tataH zaizavasaMbhUSNusarvavyasanadaragaH / paJcamaM ca vayo bheje bhAgye jAgrati kA vyathA // 109 // ___anvayArthaH- ( tataH ) tadanantara (zaizvasaMbhUSNusarvavyasana dUragaH) bAlaka avasthAmeM honevAle sampUrNa vyasanoMse rahita ho Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamolambaH / hue jIvaMdhara kumArane (paJcamaM vayo bheje) pAMcaveM varSakI avasthA prApta kii| atranItiH (bhAgye) bhAgyake (jAgrati sati) jAgRta rahane para (kA vyathA) kauna pIr3A ho sakatI haiM ? arthAt (api tu na kamapi) koI bhI nahIM ho sakatI // 109 // athAnarthakamavyaktamatihRdyaM ca vAGmayam / muktvAtivyaktagIrAsItsvayaM vRNvanti hi striyaH110 ___ anvayArthaH-(atha) tadanantara (anarthaka) artha zUnya (avyakta) aspaSTa zabdavAlI (ca) aura (atihA) atyanta manohara (vAGmayam ) bAlaka abasthAkI tautalI bhASAko ( muktvA ) chor3akara jIvaMdharakumAra ( ativyaktagIH AsIt ) atyanta spaSTa bhASI huA / atra nItiH (hI) nizcayase (striyaH svayaM vRNvanti) striyeM acche patiko svayaM vara letI haiM / arthAt aspaSTa susaMskRta vANIne jIvaMdhara svAmIkA AzrayaNa kiyA // 110 // AcAyakavapuH kazcidAryanandIti kiirtitH|| * AsIdasya guruH puNyAdgurureva hi devatA // 111 // ___ anvayArthaH-usa samaya ( kazcid AcAryaekavapuH ) koI bhAcAryako padavIko prApta aura (AryanandIti kIrtitaH) AryanandI isa nAmase prasiddha ( asya puNyAt ) isa jIvaMdharake puNyase (guru AsIt) guru hue| atra nItiH (hi) nizcayase (guru eva devatA) guru hI devatA hai // 111 // niSpratyUheSTasiddhyartha siddhapUjAdipUrvakam / siDamAtRkayA siDAmatha lebhe sarasvatIm // 112 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / 39 anvayArthaH----(atha) tadanantara kumAra (niSpratyUheSTa sidhyarthaM ) nirvighna iSTa siddhike liye ( siddha pUjAdi pUrvakam ) siddha parame - STIkI pUjA karake ( siddhabhAtRkayA siddhAM ) anAdi svara vyaMjana mAtrAoMse prasiddha ( sarasvartI) sarasvatIko ( lebhe ) prApta karate bhaye // 112 // iti zrI vAdIbhasiMha sUri viracate kSatracUgAmaNau sAnvayArthI sarasvatIlambho nAma prathamo lambaH // iti atha dvitIyo lambaH // atha vidyAgRhaM kiMcidAsAdya sarivamaNDitaH / paNDitAdvizvavidyAyAmadhyagISTAtipaNDitaH // 1 // anvayArtha :- (atha) tadanantara (sarivamaNDitaH ) mitragaNoMse bhUSita jIvaMdharakumArane kiMcit vidyAgRha) kisI vidyAlayako (AsAdya) prApta karake (vizvavidyAyAM paMDitAt) sampUrNa vidyAoM meM paNDita guruse (adhyagISTa) par3hA (pazcAt ) pazcAt (atipaNDitaH vabhUva ) bar3A bhArI paNDita huA // 1 // tasya prazrayazuzrUSAcAturyAdgurugocarAt / smRtA ivAbhavanvidyA gurusneho hi kAmasUH // 2 // anvayArthaH- (tasya) usako (gurugocarAt) guruke viSaya meM ( prazraya zuzrUSAcAturyAd) vinaya sevA zuzruSA aura caturAIkI Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamolambaH / pragaTatAse ( vidyA smRtA iva ) vidyAyeM yAdakI taraha ( abhavan ) A gaI / arthAt jisa prakAra bhUlI huI vastu yAda A jAtI haiM usI taraha use vidyAyeM prApta ho gaI ! atra nItiH (hI) nizcayase (gurusnehaH kAmasUH) gurukA prema sampUrNa icchAoMko pUrA karanevAlA hotA hai // 2 // anunAvakamevAtra jIvaloke vipazcitaH / iti nizcayataH mRriH sutarAM prItimavajat // 3 // __anvayArthaH--(atra jIvaloke) isa saMsAra meM (vipazcitaH) jitane paNDita haiM ve saba jIvakaM anu eva) jIvaMdharase hIna (kama yogyatAke) hI haiM ( iti nizcayataH) aipA nizcaya honese (sUriH ) paDhAnevAle AcArya ( sutarAM pratiM ) svayameva usa para prasanna (avanat ) hote bhaye // 103 / / AtmakRtyamakRtyaM ca saphalaM prItaye nRNAm / kiM punaH zlAghabhUtaM tamki vidyAsthApanAtparam // 4 // anvayArtha:-- ( nRNAm ) manuSyoMko ( AtmakRtyaM ) apanA kArya (akRtyaM ca) burA bhI (saphalaM) saphala hone para ( prItaye ) prItikara (bhavati) hotA hai to phira (zlAdhyabhUtaM ) acchA kAma (kiM punaH vaktavyaM) kyoM acchA nahIM lagegA ? lagegA hI, usameM bhI ( vidyA sthApanAtparaM tatkiM) vidyA sthApanase (vidyAdAnase baDha kara) aura dUsarA kauna acchA kAma hai ? (koI bhI acchA kAma nahIM ha) // 4 // atha prasannadhIH sUrirantevAsinamekadA / ekAnte hi nijaprAntamAvasantamacIkathat // 5 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ksstrcuudd'aamnniH| anvayArtha? --- ( atha ) isake anaMtara ( ekadA ) eka dina (prasannadhI:) prasannacitta ( sUriH ) gurune (nina prAntaM AvasantaM ) apane pAsa rahanevAle (antevAsina) ziSyase (ekAnte) ekAntameM (acIkathat ) kahA // 5 // zrutazAlinmahAbhAga zrUyatAmiha kasyacit / caritaM caritArthena yadatyartha dayAvaham // 6 // ___ anvayArtha---(zrutazAlinmahAbhAga) he zAstrajJAnase zobhita uttama bhAgyavAle ! (iha) isa lokameM prasiddha (kasyacit ) kisIke (carita) caritrako ( zrUyatAM ) suno ! ( yat caritaM ) jo caritra (caritArthana) sunanese (atyartha) atyaMta ( dayAvaham ) dayA karanevAlA hai // 6 // vidyAdharAspade loke lokapAlAhvayAnvitaH / lokaM vaipAlayanbhUpaH ko'pi kAlamajIgamat // 7 // ___ anvayArthaH---( vidyAdharAspadeloke ) vidyAdharoMkA hai sthAna jisameM aise lokameM (la kapAlAhvayAnvitaH) lokapAla hai nAma jisakA aisA (ko'pi bhUpaH) koI rAjA ra lokaM vaipAlayan ) prajAkA pAlana karatA huA (kAlaM anIgamata) kAlako vitAtA bhayA // 7 // kSaNakSINatvamaizvarye kSIbANAmiva bodhayat / kSepIyaH pazyatAM nazyadabhramaikSiSTa so'dhirAT // 8 // avadhArtha-eka dina (saH adhirAT ) usa rAjAne (kSIvANAM) dhanonmatta puruSoMko (aizvarya) aizvaryameM (kSaNakSINatvaM) kSaNa mAtrameM naSTa ho jAtA hai ? (iti) aisA (bodhayat ) bodha karAnevAleke sadRza Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamolambaH / aura (pazyatAM agre ) dekhane vAloMke agAr3I (kSepIyaH nazyat ) zIghra hI nAza honevAle (a) meghako (aikSiSTa) dekhA // 8 // tadvIkSaNena vairAgyaM vijajRmbhe mahIbhujaH / pamphulIti hi nirvego bhavyAnAM kAlapAkataH // 9 // anvayArthaH - (tadvIkSaNena) usa meghako dekha kara (mahIbhujaH ) rAjAko (vairAgyaM ) vairAgya ( vijajRbhme) utpanna ho gayA / atra nItiH (hI) nizcaya se ( bhavyAnAM ) bhavya puruSoMke ( kAlapAkataH ) kAla labdhake AjAne para ( nirdegaH) nirdega (sAMsArika viSayoMmeM udAsInatA) bhAva (pamkulIti ) atizayatA se pragaTa ho jAtA hai / arthAt samaya AjAne para bhavya AtmAoM kA kArya zIghra siddha ho jAtA hai // 9 // - 42 tato'yaM putranikSiptarAjyabhAraH kSitIzvaraH / jainIM dIkSAmupAdatta yasyAM kAye'pi yatA // 10 // anvayArtha : - (tataH) isake pazcAt (putranikSiptarAja bhAraH ) putrake Upara choDA hai rAjyabhArako jisane aise (ayaM kSitIzvaraH) isa rAjAne (jainIM dIkSAM) jainIkI dIkSA ( upAdatta ) dhAraNa kI ! (yasyAM ) jisa dIkSA ke aMdara (kAye'pi ) zarIra meM mI (heyatA) tyAga buddhi hotI hai // 10 // tapAMsi tapyamAnasya tasya cAsIdaho punaH / bhasmakArUpo mahArogo bhuktaM yo bhasmayetkSaNAt / 11 / anvayArthaH -- ( punazca ) aura phira (aho ) kheda hai ! (tapAMsi tapyamAnasya) tapako tapate hue (tasya) tapasvI usa rAjAko ( bhasma Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ksstrcuudd'aamnniH| kAkhyaH) bhasmaka nAmakA (mahArogaH) mahAroga (AsIt ) utpanna huA (yaH) jo roga (bhuktaM) khAye hue atyaMta pauSTika padArthoMko bhI (kSaNAta ) kSaNa mAtrameM (bhasmayet ) bhasma kara detA hai / // 11 // na hi vArayituM zakyaM duSkarmAlpatapasyayA / visphuliGgena kiM zakyaM dagdhumAImapIndhanam // 12 // ___ anvayArthaH-(hi) nizcayase (alpa tapasyA) thoDIsI tapasyAke dvArA (duSkama) khoTA karma (nivArayituM ) nivAraNa karaneke liye koI bhI ( na zakyaM ) samartha nahIM ho sakatA ? (kiM) kyA (visphuliGgena) agnikI jarAsI ciMgArIse (Ardra indhanam ) gIlA Indhana (dagdhuM zakyaM ) jalaneke liye. samartha hai ? ( api tu dagdhaM na zakyaM ) arthAt jalaneke liye samartha nahIM hai // 12 // azaktaiyava tapaH so'yaM rAjA rAjyamivAtyajat / zreyAMsi bahuvidhnAnItyennahyadhunAbhavat // 13 // ____ anvayArthaH-(maH ayaM rAjA) usa isa rAjAne (azaktyA eva) zakti hInapanese (rAjyamiva) rAjyakI taraha (tapaH atyajat) tapa karanA chor3a diyaa| atranItiH (hi) nizcayase (zreyAMsi bahu vighnAni) kalyANakArI kArya bahuta vinavAle ( bhavaMti) hote haiM (iti etad adhunA na abhavat ) yaha kiMvadaMtI abhI hI nahIM huI ! kiMtu pahalese calI AtI hai // 13 // tapasAcchAditastiSThansvairAcArI hi pAtakI / gulmenAntahito gRhNanviSkarAniva nAphalaH // 14 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 prathamolambaH / avartiSTa yathe sa pASaNDitapasA punaH / citraM jainI tapasyA hi svairAcAravirodhinI / / 15 / / yugmam anvayArtha : - (punaH) isake pazcAt ( sa ) vaha (svairAcArI pAtakI) svecchAcArI pApI puruSa ( gulmenAMtarhitaH ) choTe vRkSase chipe huye (viSkarAn gRhNan ) cir3iyoM ko pakaDanevAle (nAphala iva) vyAdhake sadRza (tapasAcchAditaH tiSThan ) jhUThe tapase AcchAdita hotA huA arthAt tapake bahAne se ( pASaNDa tapasA ) pAkhaNDa tapake dvArA (yatheSTaM ) icchAnusAra idhara udhara (avartiSTa) ghUmatA bhayA / atranItiH (citra) Azcarya hai ? (hi) nizcaya se (jainI tapasyA) jaina dharmake anukUla tapazcaraNa (svairAcAravirodhanI) svacchaMda AcaraNakA virodhI hai // 15 // atha bhikSurbubhukSuH san gandhotkaTagRhaM gataH / upatAparujo'pyeSa dhArmikANAM bhiSaktamaH // 16 // anvayArtha : ( atha ) tadanaMtara (bhikSu ) bhikSuka ( bubhukSuH san ) bhUkha se pIr3ita hotA huA (gaMdholaTa gRhaM gataH) gaMdhotkaTa seThake ghara gayA / to bhI (eSaH) yaha tApasI ( upatApa rujaH api) rogase pIr3ita hotA huA bhI (dhArmikANAM ) dharmAtmA puruSoMkA (bhiSaktamaH) uttama vaidyathA // 16 // dhArmikANAM zaraNyaM hi dhArmikA eva nApare / aherna kulavatteSAM prakRtyAnye hi vidviSaH // 17 // anvayArthaH - (hi) nizcaya se (dhArmikANAM ) dhArmika puruSoMke (zaraNyaM) rakSaka (dhArmikAeva) dhArmika puruSa hI hote haiM (apare na ) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUDAmaNiH / 45 dUsare nahIM / aura ( anye) durjana puruSa (tepAM ) sajjana puruSoMke ( ahe : nakulavat ) sarpanoleke sadRza ( prakRtyAH ) svabhAvase (vidviSaH) zatru hote haiM // 17 // tatra madhyegRhaM bhikSuradrAkSItputrapuMgavam / aGgatvAM tvaM ca taM vIkSya taddubhukSAmalakSayaH // 18 // anvayArthaH -- (tatra ) vahAM para ( bhikSuH ) bhikSukane (gRhaM madhye) gRhake madhya meM (he aGga) he aGga (putrapuGgavam ) putroM meM zreSTha tvAM ) tumako (adrAkSIt ) dekhA (ca) aura ( tvaM ) tumane ( taM vIkSya ) usako dekha karake ( tad bubhukSAM ) usakI bhUkha ko (alakSayaH ) jAna liyA // 18 // bhoktumArabhamANastvaM paurogavamacIkathaH / bhojyatAmayamityeSa punarenamabUbhujat // 19 // anvayArtha -- ( bhoktuM ArabhamaNaH ) bhojana karaneke liye pravRtta ( tvaM ) tumane ( ayaM bhojyatAM ) inako bhojana karAo ( iti pauro vam ) aisA rasoiyese ( acIkathaH) kar3A (punaH) phira ( eSaH ) isa rasoiyene (enaM ) inako ( abubhuja ) bhojana karAyA // 19 // annastadgRha saMpannai bhUttatkukSipUraNam / aho pApasya ghoratvamAzAbdhiH kena pUryate // 20 // anvayArthaH ---- (tadgRhasampannaiH) usa ghara meM taiyAra (annaiH) annase (tatkukSi pUraNam ) isa bhikSukakI udarapUrti (na abhUt ) nahIM huI atra nItiH (aho ) aho / pApasya ghoratvaM ) ( pApakA bhayaMkara panA kaisA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 prathamolambaH / hai ? ( AzAnviH ) AzAsamudra (kena pUryate ) kisase pUrNa ho sakatA hai // 20 // abhuJjAnastvamAzcaryAdAsIno'smai vitIrNavAn / kAruNyAdasya puNyAdvA karasthaM kavalaM mudA / / 21 / / anvayArthaH~~~(abhuAnaH ) nahIM bhojana karate hue aura (AzcaryAd AsInaH) Azcarya se baiThe hue (tvaM) tumane ( kAruNyAt ) karuNAse (vA asya puNyAt) athavA isake puNyase ( karasthaM) hAtha meM rakkhe hue (kavalaM ) grAsako (mudA) harSase (asmai) ise (vitIrNavAn ) dediyA // 22 // varNino jaTharaM pUrNa tadAsvAdanataH kSaNAt / AzAndhiriva nairAzyAdaho puNsya vaibhavam // 22 // anvayArthaH - jaise (nairAzyAt) nirAza panese ( AzAbdhiriva) AzA rUpI samudra pUrNa ho jAtA hai usI taraha (varNina: jaTharaM ) usa tapasvIkA udara ( tadAsvAdanataH) usake svAda mAtra se ( kSaNAt pUrNa abhUta) kSaNa mAtrameM pUrNa ho gayA ( aho ) aho ( puNyasya vaibhavam ) puNyakI bar3I sAmarthya hai // 22 // -parivrApi saMprApya sauhityaM tatkSaNe cirAt / mahopakAriNosspAhaM kiM karomItyacintayat // 23 // anvayArtha : - (parivrADapi) tapasvIne mI ( tatkSaNe ) usI samaya (cirAt ) bahuta kAlake pazcAt (sauhityaM saMprApya ) roganivRti ( svAsthatA ) ko prApta karake ( asya mahopakAriNaH ) isa mahopakArIkA (ahaM) maiM ( kiM karomi ) kyA upakAra karUM (iti -acintayat ) aisA vicAra kiyA // 23 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / apazcimaphalAM vidyAM nizcityAtra pratikriyAm / AyuSmantamasau pazcAdvipazcitamakalpayat // 24 // anvayArtha : - (pazcAd asau) phira isane (apazcima phalAM vidyAM ) utkRSTa pharavAlI vidyAko ( asya pratikriyAm) isakA pratyukAra ( nizcitya ) nizcaya karake ( AyuSyantaM ) cirajIvI jIvandharako ( vipazcitaM akalpayat ) vidvAna banA diyA // 24 // vidyA hi vidyamAneyaM vitIrNApi prakRSyate / nAkRSyate ca corAdyaiH puSyatyeva manISitam // 25 // anvayArtha :- (hi) nizcaya se (vidyamAna bhI ( iyaM vidyA ) yaha vidyA ( vitIrNApi ) dusareke liye dI huI bhI ( prakRSyate ) vRddhiko prapta hotI hai aura yaha (caurAdyaiH) coroMse (na AkRSyate) nahIM curAI jA sakatIM pratyuta ( manISitaM ) icchita kAryako ( puSyati eva) puSTa karatI hai // 25 // vaiduSyeNa hi vaMzyatvaM vaibhavaM sadupAsyatA / sadasyatAlamuktena vidvAnsarvatra pUjyate // 26 // anvayArthaH -- (hi) nizcayase (baiduSyeNa pANDitya vAvidyAse (vaMzyatvaM) kulInatA, (vaibhavaM ) prabhutva, (sadupAsyatA) sajjana puruSoMse pUjyapanA aura (sadasyatA) sajjanatA hotI hai (uktena alaM) bahuta kahane se kyA (vidvAn sarvatra pUjyate) buddhimAna puruSa saba jagaha pUjA jAtA hai // 26 // vaipazcityaM hi jIvAnAmAjIvitamaninditam / apavarge'pi mArgo'yamadaH kSIramivauSadham // 27 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmolmbH| * anvayArthaH-(hi ) nizcayase ( jIvAnAM ) manuSyoM kA (vaipazcityaM) pANDitya (AjIvatam ) jIvanaparyanta ( aninditam ) prazaMsanIya hai aura (ayaM) yaha (Avarge api mArgaH) mokSakA bhI mArga hai ? ( adaH kSIraM audhiM iva ) jaise dUdha zarIra puTa karane vAlA hotA huA bhI auSadhI hai // 27 // ityudantaM guroH zrutvA ziSyo nottaramUcivAna / svavAcA kiMtu vakreNa zaiSyopAdhyAyikA hi sA 28 anvayArtha:- zipyaH) ziSyane (iti guroH udantaM) isa prakAra gurU ke vRtAntako ( zrutvA ) sunakarake (svaH vAcA nottaraM ucivAn ) usane apanI vANose uttara nahIM diyA kiMtu (vaktreNa eva) mukhakI ceSTA se hI (uttaraM UcivAn ) uttara diyA / atra nItiH (hi ) nizcayase ( sA eva zaipyopAdhyAyikA ) yahI zipya aura gurupanA hai / arthAta ziSTa ziya guruke samIra vAcAlita nahIM hote haiM // 28 // ___naM TaH-chaToM zlokase lekara aTThAIsave zloka taka gurUne jIvaMdharase apanA vRttAnta kahA / / 28 / / vijJAtaguruzuddhiH sa vizeSAtpipriyetarAm / mANikyasya hi labdhasya zuddhodo vizeSataH // 29 // ___ anvayArtha:-'vijJAta guru zuddhiH saH) jAna lI hai gurukI zuddhi jisane aisA yaha jIvaMdharakumAra (vizeSataH) aura adhika rItise (pipriyetarAm ) prasanna huA / atra nItiH (hi) nizcayase (labdhasya mANikyasya) prApta huI maNike (zuddheH) zAnAdike Upara Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / 49 zuddhi ho jAnese ( vizeSataH ) vizeSa rItise ( modo bhavati ) harSa hotA hai // 29 // ratnatrayavizuddhaH sanpAtrasnehI parArthakRt / paripAlitadharmo hi bhavAndhestArako guruH // 30 // anvayArthaH - (hi) nizcayase ( yaH ratnatrayavizuddhaH san ) jo samyagdarzana, jJAna, caritrase vizuddha hotA huA, (pAtrasnehI ) pAtra meM sneha karanevAlA, ( parArthakRt ) paropakArI, (paripAlita dharmaH ) dharmakA pAlana karanevAlA aura ( bhavAbdheH tArakaH ) saMsArarUpI samRdrase tAranevAlA ho ( saH guru asti ) vaha guru hai athAt aisA guru honA cAhiye || 10 || gurubhakto bhavAdbhIto vinIto dhArmikaH sudhIH / zAMtasvAnto hyatandrAluH ziSTaH ziSyo'yamiSyate 31 anvayArtha H- (yaH gurubhaktaH) jo gurubhakta, ( bhavAd bhItaH ) saMsArase bhayabhIta, ( vinItaH ) vinayI, ( dhArmikaH ) dharmAtmA, ( sudhIH) uttama buddhivAlA ( zAntasvAntaH) hRdayakA zAnta, (ataMdrAlu sya rahita aura (ziSTaH) uttama AcaraNavAlA ho ( so'yaM ziSyaH iSyate ) vaha ziSya mAnA gayA hai| arthAt ziSya aisA honA cAhiye / 31 // gurubhaktiH satI muktyai kSudraM kiM vA na sAdhayet / trilokImUlyaratnena durlabhaH kiM tuSotkara : // 32 // anvayArtha :- jaba (satI gurubhaktiH samIcIna gurukI bhakti ( muktyai bhavati ) muktikI prAptike liye hotI hai ? to phira Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 dvitIyo lambaH / (kSudraM kiM vA na sAdhayet ) kSudra kisa kAryako sAdhana nahIM karegI ? karegI hii| jaise ( trilokI mUlyaratnena ) tIna loka hai mUlya jisakA aise ratnase (tuSotkaraH) bhUsekA Dhera milanA (kiM durlabhaH) kyA durlabha hai ? (api tu na durlabhaH) kintu durlabha nahIM hai / / 32 // gurudruhAM guNaH ko vA kRtaghnAnAM na nazyati / vidyApi vidyudAbhA syAdamUlasya kutHsthitiH||33|| anvayArthaH- (gurudruhAM) gurUse droha karanevAle (kRtavAnAM) kRtaghnI-upakArako bhUlanevAloMkA ( ko vA guNaH ) kaunasA guNa (na nazyati naSTa nahIM hotA hai ? arthAt (sarve guNa : nazyaM te) sarva guNa naSTa ho jAte haiM (teSAM) una logoMkI (vidyA api) vidyA bhI ( vidyut AbhA syAt ) vinalIke samAna kSaNasthAyI hotI hai ? ThIka hai ( amUlasya sthitiH kutaH bhavati ) jar3arahitakI sthiti kaise ho sakatI hai ? nahIM ho sakatI / arthat vinA kAraNake koI vastu nahIM Thahara sakatI hai // 33 // gurudruho na hi kApi vizvAsyo vizvaghAtinaH / abibhyatAM gurudrohAdanyadrohAtkuto bhayam // 34 // ___anvayArthaH-(hi) nizcayase (kkApi) kahIM para bhI (vizvaghAtinaH) sampUrNa jagatake nAza karanevAle (gurudruhoH) gurudrohIkA (na vizvAsyaH) vizvAsa nahIM karanA cAhiye kyoMki (gurudrohAt avibhyatAM) gurudrohase nahIM DaranevAle puruSoMko ( anya drohAt ) dUsaroMke sAtha droha karanese ( kutaH bhayam ) kaise bhaya ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sakatA // 34 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / atha kRtyavidAcAryaH kRtakRtyaM yathAvidhi / chAvaM prabodhayAmAsa saddharma gRhamedhinAm // 35 // 51 anvayArtha:--(atha) isake anaMtara ( kRtyavit AcAryaH ) kRtyake jAnanevAle AcAryane ( kRtakRtyaM chAtra ) samApta ho gaye haiM. paThanAdi kArya jinake aise chAtra ( jIvaMdhara) ko ( yathAvidhi ) vidhi pUrvaka (gRhamedhinAm saddharmaM ) gRhasthoMke eka deza virati rUpI dharmakA (prabodhayAmAsa ) jJAna karAyA // 39 // punazca rAjaputratvamapi bodhayituM guruH / anugRhyAbhyAghAttasya tadudantamidaMtayA // 36 // anvayArthaH -- (punazca guruH) phira gurUne (anugRhya) anugraha karake (rAjaputratvaM bodhayituM api) tuma rAjAke putra ho aisA -bodha karAne ke liye hI (tasya) usa jIvaMdharakA (tadudantaM ) pUrvokta sArA vRttAnta ( idaMtayA abhyaghAt ) isa rIti se kahA ki jIvaMghara se itara koI puruSa na jAna sake || 36 || kASTAGgAramasau jJAtvA rAjaghaM guruvAkyataH / satyaMdharAtnajaH krodhAtsaMnAhaM tadvadhe vyadhAt // 37 // anvayArthaH - ( asau satyaMdharAtmajaH ) isa satyaMdhara rAjAke kumAra jIvaMdharane (guruvAkyataH ) guruke vacanoM se ( kASTAGgAraM ) kASTAGgArako ( rAjaghaM ) rAjAkA mAranevAlA ( jJAtvA ) jAnakara (tadvadheH) usake mArane ke liye (muMbaI) yuddhaka vimatI chAt) kI // 37 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo lambaH / muhanivAryamANo'pi sUriNA na zazAma sH| intAtmAnamapi ghnantaH kruddhAH kiM kiM na kurvate // 38 // ___ anvayArthaH-(muriNA) AcAryase (muhurnivAryamANaH api) vAravAra rokA huA bhI (saH na zazAma) vaha kumAra zAnta nahIM huA / (hanta) kheda hai ! ( AtmAnaM api ) apanI AtmAko bhI (aMtaH ) nAza karate huye ( kruddhAH ) krodhI puruSa ( kiM kiM na kurvate ) kyA kyA karma nahIM kara DAlate haiM // 38 // vatsaraM kSamyatAmekaM vatseyaM gurudkssinnaa| guruNeti niSiddho'bhUtkonandho lava yedgurum // 39 // ... anvayArthaH-(he vatsa ) he bAla ! (ekaM vatsaraM) eka varSa aura (kSamyatAM) kSamA karo (iyaM guru dakSiNA) yaha hI mere par3hAnekI guru dakSiNA samajho (iti) isa prakAra (guruNA) gurUse (niSiddhaH abhUt ) niSedhita hotA bhayA / (kaH anandhaH ) kauna sulocana ( jJAnacakSu ) puruSa (guruM laGghayet ) guruke Adezako ullaMghana karatA hai // 39 // pazyankopakSaNe tasya pAravazyamasau guruH| azikSayatpunazcainamapathanI hi vAgguroH // 40 // ___anvayArthaH- 'punazca asau guruH) phira isa gurUne (kopakSaNe) kopake samaya (tasya pAravazyam pazyan ) usakI parAdhInatAko dekha (ena) ise (azikSayat) zikSA dI / atra nItiH (hi) nizcayase (guroHbAk) gurukA vacana (apathanI) khoTe mArgakA nAza karanevAlA hotA hai||40|| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / avazaH kimaho mohAdakupaH putrapuGgava / sati hetau vikArasya tadabhAvo hi dhIratA // 41 // anvayArthaH -- ( he putra puGgava ) he zreSTha putra ! ( tvaM ) tuma ( mohAtU ) mohase ( avazaH) vivaza hokara (kiM) kyoM (akupaH) kopa karate ho / ( atra nItiH ) (hi) nizcayase ( vikArasya hetau sati) vikArakA kAraNa hone para (tad abhAvaH ) vikArakA na honA hI (dhIratA) dhIratA hai // 41 // apakurvati kopazcatkiM na kopAya kupyasi / vivargasyApavargasya jIvitasya ca nAzine // 42 // 53 anvayArthaH - ( cet ) yadi ( apakurvati kopa: ) apakAra karanevAle se tumhArA kopa hai to phira (trivargasya) dharma, artha, kAmakA, (apavargasya) mokSakA, aura ( jIvatasya) jIvanakA (nAzane) nAza karane vAle (kopAya) kopake liye (kiM) kyoM (na kupyasi ) kopa nahIM karate ho // 42 // dastvameva roSAgnirnAparaM viSayaM tataH / krudhyannikSipati svAGge vahnimanyadidhakSayA // 43 // anvayArthaH -- ( roSAgniH) krodharUpI agni ( svaM eva) apane Apa hI ko (dahet ) jalAtI hai arthAt krodhIko hI pahale bhasma karatI hai ! (aparaM viSayaM na ) dUsare padArthako nahIM / (tataH) isaliye ( krudhyan ) krodhI puruSa (anya didhakSayA) dUsareko jalAne kI icchA se (svAGge) pahale apane zarIra meM hI (vahni) agniko ( nikSipati ) DAlatA hai // 43 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo lambaH / heyopAdeyavijJAnaM no vedavyarthaH zramaH zrutau / kiM vrIhikhaNDanAyAsaistaNDulAnAmasaMbhave // 44 // 54 anvayArtha :- ( cet ) yadi ( heyopAdeya vijJAnaM no ) heya vA upAdeyakA jJAna nahIM hai (tarhi) to ( zrutau ) zAstra meM (zramaH) parizrama karanA (vyarthaH) vyartha hai kyoMki ( taNDulAnAM asaMbhave ) cAvaloMke nahIM nikalane para (vrIhikhaNDanAyAsaiH kiM ) dhAnyake kUTane se kyA phAyadA ? arthAt kucha bhI phAyadA nahIM hai // 44 // tattvajJAnaM ca moghaM syAttadviruDapravartinAm / pANau kRtena dIpena kiM kUpe patatAM phalam // 45 // anvayArthaH - ( tadviruddhapravartinAM ) zAstra vA tatvajJAna ke viruddha pravRtti karanevAle puruSoMkA ( tatvajJAnaM ca ) tatvajJAna bhI (moghaM syAt ) vRthA hai / (kRpe patatAM ) kueM meM girate hue puruSako (pANau kRtena dIpena) hAthameM rakkhe huye dIpakase (kiM phalaM) kyA phala hai ? arthAt kucha bhI phala nahIM hai // 45 // tatvajJAnAnukUlaM tadanuSThAtuM tvamarhasi / muSitaM dhIdhanaM nasyAdyathA mohAdidasyubhiH // 43 // anvayArthaH -- (tattasmAt ) isaliye (tvaM) tuma (tatvajJAnAnukUlaM) tatvajJAnake anukUla (anuSThAtuM ) pravRtti karaneke liye (arhasi ) gya ho ( yathA) jisase ( mohAdidasyubhiH ) mohAdika luTeroMse tumhArA (dhIdhanaM ) buddhirUpI dhana ( muSitaM na syAt) curAyA nahIM jAve // 46 // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / strImukhena kRtadvArAnsvapathotsukamAnasAn / durjanAhIJjahIhi tvaM te hi sarva kaSAH khlaaH||47|| anvayArthaH-aura ( tvaM ) tuma ( strImukhena kRtadvArAn) striyoMke jariyoMse kiyA hai praveza jinhoMne aura ( svapathotsuka mAnasAn ) apane khoTe mArga para calaneke liye utkaMThita hai mana ninakA aise (durjanAhIn ) durjana rUpI bhayaMkara soko (jahIhi) dUrase hI chor3a do arthAt unake sAtha sambandha mata kara (hi) nizcayase (te khalAH) ve durnana puruSa (sarvakaSAH) sampUrNa puruSoMko duHkha denevAle hote haiM / / 47 / / spRSTAnAmahibhirnazyadgAtraM khala janena tu / vaMzavaibhavavaiduSyakSAntikAdikaM kSaNAt // 48 // ____ anvayArthaH- (ahibhiH spRSTAnAM) sose Dase hue puruSoMkA kevala ( gAtraM nazyet ) zarIra hI naSTa hotA hai ( tu ) kintu (khalajanena sTaSTAnAM) durjana puruSoMkA sambandha karanevAle puruSoMkA ( vaMzavaibhavavaiduSyakSAntikIrtyAdikaM ) kula, sampatti, pANDitya, kSamA aura kIrtyAdika guNa (kSaNAt ) usI kSaNase ( nazyeta ) nAzako prApta ho jAte haiM / 48 / / . .. khalaH kuryAtkhalaM lokamanyamanyo na kaMcana / na hi zakyaM padArthAnAM bhAvanaM ca vinAzavat // 49 // ___anvayArthaH----(khalaH) durjana puruSa (lokaM) lokako (khalaM) durjana (kuryAt) banA detA hai kintu (anyaH) sajjana puruSa kaMcana) kisIko bhI (anyaM na kuryAt) sajjana nahIM kara sakatA / (hi) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo lambaH / nizcayase (padArthAnAM) padArthoke vinAzakI taraha unakA [bhAvanaM] paidA karanA (na zakyaM) zakya nahIM hai / arthAt-jisa prakAra kisI padArtha kA nAza kara denA bilakula sarala hai usI prakAra usakA banAnA atyanta duHsAdhya hai // 49 / / sajanAstu satAM pUrva samAvAH prayatnataH / kiM loke loSTavatprApyaM zlAghyaM ratnamayatnataH // 50 // ____ anvayArthaH--(tu) aura (satAM) sajjana puruSoMko (prayatnataH) prayatnase (pUrva) pahale (sajjanAH sabhAvAH ) sajjanoMko pUjanA cAhiye / loke) lokameM (kiM) kyA (loSTavata) Dheleke samAna (zlAdhyaM ratna) prazaMsanIya ratna (ayatnataH) vinA prayatna ke (prApyaM) mila sakatA hai ? arthAt nahIM mila sakatA // 10 // jAgrattvaM somanasyaM ca kuryAtsadvAgalaM praiH| ajalAzayasaMbhUtamamRtaM hi satAM vacaH // 51 // __ anvayArthaH---sadvAk) sajana puruSoMkA vacana (jAgRtva) jAgRti (ca) aura (saumanasya) uttama sahRdayatAko (kuryAt ) karatA hai (paraiH alaM) bahuta kahanese kyA ? [hi nizcayase ( satAM vacaH ) sajjana puruSoMkA vacana (ajalAzaya sambhUtaM) analAzayase utpanna huA (amRta) amRta hai| __arthAt-amRta analAzayarUpa jar3a samudrase paidA hotA hai aura vacanAmRta analAzaya (sacetana) satpuruSoMke mukhase utpanna hotA hai ataeva amRtakI apekSA sajjana puruSoMkA vacanAmRta sarvotkRSTa hai // 11 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / yauvanaM sattvamaizvaryamekaikaM ca vikArakRt / samavAyo na kiM kuryAdavikAro'stu tairapi // 52 // ___ anvayArthaH---yauvanaM) yuvAvasthA (satva) bala vA zarIra sAmarthya aura (aizvarya) IzvaratA arthAt prabhupanA (ekaikaM) pRthak pRthak (vikArakRt) vikAra bhAvoMko karanevAle haiN| arthAt inameMse pratyekake hone para manuSya kupathameM pravRtta hojAtA hai to (samavAyaH) samudAya arthAt samUha (kiM) kisa anarthaka kAryako (na kuryAta) nahIM karegA ? karegA hI (tutaiH api) isaliye ina tInoMse bhI tumhArA citta ( avikAraH astu ) vikAra rahita hovai ? aisA AzIrvAda gurune jIvaMdharako diyA / / 52 // na hi vikriyate cetaH satAM taDetusaMnidhau / kiM goSpadajalakSobhI kSobhayenjaladherjalam // 53 // anvayArthaH-(hi) nizcayase (satAM cetaH) sajana puruSoMkA citta (tadhetu saMnidhau) vikArako kAraNa milane para bhI (na vikriyate) vikArako prApta nahIM hotA hai| (kiM) kyA (goSpadanala. kSobhI) gAyake khura pramANa jalako malina karanevAlA meMDhaka jaladheH] samudrake ( jalaM ) jalako (kSobhayet.) kSobhita kara sakatA hai ? kadApi nahIM // 53 // dezakAlakhalAH kiM taizcalA dhIreva baadhikaa| avahito'tra dharme syAdavadhAnaM hi muktaye // 54 // ____ anvayArthaH--(dezakAlakhalAH) deza, kAla aura durjana ye (kiM kuryuH) kyA kareMge (taiH calA) unase calAyamAna (dhIH eva bAdhikA) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 dvitIyo lambaH / buddhi hI manuSyake caritrako bigAr3a detI hai isaliye isa saMsAra meM (dharme) AtmA ke svabhAva meM ( avahitaH ) sthira honA cAhiye (hi) nizcayase ( avadhAnaM) apanI AtmA ke svabhAvameM sthira rahanA (muktaye syAt) mokSakI prAptike liye hotA hai || 14 // zikSAvacaH sahasrairvA kSINapuNyena dharmadhIH / pAtre tu sphAyate tasmAdAtmaiva gururAtmanaH // 55 // anvayArthaH - (kSINa puNye) kSINapuNya puruSa meM (zikSAvacaH sahasraiH ) hajAra zikSA vacanoMse (dharma dhIH) dharmabuddhi ( na syAt ) nahIM hotI hai (tu) aura (pAtre ) uttama pAtra meM (sphAyate) vinA upadezake hI dharmabuddhi prApta hojAtI hai / ( tasmAt ) isaliye ( AtmanaH ) AtmAkA ( AtmA eva ) AtmA hI ( guruH asti ) guru hai ||15|| na zrRNvanti na budhyanti na prayAnti ca satttham / prayAnto'pi na kAryAntaM dhanAndhA iti cintyatAm 26 anvayArthaH -- (dhanAndhAH ) ghanase andhe puruSa (satyatham) AtmAkI unnatike sacce mArgako (na zrRNvanti ) na to sunate haiM ( na budhyanti ) na jAnate haiM aura (na prayAnti) na usapara calate haiM / (prayAntaH api ) satpatha para calane para bhI ( kAryAntaM) kAryake anta taka (kAryake natIje taka) nahIM pahuMcate haiM (iti) aisA ghanika puruSoMke viSaya meM tuma (cintyatAm ) vicAra karo // 56 // ityAzAsya tamAzvAsya kRcchraM sa tapase gataH / prANaprayANavelAyAM na hi loke pratikriyA // 57 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ksstrcuudd'aamnniH| ____ anvayArthaH-( iti ) isa prakAra (taM ) usa jIvaMdharako (AzAsya) upadeza rUpa AzIrvAda dekara (ca) aura (AzvAsya) vizvAsa dilAkara (kacchU) kheda hai ! (saH) vaha jIvaMdharake gurU AryanandI AcArya (tapase) tapa karaneke liye ( gataH ) cale gye| atra nItiH (hi) nizcayase ( atraloke ) isa saMsArameM (prANaprayANa velAyAM ) prANoMke nikalaneke samaya dharmako chor3akara dUsarA koI (pratikriyA na upAya nahIM hai / / 57 // pravajyAtha tapaH zaktayA nityamAnandamabajat / niSpratyUhA hi sAmagrI niyataM kaarykaarinnii||58|| ___anvayArthaH-( atha ) tadanantara (pravrajya ) phira dIkSA lekara una gurUne ( tapaH zaktyA ) tapazcaraNa kI sAmarthya se (nityaM Ananda) zAzvata Ananda rUpI mokSako ( avanat ) prApta kiyA / atra nItiH ( hi ) nizcayase ( niSyapratyUhA) nirvina (sAmagrI) sAmagrI (niyataM) niyamase (kAryakAriNI) kAryako siddha karanevAlI hotI hai // 58 // tapovanaM gurau prApta zucaM prApatsa kauravaH / garbhAdhAnakriyAmAtranyUnau hi pitarau guruH // 59 // anvayArthaH-(gurau tapovanaM prApte) gurUke tapovanameM cale jAnepara (kauravaH) kuruvaMzI usa jIvaMdharane (zucaMpApat ) atyanta zoka kiyA / atra nItiH (hi) nizcayase (garbhAdhAna kriyAnyUnau) garbha dhAraNa kriyAse rahita [guruH] gurU (pitarau) mAtA pitAke samAna haiM // 59 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo lmbH| tattvajJAnajalenAtha zokAgniM nirvaapyt| zaitye jAgrati kiM nu syAdAtapAtiH kadAcana // 30 // anvayArthaH--(atha) tadanantara jIvaMdharane (tatvajJAnanalena) tatvajJAna rUpI jalase (zokAgni) guruviyogajanya zokarUpI aniko ( niravApayat ) nivAraNa kiyA (zaitye jAgRti) zItapaneke jAgRta hone para (ThaMDa rahane para) (kiM) kyA ( AtapAtiH ) garmIke AtApakA duHkha ( kadAcana syAt ) kamI ho sakatA hai ? kadApi nahIM // 60 // athAsminvidyayA kAntyA viduSAM yoSitAM hRdi / rathe ca yogyayA bhAti tatra prastutamucyate // 31 // anvayArthaH-(atha) guruke viyogake anantara (vidyayA ) pANDityatAse (viduSAM) vidvAnoMke (hRdi) hRdayameM aura (kAntyA zarIrakI saundaryatAse ( yoSitAM hRdi ) striyoMke hRdayameM aura yogyatayA) zastrasaMcAlana yogyatAse ( rathe ca ) rathameM (asmin bhAti ) isa jIvaMdharako zobhAyamAna honepara (tatra prastutaM ucyate) jo vRttAnta huA use kahate haiM // 11 // athaikadA samabhyetya rAjAGgaNabhuvi sthitAH / gAvo'vaskanditA vyAdhairiti gopA hi cukrushuH||62|| ___anvayArthaH-(atha) isake anantara ( ekadA ) eka samaya " hamArI (gAva:) gAyeM (vyAdhaiH avaskanditA) vyAdhoMne vanameM rokalIM haiM " (iti) aisA (gopAH) gvAliye (rAjAGgaNabhUvi sthitAH) rAjadvArake aGgaNameM sthita hokara (cakruzuH) cillAye // 12 // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / kASTAGgAro'pi ruSTo'bhUttadAkrozavacaH zruteH / asamAnakRtAvajJA pUjyAnAM hi suduHsahA // 63 // anvayArthaH - (kASTAGgAraH api) kASTAGgAra bhI ( tadAkrozavacaH zruteH) una gvAliyoMke cillAneko sunakara ( ruSTaH abhUt ) vyAdhoM para ruSTa huA / atra nIti: (hi) nizcayase (asamAna kRtAvajJA) choTe puruSoMse kiyA huA tiraskAra ( pUjyAnAM ) baDe puruSoMke ( suduHsahA ) sahana nahIM hotA hai // 63 // parAjeSTa punastena gavArtha prahitaM balam / svadeze hi zazaprAyo baliSThaH kuJjarAdapi // 64 // anvayArtha :- (tena) usa vyAdha senAne ( gavArthaM prahitaM balam ) gauoMko chur3Aneke liye bhejI huI kASTAGgArakI senAko (vyajeSTa ) jIta liyA / atra nItiH (hi) nizcayase ( svadeze) apane sthAnapara (zazaprAyaH jantuH) kharagozake samAna bhI jantu (kuJjarAt api) hAthI se bhI (baliSThaH) balavAna ho jAtA hai arthAt thor3I saMkhyAvAlI vyAdha senAne balavAn kASTAGgArakI senA jIta lI // 64 // vyajeSTa vyAdhaseneti zrutvA ghoSo'pi cukSubhe / na bibheti kuto loka AjIvanaparikSaye // 65 // anvayArthaH - (ghoSaH api) ghusayAneke rahanevAle bhI ( vyAgha senA vyajeSTa ) " vyAdhoMkI senA jItI" (iti zrutvA ) yaha sunakara (cukSubhe) kSobhita huye arthAt svayaM lar3aneke liye uttejita hote bhaye / saca hai isa saMsAra meM ( lokaH ) saMsArI jIva ( AjIvana - parikSaye ) jIvikAke nAza ho jAne para ( kuto na vibheti ) kisase nahIM Darate haiM // 65 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 dvitIyo lambaH / nandagopAyaH ko'pi tajayArtha vyacIcarat / kiM syAkiMkRta ityevaM cintayanti hi piidditaaH||66|| anvayArtha:----(ko'pi nandagopahvayaH) kisI nandagopa nAmake gvAlene (tajjayArtha) usa vyAdha senAke jItane ke liye (vyacIcarat) vicAra kiyA / atra nItiH (hi) nizcayase (pIr3itAH) duHkhAdikoMse pIr3ita puruSa ( kiM syAt ) kyA hogA (kiM kRtaH ) kyA kareM (ityevaM cintayanti) isa prakAra vicAra kiyA karate haiM // 66 // dhanArjanAdapi kSeme kSemAdapi ca ttkssye| uttarottaravRddhAH hi pIDA nRNAmanantazaH // 67 // ___anvayArthaH-(hi) nizcayase (dhanArjanAt api kSeme) dhanake kamAnese bhI adhika usakI rakSA karanemeM (kSemAt api tatkSaye ) aura rakSA karanese adhika usake nAzameM (nRNAm ) manuSyoM ke (anantazaH) anantaguNI (paDA) pIr3A (uttarottaravRddhAH) uttarottara bar3hatI huI hotI hai // 67 // yathAzakti pratIkAraH karaNIyastathApi cet / vyarthaH kimatra zokena yadazokaH pratikriyA // 18 // ___anvayArthaH- (tathApi) tau bhI ( yathAzaktiH ) zaktyanukUla (pratIkAraH) usakA upAya (karaNIyaH) karanA cAhiye (vyarthaH cet) yadi upAya vyartha ho jAya to ( atra zokena kiM ) isameM zoka karanese kyA ? (yat azokaH pratikriyA) kyoMki duHkhakA pratikAra azoka hI mAnA gayA hai // 68 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / ityUhena sa vIrAya vijaye hi vanaukasAm / saptakalyANaputrIbhirdeyA putrItyaghoSayat // 69 // . .. anvayArthaH-'iti uhena saH) aisA vicArakara usa gvAlene (hi) niJcayase (vanaukasAm) vyAdhoMko (vinaye). jIta lenepara (vIrAya) jItanevAle vIrake liye ( saptakalyANapatrIbhiH ) sAta suvarNakI putriyoM ke sAtha (putrI deyA) putrI dUMgA ( iti aghoSayat) aisI ghoSaNA karAI. / / 69 // sAtyaMdharistu tacchRtvA taddhoSaNamavArayat / udAttAnAM hi loko'yamakhilo hi kuTumbakam // 70 // anvayArthaH-(tu) isake anantara ( sAtyaMdhariH ) satyaMdhara rAnAke kumArane (tad ghoSaNaM zrutvA) usa ghoSaNAko suHkara (tat avArayat ) usakA nivAraNa kiyA / atra nItiH ( hi ) nizcayase (udAttAnAM) udAra caritravAle puruSoMkA (ayaM) yaha (akhilaH lokaH) sampUrNa saMsAra ( kuTumbakam ) kuTumbake samAna hai // 70 // jitvAtha jIvakasvAmI kirAtAnAharatpazUna / tamo hyabhedyaM khadyotairbhAnunA tu vibhidyate // 7 // __anvayArthaH-(atha) isake anantara (jIvakasvAmI) jIvaMdhara svAmI ( kirAtAn jitvA) vyAdhoMko jItakara ( pazUn Aharata ) pazuoMko le aaye| atra nItiH (hi) nizcayase ( svadyotaiH ) paTa vInanese (abhedyatamaH) nahIM nAza honevAlA andhakAra (bhAnunA tu vibhidyate) sUrya se to nAza hI ho jAtA hai // 71 // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . dvitIyo lambaH / nananda nandagopo'pi godhnsyoplmbhtH| asumatAmasubhyo'pi garIyo hi bhRzaM dhanan // 72 // anvayArthaH ---(nandagopaH api) nandagopa bhI ( godhanasya upalambhataH ) gaurUpI dhanake milanAnese (nananda) atyanta harSita hotA bhayA / atra nItiH (hi) nizcayase ( asumatAM ) prANiyoMke (dhana) dhana (asubhyaH api, prANoMse bhI (garIyaH) pyArA hotA hai||71|| athAnIya sutAM dAtuM svAmine vAryapAtayat / kRtyAkRtyavimUDhA hi gADhasnehAndhajantavaH // 73 // ___ anvayArthaH-(atha) tadanantara vaha nandagopa (sutAM AnIya) putrIko lAkara (svAmine dAtuM) jIvaMdhara svAmIke deneke liye (vAri) jala dhArAko (apAtayat ) ddaaltaabhyaa| atra nItiH (hi) nizcayase (gADhasnehAndhanantavaH) atyaMta snehase andhe puruSa (kRtyAkRtyavimUDhAH) kRtyAkRtyake vicArameM mUDha (santi) hote haiM // __arthAt-nandagopane yaha nahIM vicArA ki jIvaMdhara svAmI merI putrIko leMge yA nahIM kyoMki kSatrI rAjAoMke yahAM yaha niyama hotA hai ki pahale kSatri kanyAke sAtha vivAha kara phira dUsarekI kanyA ke sAtha vivAha karate haiM // 73 // jIvaMdharastu jagrAha vArdhArAM tena pAtitAm / padmAsyo yogya ityuktvA na hyayogye spRhA staam||74 . anvayAryaH-(tu) phira (jIvaMdharaH) jIvaMdharane (tena pAtitAM) usake dvArA DAlI huI (vArdhArA) jalakI dhArAko (padbhAsya yogyaH) "paddhAsya isa kanyAke yogya hai " ( iti uktvA) yaha kaha kara Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / (jagrAha) gRhaNa kii| atra nItiH (hi) nizcayase (satAM sTahA) sajana puruSoMkI icchA (ayogye) ayogya padArtha meM ( na bhavati ) nahIM hotI hai / / 74 // mAma mAmeva padmAsyaM pazyati punarabravIt / gAtramAtreNa bhinnaM hi mitratvaM mitratA bhavet // 7 // ___anvayArthaH--(he mAma ) he mAmA ! ( mAM eva ) mujhako hI (padmAsyaM pazya) padmAsya jAno ( iti punaH abravIt ) aisA phira kahatA bhayA / atra nItiH (hi) nizcayase (gAtra mAtreNa bhinna) zarIra mAtrase bhinna (mitratvaM) mitrapanA ( mitratA bhavet ) mitratA kahalAtI hai / 75 // godAvarIsutAM dattA nandagopena tussytaa| pariNinye'tha govindA padmAsyo vahisAkSikam // 76 anvayArtha:---- atha) tadanantara (padmAsyaH) padmAsyane (tuSyatA nandagopena; saMtuSTa nandagopase (dattAM) dI huI ( godAvarIsutAM) godAvarIkI putrI (govindAM) govindAko (vahnisAsikam ) agnikI sAkSIpUrvaka ( pariNinye ) svIkAra kI // 76 // iti zrImadvAdIbhisiMha sUri viracite kSatrAcUNAmaNau sAndhayArtho govindAlambho nAma dvitIyo lambaH // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo lambaH / atha tRtIyo lmbH|| athopayamya govindA padmAsye ramayatyalam / vIrazriyaM kumAre ca tatra prastutamucyate // 1 // anvayArthaH--(atha) isake anantara (govindAM) govindAko (upayamya) vivAha karake (padmAsyake) padmAsyake (alaM ramayati sati) atyanta ramaNa karane para (ca) aura (vIrazriyaM) vIralakSmIko (prApca) prApta karake (kumAre) kumAra jIvaMdharake (ramayati) ramaNa karane para (tatra) vahAM ( yat ) jo (prastutaM) vRtAnta huA (tada ucyate) usako kahate haiM // 1 // AsIttatpuravAstavyo vaizyaH zrIdattanAmakaH / vittAyAspRhayatso'yaM dhanAzA kasya no bhavet // 2 // . anvayArthaH -- tatpura vAstavyaH) usa purameM rahane vAlA (zro. datta nAmaka) zrIdatta nAma (vaizya:) vaizya (AsIta) thA(saH aya) usa zrIdattane (vittAya) dhana kamAneke liye (asTahata) vAnchA kii| atra nItiH (kasya) kisake (dhanazA) dhanakI AzA ( no bhavet ) nahIM hotI hai savako dhanazA hotI hai // 2 // arthArjananidAnaM ca tatphalaM caaymoht| niraGkazaM hi jIvAnAmaihikopAyacintanam // 3 // ___ anvayArthaH-phira (ayaM) isane (arthArjananidAna) dhanake kamAnekA kAraNa (ca) aura (tatphalaM) usakA phala (auhata) vicaaraa| atra nItiH ( hi ) nizvayase ( jIvAnAM ) manuSyoMke (aihikopAya cintanam ) isa loka sambandhI AjIvakAke upAyakA ciMtabana varanA (niraGakuzaM) vinA upadezake hI ho jAtA hai // 3 // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / astu paitRkamastokaM vastu kiM tena vstunaa| rocate na hi zauNDAya parapiNDAdidInatA // 4 // anvayArthaH-(paitRkaM) pitA samaMdhI arthAt pUrvajoMkA upAjana kiyA huA (astokaM vastu astu) bahutasA dhana rahave (tena vastunA kiM) usa dhanase kyA ? atra nItiH (hi) nizcayase (zauNDAya) udyogI puruSoMke liye (paripiNDAdi dInatA) dUsaroMke kamAye hue annAdika para nirvAha karanA (na rocate) rucikara nahIM hotA hai // 4 // svApateyamanAyaM cetsavyayaM vyeti bhuuryti| . sarvadA bhujyamAno hi parvato'pi parikSayI // 5 // ___ anvayArtha:--- svApateyaM ) svasvAmika dhana ( cet ) yadi (anAyaM) AmadanIse rahita aura (savyayaM) vyaya karake sahita hai to (bharyapi) bahuta bhI (vyeti) samApta ho jAtA hai / atra nItiH (hi) nizvayase (sarvadA bhujyamAnaH ) hamezA bhogameM Ane vAlA arthAt jisake patthara vagereha kAma meM Ate hoM aisA (parvataH api) parvata bhI eka dina (parikSayo) nAzako prApta ho jAtA hai // 5 // dAridrayAdaparaM nAsti jantUnAmapyaruntudam / atyaktaM maraNaM prANaH prANinAM hi daridratA // 6 // ___anvayArthaH- ( jantUnAM ) manuSyoMko ( dAridrayAt aparaM ) daridratAse bar3hakara dUsarA koI ( aruntudatam ) duHkhako denevAlA (nAsti) nahIM hai / atranotiH (hi) nizcayase (pANinAM daridratA) jIvoMke daridratA (pANaH atyaktaM) prANoMke nikalaneke vinA (maraNaM) maraNake samAna hai // 6 // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Liang ku tRtIyo lambaH / riktasya hi na jAgarti kIrtanIyo'khilo guNaH / hanta kiM tena vidyApi vidyamAnA na zobhate // 7 // anvayArtha : - (hi) nizcayase ( riktasya ) nirdhana puruSake (kIrtinIyaH akhilaH guNaH) jagatprazaMsanIya sampUrNa guNa ( na jAgarti ) prakAzita nahIM hote haiM / (hanta) kheda hai ! ( tena kiM ) aura to kyA ? ( vidyamAnA vidyA api) usakI vidyamAna vidyA bhI (na zobhate) zobhita nahIM hotI hai // 7 // syAdakiMcitkaraH so'yamAkiMcanyena vaJcitaH / alamanyaiH sa sAkUtaM dhanyavakraM ca pazyati // 8 // anvayArtha:----. ( saH ayaM ) vaha daridra puruSa ( AkiMcanyena citaH) daridratAse ugAyA huA ( akiMcitkaraH syAt ) kucha. nahIM kara sakatA (anyaiH alaM) bahuta kahane se kyA ? (saH) vaha daridra puruSa ( sAkUtaM ) abhiprAya karake sahita (dhanyava) dhanika. puruSoM ke mukhakI tarapha (pazyati) dekhatA hai // 8 // saMpallAbhaphalaM puMsAM sajjanAnAM hi poSaNam / kAkArthaphalaniyo'pi zlAdhyate na hi cUtavat // 9 // anvayArthaH -- (hi) nizcayase ( gsAM ) manuSyoM ke (saMpallAbha phale ) dhanakI prAptikA phala ( sajjanAnAM poSaNam ) sajjana puruSoMkA poSaNa karanA hI hai / atranIti: (hi) nizcayase (kAkArtha phala nimbaH adhi:) kaue ke liye hI hai phala jisakA aisA nImakA vRkSa bhI (cUtavat na lAdhyate) Amrake vRkSakI taraha prazaMsanIya nahIM hotA hai // 9 // lokadrayahitaM cApi sukaraM vastu nAsatAm / lavaNAndhigataM hi syAnnAdeyaM viphalaM jalam // 10 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ksstrcuudd'aamnniH| 19 anvayArthaH-(ca) aura (lokadvayahitaM api ) isa loka aura paralokameM hitako karanevAlI bhI ( asatAm ) durjana puruSoMkI ( vastu ) vastu ( sukaraM na ) sukhake denevAlI nahIM hai| atranItiH (hi) nizvayase (nAdeyaM jalaM) nadIkA mIThA jala (lavaNAbdhi gata) lavaNa samudrameM gayA huA ( viphalaM syAt ) nirarthaka ho jAtA hai // 10 // ityUhAnnAvamAruhya pratasthe sa vnnikptiH| vAdhimeva dhanArthI kiM gAhate pArthivAnapi // 11 // ____ anvayArthaH-(iti uhAta) aisA vicAra kara (saH vaNika patiH) vaizyoM meM pradhAna usa zrIdattane ( nAvaM Aruhya ) nAvameM baiTha kara (pratasthe) prasthAna kiyA atra nItiH (dhanArthI ki) dhanake icchuka kyA (vArdhimeva) samudrako hI (gAhate) avagAhana karate haiM ? / aisA nahIM ( kintu pArthivAnapi gAhate ) kintu pRthvImeM rahanevAle khAni Adika jo bila haiM unako bhI avagAhana karate haiN| pakSAntarameM bar3e 2 pRthavIke rAjAoMko bhI prApta hote haiM // 11 // dIpAntarAnyavartiSTa puSTaH sAMyAtriko dhnaiH|| atayaM khalu jIvAnAmarthasaMcayakAraNam // 12 // ___ anvayArthaH-kucha kAlake pazcAt (dhanaiH puSTaH sAMyAtrikA) dhanase puSTa vaha naukAkA svAmI zrIdatta seTha (dvIpAntarAt nyavartiSTa) dUsare dvIpase dhana kamA kara lauTA / atra nItiH (khalu) nizcayase ( jIvAnAM arthasaMcaya kAraNam ) manuSyoMke dhana kamAnekA kAraNa (atayaM) tarkanA rahita hai arthAt pahalese vicAra nahIM kara sakatA ki hamako amuka vyApAra meM kitanA lAbha hogA // 12 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo lambaH / avArAntamatha prApatpArAvArasya nAvikaH / cukSubhe naurihAsArAnna hi vedyo vipatkSaNaH // 13 // anvayArthaH - ( atha ) isake anantara ( nAvikaH ) jaba vaha naukAkA svAmI zrIdatta seTha ( pArAvArasya ) samRdrake (AvarAntaM ) taTake samIpa ( prApat) pahu~cA ( iha ) tatra yahAM Anepara (AsArAt ) jalakI bar3I bhArI lahara se (nauH cukSume) naukA kSobhita ho gaI arthAt jalake pravAhase DUbane lagI atra nIti: (hi) nizcayase (vipatkSaNaH) Ane vAlA vipattikA samaya ( na vedyaH ) nahIM jAnA jA sakatA hai // 13 // pUrvameva tu naunAzAcchokAbdhi potagA gatAH / kASThAgatasya duHkhasya dRSTAntaM taddhi naukSaye // 14 // anvayArthaH --- (tu - punaH) phira (potagA) nAvake baiThane vAle manuSya ( nauH nAzAt ) naukA ke nAzase ( pUrva eva ) pahale hI (zokAvdhaM) zokarUpI samudrako prApta hote bhaye / atra nItiH (hi) nizcayase ( naukSaye) naukAke nAza hone para ( kASTAgatasya duHkhasya ) ma. no vaha maryAda rahita dukhakA (tat dRSTAntaM) vaha dRSTAnta thA // 14 // sAyAntrikastu tatvajJo vikAraM naiva jagmivAn / ajJAtprAjJasya ko bhedo hetozcedvikRtirdvayoH // 15 // anvayArtha : --- (tu ) parantu ( tatvajJaH ) padArtha ke svarUpako jAnanevAlA ( sAyAntrikaH ) naukAkA svAmI zrIdatta ( vikAraM ) vikAra bhAvako (naiva jagmivAn ) prApta nahIM huvA arthAt ghabarAyA nahIM / atra nIti: ( cet ) yadi ( hetoH dvayoH vikRtiH syAt) vikAra ( duHkha ) ke hetuse mUrkha aura vidvAn ina donoMke andara vikAra 70 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 71 (zoka) hove to ( ajJAt prAjJasya kaH bhedaH) mUrkha se jJAnimeM kyA bheda rahA ? || 15 // bhAvinyA vipado yUyaM vipannAH kiM budhAH zucA / sarpazaGkAvibhItAH kiM sarpAsye karadAyinaH // 16 // anvayArthaH - naukAmeM sthita puruSoM ko zrIdatta seThane upadeza diyA ( he budhA:) he paNDito ! ( bhAvinyA vipadaH ) AnevAlI E * vipattike (zucA) zokase (pUyaM kiM vipannAH ) tuma loga kyoM dukhI ho rahe ho (kiM) kyA (sarpazaGkA vibhItAH ) sarpa ke bhayase Dare huye manuSya (sarpAsye) sarpake mukhameM ( karadAyinaH santi) hAtha denevAle hote haiM kadApi nahIM // 16 // vipadastu pratIkAro nirbhayatvaM na zokitA / tacca tatvavidAmeva tavajJAH syAta tahudhAH // 17 // anvayArthaH -- (tu) isa liye ( vipadaH pratIkAraH) vipattikA pratIkAra ( nirbhayatvaM ) nirbhaya panA hI hai ( na zokitA) zoka karanA vipattikA pratIkAra nahIM hai ( tat ca ) aura nirbhaya panA (tatva vidAM eva) tatva jJAnI puruSoMke hI hotA hai (tat) isa liye (he budhA:) he paNDito ! ( yUyaM tatvajJAH syAta ) tuma loga tatvoMke jAnane vAle ho // 17 // ityapyabodhayatso'yaM vaNikpotAzritAnsudhIH / tattvajJAnaM hi jIvAnAM lokadrayasukhAvaham // 18 // ayaM sudhIH vaNik) usa isa paNDita vaizyane (potAzritAn api) naukA meM baiThe hue puruSoM ko bhI (iti) pUrvokta samajhAyA / atranIti: (hi) nizcayase (jIvAnAM) manuSyoM ke -0 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 tRtIyo lambaH / (tatvajJAnaM) tatva jJAna (lokadvayasukhAvaham ) isa loka aura paralokameM sukhakA denevAlA hai // 18 // tAvatA nAvi naSThAyAM dRsstto'bhuutkuupkhnnddkH| satyAyuSi hi jAyeta prANinAM prANarakSaNam // 19 // __anvayArtha:---(tAvatA) usI samaya (nAvi naSTAyAM) naukAke nAza hone para koI (kUpa khaNDakaH) lakar3I vizeSa (dRSTaH abhUt ) dikhalAI dI / atranItiH (hi) nizcayase (AyuSi sati) Ayuke rahane para (pANinAM) prANiyoMke (prANarakSaNam ) prANoMkI rakSA (jAyeta) ho jAtI hai // 19 // zrIdattastu tamAruhya praasddviipsNshritH| rAjyabhraSTo'pi tuSTaH syAllabdhaprANo hi jntukH||20|| anvayArtha:--(tu) isake anantara (zrIdattaH) zrIdatta seTha (taM ArUhya ) usa lakar3Ike Tukar3e para car3ha kara (hIpasaMzritaH prAsadata) dusare dvIpako prApta hokara prasanna huA / atranIti: (hi) nizcayase (rAjyabhraSTaH api) rAjya bhraSTa hone para bhI (labdha prANaH jantukaH)prANoMse bacA huA prANI (tuSTaH syAt ) saMtuSTa hotA hai / 20 / naSTazevadhirapyeSa mRSTamevamatarkayat / duHkhArtho'pi sugvArthI hi tattvajJAnadhane sati // 21 // anvayArthaH----(naSTazevadhiH api eSaH) nAza hogA hai upAjita dhana jisakA aise isa zrIdatta seThane bhI (evaM mRSTaM atarkayat ) isa prakAra vicAra kiyaa| atranItiH (hi) nizcayase (tatvajJAna dhane sati) tatvajJAna rUpI dhanake rahane para (duHkhArthaH api) dukhakara padArtha bhI (sukhArthaH bhavati) sukhakara ho jAte haiM // 21 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / tRSNAgnidahyamAnastvaM mUDhAtmanki nu mukhasi / lokavyahitadhvaMsorna hi tRSNArUSobhidA // 22 // ____ anvayArthaH-(he mUDhAtman ) he mUDha (AtmA tRSNAgnidahyamAnaH tvaM) tRSNA rUpI agnise jalatA huA tU (kiM nu muhyase) kyoM mohako prApta hotA hai (hi) nizcayase (lokadvaya hitadhvaMsoH) isaloka aura paraloka saMbaMdhI hitake nAza karanevAle (tRSNAruSoH) tRSNA aura krodhameM (na midA) kucha bheda nahIM hai // 22 // lokadrayahitAyAtamannairAzyanirato bhava / dharmasaukhyacchidAzA te tarucchedaH phalArthinAm // 23 // . anvayArthaH-- he Atman ) he AtmA tU ( lokadvaya hitAya ) loMkoMke hitake vAste (nairAzyanirataH bhava) nirAzapaneko prApta ho arthAt viSayoMmeM AzA chor3a de kyoMki (tarucche.. daH phalArthinAm ) phalArthI puruSoM ke vRkSake nAza samAna arthAt jo phala to cAhate hai aura vRkSako kATa rahe haiM una puruSoMke samAna. ( te AzA ) terI viSaya saMbaMdhI AzA (dharmasaukhyacchid ) dharma aura sukhako nAza karane vAlI hai // 23 // saMsArAsArabhAvo'yamaho saakssaatkRto'dhunaa| yasmAdanyadupakrAntamanyadApatitaM puna: // 24 // - anvayArthaH--(aho Azcarya hai ? ( adhunA ) isa samaya (mayA) maiMne (ayaM saMsArAsAra bhAvaH) isa saMsArake asArapaneko (sAkSAtkRtaH) pratyakSa kara liyA (yasmAt) kyoMki (anyat upakrAntam) prAraMbha kucha aura hI kiyA thA (punaH anyat ApatitaM) parantu kucha aura hI ho gayA // 24 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo lambaH / ata eva hi yogIndrA apIndratvAIsaMpadam / tyaktvA tapAMsi tapyante muktayai tebhyo namo namaH // 26 // 74 anvayArtha : - ( ata eva hi ) nizcayase isa hI liye (yogIndriAH) bar3e yogIzvara puruSa ( indratvArha saMpadam ) indra padake yogya saMpatti ko (api) bhI ( tyaktvA) chor3a kara (muktyai tapAMsi tapyante) mukti prApta karaneke liye tapa karate haiM ( tebhyaH namo namaH ) aise yogIzvaroMke liye merA bAraMbAra namaskAra ho // 25 // ityUho'pi sa dRSTasya kasyacitsvArtimUcivAn / madhyemadhye hi cApalyamA mohAdapi yoginAm ||26|| anvayArthaH -- ( iti UhaH apisaH) isa prakAra vicAra karane para bhI usa vaNikane (dRSTavya kasyacit agre ) dekhe hue kisI puruSa agAr3I (svArtim) apanI pIr3A (UcivAn ) kahI / atra nIti: (hi) nizrayase ( yoginA api) yogiyoM ke bhI ( AmohAta) mohanIya karma sadbhAva paryanta ( madhye madhye cApalyam ) bIcara meM capalatA hotI hai || 26 // yAdRcchika ivAyAtastatkRcchraM so'pi zuzruvAn / saMsRtau vyavahArastu na hi mAyAvivarjitaH ||27|| anvayAryaH - ( saH api ) usa puruSane bhI ( yAdRcchika AyAtaH iva) binA matalaba se Aye huyeke sadRza (tatrucchre zuzruvAn ) usakA kaSTa sunA / atranIti: (hi) nizrayase (saMsRtau vyavahAraH saMsArake aMdara vyavahAra ( mAyAvivarjitaH na syAt) mAyAse rahita nahIM hotA hai arthAta kucha kapaTa chala jarUra rahatA hai // 27 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / zrutvA riSeNa kenApi nItvA rAjatabhUdharam / svAgateH kAraNaM sarvamabhANItta vaNikpateH // 28 // ___anvayArthaH---- phira (saH) usane ( zrutvA ) seThake dukhako / suna kara (kenApi miSeNa) kisI upAyase (rAjata bhUdharam nItvA) vinayA parvata para le jAkara ( vaNikapateH ) seThase (sarva svAgateH : kAraNam ) apane AnekA sArI kAraNa kahA // 28 // vijayAgirAvasti dakSiNazreNimaNDane / gAndhAraviSaye khyAtA nityAlokAyA purI // 29 // ___anvayArtha:-(vijayA girau) vijayArdha parvata para (dakSiNa zreNi maNDane) dakSiNa zreNIke bhUSaNa svarUpa ( gAndhAra viSaye ) gAndhara dezameM (nityA lokAhvayA purI asti) nityAlokA nAmakI purI hai / // 29 // garuDaveganAmAsyAM rAjA rAjJI tu dhaarinnii| putrI gandharvadattAbhUdabhUtsApi yavIyasI // 30 // __anvayArthaH-- (asyAM) isa nagarImeM (garur3aveganAma rAnA) garur3a vega nAmakA rAjA rAjya karatA hai ( rAjJItu dhAriNo ) aura isakI dhAriNI nAmakI rAnI hai aura (gandharvadattA putrI abhUta) ina donoMke gandharva dattA nAmakI putrI. hai (sA api yavIyasI) aura vaha putrI bhI aba javAna ho gaI hai // 30 // vINAvijayino bhAryA rAjapuryAmiyaM bhavet / bhUmAviti muhUrtajJA janmalagne vyajIgaNan // 31 // anvayArthaH--(muhUrtajJAH) jyotiSiyoMne (janmalagne) gandharvadattAke janma lagnameM (bhUmau) bhUmi gocariyoMkI (rAjapuyA~) rAna Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 tRtIyo lambaH / purImeM ( iyaM ) yaha (vINA vijayinaH) vINA bajAne meM vijayI purukI ( bhAryA bhavet ) strI hogI ( iti vyajIgaNan ) isa prakAra gaNanA kI // 31 // tadarthaM pArthivaH sArdhamekAnte kAntayA tayA / mantrayitvA tadante mAmamandaprItirAdizat ||32|| anvayArtha :- (amandaprItiH pArthivaH) atyanta prIti rakhane vAle usa rAjAne (ekAnte) ekAnta meM (tayA kAntayA ) apanI strI ke sAtha (tadartha) isa kAryake liye ( mantrayitvA ) salAha karake (tadante) pazcAt ( mAm Adizat ) mujhako AjJA dI // 32 // kula kramAgatA maitrI zrIdattenAsti nastataH / gatvA satvaramatraiva so'yamAnIyatAmiti // 33 // anvayArthaH - ( kula kramAgatA naH maitrI ) kula paraMparA se AI huI hamArI mitratA ( zrIdattena asti ) zrIdatta seThake sAtha hai (tataH) isaliye (satvaraM gatvA) zIghra jAkara (saH ayaM AnIyatAM ) una zrIdatta seThako yahAM hI le Ao ( iti Adizat ) aisI AjJA hI // 33 // bhavantaM paratantro'haM naubhraMzabhrAntimAvahan / nAmnA varaH kRterbhUmrA punarAnItavAniti // 34 // anvayArtha:-~~( nAmnA gharaH ) ghara nAmakA ( paratantraH ahaM ) parAdhina sevaka maiM ( kRterbhUmrA) kAryakI gurutAse ( atyanta Avazyaka kArya honese ( bhavantaM ) Apako ( naubhraMzabhrAMtim Avahan ) naukA nAza honeke bhramako karatA huA ( punaH ) pazcAt ( atra Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / AnItavAn ) yahAM lAyA hUM / ( iti zrIdattaM akathayat ) usane aisA zrIdatta seThase kahA // 34 // zrIdatto'pi tadAkarNya tutoSa sutarAmasau / duHkhasyAnantaraM saukhyamatimAtraM hi dehinAm ||35|| anvayArthaH - ( asau zrIdattaH api ) zrIdatta seTha bhI (tad AkarNya) yaha bAta sunakara ( sutarAM tutoSa ) atyaMta saMtuSTa huA / atranIti: (hi) nizcayase ( dehinAm ) dehadhArI jIvoMke (duHkhasya anantaraM duHkhaMke anantara (atimAtraM saukhyaM bhavati) atyanta sukha hotA hai // 35 // asukhAyata vaizyo'pi khecarendrAvalokanAt / mitraM dhAtrIpatiM loke ko'paraH pazyataH sukhI // 36 // anvayArthaH - (vaizyaH api) zrIdatta seTha bhI ( khecarendrAvalokanAt ) vidyAdharoMke svAmIke darzanase ( asukhAyata) atyaMta sukhI huA / atra nIti: ( loke ) isa saMsAra meM (mitraM ghAtrIpatiM pazyataH) mitra rAjAko dekhanevAle se (aparaH kaH sukhI) dUsarA kauna sukhI hai arthAt koI nahIM hai / tAtparya :- isa saMsAra meM mitrakA darzana mAtra bhI sukhake liye hotA hai phira agara pRthvI pati mitra mila jAya to usake sukhakA kahanA hI kyA hai // 36 // nabhazvarAdhipaH pazcAtadAyattAM sutAM vyadhAt / prANeSvapi pramANAM yattaddhi mitramitISyate // 37 // anvayArthaH - ( pazcAt ) tatpazcAt nabhazvarAdhipaH ) vidyA - dharoMke svamI garur3avegane (sutAM ) apanI putrI ( tadAyattAM) usa zrI Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo lambaH / datta seThake AdhIna ( vyaghAt ) kara dI atranItiH (hi) nizcayase (yat) jo (prANeSu api) prANoMmeM bhI (pramANaM) pramANa ho arthAt mitrake liye apane prANoMko bhI tuccha samajhatA ho (tad mitraM iti ipyate) vahI saccA mitra mAnA gayA hai // 37 // zrIdattaM satvaraM tasmAtvaMcarezo nyavartayat / aGgajAyAM hi mUtyAyAmayogyaM kAlayApanam // 38 // ____ anvayArthaH---(khecarezaH) vidyAdharoMke svAmI garur3a vegane ( zrIdattaM ) zrIdatta seThako (tasmAt) apane yahAMse (satvaraM) zIghrahI (nyavartayat ) lauTA diyA / atra nItiH (hi) nizcayase (aGganAyAM sUtyAM satyAM) putrIke javAna ho jAne para (kAlayApanam ) vinA vivAhake kAla vitAnA (ayogya) sarvathA ayogya hai // 38 // gRhasthAnAM hi taddo sthyamatimAtramaruntudam / kanyAnAmapramAdena rakSaNAdisamudbhavam // 39 // anvayArthaH-(hi) nizcayase (gRhasthAnAM) gRhasthoMko (taddo:sthaM) vaha dukha ( atimAtraM aruntudam ) atyanta pIr3A denevAlA hai ( yat ) jo (kanyAnAM) kanyAoMkA (apramAdena rakSaNAdi samudbhavam ) pramAda rahita rakSaNAdikase utpanna ho // 39 // tayAmA svapuraM prApya zrIdatto'pyatha tatkathAm / patnyAH prakaTayAmAsa strINAmeva hi durmtiH||40|| ____ anvayArthaH-(atha) isake anaMtara (zrIdattaH api) zrIdattane bhI ( tayA amA ) usa gaMdharvadattA putrIke sAtha ( svapuraM prApya ) apane nagarameM Akara (tatkathAM) usakI sArI kathA (patnyAH prakaTayA mAsa) apanI strIse kaha dii| atra nItiH ( hi ) nizcayase Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / (strINAM eva durmatiH) striyoMkI buddhi khoTI hotI hai____ arthAt zrIdatta seThane isaliye apanI strIse kahA ki striyoMke duSTa svabhAvase yaha merI strI yaha na samajha le ki yaha isakI dUsarI patnI hai // 40 // vINAvijayino yogyA bhogyA putrI mameti saH / kaTake ghoSayAmAsa rAjAnumatipUrvakam // 41 // ____anvayArtha:-kira (saH) usa zrIdatta seThane (rAjAnumati pUrvakam) rAjAkI AjJApUrvaka ( kaTake ) rAjyabharameM " yogyA) sarvApamA yogya (mama putrI) mero putrI (vINA vijayinaH bhogyA) vINA banAne meM jItanevAlekI bhogya hai arthAt jo vINA banAne meM ise jIta legA vahI isakA pati hogA" (iti ghoSayAmAsa ) isa prakAra ghoSaNA karAI // 41 // akutobhItitA bhUmerbhUpAnAmAjJayAnyathA / astAmanyatsuvRttAnAM vRttaM ca na hi susthitam // 42 // _____ anvayArthaH- kyoMki (bhUpAnAM AjJayA) rAjAoMkI AjJAse (bhUmeH) pranAke rahanevAle manuSyoMko (akutobhItitA) kisIse bhI bhaya nahIM hotA (anyathA) isake viparIta arthAt rAjAkI AjJAke vinA (anyadUre AstAM) aura to dUra hI rahe (suvRttAnAM) saccaritra puruSoMkA (vRttaMca) sadAcAra bhI (hi na susthitama) nizcayase sthira nahIM raha sakatA // 42 // .. ... vINAmaNDapamAsedustAvatA dhrnniibhujH| strIrAgaMNAtra ke nAma jagatyAMna prtaaritaaH||43|| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo lambaH / ___ anvayArtha:-( tAvatA ) usI samaya ghoSaNAke sunate hI (dharaNI bhujaH) rAnA loga (bINA maNDapaM AseduH) vINA maNDapameM A pahuMce atranItiH ? (atra jagatyAM) isa saMsArameM (ke nAma) kauna puruSa (strI rAgeNa na pratAritaH) strIke premase nahIM ThagAye gaye haiN| arthAt strIkA prema sabako apane AdhIna kara letA hai // 4 // kanyAyAH parivAdinyAM parAjeSata pArthivAH / apuSkalA hi vidyA syAdavakaphalA kacit // 44 // ___ anvayArtha:-(pArthivAH) rAjA loga (kanyAyAH parivAdinyAM) kanyAkI parivAdinI nAmakI vINA bajAne para (parAjeSata) hAra gaye / arthAt usase baDhakara koI vINA na banA sakA / atranItiH (hi) nizcayase (apuSkalA vidyA) apUrNa vidyA (kvacita) kahIMpara (avajJA eka phalA syAta) tiraskAra hI hai mukhya phala nisakA aisI hotI hai / arthAt tiraskArake sivAya usakA dUsarA phala nahIM hotA // 44 // jIvadhara kumArastu ghoSavatyAM jigAya tAm / anavadhA hi vidyA sthAllokadayaphalAvahA // 45 // anvayArthaH-(tu jIvaMdhara kumAraH) kintu jIvaMdhara kumArane (tAM) usa kanyAko (ghoSavatyAM) apanI ghoSavatI nAmakI vINA banAne para (nigAya) jIta liyA / atranIti: (hi ) nizcayase (anavadyA vidyA) nirdoSa pUrNa vidyA (lokahayaphalAvahAsyAt ) isa loka aura paralokameM uttama phala denevAlI hotI hai // 15 // parAjayaM jayAcchlAghyaM mattvA sApi tamAsadat / antikaM kRtapuNyAnAM zrIranviSya hi gacchati // 46 // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / 81. anvayArthaH - ( sApi ) kanyA bhI ( parAjayaM) hArako (jayAt) jItase (lAdhyaMmatvA) uttama samajha kara (taM Asadat ) usake pAsa AgaI / atranIti: ! (hi) nizcaya se (zrIH) lakSmI (kRta puNyAnAM antikaM ) pUrva janma meM kiyA hai puNya jinhoMne aise puruSoMke samIpako (anviSaSyagacchati ) svayaM DhUMDhakara calI jAtI hai // 46 // AmumocAtha mocoruH srajaM jIvakavakSasi / kurvantu tapa ityevaM sarvebhyo bruvatIva sA // 47 // anvayArtha : - (atha ) isake anaMtara ( sA mocoruH ) kele ke samAna jaMghAvalI usa gaMdharvadattAne " ( yUyaM evaM tapaH kurvantu) tuma loga bhI isa prakAra tapa karo " ( iti sarvebhyaH bruvatIva ) isa prakAra sabake liye kahatI huI hI mAno" (jIvaka vakSasi) jIvadhara svAmIke vakSasthala meM (sranaM) pati svIkAratAkI mAlAko (mumoca ) Dala da || 47 // kASTAGgArastu tadvIkSya kSitipAnsamadhukSayat / anyAbhyudayakhinnatyaM taddhi daunyalakSaNam // 48 // anvayArthaH - ( tu kASTAGgAraH ) isake pazcAt kASTAGgArane ( tadvIkSya ) yaha dekhakara ( kSitipAn samadhukSayat ) rAjA logoMko lar3aneke liye bhar3akA diyA / atra nItiH (hi) nizcaya se ( anyA - bhyudayakhinnatva dUsare kI tarakkI meM khedita honA hI ( daurjanya lakSaNam durjana puruSoM kA lakSaNa hai // 48 // krayavikrayayoryogyaH kuppAnAM vaizyasRnukaH / kathaM labheta strIratnaM zastaM vastu hi bhUbhujAm // 49 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo lambaH / anvayArtha :- ( kupyAnAM ) cAMdI sonese anya padArthoMko (kraya vikrayayoH yogyaH) kharIdane aura becanekI yogyatA vAlA ( vaizya sUnukaH) vaizya putra (kathaM ) kaise ( strIratnaM labheta ) strIrUpI ratnako prApta kara sakatA hai / atra nItiH (hi) nizcayase (zastaM vastu) uttama padArtha (bhUbhujAM bhavati) rAjAoMke liye hotA hai / arthAt tuma rAjA logoMke upasthita rahate huye yaha strIratna isako nahIM milanA cAhiye // 49 // 82 iti saMdhukSitAzcakruH svAminA te'pi saMyugam / prakRtyA syAdakRtye dhIH zikSAyAM tu kiM punaH // 50 // anvayArtha : -- ( iti saMdhukSitA) isa prakAra bhar3akAye huye ( te api) una rAjA logoM ne bhI (svAminA) jIvaMdhara svAmIke sAtha (saMyugam cakruH ) saMgrAma kiyA / atra nIti: ( prakRtyAdhIH akRtye syAt ) svabhAvase buddhi khoTe kArya meM pravRtta ho jAtI hai| (duHzikSAyAM tu kiM punaH vaktavyam ) khoTI zikSA milane para to phira kahanA hI kyA hai // 10 // parAjeSata bhUpAste dhanvinAM cakravartinaH / alaM kAkasahasrebhya ekaiva hi dRSadbhavet // 51 // anvayArthaH - (te bhUpAH) ve rAjA loga (dhanvinAM cakravartinaH ) dhanuSa dhAriyoMke cakravartI jIvaMdhara se (parAjeSata) hAra gaye / atra nIti: (hi) nizcayase (kAka sahasrebhyaH) hajAra kauauMke ur3Aneke liye (ekA eva) eka hI ( dRSad ) patthara (alaM bhavet ) samartha hotA hai // 59 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 83 sthAne kanyAmanaH saktamityUcuH sajjanA mudA / sudhAsUteH sudhotpattirapi loke kimadbhutam // 52 // anvayArthaH - ( sajjanAH ) sajjana puruSoMne ( mudA ) harSase " ( kanyA manaH sthAne saktaM iti UcuH) kanyAkA mana yogya puruSameM Asakta huA" aisA kahA kyoMki ( loke ) loka meM (sudhotpattiH api) amRta kI utpatti (sudhAsuteH) candramAse hI (bhavati) hotI hai / ( iti adbhutam ) isameM kyA Azcarya hai arthAt isa yAko aisA hI yogya vara varanA cAhiye thA // 92 // atha gandharvadantAM tAM zrIdattenAgnisAkSikam / dattAM sa jIvakasvAmI paryaNaiSTa yathAvidhi // 53 // anvayArtha : - ( atha ) isake anaMtara (saH jIvaka svAmI) una jIvaMdhara svAmIne ( agni sAkSikam ) agnikI sAkSI pUrvaka ( zrIdattena datta) zrIdatta seThase dI huI ( tAM gaMdharvadattAM) usa gaMdharva dattAko ( yathAvidhi ) vidhipUrvaka (paryaNaiSTa) vyAhA ||13|| iti zrImadvAdobhasiMhasUri viracite kSatracuDAmaNo sAnvayArtho gandharvadattA lambo nAma tRtIyo lambaH // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 caturtho lambaH / qd caturtho lambaH atha jIvaMdharasvAmI reme rAmAsamanvitaH / saMsAre'pi yathAyogyagogyAnnanu sukhI janaH // 1 // anvayArthaH - ( atha ) isake anaMtara ( rAmAsamanvitaH ) apanI gaMdharvadattA nAmakI strI sahita ( jIvaMdhara: ) jIvaMdhara svAmone ( reme ) krIr3A kI / atra nIti: (nanu) nizcaya se (saMsAre api) saMsAra meM bhI ( janaH ) manuSya ( yathAyogyAta bhogyAt) apanI yogyatAke anukUla bhoga sAmagrI milane se ( sukhI bhavati ) sukhI hotA hai // 1 // mAdhavo'tha jalakrIDAM paurANAmudapAdayat / rAgAndhAnAM vasanto hi bandhuragnerivAnilaH ||2|| anvayArtha (atha ) isake anaMtara ( mAdhavaH ) vasaMtaRtune (paurANAM ) puravAsiyoMke (jalakrIr3A) jalakedvArA phAga khelAnekI krIr3A ( udapAdayat ) utpanna kI / atra nIti: (hi) nizcayase (rAgAndhAnAM ) anurAga se andhe puruSoM kA ( basantaH ) basaMta (agneH anilaH iva) abhikA pavanakI taraha (bandhu) mitra hai // 2 // jIvaMdharakumAro'pi mitrairdraSTumayAdamUm / navApagAjalakrIDAM loko hmabhinavapriyaH // 3 // anvayArthaH - ( jIvaMdhara kumAraH api) jIvaMdhara kumAra bhI ( amUm navApagA jalakrIr3AM) isa navIna nadIke jalakI krIr3Ako Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ksstrcuudd'aamnniH| (dRSTuM) dekhaneke liye ( mitraiH saha ayAt ) apane mitroMke sAtha gaye / atra nItiH (hi) nizcayase (lokaH) saMsArI loga (abhinava priyaH bhavati) hamezA navIna vastuse prema karane vAle hote haiM // 3 // avadhiSurdijAstatra havirdUSitabhASaNam / krUrAH kiM kiM na kurvanti karma dharmaparAGmukhAH // 4 // anvayArthaH-(tatra) vahAM para ( dvinAH) yAjJika brAhmaNoMne " (havirdUSitabhASaNAm ) havya sAmagrIko dUSita kiyA hai jisane aise kutteko" (avadhipu) jAnase mAra DAlA / atra nItiH (dharma parAmukhAH krUrAH) dharmase parAGmukha kaThora hRdaya vAle manuSya (kiM kiM karma na kurvanti) kyA kyA nIca karma nahIM karate haiM arthAt ve saba bure karma kara DAlate haiM // 4 // ninimittamapi santi hanta jntuunaamikaaH| kiM punaH kAraNAbhAse no cedatra nivArakaH // 5 // ___ anvayArthaH-(hanta) kheda hai / ( adhArmikAH ) pApI puruSa (nirnimittaM api) vinA kAraNake bhI ( jantUn ) jIvoMko (naMti) mAra DAlate haiM (kAraNAmAse) kAraNa mila jAne para (ced atra) yadi vahAM (nivArakaH) koI nivAraNa karane vAlA (na syAta) nahIM ho (kiM punaH vaktavyam) to phira kahanA kyA hai // 5 // tAthAM vIkSamANo'yaM kumAro viSasAda saH / taddhi kAruNyamanyeSAM svasyeva vyasane vyathA // 6 // anvayArthaH-(tad vyathAM vIkSamANaH) usa kuttekI pIr3Ako dekhate huve (ayaM kumAraH) yaha jIvaMdhara kumAra (viSasAda) atyaMta Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho lambaH / khedako prApta huve / atranItiH (hi) nizcayase ( anyeSAM vyasane ) dUsarekI pIr3AmeM (svasyeva vyathA) apane duHkhake samAna pIDAkA anubhavana karanA hI (tat kAruNyaM) karuNA hai // 6 // pratyujjIvayituM zvAnaM yatnenApyatha nAzakat / paralokArthamasyAyaM paJcamantramupAdizat // 7 // ___anvayArthaH-(atha) isake anaMtara ( ayaM ) yaha jIvaMdhara kumAra (yatnena api) yatnase bhI (zvAnaM) kutteko (pratyujjIvayituM) jilAneke liye (na azakat ) samartha nahIM huve kintu (asya paralokArtha) isake paralokake sudhArake liye (paJca mantraM) paJca namaskAra maMtrako (upAdizat ) upadeza dete bhaye // 7 // na hyakAlakRto yatno bhUyAnapi phlprdH| nirvANapathapAnthAnAM pAtheyaM taddhi kiM praiH|| 8 // anvayArthaH-(hi) nizcayase (akAlakRtaH bhUyAnapi yatnaH) samaya nikala jAne para kiyA huA bhI bahuta yatna (phalapradaH na) phala dene vAlA nahIM hai (paraiH kiM) bahuta kahanese kyA (tanirvANa pakSapAnthAmAM) yaha mantra mokSake mArga para calane vAle pathikoMke liye (pAtheyaM) kalevA hai // 8 // ____arthAt-sukha pUrvaka mokSako lejAnevAlA yaha mantra hai||8|| yakSendro'jani yakSo'yamaho mantrasya zaktitaH / kAlAyasaM hi kalyANaM kalpate rasayogataH // 9 // anvayArtha:--(aho) Azcarya hai ? (ayaM yakSaH) yaha kuttA (mantrasya) mantrake (zaktitaH) prabhAvase (yakSendraH anani) yakSa jAtike Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ksstrcuudd'aamnniH| devoMkA svAmI hotA bhayA / atra nItiH (hi) nizcayase (kAlAthasaM) atyantakAlA lohA bhI (rasayogataH) rasake saMbaMdhase (kalyA. NaM kalpate) bahu mUlya auSadhiko prApta ho jAtA hai / / 9 // maraNakSaNalabdhena yena zvA devtaajni| paJcamantrapadaM japyamidaM kena na ghImatA // 10 // anvayArthaH- ( maraNakSaNalabdhena yena ) maraNake samaya prApta jisa mantrase (zvA) kuttA bhI (devatA anani) devatA ho gayA taba (kena dhImatA) kipsa buddhimAnase ( idaM paJcamantraM ) yaha paJca Namo kAra mantra (na jApyaM) nahIM japane yogya hai // 10 // _____ arthAt-yaha mantra saba buddhimAnoMko japanA cAhiye // 10 // sa kRtajJacaro devaH kRtajJatvAttadAgamat / antarmuhUrtataH pUrtirdivyAyA hi tanorbhavet // 11 // anvayArtha----( sa kRtajJacaro devaH ) vaha kuttekA jIva deva ( kRtajJatvAt ) kRtajJatAke kAraNa ( tadA ) usI samaya jIvaMdhara svAmIke pAsa ( Agamat ) AyA (hi) nizcayase (divyAyAH tano) devoMke zarIrakI (pUrtiH) pUrNatA (antarmuhUrtataH bhavet ) antarmuhUrtameM ho jAtI hai // 11 // kumAramamaro dRSTA hRSTastuSTAva mRSTavAk / upakArasmRtiH kasya na syAnno cedacetanaH // 12 // anvayArthaH- (mRSTavAk) zuddha vANI bolanevAlA aura (hRSTaH) AnaMdase paripUrNa ( amaraH ) vaha yakSendra ( kumAraM dRSTvA ) jIvaMdhara kumArako dekhakara (tuSTAva) unakA stavana karane lgaa| saca hai ! Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho lambaH / (upakAra smRtiH ) upakArakA smaraNa ( kasya ) kisake (nasyAtU ) nahIM hotA hai ( cet ) yadi (saH acetanaH nasyAta) vaha acetana nahIM ho // 12 // vyasmeSTa tena na svAmI manumAhAtmyanirNayAt / muktipradena manveNa devatvaM na hi durlabham // 13 // anvayArthaH- (svAmI) jIvaMdhara svAmI (manumAhAtmya nirNayAt ) mantrake mAhAtmyake nirNayase (tena na vyasmeSTa) usa devake dvArA Azcaryayukta nahIM huve (hi) nizcayase (muktipradena mantreNa) muktike denevAle mantrase (devatvaM) deva paryAya milanA (na durlabham) kucha durlabha nahIM hai // 13 // smartavyo'smi mahAbhAgetyuktvA devastiro'bhavat / pratikartu kathaM necchedupakartuH sacetanaH // 14 // __anvayArthaH-(he mahAbhAga) he mahAbhAga ! samaya para (ahaM) maiM (smartavyaH asmi) smaraNa karane yogya iM (iti uktvA) aisA kaha kara (devaH tiro abhavat) deva antardhAna ho gayA / atranItiH (hi) nizcayase (sacetanaH) sacetana prANI (upakartuH) apane upakAra karane vAlekA (pratikartu) pratyupakAra karaneke liye (kathaM) kaise (na icchet) icchA nahIM karatA hai ? karatA hI hai // 14 // sArameyacare deve tamAzliSya muhurmuhuH| ApRcchaya ca gate tasminnatra prastutamucyate // 15 // __anvayArthaH-(tasmin sArameyacare deve) usa kuttaike jIva devake " (saM) jIvaMdharako (AzliSya) AliMgana karake (ca) aura Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / (muhuH muhuH ApTacchaya) bAra bAra pUcha kara" (gate) cale jAne para (atra prastutaM ucyate) yahAM jo vRtAnta huA use kahate haiM // 15 // cUrNArtha suramAryAH sprdhaabhuudgunnmaalyaa| ekArthaspRhayA spardhA na vardhatAtra kasya vA // 16 // ____ anvayArthaH-(cUrNArtha) cUrNake liye suramaaryAH) suramajjarIkI (spardhA) IrSA (guNamAlayA abhUta) guNamAlAke sAtha huI / atra nItiH (hi) nizcayase (atra) isa saMsArameM (ekArthasTahayA) eka hI padArthakI icchA karanese (kasya) kisake (spardhA na bhaveta) IrSA nahIM bar3hatI hai / arthAt-sabake yahI icchA hotI hai ki maiM hI isa padArthako lelU / athavA merI hI vastu aurakI vastuse uttama ho // 16 // mA bhUtparAjitA snAtA nAdeye vAriNIti vai|| saMgirAte sma te sakhyaumAtsaryATikana nazyati // 1 // anvayArthaH- "(parAjitA) hArI huI (nAdeye vArINI snAtA mA bhUta) nadIke jalameM snAna nahIM karai " (iti) aisI ( te sakhyau ) una doMnoM sakhiyoMne (vai saMgirAte sma) pratijJA kii| atra nIttiH (mAtsaryAtkiM na nazyati) dveSa bhAvase kyA nAza nahIM hotA hai ? arthAt sabhI kArya naSTa ho jAte haiM // 17 // kanye prAhiNatAM pazcAceTyau sve nikaTe satAm / kutsitaM karma kiM kiM vA matsaribhyo na rocate // 18 // ____ anvayArthaH-(pazcAt kanye) phira donoM kanyAoMne (sve ceTyau) apanI do dAsiye (satAM nikaTe) cUrNakI parIkSA karane Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 caturtho lambaH / vAle sajjana puruSoMke samIpameM ( prAhiNutAM) bhejI / atra nItiH nizcayase (matsaribhyaH) matsara karanevAle puruSoMko (kiM kiM kutsitaM karma) kauna 2 khoTA karma ( na rocate) nahIM rucatA hai arthAt sabhI khoTe karma rucate haiM // 18 // asthiSAtAmathAgatya ceTyau jIvakakovide / anavadyA matI vidyA loke kiM na prakAzate // 19 // anvayArtha : - ( atha ) tadanaMtara (ceTyau ) ve donoM dAsiya ( jIvakakovide ) buddhimAna jIvaMdhara svAmIke samIpa ( Agatya ) A karake ( asthiSAtAM ) Thahara giiN| atra nIti: (hi) nizvayase (loke) prasAra meM ( satI anavadyA vidyA) samIcIna nirdoSa vidyA ( kiM na prakAzate ) kisa bAtako prakAzita nahIM karatI hai / arthAt uttama vidyAse isa lokameM saba bAtoMkA nirNaya ho jAtA hai / / 19 / / guNavadguNamAlAyAzcUrNa nirvarNya so'bhyadhAt / pANDityaM hi padArthAnAM guNadoSavinizcayaH // 20 // anvayArthaH - ( sa ) usa jIvaMdharane ( guNamAlAyAzcUrNa ) guNamAlA cUrNako (nirvarNya) dekhakara (guNavat) guNavAn (abhyavAda) batalAyA / atra nItiH (hi) nizcaya se ( padArthAnAM guNadoSavinizcayaH) padArthoMke guNa aura doSakA nizcaya karanA hI ( pANDityaM ) pANDitya hai / / 20 / ceTI tu suramaJjaryAstacchutvA roSaNAbravIt / anyairapyuktamuktaM taiH kimadhyaiSTa bhavAniti // 21 // anvayArthaH - (tu) isake anaMtara (suramaJjaryAH ceTI) suramaJjakI dAsIne (tad zrutvA ) yaha bAta sunakara (roSaNA satI) ko dhita Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / 91 hote hue " (anyaiH uktam api) dUsaroM se kahA huA hI Apane (uktam) kahA (kiM) kyA (taiH sArdhaM) unake sAtha ( bhavAn adhyaiSTa) Apane par3hA hai " (iti) isa prakAra ( abravIt ) uttara diyA | 21|| cUrNayoralibhiH svAmI guNadoSAva sAdhayat / nirvivAdavidhinoM cennaipuNyaM nAma kiM bhavet // 22 // anvayArthaH - phira (svAmI) jIvaMdhara svAmIne ( cUrNayoH guNadoSa ) guNamAlA aura suramaJjarIke cUrNoMke guNa aura doSoMkA nirNaya (alibhiH) bhramaroMke dvArA ( asAdhayat ) siddha kiyA / atra nIti: ( cet ) yadi ( nirvivAdavidhiH na syAt ) vivAda rahita vidhi na hove to phira ( naipuNyaM nAma kiM bhavet ) caturAI hI kyA kahalAve / / 22 // AkAlikatayA duSTaM cUrNamanyadavarNayat na kAlakRtaM karma kAryaniSpAdanakSamam // 23 // anvayArtha :- jIvaMdhara svAmIne ( anyat cUrNa) suramaJjarIke cUrNa ko ( AkAlikatayA ) asamaya meM banAye jAnese (duSTaM ) dUSita (avarNayat) batalAyA arthAt suramaJjarIkA cUrNa zaradaRtuke samayake anukUla thA isaliye usameM sugaMdha na hone se usa para koI bharA nahIM AyA / atra nIti: (hi) nizcayase ( akAlakRtaM karma ) asamaya meM kiyA huA udyoga ( kArya niSpAdanakSamam na bhavati ) kAryake niSpAdana karane meM samartha nahIM hotA hai || 23 || kumArAdatha kunyau nutvA natvA ca nirgate / nirvivAda vitanvAnA na stutyAH kena bhUtale // 24 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho lambaH / ___ anvayArtha-( atha ) isake anaMtara ( kuTTanyau ) ve donoM dAsiye jIvaMdhara kumArakI ( nutvA natvA ca ) stuti aura vaMdanA karake (kumArAt ) jIvaMdhara kumArake pAsase (nirgate ) calI gii| atranItiH (hi) nizcayase (bhUtale) pRthvI tala para (nirvivAda vitanvAnA) vivAda rahita kAryako nirNaya karanevAle puruSa (kena na stutyAH) kisa puruSase stuti karane yogya nahIM haiM arthAt saba aise puruSoMkI pUjA karate hai // 24 // tacAsItturamAryA virAgasyaiva kAraNam / na hyatra rocate nyAyamIAdUSitacetase // 26 // ____ anvayArthaH- tacca) aura yaha nirNaya (puramaJjaryAH) suramaJjarIke (vairAgyasya eva ) vairAgyakA hI (kAraNaM AsIt ) kAraNa huA / atranItiH (hi) nizcayase (atra) saMsArameM (IdUiSita cetase) IrSAse dUSita cittavAle puruSake liye (nyAyaM) nyAyakI bAta (na rocate) rucikara nahIM hotI hai // 25 // prArthitApyakRtasnAnA satvaraM suramaJjarI / nyavartiSTa mahAroSAdIyA hi strIsamudbhavA // 26 // __anvayArthaH -- ( prArthitA api suramaJjarI) snAna ke liye prArthita bhI suramaJjarI (akRtasnAnA) snAna vinA kiye huve hI (mahAroSAta) atyaMta krodhase (satvaraM) zIghra hI (nyavartiSTa) lauTa gaI / atra nItiH (hi) nizcayase ( IrSyA) IrSA (strI samudbhavA) striyoMse hI utpanna huI hai arthAt sabase adhika IrSA bhAva striyoMmeM hI rahatA hai // 26 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / jIvakAdaparAnnekSe puruSAniti sNvidaa| kanyAgRhamatha prApanna hi bhedyaM manaH striyAH // 27 // anvayArthaH- ( atha ) isake anaMtara " ( ahaM jIvakAt aparAn puruSAn ) jIvaMdhara kumArake sivAya dUsare puruSako (na IkSe) nahIM dekhUgI" (iti saMvidA) aisI pratijJA karake (kanyA) vaha suramaJjarI (gRhaM prApat) apane gharako calI gii| atra nItiH (hi) nizcayase (striyAH manaH) strIkA mana (na bhedya) kisIse bhedA nahIM jA sakatA arthAt strIkI haTha prasiddha hai usakI haTha kisIse TAlI nahIM jA sakatI // 27 // sakhyA tathaiva yAtAyAM guNamAlA zuzoca tAm / na hyaniSTaSTasaMyogaviyogAbhamaruntudam // 28 // _anvayArthaH-(sakhyAM tathaiva yAtAyAM) sakhike vaise hI cale jAnepara (guNamAlA) guNamAlAne (tAM zuzoca) usake liye bahuta zoka kiyaa| atrAnItiH (hi) nizcayase (aniSTeSTa saMyogavIyogAbham ) aniSTa dukhadAI vastuse saMyoga aura iSTa sukhadAI vastuse viyogake samAna (aruntudam na) koI pIr3A denevAlA nahIM hai // 28 // gandhasindhurato bhItirAmIdatha puraukasAm / vipado'pi hi tabhItimUDhAnAM hanta bAdhikA // 