Book Title: Bruhaddravyasangrah
Author(s): Nemichandrasuri, Manoharlal Shastri
Publisher: Paramshrut Prabhavak Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001919/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DODEODEOS EDODOC PPOPPOS zrImannemicandrasiddhAntidevaviracitaH % EO bRhadravyasaMgraha S DOC CODOCSO prakAzaka zrI paramazrata prabhAvaka maMDala zrImad rAjacaMdra Azrama, agAsa 50052SSOSSSSS D Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ >0! zrImadrAjacaMdrajainazAstramAlA zrImannemicandrasiddhAntidevaviracitaH bRhadravyasaMgraha zrI brahmadevasya saMskRtavRttiH zrI javAharalAlazAstripraNIta hindIbhASAnuvAda ceti TIkAdvayopetaH zrI paM0 manoharalAlazAstriNA saMzodhitazca vIranirvANa saMvat 2525 prakAzaka zrI paramazruta prabhAvaka maMDala zrImad rAjacaMdra Azrama, agAsa IsvI san 1999 saptama saMskaraNa prati 2200 Motaujata Jata Jatav jau, jotu Jatav vikrama saMvat 2055 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka:vinodarAya maNilAla zeTha, adhyakSa zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImad rAjacandra Azrama, sTezana agAsa; vAyA ANaMda, posTa boriyA-388130 (gujarAta) [ prathama saMskaraNa vikrama saMvat 1963] [ dvitIya saMskaraNa vikrama saMvat 1976] [ tRtIya saMskaraNa vikrama saMvat 2022] [ caturtha saMskaraNa vikrama saMvat 2035] [ paMcama saMskaraNa vikrama saMvat 2045] [ SaSTha saMskaraNa vikrama saMvat 2055] [ saptama saMskaraNa vikrama saMvat 2061] prati 2200 lAgata mUlya rU0 38/bikrI mUlya rU. 28/ mUla mudraka : mahAvIra presa bhelUpura, vArANasI-1 oNphaseTa mudraNa : iMDiyA bAiMDiMga hAusa mAnasarovara pArka, zAhadarA dillI-110032 (prAptisthAna zrImad rAjacandra Azrama, sTezana agAsa; vAyA ANaMda, posTa boriyA-388130 (gujarAta) zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, hAthI bilDIMga, "e' blaoNka, dUsarI maMjila, rUma naM018, bhAMgavADI, 448, kAlabAdevI roDa, baMbaI-400002 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] prathamAvRttikI prastAvanA bRhadravyasaMgraha yaha bRhadrvyasaMgraha nAmaka grantharatna jainasamAjameM 'dravyasaMgraha' isa nAmase prasiddha hai / prAyaH aisA koI bhI jinamaMdira va sarasvatIbhaMDAra nahIM hai, jisameM yaha grantha vidyamAna na ho / jainI bhAI isako tattvArthasUtrake samAna hI mAnanIya aura upayogI samajhate haiM / yaha samasta jainapAThazAlAoMmeM paDhAyA jAtA hai / aura 8-10 varSakI avasthAvAle vidyArthI bhI isakI gAthAoMko kaNThastha kara lete haiM jo unako upadezAdike avasarameM yAvajjIva kAma AtI haiM / TIkAkArakA kathana hai ki AcAryane prathama hI 26 gAthAsUtroMkA 'laghudravyasaMgraha banAyA thA / phira vizeSa varNana karanekI icchAse 'bRhadrvyasaMgraha racA / tadanusAra hI hamane bhI isa zAstraratnakA nAma bRhadravyasaMgraha hI rakkhA hai / zrInemicandrasaiddhAntikacakravartI - isake kartA prAtaHsmaraNIya bhagavAn zrInemicandrasiddhAntikacakravartIne apane pavitra zarIrase kaba kisa vasudhAmaNDalako maMDita kiyA ? ityAdi aitihAsika viSayoMkA saMkSipta varNana saMskRta chandobaddha bhujabali (bAhubali vA gomaTa) caritrake anusAra yahA~ likhate haiM / drAviDadezameM eka madhurA nAmaka nagarI thI / joki, prAcIna zAstroMmeM dakSiNamathurA aura AjakalakI bhUgoloMmeM maDUrA nAmase prasiddha hai / vahA~ para zrIdezIyagaNAbdhipUrNamRgabhRcchrIsiMhanandivrati zrIpAdAmbujayugmamattamadhupaH samyaktvacUDAmaNiH / zrImajjainamatAbdhivarddhanasudhAsUtirmahImaNDale reje zrIguNabhUSaNo budhanutaH zrIrAjamallo nRpaH // (bAhubalIcaritra 6) isa zlokake anusAra dezIyagaNake svAmI zrIsiMhanandI AcAryake caraNakamalasevaka gaMgavaMzatilaka zrIrAjamalla nAmaka mahArAjA hue | aura unake tasyAmAtyazikhAmaNiH sakalavitsamyaktvacUDAmaNi bhavyAmbhojaviyanmaNiH sujanavandivAtacUDAmaNiH / brahmakSatriyavaizyazuktisumaNiH kIoghamuktAmaNiH pAdanyastamahIzamastakamaNicAmuNDabhUpo'graNIH ||(baa. ba. ca. 11) isa zlokake anusAra zrIcAmuNDa nAmA rAjA mahA amAtya (bar3e maMtrI vA musAhiba) hue / eka dina rAjamalla zrIcAmuNDa sahita sabhAmeM virAja rahe the / usa samaya kisI 3zeThane Akara praNAma karake kahA ki, "mahArAja ! uttaradizAmeM eka podanapura nagara hai, vahA~para zrIbharatacakravartI dvArA sthApita kAyotsarga zrIbAhubalIkA pratibimba hai, joki, vartamAnameM 'gomaTTa' isa navIna nAmase bhUSita hai / " ityAdi / isa vRttAntako sunakara rAjA (1) prathama adhikArameM namaskAragAthAke binA jo zeSa 26 gAthAsUtra haiM, inhIMko zrImAn AcArya mahArAjane pahile banAye the / isaliye ina 26 gAthAoMke samudAyakA nAma hI laghudravyasaMgraha hai| isameM jIva 1, pudgala 2, dharma 3, adharma 4, AkAza 5, aura kAla 6, ina cha: dravyoMkA sAmAnya nirUpaNa hai| [isa AvRttimeM pariziSTameM 'laghudravyasaMgraha' diyA gayA hai, isase lagatA hai ki yaha eka svataMtra racanA hai aura anuvAdaka (prastAvanAkAra) kA yaha kathana kucha galata pratIta hotA hai| - prakAzaka] (2) namaskAragAthA 1, saptatattvanavapadArthapratipAdaka nAmA dvitIya adhikArakI 11 gAthAyeM aura mokSamArgapratipAdaka nAmA tRtIya adhikArakI 20 gAthAyeM, ina sahita jo laghudravyasaMgrahakI 26 gAthAyeM haiM, unakA arthAt tInoM adhikAroMkI 58 gAthAoMkA nAma bahadravyasaMgraha hai| (3)'zeThako podanapurameM gomaTTasvAmIkA astitva kaise mAlUma huA ?' isa zaMkAkA samAdhAna nahIM huaa| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] va zrIcAmuMDa maMtrI donoM atyanta harSita hue | zrIcAmuNDa ukta pratibimbako bhAvanamaskAra karake ghara gaye aura saba vRttAnta apanI mAtA kAlikAko kaha sunAyA, jisako zravaNakara vaha bahuta Anandita huI aura tatkAla apane putra cAmuNDasahita jinamandirameM jAkara zrIjinendrakI stuti karaneke pazcAt apane guru (ajitasena) ke guru' zrIsiMhanandI AcAryako namaskAra kiyA / tadanantara pazcAtso'jitasenapaNDitamuniM dezIgaNAgresaraM __svasyAdhipyasukhAbdhivarddhanazazIM zrInandisaGghAdhipam / zrImadbhAsurasiMhanandimunipAGmayambhojarolambakaM cAnabhya pravadatsupaudanapurIzrIdorbalevRttakam / / bA.ba.ca. 28 // isa zlokake anusAra zrIcAmuMDane 2dezIyagaNameM pradhAna zrIajitasena muniko namaskAra karake zrIbAhubalIke pratibimba sambandhI samAcAra kahe / aura "maiM jabataka zrIbAhubalIke pratibiMbakA darzana na karU~gA tabataka dUdha nahIM pIU~gA" isa prakArakI pratijJA unake samakSa dhAraNa kI / vahA~se Akara rAjAko apanA yAtrAkA manoratha prakaTa kiyA aura siddhAntAmbhodhicandraH praNutaparama dezIgaNAmbhodhicandraH __ syAdvAdAmbhodhicandraH prakaTitanayanikSepavArAzicandraH / enazcakraughacandraH padanutakamalavAtacandraH prazasto jIyAjjJAnAbdhicandro munipakulaviyaccandramA nemicandraH // bA.ba.ca.62 / / siddhAntAmRtasAgaraM svamatimanthakSmAbhRdAloDaya yaH lebhe'bhISTaphalapradAnapi sadA dezIgaNAgresaraH / zrImadgomaTalabdhisAravilasattrailokyasArAmara mAjazrIsuradhenucintitamaNIn zrInemicandro muniH // bA.ba.ca. 63 / / ityAdi guNoMke dhAraka zrInemicandrasvAmI sahita zrIcAmuNDane apanI mAtAko, aneka vidvAnoMko tathA cataraMgasenAko sAtha lekara gomaTTasvAmIkI yAtrAke nimitta uttara dizAko gamana kiyA / kitane karake viMdhyAcala parvatake samIpa pahu~ce / vahA~ kisIse parvatapara sthita jinamaMdirakA patA pAkara vahA~ gaye aura zrIjinendrakI pUjA stuti karake rAtriko usI jinamaMdirake maMDapameM nivAsa kiyA / rAtrike caturtha praharameM zrInemicandra, cAmuNDa aura cAmuNDakI mAtA ina tInoMko kuSmANDIne3 svapnameM kahA ki, "podanapura jAnekA mArga kaThina hai / isa parvatameM rAvaNadvArA sthApita zrI bAhubalIkA pratibimba hai / vaha dhanuSameM suvarNake bANa caDhAkara unase parvatako bhedanepara prakaTa hogA / " prAtaHkAla cAmuNDane muniko svapnakA vRttAnta nivedana kiyA, jisako sunakara munine svapnake anukUla pravRtti karanekA upadeza diyA / tadanusAra cAmuNDa snAna karake bhUSaNoMse bhUSita hokara, munike samakSa upavAsa dhAraNa karake, dakSiNadizAmeM khaDA hokara dhanuSadvArA suvarNakA bANa calAyA, jisase parvatameM chidra hokara vahA~para dvipaJcatAlasamalakSaNapUrNagAtro vizaccharAsanasamonnatabhAsamUrtiH / sanmAdhavIvratatinAgalasatsukAyaH sadyaH prasanna iti bAhubalI babhUva // bA. ba. ca. 43 / / (1) gomaTTasArakI eka gAthAse vidita hotA hai ki zrIajitasenake vidyAguru zrIAryasena muni the / (2) "pUrvaM jainamatAgamAbdhividhuvacchrInandisaMghebhavana-sujJAnarddhitapodhanAH kuvalayAnandA mayUkhA iva / satsaMghe bhuvi dezadezanikare zrIsuprasiddha sati-zrIdezIyagaNo dvitIyavilasannAmnA mithaH kathyate // bA. ba. ca. 87 // " isake anusAra jaba naMdisaMghake AcArya aura muni sampUrNa dezoMmeM vyApta tathA prasiddha ho gaye, taba naMdisaMgha "dezIyagaNa" isa nAmase kahe jAne lgaa| (3) 'kuSmANDI' yaha eka jinazAsana devI hai arthAt 22 veM tIrthaMkara zrIneminAthasvAmIkI yakSiNI hai aura AmrakuSmAMDikA, caMDI, ambikA, ityAdi isIke nAmAntara haiN| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 5 ] isa zlokake anusAra dazatAlasama' lakSaNoMse pUrNa zarIrakA dhAraka aura 20 dhanuSa parimANa U~cA zrIbAhubalIkA pratibimba prakaTa huA / rAjAne bar3I bhaktise darzana kiye aura vidhipUrvaka 1008 kalazoMse zrI bAhubalI ke mastakapara paMcAmRtAbhiSeka kiyA aura pUjana tathA namaskAra karake dhanya huA / phira vahA~se dakSiNameM Akara - kalkyabde SaTzatAkhye vinutavibhavasaMvatsare mAsi caitre paJcamyAM zuklapakSe dinamaNidivase kumbhalagne suyoge / saubhAgye mastanAmni prakaTitabhagaNe suprazastAM cakAra zrImaccAmuNDarAja vellanagare gomaTezapratiSThAm // bA. ba. ca. 55 / / isake anusAra kalkI ( zaka ) ke saMvat 600 (vi. saM. 735) meM zrIcAmuNDane caitrazuklA paMcamI ravivAra ke dina zravaNabelgulanagarameM zrIgomaTasvAmIkI pratiSThA kI, aura bhAsvaddezIgaNAgresara surucirasiddhAntavinnemicandra dattvA zrIpAdAgre sadA SaNNavatidazazatadravya bhUgrAmavaryAn / zrIgomaTezotsavasavananimittArcanAvaibhavAya zrImaccAmuNDarAjo nijapuramathurAM saMjagAma kSitIzaH // bA. ba. ca. 61 / isa zlokake anusAra zrIcAmuNDane zrInemicandrasvAmIke caraNoMkI sAkSIpUrvaka chayAnaveM hajAra dInAra 3 (mohara) ke gA~va zrI gomaTasvAmIke utsava, abhiSeka va pUjana Adike nimitta dekara vahA~ se gamana karake gAje bAje sahita apanI mathurApurImeM praveza kiyA aura apane svAmI rAjamallako saba vRttAnta kahA / jisako zravaNakara mahArAjA rAjamalladevane bhI zrInemicandrasvAmIke samIpa DeDha lAkha (150000) dInAroMke gA~va zrIgomaTasvAmIkI sevA Adike nimitta pradAna kiye / aura cAmuNDamaMtrIko dhanya dhanya kahakara jinamatakI prabhAvanArtha 'rAya' pada diyA / usI dinase cAmuNDa " zrIcAmuNDarAya" isa nAmase Aja taka prasiddha hai // isa ukta kathA parase nissandeha vidita hotA hai ki, zrInemicandrasvAmI naMdisaMghastha dezIyagaNake munIzvara the / zaka saM. 600 (vi. saM. 735) meM drAviDadezastha mathurA nagarI kiMvA dakSiNaprAntakI bhUmiko apane caraNakamaloMse pavitra karate the / tatkAlIna mahArAjA rAjamalladeva tathA zrIcAmuNDarAyarAjAke atizaya mAnanIya the / zrIsiMhanandI aura zrIajitasena nAmaka do AcArya bhI Apake samakAlIna the / gomaTTasAra, labdhisAra aura trilokasAra Adi paramAdaraNIya siddhAntazAstroMke nirmAtA bhI ye hI zrInemicandra / ityAdi, ityAdi / paraMtu Ajakalake samayameM eka kathAse itihAsasaMbandhI viSayapara sarva sAdhAraNako vizvAsa nahIM hotA hai; ataH isa ukta viSayako siddha karaneke liye yathAprApta anya pramANa de DAlanA bhI hama ucita samajhate haiM / ve pramANa ye haiM 1. gomaTTasArazAstra ke antameM svayaM zrInemicandrAcAryane nimnalikhita gAthAyeM dI haiM" jamhi guNA vissaMtA gaNaharadevAdiiDDipattANaM / so ajiyaseNaNAho jassa gurU jayau so rAo // 1 // siddhaMtudayataDuggayaNimmalavaraNemicaMdakarakaliyA / guNarayaNa bhUsaNambuhimaibelA bharahu bhuaNatalaM // 2 // ( 1 ) tAla ( hasta) yaha pratimAke nirmANameM parimANavizeSakA nAma hai / kyoMki, anyamatiyoMke sUryasiddhAntameM 'bhavabIjAGkuramathanA aSTamahAprAtihAryavibhavasametAH / te devA dazatAlAH zeSA devA bhavanti navatAlAH // 1 // " arthAt zrIjinendrakI pratimA daza tAlakI hotI hai aura anya saba devoMkI pratimA nau tAlakI hotI hai, aisA likhA huA hai / (2) yahA~ kalkI va kalike saMvatse zakake saMvatko grahaNa karanA cAhiye / (3) dInAra yaha 32 rattIbhara suvarNakA sikkA hai, aisA koSoMparase jAna par3atA hai / (4) sunate haiM ki, nemicandrasaMhitA athavA nemicandrapratiSThApAThake karttA bhI ye nemicandra haiM / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gomaTTasaMgahasattaM gomaTTasiharuvarigomaTTajiNo ya / gomaTTarAyaviNimmiya dakkhiNakukkuDajiNo jayau // 3 // jeNa viNimmiya paDimAvayaNaM sabaTusiddhidevehiM / savvaparamohijogihiM diTuM so gommaTo jayau // 4 // " ityAdi / gomaTTasArakI saMskRtaTIkAnusAra ina gAthAoMkA bhAvArtha yaha hai ki, "gaNadhara tathA RddhidhArI muniyoMke guNoMke dhAraka zrIajitasena jisake vrata guru haiM, vaha cAmuNDarAyarAjA jayavaMtA raho / 11 siddhAntarUpI udayAcalase udayako prApta hue aise zrInemicaMdrarUpI caMdramAkI vacanarUpa kiraNoMse sparzita guNaratnabhUSaNa (zrIcAmuNDarAya) samudrakI buddhirUpa velA (taTa va kinArA) bhuvanatalako pUrNa kare / 2 / gomaTTasAra, cAmuNDarAyake maMdirameM virAjamAna eka hAtha parimANa U~cI 2indranIlamaNi (nIlama) kI zrIneminAtha-jinendrakI pratimA aura cAmuNDarAya dvArA banavAyA huA dakSiNakukkuDa jina ye tInoM jayavaMta rahe / 3 / jisakI banAI huI pratimAke mukhako sarvArthasiddhike devoMne aura paramAvadhijJAnake dhAraka muniyoMne dekhA, vaha gomaTTa (cAmuNDa) rAjA jayavatA rahA / 4 / " 2. gomaTTasArakI karNATakavRttike anusAra saMskRtaTIkAkArane TIkAke prArambhameM nimnalikhita gadya diyA hai zrImadapratihataprabhAvasyAdvAdazAsanaguhAbhyantaranivAsipravAdisindhurasiMhAyamAna-siMhanandinanditagaGgavaMzalalAmarAjasarvajJAdyanekaguNanAmadheyabhAgadheya-zrImadrAjamalladevamahIvallabhamahAmAtya-padavirAjamAna-raNaraGgamallaasahAyaparAkrama - guNaratnabhUSaNa-samyaktvaratnanilayAdivividhaguNanAma-samAsAditakIrttikAnta-zrImaccAmuNDarAyapraznAnurUpaM gomaTTasAranAmadheyapaJcasaMgrahazAstraM prArambhamANaH zrImAnnemicandrasaiddhAntikacakravartI samastasaiddhAntikajanaprakhyAtavizadayazA vizAlamUrtirasau bhagavAn gomaTTasAraprathamAvayavabhUtaM jIvakANDaM viracayaMstadAdau malagAlanAdiphalajananasamarthaM maGgalaM kRtavAn / saMkSiptabhAva isakA yaha hai ki, syAdvAdamatarUpI guphAmeM siMhake samAna virAjamAna aura zrIsiMhanandI AcAryake prabhAvase vRddhiko prApta aisA jo gaMgavaMzatilaka rAjamalladeva mahArAjA hai, usake mahAmAtya zrIcAmuNDarAyake praznake anusAra gomaTTasAra banAneke icchuka zrInemicandrasaiddhAntikacakravartIne nirvighnasamApti ke artha maMgala kiyA / 3. thaoNmasa sI rAIsane malabArakvATarlIrivyU meM jo "karNATakameM jainiyoMkA nivAsa" nAmaka lekha chapAyA hai, usameM likhA hai ki, "maisUrake jainarAjAoMmeM atiprasiddha billAlavaMzake rAjA the / jo ki, pahile dvArAsamudrameM rAjya karate the / pIche zRMgApaTAmake bAraha mIla uttarako tonUrake zAsaka hue / inakA Adhipatya pUrNa karNATakameM thA / arthAt jahA~ jahA~ kanADI bhASA bolI jAtI thI, unhIM pradezoMke ye zAsanakartA (rAjA) the / isa billAla vaMzake sthApaka cAmuNDarAya the jinakA ki, rAjya san 714 IsvImeM thA / " (1) zravaNabelgulakI guphAke dakSiNapArzvameM zAke 1050 kA khudA huA jo zilAlekha hai, usameM zrIajitasenake viSayameM "guNAH kundaspandoDDumarasamarA vAgamRtavAH, plavaprAyaHpreyaH prasarasarasA kIrtiriva sA / nakhenduryotsnAMnaeNpacayakorapraNayinI na kAsAM zlAghAnAM padamajitaseno vratipatiH // 1 // " ityAdi padya likhe hae haiN| (2) isa eka hAthakI nIlamakI pratimAkA vartamAnameM kahIM bhI patA nahIM lagatA hai / ataH pratIta hotA hai ki, duSTa rAjAoMke samayameM yaha bhI khaMDa-khaMDa ho gii| (3) 'dakSiNa kukkuDa jina' yaha zravaNabelgulameM virAjamAna zrIgomaTTasvAmIkI vizAla pratimAkA hI nAmAntara pratIta hotA hai| (4) gomaTTasvAmIkI pratimA banavAnese cAmuNDarAyakA logoMne 'gomaTTa' yaha nAma prasiddha kara diyA / aisA anumAna hotA hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 7 ] 4. marAThI' bhASAke tattvaprasAraka nAmaka samAcAra patrameM jo zravaNabelagolAkA itihAsa nAmaka lekha chapA hai, usameM sthalapurANake AdhArase yaha likhA huA hai "dakSiNa mathurAkA rAjA cAmuNDarAya jainI thA / vaha kSatriyakulake prasiddha pAMDuvaMzameM utpanna huA thA / eka bAra vaha apane parivArasahita rAjyacihnoMko dhAraNa kiye hue podanapurake gomaTezvarakI vandanAke liye calA / aura usa samaya usane mArgameM milanevAle 1254 jinadevoMke darzana karanekA bhI nizcaya kiyA / tadanusAra jaba vaha aneka kSetroMkI vaMdanA karake mArgAtikrama kara rahA thA, usa samaya usane zravaNabelligolakSetrake gomaTezvarakI eka camatkArika kathA sunI / jisase uttejita hokara vaha vahA~ gayA aura baDe utsAhake sAtha usane zrIgomaTezvara bhagavAnkA sAbhiSeka pUjana kiyA / apanA nAma sthira rakhaneke liye kaI maMdiroMkA jIrNoddhAra kraayaa| aura eka svadharmIya maTha sthApana karake zrImatsiddhAntAcAryako usa gurusthAnake adhyakSa kara diye / aura 196000 mudrA (jo usa samaya sikkA pracalita thA) kI vArSika AmadanI vAlI jAgIra, usa kSetrake liye lagA dI / isake pazcAt kaliyuga saM. 605 vibhavasaMvatsarake caitra mahInemeM 4 dizAoMmeM 4 zAlAzAsana nAmaka saMsthAoM kI sthApanA bhI isI narapatine kI / cAmuNDarAyake pIche jo rAjA hue, unhoMne 109 varSataka ukta vyavasthA calAI / zaka saM. 777 meM cAmuNDarAya rAjAke dvArA sthApana kiyA huA, vaha rAjya hayazAladezake svAmI ballAlavaMzIya eka rAjAke AdhIna ho gayA / " 5. zakakI 8vIM zatAbdImeM bhAratako pavitra karanevAle zrIbhagavajjinasenAcAryajIne AdipurANake maMgalAcaraNameM zrInemicandrake samakAlIna zrIsiMhanandI AcAryakA nimnalikhita zlokase smaraNa kiyA haiyasya jaTA prabalavRttayaH / arthAn smAnuvadantIva jaTAcAryaH sa no'vatAt // " "kAvyAnucintane ina saba pramANoMse zrInemicandrakA drAviDadezIya pratApIrAjA cAmuNDarAyake sAtha atizaya dhArmika sambandha aura zaka saM. 605 astitva nirvivAda siddha hotA hai / aba TIkAkArane bRhaddravyasaMgraha pRSTha 1 meM jo dravyasaMgrahake karttA AdikA nirUpaNa kiyA hai, usako sthUla dRSTise dekhate haiM to sthAna, samaya aura nimittakI asamAnatAse dravyasaMgrahake karttA pUrvokta zrInemicandra se bhinna pratIta hote haiM / aura " maggapabhAvaNa pavayaNa bhattippabohideNa mayA / bhaNidaM gaMthaM pavaraM sohaMtu bahusudAiriyA // " isa trilokasArake antakI gAthAke aura dravyasaMgrahastha 'davvasaMgahamiNaM" isa antima kAvyake Azaya aura zabdaracanAkI samAnatAse tathA lokapratItise trilokasArAdike karttA jo haiM, ve hI dravyasaMgrahake karttA bhI siddha hote haiM / aisI dazAmeM hama TIkAkArake kathanako apramANa na kahakara, usako yuktibalase pUrvokta zrInemicandrake viSayameM hI siddha kara DAlanA ucita samajhate haiM / yadyapi mAlavadezastha dhArAnagarIkA rAjA bhojadeva vikramakI 11vIM zatAbdImeM huA hai, parantu hamane sunA hai, ki itihAsakAroMko isa eka bhojake mAnanese santoSa nahIM hotA hai / ataH ve kabhI kabhI 'isa bhojake pahile 1 (1) isa caturtha pramANase pUrvokta kathAke kaI aMzoMmeM virodha AtA hai / parantu ina donoMmeM kauna satya hai, isakA nirNaya karaneke liye abhI hamAre pAsa koI sAdhana nahIM hai / (2) zAstroMmeM Agareke pAsa jo mathurA hai vaha uttara mathurA aura drAviDa dezakI mathurA dakSiNa mathurAke nAmase prasiddha hai / (3) siddhAntAcAryase zrInemicandrakA hI grahaNa karanA cAhiye / (4) AdipurANakI TippaNImeM jaTAcAryake sthAnameM siMhanandI likhA huA hai / aura eka saMskRta gurvAvalI ( AcAryapaTTAvalI) meM 'nemicandro bhAnunandI siMhanandI jaTAdharaH / vajranandI vajravRttistArkikANAM mahezvaraH // 1 // ' isa prakAra siMhanandIke sAtha jaTAdhara vizeSaNa denese 'jaTAcArya' yaha zrIsiMhanandIkA hI dUsarA nAma vidita hotA hai / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] mAlavAkA rAjA eka bhoja (vRddhabhoja) aura ho gayA hai' aisI kalpanA karate hai / vahI kalpanA Aja hamAre antaHkaraNameM bhI praviSTa huI hai / aura nimnalikhita pramANase yaha kalpanA kalpanAmAtra hI nahIM kintu satya pratIta hotI haibhagavajjinasenAcArya zakakI 8vIM zatAbdImeM hue haiM / unhoMne AdipurANake maMgalAcaraNameM 'candrAMzuzubhrayazasaM prabhAcandrakaviM stuve / kRtvA candrodayaM yena zazvadAhlAditaM jagat / / isa zlokase nyAyakumudacandrodayake kartA zrIprabhAcandraAcAryakI stuti kI hai / prabhAcandra AcAryane nyAyakumudacandrodayameM "sUryakA udaya to huA, aba candrakA udaya kiyA jAtA hai" isa AzayakA gadya dekara, prameyakamalamArtaNDakA kartRtva apanemeM hI svIkAra kiyA hai / aura prameyakamalamArtaNDakI samAptimeM nimnalikhita pATha dekara, bhojadevake rAjyameM dhArAnagarImeM apanA nivAsa vidita kiyA hai / "iti zrIbhojadevarASTre zrImaddhArAnivAsinA paramaparameSThipraNAmArjitAmalapuNyanirAkRtakarmamalakalaGkena zrImatprabhAcandrapaNDitena nikhilapramANaprameyasvarUpodyotaparIkSAmukhapadavivRttamiti / " isa pramANase zakakI 8 vIM zatAbdIke pUrva mAlavadezameM eka vRddhabhojakA honA nizcita hotA hai / aura yadi vaha vRddhabhoja zrInemicandrake samakAla (zakakI 7vIM zatAbdI) meM hI ho to koI Azcarya nahIM / aba rahI mAlavadezameM astitvakI aura somazreSThIke nimitta dravyasaMgraha banAnekI vArtA, so yaha asaMbhava nhiiN| kyoMki, jainanirgranthAcArya sadA eka sthAnameM na rahakara grAma grAmameM vihAra karate haiM / aura bhavyajIvoMmeM unakA svabhAvase dhArmika anurAga bhI rahatA hai / ataH dakSiNameM vihAra karanese pUrva ukta AcAryane mAlavadezako suzobhita kiyA ho; aura jaise zrIcAmuNDarAyakI prArthanApara gomaTTasArAdi zAstra race, usI prakAra somazreSThIke nimitta dravyasaMgraha bhI racA ho to koI Azcarya nahIM hai / zrInemicandrake gurujana ukta mahAnubhAva zrInemicandrake guru kauna-kauna the ? isa viSayakI anveSaNA karanepara gomaTTasArameM nimnalikhita gAthAyeM milI haiN| "NamiUNa abhayaNaMdiM sudasAgarapAragiMdaNaMdiguruM / varavIraNaMdiNAhaM payaDINaM paccayaM vocchaM // 1 // Namaha guNarayaNabhUsaNasiddhaMtAmiyamahabdhibhavabhAvaM / varavIraNaMdicaMdaM NimmalaguNamiMdaNaMdiguruM // 2 // jassaya pAyapasAeNataNaMsaMsArajalahimuttiNNo / vIreMdaNaMdivaccho NamAmi taM abhayaNaMdiguruM // 3 // varaiMdaNaMdiguruNo pAse soUNa sayalasiddhaMtaM / sirikaNayaNaMdiguruNA sattaTThANaM samuddiSTaM // 4 // arthAt 'maiM abhayanandIko, zrutasAgarake pAragAmI iMdranaMdIko aura zrIvIranaMdIsvAmIko namaskAra karake prakRtipratyaya adhikArako kahatA hU~ 19 / guNarUpI ratnoMke bhUSaNa aura siddhAntarUpI amRta mahodadhise utpanna aise ko aura nirmala guNoMke dhAraka zrIindranandI garuko namaskAra karatA hU~ / / jinake caraNoMke prasAdase zrIvIranaMdI aura zrI indranaMdIkA ziSya maiM (nemicandra) saMsArasamudrake pAra huA, una zrIabhayanandIko maiM namaskAra karatA hU~ / 3 / zrI iMdranandI guruke pAsa saMpUrNa siddhAntako sunakara zrIkanakanaMdI gurune sattvasthAnakA kathana kiyA / 4 / ' ina gAthAoMse vidita hotA hai ki, zrIabhayanandI, vIranandI, iMdranaMdI aura kanakanandI ye cAroM mahAAcArya zrInemicandrake guru the / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukta cAroM AcArya hamAre caritranAyakake guru haiM / isa kAraNa prasaMgavaza inakA bhI sAmAnyarItise varNana karanA ucita samajhate haiM / vaha isa prakAra hai zrIabhayanandI Apa zrInemicandrake hI guru nahIM the, kintu zrIvIranaMdIke bhI guru the / isIliye zrIvIranaMdIsvAmIne svaviracita candraprabhacaritakAvyakI prazastimeM Apako apane guru sUcita kiye haiM / aura nimnalikhita kAvyase ApakI prazaMsA kI hai| munijananutapAdaH prAstamithyApavAdaH sakalaguNasamRddhastasya ziSyaH prasiddhaH / abhavadabhayanandI jainadharmAbhinandI svamahimajitasindhubhavyalokaikabandhuH // zrIabhayanandIke race hue bRhajjainendravyAkaraNa 1, zreyovidhAna 2, gomaTTasAraTIkA binA saMdRSTikI 3, karmaprakRti rahasya 4, tattvArthasUtrakI tAtparyavRtti 5, aura pUjAkalpa 6 Adi zAstra sune jAte haiM / parantu ye saba inhIMke race hue haiM, yA anyake, yaha nirNaya abhI nahIM huA / zrIvIranandI ye bhI prasiddha jainAcArya haiM / inake race hue candraprabhacaritakAvya 1, AcArasAra 2, aura zilpisaMhitA 3, ye tIna zAstra haiM / inameM zilpisaMhitA abhI taka dekhanemeM nahIM AI / AcArasArameM Apane kaI sthaloMmeM zrImeghacandratraividyadevakA atizaya prazaMsAvAcaka padyoMse smaraNa kiyA hai | zrIabhayanandIkA kahIM bhI nAma nahIM liyA / ataH anumAna hotA hai ki, zrIabhayanandIkA ziSyatva svIkAra karaneke pUrva Apa zrImeghacandrake AzrayameM rahe haiM / aura AcArasArakA nirmANa zrImeghacandrake astitvameM kiyA hai / Apake viSayameM nimnalikhita mahAprazaMsAvAcaka padya hamako bAhubalIcaritrameM milA hai zrIcampApurasuprasiddhavilasatsiMhAsanAdhIzvaro bhAsvatpaJcasahasraziSyamunitArAsaMkulairAvRtaH / zrIdezIgaNavArddhivarddhanakaro bhavyAlihatkairavA nando bhAti suvIranandimunicandro vAkyacandrAtapaiH // arthAt caMpApurastha prasiddha siMhAsana (paTTa) ke svAmI, pA~ca hajAra muniziSyarUpa tArAgaNase veSTita, bhavyajIvoMke hRdayarUpI kumudako Anandita karanevAle aura dezIgaNarUpI samudrake vRddhikAraka aise zrI vIranaMdIcaMdramA apanI vacanarUpI caMdrikA (cAMdanI) se zobhAyamAna haiN| zrIindranandI inakI prazaMsA karanevAle kaI zloka hamAre dekhane meM Aye haiM, parantu vistArabhayase nimnalikhita do zloka hI uddhRta karate haiM mAdyatpratyarthivAdidviradapaTughaTATopakopApanode vANI yasyAbhirAmA mRgapatipadavIM gAhate devmaanyaa| sa zrImAnindranandI jagati vijayatAM bhUribhAvAnubhAvI daivajJaH kundakundaprabhupadavinayaH svAgamAcAracaJcuH ||1||(mllissennprshsti) duritagrahanigrahAdrayaM yadi bho bhUri narendravanditam / nanu tena hi bhavyadehino praNuta zrImunimindranandinam // 2 // (nItisAra) (1) ina zrIabhayanandIke guru zrIguNanandI AcArya the| (2) 'zilpisaMhitA' yaha atizaya upayogI zAstra hai, ataH pAThakoMko isake anveSaNa karanemeM tatpara rahanA cAhiye / (3) AcArasArake kartA dUsare vIranandI hoM to bhI koI Azcarya nhiiN| kyoMki, eka nAmake dhAraka kaI jainAcArya hae haiN| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] bhAvArtha-paravAdIrUpI gajendroMke kopako dUra karanemeM jinakI devoMkarake mAnanIya vANI siMhake samAna AcaraNa karatI hai, ve aneka bhAvoMko anubhava karanevAle zrIkundakundAcAryameM bhaktike dhAraka, jinamatAnukUla AcaraNameM nipuNa aura daivajJa aise zrIindranandI jagatameM jayavaMte rahe / 9 / he bhavyajIvo ! yadi tumako pAparUpI grahakI pIDAse bhaya hai, to bahutase rAjAoMkarake vaMdanIya aise zrIindranaMdI munikA sevana karo / 2 / / ukta mahAnubhAvake race hue zAnticakrapUjA 1, aMkurAropaNa 2, muniprAyazcitta (prAkRtameM) 3, pratiSThApATha 4, pUjAkalpa 5, pratimAsaMskArAropaNapUjA 6, mAtRkAyaMtrapUjA 7, auSadhikalpa 8, bhUmikalpa 9, samayabhUSaNa 10, nItisAra 11, aura indranaMdisaMhitA (prAkRta) 12, ityAdi grantha' sunanemeM Aye haiM / isase jAna paDatA hai ki, Apa siddhAntaviSayameM hI prauDha nahIM the, kintu caraNAnuyoga aura mantrazAstrameM bhI atizaya nipuNa the / zrInemicandrane jo pratiSThApATha banAyA hai, vaha bhI inhIMke pratiSThApAThake AdhArase racA huA hai / aura inake pazcAt honevAle prAyaH sabhI pUjAprakaraNa aura mantravAda saMbaMdhI zAstrakAroMne ApakA mata sAdara grahaNa kiyA hai / zrIkanakanandI inake viSayameM hamako vizeSa paricaya nahIM milA paraMtu jaise-zrIabhayanaMdI, zrIvIranaMdI, zrIindranaMdI aura zrInemicandra ye cAroM AcArya saiddhAntikacakravartIke padase bhUSita the usI prakAra ye bhI saiddhAntika cakravartI the / isa prakAra hama yathAprApta pramANoMdvArA atisaMkSepase mUla granthakAra zrInemicandrakA paricaya pAThakoMko dekara, aba TIkA aura TIkAkAra zrIbrahmadevajIke viSayameM kucha likhanekA manoratha karate haiM / bRhadravyasaMgrahakI TIkA yaha tIna hajAra zlokoMkI saMkhyAko dhAraNa karatI hai / isameM granthake nAmAnusAra kevala jIva pudgala Adi SadravyoMkA varNana nahIM hai, kintu SadravyoMke parijJAnako AtmaprAptikA sAdhana dikhalAyA gayA hai / isaliye yaha TIkA adhyAtmaviSayakA eka acchA grantha hai / prAyaH nizcayanayakI mukhyatAko liye hue kathana honese adhyAtmaviSaya sabase kaThina viSaya hai / alpajJoMkI to zakti hI nahIM hai ki, ve isake marmako samajha sake / aura jo buddhimAna haiM, ve bhI anekAntanayamArgake marmako na jAnanese padapadameM bhramAnvita ho jAte haiM / yahI nahIM, kintu kitane hI to jaise bhASAke prasiddha kavi aura adhyAtmarasake rasika banArasIdAsajI kevala samayasArake paDhanese 'karaNIko rasa miTa gayA, bhayo na Atama svAda / huI banArasikA dazA jathA UTako pAda 191' isa doheke ana bAra vyavahAracAritrako jalAMjali de cuke the / usI prakAra ekAntanizcayamArgakA avalambana kara anekAntamaya jinadharmake zikharase patanako prApta ho jate haiM / parantu nizcayake kathanake sAtha sAtha hI vyavahArakA kathana bhI vidyamAna honese isa TIkAmeM 'sonA aura sugaMdha' kI kahAvata caritArtha hotI hai / aura isake paDhanese bhrama utpanna honeke badale aneka bhrama bhaga jAte haiM / ataH adhyAtmamahalameM caDhaneke liye isa TIkAko prathama sopAna kahA jAve to koI atyukti nahIM hai / isameM prasaMgavaza bahutase upayogI viSayoMkA varNana hai, joki Apako viSayasUcIke avalokana karanese vidita hogA / saMskRta isameM aisA sarala hai ki, jisase sarala saMskRta dUsarA bana nahIM sakatA hai / aura prakRta viSayakI puSTike liye yathAsthAna gomaTTasAra, trilokasAra, paJcAstikAya, retattvAnuzAsana, (1) inameMse nItisAra, aMkurAropaNa tathA indranaMdisaMhitA ye tIna grantha hamAre dekhanemeM bhI Aye haiM / saMhitAmeM dAyabhAga AdikA nirUpaNa hai, parantu prAkRta honese yathArtha arthakA bhAna nahIM hotA / yadi isakI zuddha prAcIna prati aura TIkA TippaNIkI prApti ho jAya to usake AdhArase jainajAtike dAyabhAga Adi kaI vyavahAroMmeM zAstrAnukUla sudhAra ho sakatA hai| ata: pAThakoMko isake anveSaNameM khuba prayatna karanA cAhiye / / (2) zrInemicandrapratiSThApAThakI apUrNa pustaka hamane dekhI hai | sunate haiM dakSiNameM pUrNa pustaka vidyamAna hai / (3) tattvAnuzAsana, lokavibhAga aura paJcanamaskAramAhAtmya ye tInoM hI zAstra hamako uttama aura atizaya upayogI jAna paDate haiM / parantu kheda hai-ki inakA patA nahIM / yadi pratiSThA AdimeM lAkhoM rUpaye lagAnevAle dhanADhya bhAI jinavANIko zrIjinendrake samAna hI samajhakara usakI bhaktike liye bhI dhana kharca karake samasta sarasvatIbhaMDAroMkA sUcIpatra banavA leveM to rAImeM sumeru mila jAve aura jaina samAjakA ajJAnadAridrya bhaga jAve / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] lokavibhAga, paJcanamaskAramAhAtmya aura yazastilakacaMpU Adi prasiddha zAstroMke pramANa bhI uktaM ca se liye hue haiM, jisase kisI bhI kathanameM zaMkA utpanna nahIM hotI hai / ataeva yaha bRhadrvyasaMgrahakI TIkAdigambarajainaparIkSAlayIya paMDitaparIkSAke paThanakramameM niyata hai aura jayapurakI sarakArI saMskRtayunivharsiTIkI upAdhyAya parIkSAmeM zIghra hI niyata honevAlI hai / zrIbrahma-devajI hamako ukta TIkAke kartA mahAzayakA nAma devajI aura 'brahma-yaha padasUcaka zabda jAna paDatA hai / jisako nAmake pahile lagA denese 'brahma-devajI' aisA zabda bana gayA hai / zrIbrahma-devajIkA samaya yadyapi zrIbrahmadevajIne apane sadbhAvase kaba kisa vasudhAmaMDalako maMDita kiyA ? ityAdi jijJAsAoMkI pUrtike liye hamAre pAsa koI bhI prabala pramANa nahIM hai, tathApi bRhadrvyasaMgrahaTIkA pRSTha 182 meM bAraha hajAra zloka pramANa 2paMcanamaskAramAhAtmya nAmaka granthakA ullekha hai / ataH vidita hotA hai ki, paJcanamaskAramAhAtmyake kartA mAlavadezastha-bhaTTAraka zrIsiMhanandIke samakAlameM athavA pazcAt ApakA prAdurbhAva huA hai / aura prasiddha bhaTTAraka zrIzubhacaMdrajIne svAmIkArtikeyAnuprekSAkI TIkAmeM dravyasaMgrahakI TIkAkA kitanA hI pATha uddhRta kiyA hai / ataH yaha nizcita hotA hai ki bhaTTAraka zrIzubhacandrajIke pUrva ApakA sadbhAva thA / bhaTTAraka zrIsiMhanandI sUrI zrIzrutasAgarake samakAlIna the / aura zrIzrutasAgarajIkA astitva vikramakI 16 vIM zatAbdIke pUrvArdhameM arthAt saM. 1525 meM kaI pramANoMse siddha hai / bhaTTAraka zrIzubhacandrajIne svAmIkArtikeyAnuprekSATIkAkI samApti vikrama saM.1613 meM kI hai / isa kAraNa vikramakI 16 vIM zatAbdIke madhyameM kisI bhI samaya zrIbrahmadevajIne apane avatArase bhAratavarSako pavitra kiyA, aisA dRDha anumAna kiyA jAtA hai / zrIbrahmadevajIke race hue zAstra hamAre pAsa jo zAstrakAroMkI nAmAvalI hai, usameM likhA huA hai ki, brahmadevajIne paramAtmaprakAzakI TIkA 1, bRhadravyasaMgrahakI TIkA 2, tattvadIpaka 3, jJAnadIpaka 4, trivarNAcAradIpaka 5, pratiSThAtilaka 6, vivAhapaTala 7, aura kathAkoza 8, ye ATha zAstra race haiM / inake atirikta hamako samayasArakI tAtparyavRtti bhI inhIMkI racI huI jAna paDatI hai / kyoMki usake aura dravyasaMgrahakI TIkAke antakA pATha prAyaH samAna hai / zrIbrahma-devajIkI ruci yadyapi ApakI ruci adhyAtmaviSayameM vizeSa thI, tathApi Apa nizcayasAdhaka vyavahAracAritrase parAGmukha nahIM the / ataeva Apane jaise paramAtmaprakAzaTIkA Adi adhyAtmazAstroMkA nirmANa kiyA hai, usI prakAra trivarNAcArAdi vyavahArazAstroMko bhI racA haiM / jo loga nizcaya aura vyavahAramArgameM ekAntake dhAraka ho rahe haiM, unako ApakA anukaraNa karake sanmArgameM pravRtti karanI cAhiye / upasaMhAra isa prakAra mUla aura TIkAkArake viSayameM jo kucha mujhako pramANa mile, unake anusAra saMkSepase yaha prastAvanA likhakara pAThakoMko samarpaNa kI hai / yadi isameM pramAda athavA jainaitihAsasaMbaMdhI yathocita sAdhanoMke abhAvase koI truTi raha gaI ho to vijJa pAThaka use sUcita kare / ityalamjauharI bajAra, baMbaI. zrImajjainAcAryapAdapadmArAdhakaAzvina zuklA 7, ravivAra zrIjavAharalAla zAstrI zrIvIranirvANa saM. 2432 (1) 'brahma' isa zabdase gRhatyAgI brahmacArI rUpa arthako grahaNa karanA cAhiye / (2) prastuta AvRttimeM isa granthakA ullekha pRSTha 164 para hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] anuvAdakakI prArthanA sajjana - vidvajjana-pAThaka mahAzaya ! Aja maiM Apake karakamaloMmeM isa saTIka bRhadravyasaMgrahake abhUtapUrva hiMdIbhASAnuvAdako samarpaNa karake kRtArtha hotA hU~ / isa saTIkabRhadravyasaMgrahakI prazaMsA prastAvanAmeM bahuta kucha likhI jA cukI haiN| aura isameM jina jina upayogI viSayoMkA varNana hai, unakA sUcIpatra bhI pRthak prakAzita hai / aba yahA~para vizeSa vaktavya yaha hai| ki, isa atizaya lAbhaprada grantharatnakA isa anuvAdake pUrva koI anuvAda nahIM thaa| jisake na honekA kAraNa yaha hai, ki jainasamAjameM saMskRtazAstroMke anuvAda ( vacanikAyeM) racakara, unake dvArA sarvasAdhAraNakA upakAra karanevAle zrIToDaramallajI va zrIjayacandrarAyajI Adi vidvAn bahuta alpasaMkhyAke dhAraka hue haiN| unase apane paryAyameM jitane zAstroMkI vacanikAyeM bana sakIM, utanI hI ve banA pAye, adhikake liye vivaza rahe / kyoMki, prAkRta aura saMskRta bhASAmaya do apAra pArAvAra haiM / inameM isa loka aura para loka sambandhI hitopadezarUpa prakAzake dhAraka tathA pUrvAparavirodhAdi doSoMse rahita honeke kAraNa nirmala aise lakSAvadhi jainagrantharatna vidyamAna haiN| una sabakA dezabhASAmeM anuvAda kara denA athavA avalokana karanA to dUra rahA, sUcIpatra banAnA bhI duHsAdhya hai / aisI dazAmeM isa grantharatnakA bhI vacanikAse vaMcita raha jAnA susaMbhava hI thA / Apake puNyaprabhAvase jayapurastha pUrvavidvAnoMdvArA svIkRta vacanikAnirmANarUpakAryakA nAmamAtra nirvAha karaneke liye jo kucha sAmarthya mujhameM utpanna huA hai usIkA yaha phala hai ki, maiM 25 varSakI avasthAmeM isa duravabodha adhyAtmaviSayaka mahAzAstrakA sarvataH prathama anuvAda racakara, usako Apake karakamaloMmeM samarpita karatA hU~ / yadyapi mujhako pUrvavacanikAkAroMkA anukaraNa karake DhUMDhArI bhASAmeM hI anuvAda karanA ucita thA parantu samayake pherase pUrvavacanikAoMkA bhI hInAdhikyapUrvaka hiMdIbhASAmeM anuvAda hotA huA dekhakara Adhunika jainasamAjake saMtoSArtha aura anya anuvAdakoMko piSTapeSaNajanita parizramase rakSaNArtha maiMne sarvadeza pracalita hiMdI bhASA meM hI anuvAda kiyA hai| pUrvavacanikAkAroMne sthala- sthalameM bhAvArtha dekara kaThina viSayako spaSTa bhI kiyA hai / parantu bhAvArthake denemeM buddhiko vizeSa svAtaMtrya milatA hai / aura usa svAtaMtryameM granthakArake, prakaraNake, va zAstra ke viruddha likhe jAnekA anuvAdase bhI adhika bhaya rahatA hai / isa kAraNa maiMne prAyaH bhAvArtha nahIM diyA hai / kitane hI vizeSajJa manuSya hiMdIbhASAko bhI saMskRtabhASAkI laghubhaginI (choTI bahana) banAneke prayatnameM lage hue haiM / arthAt jaise sarvanAmazabdoMkA prayoga karake aura bhinna-bhinna padoMko samAsazrRMkhalAmeM bA~dha karake saMskRtako saMkSipta kara liyA jAtA hai, usI prakAra ve hiMdIbhASAko bhI saMkSeparUpameM lAnA cAhate haiM / parantu zAstrIyaviSayameM vaha saMkSepa mujhako rucikara nahIM / kyoMki jaise tArake saMkSipta aura saMketita zabdoMse usake AzayajJa hI lAbha uThA sakate haiM, usI prakAra jo zAstra ke rahasyajJa haiM, unhIMko usa saMkSipta bhASAse lAbha mila sakatA hai / isaliye sarvasAdhAraNa kabhI-kabhI anarthameM pravRtta hokara lAbhake badale hAnike bhAgI ho jAya to koI Azcarya nahIM / isI kAraNa maiMne yathAzakya samAsita padoMkA bhinna-bhinna karake anuvAda kiyA hai / eka bhASA ke zabdoMkA dUsarI bhASAke zabdoMmeM pUrNa anuvAda karake usa anuvAdako sarvaguNasampanna aura rucikara vAkyapaddhatimeM le AnA kaThina hI nahIM, kintu prAyaH asambhava hai / ataeva kitane hI anuvAdaka mUlake Azayako grahaNa karake usako manohara bhASAmeM likha DAlate haiM / parantu usase 'kisa pada va vAkyakA kyA anuvAda hai' isa jijJAsAmeM sarvasAdhAraNako hatAza honA paDatA hai / isa kAraNa maiMne yaha anuvAda prAyaH mUlake anusAra likhA hai aura jahA~para bhASA atizaya virasa hotI thI, vahIMpara mUlake Azayako grahaNa kiyA hai / yadyapi maiMne sAvadhAnatApUrvaka tIna pustakoMke AdhArase mUlako zuddha karake, tadanusAra yaha anuvAda likhA hai, tathApi mUlameM azuddhatA raha jAnA sambhava hai / ataH azuddhamUlake kAraNa yadi anuvAda yathArtha na huA ho to isa doSakA bhAgI maiM nahIM hU~ / chapate samaya kaoNpI denekI zIghratAmeM kitanA hI prAkRtakA uktaM ca pATha yathArtha anuvAdase vaMcita raha gayA thA / usako ati parizramase spaSTa karake vizeSa sUcanAmeM lagA diyA hai / evaM pramAdase athavA anupasthitimeM bahutase phArmoMke chapanese anya jo kitanI hI arthAMzasambandhI kSudra azuddhiyA~ raha gaI thIM, unakI bhI yathAzakya zuddhipatradvArA zuddhi kara dI hai / tathApi jo durjana manuSya haiM, ve apane svabhAvAnukUla anuvAdameM vacanabheda Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [13] liGgabheda-dUrAnvaya-asaMbaddha-punarukti-bhASAvairasya aura virAmAdi cihnoMkI anucita yojanA Adi tuccha doSoMko grahaNa karake, unakI kaDI samAlocanA kiye binA na raheMge / parantu yadi ve samAlocanAke parizramako na karake, una doSoMse mujhe sUcita kara deMge, to maiM vizeSa kRtajJa hokara dvitIyAvRttimeM una doSoMko nikAla DAlanekA prayatna karU~gA / Ajakala jainadharmajJa vidvAnoMke Alasya, anavakAza tathA nissIma sajjanatvake kAraNa prAyaH kitane hI pustakaracayitA niraMkuza hokara dharma va mUlase viruddha pustakeM likhane lage haiM / aisI pustakoMse yadyapi isa samaya vizeSa hAni na hogI / parantu ye hI kAlAntarameM bhASAke rocaka manuSyoMke pramANatAko prApta hokara dharma va mUlakA tiraskAra karanemeM samartha ho jAveMgI / / isa sthalameM koI kaha sakate haiM ki yadi aisA hai to vaha prabandha kiyA jAve ki jisase navIna pustakoMkA nirmANa na ho sake / parantu yaha anucita hai / kyoMki, pUrvazAstrakAra sabhI chadmastha the / ve yadi ukta bhayase Dara kara zAstra na racate, to, Aja jo samAjameM dharma va jJAnakA udyota hai, vaha kisake AdhAra para hotA ? ataH navIna pustakoMkA na banAnA to sarvathA hAnikAraka hai / hA~, pustaka racayitA aura dharmake vizeSajJoMko nirantara yaha dhyAna avazya rakhanA cAhiye ki, koI pustaka viruddha na bana jAve / yadyapi maiMne yaha anuvAda bahuta vicArapUrvaka likhA hai / ataH sahasA avizvAsakA sthAna nahIM hai / tathApi sarvathA nirdoSa hai, yaha bhI maiM nahIM kaha sakatA / isaliye samasta vidvAnoMse prArthanA karatA hU~ ki, ve apane Alasyako tyAga kara aura mujhapara anugraha karake doSadarzakadRSTise isa samasta anuvAdako mUlase milAveM / aura jo kucha viruddha pratIta ho, usase mujhe sUcita kareM / jisase ki yaha anuvAda zuddha kara liyA jAve aura phira isa anuvAdakI nirdoSatAmeM kisI prakArakA saMzaya na rahe / zrIparamazrutaprabhAvakamaNDalakI taraphase isa bRhadravyasaMgrahakA anuvAda vaiyyAkaraNAcArya zrI paM0 ThAkuraprasAdajI zarmA dvArA karAyA gayA thA aura mujhako usake saMzodhanakA bhAra diyA gayA thA / parantu kaI vizeSa kAraNoMse usa anuvAdakI apekSA na rakhakara mujhe sarvathA nUtana anuvAda karanA par3A / isaliye isa anuvAdajanita yaza tathA apayazakA bhAgI maiM hI hU~ / ___ antameM jinakI aharniza preraNA aura anugrahase sadvidyAko prApta karake maiM isa anuvAdake karanemeM samartha huA, una zrImatI jayapurasthajainamahApAThazAlAke prabandhakartA saumyamUrti sadvidyArasika pUjyazrI paM0 bholelAlajIzeThIko, jinake anurodhase isa dravyasaMgrahake anuvAdana tathA saMzodhanakarmameM pravRtta huA, una zrIparamazrutaprabhAvakamaNDalake vyavasthApaka mahodayoMko aura jina vidvAnoMne isake anuvAdana va saMzodhanameM sahAyatA dI hai, una sabako koTizaH dhanyavAda dekara isa prArthanAko samApta karatA hU~ / ityalam / vijayAdazamI, budhavAra, vi0 saM0 1964, hastAkSara vijJAnucara anuvAdaka jayapuranivAsItA. 18-10-07 IsvI javAharalAla zAstrI di. jaina caturthAvRttikI prastAvanA prastuta AvRttimeM koI khAsa parivartana nahIM kiyA gayA hai / phakta abhyAsiyoMkI sugamatAke liye mUla prAkRta gAthAoMkI saMskRta chAyA joDa dI gaI hai tAki prAkRta zabdoMko samajhA jA sake / isake alAvA granthake antameM pariziSTameM 'bahadadravyasaMgraha kI kevala mala gAthAe~ pana de dI gaI hai, aura 'laghudravyasaMgraha' (sArtha) jise isa granthake kartA zrI nemicandrasiddhAMtidevane pahale likhA thA, vaha bhI de diyA hai / yaha dravyAnuyogakA grantha hote hue bhI isameM vyavahAranayakA sundara varNana kiyA gayA hai / isameM chaH dravya aura sAta tattvakA saMkSepameM alaukika kathana hai, aura brahmadevajIkI subodhinI saMskRta TIkAne to 'sonemeM sugandha' vAlI kahAvata caritArtha kara dI hai| yathAsambhava granthake zuddha mudraNakA prayAsa kiyA gayA hai, phira bhI dRSTidoSa yA ajJAnavaza koI azuddhi yA truTi raha gaI ho to pAThakagaNa hameM sUcita kareM / ityalam / - prakAzaka Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [14] isa yugake mahAna tattvavettA zrImad rAjacandra jisa mahApuruSakI vizvavihArI prajJA thI, aneka janmoMmeM ArAdhita jisakA yoga thA arthAt janmase hI yogIzvara jaisI jisakI niraparAdha vairAgyamaya dazA thI tathA sarva jIvoMke prati jisakA vizvavyApI prema thA, aise AzcaryamUrti mahAtmA zrImad rAjacandrakA janma mahAna tattvajJAniyoMkI paramparArUpa isa bhAratamUbhike gujarAta pradezAntargata saurASTrake vavANiyA baMdara nAmaka eka zAnta ramaNIya gA~vake vaNika kuTumbameM vikrama saMvat 1924 (IsvI san 1867) kI kArtikI pUrNimA ravivArako rAtrike do baje huA thA / inake pitAkA nAma zrI ravajIbhAI paMcANabhAI mehatA aura mAtAkA nAma zrI devabAI thaa| inake eka choTA bhAI aura cAra bahaneM thiiN| zrImadjIkA prema-nAma 'lakSmInandana' thA / bAdameM yaha nAma badalakara 'rAyacanda' rakhA gayA aura bhaviSyameM Apa 'zrImad rAjacandra'ke nAmase prasiddha hue| bAlyAvasthA, samuccaya vayacaryA zrImadjIke pitAmaha zrIkRSNake bhakta the aura unakI mAtAjI devabAI jainasaMskAra lAI thii| una sabhI saMskAroMkA mizraNa kisI adabhuta DhaMgase gaMgA-yamunAke saMgamakI bhA~ti hamAre bAla-mahAtmAke hRdayameM pravAhita ho rahA thA / apanI prauDha vANImeM bAIsa varSakI umrameM isa bAlyAvasthAkA varNana 'samuccayavayacaryA' nAmake lekhameM unhoMne svayaM kiyA hai "sAta varSa taka bAlavayakI khelakUdakA atyaMta sevana kiyA thA / khelakUdameM bhI vijaya pAnekI aura rAjezvara jaisI ucca padavI prApta karanekI parama abhilASA thii| vastra pahananekI, svaccha rakhanekI, khAnepInekI. sone-baiThanekI. sArI videhI dazA thI: phira bhI antaHkaraNa komala thaa| vaha da yAda AtI hai / AjakA vivekI jJAna usa vayameM hotA to mujhe mokSake liye vizeSa abhilASA na rahatI | sAta varSase gyAraha varSa takakA samaya zikSA lenemeM bItA / usa samaya niraparAdha smRti honese eka hI bAra pAThakA avalokana karanA par3atA thA / smRti aisI balavattara thI ki vaisI smRti bahuta hI thoDe manuSyoMmeM isa kAlameM, isa kSetrameM hogI / paDhaneke pramAdI bahuta thA / bAtoMmeM kuzala, khelakUdameM rucivAna aura AnandI thA / jisa samaya zikSaka pATha paDhAtA, mAtra usI samaya paDhakara usakA bhAvArtha kaha detA / usa samaya mujhameM prIti-sarala vAtsalyatA-bahata thii| sabase aikya cAhatA; sabameM bhrAtabhAva ho tabhI sukha, isakA mujhe svAbhAvika jJAna thA / usa samaya kalpita bAteM karanekI mujhe bahuta Adata thI / AThaveM varSameM maiMne kavitA kI thI; jo bAdameM jA~cane para samApa thii| abhyAsa itanI tvarAse kara sakA thA ki jisa vyaktine mujhe prathama pustakakA bodha denA Arambha kiyA thA usIko gujarAtI zikSaNa bhalI-bhA~ti prApta kara usI pustakakA punaH maiMne bodha kiyA thA / mere pitAmaha kRSNakI bhakti karate the| unase usa vayameM kRSNakIrtanake pada maiMne sune the tathA bhinna bhinna avatAroMke saMbaMdhameM camatkAra sune the, jisase mujhe bhaktike sAtha sAtha una avatAroMmeM prIti ho gaI thI, aura rAmadAsajI nAmake sAdhuke pAsa maiMne bAlalIlAmeM kaMThI ba~dhavAI thii|.....unke sampradAyake mahanta hoveM, jagaha jagaha para camatkArase harikathA karate hoveM aura tyAgI hoveM to kitanA Ananda Aye ? yahI kalpanA huA karatI; tathA koI vaibhavI bhUmikA dekhatA ki samartha vaibhavazAlI honekI icchA hotI / ... gujarAtI bhASAkI vAcanamAlAmeM jagatakartA sambandhI kitane hI sthaloMmeM upadeza kiyA hai vaha mujhe dRDha ho gayA thA. jisase jaina logoMke prati majhe bahata jagapsA AtI thI.......tathA usa samaya pratimAke azraddhAlu Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdra janma :vavANiyA vi. saM. 1924, kArtika suda 15 dehotsarga : rAjakoTa vi. saM. 1957, caitra vada 5 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15] logoMkI kriyAe~ mere dekhanemeM AI thIM, jisase ve kriyAe~ malina laganese maiM unase DaratA thA arthAt ve mujhe priya na thiiN| ___loga mujhe pahalesehI samartha zaktizAlI aura gA~vakA nAmAMkita vidyArthI mAnate the, isalie maiM apanI prazaMsAke kAraNa jAnabUjhakara vaise maMDalameM baiThakara apanI capala zakti darzAnekA prayatna karatA / kaMThIke lie bAra-bAra ve merI hAsyapUrvaka TIkA karate; phira bhI maiM unase vAda karatA aura unheM samajhAnekA prayatna karatA / parantu dhIre-dhIre mujhe unake (jainake) pratikramaNasUtra ityAdi pustakeM paDhaneke lie milIM; unameM bahuta vinayapUrvaka jagatake saba jIvoMse mitratA cAhI hai / ataH merI prIti isameM bhI huI aura usameM bhI rahI / dhIre-dhIre yaha prasaMga baDhA / phira bhI svaccha rahaneke tathA dUsare AcAra-vicAra mujhe vaiSNavoMke priya the aura jagatakartAkI zraddhA thI / usa arasemeM kaMThI TUTa gaI; isalie use phirase maiMne nahIM bA~dhA / usa samaya bA~dhane na bA~dhanekA koI kAraNa maiMne DhU~DhA na thA / yaha merI teraha varSakI vayacaryA hai / phira maiM apane pitAkI dUkAna para baiThatA aura apane akSaroMkI chaTAke kAraNa kaccha darabArake utAre para mujhe likhaneke liye bulAte taba maiM vahA~ jAtA / dUkAna para maiMne nAnA prakArakI lIlA-lahara kI hai, aneka pustakeM paDhI haiM, rAma ityAdike caritroM para kavitAe~ racI hai; sAMsArika tRSNAe~ kI haiM, phira bhI maiMne kisIko nyUna-adhika dAma nahIM kahA yA kisIko nyUna-adhika taula kara nahIM diyA, yaha mujhe nizcita yAda hai / " (patrAMka 89) jAtismaraNajJAna aura tattvajJAnakI prApti zrImadjI jisa samaya sAta varSake the usa samaya eka mahattvapUrNa prasaMga unake jIvanameM banA / una dinoM vavANiyAmeM amIcanda nAmake eka gRhastha rahate the jinakA zrImadjIke prati bahuta prema thA / eka dina sA~pake kATa khAnese unakI tatkAla mRtyu ho gaI / yaha bAta sunakara zrImadjI pitAmahake pAsa Aye aura pUchA'amIcanda gujara gaye kyA ?" pitAmahane socA ki maraNakI bAta sunanese bAlaka Dara jAyegA, ataH unhoMne, byAlU kara le, aisA kahakara vaha bAta TAlanekA prayatna kiyA / magara zrImadjI bAra-bAra vahI savAla karate rahe / Akhira pitAmahane kahA-'hA~, yaha bAta saccI hai / ' zrImadjIne pUchA-'gujara jAnekA artha kyA ?' pitAmahane kahA-'usameMse jIva nikala gayA, aura aba vaha cala phira yA bola nahIM sakegA; isalie use tAlAbake pAsake smazAnameM jalA deMge / ' zrImadjI thoDI dera gharameM idhara-udhara ghUmakara chipe-chipe tAlAba para gaye aura taTavartI do zAkhAvAle babala para caDha kara dekhA to sacamuca citA jala rahI thii| kitane hI manuSya AsapAsa baiThe hue the / yaha dekhakara unheM vicAra AyA ki aise manuSyako jalA denA yaha kitanI krUratA ! aisA kyoM huA? ityAdi vicAra karate hue paradA haTa gayA; aura unheM pUrvabhavoMkI smRti ho AI / phira jaba unhoMne jUnAgaDhakA gaDha dekhA taba usa (jAtismaraNajJAna) meM vRddhi huii| isa pUrvasmRtirUpa jJAnane unake jIvanameM preraNAkA apUrva navIna adhyAya joDA / isIke pratApase unheM choTI umrase vairAgya aura vivekakI prApti dvArA tattvabodha huA / pUrvabhavake jJAnase AtmAkI zraddhA nizcala ho gaI / saMvat 1949, kArtika vada 12 ke eka patrameM likhate hai-"punarjanma hai- jarUra hai / isake lie 'maiM' anubhavase hA~ kahanemeM acala huuN| yaha vAkya pUrvabhavake kisI yogakA smaraNa hote samaya siddha huA likhA hai / jisane punarjanmAdi bhAva kiye haiM, usa padArthako kisI prakArase jAnakara yaha vAkya likhA gayA hai / " (patrAMka 424) eka anya patrameM likhate haiM-"kitane hI nirNayoMse maiM yaha mAnatA hU~ ki isa kAlameM bhI koI-koI mahAtmA gatabhavako jAtismaraNajJAnase jAna sakate haiM; yaha jAnanA kalpita nahIM kintu samyak (yathArtha) hotA hai ! utkRSTa saMvega, jJAnayoga aura satsaMgase bhI yaha jJAna prApta hotA hai arthAt pUrvabhava pratyakSa anubhavameM A jAtA hai / jaba taka pUrvabhava anubhavagamya na ho taba taka AtmA bhaviSyakAlake lie sazaMkita dharmaprayatna kiyA karatA hai; aura aisA sazaMkita prayatna yogya siddhi nahIM detA / " (patrAMka 64) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 16 ] avadhAna prayoga, sparzanazakti vi0 saM0 1940 se zrImadjI avadhAna prayoga karane lage the| dhIre dhIre ve zatAvadhAna taka pahu~ca gaye the / jAmanagarameM bAraha aura solaha avadhAna karane para unheM 'hindakA hIrA' aisA upanAma milA thA / vi0 saM0 1943 meM 19 varSakI umrameM unhoMne bambaIkI eka sArvajanika sabhAmeM DaoN0 piTarsanakI adhyakSatA meM zatAvadhAnakA prayoga dikhAkara baDe-baDe logoMko AzcaryameM DAla diyA thA / usa samaya upasthita janatAne unheM 'suvarNacandraka' pradAna kiyA thA aura 'sAkSAt sarasvatI' kI upAdhi se sanmAnita kiyA thA / zrImadjIkI sparzanazakti bhI atyanta vilakSaNa thI / uparokta sabhAmeM unheM bhinna-bhinna prakArake bAraha grantha diye gaye aura unake nAma bhI unheM paDha kara sunA diye gaye / bAdameM unakI A~khoMpara paTTI bA~dha kara jo-jo grantha unake hAtha para rakhe gaye una saba granthoMke nAma hAthoMse TaTolakara unhoMne batA diye / zrImadjIkI isa adbhuta zaktise prabhAvita hokara tatkAlIna bambaI hAIkorTake mukhya nyAyAdhIza sara cArlsa sArajanTane unheM yUropameM jAkara vahA~ apanI zaktiyA~ pradarzita karanekA anurodha kiyA, parantu unhoMne ise svIkAra nahIM kiyA / unheM kIrtikI icchA na thI, balki aisI pravRti AtmonnatimeM bAdhaka aura sanmArgarodhaka pratIta honese prAyaH bIsa varSakI umra ke bAda unhoMne avadhAna-prayoga nahIM kiye| mahAtmA gAMdhIne kahA thA mahAtmA gAMdhIjI zrImadjIko dharmake sambandhameM apanA mArgadarzaka mAnate the / ve likhate haiM "mujha para tIna puruSoMne gaharA prabhAva DAlA hai- TAlsaTaoNya, raskina aura rAyacandabhAI / TAlsaTaoNyane apanI pustakoM dvArA aura unake sAtha thoDe patravyavahArase, raskinane apanI eka hI pustaka 'anTu di lAsTa ' se - jisakA gujarAtI nAma maiMne 'sarvodaya' rakhA hai, aura rAyacandabhAIne apane gADha paricayase / jaba mujhe hindudharmameM zaMkA paidA huI usa samaya usake nivAraNa karanemeM madada karanevAle rAyacandabhAI the / jo vairAgya (apUrva avasara evo kyAre Avaze ?) isa kAvyakI kaDiyoMmeM jhalaka rahA hai vaha maiMne unake do varSake gADha paricayameM pratikSaNa unameM dekhA hai / unake lekhoMmeM eka asAdhAraNatA yaha hai ki unhoMne jo anubhava kiyA vahI likhA hai / usameM kahIM bhI kRtrimatA nahIM hai / dUsare para prabhAva DAlaneke liye eka paMkti bhI likhI ho aisA maiMne nahIM dekhA / khAte, baiThate, sote, pratyeka kriyA karate unameM vairAgya to hotA hI / kisI samaya isa jagatake kisI bhI vaibhavameM unheM moha huA ho aisA maiMne nahIM dekhA / vyavahArakuzalatA aura dharmaparAyaNatAkA jitanA uttama mela maiMne kavimeM dekhA utanA kisI anyameM nahIM dekhA / " 'zrImad rAjacandra jayantI" ke prasaMga para IsvI san 1921 meM gAMdhIjI kahate haiM- "bahuta bAra kaha aura likha gayA hU~ ki maiMne bahutoM ke jIvanameMse bahuta kucha liyA hai / parantu sabase adhika kisIke jIvanameMse maiMne grahaNa kiyA ho to vaha kavi ( zrImadjI) ke jIvanameMse hai / dayAdharma bhI maiMne unake jIvanameMse sIkhA hai / khUna karanevAlese bhI prema karanA yaha dayAdharma mujhe kavine sikhAyA hai / " x zatAvadhAna arthAt sau kAmoMko eka sAtha karanA / jaise zataraMja khelate jAnA, mAlAke manake ginate jAnA, joDa bAkI guNAkAra evaM bhAgAkAra manameM ginate jAnA, ATha naI samasyAoMkI pUrti karanA, solaha nirdiSTa naye viSayoMpara nirdiSTa chandameM kavitA karate jAnA, solaha bhASAoMke anukramavihIna cAra sau zabda kartAkarmasahita punaH anukramabaddha kaha sunAnA, katipaya alaMkAroMkA vicAra, do koThoMmeM likhe hue ulTesIdhe akSaroMse kavitA karate jAnA ityAdi / eka jagaha U~ce Asanapara baiThakara ina saba kAmoMmeM mana aura dRSTiko prerita karanA, likhanA nahIM yA dubArA pUchanA nahIM aura sabhI smaraNameM rakha kara ina sau kAmoM ko pUrNa karanA / zrImadjI likhate haiM-" avadhAna AtmazaktikA kArya hai yaha mujhe svAnubhavase pratIta huA hai / " (patrAMka 18 ) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 17 ] gRhasthAzrama vi0 saM0 1944 mAgha sudI 12 ko 20 varSakI AyumeM zrImadjIkA zubha vivAha jauharI revAzaMkara jagajIvanadAsa mehatAke baDe bhAI popaTalAlakI mahAbhAgyazAlI putrI jhabakabAIke sAtha huA thA / isameM dUsaroMkI 'icchA' aura 'atyanta Agraha' hI kAraNarUpa pratIta hote haiM / vivAhake ekAdha varSa bAda likhe hue eka lekhameM zrImadjI likhate haiM- "strIke saMbaMdhameM kisI bhI prakArase rAgadveSa rakhanekI merI aMzamAtra icchA nahIM hai / parantu pUrvopArjanase icchAke pravartanameM aTakA hU~ / " (patrAMka 78) saM0 1946 ke patrameM likhate haiM- "tattvajJAnakI gupta guphAkA darzana karanepara gRhAzramase virakta honA adhikatara sUjhatA hai / " (patrAMka 113 ) zrImadjI gRhavAsameM rahate hue bhI atyanta udAsIna the| unakI mAnyatA thI- "kuTuMbarUpI kAjalakI koThaDImeM nivAsa karanese saMsAra baDhatA hai / usakA kitanA bhI sudhAra karo, to bhI ekAntavAsase jitanA saMsArakA kSaya ho sakatA hai usakA zatAMza bhI usa kAjalakI koThaDImeM rahanese nahIM ho sakatA, kyoMki vaha kaSAyakA nimitta hai aura anAdikAlase mohake rahanekA parvata hai / " ( patrAMka 103) phira bhI isa pratikUlatAmeM ve apane pariNAmoMkI pUrI sambhAla rakhakara cale / saphala evaM prAmANika vyApArI zrImadjI 21 varSakI umra meM vyApArArtha vavANiyAse baMbaI Aye aura seTha revAzaMkara jagajIvanadAsakI dukAnameM bhAgIdAra rahakara javAhirAtakA vyApAra karane lage / vyApAra karate hue bhI unakA lakSya AtmAkI ora adhika thA / vyApArase avakAza milate hI zrImadjI koI apUrva AtmavicAraNAmeM lIna ho jAte the / jJAnayoga aura karmayogakA inameM yathArtha samanvaya dekhA jAtA thA / zrImadjIke bhAgIdAra zrI mANekalAla ghelA bhAIne apane eka vaktavyameM kahA thA- "vyApArameM aneka prakArakI kaThinAiyA~ AtI thIM, unake sAmane zrImadjI eka aDola parvatake samAna Tike rahate the / maiMne unheM jaDa vastuoMkI ciMtAse ciMtAtura nahIM dekhA / ve hamezA zAnta aura gambhIra rahate the / " javAhirAtake sAtha motIkA vyApAra bhI zrImadjIne zurU kiyA thA aura usameM ve sabhI vyApAriyoMmeM adhika vizvAsapAtra mAne jAte the| usa samaya eka araba apane bhAIke sAtha motIkI ADhatakA dhandhA karatA thaa| choTe bhAIke manameM AyA ki Aja maiM bhI baDe bhAIkI taraha baDA vyApAra karU~ / dalAlane usakI zrImadjIse bheMTa karA dii| unhoMne kasa kara mAla kharIdA / paise lekara araba ghara pahu~cA to usake baDe bhAI patra dikhAkara kahA ki vaha mAla amuka kiMmatake binA nahIM becane kI zarta kI hai aura tUne yaha kyA kiyA ? yaha sunakara vaha ghabarAyA aura zrImadjIke pAsa jAkara giDagiDAne lagA ki maiM aisI AphatameM A par3A hU~ / zrImadjIne turanta mAla vApasa kara diyA aura paise gina liye| mAno koI saudA kiyA hI na thA aisA samajhakara honevAle bahuta napheko jAne diyA / vaha araba zrImadjIko khudAke samAna mAnane lagA / isI prakArakA eka dUsarA prasaMga unake karuNAmaya aura niHspRhI jIvanakA jvalaMta udAharaNa hai / eka bAra eka vyApArIke sAtha zrImadjIne hIroMkA saudA kiyA ki amuka samayameM nizcita kiye hue bhAvase vaha vyApArI zrImadjIko amuka hIre de / usa viSayakA dastAveja bhI ho gayA / parantu huA aisA ki muddatake samaya bhAva bahuta bar3ha gaye / zrImadjI khuda usa vyApArIke yahA~ jA pahu~ce aura use cintAmagna dekhakara vaha dastAveja phADa DAlA aura bole- "bhAI, isa ciThThI ( dastAveja) ke kAraNa tumhAre hAtha-pA~va ba~dhe hue the / bAjAra bhAva baDha jAnese tumase mere sATha-sattara hajAra rupaye lene nikalate haiM, parantu maiM tumhArI sthiti samajha sakatA huuN| itane adhika rupaye maiM tumase le lU~ to tumhArI kyA dazA ho ? parantu rAjacandra dUdha pI sakatA hai, khUna nahIM / " vaha vyApArI kRtajJabhAvase zrImadjIkI ora stabdha hokara dekhatA hI raha gayA / 2 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 18 ] bhaviSyavaktA, nimittajJAnI zrImadjIkA jyotiSa saMbaMdhI jJAna bhI prakhara thaa| ve janmakuMDalI, varSaphala evaM anya cihna dekha kara bhaviSyakI sUcanA kara dete the / zrI jUThAbhAI (eka mumukSu) ke maraNake bAremeM unhoMne savA do mAsa pUrva spaSTa batA diyA thaa| eka bAra saM0 1955 kI caita vadI 8 ko morabImeM dopaharake 4 baje pUrva dizAke AkAzameM kAle bAdala dekhe aura unheM duSkAla paDanekA nimitta jAnakara unhoMne kahA- "Rtuko sannipAta huA hai / " tadanusAra saM0 1955 kA caumAsA korA rahA aura saM0 1956 meM bhayaMkara duSkAla paDA / zrImadjI dUsareke manakI bAtako bhI saralatAse jAna lete the / yaha saba unakI nirmala AtmazaktikA prabhAva thA / kavi-lekhaka zrImadjImeM, apane vicAroMkI abhivyakti padyarUpameM karanekI sahaja kSamatA thii| unhoMne 'strInItibodhaka', 'sadbodhazataka', 'AryaprajAnI paDatI', 'hunnarakalA vadhAravA viSe' Adi aneka kavitAe~ kevala ATha varSakI vayameM likhI thiiN| nau varSakI AyumeM unhoMne rAmAyaNa aura mahAbhAratakI bhI padyaracanA kI thI jo prApta na ho skii| isake atirikta jo unakA mUla viSaya AtmajJAna thA usameM unakI aneka racanAe~ haiM / pramukharUpase 'Atmasiddhi', 'amUlya tattvavicAra', 'bhaktinA vIsa doharA', 'paramapadaprAptinI bhAvanA ( apUrva avasara )', 'mUlamArga rahasya', 'tRSNAnI vicitratA' hai / ' Atmasiddhi-zAstra' ke 142 dohoMkI racanA to zrImadjIne mAtra DeDha ghaMTemeM naDiyAdameM Azvina vadI 1 (gujarAtI) saM0 1952 ko 29 varSakI umrameM kI thii| isameM samyagdarzanake kAraNabhUta chaH padoMkA bahuta hI sundara pakSapAtarahita varNana kiyA hai| yaha kRti nitya svAdhyAyakI vastu hai / isake aMgrejImeM bhI gadya padyAtmaka anuvAda pragaTa ho cuke haiN| gadya lekhanameM zrImadjIne 'puSpamAlA', 'bhAvanAbodha' aura 'mokSamAlA' kI racanA kI / isameM 'mokSamAlA' to unakI atyanta prasiddha racanA hai jise unhoMne 16 varSa 5 mAsakI AyumeM mAtra tIna dinameM likhI thI / isameM 108 zikSApATha haiN| Aja to itanI AyumeM zuddha likhanA bhI nahIM AtA jaba ki zrImadjIne eka pUrva pustaka likha DAlI / pUrvabhavakA abhyAsa hI isameM kAraNa thA / 'mokSamAlA' ke saMbaMdhameM zrImadjI likhate haiM- "jainadharmako yathArtha samajhAnekA usameM prayAsa kiyA hai / jinokta mArgase kucha bhI nayUnAdhika usameM nahIM kahA hai / vItarAga mArgameM AbAlavRddhakI ruci ho, usake svarUpako samajhe tathA usake bIjakA hRdayameM ropaNa ho, isa hetuse isakI bAlAvabodharUpa yojanA kI hai ' zrI kundakundAcAryake 'paMcAstikAya' granthakI mUla gAthAoMkA zrImadjIne avikala ( akSarazaH ) gujarAtI anuvAda bhI kiyA hai| isake atirikta unhoMne zrI AnandaghanajIkRta caubIsIkA artha likhanA bhI prArambha kiyA thA, aura usameM prathama do stavanoMkA artha bhI kiyA thA; para vaha apUrNa raha gayA hai / phira bhI itane se, zrImadjIkI vivecana zailI kitanI manohara aura talasparzI hai usakA khyAla A jAtA hai / sUtroMkA yathArtha artha samajhane samajhAnemeM zrImadjIkI nipuNatA ajoDa thI / matamatAntarake Agrahase dUra zrImadjIkI dRSTi baDI vizAla thI / ve rUDhi yA andhazraddhA ke kaTTara virodhI the / ve matamatAntara aura dAgrahAdise dUra rahate the, vItarAgatAkI ora hI unakA lakSya thA / unhoMne AtmadharmakA hI upadeza diyA / isI kAraNa Aja bhI bhinna-bhinna sampradAyavAle unake vacanoMkA rucipUrvaka abhyAsa karate hue dekhe jAte haiM / zrImadjI likhate haiM " mUlatattvameM kahIM bhI bheda nahIM hai, mAtra dRSTikA bheda hai aisA mAnakara Azaya samajhakara pavitra dharmameM pravRtti karanA / " ( puSpamAlA - 14 ) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 19 ] " tU cAhe jisa dharmako mAnatA ho isakA mujhe pakSapAta nahIM, mAtra kahanekA tAtparya yahI ki jisa mArgase saMsAramalakA nAza ho usa bhakti, usa dharma aura usa sadAcArakA tU sevana kara / " (puSpamAlA - 15) "duniyA matabhedake bandhanase tattva nahIM pA sakI / " ( patrAMka 27 ) "jahA~ tahA~se rAgadveSarahita honA hI merA dharma hai / maiM kisI gacchameM nahIM hU~, parantu AtmAmeM hU~ yaha mata bhUliyegA / " ( patrAMka 37 ) zrImadjIne prItama, akhA, choTama, kabIra, sundaradAsa, sahajAnanda, muktAnanda, narasiMha mehatA Adi santoMkI vANIko jahA~tahA~ Adara diyA hai aura unheM mArgAnusArI jIva ( tattvaprAptike yogya AtmA) kahA hai / phira bhI anubhavapUrvaka unhoMne jainazAsanakI utkRSTatAko svIkAra kiyA hai '"zrImat vItarAga bhagavantoMkA nizcitArtha kiyA huA aisA acintya cintAmaNisvarUpa, paramahitakArI, parama adbhuta, sarva duHkhakA niHsaMzaya Atyantika kSaya karanevAlA, parama amRtasvarUpa aisA sarvotkRSTa zAzvata dharma jayavanta varto, trikAla jayavanta varto / usa zrImat anantacatuSTayasthita bhagavAnakA aura usa jayavanta dharmakA Azraya sadaiva kartavya hai / " (patrAMka 843 ) parama vItarAgadazA zrImadjIkI parama videhI dazA thI / ve likhate haiM " eka purANapuruSa aura purANapuruSakI premasampatti sivAya hameM kucha rucikara nahIM lagatA, hameM kisI padArthameM rucimAtra rahI nahIM hai; hama dehadhArI haiM yA nahIM yaha yAda karate haiM taba muzkelIse jAna pAte hai / ( patrAMka 255 ) "deha hote hue bhI manuSya pUrNa vItarAga ho sakatA hai aisA hamArA nizcala anubhava hai / kyoMki hama bhI avazya usI sthitiko pAnevAle haiM, aisA hamArA AtmA akhaNDatAse kahatA hai aura aisA hI hai, jarUra aisA hI hai / " ( patrAMka 334) 44 mAna leM ki caramazarIrIpana isa kAlameM nahIM hai, tathApi azarIrI bhAvase Atmasthiti hai to vaha bhAvanayase caramazarIrIpana nahIM, apitu siddhatva hai; aura yaha azarIrIbhAva isa kAlameM nahIM hai aisA yahA~ kaheM to isa kAlameM hama khuda nahIM hai, aisA kahane tulya hai / " ( patrAMka 411 ) ahamadAbAdameM AgakhAnake ba~galepara zrImadjIne zrI lallujI tathA zrI devakaraNajI muniko bulAkara antima sUcanA dete hue kahA thA- "hamAremeM aura vItarAgameM bheda na mAniyegA / " ekAntacaryA, paramanivRttirUpa kAmanA mohamayI (bambaI) nagarImeM vyApArika kAma karate hue bhI zrImadjI jJAnArAdhanA to karate hI rahate the aura patroM dvArA mumukSuoMkI zaMkAoMkA samAdhAna karate rahate the; phira bhI bIcabIcameM peDhIse vizeSa avakAza lekara ve ekAnta sthAna, jaMgala yA parvatoMmeM pahu~ca jAte the| mukhyarUpase ve khaMbhAta, vaDavA, kAviThA, uttarasaMDA, naDiyAda, vaso, rAlaja aura IDarameM rahe the / ve kisI bhI sthAna para bahuta guptarUpase jAte the, phira bhI unakI sugandhI chipa nahIM pAtI thI / aneka jijJAsu bhramara unake satsamAgamakA lAbha pAneke lie pIche-pIche kahIM bhI pahu~ca hI jAte the / aise prasaMgoM para hue bodhakA yatkiMcit saMgraha 'zrImad rAjacandra' granthameM 'upadezachAyA', 'upadezanoMdha' aura 'vyAkhyAnasAra' ke nAmase prakAzita huA hai / yadyapi zrImadjI gRhavAsa - vyApArAdimeM rahate hue bhI videhIvat the, phira bhI unakA antaraGga sarvasaMgaparityAga kara nirgranthadazAke lie chaTapaTA rahA thA / eka patrameM ve likhate haiM- "bharatajIko hirana Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 20 ] saMgase janmakI vRddhi huI thI aura isa kAraNase jaDabharatake bhavameM asaMga rahe the / aise kAraNoMse mujhe bhI asaMgatA bahuta hI yAda AtI hai; aura kitanI hI bAra to aisA ho jAtA hai ki usa asaMgatAke binA parama duHkha hotA hai / yama antakAlameM prANIko duHkhadAyaka nahIM lagatA hogA, parantu hameM saMga duHkhadAyaka lagatA hai|''(ptraaNk 217) phira hAthanoMdhameM ve likhate haiM-"sarvasaMga mahAsravarUpa zrI tIrthaMkarane kahA hai so satya hai| aisI mizraguNasthAnaka jaisI sthiti kahA~ taka rakhanI ? jo bAta cittameM nahIM so karanI; aura jo cittameM haiM usameM udAsa rahanA aisA vyavahAra kisa prakArase ho sakatA hai ? vaizyaveSameM aura nirgranthabhAvase rahate hue koTikoTi vicAra huA karate haiM / " (hAthanoMdha 1-38) "AkiMcanyatAse vicarate hue ekAnta maunase jinasadRza dhyAnase tanmayAtmasvarUpa aisA kaba hoU~gA ?" (hAthanoMdha 1-87) __ saMvat 1956 meM ahamadAbAdameM zrImadjIne zrI devakaraNajI munise kahA thA- "hamane sabhAmeM strI aura lakSmI donoMkA tyAga kiyA hai, aura sarvasaMgaparityAgakI AjJA mAtAjI deMgI aisA lagatA hai|" aura tadanusAra unhoMne sarvasaMgaparityAgarUpa dIkSA dhAraNa karanekI apanI mAtAjIse anujJA bhI le lI thii| parantu unakA zArIrika svAsthya dina para dina bigaDatA gayA / aise hI avasara para kisIne unase pUchA- "ApakA zarIra kRza kyoM hotA jAtA hai ?" zrImadjIne uttara diyA-"hamAre do bagIce haiM, zarIra aura AtmA / hamArA pAnI AtmArUpI bagIcemeM jAtA hai, isase zarIrarUpI bagIcA sUkha rahA hai / " aneka upacAra karane para bhI svAsthya ThIka nahIM huA / antima dinoMmeM eka patrameM likhate haiM- "atyanta tvarAse pravAsa pUrA karanA thA, vahA~ bIcameM saharAkA marusthala A gayA / sira para bahuta bojha thA use AtmavIryase jisa prakAra alpakAlameM sahana kara liyA jAya usa prakAra prayatna karate hue, pairoMne nikAcita udayarUpa thakAna grahaNa kI / jo svarUpa hai vaha anyathA nahIM hotA yahI adbhuta Azcarya hai / avyAbAdha sthiratA hai / " (patrAMka 951) anta samaya sthiti aura bhI giratI gaI / zarIrakA vajana 132 pauMDase ghaTakara mAtra 43 pauMDa raha gayA / zAyada unakA adhika jIvana kAlako pasanda nahIM thA / dehatyAgake pahale dina zAmako apane choTe bhAI manasukhalAla Adise kahA- "tuma nizcinta rahanA / yaha AtmA zAzvata hai / avazya vizeSa uttama gatiko prApta honevAlA hai| tuma zAnti aura samAdhipUrvaka rahanA / jo ratnamaya jJAnavANI isa dehake dvArA kahI jA sakanevAlI thI use kahanekA samaya nahIM hai| tuma puruSArtha karanA / " rAtriko DhAI baje ve phira bole-"nizciMta rahanA, bhAIkA samAdhimaraNa hai|" avasAnake dina prAtaH paune nau baje kahA-"manasukha, du:khI na honA / maiM apane AtmasvarUpameM lIna hotA hai / " phira ve nahIM bole / isa prakAra pA~ca ghaMTe taka samAdhimeM rahakara saMvat 1957 kI caitra vadI 5 (gujarAtI) maMgalavArako dopaharake do baje rAjakoTameM isa nazvara zarIrakA tyAga karake uttama gatiko prApta hue| bhAratabhUmi eka anupama tattvajJAnI santako kho baitthii| unake dehAvasAnake samAcArase mumukSuoMmeM atyanta zokake bAdala chA gaye / jina jina puruSoMko jitane pramANameM una mahAtmAkI pahacAna huI thI utane pramANameM unakA viyoga unheM anubhUta huA thaa| unakI smRtimeM zAstramAlAkI sthApanA vi0 saM0 1956 ke bhAdoM mAsameM parama satzrutake pracAra hetu bambaImeM zrImadjIne paramazrutaprabhAvakamaNDalakI sthApanA kI thI / zrImadjIke dehotsargake bAda unakI smRtisvarUpa 'zrI rAyacandrajainagranthamAlA' kI sthApanA kI gaI jisake antargata donoM sampradAyoMke aneka sadgranthoMkA prakAzana huA hai jo tattvavicArakoMke lie isa duSamakAlako bitAnemeM parama upayogI aura ananya AdhArarUpa hai / mahAtmA gA~dhIjI isa saMsthAke TrasTI aura zrI revAzaMkara jagajIvanadAsa mukhya kAryakartA the| zrI revAzaMkarake dehotsarga bAda saMsthAmeM kucha Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21] zithilatA A gaI parantu aba usa saMsthAkA kAma zrImad rAjacandra Azrama agAsake TrasTiyoMne sambhAla liyA hai aura sucArurUpase pUrvAnusAra sabhI kArya cala rahA hai / zrImadjIke smAraka zrImadjIke ananya bhakta AtmaniSTha zrI laghurAjasvAmI (zrI lallajI muni) kI preraNAse zrImadjIke smArakake rUpameM aura bhaktidhAmake rUpameM vi0 saM0 1976 kI kArtikI pUrNimAko agAsa sTezanake pAsa 'zrImad rAjacandra Azrama' kI sthApanA huI thii| zrI laghurAja svAmIke caudaha cAturmAsoMse pAvana haA yaha Azrama Aja bar3hate baDhate gokula sA gA~va bana gayA hai / zrI svAmIjI dvArA yojita satsaMgabhaktikA krama Aja bhI yahA~ para unakI AjJAnusAra cala rahA hai| dhArmika jIvanakA paricaya karAnevAlA yaha uttama tIrtha bana gayA hai / saMkSepameM yaha tapovanakA namUnA hai / zrImadjIke tattvajJAnapUrNa sAhityakA bhI mukhyataH yahIMse prakAzana hotA hai| isa prakAra yaha zrImadjIkA mukhya jIvaMta smAraka hai| isake atirikta vartamAnameM nimnalikhita sthAnoMpara zrImad rAjacandra maMdira Adi saMsthAe~ sthApita hai jahA~ para mumukSu-bandhu milakara AtmakalyANArtha vItarAga-tattvajJAnakA lAbha uThAte haiM-vavANiyA, rAjakoTa, morabI, sAyalA, vaDavA, khaMbhAta, kAviThA, sImaraDA, vaDAlI, bhAdaraNa, nAra, suNAva, naroDA, saDodarA, dhAmaNa, ahamadAbAda, IDara, surendranagara, vaso, vaTAmaNa, uttarasaMDA, borasada, bambaI (ghATakopara evaM caupATI), devalAlI, baiMgalora, maisUra, hubalI, madrAsa, yavatamAla, indora, Ahora, gaDha sivANA, mombAsA (AphrikA) ityAdi / antima prazasti Aja unakA pArthiva deha hamAre bIca nahIM hai magara unakA akSaradeha to sadAke liye amara hai / unake mUla patroM tathA lekhoMkA saMgraha gurjarabhASAmeM 'zrImad rAjacaMdra' granthameM prakAzita ho cukA hai (jisakA hindI anuvAda bhI pragaTa ho cukA hai)| vahI mumukSuoMke lie mArgadarzaka aura avalambanarUpa hai| eka eka patrameM koI apUrva rahasya bharA huA hai / usakA marma samajhaneke liye saMtasamAgamakI vizeSa AvazyakatA hai| ina patroMmeM zrImadjIkA pAramArthika jIvana jahA~ tahA~ dRSTigocara hotA hai / isake alAvA unake jIvanake aneka preraka prasaMga jAnane yogya hai, jisakA vizad varNana zrImad rAjacaMdra Azrama prakAzita 'zrImad rAjacaMdra jIvanakalA' meM kiyA huA hai (jisakA hiMdI anuvAda bhI prakaTa ho cukA hai ) / yahA~ para to sthAnAbhAvase usa mahAn vibhUtike jIvanakA vihaMgAvalokanamAtra kiyA gayA hai| zrImad laghurAjasvAmI (zrI prabhuzrIjI) "zrI sadguruprasAda' granthakI prastAvanAmeM zrImadjIke prati apanA hRdayodgAra ina zabdoMmeM prakaTa karate haiM-"aparamArthameM paramArthaka dRDha AgraharUpa aneka sUkSma bhUlabhUlaiyA~ke prasaMga dikhAkara, isa dAsake doSa dUra karane meM ina Apta puruSakA parama satsaMga aura uttama bodha prabala upakAraka bane haiM / saMjIvanI auSadha samAna mRtako jIvita kareM, aise unake prabala puruSArtha jAgRta karanevAle vacanoMkA mAhAtmya vizeSa vizeSa bhAsyamAna honeke sAtha TheTha mokSameM le jAya aisI samyak samajha (darzana) usa puruSa aura usake bodhakI pratItise prApta hotI hai; ve isa duSama kalikAlameM AzcaryakArI avalambana hai| parama mAhAtmyavaMta sadguru zrImada rAjacaMdradevake vacanoMmeM tallInatA. zraddhA jise prApta huI hai yA hogI usakA mahad bhAgya hai / vaha bhavya jIva alpakAlameM mokSa pAne yogya hai|" aise mahAtmAko hamAre agaNita vandana hoM ! Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 22 ] atha bRhadravyasaMgrahasya viSayasUcI viSaya vi. saM. 1 TIkAkArakA maMgalAcaraNa 2 upodghAta 3 tIna adhikAroMkA varNana 4 prathama adhikArake tIna aMtarAdhikAra 5 prathama adhikArakI samudAyapAtanikA prathama adhikArakA prathama antarAdhikAra 6 maMgalAcaraNa 7 saMbaMdha, abhidheya aura prayojanakA sUcana 8 jIva Adi nau adhikAroMkA sUcana 9 jIvakI siddhikA vyAkhyAna 10 cAra prakArake darzanopayogakA varNana 11 ATha prakArake jJAnopayogakA varNana 12 nayoMke vibhAgase jJAna tathA darzanopayogakA varNana 13 jIvakI amUrtatAkA varNana 14 jIvake karttApanakA varNana 15 jIvake bhoktApanakA varNana 16 'jIva nijazarIrake pramANa hai' yaha varNana sasthAvarapaneko pAtA hai' 17 'jIva karmavaza yaha varNana 18 caudaha jIvasamAsoMkA varNana 19 caudaha guNasthAna aura caudaha mArgaNAsthAnoMkA varNana 20 siddhajIvakA svarUpa aura jIvake UrdhvagatisvabhAvakA varNana prathama adhikArakA dvitIya antarAdhikAra pRSTha 1 1 2 2 3 4 6 7 9 11 12 14 15 17 18 19 22 24 25 33 21 ajIva dravyakA varNana 39 22 pudgala dravyake vibhAvavyaMjana paryAyoM kA varNana 40 23 dharmadravyakA varNana 43 vi. saM. 24 adharmadravyakA varNana 25 AkAzadravyakA varNana 26 lokAkAzakA varNana viSaya 27 kAladravyakA varNana 28 nizcayakAladravyakA varNana prathama adhikArakA tRtIya antarAdhikAra 29 paMcAstikAyakA varNana 30 astitva aura kAyatvakA varNana 31 chahoM dravyoMke pradezoMkA varNana athavA kAlake akAyatvakA varNana 55 32 'pudgala paramANu ke upacArase kAyatva hai' yaha kathana 33 pradezakA lakSaNa prathamAdhikArakI cUlikA 34 SadravyoM kA vizeSa varNana 'pariNAmijIvamuttaM ' gAthA 1 'duNNiya eyaM evaM' gAthA 2 dvitIya adhikAra pRSTha 43 44 45 47 49 53 53 56 58 60 60 60 35 'saptatattva aura nava padArthoMkI siddhi kaise hotI hai ?" yaha varNana 36 'kisa padArthakA kauna karttA hai ?' yaha varNana 37 jIva ajIvake bhedarUpa AsravAdi padArthoMkA kathana 68 38 bhAvAsrava aura dravyAsravake svarUpakA kathana 69 39 bhAvAsravakA vizeSa varNana 70 40 dravyAtravakA vizeSa varNana 71 72 41 bhAvabaMdha aura dravyabaMdhaka svarUpakA kathana 42 baMdhake bheda aura kAraNoMkA varNana 73 43 bhAvasaMvara aura dravyasaMvara ke svarUpakA kathana 76 64 66 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 133 134 137 m m 139 [ 23 ] vi. saM. viSaya pRSTha / vi. saM. viSaya 44 saMvarake viSayameM nayavibhAga 70 ATha madoMkA varNana 45 bhAvasaMvarake bhedoMkA varNana 71 chaH anAyatanoMkA varNana 46 anityabhAvanAkA varNana 72 niHzaMka guNakA varNana 47 azaraNabhAvanAkA varNana 73 niSkAMkSita guNakA varNana 135 48 saMsArabhAvanAkA varNana 74 nivicikitsA guNakA varNana 49 ekatvabhAvanAkA kathana 75 amUDhadRSTi guNakA varNana 50 anyatvabhAvanA kA nirUpaNa 76 upamUhana guNakA kathana 138 51 azucitvabhAvanAkA varNana 77 sthitIkaraNa guNakA nirUpaNa 138 52 AsravabhAvanAkA varNana 78 vAtsalyaguNakA varNana 53 saMvarabhAvanAkA varNana 79 prabhAvanAguNakA varNana 140 54 nirjarAbhAvanAkA varNana 80 'avratI samyagdRSTiyoMkA bhI naraka Adi 55 lokabhAvanAkA nirUpaNa bure sthAnoM meM janma nahIM hotA hai' yaha varNana 141 adholokakA varNana 81 samyagjJAnake svarUpakA varNana 142 tiryagloka (madhyaloka)kA varNana 82 vyavahArasamyagjJAnake bhedoMkA varNana 143 manuSyaloka (DhAIdvIpa) kA varNana 83 cAra anuyogoMkA varNana 144 jyotirlokakA kathana 84 nizcayasamyagjJAnakA varNana 144 UrdhvalokakA varNana 85 nirvikalpadarzanakA varNana 56 bodhi durlabhabhAva nAkA varNana 113 86 'chadmasthoMke darzanapUrvaka jJAna hotA hai aura 57 dharmabhAvanAkA varNana 114 kevaliyoMke darzana va jJAna donoM eka samaya meM 58 vAIsa parIpahoMke jItanekA varNana 115 hote haiM' yaha varNana 147 59 cAritrakA varNana 116 87 tarkake abhiprAyase darzanopayogakA varNana 148 60 bhAvanirjarA aura dravyanirjarAkA kathana 88 siddhAntake abhiprAyase darzanakA varNana 149 61 bhAvamokSa aura dravya mokSakA varNana 121 89 vyavahAracAritrakA varNana 62 siddhoMke sukhakA varNana 122 90 nizcayacAritrakA varNana 63 puNyapApakA svarUpa aura puNya tathA pApa tRtIya adhikArakA dvitIya prakRtiyoMke nAmoMkA varNana 124 antarAdhikAra tRtIya adhikArakA prathama 91 dhyAnake abhyAsakA upadeza 157 antarAdhikAra 92 dhyAna karanevAle purupakA lakSaNa 64 tRtIya adhikArako samudAyapAtanikA 128 93 ArtadhyAnakA varNana 158 65 vyavahAramokSamArga aura nizcayamokSamArgakA 94 raudradhyAnakA varNana 159 kathana 128 | 95 dharmadhyAnakA varNana 159 66 prakArAntarase nizcayamokSamArgakA kathana 129 96 zukladhyAnakA varNana 67 samyaktvakA varNana 97 dhyAnako rokanevAle rAgAdikA varNana 68 samyaktva ke mAhAtmyakA kathana 131 | 98 padasthadhyAnakA varNana 163 69 tIna mUDhatAoMkA varNana 99 arhatparameSThIke svarUpakA varNana 119 153 157 160 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi. saM. 100 sarvajJakI siddhi 101 siddhaparameSThI ke svarUpakA varNana 102 AcAryaparameSThIke svarUpakA kathana 103 upAdhyAya parameSThI ke svarUpakA varNana 104 sAdhuparameSThI ke svarUpakA varNana 105 nizcayadhyAnake svarUpakA varNana 106 'manavacanakAyakI pravRttiko rokakara jAM nija AtmAmeM sthira honA hai vahI paramadhyAna hai' yaha varNana viSaya [ 24 ] pRSTha 166 170 171 173 173 175 176 179 107 'dhyAnakI siddhike liye tapa zruta aura vrata ina tInoM meM tatpara ho' yaha varNana 108 'vyAnake kAraNa tapa, zruta aura vrata kaise hote haiM ?" isa zaMkAkA samAdhAna pariziSTa 1 - bRhadravyasaMgraha (mUla gAthAe~) pariziSTa 2 - laghudravya saMgraha (sArtha) 180 vi. saM. viSaya 109 ' isa samaya dhyAna nahIM hai' isa zaMkAkA samAdhAna 110 ' isa samaya mokSa nahIM hai phira dhyAnase kyA prayojana hai ?" isa zaMkAkA samAdhAna 111 punaH mokSa ke viSaya meM nayoMkA vicAra 112 'AtmA' zabdakA artha 113 zAstrakArakI prArthanA upasaMhAra 114 TIkAkArakI prArthanA 115 tInoM adhikAroMke nAma aura granthakI samApti pRSTha 190 pRSTha 193 pRSTha 182 183 185 186 187 188 189 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrarAjacaMdrajainazAstramAlA zrImannemicandrasiddhAntidevaviracitaH bRhadravyasaMgrahaH (saMskRtaTIkayA hindIbhASATIkayA ca sahitaH) shriibrhmdevkRt-sNskRtttiikaa| praNamya paramAtmAnaM siddhaM trailokyavanditam / svAbhAvikacidAnandasvarUpaM nirmalAvyayam / / 1 / / zuddhajIvAdidravyANAM dezakaM ca jinezvaram / / dravya saGgrahasUtrANAM vRttiM vakSye samAsataH / / 2 / / (yugmam ) atha mAlavadeze dhArAnAmanagarAdhipatirAjabhojadevAbhidhAnakalikAlacakravartisambandhinaH zrIpAlamaNDalezvarasya sambandhinyAzramanAmanagare zrImunisuvratatIrthakaracaityAlaye zuddhAtmadravyasaMvittisamutpannasukhAmRtarasAsvAdaviparItanArakAdiduHkhabhayabhItasya paramAtmabhAvanotpannasukhasudhArasapi paM0 javAharalAlazAstrIkRta-bhASATIkA / zrIvIraM jinamAnamya jIvAjIvAvabodhakam / / dravyasaGgrahagranthasya dezabhASAM karomyaham // 1 // bhASArthaH-siddha, trailokyase vaMdita, svabhAvase utpanna jo jJAna aura sukha hai usa svarUpa, karmamalase rahita tathA avinAzI aise paramAtmAko ( siddha parameSThIko ), aura zuddhajIva Adi SadravyoMkA upadeza denevAle zrIjinendra bhagavAnako praNAma karake maiM ( brahmadeva ) dravyasaMgrahanAmaka zAstrake sUtroMko vRtti ( TIkA ) ko saMkSepase kahU~gA // 1 / 2 // aba maiM ( zrIbrahmadeva ) mAlavA nAmaka dezameM dhArA nAmaka nagarake svAmI rAjA bhojadeva nAmaka kalikAlacakravartI sambandhI jo zrIpAla maNDalezvara the, unasambandhI Azrama nAma nagarameM zrImunisuvrata tIrthaMkarake caityAlayameM zuddha aisA jo AtmArUpa dravya hai, usake jJAnase utpanna aisA jo sukharUpI amRtarasa, usake AsvAdase viparIta aise jo narakagati Adi sambandhI duHkha haiM, unake Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [TIkAkArakA maMgalAcaraNa pAsitasya bhedAbhedaratnatrayabhAvanApriyasya bhavyavarapuNDarIkasya bhANDAgArAdhanekaniyogAdhikArisomAbhidhAnarAjazreSThino nimittaM zrInemicandrasiddhAntidevaiH pUrva SaDviMzatigAthAbhilaghudravyasaMgraha kRtvA pazcAdvizeSatattvaparijJAnArtha viracitasya bRhadravyasaMgrahasyAdhikArazuddhipUrvakatvena vRttiH prArabhyate / tatrAdau "jIvamajIvaM davaM" ityAdisaptaviMzatigAthAparyantaM SaDdravyapaJcAstikAyapratipAdakanAmA prathamo'dhikAraH / tadanantaraM "AsavabaMdhaNa" ityAdyekAdazagAthAparyantaM saptatattvanavapadArthapratipAdanamukhyatayA dvitIyo mhaadhikaarH| tataH paraM "sammadaMsaNaNANaM" ityAdiviMzatigAthAparyantaM mokSamArgakathanamukhyatvena tRtIyo'dhikArazca / ityaSTAdhikapaJcAzadgAthAbhiradhikAratrayaM jJAtavyam // tatrApyAdau prathamAdhikAre caturdazagAthAparyantaM jIvadravyavyAkhyAnam / tataH paraM "ajjIvo puNa Neo" ityAdigAthASTakaparyantamajIvadravyakathanam / tataHparaM evaM chanbheyamidaM" evaM sUtrapaJcakaparyantaM paJcAstikAyavivaraNam / iti prathamAdhikAramadhye'ntarAdhikAratrayamavaboddhavyam // tatrApi bhayase DarA huA, paramAtmAkI bhAvanAse utpanna sukharUpI amRtarasakA pAna karanekI ( pInekI) icchA rakhanevAlA, bheda abheda ratnatraya arthAt vyavahAra aura nizcaya ina do bhedoMkA dhAraka jo samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakacAritrarUpa ratnatraya hai usakI bhAvanA hai pyArI jisake, bhavyajanaziromaNI tathA bhAMDAgAra ( khajAnA ) Adi aneka niyogoMkA ( kAmoMkA ) svAmI aisA jo zrIsomanAmaka rAjazreSThI ( rAjAkA zeTha ) thA usake nimitta zrInemicandrasiddhAntidevane pahile chabbIsa gAthAsUtroMse laghudravyasaMgraha nAmaka grantha racakara tatpazcAt vizeSa tattvoMke jAnaneke liye jo bRhadravyasaMgraha nAmaka zAstra nirmita kiyA usa bRhadravyasaMgraha graMthakI adhikArazuddhipUrvakatAse arthAt pahile adhikAroMkI chA~Ta karake tatpazcAt vRttiko arthAt vyAkhyA (vizeSavarNana) ko prArambha karatA huuN| usa bahadravyasaMgraha nAmaka zAstrameM prathama hI "jIvamajIvaM davvaM" isa gAthAko AdimeM lekara "jAvadiyaM AyAsaM' isa sattAIsavoM gAthAparyanta jIva 1, pudgala 2, dharma 3, adharma 4, AkAza 5. aura kAla 6. ina chahoM dravyoMkA tathA jIva 1. pudgala 2, dharma 3, adhamaM 4, aura AkAza 5, ina pA~coM astikAyoMkA nirUpaNa karanevAlA SaDdravyapaJcAstikAyapratipAdaka nAmA prathama adhikAra hai| isake pazcAta "AsavabaMdhaNasaMvara" isa gAthAko AdimeM lekara "suhaasuhabhAvajuttA" isa ar3atIsavIM gAthAparyanta jIva 1, ajIva 2, Asrava 3, baMdha 4, saMvara 5, nijjarA 6, aura mokSa 7, ina sAtoM tattvoMkA aura jIva 1, ajIva 2, Asrava 3, vaMdha 4, saMvara 5, nijarA 6, mokSa 7, pUNya 8, aura pApa 9, ina navoM padArthoMkA mukhyatAse kathana karanevAlA saptatattvanavapadArthapratipAdaka nAmA dvitIya mahAadhikAra hai| isake anantara "sammaiMsaNaNANaM" isa gAthAsUtrako AdimeM lekara bIsa gAthAoMparyanta mukhyatAse mokSamArgakA kathana karanevAlA mokSamArgapratipAdaka nAmA tRtIya adhikAra hai| isa prakAra aTThAvana gAthAoMse tIna adhikAra jAnane caahiye| una tInoM adhikAroMmeM bhI AdikA jo prathama adhikAra hai usameM caudaha gAthAoMparyanta jIvadravyakA vyAkhyAna karanevAlA jIvadravyapratipAdaka nAmA prathama antarAdhikAra hai, isake anantara 'ajjIvo puNa o" isa gAthAko AdimeM lekara "NikammA aTTagaNA" isa gAthAparyanta ATha gAthAoMse ajIvadravyakA varNana karanevAlA ajIvadravyapratipAdaka nAmA dvitIya 1. prathama aura dvitIya adhikArake madhyameM "pariNAmijIvamuttaM" ityAdi do gAthAoMse prathama adhikArakI cUlikA bhI hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAta ] bRhadravyasaMgrahaH www.www.wwwxx caturdazagAthAsu madhye namaskAramukhyatvena prthmgaathaa| jIvAdinavAdhikArasUcanarUpeNa "jIvo uvaogamao" ityaadidvitiiysuutrgaathaa| tadanantaraM navAdhikAravivaraNarUpeNa dvAdazasUtrANi bhavanti / tatrApyAdau jIvasiddhayarthaM "tikkAle cadupANA" itiprabhRtisUtramekam, tadanantaraM jJAnadarzanopayogadvayakathanArtha "uvaogo duviyappo" ityAdigAthAtrayam, tataH paramamUrtatvakathanena "vaNNarasapaMca" ityAdisUtramekam, tato'pi karmakartRtvapratipAdanarUpeNa "puggalakammAdINaM" itiprabhRtisUtramekam, tadanantaraM bhoktRtvanirUpaNArtha 'vavahArA suhadukkhaM" ityAdisUtramekam, tataHparaM svadehapramitisiddhayarthaM ''aNugurudehapamANo' itiprabhRtisUtramekam, tato'pi saMsArijIvasvarUpakathanena "puDhavijalateuvAU" ityAdigAthAtrayam, tadanantaraM "NikkammA aDhaguNA" itiprabhRtigAthApUrvArdhana siddhasvarUpakathanam, uttarArdhena punruurdhvgtisvbhaavH| iti namaskArAdicaturdazagAthAmelApakena prathamA'dhikAre samudAyapAtanikA // antarAdhikAra hai| tatpazcAt "evaM chanbheyamidaM" isako AdimeM lekara "jAvadiyaM AyAsaM" isa gAthAparyanta pA~ca sUtroMse pA~coM astikAyoMkA nirUpaNa karanevAlA paJcAstikAyapratipAdaka nAmA tRtIya antarAdhikAra hai| isa prakAra prathama adhikArameM tIna antarAdhikAra samajhane caahiye| aba prathama adhikArake prathama antarAdhikArameM jo caudaha gAthAe~ haiM unameM namaskArako mukhyatAse prathama gAthA hai| jIva Adi nava adhikAroMke sUcanarUpase "jIvo uvaogamao" ityAdi rUpa dvitIya sUtragAthA hai| isake anantara nau adhikAroMkA vizeSarUpase varNana karanevAle bAraha sUtra haiM / una bAraha sUtroMmeM bhI prathama hI jIvakI siddhike liye "tikkAle cadupANA" ityAdi eka sUtra hai| isake pazcAt jJAna aura darzana ina donoM upayogoMkA kathana karaneke liye "uvaogo duviyappo" ityAdi tIna gAthAsUtra haiN| isake anantara amUrtatAkA kathana karanerUpase "vaNNarasapaMcagaMdhA" ityAdi eka gAthAsUtra hai| tatpazcAt jIvake karmakartRtAkA pratipAdana karanerUpase 'puggalakammAdINaM" ityAdi eka gAthAsUtra hai| isake anantara jIvake karmaphaloMkA bhoktApanekA kathana karaneke liye "aNugurudehapamANo" ityAdi eka gAthAsUtra hai| aura isake anantara saMsArI jIvake svarUpakA kathana karanerUpase "puDha vijalateuvAU" ityAdi tIna gAthAsUtra haiN| isake pazcAt "NikkammA aTThaguNA'' ityAdi gAthAke pUrvArdhase jIvake siddhasvarUpakA kathana kiyA gayA hai; aura uttarArddhase jIvake Urdhvagamana svabhAvakA varNana kiyA gayA hai / isa prakAra namaskAragAthAko Adi lekara jo caudaha gAthAsUtra haiM, unakA mela karanese prathama adhikArameM samudAyapAtanikA hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1 ) prathamo'dhikAraH athedAnIM gAthApUrvArddhana sambandhA'bhidheyaprayojanAni kathayAmyuttarArddhena ca maGgalArthamiSTadevatAnamaskAraM karomItyabhiprAyaM manasi dhRtvA bhagavAn sUtramidaM pratipAdayati, - jIvamajIvaM davvaM jiNavaravasaheNa jeNa NiddinaM / deviMdabiMdavaMdaM vaMde taM savvadA sirasA // 1 // jIvamajIvaM dravyaM jinavaravRSabheNa yena nirdiSTam / devendravRndavandya N vande taM sarvadA zirasA // 1 // vyAkhyA- 'vaMde' ityAdikriyAkArakasambandhena padakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM kriyate / 'vaMde' ekadeza zuddha nizcayanayena svazuddhAtmArAdhanalakSaNabhAvastavanena, asadbhUtavyavahAranayena tatpratipAdakavacanarUpadravyastavanena ca 'vande' namaskaromi / paramazuddha nizcayanayena punarvandhavandakabhAvo nAsti / sakaH karttA ? ahaM nemicandrasiddhAntidevaH / kathaM vande ? " savvadA " sarvakAlam / kena ? " sirasA " uttamAGgena / "taM" karmmatApannaM vItarAgasarvajJam / taM kiviziSTam ? 