Anekantjaipataka Part 01

Author(s): Bhavyasundarvijay, Yashratnavijay
Publisher: Jingun Aradhak Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005532/1

Page #1

अनेकान्तजयपताका
भाग-१ अधिकार-१,२
तय
PRESH
द्रव्यास्तिकरथारूढः पर्यायोद्यतकार्मुकः । युक्तिसन्नाहवान्वादी, कुवादिभ्यो भवत्यलम् ॥ (स्थानाङ्गवृत्तिः)
* रचयिता व याकिनीमहत्तरासूनुः आचार्यश्रीहरिभद्रसूरिः
ॐ विवेचनप्रेरकः ही आचार्यविजयगुणरत्नसूरिः आचार्यविजयरश्मिरत्नसूरिः

.in

Page #2

हिमालय सा उत्तुंग है वो जिनशासन हमारा है गंगा सा निर्मल और पावन जिनशासन हमारा है पतितो को भी पावन करतां जिनशासन हमारा है तारणहारा तारणहारा जिनशासन हमारा है
जैनम् जयति शासनम् की अलख जगाना जारी है हे जिनशासन ! तुजको वंदन तेरा ध्वज जयकारी है
वंदे शासनम् ... जैनम् शासनम्...

Page #3

g/?v
ની
વિશેષતાઓ :
અનેકાંતવાદના અદ્ભુત પદાર્થોનું તલસ્પર્શી નિરૂપણ... કર્મ, ાયોપશમ, જ્ઞાનાદિ સૂક્ષ્મપદાર્થોની તર્કશઃ સિદ્ધિ... સસાદાદિ અનેકાંતના મૂળભૂત સિદ્ધાંતોની અર્થગંભીર યુક્તિઓથી અબાધિત સ્થાપના...
એકાંતવાદીઓની માન્યતાથી જ એકાંતવાદીનું આમૂલયૂલ ખંડ...

12468
બૌદ્ધ-વૈશેષિકાદિ દર્શનોની સચોટ સમીક્ષા...
જ્ઞાનાદ્વૈત, શબ્દાદ્વૈત, એકાંત નિર્વિકલ્પ આદિ મિથ્યામૂઢ કુમાન્યતાઓનું તર્કબદ્ધ ઉન્મૂલન...
તપ કેવો હોવો જોઇએ ? કેવું ધ્યાન કલ્યાણકારી બને ? મોક્ષ, અનેકાંતવાદમાં જ થાય... એવા અનેક રહસ્યપૂર્ણ નિરૂપણોનું સુંદર સંકલન... પ્રમાણ અને દ્રવ્યાર્થિક-પર્યાયથિક નયની શૈલીને હદયસ્થ બનાવતો ગ્રંથ ... દૃષ્ટિને અનેકાંતમય બનાવી સામ્ય અને સમાધિનું અર્પણ કરતી એક અવ્વલ કૃતિ...
અવશ્ય વાંચો,
અનેકાંતના સિદ્ધાંતો પર ફિદા થયા વિના નહીં રહો.
મન, વીતરાગપરમાત્માની સ્યાદ્વાદશૈલી પર ઓવારી જશે !

Page #4

Page #5

•
•
•
•
•
•
•
•
In
|| શ્રીશશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમ:
॥ तस्स भुवणेक्कगुरुणो णमो अणेगंतवायस्स॥ । तपागच्छाचार्य-श्रीप्रेम-भुवनभानु-जयघोष-जितेन्द्र-गुणरत्न-रश्मिरत्नसूरिसद्गुरुभ्यो नमः ॥
१४४४-ग्रंथनिर्मातृ-सूरिपुरंदरश्रीहरिभद्रसूरिविजृम्भिता श्रीमुनिचन्द्रसूरिविरचितविवरणसंवलित-श्रीपूर्वमहर्षिविहितव्याख्याविभूषिता नवनिर्मित-'अनेकान्तरश्मि'-आख्यया सुरम्यगुर्जरविवृत्त्या समलङ्कृता
louill
ભાગ-૧
અધિકાર-૧,૨
પ્રેરક છે - દીક્ષાદાનેશ્વરી, ભવોદધિતારક, આ.ભ. પરમ પૂજય ગુરુદેવશ્રી
ગુણરસૂરીશ્વરજી મહારાજા... પ્રવચનપ્રભાવક, પદર્શનનિષ્ણાત, આ.ભ. પરમ પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રી
મિરછાસૂરીશ્વરજી મહારાજા
* સંશોધક - શાસનપ્રભાવક આ.ભ.વિ. રત્નસુંદરસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્ય
વિદ્વરેણ્ય મુનિરાજશ્રી ભવ્યસુંદરવિજયજી મ.સા.
- પ્રકાશક : જિનગુણ આરાધક ટ્રસ્ટ
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

Page #6

- પરિમિત પરિચય : * કૃતિઃ અનેકાંતજયપતાકા (દાર્શનિક ગ્રંથોમાં શિરમોર ગણાતી કૃતિ) * કર્તા : યાકિનીમહત્તરાસૂનુ-સૂરિપુરંદરશ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા.. * વ્યાખ્યાઃ પૂર્વમહર્ષિ કે અપરનામઃ ભાવાર્થમાત્રવેદની (અવચૂર્ણિરૂપ) * વિવરણઃ પૂજયમુનિચન્દ્રસૂરિવિરચિત * નામ અનેકાંતજયપતાકા-ઉદ્યોતદીપિકા (વૃત્તિટિપ્પણરૂપ) * વિષય : (૧) સદસદ્વાદ, (૨) નિત્યાનિત્યવાદ, (૩) સામાન્ય-વિશેષવાદ, (૪) અભિલાષ્ટ્ર
અનભિલાષ્યવાદ (૫) બાહ્યાર્થસિદ્ધિ, અને (૬) અનેકાંતવાદમાં જ મોક્ષ - આ પાંચ વિષયો પર તલસ્પર્શી નિરૂપણ અને અનેક યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓ દ્વારા અનેકાંતવાદનું અબાધિત સ્વરૂપનિર્દેશ... * સંપાદન : ૧૮/૨૦ હસ્તપ્રતોના આધારે અનેક ત્રુટિઓનું પરિમાર્જન... * અનેકાંતરશ્મિઃ મૂલગ્રંથ, વ્યાખ્યા અને વિવરણના ગહનતમ પદાર્થોને સુવિશદ શૈલીમાં રજુ .
કરતું (અનેક સુરમ્ય ટીપ્પણીઓથી સુશોભિત) ગુજરાતી વિવેચન... * દિવ્યાશીર્વાદઃ સિદ્ધાંતમહોદધિ પ.પૂ.આ.ભ. શ્રીમવિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા,
ન્યાયવિશારદ પ.પૂ.આ.ભ. શ્રીમદ્વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજા,
મેવાડદેશોદ્ધારક પ.પૂ.આ.ભ.શ્રીમવિજય જિતેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા. * શુભાશીર્વાદઃ સુવિશાલગચ્છાધિપતિ પ.પૂ.આ.ભ. શ્રીમદ્વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજા... * વિવેચનપ્રેરકઃ દીક્ષાદાનેશ્વરી, પરમોપકારી, ૫. પૂ. આ. ભ. શ્રીમવિજય ગુણરત્નસૂરીશ્વરજી (માર્ગદર્શક :) મહારાજા તથા પ્રવચનપ્રભાવક, પરમોપકારી પ. પૂ. આ. ભ. શ્રીમવિજય
રશ્મિરત્નસૂરીશ્વરજી મહારાજા. * સંશોધક વિદ્વદર્ય પરમપૂજય મુનિરાજશ્રી ભવ્યસુંદરવિજયજી મહારાજા.. * સહાયક વિદ્યાગુરુવર્ય પૂજય મુનિરાજશ્રી સૌમ્યાંગરત્નવિજયજી મહારાજા... તથા
મુનિરાજશ્રી તીર્થરત્નવિજયજી મહારાજા... * વિવેચક-સંપાદક : મુનિરાજશ્રી યશરત્નવિજયજી મ.સા. * વિવેચનનિમિત્ત: વર્ધમાનતપોનિધિ પૂ.આ.ભ. શ્રી ભુવનભાનુસૂરિ મહારાજાનું જન્મશતાબ્દી વર્ષ. * પ્રકાશનનિમિત્ત: દીક્ષાદાનેશ્વરી પૂ.આ.ભ. શ્રી ગુણરત્નસૂરિ મહારાજાનું સૂરિપદ રજત વર્ષ. * પ્રકાશક: ચિનગુણ આરાધક ટ્રસ્ટ... (મુંબઈ) * પ્રકાશનવર્ષઃ વીર સં. ૨૫૩૯, વિ.સં. ૨૦૬૯, ઈ.સન્ ૨૦૧૩... * લાભાર્થી શ્રી અઠવાલાઇન્સ જૈન સંઘ તથા ફૂલચંદ કલ્યાણચંદ ઝવેરી પૌષધશાળા ટ્રસ્ટ - સુરત.
* આવૃત્તિ: પ્રથમા « પ્રતિઃ પ00 * મૂલ્ય રૂ. ૪૦૦/Sa. * પ્રિન્ટીંગઃ નવરંગ પ્રિન્ટર્સ, અપૂર્વ શાહ, મો. ૯૪૨૮૫ ૦૦૪૦૧ - અમદાવાદ,
)) * કમ્પોઝીંગ+સેટીંગ મૃગેન્દ્ર એસ. શાહ, મો. ૯૮૨૪૯ ૫૨૩૦૧ - અમદાવાદ.

Page #7

-
હવે સાર સમર્પણમ્ |
સિદ્ધાંતમહોદધિ, કર્મસાહિત્યનિષ્ણાત
પ. પૂ. આ. ભ. શ્રી વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાની
પવિત્ર અંજલીમાં
તથા ન્યાયવિશારદ, વર્ધમાનતપોનિધિ
- પ. પૂ. આ. ભ. શ્રી વિ. ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજાનાં
પવિત્ર હસ્તકમળમાં તેઓશ્રીની જ કૃપાથી સર્જત પામેલું સટીક - સવિવરણ અનેકાંતજયપતાકા ગ્રંથ પરનું
ગુજmતી વિવેચન સવિનય સમર્પિત કરું છું.
કૃપાકાંક્ષી મુનિ યશરાવિજય

Page #8

-
(૨)
કે સંક્ષિપ્ત વિષય-નિર્દેશ છે પ્રકાશકીય વિજ્ઞપ્તિ ... કૃપાવર્ષા
આશીર્વષં .... (૪) અમીવર્ષા....
અન્તર્વષ ...................
અનેકાંત : તત્ત્વાર્થખજાનાની ચાવી ...... (૭) મને ઈશ્વ ઋન્તિઃ ................................................................ ૨૨ (૮) સંશોધકની કલમે.. .............................................. (૯) એક વીર પુરુષ.... (૧૦) બજે મધુર બંસરી .............. (૧૧) તુજ વચનરાગ સુખસાગરે હું ઝીલું (વિવેચકીય-વચનગ્નોત) ........... (૧૨) કૃપાદૃષ્ટિ... ઉપકારવૃષ્ટિ... જીવનસૃષ્ટિ ............ ••••••••• (૧૩) વ્યાખ્યા સ્વોપજ્ઞ કે અન્યકર્તક? ..
સંપાદનશૈલી ... (૧૫) હસ્તલિખિત પ્રતો ............ (૧૬) અનેકાંત મહત્ત્વદર્શક સુવાક્યો ............................. (૧૭) અનેકાંતજયપતાકા સુંદરપદાર્થ-રસાસ્વાદ................. ....... ૯૧ (૧૮) વિષયાનુક્રમણિકા
........ ૯૩ * સૂચનાઃ આ ગ્રંથનું પ્રકાશન, જ્ઞાનનિધિના સદ્રવ્યથી થયું હોવાથી, ગૃહસ્થોએ માલિકી કરવી નહીં. (પૂ. સાધુ-સાધ્વી ભગવંતો તથા જ્ઞાનભંડારોને ભેટ)
પ્રાપ્તિસ્થાન છે (૧) શાહ બાબુલાલ સરેમલજી
(૨) મહેન્દ્રભાઈ એચ. શાહ C/o. સિદ્ધાચલ, સેન્ટ એન્સ સ્કુલ સામે,
C/o. ૨૦૨/એ, ગ્રીનહીલ્સ એપા., હીરા જૈન સોસાયટી, સાબરમતી,
સ્વામીનારાયણ મંદિર પાસે, અમદાવાદ-૦૫.
અડાજણ, સુરત-૩૯૫૦૦૯. | (૫) ભંવરભાઈ ચુનીલાલજી ફોન- ૯૪૨૬૫ ૮૫૯૦૪
ફોન-(રહે.)૦૨૬૧-૨૭૮૦૭૫૦ C/o. ભૈરવ કોર્પોરેશન S/૫૫, વૈભવલક્ષ્મી કોમ્લેક્ષ,
(મો.) ૯૬૦૧૧ ૧૩૩૪૪ જિનગુણ આરાધક ટ્રસ્ટ
ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ-૧.
| (૪) હેમંતભાઈ આર. ગાંધી (મો.) ૯૪૨૭૭ ૧૧૭૩૩. C/o. શ્રી સીજેટીક્સ, ૧/૫
C/o. ૬૦૩, ૨૫/B, શિવકૃપા સો. રાજદા ચાલ, અશોકનગર, જુના હનુમાન
ભિવંડી, જિ. ઠાણા-૪૨૧૩૦૨ ક્રોસલેન, ૨જો માળ, રૂમ નં.૧૧, મુંબઈ-૧.
(મહારાષ્ટ્ર) ફોન- ૯૮૨૦૪ ૫૧૦૭૩
ફોન- (રહે.) ૦૨૫૨૨-૨૪૬૧૨૬ (મો.) ૯૮૯૦૫ ૮૨૨૨૦
ભ = = = 8 છે $ $ $ ? શું ?
૮ ૦૫
(૩).

Page #9

પીપીએ
SMASKINU UUU UKIT
સુવિશુદ્ધ સ્વાત દમાર્ગપ્રરૂપક, શ્રુતસિદ્ધાંતરૂપ તીર્થસ્થાપક, મારણાંતિક પરિષહોને પણ સમભાવથી સહન કરનાર
પરમ કૃપાળુ
પ્રભુવીર...
'વીરાજ્ઞાતિર્વિકલ્પસ્વીકારક, અનંતાનંત લબ્ધિનીરધિ, આજીવન પ્રભુવીર ચરણોપાસક, સ્વનામધન્ય પરમ પૂજ્ય ગૌતમસ્વામી મહારાજા...
Jain Education Integrational

Page #10

અનેકાંતમર્મજ્ઞ, કર્મસાહિત્યનિષ્ણાત, સચ્ચારિત્રચૂડામણિ, સિદ્ધાંતમહોદધિ, સહસ્ત્રાધિક શ્રમણસમુદાય ગુરુમૈયા, પરમપૂજય આચાર્યભગવંત શ્રી વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા
પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા
અનેકાંતદેશનાદક્ષ,ન્યાયવિશારદ, વર્ધમાનતપોતિધિ, સંઘ-એકતાશિલ્પી, જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર અપ્રતીમપ્રયાણ, પરમપૂજય આચાર્યભગવંત શ્રી વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજા
પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજા
અનેકાંતવ્યવહારકુશળ, સિદ્ધાન્તદિવાકર, આગમહાઈમર્મજ્ઞ, સુવિશાલગચ્છાધિપતિ, પરમપૂજ્ય આચાર્યભગવંત શ્રી વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજા
પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજા

Page #11

મેવાડદેશોદ્વારક, ૪૦૦ અઠ્ઠમના ભીષ્મતપસ્વી
અપાર સાગસિન્ધ
પરમપૂજ્ય આચાર્યભગવંત શ્રી વિજય જિતેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા
૫.પૂ.આ.ભ.શ્રી જિતેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા
દીક્ષાદાનેશ્વરી, યુવકજાગૃતિપ્રેરક,
ગીતાર્થતા-સંવિગ્નતા સંપન્ન ત્રિશતાધિક શ્રમણ-શ્રમણી સમદાયશિલ્પી
ભવોદધિતારક પપૂ.આ.ભ. શ્રી વિજય ગુણરત્નસૂરીશ્વરજી મહારાજા
પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી ગુણરત્નસૂરીશ્વરજી મહારાજા
પ્રવચનપ્રભાવક, ષડ્રદર્શનનિષ્ણાત,
નિખાલસતાનીરધિ,
ગુરુપરિતોપૈકલક્ષી
પરમગુરુદેવ, આચાર્યભગવંત શ્રી વિજય રશ્મિરત્નસૂરીશ્વરજી મહારાજા
પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી રશ્મિરત્નસૂરીશ્વરજી મહારાજા

Page #12

,
सकलमानससंशयहारिणी,
भवभवोर्जितपापनिवारिणी । सकलसद्गुणसन्ततिधारिणी, हरतु मे दुरितानि सरखती ।

Page #13

1000
Message
It is a matter of pleasure to know that a classical work of Indian philosophy in Sanskrit "Anekant Jay Pataka" is going to be published with a good translation by Jain Saint Muni Shri Yashratna Vijayji Maharaj.
"Anekantvad" is the unique principle of the Jain philosophy. A single object can be viewed by the different angles of the eye-sight. The descriptions of the object from different angles will not be the same but they all are correct from their angles and their combinations can describe the object in totality and clarity is the inference of the theory of "Anekantvad". Anekantvad advocates the acceptance of the different views and opinions which is required for maintaining the cordial environment in the society. The real Ahimsa is not only to abstain from physical violence but also to have the tolerance for different views and opinions is the theme of Anckantvad. In this context the sanskrit book Anekant jay pataka to be published with a good translation will be a source of guidance and inspiriration for the human kind.
Intolerance to the different opinions and views of others, prejudice and bias attitude etc are responsible for any conflict and for which the theory of Anckantvad explained in the book Anekant Jay Pataka shows the path to bring the harmony in society.
With regards to Acharya Shri Haribhadrasurji, the renowned scholar and writer of the book Anekant Jay Pataka. I convey my gratitude to Saint Muni Shri Yashratna Vijayji Maharaj, for translation of this wonderful book with the guidance of Acharya Gunratna Surishwarji and Acharya Shri Rashmiratna Surishwarji, for their priceless boon to the mankind.
To.
Shree Acharya Gurratna Surishwarji m.sa, Anckant Jaypataka Prakashan Samiti,
Jin Gun Aradhna Trust, C/o Bhairav Corporation. 5/55. Vaibhav Laxmi Complex. Gheekanta Rd., Ahmedabad-01.

Date: 21-11-2012
Narendra Modi
Chief Minister, Gujarat State
N
(Narendra Modi)
www.jainelibrary.

Page #14

અહો સુda
દીક્ષાદાનેશ્વરી પ.પૂ.આ.ભ. શ્રી વિજય ગુણરત્નસૂરીશ્વરજી મહારાજાની પાવન નિશ્રામાં થયેલ
પ.પૂ.પં.પ્ર.શ્રી. યશોરત્નવિજયજી મ. સા. પ.પૂ.પં.પ્ર.શ્રી. રવિરત્નવિજયજી મ.સા. પ.પૂ.પં.પ્ર.શ્રી. રશ્મિરત્નવિજયજી મ.સા.ના આચાર્યપદપ્રદાનના સુંદર અવસરે સંપન્ન થયેલ
જ્ઞાનદ્રવ્યની વિશાળ નિધિમાંથી
માં શ્રી અઠવાલાઇન્સ જે. મૂ. જૈન સંઘ
તથા
ફૂલચંદ કલ્યાણચંદ ઝવેરી ટ્રસ્ટે )
પ્રસ્તુત ગ્રંશના પ્રકાશનનો સંપૂર્ણ લાભ લીધો છે.
શ્રુતસેવાથી સર્જાયેલ સુકૃતપ્રસંગની અનુમોદના... અભિનંદન..
ધસ્થવાદ...

Page #15

D
દીક્ષાદાનેશ્વરી પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી
વિ. ગુણરત્નસૂરીશ્વરજી મહારાજા, અને પ્રવચનપ્રભાવક પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી વિ. રશ્મિરત્નસૂરીશ્વરજી મહારાજાની
પાવનનિશ્રામાં
અઠવાલાઈન્સ જૈનસંઘમાં સર્જાયેલા ઐતિહાસિક અનુષ્ઠાનોની ઝલકો
આરાધનાઓના અનેક રેકોર્ડ સર્જક બે ભવ્ય ચાતુર્માસ...
રવિવારીય યુવાહદય પરિવર્તન શિબિરો...
૭૫ ઉપવાસ, ૭૪ ઉપવાસ, ૬૮ ઉપવાસ, અનેક માસક્ષમણો... વગેરે ભીષ્મ તપશ્ચર્યાઓ...
૨૦૦૦, ૧૫૦૦ અઠ્ઠાઇ તપની સુંદર આરાધના...
સવા કરોડ નવકારમંત્રનો મહામંગલકારી જાપ...
૦ અનેક સંઘ-સમાજો દ્વારા સામૂહિક રાત્રીભોજન બંધ કરવાનો દૃઢ નિર્ધાર...
શ્રી વાસૢપૂજ્યસ્વામીના સંઘજિનાલયની ઐતિહાસિક અંજનશલાકા પ્રતિષ્ઠા મહામહોત્સવ...
૦ ૨૨૫ આરાધકો દ્વારા ઉપધાનતપની સુંદર આરાધના...
૦ ત્રણ આચાર્યપદપ્રદાનનો અનુપમ અવસર...
વૈરાગ્યવર્ધક પ્રવજ્યાપ્રદાનના અનેક સુંદર પ્રસંગો...
શ્રી અઠવાલાઈન્સ જૈનસંઘથી શ્રી ઝઘડીયાજી તીર્થનો શાસનપ્રભાવક છ'રીપાલક સંધ, તથા શ્રી ઝઘડીયાજી તીર્થોદ્ધારના કાર્યો...

Page #16

Education International
સ્યાદ્વાદ-ય-નિક્ષેપભંગી, દ્વવ્ય-ગુણનો સાગરો શ્રી વીરવાણી ધોધ સહુનો કર્મમલ દૂરે કરી...
FouPersonal & Private Use Cly

Page #17

C) પ્રકાશકીયવિજ્ઞd ()
IT કુશાગ્રમનિષ પરમપૂજ્ય હરિભદ્રસૂરિ મહારાજા જેવા તાર્કિકપુરુષની એક અનોખી ભેટ.. Lજ અનેકાંતવાદના સિદ્ધાંતોને તર્કપૂર્ણ શૈલીમાં રજૂ કરનારી.. જ દાર્શનિક ગ્રંથોમાં શ્રેષ્ઠતમ સ્થાન ધરાવનારી.. એક અદ્ભુત કૃતિ - એટલે અનેકાંતજયપતાકા!
આ કૃતિને, વ્યાખ્યા-વિવરણ-ભાવાનુવાદાદિ સર્વાગીણ સમૃદ્ધિ સાથે, શ્રી ચતુર્વિધ સંઘ સમક્ષ પ્રકાશિત કરતાં આજે અમને અનહદ આનંદ થાય છે. શ્રુતપ્રવાહને વેગવંતો બનાવવા, આવી પ્રાચીનતમ કૃતિને ચિરાયુ કરીને કયા આહીને આનંદની ઊર્મિઓ ન ઊછળે ?
મુનિરાજશ્રીએ, ખૂબ જ સુંદર ભાવાનુવાદ કર્યો છે. અને અનેક હસ્તપ્રતોના આધારે શુદ્ધિ કરી, આ ગ્રંથરત્નને સરસ રીતે સંપાદિત કરેલ છે..
હસ્તલિખિત પ્રતો માટે, મહાવીર જૈન આરાધના કેન્દ્ર (કોબા), ગીતાર્થગંગા, L.D. વિદ્યામંદિર, જૈનાનંદ પુસ્તકાલય, હેમચન્દ્રાચાર્ય જ્ઞાનભંડાર વગેરે અનેક સંસ્થાઓ તરફથી નિઃસ્વાર્થ સહયોગ મળેલ છે. તે તમામનો સહાયકભાવ ચિરસ્મરણીય છે.
આ ગ્રંથના પ્રકાશનનો સંપૂર્ણ લાભ, શ્રી અઠવાલાઈન્સ જૈનસંઘ અને ફૂલચંદ કલ્યાણચંદ ઝવેરી ટ્રસ્ટે પોતાની જ્ઞાનનિધિનો સદુપયોગ કરી લીધો છે, તેમની ખૂબ ખૂબ અનુમોદના..
નવરંગ પ્રિન્ટર્સવાળા અપૂર્વભાઈ અને તેમના મિત્ર મૃગેન્દ્રભાઈ વગેરેએ, ક્લિષ્ટતમ કાર્ય પણ ખૂબ જ કુશલતા અને ઉત્સાહથી પૂર્ણ પાડેલ છે, તેઓ ખૂબ જ ધન્યવાદ અને પ્રશંસાને પાત્ર છે. - પરમપૂજય દીક્ષાદાનેશ્વરી આ.ભ. શ્રી ગુણરત્નસૂરીશ્વરજી મહારાજા અને પ્રવચનપ્રભાવક આ.ભ.શ્રી રશ્મિરત્નસૂરીશ્વરજી મહારાજાની પાવનપ્રેરણા અને માર્ગદર્શનથી, આ પૂર્વે ન્યાયાવતાર, નવગસેઢિ, દેશોપશમનાદિ ગ્રંથનું પ્રકાશન થયું. હમણા આ ગ્રંથ.. અને હવે પછી પણ આવી અનમોલ કૃતિઓનાં પ્રકાશનનો લાભ અમને સતત મળતો રહે એવી વિનંતિ સાથે વિરમીએ છીએ...
|લિ. જિનગુણ આરાધક ટ્રસ્ટવતી

For Personal en

Page #18

કૃપાવર્ષા
સંયમીને અને જૈનદર્શનને તર્ક-ન્યાય-ઊહાપોહ-ચિંતનની જરૂરીયાત છે. વિવેકી વિદ્વાન જેમ સમર્પિત હોય છે, તેમ ચિંતન-મનન-ગવેષણમાં તત્પર હોય છે.
– જ્ઞાની જ્ઞાનીને સમર્પિત હોય, અજ્ઞાનીને નહીં. જ્ઞાની સંયમી હોય, વિવેકી હોય. અજ્ઞાનીઅસંયમી નહીં.
– સંયમી જ્ઞાની હોય અને ક્યારેક જ્ઞાની ન હોય તો પણ જ્ઞાનીને સમર્પિત હોય. જ્ઞાનીને સમર્પિત ન હોય તો એ સંયમી ન કહેવાય.
માટે આચારમાર્ગ, શ્રદ્ધામાર્ગ અને વ્યવહારમાર્ગ એ ત્રણે જ્ઞાનને બંધાયેલ છે. '
જ્ઞાનમાર્ગ વિશિષ્ટજ્ઞાનીથી પ્રવર્તનાર છે. માટે શાસન હંમેશા વિશિષ્ટજ્ઞાનીથી સંપન્ન જ હોય. : જ્ઞાનીને સમર્પિત બનનાર અને અભ્યાસ-ચિંતન-મનન-ઊહાપોહ કરનાર વિશિષ્ટજ્ઞાની બને છે અને : શાસનનો રક્ષકસ્તંભ પણ બને છે.
સંયમી જ્ઞાન વગર સ્તંભ ન બને. •જ્ઞાની સંયમ વગર સ્તંભ ન બને.
પ્રભુ પોતે અદ્વિતીય જ્ઞાનસંપન્ન છે અને અપૂર્વ-સર્વોત્તમ સંયમી પણ છે. પ્રભુએ જે દિવસે શાસન સ્થાપ્યું, ત્યારથી શાસનના અગ્રેસરો વિશિષ્ટ જ્ઞાન-સંયમસંપન્ન થતાં જ આવ્યા છે.
જ્ઞાન વગરના સંયમીને શાસનધુરા ન અપાય. સંયમ વિના જ્ઞાનસંપન્ન પણ શાસનના અગ્રેસર ન બને.
પ્રભુ જેમ બંનેથી સંપન્ન છે, અર્થાત્ જગતમાં સર્વશ્રેષ્ઠ જ્ઞાન-સંયમસંપન્ન છે, તેમ પ્રભુનું શાસન બીજા સર્વ શાસનો કરતા વિશિષ્ટ જ્ઞાન અને સંયમ સંપન્ન છે.
આજે પણ, પ્રભુશાસનનું જેમ જ્ઞાન ચડીયાતું છે, તેમ સંયમ પણ વિશેષ ચડીયાતું છે. ત્રણે : કાળમાં આ એક શાશ્વત કાયદો છે. પ્રભુશાસનથી ચડીયાતું જ્ઞાન કે સંયમ બીજા ધર્મમાં ન હોય.. ૬૪ : ઇન્દ્રો પણ પ્રભુશાસનના ત્રિકાળ દાસાનુદાસ છે. | સર્વતોમુખી જ્ઞાન પ્રભુશાસનમાં છે. પ્રભુશાસનમાં ન્યાય-તર્ક ભારોભાર ભરેલા ત્રણે કાળ માટે છે. પરંતુ જૈનેતરદર્શનોમાં હુંડાઅવસર્પિણ્યાદિના કારણે તર્કનું પ્રમાણ કુતર્કરૂપે વધ્યું ત્યારે તે તરફ મંદબુદ્ધિશાળી ખેંચાય નહીં તે માટે જૈનશાસનના ધુરંધરોએ એ દર્શનના તર્કોમાં રહેલ ભ્રામકતા અને વિષમતાને સ્પષ્ટ કરવા દર્શનગ્રંથો તૈયાર કર્યા.

Page #19

કૃપાવપ (૩) ? જૈનશાસન આશ્રવની સામે સંવર બતાવે. નવા નવા આશ્રવો સામે નવા નવા સંવરમાર્ગો પણ ગીતાર્થોએ બતાવા પડે અને શાસનની રક્ષા કરવી પડે. માટે ન્યાયગ્રંથો જૈનેતરપ્રભાવમાં બાળકો અંજાય નહીં તેના માટે રચાયા.
એ જ રીતે તે ગ્રંથોના અનુવાદ પણ સમ્યગ્દર્શનને નિર્મળ કરનાર અને મિથ્યાદર્શનના વ્યામોહને ; દૂર કરનાર છે. તેથી પૂર્વના મહાપુરુષોના તાર્કિકશિરોમણિના માર્ગે ચાલનાર આ અનુવાદ કરનાર છે. ' એમને આ કાર્ય જે ધગશથી કર્યું છે, તે ધન્યવાદપાત્ર છે. આવકાર્ય-પ્રશંસનીય છે.
આવા ગ્રંથો લખનાર અને ભણનાર રત્નોના વેપારી અને ખરીદનારની જેમ થોડા જ હોય છે. ; છતાં નિરર્થક કે તુચ્છકાર્ય નથી, મહાગંભીર અને મહત્ત્વપૂર્ણ કાર્ય છે.
બીજી એક વાત - અનાજ અને પાણી વગર રત્નોના ઢગલાથી માણસ જીવતો નથી, એનો : વ્યવહાર ચાલતો નથી... તેમ (૧) સર્વત્ર વ્યવહાર-ઔચિત્ય, (૨) વિવેક, (૩) સંયમ, (૪) વૈરાગ્ય ! (૫) અધ્યાત્મ, (૬) આચારગ્રંથનું જ્ઞાન, અને (૭) આચારથી શાસન ચાલે છે... જીવન, આત્માના ભાવપ્રાણ અને મોક્ષ પણ આનાથી છે.
આ સાતે વાતો જૈનશાસનમાં સર્વથી ચડીયાતી છે. જૈનેતર શાસન પણ થોડુંઘણું આનાથી શોભે છે. માટે પ્રભુશાસનમાં રહેનારે અને અનુવાદ રચનારે જીવનમાં ઓતપ્રોત આ સાત વાતોને પ્રાધાન્ય : આપી જીવન સ્વ-પરને તારણહાર બનાવે અને ઉત્તમ આરાધક બને એવા અંતરના આશીર્વાદ... !
આ સાત વાત જૈનશાસનનો અને આરાધનાનો-મોક્ષમાર્ગનો ભાવપ્રાણ છે, આમાં ઘાલમેલ કે મંદતા-ઉપેક્ષા ન ચાલે
1 શિવમસ્તુ સર્વગતિ: ||
આચાર્યવિજય જયઘોષસૂરિ મ.સા.
-
INS
Sws
:

Page #20

- આશીષ
લોકોત્તર જિનશાસનનું ‘સર્વમત્યમુક્ત બધું જ અત્યંત અદ્ભુત છે... એમાં પણ એની તત્ત્વવિચારણા શ્રેષ્ઠકોટીની છે... મોક્ષને કેન્દ્રમાં રાખીને ચાલતી આ તત્ત્વવિચારણા બીજે ક્યાંય ? યથાર્થ સ્વરૂપે જોવા-જાણવા-માણવા ન મળે...
જેમને જન્મથી જિનશાસન મળી ગયું છે અને જેમને જન્મથી જિનશાસન નથી મળ્યું એ બંને પ્રકારના જીવો માટે તત્ત્વવિચારણા અત્યંત ઉપકારક છે... એકમાં શ્રદ્ધાનું સ્થિરીકરણ થાય છે અને છે બીજામાં શ્રદ્ધાનું પ્રગટીકરણ થાય છે...
નિરર્થક પ્રવૃત્તિ વાતોડમિન્વોfપન તે” અર્થાત્ બાળક પણ કરતો નથી, તો આવા મહાન ) વિદ્વાનો કેવી રીતે કરી શકે ? એમનું પણ કોઈક મહત્ત્વનું પ્રયોજન હોય જ... એમના હૈયામાં આવી છે કરુણાવૃત્તિ જન્મી ત્યારે જ આવી કૃતિઓનો જન્મ થાય છે. | સર્વજ્ઞના સિદ્ધાંતો તર્કશુદ્ધ છે એ સત્યને સ્થાપિત કરવા દ્રવ્યાનુયોગના ગ્રંથોમાં તર્કનો પ્રવેશ ૧ થયો. તર્કનુસારી બુદ્ધિવાળા જિજ્ઞાસુઓના ગળે વીતરાગની વાણી આના કારણે સોંસરી ઊતરી ) જાય...
તર્કપ્રધાન તત્ત્વવિચારણા કરતા દાર્શનિકોમાં યાકિનીમહત્તરાસુનું શ્રીહરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.નું ) નામ મોખરે છે... સ્વનામધન્ય આ મહાપુરુષે સર્વજ્ઞપ્રતિપાદિત અનેકાંતવાદનું અમોઘશસ્ત્ર લઈ ? એકાંતવાદીઓના તર્કોનો જાણે કચ્ચરઘાણ કાઢી નાંખવા “અનેકાંતજયપતાકા' ગ્રંથની રચના કરી છે...
જૈન દાર્શનિક ગ્રંથોમાં ઉચ્ચકોટિના આ ગ્રંથના પદાર્થો અને તર્કપદ્ધતિ સ્વાભાવિક રીતે દુહ ( રહેવાના... આમ પણ તર્કપ્રધાન ગ્રંથોની શૈલી દુહ હોય અને એમાં પણ પૂજ્ય હરિભદ્રસૂરિજી | મહારાજાની પ્રાચ્ચન્યાયશૈલીથી ભરપૂર આ ગ્રંથ... એટલે ભણવામાં અઘરો પડે જ... સંસ્કૃતભાષાબદ્ધ) આ ગ્રંથનો જો અનુવાદ થાય, તો આ ગ્રંથ અભ્યાસુઓ માટે અત્યંત ઉપયોગી સાબિત થાય...
નવ્યન્યાય અને પ્રાચ્ચન્યાયના અધ્યયન બાદ મુનિરાજશ્રીએ જૈનદર્શનનો વિસ્તારથી અભ્યાસ રે કર્યો.. ભૂમિકા તૈયાર થયા બાદ એસિડટેસ્ટરૂપે સ્યાદ્વાદભાષા અને ન્યાયાવતારનું કાર્ય ગયા વર્ષે પૂર્ણ કર્યું... એનું પ્રકાશન પણ થઈ ગયું... એની સાથે જૈનદર્શનના ટોચના ગ્રંથોમાં જેનું નામ છે એવા ( “અનેકાંતજયપતાકા’ ગ્રંથનું ભગીરથ કાર્ય પ્રારંવ્યું... ૮ મહિનાની મહેનત રંગ લાવી. ખૂબ જ સુંદર પુરુષાર્થ કરી રહ્યા છે. તેમને અનેક ધન્યવાદ...
આ રીતે શ્રુતસર્જન દ્વારા સ્વ-પરની આરાધનામાં નિમિત્ત બની જીવન ઉજવલ બનાવે અને ) છેપરંપરાને શાશ્વત સુખને પામે એવા અંતરના આશીર્વાદ...
આચાર્ય વિજય ગુણરત્નસૂરિ

Page #21

અમીવર્ષા
આચાર્યવિજય જયસુંદરસૂરિ તરફથી મુનિયશરત્નવિજયજી મ.સા.ને જોગ અનુવંદના...
દેવ-ગુરુકૃપાથી તમને નાની વયમાં અભ્યાસનો રસ નોંધપાત્ર રહ્યો... ન્યાયશાસ્ત્રમાં સરસ પ્રગતિ કરી... નય-પ્રમાણ-સ્યાદ્વાદ-અનેકાંતવાદાદિ વિષયોનું સારું પરિશીલન કર્યું.
અવિચ્છિન્ન રસપ્રવાહે તમે સન્મતિતર્ક જેવા જટીલ જૈનન્યાયશાસ્ત્રનું અધ્યયન કરવા કમર કસી... પરિશીલન કર્યું. તેના હિન્દી વિવેચનનું અવગાહન કરવાથી તમારા હૈયામાં પણ આવું ઉપયોગી પ્રશસ્ત સ્વાધ્યાયકાર્ય કરવાના કોડ જાગ્યા.
અનેકાન્ત જયપતાકા જેવા જટિલ ન્યાય ગ્રન્થનું અધ્યયન કરીને તમે તેના પર ધ્યાનાકર્ષક વિવેચન કરવાની હામ ભીડી. તમારા આ ભગીરથ પ્રયત્નના જેટલા ઓવારણા લઈએ એટલા ઓછા છે.
ગ્રંથસ્થ અનેકાંત હવે જીવનગત બને એવી શુભેચ્છા...
લિ.
) આચાર્ય વિજય જયસુંદરસૂરિ
Aત્તdf
• जयउ सव्वन्नुसासनम् जहट्ठियवत्थुवाइणाम् ।
जयतु सर्वज्ञशासनम् यथास्थितार्थवादिनाम् ।
यथास्थितार्थवादित्वं तीर्थकृतां प्रतिपादितं श्रीचिरन्तनाचार्यैः श्रीपञ्चसूत्राख्यशास्त्रमध्ये । सर्वज्ञैरपि अनेकान्तरूपमेव वस्तुस्वरूपं दृष्टम्, न त्वेकान्तैकरूपम् । ततस्तथैव तैर्भगवद्भिः प्रतिपादितं प्रतिपन्नञ्च ॥
तस्मात् सिद्धमेतत् → अनेकान्त एव श्रेयस्करः, कल्याणकरः, भद्रङ्करः, शिवंकरः, रागद्वेषशामको यावत् स एव कान्तः प्रियः मान्यश्च ।। * एतान्येव सर्वाणि विशेषणानि नपूर्वकाणि एकान्तशब्दे योजनीयानि । तथाहि -* एकान्तोऽश्रेयस्करः, अकल्याणकरः, अभद्रङ्करः, अशिवंकरः, राग-द्वेषविवृद्धिकरः, किञ्चैकान्तो

Page #22

न कान्तः, न प्रियः, न मान्यश्च ॥
एकान्तपक्षे तैः तैर्दार्शनिकैर्दत्तानि सर्वाण्यपि दूषणानि अनेकान्तपक्षे भूषणानि भवन्ति, यत एकान्तपक्षदूषणमेकमपि न विद्यतेऽत्र ॥
अन्तर्वर्षा (६)
यथा परस्परं विवदमानाः सर्वेऽपि राजानश्चक्रवर्त्तिनं समाश्रयन्ते, समाश्रिताश्च सर्वेऽपि समाधानेन वर्तन्ते सुखिनश्च भवन्ति, तथैवैकान्तवादिनः सर्वेऽपि विवदमानाः अनेकान्तचक्रवत्तिनः शरणं प्रतिपद्यमानाः समाधानं लभमानाः सुखिनो भवन्ति, नात्र संशयावकाशः ॥
एकान्तो ऽसत्यभाषकः ।
अनेकान्तः सत्यभाषकः ।
रामायणपाठावसरे यदि कोऽपि वक्ता एकान्तपक्षमादृत्यैवं वदेत् - 'रामः पिता एव' तदा किमेतत् सत्यवचनम् ? किं रामः पुत्रो नास्ति ? किं रामो भ्राता नास्ति ? अत्रावश्यमनेकान्तपक्षादरः कर्तव्यः । तदैव समाधानं स्यात् । यस्मिन् समये रामे लवकुशनिरूपित पितृत्वं वर्त्तते तस्मिन्नेव समये रामे लक्ष्मणनिरूपितभ्रातृत्वं सीतानिरूपितपतित्वमित्याद्यपि न विरूध्यते, स एवानेकान्तः ॥
दृश्यन्तेऽत्र स्याद्वादापरनामानेकान्तवादाख्यराजाधिराजस्य प्रशंसापरका: श्लोकाः अनेकशास्त्रेषु । तथाहि
उक्तञ्च अन्ययोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिकायाम्
“यदीयसम्यक्त्वबलात् प्रतीमो भवादृशानां परमस्वभावम् । कुवासनापाशविनाशनाय, नमोऽस्तु तस्मै तव शासनाय ॥२१॥ प्रगदितश्च सन्मतितर्कप्रकरणे
"जेण विणा लोगस्स ववहारो सव्वहा न निव्वडइ । तस्स भुवणेक्कगुरुणो नमो अणेगंतवायस्स ॥१६६॥
अकलङ्केनापि प्रोक्तम्

"श्रीमत्परमगम्भीरस्याद्वादामोघलाञ्छनम् । जीयाज्जैनेन्द्रचन्द्रस्य शासनं जिनशासनम् ॥
परमागमस्य बीजं निषिद्धजात्यन्धसिन्धुविधानम् । सकलनयविलसितानां विरोधमथनं नमाम्यनेकान्तम् ॥”

Page #23

“अभिहितञ्च नन्दीसूत्रे
उक्तञ्च अन्यत्रापि
अन्तर्वर्षा (७)
"निव्वुइपहसासणयं जयइ सया सव्वभावदेसणयं । कुसमयनासणयं, जिणिंदवरवीरसासणयं ॥
"जैनेश्वरे हि वचसि, प्रमाणसंवाद इष्यते । प्रमाणबाधा त्वन्येषामतो द्रष्टा जिनेश्वरः ||"
प्रतिपादितञ्च बृहत्स्वयम्भूस्तोत्रे
‘“नयास्तव स्यात्पदसत्त्वलाञ्छिता रसोपविद्धा इव लोहधातवः । भवन्त्यभिप्रेतफला यतस्ततो भवन्तमार्याः प्रणता हितैषिणः ॥ प्रकथितञ्च तीर्थोद्गारिके
“दव्वट्टयाए निच्चो, होइ अणिच्चो अ नयमए बीए । एगत्तो मिच्छत्तं जिणाण आणा अणेगंता ||
सुगदितञ्च श्रीसिद्धसेनद्वात्रिंशिकायाम्
"सुनिश्चितं नः परतन्त्रयुक्तिषु स्फुरन्ति याः काश्चन सूक्तसम्पदः । तवैव ताः पूर्वमहार्णवोत्थिता जगत्प्रमाणं जिनवाक्यविप्रुषः ॥"
एतादृशास्तु बहवः श्लोकाः विद्यन्ते । यद्यपि अनेकान्तवादस्य महिमा वचनागोचरीभूतः, बृहस्पतिरपि तद्वक्तुमसमर्थ:, तथापि भक्तिप्रेरितग्रन्थकारैर्विहिताः स्तुतयः ॥ अनेकान्तजयपताकाग्रन्थविषयवस्तुस्तुतिं कृत्वा कथयामि प्रकृतम्
प्रस्तुतानेकान्तजयपताकाग्रन्थस्य जैनदर्शनाख्यप्रासादे स्तम्भोपमा दीयते । अस्य प्रासादस्य
चत्वारः स्तम्भाः । तद्यथा

एकस्तावत् शास्त्रवार्तासमुच्चयः अस्योपरि वर्धमानतपोनिधिपूज्यभुवनभानुसूरीश्वरैः पंडितवर्यश्रीबदरीनाथशुक्लस्य पार्श्वे समग्रगन्थस्यानुवादं कारयित्वा प्रकाशितं दिव्यदर्शनद्रस्टेन ॥
द्वितीयस्तम्भ: सन्मतितर्कमहार्णवः । अस्य ग्रन्थस्योपरि पूज्यगुरुदेव श्रीभुवनभानुसूरीश्वरैः सिद्धान्तहार्दज्ञपूज्याचार्यजयघोषसूरीश्वरशिष्य-तार्किकशिरोमणि - पूज्याचार्य श्रीजयसुन्दरसूरेः पार्श्वेऽनुवादं कारयित्वा कलिकुंडस्थदिव्यदर्शनट्रस्टेन प्रकाशितः ॥
तृतीयस्तम्भो द्वादशारनयचक्रग्रन्थः । स्वनामधन्यविद्वद्वर्यमुनिश्रीजम्बुविजयप्रवरैः अनेक भाषामधीत्यास्य ग्रन्थस्य संशोधनं सम्पादनञ्च कृत्वा प्रकाशितः ॥

Page #24

अन्तर्वर्षा (८)
चतुर्थः स्तम्भस्तावद् अनेकान्तजयपताकाग्रन्थः । प्रायः त्रिंशद्वर्षपूर्वं अध्ययन भावनाऽभूद् यदुतास्य क्लिष्टतमग्रन्थस्य साधु-साध्वीमध्येऽध्ययनसौकर्यार्थं किञ्चित् कर्तव्यम् । अधुना सा भावना सफलीभूता ॥
मच्छिष्यमुनिश्रीयशरत्त्रविजयस्य दृष्ट्वा न्याय - कर्म साहित्यादौ सरसां गतिं, अध्ययनमध्यापनञ्च सरसं कृतवन्तं समवलोक्य लेखनकार्यार्थं प्रेरणा दत्ता ॥
मुनिश्रीसौम्याङ्गरत्नविजयसाहाय्येन तेन मुनिनाऽल्पदीक्षापर्यायकाले पूज्यगुरुदेव - श्रीगुणरत्नसूरीश्वरकृतदेशोपशमनाग्रथस्य संपादनं संशोधनपूर्वकं कृतम् लब्धा च गुरुकृपा । न्यायग्रन्थलेखनप्रस्तावे च पण्डितशुभविजयगणिरचितस्याद्वादभाषायाः श्रीसिद्धसेनदिवाकरसूरिरचितन्यायावतारस्य चानुवादः कृतः ॥ प्रेरितश्चास्य महाकायग्रन्थस्यानुवादार्थम् । तेन सहर्षं स्वीकृतम्, गाढपरिश्रमेण च सुविस्तृतविवेचनकार्यमल्पसमयेनैव निष्ठापितम् । परमपूज्यशासनप्रभावक-आचार्य श्रीरत्नसुन्दरसूरीश्वरशिष्यैः विद्वद्वर्यमुनिभव्यसुन्दरविजयैश्चायमनुवादः सूक्ष्मेक्षिकया परिमार्जितः, सोल्लासञ्च साहाय्यं वितरितम् ॥
1
अस्मिन् अनुवादे न केवलं शब्दविवेचनम्, अपि त्वाङ्गलभाषायां यदुच्यते- "टु रीड बिटवीन ध लाईन्स" - तदनुसारेण ग्रन्थपङ्क्तिहार्दमप्याविष्कृतम् । जैनदर्शनशास्त्रस्य सेवामाध्यमेन तेन स्वात्मकर्मक्षयार्थं यत्पुरुषार्थः कृतः स सुतरामनुमोदनीयः । तत्परिश्रमसाफल्यं तदैव भवेद् यदा सुविहितजनमध्ये अस्याध्ययनाध्यापनं व्यापकं भवेत् ।
आशा बलीयसीति न्यायेन आशापूर्वकं विरमामि ॥