29 // _anvayArthaH-(atha) isake anaMtara ( puraukasAm ) rAjapurI nagarImeM rahane vAle manuSyoMko (gandhasindhurataH) gaMdha hastIse (bhItiH AsIt ) bhaya huA arthAt kASTAGgArakA eka hAthI apane sthAnase chUTakara madonmattAse manuSyoMko idhara udhara mAratA huA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho lambaH / usI hI vasaMtakrIr3Ake sthAna para AyA / atra nItiH ( hanta ) kheda hai ! (hi) nizcayase (vipadaH api) vipattise bhI (taddhotiH) vipattikA jo bhaya hai vaha (mUDhAnAM bAdhikA) mUrkha puruSoMko atyaMta bAdhA karane vAlA hotA hai // 29 // parijanastu taM pazyanguNamAlAmathAtyajat / na hi santIha jantUnAmapAye sati bAndhavAH // 30 // - anvayArthaH- ( taM pazyan ) hAthIke dekhate huve (parijanaH) guNamAlAke saMbaMdhI puruSoMne (guNamAlAM atyanat) usa guNamAlAko akelI chor3a dii| atra nItiH (hi) nizcayase ( iha ) isa saMsArameM (apAye sati) vipatti par3ane para (jantUnAM ) manuSyoMke (bAndhavAH na santi) bandhu nahIM rahate haiM arthAt vipatti kAlameM saba chor3akara bhAga jAte haiM // 30 // kRtvA tAM pRSThato dhAtrI kAcidasthAddayAvaham / hatAyAM mayyataH pUrva kanyeyaM hanyatAmiti // 31 // __ anvayArthaH- (kAcid dhAtrI) koI dhAya " (pUrvamayi hatA. yAM satyAM) pahale mere hata jAne para ( ataH iyaM kanyA hanyatAM) pazcAd isa kanyAko mAranA" (iti uktvA ) yaha kaha kara (dayA vaham asthAt) dayAbhAvase khar3I ho gaI // 31 // samaduHkhasukhA eva bandhavo hyatra bAndhavAH / dUtA eva kRtAntasya indrakAle parAkhAH // 32 // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 95 anvayArthaH -- (hi) nizcaya se ( atra ) isa saMsAra meM (sama duHkhasukhAH bandhavaH eva) samAna haiM duHkha aura sukha jinake aise bandhu hI (bAndhavAH) mitra ( santi ) kahalAte haiM aura jo ( dvanda parAmukhAH) vipatti kAlameM sAtha chor3akara dUra bhAga jAte haiM ve kRtAntasya) yamake ( dUtA eva) dUta hI haiM // 32 // svAmI pariNataM vIkSya kariNaM taM nyavArayat / svApadaM na hi pazyanti santaH pArArthyatatparAH // 33 // anvayArtha :- svAmI) jIvaMdhara svAmIne (pariNataM dAMtoMse prahAra karate hue (taM kariNaM) usa hAthIko (vIkSya) dekha kara (nya - vArayat ) haTA diyA / atra nIti: ( hi ) nizcaya se (pArArthya tatparAH) dUsare manuSyoMke upakAra karane meM tatpara / santaH) sajjana puruSa (svApadaM na pazyanti ) apanI Apattiko nahIM dekhate haiM // 33 // yatra kApi hi santyeva santaH sArvaguNodayaH / kvacitkimapi saujanyaM no cellokaH kuto bhavet // 34 // anvayArthaH - (hi) nizvayasaM ( sarvaguNodayaH ) sabake hitake liye hI hai guNoMkI utpatti jinameM aise ( santaH) sajjana puruSa (yatra kApi ) jahAM kahIM para ( santyeva) vidyamAna hI haiM / (cet) yadi (kvacit) kahIM para (kimapi) kucha bhI ( saujanyaM) sujanatA ( na syAt) na hove to phira (lokaH kutaH bhavet ) saMsAra hI kaise cale // 34 // parivAro'pyathAyAsIdahaMpUrvikayA svayam / svAsthyedRSTapUrvAzca kalpayantyeva bandhutAm ||35|| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho lambaH / anvayArtha : -- ( atha ) isake anaMtara ( parivAraH api ) paribArake manuSya bhI (svayaM) apane Apa hI " ( ahaM pUrvikayA) maiM isase pahale AyA maiM isase pahale AyA" (iti) aisA kahate hue (ayAmIt) Aye / atra nItiH (hi) nizcayase ( svAsthye) sukhameM (adRSTapUrvAzca) pUrvameM nahIM dekhe huye puruSa bhI (bandhutAM kalpayanti ) bandhupako kalpanA karate haiM // 35 // anyo'nyadarzanAdAsItkAmaH kanyAkumArayoH / duHkhasyAnantaraM saukhyaM tato duHkhaM hi dehinAm ||36|| anvayArthaH - ( anyonyadarzanAt ) eka dUsareko paraspara dekhane se (kanyAkumArayoH) kanyA aura kumAra meM ( kAmaH AsIt ) prIti utpanna huI / atra nIti: (hi) nizcaya se (dehinAm ) manupyoMke (duHkhasyAnantaraM saukhyaM) duHkhake anaMtara sukha aura (tataH duHkhaM bhavati) sukhake pIche duHkha hotA hai // 36 // azAntasvAntasaMtApA nizAntaM pApa sA punaH / no cedvivekanIraugho rAgAgniH kena zAmyati ||37|| avayArtha : - (puna) phira " ( azAntasvAntasantApA ) nahIM zAnta huA hai hRdayakA saMtApa jisakA arthAt kAma pIr3Ase saMtapta vaha kanyA (nizAntaM prApa) gharako calI gaI / atra nItiH ( cet ) yadi (vivekanIraudhaH na syAt) vivekarUpI jalakA pravAha nahIM hove to phira (rAgAgniH) rAga rUpI agni ( kena zAmyati ) kisase zAnta ho sakatI hai ? kroDAzukaM ca prAhaiSItsavidhe svAminaH punaH / yogyAyogya vicAro'yaM rAgAndhAnAM kuto bhavet ||38| ii 37 // 96 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / anvayArthaH - ( punazca sA) aura phira usane (svAminaH savidhe ) jIvaMvara svAmIke samIpa ( krIr3AzukaM prAhaiSIt ) apane krIr3A zukako arthAt pAle huve toteko bhenA / atra nIti: (hi) nizvayase (rAgAndhAnAM ) rAgase aMdhe manuSyoMke (ayaM yogyAyogya vicAraH) yogya ayogyakA vicAra ( kutaH bhavet ) kahAMse ho sakatA hai // 38 // cATuM prAyuGka kIro'pi taM pazyansveSTasiddhaye / etAdRzena liDrena paralokI hi sAdhyate // 39 // * anvayArtha :- (kIraH api ) totA bhI ( taM pazyan ) jIvadhara svAmIko dekha kara ( sveSTa siddhaye ) apane kAryakI siddhike liye (cArTa) khuzAmadI bAteM (prAyukta) karane lagA / atra nIti: (hi) nizravase ( etAdRzena liGgena) aisI khuzAmadI bAtoMse ho (paralokaH sAdhyate) dUsare manuSya vazameM kiye jAte haiM // 39 // viSayeSu samasteSu kAmaM saphalayansadA / guNamAlAM jaganmAnyAM jIvayaJjIvatAciram ||40|| anvayArtha :- totene kahA " ( samasteSu viSayeSu ) sampUrNa viSayoM meM (sadAkAmaM saphalayan ) hamezA apanI icchAyeM saphalita karate. hue aura ( jaganmAnyAM) jagata meM mAnanIya (guNamAlAM) guNamAlAko athavA apane jaganmAnya guNa samUhako " ( jIvayan ) rakSA karate hue (ciraM jIvatAt) cira kAla taka jIte raho // 40 // ityAziSA kumAro'pi tatsaMdezAcca pipriye / iSTasthAne satI vRSTistuSTaye hi vizeSataH // 41 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho lambaH / anvayArthaH - ( kumAraH api ) jIvaMdhara kumAra bhI (iti AziSA) isa prakAra ke AzIrvAda se aura (tat saMdezAt ca ) usatote ke saMdeza se (pipriye ) atyanta prasanna hue / atra nItiH) (hi) nizcaya se (iSTa sthAne satI vRSTiH ) icchita sthAnameM uttama vRSTi (vizeSataH) adhikatAse ( tuSTaye bhavati ) prasannatA ke liye hotI hai // 41 // 98 pratisandezamapyeSa kIrAya pratyapAdayat / prekSAvanto vitanvanti na hyupekSAmapekSite // 42 // anvayArthaH--( eSaH ) ina jIvadhara kumArane ( kIrAya ) usa tote ke liye ( prati saMdeza api ) saMdezakA pratyuttara bhI ( pratya - pAdayat ) diyA / atra nItiH (hi) nizvayase ( prekSAvantaH ) buddhimAna puruSa (apekSate vastuni ) apekSita vastumeM (upekSAM na vitanvanti) upekSA nahIM karate haiM // 42 // arthAt jo apaneko cAhate haiM usakA tiraskAra nahIM karate haiM // 42 // mumude guNamAlApi dRSTa patreNa patriNam / svasyaiva saphaloM yatnaH prItaye hi vizeSataH // 43 // anvayArthaH -- ( guNamAlA api) guNamAlA bhI ( patriNam ) toteko ( patreNa saha dRSTvA ) patra sahita dekhakara ( mumude ) atyanta prasanna huI atra nIti: ( hi ) nizcaya se ( svasya eva yatnaH ) apanA kiyA huA hI yatna ( saphalaM ) saphala hone para (vizeSataH ) adhikatara ( prItaye bhavati) prItidAyaka hotA hai // 43 // Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 kSatracUr3AmaNiH / pitarAvetadAkaNye mumudAtemRzaM punaH / durlabho hi varo loke yogyo bhaagysmnvitH||44|| anvayArthaH-(punaH) phira (pitarau) guNamAlAke mAtApitA (etad AkarNya) yaha bAta sunakara (bhRzaM mumudAte) atyanta prasanna huye (atra nItiH) (hi) nizcayase ( loke ) isa saMsArameM (bhAgya samanvitaH) bhAgyavAn (yogyaH varaH) uttama varakA milanA (durlabhaH) atyaMta durlabha hai // 44 // athAmuSyAyamANau kaucinnIto gandhotkaTAntikam / na hi nIcamanovRttirekarUpAsthitA bhavet // 45 // " ___ anvayArtha:-(atha) isake anantara (amuSyAyamANau kaucita) prasiddha koI do puruSa (gandhotkaTAntikaM nItau) gandhotkaTake samIpa gaye arthAt unhoMne jIvaMdhara guNamAlAkI prItiko anucita batalA kara cugalI khAI / atra nItiH (hi) nizcayase (nIca manovRttiH) nIca manuSyake manakI vRtti ( ekarUpA ) hamezA ekasI ( na sthitA) sthita nahIM rahatI hai // 45 // anumene tayorvAkyaM zrutvA gandhotkaTo'pi saH / adoSopahato'pyarthaH paroktyA naiva dRSyate // 46 // ____ anvayArtha ( saH gandhotkaTaH api ) usa gandhAtkaTane bhI (taporvAkyaM zrutvA) una donoM puruSoM ke vacana sunakara (anumene) anumati dI arthAt ulTI jIvaMdhara aura guNamAlAkI protikI prazaMsA kii| atra nItiH (hi) nizca pase (adoSopahataH api) Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho lambaH / doSa rahita bhI ( arthaH ) padArtha (paroktyA ) dUpareke kahanese (naiva. dUpyate) dRSita nahIM hotA hai // 46 // sutAM vinayamAlAyA guNamAlAM yathAvidhi / dattAM kuberamitreNa pariNinye'tha jIvakaH // 47 // _ anvayArthaH-(atha) isake anaMtara (jIvakaH) jIvaMdharakumArane ( kuberamitreNa ) kubera mitrase (dattAM) dI huI (vinayamAlAyAH) vinayamAlAkI (sutAM ) putrI ( guNamAlAM ) guNamAlAko ( yathA vidhi) vidhipUrvaka (pariNinye) vyAhA // 17 // iti zrImadvAdIbhasiMhasUri viracite kSatracuDAmaNau sAnvayArtho guNamAlAlambho nAna caturthI lmbH| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ar kSatracUr3AmaNiH / paJcamo lmbH| atha vyUDhAmimAM mene ma kumAro'tidurlabhAm / prayatnena hi labdhaM syAtyAyaH snehasya kAraNam // 1 // ___anvayArtha:-(atha) isake anaMtara (saH kumAraH) usa jIvaMghara kumArane (vyUDhAM imAM) byAhI huI isa strIko (ati durlabhAm) atyaMta durlabhya (mene) jaanaa| atra nItiH (hi) nizcayase (prayatnena labdhaM) prayatnase prApta kI huI vastu (prAyaH) prAyaH karake (snehasya kAraNam ) snehakA kAraNa (syAta) hotI hai / / 1 // nAdatta kabalaM dantI svaamikunnddltaadditH| na hi soDhavyatAM yAti tirazcAM vA tiraskRtiH // 2 // anvayArthaH- ( svAmikuNDalatAr3itaH ) jIvaMdhara svAmIke kuNDalase tAr3ita (dantI) hastIne (kavalaM) prAptako (na Adatta) nahIM grahaNa kiyA / atra nItiH (hi) nizcayase (tirazcAM vA tiraskRtiH) tiryacoMke bhI tiraskAra ( soDhavyatAM ) sahanapaneko (na. yAti) prApta nahIM hotA hai / / 2 // kASThAGgArastadAkarNya cukopa svAmine bhRzam / sarpiSpAtena saptAcirudarciH sutarAM bhavet // 3 // ___ anvayArtha:- ( kASTAGgAraH ) kASTAGgArane ( tad AkarNya ) isa bAtako suna kara (mAmine) jIvaMdhara svAmIke liye (bhRzaM) atyaMta (cukopa) kopa kiyA / atra nItiH nizcayase ( saptArciH) Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 paJcamo lambaH / agni (sarpiS pAtena) ghIke DAlane se ( sutarAM ) svataH hI (udaciH bhavet ) UMcI jvAlA vAlI hotI hai // 3 // saGgAdanaGgamAlAyA vijayAca vanaukasAm / vINAvijayatazcAsya kopAgniH sthApito hRdi // 4 // anvayArtha : - ( asya hRdi ) isa kASTAGgara ke hRdaya meM " ( anana mAlAyAH saGgAt ) anamAlA ke samAgamase, ( banaukasAm vijayAtU) gauoMke pakar3anevAle vyAghoM ke jItanese aura ( vINA vijayitaH) vINA meM vijayI honese ( ina tIna kAraNoM se ) " (kopAni :) krodha rUpI agni (sthApitA) sthApita thI // 4 // guNAdhikyaM ca jIvAnAmAdhereva hi kAraNam / nIcatvaM nAma kiM tu syAdasti cedguNarAgitA // 5 // anvayArthaH - (hi) nizcaya se (guNAdhikyaM ca ) dUsaroMmeM guNoM kI adhikatA hI (jIvAnAM) nIca manuSyoM ke ( Aghereva ) mAnasIka pIr3AkAhI ( kAraNam ) kAraNa ( bhavet hotI hai / (ceta) yadi ( guNarAgitA asti ) dUsareke guNoM meM prIti hove to phira (nIcatvaM nAma ) nIcatA hI ( kiM nu syAt ) kyA rahe || 9 || upakArospi nIcAnAmapakArAya kalpate / pannagena payaH pItaM viSasyaiva hi vardhanam // 6 // anvayArthaH--(nIcAnAM) nIca puruSoMke sAtha ( upakAraH graMtha meM varNana nahIM noTa: - 1 -- graMthakArane anaGgamAlA " kA isa kiyA hai kintu gadyacintAmaNimeM vezyAkI putrI kASTAGgArakA anAdara karake jIvaMdhara ke sAtha vivAha kiyA aisA likhA hai | anaGgamAlA " ne * " Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 103 apiH) upakAra karanA bhI (apakArAya ) apakArake liye (kalpate) hotA hai (hi) nizcayase. (pannagena pItaM) sarpase pIyA huA (payaH) dUdha (vipasya eva) viSakI hI ( vardhanam ) vRddhi karatA hai / / 6 / / hastagrAhaM grahItuM sa kumAraM prAhiNoDalam / mUDhAnAM hanta kopAgnirasthAne'pi hi vardhate // 7 // ___anvayArthaH-(saH) usa kASTAGgArane (kumAra) jIvaMdhara kumArako ( hastagrAhaM grahItuM ) hAtha bAMdhakara pakar3akara lAneke liye (balaM) senA (mAhiNota) bhenI / atra nItiH (hanta) kheda hai ? (mUDhAnAM) mUrkha puruSoMkI (kopAgniH) krodharUpI agni (asthAne api) ayukta sthAnameM bhI (vardhate) bar3hatI hai // 7 // arthAt jahAM krodha nahIM karanA cAhiye mUrkha jana vahAM bhI krodha karate haiM // 7 // kumArAvasathaM pazcAttatsainyaM paryavArayat / mRgAH kiM nAma kurvanti mRgendra paritaH sthitaaH||8|| anvayArthaH- ( pazcAt ) isake anaMtara ( tatsainya ) kASTAGgArakI senAne (kumArAvasathaM) kumArake rahaneke sthAnako ( paryavArayat ) cAroM taraphase ghera liyA / atra nItiH ( mRgendra paritaH sthitAH ) siMhake cAroM ora ghera kara khar3e hue ( mRgAH) hirana ( kiM nAma kurvanti ) siMhakA kyA kara sakate haiM // 8 // prAraMbhe sa kumAro'pi prahartu roSatazcamUm / tattvajJAnajalaM no cekrodhAgniH kena zAmyati // 9 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo lambaH / anvayArtha :- (saH kumAraH api ) usa jIvaMdharakumArane bhI ( roSataH ) krodhase ( camUm ) senAko ( prahatu) mArane kA (prArebhe ) prAraMbha kiyA / atra nIti: ( cetU ) yadi tatvajJAna jalaM ) tatvajJAna rUpI jala ( no syAt ) nahIM hove to phira ( krodhAgniH ) krodha rUpI agni ( kena zAmyati ) kauna bujhA sakatA hai ? // 9 // nyarautsIttasya saMnAhamatha gandhotkaTaH zanaiH / alaGghayaM hi piturvAkyampatyaiH pathyakAGkSibhiH / / 10 anvayArtha : - (atha ) isake anaMtara (gandhotkaTaH) gandhotkaTa seThane ( tasya saMnAhaM ) usakI lar3ane kI taiyAriyoMko ( zanaiH) dhIre 2 ( nyarautsIt ) rokA / atra nIti: (hi) nizcaya se (pathyakAGkSibhiH apatyaiH ) hitakI icchA karanevAle putrAdika saMtAna ( pituH vAkyaM ) pitAkA bacana ( alaGghayaM ) ullaMghana nahIM karate haiM // 10 // pazcAdvaDamamuM pazcAdasau gandhotkaTo vyadhAt / na hi vArayituM zakyaM pauruSeNa purAkRtam // 11 // - 104 anvayArtha :- ( pazcAt ) isake anaMtara ( asau gandhotkaTaH) isa gaMdhotkaTane ( amum ) jIvaMdhara kumArako ( pazcAt baddha) pIchekI orase muzrke baMdhA huA (vyadhAtU) kara diyA arthAt - usake hAtha pIche bAMdha kara senAko soMpa diyA / atra nItiH (hi) nizcayase ( purAkRtam) pUrva meM kiyA huA duSkarma (pauruSeNa) puruSArthase (vArayituM ) nivAraNa ( na zakyaM) nahIM ho sakatA // 11 // dRSTrApi taM tathAbhUtaM hantumAha saH durmatiH / satAM hi prahRtA zAntyai khalAnAM darpakAraNam // 12 // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 105 anvayArtha:-(saH durmatiH) usa duSTabuddhi kASTAGgArane (tathAbhUtaM taM) baMdhe hue usa jIvaMdharako (dRSTvA ) dekhakara (hantuM) mAraneke liye senAko ( Aha ) AjJA dI / atra nItiH (hi) nizcayase (satAM) sanjana puruSoMke agAr3I (prahatA) namratA (zAntyai) unako zAnta karanevAlI (bhavati) hotI hai kintu (khalAnAM ) durjana puruSoMke agAr3I namratA (darpakAraNam syAt ) ahaMkArako baDhAnevAlI hotI hai // 12 // kASTAGgAraM kumAro'yaM guruvAkyena nAvadhIt / na hi prANaviyoge'pi prAjJailavayaM gurorvcH|| 13 // anvayArthaH-(ayaM kumAraH) isa jIvaMdharakumArane (guruvAkyena) apane guruke bacanase (kASTAGgAraM ) kASTAGgArako (na avadhIt ) nahIM mArA !* atra nItiH (hi) nizcayase (prAjJaiH) buddhimAna puruSa (prANaviyoge api) prANoMkA vinAza upasthita hone para bhI (guroH bacaH) guruke bacanoMkA (na laya ) ullaMghana nahIM karate haiM // 13 // yakSeNa tatkSaNe svAmI smRtenAdAyi kRtyavit / sacetanaH kathaM nu syAdakurvanpratyupakriyAm // 14 // ____ anvayArthaH-(tatkSaNe) usI samaya (smRtena yakSeNa / smaraNa kiyA huA yakSendra (satyavit svAmI ) kAryako jAnanevAle svAmIko ( AdAyi ) utthaalegyaa| atra nItiH (hi) nizcayase (pratyupakriyAM akurvan ) upakArIke pratyupakArako nahIM karanevAlA (kathaM nu sacetanaH syAt ) kaise sacetana puruSa kahalA sakatA hai arthAt * pUrva meM jIpaMdharakumArase AryanandI AcAryane kASTAGgArako na mAranekI pratijJA karAlI thI // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo lambaH / sacetana AtmAoM ko apane upakArIkA pratyupakAra avazya hI karanA cAhiye // 1 11 atimAtrazucA lokaH punarevamacintayat / guNajJo loka ityeSA kiMvadantI hi sunnRtam // 15 // anvayArtha : - ( punaH ) phira ( lokaH ) prajAke logoMne ( atimAtrazucA ) atyanta zokase ( evaM acintayat ) isa prakAra vicAra kiyA || noTa: - ( loka: guNajJaH iti) loga guNoMke jAnane vAle hote haiM ? || ( eSA kiMvadantI ) yaha kiMbadantI ( lokika kahAvata ) ( sUnRtam ) bilakula satya hai / / 15 / atilokamidaM zAThyaM kASTAGgArasya durmateH / etAvadeva zAsvAmidrohAdabibhyataH // 16 // anvayArtha : - (durmateH ) duSTabuddhi ( kASTAGgArasya) kASTAGgArakI (idaM zALAM ) yaha zaThatA ( adilokaM ) lokako bhI ullaMghana kara gaI athavA ( svAmidrohAt avibhyataH ) rAja denevAle svAmI ke dohase nahIM DaranevAleke ( etAvadeva zAThyaM kiM ) itanI zaThatA kyA cIja hai // 16 // samavartyapi durvRttirAsIdaNaka bhUpavat / na sAratayA hanta so'pi gRhNAti durjanAn // 17 // anvayArtha H--- (hanta) kheda hai ! ( samavartI api ) sabake sAtha ekA vartAva karanevAlA yamarAja bhI ( aNakabhUpavat ) duSTa rAjAke sadRza (durvRttiH AsIt ) durAcArI ho gayA / (hi) nizrayase (saH) api) vaha bhI ( atAratayA ) niHsAra samajhakara ( durjanAn na gRhNAti ) durjanoMko gRhaNa nahIM karatA // 17 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ksstrcuudd'aamnniH| vAri haMsa iva kSIraM sAraM gRhNAti sjjnH|| yathAzrutaM yathArucyaM zocyAnAM hi kRtirmatA // 18 // ___ anvayArthaH- (sajanaH) sajana puruSa (vAri kSIraM haMsa iva ) jalameMse dUdha gRhaNa karanevAle haMsake sadRza (sAraM) sAra vastukA (gRhNAti) gRhaNa kara lete haiM / (hi) nizcayase (zocyAnAM kRtiH) zocanIya duSTa puruSoMke kArya ( yathArucyaM yathA zrutaM matA ) ruci aura sunaneke anUkula huA karate haiM // 18 // hetvantarakRtopekSe guNadoSapravartite / syAtAmAdAnahAne cetaddhi saujanyalakSaNam // 19 // ___ anvayArtha---( cet ) yadi ( hetvaMtara kRtopekSe ) dUsare hetu para apekSA rahita (guNadoSa pravartite ) kevala guNa aura doSase pravartita 'AdAnahAne syAtAm ) kisI vastukA grahaNa aura tyAga hove to hi) nizcayase (tat saujanya lakSaNam) vaha hI sujanatAkA lakSaNa hai // 19 / yuktAyuktavitarke'pi tarkarUDhavidhAvapi / parAGmukhAtphalaM kiM vA vaiduSyAdaibhavAdapi // 20 // __anvayArthaH-(yuktAyukta vitarke api, yogya aura ayogyake vicArakI vitarkanA honepara bhI (tarka rUDha vidhau api) tarka siddha ucitakArya nizcita ho ja ne para bhI (parAGmukhAt vaiduSyAt ) usase vimukha vidvattA aura (baibhavAt api) aizvarya (prabhunA) panese (kiMvA phalaM) kyA phala hai / arthAt yukta ayukta kAryake nizcaya kara lene para bhI yadi usako na kare to aise pANDitya aura aizvarya honese kyA lAbha ? // 20 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 paJcamo lambaH / ityUhAdAdhimApanne loke te'pi yuyutsavaH / sakhAyaH sAnujAH sarve pazcAttApamupAgaman // 21 // ____ anvayArtha:-( iti uhAta ) isa prakArake vicArase (loke) prajAke sAre loMgoko (Adhim Apanne) mAnasIka pIr3A prApta honepara (yuyutsavaH) yuddhakI icchA karanevAle (sAnunAH) choTe bhAI naMdADhya sahita (te sarve sakhAyaH) vaha saMmpUrNa jIvaMdharake mitra (jo unake sAtha pUrvameM pAle gaye the ) jIvaMdharake vahAM na rahanepara (pazcAttApaM) pazcAtApako (upAgaman) karane lage // 21 // smaranto munivAkyasya saprANau pitarau sthitau / vitathe munivAkye'pi prAmANyaM vacane kutaH // 22 // ___anvayArthaH-(munivAkyasya) munike vAkyoMkA (smarantau) smaraNa karate hue (pitarau) jIvaMdharake mAtA pitA (sunandA aura gandhotkaTa) (saprANau sthitau) prANoM sahita sthita rahe / nizcayase (munivAkye api) munike vacana bhI yadi (vitathe) jhUThe ho| to phira (bacane) vacanameM (prAmANya) pramANapanA (kutaH) kaise ho sakatA hai|22| svAmino na viSAdo vA prasAdo vA tadAbhavat / kiMtu pUrvakRtaM karma bhoktavyamiti mAnasam // 23 // anvayArthaH---(tadA) usa samaya (svAminaH) nIvaMdharasvAmIko (biSAdaH vA prasAdaH) kheda athavA harSa (na abhavata) kucha bhI nahIM huA "(kintu) kintu ( pUrvakRtaMkarma ) pUrva janmameM saMcita kiyA huA karma (moktavyaM) avazya bhoganIya hotA hai" (iti mAnasam) isa prakAra unake mana meM vicAra utpanna huA // 23 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / atha candrodayAhvAnaparvatasthaM svamandiram / yakSendraH svAminaM nItvA kRtavAnabhiSecanam // 24 // ___anvayArthaH-(atha) isake anatara (yakSendraH) usa yakSendrane (candrodayAhvAna parvatasthaM) candrodaya nAmake parvata para sthita (svamandiraM) apane AvAsa sthAnapara (svAminaM nItvA) jIvaMdhara svAmIko lejAkara (abhiSecanam kRtavAn) unakA abhiSeka kiyA // 24 // vipaJca saMpade puNyAkimanyattatra gaNyate / bhaanulokN tapankuryAdvikAsazriyamamvuje // 25 // ___ anvayArthaH-(puNyAt) puNyodayase (vipacca) vipatti bhI (saMpadesyAt ) saMpattikA kAraNa ho jAtI hai ( tatra ) vahAMpara ( anyatkiM gaNyate ) aura to gaNanA hI kyA hai| nizcayase ( lokaM tapan bhAnuH ) saMsArako taptAyamAna karatA huA sUrya (ambuje) kamala daloMmeM bhI (vikAptazriyaM) vikAsa zrIko (kuryAt ) kara detA hai // 25 // payovArdhipayaHpUrairabhiSicyAyamabravIt / pavitro'si pavitraM mAM zvAnaM yatkRtavAniti // 26 // ... anvayArtha:--(ayaM) isa yakSendrane (payovArdhipayaHpUraiH) kSIra sAgarake jalakI dhArAse (abhiSicya) jIvaMdhara svAmIkA abhiSeka karake "(tvaM) tumane (zvAnaM mAM) kutteke jIva mujhako (pavitra) pavitra (kRtavAn ) kiyA (yat ) isa liye (tvaM pavitraH asi) tuma pavitra ho" (iti ababIt ) isa prakAra kahA // 26 // Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 paJcamo lambaH / - kAmarUpavidhau gAne viSahAne ca zaktimat / yakSendraH svAmine pazcAnmantratrayamupAdizat // 67 // (anvayArthaH - ( pazcAt ) isake anaMtara ( yakSendraH) usa kSe ne (svAmine) jIvaMdhara svAmIko ( kAmarUpa vidhau ) icchA ke anusAra rUpa banAne meM, (gAne) gAna vidyA meM (ca) aura (viSa hAne ) sarpakA viSa dUra karane meM (zaktimata) samartha aise ( mantratrayaM ) tIna maMtroMkA ( upAdizat ) upadeza diyA || 27 // ekahAyanamAtreNa dhuri rAjJAM pravekSyasi / mokSasyaiva pavitra tvaM pazcAditi ca so'bravIt ||28|| anvayArtha :- he pavitra ! ) he pavitra ( tvaM ) tuma (ekahA yana mAtreNa) eka varSa meM (rAjJAM dhuri ) rAjAoM ke agAr3I ( pravezyasi ) praveza karoge / (pazcAt ) phira kucha samaya ke anaMtara (mokSasya eva ) mokSake hI adhikArI hoge (iti) isa prakAra (saH) usa yakSendra ne ( abravIt ) kahA // 28 // tathA saMbhAvyamAnasya svAminastena santatam / dezAntaradidRkSAbhUdbhAvyadhInaM hi mAnasam // 22 // anvayArthaH - (tathA) sarva prakAra se ( tena) usa yakSendrase ( santatam ) niraMtara ( saMbhAvyamAnasya) pUjyavAn (svAbhinaH) jIvaMdhara svAmIko (dezAMtara dikSA) anya dezoM ke dekhane kI icchA (abhUt ) huI atranIti: ! (hi) nizcaya se ( bhAvyadhInaM) honahAra ke anupAra hI (mAnasaM bhavati) manake vicAra ho jAte haiM // 29 // manISitaM hitAnveSI jJAtvA tasya manISiNaH / anumene sa devo'pi trikAlajJA hi nirjarAH // 30 // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / .111 anvayArtha : - ( hitAnveSI) hitake cAhanevAle (saH devaH api ) usa devane bhI ( manISiNaH tasya) buddhimAna isa jIvaMdhara kumArakI ( manISitaM ) icchAko (jJAtvA ) jAna kara (anumene) anumati dI / atra nItiH (hi) nizcayase (nirjarAH) deva ( trikAlajJAH bhavati) tInoM kAlakI bAteM jAnanevAle hote haiM // 30 // idaM tayA yathodantamupAdizyAtha saMmataH / sudarzanena so'yAsIddhitattvaM hi mitratA // 31 // anvayArtha : - (atha ) isake anaMtara ( idaMtayA) isa prakAra (pathoda upAdizya) jAneke mArgake vRtAMtake upadezako prApta kara (sudarzanena ) sudarzana yakSakI ( saMmataH ) anumati sahita (saH) vaha jIvaMdhara kumAra vahAMse (ayAsIt ) cale gaye / atra nItiH (hi) nizcayase (hita kRtvaM) hita karanApanA hI (mitratA bhavet ) mitratA kahalAtI hai // 31 // ekAkI vyaharatsvAmI nirbhayo'yamitastataH / na hi svavIryaguptAnAM bhItiH kesariNAmiva // 32 // anvayArthaH- (ayaM svAmI) ina jIvaMdhara svAmIne (nirbhayaH) bhaya rahita ( itastataH) idhara udhara ( ekAkI) akele (vyaharat ) vihAra kiyA atranIti: (hi) nizcaya se ( svavIrya guptAnAM ) apane parAkramase rakSita puruSoMko (kesAriNAM iva) siMhoM kI taraha ( bhItiH na bhavet ) bhaya nahIM hotA hai // 32 // ekAkinospi nodvego vazinastasya jAtucit / vikriyA hi vimUDhAnAM saMpadApallavAdapi // 33 // 5 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo lmbH| .. anvayArthaH- ekAkinaH) akele (vazinaH) jinendriya (tasya) una jIvaMdhara svAmIko jAtRcit) kabhI bhI (udvegaH) udvega (na abhUta) nahIM huA / atra nItiH (hi) nizcayase (vimU. DhAnAM) ajJAno mUrkha puruSoMke hI ( saMpadApallavAdapi ) saMpatti Apattike leza mAtrase ( vikriyA utpadyate ) cittameM vikAra utpanna ho jAtA hai // 13 // ___arthAt-saMpattike leza mAtrase garva aura vipattike leza mAtrase udAsInatA va glAni ho jAtI hai kiMtu buddhimAnoMke cittameM aisA nahIM hotA // 33 // araNye kacidAlokya vanadAvena vAritAn / datyamAnAnasau mAstrAtumaicchadenakapAn / / 34 // ___ avayArtha:-kvacid araNye) kisI vanameM (apsaumadyaH) ina pUjya jIvaMdharakumArane ( vanadAvena vAritAn ) vanakI agnise ghire huye aura ( dahyamAnAn ) jalate hue ( anekapAn ) hAthiyoM ko (Alokya ) dekha kara (trAtuM aicchat ) unheM bacAne kI IcchA kI // 34 // dharmo nAma kRpAmUlaH sA tu jIvAnukampanam / azaraNyazaraNyatvamato dhAbhikalakSaNam // 35 // anvayArthaH-(kapAmUla: dharmo nAma) dayA hai mUla (jar3a) nisakA vaha dharma hai / (sA tu jIvAnukampanam ) aura jIvoMkI rakSA karanA hI dayA kahalAtI hai| (ataH) isaliye (azaraNyazaraNyatvaM) jiptakA koI rakSaka nahIM hai usakI rakSA karanA hI (dhArmika lakSaNam ) dharmAtmA puruSoM kA lakSaNa hai // 35 // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / vavRSurvAridAstatra tAvataiva garjitAH / sukRtInAmaho vAJchA saphalaiva hi jAyate // 36 // avayArthaH tatra ) vahAM para ( tAvatA evaM ) usI samaya ( vAridAH) megha (sagarjitAH santaH) garjanA karate hue (vavRSuH ) barase atra nIti: ! ( aho ! ) Azcarya hai ! (hi) nizcayase ( sukRtInAM ) puNyavAna puruSoMkI ( vAnchA) icchA ( saphalA eva jAyate ) saphala hI hotI hai // 36 // aneka pAnasau vIkSya rakSitAnatRpattarAm / svayaM tvAsattimaH svAmI svastha bndhvimokssyoH||37|| anvayArtha : - ( asau) jIvaMdhara kumAra ( rakSitAn ) prANoMse bace hue ( aneka pAnU ) hAthiyoM ko ( vIkSya) dekha kara ( atRpattarAm ) atyaMta saMtuSTa hue / kiMtu svayaM tu ) apane Apa to svAmI) jIvaMdhara svAmI (svasya bandhavimokSayoH) apane phaMsa jAne aura usase baca jAnemeM (samaH) viSAda va harSa rahita (AnIt the // 3= // saMpadApaye sveSAM samabhAvA hi sajjanAH / pareSAM tu prasannAzca vipannAzca nisargataH // 38 // , anvayArthaH - hi) nizcayase (sajjanAH) sajjana puruSa (sveSAM saMpadApaye) apanI sampatti aura vipatti meM (samabhAvAH) dhyastha bhAvavAle (bhavanti) hote haiM / arthAt na to sampatti milane para harSa hotA hai aura na vipatti Ane para zoka hotA hai || (tu) kiMtu ( pareSAM ) dUsaroMkI sampatti aura vipatti kAlameM (nirgataH ) svabhAbase hI (prasannAzca vipannAzca bhavanti) ve sukhI aura dukhI hote haiM // 38 // 113 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo lambaH / tatastasmAdvinirgatya tIrthasthAnAnyapUjayat / sadasatyaM hi vastUnAM saMsargAdeva dRzyate // 39 // anvayArthaH - (tataH) tadanaMtara ( tasmAt ) usa vana se (vinirgatya ) nikala kara (tIrthasthAnAni apUjayat ) una jIvaMdhara svAmIne tIrtha sthAnoM kI vaMdanA kI / atra nItiH (hi) nizcayase ( vastUnAM ) padArthoMkA (sadasatvaM) acchA va burApanA (sasargAt eva) unake sAtha samaMdha hone se hI ( dRzyate) dekhA jAtA hai // 39 // atha saMbhAvayAmAsa yakSI sA dharmarakSiNI / dharmamUrti tatra samyakkazipudAnataH // 40 // anvayArthaH - (atha ) isake anaMtara (tatra ) vahAM para (dharmarakSiNI sA yakSI) dharma kI rakSA karanevAlI prasiddha yakSiNIne (a dharmamUrti ) ina dharmamUrti jIvaMdhara kumArakA (kazipudAnataH) anna vastrAdikake denese ( samyaka ) bhale prakAra (saMbhAvayAmAsa ) Adara 114 satkAra kiyA / / 40 / daivatenApi pUjyante dhArmikAH kiM punaH paraiH / ato dharmaratAH santu zarmaNaM spRhayAlavaH // / 41 / / anvayAthaH - jaba ( daivatena api ) devatA se bhI (dhArmikAH) dhArmika puruSa (pUjyante) pUjita hote haiM aura (poH kiM punaH vaktavyaH) kA to phira kahanA hI kyA hai / ( ataH isa liye (zarmaNe sTaha yAlavaH) sukhakI vAnchA karanevAle puruSa ( dharmaratAH santu ) dharma meM prIti karanevAle hoM ! // 41 // tataH pallavadezasyAM candrAbhAkhyAM kramAta ron / bheje zubhanimittena sanimittAM hi bhAvinaH // 42 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 115 __ anvayArthaH--(tataH) tadanaMtara ( kramAt ) kramase (pallavadezasthAM) pallavadezameM sthita ( candrAmAkhyAM purI) candrAbhA nAmakI purIko ina jIvaMdhara svAmIne ( zubhanimittena ) zubha nimittase (bheje) prApta kI / atra nItiH (hi) nizcayase (bhAvinaH) honevAlI bAta ( sanimittAH bhavanti ) avazya kucha na kucha nimitta vAlI hotI hai // 42 // rAjJo dhanapateH putrImahidaSTAmajIvajat / nirhetukAnyarakSA hi satAM naisargiko guNaH // 43 // ___anvayArtha:---vahAM candramA nAmakI purImeM una ja vaMdhara kumArane ( ahidRSTAM ) sAMpase DasI huI ( rAjJaH dhanapateH ) rAjA dhanapatikI (putrI) putrIko ( anovayam ) jIvadAna diyA / atranotiH (hi) nizcayase (nirhetukA) vinA prayojanake ( anyarakSA ) dUsaroM kI rakSA karanA hI (satAM) sajjana puruSoM kA (naisargikaH guNa) svAbhAvika guNa hai // 13 // lokapAlastadAlokya tajjjeSThastamapUjayat / prAgapradAyinAmanyA na hyasti pratyupakriyA // 44 // - anvaya rthaH- ( tajjyeSThaH lokapAlaH ) usa putrIke bar3e bhAI lokapAlane ( tada Alokya ) yaha dekhakara (taM asUna yat ) svAmIko pUnA ko atranIti hi) nizcayase ( prANapradAyinAM ) prANoM ko bacAnevAle puruSoMkA ( alyA pratyupakriyAna ) pUjAko chor3akara dUsarA pratyupakAra nahIM hai // 44 // pUjyA api svayaM santaH sajjanAnAM hi puujkaaH| pUjyatvaM nAma kiM nu syAtpUjyapUjAvyatikrame // 45 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo lambaH / anvayArtha : - (hi) nizcayase ( svayaM pUjyAH api ) svayaM pUjya hote hue bhI ( santaH) sajjana puruSa (sajjanAnAM) sajjana puruSoMke ( pUjakA:) pUjaka ( bhavanti ) hote haiM | kintu ( pUjyapUjAvyatikrame ) pUjya puruSoMkI pUjAkA ullaMghana karane para (pUjyatvaM nAma kiM nu syAt ) unameM pUjyapanA kaise raha sakatA hai ? // 45 // prAjJeSu prahRtAvazyamAtmavazyocitA matA / prahRtApi dhanuSkANAM kArmukasyeva kAmadA // 46 // { anvayArthaH -- ( AtmavazyA ) AtmAko vaza meM rakhanevAlI (prahRtA) namratA ( prAjJeSu) buddhimAna puruSoM meM (avazyaM ) avazya ho ( ucitA ) uttama (matA) mAnI gaI hai / atra nItiH ! nizcayase ( pratAapi) namratA bhI dhanuSkANAM) dhanuSa dhAriyoMke (kArmukasya iva) dhanuSakI namratAke sadRza (kAmadA) icchita kAryoMko siddha karane vAlI hotI hai // 46 // vapurvIkSaNamAtreNa niraNAyyasya vaibhavam / vapurvakti hi mAhAtmyaM daurAtmyamapi tadvidAm // 47 // anvayArthaH --- usa lokapAlane ( vapurvIkSaNamAtreNa ) zarIrake. dekhane mAtra se hI (asyavaibhavam ina jIvaMdhara kumArake vaibhavako (niraNAyi) nirNaya kiyA / atra nItiH ! (hi) nizcaya se (bapuH) zarIra ( tadvidAm ) zarIra ke lakSaNoMko jAnanevAle puruSoMke agAr3I ( mAhAtmyaM daurAtmyaM vakti ) sajjanatA aura durjanatA kaha detA hai // 47 // 116 ardharAjyaM ca kanyAM ca pArthivaH svAmine dadau / pAtratAM nItamAtmAnaM svayaM yAnti hi saMpadaH // 48 // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ksstrcuudd'aamnniH| anvayArthaH-(pArthivaH) rAjA dhanapatine (svAmine) jIvaMdhara svAmIke liye ( ardharAjyaM ) AdhA rAjya ( ca ) aura ( kanyA) kanyAko (dadau) dedii| atra nItiH ! (hi) nizcayase ( saMpadaH ) saMpattiye ( pAtratAM nItaM ) pAtratAko prApta (AtmAnaM) AtmAko (svayaM yAnti) svayaM prApta ho jAtI haiM / / 48 // tilottamAsutAM pazcAllokapAlasamarpinAm / paryaNaiSItpavitro'yaM padmAkhyAM tAM yviiysiim||49|| anvayArthaH-(pazcAt ) pazcAt (ayaM pavitraH) isa pavitra jIvaMdhara kumArane (lokapAlasamarpitAm ) lokapAlase dI huI (tilotamA sutAM) tilottamAkI putrI (yavIyasI) yuvato (tAM padbhAkhyAM) usa padbhAnAmakI kanyAko (paryaNaiSIt) vyAhA / / 49 // iti zrImadvAdIbhasiMha suri viracite kSatracUDAmaNau sAnvayArtho padma lambho nAma paJcamo lambaH // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho lambaH / atha SaSTho lmbH| athopayamya padmAM tAM ramayannapyayAttataH asakto hi sukhaM bhuGke kRtArtho'pi janaH kRtI // 1 // ___anvayArthaH- (atha, isake pazcAt (tAM padmAM) usa padbhAnAmakI kanyAse (upayabhya) vivAha karake (ramayan api) usake sAtha sukhabhoga karate hue bhI jIvaMdhara svAmI (tataH ayAt) vahAMse cale gaye / atranItiH (hi) nizcayase (katArthaH api) bhoga sAmagrIse kRtArtha hone para bhI (kRtI janaH) dharmAtmA puruSa (asaktaH san ) Asakta nahIM hote hue arthAt (virakta ho kara) (sukha bhuGkte) sukhakA bhoga karate haiM // 1 // padmA tu tadviyogena duHkhasAgarasAdabhUt / tatvajJAnavihInAnAM duHkhameva hi zAzvatam // 2 // __anvayArthaH- (tu punaH) phira (padmA) padmA (tadviyogena) jIvaMdhara svAmIke viyogase ( duHkhasAgarasAta abhUta) duHkha sAgarameM DUba gaI / atranItiH ! (hi) nizcayase (tatvajJAnavihInAnAM) tattvajJAna rahita jIvoMko (zAzvatam ) niraMtara (duHkhameva syAta, duHkha hI rahatA hai // 2 // lokapAlajanairnAyaM rorbu zeke gaveSibhiH / pratihantuM na hi prAjJaiH prArabdhaM pAryate paraiH // 3 // anvayArthaH-----(gaveSibhiH) DhUMDhanevAle ( lokapAlananaiH ) loka pAlake naukara cAkara (ayaM) ina jIvaMdhara svAmIko (rohu~) rokane ke Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetracUr3AmaNiH / 119 liye (na zeke) samartha nahIM hue / atra nItiH (hi) nizcayase prAjJaiH prArabdhaM) buddhimAnoMse Arambha kiye hue kArya meM (paraiH prati hantuM na pAryate) dUsare manuSya vighna DAlaneke liye samartha nahIM hote / arthAt -- buddhimAnoMkA kArya niyamase paripUrNa hotA hai // 3 // satvaraM gatvaraH svAmI tIrthasthAnAnyapUjayat / pAvanAni hi jAyante sthAnAnyapi sadAzrayAt // 4 // anvayArtha -- (satvaraM ) zIghra (gatvaraH ) canevAle (svAmI) jIvaMdhara svAmIne (tIrtha sthAnAni ) tIrtha sthAnoMkI ( apUjayat ) pUjA kI / atra nIti: ! hi nizcayase ( sthAnAni api ) sthAne bhI (sadAzrayat) sajjana mahAtmA puruSoMke Azrayase (pAvanAni jAyante) pavitra ho jAte haiM // 4 // sadbhiradhyuSitA dhAtrI saMpUjyeti kimadbhutama | kAlAyasaM hi kalyANaM kalpate rasayogataH // 5 // anvayArtha ---- (sadbhiH adhyuSitA ) sajjana mahAtmA puruSoMse nivAsa kI gaI huI ( dhAtrI) pRthavI (saMpUjyA ) pUjanIya ho jAtI hai ( ityatra kimadbhutam ) isameM kyA Azcarya hai ? || (hi) nizcayase ( kAlAyasaM ) kAlA lohA bhI (rasayogataH ) rasa prakriyA se ( kalyAi) bahumUlya auSadhiko (kalAte) prApta ho jAtA hai // 9 // sadasatsaMgamAdeva sadasatve nRNAmapi / tasmAtsatsaMgatAH santu santo durjanadUragAH // 6 // anvAyarthaH -- (sadasatsaMgamAt eva) sajjanoM aura durtanoMke samAgama hIMse (nRNAma) manuSyoM ke (sadasatve ) sajjana aura durjanapanA ( jAyete) utpanna hotA hai / (tasmAt ) isaliye (santaH) sajjana puruSa Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho lambaH / (durjanadUragAH santaH) durjanoMse dUra rahate hue (satsaMgatAH sa tu) sajjanoMse hI samAgama karanevAle hoveM // 6 // yAjaMyAjamaTanneva tIrthasthAnAni jIvakaH / krameNAraNyamadhyasthaM tApasAzramamAzrayat // 7 // ___anvayArthaH-(jIvakaH) jIvaMdhara svAmI (aTan eva) ghUmate phirate hue hI (tIrthasthAnAni) tIrtha sthAnoMkI (yAnaMyAja) adhika rItise pUjA kara (krameNa kramase (araNyamadhyasthaM) vanake madhyameM sthita (tApasAzramam ) tapasviyoMke AzramameM (Azrayat) pahuMce // 7 // asatto vilokyAsIdanukampI tapasvinAm / niyAja sAnukampA hi sArvAH sarveSu jantuSu // 8 // ___anvayArthaH-jIvaMdhara svAmI (tatra) vahAM para (tapasvinAm) tapasviyoMke (asattapaH vilokya) jhUThe mithyA tapako dekha karake ( anukampI AsIt ) dayAyukta hue / atra nItiH ! (ha) nizcayase ( sArvAH puruSAH ) sabakA hita karanevAle puruSa ( sarveSu jantuSu ) sampUrNa prANiyoMpara (nivyAnaM) niSkapaTa (sAnukampA bhavanti) dayA karanevAle hote haiM / / 8 // atatvajJe'pi tatvajJaibhavitavya dayAlubhiH / kUpa pipatiSulo na hi kenApyupekSyate // 9 // __anvayArthaH- (atatvajJe api) tatva jJAnarahita puruSoM para bhI (tatvajJaiH) tatvake jAnanevAle puruSoMko (dayAlubhiH) dayAvAn (bhavitatvaM) honA cAhiye (hi) nizcayase (kUpe pipatipuH) kue~meM Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 121 giranekI icchA karanevAle (bAlaH) bAlakako (kenApi) koI bhI (na upekSate) upekSA nahIM karatA hai / arthAt saba koI usako giganese bacA lete haiM // 9 // tAnapyabUbudhattatvaM tatvajJaH so'yamAdarAt / bhavyo vA sthAna vA zrotA parArthyahi satAM mnH||10|| _ anvayArtha:-( tatvajJaH ) tatvoMke svarUpako jAnanevAle (saH ayaM) ina jIvaMdharasvAmIne ( AdarAt ) Adara pUrvaka (tAna api) una tapasviyoMko bhI ( tatvaM abUbudhat ) satyArtha tatvakA jodha karAyA / atra nItiH (hi) nizcayase (zrotA bhavyo vA syAt na vA) sunanevAlA bhavya ho athavA abhavya ho kiMtu (satAM manaH) sajjana puruSoMkA mana ( parArthya eva pravartate ) dUsaroMkA upakAra karanekI ora hI pravartita hotA hai // 10 // na hiMsyAtsarvabhUtAnItyasminpravacane sati / tapadhvaM kiM budhA yUyaM hiMsAmAtraphalaM tapaH // 11 // anvayArtha:----( he budhAH ! ) he paNDito ! " (na hiMsyAt sarva bhUtAni) kisI bhI prANIkI hiMsA mata karo" ( iti pravacane sati ) aise veda vAkyake rahanepara ( yUyaM ) tuma loga ( hiMsAmAtra phalaM ) hiMsA hI hai phala jisakA aise (tapaH) tapako (kiM tapadhvaM) kyoM tapate ho // 11 // jalAvagAhane lagnAJjaTAyAM kASThagAnapi / nazyataH pazyatAM jantUnpazyatAgnau punazcyutAn // 12 // ___ anvayArthaH-- ( jalAvagAhane ) jalameM snAna karate samaya ( jaTAyAM lagnAn ) jaTAoMmeM lage huye (kASThagApi) aura laka Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 SaSTho lambaH / r3iyoMmeM praviSTa huye bhI ( punaH ) phira paMcAgni tapa karate hue (agnau cyutAn ) agnimeM gire hue (pazyatAM purataH) dekhanevAloMke pratyakSa ( nazyataH ) prANarahita hote hue ( jantUn ) prANiyoMko (yUyaM pazyata) tuma loga dekho // 12 // paJcAgnimadhyamasthAnaM tato naivocitaM tapa / jantumAraNahetutvAdAjavAvakAraNam // 13 // anvayArthaH--( tataH ) isaliye ( paMcAgni madhyamasthAnaM ) paMcAgnike madhyameM hai sthiti niptakI ( etAdRzaM tapaH ) aisA tapa (naiva ucita ) karanA ucita nahIM