'devidavidavaMdaM' mokSapadA aba gAthA pUrvArdhase sambandha, abhidheya tathA prayojanakA kathana karatA hU~, aura gAthAke uttarArddhase maMgalake liye iSTadevatAko namaskAra karatA hU~, isa abhiprAyako manameM dhAraNa karake bhagavAn zrInemicandrasvAmI isakA prathama sUtrakA pratipAdana karate haiM; -- gAthA bhAvArtha - maiM ( zrInemicandra ) jisa jinavaroMmeM pradhAnane jIva aura ajIva dravyakA kathana kiyA, usa devendrAdikoM ke samUhase vaMdita tIrthaMkara paramadevako sadA mastakase namaskAra karatA hU~ / / 1 / / vyAkhyArtha - 'vade' ityAdi padoMkA kriyAkArakabhAvasambandhase padakhaMDanArUpase arthAt khaMDAnvayakI rItidvArA vyAkhyAna kiyA jAtA hai / "vaMde" ekadezameM zuddha aisA jo nizcayanaya hai, usakI apekSAse to nija-zuddha AtmAkA ArAdhana karanevAle bhAvastavanase aura asadbhUtavyavahAra tant apekSA se usa nija-zuddha-AtmAkA pratipAdana karanevAle vacanarUpa dravyastavana se namaskAra karatA huuN| aura paramazuddha nizcayanayase vandyavandaka bhAva nahIM hai, arthAt ekadezazuddha nizcayanaya aura asadbhUtavyavahAranayakI apekSAse ho zrIjinendra vandanA karaneyogya haiM aura maiM vandanA karanevAlA huuN| aura paramazuddha nizcayanayako apekSAse vandyavandaka bhAva nahIM hai / kyoMki zrI jinendra aura maiM ina donoM kA AtmA samAna hI hai / vaha namaskAra karanevAlA kauna hai ? maiM dravyasaMgrahagranthakA karttA zrInemicandra siddhAntideva hU~ / kaba aura kaise namaskAra karatA hU~ ? " savvadA " saba kAla meM "sirasA " uttama aMga jo mastaka hai usase namaskAra karatA huuN| kisako namaskAra karatA hU~ ? "taM" vandana kriyA karma ko prApta hue zrIvItarAgasarvajJako ( zrIjinendrako ) | kaise zrIjinendrako ? "devidavida Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya paJcAstikAya varNana ] bRhadravyasaMgrahaH parama bhilASi devendrAdivandyam, "bhavaNAlayacAlIsA vitaradevANa hoMti battIsA / kappAmaracauvIsA caMdo sUro Naro tirio // 1 // " iti gAthAkathitalakSaNendrANAM zatena vanditaM devendravRndavandyam / "jeNa" yena bhagavatA | ki kRtaM ? " NiddiTTha" nirdiSTaM kathitaM pratipAditam / kiM ? "jIvamajIvaM davvaM" jIvAjIvadravyadvayam / tadyathA, - sahajazuddha caitanyAdilakSaNaM jIvadravyaM tadvilakSaNaM pudgalAdipaJcabhedamajIvadravyaM ca, tathaiva cicamatkAralakSaNazuddha jIvAstikAyAdipaJcAstikAyAnAM, cijjyotiHsvarUpa zuddha jIvAdisaptatattvAnAM nirdoSaparamAtmAdinavapadArthAnAM ca svarUpamupadiSTam / punarapi kathambhUtena bhagavatA ? "jiNavaravasaheNa" jitamithyAtvarAgAditvena ekadezajinA: asaMyatasamyagdRSTyAdayasteSAM varAH gaNadhara devAsteSAM jinavarANAM vRSabhaH pradhAno jinavara vRSabhastIrthakara paramadevastena jinavaravRSabheNeti / atrAdhyAtmazAstre yadyapi siddhaparameSThinamaskAra ucitastathApi vyavahAranayamAzritya pratyupakArasmaraNArthamarhatparameSThinamaskAra eva kRtaH / tathA coktaM - " zreyomArgasya saMsiddhiH prasAdAtparameSThinaH / ityAhustadguNastotraM zAstrAdau munipuGgavAH // 1 // ' atra gAthAparArddhana - "nAstikatvaparIhAraH ziSTAcAraprapAlanam / puNyAvAptizca nirvighnaH zAstrAdau tena saMstutiH // 2 // " iti zlokakathitaphalacatuSTayaM samIkSamANA granthakArAH zAstrAdau tridhA devatAyai vaMda" mokSapadako cAhanevAle jo devendrAdi haiM unase vanditako arthAt " bhavanavAsiyoMke 40 indra, vyantaradevoMke 32 indra, kalpavAsIdevoMke 24 indra, jyotiSkadevoMke candra aura sUrya ye 2 indra, manuSyoMkA 1 indra (cakravartI) aura tiryaJcoMkA 1 indra ( siMhavizeSa ) aise saba milakara sau indra haiM / 1 / " isa gAthAmeM kahe hue lakSaNake dhAraka sau indroMse vaMditako / jisa bhagavAnne kyA kiyA hai ? " NiddiTTha" kahA hai| kisako kahA hai ? "jIvamajIvaM davvaM" jIva aura ajIva isa dravyadvayako kahA hai| arthAt sahaja - zuddha caitanya Adi lakSaNakA dhAraka jIva dravya hai, aura isase vilakSaNa ( bhinna lakSaNakA dhAraka ) pudgala 1, dharma 2, adharma 3, AkAza 4, aura kAla 5 ina pA~ca bhedoMkA dhAraka ajIva dravya hai| tathA isI prakAra cit camatkArarUpa lakSaNakA dhAraka jo zuddha jIva astikAya hai, usako AdimeM lekara pA~ca astikAyoMkA, paramajJAnarUpa jyotikA dhAraka jo zuddha jIvatattva hai, usako Adi meM lekara sAta tattvoMkA, aura doSarahita jo paramAtmA (jIva ) hai, usako Adi lekara nau padArthoMkA svarUpa kahA hai / phira kaise bhagavAn ne kahA hai, ki - jiNavaravasaheNa " mithyAtva aura rAga Adiko jItanese asaMyatasamyagdRSTi Adika ekadezI jina haiM, unameM jo vara ( zreSTha ) haiM ve jinavara arthAt gaNadharadeva haiM, una jinavaroM ( gaNadharoM ) meM bhI jo pradhAna hoM, ve jinavaravRSabha arthAt tIrthaGkara paramadeva haiM, unane kahA hai / isa adhyAtmazAstra meM yadyapi siddhaparameSThiyoM ko namaskAra karanA yogya hai, to bhI vyavahAranayakA avalambana karake apane prati zrIjinendra ke upakArako smaraNa karaneke liye arhatparameSThIko hI namaskAra kiyA hai / so hI kahA hai ki "arhatparameSThI ke prasAda se kalyANa ( mokSa ) mArgakI siddhi hotI hai / isa kAraNa uttama muniyoMne zAstrakI AdimeM arhatparameSThI ke guNoMkI stuti karanekA kathana kiyA hai / 1 / " aura yahA~ gAthAke uttarArddhase "nAstikatAkA tyAga 1, ziSTa ( uttama ) puruSoM ke 5 1. tridhA devatA kathyate / kena prakAreNa ? iSTAdhikRtAbhimatabhedena / iSTaH svakIyapUjyaH 1 / adhikRtaH -- granthasyAdau prakaraNasya vA namaskaraNIyatvena vivakSitaH 2 / abhimataH - sarveSAM lokAnAM vivAda vinA sammataH 3 / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ prathama adhikAra tridhA namaskAraM kurvanti / ityAdimaGgalavyAkhyAnaM sUcitam / maGgalamityupalakSaNam / uktaM ca"maMgalaNimittaheuM parimANaM nAma taha ya kattAraM / vAgariya chappi pacchA vakkhANau satyamAyario // ||" "vakkhANau" vyAkhyAtu / sa ka: ? "Ayario" AcArya: / kaM ? "satyaM" zAstraM "pacchA" pazcAt / ki kRtvA pUrva ? " vAgariya" vyAkRtya vyAkhyAya / kAn ? "chappi " SaDapyadhikArAn / kathaMbhUtAn ? " maMgalaNimittaheu parimANaM NAma taha ya kattAraM" maGgalaM nimittaM hetu parimANaM nAmaka saMjJAmiti / iti gAthAkathitakrameNa maMgalAdyadhikAraSaTkamapi jJAtavyam // gAthApUrvArddhana tu sambandhAbhidheyaprayojanAni sUcitAni / kathamiti cet-vizuddhajJAnadarzanasvabhAvaparamAtmasvarUpAdivivaraNarUpo vRtti-grantho vyAkhyAnam / vyAkhyeyaM tu tatpratipAdakasUtram / iti vyAkhyAnavyAkhyeyasambandho vijJeyaH / yadeva vyAkhyeyasUtramuktaM tadevAbhidhAnaM vAcakaM pratipAdakaM bhaNyate, anantajJAnAdyanantaguNAdhAraparamAtmAdisvabhAvo'bhidheyo vAcyaH pratipAdyaH / ityabhidhAnAbhidheyasvarUpaM bodhavyam / prayojanaM tu vyavahAreNa SaDdravyAdiparijJAnam, nizcayena nijaniraJjana zuddhAtmasaMvitti - samutpannanirvikAraparamAnandaikalakSaNasukhAmRtarasAsvAdarUpaM svasaMvedanajJAnam / paramanizcayena punastatphalarUpA kevalajJAnAdyanantaguNAvinAbhUtA nijAtmopAdAnasiddhAnantasukhAvAptiriti / evaM namaskAragAthA vyAkhyAtA / / 1 // AcaraNakA pAlana 2, puNyakI prApti 3, aura vighnakI rahitatA 4, ina cAra lAbhoMke liye zAstraAdimeM zrIjinendrakI stuti kI jAtI hai || 2 ||" isa prakAra zlokameM kahe hue jo cAra phala haiM, unako uttama rIti se dekhate hue zAstrakAra abhISTa, adhikRta tathA abhimata aise tIna prakArake devatAke artha mana, vacana aura kAya ina tInoM dvArA namaskAra karate haiM / isa prakAra maMgalakA vyAkhyAna kiyA / yahA~ maMgala yaha upalakSaNa pada hai / so hI kahA hai ki, prathama hI AcArya "maMgalAcaraNa 1, zAstrake banAnekA nimittakAraNa 2, zAstrakA prayojana 3, zAstrakA parimANa ( zlokasaMkhyA ) 4, zAstrakA nAma 5, aura zAstrakA karttA 6, ina chaha adhikAroMkI vyAkhyA karake phira zAstrakA vyAkhyAna karate haiM / 1 / " isa gAthA meM kahe hue kramase maMgala Adi 6 adhikAroM ko bhI jAnanA cAhiye / aura gAthA ke pUrvArdhase sambandha, abhidheya tathA prayojanako sUcita kiyA hai / kaise sUcita kiyA hai ? aisA prazna karo to uttara yaha hai ki, nirmala jJAna aura darzanarUpa svabhAvakA dhAraka jo paramAtmA hai, usake svarUpako vistArase kahanevAlA jo vRtti ( isa dravyasaMgrahakI TIkA ) rUpa grantha hai, vaha to vyAkhyAna hai, aura paramAtmasvarUpakA pratipAdaka jo gAthA sUtrarUpa dravyasaMgraha grantha hai vaha vyAkhyeya ( vyAkhyA karane yogya ) hai / isa prakAra vyAkhyAna vyAkhyeyarUpa to sambandha jAnanA cAhiye / aura jo vyAkhyA karane yogya dravyasaMgrahakA sUtra kahA gayA hai vahI abhidhAna arthAt vAcaka ( kahanevAlA ) kahalAtA hai / aura anantajJAna Adi anantaguNoM kA AdhAra ( dhAraka ) jo paramAtmA AdikA svabhAva hai vaha abhidheya hai arthAt kathana karane yogya viSaya hai| isa prakAra abhidhAnAbhidheyakA svarUpa jAnanA cAhiye / vyavahAranakI apekSA 'Sadravya AdikA jAnanA' yaha isa graMthakA prayojana hai / aura nizcayanayase apane nirlepa zuddha AtmAke jJAnase utpanna jo vikAra rahita paramaAnaMdarUpa lakSaNakA dhAraka sukha hai, usa sukharUpI amRtarasakA AsvAdana karanerUpa jo nija AtmAke jAnanerUpa jJAna hai, vaha isa graMtha 1. manovacanakAyaiH / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paJcAstikAya varNana ] bRhadravyasaMgrahaH atha namaskAragAthAyAM prathamaM yaduktaM jIvadravyaM tatsambandhe navAdhikArAn saMkSepeNa sUcayAmIti abhiprAyaM manasi sampradhArya kathanasUtramiti nirUpayati; jIvo uvaogamao amutti kattA sdehprimaanno| bhottA saMsArattho siddho so vissasoDDagaI / / 2 / / jIvaH upayogamayaH amUtiH kartA svdehprimaannH| bhoktA saMsArasthaH siddhaH saH visrasA UrdhvagatiH // 2 // vyAkhyA--"jIvo" zuddhanizcayanayenAdimadhyAntavajitasvaparaprakAzakAvinazvaranirupAdhizuddhacaitanyalakSaNanizcayaprANena yadyapi jIvati, tathApyazuddhanayenAnAdikarmabandhavazAdazuddhadravyabhAvaprANairjIvatIti jiivH| "uvaogamao" zuddhadravyAthikanayena yadyapi sakalavimalakevalajJAnadarzanopayogamayastathApyazuddhanayena kSAyopazamikajJAnadarzananivRttatvAt jJAnadarzanopayogamayo bhavati / "amutti" yadyapi vyavahAreNa mUrtakarmAdhInatvena sparzarasagandhavarNavatyA mUrtyA sahitatvAnmUrtastathApi prmaarthenaamuurtaatiindriyshuddhbuddhksvbhaavtvaadmuurtH| "kattA" yadyapi bhUtArthanayena niSkriyaTaGkotkIrNajJAyakaikasvabhAvo'yaM jIvastathApyabhUtArthanayena manovacanakAyavyApArotpAdakakamasahitatvena zubhAzubhakarmakartRtvAt krtaa| "sadehaparimANo" yadyapi nizcayena sahajazuddhalokAkAzapramitA kA prayojana hai| aura paramanizcayase usa AtmajJAnake phalarUpa-kevalajJAna Adi anaMtaguNoMke vinA na honevAlI aura nija AtmArUpa upAdAna kAraNase siddha honevAlI aisI jo anaMtasukhakI prApti hai, vaha isa dravyasaMgraha granthakA prayojana hai| isa prakAra prathama jo namaskAra gAthA hai, usakA vyAkhyAna kiyA gayA // 1 // ___ aba maiM namaskAragAthAmeM jo pahile jIvadravyakA kathana kiyA gayA hai, usa jIvadravyake sambandhameM nau adhikAroMko saMkSepameM sUcita karatA huuN| isa abhiprAyako manameM dhAraNa karake AcArya jIva Adi nau adhikAroMko kahanevAle isa agrima sUtrakA nirUpaNa karate haiM; ___ gAthAbhAvArtha-jo upayogamaya hai, amUrta hai, kartA hai, nija zarIrake barAbara hai, bhoktA hai, saMsArameM sthita hai, siddha hai, aura svabhAvase Urdhvagamana karanevAlA hai, vaha jIva hai / / 2 / / vyAkhyArtha-"jIvo" yadyapi yaha jIva zuddhanizcayanayase Adi madhya aura antase rahita, nija tathA parakA prakAzaka, upAdhirahita aura zuddha aisA jo caitanya ( jJAna ) rUpa nizcaya prANa hai, usase jItA hai, tathApi azuddhanizcayanayase anAdikarmabandhanake vazase azuddha jo dravyaprANa aura bhAvaprANa haiM, unase jItA hai isaliye jIva hai| "uvaogamao" yadyapi zuddhadravyAthikanayase paripUrNa tathA nirmala aise jo jJAna aura darzanarUpa do upayoga haiM, una svarUpa jIva hai, tathApi azuddhanayase kSAyopazamika jJAna aura darzanase racA huA hai, isa kAraNa jJAnadarzanopayogamaya hai| "amutti" yadyapi jIva vyavahAranayase mUrtakarmoke AdhIna honese sparza, rasa, gaMdha aura varNavAlI mUttise sahita honeke kAraNa mUrta hai, tathApi nizcayanayase amUrta indriyoMke agocara, zuddha aura zuddharUpa svabhAvakA dhAraka honese amUrta hai / "kattA" yadyapi yaha jIva nizcayanayase kriyA rahita, TaMkotkIrNa ( nirupAdhi ), jJAyakaikasvabhAvakA dhAraka hai, tathApi vyavahAranayase mana, vacana tathA kAyake vyApArako utpanna karanevAle karmoMse sahita honeke kAraNa zubha aura azubha karmoMkA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ prathama adhikAra saGghayeyapradezastathApi vyavahAreNAnAdikammaMbandhAdhInatvena zarIranAmakarmodayajanitopasaMhAravistArAdhInatvAt ghaTAdibhAjanasthapradIpavat svadehaparimANaH / " bhottA" yadyapi zuddhadravyArthikanayena rAgAdivikalpopAdhirahitasvAtmotthasukhAmRtabhoktA, tathApyazuddhanayena tathAvidhasukhAmRtabhojanAbhAvAcchubhAzubhakarmajanitasukhaduHkhabhoktRtvAdbhoktA / "saMsArattho" yadyapi zuddhanizcayanayena niHsaMsAranityAnandaikasvabhAvastathApyazuddhanayena dravyakSetrakAlabhavabhAvapaJcaprakArasaMsAre tiSThatIti saMsArastha: / "siddho" vyavahAreNa svAtmopalabdhilakSaNasiddhatvapratipakSabhUtakarmodayena yadyapyasiddhastathApi nizcadyanayenAnantajJAnAnantaguNasvabhAvatvAt siddhaH / "so" sa evaM guNaviziSTo jIvaH / "vissasoDDhagaI" yadyapi vyavahAreNa caturgatijanakakarmodayavazenodurdhvAdhastiryaggatisvabhAvastathApi nizcayena kevalajJAnAdyanantaguNAvAptilakSaNamokSagamanakAle visrasA svabhAvenodrdhvagatizceti / atra padakhaNDanArUpeNa zabdArthaH kathitaH, zuddhAzuddhanayadvayavibhAgena nayArtho'pyuktaH / idAnIM matArthaH kathyate / jIvasiddhizcArvAkaM prati jJAnadarzanopayogalakSaNaM naiyAyikaM prati, amUrttajIvasthApanaM bhaTTacArvAkadvayaM prati, karmakartRtvasthApanaM sAMkhyaM prati, svadehapramitisthApanaM naiyAyikamImAMsaka sAMkhyatrayaM prati, karmabhoktRtvavyAkhyAnaM bauddhaM prati, saMsArasthavyAkhyAnaM sadAzivaM prati, siddhatvavyAkhyAnaM bhaTTacArvAkadvayaM 8 karanevAlA hai, isaliye karttA hai / "sadehaparimANo" yadyapi jIva nizcayase svabhAvase utpanna zuddha lokAkAzake samAna asaMkhyAta pradezoMkA dhAraka hai, tathApi zarIranAmakarmake udayase utpanna saMkoca tathA vistAra ke AdhIna honese ghaTa Adi bhAjanoMmeM sthita dIpakakI taraha nijadehake parimANa hai / "bhottA" yadyapi jIva zuddha dravyArthikanayase rAgAdi vikalparUpa upAdhiyoMse zUnya hai, aura apanI AtmAse utpanna jo sukharUpI amRta hai, usakA bhoganevAlA hai, tathApi azuddhanaya se usa prakArake sukharUpa amRtabhojanake abhAva se zubhakarma se utpanna sukha aura azubhakarmase utpanna jo duHkha haiM, unakA bhoganevAlA honeke kAraNa bhoktA hai / "saMsArattho" saMsArameM sthita hai arthAt saMsArI hai / yadyapi jIva zuddha nizcayanayase saMsArarahita hai aura nitya AnaMdarUpa eka svabhAvakA dhAraka hai, tathApi azuddhanayase dravya, kSetra, kAla, bhava, aura bhAva ina bhedoMse pA~ca prakArake saMsAra meM rahatA hai, isa kAraNa saMsArastha hai / "siddho" siddha hai / yadyapi yaha jIva vyavahAranayase nija AtmAkI prAptisvarUpa jo siddhatva hai, usake pratipakSI karmoMke udayase asiddha hai tathApi nizcayanayase anantajJAna aura anantaguNa svabhAvakA dhAraka honese siddha hai / "so" vaha ( in2a pahale kahe hue guNoMkA dhAraka jIva ) "vissasoDDhagaI" svabhAvase Urdhvagamana karanevAlA hai / yadyapi vyavahArase cAra gatiyoMko utpanna karanevAle karmoMke udayake vazase U~cA, nIcA, tathA tirachA gamana karanevAlA hai, tathApi nizcayase kevalajJAna Adi anaMta guNoMkI prApti svarUpa jo mokSa hai, usameM jAneke samaya svabhAvase Urdhvagamana karanevAlA hai / yahA~para padakhaMDanA rUpase (khaMDAnvayakI rIti se) zabdakA artha kahA aura zuddha tathA azuddha ina donoM nayoMke vibhAgase nayakA artha bhI kahA hai / aba matakA artha kahate haiM / cArvAkake prati jIvakI siddhi kI gaI hai, naiyAyika ke prati jIvakA jJAna tathA darzana upayogamaya lakSaNa hai yaha kathana hai, bhaTTa tathA cArvAkake prati jIvakA amUrta sthApana hai, sAMkhyake prati AtmA karmakA karttA hai aisA vyAkhyAna hai, AtmA apane zarIra pramANa haiM, yaha sthApana naiyAyika, mImAMsaka aura sAMkhya ina tInoMke prati hai, AtmA karmoMkA bhoktA hai, yaha kathana bauddhake prati hai / AtmA saMsArastha hai, aisA vyAkhyAna sadAzivake prati hai / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paJcAstikAya varNana ] bRhadravya saMgrahaH prati, UrdhvagatisvabhAvakathanaM mANDalikagranthakAraM prati iti matArtho jJAtavyaH / AgamArthaH punaH "astyAtmAnAdibaddhaH" ityAdi prasiddha eva / zuddhanayAzritaM jIvasvarUpamupAdeyaM, zeSaM ca heyam / iti heyopAdeyarUpeNa bhAvArtho'pyavabodhavyaH / evaM zabdanayamatAgamabhAvArtho yathAsambhavaM vyAkhyAnakAle sarvatra jJAtavyaH / iti jIvAdinavAdhikArasUcanasUtragAthA // 2 // ataH paraM dvAdazagAthAbhirnavAdhikArAn vivRNoti tatrAdau jIvasvarUpaM kathayati ;tikkAle cadupANA iMdiyabalamAuANapANo ya / vavahArA so jIvo NicchayaNayado du cedaNA jassa / / 3 / / trikAle catuHprANA indriyaM balaM AyuH AnaprANazca / vyavahArAt sa jIvaH nizcayanayataH tu cetanA yasya // 3 // vyAkhyA - " tikkAle cadupANA" kAlatraye catvAraH prANA bhavanti / te ke? "iMdiyabala mAuANapANo ya" atIndriyazuddha caitanyaprANAtpratizatrupakSabhUtaH kSAyopazamika indriyaprANaH, anantavIryalakSaNabalaprANAdanantaikabhAgapramitA manovacanakAyabalaprANAH, anAdyananta zuddha caitanyaprANaviparItatadvilakSaNaH sAdiH sAntazcAyuH prANaH ucchvAsaparAvartotpannakheda rahitavizuddha citprANAdviparItasadRza AnapAnaprANaH / " vavahArA so jIvo" itthaMbhUtaizcatubhirdravyabhAvaprANairyathAsaMbhavaM jIvati jIviSyati AtmA siddha, hai, yaha kathana bhaTTa aura cArvAkake prati hai / jIvakA Urdhvagamana karanA svabhAva hai, yaha kathana ina saba matoMke graMthakAroMke prati hai / aisA matakA artha jAnanA cAhiye / aura anAdikAlase karmoMse ba~dhA huA AtmA hai, ityAdi AgamakA artha to prasiddha hI hai / zuddhanayake Azrita jo jIvakA svarUpa hai, vaha to upAdeya ( grahaNa karane yogya ) hai, aura bAkI saba heya hai / isa prakAra heyopAdeyarUpase bhAvArthaM bhI samajhanA cAhiye / aise zabda, naya, mata, AgamArtha, bhAvArtha yathAsaMbhava vyAkhyAnake samaya meM saba jagaha jAnanA cAhiye / isa prakAra jIva Adi nava adhikAroMko sUcana karanevAlI gAthA samApta huI || 2 || aba isake Age dvAdaza gAthAoMse nava adhikAroMkA vivaraNa karate haiM, unameM prathama hI jIvakA svarUpa kahate haiM; gAthAbhAvArtha - tIna kAlameM indriya, bala, Ayu aura AnapAna ina cAroM prANoMko jo dhAraNa karatA hai, vaha vyavahAranayase jIva haiM, aura nizcayanayase jisake cetanA hai, vahI jIva hai // 3 // vyAkhyArtha - "tikkAle cadupANA" tIna kAlameM jIvake cAra prANa hote haiM, ve kaunase ? "iMdiyabala mAuANapANo ya" iMdriyoMke agocara jo zuddha caitanya prANa hai, usake prati zatrupakSabhUta kSAyopazamika ( kSayopazamase utpanna ) indriyaprANa hai, anantavIryarUpa jo balaprANa hai, usake ananta bhAgoM meM se eka bhAga ke pramANa manobala, vacanabala, aura kAyabalarUpa prANa haiM, anAdi, ananta tathA zuddha' jo caitanya (jJAna) prANa hai, usase viparIta (ulaTA ) evaM vilakSaNa sAdi (Adisahita) aura antasahita AyuprANa hai, zvAsocchvAsake AvAgamana se utpanna kheda se rahita jo zuddha cit prANa hai, usase viparIta AnaprANa arthAt zvAsocchvAsa prANa haiM / "vavahArA so jIvo" isa pUrvokta prakAra rUpa 3 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstrAmAlAyAm ( prathama adhikAra jIvitapUrvo vA yo vyavahAranayAtsa jIvaH, dravyendriyAdidravyaprANA anupacaritAsabhUtavyavahAreNa, bhAvendriyAdiH kSAyopazamikabhAvaprANAH punarazuddha nizcayena / sattAcaitanyabodhAdiH zuddhabhAvaprANAH nizcayanayeneti " NicchayaNayado du cedaNA jassa" zuddhanizcayanayataH sakAzAdupAdeyabhUtA zuddhacetanA yasya sa jIvaH evaM "vaccharakkhabhavasAriccha, saggaNirayapiyarAya / cullayahaMDiya puNa maDau Nava diTThatA jAya // 1 // " iti dohakakathita navadRSTAntaizcArvAkamatAnusAriziSyasaMbodhanArthaM jIvasiddhivyAkhyAnena gAthA gatA // 3 // atha gAthAtrayaparyantaM jJAnadarzanopayogadvayaM kathyate / tatra prathamagAthAyAM mukhyavRttyA darzanIpayogavyAkhyAnaM karoti / yatra mukhyatvamiti vadati tatra yathAsaMbhavamanyadapi vivakSitaM labhyata iti jJAtavyam; 10 uvaogo duviyappo daMsaNaNANaM ca daMsaNaM cadudhA | cakkhu acakkhU ohI daMsaNamadha kevalaM NeyaM // 4 // cAra dravyaprANoM aura bhAvaprANoMse jo jItA hai, jIvegA vA pahale jIyA hai, vaha vyavahAranayase jIva hai / anupacarita asadbhUta vyavahAranayase dravyendriya Adi dravyaprANa haiM, aura bhAvendriya Adi kSAyopazamika bhAvaprANa azuddha nizcayanayase haiM, tathA sattA, caitanya bodha Adi zuddhabhAvaprANa jo haiM ve nizcayanayase haiM / "NicchayaNayado du cedaNA jassa" zuddhanizcayanaya ke mata se upAdeyabhUta ( grahaNa karane yogya) zuddhacetanA jisake ho vaha jIva mAnA gayA hai / isa prakAra "vaccha rakkha bhavasAriccha saggaNiraya piyarAya / cullaya iMDiya puNa maDau Nava diTThatA jAya // 1 // 1. vatsa -- janma lete hI bachar3A pUrvajanma ke saMskArase, binA sikhAye apane Apa apanI mAtAkA stanapAna karane lagatA hai / 2. akSara-akSaroM kA uccAraNa jIva jAnakArIke sAtha AvazyakatAnusAra karatA hai, jar3a padArthoM meM zabdoccAra kI yaha vizeSatA nahIM hotI / 3. bhava- AtmA yadi eka sthAyI padArtha na ho to janmagrahaNa kisakA hogA ? 4. sAdRzya - AhAra, parigraha, bhaya, maithuna, harSa, viSAda Adi saba jIvoM meM eka samAna dRSTigocara hote haiM / 5- 6. svarga-naraka - jIva yadi svatantra padArtha na ho to svarga aura naraka meM jAnA kisake siddha hogA ? 7. pitara - aneka manuSya marakara bhUta Adi ho jAte haiM aura phira apane putra, patnI Adiko kaSTa, sukha Adi dekara apane pUrvabhavakA hAla batAte haiM / 8. cUlhA haMDI - jIva yadi pRthvI, jala, agni, vAyu aura AkAza ina pA~ca mahAbhUtoMse bana jAtA ho to dAla banAte samaya cUlhepara rakhI huI haMDiyA meM pA~coM mahAbhUtoM kA saMsarga hone ke kAraNa vahA~ bhI jIva utpanna ho jAnA cAhie, kintu aisA hotA nahIM hai / 9. mRtaka - murdA zarIrameM pA~coM bhUta padArtha pAye jAte haiM, phira bhI jIvake jJAnAdi nahIM hote| isa prakAra jIva eka pRthak svatantra padArtha siddha hotA hai / isa dohe meM kahe hue nava dRSTAntoM dvArA cArvAkamatAnuyAyI ziSyako samajhAne ke liye jIvakI siddhike vyAkhyAnase yaha gAthA samApta huI || 3 // aba tIna gAthAparyanta jJAna tathA darzanarUpa do upayogoMkA varNana karate haiM / unameM bhI prathama gAthAmeM mukhyatAse darzanopayogakA vyAkhyAna karate haiM / jahA~ para yaha kathana ho ki amuka viSayakA mukhyatA (pradhAnatA ) se varNana karate haiM, vahA~para gauNatAse anya viSayakA bhI yathAsambhava kathana milegA yaha jAnanA cAhiye; gAthAbhAvArtha-darzana aura jJAna ina bhedoMse upayoga do prakArakA hai| unameM cakSurdarzana, - Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya paJcAstikAya varNana] bRhadrvyasaMgrahaH / upayogaH dvivikalpaH darzanaM jJAnaM ca darzanaM caturdhA / cakSuH acakSuH avadhiH darzanaM atha kevalaM jJeyam // 4 // vyAkhyA-"uvaogo duviyappo" upayogo dvivikalpaH |"dNsnnnnaannN ca" nirvikalpakaM darzanaM savikalpakaM jJAnaM ca, punaH "daMsaNaM cadudhA" darzanaM caturdhA bhavati "cakkhu acakkhU ohI daMsaNamadha kevalaM NeyaM" cakSurdarzanamacakSurdarzanamavadhidarzanamatha atho kevaladarzanamiti vijJeyam / tathAhi-AtmA hi jagattrayakAlatrayavAttasamastavastusAmAnyagrAhakasakalavimalakevaladarzanasvabhAvastAvata pazcAdanAdikarmabandhAdhInaH san cakSadarzanAvaraNakSayopazamAdabahiraGgandravyendriyAlambanAcca mUrtasattAsAmAnya nirvikalpaM saMvyavahAreNa pratyakSamapi nizcayena parokSarUpeNaikadezena yatpazyati taccakSurdarzanam / tathaiva sparzanarasanaghrANazrotrendriyAvaraNakSayopazamatvAtsvakIyasvakIyabahiraGgadravyendriyAlambanAcca mUrta sattAsAmAnyaM vikalparahitaM parokSarUpeNaikadezena yatpazyati tadacakSurdarzanam / tathaiva ca manaindriyAvaraNakSayopazamAtsahakArikAraNabhUtASTadalapadmAkAradravyamano'valambanAcca mUrttAmUrtasamastavastugatasattAsAmAnya vikalparahitaM parokSarUpeNa yatpazyati tanmAnasamacakSurdarzanam / sa evAtmA yadaMvadhidarzanAvaraNakSayopazamAnmUtavastugatasattAsAmAnyaM nirvikalparUpeNaikadezapratyakSeNa yatpazyati tadavadhidarzanam / yatpunaH sahajazuddhasadAnandaikarUpaparamAtmatattvasaMvittiprAptibalena kevaladarzanAvaraNakSaye sati mUrtAmUrtasamastavastugatasattAsAmAnya vikalparahitaM sakalapratyakSarUpeNaikasamaye pazyati tadupAdeyabhUtaM kSAyika kevaladarzanaM jJAtavyamiti // 4 // acakSurdarzana, avadhidarzana,aura kevaladarzana ina bhedoMse darzanopayoga cAra prakArakA jAnanA cAhiye // 4 // vyAkhyArtha-darzana aura jJAna ina bhedoMse upayoga do prakArakA hai| unameM darzana to nirvikalpaka hai aura jJAna savikalpaka hai| aura darzanopayoga cakSurdarzana, acakSurdarzana, avadhidarzana tathA kevaladarzana ina bhedoMse cAra prakArakA hotA hai, yaha jAnanA caahiye| isakA vizeSa varNana isa prakAra hai ki prathama to AtmA tInaloka aura bhUta, bhaviSya tathA vartamAnarUpa tInoM kAloMmeM rahanevAle sampUrNa dravyasAmAnyako grahaNa karanevAlA jo pUrNa nirmala kevaladarzana svabhAva hai usakA dhAraka hai, pazcAt ( phira ) anAdi karmabaMdhake AdhIna hoke cakSurdarzanAvaraNake kSayopazamase arthAt netradvArA jo darzana hotA hai. usa darzanako rokanevAle karmake kSayopazamase tathA bahiraMga dravyendriyake Alambanase mUrta sattAsAmAnyako jo ki saMvyavahArase pratyakSa hai, to bhI nizcayase parokSarUpa hai, usako eka dezase vikalparahita jaise ho taise jo dekhatA hai vaha cakSurdarzana haiM vaise hI sparzana, rasana, ghrANa, tathA zrotrendriyake AvaraNake kSayopazamase aura nija-nija bahiraMga dravyendriyake Alambanase mUrta sattAsAmAnyako parokSarUpa ekadezase jo vikalparahita dekhatA hai, vaha acakSurdarzana hai, aura isI prakAra mana indriyake AvaraNake kSayopazamase tathA sahakArI kAraNabhUta jo ATha pA~khar3Ike kamalake AkAra dravyamana hai, usake avalambanase mUrta tathA amUrta aise samasta dravyoMmeM vidyamAna sattAsAmAnyako parokSarUpase vikalparahita jo dekhatA hai, vaha mAnasa acakSurdarzana hai, aura vahI AtmA jo avadhidarzanAvaraNake kSayopazamase mUrttavastumeM prApta sattAsAmAnyako ekadezapratyakSase vikalparahita dekhatA hai vaha avadhidarzana hai, aura jo sahaja zuddha cidAnandarUpa eka svarUpakA dhAraka paramAtmA hai, usake tattvajJAnake balase kevaladarzanAvaraNake kSaya honepara mUrta amUrta samasta vastumeM prApta sattAsAmAnyako sakala pratyakSarUpase ekasamayameM vikalparahita jo dekhatA hai, usako darzanA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [prathama adhikAra wnwwwwwwwwww athASTavikalpaM jJAnopayogaM pratipAdayati; NANaM aTThaviyappaM madisudiohI aNANaNANANi / maNapajjavakevalamavi paccakkhaparokkhabheyaM ca / / 5 / / jJAnaM aSTavikalpaM matizrutAvadhayaH ajJAnajJAnAni / manaHparyayaH kevalaM api pratyakSaparokSabhedaM ca // 5 // vyAkhyA-"NANaM aTThaviyappaM" jJAnamaSTavikalpaM bhavati / "madisudiohI aNANaNANANi" atrASTavikalpamadhye matizrutAvadhayo mithyAtvodayavazAdviparItAbhinivezarUpANyajJAnAni bhavanti, tAnyeva zuddhAtmAditattva viSaye viparItAbhinivezarahitatvena samyagdRSTijIvasya samyagjJAnAni bhavanti / "maNapajjavakevalamavi" manaHparyayajJAnaM kevalajJAnamapyevamaSTavidhaM jJAnaM bhavati, "paccakkhaparokkhabheyaM ca" pratyakSaparokSabhedaM ca avadhimana:paryayadvayamekadezapratyakSaM, vibhaGgAvadhirapi dezapratyakSa, kevalajJAnaM sakalapratyakSa zeSacatuSTayaM parokSamiti / ito vistaraH-AtmA hi nizcayanayena sakalavimalAkhaNDaikapratyakSapratibhAsamayakevalajJAnarUpastAvat / sa ca vyavahAreNAnAdikarmabandhapracchAditaH sanmatijJAnAvaraNIyakSayopazamAdvIryAntarAyakSayopazamAcca bahiraGgapaJcendriyamano'valambanAcca mUrtAmUttaM vastvekadezena vikalpAkAreNa parokSarUpeNa sAMvyavahArikapratyakSarUpeNa vA yajjAnAti tatkSAyopavaraNakarmake kSayase utpanna aura grahaNa karane yogya kevaladarzana jAnanA cAhiye / / 4 / / aba ATha vikalpa (bheda) sahita jo jJAnopayoga hai, usakA kathana karate haiM; gAthAbhAvArtha-kumati, kuzruta, kuavadhi, mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala aise ATha prakArakA jJAna hai / inameM kuavadhi, avadhi, manaHparyaya tathA kevala ye cAra pratyakSa haiM, aura zeSa cAra parokSa haiM / / 5 // vyAkhyArtha-"NANaM aviyappaM" jJAna ATha prakArakA hai| "madisudiohI aNANaNANANi" una ATha prakArake bhedoMke madhya meM mati, zruta, tathA avadhi ye tIna mithyAtvake udayake vazase viparIta abhinivezarUpa ajJAna hote haiM ( isIse kumati, kuzruta, tathA kuavadhi [ vibhaMgAvadhi ) ye inake nAma haiM ) tathA ve hI mati, zruta, tathA avadhijJAna zuddha AtmA Adi tattvake viSayame viparIta abhinivezake abhAvake kAraNa samyagdRSTi jIvake samyagjJAna ho jAte haiM, isa rItise mati Adi tIna ajJAna aura tIna jJAna ubhayasvarUpa honese jJAnake 6 bheda hue) tathA "maNapajjavakevalamavi" manaHparyaya aura kevalajJAna ye donoM milakara jJAnake ATha bheda hue| "paccakkhaparokkhabheyaM ca" ina AThoMmeM avadhi aura manaHparyaya ye donoM tathA vibhaMgAvadhi to dezapratyakSa haiM, aura kevalajJAna sakalapratyakSa hai, zeSa (bAkIke) kumati, kuzruta, mati aura zruta ye cAra parokSa haiM / aba yahA~se vistArapUrvaka varNana karate haiM / jaise-AtmA nizcayanayase sampUrNarUpase vimala tathA akhaNDa jo eka pratyakSajJAnasvarUpa kevalajJAna hai usa jJAnasvarUpa hai, aura vahI AtmA vyavahAranayase anAdikAlake karmabandhase AcchAdita hokara, matijJAnake AvaraNake kSayopazamase tathA vIryAntarAya* ke kSayopazamase aura bahiraMga pA~ca indriya tathA manake avalambanase mUrta aura amUrttavastuko eka dezase vikalpAkAra parokSarUpase athavA sAMvyavahArika pratyakSarUpase jo jAnatA hai vaha kSAyopazamika Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paJcAstikAya varNana ] bRhadravyasaMgrahaH zamikaM mtijnyaanm| kiJca chadmasthAnAM vIryAntarAyakSayopazamaH kevalinAM tu niravazeSakSaye jJAnaM cAritrAdyutpattau sahakArI sarvatra jnyaatvyH| saMvyavahAralakSaNaM kathyate-samIcIno vyavahAraH saMvyavahAraH / pravRttinivRttilakSaNaH saMvyavahAro bhaNyate / saMvyavahAre bhavaM sAMvyavahArikaM pratyakSam / yathA ghaTarUpamidaM mayA dRSTamityAdi / tathaiva zrutajJAnAvaraNakSayopazamAnnoindriyAvalambanAcca prakAzopAdhyAyAdibahiraGgasahakArikAraNAcca mUrttAmUrttavastulokAlokavyAptijJAnarUpeNa yadaspaSTaM jAnAti tatparokSaM zrutajJAnaM bhnnyte| kiJca vizeSaH-zabdAtmakaM zrutajJAnaM parokSameva tAvat, svargApavargAdibahiviSayaparicchittiparijJAnaM vikalparUpaM tadapi parokSaM, yatpunarabhyantare sukhaduHkhavikalparUpo'hamanantajJAnAdirUpo'hamiti vA tadISatparokSama, yacca nizcayabhAvazrutajJAnaM tacca zuddhAtmAbhimukhasukhasaMvittisvarUpaM svasaMvittyAkAreNa savikalpamapIndriyamanojanitarAgAdivikalpajAlarahitatvena nivikalpam, abhedanayena tadevAtmazabdavAcyaM vItarAgasamyakcAritrAvinAbhUtaM kevalajJAnApekSayA parokSamapi saMsAriNAM kSAyikajJAnAbhAvAt kSAyopazamikamapi prtykssmbhidhiiyte| atrAha ziSyaHAdye parokSamiti tattvArthasUtre matizrutadvayaM parokSaM bhaNitaM tiSThati kathaM pratyakSa bhavatIti / parihAramAha-tadutsargavyAkhyAnam, idaM punarapavAdavyAkhyAnaM, yadi tadutsargavyAkhyAnaM na bhavati tahi matijJAnaM kathaM tattvArthe parokSaM bhaNitaM tiSThati / tarkazAstre sAMvyavahArika pratyakSaM kathaM jAtaM / yathA apavAda matijJAna hai| aba yahA~para vizeSa yaha jAnanA cAhiye ki chadmasthoMke to vIryAntarAyakA kSayopazama sarvatra jJAna cAritra AdikI utpattimeM sahakArI kAraNa hai, aura kevaliyoMke vIryAntarAyakA jo sarvathA kSaya hai vaha jJAna cAritra AdikI utpattimeM sarvatra sahakArI kAraNa haiN| aba sAMvyavahArika pratyakSakA lakSaNa likhate haiM-samIcIna arthAt pravRtti aura nivRttirUpa jo vyavahAra hai vaha saMvyavahAra kahalAtA hai, saMvyavahArameM jo hove so sAMvyavahArika pratyakSa hai; jaise--yaha ghaTakA rUpa maiMne dekhA ityAdi / aise hI zrutajJAnAvaraNakarmake kSayopazamase aura noindriyake avalambanase prakAza aura adhyApaka Adi sahakArI kAraNake saMyogase mUrta tathA amUrta vastuko loka tathA alokako vyAptirUpa jJAnase jo aspaSTa jAnatA hai, usako parokSa zrutajJAna kahate haiM, aura isameM bhI vizeSa yaha hai ki zabdAtmaka (zabdarUpa) jo zrutajJAna hai, vaha to parokSa hI hai tathA svarga, mokSa Adi bAhya viSayameM bodha karAnevAlA vikalparUpa jo jJAna hai, vaha bhI parokSa hai, aura jo AbhyaMtarameM sukha duHkha vikalparUpa hai, athavA maiM anantajJAna AdirUpa hU~ ityAdi jJAna hai, vaha ISat ( kiMcit ) parokSa hai, tathA jo bhAvazrutajJAna hai, vaha zuddha AtmAke abhimukha ( sanmukha ) honese sukhasaMvitti ( jJAna ) svarUpa hai, aura vaha nija AtmajJAnake AkArase savikalpa hai, to bhI indriya tathA manase utpanna jo vikalpasamUha haiM,unase rahita honeke kAraNa nirvikalpa hai, aura abhedanayase vahI AtmajJAna isa zabdase kahA jAtA hai / tathA vaha rAgarahita jo samyakcAritra hai, usake vinA nahIM hotA hai / yadyapi yaha kevalajJAnako apekSA parokSa hai, tathApi saMsAriyoMko kSAyikajJAnako prApti na honese kSAyopazamika honepara bhI pratyakSa kahalAtA hai| yahA~para ziSya AzaMkA karatA hai ki he guro; "Adye parokSam" isa tattvArthasUtra meM mati aura zruta ina donoM jJAnoMko parokSa kahA hai, phira Apa isako pratyakSa kaise kahate ho ? aba zaMkAkA parihAra isa prakAra karate haiM ki "Adye parokSam" isa sUtra meM jo zrutako parokSa kahA hai so utsarga vyAkhyAna hai, aura yaha jo hamane kahA hai ki bhAva zrutajJAna pratyakSa hai, so usa utsargakA bAdhaka jo apavAda hai usakI apekSAse hai / yadi tattvArthasUtrameM Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ prathama adhikAra vyAkhyAnena matijJAnaM parokSamapi pratyakSajJAnaM tathA svAtmAbhimukhaM bhAvazrutajJAnamapi parokSaM satpratyakSaM bhaNyate / yadi punarekAntena parokSaM bhavati taha sukhaduHkhAdisaMvedanamapi parokSa prApnoti na ca tathA / tathaiva ca sa evAtmA avadhijJAnAvaraNIya kSayopazamAnmUttaM vastu yadekadezapratyakSeNa savikalpaM jAnAti tadavadhijJAnam / yatpunarmana:paryayajJAnAvaraNakSayopazamAdvIryAntarAyakSayopazamAcca svakIyamano'valambana parakIyamanogataM mUrttamarthamekadezapratyakSeNa savikalpaM jAnAti tadIhAmatijJAnapUrvakaM mana:paryayajJAnam / tathaiva nijazuddhAtmatattvasamyak zraddhAnajJAnAnucaraNalakSaNaikAgradhyAnena kevalajJAnAvaraNAdighAticatuSTayakSaye sati yatsamutpadyate tadeva samastadravyakSetrakAlabhAvagrAhakaM sarvaprakAropAdeyabhUtaM kevalajJAnamiti // 5 // 14 atha jJAnadarzanopayogadvayavyAkhyAnasya nayavibhAgenopasaMhAraH kathyate ; -- aTTa cadu NANa daMsaNa sAmarNa jIvalakkhaNaM bhaNiyaM / vavahArA suddhaNayA suddhaM puNa daMsaNaM aSTacaturjJAnadarzane sAmAnyaM jIvalakSaNaM bhaNitaM / vyavahArAte zuddha nayAt zuddhaM punaH darzanaM jJAnam // 6 // NaNaM // 6 // vyAkhyA--"aTTha cadu NANa daMsaNa sAmaNNaM jIvalakkhaNaM bhaNiyaM" aSTavidhaM jJAnaM catuvidhaM darzanaM sAmAnyaM jIvalakSaNaM bhaNitam / sAmAnyamiti ko'rthaH saMsArijIvamuktajIvavivakSA nAsti, utsargakA kathana na hotA to tattvArthasUtra meM matijJAna parokSa kaise kahA gayA hai ? aura yadi vaha sUtrameM parokSa hI kahA gayA hai, to tarkazAstra meM sAMvyavahArika pratyakSa kaise huA ? isaliye jaise apavAda vyAkhyAna se parokSarUpa bhI matijJAnako pratyakSajJAna kahA gayA hai, vaise hI nija AtmAke sanmukha jo bhAvazruta jJAna hai, vaha parokSa hai, to bhI usako pratyakSa kahate haiM / aura yadi ekAnta, zruta donoM parokSa hI hoveM to sukha duHkha AdikA jo saMvedana ( jJAna ) hai, vaha bhI parokSa hI hogA aura vaha saMvedana parokSa nahIM hai / isI rItise vahI AtmA avadhijJAnAvaraNake kSayopazamase mUrta vastuko jo ekadeza pratyakSadvArA savikalpa jAnatA hai, vaha avadhijJAna hai / aura jo manaHparyayajJAnAvaraNa ke kSayopazamase aura vIryAntarAyake kSayopazamase apane manake avalambanadvArA parake manameM prApta hue mUrta padArthako ekadeza pratyakSase savikalpa jAnatA hai, vaha IhAmatijJAnapUrvaka mana:paryayajJAna kahalAtA hai / isI prakAra apanA zuddha jo Atmadravya hai, usakA bhale prakAra zraddhAna karanA, jAnanA, aura AcaraNa karanA, ina rUpa jo ekAgra dhyAna usase kevala jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA karmoMkA nAza honepara jo utpanna hotA hai, vaha ekasamayameM samasta dravya, kSetra, kAla tathA bhAvako grahaNa karanevAlA aura saba prakArase upAdeyabhUta ( grahaNa karane yogya ) kevalajJAna hai // 5 // aba jJAna tathA darzana ina donoM upayogoMke vyAkhyAnakA nayake vibhAgase upasaMhAra kahate haiM; gAthAbhAvArtha-ATha prakArake jJAna aura cAra prakArake darzanakA jo dhAraka hai vaha jIva hai / yaha vyavahAranayase sAmAnya jIvakA lakSaNa hai aura zuddhanayase zuddha jo jJAna, darzana hai vaha jIvakA lakSaNa kahA gayA hai // 6 // vyAkhyArtha - " aTU cadu NANa daMsaNa sAmaNNaM jIvalakkhaNaM bhaNiyaM" ATha prakArakA jJAna tathA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya - paJcAstikAya varNana ] bRhadravya saMgrahaH athavA zuddhAzuddhajJAnadarzanavivakSA nAsti / tadapi kathamiti ced vivakSAyA abhAvaH sAmAnyalakSaNamiti vacanAt, kasmAtsAmAnyaM jIvalakSaNaM bhaNitaM, "vavahArA" vyavahArAt vyavahAranayAt / atra kevalajJAnadarzanaM prati zuddhasa bhUtazabdavAcyo'nupacaritasadbhUtavyavahAraH chadmasthajJAnadarzanAparipUrNApekSayA punarazuddhasadbhUtazabdavAcya upacaritasadbhUtavyavahAraH, kumatikuzrutavibhaGgatraye punarupacaritAsabhUtavyavahAraH / "suddhaNayA suddhaM puNa daMsaNaM jANaM" zuddha nizcayanayAtpunaH zuddhamakhaNDaM kevalajJAnadarzanadvayaM jIvalakSaNamiti / kiJca jJAnadarzanopayogavivakSAyAmupayogazabdena vivakSitArthaparicchittilakSaNo'rthagrahaNavyApAro gRhyate / zubhAzubhazuddhopayogatrayavivakSAyAM punarupayogazabdena zubhAzubhazuddhabhAvanaikarUpamanuSThAnaM jJAtavyamiti / atra sahajazuddha nirvikAraparamAnandaikalakSaNasya sAkSAdupAdeyabhUtasyAkSayasukhasyopAdAnakAraNatvAtkevalajJAnadarzanadvayamupAdeyamiti / evaM naiyAyikaM prati guNaguNibhedaikAnta nirAkaraNArthamupayogavyAkhyAnena gAthAtrayaM gatam // 6 // athAmUrttAtIndriyanijAtmadravyasaMvittirahitena mUrttapaJcendriyaviSayAsaktena ca yadupArjitaM mUrtaM karma tadudayena vyavahAreNa mUrto'pi nizcayenAmUrto jIva ityupadizati; - vaNNa rasa paMca gaMdhA do phAsA aTTha NicchayA jIve / No saMti amutti tado vavahArA mutti baMdhAdo || 7 || cAra prakArakA darzana jo hai so sAmAnya rUpase jIvakA lakSaNa kahA hai / yahA~para sAmAnya isa kathanakA yaha tAtparya hai isa lakSaNa meM saMsArIjIva va muktajIvakI vivakSA nahIM hai, athavA zuddhaazuddha jJAna darzanakI bhI vivakSA nahIM hai / so kaise hai ? yadi aisI zaMkA karo to uttara yaha hai ki jIvakA sAmAnya lakSaNa hai, aisA vacana kahane se vivakSAkA abhAva hai / yaha jIvakA sAmAnyalakSaNa kisa apekSAse hai ? isakA uttara yaha hai ki "vavahArA" arthAt vyavahAranayakI apekSAse hai / yahA~ kevalajJAna, darzanake prati to zuddha sadbhUta zabdase vAcya ( kahane yogya) anupacaritasadbhUta vyavahAra hai, aura chadmastha jJAna darzanakI apekSAse to azuddha sadbhUta zabdase vAcya upacarita sadbhUta vyavahAra hai, tathA kumati, kuzruta, va vibhaMga ( kuavadhi ) ina tInoMmeM upacaritaasadbhUtavyavahAranaya hai "suddhaNayA suddhaM puNa daMsaNaM jANaM" aura zuddha nizcayanayase zuddha akhaMDa kevalajJAna tathA darzana ye donoM hI jIvake lakSaNa haiM / aura bhI yahA~ jJAna darzanarUpa upayogakI vivakSAmeM upayoga zabdase vivakSita ( kathana karaneko abhimata ) jo padArtha hai usa padArthake jJAnarUpa vastuke grahaNarUpa vyApArakA grahaNa kiyA jAtA hai, aura zubha, azubha tathA zuddha ina tInoM upayogoMkI vivakSA meM to upayoga zabdase zubha, azubha tathA zuddha bhAvanA ekarUpa anuSThAna jAnanA cAhiye / yahA~para sahaja zuddha nirvikAra paramAnaMdarUpa eka lakSaNakA dhAraka sAkSAt upAdeya ( grAhya) bhUta jo akSaya sukha hai, usake upAdAna kAraNa honese kevalajJAna aura kevaladarzana ye donoM upAdeya haiM / isa prakAra priti guNa guNI arthAt jJAna aura AtmA ina donoMkA ekAntarUpase bhedake nirAkaraNake liye upayogake vyAkhyAnadvArA tIna gAthA samApta huI || 6 || 1 ava amUrtta tathA atIndriya jo AtmadravyakA jJAna hai usase rahita tathA mUrta jo pA~coM indriyoM ke viSaya haiM, unameM Asakta jIvane jo mUrtta karma upArjana kiyA hai, usake udayase vyavahAra 15 kI apekSA se jIva mUrta hai, to bhI nizcayase amUrta hai, aisA upadeza dete haiM; gAthAbhAvArtha - nizcayase jIva meM pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gaMdha, aura ATha sparza nahIM hai, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm varNAH rasAH paMca gandhau dvau sparzAH aSTau nizcayAt jIve / no santi amUrtiH tataH vyavahArAt mUttiH bandhataH // 7 // [ prathama adhikAra vyAkhyA- -"vaNNa rasa paJca gaMdhA do phAsA aTTha NicchayA jIve No saMti" zvetapItanIlAruNakRSNasaMjJAH paJca varNAH, tiktakaTukakaSAyAmlamadhurasaMjJAH paJca rasAH, sugandhadurgandhasaMjJau dvau gandhau zItoSNasnigdharukSamRdukarkaza gurulaghusaMjJA aSTau sparzAH, "NicchayA" zuddhanizcayanayAt zuddhabuddhekasvabhAve zuddhajIve na santi / "amunti tado" tataH kAraNAdamUrttaH, yadyamUrtastahi tasya kathaM karmabandha iti cet "vavahArA mutti" anupacaritAsabhUtavyavahArAnmUrtI yatastadapi kasmAt "baMdhAdo' anantajJAnAdyupalambhalakSaNamokSavilakSaNAdanAdikarmabandhanAditi / tathA coktaM-kathaM cinmUrta mUrttajIvalakSaNam - "baMdhaM paDi eyattaM lakkhaNado havadi tassa bhiNNattaM / tamhA amuttibhAva to hodi jIvassa / 1 / " ayamatrArthaH - yasyaivAmUrttasyAtmanaH prAptyabhAvAdanAdisaMsAre jIvaH sa evAmUrto mUrtapaJcendriyaviSayatyAgena nirantaraM dhyAtavyaH / iti bhaTTacArvAkamataM pratyamUrtta jIvasthApanamukhyatvena sUtraM gatam // 7 // atha niSkriyAmUrttaGkotkIrNajJAya kaikasvabhAvena karmAdikartRtvarahito'pi jIvo vyavahArAdinayavibhAgena karttA bhavatIti kathayati; - isaliye jIva amUrtta hai aura baMdhase vyavahArakI apekSA karake jIva mUrta hai // 7 // vyAkhyArtha - "vaNNa rasa paMca gaMdhA do phAsA aTTha NicchyA jIve No saMti" zveta, nIla, pIta (pIlA), rakta (lAla ) tathA kRSNa ( kAlA ) ye pA~ca varNa; caraparA, kaDuvA, kaSAyalA, khaTTA aura mIThA ye pA~ca rasa; sugandha aura durgandha nAmaka do gaMdha, tathA ThaMDA, garama, cikanA, rUkhA, mulAyama, kaThora ( kar3A), bhArI aura halakA yaha ATha prakArakA sparzaM zuddha nizcayanayase zuddha, buddha eka svabhAvakA dhAraka jo zuddha jIva hai usameM nahIM hai / " amutti tado" isa hetuse yaha jIva amUrta hai arthAt mUrti rahita hai / zaMkA- yadi jIva mUrtirahita hai to mUrti se zUnya jIvake karmakA baMdha kaise hotA hai ? uttara- "vavahArA mutti" yadyapi amUrta hai tathApi anupacaritaasadbhUtavyavahArase mUrta hai, ataH karmabaMdha hotA hai / zaMkA- yaha mUrtta bhI kisa kAraNa se hai ? uttara - "baMdhAdo" anaMtajJAna AdikI prAptirUpa jo mokSa hai, usa mokSase viparIta anAdikarmo ke baMdhanase hai / aura kathaMcit mUrtta tathA amUrtakA lakSaNa kahA bhI hai, jaise- "baMdhake prati jIvakI ekatA hai aura lakSaNase usakI bhinnatA hai, isaliye jIvake amUrtabhAva ekAntase nahIM hai / 1 / " yahA~para tAtparya yaha hai ki jisa amUrta AtmAkI prAptike abhAva se isa jIvane anAdi saMsAra meM paribhramaNa kiyA hai, usI amUrta zuddhasvarUpa AtmAko mUrtaM pA~coM indriyoMke viSayoMkA tyAga kara dhyAnA cAhiye / isa prakAra bhaTTa aura cArvAka matake prati jIvako mukhyatAse amUrtta sthApana karanevAlA sUtra samApta huA || 7 || kriyA rahita, amUrta, TaMkotkIrNa ( zuddha ), jJAnarUpa eka svabhAvase jIva yadyapi karma Adi ke kartApanese rahita hai tathApi vyavahAra Adi nayake vibhAgase karttA hotA hai aisA kathana karate haiM; -- Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravyapaJcAstikAya varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 17 puggalakammAdINaM kattA vavahArado du Nicchayado / cedaNakammANAdA suddhaNayA suddhabhAvANaM / / 8 / / pudgalakarmAdInAM kartA vyavahArataH tu nishcytH|| cetanakarmaNAM AtmA zuddhanayAt zuddhabhAvAnAm // 8 // vyAkhyA- atra sUtre bhinnaprakramarUpavyavahitasambandhena madhyapadaM gRhItvA vyAkhyAnaM kriyate / "AdA" AtmA "puggalakammAdINaM kattA vavahArado du" pudgalakarmAdInAM karttA vyavahAratastu punaH, tathAhi-manovacanakAyavyApArakriyArahitanijazuddhAtmatattvabhAvanAzUnyaH sannanupacaritAsadbhUtavyavahAreNa jJAnAvaraNAdidravyakarmaNAmAdizabdenaudArikavaikriyikAhArakazarIratrayAhArAdiSaTparyAptiyogyapudgalapiNDarUpanokarmaNAM tathaivopacaritAsadbhUtavyavahAreNa bahiviSayaghaTapaTAdInAM ca kartA bhavati / "Nicchayado cedaNakammANAdA" nizcayanayatazcetanakarmaNAM tadyathA rAgAdivikalpopAdhirahitaniSkriyaparamacaitanyabhAvanArahitena yadupAjitaM rAgAdyatpAdakaM karma tadudaye sati niSkriyanirmalasvasaMvittimalabhamAno bhAvakarmazabdavAcyarAgAdivikalparUpacetanakarmaNAmazuddhanizcayena kartA bhavati / azuddhanizcayasyArthaH kathyate-karmopAdhisamutpannatvAdazuddhaH, tatkAle taptAyaHpiNDavattanmayatvAcca nizcayaH, ityubhayamelApakenAzuddhanizcayo bhaNyate / "suddhaNayA suddhabhAvANaM" zubhAzubhayogatrayavyApArarahitena zuddhabuddhakasvabhAvena yadA pariNamati tadAnantajJAnasukhAdizuddhabhAvAnAM gAthA bhAvArtha-AtmA vyavahArase pudgala karma AdikA kartA hai, nizcayase cetana karmakA kartA hai aura zuddha nayase zuddha bhAvoMkA kartA hai // 8 // vyAkhyArtha-isa sUtrameM bhinna prakramarUpa vyavahita saMbaMdhase madhya ( bIcake ) padako grahaNa karake vyAkhyAna kiyA jAtA hai / "AdA" AtmA "puggalakammAdINaM kattA vavahArado du" vyavahAra nayako apekSAse pudgala karma AdikA kartA hai| jaise-mana, vacana, tathA zarIrake vyApArarUpa kriyAse rahita nija zuddha AtmatattvakI jo bhAvanA hai, usa bhAvanAse zUnya hokara upacarita asadbhUtavyavahAranayase jJAnAvaraNa Adi dravya karmoMkA tathA Adi zabdase audArika, vaikriyaka aura AhArakarUpa tIna zarIra tathA AhAra Adi 6 paryAptiyoMke yogya jo pudgala piMDarUpa no ( ISat ) karma haiM, unakA tathA usI prakAra upacarita asadbhata vyavahArase bAhya viSaya ghaTa, paTa AdikA bhI yaha jIva kA hai| "NicchayaNicchayado cedaNakammANAdA" aura nizcayanayakI apekSAse to yaha AtmA cetana karmokA kartA hai / so aise hai ki rAga Adi vikalparUpa upAdhise rahita niSkriya, paramacaitanyabhAvanAse rahita aise jIvane jo rAga Adiko utpanna karanevAle karmoMkA upArjana kiyA una karmoMkA udaya honepara niSkriya aura nirmala AtmajJAnako nahIM prApta hotA huA yaha jIva bhAvakarma isa zabdase vAcya jo rAgAdi vikalparUpa cetana karma haiM, unakA azuddha nizcayanayase kartA hotA hai / aba azuddha nizcayakA artha kahate haiN| karmarUpa upAdhise utpanna hone se azuddha kahalAtA hai aura usa samaya agnimeM tape hue loheke goleke samAna tanmaya ( usorUpa ) honese nizcaya kahA jAtA hai, isa rItise azuddha aura nizcaya ina donoMko milAkara azuddha nizcaya kahA jAtA hai| "suddhaNayA suddhabhAvANaM" jIva jaba zubha tathA azubha mana, vacana, aura kAyarUpa tInoM yogoka vyApArase rahita zuddha, buddha, eka svabhAvase pariNamatA hai, taba anaMta jJAna, sukha Adi zuddha bhAvokA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 zrImadrAjacandrajenazAstramAlAyAm [prathama adhikAra chadmasthAvasthAyAM bhAvanArUpeNa vivakSitaikadezazuddhanizcayena kartA, muktAvasthAyAM tu zuddhanayeneti / kintu zuddhAzuddhabhAvAnAM pariNamamAnAnAmeva kartRtvaM jJAtavyam, na ca hastAdivyApArarUpANAmiti / yato hi nityaniraJjananiSkriyanijAtmasvarUpabhAvanArahitasya karmAdikartRtvaM vyAkhyAtam, tatastatraiva nijazuddhAtmani bhAvanA krtvyaa| evaM sAkhyamataM pratyekAntAkartRtvanirAkaraNamukhyatvena gAthA gatA // 8 // ___atha yadyapi zuddhanayena nirvikAraparamAhlAdaikalakSaNasukhAmRtasya bhoktA tathApyazuddhanayena sAMsArikasukhaduHkhasyApi bhoktAtmA bhavatItyAkhyAti; vavahArA suhadukkhaM puggalakammapphalaM pabhujedi / AdA NicchayaNayado cedaNabhAvaM khu Adassa / / 9 / / vyavahArAt sukhaduHkhaM pudgalakarmaphalaM prbhungkte|| AtmA nizcayanayataH cetanabhAvaM khalu AtmanaH / / 9 // vyAkhyA-"vavahArA suhadukkhaM puggalakammapphalaM pabhujedi" vyavahArAtsukhaduHkharUpaM pudgalakarmaphalaM prabhuGkte / sa kaH kartA "AdA" AtmA "NicchayaNayado cedaNabhAvaM Adassa" nizcayanayatazcetanabhAvaM bhuGkte "khu" sphuTaM kasya sambandhinamAtmanaH svasyeti / tadyathA- AtmA hi nijazuddhAtmasaMvittisamudbhUtapAramArthikasukhasudhArasabhojanamalabhamAna upacaritAsadbhUtavyavahAreNeSTAchadmastha avasthAmeM bhAvanArUpa vivakSita ekadeza zuddha nizcayanayase kartA hotA hai aura mukta avasthA meM to zuddha nizcayanayase anaMta jJAnAdi zuddha bhAvoMkA kartA hai| yahA~ vizeSa yaha hai ki zuddha azuddha bhAvoMkA jo pariNamana hai, unhIMkA kartRtva jIvameM jAnanA cAhiye aura hasta Adike vyApArarUpa pariNamanoMkA na samajhanA caahiye| kyoMki nitya, niraMjana, niSkriya aise apane AtmasvarUpakI bhAvanAse rahita jo jIva hai usIke karma AdikA kartRtva kahA gayA hai| isaliye usa nija zuddha AtmAmeM hI bhAvanA karanI cAhiye / aise sAMkhyamatake prati 'ekAntase jIva kartA nahIM hai" isa matake nirAkaraNakI mukhyatAse gAthA samApta huI // 8 // __aba yadyapi AtmA zuddha nayase vikArarahita parama AnaMdarUpa eka lakSaNakA dhAraka jo sukharUpI amRta hai usako bhoganevAlA hai, tathApi azuddha nayase saMsArameM utpanna hue jo sukha duHkha haiM unakA bhI bhoganevAlA hai, aisA kathana karate haiM; gAthA bhAvArtha-AtmA vyavahArase sukha duHkharUpa pudgala karmoko bhogatA hai aura nizcaya nayase AtmA cetana svabhAvako bhogatA hai // 9 // vyAkhyArtha--"vavahArA suhadukkhaM puggalakammapphalaM pabhujedi" vyavahAranayakI apekSAse sukha tathA duHkharUpa pudgala karmaphaloMko bhogatA hai| vaha karmaphaloMkA bhoktA kauna hai ? ki "AdA" arthAt aatmaa| "NicchayaNayado cedaNabhAvaM khu Adassa" aura nizcayanayase to sphuTa rItise cetana bhAvakA hI bhoktA AtmA hai, aura vaha cetana bhAva kisa sambandhI hai, ki apanA hI sambandhI hai / vaha aise ki nija zuddha AtmAke jJAnase utpanna jo pAramArthika sukharUpa amRta rasa hai, usake bhojanako nahIM prApta hotA huA jo AtmA hai, vaha uparcArata asadbhUtavyavahAranayase iSTa tathA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya paJcAstikAya varNana ] niSprapaJcendriyaviSayajanitasukhaduHkhaM bhuGkte tathaivAnupacaritAsabhUtavyavahAreNAbhyantare sukhaduHkhajanakaM dravyakarmarUpaM sAtAsAtodayaM bhuGkte / sa evAzuddhanizcayanayena harSaviSAdarUpaM sukhaduHkhaM ca bhuGkte / zuddhanizcayanayena tu paramAtmasvabhAvasamyak zraddhAnajJAnAnuSThAnotpannasadAnandaikalakSaNaM sukhAmRtaM bhuGkta iti / atra yasyaiva svAbhAvika sukhAmRtasya bhojanAbhAvAdindriyasukhaM bhuJjAnaH san saMsAre paribhramati tadevAtIndriyasukhaM sarvaprakAreNopAdeyamityabhiprAyaH / evaM karttA karmaphalaM na bhuGkta iti bauddhamata niSedhArthaM bhoktRtvavyAkhyAnarUpeNa sUtraM gatam // 9 // atha nizcayena lokapramitAsaMkhyeyapradeza mAtro'pi vyavahAreNa dehamAtro jIva ityAvedayati;agurudehamANa uvasaMhArappasappado cedA / asamuhado vavahArA NicchayaNayado asaMkhadeso vA // 10 // bRhadravya saMgrahaH agurudehapramANaH upasaMhAraprasarpataH cetayitA / asamudghAtAt vyavahArAt nizcayanayataH asaMkhyadezo vA // 10 // vyAkhyA- " aNugurudehapamANo" nizcayena svadehAdabhinnasya kevalajJAnAdyanantaguNarAzerabhinnasya nijazuddhAtmasvarUpasyopalabdherabhAvAttathaiva dehamamatva bhUlabhUtAhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAprabhRtisamasta rAgAdivibhAvAnAmAsaktisadbhAvAcca yadupArjitaM zarIranAmakarma tadudaye sati 19 aniSTa pA~coM indriyoMke viSayoMse utpanna- sukha tathA duHkhako bhogatA hai, aise hI anupacarita - asadbhUtavyavahArase antaraMga meM sukha tathA duHkhako utpanna karanevAlA jo dravyakarmarUpa sAtA ( sukharUpa ) asAtA ( duHkharUpa ) udaya hai, usako bhogatA hai, aura vahI AtmA azuddha nizcayanayase harSa tathA viSAdarUpa sukha duHkhako bhogatA hai, aura zuddha nizcayanayase to paramAtmasvabhAvakA jo samyak zraddhAna, jJAna aura AcaraNa, usase utpanna avinAzI AnaMdarUpa eka lakSaNakA dhAraka jo sukhAmRta hai usako bhogatA hai / yahA~para jisa svabhAvase utpanna hue sukhAmRtake bhojanake abhAva se hI AtmA iMdriyoMke sukhoMko bhogatA huA saMsAra meM paribhramaNa karatA hai; vahI jo svabhAvase utpanna indriyoMke agocara sukha hai so saba prakArase grahaNa karane yogya hai, aisA abhiprAya hai / isa prakAra "karttA karmake phalako nahIM bhogatA hai" yaha jo bauddhakA mata hai, usakA khaMDana karaneke liye jIva karmaphalakA bhoktA hai isa vyAkhyAnarUpa jo sUtra ( gAthA ) hai so samApta huA || 9 // aba yadyapi AtmA nizcayanayase lokapramANa asaMkhyAta pradezoMkA dhAraka hai, tathApi vyavahAra se dehapramANa hai yaha kathana karate haiM; -- gAthAbhAvArtha-vyavahAranayase samudghAta avasthAke binA yaha jIva saMkoca tathA vistAra se choTe aura bar3e zarIrake pramANa rahatA hai aura nizcayanayase jIva asaMkhyAta pradezoMkA dhAraka hai ||10|| vyAkhyArtha -- " aNugurudehapamANo" nizcayanayase apane dehase bhinna tathA kevalajJAna Adi ananta guNoMkI rAzise abhinna jo apanA zuddha AtmasvarUpa hai, usakI prAptike abhAva se tathA isI prakAra dehakI mamatA ke mUla kAraNasvarUpa AhAra, bhaya, maithuna, parigraharUpa jo saMjJA unako Adi le jo samasta rAga Adi vibhAva haiM, unameM Asakti ke honese jo jIvane zarIranAmakarma Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ prathama adhikAra aNu gurudehapramANo bhavati / sa kaH karttA "cedA" cetayitA jIvaH / kasmAt "uvasaMhArappasappado" upasaMhAraprasarpataH zarIra nAmakarmajanitavistAropasaMhAradharmAbhyAmityarthaH / ko'tra dRSTAntaH, yathA pradIpo mahadbhAjanapracchAditastadbhAjanAntaraM sarvaM prakAzayati laghubhAjanapracchAditastadbhAjanAntaraM prakAzayati / punarapi kasmAt "asamuhado" asamudghAtAt vedanAkaSAyavikriyAmAraNAntikataijasAhAraka ke lisaMjJasaptasamudghAtavarjanAt / tathA coktaM saptasamuddhAtalakSaNam - "veyaNaka sAtha veDabbiyamAraNaMtio samugdhAdo / tejAhAro chaTTo sattamao kevalINaM tu / 1 / " tadyathA 'mUlasarIramachaMDiya uttaradehassa jIvapaMDassa / NiggamaNaM dehAdo havadi samugdhAdayaM NAma // 1 // " tIvra vedanAnubhavAnmUlazarIramatyaktvA AtmapradezAnAM bahirnirgamanamiti vedanAsamudghAtaH | 1| tIvrakaSAyodayAnmUlazarIramatyaktvA parasya ghAtArthamAtmapradezAnAM bahirgamanamiti kaSAyasamudghAtaH |2| mUlazarIramaparityajya kimapi vikartumAtmapradezAnAM bahirgamanamiti vikriyAsamudghAtaH / 3 / maraNAntasamaye mUlazarIramaparityajya yatra kutracibaddhamAyustatpradezaM sphuTitumAtmapradezAnAM bahirgamana miti mAraNAntikasamudghAtaH |4| svasya manoniSTajanakaM kiJcitkAraNAntaramavalokya samutpannakrodhasya saMyamanidhAnasya mahA 20 upArjana kiyA usakA udaya honese sUkSma ( choTA ) tathA guru ( bar3A ) jo deha usake pramANa hotA hai / vaha zarIra pramANa honevAlA kauna hai ? "cedA" cetanAvAlA yaha jIva hai / kisa nimittase ? " uvasaMhArapasappado" upasaMhAra tathA prasarpaNa svabhAvase arthAt saMkoca tathA vistAra svabhAvase / tAtparya yaha ki zarIranAmakarmase utpanna jo vistAra tathA saMkocarUpa jIvake dharma haiM unase yaha jIva dehapramANa hotA hai / isameM dRSTAnta kyA hai ? ki jaise dIpaka kisI bar3e pAtrameM rakha diyA jAtA hai to vaha usa pAtra ke abhyantara ( antargata ) jo padArtha haiM una sabako prakAzita karatA hai aura jo choTe pAtrameM rakha diyA jAtA hai to usa pAtra ke antargata jo padArtha haiM, unako prakAzita karatA hai / phira kisa nimittase yaha jIva dehapramANa hai ? "asamuhado" samudghAtake na honese arthAt vedanA, kaSAya, vikriyA, mAraNAntika, taijasa, AhAraka aura kevalI nAmaka jo sAta samudghAta haiM, unako chor3ane se arthAt samudghAta avasthAmeM to jIva dehapramANa nahIM rahatA hai, aura asamudghAta dazAmeM deha pramANa hI rahatA hai aura sapta ( sAta ) samudghAtoM kA lakSaNa isa prakAra kahA hai ki " vedanA ? kaSAya 2 vikriyA 3 mAraNAntika 4 taijasa 5 AhAraka 6 aura sAtavA~ kevalI, ye sAta samudghAta haiM" so aise haiM ki "apane mUla zarIrako na chor3akara jo AtmAke pradeza dehase nikalakara uttaradehake prati gamana karate haiM, usako samudghAta kahate haiM" ina sAtoM samudghAtoMko kramase darzAte haiN| jaise- tIvra vedanA ( pIDA ) ke anubhavase mUla zarIrakA tyAga na karake jo AtmAke pradezoM kA zarIra se bAhara jAnA so vedanAsamudghAta hai / 1 / tathA tIvra krodhAdika kaSAyoMke udayase mUla arthAt dhAraNa kiye hue zarIrako na chor3akara jo AtmAke pradeza dUsareko mAraneke liye zarIra ke bAhara jAte haiM usako kaSAyasamuddhAta kahate haiM / 2 / kisI prakArakI vikriyA ( kAmAdijanita vikAra ) utpanna karane vA karAneke artha mUla zarIrako na tyAgakara jo AtmAke pradezoMkA bAhara jAnA hai usako vikurvaNA athavA vikriyAsamuddhAta kahate haiM / 3 / tathA maraNAnta samaya meM mUla zarIrako na tyAga karake jahA~ kahIM isa AtmAne Ayu bA~dhA hai usake sparzaneko jo pradezoMkA zarIrase bAhya gamana karanA so mAraNAntika samuddhAta hai / 4 / apane manako aniSTa ( burA ) utpanna karanevAle kisI kAraNako dekhakara utpanna huA hai krodha jisake aisA jo saMyamakA nidhAna Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya - paJcAstikAya varNana ] bRhadravya saMgrahaH munermUlazarIramatyajya sindUrapuJjaprabho dIrghatvena dvAdazayojanapramANaH sUcyaGgulasaGkhayeyabhAgamUlavistAro navayojanAgravistAra: kAhalAkRtipuruSo vAmaskandhAnnirgatya vAmapradakSiNena hRdaye nihitaM viruddha vastu bhasmasAtkRtya tenaiva saMyaminA saha saca bhasma vrajati dvIpAyanavat, asAvazubhastejaHsamudghAtaH / lokaM vyAdhidurbhikSAdipIDitamavalokya samutpannakRpasya paramasaMyamanidhAnasya maharSermUlazarIramatyajya zubhrAkRtiH prAguktadehapramANaH puruSo dakSiNapradakSiNena vyAdhidurbhikSAdikaM sphoTayitvA punarapi svasthAne pravizati asau zubharUpastejaH samudghAtaH / samutpannapadapadArthabhrAnteH paramaddhisaMpannasya maharSermUlazarIramatyajya zuddhasphaTikAkRtirekahastapramANaH puruSo mastakamadhyAnnirgatya yatra kutracidantarmuhUrttamadhye kevalajJAninaM pazyati taddarzanAcca svAzrayasya muneH padapadArthanizcayaM samutpAdya punaH svasthAne pravizati asAvAhArasamudghAtaH / saptamaH kevalinAM daNDakapATapratarapUraNaH so'yaM kevalisamudghAtaH / nayavibhAgaH kathyate / "vavahArA" anupacaritAsaddbhUtavyavahAranayAt "Nicchaya-' yado asaMkhadeso vA" nizcayanayato lokAkAzapramitAsaMkhyeyapradezapramANaH vA zabdena tu svasaMvittisamutpannakevalajJAnotpattiprastAve jJAnApekSayA vyavahAranayena lokAlokavyApakaH na ca pradezApekSayA naiyAyika mImAMsaka sAMkhyamatavat / tathaiva paJcendriyamanoviSayavikalparahitasamAdhikAle svasaMvedana 21 mahAmuni usake vAma ( bAyeM ) kaMdhese siMdUrake DherakI-sI kAntivAlA, bAraha yojana lambA, sUcyaMgula ke saMkhyeya bhAga pramANa mUla vistAra aura nava yojanake agra vistArako dhAraNa karanevAlA kAhala (vilAba ) ke AkArakA dhAraka puruSa nikala karake vAma pradakSiNA dekara munike hRdaya meM sthita jo viruddha padArtha hai usako bhasma karake aura usI munike sAtha Apa bhI bhasma ho jAya; jaise dvIpAyana munike zarIrase putalA nikalake dvArikAko bhasma kara usIne dvIpAyana muniko bhasma kiyA aura vaha putalA Apa bhI bhasma ho gayA usIkI taraha jo ho so azubha taijasasamudghAta hai / tathA jagatko roga athavA durbhikSa Adise pIDita dekhakara utpanna huI hai kRpA jisake aisA jo paramasaMyamanidhAna mahARSi usake mUla zarIrako nahIM tyAgakara pUrvokta dehake pramANako dhAraNa karanevAlA acchI saumya AkRtikA dhAraka puruSa dakSiNa skaMdhase nikalakara dakSiNa pradakSiNA kara roga durbhikSa Adiko dUra kara phira apane sthAnameM praveza kara jAya yaha zubha rUpa taMjasasamudghAta hai || utpanna huI hai pada aura padArtha meM bhrAnti ( saMzaya ) jisake aisA jo parama RddhikA dhAraka maharSi usake mastakameMse mUla zarIrako na chor3akara nirmala sphaTika ( billora ) kI AkRti ( raMga ) ko dhAraNa karanevAlA eka hAthakA puruSa nikalakara antarmuhUrttake bIca meM jahA~ kahIM bhI kevalIko dekhatA hai aura una kevalIke darzanase apanA Azraya jo muni usake pada aura padArthakA nizcaya utpanna kara phira apane sthAna meM praveza kara jAya so yaha AhArasamudghAta hai / 6 / kevaliyoMke jo daMDa kapATa pratara pUraNa hotA hai so sAtavA~ kevalisamudghAta hai / 7 / aba nayoMkA vibhAga kahate haiM / "vavahArA" yaha jo gurulaghudehapramANatA jIvako darzAI gaI hai, vaha anupacarita asadbhUta vyavahAra nayase hai tathA "NicchayaNayado asaMkhadeso vA " nizcayanayase lokAkAza pramANa jo asaMkhyeya pradeza haiM, una pramANa arthAt lokAkAza pramANa asaMkhyAta pradezoMkA dhAraka yaha AtmA hai aura "asaMkhadeso vA " yahA~ jo gAthAke aMta meM vA zabda diyA gayA hai usa vA zabdase graMthakarttA yaha sUcita kiyA hai ki svasaMvitti ( AtmajJAna ) se utpanna huA jo kevalajJAna usakI utpatti ke prastAva meM arthAt kevalajJAnAvasthAmeM jJAnakI apekSAse vyavahAranayadvArA AtmAko loka Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [prathama adhikAra lakSaNabodhasadbhAve'pi bahirviSayendriyabodhAbhAvAjjaDaH na ca sarvathA sAMkhyamatavat / tathA rAgAdivibhAvapariNAmApekSayA zanyo'pi bhavati na cAnantajJAnAdyapekSayA bauddhamatavat / kiJca aNumAtrazarIrazabdenAtra utsedhaghanAmulAsaMkhyeyabhAgapramitaM labdhyapUrNasUkSmanigodazarIraM grAhyaM na ca pudgala paramANuH / guruzarIrazabdena ca yojanasahasraparimANaM mahAmatsyazarIraM madhyamAvagAhena madhyamazarIrANi ca / idamatra tAtparya - dehamamatvanimittena dehaM gRhItvA saMsAre paribhramati tena kAraNena dehAdimamatvaM tyaktvA nirmohanijazuddhAtmani bhAvanA kartavyeti / evaM svadehamAtravyAkhyAnena gAthA gatA // 10 // ataH paraM gAthAtrayeNa nayavibhAgena saMsArijIvasvarUpaM tadavasAne zuddhajIvasvarUpaM ca kathayati / tadyathA: puDhavijalateyavAU vaNapphadI vivihathAvareiMdI / vigatigacadupaMcakkhA tasajIvA hoMti saMkhAdI / / 11 / / pRthivIjalatejovAyuvanaspatayaH vividhsthaavraikendriyaaH| dvikatrikacatuHpaJcAkSAH trasajIvAH bhavanti zaMkhAdayaH // 11 // vyAkhyA--"hoti" ityAdivyAkhyAnaM kriyate / "hoMti" atIndriyAmUrtanijaparamAtmasva aura alokameM vyApaka mAnA hai aura jaise naiyAyika, mImAMsaka tathA sAMkhyamatavAle AtmAko pradezoMkI apekSAse vyApaka mAnate haiM vaisA nhiiN| isI prakAra pA~coM indriyoM aura manake viSayoMke jo vikalpa unase rahita jo samAdhikAla (dhyAnakA samaya ) hai, usameM AtmajJAnarUpa jJAnake vidyamAna honepara bhI bAhya viSayarUpa jo indriyajJAna hai, usake abhAvase AtmA jar3a mAnA gayA hai aura sAMkhyamatakI taraha AtmA sarvathA jar3a nahIM hai| aise hI AtmA rAga, dveSa Adi jo vibhAva pariNAma haiM unako apekSAse arthAt unake na honese zUnya bhI hotA hai, parantu bauddhamatako bhA~ti anantajJAna AdikI apekSAse zUnya nahIM hai / aura aNumAtrazarIra AtmA hai, yahA~para aNu zabdase utsedhaghanAMgulake asaMkhyAtaveM bhAga parimANa jo labdhi apUrNa ( aparyAptaka ) sUkSma nigodazarIra hai, usakA grahaNa karanA cAhiye, aura pudgala paramANukA grahaNa na karanA caahiye| aura garu zarIra yahA~para garu zabdase eka hajAra yojana parimANa jo mahAmatsyakA zarIra hai, usako grahaNa karanA cAhiye, aura madhyama avagAhanAse madhyama zarIroMkA grahaNa hai| tAtparya isa gAthAkA yahA~ yaha hai ki jIva dehake mamatvarUpa nimitta kAraNase dehako grahaNa kara saMsArameM paribhramaNa karatA hai isa kAraNa deha Adike mamatvako chor3akara nirmoha jo apanA zuddha AtmA hai, usameM bhAvanA karanI cAhiye / isa prakAra jIva svadeha mAtra hai, isa kathanase yaha gAthA samApta huI / / 10 // ___ aba tIna gAthAoMke dvArA nayake vibhAgase saMsArI jIvakA svarUpa tathA usake aMta meM zuddha jIvakA svarUpa kahate haiN| vaha nimnalikhita prakAra hai : gAthAbhAvArtha-- pRthivI, jala, teja, vAyu aura vanaspati ina bhedoMse nAnA prakArake sthAvara jIva haiM aura ye saba eka sparzana iMdriyake hI dhAraka haiM, tathA zaMkha Adika do, tIna, cAra aura pA~ca indriyoMke dhAraka trasa jIva hote haiM / / 11 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paJcAstikAya varNana ] bRhadravyasaMgrahaH bhAvAnubhUtijanitasukhAmRtarasasvabhAvamalabhamAnAstucchamapIndriyasukhamabhilaSanti chadmasthAH, tadAsaktAH santa ekendriyAdijIvAnAM ghAtaM kurvanti tenopAjitaM yattrasasthAvaranAmakarma tadudayena jIvA bhavanti / kathaMbhUtA bhavanti ? "puDhavijalateyavAUvaNapphadI vivihathAvareiMdI" pRthivyptejovaayuvnsptyH| katisaMkhyopetA? vividhA AgamakathitasvakIyasvakIyAntarbhedairbahuvidhAH / sthAvaranAmakarmodayena sthAvarA, ekendriyajAtinAmakarmodayena sparzanendriyayuktA ekendriyAH, na kevalamitthaMbhUtAH sthAvarA bhavanti / "vigatigacadupaMcakkhA tasajIvA" dvitricatuHpaJcAkSAstrasanAmakarmodayena trasajIvA bhavanti / te ca kathaMbhUtAH ? "saMkhAdI" zaGkhAdayaH sparzanarasanendriyadvayayuktAH zaGkhazuktikRmyAdayo dvIndriyAH, sparzanarasanaghrANendriyatrayayuktAH kunthupipIlikAyakAmatkuNAdayastrIndriyAH, sparzanarasanaghrANacakSurindriyacatuSTayayuktA daMzamazakamakSikAbhramarAdayazcaturindriyAH, sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrendriyapaJcayuktA manuSyAdayaH paJcendriyA iti / ayamatrArthaH-vizuddhajJAnadarzanasvabhAvanijaparamAtmasvarUpabhAvanotpannapAramArthikasukhamalabhamAnA indriyasukhAsaktA ekendriyAdijIvAnAM vadhaM kRtvA trasasthAvarA bhavantItyuktaM pUrva tasmAttrasasthAvarotpattivinAzArtha tatraiva paramAtmani bhAvanA kartavyeti // 11 // tadeva trasasthAvaratvaM caturdazajIvasamAsarUpeNa vyaktIkaroti : vyAkhyArtha-aba 'hoti' ityAdi padoMkI vyAkhyA kI jAtI hai| "hoti" atIndriya tathA mUrti rahita jo nijaparamAtmAkA svabhAva hai, usake anubhavase utpanna jo sukharUpI amRtarasa usake svabhAvako 'nahIM prApta karate hue jIva tuccha ( alpa ) jo iMdriyoMse utpanna sukha hai, usakI abhilASA karate haiM aura ajJAnatAse usa indriyajanita sukhameM Asakta hokara ekendriya Adi jIvoMkA ghAta karate haiM, usa ghAtase upArjana kiyA jo trasa tathA sthAvara nAmakarma usake udayase hote haiN| "puDhavijalateyavAUvaNapphadIvivihathAvareiMdo' pRthvI, jala, teja, vAyu, tathA vanaspati jIva, kitane-aneka prakArake arthAt zAstrameM kahe hue jo apane-apane bheda haiM unase bahuta prakArake, sthAvara nAmakarmake udayase sthAvara, ekendriya jAti nAmakarmake udayase sparzana indriya sahita ekendriya hote haiM kevala isa prakArake sthAvara hI nahIM hote haiM; kintu "vigatigacadupaMcakkhA tasajIvA" do, tIna, cAra, tathA pA~ca indriyoMke dhAraka trasa nAmakarmake udayase trasa jova hote haiM ve kaise haiM ki "saMkhAdI' zaMkha Adika arthAt sparzana aura rasana ina do indriyoM sahita zaMkha, kRmi Adi do indriyoMke dhAraka jIva haiM; sparzana, rasana, tathA ghrANa (nAsikA) ina tIna indriyoM sahita kuthu, pipIlikA ( kIr3I ); yUkA (jU), matkuNa (khaTamala) Adi trIndriya haiN| sparzana, rasana, ghrANa aura cakSu (netra) ina cAra indriyoM sahita daMza (DAMsa), mazaka ( macchara ), makSikA (makkhI) aura bhauMrA Adi caturindriya jIva haiM; sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrota (karNa) ina pA~ca indriyoM sahita manuSya Adi paJcendriya haiN| yahA~para tAtparya yaha hai ki nirmala jJAna tathA darzana svabhAvakA dhAraka jo nija paramAtmasvarUpa usakI bhAvanAse utpanna jo pAramArthika sukha hai, usako nahIM prApta hote hue jIva indriyoMke sukhameM Asakta hokara jo ekendriyAdi jIvoMkA vadha karate haiM, usase trasa tathA sthAvara hote haiM, aisA pahale kaha cuke haiM isaliye trasa aura sthAvaroMmeM jo utpatti hotI hai usake nAzake liye use usI pUrvokta prakArase paramAtmAmeM bhAvanA karanI cAhiye // 11 / / aba usI trasa tathA sthAvarapaneko caturdaza jIvasamAsoM dvArA vyakta ( prakaTa ) karate haiM; Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [prathama adhikAra samaNA amaNA NeyA paMciMdiya NimmaNA pare savve / bAdarasuhameiMdI savve pajjata idarA ya / / 12 / / samanaskAH amanaskAH jJeyAH paJcendriyAH nirmanaskAH pare sarve / bAdarasUkSmaikendriyAH sarve paryAptAH itare ca // 12 // vyAkhyA-"samaNA amaNA" samastazubhAzubhavikalpAtItaparamAtmadravyavilakSaNaM nAnAvikalpajAlarUpaM mano bhaNyate tena saha ye vartante te samanaskAH, tadviparItA amanaskA asaMjJinaH ''NeyA" jJeyA jJAtavyAH / "paMcidiya" te saMjJinastathaivAsaMjinazca paJcendriyAH / evaM saMjyasaMjJipaJcendriyAstiryaJca eva, nArakamanuSyadevAH saMjJipaJcendriyA eva / "NimmaNA pare savve" nirmanaskAH paJcendriyAtsakAzAdapare sarve dvitricaturindriyAH "bAdarasuhameiMdI" bAdarasUkSmA ekendriyAste'pi yadaSTapatrapadmAkAraM dravyamanastadAdhAraNa zikSAlApopadezAdigrAhakaM bhAvamanazceti tadubhayAbhAvAdasaMjina eva / "sabve pajjatta idarA ya" evamuktaprakAreNa saMzyasaMjJirUpeNa paJcendriyadvayaM dvitricaturindriyarUpeNa vikalendriyatrayaM bAdarasakSmarUpeNaikendriyadvayaM ceti saptabhedAH / "AhArasarIridiyapajjattI aannpaannbhaasmnnaa| cattAripaMcachappiyaeDa diyviylsnnisnniinnN|1|" iti gAthAkathitakrameNa te sarve pratyekaM svakIyasvakIya-paryAptisaMbhavAtsapta paryAptAH saptAparyAptAzca bhavanti / gAthAbhAvArtha-paMcendriya jIva saMjJI aura asaMjJI aise do prakArake jAnane cAhiye aura doindriya, teindriya, cauindriya ye saba manarahita ( asaMjJI ) haiM, ekendriya bAdara aura sUkSma do prakAra ke haiM aura ye pUrvokta sAtoM paryApta tathA aparyApta haiM, aise 14 jIvasamAsa haiM / / 12 // vyAkhyArtha-"samaNA amaNA" saMpUrNa zubha tathA azabharUpa jo vikalpa haiM, una vikalpoMse rahita jo paramAtmArUpa dravya hai, usase vilakSaNa nAnA prakArake vikalpajAloMrUpa jo hai usako mana kahate haiM, usa manase sahita jo haiM unako samanaska (senI) kahate haiM aura unase viruddha arthAt pUrvokta manase zUnya amanaska arthAt asaMjJI ( asenI ) "NeyA" jAnane cAhiye / "paMcidiyA" paMcendriya jIva saMjJI tathA asaMjJI donoM hote haiM parantu saMjJo tathA asaMjJI ye donoM paMcendriya tiryaJca hI hote haiM aura nAraka, manuSya tathA deva ye saMjJI paJcendriya hI hote haiN| "NimmaNA pare savve" paJcendriyase bhinna anya saba dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIva manarahita ( asenI ) haiM / "bAdarasuhameiMdI" bAdara (sthUla) aura sUkSma jo ekendriya haiM, ve bhI ATha pA~khaDIke kamalake AkAra jo dravyamana aura usa dravyamanake AdhArase zikSA, vacana aura upadeza AdikA grAhaka bhAvamana ina donoMke abhAvase asaMjJI ( manarahita ) hI haiN| 'savve pajjattaidarA ya" isa pUrvokta prakArase saMjJI asaMjJIrUpa donoM paJcendriya aura dvIndriya, trIndriya aura caturindriya rUpa jo vikalatraya aura bAdara, tathA sUkSma bhedase donoM ekendriya aise ye sAta bheda hue| tathA "AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA tathA mana ye SaT paryAptI haiM, inameMse jo ekendriya jIva haiM unako to kevala AhAra, zarIra, eka indriya, tathA zvAsocchvAsa ye cAra paryAptiyA~ hotI haiN| saMjJI paMcendriyoMke cAra ye pUrvokta, aura bhASA tathA mana ye chahoM paryAptiyA~ hotI haiM, aura zeSa jIvoMke manarahita pA~ca paryAptiyA~ hotI haiN|' isa gAthAmeM kahe hue kramase ve saba haraeka apanI-apanI paryAptiyoMke honese sAta to paryApta haiM, aura sAta aparyApta haiN| aise caudaha jIva Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paJcAstikAya varNana ] bRhadravyasaMgrahaH evaM caturdazajIvasamAsA jJAtavyAsteSAM ca "iMdiyakAyAUNiya puNNApuNNesu puSNage ANA / iMdiyAdi puNe suvacimaNosaNNa puNNe ya / 1 / dasa saNNINaM pANA sesegUNaMti maNNave UNA / pajjatte midaresuyasattaduge sesegegUNA / 2 / " iti gAthAdvayakathitakrameNa yathAsaMbhavamindriyAdidazaprANAzca vijJeyAH / atraitebhyo bhinnaM nijazuddhAtmatattvamupAdeyamiti bhAvArthaH // 12 // 25 atha zuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakeNa zuddhadravyArthikanayena zuddhabuddha kasvabhAvA api jIvAH pazcAdazuddhanayena caturdazamArgaNAsthAnacaturdazaguNasthAnasahitA bhavantIti pratipAdayati; - maggaNaguNaThANehi ya caudasahi havaMti taha asuguNayA / viSNeyA saMsArI savve suddhA hu suddhaNayA / / 13 / / mArgaNAguNasthAnaiH caturdazabhiH bhavanti tathA azuddhanayAt / vijJeyAH saMsAriNaH sarve zuddhAH khalu zuddhanayAt // 13 // vyAkhyA- - " maggaNaguNaThANehi ya havaMti taha viSNeyA" yathA pUrvasUtroditacaturdazajIvasamAsairbhavanti mArgaNAguNasthAnaizca tathA bhavanti saMbhavantIti vijJeyA jJAtavyAH / katisaMkhyopetaiH " caudasahi" pratyekaM caturdazabhiH / kasmAt " asuddhaNayA" azuddhanayAt sakAzAt / samAsa jAnane cAhiye / " paryApta avasthA meM saMjJI paMcendriyoMke 10 prANa, asaMjJI paMcendriyoMke manake vinA 9 prANa, cauiMdriyoMke mana aura karNake vinA 8 prANa, teiMdriyoMke mana, karNa aura cakSuke binA 7 prANa doindriyoMke mana karNa, cakSu aura ghrANake vinA 6 prANa aura ekendriyoMke mana, karNa, cakSu, ghrANa, rasanA tathA vacanabalake binA 4 prANa hote haiM / aparyApta avasthAke dhAraka jIvoM meM saMjJI tathA asaMjJI ina donoM paMcendriyoMke zvAsozvAsa, vacanabala aura manobalake binA 7 prANa hote haiM aura cauindriya Adi ekendriyaparyaMta zeSa jIvoMke kramAnusAra eka eka prANa ghaTatA huA hai / 2 / " ina do gAthAoM dvArA kahe hue kramase yathAsaMbhava indriyAdi daza prANa samajhane cAhiye / yahA~ para kathanakA abhiprAya yaha hai ki ina pUrvokta paryAptiyoM tathA prANoMse bhinna jo apanA zuddha Atmatattva hai, usako grahaNa karanA cAhiye // 12 // aba zuddha pAriNAmika parama bhAvakA grAhaka jo zuddha dravyArthikanaya hai, usase saba jIva zuddha buddha eka svabhAva ke dhAraka haiM, to bhI azuddhanayase caudaha mArgaNAsthAna aura caudaha guNasthAnoMsahita hote haiM aisA kathana karate haiM: gAthAbhAvArtha -- saMsArI jIva azuddha nayase caudaha mArgaNAsthAnoMse tathA caudaha guNasthAnoMse caudaha caudaha prakAra ke hote haiM, aura zuddhanayase to saba saMsArIjIva zuddha hI haiM || 13 || vyAkhyArtha -- " maggaNaguNaThANehi ya havaMti taha viSNeyA" jisa prakAra " samaNA amaNA" ityAdi pUrvagAthAmeM kahe hue caturdaza jIvasamAsoMse jIvoMke caturdaza bheda hote haiM usI prakAra mArgaNA aura guNasthAnoM se bhI hote haiM, aisA jAnanA caahiye| kitanI saMkhyA ke dhAraka mArgaNA aura guNasthAnoMse hote haiM ? " caudasahi" pratyeka caturdaza saMkhyA ke dhArakoMse / kisa apekSAse ? "asuddhaNayA" azuddhanayakI apekSAse / caturdaza mArgaNA aura caturdaza guNasthAnoM se Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ prathama adhikAra itthaMbhUtAH ke bhavanti / "saMsArI" sAMsArijIvAH " savve suddhA hu suddhaNayA" ta eva sarve saMsAriNaH zuddhAH sahajazuddhajJAyakaikasvabhAvAH / kasmAt zuddhanayAt zuddhanizcayanayAditi / athAgamaprasiddhagAthAyena guNasthAnanAmAni kathayati / "miccho sAsaNamisso aviradasammo ya desavirado ya / virayA pamatta iyaro apuvva aNiyaTThi suhamo ya / 1 / uvasaMtakhINamoho sajogikevalijiNo ajogIyA / caudasaguNaThANANi ya kameNa siddhA ya NAyavvA / 2 / " idAnIM teSAmeva guNasthAnAnAM pratyekaM saMkSepalakSaNaM kathyate / tathAhi - sahajazuddha kevalajJAnadarzanarUpA khaNDaika pratyakSa pratibhAsamayanijaparamAtmaprabhRtiSadravya paJcAstikAya sapta tattva navapadArtheSu mUDhatrayAdipaJcaviMzatimalarahitaM vItarAgasarvajJapraNItanayavibhAgena yasya zraddhAnaM nAsti sa mithyAdRSTirbhavati / pASANa rekhAsadRzAnantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhAnyatarodayena prathamamopazamika samyaktvAtpatito mithyAtvaM nAdyApi gacchatItyantarAlavartI sAsAdanaH / nijazuddhAtmAditattvaM vItarAga sarvajJa praNItaM parapraNItaM ca manyate yaH sa darzanamohanIyabhedamizra karmodayena dadhiguDamizrabhAvavat mizraguNasthAnavarttI bhavati / atha mataM - yena kenApyekena mama devena prayojanaM tathA sarve devA vandanIyA na ca nindanIyA ityAdivainayika mithyAdRSTiH saMzayamithyAdRSTirvA tathA manyate tena saha samyagmithyAdRSTaH ko vizeSa iti, atra parihAraH - "sa sarvadeveSu sarvasamayeSu ca bhaktipariNAmena yena kenApyekena azuddhanayako apekSAse caudaha caudaha prakArake honevAle kauna haiM ? "saMsArI" saMsArI jIva haiM / " savve suddhA hu suddhaNayA" ve hI saba saMsArI jIva zuddha nizcayanayakI apekSAse zuddha arthAt svabhAvase utpanna jo zuddha jJAyaka ( jAnanevAlA ) rUpa eka svabhAva usake dhAraka haiM / aba zAstroM meM prasiddha jo do gAthA haiM, unake dvArA guNasthAnoMke nAma kahate haiM / gAthArtha - " mithyAtva 1 sAsAdana 2 mizra 3 aviratasamyaktva 4 dezavirata 5 pramattavirata 6 apramattavirata 7 apUrvakaraNa 8 anivRttikaraNa 9 sUkSmasAmparAya 10 upazAntamoha 11 kSINamoha 12 sayogi kevala jina 13 aura ayogi kevala jina 14 isa prakAra kramAnusAra caudaha guNasthAna jAnane cAhiye / 2 / " aba ina guNasthAnoMmeMse pratyekakA saMkSepa lakSaNa kahate haiM; - jaise svAbhAvika zuddha kevalajJAna aura kevaladarzanarUpa jo akhaNDa pratyakSa pratibhAsa hai tAdRza pratyakSa pratibhAsamaya jo nijaparamAtmA ( apanA zuddha (jIva ) vaha hai AdimeM jisake aise jo SaT dravya, pA~ca astikAya, sAta sattva aura nava padArtha unameM tIna mUDhatA Adi pacIsa mala ( doSa ) rahitatvapUrvaka vItarAga sarvajJa dvArA kahe hue nayavibhAga se jisa jIvake zraddhAna nahIM hai vaha jIva mithyAdRSTi hotA hai / 1 / pASANarekhA ( patthara meM kI huI lakIra ) ke samAna jo anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAya haiM; unameM se kisI ekake udayase prathama jo aupazamika samyaktva hai usase jIva girakara jabataka mithyAtvako prApta na ho tabataka samyaktva aura mithyAtva ina donoM ke bIca meM vidyamAna jo jIva hai vaha sAsAdana hai / 2 / jo apane zuddha AtmA Adi tattvako vItarAga sarvajJakA kahA huA bhI mAnatA hai aura anya matake AcAryoM dvArA kahA huA bhI mAnatA hai vaha darzanamohanIya karmakA bheda jo mizrakarma hai usake udayase dahI aura gur3a mile hue padArthakI bhA~ti tIsarA jo mizra guNasthAna hai usameM rahanevAlA jIva hai / 3 / aba koI zaMkA kare ki cAhe jisase ho mujhe to eka devase prayojana hai athavA saba devoMkI vandanA karanI yogya hai, nindA kisI bhI devakI na karanI cAhiye isa prakAra vainayika mithyAdRSTi aura saMzayamithyAdRSTi mAnatA hai taba usake Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padravya - paJcAstikAya varNana ] bRhadravya saMgrahaH mama puNyaM bhaviSyatIti matvA saMzayarUpeNa bhaktiM kurute nizcayo nAsti / mizrasya punarubhayatra nizcayo'stIti vizeSaH / svAbhAvikAnantajJAnAdyanantaguNAdhArabhUtaM nijaparamAtmadravyamupAdeyam, indriyasukhAdiparadravyaM hi heyamityarhatsavaMjJapraNItanizcayavyavahAranaya sAdhyasAdhakabhAvena manyate paraM kintu bhUmirekhAdisadRzakrodhAdidvitIyakaSAyodayena mAraNanimittaM talava ra gRhIta taskara vadAtmanindAdisahitaH sannindriyasukhamanubhavatItyaviratasamyagdRSTerlakSaNam / yaH pUrvoktaprakAreNa samyagdRSTiH san bhUmirekhAdisamAnakrodhAdidvitIyakaSAyodayAbhAve satyabhyantare nizcayanayenaikadezarAgAdi 27 rahitasvAbhAvikasukhAnubhUtilakSaNeSu barhiviSaye punarekadezahisAnRtAsteyAbrahmaparigrahanivRttilakSaNeSu "daMsaNavaya sAmAiyapo sahasacittarAibhatte ya / baMbhAraMbhapariggaha aNumaNa uddiTTha desavirado ya / 1 / " iti gAthAkathitaikAdazanilayeSu varttate sa paJcama guNasthAnavartI zrAvako bhavati / 5 / sa eva saddRSTidhUli rekhAdisadRzakrodhAditRtIyakaSAyodayAbhAve satyabhyantare nizcayanayena rAgAdyupAdhirahitasvazuddhAtmasaMvittisamutpannasukhAmRtAnubhavalakSaNeSu bahirviSayeSu punaH sAmastyena hiMsAnRtasteyabrahmaparigrahanivRttilakSaNeSu ca paJcamahAvrateSu varttate yadA tadA duHsvapnAdivayaktAvyaktapramAdasahito'pi sAtha mizra guNasthAnavartI samyag mithyAdRSTikA kyA bheda hai arthAt vainayika vA saMzayamithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi meM kyA bheda hai jisase usako judA kahA ? isa zaMkAkA khaNDana yaha hai ki vainayika mithyAdRSTi athavA saMzaya mithyAdRSTi to sampUrNa devoM meM tathA saba zAstroM meM kisI eka kI bhakti ke pariNAmase mujhe puNya hogA arthAt ina sabakI sevA karane se kisI ekakI to sevA saphala hogI aisA mAnakara saMzayarUpase bhakti karatA hai; kyoMki usako kisI devameM nizcaya nahIM hai ki yaha satya hai aura mizraguNasthAnavartI jIvake donoMmeM nizcaya hai / basa yahI vizeSa hai / jo svabhAvase utpanna jo anantajJAna Adi ananta guNa haiM unakA AdhArabhUta nija paramAtmadravya to upAdeya hai aura indriyoMke sukha Adi paradravya heya ( tyAjya ) haiM aise arhat sarvajJa deva se praNIta nizcaya tathA vyavahAranayako sAdhya-sAdhaka bhAvase mAnatA hai, parantu bhUmikI rekhAke tulya krodha Adi dvitIya kaSAyabhedake arthAt pratyAkhyAnakaSAyake udayase mAraneke liye kotavAlase pakar3e hue corakI bhA~ti AtmanindAdi sahita hokara indriyoMke sukhoMkA anubhava karatA hai vaha avirata samyagdRSTi nAmaka caturtha guNasthAnavarttI jIvakA svarUpa hai / 4 / jo pUrvokta prakAra se samyagdRSTi hokara bhUmirekhAdike samAna pratyAkhyAna krodha Adi kaSAyoMke udayakA abhAva honepara antaraMga meM nizcayanayase ekadezarAga Adise rahita svAbhAvika sukhake anubhavalakSaNa tathA bAhya meM "hiMsA, jhUTha, corI, abrahma aura parigraha inake ekadezatyAga lakSaNa pA~ca aNuvratoM meM aura darzana, vrata, sAmAyika, proSadha, sacittavirata, rAtribhakta, brahmacarya, Arambhavirata, parigrahavirata anumativirata tathA uddiSTavirata / 1 / " isa prakAra gAthA meM kahe hue jo zrAvakake ekAdaza sthAna haiM unameM varttatA hai vaha paJcamaguNasthAnavartI zrAvaka jIva hotA hai / 5 / vahI samyagdRSTi dhUlirekhA ( mATIkI rekhA ) ke samAna apratyAkhyAna krodha Adi tRtIya kaSAyoM ke udayakA abhAva honepara nizcayanayase antaraGgameM rAga AdikI upAdhise rahita jo nija zuddha AtmAkA jJAna hai usase utpanna sukhAmRtake anubhava lakSaNake dhAraka aura bAhya viSayoM meM sampUrNarUpa se hiMsA, asatya, corI, abrahma aura parigrahake tyAgarUpa lakSaNake dhAraka pA~ca mahAvratoMmeM jaba varttatA hai taba bure svapna Adi prakaTa tathA aprakaTa pramAda sahita hotA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [prathama adhikAra SaSThaguNasthAnavartI pramattasaMyato bhavati / 6 / sa eva jalarekhAdisazasaMjvalanakaSAyamandodaye sati niSpramAdazuddhAtmasaMvittimalajanakavyaktAvyaktapramAdarahitaH sansaptamaguNasthAnavartI apramattasaMyato bhavati / 7 / sa evAtItasaMjvalanakaSAyamandodaye stypuurvprmaahlaadaiksukhaanubhuutilkssnnaapuurvkrnnopshmkksspksNjnyo'ssttmgunnsthaanvto bhavati / 8 / dRSTazrutAnubhUtabhogAkAGkSAdirUpasamastasaGkalparahitanijanizcalaparamAtmatattvaikAgradhyAnapariNAmena kRtvA yeSAM jIvAnAmekasamaye ye parasparaM pRthakkartuM nAyAnti te varNasaMsthAnAdibhede'pyanivRttikaraNaupazamikakSapakasaMjJA dvitIyakaSAyAdyekaviMzatibhedabhinnacAritramohaprakRtInAmupazamakSapaNasamarthA navamaguNasthAnattino bhavanti / 9 / sUkSmaparamAtmatattvabhAvanAbalena sUkSmakRSTigatalobhakaSAyasyopazamakAH kSapakAzca dazamaguNasthAnattino bhavanti / 10 / paramopazamamUrtinijAtmasvabhAvasaMvittibalena sakalopazAntamohA ekAdazaguNasthAnavatino bhavanti / 11 / upazamazreNivilakSaNena kSapakazreNimArgeNa niSkaSAyazuddhAtmabhAvanAbalena kSINakaSAyA dvAdazaguNasthAnatino bhavanti / 12 / mohakSapaNAnantaramantarmuhUrttakAlaM svazuddhAtmasaMvittilakSaNaikatvavitarkAvIcAradvitIyazukladhyAne sthitvA tadantyasamaye jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyatrayaM yugapadekasamayena nirmUlya meghapaJjaravinirgatadinakara iva sakalavimalakevalajJAnakiraNailokAlokaprakAzakAstrayodazaguNasthAnattino jinabhAskarA bhavanti / 13 / manovacanakAyavargaNAlambanakarmAdAnanimittAtmapradezaparispandalakSaNayogarahitAzcaturdazaguNasthAnattino'yo huA bhI SaSTha guNasthAnameM rahanevAlA pramatta saMyata hotA hai| 6 / vahI jalarekhAke tulya saMjvalana kaSAyakA manda udaya honepara pramAdarahita jo zuddha AtmAkA jJAna hai usameM mala ( doSa ) ko utpanna karanevAle vyakta (prakaTa ) tathA avyakta ( aprakaTa ) ina donoM pramAdoMse vajita hokara saptama guNasthAnavartI apramatta saMyata hotA hai / 7 / vahI atIta saMjvalana kaSAyakA manda udaya honepara apUrva parama AhlAdarUpa sukhake anubhavalakSaNa apUrva karaNameM aupazamika kSapaka nAmakA dhAraka aSTama guNasthAnavartI hotA hai / 8 / dekhe hue, sune hue, aura anubhava kiye hue bhogoMkI vAJchAdirUpa sampUrNa saMkalpa tathA vikalparahita apane nizcala paramAtmasvarUpake ekAgra dhyAnake pariNAmase jina jIvoMke eka samaya meM paraspara pRthaktA karane meM nahIM AtI ve varNa tathA avayavaracanAkA bheda honepara bhI anivRttikaraNaupazamika kSapaka saMjJAke dhAraka, dvitIya kaSAya Adi ikkIsa bhedoMse bhinna arthAt ikkIsa prakArako cAritramohanIya karmakI prakRtiyoMke upazamana aura kSapaNameM samartha navama guNasthAnavI jIva haiM / 9 / sUkSma paramAtmatattvako bhAvanAke balase jo sUkSma kRSTi gata lobha kaSAyake upazAmaka aura kSapaka haiM ve dazama guNasthAnavartI haiM / 10 / parama upazamamUtti nija AtmAke svabhAvake jJAnake balase saMpUrNa mohako upazAnta karanevAle gyArahaveM gaNasthAnavI jIva hote haiN| 11 / upa zreNIse vilakSaNa ( bhinnarUpa ) jo kSapaka zreNIkA mArga usake dvArA kaSAyoMse rahita zuddha AtmAkI bhAvanAke balase kSINa ( naSTa ) ho gaye haiM kaSAya jinake aise bArahaveM guNasthAnavI jIva hote haiN| 12 / mohake nAza hone ke pazcAt antamuharta kAlameM hI nija zuddha AtmAke jJAnarUpa ekatva vitarka avicAra saMjJaka dvitIya zukla dhyAnameM sthita hokara usake aMtima samayameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA antarAya ina tInoM ko eka kAlameM hI sarvathA nimala karake meghapaTalase nikale hue sUryake sadRza saMpUrNa rUpase nirmala kevalajJAna kiraNoMse loka tathA alokake prakAzaka terahaveM guNa Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya paJcAstikAya varNana ] bRhadravya saMgrahaH gijinA bhavati / 14 / tatazca nizcayaratnatrayAtmaka kAraNabhUta samayasArasaMjJena paramayathAkhyAtacAritreNa caturdazaguNasthAnAtItAH jJAnAvaraNAdyaSTa karmarahitAH samyaktvAdyaSTaguNAntarbhUtanirnAmagotrAdyanantaguNAH siddhA bhavanti / atrAha ziSyaH - kevalajJAnotpattau mokSakAraNabhUta ratnatrayaparipUrNatAyAM satyAM tasminneva kSaNe mokSeNa bhAvyaM sayogyayogijinaguNasthAnadvaye kAlo nAstIti / parihAramAha-yathAkhyAtacAritraM jAtaM paraM kintu paramayathAkhyAtaM nAsti / atra dRSTAntaH / yathA cauravyApArAbhAve'pi puruSasya caurasaMsargo doSaM janayati tathA cAritra vinAzakacAritramohodayAbhAve'pi sayogikevalinAM niSkriyazuddhAtmAcaraNavilakSaNo yogatrayavyApArazcAritramalaM janayati, yogatrayagate punarayogijine caramasamayaM vihAya zeSAghAtikarmatIvrodayazcAritramalaM janayati, caramasamaye tu mandodaye sati cAritramalAbhAvAnmokSaM gacchati / iti caturdazaguNasthAnavyAkhyAnaM gatam / idAnIM mArgaNAH kathyante / " gai iMdiyaM ca kAye joe vee kasAya NANe ya / saMyama daMsaNa lessA bhaviA samattasaNi AhAre / 1 / " iti gAthAkathitakrameNa gatyA - dicaturdazamArgaNA jJAtavyAH / tadyathA - svAtmopalabdhisiddhivilakSaNA nArakatiryaGmanuSyadevagatibhedena catuvidhA gatimArgaNA bhavati / 1 / atIndriyazuddhAtmatattvapratipakSabhUtA sthAnavarttI jinabhAskara ( sUrya ) hote haiM / 13 / ve hI mana, vacana aura kAyavargaNAke Alambanase karmoMke grahaNa karanemeM kAraNa jo AtmAke pradezoMkA parispanda ( saMcalana ) rUpa yoga hai usase rahita caudahaveM guNasthAnavarttI ayogI jina hote haiM / 14 || aura isake pazcAt nizcaya samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyak cAritrarUpa ratnatrayakA kAraNabhRta samayasAra saMjJaka jo parama yathAkhyAta cAritra hai usase pUrvokta caudaha guNasthAnoMse rahita, jJAnAvaraNa Adi aSTa karmoMse varjita tathA samyaktva Adi aSTa guNoMmeM garbhita nirnAma ( nAmarahita), nirgotra ( gotrarahita ) Adi ananta guNasahita siddha hote hai / aba yahA~ ziSya zaMkA karatA hai ki kevalajJAnakI utpatti meM jaba mokSake kAraNabhUta ratnatrayakI pUrNatA ho gaI to usI samaya mokSa honA cAhiye, Apane jo sayogI aura ayogI do guNasthAna kahe haiM inameM rahanekA koI samaya hI nahIM hai / aba isa zaMkAkA parihAra kahate haiM ki kevalajJAnotpattisamaya meM yathAkhyAta cAritra to ho gayA parantu parama yathAkhyAta nahIM hai / yahA~ para dRSTAnta yaha hai ki jaise koI manuSya corI nahIM karatA hai parantu usako corake saMsargakA doSa lagatA hai usI prakAra sayoga kevaliyoMke cAritrakA nAza karanevAlA jo cAritramohakA udaya hai usakA abhAva hai tathApi niSkriya ( kriyArahita ) zuddha AtmAke AcaraNase vilakSaNa jo mana, vacana, kAyarUpa yogatrayakA vyApAra hai vaha cAritrake dUSaNa utpanna karatA hai aura tInoM yogoM se rahita jo ayogI jina haiM unake antasamayako chor3akara zeSa cAra aghAtiyA karmoMkA tIvra udaya cAritra meM dUSaNa utpanna karatA hai aura antya samaya meM una aghAtiyA karmoMkA manda udaya honepara cAritra meM doSakA abhAva ho jAtA hai isa kAraNa usI samaya ayogI jina mokSako prApta hote haiM / isa prakAra caudaha guNasthAnoMkA vyAkhyAna samApta huA / aba caudaha mArgaNAoMkA kathana kiyA jAtA hai / "gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJA tathA AhAra / 1 / " isa gAthA meM kathita kramase gati Adi caturdaza mArgaNA jAnanI cAhiye ve isa prakAra haiM, jaise- nija AtmAkI prAptise vilakSaNa nAraka, tiryag, manuSya tathA devagati bhedase gatimArgaNA cAra prakArakI hai / 1 / atIndriya ( indriyoMke agocara ) 29 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [prathama adhikAra hyekadvitricatuHpaJcendriyabhedena paJcaprakArendriyamArgaNA / 2 / azarIrAtmatattvavisadRzI pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasakAyabhedena SaDa bhedA kAyamArgaNA / 3 / nirvyApArazuddhAtmapadArthavilakSaNamanovacanakAyayogabhedena tridhA yogamArgaNA, athavA vistareNa satyAsatyobhayAnubhayabhedena caturvidho manoyogo vacanayogazca, audArikaudArikamizravaikriyika mizrAhArakAhArakamizrakArmaNakAyabhedena saptavidho kAyayogazceti samudAyena paJcadazavidhA vA yogamArgaNA / 4 / vedodayodbhavarAgAdidoSarahitaparamAtmadravyAddhinnA strIpuMnapuMsakabhedena tridhA vedamArgaNA / 5 / niSkaSAyazuddhAtmasvabhAvapratikUlakrodhalobhamAyAmAnabhedena catuvidhA kaSAyabhArgaNA, vistareNa kaSAyanokaSAyabhedena paJcaviMzatividhA vaa|6| matyAdisaMjJApaJcakaM kumatyAdyajJAnatrayaM cetyaSTavidhA jJAnamArgaNA / 7 / sAmAyikacchedopasthApanaparihAravizuddhisUkSmasAMparAyayathAkhyAtabhedena cAritraM paJcavidham, saMyamAsaMyamastathaivAsaMyamazceti pratipakSadvayena saha saptaprakArA saMyamamArgaNA / 8 / cakSuracakSuravadhikevaladarzanabhedena caturvidhA darzanamArgaNA / / 9 / kaSAyodayaraJjitayogapravRttivisadRzaparamAtmadravyapratipanthinI kRSNanIlakApotatejaHpadmazuklabhedena SaDvidhA lezyAmArgaNA / 10 / bhavyAbhavyabhedena dvividhA bhavyamArgaNA / 11 / atrAha ziSyaH-zuddhapAriNAmikaparamabhAvarUpazuddhanizcayena guNasthAnamArgaNA jo zuddha Atmatattva hai usake pratipakSabhUta ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya tathA paMcendriya bhedase indriyamArgaNA pA~ca prakArakI hai / 2 / zarIrarahita Atmatattvase bhinna svarUpakI dhAraka pRthivI, jala, teja, vAyu, vanaspati aura trasa kAyabhedase kAyamArgaNA chaH prakArako hotI hai | 3 | vyApArarahita zuddha Atmatattvase vilakSaNa manoyoga, vacanayoga tathA kAyayoga ina bhedosa yoga mArgaNA tIna prakArakI hai| athavA vistArase satyamanoyoga, asatyamanoyoga, satyAsatyamanoyoga aura satyAsatyamanoyogase vilakSaNa manoyoga ina bhedoMse cAra prakArakA manoyoga hai| aise hI satya, asatya, satyAsatya tathA satyAsatyavilakSaNa ina cAra bhedoMse vacanayoga bhI cAra prakArakA hai / evam audArika, audArikamizra, vaikriyika, vaikriyikamizra, AhAraka, AhArakamizra aura kArmaNa ina bhedoMse kAyayoga sAta prakArakA hai| saba milakara yogamArgaNA pandraha prakArako huii| 4 / vedake udayase utpanna honevAle rAgAdi doSoMse rahita jo paramAtmadravya hai usase bhinna strIveda, puMveda aura napuMsakaveda ina bhedoMse vedamArgaNA tIna prakArako hai / 5 / kaSAyoMse rahita zuddha AtmAke svabhAvase pratikUla ( viruddha ) krodha, mAna, mAyA tathA lobha ina bhedoMse cAra prakArakA kaSAyamArgaNA hai| aura vistArase anantAnubaMdhI, pratyAkhyAna, apratyAkhyAna tathA saMjvalana bhedase kapAya 16 aura hAsyAdi bhedase nokaSAya 9 saba milakara paccIsa prakArakI kaSAyamArgaNA hai / 6 / mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala ye pA~ca jJAna tathA kumati, kuzruta aura vibhaMgAvadhi ye tIna ajJAna aise 8 prakArakI jJAnamArgaNA hai| 7 / sAmAyika, chedopasthApana, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya tathA yathAkhyAta bhedase pA~ca prakArakA cAritra aura saMyamAsaMyama tathA asaMyama ye do pratipakSa aise saMyamamArgaNA sAta prakArakI hai| 8 / cakSuH, acakSuH, avadhi aura kevaladarzana ina bhedoMse darzanamArgaNA cAra prakArakI hai / 9 / kaSAyoMke udayase raMjita ( ra~gI huI) jo kAya Adi yogoMko pravRtti hai usase bhinna jo zuddha Atmatattva hai usase virodha karanevAlI kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla ina bhedoMse 6 prakArakI lezyAmArgaNA hai / 10 / bhavya aura abhavya bhedase bhavyamArgaNA do prakArakI hai / 11 / yahA~ ziSya prazna karatA hai ki 'zuddha Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya paJcAstikAya varNana ] bRhadravya saMgrahaH sthAnarahitA jIvA ityuktaM pUrvam, idAnIM punarbhavyAbhavyarUpeNa mArgaNAmadhye'pi pAriNAmikabhAvo bhata iti pUrvAparavirodhaH / atra parihAramAha-pUrvaM zuddhapAriNAmikabhAvApekSayA guNasthAnamArgaNAniSedhaH kRtaH, idAnIM punarbhavyA bhavyatvadvayamazuddha pAriNAmikabhAvarUpaM mArgaNAmadhye'pi ghaTate / nanu - zuddhAzuddhabhedena pAriNAmikabhAvo dvividho nAsti kintu zuddha eva naiva - yadyapi sAmAnyarUpeNotsargavyAkhyAnena zuddha pAriNAmikabhAvaH kathyate tathApyapavAdavyAkhyAnenAzuddhapAriNAmikabhAvo'pyasti / tathAhi - "jIvabhavyAbhavyatvAni ca" iti tattvArthasUtre tridhA pAriNAmikabhAvo bhaNitaH, tatra - zuddhacaitanyarUpaM jIvatvamavinazvaratvena zuddhadravyAzritatvAcchuddhadravyArthikasaMjJaH zuddhapAriNAmikabhAvo bhaNyate, yatpunaH karmajanitadazaprANarUpaM jIvatvaM bhavyatvam, abhavyatvaM ceti trayaM tadvinazvaratvena paryAyAzritatvAtparyAyArthika saMjJastvazuddhapAriNAmikabhAva ucyate / azuddhatvaM kathamiti cet-yadyapyetadazuddhapAriNAmikatrayaM vyavahAreNa saMsArijIve'sti tathApi "savve suddhA hu suddhaNayA" iti vacanAcchu, nizcayena nAsti trayaM muktajIve punaH sarvathaiva nAsti iti hetorazuddhatvaM bhaNyate / tatra zuddhAzuddhapAriNAmikamadhye zuddhapAriNAmikabhAvo dhyAnakAle dhyeyarUpo bhavati dhyAnarUpo na bhavati, kasmAt dhyAnaparyAyasya vinazvaratvAt zuddhapAriNAmikastu dravyarUpatvAdavinazvaraH, iti bhAvArtha: / aupazamikSAyopazamika kSAyikasamyaktvabhedena tridhA samyaktvamArgaNA mithyAdRSTisAsAdana mizra - pAriNAmika paramabhAvarUpa jo zuddha nizcayanaya hai usakI apekSAse jIva guNasthAna tathA mArgaNAsthAnoMse rahita haiM" yaha pUrva prakaraNa meM Apane kahA hai aura aba yahA~ bhavya abhavya rUpase mArgaNA meM bhI Apane pAriNAmika bhAva kahA so yaha pUrvAparavirodha hai / aba isa zaMkAkA parihAra ( khaMDana ) kahate haiM ki pUrva prasaMga meM to zuddha pAriNAmika bhAvakI apekSAse guNasthAna aura mArgaNAsthAnakA niSedha kiyA hai aura yahA~ azuddha pAriNAmika bhAva rUpase bhavya tathA abhavya ye donoM mArgaNA meM bhI kahe haiM so nayabheda se yaha kathana ghaTatA ( saMgata ) hI hai / aba kadAcit yaha kaho ki "zuddha azuddha bhedase pAriNAmika bhAva do prakArakA nahIM hai kintu pAriNAmika bhAva zuddha hI hai" so yogya nahIM; kyoMki, yadyapi sAmAnyarUpa utsargavyAkhyAna se pAriNAmika bhAva zuddha hai aisA kahA jAtA hai tathApi apavAda vyAkhyAnase azuddha pAriNAmika bhAva bhI hai| isI hetuse "jIvabhavyAbhavyatvAni ca " ( a. 2 sUtra 7 ) isa tattvArthasUtra meM jIvatva, bhavyatva tathA abhavyatva ina bhedoMse pAriNAmika bhAva 31 tIna prakArakA kahA hai| unameM zuddha caitanyarUpa jo jIvatva hai vaha avinAzI honese zuddha dravyake Azrita hai isa kAraNa se zuddha dravyArthikanAmA zuddha pAriNAmika bhAva kahA jAtA hai / aura jo karmase utpanna daza prakArake prANoM svarUpa jIvatva hai vaha jIvatva, bhavyatva tathA abhavyatva bhedase tIna prakArakA hai aura ye tInoM vinAzazIla honese paryAyake Azrita hai isaliye paryAyAki saMjJaka azuddha pAriNAmika bhAva kahA jAtA hai / "isakI azuddhatA kisa prakArase kahate ho" aisA kaho to uttara yaha hai ki yadyapi ye tInoM azuddha pAriNAmika vyavahAranayase saMsArI jIva meM haiM tathApi "savve suddhA hu suddhaNayA" isa vacanase ye tInoM bhAva zuddha nizcayana kI apekSA nahIM haiM aura mukta jIva meM to sarvathA hI nahIM haiM, isI kAraNa unakI azuddhatA kahI jAtI hai / una zuddha tathA azuddha pAriNAmika bhAvoMmeMse jo zuddha pAriNAmika bhAva hai vaha dhyAnake samaya meM dhyeya ( dhyAna karaneke yogya ) rUpa hotA hai aura dhyAnarUpa nahIM hotaa| kyoMki, dhyAna paryAya vinAzazIla hai aura zuddhapAriNAmika dravyarUpa hai isa kAraNa avinAzI hai yaha bhAvArtha hai / aupa Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [prathama adhikAra saMjJavipakSatrayabhedena saha SaDvidhA jnyaatvyaa| 12 / saMjJitvAsaMjJitvavisadRzaparamAtmasvarUpAdinnA saMjyasaMjJibhedena dvidhA saMjJimArgaNA / 13 / AhArakAnAhArakajIvabhedenAhArakamArgaNApi dvidhA / 14 / iti caturdazamArgaNAsvarUpaM jJAtavyam / evaM "puDhavijalateyavAU" ityAdigAthAdvayena, tRtIyagAthApAdatrayeNa ca "guNajIvApajjattI pANA saNNA ya maggaNAo y| uvaogo viya kamaso vIsaM tu parUvaNA bhnniyaa|1|" iti gAthAprabhUtikathitasvarUpaM dhavalajayadhavalamahAdhavalaprabandhAbhidhAnasiddhAntatrayabIjapadaM sUcitam / "savve suddhA hu suddhaNayA" iti zuddhAtmatattvaprakAzakaM tRtIyagAthAcaturthapAdena paJcAstikAyapravacanasArasamayasArAbhidhAnaprAbhUtatrayasyApi bIjapadaM sUcitamiti / atra guNasthAnamArgaNAdimadhye kevalajJAnadarzanadvayaM kSAyikasamyaktvamanAhArakazuddhAtmasvarUpaM ca sAkSAdupAdeyaM, yatpunazca zuddhAtmasamyakazraddhAnajJAnAnucaraNalakSaNaM kAraNasamayasArasvarUpaM tattasyaivopAdeyabhatasya vivakSitaikadezazuddhanayena sAdhakatvAtpAramparyeNopAdeyaM, zeSaM tu heyamiti / yaccAdhyAtmagranthasya bIjapadabhUtaM zuddhAtmasvarUpamuktaM tatpunarupAdeyameva / anena prakAreNa jIvAdhikAramadhye zuddhAzuddhajIvakathanamukhyatvena saptamasthale gAthAtrayaM gatam // 13 // athedAnI gAthApUrvArddhana siddhasvarUpamuttarArddhana punarUrdhvagatisvabhAvaM ca kathayati; NikkammA aTTaguNA kiMcUNA caramadehado siddhaa| loyaggaThidA NiccA uppAdavaehiM saMjattA // 14 // zamika, kSAyopazamika tathA kSAyika samyaktvake bhedase samyaktvamArgaNA tIna prakArakI hai| tathA mithyAdRSTi, sAsAdana aura mizra ina tInoM vipakSa bhedosahita chaH prakArakI bhI samyaktvamArgaNA jAnanI cAhiye / 12 / saMjJitva tathA asaMjJitvase vilakSaNa jo paramAtmAkA svarUpa hai usase bhinna saMjJI tathA asaMjJI bhedase do prakArakI saMjJimArgaNA hai / 13 / aura AhAraka tathA anAhAraka jIvake bhedase AhAramArgaNA bhI do prakArako samajhanI cAhiye / 14 / aise caudaha mArgaNAoMkA svarUpa jAnanA yogya hai| isa rItise "puDhavijalateyavAU' ityAdi do gAthAoMse aura tIsarI gAthA jo "NikammA aTTagaNA" ityAdi hai usake tIna pAdoMse "guNa jIvA pajjattI pANAsaNNAyamaggaNAuya / uvaogo viya kamaso bIsaM tu parUvaNA bhaNiyA" ityAdi gAthAmeM kahA huA svarUpa dhavala, jayadhavala aura mahAdhavala prabandha nAmaka jo tIna siddhAnta haiM unake bIja padakI sUcanA granthakArane ko aura 'savve suddhA hu suddhaNayA" isa tRtIya gAthAke cauthe pAdadvArA zuddha Atmatattvako prakAza karanevAle jo paMcAstikAya, pravacanasAra tathA samayasAra nAmaka tIna prAbhUta ( pAhur3a ) haiM unakA bhI bIjapada sUcita kiyaa| ina guNasthAna aura mArgaNAoMke madhyameM kevalajJAna aura kevaladarzana ye donoM tathA kSAyika samyaktva aura anAhAraka zuddha AtmAkA svarUpa ye to sAkSAt upAdeya haiM aura jo zuddha AtmAkA samyak zraddhAna, jJAna aura AcaraNa karanerUpa lakSaNakA dhAraka kAraNa samayasAra hai vaha usI pUrvokta upAdeya bhUtakA vivakSita ekadeza zuddhanayase sAdhaka hai isaliye paramparAse upAdeya hai, inake vinA saba tyAjya haiM; aura jo adhyAtmagranthakA bIja padabhUta zuddha AtmAkA svarUpa hai vaha to upAdeya hI haiN| isa prakArase jIvAdhikArake madhyameM zuddha tathA azuddha jIvake kathanakI mukhyatArUpa jo saptama sthala hai usameM tIna gAthA samApta huI // 13 / / __ aba isake pazcAt gAthAke pUrvArddhase to siddhoMke svarUpakA aura uttarArddhase unakA jo Urdhvagamana svabhAva hai usakA kathana karate haiM; Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paJcAstikAya varNana ] bRhadravyasaMgrahaH niSkarmANaH aSTaguNAH kiJcidUnAH caramadehataH siddhAH / lokAnasthitAH nityAH utpAdavyayAbhyAM saMyuktAH / / 14 / / vyAkhyA-siddhAH siddhA bhavantIti kriyAdhyAhAraH / ki viziSTAH "NikkamA aTTaguNA kiMcUNA caramadehado" niSkarmANo'STaguNAH kiJcidUnAzcaramadehataH sakAzAditi sUtrapU rvArddhana siddhasvarUpamuktam / UrdhvagamanaM kathyate "loyaggaThidA NiccA uppAdavaehiM saMjuttA" te ca siddhA lokAgrasthitA nityA utpAdavyayAbhyAM sNyuktaaH| ato vistaraH / karmArividhvaMsakasvazuddhAtmasaMvittibalena jJAnAvaraNAdimUlottaragatasamastakarmaprakRtivinAzakatvAdaSTakarmarahitAH "sammattaNANadaMsaNavIriyasuhumaM taheva avghnnN| agurulahuavvabAhaM aTTaguNA huMti siddhANaM / 1 / " iti gAthAkathitakrameNa teSAmaSTakarmarahitAnAmaSTaguNAH kathyante / tathAhi kevalajJAnAdiguNAspadanijazuddhAtmaivopAdeya iti rucirUpaM nizcayasamyaktvaM yatpUrva tapazcaraNAvasthAyAM bhAvitaM tasya phalabhUtaM samastajIvAditattvaviSaye viparItAbhinivezarahitapariNatirUpaM paramakSAyikasamyaktvaM bhaNyate / pUrva chadmasthAvasthAyAM bhAvitasya nirvikArasvasaMvedanajJAnasya phalabhUtaM yugapallokAlokasamastavastugatavizeSaparicchedakaM kevalajJAnam / nirvikalpasvazuddhAtmasattAvalokanarUpaM yatpUrva darzanaM bhAvitaM tasyaiva phalabhUtaM yugapallokAlokasamastavastugatasAmAnyagrAhaka kevaladarzanam / kasmizcitsvarUpa gAthAbhAvArtha-jo jIva jJAnAvaraNAdi ATha karmoMse rahita haiM, samyaktva Adi AThaguNoMke dhAraka haiM tathA antima zarIrase kucha kama haiM ve siddha haiM aura Urdhvagamana svabhAvase lokake agrabhAgameM sthita haiM, nitya haiM tathA utpAda aura vyaya ina donoMse yukta hai / / 14 // vyAkhyArtha-"siddhA' siddha hote haiM isa rItise yahA~ "bhavanti" isa kriyAkA adhyAhAra karanA cAhiye / kina vizeSaNoMse