लि. आचार्यरश्मिरत्नसूरिः
Cagger

Page #25

અનેકાંત ઃ તત્ત્વાર્થખજાનાની ચાવી...
(પ્રસ્તાવના)
અનંતગુણનિધાન અરિહંત પરમાત્માઓના અનંત ગુણો કદાચ ભૂલી જઈએ, તો પણ એક . | યથાર્થવાદિતા ગુણ એટલો બધો મહાન છે કે તેઓને એનિમિત્તે અનંતવાર નમીએ તો પણ ઓછું ગણાય....
તેથી જ પ્રભુના ચાર મૂળ-મુખ્ય-પાયાભૂત અતિશયોમાં વચનાતિશયનો માત્ર સમાવેશ છે એમ નથી, એ આ તો મુખ્ય અતિશય છે. બાકીના ત્રણ અતિશય પણ આ અતિશયની સિદ્ધિ અને મહત્તા માટે છે એમ કહી શકાય..
પ્રભુએ પોતાના વરબોધિરૂપ સમ્યક્તના પ્રભાવે એવી તીવ્ર કરુણાભાવના ભાવી કે હું સમસ્ત 'જગતને શાશ્વત સુખરૂપ મોક્ષનો માર્ગ દેખાડું; એટલે કે સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રરૂપ રત્નત્રયીનો 'માર્ગ દેખાડું; એટલે કે બધાને શાસનરસી કરું. આના પ્રભાવે તીર્થંકર નામકર્મ નિકાચિત કર્યું!
તીર્થંકર નામકર્મનું વેદના અને નિર્જરા થાક્યા વિના ધર્મદશના આપવાથી થાય છે. પણ ધર્મદેશના 'આપતા પહેલા ધર્મ-અધર્મ આદિનું સ્પષ્ટ સ્વરૂપ જ્ઞાત થવું જરૂરી છે અને તે સંપૂર્ણ રીતે જ્ઞાત તો માત્ર 'કેવલજ્ઞાનથી જ થાય. તેથી કેવળજ્ઞાન જરૂરી ગણાય. પણ કેવળજ્ઞાન વીતરાગ થયા વિના આવે નહીં. માટે વીતરાગતા પણ જરૂરી ગણાય..
આમ યથાર્થવાદ માટે કેવળજ્ઞાન ને એ માટે વીતરાગતા... આમ અપાયાપગમ અને જ્ઞાન આ ' "બંને અતિશય પણ યથાર્થવાદ માટે જ ઉપયોગી અતિશયો છે.
વળી ઈંદ્રો વગેરે આઠ પ્રાતિહાર્ય રચના વગેરે શોભા કરવા રૂપે જે પૂજાતિશય કરે છે, તે પણ 'પ્રભુની ધર્મદશના સાંભળવા ભવ્ય લોકો આકર્ષાય એ માટે હોય છે. તેથી જ ભક્તામર સ્તોત્રની * તેત્રીશમી ગાથામાં રૂલ્ય યથા તવ વિભૂતિ... માં એમ જ કહ્યું છે કે, ધર્મના ઉપદેશની વિધિમાં આપની જે * વિભૂતિ થઈ તેવી અન્ય કોઈ તીર્થસ્થાપકોની થઈ નથી. 1 અન્યયોગવ્યવચ્છેદમાં કલિકાલ સર્વજ્ઞશ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજ પણ કહે છે - ૩યં બનો નાથ! હે
૨. “નં ૨ દં વેફન્ન ? માતાના ધમ્મદ્રેસાહૃિા.
વક્ફ તં તુ માવો તફાવોસક્રિરૂત્તામાં ૬૮રૂા” – માવજીનિકુંજી २. इत्थं यथा तवं विभूतिरभूज्जिनेन्द्र !,
धर्मोपदेशनविधौ न तथा परस्य । यादृक् प्रभा दिनकृतः प्रहतान्धकारा, - તાજ તો પ્રદર્શીિ વિવાશિનોf Ifસરા

Page #26

અનેકાંતઃ તત્ત્વાર્થખજાનાની ચાવી. (૧૦) 1 પ્રભુ ! આ પંડિતમાની જીવ તારા બીજા બધા ગુણોથી તારી સ્તુતિ કરવાની ઇચ્છાવાળો તો છે જ..! છતાં, એક યથાર્થવાદ ગુણની જ સ્તવના કરવા તે ઉદ્યત થયો છે.
વાત આ છે - અન્ય તીર્થિકોનું તીર્થસ્થાપનકાર્ય જગત માટે કલ્યાણકારી નીવડ્યું નથી - નીવડતું ' નથી, તીર્થસ્થાપકનો કદાચ એ આશય હોય તો પણ! જયારે વીતરાગ અરિહંત પરમાત્માનું તીર્થસ્થાપન ' જગતના એકમાત્ર કલ્યાણ માટે નીવડે છે, એની પાછળ કારણ છે એમની યથાર્થવાદિતા!
અન્ય તીર્થસ્થાપકોમાં યથાર્થવાદિતાના અભાવનું કારણ છે એકાંતવાદ ! અને પરમાત્મામાં ' યથાર્થવાદિતા હોવાનું કારણ છે એમણે બતાવેલો અનેકાંતવાદ!
Iઉ જે કોઈ “સ” = વિદ્યમાન છે, એ ‘તત્ છે.. જ એનું સ્વરૂપ એટલે તત્ત્વ.. * એ અંગેનું ચિંતન તત્ત્વચિંતન છે, વિચારણા છે તત્ત્વવિચારણા! If પોતે કરેલા ચિંતનની રજુઆત કરી બીજાને એ સમજાવવાનો પ્રયત્ન તત્ત્વવાદ છે.' ' IF સામે બીજો પોતાનો વિરોધી મત બતાવે, તો એને ખોટો ઠેરવવાના પ્રયત્નથી થાય છે વિવાદ.'
# ને પછી પોતાનો પક્ષ ભૂલી જઈ બીજાને જ ખોટો ઠેરવવાના પ્રયત્નથી થાય છે વિતષ્ઠા.. )
તત્ત્વને માત્ર એક જ પ્રકારે સ્વીકારનારા બધા એકાંતવાદી કહેવાય ને એકથી વધુ - પરસ્પર ' વિરોધી દેખાતા પ્રકારે પણ સ્વીકારનારા અનેકાંતવાદી કહેવાય..
જો કે આ એકાંતવાદો અને અનેકાંતવાદ આ બધા વાદોની ઉત્પત્તિનું બીજ છે ત્રિપદી ! રૂપૂત્રેઃ 'વા, વિપામેરૂ વા, ધુવે વા એ માતૃકાપદ ! ' આમાંથી જેઓએ માત્ર ૩M વા, વિપામે વા એટલા જ અંશ સ્વીકાર્યા, એ બધા થયા એકાંત 'અનિત્યતાવાદી...ને જેઓએ માત્ર ધુડ઼ વા' અંશ જ સ્વીકાર્યો એ બધા થયા એકાંત નિત્યતાવાદી..
ત્રણેય અંશોનો સ્વીકાર અનેકાંતવાદ છે. ' આમ મિથ્યાશ્રતોના ઉત્પત્તિસ્થાન પણ પ્રભુ હોવાથી નંદીસૂત્રમાં પ્રભુની સ્તવનામાં ય સુવા 1 vમવો...' એમ કહ્યું. ત્યાં “શ્રતોના' આમ બહુવચન પ્રયોગનું તાત્પર્ય ટીકાકારે એ જ બતાવ્યું છે કે જે છે મિથ્યાશ્રુતોના પણ ઉગમસ્થાન પ્રભુ જ છે.. પ્રભુના વચનમાંથી એકદેશ પકડી તેઓએ પોતાનો મત છે
સ્થાપી દીધો.. છે તેથી મને લાગે છે કે સૌથી પ્રથમ નિત્યાનિત્ય એકાંત પ્રગટ થયો.. એ પછી એ એકાંતોને સિદ્ધ છે | કરવાના પ્રયાસમાં ભેદ-અભેદ એકાંત વગેરે પ્રગટ થયા.
૨. “નનો નાથ ! તવ તવાય, ગુણાન્તરેગ: પૃદયgવા.
વિમાદિતાં કિન્તુ યથાર્થવાદ્રમેકં પરીક્ષાવિધિવિધ: રા' 'जयइ सुयाणं पभवो, तित्थयराणं अपच्छिमो जयइ जयइ गुरुलोगाणं, जयइ महप्पा महावीरो ॥२॥'

Page #27

અનેકાંતઃ તત્ત્વાર્થખજાનાની ચાવી... (૧૧) એકાંતવાદોની સ્થાપનામાં અધુરા જ્ઞાન કરતાં પણ વધુ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે આભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ ! જગતમાં મળી જતાં એવા બે-ચાર દાંત અથવા કલ્પી લીધેલા તેવા દૃષ્ટાંતોના આધારે * સિદ્ધાંત સ્થાપી પછી એ સિદ્ધાંત સૈકાલિક સત્યરૂપે સ્થાપવામાં એકાંતવાદ પ્રગટ થાય છે.. " છે ખુબીની વાત તો એ છે કે, એકવાર પોતે જે પક્ષ પકડી લીધો, એ પક્ષથી વિપરીત દષ્ટાંતો-તક છે છે મળતા હોય, તો પણ તે તરફ આંખમિંચામણા થાય છે, ને કાં તો એ દષ્ટાંતો પોતાના જ પક્ષને પૂષ્ટ છે છે કરવા કેવી રીતે ઉપયોગી થાય? એ માટે અથવા એ દષ્ટાંતો સર્વજનપ્રસિદ્ધ હોય, તો પણ કેવી રીતે. બ્રાન્ત છે? ઇત્યાદિ સિદ્ધ કરવામાં જ તેઓની બુદ્ધિ પૂરેપૂરી વપરાઈ જાય છે. આ જ દષ્ટિરાગ છે, જે કામરાગ-સ્નેહરાગથી પણ વધુ કાતિલ છે.
તેથી, જેમ અચરમાવર્તમાં વાસ્તવિક મુક્તિઅદ્વેષ નહીં હોવાથી ધર્મચેષ્ટા પણ મોક્ષોપાયના મલન ' માટે થાય છે, એમ તે તીર્થસ્થાપકો વગેરેની ક્ષમા વગેરે પણ મિથ્યાત્વની જ પોષક બને છે. ' “તો મિછત્ત અનેviતો સમ્મત્ત આ જૈનશાસનનો મુખ્ય સિદ્ધાંત છે... વસ્તુના પરસ્પર વિરોધી' દેખાતા પણ અનેકાનેક સ્વરૂપનો નિર્ણયાત્મક સ્વીકાર તે અનેકાંત છે..
- પૂજ્ય સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિએ કહ્યું છે.-' ‘નાવના વયાપદ તીવઝા વેવ હૃતિ નવાયા' અહીં ! વચનપથો એટલે વસ્તુના ધર્મ-સ્વરૂપને સૂચવતા વચનો.. આવા દરેક વચનો નયરૂપ છે, અને તેઓ | વસ્તુના તે-તે કોઈ એક સભૂત ધર્મ-સ્વરૂપના સૂચક બને છે.. એટલું સમજી લેવાનું કે જે વચન વસ્તુના છે | એકાદ પણ સ્વરૂપનું સૂચક ન હોય, તે નયરૂપ પણ નથી. તેથી જ આકાશકુસુમને સત્ કહેતું વચન છે. નયરૂપ ગણાય નહીં..
પણ આ નયવચન મિથ્યાવચન એટલા માટે બને છે કે એમાં અન્યાંશોનો નિષેધક કાર હોય છે. (આમ તો વ્યાકરણના નિયમ મુજબ દરેક વાક્ય સાવધારણ=જકારયુક્ત જ હોય. જયાં સાક્ષાત્ જકાર ન 'હોય, ત્યાં તે અધ્યાહારથી સમજી લેવાનો હોય છે.. પણ જ્યારે વસ્તુના સ્વરૂપના બોધક વચનમાં * કાર અન્યયોગવ્યવચ્છેદ કરે છે, એટલે કે વસ્તુમાં એ સિવાયના બીજા ધર્મોના નિષેધકરૂપ બને છે, " છે ત્યારે એ નય દુર્નય બને છે ને મિથ્યાવાદ ગણાય છે. છે સમ્યક્તી પણ વચન બોલે છે, ત્યારે એકાદ ધર્મ આગળ થતો હોવાથી તે નયવચન બને, પણ છે છે એમાં કાર અયોગવ્યવચ્છેદક હોય છે. એટલે કે વસ્તુમાં એ ધર્મના સ્વીકારરૂપ બને છે. અને અન્ય છે ધર્મો માટે ઉદાસીન રહે છે, તેથી એ નયરૂપ બને છે. પણ જયારે એ વચનની સાથે યાત્ નું જોડાણ થાય છે, ત્યારે તે વચનથી એક ધર્મનો સાક્ષાત્ ઉલ્લેખ હોવા છતાં અર્થતઃ બીજા ધર્મોનો પણ સમાવેશ થતો હોવાથી એ “પ્રમાણવચન' બને છે. ૨. “મરી-સ્નેહરવિવારનવાર
છિપાતુ પાપીયન તુચ્છેઃ સતામfપ ”-વીતરસ્તોત્રમ્ ૬/૧૦ - ૨. “તો સદાવનમ પુથ્વયં રિસારનેરાંતા |
મિચ્છત્ત તં વૈવ ૩ સમસો રવિ સમ્પન્ન - સન્મતિતર્જ. રૂ/૨૧૦ | ३. जावइया वयणपहा तावइआ चेव हुंति नयवाया।
નાવા નયવાથી તાવ વેવ પ૨સમય ” – સન્મતિર્દિ. /૧૪૪ |
=
=
=
=

Page #28

અનેકાંત : તત્ત્વાર્થખજાનાની ચાવી... (૧
આ તેથી જ પૂજયસિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિએ પ્રભુસ્તવનારૂપ બત્રીશીમાં કહ્યું છે કે - જ્યારે નયો સાયુક્ત) બને છે, ત્યારે જેમ લોખંડ સુવર્ણરસના સ્પર્શથી સોનું બને છે. એમનો સ્વાના સ્પર્શથી પ્રમાણરૂપ બને
૧ છે..
પૂજ્ય મલ્લિષેણસૂરિએ સ્યાદ્વાદમંજરીમાં તેથી જ કહ્યું છે કે - જૈનમતે વાક્ય જેમ જકારયુક્ત હોય છે છે એમ “સ્યાદ્ યુક્ત પણ હોય છે, એટલે કે દરેક વાક્ય જકારયુક્ત અને સ્વાદ્યક્ત એમ બંને યુક્ત તે હોય છે. છે એમ કલ્પી શકાય કે જે વાક્ય જકારનો નિષેધ કરી માત્ર ચાયુક્ત હોય, તે વાક્ય સંભાવના છે જે બતાવે છે, સંશય બતાવે છે. છે. દા.ત. ધ નિત્ય: સત્ = ઘડો નિત્ય હોઈ શકે. છે. જે વાક્ય સ્યાહ્નો નિષેધ કરી માત્ર કારયુક્ત છે, એ એકાંતવાદરૂપ-દુર્નયરૂપ છે. દા.ત. ઘડો છે. ( નિત્ય જ છે, એટલે કે ઘડામાં નિત્યત્વને છોડીને બીજો કોઈ ધર્મ નથી.. ન જે વાક્યમાં બંને હોય, તે વાક્ય પ્રમાણભૂત અથવા સયરૂપ બને છે. જેમકે “ત્ પર નિત્ય 'વ' અહીં ‘ચા સંભાવના અર્થે નથી, પણ અન્ય ધર્મોથી યુક્તતા સૂચવવારૂપે છે. એટલે કે અન્ય ધર્મોથી યુક્ત ઘડો નિત્ય છે જ..
આમ અનેકાંતવાદમય જૈનશાસન, વસ્તુસંબંધી એક સ્વરૂપાદિ બોધક તમામ વાક્યોને નયરૂપ' 'ગણે છે, એ બધા સત્યાંશીના સમાવેશરૂપ પ્રમાણભૂત એવું અનેકાંત શાસન છે.. આથી જ ઘડા માટેની " માટીને પણ ઘડો કહેતા નૈગમનયથી માંડી માત્ર ઘડા તરીકેના અર્થક્રિયામાં વ્યાપૃત હોય ત્યારે જે ઘડાને છે ( ઘડો કહેતા એવંભૂતનય સુધીના બધા નયોનો આ શાસનમાં - આ અનેકાંતવાદમાં સમાવેશ થાય છે. જે
એક નયથી એક વાત સ્વીકારતી વખતે બીજા નયનો – બીજા સ્વરૂપનો નિષેધ નહીં કરતો આ છે વાદ, જેમ શંકરાચાર્ય વગેરે માને છે એમ સંશયવાદ નથી.. તે-તે સ્વરૂપનો સ્પષ્ટ સ્વીકાર-નિશ્ચય હોય છે છે જ છે. નહીંતર તો સ્યાદ્વાદમય બોધ કરતા સમકિતીને મતિજ્ઞાનનો અપાય' નામનો ભેદ રહે જ નહીં, અને ઇહા વખતે અન્ય ધર્મોના નિષેધ સાથે સંભવિત ધર્મ તરફી ઝુકાવવાળો ઊહાપોહ પણ થાય નહીં.. ' જો કે અન્ય ધર્મના નિષેધરૂપ અપોહાત્મક તર્ક વખતે પણ સમ્યક્ત હોવાથી ‘સાદૂ તો છે જ, કે
જેનું તાત્પર્ય છે કે અત્યારના અસ્તિત્વસંબંધથી એ ધર્મો ઉપલબ્ધ નથી, પણ નાસ્તિત્વસંબંધથી તો એ | ધર્મો રહેલા છે જ. તેથી જ અપાય પણ બે પ્રકારે સંભવે છેઃ (૧) આ ઝાડજ છે, અથવા (૨) આ પુરુષ જે નથી જ. છે. ટૂંકમાં સ્યાદ્વાદમય બોધ સંશયાત્મક બોધ નથી, પણ પ્રસ્તુત પ્રસંગે જે ધર્મ અંગે વિચારણા હોય, છે છે તે ધર્મના તે વખતે અસ્તિત્વ કે નાસ્તિત્વરૂપે સ્પષ્ટ નિર્ણયાત્મક વિચારણા છે કે જે અન્ય સંદર્ભાદિથી | અન્ય ધર્મોની હાજરીનો નિષેધ કરતી નથી..
१. नयास्तव स्यात्पदलाञ्छना इमे रसोपविद्धा इव लोहधातवः ।
भवन्त्यभिप्रेतफला यतस्ततो भवन्तमार्याः प्रणता हितैषिणः ।।

Page #29

અનેકાંતઃ તત્ત્વાર્થખજાનાની ચાવી... (૧૩) આમ સર્વનયમય હોવાથી જ સર્વદર્શનની માન્યતાઓનો જૈનશાસનમાં સમાવેશ થાય છે. તેથી જ શ્રીસિદ્ધસેનીયાત્રિશિકામાં કહ્યું છે કે - અનેકાંતમય જિનશાસન તે સમુદ્રસમાન છે ને અન્ય દર્શનો નદીસમાન છે. સમુદ્રમાં નદીઓ સમાવેશ પામે છે. પણ નદીઓમાં સમુદ્ર દેખાતો નથી.” ' આ ઉપમાને જ આગળ વધારતા કહી શકાય કે, સમુદ્રમાં નદીઓ સમાવેશ પામતી હોવા છતાં | સમુદ્ર નદીઓના માત્ર સરવાળારૂપ નથી, પણ તેથી ઘણો ઘણો વિશિષ્ટ છે.. એમ જૈનશાસનમાં બધા જ
નયો- બધા મતો સમાવેશ પામતા હોવા છતાં જૈનશાસન એમના સરવાળામાત્રરૂપ નથી, પણ ભેદાનુવિદ્ધ છે | અભેદ આદિ જાત્યંતરોનો સ્વીકાર કરતું જૈનશાસન એ બધાથી તદ્દન વિલક્ષણ અને વિશિષ્ટ છે. તે તે ઉપરાંતમાં સાગરથી વાદળા બંધાય છે, પછી પર્વતો પર વરસે છે ને પર્વતોમાંથી નદી નીકળે છે. તે છે એમ નદીઓની ઉત્પત્તિ પણ સાગરને આભારી છે, એમ જૈનદર્શનમાન્ય અનેકાંત જ તે-તે એકાંતવાદરૂપી . | નદીઓનાં ઉદ્ગમનું મૂળ કારણ છે.
* અનેકાંત અને સ્યાદ્વાદ એક જ કે ભિન્ન? * , આમ તો બંને એક જ છે.. અનેકાંતવાદ કહો કે સ્યાદ્વાદ કહો, બંને એક જ છે. પણ પર્યાયવાચી છે. શબ્દોને નહીં સ્વીકારતા સમભિરૂઢ નયથી વિચારીએ, તો બંનેમાં કાંક ભેદ છે. “અનેકાંતવાદ આ શબ્દ જ અનેક અંત = અંશ અથવા નિશ્ચયને સ્વીકારતો વાદ.. એ રીતે એ સ્પષ્ટપણે અનેક ધર્મોનો - 'નયોનો સ્વીકાર કરે છે..
“સ્યાદ્વાદથી ‘સ્યાદ્ શબ્દના કારણે શબ્દથી નહીં, પણ અર્થથી અન્ય અંશો-ધર્મો-નયોનો સ્વીકાર 'થાય છે * “અનેકાંતવાદ એ સિદ્ધાંત છે.. “સ્યા એની ઓળખ છે, એનો ઘોતક છે. તેથી જ “સાદુ અવ્યય અનેકાંતનો ઘાતક છે એમ કહેવાયું છે. એટલે કે કોઈ ધર્મ-સ્વરૂપની ચર્ચા વખતે “અનેકાંત' શબ્દ નથી બોલાતો, “ચા બોલાય છે.. અને સ્થાના પ્રયોગથી આ અનેકાંતમય છે એવો બોધ થાય છે છે છે. આમ અનેકાંત એ પ્રમાણ છે ને “સ્યા એ વાક્યને પ્રમાણવાક્ય બનાવે છે..
* સ્યાદ્વાદ ને સપ્તભંગી એક ખરા? * અહીં સપ્તભંગી સ્યાદ્વાદમય છે, પણ સાદ્વાદ માત્ર સપ્તભંગીમય નથી, નય-નિક્ષેપા-વિકલ્પોથી ? ( સભર સ્યાદ્વાદ સપ્તભંગી કરતાં ઘણો વિશાળ છે.. છે સપ્તભંગી વસ્તુગત તમામ ધર્મોને બે વિરોધી જુથમાં વહેંચી લે છે ને પછી જિજ્ઞાસુની જિજ્ઞાસા છે જે સાત પ્રકારની સંભવતી હોવાથી એ રીતે સાત પ્રકારે જવાબ આપે છે.. પણ સપ્તભંગી બે વિરોધી ધર્મો છે - અંગે જ સંભવે, જેમકે સામાન્ય-વિશેષ, અસ્તિ-નાસ્તિ.. અલબત્ત આવી અનંતી સપ્તભંગીઓ સંભવે. પણ એ દરેક સપ્તભંગીઓ બે વિરોધી ધર્મોને આગળ કરીને જ સંભવેને એ સાતે ભાંગામાં સ્વાધદ તો. હોય જ..
१. उदधाविव सर्वसिन्धवः समुदीर्णास्त्वयि नाथ ! दृष्टयः ।
न च तासु भवान् प्रदृश्यते प्रविरक्तासु सरित्स्विव नोदधिः ।।_

Page #30

અનેકાંતઃ તત્ત્વાર્થખજાનાની ચાવી... (૧૪)
સાદ્વાદમાં તો એક ધર્મના ઉલ્લેખ વખતે વિરોધી-અવિરોધી બધા જ ધર્મોનો અર્થતઃ નિર્દેશ માન્ય છે. જેમકે સપ્તભંગીમાં ચા ટોડતિ એમ બોલાય, ત્યારે બીજો વિકલ્પ એનાથી વિરોધી એવા ચાર્ નાપ્તિ નો જ આવે. પણ સાદ્વાદમય નિરૂપણમાં ચા પટોડક્તિ એમ બોલતી વખતે ઘટત્વની સાથે મૃત્ત્વ - દ્રવ્યત્વ વગેરે અવિરોધી ધર્મોનો પણ અર્થતઃ સમાવેશ ઇષ્ટ છે. તેથી સ્યાદ્વાદમાં સપ્તભંગીનો ( સમાવેશ હોવા છતાં સ્યાદ્વાદ એથી કંઈક વિશેષ છે, કેમકે “સ્યા યુક્ત એ વચન પ્રમાણવાક્ય છે. જે
* સ્યાદ્વાદ ને વિભજ્યવાદ બંને એક ખરા? * છે એ જ રીતે સૂત્રકતાંગમાં ‘વિમ7 વાયં વિવારે જ્ઞા' એમ કહ્યું છે, એ વિભજ્યવાદનો સૂચક છે.. ! છે તો સ્યાદ્વાદ ને વિભજ્યવાદ એક કે ભિન્ન? તો જવાબ છે, બંને એક જ છે.. છતાં જો ફરક કહેવો હોય છે છે તો એ કહેવાય કે, વિભજ્યવાદનું તાત્પર્ય છે – વસ્તુ અનંત ધર્માત્મક હોવા છતાં જયારે પ્રરૂપણા કરવાની હોય, કોઈની શંકાનું સમાધાન કરવાનું હોય, ત્યારે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ, પુરુષ, નય. વગેરેને ધ્યાનમાં રાખીને પ્રરૂપણા કરવી.
જેમકે... | # જયંતી શ્રાવિકાએ પ્રભુને પ્રશ્ન પૂછ્યો : “જીવો ઊંઘતા સારા કે જાગતા?' તો ભગવાને " વિભાગ કરી જવાબ આપ્યો : “આરાધના કરવી છે. તો જાગતો સારો, નહીંતર સુતેલો સારો.' " I સંવિગ્નભાવિત ક્ષેત્રમાં અલગ વાત થાય ને પાર્થસ્થભાવિત ક્ષેત્રમાં અલગ વાત થાય.. છે દા.ત. જિનાલયદ્રવ્યોપજીવી શિથિલાચારીઓએ કુવલયપ્રભાચાર્યને ( સાવદ્યાચાર્યને) કહ્યું : “તમે જે લોકોને અહીં જિનાલય માટે પ્રેરણા કરો.. ત્યારે કુવલયપ્રભાચાર્યે આ ક્ષેત્ર શિથિલાચારીઓથી ભાવિત છે
છે ને તેઓ દેરાસર પોતાની આજીવિકા માટે ઇચ્છે છે એ જાણીને કહ્યું : “જો કે આ બાબત જિનાલય , ( અંગે છે, તો પણ આ સાવદ્ય છે, હું એ બાબતમાં વચનમાત્રથી પણ (પ્રેરણારૂપ) આચરણા કરીશ 'નહીં..” એમનું આ વચન વિજયવાદનું સરસ દષ્ટાંત છે.. આ વચનથી એમને (અનિકાચિત) | * જિનનામકર્મ બાંધ્યું.. છે એ જ રીતે સુકાળ-દુકાળ વગેરે રૂપકાળ અને જ્ઞાનરુચિ-ક્રિયારુચિ વગેરેરૂપ ભાવ જોઈને દેશના તે ઉપદેશ દેવાના છે. તેથી જ સમ્યત્વના પણ નિસર્ગરુચિ વગેરે દસ ભેદ બતાવ્યા છે.. તેમ જ પુરુષ- તે છે નય વગેરે પણ વિચારી ઉપદેશ આપવો જોઈએ, નહીં તો સ્વરૂપથી સત્ય વચન પણ પરસ્થાન દેશનારૂપ છે બની સ્વ-પરના હિતનો ઘાતક બને છે..
૨. “ ત્ત મસ્તે ! સાદુ નારિયત્ત સાદ ?, નયંતી !.. ને રૂ નીવા મHિવા... પતિ vi નીવાઇ સત્તત્ત સત્... ને રૂ નીવા ધમિયા નીવાળું નારિયત્ત સાહૂ !” - માવતીસૂત્રમ્ શત. ૨૨, દૃ. ૨, . ખૂ. 883/
२. 'जहा भो भो पियंवए ! जइ वि जिणालए तहा वि सावज्जमिणं णाहं वायामित्तेणं पेयं आयरिज्जा, एवं च समयसारपरंतत्तं जहट्ठियं अविवरीयं णीसंकंभणमाणेणं तेसिं मिच्छादिट्ठीलिंगीणं साहुवेसधारिणं मज्झे गोयमा! आसकलियं तित्थयरणामकम्मगोयं तेणं कुवलयप्पभेणं, एगभवावसेसीकओ भवोयही'- महानिशीथसूत्रम् अध्य.५, सू. २८।। ३. 'यद्भाषितं मुनीन्द्रैः पापं खलु देशना परस्थाने ।
માનસનમે ભવાદને વિષાવનું !' - પોડવું ૧૮૧૬

Page #31

અનેકાંત ઃ તત્ત્વાર્થખજાનાની ચાવી... (૧૫)
આમ સ્યાદ્વાદની જ વાત વ્યક્તિઆદિના વિભાગપૂર્વક રજૂ કરવી એ વિજ્યવાદ છે. આ
સ્યાદ્વાદ એ સંભાવનાવાદ છે? ‘Probability’ ને આગળ કરે છે ? અલબત્ત ફરી એકવાર કહીએ કે સ્યાદ્વાદ હોવાથી જ સંભાવનાઓ ઊભી થાય છે. એકાંતવાદમાં તો બીજી કોઈ સંભાવનાને સ્થાન જ ક્યાં છે ? છતાં સ્યાદ્વાદ એ સંભાવનાવાદ નથી. . પ્રોબેબીલીટી – સંભાવનામાં કોઈપણ ધર્મનો હોવાનો નિર્ણય નથી, જ્યારે સ્યાદ્વાદ તો અન્ય ધર્મો પણ હોવાનો નિર્ણય કરે છે. જે ધર્મની વાત છે, એ ધર્મ તો એ સંદર્ભે છે જ. . અન્ય સંદર્ભોથી અન્ય ધર્મો પણ છે. . સીતાના સંદર્ભથી રામમાં પતિત્વ ધર્મ છે જ, ત્યારે જ દશરથના સંદર્ભથી પુત્રત્વ ધર્મની સંભાવના નથી એવું નથી, હકીકતમાં છે જ..
બીજાનો મત પણ સાચો હોઈ શકે, આ સંભાવના ! ને બીજો પણ પોતાની દૃષ્ટિથી સાચો હોઈ શકે, આ સ્યાદ્વાદ ! જો કે સંભાવનાઓ પણ સ્યાદ્વાદને જ આગળ કરે છે..
અનેકાંતજયપતાકા ગ્રંથના પ્રણેતા સૂરિપુરંદર હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ જન્મથી તો બ્રાહ્મણ હતા. . વેદ-વેદાંતોના જાણકા૨ પ્રકાણ્ડ વિદ્વાન હતા.. જૈનધર્મ પ્રત્યેનો એમનો દ્વેષ જાણીતો હતો.. એમણે | જિનપ્રતિમા જોઈ કહેલું : ‘મૂર્ત્તિત્ત્તવ તવાવણે સ્વમેવ મિટ્ટમોગિતામ્ ।' એમની પ્રતિજ્ઞા હતી – જે પંક્તિનો ♦ અર્થ સમજાય નહીં, તે પંક્તિનો અર્થ સમજાવનારના શિષ્ય થવું...
૧
એકવાર રસ્તેથી જતાં એમણે ઉપાશ્રયમાં બિરાજમાન યાકિની મહત્તરાના મુખેથી સ્વાધ્યાયરૂપે | | બોલાયેલી આવશ્યકનિયુક્તિની પીવુ ં. ગાથા સાંભળી. અર્થ સમજાયો નહીં, સાધ્વીજીના કહેવાથી | આચાર્ય ભગવંત પાસે ગયા. અર્થ સમજી પ્રતિજ્ઞા પૂરી કરવા દીક્ષા લીધી.
આટલે સુધી તો વાત બરાબર છે.. પણ પછી ‘પક્ષપાતો ન મે વીરે...’ એમ મધ્યસ્થભાવ બતાવી | | યુક્તિયુક્ત વચનને જ સ્વીકારવાના આગ્રહવાળા તેઓ, ‘હા અનાહા હૈં હુંતા, નરૂ ળ હુંતો નિનામો' | અર્થાત્ જો જિનાગમ નહીં મળ્યા હોત, તો અનાથ થયેલા અમારી શી હાલત થાત ? આટલી દઢતાથી જૈનશાસન પ્રત્યે રંગાઈ ગયા કેવી રીતે ?
પેલી ગાથા કોઈ તત્ત્વદર્શક તો હતી નહીં. માત્ર જૈનદર્શનમાન્ય ચક્રવર્તી અને વાસુદેવોનો ક્રમ બતાવતી હતી.. એમાં જૈનેતર વિદ્વાનને સમજ ન પડે, તે કંઈ નવાઈની વાત નથી. છતાં ચાલો પ્રતિજ્ઞા ખાતર દીક્ષા લીધી. પણ આટલો હાડોહાડ રંગ કેવી રીતે આવ્યો ?
તેઓ તત્ત્વરસિક હતાં. . તેઓએ ધર્મની કષ, છેદ ને તાપ આ ત્રણમાંથી તત્ત્વનિર્ણયમાં ઉપયોગી તાપપરીક્ષાથી જૈનસિદ્ધાંત તપાસ્યા.. એમણી કડક ચકાસણીમાંથી અનેકાંત સિદ્ધાંત પસાર થયો..
મને એમ લાગે છે કે જૈનદર્શન પર તેઓ જે ખૂબ ઓવારી ગયા ને આ જ સર્વજ્ઞનું શાસન છે એવા પોકાર સુધી પહોંચી ગયા એ પાછળ એમને ગમી ગયેલો અનેકાંતસિદ્ધાંત મુખ્ય કારણ છે.. આ એક જ મુદ્દે એમણે વેદને માનનારા ને નહીં માનનારા બીજા બધા દર્શનો પર ચોકડી લગાવી દીધી ..
१.
" चक्किदुगं हरिपणगं पणगं चक्कीण केसवो चक्की |
केसव चक्की केसव दु चक्की केसी अ चक्की अ ॥४२१ ||" - आवश्यकनिर्युक्तौ ।

Page #32

અનેકાંત : તત્ત્વાર્થખજાનાની ચાવી... (૧૬)
અનેકાંત એમને એટલો બધો પસંદ પડ્યો દેખાય છે કે, એમના ગ્રંથોમાં વારંવાર અનેકાંતની પ્રરૂપણા દેખાયા કરે છે. ધર્મસંગ્રહણીમાં તો એમને લોકોના સ્વભાવની વિચિત્રતા, કર્મની પરિણતિ વગેરેને આગળ કરી સર્વત્ર અનેકાંતને જ પ્રધાન કરવાની વાત કરી છે.
અને જૈનશાસનમાં તો સર્વત્ર અનેકાંતનો જયજયકાર છે.. છે જ ઉત્સર્ગો ને અપવાદો અનેકાંત વિના સંભવે ખરા?
I આય-વ્યયની તુલના કરી તે-તે અવસરે વર્તવાની વાત અનેકાંતની જ સાધિકા છે ને.? "
IT અરે ! એક બાજુ નિશ્ચયનું અવલંબન કરનારા ઋષિઓ પરિણામને જ પ્રમાણભૂત ગણે છે ! છે એમ જણાવ્યું છે. તો બીજી બાજુ વ્યવહારસૂત્રમાં આલોચનાહના ક્રમની ચર્ચામાં કહી દીધું: “અમે છે પરિણામને પ્રમાણભૂત માનીએ છીએ એ પણ અનેકાંતિક છે.. એ અમે એકાંતે પ્રમાણભૂત માનતા છે | નથી..” છે જે દરેક પચ્ચખાણ આગારયુક્ત.. એટલે કે પચ્ચખ્ખાણ પણ અનેકાંતમય.. છે. આમ તો ૩પન્નડુ વા... એ ત્રિપદીની અપેક્ષાએ (માલીપ. ૩ વ્યોમ) દીવાથી માંડી આકાશ I સુધીના બધા જ દ્રવ્ય અનેકાંતરૂપ જિનાજ્ઞાને વરેલા છે.. તત્ત્વાર્થનું ‘પિતાનપતસિદ્ધ ' સૂત્ર પણ છે. | સર્વત્રનય વગેરેને આગળ કરીને અનેકાંતનું જ સમર્થક છે.
અલબત્ત એ સિવાય ક્યાંક ક્યાંક એકાંત છે, જેમકે (૧) દ્રવ્યાર્થિકનયે આત્મા નિત્ય જ છે, તે (પર્યાયાર્થિકનયે અનિત્ય જ. (૨) અચરમાવર્ત કાળમાં કરેલો ધર્મ યોગરૂપ બને જ નહીં. (૩) ' અવસર્પિણીકાળમાં ૨૪થી વધુ તીર્થકરો થાય નહીં.. ઇત્યાદિ કોક-કોક અંશે એકાંતમય વાતો છે, ત્યાં 'અપવાદ પણ નથી ને અચ્છેરારૂપ પણ વાત નથી. પણ એવા કેટલાક એકાંત હોવાથી જ અનેકાંત • હોવામાં ય અનેકાંત છે, એમ સિદ્ધ થવાથી અનેકાંત પરિપૂર્ણ થાય છે. * સર્વત્ર અનેકાંતવાદથી જ તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે ને સમ્યક્ત પ્રાપ્ત-શુદ્ધ-દઢ થાય છે. અનેકાંત તે સિદ્ધ કરતા ગ્રંથોના અભ્યાસથી સમ્યક્તની શુદ્ધિ થાય છે. તેથી અપેક્ષાએ કહી શકાય કે અનેકાંતસાધક છે છે ગ્રંથોનો અભ્યાસ એ દર્શનાચાર છે.. + અનેકાંતને જીવનવ્યવહારમાં પણ સર્વત્ર અજમાવવાથી ખોટી પકડ, જીદ રહેતી નથી. બીજાના તે દૃષ્ટિકોણને સમજવાની ઉદારતા આવે છે ને તેથી જ કલહ-કંકાસ પણ રહેતો નથી.. છે $ છગન મગનને કહ્યું: ‘રમણે બે દિ' પહેલા એક દુકાન ખોલી.. આજે એ જેલમાં છે..' મગને કહ્યું : “અરે ! દુકાન ખોલી એમાં જેલ? આ તો ગધેડાને તાવ આવે એવી વાત છે.. તું જ કહે એણે દુકાન ખોલી એમાં જેલ કેમ થઈ?' છગને કહ્યું: “એણે હથોડાથી દુકાન ખોલી હતી !”
આ તો મજાક છે. પણ વાત એ છે કે અનેકાંતવાદ હોય, તો કોઈ પણ વાતની ગાંઠનહીં રહેવાથી ( બધી સંભાવનાઓ માપવાનો અવકાશ રહે છે.
१. 'आदीपमाव्योम समस्वभावं, स्याद्वादमुद्राऽनतिभेदि वस्तु ।
तन्नित्यमेवैकमनित्यमन्यदिति त्वदाज्ञाद्विषतां प्रलापाः ॥५॥' - अन्ययोगव्यवच्छेद० ।

Page #33

અનેકાંત ઃ તત્ત્વાર્થખજાનાની ચાવી... (૧૭)
ૐ એક માણસ વર્ષે દસ લાખ કમાય છે, બીજો વર્ષે પાંચ લાખ કમાય છે.. તો વર્ષના અંતે કોણ વધારે બચત કરશે ? અહીં તમે એક જ મુદ્દો જોશો કે – જે વધુ કમાય, તે વધુ બચાવે.. તો ખોટા પડી શકો છો.. બીજા પણ ઘણા મુદ્દાઓ બચત પર અસર કરે છે. જેમ કે જે દસ લાખ કમાય છે, એને ત્યાં | ખાવાવાળા દસ છે, ને જે પાંચ લાખ કમાય છે, એને પોતાનો પણ ખાધાખોરાકી ખર્ચ બાપા આપે છે !
rTM પત્નીએ પતિને કહ્યું : ‘મને તો ખૂબ શરમ આવે છે.. ઘરભાડુ મારા પિતા ભરે છે. અનાજખર્ચ મારા કાકા આપે છે. દુધ-લાઇટબીલ ખર્ચ મારા મામા આપે છે.. ખરેખર મને ખૂબ શરમ આવે છે..’ પતિએ કહ્યુ : ‘બરાબર છે. . તને શરમ આવવી જ જોઈએ, કારણ કે તારા બંને ભાઈઓ એક પણ ♦ ખર્ચ ઉઠાવતા નથી !'
આ છે અનેકાંત ! શરમ આવવાનું કારણ પત્ની જુદું માને છે, ને પતિ જુદું !
પૂજ્યપાદ હરિભદ્રસૂરિમહારાજે આ અનેકાંતની જ તત્ત્વજગતમાં જયપતાકા લહેરી રહી છે એનું સુંદર નિરૂપણ અનેકાંતજયપતાકા ગ્રંથમાં કર્યું છે.. એવો કયો મુદ્દો છે કે જે અનેકાંત વિના સિદ્ધ થઈ શકે ? એમણે તો નિત્ય-અનિત્ય, ભેદ-અભેદ વગેરે દરેક મુદ્દા પર અનેકાંતની સિદ્ધિ તર્ક-દષ્ટાંત-હેતુઓ પૂર્વક સાધી આપી છે.. બૌદ્ધ, નૈયાયિક, મીમાંસક વગેરે બધા દર્શનો, ભેદ આદિ કોઈપણ પ્રકારની તાત્ત્વિક સિદ્ધિ માટે એકાંત પકડીને પહેલો જ દાખલો ખોટો માંડે છે.. પછી એ સાચી ઠેરવવા ભેજાનું | દહીં કરે છે.. છતાં તેઓ ફાવતા નથી..
અને જેમ જહાજના થડા પર બેઠેલું પંખી દરિયામાં આવી ગયા પછી જહાજ છોડી બીજે જવા ( વારંવાર આંટા મારી છેવટે જહાજનો જ સહારો લે છે, એમ એ બધાને છેવટે તો અનેકાંતના જ સહારા ( પર આવવું પડે છે, એ વાતો અનેકાંતજયપતાકામાં સુંદરતમા સિદ્ધ કરી છે..
પૂજ્યપાદ દીક્ષાદાનેશ્વરી શાસનપ્રભાવક આ.દે.શ્રી. વિ. ગુણરત્નસૂરીશ્વરજી મહારાજના આશીર્વાદથી અને વિદ્વર્ય પ્રખર પ્રવચનકાર આ. દે. શ્રી વિ. રશ્મિરત્નસૂરીશ્વરજી મહારાજની આજ્ઞાથી એમના શિષ્યરત્ન વિદ્વાન મુનિશ્રી યશરત્નવિજયજી મહારાજે આ ગ્રંથનો વ્યાખ્યા અને વિવરણ સહ ગુર્જરાનુવાદ કરી ખૂબ સુંદર કાર્ય કર્યું છે..
પણ જો ગ્રંથ જ અશુદ્ધ હોય, તો અનુવાદ પણ થાય શી રીતે ? તેથી તેઓએ સહુ પ્રથમ તો ઉપલબ્ધ મુદ્રિત પુસ્તકના સંદિગ્ધ સ્થળોને લગભગ ૧૮થી ૨૦ હસ્તલિખિત પ્રતો સાથે મેળવી મહત્ત્વની લગભગ ૩૦૦ ઉપરાંત અશુદ્ધિઓ દૂર કરી.. આમ સંસ્કૃત ગ્રંથને પણ પ્રાયઃ શુદ્ધ કર્યો.. પછી સરળ-સુંદર ♦ ભાવાનુવાદ કર્યો.. પૂજ્યપાદ સરસ્વતીલબ્ધપ્રસાદ આ.દે.શ્રી.વિ. રત્નસુંદરસૂરીશ્વરજી મહારાજાના | | શિષ્યરત્ન વિદ્વાન મુનિરાજશ્રી ભવ્યસુંદરવિજયજી મહારાજે આ અનુવાદનું સાદ્યન્ત સંશોધન કર્યું છે.. તેથી તેઓ પણ ધન્યવાદપાત્ર છે.
‘અનેકાંતજયપતાકા’ ગ્રંથના અભ્યાસુને સામાન્યથી સંસ્કૃત ફાવતું જ હોય છે. તો પછી અનુવાદની - જરૂરત ? એ એટલા માટે છે કે સંસ્કૃત વાંચતા ક્યાંક પદાર્થ પકડાતો ન હોય, તો ત્યાં અનુવાદ સહાયક થાય છે.. તેથી ગ્રંથ સમજાતો જવાથી વચ્ચેથી મુકી દેવાના બદલે પૂરો કરવાનું મન થાય છે.. સંપાદક મુનિરાજ આ ગ્રંથને પાંચ વિભાગમાં પ્રકાશિત કરાવી રહ્યા છે. એમણે અનુક્રમણિકા પણ

Page #34

અનેકાંત ઃ તત્ત્વાર્થખજાનાની ચાવી... (૧૮)
ખૂબ જહેમત ઉઠાવી તૈયાર કરી છે. પૂજ્યપાદ હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે આ એક ગ્રંથમાં કેટકેટલી બાબતોને અનેકાંતના આધારે સિદ્ધ કરી છે, ને એ વખતે એકાંત માન્યતાઓ ધરાવતા તે-તે મતોનું જે રીતે નિરાકરણ કર્યું છે, તેનું વિહંગાવલોકન આ અનુક્રમણિકા જોવાથી થઈ શકે છે. આમ અનુક્રમણિકા એ ગ્રંથના | અભિધેય બતાવવાની ગરજ સારે છે..
આ ગ્રંથના પૂર્વસંપાદક શ્રીહીરાચંદ કાપડીયાએ જે પ્રસ્તાવના લખી છે, એ પણ અનેકાંત-સ્યાદ્વાદનું જગતના વિદ્વાનોની અપેક્ષાએ મૂલ્યાંકન સમજવા ઉપયોગી થાય એવી છે, એ જુના પુસ્તકમાં જોવા મળે.
પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં, ગુજરાતી વિવેચનમાં તાત્પર્ય-આશય-ભાવાર્થ વગેરે મથાડા હેઠળ પદાર્થો અલગ તારવી લેવાયા હોવાથી પંક્તિ બેસાડવી ને ચર્ચાનો સાર મેળવવો સરળ પડશે એમ લાગે છે.. એના માટે ભાવાનુવાદકારે કરેલી મહેનત દાદને પાત્ર છે..
છતાં આ ગ્રંથ સમજવો મુશ્કેલ પડી શકે, તો એ માટેનો ઉપાય પણ ભાવાનુવાદકારે કરી લીધો છે. તેથી જ એમણે આ ગ્રંથની ભૂમિકારૂપ ‘અનેકાંતવાદપ્રવેશ' નામનો ગ્રંથ પણ સાનુવાદ સંપાદિત કર્યો છે, ને એ પણ આ ગ્રંથ સાથે જ પ્રકાશિત થાય એવું આયોજન કર્યું છે. . ટુંકમાં ભૂખ લગાડતા જલજીરાના પાણી સાથે ને ખાધેલું પચાવતા પાચકચૂર્ણ સાથે થાળી માંડવામાં આવી છે, હવે તત્ત્વભૂખને સંતોષવા | મંડી પડવાનું છે.
પૂજ્ય મલયગિરિસૂરિ મહારાજ સમર્થ ટીકાકાર તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. તેઓએ શ્રીનંદીસૂત્ર પર અને હું આ ગ્રંથકર્તાની જ બીજી કૃતિ ધર્મસંગ્રહણી ગ્રંથ પર ટીકા રચી છે એ સુપ્રસિદ્ધ છે..
એમાં નંદીસૂત્રમાં જે કેટલીક સંક્ષિપ્ત ચર્ચા કરી છે, તે ધર્મસંગ્રહણિમાં કાં'ક વિસ્તાર સાથે લગભગ સમાન શબ્દો અને મુદ્દાથી કરી છે.. પણ અનેકાંતજયપતાકા ગ્રંથ જોતાં એમ લાગે છે, કે આ ગ્રંથકારે કેટલીક ચર્ચાઓ જે તર્કોથી ને જે શબ્દોથી કરી છે, પ્રાયઃ એ જ તર્કો ને મુદ્દાઓથી પૂ. મલયગિરિસૂરિ મહારાજે એ ચર્ચાઓ શ્રીનંદીસૂત્રની ટીકામાં અને શ્રીધર્મસંગ્રહણિની ટીકામાં કરી છે. જેમકે..
૪ નંદીસૂત્રમાં શબ્દ-અપોહ અંગે જે ચર્ચા છે, તે અનેકાંતજયપતાકાના ચોથા અધિકારમાંથી ઉદ્ધૃત હોય તેમ જણાય છે, કેમકે પંક્તિઓ અને તર્કો લગભગ એક સરખા જણાય છે..
T એ જ રીતે ધર્મસંગ્રહણિ ભાગ-૨માં બાહ્યાર્થની સિદ્ધિના અધિકારમાં જે ચર્ચાઓ છે એનો આધાર પણ અનેકાંતજયપતાકા ગ્રંથના પાંચમા અધિકારમાં જોવા મળે છે..
આમ તો પૂર્વસંપાદક + પ્રકાશકે અનેકાંતજયપતાકાની ટીકા સ્વોપજ્ઞ બતાવી છે, એટલે કે મૂળગ્રંથ “ ♦ અને ટીકાગ્રંથ બંનેના રચયિતા એક જ બતાવ્યા છે.. એટલે કે બંનેના રચિયતા સમદર્શી આચાર્યશ્રી | હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ છે એમ સૂચવ્યું છે..
પણ કેટલાક મુદ્દાઓથી આ ગ્રંથના પ્રસ્તુત ભાવાનુવાદકાર અને સંશોધક આ બંને મુનિવરોને એમ સ્પષ્ટ જણાઈ રહ્યું છે કે અનેકાંતજયપતાકા ગ્રંથની ટીકા સ્વોપજ્ઞ નથી. . સંશોધક મુનિવરે આ બાબતને સ્પષ્ટ કરતો નિબંધ જે તૈયાર કર્યો છે, એ પણ પ્રસ્તાવનાની પાછળ જોડવામાં આવ્યો છે. જિજ્ઞાસુઓને એ નિબંધ જોઈ જવાની ખાસ ભલામણ છે..
આ ગ્રંથની પ્રત્યેક પંક્તિ હૃદયમાં સુવર્ણાક્ષરે કોતરવા જેવી છે, કેમકે એ દરેક પંક્તિ સમ્યક્ત્વના

Page #35

અને કાંતઃ તત્ત્વાર્થખજાનાની ચાવી... (૧૯).
આ પર્યાયોને વધુ ને વધુ નિર્મળ બનાવતી જાય છે ને શુભ અધ્યવસાયો - શુભભાવોમાં જોડતા-એકાગ્રય
તન્મય બનાવતી જાય છે. આપણને અનુપ્રેક્ષાસ્વાધ્યાય તરફ લઈ જાય છે ને અનેકાંતમય સર્વજ્ઞશાસન , 'પ્રત્યે અહો ! અહો ! ભાવોના ઉછાળા પ્રગટાવતી જાય છે.. “પ્રભુ! તુજ શાસન અતિ ભલું !'નો નાદ 'રોમે રોમે ગુંજવા માંડે એ માટે આ ગ્રંથની પંક્તિઓ ખૂબ ઉપયોગી થશે.. • આપણને ૨૪ કેરેટનો-સો ટચનો ધર્મ મળ્યાનો એવો આનંદ ઊભો કરાવશે કે બાહ્યબીજું-ત્રીજું
ઓછું-અણગમતું નજરમાં ય નહીં આવે! કરોડ રૂપિયાની કમાણીના આનંદ વખતે “શાકમાં મીઠું ઓછું " છે' એવી ફરિયાદ કરવાનું મન કોને થાય? | મન નવરું પડે ને અશુભ ભાવોમાં તણાઈ જાય એવી પરિસ્થિતિ જો ઊભી થવા દેવી ન હોય, તો
મનને સ્વાધ્યાયમાં પરોવી દેવું જોઈએ. સ્વાધ્યાય નામનો તપ જ એવો છે કે જીવને કલાકો-દિવસોકે મહિનાઓ ને વર્ષો સુધી સતત શુભભાવોમાં જ રમતો રાખે. માટે જ “સ્વાધ્યાય જેવો તપ નથી એમ છે કહેવાય છે.. છે આ સ્વાધ્યાયમાં પણ અનેકાંતવાદની સિદ્ધિ કરતો આ તાર્કિક અને તાત્ત્વિક ગ્રંથ એટલા માટે છે છે શિરમોર ગણાય કે એ સમ્યક્તની શુદ્ધિ માટે ફટકડીનું કામ કરે છે. ધર્મધ્યાન માટેનો માર્ગ બને છે..? જે આપણને તત્ત્વબોધ કરાવી બાલ-મધ્યમની ભૂમિકાથી ઉપર પંડિતની ભૂમિકા પર લઈ જાય છે.. જ વેદ્યસંવેદ્યપદનો સાક્ષાત્કાર કરાવે છે. વિષયપ્રતિભાસાત્મક બોધથી ઉપર ઉઠાવી આત્મસંવેદન કે તે તત્ત્વપરિણતિમત્ બોધના અધિકારી બનાવે છે.. શ્રુતજ્ઞાનના માર્ગે ચિંતાજ્ઞાન દ્વારા ભાવનાજ્ઞાન પર . | લાવી જિનાજ્ઞાના ઐદંપર્યાર્થ સુધી પહોંચાડે છે. છે. એમાં પણ છઠ્ઠા અધિકારમાં તપ અને ધ્યાનની જે ચર્ચા છે, તે તો ખૂબ જ ઉપયોગી છે, ને પ્રચાર | કરવા યોગ્ય છે. છે # કેટલાક નિશ્ચયાભાસ નામના આકર્ષક દીવાના પતંગિયા બનેલાઓ તપને માત્ર કષ્ટરૂપ માને છે.
છે ને શરીરના શોષણરૂપ માને છે. શરીરને સૂકવવાથી કોઈ ધર્મ થતો નથી એમ માને છે.. છે. તેમના મતે અશાતાવેદનીય, દૌભંગ્યાદિ અને ભોગાંતરાયાદિ અશુભ કર્મોના ઉદયથી તપ થાય છે જ છે. એટલે કે તપ ઔદયિકભાવ છે અને ઔદયિકભાવ આત્મશુદ્ધિનું કે કર્મનિર્જરાનું કારણ બને છે ' નહીં. તેથી જ એમના મતે તપ એ આત્મપીડનરૂપ છે અને એટલે જ એકપ્રકારે એ સ્વહિંસારૂપ છે, તે આ કેમકે હિંસાના ત્રણ પ્રકાર છેઃ (૧) દુઃખોત્પાદન, (૨) પર્યાયનાશ, અને (૩) માનસિકસંતાપ..
TSP બીજા કેટલાક તપનું સ્વરૂપ શું? તપ પાછળનો આશયો શો? તપની પદ્ધતિ શું? વગેરે કશું ' જાણ્યા વિના જેને ટીકા કરનારાઓ માત્ર લાંઘણ ગણે એ રીતે તપ કરે રાખે છે.
- આ બંને પક્ષને આહતદર્શનમાન્ય તપ કેટલો બધો મહાન છે, ને કેવો વિશિષ્ટ છે, એનો બોધ 'અહીંની ચર્ચા જાણવાથી મળી શકે છે.
પહેલો જ ધડાકો છે, કે તપ ઔદયિકભાવથી નથી કરાતો, ક્ષાયોપથમિકભાવથી કરાય છે..