hai kyoMki yaha tapa (jaMtumA. raNa hetutvAta) prANiyoMke maraNakA hetu honese (AnavaMnavakAraNam) ulTA saMsArakA hI kAraNa hai arthAt-mokSakA hetu nahIM hai // 13 // tattapo yatra jantanAM saMtApo naiva jAtucit / tacArambhAnivRtau syAnna bArambho vihiMsanaH // 14 // ___anvayArthaH- (yatra) jisameM (jantUnAM) jIvoMko (jAtucita) kabhI bhI (saMtApaH) saMtApa (naiva jAyate ) nahIM hotA hai ( tata tapaH ) vaha hI saccA tapa hai / ( tacca ) aura vaha tapa ( ArambhanivRttau syAt ) ArambhakI sarvathA nivRtti hone para hotA hai aura (hi) nizcayase (ArambhaH) Arambha (hisAtmakakriyA ) (vihiMsanaH na syAt ) hiMsArahita nahIM hotI hai / 14 // ArambhavinivRttizca nigrantheSveva jAyate / na hi kAryaparAcInagyate bhuvi kAraNam // 15 // .. anvavArtha:--aura ( AraMbhaMvinivRttizca ) AraMbhakI nivRtti (tyAga) ( nigrantheSu eva jAyate ) nigraMtha padadhArI muniyoMmeM hI Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 * kSatracUr3AmaNiH / hotI hai / atra nItiH (hi) nizcayase (bhuvi) saMsArameM (kAryaparAcInaH) kAryase parAGmukha puruSa ( kAraNaM na bhRgyate ) kAraNakI khoja nahIM karate // ____. arthAt-jinheM koI sAMsArika kArya karanA hI nahIM hai ve unake hetu AraMbhAdika kArya kyoM kareMge / / 15 // nainthyaM hi tapo'nyattu saMsArasyaiva sAdhanam / mumukSUNAM hi kAyo'pi heyaH kimaparaM punaH // 16 // anvAyArthaH-(hi) nizcayase (nairgranthyaM tapaH) bAhayAbhyaMtara parigraha rahita munivRtti hI vAstavika tapa hai ( anyat ) isake atirikta tapa (tu) to ( saMsArasyaiva sAdhanam ) janma maraNarUpa saMsArakA hI sAdhaka hai / atra nItiH (hi) nizcayase (mumukSuNAM) mokSake cAhanevAle puruSoMko (kAyaH api) zarIra bhI (heyaH) chor3ane yogya hai (aparaM punaH kiM vaktavyaM) aura viSayakA to phira kahanA hI kyA hai // 16 // granthAnubandhI saMsArastenaiva na prikssyii| raktena dUSitaM vastraM na hi raktaMna zudhyati // 17 // ___anvayArthaH-( granthAnubandhI saMsAraH ) rAgadveSAdi parigraha kAraNa hI saMsAra hai (tena eva na parikSayI bhavati) isaliye usa parigraha hI se usakA nAza nahIM ho sakatA arthAt parigrahase saMsArakI hI vRddhi hotI, mokSakI prApti kadApi nahIM ho sktii| atra nItiH (hi) nizcayase (raktana) rudhirase ( dUSitaM vastraM ) mailA vastra (raktena na zudhyati) rudhirase hI zuddha nahIM ho sakatA // 17 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTo lambaH / tatvajJAnavihInAnAM nairgranthyamapi niSphalama | na hi sthAlyAdibhiH sAdhyamannamanyairataNDulaiH // 18 // anvayArtha : - (tatvajJAnavihInAnAM ) yathArtha tatvajJAnase rahita jIvoM (naigranthyaM api) munidharma bhI (niSphalaM ) hai / atranIti: ! ( hi nizcaya se ( ataNDulaiH) cAvalAdikoM ke binA ( anyaiH sthAlyAdibhiH) anya vaTaloI, jala, agni Adikake dvArA (annaM sAdhyaM na bhavati) annapAka nahIM ho sakatA // 18 // arthAt upadAna kAraNake binA kevala nimitta kAraNase safe kArya france nahIM ho sakatA // 18 // tattvajJAnaM ca jIvAditattvayAthAtmyanizcayaH / anyathA dhIstu loke'sminmithyAjJAnaM hi kathyate / 19 / anvayArthaH - ( jIvAditatvayAthAtmya nizcayaH ) jIvAdika (jIva, ajIva, AsavaM, baMdhe, saMvara, nirjarA, mola) ina sAta tatvoM ke asAdhAraNa svarUpakA saMzaya viparyaya aura anadhyaivasAya rahita nizcaya karanA hI (tatvajJAnaM ca bhavati) samyagjJAna kahalAtA hai / ( tu punaH ) aura ( asmin loke ) isa loka meM ( anyathA dhIH ) uparyukta tatvoMkA viparIta jJAna hI ( mithyA jJAnaM kathyate ) mithyA jJAna kahalAtA hai // 19 // AptAgamapadArthAkhyatattvavedanatadrucI / 124 vRttaM ca tadvayasyAtmanyasvalayattidhAraNam // 20 // anvayArthaH--( AptAgamapadArthAkhyatatvavedanatadrucI ) Apta, Agama, padArtha ina tInoMke yathArtha jJAnako hI samyagjJAna kahate haiN| aura inameM ruci va zraddhAna honeko samyagdarzana kahate haiM (ca) aura Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 125 (tadadvayasya Atmani, ina donoMkA AtmAmeM (askhaladdhRtti dhAraNam) sthira vRttise dhAraNa karaneko (vRttaM kathyate ) samyagcAritra kahate haiM // 20 // iti trayI tu mArgaH syAdapavargasya nAparam / bAhyamanyatapaH sarva tatrayasyaiva sAdhanam // 21 // __ anvayArthaH-(tu) aura ( iti trayI ) yaha trayI . arthAt samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritrakA samudAya hI (apavagasya) mokSakI ( mArgaH ) prAptikA upAya ( syAt ) hai, (aparaM na) inase bhinna aura dUsarA koI mokSakA mArga nahIM hai / (anyatsarva) inase bhinna aura saba (bAhyaM tapaH) bAhya tapa (tattrayasya eva sAdhanam) inhIM tInoMke sAdhaka haiM // 21 // na ca bAhyatapohInamabhyantaratapo bhavet / taNDulasyaiva viklittirna hiM vayAdikaM vinA // 22 // ____ anvayArthaH--( bAhyatapohIna ) bAhya tapake binA (abhyaMtara tapaH) abhyaMtara tapa (na ca bhavetU) nahIM ho sakatA / atra nItiH / (hi ) nizcayase ( yathA vahnayAdikaM vinA ) jaise agnike binA (taNDulasya viklittiH na) cAvaloMkA pAka nahIM ho sakatA // 22 // tatrayaM ca na mokSArthamAptAbhAsAdigocarama / dhyAto garuDabodhena na hi hanti viSaM vakaH // 23 // __ anvayArthaH--(ca) aura ( AtmAbhAsAdi gocaram ) jhUThe bhApta, Agama padArtha ye haiM viSaya jinake aise (tatrayaM) mithyAdarzana, mithyAjJAna, aura mithyAcAritra ye ( mokSAtha na bhavaMti ) mokSake sAdhana nahIM haiM / atra nItiH (hi) nizcayase) garur3a bodhena dhyAtaH Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 SaSTho lambaH / vakaH) ye garur3a hai ima buddhise dhyAna kiyA huA bagulA ( vipaM na hanti) viSako dUra nahIM kara sakatA / / 23 / / sarvadoSavinirmuktaM sarvajJopajJamaJjasA / tapyadhvaM tattapo yUyaM kiM mudhA tuSakhaNDanaiH // 24 // anvayArtha : - (yattapaH) jo tapa ( sarvadoSavinirmuktaM ) sampUrNa doSoM se rahita ( sarvajJopajJaM ) sarvajJakA kahA huA ho (yU ) tuma loga ( tattapaH ) usa tapako ( aJjasA nRpyadhvaM ) bhale prakAra tapo ( mudhA tupakhaNDanaiH kiM ) vRthA bhUseke kUTane se kyA // 24 // rAgAdidoSasaMyuktaH prANinAM naiva tArakaH / patantaH svayamanyeSAM na hi hastAvalambanam // 25 // anvayArthaH -- ( rAgAdidoSasaMyuktaH devaH ) rAgAdi doSoM se sahita deva (prANinAM tAraka: naiva ) prANiyoM ko saMsAra samudrame pAra nahIM kara sakatA / atra nAtiH (hi) nizcaya se ( svayaM patantaH ) Apa hI DUbanevAlA ( anyeSAM dUsaroMkoM (hastAvalambanaM na bhavati) apane hAthakA sahArA denevAlA nahIM ho sakatA / / 22 // na ca krIDA vibhostasya bAlizeSveva darzanAt / atRptazca bhavetRptiM krIDayA kartumudyanaH // 26 // anvayArthaH -- (tasya vibhoH) aura usa Izvarake (kor3A na ca ) krIr3A nahIM ho sakatI kyoMki krIr3A to (bAlizepu eva darzanAt ) bAlakoM meM hI dekhI jAtI hai / (ca) aura athavA ( atRptaH ) jo atRpta puruSa hai ( krIr3AyA tRptiM kartuM ) vaha krIr3ase tRpti karaneke liye (udyataH bhevet) udyata hotA hai // 26 // Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / svairAcArasvabhAvo'pi naizvarasyaizyahAnitaH / apyasmadAdibhirdeSyaM sarvotkarSavataH kutaH // 27 // anvayArtha:- aura ( aizya hAnita: ) IzvarapanekI hAni honese (Izvarasya Izvarake ( svairAcAramvabhAvaH api na ) svecchAcAra svabhAva bhI nahIM hai / (api ca) kyoMki ( sarvotkarSavataH) sarvotkarSa vAna usa Izvarake ( asmadAdibhiH saha ) hama logoM ke sAtha (kutaH dveSyaM) dveSapanA kaise ho sakatA hai || 27 // adoSazvedakRtyaM ca kRtinaH kimu kRtyataH / svairAcAravidhirdRSTo mata eva na cottama // 28 // anvayArthaH -- ( cet ) yadi vaha Izvara ( adoSaH ) nirdoSa (ca) aura (akRtyaM) hRtya rahita hai to phira (kRtinaH) kRtakRtya usa Izvarako (kRtyataH ) jagatarUpa kArya karanese kyA phala aura ( svairAcAravidhiH) svecchAcAra pravRtti bhI (matta eva dRSTaH) unamatta puruSoM meM hI dekhI jAtI hai (uttame na) uttama puruSoM meM nhiiN||28|| iti prabodhitAH kecidra bhUvasteSu dhArmikAH / mRtsnA hyArdratvamAyAti nopalaM jalasecanAt // 29 // anvayArthaH -- ( iti prabodhitAH) isa prakAra dharma se saMbodhita (tepu ) unameM se ( kecit dhArmikAH babhUvuH ) kaI eka dharmAtmA puruSa bana gaye atra nIti: ! (hi) nizcaya se ( jalasecanAt ) jalake sIMcane se (mRtsnA ) acchI miTTI hI ( ArdratvaM AyAti ) gIlI ho jAtI hai ( upalaM na ) patthara kabhI gIlA nahIM hotA || 29 // ThIka hI hai -- upadeza pAtroMmeM hI phalita hotA hai kupAtroMko upadeza denese kucha phala nahIM hotA / / 29 // 127 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 SaSTho lambaH / dhAzritAnsamAlokya tApasAnmumude kRtii| prItaye hi satAM loke svodayAca parodayaH // 30 // anvayArthaH-(kRtI) vidvAn jIvaMdhara (dharmAzritAn tApasAn samAlo. kya) dharmayukta una tapasviyoMko dekhakara (mumude) atyaMta AnaMdita hue atra nItiH (hi) nizcanase (loke) isalokameM (satAM) sajjana puruSoMko (sodayAt) apane udayakI apekSA (parodayaH) dUsarekA abhyudaya hI (prItaye bhavati) prItike liye hotA hai // 30 // bodhilAbhAtparA puMsAM bhUtiH kA vA jagattraye / kiMpAkaphalasaMkAzaiH kiM parairudayaccha laiH // 31 // anvayArtha:-(jagatraye) tInolokoMmeM (puMsAM) puruSoMko (bodhilAbhAt) samyagdarzana, samyagUjJAna, samyagcAritrakI prAptise (parA) utkRSTa (kA vA bhUtiH) aura kaunasA aizcarya hai / (kiMpAka phala saMkAzaiH udayacchalai:) viSa vRkSake phalake samAna prApti kAlameM chalane vAle (paraiH kiM ) dhana sampatyAdika indriya viSayAdikoMse kyA phala / / 31 // tatastasmAdvinirgatya deze dakSiNanAmake / sahasrakUTamAzritya zrIvimAnaM nunAva saH // 32 // anvayArthaH--(tataH) isake anaMtara (saH) una jIvaMdhara svAmIne (tasmAt ) usa tApasAzramase (vinirgatya) nikala kara (dakSiNa nAmake deze) dakSiNa nAmake dezameM ( sahasrakUTa) sahasrakUTa nAmake ( zrI vimAnaM ) jinAlayako ( Azritya ) prApta hokara (nunAva) stuti prAraMbha kI // 32 // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / bhagavanduNaryadhvauntarAkIrNa pathi me sati / sajjJAnadIpikA bhUyAtsaMsArAvadhivardhanI // 33 // __anvayArthaH- he bhagavan ) he bhagavan ! (durNayadhvAntaH) durnaya rUpI aMdhakArase (AkIrNe) vyApta (me pathi sati) mere mArgake hone para (saMsArAvadhivardhanI) mokSako denevAlA (sajJAnadIpikA bhUyAt ) samyagjJAna rUpI dIpaka Apake praptAdase prApta hove // 33 // janmajIrNATavImadhye januSAndhasya me stii| sanmArge bhagavanbhaktirbhavatAnmuktidAyinI // 34 // anvayArthaH- he bhagavan ! ) he bhagavan ! (janmajIrNATavImadhye) janma maraNa rUpa saMsAra rUpI atyanta purAne vanameM (januSAndhasya) janmase andhe (me) mere muktidAyanI) mukti kI denevAlI (sanmArge satI) sanmArgameM samIcIna arthAt pravRtti karanevAlI ( te bhaktiH bhavatAt ApakI bhakti hove // 34 // svA nAti mAlakAMnAmakA raikanAyakaH / zAMtinA jiH kuzizIlaye / / 35 // ___ anvayArtha :- (anekAnkanAyakaH) syAdvAda matake advatIya nAyaka zAMtinAthaH jinaH) zAMtinAtha jine dra ( paMsRti zazAMtaye) saMsArake duHkhoM kI zAMtike liye ekAMtAM) hamezA sthira rahanevAlI (mama mvAMta zAMtiH) mere hRdaya kI zAMtiko (kuryat ) kareM // 35 // iti stotreNa tacAsAdudghATinakaTakan / / muktidvAravATasya bhedanA kiM na bhidyate // 36 // ___anvayArtha:--'iti stotreNa, isa prakAra stuti karanese (tata, udghATitakabATakam AptIt / vaha minamaMdira khule hue kiMvAr3oMvAlA ho gayA arthAt usa jinamaMdirake kiMvAr3a khula gaye / ThIka Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 SaSTho lambaH / hI hai ! muktidvAraka vATasya bhedinA) mokSa rUpI dvArake kiMvAr3oMko bhedana karanevAle stavana se (kiM na bhidyate ) kyA bhedana nahIM ho sakatA // 36 // arthAt - mokSakA denevAlA stavana saba kucha karane meM samartha hai // 36 // anyAzakyamidaM mAnyo vitanvanna visiSmiye / lokamAlokasAtkurvannahi vismayate raviH // 37 // anvayArtha : - ( mAnyaH ) mAnanIya jIvaMdharane (anyAzakyamidaM vitanvan ) dUsaroMke liye azakya isa kAryako karate hue (na visiSmiye) kucha bhI Azcarya nahIM kiyA atra nIti: ! (hi) nizvayase (raviH) sUrya (lokaM) saMsArako (AlokasAt kurvan ) prakAzamaya karatA huA svayaM kucha bhI ( na vismayate) Azcarya yukta nahIM hotA hai // 37 // tAvanA taM samAsAdya praNataH ko'pi pipriye / svamanISitaniSpattau kiM na tuSyanti jantavaH // 38 // anvayArthaH -- ( tAvatA ) usI samaya (praNataH kaH api) vinayI koI puruSa taM samAsAdya) jIvaMdhara svAmIke pAsa Akara (pipriye ) atyanta prasanna huA / atra nIti: / (hi) nizcaya se ( svamanISita - niSpattau apane icchita kAryakI saphalatA ho jAne para ( jantavaH) prANI ( kiM na tuSyaMti) kyA saMtoSata nahIM hote haiM (kintu saMtupyaMti eva) kintu saMtuSTa hote hI haiM // 38 // svAmI tu taM mamAlokya kasvanAryeti pRSTavAn / prabhUNAM prAbhavaM nAma praNateyerurUpatA // 39 // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / 131 anvayArtha : - (tu) phira (svAmI) jIvaMdhara svAmIne (taM samAlokya) usako dekhakara (Arya!) he Arya ! (tvaM kaH) tuma kauna ho ( iti pRSTavAn ) isa prakAra pUchA / atra nIti: (hi) nizcayase (praNateSu ekarUpatA) vinayI (namra) puruSoMmeM eka rUpatA arthAt unako apane samAna samajhanA hI ( prabhUNAM ) prabhuoMkI arthAt bar3e puruSoMkI (prAbhavaM nAma) prabhutA arthAt bar3appana hai // 39 // pRSTaH so'pyuttaraM vaktumupAdatta kRtatvaraH / samIhine'pi sAhAyye prayatno hi prakRSyate // 40 // anvayArthaH (STaSTaH saH api) pUche hue usane bhI (kRtatvaraH ) zIghratA pUrvaka (uttaraM vaktuM upAdatta) uttara denA prAraMbha kiyA / atranIti: / (hi) nizcayase ( samIhite sAhAyye ) icchita sahAyatA ke (satyapi ) hone para hI ( prayatnaH prakRpyate) phalavAna hotA hai // 40 // prayatna acchA iha kSemapurI nAma rAjadhAnI virAjate / narapatistu devAnto rAjA tatpuranAyakaH // 41 // anvayArthaH -- ( iha ) yahAM ( kSemapuro nAma ) kSemapuro nAmakI (rAjadhAnI) rAjAkI pradhAna nagarI virAjate ) suzobhita hai / (tu) aura ( tatpuranAyakaH ) isa nagarIkA svAmI ( devAntanarapati rAjA asti ) narapati deva nAmakA rAjA hai // 41 // tasya zreSThapadaprAptaH subhadrastasya gehinI / nAmnA tu nirvRtiH putrI kSemazrIrityabhUttayoH // 42 // anvayArthaH--( tasya zreSThapadaprAptaH subhadraH ) usa rAjAke zreSThe pada para niyata subhadra nAmakA seTa hai / (tu) aura (nirvRttiH Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 SaSTho lambaH / nAmnAgehinI asti ) nivRtti nAmakI usakI strI hai| (tayoH kSemazrI iti nAmnA putrI abhUta ) aura una doMnoMke kSemazrI nAmakI putrI hai // 42 // janmalagne ca daivajJAstatpati tamajIgaNan / svayaMvighaTiladvAro yenAyaM syAjinAlayaH // 43 // ___anvayArthaH- (daivajJAH ) jyotiSiyoMne ( janmalagne ) isa kanyAke janma lagnameM " ( yena ) jisa puruSake nimittase ( ayaM jinAlayaH ) yaha nina mandira ( svayaMvidhaTitadvAraH syAt ) svayaM khule hue dvAravAlA ho jAvegA (taM tatpatiM ) vahI usakA pati hogA" ( iti ajIgaNan : aisA nizcaya kiyA hai // 4 3 // tatparIkSAkRte'traiva guNabhadrasamAhvayaH / preSyo'I praritastiSThanbhavantaM dRSTavAniti // 44 // ___anvayArthaH- (tatparIkSA kate ) usa puruSako parIkSA karaneke liye (pre rataH ) bhenA huA guNabhadrasamAyaH prepyaH ahaM) guNabhadra nAmake ki maiMne (atraivAteSTam ) yahAM para Thahare hue ( bhavantaM Apako ( dRSTavAn ) dekhA / (iti aisA jIvaMdhara svAmIko usane uttara diyA // 14 // ityuktvA sa puna tyA galyA stvrmaatmnH| svAmine svAbhivRttAntamamandaprItirabravIt // 45 // anvayArthaH--(saH ) usa guNabhadrane (iti uktvA) yaha kaha karake aura ( punaH natvA ) namaskAra kara ( AtmanaH svAmine) apane mAlikake pAsa (satvaraM gatyA) zIghra jAkara (amanda prItiH) atyanta prIti pUrvaka (svAmivRttAntaM abravIt ) svAmIkA vRttAMta kahA / / 45 // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 133 bhadravAH tataH zRNvan subhadro'pi smaagtH| tatkSaNe ca tamadrAkSIjinapUjAkRtakSaNam // 46 // __anvayArthaH- (tataH) isake anaMtara ( subhadraH api ) sumadra seTha bhI ( bhadravArtA zTaNvan ) isa uttama bAtako sunakara (samAgataH) usI samaya vahAM AyA (ca) aura (tatkSaNe) usa samaya (jinapU. nAkRtakSaNam ) jinendra pUjA karanemeM kiyA hai utsava jisane aise (taM adrAkSat ) una jIvaMdhara svAmIko dekhA // 46 // na gAtramAtramadrAkSIdvibhavaM cAsya vaizyarAT / saugandhikasya saugandhyaM zapathAtkiM pratIyate // 4 // ___anvayArthaH-( vaizyarAT ) vaizyapati subhadrane ( asya gAtra mAtraM na adrAkSIt ) inake zarIramAtrako hI nahIM dekhA ( kiMtu vibhavaM ca adrAkSIt ) kintu unake vaibhavako bhI dekha liyA / atra nItiH ! ( kiM saugandhikasya saugandhyaM ) kyA kastUrIkI sugandhi (zapathAt pratIyate) zapatha khAnese hI pratIta hotI hai ? nhiiN| usakI sugandha to svayaM hI mAlUma ho jAtI hai // 47 // _arthAt-usane binA kisIke kahe hue hI svAmIkA vaibhava jAna liyA // 47 // ijyAnte'bhUdyathAyogyamupacAraH parasparam / satAM hi prahRtA zAsti zAlInAmiva pakkatAm // 48 // __anvayArtha:--'ijyAMte) pUjAke antameM ( tayoH parasparaM ) una doMkA paraspara ( yathAyogyaM ) yathAyogya ( upacAraH abhUt ) vinaya zuzruSAkA vyavahAra huA / atra nItiH ! (hi, nizcayase ( zAlInAM iva ) dhAnyoMke sadRza ( satAM prahatA ) sajjana puruSoMkI Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 SaSTho lambaH / namratA ( pakvatAM zAsti ) unakI pakvatA arthAt yogyatA aura bar3appanako pragaTa karatI hai / / 48 // taddezma tasya nirbandhAdatha bandhupriyo gtH| sakhyaM sAptapadInaM hi loke saMbhAvyate satAm // 49 // anvayArthaH- (atha; isake anaMtara (baMdhupriyaH) baMdhuoMkA pyArA jIvaMdhara (tasya nibandhAt ) usa seThake Agraha karanese (tadvezmagataH) unake ghara gaye / atra nItiH / (hi) nizcayase (loke) saMsArameM (satAM sakhyaM) sajjana puruSoMkI mitratA (sAptapadInaM saMbhAvyate) dUsaroMke sAtha sAta padoMke uccAraNa karanese hI ho jAtI hai // 49 // AzrayantIM zriyaM ko vA pAdena bhuvi tADayet / kanyAyAH karapIDAM ca tadainyAdanvamanyata // 50 // ___anvayArthaH- (bhuvi saMsArameM (ko vA) kauna puruSa AzrayaMtI zriyaM) apane Azrayako prApta honevAlI lakSmIko (pAdena tAr3ayet) caraNoMse tAr3ana karatA hai arthAt lAta mAratA hai (ca) aura (tedainyAt ) usa seThakI dInatA pUrvaka prArthanAse (kanyAyAH) kanyAke (karapIDAM) vivAhako (anvamanyata) apane sAtha karanA svIkAra kiyA // 50 // atha bhadratare lagne subhadreNa samarpitAm / kSemazriyaM pavitro'ya tupayeme yathAvidhi // 51 // ___anvayArthaH--(atha) isake anaMtara (ayaM pavitraH) ina pavitra jIvaMdhara svAmIne (bhadratarelagne) zubha lagnameM (subhadreNa samarpitAm ) subhadraseThase dI huI (kSemaniyaM) kSemazrI nAmakI kanyAko (yathAvidhi upayeme) vidhi pUrvaka vyAhA // 51 // iti zrImadvAdIbhasiMha sUri viracite kSatracUDAmaNo sAnvayArtho kSemazrI lambho nAma SaSTho lambaH / / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / atha saptamo lmbH| atha vadhvA tayA sAkamanubobhUya bhUyasIm / sukhatAtiM tato yAtuM vitatAna matiM kRtii||1|| anvayArtha:-(atha) kSemazrIke vivAhAnantara (kRtI) puNyazAlI jIvaMdharane (tayA vadhvA sAkaM) usa strIke sAtha (bhUyasIm sukhatAti) bahuta sukha paraMparAko (anubobhUya) anubhavana karake (tataH yAtuM) vahAMse jAneke liye (mati vitatAna) buddhi kI // 1 // akathayannatha svAmI gaNarAtrAtyaye gataH / na hi mugdhAH satAM vAkyaM vizvasanti kadAcana // 2 // anvayArthaH-(atha) isake anantara (svAmI) jIvaMdhara svAmI (gaNarAtrAtyaye) bahutasI rAtriyoMke bIta jAne para (akathayan) binA kahe hue hI vahAMse (gataH) cale gaye / atra nItiH ! (hi) nizcayase (mugdhAH) bhole manuSya (satAM vAkyaM) sajjana puruSoMke vAkyoMkA (kadAcana) kabhI bhI (na vizvasanti) vizvAsa nahIM karate haiM // 2 // tadviyogAdabhUtpatnI dgdhrjjusmdyutiH| prANAH pANigRhItInAM prANanAtho hi nAparam // 3 // ___anvayArthaH--(patnI) jIvaMdhara svAmIkI kSemazrI nAmakI strI (tadviyogAt) unake viyogase (dagbarajjusamadyutiH) jalI huI rassIke samAna kAntihIna (abhUta) ho gaI / atra nItiH / (hi) Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo lambaH / nizcayase (pANigRhItInAM) vivAhatA striyoMke (prANAH) prANa (prANanAthaH) unake pati hI haiM (aparaM na) aura koI nahIM // 3 // subhadro'pi pavitraM tamanviSyAdhimayo'bhavat / bahuyatnopalabdhasya pracyavo hi durutsahaH // 4 // ___anvayArthaH- (subhadraH api) subhadra nAmake seTha bhI (taM pavitraM) una pavitra jIvadhara svAmIko (anvipya) DhUMDhakara unake na milane para (AdhimayaH abhavat ) manameM atyanta duHkhI hue| atra nItiH / (hi) nizcayase ( bahu yatnopalavdhasya ) bahuta yatnase prApta vastukA (pracyavaH) hAthase nikala jAnA (durutsahaH) atIva duHkhakara hotA hai // 4 // svAmI svAbharaNatyAgamaiccha gacchannatucchadhIH / vivekabhUSitAnAM hi bhUSA doSAya kalpate // 5 // ___anvayArthaH--(atucchadhIH svAmI) zreSTa buddhivAle jIvaMdhara svAmIne ( gacchan ) jAte samaya ( svAbharaNa tyAgaM aicchat ) apane AbhUSaNoM ke dene kI icchA kI / atra nItiH ! (hi) nizca. yase (viveka bhUSitAnAM viveka buddhise bhUSita puruSoMke ( bhUSA) bhUSaNA bharaNAdi (doSAya) doSake liye hI (kalpate) hote haiM / 5 dhArmikAya tadAkalpaM dAtuM ca samakalpayat / sthAne hi bIjavadattamekaM cApi mahasradhA // 6 // ___anvAyarthaH-(tadA) usI samaya (saH) una jIvaMdhara svAmIne (dhArmikAya ) dhArmika puruSake liye ( AkalpaM ) bhUSaNoMko (dAtuM) deneke liye ( samakalpayat ) saMkalpa kiyA / atra nItiH ! (hi) nizcayase (sthAne) yogya sthAnameM ( bIjavat ) bIjake sadRza (dattaM Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / 137 ekaM cApi) dI huI eka vastu bhI (sahasradhA phalati ) hajAra gunI phalatI hai // 6 // tAvatA saMnyadhAtko'pi sannidhestasya saMnidhau / bhAgadheya vidheyA hi prANinAM tu pravRttayaH // 7 // anvayArthaH - ( tAvatA ) itane hI meM (kaH api) koI puruSa (sannidheH tasya) sajjanoMke upakAraka una jIvaMdhara svAmIke (saMnidhau ) pAsa ( sanyadhAt ) AyA / atra nIti: ! (hi) nizcayase ( prANinAM pravRttayaH) prANiyoM kI sArI pravRttiyAM ( bhAgadheya vidheyA bhavanti ) unake bhAgyake anukUla huA karatI haiM // 7 // AgacchantamapRcchacca pAmaraM pArzvamAtmanaH / kutaH kutra prayAsi tvaM svAsthyaM cAsti na veti ca // 8 // anvayArtha - ( jIvaMdharaH ) jIvaMdhara svAmIne (AtmanaH pAzca) apane samIpameM ( AgacchantaM ) Aye hue ( pAmaraM ) usa grAmINa puruSase ( apRcchat ) pUchA / ( tvaM ) tuma ( kutaH AgataH ) kahAM se Aye ho (ca) aura (kutra prayAsi) kahAMko jAoge (te svAsthyaM asti na vA ) tumhAre kuzala hai athavA nahIM (iti) isa prakAra pUchA // 8 // prItaH pratyabravItso'pi prazrayeNa samAzritaH / mukhadAnaM hi mukhyAnAM laghunAmabhiSecanam // 9 // anvayArthaH - ( saH api) usane bhI ( prItaH san ) prasanna hokara ( prazrayeNa samAzritaH ) vinaya pUrvaka ( pratyabravIt ) unako uttara diyA / atra nIti: ! (hi) nizcayase (mukhyAnAM ) bar3e manuSyoM kA (mukhadAnaM ) choTe AdamiyoMse prIti pUrvaka bolanA (laghunAM abhiSeca Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 saptamo lambaH / nam bhavati) choTe AdamiyoMke liye rAjyAbhiSekake samAna hotA hai // 9 // itastato mayA mahya gamyate kAryakAmyayA / svAsthyaM svAsthtamaM bhUyAtkArye'pyAryadRzo mama // 10 // ___anvayArthaH-(he mahya ! )he pUjya ! (mayA) maiM (kAryakAmyayA) kAryakI IcchAse (itastataH) idharaudhara (gabhyate) jArahA hUM / mama kArye )mere kAryameM (AryadRzaH) Apake darzanase svAsthyaM) sukha (svAsthya tamaM bhUyAt ) aura bhI adhika sukha denevAlA hove // 10 // ityuktena kumAreNa pratyukto vRSalaH punaH / / svAsthyaM nAma na kRSyAdi jAyamAnaM kRSIvala // 11 // anvayArthaH-(ityuktena kumAreNa) isa prakAra kahe hue kumArane (punaH vRSalaH pratyuktaH) phira usa zUdra puruSase kahA / kRSIbala ! ) he kisAna (kRSyAdi jAyamAnaM) khetI Adi karmoMse utpanna sukha (na svAsthyaM nAma) saccA sukha nahIM hai / / 11 // SaTkarmopasthitaM svAsthyaM tRSNAbIjaM vinazvaram / pApahetuH parApekSi durantaM duHkhamizritam // 12 // anvayArthaH-(SaT karmopasthitaM svAsthya) asi, maisi, kaiSi, vANijya, zilpa aura vidyA ina chaha karmoMse utpanna sukha (tRSNAbIja) tRSNAkA kAraNa, (vinazvaram ) nAzazIla, (pApahetuH) pApakA kAraNa (parApekSo) dUsarekI apekSA rakhanevAlA, (durantaM) antameM duHkha denevAlA, (duHkhamizritam ) aura duHkhase mizrita hai // 12 // AtmotthamAtmanA sAdhyamavyAbAdamanuttaram / anantaM svAsthyamAnandamatRSNamapavargajam // 13 // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / anvayArthaH-(AtmotthaM svAsthyaM) apanI AtmAmeM utpanna huA sukha (AtmanA sAdhyaM) AtmAke dvArA sAdhya, (avyAvAgha) bAdhA rahita, (anuttaraM) sarvotkRSTa, (anantaM) ananta, (AnandaM) Ananda maya, (atRSNam ) tRSNA rahita aura ( apavargajam ) mokSa svarUpa hai // 13 // tadapi svaparajJAne yaathaatmyrucimaatrke| parityAge ca pUrNe sthAtparamaM padamAtmanaH // 14 // .. ___anvayArthaH--(tadapi) aura yaha (AtmanaH paramaM padaM) AtmAkA parama sukha ( yAthAtmyarucimAtrake ) yathArtha rucirUpa samyagdarzana, (svaparajJAne) sva aura parakA bheda vijJAna rUpa samyagjJAna, (ca) aura (pUrNaparityAge) paripUrNa samyakcAritrake hone para hI (syAta) hotA hai // 14 // svamapi jJAnadRksaukhyasAmAdiguNAtmakam / paraM putrakalatrAdi viddhi gAtramalaM paraiH // 15 // anvayArthaH- (tvaM, aura tU (svaM) AtmAko (jJAnaTaksaukhyasAmarthyAdi guNAtmakam ) ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha aura ananta vIryAdiguNAtmaka (viddhi) jAna / aura (putrakalatrAdi paraM viddhi) putra strI Adikako para jAna / (paraiH alaM) aura to kyA (gAtramapi paraM viddhi) apane zarIrako bhI para jAna evaM bhinnasvabhAvo'yaM dehI svatvena dehakam / budhyate punarajJAnAdato dehena badhyate // 16 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo lambaH / anvayArthaH----(evaM bhinnasvabhAva : ) isa prakAra bhinna svabhAvako dhAraNa karane vAlA (ayaM dehI) yaha AtmA ( ajJAnAt ) ajJAnatA se ( dehakam ) zarIrako (svatvena budhyate ) nijatva buddhise jAnatA hai / ( ataH ) isa liye (punaH) phira ( dehena ) dehase (badhyate) baMdhatA hai // 16 // 140 ajJAnAtkAyahetuH syAtkarmAjJAnamihAtmanAm / pratI syAtprabandho'yamanAdiH saiva saMsRtiH // 17 // anvayArthaH - ( iha ) isa saMsAra meM ( AtmanAm ) AtmAoMke ( ajJAnAt ) ajJAnase (kAyahetuH ) zarIrakA kAraNa bhUta (karma; syAt) karma baMdhatA hai ( pratIke) aura phira zarIra ke honepara (ajJAnaM syAt ) ajJAna hotA hai / (ayaM prabaMdha) yaha ajJAna aura zarIrakI paramparA (anAdiH ) anAdi kAlase hai / ( sA eva saMsRtiH) aura isIko saMsAra kahate haiM // 17 // svaM svatvena tataH pazyanparatvena ca tatparam / paratyAge matiM kuryAH kAryairanyaiH kimasthiraiH // 18 // anvayArtha : - ( tataH ) isaliye ( svaM svatvena pazyan ) AtmAAtmapanese aura (tatparaM) AtmA se bhinna zarIrako (paratvena pazyan ) bhitra pase dekhatA huA (para tyAge) paravastu ke tyAgameM ( matiM kuryA:) buddhiko kara (ca) aura (anyaiH asthiraiH kAryaiH kiM) dUsare naSTa honevAle kAryoM se kyA lAbha ! // 18 // paratyAgakRto jJeyAH sAnagArA agAriNaH / gAtramAtradhanAH pUrve sarvasAvadyavarjitAH // 19 // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 kSatracUr3AmaNiH / anvayArthaH- ( parityAgakRtaH ) paravastuke tyAga karanevAle (sAnagArAH) anagAra (muni) sahita (agAriNa:) gRhasthI zrAvaka ( jJeyAH ) jAnane cAhiye / arthAt tyAgI do prakArake hote haiM 1 yati 2 zrAvaka / (pUrva) pUrvake tyAgI muni (sarvatAvadyavarjitaH) sampUrNa pApoMse rahita (gAtramAtradhanAH santi) zarIra mAtra parigraha rakhanevAle hote haiM arthAt zarIrako chor3akara dUsarA koI unake parigraha nahIM hotA // 19 // mUlottarAdikAnvodu tvaM na zakto hi tadguNAn / na hi vAraNaparyANaM bhartu zakto vanAyujaH // 20 // anvayArthaH-(hi) nizcayase (tvaM) tU (mUlottarAdi kAna tadguNAn ) mUla guNa aura uttara guNa rUpa unake vratoMko (voDhuM) dhAraNa karaneke liye (na zaktaH) samartha nahIM hai / atra nItiH / (hi) nizcayase (vanAyunaH) pArasI dezakA savArIkA zveta ghor3A (vAraNa paryANaM) hAthIke palA-ko (bhartu) dhAraNa karane ke liye na zaktaH) samartha nahIM hai // 20 // atastvamadhunA dharma gRhANa gRhabhedhinAm / na hyArodumadhizreNiM yogapadyena pAryate // 21 // __anvayArthaH-(ataH) isa liye (adhunA) isa samaya (tvaM) tU (gRhamedhinAm ) gRhasthoMke (dharma) dharmako (gRhANa) svIkAra kr| atra nItiH / (hi) nizcayase (yogapadyena) eka hI sAtha (adhizreNiM) UMcI nasainIko (AroDhuM ArohaNa karaneke liye (na pAryate) koI bhI samartha nahIM hai // 21 // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo lambaH / tricatuHpaJcabhiryuktA guNazikSANubhirvrataiH / tattvadharucisaMpannAH sAvadyA gRhamedhinaH // 22 // anvayArthaH-- (tricatuHpaJcabhiH) kramase tIna, cAra, pAMca, ( guNa zikSANubhiH vrataiH ) guNavrata, zikSAtrata aura aNuvratoM se ( yuktAH ) sahita ( tatvadhI rucisaMpannAH ) samyagjJAna aura samyagdarzana saMpanna (sAvadhA) kucha doSa sahita (gRhamedhinaH saMti) gRhastha puruSa hote haiM // 22 // 142 ahiMsA satyamasteyaM svastrI mitavasugrahau / madyamAMsamadhutyAgaisteSAM mUlaguNASTakam || 23 // anvayArthaH - (teSAM ) una gRhastha puruSoMke ( madyamAMsa madhutyAgaiH saha ) mayatyAga, mAMsatyAga aura madhutyAga sahita (ahiMsA) hiMsA na karanA, (satyaM saca bolenA, (asteyaM) corI na~ karanA, (svastrImitavasu graha) svastrI saMtoSa aura paramitavastukA saMgraha (iti mUlaguNASTakam ) yaha ATha mUlaguNa kahalAte haiM // 23 // bhogopabhoga saMhAro'narthadaNDavratAnvitaH / guNAnuvRMhaNAdajJeyo digvatena guNavratam // 24 // anvayArthaH- (guNAnubRMhaNAt ) mUla guNoMkI vRddhi karane se (anarthadaNDavratAnvitaH) anarthadaNDe vrata yukta, ( bhAgopabhogasaMhAraH) bhogopabhoge parimANa, (dikhatena dikhata sahita yaha tIna ( guNatratam jJeyam) guNatrata jAnane cAhiye || 24 || saprASadhopavAsena vrataM sAmAyikena ca / dezAvakAzikena syAdvaiyAvRtyaM tu zikSakam || 25 // Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 143 anvayArthaH-(vaiyAvRtyaM) vaiyAvRtye (saproSadhopavAsena) proSadhopaivAsa sahita (sAmAyikena) sAmAyika (ca) aura (dezAvakAzikena) dezAvakAzika vratake sAtha (zikSakam vrataM syAt ) yaha cAra zikSAvrata kahalAte haiM / 25 // paricchinnadizi prAptiM tyAgaM niSkala dusskRteH| . mitAnnAcyAdikatvaM ca kRtyaM viDi guNavate // 26 // ___ anvayArthaH-(guNavrate) guNavratameM (paricchinnadizi prApti) maryAdita dizAoM meM jAnA (nipphaladuSkRteH) aura niSprayojana pApoMkA (tyAga) tyAga (ca) aura (mitAnnastrayAdikatvaM) paramita anna strI Adi bhogopabhoga padArthoMkA sevana (itikRtyaM) yaha tIna kArya (viddhi) jAno // 26 // saJcArasthAvadhirnityaM sacihnA cAtmabhAvanA / dAnAdyairupavAsazca parvAdiSvanyataH kRtI // 7 // anvayArthaH-(anyataH) zikSA vratameM (saccArasya nityaM avadhiH) gamanakI nitya maryAdA karanA, (sacinhA AtmabhAvanA) saba jIvoMmeM samatAdi bhAvoM sahita AtmAkA ciMtavana karanA (ca) aura (dAnAdyaiH) muni dAnAdi sahita (parvAdiSu upavAsaH) aSTamI catudazI Adi parvake dinoMmeM upavAsa karanA hI (kRtI) kRtya jAno // 27 // aNuvratI vratairetaiH kaciddeze kacitkSaNe / mahAvratI bhavettasmAdgrAhya dharmamagAriNAm // 28 // __ anvayArthaH- ( aNuvratI ) aNuvratI zrAvaka (etaiH vrataiH) ina bAraha vratoMme (kanideze) kisI deza (kacitkSaNe, va kisI Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 saptamo lambaH / samaya meM ( mahAvratI bhavet ) upacAra se mahAvratI ho jAtA hai ( tasmAt ) isa liye ( agAriNAM dharmagrAhma) gRhasthAM ke dharmako dhAraNa karanA cAhiye // 28 // ityuktaH pratyagRhAcca sa dharma gRhamedhinAm / kaH kadA kIdRzo na syAdbhAgye sati pacelime // 29 // anvayArthaH--( ityuktaH sa ) isa prakAra upadezita usa kisAnane ( gRhamedhinAm dharma pratyagRhNAcca ) gRhasthoM ke dharma ko svIkAra kiyA / atra nItiH ! (hi) nizravase (bhAgye pacelime sati) uttama bhAgyake udaya honepara (kaH ) kauna (kadA) kisa samaya ( kIdRzaH na syAt ) kaisA nahIM ho jAtA hai || 29 // atyAdarAnni jAhAryamamu dAnaviddadau / nAdAne kiMtu dAne hi satAM tuSyati mAnasam // 30 // anvayArthaH -- ( dAnavit / dAna deneke jAnane vAle una jIvaMvara kumArane ( ati AdarAt ) atyaMta Adarase ( amuSmai ) isake liye ( nivAhAcI dadau ! apane AbhUSaNoM ko de diyA / atra nIti: ! (hi) nizcaya se ( satAM mAnasam ) sajjana puruSoM kA hRdaya ( dAne tupyati ) dUsaroM ko dAna dene meM hI saMtoSita hotA hai (kintu AdAne na ) dUsarese dAna lene meM saMtoSita nahIM hotA hai | 30 | akalpalAbhAca dharmalAbhAca pipriye / tAdAtvika sukhaprItiH saMvRtau hi vizeSataH // 31 // anvayArthaH - ( saH ) vaha kisAna ( anayakalAlAbhAt ) bahu mUlya AbhUSaNoM ke lAbhase (ca ) aura ( dharma lAbhAt ) dharmake Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / lAbhase (pipriye ) atyanta prasanna huaa| atra nItiH ! (hi) nizcayase (saMsRtau.) saMsArameM jIvoMko ( tAdAtvikasukha prItiH) tAtkAlika viSaya sukhoMkI prIti (vizeSataH bhavati) vizeSa rItise hotI hai // 31 // bhAvArtha:-saMsArameM jIvoMko viSaya sukha milane para usa samaya bahuta Ananda hotA hai // 31 // taM vimRjya tataH svAmI tasya smRtvaiva niryayau / pratyakSe ca parokSe ca santo hi samavRttikAH // 32 // anvayArthaH---( tataH ) isake anaMtara ( svAmI ) jIvaMdhara svAmI ( taM visRjya ) usako chor3akara (tasya smRtvA eva) usakA smaraNa karate hue hI vahAMse ( niryayau) cala pdd'e| atra nItiH (hi ) nizcayase ( santaH ) sajjana puruSa ( pratyakSe ) sammukha (ca) aura parokSe) pITha pIche donoM avasthAoMmeM ( samavRttikAH bhavaMti) ekasA vyavahAra karanevAle hote haiM // 32 // adhAraNye kacicchAnto niSaNNo nirupadravaH / zaraNyaM sarvajIvAnAM puNyameva hi nAparam // 33 // __ anvayArthaH- ( atha ) isake anaMtara (zrAntaH ) thake hue (kvacid araNye) kisI vanameM (nirupadravaH) upadrava rahita (niSaNNaH ) hokara baiTha gye| atra nItiH ! (hi) nizcayase (puNyaM eva sarva jIvAnAM ) puNya hI saba jIvoMkA (zaraNyaM) rakSaka hai ( aparaM na ) aura koI nahIM // 33 // Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo lambaH / tatra caikAkinI rAmAM pazyannAsItparAGmukhaH / apadoSAnuSaGgA hi karaNA kRtisaMbhavA // 34 // anvayArthaH--(tatra ca ) aura usa vanameM jIvaMdhara kumArane ( ekAkinI rAmAM) akelI eka strIko ( pazyan ) dekha kara (parAGmukhaH AsIt ) udharase muMha phera liyA / atra nItiH ! (hi ) nizcayase (kRtisaMbhavA ) vidvAnoMse utpanna (karuNA) dayA ( apadoSAnuSaGgA ) doSoMke saMbaMdhase rahita hotI hai / bhAvArtha-jisameM kisI bhI doSakI AzaGkA na ho aisI dayA vidvAn loga kiyA karate haiM // 34 // sA tu jAtA vRSasyantI vRSaskandhasya vIkSaNAt / aprApte hi ruciH strINAM na tu prApte kadAcana // 32 // anvayArthaH- ( sA tu ) aura vaha bhI (vRSaskaMdhasya) bailake samAna zreSTha kaMdhevAle parAkramI svAmIke ( vIkSaNAt ) dekhanese (vRSasyantI jAtA kAmase pIr3ita huii| . arthAt-unase viSaya bhoga karanekI icchA karane lgii| atra nItiH / (hi) nizcayase (strINAM ruci:) striyoMkI prIti (aprApte syAta) aprApta puruSameM hI hotA hai (prApte) prApta puruSameM (kadAcana na) kabhI bhI nahIM hotI // 35 // azvasyantI vibhAvyainAmAkUtajJo vyarajyata / anurAgakRdajJAnAM vazinAM hi viraktaye // 36 // anvayArthaH--(AkRtajJaH) parake abhiprAyako jAnanevAle jIvaMdhara kumArane (enAM azvabhyantI) imako para puruSAbhilASiNI Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / 147 ( vibhAvya ) jAnakara (vyarajyata) usase virakta hogaye / atra nItiH (hi) nizcaya se (ajJAnAM) mUrkha puruSoM ke ( anurAgakRt vastu) anurAga karanevAlI vastu ( vazinAM ) jitendriya puruSoMke (viraktaye) virAgake liye (bhavati) hotI hai // 36 // - pRthakcedaGganirmANaM carmamAMsamalAdikam | sajugupse'tra tatputre mUDhAtmA hanta muhyati // 37 // anvayArthaH - (cet ) yadi (aGganirmANaM pRthak syAt ) zarIrakI racanA STathak pRthak hove to phira (carmamAMsamalAdikam ) capar3A, mAMsa aura malAdikako ( vihAya ) chor3akara ( anyat ) aura kucha bhI ( avaziSTaM na bhavet ) zeSa na rahe / ( hanta ?) bar3e khedakI bAta hai ? ki tau bhI ( mUDhAtmA) mUrkha ajJAnI puruSa (sajugupse) ghRNA sahita (tatpuJje atra) camar3A aura mAMsAdikake Dhera rUpa isa zarIra meM (muhyati) mohita hote haiM // 37 // durgandhamalamAMsAdivyatiriktaM vivecane | nekSate jAtu dehe'sminmohe ko heturAtmanAm ||38|| anvayArthaH -- (vivecane sati) bhalI bhAMti vicAra karane para ( asmin dehe ) isa zarIra meM ( durgandhamalamAMsAdivyatiriktaM ) durgandha mala mAMsAdikake sivAya (jAtu na IkSate) aura kucha kabhI bhI dikhAI nahIM detA ( tathApi ) tau bhI ( AtmanAm ) jIvoMkA (asmin mohe) isake aMdara moha hai isameM (ka: hetuH ) kyA hetu hai // 38 // ajJAnamazucerbIja jJAtvA vyUhaM ca dehAya / AtmAva saspRho vakti karmAdhInatvamAtmanaH // 39 // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 saptamo lambaH / anvayArthaH-- (ajJAnam ) ajJAna svarUpa (azuceH bIja) apavitra mala mUtrAdikakA kAraNa (vyUha) tarkanA rahita vicAra zUnya (dehakam ) zarIrako (jJAtvA api) jAnakarake bhI (atra sasTahaH) isameM icchA sahita (AtmA) AtmA (AtmanaH karmAdhInatvaM vakti) apane karmAdhIna paneko kathana karatA hai // 39 // madIyaM mAMsalaM mAMsamamImAMseyamaGgAnA / pazyantI pAravazyAndhA tato yAmyAtmane'thavA // 40 // ___ anvayArthaH- (amImAMsA) vicArazUnya (iyaM aGganA) yaha strI (mAsalaM madIyaM mAMsa) balavAn puSTa mere mAMsa (zarIra) ko (pazyantI) dekhakara (pAravazyAndhA) kAmakI parAdhInatAse adha (jAtA) hogaI / (tataH) isaliye (athavA) athavA (Atmane) apanI AtmAke hitake liye (ayAmi) maiM jAtA hUM // 40 // aGgAramahazI nArI navanItasamA narAH / tattatmAnidhyamAtreNa dravatpuMsAM hi mAnasam / / 41 // ___anvayArthaH----( nArI ) strI ( aGgAra sadRzI ) jalate hue koyale ke samAna hai aura ( narAH ) manuSya ( navanIta samAH ) nainR arthAt turata nikale hue ghIke samAna hote haiM (tattasmAt isaliye (hi nizcayase (tat sAMnidhyamAtreNa) striyoM kI samIpatA mAtrase hI (puMsAM puruSoMkA (mAnasam ) hRdaya (veta) pighala jAtA hai||4 11 saMzApAsahAsAdita paapbhiiruunnaa| bAlathA vRddhayA mAtrA duhitrA vA vratasthayA // 42 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 149 - anvayArthaH-( tattasmAt ) isaliye ( pApabhIruNA) pApase DaranevAle puruSoMko (bAlayA) javAna kanyAse (vRddhayA) vRddha strIse (mAtrA) mAtAse (vA) athavA ( duhitA ) putrIse aura (vratasthayA) vrata pAlana karanevAlI zrAvikAse ( saMlApavAsahAsAdi ) bolanA, sAthameM rahanA, aura haMsI Adika varanA ( vayaM ) chor3a denA cAhiye // 42 // iti vairAgyatarkeNa tato yAtuM pracakrame / bhetavyaM khalu bhetavyaM prAjJairajJocitAtparam // 43 / / anvayArtha-(iti vairAgyatarkeNa) isa prakAra vairAgyotpAdaka vicArase jIvaMdhara svAmI ( tataH ) vahAMse ( yAtuM ) jAneke liye (pracakrame ) taiyAra hue / atra nItiH ! (khalu) nizcayase (prAjJaiH) buddhimAna puruSoMko ( ajJocitAt ) mUrkha puruSoMke karane yogya kAryose (param) atyanta (bhetavyaM bhetavyaM) DaranA cAhiye // 43 // viraktameva raktA sA nizcikAya vipazcitam / ... nisargAdintijJAmamaGganAsu hi jAyate // 44 / / anvayArthaH-(raktA