viziSTa siddha hote haiM "NikammA aTTaguNA kiMcUNA caramadehado" karmoMse rahita AThaguNoMse sahita tathA antima zarIrase kicit Una ( kucha choTe ) aise siddha hote haiN| isa prakAra sUtrake pUrvArddhase siddhoMkA svarUpa khaa| aba unakA Urdhvagamana svabhAva kahate haiN| "loyagaThidA NiccA uppAdavaehi saMjuttA" aura ve siddhalokake agrabhAgameM sthita haiM, nitya haiM tathA utpAda aura vyayase saMyukta haiN| aba yahA~ vistArapUrvaka isa gAthAkI vyAkhyA karate hai-karmarUpI zatruoMke vidhvaMsa karane meM samartha apane zuddha AtmAke balase jJAnAvaraNa Adi samasta mUla prakRti aura uttara prakRtiyoMke vinAzaka honese aSTavidha karmoMse rahita siddha hote haiM / tathA "samyaktva, jJAna, darzana, vIrya, sUkSma, avagAhana, agurulaghu aura avyAbAdha ye ATha guNa siddhoMke hote haiM,'' isa gAthokta kramase una aSTakarmarahita siddhoMke ATha guNa kahe jAte haiN| aba una guNoMko vistArase darzAte haiM-kevalajJAna Adi guNoMkA sthAnarUpa jo nija zuddha AtmA hai vahI grAhya hai, isa prakArakI rucirUpa nizcayasamyaktva jo ki pahale tapazcaraNa karanekI avasthAmeM utpAdita kiyA thA usakA phalabhUta, samasta jIva Adi tattvoMke viSayameM viparIta abhiniveza ( jo padArtha jisarUpa hai usake viruddha Agraha ) se zUnya pariNAmarUpa parama kSAyika samyaktva nAmA prathama guNa siddhoMke kahA jAtA hai| pUrva kAlameM chadmastha avasthAmeM bhAvanAgocara kiye hue vikArarahita svAnubhavarUpa jJAnakA phalabhUta eka hI samayameM loka tathA alokake sampUrNa padArthoMmeM prApta hue vizeSoMko jAnanevAlA dUsarA kevalajJAnanAmA guNa hai / sampUrNa vikalpoMse zUnya nijazuddha AtmAkI sattAkA avalokana ( darzana ) rUpa jo pahale darzana bhAvita kiyA thA usI darzanakA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ prathama adhikAra calanakAraNe jAte sati ghoraparISahopasargAdau nijaniraJjana paramAtmadhyAne pUrva dhairyamavalambitaM tasyaiva phalabhUtamanantapadArthaparicchittiviSaye khedarahitatvamanantavIryam / sUkSmAtIndriyakevalajJAnaviSayatvAtsiddha svarUpasya sUkSmatvaM bhaNyate / ekadIpaprakAze nAnAdIpaprakAzavadekasiddhakSetre saGkaravyatikara doSaparihAreNAnanta siddhAvakAzadAna sAmarthyamavagAhanaguNo bhaNyate / yadi sarvathA gurutvaM bhavati tadA lohapiNDavadadhaHpatanaM, yadi ca sarvathA laghutvaM bhavati tadA vAtAhatA kaMtUlavatsarvadaiva bhramaNameva syAnna ca tathA tasmAdagurulaghutvaguNo'bhidhIyate / sahajazuddhasvarUpAnubhavasamutpanna rAgAdivibhAvarahitasukhAmRtasya yadekadezasaMvedanaM kRtaM pUrvaM tasyaiva phalabhUtamavyAbAdhamanantasukhaM bhaNyate / iti madhyama ruciziSyApekSayA samyaktvAdiguNASTakaM bhaNitam / madhyamaruciziSyaM prati purnAvazeSa - bhedanayena nirgatitvaM nirindriyatvaM, niSkAyatvaM, niryogatvaM, nirvedatvaM niSkaSAyatvaM, nirnAmatvaM, nirgotratvaM, nirAyuSatvamityAdivizeSagu NAstathaivAsti tvavastutvaprameyatvAdisAmAnyaguNAH svAgamAvirodhenAnantA jJAtavyAH / saMkSeparuciziSyaM prati punavavakSitAbhedana yenAnantajJAnAdicatuSTayam, anantajJAnadarzana sukhatrayaM, kevalajJAnadarzanadvayaM, sAkSAdabhedanayena zuddhacaitanyamevaiko guNa iti / punarapi kathaMbhUtAH siddhAH caramazarIrAt kiJcidUnA bhavanti tat kiJcidUnatvaM zarIropAGgajanitanAsikA ( phalabhUta, eka kAla meM hI loka alokake sampUrNa padArthoM meM prApta hue sAmAnyako grahaNa karAnevAlA kevaladarzana nAmA tRtIya guNa hai / atighora parISaha tathA upasarga Adike Aneke samaya meM jo pahale apane niraMjana paramAtmAke dhyAnameM dhairyakA avalambana kiyA usIkA phalabhUta ananta padArthoMke jJAnameM khedake abhAvarUpa lakSaNakA dhAraka caturtha anantavIryanAmaka guNa hai / sUkSma atIndriya kevalajJAnakA viSaya honese siddhoMke svarUpako sUkSma kahate haiM / yaha sUkSmatva paMcama guNa hai / eka dIpake prakAzameM jaise aneka dIpoM ke prakAzakA samAveza ho jAtA hai usI prakAra eka siddhake kSetrameM saMkara tathA vyatikara doSa parihArapUrvaka jo ananta siddhoMko avakAza denekA sAmarthyaM hai vahI chaThA avagAhana guNa kahA jAtA hai| yadi siddhasvarUpa sarvathA guru ( bhArI ) ho to lohapiMDake samAna usakA adhaHpatana ( nIce giranA ) hI hotA rahe aura yadi sarvathA laghu tADita Aka vRkSakI ruI ke samAna usakA nirantara bhramaNa hI hotA rahe, nahIM hai isaliye sAtavA~ agurulaghuguNa kahA jAtA hai / svabhAvase utpanna aura zuddha jo AtmasvarUpa hai usase utpanna tathA rAga Adi vibhAvoMse rahita aise sukharUpI amRtakA jo ekadeza anubhava pahale kiyA usIkA phalarUpa avyAbAdha ananta sukha nAmaka aSTama guNa siddhoM meM kahA jAtA hai / ye jo samyaktva Adi aSTa guNa kahe gaye haiM so madhyamarucike dhAraka ziSyoMke liye haiM aura vistArameM madhyamaruci ke dhAraka ziSyake prati to vizeSa bhedanayakA avalambana karanese gatirahitatA, indriyarahitatA, zarIrarahitatva, yogarahitatva, vedarahitatA, kaSAyarahitatva, nAmarahitatva, gotrarahitatva tathA Ayurahitatva Adi vizeSa guNa aura isI prakAra astitva, vastutva, prameyatvAdi sAmAnya guNa aise apane jainAgamake anusAra ananta guNa jAnane cAhiye / aura saMkSeparuci ziSyake prati to vivakSita abheda nayase ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha tathA ananta vIrya ye cAra guNa athavA ananta jJAna, darzana, sukharUpa tIna guNa vA kevala jJAna aura kevala darzana ye do guNa haiM aura sAkSAt abhedanayase zuddha caitanya yaha eka hI guNa siddhoMkA hai / punaH ve siddha kaise haiM isaliye kahate haiM ki ve siddha carama ( antake ) zarIrase kucha choTe hote haiM aura vaha jo kiJcit 1 halakA ) ho to vAyuse parantu siddhasvarUpa aisA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paJcAstikAya varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 35 dicchidrANAmapUrNatve sati yasminneva kSaNe sayogicaramasamaye triMzatprakRtyudayavicchedamadhye zarIropAGganAmakarmavicchedo jAtastasminneva kSaNe jAtamiti jJAtavyam / kazcidAha-yathA pradIpasya bhAjanAdyAvaraNe gate prakAzasya vistAro bhavati tathA dehAbhAve lokapramANena bhAvyamiti / tatra parihAramAha--pradIpasambandhI yo'sau prakAzavistAraH pUrva svabhAvenaiva tiSThati pazcAdAvaraNaM jAtaM jIvasya tu lokamAtrAsaMkhyeyapradezatvaM svabhAvo bhavati yastu pradezAnAM sambandhI vistAraH sa svabhAvo na bhavati / kasmAditi cet, pUrva lokamAtrapradezA vistIrNA nirAvaraNAstiSThanti pazcAt pradIpavadAvaraNaM jAtameva / tanna, kintu pUrvamevAnAdisantAnarUpeNa zarIreNAvRtAstiSThanti tataH kAraNAtpradezAnAM saMhAro na bhavati, vistArazca zarIranAmakarmAdhIna eva na ca svabhAvastena kAraNena zarIrAbhAve vistAro na bhavati / aparamapyudAharaNaM dIyate-yathA ha stacatuSTayapramANavastraM puruSeNa muSTau baddhaM tiSThati puruSAbhAve saGkocavistArau vA na karoti, niSpattikAle sAI mRnmayabhAjanaM vA zuSkaM sajjalAbhAve sati; tathA jIvo'pi puruSasthAnIyajalasthAnIyazarIrAbhAve vistArasaMkocau na karoti / yatraiva muktastatraiva tiSThatIti ye kecana vadanti taniSedhArtha pUrvaprayogAdasaGgatvAdbandhacchedAttathA gatipariNAmAcceti hetucatuSTayena tathaivAviddhakulAlacakravad vyapagatalepAlAmbuvade UnatA hai so zarIrAGgopAGgakarmase utpanna nAsikA Adi chidroMke apUrNa honepara jisa kSaNameM sayogIke anta samayameM triMzat prakRtiyoMke udayakA nAza huA unameM zarIrAMgopAMga karmakA bhI viccheda ho gayA ataH usI samaya huA hai yaha jAnanA caahiye| aba yahA~ koI zaMkA karatA hai ki jaise dIpakake AvaraNa karanevAle pAtra Adike haTA lenese usa dIpakake prakAzakA vistAra ho jAtA hai usI prakAra dehakA abhAva honepara siddhoMkA AtmA lokapramANa honA caahiye| aba isakA parihAra kahate haiM-jo yaha dIpaka sambandhI prakAzakakA vistAra hai vaha to pahale svabhAvase hI dIpakameM rahatA hai aura pIche usa dIpakake AvaraNa hotA hai; aura jIvake to lokamAtra asaMkhyAta pradezatva svabhAva hai aura jo pradezoMkA vistAra hai vaha svabhAva nahIM hai, kadAcit yaha kaho ki jIvake pahale lokamAtra pradeza vistRta hue AvaraNarahita rahate haiM aura phira jaise pradIpake AvaraNa hotA hai vaise hI jIvapradezoMke bhI AvaraNa huA hai; so nahIM, kintu jIvake pradeza to pUrvakAlase hI anAdikAlase santAnarUpa cale Aye hue zarIrase AvaraNasahita hI rahate haiN| isa hetase jIvake pradezoMkA saMhAra tathA vistAra zarIra nAmaka nAmakarmake AdhIna hI hai aura jIvakA svabhAva nahIM hai isa kAraNase jIvake zarIrakA abhAva honepara pradezoMkA vistAra nahIM hotA hai / isa viSayameM aura bhI udAharaNa dete haiM ki jaise puruSakI muTThImeM cAra hAthakA vastra ba~dhA huA hai, aba vaha vastra yadi puruSa ho taba hI to usakI preraNAse saMkoca va vistAra kara sakatA hai aura puruSake abhAvameM saMkoca tathA vistAra nahIM kara sakatA; jaisA usa puruSane choDA vaisA hI rahatA hai| athavA gIlI mRttikAkA bhAjana banate samaya to saMkoca tathA vistArako prApta ho jAtA hai aura jaba vaha zuSka ho jAtA hai taba jalakA abhAva honese saMkoca va vistArako nahIM prApta hotA hai isI prakAra jIva bhI puruSake sthAnabhUta athavA jalake sthAnabhUta zarIrake abhAva meM saMkocavistArako nahIM prApta hotA hai| aba kitane hI kahate haiM ki "jIva jisa sthAnameM karmose mukta hotA hai vahA~ hI rahatA hai" isake niSedhake liye kahate haiN| pUrvaprayogase, asaMga honese, baMdhakA nAza honese tathA gatike pariNAmase aise ina cAra hetuoMse jIvakA Urdhvagamana jAnanA cAhiye Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [prathama adhikAra raNDabIjavadagnizikhAvacceti.dRSTAntacatuSTayena ca svamAvordhvagamanaM jJAtavyaM tacca lokAgraparyantameva na ca parato dharmAstikAyAbhAvAditi / nityA iti vizeSaNaM tu muktAtmanAM kalpazatapramitakAle gate jagati zUnye jAte sati punarAgamanaM bhavatIti sadAzivavAdino vadanti taniSedhArtha vijJeyam / utpAdavyayasaMyuktatvaM vizeSaNaM srvthaivaaprinnaamitvnissedhaarthmiti| kiJca vizeSaH nizcalAvinazvarazuddhAtmasvarUpAdbhinnaM siddhAnAM nArakAdigatiSu bhramaNaM nAsti kathamutpAdavyayatvamiti / tatra prihaarH| AgamakathitAgarulaghuSaTsthAnapatitahAniddhirUpeNa ye'rthaparyAyAstadapekSayA athavA yena yenotpAdavyayadhrauvyarUpeNa pratikSaNaM jJeyapadArthAH pariNamanti tatparicchittyAkAraNAnIhitavRttyA siddhajJAnamapi pariNamati tena kAraNenotpAdadhyayatvama, athavA vyaJjanaparyAyApekSayA saMsAraparyAyavinAzaH, siddhaparyAyotpAdaH, zuddhajIvadravyatvena dhrauvyamiti / evaM nayavibhAgena navAdhikArairjIvadravyaM jJAtavyam, athavA tadeva bahirAtmAntarAtmaparamAtmabhedena tridhA bhavati / tadyathAsvazuddhAtmasaMvittisamutpannavAstavasukhAtpratipakSabhUtenendriyasukhenAsakto bahirAtmA, tdvilkssnno'ntraatmaa| athavA deharahitanijazuddhAtmadravyabhAvanAlakSaNabhedajJAnarahitatvena dehAdiparadravyeSvekatvabhAvanApariNato bahirAtmA, tsmaatprtipkssbhuuto'ntraatmaa| athavA heyopAdeya vicArakacittanirdoSa athavA bhramate hue kulAla (kuMbhakAra) ke cAkake sadRza, mRttikAke leparahita tuMbIke sadRza, eraMDake bIjake tulya, athavA agnikI zikhAke samAna, ina cAra dRSTAMtoMse jIvake svabhAvase Urdhvagamana jAnanA cAhiye aura vaha Urdhvagamana bhI lokake agrabhAga taka hI hotA hai aura isake Age nahIM; kyoMki, vahA~ dharmAstikAyakA abhAva hai| siddha nitya haiN| yahA~para jo nitya vizeSaNa hai so sadAzivavAdI yaha kahate haiM ki "100 kalpapramANa samaya vyatIta honepara jaba jagat zUnya ho jAtA hai taba phira una mukta jIvoMkA saMsArameM Agamana hotA hai| isa matakA niSedha karaneke liye hai aisA samajhanA cAhiye / siddha utpAda tathA vyayase yukta haiM yahA~ jo utpAda vyaya saMyuktapanA siddhoMkA vizeSaNa kahA hai vaha sarvathA apariNAmitAke niSedhake liye hai| yahA~para vizeSa yaha hai ki koI zaMkA kare ki siddha to nirantara nizcala tathA vinAzarahita jo zuddha AtmAkA svarUpa hai usImeM ramate haiM, usase bhinna jo naraka Adi gatiyoMmeM bhramaNa karanA hai vaha siddhoMke nahIM hai isaliye siddhoMmeM utpAda tathA vyaya kaise mAnate ho? isa zaMkAkA parihAra yaha hai ki AgamameM kahe hue jo agurulaghu Adi SaT sthAnoMmeM par3e hue hAnivRddhi svarUpase artha paryAya haiM unakI apekSAse utpAda vyaya hai / athavA jisa-jisa utpAda vyaya dhrauvyarUpase pratisamaya jJeya padArtha pariNamate haiM una unakI paricchittike AkArase niricchaka (icchArahita) vRttise siddhoMkA jJAna bhI pariNamatA hai isa kAraNase utpAda vyaya hai| athavA siddhoMmeM vyaMjana paryAyakI apekSAse saMsAra paryAyakA nAza, siddha paryAyakA utpAda tathA zuddha jIva dravyapanese dhrauvya haiN| aise naya vibhAgase nau adhikAroM dvArA jIvadravyakA svarUpa jAnanA cAhiye / athavA vahI jIvAtmA bahirAtmA, antarAtmA tathA paramAtmA ina bhedoMse tIna prakArakA hotA hai| vaha isa prakAra hai-nijazuddha AtmAke jJAnase utpanna jo pAramArthika ( yathArtha ) sukha usase viruddha jo indriyasukha usase Asakta bahirAtmA hai, usase vilakSaNa antarAtmA hai| athavA deharahita jo nijazuddha AtmArUpa dravya usa AtmadravyakI bhAvanArUpa jo bhedajJAna hai usase rahita honeke kAraNa deha Adi para ( anya ) dravyoMmeM jo ekatva bhAvanAse pariNata hai arthAt deha AdimeM yaha bhAvanA karatA hai ki deha Adi maiM hI hU~ vaha bahirAtmA hai| aura | Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paJcAstikAya varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 37 paramAtmano bhinnA rAgAdayo doSAH zuddhacaitanyalakSaNa AtmanyuktalakSaNeSu cittadoSAtmasu triSu vItarAgasarvajJapraNoteSu anyeSu vA padArtheSu yasya parasparasApekSanayavibhAgena zraddhAnaM jJAnaM ca nAsti sa bahirAtmA, tasmAdvisadRzo'ntarAtmeti rUpeNa bahirAtmAntarAtmanorlakSaNaM jnyaatvym| paramAtmalakSaNaM kathyate--sakalavimalakevalajJAnena yena kAraNena samastaM lokAlokaM jAnAti vyApnoti tena kAraNena viSNurbhaNyate / paramabrahmasaMjJanijazuddhAtmabhAvanAsamutpannasukhAmRtatRptasya sata urvazIrambhAtilottamAbhirdevakanyAbhirapi yasya brahmacaryavrataM na khaNDitaM sa paramabrahma bhaNyate / kevalajJAnAdiguNaizvaryayuktasya sato devendrAdayo'pi tatpadAbhilASiNaH santo yasyAjJAM kurvanti sa IzvarAbhidhAno bhavati / kevalajJAnazabdavAcyaM gataM jJAnaM yasya sa sugataH, athavA zobhanamavinazvaraM muktipadaM gataH sugataH / "zivaM paramakalyANaM nirvANaM jJAnamakSayam / prAptaM muktipadaM yena sa zivaH parakIrtitaH / 1 / " iti zlokakathitalakSaNaH zivaH / kAmakrodhAdidoSajayenAnantajJAnAdiguNasahito jinaH / ityAdiparamAgamakathitASTottarasahasra saMkhyanAmavAcyaH paramAtmA jJAtavyaH / evameteSu trividhAtmasu madhye mithyAdRSTibhavyajIve bahirAtmA vyaktirUpeNa tiSThati, antarAtmaparamAtmadvayaM zaktirUpeNa bhAvinaigamanayApekSayA vyaktirUpeNa ca / abhavyajIve punarbahirAtmA vyaktirUpeNa antarAtmaparamAtmadvayaM zaktirUpeNaiva na ca bhAvinaigamanayeneti / yadyabhavyajIve paramAtmA zaktirUpeNa vartate tarhi kathamabhavyatvamiti cet isa vahirAtmAse viruddha arthAt nijazuddha AtmAko hI AtmA jAnanevAlA antarAtmA hai / athavA heya tathA upAdeyakA vicAra karanevAlA jo citta tathA nirdoSa paramAtmAse bhinna rAga Adi doSa aura zuddha caitanyarUpa lakSaNakA dhAraka AtmA aise ina pUrvokta lakSaNoMke dhAraka jo citta, doSa aura AtmA haiM ina tInoMmeM athavA vItarAga sarvajJakathita anya padArthoM meM jisake paraspara apekSAke dhAraka nayoMke vibhAgase zraddhAna aura jJAna nahIM hai vaha bahirAtmA hai aura usa bahirAtmAse bhinna lakSaNakA dhAraka antarAtmA hai, isa prakAra bahirAtmA aura antarAtmAkA lakSaNa jAnanA cAhiye / aba paramAtmAkA lakSaNa kahate haiM--sampUrNa tathA nirmala aise kevalajJAna dvArA jisa kAraNase samasta loka alokako jAnatA hai arthAt vyApta hotA hai, isa hetuse vaha paramAtmA viSNu kahalAtA hai / paramabrahma nAmaka nijazuddha AtmAkI bhAvanAse utpanna sukhAmRtase tRpta honese urvazI, tilottamA tathA raMbhA Adi devakanyAoMne bhI jisake brahmacarya vratako khaNDita na kiyA vaha parama brahma kahalAtA hai| kevala jJAna Adi guNarUpa aizvarya yukta honese jisake padakI abhilASA ( cAha ) karate hue devoMke indra Adi bhI jisakI AjJAkA pAlana karate hai, isaliye vaha paramAtmA Izvara isa nAmakA dhAraka hotA hai / kevala jJAna isa zabdase vAcya ( kahane yogya ) hai su ( uttama ) gata ( jJAna ) jisakA vaha sugata hai / athavA su kahiye zobhAyamAna avinazvara (nAzarahita) muktike sthAnako jo prApta huA so sugata hai| tathA "ziva kahiye parama kalyANarUpa nirvANa aura akSayajJAnarUpa muktipadako jisane prApta kiyA vaha ziva kahalAtA hai| 1 / ' isa zlokameM kahe hue lakSaNakA dhAraka honese vaha paramAtmA ziva hai| kAma, krodha Adi doSoMko jItanese ananta jJAna Adi guNoMkA dhAraka jina kahalAtA hai; ityAdi paramAgamameM kahe hue eka hajAra ATha nAmoMse vAcya (kahane yogya) jo hai usako paramAtmA jAnanA cAhiye / isa prakAra ina pUrvokta tInoM AtmAoMke madhya meM jo mithyAdRSTi bhavya jIva hai usameM bahirAtmA to vyaktirUpase rahatA hai aura antarAtgA tathA paramAtmA ye donoM zakti rUpase hI rahate haiN| aura bhAvI naigamanayakI apekSAse vyaktirUpase bhI rahate haiN| aura Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [prathama adhikAra paramAtmazakteH kevalajJAnAdirUpeNa vyaktirna bhaviSyatItyabhavyatvaM, zaktiH punaH zuddhanayenobhayatra smaanaa| yadi punaH zaktirUpeNApyabhavyajIve kevalajJAnaM nAsti tadA kevalajJAnAvaraNaM na ghaTate / bhavyAbhavyadvayaM punarazuddhanayeneti bhaavaarthH| evaM yathA mithyAdRSTisaMjJe bahirAtmani nayavibhAgena darzitamAtmatrayaM tathA zeSagaNasthAneSvapi / tadyathA-bahirAtmAvasthAyAmantarAtmaparamAtmadvayaM zaktirUpeNa bhAvinaigamanayena vyaktirUpeNa ca vijJeyam, antarAtmAvasthAyAM tu bahirAtmA bhUtapUrvanyAyena ghataghaTavat, paramAtmasvarUpaM tu zaktirUpeNa bhAvinaigamanayena vyaktirUpeNa ca / paramAtmAvasthAyAM punarantarAtmabahirAtmadvayaM bhUtapUrvanayeneti / atha tridhAtmAnaM guNasthAneSu yojayati / mithyAsAsAdanamizraguNasthAnatraye tAratamyanyUnAdhikabhedena bahirAtmA jJAtavyaH, avirataguNasthAne tadyogyAzubhalezyApariNato jaghanyAntarAtmA, kSINakaSAyaguNasthAne punarutkRSTaH, aviratakSINakaSAyayomadhye madhyamaH, sayogyayogiguNasthAnadvaye vivakSitaikadezazuddhanayena siddhasadRzaH paramAtmA, siddhastu sAkSAsparamAtmeti / atra bahirAtmA heyaH, upAdeyabhUtasyAnantasukhasAdhakatvAdantarAtmopAdeyaH, paramAtmA punaH sAkSAdupAdeya ityabhiprAyaH / evaM SaDdravyapazcAstikAyapratipAdakaprathamAdhikAramadhye namaskArA mithyAdRSTi abhavyajIvameM to bahirAtmA vyaktirUpase aura antarAtmA tathA paramAtmA ye donoM zaktirUpase hI rahate haiN| aura bhAvI naigamanayakI apekSAse antarAtmA tathA paramAtmA abhavyameM vyaktirUpase nahIM rahate / kadAcit yaha kaho ki, yadi abhavya jIvameM paramAtmA zaktirUpase rahatA hai to abhavyatva kaise ho sakatA hai ? to isa zaMkAkA uttara yaha hai ki abhavya jIvameM paramAtmAkI jo zakti hai usakI kevala jJAna Adi rUpase vyakti na hogI isaliye usameM abhavyatva hai aura zuddha nayase paramAtmAkI zakti to mithyAdRSTi bhavya aura abhavya ina donoMmeM samAna hI hai| aura yadi abhavya jIvameM zaktirUpase bhI kevala jJAna nahIM ho to kevala jJAnAvaraNa karma nahIM siddha hote / tathA bhavya abhavya ye donoM azuddha nayase haiM yaha bhAvArtha hai| isa prakAra jaise mithyAdRSTi nAmaka bahirAtmAmeM nayavibhAgase tInoM AtmAoMkA pradarzana kiyA usI prakAra bAkIke jo teraha gaNasthAna haiM unameM bhI dekhanA cAhiye / ve isa prakAra haiM:-bahirAtmAkI dazAmeM antarAtmA tathA paramAtmA ye donoM zaktirUpase rahate haiM aura bhAvI naigamanayase vyaktirUpase bhI rahate haiM aisA jAnanA cAhiye / aura antarAtmAkI avasthAmeM to bahirAtmA bhUtapUrvanyAyase ghRtake ghaTake samAna aura paramAtmAkA svarUpa zaktirUpase tathA bhAvI naMgama nayakI apekSAse vyaktirUpase samajhanA caahiye| aura paramAtmAkI avasthAmeM antarAtmA tathA bahirAtmA ye donoM bhUtapUrva nayase jAnane cAhiye / aba tInoM prakArake AtmAoMko gaNasthAnoMmeM yojita karate haiM-mithyAtva, sAsAdana aura mizra ina tInoM guNasthAnoMmeM tAratamya nyUnAdhika bhAvase bahirAtmA jAnanA cAhiye, avirata nAma caturtha guNasthAnameM usake yogya azubha lezyAoMse pariNata jaghanya antarAtmA hai aura kSINakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAnameM utkRSTa antarAtmA hai| avirata aura kSINakaSAya arthAt caturtha tathA bArahaveM guNasthAnoMke madhyameM jo sAta guNasthAna haiM unameM madhyama antarAtmA hai tathA sayogI aura ayogI ina donoM guNasthAnoMmeM vivakSita ekadeza zuddhanayase siddha ke sadRza paramAtmA hai aura siddha to sAkSAt paramAtmA hI hai| yahA~ bahirAtmA to heya hai aura upAdeyabhUta ananta sukhakA sAdhaka honese antarAtmA upAdeya hai tathA paramAtmA sAkSAt upAdeya hai, yaha abhiprAya hai / isa prakAra SaT dravya aura paMca astikAyakA pratipAdana karanevAle prathama adhikArameM Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paJcAstikAya varNana ] bRhadravyasaMgrahaH dicaturdazagAthAbhirnavabhirantarasthalairjIvadravyakathanarUpeNa prathamo'ntarAdhikAraH samAptaH // 14 // ataH paraM yadyapi zuddhabuddhakasvabhAvaM paramAtmadravyamupAdeyaM bhavati tathApi heyarUpasyAjIvadravyasya gAthASTakena vyAkhyAnaM karoti / kasmAditi cet-heyatattvaparijJAne sati pazcAdupAdeyasvIkAro bhavatIti hetoH / tadyathA ajjIvo puNa Neo puggaladhammo adhamma AyA / kAlo puggala mutto rUvAdiguNo amutti sesA hu / / 15 / / ajIvaH punaH jJeyaH pudgalaH dharmaH adharmaH AkAzam / kAlaH pudgala: sUrtaH rUpAdiguNaH amUrtAH zeSAH tu // 15 // vyAkhyA- "ajjIvo puNa Neo' ajIvaH punarjeyaH / sakalavimalakevalajJAnadarzanadvayaM zuddhopayogaH matijJAnAdirUpo vikalo'zuddhopayoga iti dvividhopayogaH, avyaktasukhaduHkhAnubhavanarUpA karmaphalacetanA, tathaiva matijJAnAdimanaHparyayaparyantamazuddhopayoga iti, svehApUrveSTAniSTa vikalparUpeNa vizeSarAgadveSapariNamanaM karmacetanA, kevalajJAnarUpA zuddhacetanA ityuktalakSaNopayogazcetanA ca yatra nAsti sa bhavatyajIva iti vijJeyaH / punaH pazcAjjIvAdhikArAnantaraM "puggaladhammo adhamma AyAsaM kAlo" sa ca pudgaladharmAdharmAkAzakAladravyabhedena pnycdhaa|puurnnglnsvbhaavtvaatpudgl ityucyte| namaskAra gAthAko Adi le caudaha gAthAoMse nava antara (madhya) sthaloMdvArA jIva dravyake kathanarUpase prathama antara adhikAra samApta huA // 14 // ____ aba isake pazcAt yadyapi zuddha buddha eka svabhAvakA dhAraka paramAtmadravya hI upAdeya hai tathApi heyarUpa jo ajIvadravya hai usakA ATha gAthAoM dvArA vyAkhyAna ( nirUpaNa ) karate haiN| kyoMki, pahale heyatattvakA jJAna honepara pIche upAdeya padArthakA svIkAra hotA hai| vaha isa prakAra hai gAthAbhAvArtha- aura pudgala, dharma, adharma, AkAza tathA kAla ina pA~coMko ajIva dravya jAnanA caahiye| inameM pudgala to mUtimAn hai| kyoMki, rUpa Adi guNoMkA dhAraka hai / aura zeSa (bAkI) ke cAroM amUrta haiM // 15 // vyAkhyArtha-aba jIvAdhikArake anantara "ajjIvo puNa Neo" ajIva padArthako vakSyamANa prakArakA jAnanA caahiye| sampUrNa rUpase vimala arthAt sampUrNa dravya paryAyakA prakAzaka kevala jJAna tathA darzana ye donoM zuddha upayoga hai aura matijJAna AdirUpa vikala azuddha upayoga hai, isa rItise zuddha tathA azuddha bhedase upayoga do prakArakA hai, avyakta (aspaSTa) sukhaduHkhAnubhava svarUpa karmaphalacetanA tathA matijJAnase Adi leke manaHparyaya paryanta cAroM jJAnarUpa azuddha upayoga tathA nijaceSTApUrvaka iSTa tathA aniSTa rUpase sampUrNa rAgadveSa rUpase jo pariNAma haiM vaha karmacetanA hai, kevala jJAnarUpa zuddha cetanA hai isa prakAra pUrvokta lakSaNakA dhAraka upayoga tathA cetanA ye jisameM nahIM haiM vaha ajIva hai isa prakAra jAnanA cAhiye / "puggala dhammo adhamma AyAsaM kAlo' aura vaha ajIva pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla dravyake bhedase pA~ca prakArakA hai| pUraNa tathA galana svabhAva sahita honese pudgala kahA jAtA hai, arthAt pUrNa karane aura chIjanekA svabhAva jisameM hai vaha pRthivI Adi saba pudgala paryAya hai| tathA kramase gati, sthiti, avagAha aura Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [prathama adhikAra gatisthityavagAhavartanAlakSaNA dharmAdharmAkAzakAlAH, "puggalamutto" pudgalo muurtH| kasmAt 'rUvAdiguNo" rUpAdiguNasahito yataH / "amutti sesA hu" rUpAdiguNAbhAvAdamUrtA bhavanti pudgalAccheSAzcatvAra iti / tathAhi-yathA anantajJAnadarzanasukhavIryaguNacatuSTayaM sarvajIvasAdhAraNaM tathA rUparasagandhasparzaguNacatuSTayaM sarvapudgalasAdhAraNaM, yathA ca zuddhabuddhakasvabhAvasiddhajIve anantacatuSTayamatIndriyaM tathaiva zuddhapudgalaparamANudravye rUpAdicatuSTayamatIndriyaM, yathA rAgAdisnehaguNena karmabandhAvasthAyAM jJAnAdicatuthyasyAzuddhatvaM tathA snigdharUkSatvaguNena dRyaNukAdibandhAvasthAyAM rUpAdicatuSTayasyAzuddhatvaM, yathA niHsnehanijaparamAtmabhAvanAbalena rAgAdisnigdhatvavinAze satyananta catuSTayasya zuddhatvaM tathA jaghanyaguNAnAM bandho na bhavatIti vacanAtparamANudravye snigdharUkSatvagaNasya jaghanyatve sati rUpAdicatuSTayaM zuddhatvamavaboddhavyamityabhiprAyaH // 15 // atha pudgaladravyasya vibhAvavyaJjanaparyAyAnpratipAdayati; saddo baMdho suhumo thUlo saMThANabhedatamachAyA / ujjodAdavasahiyA puggaladavvassa pajjAyA // 16 // zabdaH bandhaH sUkSmaH sthUla: saMsthAnabhedatamazchAyAH / udyotAtapasahitAH pudgaladravyasya paryAyAH // 16 // vartanA lakSaNa sahita dharma, adharma, AkAza tathA kAla ye cAroM dravya haiM; arthAt gatilakSaNa dharma, sthitilakSaNa adharma, avagAha deneke lakSaNakA dhAraka AkAza tathA vartanA lakSaNa yukta kAladravya hai| ''puggala mutto' pudgala mUrta hai| kyoMki, vaha "rUvAdiguNo" rUpa Adi gaNoMse sahita hai| "amutti sesA hu" pudgalake binA bAkI dharma, adharma, AkAza aura kAla ye cAroM rUpa Adi guNoMkA abhAva honese amUrta haiN| jaise ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha aura ananta vIrya ye cAroM guNa saba jIvoMmeM sAdhAraNa haiM; usI prakAra rUpa, rasa, gaMdha tathA sparga ye cAra gaNa saba pudgaloM meM sAdhAraNa haiN| aura jaise zuddha buddha eka svabhAvake dhAraka siddha jIvameM ananta catuSTaya atIndriya hai; usI prakAra zuddha pudgala paramANu dravyameM rUpa Adi catuSTaya atIndriya hai| jaise rAga Adi sneha guNase karmabandhAvasthA meM jJAna, darzana, sukha tathA vIrya ina cAroMkI aguddhatA hai; usI prakAra snigdha rUkSatva guNase vyaNuka Adi bandhAvasthAmeM rUpa Adi catuSTayako azuddhatA hai| jaise sneharahita nija paramAtmAkI bhAvanAke balase rAga Adi snigdhatAkA vinAga honepara ananta catuSTayakA zuddhatva hai; vaise "jaghanya guNoMkA bandha nahIM hotA hai' isa vacanase paramANu dravyameM snigdha rUkSatva guNakI jaghanyatA honepara rUpa Adi catuSTayakA zuddhatva samajhanA cAhiye , yaha abhiprAya hai / / 15 / / aba pudgaladravyake vibhAva vyaJjanaparyAyoMkA pratipAdana karate haiM gAthAbhAvArtha-zabda, bandha, sUkSma, sthUla, saMsthAna, bheda, tama, chAyA, udyota aura Atapa ina karake mahita jo haiM ve saba pudgala dravyake paryAya haiM / / 16 // vyAkhyArtha-zabda, bandha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna, bheda, tama, chAyA, udyota aura Atapa ina sahita pudgala dravyake paryAya hote haiM / aba isa viSayako vistArase kahate haiM-bhASAtmaka tathA abhASAtmaka isa prakAra zabda do prakArakA hai| unameM bhASAtmaka zabda akSarAtmaka aura anakSarAtmaka bhedase do prakArakA hai| unameM bhI saMskRta, prAkRta tathA unake apabhraMzarUpa paizAcI Adi Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya paJcAstikAya varNana ] bRhadravyasaMgrahaH vyAkhyA - zabdabandha saukSmyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyota sahitAH pudgaladravyasya paryAyA bhavanti / atha vistaraH -- bhASAtmako'bhASAtmakazca dvividhaH zabdaH / tatrAkSarAnakSarAtmakabhevena bhASAtmako dvidhA bhavati / tatrApyakSarAtmakaH saMskRtaprAkRtApabhraMza paizAcikAvibhASAbhedenAryamleccha manuSyAdivyavahAra heturbahudhA / anakSarAtmakastu dvIndriyAditiryagjIveSu sarvajJadivyadhvanau ca / abhASAtmakospi prAyogika vaitrasikabhedena dvividhaH / "tataM vINAdikaM jJeyaM vitataM paTahAdikam / ghanaM tu kAMsyatAlAdi vaMzAdi suSiraM viduH / 1 / " iti zlokakathitakrameNa prayoge bhavaH prAyogicaturdhA bhavati / vitrasA svabhAvena bhavo vaisrasiko meghAdiprabhavo bahudhA / kiJca zabdAtItanijaparamAtmabhAvanAcyutena zabdAdimanojJAmanojJa pazcendriyaviSayAsaktena ca jIvena yadupArjitaM susvaraduHsvaranAmakarma tadudayena yadyapi jIve zabdo dRzyate tathApi sa jIvasaMyogenotpannatvAd vyavahAreNa jIvazabdo bhaNyate, nizcayena punaH pudgalasvarUpa eveti / bandhaH kathyate - mRtpiNDAdirUpeNa yo'sau bahudhA bandhaH sa kevalaH pudgalabandhaH, yastu karmano karmarUpaH sa jIvapudgalasaMyogabandhaH / kiJca vizeSa :- karmabandhapRthagbhUtasvazuddhAtmabhAvanArahitajIvasyAnupacaritAsaddbhUtavyavahAreNa dravyabandhaH, tathaivAzuddhanizcayena yo'sau rAgAdirUpo bhAvabandhaH kathyate so'pi zuddhanizcayanayena pudgalabandha eva / bilvAdyapekSayA badarAdInAM sUkSmatvaM, paramANoH sAkSAditi / badarAdyapekSayA bilvAdInAM sthUlatvaM, jagadvyApini mahAskandhe sarvotkRSTamiti / samacaturasranyagrodhasA tikakubjavAmanahuNDabhedena SaTprakAra 41 bhASAoM ke bheda Arya, mleccha manuSyoMke vyavahArakA kAraNa akSarAtmaka bheda bhI aneka prakArakA hai / aura anakSarAtmaka bheda dvIndriya Adi trasa jIvoMmeM tathA sarvajJakI divya dhvanimeM hai / abhASAtmaka zabda bhI prAyogika tathA vaisrasika bhedase do prakArakA hai / unameM " vINA Adise utpanna zabdako tata, Dhola Adise utpanna zabdako vittata, maMjIre tathA tAlase utpanna hue zabdako ghana aura bAMsake chidra Adise arthAt vaMzI Adise utpanna zabdako suSira kahate haiM / " isa zloka meM kathita kramake anusAra prAyogika ( prayogase utpanna honevAlA ) zabda cAra prakArakA hai, aura visrasA arthAt svabhAvase utpanna vaikhasika zabda jo ki megha Adise utpanna hotA hai vaha aneka prakArakA hai / vizeSa yahA~ yaha hai ki zabdase rahita jo nija paramAtmA hai usakI bhAvanAse gire hue aura zabda Adi jo manojJa tathA amanojJa pA~coM indriyoMke viSaya haiM unameM Asakta hue jIvane jo susvara tathA duHsvara nAmakarmakA upArjana kiyA usa karmake udayase yadyapi jIva meM zabda dIkha par3atA hai tathApi vaha zabda jIvake saMyogase utpanna honeke kAraNa vyavahAra nayase jIvakA zabda kahA jAtA hai aura nizcayanayase to vaha zabda pudgala svarUpa hI hai / aba baMdhakA nirUpaNa karate haiM - mRttikA Adi piMDarUpase jo ghaTa, gRha, modaka Adi baMdha hai vaha to kevala pudgalabaMdha ho hai aura jo karma nokarma rUpa baMdha hai vaha jIva tathA pudgala ke saMyoga se utpanna baMdha hai / aura yahA~ para vizeSa yaha jAnanA cAhiye ki karmabaMdhase bhinna jo nija zuddha AtmA hai usakI bhAvanAse rahita jIvake anupacarita asadbhUta vyavahAranayase dravya baMdha hai, aura isI prakAra azuddha nizcayanayakI apekSAse jo yaha rAgAdirUpa bhAvabaMdha kahA jAtA hai vaha bhI zuddha nizcayanayase pudgalakA hI baMdha hai / bilvaphala (bela) AdikI apekSA badara (bera) Adi phaloM meM sUkSmatA hai aura paramANumeM sAkSAt sUkSmatA hai arthAt vaha kisIkI apekSAse nahIM hai aisI sUkSmatA hai / badara Adi phaloMkI apekSA bilva Adi phaloM meM sthUlatva ( bar3ApanA) hai aura tIna loka meM vyApta mahAskandha meM sarvotkRSTa ( sabase Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [prathama adhikAra saMsthAnaM yadyapi vyavahAranayena jIvasyAsti tathApyasaMsthAnAcciccamatkArapariNatebhinnatvAnnizcayena pudgala saMsthAnameva / yadapi jIvAdanyatra vRttatrikoNacatuSkoNAdivyaktAvyaktarUpaM bahudhA saMsthAna tadapi pudgala eva / godhUmAdicUrNarUpeNa ghRtakhaNDAdirUpeNa bahudhA bhedo jnyaatvyH| dRSTipratibandhako'ndhakArastama iti bhnnyte| vRkSAdyAzrayarUpA manuSyAdipratibimbarUpA ca chAyA vijnyeyaa| udyotazcandravimAne khadyotAditiryagajIveSu ca bhavati / Atapa AdityavimAne anyatrApi sUryakAntamaNivizeSAdau pRthvIkAye jJAtavyaH / ayamatrArthaH-yathA jIvasya zuddhanizcayena svAtmopalabdhilakSaNe siddhasvarUpe svabhAvavyaJjanaparyAye vidyamAne'pyanAdikarmabandhavazAt snigdharUkSasthAnIyarAgadveSapariNAme sati svAbhAvikaparamAnandaikalakSaNasvAsthyabhAvabhraSTasya naranArakAdivibhAvavyaJjanaparyAyA bhavanti tathA pudgalasyApi nizcayanayena zuddhaparamANvavasthAlakSaNe svabhAvavyaJjanaparyAye satyapi snigdharUkSatvAdbandho bhavatIti vacanAdrAgadveSasthAnIyabandhayogyasnigdharUkSatvapariNAme satyuktalakSaNAcchabdAdanye'pi AgamoktalakSaNA AkuJcanaprasAraNadadhidugdhAdayo vibhAvavyaJjanaparyAyA jJAtavyAH / evamajIvAdhikAramadhye pUrvasUtroditarUpAdiguNacatuSTayayuktasya tathaivAtra sUtroditazabdAdiparyAyasahitasya saMkSepeNANuskandhabhedabhinnasya pudgaladravyasya vyAkhyAnamukhyatvena prathamasthale gAthAdvayaM gatam // 16 // adhika) sthUlatva hai| samacaturasra ( catuSkoNa ) nyagrodha, sAttika, kubjavAmana aura huMDa ina bhedoMse SaT prakArakA saMsthAna yadyapi vyavahAranayase jIvake hai tathApi saMsthAna zUnya jo cetanacamatkAra pariNAma hai usase bhinna honeke kAraNa nizcayakI apekSAse pudgalakA hI saMsthAna hai; aura jo jIvase anya sthAnoMmeM gola, trikoNa, caukora Adi prakaTa tathA aprakaTa rUpa aneka prakArakA saMsthAna hai vaha bhI pudgalameM hI hai / godhUma (gehu~) Adike cUna rUpase tathA ghI, khAMDa Adi rUpase aneka prakArakA bheda jAnanA cAhiye / dRSTikA pratibandhaka (rokanevAlA) jo aMdhakAra hai usako tama kahate haiM / vRkSa Adike Azrayase honevAlI tathA manuSya Adike pratibimbarUpa jo hai vaha chAyA jAnanI cAhiye / candramAke vimAnameM tathA khadyota (juganU vA AgyA) Adi tiryaJca jIvoMmeM udyota hotA hai| sUryake vimAnameM tathA aura isase bhinna jo sUryakAnta Adi maNike bheda haiM una rUpa pRthvIkAyameM Atapa jAnanA cAhiye / yahA~para yaha Azaya hai ki jaise zuddhanizcayanayase jIvake nija AtmAkI prAptirUpa siddha svarUpa meM svabhAva vyaJjana paryAya vidyamAna hai to bhI anAdi kAlake karmabaMdhanake vazameM pudgalake snigdha tathA rUkSa guNake sthAnabhUta rAga dveSa pariNAma honepara svAbhAvika paramAnandarUpa svAsthyabhAvase bhraSTa hue jIvake manuSya, nAraka Adi vibhAva vyaMjana paryAya hote haiM; usI prakAra pudgalake bhI nizcaya nayase zuddha paramANu avasthArUpa svabhAva vyaMjana paryAyake vidyamAna hote hue bhI "snigdha tathA rUkSatAse baMdha hotA hai|" isa vacanase rAga aura dveSake sthAnako prApta hue snigdhatva tathA rUkSatva pariNAmake honepara pUrvokta lakSaNa zabda Adike atirikta anya bhI zAstrokta lakSaNake dhAraka AkuJcana, prasAraNa, dadhi, tathA dugdha Adi vibhAva vyaMjana paryAya jAnane cAhiye / / isa prakAra ajIva adhikArake madhyameM "ajjIvo" ityAdi pUrvasUtrameM kathita rUpa, rasa Adi cAra guNoMse yukta tathA isa 'saddo baMdho" ityAdi sUtra meM kathita jo zabda baMdha Adi paryAya haiM una sahita tathA aNu, skandha Adi bhedoMse bhinna jo pudgaladravya hai usakA saMkSepase mukhyapanese Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya paJcAstikAya varNana ] atha dharmadravyamAkhyAti; gaipariNayANa dhammo puggalajIvANa gamaNasahayArI / macchANaM acchaMtA va so NeI || 17| bRhadravya saMgrahaH athAdharmadravyamupadizati; toyaM jaha gatipariNatAnAM dharmaH pudgalajIvAnAM gamana sahakArI / toyaM yathA matsyAnAM agacchatAM naiva saH nayati // 17 // vyAkhyA - gatipariNatAnAM dharmo jIvapudgalAnAM gamana sahakArikAraNaM bhavati / dRSTAntamAha - toyaM yathA matsyAnAm / svayaM tiSThato naiva sa nayati tAniti / tathAhi - yathA siddho bhagavAnamUrto'pi niSkriyastathaivAprerako'pi siddhavadanantajJAnAdiguNasvarUpo'hamityAdivyavahAreNa savikalpasiddhabhaktiyuktAnAM nizcayena nirvikalpasamAdhirUpasvakIyopAdAnakAraNapariNatAnAM bhavyAnAM siddhagateH sahakArikAraNaM bhavati / tathA niSkriyo'mUrto niSprerako'pi dharmAstikAyaH svakIyopAdAnakAraNena gacchatAM jIvapudgalAnAM gate: sahakArikAraNaM bhavati / lokaprasiddhadRSTAntena tu matsyAdInAM jalAdivadityabhiprAyaH / evaM dharmadravyavyAkhyAnarUpeNa gAthA gatA // 17 // ThANajudANa adhammo puggalajIvANa ThANasahayArI | chAyA jaha pahiyANaM gacchaMtA Neva so dharaI || 18 || 43 nirUpaNa karane dvArA prathama sthalameM do gAthAyeM samApta huIM // 16 // aba dharmadravyakI vyAkhyA karate haiM; gAthAbhAvArtha --- gati ( gamanameM ) pariNata jo pudgala aura jIva haiM unake gamana meM dharmadravya sahakArI hai, - jaise matsyoMke gamanameM jala sahakArI hai aura nahIM gamana karate hue pudgala aura jIvoMko vaha dharmadravya kadApi gamana nahIM karAtA hai // 17 // / vyAkhyArtha - gati meM pariNata arthAt gamanakriyAsahita jIva tathA pudgaloMke dharmadravya gamana meM sahakArI kAraNa arthAt gati meM sahAyaka hotA hai / isameM dRSTAnta dete haiM ki jaise matsyoMke gamana karane meM jala sahAyaka hai / parantu svayaM Thahare hue jIva pudgaloMko vaha dharmadravya gamana nahIM karAtA hai | aba isa viSayako anya dRSTAnta dvArA puSTa karate haiM jaise siddha bhagavAn amUrta haiM, kriyArahita haiM tathA kisIko preraNA karanevAle bhI nahIM haiM; to bhI siddhoMkI bhA~ti ananta jJAna Adi guNarUpa hU~" ityAdi vyavahAra se savikalpa siddhabhaktike dhAraka aura nizcayase nirvikalpa dhyAnarUpa apane upAdAnakAraNase jo pariNata haiM aise bhavyajIvoMke ve siddha bhagavAn siddhagatimeM sahakArI kAraNa hote haiM / isI prakAra kriyArahita, amUrta aura preraNArahita jo dharmAstikAya hai vaha bhI apane apane upAdAna kAraNoMse gamana karate hue jIva aura pudgaloMke gamanakA sahakArI kAraNa hotA hai / loka meM prasiddha aise dRSTAnta se to jaise matsya Adike gamanameM jala Adi sahakArI kAraNa haiN| vaise hI jIva aura pudgalake gamana meM dharmadravya sahakArI kAraNa hai aisA jAnanA cAhiye, yaha abhiprAya hai / isa prakAra dharmadravya ke vyAkhyAnarUpase yaha gAthA samApta huI || 17 // ava adharmadravyakA upadeza karate haiM; - gAthAbhAvArtha --- sthitisahita jo pudgala aura jIva haiM unakI sthiti meM sahakArI kAraNa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm sthAnayutAnAM adharmaH pudgalajIvAnAM sthAnasahakArI / chAyA yathA pathikAnAM gacchatAM naiva saH dharati // 18 // vyAkhyA - sthAnayuktAnAmadharma: pudgalajIvAnAM sthite: sahakArikAraNaM bhavati / tatra dRSTAntaH - chAyA yathA pathikAnAm / svayaM gacchato jIvapudgalAnsa naiva dharatIti / tadyathAsvasaMvittisamutpannasukhAmRtarUpaM paramasvAsthyaM yadyapi nizcayena svarUpe sthitikAraNaM bhavati tathA "siddho'haM suddho'haM anaMtaNANAdiguNasamiddho'haM / dehapamANo Nicco asaMkhadeso amutto ya / 1 / " iti gAthAkathitasiddha bhaktirUpeNeha pUrva savikalpAvasthAyAM siddho'pi yathA bhavyAnAM bahiraGgasahakArikAraNaM bhavati tathaiva svakIyopAdAnakAraNena svayameva tiSThatAM jIvapudgalAnAmadharmadravyaM sthiteH sahakArikAraNam / lokavyavahAreNa tu chAyAvadvA pRthivIvadveti sUtrArthaH // evamadhamaM dravyakathanena gAthA gatA // 18 // athAkAzadravyamAha; - [ prathama adhikAra avagAsadANajoggaM jIvAdINaM viyANa AyAsaM / jenhaM logAgAsaM allogAgAsamidi duvihaM // 19 // avakAzadAnayogyaM jovAdInAM vijAnIhi AkAzam / jainaM lokAkAzaM alokAkAzaM iti dvividham // 19 // adharma dravya hai jaise pathikoM ( baTohiyoM ) kI sthiti meM chAyA sahakArI hai / aura gamana karate hue jIva tathA pudgaloMko vaha adharmadravya nahIM ThaharAtA hai // 18 // vyAkhyArtha - sthitisahita jo pudgala tathA jIva haiM unakI sthiti meM sahakArI kAraNa adharma dravya hai / usameM dRSTAnta - jaise chAyA pathikoM kI sthitimeM sahakArI kAraNa hai aura svayaM gamana karate hue jIva aura pudgaloMko vaha adharmadravya kadApi nahIM ThaharAtA hai / so aise hai - yadyapi nizcayase apane AtmajJAnase utpanna sukhAmRtarUpa jo paramasvAsthya hai vaha nijarUpa meM sthitikA kAraNa hotA hai; parantu "maiM siddha hU~, zuddha hU~, ananta jJAna Adi guNoMkA dhAraka hU~, zarIrapramANa hU~, nitya hU~, asaMkhyAta pradezoMkA dhAraka hU~ tathA amUrta hU~ / 1 / " isa gAthAmeM kahI huI siddha rUpase isa saMsAra meM pahale savikalpa avasthAmeM siddha bhI jaise bhavya jIvoMke bahiraMga sahakArI kAraNa hote haiM usI prakAra apane-apane upAdAna kAraNase svayaM hI Thaharate hue jIva aura pudgaloMke adharmadravya sthitikA sahakArI kAraNa hotA hai / aura lokake vyavahArase jaise chAyA athavA pRthivI Thaharate hue pathikoM kI sthiti meM sahakArI hotI hai vaise hI svayaM Thaharate hue jIva aura pudgaloM kI sthiti meM adharmadravya sahakArI hotA hai / yaha sUtrakA bhAvArtha hai / aise adharmadravya ke nirUpaNadvArA yaha gAthA samApta huI // 18 // aba AkAzadravyakA kathana karate haiM, - gAthAbhAvArtha - jo jIva Adi dravyoMko avakAza denevAlA hai usako zrIjinendra karake kahA huA AkAza dravya jAno / vaha lokAkAza aura alokAkAza ina bhedoMse do prakArakA hai || 19|| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paJcAstikAya varNana] bRhadravyasaMgrahaH - - vyAkhyA-jIvAdInAmavakAzadAnayogyamAkAzaM vijAnIhi he ziSya / kiM viziSTaM "jevha" jinasyedaM jainaM, jinena proktaM vA jainam / tacca lokAlokAkAzabhedena dvividhamiti / idAnIM vistaraH-sahajazuddhasukhAmRtarasAsvAdena paramasamarasIbhAvena bharitAvastheSu kevalajJAnAdyanantaguNAdhArabhUteSu lokAkAzapramitAsaMkhyeyasvakIyazaddhapradezeSa yadyapi nizcayanayena siddhAstiSThanti. tathApyapacaritAsadbhUtavyavahAreNa mokSazilAyAM tiSThantIti bhaNyate ityukto'sti / sa ca IdRzo mokSo yatra pradeze paramadhyAnenAtmA sthitaH san karmarahito bhavati, tatraiva bhavati nAnyatra / dhyAnapradeze karmapudgalAn tyaktvA UrdhvagamanasvabhAvena gatvA muktAtmAno yato lokAne tiSThantIti tata upacAreNa lokAgramapi mokSaH procyte| yathA tIrthabhUtapuruSasevitasthAnamapi bhUmijalAdirUpamupacAreNa tIrtha bhavati / sukhabodhArtha kathitamAste yathA tathaiva sarvadravyANi yadyapi nizcayanayena svakIyapradezeSu tiSThanti tathApyupacaritAsadbhUtavyavahAreNa lokAkAze tiSThantItyabhiprAyo bhagavatAM zrInemicandrasiddhAntadevAnAmiti // 19 // tameva lokAkAzaM vizeSeNa draDhayati; dhammA'dhammA kAlo puggalajIvA ya saMti jAvadiye / AyAse so logo tatto parado alogutto // 20 // dharmAdharmoM kAlaH pudgalajIvAH ca santi yaavtike| AkAze saH lokaH tataH parataH alokaH uktaH // 20 // vyAkhyArtha-he ziSya ! jIvAdi dravyoMko avakAza ( rahaneko sthAna ) denekI yogyatA jisameM hai usako jina bhagavAn sambandhI athavA zrIjinendra karake kahA huA AkAzadravya jaano| aura vaha AkAza lokAkAza tathA alokAkAza ina bhedoMse do prakArakA hai| aba isakA varNana vistArase karate haiN| svAbhAvika tathA zuddha sukharUpa amRtarasake AsvAda rUpa parama samarasIbhAvase pUrNa avasthAoMse yukta tathA kevala jJAna Adi ananta guNoMke AdhArabhUta honese jo lokAkAza pramANa asaMkhyAta apanI AtmAke pradeza haiM, unameM yadyapi nizcayanayakI apekSAse siddha jIva nivAsa karate haiM, tathApi upacarita asadbhUtavyavahAranayase siddha mokSazilAmeM rahate haiM aisA kahA jAtA hai| yaha pahale kaha cuke haiN| aura vaha aisA mokSa jisa pradezameM AtmA paramadhyAnayukta hokara karmarahita hotA hai vahA~ hI hai, anyatra kahIM nhiiN| dhyAna karaneke sthAnameM karma pudgaloMko chor3akara tathA UrdhvagamanasvabhAvase gamana kara mukta jIva jisa hetuse lokake agrabhAgameM jAkara nivAsa karate haiM usa hetuse lokakA jo agrabhAga hai vaha bhI upacArase mokSa kahalAtA hai| jaise ki tIrthabhUta puruSoMkarake sevita bhUmi tathA jala AdirUpa sthAna bhI upacArase tIrtha hotA hai| yaha varNana yahA~para ziSyoMko sukhase samajhAneke liye kiyA gayA hai| jaise siddha nijapradezoMmeM rahate haiM usI prakAra nizcayanayase yadyapi sabhI dravya apane apane pradezoMmeM sthita rahate haiM, tathApi upacarita asadbhuta vyavahAranayase lokAkAzameM saba dravya tiSThate haiM aisA yahA~para bhagavAn zrInemicandra siddhAntacakravartIkA abhiprAya jAnanA cAhiye // 19 // aba usI lokAkAzako vizeSaNarUpase dRr3ha karate haiM;gAthAbhAvArtha-dharma, adharma, kAla, pudgala aura jIva ye pA~coM dravya jitane AkAzameM haiM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ prathama adhikAra vyAkhyA - dharmAdharmakAlapudgalajIvAzca santi yAvatyAkAze sa lokaH / tathA coktaMlokyante dRzyante jIvAdipadArthA yatra sa loka iti / tasmAllokAkAzAtparato bahirbhAge punaranantAkAzamaloka iti / atrAha momAbhidhAno rAjazreSThI / he bhagavan ! kevalajJAnasyAnantabhAgapramitamAkAzadravyaM tasyApyanantabhAge sarvamadhyamapradeze lokastiSThati / sa cAnAdinidhanaH kenApi puruSavizeSeNa na kRto na hato na dhRto na ca rakSitaH / tathaivAsaMkhyAtapradezastatrA saMkhyAtapradeze loke'nantajIvAstebhyo'pyanantaguNAH pudgalAH, lokAkAzapramitAsaMkhyeyakAlANudravyANi pratyekaM lokAkAzapramANaM dharmAdharmadvayamityuktalakSaNA: padArthAH kathamavakAzaM labhanta iti ? bhagavAnAha - ekapradIpaprakAze nAnApradIpa prakAzavadeka gUDha rasanA gagadyANake bahusuvarNavadbhasmaghaTamadhye sUcikoSTRdugdhavadityAdidRSTAntena viziSTAvagAhanazaktivazAdasaMkhyAtapradeze'pi loke'vasthAnamavagAho na virudhyate / yadi punaritthaMbhUtAvagAhanazaktinaM bhavati tarhyasaMkhyAtapradezeSvasaMkhyAtaparamANUnAmeva vyavasthAnaM tathA sati sarve jIvA yathA zuddha nizcayena zaktirUpeNa nirAvaraNAH zuddhabuddhakasvabhAvAstathA vyaktirUpeNa vyavahAranayenApi na ca tathA pratyakSavirodhAdAgamavirodhAcceti / evamAkAzadravyapratipAdanarUpeNa sUtradvayaM gatam // 20 // 46 vaha to lokAkAza hai aura usa lokAkAzake Age alokAkAza hai // 20 // vyAkhyArtha -- dharma, adharma, kAla, pudgala tathA jIva ye pA~coM dravya jitane AkAzake bhAga meM rahate haiM utane AkAza bhAgakA nAma loka athavA lokAkAza hai / aisA kahA bhI hai ki - jahA~para jIva Adi padArtha dekhane meM Ate haiM vaha loka hai / usa lokAkAzase pare arthAt bAhya bhAgameM jo ananta AkAza hai vaha aloka athavA alokAkAza hai / aba yahA~para moma hai nAma jisakA aisA rAjazreSThI prazna karatA haiM ki he bhagavan ! kevalajJAnakA jo ananta bhAga hai usa pramANa to AkAzadravya hai aura usa AkAzake ananta bhAgoMmeMse eka bhAga meM sabake nicale bhAga meM loka hai aura vaha loka Adi tathA antase rahita hai, na kisI puruSakA banAyA huA hai, na kisIse vinAzita hai, na kisIse dhAraNa kiyA huA hai aura na kisIse rakSA kiyA huA hai / aura asaMkhyAta pradezoM kA dhAraka hai / usa asaMkhyAta pradezoMke dhAraka lokameM ananta jIva, ananta guNe pudgala, lokAkAza pramANa asaMkhyAta kAlANu dravya, lokAkAza pramANa dharmadravya tathA lokAkAza pramANa hI adharmadravya isa prakAra pUrvokta lakSaNake dhAraka padArtha kaise avakAzako prApta hote haiM ? isa zaMkAkA uttara kRpA kara dIjiye | aba bhagavAn isake uttarameM kahate haiM ki jaise eka dIpaka ke prakAzameM aneka dIpoMkA prakAza avakAzako pAtA hai usa taraha, athavA jaise eka gUDha rasavizeSase bhare hue zIze ke bhAMDa bahuta suvarNa avakAza pAtA hai usa prakAra, athavA bhasmase bhare hue ghaTameM jaise sUI aura U~TanIkA dUdha Adi samA jAte haiM usa viziSTa avagAhana zaktike vazase asaMkhyAta pradezavAle lokameM pUrvokta jIvapudgalAdikoMkA rahanA virodhako prApta nahIM hotA / aura yadi isa prakAra avagAhanazakti na ho to lokake asaMkhyAta pradezoM meM asaMkhyAta paramANuoMkA hI nivAsa ho / aura aisA honepara jaise zuddha nizcayanayase saba jIva zaktirUpase AvaraNarahita tathA zuddha buddha eka svabhAva ke dhAraka haiM, vaise hI vyaktirUpa vyavahAranagase bhI ho jAyeM; aura aise haiM nahIM / kyoMki, aisA mAnanemeM pratyakSa se aura Agamase virodha hai / isa prakAra AkAzadravyake nirUpaNa se do sUtra caritArtha hue // 20 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-pazcAstikAya varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 47 atha nizcayavyavahArakAlasvarUpaM kathayati; davbaparivaharUvo jo so kAlo havei vavahAro / pariNAmAdIlakkho vaTTaNalakkho ya paramaTTho // 21 / / dravyaparivartanarUpaH yaH saH kAlaH bhavet vyavahAraH / / pariNAmAdilakSyaH vartanAlakSaNaH ca paramArthaH // 21 // vyAkhyA-"dazvaparivaTTarUvo jo" dravyaparivartarUpo yaH "so kAlo havei vavahAroM" sa kAlo bhavati vyavahArarUpaH / sa ca kathaMbhUtaH "pariNAmAdolakkho" pariNAmakriyAparatvAparatvena lakSyata iti pariNAmAdilakSyaH / idAnoM nizcayakAla: kathyateH- "vaTTaNalakkho ya paramaTTho' vartanAlakSaNazca paramArthakAla iti / tadyathA--jIvapudagalayoH parivarto navajIrNaparyAyastasya yA samayaghaTikAdirUpA sthitiH svarUpaM yasya sa bhavati dravyaparyAyarUpo vyavahArakAlaH / tathA coktaM saMskRtaprAbhatena-"sthitiH kAlasaMjJakA" tasya paryAyasya sambandhinI yA'sau samayaghaTikAdirUpA sthitiHsA vyavahArakAlasaMjJA bhavati na ca paryAya itybhipraayH| yata eva paryAyasaMbandhinI sthitirvyavahArakAlasaMjJAM bhajate tata eva jIvapudgalasambandhipariNAmena paryAyeNa tathaiva dezAntaracalanarUpayA godohanapAkAdiparispandalakSaNarUpayA vA kriyayA tathaiva dUrAsannacalanakAlakRtaparatvAparatvena ca lakSyate jJAyate yaH sa pariNAmakriyAparatvAparatvalakSaNa ityucyate / atha dravyarUpanizcayakAlamAha / svakIyopAdAnarUpeNa svayameva pariNamamAnAnAM padArthAnAM kumbhakAracakrasyAdhastanazilAvat, zIta - aba nizcayakAla tathA vyavahArakAlake svarUpakA varNana karate haiM,---- gAthAbhAvArtha--jo dravyoMke parivartanarUpa, pariNAma rUpa dekhA jAtA hai vaha to vyavahArakAla hai aura vartanA lakSaNakA dhAraka jo kAla hai vaha nizcayakAla hai / / 21 // vyAkhyArtha-"davaparivaTarUvo jo" jo dravyaparivartanarUpa hai "so kAlo haveDa vavahAro" vaha vyavahArarUpa kAla hotA hai| aura vaha kaisA hai ki "pariNAmAdIlakkho" pariNAma, kriyA, paratva, aparatvase jAnA jAtA hai / isaliye pariNAmAdise lakSya hai / aba nizcayakAlakA kathana karate haiM / "vaTTaNalakkho ya paramaTTo" jo vartanAlakSaNa kAla hai vaha paramArtha (nizcaya) kAla hai / / aba isa vyavahAra tathA nizcayakAlakA vistArase varNana isa prakAra hai / jaise-jIva tathA pudgalake parivartarUpa jo nUtana tathA jIrNa paryAya hai usa paryAyako jo samaya, ghaTikA AdirUpa sthiti hai vahI jisakA svarUpa hai vaha dravyaparyAyarUpa vyavahArakAla hai| so hI saMskRtaprAbhRtameM kahA bhI hai ki "sthiti jo hai vaha kAlasaMjJaka hai'| tAtparya yaha hai ki usa dravyake paryAyase sambandha rakhanevAlI jo samaya, ghaTikA AdirUpa sthiti hai vaha sthiti hI "vyavahArakAla'' isa saMjJAkI dhAraka hotI hai aura vaha jo dravyakI paryAya hai so vyavahArakAla saMjJAko nahIM dhAraNa krtii| aura jo paryAyasamvandhinI sthiti "vyavahArakAla'' isa nAmako dhAraNa karatI hai iso kAraNase jIva tathA pudgala sambandhI pariNAmarUpa paryAyase, tathA dezAntarameM saMcalanarUpa athavA godohana, pAka Adi parispanda lakSaNakI dhAraka kriyAse, tathA dUra vA samopa dezameM calanarUpa kAlakRta paratva tathA aparatvase yaha kAla jAnA jAtA hai / isIliye vaha kAla, pariNAma, kriyA, paratva tathA aparatva lakSaNakA dhAraka kahA jAtA hai| aba dravyarUpa nizcayakAlakA kathana karate haiN| apane-apane upAdAnarUpa kAraNase Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ prathama adhikAra kAlAdhyayane agnivat, padArthapariNateryatsahakAritvaM sA varttanA bhavyate / saiva lakSaNaM yasya sa varttanAlakSaNa: kAlANudravyarUpo nizcayakAlaH iti vyavahArakAlasvarUpaM nizcayakAlasvarUpaM ca vijJeyam / kazcidAha "samarUpa eva nizcayakAlastasmAdanyaH kAlANudravyarUpo nizcayakAlo nAstyadarzanAt / " tatrottaraM dIyate - samayastAvatkAlastasyaiva paryAyaH / sa kathaM paryAyaH iti cet, paryAyasyotpannapradhvaMsitvAt / tathA coktaM "samao uppaNNa paddhaMsI" sa ca paryAyo dravyaM vinA na bhavati, pazcAttasya samayarUpaparyAya kAlasyopAdAnakAraNabhUtaM dravyaM tenApi kAlarUpeNa bhAvyam / indhanAgnisahakArikAraNotpannasyaudanaparyAyasya tandulopAdAnakAraNavat, atha kumbhakAracakracovarAdibahiraGganimittotpannasya mRnmayaghaTaparyAyasya mRtpiNDopAdAnakAraNavat, athavA naranArakAdiparyAyasya jIvopAdAnakAraNavaditi / tadapi kasmAdupAdAnakAraNasadRzaM kAryaM bhavatIti vacanAt / atha mataM "samayAdikAlaparyAyANAM kAladravya mupAdAnakAraNaM na bhavati; kintu samayotpattau mandagatipariNatapudgalaparamANustathA nimeSakAlotpattau nayanapuTa vighaTanaM tathaiva ghaTikAkAlaparyAyotpattau ghaTikAsAmagrIbhUtajalabhAjana puruSahastAdivyApAro, divasaparyAye tu dinakarabimbamupAdAnakAraNamiti / naivam / yathA tandulopAdAnakAraNotpannasya sadodanaparyAyasya zuklakRSNAdivarNA, surabhyasurabhigandhasvayaM hI pariNamanako prApta hote hue padArthoMke jaise kumbhakArake cakra (cAka) ke bhramaNa meM usake nIce kI kIlI sahakAriNI hai usa prakAra, athavA zItakAlameM chAtroMke adhyayanameM agni sahakArI hai usa prakAra jo padArtha pariNati meM sahakAritA hai usIko varttanA kahate haiM; aura vaha varttanA hI hai lakSaNa jisakA so varttanA lakSaNakA dhAraka kAlANudravyarUpa nizcayakAla hai / isa prakAra vyavahArakAlakA tathA nizcayakAlakA svarUpa jAnanA cAhiye / yahA~ koI kahatA hai ki samayarUpa hI nizcayakAla hai / usa samayase bhinna kAlANudravyarUpa koI nizcayakAla nahIM hai / kyoMki, dekhane meM nahIM AtA || aba isakA uttara dete haiM ki samaya jo hai so to kAlakA ho paryAya hai / kadAcit kaho ki samaya kAlakA paryAya kaise hai ? to uttara yaha hai ki paryAya jo hai so "samao uppaNNapaddhasI" isa Agamokta vAkyake anusAra utpanna hotA hai aura nAzako prApta hotA hai aura vaha paryAya dravyake vinA nahIM hotA aura phira yadi samayako hI kAla mAna lo to usa samaya rUpa paryAya kAlakA upAdAnakAraNabhUta jo dravya hai usako bhI kAlarUpa hI honA caahiye| kyoMki jaise IMdhana agni Adi sahakArI kAraNase utpanna odana paryAya ( pake cAvala) kA upAdAnakAraNa cAvala hI hotA hai; athavA kumbhakAra, cAka, cIvara Adi bahiraMga nimittakAraNoMse utpanna jo mRttikAdirUpa ghaTaparyAya hai usakA upAdAnakAraNa mRttikAkA piNDa hI hai; vA nara nAraka Adi jo jIvake paryAya haiM unakA upAdAnakAraNa jIva hI hai; aise hI samaya ghaTikA Adi rUpa kAlakA bhI upAdAnakAraNa kAla hI honA caahiye| yaha niyama bhI kyoM mAnA gayA hai ki "apane upAdAnakAraNake samAna hI kArya hotA hai" aisA vacana hai / aba kadAcit tumhArA aisA mata ho ki "samaya, ghaTikA Adi kAlaparyAyoMkA upAdAnakAraNa kAladravya nahIM hai kintu samayarUpa kAlaparyAyakI utpatti meM mandagati meM pariNata pudgalaparamANu upAdAnakAraNa hai, tathA nimeSarUpa kAlaparyAyakI utpatti meM netroMke puToMkA vighaTana arthAt palakakA giranA uThanA upAdAnakAraNa hai, aise hI ghaTikA rUpa kAlaparyAyakI utpatti meM ghaTikAkI sAmagrIrUpa jo jalakA bhAjana aura puruSake hasta AdikA vyApAra hai vaha upAdAnakAraNa hai aura dinarUpa kAlaparyAyakI utpatti meM sUryakA bimba upAdAnakAraNa hotA hai ityAdi / so yaha mAnanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki, jaise tandula (cAvala) rUpa 48 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya-paJcAstikAya varNana ] bRhadravyasaMgrahaH snigdharUkSAdisparza-madhurAdirasavizeSarUpA guNA dRzyante / tathA pudgalaparamANunayanapuTavighaTanajalabhAjanapuruSavyApArAdidinakarabimbarUpaiH pudgalaparyAyairupAdAnabhUtaiH samutpannAnAM samayanimiSaghaTikAdikAlaparyAyANAmapi zuklakRSNAdiguNAH prApnuvanti na ca tthaa| upAdAnakAraNasadRzaM kAryamiti vacanAt / ki bhunaa| yo'saavnaadynidhnstthaivaamuuto nityaH samayAya pAdAnakAraNabhUto'pi samayAdivikalparahitaH kAlANudravyarUpaH sa nizcayakAlo, yastu sAdisAntasamayaghaTikApraharAdivivakSitavyavahAravikalparUpastasyaiva dravyakAlasya paryAyabhUto vyavahArakAla iti / ayamatra bhAvaHyadyapi kAlalabdhivazenAnantasukhabhAjano bhavati jIvastathApi vizuddhajJAnadarzanasvabhAvanijaparamAtmatattvasya samyazraddhAnajJAnAnuSThAnasamastabahibravyecchAnivRttilakSaNatapazcaraNarUpA yA nizcayacaturvidhArAdhanA saiva tatropAdAnakAraNaM jJAtavyaM na ca kAlastena sa heya iti // 21 // atha nizcayakAlasyAvasthAnakSetraM dravyagaNanAM ca pratipAdayati loyAyAsapadese ikkikke je ThiyA hu ikkikkA / rayaNANaM rAsI iva te kAlANU asaMkhadavvANi // 22 // lokAkAzapradeze ekaikasmin ye sthitAH hi ekaikaaH| ratnAnAM rAziH iva te kAlANavaH asaMkhyadravyANi / / 22 // - - upAdAnakAraNase utpanna jo odana ( bhAta ) paryAya hai usake nija upAdAnakAraNameM prApta guNoMke samAna hI zukla, kRSNa Adi varNa, acchI vA burI gandha, cikanA athavA rUkhA Adi sparza, madhura Adi rasa, ityAdi vizeSa guNa dIkha par3ate haiM; vaise hI pudgalaparamANu, nayanapuTavighaTana, jalabhAjana, puruSavyApAra Adi tathA sUryakA bimba ina rUpa jo upAdAnabhUta pudgalaparyAya haiM unase utpanna hue samaya, nimiSa, ghaTikA, dina Adi jo kAlaparyAya haiM unako bhI zukla, kRSNa Adi guNa prApta hote haiM, parantu samaya ghaTikA AdimeM upAdAnakAraNoMke koI guNa nahIM dIkha pdd'te| kyoMki, upAdAnakAraNake samAna kArya hotA hai aisA vacana hai / aba yahA~ adhika kahanA vyartha hai / jo Adi tathA antase rahita hai, amUrta hai, nitya hai, samaya AdikA upAdAnakAraNabhUta hai to bhI samaya Adi bhedoMse rahita hai, aura kAlANadravyarUpa hai vaha to nizcayakAla hai, aura jo Adi tathA antase sahita hai, samaya, ghaTikA tathA prahara Adi vivakSita vyavahArake vikalpoMse yukta hai, vaha usI dravyakAlakA paryAyabhUta vyavahArakAla hai / yahA~ tAtparya yaha hai ki yadyapi yaha jIva kAlalabdhike vazase ananta sukhakA bhAjana ( pAtra ) hotA hai, tathApi vizuddha jJAna darzana svabhAvakA dhAraka jo nija paramAtmAkA svarUpa hai usake samyak zraddhAna, jJAna, AcaraNa aura sampUrNa bAhya dravyoMkI icchAko dUra karanerUpa lakSaNakA dhAraka tapazcaraNarUpa aise darzana, jJAna, cAritra tathA taparUpa jo nizcayase cAra prakArakI ArAdhanA hai vaha ArAdhanA hI usa jIvake ananta sukhakI prAptimeM upAdAnakAraNa hai aisA jAnanA cAhiye / aura kAla upAdAnakAraNa nahIM hai, isaliye vaha kAla heya ( tyAjya ) hai // 21 // aba nizcayakAlakI sthitikA kSetra tathA kAladravyako saMkhyAkA pratipAdana karate haiM;gAthAbhAvArtha-jo lokAkAzake eka-eka pradezapara ratnoMkI rAzike samAna paraspara bhinna Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm [prathama adhikAra vyAkhyA-"loyAyAsapadese ikkikke je ThiyA hu ikkikkA" lokAkAzapradezeSvekaikeSu ye sthitA ekaikasaMkhyopetA "hu" sphuTaM / ka iva ? "rayaNANaM rAsI iva" parasparatAdAtmyaparihAreNa ratnAnAM rAziriva / "te kAlANU" te kaalaannvH| kati saMkhyopetAH ? "asaMkhadavvANi" lokAkAzapramitAsaMkhyeyadravyANIti / tathAhi-yathAGgalidravyasya yasminneva kSaNe vanaparyAyotpattistasminneva kSaNe pUrvaprAJjalaparyAyavinAzo'GgalirUpeNa dhrauvyamiti drvysiddhiH| yathaiva ca kevalajJAnAdivyaktirUpeNa kAryasamayasArasyotpAdoM nirvikalpasamAdhirUpakAraNasamayasArasya vinAzastadubhayAdhAraparamAtmadravyatvena dhrauvyamiti vA drvysiddhiH| tathA kAlANorapi mandagatipariNatapudgalaparamANunA vyaktIkRtasya kAlANa pAdAnakAraNotpannasya ya eva vartamAnasamayasyotpAdaH sa evAtItasamayApekSayA vinAzastadubhayAdhArakAlANudravyatvena dhrauvyamityutpAdavyayadhrauvyAtmakakAladravyasiddhiH / lokabahirbhAge kAlANudravyAbhAvAtkathamAkAzadravyasya pariNatiriti cet, akhaNDadravyatvAdekadezadaNDAhatakumbhakAracakrabhramaNavat, tathaivaikadezamanoharasparzanendriyaviSayAnubhavasarvAGgasukhavat, lokamadhyasthitakAlANudravyadhAraNaikadezenApi sarvatra pariNamanaM bhavatIti kAladravyaM zeSadravyANAM pariNateH sahakArikAraNaM bhavati / kAladravyasya kiM sahakArikAraNamiti / yathAkAzadravyANAmAdhAraH svasyApi, hokara eka eka sthita haiM ve kAlANu haiM aura asaMkhyAta dravya haiM / / 22 / / vyAkhyArtha-'loyAyAsapadese ikkikke je ThiyA ha ikkikkA" lokAkAzake eka-eka pradeza meM jo eka eka saMkhyAyukta spaSTarUpase sthita haiN| kisakI taraha ? "rayaNANaM rAsI iva" paraspara tAdAtmyarahita ratnoMkI rAzike sadRza arthAt ratnarAzikI bhA~ti bhinna-bhinna sthita haiN| "te kAlANU" ve kAlANu haiN| kitanI saMkhyAke dhAraka haiM ? "asaMkhadavvANi' lokAkAzaparimANa asaMkhyAta dravya haiN| aba dravyasiddhimeM pramANa kahate haiN| jaise jisa kSaNameM aMgulirUpa dravyake vakra ( bAMke ) paryAyakI utpatti hotI hai usI kSaNameM usake sarala paryAyakA nAza hotA hai aura aMgulIrUpase usa aMgulImeM dhrauvya hai| isa rItise utpatti, nAza tathA dhrauvya ina tInoM lakSaNoMse yukta honese dravyasiddhi ho gaI / aura bhI jaise kevalajJAna AdikI vyakti (prakaTatA) rUpase kArya-samayasArakA arthAt kevalajJAnAdi rUpase pariNata AtmAkA utpAda hotA hai usI samaya nirvikalpa dhyAnarUpa jo kAraNa samayasAra hai usakA nAza hotA hai aura una donoMkA AdhArabhUta jo paramAtmadravya hai usa rUpase dhrauvya hai, isa rItise bhI dravyakI siddhi hai| usI prakAra kAlANuke bhI jo manda gatimeM pariNata pudgalaparamANu dvArA prakaTa kiye hue aura kAlANurUpa upAdAnakAraNase utpanna hue aise vartamAna samayakA utpAda hai vahI atIta (gaye hue) samayakI apekSA usakA vinAza hai aura una vartamAna tathA atIta donoM samayoMkA AdhArabhUta kAladravyapanese dhrauvya hai| aise utpAda, vyaya tathA dhrauvyarUpa lakSaNake dhAraka kAladravyakI siddhi hai / zaMkA-"lokake bAhya bhAgameM kAlANu dravyake abhAvase alokAkAzameM pariNAma kaise ho sakatA hai ?" yadi aisA kaho to uttara yaha hai ki AkAza akhaMDa dravya hai isIliye jaise cAkake eka dezameM vidyamAna daMDakI preraNAse saMpUrNa kumbhakArake cAkakA paribhramaNa ho jAtA hai, usa tarahase athavA jaise eka deza meM priya aise sparzana indriyake viSayakA anubhava karanese samasta zarIrameM sukhakA anubhava hotA hai usa prakAra lokake madhya meM sthita jo kAlANudravyako dhAraNa karanevAlA ekadeza AkAza hai, usase bhI sarva AkAzameM pariNamana hotA hai / zaMkA--jaise kAladravya, jIva, pudgala Adi dravyoMke pariNamanameM Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sadravya paJcAstikAya varNana ] bRhadravya saMgrahaH tathA kAladravyamapi pareSAM pariNati sahakArikAraNaM svasyApi / atha mataM yathA kAladravyaM svasyopAdAnakAraNaM pariNateH sahakArikAraNaM ca bhavati tathA sarvadravyANi kAladravyeNa kiM prayojanamiti / naivam / yadi pRthagbhUtasahakArikAraNena prayojanaM nAsti tahi sarvadravyANAM sAdhAraNagatisthityavagAhana viSaye dharmAdharmAkAdravyairapi sahakArikAraNabhUtaiH prayojanaM nAsti / kiJca kAlasya ghaTikAdivasAdi 51 pratyakSeNa dRzyate dharmAdInAM punarAgamakathanameva pratyakSeNa kimapi kAryaM na dRzyate / tatasteSAmapi kAladravyasyevAbhAvaH prApnoti / tatazca jIvapud galadravyadvayameva / sa cAgamavirodhaH / kiJca sarvadravyANAM pariNati sahakAritvaM kAlasyaiva guNa:, ghrANendriyasya rasAsvAdanamivAnyadravyasya guNo'nyadravyasya karttuM nAyAti dravyasaMkaradoSaprasaMgAditi / kazcidAha - yAvatkAlenaikAkAzapradezaM paramANuratikrAmati tatastAvatkAlena samayo bhavatItyuktamAgame ekasamayena caturdazarajjugamane yAvaMta AkAzapradezAstAvantaH samayA prApnuvanti / parihAramAha - ekAkAzapradezAtikrameNa yatsamayavyAkhyAnaM kRtaM tanmandagatyapekSapA, yatpunarekasamaye caturdazarajjugamanavyAkhyAnaM tatpunaH zIghragatya sahakArI kAraNa hai vaise hI kAladravyake pariNamanameM sahakArI kAraNa kauna hai ? uttara - jaise AkAza dravya saMpUrNa dravyoMkA AdhAra hai aura apanA AdhAra bhI Apa hI hai, isI prakAra kAla dravya bhI anya saba dravyoMke pariNamana meM aura apane pariNamana meM bhI sahakArI kAraNa hai / aba kadAcit kaho ki jaise kAladravya apanA to upAdAna kAraNa hai aura pariNamanakA sahakArI kAraNa hai, vaise hI jIva Adi saba dravyoM ko apane upAdAna kAraNa aura pariNatike sahakArI kAraNa mAno / una jIva Adike pariNamanameM kAladravyase kyA prayojana hai ? samAdhAna - aisA nahIM / kyoMki, yadi apane se bhinna bahiraMga sahakArI kAraNase prayojana nahIM hai to saba dravyoM meM sAdhAraNa rUpa (samAnatA ) se vidyamAna jo gati, sthiti, tathA avagAhana haiM unake viSaya meM sahakArI kAraNabhUta jo dharma, adharma tathA AkAza dravya haiM unase bhI koI prayojana nahIM hai / aura bhI, kAlakA to ghaMTikA ( ghar3I ) dina Adi kArya pratyakSase dIkha par3atA hai aura dharma dravya AdikA kArya to kevala Agama ( zAstra ) ke kathana se hI mAnA jAtA hai; unakA koI kArya pratyakSase nahIM dIkha par3atA / isaliye, jaise kAladravyakA abhAva mAnate ho usI prakAra una dharma, adharma tathA AkAza dravyoMkA bhI abhAva avazya prApta hotA hai / aura jaba ina kAla Adi cAroMkA abhAva mAna loge to jIva tathA pudgala ye do hI dravya raha jAyeMge / aura do dravyoMke mAnanepara Agamase virodha hogA / aura saba dravyoM ke pariNamana meM sahakArI honA yaha kevala kAla dravyakA hI guNa hai / jaise ghrANa indriya ( nAsikA ) se rasakA AsvAda nahIM ho sakatA, aise hI anya dravyakA guNa bhI anya dravyake karane meM nahIM AtA / kyoMki, aisA mAnanese dravyasaMkara doSakA prasaMga hogA ( arthAt anya dravyakA lakSaNa anya dravya meM calA jAyagA, jo ki sarvathA anucita hai ) / aba yahA~ koI kahatA hai ki jitane kAlameM eka AkAza ke pradezako paramANu atikrama karatA hai arthAt eka pradezase dUsare pradeza meM gamana karatA hai utane kAlakA nAma samaya hotA hai yaha zAstra meM kahA hai| aura isa hisAba se caudaha rajju gamana karanemeM jitane AkAzake pradeza haiM utane samaya hI lagane cAhiye; parantu zAstra meM yaha bhI kahA hai ki pudgalaparamANu eka samaya meM caudaha rajjuparyanta gamana karatA hai so yaha kathana kaise saMbhava ho sakatA hai ? isakA khaMDana kahate haiM ki AgamameM jo paramANukA eka samaya meM eka AkAzake pradeza meM gamana karanA kahA hai so to manda gamanakI apekSAse hai / aura jo paramANukA eka samaya meM caudaha rajjukA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajenazAstramAlAyAm [prathama adhikAra pekSayA / tena kAraNena caturdazarajjugamane'pyekasamayaH / tatra dRSTAntaH-ko'pi devadatto yojanazataM mandagatyA dinazatena gacchati / sa eva vidyAprabhAveNa zIghragatyA dinenaikenApi gacchati tatra ki dinazataM bhavati / kintveka eva divsH| tathA caturdazarajjugamane'pi zIghragamanenaika eva samayaH / kiJca svayaM viSayAnubhavarahito'pyayaM jIvaH parakIyaviSayAnubhavaM dRSTaM zrutaM ca manasi smRtvA yadviSayAbhilASaM karoti tadapadhyAnaM bhaNyate tatprabhRtisamastavikalpajAlarahitaM svasaMvittisamutpannasahajAnandaikalakSaNasukharasAsvAdasahitaM yattadvItarAgacAritraM bhavati / yatpunastadavinAbhUtaM tannizcayasamyaktvaM ceti bhaNyate / tadeva kAlatraye'pi muktikAraNam / kAlastu tadabhAve sahakArikAraNamapi na bhavati tataH sa heya iti / tathA coktaM "ki pallavieNa bahuNA je siddhA NaravarA gae kAle / siddhihaMhi jevi bhaviyA taM jANaha sammamAhappaM // " idamatra tAtparya-kAladravyamanyadvA paramAgamAvirodhena vicAraNIyaM paraM kintu vItarAgasarvajJavacanaM pramANamiti manasi nizcitya vivAdo na kartavyaH / kasmAditi cet-vivAde rAgadveSau bhavatastatazca saMsAravRddhiriti // 22 // evaM kAladravyavyAkhyAnamukhyatayA paMcamasthale sUtradvayam gatam / ityaSTagAthAsamudAyena paJcabhiH sthalairajIvadravyavyAkhyAnena dvitIyAntarAdhikAraH smaaptH| gamana kahA hai vaha zIghra gamanakI apekSAse hai| isa kAraNa paramANuko zIghragatise caudaha rajjupramANa gamana karane meM bhI eka hI samaya lagatA hai / isa viSayameM dRSTAnta yaha hai ki jaise jo devadata manda gamana (dhIrI cAla) se sau yojana sau dinameM jAtA hai, vahI devadatta vidyAke prabhAvase zIghra gamana Adi karake sau yojana eka dinameM bhI jAtA hai to kyA usa devadattako zIghragatise so yojana gamana karanemeM sau dina lageMge ? kintu eka hI dina lagegA / isI prakAra zIghra gatise caudaha rajju gamana karane meM bhI paramANuko eka hI samaya lagatA hai| aura bhI yahA~ vizeSa jAnane yogya hai ki, yaha jIva svayaM ( nija svabhAvase ) viSayoMke anubhavase rahita hai tathApi anyake dekhe hue athavA sune hue viSayake anubhavako manameM smaraNa karake jo viSayoMkI icchA karatA hai usako apadhyAna ( burA dhyAna ) kahate haiN| usa viSayakI abhilASAko Adi le, saMpUrNa vikalpoMkA jo samUha hai usase rahita aura AtmajJAnase utpanna svAbhAvika AnaMdarUpa sukhake rasake AsvAdase sahita jo hai vaha vItarAgacAritra hai / aura jo usa vItarAga cAritrase vyApta hai vaha nizcayasamyaktva tathA vItarAgasamyaktva kahalAtA hai| vaha nizcayasamyaktva hI bhUta, bhaviSyat, vartamAna ina tInoM kAloMmeM muktikA kAraNa hai / aura kAla to usa nizcayasamyaktvake abhAvameM sahakArI kAraNa bhI nahIM hotA hai, isa kAraNa vaha kAladravya heya ( tyAga karane yogya ) hai / so hI kahA hai ki "bahuta kathanase kyA prayojana hai ? jo zreSTha manuSya bhUtakAlameM siddha hue haiM tathA bhaviSyameM hoMge. vaha saba samyaktvakA mAhAtmya hai" | aba yahA~ tAtparya yaha hai ki kAladravyake tathA anya dravyoMke viSayameM jo kucha vicAranA ho vaha saba parama Agamake avirodhase hI vicAranA cAhiye aura "vItarAga sarvajJakA vacana pramANa hai" aisA manameM nizcaya karake unake kathanameM vivAda nahIM karanA caahiye| kyoMki, vivAdameM rAga tathA dveSa utpanna hote haiM aura una rAgadveSoMse saMsArakI vRddhi hotI hai / / 22 // aise kAladravyake vyAkhyAnakI mukhyatAse paMcama sthala meM do sUtra samApta hue| aura ukta rItise ATha gAthAoMke samudAyase pAMca sthaloMse pudgala Adi pAMca prakArake ajIva dravyake nirUpaNarUpase dUsarA antara adhikAra samApta huA / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-pazcAstikAya varNana ] vRhadravyasaMgrahaH ataH paraM sUtrapaJcakaparyantaM paJcAstikAyavyAkhyAnaM karoti / tatrAdau gAthApUrvArddhana SaDdravyavyAkhyAnopasaMhAra uttarArdhena tu paJcAstikAyavyAkhyAnaprArambhaH kathyate; evaM chabbheyamidaM jIvAjIvappabhedado davvaM / uttaM kAlavijattaM NAdavvA paMca asthikAyA du / / 23 / / evaM SaDbhedaM idaM jIvAjIvaprabhedataH dravyam / uktaM kAlaviyuktaM jJAtavyAH paJca astikAyAH tu // 23 // vyAkhyA-"evaM chanbheyamidaM jIvAjIvappabhedado davvaM uttaM" evaM pUrvoktaprakAreNa SaDbhedamidaM jIvAjIvaprabhedataH sakAzAdadravyamuktaM kathitaM pratipAditam / 'kAlavijuttaM NAvavvA paMca atthikAyA du" tadeva SaDvidhaM dravyaM kAlena viyuktaM rahitaM jJAtavyAH paJcAstikAyAstu punariti // 23 / / paJceti saMkhyA jJAtA tAvadidAnImastitvaM kAyatvaM ca nirUpayati; saMti jado teNede atthItti bhaNaMti jiNavarA jamhA / kAyA iva bahudesA tamhA kAyA ya asthikAyA ya / / 24 / / santi yataH tena ete asti iti bhagati jinavarAH yasmAt / kAyA iva bahudezAH tasmAt kAyAH ca astikAyAH ca // 24 // vyAkhyA-'saMti jado teNede atthItti bhaNaMti jiNavarA" santi vidyante yata ete jIvAdyA aba isake pazcAt pA~ca sUtra paryanta paMcAstikAyakA vyAkhyAna karate haiN| aura unameM bhI prathama gAthAke pUrvArdhase chahoM dravyoMke vyAkhyAnakA upasaMhAra aura uttarArdhase paMcAstikAyake vyAkhyAnakA AraMbha karate haiM-- ___ gAthAbhAvArtha-isa prakAra eka jIva dravya aura pA~ca ajIva dravya aise chaha prakArake dravyakA nirUpaNa kiyaa| ina chahoM dravyoMmeMse eka kAlake vinA zeSa pA~ca astikAya jAnane cAhiye / / 23 / / vyAkhyArtha---"evaM chanbheyamidaM jIvAjIvappabhedado davvaM uttaM" aise pUrvokta prakArase jIva tathA ajIvake bhedase yaha dravya chaha prakArakA kahA gayA / "kAlavijuttaM NAdavvA paMca asthikAyA du" aura kAlarahita vahI chaha prakArakA dravya arthAt kAlake vinA zeSa pA~ca dravyoMko pA~ca astikAya samajhanA cAhiye / / 23 / / aba astikAyasaMbandhinI pA~ca yaha saMkhyA to jAnI huI hai hI, isaliye astitva tathA kAyatvakA nirUpaNa karate haiM. gAthAbhAvArtha-pUrvokta jIva, pudgala, dharma, adharma tathA AkAza ye pA~coM dravya vidyamAna haiM isaliye jinezvara inako 'asti' (hai) aisA kahate haiM aura ye kAyake samAna bahu pradezoMko dhAraNa karate haiM isaliye inako 'kAya' kahate haiN| asti tathA kAya donoMko milAnese ye pA~coM 'astikAya hote haiM / / 24 // vyAkhyArtha-"saMti jado teNede atthIti bhaNaMti jiNavarA" jIvase Adi leke AkAza Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ prathama adhikAra kAparyantAH paJca tena kAraNenaite'stIti bhaNanti jiNavarAH sarvajJAH / " jamhA kAyA iva bahudesA tamhA kAyA ya" yasmAtkAyA iva bahupradezAstasmAtkAraNAtkAyAzca bhaNati jinavarAH / " atthikAyA ya" evaM na kevalaM pUrvoktaprakAreNAstitvena yuktA astisaMjJAstathaiva kAyatvena yuktAH kAyasaMjJA bhavanti kintu melA nAstikAyasaMjJAzca bhavanti // idAnoM saMjJAlakSaNaprayojanAdibhede'pyastitvena sahAbhedaM darzayati / tathAhi - zuddha jIvAstikAye siddhatvalakSaNaH zuddhadravyavyaJjanaparyAyaH, kevalajJAnAdayo vizeSaguNAH astitvavastutva | gurulaghutvAdayaH sAmAnyaguNAzca / tathaivAvyAbAdhanintasukhAdyanantaguNavyaktirUpasya kAryasamayasArasyotpAdo rAgAdivibhAvarahitaparamasvAsthyarUpasya kAraNasamayasArasya vyayastadubhayAdhArabhUtaparamAtmadravyatvena dhrauvyamityuktalakSaNairguNa paryAyairutpAdavyayadhrauvyaizca saha muktAvasthAyAM saMjJAlakSaNaprayojanAdibhede'pi sattArUpeNa pradezarUpeNa ca bhedo nAsti / kasmAditi cetmuktAtmasattAyAM guNaparyAyANAmutpAdavyayadhrauvyANAM cAstitvaM siddhayati, guNaparyAyotpAdavyayadhrauvyasattAyAzca muktAtmAstitvaM siddhayatIti parasparasAdhitasiddhatvAditi / kAyatvaM kathyate - bahupradezapracayaM dRSTvA yathA zarIraM kAyo bhaNyate tathAnantajJAnAdiguNAdhArabhUtAnAM lokAkAzapramitAsaMkhyeyazuddhapradezAnAM pracayaM samUhaM saMghAtaM melApakaM dRSTvA muktAtmani kAyatvaM bhaNyate / yathA zuddhaguNa 54 paryanta ye pUrvokta pA~ca dravya vidyamAna haiM isaliye sarvajJa deva inako "asti" ( hai ) aisA kahate haiM / "jamhA kAyA iva bahudesA tamhA kAyA ya" aura kAya arthAt zarIrake sadRza ye bahuta pradezoMke dhAraka haiM isa kAraNa se jinezvara inako 'kAya' kahate haiM / "atthikAyA ya" pUrvokta prakAra astitva se yukta ye pA~coM kevala astisaMjJaka hI nahIM haiM, tathA kAyatvase yukta kevala kAya saMjJAke dhAraka hI nahIM haiM, kintu asti aura kAya ina donoM ko milAnese "astikAya" saMjJAke dhAraka hote haiM / aba ina pA~coMke saMjJA, lakSaNa, tathA prayojana Adise yadyapi paraspara bheda haiM tathApi astitva ke sAtha abheda hai yaha darzAte haiM : -- jaise zuddha jIvAstikAyameM siddhatva lakSaNa zuddha dravya vyaJjana paryAya hai, kevala jJAna Adi vizeSa guNa haiM, tathA astitva, vastutva aura agurulaghutva Adi sAmAnya guNa haiM / aura jaise muktidazAmeM avyAbAdha arthAt bAdhArahita ananta sukha Adi ananta guNoMkI vyakti ( prakaTatA ) rUpa kAryaM samayasArakA utpAda, rAga Adi vibhAvoMse zUnya parama svAsthya svarUpa kAraNasamayasArakA vyaya ( nAza ); aura ina donoMke arthAt utpAda tathA vyayake AdhArabhUta paramAtmarUpa jo dravya hai usa rUpase dhauvya ( sthiratva ) hai / isa prakAra pUrvakathita lakSaNayukta guNa tathA paryAyoMse aura utpAda, vyaya tathA dhauvyake sAtha mukta avasthA meM saMjJA, lakSaNa tathA prayojana AdikA bheda honepara bhI sattArUpase aura pradezarUpase kisIkA kisIke sAtha bheda nahIM hai / kyoMki, jIvoMkI muktiavasthAmeM guNa, dravya tathA paryAyoMkI aura utpAda, vyaya tathA dhauvyarUpa lakSaNoMkI vidyamAnatA ( sattA ) siddha hotI hai aura guNa, paryAya, utpAda, vyaya tathA zravyakI sattAke astitvako mukta AtmA jo hai vaha siddha karatA hai / isa prakAra guNa paryAya Adi mukta AtmAkI aura mukta AtmA guNa paryAyakI sattAko paraspara siddha karate haiM / aba inake kAyatvakA nirUpaNa karate haiM, - bahutase pradezoM meM vyApta hoke sthitiko dekhake jaise zarIrako kAryatva kahate haiM arthAt jaise zarIrameM adhika pradeza hone se zarIrako kAya kahate hai, usI prakAra anaMta jJAna Adi guNoM ke AdhArabhUta jo lokAkAzake pramANa asaMkhyAta zuddha pradeza haiM unake samUha, saMghAta athavA melako dekhake, mukta jIva meM bhI kAyatvakA vyavahAra athavA kathana hotA hai / jaise zuddha guNa, Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paJcAstikAya varNana ] bRhadravya saMgrahaH paryAyotpAdavyayIvyaiH saha muktAtmanaH sattArUpeNa nizcayenAbhedo darzitastathA yathAsaMbhavaM saMsArijIveSu pudgaladharmAdharmAkAzakAleSu ca draSTavyaH / kAladravyaM vihAya kAyatvaM ceti sUtrArthaH / / 24 / / atha yatvavyAkhyAne pUrvaM yatpradezAstitvaM sUcitaM tasya vizeSavyAkhyAnaM karotItyekA pAtanikA, dvitIyA tu kasya dravyasya kiyantaH pradezA bhavantIti pratipAdayati; - hoMti asaMkhA jIve dhammAdhamme anaMta AyAse / mutte tihi pasA kAlassego Na teNa so kAo / / 25 / / bhavanti asaMkhyAH jIve dharmAdharmayo: anantAH AkAze / mUrtte trividhAH pradezAH kAlasya ekaH na tena saH kAyaH / / 25 / / 55 vyAkhyA- - "hoMti asaMkhA jIve dhammAdhamme" bhavanti lokAkAzapramitAsaMkhyeyapradezAH pradIpavadupasaMhAra vistArayukte'pyekajIve, nityaM svabhAvavistIrNayordharmAdharmayorapi / "anaMta AyAse" anantapradezA AkAze bhavanti / "mutte tiviha padesA" mUrtte pudgaladravye saMkhyAtA saMkhyAtAnantANUnAM piNDA: skandhAsta eva trividhAH pradezA bhaNyante na ca kSetrapradezAH / kasmAt ? pudgalasyAnantapradezakSetre'vasthAnAbhAvAditi / " kAlassego" kAlANudravyasyaika eva pradezaH / " Na teNa so kAo" tena kAraNena sa kAyo na bhavati / kAyasyaikapradezatvaviSaye yukti pradarzayati / tadyathA - kiJcidUnacaramazarIrapramANasya siddhatva paryAyasyopAdAnakAraNabhUtaM zuddhAtmadravyaM tatparyAyapramANameva / yathA paryAyoMse tathA utpAda, vyaya aura dhrauvya lakSaNase sahita rahanevAle mukta AtmAke nizcaya nayase sattArUpase abheda darzAyA gayA hai, aise hI saMsArI jIvoM meM tathA pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla dravyoM meM bhI yathAsaMbhava paraspara abheda dekha lenA cAhiye / aura kAladravyako chor3akara anya saba dravyoMke kAyatva rUpase bhI abheda hai / isa prakAra sUtrakA artha hai ||24|| aba kAyatvake vyAkhyAnameM jo pahale pradezoM kA astitva sUcana kiyA hai usakA vizeSa vyAkhyAna karate haiM yaha to agrima gAthAkI eka bhUmikA hai, aura kisa dravyake kitane pradeza haiM yaha dUsarI bhUmikA pratipAdana karatI hai; - gAthAbhAvArtha - jIva, dharmaM tathA adharma dravyameM asaMkhyAta pradeza haiM aura AkAzameM ananta haiN| mUrta (pudgala ) meM saMkhyAta, asaMkhyAta tathA ananta pradeza haiM aura kAlake eka hI pradeza hai isaliye kAla kAya nahIM hai ||25|| vyAkhyArtha - " hoMti asaMkhA jIve dhammAdhamme" pradIpake samAna saMkoca tathA vistArase yukta eka jIva meM bhI aura sadA svabhAvase vistArako prApta hue dharma tathA adharma ina donoM dravyoM meM bhI lokAkAzake pramANa asaMkhyAta pradeza hote haiM / "anaMta AyAse" AkAzameM ananta pradeza hote haiM / "mutte tiviha padesA" mUrtta arthAt pudgala dravyameM jo saMkhyAta asaMkhyAta tathA ananta paramANuoMke piNDa arthAt skandha haiM ve hI tIna prakArake pradeza kahe jAte haiM, na ki kSetrarUpa pradeza tIna prakArake haiN| kyoMki, pudgala ke ananta pradezakSetra meM sthitikA abhAva hai / "kAlassego" kAladravyakA eka hI pradeza hai / "Na teNa so kAo" isI hetuse arthAt eka pradezI hone se vaha kAladravya kAya nahIM hai / aba kAlake ekapradezI hone meM yukti kahate haiM / jaise -antima zarIrase kiMcit nyUna pramANake dhAraka siddhatva paryAyakA upAdAnakAraNabhUta jo Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [prathama adhikAra vA manuSyadevAdiparyAyopAdAnakAraNabhUtaM saMsArijIvadravyaM tatparyAyapramANameva, tathA kAladravyamapi samayarUpasya kAlaparyAyasya vibhAgenopAdAnakAraNabhUtamavibhAgyeka pradeza eva bhavati / athavA mandagatyA gacchataH pudgalaparamANorekAkAzapradezaparyantameva kAladravyaM gateH sahakArikAraNaM bhavati tato jJAyate tdpyekprdeshmev| kazcidAha-pudgalaparamANorgatisahakArikAraNaM dharmadravyaM tiSThati, kAlasya kimAyAtam / naiva vaktavyaM dharmadravye gatisahakArikAraNe vidyamAne'pi matsyAnAM jalavanmanuSyANAM zakaTArohaNAdivatsahakArikAraNAni bahUnyapi bhavantIti / atha mataM kAladravyaM pudgalAnAM gatisahakArikAraNaM kutra bhnnitmaaste| taducyate ||"pugglkrnnaa jIvA khaMdhA khalu kAlakaraNAdu" ityuktaM zrIkundakundAcAryadevaiH pnycaastikaaypraabhuute| asyArthaH kthyte| dharmadravye vidyamAne'pi jIvAnAM karmanokarmapudgalA gateH sahakArikAraNaM bhavanti, aNuskandhabhedabhinnapudgalAnAM tu kAladravyamityarthaH // 25 / / athaikapradezasyApi pudgalaparamANorupacAreNa kAyatvamupadizati; eyapadeso vi aNU NANAkhaMghappadesado hodi / bahudeso uvayArA teNa ya kAo bhaNaMti savvaNhu / / 26 / / zuddha Atmadravya hai vaha siddhatvaparyAyake pramANa hI hai| athavA jaise manuSya, deva Adi paryAyoMkA upAdAnakAraNabhUta jo saMsArI jIvadravya hai vaha usa manuSya, deva Adi paryAyake pramANa hI hai, usI prakAra kAladravya bhI samayarUpa jo kAlakA paryAya hai usakA vibhAgase upAdAnakAraNa hai tathA avibhAgase eka pradeza hI hotA hai / athavA manda gatise gamana karate hue pudgalaparamANuke eka AkAzake pradezaparyanta hI kAladravya gatikA sahakArI kAraNa hotA hai, isa kAraNa jAnA jAtA hai ki vaha kAladravya bhI eka hI pradezakA dhAraka hai| aba yahA~ koI kahatA hai ki pudgalaparamANukI gatimeM sahakArI kAraNa to dharmadravya vidyamAna hai hI, isameM kAladravyakA kyA prayojana hai ? so aisA nahIM kaha sakate / kyoMki, dharmadravyake vidyamAna rahate bhI matsyoMkI gatimeM jalake samAna tathA manuSyoMkI gatimeM gAr3Ipara baiThanA Adike samAna pudgalakI gatimeM bahutase bhI sahakArI kAraNa hote haiN| aba kadAcit kaho ki "kAladravya pudgaloMkI gatimeM sahakArI kAraNa hai" yaha kahAM kahA huA hai ? so kahate haiN| zrIkundakunda AcArya devane paMcAstikAya nAmaka prAbhUtameM "puggalakaraNA jIvA khaMdhA khalu kAlakaraNA du" aisA kahA hai| isakA artha kahate haiM ki dharmadravyake vidyamAna hote bhI jIvoMkI gatimeM karma-nokarmarUpa pudgala sahakArI kAraNa hote haiM aura aNu tathA skandha ina bhedoMse bhedako prApta hue pudgaloMke gamanameM kAladravya sahakArI kAraNa hotA hai| yaha gAthAkA artha hai // 25 // aba pudgalaparamANu yadyapi ekapradezI hai tathApi upacArase usako kAya kahate haiM aisA upadeza karate haiM; gAthAbhAvArtha-eka pradezakA dhAraka bhI paramANu aneka skandharUpa bahuta pradezoMse bahupradezI hotA hai isa kAraNa sarvajJadeva upacArase pudgalaparamANuko 'kAya' kahate haiM // 26 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-paJcAstikAya varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 57 ekapradezaH api aNuH nAnAskandhapradezataH bhavati / bahudezaH upacArAt tena ca kAyaH bhaNanti sarvajJAH // 26 // vyAkhyA-"eyapadezo vi aNU NANAkhaMdhappadesado hodi bahudeso" ekapradezo'pi pudgalaparamANu nAskandharUpabahupradezataH sakAzAdbahupradezo bhavati / "uvayArA" upacArAd vyavahAranayAt "teNa ya kAo bhaNaMti sanvaNhu" tena kAraNena kAyamiti sarvajJA bhaNantIti / tathAhi-yathAyaM paramAtmA zuddhanizcayanayena dravyarUpeNa zuddhastathaiko'pyanAdikarmabandhavazAsnigdharUkSasthAnIyarAgadveSAbhyAM pariNamya naranArakAdivibhAvaparyAyarUpeNa vyavahAreNa bahuvidho bhavati / tathA pudgalaparamANurapi svabhAvenaiko'pi zuddho'pi rAgadveSasthAnIyabandhayogyasnigdharUkSaguNAbhyAM pariNamya dvaghaNukAdiskandharUpavibhAvaparyAyairbahuvidho bahupradezo bhavati tena kAraNena bahupradezalakSaNakAyatvakAraNasvAdupacAreNa kAyo bhaNyate / atha mataM yathA-padgalaparamANodravyarUpeNekasyApi dvayaNukAdiskandhaparyAyarUpeNa bahupradezarUpaM kAyatvaM jAtaM tathA kAlANorapi dravyeNekasyApi paryAyeNa kAyatvaM bhavatIti / tatra parihAraH-snigdharUkSahetukasya bandhasyAbhAvAnna bhavati / tadapi kasmAt / snigdharUkSatvaM pudgalasyaiva dharmo yataH kaarnnaaditi| aNutvaM pudgalasaMjJA, kAlasyANusaMjJA kathamiti cet tatrottaram-aNuzabdena vyavahAreNa pudgalA ucyante nizcayena tu varNAdiguNAnAM pUraNagalanayogAtpudgalA iti vastuvRttyA punaraNuzabdaH sUkSmavAcakaH / tadyathA-parameNa prakarSeNANuH / aNu ko'rthaH vyAkhyArtha-eyapadeso vi aNU NANAkhaMdhappadesado hodi bahudeso" yadyapi pudgalaparamANu ekapradezI hai tathApi nAnAprakArake dvayaNuka Adi skandharUpa bahata pradezoMke kAraNa bahupradezI hotA hai / "uvayArA" upacAra arthAt vyavahAranayase / "teNa ya kAo bhaNaMti savvaNhu" isI hetuse sarvajJa jinadeva usako ( pudgalaparamANuko ) 'kAya' kahate haiN| so hI puSTa karate haiM ki jaise yaha paramAtmA zuddha nizcayanayase dravyarUpase zuddha tathA eka hai tathApi anAdikarmabandhanake vazase snigdha tathA rUkSa guNoMke sthAnApanna ( evaja ) jo rAga aura dveSa haiM unase pariNAmako prApta hokara, vyavahArase manuSya, nAraka Adi vibhAva paryAyarUpase aneka prakArakA hotA hai, aise hI pudgala paramANu bhI yadyapi svabhAvase eka aura zuddha hai tathApi rAga dveSake sthAnabhUta jo baMdhake yogya snigdha, rUkSa guNa haiM unase pariNamanako prApta hokara vyaNuka Adi skandharUpa jo vibhAva paryAya haiM unase aneka pradezoMkA dhAraka hotA hai| isI hetuse bahupradezatArUpa kAyatvake kAraNase pudgalaparamANuko sarvajJadeva upacArase 'kAya' kahate haiM / aba yahA~para yadi aisA kisokA mata ho ki jaise dravyarUpase eka bhI pudgalaparamANuke dvayaNuka Adi skandha paryAyarUpase bahupradezarUpa kAyatva siddha huA hai aise hI dravyarUpase eka honepara bhI kAlANuke samaya, ghaTikA Adi paryAyoMse kAyatva siddha hotA hai / isa zaMkAkA parihAra karate haiM ki snigdha rUkSa guNa haiM kAraNa jisameM aise baMdhakA kAladravyameM abhAva hai isa kAraNa vaha 'kAya' nahIM ho sktaa| so bhI kyoM ? ki snigdha tathA rUkSapanA jo hai so pudgalakA hI dharma hai isaliye kAlameM snigdha-rUkSatva haiM nahIM aura unake binA baMdha nahIM hotA aura baMdhake binA kAlameM kAyatva nahIM siddha hotaa| kadAcit kaho ki 'aNu' yaha pudgalakI saMjJA hai| kAlakI 'aNu' saMjJA kaise huI ? to isakA uttara suno-"aNu" isa zabdase vyavahArase pudgala kahe jAte haiM aura nizcayase to varNa Adi guNoMke pUraNa tathA galanake saMbaMdhase pudgala kahe jAte haiM, aura yathArthameM to 'aNu' zabda sUkSmakA vAcaka hai, jaise parama arthAt Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [prathama adhikAra sUkSma iti vyutpattyA prmaannuH| sa ca sUkSmavAcako'Nuzabdo nivibhAgapudgalavivakSAyAM pudgalANuM vadati / avibhAgikAladravyavivakSAyAM tu kAlANuM kathayatItyarthaH // 26 // atha pradezalakSaNamupalakSayati; jAvadiyaM AyAsaM avibhAgIpuggalANuudRddhaM / taM khu padesaM jANe savvANuTThANadANarihaM / / 27 / / yAvatikaM AkAzaM avibhAgipudgalANvaSTabdham / taM khalu pradezaM jAnIhi sarvANusthAnadAnAham / / 27 // vyAkhyA-"jAvadiyaM AyAsaM avibhAgIpuragalANuudRddhaM taM khu padesaM jANe" yAvatpramANamAkAzamavibhAgipudgalaparamANunA viSTabdhaM vyAptaM tadAkAzaM khu sphuTaM pradezaM jAnIhi he ziSya / kathaMbhUtaM "savvANuTANadANariha" sarvANUnAM sarvaparamANUnAM sUkSmaskandhAnAM ca sthAnadAnasyAvakAzadAnasyAhaM yogyaM samarthamiti / yata evetthaMbhUtAvagAhanazaktirastyAkAzasya tata evAsaMkhyAtapradeze'pi loke anantAnantajIvAstebhyo'pyanantaguNapudgalA avakAzaM labhante / tathA coktaM jIvapudgalaviSaye'vakAzadAnasAmarthyam / "egaNigodasarIre jIvA davvappamANado ditttthaa| siddhehiM aNaMtaguNA savveNa vitIdakAleNa // 1 // uggADhagADhaNicido puggalakAehi savvado logo| suhumehi bAdarehi ya gaMtAgaMtehiM vivihehiM // 2 // ' atha mataM mUrtapudgalAnAM bhedo bhavatu nAsti virodhH| amUrtAkhaNDasyAprakarSa ( adhikatA ) se jo aNu ho so paramANu hai| isa vyutpattise paramANu zabda jo hai vaha ati sUkSma padArthako kahanevAlA hai| aura vaha sUkSma vAcaka 'aNu' zabda nirvibhAga pudgalakI vivakSAmeM to 'pudgalANu'ko kahatA hai aura avibhAgI ( vibhAgarahita ) kAladravyake kahanekI jaba icchA hotI hai taba 'kAlANu'ko kahatA hai / / 26 / / aba pradezakA lakSaNa dikhAte haiM gAthAbhAvArtha-jitanA AkAza avibhAgI pudgalANuse rokA jAtA hai usako saba paramANuoMko sthAna dene meM samartha pradeza jAno / / 27 / / vyAkhyArtha-"jAvadiyaM AyAsaM avibhAgIpuggalANuudRddhaM taM khu padesaM jANe" he ziSya ! jitanA AkAza vibhAgarahita pudgalaparamANuse vyApta hai usako spaSTa rUpase pradeza jaano| vaha pradeza kaisA hai ki "savvANuTTANadANarihaM" saba paramANu aura sUkSma skandhoMko avakAza ( sthAna ) deneke liye samartha hai| isa prakArakI avagAhanazakti jo AkAzameM hai isI hetuse asaMkhyAtapradezapramANa lokAkAzameM anantAnanta jIva tathA una jIvoMse bhI anantaguNe pudgala avakAzako prApta hote haiN| so hI jIva tathA pudgalake viSayameM isake avakAza denekA sAmarthya AgamameM kahA hai| "eka nigoda zarIrameM dravyapramANase bhUtakAlake saba siddhoMse anaMtaguNe jIva dekhe gaye haiN| 1 / yaha loka saba taraphase vividha tathA anantAnanta sUkSma aura bAdara pudgalakAyoMdvArA atisaghanatAke sAtha bharA huA hai / 2 / " aba kadAcit kisIkA aisA mata ho ki "mUrtimAn pudgaloMkA to aNu tathA dvayaNuka skandha Adi vibhAga ho, isameM kucha virodha nahIM hai, parantu akhaMDa tathA amUrta AkAza Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdra vya-paJcAstikAya varNana ] bRhadravyasaMgrahaH kAzadravyasya kathaM vibhAgakalpaneti / tanna | rAgAdhupAdhirahitasvasaMvedanapratyakSabhAvanotpannasukhAmRtarasAsvAdatRptasya muniyugalasyAvasthAnakSetramekamaneka vaa| yadya kaM tahi dvayorekatvaM prApnoti na ca tathA / bhinnaM cettadA nivibhAgadravyasyApi vibhAgakalpanamAyAtaM ghaTAkAzapaTAkAzamityAdivaditi // 27 // evaM sUtrapaJcakena paJcAstikAyapratipAdakanAmA tRtiiyo'ntraadhikaarH|| iti zrInemicandrasaiddhAntidevaviracite dravyasaMgrahagranthe namaskArAdisaptaviMzatigAthAbhirantarAdhikAratrayasamudAyena SaDdravyapaJcAstikAyapratipAdaka nAmA prathamo'ntarAdhikAraH samAptaH // 1 // dravyakI vibhAga kalpanA kaise ho sakatI hai ?" yaha zaMkA ThIka nahIM / kyoMki, rAga Adi upAdhiyoMse rahita, svasaMvedana pratyakSa bhAvanAse utpanna jo sukharUpa amRtarasa hai usake AsvAdanase tRpta aise muniyugala ( do muniyoM ) ke rahanekA sthAna eka hai athavA aneka ? yadi donoMkA nivAsakSetra eka hI hai taba to donoMkI ekatA huI; parantu aisA nahIM hai| aura yadi bhinna mAno to ghaTake AkAza tathA paTake AkAzakI taraha vibhAgarahita AkAza dravyakI bhI vibhAgakalpanA siddha huI // 27 // aise pA~ca sUtroMdvArA paMca astikAyoMkA nirUpaNa karanevAlA tRtIya antarAdhikAra samApta huaa| iti zrInemicandrasaiddhAntidevaviracitadravyasaMgrahasya zrIbrahmadevanirmitasaMskRtaTIkAyAH jayapuranivAsizAstrItyupAdhidhArakazrIjavAharalAladi0jainapraNItabhASAnuvAde namaskArAdisaptaviMzatigAthAbhirantarAdhikAratrayasamudAyena SaDdravyapaJcAstikAyapratipAdakanAmA prathamo'nta rAdhikAraH samAptaH // 1 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUlikA ataH paraM pUrvoktaSaDdravyANAM cUlikArUpeNa vistaravyAkhyAnaM kriyate / tadyathA pariNAmi-jIva-muttaM, sapadesaM eya-khetta-kiriyA ya / NiccaM kAraNa-kattA, savvagadamidaraMhi yapavese // 1 // duNNi ya eyaM eyaM, paMca-ttiya eya duNNi cauro ya / paMca ya eyaM eyaM, edesaM eya uttaraM NeyaM // yugmam / / 22 / / vyAkhyA-"pariNAmi" ityAdivyAkhyAnaM kriyte| pariNAmapariNAmino jIvapudgalau svabhAvavibhAvaparyAyAbhyAM kRtvA, zeSacatvAri dravyANi vibhAvavyaJjanaparyAyAbhAvAnmukhyavRttyA punarapariNAmInIti / "jova" zuddhanizcayanayena vizuddhajJAnadarzanasvabhAvaM zuddhacaitanyaM prANazabdenocyate tena jIvatIti jIvaH / vyavahAranayena punaH karmodayajanitadravyabhAvarUpaizcatubhiH prANairjIvati, jIviSyati, jIvitapUrvo vA jIvaH / pudgalAdipaJcadravyANi punarajIvarUpANi / "muttaM" zuddhAtmano ____ aba isake pazcAt SadravyoMkI cUlikA (pariziSTa athavA upasaMhAra ) rUpase vizeSa vyAkhyAna karate haiM / so isa prakAra hai ___ gAthAbhAvArtha-pUrvokta SadravyoMmeMse pariNAmI dravya jIva aura pudgala ye do haiM / cetana dravya eka jIva hai, mUrtimAna eka pudgala haiM, pradezasahita jIva, pudgala, dharma, adharma tathA AkAza ye pA~ca dravya haiM, eka saMkhyAvAle dharma, adharma aura AkAza ye tIna dravya haiM, kSetravAn eka AkAza dravya hai, kriyAsahita jIva aura pudgala ye do dravya haiM, nityadravya dharma, adharma, AkAza tathA kAla ye cAra haiM, kAraNadravya-pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye pA~ca haiM, kartAdravya--eka jIva hai, sarvagata ( sarvameM vyApanevAlA ) dravya-eka AkAza hai, aura ye chahoM dravya pravezarahita haiM arthAt eka dravyameM dUsare dravyakA praveza nahIM hotA hai / isa prakAra chahoM mUladravyoMke uttaraguNa jAnane cAhie // 2 // yahA~ ina donoM gAthAoMko milAkara artha kahA gayA hai| vyAkhyArtha-"pariNAmi" ityAdi gAthAkA vyAkhyAna karate haiM-svabhAva tathA vibhAva paryAyoMkarake pariNAmase pariNAmI jIva aura pudgala ye do dravya haiN| aura zeSa ( bAkIke ) cAra dravya arthAt dharma, adharma, AkAza tathA kAla ye cAra dravya vibhAvavyaMjanaparyAyake abhAvase mukhyatAse apariNAmI haiN| "jIva" zuddha nizcayanayase nirmala jJAna tathA darzana svabhAvakA dhAraka jo zuddha caitanya hai usoko prANa zabdase kahate haiM, usa zuddha caitanyarUpa prANase jo jotA hai vaha jova hai; ( 1 ) yaha gAthA yadyapi saMskRtaTIkAkI pratiyoM meM nahIM hai, tathApi TIkAkArane isakA Azaya grahaNa kiyA hai aura jayacaMdrajIkRta dravyasaMgrahako vacanikA tathA mUla mudrita pustakameM upalabdha hotI hai, ataH upayogI samajhakara, yahA~ likha dI gaI hai / ( 2 ) ye donoM gAthAyeM anya granthakI hai (vasunandizrAvakA0 23, 24) isaliye inameM mUlakramaprAptasaMkhyA nahIM lagAI gaI hai / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUlikA ] bRhadravyasaMgrahaH vilakSaNasparzarasagandhavarNavatI mUrtirucyate, tatsadbhAvAnmUrttaH pudgalaH / jIvadravyaM punaranupacaritAsadbhUtavyavahAreNa mUrtamapi zuddhanizcayanayenAmUrttam, dharmAdharmAkAzakAladravyANi cAmUrttAni / " sapadesaM" lokamAtrapramitAsaMkhyeyapradezalakSaNaM jIvadravyamAdi kRtvA paJcadravyANi paJcAstikAyasaMjJAni sapradezAni / kAladravyaM punarbahupradezatvalakSaNakAyatvAbhAvAdapradezam / " eya" dravyArthikanayena dharmAdharmAkAzadravyANyekAni bhavanti / jIvapudgalakAladravyANi punaranekAni bhavanti / " khetta" sarvadravyANAmavakAzadAnasAmarthyAt kSetramAkAzamekam / zeSapaJcadravyANyakSetrANi / " kiriyAya" kSetrAtkSetrAntaragamanarUpA parispandavatI calanavatI kriyA sA vidyate yayostau kriyAvantau jovapudgalau / dharmAdharmAkAzakAladravyANi punaniSkriyANi / "NiccaM" dharmAdharmAkAzakAladravyANi yadyapyarthaparyAyatvenAnityAni tathApi mukhyavRttyA vibhAvavyaJjanaparyAyAbhAvAnnityAni dravyArthikanayena ca jIvapudgaladravye punaryadyapi dravyArthikanayApekSayA nitye tathApyagurulaghupariNatisvarUpasvabhAva paryAyApekSayA vibhAvavyaJjanaparyAyApekSayA cAnitye / " kAraNa " pudgaladharmAdharmAkAzakAladravyANi vyavahAranayena jIvasya zarIravAGmanaH prANApAnAdigati sthityavagAhavatta nAkAryANi kurvantIti kAraNAni bhavanti / jIvadravyaM punaryadyapi guruziSyAdirUpeNa parasparopagrahaM karoti tathApi pudgalAdipaJcadravyANAM kimapi na karotItyakAraNam / "kattA" zuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakena aura vyavahAranayase karmoMke udayase utpanna dravya tathA bhAvarUpa cAra prakArake jo indriya, bala, Ayu, aura zvAsocchvAsa nAmaka prANa hai, unase jo jItA haiM, jIvegA aura pUrvakAlameM jItA thA vaha jIva hai / aura pudgala Adi pA~ca dravya jo haiM ve to ajIvarUpa haiM / "muttaM" amUrta jo zuddha AtmA hai usase vilakSaNa sparza, rasa, gaMdha, tathA varNavAlI jo hai usako mUrti kahate hai, usa mUrtike sadbhAvase arthAt usa mUrtikA dhAraka honese pudgaladravya mUrta haiM, aura jIvadravya yadyapi anupacarita asatavyavahAranayase mUrtta hai tathApi zuddha nizcayanayase amUrta hai, tathA dharma, adharma, AkAza aura kAla dravya amUrta haiM / "sapadesaM" lokAkAzamAtra ke pramANa asaMkhyAta pradezoMko dhAraNa karanA hai lakSaNa jisakA aise jIva dravyako Adi lekara