Page #36

અનેકાંતઃ તત્ત્વાર્થખજાનાની ચાવી... (૨૦) Y મોહનીયના ને વીર્યંતરાયના ક્ષયોપશમથી તપ થાય છે ને ક્ષાયોપથમિકભાવે થતો હોવાથી જ આ તપ કર્મનિર્જરાનું કારણ બને છે. કાયક્લેશરૂપ હોવા છતાં ય મનઃક્લેશનું નહીં, મનશુદ્ધિનું કારણ બને છે..
જૈનશાસનમાન્ય તપ... (૧) જ્ઞાન, સંવેગ અને શમથી યુક્ત છે.. (૨) ક્ષાયોપથમિકભાવજન્ય છે.. (૩) ક્લિષ્ટ કર્મોના ક્ષય માટે છે..
(૪) વિશિષ્ટ બોધ-જ્ઞાનનું કારણ છે. વિશિષ્ટતપ મિથ્યાત્વમોહનીય આદિ મોહનીયની પ્રકૃતિઓના લયોપશમની સાથે જ્ઞાનાવરણ કર્મના ક્ષય-ક્ષયોપશમનું પણ કારણ બને છે. દરેક તીર્થકર કેવળજ્ઞાન ' પામતી વખતે બાહ્ય પણ છઠ્ઠ વગેરે તપથી યુક્ત હોય છે.
(૫) વિશિષ્ટ કર્મનિર્જરાદિ દ્વારા એ મોક્ષની નજીક લાવનારો બને છે...' (૬) દીનતા અને ઉત્સુકતાથી રહિત હોય છે.. (૭) તેથી જ શમભાવયુક્ત હોવાથી પારમાર્થિક સુખનો અનુભવ કરાવે છે.. (૮) જ્ઞાનયુક્ત હોવાથી જ એ સદ્ અનુષ્ઠાનના હેતુ તરીકે ગણાય છે.. (૯) આથી જ એ શુભ આત્મપરિણામરૂપ છે..
આમ આવી નવ વિશેષતાવાળો આતપ જૈનશાસનના તીર્થંકરાદિ મહાનુભાવોએ આરાધ્યો હોવાથી છે પણ આરાધવા યોગ્ય જ છે.. છે “નથી મળતું માટે તપ’ એમ નથી, પણ “મળેલાના રાગના ત્યાગ માટે તપ' એ ગણિત છે. છે.
જૈનશાસન ઇન્દ્રિયોની હાનિ કરતાં ને મનને આર્તધ્યાનમાં લઈ જતા તપને માન્ય નથી રાખતું, એ છે સહુએ ધ્યાનમાં લેવાની વાત છે. દેહત્યાગ વખતના અંતિમ અનશન વખતે પણ એ વાત પર ખાસ છે છે ભાર મૂકાય છે કે, એ વખતે મન અસમાધિમાં રહેવું જોઈએ નહીં.
સૂરિમંત્ર અંગેના ગ્રંથોમાં પણ કહ્યું છે કે તાપૂર્વકનો જાપ જ વિશિષ્ટ રીતે ફળદાયક બને છે. . છે હકીકતમાં તપદર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રની કોઈપણ આરાધનાને પાવરફુલ કર્મનિર્જરા માટે બનાવવા માટેનો પાવર પૂરે છે.. જ્ઞાનાચારાદિમાં થતા અતિચારોની શુદ્ધિ કરે છે.
બાહ્ય તપ પણ આત્યંતર તપથી સંમિશ્રિત થવાથી ભાવવિશોધિનું કારણ બને છે. ભાવના અને , [ ધ્યાન માટે પણ અનશનાદિ તપ ઉપયોગી થાય છે..
તપ કર્મનિર્જરાનું કારણ બને છે, તે માટેના આપેલા છ હેતુઓ પણ ધ્યાનપાત્ર છે.. સમજણ અને સમતા પૂર્વકનો તપ નરકના જીવોની જેમ માત્ર કાયક્લેશ સહન કરવારૂપ નથી, એ બાબતનો પણ ખુલાસો કરવામાં આવ્યો છે.
વળી જૈનતપ ખૂબ વિશાળ સ્વરૂપવાળો છે. અહીં કાયાને કષ્ટ આપતો બાહ્ય તપ તો છે જ, પણ

Page #37

અનેકાંત ઃ તત્ત્વાર્થખજાનાની ચાવી... (૨૧)
મનને શુભભાવોમાં લાવતો, આગળ વધારતો ને સ્થિર કરતો આવ્યંતર તપ પણ છે.. ભાવના અને અને
મન
ધ્યાન પણ જૈનમતે તપ જ છે કે જે વીતરાગતા ને કેવળજ્ઞાનને ખેંચી લાવે છે..
તપ અંગે ખૂબ સુંદર વિચારણા રજુ થઈ છે. . તપ પ્રત્યેના અભિગમને બદલી નાંખે એવી વિચારણા છે.. આ વિચારણા વારંવાર પ્રકાશમાં લાવવા યોગ્ય છે..
અનેકાંતની જયપતાકા દસે દિશામાં આસૂર્યચંદ્ર લહેરાતી રહે એ જ વારંવાર અભિલાષા રહો !
દરેક વસ્તુ અનંત ધર્મમય છે, દરેક વસ્તુ જગતની બીજી તમામ વસ્તુઓ સાથે અસ્તિ-નાસ્તિ ધર્મ| સંબંધથી સંકળાયેલી છે ને તેથી જ એક પણ વસ્તુના સર્વધર્માત્મકરૂપે જ્ઞાનથી સર્વવસ્તુઓ સર્વધર્માત્મકરૂપે ♦ જ્ઞાત થાય છે ઇત્યાદિ વાતોને સિદ્ધ કરતા સ્યાદ્વાદના મહિમાને વર્ણવવા શબ્દો ટુંકા પડે ! સર્વ પદાર્થોના | સર્વ પર્યાયોના પ્રત્યેક સમયે સ્પષ્ટ જ્ઞાતા તીર્થંકર પરમાત્મા સિવાય આ પ્રરૂપણા બીજો કોણ કરી શકે ?
હકીકતમાં તો અનેકાંતની બીજા એકાંતવાદો સાથે તુલના, સરખામણી પણ સિંધુને બિંદુ સાથે ♦ સરખાવવા સમાન હાસ્યાસ્પદ છે.. ચમચી તે સમુદ્રના પાણીનો તાગ કાઢવા સમર્થ નથી, એકાંતવાદથી ગ્રસ્ત થયેલી મતિવાળાઓ અનેકાંતની અમાપતાને કેવી રીતે સમજી શકે ? પોતાના ગામની ટેકરીને મેરુ કરતા ઊંચી ગણનારાઓની દયા જ ખવાય ! પોતાના કુવાની વિશાળતા આગળ સાગરને સાંકડો માનનારા દેડકા સાથે ચર્ચામાં ઉતરવામાં પણ મૂરખમાં ખપવાનું આવે ! અનેકાંતવાદને એકાંતવાદીઓ । આગળ સાચો ઠેરવવા તર્કો લગાડવા પડે એ કલિકાલની બલિહારી છે..
એ ત્રૈકાલિક સત્ય સિદ્ધાંત છે..
• અદ્ભુત છે અનેકાંતવાદ !
• અદ્ભુત છે જૈનશાસન !
ભાવાનુવાદ કરનારા મુનિવરે મને અનેકાંતજયપતાકા ગ્રંથની પ્રસ્તાવના લખવાનો અવસર આપ્યો એ બદલ હું એમને ધન્યવાદ પાઠવું છું. આ નિમિત્તે મને પણ અનેકાંતની મહત્તાના આત્મસંવેદનનો | અવસર મળ્યો..
અહીં જિનાજ્ઞાવિરુદ્ધ લખાયું હોય તો મિચ્છામિ દુક્કડમ્..
સહુ અનેકાંતમય જૈનશાસનને આરાધી શમ-સંવેગના ભાગી બને, મોક્ષયાત્રી બને એવી શુભેચ્છા..
દ.

આચાર્ય અજીતશેખરસૂરિ..
શ્રાવણ સુદ-૧ ૨૦૬૮ રત્નાગિરિ..

Page #38

(२२)
॥ श्रीशत्रुञ्जयतीर्थमण्डन-आदिनाथाय नमः ॥
।। ॐ ह्रीँ श्रीधरणेन्द्रपद्मावतीपरिपूजिताय शङ्खेश्वरपार्श्वनाथाय नमो नमः ॥
॥ णमोत्थु णं समणस्स भगवओ महावीरस्स ॥ ॥ नमो नमः सूरिपुरंदरश्रीहरिभद्रसूरये ॥
अनेकान्तः एव कान्तः
येन विना तु लोकस्य, व्यवहारो न सर्वथा । नमोऽनेकान्तवादाय, भुवनगुरवे ननु ॥
अथेह जिहानकभाविजीमूतजेलभूषणझञ्झादिजातजलवर्षाजनितजगज्जीवजीवितजिघांसुजविजङ्गमोतुङ्गजलवालकाद्रितुङ्गशिखरसन्निभजलतरङ्गोच्छ्लज्जलपिप्पलकादिजलचरजालाकुलजलधिवद् दुस्तरे करेणुकण्ठीरवकिरिवकैक्षवासिकासरादिकान्तारपश्वाकीर्णकिसलयादिकीर्णकारस्कारुद्धोच्छरकालीनकालिन्दीसूकिरणकणकारणिककुपथप्राप्तपथिककणतिकोटिकीर्णकान्तारवद् दुष्पारे प्रपञ्चेऽस्मिन् विह्वलत्ववशजातवन्दारुविच्चुवै रिव्रातविनिर्गतवाशिष्ठवे रेवेपथुवातवात
विस्मितविपश्चिद्विरचितवासवावासस्थितवासवाधिकाऽवन्ध्यवीध्रवर्णनावर्षणक्शीभूतविश्ववसुधापति
विजितविभावरीविगमाऽनन्तरभाविविभातकालीनविभाकरविभाविभववरा विनिद्रीभूतविकचविमलविसप्रसूतविसराक्षिविसमेशुव्यावल्लविद्धविश्ववशीकर्तृविश्रुतवासवावासवासिनी वल्लभावितरितविश्रब्ध
विनोदवरिवस्यादिव्यस्तविबुधवृन्दवन्द्यवासवादिविशिष्टविभुविन्दुव्रातविरचितविशिष्टवरिष्ठसपर्याविभूतिवि
निर्जिताऽखिलविश्वविभवः अखिलव्यंसकवावदुकव्याहारचातुरीहरक्षुद्रमृगयूथसन्त्रासनसिंहनादकल्पाऽनेकान्तवादप्रकाशककेवलालो कालोकितलोकालोकः श्रमणो भगवान् महावीरः निस्त्रिंशनिर्यातनियोगनिगडनियन्त्रितनिमेषमात्रान् प्रतिनिमेषनिष्पतन्नेकनरकनिष्पीडन
निभनिकृष्टनिष्पीडननिकरनिबन्धननिर्गच्छन्निरन्तरार्त्तनादनिकृतनदीशनिनादान् चतुरन्तसंसारकान्तारप्रसारप्रसृमरविश्वविजित्वरव्यथाविधुरान् वस्तुस्थित्या विभज्यवादं संवेदयन्तोऽपि वितथवासनावासिताऽन्त:करणनिमित्तक वक्रवावदूकवितरितविपर्यस्तविज्ञानविडम्बितान् वैरङ्गिकानपि वैधयत्वमाप्तान् नियतिप्रातिकूल्येन, विवेकवैकल्येन, उपायज्ञानाभावेन, सम्यग्वस्तुतत्त्वाऽनवबोधेन, वितथविकृष्टविकृतविकरालैकान्तवादवासनावशवर्तित्वेन, युक्तिपुरस्सरं सम्यग्ज्ञानप्रदातृसंयोगाभावेन

१. जिहानकः = प्रलयकालः २. जलभूषणं = वायुः ३. कक्षः = महाऽरण्यम् ४. वाशिष्ठं = रक्तम् ५. वेरम् • शरीरम् ६. वीध्रं = स्वभावतो निर्मलम् ७. विसप्रसूतं कमलम्. ८. वरिवस्या= सेवा ९. विन्दुः = विज्ञः ।

Page #39

अनेकान्तः एव कान्त: ( २३ )
वा एकान्तवादवासनापाशतोऽमुच्यमानान् दुःखितान् अखिलान् जन्तून् समभिवीक्ष्य नय-दुर्नयसुनय - निक्षेप - प्रमाण- सप्तभङ्गी-सकलादेश - विकलादेशानुयोगादिनानाप्रमेयव्याप्तं संसारसागरसंतरणसमीचीनसामुद्रयानसमं विकस्वरविमलवाग्विभवविजितवित्तेशवित्तविभवम् अनेकान्तसिद्धान्तसन्दर्शकस्थापकं द्वादशाङ्गगर्भितं जैनेन्द्रप्रवचनं प्रणिनाय ॥
सर्वानर्थपारावारप्रवाहनिमज्जननिदानमूर्द्धाभिषिक्तमिथ्याज्ञानवासनापिशाचिकावेशविवशा: जीवा: नित्यानित्यत्वादिशबलधर्माक्रान्तस्यैव वस्तुनः सद्भावेऽपि एकान्तनित्यत्वादिकमुद्भावयन्तः एकान्तवादावगाहिकुतर्कशततमोमलीमससद्दृष्टयः अनेकान्तात्मकं वस्तुतत्त्वं याथातथ्येनाऽवगन्तुं न शक्नुवन्ति इति श्रीसिद्धसेनसूरि- हरिभद्राचार्यादिपूर्वाचार्यै: युक्तिसहस्त्रैः अनुभवलक्षैः व्यवस्थापितः युक्तिपूर्णाऽनेकान्तवादः । तत्परिज्ञानप्रभावप्राप्तयथावद्विवेकालोकसमुत्सारिततमसः हेयोपादयरागद्वेषविहीनाः कर्माण्यसञ्चिन्वानाः क्लिष्टकर्माणि ज्ञानाग्निना भस्मसात्कृत्य जन्मान्यलभमानाः न बध्यन्ते अनर्थपाशशतैरिति विवेकिभिः आश्रयणीयः अनेकान्तवाद एव अनर्थलक्षमोक्षकाङ्क्षिभिः ।
एतदनेकान्तप्ररूपकं जैनेन्द्रप्रवचनं जैनदर्शनम्, अनेकान्तदर्शनम्, स्याद्वाददर्शनम् - इत्यादिरूपैः `प्रसिद्धम् । भारतीयाऽऽस्तिकदर्शनेषु जैनदर्शनस्य मूल्यम् प्रभावः, वैज्ञानिकत्वम् अनन्यसदृशम्, वैदेशिकविद्वद्भिरपि प्रशंसितम् । एतच्चाऽसहमानाः केचन वावदूकाः विवदन्ते, जैनदर्शनस्य नास्तिकत्वञ्च प्रजल्पन्ति । उक्तं च मञ्जूषादिवृत्तिसमेतन्यायसिद्धान्तमुक्तावलीपुस्तकप्रस्तावनायां शङ्कररामशास्त्रिणा - "आस्तिकदर्शनानि षड्- न्यायः, वैशेषिकः, साख्यम्, योग:, मीमांसा, वेदान्तश्च" एतेन अन्यैश्च एतादृशैः अन्यत्र अनेकत्र जैनादीनां दर्शनानां नास्तिकत्वव्यवस्थापनाय व्यर्थ: स्वमौर्यमत्सरादिप्रदर्शक: प्रयत्नः कृतः ।
. ज़ैनदर्शनम् उत्कृष्टमास्तिकदर्शनम्, तस्य नास्तिकत्वकथनं न युक्तिक्षमं, यतः “अस्ति नास्ति दिष्टं मति:” (पा. ८/८/६०) इतिपाणिनिसूत्रानुसारेण आस्तिक-नास्तिकशब्दौ लब्धात्मलाभौ, . तयोः मौलिकाऽर्थः अयमेव यदुत - इन्द्रियातीततथ्यस्वीकार: आस्तिकत्वं तत्तिरस्कारः नास्तिकत्वमिति चार्वाकादीनामेव नास्तिकत्वं सिध्येन्न तु जैनादीनामिति स्पष्टम् अवधातव्यम् अङ्गीकार्यं च ।
“वेदप्रामाण्याऽभ्युपगन्तृत्वं शिष्टत्वम्" इत्यस्य तु "शिष्टत्वं च फलसाधनतांशे भ्रान्तिरहितत्वं न तु.वेदप्रामाण्याऽभ्युपगन्तृत्वम्" इति मुक्तावलीदिनकर्युक्त्यैव दूषितत्वान्न जैनानामशिष्टत्वमित्यलं प्रसक्तानुप्रसक्तेन, ‘क्षीणदोषः पुरुषः शिष्ट:' इत्यादिना महोपाध्यायैः यशोविजयगणिवरैः द्वात्रिंशिकाप्रकरणे (१५/१६-३२) अस्माभिश्च तद्वृतौ नयलतायाम् अस्य चर्चितत्वात् ।
सूत्रकृताङ्गभगवत्यादिमूलाङ्गसूत्रप्रतिपादितः अनेकान्तः एव जैनदर्शनस्य मुख्यः राद्धान्तः, अनेकान्तदृष्ट्या एव वस्तुतत्त्वस्य परिपूर्णपरिज्ञानसम्भवात्, अनेकान्तवादे एव शबलधर्माक्रान्तवस्तुनः सर्वाङ्गीणबोधसम्भवात् । गजादिदृष्टान्तेन एतत् सुप्रसिद्धम् । यथा गजः सूर्पसदृशोऽपि, स्तम्भ -

Page #40

अनेकान्तः एव कान्तः (२४)
सदृशोऽपि, किन्तु कर्णाद्यपेक्षया, न तु सर्वात्मना एकान्तेन । कोऽपि अन्धजनो हस्तिनः पादं स्पृष्टवा , तं च स्तम्भसदृशं ज्ञात्वा सम्पूर्ण गजमेव यदि स्तम्भसदृशं कथयेत् तदा न तस्य प्रामाणिकत्वम्, गजस्य पादाऽपेक्षयैव स्तम्भसदृशत्वात्, कर्णाद्यपेक्षया तु तस्य सूर्पादिसदृशत्वात् । ___ एवमेव स्वपुत्राऽपेक्षया पितृत्वधर्मवतः यथा स्वपित्रपेक्षया पुत्रत्वमपि भवत्येव, न हि केवलः सः पिता पुत्रः वा, किन्तु अपेक्षया पुत्रोऽपि पिताऽपि च, एवम् अपेक्षातो परस्परं विरुद्धतया भासमानानामपि धर्माणाम् एकत्र समावेशः संवेदनं च सर्वैरनुभूयते, किन्तु केचन मिथ्यात्वमोहितमतयः न तत् स्वीकुर्वन्ति, अन्धजनकल्पाः ते आत्मत्वाद्यपेक्षया नित्यत्वाऽऽक्रान्तस्याऽऽत्मनः सर्वथा नित्यत्वं मनुष्यत्वादिपर्यायापेक्षया अनित्यत्वाऽऽक्रान्तस्याऽऽत्मनः सर्वथा अनित्यत्वं वा प्रजल्पन्ति । 'आत्मा नित्य एव, अनित्य एव वा' 'आत्मा एकान्तेन स्वगुणेभ्यो भिन्न एव, अभिन्न एव वा' - इत्याद्येकान्तवादवितथवासनावासितत्वेन तेषां न सम्यग्ज्ञानाऽऽप्तिः एतज्ज्ञानाऽऽप्तिं विना न कदाऽपि केवलज्ञानम् । यावच्च न केवलज्ञानाऽऽप्तिः तावत् करालकष्टकोटिभिः क्लिश्यमानत्वमेव जीवानाम् ।।
एतच्च दृष्ट्वा पुरोदृश्यमानं सुलभममृतं त्यक्त्वा मिथ्यात्वमोहस्य अप्रतिहतप्रसरप्रभावाधीनतया मृगजलंप्रति धावमानानां तेषां मोहापनयनायैव अनेकान्तसिद्धान्तः युक्तिपुरस्सरं करुणापूर्णान्तःकरणैः याकिनीमहत्तरासूनुसूरिपुरंदरश्रीहरिभद्राचार्यैः प्रदर्शितः । एकान्तवादिनां पुरः अनेकान्तजयद्योतिका गगनचुम्बिनी काञ्चनशैलशिखरस्पर्धिनीति पताका स्थापिता । सैवेयम् अनेकान्तजयपताकाधुना भवत्करतलसरोरुहेषु उपायनीभूतेति महान् प्रमोदावसरः। ____ यद्यपि अनेकान्तजयपताकाऽऽख्यमिदं प्रकरणं महाणर्वकल्पं नानाऽभिनवंतर्कोच्छलदुर्मिकुलाकुलं दृश्यमानाऽनेकान्तवादमहामुद्रामुद्रिताऽनिद्रप्रमेयसहस्रोत्तुङ्गरिङ्गत्तरङ्गभङ्गिसङ्गसौभाग्यभाजनम् अद्भुताऽनर्घाऽनेकान्तसिद्धान्तरत्नाकरं पद-पदार्थसङक्षेपादितिमितिमिङ्गलाद्येकान्तवादविनाशबद्धलक्ष्मजलचरनिकराकीर्णम् अत एव मन्दमतीनां दुरधिगम्यम् इति तत्प्रवेशसौकर्याऽऽपादनार्थं ग्रन्थकृतैव अनेकान्तवादप्रवेशग्रन्थः विरचितः तथापि तत्र पद-पदार्थसङ्क्षपस्य तथाविधत्वादेव
अनेकान्तजयपताकामूलग्रन्थवैशिष्ट्यप्रदर्शनार्थं पदार्थस्य सरलसङ्ग्रहार्थं किञ्चित्पदार्थास्वादनकृते ॥ अनेकान्तजयपताकाग्रन्थारम्भस्य पदार्थसङग्रहः सरलया गिरा प्रदर्श्यते, अनेन अनेकान्तजयपताका।। महार्णवे तथाविधमतिशक्तिलक्षणयानविकलानां अपि समवतारः सुकरः स्यात्, एतत्पदार्थ
सङग्रहपरिज्ञानेन तथाविधमतिशक्त्याधानस्य अत्यन्तं सम्भावितत्वात् । ____'जयति विनिर्जितरागः' इत्यादिश्लोकैः चरमतीर्थाधिपतिमहावीरजिनभावस्तवरूपैः प्रारीप्सितप्रबन्धप्रतिपन्थिप्रत्यूहव्यूहप्रध्वंसपटीयःपरमात्मप्रणमनरूपमङगलं कृत्वा प्रकृतप्रकरणं स्वकर्तव्यतयोपदर्शितम्, पूर्वाचार्याचीर्णस्य सात्म्याऽऽपादकस्य स्वप्रिययोगस्य अन्ययोगाऽनपलापेन कर्तव्यत्वात् । ग्रन्थप्रारम्भे एकान्तवादिनां मतं समीक्षणार्थमुपदर्शितम् । अत्र पूर्वपक्षग्रन्थस्य अनेके

Page #41

अनेकान्तः एव कान्त: (२५)
अंशाः सौकर्यार्थं कल्पिताः ।
तत्रादौ सदसत्स्याद्वादनिराकरणं पूर्वपक्षेण कृतम् । तस्याऽयमाशयः - एकमेव वस्तु सदपि असदपि वेति न सम्भवति, यतः यत्र सत्त्वं वर्तते तत्र नाऽसत्त्वं भवति, यत्र वाऽसत्त्वं तत्र न सत्त्वमिति सत्त्वाऽसत्त्वयोः परस्परपरिहारेण अवस्थिते: एकस्मिन्नेव वस्तुनि सत्त्वाऽसत्त्वधर्मयुगलं न सम्भवति ।
किञ्च, एकमेव वस्तु सद्रूपमपि असद्रूपमपि इति अभ्युपगच्छता स्याद्वादिना सत्त्वाऽसत्त्वधर्मो एकस्मिन् धर्मिणि अभ्युपगतौ भवतः । अत्र तावदस्माकं पर्यनुयोग: यदुत सत्त्वाऽसत्त्वधर्म-धर्मिणोः भेदः॑ अभेद भेदाभेदौ वा ?
(१) नाद्य: हृद्यः, धर्म - धर्मिणोः भेदाऽभ्युपगमे त्रयः पदार्थाः सिद्धाः- धर्मी, सत्त्वम्, असत्त्वञ्च । सत्त्वाऽसत्त्वयोश्च परस्परपरिहारेणाऽवस्थितत्वात् कथमेकमेव वस्तु सत्त्वाऽसत्त्वोभयधर्मविशिष्टं स्यात् ? - इति न एकं वस्तु सदसद्रूपमिति ।
ननु आदौ ‘सत्त्वाऽसत्त्वधर्मयोः परस्परपरिहारेण अनवस्थानलक्षणविरोध: किमर्थं स्वीक्रियते' इति तु दर्श्यताम् ? इति चेद् ? न, यत: यद् वस्तु अर्थक्रियाकारि तत् सत्, यच्च न तथा तद् असत् । ततश्च यद् वस्तु अर्थक्रियां करोति तद् 'न करोति' - इति वक्तुं न पार्यते, यच्च न करोति तत् 'करोति' इति वक्तुं न पार्यते । अतः सत्त्वाऽसत्त्वधर्मौ नेकत्राऽवतिष्ठेते ।
( २ ) सत्त्वाऽसत्त्वधर्म-धर्मिणोः अभेदः यदि स्वीक्रियते तदा सत्त्वाऽसत्त्वयोरेकत्वाऽऽपत्तिः, एकत्रोभयाऽसिद्धिः वा । तथाहि - भवता कीदृश: अभेद: अङ्गीक्रियते ?
क - सत्त्वासत्त्वप्रतियोगिकधर्म्यनुयोगिक: अभेदः ? यद्वा
ख - धर्मिप्रतियोगिकसत्त्वासत्त्वाऽनुयोगिक: अभेद: ?
क़ - यदि सत्त्वादेः अभेद: धर्मिणि वर्तते तदा धर्मिणः एकत्वात् तेन च सत्त्वाऽसत्त्वयोरभेदाद् धर्मि-सत्त्वाऽसत्त्वैतंत्त्रितयमपि अभिन्नं जातम् इति सत्त्वाऽसत्त्वधर्मयोरभेदाऽऽपत्तिः ।
ख - यदि च धर्मिण: अभेदः सत्त्वाऽसत्त्वादिधर्मे तदा सत्त्वाऽसत्त्वयोः भेदाद् यस्य धर्मिणः अभेदः सत्त्वे वर्तते तस्यैव धर्मिणः अभेदः असत्त्वे नैव स्यात्, यस्य धर्मिण: अभेदः असत्त्वे वर्तते तस्यैव धर्मिणः अभेदः सत्त्वे न स्यादिति धर्मिद्विकं कल्पनीयम् । ततश्च नैकस्मिन्नेव धर्मिणि उभयधर्मसिद्धिः ।
इदमत्राकूतम् - असत्कल्पनया त्रयः पदार्थाः कल्प्यन्ते । प्रथमस्य कसज्ञा द्वितीयस्य चसञ्ज्ञा तृतीयस्य च गसञ्ज्ञा । कपदार्थे यदि खपदार्थस्य गपदार्थस्य चाऽभेदः वर्तते तर्हि क - ख-गपदार्थाः अभिन्ना एव जाता: इति खपदार्थ-गपदार्थयोरपि अभेदः एव सिद्ध्यति । यदि ख-गपदार्थयोः अभेदः अनिष्ट:, अत: खपदार्थस्य कपदार्थेऽभेदः अस्ति इति कल्प्यते तदैतदवश्यमङ्गीकर्तव्यं यदुत खपदार्थस्यैव कपदार्थे अभेदः सम्भवति, यद्वा केवलगपदार्थस्यैवाऽभेदः कपदार्थे सम्भवति, न तु

Page #42

अनेकान्तः एव कान्तः (२६)
ख-गोभयपदार्थयोः, अन्यथा पुनः पूर्वोक्तयुक्त्या ख-गपदार्थयोरेक्याऽऽपत्तेः, तच्चाऽनिष्टमिति " खपदार्थस्य यदि कपदार्थे अभेदः तदा गपदार्थस्य अभेदः तत्र न सम्भवति किन्तु अन्यस्मिन्
कस्मिंश्चित् सम्भवेत्, यदि च गपदार्थस्य कपदार्थे अभेदः तदा ख-पदार्थस्य कपदार्थातिरिक्ते अभेदः कक्षीकर्तव्यः इति ॥
खपदार्थाऽभिन्नपदार्थतः गपदार्थाभिन्नपदार्थः व्यतिरिक्त एव कल्पनीयः इत्यतः न खगपदार्थयोः एकत्रैव कपदार्थे अवस्थानं सम्भवति इति निश्चीयते । प्रकृते कपदार्थविधया अभिप्रेत: एको धर्मी खपदार्थविधया सत्त्वधर्मः, गपदार्थविधयाऽसत्त्वधर्मश्च ज्ञेयः इति ।
(३) यदि तृतीयो विकल्पः भेदाभेदाऽऽख्यः कल्प्यते तर्हि अपि न निस्तारः । तथाहि -
क - "धर्मी येनाऽऽकारेण = येन रूपेण = यदपेक्षया सत्त्वाऽसत्त्वधर्मतोऽभिन्नः न हि तेनैवाऽऽकारेण भिन्नः । ततश्च येनाऽऽकारेण भेदः तेनाऽऽकारेण भेदः एव । येन चाऽभेदः तेनाऽभेदः एव" इति यदि अभ्युपेयते तदा भेदाऽभेदपक्षोक्तोभयदोषाऽऽपत्तिः । धर्म-धर्मिणोः केनाऽपि एकेनाऽऽकारेण भेदः अङ्गीक्रियते तत्र धर्म-धर्मिणोः स्वातन्त्र्यसिद्धेः सत्त्वाऽसत्त्वधर्मयोश्च परस्परपरिहारेणाऽवस्थानलक्षणविरोधान्नैकं वस्तु उभयरूपम् इति वक्तुं शक्यते इति एकेन आकारेण ) भेदस्याङ्गीकारेऽपि नाभिलषितसिद्धिः।
एवञ्च एकेनाऽऽकारेणाऽभेदस्याङ्गीकारेऽपि पूर्वोक्तदोषाः आवर्तन्ते यदुत एकेनाऽऽकारेणाऽभेदाभ्युपगमे तदपेक्षया सत्त्वाऽऽसत्त्वयोरैक्यं स्याद् यद्वा धर्मिद्वयं कल्पनीयमिति नैकत्र उभयसिद्धिः SS इति नाभिलषितसिद्धिः।।
ख- येनाऽऽकारेण भेदः तेनाऽऽकारेणैवाभेदाङ्गीकारे स्पष्टः एव विरोधः, येनाऽऽकारेण भेदः तेनैवाकारेणाऽभेदस्याऽत्यन्तमसम्भावितत्वात् ।
ग - "येनाऽऽकारेण भेदः तेनाऽऽकारेण भेदोऽपि, अभेदोऽपि, येनाऽऽकारेण च अभेदः तेनाऽऽकारेण अभेदोऽपि, भेदोऽपि। ततश्च वस्तुनि ये केऽपि आकाराः तैः सर्वैः अपि भेदाभेदः एव, प्रथमाऽऽकारेणाऽपि भेदाभेदः द्वितीयाकारेणाऽपि भेदाभेदः इत्येवं सर्वैराकारैः भेदाभेदः एव, न तु एकेनाऽपि आकारेण केवलं भेद एव अभेद एव वा इति न विरोधः" - इत्येवमङ्गीकारे पुनः पूर्वोक्तमेवाऽऽवर्तते । तथा हि-भेदाभेदः = भेदश्च अभेदश्च । येन एकेनाऽऽकारेण भेदाभेदः वर्तते तस्याकारस्य येनांऽशेन = येनाकारेण (आकारस्य अंशोऽपि आकार एव) भेदः तेनैव अभेदः ? यद्वा येन भेदः तेन भेदः एव........ इत्यादिपूर्वोक्त-विकल्पा एवाऽऽवर्तन्ते इति पुनः पुनः भेदाभेदविकल्पाङ्गीकारे अनवस्था अनपलपनीया ततश्च स्पष्टीकर्तव्यमेव केनाऽऽकारेण भेदः केनाऽऽकारेणाऽभेदः, तत्करणे च पूर्वोक्तदोषाः आपद्यन्ते इति सत्त्वाऽसत्त्वधर्म-धर्मिणोः भेदः अभेदः भेदाभेदः वा-कोऽपि विकल्प: न सम्भवति । ततश्च नैकं वस्तु उभयरूपम् इति सिद्ध्यति इति शान्तचेतसा सम्यग्विभावनीयम् ।

Page #43

अनेकान्तः एव कान्तः (२७)
किञ्च, धर्म-धर्मिणोः भेदाभेदमभ्युपगच्छता स्याद्वादिना अवश्यमेतत्कक्षीकार्यं यदुत धर्मधर्मिणोः स्वभावतः तु अभेदः एव, केवलं नामाद्यपेक्षया धर्म-धर्मितया च धर्म-धर्मिणोः भेदः । । एतच्च न सम्भवति - (१) वस्तुतः तयोरभेदे यदेव स्वरूपं धर्मस्य तदेव धर्मिणः, यदेव धर्मिणः तदेव धर्मस्य, ततः नैव धर्म-धर्मिणोः धर्म-धर्मिरूपेणाऽपि भेदः सम्भवति, तत्स्वरूपवत् ।
(२) यदि धर्म-धर्मिणोः स्वभावतोऽपि भेद एव स्वीक्रियते तदा धर्मद्वयधर्मिलक्षणपदार्थत्रितयमेव स्यादिति पूर्वोक्तभेदपक्षयुक्त्या नैकम् उभयरूपं स्यात् । स्याद्वादिना तु एकं वस्तु उभयरूपं साधनीयम्।
(३) यदि च स्वभावतः तेषां भेदाऽभेदकल्पना क्रियते तदा पुनः ते एव दोषाः यदुत येनाऽऽकारेण भेदः तेनाऽऽकारेण भेदः एव कक्षीक्रियते यद्वा अभेदोऽपि इति पूर्वोक्तविकल्पाऽनुसारेण ।। सत्त्वाऽसत्त्वाभेदाऽऽपत्त्यादयः स्वयमेव विभावनीयाः । ततश्च न हि एकमेव वस्तु सदसद्रूपमिति । फलितम्। ___किञ्च, यादृशं ज्ञाने भासते तादृशं वस्तु भवति, न हि एकमेव वस्तु सदसद्रूपं कस्मिंश्चिदपि ज्ञाने । भासते । तथा हि - द्विविधं हि ज्ञानम् - १ प्रत्यक्षम्, २ अनुमानञ्च । तत्र १ प्रत्यक्षज्ञाने सत्त्वासत्त्वे नैव भासेते, यतः प्रत्यक्ष रूप-रसादिमद् वस्तु एव गृह्णाति, असत्त्वञ्चाऽरूपि, सत्त्वाभावरूपत्वात् । ततः न तस्य प्रत्यक्षं भवति । अतः प्रत्यक्षज्ञाने सद्रूपमेव वस्तु गृह्यते, न तु असद्रूपम् इति स्थितम् ।
२ अनुमानेऽपि न ज्ञायते, यतः अनुमानं केनाऽपि हेतुनैव भवति । 'इदं वस्तु सदसद्रूपम्, तत्कार्यस्य सदसद्रूपत्वाद्' इत्येवं कार्यतोऽनुमानं तस्य नैव भवति, उभयरूपस्य कार्यस्याऽनुपलम्भात् । ।।
न च सत्त्वधर्मः कारणनिष्ठः कार्ये सत्त्वधर्मं जनयेत्, असत्त्वधर्मश्चाऽसत्त्वं जनयेदिति सिध्यति उभयरूपं कार्यम् इति वाच्यम्; विकल्पद्वयाऽनतिक्रमात् । तथा हि-वस्तु केनचिद्रूपेण कार्यं जनयेत्, सर्वात्मना वा? १ न केनचिद्रूपेण, यतः तथाऽभ्युपगमे केनचिद्रूपेण वस्तु कार्यं करोति केनचिद्रूपेण न इति आपतितं तच्च विरोधग्रस्तम्। - २ यदि सर्वात्मना कार्यं करोति तदाऽपि कार्यं भावरूपमेव स्यात्, यतः असत्त्वस्य अभावरूपत्वेन सर्वशक्तिविकलत्वात् कार्यजननशक्तिमत्त्वं तत्र न सम्भवति, ततः कथं कार्यमुत्पादयेद् ? इति भावरूपमेव कार्यं स्यात्, ततः न किमपि कार्यमुभयरूपं स्यात् । यदि अभावोऽपि कार्यं जनयेत् तदा अभावस्य सर्वदा विद्यमानत्वाद् तत्र विशेषस्य असत्त्वात् कनक-कटकाद्युत्पत्त्यनुपरतेः विश्वमदरिद्रं स्यात् एकस्मादेवाऽभावात् कनकादिसर्ववस्तूनामुत्पत्तिसम्भवात्, भावपदार्थवत् प्रतिनियतकार्यजननविशेषस्य तत्राऽभ्युपगन्तुम् अशक्यत्वादिति नाऽनुमानतोऽपि किमपि वस्तु सदसद्रूपं संवेद्यते इति स्थितम्।
अत एव च न किमपि सदसद्रूपमिति स्थितम् । एवम् एकमेव वस्तु नित्यमपि अनित्यमपि न सम्भवति, विरोधादेव । "

Page #44

अनेकान्तः एव कान्तः (२८)
यदप्रच्युताऽनुत्पन्नस्थिरैकस्वभावं तद् नित्यं कथ्यते, एतद्विपरीतं यत् तदनित्यम्, एतद्वितयञ्च एकस्मिन्नेव वस्तुनि कथं सङ्गच्छेतेति।
न च भवदुक्तं कूटस्थनित्यत्वं नाऽस्माभिः अङ्गीक्रियते, किन्तु परिणामिनित्यत्वमङ्गीक्रियते। मृद्रव्यं स्थास-कोश-कुशूलादिपर्यायेषु परावर्तमानेषु अपि अनश्वरमिति घटादेः मृद्रव्यत्वेन नित्यत्वम् । मृद्रव्यत्वेन घटस्य नित्यत्वेऽपि घटत्वेनाऽनित्यत्वात् पर्यायपरिवर्तने परिवर्तनशीलत्वाद् अनित्यत्वसम्भिन्ननित्यत्वं हि तत् 1 तदेव हि परिणामिनित्यत्वम् । ततश्च द्रव्यं नित्यम्, पर्यायाः अनित्याः, द्रव्यत्वेन द्रव्यस्य नित्यत्वं पर्यायस्य विनश्वरतया तेन रूपेणाऽनित्यत्वमित्येवम् एकस्मिन् एव वस्तुनि द्रव्यत्वेन नित्यत्वं पर्यायरूपेणाऽनित्यत्वम् अङ्गीक्रियते अस्माभिः इति न काचिद् अनुपपत्तिररिति वाच्यम्;
एतदङ्गीकारे पर्यायतो भिन्नद्रव्यस्य कल्पनाऽऽपत्तेः । न च पर्यायतो भिन्नं द्रव्यम् अनुभवाभावात् । पर्यायविशिष्टम् एव द्रव्यमनुभूयते । यदि द्रव्यं पर्यायतो भिन्नं स्यात् तदा पर्यायविनिर्मोकेण । केवलद्रव्यस्याऽपि प्रतीतिः स्यात्, न च सा भवति ।
किञ्च, द्रव्यात् पर्यायस्य भिन्नत्वे 'पर्यायरूपं द्रव्यम्' इति वक्तुं नैव शक्यते । ततश्च अनेकरूपमेकं वस्तु' इति अपि वक्तुं नैव शक्यते । 'द्रव्यं पर्यायतो भिन्नाभिन्नम्' इति नैव वक्तव्यम्, विरोधेनैव तन्निरासात्।
एवम् एकं वस्तु सामान्य-विशेषोभयात्मकं न सम्भवति, यतः ‘एकं नित्यं निरवयवम् अक्रियं' । सामान्यं भवति । विशेषाश्च अनेके अनित्याः सावयवाः सक्रियाश्च भवन्ति । तत्कथं यत् सामान्यरूपं तद् विशेषरूपं यद् विशेषरूपं तत् सामान्यरूपम् ?
किञ्च, यदि सर्वेषां वस्तूनामुभयरूपत्वमङ्गीक्रियते तदा विषं मोदकोऽपि मोदकश्च विषमपि, विषाऽभिन्नसामान्यस्य मोदकेऽपि अभेदेनैव वृत्तेः । सामान्यञ्च विश्वे एकमेव भवति, यत् सामान्य मोदके तद् विषेऽपि, सामान्यञ्च मोदकादितोऽभिन्नमेव इति मोदक: न मोदकः एव किन्तु विषमपि, विषं न विषमेव किन्तु मोदकोऽपि । एवञ्च विषार्थी मोदके प्रवर्तेत, मोदकार्थी च विषे, न चैवं दृश्यते । तथा विषे भक्षिते मोदकोऽपि भक्षितः भवेत्, मोदके भक्षिते विषमपि भक्षितं स्यान्नैतदेवमनुभूयते । एवमन्यत्राऽपि योजनीयम्।
न च 'केवलमस्माभिः वस्तुनि सामान्यरूपतैवाङ्गीक्रियते, किन्तु विशेषरूपताऽपि । ततश्च ।। प्रतिवस्तु भिन्नाः भिन्नाः विशेषाः, त एव प्रतिनियतप्रवृत्तेर्बीजम् । यः विशेषः मोदके सः न विषे यश्च विषे सः न मोदके । यत्र विषनिष्ठविशेषः तत्रैव विषार्थी प्रवर्तेत यत्र च मोदकनिष्ठविशेषः तत्रैव मोदकार्थी प्रवर्तेतेति न किञ्चिदनुपन्नमिति वाच्यम्;

Page #45

अनेकान्तः एव कान्तः (२९)
विकल्पाऽनुपपत्तेः । तथाहि - विशेषरूपता सामान्यतो भिन्ना अभिन्ना वा ? २-यद्यभिन्ना तदा विशेषः विशेषः एव न भविष्यति सामान्यमेव भविष्यति । यथा सामान्यतो अभिन्न सामान्यस्वरूपं न विशेषः तथा सामान्यतोऽभिन्नः विशेषोऽपि न विशेषः, सामान्याद् अभिन्नत्वात् ।
१-यदि च सामान्याद् भिन्ना तदा विशेषरूपता एव कल्प्यताम्, यतः विशेषस्यैवाऽर्थक्रियाकारित्वेन तत्तत्पदार्थार्थिप्रवृत्तिविषयत्वात्, तद्गतविशेषमाश्रित्यैव कोऽपि तदर्थी । तत्र प्रवर्तते इति विशेषस्य तत्तत्प्रवृत्तिविषयतेति विभावनीयम् । एवञ्च न एक सामान्यविशेषोभयरूपम् । ३-विशेषरूपता सामान्यतो भिन्नाभिन्ना चेद् विरोधस्तदा इति त्यजतु उभयरूपवस्तुवादाभिमानम् ।
प्रमाणवार्तिके (३/१८२) धर्मकीर्तिनाऽयमेव पदार्थः उष्ट्रदधिदृष्टान्ते योजितः ग्रन्थकृता चाऽस्मिन् ग्रन्थे तमनुसृत्य पूर्वपक्षः उत्थापितः । उष्ट्र-दधिदृष्टान्तश्च स्पष्टः । तत्राऽपि स्वयमेव एतत्सर्वं योज्यम् ।
किञ्च, शबलवस्त्वभिमानिनः भवतो मते 'अयं घटः' इत्यादिबुद्धिरपि न घटते, यतः भवन्मताऽनुसारेण घट: घटोऽपि पटोऽपि । उक्तबुद्धौ केवलं घटत्वेन रूपेणैव घटस्य भानं, न तु पटत्वेन रूपेण पटस्याऽपि । घटशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं घटत्वम् एव । यत्र पटत्वादिकं स्यात् तत्र न घटशब्दप्रवृत्तिर्भवति, अन्यथा पटमुद्दिश्य कृतस्य 'अयं घटः' इत्यादिप्रयोगस्याऽपि साधुत्वापत्तेः । भवन्मतानुसारेण च घटेऽपि पटत्वस्य सत्त्वान्न तत्र 'अयं घटः' इति बुद्धिः सम्भवति, यदि तत्र घटत्वस्य सत्त्वात् 'अयं घटः' इति बुद्धेः प्रामाणिकत्वमुद्भाव्यते तदा सर्वत्र सर्वमुद्दिश्य तादृशी बुद्धिः स्यात्, सर्वत्र घटत्वस्य सत्त्वात् । तथा च पटत्वाद्यसंसृष्टघटत्वविशिष्टानां वाचकः शब्दः एव न कोऽपि, पटत्वाद्यसंसृष्टघटत्वादिविशिष्टानामभावेन तद्विषयकबुद्धेरप्यभावात् । ____ यदि च केवलघटाद्यवगाहिनी बुद्धिः अङ्गीक्रियते तदा घट-पटादीनां स्वभावभेदः सिध्यत्येव, यतः द्वयोः स्वभावस्याऽभिन्नत्वे एकस्य भाने अन्यस्य अवश्यं भानं भवति । स्वभावभेदसिद्धौ च घट: एकान्तेन घट: एव. न पट:. पटश्च पट एव. न घट: । तथा च शबलवस्त्वभ्यपगमो न भवतः ॥
किञ्च, यदि भवान् अनेकान्तवादी सर्वं सर्वात्मकं कक्षीकरिष्यति तदा घटं घटरूपेणैव कथं जानीयाद् अभिलपेद् वा ? घटे घटरूपताया इव पटरूपतायाः अपि सत्त्वात् केवलघटरूपतायाः ज्ञानस्याऽसम्भवात् । ततश्च घट-पटयोः भेदः एव न स्यात्, ज्ञानाभिलापकृतः भेदः भवति । अत्र च घट-पटयोः ज्ञानस्याऽपि न भेदः, अभिलापस्याऽपि न भेदः । एवं यदि घट-पटादीनां भेद एव नास्ति तदा घट-पटयोरेकीकरणरूपः संहारवादः = स्याद्वादः कथं स्यात् ? 'घटः स्याद् घटः स्याद् अघटः' इत्येवंरूप: भवदभिलषितः स्याद्वादः कथमपि न सिध्येत् । यथा विभक्तयोः संयोगः भवति तथाऽनेकयोरेवैकीकरणं सङ्गच्छते, अत्र च अनेकपदार्थनामेवाऽभावान्न तत् सङ्गच्छते इति सृतम् अनेकान्तवादेन।
यदि आदौ घटं घटतयैव पटञ्च पटतयैव ज्ञात्वा पश्चाद् घटपटादीनाम् एकीकरणं करोति इति