sA) Asakta usa strIne ( vipazcitam ) paMDita jIvaMdharakumArako apane meM ( viraktaM eva ) atyanta virakta ( nizcikAya ) nizcaya kiyA / atra nItiH (hi ! nizcayase ( aGganAsu ) striyoMmeM ( iGgita jJAnaM ) zarIrakI ceSTAse manake bhAvoMko jAna lenekA jJAna (nisargAt eva jAyate ) svabhAvase hI utpanna hotA hai // 44 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 saptamo lambaH / tasya svAntaM vazIkartuM svodantamighamUciSI / pratAraNavidhau strINAM bahudvArA hi durmatiH // 45 // anvayArthaH - ( iyaM ) isa strIne ( tasya ) usake ( svAntaM ) hRdayako ( vazI kartuM ) vaza meM karaneke liye ( svodantaM ) apanA ghRttAnta ( uciSI) kahA / atra nIti: / (hi) nizcaya se ( strINAM ) striyoM kI durmatiH) khoTI buddhi dUsaroM ko (pratAraNa vidhau ) Thagane meM ( bahudvArA bhavati ) aneka dvAra vAlI hotI hai // 41 // viddhi dInAM mahAbhAga mAM vidyAdharakanyakAm / syAlenAva balAnnItAM tyaktAmAtmapriyAbhayAt // 46 // anvayArtha : - ( mahAbhAga ! ) he mahAbhAga ! (syAlena ) mere * bhAI ke sAle se (balAt) jabardastI se (nItAM) lAI huI ( AtmapriyA bhayAt) apanI strIke bhaya se ( a ) yahAM isa vana meM ( tyaktAM ) chor3I huI ( mAM) mujha (dInAM ) garIbanIko ( vidyAdhara kanyakAM) vidyAdharakI kanyA (tvaM) tuma (viddhi) samajho // 46 // anaGgatilakAM nAmnA puMsAM tilaka rakSa mAm / azaraNyazaraNyatvaM vareNye vartatAmiti // 47 // anvayArthaH -- ( puMsAM tilaka) he puruSoM ke bhUSaNa svarUpa (nAmnA anaGga tilakAM mAm ) anaGgatilakA nAmakI mujhako (rakSa) rakSA karo / ( azaraNya zaraNyatvaM) kA koI zaraNa nahIM hai unakA zaraNa panA ( vareNye) puruSoM meM zreSTha ApameM ( vartatAM ) hove ? | (iti) aisA usa strIne kahA // 47 // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / tAvadArtasvaraH ko'pi zuzruve shrutshaalinaa| ka prayAtA priye prANA mama yAntIti duHsahaH // 48 // ____ anvayArthaH-(tAvad) itane hI meM (zruta zAlinA) zAstrameM pravINa una jIvaMdharakumArane (he priye ) he pyArI ( ka ) kahAM . (prayAtA) calI gaI (mama) mere (prANA:) prANa (yAnti) nikale jAte haiM " (iti) isa prakAra (kaH api) koI (duHsahaH) duHsaha (ArtasvaraH) dukhI puruSakA zabda (zuzruve) sunA // 48 // yoSApyeSA miSeNAsmAnnimeSAdiva niryyau| mAyAmayI hi nArINAM manovRttinisargataH // 49 / / ____ anvayArthaH-(eSA) yaha (yoSA) strI (api) bhI (miSeNa) kisI bahAnese ( asmAt ) ina jIvaMdharakumArake pAptase ( nibheSAt iva) kSaNa mAtrameM hI ( niryayo) calI gaI / atra nItiH ! ( hi ) nizcayase ( nArINAM ) striyoMkI ( manovRttiH ) cittavRtti ( nisargataH ) svabhAvase hI ( mAyAmayI ) chalakapaTa karanevAlI ( bhavati ) hotI hai // 49 // Artasvarakaro'pyAha dainyaM mAnyasya vIkSaNAt / zocyAH kathaM na rAgAMdhA ye tuvAcyAnna bibhyti| 50 // ___anvayArtha:-( ArtasvarakaraH api ) duHkhita zabdako karanevAlene bhI ( mAnyasya ) mAnanIya jIvaMdharake (vIkSaNAt ) dekhanese (dainyaM) dInatApUrvaka (Aha) kahA / (ye tu? jo puruSa (vAcyAt) apavAdase va niMdAse ( na ) nahIM ( vibhyati ) Darate haiM (te) Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 saptamo lambaH / ve rAgAndhAH) rAgase andhe puruSa ( kathaM ) kaise ( na zocyAH ) zocanIya nahIM hote / arthAt zocanIya hote hI haiM // 50 // udanyopadrutAmatra mAnya bhAryA pativratAm / pAnIyArthamavasthApya nAdrAkSaM prasthitAgataH / / 51 // ____ anvayArthaH- (mAnya !) he mAnanIya ! (ahaM) maiM (udanyo padrutAM) pyAsase vyAkula ( pativratAm bhAryA ) pativratA apanI strIko ( atra ) yahAM para (avasthApya viThalA kara ( pAnIyArtha ) pAnIke liye ( prasthitAgataH ) jAkara AyA huvA ( na adrAkSam ) nahIM dekhatA hUM // 11 // vidyApyavidyamAnaiva mama vidyaadhrocitaa| mottama bhavAnantra kartavyaM kathayediti // 52 // anvayArtha:-( mottama ! ) he manuSyoM meM zreSTha ! (bhama ) merI ( vidyAdharocitA ) vidyAdharoMke liye ucita ( vidyA api ) buddhi bhI ( avidyamAnA iva) avidyamAnake sadRza ho gaI / arthAta strIke viyogase maiM apanI jaba vidyAe~ bhUla gayA / (bhavAn ) Apa (atra) isa viSaya meM (kartavyaM) karane yogya upAyako (kathayet ) kahiye // (iti) aisA uma vidyAdharane kahA // 52 // purandhISvatisaMdhAnAdabhaiSIda bhayaMkaraH / / vacanIyAhi bhIrutvaM mahatAM mahanIyatA // 53 // anvayArthaH- ( abhayaMkaraH ) bhaya nahIM karanevAle bhIvaMdhara kumAra ( purandhrIpu ) striyoMmeM ( ati saMdhAnAta ) atyanta prema karanese ( abhaiSIt ) Dara gaye / atra nItiH ( hi ) nizcayase Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 153 (vacanIyAt bhIrutvaM) niMdyanIka, burI bAtoM se DaraphokapanA (mahatAM ) bar3e puruSoMkA ( mahanIyatA ) bar3appana hai || 12 | nabhazvaraM punazcainaM savipazcidabodhayat / apazcimaphalaM vaktuM nizcitaM hi hitArthinaH // 54 // anvayArtha : - (punaH) phira ( saH vipazvid ) una paNDita jIvaMdharane ( enaM namazvaraM ) isa vidyAdharako (abodhayat ) samajhAyA | atra nIti: ! ( hi ) nizcaya se ( hitArthinaH ) dUsaroMkA hita karanevAle puruSa ( nizcitam ) nizcaya se ( apazcima phalaM ) sarvottama hai phala jisakA aisI bAtako ( vaktuM ) kahaneke liye ( icchaMti ) icchA karate haiM // 54 // bhavadatta sudhArto'si vidyavitto bhavannapi / na vidyate hi vidyAyAmagamyaM ramghavastuSu // 56 // . anvayArthaH - ( bhavadatta) he bhavadatta ! ( tvaM ) tU ( vidyAvittaH ) vidyArUpI dhanavAlA (bhavan api hotA huA bhI kyoM ( mudhA ) vyartha ( ArtaH asi ? duHkhI ho rahA hai / atra nIti: ! (hi) nizcaya se ( vidyAyAM satyAM) vidyAke hone para ( ramya vastupu) suMdara padArthoM meM (agabhyaM) duSprApya ( na vidyate ) kucha bhI nahIM hai // 55 // nabhazvara na kazcitsyAdvipazcidavipazcitoH / vinizcalazucorbhedo yatazca kutazcana / / 56 / / anvayArtha : --- ( namazvara !) he vidyAdhara ( yatazca kutazvana) idhara udhara se ( vipattau satyAM) vipatti AjAne para (vinizvala zuco :) nizcala rahanA aura zoka karanA isake sivAya (vipazcid Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 saptamo lambaH / avipazcitoH ) vidvAn aura mUrkhameM (kazcit bhedaH na) aura kucha bhI bheda nahIM hai // 56 // paraM sahasradhIbhAji strIvarga kA ptivrtaa| pAtivratyaM hi nArIgAM gatyabhAve tu kutracit // 57 // ___anvayArthaH- paraM) kevala ( sahasradhIbhAnistrIvarge ) hajAroM prakArakI buddhiko karanevAlI strI samUhameM (kA pativratA) pAtivRtya dharma kahAMse ho sakatA hai arthAt nahIM ho sakatA (hi) nizcayase (kutracit) kahIM para (gatyabhAve tu) jAne Aneke abhAvameM hI (nArINAM pAtivRtyaM bhavet ) striyoMkA pAtivRtyapanA raha saktA hai // 17 // mdmaatsrymaayaaraagrossaadibhuussitaaH| asatyAzuddhikauTilyazAdhyamauDhyadhanAH striyH|||| ___anvayArthaH- (striyaH) striyAM (madamAtsaryamAyeArAgadoSAdi bhUSitAH ) ghamaMDa, DAha, chala kapaTa, prIti, virodha aura krodha inase bhUSita aura ( asatyAzuddhikauTilyazATyamauDhyadhanAH ) jhUTha, apavitratA, kuTilatA, zaThatA aura mUrkhatA ye haiM dhana jisake aisI hotI haiM // 18 // nighRNe nive krUre nirvyavasthe nirngkushe| pApe pApanimitte ca kalatre te kutaH spRhA / / 59 // ___anvayArthaH-(nighRNe) ghRNA rahita, (nive) dayA hIna, (krUre) duSTa (nirvyvsthe| avyavasthita, (niraGkuze) svatantra, (pApe) pApa rUpa (ca) aura pApa nimitte) pApakI kAraNI bhUta (kalatre) strImeM (te spRhA) terI icchA (kutaH bhavet / kaise hotI hai // 19 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / ityupAdiSTametasya hRdaye nAsajattarAm / jaThare sArameyasya sarpiSo na hi saJjanam // 60 // anvayArtha : - ( iti upAdiSTaM ) isa prakAra yaha upadeza ( etasya hRdaye) isa vidyAdharake manameM (na asajettarAm ) nahIM lagA / arthAt usake hRdaya meM jIvaMdhara svAmIke upadezane kucha bhI asara nahIM kiyA / atra nIti: / (hi) nizcaya se ( sArameyasyajaThare ) kutteke peTa meM (sarpiSo saJjanaM na bhavati) ghIkA ThaharanA nahIM hotA hai / // 60 // 155 svAmI tu tasya mauTyena sutarAmanvakampata / utpathasthe prabuddhAnAmanukampA hi yujyate // 61 // anvayArthaH - (tu) kintu (svAmI) jIvaMdhara svAmI (tasya ) usakI (mauna) mUrkhatA para (sutarAM ) svayaM (anvakampata ) atyaMta dayAyukta hue / atra nItiH / (hi) nizcaya se ( utpathasthe) khoTe mArga meM calane vAle manuSyoM para ( prabuddhAnAM ) buddhimAna puruSoM kA (anukampA ) dayA karanA hI (yujyate) yukta hai // 61 // tatastasmAdvinirgatya kamapyArAmamAzrayat / adRSTapUrvadRSTau hi prAyeNotkaNThate manaH / / 62 // anvayArthaH--(tataH) isake anaMtara ( tasmAt ) usa sthAna se (vinirgatya ) nikalakara ke jIvaMdhara svAmIne (kamapi ) kisI (ArAmaM ) bagIceko (Azrayat) prApta kiyA / arthAt - ve kisI bagIce meM pahuMce / atra nItiH / (hi) nizcayase ( adRSTapUrvadRSTau ) pahale nahIM dekhI huI vastu dekhane meM (prAyeNa ) bahuta karake (manaH utkaMThate) mana utkaMThita huA karatA hai // 62 // Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo lambaH / tatrAmraphalamAkraSTuM dhanuSA ko'pi nAzakat / azaktaiH kartumArabdhaM sukaraM kiM na duSkaram // 63 // anvayArthaH--(tatra) usa bagIcemeM (kaH api) usa dezake rAja kumAroMmeMse koI bhI rAjakumAra (dhanuSA) dhanuSase (AmraphalaM) kisI bhI Amra phalako aakrssttuN| girAneke liye (na azakata) samartha nahIM huaa| atra nItiH / (hi) nizcayase (azaktaiH) asamartha puruSoMse (kartuM Arabdha) karaneke liye AraMbha kiyA huA (sukaraM) sarala kAma bhI kiM duSkaram na) kyA duHsAdhya nahIM hotA hai kintu duHsAdhya hotA hI hai // 63 // svAmI tu tatphalaM viddhamAdata sazilImukham / tattanmAtrakRtotsAhaiH mAvyate hi samIhitam // 64 // ___anvayArtha:-(tu) parantu (svAmI) jIvaMdhara svAmIne (viddhaM. tatphalaM) bANase chedita usa phalako (sazilImukham ) bANa sahita ( Adatta ) grahaNa kara liyaa| atra nItiH ! ( hi ) nizcayase (tattanmAtra kRtotsAhai:) pratyeka kAryameM utsAha va nipuNatA yukta puruSa hI : samIhitam ) icchita kAryako ( sAdhyate ) saphala kara liyA karate haiM // 64 // aparAhapRSatko'pi dRSTvA vyasmeSTa tatkRtim / apadAnamazaktAnAmadbhutAya hi jAyate // 65 // ___ anvayArthaH--(aparAddhaSTaSatko'pi) lakSyase cyuta hai bANa jisakA aisA koI rAjakumAra bhI (taskRtim dRSTvA) jIvaMdhara svAmIkI bANa nipuNatAko dekhakara ( vyasmeSTa ) atyaMta Azcarya yukta Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / 197 nahIM huA / atra nIti: ! (hi) nizcaya se ( apadAnaM) svayaM jisako na kara sake aisA uttama kArya dUsarese kara dene para ( azaktAnAM ) azakta puruSoMko (adbhutAya) Azcaryake liye (jAyate) hotA hai // 69 // svAmino'yaM svavRttAMtaM sakAtarya samabhyadhAt / saMnidhAne samarthAnAM varAko hi paro janaH // 66 // anvayArthaH - ( ayaM ) jisakA bANa khAlI gayA usa rAjakumArane (svAminaH) jIvaMdhara svAmI se ( sakAtarthaM ) dInatApUrvaka Darate hue (svavRttAntaM ) apanA vRttAnta ( samabhyadhAt ) kahA / atra nItiH ! (hi) nizcayase ( samarthAnAM ) samartha bar3e puruSoM ke ( saMnidhAne) agAr3I (paro janaH ) asamartha dUsarA manuSya ( barAka:bhavati ) tuccha dIna ho jAtA hai // 66 // kartavyaM vA na vA proktaM mayA kArmukakovida / karNakaTupi mahAkyamAkarNayitumarhasi // 67 // anvayArthaH -- ( he kArmukakovida ! ) he dhanuSa vidyA meM pravINa ! (mayA proktaM) mere se kahA huA ( kartavyaM ) karane yogya hai ( vA na vA ) athavA nahIM (kintu karNakaTu api) kintu kAnoM ko apriya bhI (mavAkyaM) mere vacana ( AkarNayituM arhasi ) Apa sune // 67 // etanmadhyamadezasthA hemAbhA syAdiyaM purI / kSatriyo dRDhamitraH syAttatpriyA nalinAhvayA ||38|| anvayArthaH - ( etanmadhyamadezasthA ) isa madhya dezameM sthita ( iyaM ) yaha ( hemAbhA ) hemAbhA nAmakI ( purI ) purI ( syAt ) Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 saptamo lmbH| hai usakA rAjA ( dRDhamitraH kSatriyaH ) hadamitra nAmakA kSatri hai ( tatpriyA nalinAhvayaH syAt ) aura usakI strIkA nAma nalinA hai // 18 // sumitrAdyAstayoH putrAsteSvapyanyatamo'smyaham / vayasaiva vayaM pakkA vizve'pi na tu vidyayA // 69 // __ anvayArthaH--aura (tayoH) una donoMke (sumitrAdyAH putrAH abhUvan ) sumitra Adi kaI putra haiM / ( teSu ) unameM se ( ahaM) maiM bhI ( anyatamaH asmi ) eka hUM ( vayaM vizve'pi ) hama saba (vayasA eva pakkA) umrase hI bar3e ho gaye (tu) parantu (na vidyayA) vidyAse bar3e nahIM haiM // 19 // tAtapAdo'yamasmAkaM cApavidyAvizAradam / vicinoti na ceddoSa eSo'pyAlokyatAmiti // 70 // ___ anvayArthaH- ( asmAkaM ) hamAre ( ayam tAtapAdaH ) yaha pUjya pitA ( cApavidyAvizAradam ) dhanurvidyAmeM paNDita puruSako ( vicinoti ) khoja rahe haiM / ( cet ) yadi ( doSaH na ) Apa kucha doSa na samajheM to ( eSaH api ) inako bhI ( AlokyatAM) dekheM arthAt unase mileM // (iti) aisA kumArane kahA // 70 // tayAhAre visaMvAdo viduSo'pyasya nAjani / vidhirghaTayatISTArthaiH svayameva hi dehinaH // 71 // __anvayArthaH----( tadvyAhAre ) usa kumArake kathana meM ( asya viduSaH api ) ina vidvAn jIvaMdharako bhI ( visaMvAdaH ) kucha bhI virodha ( na ani ) nahIM huaa| atra nItiH ! (hi) nizcayase Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 159 kSatracUr3AmaNiH / ( vidhiH ) karma (dehinaH) dehavArI manuSyoMko (svayameva) apane Apa hI ( iSTArthaH ) iSTa padArthose ( ghaTayati ) sambandha karA detA hai // 71 // pArthivaM ca tataH pazyastadazyo'bhUca saMmateH / anusArapriyo na syAtko vA loke sacetanaH // 72 // ___ anvayArthaH--(tataH) tadanaMtara jIvaMdhara kumAra (pArthiva pazyan ) rAnAko dekhakara (saMmateH) unake Adara sanmAna karanese (tadvazyaH) unake vazIbhUta ( abhUt ) ho gaye / atra nItiH ! (hi) nizcayase ( loke ) lokameM ( ko vA ) kauna ( sacetanaH ) sacetana prANI (anumArapriyaH na syAt ) apane anukUla manuSyameM prema karanevAlA nahIM hotA hai // 72 // mahIkSitA kSaNAttasya mAhAtmyamapi vIkSitam / vapurvakti hi suvyaktabhanubhAvamanakSaram // 73 / / anvayArthaH-(mahIkSitA api) rAjAne bhI ( kSaNAta ) kSaNa mAtrameM ( tasya mAhAtmyaM ) usakA mAhAtmya arthAt bar3appana (vIkSitam ) dekha liyA atranItiH / (hi, nizcayase (vapuH) zarIra (anubhAvaM) manuSya ke prabhAvako (anakSaram ) vinA zabda kahe hue hI (suvyakta) spaSTa (vakti) kathana kara detA hai // 73 / / sutavidyArthamatyartha pArthivastamayAcata / ArAdhanaikasaMpAyA vidyA na hyanyasAdhanA // 74 / / ___ anvayArthaH-(pArthivaH) rAjAne (sutavidyArtha) apane putroMko vidyA sikhAneke liye (taM, unase (atyartha) atyanta (ayAcata) Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo lambaH / prArthanA kI / atra nItiH / (hi) nizcayase (vidyA) vidyA (ArAdhanaika saMpAdyA) gurUkI ArAdhanA ( sevAzuzrUSA ) se hI prApta hotI hai (anyasAdhanA na) aura dUsare sAdhanoMse nahIM / / 74 // abhyarthanabalAttasya kumAro'pyabhyupAgamat / svayaM dayA satI vidyA prArthanAyAM tu kiM punaH // 7 // ___ anvayArthaH-(tasya abhyarthanabalAt ) usa rAjAke bAra 2 prArthanA karanese (kumAraH api) jIvaMdhara kumArane bhI (abhyupAgamat) una rAja kumAroMko vidyA par3hAnA svIkAra kiyA / atra nItiH / (hi) nizcayase satI vidyA) samIcana nirdoSa vidyA naba (svayaM deyA) apane Apa hI dene yogya hai / (prArthanAyAM tu) prArthanA karane para to (puna:) phira (kiM vaktavyaM kahanA hI kyA hai // 79 // pavitro'pi sutAnvidyAM sa prApayavaJcitam / kRtArthAnAM hi pArAyamahikArthaparAGmukham // 76 // ___anvayArtha:- (saH pavitraH api pavitra una jIvaMdhara kumArane bhI (sutAn ) una rAjAke kumAroMko avaJcitaM vidyAM prApayat) sacce hRdayase vidyA sikhAI / atra nItiH / hi) nizyase (kRtArthAnAM) kRtakRtya puNyavAn puruSoMkA (pArAyaM) paropakAra karanA hI (aiDikAtha parAGmukham ) ima loka saMbaMdhI prayojanase rahita hotA hai // 76 // prazrayaNa babhUvuste pratyakSAcArtharUpakAH / vinayaH khalu vidyAnAM dogdhrI surabhiraJjasA // 7 // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / 161 ankyA rthaH -- (sa) ve rAjakumAra ( prazrayeNa ) jIvaMdhara gurukI fare karanese (pratyakSAcArya rUpakAH babhUvuH) ghanuSa vidyA meM sAkSAt nIvaMdhara svAmIke samAna hogaye / atra nItiH / ( khalu ) nizcaya se ( aJjasA vinayaH ) yathArtha gurukA vinaya (vidyAnAM ) vidyAoMko (dogdhrI) denevAlI (surabhiH) saccI kAmadhenu hai || 77 // vIkSya tAnasRpo vidyAnAM pAradRzvanaH putramAtraM mude citrorvidyApAtraM tu kiM punaH // 78 // anvayArthaH - (mUpaH ) rAjA ( vidyAnAM pArazvanaH) vidyAmeM pAragAmI (tAn ) una putroMko (vIkSya) dekhakara ( atRpat) atyanta prasanna hue / atra nItiH / ThIka hI hai (pitroH) mAtA pitAko (putra mAtra ) putra mAtra hI ( mude) harSa ke liye hotA hai phira yadi vaha ( vidyApAtraM ) vidyAkA pAtra ho to ( kiM punaH vaktavyaM) phira kahanA hI kyA hai // 78 // atimAtraM pavitraM ca dhAtripaH samabhAvayat / asaMbhAvayiturdoSo viduSAM cedasaMmatiH // 79 // anvayArthaH phira dhAtripaH ) rAjAne (pavitra) pavitra jIvaMdhara svAmIkA (atimAtra) atyaMta (samabhAvayat ) sanmAna kiyA ( cet ) yadi ( viduSAM ) vidvAnoMkA (asaM-tiH na syAt ) sanmAna na hove to ( asaMbhAvayituH) isameM sanmAna nahIM karanevAlekA hI (doSaH ) doSa hai // 79 // 4 mahopakAriNaH kiM vA kuryAmityapyatarkayat / vidyApradAyinAM loke kA vA syAtpratyupakriyA // 80 // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 saptamo lambaH / ___ anvayArthaH-(mahopakAriNaH) mahAn upakArI (asya) isakA (ahaM kiM vA kuryAm ) maiM kyA upakAra karUM (iti saH atarkayata) isa prakAra usane bicAra kiyaa| atra nItiH / (hi) nizcayase (loke) isa saMsArameM ( vidyApradAyinAM ) vidyAdAna karane vAloMkA (kAvA) kyA (pratyupakriyA) pratyupakAra (syAt ) ho sakatA hai // 8 // kanyAvizrANanaM tasmai karaNIyamajIgaNat / zakyamegha hi dAtavyaM sAdarairapi dAtRbhiH / / 81 // ____ anvayArthaH-phira (saH) usa rAnAne (tasmai) una jIvaMdhara kumArake liye (kanyAvizrANanaM) apanI kanyAkA de denA (kANIyaM) kartavya (anIgaNa ) nizcaya kiyA / atranItiH / (hi) nizcayase (sAdaraiH) Adara sahita (dAtRbhiH) dAtAoMko (api) bhI (zakyameva) apane liye zakya hI dAtavyaM) dAna karanA cAhiye // 8 // abhyuparAjIgamatputrI pariNetumamuM punaH / udArAH khalu manyante tRNAyadaM jagattrayam / / 82 / / anvayArthaH-- (punaH) phira vaha rAnA (putrIM pariNetuM) putrIko cyAha deneke liye (amum ) jIvaMdhara svAmIke pAsa (abhyupAnIgamat ) AyA / atra nItiH ! (khalu) nizcayase (udArAH) udAra puruSa (idaM jagattrayam ) isa jagattrayako (tRNAya) tRNake samAna (manyante) mAnate haiM // 2 // tataH kanakamAlAkhyAM kanyAM rAjJA samarpitAm / paryaNaiSItpavitro'yaM pavitrAmagnisAkSikam // 83 // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / ____ anvayArthaH-(tataH) isake anaMtara (ayaM pavitraH) ina pavitra jIvaMdhara svAmIne (rAjJA samarpitAm ) rAmAse pradAna kI huI (pavitrAM) pavitra ( kanakamAlAkhyAM ) kanakamAlA nAmakI (kanyAM) kanyAko ( agnisAkSikam ) anikI sAkSI pUrvaka (paryaNaiSIt ) byAhA // 3 // iti zrImadvAdIbhasiMha sUri viracite kSatracUDAmaNau sAnvayArthaH kanakamAlA lambho nAma saptamo lambaH // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 aSTamo lambaH / md atha aSTamo lambaH / 4 atha tatkarapI DAnte'saktasvAnto'bhavatsudhIH / tIrasthAH khalu jIvanti na hi rAgAndhimAhinaH // 1 // anvayArthaH - ( atha ) phira ( tatkarapIr3Ante ) kanakamAlAke vivAha ke anaMtara ( sudhIH) buddhimAn jIvaMdhara svAmI ( asaktasvAntaH) usameM atizaya anurAga yukta nahIM ( abhavat ) hue / atra nItiH ! (hi) nizcaya se ( tIrasthAH ) rAgasamudrake taTa parasthita puruSa hI ( jIvanti) jIte haiM kintu ( khalu rAgAbdhigAhinaH ) viSaya rUpI rAgasamudra meM avagAhana karanevAle ( na jIvaMti ) nahIM jIte haiM arthAt saMsAra meM vahI puruSa sukhI hai jo viSaya bhogoMkI tRSNAse alaga rahate haiM, unameM phaMse hue nahIM rahate // 1 // syAlAnAM tatra vAtsalyAdavAtsItsuciraM sudhIH / vatsaleSu ca mohaH syAdvAtsatyaM hi manoharam ||2| anvayArtha : - (tatra) upa hemAbhA nagarI meM ( sudhIH) buddhimAna jIvaMdhara kumAra (syAlAnAM ) apane sAloMke (vAtsalyAtU) premase (suciraM cirakAla taka ( avAtsIt ) sthita rahe / atra nItiH ! (hi) nizcayase vatsaleSu) premiyoM meM (mohaH syAt ) moha ho hI jAtA hai kyoMki ( vAtsalyaM ) premabhAva (manoharam ) manako haranevAlA (bhavati) hotA hai // 2 // yApito'pi mahAkAlastasya nodvegamAtanot / vatsalaiH saha saMvAse vatsaro hi kSaNAyate // 3 // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / 165 anvayArthaH - (yApitaH api) bIte hue bhI ( mahAkAlaH) bahuta samayane ( tasya) usa jIvaMdhara kumArake (udvegaH) kucha bhI kheda bhAva (na Atanot ) nahIM kiyA / atra nItiH ! (hiM) nizvayase (vatsalaiH saha ) premiyoMke sAtha (saMvAse) rahane meM (vatsaraH api) eka varSa bhI ( kSaNAyate) kSaNake samAna bIta jAtA hai // 3 // kadAcitkApi tatprAntaM samandasmitamAsadat / naisargikaM hi nArINAM cenaH saMmohi ceSTitam ||4|| anvayArthaH ~~ (kadAcit ) eka dina ( kApi ) koI strI ( tatprAntaM ) unake samIpa ( samandasmitam ) kucha haMsatI huI ( Asadat ) pahu~cI ( atra nItiH ) ! (hi) nizcaya se (nArINAM ) striyoMkI ( ceSTitam ) ceSTAeM (naisargikam ) svabhAvase hI ( cetaH saMmohi ) citako mohita karanevAlI hotI haiM // 4 // aprAkSIttAM ca sAkUtAM kimAyAteti sAdaraH / vivakSAliGgitaM hi syAtpraSTuH praznakutUhalam // 5 // anvayArthaH - ( sAdaraH kumAraH ) Adara sahita kumArane " ( kiMm AyAtA ) tuma yahAM kyoM AI " (iti) isa prakAra ( sAkUtAM tAM ) kisI matalaba se AI huI usa strIse ( aprAkSIt ) pUchA / atra nItiH ! ( hi ) nizcaya se ( praSTuH ) pUchane vAle kA ( praznakutUhalam ) prazna meM kutUhala (vivakSAliGgitam ) kucha kahane kI icchA se yukta (syAt) hotA hai // 5 // atra cAyudhazAlAyAM caikadaivAvizeSataH / svAminsvAmimamadrAkSamityasau pratyabhASata // 6 // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo lambaH / ... anvayArthaH- (asau) usa strIne "(svAmin ! ) he svAmI ! ( atra ) yahAM para ( ca ) aura ( AyudhazAlAyAM ) AyudhazAlAmeM ( ekadA eva ) eka hI samayameM (svAminaM ) Apako (avizeSataH) eka rUpase ( adrAkSam ) dekhA hai" (iti) isa prakAra (pratyabhASata) pratyuttara diyA // 6 // atimAtraM pavitro'yamacitrIyata tacchRteH / ayuktaM khalu dRTa vA zrutaM vA vismayAvaham // 7 // ____ anvayArthaH-(ayaM pavitraH) pavitra jIvaMdhara kumAra (tacchruteH) usakI bAta sunanese (atimAtraM) atyanta ( acitrIyata ) Azcarya yukta hue / atra nItiH (khalu) nizcayase (dRSTaM) dekhI huI (vA) athavA (zrutaM vA) sunI huI (ayukta) anahonI bAta (vismayAvaham ) Azcarya karanevAlI hotI hai // 7 // nandAkhyaH kimihAyAta ityayaM punarIhata / .. saMsAraviSaye sadyaH svato hi manaso gtiH||8|| __ anvayArthaH- (punaH) phira ( ayaM ) ina jIvaMdhara kumArane " ( kim ) kyA ( iha ) yahAM ( naMdAvyaH ) merA choTA bhAI naMdADhya ( AyAta ) A gayA hai " (iti) isa prakAra (auhata) vicAra kiyaa| atra nItiH ( hi ) nizcayase ( saMsAraviSaye ) saMsArake viSayoMmeM (manaso gatiH) manakI pravRtti (sadyaH) zIghra hI (svataH) apane Apa (syAt ) ho jAtI hai // 8 // prAgeva tanmanovRtteH prayayau tatra thpuH| AsthAyAM hi vinA yatnamasti vAkAyaceSTitam // 9 // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / .. anvayArthaH-(tatra) usa Ayudha zAlAmeM (tad vapuH) una jIvaMdharasvAmIkA zarIra ( tanmanovRtteH ) unake manake vyApArase prAg eva) pahale hI (prayayau) naMdAbake premake kAraNa pahuMca gyaa| atra nItiH (hi) nizcayase (AsthAyAM satyAM) kisI vastukI AsthA rahane para (yatnaM binA) vinA yatnake bhI ( vAkAyaceSTitam) bacana aura zarIrakI ceSTA (asti) ho jAtI hai // 9 // gatvA tatra ca nandADayaM pazyansaMmadasAdabhUt / bhrAturvilokanaM prItyai viprayuktasya kiM punaH // 10 // ___anvayArtha:--( tatra ca gatvA ) aura vahAM jAkara jIvaMdhara svAmI (naMdADhyaM) naMdADhyako ( pazya ) dekha ( saMmadasAt abhUt ) atyanta prasanna hue| atra nItiH / (hi) nizcayase (bhrAtuH) bhAIkA (vilokana) dekhanA hI (prItyai) prItike liye (bhavati) hotA hai (viprayuktasya) vichar3e huekA to (kiM punaH vaktavyaM) phira kahanA hI kyA hai / arthAt vichar3e hue bhAIkA milanA atyanta harSakA karanevAlA hotA hai // 10 // anujo'pi tamAlokya mumuce duHkhaptAgarAt / vismRtaM hi ciraM bhuktaM duHkhaM syAtsukhalAbhataH // 11 // anvayArthaH- (anujaH api) choTA bhAI bhI (taM) una jIvaMdhara apane bar3e bhAIko (Alokya) dekhakara ( duHkhasAgarAt ) duHkha rUpI samudrase (mumuce ) pAra hogayA / aba nItiH / (hi) nizcayase ( ciramuktaM ) cirakAla taka bhoga kiye hue (duHkha) duHkhakA ( sukhalAbhataH ) sukha milaneke anaMtara (vismRtaM) vismaraNa (syAt ) hojAtA hai // 11 // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 aSTamo lambaH / kathamAthA iti jyAyAnanvayukta mitho'nujam / vaJcanaM cAvamAnaM ca na hi prAjJaiH prakAzyate // 12 // anvayArthaH -- ( jyAyAn ) bar3e bhAI jIvaMdhara kumArane " (tvaM) tuma yahAM (kathaM ) ( anujam ) choTe bhAI se (mithaH) ekAMta meM kaise ( AyAH) Aye" (iti) isa prakAra (anvayuGga) pUchA / atra nIti: ! (hi) nizcaya se ( prAjJaiH ) buddhimAna puruSa (vaJcanaM) apane ThagAye jAneko (ca) aura ( avamAnaM ca ) apane nirAdarako (na prakAzyate) prakAzita nahIM karate haiM // 12 // sakhedaM dhyAtaduHkho'yamAcakhyau vRttimAtmanaH / dhyAtespi hi purA duHkhe bhRzaM duHkhAyate janaH // 13 // anvayArthaH--(dhyAtaduHkhaH) dhyAna kiyA hai pahale duHkhakA jisane aise (ayaM ) isa naMdAyane (AtmanaH) apanA ( vRtti) sArA vRttAMta (sakhedaM ) kheda sahita ( Acakhyau : ) kaha diyA / atra nItiH / (hi) nizcaya se ( purA ) pahale ( duHkhe dhyAte api) duHkhakA dhyAna karane para bhI ( janaH ) manuSya (bhRzaM) atyanta ( duHkhAyate) duHkhI hotA hai // 13 // pUjyapAda tadAsmAkaM pApAdbhavati nirgate / mRtakalpo'pyahaM ma sarvathA samakalpayam // 14 // anvayArtha : - ( pUjyapAda ! ) he pUjyapAda ! ( tadA) usa samaya ( asmAkaM ) hamAre (pApA) pApake udayase (bhavati) Apake (nirgate sati) yahAM cale Ane para ( mRtakalpaH api ) mare hueke samAna bhI (ahaM) maiMne (sarvathA matuM ) sarva prakAra se maraneke liye ( samakalpayata ) saMkalpa kara liyA // 14 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 - kSatracUr3AmaNiH / vidyAvidinahatAntA kATatA prajAvalI / ityAlocca saMsthAne bodho me samajAyata // 15 // anvayArthaH-(viyaviditavRttAntAH ) phira vidyAke balase saba vRttAntako mAnanevAlI (prajAvalI) merI bhAvaja (bhASakI gandhadattA)kA (kalaMkRttA) kyA samAcAra hai (iti) isa prakAra vicAra karake (saMsthAne) yogya samayameM (me bodhaH) mujhe jJAna (samajAyata) utpanna ho gayA // 15 // . evaM bhAvibhakdRSThizaMbharatvAdahaM punaH / prajAvatIgRhaM prApya saviSAdavAsthiSam // 16 // anvayArthaH -- ( punaH ) phira (evaM) isa prakAra ( bhAvibhavadRSTi zaMbharatvAt ) bhAvimeM Apake darzana rUpI sukhakI AzAse ( ahaM ) maiM (prajAvatIgRhaM prApya ) maiM gandharbadattAke ghara jAkara vahAM (paviSAdam) kheda karatA huA (avAsthiSam) baiThagayA // 16 // svAmini svAmihInAnAM kutaH strINAM sukhaasikaa| iti vaktumupakrAnte hRdayajJA tu sAbhyadhAt // 17 // anvayArthaH-(he svAmini ! ) he svAmini ! ( svAmihInAnAM ) apane svAmI ( nijapati ) ke binA ( strINAM ) striyoMkI (sukhAsikA ) sukhapUrvaka sthiti ( kutaH ) kaise ( syAt ) ho sakatI hai ( iti ) isa prakAra ( vaktuM ) kahaneke liye ( upakrAnte ) maiM prArambha karanevAlA hI thA ( tu) ki ( hRdayajJA ) hRdayakI bAta jAnanevAlI usa gandharvattAne ( amyadhAlU ) kahA // 17 // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 aSTamo lmbH| aGga kiM khidyase jyAyAnanupadrava eva te / vayameva mahApApA madhyeduHkhAbdhi pAtitAH // 18 // __anvayArthaH- (he aGga ! ) he vatsa ! ( tvaM ) tU ( kiM ) kyoM ( khidyase ) kheda karatA hai ( te ) tere ( jyAyAn ) bar3e bhAI jIvaMdhara svAmI ( anupadrava eva ) saba prakArake kaSToMse rahita haiN| ( madhye duHkhAbdhiH ) kintu duHkharUpI samudrake madhyameM (pAtitAH) paDe hue ( vayam ) hama saba ( mahApApAH ) mahA pApI haiM // 18 // pratidezaM pratigrAma pratigRhmaiva mhyte| vipacca saMpade hi syAdbhAgyaM yadi pacelimam // 19 // anvayArtha:-unakI to ( pratidezaM ) pratyeka dezameM aura (pratigrAma ) pratyeka grAmameM (pratigRhya eva ) Adara pUrvaka grahaNa karake hI ( mahyate ) pUnA hotI hai / atra nItiH / (hi) nizcayase ( yadi ) agara ( bhAgyaM ) bhAgya ( pacelimam ) acchA hai to ( vipaJca ) vipatti bhI ( saMpade ) saMpattike liye (syAt ) ho jAtI hai // 19 // draSTumicchasi cedvatsa taM janaM tava pUrvajam / kiM nu tAmyasi gamyeta kanu pApA hi bhAminI // 20 // ___anvayArthaH-(he vatsa ! ) he vatsa ! ( cet ) yadi (tvaM) tuma (tava) apane (taM pUrvajam nanam ) apane bar3e bhAI una jIvaMdhara svAmIko ( dRSTuM ) dekhaneke lie ( icchasi ) icchA karate ho to ( kiM nu ) kyoM ( tAmyasi ) duHkhI hote ho (gamyeta) jAo ! arthAt maiM tumheM vidyAke prabhAvase unake samIpa pahuMcA detI hUM Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / (pApA bhAminI ) maiM pApinI strI (kanugabhyeta ) vinA patikI AjJAke kahAM jA sakatI hUM // 20 // ityuktvA zAyayitvA ca zayyAyAM saabhimnvitm| mAmatrabhavatI cAtra sapatraM prAhiNoditi // 21 / / __ anvayArthaH -( iti ) isa prakAra ( uttavA ) kahakara (atra bhavatI ) pUjya bhAvajane ( ApakI strIne ) ( mAM) mujhako (zayyAyAM) seja para ( sAbhimantritam ) mantrapUrvaka (zAyayitvA) sulAkara (ca) aura ( sapatraM ) patrasahita (atra) yahAM (prAhiNot) bheja diyA / ( iti ) aisA naMdADhyane jIvaMdhara svAmI apane bar3e bhAIse kahA // 11 // akhidyata tataH svAmI sadayairanujoditaH / snehapAzo hi jIvAnAmAsaMsAraM na muJcati // 22 // __anvayArthaH- ( sataH ) isaliye ( svAmI) jIvaMdhara svAmI ( sadayaiH ) dayAjanaka ( anumoditaiH ) choTe bhAI naMdADhyake kahe hue bacanoMse (akhidyata ) atyaMta dukhI hue| atra nItiH (hi) nizcayase ( AsaMsAraM ) jaba taka saMsAra hai taba taka ( jIvAnAM ) prANiyoMkA ( snehapAzaH) sneharUpI bandhana (na) nahIM ( muJcati ) nahIM chUTatA hai // 22 // guNamAlAvyathAzaMsi patraM cAyamavAcayat / caturANAM svakAryoktiH svamukhAnna hi vartate // 23 // _anvayArthaH- ( ayaM ) phira jIvaMdhara svAmIne (guNamAlA vyathAzaMsi ) guNamAlAkI viraha pIDAkA sUcaka (patraM ca) gandharvadattAkA bhejA huA patra ( avAcayat ) pddhaa| atra nItiH Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 aSTamo lambaH / (hi ) nizcayase ( caturANAM ) catura puruSoMkA ( svamukhAt ) nina mukhase (svakAryoktiH) apane kAryake liye kahanA (na vartate) nahIM hotA hai // 23 // anyApadezasaMdezAkhecaryA khedavAmabhUt / vidveSaH pakSapAnazca pratipAtraM ca bhidyate // 24 // anvayArthaH--(nIvaMdharaH) jIvaMdhara kumAra ( anyApadezasaMdezAt ) guNamAlAke vyAjase patrameM likhita saMdezase (khecaryA) vidyAdharI gandharvadattAke liye hI (khedavAn ) khedita (abhUt ) hue / atra nItiH ! (hi) nizcayase (vidveSaH) dveSabhAva (ca) aura (pakSapAtaH) pakSapAta arthAt premavizeSa (pratipAtraM) pratyeka vastukI apekSAse (bhidyate) bheda rUpa huA karatA hai // 24 // priyAzokazruterjAtaH zoko'pyetasya nAsphurat / na hi prasAdakhedAbhyAM vikriyante vivekinaH // 25 // - anvayArthaH----(priyAzokazruteH) apanI priyA gandharvadattAke zoka sunanese etasya) isa kumArake (nAtaH) utpanna (zokaH api) zoka bhI (na asphurat ) bAhara pragaTa nahIM huA / atra nItiH ! (hi) nizcayase (vivekinaH) vivekI puruSa (prasAdakhedAbhyAM) khuzIse aura dukhase ( na vikriyante ) vikAra bhAvako prApta nahIM hote haiM // 25 // vaivAhikagRhasthAzca hyAtasthuranujaM bhRzam / bandhorbandhau ca bandho hi bandhutA cedavaJcitA // 26 // ___ anvayArthaH--(ca) phira (vaivAhikagRhasthAH ) rAnA dRr3hamitra apane (jIvaMdharake) zvasurake gharameM rahanevAle puruSoMne ( anujam ) Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 173 kumArake choTe bhAI naMdADhyako (bhRzam AsasyuH) Akara cAroM taraphase ghera liyA / atra nItiH ! (hi ) nizrayase ( cet ) yadi (avacitA) akRtrima niSkapaTa (bandhutA syAta ) sacI baMdhutA hove to (bandhoH) baMdhuke bhI (baMdhau) baMdhumeM (baMdha: syAt ) prema ho jAtA hai / / 26 / / avaskandAGgavAM gopA athAkrozannRpAGgaNe / pIDAyAM tu bhRzaM jIvA apekSante hi rakSakAn // 67 // anvayArthaH -- (a) isake anaMtara (gopAH) bahutase gvAliye ( gavAM avaskaMdAt ) gauoMke pakar3e jAnese (nRpAGgaNe) rAjAke aGgameM (Agatya ) Akara (akrozan ) rone cillAne lage / atra nItiH ! ( hi ) nizcaya se ( bhRzam ) atyanta ( pIr3AyAM ) pIr3A hone para ( jIvAH ) prANI ( rakSakAn ) apanI rakSA karanevAloMkI (apekSate ) apekSA AzA kiyA karate haiM // 27 // sAnukrozaM tadAkrozaM kSamAdhIzo na cakSame / pAtApAyAnna cetpAyAtkuto lokavyavasthitiH // 28 // anvayArthaH-~~~( kSamAdhIzaH ) rAjA ( sAnukroza ) karuNAko paidA karanevAlA ( tadAkroza ) unakA ronA ( na cakSame ) sahana nahIM kara sakA ( cet ) yadi ( pAtApAyAt ) patana rUpI vinAzase ( na pAyAt ) prajAkI rakSA na kI jAya to ( lokavyavasthiti: kutaH syAt ) phira saMsAra meM rAjya aura prajA kI vyavasthA kaise raha sakatI hai // 28 // svAmI zvazuraruDo'pi gomocanakRte yayau / parAbhavo na soDhavyo'zaktaiH zaktaistu kiM punaH // 29 // Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 aSTamo lmbH| anvayArthaH- ( zvazura rUddhaH api ) susurake rokane para bhI (svAmI ) jIvaMdhara svAmI ( gomocanakRte ) gauoMke chur3Ane ke liye ( yayau ) cale gaye / atra nItiH / ( hi ) nizcayase jaba ( azaktaiH ) asamartha puruSoMse bhI ( parAbhavaH ) tiraskAra ( nasoDhavyaH ) sahana nahIM hotA hai / ( zaktaiH ) samartha puruSoMkA to ( kiM punaH vaktavyaM ) phira vahanA hI kyA hai arthAt vaha tiraskAra kaise sahana kara sakate haiM kabhI bhI nahIM // 29 // dasyavo'pi gavAM tatra mitrANyevAbhavanvibhoH / edhogaveSibhirbhAgye ratnaM cApi hi labhyate // 30 // ___anvayArthaH- ( tatra ) vahAM ( gavAM dasyavaH api ) gauoMke pakar3anevAle bhI ( vibhoH ) jIvaMdhara svAmIke ( mitrANi eva ) mitra hI (abhavam ) bana gaye / atranItiH / ( hi ) nizcayase ( bhAgye sati ) bhAgyake udaya hone para ( edhogaveSibhiH api ) lakar3I DhUMr3hanevAloMko bhI (ratnaM ca ) ratna ( labhyate ) mila jAtA hai // 30 // samo'bhUtsvAmimitreSu snehazcAnyonyavIkSaNAt / ekakoTigatasneho jaDAnAM khalu ceSTitam // 31 // ___anvayArtha:--( anyonyavIkSaNAtU ) paraspara eka dUsareko dekhanese ( svAmimitreSu ) jIvaMdhara svAmI aura svAmIke ina mitromeM ( samaH ) eka sarIkhA ( snehaH ) prema ( abhUt ) utpanna ho gayA / atra nItiH / (khalu) nizcayase ( ekakoTigatasnehaH) eka koTiko prApta sneha arthAt ekaGgI prIti (jar3AnAM ) mUryokI Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / (ceSTitam ) ceSTA hai / buddhimAnoMkI prIti ipta prakAra nahIM hotI hai // 31 // jAmAtari camatkAro rAjJo'bhUnmitravIkSaNAt / kRtino'pi na gaNyA hi vItasphItaparicchadAH // 32 // anvayArthaH--( mitravIkSaNAt ) svAmIke mitroMko dekhanese ( ajJaH ) rAjA dRr3ha mitrako ( jAmAtari.) apane dAmAda jIvaMdhara svAmIke viSayameM ( camatkAraH abhUt ) atyanta Azcarya huaa| atra nItiH (hi) nizcayase (bItasphIlaparicchidAH api) vinA samRddhasenAdika sAmagrIke bhI ( katinaH ) puNyAtmA puruSa (na gaNyA) nahIM samajhane cAhiye // 32 // arthAt unako bahuta sAmagrI yukta samajhanA cAhiye / samitrAvara jo'hRSyadatimAtramasau kRtii| ekecchAnAmatucchAnAM na hyanyatsaMgamAtsukham // 33 // __ anvayArthaH--(samitrAvarajaH) choTe bhAI aura mitroM sahita ( asau kRti ) vidvAn nIvaMdhara kumAra ( atimAtraM ) atyaMta (ahRSyat) harSita hue / atra nItiH (hi) nizcayase (atucchAnAM) zreSTa puruSoMke (ekecchAnAM) ekasI icchA rakhanevAloMke (saMgamAt) samAgamase ( anyatsukhaM ) aura koI dUsarA sukha ( na bhavati ) nahIM hai // 33 // ayathApurasaMmAnAtsamazeta skhiinsau| vizete hi vizeSajJo vizeSAkAravIkSaNAt // 34 // ____ anvayArthaH-( asau ) ina jIvaMdhara kumArane ( ayathApurasaMmAnAta ) pUrvameM kabhI nahIM kiye hue mitroMke dvArA apanA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo lambaH / vilakSaNa sanmAna hote dekhanese ( sakhIn ) mitroM para atyanta (samazeta ) saMdeha kiyA / atra nItiH (hi) nizcayase (vizeSajJaH) vizeSatAkA pahacAnanevAlA buddhimAn (vizeSAkAravIkSaNa t ) vizeSa AkRtiyoMke dekhanese (vizete) saMdeha karane lagatA hai // 34 // rahasyeva vayasyeSu tannidAnamacodayat / ekakaNTheSu jAtA hi bandhutA hyavatiSThate // 35 // ___anvayArtha:--(rahasi) ekAntameM jIvaMdhara svAmIne (vayasyeSu) mitroMse ( tannidAnaM ) isakA kAraNa ( acodayat ) pUchA / atra nItiH / ( hi ) nizcayase ( ekakaNTheSu ) ekase abhiprAya vAle bandhuoMmeM (jAtA) utpanna huI (bandhutA) mitratA hI (avatiSThate) sthira rahatI hai // 35 // mukhyaM sakhyaM gatasteSAmAcakhyau paGkajAnanaH / sajanAnAM hi zailIyaM sakramArambhazAlitA // 36 // ____ anvayArthaH---(teSAM) unameM se (mukhyaM sakhya) pradhAna mitratAko (gataH) prApta (paGkanAnanaH) padmAsya nAmakA mitra ( AcakhyauH ) bolA / atra nItiH / (hi) nizcayase ( sakramArambhazAlitA ) krama pUrvaka kisI kAryakA AraMbha karanA (iyaM) yaha (sajjanAnAM zailI) sajana puruSoMkI paddhati hai // 36 // svAminsvAmiviyoge'pi yuktA dagdhAsubhirvayam / astokabhAvibhAgyena hastagrAhaM grahAdiva // 37 // __anvayArthaH-(he svAmin ! ) he svAmI ! ( svAmiviyoge) Apake viyoga hone para (dagdhAsubhiH vayam ) jale hue prANoMse yukta bhI hama loga ( astokamAvi bhAgyena ) bhAvimeM udaya hone Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 177 bAle mahAna bhAgyake udayase ( hastagrAhaM gRhAt iva) hastAvalambana dekara gRhaNa kiye hueke sadRza (ajIvan ) jIvita rahe // 37 // sAzvAsAzca tato devyA dattahastAvalambanAH / prAsthiSmahi dhuraM prAptA vayamazvIyapANinAm ||38|| anvayArthaH - (tataH) phira (devyA) devI gandharvadattAne (dattahastAvalambanA: ) apane hAthoMkA sahArA dekara (sAzvAsAzca) AzvAsana diyA / taba ( vayaM ) hama loga ( azvIyapANinAm ) ghor3oM ke becanevAloMke (dhuraM prAptA) mukhiyA hokara ( prAsthiSmahi) vahAMse cala diye // 38 // atilakSya tato'dhvAnamadhvazramavihAnaye / daNDakAraNyavikhyAtaM tApasaH zramamAzritAH // 39 // anvayArtha : - ( tataH ) isake anaMtara (adhvAnaM atiladhya ) bahutasA marga tai karake ( adhvazramavihAnaye) mArgakI thakAvaTa dUra karane ke liye ( daNDakAraNyavikhyAtaM ) daNDakAraNya meM prasiddha (tApasAzramam ) tapasviyoM ke Azrama meM (AzritAH ) pahuMce // 39 // dadarza tato dRzyaM viharanto'tra vizvataH / apazyAma kacitkAMcitpuNyataH puNyamAtaram // 40 // anvayArthaH - ( atra ) yahAM (vizvataH ) cAroM ora ( dRzyaM) manohara vastuoMko (darza darza) dekha dekha kara ( viharantaH ) vihAra karate hue (vayaM) hama logoMne ( kvacit ) kisI sthAna meM (puNyataH ) puNyodaya se (kAMcita ) kisI (puNyamAtaram ) pavitra mAtAko arthAt ApakI mAtAko (apazyAma) dekhA // 40 // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 aSTamo lambaH / tanmAtrA dRSTamAtreNa kutratyA iti coditAH / vayamapyuttaraM vaktumupakramya yathAkramam // 41 // anvayArtha : - ( tanmAtrA) usa mAtAne ( dRSTamAtreNa ) hama logoMko dekhate hI (kutyA) tuma kahAMke rahanevAle ho (iti) isa prakAra (coditAH) pUchA taba (vayaM api ) hama logoM ne bhI ( yathAkramam ) yathA kramase (uttaraM vaktuM ) mAtAke praznakA uttara deneke liye (upakramya) prArambha karake ( iti avocAma ) aisA kaha | | kyA ? // 49 // asti rAjapure kazcidvibuvAnAmapazcimaH / vizAM ca jIvakArUpo'yametaM jIvAtukA vayam // 42 // anvayArtha : - (rAjapure) rAjapura nagara meM (vibudhAnAM ) paNDitoM kA (ca) aura (vizAM ) vaizyoM kA ( apazcimaH ) zirobhUSaNa ( kazcit ) koI (ayaM ) yaha ( jIvAkhyaH) jIvaka ( jIvaMdhara nAmakA ) puruSa hai aura (vayaM) hama loga (etaM jIvAtukA) unake anujIvI (naukara cAkara) haiM // 42 // kASTAGgArAhvayaH ko'pi kopAdenamanenasam / intuM kiletyavocAma mUcchitA sA ca petuSI // 43 // anvayArtha : - ( tatra ) usa nagara meM (ko'pi ) koI (kASTAGgArAyaH) kASTAGgAra nAmakA rAjA (kopAt) krodha se (anenasam ) nirdoSa ( enaM ) ina jIvaMdharako ( hantuM ) mAraneke liye " (kila) basa ( iti avocAma ) itanA kahA hI thA ki (sA) vaha mAtA ( mUcchitA) mUrchita hokara (petuSI) gira par3I // 43 // hanta hanta hato nAyamastretyabhihitA mayA / pihinAsuprayANA sA prAlapallabdhacetanA // 44 // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.tracUr3AmaNiH / - anvayArthaH- "( hanta ! hanta ! ) hAya ! hAya ! (he amba!) he mAtA ! (ayaM) yaha jIvaMdhara (na hataH) mAre nahIM gaye" jaba (mayA) maiMne (iti) isa prakAra (abhihitA) kahA taba (pihitA su. prayANA) ruka gayA hai prANoMkA nikalanA nisakA aisI (labdha. cetanA) saceta hokara (sA) vaha mAtA ( prAlapat ) pralApa karane lagI // 44 // ambhodAlIva dambholImamRtaM ca mumoca saa| devI samaM pralApena devodantamidantayA // 45 // anvayArthaH-(ambhodAlI) meghoMkI pati (iva) jisa prakAra (dambholI) vajrapAta (ca) aura (amR) jalako (mumoca) varSAtI hai usI prakAra (sA devI) usa mAtAne (pralApena samam) pralApake sAtha (devodantaM) Apake vRttAntako (idaMtayA) isa rItise (akathayat) kahA / arthAta-ApakI utpatti AdikakI vItI huI saba kathA usane khedake sAtha hama logoMko sunAI // 45 // tanmukhAtkhAdivotpannAM ratnavRSTiM tavonnatim / upalabhya vayaM labdhAmamanyAmahi tanmahIm // 46 // ___ anvayArthaH-( tanmukhAt ) usake mukhase (tava unnatim ) ApakI unnatiko (khAt ) AkAzase ( utpannAM ) barasatI huI (ratnavRSTiM) ratnoMkI varSAke (iva) samAna (upalabhya) sunakara (vayaM) hamaloga (tanmahIM) upta pRthvIko (labdhAM) hAthameM AI huI (amanyAmahi) mAnate bhaye // 46 // devavaibhavasaMkI| tato devIM punaH punH| AzvAsyApRcchaya taddezAdimaM dezaM gatA iti // 47 // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 aSTamo lambaH / anvayArthaH-(tataH) tadanaMtara ( devavaibhavasaMkIrtyA ) Apake vaibhavakI mahimAke varNanase (devI) mAtAko (punaH punaH) bAra bAra ( AzvAstha ) dhIraja baMdhA kara (ca) aura ( ApTacchaya ) pUchakara ( taddezAt ) usa sthAnase (imaM dezaM) isa dezako (gatAH) Aye haiM (iti) aisA padmAsyane kahA // 47 // mAturjIvantRtijJAnAttattvajJaH so'pyakhidyata / jIvAnAM jananIsneho na hyanyaiH pratihanyate // 48 // ____ anvayArtha:-(satatvajJaH) tatvoMkA svarUpa jAnanevAle una jIvaMdharane (mAtuH) mAtAko ( jIvan ) jItI huIko bhI (mRtijJAnAt ) marI huI jAnanese ( akhidyata ) atyanta kheda kiyA / atra nItiH ! (hi) nizcayase (jIvAnAM). prANiyoMkA (jananI snehaH) mAtRprema (anyaiH) dUsare kAraNoMse ( na pratihanyate ) naSTa nahIM hotA hai // 18 // atvariSTa ca tAM draSTuM kauravo gurugaurvH| ambAmadRSTapUrvI ca draSTuM ko nAma necchati // 49 // anvayArthaH- (gurugauravaH) mAtA aura pitAmeM hai pUjya buddhi jinakI se ( kauravaH ) kuruvaMzI jIvaMdhara kumArane (tAM draSTuM ) apanI pa mAtAko dekhane ke liye (atvariSTa) zIghratA kI / atra nItiH ! (hi) nizcayase (ko nAma) kaunu puruSa ( adRSTapUrvI) nahIM dekhA hai pUrvameM jisako aisI (ambAM) mAtAko (draSTuM) dekhaneke liye (na icchani) icchA nahIM karatA hai ? karatA hI hai // 49 // vyasA mAtari mhaanmaanyenaanydshesstH| rAgadveSAdi tenaiva baliSThana hi bAdhyate // 50 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / . 181 anvayArthaH-(mAnyena) mAnanIya jIvaMdhara kumAra (mAtarisnehAta) apanI mAtAke snehase ( anyat) anya sabako (azeSataH) sarvathA (vyasmAri) bhUla gaye / atra nItiH / (hi| nizcayase (tenanaiva baliSTana) usa balavAna snehake dvArA hI ( rAgadveSAdi) rAgadveSa Adi vikAra bhAva (bAdhyate) naSTa kara diye jAte haiM // 10 // anbajijJapadAtmIyAM gati bhAryA parAnapi / Avazyake'pi bandhUnAM prAtikUlyaM hi zalyakRt / / 51 // ___anvayArthaH-una jIvaMdhara kumArane ( bhAryA ) apanI strI aura (parAnapi) anya puruSoMse bhI (AtmIyAM gatiM) apane jAnekI bAta (anvanijJapat) prA.Ta kara dii| atra nItiH / (hi) nizcayase (Avazyake api) Avazyaka kArya meM bhI (bandhUnAM) bandhuoMkI (pAtikUlpa) pratikUlatA (zalyakRt ) dukha denevAlI hotI haiM // 11 // anunIyAnugAnvandhUnprasabhaM prayayau ttH| anunayo hi mAhAtmyaM mahatAmupabRMhayet // 52 // anvayArthaH-(saH jIvaMdharaH) ve jIvaMdhara kumAra (anugAn) sAtha calanevAle (bandhUn) apane sAloMko (anunIya) samajhA bujhA karake (tataH) vahAMse (prasabhaM) zIghra ( prayayau ) cala. diye| atranItiH / (hi) nizcayase (anunayaH) dUsaroMko samajhAne bujhAne hI se (mahatAM) bar3e puruSoMkA (mAhAtmyaM) bar3appana (upavRMhayet ) bar3hatA hai // 12 // prasavitrI tataH prekSya premAndho'bhUdavandhyadhIH / tattvajJAnatirobhAve rAgAdi hi niraGkazam / / 53 // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo lambaH / anvayArthaH - ( tataH ) isake anaMtara ( tatra ) usa daNDaka araNyameM (avandhyadhIH) niSphala nahIM hai kisI kArya meM buddhi jinakI aise jIvaMdhara kumAra ( prasavitrIM ) apanI mAtAko (vIkSya) dekha kara ( premAndhaH abhUt ) mAtRpremase andhe ho gaye / atra nIti: / (hi) nizcaya se (tatvajJAna tirobhAve ) tatvajJAna rUpI vicArake chipa jAne para ( rAgAdi) rAgAdika bhAva (niraMkuzam ) binA rukAvaTake prabalatAse (pravartate ) hI pravartita ho jAte haiM // 13 // jAtajAtakSaNatyAgAjjAtaM durjAtamakSiNot / sutavIkSaNato mAtA sutaprANA hi mAtaraH // 54 // anvayArtha - (mAtA) jIvaMdhara svAmIkI mAtAne (jAtajAtakSaNatyAgAta) putra ko janma samaya meM hI tyAga denese ( jAtaM) utpanna (durjAtaM ) duHkhako (sutavIkSaNataH) putrake dekhanese hI (akSiNota ) naSTa kara diyA arthAt bhUla gaI / atra nIti: / (hi) nizvayase ( sutaprANAmAtaraH santi) putra hI haiM prANa jinake aisI mAtAeM hotI haiM // 14 // 182 . sunorvIkSaNatastatA kSoNIzaM tamiyeSa sA / lAbhaM lAbhamabhIcchA syAnna hi tRptiH kadAcana // 55 // anvayArthaH -- ( sUnoH) putrake ( vIkSaNataH ) dekha lenese (taptA ) taptAyamAna (sA) vaha mAtA (taM) putrako ( kSoNIzaM) rAjA honekI ( iyeSa ) icchA karatI bhaI / arthAt - yaha kaba rAjA hogA aisI unakI mAtAne icchA kI / atra nItiH / (hi) nizcayase (lAbha lAbha abhi) eka vastukI prApti ho jAnepara manuSyakI dUsarI vastukI Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 183 prAptike liye ( icchA syAt ) icchA huA karatI hai parantu (tRptiH) icchA kI pUrti arthAt saMtoSa ( kadAcana na ) kabhI bhI nahIM (bhavati) hotA hai // 55 // (6 kaccitpituH padaM te syAdaGga putretyacodayat / sAmagrI vikalaM kArya na hi loke vilokitam // 56 // anvayArthaH -- " (aGgaputra) he putra ! ( kaccit ) koI (te) tumhAre ( pituH) pitAkA ( padaM syAt ) sthAna hai " ( iti ) isa prakAra jIvaMdhara svAmIse unakI mAtAne ( acodayat ) kahA 1 atra nIti: ! (hi) nizcaya se (loke) saMsAra meM ( sAmagrI vikalaM ) utpAdaka sAmagrI ke binA ( kArya ) kArya ( navilokitam ) nahIM dekhA gayA hai // 56 // amba kiM bata khedena bAMDhaM syAditi so'bhyadhAt / mugdheSvatividagdhAnAM yuktaM hi balakIrtanam // 57 // anvayArthaH--putrane kahA (bADhaM syAt) hAM hai ( hai amba ! ) he mAtA ! (bata khedena kiM ) vyartha khedase kyA lAbha (iti) isa prakAra ( saH abhyadhAt ) usane kahA / atra nIti: ! (hi) nizcayase ( atividagdhAnAM ) catura puruSoMkA ( mugdheSu) mUDha janoM meM ( balakIrtanam ) apane balakA kathana karanA ( yuktaM syAt ) yukta hI hotA hai // 17 // putravAkyena hastasthAM mene mAtA ca medinIm / mugdhAH zrutavinizzreyA na hi yuktivitarkiNaH // 58 // anvayArtha : - ( mAtA ) mAtAne ( putravAkyena ) putrake isa Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo lambaH / prakAra vacana sunakara ( medinIm ) pRthvIko (hastasthAM) hAthameM AI huI (mene) samajhI / atra nItiH ! (hi. nizcayase (mugdhAH) mUha puruSa (zrutavinizceyA) kisIkI bAta sunane hIse nizcaya kara liyA karate haiM kiMtu (yuktavitarkiNaH ) yukti dvArA kisI kAryako vicAra karane meM tatpara (na bhavaMti) nahIM hote haiM // 58 // apAyasthAnamastokaM dUrakSaM vyAharadvibhoH / amitro hi kalatraM ca kSatriyANAM kimanyataH // 19 // ____ anvayArthaH-(mAtA) mAtAne (vibhoH) jIvaMdhara svAmIko (dUrakSaM) kaSTase rakSA honeke yogya (astokaM) eka bar3e bhArI (apAyasthAna) nAzake sthAnako (vyAharata) kahA arthAt-rAjyakI bAta kaha kara jIvaMdhara svAmIko yuddha ke liye taiyAra kara diyA / atranItiH (hi) nizcayase (kSatriyANAM) kSatriyoM kI (kalatraM) striyAM bhI (amitraH) zatru (bhavati) ho jAtI haiM (anyataH kiM aurakA to phira kahanA hI kyA hai // 59 // kartavyaM ca tato mAtrA mantritaM tena mantriNA / vicAryavetaraiH kArya kArya syAtkAryavedibhiH // 60 // ___anvayArtha:-(tataH) isake anaMtara (tena mantriNA) vicAra karanevAle una jIvaMdhara svAmIne (mAtrA) mAtAke sAtha (kartavyaM) karane yogya kAryakA (mantrita vicAra kiyA / atra nItiH ! nizcayase (kAryavedibhiH) kArya karanemeM catura puruSa (itaraiH saha) dUsaroMke sAtha (kArya) kAryako (vicArya eva) vicAra karake hI (kAryaM syAt) kArya kiyA karate haiM // 6 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / prAhiNotprasavitrI tAM mAtulopAMtike kRtii| na hi mAtuH sajIvena soDhavyA syAdurAsikA // 6 // anvayArthaH-phira (kRtI) vidvAn jIvaMdharane (tAM prasavitrI) apanI usa mAtAko (mAtulopAntike) apane mAmAke samIpa (prAhiNe t) bhenadiyA / atra nItiH ! (hi) nizcayase (mAtuH durAsikA) apanI mAtAkI duHkha avasthA (sajIvena) kisI bhI jIvadhArI puruSase (na soDhavyA) sahana nahIM kI jAsakatI hai // 61 // tataH saparitoSo'yaM privraajkpaarshvtH| nikaSA svapuraM prApya tadArAme niSaNNavAn / / 62 // anvayArthaH- tataH) tadanantara (saparitoSaH ayaM) saMtuSTa yaha jIvaMdhara kumAra (parivrAjakapArzvataH) daNDaka banake ta pasviyoMke pAsase (svapuraM) apane nagarake (nikaSA) samIpa (prApya) pahuMca kara (tadArAme) vahAMke bagIce meM ( niSaNNavAn ) Thahara gaye // 6 // tatra mitrANyavasthApya vyaharatparitaH purIm / vizRGkhalA na hi kApi tiSThantIndriyadantinaH // 33 // anvayArthaH- tatra) vahAM para jIvaMdhara svAmIne ( mitrANi ) mitroMko ( avasthApya ) biThalA kara ( purIM paritaH ) nagarIke cAroM ora ( vyaharata ) vihAra kiyA / atra nItiH (hi) nizcayase ( vizRGkhalA ) bandhana rahita ( indriya dantinaH ) indriya rUpI hAthI ( kvApi ) kahIM eka jagaha para ( na tiSThanti ) sthira nahIM rahate haiM // 63 // Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 186 aSTamo lambaH / tato rAjapurI vIkSya sutraamtRptraadhiiH| mamatvadhIH kRto mohaH savizeSo hi dehinAm // 6 // anvayArthaH- ( tataH ) phira ( sudhIH ) buddhimAna jIvaMdhara kumAra ( rAnapurI ) rAjapurI nagarIko ( vIkSya ) dekhakara (sutarAM) svayameva ( atRpat ) atyanta santuSTa hue| atra nItiH ( hi ) nizcayase ( dehinAm ) prANadhAriyoMke ( mamatvadhIH kRtaH ) mamatva buddhise kiyA huA ( mohaH ) moha ( sa vizeSo bhavati ) bahuta adhika hotA hai| ___arthAt - jahAM para " yaha merI vastu hai , vahAM para prema vizeSa rItise huA karatA hai // 64 // krIDantI kApi hAgrAtpAtayAmAsa kandukam / saMpadAmApadAM cAptiAjenaiva hi kenacit // 65 // ... anvayArthaH-(tatra) usa nagarImeM (krIDantI) krIr3A karatI huI ( kApi ) kisI javAna kanyAne (hAgrAt ) apane mahalake Uparase ( kandukam ) geMda ( pAtayAmAsa ) pheNkii| atra nItiH (hi) nizcayase ( saMpadAM ) sampatti (ca) aura (ApadAM) ApattikI (AptiH) prApti ( kenacit ) kisI (vyAjena eva bhavati) vahA. nese hI hotI hai / / 65 / / ubakrastadvatIM mRtyAM dRSTvAmuhyadabAhyadhIH / vazinAM hi manovRttiH sthAna eva hi jAyate // 66 // ___anvayArthaH ---( abAhyadhIH ) bAhya padArthoM meM nahIM haiM buddhi minakI aise jIvaMdhara svAmI ( uhakaH ) Uparako mukha kiye hue Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / ho ( tadvatI) geMdase khelatI huI ( sUtyAM) usa javAna kanyAko ( vIkSya ) dekhakara ( amuhyata ) usa para mohita ho gaye / atra nItiH ( hi ) nizcayase (vazinAM) jitendriya puruSoMke (manovRttiH) manake bhAva ( sthAne eva ) yukta sthAnameM hI ( jAyate) pravRtta hote haiM / 66 // tanmohAdayamadhyAsta tatsaudhAgravitardikAm / aJjasA kRtapuNyAnAM na hi vAJchApi vaJcitA // 6 // __ anvayArthaH-(ayaM) yaha jIvaMdhara kumAra ( tanmohAt ) usa kanyAke premase (tatsaudhAgravitardikAm ) usake makAnake agAr3IkI caukI para ( adhyAsta ) baiTha gaye / atra nItiH / (hi) nizcayase ( aJjasA kRta puNyAnAM ) kiyA hai acchI tarahase puNya jinhoMne aise puruSoMkI (va JchA api) icchA bhI (vaJcitA na bhavati) niSphala nahIM hotI hai // 67 // vaizyezaH ko'pi taM pazyanvyAjahe vikasanmukhaH / cirakAGkitasaMprAptyA prasIdanti hi dehinaH // 68 // anvayArthaH- isake anantara (vikasan mukhaH) prasanna hai mukha jisakA aisA (kaH api) koI (vaizyezaH) seTha (taM) usako (pazyan ) dekha kara (vyAnahe) bolA / atra nItiH ! (hi) nizcayase (dehinaH) prANI (cirakAkSitasaMprAptyA) bahuta kAlase cAhI huI vastuke mila jAne para (pasIdanti) prasanna hote haiM // 68 // bhadra sAgaradatto'haM bhavatyeSa mmaalyH| vimalA kamalodbhUtA sutA sUtyA ca sAbhavat // 69 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 aSTamo lambaH / ____ anvayArthaH-(he bhadra !) he bhadra ! (ahaM) maiM (sAgaradattaH) sAgaradatta nAmakA vaizya hUM aura (eSaH) yaha (mamAlayaH) merA ghara (bhavati) hai aura (kamalodbhUtA) kamalA nAmakI merI strIse utpanna (vimalA) vimalA nAmakI merI (sutA) putrI hai (sAca) aura vaha putrI bhI (sUtyA abhavat) javAna ho gaI hai // 69 // ratnajAlamavikrI vikrIyeta yadAgame / bhAvijJAstaM pati tasyAH samutpattAvajIgaNan // 70 // ___anvayArthaH-(bhAvijJAH) jyotiSa zAstroMke jAnanevAloMne (tasyAH) usakA (samutpattau) utpattike samayameM "(yadAgame) jisake Ane para (avikrIta) nahIM vikA huA ,ratnanAlaM) ratnoMkA samUha (vikrIyeta) bika jAyagA" (taM) usako (pati) isakA pati (anIgaNan ) gaNanA kI // 70 // bhavatyatra paviSTe ca dRSTametadalaM praiH| bhAgyAdhika bhavAneva yogyaH pariNayediti / / 7 / / ____ anvayArthaH-aura (bhavati) Apake (atra paviSTa) yahAM praveza karane para (etad dRSTaM ca yaha saba dekhA gayA hai / ( paraiH alaM) aura jyAdA kahanese kyA ? ataeva (he bhAgyAdhika ! ) he mahAbhAgya ( yogyaH ) yogya ( bhavAn ) Apa hI ( pariNayet ) isa kanyAke sAtha vyAha kareM / iti, isa prakAra usane kahA / / 71 / / tannibandhAdayaM cAbhUdanumantA tthaavidhau| vAJchitArthe'pi kArya vazinAM na hi dRzyate // 72 // anvayArthaH- (ayaM) ina jIvaMdhara kumArane (tannibaMdhAt) Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / 189 usake atyanta Agraha karanepara ( tathAvidhau ) isa viSaya meM (anumantA abhUt ) apanI anumati dI / atra nItiH ! (hi) nizcaya se ( vAJchitArthe'pi ) icchita padArtha meM bhI ( vazinAM ) jitendriya puruSoM ke ( kArya ) adhIratA ( na dRzyate) nahIM dekhI jAtI hai // 72 // atha sAgaradattena dattAM satyaMdharAtmajaH / vyavahadvimalAM kanyAM havyavAhasamakSakam // 73 // anvayArthaH--- (atha) isake anaMtara (satyaMdharAtmanaH) satyaMdhara rAjAke putra jIvaMdhara svAmIne ( sAgaradattena ) sAgaradatta se (dattAM) dI huI ( vimalA) vimalA nAmakI (kanyAM ) kanyAko ( havyavAha samakSakam ) agnikI sAkSI pUrvaka ( vyavahat ) vyAhA // 73 // iti zrImadvAdibhasiMhasUriviracite kSatracUDAmaNau sAnvayArtho trimalAlambho nAma aSTamo lambaH // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo lmbH| navamo lambaH atha vyUDhAmatisnigdhAM gADhasneho'vabhUdimAm / vAJchitA yadi vAJcheyuH sasAraiva hi sNmRtiH||1|| ____anvayArthaH- atha) vimalAko vyAhaneke anaMtara (gAr3hasnehaH) atyaMta snehI jIvaMdhara svAmIne (vyUDhAM) naI vyAhI huI (imAM) isa vimalA nAmakI apanI strIko ( atisnigyAM ) bahuta pyArI ( anvabhUta ) anubhavana kI / atra nItiH ! ( hi ) nizcayase (vAMchitA) ninako hama cAhate haiM (yadi) agara ve bhI ( vAMcheyuH) hameM cAheM to (saMsRtiH) saMsAra bhI (saptArA eva) sAra rUpa hI tato'nunIya tAM hitvA sa mitraiH samagacchata / anyarodhi na hi kApi vartate vazinAM manaH / 2 / __andhayArthaH-(tataH) phira (saH) ve jIvaMdhara svAmo (tAM) usa apanI strI ko ( anunIya ) samajhA kara aura (hitvA) vahIM chor3akara (mitraiH) apane mitroMse (samagacchata) Ana mile / atra nItiH ! (hi) nizcayase (vazinAM) nitendriya puruSoMkA (manaH) mana (kvaapi| kahIM para bhI (anyarodhi) dUsaroMse rukanevAlA (na vartate) nahIM hotA hai // 2 // varaciha tamAlokya bahamanyanta bAndhavAH / aihikAtizayaprItiratimAtrA hi dehinAm // 3 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / 191 .. anvayArtha - ( bAMdhavAH) jIvaMdhara svAmIke mitroMne ( vara cihna) varake cinha se yukta (taM) una jIvaMdhara svAmIko (Alokya) dekhakara ( bahu amanyata ) atyaMta AdarasatkAra kiyA / atra nItiH ! (hi) nizvayase ( dehinAm ) prANiyoMko ( aihikAtizayaprItiH ) ina loka saMmadhI atizaya arthAt kisIkI sAMsArika baDhatImeM prema ( atimAtrAH bhavati) atyanta hotA hai // 3 // abravIdasya sotprAsaM vuddhiSeNo vidUSakaH / bahudvArA hi jIvAnAM parArAdhanadInatA // 4 // -- anvayArthaH - phira (buddhiSeNa ) buddhiSeNa nAmake (asya) ina jIvaMdhara svAmI ( vidUSakaH ) vidUSakane ( sotnAsam ) haMsakara ( aba tU ) kahA / atra nIti: ! (hi) nizcaya se ( parAra - dhanadInatA) dUsaroM kI sevA karanekI caturAI ( jIvAnAM) prANiyoM ke ( bahudvArA) nAnA prakAra kI (bhavati) hotI hai // 4 // surabhaH khalu daurbhAgyAdanyopekSitakanyakAH / vyUDhAyAM suramaJjaya paurobhAgyaM bhavediti // 5 // anvayArthaH-" (daurbhAgyAt) durbhAgya ke kAraNa (anyopekSitakanyakAH) dUsaroM se upekSA kI huI kanyAeM (sulabhAH khalu) to sicAheko mila sakata haiM, kintu (suramaJjaryaM vyUDhAyAM) suramaarIke sAtha vyAha karanepara hI (paurobhAgyaM) Apa mahAbhAgyazAlI ( bhavet ) kahalAeMge / (iti) isa prakAra vidUSakane jIvaMdhara svAmI se kahA // 5 // tadvAkyAdayamuddodumavAJchItAM ca mAninIm / hetuccha lopalambhena jRmbhate hi durAgrahaH // 6 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo lambaH / anvayArthaH - (ayaM ) ina jIvaMdharakumArane (tadvAkyAt) usa buddhiSeNa vidUSaka ke tAnarUpa bacanoM se ( mAninIm tAM ) mAna karane vAlI usa suramaJjarIko (udboDhuM) vyAhaneke liye (avAJchIt) icchA kI / atra nitiH ! (hi) nizcaya se (hetuccha lopalambhena) kisI vahAne ke milajAnese (durAgrahaH ) manuSyoM kA durAgraha (jRmbhate) bar3ha jAtA hai // 6 // 192 C tatrApyaupayikaM bhUyo yakSamantraM vyacIcarat / anapAyAdupAyADi vAJchitAptirmanISiNAm // 7 // anvayArthaH - (bhUyaH) phira (ayaM ) ina jIvaMdhara kumArane (tatrApi ) isa viSaya meM ( aupAdhikaM ) upAya bhUta (yakSamantra ) yakSa ke dvArA diye hue mantrako (vyacIcarat ) smaraNa kiyA / atra nIti: ! / (hi) nizrayase ( manISiNAm ) vidvAnoMke ( vAJchitAptiH icchita vastukI prApti ( anapAyAta upAyAt ) nAza nahIM honevAle sthira upAyase hI (bhavati) hotI hai // 7 // vArdhakaM tatra copAyamupAyajJo'yamauhata / karuNAmAvapAtraM hi bAlA vRddhAzca dehinAm // 8 // anvayArthaH - ( upAyajJaH) upAyake jAnanevAle (ayaM) ina jIvaMdhara kumArane (tatra) usa viSaya meM " ( vArdhakam upAyaM) bUDhekA rUpa dhAraNa karanA" acchA upAya ( auhata) socA / atra nItiH ! (hi) nizcaya se (dehinAm ) logoM ke (bAlA vRddhAzra) bAlaka aura vRddha ( karuNAmAtra pAtra ) aparAdha ho jAne para bhI karuNAke pAtra hote haiM / 8 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 kSatra cUr3AmaNiH / vArdhakaM tatkSaNe cAsya manumAhAtmyato'bhavat / anavadyA satI vidyA phalamUkApi kiM bhavet // 2 // anvayArthaH -- ( . manumAhAtmyataH ) mantrakI mahimAse (asya) isa jIvaMvara kumArakA ( tatkSaNe ) usI samaya ( vArdhakam ) bUr3hekA rUpa (abhavat ) ho gayA / atra nItiH (hi, nizcayase (anavadyA) nirdoSa (satI) samIcIna ( vidyA ) vidyA ( api kiM ) kyA kabhI ( phalabhUkA ) phala rahita ( bhavet ) hotI hai ( kiMtu na bhavet ) kintu nahIM hotI hai // 9 // vijahAra punazcAyaM varSIyAnparitaH purIm / anyairazaGkanIyA hi vRttirnItijJagocarAH // 10 // anvayArthaH -- ( punazca ) aura phira ayaM varSIyAn ) yaha bUr3hA ( purIM paritaH ) usa nagarIke cAroM ora (vijahAra ) vihAra karane lagA / atra nItiH ( hi ) nizcaya se ( nItijJagocarA: ) nItijJa puruSa viSayaka ( vRttiH ) cAla ( anyaiH ) dUsaroM se ( azaGkanIyA bhavati ) zaGkA karane yogya nahIM hotI hai // 10 // pravayovipraveSaM taM vIkSamANA vivekinaH / viSayeSu vyarajyanta vArdhakaM hi viraktaye // 11 // veSadhArI (taM) anvayArthaH -- ( pravayovipraveSaM ) bUr3he brAhmaNake usako ( vIkSamANAH ) dekhanevAle ( vivekinaH ) ( viSayeSu ) indriyoM ke viSayoM meM ( vyarajyanta ) atra nIti: ( hi ) nizcayase ( vArdhakaM ) bur3hApA ( viraktaye bhavati ) viraktike liye hI hotA hai // 11 // vivekI puruSa virakta hue | Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 nakmo lmbH| makSikApakSato'pyacche mAMsAcchAdanacarmaNi / lAvaNyaM bhrAMtirityetanmUDhebhyo vakti vArdhakam // 16 // ___ anvayArthaH- (vArdhakam ) bur3hApA (mUDhebhyaH) mUr3ha manuSyoMse (makSikApakSataH) makkhiyoMke paMkhoMse bhI ( acche ) patale (mAMsA. cchAdana carmaNi ) zarIrake mAMsako DhakanevAle camar3emeM (lAvaNyaM bhrAMtiH) sundaratA mAnanA sarvathA bhrama hai (iti) (etad ) isa bAtako ( vakti ) kahatA hai // 12 // pratikSaNavinAzIdamAyuH kAyamaho jddaaH| naiva budhyAmahe kiMtu kAlameva kSayAtmakam // 13 // ___ anvayArthaH- (he jar3AH) he mUryo (idam ) yaha ( AyuH kAyaM ) Ayu aura zarIra ( pratikSaNavinAzi ) kSaNakSaNameM nAza honevAlA hai kiMtu aho!) kheda hai ! (vayaM) hama saba (naiva budhyAmahe) nahIM jAnate hai (kiMtu kAlaM eva) kiMtu samayako (kSayAtmakam budhyAmahe) naSTa honevAlA samajhate haiM // 13 // hanta loko vayasyante kimanyairapi mAtaram / manyate na tRNAyApi mRtiH zlAghyA hi vaardhkaat||14|| _____ anvayArthaH- (hantaH) zoka hai ! ( lokaH ) manuSya ( ante vayasi) buDhApekI avasthAmeM (mAtaraM api) jIvana denevAlI mAtAko bhI (tRNAya api.na manyate) tRNake samAna bhI nahIM samajhate haiM (anyaiH kiM) aurakA to phira kahanA hI kyA hai (hi yataH) isaliye (mRtiH) maranA hI ( vArdhakAt ) buDha pese (zlAghyA) acchA hai // 14 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / ityAdyUhaM ca hAsthaM ca janayanprAjJayAlayoH / agAraM suramaJjaryA varSIyAnpunarAsadat // 15 // 199 anvayArtha : - ( prAjJabAlayoH ) buddhimAna aura bAlakoMke ( ityAdi) isa prakAra (U) vicAra (ca) aura ( hAsyaM ) hAsyako ( janayan ) utpanna karatA huA ( varSIyAn ) yaha bUDhA (punaH) phira (suramaJjaryA agAraM) suramaJjarIke ghara ( Asadat ) pahuMcA // 19 // pRSTo dauvArikastrIbhirAcaSTa phalamAgateH / kumArItIrthamAtmArthaM na hyasatyaM satAM vacaH // 16 // anvayArthaH -- ( dauvArikastrIbhiH ) dvArakI rakSA karanevAlI striyoM se (pRSTaH) pUche hue isa bUDhene ( AgateH phalam ) apane Aneke kAraNako (AtmArtha) AtmAke kalyANake liye ( kumArI tIrtha) kumArI tIrtha meM snAna karaneke liye AyA hUM " (iti) isa prakAra ( AcaSTa ) kahA / atra nIti: ! (hi) nizcaya se (satAM vacaH) sajjana puruSoM kA bacana (asatyaM na bhavati) jhUThA nahIM hotA hai // 16 // ahasannatha tadvAkyAdaGganA apyasaMgatAt / avivekijanAnAM hi satAM vAkyama saMgatam // 17 // amvayArthaH - (atha ) isake anaMtara (aGganAH) dvArakI rakSA karanevAlI striyAM (api) bhI ( asaMgatAt ) asaMbaddha vetukI (tadvA kyAt) usakI bAtoM se ( ahasan ) haMsa par3IM atra nIti: ! (hi) nizcayase ( avivekijanAnAM ) avivekI puruSoM ko (latAM vAkyaM ) sajjana puruSoMkA vacana ( asaMgatam ) aMbaDa ( sApate ) mAlUma diyA karatA hai // 17 // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 navamo lambaH / aruddhaH kRpayA tAbhiragAhiSTa ca tadraham / sarvathA dugdhabIjAbhAH kuto jIvanti nirghRNAH // 18 // anvayArthaH - ( tAbhiH) una striyoMse (kRpayA ) kRpA karake ( aruddha:) nahIM rokA huA vaha bUr3hA (tadguham ) suramaJjarIke ghara meM ( agAhiSTa ) calA gayA / atra nItiH ! (hi) nizvayase ( dagdhabIjAbhAH ) jale hue bIjakI taraha AbhAvAle (sarvathA nirghRNAH) sarvathA dayA rahita jIva (kutaH ) kaise (jIvaMti) jI sakate haiM // 18 // abhyadhuH suramaJjaryAH sundaryaH sabhayA idam / sabhayasnehasAmarthyAH svAmyadhInA hi kiMkarAH // 19 // anvayArthaH -- phira (sundaryaH) dvAra rakSaka sundariyoMne (samayA) bhaya sahita (suramaJjaryAH) suramaJjarIse ( idaM amyathuH ) yaha saba bAta kaha dI / atra nIti: ! (hi) nizcayase ( svAbhyadhInAH) svAmI ke AdhIna rahanevAle (kiMkarAH) naukara loga ( samaya snehasAmarthyA: 2 bhaya aura snehI sAmarthya vAle hote haiM // 19 // puruSadveSiNI sApi varSIyAMsaM nyazAmayat / bhavitavyAnukUlaM hi sakalaM karmadehinAm // 20 // anvayArthaH --- ( puruSadveSiNI sApi ) puruSoM se dveSa karanevAlI usa suramajjarIne bhI (varNIyAMsaM ) usa bUr3heko (nyazAmayat ) dekha kara baiThA liyA / atra nIti: ! (hi) nizcayase (dehinAm ) jIvoMke ( sakalaM karma ) sampUrNa kAma (bhavitavyAnukUlaM bhavaMti ) honahArake anusAra hI huA karate haiM // 20 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / . . 197 'bubhukSitaM tamAlakSya bhojayAmAsa sA stii|.. antastattvasya yAthAtmye na hi veSo niyaamkH||22|| anvayArthaH-( sA satI) usa zreSTha kanyAne (taM bubhukSitaM AlakSya) usa bUr3heko bhUkhA samajhakara (mojayAbhAsa) bhojana kraayaa| atra nItiH ! (hi) nizcayase (veSaH) bAharI veza (antastattvasya) bhItarI antara svarUpakI (yAthAtmye) yathArthatAkA ( niyAmakaH na bhavati ) jatalAnevAlA nahIM hotA hai // 21 // bhuktvAtha vArdhakeneva suSvApa talime kRtii| yogyakAlapratIkSA hi prekSApUrvavidhAyinaH // 22 // __anvayArthaH--(atha) isake anaMtara (katI) vaha buddhimAna bUr3hA (bhuktvA ) bhojana karake (vArdhakena eva) bur3hApe kI thakAvaTase hI mAno (talame) kisI zayyA para (suSvApa) ArAma karaneke liye par3a gayA / atra nItiH ! hi) nizcayase (prekSApUrvavidhAyinaH) vicArapUrvaka kArya karanevAle manuSya ( yogyakAlapratIkSA bhavaMti ) yogya uttama samayakI bATa johA karate haiM // 22 // bhuvanamohanaM gAnamagAsIdatha gAnavit / parasparAtizAyI hi mohaH pazcendriyodbhavaH // 23 // anvayArthaH-(atha) isake anaMtara ( gAnavit ) gAna vidyAke jAnanevAle usa buDr3hene (bhuvanamohanaM) jagatako mohita karanevAlA ( gAnaM ) gAnA ( agAsIt ) gaayaa| atra nItiH / (hi) nizcayase (paMcendriyodbhavaH ) pAMcoM indriyoMse utpanna huA ( mohaH ) moha ( viSayoM meM prIti ) ( parasparAtizAyI) eka dUsarese adhikAdhika hotI hai // 23 // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 navamo lambaH / gAnakauzalataH sainaM zaktimantamamanyata / vizeSajJA hi budhyante sadasantau kutazcana // 24 // anvayArthaH - (sA) usa suramaJjarIne ( gAna kauzalataH ) gAnekI kuzalatA se ( enaM ) isa buDDheko ( zaktimantaM ) aura kArya karanemeM bhI zaktivAlA ( amanyata ) samajhA / atra nIti: / (hi) nizvaya se ( vizeSajJAH ) vizeSa bAta ko jAnanevAle manuSya ( kutazvana ) kisI na kisI kAraNa se (sadasantau) sada asat bAtakA ( budhyante) nizcaya kara liyA karate haiM // 24 // tataH svakAryamapyasmAtsAdarAbhUtparIkSitum / svakAryeSu hi tAtparya svabhAvAdeva dehinAm // 25 // anvayArthaH : - (tataH) isa liye (sA) vaha suramaJjarI (asma tU ) usa bUDhe brAhmaNase ( sva kAryaM api ) apane kAryako bhI ( parIkSituM ) parIkSA karaneke liye ( sAdarA abhUt ) Adarayukta huI / atra nItiH (hi) nizcaya se ( dehinAm ) deha dhAriyoM ko ( svabhAvAt ) svabhAvase hI (svakAryeSu ) apane kAryoM meM ( tAtparyaM bhavati ) tatparatA huA karatI hai // 25 // gAvavacchaktiranyatra kimastItyanvayukta sA / yAJcAyAM phalamUkAyAM na hi jIvanti mAninaH // 26 // anvayArtha :- (sA) usa suramaJjarIne " ( gAnavat ) gAneke sadRza (anyatrApi ) dUsare kAryoM meM bhI ( kiM ) kyA tumhArI ( zaktiH asti ) zakti hai " ( iti ) isa prakAra ( anvayukta ) pUchA atra nItiH / (hi) nizcaya se ( yAJcAyAM ) yAcanAke ( phala Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatravRjamaNiH / 199 mUkAyAM ) niSphala honepara ( mAninaH) mAnI puruSa (na jIvanti) nahIM jIte haiM // 26 // bADhamasti samastepItyabravItprauDhanaipuNaH / ukticAturyato dAyamuktArthe hi vizeSataH // 27 // anvayArthaH-(prauDhanaipuNaH ) atyanta catura usa buDr3hene ( bADhaM) hAM (mamazaktiH) merI zakti (samaste'pi) sampUrNa viSayoMmeM ( asti ) hai " (iti) isa prakAra ( abavIt ) kahA ( uttara diyA ) atra nItiH ! ( hi ) nizcayase (uktArthe) kahe hue padArthake viSayameM ( ukticAturyataH ) kahanekI caturatAse hI (vizeSataH) bahuta (dADhayaM) dRDhatA ( bhavati ) hotI hai / / 27 // abhIpsitavaraprAptAvupAyaM sApyayAcata / rAgAndhe hi na jAgarti yAzcAdainyavitarkaNam // 28 // ____anvayArthaH-taba ( sApi ) usa suramaJjarIne bhI ( abhIpsitavaraprAptau ) apane cAhe hue varakI prApti viSayaka ( upAyaM ayAcata) upAyakI yAcanA kI / atra nItiH ! (hi) nizcayase (rAgAndhe) premase andhe puruSoMmeM ( yAJcAdainyavitarkaNam ) yAcanA saMmaMdhI dInatAkA vicAra ( na jAgarti ) nahIM hotA hai // 28 // kAmaM kAmapradaM so'yaM kAmadevamupAdizat / manISitAnukUlaM hi prINayetprANinAM manaH // 29 // ___ anvayArthaH-phira (saH ayaM) usa buDDhene (kAma) atizaya rItise (kAmapadaM) saba manorathoMko saphala karanevAlA (kAmadevaM ) kAmadevakI mUrtikI pUjAkA (upAdizat ) upadeza diyaa| atra nItiH Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 navamo lambaH / (hi) nizcayase ( manISitAnukUlaM ) iSTa manorathake anukUla kahanA hI (prANinAM manaH) jIvoM ke manako ( prINayet ) prasanna karatA hai / manISitaM ca hastasthaM mene sA suramaJjarI / manorathena tRptAnAM mUlabdhau tu kiM punaH // 30 // anvayArthaH tatra phira ( sA suramaJjarI) usa suramaJjarIne ( manISitam ) apane manorathako ( hastasthaM ) apane hAthameM AyA huA (mene ) samajhA / atra nItiH / (hi) nizcaya se ( manorathena tRptAnAM ) manoratha se saMtuSTa ho jAnevAle puruSoMko ( mUlalabdhau ) yadi mUla padArtha mila jAya (tu) to ( punaH ) phira ( kiM vaktavyaM ) kahanA hI kyA hai // 30 // anaiSottamasau pazcAtkAmakoSThaM yathepsitam / vicArarUDhakRtyAnAM vyabhicAraH kuto bhavet // 31 // anvayArthaH--( pazcAt ) phira (asau ) yaha bUDhA brAhmaNa ( yathepsitam ) nizcita kiye hue ( kAmakoSTha ) kAmadeva ke mandira (tAM ) usako ( anaiSIt ) le gayA / atra nIti: / (hi) nizcayase ( vicAra rUr3ha kRtyAnAM ) vicArapUrvaka kArya karanevAle puruSoMke ( vyabhicAraH ) kArya meM hAni ( kutaH ) kaise ( bhavet ) ho sakatI hai // 31 // kAmaM sA prArthayAmAsa jIvakasvAmikAmyayA / janmAntarAnubandhau hi rAgadveSau na nazyataH // 32 // anvayArtha :- vahAM (sA) usa kumArIne (jIvaka svAmikAmyayA) jIvaMdhara svAmIkI prApti honekI icchA se (kAmaM) kAmadevase ( prArtha Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 201 yAmAsa) prArthanA kI / atra nItiH ! (hi) nizcayase (janmAntarAnuvandhau) janma janmAntarase baMdhe hue ( rAgadveSau ) rAgadveSa (na nazyataH) nAza nahIM hote haiM // 32 // pa lavdho vara iti proktaM buddhiSeNena sA satI / manobhuvo vaco mene strINAM mauThyaM hi bhUSaNam // 33 // anvayArthaH -- ( tadA) usa samaya ( sA satI) usa zreSTha kanyAne " (labdho varaH ) tUne apane varako prApta kara liyA " (iti) isa prakAra (buddhiSeNena proktaM) buddhiSeNase kahe hue vacanako ( manobhuvaH) kAmadevakA ( vacaH) vacana (mene) samajhA / atra nItiH ! (hi) nizcaya se ( strINAM) striyoMkA (mauDhyaM ) mUDhatA hI (bhUSaNam) bhUSaNa hai // 33 // kumAraM darzitAkAraM dRSTvA jihvAya tatkSaNe / mRtakalpA hi kalpante nirlajjA niSkRpA iva // 34 // anvayArthaH -- ( phira vaha kanyA (tatkSaNe ) usI samaya (darzitAkAraM) dikhalAyA hai asalIrUpa jinhoMne aise (kumAraM ) kumArako ( dRSTvA ) dekhakara ( jihnAya ) lajjita huI / atra nIti: ! (hi) nizcaya se (nirlajjAH) lajjA rahita puruSa (niSkRpAH iva) dayA hIna puruSoMkI taraha ( mRtakalpA : ) jIte hue bhI mare hueke samAna ( kalpante ) kalpanA kiye jAte haiM // 34 // patikRtyena patnIM tAM sutarAM so'pyatoSayat / saMsAro'pi hi sAraH syAdampatyorekaikaNThayoH // 35 // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo lambaH / anvayArthaH -- vahAM (so'vi ) usa jIvaMdharakumArane bhI ( pati kRtyena ) pati kRtya premAlApAdi dvArA (tAM patnIM ) usa strIko (sutarAM ) atyaMta (atoSayat ) saMtoSita kiyA / atra nItiH ! (hi) nizvayase (dampatyoH eka kaNThayoH) strI puruSake ekatA prema hone para ( saMsAraH api ) saMsAra bhI ( sAraH syAt ) sArarUpa ho jAtA hai // 35 // 202 tataH kuberadattena dattAM tAM suramaJjarIm / sumaterAtmajAM so'yamupayeme yathAvidhi // 36 // anvayArthaH - ( tataH ) isake anaMtara ( saH ayam ) usa isa jIvaMdhara kumArane ( kuberadattena dattAM ) kuberadattase dI huI (sumateH AtmajAM) sumatIkI putrI (tAM suramaarIM) usa suramaarIko ( yathAvidhi ) vidhipUrvaka ( upayeme ) vyAhA // 36 // iti zrImadvAdibha siMhasUriviracite kSatracUDAmaNau sAnvayArtho suramaJjarIlambho nAma navamo lambaH // Se Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / qd dazamo lambaH 203 atha pANigRhItIM tAM bahumene bahupriyaH / bahupatnopalabdhe hi premabandho viziSyate // 1 // anvayArthaH - (atha) isake anaMtara (bahu priyaH) bahuta striyoM ke pati usa jIvaMdhara kumArane ( tAM pANigRhItIM) usa byAhI huI suramaJjarI strIko ( bahu mene ) bahuta mAnA / atra nIti: ! (hi) nizvayase ( bahuyatnopalabdhe ) bahuta yatnase prApta vastumeM ( premabandhaH ) premakA saMbaMdha ( viziSyate ) vizeSatara huA hI karatA hai // 1 // kRcchreNArAdhya tAM bhUyo mitrANAM pArzvamAzritaH / svAmIcchApratikUlatvaM kulajAnAM kuto bhavet // 2 // anvayArthaH - (bhUyaH) phira jIvaMdhara kumAra (tAM) usa strIko ( kRcchreNa ) kisI na kisI prakArase ( ArAdhya ) samajhA bujhA karake (mitrANAM pArzva ) apane mitroMke samIpa (AzritaH) Agaye / atra nIti: ! (hi) nizvayase ( kulajAnAM ) kulIna striyoMke ( svAmIcchApratikUlatvaM ) apane svAmIkI icchA ke viruddhapanA (kutaH ) kaise ( bhavet ) ho sakatA hai arthAt nahIM ho sakatA // 2 // sacitrIyastadA mitraiH pitrorantikamAyayau / Atmadurlabhamanyena sulabhaM hi vilocanam // 3 // anvayArthaH- (tadA) usa samaya suramaJjarIke sahaja mila jAne se ( sacitrIyaH ) Azcarya yukta ( mitraiH ) mitroMke sAtha Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 dazamo lambaH / jIvaMdhara svAmI ( pitroH ) sunandA va gandhotkaTa ( mAtA pitA )ke (antikam ) samIpa ( Ayayau ) Aye / atra nItiH ! (hi ) nizcayase (Atma durlabham ) apane Apako durlabha vastu yadi (anyena sulabha) dUsareko sahana hI mila jAya to (vilocanam ) vismayako karanevAlI hI hotI hai // 3 // pitrorapyatimAtro'bhUtputrasneho'sya vIkSaNAt / kasyAnandakaro na syAtkRtAntAsyAdapAgataH // 4 // ___ anvayArthaH-( asya vIkSaNAt ) isake dekhanese (pitrorapi) jIvaMdhara svAmIke mAtApitAko bhI (atimAtraH) atizaya (putrasnehaH abhUt) putraprama utpanna huA / atra nItiH ! (hi) nizcayase (kRtAntAsyAt ) kAlake mukhase (apAgataH putraH) nikalA huA putra (kasya) kisako (AnaMdakaraH na syAt ) AnaMdakaranevAlA nahIM hotA hai arthAt hotA hI hai // 4 // tato gandharvadattA ca guNamAlA ca vallabhe / ullAghatAM kramAnnIte nItireSA hi saMmRtau // 5 // __anvayArthaH-(tataH) phira jIvaMdhara svAmIne (gandharvadattA guNamAlA ca vallabhe) gandharvadattA aura guNamAlA apanI pyArI striyoMko (kramAt ) vArI 2se (ullAghatAM) prasannatAko (nIte) prApta kiyA (hi) nizcayase (saMsRtau) saMsArakI (eSA) yaha hI (nItiH) nIti hai // 5 // atha gandhotkaTenAya manvayitvA tato yayau / vidhitsite hyanutpanne viramanti na paNDitAH // 6 // Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 205 anvayArthaH - (atha ) isake anaMtara (ayaM) yaha jIvaMdhara kumAra (gaMdhotkaTena saha ) gaMdhotkaTake sAtha ( maMtrayitvA ) salAha karake ( tataH yayau ) vahAM se cale gaye ( atra nItiH ! (hi) nizvayase (paNDitAH ) vidvAna puruSa (vidhitsite) karaneke liye icchita kArya ke (anutpanne) pUrNa nahIM hone taka (na viramaMti) vizrAma nahIM lete haiM // 6 // videhAkhye tato deze dharaNyAstilakopamAm / tilakAntadharaNyAkhyAM rAjadhAnImazizrayat // 7 // anvayArthaH---- (tataH) vahAMse cala kara jIvaMdhara kumAra vide. hAkhye deze ) videha nAmake deza meM (tilakopamAm ) tilakake samAna ( tilakAMtacaraNyAkhyAM ) dharaNItilaka nAmakI (rAjadhAnI) rAjadhAnIko (azizrayat prApta hue // 7 // mahito mAtulenAtra videhAdhipabhUbhujA / bhAgineyo mahAbhAgo mahyAM kena na mahyate // 8 // anvayArthaH - (atra) yahAM (videhAdhipabhUbhujA) videha dezake svAmI rAjA isake (mAtulena) mAmAne (mahitaH ) inakA bar3A Adara satkAra kiyA / atra nItiH ! (hi) nizcaya se (mahyAM) pRthvI meM ( mahAbhAgaH ) bhAgyazAlI (bhAgineyaH) apanI bahina ke putrako (kena na mahyate) kauna nahIM pUjatA hai arthAt - saba pUjate haiM // 8 // AsIdgovindarAjo'pi tadrAjyasthApanodyataH / svayaM pariNato dantI prerito'nyena kiM punaH // 9 // anvayArthaH - (goviMdarAjaH api) goviMdarAja bhI (tadrAjyasthApanodyataH) jIvaMdhara svAmIke gaye hue rAjyako phirase sthApana Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 dazamo lambaH / karaneke liye taiyAra (AsIt ) huA / atra nIti: ! (hi) nizvayase ( svayaM pariNataH dantI) apane Apa hI danta prahAra karanevAlA hAthI ( anyena preritaH ) yadi dUsarese preraNA kiyA jAya to ( kiM punaH vaktavyaM ) phira kahanA hI kyA hai // 9 // mantribhirmantrazAlAyAM mantrayAmAsa mantravit / na mantraM vinizceSaM nizcite ca na mantraNam // 10 // anvayArthaH - ( mantravit ) mantra ke jAnanevAle rAjAne ( mantrazAlAyAM ) mantrazAlA meM ( mantribhiH ) mantriyoM ke sAtha ( mantrayAmAsa ) salAha kI / atra nIti: ! (hi) nizcayase (vinizreyaM ) nizcaya karane yogya bAta ( amantraM) vinA mantrake ( na bhavati) nahIM hotI hai (ca) aura ( nizcite ) kisI bAta kA nizcaya ho jAne para ( mantraNam na ) salAha nahIM kI jAtI hai // 10 // kASThAGgArasya saMdezaM sacivaiH zuzruvAnayam / jJAtvA hi hRdayaM zatroH prArabdhavyA pratikriyA // 11 // anvayArthaH -- ayaM ) isa govinda rAjAne ( sacivaiH mantriyoM dvArA (kASTAGgArasya ) kASTAGgArakA yaha vakSyamANa (saMdeza ) saMdeza ( zuzruvAn ) sunAyA / atra nIti: (hi) nizcayase (zatroH ) zatrukA (hRdayaM ) mana (jJAtvA ) jAnakara hI ( pratikriyA ) pratIkAra (prArabdhavyA) prAraMbha karanA cAhiye // 11 // ' aghenAhamapakhyAtiM rAjaghe madahastini / labdhavAnavabudhyeta mithyeyaM tattvavedinA // 12 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 