paMcAstikAya nAmake dhAraka jo pA~ca dravya haiM ve sapradeza ( pradezasahita ) hai, aura bahupradezapanA hai lakSaNa jisakA aisA jo kAyatva usake na honese kAladravya apradeza hai / " eya" dravyArthikanayase dharma, adharma aura AkAza ye tIna dravya eka eka haiM aura jIva, pudgala tathA kAla ye tIna dravya aneka haiM / " khettaM" saba dravyoM ko avakAza ( sthAna ) denekA sAmarthya hone se kSetra eka AkAzadravya hai aura zeSa pA~ca dravya kSetra nahIM hai / "kiriyAya" eka kSetrase dUsare kSetra meM gamanarUpa arthAt hilanevAlI athavA calanevAlI jo hai vaha kriyA hai, vaha kriyA jinameM rahe ve kriyAvAn jIva tathA pudgala ye do dravya haiM, aura dharma, adharma, AkAza tathA kAla ye cAra dravya kriyAse zUnya haiM / "Nicca" dharma, adharma, AkAza aura kAla ye cAra dravya yadyapi artha paryAyatAse anitya haiM tathApi mukhyavRttise inameM vibhAvavyaMjanaparyAya nahIM hai isalie ye nitya haiM, aura dradhyArthikanayase bhI nitya haiM / jIva, pudgala ye do dravya yadyapi dravyArthikanayakI apekSAse nitya haiM tathApi agurulaghupariNAmarUpa jo svabhAvaparyAya hai unakI apekSAse tathA vibhAvavyaMjanaparyAMyakI apekSAse anitya haiM / " kAraNa " pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye jo dravya haiM inameM se vyavahAranayakara jIvake zarIra, vacana, mana, prANa, apAna Adi kArya to pudgala dravya karatA hai aura gati, sthiti, avagAha tathA varttanArUpa kAryako kramase dharma Adi cAra dravya karate hai; isaliye pudgalAdi 61 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ cUlikA zuddhadravyAthika yena yadyapi bandhamokSadravyabhAvarUpa puNyapApaghaTapaTAdInAmakarttA jIvastathApyazuddhanizcayena zubhAzubhopayogAbhyAM pariNataH san puNyapApabandhayoH karttA phalabhoktA bhavati / vizuddhajJAnadarzanasvabhAvanijazuddhAtmadravyasya samyak zraddhAnajJAnAnuSThAnarUpeNa zuddhopayogena tu pariNataH san mokSasyApi karttA tatphalabhoktA ceti / zubhAzubhazuddhapariNAmAnAM pariNamanameva kartRtvaM sarvatra jJAtavyamiti / pudgalAdipaJcadravyANAM ca svakIyasvakIyapariNAmena pariNamanameva kartRtvam / vastuvRttyA punaH puNyapApAdirUpeNAkartRtvameva / " savvagadaM" lokAlokavyAptyapekSayA sarvagatamAkAzaM bhaNyate / lokavyApyapekSayA dharmAdharmau ca / jIvadravyaM punarekajIvApekSayA lokapUraNAvasthAM vihAyAsarvagataM, nAnAjIvApekSayA sarvagatameva bhavati, pudgaladravyaM punarlokarUpama hAskandhApekSayA sarvagataM, zeSapudgalApekSayA sarvagataM na bhavati, kAladravyaM punarekakAlANudravyApekSayA sarvagataM na bhavati, lokapradezapramANanAnAkAlANuvivakSayA loke sarvagataM bhavati / "idaraMhi yapavese" yadyapi sarvadravyANi vyavahAreNakakSetrAvagAhenAnyonyapravezena tiSThanti tathApi nizcayanayena cetanAdisvakIyasvarUpaM na tyajantIti // atra SadravyeSu madhye vItarAgacidAnandaikAdiguNasvabhAvaM zubhAzubhamanovacanakAyavyApArarahitaM nijazuddhAtmadravyamevopAdeyamiti bhAvArtha: // 62 pA~ca dravya kAraNa haiM, aura jIvadravya yadyapi guru, ziSya Adi rUpase paraspara eka dUsarekA upakAra karatA hai tathApi pudgala Adi pA~ca dravyoMke prati yaha jIva kucha bhI upakAra nahIM karatA isaliye akAraNa hai / "kattA" zuddha pAriNAmika - paramabhAvakA grAhaka jo zuddha dravyArthikanaya hai usakI apekSA yadyapi baMdha mokSake kAraNabhUta dravya-bhAva rUpa jo puNya, pApa, ghaTa paTa Adi haiM unakA karttA jIva nahIM hai tathApi azuddha nizcayanayase zubha aura azubha upayogoMse pariNata huA puNya tathA pApa baMdhakA karttA aura unake phalakA bhoktA hotA hai / tathA vizuddha jJAnadarzanasvabhAvakA dhAraka jo nija zuddha AtmA dravya hai usake samyak zraddhAna, jJAna aura AcaraNarUpa zuddhopayogase pariNata huA yaha jIva mokSakA bhI karttA aura usa mokSake phalakA bhoktA ( bhoganevAlA ) hotA hai / yahA~ saba jagaha zubha, azubha tathA zuddha pariNAmoMkA jo pariNamana hai usIko karttA jAnanA cAhiye / aura pudgala Adi pA~ca dravyoMke to apane-apane pariNAmase jo pariNamana hai vahI kartRtva hai tathA yathArtha meM to puNya pApa Adi rUpase akartRtA hI hai / " savvagadaM" loka aura aloka ina donoMmeM vyAptikI apekSAse AkAzako hI sarvagata kahate haiM tathA loka meM vyAptikI apekSA dharma aura adharmaM sarvagata haiM / evaM jIva dravya jo hai so eka jIvakI apekSAse lokapUraNarUpa jo avasthA hai usake sivAya asarvagata hai aura aneka jIvoMkI apekSA se sarvagata hI hotA hai, tathA pudgaladravya hai so lokarUpa mahAskandhakI apekSAse to sarvagata hai aura zeSa pudgaloMkI apekSAse asavaMgata hai; punaH eka kAlA dravyakI apekSAseto kAladravya sarvagata nahIM hai aura lokapradezapramANa nAnA kAlANuoMkI apekSAse kAladravya loka meM sarvagata hai / "idaraMhi yapavese" yadyapi vyavahAranayase saba dravya eka kSetra meM avagAha (rahane) se paraspara praveza dvArA tiSThate haiM tathApi nizcayanayase cetanA Adi jo apanA-apanA svarUpa hai usako nahIM chor3ate haiM isa kAraNa paraspara pravezarahita hai / isa uparyukta kathanakA tAtparya yaha hai ki ina chahoM dravyoM meM vItarAga, cidAnanda, eka zuddha, buddha Adi guNa hI hai svabhAva jisake aisA, aura zubha tathA azubha jo mana, vacana aura kAyake vyApAra haiM unase rahita jo nija zuddha AtmA dravya hai vahI upAdeya hai || Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUlikA ] bRhadravyasaMgrahaH 63 ata UdhvaM punarapi SadravyANAM madhye heyopAdeyasvarUpaM vizeSeNa vicArayati / tatra zuddhanizcayanayena zaktirUpeNa zuddhabuddhaikasvabhAvatvAtsarve jIvA upAdeyA bhavanti / vyaktirUpeNa punaH paJcaparameSThina eva / tatrApyarhatsiddhadvayameva / tatrApi nizcayena siddha eva / paramanizcayena tu bhogAkAGkSAdirUpa samasta vikalpajAla rahita paramasamAdhikAle siddhasadRzaH svazuddhAtmaivopAdeyaH zeSadravyANi heyAnIti tAtparyam / zuddhabuddhakasvabhAva iti ko'rthaH ? mithyAtva rAgAdisamasta vibhAvarahitatvena zuddha ityucyate kevalajJAnAdyanantaguNa sahitatvAdbuddhaH / iti zuddhabuddhaikalakSaNaM sarvatra jJAtavyam / iti SadravyacUlikA samAptA / cUlikAzabdArthaH kathyate - cUlikA vizeSavyAkhyAnam, athavA uktAnuktavyAkhyAnam uktAnuktasaMkIrNavyAkhyAnaM ceti / / iti SaDdravyacUlikA samAptA // aba isake uparAnta phira bhI SaTdravyoMmeMse kyA heya hai aura kyA upAdeya hai isa svarUpako vizeSa rIti se vicArate haiM / unameM zuddha nizcayanayase zaktirUpase zuddha, buddha eka svabhAvake dhAraka sabhI jIva haiM isa kAraNa sarva jIva hI upAdeya ( grAhya ) haiM / aura vyaktirUpase arhat siddha, AcArya, upAdhyAya tathA sAdhu ye pA~ca parameSThI hI upAdeya haiM / ina pA~coMmeMse bhI arhatasiddha ye do hI upAdeya haiM / ina domeMse bhI nizcayakI apekSAse siddha hI upAdeya hai aura paramanizcayase bhogoMkI abhilASA Adi rUpa jo saMpUrNa vikalpoMke samUha haiM unase rahita jo paramadhyAnakA samaya hai usa samaya meM siddhoMke samAna jo nija zuddha AtmA hai, vahI upAdeya hai / anya saba dravya heya hai, yaha tAtparya hai / aba 'zuddhabudvaikasvabhAva' isa padakA kyA artha hai so kahate haiMmithyAtva, rAga Adi saMpUrNa vibhAvoMse rahita honeke kAraNa AtmA zuddha kahA jAtA hai / tathA kevalajJAna Adi anaMta guNoMse sahita honese AtmA buddha kahA jAtA hai| isa prakAra jahA~ jahA~ 'zuddhabuddhaikasvabhAva' yaha pada Ave vahA~ vahA~ sarvatra yahI pUrvokta lakSaNa samajhanA cAhiye / isa rIti se dravyoMkI cUlikA samApta huii| aba 'cUlikA' isa zabdakA artha kahate haiM / "cUlikA" kisI padArtha ke vizeSa vyAkhyAnako athavA ukta ( kahe hue ) viSaya meM jo anukta ( nahIM kahA huA ) viSaya hai usake vyAkhyAnako tathA ukta tathA anukta se milA huA jo kathana hai usako kahate haiM / isa prakAra chaH dravyoMkI cUlikA samApta huI / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) dvitIyo'dhikAraH ataH paraM jIvapudgalaparyAyarUpANAmAkhavAdisaptapadArthAnAmekAdazagAthAparyantaM vyAkhyAnaM karoti / tatrAdau "AsavabaMdhaNa" ityAdyadhikArasUtragAthaikA, tadanantaramAsravapadArthavyAkhyAnarUpeNa "Asavadi jeNa" ityAdi gAthAtrayaM, tataH paraM bandhavyAkhyAnakathanena "vajjhadi kamma" iti prabhRtigAthAdvayaM, tato'pi saMvarakathanarUpeNa "cedaNapariNAmo" ityAdisUtradvayaM, tatazca nirjarApratipAdanarUpeNa "jahakAleNa taveNa ya" iti prabhRtisUtramekaM, tadanantaraM mokSasvarUpakathanena "savvassa kammaNo" ityAdi sUtramekaM, tatazca puNyapApadvayakathanena "suhaasuha" ityAdi sUtramekaM cetyekAdazagAthAbhiH sthalasaptakasamudAyena dvitIyAdhikAre samudAyapAtanikA / __ atrAha ziSyaH-yokAntena jIvAjIvau pariNAminau bhavatastadA saMyogaparyAyarUpa eka eva padArthaH, yadi punarekAntenApariNAminau bhavatastadA jIvAjIvadravyarUpau dvAveva padArthoM, tata AstravAdi saptapadArthAH kathaM ghaTanta iti / tatrottaraM-kathaMcitpariNAmitvAda ghaTante / kathaMcitpariNAmitvamiti ko'rthaH ? yathA sphaTikamaNivizeSo yadyapi svabhAvena nirmalastathApi japApuSpAzupAdhi aba isa cUlikAke pazcAt jIva aura padgala dravyake paryAyarUpa jo Asrava Adi sapta padArtha haiM unakA ekAdaza gAthAoMdvArA isa dvitIya adhikArameM vyAkhyAna karate haiN| usameM prathama "AsavabandhaNa' ityAdi 28 vIM eka gAthA adhikAra sUtrarUpa hai aura usake anantara AsravapadArthake vyAkhyAnarUpase "Asavadi jeNa" ityAdi 29-30-31 vI tIna gAthAyeM haiN| usake anantara "vajjhadi kammaM jeNa" ityAdi 32 vIM aura 33 vIM do gAthAoMmeM bandhapadArthakA nirUpaNa hai| usake pazcAt "cedaNapariNAmo" ityAdi 34-35 kI do gAthAoMmeM saMvarapadArthakA kathana hai| phira nirjarApadArthake pratipAdanarUpase "jaha kAleNa taveNa ya" ityAdi 36 vIM eka gAthA hai| usake anantara mokSake svarUpanirUpaNarUpase ''savvassa kammaNo" ityAdi eka 37 vIM gAthA hai| usake pazcAt puNya, pApa ina do padArthoMke kathanarUpase "suhaasuha' ityAdi eka 38 vI gAthA hai / aise ekAdaza gAthAoM dvArA sapta sthaloMke samudAya sahita dvitIya adhikArakI samudAyapAtanikA samajhanI caahiye| aba yahA~para ziSya prazna karatA hai ki he guro ! yadi jIva tathA ajIva ye donoM dravya ekAntase ( sarvathA ) pariNAmI hI haiM to saMyogaparyAyarUpa eka hI padArtha siddha hotA hai; aura yadi sarvathA apariNAmI haiM to jIva, ajIva dravya rUpa do hI padArtha siddha hote haiN| isa kAraNa Asrava Adi sapta padArtha kaise siddha hote haiM ? aba isakA uttara kahate haiM ki kathaMcit pariNAmI honese sapta padArthoM kA kathana saMgata hotA hai| "kathaMcitpariNAmitva" isakA kyA artha hai so suno-jaise maNiyoMka bheda rUpa jo sphaTikamaNi hai vaha yadyapi svabhAvase nirmala hai tathApi japApuSpa (javA athavA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 65 janitaM paryAyAntaraM pariNati gRhNAti / yadyapyupAdhi gRhNAti tathApi nizcayena zuddhasvabhAvaM na tyajati tathA jIvospi yadyapi zuddhadravyArthikanayena sahajazuddha cidAnandaikasvabhAvastathApyanAdika saMbandhaparyAyavazena rAgAdiparadravyopAdhiparyAyaM gRhNAti / yadyapi paraparyAyeNa pariNamati tathApi nizcayena zuddhasvarUpaM na tyajati / pudgalo'pi tatheti / parasparasApekSatvaM kathaMcitpariNAmitvazabdasyArthaH / evaM kathaMcitpariNAmitve sati jIvapudgalasaMyogapariNatinirvRttatvAdAtravAdisaptapadArthA ghaTante / te ca pUrvoktajIbAjIvAbhyAM saha nava bhavanti tata eva nava padArthAH / puNyapApapadArthadvayasyAbhedanayena kRtvA puNyapApayorbandhapadArthasya vA madhye antarbhAvavivakSayA saptatattvAni bhaNyante / he bhagavan, yadyapi kathaMcitpariNAmitvabalena bhedapradhAnaparyAyArthikanayena navapadArthAH saptatattvAni siddhAni tathApi taiH kiM prayojanam / tathaivAbhedanayena puNyapApapadArthadvayasyAntarbhAvo jAtastathaiva vizeSAbheda nayavivakSAyAmAtravAdipadArthAnAmapi jIvAjIvadvayamadhye'ntarbhAve kRte jIvAjIvau dvAveva padArthAviti / tatra parihAraH - heyopAdeyatattvaparijJAna prayojanArthamAtravAdipadArthAH vyAkhyeyA bhavanti / tadeva kathayati -- upAdeyatattvamakSayAnanta sukhaM, tasya kAraNaM mokSo, mokSasya kAraNaM saMvara gur3ahalakA phUla ) AdikI upAdhise utpanna jo raktatva Adi anya paryAya hai usa rUpa pariNamatA hai arthAt sarvathA nirmala sphaTika maNike sAtha jaba japApuSpakA yoga hotA hai taba vaha usa puSpake samAna raktavarNakA hI dhAraka ho jAtA hai| yahA~ sphaTikamaNi yadyapi upAdhiko grahaNa karatA hai tathApi nizcayase apanA jo nirmala svabhAva hai usako nahIM chor3atA hai| aise hI jIva bhI yadyapi zuddhadravyArthikanaya se svabhAvase utpanna zuddha cidAnandarUpa svabhAvakA dhAraka hai tathApi anAdi karmabandha rUpa jo paryAya hai usake vazase rAga Adi paradravyajanita jo upAdhi paryAya hai usako grahaNa karatA hai / yahA~ yadyapi jIva paraparyAyake rUpase pariNamana karatA hai tathApi nizcayanayase jo apanA zuddha svarUpa hai usako nahIM chor3atA hai| isI prakAra pudgaladravya bhI anyakI upAdhise pariNamanako prApta ho jAtA hai isa kAraNa parasparakI apekSAsahita honA yahI " kathaMcitpariNAmitva" zabdakA artha hai / isa rIti se kathaMcitpariNAmitva siddha honepara jIva aura pudgalake saMyogakI pariNati (pariNAma) se race hue Asrava Adi sapta padArtha ghaTita hote haiM / aura ve Asrava Adi sapta padArtha pUrvokta jo jIva aura ajIva do dravya haiM una sahita nava hote haiM isalie nava padArtha kahe jAte haiM / tathA ina nava padArthoM meM jA puNya aura pApa nAmaka do padArtha haiM inakA pUrva sapta padArthoMse abheda karane se athavA puNya aura pApa padArthakA bandha padArtha meM antarbhAva ( zAmila ) karanese sapta tattva kahe jAte haiM / ziSya prazna karatA hai ki he bhagavan ! yadyapi kathaMcitpariNAmitva mAnaneke balase bhedapradhAna paryAyAthikanayakI apekSA se nava padArtha tathA sapta tattva siddha ho gaye tathApi inase kyA prayojana siddha huA ? kyoMki jaise abhedanayase puNya pApa ina do padArthoMkA prathama sapta padArthoM meM antarbhAva huA hai usI prakAra vizeSa abhedanayakI vivakSAmeM Asrava Adi padArthoMkA bhI jIva aura ajIva ina donoM padArthoM meM antarbhAva kara lenese jIva tathA ajIva ye do hI padArtha siddha ho jAyeMge / aba isa ziSyakI zaMkAkA parihAra karate haiM ki he ziSya ! kauna tattva heya hai aura kauna tattva upAdeya hai isa viSayakA jJAna hone ke prayojanake liye Asrava Adi padArtha nirUpaNa karane yogya hote haiM / aba isI viSayako kahate haiM ki avinAzI ananta sukha jo hai vaha upAdeya tattva hai / usa akSaya ananta sukhakA kAraNa mokSa hai aura usa mokSake kAraNa saMvara aura nirjarA ye donoM padArtha haiM / una saMvara aura nirjarAkA kAraNa, Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ dvitIya adhikAra nirjarAdvayaM tasya kAraNaM vizuddhajJAnadarzanasvabhAva nijAtmatattvasamyak zraddhAnajJAnAnucaraNalakSaNaM nizcayaratnatrayasvarUpaM tatsAdhakaM vyavahAraratnatrayarUpaM ceti / idAnIM heyatattvaM kathyate -AkulatvotpAdakaM nArakAdiduHkhaM nizcayenendriyasukhaM ca yatattvam / tasya kAraNaM saMsAraH, saMsArakAraNamAtravabandhapadArthadvayaM tasya kAraNaM pUrvoktavyavahAranizcayaratnatrayAdvilakSaNaM mithyAdarzanajJAnacAritratrayamiti / evaM heyopAdeyatattvavyAkhyAne kRte sati saptatattvanavapadArthAH svayameva siddhAH / 1 idAnIM kasya padArthasya kaH kartteti kathyate - nijaniraJjana zuddhAtmabhAvanotpannaparamAnandaikalakSaNasukhAmRtarasAsvAdaparAGmukho bahirAtmA bhaNyate / sa cAtravabandha pApapadArthasya karttA bhavati / kvApi kAle punarmandamithyAtvamandakaSAyodaye sati bhogAkAGkSAdinidAnabandhena bhAvikAle pApAnubandhipuNyapadArthasyApi karttA bhavati / yastu pUrvoktabahirAtmano vilakSaNa: samyagdRSTiH sa saMvaranirjarAmokSapadArthatrayasya karttA bhavati / rAgAdivibhAvarahitaparamasAmAyike yadA sthAtuM samartho na bhavati tadA viSayakaSAyotpanna durdhyAnavaJcanArthaM saMsArasthiticchedaM kurvan puNyAnubandhitIrthakaranAmaprakRtyAdiviziSTapuNyapadArthasya karttA bhavati / kartRtvaviSaye nayavibhAgaH kathyate / mithyAdRSTerjIvasya pudgaladravya paryAya rUpANAmAtravabandhapuNyapApapadArthAnAM kartRtvamanupacaritAsabhUtavyavahAreNa, jIvabhAvaparyAyarUpANAM punarazuddha nizcayana yeneti / samyagdRSTastu saMvaranirjarAmokSapadArthAnAM vizuddha -- jJAnadarzanasvabhAvakA dhAraka jo nijAtmA hai usake svarUpakA samyagzraddhAna, jJAna tathA AcaraNa karanerUpa nizcaya ratnatraya svarUpa hai, aura usa nizcaya ratnatrayako sAdhanevAlA vyavahAraratnatraya hai / aba yatattvakA kathana karate haiM-AkulatAko utpanna karanevAlA jo narakagati AdikA duHkha tathA indriyoMse utpanna huA sukha hai vaha heya (tyAjya) tattva hai, usakA kAraNa saMsAra hai aura saMsAra ke kAraNa Asrava tathA baMdha ye do padArtha haiM, aura usa AsravakA tathA baMdhakA kAraNa pUrvakathita jo vyavahAra aura nizcayaratnatraya hai usase viparIta lakSaNake dhAraka mithyAdarzana, mithyAjJAna tathA mithyAcAritra ye tIna haiN| isa prakAra heya aura upAdeya tattvakA nirUpaNa karanepara saptatattva tathA nava padArtha svayaM hI siddha ho gaye // ra kisa padArthakA kauna kartA hai isa viSayakA upadeza karate haiM / nija niraMjana zuddha AtmA jo hai usakI bhAvanA (citavana) se utpanna jo parama AnandarUpa lakSaNavAlA sukhAmRtakA rasa hai| usake AsvAdase parAGmukha ( rahita ) jo jIva hai vaha bahirAtmA kahalAtA hai / vaha bahirAtmA Asrava, bandha aura pApa ina tIna padArthoMkA karttA hotA hai; aura kisI samaya jaba kaSAya aura mithyAtvakA udaya manda hotA hai taba bhogoMkI abhilASA Adi rUpa nidAnake bandhase pApase sambandha rakhanevAle puNyapadArthakA bhI karttA hotA hai / tathA jo pUrvokta bahirAtmAse viparIta lakSaNakA dhAraka samyagdRSTi jIva hai vaha saMvara, nirjarA tathA mokSa ina tIna padArthoMkA karttA hotA hai, aura yaha samyagdRSTi jIva jisa samaya rAga Adi vibhAvoMse rahita jo parama sAmAyika hai usameM sthita rahaneko samartha nahIM hotA hai usa samaya viSayakaSAyoMse utpanna jo durdhyAna usake vaMcanArtha arthAt na honeke liye saMsArakI sthitikA nAza karatA huA puNyase sambandha rakhanevAlA jo tIrthaMkara nAma prakRti Adi viziSTa puNya padArtha hai usakA karttA hotA hai / aba kartRtva ke viSaya meM nayoM ke Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH dravyarUpANAM yatkartRtvaM tadapyanupacaritAsadbhUtavyavahAreNa, jIvabhAvaparyAyarUpANAM tu vivakSitaikadezazuddhanizcayanayeneti / paramazuddhanizcayena tu "Na vi uppajjai, Na vi marai, baMdhu Na mokkhu karei / jiu paramatthe joiyA, jiNavaru ema bhaNei // 1 // " iti vacanAdabandhamokSau na staH / sa ca pUrvoktavivakSitaikadezazuddhanizcaya AgamabhASayA kiM bhaNyate-svazuddhAtmasamyazraddhAnajJAnAnucaraNarUpeNa bhaviSyatIti bhavyaH, evaMbhUtasya bhavyatvasaMjJasya pAriNAmikabhAvasya saMbandhinI vyaktibhaMNyate / adhyAtmabhASayA punadravyazaktirUpazaddhapAriNAmikabhAvaviSaye bhAvanA bhaNyate, paryAyanAmAntareNa nirvikalpasamAdhirvA zuddhopayogAdikaM veti / yata eva bhAvanA muktikAraNaM tata eva zuddhapAriNAmikabhAvo dhyeyarUpo bhavati dhyAnabhAvanArUpo na bhavati / kasmAditi cet-dhyAnabhAvanAparyAyo vinazvaraH sa ca dravyarUpatvAdavinazvara iti / idamatra tAtpayaM-mithyAtvarAgAdivikalpajAlarahitanijazuddhAtmabhAvanotpannasahajAnandaikalakSaNasukhasaMvittirUpA ca bhAvanAmuktikAraNaM bhavati / tAM ca ko'pi janaH kenApi paryAyanAmAntareNa bhaNatIti / evaM pUrvoktaprakAreNAnekAntavyAkhyAnenAsravabandhapuNyapApapadArthAH jIvapudgalasaMyogapariNAma rUpavibhAva pryaayennotpdynte| saMvaranirjarAmokSapadArthAH punarjIvapudgalasaMyogapariNAmavinAzotpannena vivakSitasvabhAvaparyAyeNeti sthitam // vibhAgakA nirUpaNa karate haiM / mithyAdRSTi jIvake jo pudgala dravyaparyAyarUpa Asrava, bandha tathA puNya pApapadArthoMkA karttApanA hai so anupacarita asadbha tavyavahAranayakI apekSAse hai aura jIva bhAva ( deva manuSya Adi ) paryAya rUpa padArthoMkA kartRtva azuddha nizcayanayase hai| tathA samyagdRSTi jIva jo dravyarUpa saMvara, nirjarA tathA mokSa padArthakA kartA hai; so bhI anupacarita asadbha ta vyavahAra nayase hI hai / tathA jIva bhAvaparyAya rUpoMkA jo kartA hai so vivakSita eka deza zuddha nizcaya nayase hai / aura parama zuddha nizcayanayakI apekSAse to "jo paramArtha dRSTise dekheM to yaha jIva na utpanna hotA hai, na maratA hai aura na bandha tathA na mokSako karatA hai, isa prakAra zrIjinendra kahate haiN|" isa vacanase jIvake bandha aura mokSa hI nahIM hai| isaliye vivakSitaikadeza zuddha nizcayanayase hI jIvabhAvaparyAyoMkA jIvako kartRtva hai| aba AgamabhASAse kyA kahate haiM so darzAte haiM-nija zuddha AtmAke samyak zraddhAna jJAna tathA AcaraNa rUpase jo hogA use bhavya kahate haiM, isa prakArakA jo bhavyatva saMjJAkA dhAraka jIva hai usake pAriNAmikabhAvase saMbaMdha rakhanevAlI vyakti kahI jAtI hai arthAt bhavyake pAriNAmikabhAvakI vyakti (prakaTatA)hai / aura adhyAtmabhASAse dravyazaktirUpa jo zuddha bhAva hai usake viSayameM bhAvanA kahate haiN| anya nAmoMse isI dravyazaktirUpa pAriNAmikabhAvako bhAvanAko nirvikalpa dhyAna tathA zuddha upayoga Adi kahate haiN| bhAvanA muktikA kAraNa hai / isI kAraNa jo zuddha pAriNAmikabhAva hai vaha dhyeya (dhyAna karane yogya) rUpa hotA hai aura dhyAnarUpa nahIM hotA / aisA kyoM hotA hai yaha pUcho to uttara yaha hai ki dhyAnabhAvanA paryAya hai so to vinAzakA dhAraka hai aura dhyeyabhAvanA paryAya dravyarUpa honese vinAzarahita hai| tAtparya yahA~para yaha hai ki mithyAtva, rAga Adi jo vikalpoMke samUha haiM unase rahita jo nijazuddha AtmA usakI bhAvanAse utpanna sahaja ( svabhAvase utpanna ) Ananda rUpa eka sukhake jJAnako dhAraNa karanevAlI jo bhAvanA hai vahI muktikA kAraNa hai / usI bhAvanAko koI puruSa kisI ( nirvikalpa dhyAna, zuddhopayoga Adi rUpa ) anya nAmake dvArA kahatA hai // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIya adhikAra tadyathA Asava baMdhaNa saMvara Nijjara mokkho sapuNNapAvA je / jIvAjIvavisesA te vi samAseNa pabhaNAmo // 28 // AsravabandhanasaMvaranirjaramokSAH sapuNyapApAH ye| jIvAjIvavizeSAH tAn api samAsena prabhaNAmaH // 28 // vyAkhyA--."Asava" nirAsravasvasaMvittivilakSaNazubhAzubhapariNAmena zubhAzabhakarmAgamanamAnavaH / "baMdhaNa" bandhAtItazuddhAtmopalambhabhAvanAcyutajIvasya karmapradezaH saha saMzleSo vndhH| "saMvara" karmAsravanirodhasamarthasvasaMvittipariNatajIvasya zubhAzubhakarmAgamanasaMvaraNaM sNvrH| "Nijjara" zuddhopayogabhAvanAsAmarthyena nIrasIbhUtakarmapudgalAnAmekadezagalanaM nirjarA / "mokkho" jIvapadagala saMzleSarUpabandhasya vighaTane samarthaH svazuddhAtmopalabdhipariNAmo mokSa iti / "sapuNNapAvA je" puNyapApasahitA ye "te vi samAseNa pabhaNAmo" yathA jIvAjIvapadArthoM vyAkhyAto pUrva tathA tAnapyAstravAdipadArthAn samAseNa saMkSepeNa prabhaNAmo vayaM, te ca kathaMbhUtAH "jIvAjIvavisesA" __isa pUrvokta prakArase anekAnta ( syAdvAda ) kA Azraya kara kathana karanese Asrava, baMdha, puNya aura pApa ye cAra padArtha jIva aura pudgalake saMyogapariNAmarUpa jo vibhAva paryAya hai usase utpanna hote haiM / aura saMvara, nirjarA tathA mokSa ye tIna padArtha jIva aura pudgalake saMyogarUpa pariNAmake vinAzase utpanna jo vivakSita svabhAvaparyAya hai usase utpanna hote haiM, yaha nizcaya huA // ava pUrvokta padArthoMkA nirUpaNa karate haiM, so isa prakAra hai gAthAbhAvArtha-ava jo Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa, puNya tathA pApa aise sAta jIva, ajIvake bhedarUpa padArtha haiM; inako bhI saMkSepase kahate haiM / 28 / / vyAkhyArtha-''Asava" Asravase rahita jo nija AtmAkA jJAna hai usase vilakSaNa jo zubha tathA azubha pariNAma hai usa pariNAmase jo zubha aura azubha karmokA Agamana hai so Asrava hai| "baMdhaNa" vaMdhase rahita jo zuddha AtmA hai usakI prAptisvarUpa jo bhAvanA hai usa bhAvanAse gire hue jIvakA jo karmake pradezoMke sAtha paraspara baMdha hai, isako vaMdha kahate haiM / "saMvara" karmoM ke Asravako rokane meM samartha jo nija AtmajJAna hai usa jJAnameM pariNata jIvake jo zubha tathA azubha karmoke AnekA nirodha hai vaha saMvara hai| "Nijjara" zuddha upayogakI bhAvanAke balase nIrasIbhUta ( zaktihIna hue ) hue aise karmapudgaloMkA jo ekadezase galana arthAt nAza hai usako nirjarA kahate haiM / 'mokkho" jova tathA pudgalakA jo paraspara melana rUpa baMdha hai usa baMdhako nAza karane meM samartha jo nijaguddha AtmAkI prAptirUpa pariNAma hai vaha mokSa kahA jAtA hai| "sapuNNapAvA je" puNya tathA pApa sahita jo Asrava Adi padArtha haiM "te vi samAseNa pabhaNAmo" unako bhI jaise pahale jIva, ajIva kahe usI prakAra saMkSepase hama kahate haiM aura ve kaise haiM ki "jIvAjIvavisesA" jIva tathA ajIvake vizeSa arthAt paryAya haiM / tAtparya yaha ki caitanya Asrava Adi to jIvake azuddha pariNAma Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH jiivaajiivvishessaaH| vizeSA ityasya ko'rthaH pryaayaaH| caitanyA azuddhapariNAmA jIvasya acetanAH karmapudgalaparyAyA ajIvasyetyarthaH // evamadhikArasUtragAthA gatA // 28 // atha gAthAtrayeNAsravavyAkhyAnaM kriyate, tatrAdau bhAvAsravadravyAsravasvarUpaM sUcayati; Asavadi jeNa kammaM pariNAmeNappaNo sa vinnnneo| bhAvAsano jiNutto kammAsavaNaM paro hodi / / 29 // Asravati yena karma pariNAmena AtmanaH sa vijJeyaH / bhAvAsravaH jinoktaH kasrivaNaM paraH bhavati // 29 / / vyAkhyA-"Asavadi jeNa kammaM pariNAmeNappaNo sa viNeo bhAvAsavo' Asravati karma yena pariNAmenAtmanaH sa vijJeyo bhaavaatrvH| karmAsravanirmUlanasamarthazuddhAtmabhAvanApratipakSabhUtena yena pariNAmenAsravati karma kasyAtmanaH svasya sa pariNAmo bhAvAsravo vijJeyaH / sa ca kathaMbhUtaH "jiNutto' jinena viitraagsrvjnyenoktH| "kammAsavaNaM paro hodi" karmAstravaNaM paro bhavati jJAnAvaraNAdidravyakarmaNAmAsravaNamAgamanaM paraH, para iti ko'rthaH-bhAvAtravAdanyo bhinno bhAvAtravanimittena tailamRkSitAnAM dhUlisamAgama iva dravyAtravo bhvtiiti| nanu "Asravati yena karma" tenaiva padena dravyAsravo labdhaH, punarapi karmAstravaNaM paro bhavatIti dravyAsravavyAkhyAnaM kimarthamiti haiM aura acetana jo karmapudgaloMke paryAya haiM ve ajIvake haiM / isa prakAra Asrava Adi adhikArasUtrakI gAthA samApta huI / // 28 // __ aba tIna gAthAoMse Asrava padArthakA vyAkhyAna karate haiM, usameM prathama hI bhAvAsrava tathA dravyAsravakI sUcanA karate haiM; gAthAbhAvArtha-jisa pariNAmasaM AtmAke karmakA Asrava hotA hai usako zrIjinendradvArA kahA huA bhAvAsrava jAnanA caahiye| aura bhAvAsravase bhinna jJAnAvaraNAdirUpa karmokA jo Asrava hai so dravyAsrava hai // 29 / / vyAkhyArtha-"Asavadi jeNa kammaM pariNAmeNappaNo sa viSNeo bhAvAsavo" AtmAke jisa pariNAma se karmakA Asrava ho vaha pariNAma bhAvAsrava hai, yaha jAnanA caahiye| bhAvArtha yaha hai ki karmAsravake dUra karane meM samartha jo zuddha AtmA kI bhAvanA hai usa bhAvanAke pratipakSabhUta ( virodhI) jisa pariNAma se apane AtmAke karmakA Asrava hotA hai usa pariNAmako bhAvAsrava jAnanA cAhiye / vaha bhAvAsrava kaisA hai ki "jiNutto" jina jo zrIvItarAga sarvajJa deva haiM unase kahA huA hai| "kammAsavaNaM paro hodi" karmokA jo AsravaNa hai vaha para hotA hai arthAt jJAnAvaraNa Adi dravya karmokA jo AsravaNa ( Agamana ) hai vaha para hai| para zabda kA artha yaha hai ki bhAvAsravase bhinna / bhAvArtha - jaise telase cupar3e hue padArthoke dhUlakA samAgama hotA hai usIprakAra bhAvAsravake nimittase jIvake dravyAsrava hotA hai| aba yahA~ koI zaMkA karate haiM ki "Asavadi jeNa kamma" ( jisase karmakA Asrava hotA hai ) isI padase dravyAsravakI prApti ho gaI phira "kammAsavaNaM paro hodi" ( isase bhinna karmAsrava hotA hai ) isa padase dravyAsravakA vyAkhyAna kisa prayojanake liye kiyA ? samAdhAna-yaha zaMkA jo tumane kahI so ThIka nahIM / kyoMki, "jisa Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ dvitIya adhikAra yaduktaM tvayA / tanna / yena pariNAmena kiM bhavati Asravati karma tatpariNAmasya sAmathyaM darzitaM na ca dravyAstravavyAkhyAnamiti bhAvArthaH // 29 // 70 atha bhAvAsravasvarUpaM vizeSeNa kathayati ; micchattAviradipamAdajoga kodhAdao'tha viSNeyA / paNa paNa paNadasa tiya cadu kamaso bhedA du puvvassa / / 30 / / atha vijJeyAH / paJca paJca paJcadaza trayaH catvAraH kramazaH bhedAH tu pUrvasya // 30 // mithyAtvAviratipramAdayogakrodhAdayaH vyAkhyA - "micchattAviradipamAdajogakodhAdao" mithyAtvAviratipramAdayogakrodhAdayaH / abhyantare vItarAganijAtmatattvAnubhUtiruciviSaye viparItAbhinivezajanakaM, bahiviSaye tu parakIyazuddhAtmatattvaprabhRtisamastadravyeSu viparItAbhinivezotpAdakaM ca mithyAtvaM bhaNyate / abhyantare nijaparamAtmasvarUpabhAvanotpanna paramasukhAmRta rativilakSaNA barhiviSaye punaravratarUpA cetyaviratiH / abhyantare niSpramAdazuddhAtmAnubhUticalanarUpaH bahiviSaye tu mUlottaraguNamalajanakazceti pramAdaH / nizcayena niSkriyasyApi paramAtmano vyavahAreNa vIryAntarAyakSayopazamotpanno manovacanakAyavargaNApariNAmase kyA hotA hai ki karmakA Asrava hotA hai" yaha jo kathana hai usase pariNAmakA sAmarthya dikhAyA gayA hai, dravyAsravakA vyAkhyAna nahIM kiyA gayA / yaha bhAvArtha hai ||29|| aba bhAvAsrava ke svarUpakA vizeSa rItise kathana karate haiM; -- gAthAbhAvArtha- - aba prathama jo bhAvAsrava hai usake mithyAtva avirati, pramAda, yoga aura krodha Adi kaSAya aise pA~ca bheda jAnane cAhiye; aura mithyAtva Adike kramase pA~ca, pA~ca, pandraha, tIna aura cAra bheda samajhane cAhiye / arthAt mithyAtvake pA~ca bheda, aviratike pA~ca bheda, pramAdake pandraha bheda, yogake tIna bheda aura krodha Adi kaSAyoMke cAra bheda jAnane cAhiye ||30|| vyAkhyArtha - micchattAviradipamAdajogakodhAdao" mithyAtva, avirati, pramAda, yoga tathA krodha Adi vakSyamANa lakSaNa tathA saMkhyAyukta bhAva Asravake bheda haiM / inameM se antaraMga meM jo vItarAga nija Atmatattvake anubhava meM ruci hai usake viSaya meM viparIta abhiniveza ( Agraha ) kA utpanna karAnevAlA tathA bAhya viSaya meM parasaMbandhI zuddha Atmatattvase Adi leke saMpUrNa dravyoM meM jo viparIta arthAt ulaTe AgrahakA utpanna karAnevAlA hai, usako mithyAtva kahate haiM / tathA abhyantara meM nija paramAtmA ke svarUpakI bhAvanAse utpanna jo parama sukharUpa amRta hai, usa parama sukhameM jo rati (prIti) hai usase vilakSaNa tathA bAhya viSaya meM vrata AdikA dhAraNa na karane rUpa jo hai so avirati hai / tathA abhyantarameM pramAdarahita jo zuddha AtmA hai usake anubhavase calana (DigAne ) rUpa aura bAhya viSayameM jo mUla guNa tathA uttara guNa haiM unameM aticAra utpanna karanevAlA pramAda hai / nizcayase kriyArahita paramAtmAke bhI jo vyavahArase vIryAntarAyakarmake kSayopazama se utpanna tathA mana, vacana tathA kAya vargaNAko avalambana karanevAlA, karmoMke grahaNa karane meM kAraNabhUta AtmAke pradezoMkA parispanda ( saMcalana ) hai usako yoga kahate haiM / tathA abhyantara meM parama upazamamUrtivAlA tathA kevalajJAna Adi anaMta guNoMrUpa svabhAvakA dhAraka jo paramAtmAkA svarUpa hai usameM kSobhako utpanna karanevAle tathA bAhya viSaya meM parake saMbaMdhIpanese Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH valambanaH karmAdAnahetubhUta Atmapradezaparispando yoga ityucyate / abhyantare paramopazamamUrtikevalajJAnAdyanantaguNasvabhAvaparamAtmasvarUpakSobhakArakAH barhiviSaye tu pareSAM sambandhitvena krUratvAdyAvezarUpAH krodhAdayazcetyuktalakSaNA: paJcAstravAH "atha" atho "viSNeyA" vijJeyA jJAtavyAH / katibhedAste "paNa paNa paNadasa tiya cadu kamaso bhedA du" paJcapaJcapaJcadazatricaturbhevAH kramazo bhavanti punaH / tathAhi " eyaMta buddhidarasI vivarIo bahmatAvaso viNao | iMdo viya saMsaido makkaDio ceva aNNANI / 1 / " iti gAthAkathitalakSaNaM paJcavidhaM mithyAtvam / hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahAkAGkSArUpeNAviratirapi paJcavidhA / athavA manaHsahitapaJcendriyapravRttipRthivyAdiSaTkAryAvirAdhanAbhedena dvAdazavidhA / "vikahA taha ya kasAyA iMdiyaNiddA ya taha ya paNayo ya / cadu catu paNamegegaM haMti pamAdA hu paNNarasA / 1 / " iti gAthAkathitakrameNa paJcadaza pramAdAH / manovacanakAyavyApArabhedena trividho yogaH, vistareNa paJcadazabhedo vA / krodhamAnamAyAlobhabhedena kaSAyAzcatvAraH kaSAyanokaSAyabhedena paJcaviMzatividhA vA / ete sarve bhedAH kasya sambandhinaH "puvvassa" pUrvasUtroditabhAvAtravasyetyarthaH // 30 / / atha dravyAstravasvarUpamudyotayatiH - NANAvaraNAdInaM joragaM jaM puggalaM samAsavadi / davvAsavo sa o aNeyabheo jiMNakkhAdo // 31 // jJAnAvaraNAdInAM yogyaM yat pudgalaM samAsravati / dravyAsravaH saH jJeyaH anekabhedaH jinAkhyAtaH // 31 // 71 1 krUratA Adike Aveza rUpa jo krodha Adi haiM unako kaSAya kahate haiM / isa prakAra pUrvokta lakSaNa ke dhAraka mithyAtva, avirati, pramAda, yoga tathA kaSAya ye pA~ca bhAvAsrava haiM / ye "atha" pUrvakathanake arthAt 29 vIM gAthAmeM kahe hue kathanake pazcAt "viSNeyA" jAnane caahiye| aba ina pA~ca bhAvAsravoMke kitane bheda haiM so kahate haiM - " paNa paNa paNadasa tiya caTu kamaso bhedA du" aura una mithyAtva Adike kramase pA~ca, pA~ca, pandraha, tIna aura cAra bheda haiM / ve isa prakAra haiM "bauddhamatavAle Adi ekAntamithyAtvI haiM 1, yajJa karanevAle brAhmaNa Adi viparItamithyAtva ke dhAraka haiM 2, tApasa Adi vinayamithyAtvI haiM 3, indrAcArya Adi saMzayamithyAtvI haiM 4, aura maskarI Adi- ajJAnamithyAtvI haiM 5 / ' hiMsA, asatya, corI, abrahma aura parigrahameM icchArUpa avirati bhI pA~ca prakArakI hai, athavA yahI avirati mana aura pA~coM indriyoMkI pravRttirUpa 6 bheda tathA chahakAyake jIvoMkI virAdhanArUpa 6 bheda aise donoMke milAnese bAraha prakArakI bhI hai / "cAra vikathA, cAra kaSAya, pA~ca indriya, nidrA aura rAga aise pandraha pramAda hote haiM / / 1 / / " isa gAthAkathita kramase pramAda pandraha haiM / manovyApAra, vacanavyApAra aura kAvyavyApAra ina bhedoMse yoga tIna prakArakA hai, athavA vistArase 15 prakArakA hai / krodha, mAna, mAyA tathA lobha ina bhedoMse kaSAya cAra prakArake haiM, athavA 16 kaSAya aura 9 nokaSAya ina bhedoMse paccIsa prakArake kaSAya haiM / ye saba bheda kisa Asravake sambandhI haiM ki "puvvassa" pUrva gAthAmeM kahA huA jo bhAvAsrava hai usake bheda haiM / isa prakAra gAthAkA artha hai / / 30 // aba dravyAsavake svarUpako prakaTa karate haiM -- gAthAbhAvArtha - jJAnAvaraNa Adi ATha karmoMke yogya jo pudgala AtA hai usako dravyAsava jAnanA cAhiye / vaha aneka bhedoMsahita hai, aisA zrIjinendra ne kahA hai ||31|| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ dvittIya adhikAra vyAkhyA - " NANAvaraNAdInaM" sahajazuddha kevalajJAnamabhedena kevalajJAnAdyanantaguNAdhArabhUtaM jJAnazabdavAcyaM paramAtmAnaM vA AvRNotIti jJAnAvaraNaM, tadAdiryeSAM tAni jJAnAvaraNAdIni teSAM jJAnAvaraNAdInAM "joggaM" yogyaM "jaM puggalaM samAsavadi" snehAbhyaktazarIrANAM dhUlireNusamAgama iva niSkaSAya zuddhAtmasaMvitticyutajIvAnAM karmavargaNArUpaM yatpudgaladravyaM samAsravati "davvAsao sa "o" dravyAstravaH sa vijJeyaH / "aNeyabheo" sa ca jJAnadarzanAvaraNIyavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAntarAyasaMjJAnAmaSTamUlaprakRtInAM bhedena tathaiva "paNa Nava du aTTavIsA cau tiyaNavadI ya doNNi pNce| bAvaNNahINa biyasayapayaDiviNAseNa hoMti te siddhA // 1 // " iti gAthAkathitakrameNASTacatvAriMzadadhikazatasaMkhyApramitottaraprakRtibhedena tathA cAsaMkhyeyalokapramitapRthivIkAyanAmakarmAdyuttarottara prakRtirUpeNAnekabheda iti "jiNakkhAdo" jinakhyAto jinapraNIta ityarthaH // 31 // evamAtravavyAkhyAnagAthAtrayeNa prathamasthalaM gatam / 72 ataH paraM sUtradvayena bandhavyAkhyAnaM kriyate / tatrAdau gAthApUrvArdhena bhAvabandhamuttarArdhena tu dravyabandhasvarUpamA vedayati; - jhadi kammaM jeNa du cedaNabhAveNa bhAvabaMdho so / kammAdapasANaM aNopavesaNaM idaro // 32 // vyAkhyArtha - - " NANAvaraNAdInaM" sahaja zuddha kevalajJAnako athavA abhedana kI vivakSA se kevalajJAna Adi ananta guNoMkA AdhArabhUta 'jJAna' isa zabda se kahane yogya jo paramAtmA hai usako jo AvRta kare arthAt Dhake so jJAnAvaraNa hai / vaha jJAnAvaraNa hai AdimeM jinake aise jo jJAnAvaraNAdi haiM unake "joggaM" yogya "jaM" jo "puggalaM" pudgala "samAsavadi" AtA hai arthAt jaise taise lipta (cupar3e hue) zarIravAle jIvoMke dhUlake kaNoMkA Agamana hotA hai usI prakAra kaSAyarahita zuddha AtmAke jJAnase rahita jIvoMke jo karmavagaNArUpa pudgaladravya AtA hai "davvAsao sa Neo" usako dravyAsrava jAnanA cAhiye / " aNeyabheo" aura vaha aneka prakArakA hai arthAt jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuH, nAma, gotra tathA antarAya nAmaka jo ATha mUla prakRtike bheda haiM unase, athavA "jJAnAvaraNIyake 5, darzanAvaraNIyake 9, vedanoyake 2, mohanIya ke 28, Ayuke 4, nAmake 93, gotrake 2, aura antarAyake 5 isa prakAra bAvana kama dosau (148 ) prakRtiyoM kA nAza hone se ve siddha hote haiM / " isa gAthAmeM kahe hue kramase ekasau ar3atAlIsa saMkhyA pramANa jo uttaraprakRtiyA~ haiM unake bhedoMse tathA asaMkhyAta lokapramANa jo pRthivI kAya nAma karma Adi uttarottara prakRtibheda haiM unase aneka prakArakA hai / "jiNakvAdo" yaha dravyAsravakA sUtra zrIjinendradevakA kahA huA hai / isa prakAra gAthAkA artha hai ||31|| isa pUrvokta prakAra ke Asravake vyAkhyAnakI tIna gAthAoMse prathama sthala samApta huA / aba isake Age do gAthAsUtroMse bandha padArthakA vyAkhyAna karate haiM / usameM prathama gAthAke pUrvArdha me bhAvavandha aura uttarAdha se dravyabandhake svarUpakA upadeza karate haiM / gAthAbhAvArtha - jisa cetanabhAvase karma ba~dhatA hai vaha to bhAvabandha hai, aura karma tathA AtmA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH badhyate karmma yena tu cetanabhAvena bhAvabandhaH saH / karmAtmapradezAnAM anyonyapravezanaM itaraH // 32 // vyAkhyA -- " bajjhadi kammaM jeNa du cedaNabhAveNa bhAvabandho so" badhyate karma yena cetanabhAvena sa bhAvabandho bhavati / samastakarmabandhavidhvaMsanasamarthAkhaNDaikapratyakSapratibhAsamayaparamacaitanyavilAsalakSaNajJAnaguNasya, abhedanayenAnantajJAnAdiguNAdhArabhUtaparamAtmano vA sambandhinI yA tu nirmalAnubhUtistadvipakSabhUtena mithyAtvarAgAdipariNatirUpeNa vA'zuddhacetanabhAvena pariNAmena badhyate jJAnAvaraNAdi karma yena bhAvena sa bhAvabandho bhaNyate / "kammAdapadesANaM aNNoNNapavesaNaM idaro" karmAtmapradezAnAmanyonyapravezanamitaraH / tenaiva bhAvabandhanimittena karmapradezAnAmAtmapradezAnAM ca kSIranIravadanyonyaM pravezanaM saMzleSo dravyabandha iti // 32 // atha tasyaiva bandhasya gAthApUrvArdhana prakRtibandhAdibhedacatuSTayaM kathayati, uttarArdhena tu prakRtibandhAdInAM kAraNaM ceti // 73 DiDidiaNubhAga padesa bhedAdu caduvidho baMdho / jogA payapadesA ThidiaNubhAgA kasAyado hoMti // 33 // prakRtisthityanubhAgapradeza bhedAt tu catuvidho bandhaH / yogAt prakRtipradezau sthityanubhAgau kaSAyataH bhavataH // 33 // vyAkhyA- - "payaDiTThi diaNubhAgappadesabhedAdu caduvidho baMdho" prakRtisthityanubhAga pradezabhe ke pradezoMkA paraspara pravezana rUpa arthAt karma aura AtmAke pradezoMkA ekAkAra honerUpa dUsarA dravyabandha hai || 32 // vyAkhyArtha - " bajjhadi kammaM jeNa dra cedaNabhAveNa bhAvabaMdho so" jisa cetanake bhAvase karma vaMdhatA hai; vaha bhAvabandha haiM; arthAt sampUrNa karmoMke bandhako naSTa karane meM samartha tathA akhaNDa ( pUrNa ) eka pratyakSa jJAna svarUpa jo parama caitanya vilAsa lakSaNakA dhAraka jJAna guNa hai, usase athavA abhedanakI vivakSAse anantajJAna Adi guNoMkA AdhArabhUta jo paramAtmA hai usase sambandha rakhanevAlI jo nirmala anubhUti ( anubhava ) hai usase vipakSabhUta ( virodhI ) athavA mithyAtva, rAga AdimeM pariNatirUpa azuddha cetanabhAvasvarUpa jo pariNAma hai usase jo karma baMdhatA hai vaha bhAvabandha kahalAtA hai / "kammAdapadesANaM aNNoSNapavesaNaM idaro" karma aura AtmAke pradezoMkA paraspara pravezanarUpa dUsarA hai, arthAt usI pUrvokta bhAvabandhake nimittase karmake pradezoMkA aura AtmAke pradezoMkA jo dUdha tathA jalakI bhAMti eka dUsaremeM praveza honA arthAt mila jAnA hai, so dravyabandha hai || 32 // 7 aba gAthAke pUrvArghase usI bandhake prakRtibandha Adi cAra bhedoMko kahate haiM aura uttarArdhase una prakRtibandha Adike kAraNakA kathana karate haiM / gAthAbhAvArtha - prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ina bhedoMse bandha cAra prakArakA hai / inameM yogoMse prakRti tathA pradezabandha hote haiM aura kaSAyoMse sthiti tathA anubhAga bandha hote haiM ||33|| vyAkhyArtha - " paryADaTTiviaNubhAgappadesabhedAdu caduvidho baMdho" prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha ina bhedoMse bandha cAra prakArakA hai / so hI vizeSatAse dikhalAte Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ dvitIya adhikAra dAccatuvidho bandho bhavati / tathAhi - jJAnAvaraNIyasya karmaNaH kA prakRtiH ? devatAmukhavastramiva jJAnapracchAdanatA / darzanAvaraNIyasya kA prakRtiH ? rAjadarzanapratiSedhaka pratIhAravaddarzanapracchAdanatA / sAtAsAta vedanIyasya kA prakRtiH ? madhuliptakhaGgadhArAsvAdanavadalpa sukha bahuduH khotpAdakatA / mohanIyasya kA prakRti ? madyapAnavaddheyopAdeyavicAravikalatA / AyuH karmaNaH kA prakRti ? nigaDavadgatyantaragamananivAraNatA / nAmakarmaNaH kA prakRti ? citrakArapuruSavannAnArUpakaraNatA / gotrakarmaNaH kA prakRtiH ? gurulaghubhAjanakA rakakumbhakAravaduccanIca gotrakaraNatA / antarAyakarmaNaH kA prakRtiH ? bhANDAgArikavaddAnAdivighnakaraNateti / tathA coktaM - "paDapaDihArasimajjAhalicitta kulAlabhaMDayArINaM jaha edesi bhAvA tahaviha kammA muNeyavvA // 1 // " iti dRSTAntASTakena prakRtibandho jJAtavyaH | ajAgomahiSyAdidugdhAnAM praharadvayAdisva koyamadhurarasAvasthAnaparyantaM yathA sthitibhaNyate tathA jIvapradezeSvapi yAvatkAlaM karmasaMbandhena sthitistAvatkAlaM sthitibandho jJAtavyaH / yathA ca teSAmeva dugdhAnAM tAratamyena rasagatazaktivizeSo'nubhAgo bhaNyate tathA jIvapradezasthita karmaskandhAnAmapi sukhaduHkhadAnasamarthazaktivizeSo'nubhAgabandho vijJeyaH / sA ca ghAtikarmasambandhinI zaktilatAdArvasthipASANabhedena caturdhA / tathaivAzubhAghAtikarmasaMbandhinI nimbakAJjIraviSahAlAhalarUpeNa / zubhAghAtikarma saMbandhinI punarguDakhaNDazarkarAmRtarUpeNa caturdhA bhavati / ekaikAtmapradeze siddhA 74 haiM- jJAnAvaraNI karmakI prakRti ( svabhAva ) kyA hai ? isa jijJAsAmeM uttara yaha hai ki jaise devatAko mukhavastra AvaraNa (par3adA ) AcchAdita kara letA hai arthAt Dhaka letA hai usI prakAra jJAnAvaraNI karma jJAnako Dhaka letA hai / darzanAvaraNIkI prakRti kyA hai ? rAjAke darzanakI rukAvaTa jaise dvArapAla karatA hai usI prakAra darzanAvaraNI darzanako nahIM hone detA hai / sAtAvedanI aura asAtAvedanI nAmaka do bhedoMkA dhAraka jo vedanI karma hai usakI kyA prakRti hai ? madhu ( sahata ) se lipaTI huI talavArakI dhAra cATane meM jaise alpa sukha aura adhika duHkha utpanna hotA hai, vaise hI vedanI karma bhI alpasukha aura adhika duHkhako denevAlA hai / madya ( madirA ) pAnake samAna heya ( tyAgane yogya ), upAdeya ( grahaNa karane yogya ) padArtha ke jJAnakI rahitatA yaha mohanI karmakI prakRti hai / Math samAna dUsarI gatimeM jAneko rokanA yaha AyuHkarmakI prakRti hai / citrakAra ( citerA ) puruSake tulya nAnAprakArake rUpakA karanA yaha nAmakarmakI prakRti hai / choTe bar3e bhAjana (ghaTa Adi ) ko karanevAle kuMbhArakI bhAMti ucca tathA nIca gotrako karanA yaha gotra karmakI prakRti hai / bhaMDArI ke samAna dAna AdimeM vighna karanA yaha antarAya karmakI prakRti hai / so hI kahA hai - "paTa ( vastra ), pratIhAra ( dvArapAla ), talavAra, madya, ber3I, citerA, kumbhakAra aura bhaNDArI ina AThoMkA jaisA svabhAva hai vaisA hI kramase jJAnAvaraNa Adi AThoM karmoMkA svabhAva hai / / 1 / / " isa prakAra gAthAmeM kahe hue ATha dRSTAntoMke anusAra prakRtibandha jAnanA cAhiye || tAtparya yaha ki karmapudgaloMkA jJAnAvaraNa Adi zakti sahita ho jAnA hI prakRtibandha hai / tathA vakarI, gau, mahiSI (bhaiMsa) Adike dugdhoM meM jaise do prahara Adi apane madhura rasa meM rahane kI sthiti kahI jAtI hai arthAt bakarIkA dUdha do praharataka apane madhura rasameM sthita rahatA hai ityAdi sthitikA kathana hai usI prakAra jIvake pradezoM meM jitane kAla paryanta karmasambandhase sthiti hai utane kAlako sthitibandha jAnanA cAhiye / aura jaise una pUrvokta bakarI Adike dUdhameM tAratamyase ( nyUnAdhikatA se ) madhura - rasa meM prApta zaktivizeSarUpa anubhAga kahA jAtA hai usI prakAra jIvake pradezoM meM Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH nantaikabhAgasaMkhyA abhavyAnantaguNapramitA anantAnantaparamANavaH pratikSaNabandhamAyAntIti pradezabandhaH // idAnIM bandhakAraNaM kathyate / "jogA pathaDipadesA ThidiaNubhAgA kasAyado hoMti / " yogAtprakRtipradezau sthityanubhAgau kaSAyato bhavata iti / tathAhi - nizcayena niSkriyANAmapi zuddhAtmapradezAnAM vyavahAreNa parispandanaheturyogaH, tasmAtprakRtipradezabandhadvayaM bhavati / nirdoSaparamAtmabhAvanApratibandhakakrodhAdikaSAyodayAt sthityanubhAgabandhadvayaM bhavatIti / Asrave bandhe ca mithyAtvAviratyAdikAraNAni samAnAni ko vizeSa iti cet, naivaM - prathamakSaNe karmaskandhAnAmAgamana mAsrava:, AgamanAnantaraM dvitIyakSaNAdau jIvapradezeSvavasthAnaM bandha iti bhedaH / yata eva yogakaSAyAdbandhacatuSTayaM bhavati tata eva bandhavinAzArthaM yogakaSAyatyAgena nijazuddhAtmani bhAvanA karttavyeti tAtparyam // 33 // evaM bandhavyAkhyAnena sUtradvayena dvitIyaM sthalaM gatam // ata UrdhvaM gAthAdvayena saMvarapadArthaH kathyate / tatra prathamagAthAyAM bhAvasaMvaradravyasaMvarasvarUpaM nirUpayati ; sthita jo karmoM ke pradeza haiM unake jo sukha tathA duHkha dene meM samartha zakti vizeSa hai usako anubhAgaH bandha jAnanA cAhiye / aura vaha ghAti karmase sambandha rakhanevAlI zakti latA (bela), kASTha, hAr3a, aura pASANa bhedase cAra prakArakI hai, isI prakAra azubha aghAtiyA karmoM sambandhinI zakti nimba, kAMjIra (kAlI jIrI), viSa tathA hAlAhala rUpase cAra prakArakI hai, aura zubha aghAtiyA karmoM sambandhinI zakti gur3a, khAMDa, mizrI tathA amRta ina bhedoMse cAra taraha kI hai / eka eka AtmAke pradezameM siddhoMse anantaikabhAga (ananta meM se eka bhAga) saMkhyAke dhAraka aura abhavyarAzise anantaguNeM parimANake dhAraka aise anantAnanta paramANu pratyeka kSaNa meM bandhako prApta hote haiN| isa prakAra pradezabandha - svarUpa hai / aba bandhake kAraNako kahate haiM- "jogA paryADapadesA ThidiaNubhAgA kasAyado hoMti" yogase prakRti tathA pradezabandha hote haiM aura sthiti tathA anubhAga ye do bandha kaSAyoM se hote haiM / isakA spaSTIkaraNa yaha hai ki nizcayanayase jo kriyArahita bhI zuddha AtmAke pradeza haiM unakA vyavahArase jo parispaMdana ( calAyamAna karanekA ) kAraNa hai usako yoga kahate haiM / usa yogase prakRti tathA pradeza nAmaka do bandha hote haiM / aura doSarahita jo paramAtmA hai usakI bhAvanA ( dhyAna ) ke pratibandhaka ( rokanevAle ) jo krodha Adi kaSAya haiM unake udayase sthiti aura anubhAga meM do bantra hote hai / kadAcit - Asrava aura baMdhake honema mithyAtva avirati, Adi kAraNa samAna haiM / isaliye Asrava aura baMdhameM kyA bheda hai ? aisI zaMkA karo to vaha ThIka nahIM hai / kyoMki prathama kSaNa meM jo karmaskandhoMkA Agamana hai, vaha to Asrava hai aura karmaskandhoMke Agamana ke pIche dvitIya, tRtIya Adi kSaNoMmeM jo una karmaskandhoMkA jIvake pradezoM meM sthita honA hai so baMdha hai / yaha bheda Asrava aura baMdhameM hai / jisa kAraNase ki yoga aura kaSAyoMse prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga nAmaka cAra baMdha hote haiM usI kAraNa se baMdhakA nAza karaneke artha yoga tathA kaSAyakA tyAga karake apane zuddha AtmA meM bhAvanA karanI cAhiye / yaha tAtparya hai // 33 // 75 aise baMdhake vyAkhyAna rUpa jo do gAthAsUtra haiM, unake dvArA dvitIya adhyAya meM dvitIya sthala samApta huA / aba isake Age do gAthAoMse saMvara padArthakA kathana karate haiM / unameM prathama gAthAmeM bhAvasaMvara aura dravyasaMvarake svarUpakA nirUpaNa karate haiM; - Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIya adhikAra cedaNapariNAmo jo kammassAsavaNirohaNe hedU / so bhAvasaMvaro khalu davvAsavarohaNe aNNo / / 34 / / cetanapariNAmo yaH karmaNaH Asravanirodhane hetuH / saH bhAvasaMvaraH khalu dravyAtravarodhaneH anyaH // 34 // vyAkhyA-"cedaNapariNAmo jo kammassAsavaNirohaNe hedU so bhAvasaMvaro khalu" cetanapariNAmo yaH kathaMbhUtaH karmAstravanirodhane hetuH sa bhAvasaMvaro bhavati khalu nizcayena / "davvAsavarohaNe aNNo" dravyakarmAsravanirodhane satyanyo dravyasaMvara iti / tadyathA-nizcayena svataH siddhatvAtparakAraNanirapekSaH, sa caivAvinazvaratvAnnityaH paramodyotasvabhAvatvAtsvaparaprakAzanasamarthaH, anAdyanantatvAdAdimadhyAntamuktaH, dRSTazrutAnubhUtabhogAkAGkSArUpanidAnabandhAdisamastarAgAdivibhAvamalarahitatvAdatyantanirmalaH, paramacaitanyavilAsalakSaNatvAcciducchalananirbharaH, svAbhAvikaparamAnandaikalakSaNatvAtparamasukhamUrtiH, nirAstravasahajasvabhAvatvAtsarvakarmasaMvaraheturityuktalakSaNaH paramAtmA tatsvabhAvenotpanno yo'sau zuddhacetanapariNAmaH sa bhAvasaMvaro bhavati / yastu bhAvasaMvarAtkAraNabhUtAdutpannaH kAryabhUto navataradravyakarmAgamanAbhAvaH sa dravyasaMvara ityarthaH // atha saMvaraviSayanayavibhAgaH kthyte| tathAhi-mithyAdRSTayAdikSINakaSAyaparyantamupayuMpari mandatvAttAratamyena tAvadazuddhanizcayo vartate / tasya madhye punarguNasthAnabhedena zubhAzubhazuddhAnuSThAna gAthAbhAvArtha-jo cetanakA pariNAma karmake Asravako rokane meM kAraNa hai, usako nizcaya se bhAvasaMvara kahate haiM / aura jo dravyAsravako rokanemeM kAraNa hai so dUsarA arthAt dravyasaMvara hai // 34 / / vyAkhyArtha--"cedaNapariNAmo jo kammassAsavaNirohaNe hedU so bhAvasaMvaro khalu" jo cetanakA pariNAma karmake Asravako rokanekA kAraNa hotA hai, vaha nizcayase bhAvasaMvara hai| "davvAsavarohaNe aNNo" dravya karmo ke AsravakA nirodha honepara dUsarA dravyasaMvara hotA hai| so isa prakAra hai-nizcayanayase svayaM siddha honese anya kAraNakI apekSAse zUnya, avinAzI honese nitya, parama udyota (prakAza) svabhAva honese apane aura parake prakAzanemeM samartha, anAdi ananta honese Adi madhya aura antarahita, dekhe sune aura anubhavameM kiye hue jo bhoga haiM unakI AkAMkSA (cAha) rUpa jo nidAna baMdha Adi samasta rAgAdika vibhAvamala unase rahita honeke kAraNa atyanta nirmala, parama caitanyavilAsarUpa lakSaNakA dhAraka honese cit camatkAra (cinmaya) svarUpa, svAbhAvika paramAnanda svarUpa honese parama sukhakI mUttikA dhAraka aura Asravarahita sahaja svabhAva honese saba karmoMke saMvara (rokane) meM kAraNa, isa prakAra pUrvokta lakSaNoMkA dhAraka jo paramAtmA hai usake svabhAvase utpanna jo yaha zuddha cetanapariNAma hai so bhAvasaMvara hai| aura kAraNabhUta bhAvasaMvarase utpanna huA jo kAryarUpa navIna dravyakarmoke AgamanakA abhAva hai so dravyasaMvara hai / isa prakAra gAthArtha hai| ___ aba saMvarake viSayameM nayoMkA vibhAga kahate haiN| so isa prakAra hai ki-mithyAtvaguNasthAnako Adi lekara kSINakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAnaparyanta Upara-Upara mandatAse tAratamyase azuddha Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva navapadArtha varNana ] vRhadravya saMgrahaH rUpayogatrayavyApArastiSThati / taducyate - mithyAdRSTi sAsAdana mizra guNasthAneSUparyuparimandatvenAzubhopayogo varttate, tato'pyasaMyata samyagdRSTizrAvakapramattasaMyateSu pAramparyeNa zuddhopayogasAdhaka uparyupari tAratamyena zubhopayogo varttate, tadanantaramapramattAdikSINakaSAyaparyantaM jaghanyamadhyamotkRSTabhedena vivakSitaikadezazuddhanayarUpa zuddhopayogo vartate, tatraiva mithyAdRSTiguNasthAne saMvaro nAsti, sAsAdanAdiguNasthAneSu "solasapaNavIsaNabhaM dasacauchakke kka baMdhavochiNNA / dugatIsacadurapucve paNasolasa jogiNo ekko / 1 / " iti bandhavicchedatribhaGgIkathitakrameNoparyupari prakarSeNa saMvaro jJAtavya iti / azuddhanizcayamadhye mithyAdRSTyAdiguNasthAneSUpayogatrayaM vyAkhyAtaM, tatrAzuddhanizcaye zuddhopayogaH kathaM ghaTata iti cettatrottaraM - zuddhopayoge zuddhabuddhekasvabhAvo nijAtmA dhyeyastiSThati tena kAraNena zuddhadhyeyatvAcchuddhAvalambanatvAcchuddha / tmasvarUpasAdhakatvAcca zuddhopayogo ghaTate / sa ca saMvarazabdavAcyaH zuddhopayogaH saMsArakAraNabhUtamithyAtvarAgAdyazuddhaparyAyavadazuddho na bhavati tathaiva phalabhUta kevalajJAnalakSaNazuddhaparyAyavat zuddho'pi na bhavati kintu tAbhyAmazuddhazuddha paryAyAbhyAM vilakSaNaM zuddhAtmAnubhUtirUpanizcaya ratnatrayAtmakaM mokSakAraNamekadezavyaktirUpamekadezanirAvaraNaM ca tRtIyamavasthAntaraM bhaNyate / nizcaya varttatA hai / aura usake madhya meM guNasthAnoMke bhedase zubha azubha aura zuddha anuSThAnarUpa tIna yogoMkA vyApAra rahatA hai / so kahate haiM - mithyAdRSTi, sAsAdana aura mizra ina tInoM guNasthAnoMmeM Upara-Upara mandatAse azubha upayoga rahatA hai; arthAt jo azubhopayoga prathama guNasthAna meM hai, usase kama dUsare meM aura dUsarese alpa tIsare meM hai / usake Age asaMyata samyagdRSTi, zrAvaka aura pramatta nAmaka jo tIna guNasthAna haiM inameM paraMparAse zuddha upayogakA sAdhaka Upara Upara tAratamyase zubha upayoga pravarttatA hai / inake pazcAt apramatta Adi kSINakaSAyaparyanta 6 guNasthAnoM meM jaghanya, madhyama, utkRSTa bhedavivakSita ekadeza zuddhanayarUpa zuddha upayoga varttatA hai / inameM vyavasthA isa prakAra haiM kimithyAdRSTi nAmaka prathama guNasthAnameM to saMvara hai hI nahIM aura sAsAdana Adi guNasthAnoM meM "solasapaNavIsaNabhaM dasa cauchakkekka baMdhavochiNNA / dugatIsa caturapuvve paNasolasa jogiNo ekko / 1 / ' isa prakAra baMdhaviccheda tribhaMgImeM kahe hue kramake anusAra Upara-Upara adhikatA se savara jAnanA cAhiye / aise aMzuddha nizcayanaya ke madhya meM mithyAdRSTi Adi guNasthAnoM meM azubha, zubha aura zuddharUpa tInoM upayogoM kA vyAkhyAna kiyA / isa azuddha nizcaya meM zuddha upayoga kisa prakAra siddha ho sakatA haiM aisA prazna karo to usameM uttara yaha hai ki zuddha upayogameM zuddha buddha eka svabhAvakA dhAraka jo nija AtmA hai so dhyeya hotA hai, isa kAraNa zuddha dhyeya ( dhyAna karaneyogya padArtha ) honese zuddha avalambana ( AdhAra ) panese tathA zuddha AtmasvarUpakA sAdhaka honese zuddhopayoga siddha hotA hai / aura vaha 'saMvara' isa zabdase kahe jAne yogya jo zuddhopayoga hai so saMsArake kAraNabhUta jo mithyAtva, rAga Adi azuddha paryAya hai unakI taraha azuddha nahIM hotA hai aura isI prakAra phalabhUta jo kevalajJAna svarUpa za uddha paryAya hai usakI bhAMti zuddha bhI nahIM hotA hai; kintu una azuddha tathA zuddha donoM paryAyoMse vilakSaNa, zuddha AtmA ke anubhavasvarUpa nizcayaratnatrayarUpa, mokSakA kAraNa, eka deza meM vyaktirUpa (prakaTarUpa) aura eka dezameM AvaraNarahita aisA tRtIya avasthAntararUpa kahA jAtA hai / 77 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ dvitIya adhikAra kazcidAha - kevalajJAnaM sakalanirAvaraNaM zuddhaM tasya kAraNenApi sakalanirAvaraNena zuddhena bhAvyam upAdAnakAraNasadRzaM kAryaM bhavatIti vacanAt / tatrottaraM dIyate yuktamuktaM bhavatA paraM kintUpAdAnakAraNamapi SoDazarvANakAsuvarNakAryasyAdhastanarvANa kopAdAnakAraNavat mRnmayakalazakAryasya mRtpiNDasthAsakoza kuzUlopAdAnakAraNavaditi ca kAryAdekadezena bhinnaM bhavati / yadi punarekAntenopAdAnakAraNasya kAryeNa sahAbhedo bhedo vA bhavati tahi pUrvoktasuvarNamRttikAdRSTAntasuarkAryakAraNabhAvo na ghaTate / tataH kiM siddhaM - ekadezena nirAvaraNatvena kSAyopazamikajJAnalakSaNameka dezavyaktirUpaM vivakSitaikadeze zuddhanayena saMvarazabdavAcyaM zuddhopayogasvarUpaM muktikAraNaM bhavati / yacca labdhyaparyAptasUkSmanigodajIve nityodghATaM nirAvaraNaM jJAnaM zrUyate tadapi sUkSmanigodasarva jaghanyakSayopazamApekSayA nirAvaraNaM na ca sarvathA / kasmAditi cet -- tadAvaraNe jIvAbhAvaH prApnoti / vastuta uparitanakSAyopazamikajJAnApekSayA kevalajJAnApekSayA ca tadapi sAvaraNaM saMsAriNAM kSAyikajJAnAbhAvAcca kSAyopazamikameva / yadi punarlocanapaTalasyaikadeza nirAvaraNavatkevalajJAnAMza 78 yahA~ koI zaMkA karatA hai ki kevalajJAna samasta AvaraNoMse rahita aura zuddha hai isaliye kevalajJAnakA kAraNa bhI samasta AvaraNoM rahita tathA zuddha honA caahiye| kyoMki, upAdAnakAraNake samAna kArya hotA hai aisA vacana hai| aba isa zaMkAkA uttara diyA jAtA hai ki Apane ThIka kahA parantu upAdAnakAraNa bhI solaha vAnIke suvarNarUpa kAryake adhobhAgavarttinI ( pUrvavattinI) varNikArUpa upAdAnakAraNake samAna aura mRttikArUpa kalazakAryake prati mRttikAkA piNDa, sthAsa, koza, evaM kuzUlarUpa upAdAna kAraNake saddaza kAryase eka dezase bhinna hotA hai arthAt solaha bAnIke soneke prati jaise pahale kI saba pandraha varNikAyeM upAdAna kAraNa haiM aura ghaTake prati jaise mRttikApiMDa, sthAsa, koza, kuzUla Adi upAdAna kAraNa haiM so solaha bAnIke suvarNaM aura ghaTarUpa kArya se ekadezabhinna haiM ( sarvathA solaha bAnIke suvarNasvarUpa tathA ghaTarUpa nahIM hai ) isI prakAra samasta upAdAnakAraNa kAryase ekadeza bhinna hote haiM / aura yadi sarvathA upAdAnakAraNakA kArya ke sAtha abheda ho to pUrvokta jo suvarNa aura mRttikAke do dRSTAnta haiM unake samAna kArya aura kAraNabhAva hI nahIM siddha ho arthAt solaha bAnIke suvarNako hI solaha bAnIke suvarNarUpa kAryake prati upAdAnakAraNa mAnA jAve athavA ghaTako hI ghaTake prati upAdAnakAraNa mAne to yaha isakA kAraNa hai yaha isakA kArya hai isa prakArakA kAryakAraNabhAva nahIM ho sakatA / isa kAraNa kyA siddha huA ki ekadeza nirAvaraNatAse kSAyopazamika jJAnarUpa lakSaNakA dhAraka ekadeza vyaktirUpa aura vivakSita eka deza meM zuddhanayase "saMvara" isa zabdase vAcya jo zuddha upayogakA svarUpa hai so muktikA kAraNa hotA hai / aura jo labdhiaparyApta sUkSma nigoda jIvameM nitya udghATa ( khulA huA ) tathA AvaraNa-rahita jJAna sunA jAtA hai vaha bhI sUkSma nigodameM sarva jaghanya jo kSayopazama hai usakI apekSAse AvaraNarahita hai; sarvathA nahIM / aisA kyoM hai ? isakA uttara yaha hai ki yadi jJAnakA AvaraNa hI ho to jovakA abhAva prApta hotA hai / yathArtha meM to uparivarttI kSAyopazamika jJAnakI apekSAse aura kevalajJAnakI apekSAse vaha jJAna bhI AvaraNasahita hai aura saMsArI jIvoMke kSAyikajJAnakA abhAva hai isaliye kSAyopazamika hI hai / aura yadi netrapaTalake ekadezameM nirAvaraNake tulya vaha jJAna kevalajJAnAMzarUpa ho to usa ekadezase bhI loka tathA alokakA pratyakSa prApta ho jAya arthAt loka aloka pratyakSameM jAna par3eM, parantu aisA nahIM dekhA jAtA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 saptatattva navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH rUpaM bhavati tahi tenaikadezenApi lokAlokapratyakSatAM prApnoti na ca tathA dRshyte| kintu pracurameghapracchAditAdityabimbavanibiDalocanapaTalavadvA stokaM prkaashytiityrthH|| atha kSayopazamalakSaNaM kathyate---sarvaprakAreNAtmaguNapracchAdikAH karmazaktayaH sarvaghAtisparddhakAni bhaNyante, vivakSitaikadezenAtmaguNapracchAdikAH zaktayo dezaghAtisparddhakAni bhaNyante, sarvaghAtisparddhakAnAmudayAbhAva eva kSayasteSAmevAstitvamupazama ucyate sarvaghAtyudayAbhAvalakSaNakSayeNa sahita upazamaH teSAmekadezaghAtisparddhakAnAmudayazceti samudAyena kSayopazamo bhnnyte| kSayopazame bhavaH kSAyopazamiko bhaavH| athavA dezaghAtispaddhakodaye sati jova ekadezena jJAnAdiguNaM labhate yatra sa kSAyopazamiko bhaavH| tena ki siddha-pUrvoktasUkSmanigodajIve jJAnAvaraNIyadezaghAtisparddhakodaye satyekadezena jJAnaguNaM labhyate tena kAraNena tat kSAyopazamikaM jJAnaM na ca kSAyikaM kasmAdekadezodayasadbhAvAditi / ayamatrArthaH yadyapi pUrvoktaM zuddhopayogalakSaNaM kSAyopazamikaM jJAnaM muktikAraNaM bhavati tathApi dhyAtRpuruSeNa yadeva sakalanirAvaraNamakhaNDakasakalavimalakevalajJAnalakSaNaM paramAtmasvarUpaM tadevAhaM na ca khaNDajJAnarUya iti bhAvanIyam / iti saMvaratattvavyAkhyAnaviSaye nayavibhAgo jJAtavya iti // 34 // atha saMvarakAraNabhedAn kathayatItyekA pAtanikA, dvitIyA tu kaiH kRtvA saMvaro bhavatIti pRSTe pratyuttaraM dadAtoti pAtanikAdvayaM manasi dhRtvA sUtramidaM pratipAdayati bhagavAn kintu adhika meghoM (bAdaloM) se AcchAdita sUryake bimbake samAna athavA nibiDa netrapaTalake samAna vaha kicit kiMcit prakAza karatA hai, yaha tAtparya hai // aba kSayopazamakA lakSaNa kahate haiM-saba prakArase AtmAke gaNoMko pracchAdana karanevAlI jo karmokI zaktiyA~ haiM unako sarvaghAtisparddhaka kahate haiN| aura vivakSita ekadezase jo AtmAke guNoMko pracchAdana karanevAlI karmazaktiyA~ haiM ve dezaghAtisparddhaka kahalAtI haiN| sarvaghAtisparddhakoMke udayakA jo abhAva hai so ho kSaya hai aura unhIM sarvaghAtisparddhakoMkA jo astitva (vidyamAnatA) hai vaha upazama kahalAtA hai| sarvaghAtisparddhakoMke udayakA abhAvarUpa jo kSaya hai usa sahita jo una ekadeza dhAtisparddha koMkA udayarUpa upazama so kSayopazama, aise samudAyase kSayopazama kahA jAtA hai / kSayopazamameM jo ho vaha kSAyopazamika bhAva hai / athavA dezaghAtispaddhakoMke udayake bhI hote hue jIva jahA~para ekadezase jJAnAdi guNa prApta karatA hai vaha kSAyopazamika bhAva hai| isase kyA siddha huA ki pUrvokta sUkSma nigoda jIvameM jJAnAvaraNIyakarmake dezaghAtispaddhakoMkA udaya honepara ekadezase jJAna Adi guNa prApta hote haiM isa kAraNa vaha jJAna kSAyopazamika hai aura kSAyika nahIM; kyoMki ekadezameM udayakA sadbhAva hai| yahA~para tAtparya yaha hai ki yadyapi pUrvokta zuddhopayoga lakSaNakA dhAraka kSAyopazamika jJAna muktikA kAraNa hai tathApi dhyAna karanevAle puruSa ko 'johI sakala AvaraNoMse rahita, akhaNDa-eka-sakala-vimala-kevalajJAnarUpa paramAtmAkA svarUpa hai / so ho maiM hU~ aura khaNDa jJAnarUpa nahIM" aisA dhyAna karanA cAhiye / isa prakAra saMvaratattvake vyAkhyAnameM nayakA vibhAga jAnanA cAhiye // 34 / / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm vadasamidIguttIo dhammANupehA parIsahajao ya / cArittaM bahubheyA NAyavvA bhAvasaMvaravisesA / / 35 / / vratasamitiguptayo dhamrmAnuprekSAH parISahajayaH ca / cAritraM bahubhedaM jJAtavyAH bhAvasaMvaravizeSAH // 35 // [ dvitIya adhikAra vyAkhyA- 'vadasamidIguttIo' vratasamitiguptayaH " dhammANupehA" dharmastathaivAnuprekSAH "parIsahajao ya" parISahajayazca "cArittaM bahubheyA" cAritraM bahubhedayuktaM "NAyavvA bhAvasaMvaravisesA " ete sarve militA bhAvasaMvaravizeSA bhedA jJAtavyAH / atha vistaraH- nizcayena vizuddhajJAnadarzanasvabhAvanijAtmatattvabhAvanotpanna sukhasudhAsvA dabalena samastazubhAzubharAgAdivikalpanivRttivratam, vyavahAreNa tatsAdhakaM hisAnRtasteyAbrahmaparigrahAcca yAvajjIvanivRttilakSaNaM paJcavidhaM vratam / nizcayenAnantajJAnAdisvabhAve nijAtmani sam samyak samastarAgAdivibhAva parityAgena tallInataccintanatanmayatvena ayanaM gamanaM pariNamanaM samitiH, vyavahAreNa taddbahiraGgasahakArikAraNabhUtAcArAdicaraNagranthoktA IryAbhASaiSaNAdAnanikSepotsargasaMjJAH paJca samitayaH / nizcayena sahajazuddhAtmabhAvanAlakSaNe gUDhasthAne saMsArakAraNarAgAdibhayAtsvasyAtmano gopanaM pracchAdanaM jhampanaM aba saMvarake kAraNoMke bheda kahate haiM, yaha to eka bhUmikA hai aura kinase saMvara hotA hai ? isa prazna meM uttara denevAlI dUsarI bhUmikA hai, ina donoM pAtanikA ( bhUmikA) oMko manameM dhAraNa karake, bhagavAn zrInemicandrasvAmI isa agrima gAthAsUtrakA pratipAdana karate haiM; gAthAbhAvArtha- pA~ca vrata, pA~ca samiti, tIna gupti, daza dharma, bAraha anuprekSA, bAIsa parISahoMkA jaya tathA aneka prakArakA cAritra isa prakAra ye saba bhAvasaMvarake bheda jAnane cAhiye || vyAkhyArtha - " vadasamidIguttIo" vrata, samiti aura guptiyA~, "dhammANupehA" dharmaM tathA anuprekSA " parIsahajao ya" aura parISahoMkA jItanA "cAritaM bahubheyA" aneka prakArakA cAritra " NAyavvA bhAva saMvaravisesA" ye saba mile hue bhAvasaMvarake bheda jAnane caahiye| aba isa ukta viSayakA vistAra se varNana karate haiM - nizcayanayase vizuddha jJAna aura darzanarUpa svabhAvakA dhAraka jo nija Atmatattva usakI bhAvanAse utpanna jo sukharUpo amRta usake AsvAda ke balase sampUrNa zubha tathA azubha rAga Adi vikalpoMse jo rahita honA so vrata hai, aura vyavahArase usa nizcaya vratako sAdhanevAlA hiMsA, anRta ( jhUTha, corI, abrahma aura parigrahase jIvanaparyanta rahitatArUpa lakSaNakA dhAraka pA~ca prakArakA vrata hai / nizcayanayakI vivakSAse anantajJAna Adi svabhAvakA dhAraka jo nija AtmA hai usameM 'sam ' bhale prakAra arthAt samasta rAga Adi vibhAvoMke tyAga dvArA AtmAmeM lIna honA, AtmAkA dhyAna karanA, AtmarUpa honA AdirUpase jo ayana kahiye gamana arthAt pariNamana so samiti hai / vyavahArase usa nizcaya samitike bahiraMga sahakArI kAraNabhUta aura AcAra Adi cAritra viSayaka granthoMmeM kahI huI IrSyA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepaNA, aura utsarga ina nAmoMkI dhAraka pA~ca samitiyA~ haiM / nizcayase sahaja - zuddha - AtmAkI bhAvanArUpa lakSaNake dhAraka gUDha ( gupta ) sthAna meM saMsArake kAraNabhUta jo rAgAdi haiM unake bhayase apanA AtmAkA jo gopana ( chipAnA ), pracchAdana, jhaMpana, pravezana athavA rakSaNa karanA hai so gupti hai, vyavahArase bahiraMga sAdhanAke artha jo mana, vacana tathA kAyake vyApArako rokanA hai so gupti Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArthaM varNana ] bRhadravya saMgrahaH pravezanaM rakSaNaM guptiH, vyavahAreNa bahiraGgasAdhanArthaM manovacanakAyavyApAranirodho guptiH / nizcayena saMsAre patantamAtmAnaM dharatIti vizuddhajJAnadarzanalakSaNanijazuddhAtmabhAvanAtmako dharmaH, vyavahAreNa tatsAdhanArthaM devendranarendrAdivandyapade dharatItyuttamakSamAmArdavArjava satya zaucasaMyamatapastyAgAkiJcanyabrahmacaryalakSaNo dazaprakAro dharmaH / dvAdazAnuprekSAH kathyante - adhruvAzaraNasaMsAraikatvAnyatvazucitvAtravasaMvara nirjarAlokabodhidurlabhadharmAnucintanamanuprekSAH / tAzca kathyante / tadyathA - dravyArthikanayena TaGkotkIrNajJAyakaikasvabhAvatvenAvinazvarasvabhAvanijaparamAtmadravyAdanyad bhinnaM yajjIva saMbandhe azuddhanizcayanayena rAgAdivibhAvarUpaM bhAvakarma, anupacaritAsabhUtavyavahAreNa dravyakarmano karmarUpaM ca tathaiva tatsvasvAmibhAvasambandhena gRhItaM yaccetanaM vanitAdikam, acetanaM suvarNAdikaM tadubhayamizraM cetyuktalakSaNaM satsarvamadhruvamiti bhAvayitavyam / tadbhAvanAsahitapuruSasya teSAM viyoge'pi satyucchiSTeSviva mamatvaM na bhavati tatra mamatvAbhAvAdavinazvaranijaparamAtmAnameva bhedAbhedaratnatrayabhAvanayA bhAvayati, yAdRzavinazvaramAtmAnaM bhAvayati tAdRzamevAkSayAnantasukhasvabhAvaM muktAtmAnaM prApnoti / ityadhruvAnuprekSA gatA // 1 // 81 atha nizcayaratnatrayapariNataM svazuddhAtmadravyaM tadbahiraGga-sahakArikAraNabhUtaM paJcaparameSThyArAdhanaJca zaraNam, tasmAdbahirbhUtA ye devendracakravarttisubhaTakoTibhaTaputrAdicetanA giridurgabhUvivarahai / nizcayase saMsAra meM girate hue AtmAko jo dhAraNa kare so vizuddha jJAna tathA darzana lakSaNa nijazuddha AtmA kI bhAvanAsvarUpa dharma hai / vyavahArase usake sAdhanake liye indra, cakravartI AdikA jo vaMdane yogya pada hai usameM dhAraNa karanevAlA uttama kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, AkiMcanya tathA brahmacaryarUpa lakSaNakA dhAraka daza prakArakA dharma hai // tapa, tyAga, aba bAraha anuprekSAoMkA kathana karate haiM - adhruva, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azucitva Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharma inakA jo vicAra karanA hai so anuprekSA haiM / unako kahate haiM / so aise haiM - dravyArthika nayase TaMkotkIrNa jJAyaka eka svabhAvapanese avinAzI svabhAvakA dhAraka jo nija paramAtmA dravya hai usase bhinna jo azuddha nizcayanaya se rAgAdi vibhAvarUpa bhAvakarma aura anupacaritaasadbhUtavyavahArase dravyakarma tathA nokarmarUpa, tathA usake svasvAmibhAva saMbaMdhase grahaNa kiyA huA strI Adi cetanadravya, suvarNa Adi acetanadravya aura cetana tathA acetanase milA huA mizra padArtha isa prakAra pUrvokta lakSaNoM sahita jo ye haiM so saba adhruva haiM, isa prakAra cintana karanA caahiye| usa bhAvanAsahita jo puruSa hai usake unake viyoga honepara bhI ucchiSTa ( jUMThe) bhojanoMke samAna mamatva nahIM hotA hai / aura unameM mamatvakA abhAva honese avinAzI nija paramAtmAko hI bheda tathA abhedarUpa ratnatrayakI bhAvanAse bhAvana karatA (bhAtA hai aura jaise avinazvara AtmAko bhAtA hai, vaise hI akSaya - ananta sukharUpa svabhAvakA dhAraka jo mukta AtmA hai usako prApta hotA hai / isa prakAra adhruva bhAvanA pUrNa huI || 1 // aba azaraNa anuprekSAkA varNana karate hai / nizcayaratnatraya meM pariNata jo nijazuddhAtmadravya hai so aura usakA bahiraMga sahakArI kAraNabhUta jo paMcaparameSThiyoM kA ArAdhana hai so zaraNa hai / usase bahirbhUta ( bhinna ) jo deva, indra, cakravartI, subhaTa, koTibhaTa aura putra Adi cetana, parvata, kilA, bhUvivara ( bhoharA ), maNi, mantra, AjJA, prasAda aura auSadha Adi acetana tathA cetana 11 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm gIya adhikAra maNimantrAjJAprasAdauSadhAdayaH punaracetanAstadubhayAtmakA mizrAzca maraNakAlAdau mahATavyAM vyAghragahItamRgabAlasyeva mahAsamudre potacyutapakSiNa iva zaraNaM na bhavantIti vijJeyam / tadvijJAya bhogAkAGakSArUpanidAnabandhAdinirAlambane svasaMvittisamutpannasukhAmRtasAlambane svazuddhAtmanyevAvalambanaM kRtvA bhAvanAM karoti / yAdRzaM zaraNabhUtamAtmAnaM bhAvayati tAdRzameva sarvakAlazaraNabhUtaM zaraNAgatavajrapaJjarasadRzaM nijazuddhAtmAnaM prApnoti / ityazaraNAnuprekSA vyAkhyAtA // 2 // atha zuddhAtmadravyAditarANi sapUrvApUrvamizrapudgaladravyANi jJAnAvaraNAdidravyakarmarUpeNa zarIrapoSaNArthAzanapAnAdipaJcendriyaviSayarUpeNa cAnantavArAn gRhItvA vimuktAnIti drvysNsaarH| svazuddhAtmadravyasaMbandhisahajazuddhalokAkAzapramitAsaMkhyeyapradezebhyo bhinnA ye lokakSetrapradezAstatraikaikaM pradezaM vyApyAnantavArAn yatra na jAto na mRto'yaM jIvaH sa ko'pi pradezo nAstIti kssetrsNsaarH| zuddhAtmAnubhUtirUpanirvikalpasamAdhikAlaM vihAya pratyekaM dazakoTAkoTisAgareNa pramitotsapiNyavasarpiNyekaikasamaye nAnAparAvartanakAlenAnantavArAnayaM jIvo yatra na jAto na mRtaH sa samayo nAstIti kaalsNsaarH| abhedaratnatrayAtmakasamAdhibalena siddhagatau svAtmopalabdhilakSaNasiddhaparyAyarUpeNa yo'sAvutpAdo bhavastaM vihAya nArakatiryagmanuSyabhaveSu tathaiva devabhaveSu ca nizcayaratnatrayabhAvanArahitabhogAkAGkSAnidAnapUrvakadravyatapazcaraNarUpajinadIkSAbalena navagaiveyakaparyantaM "sakko sakkaaura acetana ina donoMse mizra, ye saba padArtha maraNa Adike samayameM jaise mahAvanameM vyAghrase pakar3e hue hiraNake bacceko athavA mahAsamudra meM jahAjase cyuta ( rahita ) hue pakSIko koI zaraNa nahIM hai, usI prakAra zaraNa nahIM hote haiM, yaha jAnanA cAhiye / aura anya vastuko apanA zaraNa na jAnakara, bhogakI vAMchArUpa nidAnabaMdha Adikake avalambana ( AdhAra ) se rahita tathA sva ( Atma ) jJAnase utpanna sukharUpa amRtakA dhAraka jo nija-zuddha-AtmA hai, usIkA avalaMbana karake, usakI bhAvanAko karatA hai| aura jaise AtmAko yaha zaraNabhUta bhAtA hai, vaise hI saba kAlameM zaraNabhUta aura zaraNameM Aye hueke lie vajrake pIMjareke samAna jo nijazuddha AtmA hai, usako prApta hotA hai / isa prakAra dvitIya azaraNa anuprekSAkA vyAkhyAna huA / / 2 / / ___ aba tRtIya saMsArAnuprekSAkA varNana karate haiN| zuddha Atmadravyase bhinna jo sapUrva, apUrva tathA mizra aise pudgaladravya haiM unako jJAnAvaraNa Adi dravyakarmarUpase tathA zarIrake poSaNake liye bhojana pAna Adi pA~coM indriyoMke viSayarUpase isa jIvane ananta bAra grahaNa karake chor3e haiM / isa prakAra dravyasaMsAra hai| nijazuddha AtmArUpa dravyasaMbaMdhI jo sahaja zuddha lokAkAza pramANa asaMkhyAta pradeza haiM, unase bhinna jo lokarUpa kSetrake pradeza haiM unameM, eka eka pradezako vyApta karake, jisa pradeza meM anaMta vAra yaha jIva nahIM utpanna huA ho aura na marA ho, vaha koI bhI pradeza nahIM haiN| yaha kSetrasaMsAra hai| nijazuddha AtmAke anubhava rUpa nirvikalpa samAdhi ( dhyAna ) ke samayako tyAgakara, dazakoTAkoTIsAgara pramANa jo utsarpiNI kAla aura dazakoMTAkoTisAgara pramANa hI jo avasarpiNI kAla hai, usake eka eka samayameM aneka parAvartana kAlase yaha jova yahA~para ananta bAra na janmA ho aura na marA ho vaha samaya nahIM hai| isa prakAra kAlasaMsAra hai / abheda ratnatraya svarUpa dhyAnake balase siddhagatimeM nija AtmAkI prApti lakSaNa siddha paryAyarUpa jo utpAda (janma) hai usako tyAgakara nAraka, tiryaJca, manuSya aura devoMke bhavoMmeM nizcayaratnatrayakI bhAvanAse rahita aura bhoga vAMchAdi nidAna sahita jo dravyatapazcaraNarUpa jinadIkSA ( munipanA ) hai usake balase Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH mahisso dakkhiNaindA ya loyavAlA y| loyaMtiyA ya devA taccha cudA Nivudi janti / 1 / " iti gAthAkathitapadAni tathAgamaniSiddhAnyanyapadAni ca tyaktvA bhavavidhvaMsakanijazuddhAtmabhAvanArahito bhavotpAdakamithyAtvarAgAdibhAvanAsahitazca sannayaM jIvo'nantavArAn jIvito mRtazceti bhavasaMsAro jnyaatvyH| atha bhAvasaMsAraH kthyte| tadyathA-sarvajaghanyaprakRtibandhapradezabandhanimittAni sarvajaghanyamanovacanakAyaparispandarUpANi zreNyasaMkhyeyabhAgapramitAni catuHsthAnapatitAni sarvajaghanyayogasthAnAni bhavanti / tathaiva sarvotkRSTa prakRtibandhapradezabandhanimittAni sarvotkRSTamanovacanakAyavyApArarUpANi tadyogyazreNyasaMkhyeyabhAgapramitAni catuHsthAnapatitAni sarvotkRSTayogasthAnAni ca bhavanti / tathaiva sarvajaghanyasthitibandhanimittAni sarvajaghanyakaSAyAdhyavasAyasthAnAni tadyogyAsaMkhyeyalokapramitAni SaTsthAnapatitAni ca bhavanti / tathaiva ca sarvotkRSTakaSAyAdhyavasAyasthAnAni tAnyapyasaMkhyeyalokapramitAni SaTsthAnapatitAni ca bhavanti / tathaiva sarvajaghanyAnubhAgabandhanimittAni sarvajaghanyAnubhAgAdhyavasAyasthAnAni tAnyapyasaMkhyeyalokapramitAni SaTsthAnapatitAni bhavanti / tathaiva ca sarvotkRSTAnubhAgabandhanimittAni sarvotkRSTAnubhAgAdhyavasAyasthAnAni tAnyapyasaMkhyeyalokapramitAni SaTsthAnapatitAni ca vijJeyAni / tenaiva prakAreNa svakIyasvakIyajaghanyotkRSTayormadhye tAratamyena madhyamAni ca bhavanti / tathaiva jaghanyAdutkRSTaparyantAni jJAnAvaraNAdimUlottaraprakRtInAM nava graiveyakaparyanta "prathama svargakA indra, prathama svargakI mahA indrANI zacI, dakSiNa dizAke indra, lokapAla aura laukAntika deva ye saba svargase cyuta hokara nirvRti (mokSa ) ko prApta hote hai // 1 / / '' aise gAthAmeM kahe hue pUrvokta pada tathA anya anya bhI jo AgamameM niSiddha ( manA kiye hue ) uttama pada haiM unako chor3akara, bhavakA nAza karanevAlI jo nija AtmAkI bhAvanA hai usase rahita tathA bhavako utpanna karanevAle mithyAtva, rAga Adi jo bhAva haiM unase sahita huA yaha jIva anantavAra janmA hai aura marA hai / isa prakAra yaha pUrvakathita bhavasaMsArakA svarUpa jAnanA cAhie / __ aba bhAvasaMsArakA kathana karate haiN| vaha isa prakAra hai-sabase jaghanya prakRtibaMdha tathA pradezabaMdhake kAraNabhUta aura usake yogya zreNIke asaMkhyeya bhAgapramANa vRddhihAnirUpa cAra sthAnoMmeM patita jo sarva jaghanya mana, vacana tathA kAyake parispanda haiM, ve sarbajaghanya yogasthAna hote haiM / isI prakAra sabase adhika prakRtibaMdha tathA pradezabaMdhake nimitta, unake yogya zreNIke asaMkhyeya bhAgapramANa cAra sthAnoMmeM patita jo sarvotkRSTa mana, vacana aura kAyake vyApAra haiM, ve sarvotkRSTa yogasa hote haiN| isI prakAra sarvajaghanya sthiti badhake kAraNa jo sarvajaghanya kaSAyoke adhyavasAyasthAna haiM, ve bhI unake yogya asaMkhyeya lokapramANa tathA vRddhihAnirUpa SaT sthAnoMmeM patita hote haiM / evameva jo sarvotkRSTa kaSAyoMke adhyavasAya sthAna haiM, ve bhI asaMkhyeya loka pramANa aura SaT sthAnoMmeM patita hote haiM / aura isI prakAra sabase jaghanya anubhAgabaMdhake kAraNa jo sabase jaghanya ( nikRSTa ) anubhAgoMke adhyavasAyasthAna haiM ve bhI asaMkhyAta lokapramANa tathA SaT sthAnoMmeM patita hote haiN| tathA isI prakAra sabase utkRSTa anubhAga baMdhake nimittabhUta jo sarvotkRSTa anubhAgake adhyavasAyasthAna haiM unako bhI asaMkhyAta lokapramANa aura SaT sthAnoMmeM patita jAnane cAhiye / aura isa pUrvokta prakArase hI apane apane jaghanya aura utkRSToMke bIcameM tAratamyase madhyama bheda bhI hote haiN| aura evameva jaghanyase utkRSTaparyanta jJAnAvaraNa Adi mUla tathA uttara prakRtiyoMke sthitibaMdhake sthAna hote haiN| ve saca paramAgamameM kahI huI . Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIya adhikAra sthitibandhasthAnAni ca / tAni sarvANi paramAgamakathitAnusAreNAnantavArAn bhramitAnyanena jIvena paraM kintu pUrvoktasamastaprakRtibandhAdInAM sadbhAvavinAzakAraNAni vizuddhajJAnadarzanasvabhAvanijaparamAtmatattvasamyakazraddhAnajJAnAnucaraNarUpANi yAni samyagdarzanajJAnacAritrANi tAnyeva na labdhAni / iti bhaavsNsaarH|| evaM pUrvoktaprakAreNa dravyakSetrakAlabhavabhAvarUpaM paJcaprakAraM saMsAraM bhAvayato'sya jIvasya saMsArAtItasvazuddhAtmasaMvittinAzakeSu saMsAravRddhikAraNeSu mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogeSu pariNAmo na jAyate, kintu saMsArAtItasukhAsvAde rato bhUtvA svazuddhAtmasaMvittibalena saMsAravinAzakanijaniraJjanaparamAtmanyeva bhAvanAM karoti / tatazca yAdRzameva paramAtmAnaM bhAvayati tAdRzameva labdhvA saMsAravilakSaNe mokSe'nantakAlaM tiSThatIti / ayaM tu vizeSaH-nityanigodajIvAn vihAya paJcaprakArasaMsAravyAkhyAnaM jJAtavyam / kasmAditi cet-nityanigodajIvAnAM kAlatraye'pi trasatvaM nAstIti / tathA coktaM----"asthi aNaMtA jIvA jehiM Na pattoM tasANa prinnaamo| bhAvakalaMkasupaurA NigodavAsaM Na muMcaMti / 1 / " anupamamadvitIyamanAdimithyAdRzo'pi bharataputrAstrayoviMzatyadhikanavazataparimANAste ca nityanigodavAsinaH kSapitakarmANa indragopAH saMjAtAsteSAM ca puJjIbhUtAnAmupari bharatahastinA pAdo dattastataste mRtvApi varddhanakumArAdayo AjJAke anusAra isa jIvane anantavAra prApta kiye haiM, parantu pUrvokta saMpUrNa prakRtibaMdha Adike sadbhAvake nAzake kAraNa jo vizuddha jJAnadarzanasvabhAvakA dhAraka nija paramAtmatattva hai usake samyak zraddhAna, jJAna aura cAritrarUpa jo samyagdarzana-jJAna-cAritra haiM, unhIMko isa jIvane prApta nahIM kiye / isa prakAra bhAvasaMsArakA svarUpa hai| isa pUrvokta prakArase dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvarUpa jo pA~ca prakArakA saMsAra hai usako bhAvate hue isa jIvake saMsArase haTAnekA kAraNa jo nijazuddha AtmAkA jJAna hai usakA nAza karanevAle aura saMsArakI vRddhike kAraNabhUta aise jo mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga haiM unameM pariNAma nahIM hotA hai, kintu vaha jIva saMsArase atIta (nahIM honevAlA) jo sukha hai usake AsvAdameM rata (tatpara) hokara, nijazuddha AtmAke jJAnake balase saMsArako naSTa karanevAlA jo nija niraMjana paramAtmA hai, usImeM bhAvanA karatA hai| aura isake pazcAt jaise paramAtmAko bhAvatA hai, vaise hI paramAtmAko prApta hoke, saMsArase vilakSaNa jo mokSa hai, usameM anantakAla nivAsa karatA hai| yahA~para vizeSa yaha hai ki nitya nigodake jIvoMko chor3akara; isa ukta paMca prakArake saMsArakA vyAkhyAna jAnanA cAhiye, arthAt nitya nigoda jIva isa paMca prakArake saMsArameM paribhramaNa nahIM karate haiN| kyoMki nitya nigodavartI jo jIva haiM unake tIna kAlameM bhI asatA arthAt veindrIpane AdikA dhAraNa karanA nahIM hai| so hI kahA hai-"aise anaMta jIva haiM ki jinhoMne trasa paryAyako prApta hI nahIM kiyaa| aura bhAva kalaMkoM (azubhapariNAmoM) se bharapUra haiM, jisase ve nigodake nivAsako nahIM chor3ate hai| aura yaha bAta anupama aura advitIya hai ki "anAdikAlase mithyAdRSTi aise bhI nausau teIsa (923) bharatajIke putra jo ki nitya nigodake nivAsI the aura nitya nigodameM karmoMkI nirjarA hone se ve indragopa (sAvanakI DokarI) nAmaka kor3e hue, so una sabake Dherapara bharatake hAthIne paira rakha diyA isase ve marakara bharatajIke varddhanakumAra Adi putra hue aura ve kisIke sAtha bhI na bolate the| isa kAraNa, bharatajIne samavasaraNameM Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgraha bharataputrA jAtAste ca kenacidapi saha na vadanti / tato bharatena samavasaraNe bhagavAn pRSTo, bhagavatA ca prAktanaM vRttAntaM kathitam / tacchrutvA te tapo gRhItvA kSaNastokakAlena mokSaM gatAH / AcArArAdhanATippaNe kathitamAste / iti saMsArAnuprekSA gatA // 3 // athaikatvAnuprekSA kthyte| tadyathA-nizcayaratnatrayaikalakSaNakatvabhAvanApariNatasyAsya jIvasya nizcayanayena sahajAnandasukhAdyanantaguNAdhArabhUtaM kevalajJAnamevaikaM sahajaM zarIram / zarIraM ko'rthaH svarUpaM na ca saptadhAtumayaudArikazarIram / tathaivAtaraudraduAnavilakSaNaparamasAmAyikalakSaNaikatvabhAvanApariNataM nijAtmatattvamevaikaM sadA zAzvataM paramahitakAri na ca putrakalatrAdiH / tenaiva prakAreNa paramopekSAsaMyamalakSaNaikatvabhAvanAsahitaH svazuddhAtmapadArtha eka evAvinazvarahitakArI paramo'rthaH na ca suvarNAdyarthaH / tathaiva nirvikalpasamAdhisamutpannanirvikAraparamAnandaikalakSaNAnAkulatvasvabhAvAtmasukhamevaikaM sukhaM na cAkulatvotpAdakendriyasukhamiti / kasmAdidaM dehabandhujanasuvarNAdyarthendriyasukhAdikaM jIvasya nizcayena nirAkRtamiti cet, yato maraNakAle jIva eka eva gatyantaraM gacchati na ca dehAdIni / tathaiva rogavyAptikAle viSayakaSAyAdidurdhyAnarahitaHH svazuddhAtmakaikasahAyo bhavati / tadapi kathamiti cet ? yadi caramadeho bhavati tahi kevalajJAnAdivyaktirUpaM mokSaM nayati, acaramadehasya tu saMsArasthiti stokAM kRtvA devendrAdyabhyudayasukhaM datvA ca pazcAt pAramparyeNa mokSaM bhagavAnse pUchA, to bhagavAnne purAnA saba vRttAnta kahA / usako sunakara, una saba varddhanakumArAdi putroMne tapa grahaNa kiyA aura bahuta hI alpa kAlameM mokSa cale gaye" | yaha kathA AcArArAdhanAkI TippaNImeM kahI huI hai / isa prakAra saMsAra anuprekSAkA vyAkhyAna samApta huA // 3 / / aba ekatva anuprekSAkA varNana karate haiN| vaha isa prakAra hai-nizcaya ratnatrayarUpa eka lakSaNakA dhAraka jo ekatva hai usakI bhAvanAmeM pariNata isa jIvake nizcayanayase sahaja Ananda, sukha Adi ananta guNoMkA AdhArarUpa jo kevala jJAna hai vaha eka hI sahaja (svabhAva se utpanna) zarIra hai / yahA~ 'zarIra' isa zabdakA artha svarUpa samajhanA, na ki sAta dhAtuoMse nirmita audArika zarIra / isI prakAra Arta aura raudra ina donoM dhyAnoMse vilakSaNa (ulaTI) jo paramasAmAyikarUpa ekatva bhAvanA hai usameM pariNata jo eka apanA Atmatattva hai vahI sadA avinAzI aura parama hitaka karanevAlA hai; aura putra, mitra, kalatra Adi hitake kartA nhiiN| pUrvokta rItise hI parama upekSA saMyamarUpa jo ekatva bhAvanA hai, usase sahita jo nija zuddhAtma padArtha hai, vaha eka hI avinAzI tathA hitakArI parama artha (dhana ) hai; aura suvarNa AdirUpa artha ( dhana ) parama artha nahIM hai / evameva nirvikalpa dhyAnase utpanna tathA nirvikAra parama Anandamaya lakSaNa aura AkulatArahita svabhAvakA dhAraka aisA Atmasukha hI eka sukha hai; aura AkulatAko utpanna karanevAlA indriyajanya jo sukha hai so sukha nhiiN| ye pUrvokta jo jIvake zarIra, bandhujana, suvarNa Adi artha, aura indriyasukha Adi haiM inakA nizcayanayase khaMDana kyoM kiyA hai, aisI zaMkA karo to samAdhAna yaha hai ki jaba maraNakA samaya AtA hai taba yaha jIva eka (akelA) hI dUsarI gatimeM gamana karatA hai aura deha Adi isa jIvake sAtha nahIM jAte, kintu yahA~ke yahA~ hI raha jAte haiN| aura jaba yaha jIva rogoMse vyApta hotA hai taba viSaya tathA kaSAya AdirUpa jo khoTe dhyAna haiM unase rahita eka nijazuddha AtmA hI isakA sahAyaka hotA hai / aura vaha sahAyaka bhI kaisA hotA hai ? isakA uttara yaha hai ki yadi usa jIvakA aMtima zarIra ho taba to kevalajJAna AdikI prakaTatArUpa jo Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [dvitIya adhikAra prApayatItyarthaH / tathA coktaM- "saggaM taveNa savvo, vi pAvae kiMtu jhaannjoyenn| jo pAvai so pAvai, paraM bhave sAsayaM sokkhaM / 1 / " evamekatvabhAvanAphalaM jJAtvA nirantaraM nijazuddhAtmakatvabhAvanA kataMvyA / ityekatvAnuprekSA gatA // 4 // tathAnyatvAnuprekSAM kathayati / tathA hi-pUrvoktAni yAni dehabandhujanasuvarNAdyarthendriyasukhAdIni karmAdhInatve vinazvarANi tathaiva heyabhUtAni ca, tAni sarvANi TotkIrNajJAyakaikasvabhAvatvena nityAtsarvaprakAropAdeyabhUtAnnirvikAraparamacaitanyaciccamatkArasvabhAvAnnijaparamAtmapadArthAnnizcayanayenAnyAni bhinnAni / tebhyaH punarAtmApyanyo bhinna iti / ayamatra bhAva ekatvAnuprekSAyAmeko'hamityAdividhirUpeNa vyAkhyAnaM, anyatvAnuprekSAyAM tu dehAdayo matsakAzAdanye madIyA na bhavantIti niSedharUpeNa / ityekatvAnyatvAnuprekSAyAM vidhiniSedharUpa eva vizeSastAtparya tadeva / ityanyatvAnuprekSA samAptA // 5 // ataH paramazucitvAnuprekSA kthyte| tadyathA-sarvAzucizukrazoNitakAraNotpannatvAttathaiva "vasAsRramAMsamedo'sthimajjAzukrANi dhAtavaH" ityuktAzucisaptadhAtumayatvena tathA nAsikAdinavarandhradvArairapi svarUpeNAzucitvAttathaiva mUtrapurISAdyazucimalAnAmutpattisthAnatvAccAzucirayaM dehaH / na kevalamazucikAraNatvenAzuciH svarUpeNAzucyutpAdakatvena caashuciH| zuci sugandhamAlyavastrAmokSa hai usameM le jAtA hai aura yadi aMtima zarIra na ho to vaha zubha dhyAnarUpa zuddha AtmA usa jIvakI jo saMsArako sthiti hai usako alpa karake aura deva, indra Adi paryAyasaMbaMdhI sukhoMko dekara, phira paramparAse mokSakI prApti karatA hai| yaha bhAvArtha hai| so hI kahA bhI hai-'tapake karanese svarga saba koI pAte haiM, parantu zubha dhyAnake yogase jo koI svarga pAtA hai vaha agrima bhavameM zAzvata sukha arthAt mokSako pAtA hai // 1 // " aise ekatva bhAvanAke phalako jAnakara, sadA nijazuddha AtmAke ekatvarUpa bhAvanA hI karanI cAhiye / isa prakAra ekatva nAmaka caturtha anuprekSA samApta huI // 4 // aba paMcama anyatva anuprekSAkA kathana karate haiN| so isa prakAra hai--pUrva ekatvabhAvanAmeM kahe hue jo deha, baMdhujana, suvarNa Adi artha aura indriyasukha Adi haiM ve saba karmoM ke AdhIna haiM isI kAraNa vinAzasvabhAvake dhAraka haiM tathA heya ( tyAjya ) svarUpa bhI haiN| isa kAraNa TotkIrNa evaM jJAyaka rUpa eka svabhAvase nitya, saba prakAroMse upAdeyabhUta aura vikArarahita paramacaitanya cit-camatkArasvabhAvakA dhAraka jo nija paramAtmapadArtha hai, usase ve saba nizcayanayakI apekSAse bhinna haiN| aura AtmA bhI unase bhinna hai| bhAvArtha yahA~ para yaha hai ki-ekatva anuprekSAmeM to 'maiM eka hU~' ityAdi prakArase vidhirUpa vyAkhyAna hai aura isa anyatva anuprekSAmeM 'deha Adika padArtha mujhase bhinna haiM, ye mere nahIM haiM' ityAdi niSedharUpase varNana hai| isa prakAra ekatva aura anyatva ina donoM anuprekSAoMmeM vidhi tathA niSedharUpa hI vizeSa ( bheda ) hai aura tAtparya to donoMkA eka hI hai| aise anyatva anuprekSA samApta huI / / 5 // ___ aba Age azucitva anuprekSAkA kathana karate haiN| vaha isa prakAra hai-sabase apavitra aise zukra (pitAkA vIrya ) aura zoNita ( mAtAkA rudhira ) rUpa kAraNase utpanna honeke kAraNa tathA "vasA, rudhira, mAMsa, meda, asthi (hAr3a), majjA, aura zukra ye dhAtu haiM," isa prakAra pUrvokta apavitra jo sapta dhAtu haiM ina rUpa honese tathA nAka Adi nau chidroMdvArA svarUpase bhI azuci honese aura isI bhA~tise mUtra, purISa (viSThA) Adi azuci maloMkI utpattikA sthAna honese yaha deha Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 87 donAmazucitvotpAdakatvAccAzuciH / idAnI zucitvaM kathyate-sahajazuddhakevalajJAnAdiguNAnAmAdhArabhUtatvAtsvayaM nizcayena zucirUpatvAcca paramAtmaiva zuciH / "jIvo bamhA jIvahmi ceva cariyA vijja jo jdinno| taM jANa brahmaceraM vimkkprdehbhttoe|1" iti gAthAkathitanirmalabrahmacarya tatraiva nijaparamAtmani sthitAnAmeva lbhyte| tathaiva "brahmacArI sadA zuciH" iti vacanAtathAvidhabrahmacAriNAmeva zucitvaM na ca kAmakrodhAdiratAnAM jlsnaanaadishauce'pi| tathaiva ca"janmanA jAyate zUdraH kriyayA dvija ucyte| zrutena zrotriyo jJeyo brahmacaryeNa braahmnnH|1|" iti vacanAtta eva nizcayazuddhAH brAhmaNAH / tathA coktaM nArAyaNena yudhiSThiraM prati vizuddhAtmanadIsnAnameva paramazucitvakAraNaM na ca laukikagaGgAditIrthe snAnAdikam / "AtmA nadI saMyamatoyapUrNA satyAvahA zIlataTA dayormiH / tatrAbhiSekaM kuru pANDuputra na vAriNA zuddhayati cAntarAtmA / / " ityazucitvAnuprekSA gatA // 6 // ata UrdhvamAnavAnuprekSA kathyate / samudre sacchidrapotavadayaM jIva indriyAdyAsravaiH saMsArasAgare patatIti vAttikam / atIndriyasvazuddhAtmasaMvittivilakSaNAni sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANIndriyANi bhaNyante / paramopazamamUrtiparamAtmasvabhAvasya kSobhotpAdakAH krodhamAnamAyAlobhakaSAyA abhiazuci hai| aura kevala azuci kAraNase utpanna honeke kAraNa hI yaha azuci nahIM hai; kintu yaha zarIra svarUpase bhI azuci hai aura azuci mala AdikA janaka honese bhI azuci hai| aura pavitra jo sugandha, mAlA, vastra Adi haiM unameM bhI yaha zarIra apane saMsargase apavitratA utpanna karatA hai, isa kAraNa bhI azuci hai| aba pavitratAkA kathana karate haiM-sahaja zuddha aise jo kevala jJAna Adi guNa haiM unakA AdhArabhUta honese aura nizcayase apane Apa pavitra honese yaha paramAtmA hI zuci hai / "jIva brahma hai, jIvahImeM jo munikI caryA (pravRtti) hove usako, chor3I hai paradehakI sevA jisane aisA brahmacarya jAno / 1 / " isa gAthAmeM kahA huA jo nirmala brahmacarya hai, so usa paramAtmAmeM sthita hue jIvoMke hI milatA hai| aura isI prakAra "brahmacArI sadA pavitra hai" isa vacanase una pUrvokta prakArake brahmacAriyoMke hI pavitratA hai| aura jo kAma tathA krodha AdimeM tatpara jIva haiM unake jalasnAna Adi zaucoMke karanepara bhI pavitratva nahIM hai| kyoMki, isI prakAra "janmase zUdra hotA hai, kriyAse dvija kahalAtA hai, zruta (zAstra) se zrotriya jAnanA cAhiye aura brahmacaryase brAhmaNa jAnanA cAhiye / 1 / " aisA vacana hai| isaliye pUrvokta paramAtmAmeM tatpara jo haiM, ve hI nizcayanayase zuddha brAhmaNa haiN| aura nArAyaNane yudhiSThirako kahA hai ki zuddha jo AtmArUpa nadI hai usameM snAnakA karanA hI parama pavitratAkA kAraNa hai, kintu laukika jo gaMgA Adi tIrthoM meM snAnakA karanA Adi hai so zucitvakA kAraNa nhiiN| isa viSayameM jo zloka hai usakA artha yaha hai- 'saMyamarUpI jalase pUrNa, satyako dhAraNa karanevAlI zIlarUpa taTa aura dayAmaya taraGgoMkI dhAraka aisI jo AtmArUpa nadI hai usameM he pANDuputra (yudhiSThira) ! snAna kara; kyoMki, antarAtmA jalase zuddha nahIM hotA / 1 / " isa prakAra azucitva anuprekSAkA varNana samApta huaa||6|| ___ aba isake anantara saptama AsravAnuprekSAko kahate haiM / "jaise chidrasahita naukA ( nAva ) samudra meM DUbatI hai, aise hI indriya Adi chidroM dvArA yaha jIva saMsArarUpa samudra meM giratA hai" yaha vAttika hai| indriyoMke agocara jo nijazuddha AtmAkA jJAna hai usase vilakSaNa sparzana, rasana ( jihvA, ) nAsikA, netra aura kAna ye pA~ca indriyA~ kahalAtI haiN| parama upazama svarUpakA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIya adhikAra dhIyante / rAgAdivikalpanivRttirUpAyAH zuddhAtmAnubhUte: pratikUlAni hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahapravRttirUpANi paJcAvratAni / niSkriyanirvikArAtmatattvAdviparItA manovacanakAyavyApArarUpAH paramAgamoktAH samyaktvakriyA mithyAtvakriyetyAdipaJcaviMzatikriyAH ucyante / indriyakaSAyAvatakriyArU pAsavANAM svarUpametadvijJeyam yathA samudre'nekaratnabhANDapUrNasya sacchidrapotasya jalapraveze pAto bhavati na ca velApattanaM prApnoti / tathA samyagdarzanajJAnacAritralakSaNAmUlyaratnabhANDapUrNajIvapotasya pUrvoktAsravadvAraiH karmajalapraveze sati saMsArasamudre pAto bhavati na ca kevalajJAnAvyAbAdhasukhAdyanantaguNaratnapUrNamuktivelApattanaM prApnotIti / evamAtra vagatadoSAnucintanamAnavAnuprekSA jJAtavyeti // 7 // ___ atha saMvarAnuprekSA kathyate--yathA tadeva jalapAtraM chidrasya jhampane sati jalapravezAbhAve nirvighnena velApattanaM prApnoti; tathA jIvajalapAtraM nijazuddhAtmasaMvittibalena indriyAdyAsravacchidrANAM jhampane sati karmajalapravezAbhAve nirvighnena kevalajJAnAdyanantaguNaratnapUrNamuktivelApattanaM prApnotIti / evaM saMvaragataguNAnucintanaM saMvarAnuprekSA jJAtavyA // 8 // atha nirjarAnuprekSA pratipAdayati / yathA ko'pyajIrNadoSeNa malasaJcaye jAte satyAhAraM tyaktvA kimapi harItakyAdikaM malapAcakamagnidIpakaM cauSadhaM gRhNAti / tena ca malapAkena dhAraka jo paramAtmAkA svabhAva hai usake kSobhako utpanna karanevAle krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAya kahe jAte haiN| rAga Adi vikalpoMse rahita jo zuddha AtmAkA anubhava hai usase pratikUla aise hiMsA, jhUTha, corI, abrahma aura parigraha ina pA~coMmeM pravRttirUpa pA~ca avrata haiM / kriyArahita aura nirvikAra aisA jo Atmatattva hai usase viparIta mana, vacana tathA kAyake vyApArarUpa evaM zAstrameM kahI huI samyak kriyA, mithyAtva kriyA ityAdi paccIsa kriyA kahI jAtI haiN| isa prakAra pUrvokta indriya, kaSAya, avrata tathA kriyArUpa AsravoMkA svarUpa jAnanA caahiye| jaise samudra meM aneka ratnoMke bhAMDoMse bhare hae chidrasahita pota ( jahAja ) kA jalake praveza honepara patana hotA hai aura vaha pota samudrake kinAre jo pattana ( nagara ) hai usako nahIM prApta hotA hai / usI prakAra samyagdarzana, jJAna aura cAritrarUpa jo amUlya ratnoMke bhAMDe haiM unase pUrNa isa jIva nAmA potameM pUrvokta indriya Adi AsravoMdvArA jaba karmarUpI jalakA praveza ho jAtA hai taba saMsArarUpI samudra meM hI patana hotA hai| aura kevalajJAna avyAbAdha sukha Adi ananta guNamaya ratnoMse pUrNa jo muktisvarUpa velApattana ( saMsAra samudra ke kinArekA zahara ) haiM, usako yaha jIva nahIM prApta hotA hai| ityAdi prakArase Asrava meM prApta doSoMkA jo vicAra karanA hai, vaha AsravAnuprekSA jAnanI cAhiye / / 7 / / aba saMvara anuprekSAkA varNana karate haiN| jaise vahI samudrakA pota apane chidroMke banda ho jAnese jalake pravezakA abhAva honepara nirvighnatApUrvaka velApattanako prApta ho jAtA hai; usI prakAra jIvarUpI pota apane zuddha AtmAke jJAnake balase indriya Adi AsravarUpa chidroMke muMda jAnese karmarUpa jalake pravezakA abhAva honepara nirvighna kevalajJAna Adi ananta guNa ratnoMse pUrNa jo muktirUpa velApattana hai, usako prApta hotA hai| aise saMvarameM vidyamAna jo guNa haiM unake ciMtanasvarUpa saMvara anuprekSA jAnanI cAhiye // 8 // ___ aba nirjarAnuprakSAkA pratipAdana karate haiM jaise kisI manuSyake ajIrNa doSase malakA saMcaya ( peTa meM malakA jamAva ) ho jAve to vaha manuSya AhArako chor3a karake, malako pacAnevAle Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH malAnAM pAtane galane nirjaraNe sati sukhI bhavati / tathAyaM bhavyajIvo'pyajIrNajanakAhArasthAnIyamithyAtva rAgAdyajJAnabhAvena karmamalasaJcaye sati mithyAtvarAgAdikaM tyaktvA paramauSadhasthAnIyaM jIvitamaraNalAbhAlAbhasukhaduHkhAdisamabhAvanApratipAdakaM karmamalapAcakaM zuddhadhyAnAgnidIpakaM ca jinavacanauSadhaM sevate / tena ca karmamalAnAM galane nirjaraNe sati sukhI bhavati / kiJca yathA kospi dhImAnajIrNakAle yaduHkhaM jAtaM tadajIrNe gate'pi na vismarati tatazcAjIrNajanakAhAraM pariharati tena ca