Page #46

अनेकान्तः एव कान्तः (३०)
उच्यते तदा आदौ या केवलघटावगाहिबुद्धिः भवति सा घटमेव गृह्णीयात्, या च पटावगाहिबुद्धिः सा केवलं पटमेव जानीयाद् इति सिद्धः तयोः भेदः, तयोरभेदे एकस्य ज्ञाने अन्यस्याप्यवश्यम्भावात् ।
एवमेव अभिलाप्याऽनभिलाप्यं वस्तु नैव भवति - इत्येवम् अनेकान्तवादिकृतः एकत्रैवाऽभिलाप्यत्वाऽनभिलाप्यत्वधर्मद्वयाऽभ्युपगमोऽपि पूर्वपक्षेण निरस्तः, प्रान्ते च मुक्त्यभावोऽपि प्रदर्शितः । एवं सप्रपञ्चं पूर्वपक्षो ग्रन्थकृतोपदर्शितः ।
एते सर्वेऽपि दोषाः विरोधमूलकाः अग्रिमग्रन्थसन्दर्भेण विस्तरतः निरस्ताः ग्रन्थकृता । विरोधः एव यतोऽत्र नाऽस्ति घटादीनां स्वद्रव्यादिना सत्त्वं परद्रव्यादिना च असत्त्वम् अवश्यमभ्युपेयम्, अन्यथा सर्वेषां सर्वात्मकत्वं स्यादिति सङ्क्षेपः।
एतद्दिशाऽखिलं प्रकरणं स्वयं समुन्नेयम्, एतद्गौरवभिया अग्रेतनसन्दर्भविवरणस्याऽत्राऽनुचितत्वात् । महार्णवत्वेऽपि अस्य प्रकरणस्य व्याख्या-विवरण-विवेचनादिविनिर्मितमहायानेन अधुना पारं गन्तुं अवश्यं पार्यते मन्दमतिभिः, दिग्दर्शनमपि सञ्जातमतः नास्ति किमपि भयम् । यथा यथाऽत्रावगाह्यते तथा तथा सिद्धान्त - तर्करत्नानि प्राप्यन्ते नाऽत्र सन्देहः । नास्ति चेत् प्रत्ययः ? पठन्तु स्वयं विश्वसन्तु चेति। ___अधुना अनेकान्तजयपताकाव्याख्याग्रन्थगतवैशिष्ट्यं कतिपयवाक्याऽन्तर्गतैदम्पर्यप्रकटनपूर्वं नव्यन्यायशैल्या किञ्चिद् वितन्यते इति सावधानमनसा अवधारयन्तु___'जयति विनिर्जितरागः' इत्यादिमङ्गलश्लोकावतरणिकायां उक्तश्लोकस्य मङ्गलरूपत्वेन विघ्नविनायकत्वसिद्ध्यर्थमादौ विघ्ननिर्वचनम् अकारि व्याख्याकृता, तद्ध्वंसजनकत्वज्ञानस्य परम्परया ।। तज्ज्ञानप्रयोज्यत्वात्, प्रतियोगिज्ञानस्याऽभावज्ञाने तद्ध्वंसज्ञानस्य तद्ध्वंसजनकत्वज्ञाने चाऽपेक्षणात् । ___ "प्रागुपात्ताऽशुभकर्मोदयलक्षणः विघ्नः" इति निर्मातं विघ्नलक्षणम् अनेकान्तजयपताकाव्याख्याकृता । सत्तायां विद्यमानानां कर्मणां प्रारीप्सितप्रबन्धप्रतिपन्थित्वाभावात्, विघ्नस्य च प्रारिप्सितप्रबन्धप्रतिपन्थित्वनियमान्न तेषां विघ्नत्वमिति उदयपदमुपात्तम्, कर्मणां विपाकोदयस्याऽवश्यं तादृशप्रतिपन्थित्वात् तादृशोदयस्य विघ्नत्वमनाविलम् । अत एव उदयपदेन न प्रदेशोदयोऽपि ग्राह्यः, किन्तु विपाकोदयः एव ग्राह्यः ।
शुभकर्मोदयस्याऽपि तादृशत्वविरहान्न विघ्नत्वमिति अशुभपदोपादानम् । कर्मनिष्ठाशुभत्वञ्च प्रारीप्सितप्रबन्धप्रतिपन्थित्वमेव, कर्मणामुदयस्यैव प्रारीप्सितप्रबन्धप्रतिपन्थित्वेऽपि तज्जनकस्याऽपि । तथात्वोक्तिः उपचारात् सङ्गच्छते, यद्वा प्रारीप्सितप्रबन्धप्रतिपन्थिप्रतियोगित्वं हि अशुभत्वम्, प्रारीप्सितप्रबन्धप्रतिपन्थ्युदयस्य अशुभकर्मसम्बन्धित्वनियमात् । तेन भोगान्तरायाद्यशुभकर्मणामुदयस्य तथात्वविरहेऽपि न क्षतिः ।
स्वयमनुपात्तानां कर्मणामुदयस्याऽपि तथात्वविरहात् 'प्रागुपात्तत्वम्' कर्मणो विशेषणम् ।

Page #47

अनेकान्तः एव कान्तः (३१)
न च अनुपात्तानां कार्मणवर्गणापुद्लानां न कर्मत्वव्यपदेशः जीवैरुपात्तानामेव कर्मत्वव्यपदेशादिति प्रागुपात्तत्वाऽनिवेशेऽपि न अनुपात्तकर्मादाय क्षतिः, अनुपात्तस्य कर्मत्वस्यैवाऽसम्भवेनाऽनुपात्तकर्मणः गगनाऽरविन्दसोदरत्वाद् इति वाच्यम्;
स्वरूपदर्शकत्वेन नैरर्थक्याऽभावात्, कार्मणवर्गणापुद्गलानामपि कथञ्चित् कर्मत्वव्यपदेशसम्भवेन तद्व्यवच्छेफलकस्य तस्य सार्थक्यसम्भवाद् वा। एतेन पदेन "कर्माणि न ) स्वयमेव आत्मनि श्लिष्टानि, किन्तु जीवेनैव दुष्कृतानि समाचर्य स्वयमुपादत्तानि । ततश्च न कर्मणां दोषः, जीवस्य स्वस्यैव । कर्मणि प्रागुपात्तत्वमेव स्वोदयस्य विघ्नत्वे मुख्य कारणम्, दुष्कृताऽनाचरणेन प्रागनुपात्तत्वे तदुदयस्यैवाऽसम्भवेन विघ्नस्य दूरोत्सारितत्वात् । ततश्च साम्प्रतकालीनं विघ्नप्रयोजकत्वं दुष्कृतसमाचरणतः जीवेन कृता कर्मोपादानलक्षणा क्रियैव, प्रागुपात्तत्वविशिष्टकर्मणि कृतस्य विघ्नप्रयोजकत्वविधानस्य तद्विशेषणीभूतप्रागुपात्तत्वे उपसङ्क्रमणाद्" इत्यभिव्यज्यते।
नच'उपात्त'पदगतनिष्ठाप्रत्ययेनैवातीतकालीनत्वस्य बोधाद् निरर्थकं प्राक्पदमिति वाच्यम्; कर्मोपादानक्रियोपरमाऽनन्तरसमयेऽपि निष्ठाप्रत्ययस्य प्रयुज्यमानत्वेन कर्मणाञ्च स्वस्वाऽबाधाकालाऽनन्तरमेव स्व-स्वफलजननं प्रति सक्रियत्वसम्भवेन निष्क्रियकर्मणां तथात्वविरहेण सक्रियकर्मणामुदयस्यैव तथात्वेन तादृशाऽबाधाकालपूर्णत्वसूचकस्य प्राक्पदस्य सार्थक्याऽनपायात् । तथा च अबाधाकालप्रमितकालपूर्वमुपात्ताऽशुभकर्मोदयलक्षणः विघ्नः इति फलितम् । ततश्च कर्मोपादानक्रियायाः पश्चाद् अबाधाकालोऽपि व्यतीतः, अतः एव च तादृशकर्म उदयप्राप्तम्, यद्यपि अबाधाकालस्याऽपूर्णत्वे न कर्मणामुदयप्राप्तत्वमिति 'अशुभकर्मोदयः विघ्नः' इत्यस्यैव समीचीनत्वम्, तथाऽपि अबाधाकालस्याऽपूर्णत्वे कर्मणामुदयस्याऽसम्भवेन 'कर्मसत्त्वे तदुदयाऽवश्यम्भावेन कर्माणि एव निरुन्ध्यानि इति कर्मणाम् उदयद्वारा प्रारीप्सितप्रबन्धप्रतिपन्थित्व'नियमः विभज्येत, तदुपादाने अबाधाकालस्य पूर्णतायामवश्यं तदुदयः इति अन्यत् स्वयमभ्यूह्यम् । यद्वा 'अशुभकर्मोदयः एव विघ्नः' इत्यपि साधु इति दिक्।
ननु कर्मणां विपाकोदयस्य केनाऽपि अनपवर्तनीयत्वेन मङ्गलं निष्फलमेव, मङ्गलादिना उदयाऽप्राप्तानामेव कर्मणां क्षयस्य शक्त्यवात् । उदयप्राप्तानां कर्मणां नाशः न भोगमृते । ततश्च मङ्गलकरणेऽपि न तादृशकर्मोदयरूपविघ्नध्वंसः सम्भवेदिति चेद् ??
मैवम्; मङ्गलेन तादृशकर्मणामेव विघातात्, उदय-सत्तादेः कर्मपुद्गलस्य पर्यायरूपत्वेन कर्मनाशकस्य उदयनाशकत्वाऽनपायात्, द्रव्यनाशकस्य तत्पर्यायनाशकत्वाऽवश्यम्भावात् । अत एव तादृशकर्मणोऽपि विघ्नत्वोक्तिः अन्यग्रन्थेषु सङ्गच्छते, अबाधाकालपूर्णताऽनन्तरं तादृशकर्मणां मङ्गलादिभिः अनाशितानाम् अवश्यं प्रारीप्सितप्रबन्धप्रतिपन्थित्वादिति ।
किञ्चाऽत्र कर्मनाशः = कर्मसंयोगनाशः एव ज्ञेयः इति न काऽप्यनुपपत्तिरित्यलं प्रसङ्गेन। 'जयति विनिर्जितरागः' इत्यादिश्लोक: भावस्तवरूपः इति प्रख्यापयता व्याख्याकृता

Page #48

अनेकान्तः एव कान्तः (३२)
भावस्तवस्य लक्षणं निष्टङ्कितम्
"अयं च यथाभूताऽन्याऽसाधारणगुणोत्कीर्तनरूपत्वाद् भावस्तवः" इत्याद्युक्त्या, ।। प्रामाणिकत्वं बहुश्रुताऽऽदरणीयत्वञ्चाऽस्य लक्षणस्य नन्दीसूत्रवृत्तिकृदुक्तिप्रदर्शनेन एतद्ग्रन्थोपरि
गुर्जरविवेचनकृता प्रस्थापितमिति एतदुपरि किञ्चिद् विचार्यते - उक्तोक्त्या 'यथाभूताऽन्याऽसाधारणगुणोत्कीर्त्तनत्वं भावस्तवत्वम्'इति फलितम् । अत्राह - ननु अन्यदर्शनिस्वीकृतदेवेषु अपि केवलज्ञानादिगुणाः सन्ति एव, सर्वात्मनां केवलज्ञानादिगुणवत्त्वात्, केवलं साम्प्रतं तिरोभूताः, किन्तु न न सन्ति । ततश्च तेषां सर्वज्ञत्वकीर्तनमपि भावस्तवः स्यात्, यथाभूतगुणोत्कीर्तनरूपत्वात् । यद्वा तीर्थकृतां सर्वज्ञत्वगुणोत्कीर्त्तनमपि न भावस्तवः स्यात्, सर्वज्ञत्वादीनामन्यसाधारणत्वाद् इति चेद् ?
न; तादृशकेवलज्ञानादीनां तदानीमर्थक्रियाकारित्वविरहाद् निश्चयदृशा गुणत्वाभावात् । न हि काष्ठे प्रस्थकत्वोक्तिः निश्चयसम्मतेति । ___ न चाऽन्यकेवलिषु तत् तादृशं वर्तते इति पुनः तदापत्तिरिति वाच्यम्; तथाविधविश्वोपकारितीर्थंकरनामकर्मोदयसाचिव्यस्याऽन्यत्राऽभावात् । अत एव तीर्थङ्करस्थितकेवलस्य विश्वोपकारित्वेनाऽन्याऽसदृशत्वं विभावनीयम्।
न च सम्यग्दृष्टिजीवेन 'आधि-व्याध्युपाधिनाशक: मे अर्हन् जयतु' इत्यादिरूपेण भौतिकदुःखनाशकत्वेन कृतमर्हत्स्तवनं भावस्तवः न स्यात्, तादृशदुःखनाशकत्वस्याऽन्यसाधारणत्वादिति वाच्यम्;शुद्धनिश्चयनयदृष्ट्या तस्य भावस्तवत्वाभावात्, यद्वा, सम्यग्दृष्टिजीवस्य । अर्हत्परमात्मनिष्ठशुद्धगुणविषयकश्रद्धा-ज्ञानादिशालित्वेन तादृशाऽन्याऽसाधारणगुणसमानाधिकरणभौतिकदुःखनाशकत्वस्यैव स्तुत्यत्वेनाङ्गीकारान्नाऽव्याप्तिः अन्यथा तादृशदुःखनाशकत्वेन अन्यदेवादीनामपि स्तुत्यत्वापत्तेः, न हि सम्यग्दृष्टिः कदाऽपि स्वदुःखनाशकत्वेन अन्यदेवं तथाबुद्ध्या स्तौति । तादृशदुःखनाशकत्वस्य वाऽन्यवाऽभावादिति न काऽपि अनुपपत्तिः इति अलं चसूर्या । अत्र बहु वक्तव्यं तच्च विस्तरभिया उपेक्ष्यते इति ।
एतदनेकान्तजयपताकाऽऽख्यप्रकरणं सूरिपुरन्दर श्रीहरिभद्रसूरिविरचितं व्याख्यासमलङ्कृतम् । ॥ एतद्व्याख्यागतवैशिष्ट्यमस्माभिः दृष्टम्, अधुना एतद्व्याख्योपरि यद् आचार्यवर्यश्रीमुनिचन्द्रसूरिविरचितं विवरणं तवैशिष्ट्यमपि किञ्चिदवलोकामहे
"शास्त्रैकदेशसम्बद्धं शास्त्रकार्यान्तरे स्थितम् । आहुः प्रकरणं नाम, ग्रन्थभेदं विपश्चितः ॥"
इतिपराशरपुराणोक्तप्रकरणपदप्रवृत्तिनिमित्तं व्युत्पत्त्या दर्शयता अनेकान्तजयपताकाव्याख्याकृता "प्रक्रियन्तेऽर्थाः स्वस्थानस्थापनाऽभिव्यक्त्या अस्मिन् इति प्रकरणम्" इत्युक्तम्।
एतदन्तर्निहितैदम्पर्यप्रकाशनम् अतीव सरलया गिरा विवरणकृता "स्वभावत एव हि पदार्थाः ,

Page #49

अनेकान्तः एव कान्तः (३३)
स्वस्थाने निजस्वभावरूपे स्वहेतुभिरेव व्यवस्थापिताः वर्तन्ते । अनेन च ग्रन्थेन स्वस्थाने स्थापनायाः अभिव्यक्तिः = प्रकाशनमेव क्रियते, तथाविधमोहापसरणेनेति" - इत्येवं कृतम् । (दृश्यतां पृ. २०)
एवम् अनवस्था-चक्रकदोषयोः अन्यत्राऽन्यैः व्यवस्थापितः विशेषः अत्र च अभिप्रेतः तयोः अविशेषः स्पष्टतया विवरणकृता “इह अभयदेवादिग्रन्थान्तरेषु पदत्रयस्य पुनः पुनरावृत्तौ 'चक्रकं' नाम दोषो विवक्षितो दृश्यते ।...... अनवस्था तु पुनः पुनः पदद्वयाऽऽवर्तनरूपा प्रसिद्धैव । इह तु अनवस्थाचक्रकयोः नामकृतः एव विशेषो लभ्यते, न पुनरर्थकृतः कश्चिद् । यद् वक्ष्यति सामान्यविशेषवादे 'चक्रक्रमनवस्थाऽनतिवृत्तेः' इति । अत्र हि चक्रके साध्ये अनवस्थानतिवृत्तिलक्षणो हेतुरुपन्यस्तः । अतो ज्ञायते अनवस्थैव चक्रवत् पुनः पुनर्भ्रमणात् चक्रकमित्युच्यते इति । "
अधिकं किं वक्ष्यामः ? अधिकरसास्वादलिप्सुभिः पठनीयः स्वयमेवैषः ग्रन्थः । एतद्ग्रन्थकृतां तत्तद्व्याख्या - विवरणादिकृतां च परिचयः अत्रैव अन्यत्र चर्चितः इति न तत्राऽस्माकमायासः । नवरं नास्त्यत्र कोऽपि विवादः यदुत सकलशास्त्रकारपरमर्षि - आचार्यहरिभद्रसूरि : किरीटकल्पः तैः रचितश्चाऽयम् अनेकान्तजययताकाऽऽख्यग्रन्थः समस्तग्रन्थेषु किरीटस्थरत्नकल्पः ।
अनेकान्तभास्करे धूलिप्रक्षेपाय प्रयत्न: बहुभिः वावदूकैः कृतः तथाऽपि एतादृशग्रन्थरचनाद्वारा पूर्वाचार्यैः ते सर्वेऽपि प्रयत्नाः विफलीकृताः । प्राचीनन्यायशैलिनिबद्धोऽयं सूरिपुरन्दराचार्यश्रीहरिभद्रसूरिसन्दृब्धोऽनेकान्तजयपताकादिग्रन्थनिकरः, नव्यन्यायशैलिगुम्फितः महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिवर्यविरचितः स्याद्वादकल्पलतादिग्रन्थकलाप एवाऽत्र प्रमाणम् । द्रव्य-गुणपर्यायरासे चतुर्थ-शाखायां प्रथम- द्वितीय तृतीय श्लोकेषु परैः अनेकान्तवादे कल्पितानां सप्तदशदूषणानाम् उपदर्शनं निराकरणञ्च नव्यन्यायशैल्योपलभ्यते तच्च नाऽन्यत्र लभ्यते इति तुलनाप्रियविदुषां विनिवेद्यते । अधिकं द्रव्यानुपरामर्शकर्णिकायाम् अवोचाम: (४/२-३)।
अधुना तु अत्यानन्दाऽवसरः यत् तथाविधसंस्कृतभाषापाण्डित्यविकलानाम् एतद्ग्रन्थराजपदार्थरसास्वादलिप्सूनाम् अपि एतद्ग्रन्थप्रवेशसौकर्यकारी विस्तृत: विकसित: विशिष्टः सुन्दरः स्वाद्यः सौष्ठवशाली गुर्जरानुवादः प्रकाश्यतां नीयते परमपूज्याऽऽचार्यवर्यश्रीमद्विजयगुणरत्नसूरीश्वरशिष्यरत्नपरमपूज्याऽऽचार्यश्रीमद्विजयरश्मिरत्नसूरीश्वर शिष्यरत्रेन मुनिराजयशरत्नविजयेन अल्पे एव जन्म-दीक्षापर्याये इति कमपि अमन्दानन्दसन्दोहं गाहते मन्मनः, अतिदुरूहतया सकललोकविख्यातस्य निरुद्धप्राय: पठनपाठनप्रचारस्य एतद्ग्रन्थस्य तथाविधबालादीनामपि गम्यत्वाऽऽपादनात् । शतशः साधुवादाः धन्यवादाः च तस्मै मुनिप्रवराय वितरामः ।
यत: अनेकहस्तप्रत्याधारेण अनेकत्राऽनेकाशुद्धिनिराकरणेन अति स्वच्छतामापादितः एषः ग्रन्थः । पादनोंधे च अतीव उपयोगिन्यः सामग्र्यः निवेशिताः, तेन च संस्कृतोऽयं ग्रन्थः । क्लिष्टस्थलीयस्पष्टाऽनुवादेन बाहुल्येन व्याख्यादीनां पदार्थवाक्यार्थादेः विवेचने समावेशकरणेन समृद्धः

Page #50

अनेकान्तः एव कान्तः
सकलजनाऽभिगम्यश्च कृतः इति ग्रन्थसम्पादन-संशोधनानुवादनादिकार्येषु मुनिप्रवरेण सफलता ) आसादिता । अनेकत्र अनेकवैशिष्टयम् अनुवादे पादनोंधे च समाविष्टं समस्ति, कस्य कथनं कुर्महे वयं, स्वयमेव पठित्वाऽनुभवतु, श्रवणपठनादितोऽपि अनुभवस्य बलवत्त्वात् । तत्तद्विशेषताभिः वैशिष्ट्यं बिभ्रन् अयं ग्रन्थराजः राजतेतमाम् । संशोधनकुशलमुनिराजश्रीभव्यसुन्दरविजयेन च संशोधितोऽयमनुवादः इति तत्समेतोऽयं ग्रन्थराजः अवश्यं विद्वज्जनवल्लभो भविष्यति इति वाचका एवाऽत्र प्रमाणम् ।
गुणरत्नमहोदधौ रत्नकल्पोऽयं मुनिप्रवरः स्वीयैः धीरश्मिभिः नैकान् ग्रन्थान् संस्कृत-गुर्जरविवेचनसमलङ्कृतान् करोतु इति आशास्महे।
प्रान्ते, सकलसचराचरसृष्टिव्याप्यनेकान्तवादसमाश्रयणेन तात्त्विकं तत्परिज्ञानमुपलभ्य शीघ्रं सत्वरं मुक्तिं विन्दताम् अखिलं विश्वमिति कामनया सह विरमामि..... वि.सं. २०६८
लि. भाद्रपदशुक्ला चतुर्थी
परमपूज्यवर्धमानतपोनिधि-न्यायविशारदासांवत्सरिकमहापर्व
ऽऽचार्यवर्यश्रीमद्विजयभुवनभानुसूरीश्वरभुज-कच्छ
शिष्यरत्नपार्श्वप्रज्ञालयतीर्थप्रेरकपंन्यासप्रवरश्रीविश्वकल्याणविजयपदपद्मसद्म
निवासिपंन्यासयशोविजयः।

Page #51

(૩૫)
co સંશોધકની કલમે...
વામન જ્યારે વિરાટ બને છે..
એક સવારે પત્ર આવ્યો, પ.પૂ.મુ. શ્રી યશરત્ન વિ.મ.નો.! વિનંતી હતી, અનુવાદના સંશોધન
માટે..
મારા માટે આવા પત્રો આશ્ચર્યજનક નથી રહ્યા, પણ છતાં આ પત્રે આશ્ચર્ય જન્માવ્યું. કારણ હતું ગ્રંથનું નામઃ “અનેકાંત જયપતાકા’
તાર્કિક શિરોમણિ પ.પૂ.આ.ભ. શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજીના આ ગ્રંથનું મેં નામ જ સાંભળેલું. . જોયો નહોતો.. પણ એટલી તો ખબર હતી કે સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિ કૃત સન્મતિતર્ક કે વાદિદેવસૂરિ કૃત સ્યાદ્વાદરત્નાકરની હરોળનો આ ગ્રંથ છે, અતિ ગહન..
આવા ગહન ગ્રંથને વાંચવાનો પણ મેં વિચાર કર્યો નહોતો, ત્યારે આ મુનિવર.. જેમનો પર્યાય માત્ર ૯ વર્ષ હતો અને ઉંમર માત્ર ૨૦ વર્ષ. . તે આ ગ્રંથના અનુવાદ કરવાની હિંમત કરે, એ અતિઆશ્ચર્યજનક જ હોય ને ?
એક વાર તો એમ લાગ્યું કે આ દુઃસાહસ તો નથી ને ? ૮ ફૂટની ઊંચાઈ ન ધરાવતો માણસ ૮૦૦૦ ફૂટ ઊંચા એવરેસ્ટને સ૨ ક૨વાની હામ ભીડે, એ દુઃસાહસ જેવું જ લાગે..
સંશોધન સ્વીકારવા માટે પણ મનમાં ગડમથલ થઈ. આવા ગહન ગ્રંથને હું ઉકેલી શકીશ? પણ એમ થયું કે જ્યારે આ મુનિવર અનુવાદ કરવાની હિંમત કરે છે તો સંશોધન માટે મારે હિંમત કેળવવી જ રહી.. અને મેં સ્વીકારનો પ્રત્યુત્તર લખી નાંખ્યો..
ત્યારે મનમાં કદાચ એમ પણ હતું.. “શરૂ તો થવા દો.. આગળ વધશે એટલે ખબર પડશે, કેટલું કઠિન છે ?”.. પૂર્ણ થવા વિશે શંકા હતી.. અને થાય તો પણ ૪-૫ વર્ષ લાગી જશે.. એવું માનતો હતો..
પણ આનંદ સાથે જણાવવું પડે છે કે એ બધી શંકા-માન્યતા ખોટી પડી. માત્ર ૮ મહિનાના ટૂંકા ગાળામાં મુનિવરશ્રીએ આ વિરાટ ગ્રંથના અનુવાદનું કાર્ય સુપેરે પૂર્ણ કર્યું. .

Page #52

સંશોધકની કલમે.. (૩૬)
* અનરાધાર ગુરુકૃપા..
* અવિરત પુરુષાર્થ..
* અવિહડ સંકલ્પ..
* અપ્રતિમ વિનય.. આ બધાનું પરિણામ તમારી સમક્ષ પ્રસ્તુત છે..
મુનિવરને કેટલા ધન્યવાદ આપીએ ?
ગ્રંથની ગહનતાનો ખ્યાલ તો વાંચનાર જ સમજી શકશે. તે અંગે પ્રસ્તાવના વગેરેમાં અન્ય લેખકોએ જણાવ્યું છે, એટલે પુનરુક્તિ કરતો નથી..
મુનિવરે ભારે જહેમત ઊઠાવી છે. . મુદ્રિત પ્રત અશુદ્ધિ ભરપૂર હતી. તેના કારણે પદાર્થ સંગત થતો નહોતો. તેથી હસ્તપ્રતોમાંથી શુદ્ધ સંપાદનનું કાર્ય હાથ ધર્યું. વિવિધ સ્થળોથી ૧૮/૨૦ હસ્તપ્રતો એકઠી કરી અને જ્યાં જ્યાં મુદ્રિત સ્થળે શંકા પડે ત્યાં એ બધી જ હસ્તપ્રતો જોઈને શુદ્ધ પાઠ મેળવવા મહેનત કરી. આવા નહીં નહીં તો ય ૩૦૦ જેટલા સ્થાનો હશે. . કેટલી મહેનત કરવી પડે? એ સ્વયં વિચારી લેશો..
જુદા જુદા અનેક ગ્રંથોના પૂર્વપક્ષો આ ગ્રંથમાં છે, તે પણ નામોલ્લેખ વિના.. ત્યારે તે તે પરદર્શનના ગ્રંથમાંથી તે-તે પૂર્વપક્ષ ખોળી કાઢીને તેના આધારે તેમણે તે પદાર્થોનું સુસ્પષ્ટ વિવેચન કર્યું છે.
સામાન્યથી અનુવાદના સંશોધન સમયે હું પહેલા મૂળ ગ્રંથ વાંચતો હોઉં છું. પદાર્થ અવધારીને પછી અનુવાદ વાંચું છું. મારે નિખાલસપણે કબૂલ કરવું જોઈએ કે આ ગ્રંથમાં અનેકવાર એવું બન્યું છે કે મૂળ ગ્રંથ ૨-૩ વાર વાંચવા છતાં હું સમજી ન શક્યો હોઉં અને પછી મુનિવરના અનુવાદ દ્વારા પદાર્થ સમજી શકાયો હોય..
મુનિવરની બીજી એક મહત્ત્વની વિશેષતા એ અનુભવાઈ કે ભગીરથ પુરુષાર્થથી તેમણે પદાર્થ બેસાડ્યો હોય અને લખ્યો હોય, તેમાં ભૂલ બતાવીએ તો ક્યારેય નનુ, ન ચ કર્યું નથી. . તરત જ ભૂલ સ્વીકારી છે, સુધારી છે, પુનર્લેખન કર્યું છે.. ઘણાં અનુવાદના સંશોધન કરવાના થયા છે. પણ આવી સ૨ળતા-વિનય-સમર્પણ ઓછું જોવા મળ્યું છે..
નમ્રતા પણ એટલી છે કે ૯૯% પુરુષાર્થ તેમનો હોવા છતાં, યશ હંમેશા બીજાને આપતા રહ્યા છે.. મુનિવરશ્રીને ક્રોડો અભિનંદન અને અંતરથી અનુમોદના..

Page #53

સંશોધકની કલમે.. (૩૭)
દેશોપશમના, ન્યાયાવતાર અને સ્યાદ્વાદભાષા પછી તેઓ આ ચોથો અનુવાદ બહાર પાડી રહ્યા છે. ઉદયસ્વામિત્વની સંસ્કૃત ટીકા દ્વારા સંસ્કૃતલેખન ક્ષેત્રે પણ તેઓ પદાર્પણ કરી રહ્યા છે. પોતાના સહવર્તી મુનિવરોને દિવસમાં ૪-૫ કલાક અધ્યાપન પણ કરાવે છે.
વામન કદ ધરાવતા મુનિવર વિરાટ શક્તિના સ્વામી બન્યા છે, ત્યારે એ શક્તિનો સદુપયોગ શ્રુતના રક્ષણ | સર્જન / ગઠનમાં થતો રહે અને સાથે જ તેઓ આત્મગુણોનો વિકાસ પણ સાધતા રહે એ જ શુભેચ્છા..
અનુવાદના સંશોધનના બહાને ગ્રંથના ઊંડાણપૂર્વકના સ્વાધ્યાયની તેમણે તક આપી, જેનાથી અનેકાંતવાદ પરની મારી શ્રદ્ધા વધુ દૃઢ બની, સમ્યક્ત્વની નિર્મળતા / સ્થિરીકરણની તક મળી. તે મહાત્માનો મારા પર પરમ ઉપકાર છે, તે ઋણ કેમ વિસરી શકાય ?
સંશોધનકાર્યમાં યથાક્ષયોપશમ પ્રયાસ કર્યોછે. અજ્ઞાનતા-છદ્મસ્થતાવશ ક્યાંય ક્ષતિ થઈ હોય, જિનાજ્ઞાવિરુદ્ધ પ્રરૂપણા થઈ હોય તો ગ્રંથકાર, વ્યાખ્યાકાર, વિવરણકાર, અનુવાદક અને સકળ શ્રીસંઘને ક્ષમાયાચના કરું છું..

દ.
ભવ્યસુંદર વિ. આસો સુદ ૬ વિ.સં.-૨૦૬૮ જવાહરનગર, ગોરેગામ

Page #54

(૩૮)
)/ક
ગ્રંથકાર જીવન પરિચય
એક વીર પુરુષો
યાકિની મહત્તરાસુનુ આ. હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના જીવન-કવન-સમય વિશે ઘણા વિદ્વાનોએ ઘણું લખ્યું છે.
એમના જીવન વિશે મુખ્યત્વે કપાવલી, પ્રભાવકચરિત્ર, ચતુર્વિશતિપ્રબંધમાં કેટલીક વિગતો મળે છે.
અમે, શ્રી હીરાલાલ કાપડિયા લિખિત “શ્રીહરિભદ્રસૂરિ'. કલ્યાણવિજયગણિ દ્વારા સંસ્કૃતમાં લખાયેલ અને ધર્મસંગ્રહણીમાં પ્રગટ થયેલ “ગ્રંથકારપરિચય વગેરેના આધારે અહીં મુખ્ય વિગતો આપીએ છીએ..
એમની જન્મભૂમિ હતી ચિત્તોડ! (ચિત્રકુટ). ચિત્તોડ પ્રાચીન સમયથી જૈનતીર્થ તરીકે જાણીતું છે.. કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રસૂરિ મ.સા. રચિત “તોડછાપ' માં શ્રીવિત્રશુરા : શબ્દો દ્વારા ચિત્તોડનો ઉલ્લેખ થયો છે.
એમના પિતાનું નામ હતું શંકરભટ્ટ ! અને માતાનું નામ હતું ગંગા! પોતે અગ્નિહોત્રી બ્રાહ્મણ હતાં અને તે ચિત્તોડના રાજા જિતારિના પુરોહિત બને છે..
પંડિત હરિભદ્ર ચૌદ વિદ્યાના પારગામી હતા.. પ્રબંધો મુજબ વિદ્યાના કારણે પેટ ન ફાટી જાય તે માટે પેટે પટ્ટો બાંધતા હતા અને વાદી પાતાળમાં પેસી જાય તો પીછો કરવા કોલાળી ને આકાશમાં ઊડી જાય તો પકડવા નિસરણી રાખતા હતા.
હાથમાં જંબૂવૃક્ષની ડાળી રાખતા, જે જંબૂદ્વીપમાં પોતે જ અનન્ય પંડિત છે એવું સૂચન કરતી
હતી.'
જ્યારે રાજપુરોહિત હરિભદ્ર, પાલખીમાં બેસીને રસ્તા પરથી પસાર થતો હતો, ત્યારે હાથી ગાંડો થવાના સમાચારે ચારે બાજુ ભાગાભાગ મચી ગઈ.. પંડિતની આજુબાજુ વિટળાયેલા પાઠકો વગેરે ભાગવા લાગ્યા.. પં. હરિભદ્રએ પાલખીમાંથી ઉતરીને એક જિનમંદિરનો આશરો લીધો.. ત્યાં બીરાજમાન જિનબિંબને જોતાં જ પંડિતે જિનેશ્વર ભગવંતનો ઉપહાસ કરતો એક શ્લોક રચી
૧. પં. કલ્યાણવિજયગણિના મતે આ વાત બરોબર નથી. એમણે ‘વી' નો અર્થ ન સમજાયો, તો એ યાકિનીમહત્તરા પાસે ગયા.. એ એમની સરળતા, નિખાલસતા વગેરે ગુણો સાથે આ ઘટતું નથી.
૨. આ પ્રસંગનો ઉલ્લેખ પ્રભાવકચરિત્રમાં છે, કહાવલીમાં નથી.
-

Page #55

એક વીર પુરુપ (૩૯)
© દીધો:
वपुरेव तवाचष्टे स्पष्टं मिष्टान्नभोजनम् । न हि कोटरसंस्थेऽग्नौ तरुर्भवति षाड्वलः ॥"
અર્થઃ તમારું હૃષ્ટપુષ્ટ શરીર જ તમે કરેલા મિષ્ટાન્નનું ભોજન સૂચવે છે. પોલાણમાં આગ હોય, તો ઝાડ કદી લીલુંછમ થાય જ નહીં.
એક વખત પં. હરિભદ્ર, સાધ્વીજીના ઉપાશ્રય પાસેથી પસાર થઈ રહ્યા હતા. ત્યારે એમના કાને શબ્દો પડ્યા:
"चक्कीदुगं हरिपणगं पणगं चक्कीण केसवो चक्की । केसव चक्की केसव दु चक्की केसी य चक्की य॥"
આવશ્યકનિયુક્તિની, અવસર્પિણીમાં થનારા ચક્રવર્તી, વાસુદેવ વગેરેના ક્રમને સૂચવનારી આ ગાથાનો અર્થ પંડિત હરિભદ્રને ન આવડે એ સ્વાભાવિક હતું.
પંડિતને નિયમ હતો કે - “જો મને ન આવડતું હોય એવું કોઈને આવડતું હોય તો તેમના શિષ્ય થઈ જવું..'પંડિતે યાકિનમહત્તરા સાધ્વીજીને અર્થ પૂછ્યો.. સાધ્વીજી પંડિતને આ. જિનદત્તસૂરિજી (કેટલાક મતે આ. જિનભસૂરિજી) પાસે લઈ ગયા..
ગાથાનો અર્થ જાણીને પંડિત હરિભદ્રને પરિપૂર્ણ સંતોષ થયો.. પછી નિયમપાલન માટે આચાર્ય 1 ભગવંતને શિષ્ય બનાવવા વિનંતી કરી.. આચાર્યશ્રીએ તેની પ્રતિજ્ઞા સાંભળીને કહ્યું કે – “તું ! યાકિનીમહત્તરાનો ધર્મપુત્ર થા
આચાર્યશ્રીએ હરિભદ્રની જિજ્ઞાસાના ઉત્તરમાં ધર્મનું સ્વરૂપ કહ્યું અને જણાવ્યું કે - “સકામવૃત્તિવાળાને ધર્મનું ફળ દેવલોક અને નિષ્કામવૃત્તિવાળાને ધર્મનું ફળ ભવવિરહથી ઉદ્ભવતું મોક્ષસુખ મળે છે.”
ત્યારે પંડિત હરિભદ્ર બોલ્યા કે મારે તો માત્ર ભવવિરહવાળું ફળ જ જોઈએ છે.. આચાર્યશ્રીએ કહ્યું કે - તો તો તારે સંસારત્યાગ કરી સર્વવિરતિ સ્વીકારવી જોઈએ.. અને ત્યારે જ પંડિત હરિભદ્ર બની ગયો મુનિ હરિભદ્ર!
“ભવવિરહ’ શબ્દ મુનિ હરિભદ્રને અત્યંત પ્રિય હતો. તેઓ વાસક્ષેપ નાંખતા તમને ભવવિરહ થાઓ” એવો આશીર્વાદ આપતા હતા. તેઓશ્રીના અનેક ગ્રંથોના અંતે વિરહ' અથવા “ભવવિરહ શબ્દનો ઉલ્લેખ મળે છે.. “ભવવિરહ એ તો આ. હરિભદ્રસૂરિજીનું ઉપનામ બની ગયું હતું.
મુનિ હરિભદ્રનાં આચાર્યપદવી ક્યારે થઈ એની કોઈ વિગત મળતી નથી. પણ એમના ઘણા ૧. બોધ પામ્યા પછી જિનેશ્વર ભગવંતના દર્શન કરતાં એમણે શ્લોકને આ પ્રમાણે સુધાર્યો હતો ?
“વપુરવ તવાઈ મવિન્! વીતરી તામ્ ” '૨. આ ઘટના કહાવલીમાં આવે છે. ચતુર્વિશતિપ્રબંધમાં થોડો ફરક છે..
29/

Page #56

એક વીર પુરુષ (૪૦)
ગ્રંથોના અંતે ‘હરિભદ્રસૂરિ એવો ઉલ્લેખ મળે છે..
આવશ્યકસૂત્રની શિષ્યહિતા ટીકાના અંતે
"कृतिः सिताम्बरचार्यजिनभटनिगदानुसारिणो विद्याधरकुलतिलकाचार्यजिनदत्तशिष्यस्य धर्मतो जाइणीमहत्तरासुनोरल्पमतेराचार्यहरिभद्रस्य"
ઉપદેશપદના અંતે“રિમારિખ મવવિરદં રૂછમાળખ I૬૦૩૧” પ્રજ્ઞાપના સૂત્રની પ્રદેશવ્યાખ્યાની પુષ્મિકામાં"आचार्यजिनभटस्य हि सुसाधुजनसेवितस्य शिष्येण"
આ પ્રમાણે આ. હરિભદ્રસૂરિએ આપેલી વિગત મુજબ તેઓ વિદ્યાધરકુલ-વિદ્યાધરગચ્છ કે વિદ્યાધરીશાખામાં થયા હોવાનું જણાય છે. જિનદત્ત, જિનભટ (કે જિનભ૬) વગેરે એમના ગુરુ કે વડિલ આચાર્ય જણાય છે.. તેઓશ્રીએ યાકિનીમહત્તરાના ધર્મપુત્ર તરીકે તો અનેક ગ્રંથોમાં ઉલ્લેખ કર્યો છે.
* શિષ્યવિરહ-વૃત્તાંત * કહાવલી પ્રમાણે આ. હરિભદ્રસૂરિજીના બે સંસારી ભાણેજો જિનભદ્ર અને વીરભદ્ર એમના 1 શિષ્ય થયેલા.. ચિત્તોડમાં બૌદ્ધોના હાથે આ બંને શિષ્યોની હત્યા થઈ જવાથી આ. હરિભદ્રસૂરિજીને
સખત આઘાત લાગ્યો.. યાવતુ અનશન કરવા તૈયાર થઈ ગયા! પણ ગુરુ મ.સા.ના સમજાવટથી ગ્રંથોને જ શિષ્ય માની શાસ્ત્રરચનામાં પ્રવૃત્ત થયા..
'પ્રભાવકચરિત્રમાં આ પ્રસંગ આ રીતે મળે છે.
ભાણેજોના નામ હંસ-પરમહંસ હતા. ઘરના કંકાસથી કંટાળીને તેઓએ દીક્ષા લઈ લીધી.. વિશેષ અભ્યાસ માટે બૌદ્ધોના નગરમાં જવાનો આગ્રહ કર્યો. આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિજીની ઇચ્છા ન હોવા છતાં તેઓએ રજા આપી..
અભ્યાસ દરમિયાન જૈનમતનું જે ખંડન આવતું તેનો પ્રતિકાર તેઓ એક કાપલિકામાં લખતા. આવો એક કાગળનો ટુકડો પવનના ઝાપટાથી ઉડી ગયો.. તે બૌદ્ધોના હાથમાં પકડાયો ને કોઈક જૈન ગુપ્ત રીતે ભણે છે, એ ખ્યાલ આવી ગયો.. આ જે હોય તેને ખુલ્લા પાડવા પડ્યુંત્ર રચાયું..
3 ચાલવાના રસ્તામાં તેઓએ જિનમૂર્તિનું ચિત્ર દોર્યું.. એના ઉપર પગ મૂકીને જ જવું પડે તેવી પરિસ્થિતિ સર્જાઈ. ચિત્રમાં થોડા ફેરફારો કરી જિનમાંથી તેને બુદ્ધ બનાવી તેના પરથી પસાર
૧. ચતુર્વિશતિબંધ અને પુરાતનબંધસંગ્રહમાં પણ આ જ પ્રસંગ થોડા ફેરફાર સાથે મળે છે.. કહાવલીમાં શિષ્યોના (ભાણેજના) નામ જિનભદ્ અને વીરભદ્ર છે..
૨. ચતુર્વિશતિપ્રબંધ મુજબ કંઠે ત્રણ રેખા કરી હતી. પુરાતન પ્રબંધસંગ્રહમાં પૃ. ૧૦૫માં અહીંથી ૧ બ્રહ્મસૂત્ર બતાવ્યાનું લખ્યું છે.

Page #57

એક વીર પુરુપ (૪૧)
થઈ ગયા !
* રાત્રે વિદ્યાર્થીઓ ઉંઘતા હતા. તેઓને ગભરાવી દેવા પાણીના ઘડા ઠાલવી દીધા.. ગભરાઈને બધા વિદ્યાર્થીઓ પોતપોતાના ઇષ્ટદેવતાનું સ્મરણ કરવા લાગ્યા.. ત્યારે હંસ-પરમહંસે જિનેશ્વર ભગવાનને યાદ કર્યા.
આવા બે-ચાર પ્રસંગથી તે બે ‘જૈન’ તરીકે ખુલ્લા પડી ગયા..
હવે ભાગી છુટવું જોઈએ એવું લાગતાં હંસ-પરમહંસ ઉપરના માળેથી ત્યાં પડેલા છત્રો લઈને કુદી પડ્યા અને ભાગવા લાગ્યા..
ભાગી રહેલા હંસ-પરમહંસની પાછળ બૌદ્ધના સુભટોએ પીછો કર્યો.. હંસે પરમહંસને કહ્યું કે હું શત્રુઓને રોકું છું. તું આ ખંડનની કાપલીઓ વગેરે લઈને ભાગી જા. ગુરુમહારાજને મારા તરફથી મિચ્છામિ દુક્કડમ્ કહેજે. મેં જે એમની ઇચ્છાને અવગણી, તેનો રંજ છે. અહીં નજીકમાં સુરપાલ રાજા છે. તું એનો આશ્રય લેજે.
હવે એકલો પડેલો હંસ, બૌદ્ધસુભટોના હાથે મરાયો.
૫૨મહંસે સુરપાલનો આશ્રય લીધો.
બૌદ્ધ આચાર્ય કહે છે : આ આપણા શાસ્ત્રોનું રહસ્ય ચોરીને ભાગ્યો છે. તે લખાણની કાપલિઓ પાછી મેળવો..
સુરપાલ રાજાએ શરણાગત પરમહંસને સોંપવા ના પાડી દીધી અને વાદનું આયોજન કરવા સૂચન કર્યું. બૌદ્ધો કહે છે ઃ આ પરમહંસે અમારા બુદ્ધભગવાનની આકૃતિ ઉપર પગ મૂક્યો છે, માટે અમારે એનું મોઢું પણ જોવું નથી.
પડદાપાછળ રહી વાદ શરૂ થયો. વાદ લાંબો ચાલ્યો ત્યારે પરમહંસે તેનો અંત લાવવાનો ઉપાય શાસનદેવી શ્રીઅંબિકાને પૂછ્યો.
અંબિકાએ કહ્યું : બૌદ્ધોની તારાદેવી પડદાપાછળ રહી ઘડાના મોઢે વાદ કરે છે..
બીજે દિવસે પરમહંસે, પડદો હટાવી ઘડો ફોડી નાંખ્યો. . વાદ કરવો હોય તો સામે આવો એવો પડકાર ફેંક્યો.. પરમહંસનો વિજય થઈ ગયો !
ત્યારપછી તે, ગુરુમહારાજ આ. ભગ. હરિભદ્રસૂરિના ચરણોમાં ચિત્તોડ પહોંચ્યો વીતેલી કથા કહેતાં-કહેતાં એ ચોધાર આંસુએ રડી પડ્યો.. હંસનું મૃત્યુ.. એણે કહેલ મિચ્છામિ દુક્કડમ્.. બૌદ્ધોની ક્રુરતા.. ગુરુની ઇચ્છાની અવગણના અને તેનું ફળ . . આ બધું બોલતાં-બોલતાં તો એની છાતી રુંધાઈ
૧. વિમાનમાંથી છત્રી લઈને કુદવાની પદ્ધતિ આજે ચાલુ છે..
૨. ચતુર્વિંશતિપ્રબંધ મુજબ સૂતેલા પરમહંસનું માથું ચિત્તોડમાં આવી બૌદ્ધસુભટો કાપીને લઈ ગયા. ધડ જોઈને આ. હિરભદ્રસૂરિને ઘણો આઘાત લાગ્યો. પુરાતનપ્રબંધસંગ્રહ (પૃ. ૧૦૫) મુજબ પરમહંસનો વાદમાં પરાજય થયો. બૌદ્ધોએ વધ કર્યો. લોહીથી ખરડાયેલ રજોહરણ દેવી દ્વારા ચિત્તોડની પૌષધશાળામાં મૂકાયો, એ જોતાં આ. હરિભદ્રસૂરિને આધાત લાગ્યો..