207 anvayArthaH - ( rAjaghe madahastini ) rAjA satyaMdharako eka madonmatta hAthI ke mArane para ( adhena ) pApase ( ahaM ) maiMne hI ( apakhyAtiM ) apayazako ( labdhavAn ) prApta kiyA / kintu ( tatvavedinA ) yathArtha bAtake jAnanevAle ( iyaM) yaha bAta ( mithyA ) jhUThI (avabudhyeta ) samajhate haiM // 12 // - niHzalpo'haM bhavAmyeSa bhavatyatra samAgate / durjane'pi hi saujanyaM sujanairyadi saMgamaH // 13 // anvayArthaH - (bhavati) Apake (atra ) yahAM (samAgate) Anepara (eSaH ahaM) apayazI maiM ( niHzalyaH) niHzalya ( bhavAmi ) hUMgA atra nItiH / (hi) nizcaya se (yadi ) agara (sujanaiH) sajjana puruSoMke sAtha (saMgama) samAgama mila jAya to phira (durjane api) duSTa puruSameM bhI ( saujanyaM) sajjanatA (bhavati) ho jAtI hai // 13 // ityuktyA nizcito'tiratisaMghitsuraJjasA / asatAM hi vinamratvaM dhanuSAmiva bhISaNama // 14 // anvayArthaH-- (iti uktyA) isa saMdeze se " ( arAtiH) zatru (anasA) zIghra hI (atisaMghitsuH) dhokhA denA cAhatA hai" (iti) yaha (nizcitaH) nizcaya kiyA / atra nIti: ! (hi) nizcayase ( asatAM vinamratvaM) durjanoM kA namra honA ( dhanuSAM iva) dhanuSake sadRza ( bhISaNam ) bhayaMkara hotA hai // 14 // vipralambhotsuke zatrau kAryAndho'yamatapyata / durjanAgre di saujanyaM kardame patitaM payaH // 15 // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 dazamo lambaH / anvayArthaH-- (kAryAndhaH) apane kAryameM aMgha (nise apane kAmake sivAya dUsarA kucha nahIM sUjhatA) aise (ayaM) yaha goviMdarAjA (vipralambhotsuke) dhokhA dene meM utsuka (zatrau) zatruke Upara (atapyata) atyanta taptAyamAna huA / atra nItiH ! (hi) nizca. yase (durjanAgre) duSTa puruSake agAr3I (saujanya) sunanatA karanA (kardameM) kIcar3ameM (payaH patitam ) dudha pheMkaneke samAna hai // 15 // AhUtAstena sAkUtaM gacchAmastacchalAdvayam / ityuccai nizcikAyAsau bakAyante hi jiSNavaH // 16 // anvayArthaH-(tena) usa kASTAGgArase (sAkUtaM) kisI abhiprAyase (AhUtaH) bulAye hue ( vayaM ) hama lo| bhI (tacchalAt ) usako chalaneke liye ( gacchAmaH ) vahAM caleM ( iti) yaha (apsau) isa govindarAjAne ( ucceH nizcikAya ) acchI tarahase nizcaya kiyA / atra nItiH ! (hi) nizcayase niSNavaH) dUsare zatruoMko jItanevAle rAnA loga (vakAyante) vagule ke sadRza AcaraNa karate haiM / kASTAGgAreNa saMjAtaM sakhyaM prakhyApayannasau / DiNDimaM tADayAmAsa gatervArtA hi pUrvagA // 17 // anvayArthaH- (kASTAGgAreNa saha) kASTAGgArake sAtha (sakhyaM) imArI mitratA ( saMjAtaM ) hogaI (iti) aisA (prakhyApayan ) prasiddha karate hue ( asau) isa rAjAne (DiNDimaM ) DhiMDhorA (tAr3ayAmAsa) piTavA diyA: atra nItiH ! (hi) nizcayase (vArtA) isa samAcArakI sUcanA ( gateH pUrvagA ) inake jAne se pahale pahuMca gaI // 17 // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / cAturaGgabalaM pazcAccaturo'yaM nyazAmayat / AlocyAtmArikRtyAnAM prAbalyaM hi mato vidhiH|| 18 09 anvayArthaH - (pazcAt ) isake anaMtara (caturaH) catura (ayaM rAjA ) isa rAjAne ( cAturaGgabalaM ) apanI caturaGgI bar3I bhArI senA (nyazAmayat ) calane ke liye taiyAra kii| atra nIti: ! (hi) nizrayase (AtmA rikRtyAnAM ) apanI aura zatruke kAryoMkI (prAbalyaM) prabalatAko (Alocya) vicAra karake hI (vidhiH mataH ) kisI kA - makA karanA nizcita kiyA jAtA hai // 18 // pratasthe cAtha sallane pAtradAnAdipUrvakam | dAnapUjAtapaHzIlazAli kiM na sidhyati // 19 // 1 anvayArthaH- ( atha ) isake aMnaMtara ( salagne ) zubhalanameM ( pAtradAnAdi pUrvakam ) pAtradAnAdi puNya karma pUrvaka jIvaMdhara sahita goviMdarAna (pratasthe ca vahAM se caladiyA / atra nItiH ! ( hI ) nizcayase / dAnapunAtapaH zIlazAlinAM ) dAna, pUjA, tapa aura zIlAdikako pAlana karane vAle manuSyoMka ( kiM ) kyA (nasidhyati ) siddha nahIM hotA hai // arthAta- unake saba kArya siddha ho jAte haiM // 19 // atha rAjapurIM prApya rAjA kaizvitrayANakaiH / nikaSA tatpurIM kApi niSasAda mahAbalaH // 20 // anvayArthaH -- ( atha ) isake anaMtara ( mahAbala: ) bar3I bhArI senAkA svAmI ( rAjA ) yaha govindarAjA ( kaizcit prayAkaiH ) kaI eka par3Ava DAlenake anaMtara ( rAjapurIM prApya ) rAja Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 dazamo lambaH / purIko prApta kara (tatpurIM nikaSA) usa rAnapurIke samIpa (kvApi) kahIMpara ( niSasAda ) Thahara gayA // 20 // prAbhRtaM prAhiNottasya kASThAgAro mudhA muhuH / hanta kApaTikA loke budhAyante hi mAyayA // 21 // anvayArthaH- (mudhA ) vyartha ( kASThAGgAraH ) kASTAGgArane ( tasya pAca ) usa govindarAjake pAsa (muhuH) bAra 2 (prAbhRtaM ) bahutasI bheTeM ( prAhiNot ) bhenI / atra nItiH ! (hanta) kheda hai ! ki ( hi ) nizcayase ( loke ) saMsArameM (kApaTikA ) kapaTIloga ( mAyayA ) mAyAse ( budhAyante ) paNDita puruSoMke samAna AcaraNa karate haiM // 1 // pratiprAbhRtametasmai praahaissiitsvaamimaatulH| A samIhitaniSpatterArAdhyAH khalu vairiNaH // 22 // ___anvayArtha ----( svA mamAtulaH ) jIvaMdhara svAmIke mAmAne bhI (etammai) isa kASTAGgArake liye ( prati prAmRtam ) bheTake badalemeM bheMTa ( prAhaiSIt ) bhenI / atra nItiH ! (khalu) nizcayase (A samIhitatippatteH) apane manorathakI siddhi paryaMta ( vairiNaH ) zatru bhI (ArAdhyAH bhavaMti) ArAdhanA karane yogya hote haiN||22|| kanyAzulkatayA loke yantrabhedamaghoSayat / upAyapraSTharUDhA hi kAryaniSThAniraGkazAH // 23 // anvayArthaH- aura phira govindarAjane ( loke ) lokameM ( kanyAzulkatayA ) kanyAke zulkapanese ( yantrabhedaM aghoSayat ) yantra bhedakI ghoSaNA karAI arthAt govindarAnane yaha ghoSaNA Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A kSatracUr3AmaNiH / karAI ki no caMdraka yaMtrako bhedana karegA maiM use apanI kanyA vyAha dUMgA atra nIti: ! ( hi ) nizcayase ( upAyapraSTarUDhA ) sadupAyameM tatpara puruSa ( kAryaniSTAniraMkUzAH bhavanti ) niyamase kAryako vighna rahita siddha karaliyA karate haiM // 23 // dhanurdharAzca saMbhUtAsvarNikakulodbhavAH / Amoho dehinAmAsthAmasthAne'pi hi paatyet||24|| - anvayArthaH--tadanaMtara (traivarNika kulodbhavAH ) tInoMvoM ke kulameM utpanna (dhanurdharAH) dhanuSa dhArI (saMbhUtAH) vahAM Akara ikaTThe ho gaye / atra nItiH ! (hi) nizcayase (AmohaH) mohakA sadbhAva arthAt jaba taka moha rahatA hai taba taka ( dehinAm ) jIvoMkI ( AsthAM) buddhi athavA yatnako ( asthAne'pi ) usake nahIM pAne yogya vastumeM bhI ( pAtayet ) patana karA detA hai // 24 // tatazcandrakayantrasthavarAhatraya bhedane / na zekuzvApinaH sarve ka vidyA pAragAminI // 25 // anvayArthaH-(tataH) phira (sarvaM cApinaH) sampUrNa dhanuSadhArI ( candrakayaMtrasthavarAhatrayabhedane ) caMdraka yaMtrameM bane hue varAhoMke chedanemeM (na zekuH) samartha nahIM hue / atra nItiH ! (hi) nizcayase ( pArigAminI ) paripUrNa (vidyA ) vidyA (kva) kahAM rakkhI hai // 25 // alAtacakrataH zIghraM cakramAruhya helyaa| vivyAdha vijayAsUnurbhAnuH kiM na tamoharaH // 26 // ___ anvayArthaH- ( vijayAsUnuH ) vijayA rAnIke putra jIvaMdhara 1-tIna varNake kula-brAhmaNa, kSatrI, vaizya / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 dazamo lambaH / svAmIne (cakra Aruhya) candraka yaMtra para car3hakara (helayA) krIr3A mAtrase hI ( zIghraM ) zIghra hI ( alAtacakrataH ) alAta cakrase tInoM varAhoMko (vivyAdha) bhedana kara diyaa| atra nItiH ! nizcayase (kiM) kyA (bhAnuH) sUrya ( tamoharaH na bhavati ) andhakArako nAza karanevAlA nahIM hai kintu hai hI // 26 // atha govindarAjo'pi rAjJAmitthamacIkavat / sAtyaMdharirayaM hIti sthAne hi kRtinAM girH|| 27 // ____ anvamArthaH- (atha) isake anaMtara ( govindarAmaH api) govindarAjane bhI (rAjJAM samakSaM) vahAM rAjAoMke agAr3I " (ayaM sAtyaMdhariH) yaha satyaMdhara mahArAjake putra haiM iti " (itthaM acIkathat ) isa prakAra kahA / atra nItiH ! (hi) nizcayase (katinAM) buddhimAna puruSoMkI ( giraH ) vANI ( sthAne yogya sthAnameM hI (bhavati) hotI hai // 27 // rAjAno'pyevamasmAbhira rItyabhAnandiSuH / AcaSTe hi narendratvamAlIhAdiSu pATavam // 28 // anvayArthaH-rAjAnaH api) yaha bAta sunakara rAjA logoMne bhI " (evaM) aisA ( asmAbhiH ) hama loga bhI ( asmAri) smaraNa karate haiM " (iti) isa prakAra (abhyanandiSuH) rAjaputrakI tArIpha kii| atra nItiH ! (hi) nizrayase (AlIDhAdiSu pATavam) AlIDhAdi pAMca sthAnoMmeM caturatAne jIvaMdharake (narendratvaM) rAjApaneko AcaSTe) kahA arthAt dhanuSadhAriyoMmeM jIvaMdharakI caturAI dekhakara rAnA logoMne yaha nizcaya kara liyA ki avazya yaha satyaMdhara mahArAnake putra haiM // 28 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 213 kASThAGgAraH kumArasya viikssnnaakssiinnmaantH| tacchutermRtakalpo'yamanalpAdhiracintayat // 29 // anvayArthaH- ( kumArasya ) jIvaMdhara kumArake ( vIkSaNAt ) dekhanese (kSINamAnasaH ) kSINacitta ( ayaM kASThAGgAra ) yaha kASThAGgAra ( tat zruteH ) govinda mahArAja kI vArtAko sunanese (mRtakalpaH ) mare hueke samAna ( analpAdhiH ) atyaMta mAnasIka vyathAse vyathita hokara ( acintayat ) vicAra karane lgaa|| 29 // sAtyaMdharau ca satyasminsadyo hanta vayaM htaaH| vIreNa hi mahI bhojyA yogyatAyAM ca kiNpunH||30|| __anvayArthaH- ( sAtyaMdharau asmin sati ) satyaMdhara mahArAjakA putra isako honepara to ( hanta ! ) hAya ! ( vayaM ) hama (sadyaH ) amI ( hatAH ) mAre gaye / atra nItiH ( hi ) nizca yase ( mahI) pRthvI ( vIreNa ) vIra ( bhojyA ) bhogyA ( bhavati) hotI hai ( punaH ) phira ( yogyatAyAM ) saba prakArakI yogyatA rahane para (tu kiM vaktavyaM) to kahanA hI kyA hai // 30 // kathamenaM vaNikpAzaM mathano'pyavadhIttadA / AtmanIne vinAtmAnamaJjasA na hi kazcana // 31 // ____ anvayArthaH-( tadA ) usa samaya ( mathanaH api ) mathanane bhI merI AjJAse ( enaM vaNikpAzaM ) isa katsita. vaizyako (kathaM) kaise ( avadhIt ) mArA thA / atra nItiH ! (hi) nizcayase isalokameM ( AtmanIne ) apane hitake liye ( AtmAnaM ) apane (binA) binA ( kazcana ) koI ( aJjasA hitaHna) saccA hita kArI nahIM hai // 31 // Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .214 dazamo lambaH / durAkUtaH kimAhUto mAtulo'sya mayA mudhaa| .. svavadhAya hi mUDhAtmA kRtyotthApanamicchati // 32 // ___ anvayArthaH- ( mayA ) maiMne ( durAkUtaH ) duSTa abhiprAya vAle ( asya ) isake ( mAtulaH ) mAmAko ( mudhA ) vyartha ( kimAhUtaH ) kyoM bulAyA / atra nItiH (hi) nizcayase (mUDhAtmA) mUrkha puruSa ( svavadhAya ) apane mAzake liye ( kRtyotthApanam ) kisI kAryake racanA karanekI apane Apa hI ( icchati ) icchA kiyA karate haiM // 32 // govindarAjayukto'yaM durdAntaH kiM vidhitsti| marutsakhe maruDUte mahyAM kiM vA na dahyate // 33 // anvayArthaH-(goviMdarAjayuktaH) goviMdarAnase yukta hokara (ayaM durdAtaH) yaha kaThanAIse damana honevAlA kumAra (kiM vidhisati) kyA karaigA arthAt yaha mere liye saba aniSToMko karaneke. liye samartha hai / atra nItiH ! (hi) nizcayase (maruhUte) vAyuke vegase prajvalita ( marutsakhe ) agnike hone para (mahyAM) pRthvImeM (kiMvA) kyA vastu ( na dahayate ) nahIM jalatI hai arthAt saba, bhasmIbhUta ho jAtI haiM // 33 // iti cintAkulaM zag svAmimitrANi cikSipuH / vipado vItapuNyAnAM tiSThantyeva hi pRsstthtH|| 34 // ____ anvayArthaH- ( svAmimitrANi ) jIvaMdhara svAmIke mitroMne (iti) isa prakAra ( cintAkulaM ) cintAse vyAkula (zatru) zatru kASThAGgArako (cikSipuH) bhar3akAyA / atra nItiH ! (hi) nizcayase Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 215 (bItapuNyAnAM) jinakA puNyakarma kSINa ho gayA hai una puruSoMke ( vipadaH ) vipattiyAM (pRSTataH) pIche ( tiSThanti eva ) lagI hI rahatI haiM // 34 // matptarI kauraveNAyaM bhartanAdayuyutsata / matsarANAM hi nodeti vastuyAthAtmyacintanam // 35 // _anvayArthaH--phira (ayaM matsarI) matsara bhAva rakhane vAle isa kASThAGgArane ( bhartsanAt ) tAr3ana aura apamAnase (kauraveNa saha) kuruvaMzI jIvaMdhara svAmIke sAtha (ayuyutsata) yuddha karanekI icchA kii| atra nIti: ! (hi) nizcayase (matsarANAM) matsarI puruSoMke ( vastuyathAtmyacintanam ) padArthake yathArtha svarUpakA vicAra karanA (na udeti ) nahIM hotA hai // 35 // kecitkauravataH kecidairito'pybhvnRpaaH| sujanetaraloko'yamadhunA na hi jAyate // 36 // _anvayArthaH-(yuddhe) usa yuddhameM (kecit nRpAH) kucha rAjA to (kauravataH) jIvaMdhara svAmIkI ora ( abhavan ) ho gaye aura (kecit ) kucha (bairitaH api ) zatruke pakSameM ( abhavan ) ho gaye / atra nItiH ! (hi) nizcayase (sujanetaralokaH ) sajjana aura durjanakA pakSa karanevAlA (ayaM) yaha saMsAra (adhunA) abhI hI (na jAyate) nahIM hogayA kintu hamezAse calA A rahA hai // 36 // kauravo'ppAhave'rAtiM lokAntaramajIgamat / durbalA hi baliSThena bAdhyante hanta saMsmRtau // 37 // anvayArthaH-(kauravaH api) kuruvaMzI jIvaMdhara svAmIne bhI Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 dazamo lmbH| (Ahave) saMgrAmameM (arAti) zatruko (lokAntaraM ajIgamata) paraloka pahuMcA diyA / atra nItiH ! ( hanta ! ) kheda hai ! hAya ! (hi) nizcayase (saMsRtau) saMsArameM (durbalAH) durbala prANI (baliSThena) balavAnoMse (bAdhyante) pIr3ita kiye jAte haiM // 17 // atha saMgrAmasaMrambhaM kauravo'yamavArayat / mudhAvadhAdibhItyA hi kSatriyA vatino matAH // 38 // __ anvayArthaH- (atha) isake anaMtara (ayaM kauravaH) isa nIvaMdhara kumArane zatruke mara jAne para ( saMgrAmasaMrambhaM ) saMgrAmake AraMbhako (avArayata ) baMda kara diyA / atra nItiH ! (hi) nizcaya se (mudhA) vyartha, niSprayojana (vadhAdibhItyA) hiMsAdika paMca pApoMke Darase ( kSatriyAH) kSatrI loga ( vratinaH matAH ) vratI mAne gaye haiM // 38 // vIrasarvijayA jAtA vIrapatnI ca me sutaa| ityuktvA mAtulo'dhenamAnandAda panandayat // 39 // anvayArthaH-mAtulaH api) jIvaMdhara svAmIke mAmAne bhI " (vinayA vIramUH) merI vahina vijayAne vIraputrako ( jAtA) janA (ca) aura (me sutA) merI putrI ( vIrapatnI ) vIra puruSakI strI (jAtA) huI " (iti) isa prakAra ( uktvA ) kahakara (ena) kumArakA ( AnaMdAta ) Anandase ( abhyanandayat ) abhinandana kiyA // 39 // samantataH samAyAtAH sAmantAstaM siSevire / samau hi nATya sabhyAnAM saMpadAM ca layodayau // 40 // anvayArthaH--phira (samantataH) cAro orase ( samAyAtaH ) Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 kSatracUr3AmaNiH / Ae hue ( sAmantAH ) choTe 2 dezoMke rAjA (taM siSevire ) unakI sevA karane lge| atra nItiH ! (hi ) nizcayase (nAvyasabhyAnAM) nATakake sabhyoM arthAt darzakoM ke liye (saMpadA) nATakake pAtrakI sampattikA ( layodayau ) nAza aura udaya ( samau ) tulya hotA hai // 40 // rAjapuryAmagAcAyamabhiSektuM jinAlayam / bhagavadivyasAnnidhye niSpratyUhA hi siddhayaH // 41 // _anvayArthaH-phira yaha jIvaMdharasvAmI (rAjapuryA) rAjapurI nagarIke andara (ninAlayaM ) jina mandirameM ( abhiSektuM ) rAjyAbhiSekase abhiSakta hone ke liye (agAta ) cale gaye / atra nItiH ! (hi) nizcayase ( bhagavadivyasAnidhye ) bhagavAnakI divya samIpatA hone para ( siddhayaH ) siddhiye (niSpratyUhA bhavanti) nirvighna pariprApta hotI haiM // 41) tAvatA saMnyadhAttatra yakSo yakSacaro mudA / phala meva hi yacchanti panasA iva sajjanAH // 42 // ____ anvayArthaH-(tAvatA) usI samaya (yakSacaraH yakSaH) kuttekA jIva yakSa (mudA) harSase (tatra) vahAM ( saMnyadhAt ) AyA / atra nItiH ! (hi) nizcayase ( sajjanAH ) sajjana puruSa (panaptA iva) kaTaharake vRkSakI taraha ( phalaM eva ) phalako hI ( yacchaMti) dete haiM // 42 // atha govindarAjena yakSarAjo ythaavidhi| abhyaSiJcanmahArAja kauravaM gurugauravAt // 43 // anvayArthaH- (atha) isake anaMtara ( yakSarAjaH ) yakSendrane Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 dazamo lambaH / ( govindarAjena saha ) govindarAjake sAtha (gurugauravAt ) bar3e gauravase ( mahArAnaM kauravam ) mahArAjA jIvaMdharasvAmIkA ( yathA. vidhi ) vidhipUrvaka ( abhyaSiJcan ) rAjyAbhiSeka kiyA // 43 // ayAdApRcchaya rAjendraM yakSendro'pi svamandiram / na hyAsaktyA tu sApekSo bhAnuH padmavikAsane // 44 // anvayArthaH- ( yakSendraH api) yakSendra bhI (rAjendra ApTacchya ) rAjendrase pUcha kara (sva mandiraM ) apane sthAnako ( ayAt ) calA gayA / atra nItiH ! (hi) nizcayase ( bhAnuH ) sUrya (padmavikAsane ) kamaloM ke praphullita hone para ( AsaktyA ) phira kisI Asaktise ( sApekSo na bhavati ) apekSA nahIM karatA hai / arthAt kamaloMko khilAkara phira unase kucha saMbaMdha nahIM rakhatA huA astAcalakI ora calA jAtA hai // 44 // tarpitAkhilaloko'smAtsaudhAbhyantaramAzritaH / siMhAsanamalaMcakre rAjasiMhaH kramAgatam // 45 // ___anvayArthaH-(tarSitAkhilalokaH) phira prasanna kiyA hai sampUrNa lokako jisane aise ( rAjasiMhaH ) una rAjAoMmeM zreSTha jIvaMdhara svAmIne (asmAt ) isa jina mandirase nikala kara (saudhAbhyaMtaramAzritaH) aura apane mahalako prApta karake ( kamAgatam ) kulaparaMparAse prApta (siMhAsana) rAjasiMhAsanako (alaMcakre) suzobhita kiyA // 45 // tavRttAntavitarko'bhUlloke vismybRNhitH| atarvyasaMpadApayAM vismayo hi vizeSataH // 46 // Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 219 anvayArthaH-(loke) phira sAre lokameM (vismayabaMhitaH) vismayase vRddhiMgata (tadvRttAntavitarkaH) jIvaMdharasvAmIke vRttAntakA vicAra (abhUta) huA / atra nItiH ! (hi) nizcayase ( atayaM saMpadApaddhayAM) acAnaka vinA vicAre saMpatti aura Apattise (vizeSataH) adhikatara (vismayaH) Azcarya (bhavati) huA karatA hai // 46 // ka pUjyaM rAjaputratvaM pretAvAse ka vA jniH| ka vA rAjyapunaHprAptiraho karmavicitratA // 47 // ___anvayArthaH-(kva) kahAM to (pUjyaM) vaha pUjya (rAjaputratvaM) rAnaputra panA (kavA) aura kahAM usakA (pretAvAse janiH) zmazAna bhUmi meM janma lenA (kvavA ) aura kahAM ( rAjyapunaHprAptiH ) yaha phirase rAjyakA mila jAnA (aho !) aho ! ( karmavicitratA) karmoM kI vicitratA para Azcarya hai // 47 // puNyapApAhate nAnyatsukhe duHkhe ca kAraNam / tantavo na hi lUtAyAH kUpapAtanirodhinaH // 48 // ___anvayArtha:-(hi) nizcayase ( puNyapApAt ) puNya aura pApake (Rte) binA ( anyat ) aura koI bhI bastu (sukhe) sukha (ca) aura (duHkhe) dukhameM ( kAraNaM na ) kAraNa nahIM hai / jaise pApakA udaya honese ( lUtAyAH) makaDIko usake jAleke ( ta ntavaH ) choTe 2 tantu bhI ( kUpapAtanirodhinaH na bhavaMti ) kUpameM giranese rokane vAle nahIM hote haiM // 48 // hatyA jighAMsumAtmAnaM lebhe rAjyaM jighaaNsitH| bhAvyavazyaM bhavedeva na hi kenApi rudhyate // 49 // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo lambaH / anvayArtha : - ( jighAMsitaH ) jisako mAranA cAhate the usane ( AtmAnaM ) apane (jighAMsuH) mAranevAleko ( hatvA ) mArakara ( rAjya ) rAjya (lebhe) le liyA / atra nItiH ! hi) nizcayase ( bhAvi ) jo kucha honA hai vaha (avazyaM eva) avazya hI ( bhavet ) hotA hai ( kenA ' pa ) kisI se bhI (na ruddhate) nahIM rokA jAtA hai // 49 // jijIviSAprapaJcena jAto'yaM rAjavaJcakaH / kASTAGgAro'pi naSTo'bhUtsvayaM nAzI hi nAzakaH // 50 anvayArtha : - ( ninIviSA prapaJcana) apane jIne kI icchAke vistAra se (rAnavaJcakaH) rAjA ko dhokhe se mAranevAlA (ayaM kASThAGgAraH api ) yaha kASThAGgAra bhI ( naSTaH abhUt ) mArA gayA atra nItiH ( hi ) nizcaya se ( nAzI ) dusarekA nAza karane vAlA ( svayaM nAzakaH syAt ) apanA hI nAza karane vAlA hotA hai // 50 // yakSaH kSaNopakAreNa prANadAyI babhUva saH / kASTAGgAraH kRtaghno'bhUtsvabhAvo na hi vAryate // 51 // anvayArtha : - ( sa yakSaH ) kuttekA jIva vaha yakSa ( kSaNopakoraNa ) kSaNamAtrake upakAra se ( prANadAyI vabhUva ) jIvaMdhara svA mI prANoMke bacAnevAlA huA aura ( kASThAGgAraH ) kASThAGgAra ( kRtaghnaH abhUt ) kRtaghnI huA arthAt satyaMdhara mahArAjane jise rAjya diyA thA vahI unhIMke prANoMkA ghAtaka huaa| atra nItiH ! ( hi ) nizcaya se isaliye ( svabhAvaH ) prakRti kisIkI bhI ( na vAryate ) nivAraNa nahIM kI jA sakatI hai // 51 // apakAraropakArAbhyAM sadasantau na bhedinau / dugdhaM ca bhAti kalyANaM kenAGgAravizuddhatA // 52 // 220 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNi / 221 anvayArtha:-( sadasantau ) sajjana aura durjana ( apakA ropakArAbhyAM ) apakAra aura upakAra karanese ( na bhedinau ) durjana aura sajjana nahIM honAte arthAt sajjanake sAtha apakAra karanese vaha durjana nahIM hojAte aura durjanake sAtha upakAra karane se vaha sajjana nahIM hojAte hai / atra nItiH ! (hi ) nizcaya se ( dagdhaM ca kalyANaM ) jalA huA bhI sonA ( bhAti ) zobhAyamAna hotA hai kintu ( aGgAravizuddhatA ) koyalekI zuddhatA ( kenApi upAyena ) kisI bhI upAya se ( na bhavati ) nahIM hotI hai // 52 // riktAriktadazAyAM ca sadasantau na bhedinau / vAtApi hi nadI datte pAnIyaM na payonidhiH // 53 // anvayArthaH- ( riktAriktadazAyAM ca ) dhanI aura nirdhanakI avasthA meM bhI ( sadasantau ) sajjana aura durjana ( na bhedinau ) bhedita nahIM hote hai arthAt - nirdhana avasthAmeM bhI sajjana upakAra hI karate haiM parantu durjana saghana avasthAmeM bhI apakAra hI karatA hai / atra nIti: ! (hi) nizcayase ( khAtApi nadI ) sUkha jAne para khodI huI nadI ( pAnIyaM datte ) pyAsoMko jala detI hai kintu ( payonidhiH na ) lavAlava jalase bharA huA bhI samudra kisIke upayoga meM nahIM AtA // 53 // itIyaM kiMvadantI ca taddeze zaMvadApyabhUt / rAjanvatI satI bhUmiH kuto vA na sukhAyate // 54 // anvayArthaH - (taddeze ) jIvaMdhara svAmIke rAjameM (api) bhI (iti) isa prakAra ( iyaM kiM vadantI) yaha kahAvata ( zaMvadA abhUta) Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 dazamo lambaH / savako pyArI huI (hi) nizcaya se ( rAjanvatI) uttama rAjA se yukta (satI) samIcIna (bhUmi:) pRthavI ( kuto vA na sukhAyate ) kyA prajAko sukha denevAlI nahIM hotI hai ? kintu hotI hI hai // 51 // kASThAGgArakuDumbasyApyanumene sukhAsikAm / svasthAnespi mahArAjo na hyasthAne'pi ruTU satAm // 55 anvayArthaH - ( mahArAjaH ) mahArAja jIvaMdharane ( kASThA GgAra kuTumbasya ) kASThAGgArake kuTumbako (api) bhI ( svasthAnespi ) apane hI sthAna meM ( sukhAmikAm ) sukha pUrvaka rahanekI ( anumene ) anumati dedI / atra nItiH ! (hi) nizcayase ( satAM ) sajjana puruSoM kA ( ruTU ) krodha ( asthAne ) ayogya sthAna meM ( na bhavati ) nahIM hotA hai // 55 // yauvarAjye ca nandAkhyaM vRddhakSatrocite pade / gandhotkaTaM ca cakre'sau lokavandye ca mAtarau // 56 // anvayArtha : - ( phira asau ) ina jIvaMdhara svAmIne ( yauvarAjye) yuvarAja padapara apane choTe bhAI ( nandAdayaM ) nandAyako (ca) aura ( vRddhakSatro cite pade ) bUr3he kSatriyoM ke yogya padapara ( gandhotkaTaM ) gandhotkaTako (ca ) aura ( lokavandye ) lokapUjya ( pade ) padapara ( mAtarau ) donoM mAtAoMko ( cakre ) sthApita kiyA / / 56 / / akarAmakaroddhAtrIM varSANi dvAdazApyayam / mahiSaiH kSubhitaM toyaM na hi sadyaH prasIdati // 57 // anvayArthaH -- aura ( ayaM ) ina jIvaMdhara svAmIne ( dhAtrIM ) pRthvIko (Ni) bAraha varSa paryaMta ( akarAm ) kara Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / (Taiksa ) se rahita ( akarot ) karadI / atra nItiH ! (hi) nizcayase ( mahiSaiH ) bhaisAoMse (kSubhita toyaM ) gadalA kiyA huA jala ( sadyaH ) zIghra hI (na prasIdati ) nirmala nahIM hotA hai // 17 // panavaktrAdimitrebhyo yathAyogyamadAspadam / avizeSaparijJAne na hi loko'nurajyate // 58 // ___anvayArthaH-aura ina jIvaMdhara svAmIne ( padmavaktrAdi mitrebhyaH ) padmAsyAdika mitroMke liye ( yathAyogyaM padaM ) yathA yogya pada ( amAt ) diye / atra nItiH ! ( hi ) nizcayase ( avizeSaparijJAne ) sAdhAraNa sAmAnya satkArase ( lokaH ) loga ( na anurajyate ) anurajAyamAna nahIM hote haiM / arthAtjIvaMdhara svAmIne mitroMpara kauna kisa padake yogya hai aisA parijJAna karake unako yathAyogya pada di / // 58 // padmAdayo'pi taddevyaH samAgatya tdaajnyyaa| taM samIkSya kSaNe cAsankSINAkhilamanovyathAH 59 // ___anvayArthaH- ( tadAjJayA padmAdayo'pi devyaH ) usa samaya mahArAjakI ajJAse paddhA Adika unako striye ( samAgatya) Akara ( taM samIkSya) una jIvaMdhara svAmIko dekhakara (kSaNe ca ) usa samaya (kSaNAkhilamanovyathAH ) sampUrNa manakI pIDAse rahita ( Asan ) huI // 59 // cirasthAyyapi naSTaM syAdviruhArthe hi vIkSite / sannidhAvapi dIpasya kiM tamisra guhAmukham // 30 // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo lambaH / anvayArthaH -- ( hi ) nizcaya se ( viruddhArthe ) viruddhaM padArtha ( vIkSite ) dekhanepara ( cirasthAyyapi ) cirakAla se sthita padArtha (api) bhI ( naSTaM syAt ) naSTa hojAte haiM arthAt jarAsA sukha milane se pUrva ke satra duHkha bhUla jAte haiM ( dIpasya saMnnidhAvapi ) diyeke samIpa Anepara bhI ( kiM ) kyA ( guhAmukhaM ) guphAoMkA mukha ( tamisraM ) andhakAra yukta ( syAt ) rahasakatA hai ? nahIM // 60 // 224 athAyaM navuteH putrI dattAM goviMndabhUbhujA | paryaNaiSInmahArAjaH pArthivairvihinotsavaH // 61 // anvayArthaH -- ( atha ) isake anaMtara ( pArthivaiH vihito - tsavaH ) rAjAoMne kiyA hai utsava jinake lie aise (ayaM mahArAjaH) ina mahArAja jIvaMdhara ne ( govindabhUbhujA ) govindarAjase ( dattAM ) dI huI ( nuvate: ) nuvatIkI (putrIM ) putrI lakSmaNAko ( yathAvidhi paryaNaiSIt ) vidhipUrvaka vyAhI // 61 // iti zrImadvAdimasiMhasUriviracite kSatracUDAmaNau sAnvayArtho lakSmaNA lambho nAma dazamo lambaH // - 2008 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / ekAdazo lambaH - -- atha rAjyazriyA labdhvA lakSmaNAM mumude kRtii| cirakAGkitalAbhe hi tRptiH syAdatizAyinI // 1 // ___anvayArthaH--(atha) isake anaMtara (kRtI) vidvAn mahArAjA jIvaMdhara ( rAjyazriyA saha ) rAjyalakSmIke sAtha (lakSmaNAM labdhvA) lakSmaNAko prApta karake (mumude) atyanta prasanna hue / atra nItiH ! (hi) nizcayase ( cirakAzita lAbhe ) cirakAlakI cAhI huI vastu kI prApti honepara hI ( atizAyinI) bar3I bhArI (tRptiH) prasannatA ( syAt ) hotI hai // 1 // labdhvA rAjyamayaM rAjA reje sarvaguNairapi / kAco hi yAti vaiguNyaM guNyatAM hArago mANaH // 2 // anvayArthaH-( ayaM rAjA ) yaha mahArAna jIvaMdhara (rAjyaM labdhvA ) rAjyako prApta karake ( sarvaguNaiH api) aura saba guNoMse bhI (reje) zobhAyamAna hue / atra nItiH ! (hi) nizcayase ( hAragaH kAcaH ) hAralatAmeM piroyA huA kAMca (vaiguNyaM yAti) burA pratIta hotA hai (tu) aura usa sthAna para piroI huI (maNiH) maNi (guNyatAM yAti) bahuta hI zobhAyamAnapaneko prApta hotI hai| ___ arthAt--sarva guNa sampanna jIvaMdhara kumArako rAjyakI prApti suvarNameM sugaMdhakI taraha huI // 2 // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ekAdazo lambaH / kRtinAmekarUpA hi vRttiH sNpdsNpdoH| na hi nAdeyatoyena toyadherasti vikriyA // 3 // ___anvayArthaH-( hi ) nizcayase (saMpadasaMpadoH ) sampatti aura vipattimeM (kRtinAM) buddhimAnoMkI ( vRttiH ) vRtti (ekarUpA bhavet ) ekasI rahatI hai / saca hai-(nAdeyatoyena ) nadIke jalase (toyadheH) samudra meM (vikriyAnAsti) vikAra bhAva nahIM hotA hai // 3 // sukhaduHkhe prajAdhIne tadAbhUtAM prajApateH / prajAnAM janmavarja hi sarvatra pitarau nRpaaH|| 4 // anvayArthaH- ( tadA ) usa samaya arthAt rAjya milane para (prajApateH ) mahArAja jIvaMdharake ( sukhaduHkhe ) sAre sukhadukha (prajAdhIne) prajAke AdhIna (abhUtAm ) ho gaye arthAt prajAke sukha duHkhase vaha apaneko sukhI duHkhI samajhane lage / atra nItiH ! (hi) nizcaya se ( janmavarja ) janma deneke sivAya sarvatra anya saba viSayoMmeM (nRpAH) rAjA hI (pranAnAM ) prajAke (pitarau staH ) mAM bApa haiM // 4 // AsItprItikaraM tasya karadAnaM ca dAnavat / vRSalAH kiM na tuSyanti zAleye bIjavApinaH // 5 // ___ anvayArthaH--(ca) aura (tasya) usakI pranAko (karadAna) rAnAko mahasUla denA bhI (dAnavata ) dAna denekI taraha (prItikara) prItikara arthAtU AnaMdadAyaka (AsIt) huA / atra nItiH ! (hi ) nizcamase ( zAleye) pAnyake khetoM ( zrI nApinaH ) bIja bonevAle ( vRpalAH) kina loga (kiM) kA (na tupyaMti) saMtuSTa nahIM hote haiM, hote hI haiM / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 227 arthAt jisa prakAra kisAna khetameM bIja bonese khuza hotA hai usI prakAra prajA rAjAko kara dene meM prasanna thI // 5 // mitrodAsInazatrUNAM viSayeSvapasarpataH / tadajJAne'pi tadjJAnAtta devAsItpratikriyA // 6 // anvayArthaH -- ( tadajJAne'pi ) usa rAjA ke rAjya meM rAjAko svayaM kisI kAryakA sAkSAt jJAna nahIM honepara bhI ( mitrodAsIna. zatrUNAM ) mitra, zatru aura udAsIna rAjAoMke ( viSayeSu) dezoM meM ( apasarpataH ) ghUmane vAle guptacaroM dvArA ( tadjJAnAt ) unakA sArA vRttAnta jAnakara ( tadAeva ) usI samaya (tatpratikriyA ) usakA upAya ( AsIt ) hotA thA // 6 // . rAtriMdivavibhAgeSu nighato niyatiM vyadhAt / kAlAtipAtamAtreNa kartavyaM hi vinazyati // 7 // anvayArtha : - ( niyata ) niyama pUrvaka kArya karanevAle usa rAjAne ( rAtrindivavibhAgeSu ) rAtadina ke vibhAgoM meM ( niyati ) niyata kiye hue kAryako (vyadhAt ) yathA samaya para kiyA / atra nItiH ! (hi) nizcayase ( kAlAtipAtamAtreNa ) kAma karane yogya samayake nikala jAne para (kartavyaM vinazyati) yogya kArya naSTa hote haiM // 7 // tapasA hi samaM rAjyaM yogakSemaprapaJcataH / zramAde satyadhaHpAtAdanyathA ca mahodayAt // 8 // anvayArtha :- (hi) nizrayase ( yogakSemapapaJcataH) yoga aura omake vistAra se (tapasA samaM rAjyaM) tapake samAna rAjya hai arthAt Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazo lambaH / jisa prakAra tapameM yoga aura kSemakI (mana vacana kAya rUpa yogoMke rokanekI) AvazyakatA hai usI prakAra rAjyameM yoga aura kSemakI AvazyakatA hai / kabhI nahIM prApta vastuke pAneko yoga kahate haiN| aura prAptakI rakSA karanA kSema kahalAtA hai| aura (pramAde sati) pramAda hone para arthAt rAjA aura tapasvI rAjya pAlana aura tapasyAmeM yadi pramAda kare to ( adhaHpatAd ) donoMkA adhaH patana hotA hai (ca) aura (anyathA) pramAda rahita yoga aura kSema pAlana karanese ( mahodayAt ) donoMkA mahAn udaya hotA hai // 8 // prabuddhe'sminbhuvaM kRtsnAM rakSatyekapurImiva / rAjanvatI ca bhUrAsIdanvartha ratnasUrapi // 9 // _____ anvayArthaH-(pravuddhe'smin) sAre kAryoMmeM sAvadhAna isa rAjAke ( eka purIM iva ) eka purI (nagarI) ke samAna (satmnAM bhuvaM) sArI pRthvIkI (kSati sati) buddhimAnIse rakSA karanepara (bhU ) pRthvI ( rAmavatI ) zreSTha rAmAse yukta (anvartha) sArthaka (ratnasurapi) ratnagarbhA (AsIt ) huI // 9 // evaM virAjamAna'sminrAjarAje mahodaye / vijayA jananI tasya viraktA saMsRtAvabhUt // 10 // ___anvayArthaH- evaM isa prakAra (mahodaye) mahAn udayavAle (asmin rAjarAje isa rAjezvarake (virAjamAne) virAjamAna hone para vinayAtasya jananI vijayA nAmakI jIvaMdharakI mAtA (saMsRto viraktA) saMsArase virakta ( abhUt ) huI arthAt use vairAgya utpanna huA // 10 // Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiM / paitRka padamadrAkSamatrAhaM putrapuGgave / kRtAH puropakAraH kRtakRtyA yathocitam // 11 // ___anvayArthaH-( atra putrapuGgave ) isa putra zreSTameM ( ahaM) maiMne (paitRkaM ) pitAke ( padaM ) padako arthAt rAjAke padako (adrAkSam) dekha liyA aura (puropakAraH) pahale upakAra karanevAle bhI (yathocitam ) yathocita (kRtakRtyAH) kRtakRtya (kRtAH) kara diye| arthAt-pahile jinhoMne hamapara upakAra kiyA thA una sabakA hamane pratyupakAra kara diyA // 11 // phalaM ca puNyapApAnAM mayA mayyeva vIkSitam / zAstrAdRte kimanyatra karmapAko'yamIkSitaH // 12 // anvayArthaH---(ca) aura jaba (mayA) maiMne (zAstrAdaRte) zAstroMka vinA (mayi eva) ApameM hI ( puNyapApAnAM ) puNya aura pApakA phala (vIkSitam) dekha liyA to (punaH) phira (ayaM karmapAka:) yaha karmokA phala (anyatra) dUsare sthAnameM ( mayA kiM IkSitaH ) maiM kyoM dekhU // 12 // ato'pAsya sutasnehaM tapasyAmi yathocitam / jJAtvApi kuNDapAto'yaM kutsitAnAM hi ceSTitam // 13 anvayArthaH-(ataH) isaliye (ahaM) maiM (sutasneha) putrakA muMha ( apAsya ) chor3a karake ( yathocita ) jaisA cAhiye vaisA (tapasyAmi) tapa kruuNgii| atra nItiH ! (hi) nizcayase (saMsAra bhAvaM jJAtvApi) saMsArake svabhAvako jAnakara mI phira (ayaM kuNDa Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ekAdazo lambaH / pAtaH) isa saMsAra rUpI gaDDhe meM par3e rahanA ( kutsitAnAM ) nIca puruSoMkI ( ceSTatam ) ceSThA hai // 13 // iti vairAgyatastasyAH sunandApi vyarajyata / pAke hi puNyapApAnAM bhavedvAhyaM ca kAraNam // 14 // anvayArthaH-(iti) isa prakAra (tasyAH) vijayA rAnIke ( vairAgyataH ) virakta ho jAnepara (sunandApi) gandhotkaTakI strI sunandA bhI (vyarajyata) saMsArase virakta ho gaI / atra nItiH ! (hi) nizcayase (puNyapApAnAM ca) puNya aura pApake (pAke) udaya AnemeM ( bAhya kAraNaM ) bAhya kAraNa (bhavedeva) avazya hI hotA tataH kRcchAyAmANaM te mahInAthaM ca kRcchtH| anujJApya tato gatvAdIkSiSAtAM yathAvidhi // 15 // ___ anvayArthaH-(tataH) isake anaMtara (te) una donoM mAtAoMne (kacchrAyamANaM) zokayukta (mahInAtha) jIvaMdhara svAmIko (kRcchrataH) kisI na kisI prakAra kaSTase (anujJApya ) samajhA kara ( tato gatvA ) aura gharase vanameM jAkara (yathAvidhi) vidhipUrvaka (adIkSiSAtAM) jina dIkSA lelI // 15 // padmAkhyA zramaNImukhyA vizrANya zramaNIpadam / tanmAtRbhyAM tatastaM ca mahInAthamabodhayat // 16 // - anvayArthaH ---(zramaNImukhyA) usa samaya sampUrNa abhikAoMmeM zreSTha (padmAkhyA) padmA nAmakI arjikAne ( tanmAtRbhyAM ) una donoM mAtAoMke liye ( zramaNI padam ) anikAkA pada Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / (vizrANya) dekara (tataH) phira (taM ca mahInAthaM) una jIvaMdhara mahArAjako ( abodhayat ) pratibodhita kiyA // 16 // pravrajyA jAtucitpAjJaiH pratiSeDhuM na yujyate / na hi khAdApatantI cedranavRSTirnivAryate // 17 // : anvayArthaH-(prAjJaiH) buddhimAnoMko ( jAtacit ) kabhI bhI (pravrajyAH) kisIkI dIkSA leneko (pratiSe9) rokanA (na yujyate) ucita nahIM hai / atra nItiH ! ( hi ) nizcayase ( cet ) yadi ( khAd ) AkAzase ( ratnavRSTiH ) ratnoMkI varSA ( ApatantI) hotI hai to (na nivAryate) rokI nahIM jAtI usI prakAra // 17 // vayasyante'pi vA dIkSA prekSAvadbhirapekSyatAm / bhasmane ranahAro'yaM paMDitairna hi dayate // 18 // anvayArthaH- (api vA) aura (prekSAvadbhiH) buddhimAna puruSa ( ante vayasi ) avasthAke antameM ( dIkSA ) jina dIkSA grahaNa karanekI ( apekSyatAm ) apekSA kiyA karate haiN| atra nItiH ! ( hi ) nizcayase (paNDitaiH ) paNDita puruSa ( ayaM ratnahAraH ) isa manuSya janma rUpI ratnoMke hArako ( bhasmane ) indriya viSaya rUpI bhasmake liye ( na dahyate ) nahIM jalA dete haiM // 18 // iti prabodhito natvA prasavitrIM sakAzataH / prazrayeNa gato rAjA prAvikSanRpamandiram // 19 // anvayArthaH- ( iti ) isaprakAra ( prabodhitaH ) samajhAye hue ( rAjA ) jIvaMdhara mahArAjane ( natvA ) namaskAra karake (prasavitrIM sakAzataH ) mAtAke samIpase (prazrayeNa gataH ) vinaya Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 ekAdazo lambaH / pUrvaka lauTakara ( nRpamandiram prAvikSat ) rAjamandirameM praveza kiyA // 19 // na cirAddhi padaM dattaM kRtinAM hRdi vikriyaa| yadi ratne'pi mAlinyaM na hi ttkRcchshodhnm||20|| __anvayArthaH---(he yathA) nizcayase jisa prakAra (vikriyA) iSTa viyogAdi janya zokAdi bhAva ( katinAM hRdi ) budvimAnoMke hRdayameM ( cirAta ) bahuta kAla taka ( padaM ) sthAnako (na datte ) prApta nahIM karatA hai| usI prakAra (ratne api) ratnameM bhI ( yadi mAlinyaM ) yadi malinatA ho to (tatkRcchrazodhanam na ) usakA sApha honA kucha kaThina nahIM haiM // 20 // athAsya kSAtravidyasya kSaNavadbhuJjato mahIm / tridazopamasaukhyena triMzadvarSANyayAsiSuH // 21 // ___anvayArthaH--(atha) isake anaMtara ( kSAtravidyasya ) kSatra vidyAko jAnanevAle aura (tridazopamasaukhyena ) devatAoMke samAna sukhame (mahIM) pRthvIko (bhuJjataH) bhogate hue (asya) ina jIvaMdhara mahArAjake (triMzat varSANi) tIsa 30 varSa ( kSaNavat ) eka kSaNabharake samAna (ayAsipuH) bIta gaye // 21 // tataH kadAcidasyAsIjalakrIDAmahotsavaH / vasante saha kAntAbhiraSTAbhiratikautukAt // 22 // anvayArthaH- (tataH) isake anaMtara (kadAcit) kabhI (vasante) vasanta RtumeM ( aSTAbhiH kAntAbhiH saha ) apanI ATha striyoMke sAtha (atikautukAta ) bar3e kautukase ( asya ) ina jIvaMdhara Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 kSatra cUr3AmaNiH / svAmIko ( jalakrIDAmahotsavaH ) jalakrIr3AkA mahAna utsava ( AsIt ) prApta huA // 22 // jalakrIDAzramAtso'yamAkrIDe ca sanIDake / krIDankApaTikaiH zlAdhyaM kApeyaM niravartayat // 23 // anvayArtha : - (saH ayaM ) phira una ina jIvaMdhara kumArane -( ( jalakrIr3AzramAt ) jalakrIr3Ake parizramase thakakara (sanIDake ) latAmaNDapa yukta (AkrIDe) kisI udyAna (bagIce) meM (kApaTikaiH krIr3ana) bandaroMke sAtha krIr3A karate hue (lAdhyaM kApeyaM) prazaMsanIya bandaroMkI ceSTA ( niravartayat ) dekhI // 23 // anyasaMparkataH kruddhAM markaTIM ko'pi markaTaH / prakRtisthAM bahupAyairnAzakatkartumudyataH // 24 // anvayArthaH - tatpazcAt (ko'pi ) koI eka (markeTa) baMdara (anyasaMparkataH) dusarI kisI aura baMdarIse sambhoga karaneke kAraNa (kuddhAM) krodhita (markaTIM) apanI pyArI baMdarIko (bahUpAyai :) bahuta upAyoM se ( prakRtisthAM ) pUrvakI taraha prasanna (kartuM ) karane ke liye ( udyataH naazakat ) samartha nahIM huA || 24 // tataH zAkhAmRgo'pyAsInmAthiko mRtavaddazaH / tadavasthAM bhayagrastA vAnaro'yamapAkarot // 25 // anvayArthaH -- ( tataH ) phira ( mAyikaH ) chalI mAyAvI ( zAkhA mRgaH api ) vaha baMdara bhI ( mRtavaddazaH ) mare hueke tulya dazA vAlA ( AsIt ) hogayA / arthAt zvAsa roka kara pRthvI para leTa gayA / vaha dekha ( bhayagrastA ) bhayase pIr3ita Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 ekAdazo lambaH / ( iyam vAnarI ) isa baMdarIne ( tadavasthAM ) usakI mRta tulya avasthAko ( apAkarot ) dUra kara diyA // 25 // harSalo harirapyasyai pana sasya phalaM dadau / vanapAlo jahAraitadvAnarImapi bhartsayan // 26 // anvayArtha :- ( harSala : hariH api ) taba harSita usa baMdara ne bhI ( asyai) isa apanI vAnarI ke liye ( panasasya phalaM ) eka panasakA phala ( dadau ) diyA parantu ( bAnIM api bhartsayan ) vAnarIko bhagA kara ( banapAla : ) banapAlane ( etad jahAra ) yaha phala chIna liyA // 26 // ityazeSaM vizeSajJo vIkSamANaH kSitIzvaraH / tatkSaNe jAtavairAgyAdanuprekSAmabhAvayat // 27 // anvayArtha : - ( iti ) yaha ( azeSaM ) saba ghaTanA ( vIkSamANaH ) dekhanevAle ( vizeSajJaH ) vidvAn ( kSitIzvaraH ) ina mahArAja jIvaMdharane ( tatkSaNe ) usa samaya ( jAtavairAgyAtU ) vairAgya utpanna hone se pahale ( anuprekSAm ) bAraha bhAvanAoMkA ( abhAvayat ) cintavana kiyA // 27 // 1 - athAnityatvAnuprekSA / madyate vanapAlo'yaM kASThAGgArAyate hariH / rAjyaM phalAyate tasmAnmayaiva tyAjyameva tat // 28 // anvayArthaH--( ayaM vanapAla : ) yaha vanapAla ( madyate ) mere samAna hai, ( hariH ) bAnara ( kATA GgArAyate / kASTAGgArake samAna hai, aura ( rAjyaM ) rAjya ( phalAyate) panasa phalake samAna Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ksstrcuudd'aamnniH| . 