sarvadaiva sukhIbhavati / tathA vivekijano'pi "ArtA narA dharmaparA bhavanti" iti vacanAdduHkhotpattikAle ye dharmapariNAmA jAyante tAn duHkhe gate'pi na vismarati / tatazca nijaparamAtmAnubhUtibalena nirjarArthaM dRSTazrutAnubhUtabhogAkAGkSAdivibhAvapariNAmaparityAgarUpaiH saMvegavairAgyapariNAmaivartata iti / saMvegavairAgyalakSaNaM kathyate - " dhamme ya dhammaphalahmi daMsaNe ya hariso ya huMti saMvego / saMsAradehabhogesu virattabhAvo ya vairaggaM / 1 / " iti nirjarAnuprekSA gatA // 9 // 89 atha lokAnuprekSAM pratipAdayati / tadyathA - anantAnantAkAzabahumadhyapradeze ghanodadhidhanavAtatanuvAtAbhidhAnavAyutrayaveSTitAnAdinidhanAkRtrimanizcalA saMkhyAta pradezo loko'sti / tasyAkAraH kathyate - adhomukhArddhamurajasyopari pUrNe muraje sthApite yAdRzAkAro bhavati tAdRzAkAraH paraM kintu murajo vRtto lokastu catuSkoNa iti vizeSaH / athavA prasAritapAdasya kaTitaTanyastahastasya tathA agniko tIvra karanevAle kisI harar3e Adi auSadhako grahaNa karatA hai / aura jaba usa auSadhase mala paka jAte haiM, gala jAte haiM athavA nirjara jAte haiM taba vaha manuSya sukhI hotA hai / usI prakAra yaha bhavyajIva bhI ajIrNako utpanna karanevAle AhArake sthAnabhUta ( evaja ) jo mithyAtva, rAga tathA ajJAna Adi bhAva haiM unase karmarUpI malakA saMcaya honepara mithyAtva, rAga Adiko chor3akara, parama auSadhake sthAnabhUta jIvana-maraNameM, lAbha-alAbha meM aura sukha-duHkha AdimeM samAna bhAvanAko utpanna karanevAlA, karmamalako pakAnevAlA tathA zuddha dhyAnarUpa agniko dIpta karanevAlA jo jinavacanarUpa auSadha hai usakA sevana karatA hai / aura usase jaba karmarUpI maloMkA galana tathA nirjaraNa ho jAtA hai taba vaha sukhI hotA hai / aura bhI vizeSa hai ki jaise koI buddhimAn ajIrNake samaya meM jo duHkha huA usako ajorNake nAza ho jAnepara bhI nahIM bhUlatA hai aura usake smaraNapUrvaka ajIrNako utpanna karanevAle AhArako chor3a detA hai aura isa kAraNa sadA hI sukhI hotA hai; vaise hI vivekI ( jJAnI ) manuSya bhI "duHkhI manuSya dharma meM tatpara hote haiM" isa vAkyAnusAra duHkhake utpanna hone ke samaya jo dharmarUpa pariNAma hote haiM unako duHkha naSTa ho jAnepara bhI nahIM bhUlatA hai / aura isake pazcAt nija parama AtmAke anubhava ke balase nirjarAke nimitta jo dekhe, sune tathA anubhava meM kiye hue bhogavAMchAdirUpa vibhAva pariNAma haiM unake parityAga ( tyAga ) rUpa saMvega tathA vairAgyarUpa pariNAmoM ke sAtha rahatA hai | saMvega aura vairAgyakA lakSaNa kahate haiM- "dharmameM, dharmake phalameM aura darzana meM jo harSa hotA hai so to saMvega hai; aura saMsAra, deha tathA bhogoM meM virakta bhAvarUpa vairAgya hai / 1 / " aise nirjarAnuprekSA samApta huI // 9 // aba lokAnuprekSAkA nirUpaNa karate haiM / vaha isa prakAra hai-anaMtAnanta jo AkAza hai usake bahuta hI madhya pradezameM ghanodadhi, ghanavAna aura tanuvAta nAmaka tIna pavanoMse veSTita ( beDhA huA ), Adi aura antarahita, akRtrima, nizcala aura asaMkhyAta pradezakA dhAraka loka hai / usake AkArakA kathana karate haiM- nIce mukha kiye hue Adhe sRdaMgake Upara pUrA mRdaMga rakhane para 8 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIya adhikAra cordhvasthitapuruSasya yAdRzAkAro bhavati tAdRzaH / idAnIM tasyaivotsedhAyAmavistArAH kathyantecaturdazarajjupramANotsedhastathaiva dakSiNottareNa sarvatra saptarajjupramANAyAmo bhavati / pUrvapazcimena punaradhovibhAge sptrjjuvistaarH| tatazcAdhobhAgAta kramahAnirUpeNa hIyate yAvanmadhyaloka ekarajjupramANavistAro bhavati / tato madhyalokAdUrdhvaM kramavRddhayA varddhate yAvad brahmalokAnte rajjupaJcakavistAro bhavati / tatazcovaM punarapi hIyate yAvallokAnte rajjupramANavistAro bhavati / tasyaiva lokasya punarudUkhalasya madhyAdhobhAge chidre kRte sati nikSiptavaMzanAlikeva catuHkoNA trasanADI bhavati / sA caikarajjuviSkambhA caturdazarajjUtsedhA vijJayA / tasyAstvadhobhAge sptrjjvo'dholoksNbndhinyH| UrdhvabhAge madhyalokotsedhasaMbandhilakSayojanapramANamerUtsedhaH saptarajjava UrdhvalokasaMbandhinyaH / / ataH paramadholokaH kathyate / adhobhAge merorAdhArabhUtA ratnaprabhAkhyA prthmpRthivii| tasyAdho'dhaH pratyekamekaikarajjupramANamAkAzaM gatvA yathAkrameNa zarkarAvAlukApadhamatamomahAtamaHsaMjJAH SaD bhUmayo bhavanti / tasmAdadhobhAge rajjupramANaM kSetraM bhUmirahitaM nigodAdipaJcasthAvarabhUtaM ca tiSThati / ratnaprabhAdipRthivInAM pratyekaM ghanodadhidhanavAtatanuvAtatrayamAdhArabhUtaM bhavatIti vijJeyam / kasyAM pRthivyAM kati narakabilAni santIti prazne yathAkrameNa kathayati-tAsu trizatpaJcaviMzatipaJcadazadazatripaJcaunakanarakazatasahasrANi paJca caiva yathAkramam 8400000 / atha ratnaprabhAdi jaisA AkAra hotA hai vaisA AkAra lokakA hai, parantu mRdaMga gola hai aura loka caukora hai, yaha bheda hai| athavA phailAye haiM pAda (paira) jisane aura kaTike taTapara rakkhe haiM hAtha jisane aise khar3e hue manuSyakA jaisA AkAra hotA hai, vaisA lokakA AkAra hai| aba usI lokakI U~cAI, laMbAI tathA vistArakA nirUpaNa karate haiM-caudaha rajju pramANa U~cA tathA dakSiNa uttara meM saba jagaha sAta rajju lambA yaha loka hai aura pUrva pazcimameM nIceke bhAgameM sAta rajju vistAra hai aura phira usa adhobhAgase kramahAnirUpase itanA ghaTatA hai ki, madhya ( bIca ) meM eka rajju vistArakA dhAraka ho jAtA hai phira madhyalokase Upara kramavRddhise bar3hatA hai so bar3hatA-bar3hatA brahmaloka arthAt paMcama svargake antameM pA~ca rajjuke vistArakA dhAraka hotA hai / usake Upara phira bhI ghaTatA hai so yahA~taka ghaTatA hai ki, lokake antameM jAkara, eka rajjupramANa vistAravAlA hotA hai| aura isI lokake madhyameM udUkhala ( Ukhala ) ke madhyabhAgase nIcekI ora chidra karake eka bA~sakA nalI rakkhI jAve usakA jaisA AkAra hotA hai usake samAna eka caukora trasa nADI hai, vaha eka rajju vyAsakI dhAraka aura caudaha rajju U~cI jAnanI caahie| usa trasa nADIke adhobhAgakI jo sAta rajju haiM ve adholoka sambandhI haiM aura UrdhvabhAgameM madhyalokakI U~cAI sambandhI lakSa yojana pramANa merukI U~cAI hai isa sahita sAta rajju Urdhva lokasambandhI haiM / isake Age adholokakA kathana karate haiM. adhobhAgameM merukI AdhArabhUtA ratnaprabhA nAmA prathama pRthivI hai| usa ratnaprabhA pRthivIke nIce-nIce pratyeka eka eka rajju pramANa AkAzameM calakara kramAnusAra zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, aura mahAtamaHprabhA nAmakI dhAraka 6 bhUmiyA~ haiM / unake adhobhAgameM jo bhUmirahita eka rajjupramANa kSetra hai vaha nigoda Adi paMca sthAvaroMse bharA huA hai| ratnaprabhA Adi pratyeka pRthivIke ghanodadhi, ghanavAta aura tanuvAta nAmaka jo tIna vAtavalaya haiM ve AdhArabhUta haiM arthAt ratnaprabhAdi pRthivI ina tInoM Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH pRthivInAM krameNa piNDasya pramANaM kathayati / piNDasya ko'rthaH mandratvasya bAhulyasyeti / azItisahasrAdhikaikalakSaM tathaiva dvAtriMzadaSTAviMzaticatuvizatiSoDazASTasahasrapramitAni yojanAni jJAtavyAni / tiryavistArastu caturdigbhAge yadyapi trasanADyapekSayakarajjupramANastathApi trasarahitabahirbhAge lokAntapramANamiti / tathA coktaM "bhuvAmante spRzantInAM lokAntaM sarvadikSu c"| atra vistAreNa tiryavistAraparyantamandratvena mandarAvagAhayojanasahasrabAhulyA madhyamaloke yA citrA pRthivI tiSThati tasyA adhobhAge SoDazasahasrabAhulyaH kharabhAgastiSThati / tasmAdapyadhazcaturazItiyojanasahasrabAhulyaH paGkabhAgastiSThati / tato'pyadhobhAge azItisahasrabAhulyo abbahulabhAgastiSThatItyevaM ratnaprabhA pRthivI tribhedA jnyaatvyaa| tatra kharabhAge'surakulaM vihAya navaprakArabhavanavAsidevAnAM tathaiva rAkSasakulaM vihAya saptaprakAravyantaradevAnAM AvAsA jJAtavyA iti / paGkabhAge punarasurANAM rAkSasAnAM ceti / abbahulabhAge nArakAstiSThanti / tatra bahubhUmikaprAsAdavadadho'dhaH sarvapRthivISu svakIyasvakIyabAhulyAt sakAzAdadha upari caikaikayojanasahasraM vihAya madhyabhAge bhUmikrameNa paTalAni bhavanti trayodazaikAdazanavamaptapaJcavyekavAtavalayoMke AdhArase haiM, yaha jAnanA caahiye| kisa pathivImeM kitane narakoMke bila haiM ? isa praznapara yathAkramase uttara kahate haiM ki, unameM prathama bhUmimeM tIsa lAkha, dvitIyameM pacIsa lAkha, tRtIyameM pandraha lAkha, caturthameM daza lAkha, paMcamameM tIna lAkha, SaSThImeM pA~ca kama eka lAkha tathA saptamI pRthivImeM pA~ca, isa prakAra saba milakara caurAsI lAkha (8400000) narakoMke bila haiN| aba ratnaprabhA Adi bhUmiyoMkA kramase piMDapramANa kahate haiN| yahA~ piMDa zabdakA artha gaMbhIratA (gaharAI ) hai| unameM prathama pathivIkA piMDa eka lAkha assI hajAra yojana, dusarIkA eka lAkha tIsarIkA eka lAkha aTAIsa hajAra, cauthIkA eka lAkha caubIsa hajAra, pA~cavIMkA eka lAkha bIsa hajAra. chaThIkA eka lAkha solaha hajAra aura sAtavIMkA eka lAkha ATha hajAra yojanapramANa piMDa jAnanA caahiye| aura tiryag arthAt tirachA vistAra to yadyapi trasanADIkI apekSAse eka rajjupramANa hai tathApi trasoMse rahita jo bAhyabhAga hai usameM lokake antataka hai / so hI kahA hai ki, "antako sparza karatI huI bhUmiyoMkA pramANa saba dizAoMmeM lokAnta pramANa hai|" aba yahA~ vistArase tiryavistAra paryanta maMdratAse meruke avagAha rUpa jo eka hajAra yojana haiM, una pramANa bAhulya ( gaharAI ) ko dhAraNa karanevAlI jo madhyalokameM citrA pRthivI hai, usake nIce ke bhAgameM solaha hajAra yojana bAhulyakA dhAraka khara bhAga hai| usa khara bhAgake bhI nIce caurAsI hajAra yojana pramANa bAhulyavAlA paMka bhAga sthita hai| usake bhI nIceke bhAgameM assI hajAra yojanake bAhulyakA dhAraka abbahula bhAga hai| isa prakAra ratnaprabhA pRthivI hai so kharabhAga, paMka bhAga aura avbahula bhAgarUpI bhedoMse tIna prakArakI jAnanI caahiye| unameM khara bhAgameM asurakumAra jAtike devoMke samUhako chor3akara, nava prakArake bhavanavAsI aura isI prakAra rAkSasoMke samUhake vinA sAta prakArake vyantara devoMke AvAsa ( nivAsasthAna ) jAnane cAhiye / paMkabhAgameM asura tathA rAkSasoMke nivAsa haiN| abbahula bhAgameM nAraka haiM / / unameM bahatase khanoMvAle prAsAda ( mahala) ke samAna nIce-nIce saba pRthiviyoMmeM apane-apane vAhulyase nIce aura Upara eka-eka hajAra yojanako chor3akara, jo bIcakA bhAga hai usameM bhUmi ( tallA, khaNDa, athavA maMjilA ) ke kramase paTala hote haiN| unameM prathama bhUmimeM teraha, dUsarImeM battIsa Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIya adhikAra saMkhyAni, tAnyeva sarvasamudAyena punarekonapaJcAzatpramitAni / paTalAni ko'rthaH ? prastArA indrakA antarbhUmaya iti / tatra ratnaprabhAyAM sImantasaMjJe prathamapaTala vistAre nRlokavat yatsaMkhyeyayojanavistAravat madhyabilaM tsyendrksNjnyaa| tasyaiva caturdigvibhAge pratidizaM paMktirUpeNAsaMkhyeyayojanavistArAgyekonapaJcAzadabilAni / tathaiva vidikcatuSTaye pratidizaM paMktirUpeNa yAnyaSTacatvArizadbilAni tAnyapyasaMkhyAtayojanavistArANi / teSAmapi shrenniibddhsNjnyaa| digvidigaSTakAntareSu paMktirahitatvena puSpaprakaravatkAnicitsaMkhyeyayojanavistArANi kAnicidasaMkhyeyayojanavistArANi yAni tiSThanti teSAM prkiirnnksNjnyaa| itIndrakazreNIbaddhaprakIrNakarUpeNa tridhA narakA bhavanti / ityanena krameNa prathamapaTalavyAkhyAnaM vijJeyam / tathaiva pUrvoktakonapaJcAzatpaTaleSvayameva vyAkhyAnakramaH kintvaSTazreNiSvekaikapaTalaM pratyekaikaM hIyate yAvatsaptamapRthivyAM caturdigbhAgeSvekaM bilaM tisstthti| ratnaprabhAdinarakadehotsedhaH kathyate prathamapaTale hastatrayam tataH kramavRddhivazAttrayodazapaTale saptacApAni hasta trayamaGgalaSaTkaM ceti / tato dvitIyapRthivyAdiSu caramendrakeSu dviguNadviguNe kriyamANe saptamapRthivyAM cApazatapaJcakaM bhavati / uparitane narake ya utkRSTotsedhaH so'dhastane narake vizeSAdhiko jaghanyo bhavati, tathaiva paTaleSu ca jnyaatvyH| AyuHpramANaM kathyate / prathamapRthivyAM gyAraha, tIsarImeM nava, cauthImeM sAta, pAMcavImeM pA~ca, chaThImeM tIna aura sAtavIM pRthivImeM eka; aise ye saba samadAyase unacAsa (49) saMkhyA pramANa paTala haiN| yahA~ 'paTala' zabdakA artha prastAra (taha) indraka athavA antarbhUmi hai| unameM ratnaprabhA nAmaka prathama pRthivImeM sImanta nAmaka pahale paTalake vistArameM jo DhAI dvIpake samAna saMkhyeya ( 4500000 ) yojana vistArakA dhAraka bIcakA bila hai usakI indraka saMjJA hai / usa indrakakI cAroM dizAoM meM pratyeka dizAmeM asaMkhyeya yojana vistArake dhAraka unacAsa bila haiN| aura isI prakAra cAroM vidizAoMmeM pratyeka vidizAmeM paMktirUpa ( katAradAra ) jo aDatAlIsa (48) bila haiM ve bhI asaMkhyAta yojana pramANa vistArake dhAraka haiM, ina donoM prakArake biloMkI hI "zreNIbaddha" yaha saMjJA hai arthAt indrakako dizA aura vidizAoM meM jo paMktirUpa bila haiM ve zreNIbaddha kahalAte haiN| cAroM dizA aura cAroM vidizA ina AThoMke bIca meM jo paMkti ( silasile ) ke binA honese bikhare hae puSpoMke samAna kitane hI saMkhyAta yojana vistArake dhAraka aura kitane hI asaMkhyAta yojana vistArake dhAraka bila haiM, unakA "prakIrNaka" yaha nAma hai| aise indraka, zreNIbaddha aura prakIrNakarUpase tIna prakArake naraka hote haiN| isa parvokta kramase prathama paTalakA vyAkhyAna jAnanA cAhiye / isI prakAra parvokta jo sAtoM pathiviyoMmeM unacAsa paTala haiM unameM bhI yahI vyAkhyAnakA krama hai| parantu vizeSa yaha hai ki, AThoM dizAoMkI jo AThoM boNiyA~ haiM unameM pratyeka paTalameM eka-eka bila ghaTatA hai, so yahA~ taka ki, saptama pRthivImeM cAroM dizAoM meM eka-eka bila hI raha jAtA hai / / aba ratnaprabhAdi pRthiviyoMmeM jo nAraka nivAsa karate haiM unake dehakI U~cAIkA kathana karate haiM-prathama paTalameM tIna hAthakA utsedha hai aura yahA~se krama-krama bar3haneke vazase terahaveM paTalameM sAta dhanuSa, tIna hAtha aura 6 aMgulakA utsedha hai| isake anaMtara dvitIya Adi pRthiviyoMke antake indraka vimAnoMmeM dUnAdUnA vRddhirUpa karanese saptama pRthivImeM pA~casau dhanuSakA utsedha hotA hai / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadvyasaMgrahaH 93 prathame paTale jaghanyena dazavarSasahasrANi tata AgamoktakramavRddhivazAdantapaTale srvotkrssennaiksaagropmm| tataH paraM dvitIyapRthivyAdiSu krameNa trisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastrizatsAgaropamamutkRSTajIvitam / yacca prathamapRthivyAmutkRSTaM tadvitIyAyAM samayAdhikaM jaghanyaM, tathaiva paTaleSu ca / evaM saptamapRthivIparyantaM jJAtavyam / svazuddhAtmasaMvittilakSaNanizcayaratnatrayavilakSaNaistIvamithyAtvadarzanajJAnacAritraiH pariNatAnAmasaMjJipaJcendriyasaraThapakSisasiMhastrINAM krameNa ratnaprabhAdiSu SaTpathivISu gamanazaktirasti saptamyAM tu karmabhUmijamanuSyANAM matsyAnAmeva / kiJca yadi ko'pi nirantaraM narake gacchati tadA pRthivIkrameNASTasaptaSaTpaJcacatustridvisaMkhyavArAneva / kintu saptamanarakAdAgatAH punarapyekavAraM tatrAnyatra vA narake gacchantIti niyamaH / narakAdAgatA jIvA baladevavAsudevaprativAsudevacakravatisaMjJAH zalAkApuruSAH na bhavanti / caturthapaJcamaSaSThasaptamanarakebhyaH samAgatAH krameNa tIrthakaracaramadehabhAvasaMyatazrAvakA na bhavanti / tarhi kiM bhavanti ? "NirayAdo Nissarado nnrtiriekmmsnnnnipjjtto| gavvabhave uppajjadi sattamaNirayAdu tirieva / 1 / " // idAnIM nArakaduHkhAni kthynte| tadyathA--vizuddhajJAnadarzanasvabhAvanijaparamAtmatattva Uparake narakameM jo utkRSTa utsedha hai usase kucha adhika nIceke naraka meM jaghanya utsedha hotA hai| isI prakAra paTaloMmeM bhI jAnanA caahiye| aba nArakoMke AyukA pramANa varNana karate haiN| prathama pRthivIke prathama paTalameM jaghanyatAse daza hajAra varSakI Ayu hai, usake pazcAt AgamameM kahI huI kramAnusAra vRddhise antakA jo terahavA~ paTala hai usameM sarvotkRSTatAse eka sAgara pramANa Aya hai| isake anantara kramase dUsarI pRthivImeM tIna sAgara, tIsarImeM sAta sAgara, cauthI meM daza sAgara, pA~cavImeM satraha sAgara, chaThImeM bAIsa sAgara aura sAtavImeM taiMtIsa sAgara pramANa utkRSTa Ayu hai| jo prathama pRthivImeM utkRSTa Ayu hai, vaha dUsarImeM kucha samaya adhika jaghanya Ayu hai / evameva jo prathama paTalameM utkRSTa Ayu hai so dUsare meM samayAdhika jaghanya hai / aise saptama pRthivItaka jAnanA caahiye| nijazuddha AtmAke jJAnarUpa lakSaNakA dhAraka jo nizcayaratnatraya hai usase vilakSaNa jo tIvra mithyAdarzana, jJAna aura cAritra hai inase pariNata asaMjJI paMcendriya saraTha, pakSI, sarpa, siMha aura strI paryAyake dhAraka jo jIva haiM unake kramase ratnaprabhAdi SaTa pathiviyoMmeM gamana karanekI zakti hai arthAt asaMjJI paMcendriya prathama bhUmimeM, saraTha dUsarImeM, pakSI tIsarImeM, sarpa cauthImeM, siMha pA~cavIM meM tathA strIkA jIva chaThI bhUmimeM jAkara nAraka ho sakatA hai aura sAtavIM pRthivImeM karmabhUmike utpanna hue manuSya aura magaramaccha hI jA sakate haiN| aura bhI vizeSa yaha hai ki yadi koI jIva nirantara narakameM jAtA hai to prathama pRthivImeM kramase ATha bAra, dUsarImeM sAta bAra, tIsarImeM cha: bAra, cauthImeM pA~ca bAra, pA~cavImeM cAra bAra, chaTImeM tIna bA aura sAtavImeM do bAra hI jAtA hai| aura sAtaveM narakase Aye hue jIva phira bhI eka bAra usI vA anya kisI narakameM jAte haiM, yaha niyama hai / sAtaveM narakase Aye hue jova baladeva, nArAyaNa, pratinArAyaNa aura cakravatisaMjJaka zalAkApuruSa nahIM hote / aura cauthe narakase Aye hue tIrthaMkara, pA~cavese Aye hue caramazarIrI, chaThese Aye hue bhAvaliMgI muni aura sAtaveMse Aye hue zrAvaka nahIM hote haiM / to kyA hote haiM ? so kahate haiM--"narakase Aye hue jIva manuSya, tiryaMca, karmabhUmimeM saMjJIparyApta tathA garbhaja hote haiM aura sAtaveM narakase Aye hue tiryag gatimeM hI utpanna hote haiN|" aba nAraka jIvoMke duHkhoMkA kathana karate hai| vaha isa prakAra hai-vizuddha jJAna tathA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ dvitIya adhikAra samyakzraddhAnajJAnAnuSThAnabhAvanotpanna nirvikAra paramAnandaikalakSaNasukhAmRta rasAsvAdarahitaiH paJcendriyaviSayasukhAsvAdalampaTaimithyAdRSTijIvairyadupArjitaM narakAyurna rakagatyAdipApakarma tadudayena narake samutpadya pRthivIcatuSTaye tIvroSNaduHkhaM paJcamyAM punaruparitanatribhAge tIvroSNaduHkhamadhobhAge tIvrazItaduHkhaM, SaSThIsaptamyoratizItotpanna duHkhamanubhavanti / tathaiva chedanabhedanakrakaca vidAraNayantrapIDanazUlA rohaNAditIvraduHkhaM sahante / tathA coktaM - "acchiNimolaNamittaM Natthi suhaM duHkhameva aNubaddha / Niraye rayiyANaM ahoNisaM paJcamANAnaM / 1 / prathamapRthivItraya paryantamAsurodIritaM ceti / evaM jJAtvA nArakaduHkhavinAzArthaM bhedAbhedaratnatraya bhAvanA karttavyA / saMkSepeNAdholokavyAkhyAnaM jJAtavyam // 94 ataH paraM tiyaMgulokaH kathyate -- jambUdvIpAdizubhanAmAno dvIpAH, lavaNodAdizubhanAmAnaH samudrAzca dviguNadviguNavistAreNa pUrvaM pUrva pariveSTgha vRttAkArAH svayambhUramaNaparyantAstiryagvistAreNa vistIrNAstiSThanti yatastena kAraNena tiryagloko bhaNyate, madhyalokaJca / tadyathA - teSu sArddhatRtIyoddhArasAgaropamalomacchedapramiteSvasaMkhyAtadvIpasamudreSu madhye jambUdvIpa stiSThati / sa ca jambUvRkSopalakSito madhyabhAgasthita meruparvatasahito vRttAkAralakSayojanapramANastadRdviguNaviSkambheNa yojanalakSadvayapramANena vRttAkAreNa bahirbhAge lavaNasamudreNa veSThitaH / so'pi lavaNasamudrastadRdviguNa darzanarUpa svabhAvakA dhAraka jo nijazuddha paramAtmatattva hai usake samyak zraddhAna, jJAna aura AcaraNakI bhAvanAse utpanna jo vikArarahita parama AnaMdamaya sukharUpI amRta usake AsvAdase rahita aura pA~coM indriyoMke viSayoMke sevanameM lampaTa aise mithyAdRSTi jIvoMne jo naraka Ayu tathA naraka gati Adi rUpa pApa karma upArjana kiyA usake udayase ve narakameM utpanna hote haiM / vahA~para pahalekI jo cAra pRthiviyA~ haiM unameM tIvra uSNatA (garmI) kA duHkha, aura pA~cavIM pRthivImeM Upara ke tribhAga meM arthAt paMcama pRthivIke pahale tIsare hisse meM tIvra uSNatAkA duHkha aura nIceke do tribhAga haiM unameM tIvra zIta ( ThaMDa vA jAr3e ) kA duHkha tathA chuTTI aura sAtavIM pRthivImeM atyanta zItase utpanna hue duHkhakA anubhava karate haiM / aura isI prakAra chedane, bhedane, karotIse cIrane, ghAnImeM perane aura zUlI para car3hAne AdirUpa tIvra duHkhako sahana karate haiM / so hI kahA hai ki "naraka meM rAtadina duHkharUpa agnimeM pacate hue nArakoMke netroMke TimakAra mAtra bhI sukha nahIM hai, kintu sadA duHkha hI lagA rahatA hai / 1 / " aura pahalI tIna pRthiviyoMtaka asurakumAra jAtike devoMse prakaTa kiye hue duHkhako bhI sahate haiM / aisA jAnakara, narakasambandhI duHkhake nAzake liye bheda tathA abheda rUpa jo ratnatraya hai usakI bhAvanA karanI caahiye| aise saMkSepa rIti se adholokakA vyAkhyAna samApta huA / aba isake anaMtara tiryag loka arthAt madhyalokakA varNana karate haiM | apane dUne dU vistAra se pUrvapUrva dvIpako samudra aura samudrako dvIpa isa kramase ber3ha karake, gola AkAravAle jaMbUdvIpa Adi zubha nAmoMke dhAraka dvIpa aura lavaNoda Adi zubha nAmoMke dhAraka samudra, svayaMbhUramaNa samudraparyanta tiryak vistArase vistRta hokara ( phaila kara ) sthita haiM; isa kAraNase isako tiryak loka kahate haiM aura madhyaloka bhI kahate haiM / vaha isa prakAra haisADhetIna uddhAra sAgara samAna lomoMke Tukar3oke barAbara jo asaMkhyAta dvIpa samudrake madhya ( bIca ) meM jaMbU dvIpa sthita hai vaha jaMbU ( jAmuna ) ke vRkSase cihnita tathA madhya bhAga meM sthita jo meru hai usase sahita hai / tathA golAkAra lAkha yojanapramANa hai / aura golAkAra do lAkha Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH vistAreNa yojanalakSacatuSTayapramANena vRttAkAreNa bahirbhAge dhAtakIkhaNDadvopena veSTitaH / so'pi dhAtakIkhaNDadvIpastadviguNavistAreNa yojanASTalakSapramANena vRttAkAreNa bahirbhAge kAlodakasamudreNa veSTitaH / so'pi kAlodakasamudrastadviguNavistAreNa SoDazayojanalakSapramANena vRttAkAreNa bahirbhAge puSkaradvIpena vessttitH| ityAdidviguNadviguNaviSkambhaH svayambhUramaNadvIpasvayambhUramaNasamudraparyanto jnyaatvyH| yathA jambUdvIpalavaNasamudraviSkambhadvayasamudayAdyojanalakSatrayapramitAtsakAzAddhAtakIkhaNDa ekalakSaNAdhikastathaivAsaMkhyeyadvIpasamudra viSkambhabhyaH svayambhUramaNasamudraviSkambha ekalakSaNAdhiko jJAtavyaH / evamuktalakSaNeSvasaMkhyeyadvIpasamudreSu vyantaradevAnAM parvatAdyuparigatA AvAsAH, adhobhUbhAgagatAni bhavanAni, tathaiva dvIpasamudrAdigatAni purANi ca, paramAgamoktabhinnalakSaNAni / tathaiva kharabhAgapaGkabhAgasthitapratarAsaMkhyeyapramANAsaMkhyeyavyantaradevAvAsAH, tathaiva dvAsaptatilakSAdhikakodisaptapramitabhavanavAsidevasaMbandhibhavanAnyakRtrimajinacaityAlayasahitAni bhavanti / evamatisaMkSepeNa tiryagloko vyaakhyaatH|| ___atha tiryaglokamadhyasthito manuSyaloko vyAkhyAyate tanmadhyasthitajambUdvIpe saptakSetrANi bhaNyante / dakSiNadigvibhAgAdArabhya bharatahaimavataharivideharamyakahairaNyavatairAvatasaMjJAni saptakSetrANi bhavanti / kSetrANi ko'rthaH ? varSA vaMzA dezA janapadA ityarthaH / teSAM kSetrANAM vibhAgakArakAH SaT yojanapramANa apanese dUne viSkaMbha ( paridhi ) kA dhAraka jo bAhya bhAgameM lavaNa samudra hai usase veSTita ( ber3hA huA ) hai / vaha lavaNa samudra bhI apane vistArase dUne vistAravAlA jo cAra lAkha yojana pramANa golAkAra bAhya bhAgameM dhAtakI khaMDa nAmaka dvIpa hai usase veSTita hai| vaha dhAtakI khaMDa dvIpa bhI apanese dUne vistArarUpa ATha lAkha yojana pramANa jo bAhya bhAgameM kAlodaka samudra hai usase veSTita hai| vaha kAlodaka samudra bhI apane dUne vistArarUpa solaha lAkha yojanapramANa golAkAra bAhya bhAgameM jo puSkara dvIpa hai usase veSTita hai| isako Adi le, yaha dUnA-dUnA viSkaMbha svayaMbhUramaNa dvIpa tathA svayaMbharamaNa samadraparyanta jAnanA cAhiye / aura jaise jaMbUdvIpakA viSkaMbha eka lAkha yojana, lavaNa samudrakA viSkaMbha do lAkha yojana, ina donoMke samudAyarUpa jo tIna lAkha yojana pramANa hai, usase dhAtakI khaMDa eka lAkha yojana adhika arthAt cAra lAkha yojana hai| isI prakAra asaMkhyAta dvIpa samudroMkA jo viSkaMbha hai usase eka lAkha yojana adhika svayaMbhUramaNa samudrakA viSkaMbha jAnane yogya hai| aise pUrvokta lakSaNake dhAraka asaMkhyAta dvIpa samudroMmeM vyantara devoMke parvata Adike Upara prApta AvAsa ( sthAna ), adhobhUbhAga (nIcekI pRthivIke bhAga) meM prApta bhavana aura dvIpa tathA samudra AdimeM mile hue pura haiN| ye AvAsa, bhavana tathA pura paramAgamameM kahe hue jo bhinna-bhinna lakSaNa haiM, unake dhAraka haiN| aura isI prakAra ratnaprabhA bhUmike khara bhAga aura paMka bhAgameM sthita pratarake asaMkhyAtaveM bhAgapramANa saMkhyAta vyantara devoMke AvAsa haiM aura sAta karor3a bahattara lAkha jyAke dhAraka bhavanavAsI devoM sambandhI bhavana haiM ve saba akRtrima jina caityAlayoMsahita haiM / isa prakAra atyanta saMkSepase tiryag loka (madhyaloka) kA vyAkhyAna kiyA gyaa| __ aba tiryag loka ( madhyaloka ) ke madhyameM sthita jo manuSya loka ( DhAI dvIpa ) hai usakA vyAkhyAna karate haiN| usameM prathama hI tiryaga lokake bIca meM sthita jo jaMbUdvIpa hai usameM jo sAta kSetra haiM unakA kathana karate haiM / dakSiNa dizAke bhAgase Arambhita hokara bharata, haimavata, hari, videha, ramyaka, hairaNyavata aura airAvata ina nAmoMke dhAraka sAta kSetra haiN| yahA~ kSetra zabdase varSa, vaMza, deza Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIya adhikAra kulaparvatAH kathyante-dakSiNadigbhAgamAdIkRtya himavanmahAhimavaniSadhanIlarukmizikharisaMjJA bharatAdisaptakSetrANAmantareSu pUrvAparAyatAH SaT kulaparvatAH bhavanti / parvatA iti ko'rthaH ? varSadharaparvatAH sImAparvatA ityrthH| teSAM parvatAnAmupari krameNa hradA kthynte| padmamahApadmatigicchakesarimahApuNDarIkapuNDarIkasaMjJA akRtrimA SaT hradA bhavanti / hradA iti ko'rthaH ? srovraanniityrthH| tebhyaH padmAdiSahadebhyaH sakAzAdAgamakathitakrameNa nirgatA yAzcaturdaza mahAnadyastAH kathyante / tathAhi - himavatparvatasthapadmanAmamahAhadAdardhakozAvagAhakrozArdhAdhikaSaTyojanapramANavistArapUrvatoraNadvAreNa nirgatya tatparvatasyaivopari pUrvadigvibhAgena yojanazatapaJcakaM gacchati tato gaGgAkUTasamIpe dakSiNena vyAvRtya bhUmisthakuNDe patati tasmAd dakSiNadvAreNa nirgatya bharatakSetramadhyamabhAgasthitasya dIrghatvena pUrvAparasamudraspazino vijayArddhasya guhAdvAreNa nirgatya tata AryakhaNDArddhabhAge pUrveNa vyAvRtya prathamAvagAhApekSayA dazaguNena gavyUtipaJcakAvagAhena tathaiva prathamaviSkambhApekSayA dazaguNena yojanArddhasaMhitadviSaSTiyojanapramANavistAreNa ca pUrvasamudre praviSTA gaGgA / tathA gaGgAvasindhurapi tasmAdeva himavatparvatasthapadmadAtparvatasyaivopari pazcimadvAreNa nirgatya pazcAddakSiNadigvibhAgenAgatya vijayA guhAdvAreNa nirgatyAryakhaNDA bhAge pazcimena vyAvRtya pazcimasamudre praviSTeti / evaM dakSiNadigvibhAgasamAgatagaGgAsindhubhyAM pUrvAparAyatena vijayA parvatena ca SaTkhaNDIkRtaM bharatakSetram / athavA janapada arthakA grahaNa hai| una kSetroMko bhinna-bhinna karanevAle jo chaH kulaparvata (kulAcala) haiM unake nAma kahate haiM-dakSiNa dizAke bhAgako Adi lekara himavat 1 mahAhimavat 2 niSadha 3 nIla 4 rukmI 5 aura zikharI 6, ina nAmoMke dhAraka, pUrva pazcima laMbe kulaparvata una bharata Adi sapta kSetroMke bIca meM haiN| parvata isakA artha varSadharaparvata athavA sImAparvata hai| una parvatoMke Upara kramase jo hrada haiM ve kahe jAte haiM-padma 1 mahApadma 2 tigicha 3 kesarI 4 mahApuMDarIka 5 aura puMDarIka 6 ina nAmoMvAle akRtrima SaT hada haiN| hradakA artha sarovara hai| aba una padma Adi 6 hradoMse AgamameM kahe hue kramake anusAra jo caudaha mahAnadiyA~ nikalI haiM unakA varNana karate haiN| ve isa prakAra haiM-himavat parvatapara sthita jo padmanAmaka mahAhrada hai usase ardha kosa pramANa gaharAI aura sAr3he chaH yojana pramANa caur3AIko dhAraka gaMgA nAmaka nadI pUrvatoraNa dvArase nikalakara, usI himavat parvatake Upara pUrva dizAmeM pA~casau yojanataka jAto hai; phira vahA~se gaMgAkUTake pAsa dakSiNa dizAko mur3akara, bhUmimeM sthita jo kuNDa hai usameM vaha gaMgA giratI hai, vahA~se dakSiNa dvAra ( daravAje ) se nikalakara, bharata kSetrake madhyabhAgameM sthita jo laMbAIse pUrva pazcima samudrako sparzita karanevAlA vijayArddha parvata hai usakI guhAke dvArase nikalakara, vahA~se AryakhaNDake ardhabhAgameM pUrvase lauTakara, prathama avagAhakI apekSA dazaguNI arthAt 5 gavyUti ( kosa ) kI gaharAI aura isI prakAra prathamake viSkaMbhase dazaguNa jo sAr3he bAsaTha yojana pramANa vistAra hai usa sahita gaMgAnadI pUrva samudrameM praveza karatI hai| aura isa gaMgAko bhA~ti sindhunAmaka mahAnadI bhI usI himavatparvatapara vidyamAna padmahradake pazcimadvArase nikalakara, parvatapara hI gamana karake phira dakSiNa dizAko Akara, vijayA - kI guhAke dvArase nikalakara, pazcimako mur3akara, AryakhaMDake arddhabhAgameM Akara, pazcima samudra meM praveza karatI hai / isa prakAra dakSiNa dizAko AyI huI jo gaMgA aura siMdhu nAmaka do nadiyA~ haiM, inase aura pUrva tathA pazcimake samudrataka lambA jo vijayArddha parvata hai usase SaT khaNDa (cha: vibhAgoMmeM baTA) huA bharata kSetra hai / / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH atha mahAhimavatparvatasthamahApadmahadAikSiNadigvibhAgena haimavatakSetramadhye samAgatya tatrasthanAbhigiriparvataM yojanArdhanAspRzantI tasyaivArdhe pradakSiNaM kRtvA rohitpUrvasamudra gtaa| tathaiva himavatparvatasthitapagrahadAduttareNAgatya tameva nAbhigiri yojanArdhanAspRzantI tasyaivArddhapradakSiNaM kRtvA rohitAsyA pazcimasamudraM gtaa| iti rohidrohitAsyAsaMgaM nadIdvandvaM haimavatasaMjJajaghanyabhogabhUmikSetre jnyaatvym| atha niSadhaparvatasthitatigiJchanAmahUdAddakSiNenAgatya nAbhigiriparvataM yojanArdhanAspRzantI tasyaivArdhapradakSiNaM kRtvA haritpUrvasamudraM gtaa| tathaiva mahAhimavatparvatasthamahApadmanAmahadAduttaradigvibhAgenAgatya tameva nAbhigiri yojanArdhanAspRzanto tasyaivArdhapradakSiNaM kRtvA harikAntA nAma nadI pazcimasamudraM gtaa| iti haririkAntAsaMjJaM nadIdvayaM harisaMjJamadhyamabhogabhUmikSetre vijJeyam / atha nIlaparvatasthitakesarinAmahadAddakSiNenAgatyottarakurusaMjJotkRSTabhUmikSetre madhyena gatvA merusamIpe gajadantaparvataM nittvA ca pradakSiNena yojanArdhana meruM vihAya pUrvabhadrazAlavanasya madhyena pUrvavidehasya ca madhye zotAnAmanadI pUrvasamudraM gtaa| tathaiva niSadhaparvatasthitatigiJchahadAduttaradigvibhAgenAgatya devakurusaMjJottamabhogabhUmikSetramadhyena gatvA merusamIpe gajadantaparvataM bhittvA ca pradakSiNenAyojanArdhana meruM vihAya pazcimabhadrazAlavanasya madhyena pazcimavidehasya ca madhyena zItodA pazcimasamudraM gtaa| evaM zItAzItodAsaMjJaM nadIdvayaM videhAbhidhAne karmabhUmikSetre jJAtavyam / yatpUrva gaGgAsindhunadIdvayasya vistArAvagAhapramANaM bhaNitaM tadeva kSetre aba pUrvakathanake pazcAt varNana karate haiM-mahAhimavat parvatapara sthita jo mahApadmanAmA hrada hai, vahA~se calakara, dakSiNa dizAkI orase haimavata kSetrake madhyameM Akara, vahA~para sthita jo nAbhigiri nAmaka parvata hai, usako Adhe yojanataka sparza karatI huI, usI parvatakI AdhI pradakSiNA karatI huI rohit nAmA nadI pUrvasamudrako gaI hai| aura isI prakAra rohitAsyA nAmA jo nadI hai vaha himavat parvatake padmahadase uttarako Akara, usI nAbhigiriko ardha yojanaparyanta sparza karatI huI, usI parvatakI AdhI pradakSiNA karake pazcima samudrameM gaI hai| aise rohita aura rohitAsyA nAmakI dhAraka do nadiyA~ haimavata nAmaka jo jaghanya bhogabhUmikA kSetra hai usameM jAnanI caahiye| aura harita nAmA nadI niSadha parvatake tigichahadase dakSiNako Akara, Adhe yojanataka nAbhigiri parvatako chUtI huI usI parvatakI AdhI pradakSiNA karake pUrvasamudra meM gaI hai| evameva harikAntA nAmA nado mahAhimavat parvatake mahApadma nAmaka hradase uttara dizAkI ora Akara, usI nAbhigiriko Adhe yojanataka sparzatI huI usakI ardha pradakSiNA dekara, pazcima samudrameM gaI hai| aise harit aura harikAntA nAmaka do nadiyA~ hari nAmakA dhAraka jo madhyama bhogabhUmikA kSetra hai usameM jAnanI cAhiye / aba zItA nAmA nadI nIla parvatake kesarI nAmA hradase dakSiNako Akara, uttarakuru nAmaka utkRSTa bhogabhUmikSetrake bIca meM hokara, meruke pAsa jAkara, gajadaMta parvatako bhedakara aura Adhe yojana paryanta pradakSiNAse meruko chor3akara, pUrva bhadrazAlavana aura pUrva videhake madhyameM hokara, pUrva samudrako gaI hai| isI prakAra zItodA nAmA nadI niSadhaparvatapara vidyamAna jo tigiMchahrada hai, vahA~se uttarako Akara, devakuru saMjJaka uttama bhogabhUmi kSetrake bIcameMse jAkara meruke pAsa gajadantaparvatako bhedakara aura Adhe yojana pradakSiNAse meruko chor3akara, pazcima bhadrazAlavanake aura pazcimavidehake madhyameM gamana karake, pazcima samudrako gaI hai| aise zItA aura zItodA nAmaka nadiyoMkA yugala videhanAmaka karmabhUmike kSetrameM jAnanA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ dvitIya adhikAra kSetre nadIyugalaM prati videhaparyantaM dviguNaM dviguNaM jJAtavyam / atha gaGgA caturdazasahasra parivAranadIsahitA, sindhurapi tathA tadviguNasaMkhyAnaM rohidrohitAsyAdvayam, tato'pi dviguNasaMkhyAnaM hariddharikAntAdvayamiti / tathA SaDviMzatyadhikayojanazatapaJcakame konaviMzatibhAgIkRta kayojanasya bhAgaSaTkaM ca yaddakSiNottareNa karmabhUmisaMjJabharata kSetrasya viSkambhapramANaM tadviguNaM himavatparvate, tasmAda dviguNaM haimavatakSetre, ityAdi dviguNaM dviguNaM videhaparyantaM jJAtavyam / tathA padmahRdo yojanasahasrAyAmastadarddhaviSkambho dazayojanAvagAho yojanaikapramANapadmaviSkambhastasmAnmahApadma dviguNastasmAdapi timiJche dviguNa iti // atha yathA bharate himavatparvatAnnirgataM gaGgAsindhudvayaM tathottare karmabhUmisaMjJairAvatakSetre zikhari - parvatAnnirgataM raktAraktodAnadIdvayam / yathA ca haimavatasaMjJe jaghanyabhogabhUmikSetre mahAhimavaddhimavannAmaparvatadvayAtkrameNa nirgataM rohitrohitAsyAnadodvayaM tathottare hairaNyavatasaMjJajaghanyabhogabhUmikSetre zikharirukmisaMjJaparvatadvayAtkrameNa nirgataM suvarNakulArUpyakUlAnadIdvayam / tathaiva yathA harisaMjJamadhyamabhogabhUmikSetre niSadhamahAhimavannAmaparvatadvayAtkrameNa nirgataM hariddharikAntAnadIdvayaM tathottare ramyakasaMjJamadhyamabhogabhUmikSetre rukminIlanAmaparvatadvayAtkrameNa nirgataM nArInarakAntAnadIdvayamiti vijJeyam / suSamasuSamAdiSaTkAla saMbandhiparamAgamoktAyurutsedhAdisahitA dazasAgaropamakoTicAhiye || jo vistAra aura avagAhakA pramANa pahale gaMgA aura siMdhu nAmaka do nadiyoM kA kahA hai, usase dUnA-dUnA pratyeka kSetrameM jo nadiyoMkA yugala hai, usakA vistAra jAnanA cAhiye / aba gaMgA caudaha hajAra parivArakI nadiyoMsahita hai| siMdhu bhI caudaha hajAra parivAra nadiyoMkI dhAraka hai / inase dUne arthAt aTThAIsa hajAra saMkhyA pramANa parivArakI dhAraka rohita tathA rohitAsyAko samajhanA cAhiye aura harit harikAntA ye do nadiyA~ inase bhI dUne parivArakI dhAraka haiM / aura pA~caso chabbIsa yojana tathA eka yojanake unnIsa bhAgoM meM se 6 bhAga pramANa dakSiNa aura uttarase karmabhUmi saMjJaka bharatakSetrake viSkabhakA pramANa hai / usase dUnA himavatparvatameM, himavat parvata se dUnA haimavata kSetra meM aise uttarottara dUnA-dUnA viSkaMbha videha kSetraparyanta jAnanA cAhiye / aura padmahRda jo eka hajAra yojana lambA, pA~casau yojana caur3A tathA daza yojana gaharA hai aura jo usameM eka yojana pramANa viSkaMbhakA dhAraka kamala hai, usase dUnA mahApadmahRdameM aura usase dUnA tigichahRda meM jAnanA cAhiye || aba jaise bharatakSetra meM himavat parvatase gaMgA tathA siMdhu ye do nadiyA~ nikalI haiM vaise hI uttara dizA meM karmabhUmi saMjJaka jo airAvata kSetra hai usameM zikharI parvatase nikalI huI raktA tathA raktodA nAmaka do nadiyA~ haiM / aura jaise haimavata nAmaka jaghanya bhogabhUmike kSetrameM mahAhimavat aura himavat nAmaka do parvatoMse kramAnusAra rohita tathA rohitAsyA ye do nadiyA~ nikalI haiM, isI prakAra uttara meM hairaNyavata saMjJaka jo jaghanya bhogabhUmi kSetra hai usameM zikharI aura rukmI nAmaka do parvatoMse kramAnusAra suvarNakUlA tathA rUpyakUlA ye do nadiyA~ nikalI haiM / isI prakAra harisaMjJaka madhyama bhogabhUmi kSetra meM niSadha aura mahAhimavat nAmaka do parvatoMse jaise kramAnusAra harita tathA harikAntA ye do nadiyA~ nikalI haiM, usI prakAra uttarameM ramyaka nAmA madhyama bhogabhUmike kSetra meM rukmI aura nIlasaMjJaka do parvatoMse nArI tathA narakAntA ina do nadiyoMko kramAnusAra nikalI huI jAnanA cAhiye | suSamasuSamA Adi chahoM kAloM sambandhI jo paramAgamameM kahe hue Ayu tathA I Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 99 koTi pramitAvasarpiNI tathotsarpiNI ca yathA bharate vattaMte tathaivairAvate ca / ayantu vizeSaH, bharatamlecchakhaNDeSu vijayArdhanageSu ca caturthakAlasamayAdyantatulya kAlo'sti nAparaH / kiM bahunA yathA khavAyA ekabhAge jJAte dvitIyabhAgastathaiva jJAyate tathaiva jambUdvIpastha kSetraparvatanadIhadAdInAM yadeva dakSiNavibhAge vyAkhyAnaM taduttare'pi vijJeyam / atha dehamamatvamUlabhUtamithyAtva rAgAdivibhAvarahite kevalajJAnadarzanasukhAdyanantaguNasahite ca nijaparamAtmadravye yayA samyagdarzanajJAnacAritrabhAvanayA kRtvA vigatadehA deharahitAH santo munayaH prAcuryeNa yatra mokSaM gacchanti sa videho bhaNyate / tasya jambUdvIpasya madhyamavattanaH kimapi vivaraNaM kriyate / tadyathA - navanavatisahasrayojanotsedha ekasahasrAvagAha AMdo bhUmitale dazayojana sahasrapravRttavistAra uparyupari punarekAdazAMzahAnikrameNa hIyamAnatve sati mastake yojanasahasravistAra Agamokta kRtrima caityAlayadevavana devAvAsAdyAgamakathitAne kAzcaryasahito videhakSetramadhye mahAmerurnAma parvato'sti / sa ca gajo jAtastasmAnmerugajAtsakAzAduttaramukhe dantadvayAkAreNa yannirgataM parvatadvayaM tasya gajadantadvayasaMjJeti, tathottare bhAge nIlaparvate lagnaM tiSThati / tayormadhye yattrikoNAkArakSetramuttamabhogabhUmirUpaM tasyottarakurusaMjJA / tasya ca madhye merorIzAnadigvibhAge zotAnIlaparvatayormadhye paramAgamavaNatAnAdya kRtrimapArthivo jambUvRkSastiSThati / tasyA eva zItAyA ubhayataTe yamalagirisaMjJaM utsedha Adi haiM unasahita dazakoTAkoTi sAgara pramANa avasarpiNI tathA utsarpiNI kAla jaise bharata meM hai vaise hI airAvata meM bhI hai| aura yaha vizeSa hai ki bharatake mlecchakhaMDoM meM aura vijayArdhaM parvatoM meM caturthakAlakI Adi tathA antake samAna kAla hai, isa sivAya dUsarA nahIM / vizeSa kyA kahaiM -- jaise khaTvA (khATa) kA eka bhAga jAna liyA jAvai to usakA dUsarA bhAga bhI usI prakAra samajha liyA jAtA hai; isI prakAra jaMbUdvIpake kSetra, nadI, parvata aura hRda AdikA jo dakSiNadizA saMbaMdhI vyAkhyAna hai vahI uttaradizA meM bhI jAnanA cAhiye || aba zarIrameM mamatvake kAraNabhUta jo mithyAtva tathA rAga Adi vibhAva haiM unase rahita aura kevala jJAna, kevala darzana, ananta sukha Adi ananta guNoMse sahita jo nija paramAtmadravya hai, usameM jisa samyagdarzana, jJAna aura cAritrarUpa bhAvanA karake munijana vigatadeha arthAt deharahita hokara adhikatAse mokSako gamana karate haiM usako videha kahate haiM / isaliye jaMbUdvIpa madhya meM vartamAna jo videha kSetra hai usakA vistArase varNana karate haiM / vaha isa prakAra haiMninyAnave hajAra yojana U~cA, eka hajAra yojana gaharA aura prathama bhUmitala meM dazahajAra yojana pramANa gola vistArakA dhAraka tathA Upara Upara ekAdazAMza (gyArahaveM hisse ) hAni kramase ghaTate ghaTate honepara mastaka (zikhara) para eka hajAra yojana vistArakA dhAraka aura zAstra meM kahe hue akRtrima caityAlaya, deva, vana tathA devoMke sthAna Adi nAnA prakAra ke AzcaryoMsahita aisA videha kSetra meM mahAmerunAmaka parvata hai / vahI mAnoM gaja (hAthI) ho gayA / ataH usa merurUpa gaMja se uttara dizA meM do dantoMke AkArase jo do parvata nikale hue haiM, unakI 'do gajadanta' yaha saMjJA hai / aura ve donoM uttara bhAga meM jo nIla parvata hai usameM lage hue haiM / una donoM gajadantoMke madhyameM jo trikoNa AkAravAlA ( tikonA ) uttama bhogabhUmirUpa kSetra hai, usakA 'uttarakuru' yaha nAma hai / aura usake madhya meM merukI IzAna dizA meM zItA nadI aura nIla parvatake bIca meM paramAgamameM kahA huA anAdi, akRtrima tathA pRthvIkA vikArarUpa jaMbU vRkSa hai| usI zItA nadIke donoM kinAroM Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ dvitIya adhikAra parvatadvayaM vijJeyam / tasmAtparvatadvayAddakSiNabhAge kiyantamadhvAnaM gatvA zItAnadImadhye antarAntareNa padmAdipaJcakamasti / teSAM hRdAnAmubhayapArzvayoH pratyekaM suvarNaratnamayajinagRhamaNDitA lokAnuyogavyAkhyAnena daza daza suvarNaparvatA bhavanti / tathaiva nizcayavyavahAra ratnatrayArAdhakottamapAtraparamabhaktidattAhAradAnaphale notpannAnAM tiryagmanuSyANAM svazuddhAtmabhAvanotpannanivikArasadAnandaikalakSaNasukhAmRtarasAsvAdavilakSaNasya cakravattibhogasukhAdapyadhikasya vividhapaJcendriyabhogasukhasya pradAyakA jyotirgRhapradIpa tUrya bhojanavastramAlyabhAjanabhUSaNarAgamadotpAdakarasAGgasaMjJA dazaprakAra kalpavRkSAH bhogabhUmikSetraM vyApya tiSThantItyAdiparamAgamoktaprakAreNAnekAzcaryANi jJAtavyAni / tasmAdeva rujAddakSiNa digvibhAgena gajadantadvayamadhye devakurusaMjJamuttamabhogabhUmikSetramuttarakuruvadvijJeyam // wwS tasmAdeva meruparvatAtpUrvasyAM dizi pUrvApareNa dvAviMzatisahasrayojana viSkambhaM savedikaM bhadrazAlavanamasti / tasmAtpUrvadigbhAge karmabhUmisaMjJaH pUrvavideho'sti / tatra nIlakulaparvatAddakSiNabhAge zItAnadyA uttarabhAge meroH pradakSiNena yAni kSetrANi tiSThanti teSAM vibhAgaH kathyate / tathAhimeroH pUrvadizAbhAge yA pUrva bhadrazAlavanavedikA tiSThati tasyAH pUrvadigbhAge prathamaM kSetraM bhavati, tadanantaraM dakSiNottarAyato vakSAranAmA parvato bhavati, tadanantaraM kSetraM tiSThati, tato'pyanantaraM vibhaGgA nadI bhavati, tato'pi kSetraM, tasmAdapi vakSAraparvatastiSThati, tatazca kSetraM, tato'pi vibhaGgAnadI, tadanantaraM kSetraM, tataH paraM vakSAraparvato'sti, tadanantaraM kSetraM, tato vibhaGgA nadI, tatazca kSetraM, para yamagiri nAmaka do parvata jAnane caahiye| una donoM yamalagiri parvatoMse dakSiNa dizA meM kitane hI mArgake cale jAnepara zItA nadIke bIca-bIca meM padma Adi pA~ca hrada haiM / una hRdoM ke donoM pArzvo (pasavAr3oM) meM se pratyeka pArzva meM lokAnuyogake vyAkhyAnake anusAra suvarNa tathA ratnanirmita aise jinacaityAlayoMse bhUSita daza daza suvarNaparvata haiN| isI prakAra nizcaya tathA vyavahArarUpa ratnatrayakI ArAdhanA karanevAle jo uttama pAtra haiM, unako parama bhakti se diyA huA jo AhAradAna usake phalase utpanna aise tiryaMca aura manuSyoMko nija zuddha AtmAkI bhAvanA se utpanna, nirvikAra evaM sadA AnaMdarUpa sukhAmRta rasake AsvAda se vilakSaNa aura cakravartIke jo bhogasukha haiM unase bhI adhika aise nAnAprakArake paMcendriyoM saMbandhI bhogasukhoMko denevAle jyotiraGga, gRhAGga, pradIpAMga, tUryAMga, bhojanAMga, vastrAMga, mAlyAMga, bhAjanAMga, bhUSaNAMga tathA rAga evaM madako utpanna karanevAle rasAMga ina ukta nAmoMke dhAraka daza prakArake kalpavRkSa haiM / ve bhogabhUmi kSetrako vyApta karake sthita haiM / ityAdi paramAgamakathita prakArase aneka Azcarya samajhane cAhiye / aura usI merugaja se nikale hue dakSiNa dizA meM jo 'do gajadanta' haiM unake madhya meM uttara kuruke samAna devakuru nAmaka uttama bhogabhUmikA kSetra jAnane yogya hai / usI meruparvata se pUrva dizA meM pUrva pazcimako bAIsa hajAra yojana viSkaMbhakA dhAraka vedIsahita bhadrazAla vana hai / usase pUrva dizA meM karmabhUmi saMjJaka pUrva videha hai / vahA~ nIla nAmaka kulAcalase dakSiNa dizA meM aura zItA nadIke uttara bhAga meM merukI pradakSiNA rUpa jo kSetra haiM unake vibhAgoM kA kathana karate haiM / so isa prakAra hai - meruse pUrvadizA ke bhAga meM jo pUrvabhadrazAlavanakI vedikA sthita hai, usase pUrva dizA ke bhAga meM prathama kSetra hai, usake pIche dakSiNa uttara laMbA vakSAra nAmaka parvata hai, usake pIche kSa etra hai, usake bho Age vibhaMgA nAmA nadI hai, usase bhI Age kSetra hai, Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH tato vakSAraparvatastataH kSetraM, tadanantaraM pUrvasamudrasamIpe yaddevAraNyaM tasya vedikA ceti navabhittibhirakSetrANi jnyaatvyaani| teSAM krameNa nAmAni kathyante-kacchA 1 sukacchA 2 mahAkacchA 3 kacchAvatI 4 AvartA 5 lAgalAvA 6 puSkalA 7 puSkalAvatI 8 ceti / idAnoM kSetramadhyasthitanagarINAM nAmAni kathyante-kSemA 1 kSemapurI 2 riSTA 3 riSTapurI 4 khaDgA 5 maJjUSA 6 auSadhI 7 puNDarIkiNI 8 ceti // ata UdhvaM zotAyA dakSiNavibhAge niSadhaparvatAduttaravibhAge yAnyaSTakSetrANi tAni kathyante / tadyathA-pUrvoktA yA devAraNyavedikA tasyAH pazcimabhAge kSetramasti, tadanantaraM vakSAraparvatastataH paraM kSetraM, tato vibhaGgA nadI, tatazca kSetraM, tasmAdvakSAraparvatastatazca kSetraM, tato vibhaGgA nadI, tataH kSetra, tato vakSAraparvataH, tataH kSetraM, tato vibhaGgA nadI, tadanantaraM kSetraM, tato vakSAraparvatastataH kSetraM, tato merudigbhAge pUrvabhadrazAlavanavedikA bhavatIti nabhittimadhye'STau kSetrANi jJAtavyAni / idAnIM teSAM krameNa nAmAni kathyante-vacchA 1, suvacchA 2, mahAvacchA 3, vacchAvatI 4, ramyA 5, ramyakA 6, ramaNIyA 7, maGgalAvatI 8 ceti / idAnIM tanmadhyasthitanagarINAM nAmAni kazyantesusImA 1, kuNDalA 2, aparAjitA 3, prabhAkarI 4, aGkA 5, padmA 6, zubhA 7, ratnasaMcayA 8 ceti, iti pUrvavidehakSetravibhAgavyAkhyAnaM samAptam // usa kSetrake anantara bhI vakSAra parvata hai, phira kSetra hai, phira bhI vibhaMgA nadI hai; usake anantara kSetra hai, usake pazcAt vakSAra parvata hai, usake Age kSetra hai, usase Age phira vibhaMgA nadI aura phira kSetra hai, usase Age phira vakSAra parvata hai, phira kSetra hai, usake anantara pUrva samudrake pAsa jo devAraNya nAmaka vana hai, usakI vedikA hai| aise nau bhittiyoM (dIvAroM) se ATha kSetra jAnane cAhiye / unake kramase nAma kahate haiM-kacchA 1, sukacchA 2, mahAkacchA 3, kacchAvatI 4, AvartA 5, lAGgalAvartA 6, puSkalA 7, aura puSkalAvatI 8, aise yaha kramAnusAra AThoM kSetroMke nAma haiN| aba kSetroMke madhya meM sthita jo nagariyA~ haiM, unake nAma kahate haiN| ve kramase ye haiM-kSemA 1, kSemapurI 2, riSTA 3, riSTapurI 4, khaDgA 5, maMjUSA 6, auSadhI 7, aura puMDarIkiNo 8 / / isake Age zItA nadIse dakSiNa bhAgameM niSadha parvatase uttara bhAgameM jo ATha kSetra haiM unako kahate haiM / ve isa prakAra haiM-pahale kahI huI jo devAraNyakI vedI hai usake pazcima bhAgameM kSetra hai, tadanantara vakSAra parvata hai, usake Age kSetra hai, phira vibhaMgA nadI hai, usake pazcAt kSetra hai, phira vakSAra parvata hai, aura phira kSetra hai, tatpazcAt vibhaMgA nadI hai, phira kSetra hai, punaH vakSAra parvata haiM, phira kSetra hai, phira vibhaMgA nadI hai, usake anantara kSetra hai, phira vakSAra parvata hai, phira kSetra hai, usase Age merukI (uttara) dizAke bhAgameM pUrvabhadrazAla vanakI vedI hai| aise nau bhittiyoMke madhyameM ATha kSetra jAnane yogya haiN| una kSetroMke kramase nAma kahate haiM-vacchA 1, suvacchA 2, mahAvacchA 3, vacchAvatI 4, ramyA 5, ramyakA 6, ramaNIyA 7, aura maMgalAvatI 8 / aba una kSetroM meM sthita jo nagariyA~ haiM unake nAma kahate haiM-susImA 1, kuNDalA 2, aparAjitA 3, prabhAkarI 4, aMkA 5, padmA 6, zubhA 7, aura ratnasaMcayA 8 / isa prakAra pUrvavidehakSetrake vibhAgoMkA vyAkhyAna samApta huA / / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102. zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIya adhikAra atha meroH pazcimadigbhAge pUrvAparadvAviMzatisahasrayojanaviSkambho pazcimabhadrazAlavanAnantaraM pazcimavidehastiSThati / tatra niSadhaparvatAduttaravibhAge zItodAnadyA dakSiNabhAge yAni kSetrANi teSAM vibhAga ucyate / tathAhi-merudigbhAge yA pazcimabhadrazAlavanavedikA tiSThati tasyAH pazcimabhAge kSetraM bhavati, tato dakSiNottarAyato vakSAraparvatastiSThati, tadanantaraM kSetraM, tato vibhaGgA nadI, tatazca kSetraM, tato vakSAraparvatastataH paraM kSetraM, tato vibhaGgAnadI, tataH kSetraM, tato vakSAraparvatastataH kSetraM, tadanantaraM pazcimasamudrasamIpe yadbhatAraNyavanaM tiSThati tasya vedikA ceti navabhittiSu madhye'STI kSetrANi bhavanti / teSAM nAmAni kathyante-padmA 1. sapadmA 2. mahApadmA 3. padmakAvatI4. zaMkhA 5 nalinA 6, kumudA 7, salilA 8 ceti / tanmadhyasthitanagarINAM nAmAni kathayanti-azvapuro 1, siMhapurI 2, mahApurI 3, vijayApurI 4, arajApurI 5, virajApurI 6, azokApurI 7, vizokApurI 8 ceti // ata UrdhvaM zItodAyA uttarabhAge nIlakulaparvatAddakSiNe bhAge yAni kSetrANi tiSThanti teSAM vibhAgabhedaM kathayati / pUrvabhaNitA yA bhUtAraNyavanavedikA tasyAH pUrvabhAge kSetraM bhavati / tadanantaraM vakSAraparvatastadanantaraM kSetra, tato vibhaGgA nadI, tataH kSetraM, tato vakSAraparvataH, tatazca kSetraM, tatazca vibhaGgA nadI, tato'pi kSetraM, tato vakSAraparvatastataH kSetra, tato vibhaGgA nadI, tataH kSetraM, tatazca vakSAraparvatastata: kSetraM, tato merudizAbhAge pazcimabhadrazAlavanavedikA ceti nabhittiSu madhye'STau kSetrANi bhavanti / teSAM krameNa nAmAni kathyante-vatrA 1, suvaprA 2, mahAvaprA 3, vaprakA aba meruse pazcima dizAke bhAgameM pUrva pazcimameM bAIsa hajAra yojana viSkaMbhakA dhAraka pazcima bhadrazAlavanake pazcAt pazcima videha hai| vahA~ niSadha parvatase uttarake vibhAgameM aura zItodA nadIke dakSiNa vibhAgameM jo kSetra hai, unakA vibhAga kahA jAtA hai / so hI dikhAte haiMmeru dizAke (uttarake) bhAgameM jo pazcima bhadrazAlavanakI vedikA hai, usake pazcima bhAgameM kSetra hai, usase Age dakSiNa uttara laMbA vakSAra parvata hai, usake anantara kSetra hai, phira vibhaMgA nadI hai, aura phira kSetra hai, usake Age vakSAra parvata hai, usake pazcAt kSetra hai, phira vibhaMgA nadI hai, usake anantara kSetra hai, usa kSetrake pazcAt vakSAra parvata hai, pazcAt kSetra hai, usake anaMtara pazcima samudrake samApameM jo bhUtAraNya nAmaka vana hai usakI vedikA hai / aise nau bhittiyoMke madhyameM ATha kSetra hote haiN| unake nAma kahate haiM-padmA 1, supadmA 2, mahApadmA 3, padmakAvatI 4, zaMkhA 5, nalinA 6, kumudA 7, aura salilA 8 / una kSetroMke madhya meM sthita nagariyoMke nAma kahate haiM-azvapurI 1, siMhapurI 2, mahApuro 3, vijayApurI 4, arajApurI 5, virajApurI 6, azokApurI 7, aura vizokApurI 8 // aba isake anantara zItodAke uttara bhAgameM aura nIla kulAcalase dakSiNabhAgameM jo kSetra haiM unake vibhAga-bhedakA varNana karate haiN| pahale kahI huI jo bhUtAraNyavanakI vedikA hai usake pUrvabhAgameM kSetra hai 1 aura usake pazcAt vakSAra nAmA parvata hai, usake anaMtara punaH kSetra hai 2 usake pazcAt vibhaMgA nadI hai, usake pazcAt punaH kSetra hai 3 usake pazcAt punaH vakSAra parvata hai, usake anaMtara punaH kSetra hai 4 usake pazcAt punaH vibhaMgA nadI hai, usake anantara punaH kSetra hai 5 usake pazcAt punaH vakSAra parvata hai, usake pazcAt punaH kSetra hai 6 usake pazcAt punaH vibhaMgA nadI hai, usake anantara kSetra hai 7 usake pazcAt vakSAra parvata hai, usake anantara punaH kSetra hai 8 usake anantara meruko dizAke bhAgameM pazcima bhadrazAlavanako vedikA hai| isa rItise nau bhittiyoMke madhya meM ATha kSetra haiN| aba kramase unake nAma kahate haiM-vaprA 1, suvaprA 2, mahAvaprA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH vatI 4, gandhA 5, sugandhA 6, gandhilA 7, gandhamAlinI 8 ceti / tanmadhyasthitanagarINAM nAmAni kathyante-vijayA 1, vaijayantI 2, jayantI 3, aparAjitA 4, cakrapurI 5, khaDgapurI 6, ayodhyA 7, avadhyA 8 ceti // ___atha bharatakSetre yathA gaGgAsindhunadIdvayena vijayArdhaparvatena ca mlecchakhaNDapaJcakamAryakhaNDaM ceti SaT khaNDAni jAtAni / tathaiva teSu dvAtriMzatkSetreSu gaGgAsindhusamAnanadIdvayena vijayArdhaparvatena ca pratyekaM SaT khaNDAni jJAtavyAni / ayaM tu vizeSaH / eteSu sarvadaiva caturthakAlAdisamAnakAlaH, utkarSeNa pUrvakoTijIvitaM, paJcazatacApotsedhazceti vijnyeym| pUrvapramANaM kthyte| "puvassa hu parimANaM sari khalu sdshsskoddiio| chappaNNaM ca sahassA bodhavvA vaasgnnnaao|1|" iti saMkSepeNa jambUdvIpavyAkhyAnaM samAptam / tadanantaraM yathA sarvadvIpeSu sarvasamudreSu ca dvIpasamudramaryAdAkArikA yojanASTakotsedhA vajravedikAsti tathA jambUdvIpe'pyastIti vijJeyam / tad bahirbhAge yojanalakSadvayavalayaviSkambha AgamakathitaSoDazasahasrayojanajalotsedhAdyanekAzcaryasahito lavaNasamudro'sti / tasmAdapi bahirbhAge yojanalakSacatuSTayavalayaviSkambho dhAtakIkhaNDadvIpo'sti / tatra ca dakSiNabhAge lavaNodadhikAlodadhisamudradvayavedikAsparzI dakSiNottarAyAmaH sahasrayojanaviSkambhaH zatacatuSTayotsedha ikSvAkAranAmaparvato'sti / tathottaravibhAge'pi / tena parvatadvayena khaNDIkRtaM pUrvAparadhAtakIkhaNDadvayaM jJAtavyam / 3, vaprakAvatI 4, gaMdhA 5, sugaMdhA 6, gaMdhilA 7, aura gaMdhamAlinI 8, ye aSTa kSetra haiN| aba una kSetroMke madhya meM vartamAna nagariyoMke nAma kahate haiM-vijayA 1, vaijayantI 2, jayantI 3, aparAjitA 4, cakrapurI 5, khaDgapurI 6, ayodhyA 7, aura avadhyA 8, ye kramase haiM / aba bharatakSetrameM jaise gaMgA aura siMdha ina donoM nadiyoMse tathA vijayArdha parvatase pAMca mleccha khaMDa aura eka Arya khaMDa aise cha: khaMDa hue haiM, usI prakAra pUrvokta jo battIsa videha kSetra haiM unameM gaMgA siMdhu samAna do nadiyoM aura vijayA parvatase pratyeka kSetrake cha: khaMDa jAnane caahie| aura yaha vizeSa ( adhikatA ) hai ki ina saba kSetroMmeM sadA hI cauthe kAlakI AdimeM jaisA kAla rahatA hai vaisA hI haiN| utkarSa ( utkRSTatA ) se koTi pUrva pramANa to Ayu hai, aura pA~casau dhanuSa pramANa zarIrakA utsedha hai, yaha jAnanA cAhiye / pUrvakA pramANa kahate haiM--'sattara lAkha koDi chappana hajAra ye varasagaNanAse pUrvakA pramANa jAnanA cAhiye / " aise saMkSepase jaMbUdvIpakA vyAkhyAna samApta huaa| usa jaMbUdvIpake pazcAt jaise saba dvIpa aura samudroMmeM dvIpa aura samudrakI maryAdA ( sImA vA hada ) karanevAlI ATha yojana U~cI vajrakI vedikA ( dIvAra ) hai, usI prakArase jaMbUdvIpameM bhI hai, yaha jAnanA caahiye| usa vedikAke bAhya bhAgameM do lAkha yojana pramANa golAkAra viSkaMbhadhAraka, zAstrameM ukta solaha hajAra yojana jalakI U~cAI Adi aneka AzcaryoM sahita lavaNasamudra hai / usa lavaNasamudrake bAhya bhAgameM cAra lAkha yojana gola viSkaMbhakA dhAraka dhAtakIkhaMDa dvIpa hai| aura vahA~para dakSiNa bhAgameM lavaNodadhi aura kAlodadhi ina donoM samudroMkI vedikAko sparza karanevAlA, dakSiNase uttarakI ora laMbA, eka hajAra viSkaMbhakA dhAraka tathA cArasau yojana U~cA ikSvAkAranAmA parvata hai| aura isI prakAra uttara bhAgameM bhI eka ikSvAkAra parvata hai| ina donoM parvatose khaMDarUpa hue aise, pUrvadhAtakIkhaMDa tathA pazcimadhAtakIkhaMDa aise do khaMDa jAnane cAhiye / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ dvitIya adhikAra tatra pUrvadhAtakokhaNDadvIpamadhye caturazItisahasrayojanotsedhaH sahasrayojanAvagAhaH kSullakamerurasti / tathA pazcimadhAtakokhaNDe'pi / yathA jambUdvIpamahAmerau bharatAdikSetrahimavadAviparvatagaGgAdinadIpadmAdihradAnAM dakSiNottareNa vyAkhyAnaM kRtaM tathAtra pUrvadhAtakokhaNDamerau pazcimadhAtakokhaNDamero ca jJAtavyam / ata eva jambUdvIpApekSayA saMkhyAM prati dviguNAni bhavanti bharatakSetrANi, na ca vistArAyAmApekSayA / kulaparvatAH puvistArApekSayaiva dviguNA natvAyAma prati / tatra dhAtakokhaNDadvIpe yathA cakrasyArAstathAkArAH kulaparvatA bhavanti / yathA cArANAM vivarANi chidrANi madhyAnyabhyantare saGkIrNAni bahirbhAga vistIrNAni tathA kSetrANi jJAtavyAni // ___ itthaMbhUtaM dhAtakokhaNDadvIpamaSTalakSayojanavalayaviSkambhaH kAlodakasamudraH pariveSTaya tiSThati / tasmAdbahirbhAge yojanalakSASTakaM gatvA puSkaradvopasya valayAkAreNa caturdizAbhAge mAnuSottaranAmA parvatastiSThati / tatra puSkarArdhe'pi dhAtakokhaNDadvIpavaddakSiNottareNekSvAkAranAmaparvatadvayaM pUrvApareNa kSullaka merudvayaM ca / tathaiva bharatAdikSetravibhAgazca boddhvyH| paraM kintu jambUdvIpabharatAdisaMkhyApekSayA bharatakSetrAdidviguNatvaM na ca dhaatkiikhnnddaapekssyaa| kulaparvatAnAM tu dhAtakIkhaNDakulaparvatApekSayA dviguNo viSkambha AyAmazca / utsedhapramANaM punardakSiNabhAge vijayAdhaparvate yojanAni paJcaviMzatiH, himavati parvate zataM, mahAhimavati dvizataM, niSadhe catuHzataM, tathottarabhAge unameM jo pUrvadhAtakIkhaMDa nAmA dvIpa hai usake madhyameM caurAsI hajAra yojana U~cA aura eka hajAra yojana gaharA choTA meru hai| aura usIprakAra pazcimadhAtakIkhaMDameM bhI eka choTA meru hai| aura jaise jaMbUdvIpake mahAmerumeM bharata Adi kSetra, himavat Adi parvata, gaMgA Adi nadI aura padma Adi hradoMkA dakSiNa uttara rUpase vyAkhyAna kiyA hai; vaise hI isa pUrvadhAtakIkhaMDake meru aura pazcima dhAtakIkhaDake merumeM jAnanA caahiye| aura isI kAraNa dhAtakIkhaMDameM jaMbUdvIpakI apekSA ginatImeM hI bharata Adi dUne hote haiM; parantu vistAra tathA AyAmakI apekSAse nhiiN| aura jo kulaparvata haiM ve to vistArako apekSA hI dviguNa haiM, na ki AyAma ( laMbAI ) kI apekSAse / usa dhAtakIkhaMDa dvIpameM jaise cakrake ArA hote haiM vaise AkArake dhAraka kulAcala haiN| aura jisa prakAra cakrake AroMke chidra bhItarase to saMkIrNa ( sa~kar3e ) hote haiM aura bAhya dezameM vistIrNa ( bar3e ) hote haiM, isI prakAra kSetroMko samajhanA cAhiye / / ___ isa prakAra jo dhAtakIkhaMDa dvIpa hai usako ATha lAkha yojanapramANa viSkaMbhakA dhAraka kAlodaka samadra beDhe hae sthita hai| usa kAlodaka samadrake bAhya bhAgameM ATha lAkha yojana calake puSkaravara dvIpake ardha bhAgameM golAkAra rUpase cAroM dizAoM meM mAnaSottara nAmA parvata vidyama hai| usa puSkarArdha dvIpameM bhI dhAtakIkhaMDa nAmaka dvIpake samAna dakSiNa tathA uttara dizAmeM ikSvA ra nAmake dhAraka do parvata, pUrvapazcimameM do choTe meru, aura isI prakAra bharata Adi kSetroMkA vibhAga jAnanA caahiye| parantu vizeSa yaha hai ki jaMbUdvIpake bharata Adiko apekSAse yahA~para dviguNa-dviguNa ( dUne-dUne ) bharata Adi kSetra haiM aura dhAtakIkhaMDakI apekSAse bharata Adi dUne nahIM haiM / aura kulaparvatoMkA viSkaMbha tathA AyAma dhAtakIkhaMDake kulaparvatoMkI apekSAse dviguNa haiN| aura U~cAIkA pramANa jo dakSiNa bhAgameM vijayArdhaparvata hai usameM paccIsa yojana hai, himavat parvatameM sau yojana, mahAhimavAn parvatameM dosau yojana, niSadhameM cArasau yojana pramANa hai| tathA uttara Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadravya saMgrahaH 105 c| merusamIpagajadanteSu zatapaJcakaM, nadIsamIpe vakSAreSu cAntyaniSadhanIlasamIpe catuHzataM ca, zeSaparvatAnAM ca meruM tyaktvA yadeva jambUdvIpe bhaNitaM tadevArdhatRtIyadvIpeSu ca vijJeyam / tathA nAmAni ca kSetra parvatana dodezanagarAdInAM tAnyeva / tathaiva krozadvayotsedhA paJcazatadhanuvistArA padmarAgaranamayI vanAdInAM vedikA sarvatra samAneti / atrApi cakrAkAravatparvatA AravivarasaMsthAnAni kSetrANi jJAtavyAni / mAnuSottaraparvatAdabhyantarabhAga eva manuSyAstiSThanti na ca bahirbhAge / teSAM ca jaghanyajIvitamantarmuhUrtapramANam, utkarSeNa palyatrayaM madhye madhyamavikalpA bahavastathA tirazcAM ca / evamasaMkhyeyadvIpasamudra vistIrNatiryaglokamadhye'rdhatRtIyadvIpapramANaH saMkSepeNa manuSyaloko vyAkhyAtaH // atha mAnuSottara parvata sakAzAdabahibhAMge svayambhUramaNadvIpArdha parikSipya yo'sau nAgendranAmA parvatastasmAtpUrvabhAge ye saMkhyAtItA dvIpasamudrAstiSThanti teSu yadyapi vyantarA nirantarA iti vacanAd vyantaradevAvAsAstiSThanti tathApi palyapramANAyuSAM tirazcAM saMbandhinI jaghanya bhogabhUmiriti jJeyam / nAgendraparvatAdvahirbhAge svayambhUramaNadvIpArdhe samudre ca punavadehavatsarvadeva karmabhUmizcaturthakAlazca / paraM kintu manuSyA na santi / evamuktalakSaNatiryaglokasya tadantaraM madhyamabhAgarvAttano manuSyalokasya ca pratipAdanena saMkSepeNa madhyamalokavyAkhyAnaM samAptam / atha manuSyaloke dvihInazata bhAga meM bhI isI prakAra utsedha pramANa haiN| meruke samIpa bhAgameM jo gajadaMta haiM unameM pA~casau yojanakI U~cAI hai / nadIke nikaTavartI jo vakSAra parvata haiM unameM tathA antima nIla aura niSadha parvatake pAsa cAraso yojanakI U~cAI hai / aura meruko chor3akara jo zeSa ( bAkIke ) parvata haiM unameM jo jaMbUdvIpameM kahI hai so hI DhAI dvIpa meM jAnanI cAhiye / tathA kSetra, parvata, nadI, deza, nagara Adi nAma bhI ve hI haiM jo ki jaMbUdvIpa meM haiM / aura isI prakAra do koza U~cI pA~casau dhanuSa cor3I padmarAga ratnanirmita jo vana AdikI vedikA hai vaha saba dvIpoM meM samAna hai / isa puSkarArdhadvIpa meM bhI cakra AkAra samAna parvata haiM aura AroMke chidroMke samAna kSetra haiM, yaha samajhanA cAhiye / mAnuSottaraparvata ke abhyantara ( aMdara ) ke bhAga meM hI manuSya nivAsa karate haiM aura bAhya bhAgameM nahIM; aura una manuSyoMkA jaghanya Ayu antarmuhUrtake tathA utkRSTa Ayu tIna palyake barAbara hai| madhya meM madhyama vikalpa bahuta se haiM / tiryaMcoMkA Ayu bhI manuSyoMke Ayuke sadRza hI hai / isa prakAra asaMkhyAta dvIpa samudroMse vistArako prApta jo tiryagloka hai, usake madhya meM DhAI dvIpa pramANa jo manuSyaloka hai, usakA saMkSepase vyAkhyAna kiyA || aba mAnuSottara parvatase bAhya bhAgameM svayaMbhUramaNa nAmA dvIpake ardhabhAgako ber3hakara jo nAgendra nAmaka parvata hai usa parvatake pUrva bhAgameM jo asaMkhyAta dvIpa samudra haiM unameM yadyapi vyantara deva nirantara rahate haiM isa vacanase vyantara devoMke AvAsa haiM tathApi eka palya pramANa Ayuke dhAraka tiryaMcoM saMbaMdhinI jaghanya bhogabhUmi hai aisA jAnanA cAhiye / tathA nAgendraparvata se bAhya bhAga meM jo svayaMbhRramaNa nAmaka AdhA dvIpa aura pUrNa svayaMbhUramaNa samudra hai usameM videha kSetrake samAna sadA hI karmabhUmi aura caturtha kAla rahatA hai / parantu vizeSa yaha hai ki vahA~para manuSya nahIM / isaprakAra pUrvokta lakSaNa ke dhAraka tiryag lokake tathA usake pazcAt usa tiryak lokake madhya meM vidyamAna jo manuSya loka hai usake saMkSepase nirUpaNadvArA madhyalokakA vyAkhyAna samApta huA / aura manuSyaloka meM tIna sau aTThAnave (398 ) aura tiryakloka meM nandIzvaradvIpameM bAvana, kuNDaladvIpameM cAra 9 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ dvitIya adhikAra catuSTayaM tiryagloke tu nandIzvarakuNDalarucakAbhidhAnadvIpatrayeSu krameNa dvipaJcAzaccatuSTayacatuSTayasaMkhyAzca kRtrimAH svataMtra jinagRhA jJAtavyAH || ata Urdhva jyotirlokaH kathyate / tadyathA- - candrAdityagrahanakSatrANi prakIrNatArakAzceti jyotiSkadevAH paJcavidhA bhavanti / teSAM madhye'smAdbhUmitalAdupari navatyadhikasaptazatayojanAnyAkAze gatvA tArakavimAnAH santi, tato'pi yojanadazakaM gatvA sUryavimAnAH, tataH paramazItiyojanAni gatvA candravimAnAH, tato'pi trailokyasArakathitakrameNa yojanacatuSTayaM gate azvinyAdinakSatravimAnAH, tataH paraM yojanacatuSTayaM gatvA budhavimAnAH, tataH paraM yojanatrayaM gatvA zukravimAnAH, tato yojanatraye gate bRhaspativimAnAH, tato yojanatrayAnantaraM maGgalavimAnAH, tato'pi yojana trayAnantaraM zanaizcara vimAnA iti / tathA coktaM "NauduttarasattasayA daza sIdI caudugaM tu ticakkaM / tArAravisasirikkhA buhabhaggava agirArasaNI / 1 / " te ca jyotiSkadevA ardhatRtIyadvIpeSu nirantaraM meroH pradakSiNena paribhramaNagata kurvanti / tatra ghaTikApraharadivasAdirUpaH sthUlavyavahArakAlaH samaya nimiSAdi sUkSmavyahArakAlavat yadyapyanAdinidhanena samayaghaTikAdivivakSita vikalparahitena kAlA dravyarUpeNa nizcayakA lenopAdAnabhUtena janyate tathApi candrAdityAdijyotiSka deva vimAnagamanAgamanena kumbhakAreNa nimittabhUtena mRtpiNDopAdAnajanitaghaTa iva vyajyate prakaTIkriyate jJAyate tathA rucakadvIpameM cAra, isa prakAra saba milakara madhyalokameM cArasau aTThAvana ( 458 ) akRtrima svataMtra caityAlaya jAnane cAhiye || aba isake anantara jyotiSkalokakA varNana karate haiM / vaha isa prakAra hai - candra, sUrya, graha, nakSatra, prakIrNakatArA aise jyotiSka deva pA~ca prakArake hote haiM / unake madhya meM isa pRthvItalase Upara sAtaso nabbe (790) yojana AkAzameM jAkara tAroMke vimAna haiM, aura vahA~se daza yojana Upara jAkara sUryoMke vimAna haiN| usake pazcAt 80 yojana Upara jAkara candramAke vimAna haiN| usake anaMtara " trailokyasAra" meM kahe hue kramAnusAra cAra yojana Upara jAkara azvinI Adi nakSatroM ke vimAna haiN| usake pazcAt cAra yojana Upara jAkara budhake vimAna haiN| usake anantara tIna yojana Upara jAkara zukra ke vimAna haiM / aura vahA~se tIna yojana Upara calakara bRhaspati ke vimAna haiN| usake pazcAt tIna yojanapara maMgalake vimAna haiM / aura vahA~ se bhI tIna yojanake anantara zanaizcara ke vimAna haiM / so hI kahA hai- "sAtasau nabbe, dasa, asso, cAra, cAra, tIna tIna, tIna, aura tIna yojana Upara kramase tArA, sUrya, candra, nakSatra, budha, zukra, bRhaspati, maMgala aura zanaizcara inake vimAna haiM |1| " ve jyotiSkadeva DhAI dvIpameM nirantara ( sadA ) merukI pradakSiNApUrvaka paribhramaNa ( gamana ) karate haiM / una DhAI dvIpoMmeM ghaTikA, prahara divasa AdirUpa sthUla ( moTA ) vyavahAra kAla hai / samaya nimiSa Adi sUkSma kAlake samAna yadyapi yaha kAla anAdinidhana ( Adi aura atarahita ) aura samaya ghaTikA Adi vivakSita bhedoMse rahita jo kAlANudravyarUpa upAdAnabhUta nizcayakAla hai usase utpanna hotA hai; tathApi jaise nimittabhUta kuMbhakAradvArA mRttikApiMDa hai upAdAnakAraNa jisakA aisA ghaTa prakaTa kiyA jAtA hai, usIprakAra candra, sUrya Adi jyotiSkadevoM ke vimAnoMke gamanAgamana ( jAne Ane ) se yaha kAla jAnA jAtA hai, isa kAraNa upacArase "vyavahAra kAla jyotiSkadevoM kA kiyA huA hai" aisA kahA jAtA hai / aura jo nizcayakAla hai vaha to jaise kuMbhakArake cakra (cAka) ke bhramaNameM usa cakrake nIcekI zilA (kIlI) bahiraMga sahakArI kAraNa hai Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana] bRhadravyasaMgrahaH 107 tena kAraNenopacAreNa jyotiSkadevakRta ityabhidhIyate / nizcayakAlastu tadvimAnagatipariNaterbahiraGgasahakArikAraNaM bhavati kumbhakAracakrabhramaNasyAdhastanazilAvaditi // idAnImadhaMtRtIyadvIpeSu candrAdityasaMkhyA kathyate / tathAhi-jambUdvIpe candradvayaM sUryadvayaM ca, lavaNode catuSTayaM, dhAtakIkhaNDadvIpe dvAdaza candrAdityAzca, kAlodakasamudra dvicatvAriMzaccandrAdityAzca, puSkarArdhe dvIpe dvAsaptaticandrAdityAzceti / tataH paraM bharatairAvatasthitajambadvIpacandrasUryayoH kimapi vivaraNaM kriyate / tadyathA-jambUdvIpAbhyantare yojanAnAmazItizataM bahirbhAge lavaNasamudrasaMbandhe triMzadadhikazatatrayamiti samudAyena dazottarayojanazatapaJcakaM cArakSetraM bhaNyate taccandrAdityayorekameva / tatra bharatena bahirbhAge tasmizcArakSetre saryasya caturazItizatasaMkhyA mArgA bhavanti, candrasya paJcadazaiva / tatra jambUdvIpAbhyantare karkaTasaGkrAntidine dakSiNAyanaprArambhe niSadhapavaMtasyopari prathamamArge sUryaH prathamodayaM karoti / yatra sUrya vimAnasthaM nirdoSaparamAtmano jinezvarasyAkRtrima jinabimba pratyakSeNa dRSTvA ayodhyAnagarIsthito nirmalasamyaktvAnurAgeNa bharatacakrI puSpAJjalimutkSipyAdhaM ddaatiiti| tanmArgasthitabharatakSetrAdityasyairAvatAdityena saha tathApi candrasyAnyacandreNa saha yadantaraM bhavati tadvizeSeNAgamato jJAtavyam // atha 'sadabhisa bharaNI addA sAdI asalesa jettumbrvraa| rohiNivisahapuNavvasu tiuttarA usa prakAra una jyotiSkadevoMke vimAnoMkI gati pariNati ( gamanarUpa pariNAma )meM bahiraMga sahakArI kAraNa hotA hai| __aba DhAI dvIpoMmeM jo candra aura sUrya haiM unakI saMkhyAkA kathana karate haiN| vaha isa prakAra hai-jaMbUdvIpameM do candramA aura do sUrya haiM, lavaNodakasamudra meM cAra candramA aura cAra sUrya haiM, dhAtakIkhaNDa dvIpameM bAraha candramA aura bAraha sUrya haiM, kAlodaka samudrameM bayAlIsa candramA aura tayAlIsa ho sUrya haiM tathA puSkarArdha dvIpameM bahattara candramA aura bahattara hI sUrya haiN| isake anantara bharata aura airAvatameM sthita jo jaMbUdvIpake candra tathA sUrya haiM unakA kucha thor3AsA vivaraNa karate haiN| vaha isa prakAra hai -jambUdvIpake bhItara ekasau assI aura bAhya bhAgameM arthAt lavaNasamudrake saMbaMdha meM tInasau tosa yojana aise donoM milakara pA~casau daza yojana pramANa sUryakA cArakSetra ( gamanakA kSetra ) kahalAtA hai / so candra tathA sUrya ina donoMkA eka hI hai| inameM bharatakSetrase bAhya bhAgameM usa cArakSetra meM sUrya ke ekasau caurAsI mArga hote haiM aura candramAke 15 hI mArga haiN| unameM jambUdvIpake bhItara karkaTa saMkrAntike divasa jaba ki dakSiNa ayanakA prArambha hotA hai taba niSadha parvatake Upara prathama mArgameM sUrya prathama udaya karatA hai| jahA~para sUryake vimAnameM vartamAna jo nirdoSa paramAtmA zrIjinendra haiM unake akRtrima jinabiMbako ayodhyA nagarImeM sthita bharatakSetrakA cakravartI nirmala samyaktvake anurAgase avalokana karake, puSpAMjali uchAlakara, argha detA hai| usa prathama mArgameM sthita jo bharatakSetrakA sUrya hai usakA airAvata kSetrake sUryake sAtha tathA caMdramAkA caMdramAke sAtha aura bharatakSetrake sUrya caMdramAoMkA meruke sAtha jo antara ( phAsalA vA dUrI) rahatA hai vaha vizeSatAse AgamoMse jAnanA cAhiye / aba "zatabhiSA, bharaNI, ArdrA, svAto, AzleSA, jyeSThA ye chaH nakSatra jaghanya haiM / rohiNI. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ dvitIya adhikAra majjhimA sesA / 1 / " iti gAthAkathita krameNa yAni jaghanyotkRSTamadhyanakSatrANi teSu madhye kasminnakSatre kiyanti dinAnyAdityastiSThatIti / "iMduravIdo khikhA sattaTThiyapaMcagayaNakhaMDa hiyA / ahihidarikkhakhaMDA iMduravI atthaNNamuhuttA / 1 / " ityanena gAthAsUtreNAgamakathitakrameNa pRthak pRthagAnIya melApake kRte sati SaDadhikaSaSTitatrizatasaMkhyadinAni bhavanti / tasya dinasamUhArdhasya yadA dvIpAbhyantarAdda kSiNena bahirbhAgeSu dinakaro gacchati tadA dakSiNAyanasaMjJA, yadA punaH samudrAtsakAzAduttareNAbhyantaramArgeSu samAyAti tadottarAyaNasaMjJeti / tatra yadA dvopAbhyantare prathamamArgaparidhau karkaTa saMkrAntidine dakSiNAyanaprArambhe tiSThatyAdityastadA caturNavatisahasra paJcaviMzatyadhikapaJca yojanazatapramANa utkarSeNAdityavimAnasya pUrvApareNAtapavistAro jJeyaH / tatra punaraSTAdazamuhU teMdivaso bhavati dvAdazamuhUrtte rAtririti / tataH krameNAtapahAnau satyAM muhUrttadvayasyaikaSaSTibhAgIkRtasyaiko bhAgo divasamadhye dinaM prati hIyate yAvallavaNasamudre'vasAnamArge mAghamAse makarasaMkrAntAvuttarAyaNadivase triSaSTisahasrAdhikaSoDazayojanapramANo jaghanyenAdityavimAnasya pUrvApareNAtapavistAro bhavatiM / tathaiva dvAdazamuhUrttedivaso bhavatyaSTAdazamuhUtrtte rAtrizceti / zeSaM vizeSavyAkhyAnaM lokavibhAgAdau vijJeyam / vizAkhA, punarvasu, uttarAphAlgunI, uttarASADhA, aura uttarAbhAdrapada ye 6 nakSatra utkRSTa haiM / inake atirikta zeSa jo nakSatra haiM ve madhyama haiM / 1 / " isa gAthAmeM kahe hue kramake anusAra jo jaghanya, utkRSTa tathA madhyama nakSatra haiM, unameM kisa nakSatrameM kitane dina sUrya ThaharatA hai so kahate haiM" eka muhUrta meM caMdra 1768 sUrya 1830 aura nakSatra 1835 gaganakhaMDoM meM gamana karate haiM isaliye adhikabhAgoMse nakSatrakhaMDoMke bhAga denese jo muhUrtta prApta hote haiM, una muhUrttoko caMdra aura sUrya ke Asanna muhUrtta jAnane cAhiyeM / arthAt utane muhUrtoM taka caMdramA aura sUryakI eka nakSatra para sthiti jAnanI cAhiye / " isa prakAra isa gAthAmeM kahe hue kramase bhinnabhinna dinoMko lekara, unako jor3ane se tInasau chayAsaTha (366) dina hote haiN| jaba dvIpake bhItara se dakSiNa dizAke bAhya mArgoM meM sUrya gamana karatA hai taba tInasau chyAsaTha dinake Adhe jo ekasau tirAsI (183) dina haiM unakI dakSiNAyana saMjJA hotI hai, aura isI prakAra jaba sUrya samudrase uttara dizAke abhyantara mArgoM meM AtA hai taba zeSa jo 183 dina haiM unakA uttarAyaNa yaha nAma hotA hai / unameM jaba dvIpake abhyantara bhAga meM karkaTa saMkrAntike dina dakSiNa ayanase prAraMbha meM sUryaM prathama mArgakI paridhi meM sthita hotA hai taba caurAnave hajAra pA~casau pacIsa yojana pramANa sUryake vimAnakA pUrva pazcimase Atapa ( dhUpa ) kA vistAra ( phailAva ) hotA hai yaha jAnanA cAhiye / aura usa samaya aThAraha muhUtoMse dina aura bAraha muhUttoMse rAtri hotI hai / phira yahA~se krama kramase AtapakI hAni honepara do muhUrtoM ke ikasaTha bhAgoM meM se eka bhAga pratidina divasase ghaTatA hai / yaha tabataka ghaTatA hai jabataka ki lavaNasamudrake antake mArga meM mAghamAsameM makara saMkrAnti meM uttarAyaNa divasake prAraMbha meM jaghanyatAse sUryake vimAnakA Atapa vistAra tresaTha hajAra solaha yojanapramANa hotA hai / usa samaya usI prakAra bAraha muhUttoMse dina aura aThAraha muhUtoMse rAtri hotI hai / isake atirikta anya jo vizeSa varNana hai so lokavibhAga AdimeM jAnanA cAhiye || Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadravya saMgrahaH 109 ye tu manuSyakSetrAdahirbhAge jyotiSka vimAnAsteSAM calanaM nAsti / te ca mAnuSottarapatAdavahirbhAge paJcAzatsahasrANi yojanAnAM gatvA valayAkAraM paMktikrameNa pUrvakSetraM pariveSTaca tiSThanti / tatra prathamavalaye catuzcatvAriMzadadhikazatapramANAzcandrAstathAdityAzcAntarAntareNa tiSThanti / tataH paraM yojanalakSe lakSe gate tenaiva krameNa valayaM bhavati / ayantu vizeSaH - valaye valaye candracatuSTayaM sUryacatuSTayaM ca vardhate yAvatpuSkarArdhabahirbhAge valayASTakamiti tataH puSkarasamudrapraveze vedikAyAH sakAzAtpaJcAzatsahasra pramitayojanAni jalamadhye pravizya yatpUrvaM catvAriMzadadhikazatapramANaM prathamavalayaM vyAkhyAtaM tasmAd dviguNasaMkhyAnaM prathamavalayaM bhavati / tadanantaraM pUrvavadyo - janalakSa lakSe gate valayaM bhavati candracatuSTayasya sUryacatuSTayasya ca vRddhirityanenaiva krameNa svayambhUrasamudra bahirbhAgavedikAparyantaM jyotiSkadevAnAmavasthAnaM boddhavyam / ete ca pratarAsaMkhyeyabhAgapramitA asaMkhyeyA jyotiSkavimAnA akRtrima suvarNamaya ratnamayajina caityAlayamaNDitA jJAtavyAH / iti saMkSepeNa jyotiSkalokavyAkhyAnaM samAptam // athAnantaramUrdhvalokaH kathyate / tathAhi - saudharmezAnasanatkumAra mAhendra brahmabrahmottaralAnta kApiSTazukra mahAzukrazatA ra sahasrArAnataprANatAraNAcyutasaMjJAH SoDaza svargAstato'pi navagra veyakasaMjJAstatazca navAnudizasaMjJaM navavimAna saMkhyamekapaTalaM tato'pi paJcAnuttarasaMjJaM paJcavimAnasaMkhyamekapaTalaM cetyuktakrameNoparyupari vaimAnikadevAstiSThantIti vAttikaM saMgrahavAkyaM samudAyakathanamiti aura jo manuSya kSetra ( DhAI dvIpa) se bahirbhAga meM jyotiSka vimAna haiM unakA calana ( gamana ) nahIM hai; tathA ve mAnuSottara parvatake bAhya bhAga meM pacAsa hajAra yojana gamana kara, valayAkAra (golAkAra) paMktirUpa kramase pUrvaM (pahile) kSetrako ber3ha (ghera) kara rahate haiM / unameM jo prathama valaya hai usameM ekasau cavAlIsa (144) candramA tathA sUrya antarAntara ( dUra-dUra se nivAsa karate haiM / usake pazcAt eka-eka lAkha yojana cale jAnepara isI pUrvokta kramAnusAra valaya hotA hai / aura vizeSa yaha hai ki valaya- valaya ( hara eka valaya) meM cAra candramA tathA cAra sUrya bar3hate haiM so ye puSkarArdha ke bAhya bhAgameM jo ATha valaya haiM vahA~taka bar3hate haiM / usake pazcAt puSkara samudra ke pravezameM jo vedikA hai usase pacAsa hajAra yojana pramANa jalabhAga meM jAkara, jo pahale prathama valaya meM ekasau cavAlIsa candra tathA sUryokA kathana kiyA hai usase dviguNa arthAt do sau aTThAsI caMdramA aura sUryokA dhAraka prathama valaya hai / usake pazcAt pUrvokta prakAra eka eka lAkha yojana cale jAnepara valaya haiM aura pratyeka valaya meM cAra candramA aura cAra sUryokI vRddhi hotI hai| so isI krama se svayaMbhUramaNa samudrakI antakI vedikA paryanta jyotiSka devoM kA nivAsa jAnanA cAhiye / aura ye saba prattarake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa asaMkhyAta jyotiSka vimAna akRtrima suvarNaM tathA ratnamaya jo jinacaityAlaya haiM unase bhUSita haiM aisA samajhanA cAhiye / isa prakAra saMkSepase jyotiSka lokakA varNana samApta huA || aba isake anaMtara UrdhvalokakA kathana karate haiM / vaha isa prakAra hai- saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahma brahmottara, lAMtava, kApiSTa, zukra, mahAzukra, zatAra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyuta ina nAmoMke dhAraka solaha svarga haiM / vahA~se Age nava graiveyaka nAmavAle vimAna haiM, aura inake bhI anantara nava vimAnoMkI saMkhyAkA dhAraka navAnudiza nAmaka eka paTala hai, tathA isake bhI anantara pA~ca vimAnoMkI saMkhyAvAlA paJcAnuttara saMjJaka eka paTala hai, Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ dvitIya adhikAra yAvat / AdimadhyAnteSu dvAdazASTacaturyojana vRttaviSkambhA catvAriMzatpramitayojanotsedhA yA merucUlikA tiSThati tasyopari kurubhUmijamartyavAlAgrAntaritaM punarRjuvimAnamasti / tadAdi kRtvA cUlikA sahitalakSayojanapramANaM merutsedhamAnamarddhAdhikaikarajjupramANaM yadAkAzakSetraM tatparyantaM saudharmezAnasaMjJaM svargayugalaM tiSThati / tataH paramarddhAdhikaikarajjuparyantaM sanatkumAra mAhendrasaMjJaM svargayugalaM bhavati, tasmAdarddharajjupramANAkAzaparyantaM brahmabrahmottarAbhidhAnaM svargayugalamasti, tato'pyarddharajjuparyantaM lAntavakApiSTa nAmasvargayugalamasti, tatazcArddharajjuparyantaM zukra mahAzukrAbhidhAnaM svargadvayaM jJAtavyam, tadanantaramarddharajjuparyantaM zatArasahasrArasaMjJaM svargayugalaM bhavati, tato'pyarddharajjuparyantamAnataprANatanAma svargayugalaM, tataH paramarddharajjuparyantamAkAzaM yAvadAraNAcyutAbhidhAnaM svargadvayaM jJAtavyamiti / tatra prathamayugaladvaye svakIyasvakIyasvarganAmAnazcatvAra indrA vijJeyAH, madhyayugalacatuSTaye punaH svakIyasvakIyaprathamasvargAbhidhAna ekeka evendro bhavati, uparitanayugaladvaye'pi svakIyasvakIyasvarganAmAnazcatvAra indrA bhavantIti samudAyena SoDazasvargeSu dvAdazendrA jJAtavyAH / SoDazasvargAdUrdhvameka rajjumadhye navagraiveyakanavAnudizapaJcAnuttaravimAnavAsidevAstiSThanti / tataH paraM tatraiva dvAdazayojaneSu gateSvaSTayojanabAhulyA manuSyalokavatpaJcAdhikacatvAriMzallakSayojanavistArA mokSazilA bhavati / tasyopari ghanodavighanavAtatanuvAtatrayamasti / tatra tanuvAtamadhye isa prakAra pUrvokta kramase vaimAnika deva nivAsa karate haiM / yaha vArttika arthAt saMgraha vAkya athavA samudAyase kathana hai / AdimeM bAraha, madhyameM ATha aura antameM cAra yojana pramANa gola viSkaMbha ( vyAsa ) kI dhAraka, cAlIsa yojana pramANa U~cI jo merukI cUlikA hai; usake Upara devakuru athavA uttarakuru nAmaka uttama bhogabhUmimeM utpanna jo manuSya haiM unake bAlake agrabhAga jitane antara (phAsale) para RjuvimAna hai| usa RjuvimAnako AdimeM karake cUlikAsahita eka lAkha yojanapramANa merukI U~cAIkA pramANa hai, aura vahA~se Der3ha rajjupramANa jo AkAzakSetra hai vahA~ taka saudharma tathA IzAna nAmaka do svarga haiM / inake anantara Der3ha rajjuparyanta sanatkumAra aura mAhendra nAmaka do svarga haiM / vahA~se ardha rajjupramANa AkAzataka brahma tathA brahmottara saMjJaka svargIkA yugala hai | vahA~se bhI Adhe rajjutaka lAMtava aura kApiSTa nAmaka do svarga haiM / vahA~ bhI Adhe rajjupramANa AkAza meM zukra tathA mahAzukra nAmaka svargoMkA yugala jAnanA cAhiye / usake anantara Adhe rajjutaka zatAra aura sahasrAra nAmaka svargIkA yugala hai / tatpazcAt Adhe rajjuparyanta AkAzataka AraNa aura acyuta nAmaka do svarga jAnane caahiye| unameM pahaleke jo do yugala haiM unameM to apane-apane svargake nAmake dhAraka cAra indra haiM arthAt pahale cAra svargo meM svargoM ke nAmavAle hI (saudharma, IzAna Adi) cAra indra haiM / aura bIcake jo cAra yugala haiM unameM apane-apane prathama svargake nAmakA dhAraka eka-eka hI iMdra hai arthAt brahma aura brahmottara svargakA eka indra hai aura brahma svargakA indra kahalAtA hai / aise bArahaveM svargataka ATha svargImeM cAra indra jAnane cAhiye / aura inake Upara jo do yugala haiM unameM bhI apane apane svargake nAmake dhAraka ( Anata, prANata Adi) cAra indra hote haiM / isa prakAra samudAyase solaha svargo meM bAraha indra jAnane cAhiye | solah svargose Upara eka rajjumeM nava graiveyaka, nava anudiza aura pA~ca anuttara vimAnoM meM nivAsa karanevAle deva haiN| usake Age isa eka rajjumeM hI bAraha yojana cale jAnepara ATha yojana pramANa moTAIko dhAraka aura manuSyaloka (DhAIdvIpa) ke samAna paiMtAlIsa lAkha (4500000 ) yojana Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH lokAnte kevalajJAnAdyanantaguNasahitAH siddhAstiSThanti // idAnoM svargapaTala saMkhyA kathyate - saudharmezAnayorekatriMzat, sanatkumAramAhendrayoH sapta, brahmabrahmottarayozcatvAri, lAntavakApiSTayordvayam, zukramahAzukrayoH paTalamekam, zatArasahasrArayorekam, AnataprANatayostrayam, AraNAcyutayostrayamiti / navasu gre vaiyakeSu navakaM, navAnudizeSu punarekaM paJcAnuttareSu caikamiti samudAyenoparyupari triSaSTipaTalAni jJAtavyAni / tathA coktaM " igatIsa sattacattAridoNNi ekke kka chakka cadukappe / tittiyaekke kiMdiyaNAmA uDu Adi tevaTThI // " ataH paraM prathamapaTalavyAkhyAnaM kriyate / Rju vimAnaM yaduktaM pUrvaM merucUlikAyA upari manuSyakSetra pramANavistArasyendrakasaMjJA / tasya caturdigbhAgeSvasaMkhyeyayojanavistArArANi paMktirUpeNa sarvadvIpasamudreSUpari pratidizaM yAni triSaSTivimAnAni tiSThanti teSAM zreNIbaddhasaMjJA / yAni ca paMktirahitapuSpaprakaravadvidikcatuSTaye tiSThanti teSAM saMkhyeyA saMkhyeyayojanavistArANAM prakIrNakasaMjJeti samudAyena prathamapaTalalakSaNaM jJAtavyam / tatra pUrvAparadakSiNazreNitrayavimAnAni / tanmadhye vididvayavimAnAni ca saudharmasaMbandhIni bhavanti, zeSavidigdvayavimAnAni ca punarozAnasaMbandhIni / asmAtpalAdupari jinadRSTamAnena saMkhyeyAnyasaMkhyeyAni yojanAni gatvA tenaiva krameNa tasya pramANa vistArakI dhAraka mokSazilA hai / usa mokSazilAke Upara ghanodadhi, ghanavAta tathA tanuvAta nAmaka tIna vAta (vAyu) haiM / inameM jo tanuvAta hai, vahA~para lokake antabhAgameM kevalajJAna Adi ananta guNoM sahita zrIsiddha parameSThI nivAsa karate haiM / 111 aba svargake paTaloMkI saMkhyAkA varNana karate haiM / saudharma aura IzAna ina do svargomeM ikatIsa paTala haiM, sanatkumAra tathA mAhendra meM sAta paTala haiM, brahma aura brahmottara meM cAra paTala haiM, lAntava tathA kApiSTameM do paTala haiM, zukra aura mahAzukrameM eka paTala hai, zatAra aura sahasrArameM eka paTala hai, Anata tathA prANatameM tIna paTala haiM aura AraNa tathA acyuta ina do svargo meM bhI tIna paTala haiM nava graiveyakoM meM nava paTala haiM, nava anudizoMmeM eka paTala hai, aura paMcAnuttaroM meM eka paTala hai / aise samudAyase Upara-Upara tiresaTha paTala jAnane cAhiye / so hI kahA hai- "saudharma yugmameM 31 sanatkumAra yugala meM 7, brahmayugala meM 4, lAMtava yugmameM 2, zukra yugmameM 1, zatAra yugmameM 1, Anata Adi cAra svargoM meM 6, pratyeka tInoM graiveyakoMmeM tIna-tIna, nava anudizoM meM eka, paMcAnuttaroMmeM eka aise samudAyase 63 indraka hote haiM / | isake Age prathama paTalakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai / jo pahale merukI cUlikAke Upara RjuvimAna kahA gayA hai usa manuSyakSetra ( DhAIdvIpa ) pramANa vistArake dhAraka RjuvimAnakI iMdraka yaha saMjJA hai / usakI cAroM dizAoMke bhAgameM jo pratyeka dizA meM saba dvIpa samudroMke Upara asaMkhyAta yojana vistArake dhAraka paMktirUpase tiresaTha vimAna haiM unakI zreNIbaddha saMjJA hai / aura jJo vimAna paMktise binA puSpoMke prakarake samAna cAroM vidizAoM meM haiM una saMkhyAta, asaMkhyAta yojana pramANa vistAravAle vimAnoMkI prakIrNaka saMjJA hai / aise samudAya se prathama paTalakA lakSaNa jAnanA caahiye| una vimAnoMmeM jo pUrva pazcima aura dakSiNa ina tIna zreNiyoMke vimAna haiM ve, aura ina tInoM dizAoMke bIca meM jo do vidizAoM meM sthita vimAna haiM ye saba prathama saudharmasvarga sambandhI haiM / tathA zeSa do vidizAoM ke vimAna aura uttara zreNI ke vimAna jo haiM ve IzAnasvarga samvandhI haiM / isa paTalake Upara bhagavAn karake dekhe hue pramANake Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ dvitIya adhikAra dvitIyAdipaTalAni bhavanti / ayaM ca vizeSaH - zreNIcatuSTaye paTale paTale pratidizamekaika vimAnaM hoyate yAvatpaJcAnuttarapaTale caturdikSvaikaikavimAnaM tiSThati / ete saudharmAdivimAnAzcaturazItilakSasaptanavatisahasra trayoviMzatipramitA akRtrima suvarNamayajinagRhamaNDitA jJAtavyA iti / 112 atha devAnAmAyuH pramANaM kathyate / bhavanavAsiSu jaghanyena dazavarSasahasrANi utkarSeNa punarasurakumAreSu sAgaropamam, nAgakumAreSu palyatrayaM, suparNe sAdhaMdvayaM dvIpakumAre dvayaM zeSakulaSaTke sArdhapatyamiti / vyantare jaghanyena dazavarSasahasrANi utkarSeNa palyamadhikamiti / jyotiSkadeve jaghanyena palyASTamavibhAgaH, utkarSeNa candre lakSavarSAdhikaM palyaM, sUrye sahasrAdhikaM palyaM, zeSajyotiSkadevAnAmAgamAnusAreNeti / atha saudharmezAnayorjaghanyena sAdhikapalyaM, utkarSeNa sAdhikasAgaropamadvayaM, sanatkumAramAhendrayoH sAdhikasAgaropamasaptakaM, brahmabrahmottarayoH sAdhikasAgaropamadazakaM, lAntavakApiSThayoH sAdhikAni caturdazasAgaropamAni zukramahAzukrayoH SoDaza sAdhikAni, zatArasahasrArayoraSTAdaza sAdhikAni AnataprANatayoviMzatireva, AraNAcyutayordvAviMzatiriti / ataH paramacyutAdUrdhvaM kalpAtIta navagraiveyakeSu dvAviMzatisAgaropamapramANAdUrdhvamekaikasAgaropame vardhamAne satyekatrizatsAgaropamAnyavasAnanavagraiveyake bhavanti / navAnudizapaTale dvAtriMzat, paJcAnuttarapaTale trayastrazat, anusAra saMkhyAta tathA asakhyAta yojana jAkara isI pUrvokta kramase dvitIya, tRtIya, Adi paTala hote haiM / aura vizeSa yaha hai ki paTala paTalameM pratyeka dizAkI pratyeka zreNImeM eka-eka vimAna ghaTatA hai so yahA~taka ghaTatA hai ki paMcAnuttara paTalameM cAroM dizAoM meM eka eka hI vimAna raha jAtA hai / aura ye saba saudharma svarga Adi sambandhI vimAna caurAsI lAkha sattAnave hajAra teIsa (8497023) saMkhyA pramANa haiM / aura akRtrima suvarNamaya jinacaityAlayoMse maMDita haiM aise jAnane cAhiye / aba devoMke AyukA pramANa kahate haiM / bhavanavAsiyoM meM nyUnase nyUna daza hajAra varSakA jaghanya Ayu hotA hai aura utkarSase asurakumAroMmeM eka sAgara, nAgakumAroMmeM tIna palya, suparNa - kumAroM meM DhAI palya, dvIpakumAroMmeM do palya aura vAkI jo 6 prakArake bhavanavAsI haiM unameM Der3ha patyapramANa Ayu hai / vyantaroMmeM dasa hajAra varSakA jaghanya aura kucha adhika eka palyakA utkRSTa Ayu hai / jyotiSka devoMmeM jaghanya Ayu palyake AThaveM bhAga pramANa hai, utkRSTatAse candramAmeM eka palya eka lAkha varSa aura sUryameM eka palya eka hajAra varSakA Ayu hai / zeSa jyotiSka devoMkA uSkRSTa Ayu Agamake anusAra jAnanA caahie| aba kalpavAsiyoMmeM jo saudharma tathA IzAna svargake deva haiM unake jaghanyatAse kucha adhika eka palya aura utkRSTatAse kucha adhika do sAgara pramANa Ayu hai / sanatkumAra tathA mAhendra devoMmeM kucha adhika sAta sAgara pramANa utkRSTa Ayu hai / brahma aura brahmottara meM kucha adhika daza sAgara, lAMtava kApiSTameM kucha adhika caudaha sAgara, zukra mahAzukra meM kucha adhika solaha sAgara, zatAra aura sahasrAra meM kiMcit adhika aThAraha sAgara, Anata tathA prANatameM pUre bosa ho sAgara, aura AraNa acyutameM vAIsa sAgara pramANa Ayu hai / aba isake anantara acyuta svargake Upara kalpAtIta jo nava graiveyaka haiM unameM pratyeka graiveyakameM bAIsa sAgara pramANa AyumeM kramAnusAra eka-eka sAgara bar3hAyeM jAnepara antake naveM graiveyaka meM ikatIsa sAgara pramANa utkRSTa Ayu hotA hai| nau anudizoMke paTala meM battIsa sAgara aura Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana bRhadravya saMgrahaH 113 utkRSTAyuHpramANaM jnyaatvym| tadAyuH saudharmAdiSu svargeSu yadutkRSTaM tatparasmin parasmin svarge sarvArthasiddhi vihAya jaghanyaM ceti / zeSaM vizeSavyAkhyAnaM trilokasArAdau boddhavyam // kiJca AdimadhyAntamukte zuddhabuddhakasvabhAve paramAtmani sakalavimalakevalajJAnalocanenAdarza bimbAnIva zuddhAtmAdipadArthA lokyante dRzyante jJAyante paricchidyante yatastena kAraNena sa eva nizcayalokastasminnizcayalokAkhye svakIyazuddhaparamAtmani avalokanaM vA sa nishcylokH| "saNNAo ya tilessA iMdiya vasadAya ajharuddANi / NANaM ca duppauttaM moho pAvappadA hoti / / " iti gAthoditavibhAvapariNAmamAdi kRtvA samastazubhAzubhasaMkalpavikalpatyAgena nijazuddhAtmabhAvanotpannaparamAlAdaikasukhAmRtarasAsvAdAnubhavanena ca yA bhAvanA saiva nizcayalokAnuprekSA / zeSA punarvyavahAreNetyevaM saMkSepeNa lokAnuprekSAvyAkhyAnaM samAptam / / atha bodhidurlabhAnuprekSAM kathayati / tathAhi ekendriyavikalendriyapaJcendriyasaMjJiparyAptamanuSyadezakularUpendriyapaTutvaniAdhyAyuSkavarabuddhisaddharmazravaNagrahaNadhAraNazraddhAnasaMyamaviSayasukhavyAvartanakrodhAdikaSAyanivarttaneSu paraM paraM durlabheSu kathaMcitkAkatAlIyanyAyena labdheSvapi tallabdhirUpabodheH phalabhUtasvazuddhAtmasaMvittyAtmakanirmaladharmadhyAnazukladhyAnarUpaH prmsmaadhidurlbhH| kasmAditi paMcAnuttara paTalameM tetIsa sAgara jitanA utkRSTa AyukA pramANa jAnanA caahiye| aura jo Ayu saudharma Adi svargoM meM utkRSTa hai vaha sarvArthasiddhike binA anya saba svargoM meM Age-Age jaghanya hai arthAt jo saudharma IzAna svargameM utkRSTa kucha adhika do sAgara pramANa Ayu hai vaha sanatkumAra mAhendrameM jaghanya hai| isa kramase sarvArthasiddhike pahale-pahale jaghanya Ayu jaannaa| isake atirikta jo adhika vyAkhyAna hai so trilokasAra AdimeMse samajhanA cAhiye / / __ aura Adi madhya tathA antase rahita, zuddha buddha eka svabhAvakA dhAraka jo paramAtmA hai usameM sakala (pUrNa)rUpase vimala ( svaccha ) jo kevala jJAna nAmaka netra hai usake dvArA jaise darpaNa meM pratibimboMkA bhAna hotA hai usI prakAra zuddha AtmA Adi padArtha Aloke jAte haiM arthAt dekhe jAte haiM, jAne jAte haiM, paricchinna kiye jAte haiM isa kAraNa vaha nija zuddha AtmA hI nizcaya loka hai athavA usa nizcaya loka nAmake dhAraka nija-zuddha paramAtmAmeM jo avalokana ( dekhanA ) hai vaha nizcaya loka hai / "saMjJA, tIna lezyA, indriyoMke vazIbhUtapanA, Arta, raudra dhyAna tathA duSprayukta jJAna aura moha ye saba pApako denevAle hote haiN|' isa gAthAmeM kahe hue vibhAvapariNAmako Adi lekara, sampUrNa jo zubha tathA azubharUpa saMkalpavikalpa haiM unake tyAgase aura nijazuddha AtmAkI bhAvanAse utpanna jo parama AhlAdarUpa eka sukharUpI amRtake AsvAdakA anubhava hai usase jo bhAvanA hotI hai vahI nizcayase lokAnuprekSA hai| aura isake atirikta zeSa jo pUrvokta bhAvanA hai vaha vyavahArase hai / isaprakAra saMkSepase lokAnuprekSAkA varNana samApta huA | aba bodhidurlabha anuprekSAkA kathana karate haiN| so isa prakAra hai-ekendriya, vikaleMdriya, paMcendriya, saMjJI, paryApta, manuSya, deza, kula, rUpa, iMdriyoM meM paTutA, nIroga, Ayu, uttama buddhi, uttama dharmakA sunanA, grahaNa karanA, dhAraNa karanA, zraddhAna karanA, saMyama, viSayasukhoMse rahita honA, krodha Adi kaSAyoMkA dUra honA ye; jo pUrvokta saba haiM. inameM pUrva-pUrva kI apekSA para-para arthAt ekendriyatAkI apekSA vikalendriyatA Adi durlabha haiN| yadi kathaMcit kAkatAlIya nyAyase ina sabakI prApti ho jAya to bhI ina sabakI prAptirUpa jo jJAna hai usameM phalabhUta jo nijazuddha Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ dvitIya adhikAra cettatpratibandhakamithyAtva viSayakaSAyanidAnabandhAdivibhAvapariNAmAnAM prabalatvAditi / tasmAtsa eva nirantaraM bhAvanIyaH / tadbhAvanArahitAnAM punarapi saMsAre patanamiti / tathA coktam - "ityatidurlabharUpAM bodhi labdhvA yadi pramAdI syAt / saMsRtibhImAraNye bhramati varAko naraH suciram // 1 // " punazcoktaM manuSya bhavadurlabhatvam - "azubha pariNAmabahulatA lokasya vipulatA mahAmahatI / yonivi - pulatA ca kurute sudurlabhAM mAnuSoM yonim / 1 / " bodhisamAdhilakSaNaM kathyate - samyagdarzanajJAnacAritrANAmaprAptaprApaNaM bodhisteSAmeva nirvighnena bhavAntaraprApaNaM samAdhiriti / evaM saMkSepeNa durlabhAnuprekSA samAptA // 114 atha dharmAnuprekSAM kathayati / tadyathA - saMsAre patantaM jIvamuddhRtya nAgendra narendradevendrAdivandye avyAbAdhAnantasukhAdyanantaguNalakSaNe mokSapade dharatIti dharmaH / tasya ca bhedAH kathyanteahiMsAlakSaNaH sAgArAnagAralakSaNo vA 'uttamakSamAdilakSaNo vA nizcayavyavahAraratnatrayAtmako vA zuddhAtmasaMvityAtmakamohakSobharahitAtmapariNAmo vA dharmaH / asya dharmasyAlAbhe'tItAnantakAle " NiccidaradhAusattaya tarudasa viyarlediyosu chacceva / suraNirayatiriyacauro caudasa maNuyesu AtmA ke jJAnasvarUpa nirmala dharmadhyAna tathA zukladhyAnarUpa paramasamAdhi hai vaha durlabha hai / paramasamAdhi durlabha kyoM hai aisI zaMkA karo to samAdhAna yaha hai ki - parama samAdhi ko rokanevAle mithyAtva, viSaya, kaSAya, nidAnabaMdha Adi jo vibhAva pariNAma haiM unakI jIvake prabalatA hai isaliye parama samAdhikA honA durlabha hai / isa kAraNa usa parama samAdhikI durlabhatAkI hI niraMtara bhAvanA karanI caahiye| kyoMki, jo jIva usakI bhAvanA nahIM karate unakA phira bhI saMsAra meM patana hotA hai / so hI kahA hai- "ki jo manuSya atyanta durlabharUpa bodhiko prApta hokara, pramAdI hotA hai vaha varAka ( dInajIva ) saMsArarUpI bhayaMkara vanameM cirakAla taka bhramaNa karatA hai / 1 / " aura punaH manuSyabhavakI durlabhatA ke viSaya meM kahA hai- " azubha pariNAmoMkI adhikatA, saMsArakI vizAlatA, aura bar3I-bar3I yoniyoMkI adhikatA ye saba manuSyayoniko durlabha karatI haiM; arthAt jIvoM ke azubha pariNAma bahuta haiM, tInoM lokoM meM unake liye sthAna bahuta haiM aura utpanna hone ko nayA~ bhI adhika haiM ataH manuSya bhavakA prApta honA durlabha hai / aba bodhi aura samAdhikA lakSaNa kahate haiM / pahale nahIM mile hue jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra haiM inakA jo milanA hai vaha to bodhi kahalAtI hai aura unhIM samyagdarzanAdikoMko nirvighnatApUrvaka jo anya bhavameM sAtha le jAnA so samAdhi hai / aise saMkSepase durlabha anuprekSAkA kathana samApta kiyA / / aba dharmAnuprekSAkA kathana karate haiN| vaha isa prakAra hai - saMsAra meM girate hue jIvako uThAkara jo dharaNendra, cakravartI, deva, indra AdikoM ke pUjya padameM athavA bAdhArahita anaMta sukha Adi anaMta guNoMrUpa lakSaNakA dhAraka jo mokSapada hai usameM dharatA hai vaha dharma hai / aba usa dharma ke bheda kahe jAte haiM-ahiMsArUpa lakSaNakA dhAraka dharma hai. gRhastha aura muni ina bhedoMvAlA dharma hai, athavA uttama kSamA Adi lakSaNavAlA daza prakArakA dharma hai athavA nizcaya aura vyavahArarUpa ratnatrayasvarUpa dharma hai, athavA zuddha AtmAke jJAnasvarUpa jo moha tathA kSobharahita AtmAkA pariNAma hai usarUpa dharma hai / isa dharmakI prApti na honese atIta ( gaye hue ) anaMta kAlameM nityanigoda vanaspati meM sAta lAkha, itara nigoda vanaspatimeM sAta lAkha, pRthvIkAya meM sAta lAkha, kAya meM sAta lAkha, tejakAya meM sAta lAkha, vAyukAya meM sAta lAkha, pratyeka vanaspati