Page #58

એક વીર પુરુપ (૪૨)
ગઈ. ને પરમહંસ ત્યાં જ મૃત્યુ પામી ગયો અને કાયમ માટે અલવિદા થઈ ગયો!
* કોપશમન * શિષ્યોના મૃત્યુથી વ્યથિત થયેલા આ. હરિભદ્રસૂરિ, સુરપાલ રાજાની સભામાં આવ્યા.. પરમહંસને આશ્રય આપવા બદલ ધન્યવાદ આપ્યા.. ને બૌદ્ધો જોડે વાદ કરી એમને હરાવી નાંખ્યા..
આ. જિનભદ્રસૂરિને સમાચાર મળ્યા કે બંને શિષ્યોના વધથી અત્યંત આઘાત પામેલા આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિ, બૌદ્ધોને મંત્રબળથી ખેંચી તેલની કડાઈમાં નાંખી ખતમ કરવા તૈયાર થયા છે. ત્યારે એમના ઉગ્ર કોપને શાંત કરવા, આચાર્ય જિનભદ્રસૂરિએ બે મુનિઓને મોકલ્યા.. મુનિઓએ આવીને કહ્યું કે - ગુરુમહારાજે આ ત્રણ ગાથા લખી મોકલી છે, તેનું ચિંતન કરો. અને વેરના વિપાકના કટુફળોને ધ્યાનમાં લો.. - આ. હરિભદ્રસૂરિ, ઉનસેન માસમાં...' એ ગાથા વિચારવા લાગ્યા. લોટના કુકડાની હત્યાથી ભવપરંપરાનું સર્જન - એ બધું વિચારી ચોંકી ઉઠ્યા! ગુરુમહારાજ પાસે આવી તેમના પગમાં ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડી પડ્યા.. પ્રાયશ્ચિત્ત માંગ્યું. ગુરુમહારાજે યોગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત આપ્યું.
આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિજી, બંને શિષ્યોના અકાળે કાળધર્મથી ભારે ખિન્ન રહ્યા કરતા હતા.. જ્યારે પોતાનો વંશ-વારસો-પટ્ટપરંપરા ચલાવે તેવું કોઈ જ ન રહ્યું, ત્યારે, અંબિકાદેવીએ એમને સ્વસ્થ કર્યા. “શિષ્ય પરંપરા તમારા ભાગ્યમાં નથી. તમારા રચેલા ગ્રંથો જ તમને અમર બનાવશે” વગેરે કહી શાંત કર્યા..
* ગ્રંથરચના * આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિએ હવે ગ્રંથરચના તરફ ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું. એમણે ૧૪00 ગ્રંથો રચ્યાના અનેક ઉલ્લેખો મળે છે. ૧૪૪૦ અને ૧૪૪૪ ગ્રંથો રચ્યાના ઉલ્લેખો પણ મળે છે.
* લલ્લિગની ભક્તિ કે આ. હરિભદ્રસૂરિના શિષ્યોનો સંસારી પિતરાઈનામે લલ્લિગ હતો.. એ આ. હરિભદ્રસૂરિનો પરમભક્ત હતો..
આ. હરિભદ્રસૂરિ ગોચરી વાપરવા બેસે ત્યારે લલ્લિગ શ્રાવક શંખ વગાડતો હતો. અને જે કોઈ યાચકો આવે તેઓને જમાડતો હતો..
જો કે આ કાર્ય ગુરુભક્તિથી પ્રેરાઈ લલ્લિગ સ્વયં સ્કૂરણાથી કરતો, છતાં કેટલાક લોકોએ આ. હરિભદ્રસૂરિ ચૈત્યવાસી હોવાનો આરોપ મૂક્યો હતો..
વિ.સં. ૧૦૮૦માં રચાયેલી અષ્ટકપ્રકરણની ટીકામાં આ. જિનેશ્વરસૂરિએ અને દાનાત્રિશિકામાં મહો. યશોવિજયજી મહારાજે આ આરોપ ખોટો હોવાનું જણાવી “હરિભદ્રસૂરિ
૧. પં. કલ્યાણવિજયગણીએ ગ્રંથકારપરિચયમાં (ધર્મસંગ્રહણી પૃ. ૧૦) નવાંગીટીકાકાર અભયદેવસૂરિ મ.સા. વગેરે ગ્રંથકારોએ ૧૪00 ગ્રંથરચના કર્યાના સંદર્ભો આપ્યા છે. ૧૪૪૪ ગ્રંથરચના કર્યાના ત્રણ સંદર્ભો હા. ૧૨માં) અને ૧૪૪૦ ગ્રંથરચના કર્યાનો એક સંદર્ભ (પૃ. ૧૧માં) આપ્યો છે.

Page #59

એક વીર પુરુપ (૪૩)
સંવિગ્નપાક્ષિક હતા એવું જણાવ્યું છે.
હકીકતમાં આ. હરિભદ્રસૂરિએ સંબોધપ્રકરણમાં ચૈત્યવાસની વિરુદ્ધમાં ઘણું લખ્યું છે એ જોતાં પણ આ આરોપ નિરાધાર જણાય છે.
“હરિભદ્ર નામના અનેક આચાર્યો શ્વેતાંબર પરંપરામાં થયા છે. ૫. કલ્યાણવિજયગણિએ ૯ જુદા જુદા હરિભદ્ર નામના આચાર્યાદિના સંદર્ભો (ગ્રંથકારપરિચય પત્ર-૧-૪માં) આપ્યા છે.
ગણધરસાર્ધશતક ગા. પ૭માં આ. જિનદત્તસૂરિએ જણાવ્યું છે કે – સરખા નામથી ભૂલમાં કેટલાકે હરિભદ્રસૂરિ ઉપર ચૈત્યવાસીપણાનો આક્ષેપ કર્યો છે.
આ. હરિભદ્રસૂરિજી રાત્રે પણ ગ્રંથસર્જન કરી શકે એ માટે લલિગશ્રાવક ઉપાશ્રયની ભીંતમાં રત્ન ગોઠવ્યું હતું એ વિગત કહાવલી વગેરેમાં છે..
કાર્યાસિક નામનો એક આ. હરિભદ્રસૂરિનો શ્રીમંત ભક્ત હતો, જેણે આચાર્યશ્રીના ઘણાં ગ્રંથોની પ્રતિલિપિઓ કરાવી હતી. .
ચતુર્વિશતિપ્રબંધ મુજબ, કોઈ રાસાયણિક પ્રક્રિયાથી ગુપ્ત કરેલા સ્તંભમાંથી કોઈક દેવે આ. હરિભદ્રસૂરિજીને ગ્રંથો આપ્યા હતાં. આ જ પ્રબંધમાં (પૃ. ૬૦૫૨) આચાર્યશ્રીનું બિરૂદ “કલિકાલસર્વજ્ઞ હોવાનું જણાવ્યું છે. •
* સ્વર્ગ અને મોક્ષ * પૂ. હરિભદ્રસૂરિ મહારાજા, શ્રુતજ્ઞાનના બળે પોતાનો અંત સમય નજીક જાણી અણસણ કરી સ્વર્ગે ગયા.
કહાવલીના પ્રથમ પરિચ્છેદના આધારે “શ્રીહરિભદ્રસૂરિ' નામની પુસ્તકમાં (પૃ. ૩૫૧ પર) કાપડિયા લખે છે કે -
હરિભદ્રસૂરિ જ્યાં કાળધર્મ પામ્યા. ત્યાં સૌધર્મદેવલોકમાંથી દેવો આવ્યા અને એમને ઉદ્ઘોષણા કરી કે ભવવિરહસૂરિ.અમારા સ્વામી બન્યા છે અને એઓ સૌધર્મદેવલોકમાં “લીલ' નામના વિમાનમાં પાંચ પલ્યોપમના આયુષ્યવાળા દેવ થયા છે.. એઓ અમારી સાથે સીમંધરસ્વામી પાસે આવ્યા અને એમણે વંદન કરીને પૂછ્યું કે – મને મુક્તિ ક્યારે મળશે? સીમંધરસ્વામીએ એમને ઉત્તર આપ્યો કે - સૌધર્મદેવલોકમાંથી ચ્યવી અપરવિદેહમાં સમૃદ્ધ કુળમાં ઉત્પન્ન થઈ તમે મોક્ષે જશો.. આ જાણી અમે દેવો રાજી થઈ અહીં આવ્યા છીએ અને હવે અમે અમારા સ્થાને જઈશું.....” - એક અવતાર પછી મોક્ષે જનારા આ. હરિભદ્રસૂરિજીને શતશઃ વંદન!
* આચાર્યશ્રીનું શ્રુતસર્જન * આ. હરિભદ્રસૂરિજીના ગ્રંથોની આગવી વિશેષતા વર્ણવતાં મુનિ ઉદયવલ્લભ વિજયજી મ.સા (મુનિ યશોવિજયજી દ્વારા સંપાદિત ષોડશક પ્રથમ ભાગની પ્રસ્તાવના પૃ. ૬માં) જણાવે છે કે -
“ધન્નાશા પોરવાળે નલિની ગુલ્મવિમાનાકારે બંધાવેલ રાણકપુરજીના ભવ્ય જિનપ્રાસાદની
૧ews

Page #60

એક વીર પુરુપ (૪૪)
બહુજનપ્રસિદ્ધ એક લાક્ષણિકતા એ છે કે, તે દેવાલયના ૧૪૪૪થાંભલામાંથી કોઈપણ થાંભલા પાસે - ઊભા રહો, કોઈને કોઈ એંગલથી તમને પ્રભુજી દેખાશે જ.. સૂરિપુરન્દર શ્રી હરિભદ્ર સૂરિજી રચિત ૧૪૪૪ ગ્રંથોની પણ આવી જ કોઈ લાક્ષણિકતા છે કે તમે કોઈપણ ગ્રન્થ વાંચો એટલે કોઈ અલગ જ કાટખૂણેથી જૈન દર્શનના સિદ્ધાંતો નજરે ચડે છે. હારિભદ્રીય આવશ્યક વગેરે વિશાળકાય આગમિક ગ્રન્થો.. અનેકાંતજયપતાકા જેવા મૂર્ધન્ય કક્ષાના દાર્શનિક ગ્રન્થો. લલિતવિસ્તરા જેવા દાર્શનિક+ ભક્તિગ્રન્થો.. યોગદષ્ટિસમુચ્ચય જેવા અધ્યાત્મના ઉચ્ચગ્રંથો.. પંચવસ્તુક જેવા આચાર ગ્રંથો.. હરિભદ્રવાલ્મય મહાનગરની આ બધી મનોહર ગલીઓ છે.. આ મહાપુરુષે ઘણા સંગ્રહગ્રંથો પણ રચ્યા છે. જેમકે : વિંશતિ-વિશિકા, પશાશકજી, અષ્ટક)...”
પુરાતનપ્રબંધસંગ્રહ (પૃ. ૧૦૪) મુજબ આ. હરિભદ્રના ગ્રંથો સોના અને ચાંદીની સાહીથી લખાયેલા.. ચિત્તોડના પ્રાસાદમાં રસાયણ દ્વારા બનાવેલા સ્તંભમાં મૂકવામાં આવ્યા હતા. આ સ્તંભ પાણી અને અગ્નિની અસરથી મુક્ત હતો.
જૈનજ્ઞાતિઓના ઇતિહાસ સાચવતાં કુલગુરુઓના પુસ્તકોમાં “આ. હરિભદ્રસૂરિજીએ પોરવાડવંશની સ્થાપના કરી” એવી વિગત મળે છે.. - આ. હરિભદ્રસૂરિએ રચેલા ૩૮ ગ્રંથોના નામ ગણધરસાર્ધશતક ઉપર વિ.સં. ૧૨૯૫ માં સુમતિગણિએ રચેલી ટીકામાં અપાયા છે.
વર્તમાનમાં આચાર્યશ્રીના ગ્રંથોની સૂચિ બનાવવાનો પ્રયાસ મ. કિ. મહેતા, મ. ન. દોશી, પં. હરગોવનદાસ, પં. કલ્યાણવિજય ગણિ, પં.બેચરદાસ, મોહનલાલદ. દેસાઈ, હીરાલાલ કાપડિયા, . પં. સુખલાલ વગેરેએ કર્યો છે..
એમાં કેટલાક ઉપલબ્ધ, કેટલાક અનુપલબ્ધ, કેટલાક સંદિગ્ધકર્તક, કેટલાક ભિન્ન હરિભદ્રકર્તક વગેરે હોવાની સંભાવના છે, તો કેટલાક ગ્રંથો જુદા જુદા નામે નોંધાવાના કારણે ગ્રંથ સંખ્યા બધાની જુદી-જુદી છે.
એકંદરે ૬૦ જેટલા ગ્રંથો આપણાં સદ્ભાગ્યે ઉપલબ્ધ છે. કેટલાક ગ્રંથોના નામ અને અવતરણો અન્ય ગ્રંથમાંથી મળે છે. એ સિવાયના ગ્રંથોના નામો પણ જાણી શકાતા નથી. આ હરિભદ્રસૂરિજીએ ૧૦૦ શતકો રચ્યાની પ્રબંધકોશ, પ્રભાવકચરિત્રમાં નોંધ મળે છે. અત્યારે યોગશતક જેવા કોઈક ગ્રંથો સિવાયના નામ કે ગ્રંથો મળતાં નથી.
* અનેકાંત જયપતાકા * અનેકાંતવાદ'નું નિરૂપણ કરતી આ. હરિભદ્રસૂરિજીએ ચાર કૃતિઓ રચી હતી. એમાંથી સ્યાદ્વાદકુચોઘપરિહાર'નો ઉલ્લેખ અને “અને કાંતસિદ્ધિ'નો ઉલ્લેખ અને સાક્ષીપાઠ ! અનેકાંતજયપતાકાની ટીકામાં મળે છે..
-
૧.
१. "मेदपाटदेशे हरिभद्रसूरिभिः प्राग्वाट(पोरवाड)वंशस्य स्थापना विहिता तवंश्याश्च जैनधर्माभिरताः (पं. कल्याणवि. गणि. लिखित 'ग्रन्थपरिचय' पत्र-७)
નન'

Page #61

એક વીર પુરુષ (૪૫)
આ ઉપરાંત મ. કિ. મહેતાએ ‘અનેકાંતપ્રઘટ્ટ’નો ઉલ્લેખ ગ્રંથસૂચિમાં કર્યો છે, પણ એ ક્યાં કોણે કર્યો તે વિશે કંઈ જણાવ્યું નથી.
‘અનેકાંતજયપતાકા’ ગ્રંથ, અહીં ટીકા, આ. મુનિચન્દ્રસૂરિજીનું ટીપ્પણ અને ગુજરાતી વિવેચન સાથે પ્રગટ થઈ રહ્યો છે.
આ ગ્રંથ ભણવામાં ઘણો કપરો છે. ગુર્વાવલીમાં આ. મુનિસુંદરસૂરિએ શ્લો. ૬૮માં જણાવ્યું છે
"हरिभद्रसूरिविरचिता: श्रीमदनेकान्तजयपताकाद्याः ।
ग्रन्थनगा विबुधानामप्यधुना दुर्गमा येऽत्र ॥"
શ્રી હીરાલાલ કાપડિયા ‘શ્રીહરિભદ્રસૂરિ’ (પૃ. ૬૦-૬૧માં) જણાવે છે કે - “ધર્મકીર્તિકૃત પ્રમાણવાર્તિક ઉપર મનોરથનંદિકૃત મનોરથનંદિની નામની સંસ્કૃતમાં ટીકા છે. આ ટીકા, અનેકાંતજયપતાકા અને ખાસ કરીને એની સ્વોપજ્ઞ વ્યાખ્યા સમજવામાં ઘણી સહાયક થઈ પડે તેમ છે.....’
આ. હરિભદ્રસૂરિજી ગ્રંથના મંગલાચરણમાં પરમાત્માની સ્તુતિમાં જે વિશેષણો વાપરે છે, તે મોટા ભાગે ગ્રંથગત વિષય જોડે સંબંધ ધરાવતા હોય છે.. યોગબિંદુમાં ‘યોગીન્દ્રામાં’ ષગ્દર્શનસમુચ્ચયમાં ‘સદર્શન’ તેમ અનેકાંતજયપતાકામાં ‘ભૂતવસ્તુવારી' વિશેષણ છે..
અનેકાંતજયપતાકાની રચનામાં ગ્રંથકારે ‘સન્મતિતર્કપ્રકરણ’નો ત્રીજો કાંડ નજર સામે રાખ્યો
જણાય છે.
સિદ્ધહેમ. શબ્દાનુશાસન (૨-૨-૮૭)ની બૃહવૃત્તિમાં ‘“સાધ્વી હતુ અનેાન્તનયવતાાયા: કૃતિરાવાર્યહરિભદ્રસ્ય આચાર્યહમિદ્રેળ વા'' આ રીતે ઉદાહરણમાં ગ્રંથ-ગ્રંથકારનો નામોલ્લેખ છે..
અનેકાંતજયપતાકા અને તેની શૈલી વિશે શ્રી હીરાલાલ કાપડિયા (પૃ. ૬૪માં) લખે છે કે “વિચારસરણી સ્પષ્ટ અને તર્કબદ્ધ છે.. કેટલીકવાર હેતુઓની શૃંખલા નજરે ચડે છે.. વિષયને વિશદ બનાવવા માટે ઉદાહરણો અપાયાં છે અને ન્યાયોનો નિર્દેશ કરાયો છે. . આમ ન્યાયો વાપરનાર જૈન ગ્રંથકારોમાં એઓ સૌથી પ્રથમ હોય એમ લાગે છે.. પ્રસંગોના ઉત્થાન તેમ જ પૂર્ણાહુતિની સમાનતાને લઈને કેટલીકવાર સમાન શબ્દ-ગુચ્છોનો પ્રયોગ કરાયો છે. . પ્રારંભમાં ને અંતમાં પદ્યો છે, તેમ કોઈ કોઈ વા૨ વચ્ચે પણ છે.’’
* વ્યાખ્યા વિશે...
૧. ‘અનેકાંતજયપતાકા' મૂળ માત્ર મનસુખભાઈ ભગુભાઈ તરફથી છપાયું છે. ‘યશોવિજય જૈન ગ્રંથમાલા' દ્વારા વી. નિ, સં. ૨૪૩૬ થી ૨૪૩૯ દરમિયાન અ.જ.પ. ત્રણ અધિકાર અને ચોથાનો થોડો ભાગ ટીકા સાથે પ્રસિદ્ધ થયો છે.. ગાયકવાડ ઓરિએંટલ સિરિઝમાં બે ભાગમાં (ઈ.સ. ૧૯૪૦ અને ૧૯૪૭માં) અને. જ. પ. તે ટીકા અને મુનિચન્દ્રસૂરિના વિવરણ સાથે પ્રગટ થઈ છે, આનું સંપાદન હીરાલાલ કાપડિયાએ કર્યું છે. ગા. ઓ. સિ. સંસ્કરણના બંને ભાગોની મર્યાદિત ઝેરોક્ષ નકલો શ્રી બાબુલાલ સરેમલ સાબરમતી વાળાના પ્રયત્નથી થઈ છે અને મુખ્ય-મુખ્ય જ્ઞાનભંડારોને ભેટ મોકલાઈ છે.

Page #62

એક વીર પુરુપ (૪૬)
અનેકાંતજયપતાકા ઉપરની સ્વોપજ્ઞ મનાતી વ્યાખ્યાનું નામ “અનેકાંતજયપતાકોદ્યોતદીપિકા હોવાનું આ. મુનિચન્દ્રસૂરિ ટિપ્પણમાં જણાવે છે.
આ ટીકા સ્વોપન્ન હોવાનો જો કે કોઈ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ ટીકાકારના કોઈ શબ્દ દ્વારા વ્યક્ત થતો નથી. જો કે સ્વોપજ્ઞ નથી એવું કોઈએ કહ્યાનું જાણમાં નથી, છતાં, ટીકા સ્વોપજ્ઞ છે કે નહીં એ ટીકાના અંતરંગપરીક્ષણથી ખ્યાલ આવી શકે.
યોગબિંદુ ઉપરની ટીકા સ્વોપજ્ઞ મનાતી આવી છે, પણ, આગમપ્રજ્ઞ જંબૂવિજયજી મ.સા.એ એના સ્વાધ્યાય પછી કેટલાક પ્રશ્નો ઉઠાવ્યા છે અને ટીકા સ્વોપજ્ઞ ન હોય એવો એમનો અભિપ્રાય રહ્યો છે.
અનેકાંતજયપતાકાની ટીકાનું પણ અંતરંગનિરીક્ષણ કરી વિદ્વાનો તથ્ય શોધે એવી વિનંતી છે. ટિપ્પનક આ, આ. મુનિચંદ્રસૂરિ દ્વારા રચાયું છે.. ટિપ્પનકની વિ.સં. ૧૧૭૭માં લખાયેલી પ્રતની નોંધ જિનરત્નકોશ પૃ. ૯માં છે. મો.દ. દેસાઈના મતે આ ટિપ્પનક વિ.સં. ૧૧૭૭માં રચાયું છે. (જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ)
અનેકાંતજયપતાકાનું સંસ્કરણ ગા.ઓ.સિ.માં પ્રગટ થયાને ૬૫-૭૦વર્ષ વીતી ગયા હોવાથી એ દુર્લભ બન્યું હતું. તે સમયે મળેલી મર્યાદિત સામગ્રી વગેરેના કારણે અશુદ્ધિઓ પણ ઘણી રહી ગઈ હતી. આગમપ્રજ્ઞ મુનિશ્રી જંબૂવિજયજી મ.સા. જોડે આ બાબતે રૂબરૂ વાતચીત થયેલી.. પૂજયશ્રીએ આ ગ્રંથનું સંપાદન-સંશોધન કરવા વિચાર્યું હતું. એ માટે સામગ્રી પણ એકઠી કરેલી. પણ, પૂજયશ્રીનો અકાળે કાળધર્મ થતાં આ કાર્ય થઈ શક્યું નહીં.
દીક્ષાદાનેશ્વરી આ. ભ. શ્રી ગુણરત્નસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્યવર્ય આ.ભ. શ્રી રશ્મિરત્નસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના વિનેય મુનિ યશરત્નવિજયજીએ ૧૮/૨૦જેટલી હસ્તપ્રતોનો ઉપયોગ કરી સેંકડો અશુદ્ધિઓનું પરિમાર્જન કરી આ ગ્રંથરત્નને ખૂબ સુંદર રીતે સાનુવાદ સંપાદિત કરી શ્રીસંઘને સમર્પિત કર્યો છે..
વિદ્વાન મુનિરાજને અનેક અનેક ધન્યવાદ!
આવા બીજા ગ્રંથરત્નોનું સંપાદન-સંશોધન કરે એવી વિનંતી.. અભ્યાસીઓ આ ગ્રંથનું પરિશીલન કરી ઐદંપર્યને પ્રાપ્ત કરે એ જ મંગલકામના.
ફિ
આ. વિ. મુનિચન્દ્રસૂરિ
૧. ‘યોગબિંદુના ટીકાકાર કોણ?' એ નામનો લેખ આગમપ્રજ્ઞ પૂ. જંબૂવિજય મ.સા. એ લખ્યો છે.
”

Page #63

(૪૭)
બજે મધુર બંસરી
અનેકાંતજયપતાકાની વૃત્તિ પર વિવરણ લખનાર પૂ. આચાર્ય શ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિજીનું જીવનકવન અગીઆરમી સદીના ઉત્તરાર્ધનો સમય...
રળીઆમણ દર્શાવતી નગર... (ડભોઈ નગર)
ચિંતક શેઠ...!
મોંઘીબેન શેઠાણી ...!
‘ચિંતય’ એમનું કુળ...!
કોઈ પુણ્યવંતા દિવસે એમને ત્યાં એક તેજસ્વી બાળકનો જન્મ થયો. એના જન્મથી માત્ર માતાપિતા જ નહિ, પણ બાજુના પાડોશીઓ પણ આનંદિત બની ઊઠ્યા.
એનું મુખ...! જાણે પૂનમનો ચન્દ્ર !
એનું કપાળ ! જાણે આઠમનો ચન્દ્ર !
એની આંખડી ! જાણે કમળની પાંખડી !
એનો ત્રણ રેખાયુક્ત કંઠ ! જાણે કે દક્ષિણાવર્ત શંખ ! આવો મનમોહક બાળક કોને ન ગમે ? જેણે જેણે એ બાળક જોયો તે સૌએ મોંઘીબાઈને રત્નકુક્ષિ કહીને નવાજ્યાં !
એક દિવસે વિહાર કરતા કરતા આચાર્યશ્રી યશોભદ્રસૂરિજી આવી ચડ્યા. ડભોઈના ભક્તિવંતા શ્રાવકોએ ભાવભીનું સ્વાગત કર્યું. દ૨૨ોજ વ્યાખ્યાનાદિ ચાલવા લાગ્યા. યશોભદ્રસૂરિજીની જાદુઈ વાણીએ ડભોઈ ૫૨ જાણે કામણ કર્યું. નાનાથી માંડીને મોટેરા સૌ વ્યાખ્યાનમાં આવવા લાગ્યા. વિશાળ ઉપાશ્રય પણ સાંકળો પડવા લાગ્યો.
નાના બાળક સાથે મોંઘીબેન પણ પ્રવચનમાં આવતાં હતાં. એક દિવસે આચાર્યશ્રીની નજર એ નાનકડા બાળક પર પડી અને... જાણે તેનું ભાગ્ય પલટાઈ ગયું. આચાર્યશ્રીની આંખો આ તેજસ્વી બાળક પર જડાઈ ગઈ. ઘડીભર તેઓ જોઈ જ રહ્યાં. આચાર્યશ્રીની ક્રાન્તદર્શી આંખો જાણે એ બાળકના કપાળ પરનું ઉજ્જવળ ભવિષ્ય વાંચી રહી હતી. થોડીવાર પછી પૂછ્યું :
‘કેમ બેન...! આ તમારો નંદન છે ?’
‘હા જી’ મોંઘીબેને ઉત્સાહિત ચહેરે કહ્યું.
‘આ બાળકના ચહેરા પર હું જૈનશાસનની મહાન પ્રભાવના જોઈ રહ્યો છું. બેન ! મારું માનતા હો તો આ બાળકને શાસનનાં શરણે સોંપી દો. એનું જીવન ધન્ય બની જશે. માત્ર એનું જ નહિ. પણ તમારું

Page #64

બજ મધુર બંસરી (૪૮) તું જીવન પણ ધન્ય બની જશે અને રત્નકુક્ષિ માતા તરીકે તમારું નામ ઇતિહાસ પર સુવર્ણાક્ષરે લખાઈ જશે.
‘ગુરુદેવ! મારો પુત્ર શાસનને સમર્પિત બને એવા મારા ભાગ્ય ક્યાંથી? હું તો પહેલેથી જ એવી છે કામના કરતી રહી છું કે મારો પુત્ર શાસનનો શણગાર બને. આપ મારા પુત્રને સ્વીકારો. એના પિતાની પણ આ અંગે મંજૂરી જ છે. તેઓ તો મારાથી પણ વધુ ધાર્મિકવૃત્તિવાળા છે. ગુરુદેવ! એને ભણાવજો, ગણાવજો અને આપનો પટ્ટપ્રભાવક બનાવજો. જેથી મારું જીવન પણ ધન્ય બને. મોંઘીબેને મધમીઠો » જવાબ આપ્યો.
પહેલે જ ધડાકે પોતાના તેજસ્વી બાળકને ઉલ્લાસભર્યા હૃદયે સોંપી દેતી મોંઘીબેનને જોઈને આચાર્યશ્રીનું હૃદય નાચી ઊઠ્યું. તેઓ મનોમન બોલી ઊઠ્યા ધન્ય રત્નકુક્ષિ માતા !
ધન્ય ડભોઈની પુણ્યભૂમિ મોંઘીબેન અને ચિંતક શેઠે પોતાનો વહાલસોયો પુત્ર ગુરુચરણે સમર્પિત કર્યો.. . ' શુભ મુહૂર્તે બાળકની દીક્ષા થઈ.. ગુરુએ તેનું નામ પાડ્યું ઃ શ્રી મુનિચન્દ્ર મુનિ !
હા... આ બાલમુનિ ખરેખર “મુનિચન્દ્ર જ હતા. કારણ કે તેઓ મુનિઓમાં ચન્દ્રની જેમ શોભતા ( હતા. એમના દર્શન માત્રથી સૌની આંખડી ઠરતી હતી...
બાલમુનિ મુનિચન્દ્ર ઉંમરમાં જ માત્ર બાળ હતા, બુદ્ધિમાં નહિ, નાની ઉંમર.. પણ બુદ્ધિ એવી હતી કે મોટા મોટા ખેરખાંઓ પણ સ્તબ્ધ બની જાય...
- બુદ્ધિની સાથે શુદ્ધિ પણ એટલી જ જોરદાર હતી. આત્મશુદ્ધિ અંગે તેમની પહેલેથી જ એટલી જ એ તકેદારી હતી કે દીક્ષાના દિવસથી જ છયે વિગઈનો ત્યાગ કર્યો... અને વાપરવામાં બાર દ્રવ્યથી વધારે નહિ લેવા તેવી પ્રતિજ્ઞા કરી. મોટે ભાગે તેઓ આયંબિલ જ કરતાં રહ્યા. બાલ્ય અવસ્થામાં પણ કેવી 1 અબાલ બુદ્ધિ !
(તેઓ પ્રાયઃ કાંજીનું પાણી પીતા, આથી તેઓ “સૌવીરપાયી' તરીકે પણ ઓળખાય છે.) (
તેઓ ઉપાધ્યાયશ્રી વિનયચન્દ્રજી પાસે પોતાનો અભ્યાસ કરવા લાગ્યા. તીવ્ર બુદ્ધિના કારણે તપ 1 સાથે જ્ઞાનમાં પણ તેઓ પ્રગતિ કરવા લાગ્યા... ) એમનામાં કેટલી તીવ્ર મેઘા શક્તિ હતી તેનો હજુ ખાસ કોઈને પરિચય થયો ન્હોતો, પણ એક T પ્રસંગ એવો બન્યો જેથી તેમની પ્રતિભાનો સૌને પરિચય થયો..
- વિ.સં. ૧૦૯૪માં તેઓ પોતાના ગુરુદેવ સાથે વિહાર કરતા કરતા પાટણ પાસે આવ્યા.. Rવા પાટણ છોડીને આગળ વધતાં ગુરુદેવને કહ્યું: ‘ગુરુદેવ! આપ પાટણ કેમ છોડી દો છો?”
“વત્સ ! એનું કારણ છે. પાટણમાં ચૈત્યવાસીઓનું જોર છે. આપણે સંવેગી સાધુઓ કહેવાઈએ. (. જ તેઓ આપણને ઊતરવા નહિ આપે. ચૈત્યવાસી સાધુઓએ રાજાઓ મારફત પોતાના સિવાય અન્ય 2 સાધુઓને નહિ ઊતરવા દેવાનો કાયદો કરાવેલો છે. ઊતરવાની જગ્યા જ ન મળે પછી ત્યાં જવું શી ( જે રીતે ?

Page #65

બજ મધુર બંસરી (૪૯)
2 “ગુરુદેવ! મને પાટણ જવાની ઘણી હોંશ છે. ત્યાંના તીર્થસ્વરૂપ મોટા-મોટા મંદિરોના દર્શન » ) કરવાની ખૂબ જ ઇચ્છા છે. તો થોડા દિવસ માટે કોઈ ઓળખીતાને ત્યાં ઊતરવાની વ્યવસ્થા ન થઈ જ શકે ? આપે તો પાટણમાં ઘણી વાર દર્શન કર્યા હશે, પણ મેં કદી નથી કર્યા. અત્યારે આપણે પાટણની ' પાસે પહોંચ્યા જ છીએ તો ત્યાં જતા આવીએ...'
“ભલે, તારી ચૈત્યપરિપાટીની ઇચ્છા હું પૂર્ણ કરીશ.” અને બાલમુનિ મુનિચન્દ્રની વાત માનીને તે * ગુરુદેવે પાટણમાં પ્રવેશ કર્યો. કોઈ પરિચિતને ત્યાં ઊતર્યા..
બાલમુનિ ઝટપટ ચૈત્યોની પરિપાટી કરવા માટે નીકળી પડ્યા. એક વખતે તેઓ થરાપદ્રગચ્છન શ્રી આદિનાથ પ્રભુના દેરાસરમાં દર્શન કરવા ગયા. | દર્શન કરીને બહાર નીકળ્યા. ત્યાં એમના કાને સંસ્કૃત ભાષાની ચર્ચાના શબ્દો પડ્યા. તેમણે જોયું છે તો બાજુના સ્થાનમાં કોઈ આચાર્યશ્રી પોતાના બત્રીશ શિષ્યોને કંઈક ભણાવી રહ્યા હતા. તપાસ કરતાં આ
ખ્યાલ આવ્યો કે ભણાવનાર આચાર્યશ્રી એ બીજા કોઈ નહિ પણ વાદિવેતાલ આચાર્યશ્રી શાન્તિસૂરિજી હતા. તેમને યાદ આવ્યું. ઓહ ! આ તો તે જ આચાર્યશ્રી છે, જેમણે ભોજરાજાની સભામાં ૮૪ વાદીઓને હરાવી જિન-શાસનની વિજયપતાકા ફરકાવી હતી. અને તે બદલ તેમને રાજાએ આપેલા ૮૪ લાખ દ્રશ્નથી ધારામાં જિનાલયો બનાવ્યા હતા. તેમની આવી વાદશક્તિ જોઈને મહાકવિ ધનપાલે રાજા ભોજને કહે: “રાજન્ !દરેક વિજય દીઠ જો આપ એક લાખ દ્રમ્ભ આપવા જશો તો તિજોરી સાફ » થઈ જશે. આમનું નામ ભલે શાન્તિસૂરિ હોય પણ તેઓ વાદીઓ માટે તો વેતાલ જેવા વિકરાલ છે. કવિની આ વાત વધાવીને રાજાએ તેમને “વાદિવેતાલ' તરીકે ઘોષિત કર્યા હતા. બાલમુનિને આ બધી સાંભળેલી વાતો યાદ આવવા લાગી. આવા મહાન આચાર્યશ્રીના આમ અચાનક જ દર્શન થઈ જશે, એ એવી તેમને કલ્પના જ ન હતી. તેમના મનમાં વિચાર સ્ફર્યો : આવા આચાર્યશ્રી પાસે હું પણ કેમ ન ( ભણું? આવો મોકો મળે ક્યાંથી...?
તેઓ તરત જ ચાલતા પાઠમાં ધીરેકથી પહોંચી ગયા અને નમસ્કાર કરી સૌથી પાછળ બેસી ગયા. થોડીવારમાં જ તેઓને સમજાઈ ગયું, કે આચાર્ય શ્રી બૌદ્ધદર્શનના પ્રમેય વાદનો પાઠ આપી રહ્યા છે. પાઠ ખૂબ જ કઠિન હતો. ચર્ચા ઘણી જટિલ હતી. પણ તીક્ષ્ણબુદ્ધિમત્તાના કારણે તેમને તો તદ્દન સરળ લાગવા માંડી.
તેમને પાઠમાં ખૂબ જ રસ પડ્યો. તેઓ દરરોજ પાઠમાં આવવા લાગ્યા.
દસ દિવસના અંતે આચાર્યશ્રીએ બત્રીશેય શિષ્યોનો પાઠ સાંભળવા માંડ્યો. પણ અફસોસ...! | બત્રીશમાંથી એક પણ શિષ્યને પાઠ આવડ્યો નહિ કે કઠિન ચર્ચા સમજાણી નહિ. આથી આચાર્યશ્રી એ ) નિરાશ બની ગયાઃ અરેરે...! બત્રીશમાંથી એક પણ પ્રતિભાશાળી નથી? જો આટલો ય પાઠ નહિ ( જ સમજી શકે તો મારી પાટ સંભાળશે કોણ? મારી વાદકળા અપનાવશે કોણ...? શું મારું જ્ઞાન મારી જે પાસે જ રહેવાનું? - આચાર્યશ્રીનો હતાશ ચહેરો જોઈ બાલમુનિ મુનિચન્દ્ર તરત જ તેમની પાસે આવ્યા અને કહ્યું: ( પૂજયવર ! આપ જો આજ્ઞા ફરમાવો તો હું પાઠ સંભળાવું.”

Page #66

બજે મધુર બંસરી (૫૦)
આચાર્યશ્રીએ સામું જોયું. અપરિચિત ચહેરો જોઈ વિચારમાં પડી ગયા : કોણ છે આ બાલમુનિ? જે જે હોય તે પાઠ સાંભળવા તો દો. આચાર્યશ્રીએ કહ્યું: “તમે પણ પાઠ સંભળાવી શકો છો.”
અને.. તરત જ બાલમુનિએ દસેય દિવસનો પાઠ કડકડાટ સંભળાવી દીધો. અને આચાર્યશ્રીએ જે કઠિન પ્રશ્નો પૂછડ્યા તેના પણ ઉત્તરો આપી દીધા.
બાલમુનિની પ્રચંડ પ્રતિભા જોઈ આચાર્યશ્રી ચકિત થઈ ગયા. પૂછ્યું: “મુનિવર ! તમે કોણ છો? ( કયા ગચ્છના છો? તમારા ગુરુ કોણ છે? પાઠમાં ક્યારથી આવો છો?
પૂજયશ્રી ! મારું નામ છે : મુનિચન્દ્ર. મારા ગુરુજીનું નામ છેઃ આચાર્યશ્રી યશોભદ્રસૂરિજી. મારા આ | ગચ્છનું નામ છે વડગચ્છ. હું દસ દિવસથી પાઠમાં આવું છું. આપને પૂછ્યા વિના જ પાઠમાં બેસી ગયો છે તો ક્ષમા કરશો.'
“બાલ મુનિવર...! તમારા જેવાને હું પાઠ નઆપું તો કોને આપું? મને પૂછ્યા વિના તમે પાઠમાં , બેસી ગયા છતાં મને આનંદ થયો છે. આમેય હું મારું જ્ઞાન આપવા કોઈ પાત્રને શોધી જ રહ્યો હતો ત્યાં । અચાનક જ તમે આવી ચઢ્યા. પણ મુનિવર ! તમે પુસ્તક ક્યાંથી મેળવ્યું?
મારી પાસે પુસ્તક છે જ નહિ.” પુસ્તક વિના જ બધું યાદ રાખ્યું?” આપની કૃપા...”
બાલ મુનિશ્રીની આવી પ્રચંડ મેઘા અને નમ્રતાપૂર્ણ વ્યક્તિત્વ જોઈ આચાર્યશ્રી તો રાજીરેડ થઈ ઈ ગયા. તેઓ તરત જ પાટ ઉપરથી નીચે ઊતરી તેમને ભેટી પડ્યા અને કહ્યું: “મહાત્મન્ ! તમે તો ધૂળમાં 1
ઢંકાયેલા રત્ન છો. તમારા જેવા મેઘાવી વિદ્યાર્થીને પ્રાપ્ત કરીને હું પણ ધન્ય બન્યો છું. હવે તમે અહીં જ છે રહો. મારે તમને ભણાવવા છે. મારું જ્ઞાન તમને આપીને મારે નિર્ભર થવું છે.' | ‘પૂજયવર...” અહીં અમારા માટે ઊતરવાની ખૂબ જ તકલીફ છે. આ તો માત્ર ચૈત્યપરિપાટી માટે જ આવ્યા છીએ. આપ જાણો જ છો કે અમે સંવેગી સાધુ છીએ. અમારા માટે ઊતરવાનો તો ઈનિષેધ છે.”
મુનિવર...! તમારી વાત સાચી છે. પણ એ અંગે હવે ચિંતા કરશો નહિ હું બધી વ્યવસ્થા કરાવી ? આપીશ. તમે તમારા ગુરુજીને આ વાત જણાવશો.”
આચાર્યશ્રીની આવી કૃપા જોઈ બાલમુનિએ પોતાના ગુરુજીને વાત કરી. તેઓ પણ ત્યાં રહેવાના « સમ્મત થયા.
આચાર્યશ્રી શાન્તિસૂરિજીએ તેમને ટંકશાળની પાછળ શેઠ દોહડિના મકાનમાં ઊતરવાની વ્યવસ્થા કરી આપી. અને દરરોજ તેઓ પોતાનો ખાસ સમય કાઢીને બાલમુનિને ભણાવવા લાગ્યા. જોતજોતામાં ન « તેઓ છયે દર્શનના પારગામી બની ગયા.
બસ, ત્યારથી પાટણમાં સંવેગી સાધુઓને ઊતરવાની સુલભતા થવા લાગી.
પોતાનો જ્ઞાન-વારસો આપીને જાણે સંતુષ્ટ થયેલા આચાર્યશ્રી શાન્તિસૂરિજી ત્યાર પછી થોડા જ ( « સમયમાં કાળધર્મ પામ્યા. (વિ.સં. ૧૦૯૬)
- - - - - - -

Page #67

બજે મધુર બંસરી (૫૧),
૯ વાદિવેતાલ આચાર્યશ્રી શાન્તિસૂરિજીની પરમ કૃપાથી મુનિચન્દ્ર મુનિ પણ મહાન વાદી બન્યા. એ 2 તેમણે સાંભર (અજમેર પાસે) ના રાજા અર્ણોરાજની સભામાં શૈવવાદીને હરાવ્યો અને દિગંબરવાદી (
ગુણચન્દ્રની સાથે રાજગચ્છીય આચાર્યશ્રી ધર્મઘોષસૂરિજીના થયેલા વાદમાં તેઓશ્રીએ આ. શ્રીધર્મઘોષ 1 - સૂરિજીને સહાય કરી હતી અને દિગંબરવાદીને હરાવ્યો હતો. આમ તેમને અનેક વાદોમાં વિજય મેળવીને શાસનની વિજયપતાકા ફરકાવી હતી.
મુનિચન્દ્ર મુનિની આવી અદ્ભુત યોગ્યતા જોઈ આચાર્યશ્રી નેમિચન્દ્રએ તેમને આચાર્યપદવીથી ( અલંકૃત કર્યા. (વિ.સં. ૧૧૨૯ થી ૧૧૩૯ ની વચ્ચેના ગાળામાં)
આચાર્યશ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિજીએ પોતાના ગુરુભાઈઓ, આનંદમુનિ, દેવપ્રભ મુનિ, માનદેવ મુનિને ) આચાર્યપદવી આપી હતી તથા શિષ્યોમાં અજિતપ્રભ દેવ (વાદી દેવસૂરિજી) રત્નસિંહ, વગેરેને ( જ આચાર્યપદથી અલંકૃત કર્યા હતા.
. * પૂનમિયો ગચ્છ * વિ.સ. ૧૧૪૯માં એક શ્રાવક, વાદી આચાર્યશ્રી ચન્દ્રપ્રભ જેવા મોટા આચાર્ય બિરાજમાન હોવા ( છતાં આચાર્યશ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિજીના હાથે પ્રતિષ્ઠા કરાવી. આથી ગુસ્સે ભરાયેલા આચાર્યશ્રી ચન્દ્રપ્રભે, સાધુઓ પ્રતિષ્ઠા ન કરાવી શકે, પૂનમના દિવસે પાણી પાળે વગેરે નવી પ્રરૂપણાવાળો પૂનમિયો ગચ્છ'. ) ચલાવ્યો. ત્યારે આચાર્યશ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિજીએ “આવસ્મય સત્તરી બનાવી સંઘને સન્માર્ગદર્શન કરાવ્યું, ( જ આ વાતનો ઉલ્લેખ કરતાં તેમના પ્રશિષ્ય આચાર્યશ્રી મુનિભદ્ર (સ. ૧૪૧૦) શાન્તિનાથ મહાકાવ્યમાં જે કહ્યું છે.
સમ્પ પ્રકટીકર મનવા વો ગીવમૈત્રી શ્રીન I”
આચાર્યશ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિજી ખંભાતથી નાગોર સુધીના પ્રદેશમાં વિચર્યા હતાં. તેમના પરિવારમાં 1 - ૫૦૦ સાધુઓ તથા અનેક સાધ્વીજી ભગવંતો હતા.
વિ.સં. ૧૧૭૮ ક.વ. ૫ પાટણ મુકામે તેઓ લગભગ ૧૦૦વર્ષની વયે સ્વર્ગવાસી બન્યા ત્યારે તેમના શિષ્ય વાદિદેવસૂરિજી આબુ પાસે અંબિકા દેવીની સૂચનાથી આઠ દિવસ અગાઉ હાજર થઈ ( ગયા હતા.
ગુરુવિરહથી હતપ્રભ બનેલા ચોધાર આંસુએ રડતા આચાર્યશ્રી વાદિદેવસૂરિજીએ તે વખતે ) ગુરુવિરહવિલાપ, મુણિચંદસૂરિશુઈ વગેરે ગુરુ પ્રત્યે પોતાનો સમર્પણ ભાવ વ્યક્ત કરતા ગ્રન્થો રચ્યા ( હતા.
આ આચાર્યશ્રી વાદિદેવસૂરિજીએ દિગંબરવાદી કુમુદચન્દ્ર સહિત અનેક વાદીઓને જીતીને ગુરુનું છે નામ ઊજળું કર્યું હતું, અને શાસનનું ગૌરવ વધાર્યું હતું. T વિ.સં. ૧૧૭૬માં “પિંડ વિસોહીની “સુબોધા' નામની ટીકામાં આચાર્યશ્રી યશોદેવસૂરિજીએ આ - આચાર્યશ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિજીને “શ્રુત હેમનિકષ' કહ્યા છે એટલે કે તે યુગમાં આચાર્યશ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિજી ) - - -- -- --- - -
- -- --

Page #68

બજે મધુર બંસરી (૨૨) આ શ્રુતની બાબતમાં સંઘમાં સીમાસ્તંભ રૂપ હતા તે સમયનો સમગ્ર સંઘ આચાર્યશ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિજીથી પ્રભાવિત હતો. અને શાસન-પ્રભાવનાના કાર્યો તેમની નિશ્રામાં કરતો હતો.
વિ.સં. ૧૨૯૪માં મહેસૂરિજીએ રચેલા “શતપદી' નામના ગ્રન્થમાં કહ્યું છે કે આચાર્યશ્રી) મુનિચન્દ્રસૂરિજી સાધુ નિમિત્તે બનાવેલી વસતિમાં રહેતા નહોતા. તેઓ વડગચ્છના હતા. તેઓ પોતાને ચૈત્યવાસીઓમાંથી નીકળેલા નહિ, પરંતુ પહેલેથી જ વસતિવાસી માનતા હતા. કેમ કે દેરાસર, પ્રતિમા, ( ( પોષાળ અને જૈનવંશો તો ચૈત્યવાસી પરંપરાના હતા. 2 આચાર્યશ્રી વિનયચન્દ્ર મલ્લિનાથ ચરિત્ર'ની પ્રશસ્તિમાં આચાર્યશ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિજીને ‘સૈદ્ધાત્તિક | તરીકે નવાજયા છે. તથા વિ.સં. ૧૩૮૪માં રચાયેલા “કલાવઈ ચરિયમાં પણ આચાર્યશ્રીને સૈદ્ધાત્તિક' (
કહ્યા છે. 2 ગુર્નાવલીમાં આચાર્યશ્રી મુનિસુંદરસૂરિજીએ “શ્રી મુનિવમુનીન્દ્રો વાતુ મળિ સંધાય” (ગુર્નાવલી
શ્લોક-૭૨) એમ કહીને શ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિજીની સ્તુતિ કરી છે. જ બૃહદ્ગચ્છ પદ્ય ગુર્નાવલીમાં શ્રીમાલ નામના મુનિએ કહ્યું છે : “યશોભદ્રસૂરિજી અને | નેમિચન્દ્રસૂરિજીની પાટે મુનિચન્દ્રસૂરિજી થયા. તેમનું બીજું નામ ચન્દ્રસૂરિ પણ જાણવા મળે છે. તેમનું 0 નામ જ શાન્તિક મંત્ર મનાય છે.”
*પૂજ્ય આચાર્યશ્રીએ રચેલા ગ્રન્થો , પૂ. આ. શ્રી મુનિન્દ્રસૂરિજીએ ઘણા ગ્રન્થો રચેલા છે, તેમાંથી કેટલાકના નામ આ પ્રમાણે જાણવા | મળે છે. (૧) પ્રાભાતિક સ્તુતિ
શ્લોક-૯ (૨) અંગુલસત્તરિ (સ્વોપજ્ઞ વૃત્તિ સહિત) શ્લોક-૭૦ (૩) વણસ્સઈસત્તરિ
શ્લોક-૭૦ (૪) આવસ્મય સત્તરિ
શ્લોક-૭૦ ઉવએસ પંચાસિયા
શ્લોક-૫૦ (૬) મોક્ષપદેશ પંચાલક
શ્લોક-૫૧ (૭) ઉવએસ પંચવીસિયા
શ્લોક-૨૫ (૮) હિયોનએસ
શ્લોક-૨૫ (૯) વિસયનિંદા કુલય
શ્લોક-૨૫ (૧૦) સામષ્ણ ગુણોવએસ
શ્લોક-૨૫ (૧૧) અણસાસણંકુસં
શ્લોક-૨૫ (૧૨) ઉવએ સામય (પહેલું કુલક)
શ્લોક-૩૨ (૧૩) ઉવએ સામય (બીજું કુલક)
શ્લોક-૩૨

Page #69

બજે મધુર બંસરી (૫૩)
(૧૪) સોગહરોએસ
શ્લોક-૩૩ (૧૫) રાયણgય કુલય (૧૬) બારસ વય
શ્લોક-૯૪ (બારસવય સંખેવો) (૧૭) કાલસર્ગ
શ્લોક-૧૦૦ (૧૮) તિસ્થમાલાથાં
શ્લોક-૧૧૨ (૧૯) પર્યુષણ પર્વવિચાર
શ્લોક-૧૨૫ (૨૦) ગાહાકોસો
શ્લોક-૩૦૪ (૨૧) પ્રશ્નાવલી (૨૨) સમ્મતૃપાય વિહિ
શ્લોક-૨૯ (૨૩) સુહુમત્ય વિયારલવ.
શ્લોક-૧૫૦ (અપ્રાપ્ય) (૨૪) હરિભદ્રસૂરિકૃત ઉપદેશપદ ટીકા
શ્લોક-૧૪000 (આ ટીકાનાગોરમાં શરૂ કરી અને પાટણમાં વિ.સં. ૧૧૭૧માં પૂર્ણ કરી. આમાં તેઓશ્રીના 1 શિષ્ય વાદિદેવસૂરિજીએ સહાયતા કરી હતી. (૨૫) કર્મપ્રકૃતિ ટિપ્પન
શ્લોક-૧૯૫૦ (૨૬) હરિભદ્રસૂરિકૃત ધર્મબિંદુ પર ટીકા
શ્લોક-૩OOO (૨૭) હરિભદ્રસૂરિકૃત લલિતવિસ્તરા પર પંજિકા શ્લોક-૧૮૦૦ (૨૮) હરિભદ્રસૂરિકૃત અનેકાન્તજયપતાકાની ટીકા પર દીપિકા (૨૯) દેવેન્દ્ર નરકેન્દ્ર પ્રકરણ પર વૃત્તિ (વિ.સં. ૧૧૬૮) (૩૦) શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ સ્તવન
શ્લોક-૧૦ (૩૧) કલિકુંડ પાર્શ્વનાથ સ્તવન
શ્લોક-૧૦. (૩૨) મંડલ વિચાર શતક
* પૂ. આચાર્યશ્રીના જીવનને દર્શાવતા ગ્રન્થો * પ્રભાવક ચરિત્ર, પ્રબંધ ચિંતામણિ, પ્રબંધ કોશ, શાન્તિનાથ મહાકાવ્ય પ્રશસ્તિ, કલાવઈ ચરિત્ર 2 પ્રશસ્તિ, બૃહગચ્છ ગુર્નાવલી, ગુરુવિરહ વિલાપ, મુણિચંદસૂરિશુઈ, ગચ્છાચાર પયગ્રાની છે ) વિજયવિમલીયા વૃત્તિની પ્રશસ્તિ, ગુર્નાવલી, તપાગચ્છ-પટ્ટાવલી વગેરે...
આવા મહાન આચાર્યશ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિજીના ચરણોમાં ડભોઈ જૈન સંઘ શત-શત વંદન કરે છે... જે
Iછે !
પ.પૂ.આ.વિ.મુક્તિચંદ્રસૂરિ મ.સા. પ.પૂ.આ.વિ.મુનિચંદ્રસૂરિ મ.સા.