235 hai ( tasmAta ) isaliye ( tat ) yaha rAjya ( mayA eva ) merese (tyAjyaM eva) chor3ane hI yogya hai // 28 // jAtAH puSTA punarnaSTA iti prANabhRtAM prthaaH| na sthitA iti tatkuryAH sthAyinyAtmanpade matim29 ___ anvayArthaH-(jAtAH) janma dhAraNa kara (puSTAH ) puSTa hue (punarnaSTAH ) aura phira naSTa ho gaye (iti) aisI (prANabhRtAM ) saMsArameM prANiyoMkI ( prathAH) paripATI hai (nake'pi sthitAH ) koI bhI sthira nahIM hai (tat ) isaliye (he Atman ! ) he AtmA ! ( sthAyinI pade ) sadA sthira rahanevAle mokSasthAnameM hI ( matiM ) buddhi arthAt apane dhyAnako (kuryAH) lagA // 29 // sthAyIti kSaNamAtra vA jJAyate na hi jIvitam / koTerappadhikaM hanta jantUnAM hi manISitam // 30 // ___anvayArthaH--(hi) nizcayase ( jIvitam ) yaha jIvana (kSaNamAtraM vA ) kSaNamAtra bhI (sthAyIti na jJAyate ) sthAyI nahIM jAna par3atA hai / hanta ! kheda hai ! phira bhI ( jantUnAM ) prANiyoMkI ( manISitam ) icchAyeM ( koTairapi adhika ) kror3oMse bhI adhika hai // 30 // avazyaM yadi nazyanti sthitvApi viSayAzciram / svayaM tyAjyAstathA hi syAnmuktiH saMsUtiranyathA // 31 anvayArthaH- yadi ) agara (viSayAH ) indriyoMke viSaya (ciraM ) bahuta kAla taka (sthitvApi) sthira rahakara bhI (avazya) avazya ( nazyanti ) nAzako prApta ho jAte haiN| to ( svayaM ) Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ekAdazo lmbH| svayaM hI ( tyAjyAH ) chor3a dene cAhiye ( tathAhi ) aisA karane para ( muktiH syAt ) AtmA karma bandhanase chUTa jAtI hai| ( anyathA ) aura isake viparIta karanese ( saMsRtiH eva syAt ) saMsAra hI hotA hai arthAt phira saMsArameM ghUmanA par3atA hai // 31 // anazvarasugvAvAptau satyAM nazvarakAyataH / kiM vRthaiva nayasyAtmankSaNaM vA saphalaM naya // 32 // ____ anvayArtha ---(he Atman !) aura he AtmA ! yadi (nazvarakAyataH) nAzavAna zarIrase ( anazvarasukhAvAptau satyAM ) avinAzI sukha arthAt mokSa prApta ho sake to (kiM) kyoM (vRthA eva) vRthA hI (kSaNaM) samayako (nayasi) khotA haiM (saphalaM naya) tU isa samayako saphala kara // 32 // 2-athAzaraNAnuprekSA / payodhau naSTanaukasya patatreriva jIva te / satyapAye zaraNyaM na tatsvAsthye hi sahasradhA // 33 // ___anvayArthaH-(he jIva) he jIva ! (payodhau) samRdrameM (naSTanaukasya) DUba gayA hai naukArUpI Azraya jisakA aise (patatreriva) bakSIkI taraha (te) tere (apAye sati) nAza arthAt mRtyuke samaya (zaraNyaM na) koI bhI zaraNa nahIM hai / atra nItiH ! (hi nizcayase (svAsthye) sukhI avasthAmeM (sahasradhA zaraNyaM bhavaMti) hajAroM zaraNa ho jAte haiM // 33 // aayudhiiyairtisnigdhairbndhubhishcaabhisNvRtH| jantuH saMrakSyamaNopi pazyatAmeva nazyati // 34 // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / anvayArthaH-(AyudhIyaiH) Ayudhako liye hue (atisnigdhaiH) atyanta pyAre ( baMdhubhiH ) bandhuoMse ( abhisavRtaH ) cAroM orase ghere hue aura (rakSyamANaH api) saMrakSita bhI (jantuH) prANI ( pazyatAm eva ) dekhanevAloMke hI agAr3I ( nazyati ) nAzako prApta hotA hai // 34 // mantrayantrAdayo'pyAtmasvatantraM zaraNaM na te| kiMtu satyeva puNye hi no cetke nAma taiH sthitaaH||35 _anvayArthaH-(he Atman ! ) he AtmA ! (mantrayantrAdayaH api) mantra yantrAdika bhI (te) tere (svataMtra) svatantra (zaraNaM na) rakSaka nahIM haiM (kintu) kyoMki ( puNye sati eva ) puNya hone para hI yaha saba sahAyatA karate haiM ( no cet ) yadi puNyakA udaya nahIM hai to (taiH ) ina mantra tantrAdikoMse ( ke nAma sthitAH) kauna saMsArameM sthira rahe arthAt koI bhI sthira na rahe // 35 // 3-atha saMsArAnuprekSA / naTavannaikaveSeNa bhrmsyaatmnsvkrmtH|| tirazci niraye pApAdivipuNyAdyAnnare // 36 // anvayArthaH-(he Atman ! ) he AtmA ! ( tvaM ) tU (naika veSeNa ) nAnA prakArake veSa dhAraNa karake ( naTavat ) naTake samAna ( sva karmataH ) apane karmoke vazase ( bhramasi ) ghUma rahA hai aura ( pApAt ) pApase ( tirazciniraye ) tiryaMca aura naraka gatimeM, ( puNyAt ) puNyase (divi ) svargameM aura ( hayAta ) puNya, pApase (nare) manuSya gatimeM janma dhAraNa karatA hai // 36 // Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 ekAdazo lambaH / pazcAnana ivAmaukSAdasipaJjara aahitH| kSaNe'pi duHsahe dehe dehinhanta kathaM vaseH // 37 // _anvayArthaH- (he dehin ) he dehin ! ( hanta ! ) kheda hai| (asipaJjara AhitaH) t loheke piMjaremeM kaida hue (paJcAnana iva) siMhakI nAI jo ( AmokSAt ) binA mokSake ( kSaNe'pi duHsahe ) kSaNa mAtra bhI nahIM sahA jAya aise (dehe ) zarIrameM ( kathaM ) kisa prakAra ( vaseH ) rahatA hai // 37 / / tannAsti yanna vai bhuktaM pudgaleSu muhustvayA / tallezastava kiM tRptyai binduH pItAmbudheriva // 38 // ___anvayArthaH-aura he Atman ! ( pudgaleSu ) pudgaloMmeM (tada nAsti) bhI koI paramANu aisA nahIM hai ( yat ) jo ( tvA) tUne ( muhuH ) bAra 2 ( na vai bhuktaM ) nahIM bhogA ho aura ( tallezaH ) ina pudgaloMkA leza ( pItA ) pI huI ( ambudheH) samudrakI ( binduH iva ) bUMdake samAna ( kiM ) kyA ( tava ) terI (tRptyai) tRpti ke liye hai (apitu na syAt) kadApi nahIM haiM // 38 // bhuktojjhitaM taducchiSTa bhoktumevotsukAyase / abhuktaM muktisaukhyaM tvamatucchaM hanta necchasi // 39 // anvayArthaH-aura he Atman (tvaM) tU (bhuktojjhitaM) bhogakara chor3I huI (tad ucchiSThaM) usa hI ucchiSTako (bhoktuM eva) phira bhoganeke liye (utsukAyase) utkaMThita ho rahI haiN| (hanta !) kheda hai ! lo bhI (tvaM) tU (abhuktaM) pUrvameM nahIM kiyA hai bhoga jisakA aise (atuccha) mahAna (muktisaukhyaM) mokSarUpI sukhako (na icchasi) icchA nahIM karatA hai // 39 // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / saMsRtau karma rAgAdyaistataH kAyAntaraM tataH / indriyANIndriyadvArA rAgAdyAzcakrakaM punaH // 40 // 139 1 anvayArthaH - (saMsRtau) saMsAra meM ( rAgAdyaiH ) rAgAdika bhAvoMse (karma) karma baMdhate haiM / aura phira ( tataH) usI karma se ( kAyAntaraM ) navIna zarIra utpanna hotA hai| aura phira (tataH) usI zarIra se (indriyANi) indriyAM utpanna hotI haiM aura (indriyadvArA rAgAdyAH) indriyoMke dvArA hI rAga dvevAdika hote haiM / aura phira (punaH) isI prakAra (cakra) saMsAracakrakI utpatti hotI hai / // 40 ) satyanAdau pravandhesminkAryakAraNarUpake / yena duHkhAyase nityamadya vAtmanvimuJca tat // 41 // anvayArthaH -- ( kArya kAraNa rUpake) kArya kAraNa rUpa ( anAdau ) anAdi ( asmin prabandhesati ) isa prabandhake honepara ( yena ) jisase ( tvaM nityaM duHkhAyase) tu nitya dukhI hotA hai isa liye (he Atman !) he Atman ! ( adyavA) abhI (tat vimuJca) isako chor3ade // 41 // 4 - athaiktvAnuprekSA / tyaktopAttazarIrAdiH svakarmAnuguNaM bhraman / tvamAtmaneka evAsi janane maraNe'pi ca // 42 // anvayArthaH --- (he Atman ! ) he Atman ! (tyaktopAtta zarIrAdiH) chor3akara phira grahaNa kiyA hai zarIrAdikako jisane aisA ( tvaM ) tU (svakarmAnuguNaM bhraman ) apane karmoMke anusAra bhramaNa karatA huA ( janane) janma ( maraNe'pi ca) aura maraneke Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 ekAdazo lambaH / samayameM bhI ( eka eva asti) akelA hI hai arthAt usa samaya terA dUsarA koI bhI sAthI nahIM hai // 42 // bandhavo hi zmazAnAntA gRha evArjitaM dhanam / bhasmane gAtramekaM tvAM dharma eva na muJcati // 43 // anvayArthaH--aura dekha (bandhavaH) bandhujana bhI (zmazAnAntAH) kevala zmazAna paryaMta hI sAtha jAte haiM ( arjitaM dhanaM ) kamAyA huA dhana ( gRheeva ) gharameM hI raha jAtA hai aura (gAtraM bhasmane) zarIra bhI tairA bhasmarUpa pariNata hojAtA hai ( ekaM ) kevaLa ( dharmaH eva ) dharma hI ( tvAM na muJcati ) tujhako nahIM chor3atA hai arthAt dharma hI eka tere sAtha jAtA hai // 43 // putramitrakalatrAdyamanyadapyantarAla jam / nAnuyAyIti nAzcarya nanvaGgaM sahaja tathA // 44 // anvayArthaH- ( putra mitra kalatrAdi ) putra mitra strI tathA " ( antarAlanam anyadapi ) bIcameM milane vAle aura bhI ( na anuyAyI ) yadi tere sAtha nahIM jAte to ( iti na Azcarya ) isameM kucha bhI Azcarya nahIM hai ( nanu aGgaM sahanaM tathA ) kintu isa paryAyake prAraMbhase hI sAtha rahanevAlA zarIra bhI sAtha nahIM jAtA hai isameM Azcarya hai // 44 // tvameva karmaNAM kartA bhoktA ca phalasantataH / moktA ca tAta kiM muktau svAdhInAyAMna ceSTase / 45 // ___ anvayArthaH-aura ( tvaM eba ) tU hI ( karmaNAM ) karmoMkA (kartA ) karttA aura ( phala saMtate ) phaloMkA ( bhoktA ) bhogane Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 241 vAlA hai ( bhaktA ca ) aura tU hI karmokA nAza karake muktiko prApta karane vAlA hai / isaliye ( he tAta ! ) he tAta ! (svAdhInAyAM muktau ) apane svAdhIna muktiko prApti meM ( kiM na ceSTase ) vayoM prayatna nahIM karatA hai // 45 // ajJAtaM karmaNaivAtmansvAdhIne'pi sukhodaye / nehase tadupAyeSu yatase duHkhasAdhane // 46 // anvayArthaH-( he Atman ! ) he Atman ! (karmaNA eva ajJAtaM) karmoM ke udayase tU ajJAnI hokara ( svAdhIne ) svAdhIna (sukhodaye) mokSa sukha meM ara (tat upaayessu| usake upAyoM meM (na Ihase) ceSTA nahIM karatA hai kintu (duHkha sAdhane) duHkhoMke kAraNoM meM tU niraMtara (yatase) yatna kiyA karatA hai // 5--athaanytvaanuprekssaa| . dehAtmako'hamityAtmaJjAtu cetasi mA kRthAH / karmato hyapRthaktvaM te tvaM nicolAtisaMnibhaH // 47: ____ anvayArtha:--' he Atman ! ) he Atman ! (dehAtmakaH ahaM) maiM deha rUpa hUM (iti) yaha bAta (tvaM) tU (jAtu) kadApi (cetasi) apane cittameM (mA kRthAH) matalA (hi) nizcayase (karmataH) karmase (te) tere ( aSTathakatvaM ) zarIrakI ekatA hai (tvaM) tU to (nicolAsisaMnibhaH) myAnake bhItara rahanevAlI talavArake samAna hai // 47 // adhruvatvAdamedhyatvAdacittvAccAnyadakam / cittvanityatvamedhyatvairAtmannanyo'si kaaytH||48|| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazo lambaH / anvayArthaH -- ( he Atman !) he Atman ! (anutratvAt) anitya ( amedhyatvAt ) apavitra aura ( acittatvAt ) cetanA rahita ina tIna kAraNoM se ( aGgakam ) zarIra ( anyat ) AtmA se bhinna hai aura (cittvanityatvamedhyatvaiH ) sacetana nitya pavitra honeke kAraNa ( tvaM ) tU ( kAyataH anyaH asi ) zarIra se bhinna hai // 48 // ye svayaM satI buddhiryatnenApyasatI zubhe / taddhetukarma tadantamAtmAnamapi sAdhayet // 49 // anvayArtha : - (buddhiH) buddhi (heye) bure kAmoM meM (svayaM satI ) apane Apa hI laga jAtI hai kintu ( zubhe yatnenApi apanI ) acche kAmoM meM prayatna karane para bhI pravRtta nahIM hotI (tada hetuH ) usa pravRttise baMdhanevAlA (karma) karma hI (AtmAnaM api ) asmAko bhI ( tantaM sAdhayet ) vaisA hI kara detA hai // 49 // 6 - athAzucitvAnuprekSA / 242 medhyAnAmapi vastUnAM yatsaMparkAmadhyatA / tAmazucItyetatkiM nAlpamala saMbhavam // 50 // anvayArtha - ( yatsaMparkAd ) jisake saMbaMdha se ( medhyAnAm ) pavitra ( vastUnAM api ) vastue~ bhI ( amedhyatA ) apavitra ho jAtIM haiM aura jo ( alpa malasaMbhavam ) aneka rudhira vIryAdi malase utpanna huA hai (iti) isaliye ( etad ) yaha (kiM) kyA ( azuciH na ) apavitra nahIM hai avazyahI apavitra hai // 50 // aspaSTaM dRSTamaGgaM hi sAmarthyAtkarmazilpinaH / rampamUhe kimanyatsyAnmalamAMsAsthimajjataH // 51 // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / . 243 anvayArthaH- hi ) nizcayase ( karmazililanaH ) karmarUpI kArIgirakI (sAmarthyAt ) caturAIse ( aGgaM) zarIra appaSTaM dRSTaM) spaSTa dikhAI nahIM detA hai ( ataH ) isaliye (ramyaM bhASate ) sundara mAlUma hotA hai (Uhe sati) parantu vicAra karanepara isameM ( malamAMsAsthimajjataH) mala, mAMsa, haDDI aura majAke sivAya ( anyat kiM syAt ) aura kyA hai arthAt zarIra ina hI apavitra vastuoMse banA hai // 51 // daivAdantAsvarUpaM cehahihasya kiM praiH| AstAmanubhaveccheyamAtmanko nAma pazyati // 52 // anvayArthaH-(he atman ! ) he Atman ! ( paraiH kiM ) aura to kyA ( cet ) yadi ( daivAt ) daivayoga se ( dehasya ) isa zarIrakA ( antaH svarUpaM ) bhItarI hissA ( bahiAt ) zarIrase bAhara nikala Ave to ( iyaM anubhavecchA ) isake anubhava karane kI icchA to ( dUre AstAM ) dUra hI rahe ( ko nAma pazyati ) koI ise dekhegA bhI nahIM // 52 // evaM pizitapiNDasya kSayiNo'kSayazaMkRtaH / gAtrasyAtmankSayAtpUrva tatphalaM prApya tattyaja // 53 // ___ anvayArtha:-( evaM ca ) isa prakAra ( he Atman ! ) he Atman ! ( kSayiNAH ) nAzako prApta honevAle ( akSayazaMkRtaH ) kintu avinAzI sukhake kAraNI bhUta (pizita piNDasya gAtrasya ) isa mAMsake piNDarupa zarIrake (kSayAt pUrva ) nAza honese pahale (tatphalaM prApya ) isase mokSarUpI phalako prApta karake (tattyana) isako chor3ade // 53 // Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ekAdazo lambaH / AttasAraM vapuH kuryaastthaatmNsttkssye'ybhiiH| AttasArekSudApi na hi zocanti mAnavAH // 14 // __anvayArthaH-(hi) nizcayase (yathA) jisa prakAra (mAnavAH) varAI bonevAle manuSya (AttasArekSudAhe'pi) gRhaNa kara liyA hai rasa rUpI sAra jisakA aise Ikhake chilakoMke jalAnemeM (na zocaMti) zoka nahIM karate haiM / (tathA) umI prakAra (he Atman ) he Atman ! (tvaM) tU bhI (AttasAraM) gRhItasAra isa (vapuH) zarIrako (kuryA:) karale (yataH) jisase tu (tatkSaye'pi) isa zarIrake nAza honepara bhI (abhI:) bhaya rahita rahave // 54 // 7--athaasrvaanuprekssaa| ajastramAnavantyAtmandurmocAH krmpudglaaH| taiH pUrNastvamadhodhaH sthA jalapUrNoM yathA plavaH // 12 // anvayArthaH---( he Atman ! ) he Atman (durmocAH) bar3e duHkhase alaga honevAle (karma pudgalAH) karma rUpI pudgala (anatraM niraMtara ( Azravanti ) ate haiM (taiH pUrNaH ) aura una karmose paripUrNa bharA huA tvaM) tU ( na pUrNaH plavaH yathA ) jalase bharI huI naukAke samAna ( adho'dhaHsyAH ) nIce hI nIce calA jAta hai arthAt adhogatiko prApta hotA jAtA hai // 55 // tannidAna tavaivAtmalyogabhAvI sdaatnau| to viddhi saparispanda pariNAma zubhAzubham // 5 // abayArthaH -----( he Atman ! ) he Atman ! ( tannidAna) isa Atrabake kAraNa ( tavaiva ) tere hI ( sadAtanau) anAdi Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 245 kAlase pravRtta ( yogamAvaustaH ) yoga aura AtmAke kaSAyAdika bhAva haiM ( tau ) aura una yoga aura kaSAyako (tvaM ) tU (sa parispandaM ) AtmAke pradezoM meM caJcalatA sahita (zubhAzubham ) zubha aura azubha rUpa ( pariNAma ) pariNAma (viddhi ) jAna / arthAt-AtmAke pradezoMkI caMcalatAko yoga aura zuma azubha rUpa AtmAke paraNAmoM ko kaSAya kahate haiM // 16 // Asravo'yamamuSpeti jJAtvAtmankarmakAraNe / tattannimittavaidhuryAdapavAhyordhvago bhava // 57 // anvayArthaH- ( he Atman ! ) he Atman ! ( amuSya ) amRka karmakA ( ayaM AsravaH ) yaha Asrava hai ( iti jJAtvA ) isa prakAra bhalIbhAMti jAnakara (tattannimitta vaidhuryAt ) tattata karmake nimittake tyAganese (karmakAraNe) karma aura kAraNa rUpa Astravako ( apabAhya ) chor3akara ( UrdhvagaH bhava ) UrdhagAmI ho arthAt mokSa prApta kara // 17 // 8--atha sNvraanuprekssaa| saMrakSya samitiM guptimanuprekSAparAyaNaH / tapaHsaMyamadharmAtmA tvaM syA jitaparISahaH // 58 // anvayArthaH- ( he Atman ! ) he Atman ! ( anuprekSAparAyaNaH) bAraha bhAvanAoMmeM tatpara (tvaM) tU (tA:saMyamadharmAtmA) tapa saMyama aura dharma rUpa hokara ( samiti guptiM ) samiti aura guptiyoMkA (saMrakSya) pAlana karatA huA (jitaparISahaH) bAIsa 22 parISahoM kA jItanevAlA ( syAH ) ho / .58 / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazo lambaH / evaM ca tvayi satyAtmankarmAsravanirodhanAt / nIrandhrapotavadbhayA nirapAyo bhavAmbudhau // 59 // __anvayArthaH-he Atman ! (evaM ca ) isa prakAra ( karmAsraka nirodhanAt ) karmokA Asrava ruka jAnese ( tvayi sati ) tere nirAsrava honepara ( nIrandhratavat ) ruka gayA hai jala AnekA dvAra jisakA aisI naukAke samAna terI AtmA ( bhavAmbudhau) saMsAra rUpI samudra meM (nirapAyaH bhUyAH) nirvighna ho ma yago ||19|| vikathAdiviyuktastvamAtmabhAvanayAnvitaH / tyaktabAhyaspRho bhUyA guptyAdyAste krsthitaaH||6|| ___anvayArthaH--he Atman ! (vikathAdiviyuktaH) vikathAdi pramAdoMse rahita aura ( AtmabhAvanayAnvitaH ) Atma bhAvana se yukta hokara ( tvaM ) tR (tyaktabAhyasSTahaH bhUyaH ) bAhya padArthomeM vAJchA rahita ho ( tathA sati ) aisA honepara ( guptyAdyAH ) guptyAdika ( te ) tere ( kAsthitA:syuH ) hAthapara hI rakkhI huI vastukI taraha ho jAyagIM // 10 // evamaklezagamye'sminnAtmAdhInatayA sadA / zreyomArge matiM kuryAH kiM bAhye tApakAriNi // 3 // ____ anvayArtha:-he Atman ! (evaM) isa prakAra (sadA) hamezA (AtmAdhInatayA) AtmAkI svAdhInatAse ( aTezagamye ) sulabha prApta ( ammin ) isa ( zreyomArge ) mukti mArgameM (matiM kuryAH ) apanI buddhi lagA ( tApaka riNi bAhye ) duHkhadAyI bAhya mArgameM (buddhayAH kiM prayojanaM ) buddhi lagAnese kyA prayojana ? // 61 // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 247 zuSkanirvandhato bAhye muhyatastava hRvyathA / pratyakSitaiva nanvAtmanpratyakSanirayocitA // 62 // __ anvayArthaH- ( he Atlan ! ) .he Atman ! ( bAhye ) bAhya padArthoMmeM ( zuSkanirbandhataH ) niHsAra saMmaMdha karake ( muhyataH tava ) moha karate hue tere (DyathA ) hRdayameM pIr3A ( pratyakSa nirayocitA ) pratyakSa tarkake sama na ( pratyakSitA eva ) pratyakSa siddha hI hai // 12 // 9 atha nirjarAnupekSA / ratnatrayaprakarSaNa baddhakarmakSayo'pi te / AdhmAtaH kathamapyagnicaM kiM vAvazeSayet // 33 // .. anvayArtha:-he Atman ! ( ratnatrayaprakarSaNa ) samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritrakI vRddhise (te) tere ( baddhakarma kSayo'pi bhavet ) saMcita varmokA nAza ho hI jAtA hai jaise ( AdhmAtaH ) dhoMkanIse uddIpta huI ( agniH ) agni ( dAhya) dAhya vastuko (fi ) kyA (kathamapi ) kisI prakAra (avazeSayata) bAkI rahane detI hai kintu nahIM rahane detI / / 63 // kSayAdanAstravAcAtmankarmaNAmAmi kevlii| nirgame cApraveze ca dhArAbandhe kuto jalam // 64 // _anvayArthaH- ( he Atman ! ) he Atman (tvaM) tU (karmaNAM) pUrva saMcita karmoMke ( kSayAt ) kSayase ( anAsravAcca ) au AgAmI AnevAle karmoke nirodhase ( kevalI asi ) kevalIke samAna hai jaise ( dhArAbandhe ) sarovarameM ( jalasya nirgame ) pUrva Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ekAdazo lambaH / saMcita jalake nikala jAnepara aura ( apraveze ca ) navIna jalake nahIM Anepara ( jalam ) jala ( kutaH ) kahAMse ( bhaveta ) ho sakatA hai ? / 64 / / ratnatrayasya pUrtizca tvayAtmansula bhaiva sA / mohakSobhavihInasya pariNAmo hi nirmalaH // 65 // anvayarthaH - ( he Atman ! ) he Atman ! ( tadA ) taba ( sA ratnatrayasya pUrtizca) vaha ratnatraya kI pUrti ( tvayA sulabhA eva ) tere liye sulabha hI ho jAyagI (hi) nizcaya se ( mohakSobhavihInasya ) mohake kSobhase rahita jIvake ( pariNAma: ) pariNAma ( nirmala: ) nirmala ( bhavetyeva ) hI hote haiM // 65 // pariNAmavizuddhyartha tapo bAhyaM vidhIyate / na hi taNDulapAkaH syAtpAvakAdiparikSaye // 66 // anvayArthaH -- he Atman ! ( pariNAmavizuddhayarthaM ) paraNAmoMkI zuddhike liye ( bAhyaM tAH ) bAhya tara ( vidhIyate ) varanA cAhiye / atra nItiH ! (hi) nizcaya se ( pAvakAdi parikSaye ) agni Adikake abhAva meM ( taNDulapAkaH na syAt) cAvaloM kA pakanA nahIM hotA hai // 66 // pariNAmavizuddhizca bAhye syAnniHspRhasya te / niHspRhatvaM tu saukhyaM tadvA muhyAsa kiM mudhA // 67 // anvayArtha : he atmana (bAhya) bAhya padArtho meM (niHsTahasya te ) icchA rahita tere ( pariNAmavizuddhizca sya tU ) pariNA moMkI vizuddhi hogI ( tu punaH ) aura (niHspRhatvaM saukhyaM bhavati) Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / bAhya padArthoMmeM icchA na karanA hI sukha hai ( tattasmAt ) isaliye (bAhye ) bAhya padArtho meM ( kiM) kyoM ( mudhA ) vRthA (muhyasi) moha karatA hai // 17 // guptendriyaH kSaNaM vAtmannAtmanyAtmAnamAtmanA / bhAvayanpazya tatsaukhyamAstAM nizreyasAdikam // 68 // __ anvayArthaH-(he Atman ! ) he Atman ( guptendriyaH ) jitendriya hokara ( Atmani ) AtmAmeM ( AtmanA ) AtmAke dvArA ( AtmAnaM ) AtmAko (kSaNaM bhAvayan ) kSaNamAtra anubhava na karatA huA (tva) tU ( tatsaukhyaM pazya ) usa sukhako dekha (nizreyasAdikam dUre AstAM ) mokSakA sukha to dUra hI rahane de // 68 // anantaM saukhyamAtmotthamastItyatra hi sA prmaa| zAntasvAntasya yA prItiH svasaMvedanagocarA // 19 // ___ anvayArthaH-- ( zAntasvAntasya ) zAnta antaHkaraNavAle pUruSoMko ( svasaMbedana gocarA ) apane Apa anubhavameM AnevAlI (prItiH) prIti hI (AtmotthaM) AtmAse utpanna (anantaM saukhyaM) ananta sukha hai (hi) nizcayase (ityatra) isameM ( sA pramA ) yahI pramANa hai // 69 // 10-atha lokAnuprekSA / prasAritAghriNA lokaH kttinikssiptpaanninaa| tulyaH puMsordhvamadhyAdhovibhAgastrimarutaH // 70 // anvayArthaH-he Atman ! ( UrdhvamadhyAdho vibhAgaH) Urdhva loka, madhyaloka aura adholoka ye tIna vibhAga haiM jisake aisA . Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ekAdazo lambaH / aura (trimarutU vRttaH ) ghanodadhivAtabalaya, ghanabAtavalaya aura tanuvAtavalaya ina tIna bAta valayoMse veSTita ( prasAritAghiNA ) paira phailAye hue ( kaTinikSiptapANinA) kamara para hAtha rakkhA hai jisane aise (puMsA) pUrUSake ( tulyaH ) samAna (lokaH asti ) yaha loka hai // 70 // janmamRtyoH pade hyAtmannasaMkhyAtapradezake / loke nAyaM pradezo'sti yasminnAbhUranantazaH // 7 // anvayArthaH---(he Atman ! ) he Atman ! (anma mRtyoH) janma maraNake ( pade ) sthAna ( asaMkhyAtapradezake ) asaMkhyAta pradeza rUpa ( loke ) isa lokameM ( ayaM pradezaH nAsti ) aisA koI bhI pradeza nahIM hai ( yasmin ) jisa pradezameM ( tvaM ) tU (anaMtazaH) anantavAra ( na abhUH ) na janmA marA ho // 71 // satyajJAne punazcAtmanpUrvavatsaMsariSyasi / kAraNe jRmbhamANe'pi na hi kAryaparikSayaH // 72 // ___ anvayArthaH- ( he Atman ! ) he Atman ! (ajJAne sati) mithyA jJAnake hone para ( tvaM ) tU ( pUrvavat ) pahalekI nAI ( punazca ) phira ( saMsa riSyapti ) saMsArameM ghUmegA / atra nItiH : (hi ) nizcayase (kAraNe jRmbhamANe) kAraNake vidyamAna rahane para ( api ) kyA ( kAryaparikSayaH bhavati ) kArya naSTa ho jAtA hai ! ( na bhavati ) arthAt kArya kadApi naSTa nahIM hotA hai // 72 // yatasva tattapasyAtmanmuktvA mugdhocitaM sukham / cirasthAyyandhakAro'pi prakAze hi vinazyati // 73 // Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 kSatracUr3AmaNiH / anvayArthaH-(he Atman ! ) he Atman ! (mugdhocitaM) mUDha puruSoMke bhogane yogya ( sukha ) indriya sukhako (muktvA) chor3akara ( tapasi yatasva ) tapa karanemeM yatna kara atra nItiH ! (hi) nizcayase (prakAze ) prakAza honepara ( cirasthAyI) cirakAlase sthita ( andhakAraH api ) andhakAra bhI (vinazyati) naSTa ho jAtA hai // 73 // . 11-atha bodhidurlabhAnuprekSA / bhabyatvaM karmabhUjanma mAnuSyaM svgvNshytaa| durlabhaM te kramAdAtmansamavAyastu kiM punaH // 74 // ___ anvayArthaH- ( he Atman ! ) he Atman ! (te ) terA (karmabhUjanma ) karma bhUmimeM janma lenA, ( mAnuSyaM ) manuSyaparyAyakA pAnA, ( bhavyatvaM ) bhavyatA, ( svaGgavaMzyatA ) sundara zarIra aura acche kulameM utpanna honA-ye saba bAteM ( kramAt ) kramase ( uttarotaraM durlabhaM ) uttarottara durlabha haiM ( tu ) aura ( samavAyaH ) ina sabakA eka jagaha milanA to ( atIva durlabhaH ) atyanta hI durlabha hai / / 74 // vyarthaH sa samavAyo'pi tavAtmandharmadhArna cet / kaNizogamavaidhurye kedArAdiguNena kim // 79 // __anvayArthaH- ( he Atman ! ) he Atman ! aba bhI (cet) yadi ( tava ) terI (dharmadhIH na syAt ) dharmameM buddhi nahIM huI to (sa samavAyaH api vyarthaH ) pUrvokta saba bAtoMkA milanA bhI niSphala hai / atra nItiH ! (hi) nizcayase ( kaNizodmavaidhurye) Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ekAdazo lambaH / annake paudhoMmeM annayukta bAloMke na nikalane para (kedArAdiguNena) kheta Adika sAmagriyoMke uttama honese (kiM ) kyA prayojana ? // 79 // tadAtmandurlabhaM gAtraM dharmArtha mUDha kalpyatAm / bhasmane dahato ratnaM mUDhaH kaH syAtparo janaH // 76 / / __ anvayArthaH-( he mUDhAtman ! ) he bhUDha tman ! isaliye ( tad durlabhaM gAtraM ) isa durlabha zarIrako ( dharmArtha ) dharmake liye ( kalpyatAm ) saMkalpa karade / atra nIti : ! ( hi ) nizcayase ( bhasmane ) bhasmake liye ( ratnaM dahataH ) ratnako jalAne vAle puruSakI apekSA ( paraH ) dUsarA ( kaH ) kauna ( janaH ) manuSya ( mUDhaH ) mUrkha ( syAt ) hai // 76 / / devatA bhavitA zvApi devaH zvA dhrmpaaptH| taM dharma durlabhaM kuryA dharnA hi bhuvi kAmanaH // 77 // __anvayArthaH--( he Atman ! dharmapApataH ) dharma aura pApase (zvApi ) kuttA bhI ( devaH ) deva aura ( devatA ) devatA (zvA) kuttA ( bhavitA ) ho jAtA hai / isaliye tU ( durlabhaM ) durlabha (taM ) usa ( dharma ) dharmako (kuryAH ) dhAraNa kara (hi) nizcayase ( bhUvi ) saMsArameM ( dharmaH ) dharma ( kAmasUH ) icchita kArya ko puSTa karane vAlA hai / / 77 / bhavyatyAbAhyacittasya sarvasatvAnukampinaH / karaNatrayazuddhasya tavAtmanyodhiredhatAm // 78 // anvayArthaH-( he Atman ! ) he Atman ! ( bhavyasya ) bhavya, ( abAhya cittasya ) bAhma padArthoMmeM mAnasIka vRtti rahita, Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 253 (sarvasatvAnukampinaH ) sampUrNa jIvoMpara dayA karane vAle aura (karaNatrayazuddhasya ) adhaHkaraNa, apUrvakaraNa tathA anavRttikaraNa rUpa pariNAmoMse nirmala (tava) tere ( bodhiHedhatAm ) samyagdarzana, jJAna, cAritrakI vRddhi hovai // 78 // 12-atha dharmAnuprekSA / pazyAtmandharmamAhAtmyaM dharmakRtyo na zocati / vizvairvizvasyate citraM sa hi lokadvaye sukhI // 79 // anvayArthaH--(he Atman !) he Atman ! (tvaM) tU (dharmamAhAtmyaM pazya) dharmakA mAhAtmya dekha (dharmakRtyaH) dharma kArya karane vAlA manuSya (na zocati) kabhI zoka nahIM kiyA karatA hai aura (vizvaiH vizvasyate) saba manuSya usakA vizvAsa karate haiM / (hi) nizcayase (citra) Azcarya hai (saH) vaha (lokahaye) donoM lokoM meM (sukhI bhavati) hamezA sukhI rahatA hai // 79 // tvaatmnnaatmniine'smijaindhrme'tinirmle| sthavIyasI ruciH stheyAdAmuktamuktidAyinI // 8 // ____ anvayArthaH-isaliye ( he Atman ! ) he Atman ! (Amukta) jabataka mukti na ho taba taka (AtmanIne) AtmAkA hita karanevAle, (ati nirmale) atyanta nirmala ( asmin jaina dharmeM ) isa jaina dharmameM (tava) terI (sthavIyasI) sthira ( muktidAyinI ) muktiko denevAlI ( ruciH sthayAt ) ruci hove // 80 // iti dvAdazAnuprekSA / ityanuprekSayA cAsIdakSobhyAsya virkttaa| vyavasthA hi satAM zailI sAhAyye'pyatra kiM punH||8|| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazo lambaH / anvayArtha : - (iti) isa prakAra ( anuprekSayA) bAraha bhAvanAoMke cintana karane se (asya) ina jIvaMdhara mahArAnakA ( viraktatA ) vairAgya bhAva (akSobhya) sthira ( AsIt ) ho gayA / atra nIti: ! (hi) nizcaya se ( satAM ) sajjana puruSoMkI ( zailI ) kisI kAryake prArambha karanekI pravRtti ( vyavasthA syAt ) nizcala huA karatI hai aura (api) yadi (atra sAhAyye ) isameM sahAyatA mila jAya to ( kiM punaH vaktavyaH) phira kahanA hI kyA hai // 81 // virakto rAjyamanyacca na tRNAyApyamanyata / hastasthepyate ko vA tiktasevAparAyaNaH // 82 // anvayArthaH -- ( viraktaH ) phira saMsArake viSayoMse virakta jIvaMdhara mahArAjane ( rAjya ) apane rAjyako ( anyacca ) aura saba padArthoMko (tRNA api ) tRNake samAna bhI ( na amanyata ) nahIM samajhA / atra nIti: ! nizcayase ( hastasthe ) hAthameM rakkhe hue ( amRte'pi ) amRtake hone para bhI ( ko vA ) kauna buddhimAn puruSa ( tikta sevAparAyaNaH syAt ) kar3avI vastuke sevana karane meM tatpara hogA ? koI bhI nahIM // 82 // tatastasmAdvinirgatya saMpUjya paramezvaram / yogIndrAdazRNoDarmamadhItI jinazAsane // 83 // anvayArthaH- (tataH) tadanantara ( jinazAsane adhItI ) jaina zAstroM ke jAnanevAle una jIvaMdhara svAmIne ( tasmAt vinirgatya ) vahAMse Akara ( paramezvaram saMpUjya ) jinendra bhagavAnakI pUjA kara ( yogIndrAta ) kisI RdvidhArI munise ( dharmaM azRNota ) dharma zravaNa kiyA || 83 // 254 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / dharmazrutervabhUvAyaM dhArmavidyo'ti nirmalaH / atyutkaTo hi ratnAMzustadjJavekaTakarmaNAM // 84 // anvayArtha : -- aura phira (dharmazruteH) dharmakA svarUpa sunane se ( ayaM ) yaha jIvaMdhara kumAra ( ati nirmala: ) atyaMta nirmala ( dhArmavidyaH vabhUva ) dharma vidyAke jAnanevAle hogaye / atra nItiH ! (hi) nizcayase jisa prakAra ( ratnAMzuH ) ratnoM kI kiraNeM (tadajJave - kaTakarmaNA) ratnako zAna para rakhanevAle catura manuSyakI camaka AnekI caturAI se ( atyutkaTaH abhUt ) atyanta ujvala hojAtI haiM usI prakAra jIvaMdhara svAmI aura dharmakA svarUpa sunane se aura bhI bar3e bhArI tatvajJAtA ho gaye || 84 // punazcAraNayogIndraH pUrva janmabubhutsayA / bhUpena paripRSTo'yamAcaSTAsya purAbhavam // 85 // anvayArtha : - ( punazra ) phira ( pUrvajanmabubhutsayA ) apane pUrvajanma ke vRtAnta ko jAnane kI icchA se ( bhUpena ) rAjA se ( paripRSTaH ) pUche gaye hue ( ayaM cAruNayogIndraH ) una cAruNa munine ( asya purAbhavam ) ina jIvaMdhara mahArAjake pUrvajanmakA vRtAnta ( AcapTa) isa prakAra kahA || 85 // aba agAr3Ike 6 zlokoMmeM cAruNa muni jIvaMdhara mahArAjake pUrvajanmakA vRttAnta kahate haiM // bhUpendra dhAtakIpaNDe bhUmyAditilake pure / sUnuH pavanavegasya rAjJo'bhUstvaM yazodharaH // 86 // anvayArthaH - ( he bhUpendra ! ) he rAjan ! (ghAtakI paNDe ) dhAtukI khaNDa nAmake dvIpameM ( bhUmyAditilake pure ) bhUmitilaka Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ekAdazo lambaH / nAmake purameM (tvaM) tuma ( rAjJaH pavanavegasya ) rAjA pavanavegakA ( yazodharaH sUnuMH abhUH ) yazodhara nAmake putra the // 86 // rAjahaMsa kadAcittvaM rAjahaMsasya zAbakam / nIDAkrIDArthamAnIya niravadyamavIvRdhaH // 87 // anvayArtha :- he rAjahaMsa !) he rAjazreSThaH (tvaM) tumane (kadA cit ) kisI samaya ( rAjahaMsasya zAvakam ) haMsake bacce ko ( krIr3Artha ) khelane ke liye ( nIr3At AnIya ) ghoMsale se lAkara (niravadyaM yathAsyAttathA avIvRdhaH ) usakA nirdoSatA se pAlana poSaNa kiyA !! 87 // tatkuto'pi samAkarNya dhArmavidyaH sa te pitA / tadA dharmamupAdito'bhUratidhArmikaH // 88 // anvayArthaH -- (tadA) usa samaya ( dhArmavidyaH) dharmAtmA (saH) usa (te) tumhAre (pitA) pitAne (tat kutaH api ) yaha bAta kahIM se ( samAkarNya ) sunakara tumako ( dharmaM upAdikSat ) dharmakA upadeza diyA (yataH ) jisa upadeza ke sunane se ( tvaM ) tuma (ati dhArmikaH abhUH) atyanta dharmAtmA bana gaye. // 88 // nivArito'pi pitrA tvamatinirvedatastataH / jAtarUpadharo jAtaH strIbhiraSTAbhiranvitaH // 89 // anvayArtha : ( tataH) phira (pitrA) pitA se (nivAritaH api) roke hue bhI ( tvaM) tuma ( atinirvedataH ) atyanta vairAgyake kAraNa ( aSTAbhiH strIbhiH anvitaH ) ATha striyoM karake sahita ( jAtarUpadharaH jAtaH ) digambarI mRni ho gaye // 89 // Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatra cUr3AmaNiH / 257 ghoreNa tapasA labdhvA devatvaM ca triviSTapAt / aSTAbhiH strIbhiretAbhirannA bhUrbhavyapuGgava // 90 // anvayArtha : - ( he bhavyapuGgava !) he bhavya zreSTha ! phira ( tvaM ) tuma ( ghoreNa tapasA ) ghora tapazcaraNa ke dvArA ( devatvaM ca labdhvA ) deva paryAyako prApta kara ( triviSTapAt ) phira usa svargase cayakara (atra) yAMpara ( etAbhiH aSTAbhiH strIbhiH saha ) ina ATha striyoMke sAtha (abhUH ) utpanna hue ho // 90 // svapadAdvAlahaMsasya pitRbhyAM ca purAbhave / viyojanAdviyogaste bandho'bhUdiva bandhanAt // 91 // anvayArthaH - isa liye ( purAbhave) pUrva janma meM (bAlahaMsasya) haMsake bacceko ( svapadAt ) usake sthAna ( pitRbhyAM ca ) aura mAtA pitAse ( viyojanAt ) viyoga karAne se ( te viyogaH ) sthAna aura mAtA pitAse viyoga aura ( bandhanAt ) usa bacce ko piMjare meM banda kara rokanese ( bandhaH abhUt ) tumhArA bandhana huA // 91 // iti yogIndravAkyana bhogIva pavipAtataH / bhIto rAjyAdayaM rAjA praNamya svapurImayAt // 92 // anvayArthaH - ( iti yogIndra vAkyena ) isa prakAra munike bacanoM se ( pavipAtataH ) vijalIke girane se ( bhItaH bhogI iva ) Dare hue sarpakI taraha ( rAjyAta bhItaH ) rAjyase bhayabhIta (ayaM (rAjA) yaha jIvaMdhara mahArAja (praNamya) muniko namaskAra kara (svapurIM ayAt) apanI nagarImeM Aye // 92 // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazo lambaH / saDarmAmRtapAnena sAnujAstasya vallabhAH / viSaprakhyamamanyanta tatsaukhyaM viSayodbhavam // 93 // 258 anvayArtha : - ( sAnujAH ) inake choTe bhAI sahita (tasyavallabhAH ) inakI AThoM striyoMne ( saddharmAmRtapAnena ) dharma rUpI amRtako pAna karanese ( viSayodbhavaM saukhyaM ) paMcendriyoMke viSayase utpanna sukhako (viSaprakhyaM amanyanta ) viSake samAna samajhA ||93 || tatra gandharvadattAyAH putraM satyaMdharAhvayam / abhiSicya tatastAbhiH prApadAsthApikAM kRtI // 94 // anvayArtha : - ( tatra ) vahAM para ( kRtI ) buddhimAna bhIvaMdhara mahArAjane ( gandharvadattAyAH ) gandharvadattA ke ( satyaMdharAhvayam ) satyaMdhara nAmake ( putraM ) putrako (abhiSicya ) rAjya bhiSeka karake ( tataH ) phira ( tAbhiH saha ) apanI ATha striyoMke sAtha ( AsthAyikAM prApat ) bhagavAna ke samosaraNameM pahuMce // 94 // zrIsabhAyAM samabhyetya zrIvIraM jinanAyakam / pUjayAmAsa pUjyo'yamastAvIca punaH punaH // 95 // anvayArthaH - phira ( ayaM pUjyaH ) ina pUjya jIvaMdhara mahArAjane (zrI sabhAyAM samabhyetya ) samavasaraNa sabhAmeM pahuMcakara ( jinanAyakaM zrI bIraM ) minendra zrImahAvIra svAmIkI ( pUjayA mAsa ) pUjA kI aura ( punaH 2 astAvIt ) phira vAraMvAra unakA stavana kiyA || 95 // bhagavanbhavarogeNa bhIto'haM pIDitaH sadA / tvayyakAraNavaidye'pi sadyA kiM tasya kAraNA // 96 // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatracUr3AmaNiH / 259 anvayArthaH-(he bhagavAn ! ) he bhagavAn ! ( ahaM ) maiM ( bhavarogeNa ) saMsArake janma maraNake rogase ( sadA ) hamezAse ( pIr3itaH ) pIDita aura ( bhItaH asmiH ) bhayabhIta hUM to bhI (tvayi akAraNabaidye'pi) Apake akAraNa vaidya honepara bhI (kiM) kyA ( tasya kAraNA ) usakI vedanA ( sahyA ) sahane yogya hai ? arthAt Apa isa vedanAko zIghra hI naSTa kareM // 96 // tvaM sArvaH sarvaviddeva sarvakarmaNi krmtthH|| bhavyazcAhaM kuto vA me bhavarogo na zAmyati // 9 // ___ anvayArthaH- he deva ! ) he deva ! (tvaM) Apa ( sArvaH ) sabake hita karane vAle ( sarvavit ) saba kucha dekhane jAnanevAle aura (sarvakarmaNi karmaThaH) saMpUrNa saMcita karmoM ke nAza karanemeM zUravIra (asi) ho (ca) aura (ahaM) maiM (bhavyaH) eka bhavya hUM to (me bhavarogaH) merA saMsArakA roga (kutaH vA na zAmyati) kyoM zAnta nahIM hotA // 97 // nirmoha mohadAvena dehajIrNorukAnane / dahyamAlatayA zazvanmuhyantaM rakSa rakSa mAm // 98 // ____ anvayArthaH----(he nirmoha !) he moharahita jinendra ! (deha jIrNorukAnane) deha rUpI purAnI bar3I bhArI aTavImeM (mohadAvena) moha rUpI dAvAnalase (dahyamAnatayA) jalaneke kAraNa (zazvat muhyantaM) niraMtara viveka rahita ( mAM ) mujhako ( rakSa ! rakSa ! ! ) rakSA karo ! ! // 98 // saMsAraviSavRkSasya sarvApatphaladAyinaH / aGkaraM rAgamunmUlaM vItarAga vidhehi me // 99 // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ekAdazo lambaH / anvayArthaH--(he vItarAga !) he vItarAga ! (sarvApatphaladAyinaH) sarva prakArakI vipatti rUpI phalako denevAle (saMsAraviSa vRkSasya) saMsAra rUpI viSavRkSake (aMkura) aMkurake samAna (me rAga) mere rAga bhAvako (unmUlaM vidhehi) jar3ase rahita karade // 99 // karNadhAra bhavArNodhemadhyato majatA mayA / kRccheNa bodhinaulabdhA bhUyAnirvANapAragA // 10 // __anvayArthaH-(he karNadhAra !) he sacce khevaTiyA bhagavat ! (bhavArNodheH madhyataH) saMsAra rUpI samudrake madhyameM ( majjatA mayA) DUbate hue mere dvArA (kRcchreNalabdhA) bar3I kaThinAIse prApta kI huI (bodhinauH ) ratnatraya rUpI naukA (nirvANapAragA bhUyAt ) mujhe mokSa rUpI pAra para pahuMcAne vAlI hovai // 10 // iti stotrAvasAne ca labdhvAyaM trijagadguroH / anujJAM jinadIkSAyAmAnamadgaNanAyakam // 101 // anvayArthaH- iti trijagadguroH) isa prakAra tIna jagatake svAmI mahAvIra svAmIke (stotrAvasAne) stavanake antameM ( ayaM ) inhoMne ( anujJAM labdhvA ) AjJA pAkara ( jina dIkSAyAm ) jina dIkSA leneke prAraMbhameM ( gaNanAyakam ) gaNadharako (Anamat) namaskAra kiyA // 101 // prAjJaH pravrajya tatpA, tapastepe'tiduzvaram / yena karmASTakasyApi naSTatA syAdyathAkramam // 102 // ____ anvayArthaH-phira ( prAjJaH ) buddhimAna rAjAne ( pravrajya ) dIkSA grahaNa karake ( tatpArzve ) mahAvIra svAmIke nikaTa ( ati Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ksstrcuudd'aamnniH| duzvaram tapaH ) bahuta kaThora tapa ( te ) kiyA ( yena) jisa tapake dvArA ( karmASTakasya ) ATha karmoMkA ( naSTatA ) nAzapanA ( yathAkramam syAt ) yathAkramase hotA hai // 10 // zrIratnatrayapUAtha jiivNdhrmhaamuniH| aSThAbhiH svaguNaiH pusstto'nntjnyaansukhaadibhiH||13|| ___anvayArthaH-(atha) isake anaMtara (jIvaMdhara mahAmuniH) ve jIvaMdhara mahAmuni (zrIratnatrayapUrtyA) zrIsamyagdarzana, jJAna, cAritrakI paripUrNatAse ( anantajJAnasukhAdibhiH) ananta sukhAdika (aSTAbhiH svaguNaiH) ATha AtmAke svAbhAvika guNoMse ( puSTaH abhUt ) puSTa hue // 103 // siddho lokottarAbhikhyAM kevalAkhyAmakevalAm / anupamAmanantAM tAmanubobhUyate zriyam // 104 // __andhayArtha:-phira ( siddhaH bhUtvA ) siddha padavIko prApta kara (lokottarAbhikhyA) sarva lokotkRSTa ( anupamA ) upamA rahita (tA)usa (anantAM) ananta (kevalAkhyAM) kevalajJAna rUpI (akevalAM zriyaM) mukhya mokSarUpI lakSmIkA (anubobhUyate) anubhava kiyA 104 // evaM nirmaladharmanirmitamidaM zarma svakarmakSayaprApta prAptumatucchamicchatitarAM yo vA maheccho jnH| so'yaM durmatakuJjarapraharaNe pazcAnanaM pAvanaM jaina dharmamupAzrayeta matimAnnizreyasaH prAptaye // 105 // ___ anvayArthaH- ( yovA mahecchojanaH ) jo uttama sahRdaya puruSa ( evaM ) isa prakAra (nirmachadharmanirmitaM ) pavitra dharmako Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ekAdazo lambaH / sevana karanese racita ( svakarmakSayamApta ) AtmAke aSTa kauke nAza honese prApta ( atucchaM) mahAna ( idaM zarma ) isa sukhako ( prAptuM ) prApta karaneke liye ( icchatitarAM ) atizaya icchA karatA hai ( saH ayaM matimAn ) vaha yaha buddhimAna puruSa ( nizreyasaH prAptaye) mokSakI prAptike liye ( durmatakunnara praharaNe ) mithyA mana rUpI hastiyoMke nAza karaneke liye ( paJcA. nanaM ) siMhake samAna ( pAvanaM ) pavitra ( jainadharma ) jinendra praNIta dhamako (upAzrayeta) dhAraNa kare / / 105 // rAjatAM rAjarAjo'yaM rAjarAjo mhodyH| tejasA vayasA zUraH kSatracUDAmaNiguNaiH // 106 // ___ anvayArthaH- ( guNaiH kSatracUDAmaNiH ) gamAke guNoMse kSatriyoMke zirobhUSaNa, ( tejasA ) tena ( ca ) aura ( vayasA ) yuva vasthAse ( zUraH ) zUravIra ( mahodayaiH ) mahAn aizvarya se ( rAjarAjaH ) kuverake samAna ( ayaM rAjarAnaH ) ye rAjAoMke rAnA jIvaMdhara mahArAja niraMtara (rAnatAM) zobhAyamAna hoveM // 106 // ite| iti zrImadvAdIbhasiMhasUriviravite kSatracUr3ANau sAnvayArtho mukti zrI lambho nAma ekAdazolamvaH / ccika samApta / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- _