meM dasa lAkha, be indrI, jala Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 115 sdshssaa| 1 / " iti gAthAkathitacaturazItiyonilakSeSu madhye paramasvAsthyabhAvanotpannaniAkulapAramArthikasukhavilakSaNAni paJcendriyasukhAbhilASajanitavyAkulatvotpAdakAni duHkhAni sahamAnaH san bhramito'yaM jIvo yadA punarevaM guNaviziSTasya dharmasya lAbho bhavati tadA rAjAdhirAjArddhamANDalikamahAmANDali kabaladevavAsudevakAmadevasakalacakravattidevendragaNadharadevatIrthaGkaraparamadeva prathamakalyANatrayaparyantaM vividhAbhyudayasukhaM prApya pazcAdabhedaratnatrayabhAvanAbalenAkSayAnantasukhAdiguNAspadamahatpadaM siddhapadaM ca labhate tena kAraNena dharma eva paramarasarasAyanaM nidhinidhAnaM kalpavRkSaH kaamdhenushcintaamnniriti| ki bahunA ye jinezvarapraNItaM dharma prApya dRDhamatayo jAtAsta eva dhnyaaH| tathA coktam- "dhanyA ye pratibuddhA dharme khalu jinavaraiH samupadiSTe / ye pratipannA dharma svabhAvanopasthitamanISAH / 1 / " iti saMkSepeNa dharmAnuprekSA samAptA // ityuktalakSaNA anityAzaraNasaMsAraikatvAnyatvAzucitvAsravasaMvaranirjarAlokabodhidurlabhadharmatattvAnucintanasaMjJA nirAsravazuddhAtmatattvapariNatirUpasya saMvarasya kAraNabhUtA dvAdazAnuprekSAH samAptAH // atha paroSahajayaH kathyate-kSutpipAsAzotoSNadaMzamazakanAgnyAratistrIcaryAniSadyAzayyA teiMdrI aura cauiMdrI inameM do do lAkha, deva, nArakI aura tiyaMca ina tInoMmeM cAra cAra lAkha tathA manuSyoMmeM caudaha lAkha yoni haiM / 1 / " isa gAthAmeM kahI huI caurAsI lAkha yoniyoMmeM parama svAsthyakI bhAvanAse utpanna, vyAkulatArahita aise pAramArthika sukhase vilakSaNa ( bhinna ) aura pAMcoM indriyoMke sukhoMkI abhilASA ( vAMchA ) se utpanna, vyAkulatAko paidA karanevAle aise jo duHkha haiM unako sahate hue isa jIvane paribhramaNa kiyaa| jaba isa jIvako pUrvokta prakArake dharmakI prApti hotI haiM taba rAjAdhirAja, mahArAja, ardhamaMDalezvara, mahAmaMDalezvara, baladeva, nArAyaNa, kAmadeva, cakravartI, deva, iMdra, gaNadhara deva, tIrthaMkara paramadevake padoM tathA tIrthaMkaroMke garbha, janma tathA tapa kalyANakoM paryantake jo aneka prakArake abhyudaya sukha haiM una sukhoMko prApta hokara, tadanantara abheda ratnatrayako bhAvanAke balase akSaya aura anaMta guNoMkA sthAna jo arahaMta pada hai usako aura siddha padako prApta hotA hai| isakAraNa dharma hI parama rasakA rasAyana hai, dharma hI nidhiyoMkA nidhAna ( bhaMDAra ) hai, dharma hI kalpavRkSa hai, dharma hI kAmadhenu gAya hai aura dharma hI ciMtAmaNi ratna hai / vizeSa kyA kaheM jo jinezvarake kahe hue dharmako prApta hokara, dRr3ha buddhike dhAraka ( samyagdRSTi ) hue haiM ve hI dhanya haiM / so hI kahA hai-"jinhoMne jinavarase upadiSTa dharmako jAnA hai aura AtmajJAnameM tatpara buddhike dhAraka jinhoMne usa dharmako grahaNa kiyA hai ve saba dhanya haiM / 1 / " isaprakAra saMkSepase dharmAnuprekSA samApta huI // isaprakAra pUrvokta lakSaNakI dhAraka anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azucitva, Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha, aura dharmatattva inakA anuciMtana ( vicAra ) rUpa hai nAma jinakA aisI aura Asravarahita-zuddha AtmatattvakI pariNatirUpa jo saMvara hai usakI kAraNarUpa aisI bAraha anuprekSA ( bhAvanA ) samApta huI / aba parISahoMkA jaya ( jItanA ) jo hai usakA kathana karate haiM-kSudhA 1, pyAsa 2, zIta 3, uSNa ( garmI) 4, daza mazaka 5, nagnatA 6, arati 7, strI 4 caryA ( gamana) 9, niSadyA ( bastI ) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm krozavadhayAca nAlAbharogatRNasparzamalasatkArapuraskAraprajJA'jJAnAdarzanAnIti vijJeyAH / teSAM kSudhAdivedanAnAM tIvrodaye'pi sukhaduHkhajIvitamaraNalAbhAlAbhanindAprazaMsAdisamatArUpaparamasAmAyikena navatara zubhAzubhakarma saMvaraNa cirantanazubhAzubhakarmanirjaraNasamarthenAyaM nijaparamAtmabhAvanAsaMjAtanirvikAranityAnandalakSaNasukhAmRtasaMvitte racalanaM sa parISahajaya iti // [ dvitIya adhikAra dvAviMzatiparISahA atha cAritraM kathayati / zuddhopayogalakSaNanizcaya ratnatrayapariNate svazuddhAtmasvarUpe caraNamavasthAnaM cAritram / tacca tAratamyabhedena paJcavidham / tathAhi -- sarve jIvAH kevalajJAnamayA iti bhAvanArUpeNa samatAlakSaNaM sAmAyikam, athavA paramasvAsthyabalena yugapatsamastazubhAzubhasaGkalpavikalpatyAgarUpasamAdhilakSaNaM vA, nirvikArasvasaMvittibalena rAgadveSaparihArarUpaM vA svazuddhAtmAnubhUtibalenArtta raudra parityAgarUpaM vA samastasukhaduHkhAdimadhyastharUpaM ceti / atha chedopasthApanaM kathayati - yadA yugapatsamastavikalpatyAgarUpe paramasAmAyike sthAtumazakto'yaM jIvastadA samastahiMsA nRtaste yA brahmaparigrahebhyo virativratamityanena paJcaprakAravikalpabhedena vratacchedena rAgAdivikalparUpasAvadyebhyo nivartya nijazuddhAtmanyAtmAnamupasthApayatIti chedopasthApanam / athavA chede vratakhaNDe sati nivikArasaMvittirUpanizcayaprAyazcittena tatsAdhakabahiraGgavyavahAraprAyazcittena vA svAtmanyu 10, zayyA 11, Akroza ( kaTu vacana ) 12, vadha ( mAraNa) 13, yAcanA 14, alAbha 15, roga 16, tRNasparza 17, mala 18, satkArapuraskAra 19, prajJA 20, ajJAna 21, aura adarzana 22, ye bAIsa parISaha jAnane cAhiye / ina kSudhA tRSA Adi vedanAoMke tIvra udaya honepara bhI sukha, duHkha, jIvana, maraNa, lAbha, alAbha, niMdA, prazaMsA AdimeM samAnatArUpa jo navIna zubha tathA azubha karmoMko rokane meM aura purAne zubha azubha karmAke nirjaraNa karane meM samartha aisA parama sAmAyika hai usa karake nija paramAtmAko bhAvanAse utpanna vikArarahita nityAnaMdarUpa lakSaNakA dhAraka jo sukhAmRta haiM usake jJAnase jo nahIM calanA so parISahajaya hai | aba cAritrakA nirUpaNa karate haiM / zuddha upayogasvarUpa jo nizcaya ratnatraya usameM pariNata jo AtmarUpa usameM jo caraNa kahiye sthita honA so cAritra hai / vaha tAratamya bhedase pA~ca prakArakA hai / so hI dikhAte haiM-saba jIva kevala jJAnamaya haiM aisI bhAvanArUpase jo samatA lakSaNa pariNAmakA karanA so sAmAyika haiM / athavA parama svAsthya ke balase eka hI samaya meM saMpUrNa zubha aura azubha saMkalpa vikalpoMkA tyAgarUpa jo samAdhi ( dhyAna ) hai vaha hai lakSaNa jisakA so sAmAyika hai / athavA vikArarahita AtmajJAnake balase jo rAga aura dveSakA parihAra ( tyAga ) hai usarUpa sAmAyika hai / athavA zuddha AtmA ke anubhavake balase Artta tathA raudra dhyAnakA tyAga karane svarUpa sAmAyika hai / athavA samasta sukha tathA duHkhoMmeM jo madhyastha rahanA tadrUpa sAmAyika hai || aba chedopasthApana nAmaka cAritrake dvitIya bhedakA varNana karate haiM-jaba eka hI samaya meM saMpUrNa vikalpoMke tyAgarUpa parama sAmAyika meM sthita honeko yaha jIva asamartha hotA hai taba " samastahiMsA, anRta ( asatya ), steya ( corI ), abrahma tathA parigraha ina pA~coMse jo virati ( rahitatA) so vrata hai" isa kathana ke anusAra vikalpa bhedase pA~ca prakArake vratoMkA chedana honepara jo rAga Adi vikalparUpa sAvadyoMse jIvako chur3Akara nijazuddha AtmAmeM upasthApana kare so chedopasthApana hai / athavA cheda arthAt vratakA khaMDa ( bhaMga vA nAza ) honepara nirvikAra nija AtmAke jJAnarUpa nizcayaprAyazcittake balase athavA vyavahAraprAyazcittase jo nija AtmAmeM sthitikA honA so Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva - navapadArtha varNana ] bRhadravya saMgrahaH 117 pasthApanaM chedopasthApanamiti / atha parihAravizuddhi kathayati - "tIsaM vAsA jamme vAsapuhattaM ca trimUle / paccavakhANaM paDhido saMjjhaNa dugAu a vihAro | 1|" iti gAthAkathitakrameNa mithyAtvarAgAdivikalpamalAnAM pratyAkhyAnena parihAreNa vizeSeNa svAtmanaH zuddhinairmalyaM parihAravizuddhicAritramiti / atha sUkSmasAmparAyacAritraM kathayati / sUkSmAtIndriyanijazuddhAtmasaMvittibalena sUkSmalobhAbhidhAnasAmparAyasya kaSAyasya yatra niravazeSopazamanaM kSapaNaM vA tatsUkSmasAmparAyacAritramiti / atha yathAkhyAtacAritraM kathayati -- yathA sahajazuddhasvabhAvatvena niSkampatvena niSkaSAyamAtmasvarUpaM tathaivAkhyAtaM kathitaM yathAkhyAtacAritramiti // idAnIM sAmAyikAdicAritrapaJcakasya guNasthAnasvAmitvaM kathayati / pramattApramattApUrvAnivRttisaMjJaguNasthAnacatuSTaye sAmAyikacAritraM bhavati chedopasthApanaJca parihAravizuddhistu pramattApramattaguNasthAnadvaye, sUkSmasAMparAyacAritra punarekasminneva sUkSmasAmparAyaguNasthAne, yathAkhyAtacAritramupazAntakaSAyakSINakaSAya sayogijinAyo gijinAbhidhAnaguNasthAnacatuSTaye bhavatIti / atha saMyamapratipakSaM kathayati - saMyamAsaMyamasaMjJaM dArzanikAdyaikAdazabhedabhinnaM dezacAritramekasminneva paJcamaguNasthAne jJAtavyam / asaMyamastu mithyAdRSTisAsAdana mizrAviratasamyagdRSTisaMjJaguNasthAnacatuSTaye bhavati iti cAritravyAkhyAnaM samAptam || chedopasthApana hai | aba parihAravizuddhikA kathana karate haiM "jo janmase 30 varSa takakI avasthAko sukhameM vyatIta karake varSapRthaktva / 8 varSa ) paryanta tIrthaMkarake caraNoM meM pratyAkhyAnako par3hakara tInoM saMdhyAkAloMko chor3akara pratidina do koza gamana karatA hai, usa munike parihAravizuddhi saMyama hotA hai / 1 / " isa gAthA meM kahe hue kramAnusAra mithyAtva rAga ityAdika jo vikalpa mala haiM unakA pratyAkhyAna ( parihAra athavA tyAga ) karake adhikatA ke sAtha jo AtmAkI zuddhi arthAt nirmalatA hai so parihAravizuddhinAmaka tRtIya cAritra hai / aba sUkSma sAMparAya cAritrakA kathana karate haiMsUkSma, iMdriyoMke agocara aisA jo nijazuddha AtmA usake jJAnake balase sUkSma lobha nAmaka sAMparAyakaSAyakA jahA~para pUrNarUpa se upazamana athavA kSapaNa ( nAza ) hotA hai vaha sUkSmasAMparAyacAritra hai / ava yathAkhyAtacAritrakA varNana karate haiM-jaisA niSkaMpa sahajazuddha svabhAvase kaSAyarahita AtmAkA svarUpa hai vaisA hI AkhyAta arthAt kahA gayA ho so yathAkhyAtacAritra hai || aba sAmAyika Adi jo pA~ca cAritra haiM unake guNasthAnoMke svAmitvakA arthAt kisa kisa guNasthAna meM kauna kauna sA cAritra hotA hai isa viSayakA kathana karate haiM / pramatta 6 apramatta 7 apUrvakaraNa 8 aura anivRttikaraNa 9 nAmaka jo cAra guNasthAna haiM inameM sAmAyika aura chedopasthApana ye do cAritra hote haiM / aura parihAravizuddhi nAmaka cAritra to pramatta tathA apramatta ina do guNasthAnoM meM hI hotA hai, aura sUkSmasAMparAya cAritra bhI eka hI sUkSma sAMparAya nAmaka dazama guNasthAna meM hotA hai, tathA yathAkhyAta cAritra jo hai vaha upazAMta kaSAya 11, kSINakaSAya 12, sayogijina 13, aura ayogijina 14 ina nAmoMke dhAraka jo cAra guNasthAna haiM unameM hotA hai / aba saMyamake pratipakSI jo saMyamAsaMyama aura asaMyama haiM ve kisa-kisa guNasthAna meM hote haiM yaha varNana karate haiM / dArzanika Adi ekAdaza pratimArUpa ekAdaza bhedoMse bhedako prApta huA jo saMyamAsaMyama nAmaka deza cAritra hai vaha eka paMcama guNasthAna meM hI jAnanA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dvitIya adhikAra evaM vratasamitiguptidharmadvAdazAnuprekSAparISahajayacAritrANAM bhAvasaMvarakAraNabhUtAnAM yadvyAkhyAnaM kRtaM tatra nizcayaratnatrayasAdhakavyavahAraratnatrayarUpasya zubhopayogasya pratipAdakAni yAni vAkyAni tAni pApAtravasaMvaraNAni jJAtavyAni / yAni tu vyavahAraratnatrayasAdhyasya zuddhopayogalakSaNanizcayaratnatrayasya pratipAdakAni tAni puNyapApadvayasaMvarakAraNAni bhavantIti jJAtavyam / atrAha somanAmarAjazreSThI / bhagavanneteSu vratAdisaMvarakAraNeSu madhye saMvarAnuprekSaiva sArabhUtA, sA caiva saMvaraM kariSyati kiM vizeSaprapaJceneti / bhagavAnAha - triguptilakSaNanirvikalpasamAdhisthAnAM yatInAM tathaiva pUryate tatrAsamarthAnAM punarbahuprakAreNa saMvarapratipakSabhUto moho vijRmbhate tena kAraNena vratAdivistaraM kathayantyAcAryAH ||35|| "asidisadaM kiriyANaM akkiriyANaM tu hoi culasIdI / sattaTThI aNNANI veNaiyA huMti battIsaM |1| jogA payaDipadesA ThidiaNubhAgA kasAyado huMti / apariNacchiNNesu a baMdho ThidikAraNaM Natthi / 2 / " evaM saMvaratattvavyAkhyAne sUtradvayena tRtIyaM sthalaM gatam // 118 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm atha samyagdRSTijIvasya saMvarapUrvakaM nirjarAtattvaM kathayati, - jaha kAleNa taveNa ya bhuttarasaM kamma puggalaM jeNa / bhAveNa saDadi yA tassaDaNaM cedi NijjarA duvihA || 36 || cAhiye | aura asaMyama jo hai vaha to mithyAdRSTi 1, sAsAdana 2, mizra 3, aura avirata samyagdRSTi 4 nAmaka cAra guNasthAnoMmeM hotA hai / aise cAritrakA vyAkhyAna samApta huA || isa pUrvokta prakArase bhAvasaMvarake kAraNabhUta vrata, samiti, gupti, dharma, dvAdazAnuprekSA, parISahajaya aura cAritra ina sabakA jo vyAkhyAna kiyA, usa vyAkhyAna meM nizcayaratnatrayako sAdhanevAlA jo vyavahAraratnatrayarUpa zubhopayoga hai usakA nirUpaNa karanevAle jo vAkya haiM ve to pApAvake saMvarameM kAraNa jAnane cAhiye / aura jo vyavahAra ratnatraya se siddha hone yogya zuddhopayogalakSaNa nizcayaratnatraya ke pratipAdaka vAkya haiM ve puNya tathA pApa ina donoM AsravoMke saMvarake kAraNa hote haiM yaha samajhanA cAhiye / yahA~ soma nAmaka rAjazeTha kahatA hai ki he bhagavAn ! ye jo pUrvokta vrata, samiti Adika saMvarake kAraNa haiM inameM saMvarAnuprekSA jo hai so hI sArabhUta hai aura vahI isa jIvake AsravakA saMvara kara degI phira Apane jo vizeSa prapaMca ( adhika vistArase kathana ) kiyA hai, isase kyA prayojana hai ? isa praznakA uttara bhagavAn nemicandrasvAmI dete haiM ki - mana vacana tathA kAya ina tInoMkI guptisvarUpa jo nirvikalpa samAdhi ( dhyAna ) haiM usameM sthita jo muni haiM unake to usa guptise hI pUrti arthAt saMvara ho jAtA hai aura usameM asamartha jo jIva haiM unake nAnA prakArase saMvarakA pratipakSIbhUta moha utpanna hotA hai isa kAraNa AcArya vrata AdikA kathana karate haiM // 35 // kriyAvAdiyoM ke ekasau assI, akriyAvAdiyoMke caurAsI, ajJAniyoMke sar3asaTha aura vainayikoM ke battIsa aise kula milAkara tInasau tirasaTha bheda pAkhaMDiyoM ke haiM | 1 | yogase prakRti aura pradezabaMdha hote haiM, kaSAyoMse sthiti tathA anubhAgabaMdha hotA hai aura jisake kaSAyasthAna udayarUpa nahIM hai tathA kSINa ho gaye haiM aise upazAMtakaSAya va kSINakaSAya aura sayogakevalI haiM unameM tatkAla baMdha sthitikA kAraNa nahIM hai / 2 / isa prakAra saMvaratattva ke vyAkhyAna meM do sUtroM dvArA tRtIya sthala samApta huA || Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadravya saMgrahaH yathAkAlena tapasA ca bhuktarasaM karmapudgalaM yena / bhAvena saDati jJeyA tatsaDana ceti nirjarA dvividhA ||36|| vyAkhyA- 'yA' ityAdivyAkhyAnaM kriyate- "yA" jJAtavyA / kA ? " NijjarA" bhAvanirjarA / sA kA ? nirvikAraparamacaitanyaciccamatkArAnubhUtisaJjAta sahajAnandasvabhAvasukhAmRtarasAsvAdarUpo bhAva ityadhyAhAraH / " jeNa bhAveNa " yena bhAvena jIvapariNAmena / kiM bhavati " saDadi" vizIryate patati galati vinazyati / kiM kartR "kammavuggalaM" karmArividhvaMsakasvakIyazuddhAtmano vilakSaNaM karmapudgaladravyaM / kathaMbhUtaM "bhuttarasaM" svodayakAlaM prApya sAMsArika sukhaduHkha rUpeNa bhuktarasaM dattaphalaM / kena kAraNabhUtena galati "jaha kAleNa" svakAlapacyamAnAmraphalavatsavipAkanirjarApekSayA, abhyantare nijazuddhAtmasaMvittipariNAmasya bahiraGgasahakArikAraNabhUtena kAlalabdhisaMjJena yathAkAlena na kevalaM yathAkAlena "taveNaya" akAlapacyamAnAnAmAnAdiphalavadavipAka nirjarApekSayA abhyantareNa samastaparadravyecchAnirodhalakSaNena bahiraGgeNAntastattvasaMvitti - sAdhakasaMbhUtenAnazanAdidvAdazavidhena tapasA ceti "tassaDaNaM" karmmaNo galanaM yacca sA dravyanirjarA / 119 aba samyagdRSTi jIvake saMvarapUrvaka nirjarA hotI hai isakAraNa nirjarAtattvakA kathana karate haiM / gAthAbhAvArtha - jisa AtmAke pariNAmarUpa bhAvase karmarUpI pudgala phala dekara naSTa hote haiM vaha to bhAva nirjarA hai aura savipAka nirjarAkI apekSAse yathAkAla arthAt kAlalabdhirUpa kAlase tathA avipAka nirjarAkI apekSAse tapase jo karmarUpa pudgaloMkA naSTa honA hai so dravyanirjarA hai / / 36 / / vyAkhyArthaM--"NeyA" ityAdi sUtrakA vyAkhyAna karate haiM / "yA" jAnanA cAhiye, kisako "NijjarA" bhAva nirjarAko, vaha kyA hai ? ki vikAroMse rahita aura parama caitanyarUpa jo cit camatkAra hai usake anubhavase utpanna jo sahaja AnaMda svabhAva sukhAmRtake AsvAdarUpa bhAva hai usarUpa hai | yahA~para bhAva zabdakA adhyAhAra ( vivakSAse grahaNa ) kiyA gayA hai / "jeNa bhAveNa " jisa jIvake pariNAmarUpa bhAvase kyA hotA hai ki "saDadi" jIrNa hotA hai, giratA hai, galatA hai athavA nAzako prApta hotA hai; kona karttA ? "kamma puggalaM" karmarUpI zatruoM kA nAza karanevAlA jo nijazuddha AtmA hai usase vilakSaNa karmarUpI pudgala dravya; kaisA hokara ? "bhuttarasaM" apane udayakAlako prApta hokara saMsAra sambandhI sukha tathA duHkharUpase bhuktarasa arthAt diyA hai rasa jisane aisA hokara, kisa kAraNase galatA hai ? "jaha kAleNa" apane samayameM pakate hue Amra ke phalake samAna to savipAka nirjarAkI apekSAse, aura antaraMga meM nijazuddha AtmAke jJAnarUpa pariNAmake bahiraMga sahakArI kAraNabhUta jo kAlalabdhi hai usa nAmake dhAraka yathAkAlase, aura kevala yathAkAlase ho nahIM kiMtu "taveNa ya" binA samaya pakate hue Amra Adi phaloM ke samAna avipAka nirjarAkI apekSAse, tathA samasta paradravyoM meM icchAke rokanerUpa abhyaMtara tapase aura antastattva ( AtmarUpatva ) ke jJAnako sAdhanevAle anazana ( upavAsa ) Adi dvAdaza prakArake bahiraMga tapase "tassaDaNaM" usa karmakA jo galanA so dravya nirjarA hai / zaMkA- Apane jo pahale 'saDadi ' aisA kahA hai usIse dravyanirjarA prApta ho gaI phira 'saDana' isa Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIya adhikAra nanu pUrva yaduktaM 'saDadi' tenaiva dravyanirjarA labdhA punarapi saDanaM kimarthaM bhaNitam ? tatrottaraM-tena saDadizabdena nirmalAtmAnubhUtigrahaNabhAvanirjarAbhidhAnapariNAmasya sAmarthyamuktaM na ca dravyanirjareti / "idi" iti dravyabhAvarUpeNa nirjarA dvividhA bhavati // atrAha ziSyaH-savipAkanirjarA narakAdigatiSvajJAninAmapi dRzyate saMjJAninAmeveti niyamo nAsti / tatrottaraM-atraiva mokSakAraNaM yA saMvarapUvikA nirjarA saiva grAhyA / yA punarajJAninAM nirjarA sA gjsnaanvnnissphlaa| yataH stokaM karma nirjarayati bahutaraM badhnAti tena kAraNena sA na graahyaa| yA tu sarAgasadRSTInAM nirjarA sA yadyapyazubhakarmavinAzaM karoti tathApi saMsArasthiti stokAM kurute / tadbhave tIrthakaraprakRtyAdiviziSTapuNyabandhakAraNaM bhavati pAramparyeNa muktikAraNaM ceti / vItarAgasadRSTInAM punaH puNyapApadvayavinAze tadbhave'pi muktikAraNamiti / uktaM ca zrIkundakundAcAryadevaiH "jaM aNNANI kammaM khavedi bhvsdshsskoddiihiN| taM NANI tihiM gutto khavedi ussAsamitteNa / 1 / " kazcidAha-sadRSTInAM vItarAgavizeSaNaM kimartha rAgAdayo heyA madIyA na bhavantIti bheda vijJAne jAte sati rAgAnubhave'pi jJAnamAtreNa mokSo bhavatIti / tatra parihAraH / andhakAre puruSadvayam ekaH pradIpahastastiSThati, anyaH punarekaH pradIparahitastiSThati / sa ca kUpe patanaM zabdakA kathana kyoM kiyA? isakA samAdhAna yaha hai ki pahale jo 'saDadi' zabda kahA gayA hai usase nirmala AtmAke anubhavako grahaNa karanerUpa jo bhAvanirjarA nAmaka pariNAma hai usakA sAmarthya kahA gayA hai aura dravyanirjarAkA kathana nahIM kiyA gyaa| 'idi' isaprakAra dravya aura bhAvarUpase do prakArako nirjarA jAnanI cAhiye / yahA~ ziSya kahatA hai ki jo savipAka nirjarA hai vaha to naraka Adi gatiyoMmeM ajJAniyoMke bhI hotI huI dIkha par3atI hai| isaliye samyagajJAniyoMke savipAka nirjarA hotI hai yaha niyama nahIM hai ? isa viSayameM uttara yaha hai ki yahA~para jo saMvarapUrvaka nirjarA hai usIko grahaNa karanA cAhiye / kyoMki, vahI mokSakA kAraNa hai / aura jo ajJAniyoMke nirjarA hotI hai vaha to gajasnAna ( hAthIke snAna ) ke samAna niSphala hai| kyoMki, ajJAnI jIva thor3e karmoMkI to nirjarA karatA hai aura bahutase karmoko bA~dhatA hai| isa kAraNa ajJAniyoMko savipAka nirjarAkA yahA~ grahaNa nahIM karanA cAhiye / tathA jo sarAga samyagdRSTiyoM ke nirjarA hai vaha yadyapi azubha karmoM kA nAza karatI hai aura zubha karmokA nAza nahIM karatI tathApi saMsArakI sthitiko alpa karatI hai arthAt jIvake saMsAraparibhramaNako ghaTAtI hai| usI bhavameM tIrthaMkara prakRti Adi viziSTa puNyabandhakA kAraNa ho jAtI hai aura paramparAse mokSakI kAraNabhUta hai| aura jo vItarAga samyagdRSTi haiM unake puNya tathA pApa donoMkA nAza honepara uso bhavameM vaha savipAka nirjarA mokSakI kAraNa ho jAtI hai / sohI zrImAn kundakunda-AcAryadevane kathana kiyA hai - "ajJAnI jina karmokA eka lAkha karor3a varSoM meM nAza karatA hai unhIM karmoko jJAnI jIva manovacanakAyakI guptikA dhAraka hokara eka ucchvAsa mAtrameM naSTa kara detA hai / 1 / " yahA~ koI zaMkAkA kathana karatA hai ki jo samyagdRSTi haiM unake vItarAga yaha vizeSaNa kisaliye lagAyA gayA hai ? kyoMki rAga Adika heya ( tyAjya ) haiM, ye mere nahIM haiM aisA bhedavijJAna utpanna honepara vaha rAgakA anubhava kare to bhI usake jJAnamAtrase hI mokSa ho jAtA hai| isa zaMkAkA khaMDana yaha hai ki, andhakArameM do puruSa haiM, eka hAthameM dopaka liye hue hai aura dUsarA binA dIpakake hai| vaha dIpakarahita puruSa na to kUpake patanako jAnatA Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatatva- navapadArtha varNana ] bRhadravya saMgrahaH sarpAdikaM vA na jAnAti tasya vinAze doSo nAsti / yastu pradIpahastastasya kUpapatanAdivinAze pradIpaphalaM nAsti / yastu kUpapatanAdikaM tyajati tasya pradIpaphalamasti / tathA ko'pi rAgAdayo heyA madIyA na bhavantoti bhedavijJAnaM na jAnAti sa karmaNA badhyate tAvat anyaH ko'pi rAgAvibhedavijJAne jAte'pi yAvatAMzena rAgAdikamanubhavati tAvatAMzena so'pi badhyata eva tasyApi rAgAdibhedavijJAnaphalaM nAsti / yastu rAgAdibhedavijJAne jAte sati rAgAdikaM tyajati tasya bhedavijJAnaphalamastIti jJAtavyam / tathA coktaM - "cakkhussa daMsaNassa ya sAro sappAdidosaparihAro / cakkhU hodi NiratthaM daTThUNa vile paDatassa " || 36 || evaM nirjarAvyAkhyAne sUtreNaikena caturthasthalaM gatam // atha mokSatattvamAvedayati ; - savvassa kammaNo jo khayahedU appaNo hu pariNAmo / yo sa bhAvamukkho davvavimukkho ya kammapuhabhAvo // 37 // 121 sarvasya karmaNo yaH kSayahetuH AtmanaH hi pariNAmaH / jJeyaH sa bhAvamokSo dravyavimokSazca karmapRthagbhAvaH // 37 // vyAkhyA -- yadyapi sAmAnyena niravazeSanirAkRta karma malakalaGkasyAzarIrasthAtmana AtyantikasvAbhAvikAcintyAdbhutAnupamasakalavimalakevalajJAnAdyanantaguNAspadamavasthAntaraM mokSo bhaNyate tathApi vizeSeNa bhAvadravyarUpeNa dvidhA bhavatIti vArtikam / tadyathA - "Neyo sa bhAvamukkho" hai aura na sarpa Adiko jAnatA hai isaliye vaha andhakArameM ku~ye AdimeM ajJAnase gira jAve to doSa nahIM hai / tathA jisake hAthameM dIpaka hai vaha manuSya yadi kUpapatana Adise naSTa ho jAve to usake hAthameM jo dIpaka thA usakA koI phala nahIM huA / aura jo usa andhakArameM dIpakake prakAzase kUpapatana Adiko chor3atA hai usake dIpakakA phala hai / isI dRSTAnta ke anusAra koI manuSya to "rAga Adi heya haiM mere nahIM haiM" isaprakAra ke bhedavijJAnako nahIM jAnatA hai vaha to karmoMse ba~dhatA hI hai / aura dUsarA manuSya bhedavijJAnake utpanna honepara bhI jitane aMzoMse rAgAdikakA anubhava karatA hai utane aMzoM se vaha bhedavijJAnI puruSa bhI ba~dhatA hI hai / aura usake rAgAdi bhedavijJAnakA phala bhI nahIM hai aura jo jIva rAga AdikameM bhedavijJAna honepara rAga AdikA tyAga karatA hai usake bhedavijJAnakA phala hai yaha jAnanA cAhiye / so hI kahA hai- " netroMse dekhane kA phala sarpa Adike doSoMse mArgameM bacanA hI hai; aura jo netradvArA sarpa Adiko dekhakara bhI sarpake bila meM paira dharatA hai usake netroMkA honA vyartha (niSphala ) hai " ||36|| isaprakAra nirjarAtattvake vyAkhyAnase eka sUtrameM caturtha sthala samApta huA || aba mokSatattvakA upadeza karate haiM; ------- gAthAbhAvArtha - saba karmoke nAzakA kAraNa jo AtmAkA pariNAma hai usako bhAvamokSa jAnanA cAhiye / aura karmoMkI jo AtmAse sarvathA bhinnatA hai vaha dravyamokSa hai ||37|| vyAkhyArtha - " yadyapi sAmAnyarUpase saMpUrNatayA karmarUpa malakalaMkase rahita jo zarIrarahita AtmA hai usake AtyaMtika, svAbhAvika, acintya, adbhuta tathA anupama aise jo sakala vimala kevalajJAna Adi guNa haiM una sabakA sthAna bhUta jo avasthAntara hai vahI mokSa kahA jAtA hai, Jain Education Inter20mal Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ dvitIya adhikAra yo jJAtavyaH sa bhAvamokSaH / sa kaH ? "appaNo hu pariNAmo" nizcayaratnatrayAtmakakAraNa samayasArarUpo "hu" sphuTamAtmanaH pariNAmaH / kathaMbhUtaH ? "savvassa kammaNo jo khayahedU" sarvasya dravyabhAvarUpa mohanIyAdighAticatuSTayakarmaNo yaH kSayaheturiti / dravyamokSaM kathayati / "davva vimukkho" ayogicaramasamaye dravyavimokSo bhavati / ko'sau ? "kammapuhabhAvo" TaGkotkIrNazuddhabuddha kasvabhAvaparamAtmana AyurAdizeSAghAtikarmaNAmapi ya AtyantikapRthagbhAvo vizleSo vighaTanamiti // tasya muktAtmanaH sukhaM kathyate / " AtmopAdAnasiddhaM svayamatizayavadvItabAdhaM vizAlaM vRddhihrAsavyapetaM viSayavirahitaM niSpratidvandvabhAvam / anyadravyAnapekSaM nirupamamamitaM zAzvataM sarvakAlamutkRSTAntasAraM paramasukhamatastasya siddhasya jAtam / 1 / " kazcidAha - indriyasukhameva sukhaM muktAtmanAmindriyazarIrAbhAve pUrvoktamatIndriyasukhaM kathaM ghaTata iti / tatrottaraM dIyate - sAMsArika sukhaM tAvat strIsevAdipaJcendriyaviSayaprabhavameva, yatpunaH paJcendriyaviSayavyApArarahitAnAM nirvyAkulacittAnAM puruSANAM sukhaM tadatIndriyasukhamatraiva dRzyate / paJcendriyamanoja nita vikalpajAlarahitAnAM nirvikalpasamAdhisthAnAM paramayoginAM rAgAdirahitatvena svasaMvedyamAtmasukhaM tadvizeSeNAtondriyam / yacca bhAvakarmadravyakarmarahitAnAM sarvapradezAhlAdaikapAramArthika paramAnandapariNatAnAM muktAtmanAmatIndriyasukhaM tadatyantavizeSeNa jJAtavyam / atrAha ziSyaH - saMsAriNAM nirantaraM tathApi vizeSatAse bhAva aura dravyarUpase vaha mokSa do prakArakA hotA hai" yaha vArtika pATha hai / so isa prakAra hai - "Neyo sa bhAvamukkho" usako bhAvamokSa jAnanA cAhiye, usako kisako ? " apaNo hU pariNAmo" nizcayase nizcayaratnatraya lakSaNa jo kAraNasamayasAra hai usarUpa AtmAke pariNAmako / kaise AtmAke pariNAmako ? " savvassa kammaNNo jo khayahedU" jo ki saba arthAt dravya tathA bhAvarUpa mohanIya Adi cAra ghAtiyA karma haiM unake nAzakA kAraNa hai usako / aba dravyamokSake svarUpako kahate haiM- "davvavimukkho" ayogI guNasthAnavarttI jIvake antya samayameM dravyamokSa hotA hai / vaha dravyamokSa kaisA hai ? "kammapuhabhAvo" TaMkotkIrNa zuddhabuddha svarUpa eka svabhAvakA dhAraka jo paramAtmA hai usake AyuH Adi jo zeSa (bace hue ) cAra aghAtiyA karma haiM unakA bhI jo atizaya karake bhinna honA tathA nAza honA hai usa svarUpa hai / aba usa muktAtmAke sukhakA varNana karate haiM / "nija AtmArUpa upAdAnakAraNase siddha, svayaM atizayayukta, bAdhAse zUnya, vizAla, vRddhi tathA hrAsa (nyUnatA) se rahita, viSayoM se zUnya, pratidvandva arthAt pratipakSatAse varjita, anya dravyoMkI apekSAse mukta, upamArahita, apramANa (apAra), nitya aura sarva kAlameM uttama tathA anantasAratAyukta aisA jo paramasukha hai vaha isa mokSase una siddhoM huA hai / 1 / " yahA~para koI zaMkA karatA hai ki indriyoMse utpanna huA jo sukha hai vahI sukha haiM, aura siddha jIvoMke indriyoM tathA zarIrakA abhAva hai isaliye pUrvokta jo atIndriya sukha hai vaha siddhoMke kaise ho sakatA hai ? isapara uttara dete haiM ki sAMsArika jo sukha hai vaha to strIsevana Adi rUpa jo pA~coM indriyoMke viSaya haiM unhIMse utpanna hotA hai aura jo pA~coM indriyoMke viSayoMke vyApArase rahita tathA vyAkulatAzUnya cittavAle puruSa haiM unakA jo sukha haiM vaha atIndriya sukha hai / aura isa loka meM hI dekhA bhI jAtA hai / aura pA~coM indriyoM tathA manase utpanna jo vikalpoM ke samUha haiM unase rahita aura nirvikalpa dhyAna meM sthita aise parama yogiyoMke rAga AdikI zUnyatApUrvaka jo svasaMvedya ( nijake anubhavase jAnane yogya) AtmAkA sukha hai vaha vizeSa karake atIndriya hai| aura bhAvakarma tathA dravyakarmose rahita tathA saMpUrNa AtmA ke pradezoM meM AhlAdakA janaka aisA 1 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDdravya-pazcAstikAya varNana ] bRhadravyasagrahaH 123 karmabandho'sti, tathaivodayo'pyasti, zuddhAtmabhAvanAprastAvo nAsti, kathaM mokSo bhavatIti ? tatra pratyuttaraM / yathA zatroH kSINAvasthAM dRSTvA ko'pi dhImAn paryAlocayatyayaM mama hanane prastAvastataH pauruSaM kRtvA zatru hanti tathA karmaNAmapyekarUpAvasthA nAsti hIyamAnasthityanubhAgatvena kRtvA yadA laghutvaM kSINatvaM bhavati tadA dhImAn bhavya AgamabhASayA "khayauvasamiya-visohI desaNapAuggakaraNaladdhI ya / cattArivi sAmaNNA karaNaM sammattacAritte / 1 / " iti gAthAkathitalabdhipaJcakasaMjJenAdhyAtmabhASayA nijazuddhAtmAbhimukhapariNAmasaMjJena ca nirmalabhAvanAvizeSakhaDgana pauruSaM kRtvA karmazatru hantIti / yatpunarantaHkoTAkoTIpramitakarmasthitirUpeNa tathaiva latAdArusthAnIyAnubhAgarUpeNa ca karmalaghutve jAte'pi satyayaM jIva AgamabhASayA adhaHpravRttikaraNApUrvakaraNAnivRttikaraNasaMjJAmadhyAtmabhASayA svazuddhAtmAbhimukhapariNatirUpAM karmahananabuddhi kvApi kAle na kariSyatIti tadabhavyatvaguNasyaiva lakSaNaM jJAtavyamiti / anyadapi dRSTAntanavakaM mokSaviSaye jJAtavyam"rayaNadIvadiNayaradahiu, duddhau dhAupahANu / suNNuruppaphalihau agaNi, Nava diTuMtA jANi / 1 / " nanvanAdikAle mokSaM gacchatAM jIvAnAM jagacchnyaM bhaviSyatIti ? tatra prihaarH| yathA-bhAvikAlasamayAnAM krameNa gacchatAM yadyapi bhAvikAlasamayarAzeH stokatvaM bhavati tathApyavasAnaM nAsti / jo pAramArthika parama sukha hai usameM pariNata aise mukta jIvoMke jo atIndriya sukha hai vaha atyanta vizeSatAse atIndriya jAnanA cAhiye / aba yahA~para ziSya kahatA hai ki he guro, saMsArI jIvoMke nirantara karmokA baMdha hotA hai aura isI prakAra karmoMkA udaya bhI sadA hotA rahatA hai isa kAraNa zuddha AtmAke dhyAnakA prastAva (prasaMga) hI nahIM hai phira unakA mokSa kaise hotA hai ? aba isa zipyake praznakA uttara dete haiM ki jaise koI buddhimAn apane zatrukI kSINa avasthAko dekhakara, apane manameM vicAra karatA hai ki yaha mere mAranekA prastAva hai arthAt zatru durbala hai isaliye yaha avasara zatrako mAranekA hai| aura isa vicArake pazcAt udyama karake, vaha baddhimAn apane zatruko mAratA hai| isI prakAra karmokI bhI sadA ekarUpa avasthA nahIM rahatI isa kAraNa sthitibaMdha aura anubhAgabaMdhakI nyanatA honese jaba karma lagha arthAta kSINa hote haiM taba baddhimAna bhavya jIva bhASAse yopazama labdhi. vizaddhilabdhi. dezanAlabdhi prAyogyalabdhi aura karaNalabdhi ye pA~ca labdhiyA~ hai. inameM cAra to sAmAnya haiM aura pA~cavIM samyaktvacAritrameM hotI hai| isa gAthAse kahI huI pA~ca labdhiyoM nAmaka tathA adhyAtmabhASAse nija zaddha AtmAke sanmakha pariNAma nAmaka jo nirmala bhAvanA vizeSarUpa khaDga hai usase pauruSa karake karmazatruko naSTa karatA hai / aura jo antaHkoTA. koTipramANa karmasthitirUpa tathA isIprakAra latAkASThake sthAnApanna anubhAgarUpase karmokA laghutva (kSINatva) hone para bhI yaha jIva AgamabhASAse adhaHpravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa nAmaka tathA adhyAtmabhASAse nija zuddha AtmAke sanmukha pariNAmarUpa jo karmoko naSTa karanekI buddhi hai usako kisI samayameM nahIM karegA yaha jo kathana hai so abhavyatva guNakA hI lakSaNa jAnanA cAhiye / aura anya bhI nau dRSTAnta bhokSake viSayameM jAnane yogya haiM-"ratna, dopaka, sUrya, dUdha. dahI, ghI, pASANa, sonA, cA~dI, sphaTikamaNi aura agni ye nau dRSTAnta mokSake viSaya meM haiN|" ___aba yahA~ koI zaMkA karatA hai ki anAdi kAlase mokSako jAte hue jIvoMse jagatkI zUnyatA ho jAyagI arthAt anAdikAlase jo mokSako jIva jA rahe haiM to nyUna hote-hote kabhI na kabhI jagatmeM jIva sarvathA na raheMge / isa zaMkAkA parihAra karate haiM ki jaise kramase jAte hue jo Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zrImadrAjacandrajanazAstramAlAyAm [ dvitIya adhikAra tathA mukti gacchatAM jIvAnAM yadyapi jIvarAzeH stokatvaM bhavati tathApyavasAnaM nAsti iti cehi pUrvakAle bahavo'pi jIvA mokSaM gatA idAnIM jagataH zanyatvaM kiM na dRshyte| kiJcAbhavyAnAmabhavyasamAnabhavyAnAM ca mokSo nAsti kathaM zUnyatvaM bhaviSyatIti // 37 // evaM saMkSepeNa mokSatattvavyAkhyAnenaikasUtreNa paJcamaM sthalaM gatam / ata Urdhva SaSThasthale gAthApUrvArdhana puNyapApapadArthadvayasvarUpamuttarArdhena ca puNyapApaprakRtisaMkhyAM kathayAmItyabhiprAyaM manasi dhRtvA bhagavAn sUtramidaM pratipAdayati; suhaasuhabhAvajuttA puNNa pAvaM havaMti khalu jIvA / sAdaM suhAu NAmaM godaM puNNaM parANi pAvaM ca // 38 / / zubhAzubhabhAvayuktAH puNyaM pApaM bhavanti khalu jiivaaH| sAtaM zubhAyuH nAma gotraM puNyaM parANi pApaM ca // 38 // vyAkhyA-"puNNaM pAvaM havaMti khalu jIvA" cidAnandaikasahajazuddhasvabhAvatvena puNyapApabandhamokSAdiparyAyarUpavikalparahitA api santAnAgatAnAdikarmabandhaparyAyeNa puNyaM pApaM ca bhavanti khalu sphuTaM jIvAH / kathaMbhUtAH santaH "suhaasuhabhAvajuttA" "udvama mithyAtvaviSaM bhAvaya dRSTi ca kuru parAM bhaktim / bhAvanamaskArarato jJAne yukto bhava sadApi / 1 / paJcamahAvratarakSA kopacatuSkasya bhaviSyat kAlake samaya haiM unase yadyapi bhaviSyatkAlake samayoMkI rAzimeM nyUnatA hotI hai tathApi usa samayarAzikA aMta kadApi nahIM, isI prakAra muktimeM jAte hue jIvoMse yadyapi jagatmeM jIvarAzikI nyUnatA hotI hai tathApi usa jIvarAzikA aMta nahIM hai / yadi aisA kaho to yaha zaMkA bhI hotI hai ki pUrvakAlameM bahuta jIva mokSako gaye haiM taba isa samaya jagatko zUnyatA kyoM nahIM dIkha par3atI ? to isapara yaha bhI uttara hai ki abhavya jIva tathA abhavyake samAna bhavyajIvoMkA mokSa nahIM hai / phira jagatkI zUnyatA kaise hogI ? // 37 // isa prakAra saMkSepase mokSatattvake vyAkhyAnarUpa eka sUtrase paJcama sthala samApta huA; aba isake Age SaSTha (chaTTe) sthala meM gAthAke pUrvArdhase puNya tathA pAparUpa jo do padArtha haiM unake svarUpako aura uttarArdhase puNya prakRti tathA pApa prakRtiyoMkI saMkhyAko kahatA hU~ isa abhiprAyako manameM dhAraNa kara, bhagavAn isa sUtrakA pratipAdana karate haiM; gAthAbhAvArtha-zubha tathA azubha pariNAmoMse yukta jIva puNya aura pAparUpa hote haiN| sAtAvedanI, zubha Ayu, zubha nAma tathA ucca gotra nAmaka karmoMkI jo prakRtiyA~ haiM ve to puNya prakRtiyA~ haiM aura zeSa saba pApaprakRtiyA~ haiM // 38 // vyAkhyArtha-"puNNaM pAvaM havaMti khalu jIvA" cidAnandarUpa sahaja zuddha bhAvase puNya, pApa bandha, tathA mokSa Adi paryAya svarUpa vikalpoMse rahita bhI jIva haiM tathApi saMtAna (pravAha) se prApta jo anAdi karmabandha paryAya hai usase puNya tathA pApa bhI hote haiM arthAt puNya pApako prApta hote haiN| kaise hote hue jIva puNya pApako dhAraNa karate haiM ? isaliye yaha vizeSaNa kahate haiM / "suhaasuhabhAvajuttA" "mithyAtvarUpI viSakA vamana kara do, samyagdarzanakI bhAvanA karo, utkRSTa bhaktiko karo, aura bhAva namaskArameM tatpara hokara sadA jJAnameM lage raho / 1 / pA~ca mahAvratoMkI Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 125 nigrahaM paramam / durdAntendriyavijayaM tapaH siddhividhau kurUdyogam / 2 / " ityAdvayakathitalakSaNena zubhopayogabhAvena pariNAmena tadvilakSaNenAzubhopayogapariNAmena ca yuktAH pariNatAH / idAnoM puNyapApabhedAn kathayati "sAdaM suhAu NAmaM godaM puNNaM" sadvedyazubhAyu magotrANi puNyaM bhavati "parANi pAvaM ca" tasmAdaparANi karmANi pApaM ceti / tadyathA-sadyamekaM, tiryagmanuSyadevAyustrayaM, subhagayazaHkottitIrthakaratvAdinAmaprakRtInAM saptatriMzat, tathoccairgotramiti samudAyena dvicatvAriMzatsaMkhyAH puNyaprakRtayo vijnyeyaaH| zeSA dvyshotissaapmiti| tatra "darzanavizuddhivinayasaMpannatA zIlavateSvanaticAro'bhISaNajJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapasI sAdhusamAdhiyAvRttyakaraNamarhadAcAryabahuzrutapravacanabhaktirAvazyakAparihANirmArgaprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakaratvasya" ityuktalakSaNaSoDazabhAvanotpannatIrthakaranAmakarmaiva viziSTaM puNyam / SoDazabhAvanAsu madhye paramAgamabhASayA "mUDhatrayaM madAzcASTau tathAnAyatanAni SaT / aSTau zaGkAdayazceti dRgdoSAH paJcaviMzatiH / 1 / " iti zlokakathitapazcaviMzatimalarahitA tathAdhyAtmabhASayA nijazuddhAtmopAdeyarucirUpA samyaktvabhAvanaiva mukhyeti vijJeyam / samyagdRSTerjIvasya puNyapApadvayamapi heyam / kathaM puNyaM karotIti ? tatra yuktimaah| yathA ko'pi dezAntarasthamanoharastrIsamIpAdAgatapuruSANAM tadarthe rakSA karo, krodha Adi cAra kaSAyoMkA pUrNa rUpase nigraha karo, durdAnta (prabala) indriyarUpa zatruoMkA vijaya karo tathA bAhya aura Abhyantara bhedase do prakArakA jo tapa hai usako siddha karane meM udyoga karo / 2 / " isa prakAra donoM AryAchandoMse kahe hue lakSaNasahita zubha upayogarUpa bhAva pariNAmase tathA usake viparIta azubha upayogarUpa pariNAmase yukta (pariNata) jo jIva haiM ve puNyapApako dhAraNa karate haiM athavA svayaM puNyapAparUpa ho jAte haiM / aba puNya tathA pApake bhedoMko kahate haiM / "sAdaM suhAu NAmaM godaM puNNaM" sAtA vedanI, zubha Ayu, zubha nAma aura ucca gotra ye karma to puNyarUpa haiM aura inase bhinna jo zeSa karma haiM ve pApakarma haiN| so isa prakAra hai-sAtA vedanI eka prakRti; tiyaMca, manuSya aura deva ina bhedoMse zubha AyukI prakRtiyA~ tIna; subhaga, yazaHkItti tathA tIrthakarapanA Adi rUpa nAmakarmakI prakRtiyA~ saiMtIsa aura ucca gotra eka; aise saba milake samudAyase bayAlIsa saMkhyAkI dhAraka puNya prakRtiyA~ jAnanI cAhiye / bAkIkI jo bayAsI (82) prakRti AThoM karmokI haiM ve saba pApaprakRtiyA~ haiM / ____ unameM "darzanavizuddhi 1, vinayasaMpannatA 2, zIla tathA vratoMmeM aticArarahitatA 3, nirantara jJAnameM upayoga 4, saMvega 5, zaktipUrvaka tyAga 6, zaktipUrvaka tapa 7, sAdhusamAdhi 8, vaiyAvRttyakA karanA 9, arhatameM bhakti 10, AcAryabhakti 11, bahuzrutabhakti 12, pravacanabhakti 13, AvazyakoMmeM hAni na karanA arthAt SaTAvazyakoMko nirantara dhAraNa karanA 14, mArgaprabhAvanA 15, aura pravacanavAtsalya 16, ye tIrthakara prakRtike baMdhake kAraNa haiM" isa kahe hue lakSaNakI dhAraka jo solaha bhAvanA haiM unase utpanna jo tIrthakara nAmakarma hai so viziSTa puNya hai| ukta solaha bhAvanAoMmeM paramAgama bhASAse "tIna mUDhatA, ATha mada, chaH anAyatana aura ATha zaMkA Adi doSa aise paccIsa samyagdarzanake doSa haiN|1|" isa prakAra zlokameM kahe hue paccIsa samyagdarzanake mala (doSa tathA aticAroM) se rahita aisI tathA adhyAtmabhASAse nijazuddha AtmA hI upAdeya (grahaNa karane yogya) hai, isa prakArakI jo ruci (prIti) hai usarUpa jo samyaktvakI bhAvanA hai sohI mukhya hai yaha jAnanA caahiye| zaMkA-samyagdRSTi jIvake to puNya tathA pApa ye donoM hI heya (tyAjya) Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [dvitIya adhikAra dAnasanmAnAdikaM karoti tathA samyagdRSTirapyupAdeyarUpeNa svazuddhAtmAnameva bhAvayati cAritramohodayAttatrAsamarthaH san nirdoSaparamAtmasvarUpANAmarhatsiddhAnAM tadArAdhakAcAryopAdhyAyasAdhUnAM ca paramAtmapadaprAptyarthaM viSayakaSAyavaJcanArthaM ca dAnapUjAdinA guNastavanAdinA vA paramabhakti karoti tena bhogAkAGkSAdinidAnarahitapariNAmena kuTumbinA palAlamiva anIhitavRttyA viziSTapuNyamAsravati tena ca svarge devendralokAntikAdivibhUti prApya vimAnaparIvArAdisaMpadaM jIrNatRNamiva gaNayan paJcamahAvideheSu gatvA pazyati / kiM pazyatIti cet-tadidaM samavasaraNaM, ta ete vItarAgasarvajJAH, ta ete bhedAbhedaratnatrayArAdhakA gaNadharadevAdayo ye pUrva zrUyante ta idAnI pratyakSeNa dRSTA iti matvA vizeSeNa dRDhadharmamatirbhUtvA caturthaguNasthAnayogyAmAtmano viratAvasthAmaparityajan bhogAnubhave'pi sati dharmadhyAnena kAlaM nItvA svargAdAgatya tIrthakarAdipade prApte'pi pUrvabhavabhAvitaviziSTabhedajJAnavAsanAbalena mohaM na karoti tato jinadIkSAM gRhItvA puNyapAparahitanijaparamAtmadhyAnena mokSaM gcchtiiti| mithyAdRSTistu tIvranidAnabandhapuNyena bhogaM prApya pazcAdarddhacakravatti haiM phira vaha puNya kase karatA hai ? aba isa zaMkAke samAdhAnameM yuktikA kathana karate haiN| jaise koI manuSya anya dezameM vidyamAna aisI manohara (rUpa lAvaNyAdiko dhAraka) strIke pAsase Aye hue manuSyoMkA usa strIkI prAptike artha dAna, sanmAna Adi karatA hai; aise hI samyagdRSTi jIva bhI nijazuddha AtmAko hI bhAvatA hai| paraMtu jaba cAritramohake udayase usa nija zuddha AtmAkI bhAvanAmeM asamartha hotA hai; taba doSarahita paramAtmA svarUpa jo arhat siddha haiM tathA unake ArAdhaka jo AcArya, upAdhyAya aura sAdhu haiM unakI paramAtmArUpapadakI prAptike nimitta aura viSaya tathA kaSAyoMko dUra karaneke liye dAna pUjA Adise athavA guNoMkI stuti Adise parama bhaktiko karatA hai / aura bhogoMkI vAMchA Adi nidAnoMse rahita jo pariNAma hai usase kuTuMbiyoMke palAlake samAna niricchakapanese viziSTa puNyakA Asrava karatA hai, arthAt jaise kisAna jaba cAvaloMkI khetI karatA hai; taba usakA mukhya uddeza cAvala utpanna karanekA rahatA hai aura cAvaloMkA jo palAla (ghAsa) hai usameM usakI vAMchA nahIM rahatI hai, tathApi usako bahattasA palAla mila hI jAtA hai| isI prakAra mokSako cAhanevAle jIvoMke vAMchA vinA bhI bhakti karanese puNyakA Asrava hotA hai| aura usa puNyase svargameM indra, lokAntika deva AdikI vibhUtiko prApta hokara svargasaMbaMdhI jo vimAna tathA deva deviyoMkA parivAra hai usako jIrNa tRNake samAna ginatA huA paJca mahAvidehoMmeM jAkara dekhatA hai| kyA dekhatA hai ? aisA prazna karo to uttara yaha hai ki, vaha yaha samavasaraNa hai, ve ye zrIvItarAga sarvajJa bhagavAn haiM, ve ye bheda tathA abhedarUpa ratnatrayakI ArAdhanA karanevAle gaNadhara deva Adi haiM, jo ki pahale sune jAte the, ve Aja pratyakSameM dekhe aisA mAnakara adhikatAse dharmameM dRDha buddhiko karake caturtha guNasthAnake yogya jo apanI avirata avasthA hai usako nahIM chor3atA huA bhogoMkA sevana honepara bhI dharmadhyAnase deva Ayuke kAlako pUrNakara svargase Akara tIrthakara Adi padako prApta hotA hai aura tIrthakara Adi padako prApta hone para bhI pUrvajanmameM bhAvita kI huI jo viziSTa-bhedajJAnakI vAsanA hai usake balase mohako nahIM karatA hai aura moharahita honese zrIjinendrakI dIkSAko dhAraNa kara puNya tathA pApase rahita jo nijaparamAtmAkA dhyAna hai usake dvArA mokSako jAtA haiN| aura jo mithyAdRSTi hai vaha to tIvra nidAnabaMdhake puNyase cakravartI, nArAyaNa tathA rAvaNa Adi pratinArAyaNoMke samAna bhogoMko prApta hokara narakako Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva-navapadArtha varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 127 rAvaNAdivannarakaM gacchatIti / evamuktalakSaNapuNyapApapadArthadvayena saha pUrvoktAni saptatattvAnyeva nava padArthA bhavantIti jJAtavyam / iti zrInemicandrasaiddhAntikadevaviracite dravyasaMgrahagranthe "AsavabaMdhaNa" ityAdyekA sUtragAthA tadanantaraM gAthAdazakena sthalaSaTkaM ceti samudAyenaikAdazasUtraH saptatattvanavapadArthapratipAdakanAmA dvitIyo'ntarAdhikAraH samAptaH // 2 // jAtA hai| isa prakAra pUrvoktalakSaNake dhAraka jo puNya aura pAparUpa do padArtha haiM una sahita pUrvokta jo sAta tattva haiM ve hI nava padArtha ho jAte haiN| arthAt jIva ajIvAdi sAta tattvoMmeM puNya aura pApake milAnese nau padArtha ho jAte haiM aisA samajhanA cAhiye // 38 // iti zrInemicandrasaiddhAntadevaviracitadravyasaMgrahasya zrIbrahmadevanirmitasaMskRtaTIkAyAH zAstrItyupAdhidhAraka-zrIjavAharalAladi0 jainapraNItabhASAnuvAde "AsavabaMdhaNa' ityAyekAdazasUtraiH saptatatvanavapadArthapratipAdakanAmA dvitIyo'ntarAdhikAraH samAptaH / 2 / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) tRtIyo'dhikAraH ata UrdhvaM vizatigAthAparyantaM mokSamArga kathayati / tatrAdau " sammaddaMsaNa" ityAdyaSTagAthAbhinizcaya mokSamArgavyavahAramokSamArgapratipAdakamukhyatvena prathamo'ntarAdhikArastataH param "duvihaM pi mukkhahe " iti prabhRtidvAdazasUtrairdhyAnadhyAtRdhyeyadhyAnaphalakathana mukhyatvena dvitIyo'ntarAdhikAraH / iti tRtIyAdhikAre samudAyena pAtanikA / atha prathamataH sUtrapUrvArdhana vyavahAramokSamArgamuttarArdhena ca nizcayamokSamAgaM nirUpayatisammadaMsaNaNANaM caraNaM mukkhassa kAraNaM jANe / vavahArA Nicchayado tattiyamaio Nio appA / / 39 / / samyagdarzanaM jJAnaM caraNaM mokSasya kAraNaM jAnIhi / vyavahArAt nizcayataH tattrikamayaH nijaH AtmA // 39 // vyAkhyA--' - "sammaddaMsaNaNANaM caraNaM mukkhassa kAraNaM jANe vavahArA" samyagdarzanajJAnacAritratrayaM mokSasya kAraNaM he ziSya jAnIhi vyavahAranayAt / "Nicchayado tattiyamaio Nio appA" nizcayatastattritayamayo nijAtmeti / tathAhi vItarAgasarvajJapraNItaSadravya paJcAstikAya saptatattvanavapadArthasamyak zraddhAnajJAnavratAdyanuSThAna vikalparUpo vyavahAramokSamArgaH / nijanirakhanazuddhAtmatattva aba isake pazcAt bIsa gAthA paryanta mokSamArgakA kathana karate haiM / usakI AdimeM " sammaddaMsaNaNANaM" ityAdi ATha gAthAoMke dvArA pradhAnatAse nizcaya mokSamArga aura vyavahAra mokSamArgakA pratipAdaka prathama antarAdhikAra hai / usake anaMtara "duvihaM pi mukkhaheuM" ityAdi bAraha gAthAoMse dhyAna, dhyAlA, dhyeya tathA dhyAnake phalako kahanA hai mukhya prayojana jisakA, aisA dvitIya antarAdhikAra hai| isa prakAra isa tRtIya adhikAra meM samudAya se pAtanikA ' hai / _ra prathamahI sUtrake pUrvArdhase vyavahAra mokSamArgako aura uttarArdhase nizcaya mokSamArgako kahate haiM; - gAthAbhAvArtha- samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoMke samudAyako vyava hArase mokSakA kAraNa jAno / tathA nizcaya se samyagdarzana, samyagjJAna aura cAritra svarUpa jo nija AtmA hai usako mokSakA kAraNa jAno // 39 // vyAkhyArtha - " sammaddaMsaNaNANaM caraNaM mukkhassa kAraNaM jANe vavahArA" he ziSya ! vyavahAranayase samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoMke samudAyako mokSakA kAraNa jAno / " Nicchayado tattiyamaio Nio appA" aura nizcayase samyagdarzana, samyagjJAna tathA cAritra ina tInoM svarUpa jo nija AtmA hai vahI mokSakA kAraNa hai / bhAvArtha - zrIvItarAgasarvajJase kahe hue jo chaH dravya, pA~ca astikAya, sAta tatva aura nava padArtha haiM inakA bhale prakAra zraddhAna karanA, jAnanA, aura vrata AdikA AcaraNa karanA ityAdi vikalparUpa jo hai so to vyavahAra mokSamArga 1. bhUmikA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravya saMgrahaH samyak zraddhAnajJAnAnucaraNaikAgryapariNatirUpo nizcayamokSamArgaH / athavA dhAtupASANe'gnivatsAdhako vyavahAramokSamArgaH, suvarNasthAnIya nirvikArasvopalabdhisAdhyarUpo nizcaya mokSamArgaH / evaM saMkSepeNa vyavahAra nizcayamokSamArgalakSaNaM jJAtavyamiti // 39 // 129 athAbhedena samyagdarzanajJAnacAritrANi svazuddhAtmaiva tena kAraNena nizcayenAtmaiva nizcayamokSamArga ityAkhyAti / athavA pUrvoktameva nizcayamokSamArga prakArAntareNa dRDhayati; - rayaNattayaM Na vaTTa appANaM muttu aNNadaviyamhi | tamhA taniyamaiu hodi hu mukkhassa kAraNaM AdA / / 40 / / ratnatrayaM na varttate AtmAnaM muktvA tasmAt tattrikamayaH bhavati khalu mokSasya kAraNaM AtmA // 40 // vyAkhyA - " rayaNattayaM Na vaTTai appANaM muddattu aNNadaviyamhi" ratnatrayaM na varttate svakI - yazuddhAtmAnaM muktvA anyAcetane dravye / " tamhA tattiyamaiu hodi hu mukkhassa kAraNaM AdA" tasmAttattritayamaya Atmaiva nizcayena mokSasya kAraNaM bhavatIti jAnIhi / atha vistAraH - rAgAdivikalpopAdhirahitacicamatkAra bhAvanotpannamadhura rasAsvAdasukho'hamiti nizcayarUpaM samyagdarzanaM tasyaiva sukhasya samasta vibhAvebhyaH svasaMvedanajJAnena pRthak paricchedanaM samyagjJAnaM tathaiva dRSTazrutAnubhUtabhogAkAGkSaprabhUtisamastApadhyAnarUpamanorathajanitasaMkalpavikalpajAlatyAgena tatraiva sukhe ratasya haiM / aura jo apane niraMjana zuddha AtmatattvakA samyak zraddhAna, jJAna tathA AcaraNa meM ekAgraparitirUpa hai vaha nizcaya mokSamArga hai / athavA dhAtu pASANake viSaya meM agnike sadRza jo sAdhaka hai vah to vyavahAra mokSamArga hai tathA suvarNake sthAnApanna nirvikAra jo nija AtmA hai usake svarUpakI prAptirUpa jo sAdhya hai usa svarUpa nizcaya mokSamArga hai / isa prakAra saMkSepase vyavahAra tathA nizcaya mokSamArgake lakSaNako jAnanA cAhiye ||39|| aba abhedase samyagdarzana, jJAna, cAritra nijazuddha AtmA hI hai isa kAraNa nizcayanayase AtmA hI nizcaya mokSamArga hai isa prakAra kathana karate haiM / athavA pahale kahe hue nizcaya mokSamArgako hI anya prakArase dRDha karate haiM / gAthAbhAvArtha - AtmAko chor3akara anya dravyameM ratnatraya nahIM rahatA isa kAraNa usa ratnatrayamayI jo AtmA hai vahI nizcayase mokSakA kAraNa hai || 40 // vyAkhyArtha - " rayaNattayaM Na vaTTai appANaM muittu aNNa daviyamhi" nijazuddha AtmAko chor3akara anya acetana dravyameM ratnatraya nahIM rahatA hai| "tamhA tattiyamaiu hodi hu mukkhassa kAraNaM AdA" isa kAraNa isa ratnatrayamaya AtmAko hI nizcayase mokSakA kAraNa jAno / aba vistArase varNana karate haiM- rAga Adi vikalpoMkI upAdhise rahita jo cit camatkArakI bhAvanAse utpanna madhura rasa ( amRta ) hai usake AsvAda rUpa sukhakA dhAraka maiM hU~ isa prakAra nizcayarUpa samyagdarzana hai / aura isa pUrvokta sukhakA jo rAga Adi samasta vibhAva haiM unase svasaMvedana jJAnadvArA bhinna karanA athavA jAnanA hai so samyagjJAna hai / aura isI prakAra dekhe, sune, tathA anubhava kiye hue jo bhoga unameM vAMchA karanA Adi jo samasta durdhyAnarUpa manoratha haiM unase utpanna hue saMkalpavikalpoMke tyAgase usI sukhameM saMtuSTa tathA eka AkArakA dhAraka jo parama samatA bhAva usase 17 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra santuSTasya tRptasyaikAkAraparamasamarasIbhAvena dravIbhUtacittasya punaH punaH sthirIkaraNaM samyakcAritram / ityuktalakSaNaM nizcayaratnatrayaM zuddhAtmAnaM vihAyAnyatra ghaTapaTAdibahirdravye na varttate yatastataH kAraNAdabhedanayenAnekadravyAtmakaika prapAnakavattadeva samyagdarzanaM, tadeva samyagjJAnaM tadeva cAritraM, tadeva svAtmatattvamityuktalakSaNaM nijazuddhAtmAnameva muktikAraNaM jAnIhi // 40 // evaM prathamasthale sUtradvayena nizcayavyavahAramokSamArgasvarUpaM saMkSepeNa vyAkhyAya tadanantaraM dvitIyasthale gAthASaTkaparyantaM samyaktvAditrayaM krameNa vivRNoti / tatrAdau samyaktvamAhajIvAdIsahahaNaM sammattaM rUvamappaNo taM tu / durabhiNivesavimukkaM NANaM sammaM khu hodi sadi jahi // / 41 / / jIvAdizraddhAnaM samyaktvaM rUpaM AtmanaH tat tu / durabhinivezavimuktaM jJAnaM samyak khalu bhavati sati yasmin // 41 // vyAkhyA-' "jIvAdI saddahaNaM sammattaM" vItarAgasarvajJapraNItazuddhajIvAditattvaviSaye calamalinAvagADharahitatvena zraddhAnaM rucinizcayaidamevetthameveti nizcayabuddhiH samyagdarzanam / "khvamappaNo taM tu" taccAbhedanayena rUpaM svarUpaM tu punaH kasyAtmana AtmapariNAma ityarthaH / tasya sAmarthyamAhAtmyaM darzayati / " durabhiNivesavimukkaM NANaM sammaM khu hodi sadi jamhi " yasmin samyaktve sati jJAnaM samyag bhavati sphuTaM / kathambhUtaM samyagbhavati "durabhiNivesavimukkaM" calitapratipattigacchattRNasparzazuktikAzakalarajatavijJAna sadRzaiH saMzayavibhramavimohermuktaM rahitamityarthaH / calAyamAna cittakA vAraMvAra sthira karanA samyak cAritra hai / isa prakAra kahe hue lakSaNakA dhAraka jo ratnatraya hai vaha zuddha AtmAko chor3akara anya jo ghaTa, paTa Adi bAhya dravya haiM unameM nahIM rahatA hai isa kAraNa abhedase aneka dravyoMmaya eka prapAnaka arthAt badAma, sauMpha, mizrI, miraca Adi dravyoMrUpa ThaMDhAIke samAna vaha AtmA hI samyagdarzana hai, vaha AtmA hI samyagjJAna hai, vaha AtmA hI cAritra hai tathA vahI nija Atmatattva hai / isa prakAra kahe hue lakSaNavAle nijazuddha AtmAko hI muktikA kAraNa jAno // 40 // isa prakAra prathama sthala meM do sUtroMdvArA saMkSepase nizcayamokSamArga aura vyavahAramokSamArga ke svarUpakA vyAkhyAna karake aba AcArya chaH gAthAoMtaka kramase samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyak cAritra ina tInoMkA vistArase varNana karate haiM / unameM prathama hI samyaktva ( samyagdarzana ) ko kahate haiM, - gAthAbhAvArtha - jIva Adi padArthoMkA jo zraddhAna karanA hai vaha samyaktva hai aura vaha samyaktva AtmAkA svarUpa hai / aura isa samyaktvake honepara saMzaya, viparyaya tathA anadhyavasAya ina tInoM durabhinivezoMse rahita hokara samyagjJAna kahalAtA hai // 41 // vyAkhyArtha - "jIvAdI saddahaNaM sammattaM" vItarAga sarvajJa zrIjinendrase kahe hue jo zuddha 'jIva Adi tattva haiM unake viSeM cala malina tathA avagADhakI rahitatA pUrvaka jo zraddhAna arthAt ruci athavA "jo jinendra ne kahA vahI yaha hai, jisa prakAra se jinendra ne kahA hai usI prakArase yaha hai" isa prakAra jo nizcayarUpa buddhi hai vaha samyagdarzana hai; "rUvamappaNo taM tu" aura vaha samyagdarzana abhedana se AtmAkA svarUpa hai arthAt AtmAkA pariNAma hai / aba samyagdarzanake sAmarthya athavA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravya saMgrahaH 131 ito vistaraH- samyaktve sati jJAnaM samyagbhavatIti yaduktaM tasya vivaraNa kriyate / tathAhigautamagnabhUtivAyubhUtinAmAno viprAH paJcapaJcazata brAhmaNopAdhyAyA vedacatuSTayaM jyotiSkavyAkaraNAdiSaDaGgAni manusmRtyAdyaSTAdazasmRtizAstrANi tathA bhAratAdyaSTAdazapurANAni mImAMsAnyAyavistara ityAdilaukikasarvazAstrANi yadyapi jAnanti tathApi teSAM hi jJAnaM samyaktvaM vinA mithyAjJAnameva / yadA punaH prasiddhakathAnyAyena zrIvIravarddhamAnasvAmitIrthakara paramadevasamavasaraNe mAnastambhAvalokanamAtrAdevAgamabhASayA darzanacAritramohanIyopazamakSayasaMjJenAdhyAtmabhASayA svazuddhAtmAbhimukhapariNAmasaMjJena ca kAlAdilabdhivizeSeNa mithyAtvaM vilayaM gataM tadA tadeva mithyAjJAnaM samyagjJAnaM jAtam / tatazca "jayati bhagavAn" ityAdi namaskAraM kRtvA jinadIkSAM gRhItvA kacalocAnantarameva caturjJAnasamaddhisampannAstrayo'pi gaNadhara devAH saMjAtAH / gautamasvAmI bhavyopakArArthaM dvAdazAGgazrutaracanAM kRtavAn / pazcAnizcayaratnatraya bhAvanAbalena trayo'pi mokSaM gatAH zeSAH paJcadazazatapramitabrAhmaNA jinadIkSAM gRhItvA yathAsambhavaM svargaM mokSaM ca gatAH / abhavyasenaH mAhAtmyako dikhAte haiM / "durabhiNivesa vimukkaM NANaM sammaM khu hodi sadi jamhi " jisa samyaktvake honepara calAyamAna jJAna arthAt yaha puruSa hai athavA sthANu ( kASThakA ThUMTha ) hai isa rUpa saMzaya, gamana karate hue jaisA tRNake sparza AdikA jJAna hotA hai usa jJAnake samAna vibhrama athavA anadhyavasAya tathA sIpake Tukar3e meM cA~dIke vijJAnake samAna jo vimoha arthAt viparyaya hai ina tInoMse rahita huA jo jJAna hai vaha samyag ( samIcIna ) jJAna hotA hai / bhAvArtha - samyaktvake pahale saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAyarUpa doSoMse dUSita honeke kAraNa jJAna samyagjJAna nahIM kahalAtA hai aura samyaktvake hote hI ukta doSa jJAnameMse cale jAte haiM isa kAraNa vaha samyagjJAna kahalAtA hai / so yaha samyaktva ( samyagdarzana ) kA hI mAhAtmya hai / aba vistAra se varNana karate haiM / usameM prathama hI samyagdarzana honepara jJAna samyagjJAna hotA hai yaha jo kahA gayA hai usakA vivaraNa karate haiM / tathAhi - pA~ca pA~casau brAhmaNoMke adhyApaka ( par3hAnevAle ) gautama, agnibhUti aura vAyubhUti nAmaka tIna brAhmaNa cAroM veda, jyotiSka, vyAkaraNa Adi chahoM aMga, manusmRti Adi aThAraha smRtizAstra, mahAbhArata Adi aThAraha purANa, tathA mImAMsA nyAyavistara ityAdi samasta laukika zAstroMko jAnate the to bhI unakA jJAna, samyagdarzanake vinA mithyA jJAna hI thA / parantu jaba ve prasiddha kathAke anusAra zrIvIra vardhamAna ( mahAvIra ) svAmI tIrthaMkara paramadeva ke samavasaraNa meM gaye taba mAnastaMbha ke dekhanemAtra se hI AgamabhApAse darzanamohanIya aura cAritramohanIyake kSayopazamase aura adhyAtmabhASAse nija zuddha AtmAke sammukha pariNAma tathA kAla Adi labdhiyoMke vizeSase unakA mithyAtva nAzako prApta ho gayA aura usI samaya unakA jo mithyAjJAna thA vahI samyagjJAna ho gayA / aura samyagjJAna hote hI "jayati bhagavAn" ityAdi rUpa jo prasiddha zloka haiM usase bhagavAnko namaskAra karake zrIjinendrakI dIkSAko dhAraNa kara kezoMkA jo loca kiyA usake pIche hI mati, zruta, avadhi aura mana:paryaya nAmaka cAra jJAna tathA sAta RddhiyoMke dhAraka hokara tInoM hI zrImahAvIra svAmIke samavasaraNa meM gaNadhara deva ho gye| unameM se gautamasvAmIne bhavyajIvoMke upakArake artha dvAdazAGgarUpa zrutakI racanA kI / phira ve tInoM hI nizcayaratnatrayakI bhAvanAke valase mokSako prApta hue| aura ekAdaza ( gyAraha ) aMgoM kA pAThI bhI jo eka abhavyasena nAmaka muni thA vaha samyaktva ke binA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra punarekAdazAGgadhArako'pi samyaktvaM vinA mithyAjJAnI saJjAta iti / evaM samyaktvamAhAtmyena jJAnatapazcaraNavratopazamadhyAnAdikaM mithyArUpamapi samyagbhavati / tadabhAve viSayuktadugdhamiva sarva vRtheti jJAtavyam / tacca samyaktvaM paJcaviMzatimalarahitaM bhavati / tadyathA-devatAmUDhalokamUDhasamayamUDhabhedena mUDhatrayaM bhavati / tatra kSudhAdyaSTAdazadoSarahitamanantajJAnAdyanantaguNasahitaM vItarAgasarvajJadevatAsvarUpamajAnan khyAtipUjAlAbharUpalAvaNyasaubhAgyaputrakalatrarAjyAdivibhUtinimittaM rAgadveSopahatAtaraudrapariNatakSetrapAlacaNDikAdimithyAdevAnAM yadArAdhanaM karoti jIvastaddevatAmUDhatvaM bhaNyate / na ca te devAH kimapi phalaM prayacchanti / kathamiti cet ? rAvaNena rAmasvAmilakSmIdharavinAzArtha bahurUpiNI vidyA sAdhitA, kauravaistu pANDavanirmUlanArthaM kAtyAyanI vidyA sAdhitA, kaMsena ca nArAyaNavinAzArtha baDhyo'pi vidyAH samArAdhitAstAbhiH kRtaM na kimapi rAmasvAmipANDavanArAyaNAnAm / taistu yadyapi mithyAdevatA nAnukUlitAstathApi nirmalasamyaktvopAjitena pUrvakRtapuNyena sarva nivighnaM jAtamiti / atha lokamUDhatvaM kathayati / gaGgAdinadItIrthasnAnasamudrasnAnaprAtaHsnAnajalapravezamaraNAgnipravezamaraNagograhaNAdimaraNabhUmyagnivaTavRkSapUjAdIni puNyakAraNAni bhavantIti yadvadanti tallokamUDhatvaM vijJeyam / atha smymuuddhtvmaah| ajJAnijanacittacamatkArotpAdaka mithyAjJAnI hI rahA / ina ukta donoM kathAoMse nizcita huA ki samyaktvake mAhAtmyase mithyArUpa bhI jo jJAna, tapazcaraNa, vrata, upazama tathA dhyAna Adi haiM ve samyag ho jAte haiN| aura samyaktvake vinA viSa ( jahara ) se mile hue dugdhake samAna jJAna tapazcaraNAdi saba vRthA haiM yaha jAnanA caahiye| aura vaha samyaktva paccIsa maloMse arthAt doSoMse rahita hotA hai| vaha isa prakAra hai-una paccIsa doSoMmeM devatAmar3ha, lokamar3ha tathA samayamUr3hake bhedoMse tIna mUDhatA haiN| usameM kSudhA tRSA Adi aThAraha doSoMse rahita, ananta jJAna Adi anaMta guNoMsahita jo zrIvItarAga sarvajJa deva haiM unake svarUpako nahIM jAnatA huA jIva khyAti ( lokameM prasiddhatA ), pUjA, lAbha, rUpa, lAvaNya, saubhAgya, putra, strI aura rAjya AdikI sampadAko prApta honeke liye jo rAga tathA dveSase yukta aura Arta tathA raudra dhyAnarUpa pariNAmoMke dhAraka kSetrapAla caMDikA Adi mithyAdRSTi devoMkA ArAdhana karatA hai usako devatAmUDha kahate haiN| aura ye kSetrapAla, caMDikA Adi deva kucha bhI phala nahIM dete haiN| phala kaise nahIM dete ? yadi aisA pUcho to uttara yaha hai ki-rAvaNane zrIrAmacandrajI aura lakSmaNajIke vinAzake liye bahurUpiNI vidyA siddha kI, aura kauravoMne pAMDavoMkA mUlase nAza karaneke artha kAtyAyanI vidyA siddha kI thI, tathA kaMsane zrIkRSNa nArAyaNake nAzake liye bahuta-sI vidyAoMkI ArAdhanA kI thii| parantu una vidyAoMne zrIrAmacandrajI, pANDava aura zrIkRSNanArAyaNakA kucha bhI aniSTa nahIM kiyaa| aura zrIrAmacandrajI Adine ina mithyAdRSTi devoMko anukUla nahIM kiyA arthAt nahIM ArAdhe to bhI nirmala samyagdarzanase upArjita jo pUrvabhavakA puNya hai usase unake saba vighna dUra ho gye| aba lokamUDhatAkA kathana karate haiN| "gaMgA Adi jo nadIrUpa tIrtha haiM inameM snAna karanA, samudra meM snAna karanA, prAtaH (prabhAta ) kAlameM snAna karanA, jalameM praveza karake mara jAnA, mRtaka (murde) kI agni ( citA ) meM praveza karake maranA, go ( gAya ) ke puccha Adiko grahaNa ( pakar3a ) karake maraNa karanA, pRthivI-agni Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravya saMgrahaH jyotiSkamantravAdAdikaM dRSTvA vItarAgasa vaMjJapraNItasamayaM vihAya kudevAgamaliGginAM bhayAzAsnehalobhairdharmArthaM praNAmavinayapUjApuraskArAdikaraNaM samaya mUDhatvamiti / evamuktalakSaNaM mUDhatrayaM sarAgasamyagdRSTayavasthAyAM pariharaNIyamiti / triguptAvasthAlakSaNavItarAgasamyaktva prastAve purnAnajaniraJjananirdoSaparamAtmaiva deva iti nizcayabuddhirdevatAmUDharahitatvaM vijJeyam / tathaiva mithyAtvarAgAdirUpa - mUDhabhAvatyAgena svazuddhAtmanyevAvasthAnaM lokamUDha rahitatvaM vijJeyam / tathaiva ca samasta zubhAzubhasaGkalpavikalparUpaparabhAvatyAgena nirvikAratAttvika paramAnandaikalakSaNaparamasamarasIbhAvena tasminneva samyagrUpeNAyanaM gamanaM pariNamanaM samayamUDharahitatvaM boddhavyam / iti mUDhatrayaM vyAkhyAtam / atha madASTasvarUpaM kathyate / vijJAnaizvaryajJAnatapaH kulabalajAtirUpasaMjJaM madASTakaM sarAgasamyagdRSTibhistyAjyamiti / vItarAgasamyagdRSTInAM punarmAnakaSAyAdutpannamadamAtsaryAdisamastavikalpajAlaparihAreNa mamakArAhaGkArarahite zuddhAtmani bhAvanaiva madASTakatyAga iti / mamakArAhaGkAralakSaNaM kathayati / karmajanitadeha putra kalatrAdau mamedamiti mamakArastatraivAbhedena gaurasthUlAdideho'haM rAjAhamityahaGkAralakSaNamiti / 133 aura vaTa ( bar3a ) vRkSa AdikI pUjA karanA" ye saba puNyake kAraNa haiM isa prakAra jo loka kahate haiM usako lokamUDhatA jAnanA cAhiye / aba samayamUDha arthAt zAstra athavA dharmamUDhatAko kahate haiM / ajJAnI logoM ke cittameM camatkAra ( Azcarya ) utpanna karanevAle jo jyotiSa athavA maMtravAda Adiko dekhakara; zrIvItarAga- sarvajJadvArA kahA huA jo samaya ( dharmaM ) hai usako chor3akara mithyAdRSTi deva, mithyA Agama aura khoTA tapa karanevAle kuliGgI ina sabakA bhayase, vAMchAse, snehase aura lobhake vazase jo dharmake liye praNAma, vinaya, pUjA, satkAra AdikA karanA hai usa sabako samaya mUDhatA jAnanA cAhiye / isa prakAra pUrvokta lakSaNakI dhAraka jo tIna mUDhatA haiM inako sarAgasamyagdRSTikI avasthA ( dazA ) meM tyAganA caahiye| aura mana, vacana tathA kAyakI guptirUpa avasthA hai lakSaNa jisakA aisA jo vItarAgasamyaktva hai usake prastAva ( nirUpaNa ) meM apanA niraMjana tathA nirdoSa jo paramAtmA hai vahI deva haiM aisI jo nizcaya buddhi hai yahI devamUDhatA se rahitatA jAnanI cAhiye / tathA mithyAtva - rAga AdirUpa jo mUDhabhAva haiM inakA tyAga karane se jo nijazuddha AtmAmeM sthitikA karanA hai vahI lokamUDhatAse rahitatA hai yaha jAnane yogya hai / isI prakAra saMpUrNa zubha tathA azubharUpa jo saMkalpa vikalpasvarUpa parabhAva haiM unake tyAgarUpa jo vikArarahita vAstavika paramAnaMdamaya lakSaNakA dhAraka parama samatAbhAva hai usase usa nija zuddha AtmAmeM jo samyakprakAra se ayana arthAt gamana athavA pariNamana karanA hai usako samayamUDhatA se rahitatA samajhanA cAhiye / isa prakAra tIna mUDhatAkA vyAkhyAna kiyA / 7, aba ATha madoMke svarUpako kahate haiN| vijJAna ( kalA athavA hunnara ) kA mada 1, aizvaryaM ( hukUmata ) kA mada 2, jJAnakA mada 3, tapakA mada 4, kulakA mada 5, balakA mada 6, jAtikA mada aura rUpakA mada 8, isa prakAra nAmoMke dhAraka jo ATha mada haiM inakA sarAgasamyagdRSTiko tyAga karanA cAhiye / aura mAna kaSAyase utpanna jo mada mAtsarya ( IrSA ) Adi samasta vikalpoMkA samUha hai isake tyAgapUrvaka jo mamakAra aura ahaMkArase rahita zuddha AtmAmeM bhAvanA hai vahI vItarAgasamyagdRSTiyoM ke ATha madoMkA tyAga hai / mamakAra tathA ahaMkArake lakSaNako kahate haiM / karmoMse utpanna jo deha-putra strI Adi haiM inameM yaha merA zarIra hai, yaha merA putra hai, isa prakArakI Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra athAnAyatanaSaTkaM kathayati / mithyAdevo, mithyAdevArAdhakA mithyAtapo, mithyAtapasvI, mithyAgamo, mithyAgamadharAH puruSAzcetyuktalakSaNamanAyatanaSaTkaM sarAgasamyagdRSTInAM tyAjyaM bhavatIti / vItarAgasamyagdRSTInAM punaH samastadoSAyatanabhUtAnAM mithyAtvaviSayakaSAyarUpAyatanAnAM parihAreNa kevalajJAnAdyanantaguNAyatanabhUte svazuddhAtmani nivAsa evAnAyatanasevAparihAra iti / anAyatanazabdasyArthaH kathyate / samyaktvAdiguNAnAmAyatanaM gRhamAvAsa Azraya AdhArakaraNaM nimittamAyatanaM bhaNyate tadvipakSabhUtamanAyatanamiti / 134 ataH paraM zaGkAdyaSTa malatyAgaM kathayati / niHzaGkAdyaSTaguNapratipAlanameva zaGkAdyaSTra malatyAgo bhaNyate / tadyathA - rAgAdidoSA ajJAnaM vA'satyavacanakAraNaM tadubhayamapi vItarAgasarvajJAnAM nAsti tataH kAraNAttatpraNIte heyopAdeyatattve mokSe mokSamArge ca bhavyaiH saMzayaH sandeho na karttavyaH / tatra zaGkAdidoSaparihAraviSaye punaraJjanacaurakathA prasiddhA / tatraiva vibhISaNakathA / tathAhi - sItAharaNapraghaTTake rAvaNasya rAmalakSmaNAbhyAM saha saGgrAmaprastAve vibhISaNena vicAritaM rAmastAvadaSTamabaladevo lakSmaNazcASTamoM vAsudevo rAvaNAzcASTamaH prativAsudeva iti / tasya ca prativAsudevasya vAsudevahastena maraNamiti jainAgame paThitamAste tanmithyA na bhavatIti niHzaGko bhUtvA trailokyakaNTakaM jo vRddhi hai vaha mamakAra hai, aura una zarIra AdimeM apanI AtmAse bheda na mAnakara jo maiM gore varNakA hU~, moTe zarIrakA dhAraka hU~, rAjA hU~ isa prakAra mAnanA so ahaMkArakA lakSaNa hai / aba chaH anAyatanoMkA kathana karate haiM / mithyAdeva 1, mithyAdevoMke sevaka 2, mithyAtapa 3, mithyAtapasvI 4, mithyAzAstra 5, aura mithyAzAstroMke dhAraka puruSa 6, isa prakAra pUrvokta lakSaNake dhAraka jo chaH anAyatana ye sarAgasamyagdRSTiyoMko tyAga karane yogya hote haiM / aura jo vItarAgasamyagdRSTI jIva haiM unake saMpUrNa doSoMke sthAnabhUta mithyAtva, viSaya tathA kaSAyarUpa AyatanoMke tyAgapUrvaka kevalajJAna Adi anantaguNoMke sthAnabhUta nijazuddha AtmAmeM jo nivAsakA karanA hai vahI anAyatanoMkI sevAkA tyAga hai / anAyatana zabdake arthako kahate haiM / samyaktva Adi guNoMkA Ayatana arthAt ghara, AvAsa, Azraya athavA AdhAra karanekA jo nimitta hai usako Ayatana kahate haiM aura jo samyaktva Adi guNoMse viparIta mithyAtva Adi doSoMke dhAraNa karanekA nimitta hai vaha anAyatana hai / aba isake anaMtara zaMkA Adi ATha doSoMke tyAgakA kathana karate haiM / niHzaMka Adi ATha guNoM kA jo pAlana karanA hai vahI zaMkAdi ATha maloM ( doSoM) kA tyAga kahalAtA hai / vaha isa prakAra hai- rAga Adi doSa tathA ajJAna ye donoM asatya ( jhUTha ) vacana bolane meM kAraNa haiM aura rAgAdi doSa tathA ajJAna ye donoM hI vItarAga sarvajJa zrIjinendradevoMke nahIM haiM isa kAraNa zrIjinendradevoMse nirUpita kiye hue heyopAdeyatattvameM arthAt yaha tyAjya hai yaha grAhya hai isa prakArake tattva meM, mokSameM aura mokSamArga meM bhavyajIvoMko sandeha nahIM karanA cAhiye / isa sthala meM prathama jo zaMkA doSa hai isake tyAgake viSaya meM aMjanacaurakI kathA zAstroM meM prasiddha hI hai aura vibhISaNakI bhI kathA isa prakaraNameM jAnanI cAhiye / usIkA kathana karate haiM ki, sItAjIke haraNake prasaMga meM jaba rAvaNakA zrIrAmalakSmaNake sAtha yuddha karanekA avasara AyA taba vibhISaNane vicAra kiyA ki zrIrAmacaMdrajI to aSTama ( 8 veM ) baladeva haiM aura lakSmaNajI aSTama nArAyaNa haiM tathA rAvaNa aSTama pratinArAyaNa hai / aura jo pratinArAyaNa hotA hai usakA nArAyaNake hAthase maraNa hotA hai aisA jainazAstroM meM par3hA gayA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravya saMgrahaH 135 rAvaNaM svakIyajyeSThabhrAtaraM tyaktvA triMzadakSauhiNIpramitacaturaGgabalena saha sa rAmasvAmipArzve gata iti / tathaiva devakIvasudevadvayaM niHzaGkaM jJAtavyam / tathAhi - yadA devakIbAlakasya mAraNanimittaM kaMsena prArthanA kRtA tadA tAbhyAM paryAlocitaM madIyaH putro navamo vAsudevo bhaviSyati tasya hastena jarAsindhunAmno navamaprati vAsudevasya kaMsasyApi maraNaM bhaviSyatIti jainAgame bhaNitaM tiSThatIti, tathaivAtimukta bhaTTArakairapi kathitamiti nizcitya kaMsAya svakIyaM bAlakaM dattam / tathA zeSabhavyairapi jinAgame zaGkA na karttavyeti / idaM vyavahAreNa samyaktvasya vyAkhyAnam / nizcayena punastasyaiva vyavahAraniHzaGkAguNasya sahakAritvenehalokAtrANAguptimaraNavyAdhivedanAkasmikAbhidhAnabhayasaptakaM muktvA ghoropasargaparISahaprastAve'pi zuddhopayogalakSaNa nizcaya ratnatraya bhAvenaiva niHzaGkaguNo jJAtavya iti / atha niSkAGkSitAguNaM kathayati / ihalokaparalokAzArUpabhogAkAGkSAnidAnatyAgena kevalajJAnAdyanantaguNavyaktirUpamokSArthaM jJAnapUjAtapazcaraNAdyanuSThAnakaraNaM niSkAGkSAguNo bhaNyate / tathAnantamatIkanyAkathA prasiddhA / dvitIyA ca sItA mahAdevIkathA / sA kathyate / sItA yadA lokApavAdaparihArArthaM divye zuddhA jAtA tadA rAmasvAminA dattaM paTTamahAdevIvibhUtipadaM tyaktvA sakalabhUSaNAnagAra kevalipAdamUle kRtAntavakrAdirAjabhistathA bahurAjJIbhizca saha jinadIkSAM gRhItvA hai, vaha mithyA nahIM ho sakatA isa prakAra zaMkArahita hokarake apanA bar3A bhAI jo tIna lokakA kaMTaka rAvaNa thA usako chor3akara tIsa akSauhiNI senA pramANa jo apanA caturaMga ( hAthI, ghor3A, ratha, payAderUpa ) bala thA usa sahita zrIrAmacandrajIke samIpa calA gayA / isI prakAra devakI tathA vasudevako bhI zaMkArahita jAnanA cAhiye / so hI dikhAte haiM ki, jaise jaba kaMsane devakI ke bAlakako mAraneke liye prArthanA kI taba devakI aura vasudevane vicAra kiyA ki merA putra navama ( 9vA~ ) nArAyaNa hogA aura usake hAthase jarAsiMdhunAmaka navama pratinArAyaNakA aura kaMsakA maraNa hogA yaha jainAgamameM kahA huA hai, aura zrIbhaTTAraka atimukta svAmIne bhI aisA hI kahA hai, isa prakAra nizcaya karake kaMsako apanA bAlaka denA svIkAra kiyA / jaise ina ukta puruSoMne apanI zaMkArahita pravRtti kI isI prakAra anya bhavyajIvoMko bhI jainazAstroM meM zaMkA nahIM karanI cAhiye / yaha vyavahAranayase samyaktvakA vyAkhyAna kiyA / aura nizcayase usa vyavahAra niHzaMkAguNakI sahAyatA se isa lokakA bhaya 1, paralokakA bhaya 2, rakSAke sthAnake abhAva se utpanna bhaya 3, maraNabhaya 4, vyAdhibhaya 5, vedanAbhaya 6, aura Akasmika bhaya 7, ina nAmoMke dhAraka jo sAta bhaya haiM unako chor3akara ghora upasarga tathA parISahoMke Anepara bhI zuddha upayogarUpa jo nizcaya ratnatraya hai usakI bhAvanAko hI niHzaMkAguNa jAnanA cAhiye / ra frorikSita guNako kahate haiM / isa loka tathA paralokasaMbaMdhI AzArUpa jo bhogAkAMkSAnidAna hai isakA tyAga karake jo kevalajJAna Adi ananta guNoMkI prakaTatArUpa mokSa hai usake lie jJAna, pUjA, tapazcaraNa Adi anuSThAnoMkA jo karanA hai vahI niSkAMkSitA guNa kahalAtA hai / isa guNameM anaMtamatIko kathA prasiddha hai / dUsarI sItA mahArANIkI kathA hai / usako kahate haiM / jaba lokake apavAda ( niMdA ) ko dUra karaneke lie sItAjI agnikuMDa meM divya (dhIja ) lekara nirdoSa siddha huI taba zrIrAmacaMdrajIne unako paTTamahArANokA pada diyA; parantu sItAjIne paTTamahAdevIkI saMpadAko chor3akara kevalajJAnI zrIsakalabhUSaNa munike caraNamUla meM . Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [tRtIya adhikAra zaziprabhAdhAmikAsamudAyena saha grAmapurakheTakAdivihAreNa bhedAbhedaratnatrayabhAvanayA dviSaSTivarSANi jinasamayaprabhAvanAM kRtvA pazcAdavasAne trayastrizadivasaparyantaM nirvikAraparamAtmabhAvanAsahitaM saMnyAsaM kRtvA'cyutAbhidhAnaSoDazasvarge pratIndratAM yaataa| tatazca nirmalasamyaktvaphalaM dRSTvA dharmAnurAgeNa narake rAvaNalakSmaNayoH saMbodhanaM kRtvedAnI svarge tiSThati / agre svargAdAgatya sakalacakravartI bhaviSyati / tau ca rAvaNalakSmIdharau tasya putrau bhaviSyataH / tatazca tIrthaMkarapAdamUle pUrvabhavAntaraM dRSTvA putradvayena saha parivAreNa ca saha jinadIkSAM gRhItvA bhedAbhedaratnatrayabhAvanayA paJcAnuttaravimAne trayo'pyahamindrA bhaviSyanti / tasmAdAgatya rAvaNastIrthakaro bhaviSyati, sItA ca gaNadhara iti, lakSmIdharo dhAtakIkhaNDadvIpe tIrthakaro bhaviSyati / iti vyavahAraniSkAMkSitAguNo vijJAtavyaH / nizcayena punastasyaiva vyavahAraniSkAGkSAguNasya sahakAritvena dRSTazrutAnubhUtapaJcendriyabhogatyAgena nizcayaratnatrayabhAvanotpannapAramArthikasvAtmotthasukhAmRtarase cittasantoSaH sa eva niSkAkSA guNa iti| atha nivicikitsAguNaM kathayati / bhedAbhedaratnatrayArAdhakabhavyajIvAnAM durgandhabIbhatsAdika dRSTvA dharmabuddhayA kAruNyabhAvena vA yathAyogyaM vicikitsApariharaNaM dravyanivicikitsAguNo bhaNyate / yatpunarjenasamaye sarvaM samIcInaM paraM kintu vastraprAvaraNaM jalasnAnAdikaM ca na kurvanti tadeva kRtAntavakra Adi rAjA tathA bahutasI rAniyoMsahita zrIjinadIkSAko grahaNa karake zaziprabhA Adi AryikAoMke samUha sahita grAma, pura, kheTaka AdimeM vihAradvArA bhedAbhedarUpa ratnatrayakI bhAvanAse bAsaThavarSa paryanta jinamatakI prabhAvanA kii| phira antya samayameM tetIsa dinaparyaMta nirvikAra paramAtmAke dhyAnapUrvaka saMnyAsa ( samAdhimaraNa ) karake acyuta nAmaka solahaveM svargameM pratIndra huii| aura vahA~para unhoMne (sItAjIke jIva pratIndrane) avadhijJAnase nirmala samyagdarzanake phalako dekhakara dharmake anurAgase narakameM jAkara rAvaNa aura lakSmaNake jIvoMko saMbodhA aura ve (pratIndra ) aba svargameM virAja rahe haiN| Age sItAjIkA jIva svargase Akara sakala cakravartI hogA aura ve donoM rAvaNa tathA lakSmaNake jova isa cakravartIke putra hoNge| pazcAt zrItIrthaMkarake caraNamUla meM apane pUrvabhavoMko dekhakara donoM putra tathA parivArasahita sItAjIkA jIva sakala cakravartI dIkSAko grahaNa kara bhedAbhedaratnatrayako bhAvanAse sItA, rAvaNa tathA lakSmaNa ye tInoM hI pA~ca anuttara vimAnoMmeM ahamindra hoMge / vahA~se Akara rAvaNa to tIrthaMkara hogA aura sItAjIkA jIva gaNadhara hogaa| tathA lakSmaNajI dhAtakIkhaMDadvIpameM tIrthaMkara hoNge| isa prakAra vyavahAra niSkAMkSitAguNakA svarUpa jAnanA caahiye| aura nizcayase usI vyavahAra niSkAMkSAguNakI sahAyatAse dekhe, sune tathA anubhava kiye hue jo pA~coM indriyoMsaMbandhI bhoga haiM inake tyAgase nizcayaratnatrayakI bhAvanAse utpanna jo pAramArthika nija AtmAse utpanna sukharUpI amRta rasa hai usameM jo cittakA saMtoSa honA hai vahI niSkAMkSAguNa hai / ___ aba nivicikitsA nAmaka guNako kahate haiN| bheda abhedarUpa ratnatrayako ArAdhanevAle jo bhavyajIva haiM unakI durgandhi tathA bhayaMkara AkRti Adiko dekhakara dharmabuddhise athavA karuNAbhAvase yathAyogya vicikitsA ( glAni ) ko jo dUra karanA hai isako dravyanirvicikitsA guNa kahate haiN| aura "jainamatameM saba acchI acchI bAteM haiM paratu vastrake AvaraNase rahitatA arthAt nagnapanA aura jalasnAna AdikA na karanA yahI dUSaNa hai" isako Adi le jo kutsita ( bure ) bhAva haiM inako Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravya saMgrahaH 137 dUSaNamityAdi kutsita bhAvasya viziSTavivekabalena pariharaNaM sA nirvicikitsA bhaNyate / asya vyavahAranirvicikitsA guNasya viSaya uddAyanamahArAjakathA rukmiNImahAdevIkathA cAgamaprasiddhA jJAtavyeti / nizcayena punastasyaiva vyavahAranivicikitsAguNasya balena samastadveSAdivikalparUpakallolamAlAtyAgena nirmalAtmAnubhUtilakSaNe nijazuddhAtmani vyavasthAnaM nirvicikitsA guNa iti // 3 // itaH paramamUDhadRSTiguNakathAM kathayati / vItarAgasarvajJapraNItAgamArthA dvahirbhUtaiH kudRSTibhi - praNItaM dhAtuvAdakhanyavAdahara me khalakSudravidyAnyantaravikurvaNAdikamajJAnijanacittacamatkArotpAdakaM dRSTvA zrutvA ca yo'sau mUDhabhAvena dharmabuddhayA tatra ruci bhakti na kurute sa eva vyavahAro'mUDhadRSTirucyate / tatra cottaramathurAyAM udurulibhaTTAraka revatozrAvikAcandraprabhanAmavidyAdharabrahmacArisambandhinI kathA prasiddheti / nizcayena punastasyaiva vyavahAramUDhadRSTiguNasya prasAdenAntastattvabahistavanizvaye jAte sati samasta mithyAtva rAgAdizubhAzubhasaGkalpavikalpeSTAtmabuddhimupAdeya buddhi hitabuddhi mamatvabhAvaM tyaktvA triguptirUpeNa vizuddhajJAnadarzanasvabhAve nijAtmani yannizcalAvasthAnaM tadevAmUDhadRSTitvamiti / saGkalpavikalpalakSaNaM kathyate / putrakalatrAdau bahirdravye mamedamiti kalpanA saGkalpaH, abhyantare sukhyahaM duHkhyahamiti harSaviSAdakAraNaM vikalpa iti / athavA vastuvRttyA saGkalpa iti ko'rtho vikalpa iti tasyaiva paryAyaH // 4 // vizeSajJAnake balase jo dUra karanA vaha nirvicikitsA kahalAtI hai / yaha jo vyavahAra nirvicikitsA guNa hai isake pAlaneke viSaya meM uddAyana nAmaka mahArAjA tathA rukmiNI nAmaka zrIkRSNakI paTTarANIkI kathA zAstrameM prasiddha jAnanI cAhiye / aura nizcayase to isI vyavahAranirvicikitsA guNake balase jo samasta rAgadveSa Adi vikalparUpa taraMgoMke samUhakA tyAga karake nirmala AtmAnubhavalakSaNa nijazuddha AtmAmeM sthiti karanA hai vahI nirvicikitsAguNa hai || 3 || aba isake Age amUDhadRSTiguNakA kathana karate haiN| zrI vItarAga sarvajJa deva kathita jo zAstrakA Azaya hai usase bahirbhUta jo kudRSTiyoMke banAye hue ajJAnI janoMke vismaya utpanna karanevAle dhAtuvAda (rasAyanazAstra), khanyavAda, haramekhala, kSudravidyA, vyantara vikurvaNAdi zAstra haiM unako dekhakara tathA sunakarake jo koI mUDhabhAvase dharmakI buddhi karake unameM prItiko tathA bhaktiko nahIM karatA hai usIko vyavahArase amUDhadRSTi guNa kahate haiM / aura isa guNake pAlanake viSaya meM uttara mathurA meM uduruli bhaTTAraka, revatI zrAvikA aura caMdraprabhanAmaka vidyAdhara brahmacArI saMbaMdhI kathA zAstroM meM prasiddha hai / aura nizcaya meM isI vyavahAra amUDhadRSTi guNa ke prasAdase jaba antaraMga tattva ( AtmA ) aura bAhyatattva ( zarIrAdi ) kA nizcaya ho jAtA hai taba saMpUrNa mithyAtva, rAgaAdi tathA zubha-azubha saMkalpavikalpoMke iSTa jo inameM Atmabuddhi, upAdeya ( grAhya) vRddhi, hitabuddhi aura mamatvabhAva haiM unako chor3akara mana, vacana, kAya ina tInoMkI guptirUpase vizuddhajJAna tathA darzana svabhAvakA dhAraka nija AtmA hai usameM jo nivAsa karanA ( ThaharanA ) hai nAma guNa hai / saMkalpa aura vikalpake lakSaNako kahate haiM / putra tathA strI Adi jo vAhya padArtha haiM, unameM ye mere haiM aisI jo kalpanA hai vaha to saMkalpa hai, aura antaraMga meM maiM sukhI hU~ maiM dukhI hU~ isa prakAra jo harSa tathA khedakA karanA hai vaha vikalpa hai / athavA yathArtharUpase jo saMkalpa hai vahI vikalpa hai arthAt saMkalpake vivaraNarUpase vikalpa saMkalpakA paryAya hI hai ||4|| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm / [ tRtIya adhikAra __ athopagRhanaguNaM kathayati / bhedAbhedaratnatrayabhAvanArUpo mokSamArgaH svabhAvena zuddha eva tAvat, tatrAjJAnijananimittena tathaivAzaktajananimittena ca dharmasya paizUnyaM dUSaNamapavAdo duSprabhAvanA yadA bhavati tadAgamAvirodhena yathAzaktyArthena dharmopadezena vA yaddharmArthaM doSasya jhampanaM nivAraNaM kriyate tadvyavahAranayenopagahanaM bhnnyte| tatra mAyAbrahmacAriNA pArzvabhaTTArakapratimAlagnaratnaharaNe kRte satyupagahana viSaye jinadattaSThikathA prasiddhati / athavA rudrajananyA jyeSThAsaMjJAyA lokApavAde jAte sati yaddoSajhampanaM kRtaM tatra celinImahAdevIkatheti / tathaiva nizcayena punastasyaiva vyavahAropagRhanaguNasya sahakAritvena nijaniraJjananirdoSaparamAtmanaH pracchAdakA ye mithyAtvarAgAdidoSAsteSAM tasminneva paramAtmani samyakazraddhAnajJAnAnuSThAnarUpaM yaddhayAnaM tena pracchAdanaM vinAzanaM gopanaM jhampanaM tadevopagahanamiti // 5 // __atha sthitIkaraNaM kathayati / bhedAbhedaratnatrayadhArakasya cAturvarNasaGghasya madhye yadA ko'pi darzanacAritramohodayena darzanaM jJAnaM cAritraM vA parityaktuM vAJchati tadAgamAvirodhena yathAzaktyA dharmazravaNena vA arthena vA sAmarthyena vA kenApyupAyena yaddhameM sthiratvaM kriyate tadvyavahAreNa sthitIkaraNamiti / tatra ca puSpaDAlatapodhanasya sthirIkaraNaprastAve vAriSeNakumArakathAgamaprasiddhati / nizcayena punastenaiva vyavahAreNa sthitIkaraNaguNena dharmadRDhatve jAte sati darzanacAritramohodayajanitasamasta mithyAtvarAgAdivikalpajAlatyAgena nijaparamAtmasvabhAvabhAvanotpannaparamAnandaikalakSaNasukhA aba upagRhanaguNakA kathana karate haiN| yadyapi bheda abheda ratnatrayakI bhAvanArUpa jo mokSamArga hai vaha svabhAvase hI zuddha hai tathApi usameM jaba kabhI ajJAnI manuSyake nimittase athavA dharmapAlanameM asamartha jo puruSa haiM unake nimittase jo dharmakI cugalI, nindA, dUSaNa tathA aprabhAvanA ho taba zAstrake anukUla zaktike anusAra dhanase athavA dharmake upadezase jo dharmake liye usake doSoMkA DhakanA hai tathA dUra karanA hai usako vyavahAra upagUhana guNa kahate haiN| isa vyavahAra upagRhanaguNake pAlanake viSayameM jaba eka kapaTI brahmacArIne zrIpArzvanAthasvAmIkI pratimAmeM lage hue ratnako corA usa samaya jinadatta zeThane jo upagRhana kiyA thA vaha kathA zAstroMmeM prasiddha hai| athavA rudra ( mahAdeva ) kI jo jyeSThA nAmaka mAtA thI usakA java lokApavAda ( lokanindA ) huA taba usake doSake DhakanemeM celinI mahArANokI kathA zAstraprasiddha hai| isI prakAra nizcayase vyavahAra upagRhana guNakI sahAyatAse apane niraMjana nirdoSa paramAtmAko DhakanevAle jo rAga Adi dopa haiM una doSoMkA usI paramAtmAmeM samyak zraddhAna, jJAna tathA AcaraNarUpa jo dhyAna hai usake dvArA jo DhakanA, nAza karanA, chipAnA tathA jhaMpana hai vahI upagUhana hai / / 5 / / ___aba sthitIkaraNaguNakA kathana karate haiN| bheda tathA abheda rUpa ratnatrayako dhAraNa karanevAlA jo muni, AryikA, zrAvaka tathA zrAvikA rUpa cAra prakArakA saMgha hai usameMse jo koI darzanamohanIke udayase darzanako athavA cAritramohanIke udayase cAritrako chor3ane kI icchA kare usako zAstrako AjJAnusAra yathAzakti dharmopadeza zravaNa karAnese, dhanase vA sAmarthya se athavA kisI upAyase jo dharmameM sthira kara denA hai vaha vyavahArase sthitIkaraNa guNa hai| aura isa guNameM puSpaDAlamuniko dharmameM sthira karaneke prasaMgameM vAriSeNa kumArako kathA zAstraprasiddha hai| aura nizcayase usI vyavahArasthitIkaraNaguNase jaba dharmameM dRr3hatA ho jAve taba darzanamohanI tathA cAritramohanIke udayase utpanna jo samasta mithyAtva rAga Adi vikalpoMkA samUha hai usake tyAgadvArA nija paramAtmAkI bhAvanAse utpanna parama AnaMdarUpa sukhAmRta rasake AsvAdarUpa jo Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 139 mRtarasAsvAdena tallaya tanmayaparamasamarasIbhAvena cittasthitIkaraNameva sthitIkaraNamiti // 6 // atha vAtsalyAbhidhAnaM saptamAGga pratipAdayati / bAhyAbhyantararatnatrayAdhAre catuvidhasaGghavatsedhenuvatpaJcendriyaviSayanimittaM putrakalatrasuvarNAdisnehavadvA yadakRtrimasnehakaraNaM tadvyavahAreNa vAtsalyaM bhavyate / tatra ca hastinAgapurAdhipatipadmarAjasaMbandhinA balinAmaduSTamantriNA nizcayavyavahAraratnatrayArAdhakAkampanAcArya prabhRtisaptazatayatInAmupasarge kriyamANe sati viSNukumAranAmnA nizcayavyavahAramokSamArgArAdhakaparamayatinA vikurvarNAddhiprabhAveNa vAmanarUpaM kRtvA balimantripArzve pAdatrayapramANabhUmiprArthanaM kRtvA pazcAdekaH pAdo merumastake datto dvitIyo mAnuSottaraparvate tRtIyapAdasyAvakAza nAstIti vacanacchalena munivAtsalyanimittaM balimantrI baddha ityekA tAvadAgamaprasiddhA kathA / dvitIyA ca dazapuranagarAdhipatervajrakarNanAmnaH / ujjayinInagarAdhipatinA siMhodaramahArAjena jaino'yaM mama namaskAraM na karotIti mattvA dazapuranagaraM pariveSTaya ghoropasarge kriyamANe bhedAbheda ratnatraya bhAvanApriyeNa rAmasvAminA vajrakarNavAtsalyanimittaM siMhodaro baddha iti rAmAyaNamadhye prasiddheyaM vAtsalyakatheti / nizcayavAtsalyaM punastasyaiva vyavahAravAtsalyaguNasya sahakAritvena dharme dRDhatve jAte sati mithyAtvarAgAdisamasta zubhAzubhabahirbhAveSu proti tyaktvA rAgAdi vikalpopAdhirahitaparamasvAsthyasaMvittisaJjAta sadAnandaikalakSaNa sukhAmRtarasAsvAdaM prati prItikaraNameveti saptamAGgaM vyAkhyAtam // 7 // paramAtmAmeM lIna athavA paramAtmasvarUpa samarasI ( samatA ) bhAva hai usase jo cittakA sthira karanA hai vahI sthitIkaraNa hai / / 6 / / ava vAtsalya nAmaka saptama aMgakA nirUpaNa karate haiM / bAhya aura AbhyaMtara ina donoM prakArake ratnatrayako dhAraNa karanevAle muni, ArthikA, zrAvaka tathA zrAvikA rUpa cAroM prakArake saMgha jaise go (gAya) kI vatsa meM prIti rahatI hai usake samAna; athavA pA~coM indriyoMke viSayoMke nimitta putra, strI, suvarNa AdimeM jo sneha rahatA hai usake samAna; atulya sneha ( prauti ) kA jo karanA hai vaha vyavahAranayakI apekSAse vAtsalya kahA jAtA hai / aura isa viSaya meM hastinAgapura ( hathanApura ) ke rAjA padmarAjake balinAmaka duSTa maMtrIne jaba nizcaya aura vyavahAra ratnatrayake ArAdhaka akaMpanAcArya Adi sAtasau muniyoMko upasarga kiyA taba nizcaya tathA vyavahAra mokSamArga ( ratnatraya ) ke ArAdhanevAle viSNukumAra nAmaka mahAmunIzvarane vikriyARddhi ke prabhAvase vAmanarUpako dhAraNa karake balinAmaka duSTa mantrIke pAsase tIna paga pramANa pRthvIkI yAcanA kI aura jaba baline denA svIkAra kiyA taba eka paga to meruke zikhara para diyA, dUsarA mAnupottaraparvata para diyA aura tIsare pAdako rakhaneke liye avakAza ( sthAna ) nahIM rahA tava vacanachala se pratijJAbhaMgakA doSa lagAkara muniyoMke vAtsalya nimitta balimantrIko bA~dha liyA, yaha to eka lAgamaprasiddha kathA hai hI aura dUsarI vajrakarNa nAmaka dazapura nagarake rAjAkI prasiddha kathA hai / vaha yaha hai ki ujjayinIke rAjA siMhodarane 'vajrakarNa jainI hai aura mujhako namaskAra nahIM karatA hai' aisA vicAra karake jaba vajrakarNase namaskAra karAneke liye dazapura nagarako gherakara ghora upasarga kiyA taba bhedAbheda ratnatrayakI bhAvanA hai pyArI jinako aise zrIrAmacaMdrajIne vajrakarNa ke vAtsalyake artha siMhodarako bA~dha liyA / isa prakAra yaha kathA rAmAyaNa ( padmapurANa ) meM prasiddha hai / aura isI vyavahAravAtsalyaguNake sahakArIpanese jaba dharma meM dRr3hatA ho jAtI hai taba mithyAtva, rAga Adi saMpUrNa vAhya padArtho meM prItiko chor3akara rAga Adi vikalpoMkI upAvirahita parama Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra athASTamAGga nAma prabhAvanAguNaM kathayati / zrAvakena dAnapUjAdinA tapodhanena ca tapaHzrutAdinA jainazAsanaprabhAvanA kartavyeti vyavahAreNa prabhAvanAguNo jJAtavyaH / tatra punaruttaramathurAyAM jinasamayaprabhAvanazIlAyA uvillAmahAdevyAH prabhAvananimittamupasarge jAte sati vajrakumAranAmnA vidyAdharazramaNenAkAze jainarathabhramaNena prabhAvanA kRtetyekA AgamaprasiddhA kthaa| dvitIyA tu jinasamayaprabhAvanAzIla vaprAmahAdevInAmasvakIyajananyA nimittaM svasya dharmAnurAgeNa ca hariSeNanAmadazamacakravatinA tadbhavamokSagAminA jinasamayaprabhAvanArthamuttuGgatoraNajinacaityAlayamaNDitaM sarvabhUmitalaM kRtamiti rAmAyaNe prasiddhayaM kthaa| nizcayena punastasyaiva vyavahAraprabhAvanAguNasya balena mithyAtvaviSayakaSAyaprabhRtisamastavibhAvapariNAmarUpaparasamayAnAM prabhAvaM hatvA zuddhopayogalakSaNasvasaMvedanajJAnena vizuddhajJAnadarzanasvabhAvanijazuddhAtmanaH prakAzanamanubhavanameva prabhAvaneti // 8 // evamuktaprakAreNa mUDhatrayamadASTakaSaDanAyatanazaGkAdyaSTamalarahitaM zuddhajIvAditattvArthazraddhAnalakSaNaM sarAgasamyaktvAbhidhAnaM vyavahArasamyaktvaM vijJeyam / tathaiva tenaiva vyavahArasamyaktvena pAramparyeNa sAdhyaM zuddhopayogalakSaNanizcayaratnatrayabhAvanotpannaparamAlAdaikarUpasukhAmRtarasAsvAdanamevopAdeyamindriyasukhAdikaM ca heyamiti rucirUpaM vItarAgacAritrAvinAbhUtaM vItarAgasamyaktvAbhidhAnaM nizcayasamyaktvaM ca jJAtavyamiti / atra vyavahArasamyaktvamadhye nizcayasamyaktvaM kimartha svAsthyake jJAnase utpanna sadA AnaMda rUpa jo sukhamaya amRtakA AsvAda hai usake prati prItikA karanA hI nizcaya vAtsalya hai / isa prakAra saptama vAtsalyaaMgakA vyAkhyAna pUrNa kiyA // 7 // __aba aSTama aMga arthAt prabhAvanAguNakA kathana karate haiN| zrAvaka to dAna pUjA Adise jo jaina matako prabhAvanA kare aura muni tapa, zruta Adise jainadharmakI jo prabhAvanA kare vahI vyavahArase prabhAvanA guNa hai aisA jAnanA cAhiye / aura isa guNake pAlanemeM uttaramathurAmeM (mathurAmeM) jinamatakI prabhAvanA karanekA hai svabhAva jisakA aisI uravilA mahAdevIko prabhAvanAke nimitta jaba upasarga huA taba vajrakumAra nAmaka vidyAdhara zramaNane AkAzameM jainarathako phirAkara prabhAvanA kI, yaha to eka zAstrameM prasiddha kathA hai| aura dUsarI kathA yaha hai ki usI bhavameM mokSa jAnevAle hariSeNa nAmaka dazaveM cakravartIne jinamatako prabhAvanA karanekA hai svabhAva jisakA aisI apanI mAtA vaprA mahAdevIke nimitta aura apane dharmAnurAgase jinamatakI prabhAvanAke liye U~ce toraNoMke dhAraka jinamaMdira Adise samasta pRthvItalako bhUSita kara diyaa| isa prakAra yaha kathA rAmAyaNa ( padmapurANa ) meM prasiddha hai| aura nizcayase isI vyavahAraprabhAvanAguNake valase mithyAtva, viSaya-kaSAya Adi jo sampUrNa vibhAvapariNAma haiM una rUpa jo paramatoMkA prabhAva hai usako naSTa karake zuddhopayoga lakSaNa svasaMvedana jJAnase nirmala jJAna, darzana rUpa svabhAvake dhAraka nija zuddha AtmAkA jo prakAzana arthAt anubhavana karanA hai so prabhAvanA hai // 8 // aise isa pUrvokta prakArase tIna mUr3hatA, ATha mada, cha: anAyatana aura zaMkA Adi ATha doSa rUpa jo paccIsa mala haiM unase rahita tathA zuddhajIva Adi tattvArthoM ke zraddhAna rUpa lakSaNakA dhAraka, sarAgasamyaktva hai dUsarA nAma jisakA aisA vyavahAra samyaktva jAnanA caahiye| aura isI prakAra usI vyavahAra samyaktvadvArA paraMparAse sAdhane yogya, zuddha upayogarUpa nizcaya ratnatrayakI bhAvanAse utpanna jo parama AhlAdarUpa sukhAmRtarasakA AsvAdana hai vahI upAdeya hai aura indriyajanya sukha Adika heya hai aisI rucirUpa tathA vItarAga cAritrake vinA nahIM utpanna hone Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana] bRhadravyasaMgrahaH vyAkhyAtamiti cedvyavahArasamyaktvena nizcayasamyaktvaM sAdhyata iti sAdhyasAdhakabhAvajJApanArthamiti // idAnIM yeSAM jIvAnAM samyagdarzanagrahaNAtpUrvamAyurbandho nAsti teSAM vratAbhAve'pi naranArakAdikutsitasthAneSu janma na bhavatIti kathayati / "samyagdarzanazuddhA nArakatiryagnapuMsakastrItvAni / duSkulavikRtAlpAyurdaridratAM ca vajanti naavtikaaH|1|" itaH paraM manuSyagatisamutpannasamyagdRSTaH prabhAvaM kathayati / "ojstejovidyaaviiryyshovRddhivijyvibhvsnaathaaH| uttamakulA mahArthA mAnavatilakA bhavanti darzanapUtAH / 1 / " atha devagatau punaH prakIrNakadevavAhanadevakilviSadevanIcadevatrayaM vihAyAnyeSa mahaddhikadeveSatpadyate smygdssttiH| idAnoM samyaktvagrahaNAtparva devAyaSkaM vihAya ye baddhAyukAstAn prati samyaktvamAhAtmyaM kathayati / "hechimachappuDhavINaM joisavaNabhavaNasavvaicchINaM / puNNidare Na hi sammo Na sAsaNo NArayApuNNe / 1 / " tamevArtha prakArAntareNa kathayati "jyotirbhAvanabhaumeSu SaTsvadhaH zvabhrabhUmiSu / tiryakSu nRsurastrISu sadRSTirnaiva jAyate / 1 / " athaupazamikavedakakSAyikAbhidhAnasamyaktvatrayamadhye kasyAM gatau kasya samyaktvasya sambhavo'stIti kathayati"saudharmAdiSvasaMkhyAbdAyuSkatiryakSu nRSvapi / ratnaprabhAvanau ca syAtsamyaktvaMtrayamaGginAm / 1 / " karmabhUmijapuruSe ca trayaM sambhavati baddhAyuSke labdhAyuSke'pi / kintvaupazamikamaparyAptAvasthAyAM vAlA aisA vItarAgasamyaktva nAmakA dhAraka nizcayasamyaktva jAnanA caahiye| yahA~ isa vyavahAra samyaktvake vyAkhyAnameM nizcayasamyaktvakA varNana kyoM kiyA? aisA prazna karo to uttara yaha hai ki vyavahArasamyaktvase nizcayasamyaktva sAdhA ( siddha kiyA ) jAtA hai isa sAdhyasAdhakabhAvako arthAt vyavahArasamyaktva sAdhaka aura nizcayasamyaktva sAdhya hai isa vArtAko vidita karaneke liye kiyA gayA hai| aba jina jIvoMke samyagdarzanakA grahaNa honeke pahale AyukA baMdha nahIM huA hai ve vratakA abhAva honepara bhI arthAt vrata na karanepara bhI nara-nAraka Adi niMdanIya sthAnoMmeM janma nahIM lete aisA kathana karate haiM / "jinake zuddha samyagdarzana ho gayA hai aise jIva narakagati aura tiyaMcagatimeM nahIM upajate haiM aura napuMsaka, strI, nIcakula, aMgahIna zarIra, alpa Ayu aura daridrIpanako nahIM prApta hote haiM // 1 // ' aba isake Age manuSyagatimeM jo samyagdRSTi utpanna hotA hai usake prabhAvakA varNana karate haiN| "jo darzanase zuddha haiM aise jIva dIpti, pratApa, vidyA, vIrya, yaza, vRddhi, vijaya aura vibhavase sahita hote haiM aura uttama kulavAle, tathA vipula ( bahuta ) dhanake svAmI hote haiM tathA ina pUrvokta guNoMse ve saba manuSyoM meM zreSTha hote haiM // 1 // ' aba jo samyagdRSTi devagatimeM utpanna hove to prakIrNaka deva, vAhana deva, kilviSa deva, vyantara deva, bhavanavAsI deva aura jyotiSo devoMke paryAyako chor3akara anya jo mahARddhike dhAraka deva haiM unameM utpanna hote haiN| aba jinhoMne samyaktvakA grahaNa karaneke pahale hI deva Ayuko chor3akara anya kisI AyukA baMdha kara liyA hai unake prati samyaktvakA mAhAtmya kahate haiN| "prathama narakako chor3akara anya chaha narakoMmeM, jyotiSI, vyantara aura bhavanavAsI devoMmeM, saba strIliGgoMmeM aura tiryaMcoMmeM, samyagdRSTi utpanna nahI hotA // 1 // " aba isI Azayako anyaprakArase kahate haiM ki "jyotiSI, bhavanavAsI aura vyantara devoMmeM, nIceke chaha narakoMkI pRthiviyoMmeM, tiryaMcoM meM aura manuSyastriyoM meM tathA devastriyoMmeM samyagdRSTi nahIM utpanna hotA hai // 1 // " aba aupazamika, vedaka aura kSAyika nAmA jo tIna samyaktva haiM inameMse kisa gatimeM kaunase samyaktvakI utpatti ho sakatI haiM so kahate haiM / "saudharma Adi svargomeM, asaMkhyAtavarSakI Ayuke dhAraka tiryaMca aura manuSyoMmeM arthAt bhogabhUmike manuSya Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra mahaddhikadeveSveva / "zeSeSu devatiryakSu SaTsvadhaH shvbhrbhuumissu| dvau vedakopazamako syAtAM paryAptadehinAm / 1 / " iti nizcayavyavahAraratnatrayAtmakamokSamArgAvayavinaH prathamAvayavabhUtasya samyaktvasya vyAkhyAnena gAthA gatA // 41 // atha ratnatrayAtmakamokSamArgadvitIyAvayavarUpasya samyagjJAnasya svarUpaM pratipAdayati; saMsayavimohavinbhamavivajjiyaM appaparasarUvassa / gahaNaM sammaNNANaM sAyAramaNeya bheyaM tu // 42 // saMzayavimohavibhramavijitaM AtmaparasvarUpasya / grahaNaM samyagjJAnaM sAkAraM anekabhedaM ca // 42 // vyAkhyA- "saMsayavimohavinbhamavivajjiyaM" saMzayaH zuddhAtmatattvAdipratipAdakamAgamajJAnaM ki vItarAgasarvajJapraNItaM bhaviSyati parasamayapraNItaM veti ? sNshyH| tatra daSTAntaH-sthANurvA puruSo veti / vimohaH parasparasApekSanayadvayena dravyaguNaparyAyAdiparijJAnAbhAvo vimohH| tatra dRssttaantH-gcchttRnnsprshvddigmohvdvaa| vibhramo'nekAntAtmakavastuno nityakSaNikaikAntAdirUpeNa aura tiryacoMmeM tathA ratnaprabhAnAmaka prathama naraka pRthvImeM jIvoMke upazama, vedaka aura kSAyika ye tInoM samyaktva hote haiM // 1 // " aura jisane Ayuko bAMdha liyA hai athavA prApta kara liyA hai aise karmabhUmike manuSyameM tInoM hI samyaktva hote haiN| parantu vizeSa yaha hai ki aparyApta-avasthAmeM aupazamika samyaktva mahaddhika devoMmeM hI hotA hai aura "jo zeSa ( bace hue ) deva-tiryaJca haiM unameM chaha nIcekI narakabhUmiyoMmeM paryAptajIvoMke vedaka aura upazama ye do samyaktva hote haiM // 1 // " isa prakAra nizcaya tathA vyavahArarUpa jo ratnatraya svarUpa avayavI hai usakA prathama avayavabhUta jo samyagdarzana hai usake vyAkhyAnase gAthA samApta huI // 41 // ___ aba ratnatraya rUpa