Page #70

(૫૪).
તુજ વચનરાગ સુખસાગરે હું ઝીલું...
છે (વિવેચકીય-વચનસ્રોત)
यदीयसम्यक्त्वबलात् प्रतीमो भवादृशानां परमस्वभावम् ।
कुवासनापाशविनाशनाय, नमोऽस्तु तस्मै तव शासनाय ॥ •પ્રભુવીરના એકેક વચનો ટંકશાલી કેમ? શું અદ્ભુત રહસ્યો ભર્યા છે તેમાં?
‘પૂનૈફ વા, વિમેટ્ટ વા, ધુડ઼ વા' એ માત્ર ત્રણ પદમાંથી જ સમસ્ત દ્વાદશાંગીરૂપ શ્રુતનું સર્જન છે | કેવી રીતે થઈ ગયું?
•પરમાત્માનું માત્ર એક જ વચન અનેક ભવ્યજીવોને સમ્યક્ત, સર્વવિરતિ ને યાવત્ સિદ્ધિનું 1 કારણ બની જાય એવું શી રીતે?
• પ્રભુવીરના વચને, પોતાને પ્રકાંડ પંડિત માનનારા પણ ઇન્દ્રભૂતિ વગેરે અત્યંત વિનમ્રશીલ 4 ર થઈને પરમાત્માની ચરણરજમાં જ અમૃતનો આસ્વાદ માણવા લાગ્યા ! એવું શું માહાભ્ય હશે, એ વાણીનું?
તેનું એક માત્ર કારણ; વીતરાગ પરમાત્માની વાણીમાં ભળેલો “અનેકાંત છે !
અનેક દષ્ટિકોણો, અનેક અપેક્ષાઓ... દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવના અનુસારે જુદા જુદા સ્વરૂપને છે ધારણ કરનાર તત્ત્વોની યથાર્થ પ્રરૂપણાઓ.. ઉત્સર્ગ-અપવાદ, નિશ્ચય-વ્યવહાર, જ્ઞાન-ક્રિયા એ બધાનું છે ગૌણ-પ્રધાનભાવે નિરૂપણ - એ જ પરમાત્માની વાણીમાં ભળેલો અનેકાંત છે!
એકાંત એટલે કોઈપણ એક જ અંશે વસ્તુનો સ્વીકાર અને તે એકમાત્ર અંશની જ ગાઢ પક્કડ! તે છે સિવાયના તમામ અંશોનો સર્વથા અપલાપ ને સર્વથા તિરસ્કાર! યુક્તિપૂર્ણ પણ તે અંશોને કુયુક્તિઓ છે ન દ્વારા ખોટા ઠેરવવાના અધમતમ દૃષ્ટિકોણો !
આ એકાંત જ સંસારપ્રવાહનું પ્રબળ કારણ છે. આવા અધમતમ એકાંતનું પણ જો કોઈ મૂળ કારણ કહીએ, તો એ છે અજ્ઞાન અને અભિનિવેશ! !
આ બે દોષના કારણે, જીવ, પોતાની કમાન્યતા બાંધે છે અને તેના આધારે કુપ્રવૃત્તિ કરે છે, તેનાથી આ કર્મબંધ અને પછી સંકલ્પ-વિકલ્પોની શૃંખલા સર્જી પરંપરાએ દુર્ગતિનો ભોગ બને છે..
જ જમાલી જેવા પરમાત્માના શિષ્ય પણ આ બે દોષના કારણે અનર્થની પરંપરાના ભાગી થઈ ગયા.. 6 જ સમવસરણ જેવા સર્વશ્રેષ્ઠ નિર્જરા સ્થાનને પામીને પણ પાખંડીઓ મિથ્યામતના ભોગી થયા..!

Page #71

તુજ વચનરાગ સુખસાગરે હું ઝીલું. ૫૫ S Lજ જે દર્શનથી અનંત આત્માઓએ પોતાનું કાર્યસાધી લીધું, તે દર્શનને પામીને પણ વિન્ડવોએ શ પોતાની કમાન્યતાનું સ્થિરીકરણ કર્યું.
I કુલવાલક-ગોષ્ઠામાહિલ જેવા સમર્પણશિથિલ થયા ને મરીચિ-રજાસાધ્વી જેવા આચારશિથિલ થયા.. સાવદ્યાચાર્ય જેવા પ્રરૂપણાશિથિલ થયા, તો ગોશાલક-વરાહમિહિર જેવા ગુણાનુરાગશિથિલ થયા..
આ બધાનું મૂળ કારણ જોવા જઈએ, તો માત્ર બે જ દોષ નજરે ચડે છેઃ (૧) અજ્ઞાન, અને (૨) અભિનિવેશ! આ બે દોષના કારણે ભવ્ય પુરુષોએ પણ સન્માર્ગ ભૂલી ઉન્માર્ગ તરફ દોડ મૂકી દીધી અને તેનું દારુણ પરિણામ તો શાસ્ત્રસિદ્ધ છે..
સુગરકોટેડ પોઇઝન જેવા ભયાનક છે આ બે દોષો.. તેઓના સેવન વખતે તો એમ જ લાગે કે હું સાચો છું, હું બરાબર છું.. મારું કરેલું બધું તથ્ય જ છે..'પણ વિપાકની અપેક્ષાએ તો એ બંને દોષો આત્માના મારક જ પુરવાર થાય છે.
(૧) જ્ઞાની ગુરુભગવંતની પરતંત્રતાનો અભાવ..શાસ્ત્રથી અપરિકર્મિત બુદ્ધિ.. આમિતિએ વસ્તુનિર્ણય કરવાનું દુઃસાહસ.. જ્ઞાનાવરણનો તીવ્ર ઉદય.. અને આ બધાના કારણે વાસ્તવિક તથ્ય શું છે? એની અસમજણ એ જ “અજ્ઞાન” છે..
(૨) પોતે બાંધેલી માન્યતા.. પોતે ધારેલા આત્મપરિણામો.. પોતે કહેલા વચનો.. પોતે કરેલી છે | પ્રવૃત્તિ એ બધું જ સાચું ! પછી બીજી બાજુના યથાર્થ તર્કો કે દાખલા-દલીલો મળતા હોય, તો પણ એને ન જ સ્વીકારવું; ન જ માનવું - આવો આભિમાનિક આત્મપરિણામ એ જ “અભિનિવેશ” છે.. 9
વ્યક્તિ જયારે આ અજ્ઞાન-અભિમાનમાં આવે, ત્યારે તે તથ્યવિહીન વાતને પણ સત્ય ઠેરવવા ? પ્રયત્ન કરે છે ને પછી “મારું કહેલું સાચું ઠર્યું એવો અભિમાન પુષ્ટ કરી મિથ્યા તોષને અનુભવે છે..
એકવાર પગથિયા બાજુથી “ધડામ ધમ્ કરતો જોરથી અવાજ આવ્યો.. ઘરમાંથી વહુ-દીકરીઓ ત્યાં ઊંચા શ્વાસે આવી પહોંચ્યા. જોયું તો દાદાજી પગથિયા ચડતા હતા. તેઓએ દાદાજીને પૂછ્યું : આટલો જોરથી અવાજ કેમ આવ્યો? કંઈ થયું તો નથી ને?” દાદાજીએ કહ્યું : “ના, ના.. આ તો મારા કપડા પડી ગયા હતા...’ તેઓએ આશ્ચર્ય સાથે પૂછ્યું : “કપડા પડ્યા એમાં આટલો મોટો અવાજ !?' દાદાજીએ વાત વાળતાં કહ્યું કે, “એ કપડામાં હું પણ હતો !!
આ છે અજ્ઞાન-અભિમાનમાં ઉન્મત્ત થયેલા માણસોની વાતો! ‘હું પડી ગયો એ સત્ય હકીકતને અભિમાની માણસો બોલી શકતા નથી ને ખોટી વાતોને સત્ય ઠેરવવા પ્રયત્ન કરે છે, પણ તેમની આ કપટવૃત્તિ સજ્જન પુરુષો માટે તો હાસ્યાસ્પદ જ બની રહે !
| નિહવવાદ પણ આ રીતે જ પ્રસિદ્ધ થયો છેને? કે “અમે જે સ્વીકાર્યું છે તે ખોટું કેવી રીતે હોઈ શકે?' એવું ગાઢ અભિમાન.. અને એ અભિમાનને પુષ્ટ કરવા વાહીયાત દાખલા-દલીલો.. તેની સામે અકાટ્ય અને સત્ય તર્કો રજુ કરવામાં આવે, તો પણ તેનો ધરાર ઇન્કાર!આ છે એકાંતવાદીઓની છે & દયનીય સ્થિતિ...

Page #72

તુજ વચનરાગ સુખસાગરે હું ઝીલું. પ૬
૨ એકાંતવાદીઓનો અભિગમ છે: “મારું એ સાચું જ્યારે અનેકાંતવાદીઓનો અભિગમ છે: “સાચું
એ મારું. આજ સ્યાદ્વાદમય જિનશાસનની બલિહારી છે, ક્યાંય પોતાનો અહંકાર કે હઠાગ્રહ નહીં. જે યથાર્થ બીના છે, તેનો એક માત્ર મધ્યસ્થપરિણામે સરળ સ્વીકાર.
અષ્ટપ્રકરણની વૃત્તિમાં આગ્રહી કોણ ને અનાગ્રહી કોણ? એના સ્પષ્ટીકરણ વખતે પૂજય જિનેશ્વરસૂરિ મહારાજે બહુ સરસ મજાની વાત કહી છે: આગ્રહી માણસ, જ્યાં પોતાની બુદ્ધિ હોય છે ત્યાં યુક્તિઓ દોડાવે છે અને અનાગ્રી માણસ, જ્યાં યુક્તિ હોય ત્યાં બુદ્ધિનો વિનિવેશ કરે છે..” |
એટલે જ તો વેદવિશારદ વિદ્વદર્ય શ્રીહરિભદ્ર બ્રાહ્મણ પણ, યુક્તિપૂર્ણ એવા પ્રભુવીરના વચનને સમર્પિત થઈ ગયા અને તેથી જ તેમના શબ્દસૂરમાં સંવેદનનું ઝરણું ફૂટ્યું કે, “મને પ્રભુવીર પર પક્ષપાત કે કપિલાદિ પર દ્વેષ નથી, પણ જેનું વચન યુક્તિપૂર્ણ હોય તેનો સ્વીકાર કરવો જોઈએ..”
શું હશે, આ અનેકાંતમય જિનશાસનમાં? કે જેનાથી.. •પરમ તાર્કિકાગ્રણિ શ્રીસિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિ મહારાજાને પણ આમાં જ તથ્ય દેખાયું. •પૂજ્ય મલવાદીસૂરિજી જેવા તર્કદિગ્ગજોને પણ આનું જ મૂલ્ય અંકાયું.
હરિભદ્રસૂરિ-હેમચન્દ્રસૂરિ-યશોવિજયજી જેવા સેંકડો વિદ્વાનોને પણ આ જ સારભૂત છે - એવું છે છે લાગ્યું.. ( મને લાગે છે કે તમામ આસ્તિક ધર્મોની સાધ્ય-ઉદ્દેશ્ય અવસ્થા છે - મોક્ષ-મુક્તિ, વીતરાગતા, T રાગ-દ્વેષથી વિરહિત અવસ્થા, પરમસમભાવની પરાકાષ્ઠા..
પણ આ ઉદ્દેશ અને આ ઉદ્દેશને હાથવગું કરનાર ઉપાયસેવન એ બંને જેવું અનેકાંતમય જિનશાસનમાં જળવાઈ રહે છે, તેવું બીજે ક્યાંય જળવાતું નથી. પછી તે દર્શન - બૌદ્ધ, વૈદિક કે બીજું કે કોઈપણ હોય !
પ્રશ્ન પણ બીજા દર્શનમાં રહીને પણ કેટલાક આત્માઓ મોક્ષમાં ગયા છે, એવું તો શાસ્ત્રમાં પણ સંભળાય છે, એનું શું?
ઉત્તરઃ તે આત્માઓ દ્રવ્યથી જ તે દર્શનમાં રહ્યા હોય છે, બાકી ભાવથી ( તે દર્શનની એકાંત માન્યતાઓને સ્વીકારવારૂપે) ત્યાં ભળેલા હોતા નથી. ભાવથી તો તેઓ અનેકાંતમય જિનશાસનને ? જ વરેલા હોય છે અને એટલે જ તેઓ વીતરાગ બની શકે છે..
१. आग्रही बत निनीषति युक्ति, तत्र यत्र मतिरस्य निविष्टा । ___ पक्षपातरहितस्य तु युक्तियत्र तत्र मतिरेति निवेशम् ।। ૨. “પક્ષપાતો ન મે વીરે, ન કેવો પિનાવિષI
યુHિવનં યસ્થ, તી કાર્ય: પરિપ્ર: ti' ૩. અનન્તરસિદ્ધના ૧૫ ભેદોમાંથી એક ભેદ છે : અન્યલિંગસિદ્ધ છે. તેનો અર્થ એ કે, જૈનદ સિવાયના લિંગમાં રહીને પણ સિદ્ધ થનારા ભવ્યાત્માઓ..

Page #73

તુજ વચનરાગ સુખસાગરે હું ઝીલું. પ૭
છું બાકી તો જયાં એકાંત, ત્યાં કોઈ એક અંશની જ પક્કડ રહે ને બીજા અંશને સમજવા પૂરતો પણ છે. સમભાવન રહે! તો પ્રશાંતવાહિતાનેવીતરાગતાની વાતો ક્યાં રહેવાની? ખરેખર એકાંતવાદીઓની 6 જે દુર્દશા છે, તે ભયાવહ અને ઐહિક-પારલૌકિક દુઃખોની શૃંખલાને વધારી નાંખનારી છે. | # જે લોકો તે તે ધર્મ-નિયમ-સિદ્ધાંત-અવસ્થા વગેરેને દેશ-કાળ-પુરુષાદિને અનુરૂપ ન સમજી એકાંતે પકડી લે છે ને સર્વત્ર તેનું અસ્તિત્વ સાબિત કરવા મથામણ કરે છે, તેમની હાલત પેલા ચમન' જેવી થાય છે..
ચમન નામનો એક સુકલકડી માણસ, કસરત દ્વારા શરીરને ખડતલ બનાવવા અખાડામાં ગયો.. અખાડાનો માસ્ટર ૫૦ કીલો વજનની લોખંડની પ્લેટો લઈ કસરત કરી રહ્યો હતો.. એ માસ્ટરે ચમનને કહ્યું : “તમે આ અડધો કિલો વજનની પ્લેટ લઈ કસરત કરો.' પેલા ચમનિયાએ રોષે ભરાઈને કહ્યું: ‘તમે આ ૫૦ કીલોવાળી લો છો, ને મને આવી હલકી લેવાની કહો છો.. નહીં, હું પણ ૫૦ કીલોવાળી પ્લેટ જ લઈશ.' લીધી, ને પેચુટી ખસી ગઈ... પ્લેટ પગ પર પડી, પગ ભાંગી ગયો. હોસ્પીટલમાં દાખલ કર્યો. બે મહીને ઘરે આવ્યો. મિત્ર મળવા આવ્યો, પૂછયું: ‘તમે બે મહિના પહેલા કસરત ચાલુ કરવાના હતા.. એનું શું થયું? કેટલા દિવસ ગયા?” એણે કહ્યું: “એક દિવસ અખાડામાં.. બાકીના દિવસ હોસ્પિટલમાં...'
તાત્પર્ય આ છે – “૫૦ કીલોવાળી પ્લેટથી શરીર પુષ્ટ થાય' એ વાત સાચી; પણ કોને લઈને? છે જે વરસોથી કસરત કરતો હોય, જેના હાથ-પગ-સાંધા મજબૂત થઈ ગયા હોય, તેને લઈને.. પણ છે M પેલો ચમનિયો બધે એ વાત સત્ય ઠેરવવા, પોતા વિશે પણ એ જ વાત લાગુ પાડવા ગયો ! થયું શું? 6 છે એ જ કે શરીર પુષ્ટને બદલે ભ્રષ્ટ થઈ ગયું!
એટલે કોઈપણ બીના કઈ પરિસ્થિતિ-આદિને અનુરૂપ છે તે ખાસ સમજવું પડે અને એ સમજ અનેકાંતની ગરજ સારે છે.. અનેકાંતમાં, તે તે ધર્મો દેશાદિ-પરિસ્થિતિને અનુસાર, કોઈપણ રીતે બાધ ન આવે એ રીતે સમન્વિત કરાય છે. આ જ અનેકાંતમય જિનશાસનકમળનું ભવ્યભ્રમરઆકર્ષક સુરમ્ય મકરંદ છે.. અને એટલે જ તો મહોપાધ્યાયજી મહારાજે આ અનેકાંતમય શાસન પર નતમસ્તક થઈને ઉચ્ચાર કર્યો હતો કે -
“એક વચન ઝાલીને છાંડે, બીજાં લૌકિકનીતિ. સકલ વચન નિજ ઠામે જોડે, એ લોકોત્તરનીતિ.”
(૩૫૦ ગાથાનું સ્તવન ૮/૬) - I એકાંતવાદમાં માત્ર કોઈ એક અંશને જ પકડી લેવાય છે ને તેથી જગતમાં બીજા અંશને લઈને જે વ્યવહારો પ્રવર્તે છે, તેને સમજવા ને ઉકેલવા અનેક સમસ્યાઓ શિરોભાર કરવી પડે છે..
માતા-પિતાનો એકનો એક દીકરો!
શરીરથી અત્યંત તંદુરસ્ત...પણ ભણવા-ગણવામાં સાવ જ નબળો ! | શિક્ષકે ફરિયાદ કરતા કહ્યું: ‘તમારો દીકરો બહુ જ નબળો છે...”

Page #74

તુજ વચનરાગ સુખસાગરે હું ઝીલું. ૫૮ છું ત્યારે પિતાએ આશ્ચર્ય સાથે પૂછ્યું કે, “શરીર તો એનું એકદમ મજબૂત દેખાય છેને ખાવા-પીવાનું પણ માંગ્યા કરતા બમણું અપાય છે, તે છતાં, તમે તેને નબળો કેમ કહો છો? એ જ સમજાતું નથી... 5
વાત, એકાંત-અનેકાંતવાદની છે !
પિતા એકાંતવાદી હતા, તેમને દિકરામાં રહેલી તંદુરસ્તી જ દેખાતી હતી ને એટલે જ તેઓ શિક્ષકના અભિપ્રાયને સમજવામાં થાપ ખાઈ જતા હતા. પણ માતા હતી, અનેકાંતવાદી ! તેણે પછી પતિને સમજાવ્યું કે, “શરીરની અપેક્ષાએ તંદુરસ્ત પણ દીકરો ભણવાની અપેક્ષાએ તો નાદુરસ્ત જ કહેવાય...”
આ છે અનેકાંતવાદની અનેક અપેક્ષાઓ સમજવાની અને એ મુજબ વ્યવહારોના નિર્વાહ કરવાની ! આગવી કળા! આવા અવ્વલ અનેકાંતના ચરણોમાં મસ્તક ઝુક્યા વિના ન રહે..
ખરેખર સાદ્વાદ-અનેકાંતવાદના આવા બે-ચાર ગુણો નહીં, પણ અનંત-અનંત ગુણો છે.. જય | હો, આવા અનંત -અનંત ગુણમય જિનશાસનનો ! તેનાં બેજોડ માહાભ્યનું વર્ણન કરવા તો બૃહસ્પતિ | આ પણ અસમર્થ છે..
પણ આશ્ચર્ય એ સર્જાયું કે, એકાંતવાદી-નિન્દવો-કુતીર્થિકોને એ અનંતગુણસંપન્ન અનેકાંત પણ { ખારો ને દોષગ્રસિત લાગે છે ! પણ તેમાં દોષ કોનો? અનેકાંતવાદનો? ના, ના. હરગિઝ નહીં.. દોષ ? છે તો તેઓમાં જ રહેલી કુમાન્યતા અને એકાંત પક્કડનો છે !
જ તેજસ્વી પણ સૂર્ય ઘુવડને અણગમતો લાગે, તેમાં દોષ કોનો? સૂર્યનો? ના, ઘુવડમાં પડેલા છે. આ તિમિર-અનુરાગરૂપ તામસી દોષનો જ!
IS સફેદરંગી શંખ પણ કમળાના દર્દીને પીળો દેખાય, તો તેમાં દોષ કોનો? શંખનો? નહીં, કે નહીં. એ તો એ દર્દીમાં જ રહેલા પાળીયા નામના વિપર્યયદર્શક રોગનો!
જ કીમતી સોનું પણ મુરખને પીત્તડ લાગે, તો તેમાં દોષ કોનો? સોનાનો? ના, ના. દોષતો એ ? તે વ્યક્તિમાં જ રહેલી અસમજનો છે.. '
વાત આ છે - એકાંતવાદીઓમાં ખોટી પક્કડ, હઠાગ્રહ, તીવ્ર અભિનિવેશ, દુબુદ્ધિ વગેરે રહ્યા છે ! અને એટલે જ તેઓને અનેકાંત પણ અશુદ્ધ ભાસે છે..
બાકી હકીકતમાં તો અનેકાંત સો ટચના સોના જેવો સત્ય અને તર્કશુદ્ધ છે. તેમાં કલંકનો અંશમાત્ર પણ અવકાશ નથી.. કષ-છેદ-તાપ એ ત્રણે પરીક્ષાથી તે ઉત્તીર્ણ છે. આવી ઉચ્ચતમ ક્વોલિટી વિશ્વના છે બીજા કોઈપણ ધર્મોમાં ન મળે.. એટલે જ તો પૂર્વના મહાપુરુષોની એ માંગણી હતી કે, “ભવોભવ તુજ છે શાસન મળો..”
ખરેખર અનેકાંતમય જિનશાસન મળ્યા પછી, પરમાનંદમાં પરોવાઈ ગયેલું મન પ્રભુ વીરવચન પર ફિદા ફિદા થયા વિના ન રહે! એના એકેક ગુણો વિચારતા હૈયું અહોભાવથી છલકાઈ ઉઠે અને એક સંવેદના સહજ સર થઈ પડે કે –
હે વીતરાગ પ્રભુ! જો આપશ્રીનું વચન પણ આવું અવ્વલ હોય,
--STD 3
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-

Page #75

તુજ વચનરાગ સુખસાગરે હું ઝીલું... ૫૯
તો પરમ સામ્યની પરાકાષ્ઠા રૂપ
આપશ્રીનું સ્વરૂપ તો કેવું બેજોડ હશે...!''
ધન્ય ધન્ય પ્રભુવીરનું શાસન... ધન્ય ધન્ય પ્રભુવીર...!
વાસ્તવમાં પ્રભુ અને પ્રભુનું અનેકાંતમય વચન મળ્યા પછી, દુઃખનું અંશમાત્ર પણ અસ્તિત્વ રહે જ નહીં. . સર્વાંશે સુખમાત્રની જ લાગણી અનુભવાયા કરે અને સુકૃતોના સર્જનની જે શૃંખલા સર્જાય તે પણ સીમાતીત હોય છે.. એટલે જ તો મહોપાધ્યાયજી મહારાજનો સંગીતમય હૃદયસૂર હતો કે -
‘ઋષભ જિનરાજ મુજ આજ દિન અતિ ભલો ગુણનીલો જેણે તુજ નયન દીઠો.. દુઃખ ટળ્યા, સુખ મળ્યા, સ્વામી તુજ નીરખતાં સુકૃત સંચય હુઓ, પાપ નીઠો.......
અરે ! અનેકાંતનો એક અમૃત ઘૂંટડો પીધા પછી, પેલા મિથ્યાત્વીઓના કડવા ઝેર લીમડાનું આકર્ષણ કોને રહે ? આકંઠ ખીર પીધેલા બાળકને શું કડવા કરીયાતાનું આકર્ષણ રહી શકે ? ન જ રહે... આ જ વાતનું આલેખન માર્ગશુદ્ધિ નામના ગ્રંથમાં કર્યું છે -
“ખરેખર સ્યાદ્વાદના આસ્વાદમાં ૫૨ જીવોને, બીજાના મતો વિરસ લાગે છે.. શું આંબાની કળીને ભજનારો મોર, લીમડ઼ાના ઝાડ પર આનંદ અનુભવી શકે ?’’
આપણા જીવનમાં પણ અનેકાંતનું અમૃત અવતરી જાય, તો એકાંતવાદના કોલાહલો, કલહકષાયના કંકાસો, કોર્ટ-કેસની કારમી કળતરો..... એ બધું ક્યાંથી રહે ?
આ અનેકાંતને વાગોળવાનો ને તેના પરિશીલનનો એક સુરમ્ય ઉપાય રજુ કર્યો છે, પૂજ્ય તર્કમતંગજ શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજાએ !
rTM ‘અનેકાંતજયપતાકા’ એનું અત્ત્વર્થ નામ ! જેણે અનેકાંતનો વિજયધ્વજ વિશ્વમાં ચોમેર ફરકતો કરીને જિનશાસનનો જયજયકાર ફેલાવ્યો છે..
જ પ્રસ્તુત ગ્રંથના હાઈ-રહસ્ય અને ઐદંપર્યને સમજવા, કોઈક અજ્ઞાત પૂર્વમહર્ષિએ એક સુરમ્ય વ્યાખ્યાનું સર્જન કર્યું. જેનું નામ છે ‘ભાવાર્થમાત્રવેદની' ! મૂળગ્રંથના પ્રતીકોને લઈને તેના રહસ્યોને ઉઘાડવા કુંચિકાનું કામ કરે છે આ !
૪ વ્યાખ્યા પણ એટલી જ ક્લિષ્ટ.. તેની કેટલીક પંક્તિ બેસાડવા તો લોહી-પાણી એક કરવા પડે ! પણ આ સમસ્યાનું સુપેરું સમાધાન આપવા, પરમપૂજ્ય પ્રસિદ્ધટિપ્પણકાર મુનિચન્દ્રસૂરિમહારાજે

१. "स्याद्वादास्वादपराः, प्रतियन्ति हि परमतानि विरसानि ।
नहि माकन्दमुकुलभुग्, नन्दति पिचुमन्दतरुषु पिकः ॥" - श्लो. ३
૨. આ વ્યાખ્યા પૂજ્ય હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે જ બનાવી છે, અર્થાત્ સ્વોપજ્ઞ છે, એવું અત્યાર સુધીના વિદ્વાનો વડે મનાતું આવ્યું છે. પણ ગ્રંથનું સંપાદન-અનુવાદ-સંશોધન કરતાં, કેટલાક સંદર્ભો ને તર્કોથી અમને જણાઈ રહ્યું છે કે, આ વ્યાખ્યાના રચયિતા કોઈ જુદા જ પૂર્વમહર્ષિ હોવા જોઈએ.. આ વાતને રજુ કરતો લેખ : ‘વ્યાખ્યા સ્વોપજ્ઞ કે અન્યકર્તૃક' એ વિદ્વાનો વાંચે એવી વિનમ્ર વિજ્ઞપ્તિ.. અમને જે જણાયું, તે અમે જણાવ્યું છે.. તેનો નિર્ણય, ગીતાર્થ-બહુશ્રુત-માત્સર્યરહિત જીવો કરે..

Page #76

તુજ વચનરાગ સુખસાગરે હું ઝીલું... ૬૦
વ્યાખ્યાની કેટલીક ક્લિષ્ટ પંક્તિઓ ૫૨ સ૨ળ-સુગમ-સુંદર વિવરણનું નિર્માણ કર્યું.. જેનું નામ છે ‘અનેકાંતજયપતાકા-ઉદ્યોતદીપિકા’ અને એનાથી અનન્ય ઉપકાર કર્યો છે, એ મહાપુરુષે !
૧.
TM વ્યાખ્યા-વિવરણના પદાર્થોને સાથે લઈને અનેકાંતજયપતાકાના હાર્દને, ગુજરાતી ભાષામાં સરળ શબ્દદેહ આપીને સ્પષ્ટીકરણ કરવાનો પ્રયત્ન એટલે ગુજરાતી ભાવાનુવાદનું નિર્માણ ! જેનું નામ છે ‘અનેકાંતરશ્મિ' ! અર્થાત્ અનેકાંતજયપતાકાના પદાર્થો વિશે પ્રકાશ પાથરવા રશ્મિસમી (=કિરણસમી) બનનારી ગુર્જરવૃત્તિ...
* ગ્રંથની રૂપરેખા *
ગ્રંથના મુખ્ય પાંચ વિષયો છે : (૧) સદસદ્ અનેકાંતવાદ . .
(૨) નિત્યાનિત્ય અનેકાંતવાદ...
(૩) સામાન્ય-વિશેષ અનેકાંતવાદ..
(૪) અભિલાપ્ય-અનભિલાપ્ય અનેકાંતવાદ..
(૫) અનેકાંતવાદમાં જ મોક્ષ..
પ્રસ્તુત ગ્રંથ, ૬ અધિકારમાં વિભાજિત છે..
તેમાં પહેલા અધિકારમાં ઉપરોક્ત પાંચે વિષયોનો પૂર્વપક્ષ મૂક્યો છે અને પછી ઉત્ત૨૫ક્ષગ્રંથ શરૂ કરી પહેલા વિષયનું તલસ્પર્શી નિરૂપણ કર્યું છે.. બીજા, ત્રીજા અને ચોથા અધિકા૨માં અનુક્રમે બીજા, ત્રીજા અને ચોથા વિષયનું સુવિશદ વર્ણન છે.. વચ્ચે પાંચમા અધિકારમાં પ્રસંગોપાત્ બાહ્યાર્થસિદ્ધિનું સુવિસ્તૃત આલેખન છે.. અને છેલ્લે છઠ્ઠા અધિકારમાં પાંચમા વિષયનું સુસ્પષ્ટ નિરૂપણ છે..
પ્રસ્તુત પ્રકાશનના પાંચ ભાગ છે, તેમાં પહેલા ભાગમાં બે અધિકાર ને બાકીના ભાગોમાં એકેક અધિકાર.. એમ કુલ ૫ ભાગમાં ૬ અધિકારનું વિભાજન કર્યું છે..
rTM પ્રસ્તુત ગ્રંથની શૈલી જ ખૂબ જ અર્થગંભીર છે, થોડા જ શબ્દોમાં વિપુલ પદાર્થોનો રસથાળ ભર્યોછે..
૪ એક હેતુને સિદ્ધ કરવા બીજો હેતુ.. બીજા હેતુને સિદ્ધ કરવા પાછો ત્રીજો હેતુ. . આ રીતે હેતુશૃંખલા દ્વારા પદાર્થોનું તર્કપૂર્ણ સ્પષ્ટીકરણ...
≈ લૌકિક ન્યાયો ને દાખલાઓ દ્વારા પદાર્થને સમજાવવાના સુરમ્ય ઉપાયનો આદર...
જ ગદ્ય ગ્રંથમાં પણ કેટલાક વિષયોને શ્લોકરૂપે ગૂંથીને ગદ્ય-પદ્યનો સુભગ સમન્વય..
૧. ગ્રંથકારશ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજાનું જીવન કવન, ૫.પૂ. વિદ્વર્ય આ.ભ.શ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિ મહારાજે આલેખ્યું છે (‘એક વીર પુરુષ’ લેખ) અને વિવરણકારશ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિ મહારાજાનું જીવનકવન પ.પૂ. પં.પ્ર. વિદ્વન્દ્વર્ય શ્રી મુક્તિચન્દ્ર-મુનિચન્દ્ર મહારાજે આલેખ્યું છે (‘બજે મધુર બંસરી' લેખ) તે જિજ્ઞાસુઓને જોઈ લેવા ભલામણ..

Page #77

તુજ વચનરાગ સુખસાગરે હું ઝીલું. ૬૧ 9 # તે તે એકાંત માન્યતાઓને પૂર્વપક્ષરૂપે રજુ કરીને તેઓનું તર્કશઃ નિરાકરણ અને સચોટ છે છે યુક્તિઓ દ્વારા અનેકાંતની નિબંધ સ્થાપના.. આ રીતે પૂર્વપક્ષ-ઉત્તરપક્ષ રજુ કરવાની આગવી (S કળા.. અને કેટલાક ઉત્તરપક્ષો તો ૧૦૦-૧૫૦ પાના જેટલા સુવિસ્તૃત..
“પૂર્વીમરાવર્તિ નિજો મને પ્રર્વાતંતવ્યમ્', “શત્ત્વનુરૂપમુપાય:', ‘નિનવનઝવત્ર: शक्तिः', 'मुच्यतामभिनिवेशवैशसम्', 'आदाय युक्तिप्रदीपं तिरस्कृत्य स्वदर्शनाभिनिवेशतिमिरं નિમાન્યતાત', “પરિત્યન્યતામિિનવેશ:'. એવા અર્થપ્રચુર જીવનસ્પર્શી અનેક સુવાક્યો.. | # શરૂઆતમાં અને છેલ્લે ૧૦-૧૦ શ્લોકો દ્વારા, નિર્વિઘ્નતા અને અબુચ્છિત્તિ માટે પરમમંગળ..
જિ જ્ઞાન, આવરણકર્મ, તપ, ધ્યાન, મોક્ષ વગેરે અનેક પદાર્થોનાં સ્વરૂપનું તલસ્પર્શી નિરૂપણ.. અને તેઓની સાબિતી માટેના અકાટ્ય તર્કો..
# પૂર્વપક્ષીએ કલ્પેલી માન્યતા પ્રમાણે જ પૂર્વપક્ષના સિદ્ધાંતનો બાધ... વગેરે અવનવી યુક્તિઓ દ્વારા એકાંતવાદીઓના એકાંતનો અપલાપ..
I ક્યારેક-ક્યારેક જે શબ્દો ને જે પંક્તિઓને લઈને એકાંતવાદીઓએ પૂર્વપક્ષ રજુ કર્યો હતો, તે શબ્દો ને તે પંક્તિઓને જ અનેકાંતમાં ફેરવીને ગ્રંથકારશ્રી દ્વારા તેમની જ માન્યતાનો આશ્ચર્યસર્જક અપલાપ કરાયો છે.
આવી સેંકડો અભુત વિશેષતાઓથી સભર આ ગ્રંથરત્ન છે અને તેના કારણે આ ગ્રંથરત્ન જાત્યરત્નની જેમ સર્વત્ર પ્રસરતા પ્રકાશવાળો છે.. | દાર્શનિક જૈનન્યાયની શિરમોર ગણાતી આવી મહાન કૃતિને સરળ-શબ્દદેહ આપી ગુજરાતી ભાષામાં રજુ કરવી એ ખરેખર દુઃસાધ્ય જ સિદ્ધિ છે ને મારા જેવાનું તો એ સિદ્ધિ હાંસલ કરવાનું સામર્થ્ય નથી જ નથી..
પણ ઉપકારી કોને કહેવાય? અસંભવને પણ સંભવ બનાવી દે.. વિવેચન મેં નથી લખ્યું; પણ મારા દ્વારા લખાઈ ગયું છે.. લખનાર તો છે, એ પરમોપકારી મહાપુરુષો ! હું તો એક માત્ર વચલો વ્યાપાર છું...
એ ઉપકારીઓએ મારા પર જે અનહદ ઉપકાર કર્યો છે, તેનું વર્ણન મેં ‘ઉપકારવૃષ્ટિ' નામના સ્વતંત્ર લેખમાં કર્યું છે, અચૂક વાંચજો એ લેખને..
હું તો એક બાળક છું; તેનો સંપૂર્ણ વિકાસ તો એ ઉપકારીરૂપ માતૃત્વ પર આધારિત રહ્યો છે. આજે એ ઉપકારીઓની અનવરત ઉપકારપરંપરાનું અશ્નપૂર્ણત્રે સ્મરણ કરીને જણાવું છું કે, “આ છે ગુજરાતી અનુવાદમાં જે કંઈ સારું દેખાય, તેમાં એ મહાપુરુષોનો જ અનુગ્રહ સમજજો.”
એ મહાપુરુષોના અનુગ્રહથી હું અનેકાંતના અધ્યયનમાં જોડાયો ને ક્ષયોપશમાનુસાર એના ળ યત્કિંચિત્ રસાસ્વાદ દ્વારા પ્રભુવીરના શાસનને સ્પર્શી શક્યો - એનાથી જીવનમાં ધન્યતા અનુભવી છે { રહ્યો છું...

Page #78

તુજ વચનરાગ સુખસાગરે હું ઝીલું.. ૬૨ - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- - - - - -
-
- - - -
- - -
2
)
છેછેલ્લે એક જ વિજ્ઞપ્તિ કરું છું કે હું પણ વિષય-કષાયરૂપ અનાદિ શત્રુ પર વિજય મેળવીને, ક્ષપક-શ્રેણીરૂપ વિજયપતાકા ફરકાવા દ્વારા, પરમપદરૂપ સર્વશ્રેષ્ઠ સામ્રાજ્યનો ભોક્તા બનું – એવા મને આશીર્વાદ આપજો..
પ્રસ્તાવનામાંને ગ્રંથના વિવેચનમાં જિનાજ્ઞાવિરુદ્ધ અને ગ્રંથકારશ્રીના આશયબાહ્ય જે કંઈ પણ મેં 1 અજ્ઞાનવશાત્ લખ્યું હોય, તેનું હું અંતઃકરણપૂર્વક ત્રિવિધ-ત્રિવિધ મિચ્છામિ દુક્કડમ્ માંગુ છું... બહુશ્રુતો છે યોગ્ય સુધારો જણાવી મને મારી ભૂલ બતાવે એવી વિનમ્ર વિજ્ઞપ્તિ સાથે વિરમું છું..
શ્રી વર્ધમાન થે.મૂ. જૈન સંઘ, ઉસ્માનપુરા
કૃપાકાંક્ષી અમદાવાદ. ભા.સુ. પૂર્ણીમા
પ્રેમ-ભુવનભાનુ-જયઘોષ-જિતેન્દ્ર વિ.સં. ૨૦૬૮ ધર્મચક્રતાપૂર્ણાહુતિસમારોહદિન ગુણરત્ન-રશ્મિરત્નસૂરિ ચરણલવ
મુનિ યશરત્નવિજય..

Page #79

(૬૩)
કૃપાદૃષ્ટિ... ઉપકારવૃષ્ટિ... જીવનસૃષ્ટિ...
મારી નાનકડી બુદ્ધિ ! નાનકડો ક્ષયોપશમ !
અને પૂ. હરિભદ્રસૂરિ મ.નો ઉચ્ચતમ દાર્શનિક ગ્રંથ ! અને તેના પર વિવેચન !
ખરેખર ફૂટપટ્ટીથી આકાશ માપવાની ચેષ્ટા હતી. મારું સામર્થ્ય જ નથી કે આવું વિરાટ્ કાર્ય હું સ્પર્શી શકું..
પણ જો ...
- સુવર્ણરસના પ્રભાવથી તાંબુ પણ સોનું બની જતું હોય..
• રામના નામથી પત્થર પણ તરી જતો હોય..
• ફટકડીના પ્રભાવથી મેલું પણ પાણી નિર્મલ અને શુદ્ધ બની જતું હોય..
• વિદ્યાના પ્રભાવથી વામન પણ વિરાટ્ બની જતો હોય..
સૂર્યના પ્રભાવથી મંદ આંખવાળો પણ યથાર્થ જોઈ શકતો હોય..
તો સરસ્વતીસમાન એ ઉપકારીઓના પ્રભાવથી મૂર્ખ પણ હું લખી શકું એમાં કંઈ જ આશ્ચર્ય નથી.. એ તમામ સામર્થ્ય-પ્રભાવ, ગુરુભગવંતો, સહવર્તીઓ અને ઉપકારીઓનો છે, એ નિશ્ચિત વાત
છે.
તે બધાની ઋણસ્મૃતિનો અવસ૨ ઉપસ્થિત થયો છે, તેમનો જે ઉપકાર મારા પર થયો છે, તે હકીકતમાં વર્ણનાતીત છે. . તે છતાં, આંશિક શબ્દદેહ આપી તેને હું વ્યક્ત કરવા ઇચ્છું છું...
rs પ. પૂ. કર્મસાહિત્યનિષ્ણાત, સિદ્ધાંતમહોદધિ આ.ભ. શ્રી વિ. પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા... ન્યાયવિશારદ, વર્ધમાનતપોનિધિ પ. પૂ. આ. ભ. શ્રી વિ. ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજ... મેવાડદેશોદ્ધારક, ૪૦૦ અક્રમના ભીષ્મતપસ્વી પ.પૂ.આ.ભ.શ્રી જિતેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા આ ત્રણે ગુરુભગવંતોની અનવરત દિવ્ય કૃપાવર્ષા..

rTM સિદ્ધાંતદિવાકર, સુવિશાળગચ્છાધિપતિ, આગમહાર્દમર્મજ્ઞ પ. પૂ.આ.ભ. શ્રી વિ. જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજા... જેઓશ્રીની અનેકાંતમય હિતશિક્ષાઓથી જીવન ધન્ય બનાવી શક્યો..ને યાવત્ જયપતાકા ગ્રંથ પરનો ગુર્જરઘોષ હું કરી શક્યો..
Leve

Page #80

કૃપા દૃષ્ટિ... ઉપકારવૃષ્ટિ... જીવનસૃષ્ટિ... ૬૪ GE ----------------------------------- S I શાસસાપેક્ષ જીવનસંવ્યવહારકુશળ, ૩૨૦દીક્ષાદાનેશ્વરી, ત્રિશતાધિક શ્રમણ-શ્રમણી ગુરુમૈયાએ પ.પૂ.આ.ભ. ગુરુદેવશ્રી વિ. ગુણરત્નસૂરીશ્વરજી મહારાજા.
જે ગુરુભગવંતશ્રીની (૧) અનવરત વૈરાગ્યમય વાચનાઓથી સમ્યગ્દર્શનની શુદ્ધિ. (૨) સુંદર માર્ગદર્શનથી સમ્યગૂ જ્ઞાનની શુદ્ધિ.. અને (૩) શુદ્ધ આચારપ્રરૂપકપણાને કારણે સમ્યફ ચારિત્રની શુદ્ધિ...
એમ રત્નત્રયની શુદ્ધિનો આંશિક સ્પર્શ હું અનુભવી શક્યો અને પામર એવા પણ મને પ્રવજ્યા આપીને જેઓશ્રીએ પરમ અનુગ્રહ કરી ભવનિસ્તાર કર્યો, તે ગુરુભગવંતના ચરણોમાં સાદર-સહૃદય વંદનાવલી.
જિ નિખાલસતાનીરધિ, મારા પરમ પાવરહાઉસ સમાન, પ.પૂ. પ્રવચનપ્રભાવક ષડ્રદર્શનનિષ્ણાત ? આ ગુરુદેવશ્રી વિ. રશ્મિરત્નસૂરીશ્વરજી મહારાજા....
0 જેઓશ્રી, દીક્ષાના પ્રથમ દિવસથી માંડીને અત્યાર સુધી અનવરત ગ્રહણ-આસેવન શિક્ષાનું 1 અર્પણ કરી રહ્યા છે..
0 વાત્સલ્ય આપીને મારા ગુણવિકાસને વેગવંત બનાવી રહ્યા છે..
O “ખુમારી સાથે જીવન જીવવું કોઈપણ કામ ઇચ્છાપૂર્વક કરવામાં થાક ન લાગે “સાચો શિષ્ય © જ સાચો ગુરુ બની શકે “એક અપ્રશંસિત કૃત્ય, હજારો સત્કૃત્યને બાળી નાંખે “અવસરોચિત હિત-6 મિત-પથ્ય વાક્ય સત્ય બને “વસ્તુનો ઉપયોગ એ જ વસ્તુની કિંમત છે. એવા તો જેમના સેંકડો ! હિતવાક્યો, પરમપંથ તરફની પ્રગતિ માટે પાથેયરૂપે પુરવાર થયા છે..
0પૂજ્ય ગુરુદેવના અનંત-અનંત ઉપકારોમાંથી કેટલાક જીવનસ્પર્શી ઉપકારોના સ્મરણથી, આંખ અશ્રુપૂર્ણ થયા વિના ન રહે... એ ગુરુભગવંતના ચરણોમાં કરોડો-કરોડો નતમસ્તક વંદન...
પ. પૂ. શ્રુત-અજોડઉપાસક આ.ભ. શ્રી વિ. મુનિચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.એ. “હરિભદ્રસૂરિ 1 મ.સા.નું જીવનકવન સુરમ્ય રીતે લખી આપીને, પ્રવચનપ્રભાવક પ.પૂ.આ.ભ. શ્રી વિ. ! અજીતશેખરસૂરીશ્વરજી મ.સા.એ રોચકશૈલીમાં અનુપ્રેક્ષાપૂર્ણ સુંદર ગુજરાતી-પ્રસ્તાવના લખી આપીને, ઇતિહાસવેત્તા પ.પૂ.પં.પ્ર.શ્રી મુક્તિચન્દ્ર-મુનિચન્દ્રવિજયજી મ.સા.એ “વિવરણકાર પૂ. મુનિચંદ્રસૂરિ ?
મ.સા.નું જીવનકવન રસપ્રચુર શૈલીમાં લખી આપીને અને લઘુયશોવિજયજી પ.પૂ.પં.પ્ર. શ્રી ' યશોવિજયજી મ.સા.એ વિદ્વદ્ભોગ્ય શૈલીમાં સૌષ્ઠવપૂર્ણ સંસ્કૃત-પ્રસ્તાવના લખી આપીને મારા પર 1 સુંદર અનુગ્રહ કર્યો છે. તે ઉપકારીઓનો નિઃસ્વાર્થ પરોપકાર અવિસ્મરણીય છે...
If શ્રુતારામૈકમનસ્વી, પ્રવરસંશોધક, વિદ્વદ્વરેણ્ય-ઉપકારીવર્ય પ.પૂ.મુ.શ્રી ભવ્યસુંદરવિજયજી મહારાજા જેઓશ્રીએ પ્રસ્તુત અનુવાદનું સૂક્ષ્મણિકાપૂર્વક સાવંત સંશોધન કરી અનહદ ઉપકાર કર્યો છે. )
0 અનુવાદક્ષેત્રે પદાર્પણના પ્રથમ દિવસથી જ જેઓશ્રીનું સુંદર અને લક્ષ્યબદ્ધ માર્ગદર્શન મળ્યું. લ
6216--

Page #81

કૃપા દૃષ્ટિ... ઉપકારવૃષ્ટિ... જીવનસૃષ્ટિ... ૬૫ -------- 9 0 ગ્રંથસંશોધનના વિશાળકાર્યમાં અનેક પ્રશ્નપરંપરાની શૃંખલા વખતે પણ જેઓશ્રીએ ઉલ્લાસ અને ઉત્સાહ સાથે પ્રતિસાદ આપ્યો...
0“નાહિંમત ના થવું “ધીરતાથી કાર્ય કરવામાં સફળતા મળે જ “ટીકાકારથી ડરવું, ટીકાખોરથી નહીં એવા અનેક લાગણીસભર આત્મીયવાક્યો, મને અનુવાદ વગેરે ક્ષેત્રમાં ઉત્સાહવર્ધક થયા છે..
Oઅનેકક્લિષ્ટ સ્થળોનું રહસ્યોદ્ઘાટન.. યથાર્થ પદાર્થસંગતિ.. શુદ્ધપાઠોની કલ્પનાનું દિશાસૂચન.. તર્કપરિકર્મિત મતિથી ભૂલોનું પરિમાર્જન.. એવા બેજોડ ઉપકારો નિઃસ્વાર્થભાવે ર્યા છે.
એ મહાપુરુષો ! અનંત અનંત વંદન, એ મહાપુરુષના પવિત્ર ચરણોમાં...!
ઉં શ્રુતાચારસંપન્ન, દાક્ષિણ્યતાસભર, વિદ્વરેણ્ય-વિદ્યાગુરુવર્ય પ.પૂ.મુ.શ્રી સૌમ્યાંગરત્ન ! 1 વિજયજી મહારાજા.. જેઓશ્રીની સતત સહાયનો સદ્ભાગી હું હરહંમેશ બન્યો રહ્યો છું..
0 પ્રવજયાના શરૂઆતના વરસથી લઈને સ્નેહસભર સારસંભાળ રાખીને જેમણે મને તૈયાર | કર્યો...
0સાધુક્રિયાથી લઈને સન્મતિત સુધીના અધ્યયન દરમ્યાન, સહાધ્યાય-અધ્યાપનરૂપે જેઓશ્રીએ મારા પર સીમાતીત અનુગ્રહ કર્યો છે..
0 “તમે લખો, બાકીનું હું સંભાળી લઈશ” એવી એકમાત્ર હૂંફ આપીને, સર્જન વગેરે કાર્યોમાં | છે જેમણે વિશિષ્ટ સહાય આપી છે.. જેમના વિના અત્યારની સિદ્ધિ હું હાંસલ ન કરી શક્યો હોત... 4
0પ્રસ્તુત ગ્રંથનું સાદ્યન્ત બીજું પ્રૂફ જોઈને અને શુદ્ધપાઠોને ગોતવા હસ્તપ્રતોની અનેકવાર સફર P કરીને જેમણે નિઃસ્વાર્થ પરોપકાર કર્યો છે.
તે વિદ્યાગુરુવર્યના પવિત્ર ચરણોમાં શ્રદ્ધાપૂર્ણ સંવેદનાસહ નતમસ્તક વંદન...
જ પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી હર્ષરત્નવિજયજી, ચિરંતનરત્નવિજયજી, જીતરત્નવિજયજી, મોક્ષાંગરત્નવિજયજી, જિનપ્રેમવિજયજી, દેવરત્નવિજયજી, પૂર્ણરત્નવિજયજી, નીતિરત્નવિજયજી, સમર્પિતરત્નવિજયજી, પંડિતવર્ય કલ્યાણભાઈ-સંતોષભાઈ-રસિકભાઈ-સંજયભાઈ-ભાવેશભાઈ – આ બધા વિદ્યાપાઠકોએ મને નિઃસ્વાર્થ અધ્યાપન કરાવીને બેજોડ અનુગ્રહ કર્યો છે.. તે બધાને હું કૃતજ્ઞભાવે સ્મરણ કરું છું..
પ.પૂ. મુનિ શ્રી તીર્થરત્નવિજયજી મહારાજા (પિતા મ.સા.).. જેઓશ્રીએ સંસારીપણામાં મને સંસ્કારવાસિત કર્યો અને સંયમજીવનમાં ને સર્જન વગેરે કાર્યોમાં જેઓ અનેક રીતે સહાયક થયા છે ને જેમણે પૂષ્કળ ભોગ આપ્યો છે, તે પરમોપકારીના પવિત્ર ચરણોમાં સાદર-સહૃદય વંદનાવલી...
જ પ.પૂ.મુનિશ્રી તીર્થેશરનવિજયજી, રમ્યાંગરત્નવિજયજી, ત્રિભુવનરત્નવિજયજી, રૂપાતીત વિજયજી, હિતાર્થરત્નવિજયજી, નિરાગરત્નવિજયજી તત્ત્વરત્ન-જ્ઞાનરત્નવિજયજી, મંત્રસિદ્ધિવિજયજી, ત્રિપદીરત્નવિજયજી, શ્રમણ-સંવેગકીર્તિવિજયજી, પાવનરત્નવિજયજી વગેરે અનેક આત્મીયમુનિવરો મને અનેક રીતે અનંતર-પરંપર સહાયક થયા છે, તે બધાને હું આત્મીયભાવે યાદ કરું છું.. .
જેઓશ્રીએ મારા સુવિહિતજીવને ઘડવા શિલ્પીનું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું છે, તે તમામ સહવર્તીઓને