jo mokSamArga hai usake dvitIya avayava rUpa samyag jJAnake svarUpakA kathana karate haiM gAthAbhAvArtha-AtmasvarUpa aura parapadArthake svarUpakA jo saMzaya, vimoha (anadhyavasAya) . aura vibhrama (viparyaya ) rUpa kujJAnase rahita jAnanA hai vaha samyag jJAna kahalAtA hai yaha AkAra ( vikalpa ) sahita hai aura aneka bhedoMkA dhAraka haiM // 42 // vyAkhyArtha- "saMsayavimohavinbhamanivajjiyaM" zuddha Atmatattva AdikA pratipAdana karanevAlA jo zAstrakA jJAna hai vaha kyA vItarAgasarvajJa dvArA kahA huA satya hai ? athavA anyamatiyoM dvArA nirUpaNa kiyA huA satya hai ? isaprakAra jo vicAra karanA haiM vaha saMzaya hai / isameM dRSTAnta aisA ki 'kyA yaha aMdhakArameM sthita padArtha sthANu ( vRkSakA dU~Tha ) hai athavA koI manuSya khar3A hA hai' isa prakAra vicAranA saMzaya hai| gamana karate hue puruSake jaise caraNoMmeM tRNa ( ghAsa ) AdikA sparza hotA hai aura usako mAlama nahIM hotA ki kyA lagA vA jaise dizAkA bhUla jAnA hotA hai usIprakAra eka dUsarekI ApasameM apekSAke dhAraka jo dravyArthika-paryAyArthikasvarUpa do naya haiM unake anusAra jo dravya, guNa tathA paryAya AdikA nahIM jAnanA hai usako vimoha kahate haiM / jaise kirIko sIpameM cA~dIkA aura cA~dImeM sIpakA jJAna ho jAya; isIprakAra jo anekAntarUpa vastu hai usako yaha nitya hI hai, yaha anitya hI hai aise jo ekAntarUpa jAnanA hai vaha vibhrama Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravyasaMgrahaH grahaNaM vibhramaH / tatra dRSTAntaH - zuktikAyAM rajatavijJAnavat / ityuktalakSaNa saMzayavimohavimairvajitaM "appa para sarUvassa gahaNaM" sahajazaddha kevalajJAnadarzanasvabhAva svAtmarUpasya grahaNaM paricchedanaM paricchittistathA paradravyasya ca bhAvakarmadravyakarmano karmarUpasya jIvasambandhinastathaiva pudgalAdipaJcadravyarUpasya parakIyajIvarUpasya ca paricchedanaM yattat "sammaNNANaM" samyagjJAnaM bhavati / tacca kathaMbhUtaM, "sAyA" ghaTo'yaM paTo'yamityAdigrahaNavyApArarUpeNa sAkAraM savikalpaM vyavasAyAtmakaM nizcayAtmakamityarthaH / punazca kiviziSTaM " aNeyabheyaM tu" anekabhedaM tu punariti // 143 tasya bhedAH kathyante / matizrutAvadhimana:paryaya kevalajJAnabhedena paJcadhA / athavA zrutajJAnApekSayA dvAdazAGgamaGgamaGgabAhyaM ceti dvibhedam / dvAdazAGgAnAM nAmAni kathyante / AcAra, sUtrakRtaM, sthAnaM, samavAyanAmadheyaM, vyAkhyAprajJaptiH, jJAtRkathA, upAsakAdhyayanaM, antakRtadarza, anuttaropapAdikadarza, praznavyAkaraNaM, vipAkasUtraM dRSTivAdazceti / dRSTivAdasya ca parikarmasUtraprathamAnuyogapUrvagatacUlikAbhedena paJca bhedAH kathyante / tatra candrasUryajambUdvIpa sAgaravyAkhyAprajJaptibhedena parikarma paJcavidhaM bhavati / sUtramekabhedameva / prathamAnuyogo'pyekabhedaH / pUrvagataM punarutpAdapUrva, agrAyaNIyaM, vIryAnupravAdaM astinAstipravAdaM jJAnapravAdaM, satyapravAdaM, AtmapravAdaM karmapravAda, pratyAkhyAnaM, vidyAnuvAda, kalyANanAmadheyaM, prANAnuvAdaM, kriyAvizAlaM, lokasaMjJaM, pUrvaM ceti caturdazabhedam / jalagatasthalagatAkAzagataha ra mekhalAdimAyAsvarUpazAkinyAdirUpaparAvarttanabhedena cUlikA paJcavidhA hai / ina pUrvokta lakSaNoMke dhAraka saMzaya, vimoha aura vibhramase rahita jo "appaparasarUvassa gahaNaM" sahajazuddha kevalajJAna tathA kevaladarzana - svabhAvake dhAraka nija AtmAke svarUpakA jo jAnanA aura jIvake saMbaMdhI aise bhAvakarma, dravyakarma, va nokarmasvarUpa paradravyakA tathA pudgala Adi pA~ca dravyoMke svarUpa aura parajIvake svarUpakA jo jAnanA hai so "sammaNNANaM" samyakjJAna hai / vaha kaisA hai ki "sAyAraM" yaha ghaTa hai, yaha vastra hai ityAdi grahaNavyApArarUpase sAkAra ( savikalpa vyavasAyAtmaka - nizcayAtmaka ) hai aisA artha hai / aura phira kaisA hai ki "ayabheyaM tu " aneka bhedoMkA dhAraka hai / aba usa samyak jJAnake bheda kahe jAte haiM / matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna ina bhedoMse vaha samyagjJAna pA~ca prakArakA hai / athavA zrutajJAnakI apekSAko lekara jJAnake bheda karate haiM to dvAdazAGgarUpa aMga aura aMgabAhya ina bhedoMse do prakArakA hai / unameM dvAdaza aMgoM ke nAma kahate haiM / AcArAGga 1, sUtrakRtAGga 2, sthAnAGga 3, samavAyAMga 4, vyAkhyAprajJaptyaMga 5, jJAtRkathAMga 6, upAsakAdhyayanAMga 7, antakRddazAMga 8, anuttaropapAdikadazAMga 9, praznavyAkaraNAMga 10, vipAkasUtrAMga 11, aura dRSTivAda 12, ye dvAdaza aMgoMke nAma haiM / aba dRSTivAdanAmaka bArahaveM aMgake parikarma 1 sUtra 2, prathamAnuyoga 3, pUrvagata 4 tathA cUlikA 5, ina bhedoMse jo pA~ca bheda haiM unakA varNana karate haiM / unameM candraprajJapti, sUryaprajJapti, jaMbUdvIpaprajJapti, sAgara prajJapti aura vyAkhyAprajJapti ina bhedoMse prathama bheda jo parikarma hai vaha pA~ca prakArakA hai| sUtra eka hI prakArakA hai / prathamAnuyoga bhI eka hI prakArakA hai / aura jo cauthA pUrvagata hai vaha utpAdapUrva 1, agrAyaNIyapUrva 2, vIryAnupravAdapUrva 3, astinAstipravAdapUrva 4, jJAnapravAdapUrvaM 5, satyapravAdapUrvaM 6, AtmavAdapUrva 7, karmapravAdapUrva 8, pratyAkhyAnapUrva 9, vidyAnuvAdapUrva 10, kalyANapUrva 11, prANAnuvAdapUrva 12 kriyAvizApUrva 13, aura lokasArapUrva 14, ina bhedoMse caudaha prakArakA hai / cUlikA 1, sthalagata cUlikA 2, AkAzagata cUlikA 3, haramekhalAAdi mAyAsvarUpa cUlikA 4, jalagata Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra ceti saMkSepeNa dvAdazAGgavyAkhyAnam / aGgabAhyaM punaH sAmAyikaM caturviMzatistavaM vandanA, pratikramaNaM, vainayikaM, kRtikarma, dazavaikAlikam, uttarAdhyayanaM kalpavyavahAraH, kalpAkalpaM mahAkalpaM, puNDarIkaM, mahApuNDarIkaM, azItikaM ceti caturdazaprakIrNakasaMjJaM boddhavyamiti / athavA vRSabhAdicaturviMzatitIrthaGkarabharatAdidvAdazacakravattivijayAdinava baladevatripiSTAdinavavAsudevasugrIvAdinavaprativAsudevasambandhi triSaSTipuruSapurANabhedabhinnaH prathamAnuyogo bhaNyate / upAsakAdhyayanAdau zrAvakadharmam, AcArArAdhanAdau yatidharmaM ca yatra mukhyatvena kathayati sa caraNAnuyogo bhaNyate / trilokasAre jinAntaraloka vibhAgAdigranthavyAkhyAnaM karaNAnuyogo vijJeyaH / prAbhRtatattvArthasiddhAntAdau yatra zuddhAzuddhajIvAdiSadravyAdInAM mukhyavRttyA vyAkhyAnaM kriyate sa dravyAnuyogo bhaNyate / ityuktalakSaNAnuyogacatuSTayarUpeNa catuvidhaM zrutajJAnaM jJAtavyam / anuyogo'dhikAraH paricchedaH prakaraNabhityAdye ko'rthaH / athavA SaDdravyapaJcAstikAya saptatattvanavapadArtheSu ' madhye ' nizcayanaye svakIyazuddhAtmadravyaM, svazuddhajIvAstikAyo, nijazuddhAtmatattvaM nijazuddhAtmapadArtha upAdeyaH / zeSaM ca yamiti saMkSepeNa heyopAdeyabhedena dvidhA vyavahArajJAnamiti // idAnIM tenaiva vikalparUpavyavahArajJAnena sAdhyaM nizcayajJAnaM kathyate / tathAhi - rAgAt parakalatrAdivAJchArUpaM dveSAt paravadhabandhacchedAdivAJchArUpaM ca madIyApadhyAnaM ko'pi na jAnAtIti matvA aura zAkinyAdirUpa parAvarttana cUlikA 5, ina bhedoMse cUlikA pA~ca prakArakI hai| isa prakAra saMkSepase dvAdazAMgakA vyAkhyAna hai / aura jo aMgabAhya zrutajJAna hai vaha sAmAyika 1, caturviMzatistava 2, vaMdanA 3, pratikramaNa 4, vainayika 5, kRtikarma 6, dazavekAlika 7 anuttarAdhyayana 8, kalpavyavahAra 9, kalpAkalpa 10, mahAkalpa 11, puMDarIka 12, mahApuMDarIka 13, aura azItika 14, ina prakIrNakarUpa bhedoMse caudaha prakArakA jAnanA cAhiye || athavA vRSabha Adi caubIsa tIrthaMkaroMkA, bharata Adi bAraha cakravartiyoMkA, vijaya Adi nau baladevoMkA, tripiSTa Adi nau nArAyaNoMkA, aura sugrIva Adi nau pratinArAyaNoMkA saMbaMdha rakhanevAle jo tirasaTha zalAkApuruSoMke purANa haiM unarUpa bhedoMkA dhAraka jo hai vaha prathamAnuyoga kahalAtA hai / upAsakAdhyayana AdimeM zrAvakakA dharma, aura mUlAcAra bhagavatI ArAdhanA Adi granthoM meM munikA dharma jahA~ mukhyatA se kahA gayA hai vaha dUsarA caraNAnuyoga kahA jAtA hai / trilokasAra, jinAntara aura lokavibhAga Adi granthoMkA vyAkhyAna jisameM ho usako karaNAnuyoga jAnanA cAhiye / samayasAra Adi prAbhRta ( pAhur3a ) aura tattvArthasUtra, tathA siddhAntaAdi zAstroMmeM mukhyatA se zuddha - azuddhajIva Adi chaha dravya AdikA jo varNana kiyA gayA hai vaha dravyAnuyoga kahalAtA hai / isa prakAra ukta lakSaNake dhAraka jo cAra anuyoga haiM unarUpa cAra prakArakA zrutajJAna jAnane yogya hai / anuyoga, adhikAra, pariccheda aura prakaraNa ityAdi zabdoMkA artha eka hI hai / athavA SaT dravya, pA~ca astikAya, sAta tattva aura nau padArtha jo haiM unameM nizcayanayase apanA zuddha Atmadravya, apanA zuddha jIva astikAya, nija zuddha Atmatattva tathA nijazuddha jo AtmapadArthaM hai vaha to kevala upAdeya hai / aura isake sivAya parake zuddha azuddha jIvAdi sabhI heya haiN| isa prakAra saMkSepase heya tathA upAdeya bhedoMse vyavahAra jJAna jo hai vaha do prakArakA hai // aba jo vikalparUpa vyavahArajJAna hai usIse sAdhya ( siddha hone yogya ) jo nizcayajJAna hai usakA kathana karate haiM / jaise- rAgake udayase parastrI AdimeM vAMchArUpa, aura dveSase anya jIvoMke mArane, bAMdhane athavA chedane rUpa jo merA durdhyAna ( burA pariNAma ) hai usako koI bhI nahIM Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 145 svazuddhAtmabhAvanAsamutpannasadAnandaikalakSaNasukhAmRtarasanirmalajalena cittazuddhimakurvANaH sannayaM jIvo bahiraGgabakaveSeNa yallokaraJjanAM karoti tanmAyAzalyaM bhaNyate / nijaniraJjananirdoSaparamAtmaivopAdeya iti rucirUpasamyaktvAdvilakSaNaM mithyAzalyaM bhaNyate / nirvikAraparamacaitanyabhAvanotpannaparamAhlAdaikarUpasukhAmRtarasAsvAdamalabhamAno'yaM jIvo dRSTazrutAnubhUtabhogeSu yanniyataM nirantaraM cittaM dadAti tannidAnazalyamabhidhIyate / ityuktalakSaNazalyatrayavibhAvapariNAmaprabhRtisamastazubhAzubhasaGkalpavikalparahitena paramasvAsthyasaMvittisamutpannatAttvikaparamAnandaikalakSaNasukhAmRtatRptena svenAtmanA svasya samyagnivikalparUpeNa vedanaM parijJAnamanubhavanamiti nirvikalpasvasaMvedanajJAnameva nizcayajJAnaM bhaNyate // atrAha ziSyaH / ityuktaprakAreNa prAbhUtagranthe yanirvikalpasvasaMvedanajJAnaM bhaNyate, tanna ghaTate / kasmAditi cet taducyate / sattAvalokarUpaM cakSurAdidarzanaM yathA jainamate nirvikalpaM kathyate, tathA bauddhamate jJAnaM nirvikalpaka bhaNyate / paraM kintu tannivikalpamapi vikalpajanakaM bhavati / jainamate tu vikalpasyotpAdakaM bhavatyeva na / kintu svarUpeNaiva savikalpamiti / tathaiva svaparaprakAzakaM ceti / tatra prihaarH| kathaMcit savikalpakaM nivikalpakaM ca / tathAhi-yathA viSayAnandarUpaM jAnatA hai aisA mAnakara nija zuddha AtmAkI bhAvanAse utpanna, nirantara AnaMdarUpa eka lakSaNakA dhAraka jo sukharUpI amRtarasa vahI huA jo nirmala jala usa nirmala jalase apane cittakI zuddhiko nahIM karatA huA yaha jIva bAharameM bagule jaise veSako dhAraNakara jo lokoMko prasanna karatA hai vaha mAyAzalya kahalAtA hai| aura apanA niraMjana doSarahita jo paramAtmA hai vahI isa prakArakI rucirUpa jo samyaktva hai usase viparIta lakSaNakA dhAraka jo koI hai usako mithyAzalya kahate haiN| aura vikArarahita-parama caitanyakI bhAvanAse utpanna-parama AnaMdasvarUpasukhAmRtake rasake svAdako nahIM prApta huA yaha jIva jo dekhe hue, sune hue tathA anubhavameM lAye hue pogoMmeM nirantara cittako detA hai vaha nidAnazalya kahalAtA hai| isa prakAra ukta lakSaNake dhAraka jo mAyA, mithyA aura nidAnarUpa tIna zalyasvarUpa vibhAva pariNAma haiM inako Adi lekara jo maMpUrNa zubha tathA azubharUpa saMkalpa vikalpa haiM unase rahita aura parama nijasvabhAvake jAnanese utpanna jo yathArtha paramAnandarUpa eka lakSaNasvarUpa sukhAmRta usake rasake AsvAdanase tRpta huA aisA jo apanA AtmA hai usake dvArA jo 'sva' nijasvarUpakA 'saM' bhale prakAra arthAt nirvikalparUpase vedana' jAnanA arthAt anubhavameM karanA hai vahI nirvikalpasvasaMvedanajJAna-nizcayajJAna kahA jAtA hai / / yahA~para ziSya kahatA hai ki isa kahe hue prakArase prAbhUta ( pAhar3a ) zAstrameM jo vikalparahita svasaMvedana jJAna kahA gayA hai vaha ghaTita nahIM hotaa| kyoM nahIM ghaTita hotA ? aisA pUcho to isakA uttara kahate haiM-jainamatameM jaise sattAvalokarUpa arthAta sattAmAtrako dekhanerUpa jo cakSadarzana Adi hai usako nirvikalpa kahate haiM, usI prakAra bauddhamatameM jJAnako nirvikalpaka kahate haiM / paraMtu vizeSa yaha hai ki-yadyapi bauddhamatameM jJAna nirvikalpa hai; tathApi vikalpako utpanna karanevAlA hotA hai / aura jainamatameM to jJAna vikalpako utpanna karanevAlA hai hI nahIM; kintu svarUpa ( svabhAva ) se hI vikalpasahita hai / aura isI prakAra nijakA tathA parakA prakAza karanevAlA hai| ava isa zaMkAko dUra karaneke liye kahate haiM ki-jainamatameM jJAnako kathaMcit savikalpa aura kathaM Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra svasaMvedanaM rAgasaMvittivikalparUpeNa savikalpamapi zeSAnIhitasUkSma vikalpAnAM sadbhAve'pi sati teSAM mukhyatvaM nAsti tena kAraNena nirvikalpamapi bhaNyate / tathA svazuddhAtmasaMvittirUpaM vItarAgasvasaMvedanajJAnamapi svasaMvityAkAraikavikalpena savikalpamapi bahirviSayAnIhita sUkSmavikalpAnAM sadbhAve'pi sati teSAM mukhyatvaM nAsti tena kAraNena nirvikalpamapi bhaNyate / yata evehApUrvasvasaMvityAkArAntarmukhapratibhAse'pi bahirvivaSayAnIhitasUkSmAvikalpA api santi tata eva kAraNAt svaparaprakAzakaM ca siddham / idaM tu savikalpakanivikalpakasya tathaiva svaparaprakAzakasya jJAnasya ca vyAkhyAnaM yadyAgamAdhyAtmatarkazAstrAnusAreNa vizeSeNa vyAkhyAyate tadA mahAn vistAro bhavati / sa cAdhyAtmazAstratvAnna kRta iti / evaM ratnatrayAtmaka mokSamArgAvayavino dvitIyAvayavabhUtasya jJAnasya vyAkhyAnena gAthA gatA // 42 // atha nirvikalpasattAgrAhakaM darzanaM kathayati ; jaM sAmaNNaM gahaNaM bhAvANaM Neva kaTTumAyAraM / avisesiNa aTThe daMsaNamidi bhaNNae samae // 43 // yat sAmAnyaM grahaNaM bhAvAnAM naiva kRtvA AkAram / avizeSayitvA arthAn darzanamiti bhaNyate samaye // 43 // cit nirvikalpa mAnA gayA haiM / so hI dikhAte haiM ki - jaise viSayoM meM AnandarUpa jo svasaMvedana hai vaha rAgake jAnane rUpa vikalpasvarUpa honese savikalpa hai; to bhI bAkIke nahIM cAhe hue jo sUkSma vikalpa haiM unakA sadbhAva honepara bhI una vikalpoMkI mukhyatA nahIM hai; isa kAraNa se usa jJAnako nirvikalpa bhI kahate haiM / isI prakAra nija zuddha AtmAke jAnanerUpa jo vItarAga svasaMvedana jJAna hai vaha nijasaMvitti AkArarUpa eka vikalpake honese yadyapi savikalpa hai, tathApi bAhya viSayoM ke nahIM cAhe hue vikalpoMkA usa jJAna meM sadbhAva honepara bhI unakI usa jJAna meM mukhyatA nahIM hai / isa kAraNase usa jJAna ko nirvikalpa bhI kahate haiM / aura jisa hI kAraNase yahA~ apUrvaM svasaMvitti ke AkArarUpa antaraMga meM mukhya pratibhAsake honepara bhI bAhya viSayavAle nahIM cAhe hue sUkSma vikalpa bhI haiM; usa hI kAraNa se jJAna nija tathA parako prakAza karanevAlA bhI siddha huA / yadi isa savikalpa nirvikalpa tathA svaparaprakAzaka jJAnakA vyAkhyAna AgamazAstra adhyAtmazAstra aura tarkazAstra ke anusAra vizeSarUpa se kiyA jAve to bar3A vistAra hotA hai; aura yaha dravyasaMgraha adhyAtmazAstra hai; isa kAraNa usa jJAnakA vizeSa varNana yahA~ nahIM kiyA gayA hai / isa prakAra ratnatrayasvarUpa jo mokSamArgarUpa avayavI hai usake dUsare avayavarUpa jJAnake vyAkhyAnadvArA gAthA samApta huI / / 42 / / aba vikalparahita hokara sattAko grahaNa karanevAlA jo darzana hai usakA kathana karate haiM;gAthAbhAvArtha - yaha zukla hai, yaha kRSNa hai ityAdi rUpase padArthoMko bhinna-bhinna na karake aura vikalpako na karake jo padArthoMkA sAmAnyase arthAt sattAvalokanarUpase grahaNa karanA hai usako paramAgama meM darzana kahA gayA hai || 43 // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 147 vyAkhyA-'jaM sAmaNNaM gahaNaM bhAvANaM" yat sAmAnyena sattAvalokanena grahaNaM paricchedanaM bhAvAnAM padArthAnAM; kiM kRtvA ? 'Neva kaTTa mAyAraM" naiva kRtvaa| kaM ? AkAraM vikalpaM tadapi ki kRtvA ? "avisesidUNa aTTe" avizeSyAvibhedyArthAna; kena rUpeNa ? zuklo'yaM, kRSNo'yaM, dIrgho'yaM, hrasvo'yaM, ghaTo'yaM, paTo'yamityAdi "dasaNamidi bhaNNae samae" tatsattAvalokaM darzana miti bhaNyate samaye paramAgame / nedameva tattvArthazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanaM vaktavyam / kasmAditi cet-tatra zraddhAnaM vikalparUpamidaM tu nivikalpaM yataH / ayamatra bhAvaH-yadA ko'pi kimapyavalokayati pazyati; tadA yAvat vikalpaM na karoti tAvat sattAmAtragrahaNaM darzanaM bhnnyte| pazcAcchuklAdivikalpe jAte jJAnamiti // 43 // atha chadmasthAnAM jJAnaM sattAvalokanadarzanapUrvakaM bhavati, muktAtmanAM yugapaditi pratipAdayati; daMsaNapuvvaM NANaM chadamatthANaM Na doNNi uvauggA / jugavaM jamhA kevali-NAhe jugavaM tu te dovi / / 44 / / darzanapUrva jJAnaM chadmasthAnAM na dvau upyogau| yugapat yasmAt kevalinAthe yugapat tu tau dvau api // 44 // vyAkhyA-"daMsaNapuvvaM gANaM chadamatthANaM" sattAbalokanadarzanapUrvakaM jJAnaM bhavati chadmasthAnAM saMsAriNAM / kasmAt 'Na doNNi uvauggA jugavaM jamhA" jJAnadarzanopayogadvayaM yugapanna bhavati - vyAkhyArtha-"jaM sAmaNNaM gahaNaM bhAvANaM" jo sAmAnyase arthAt sattAvalokana ( yaha hai isa prakAra padArthako vidyamAnatA dekhanerUpa ) se padArthoMkA jAnanA hai / kyA karake ? "jeva kaTu mAyAraM" vikalpako na karake, vaha bhI kyA karake / "avisesidUNa aTe" arthoM ko vizeSita arthAt yaha zukla hai, yaha kRSNa hai, yaha dIrgha ( bar3A ) hai, yaha choTA hai, yaha ghaTa hai aura yaha paTa hai, ityAdi rUpase bhinna-bhinna na karake "daMsaNamidi bhaNNae samae" vaha paramAgamameM sattAvalokarUpa darzana kahA jAtA hai / isI darzanako 'tattvArthakA jo zraddhAna hai vaha samyagdarzana hai' isa sUtrameM jo tattvArtha zraddhAnarUpa samyagdarzana kahA gayA hai so na kahanA cAhiye / kyoM nahIM kahanA cAhiye ? yaha prazna karo to uttara yaha hai ki zraddhAna jo hai vaha to vikalparUpa hai aura yaha vikalparahita hai| bhAvArtha yahA~para yaha hai ki jaba koI bhI kisI padArthako dekhatA hai taba jabataka vaha dekhanevAlA vikalpa na kare tabataka to jo sattAmAtrakA grahaNa hai usako darzana kahate haiN| aura phira jaba yaha zukla hai, yaha kRSNa hai ityAdi rUpase vikalpa utpanna hote haiM taba usako jJAna kahate haiM / / 43 // aba jo chadmastha haiM unake jo jJAna hotA hai vaha to sattAvalokanarUpa darzana pahale ho letA hai tava hotA hai, aura jo muktajIva arthAt kevalajJAnI haiM unake darzana aura jJAna eka hI samayameM hote haiM aisA pratipAdana karate haiM; gAthAbhAvArtha-chadmasthajIvoMke darzanapUrvaka jJAna hotA hai| kyoMki, chadmasthoMke jJAna aura darzana ye donoM upayoga eka samayameM nahIM hote / tathA jo kevalI bhagavAna haiM unake jJAna tathA darzana ye donoM hI upayoga eka samayameM hote haiM / / 44 / / vyAkhyArtha-"dasaNapuvvaM gANaM chadamatthANaM" chadmastha arthAt saMsArI jIvoMke sattAvalokana Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm tRtIya adhikAra yasmAt, "kevaliNAhe jugarva tu te do'vi" kevalinAthe tu yugapattI jJAnadarzanopayogI dvau bhavata iti / atha vistrH| cakSurAdIndriyANAM svakIyasvakIyakSayopazamAnusAreNa tadyogyadezasthitasvarUpAdiviSayANAM grahaNameva sannipAtaH sambandhaH sannikarSo bhaNyate / na ca naiyAyikamatavaccakSurAdIndriyANAM svarUpAdisvakIyasvakIyaviSayapAzrve gamana iti sannikarSo vktvyH| sa eva sambandho lakSaNaM yasya tallakSaNaM yannivikalpaM sattAvalokanadarzanaM tatpUrva zuklamidamityAdyavagrahAdivikalparUpamindriyAnindriyajanitaM matijJAnaM bhavati / ityuktalakSaNamatijJAnapUrvakaM tu dhUmAdagnivijJAnavadarthAdarthAntaragrahaNarUpaM liGgaja, tathaiva ghaTAdizabdazravaNarUpaM zabdajaM ceti dvividhaM zrutajJAnaM bhavati / athAvadhijJAnaM punaravadhidarzanapUrvakamiti / IhAmatijJAnapUrvakaM tu manaHparyayajJAnaM bhavati / atra zrutajJAnamanaHparyayajJAnajanakaM yadavagrahehAdirUpaM matijJAnaM bhaNitama, tadapi darzanapUrvakatvAdupacAreNa darzanaM bhaNyate, yatastena kAraNena zrutajJAnamanaHparyayajJAnadvayamapi darzanapUrvakaM jJAtavya darzana pahale ho letA hai taba jJAna hotA hai / kyoMki; "Na doNNi uvauggA juvagaM jamhA" chadmasthoMke jJAnopayoga aura darzanopayoga ye donoM eka samayameM nahIM hote isaliye; "kevaliNAhe jugavaM tu te dovi'' aura kevalI bhagavAnmeM ve donoM jJAna darzana upayoga eka hI samaya meM hote haiM / aba vistArase varNana karate haiM-cakSu Adi indriyoMke apane apane kSayopazamake anusAra apane yogya deza meM vidyamAna jo nijarUe Adi viSaya haiM unakA grahaNa karanA hai usIko sannipAta, saMbandha athavA sannikarSa kahate haiN| aura naiyAyika matake samAna cakSu Adi indriyoMkA jo apane apane svarUpa Adi viSayoMke pAsa jAnA hai; usako sannikarSa na kahanA caahiye| bhAvArtha-netra Adi indriyoMdvArA jo rUpa AdikA grahaNa kiyA jAtA hai vahI sannikarSa hai, aura naiyAyikamatameM jo netra Adi indriyoMkA apane rUpa Adi viSayoMke pAsa gamana karane rUpa sannikarSa mAnA hai vaha nahIM / vaha sambandha athavA sannikarSa hI hai lakSaNa jisakA; aisA jo nirvikalpaka-sattAvalokana darzana usake honeke pIche "yaha zukla ( sapheda ) hai" ityAdi avagraha Adi vikalpoMrUpa-pA~coM indriyoM tathA anindriya manase utpanna matijJAna hotA hai / aura isa pUrvokta lakSaNakA dhAraka matijJAna pahale ho letA hai taba dhUma ( dhuAM ) se jaise agnikA jJAna ho jAtA hai isI prakAra eka padArthase dUsare padArthako grahaNa karanerUpa liMgaja ( cihnase utpanna huA ) tathA isI prakAra ghaTa Adi zabdoMke sunanerUpa zabdaja ( zabdase utpanna huA ), aise do prakArakA zrutajJAna hotA hai / bhAvArthazrutajJAna do prakArakA hai eka to liMgaja aura dUsarA zabdaja; unameM eka padArthako jAnakara usake jariyese jo dUsare padArthakA jAna lenA hai vaha to liMgaja zrutajJAna hai aura zabdoMke sunanese jo jJAna hotA hai vaha zabdaja zrutajJAna hai / aura avadhi darzana pahale ho letA hai taba avadhijJAna hotA hai / aura jo manaHparyayajJAna hai vaha IhAnAmaka matijJAnapUrvaka hotA hai| yahA~para zrutajJAnako utpanna karanevAlA avagraha, aura manaHparyayajJAnako utpanna karanevAlA hA, Adikapa jo matijJAna kahA hai arthAt zrutajJAnako utpanna karanevAlA avagraharUpa matijJAna aura mana paryayajJAnako utpanna karanevAlA IhArUpa matijJAna kahA gayA hai; vaha matijJAna bhI darzana pahale ho letA hai tabhI hotA hai / isaliye matijJAna bhI upacArase darzana kahalAtA hai / isa kAraNa zrutajJAna aura manaHparyayajJAna ina donoMko bhI darzanapUrvaka jAnanA cAhiye / isa pUrvokta prakArase Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ makSa mArga varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 149 miti / evaM chadmasthAnAM sAvaraNakSayopazamikajJAnasahitatvAt darzanapUrvakaM jJAnaM bhavati / kevalinAM tu bhagavatAM nirvikArasvasaMvedanasamutpanna nirAvaraNakSAyikajJAnasahitatvAnnirmaghAditye yugapadAtapaprakAzavadarzanaM jJAnaM ca yugapadeveti vijJeyam / chadmasthA iti ko'rthaH ? chadmazabdena jJAnadarzanAvaraNadvayaM bhaNyate, tatra tiSThantIti chamasthAH / evaM tarkAbhiprAyeNa sattAvalokanadarzanaM vyAkhyAtam / ata Urdhva siddhAntAbhiprAyeNa kathyate / tathAhi-uttarajJAnotpattinimittaM yat prayatnaM tadrUpaM yat svasyAtmanaH paricchedanamavalokanaM tadarzanaM bhnnyte| tadanantaraM yadabahiviSaye vikalparUpeNa padArthagrahaNaM tadjJAnamiti vArtikam / yathA ko'pi puruSo ghaTaviSayavikalpaM kurvannAste, pazcAt paTaparijJAnArtha citte jAte sati ghaTavikalpAvyAvartya yat svarUpe prayatnamavalokanaM paricchedanaM karoti taddarzanamiti / tadanantaraM paTo'yamiti nizcayaM yadbahiviSayarUpeNa padArthagrahaNavikalpaM karoti tada jJAnaM bhaNyate / atrAha ziSyaH-yadyAtmagrAhakaM darzanaM, paragrAhakaM jJAnaM bhaNyate; tahi yathA naiyAyikamate jJAnamAtmAnaM na jAnAti; tathA jainamate'pi jJAnamAtmAnaM na jAnAtIti dUSaNaM prApnoti / atra parihAraH / naiyAyikamate jJAnaM pRthagdarzanaM pRthagiti guNadvayaM nAsti; tena kAraNena teSAmAtmaparijJAnAbhAvadUSaNaM chadmastha jIva AvaraNasahita kSayopazamika jJAnasahita haiM isa kAraNa chadmasthoMke darzanapUrvaka jJAna hotA hai| aura kevalI bhagavAn vikArarahita aura apane saMvedana ( jAnane ) se utpanna aisA jo kSAyika jJAna hai usase sahita haiM; isaliye kevalI bhagavAnoMke jaise bAdalake AvaraNarahita sUryake eka hI samayameM Atapa aura prakAza hote haiM; usI prakAra darzana aura jJAna ye donoM eka hI samayameM hote haiM aisA jAnanA cAhiye / prazna-chadmastha aisA jo gAthAmeM kahA gayA hai isakA kyA artha hai? uttara-chadma isa zabdase jJAnAvaraNa tathA darzanAvaraNa ye donoM kahe jAte haiM, usa chadma meM jo rahe ve chadmastha haiM / isa prakAra tarka ( nyAya ) ke abhiprAyase sattAvalokana darzanakA vyAkhyAna kiyA gyaa| ava isake Age siddhAntake abhiprAyase kahate haiM / so hI dikhAte haiM, Ageke kAlameM honevAlA jo jJAna hai usakI utpattikA nimitta jo prayatna usa svarUpa jo nija AtmAkA paricchedana arthAt avalokana ( dekhanA ) vaha darzana kahalAtA hai, aura usake pIche jo bAhya viSayameM vikalparUpase padArthakA grahaNa hai vaha jJAna hai; yaha vAttika hai| jaise koI puruSa pahale ghaTake viSayakA vikalpa karatA huA baiThA hai phira usI puruSakA citta jaba paTake jAnaneke liye hotA hai, taba vaha puruSa ghaTake vikalpase haThakara jo svarUpameM prayatna arthAt avalokana ( paricchedana ) karatA hai; usako darzana kahate haiN| usake anaMtara yaha paTa hai; isa prakArase nizcayarUpa jo bAhya viSayarUpase padArthake grahaNasvarUpa vikalpako karatA hai vaha vikalpa jJAna kahalAtA hai / yahA~para ziSya kahatA hai ki he guro ! yadi Apa AtmA (apane) ko grahaNa karanevAlA jo hai usako darzana, aura jo para padArthako grahaNa karanevAlA hai usako jJAna kahate haiM to naiyAyikoMke matameM jaise jJAna AtmAko nahIM jAnatA hai; vaise hI jainamatameM bhI jJAna AtmAko nahIM jAnatA hai; aisA dUSaNa prApta hotA hai / aba isa ziSyako zaMkAko AcArya dUra karate haiM ki naMyAyikamatameM jJAna judA aura darzana judA isa prakArase do guNa nahIM haiM arthAt jJAna aura darzana ye do jude-jude guNa nahIM haiN| isa kAraNa una naiyAyikoMke AtmAko jAnaneke abhAvarUpa dUSaNa prApta hotA hai arthAt Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra prApnoti / jainamate punarjJAnaguNena paradravyaM jAnAti, darzanaguNenAtmAnaM ca jAnAtItyAtmaparijJAnAbhAvadUSaNaM na prApnoti / kasmAditi cet yathaiko'pyagnirdahatIti dAhakaH, pacatIti pAcako viSayabhedena dvidhA bhidyate / tathaivAbhedanayenaikamapi caitanyaM bhedanayavivakSAyAM yadAtmagrAhakatvena pravRttaM tadA tasya darzanamiti saMjJA, pazcAt yacca paradravyagrAhakatvena pravRttaM tasya jJAnasaMjJeti viSayabhedena dvidhA bhidyate / ki ca yadi sAmAnya grAhakaM darzanaM vizeSagrAhakaM jJAnaM bhaNyate, tadA jJAnasya pramANatvaM na prApnoti / kasmAditi cet vastugrAhakaM pramANaM; vastu ca sAmAnyavizeSAtmakaM; jJAnena punarvastvekadezo vizeSa eva gRhIto; na ca vastu / siddhAntena punarnizcayena guNaguNinorabhinnatvAt saMzayavimohavibhramarahitavastujJAnasvarUpAtmaiva pramANam / sa ca pradIpavat svaparagataM sAmAnyaM vizeSaM ca jAnAti / tena kAraNenAbhedena tasyaiva pramANatvamiti / atha mataM - yadi darzanaM bahiviSaye na pravarttate tadAndhavat sarvajanAnAmandhatvaM prApnotIti / naivaM vaktavyam / bahirviSaye darzanAbhAve'pi jJAnena vizeSeNa sarva paricchinattIti / ayaM tu vizeSa: AtmAkA jJAna na hone rUpa doSa hotA hai, aura jainamata meM AtmA jJAna guNase to para padArthako jAnatA hai tathA darzana guNase AtmAko jAnatA hai isa kAraNa jainamata meM AtmAke jAnanekA abhAvarUpa jo dUSaNa hai vaha prApta nahIM hotA arthAt jainamatameM AtmAkA jAnanA siddha hI hai / yaha dUSaNa kyoM nahIM hotA hai ? yaha pUcho to uttara yaha hai ki jaise eka bhI agni dahana guNase jalAtA hai isa hetuse dAhaka kahalAtA hai, aura pAcanarUpa guNase pakAtA hai isa kAraNa pAcaka kahalAtA hai / isa prakAra viSayake bheda se dAhaka - pAcaka rUpa do prakAra bhedako prApta hotA hai arthAt eka hI agni dAhaka aura pAcakabhedase do prakArakA hai / usI prakAra abhedanayase eka bhI caitanya bhedanayakI vivakSAmeM jaba AtmAko grahaNa karanevAle rUpase pravRtta huA taba to usakA 'darzana' yaha nAma huA aura phira jaba para padArthako grahaNa karanerUpa pravRtta huA taba usa caitanyakA 'jJAna' yaha nAma huA isa prakAra viSayake bhedase caitanya do prakArase bhedako prApta hotA hai arthAt eka hI caitanya darzana aura jJAnarUpa bhedase do prakArakA hotA hai / aura vizeSa vArtA yaha hai ki, yadi sAmAnyake grahaNa karanevAleko darzana aura vizeSake grahaNa karanevAleko jJAna kahA jAve to jJAnake pramANatAkI prApti nahIM hotI hai | jJAnake pramANatva kyoM nahIM hotA ? yaha zaMkA karo to samAdhAna yaha hai ki, jo vastuko grahaNa karanevAlA hai usako pramANa kahate haiM / aura vastu sAmAnya tathA vizeSa ina donoM svarUpa hai, aura jJAnane vastukA eka deza jo vizeSa hai vaha hI grahaNa kiyA na ki saMpUrNa vastu aura siddhAnta se nizcayanayakI vivakSAmeM guNa aura guNIke bheda nahIM hai; isa kAraNa saMzaya, vimoha ( anadhyavasAya ) aura vibhrama ( viparyaya ) ina tInoMse rahita jo vastukA jJAna hai usa jJAna svarUpa AtmA hI pramANa hai / kyoMki, jJAna AtmAkA guNa hai aura AtmA jJAnaguNako dhAraNa karatA hai isaliye guNI hai, guNa aura guNIke nizcayase abheda hai / aura vaha pramANa jaise pradIpa apane aura parakA prakAzaka hai, usI prakAra apane meM prApta sAmAnyako aura para padArtha meM prApta vizeSako jAnatA hai / isa kAraNa abhedase AtmA ke hI pramANatva hai / aba aisA kaho ki, yadi darzana bAhya viSaya meM nahIM pravarttatA hai to aMdhekI taraha saba manuSyoM aMdhepanakI prApti hotI hai / to samAdhAna yaha hai ki, aisA na kahanA caahiye| kyoMki, yadyapi bAhya viSayameM darzanakA abhAva hai; tathApi AtmA jJAnadvArA vizeSa rUpase saba padAthoMko jAnatA hai / aura adhika vArtA yaha hai ki jaba darzanase AtmAkA grahaNa hotA hai taba AtmA meM Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 151 darzanenAtmani gRhIte satyAtmAvinAbhUtaM jJAnamapi gRhItaM bhavati; jJAne ca gRhIte sati jJAnaviSayabhUtaM bahirvastvapi gRhItaM bhavatIti / athoktaM bhavatA yadyAtmagrAhaka darzanaM bhaNyate, tahi jaM sAmaNNaM gahaNaM bhAvANaM taddarzanamiti gAthArthaH kathaM ghaTate ? tatrottaraM sAmAnyagrahaNamAtmagrahaNaM taddarzanaM / kasmAditi cet-AtmA vastuparicchitti kurvannidaM jAnAmIdaM na jAnAmoti vizeSapakSapAtaM na karoti; kintu sAmAnyena vasta paricchinatti / tena kAraNena sAmAnyazabdenAtmA bhaNyata iti gaathaarthH| kiMbahunA ? yadi ko'pi tarkArtha siddhAntArthaM ca jJAtvaikAntadurAgrahatyAgena nayavibhAgena madhyasthavRttyA vyAkhyAnaM karoti, tadA dvayamapi ghaTata iti / kathamiti cet-tarke mukhyavRttyA parasamayavyAkhyAnaM, tatra yadA ko'pi parasamayI pacchati jainAgame darzanaM jJAnaM ceti guNadvayaM jIvasya kathyate tatkathaM ghaTata iti / tadA teSAmAtmagrAhaka darzanamiti kathite sati te na jAnanti / pazcAdAcAryaisteSAM pratItyartha sthalavyAkhyAnana bahiviSaye yata sAmAnyaparicchedanaM tasya sattAvalokanadarzanasaMjJA sthApitA, yacca zuklamidamityAdivizeSaparicchedanaM tasya jJAnasaMjJA sthApiteti doSo nAsti / siddhAnte punaH svasamayavyAkhyAnaM mukhyavRttyA / tatra sUkSmavyAkhyAne kriyamANe satyAcAryerAtmagrAhakaM darzanaM vyAkhyAtamityatrApi doSo nAsti / / vyApta jo jJAna hai vaha bhI darzana karake grahaNa kiyA jAtA hai; aura jaba darzanane jJAnako grahaNa kiyA to jJAnakA viSayabhUta jo bAhya vastu hai usakA bhI grahaNa kiyaa| aba kadAcit yaha kaho ki, jo Apa AtmAko grahaNa karanevAleko darzana kahate ho to "jo padArthoMkA sAmAnya grahaNa hai vaha darzana kahalAtA hai" yaha jo gAthAkA artha hai vaha Apake kathanameM kaise ghaTatA hai ? to isameM yaha uttara hai ki, vahA~para sAmAnya grahaNa isa zabdakA AtmAkA grahaNa karanerUpa artha hai aura vaha AtmagrahaNa hI darzana hai / aisA artha kyoM hai ? yaha pUcho to uttara yaha hai ki, vastukA jJAna karatA huA jo AtmA hai vaha 'maiM isako jAnatA hU~, isako nahIM jAnatA hU~,' isa prakArase jo vizeSa pakSapAta haiM usako nahIM karatA hai| kiMtu sAmAnyarUpase vastu ( padArtha ) ko jAnatA hai| isa kAraNa sAmAnya isa zabdase AtmA kahA jAtA hai / yaha gAthAkA artha hai| bahuta kahanese kyA ? yadi koI bhI tarka ( nyAya ) ke aura siddhAntake arthako jAnakara ekAntarUpa jo durAgraha ( burA haTha ) haiM usakA tyAga karake, nayoke vibhAgase madhyasthatA dhAraNa karake, vyAkhyAna karatA hai taba to sAmAnya aura vizeSa ye donoM hI siddha hote haiN| kaise siddha hote haiM ? aisA pUcho to uttara yaha hai ki, tarka ( nyAya ) meM mukhyatAse parasamaya arthAt anyamatakA vyAkhyAna hai / isaliye usameM yadi koI anyamatAvalambI pUche ki, jainamatameM jIvake darzana aura jJAna ye jo do guNa kahe jAte haiM ve kaise siddha hote haiM ? taba isake uttarameM yadi una anyamatiyoMko yaha kahe ki; jo AtmAko grahaNa karanevAlA hai usako darzana kahate haiM; to aisA kahanepara ve anyamatI nahIM samajhate haiN| taba AcAryoMne unake pratIti honeke liye vistArarUpa vyAkhyAnase jo bAhyaviSayameM sAmAnya jAnanA hai usakI to 'darzana' aisI saMjJA ( nAma ) sthApita kI; aura jo 'yaha zukla ( sapheda ) hai' ityAdi rUpase bAhya meM vizeSakA jAnanA hai, usakI 'jJAna' yaha saMjJA ThaharAI, isaliye doSa nahIM hai / aura siddhAntameM mukhyatAse nijasamaya ( jainamata ) kA vyAkhyAna hai isaliye siddhAntameM jaba sUkSma vyAkhyAna kiyA gayA taba AcAryoMne jo AtmAkA grAhaka hai usako darzana kahA / isa kAraNa isa kathanameM bhI daM Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra atrAha ziSyaH - sattAvalokanadarzanasya jJAnena saha bhedo jJAtastAvadidAnoM yattattvArthazraddhAnarUpaM samyagdarzanaM vastuvicArarUpaM samyagjJAnaM tayorvizeSo na jJAyate / kasmAditi cet -- samyagdarzane padArthanizcayo'sti tathaiva samyagjJAne ca ko vizeSa iti / atra parihAraH / arthagrahaNaparicchi ttirUpaH kSayopazamavizeSo jJAnaM bhaNyate, tatraiva bhedanayena vItarAgasarvajJapraNItazuddhAtmAditattveSvidamevetthameveti nizcayasamyaktvamiti / avikalparUpeNAbhedanayena punaryadeva samyagjJAnaM tadeva samyaktvamiti / kasmAditi cet - atattve tattvabuddhiradeve devabuddhiradharme dharmabuddhirityAdiviparItAbhinivezarahitasya jJAnasyaiva samyagvizeSaNavAcyo'vasthAvizeSaH samyaktvaM bhaNyate yataH kAraNAt / 152 yadi bhedo nAsti tahi kathamAvaraNadvayamiti cet-tatrottaram / yena karmaNArthaparicchi tirUpaH kSayopazamaH pracchAdyate tasya jJAnAvaraNasaMjJA, tasyaiva kSayopazamavizeSasya yat karma pUrvoktalakSaNaM viparItAbhinivezamutpAdayati tasya mithyAtvasaMjJeti bhedanayenAvaraNabhedaH / nizcayanayena punarabhedavivakSAyAM karmatvaM pratyAvaraNadvayamapyekameva vijJAtavyam / evaM darzanapUrvakaM jJAnaM bhavatIti vyAkhyAnarUpeNa gAthA gatA // 44 // aba yahA~ ziSya kahatA hai ki he guro ! sattAkA avalokana karanevAlA jo darzana hai usakA to jJAnake sAtha bheda jAnA / aba " jo tattvArthakA zraddhAna karanerUpa samyagdarzana aura padArthakA vicAra karane svarUpa samyagjJAna hai" ina donoMmeM bheda nahIM jAnA jAtA / kyoM nahIM jAnA jAtA ? yaha pUche to uttara yaha hai ki, jo padArthakA nizcaya samyagdarzana meM hai vahI samyagjJAna meM hai / isaliye samyagdarzana aura samyagjJAnameM kyA bheda hai arthAt kucha bhI nahIM / aba isa ziSyakI zaMkAkA AcArya samAdhAna karate haiM ki, padArtha ke grahaNa karanemeM jAnanerUpa jo kSayopazama vizeSa hai, vaha jJAna kahalAtA hai / aura usa jJAnameM hI bhedanayase jo vItarAga sarvajJa zrIjinendradvArA kahe hue zuddha AtmA Adi tattva haiM unameM yaha hI tattva hai, aisA hI tattva hai, isa prakArakA jo nizcaya hai vaha samyaktva hai | aura abhedanayase arthAt abhedarUpase to jo hI samyagjJAna hai vahI samyagdarzana hai / aisA kisa 1 kAraNase hai ? yaha pUcho to uttara yaha hai ki, tattva nahIM hai usameM tattvakI buddhi karanA, deva nahIM hai usameM devakI buddhi karanA aura adharmameM dharmakI buddhi karanA ityAdi rUpase jo viparIta abhiniveza ( ulaTA Agraha ) hai; usa viparItAbhinivezase rahita jo jJAna hai; usIkA jo samyag isa vizeSaNase kahe jAnevAlA avasthAvizeSa hai vaha samyaktva kahalAtA hai / yahI isa artha ke karane meM hetu hai / jo samyagdarzana aura samyagjJAnameM bheda nahIM hai to ATha karmoMmeM darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa ye do AvaraNa kaise kahe gaye hai ? yaha zaMkA karo to yahA~ samAdhAnarUpa uttara yaha hai ki, jisa karmase padArthake jAnanerUpa kSayopazama DhakA jAtA hai usakI to 'jJAnAvaraNa' yaha saMjJA hai / aura usa jJAnAvaraNake kSayopazamavizeSa ke jo karma pahale kahe hue lakSaNavAle viparIta abhinivezako utpanna karatA hai usakI mithyAtva yaha saMjJA hai / isa kAraNa bhedanayase AvaraNakA bheda hai / aura abhedakI vivakSA meM karmatva ke prati jo do AvaraNa haiM una donoMko eka hI jAnanA cAhiye / isa prakAra darzana pahale ho letA hai taba jJAna hotA hai; aise vyAkhyAna karanevAlI jo gAthA hai vaha samApta huI ||44|| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravya saMgrahaH -- atha samyagdarzanajJAnapUrvakaM ratnatrayAtmakamokSamArga tRtIyAvayavabhUtaM svazuddhAtmAnubhUtirUpazuddhopayogalakSaNavItarAgacAritrasya pAramparyeNa sAdhakaM sarAgacAritraM pratipAdayati ;asuhAdo viNivittI suhe pavittIya jANa cAritaM / vadasamidiguttirUvaM vavahAraNayA du jiNabhaNiyaM / / 45 / / azubhAt vinivRttiH zubhe pravRttiH ca jAnIhi cAritraM / vrata samiti guptirUpaM vyavahAranayAt tu jinabhaNitam // 45 // 153 vyAkhyA - asyaiva sarAgacAritrasyaikadezAvayavabhUtaM dezacAritraM tAvatkathyate / tadyathAmithyAtvAdisaptaprakRtyupazamakSayopazamakSaye sati, adhyAtmabhASayA nijazuddhAtmAbhimukhapariNAme vA sati zuddhAtmabhAvanotpanna nirvikAravAstavasukhAmRtamupAdeyaM kRtvA saMsArazarIrabhogeSu yo'sau heyabuddhiH samyagdarzanazuddhaH sa caturthaguNasthAnavartI vratarahito darzaniko bhaNyate / yazca pratyAkhyAnAvaraNasaMjJidvitIyakaSAyakSayopazame jAte sati pRthivyAdipaJcasthAvaravadhe pravRtto'pi yathAzaktyA savadhe nivRttaH sa paJcamaguNasthAnavartI zrAvako bhaNyate / tasyaikAdazabhedAH kathyante / tathAhi - samyaktvapUrvakatvena madyamAMsamadhutyAgodumbarapaJcakaparihArarUpASTamUlaguNasahitaH san saMgrAmAdipravRtto'pi pApaddharghAdibhiniSprayojanajIvaghAtAdau aba samyagdarzana aura samyagjJAnake pIche honevAlA ratnatrayasvarUpa jo mokSamArga hai; usakA tIsarA avayavarUpa aura nijazuddha AtmAke anubhavasvarUpa jo zuddhopayogarUpa lakSaNakA dhAraka vItarAgacAritra hai, usako paraMparAse sAdhanevAlA jo sarAgacAritra hai; usakA pratipAdana karate haiM; gAthAbhAvArtha--jo azubha ( bure ) kAryase dUra honA aura zubha kArya meM pravRtta honA arthAt laganA hai usako cAritra jAnanA cAhiye / zrIjinendradevane vyavahAranayase usa cAritrako 5 vrata, 5 samiti aura 3 guptisvarUpa kahA hai // 45 // vyAkhyArtha - aba prathama hI isI sarAgacAritrakA avayavarUpa jo dezacAritra hai usakA kathana karate haiM / vaha isa prakAra hai - mithyAtva Adi sAta prakRtiyoMkA upazama, kSayopazama athavA kSaya honepara athavA adhyAtmabhASAke anusAra nija zuddhaAtmAke sanmukha pariNAma hone para jo jIva zuddha AtmAkI bhAvanAse utpanna -- vikArarahita - yathArthaM sukharUpI amRtako grahaNa karane yogya karake, saMsAra zarIra aura bhogoM meM heyabuddhi hai arthAt saMsAra, zarIra aura bhoga ye saba tyAgane yogya haiM aisA samajhatA hai, aura samyagdarzanase zuddha hai; usako caturtha guNasthAna meM rahanevAlA vratarahita darzanika kahate haiM / aura jo pratyAkhyAnAvaraNa nAmaka dUsare krodhAdi kaSAyoM kA kSayopazama hone para pRthivI, jala, agni, vAyu aura vanaspati ina pA~ca sthAvaroMke vadha meM pravRtta ho to bhI apanI zakti ke anusAra trasajIvoMke vadhase rahita hotA hai arthAt yathAzakti beindriya Adi trasajIvoM kI hiMsA nahIM karatA hai usako paMcama guNasthAnavartI zrAvaka kahate haiM / aba usa paMcama guNasthAnavarttI zrAvakake gyAraha bhedoM ko kahate hai / ve isa prakAra haiMpahale samyagdarzanako dhAraNa karake madya (madirA), mAMsa aura sahata (madhu) ina tInoMke aura udumbara Adi pA~ca phaloMke tyAgarUpa jo ATha mUlaguNa haiM unasahita huA jo jova yuddha AdimeM pravRtta hone 12 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra nivRttaH prathamo darzanikazrAvako bhaNyate / sa eva sarvathA trasavadhe nivRttaH san paJcANuvratatrayaguNavratazikSAvatacatuSTayasahito dvitIyavatikasaMjJo bhavati / sa eva trikAlasAmAyike pravRttaH tRtIyaH, proSadhopavAse pravRttazcaturthaH, sacittaparihAreNa paJcamaH, divA brahmacaryeNa SaSThaH, sarvathA brahmacaryeNa saptamaH, ArambhAdisamastavyApAranivRtto'STamaH, vastraprAvaraNaM vihAyAnyasarvaparigrahanivRtto navamaH, gRhavyApArAdisarvasAvadyAnumatanivRtto dazamaH, uddiSTAhAranivRttaH ekAdazama iti / eteSvekAdazazrAvakeSu madhye prathamaSaTkaM tAratamyena jaghanyam, tatazca trayaM madhyamam, tato dvayamuttamamiti saMkSepeNa drshnikshraavkaayNkaadshbhdaaHjnyaatvyaaH| 'athaikadezacAritravyAkhyAnAnantaraM sklcaaritrmupdishti| "asuhAdo viNivittI suhe pavittI ya jANa cArittaM" azubhAnivRttiH zubhe pravRttizcApi jAnIhi cAritram / tacca kathambhUtaM"vadasamidiguttirUvaM vavahAraNayAdu jiNabhaNiyaM" vratasamitiguptirUpaM vyavahAranayAjjinaruktamiti / tathAhi-pratyAkhyAnAvaraNasaMjJatRtIyakaSAyakSayopazame sati "visayakasAogADho dussudiduccittaduTThagoTThijudo / uggo ummaggaparo uvaogo jassa so asuho| 1 / " iti gAthAkathita para bhI zikAra Adise prayojanake vinA jIvaghAta nahIM karatA hai usako pahalA darzanika zrAvaka kahate haiN| aura vahI prathama darzanika zrAvaka jaba trasajIvakI hiMsAse sarvathA rahita hokara pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvratoMse sahita hotA hai taba dUsarA vratika ( vratI ) isa nAmakA dhAraka hotA hai| vahI jaba trikAla sAmAyikameM pravRtta hotA hai taba tIsarI pratimAkA dhArI hotA hai / proSadha upavAsameM pravRtta hotA hai taba cauthI pratimAkA dhArI hotA hai| sacittake tyAgase pA~cavIM pratimAkA dhAraka hotA hai| dina meM brahmacarya dhAraNa karanese chaTThI pratimAvAlA kahalAtA hai / sarvathA brahmacaryako dhAraNa karanese saptama pratimAkA dhArI hotA hai| AraMbha Adi saMpUrNa vyApAroMse rahita hotA hai taba aSTama pratimAkA dhArI kahA jAtA hai| vastrake AcchAdanako chor3akara anya saba parigrahoMse rahita hotA hai taba navamI pratimAkA dhAraka hotA hai| gRhasaMbaMdhI vyApAra Adi saMpUrNa sAvadha ( hiMsAsahita ) kAryoM meM jaba saMmati ( salAha ) denese rahita hotA hai taba dazamI pratimAkA dhArI kahalAtA hai| apane nimitta kiye hue AhArakA tyAga karanevAlA gyArahavIM pratimAkA dhArI zrAvaka kahA jAtA hai| ina pratimAbhedase gyAraha prakArake zrAvakoMke bIca meM jo pahalI chaH pratimAyeM haiM unameM rahanevAle tAratamya ( hInAdhikatA ) se jaghanya zrAvaka haiM; unake Age sAtavIM AThavoM aura navavI ina tIna pratimAke dhAraka madhyama zrAvaka haiM; inake pazcAt dasavIM aura gyArahavIM ina do pratimAoMke dhAraka uttama zrAvaka haiM / isa prakAra saMkSepase dezacAritrake darzanika Adi gyAraha bheda jAnane cAhiye / ___ aba isa ekadezacAritrake vyAkhyAnake pazcAt sakalacAritrakA upadeza karate haiM / "asuhAdo viNivittI suhe pavittIya jANa cArittaM" he ziSya ! azubhase nivRtti (rahitatA) aura zubhameM jo pravRtti hai usako cAritra jaano| vaha kaisA hai ? "vadasamidiguttirUvaM vavahAraNayAdu jiNabhaNiyaM" vrata samiti aura gupti svarUpa hai; aisA vyavahAranayase zrIjinendrane kahA hai| so hI dikhAte haiMpratyAkhyAnAvaraNa nAmaka tIsare kaSAyakA kSayopazama honepara "jisakA viSayoM aura kaSAyoMmeM gADhA, duHzruti ( burA zAstrazravaNa ), duSTacitta aura duSTa goSThI ( burI saMgati ) inase sahita, ugra tathA unmArga (bure mArga) meM tatpara aisA upayoga hai vaha jIva azubhameM sthita hai / 1 / ' isa gAthA Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadravya saMgrahaH 155 mokSamArga varNana ] lakSaNAdazubhopayogAnnivRttistadvilakSaNe zubhopayoge pravRttizca he ziSya cAritraM jAnIhi / taccAcArArAdhanAdicaraNazAstroktaprakAreNa paJca mahAvrata paJcasamititriguptirUpamapyapahRtasaMyamAkhyaM zubhopayogalakSaNaM sarAgacAritrAbhidhAnaM bhavati / tatra yo'sau bahiviSaye paJcendriyaviSayAdiparityAgaH sa upacaritAsabhUtavyavahAreNa, yazcAbhyantare rAgAdiparihAraH sa punarazuddha nizcayeneti nayavibhAgo jJAtavyaH / evaM nizcayacAritrasAdhakaM vyavahAracAritraM vyAkhyAtamiti // 45 // atha tenaiva vyavahAracAritreNa sAdhyaM nizcayacAritraM nirUpayati ;bahira maMtarakiriyAroho bhavakAraNappaNAsaGkaM / bahirabhyantarakriyArodha: gANissa jaM jiNuttaM taM paramaM sammacAritaM / / 46 / / bhavakAraNapraNAzArtham / jJAninaH yat jinoktaM tat paramaM samyakcAritram // 46 // vyAkhyA--' "taM" tat "paramaM" paramopekSAlakSaNaM nirvikArasvasaMvittyAtmaka zuddhopayogA vinAbhUtaM paramaM "sammacArittaM" samyakcAritraM jJAtavyam / tatki - "bahirabbhaM tara kiriyAroho" niSkriyanityaniraJjana vizuddhajJAnadarzanasvabhAvasya nijAtmana: pratipakSabhUtasya bahiviSaye zubhAzubhavacanakAyavyApArarUpasya tathaivAbhyantare zubhAzubhamanovikalparUpasya ca kriyAvyApArasya yo'sau nirodhastyAgaH sa ca kimarthaM "bhavakAraNappaNAsaTTha" paJcaprakArabhavAtIta nirdoSaparamAtmano vilakSaNasya meM kahe hue lakSaNake dhAraka azubhopayogase rahitapanA aura ukta azubhopayoga se vilakSaNa ( ulaTA ) zubhapayoga hai usameM pravRtta honA jo hai usako he ziSya ! tuma cAritra jAno / aura vaha cAritra mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA Adi caraNAnuyogake zAstroMmeM kahe hue prakArase pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti aura tIna guptirUpa hai to bhI apahRtasaMyamanAmaka zubhopayogalakSaNakA dhAraka, sarAgacAritra nAmaka cAritra hotA hai / usameM jo bAhyaviSayoM meM pA~coM indriyoMke viSaya vagairahakA tyAga hai vaha to upacarita -asadbhUta - vyavahAranayase cAritra hai; aura jo antaraMga meM rAga AdikA tyAga hai vaha azuddha nizcayanayase cAritra hai; isa prakAra nayoMkA vibhAga jAnanA caahiye| aise nizcayacAritrako sAdhanevAlA jo vyavahAracAritra hai usakA vyAkhyAna kiyA gayA / / 45 / / aba isI pUrvokta vyavahAracAritrase siddha hone yogya jo nizcayacAritra hai usakA nirUpaNa karate haiM; - gAthAbhAvArtha - jJAnI jIvake jo saMsArake kAraNoMko naSTa karaneke liye bAhya aura aMtaraMga kriyAoMkA nirodha hai; vaha zrIjinendrase kahA huA utkRSTa samyakcAritra hai || 46 || vyAkhyArtha - "taM" vaha "parabhaM " parama upekSA ( anAdara ) svarUpa lakSaNakA dhAraka, aura vikArarahita nijasaMvedanarUpa jo zuddhopayoga hai usase vyApta honese utkRSTa "sammacAritaM" samyak cAritra jAnanA cAhiye | vaha kyA ? "bahirabbhaMtarakiriyAroho" kriyArahita - nitya - niraMjana aura nirmala jJAna tathA darzanarUpa svabhAvakA dhAraka jo apanA AtmA hai usase pratipakSabhUta (pratikUla ) - bAhya viSaya meM zubha-azubha-vacana-kAyake vyApArarUpa, aura isI prakAra antaraMga meM zubha-azubhamanake vikalparUpa jo kriyAkA vyApAra hai usakA jo nirodha arthAt tyAga hai vaha / vaha tyAga kisa liye hai ? "bhavakAraNappaNAsahUM" pA~ca prakArake saMsArase rahita jo nirdoSa paramAtmA hai usase bhinna Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm tRtIya adhikAra bhavasya saMsArasya vyApArakAraNabhUto yo'sau zubhAzubhakarmAsravastasya praNAzArthaM vinAzArthamiti / ityubhayakriyAnirodhalakSaNacAritraM kasya bhavati ? "NANissa" nizcayaratnatrayAtmakAbhedajJAninaH / punarapi kiM viziSTaM "jaM jiNuttaM" yajjinena vItarAgasarvajJenoktamiti // 46 // evaM vItarAgasamyaktvajJAnAvinAbhUtaM nizcayaratnatrayAtmakanizcayamokSamArgatRtIyAvayavarUpaM vItarAgacAritraM vyAkhyAtam // iti dvitIyasthale gAthASaTkaM gtm| evaM mokSamArgapratipAdakatRtIyAdhikAramadhye nizcayavyavahAramokSamArgasaMkSepakathanena sUtradvayam tadanantaraM tasyaiva mokSamArgasyAvayavabhUtAnAM samyagdarzanajJAnacAritrANAM vizeSavivaraNarUpeNa sUtraSaTkaM ceti sthaladvayasamudAyenASTagAthAbhiH prathamo'ntarAdhikAraH smaaptH|| __ ataH paraM dhyAnadhyAtadhyeyadhyAnapAlakathanamukhyatvena prathamasthale gAthAtrayam, tataH paraM paJcaparameSThivyAkhyAnarUpeNa dvitIyasthale gAthApaJcakama, tatazca tasyaiva dhyAnasyopasaMhArarUpavizeSavyAkhyAnena tRtIyasthale sUtracatuSTayamiti sthalatrayasamudAyena dvAdazasatreSu dvitIyAntarAdhikAre smudaaypaatnikaa| tathAhi / nizcayavyavahAramokSamArgasAdhakadhyAnAbhyAsaM kuruta yUyamityupadizati; duvihaM pi mukkhaheuM jhANe pAuNadi jaM muNI NiyamA / tamhA payattacittA jayaM jhANaM samabbhasaha // 47 // lakSaNakA dhAraka jo saMsAra usake vyApArakA kAraNabhUta jo zubha-azubha-karmoMkA Asrava usake vinAzake liye hai| pUrvokta prakArase bAhya aura aMtaraMga bhedase. jo do prakArakI kriyAyeM haiM unakA tyAgarUpa cAritra kisake hotA hai ? "NANissa" nizcaya ratnatrayasvarUpa abhedajJAnake dhAraka jiivke| phira kaisA hai vaha cAritra ? "ja jiNuttaM" jo jina arthAt zrIvItarAgasarvajJadevase kahA huA hai // bhAvArtha-jJAnI jIvake saMsArake kAraNoMko dUra karaneke liye jo bAhya aura aMtaraMgakI zubha azubha kriyAoMkA tyAga hotA hai vaha zrIjinendradvArA kahA huA parama samyakcAritra hai / / 46 / / isa prakAra vItarAgasamyaktva aura jJAnake vinA nahIM honevAlA aura nizcayaratnatrayasvarUpa jo nizcayamokSamArga hai usakA tIsarA avayavarUpa jo vItarAgacAritra hai usakA vyAkhyAna kiyA / aise dUsare sthalameM 6 gAthAyeM samApta huI / isa prakAra mokSamArgako pratipAdana karanevAlA jo tIsarA adhikAra hai usameM-nizcaya aura vyavahArarUpa mokSamArgake kathanase do sUtra aura usake pazcAt usI mokSamArgake avayavarUpa jo samyagdarzana, jJAna aura cAritra haiM unake vizeSa vyAkhyAna rUpase chaH sUtra, isa rItise do sthaloMke samudAya (jor3ane) se jo ATha gAthAyeM haiM unase prathama antarAdhikAra samApta huA // aba isake Age dhyAna, dhyAtA (dhyAna karanevAlA), dhyeya (dhyAna karane yogya padArtha) aura dhyAnakA phala inake kathanakI mukhyatAse prathama sthalameM tIna gAthAyeM, isake pazcAt paMca parameSThiyoMke vyAkhyAnarUpase dUsare sthalameM pA~ca gAthAyeM; aura isake anantara usI dhyAnake upasaMhArarUpa vizeSa vyAkhyAnadvArA tIsare sthala meM cAra gAthAyeM isa prakAra tIna sthaloMke samudAyase bAraha gAthAsUtroMkA dhAraka jo tRtIya adhikArameM dUsarA aMtarAdhikAra hai usakI samudAyarUpa bhUmikA hai| usameM prathama hI tuma nizcaya aura vyavahAramokSamArgako sAdhanevAlA jo dhyAna hai usakA abhyAsa karo aisA upadeza dete haiM; Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana] bRhadravyasaMgrahaH 157 dvividhaM api mokSahetuM dhyAnena prApnoti yat muniH niyamAt / tasmAt prayatnacittAH yUyaM dhyAnaM samabhyasata // 47 // vyAkhyA- "duvihaM pi mukkhaheuM jhANe pAuNadi jaM muNI NiyamA" dvividhamapi mokSahetuM dhyAnena prApnoti yasmAt muniniyamAt / tadyathA-nizcayaratnatrayAtmakaM nizcayamokSahetuM nizcayamokSamArga tathaiva vyavahAraratnatrayAtmaka vyavahAramokSahetuM vyavahAramokSamArga ca yaM sAdhyasAdhakabhAvena kathitavAn pUrva tadvividhamapi nirvikArasvasaMvittyAtmakaparamadhyAnena muniH prApnoti yasmAkAraNAt "tamhA payattacittA jUyaM jhANaM samabhasaha" tasmAt prayatnacittAH santo he bhavyA yUyaM dhyAnaM smygbhyst| tathA hi-tasmAtkAraNAd dRSTazrutAnubhUtanAnAmanoratharUpasamastazubhAzubharAgAdivikalpajAlaM tyaktvA paramasvAsthyasamutpannasahajAnandaikalakSaNasukhAmRtarasAsvAdAnubhave sthitvA ca dhyAnAbhyAsaM kuruta yUyamiti // 47 // atha dhyAtRpuruSalakSaNaM kathayati, mA mujjhaha mA rajjaha mA dUsaha iTTaNiTTaaTThasu / thiramicchahi jai cittaM vicittajhANappasiddhIe / / 48 // mA muhyata mA rajyata mA dviSyata iSTAniSTArtheSu / sthiraM icchata yadi cittaM vicitradhyAnaprasiddhaye // 48 // gAthAbhAvArtha-muni dhyAnake karanese jo niyamase nizcaya aura vyavahAra ina donoM svarUpa mokSamArgako pAtA hai| isa kAraNase he bhavyo ! tuma cittako ekAgra karake dhyAnakA abhyAsa kro|| 47 || vyAkhyArtha-"duvihaM pi mukkhaheuM jhANe pAuNadi jaM muNI NiyamA' jisase ki muni niyamase dhyAna karake donoM prakArase mokSakAraNoMko prApta hotA hai| ve donoM mokSake kAraNa isa prakAra haiMnizcayaratnatrayasvarUpa nizcayamokSakAraNa arthAt nizcayamokSamArga aura isI prakAra vyavahAraratnatrayarUpa vyavahAramokSahetu arthAt vyavahAramokSamArga, ina donoMko pahale sAdhyasAdhakabhAvase arthAt nizcayamokSamArga sAdhya (sAdhaneyogya) hai aura vyavahAramokSamArga sAdhaka (nizcayamokSamArgakA sAdhanevAlA) hai isa rUpase jo pahale kahA hai usa donoM prakArake mokSamArgako muni jisa kAraNase vikArarahita-nijasaMvedanasvarUpa paramadhyAna karake prApta hotA hai "tamhA payattacittA jayaM jjhANaM samabbhasaha" isI kAraNase ekAgracitta hokara he bhavyajano ! tuma bhale prakArase dhyAnakA abhyAsa karo-arthAt muni dhyAnase donoM mokSamArgoMko prApta hote haiM isa kAraNase tuma dekhA huA, sunA huA, aura anubhava kiyA huA jo aneka prakArake manoratharUpa saMpUrNa zubha-azubha-rAga Adi vikalpoMkA samUha hai usakA tyAga karake aura paramanijasvarUpameM sthita honese utpanna huA jo sahaja AnaMdarUpa eka lakSaNakA dhAraka sukharUpI amRtarasake AsvAdakA anubhava hai usameM sthita hokara dhyAnakA abhyAsa karo // 47 // aba dhyAna karanevAle puruSake lakSaNako kahate haiM; gAthAbhAvArtha-he bhavyajano! yadi tuma nAnA prakArake dhyAna athavA vikalpa rahita dhyAnakI siddhi ke liye cittako sthira karanA cAhate ho to iSTa tathA aniSTarUpa jo indriyoMke viSaya haiM unameM rAga dveSa aura mohako mata karo / / 48 / / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra vyAkhyA-"mA mujjhaha mA rajjaha mA dUsaha" samastamoharAgadveSajanitavikalpajAlarahitanijaparamAtmatattvabhAvanAsamutpannaparamAnandaikalakSaNasukhAmRtarasAtsakAzAdudgatA saMjAtA tatraiva paramAtmasukhAsvAde lInA tanmayA yA tu paramakalA paramasaMvittistatra sthitvA he bhavyA moharAgadveSAnmA kuruta; keSu viSayeSu ? "iTTaNiTTaaTresu' sragvanitAcandanatAmbUlAdaya iSTendriyArthAH ahiviSakaNTakazatruvyAdhiprabhRtayaH punrnissttendriyaarthaastessu| yadi ki "thiramicchahi jai cittaM" tatraiva paramAtmAnubhave sthiraM nizcalaM cittaM yadIcchata yUyaM / kimarthaM "vicittajhANappasiddhIe" vicitraM nAnAprakAraM yaddhaghAnaM tatprasiddhayai nimittaM, athavA vigataM cittaM cittodbhavazubhAzubhavikalpajAlaM yatra tadvicittaM dhyAnaM tadarthamiti // idAnoM tasyaiva dhyAnasya tAvadAgamabhASayA vicitrabhedAH kthynte| tathAhi-iSTaviyogAniSTasaMyogavyAdhipratIkArabhoganidAneSu vAJchArUpaM caturvidhamArtadhyAnam / tacca tAratamyena mithyAdRSTayAdiSaTguNasthAnatijIvasambhavam / yadyapi mithyAdRSTInAM tiryaggatikAraNaM bhavati tathApi badghAyuSkaM vihAya samyagdRSTInAM na bhavati / kasmAditi cet-svazuddhAtmaivopAdeya iti viziSTabhAvanAbalena tatkAraNabhUtasaMklezAbhAvAditi / ___ vyAkhyArtha-"mA mujjhaha mA rajjaha mA dUsaha" samasta-moha, rAga aura dveSoMse utpanna hue vikalpoMke samahoMse rahita jo nija paramAtmAke svarUpakI bhAvanAse utpanna haA paramAnandarUpa eka lakSaNakA dhAraka sukhAmRtarasa usase utpanna huI aura usI paramAtmAke sukhake AsvAdameM tatpara arthAt magna huI jo parama kalA arthAt paramasaMvitti (AtmAke svarUpakA sAkSAtkArarUpa anubhava) hai; usameM sthita hokara he bhavya jIvo ! moha, rAga aura dveSoMko mata kro| kinameM moha rAga dvaSa mata karo? "iTTaNi?aTTesu' mAlA, strI, candana aura tAmbUla AdirUpa iSTa indriyoMke viSayoMmeM aura sarpa, jahara, kAMTA, zatru aura roga Adi aniSTa indriyoMke viSayoMmeM, jo kyA "thiramicchahi jai cittaM" yadi usI paramAtmAke anubhavameM tuma nizcala cittako cAhate ho to / kisaliye sthira cittako cAhate ho ? "vicittajhANappasiddhIe" vicitra arthAt nAnAprakArakA jo dhyAna hai usakI siddhi ke liye athavA dUra ho gayA hai citta arthAt cittase utpanna honevAlA zubha aura azubha vikalpoMkA samUha jisameM vaha vicitta dhyAna hai usa vicittadhyAna arthAt nirvikalpaka dhyAnake liye / / ___aba prathama hI AgamabhASAke anusAra usI dhyAnake nAnAprakArake bhedoMkA kathana karate haiM / so hI dikhAte haiM-iSTakA viyoga, aniSTakA saMyoga aura rogako dUra karane tathA bhogoM aura bhogoMke kAraNoMmeM icchA rakhanerUpa bhedoMse cAra prakArakA ArtadhyAna hai arthAt iSTakA viyo na cAhanA 1, aniSTakA saMyoga na cAhanA 2, roga na cAhanA 3, aura bhoganidAnoMkI vAMchA karanA 4, ina cAra prakAroMkA dhAraka ArtadhyAna hai / aura vaha ArtadhyAna nyUnAdhikabhAvase mithyAdRSTiguNasthAnako Adi le pramattaguNasthAnaparyanta jo cha: guNasthAna haiM unameM rahanevAle jIvoMke hotA hai / aura vaha ArtadhyAna yadyapi mithyAdRSTi jIvoMke tithaMca gatike baMdhakA kAraNa hotA hai tathApi jisa samyagdaSTine pahale tiyaMcagatike Ayuko bA~dha liyA hai usa samyagdRSTi jIvako chor3akara anya jo samyagdRSTi jIva haiM unake tiryaMcagatike baMdhakA kAraNa nahIM hai / kyoM nahIM hai ? aisA pUcho to uttara yaha hai ki samyagdRSTi jIvoMke "nija zuddha AtmA hI grahaNa karane yogya hai" aisI jo bhAvanA rahatI hai usake bala se tiryaMcagatikA kAraNarUpa jo saMkleza hai usakA abhAva hai / / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] 159 atha raudradhyAnaM kathyate - hiMsAnandamRSAnandasteyAnandaviSayasaMrakSaNAnandaprabhavaM raudraM catuvidham / tAratamyena mithyAdRSTacAdipaJcamaguNasthAnavattijIvasambhavam / tacca mithyAdRSTInAM narakagatikAraNamapi baddhAyuSkaM vihAya samyagdRSTInAM tatkAraNaM na bhavati / tadapi kasmAditi cet-nijazuddhAtmatattvamevopAdeyaM viziSTabhedajJAnabalena tatkAraNabhUtatIvrasaMklezAbhAvAditi // bRhadravya saMgrahaH ataH paramArtta raudraparityAgalakSaNa mAjJApAyavipAkasaMsthAna vicayasaMjJacaturbhedabhinnaM, tAratamyavRddhikrameNA saMyata samyagdRSTideza viratapramattasaMyatApramattAbhidhAna caturguNasthAna vattijIvasambhavaM, mukhyavRttyA puNyabandhakAraNamapi paramparayA muktikAraNaM ceti dharmadhyAnaM kathyate / tathAhi - svayaM mandabuddhiaspi viziSTopAdhyAyAbhAve'pi zuddhajIvAdipadArthAnAM sUkSmatve'pi sati "sUkSmaM jinoditaM vAkyaM hetubhiryanna hanyate / AjJAsiddhaM tu tadgrAhyaM nAnyathAvAdino jinAH // 1 // " iti zlokakathitakrameNa padArthanizcayaka raNamAjJAvicayadhyAnaM bhaNyate / tathaiva bhedAbheda ratnatrayabhAvanAbalenAsmAkaM pareSAM vA kadA karmaNAmapAyo vinAzo bhaviSyatIti cintanamapAyavicayaM jJAtavyam / zuddhanizcayena zubhAzubhakarmavipAkarahito'pyayaM jIvaH pazcAdanAdikarmabandhavazena pApasyodayena nArakAdiduHkha vipAka phalamanubhavati, puNyodayena devAdisukhavipAkamanubhavatIti vicAraNaM viSAkavicayaM aba raudradhyAnakA kathana karate haiM / hiMsAnanda ( hiMsA meM AnaMda mAnanA) 1, mRSAnanda (jhUTha meM AnaMda mAnanA) 2, steyAnanda (corI karane karAne meM khuza honA) 3, aura viSayasaMrakSaNAnanda (viSayoMkI rakSA meM AnaMda mAnanA ) 4, ina cAroMse utpanna huA raudradhyAna cAra prakArakA hai| yaha nyUnAdhikarUpase mithyAdRSTi guNasthAnako Adi le paMcama guNasthAnaparyanta rahanevAle jIvoMke utpanna hotA hai / aura yaha raudradhyAna mithyAdRSTi jIvoM ke narakagatikA kAraNa hai to bhI jisa samyagdRSTine narakAyu hai usako chor3akara anya samyagdRSTiyoMke narakagatikA kAraNa nahIM hotA hai / aisA kyoM hai ? isakA uttara yaha hai ki samyagdRSTiyoMke jo "nijazuddha AtmAkA svarUpa hai vahI upAdeya hai" isa prakArakA viziSTabhedajJAnakA bala hai usase narakagatikA kAraNabhUta jo tIvra saMkleza hai vaha nahIM hotA // aba isake Age ArttadhyAna tathA raudradhyAnake tyAgarUpa lakSaNakA dhAraka, AjJAvicaya apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya nAmaka cAra bhedoMse bhedako prApta huA, nyUnAdhikavRddhi kramase asaMyatasamyagdRSTi, dezavirata, pramattasaMyata aura apramatta ina nAmoMke dhAraka jo cAra guNasthAna haiM inameM rahanevAle jIvoMke utpanna honevAlA aura pradhAnatAse puNyabaMdhakA kAraNa hai to bhI paraMparA se mokSakA kAraNabhUta aisA jo dharmadhyAna hai usakA kathana karate haiM / so hI kahate haiM-- Apa alpabuddhikA dhAraka ho to bhI, vizeSa jJAnake dhAraka gurukI prApti na ho to bhI, zuddha jIva Adi padArthoM kI sUkSmatA hone para bhI "zrI jinendrakA kahA huA jo sUkSma tattva hai vaha hetuoM se nahIM khaMDita ho sakatA hai isaliye jo sUkSmatattva hai usako AjJAke anusAra grahaNa karanA cAhiye kyoMki zrIjinendra anyathAvAdI arthAt jhUThA upadeza denevAle nahIM haiM // 1 // " isa zloka meM kahe hue kramake anusAra jo padArthakA nizcaya karanA hai vaha AjJAvicaya nAmaka prathama dharmadhyAna kahalAtA hai / aura isI prakAra bheda tathA abhedarUpa ratnatrayakI bhAvanAke balase hamAre athavA anyajIvoMke karmoM kA nAza kaba hogA isa prakAra jo vicAranA hai usako apAyavicaya nAmaka dUsarA dharmadhyAna jAnanA cAhiye / zuddha nizcayanayase yaha jIva zubha-azubha karmoke udayase rahita hai to bhI anAdikarmo ke baMdhake vazase pApake udayase nAraka Adi duHkhoMrUpa vipAkarUpa phalakA anubhavana Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra vijJeyam / pUrvoktalokAnuprekSAcintanaM saMsthAnavicayam / iti caturvidhaM dharmadhyAnaM bhavati // atha pRthaktvavitarkavIcAraM ekatvavitarkavIcAraM sUkSmakriyApratipAtisaMjJaM vyuparatakriyAnivRttisaMjJaM ceti bhedena catuvidhaM zukladhyAnaM kathayati / tadyathA-pRthaktvavitarkavIcAraM tAvatkathyate / dravyaguNaparyAyANAM bhinnatvaM pRthaktvaM bhavyate, svazuddhAtmAnubhUtilakSaNaM bhAvazrutaM tadvAcakamanta lpavacanaM vA vitarko bhaNyate, anIhitavRttyArthAntarapariNamanaM vacanAdvacanAntarapariNamanaM manovacanakAyayogeSu yogAdyogAntarapariNamanaM vIcAro bhaNyate / ayamatrArthaH-yadyapi dhyAtA puruSaH svazuddhAtmasaMvedanaM vihAya bahizcintAM na karoti tathApi yAvatAMzena svarUpe sthiratvaM nAsti tAvatAMzenAnIhitavRttyA vikalpAH sphuranti, tena kAraNena pRthaktvavitarkavIcAraM dhyAnaM bhnnyte| taccopazamazreNivivakSAyAmapUrvopazamakAnivRttyupazamakasUkSmasAmparAyakopazamakopazAntakaSAyaparyantaguNasthAnacatuSTaye bhavati / kSapakazreNyAM punarapUrvakaraNakSapakAnivRttikaraNakSapakasUkSmasAmparAyakSapakAbhidhAnaguNasthAnatraye ceti prathamaM zukladhyAnaM vyAkhyAtam / nijazuddhAtmadravye vA nirvikArAtmasukhasaMvittiparyAye vA nirupAdhisvasaMvedanaguNe vA yatraka karatA hai| aura puNyake udayase deva Adike sukharUpa vipAkako bhogatA hai| isa prakAra vicAra karanA hai usako vipAkavicaya nAmaka tIsarA dharmadhyAna jAnanA cAhiye / aura pahale kahI huI jo lokAnuprekSAkA citavana karanA hai vaha saMsthAnavicaya nAmaka cauthA dharmadhyAna hai| isa prakAra cAra prakArakA dharmadhyAna hotA hai / ___ aba pRthaktvavitarkavIcAra 1, ekatvavitarkavIcAra 2, sUkSmakriyApratipAti isa nAmakA dhAraka 3, aura vyuparatakriyAnivRtti isa nAmakA dhAraka 4, aise ina bhedoMse cAra prakArakA jo zukladhyAna hai usako kahate haiM / vaha isa prakAra hai-prathama hI pRthaktvavitarkavIcAra nAmaka jo prathama zukladhyAna haiM usakA kathana karate haiM / dravya, guNa aura paryAya inakA jo judApanA hai usako pRthaktva kahate haiN| nijazuddhaAtmAkA anubhavanarUpa bhAvazruta, athavA nijazuddha AtmAko kahanevAlA jo antaraMga vacana (sUkSmazabdakalpana) hai vaha vitarka kahalAtA hai| anIhitavRttise arthAt binA icchA kiye apane Apa hI jo eka arthase dUsare arthameM, eka vacanase dUsare vacanameM aura mana vacana kAya ina tInoM yogoMmeMse eka yogase dUsare yogameM jo pariNamana (lagAnA) haiM usako vIcAra kahate haiN| bhAvArtha yahA~para yaha hai ki, yadyapi dhyAna karanevAlA puruSa nija zuddha AtmAke jJAnako chor3akara bAhyapadArthoMkI cintA nahIM karatA arthAt nija AtmAkA dhyAna karatA hai / tathApi jitane aMzoMse usa puruSake apane AtmAmeM sthiratA nahIM hai utane aMzoMse anIhitavRttise vikalpa utpanna hote haiM isa kAraNase isa dhyAnako 'pRthaktvavitarkavIcAra' dhyAna kahate haiN| yaha prathama zukladhyAna upazamazreNIko vivakSAmeM apUrvakaraNa upazamaka, anivRttikaraNa upazamaka, sUkSmasAMparAya upazamaka aura upazAntakaSAya ina 8 veM, 9 veM, 10 veM aura gyArahaveM guNasthAnaparyanta jo cAra guNasthAna haiM unameM hotA hai / aura kSapakazreNIko vivakSAmeM apUrvakaraNakSapaka, anivRttikaraNakSapaka aura sUkSmasAMparAyakSapaka nAmake dhAraka jo 8 se 10 taka tIna guNasthAna haiM unameM hotA hai| isa prakAra prathama zukladhyAnakA vyAkhyAna kiyA gyaa| nijazuddha-AtmadravyameM athavA vikArarahita jo AtmAkA sukha hai usase anubhavarUpa Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravyasaMgrahaH smin pravRttaM tatraiva vitarkasaMjJena svasaMvittilakSaNabhAvazrutabalena sthirIbhUya vIcAraM guNadravyaparyAyaparAvarttanaM karoti yattadekatvavitarkavIcArasaMjJaM kSINakaSAyaguNasthAnasambhavaM dvitIyaM zukladhyAnaM bhaNyate / tenaiva kevalajJAnotpattiriti / atha sUkSmakAyakriyAvyApArarUpaM ca tadapratipAti ca sUkSmakriyApratipAtisaMjJaM tRtIyaM zukladhyAnam / taccopacAreNa sayogikevalijine bhavatIti / vizeSeNoparatA nivRttA kriyA yatra tadvyuparatakriyaM ca tadanivRtti cAnivarttakaM ca tadvyuparata kriyAnivRttisaMjJaM caturtha zukladhyAnaM vyAkhyAtam / adhyAtmabhASayA punaH sahajazuddha parama caitanyazAlini nirbharAnandamAlini bhagavati nijAtmanyupAdeyabuddhi kRtvA pazcAdanantajJAno'hamananta sukho'hamityAdibhAvanArUpamabhyantaradharmadhyAnamucyate / paJcaparameSThibhaktyAditadanukUlazubhAnuSThAnaM punarbahiraGgadharmadhyAnaM bhavati / tathaiva svazuddhAtmani nirvikalpasamAdhilakSaNaM zukladhyAnamiti / athavA "padasthaM mantravAkyasthaM piNDasthaM svAtmacintanam / rUpasthaM sarvacidrUpaM rUpAtItaM niraJjanam // 1 // " iti zlokakathitakrameNa vicitradhyAnaM jJAtavyamiti // 161 atha dhyAnapratibandhakAnAM moharAgadveSANAM svarUpaM kathyate / zuddhAtmAditattveSu viparItAbhinivezajanako moho darzana moho mithyAtvamiti yAvat / nirvikArasvasaMvittilakSaNavItarAgacAritra 1 paryAya meM athavA upAdhirahita nijaAtmAkA jo jJAnarUpa guNa hai usameM ina tInoMmeMse jisa eka dravya, guNa vA paryAya meM dhyAnI pravRtta ho gayA usI meM vitarka nAmaka jo nijAtmAnubhavarUpa bhAvazrutakA bala hai usase sthira hokara jo vicAra arthAt dravya, guNa tathA paryAya meM parAvarttana karatA hai vaha ekatvavitarkavIcAra nAmA kSINakaSAya nAmaka 12 ve guNasthAna meM honevAlA dUsarA zukladhyAna kahalAtA hai / aura isa dUsare zukladhyAnase hI kevalajJAna utpanna hotA hai / aba sUkSma jo kAyakI kriyA hai usakA vyApArarUpa aura apratipAti (jisakA kabhI patana na ho aisA sUkSmakriyApratipAti nAmaka tIsarA zukladhyAna hai / vaha upacArase sayogikevalijina nAmaka 13 veM guNasthAnameM hotA hai / vizeSatA karake uparata arthAt dUra huI haiM kriyA jisameM vaha vyuparatakriya hai; vyuparatakriya ho aura anivRtti arthAt nivattaMka na ho vaha vyuparatakriyAnivRtti nAmA caturtha zukladhyAna kahA gayA hai | aura adhyAtmabhASAse sahaja-zuddha-parama- caitanyase zobhAyamAna tathA nirbhara (paripUrNa) AnaMdake samUhako dhAraNa karanevAlA jo bhagavAn nija AtmA hai usameM upAdeyabuddhi karake arthAt nijazuddhaAtmA hI grahaNa karane yogya hai aisI buddhiko karake phira jo "maiM ananta jJAnakA dhAraka hU~, maiM ananta sukhakA dhAraka hU~" ityAdi bhAvanAkA karanA hai usa rUpa aMtaraMga dharmadhyAna kahA jAtA hai / aura paMcaparameSThiyoMkI bhaktiko Adile usake anukUla jo zubha anuSThAnakA karanA hai vaha bahiraMga dharmadhyAna hai / usI prakAra nijazuddha AtmAmeM vikalparahita dhyAnarUpa lakSaNakA dhAraka zukladhyAna hai | athavA "mantravAkyoMmeM jo sthita hai vaha padasthadhyAna hai, nija AtmAkA jo cintavana hai vaha piMDasthadhyAna hai, sarvacidrUpakA cintavana jisameM hai vaha rUpasthadhyAna hai aura niraMjanakA jo dhyAna hai vaha rUpAtIta dhyAna hai / / 1 / / " isa zloka meM kahe hue kramake anusAra vicitra arthAt nAnA prakArakA dhyAna jAnanA cAhie // I aba dhyAnake pratibaMdhaka arthAt rokanevAle jo moha, rAga tathA dveSa haiM unake svarUpakA varNana karate haiM / zuddha AtmA Adi tattvoM meM viparIta Agrahako utpanna karanevAlA jo moha hai vaha darzana moha arthAt mithyAtva hai / vikArarahita nija AtmAke anubhavarUpa jo vItarAga cAritra hai Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra pracchAdakacAritramoho rAgadveSau bhaNyete / cAritramoho rAgadveSau kathaM bhaNyete ? iti cet-- kaSAyamadhye krodhamAnadvayaM dveSAGgaM, mAyAlobhadvayaM rAgAGgaH, nokaSAyamadhye tu strIpuMnapuMsakavedatrayaM hAsyaratidvayaM ca rAgAGga, aratizokadvayaM bhayajugupsAdvayaM ca dveSAGgamiti jJAtavyam / atrAha ziSyaHrAgadveSAdayaH kiM karmajanitAH kiM jIvajanitA iti / tatrottaraM - strIpuruSasaMyogotpannaputra iva sudhAharidrAsaMyogotpannavarNavizeSa ivobhayasaMyogajanitA iti / pazcAnnayavivakSAvazena vivakSitaikadezazuddha nizcayena karmajanitA bhaNyante / tathaivAzuddha nizcayena jIvajanitA iti / sa cAzuddhanizcayaH zuddhanizcayApekSayA vyavahAra eva / atha mataM - sAkSAcchuddha nizcayanayena kasyaita iti pRcchAmo vayam / tatrottaraM - sAkSAcchuddha nizcayena strIpuruSasaMyogarahitaputrasyeva sudhAharidrAsaMyogarahitaraGgavizeSasyeva teSAmutpattireva nAsti kathamuttaraM prayacchAma iti // 48 // evaM dhyAtRvyAkhyAna mukhyatvena tadvayAnena vicitradhyAnakathanena ca sUtraM gatam // ata UdhvaM padasthaM dhyAnaM mantravAkyasthaM yaduktaM tasya vivaraNaM kathayati; -- paNatIsa solachappaNaca dudugamegaM ca javaha jjhAeha | parameTThivAcayANaM aNNa ca guruvase / / 49 / / usako DhakanevAlA jo cAritramoha hai vaha rAga aura dveSa kahalAtA hai / cAritramoha rAgadveSarUpa kaise kahalAtA hai ? aisA prazna karo to uttara yaha hai ki kaSAyoM ke bIcameM krodha aura mAna ye jo do kaSAya haiM so to dveSa aMga haiM aura mAyA tathA lobha ye donoM kaSAya rAgake aMga haiM / aura nokaSAyoMmeM strIveda, puMveda, aura napuMsaka veda aise tInoM veda tathA hAsya aura rati ye donoM aise pA~ca nokaSAya to rAgake aMga haiM; aura arati tathA zoka ye donoM aura bhaya tathA jugupsA (glAni) ye donoM aise cAra nokaSAya dveSake aMga jAnane yogya haiM / yahA~ para ziSya prazna karatA hai ki, rAga, dveSa Adi kyA karmoMse utpanna hue haiM athavA kyA jIvase utpanna hue haiM ? isakA uttara yaha hai ki, strI aura puruSa ina donoMke saMyoga se utpanna hue putrake samAna aura kalaI ( cUnA) tathA haladI ina donoMke melase utpanna hue eka prakArake raMgakI taraha ye rAga dveSa Adi kaSAya jIva aura karma ina donoMke saMyoga se utpanna hue haiM / aura jaba nayakI vivakSAke vaza inakA kathana kiyA jAtA hai taba vivakSita ekadezazuddhanizcayanayase to ye kaSAya karmase utpanna hue kahalAte haiM / aura isI prakAra azuddhanizcayanayase jIvajanita kahalAte haiM / aura yaha azuddhanizcayanaya, zuddha - nizcayanayakI apekSAse vyavahAranaya hI hai / zaMkA - sAkSAt zuddha nizcayanayase ye rAga dveSa kisake haiM yaha hama pUchate haiM ? samAdhAna- tumhAre praznakA uttara yaha hai ki sAkSAt zuddhanizcayanayakI apekSAse jaise, strI aura puruSake saMyogavinA putrakI utpatti nahIM hotI aura kalaI va haladIke saMyogavinA eka prakArakA raMga utpanna nahIM hotA isI prakAra jIva tathA karma ina donoMke saMyogake vinA ina rAga dveSAdikI utpatti hI nahIM hotI hai / isaliye hama tumhAre praznakA uttara hI kaise deveM arthAt jaise putra na strIse hI hotA hai aura na puruSase hI hotA hai kiMtu strI tathA puruSa ina donoMke saMyogase utpanna hotA hai; isI prakAra rAga dveSa Adi na karmajanita hI haiM aura na jIvajanita hI haiM kintu jIva aura karma ina donoMke saMyogajanita haiM / / 48 / / isa prakAra dhyAtA ( dhyAna karanevAle ) ke vyAkhyAnakI pradhAnatAse usa dhyAtAke dhyAna tathA vicitra dhyAnake kathanase yaha gAthAsUtra samApta huA / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravya saMgrahaH paJcatriMzat SoDaza SaT paJca catvAri dvikaM ekaM ca japata dhyAyeta / parameSThivAcakAnAM anyat ca gurupadezena // 49 // vyAkhyA - " paNatIsa " " Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savvasAhUNaM" etAni paJcatriMzadakSarANi sarvapadAni bhaNyante / "sola" 'arihaMta siddha AcArya uvajjhAya sAhU' etAni SoDazAkSarANi nAmapadAni bhavyante / "cha" 'arihantasiddha' etAni SaDakSarANi arhatsiddhayornAmapade dva e bhaNyete / "paNa" 'a si A u sA' etAni paJcAkSarANi AdipadAni bhavyante / " cadu" "arihaMta" idamakSaracatuSTayamarhato nAmapadam / "duga" 'siddha' ityakSaradvayaM siddhasya nAmapadam / "egaM ca" 'a' ityekAkSara mahaMta Adipadam / athavA 'oM' ekAkSaraM paJcaparameSThimAnAdipadam / tatkathamiti cet "arihaMtA asarIrA AyariyA taha uvajjhayA muNiNo / paDhamakkharaNipaNo OMkAro paMca parameTThI / 1 / " iti gAthAkathitaprathamAkSarANAM 'samAnaH savarNe dIrghAbhavati' 'parazca lopam' 'uvarNe o' iti svarasandhividhAnena 'o' zabdo niSpadyate / kasmAditi - "javaha jjhAeha" eteSAM padAnAM sarvamantravAdapadeSu madhye sArabhUtAnAM ihaloka paralokeSTaphalapradAnAmayaM jJAtvA pazcAdanantajJAnAdiguNasmaraNarUpeNa vacanoccAraNena ca jApaM kuruta / tathaiva zubhopayoga 163 aba pahale jo kaha Aye haiM ki "mantravAkyoM meM sthita hai vaha padastha dhyAna hai" usI kathanakA vistAra se varNana karate haiM; gAthAbhAvArtha-paMca parameSThiyoMko kahanevAle jo paiMtIsa, solaha, chaH, pA~ca, cAra, do aura eka akSararUpa mantrapada haiM unakA jApa karo aura dhyAna karo / inake sivAya anya jo mantrapada haiN| unako bhI guru ke upadezAnusAra japo aura dhyAvo // 49 // vyAkhyArtha - " paNatIsa" ' Namo arihaMtANaM 1, Namo siddhANaM 2, Namo AyariyANaM 3, Namo uvajjhAyANaM 4, Namo loe savva sAhUNaM' 5, ye paiMtIsa akSara 'sarvapada' kahalAte haiM / "sola" 'arihaMta siddha AcArya uvajjhAya sAhU' ye solaha akSara paMcaparameSThiyoMke nAma pada kahalAte haiM / "cha" 'arihaMta siddha' ye cha: akSara arhat tathA siddha ina do parameSThiyoMke do nAma pada kahe jAte haiM / "paNa" 'asiAusA' ye pAMca akSara paMca parameSThiyoMke Adipada kahalAte haiM / "cadu" 'arihaMta' ye cAra akSara arhat parameSThI ke nAmapada rUpa haiM / "duga" 'siddha' ye do akSara siddha parameSThI ke nAmapada rUpa haiM / "egaM ca " 'a' yaha eka akSara arhatparameSThIkA Adipada hai; athavA 'o' yaha eka akSara pA~coM parameSThiyoM ke AdipadasvarUpa hai | 'OM' yaha parameSThiyoMke Adipada rUpa kaise hai ? aisA pUcho to uttara yaha hai ki arihaMtakA prathama akSara 'a', asarIra ( siddha ) kA prathama akSara 'a', AcAryakA prathama akSara 'A', upAdhyAyakA prathama akSara 'u', munikA prathama akSara 'm' isa prakAra ina pA~coM parameSThiyoMke prathama akSaroMse siddha jo oMkAra hai vahI paMcaparameSThiyoM ke samAna hai / isa prakAra gAthAmeM kahe hue jo prathama akSara ( a a A um ) haiM, inameM pahale 'samAnaH savarNe dIrghI bhavati' isa sUtra se dIrgha A banAkara 'parazca lopam' isase para akSarakA lopa karake a a A ina tInoMke sthAna meM eka A siddha kiyA phira uvarNe o" isa sUtra se Auke sthAna meM o banAyA aise yaha zabda siddha hotA hai| isa kAraNa "javaha jjhAeha " saba mantrazAstra ke padoMmeM sArabhUta aura isa loka tathA paraloka meM iSTa phalako denevAle ina pUrvokta padoMkA artha jAna kara phira anantajJAna Adi guNoMke smaraNarUpa vacanakA uccAraNa karake jApa karo aura isI prakAra zubhopayogarUpa jAM svarasaMdhi karanese 'om' Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra rUpatriguptAvasthAyAM maunena dhyAyata / punarapi kathambhUtAnAM ? "parameTThivAcayANaM " 'arihaMta' iti padavAMcakamanantajJAnAdiguNayukto'haMdvAcyo'bhidheya ityAdirUpeNa paJcaparameSThivAcakAnAM / "aNaM ca guruva eseNa" anyadapi dvAdazasahasrapramitapaJcanamaskAragranthakathitakrameNa laghusiddhacakraM, bRhatsiddhacakramityAdidevArcanavidhAnaM bhedAbhedaratnatrayArAdhakaguruprasAdena jJAtvA dhyAtavyam / iti padastha - dhyAnasvarUpaM vyAkhyAtam // 49 // evamanena prakAreNa "guptendriyamanA dhyAtA dhyeyaM vastu yathAsthitam / ekAgracintanaM dhyAnaM phalaM saMvaranirjarau || 1 ||" iti zlokakathitalakSaNAnAM dhyAtRdhyeyadhyAnaphalAnA saMkSepavyAkhyAnarUpeNa gAthAtrayeNa dvitIyAntarAdhikAre prathamaM sthalaM gatam / 164 ataH paraM rAgAdivikalpopAdhirahita nijaparamAtmapadArtha bhAvanotpannasadAnandaikalakSaNa sukhAmRtarasAsvAdatRtirUpasya nizcayadhyAnasya paramparayA kAraNabhUtaM yacchubhopayogalakSaNaM vyavahAradhyAnaM tadvayabhUtAnAM paMcaparameSThInAM madhye tAvadatsvarUpaM kathayAmItyekA pAtanikA / dvitIyA tu pUrvasUtrodita sarva padanAmapadAdipadAnAM vAcakabhUtAnAM vAcyA ye paJcaparameSThinastadvyAkhyAne kriyamANe prathamatastAvajjinasvarUpaM nirUpayAmi / athavA tRtIyA pAtanikA padasthapiNDastharUpasthadhyAnatrayasya dhyeyabhUtamarhatsarvajJasvarUpaM darzayAmIti pAtanikAtrayaM manasi dhRtvA bhagavAn sUtramidaM pratipAdayati ; mana, vacana, kAya ina tInoMkI gupti svarUpa avasthA hai unameM mauna dvArA ina pUrvokta padoMkA dhyAna kro| phira kaise ina padoMko japo dhyAvo ? "parameTThivAcayANaM" arihaMta isa padarUpa vAcaka hai aura ananta jJAna AdiguNoMse yukta jo zrIjinendra hai vaha isa padakA vAcya ( kahe jAne yogya ) hai; ityAdi prakAra se paMcaparameSThiyoMke vAcakoMko / "aNNaM ca gurUvaeseNa" aura ina pUrvokta padoMse anyakA bhI jo ki bAraha hajAra zlokasaMkhyA pramANa paMcanamaskAraM mAhAtmya nAmaka graMtha meM kahe hue prakArase laghusiddhacakra, bRhatsiddhacakra ityAdi devoMke pUjanake vidhAnako bhedAbhedarUparatnatraya ke ArAdhaka guruke prasAdase jAnakara dhyAna karanA cAhiye / isa prakAra padastha dhyAnake svarUpakA kathana kiyA // 49 // isa prakAra "pA~coM indriyoM aura manako rokanevAlA dhyAtA ( dhyAnI ) hai; yathAsthita jo padArtha hai vaha dhyeya hai, ekAgra hokara jo vicArakA karanA hai vaha dhyAna hai aura saMvara tathA nirjarA ye donoM dhyAnake phala haiM || 1 ||" isa zloka meM kahe hue lakSaNake dhAraka jo dhyAtA, dhyeya, dhyAna aura phala haiM unakA saMkSepase kathana karanerUpa tIna gAthAoMse dvitIya jo aMtarAdhikAra hai usameM prathama sthala samApta huA / aba isake Age rAga Adi vikalparUpa upAdhise rahita jo nija paramAtmArUpa padArtha hai usakI bhAvanA se utpanna aura sadAnandasvarUpa eka lakSaNake dhAraka sukhAmRta ke rasake AsvAdase tRptisvarUpa aisA jo nizcayadhyAna hai usakA paraMparAse kAraNabhUta jo zubhopayogalakSaNa vyavahAra dhyAna hai usake dvArA dhyeya (dhyAna karane yogya) bhUta jo paMca parameSThI haiM unake madhya meMse prathama hI jo arhat parameSThI haiM unake svarUpako kahatA hU~ yaha to pahalI pAtanikA hai / pUrvagAthA meM kahe hue jo sarvapada nAmapada Adi vAcakabhUta pada haiM unake vAcya jo paMca parameSThI haiM unakA vyAkhyAna karanepara prathama hI zrIjinendrake svarUpako nirUpaNa karatA hU~ yaha dUsarI pAtanikA hai / athavA padastha, piMDastha tathA rUpastha ina tIna dhyAnoMke dhyeyabhUta jo zrI arhat sarvajJa haiM unake svarUpako Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 mokSamArga varNana ] bRhadravyasaMgrahaH NaTThacadudhAikammo daMsaNasuhaNANavIriyamaIo / / suhadehattho appA suddho ariho vicitijjo / / 50 / / naSTacatu_tikarmA darzanasukhajJAnavIryamayaH / zubhadehasthaH AtmA zuddhaH ahaMn vicintanIyaH // 50 // vyAkhyA-"NaTTacadughAikammo" nizcayaratnatrayAtmakazuddhopayogadhyAnena pUrva ghAtikarmamukhyabhUtamohanIyasya vinAzanAttadanantaraM jJAnadarzanAvaraNAntarAyasaMjJayugapadghAtitrayavinAzakatvAcca praNaSTa caturghAtikarmA / "saNasuhaNANavIriyamaIo", tenaiva dhAtikAbhAvena labdhAnantacatuSTayatvAt shjshuddhaavinshvrdrshnjnyaansukhviirymyH| "suhadehattho" nizcayenAzarIro'pi vyavahAreNa saptadhAturahitadivAkarasahasrabhAsuraparamaudArikazarIratvAt zubhadehasthaH / "suddho" "kSudhA tRSA bhayaM dveSo rAgo mohazca cintanam / jarA rujA ca mRtyuzca khedaH svedo mado'ratiH / 1 / vismayo jananaM nidrA viSAdo'STAdaza smRtaaH| etairdoSavinirmuktaH so'yamApto niraJjanaH // 2 // " iti zlokadvayakathitASTAdazadoSarahitatvAt zuddhaH / 'appA" evaM guNaviziSTa aatmaa| "ariho" arizabdavAcyamohanIyasya, rajaHzabdavAcyajJAnadarzanAvaraNadvayasya, rahasyazabdavAcyAntarAyasya ca hananAdvi dikhalAtA hU~ yaha tIsarI pAtanikA hai| isa prakAra ina pUrvokta tInoM pAtanikAoMko manameM dhAraNa karake siddhAnti-cakravartI bhagavAn zrInemicandrasvAmI isa agrima gAthAsUtrakA pratipAdana karate haiM; gAthAbhAvArtha-cAra ghAtiyA karmoMko naSTa karanevAlA, anaMta darzana, sukha, jJAna aura voryakA dhAraka, uttama dehameM virAjamAna aura zuddha aisA jo AtmA hai vaha arihaMta hai usakA dhyAna karanA cAhiye / / 50 // vyAkhyArtha-"NaTTacadughAikammo" nizcayaratnatrayasvarUpa jo zuddhopayogarUpa dhyAna hai usake dvArA pahale ghAtiyAkarmoMmeM pradhAna jo mohanIyakarma hai usakA nAza karanese aura pIche jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA aMtarAya ina nAmoMke dhAraka jo tIna ghAtiyA karma haiM unakA eka hI samayameM nAza karanese, naSTa ho gaye haiM cAra ghAtiyA karma jisake, aisA "dasaNasuhaNANavIriyamaIo" vaha jo ghAtiyA karmoM kA nAza huA hai usIse prApta huA jo anaMta jJAna, anaMta darzana, anaMta sukha aura anaMtavIrya rUpa anaMta catuSTaya hai usakA dhAraka honese svabhAvase utpanna zuddha aura vinAzarahita jJAna, darzana, sukha aura voryarUpa aisA 'suhadehattho' nizcayanayase zarIrarahitta hai to bhI vyavahAranayakI apekSAse sAta dhAtuoMse rahita-hajAroM sUryoke samAna dedIpyamAna-parama audArika zarIrako dhAraNa karatA hai isa kAraNa zubhadehameM virAjamAna hai / "suddho" "kSudhA 1, tRSA 2, bhaya 3, dveSa 4, rAga 5, moha 6, ciMtA 7, jarA 8, rujA (roga) 9, maraNa 10, sveda 11, kheda 12, mada 13, rati 14, vismaya 15, janma 16, nidrA 17, aura viSAda 18, aise ye aThAraha doSa haiM; ina doSoM karake rahita aisA vaha niraMjana Apta zrIjinendra hai / 2 / " isa prakAra do zlokoMmeM kahe hue aThAraha doSoMse rahita honeke kAraNa zuddha hai| "appA" ina pUrvokta guNoMkA dhAraka jo AtmA hai vaha "ariho" 'ari' isa zabdase kahe jAnevAle mohanIyakarmakA, 'raja' isa zabdase kahane yogya jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya ina donoM karmokA tathA 'rahasya' isakA vAcya jo aMtarAyakarma hai usakA nAza karanese indra Adi devoMdvArA racI huI garbhAvatAra-janmAbhiSeka-tapakalyANa-kevalajJAnotpatti aura Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra nAzAtsakAzAt indrAdivinirmitAM garbhAvataraNajanmAbhiSekaniH kramaNakevalajJAnotpattinirvANAbhidhAnapaJcamahAkalyANarUpAM pUjAmarhati yogyo bhavati tena kAraNena arhan bhaNyate / "vicintijjo " ityuktavizeSaNaviziSTamAptAgamaprabhRtigranthakathitavIta rAga sarvajJAdyaSTottarasahasranAmAnamarhataM jinabhaTTArakaM padasthapiMDastharUpasthadhyAne sthitvA vizeSeNa cintayata dhyAyata he bhavyA yUyamiti / atrAvasare bhaTTacArvAkamataM gRhItvA ziSyaH pUrvapakSaM karoti / nAsti sarvajJo'nupalabdheH / kharaviSANavat / tatra pratyuttaraM - kimatra deze'tra kAle anupalabdhiH sarvadeze kAle vA / yadyatra deze'tra kAle nAsti tadA sammata eva / atha sarvadezakAle nAstIti bhaNyate tajjagatrayaM kAlatrayaM sarvajJarahitaM kathaM jJAtaM bhavatA ? jJAtaM cetahi bhavAneva sarvajJaH / atha na jJAtaM tarhi niSedhaH kathaM kriyate / tatra dRSTAntaH - yathA ko'pi niSedhako ghaTasyAdhArabhUtaM ghaTarahitaM bhUtalaM cakSuSA dRSTvA pazcAdvadatyatra bhUtale ghaTo nAstIti yuktam / yastu cakSUrahitastasya punaridaM vacanamayuktam / tathaiva yastu jagattrayaM kAlatrayaM sarvajJarahitaM jAnAti tasya jagattraye kAlatraye'pi sarvajJo nAstIti vaktuM yuktaM bhavati, yastu jagattrayaM kAlatrayaM na jAnAti sa sarvajJaniSedhaM kathamapi na karoti / kasmAditi cet - ttrayakAlatrayaparijJAnena svayameva sarvajJatvAditi / -- jaga 166 nirvANasamaya meM honevAlI jo pA~ca mahAkalyANarUpa pUjA hai, usake yogya hotA hai isa kAraNa arhan kahalAtA hai "vicitijjo" ina ukta vizeSaNoMke dhAraka aura AptAgama meM kahe hue vItarAga sarvajJa Adi eka hajAra ATha nAmoMko dhAraNa karanevAle zrI ahaMta jinabhaTTArakako padastha - piMDastha-aura rUpastha dhyAnameM sthita hokara he bhavyajano ! tuma adhikatAse citavana karo // aba isa avasara meM bhaTTa aura cArvAka ( nAstika ) kA mata grahaNa karake ziSya pUrva pakSakoM karatA hai ki, sarvajJa nahIM hai; kyoMki, usakA pratyakSa athavA prApti nahIM hotI, gadheke sIMga ke samAna | isa zaMkAkA uttara yaha hai - tuma jo sarvajJakI aprApti mAnate ho isameM hama pUchate haiM ki, sarvajJakI prApti isa deza aura isa kAlameM nahIM hai vA saba dezoM aura saba kAloM meM sarvajJakI prApti nahIM hai ? yadi kaho ki, isa deza aura isa kAlameM sarvajJakI prApti nahIM hai taba to tumhArA kahanA ThIka hai, kyoMki, hama bhI aisA mAnate haiM / yadi tuma kaho ki, saba dezoM aura saba kAloMmeM sarvajJakI prApti nahIM hai / to hama pUchate haiM ki, tumane yaha kaise jAnA ki, adho, Urdhva aura madhya bhedase tInoM loka tathA bhUta bhaviSyat aura vartamAna ye tInoM kAla sarvajJa karake rahita haiM ? yadi tuma yaha kaho ki, hamaneM jAna liyA ki, tInoM loka aura tInoM kAla sarvajJa rahita haiM taba to tuma hI sarvajJa siddha ho cuke // bhAvArtha -- jo tIna loka tathA tIna kAlake padArthoMko jAnatA hai vahI sarvajJa hai, so tumane yaha jAna hI liyA ki, tInoM loka aura tInoM kAloMmeM sarvajJa nahIM hai / isa liye tuma hI sarvajJa Thahare / aura jo tumane tIna loka va tIna kAlameM sarvajJa nahIM' isako nahIM jAnA hai; to phira 'sarvajJa nahIM hai' aisA niSedha kaise karate ho ? yahAMpara dRSTAnta yaha hai ki, jaise koI niSedha karanevAlA puruSa ghaTakA AdhArabhUta jo bhUtala ( jamIna ) hai usako netroMse ghaTarahita jAna letA hai taba kahatA hai ki, isa 'bhUtala meM ghaTa nahIM hai' so yaha kahanA to usakA ThIka hai / paraMtu jo netroMse rahita hai, vaha jo isa bhUtalameM ghaTa nahIM hai' aisA vacana kahe to ThIka nahIM / isI prakAra jo tIna jagat aura tIna kAlako sarvajJarahita jAnatA hai vaha jo "tona jagat tathA tIna kAla meM sarvajJa nahIM hai" yaha kahe to usakA kahanA ThIka hai / paraMtu jo tIna loka va tIna kAlako sarvajJarahita nahIM jAnatA hai; vaha sarvajJakA niSedha kisI prakArase bhI nahIM kara sakatA hai / kyoM nahIM kara sakatA ? Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravya saMgrahaH athoktamanupalabdheriti hetuvacanaM tadapyayuktam / kasmAditi cet -- kiM bhavatAmanupalabdhiH, kiM jagattrayakAlatrayavattapuruSANAM vA ? yadi bhavatAmanupalabdhistAvatA sarvajJAbhAvo na sidhyati, bhavadbhira ranupalabhyamAnAnAM parakIyacittavRttiparamANvAdisUkSmapadArthAnAmiva / athavA jagattrayakAlatrayavatta puruSANAmanupalabdhistatkathaM jJAtaM bhavadbhiH / jJAtaM certtAhi bhavanta eva sarvajJA iti pUrvameva bhaNitaM tiSThati / ityAdihetudUSaNaM jJAtavyam / yathoktaM kharaviSANavaditi dRSTAntavacanaM tadapyanucitam / khare viSANaM nAsti gavAdau tiSThatItyatyantAbhAvo nAsti yathA tathA sarvajJasyApi niyatadezakAlAdiSvabhAve'pi sarvathA nAstitvaM na bhavati iti dRSTAntadUSaNaM gatam / atha mattam - sarvajJaviSaye bAdhakapramANaM nirAkRtaM bhavadbhistahi sarvajJasadbhAvasAdhakaM pramANaM kim ? iti pRSTa pratyuttaramAha-- kazcit puruSo dharmI, sarvajJo bhavatIti sAdhyate dharmaH, evaM dharmidharmasamudAyena pakSavacanam / kasmAditi cet pUrvoktaprakAreNa bAdhakapramANAbhAvAditi hetuvacanam / 167 yaha pUcho to uttara yaha hai ki, tona jagat aura tIna kAlako jAnanese vaha Apa ho sarvajJa hai arthAt jaba vaha Apa hI sarvajJa hai taba sarvajJa nahIM hai aisA kaise kaha sakatA hai | aba jo 'sarvajJa nahIM hai' isa vArttAko siddha karaneke liye 'sarvajJakI prApti nahIM hai' yaha hetu vacana kahA hai vaha bhI ayukta ( ThIka nahIM ) hai / kyoM ayukta hai ? aisA prazna karo to hama pUchate haiM ki, kyA sarvajJakI prApti tumhAre nahIM hai vA kyA tIna loka va tIna kAlameM rahanevAle jIvoM ke sarvajJakI prApti nahIM hai ? yadi tuma logoMko sarvajJa prApta nahIM hotA hai to isase sarvajJakA abhAva siddha nahIM hotA / kyoMki, jaise anya puruSoMke manake vicAra aura paramANu Adi sUkSma padArtha tumhAre jAnane meM nahIM Ate haiM, to bhI ve haiM arthAt unakA abhAva nahIM hai / isI prakAra tumhAre jAnane meM nahIM AyA huA sarvajJa bhI hai usakA sarvathA abhAva nahIM / aba kadAcit yaha kaho ki, tIna jagat aura tIna kAlake puruSoMke hI sarvajJakI aprApti hai; to hama pUchate haiM ki, kyA tumane yaha jAna liyA ? jo jAna liyA hai tava to 'tuma hI sarvajJa ho' yaha jo hamane pahale kahA hai vahI yahA~ ThaharA / ityAdi aneka dUSaNa isa 'aprApti' rUpa hetumeM jAnane cAhiye / aura jo tumane 'sarvajJa nahIM hai kyoMki usakI prApti nahIM hotI' isako siddha karaneke liye gardabhake sIMgake samAna yaha dRSTAntavacana kahA vaha bhI ucita nahIM hai / kyoMki, jaise gardabha ( gadhe ) ke sIMga nahIM haiM parantu baila Adi ke sIMga haiM isaliye sIMgakA atyanta ( sarvathA ) abhAva nahIM hai / isI prakAra yadyapi sarvajJakA niyata kisI ( kAyama kiye hue ) deza tathA kAla AdimeM abhAva hai to bhI usa sarvajJakA sarvathA abhAva nahIM ho sakatA hai, isa prakAra dRSTAnta meM dUSaNa dikhAyA gayA || aba kadAcit vAdI yaha pUche ki Apane sarvajJake viSaya meM jo bAdhakapramANa thA usakA to khaMDana kara diyA parantu sarvajJake sadbhAvako arthAt sarvajJa hai isa kathanako siddha karanevAlA pramANa kyA hai so kaho / isa para uttara dete haiM ki, koI puruSavizeSa dharmI sarvajJa hai, isa rIti se kisI puruSavizeSako pakSa karake usameM sarvajJatva dharma siddha karate haiM / 'kazcit puruSo dharmI sarvajJo bhavati' isa prakArake hamAre vAkyameM dharmI aura dharmake samudAyarUpase jo pakSavacana arthAt pakSameM sAdhyakA nirdeza hai, vaha pratijJA hai / kyoMki - sarvajJake hone meM pUrvakathita rIti se koI bAdhaka pramANa nahIM hai / 'tadastitve bAdhakapramANAbhAvAt' yaha hamArA hetukA kathana hai / kisake samAna ? apane anubhava meM Ate hue sukha duHkha Adike samAna ( svayamanubhUyamAnasukhaduHkhAdivat ), yaha dRSTAntakA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra kiMvat svayamanubhUyamAnasukhaduHkhAdivaditi dRSTAntavacanam / evaM sarvajJasadbhAve pakSahetudRSTAntarUpeNa vyaGgamanumAnaM vijJeyam / athavA dvitIyamanumAna kazyate-rAmarAvaNAdayaH kAlAntaritA, mediyo dezAntaritA, bhUtAdayaH svabhAvAntaritAH, paracettovRttayaH paramANvAdayazca sUkSmapadArthA, dharmiNaH kasyApi puruSavizeSasya pratyakSA bhavantIti sAdhyo dharma iti dharmidharmasamadAyena pakSavacanam / kasmAditi cet-anumAnaviSayatvAditi hetuvacanam / kiMvat yadyadanumAnaviSayaM tattat kasyApi pratyakSa bhavati, yathAgnyAdi, ityanvayadRSTAntavacanam / anumAnena viSayAzceti, ityupanayavacanam / tasmAt kasyApi pratyakSA bhavantIti nigamanavacanam / ___ idAnoM vyatirekadRSTAntaH kathyate-yanna kasyApi pratyakSaM tadanumAnaviSayamapi na bhavati yathA khapuSpAdi, iti vyatireka dRSTAntavacanam / anumAnaviSayAzceti punrpyupnyvcnm| tasmAt pratyakSA bhavantIti punarapi nigamanavacana miti / kintvanumAnaviSayatvAdityayaM hetuH sarvajJasvarUpe sAdhye sarvaprakAreNa sambhavati yatastataH kAraNAtsvarUpAsiddhabhAvAsiddhavizeSaNAdyasiddho na bhavati / tathaiva sarvajJasvarUpaM svapakSaM vihAya sarvajJA'bhAvaM vipakSaM na sAdhayati tena kAraNena viruddho na bhavati / tathaiva ca yathA sarvajJasadbhAve svapakSe vartate tathA sarvajJAbhAve'pi vipakSe'pi na vartate tena kAraNenA'naikAntiko na bhavati / anaikAntikaH ko'rtho vyabhicArIti / tathaiva pratyakSAdipramANabAdhito na kathana hai| isa prakAra sarvajJake sadbhAva (hone) meM pakSa, hetu tathA dRSTAntarUpase tIna aMgakA dhAraka anumAna jAnanA cAhiye / athavA sarvajJake sadbhAvakA sAdhaka dUsarA anumAna kahate haiN| rAma aura rAvaNa Adi kAlase dUra vA Dhake hue padArtha, meru Adi dezase antarita padArtha, bhUta Adi apane svabhAvase hI DhaMke hue padArtha, tathA para puruSoMke cittoMke vikalpa aura paramANu Adi sUkSma padArtharUpa dharmI haiM / kisI bhI puruSavizeSake pratyakSa dekhane meM Ate haiM' yaha una rAma rAvaNAdi dharmiyoMmeM siddha karane yogya dharma hai; isa prakAra dharmI aura dharmake samudAyase pakSavacana athavA pratijJA hai / rAma rAvaNAdi kisIke pratyakSa kyoM haiM ? aisI zaMkAko dUra karaneke liye 'anumAnake viSaya honese yaha hetu vacana hai / kisake samAna ? 'jo jo anumAnakA viSaya hai vaha vaha kisIke pratyakSa hotA hai jaise, agni Adi' yaha anvaya dRSTAntakA vacana hai / aura 'deza kAla Adise aMtarita padArtha bhI anumAnake viSaya haiM' yaha upanayakA vacana hai| isaliye "rAma rAvaNa Adi kisIke pratyakSa hote haiN| yaha nigamana vAkya hai| aba vyatireka dRSTAntako kahate haiM--'jo kisIke bhI pratyakSa nahIM hote ve anumAnake viSaya bhI nahIM hote;' jaise ki, 'AkAzake puSpa Adi' yaha vyatireka dRSTAntakA vacana hai| aura 'rAma rAvaNa Adi anumAnake viSaya hai' yaha phira upanayakA vacana hai| isaliye 'rAma rAvaNAdi kisIke pratyakSa hote haiM' yaha phira nigamana vAkya hai| aura "rAmarAvaNAdi kisIke pratyakSa hote haiM anumAnake viSaya honese" yahA~para 'anumAnake viSaya honese' yaha jo hetu hai vaha sarvajJarUpa jo sAdhya dharma hai usameM sarva prakArase rahatA hai isa kAraNa yaha ukta hetu svarUpAsiddha bhAvAsiddha tathA vizeSaNa Adise asiddha nahIM hai| tathA ukta hetu-sarvajJarUpa jo apanA pakSa hai usako chor3akara sarvajJakA abhAvasvarUpa jo vipakSa hai usako siddha nahIM karatA hai| isa kAraNa viruddha bhI nahIM hai| aura jaise 'sarvajJake sadbhAvarUpa apane pakSameM nahIM rahatA hai vaise sarvajJake abhAvarUpa vipakSameM nahIM rahatA hai; isa kAraNa ukta hetu anaikAntika arthAt vyabhicArI bhI nahIM hai / aura pratyakSa Adi pramANoMse bAdhita nahIM hai; isaliye kAlAtyayApadiSTa bhI nahIM hai / tathA sarvajJako na mAnanevAle jo bhaTTa Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 169 bhavati / tathaiva ca prativAdinAM pratyasiddhaM sarvajJasadbhAvaM sAdhayati tena kAraNenAkiJcitkaro'pi na bhavati / evama siddha viruddhAnaikAntikAkiJcitkara hetu doSa rahitatvAtsarvajJasadbhAvaM sAdhayatyeva / ityuktaprakAreNa sarvajJasadbhAve pakSahetudRSTAntopanayanigamanarUpeNa paJcAGgamanumAnaM jJAtavyamiti / ki ca yathA locanahIna puruSasyAdarze vidyamAne'pi pratibimbAnAM parijJAnaM na bhavati, tathA locanasthAnIya sarvajJatAguNarahita puruSasyAdarzasthAnIyavedazAstre kathitAnAM pratibimbasthAnIyaparamANvAdyanantasUkSmapadArthAnAM kvApi kAle parijJAnaM na bhavati / tathAcoktaM " yasya nAsti svayaM prajJA zAstraM tasya karoti kim / locanAbhyAM vihInasya darpaNaH kiM kariSyati // 1 // " iti saMkSepeNa sarvajJasiddhiratra boddhavyA / evaM padasthapiNDastharUpasthadhyAne dhyeyabhUtasya sakalAtmano jinabhaTTArakasya vyAkhyAnarUpeNa gAthA gatA // 50 // atha siddhasadRza nijaparamAtmatattvaparamasamarasI bhAvalakSaNasya rUpAtItanizcayadhyAnasya pAramparyeNa kAraNabhUtaM muktigatasiddhabhaktirUpaM 'Namo siddhANaM' iti padoccAraNalakSaNaM yatpadasthaM dhyAnaM tasya dhyeyabhUtaM siddhaparameSThisvarUpaM kathayati ; - eggkammadeho loyAloyassa jANao daTThA | purisAyAro appA siddho jjhAeha loyasiharattho / / 51 / / naSTASTaka dehaH lokAlokasya jJAyakaH draSTA / puruSAkAra : AtmA siddhaH dhyAyeta lokazikharasthaH // 51 // aura cArvAka haiM, unake sarvajJake sadbhAvako siddha karatA hai isa kAraNa akiMcitkara bhI nahIM hai / isa prakAra se 'anumAnakA viSaya honese' yaha hetu vacana hai so asiddha, viruddha, anaikAntika, citrarUpa jo hetu dUSaNa haiM unase rahita hai, isa kAraNa sarvajJake sadbhAvako siddha karatA ho hai / isa ukta prakAra se sarvajJake sadbhAvameM pakSa, hetu, dRSTAnta, upanaya aura nigamana rUpase pA~ca aMgoMkA dhAraka anumAna jAnanA cAhiye // aura jaise netrahIna puruSako darpaNa ( zIse ) ke vidyamAna honepara bhI pratibimboMkA jJAna nahIM hotA hai, isIprakAra netroMke sthAnabhUta jo sarvajJatArUpa guNa hai usase rahita puruSako darpaNa ke sthAnabhUta jo vedazAstra hai usameM kahe hue jo pratibiMboMke sthAnabhUta paramANu Adi ananta sUkSma padArtha haiM unakA kisI bhI kAlameM jJAna nahIM hotA hai / so hI kahA hai ki - "jisa puruSake svayaMbuddhi nahIM hai usakA zAstra kyA upakAra kara sakatA hai ? kyoMki netroMse rahita puruSa ke darpaNa kyA upakAra karegA ? bhAvArtha - jaise netrahIna puruSako darpaNase kucha lAbha nahIM isI prakAra buddhihIna puruSako zAstrase koI lAbha nahIM hai / 1 / isa prakAra yahA~ saMkSepase sarvajJakI siddhi jAnanA caahiye| aise padastha, piMDastha aura rUpastha ina tInoM dhyAnoMmeM dhyeyabhUta ( dhyAna karane yogya) jo sakala AtmA ke dhAraka zrI jinendra bhaTTAraka haiM, unake vyAkhyAnarUpase yaha gAthA samApta huI ||50 // aba siddhoMke samAna jo paramAtmasvarUpa hai; usameM paramasamarasIbhAvako dhAraNa karanerUpa jo rUpAtIta nAmaka nizcaya dhyAna hai; usa rUpAtIta dhyAnake paraMparAse kAraNabhUta-mukti meM prApta hue jo siddha parameSThI haiM; unakI bhaktirUpa - " Namo siddhANaM" isa padake bolanerUpa lakSaNakA dhAraka jo padasthadhyAna hai, usa padasthadhyAnake dhyeyabhUta jo siddhaparameSThI haiM; unake svarUpakA kathana karate haiM Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra vyAkhyA-- -'NaTTaTThakammadeho' zubhAzubhamanovacanakAya kriyArUpasya dvaitazabdAbhidheyakarmakANDasya nirmalana samarthena svazuddhAtmatattvabhAvanotpanna rAgAdivikalpopAdhirahita paramAhlAdaikalakSaNasundaramanoharAnandasyaM diniHkriyAdvaitazabdavAcyena paramajJAnakANDena vinAzitajJAnAvaraNAdyaSTakamadArikAdipaJcadehatvAt naSTASTaka saMdeha: / 'loyAloyassa jANao daTThA' pUrvoktajJAnakANDabhAvanAphalabhUtena sakala vimala kevalajJAnadarzanadvayena lokAlokagatatrikAlavattasamastavastusambandhivizeSasAmAnyasvabhAvAnAmekasamayajJAyakadarzakatvAt lokAlokasya jJAtA draSTA bhavati / 'purisAyAro' nizcayanayenAtIndriyAmUttaM paramaciducchalananirbharazuddhasvabhAvena nirAkAro'pi vyavahAreNa bhUtapUrvanayena kiJcidUnacaramazarIrAkAreNa gata sikthamUSAgarbhAkAravacchAyApratimAvadvA puruSAkAraH / 'appA' ityuktalakSaNa AtmA kiM bhaNyate ? 'siddho' aJjanasiddhapAdukAsiddha guTikAsiddhakhaDgasiddha mAyA siddhAdi laukika siddhavilakSaNaH kevalajJAnAdyanantaguNavyaktilakSaNaH siddho bhaNyate / 'jjhAeha loyasiharattho' tamitthaMbhUtaM siddhaparameSThinaM lokazikharasthaM dRSTazrutAnubhUtapaJcendriyabhogaprabhRtisamastamanoratharUpanAnAvikalpajAtyAgena triguptilakSaNarUpAtItadhyAne sthitvA dhyAyata he bhavyA yUyamiti / evaM niSkalasiMddha 170 " gAthAbhAvArtha- naSTa ho gayA hai aSTakarmarUpa deha jisake lokAkAza tathA alokAkAzakA jAnane dekhanevAlA, puruSake AkArakA dhAraka aura lokake zikharapara virAjamAna aisA jo AtmA hai vaha siddha parameSThI hai isakAraNa tuma usakA dhyAna karo // 51 // vyAkhyArtha - ' NaTThaTThakammadeho' zubha-azubha- mana vacana aura kAyakI kriyArUpa, dvaita isa zabda kahe jAne yogya jo karmo kA kAMDa (samUha) hai usakA nAza karanemeM samartha, nijazuddha AtmasvarUpakI bhAvanAse utpanna rAgAdivikalparUpa upAdhise rahita, parama AnaMdamaya eka lakSaNakA dhAraka, sundara aura manako haraNa karanevAlA aisA jo AnaMda usako bahAnevAlA, kriyArahita aura advaita isa zabdase kahe jAnevAlA aisA jo paramajJAnakANDa, usake dvArA nAzako prApta kiye hai jJAnAvaraNAdi ATha karma aura audArika Adi pA~ca deha (zarIra ) jisane aisA honese naSTa kiyA aSTakarma aura deha jisane aisA / 'loyAloyassa jANao daTThA' pahale kahe hue jJAnakAMDakI bhAvanA kA phalarUpa jo sarva aMzoMmeM nirmala jJAna aura darzanakA yugala hai usake dvArA loka tathA aloka meM prApta jo bhUta bhaviSyat aura vartamAnakAla meM rahanevAle samasta padArtha haiM; una padArthoMse saMbaMdha rakhanevAle jo vizeSa tathA sAmAnya bhAva haiM unakA eka hI samaya meM jAnane aura dekhanevAlA hone se loka tathA alokakA jAnane dekhanevAlA hotA hai / 'purisAyAro' nizcayanayakI apekSAse indri yoMke agocara - mUrttirahita - paramajJAnake uchalanese bharA huA aisA jo zuddha svabhAva hai usakA dhAraka honese AkArarahita hai; to bhI vyavahArase bhUtapUrvanayakI apekSAse aMtima zarIrase kucha nyUna ( kama ) AkArako dhAraNa karatA hai isa kAraNa momarahita mUsake bIcake AkAra kI taraha athavA chAyA pratibiMba samAna puruSake AkArako dhAraNa karanevAlA hai / "appA" ina pahale kahe hue lakSaNoMkA dhAraka jo AtmA hai vaha kyA kahalAtA hai ? 'siddho' aMjanasiddha, pAdukAsiddha, guTikAsiddha, khaGgasiddha aura mAyAsiddha Adi jo laukika ( lokameM kahe jAnevAle) siddha haiM una siddhoMse bhinna lakSaNakA dhAraka-kevala jJAna Adi anaMtaguNoMkI prakaTatArUpa lakSaNakA dhAraka siddha kahalAtA hai / 'jjhAeha loyasiharattho' lokake zikharapara virAjamAna usa pUrvoktalakSaNake dhAraka siddha parameThIko he bhavyajano ! tuma dekhe - sune - anubhava kiye hue jo pA~coM indriyoMke bhogoMko Adile saMpUrNa Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 171 parameSThivyAlyAnena gAthA gatA // 51 // atha nirupAdhizuddhAtmabhAvanAnubhUtyavinAbhUtanizcayapazcAcAralakSaNasya nizcayadhyAnasya paramparayA kAraNabhUtaM nizcayavyavahArapaJcAcArapariNatAcAryabhaktirUpaM Namo AyariyANaM' iti padoccAraNalakSaNaM yatpadasthadhyAnaM tasya dhyeyabhUtamAcAryaparameSThinaM kathayati; dasaNaNANapahANe vIriyacArittavaratavAyAre / appaM paraM ca jujai so Ayario muNI jheo / / 52 / / darzanajJAnapradhAne vIryacAritravaratapa AcAre / AtmAnaM paraM ca yukti saH AcAryaH muniH dhyeyaH // 52 // vyAkhyA-'daMsaNaNANapahANe vIriyacArittavaratavAyAre' samyagdarzanajJAnapradhAne vIryacAritravaratapazcaraNAcAre'dhikaraNabhUte 'appaM paraM ca juMjaI' AtmAnaM paraM ziSyajanaM ca yo'sau yojayati sambandhaM karoti 'so Ayario muNI jheo' sa uktalakSaNa AcAryo munistapodhano dhyeyo bhavati / tathA hibhUtArthanayaviSayabhUtaH zuddhasamayasArazabdavAcyo bhAvakarmadravyakarmanokarmAdisamastaparadravyebhyo bhinnaH paramacaitanyavilAsalakSaNaH svazuddhAtmaivopAdeya iti rucirUpasamyagdarzanaM, tatrAcaraNaM pariNamanaM nizcayadarzanAcAraH / tasyaiva zuddhAtmano nirupAdhisvasamvedanalakSaNabhedajJAnena mithyAtvarAgAdiparabhAvebhyaH manorathoMrUpa aneka vikalpoMkA samUha usakA tyAga karake aura mana, vacana tathA kAya ina tInoMkI guptisvarUpa jo rUpAtIta dhyAna hai usameM sthita hokara dhyAvo / isa prakAra niSkala (zarIrarahita) siddha parameSThIke vyAkhyAna dvArA yaha gAthA samApta haI / / 51 // aba upAdhirahita jo zuddha AtmAkI bhAvanA tathA anubhUti (anubhava) kA sAkSAtkAra hai usameM vyAptiko dhAraNa karanevAlA jo nizcaya nayAnusAra pA~ca prakArakA AcAra vahI hai lakSaNa jisakA aisA jo nizcayadhyAna usa nizcayadhyAnakA paraMparAse kAraNabhUta, nizcaya tathA vyavahAra ina donoM prakArake pA~ca AcAroMmeM pariNata (tatpara vA tallIna) aise jo AcArya parameSThI unakI bhaktirUpa aura "Namo AyariyANaM" isa padake uccAraNa karane (bolane) rUpa lakSaNakA dhAraka aisA jo padasthadhyAna hai usa padasthadhyAnake dhyeyabhUta jo AcArya parameSThI haiM unake svarUpakA nirUpaNa karate haiM gAthAbhAvArtha-darzanAcAra 1. jJAnAcAra 2. vIryAcAra 3. cAritrAcAra 4. aura tapa3caraNAcAra 5, ina pAMcoM AcAroMmeM jo Apa bhI tatpara hote haiM aura anyaziSyoMko bhI lagAte haiM aise AcArya muni dhyAna karane yogya haiM / / 52 // ____ vyAkhyArtha-"dasaNaNANapahANe vIriyacArittavaratavAyAre" AdhArabhUta samyagdarzanAcAra aura samyagjJAnAcAra hai pradhAna jisameM aise vIryAcAra cAritrAcAra aura tapazcaraNAcArameM "appaM paraM ca juMjai" apanI AtmAko aura anya ziSyajanoMko jo lagAte haiM "so Ayario muNI jheo" ve pUrvokta lakSaNavAle AcArya tapodhana dhyAna karane yogya hote haiN| usIkA vistArase varNana karate haiM ki, bhUtArtha (nizcaya) nayakA viSayabhUta, 'zuddhasamayasAra' isa zabdase kahane yogya, bhAvakarma-dravyakarma-nokarma Adi jo samasta para padArtha haiM unase bhinna; aura paramacaitanyakA vilAsarUpa lakSaNakA dhAraka aisA jo nija zuddha AtmA hai vahI upAdeya (grahaNa karane yogya) hai isa prakArakI ruci hone rUpa samyagdarzana hai; usa samyagdarzanameM jo AcaraNa arthAt pariNamana karanA hai usako nizcaya Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra pRthakaparicchedanaM samyakjJAnaM, tatrAcaraNaM pariNamanaM nizcayajJAnAcAraH / tatraiva rAgAdivikalpopAdhirahitasvAbhAvikasukhAsvAdena nizcalacittaM vItarAgacAritraM, tatrAcaraNaM pariNamanaM nishcycaaritraacaarH| samastaparadravyecchAnirodhena tathaivAnazanAdidvAdazatapazcaraNabahiraGgasahakArikAraNena ca svasvarUpe pratapanaM vijayanaM nizcayatapazcaraNaM, tatrAcaraNaM pariNamanaM nizcayatapazcaraNAcAraH / tasyaiva nizcayacaturvidhAcArasya rakSaNArthaM svazaktyanavagRhanaM nizcayavIryAcAraH / ityuktalakSaNanizcayapazcAcAre tathaiva "chattIsaguNasamagge pNcvihaacaarkrnnsndrise| sissANuggahakusale dhammAyarie sadA vaMde / 1 / '' iti gAthAkathitakrameNAcArArAdhanAdicaraNazAstravistIrNabahiraGgasahakArikAraNabhUte vyavahArapaJcAcAre ca svaM paraM ca yojayatyanuSThAnena sambandhaM karoti sa AcAryo bhavati / sa ca padasthadhyAne dhyAtavyaH / ityAcAryaparameSThivyAkhyAnena sUtraM gatam // 52 // atha svazaddhAtmani zobhanamadhyAyo'bhyAso nizcayasvAdhyAyastallakSaNanizcayadhyAnasya pAramparyeNa kAraNabhUtaM bhedAbhevaratnatrayAditattvopadezakaM paramopAdhyAyabhaktirUpaM Namo uvajjhAyANaM' iti padoccAraNalakSaNaM yat padadhyAnaM, tasya dhyeyabhUtamupAdhyAyamunIzvaraM kathayati darzanAcAra kahate haiM / 1 / usI zuddha AtmAkA jo upAdhi rahita svasaMvedana (apane jAnane) rUpa bhedajJAnadvArA mithyAtva-rAga Adi parabhAvoMse bhinna jAnanA hai vaha samyagjJAna hai| usameM jo AcaraNa (pariNamana) karanA arthAt laganA hai vaha nizcayajJAnAcAra hai / 2 / usI zuddha AtmAmeM rAga Adi vikalpoMrUpa upAdhise rahita jo svabhAvase utpanna huA sukha hai usake AsvAdase nizcala cittakA karanA hai usako vItarAgacAritra kahate haiM; usameM jo AcaraNa karanA hai vaha nizcayacAritrAkAra kahalAtA hai / 3 / samasta paradravyoMmeM icchAke rokanese, isI prakAra anazana avamaudarya Adi bAraha prakArake tapako karane rUpa bahiraMgasahakArIkAraNase jo nija svarUpameM pratapana arthAt vijayana hai vaha nizcayatapazcaraNa kahalAtA hai; usameM jo AcaraNa arthAta pariNamana hai usako nizcayatapazcaraNAcAra kahate haiM / 4 / ina pUrvokta darzana, jJAna, cAritra aura tapazcaraNarUpa bhedoMse cAra prakArakA jo nizcaya AcAra hai; usakI rakSAke liye jo apanI zakti (tAkata) kA nahIM chipAnA hai vaha nizcayavIryAcAra hai / 5 / aise kahe hue lakSaNoMkA dhAraka jo nizcayanayase pA~ca prakArakA AcAra he usameM, aura isI prakArase "chattIsaguNoMse sahita, pA~ca prakArake AcArako karanekA upadeza denevAle, tathA ziSyoMpara anugraha (kRpA) rakhane meM catura aise jo dharmAcArya haiM unako maiM sadA vaMdanA karatA huuN| 1 / ' isa gAthAmeM kahe hue kramake anusAra mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA Adi caraNAnuyogake zAstroMmeM vistArase kahe hue bahiraMgasahakArIkAraNoM rUpa jo vyavahAranayase pA~ca prakArakA AcAra hai usameM jo apaneko tathA parako lagAte haiM arthAt Apa usa paMcAcArako sAdhate haiM aura dUsaroMko sadhAte haiM ve AcArya kahalAte haiN| aura ve AcArya parameSThI padasthadhyAnameM dhyAna karane yogya haiM / / isaprakAra AcAryaparameSThIke vyAkhyAnase yaha gAthAsUtra samApta huA / / 52 // - aba nija zuddha AtmAmeM jo uttama abhyAsa karanA hai usako nizcaya svAdhyAya kahate haiM / usa nizcayasvAdhyAyarUpa svarUpakA dhAraka jo nizcayadhyAna hai usake paraMparAse kAraNabhUta, bheda abheda rUpa ratnatraya Adi tattvoMkA upadeza karanevAle aura paramaupAdhyAyabhaktisvarUpa "Namo uvajjhAyANaM" isa padake uccAraNarUpa padasthadhyAnake dhyeyabhUta (dhyAna karane yogya) aise jo upAdhyAya parameSThI haiM unake svarUpakA kathana karate haiM Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravya saMgrahaH jo rayaNattayajutto NiccaM dhammovadesaNe Nirado | so uvajjhAo appA jadivaravasaho Namo tassa / / 53 / / yaH ratnatrayayuktaH nityaM dharmopadezane nirataH / saH upAdhyAyaH AtmA yativaravRSabhaH namaH tasmai // 53 // vyAkhyA- 'jo rayaNattayajutto' yo'sau bAhyAbhyantararatnatrayAnuSThAnena yuktaH pariNataH / 'NiccaM dhammovadesaNe Nirado' SaTdravyapaJcAstikAya saptatattva navapadArtheSu madhye svazuddhAtmadravyaM svazuddha jIvAstikAyaM svazuddhAtmatattvaM svazuddhAtmapadArthamevopAdeyaM zeSaM ca heyaM, tathaivottamakSamAdidharmaM ca nityamupadizati yo'sau sa nityaM dharmopadezane nirato bhavyate / 'so uvajjhAo appA' sa cetthaMbhUta AtmA upAdhyAya iti / punarapi kiviziSTa:-- 'jadivaravasaho' paJcendriya viSayajayena nijazuddhAtmani yatnaparANAM yativarANAM madhye vRSabhaH pradhAno yativaravRSabhaH / ' Namo tassa' tasmai dravyabhAvarUpo namo namaskAro'stu / ityupAdhyAyaparameSThivyAkhyAnarUpeNa gAthA gatA // 53 // atha nizcayaratnatrayAtmaka nizcayadhyAnasya paramparayA kAraNabhUtaM bAhyAbhyantaramokSamArgasAdhakaM paramasAdhubhaktirUpaM Namo loe savvasAhUNaM' iti padoccAraNajapadhyAnalakSaNaM yat padastha - dhyAnaM tasya dhyeyabhUtaM sAdhuparameSThisvarUpaM kathayati - 173 daMsaNaNANasamaggaM maggaM mokkhassa jo hu cAritaM / sAdhayadi NiccasuddhaM sAhU sa muNI Namo tassa / / 54 / / gAthA bhAvArtha - jo samyagdarzana, jJAna aura cAritrarUpa ratnatraya se sahita hai; nirantara dharmakA upadeza dene meM tatpara hai; vaha AtmA munIzvaroMmeM pradhAna upAdhyAya parameSThI kahalAtA hai / isaliye unako maiM namaskAra karatA hU~ // 53 // vyAkhyArtha - " jo rayaNattayajutto" jo bAhya tathA AbhyantararUpa ratnatraya ke anuSThAna ( sAdhane) yukta haiM arthAt nizcaya - vyavahAra svarUpa ratnatraya ke sAdhane meM lage hue haiM, "NiccaM dhammovadesaNe Nirado" jIva, ajIvAdi chaH dravya, pA~ca astikAya, sAta tattva aura nau padArthoM meM nijazuddha Atmadravya, nija zuddha jIvAstikAya, nija zuddha Atmatattva aura nijazuddha AtmapadArtha hI upA hai; anya saba tyAgane yogya haiM; isa viSayakA tathA isIprakAra uttama kSamA Adi daza dharmokA jo nirantara upadeza dete haiM; ve nitya dharmopadeza dene meM tatpara kahalAte haiM; isa kAraNa nitya dharmopadezana meM tatpara aise "appA" AtmA haiM; ve "jadivaravasaho" pA~coM indriyoMke viSayoMko jItane se nijazuddha AtmAmeM prayatna karane meM tatpara aise yativaroM (munIzvaroM) ke madhya meM vRSabha arthAt pradhAna aise 'uvajjhAo' upAdhyAya parameSThI haiM; "Namo tassa" una upAdhyAya parameSThiyoMke artha merA dravya tathA bhAvarUpa namaskAra ho / isa prakAra upAdhyAya parameSThIke vyAkhyAnase gAthAsUtra pUrNa huA ||53 // aba nizcayaratnatraya svarUpa jo nizcayadhyAna hai usake paraMparAse kAraNabhUta, bAhya tathA abhyaMtararUpa mokSamArgake sAdhanevAle aura paramasAdhubhaktisvarUpa jo " Namo loe savvasAhUNaM" yaha pada hai isake bolane, jApa karane aura dhyAna karanerUpa lakSaNakA dhAraka jo padastha dhyAna hai| usake dhyeyabhUta aise jo sAdhu parameSThI haiM unake svarUpakA nirUpaNa karate haiM gAthAbhAvArtha- jo darzana aura jJAnase pUrNa, mokSakA mArgabhUta, aura sadAzuddha aise cAritrako Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra darzanajJAnasamagraM mArga mokSasya yaH hi cAritram / sAdhayati nityazuddhaM sAdhuH saH muniH namaH tasmai // 54 // vyAkhyA-'sAhU sa muNI' sa muniH sAdhurbhavati / yaH kiM karoti-'jo hu sAdhayadi' yaH kartA hu sphuTaM sAdhayati / ki 'cArittaM' cAritraM / kathambhUtaM 'daMsaNaNANasamaggaM vItarAgasamyagdarzanajJAnAbhyAM samagraM paripUrNam / punarapi kathambhUtaM 'maggaM mokkhassa' mArgabhUtaM / kasya mokSasya / punazca ki rUpaM 'Niccasuddha' nityaM sarvakAlaM zuddhaM rAgAdirahitam / 'Namo tassa' evaM guNaviziSTo yastasmai sAdhave namo namaskArostviti / tathAhi-"udyotanamudyogo nirvahaNaM sAdhanaM ca nistaraNam / dRgavagamacaraNatapasAmAkhyAtArAdhanA sdbhiH|1|" ityAryAkathitabahiraGgacaturvidhArAdhanAbalena, tathaiva "samattaM saNNANaM saccArittaM hi sattavo ceva / cauro ciTThahi yAde tamhA AdA hu me saraNaM / 1 / " iti gAthAkathitAbhyantaranizcayacaturvidhArAdhanAbalena ca bAhyAntaramokSamArgadvitIyanAmAbhidheyena kRtvA yaH kartA vItarAgacAritrAvinAbhUtaM svazuddhAtmAnaM sAdhayati bhAvayati sa sAdhurbhavati / tasyaiva sahajazuddhasadAnandaikAnubhUtilakSaNo bhAvanamaskArastathA 'Namo loe savvasAhUNaM' dravyanamaskArazca bhavatviti // 54 // evamuktaprakAreNa gAthApaJcakena madhyamapratipattyA paJcaparameSThisvarUpaM jJAtavyam / athavA nizcayena "arihAsiddhAyariyAuvajjhAyAsAdhu pNcprmettttii| te vihu ciTTahi yAde tamhA AdA hu me saraNaM / 1 / " iti gAthAkathitakrameNa saMkSepeNa, tathaiva vistareNa paJcaparameSThigranthakathitakramaNa, prakaTa rUpase sAdhate haiM ve muni sAdhu parameSThI haiM unake artha merA namaskAra ho // 54 / / vyAkhyArtha-"jo' jo 'hu' bhale prakArase "dasaNaNANasamaggaM" vItarAga samyagdarzana aura jJAnase paripUrNa, "maggaM mokkhassa" mokSakA mArga (kAraNa) bhUta, "Niccasuddha" sadA zuddha arthAt rAgadveSAdi rahita aise "cArittaM" cAritrako "sAdhayadi" sAdhate haiM "sAhU sa muNI" ve muni sAdhu haiM "Namo tassa' ina pUrvokta guNoMse sahita jo haiM una sAdhu parameSThiyoMke artha namaskAra ho / so hI spaSTarUpase dikhalAte haiM ki-"darzana, jJAna, cAritra aura tapa inakA jo udyotana, udyoga, nirvahaNa. sAdhana aura nistaraNa hai usako sataparuSoMne ArAdhanA kahI hai|1|" isa AryAchandase kahI haI jo bahiraMga darzana. jJAna. cAritra aura tapabhedoMse cAra prakArakI ArAdhanA hai usa ArAdhanAke balase tathA isI prakAra "samyagdarzana, samyagajJAna, samyakacAritra aura sattapa ye cAroM AtmAmeM nivAsa karate haiM isa kAraNa AtmA hI mere zaraNabhUta hai / 1 / " isa gAthAmeM kahI huI jo nizcaya nayase abhyantarakI cAra ArAdhanA haiM unake balase arthAta bAhya mokSamArga aura abhyantara mokSamArga karake jo vItarAgacAritrakA avinAbhUta nija zuddha AtmAko sAdhate haiM arthAt bhAvate haiM; ve sAdhu parameSThI kahalAte haiN| unhIMke liye merA svabhAvase utpanna-zuddha-aise sadAnandakI anubhUtilakSaNa bhAvanamaskAra tathA "Namo loe savvasAhUNaM" isa padake uccAraNarUpa dravyanamaskAra ho // 54 // isa kahe hue prakArase pA~ca gAthAoMdvArA madhyama rucike dhAraka ziSyoMko jJAna honeke liye paMca parameSThIke svarUpakA kathana kiyA gayA hai| yaha jAnanA cAhiye / athavA nizcayanayase "arhat, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ye pA~coM parameSThI jo haiM ve bhI AtmAmeM hI tiSThate haiM; isa kAraNa AtmA hI mere zaraNabhUta hai / 1 / " isa gAthAmeM kahe hue kramAnusAra saMkSepase paMca parameSThiyoMkA svarUpa jAnanA cAhiye / aura vistArase paMca parameSThiyoMkA svarUpa paJcaparameSTI nAmaka Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 175 ativistAreNa tu siddhacakrAdidevArcanAvidhirUpamantravAdasaM bandhipaJcanamaskAragranthe ceti / evaM gAthApaJcakena dvitIyasthalaM gatam / atha tadeva dhyAnaM vikalpita nizcayenAvikalpitanizcayena prakArAntareNopasaMhArarUpeNa punarapyAha / tatra prathamapAde dhyeyalakSaNaM, dvitIyapAde dhyAtRlakSaNaM, tRtIyapAde dhyAnalakSaNaM caturthapAdena navibhAgaM kathayAmItyabhiprAyaM manasi dhRtvA bhagavAn sUtramidaM pratipAdayati; - jaM kiMcivi citaMto NirIhavittI have jadA sAhU | laNaya eyattaM tadAhu taM tassa NicchayaM jjhANaM / / 55 / / yat kiJcit api cintayan nirIhavRttiH bhavati yadA sAdhuH / labdhvA ca ekatvaM tadA AhuH tat tasya nizcayaM dhyAnam // 55 // vyAkhyA- 'tadA' tasmin kAle / 'Ahu' Ahurbuvanti 'taM tassa NicchayaM jjhANaM' tattasya nizcayadhyAnamiti / yadA kiM ? 'NirIhavittI have jadA sAhU' nirIhavRttinispRha vRttiryadA sAdhurbhavati / ki kurvan ? 'jaM kicivi citaMto' yat kimapi dhyeyavasturUpeNa vastu cintayanniti / kiM kRtvA pUrvaM ? 'laddhUNaya eyattaM' tasmin dhyeye labdhvA / ki ? ekatvaM ekAgracintAnirodhanamiti / atha vistAra:yat kiJcid dhyeyamityanena kimuktaM bhavati ? prAthamikApekSayA savikalpAvasthAyAM viSayakaSAyavaJcanAthaM cittasthirIkaraNArthaM paJcaparameSThadyAdiparadravyamapi dhyeyaM bhavati / pazcAdabhyAsavazena granthameM kahe hue kramase jAnanA cAhie / tathA atyantavistAra se siddhacakra Adi devoMke pUjanavidhirUpa jo mantravAdasambandhI "paMcanamaskAra mAhAtmya" nAmaka grantha hai usameM paMca parameSThiyoM kA svarUpa jAnanA cAhiye / isa prakAra pA~ca gAthAoMse dUsarA sthala samApta huA / aba phira bhI usI dhyAnako vikalpitanizcaya aura avikalpitanizcayarUpa jo anya prakAra haiM unase saMkSepa karake kahate haiM / usameM gAthAke prathama pAdameM dhyeyakA lakSaNa kahatA hU~, dvitIya pAdameM dhyAtA (dhyAna karanevAle) kA lakSaNa kahatA hU~, tIsare pAdameM dhyAnakA lakSaNa kahatA hU~ aura cauthe pAda (caraNa) se nayoMke vibhAgako kahatA hU~ / isa abhiprAyako manameM dhAraNa karake bhagavAn zrI nemicandrasvAmI isa agrima sUtrakA pratipAdana karate haiM; gAthA bhAvArtha - dhyeya padArtha meM ekAgra citta hokara jisa kisI padArthako dhyAvatA huA sAdhu jaba nispRha vRttiM (saba prakArakI icchAoMse rahita) hotA hai usa samaya usakA dhyAna nizcaya dhyAna hotA hai aisA AcArya kahate haiM ||55 // vyAkhyArtha - "lakSUNaya eyattaM" usa dhyeya padArtha meM ekAgracintAke nirodhako prApta hokara arthAt ekacitta hokara "jaM kiMcivi citaMto" jisa kisI padArthakA dhyeyavastuke rUpase citavana karatA huA "NirIhavittI have jadA sAhU" sAdhu jaba nispRha vRttiko dhAraNa karanevAlA hotA hai " tadAhu taM tassa NicchayaM jjhANaM" usa samaya AcArya mahArAja sAdhuke usa dhyAnako nizcaya dhyAna kahate haiM / aba vistArase varNana karate haiM - gAthAmeM jo 'yat kiMcit dhyeyam' arthAt 'jisa kisI bhI dhyeya padArthako aisA pada hai usase kyA kahA gayA hai ? dhyAnakI prathama hI Arambha karane kI apekSAse jo savikalpa avasthA hai usameM viSaya aura kaSAyoM ko dUra karaneke liye tathA cittako sthira karaneke liye paMca parameSThI Adi jo paradravya haiM, ve bhI dhyeya hote haiM, phira jaba www.jainejibrary.org Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [tRtIya adhikAra sthirIbhUte citte sati zuddhabuddha kasvabhAvanijazuddhAtmasvarUpameva dhyeyamityuktaM bhavati / nispRhavacanena punamithyAtvaM vedatrayaM hAsyAdiSaTkakrodhAdicatuSTayarUpacaturdazA'bhyantaraparigraheNa tathaiva kSetravAstu. hiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyabhANDA'bhidhAnadazavidhabahiraGgaparigraheNa ca rahitaM dhyAtRsvarUpamuktaM bhavati / ekAgracintAnirodhena ca pUrvokta vividhadhyeyavastuni sthiratvaM nizcalatvaM dhyAnalakSaNaM bhaNitamiti / nizcayazabdena tu prAthamikApekSayA vyavahAraratnatrayAnukUlanizcayo grAhyaH / niSpannayoganizcalapuruSApekSayA vyavahAraratnatrayAnukUlanizcayo grAhyaH / nizcaya niSpannayogapuruSApekSayA tu zuddhopayogalakSaNavivakSitaikadezazuddhanizcayo grAhyaH vizeSanizcayaH punarane vakSyamANastiSThatIti sUtrArthaH // 55 // ___atha zubhAzubhamanovacanakAyanirodhe kRte satyAtmani sthiro bhavati tadeva paramadhyAnamityupadizati; mA ciTThaha mA jaMpaha mA cintaha kiMvi jeNa hoi thiro / appA appammi rao iNameva paraM have jjhANaM // 56 // mA ceSTata mA jalpata mA cintayata kimapi yena bhavati sthiraH / AtmA Atmani rataH idaM eva paraM bhavati dhyAnaM // 56 // vyAkhyA-'mA ciTThaha mA jaMpaha mA citaha kiMvi' nityaniraJjananiSkriyanijazuddhAtmAnuabhyAsake vazase citta sthira ho jAtA hai taba zuddha-buddha ekasvabhAvakA dhAraka jo nija-zuddha AtmA hai usakA svarUpa hI dhyeya hotA hai; yaha kahA gayA hai| aura 'nispRhavRtti hokara' yaha jo vacana hai isase mithyAtva 1, veda 2, strIveda 3, napuMsakaveda 4, hAsya 5, rati 6, arati 7, zoka 8, bhaya 9, jugupsA 10, krodha 11, mAna 12, mAyA 13, aura lobha 14, ina rUpa caudaha prakArake antaraMga parigrahase rahita tathA isIprakAra kSetra 1, vAstu 2, hiraNya 3, suvarNa 4, dhana 5, dhAnya 6, dAsI 7, dAsa 8, kupya 9, aura bhAMDa 10, nAma dazaprakArake bahiraMga parigrahase rahita dhyAna karanevAlekA svarUpa kahA gayA hai / aura 'ekAgracintAnirodhako prApta hokara' isa kathanase pUrvokta nAnA prakArake dhyAna karaneyogya padArthoM meM jo nizcalapanA hai usako dhyAnakA lakSaNa kahA hai / aura "nizcaya dhyAna kahate haiM" yahA~para jo nizcaya zabda haiM usase abhyAsa karanevAle puruSakI apekSAse to vyavahAraratnatrayake anukUla nizcaya grahaNa karanA cAhiye aura jisake dhyAna siddha ho gayA hai aise puruSakI apekSAse zuddhopayogarUpa lakSaNakA dhAraka vivakSitaikadezazuddhanizcaya grahaNa karanA caahiye| isase vizeSa (U~cedarjekA) jo nizcaya hai vaha Ageke sUtra meM kahA hai| isa prakAra sUtrakA artha hai / / 55 / / aba dhyAna karanevAlA puruSa zubha azubharUpa mana, vacana aura kAyakA nirodha kara cukane para jo AtmAmeM sthira hotA hai vaha AtmAmeM sthira honA hI parama dhyAna hai aisA upadeza dete haiM; gAthAbhAvArtha-he jJAnIjano ! tuma kucha bhI ceSTA mata karo arthAt kAyake vyApArako mata karo, kucha bhI mata bolo aura kucha bhI mata vicaaro| jisase ki tumhArA AtmA apane AtmAmeM tallIna sthira hove; kyoMki jo AtmAmeM tallIna honA hai vahI paramadhyAna hai // 56 // vyAkhyArtha-he jJAnI jano ! "mA ciTThaha mA jaMpaha mA citaha kivi" nitya niraMjana aura Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 mokSamArga varNana ] bRhadravyasaMgrahaH bhUtipratibandhakaM zubhAzubhaceSTArUpaM kAyavyApAraM, tathaiva zubhAzubhAntarbahirjalparUpaM vacanavyApAraM, tathaiva zubhAzubhavikalpajAlarUpaM cittavyApAraJca kimapi mA kuruta he vivekijanAH ! 'jeNa hoi thiro' yena yogatrayanirodhena sthiro bhavati / sa kaH ? 'appA' aatmaa| kathambhUtaH sthiro bhavati ? 'appammi rao' sahajazuddhajJAnadarzanasvabhAvaparamAtmatattvasamyakazraddhAnajJAnAnucaraNarUpAbhedaratnatrayAtmakaparapasamAdhisamudbhUtasarvapradezAhlAdajanakasukhAsvAdapariNatisahite nijAtmani rataH pariNatastallIyamAnastaccittastanmayo bhavati / 'iNameva paraM have jjhANaM' idamevAtmasukharUpe tanmayatvaM nizcayena paramutkRSTaM dhyAnaM bhvti| tasmin dhyAne sthitAnAM yadvItarAgaparamAnandasukhaM pratibhAti, tadeva nizcayamokSamArgasvarUpam / tacca paryAyanAmAntareNa kiM kiM bhaNyate tadabhidhIyate / tadeva zuddhAtmasvarUpaM, tadeva paramAtmasvarUpaM, tadevaikadezavyaktirUpavivakSitaikadezazuddhanizcayena svazuddhAtmasamvittisamutpannasukhAmRtajalasarovare rAgAdimalarahitatvena paramahaMsasvarUpam / idamekadezavyaktirUpaM zuddhanayavyAkhyAnamatra paramAtmadhyAnabhAvanAnAmamAlAyAM yathAsambhavaM sarvatra yojniiymiti| tadeva parabrahmasvarUpaM tadeva paramaviSNusvarUpaM, tadeva paramazivasvarUpaM, tadeva paramabuddhasvarUpaM, tadeva paramanijasvarUpaM, tadeva paramasvAtmopalabdhilakSaNaM siddhasvarUpaM, tadeva niraJjanasvarUpaM, tadeva nirmalasvarUpaM, tadeva svasamvedanajJAnaM, tadeva paramatattvajJAnaM, tadeva zuddhAtmadarzanaM, tadeva paramA kriyArahita aisA jo nijazuddha AtmAkA anubhava hai usako rokanevAlA jo zubha azubha ceSTArUpa kAyakA vyApAra hai usako, isI prakAra zubha azubha antaraMga tathA bahiraMgarUpa vacanake vyApArako aura isI prakAra zubha azubha vikalpoMke samUharUpa manake vyApArako kucha bhI mata karo "jeNa hoi thiro" jina mana, vacana aura kAyasvarUpa tInoM yogoMke rokanese sthira hotA hai; vaha kauna ? "appA" AtmA / kaisA sthira hotA hai ? "appammi rao" sahaja zuddha jJAna aura darzana svabhAvako dhAraNa karanevAlA jo paramAtmatattva hai usake samyak zraddhAna jJAna tathA AcaraNa karanerUpa jo abhedaratnatraya hai usa svarUpa jo parama dhyAna hai usase utpanna aura saba pradezoMko Ananda paidA karanevAlA aisA jo sukha usake AsvAdarUpa pariNati sahita nija AtmAmeM pariNata, tallIna, tanmaya tathA taccitta hokara sthira hotA hai / "iNameva paraM have jjhANaM" yahI jo AtmAke sukharUpa meM pariNamana honA hai vaha nizcayase parama arthAt utkRSTa dhyAna hotA hai| usa paramadhyAnameM sthita hue jIvoMko jo vItarAgaparamAnaMda sukha pratibhAsatA hai vahI nizcayamokSamArgasvarUpa hai / vaha dUsare paryAyanAmoMse kyA-kyA kahalAtA hai arthAt usako kina-kina nAmoMse loga kahate haiM so kathana kiyA jAtA hai / vahI zuddha AtmAkA svarUpa hai, vahI paramAtmAkA svarUpa hai, vahI eka deza meM prakaTatArUpa aise vivakSita ekadezazuddhanizcayanayase nijazuddha AtmAke jJAnase utpanna jo sukha vahI huA jo amRtajalakA sarovara usameM rAga Adi maloMse rahita honeke kAraNa paramahaMsa svarUpa hai / isa paramAtmadhyAnake bhAvanAke nAmoMkI mAlAmeM isa ekadezavyaktirUpa zuddhanayake vyAkhyAnako yathAsambhava saba jagaha lagA lenA cAhiye arthAt yathAsambhava ye saba nAma ekadezazuddha nizcayanayakI apekSAse haiM aisA samajhanA caahiye| vahI parabrahmasvarUpa hai, vahI paramaviSNusvarUpa hai, vahI paramazivasvarUpa hai, vahI paramabuddha svarUpa hai, vahI paramanijasvarUpa hai, vahI parama nija AtmAkI prAptirUpa lakSaNakA dhAraka jo siddha hai usarUpa hai, vahI niraMjanarUpa hai, vahI nirmala (karmamalarahita) svarUpakA dhAraka hai, vahI svasaMvedana Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra vasthAsvarUpaM, tadeva paramAtmanaH darzanaM, tadeva paramAtmajJAnaM, tadeva paramAvasthArUpaparamAtmasparzanaM tadeva dhyeyabhUtazuddhapAriNAmikabhAvarUpaM, tadeva dhyAnabhAvanAsvarUpaM, tadeva zuddhacAritraM, tadevAntastattvaM, tadeva paramatattvaM, tadeva zuddhAtmadravyaM, tadeva paramajyotiH, saiva zuddhAtmAnubhUtiH, saivAtmapratItiH, saivAtmasamvittiH, saiva svarUpopalabdhiH, sa eva nityopalabdhiH, sa eva paramasamAdhiH, sa eva paramAnandaH, sa eva nityAnandaH, sa eva sahajAnandaH, sa eva sadAnandaH, sa eva zuddhAtmapadArthAdhyayanarUpaH, sa eva paramasvAdhyAyaH, sa eva nizcayamokSopAyaH, sa eva caikAgracintAnirodhaH, sa eva paramabodhaH, sa eva zuddhopayogaH, sa eva paramayogaH, sa eva bhUtArthaH, sa eva paramArthaH, sa eva nizcayapaJcAcAraH, sa eva samayasAraH, sa evAdhyAtmasAraH, tadeva samatAdinizcayaSaDAvazyakasvarUpaM, tadevAbhedaratnatraya svarUpaM, tadeva vItarAgasAmAyika, tadeva paramazaraNottamamaGgalaM, tadeva kevalajJAnotpattikAraNaM, tadeva sakalakarmakSayakAraNaM, saiva nizcayacaturvidhArAdhanA, saiva paramAtmabhAvanA, saiva zuddhAtmabhAvanotpannasukhAnubhUtirUpaparamakalA, seva divyakalA, tadeva paramAdvaitaM, tadeva paramAmRtaparamadharmadhyAnaM, tadeva zukladhyAnaM, tadeva rAgAdivikalpazUnyadhyAnaM, tadeva niSkaladhyAnaM, tadeva paramasvAsthyaM, tadeva paramavItarAgatvaM, tadeva paramasAmyaM, tadeva paramaikatvaM, tadeva paramabhedajJAnaM, sa eva paramasamarasIbhAvaH, ityAdisamastarAgAdivikalpopAdhirahitaparamAhlAdaikasukhalakSaNadhyAnarUpasya nizcayamokSamArgasya vAcakAnyanyAnyapi paryAyanAmAni vijJeyAni bhavanti paramAtmatattvavidbhiriti // 56 // jJAna hai, vahI paramatattvajJAna hai, vahI zuddhAtmAkA darzana hai, vahI parama (utkRSTa) avasthAsvarUpa hai, vahI paramAtmAkA darzana hai, vahI paramAtmAkA jJAna hai, vahI paramAvasthArUpa paramAtmAkA sparzana hai, vahI dhyAna karaneyogya jo zuddha pAriNAmikabhAva hai usa rUpa hai, vahI dhyAnabhAvasvarUpa hai, vahI zuddha cAritra hai, vahI antaraMgakA tattva hai, vahI parama (utkRSTa) tattva hai, vahI zuddha AtmA dravya hai, vahI parama jyotiH (jJAna) hai. vahI zuddha AtmAkI anubhUti hai, vahI AtmA dravya hai, vahI AtmAkI pratIti hai, vahI AtmAkI saMvitti arthAt sAkSAtkAra hai, vahI nijaAtmasvarUpakI prApti haiM, vahI nitya padArthakI prApti hai, vahI parama samAdhi hai, vahI parama Ananda hai, vahI nitya Ananda hai, vahI svabhAvase utpanna huA Ananda hai, vahI sadAnanda hai, vahI zuddha AtmapadArthake paThanarUpa svarUpakA dhAraka hai, vahI parama svAdhyAya hai, vahI nizcaya mokSakA upAya hai, vahI ekAgraciMtAoMkA nirodha hai, vahI paramajJAna hai, vahI zuddha upayoga hai, vahI parama yoga hai, vahI bhUtArtha hai, vahI paramArtha hai. vahI nizcayanayake anusAra jo jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIryarUpa pA~ca prakArakA AcAra hai usa svarUpa hai, vahI samayasAra hai. vahI adhyAtmasAra hai, vahI samatA AdirUpa jo nizcayanayase chaH Avazyaka haiM una svarUpa hai, vahI abheda ratnatrayarUpa hai, vahI vItarAga sAmAyika hai, vahI paramazaraNottama maMgala hai, vahI kevala jJAnotpattikA kAraNa hai, vahI samasta karmoke nAzakA kAraNa hai, vahI nizcayanayakI apekSAse jo darzana, jJAna, cAritra aura tapabhedoMse cAra prakArakI ArAdhanA hai usa svarUpa hai, vahI paramAtmAkI bhAvanArUpa hai, vahI zuddhAtmAkI bhAvanAse utpanna jo sukha usakI anubhUtirUpa paramakalA hai, vahI divya kalA hai, vahI parama advaita hai. vahI amRtasvarUpa parama dharmadhyAna hai vahI, zukladhyAna hai, vahI rAga Adi vikalpoMrahita dhyAna hai, vahI niSkala dhyAna hai, vahI parama svAsthya hai, vahI parama vItarAgatArUpa hai, vahI parama samatAsvarUpa hai, vahI parama ekatva haiM, vahI parama bhedajJAna hai, vahI parama samarasIbhAva hai| inako Adi le, sampUrNa rAga Adi vikalpoMkI upAdhise rahita aura parama AhlAdakasukharUpa lakSaNakA dhAraka jo dhyAna hai usa svarUpa Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 179 ataH paraM yadyapi pUrva bahudhA bhaNitaM dhyAtRpuruSalakSaNaM dhyAnasAmagrI ca tathApi cUlikopasaMhArarUpeNa punarapyAkhyAtiH - tavasudavadavaM cedA jjhANarahadhuraMdharo have jamhA | tamhA tattiyaNiradA talladdhIe sadA hoha // 57 // tapaH zrutavratavAn cetA dhyAnarathadhurandharaH bhavati yasmAt / tasmAt tattrikaniratAH tallabdhyai sadA bhavata // 57 // vyAkhyA- - 'tavasudavadavaM cedA jjhANarahadhuraMdharo have jamhA' tapazrutavratavAnAtmA cetayitA dhyAnarathasya dhurandharo samarthA bhavati 'jamhA' yasmAt 'tamhA tattiyaNiradA taladdhIe savA hoha' tasmAt kAraNAt tapazrutavratAnAM saMbandhena yattritayaM tat tritaye ratA sarvakAle bhavata he bhavyAH ! kimarthaM ? tasya dhyAnasya labdhistallabdhistadarthamiti / tathAhi anazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsana kAyaklezabhedena bAhyaM SaDvidhaM tathaiva prAyazcittavinayavaiyyAvRtyasvAdhyAya vyutsargadhyAnabhedenA'bhyantaramapi SaDvidhaM ceti dvAdazavidhaM tapaH / tenaiva sAdhyaM zuddhAtmasvarUpe pratapanaM vijayanaM nizcayatapazca / tathaivAcArArAdhanAdidravyazrutaM tadAdhAreNotpannaM nirvikAra jo nizcayamokSamArga hai usako kahanevAle anya bhI bahutase jIvaparyAyI nAma paramAtmatattvako arthAt paramAtmA ke svarUpako jAnanevAle jo bhavya jIva haiM unako jAna lene cAhiye // 56 // aba isake Age yadyapi pahile dhyAna karanevAle puruSakA lakSaNa aura dhyAnakI sAmagrIkA kaI prakAra se varNana kara cuke haiM; to bhI cUlikA aura upasaMhArarUpase phira bhI dhyAtA puruSa aura dhyAnasAmagrIkA kathana karate haiM; gAthAbhAvArtha- kyoMki, tapa, zruta aura vratakA dhAraka jo AtmA hai vahI dhyAnarUpI rathakI dhurAko dhAraNa karanevAlA hotA hai| isa kAraNa he bhavyajano ! tuma usa dhyAnakI prAptike artha nirantara tapa, zruta aura vrata ina tInoMmeM tatpara hovo || 57|| vyAkhyArtha - " tavasudavadavaM cedA jjhANarahadhuraMdharo have jamhA" jisa kAraNase ki tapa, zruta aura vratakA dhAraka AtmA dhyAnarUpI rathakI dhurAko dhAraNa karaneke liye samartha hotA hai / " tamhA tattiyaNiradA talladdhIe sadA hoha" isa kAraNase he bhavyo ! usa dhyAnakI prAptike artha tapa zruta aura vratoMke sambandhase jo tritaya hai usa tritayameM arthAt tapaH zruta tathA vrata ina tInoMke samudAya meM sarvakAla ( nirantara ) tatpara hovo / aba isIkA vizeSa varNana karate haiM ki -anazana (upavAsakA karanA) 1, avamodarya (kama bhojana karanA) 2, vRttiparisaMkhyAna ( aTapaTI vRttiko grahaNa karake bhojana karane jAnA) 3, rasaparityAga (chaH rasoMmeMse eka do Adi rasoMkA tyAga karanA) 4, viviktazayyAsana (nirjana aura zuddha sthala meM zayana karanA vA baiThanA ) 5, kAyakleza ( zaktike anusAra zarIra se parizrama lenA ) 6, ina bhedoMse chaH prakArakA bAhya tapa aura isI prakAra prAyazcitta 1, vinaya 2, vaiyAvRtya 3, svAdhyAya 4, kAyotsarga 5, aura dhyAna 6, ina bhedoMse chaH prakArakA antaraMga tapa aise bAhya tathA abhyantara donoM tapoMke bhedoMko milAnese bAraha prakArakA vyavahAratapa hai / aura usI vyavahAratapase siddha hone yogya nija zuddha AtmAke svarUpa meM pratapana arthAt vijaya karane rUpa nizcayatapa hai / isI prakAra mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA Adi dravyazruta, tathA una Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra svasaMvedanajJAnarUpaM bhAvazrutaM ca / tathaiva ca hisAnRtasteyAbrahmaparigrahANAM dravyabhAvarUpANAM pariharaNaM vratapaJcakaM ceti / evamuktalakSaNatapaH zrutavratasahito dhyAtA puruSo bhavati / iyameva dhyAnasAmagrI ceti / tathA coktaM- "vairAgyaM tattvavijJAnaM nairgranthyaM samacittatA / parISahajayazceti paJcaite dhyAnahetavaH / 1 / " 180 bhagavan dhyAnaM tAvanmokSamArgabhUtam / mokSArthinA puruSeNa puNyabandhakAraNatvAdvatAni tyAjyAni bhavanti bhavadbhiH punardhyAnasAmagrIkA raNAni tapaHzrutavratAni vyAkhyAtAni tat kathaM ghaTata iti / tatrottaraM dIyate - vratAnyeva kevalAni tyAjyAnyevaM na kintu pApabandhakAraNAni hiMsAdivikalparUpANi yAnyavratAni tAnyapi tyAjyAni / tathA coktaM pUjyapAdasvAmibhiH - " apuNyamavrataiH puNyaM vratairmokSastayorvyayaH / avratAnIva mokSArthI vratAnyapi tatastyajet // 1 // " kitvavratAni pUrvaM parityajya tatazca vrateSu tanniSTho bhUtvA nirvikalpasamAdhirUpaM paramAtmapadaM prApya pazcAdekadezavratAnyapi tyajati / tadapyuktaM taireva - "avratAni parityajya vrateSu pariniSThitaH / tyajettAnyapi saMprApya paramaM padamAtmanaH / 1 / " zAstroMke AdhArase arthAt paThana pAThanase utpanna huA aura vikArarahita nija zuddha AtmAke jAnanerUpa jJAnakA dhAraka bhAvazruta hai / tathA isI prakAra dravya aura bhAvarUpa jo hiMsA, anRta (jhUTha), steya (corI), abrahma (kuzala), aura parigraha hai inake tyAgarUpa pA~ca vrata haiM / aise kahe hue lakSaNake dhAraka jo tapa, zruta aura vrata haiM inase sahita huA puruSa dhyAtA (dhyAnakaranevAlA) hotA hai / aura ina tapa, zruta tathA vratarUpa hI dhyAnakI sAmagrI hai| so hI kahA hai ki "vairAgya 1, tattvoMkA jJAna 2, bAhya abhyantararUpa donoM parigrahoMse rahitapanA 3, rAga aura dveSakI rahitatArUpa sAmyabhAvakA honA 4, aura bAIsa parISahoMkA jItanA 5, ye pA~coM dhyAnake kAraNa haiM |1| " yahA~ ziSya zaMkA karatA hai ki AcArya bhagavAn ! dhyAna to mokSakA mArgabhUta hai arthAt mokSakA kAraNa hai aura jo mokSako cAhanevAlA puruSa hai usako puNyabandhake kAraNa honese vrata tyAgane yogya haiM arthAt vratoMse puNyakA baMdha hotA hai; aura puNyabaMdha saMsArakA kAraNa hai; isaliye mokSArthI vratoMkA tyAga karatA hai aura Apane tapa zruta aura vratoMko dhyAnakI pUrNatA ke kAraNa kahe so yaha ApakA kathana kaise ghaTatA ( siddha hotA) hai ? aba isa zaMkAkA uttara diyA jAtA hai ki, kevala vrata ho tyAgane yogya haiM aisA nahIM kiMtu pApabaMdhake kAraNa jo hiMsA Adi bhedoMke dhAraka avrata haiM ve bhI tyAgane yogya haiM / so hI zrIpUjyapAdasvAmIne kahA hai ki, "hiMsA Adi avratoM se pApakA baMdha hotA hai; aura ahiMsAdi vratoMse puNyakA baMdha hotA hai; tathA mokSa jo hai vaha pApa va puNya ina donoMke nAzase hotA hai; isa kAraNa mokSako cAhanevAlA puruSa jaise avratoM kA tyAga karatA hai; vaise hI ahiMsAdivratoMkA bhI tyAga kare |1| " vizeSa yaha hai ki mokSArthI puruSa pahale avratoMkA tyAga karake pazcAt vratoMkA dhAraka hokara nirvikalpa - samAdhi ( dhyAna ) rUpa AtmA ke parama padako prApta hokara tadanantara ekadezavratoMkA bhI tyAga kara detA hai / yaha bhI unhIM zrIpUjyapAdasvAmIne samAdhizataka meM kahA hai ki "mokSako cAhanevAlA puruSa avratoMkA tyAga karake vratoM meM sthita hokara AtmAke parama padako pAve aura usa AtmAke parama padako prApta hokara una vratoMkA bho tyAga kare | 1|" 1. vazacittatA ityapi pAThaH / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravya saMgrahaH 181 ayaM tu vizeSaH - vyavahArarUpANi yAni prasiddhAnyekadezavratAni tAni tyaktAni / yAni punaH sarvazubhAzubhanivRttirUpANi nizcayavratAni tAni triguptilakSaNasvazuddhAtmasamvittirUpanirvikalpadhyAne svIkRtAnyeva na ca tyaktAni / prasiddhamahAvratAni kathameka dezarUpANi jAtAni / iti cettaducyate - jIvaghAtanivRttau satyAmapi jIvarakSaNe pravRttirasti / tathaivAsatyavacana parihAre'pi satyavacanapravRttirasti / tathaiva cAdattAdAna parihAre'pi dattAdAne pravRttirastItyAdyekadeza pravRttyapekSayA dezavratAni / teSAmekadezavratAnAM triguptilakSaNanirvikalpasamAdhikAle tyAgaH / na ca samastazubhAzubhanivRttilakSaNasya nizcayavratasyeti / tyAgaH ko'rthaH / yathaiva hiMsAdirUpAvrateSu nivRttistathaikadezavrateSvapi / kasmAditi cet -- triguptAvasthAyAM pravRttinivRttirUpavikalpasya svayamevAvakAzo nAsti / athavA vastutastadeva nizcayavratam / kasmAt - sarvanivRttitvAditi / yo'pi ghaTikAdvayena mokSaM gato bharatazcakrI sospi jinadIkSAM gRhItvA viSayakaSAyanivRttirUpaM kSaNamAtraM vratapariNAmaM kRtvA pazcAcchuddhopayogatvarUpa ratnatrayAtmake nizcayavratAbhidhAne vItarAga sAmAyikasaMjJe nirvikalpasamAdhau sthitvA kevalajJAnaM labdhavAniti / paraM kintu tasya stokakAlatvAllokA vratapariNAmaM na jAnantIti / tadeva bharatasya dIkSAvidhAnaM kathyate / he bhagavan jinadIkSAdAnAnantaraM bharatacakriNaH kiyati kAle kevala isa pUrvakathana meM vizeSa yaha hai ki, mana vacana aura kAyakI guptirUpa aura nija zuddha AtmAke jJAnasvarUpa jo nirvikalpadhyAna hai usameM vyavahArarUpa jo prasiddha ekadezavrata haiM unakA tyAga kiyA hai aura jo saMpUrNa zubha tathA azubhako nivRttirUpa nizcayavrata hai unakA svIkAra hI kiyA gayA hai aura tyAga nahIM kiyA gayA hai| prasiddha jo ahiMsAdi mahAvrata haiM ve ekadezarUpa kaise ho gaye ? aisI zaMkA karo to samAdhAnarUpa uttara yaha hai ki, ahiMsA mahAvratameM yadyapi jIvoMke ghAta ( mArane) se nivRtti ( rahitatA) hai; tathApi jIvoMkI rakSA karanemeM pravRtti hai / isI prakAra satya mahAvrata meM yadyapi asatya vacanakA tyAga hai, to bhI satyavacana meM pravRtti hai / aura acauryamahAvrata meM yadyapi nahIM diye hue padArthake grahaNa karanekA tyAga hai, to bhI diye hue padArtha ke grahaNa karane meM pravRtti hai / ityAdi ekadezapravRttikI apekSAse ye pA~coM mahAvrata dezavrata hai / ina ekadezarUpa vratoMkA mana, vacana aura kAyakI gupti svarUpa jo vikalparahita dhyAna hai usake samaya meM tyAga hai / aura samasta zubha tathA azubhakI nivRttirUpa jo nizcayavrata hai usakA tyAga nahIM hai / prazna- tyAga isa zabdakA kyA artha hai ? uttara - jaise hiMsA Adi rUpa pA~ca avratoM meM rahitapanA hai usI prakAra jo ahiMsA Adi paMcamahAvratarUpa ekadeza vrata haiM unameM rahitapanA hai yahI yahA~ tyAga zabdakA artha hai / ina ekadezavratoMkA tyAga kisa kAraNase hotA hai ? aisA pUcho to uttara yaha hai ki, mana vacana aura kAya ina tInoM kI guptirUpa jo avasthA hai; usameM pravRtti tathA nivRttirUpa jo vikalpa hai; usakA svayaM hI avakAza nahIM hai, arthAt mana, vacana aura kAyakI guptirUpa dhyAna meM koI prakArakA bhI vikalpa nahIM hotA aura ahiMsAdi mahAvrata vikalparUpa haiM isaliye ve triguptirUpa dhyAna meM nahIM raha sakate haiM / aura jo dIkSAke pazcAt do ghaTikA (ghaDI) pramANakAla meM hI zrIbharatacakravartI mokSa padhAre haiM unhoMne bhI jinadIkSAko grahaNa karake, kSaNamAtra ( thor3e samayataka ) viSaya aura kaSAyoMkI rahitatArUpa jo vratakA pariNAma hai usako karake tatpazcAt zuddhopayogarUpa jo ratnatraya usa svarUpa jo nizcayavrata nAmakA dhAraka aura vItarAgasAmAyika nAmakA dhAraka nirvikalpa dhyAna hai usameM sthita hokara kevalajJAnako prApta hue haiM / parantu zrIbharatajIke jo thor3e samaya vratapariNAma rahA isa kAraNa loga zrIbharatajIke vratapariNAmako nahIM jAnate haiM / aba usI zrIbharatajIkI Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 zrImadrAjacandrajaina zAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra jJAnaM jAtamiti zrIvIravarddhamAnasvAmitIrthakara paramadevasamavasaraNamadhye zreNikamahArAjena pRSTe sati gautamasvAmI Aha / " paJcamuSTibhirutpAdya troTayan bandhasthitIn kacAn / locAnantaramevApadrAjan zreNika kevalam / 1 / " atrAha ziSyaH / adya kAle dhyAnaM nAsti / kasmAditi cet -- uttamasaMhananAbhAvAddazacaturdazapUrvagatazrutajJAnAbhAvAcca / atra parihAraH / zukladhyAnaM nAsti dharmadhyAnamastIti / tathA coktaM mokSaprAbhRte zrI kundakundAcAryadevaiH "bharahe dussamakAle dhammajjhANaM havei NANissa / taM appasahAvaThie humaNNai so duaNNANI / 1 / ajjavi tiyaraNasuddhA appA jjhAUNa lahai iMdattaM / loyaMtiyadevattaM tatthacudA nibbuda jaMti / 2 / " tathaiva tattvAnuzAsanagranthe coktaM "atredAnoM niSedhanti zukladhyAnaM jinottamAH / dharmadhyAnaM punaH prAhuH zreNIbhyAM prAgvivattanAm / 1 / " yathoktamuttamasaMhananAbhAvAttadutsarga vacanam / apavAdavyAkhyAnena punarupazamakSapakazreNyoH zukladhyAnaM bhavati, taccottamasaMhananenaiva / apUrvaguNasthAnAdadhastaneSu guNasthAneSu dharmadhyAnaM, taccAdimatrikottamasaMhananAbhAve'pyantimatrisaMhananenApi bhavati / tadapyuktaM tatraiva tattvAnuzAsane "yatpunarvajrakAyasya dhyAnamityAgame vacaH / dIkSA ke vidhAnakA kathana karate haiM / zrI vIra varddhamAnasvAmI tIrthaMkara paramadeva ke samavasaraNa meM zreNikamahArAjane prazna kiyA ki 'he bhagavan ! zrIbharatacakravartIke jinadIkSAko grahaNa karane ke pIche kitane kAlameM kevalajJAna utpanna huA ?' isa para zrIgautamasvAmI gaNadharadevane uttara diyA ki "he zreNika rAjan ! baMdhake kAraNabhUta jo keza (bAla) haiM unako pA~ca muSTiyoMse ukhAr3akara tor3ate hue hI arthAt paMcamuSTI loca karane ke anantara hI zrIbharatacakravartI kevalajJAnako prApta hue |1| " aba yahA~ para ziSya kahatA hai ki, bho guro ! isa paMcama kAlameM dhyAna nahIM hai / kyoM nahIM hai ? isa praznakA uttara yaha hai ki isa kAlameM uttamasaMhananakA arthAt vajra, vRSabha aura nArAca saMhananoMkA abhAva hai aura daza tathA caudahapUrvaparyanta zrutajJAnakA abhAva hai / aba AcArya mahArAja isa ziSyakI zaMkA ko dUra karate haiM ki, he ziSya ! isa samaya meM zukladhyAna nahIM hai parantu dharmadhyAna to hai hI / so hI zrIkundakunda AcAryasvAmI mokSaprAbhRta ( mokSapAhuDa ) meM kahate haiM ki, "bharatakSetrameM jo duHSamA arthAt paMcamakAla hai usameM jJAnI jIvake dharmadhyAna hotA hai / usako jo koI AtmAke svabhAva meM sthita nahIM mAnatA hai vaha ajJAnI hai / 1 / kyoMki isa samaya bhI jo samyag - darzana, samyagjJAna aura samyak cAritrarUpa ratnatraya hai usase zuddha hue jIva AtmAkA dhyAna karake indrapaneko athavA laukAntikadevapaneko prApta hote haiM / aura vahA~se cayakara naraparyAyako grahaNa karake usI bhavameM mokSako jAte haiM / 2 / " aura isIprakAra tattvAnuzAsana nAmaka grantha meM bhI kahA hai ki, "isa samaya ( paMcamakAla ) meM zrIjinendradeva zukladhyAnakA niSedha karate haiM; arthAt isasamaya meM zukladhyAna nahIM hotA aisA upadeza dete haiM; aura upazamazreNI tathA kSapakazreNI ina donoM zreNiyoM se pahile rahanevAle jIvoMke dharmadhyAna hotA hai aisA kathana karate haiM / 1 / " aura he ziSya ! tumane jo yaha kahA ki 'isa kAlameM uttamasaMhananakA abhAva hai isa kAraNa dhyAna nahIM hotA' so yaha utsargavacana hai / apavAdarUpa vyAkhyAnase to upazamazreNI tathA kSapakazreNI meM zukladhyAna hotA hai aura vaha uttamasaMhananase hI hotA hai / aura apUrvakaraNa nAmaka 8 ve guNasthAnase nIce jo guNasthAna haiM unameM dharmadhyAna hotA hai / aura vaha dharmadhyAna vajra 1, vRSabha 2, nArAca 3, ina Adike tIna uttama saMhananoMkA abhAva honepara antake jo ardhanArAca 1, kIlaka 2, aura sphATika nAmaka tIna saMhanana haiM unase bhI hotA hai / yaha viSaya bhI usI tattvAnuzAsana nAmaka granthameM kahA hai ki, Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 183 zreyorthyAnaM pratItyoktaM tanno'dhastAniSedhakam / 1 / " yathoktaM dazacaturdaza pUrvaM gatazrutajJAnena dhyAnaM bhavati tadapyutsargavacanam / apavAdavyAkhyAnena punaH paJcasamititriguptipratipAdaka sArabhUtazrutenApi dhyAnaM bhavati kevalajJAnaJca / yadyevamapavAdavyAkhyAnaM nAsti tahi "tusamAsaM ghosanto sivabhUdI kevalI jAdo" ityAdigandharvArAdhanAdibhaNitaM vyAkhyAnaM kathaM ghaTate ? atha mataM - paJcasamititriguptipratipAdakaM dravyazrutamiti jAnAti / idaM bhAvazrutaM punaH sarvamasti / naivaM vaktavyam / yadi paJcasamititriguptipratipAdakaM dravyazrutaM jAnAti tahi 'mA rUsaha mA tUsaha ' ityekaM padaM kiM na jAnAti / tata eva jJAyate'STapravacanamAtRpramANameva bhAvazrutaM dravyazrutaM punaH kimapi nAsti / idantu vyAkhyAnamasmAbhirna kalpitameva / taccAritrasArAdigrantheSvapi bhaNitamAste / tathAhi - antarmuhUrttA dUdhvaM ye kevalajJAnamutpAdayanti te kSINakaSAyaguNasthAnavattano nirgranthasaMjJA RSayo bhaNyante / teSAM cotkarSeNa caturdazapUrvAdizrutaM bhavati, jaghanyena punaH paJcasamiti trigupti mAtrameveti / atha mataM - mokSArthaM dhyAnaM kriyate na cAdya kAle mokSo'sti; dhyAnena ki prayojanam ? naivaM- - adya kAle'pi paramparayA mokSo'sti / kathamiti cet, svazuddhAtmabhAvanAbalena saMsArasthiti 1 "aura jo vajra kAya ( saMhanana ) ke dhArakake dhyAna hotA hai aisA AgamameM vacana hai vaha upazama tathA kSapaka zreNI ke dhyAnako pratItigocara karake kahA hai; isa kAraNa yaha vacana nIceke guNasthAnoM meM dharmadhyAnakA niSedha karanevAlA nahIM hai / " tathA jo aisA kahA hai ki 'daza tathA caudaha pUrva - gata zrutajJAnase dhyAna hotA hai' vaha bhI utsargakA vacana hai / aura apavAdake vyAkhyAnase to pA~ca samiti aura tIna guptiko pratipAdana karanevAlA sArabhUta zrutajJAna hai usase bhI dhyAna aura kevalajJAna hotA hai / yadi aisA apavAda vyAkhyAna na ho to " tuSamASakA uccAraNa ( abhyAsa ) karate hue zrIzivabhati muni kevalajJAnI ho gaye" ityAdi gaMdharvArAdhanAdi granthoM meM kahA huA kathana kaise siddha hove ? aba kadAcit aisA mata ho ki, zivabhUtimuni pA~ca samiti aura tIna guptiyoMko pratipAdana karanevAle dravyazruta (zAstra) ko jAnate the aura yaha bhAvazruta unake saMpUrNa rUpase thA so ThIka nahIM / kyoMki, yadi zivabhUtimuni pA~ca samiti aura tIna guptiyoMkA kathana karanevAle dravyazruta (zAstra) ko jAnate the to unhoMne " mA tUsaha mA rUsaha " arthAt kisImeM rAga aura dveSa mata kara isa eka padako kyoM nahIM jAnA ? isI kAraNase jAnA jAtA hai ki pA~ca samiti aura tIna guptiyoM rUpa jo ATha pravacana mAtAyeM haiM una pramANa hI unake bhAvazruta thA aura dravyazruta kucha bhI nahIM thA / aura yaha vyAkhyAna hamane hI nahIM kalpita kiyA hai; kintu 'cAritrasAra' Adi zAstroM meM bhI yaha varNana kiyA huA hai / so hI dikhalAte haiM - antarmuhUrttake pIche jo kevalajJAnako utpanna karate haiM ve kSINakaSAya nAmaka 12 veM guNasthAna meM rahane vAle nirgrantha saMjJAke dhAraka RSi kahalAte haiM, aura unake utkRSTatAse gyAraha aMga caudaha pUrvaparyanta zrutajJAna hotA hai, aura jaghanyarIti se pA~ca samiti tathA tIna guptiyoM jitanA hI zrutajJAna hotA hai / aba kadAcit tumhArA yaha mata ho ki, mokSake liye dhyAna kiyA jAtA hai aura mokSa isa paMcamakAlameM hotA nahIM hai isa kAraNa dhyAnake karanese kyA prayojana hai ? so yaha siddhAnta bhI ThIka nhiiN| kyoMki, isa paMcamakAlameM bhI paramparAse mokSa hai / paramparAse mokSa kaise hai ? aisA pUcho to uttara yaha hai ki dhyAnI puruSa nijazuddha AtmAkI bhAvanAke balase saMsArakI sthitiko Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra stokAM kRtvA devalokaM gacchati, tasmAdAgatya manuSyabhave ratnatrayabhAvanAM labdhvA zIghraM mokSaM gacchatIti / ye'pi bharatasagararAmapANDavAdayo mokSaM gatAstepi pUrvabhave'bhedaratnatrayabhAvanayA saMsArasthiti stokAM kRtvA pazcAnmokSaM gatAH / tadbhave sarveSAM mokSo bhavatIti niyamo nAsti / evamuktaprakAreNa alpazrutenApi dhyAnaM bhavatIti jJAtvA kiM karttavyam - " vadhabandhacchedAdedveSAdrAgAcca parakalatrAdeH / AdhyAnamapadhyAnaM zAsati jinazAsane vizadAH / 1 / saMkalpakalpatarusaMzrayaNAttvadIyaM ceto nimajjati manorathasAgare'smin / tatrArthatastava cakAsti na kiM ca nApi pakSe paraM bhavati kalmaSasaMzrayasya / 2 / dauvidhyadagdhamanaso'ntarupAttabhuktezcittaM yathollasati te sphuritottaraGgam / dhAmni sphuredyadi tathA paramAtmasaMjJe kautaskutI tava bhavedviphalA prasUtiH / 3 / kaMkhida kalusidabhUtI kAmabhogehi mucchido jiivo| Na ya bhuMjato bhoge bandhadi bhAveNa kammANi / 4 / " ityAdyapadhyAnaM tyaktvA - " mata parivajjAmi NimamattimuvaTTido / AlaMbaNaM ca me AdA avasesAiM vosare / 1 / AdA kkhu sajjha NANe AdA me daMsaNe carite ya / AdA paccakkhANe AdA me saMvare joge / 2 / ego me sassado appA NANadaMsaNalakkhaNo / sesA me bAhirA bhAvA sabbe saMjoyalakkhaNA / 3 / " ityAdisArapadAni gRhItvA ca dhyAnaM karttavyamiti / alpa karake arthAt bahuta se karmoMkI nirjarA karake svarga meM jAtA hai / aura vahA~se manuSyabhavameM Akara ratnatrayakI bhAvanAko prApta hokara zIghra hI mokSako calA jAtA hai aura jo bharatacakravartI, sagaracakravartI, rAmacaMdrajI tathA pAMDava arthAt yudhiSThira, arjuna aura bhIma Adi mokSako gaye haiM; unhoMne bhI pUrvabhavameM abhedaratnatrayakI bhAvanA se apane saMsArakI sthitiko ghaTA lI thI; isa kAraNa isa bhavameM mokSa gaye / usI bhavameM sabake mokSa ho jAtA hai aisA niyama nahIM hai / aise kahe hue prakArase alpazrutajJAnase bhI dhyAna hotA hai| yaha jAnakara kyA karanA cAhiye ? " dva eSase vadha ( mAranA) bandha (bA~dhanA ) cheda (kisI aMgako kATanA) AdikA aura rAgase parastrI AdikA jo citavana karanA hai; usako jinamata meM nirmala buddhike dhAraka AcArya apadhyAna (burA dhyAna) kahate haiM / 1 / he jIva ! saMkalparUpI kalpavRkSakA Azraya karanese terA citta isa manoratha sAgarameM DUba jAtA hai; aura usa saMkalparUpI kalpavRkSakA Azraya karanemeM yadyapi iSTapadArthakA anubhava hotA hai parantu paramArthase tujhako kucha bhI nahIM bhAsatA hai; kevala nizcayase tU pApakA bhAgI hotA hai / 2 / nirdhanatAse dagdha hai mana jisakA aisA aura saMkalpase grahaNa kiyA hai bhojana jisane aisA terA utkaTa manorathoMkA dhAraka citta jaise bhojanako leneke liye pravRtta hotA hai; vaise hI yadi tU paramAtmA nAmake dhAraka teja meM vA sthAnameM cittako kare to terA janma kaise niSphala ho arthAt terA janma lenA saphala ho jAve / 3 / kaSAyoM se malIna huA aura kAmabhogoM meM mUcchita huA yaha jIva kAmabhogoMkI icchA karatA hai, aura bhogoMko bhogatA nahIM hai to bhI bhAvoMse karmoMko bA~dhatA hai / 4 / " ityAdi rUpa jo durdhyAna hai usako chor3akara aura "nirmamattva meM sthita hokara parapadArthoMmeM jo mamakAra (merI) vuddhi hai usakA maiM tyAga karatA hU~; aura mere AtmA hI AlaMbana (dhyAnakA AdhAra ) hai; anya sabako meM tyAgatA hU~ kiMvA bhUlatA hU~ / 1 / mere AtmA hI darzana hai, AtmA hI jJAna hai, AtmA hI cAritra hai, AtmA hI pratyAkhyAna hai, AtmA hI saMvarakA kAraNa hai aura AtmA hI yoga hai / 2 / merA jJAna-darzanarUpa lakSaNakA dhAraka eka AtmA hI avinAzI hai, aura bAkI saba saMyogarUpa lakSaNake dhAraka bAhyabhAva haiM unakA viyoga avazya hogA | 3 |" ityAdi sArabhUta padoM ko grahaNa karake dhyAna karanA cAhiye / 1 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravyasaMgrahaH 185 atha mokSaviSaye punarapi nayavicAraH kthyte| tathAhi mokSastAvat bandhapUrvakaH // tathAcoktaM"muktazcet prAkabhavedbandho no bandho mocanaM katham / abandhe mocanaM naiva muJceroM nirarthakaH / 1 / " bandhazca zuddhanizcayanayena naasti| tathA bandhapUrvako mokSo'pi / yadi punaH zuddhanizcayena bandho bhavati tadA sarvadaiva bandha eva mokSo nAsti / kiJca-yathA zRGkhalAbaddhapuruSasya bandhacchedakAraNabhAvamokSasthAnIyaM bandhacchedakAraNabhUtaM 'pauruSa' puruSasvarUpaM na bhavati, tathaiva zRGkhalApuruSayoryadravyamokSasthAnIyaM pRthakkaraNaM tadapi puruSasvarUpaM na bhavati / kintu tAbhyAM bhinnaM yadRSTaM hastapAdAdirUpaM tadeva puruSasvarUpam / tathaiva zuddhopayogalakSaNaM bhAvamokSasvarUpaM zuddhanizcayena jIvasvarUpaM na bhavati, tathaiva tena sAdhyaM yajjIvakarmapradezayoH pRthakkaraNaM dravyamokSarUpaM tadapi jIvasvabhAvo na bhavati / kintu tAbhyAM bhinnaM yadanantajJAnAdiguNasvabhAvaM phalabhUtaM tadeva zuddhajIvasvarUpamiti / ayamatrArthaH-yathA vivakSitaika dezazuddhanizcayena pUrva mokSamArgoM vyAkhyAtastathA paryAyamokSarUpo moksso'pi| na ca zaddhanizcayanayeneti / yastu zuddhadravyazaktirUpaH zuddha pAriNAmikaparamabhAvalakSaNaparamanizcayamokSaH sa ca pUrvameva jIve tiSThatIdAnoM bhaviSyatItyevaM n| sa eva rAgAdivikalparahite mokSakAraNabhate dhyAnabhAvanAparyAye dhyeyo bhavati / na ca dhyaanbhaavnaapryaayruupH| yadi punare ___ aba mokSake viSayameM phira bhI nayoMke vicArakA kathana karate haiN| so hI dikhalAte haiM ki, mokSa jo hai vaha bandhapUrvaka hai arthAt jisake pahale baMdha hotA hai usIke mokSa hotA hai / so hI kahA hai ki, 'yadi yaha jIva mukta hai to pahale isa jIvake baMdha avazya honA caahiye| yadi kaho ki jIvake pahale bandha nahIM thA to jIvake mocana (chUTanA) kaise huA ? kyoMki vinA baMdhe hue jIvake mocana nahIM ho sktaa| isaliye baMdhako nahIM prApta hue jIvake mAnanemeM muzca dhAtukA jo chUTanerUpa artha hai vaha vyartha hotA hai // ' bhAvArtha-jaise koI puruSa pahale baMdhA huA ho aura phira chUTe taba vaha mukta kahalAtA hai / isIprakAra jo jIva pahale karmoMse ba~dhA huA hotA hai usIkA mokSa hotA hai| aura yaha bandha zuddha nizcayanayakI apekSAse nahIM hai| tathA bandhapUrvaka mokSa bhI zuddhanizcayanayase nahIM hai / aura yadi zuddha-nizcayanayase bandha hove to sadA hI isa AtmAke bandha rahe, mokSa hove hI nhiiN| jaise zRMkhalA (sAMkala vA jaMjIra) se ba~dhe hue puruSake, baMdhake nAzakA kAraNabhUta jo bhAvamokSa hai usake sthAnavAlA jo zRMkhalAke baMdhako chedanekA kAraNabhUta pauruSa ( udyama ) hai vaha puruSakA svarUpa nahIM hai / aura isI prakAra dravyamokSake sthAna meM prApta ( evajameM AyA huA) jo zRGkhalA aura puruSa ina donoMkA judA karanA hai vaha bhI puruSakA svarUpa nahIM hai; kiMtu una pauruSa aura pRthakkaraNase judA jo dekhA huA hasta pAda Adi rUpa AkAra hai; vahI puruSakA svarUpa hai| usIprakAra zuddhopayogalakSaNa jo bhAvamokSakA svarUpa hai; vaha zuddha nizcayanayakI apekSAse jIvakA svarUpa nahIM hai| aura usI prakAra usa bhAvamokSase sAdhya jo jIva aura karmake pradezoMko judA karane rUpa dravyamokSakA svarUpa hai; vaha bhI jIvakA svabhAva nahIM hai| kintu una bhAvamokSa aura dravyamokSase bhinna jo phalabhUta jJAna Adi guNarUpa svabhAva hai; vahI zuddha jIvakA svarUpa hai| yahA~ para bhAvArtha yaha hai ki, jaise vivakSita-ekadezazuddhanizcayanayase pahile mokSamArgakA vyAkhyAna kiyA hai; usIprakAra paryAyamokSarUpa jo mokSa hai usakA kathana bhI vivakSita ekadezazuddhanizcayanayase hI jAnanA cAhiye, aura zuddhanizcayanayase nhiiN| aura jo zuddha-dravyakI zaktirUpa zuddhapAriNAmika paramabhAvarUpa lakSaNakA dhAraka paramanizcayamokSa hai vaha to jIvameM pahale hI vidyamAna hai| vaha paramanizcayamokSa jIvameM aba hogA aisA nahIM hai / tathA rAga Adi vikalpoMse rahita 14 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm [tRtIya adhikAra kAntena dravyAthikanayenApi sa eva mokSakAraNabhUto dhyAnabhAvanA paryAyo bhaNyate tahi dravyaparyAyarUpadharmadvayAdhArabhUtasya jIvamiNo mokSaparyAye jAte sati yathA dhyAnabhAvanAparyAyarUpeNa vinAzo bhavati, tathA dhyeyabhUtasya jIvasya zuddhapAriNAmikalakSaNabhAvadravyarUpeNApi vinAzaH prApnoti / na ca dravyarUpeNa vinaasho'sti| tataH sthitaM zuddhapAriNAmikabhAvena bandhamokSau na bhavata iti / ___ athAtmazabdArthaH kathyate / atadhAtuH sAtatyagamane'rthe vrtte| gamanazabdenAtra jJAna bhaNyate 'sarve gatyarthA jJAnArthA iti vacanAt / tena kAraNena yathAsaMbhavaM jJAnasukhAdiguNeSu AsamantAt atati vartate yaH sa AtmA bhaNyate / athavA zubhAzubhamanovacanakAyavyApArairyathAsambhavaM tIvamandAdirUpeNa AsamantAdatati vartate yaH sa aatmaa| athavA utpAdavyayadhrauvyairAsamantAdatati vartate yaH sa aatmaa| kiJca-yathaiko'pi candramA nAnAjalaghaTeSu dRzyate tathaiko'pi jIvo nAnAzarIreSu tiSThatIti vadanti tattu na ghttte| kasmAditi cet-candrakiraNopAdhivazena ghaTasthajalapudgalA eva nAnAcandrAkAreNa pariNatA, ncaikshcndrH| tatra dRSTAntamAha-yathA devadattamukhopAdhivazena nAnAdarpaNasthapudgalA eva nAnAmukhAkAreNa pariNatA, na caika devadattamukhaM nAnArUpeNa pariNatam / pariNamatIti cet-tahi darpaNasthapratibimbaM caitanyaM prApnotIti / na ca tthaa| kintu yadyeka eva mokSakA kAraNabhUta jo dhyAnabhAvanAparyAya hai usameM vahI mokSa dhyeya hotA hai / aura dhyAna bhAvanAparyAyarUpa dhyeya nahIM hai| aura yadi ekAnta karake dravyAthikanayase bhI vahI mokSakAraNabhUta dhyAnabhAvanA paryAya kahA jAve to; dravya aura paryAyarUpa do dharmoMkA AdhAra jo jIvadharmI hai; usake mokSaparyAya prakaTa hone para jaise dhyAnabhAvanAparyAyarUpase vinAza hotA hai| usI prakAra dhyeyabhUta jo jIva haiM usakA zuddhapAriNAmikalakSaNabhAvadravyarUpase bhI vinAza prApta hotA hai| aura dravyarUpase vinAza hai nhiiN| isa kAraNa zuddhapAriNAmikabhAvase jIvake bandha aura mokSa nahIM hotA hai; yaha kathana siddha ho gyaa| aba AtmA zabdakA artha kahate haiN| ata dhAtu nirantara gamana karane rUpa arthameM varttatA hai aura 'saba gamanarUpa arthake dhAraka dhAtu jJAna arthake dhAraka haiM' isa vacanase yahA~ para gamana zabda karake jJAna kahA jAtA hai| isa kAraNa jo yathAsambhava jJAna sukha Adi guNoMmeM pUrNarUpase varttatA hai vaha AtmA hai| athavA zubha-azubha rUpa jo mana vacana kAyake vyApAra haiM unakarake yathAsaMbhava tIvra manda Adi rUpase jo pUrNa rUpase varttatA hai vaha AtmA kahalAtA hai| athavA utpAda vyaya aura dhrauvya ina tInoMkarake jo pUrNarUpase vartatA hai usako AtmA kahate haiN| aura kitane hI aisA kahate haiM ki, jaise eka hI candramA aneka jalake bhare hue ghaToMmeM dekhA jAtA hai isI prakAra eka hI jIva anekazarIroM meM rahatA hai so yaha unakA kathana ghaTatA nhiiN| kyoM nahIM ghaTatA ? aisA pUcho to uttara yaha hai ki jalake ghaToMmeM candramAkI kiraNarUpa upAdhike vazase ghaTameM vidyamAna jo jalake pudgala haiM ve hI aneka prakArake candramArUpa AkAroM meM pariNata hae haiM aura eka candramA jo hai vaha anekarUpa nahIM pariNamA hai / isa viSayameM dRSTAnta kahate haiM ki jaise-devadattake mukharUpa upAdhike vazase aneka darpaNoMmeM sthita jo pudgala haiM ve hI anekamukharUpa pariNamate haiM aura eka devadattakA mukha anekarUpa nahIM pariNamatA hai| yadi kaho ki, devadattakA mukha hI aneka mukharUpa pariNamatA hai to darpaNa sthita jo devadattake mukhakA pratibimba hai vaha cetanAko prApta hoveM; parantu aisA nahIM arthAt darpaNameM jo mukhakA pratibimba hai vaha cetana nahIM hai| aura bhI vizeSa yaha hai ki yadi aneka Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravya saMgrahaH 187 jIvo bhavati, tadaikajIvasya sukhaduHkhajIvitamaraNAdike prApte tasminneva kSaNe sarveSAM jIvitamaraNAdikaM prApnoti na ca tathA dRzyate / athavA ye vadanti yathaiko'pi samudraH kvApi kSArajalaH kvApi miSTajalastathaiko'pi jIvaH sarvadeheSu tiSThatIti / tadapi na ghaTate / kathamiti cet - jalarAzyapekSayA tatraikatvaM na ca jalapudgalApekSayA tatraikatvam / yadi jalapudgalApekSayA bhavatyekatvaM tarhi stokajale gRhIte zeSajalaM sahaiva kinnAyAti / tataH sthitaM SoDazavaNikAsuvarNa rAzivadanantajJAnAdilakSaNaM pratyekaM jIvarAzi prati na caikajIvApekSayeti / adhyAtmazabdasyArthaH kathyate / mithyAtva rAgAdisamasta vikalpajAlarUpaparihAreNa svazuddhAtmanyadhi yadanuSThAnantadadhyAtmamiti / evaM dhyAnasAmagrIvyAkhyAnopasaMhArarUpeNa gAthA gatA // 57 // athauddhatyaparihAraM kathayati ; davvasaMga miNaM muNiNAhA dosasaMcayacudA sudapuNNA / sodhayaMtu taNusUtadhareNa NemicandamuNiNA bhaNiyaM jaM // 58 // dravyasaMgrahaM imaM muninAthAH doSasaMcayacyutAH zrutapUrNAH / zodhayantu 'tanuzrutadhareNa nemicandramuninA bhaNitaM yat // 58 // vyAkhyA - "sodhayaMtu " zuddhaM kurvantu / ke karttAraH ? " muNiNAhA" muninAthA munipradhAnAH / ki viziSTA: ? " dosasaMcayacudA" nirdoSaparamAtmano vilakSaNA ye rAgAdidoSAstathaiva ca nirdoSa zarIroMmeM eka hI jIva ho to jaba eka jIvako sukha, duHkha jIvita aura maraNa Adi prApta hoveM taba usI kSaNa meM satra jIvoMko sukha, duHkha, jIvita aura maraNa Adi prApta hoveM aura aisA dekhane meM nahIM AtA hai| athavA jo aisA kahate haiM ki, jaise eka hI samudra kahIM to khAre jalavAlA hai, kahIM mIThe jalakA dhAraka hai, usI prakAra eka hI jIva saba dehoM meM vidyamAna hai' so yaha kahanA bhI ghaTita nahIM hotA / kyoM nahIM ghaTatA ? yaha pUcho to uttara yaha hai ki, samudra meM jalarAzikI apekSAse ekatA hai aura jalake pudgaloM kI apekSAse ekatA nahIM hai / yadi jalapudgaloM kI apekSAse ekatA hotI hai to samudrameMse alpa (thor3A ) jala grahaNa karanepara zeSa (bacA huA ) jo jala hai vaha bhI sAtha hI kyoM nahIM A jAtA hai ? isakAraNa solaha vAnIke suvarNakI rAzike samAna anantajJAna Adi lakSaNoM ke prati jIvarAzimeM ekatA hai aura eka jIvakI apekSAse jIvarAzimeM ekatA nahIM hai / ava adhyAtma zabdakA artha kahate haiM / mithyAtva, rAga Adi jo samasta vikalpoMke samUha haiM unakA tyAga karake jo nija zuddha AtmAmeM anuSThAna ( pravRttikA karanA ) hai usako adhyAtma kahate haiM / isaprakAra dhyAnakI sAmagrI ke vyAkhyAnake upasaMhArarUpase yaha gAthA samApta huI ||17|| aba graMthakAra apane auddhatya (abhimAna) ko dUra karaneke liye agrima chanda kahakara zAstrako samApta karate haiM; kAvyabhAvArtha - alpajJAnake dhAraka mujha ( nemicandra muni ) ne jo yaha dravyasaMgraha kahA hai isako doSa rahita aura jJAnase paripUrNa aise AcArya zuddha kare || 58 // vyAkhyArtha - " sodhayaMtu " zuddha kareM, zuddha karanevAle kauna haiM ? " muNiNAhA " muniyoMmeM 1. pAThAntara - tanusUtradhareNa Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ tRtIya adhikAra paramAtmAditattvaparijJAnaviSaye saMzayavimohavibhramAstaMzcyutA rahitA doSasaMcayacyutAH / punarapi kathambhUtAH ? "sudapuNNA" vartamAnaparamAgamAbhidhAnadravyazrutena tathaiva tadAdhArotpannanivikArasvasamvedanajJAnarUpabhAvazrutena ca pUrNAH samagrAH zrutapUrNAH / kaM zodhayantu ? "davvasaMgahamiNaM" zuddhabuddhakasvabhAvaparamAtmAdidravyANAM saMgraho dravyasaMgrahastaM dravyasaMgrahAbhidhAnaM granthamimaM pratyakSIbhUtam / ki viziSTaM ? " bhaNiyaM jaM" bhaNitaH pratipAdito yo granthaH / kena kartRbhUtena ? "NemicaMdamuNiNA" zrInemicandrasiddhAntidevAbhidhAnena muninA samyagdarzanAdinizcayavyavahArarUpapaJcAcA ropetAcAryeNa / kathambhUtena ? "taNusuttadhareNa" tanuzrutadhareNa tanuzrutaM stokaM zrutaM taddharatIti tanuzrutadharastena / iti kriyAkArakasambandhaH / evaM dhyAnopasaMhAragAthAtrayeNa, auddhatya parihArArthaM prAkRtavRttena ca dvitIyAntarAdhikAre tRtIyaM sthalaM gatam ||58 || ityantarAdhikAradvayena viMzatigAthAbhirmokSamArgapratipAdakanAmA tRtIyo'dhikAraH samAptaH ||3|| 188 atra granthe 'vivakSitasya sandhirbhavati' iti vacanAtpadAnAM sandhiniyamo nAsti, vAkyAni ca stokastokAni kRtAni sukhabodhanArtham / tathaiva liGgavacanakriyAkArakasambandhasamAsavizeSaNavAkya samAptyAdidUSaNaM tathA ca zuddhAtmAditattvapratipAdanaviSaye vismRtidUSaNaM ca vidvadbhirna grAhyamiti / pradhAna arthAt AcArya haiM, kaise haiM ve AcArya ? "dosasaMcayacudA" doSarahita paramAtmAse bhinna lakSaNake dhAraka jo rAga Adi doSa haiM unake, tathA nirdoSa paramAtmA Adi tattvoMke jAnanemeM jo saMzaya, vimoha aura vibhramarUpa doSa haiM unake saMcayase rahita haiM, phira kaise haiM ? "sudapuNNA" isa samaya vidyamAna paramAgama ( zAstra ) nAmaka jo dravyazruta hai usase tathA usa paramAgamake AdhArase utpanna jo nirvikAra-nija AtmAke jAnanerUpa bhAvazruta hai usase paripUrNa haiM / ve AcArya kisako zuddha kareM ? " davvasaMgahamiNaM" zuddha-buddha ekasvabhAvakA dhAraka jo paramAtmA hai usako Adi le jo pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAlarUpa chaH dravya haiM unakA jisameM saMgraha hai aise isa pratyakSameM vidyamAna dravyasaMgraha nAmaka zAstrako zuddha kareM / kaise dravyasaMgrahako zuddha kareM ? "bhaNiyaM jaM" jisa zAstrako kahA hai / kina karttAne kahA hai ? "NemicaMda muNiNA" zrInemicandrasiddhAntideva nAmaka munine arthAt samyagdarzana Adi jo nizcaya aura vyavahAra bhedase pA~ca prakArakA AcAra hai usa AcArasahita AcAryane / kaise nemicandra AcAryane ? "taNusuttadhareNa" alpazrutajJAnake dhArakane | isaprakAra kriyA aura kArakoM kA saMbandha hai / isa prakAra dhyAnake upasaMhArarUpa tIna gAthAoMse tathA auddhatyake parihArake liye eka prAkRta chanda se dvitIya antarAdhikAra meM tRtIya sthala samApta huA || 58 || aise do antarAdhikAroM dvArA bIsa gAthAoMse mokSamArgapratipAdakanAmA tRtIya adhikAra samApta huA || 3 || isa grantha meM 'vaktAko jahA~ saMdhi karanekI icchA ho vahA~ saMdhi hotI hai' isa niyama ke anusAra padoMkI sandhikA niyama nahIM hai arthAt kisI sthalameM sandhi kI gaI hai aura kisI sthala meM nahIM / aura mandabuddhiyoMko sukhase bodha honeke liye vAkya bhI choTe-choTe diye gaye haiM / tathA liMga, vacana, kriyA, kAraka, sambandha, samAsa, vizeSaNa aura vAkyasamApti Adi dUSaNa aura zuddha AtmA Adi tattvoM ke pratipAdana meM vismRti (bhUlanA) Adi rUpa jo dUSaNa isa grantha meM hove unako jJAnI puruSa grahaNa na kareM / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga varNana ] bRhadravyasaMgrahaH evaM pUrvoktaprakAreNa "jIvamajIvaM davvaM" ityAdisaptaviMzatigAthAbhiH Sadravya paJcAstikAyapratipAdakanAmA prathamo'dhikAraH / tadanantaraM " AsavabandhaNa" ityekAdazagAthAbhiH saptatattvanavapadArthapratipAdakanAmA dvitIyo'dhikAraH / tataH paraM " samma hasaNa" ityAdiviMzatigAthAbhirmokSamArgapratipAdakanAmA tRtIyo'dhikAraH / ityadhikAratrayenASTAdhikapaJcAzatsUtraiH zrInemicandra siddhAntidevai viracitasya dravyasaMgrahAbhidhAnagranthasya sambandhinI - zrIbrahmadevakRtavRttiH samAptA // aise pUrvokta prakArase "jIvamajIvaM davvaM" isa gAthAko Adi le sattAIsa gAthAoMse SaTdravya paMcAstikAyapratipAdakanAmA prathama adhikAra hai / isake pazcAt "AsavabaMdhaNa" ityAdi ekAdaza gAthAoM se saptatattvanavapadArthapratipAdakanAmA dUsarA adhikAra hai / usake anantara " sammaddaMsaNa" Adi bIsa gAthAoM dvArA mokSamArgapratipAdakanAmA tIsarA adhikAra hai / isaprakAra zrI nemicandrasiddhAntidevaviracita tIna adhikAroMkI aTThAvana gAthAoMse yukta dravyasaMgraha nAmaka granthakI zrIbrahmadevakRta (saMskRta) TIkA samApta huI // iti zrInemicandrasiddhAnti devaviracita bRhadravya saMgrahasya saMskRtaTIkAyAH paM0 zrI javAharalAlazAstriviracito hindIbhASAnuvAda samAptAH samApto'yaM granthaH 189 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 bRhadravyasaMgraha jovamajIvaM davaM jiNavaravasaheNa jeNa nniddittuN| deviMdaviMdavaMdaM vaMde taM savvadA sirasA // 1 // jIvo uvaogamao amutti kattA sdehprimaanno| bhottA saMsArattho siddho so vissasoDDhagaI // 2 // tikkAle cadupANA iMdiyabalamAuANapANo y| vavahArA so jIvo NicchayaNayado du cedaNA jassa // 3 // uvaogo duviyappo daMsaNaNANaM ca daMsaNaM cadudhA / cakkhu acakkhU ohI daMsaNamadha kevalaM NeyaM // 4 // NANaM aTTaviyappaM madisudiohI aNANaNANANi / maNapajjavakevalamavi paccakkhaparokkhabheyaM ca // 5 // aTTha cadu NANa daMsaNa sAmaNNaM jIvalakkhaNaM bhaNiyaM / vavahArA suddhaNayA suddhaM puNa daMsaNaM gANaM // 6 // vaNNa rasa paMca gaMdhA do phAsA aTTa NicchayA jIve / No saMti amutti tado vavahArA mutti baMdhAdo // 7 // puggalakammAdINaM kattA vavahArado du nnicchydo| cedaNakammANAdA suddhaNayA suddhabhAvANaM // 8 // vavahArA suhadukkhaM puggalakammapphalaM pabhaMjedi / AdA NicchayaNayado cedaNabhAvaM khu Adassa // 9 // aNugurudehapamANo uvasaMhArappasappado cedaa| asamuhado vavahArA NicchayaNayado asaMkhadeso vA // 10 / / puDhavijalateyavAU vaNapphadI vivihthaavreiNdii| vigatigacadupaMcakkhA tasajIvA hoti saMkhAdI // 11 // samaNA asaNA yA paMcidiya NimmaNA pare savve / bAdarasuhameiMdI savve pajjatta idarA ya // 12 // magaNaguNaThANehi ya caudasahi havaMti taha asuddhnnyaa| viNNeyA saMsArI savve suddhA hu suddhaNayA // 13 // NikkammA aTThaguNA kiMcUNA caramadehado siddhaa| loyaggaThidA NiccA uppAdavaehi saMjuttA // 14 // ajjIvo puNa Neo puggaladhammo adhamma AyAsaM / kAlo puggala mutto rUvAdiguNo amutti sesA hu // 15 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadravyasaMgraha saddo baMdho suhumo thUlo saMThANabhedatamachAyA / ujjodAdavasahiyA puggaladavvassa pajjAyA // 16 // gaipariNayANa dhammo puggalajIvANa gmnnshyaarii| toyaM jaha macchANaM acchaMtA va so NeI / / 17 // ThANajudANa adhammo puggalajIvANa tthaannshyaarii| chAyA jaha pahiyANaM gacchaMtA va so dharaI // 18 // avagAsadANajoggaM jIvAdINaM viyANa aayaasN| jeNhaM logAgAsaM allogAgAsamidi duvihaM / / 19 // dhammA'dhammA kAlo puggalajIvA ya saMti jaavdiye| AyAse so logo tatto parado alogutto // 20 // davvaparivarUvo jo so kAlo havei vvhaaro| pariNAmAdIlakkho vaTTaNalakkho ya paramaTTho // 21 // loyAyAsapadese ikkikke je ThiyA hu ikkikkaa| rayaNANaM rAsI iva te kAlANU asaMkhadavvANi // 22 // evaM chanbheyamidaM jIvAjIvappabhedado davvaM / uttaM kAlavijuttaM NAdavvA paMca atthikAyA du / / 23 / / saMti jado teNede atthItti bhaNaMti jiNavarA jamhA / kAyA iva bahudesA tamhA kAyA ya atthikAyA ya // 24 // hoMti asaMkhA jIve dhammAdhamme aNaMta AyAse / mutte tiviha padesA kAlassego Na teNa so kAo / / 25 // eyapadeso vi aNU NANAkhaMdhappadesado hodi / bahudeso uvayArA teNa ya kAo bhaNaMti savvaNhu // 26 // jAvadiyaM AyAsaM avibhAgIpuggalANuudRddhaM / taM khu padesaM jANe savvANuTThANadANarihaM / / 27 / / Asava baMdhaNa saMvara Nijjara mokkho sapRNNapAvA je| jIvAjIvavisesA te vi samAseNa pabhaNAmo // 28 // Asavadi jeNa kammaM pariNAmeNappaNo sa vissnneo| bhAvAsavo jiNutto kammAsavaNaM paro hodi / / 29 / / micchattAviradipamAdajogakodhAdao'tha viNeyA / paNa paNa paNadasa tiya cadu kamaso bhedA du puvassa / / 30 // NANAvaraNAdoNaM joragaM jaM puggalaM samAsavadi / davvAsavo sa o aNeyabheo jiNakkhAdo // 31 // Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 pariziSTa 1 bajjhadi kammaM jeNa du cedaNabhAveNa bhAvabaMdho so| kammAdapadesANaM aNNoNNapavesaNaM idro||32|| payaDiTidiaNubhAgappadesabhedAdu caduvidho bNdho| jogA payaDipadesA ThidiaNubhAgA kasAyado hoMti // 33 // cedaNapariNAmo jo kammassAsavaNirohaNe hedU / so bhAvasaMvaro khalu davvAsavarohaNe aNNo // 34 // vadasamidIguttIo dhammANupehA parIsahajao y| cArittaM bahubheyA NAyavvA bhAvasaMvaravisesA // 35 // jaha kAleNa taveNa ya bhuttarasaM kammapuggalaM jeNa / bhAveNa saDadi NeyA tassaDaNaM cedi NijjarA duvihA // 36 // savvassa kammaNo jo khayahedU appaNo hu prinnaamo| yo sa bhAvamukkho davvavimukkho ya kammapuhabhAvo // 37 // suhaasuhabhAvajuttA puNNaM pAvaM havaMti khala jiivaa| sAdaM suhAu NAmaM godaM puNNaM parANi pAvaM ca // 38 // sammaiMsaNaNANaM caraNaM mukkhassa kAraNaM jANe / vavahArA Nicchayado tattiyamaio jio appA // 39 // rayaNattayaM Na vaTTai appAgaM muittu aNNadaviyamhi / tamhA tattiyamai hovi hu mukkhassa kAraNaM AdA / / 40 / / jIvAdIsaddahaNaM sammattaM rUvamappaNo taM tu|| durabhiNivesavimukkaM gANaM samma khu hodi sadi jamhi // 41 // saMsayavimohavinbhamavivajjiyaM appprsruvss| gahaNaM sammaNNANaM sAyAramaNeyabheyaM tu // 42 // jaM sAmaNNaM gahaNaM bhAvANaM Neva kttumaayaarN| avisesidaNa aDhe daMsaNamidi bhaNNae samae // 43 // dasaNapuvvaM gANaM chadamatthANaM Na doNNi uvuggaa| jugavaM jamhA kevali-NAhe jugavaM tu te dovi // 44 // asuhAdo viNivittI suhe pavittI ya jANa cArittaM / vadasamidiguttirUvaM vavahAraNayA du jiNabhaNiyaM // 45 // bahirabhaMtara kiriyAroho bhvkaarnnppnnaasddheN| NANissa jaM jiNuttaM taM paramaM sammacArittaM // 46 // duvihaM pi mukkhaheuM jjhANe pAuNadi jaM muNI nniymaa| tamhA payattacittA jUyaM jjhANaM samanbhasaha // 47 // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 laghudravyasaMgraha (sArtha) mA mujjhaha mA rajjaha mA dUsaha iTTaNi?aDhesu / thiramicchahi jai cittaM vicittajmANappasiddhIe // 48 // paNatIsasolachappaNacadudugamegaM ca javaha jjhaaeh| parameTThivAcayANaM aNNaM ca gurUvaeseNa // 49 // NaTTacadughAikammo snnsuhnnaannviiriymiio| suhadehattho appA suddho ariho vicitijjo // 50 // NaTuTThakammadeho loyAloyassa jANao dtttthaa| purisAyAro appA siddho jjhAeha loyasiharattho // 51 // dasaNaNANapahANe voriycaarittvrtvaayaare| appaM paraM ca juMjai so Ayario muNI jheo||52|| jo rayaNatayajutto NiccaM dhammovadesaNe hirdo| so uvajjhAo appA jadivaravasaho Namo tassa // 53 // dasaNaNANasamaggaM maggaM mokkhassa jo hu cArittaM / sAdhayadi NiccasuddhaM sAhU sa muNI Namo tassa // 54 // jaM kiMcivi citaMto NirIhavittI have jadA saahuu| laDhUNaya eyattaM tadAhu taM tassa NicchayaM jjhANaM // 55 // mA ciTThaha mA jaMpaha mA cintaha kivi jeNa hoi thiro| appA appammi rao iNameva paraM have jjhANaM // 56 // tavasudavadavaM cedA jhANarahadhuraMdharo have jmhaa| tamhA tattiyaNiradA talladdhIe sadA hoha // 57 // davvasaGgahamiNaM muNiNAhA dosasaMcayacudA sudpunnnnaa| sodhayaMtu taNusuttadhareNa micandamuNiNA bhaNiyaM jaM // 58 // pariziSTa2 laghudravyasaMgraha (sArtha) chaddava paMca atthI satta vi taccANi Nava payatthA y| bhaMguppAya-dhuvattA NiddidvA jeNa so jiNo jayau // 1 // jinhoMne chaH dravya, pA~ca astikAya, sAta tattva, nau padArtha aura utpAda-vyaya-dhrauvyakA nirdeza kiyA hai ve zrI jinendradeva jayavanta rheN| ____ jIvo puggala dhammA'dhammAgAso taheva kAlo y|| davvANi kAlarahiyA padeza bAhallado atthikAyA ya // 2 // jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye chaH dravya haiM; kAlako choDakara zeSa pA~ca dravya bahupradezI honekai kAraNa astikAya haiN| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 pariziSTa 2 jIvAjIvAsavabaMdha saMvaro NijjarA tahA mokkho / taccANi satta ede sapuNNa-pAvA payatthAya // 3 // jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva haiM; ye sAta tattva puNya aura pApa sahita nau padArtha haiM / jIvo hoi amutto sadehamitto bhottA so puNa duviho siddho to amUrti, svadeha-pramANa, sacetana, karttA aura saMsArI; saMsArI jIva aneka prakArake haiM / arasamarUvamagaMdhaM avvattaM saceyaNA saMsArio kattA / NANA // 4 // aura bhoktA haiM / jIvake do bheda haiM- siddha jANa alaMgaggahaNaM jIvako rasarahita, arUpI, gaMdharahita, avyakta, cetanAguNavAlA, zabdarahita, liGgadvArA agrAhya, anirdiSTa saMsthAnavAlA jAno / ceyaNAguNa masadaM / jIvamaNidiTTha- saMdvANaM // 5 // vaNNa-rasa-gaMdha-phAsA vijjate jassa jiNavaruddiTThA / mutto puggalakAo puDhavI pahudI hu so soDhA // 6 // jise varNa, rasa, gaMdha, aura sparza vidyamAna hai usa mUrtika pudgalakAyako pRthvI Adi chaH prakArakA zrI jinendradevane kahA hai / puDhavI jalaM ca chAyA caridiyavisaya kamma paramANU / chavvihabheyaM bhaNiyaM puggaladavvaM jiNidehi // 7 // pRthvI, jala, chAyA, cAra indriyoMke viSaya, karmavargaNA aura paramANu - zrI jinendradevane pudgaladravyake ye cha: prakAra kahe haiM / gaipariNayANa dhammo puggalajIvANa gamaNasahayArI / toyaM jaha macchANaM acchaMtA Neva so I // 8 // gati meM pariNata pudgala aura jIvako dharmadravya gamanameM sahakArI hai jaise machalIko gamanameM jala sahakArI hai / gamana nahIM karate hue pudgala aura jIvako dharmaMdravya gamana nahIM karAtA hai / ThANajudANa adhammo puggalajIvANa chAyA jaha pahiyANaM gacchaMtA Neva ThANa-sahayArI / avagAsadANajoggaM sthitisahita pudgala aura jIvako unakI sthiti meM adharmadravya sahakArI hai jaise pathikoM kI sthiti meM chAyA sahakArI hai / gamana karate hue pudgala aura jIvako vaha adharmadravya nahIM ThaharAtA hai / so dharaI // 9 // jIvAdINaM viyANa AyAsaM / jehaM logAgAsaM allogAgAsamidi duvihaM // 10 // jo jIva Adi dravyoM ko avakAza denevAlA hai use AkAzadravya jAno / vaha lokAkAza aura alokAkAza ina bhedoMse do prakArakA hai / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 laghudravyasaMgraha (sArtha) davvapariyaTTajAdo jo so kAlo havei vvhaaro| logAgAsapaeso ekekkANu ya paramaTTho // 11 // jo dravyoMke parivartanase utpanna hotA hai vaha vyavahArakAla hai; lokAkAzake pratyeka pradeza para ekeka kAlANu sthita hai vaha paramArtha ( nizcaya ) kAla hai| loyAyAsapadese ekkikkA je ThiyA hu ekkikaa| rayaNANaM rAsImiva te kAlANU asaMkhadavvANi // 12 // jo lokAkAzake ekeka pradeza para ratnarAzikI taraha ekeka kAlANu sthita hai, vaha kAlANu asaMkhyAta dravya hai| saMkhAtIdA jIve dhammAdhamme aNaMta AyAse / ___ saMkhAdAsaMkhAdA mutti padesAu saMti No kAle // 13 // jIvadravyameM, dharmadravyameM aura adharmadravyameM asaMkhyAta pradeza haiM; AkAzadravyameM ananta pradeza haiM; pudgala meM saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza haiM, kAlameM pradeza nahIM hai arthAt kAlANu eka pradezI hai| jAvadiyaM AyAsaM avibhAgIpuggalANuuTTaddhaM / taM khu padesaM jANe savvANuDhANadANarihaM / / 14 // - jitanA AkAza avibhAgI pudgalANuse rokA jAtA hai usako saba paramANuoMko sthAna dene meM samartha pradeza jaano| jIvo NANI puggaladhammAdhammAyAsA taheva kAlo ya / __ ajjIvA jiNabhaNio Na hu maNNai jo hu so miccho / / 15 // jIva jJAnI hai; pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla ajIva hai; aisA zrI jinendradevane kahA hai / jo aisA nahIM mAnatA vaha mithyAdRSTi hai| micchattaM hiMsAI kasAya-jogA ya Asavo baMdho / sakasAI jaM jIvo parigiNhai poggalaM vivihaM // 16 // mithyAtva, hiMsA Adi ( avrata ), kaSAya aura yogoMse Asrava hotA hai, sakaSAya jIva vividha prakArake pudgaloMko grahaNa karatA hai vaha bandha hai / micchattAIcAo saMvara jiNa bhaNai NijjarAdese / kammANa khao so puNa ahilasio aNahilasio ya // 17 // zrI jinendradevane mithyAtva Adike tyAgako saMvara kahA hai; karmokA ekadeza kSaya nirjr| hai aura vaha do prakAra kI hai-abhilASA sahita ( sakAma ) aura abhilASArahita ( akAma ) / kamma baMdhaNabaddhassa snbhuudssNtrppnno| savvakamma viNimukko mokkho hoi jiNeDido // 18 // karmoke bandhanase baddha sadbhUta ( prazasta ) antarAtmAkA jo sarva karmose ( sampUrNa ) mukta honA vaha mokSa hai aisA zrI jinendradevane kahA hai| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 pariziSTa 2 sAdA''uNAmagodANaM puNNa tithayarAdI zAtAvedanIya, zubha AyuSya, zubha nAma aura zubha gotra tathA tIrthaMkarAdi puNya-prakRtiyA~ haiM; zeSa pApa-prakRtiyA~ haiM - aisA AgamameM kahA hai / payaDIo suhA have / aNNaM pAvaM tu Agame // 19 // NAsa NarapajjAo uppajjaha devapajjao tattha / jIvo sa eva savvassa bhaMguppAyA dhuvA evaM // 20 // manuSyaparyAyakA nAza hotA hai, devaparyAya utpanna hotA hai aura jIva vahIkA vahI rahatA hai; isa prakAra sarvadravyoM kA utpAda-vyaya- dhrauvya hotA hai / uppAdapaddhaMsA vastthUNaM hoMti pajjaya-gAeNa (NayeNa) / Goafer NiccA bodhavvA savvajiNavattA // 21 // vastu utpAda aura vyaya paryAyanayase hotA hai, dravyadRSTise vastu nitya hai aisA jAno; zrI sarvajJajinendradevane aisA kahA hai / evaM ahigayasutto saTThANajudo maNo NiraMbhitA / chaMDau rAyaM rosaM jai icchai kammaNo NAsa (NAsaM ) / / 22 // yadi karmoMkA nAza karanA cAhate ho to tadanusAra sUtrake jJAtA hokara, svayaM meM sthita raha kara aura manako rokakara rAga aura dveSako chor3o / visaeSu pavaTTataM cittaM dhAretu appaNo jhAyai appANeNaM jo so pAvei khalu jo AtmA viSayoM meM pravartamAna manako rokakara apane AtmAkA AtmAse dhyAna karatA hai vaha avazya sukhako prApta hotA hai / appA | seyaM // 23 // sammaM jIvAdIyA NaccA sammaM sukittidA jahi / mohagayakesarINaM Namo Namo ThANa sAhUNaM // 24 // jIvAdako samyakprakArase jAnakara jinhoMne usa jIvAdikA yathArtha varNana kiyA hai, jo moharUpI hAthI ke lie kesarI siMhake samAna haiM una sAdhuoMko hamArA namaskAra ho ! namaskAra ho !! somacchaleNa raiyA patttha - lakkhaNakarAu gAhAo / bhavAraNimittaM gaNiNA siriNemicaMdeNa // 25 // zrI somazreSThI nimitta, bhavya jIvoMke upakArArtha zrI nemicandra AcAryadevane padArthoMkA lakSaNa batAnevAlI ye gAthAe~ racI haiM / 12 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 47 44 45 m m 155 atha bRhadravyasaMgrahasya akArAdikrameNa gAthAsUcI gAthA Adipada pR. saM. gA. saM. gAthA Adipada pR. saM. gA. saM. ajjIvo puNa Neo 39 15 davvasaMgahamiNaM muNiNAhA 187 58 aTTha cadu NANa daMsaNa 14 6 duvihaM pi mukkha,uM aNugurudehapamANo 19 10 saNaNANapahANe avagAsadANajoggaM dasaNaNANasamaggaM 173 asuhAdo viNivittI 153 dasaNapuvvaM NANaM 147 Asavadi jeNa kamma dhammAdhammA kAlo Asava baMdhaNa saMvara 28 paNatIsasolachappaNa 162 uvaogo duviyappo 10 4 payaDiTThidiaNubhAga eyapadeso vi aNU 26 puggalakammAdINaM evaM chabbheyamidaM paDhavijalateyavAU gaDapariNayANa dhammo bajjhadi kammaM jeNa du cedaNapariNAmo jo bahirabhaMtarakiriyA jahakAleNa taveNa ya 36 maggaNaguNaThANehi ya 25 jAvadiyaM AyAsaM 27 mA ciTThaha mA jaMpaha 176 jIvamajIvaM davvaM mA mujjhaha mA rajjaha jIvAdIsahahaNaM 41 micchattAviradipamAda 70 jIvo uvaogamao 2 rayaNattayaM Na vaTTai jo rayaNattayajutto 173 53 loyAyAsapadese jaM kiMcivi citaMto 55 vaNNa rasa paMca gaMdhA jaM sAmaNNaM gahaNaM 43 vadasamidIguttIo ThANajudANa adhammo 18 vavahArA suhadukkhaM NaDhacadudhAikammo 50 saddo baMdho suhumo gaTThaTThakammadeho samaNA amaNA yA NANAvaraNAdINaM savvassa kammaNo jo NANaM aTTaviyappaM suhaasuhabhAvajuttA 124 NikkammA aTThaguNA 32 14 saMti jado teNede 53 tadasudavadavaM cedA 179 57 sammadaMsaNaNANaM tikkAle cadupANA 9 3 saMsayavimohavibbhama 142 davvaparivaTTarUvo 47 21 hoti asaMkhA jIve 157 130 175 146 165 121 128 iti gAthAsUcI samAptA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM dravyAnuyoga parama gambhIra aura sUkSma hai, nirgranthapravacanakA rahasya hai, zukladhyAnakA ananya kAraNa hai / zukladhyAnase kevalajJAna samutpanna hotA hai| mahAbhAgyase usa dravyAnuyogakI prApti hotI hai / darzanamohakA anubhAga ghaTanese athavA naSTa honese, viSayake prati udAsInatAse aura mahatpuruSake caraNakamalakI upAsanA ke balase dravyAnuyoga pariNata hotA hai / jyoM-jyoM saMyama vardhamAna hotA hai, tyoM-tyoM dravyAnuyoga yathArtha pariNata hotA hai / saMyamakI vRddhikA kAraNa samyakdarzana kI nirmalatA hai, usakA kAraNa bhI 'dravyAnuyoga' hotA hai / sAmAnyataH dravyAnuyogakI yogyatA pAnA durlabha hai / AtmArAmapariNAmI, parama vItarAgadRSTivAn, parama asaMga aise mahAtmA puruSa usake mukhya pAtra haiM / he Arya ! dravyAnuyogakA phala sarva bhAvase virAma pAnerUpa saMyama hai / isa puruSake ina vacanoMko tU apane aMtaHkaraNameM kabhI bhI zithila mata karanA / adhika kyA ? samAdhikA rahasya yahI haiM / sarva du:khase mukta honekA ananya upAya yahI hai / *** *** *** *** yadi mana zaMkAzIla ho gayA ho to 'dravyAnuyoga' vicAranA yogya hai; pramAdI ho gayA ho to 'caraNakaraNAnuyoga' vicAranA yogya hai; aura kaSAyI ho gayA ho to 'dharmakathAnuyoga' vicAranA yogya hai; jaDa ho gayA ho to 'gaNitAnuyoga' vicAranA yogya hai / - zrImad rAjacaMdra Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacaMdra Azrama, aMgAsa dvArA saMcAlita zrI paramazrutaprabhAvaka maNDala (zrImad rAjacandra jaina zAstramAlA ) ke prakAzita granthoMkI sUcI (1) gommaTasAra jIvakANDa - zrI nemicandrasiddhAntacakravartIkRta mUla gAthAe~, zrI brahmacArI paM0 khUbacandajI siddhAntazAstrIkRta saMskRta chAyA tathA nayI hindI TIkA yukta / abakI bAra paMDitajIne dhavala, jayadhavala, mahAdhavala aura bar3I saMskRtaTIkAke AdhArase vistRta TIkA likhI hai / saptamAvRtti / mUlya - aThThAIsa rupaye / (2) gommaTasAra karmakANDa - zrI nemicandra siddhAntacakravartIkRta mUla gAthAe~, paM0 manoharalAlajI zAstrIkRta saMskRta chAyA aura hindITIkA / paM0 khUbacandajI dvArA saMzodhita / jaina siddhAnta- grantha hai / SaSThAvRtti / mUlya - aThThAIsa rupaye / (3) svAmikArtikeyAnuprekSA-svAmikArtikeyakRta mUla gAthAe~, zrI zubhacandra kRta baDI saMskRta TIkA tathA syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasIke pradhAnAdhyApaka paM0 kailAsacandrajI zAstrIkRta hindI TIkA / DaoN0 A0 ne0 upAdhyekRta adhyayanapUrNa aMgrejI prastAvanA Adi sahita AkarSaka saMpAdana / paMcamAvRtti / mUlya - bAvana rupaye / I (4) paramAtmaprakAza aura yogasAra - zrI yogIndudevakRta mUla apabhraMza dohe, zrI brahmadevakRta saMskRta TIkA va paM0 daulatarAmajIkRta hindI TIkA / vistRta aMgrejI prastAvanA aura usake hindIsAra sahita / mahAn adhyAtmagrantha | DaoN. A0 ne0 upAdhyekA amUlya sampAdana / navIna SaSTha saMskaraNa / mUlya - cAlIsa rupaye / (5) jJAnArNava - zrI zubhacandrAcAryakRta mahAn yogazAstra / sujAnagaDha nivAsI paM0 pannAlAlajI bAkalIvAlakRta hindI anuvAda sahita / saptamAvRtti / mUlya-aThThAIsa rupaye / (6) pravacanasAra - zrI kundakundAcArya viracita grantharatnapara zrI amRtacandrAcArya kRta tattvapradIpikA evaM zrI jayasenAcAryakRta tAtparyavRtti nAmaka saMskRta TIkAe~ tathA pAMDe hemarAjajI racita bAlAvabodhinI bhASATIkA / DaoN0 A0 ne0 upAdhyekRta adhyayanapUrNa aMgrejI anuvAda tathA vizada prastAvanA Adi sahita AkarSaka sampAdana / paMcamAvRtti / mUlya - cumAlIsa rupaye / (7) bRhadravyasaMgraha - AcArya nemicandrasiddhAntidevaviracita mUla gAthAe~, saMskRta chAyA, zrI brahmadevavinirmita saMskRtavRtti aura paM0 javAharalAla zAstrIpraNIta hindIbhASAnuvAda / SaDdravyasaptattvasvarUpavarNanAtmaka uttama grantha / saptamAvRtti / mUlya - aTThAIsa rupaye / (8) puruSArthasiddhayupAya - zrI amRtacandrasUrikRta mUla zloka | paM0 ToDaramallajI tathA paM0 daulatarAmajIkI TIkAke AdhAra para paM0 nAthUrAmajI premI dvArA likhita navIna hindI TIkA sahita / zrAvakamunidharmakA cittasparzI adbhuta varNana / aSTamAvRtti / mUlya-solaha rupaye / (9) paJcAstikAya - zrI kundakundAcAryaviracita anupama grantharAja / zrI amRtacandrAcAryakRta 'samayavyAkhyA' ( tattvapradIpikA vRtti) evaM zrI jayasenAcAryakRta 'tAtparyavRtti' nAmaka saMskRta TIkAoMse alaMkRta aura pAMDe hemarAjajI racita bAlAvabodhinI bhASATIkAke AdhArapara paM0 pannAlAlajI bAkalIvAlakRta pracalita hindI anuvAda sahita / paMcamAvRtti / mUlya - caubIsa rupaye / (10) syAdvAdamaJjarI - kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcAryakRta anyayogavyavacchedadvAtriMzikA tathA zrI malliSeNasUrikRta saMskRta TIkA / zrI jagadIzacandra zAstrI ema0 e0 pI0 eca0 DI0 kRta hindI anuvAda sahita / nyAyakA apUrva grantha hai / bar3I khojase likhe gaye 8 pariziSTa haiN| paMcamAvRtti / mUlya - caubIsa rupaye / (11) iSTopadeza - zrI pUjyapAda - devanandi AcAryakRta mUla zloka, paMDitapravara zrI AzAdharakRta saMskRtaTIkA, paM0 dhanyakumArajI jainadarzanAcArya ema0 e0 kRta hindITIkA, bairisTara campatarAyajIkRta aMgrejI TIkA tathA vibhinna vidvAnoM dvArA racita hindI, marAThI, gujarAtI evaM aMgrejI padyAnuvAdoM sahita AdhyAtmika racanA / paMcamAvRtti / mUlya - solaha rupaye / (12) labdhisAra (kSapaNAsAragarbhita ) - zrI nemicandrasiddhAntacakravartIracita karaNAnuyoga grantha / paMDitapravara ToDaramallajIkRta bar3I TIkA sahita / zrI phUlacandajI siddhAntazAstrIkA amUlya sampAdana / caturthAvRtti / mUlya - chappana rupaye / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) dravyAnuyogatarkaNA - zrI bhojakavikRta mUla zloka tathA vyAkaraNAcArya ThAkuraprasAdajI zarmAkRta hindI anuvAda / tRtIyAvRtti / mUlya - battIsa rupaye / (14) nyAyAvatAra - mahAn tArkika AcArya zrI siddhasena divAkarakRta mUla zloka va jainadarzanAcArya paM0 vijayamUrti ema0 e0 kRta zrI siddharSigaNikI saMskRtaTIkAkA hindIbhASAnuvAda / nyAyakA suprasiddha grantha hai / tRtIyAvRtti / mUlya-solaha rupaye / (15) prazamaratiprakaraNa-AcArya zrI umAsvAtiviracita mUla zloka, zrI haribhadrasUrikRta saMskRtaTIkA aura paM0 rAjakumArajI sAhityAcArya dvArA sampAdita sarala artha sahita vairAgyakA bahuta sundara grantha hai / dvitIyAvRtti / mUlya - bAraha rupaye / (16) sabhASyatattvArthAdhigamasUtra (mokSazAstra ) - zrI umAsvAtikRta mUlasUtra aura svopajJa bhASya tathA paM0 khUbacandajI siddhAntazAstrIkRta vistRta bhASATIkA / tattvoMkA hRdayagrAhya gambhIra vizleSaNa / tRtIyAvRtti / mUlya - cAlIsa rupaye / (17) saptabhaMgItaraMgiNI - zrI vimaladAsakRta mUla aura paMDita ThAkuraprasAdajI zarmA kRta bhASATIkA / nyAyakA mahatvapUrNa grantha / caturthAvRtti / mUlya - bAraha rupaye / (18) samayasAra - AcArya zrI kundakundAcArya viracita mahAn adhyAtma grantha / AtmakhyAti, tAtparyavRtti, AtmakhyAti bhASAvacanikA -ina tIna TIkAoM sahita tathA paM0 pannAlAlajI sAhityAcArya dvArA sampAdita / caturthAvRtti / mUlya - cumAlIsa rupaye / (19) iSTopadeza - mAtra aMgrejI TIkA va padyAnuvAda / mUlya-tIna rupaye / (20) paramAtmaprakAza - mAtra aMgrejI prastAvanA va mUla gaathaaeN| mUlya - pA~ca rupaye / (21) yogasAra - mUla gAthAe~ va hindI sAra / mUlya - pacahattara paise | (22) kArtikeyAnuprekSA - mUla gAthAe~ aura aMgrejI prastAvanA / mUlya-do rupaye pacAsa paise / (23) pravacanasAra - aMgrejI prastAvanA, prAkRta mUla, aMgrejI anuvAda tathA pAThAMtara shit| mUlya pA~ca rupaye / (24) kriyAkoSa - kavi kizanasiMhakRta hindI kAvyamaya racanA / zrAvakakI trepana kriyAoMkA suMdara varNana / zrAvakAcArakA uttama graMtha / DaoN. paM. pannAlAlajI sAhityAcAryakRta hindI bhAvArtha sahita / dvitIyAvRtti / mUlya - unatAlIsa rupaye / (25) tattvasAra - zrI devasenAcAryaviracita dhyAnakA uttama graMtha / zrI kamalakIrtikRta saMskRta TIkA; hindI anuvAdaka tathA saMpAdaka : paM. hIrAlAlajI siddhAMtazAstrI, sADhumala tathA gurjara bhASAnuvAda sahita / prathama AvRtti / mUlya - bIsa rupaye / (26) aSTaprAbhRta - zrI kundakundAcArya viracita mUla gAthAoMpara zrI rAvajIbhAI desAI dvArA gujarAtI gadyapadyAtmaka bhASAntara / dvitIyAvRtti / mUlya-solaha rupaye / (27) AtmAnuzAsana - zrI guNabhadrAcAryaracita saMskRta graMtha para zrI rAvajIbhAI desAI dvArA likhita gujarAtI bhASAmeM artha aura vivecana / dharma aura nItikA eka mahatvapUrNa graMtha / tRtIyAvRtti / mUlya - bIsa rupaye / adhika mUlyake grantha ma~gAnevAloMko kamizana diyA jaayegaa| isake liye ve hamase patravyavahAra kareM / : prAptisthAna : 1. zrImad rAjacandra Azrama, sTezana - agAsa; vAyA- ANaMda; posTa- boriyA- 388130 (gujarAta) 2. zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, ( zrImad rAjacandra jaina zAstramAlA ) hAthI bilDIMga, 'e' blaoNka, dUsarI maMjila, rUma naM. 18, bhAMgavADI, 448 kAlabAdevI roDa, bambaI- 400002 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________