Page #82

કૃપા દૃષ્ટિ.. ઉપકારવૃષ્ટિ... જીવનસૃષ્ટિ.... ૨૬ 9મારા શતશઃ વંદન..
ક્રિ પ.પૂ. પ્રવર્તિની શિષ્યાઓના ગુરુમાતા સા. શ્રી પુણ્યરેખાશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યવર્યા છે સરળસ્વભાવી પ.પૂ.સા. શ્રી સૌમ્યરેખાશ્રીજી મ.સા.ના વિનેયશિષ્યા, ૫.પૂ.સા. શ્રી નિરૂપરેખાશ્રીજી (બા.મ.સા.) અને પ.પૂ.સા. શ્રી ધન્યરેખાશ્રીજી (બેન મ.સા.) આ બંને ઉપકારીઓ, મારા સંસારીસંયમી ઉભયજીવનમાં સંસ્કારપૂરક ને પ્રાણપૂરક પુરવાર થયા છે... તેમણે કરેલા અનંત ઉપકારોને હું કૃતજ્ઞભાવે યાદ કરું છું...
ગ્રંથનો અનુવાદ કરતી વખતે મને બે અનુભવ અનેકવાર થયા ગ્રંથની આગળની અઘરી પંક્તિઓ છે જોતાં ચિંતા થતી કે શી રીતે આ પંક્તિઓ બેસાડીશ? અને લખાયેલો અનુવાદ જોતાં આશ્ચર્ય થતું કે શી છે રીતે મારાથી લખાઈ ગયું?
આ બંને પ્રશ્નોનું સમાધાન વિચારતાં, એક લાગણીશીલ કારણ નજરે દેખાયું.. તે એ કે ઉપકારી દ્વારા થયેલાં અનહદ ઉપકાર ! તેઓશ્રીની જ કરુણાપૂર્ણ ને વાત્સલ્યસભર દૃષ્ટિ અને કાર્ય સર કરવામાં સહાયક બની... હું જે કંઈપણ થોડુંઘણું લખી શક્યો, તેમાં એ મહાપુરુષોની જ પરમકૃપા છે.. મારી છે લેશમાત્ર પણ આવડત નથી. શતશઃ વંદન, એ ઉપકારીઓના પવિત્ર ચરણોમાં !
કૃતજ્ઞભાવે તે બધાને સ્મરણ કરવા પૂર્વક હું વિરમું છું.
કૃપાકાંક્ષી મુ. યશરત્ન વિ.
-
-
--
103
SSC) (

Page #83

વ્યાખ્યા સ્વોપજ્ઞ કે અન્યકક? ૬૭
વ્યાખ્યા સ્વોપજ્ઞ કે અન્યકર્તીક? આ
પ્રાયઃ સર્વ વિદ્વાનોનું મંતવ્ય એ છે કે અનેકાંત જયપતાકાની વ્યાખ્યા સ્વોપજ્ઞ છે. બધી મુદ્રિત આવૃત્તિઓમાં પણ એ જ પ્રમાણેનો ઉલ્લેખ છે..
પ્રસ્તુત અનુવાદનું સંશોધન શરૂ કર્યું, ત્યારે તો હું પણ એમ જ માનતો હતો.. પણ ગ્રંથના અભ્યાસ દરમિયાન કેટલાક સ્થળો પર વિચારણા કરતા આ બાબતમાં શંકા થવા લાગી.. મેં મારો અભિપ્રાય અનુવાદક મુનિવરશ્રીને જણાવ્યો. તેમણે શરૂઆતમાં તો તેનો મક્કમપણે ઈનકાર કર્યો કારણ કે વ્યાખ્યાના અંતિમ ભાગના કેટલાક અક્ષરો (જની ચર્ચા મેં આગળ કરી છે) એવો જ આભાસ ઊભો કરે છે કે વ્યાખ્યાકાર પૂ.આ.ભ. હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી જ છું..
પણ પછી આગળના અભ્યાસમાં તેમને પણ એવું જણાવા લાગ્યું કે ગ્રંથકારના અભિપ્રાય કરતાં વ્યાખ્યાકારનો અભિપ્રાય જુદી દિશામાં જઈ રહ્યો છે, અને સ્વોપજ્ઞ વ્યાખ્યામાં કદાપિ એવું સંભવિત નથી.
ગ્રંથના અનુવાદની પૂર્ણાહુતિ સુધીમાં તો અમારી બંનેની એ માન્યતા લગભગ દઢ થઈ ચૂકી છે કે તે વ્યાખ્યાકાર પૂ.આ.ભ. હરિભદ્રસૂ. મ. નથી, પણ અન્ય કોઈ છે.
અલબત્ત, તેવું સિદ્ધ કરવા માટે અમારી પાસે કોઈ ઐતિહાસિક પ્રમાણ નથી, એટલું જ નહીં પણ તે વ્યાખ્યા અંતમાં જોવા મળતા અક્ષરો પ્રથમ દૃષ્ટિએ તેનો વિરોધ પણ કરે છે. એટલે અમે તેવું નિઃશંક | પ્રતિપાદન તો કરી શકતા નથી..
છતાં, જે સ્થળોમાં ગ્રંથકાર અને વ્યાખ્યાકારનો અભિપ્રાય અત્યંત ભિન્ન અમને જણાયો છે, તે સ્થળોનું સંક્ષિપ્ત વિવરણ અહીં રજૂ કરું છું. બહુશ્રુત મહાત્માઓને તે સ્થળો પર વિચાર કરીને આ અંગેનો નિર્ણય સ્વયં કરી લેવા વિનંતી છે..
પાનું ૧૩૨૧
મૂળ ગ્રંથમાં તદ્દનુત્પાઃ પાઠ છે. તદ્ નો અર્થ ઉત્પાદ કરીએ તો અર્થ સંગત થતો જણાય છે, તેથી તે એવું અનુમાન થાય છે કે મૂળ ગ્રંથકારને તેથી ઉત્પાદ અભિપ્રેત છે. વ્યાખ્યામાં તન્નો અર્થ ઉત્પદ્યમાન કર્યો છે, જેની સંગતિ મુશ્કેલ જણાય છે. એવો જ એક અનુભવ પાના નં. ૧૩૭૭ પર થયો. પાનું ૧૩૩૩
ગ્રંથમાં ‘ક્ષાનામચન્તા વૃદ્ધનુષઃ સહારોડોનું ગર્ભવસિદ્ધ ગતિપ્રસાત્ | | હેતુધર્માન્વયાનુપપઃ આવા અક્ષરો છે. ક્ષણિકવાદમાં પરિણામની અસંગતિ સિદ્ધ કરાઈ રહી છે. અમારી | દૃષ્ટિએ વૃદ્ધનુરૂપઃ, સોમવાસિક અને હેતુધન્વાનુરૂપરે: એ ત્રણે પરિણામને અસિદ્ધ કરતા , હેતુઓ છે અને ક્ષાનામત્યન્ત ખેતાત્ સદાોિડડ્યોત્ અને અતિપ્રસાત્ એ ક્રમશઃ તેના હેતુઓ છે.JJ

Page #84

વ્યાખ્યા સ્વોપજ્ઞ કે અન્યકર્તક ? ૬૮
તે (વિસ્તૃત અર્થ માટે અનુવાદ જોવો.) ગ્રંથકારે આ અર્થથી આ પંક્તિઓ મૂકી હોવાનું અમને જણાય T
વ્યાખ્યાકારે અસિદ્ધિનો હેતુ અતિપ્રસ અને અતિપ્રસનો હેતુ હેતુધર્માન્ડયાનુવપત્તિ બતાવ્યો છે. જેનો ભાવાર્થ અમે સમજી શક્યા નથી.
પાનું ૧૩૩૮
મૂળ ગ્રંથમાં તનુધાસિદ્ધ તપેક્ષા I... એવા અક્ષરો છે. અમારી સમજ મુજબ તદનુધાસિક એ પૂર્વપક્ષવચનમાં જોડવાનું છે. અને તપેક્ષાત્ એ ઉત્તરપક્ષ છે.. અર્થાત્ ર વૈતાવતા સર્વથા સર્ભવનમ્ તદ્દનુવેધસદ્ધ: તપેક્ષાયો ત્ આ પંક્તિમાં અસિદ્ધિ એ અસભવનનો હેતુ છે, અને અપેક્ષાયોગ એ અસદભવનનો પ્રતિકાર કરનાર હેતુ છે. વ્યાખ્યાકારે તનુવેધસઃ તપેક્ષાયાત્ એ બંને શબ્દ ઉત્તરપક્ષમાં લીધા છે. જેની સંગતિ અમે કરી શક્યા નથી.. .
અહીં કેટલાક સ્થાન બતાવીને દિગ્દર્શન માત્ર કર્યું છે. આવા બીજા પણ અનેક સ્થાનો (પાનું નં. ૯૦૧, ૧૩૦૦... વિ.) છે, જે ગ્રંથનો સાંગોપાંગ અભ્યાસ કરનારને સ્વયં જણાઈ આવશે.
તે ઉપરાંત ઘણાં સ્થાનોમાં મૂળ ગ્રંથ અને વ્યાખ્યામાં તેનું ઉદ્ધરણ - બંને જુદા પડે છે. જો કે આમાં લહિયાની ભૂલ પણ કારણ હોઈ શકે છે, પણ આવા અનેક સ્થાનો હોવાથી એવી કલ્પના પણ થાય છે કે વ્યાખ્યાકાર કદાચ ગ્રંથકાર કરતાં જુદા હોવાથી પણ આવું બન્યું હોઈ શકે.
પ્રશ્ન એ થાય કે તો પછી પૂર્વના વિદ્વાનોએ વ્યાખ્યા સ્વોપન્ન છે, એવું અનુમાન કેમ કર્યું? તો એનું કારણ છે ગ્રંથની સમાપ્તિમાં જોવા મળતી પંક્તિઓ.
"टीकाऽप्येषाऽवचूर्णिका भावार्थमात्रावेदनी नाम तस्यैव"
આ શબ્દો પહેલી નજરે એવો અર્થ ઉપસ્થિત કરે છે કે આ ટીકા-અવચૂર્ણિકાભાવાર્થમાત્રઆવેદની પણ તેમની જ છે.. અહીં તસ્ય માં સર્વનામ તત્ દ્વારા પૂ. હરિભદ્રસૂરિ મ.ની ઉપસ્થિતિ કરાઈ છે, અને કૃતિઃ એવા પૂર્વવાક્યના પદનું અનુકર્ષણ નથી કરાયું છે, જેથી, વ્યાખ્યા પણ હરિભદ્ર સૂ. મ. ની જ હોવાનું જણાય છે.
પણ મૂળ ગ્રંથ અને વ્યાખ્યાના અનેક સ્થાનો જોતાં, જો એવો નિર્ણય થતો હોય કે મૂળગ્રંથકાર અને વ્યાખ્યાકાર એક નથી.. તો જુદી રીતે અર્થ કરી શકાય છે.
(૧) પૂર્વ વાક્યમાં પ્રશ્નમાં એવું પદ પણ છે, અને તવૈવ માં સર્વનામ તત્ થી પ્રકરણની ઉપસ્થિતિ થઈ શકે... અને તો થિી સમi નું અનુકર્ષણ થાય, જેથી અર્થ થશે, એ જ પ્રકરણની આ ટીકા-અવચૂર્ણિકા-ભાવાર્થમાત્રઆવેદની પણ સમાપ્ત થઈ...
આ રીતે અર્થ કરવામાં પણ વ્યાકરણની દૃષ્ટિએ કોઈ વિરોધ જણાતો નથી.
(૨) આ પંક્તિ પછીની પંક્તિઓમાં ગ્રંથકાર લખે છે કે, (નરોડક્વન મયુગ્યો મન્દી ક વિશેષતઃ | ત્વમવિદ્ વયમ પ્રસ્થરત્વમાતા II) તે મંદ પ્રજ્ઞાવાળાઓને નમસ્કાર થાઓ, જેના
પ્રભાવે અમે ગ્રંથકાર બન્યા. અહીં બે વસ્તુ પર વિચાર કરવાનો છે.
છે.

Page #85

વ્યાખ્યા સ્વપજ્ઞ કે અન્યકક? ૬૯
છે (ક) પૂર્વની પંક્તિમાં હરિભદ્ર સુ.મ.નો પ્રયોગ ત્રીજા પુરુષમાં થયો છે.. આ પંક્તિમાં વૃત્તિકારે , પોતાના માટે પ્રથમ પુરુષ વાપર્યો છે... જો વૃત્તિકાર હરિભદ્રસૂ. મ. પોતે જ હોય, તો એક પંક્તિમાં છે પોતાના માટે ત્રી. પુ. વાપરીને તરત પછીની પંક્તિમાં પ્રથમ પુ. વાપરે, તે પણ વિચારણીય લાગે છે... આના પરથી પણ અનુમાન થાય કે વૃત્તિકાર હરિભદ્ર સૂ.મ. નથી.
(ખ) વૃત્તિકારે પોતે ગ્રંથકારપણાને પામ્યા એમ જણાવ્યું છે. અનેકાંતજયપતાકા, હરિભદ્ર સૂ.મ.નો પ્રથમ ગ્રંથ નથી. તેઓ તો પૂર્વેથી જ ગ્રંથકાર છે જ. એટલે એવું જણાય છે કે વૃત્તિકારનો આ પ્રથમ ગ્રંથ હશે, જેથી તેઓ કહે છે કે અમે ગ્રંથકાર બન્યા. આ પણ વૃત્તિકાર હરિભદ્ર સૂ.મ.થી ભિન્ન હોવાનો નિર્દેશ કરે છે.
વળી, મંદબુદ્ધિવાળાના પ્રભાવે ગ્રંથસર્જન થયું હોવાનું વૃત્તિકાર જણાવે છે... હરિભદ્રસૂ.મ.નો મૂળ ગ્રંથ, મંદબુદ્ધિવાળા માટે નથી, એ તો વાંચતા જ સમજાય તેવું છે... તીવ્રપ્રજ્ઞાવાળા જ એ ગ્રંથને સમજી શકે તેમ છે.
મંદબુદ્ધિવાળા માટે વૃત્તિ રચાઈ છે, એટલે વૃત્તિકાર તેમનો ઉપકાર માની રહ્યા છે. આના પરથી પણ એ જણાય છે કે વૃત્તિકાર હરિભદ્ર સુ.મ.થી ભિન્ન હોવા જોઈએ.
અને એક શક્યતા એ પણ છે કે, “વ્યાખ્યા પણ હરિભદ્રસૂરિકૃત છે' એવી ચાલી આવેલી માન્યતાના કારણે ‘ટીÀË......' આ શબ્દો, પાછળના સંપાદકોએ-લહિયાઓએ ઉમેરેલા હોય.
અહીં એ નોંધવા લાયક છે કે વ્યાખ્યાકારશ્રી જુદા હોય તો પણ તેઓશ્રી પૂ. હરિભદ્રસૂ.મ.ના નિકટકાલીન જ હશે... કારણ કે પાના નં. ૪૭ પર વ્યાખ્યાકારશ્રી જણાવે છે કે –
'अर्थादुक्तोऽप्युपन्यस्तः, साम्प्रतकालीयग्रन्थकारशैल्या'
એટલે કે પ્રમાણવાર્તિકની વાત અર્થથી જણાઈ જવા છતાં પણ, મૂળકાર (હરિભદ્ર સૂ.મ.), વર્તમાનકાલીન ગ્રંથકારોની શૈલીથી ફરી જણાવે છે...
જો વ્યાખ્યાકારશ્રી દૂરવર્તી હોત, તો સામ્રતwતીય ના બદલે તાનીય એવો પ્રયોગ કરત.. અને તેનો અર્થ એ થાત કે, “મૂળકાર, તે કાળના (મૂળકાર વખતના કાળના) ગ્રંથકારોની શૈલીથી ફરી જણાવે છે ઈત્યાદિ.
પણ એવું ન જણાવી ‘હમણાંના ગ્રંથકારોની શૈલીથી મૂળકાર જણાવે છે એવું કહ્યું છે, તેનાથી વ્યાખ્યાકારશ્રી પૂ. હરિભદ્ર સૂ.મ.ના નિકટકાલીન હોવા જોઈએ, એવું ફલિત થાય છે.
અલબત્ત, . આ અંગે અંતિમ નિર્ણય કરવો મારા માટે અસંભવ છે. છતાં ઉપલબ્ધ પ્રમાણોનું અવલોકન કરતાં મને જે જણાયું, તે મેં જણાવ્યું છે. બહુશ્રુતો આના ઉપર વિચારે અને જણાવવા જેવું જણાવે, તેવી વિનંતી.
જિનાજ્ઞાવિરુદ્ધ લખાયું હોય, તેનું અંત:કરણપૂર્વક મિચ્છામિ દુક્કડમ્...
II
મુ. ભવ્યસુંદરવિજયજી મ.સા. .

Page #86

(૭૦)
- સંપાદનશેલી...
ગ્રંથમાં મૂળ-ટીકા વગેરેનો પૂર્વાપર ગોઠવણનો ક્રમ આ પ્રમાણે છે - (૧) મૂળગ્રંથ, (૨) વ્યાખ્યા, (૩) ગુજરાતી વિવેચન, (૪) વિવરણ, (૫) ગુજરાતી ટીપ્પણ, અને (૬) પાઠપાઠાંતરાદિની ફૂટનોટો...
# મૂળગ્રંથ આખો જાડા ફોન્ટમાં લીધેલ છે. I વ્યાખ્યામાં જે જે મૂળગ્રંથના પ્રતીકો છે, તે બધાના ફોન્ટ જાડા કરેલ છે.
3 મૂળગ્રંથના કયા પદાર્થનું કયું વિવેચન છે – તે જાણવા, મૂળગ્રંથના ફકરાની પહેલા નંબર આપેલા છે
# વૃત્તિની કઈ કઈ પંક્તિઓ પર પૂ. મુનિચન્દ્રસૂરિ મ.સા.નું વિવરણ છે – તે જાણવા, તે તે પંક્તિઓ પર ઇંગ્લીશ નંબર મૂક્યા છે..
િવિવેચનમાં, ગ્રંથના ક્લિષ્ટ પદાર્થોને તાત્પર્ય “આશય' “ભાવાર્થ' વગેરે મથાડે વધુ વિશદ કર્યા છે..
વિવેચનમાં, વ્યાખ્યા + વિવરણના પણ પ્રાયઃ બધા પદાર્થો સમાવી લેવાનો પ્રયત્ન થયો
If વિવેચનની ટીપ્પણમાં, પૂર્વાપર સંદર્ભો, તે તે વાક્યો કહેવા પાછળના આશયો, શાસ્ત્રપાઠી દ્વારા પ્રસ્તુત વિષયનું વિશદીકરણ, કેટલાક શબ્દોના પ્રતિનિયત અર્થો, પ્રસંગોપાત્ આવેલી છે તે દર્શનની માન્યતાઓનું સ્પષ્ટીકરણ વગેરે દ્વારા પ્રસ્તુત વિષયને વિશદ કરવા પ્રયત્નો કર્યો છે..
જ વિવેચનમાં જે પદાર્થોનો હજી વધુ વિસ્તાર કરવો જણાયો, તે પદાર્થોનો વિવેચનમાં જ વધુ વિસ્તાર ન કરતાં, તે તે સ્થાને ‘V.T.' એવી સંજ્ઞા આપીને, પાછળ પરિશિષ્ટમાં વિસ્તારથી તે વિશેષ ટીપ્પણો'નું આલેખન કર્યું છે...
@ મૂળગ્રંથમાં જેટલા પણ પ્રમાણવાર્તિકના શ્લોકો છે, તે બધા ટીકા સાથે, તે તે ભાગના પરિશિષ્ટમાં આપેલા છે. વિશેષથી પદાર્થના બોધ માટે તે જોઈ શકાય...
* અનેકાંતજયપતાકા ગ્રંથના ૬ અધિકારો છે, તેઓની ગોઠવણ ભાગમાં આ પ્રમાણે વિભાજિત કરવામાં આવી છે.
ભાગ અધિકાર ૧ ૧, ૨ # (૧) સદસદ્ધાદ અધિકાર
(૨) નિત્યાનિત્ય અનેકાંતવાદ

Page #87

સંપાદનશૈલી... ૭૧
૦
W
0
=
P
m
(૩) સામાન્ય-વિશેષ અનેકાંતવાદ ૪ જિ (૪) અભિલાપ્ય-અનભિલાપ્ય અનેકાંતવાદ ૫ ૪િ (૫) બાહ્યાર્થસિદ્ધિ અધિકાર
(૬) અનેકાંતવાદમાં જ મોક્ષ # પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં સંપાદિત કરેલ મૂળગ્રંથ-વ્યાખ્યા વગેરે માટે, પં. હીરાલાલ કાપડીયા દ્વારા પૂર્વસંપાદિત મૂળ-વ્યાખ્યા વગેરેનો જ મૂળ આધાર રાખેલ છે અને પૂર્વસંપાદન ખૂબ જ સુંદર અને વ્યવસ્થિત રીતે થયું હતું.
પણ ત્યારે ઉપલબ્ધ સામગ્રી ઓછી હોવા વગેરેના કારણે ઘણા સ્થળે મહત્ત્વની અશુદ્ધિઓ રહી ગઈ હતી.. એટલે અમે લગભગ ૨૦ જેટલી હસ્તપ્રતોના આધારે, ગ્રંથ-વ્યાખ્યા-વિવરણના જે જે સ્થળે અશુદ્ધિ જણાઈ, ત્યાં બધે શુદ્ધ પાઠોની ગવેષણા કરી. નહીં નહીં તો ૩૦૦ ઉપરાંત અશુદ્ધિઓનું પરિમાર્જન થયું હશે... અને પછી મળેલા શુદ્ધ પાઠોને જ અહીં મુખ્ય તરીકે રાખેલા છે..
ઉ પૂર્વમુદ્રિતમાં કેટલાક શુદ્ધપાઠો ફૂટનોટમાં મૂક્યા હતા, પણ અમે તે બધાને મુખ્ય તરીકે રાખીને પૂર્વમુદ્રિત પાઠને ફૂટનોટમાં મૂકેલ છે..
* સંપાદન-અનુવાદાદિ પૂર્વે હસ્તપ્રતો દ્વારા શુદ્ધીકરણની અત્યંત આવશ્યકતા * સંસ્કૃતમાં, એક માત્રા કે વિરામચિન્હની નાનકડી ભૂલો પણ અર્થનું અનર્થ સર્જી દે છે...
“અનેકાંતજયપતાકા' ગ્રંથનું સંપાદન-અનુવાદ કરતી વખતે અનેક અનુભવો થયા કે “હસ્તપ્રત વિના તે તે અશુદ્ધ પંક્તિઓ દ્વારા ગ્રંથનો રહસ્યાર્થ કોઈ જુદી જ દિશામાં ફેરવાઈ જાત...'
•એક ઠેકાણે પૂર્વમુદ્રિતમાં ‘આક્ષેપત:' એવો પાઠ હતો, તેનો પ્રસંગથી અર્થ એવો નીકળતો હતો કે “આક્ષેપથી વ્યક્તિ પ્રવૃત્તિ કરે' પણ આમાં સમસ્યા એ સર્જાય કે “આક્ષેપથી પ્રવૃત્તિ એટલે શું ? હસ્તપ્રતો જોઈ.. ત્યારે પકડાયું કે ‘ગક્ષેપતઃ' એવો પાઠ છે, પછી અર્થ બેસી ગયો કે ‘તરત જ વિલંબ વિના વ્યક્તિ પ્રવૃત્તિ કરે..”
હવે અહીં હસ્તપ્રત વિના માત્ર કલ્પનાથી અર્થ બેસાડવા પ્રયત્ન કર્યો હોત, તો પંક્તિનું તાત્પર્ય કોઈક જુદી જ દિશામાં ફેંકાઈ જાત...
• હસ્તપ્રતમાં ક્યાંક અવગ્રહ ન હોવાથી ને ભૂલથી સંધિચ્છદ થઈ જતા પણ અર્થનો અનર્થ સર્જાઈ જાય છે. દા.ત. પૂર્વમુદ્રિતમાં ‘સ માન' એવી પંક્તિ હતી, પણ પૂર્વાપર સંદર્ભથી એ પંક્તિ ખોટી જણાતી હતી. હસ્તપ્રત જોતાં જણાયું કે, ત્યાં “સવાડમાવે' એમ લખવું જોઈએ...
વિરામચિહ્ન શબ્દોની આગળ-પાછળ થઈ જતાં, પૂર્વપક્ષની પંક્તિ ઉત્તરપક્ષમાં જતી રહેતાં કે ઉત્તરપક્ષની પંક્તિ પૂર્વપક્ષમાં આવી જતાં, તે તે પદાર્થો બેસાડવાની વિષમ સમસ્યાઓ સર્જાઈ
જાય ! આવું પણ પૂર્વમુદ્રિતમાં અનેકવાર અનુભવાયું... કલાકો સુધી એ પંક્તિ પર વિચાર કરવા 5) છતાં પણ ન બેસતાં, એક વિરામચિહ્ન બદલી દેવા માત્રથી ક્ષણવારમાં સુંદરતમ અર્થ બેસી ગયો... -

Page #88

સંપાદનશૈલી... ૭૨
Se
♦ ક્યાંક બે-ચાર પંક્તિઓ ફરી પુનરાવર્તન પામતી દેખાઈ, તો ક્યાંક બે-ચાર પંક્તિઓ પૂર્વમુદ્રિતમાં હતી જ નહીં ને હસ્તપ્રત જોતાં મળી આવી એવું પણ બન્યું !
♦ ક્યાંક ‘પટ’ એવો પાઠ હતો, જે માટીજન્યતા વગેરે પ્રસંગને અનુસારે અસંગત જણાતો હતો... પણ હસ્તપ્રતોમાં, ત્યાં ‘ઘટ’ એવો પાઠ મળી ગયો... આ રીતે અન્યમનસ્કતા વગેરેના કા૨ણે પૂર્વસંપાદકોની અનેક સ્ખલનાઓ હોય છે.
• વ્યાખ્યાની જુદી જુદી પંક્તિઓ પર પૂ.આ. મુનિચંદ્રસૂરિ મ.સા.નું વિવરણ છે.. હવે પૂર્વમુદ્રણગત વિવરણને હસ્તપ્રતો સાથે મેળવતા, કેટલાક વિવરણો તો એવા નવીન પ્રાપ્ત થયા કે જેનું પૂર્વમુદ્રિત પુસ્તકમાં અસ્તિત્વ જ નહોતું..
• ક્યાંક વ્યાખ્યાની કઈ પંક્તિનું કયું વિવરણ છે - એ અંગે થાપ ખાઈ જવાથી, પૂર્વસંપાદક દ્વારા કોઈ જુદી જ પંક્તિના વિવરણ તરીકે તેનો ઉલ્લેખ કરાયો હતો અને તેથી જ પદાર્થ બેસાડવાની મથામણ થયા કરતી હતી...
• ઘણીવાર બે અક્ષર વચ્ચેના વાસ્તવિક અક્ષરના ઠેકાણે બીજો કોઈ અક્ષર વંચાઈ જતા પણ
અર્થફે૨ સર્જાઈ જાય છે. દા.ત. પૂર્વમુદ્રિતમાં ‘અતત્સમ્બન્ધ.' એવો પાઠ હતો, પણ તે ભૂલવાળો હતો અને તેથી જ અર્થ નહોતો બેસતો... પછી હસ્તપ્રત જોતા જણાયું કે, અહીં તો ‘ગત: સમ્બન્ધ.’ એવો પાઠ છે...
• ક્યાંક હેતુવિભક્તિઓ બદલાઈ ગયેલી દેખાય, તો ક્યાંક સંદર્ભહીન કોઈક જુદા જ શબ્દો આવી ગયેલા દેખાયા. . . ક્યાંક તો વળી વચલા મહત્ત્વના શબ્દો જ ઊડી ગયેલા દેખાય. . (દા.ત. પૂર્વમુદ્રિતમાં ‘સમ્ભવસ્તવાજત્વાવિતિ। વત્વારિ (?) બોધત ફતર: (?) તસ્યાઁપત્તિ:' જ્યારે હસ્તપ્રતમાં .....‘સમ્ભવ: । ન ચાસમ્ભવસ્તવારત્નાવિત્તિ ત્વવિરોધ: તરસ્યાત્તિઃ'
આવી બે-ચાર નહીં; પણ પૂષ્કળ બાબતો છે... ટૂંકમાં એટલું જ જણાવવું છે કે, પૂર્વસંપાદનનું બેઠેબેઠું નવું સંપાદન કરતા પહેલા કે સીંધેસીધો અનુવાદ ઉતારી દેતા પહેલા, (૧) ગ્રંથની પંક્તિઓ ૫૨ પુન્ન વિચા૨, (૨) પૂર્વાપર સંદર્ભથી અર્થસંગતિ, (૩) અશુદ્ધ જણાતા પાઠોનું હસ્તપ્રતો દ્વારા શુદ્ધીકરણ, (૪) અર્થનો ચોક્કસ નિર્ણય....એ બધું અત્યંત અત્યંત આવશ્યક છે... નહીં તો સૂત્ર, ઉત્સૂત્ર બની જતા વાર ન લાગે ને તેનાથી જે ઉન્માર્ગ પ્રર્વતે તેને રોકનાર કોઈ ન રહે...
ન
એટલે સંપાદક-અનુવાદકો આ બાબતને ગંભીરપણે વિચારે ને અવશ્ય આચરણમાં મૂકે એવી
વિનમ્ર વિજ્ઞપ્તિ...
પૂર્વસંપાદકે, -પાઇ, જી-પાટ, ૧-પા, ધ-પાઇ, ટુ-પાઠ અને ચ-પાઠ આમ લગભગ ૬ સંજ્ઞાઓ આપીને પાઠ-પાઠાંતરોની ટીપ્પણીઓ મૂકી હતી, તેનો પણ અમે પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં સમાવેશ કર્યો છે. વિદ્વાનો અર્થભેદ જણાતા તે પાઠાંતરોને પણ ઉપયોગમાં લઈ શકે...
અને અર્થશુદ્ધિ-અર્થનિર્ણય માટે અમે, તે તે સ્થળે ૧૮-૨૦જેટલી હસ્તપ્રતોનો ઉપયોગ કર્યો છે અને તેના શુદ્ધ પાઠોનો ને પૂર્વમુદ્રિતના અશુદ્ધ પાઠોનો નિર્દેશ પણ તે તે સ્થળે કર્યો છે જ..

Page #89

સંપાદનશીલી. ૭૩
. If અમને હસ્તલિખિત પ્રતોની સામગ્રી ભેગી કરવા માટે, મહાવીર જૈન આરાધના કેન્દ્ર કોબા, (
જેસલમેર જ્ઞાનભંડાર, ગીતાર્થગંગા, L.D. વિદ્યામંદિર, જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ જૈનાનંદ પુસ્તકાલય વગેરે અનેક સંસ્થાઓ અને તેમના ટ્રસ્ટીગણ વગેરેનો નિ:સ્વાર્થ સહયોગ પ્રાપ્ત થયો છે... તેઓ બધાની શ્રુતલાગણી અત્યંત ધન્યવાદને પાત્ર છે...
જ હસ્તપ્રતો મેળવવા માટે પૂ.ભા.ભ. શ્રી મુનિચંદ્રસૂરિ મ.સા.નું સુંદર માર્ગદર્શન મળ્યું હતું. તેઓશ્રીનો ઉપકાર અવિસ્મરણીય છે...
અમે શુદ્ધિ વગેરે માટે ખૂબ જ કાળજી રાખી છે, તે છતાં પ્રમાદ-સ્કૂલનાના કારણે ભૂલ રહી ગઈ હોયને જિનાજ્ઞાવિરુદ્ધ સંપાદન-વિવેચન થઈ ગયું હોય, તો તેનું અંતઃકરણપૂર્વક મિચ્છામિ દુક્કડમ્...
I કમ્પોઝિંગ-ટાઇપસેટિંગનું કાર્ય મૃગેન્દ્રભાઈએ અને પ્રીન્ટીંગ-ડીઝાઈનીંગનું કાર્ય અપૂર્વભાઈ શાહે અને પહેલા ભાગની પ્રસ્તાવનાદિનું કાર્ય રાજુભાઈએ ખૂબ જ ઉત્સાહ અને કુશળતાથી પાર પાડેલ છે.
#િ ગીતાર્થગંગા સંસ્થામાંથી, સોફ્ટવેર પદ્ધતિ દ્વારા આ ગ્રંથ-ટીકા વગેરેનો ગ્રંથાઝ પણ મળેલ છે...
If કઈ હસ્તપ્રતો કઈ સંસ્થા વગેરેમાંથી પ્રાપ્ત થયેલ છે, તેનો ઉલ્લેખ અહીં આગળ જ કર્યો છે, ત્યાંથી જોવા ભલામણ...
પ્રેમ-ભુવનભાનુ-જયઘોષ-જિતેન્દ્ર ગુણરત્ન-રશ્મિરત્નસૂરિ ચરણરજ
મુ. યશરત્ન વિ. આસો સુદ-૮-૨૦૬૮

Page #90

(७४)
અનેકાંતજયપતાકા ગ્રંથસંબંધી મૂળગ્રંથ - સ્વોપજ્ઞવ્યાખ્યા અને વિવરણના
સંપાદન - સંશોધન - અનુવાદમાં ઉપયુક્ત થયેલ
હતાલાબત પ્રતો
આ હસ્તલિખિત પ્રતોની પ્રાપ્તિ માટે, અનેક સંસ્થાઓ તરફથી मणेतो नि:स्वार्थ सहयोग, मने धन्यवाहने पात्रछ. . .
A- प्रत
सामसमुबारित विकल्पश्यनित्यनवयोवजितनिशिस्नायनारामायापनिहछतेविफल|| लेदान्फएगफपगमविरोधातदानहेरनेसतिसविरोनिक्षतस्मासामर्थमुपादानास्पदेउतशतसोधासिक पाक्षादपरस्पन्नावर तरक्कासनादिशात महततस्तन्नीतावुपादानतरदेनिहि हेलपारिकपात विशिष्टला
यवनवासामरणादिदेतयासिदिरायस्पसनदान एकस्वानुककार्यरुवाशर्वधुदैदीसेरन्ययासघश्संग: स्व|| नावानमंतवादाविरुतसामस्प दिasaयुनिमिानुपासतदेकचापति:नयाहिटीनस्कावननदेक स्पनिमितेने परस्पतितदिनरस्पादित तवायथायोगततरनिमितकित्तावविवतयाताजदसिरितितावातावात्मक स्नोवतविकल्पपयेपारपर्यणमिवातात अतोत्साधियः किंनास्वामनारयंसरयतातिवन्य यदिवोस दा ताऽत्तास्परुत्पकियास परतापारतयानावमित्येतप्निनोवारीपररूपेणाई कियाकरणाभूएस्परतानावान! ततयएसावपि कार्य कियासकक्षावधीयाकोनावाश्नावस्पनस्ताविशेषोर्शितास्पादित्यसपनवकाशमदत
कार्यवियाकरणादिति तोकपरतेपरच्यापारेर्थरिछे दानवसरकारस्तोतास्तिताविकल्पस्तत्वसतादेव कथं स्वातंपरिहरतावितयं नि अन्पया नूतर्थतापरिवेदासदसरकारापाशेः अतथागतातोननास्विताविकल्याण सविशितिनावनीय तनयरिश्त्परमालपदार्थमाधास्वलयविएतासाभवातमीदाकावयापरसवात अव्य पारेपिपरिसोदूरपसे दिसायसायाऽशकपरिहारः सपछतेतियज्यतेपरेसादवितिमिलिलिपदार्थमावापामेवो तनावामाबात्मक हातअन्पथातन्मानानुपपत्त इतरेतराजावात्मकन्तसमाजासिदेःततश्पदंपमापदार्थ || मावाटेवलशविरतासामेवामायुक्तस्तवापार संजवादिन्पशाक्सिवादएकछिरथावस्वितानामवगोकथकरूपता
પ્રતઃ અનેકાંતજયપતાકા-મૂળસૂત્ર સ્થિતિ સુંદર પૃષ્ઠઃ ૭૫ संस्था :मा. श्री साससागरसूरिशानभहिरोमा... His:१७२ પ્રતનું મૂળસ્થાન શ્રી વિજયધર્મલક્ષ્મી જ્ઞાનમંદિર આગરા...

Page #91

स्तविजित प्रत.... ७५.
B- प्रत
--
-
--
बंधनधेचनिश्चयानांनतसंस्तनचयस्बेत्रफलातकल्पनागवंचयथा शक्तेःशुक्तिञ्चश्मदादरमिक्सवातीपातदयोगात् निका या अप्पअंदशानननालादिवचनवादात्'श्चमेवेदमितिवे।
कध्यवधामसंतवःततस्तन्निश्चयानुत्पन्ौरितिवेत् सैवताकि मितिचिनिश्चयांतरोत्सादादितिवेत् कथमवतवांतरान्निश्चयांत
रोत्साःतन्मयतावचादितिवेत् अनुसवांतरचन्नतसतचंतचेदा । ततस्तऽत्पादेयवहारनियमावेद एवंदिनालाउसवजन्पोपित्ता
तश्चयः पाताशवसवसतश्चसावतयातजन्मोपिसंसाध्यतएवछ' 'ममत्रापातिनन्यायविदरतताव्यवदारनियमतः प्रन्सियुक्तासर्व बाशंकानिरस्लेरितिनानिहन्निः सर्वत्रबाजासादात् वैधाम्पपसा
પ્રતઃ અનેકાંત જયપતાકા-મૂળસૂત્ર સ્થિતિ શોભન પૃષ્ઠઃ ૨૦૪ संस्था : Hist२४२ ६-२टीट्युट पून... is : २५१/१८८३-८४ सौन्य : मा. वि. उभयन्द्रसूरीश्व२० म. सा.
C- प्रत
-
-
-
-
-
-
-
-
सागपानवकाशपतिनवादकापसागायाद्यकनियतादाताविधिनानकतावादकमाना। वाचाआयतानुक्षरकाशतिदायातयविवादमायाsanायतावादिलक्षाका पकलापद्वयाहिलक्षणामकार्यडायतइत्यादिनिकारणकलापधारणास्तिनानितिनसावाहिक नसागककार्याप्रतिनियतानातावकनद्याधातासार्वघातकाननparaaraकापिकनकम्मरणती वायागातनिर्मागवकिधगानाक। त्याउनमासादयतापकातापितसासर्वामानात परमदकागानासर्वभूतिसमाववानसायं मादापतिवितादिमिदापाताकताताम्पसर्वनाम: सार्वजनकानिाकानिकानाकापार डतकश्यतादातिवयिएसविजनकापमान विवितावतायनाट्रीककार्थस्सा वासपातासपवावरणातीतायातायातमा तिततामादयस्नारकारणिकनिदिदिवासातसिसाधताकलापदासष्ठानमार्यापासित्यनाद्याधि AairाशिएकिनमपातासाprronखिलुसतसामतावानदपरसाaunYसावांतरस्पतaan रसूतावनापजनकविराधावसयतदानाद्विलक्षाणाद्वितस्पतावातातआएडानकवतनपुश्कल विलयएएसनUTUदिवसातयावितरसातम्यतानाजमाउतदसिहरविनासायासपनियराएका
પ્રતઃ અનેકાંતજયપતાકા-મૂળસૂત્ર સ્થિતિ સરસ પૃષ્ઠ: ૧૦૯ સંસ્થાઃ (૧) શ્રી વિજય સિદ્ધિમેઘમનોહરસૂરી જ્ઞાનભંડાર પંકજ (૨) આ. શ્રી કૈલાસસાગરસૂરિ જ્ઞાનમંદિર કોબા !
પાન : હેમચન્દ્રાચાર્ય જૈન જ્ઞાનમંદિર પાટણ ડા.: ૧૦૯ ક્રમાંક: ૨૮૩૮
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-

Page #92

स्तरिमित प्रत.... ७६
D- प्रत
दधिकतमुक्तवस्यकामतादमित्पादानामवयक्रवदमकवायागनासापवादस्यापुष्कलस्यमुक्तवास्यनिधकमासंगारिश्चपिपाणिवत्ताचाताप नादवलावयतिनिघादीत्यादिनातघादिगवानराफमाकरासायपिघाणासर्वनासंसाार्यवासंसारिधवालादाकृतश्पादाएकांसवादापाताकारणात अपिजसंसार्यपियाहादानीतात्पनियसमारियानमसप्तर्सीएकातिनरासारिखामावादयामाधीकर्षादयश्वासानवीयनिविद्यमान
काधीनिन्नानात्वंयक्तिविदितदसारमधिकतमानकांतदर्शन मितिकिावत्याधिकिंचायमपाशादायभानकांतवादिानावादिगामानम पिपत्यक्षा। दिनमानामविकातिमाऽपिवमानमविकतश्त्यावा म्यान्मानमितितवनरातकचिम्मानमितिन्पायावमित्यादिापसंतदातासमधिमानामासमपि। ननादवायामदासम्ममितितवनीतातलाचयादितताधेवालगन्यायमनदतदात्माकतातडतदतदीतश्रात्मायस्यतनवातपिमनपमायामा।। यस्यासर्वक्मिानयासिननंतारादितिवम्वनायविमाधनालावि राजातनष्ठालयलनघातरिमनश्रम्पतदनदाधिनाशनकानवादिनःनिकलेकम।। सिमसात्यक्षितसन्यायासारतःमिकलंकमनायाविरोधानिः सम्रात्यक्षिातायन्सधायामलक्षणातदमुसारणमामवद्यमाणामिश्रिादि। शदात्यामययातिनियन मितरम्यानमुक्तमघटता। इनिभवानलममातिनिधिननिराकानाकामानिनिवजापतितघाचो कमान्यतादावत्याहीय:पश्यतीत्यादिशायापपत्यात्मानम, रादिगादातनिधामनियम्यातमद विनाअदमित्यवंशायनमाविषयनित्य तयातनःकिमित्याचUREद्वातासासवरषातयत्तिश्वगकारातिाएर मावकिमित्याहारकादिाधापरतात छगयतिनिघायणवीसपरियामा वान्यामानावविपलसप्रशाधनानिसाधनानमयातनात्ययातःगयानतादवातनारमालिकावावायावन्याणिमसायममारपाणपनघामात्ममिमा तिपरमकामAIRमिलाताशिवरावालवताअनायासघातबहापरिषदाधण्यासावादापासायतिरागादयताकम्मकायामाकामा भावनात सवतपसावार्मक्षयानकायसंतापत्रपतिपर्वपकाकर्मफलयाकारणान्नारकाडामिानतिरष्टताकर्घतपश्यातकापसंतापाया. मित्रामापछातिपल्यातलयामत पादाविशिष्टमुखसाल्पाचानवाघतिपतिमवाध्यवरवादरपितफ्धपसंगादित्यधीशष्टाचती तिकापाश्रधिकतराडमखााक्षापासतदन्पबंधषमादानास्पाहायपिपयुतराउपहारवफ्युतसपशिक्सममलयाविश्वकर्मकार्यातष्ठाला|
પ્રતઃ અનેકાંતજયપતાકા-સ્વોપજ્ઞવૃત્તિ સ્થિતિ સુંદરતમ પૃષ્ઠ: ૧૩૦ સંસ્થા હેમચન્દ્રાચાર્ય જૈન જ્ઞાનમંદિર પાટણ ડા.: ૧૬૯ ક્રમાંકઃ ૬૬૭૭ सौ४न्य : मा.वि. उभयन्द्रसूरीश्व२० म. सा.
-
-
E- प्रत
नितन्तेरिक्तियधानीतरभूतःसहकारिणक्रियतेनि दोषीवस्तुनः अत्रापिविकासयुगलमाह सिविद्यमानो विद्यमानी तैवाक्रियामहाविदोषमारायदिविद्यमान कपंक्रियतेकरीवा नवस्ठापूसंगाकघमित्पाहामरुदेकवारकरणपिविद्यमानत्वाविशेषणहेतुनासूपीभूयःपुनः पुनःकरणमिसनवडाअधाविरामान:क्रियाते प्रवाहयाहतमेतसतीविद्यमानस्पवस्तुन)
नतिरभूतःअविद्यमानवविद्यमान एवेतिरुत्वा करणेवाप्रमतिरिक्तस्पाविद्यमानस्संत्र निस्सत्वापत्तिर्वस्तुनरतिषकमाएतदेवभावयतितवाहासादिनातघाहितस्मिन्नव्यतिरिक्त विद्यमानेविशेषेकियमापदायवरुतःसात्तदयतिरिरलात्तस्पविशेषस्प-अघमाभूद यदोषानंतरोदितःनक्रियतरसाश्रयेतेसहकारिएाकश्रिोपाप्रवाहानताईसतस्प वस्तु नःसहकारीकतरत्साहाअकिंचित्करत्वात्कारणात एवमम्फपगमेदोषमागमकिंचित्करलेवि सतिसहकारित्वेग्मपेगम्यमानेकिमित्पाहा निपसंगःएनमुपदर्शयन्नाहातवाहासादिपतघार हियदिकचनविशेषमर्चन्नपिसपदार्थालेकीदितम्पवस्तुनःसहकार्यम्फपगम्पते।ततः किमिसार सर्वभावानामेवृतमहकारित्वप्रसंगाकतश्साहातदिवशेषांकरीनाविनोषात तस्म वस्तुनःविशेषाकरणेनाविशीषासर्वभावानामिसेवमसिहकारिकल्पनांतिघेतादिअघीय पराएवंभूतावतसावस्तुनःस्वभावोधनःयेनविशेषा कारेकमपिपतिनियतमेव सहकारि
પ્રતઃ અનેકાંતજયપતાકા-સ્વોપજ્ઞવૃત્તિ સ્થિતિ ત્રુટક-અપૂર્ણ પૃષ્ઠઃ ૫૪ સંસ્થાઃ લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર ક્રમાંક: ૯૨૦૬

Page #93

स्तलिषित प्रत.... ७७
F- प्रत
वानाएकांतवासनासायनसर्वथानरनुपयागादिजिगर्भगरत्यवसथान्यससवनेनकिमित्याहातदुपादानमं तरेणेवपक्रमात्कार्योपादानमंतरेणेचस्यानहावाकार्यभावनकथमित्याहायसदेवसवेनानतस्यासनाकारण सतयाकश्चित्वनिबंधानचासोकायिभावोभवतियतायपिकिंचिन्नत्राधिकृताणुभावोसटुसद्यनातरपिमावाप्रय त्ताकारणानन्यसरेवेतिसंबंधाभावाथयावंचततधाशक्रियोगातानस्पभावस्यानयाप्रतिनियनकार्यकर्तृत्वशक्ति योगानातथाशक्तियोगश्चातस्यैवनथाभवनातानस्यैवकारणभावस्थातथाकार्यभातलेणभवनानारत्येपैतर्द गोकर्तव्यमित्याहाअन्यथेवमनभ्युपगमा उक्तवरयोगात्कारणानानासदेवउसपनाकिनर्दिकर्षचिरसदितिाकु नरत्याहापूर्वभवनभूनान्यथाभूतभवनात्मकत्वात्कारणानाकस्पत्याह उत्पादस्याएनेनोसादलक्षणनास्तत्व भावएवाभावसभावस्एपदोपारधर्मएवनत्वतःपरमार्थनच्ययरत्यर्थः।सामर्थनोक्तएवन्ययाइहवभावार्थ माहायतास्यायमित्यादि।नायनास्यायमर्थ उसारलतरणवाक्यस्यपूर्वभवनभूनचन्यथाभूतभवनंआत्मायस्पस नयाविपरलापरलस्मात्तत्रविभवनकारलवपिनामूलत्वमनीतत्वंउमारतयानत्यागभावानिरत्तोपावन ड्रावानुपपने अन्यथाभूनंनुमुवनंकारगन मेवाच्यतयानरभावेसन्यथाभूतत्वाभावानरेटुभयमननएरिता यात्मायस्पेसम्पपदार्थानोसारःसंबध्यताकिविशिष्टरत्याहाच्ययाविनाभूतहिनिदर्शितमननाव्यपरेशस्तस्स ययस्थपूर्वभनाभूनान्यथाभूतभवनात्मकरनिपूर्वभवनेनाभूतंभवना-यान्मापस्पसनथाविपरीतारहैवभावनामा
પ્રતઃ અનેકાંતજયપતાકા-સ્વોપલ્લવૃત્તિ સ્થિતિ: ભવ્ય પૃષ્ઠઃ ૨૧૫ संस्था : मा. श्री दाससागरसूरि शानमार मा... भांड : १५०७२ મૂળસ્થાનઃ શ્રી વિજય ધર્મલક્ષ્મી જ્ઞાનમંદિર આગરા
G- प्रत
किमर्थातस्तोडनर्यातरचूतइतिअशफन्नययादिदोषमादायद्यर्यातरबूतस्तस्एकिमायातंरखनातनदर स्चरेत्यर्थः सविनाशतिरतूतसतस्पवखन विशेषकारकतिदेवएतदानांवाद नानवस्वाश्संगात एनमेवाद तयादीत्यादिना तथा दिसविशयमूलविवापरुताततीक्ष्म्युनःनिन्नान्निन्नाचातदेवावर्ततेइत्यवमनेनप्रकारका नरबारककानिरिति अयानतिरनूतःसहकारिपारियतरिमोषावस्तुनः प्राविविकल्पकगधामाद सश्चिमानोऽविद्यमानी इन्दादिदीरमाद यदिश्यिमानाककियत करतोचानवस्वाश्सगः कथमित्पादसा दादेकवारकरविनियमानत्वाविज्ञापणादेवनान्योन्याशनान: करपामित्यनवाला थाविधमानकि यंअचाहनादिमिझतीविद्यमानस्यवस्तुनः अर्थातरचून अविद्यमान विद्यमानाव्यतिरिक्तीदिवि धमान(नितिकवाकरोदाअध्यतिरिक्तस्याश्चिमानस्एअमिएचापतिस्तुनइतिश्कमाएतदेवनारयति। तथादात्यादिना तयादितस्मिन्नतिरिक्त विद्यमान विवाकियमालेपदार्थए:स्पात गतिरिक्त लाज्ञस्पशिक्षम्पअथमान्दयंदोयानंतरोदितानक्रियतत्याश्रीयंते सक्ष्कारिपाकश्विधिोपःअवाहन तसितस्यवस्तुनःसहकारीकृतज्ञत्पाद अविचित्करत्वात्कारबाएवमफगमेदीयमाद अकिचित्करले. सिप्तिसहकारिदन्झपगम्यमानेकिमित्यान्दातिश्संग:एनए यन्नादतथाहीन्यादितथाहियदिकंचन विमनविसपदार्थमालीकादितस्पवयुनःसहकार्यान्फएगम्यते ततःकिमित्याह सर्चनाचा नाम वसदकारित्वसंगाऊत्पाद शिवाकरमानाविनीचारतस्परस्तुनाचिनीयाकरणाविवशवासना नानामिद्यासहकारिकल्पनामथस्पादि मानतदारया एवंचूतएवास्यवस्तुनःस्नादायमायन विशवाकारकमरितिनियतवसदकारिलमपेदवासीकादिकार्यजनयतिरिझानादिमिति एतदानका
પ્રતઃ અનેકાંતજયપતાકા-સ્વપજ્ઞવૃત્તિ સ્થિતિ શ્રેષ્ઠ પૃષ્ઠઃ ૧૮૫ સંસ્થા: લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર भांड : ३४०

Page #94

स्तलिजित प्रत.... ७८
H- प्रत
काममात्यावरपारपकमाताधमानारपवतधारातयामवसायाज्ञानानिातघायणामधगमसत्यसंगतिसमासाचातत्याहातास्यत्पादितस्या तिघताहाकिंविशिस्यत्याहाताननवनवस्वाइपरावसायडनसतावतपद्यन्यद्वातदपराश्वसाययहणमंतारणयदपायागानाधायागश्चा तिसावधिकचालतदपरावसायकाननयतावासावितितशावधिकायदिनामियतत क्षिमित्याहामनिरवधिकंयक्षतक्ष्यरावसायंडाननयता।
वदिक यदापातहणंतदपरावसापडलायनाचयामितितावनीयामतताधरासियायमादामलसामा हातासदयदणंअपरावसायारया विधायदणाएतदाशंक्याहानिरिक्षागवातधाधिकातरतावस्थाहाणामयाकतेश्याक्षासायिकाचाताएकरावास्यासातदपरावसायमान्यतावशा निसियाहत्यहाणमितिगर्सममवावतदंगीकनद्यमित्याहाअम्पायवमनस्कषगामवेदनधियहागानकपमानास्पछतावस्यग्रहणायदणपसंग सामान्यतयक्षणाधिपतयायदानायदिनामिवंताकि भिवादांताचसायचसत्यम्ममवानुवादएवाविचनाविधाननऋतपदादागृह्या माणायमाथापाईपक्षीयारकवविाराधादित्यवंतविचत्य वयचाचवितायक्कादंचित कविता पकाारणतयक्षणादधिधातवतावयदा पादिवायाधिवचनामासानायकायमातिरगा।
यानान्यांतश्त्याहीरतादापानतिहासतमायारिवामित्याधनादाया सानातिवातरित्यलेघसांगागतियाहातंर्वपक्षेकिंचा विकल्यास काबासत्यादिायावादकधार्मदारणापिनदातानियापनापत्याक्षणविषयाकर
शालधायिकारकशायसिनामानाविश्यादिव्यादितदाय संतश्त्यासाठदारमानापमपातावारणापततिक्षाशयतकाना सायायामानांचयाणामपिवधायतापवाधियत्याप्रसर्वधानवतयानिशयनिबंधमालाववादिककषायंपाायारणाजाकवालनाक्षाणयावरणा इनाराघायिय सकलधविनयानिशयापमानांतरासावश्याक निजामनगानाद्यनावासतिगकशिामापायादेवमधिकलिनाउतवानश्यायामात
कायसादत्तपातातामगाववानियतासाथानकाचनाचतयाशियमानायकसत्तावनिकलादित्यधिकद्यानमानसमारणाकतर्लिगाहयतादानातदान कलात्मकग्राहककानतावादस्यानकपत्तावमयानबानियन्त्पवयनःप्राविकालायप्राभानद्वादकानात्पादकताकधानावत्यधाकधापाकामाला पादिपकवायत्तादिमानकापायायागिदिनादनातन्त्रकममधसाववादविकतक्मनझरनादिकानडनगवतावामान्यधाततधात उत्पाद लिलाधनीरायदिनामिवंततःकिमियाहाअपस्यापिवहमानादिकानयतझावापानकासादिवानापाताकघमित्याहादवविशमादितझवत्तान
પ્રત: અનેકાંતજયપતાકા-સ્વોપજ્ઞવૃત્તિ
સ્થિતિ : શોભન પૃષ્ઠ: ૧૩૦ संस्था : (१) गीतार्थ शानभंड।२ M.S.- १४५
(२) ५. उभयन्द्रसूरि म. सा. ना सौन्यथा पाट। शानभंड२.. भूणस्थान : श्री उभयन्द्रायार्य शनिमंदिर ५॥2॥ (नों:माप्रत अनेD-प्रतनेछ, भूलथी मनो३५6षथयोछ..) 31.: १६८ भis:E99
|- प्रत
न्यापावासाचवमसिधादिबहिनददर्शनाaanaमित्यासाविषमाधाक्षिताबापमासातवाप्रतिनिधीसा सामान्य मानयासबायरामाप्रतिपनि मानिशुपालन्यापिनाविनमानसमाधमाबतातायागवितयिायामात्यामागुणवातावादिविण तापधरमचनचादिविशारायमिनाएदवविरासायदुनात्यापाथानियतात्यायदान्यायापादिताधारसाावायस्थल unaall ||सम्भाविनिदर्शनमादायधाविnिeaनादिugeसापरतादिर किमातिासमिपमाताप्राप्रतिषतावालमतधामतिप्रतिवीर्याय दायावपतिशमाHinuधारूपमपि त विपरमानवादाकिया गयावसानिमाथाgaliमादावादाला सपायहायविनायनापापकारापातानुत्पत्ताावायस्पतमापतादावाध्याताउपसनताससससासमानरूपंयासममय15वा, धावागारकादाविद्यविnिaमादीनिहायमितिघाकायायामaranaदायायशमवश्ववप्रमाविरु६मावासायागाप्रसारिस्पा प्रीत्पावत्ताविनावावहासरस्पपलाञ्चकारणात किमि
यादापागं प्रककर्ममत्ताविनाअनाविद्याद्ययाशिनाद्याहमकालस वसावावाहिअविसघामातवादवायापशमवश्वमितिकिा यानिदाशतवनवितदित्यादिनविनद्वियमपिमहादिमलिनासत निमितानाशानामत किंतरिमितामइत्याein andसाविधाविशयानासादियवासतिरुतावनाविनरचना
aaiसाविवारवाशयालधादियवासाबरडताना सवापवमाप्यास्याप्रकमासाहान्यासल्यात्प्रतनिनिसबकल्पानति-संगवाक्षरप्यत्तनिमिaसानानाविकल्पबुदिरासादाव पाल्पालादान्यायइतिाततष्ठितामसनायवेसर्वावलसाविपिनादायापशमवत्यमाणानतावनविद्या साकारायाऽवतु कासवाशतालमावावास्याक्सिरावानात्तमातिएकारपशिशसंरझाकारास्यववाचकस्यापिशक्षस्थापिसातामाताश्वकचित्पन्नातानमि लासदानयुगमनानाविपसाष्टातिमातासवाप्रतिपसिवायत्ताप्रानपावरमपिताविनातावादावावाषपदुतात्यास दायातमनसानामवित्तीत्फसमित्याaिlanामिकपिसिनामनातदातारकास्यनिसावनीयतहासहारवादिापपाहतासवान
नयुपसाविनमहारतादिापतिसमक्षामदधातिविमित्याशिवाय सर्वपकिनामिविचारपतवसाचातदानादवास्तवातावच्या ||शाप्रकरणमाPalaमादतिमारासमाकंतीसंप्रापटावियादवाकवल्याणपुरसारमंदारवादासिराह आसारासहामा
પ્રત: અનેકાંતજયપતાકા-સ્વોપલ્લવૃત્તિ સ્થિતિ સુંદર પૃષ્ઠ: ૧૪૦ સંસ્થા : આ. શ્રી કૈલાસસાગરસૂરિ જ્ઞાનમંદિર કોબા મૂળસ્થાન : હેમચંદ્રાચાર્ય જૈન જ્ઞાનમંદિર પાટણ (વાડી પાર્શ્વનાથ ભંડાર) ડા.: ૧૭૩ ક્રમાંક : ૬૮૨૫

Page #95

स्वाचित प्रती... ७८
J-K- प्रत
|मविरक्षिापयवा स्यंतकार्यस्analaरसपुत्पयत नश्ता/ATAध्यामारबिंदादिनापयत्तश्पर्थब
उकादिसंविदिशनिदर्शनशिाियदिदिशाजनहत्यायाच्याहकाकारनानिविद्रानेसमनूयमानेविनातिका जागमाच्यथा यमसीयतेइत्फच्यते।तदाएतदिऊशयत्तएवाय्यारवादेपदार्थ विकल्पकझाने| तत्यान्तेविएवात्कावकामजादिधांतिवीजाचुगमसजावायीताछपवसायोजायताएवमसत्कल्पनयाकत यानीलादानुसूविन्नित्किल्पज्ञानेनयायनीजायसायोजायतेसंमतिबीजाचुगमसत्रावासावा यात्राद्याकार। वायवैशधादर्शनसियाराद्याकारोवियतैयस्पासोया सायाकरवानसवासोनोवायालाद्याकरवोधस्तस्यवै। तिथियारुपास्पदर्शनमवलोकनमायावाद्याकारयक्तहिदोमिथ्यारूपोनस्तारिलोकितअताया। स्वाकारनिराकरणपरायायुक्तयोविमिथ्या रुपनदत्वितिraविकिपाणणस्पछविलाasशिननेदिर्यस्मा छविधालस्पचछरुपसाकारतिनियतेदेऽजावःसाध्यतेशिवविधाएस्पानदेवीसनादो वर्ततइतिनक। नित्यतिपयतीत्यर्थः॥anaइत्पाहानयासोतवशशविधानावधानियवश्देशेऽसौरवविधाली नास्तराशचिवागस्पनाश्संगातातिनियहिश्देवोशगस्पानासाधितेसतिदेशांतरेवाकालिम्या! नावातशागनास्पाताएवमहाशतिरुयोजनाकारदरनिदानप्रव्योतिरिक्तवाहकाकार परमात स्पबुहादिसंबंधितितिनियते वाक्झिानेऽन्नारसाधयितुमुपकातेसतिअन्यछानेससिंधिनियमाना चस्यादिमिएवाहामन्यविज्ञानांतरेतशिदिविविज्ञानांतरे/निमारसंशिवतत्क। पिताऽन्नविनिमयनिशयः॥मतिमाहसंवधिविछानेश्वयःपरिकल्पितयाकारोवततेतस्याना विविविछानेसाइतिकदाचिफरामोन्नविष्यतिपरस्पावनिकल्पिताऽनादोकनियततन्त्रात्मतरेलातिना वनीयमितिनवकज्यितस्पयतिरिक्तस्पध्यादकाकारस्पसंदीडनाशप्रकल्पित्ततप्राचारमार्थिकयादकाका
પ્રત: અનેકાંતજયપતાકા-વિવરણ સ્થિતિઃ શ્રેષ્ઠ પૃષ્ઠઃ ૩૬ સંસ્થા લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર ક્રમાંકઃ ૩૮૦૦૨ (नों५ : मा १४ प्रतनो JK मेम मसा-मस।३५ भूलथी थयो छ.)
L- प्रत
दविनाफवगम्यतार्हस्पनाविरोभायालिलियोनितोकथंएकरवर्तताइसिराथपारस्परमनि नायितीखनावाभमानानवियविनावितिनृतीयाकस्साई अनुयायिसमितिस्तदेवपरजनन शसियारामयपरस्परमविन्तीनपानानिविस्ताहाशिसंयोगाविरोवस्कशएश्योपरस्पनि जातीधरसुनानिmaasanaसिताविकज्ययुगलकीरनाक्ति।इतर विकल्पकागजकमल कलाकारगतिशिक्षिसनाच्याजनयतीतजनकश्फत्पादश्त्य गवसदनारविरोमादितावस्या नावस्पानावस्तदनावतस्पना३स्तनादानावमित्यर्थःतस्पविरीनावावानाचीननवतीत्यर्थीमतदान यमितिानवदामयनाaवियस्मिनसमयनास्तस्मिन्ननेनानिश्त्यिर्थःगवविध संघपदरूपन यतिसंवेयतासम्पयविछियतेयस्तरसंवेयंतचतत्पदंवावस्वानललावरसंवदंतेव नाशयस्यसततच्यातस्पना स्तनासायंकरयोगात्पेसिभियोधुरतरं विनाशवंतरविदिनि पर्थाततीयतरेणीसवितीयायोगः सम्यग्नानोवाकायच्यापारस असम्पन्नाचानाकाजवरूप स्पादिवास्तिया। व्यभिकरलचादिlanकायसंतापजकलहितः कायावततामरामादिमन्या कले। विक्रांतिकियमन्प३मसलयपनवेदितावनतस्पकर्मलमनेनपकलकारेलामा Haalaiयविहितप:संलिफर्मादत्रफलमवापकम्यतदाताकमविफलमिदीपकम्यवादातवर्मन FamalAaनचायमित्यर्थः निरनियामाच्यतिरिकत्यातमाफीपरिशिान्यसंसारिचमुक्त दामिविवानिस विव्यसनाधिशामांविशेषस्पायतिरिक्ततयाविशेषणामांनिचोयमाचतये
प्रत : अनेsia४५-वि१२५ स्थिति : सुं८२ पृष्ठ : ४४ સંસ્થા લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર ક્રમાંક: ૩૫૭૧૫
-
~
~
~
-
~
~
-
~

Page #96

उस्तलिखित प्रती... ८०
M- प्रत
maalतत:यालंबनामावविज्ञानस्याबाधरूपातेवस्थानाबालचिदक्षिारायविनिमित्तादानतित्रानकांतवादिनाक्षिजिनम्पमातद्वारा निंदा वाक्याइयायिकया । चालवावक्तवलक्षणधर्मक्षायायतंवततिनिनिक्षतेद-फटananनिबंधानकाहानतिरूपदिनि । अयानस्पक्षिनिरीकस्वनावसुपरंपरयानिबंधनमस्फयाम्यातासवनितातानिबंधनास्पेकचात्यसिदियतिकाकाराविकल्या पानातिना वदवsailanकितादपनतान्यवियक्तितदापक्षयारूपज्ञानान्यावतिस्पंदिसमकमानकश्माव्यतितिमपलस्पमा सर्वेषांसपमानता. नयनरमादिनिवजातीयज्ञानमितिबविवक्षिततावतभावव्यवस्वविविवक्षिततावस्यज्ञानतिनियातकस्वरूपजदालनव्यवस्था मयादानम्यातासंतानपत्रांत्यदललावाउनववीयत्पिन्न निश्चयादिवितावति संतानलायासावत्पक्षणस्तस्पामासीत्तावस्वा । रूपंतस्पायामावलव सहायर्याणात्यत्रीयाामोनिश्चयस्तस्माताअसमतावायदाघटादमुजरादिसदकारसंपककिपालादिविला । कायत्यिनिवितिमतदाश्मातातदवालाक्यपाश्चात्यक्षलानासाहपनिश्चितीनीति॥क्तिकाद्यगवताविज्ञास्यावतिविनाष्टदिशक्ति काक्षाणनागीचर:समागपाश्चिायानवतीतितिदवनावापादानवस्थाaarक्ति काागावरनिर्विकल्पानुत्सवानंतरंनिश्चयःसमाारापावायत. इतिालाअपरतिमिनावतिवासनाधाबानिमित्रवेअवसानिमिनावश्त्यालाअन्यातपतितासानावतिमामिजएवंव रुपांतावनपतिनासात चमकानावंततिक्षमज्ञानामवनस्पानानस्वरूपाशतिनामनातायातॉश्यामवास्फवगंतव्यमियतिक्रिकन्या : बलादाममातिनामानात परमातावक्रिवितवपतिनासत्यायातागवामयादिवश्त्याकमजतशाधनायवधर्ममा नमानेगदीपायलम्याधिविनाकल्पनायाठकल्पनातायापारवाहिकावत्पदंकल्पना पीढामविविवशक्षोचम्बवतीतिरकन्यना नभनइत्यातदावायनाच प्रोवरायामितितिरूपलनदावअनुसमरांचागा मिनिकासावारूपादिविकल्पवदितियधादि झपागाaaविकल्पकानानंतरंममारावयवादळवारीवविकल्योरूपायाanRafainaनिर्विकल्पज्ञानास्वनिर्विवावदनामावगद ततामामानी विकल्यतनामafaविकल्पकतावदनांगानगदितावाविषयांतर विषायावदतानाच त्रादिति विद्यमानाविषया।
પ્રત: અનેકાંતજયપતાકા-વિવરણ સ્થિતિ મનોહર પૃષ્ઠઃ ૩૩ સંસ્થા : જૈનાનંદ પુસ્તકાલય સુરત સૌજન્યઃ પં. પ્ર. શ્રી પૂર્ણચન્દ્રસાગરજી મહારાજ
N- प्रत संजीवनावश्यर्य:तम्माएंवति स्वादिसामान्य मानताकामालपनावाः ममापिस्सेना रनावेतयोः प्रवर्तते तत्परतीजतदादाजन्दनागिनेचानिलोपादानच नावाःसंतः माः अपित्रामतीताचदयेयापादानोतरापोवाचकाध्वनयोनेदेनपवर्ततेइसपिशवार्य: किम | सद तयोःरुसेसरयो पदार्थमोपचत केचिलपवत केविचारूत्पेचितर्यः कस्मिता तीपार कसेतरनाचेरुत्तरमा वामशाहसेरनाचा केबांत्रिकतत्व के निवारुत्पत्वमित र्थन्तस्मिन्सविषवतेतित्यस्तोत्रकसेतरा क्योर्नेदेनघस्तोसुनःसमांकित्साहातद्धि सोपानरचनावता/तेमांमुममानिनोपदानः स्वनावःस्पपलानोयबंधुसया नेत्यात दुग्नस्ततानिलोफादानजन्पताइन्सर्यत्ययमस्वायमपरमार्ययोमीक्जुिननोदांतर्तिनः
समारतकामाता के निद्रिदयासकषयतया हत्येसुदेवतापूजनादिशुषवर्तते। अन्धी .." चरादयोमस्पर्वधनादिवरूपेखान नेतकोपादानतामांतेषांझुपते युनावात्यानतोकपा
प्रत : अनेid०४५ता-वि१२५ स्थिति : श्रेष्ठतम पृष्ठ: ७० સંસ્થા: આ. શ્રી કૈલાસસાગરસૂરિ જ્ઞાનમંદિર કોબા.. ક્રમાંક : ૧૦૧૦૨

Page #97

स्तलिपित प्रती... ८१
0- प्रत
विश्वशनकांतजव्ययताकाहातदीपिकाटिप्पणकसामान्यशिवायचादाधिकाराबाययातिलाप्यानतिलाणाधिकारकिनिहारहायाताअोमानकानावएवान मिलभाडादानादवनिादशीन निश्चितःचनात्यकाशाएकनावापदायातदितरजाकावारूपनिनिकालावतावदीपस्याकारणानावावातावाननिा सारानादिवसाधायादमलातायन:संसारस्यसादिवसायनाप्तिाकिविकारणासवादिसंमतवासंसारामादिताया यतारांसारसादिताकारणास्पकस्पाययतावासार सादितानकायकार्यस्याया साक्षातनकारणातायात कायतिबनयनादिसंसारतिबिमानस्सावासवदषितयातहासविरामनियतश्च नावातपतिनियतपदा । वाचकवलक्षणलावविकलामामादिधानःसकागासदायकामणिवलोतमानिनियतनवनिनायतस्यसामवीदरतिषियस्यताखावाच्यतालवणंघस्यास्यविराः। सावितवतव्ययमवहनिशानामानापावापाटाथयास्यनिायायायालय यकिनयायापटानातरपदापीयफयापटादयापदासात्यापामाविलक्षण घशदियधामीसबाशयापरंपरयायस्यपटाछाप्लखिानापादस्पसात वातस्य मवाधायाहीवाहमातयिायायघटायपाहसासएपरयाघटादियदा। अथापरंपरयायस्यपटाछालखिानापाव्हसासतमानस्ययमबाधा . यहायशुपक्षानाधापाव्हासानवंविधायमानादीनामतावानागारूपादिविकामायण हस्पतिवषयामनादिवानरसादिकाना(पाहपरियहाहितीयन। घटपटादिशियपदापितिबुझायादास्यनिवासमाष्टातिश्चानावासनाया संबंधीम् । चावश्त्यधनीतम्यागवतिरूपादिसामान्याजानातिनापादानमत्तावा रु पापिकत्येवरसावतायाः पवमानातत्यालास्तशिनाणदानवतावितिमानवाशिमा दानवतावा:संतःरुषायपिकृत्यतरतावमाया-पवनीलातत्यालोचनसिनापादानशतावनिामानवाशिमायादानवतावासतम्रुषायपिछीत्यतरतावनात्यायनीनातय ताचाहिनावादानयनाधानतिमानवाविलापादानयतावासंतांवरुपायरियासतांताक्षपाधापाखानायतरापानावकामनयात्तदनश्वातिय पिडामार्थवि। मित्याहामाया हत्यतरया:पवाध्यापनाकरिकाsailiनाकरिवाशायचित्पीपकमियतीत्याहाकत्यमरतावत्यतरयासविसनामात्यतरना। वाकवाचिनलायक धांविदरुत्पमित्यतस्मिनसतिषश्वनीतातहितितपातीचमात्यतरयातीदनपनापनासत्याकिमित्यानावहिानापादानश्नावताi पनघांपुरुषायांतिनावादामःताच यरूपलाताबरुणासतमातझावसतासिधापाधानजन्यतामयीययमरपवाक्यसागरमायायामाबवायनादरानवादी
પ્રતઃ અનેકાંતજયપતાકા-વિવરણ સ્થિતિ શોભન પૃષ્ઠઃ ૨૯ संस्था : Hist२४२ इन्स्टीट्युट पूने... भis : २६२/१८७३-७४ सौजन्य:मा.वि. उभयन्द्रसूरिश्व२० म. सा.
P-प्रत
तपाविश्वासवाम्यतिपकमाइतपयनषिसंगवशमासिवनीतनानन्या दिनबादशामावाद्यमानानातभरात स्थाविसवस्यकतज्यादातदन्यानाताकापरासंस्मृष्टिनाडावदसानीयादिनावमवेतसादाताततिरबार,
स्वात्मकवातसादाततिश्याहातापासववसुसवानीश्वतःपरमाधिमअनदाताकचाता बाद्यसवात्मकवानमा जनस्वाधसकिवलंनापत्रिमयस्पसावमातापिनिरितार्थानावत्यादिनचावकारणातपतिनाघiaयुसवमा नासपातवकतच्यादासढहाापकमावाद्यसवविधयायाधगमातपरिवदनयतावानातयात्थामा शुल्लानामिनीलयसाधनाथावत्यादिानयातमुवतधधासश्चामुनाववत:lacanaरापश्यातदसत्रया तीवतातधामधनासस्थानांशवाद्यसवापतीति कापाततितावापुतत्पादtaitadiudaiदेसमतावाद
ताhिषामनासवानगरिजासानियाद नावधताकारणागतिवारातपत इमादानाटियवादतवादया |दितबाहाफपतिमानाशिवाशित
सवेश्याद्यसवेतवाबदियसपतीतिवारमहत्या दातिमानसावमाननाबाधसाधनावमाहाताः वातावाद्यसामाउवामानावससवानामभ्यधाववादिसधवा सदसवतातएसावाशतिसादनाशापवायद की यमानकातामयादिशायरिदतवा मतितप्तचित्पाxिaaalaम्रा कुम्वकारणानसध्यासशासवपरिदारणावादष्मितनवाससवपरिक्षारण्यासतमितिवनीतनवाया:सवसा हायाविशषखालemasasशाHिalaमित्राएमादवसावयतिातवाहीत्यादिनामधादियादिशापस यरवादिहापणचासदितपतमितिनिमिन्नानासप्तसत्पादितततत्यथनपवसायपवासतातन्याहापरल्यादि रुपासावसतिलवादाकावयादिसूपसबावातप्वायतएवद्यासतायतपासताalaकम्मानिमाक्षाया दिपसविसतिनामस्मकवेरपरदादापणास्त्राततिक्षायण्यासतानपावत्यादिायतएक्यकाणापकवना सदमायाविरामविसेनानिनिमिलवातकारणातायवरादीनांकिमित्याक्षाासदंसाहवाताव्याया।
પ્રત: અનેકાંતજયપતાકા-વિવરણ સ્થિતિ સુંદર - અપૂર્ણ પૃષ્ઠઃ ૧૩૦ संस्था : गीतार्थ शानमं२ भांड: M.S.3४९ મૂળસ્થાન: સંઘનો જૈન જ્ઞાનભંડાર ડા.: ૧૦૯ ક્રમાંકઃ ૨૮૩૯

Page #98

હસ્તલિખિત પ્રતો... ૮૨
Q प्रत
नायट्रा मायायाम समानता संपवावति तदा तसात्यतामा सतप्रकृतिविज्ञान पाना भारविहाराकाला। पापनिपातिवसति जाताः मुखियामादितिदिन निमि में पता सर्वसाधर्म्यमनिनिवचनसार बीमाि
संत मानतामा निःस्याद्वादशान्या निराकृतथा नियताः तपनानिग्रासावत निदान तिसाव सात नोखापनायाः कामदेवादिवामाहापसारापनितिनिधिसभादावति पाकर धर्मावदितियघाधिमीयाः सवासवायायात्मरस्यरं तवानन्यया था गाना एवंताच्या मनित्रादिवदवानू स्यान् अन्याक तात्या मतिनवं तस्य धर्माव पितानाच मन: वीदापानतिक्रमादितित्र नःपरावृत्या सादा घामांविलास दानद द्र्यनाविनामनतिक्रमादनुमान तराप्रतिको प्रत्यकामा वायासविक नति
पावनतिदाय पापग ॥ आऊलवादिति सदसवाया परस्परसंवादात ॥ मने व तितास यादवादिग्रंघांत देव नः पुन राशीक नामादायाविद्या मीमांसात सर्वज्ञानाति प्रमाणानिनि पुनः सेवाद ज्ञानदायक कादा प्रसंगा नामा दिनु यावद्विज्ञानस्याचिताप शिविशषेल काणसिध्यति। विकाप्रहतिः संवादाधिन्यानप्रति निता वदकिया संवादात्रसंवादान नाव हिज्ञानस्यानुसितार्धपशिक्षकच सिद्दिरिति प्रसंहति नवापुनः पुनःपदयावर्तरूपासिकायानामपव विषाल त्याला पुनरतः कश्चिद्यदयति । सामान्य विशिषवादिवऋक मनवस्वारनिवृत्तिरिति हि काक सा अन वनानिष्टतिल का रूपन्स आता ज्ञायतनव कमला विक मित्तल कार्यमत्र समानजातीयमनिनि मितिइहगृदादिरूपंकरजानः सदस

પ્રત : અનેકાંત જયપતાકા- વિવરણ સ્થિતિ : ભવ્ય પૃષ્ઠ:૩૨ સંસ્થા : શ્રી વિજય સિદ્ધિમેઘમનોહરસૂરિ જ્ઞાનભંડાર પંકજ ક્રમાંકઃ ૨૧૪૧ મૂળસ્થાનઃ હેમચંદ્રાચાર્ય જૈન જ્ઞાનમંદિર પાટણ (વાડી પાર્શ્વનાથ ભંડાર) 31. : १७६ कुम ९८०१
R प्रत
विज्ञानेषु यः परिकल्पितो नर्त्तते आकारस्तस्पाना हो बुद्द दिदिज्ञाने साधयते इतिकद चिदन्युद्गमोनविष्यतिपरस्प बःनकल्पिताना अकल्पिततात्मंत रेशो तिनावनी यूनितिन ज्युस्युतिरिक्त ग्राहक का रसं नाकेलिप्तता रमा आर्थिक यादका कारण सरे दिन जतीति नादनीयं कल्पितस्याह का कार कृत विज्ञानेनावेन्युपगम्यमाने सामर्थ्यास्तन्नावः स्यादिति बः च्छात्कल्पिता तिरिक्त याद का कारादिति शाह का कारो दिन समतेच खोग गना रविंदरखास्त तिस्तस्मात्कारणादन्यत्वंन घटधिक्कृत्य विज्ञानस्य वक्षमायुक्तिविरोत्तः नुबन् स्वनामेति बाधिग्राहकाकारास्नादिज्ञात देवसिति दिन चकस्य नावास्तव स्पना वः स्यादिति तः अयंचधिकृत विज्ञाने येवंविधवेति श्रयं बिचकायतिरिक्त ग्राहकाका र अनास्ते दिज्ञानेद्रद्मुक्तं प्रति बच कल्पितव्यतिरिक्त ग्राहका कारादन्यस्वभावनु ६ज्ञानं तदैवनवतिय दितच्चास्त विस्वकारण्णनावः स्यात् अन्यथा नानुबर्यो विशेषएवनस्पदितितिरिक्त ग्राह काकारा स्तनादितितिक्त ग्राहका कारस्तानिनादोऽनादव्यतिरि क्त यह काका राजादीनास्वनावी मस्त रातास्ततस्मात् बास तन्नस्तद्नानात्वसिद्दे रिति तस्यादका का रस्नास्तदनाद
પ્રત : અનેકાંતજયપતાકા-વિવરણ
स्थिति: श्रेष्ठ સંસ્થા : આ. શ્રી કૈલાસસાગરસૂરિ જ્ઞાનમંદિર મૂળસ્થાન : શ્રી વિજયધર્મલક્ષ્મી જ્ઞાનમંદિર આગરા
પૃષ્ઠ:૫૨
14103
www.jalnelibrary.org

Page #99

S- प्रत
प
अनघानावनाथाचा निःप्रकाशनामवक्रियतामद्याविद्यामा जी०] साराणानमिगाव निधियमापनादावति कर वदितायधादिधर्मः मद्याः शरं दानयात्रापर्यंत मृतानामीदवार भ्यानमा धामणावशिवाद्युतानाददेवःप्रदानमा दिनानचनः परमार्थादायाणी किवलानानिपतावनामानिक मादन संघनानाभुवति॥ालवलायक चला पायान्यगाम तानादायादा शर्मादिक घनशालाकयादतीस साधारभार मंकीमायाचककमनवस्वादिति इदान यादवादिद्यमानः प्रहारा वान्नायककंनामादायाविवदियघाती मांग कः पादः॥ तप गर्वज्ञानमा निमानिनः संवादज्ञानादाय गानधादि याविज्ञानम्ययवधान तालिका विना नापित: संवादाद्विनयावनतादर्श किंगनं वादाव दादानतावाहनान्त्रितापछि कुवामहिरितिकि कानः नः पदधावर्धन साल इतिसामान्यविधवादाकरिकराक मम्मी वचनः नवकन्यकार्थमसमानजातीथम प्रमितदमृदादिशकार पंजाना मुदत कालातनः सर्वशविकार्थमवाला कभी काम नमसकार जावं मगधचकार्य घटादिसर्वविदयमान पचानेवा
कामस्य विकि
माननिकेशिनिया कि निशम्यान नियाधिकादिकार्थानामुत्पन्नतयात्राम संथालियान पाभानं मन्नान लाभानितानामादिति माढावीतरगमनं नव घगवस्ठानांनच मर्यधाविनाश: न परिणाम सविटामिल होगे परिणाम नानवनिरक्षक विनयायाः निन्ानाति स्थानमा निन्यताया अवकाशा घटादश्नावतिया विलय : श्वव स्वाथरिया माना राव रहा कपयारिमाननायाबंधः संमः सनातन |श्वशाला लाथः पदार्थानां यानित्यचममा मनवनितासरायाः कणयाः कालममधूलकणानरिक मात्रायास्ि
हस्तविजित प्रतो... ८३

પ્રત ઃ અનેકાંતજયપતાકા- વિવરણ સ્થિતિ : સુંદર
પૃષ્ઠ:૨૮ સંસ્થા શ્રી વિજય સિદ્ધિમેધમનોહરસૂરિ જ્ઞાનભંડાર પંકજ ક્રમાંકઃ ૨૧૩૯ મૂળસ્થાન ઃ હેમચંદ્રાચાર્ય જૈન જ્ઞાનમંદિર પાટણ (વાડી પાર્શ્વનાથ ભંડાર)
31. : १६८
gaiseec
Aa
T प्रत
नवाधिकशवायदेखो मायादेवादिजन्यमय देश इज्जति तदगीका पाहायचाव्यय देशादमित्येवंशष्टापत्रे : सादिययदे शार्टननवतीतिदेशः श्रान्तशकिमत्रां। यन्महदादि
देशाननद पेशार्थयनीनतम नाम दिमित्र पात्रांच्या समआई नियम तः कषायभवादिनं कृतमेशा सकिंनमनइति मद मदीनिएन दशका किंत दगपती/तिरिक्रसद्मतः तवाविद्धि याह्यभिनितेतः नशाविव व्यपदे द्यामनदा दातत्रायित्रिकाटी शून्ये बुद्धिरितिन्यायातीतमे । तत् एतदेवा दानघाटीत्यादिना । तथा हि तहस नमनासनसदनकाटी शूनां खुदाचर वेत्यतमे तथा कर्मशक्ताना वेविषयचा योगादितार्थः । खकार्यमा पदेन दिना शंकानिराम यादव कार्यसञ्चयमेव दममध्यवरयोगका मानियन रूपादिनाच काम कर्मा रुपमधामचयानिवाशिममशाद धर्मान्ममयेाऽन्येवं यििवदेशमादि नोवेधर्माणामधिक्रमामध्यतिरिकछा कारणावर रूपेणावामभिनिवा धर्माचा मिस्तत्रापिधर्माच रेष्यथमेव न्याययनिष्टाः स्यादिनवधर्माणा पत्रमा अति एद्ध स्वरूपामपिपियन नलिकादानधर्मार
પ્રત : અનેકાંતજયપતાકા-વિવરણ સ્થિતિ : અપૂર્ણ भूणस्थान हाथ पटेलनी पोण... सौ४न्य: विनशासन आराधना ट्रस्ट....
www.jalnelibrary.org

Page #100

स्ततिषित प्रती... ८४
U- प्रत
नागरमपश्यनीतिण्यवाषरादा विशेषज्ञबह प्रतिनमावस्यनितिक्रियाकलायनन सिन कियातपरमविशिना मप्रधानानदानी सो मक्भरतीस्वादिविलनिधि कन्या मानाचा नवशायायामाम्यावाबहिमिदमियाधान
शवविविष्यनितमर्वमशरपट उपरिक्षामयाजमानिकलेसन माधानानादिकम्पाहारनदपायगालायतनिर्विकल्वकाावसाच दित कवयतनवायशिमपश्यविपाकशष्ट्रविरुष . मामादिकलाबाजाश्विनएकाठिक्षम वक्षायाग सोमोमामा रख' दावामतन्नचाविषवस्थायशेमसामीप्रधमनरक्सशरमहावीनावर
विसिझमईमालासमतपथावनामयोजयति। ১ অনুযায়িহাকিনায়তনবিধ কারাবরই पशमशारितिवातानिर्विकल्पहचानकाशामधरमदिनयश्वकीनियानयारमनदासासाचातावनितावाट स्थतनाविकल्पमाननादर्शकादिति शर्सम्यान नाया सम्पासागादानमाविकला ज्ञान मानवालाकादिका
यामवनशधवतिगतनायमूथक्षमपश्वविक बारामारायासस्पायामझावायनविकत्यकानममशहनवमी मिरठावरत समस्या काक्रीकनिएकाकीकादशा। रूवाहिपमारसंबंधानाहियायवळसासवादसवान
पूर्वनहरूमकेतःकोधिक्षिण स्यौतिथिममायालय : ..नरवचयिननवशमियोभमाकानयाविनावापति सिमियातनाकाचेकजनावादालाचस्परिया मोकादिनामम्पनहलाधिनवकिमिन्याकालिकानाथमिसलादा महापानिमाछवसबलावासार्खधामाबाम्धमिति । पडल्यामपरस्परसाखावईमा नादी कामसर्वानावाम्याशा कावडम्म कावविरुतवमानावयनिक्सदनविग्रमादित भवविकृत्वषनएकवसवेकानलब्यापारासकाशादयनिताकार' णासबसबकायकानयमविगमादिरविशत सुनावबगाउपालिकाकासहिष ०.
.
मौतनवईमामाधिकाम्ययम्बादेनचाच मातिनकालबहमावादिनाम्यापूरयावतिकमा फ्साधिकानउपायणगावूमतिकमाया। लामाकयाडकावत्यादिवासाका विरावास बानायकानावाठारचवसुमहावीरवानऊ
विरोजियनामावमकरयोकडापालिकामी रात्गेचेकायमसुर भग्राहककामारियमकाकरवानवायलक्षितस्य माता साक्कएक दिशामायनयाकाववाचविमानायकयानवतवतदाँतयानिक समवजानादियादव अंगारदिशानन्दववर्षमा रुकास्थाबदारयत मकरयानप्रतिकामशामकाबीराम बरुतानामवश्वमव्यसायात
५७:२६०
પ્રતઃ અનેકાંતજયપતાકા-વિવરણ સ્થિતિ સુંદર સંસ્થાઃ જેસલમેર જિનભદ્રસૂરિ જ્ઞાન ભંડાર पेटीनं.:03६२ - JJT
-
-
-

Page #101

(८५)
स्याद्वादसूक्तामृतम्
Oमनेति महत्वश सुवाश्यो
सुनिश्चितं नः परतन्त्रयुक्तिषु स्फुरन्ति याः काश्चन सूक्तसम्पदः । तवैव ताः पूर्वमहार्णवोत्थिता जगत्प्रमाणं जिनवाक्यविपुषः ॥
- सिद्धसेनद्वात्रिंशिका। नयास्तव स्यात्पदसत्त्वलाञ्छिता रसोपविद्धा इव लोहघातवः । भवन्त्यभिप्रेतफला यतस्ततो भवन्तमार्याः प्रणता हितैषिप्पः ॥
- बृहत्स्वम्भूस्तोत्रम्। आत्मानं भवभोगयोगसुभगं विस्पष्टमाचष्टे यो, यः कर्मप्रकृति जगाद जगतां बीजं जगच्छर्मणे। नद्योऽब्धाविव दर्शनानि निखिलान्यायान्ति यदर्शने, तं देवं शरणं भजन्तु भविनः स्याद्वादविद्यानिधिम् ॥
- स्याद्वादकल्पलता। गंभीरं सव्वओभदं सव्वभावविभावणं । धण्णा जिणाहितं मग्गं सम्मं वेदेति भावओ।
__ - ऋषिभाषितसूत्रम्। जिणवयणमोदगस्स उ रत्तिं च दिवा य खज्जमाणस्स। तित्तिं बुहो गच्छइ, हेउसहस्सोवगूढस्स ॥
- ध्यानशतकम्।
उत्सर्पद्व्यवहारनिश्चयकलाकल्लोलकोलाहलत्रस्यदुर्नयवादिकच्छपकुलभ्रश्यत्कुपक्षाचलम् । उद्यधुक्तिनदीप्रवेशसुभगं स्याद्वादमर्यादया, युक्तं श्रीजिनशासनं जलनिधि मुक्त्वा परं नाश्रये ।।
-अध्यात्मसारः।

Page #102

भनेत मत्पर्श सुवाच्यो... ८६
प्रत्यक्षद्वयदीप्तनेत्रयुगलस्तर्कस्फुरत्केसरः, शाब्दव्यात्तकरालवक्त्रकुहरः सद्धेतुगुञ्जारवः । प्रक्रीडन्नयकानने स्मृतिनखश्रेणीशिखाभीषणः, संज्ञावालधिबन्धुरो विजयते स्याद्वादपञ्चाननः ।।
- स्याद्वादरत्नाकरः ।
भई मिच्छदंसणसमूहमइअस्स अमयसारस्स। जिणवयणस्स भगवओ संविग्गसुहाहिगम्मस्स ।।
- सन्मतितर्कप्रकरण । स्याच्छब्दार्थलसद्रसोद्भवभवा द्रव्यादिभिर्भास्वती, स्वान्यद्रव्यचतुष्टयैक्यकलिता सार्वोक्तिभिः शाश्वती। सत्सामान्यविशेषभावललिता स्यात्सप्तभङ्गावली, धार्या सद्भिरियं सुखैककृमिला स्याद्वादमुक्तावली ।।
- जैनस्याद्वादमुक्तावली परस्पराक्षेपविलुप्तचेतसः, स्ववादपूर्वापरमूढनिश्चयान्। समीक्ष्य तत्त्वोत्पथिकान् कुवादिनः कथं पुमान् स्याच्छिथिलादरस्त्वयि ॥
- अन्ययोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिका दव्वट्ठयाए निच्चो, होइ अणिच्चो अ नयमए बीए। एगत्तो मिच्छत्तं जिणाण आणा अणेगंता ।।
___- तीर्थोद्गारिकप्रकीर्णकम् । सिद्धं सिद्धत्थाणं ठाणमणोवमसुहमुवगयाणं। कुसमयविसासणं सासणं जिणाणं भवजिणाणं ।
- सन्मतितर्कप्रकरणम् । प्रतिक्षणोत्पादविनाशयोगिस्थिरैकमध्यक्षमपीक्ष्यमाणः । जिन ! त्वदाज्ञामवमन्यते यः स वातकी नाथ ! पिशाचकी वा ।।
- अन्ययोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिका । अन्योन्यपक्षप्रतिपक्षभावाद् यथा परे मत्सरिणः प्रवादाः । नयानशेषानविशेषमिच्छन् न पक्षपाती समयस्तथा ते ॥

Page #103

भनेति मत्वर्श सुवायो... ८७ प्रादेशिकेभ्यः परशासनेभ्यः, पराजयो यत्तव शासनस्य । खद्योतपोतद्युतिडम्बरेभ्यो, विडम्बनेयं हरिमण्डलस्य ।। यदार्जवादुक्तमयुक्तमन्यैस्तदन्यथाकारमकारि शिष्यैः । न विप्लवोऽयं तव शासनेऽभूदहो अधृष्या तव शासनश्रीः ।।
___ -अयोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिका। अम्भोराशेः प्रवेशे प्रविततसरितां सन्ति मार्गा इवोच्चैः; स्याद्वादस्यानुयोगे कति कति न पृथक् सम्प्रदाया बुधानाम् । शक्यस्वोत्प्रेक्षितार्थैररुचिविषयतां तत्र नैकोऽपि नेतुं, जेतुं दुर्वादिवृन्दं जिनसमयविदः किं न सर्वे सहायाः ।।
- अष्टसहस्त्रीतात्पर्यविवरणम् । कुतकैर्ध्वस्तानामतिविषनैरात्म्यविषयैस्तवैव स्याद्वादस्त्रिजगदगदङ्कारकरुणा।। इतो ये नैरुज्यं सपदि न गताः कर्कशरुजस्तदुद्धारं कर्तुं प्रभवति न धन्वन्तरिरिपि ॥१०५॥
- न्यायखंडखाद्यमूलम् । ऐन्द्र श्रेणिनताय, प्रथमाननयप्रमाणरूपाय।। भूतार्थभासनाय, त्रिजगद्गुरुशासनाय नमः ॥१॥
___ - मार्गपरिशुद्धिः। स्याद्वादास्वादपराः प्रतियन्ति हि परमतानि विरसानि। नहि माकन्दमुकुलभुग्, नन्दति पिचुमन्दतरुषु पिकः ।।३।।
- मार्गपरिशुद्धिः । इति विविधभङ्गगहने, सुदुस्तरे मार्गमूढदृष्टीनाम् । गुरवो भवन्तु शरणं, प्रबुद्धनयचक्रसंचाराः ।।८।।
__- हिंसाष्टकमूलम्। जिनैर्नानुमतं किंचि-निषिद्धं वा न सर्वथा। कार्ये भाव्यमदम्भेनेत्येषाऽऽज्ञा पारमेश्वरी ॥२०॥
- अध्यात्मसारः। पूर्णः पुण्यनयप्रमाणरचनापुष्पैः सदास्थारसैस्तत्त्वज्ञानफलः सदा विजयते स्याद्वादकल्पद्रुमः । एतस्मात् पतितैः प्रवादकुसुमैः षड्दर्शनारामभूर्भूयः सौरभमुद्वमत्यभिमतैरध्यात्मवार्तालवैः ।।२।।
अध्यात्मसारः।

Page #104

भनेति मत्पश सुवाइयो... ८८
©བ་འགག་
तस्याद्दोषापगमस्तमांसि जगति क्षीयन्त एव क्षणादध्वानो विशदीभवन्ति निबिडा निद्रा दृशोर्गच्छति । ) यस्मिन्नभ्युदिते प्रमाणदिवसप्रारम्भकल्याणिनी, प्रौढत्वं नयगीर्दधाति स रविजैनागमो नन्दतात् ॥४॥
- अध्यात्मसारः। गलन्नयकृतभ्रान्तिर्यः स्याद्विश्रान्तिसम्मुखः । स्याद्वादविशदालोकः, स एवाध्यात्मभाजनम् ॥५॥
- अध्यात्मोपनिषद् । यत्र सर्वनयालम्बिविचारप्रबलाग्निना। तात्पर्यश्यामिका न स्यात्, तच्छास्त्रं तापशुद्धिमत् ॥२९।।
___ - अध्यात्मोपनिषद् । अनेकान्तेऽप्यनेकान्तादनिष्ठैवमपाकृता। नयसूक्ष्मेक्षिकाप्रान्ते, विश्रान्तेः सुलभत्वतः ।।४२।।
- अध्यात्मोपनिषद् । नित्यानित्यानद्यनेकान्तशास्त्रं तस्माद्विशिष्यते । तद् दृष्ट्यैव हि माध्यस्थ्यं, गरिष्ठमुपपद्यते ॥६०॥
- अध्यात्मोपनिषद् । यस्य सर्वेषु समता, नयेषु तनयेष्विव। तस्यानेकान्तवादस्य, क्व न्यूनाधिकशेमुषी ॥६१॥ स्वतन्त्रास्तु नयास्तस्य, नांशाः किन्तु प्रकल्पिताः । रागद्वेषौ कथं तेषाम् दूषणेऽपि च भूषणे? ॥६२॥ अर्थे महेन्द्रजालस्य, दूषितेऽपि च भूषिते। यथा जनानां माध्यस्थ्यं, दुर्नयार्थे तथा मुनेः ॥६३।। दूषयेदज्ञ एवोच्चैः, स्याद्वादं न तु पण्डितः । अज्ञप्रलापे सुज्ञानां, न द्वेषः करुणैव तु ॥६४॥
- अध्यात्मोपनिषद् । प्रणिपत्यैकमनेकं केवलरूपं जिनोत्तमं भक्त्या। भव्यजनबोधनार्थं नृतत्त्वनिगमं प्रवक्ष्यामि ॥१॥
___ - लोकतत्त्वनिर्णयमूलम् । ।

Page #105

अनेडांत महत्त्वदर्श सुवाक्ष्यो... ८९
लोकक्रियात्मतत्त्वे, विवदंते वादिनो विभिन्नार्थं । अविदितपूर्वं येषां स्याद्वादविनिश्चितं तत्त्वम् ॥४१॥
- लोकतत्त्वनिर्णयमूलम् । विना यं लोकानामपि न घटते संव्यवहृतिः, समर्था नैवार्थानधिगमयितुं शब्दरचना || वितण्डा चण्डाली स्पृशति च विवादव्यसनिनं, नमस्तस्मै कस्मैचिदनिशमनेकान्तमहसे ॥४॥
अनेकांतवादमाहात्म्यविंशिकामूलम् ।
अनेकान्तं वादं यदि सकलनिर्वाहकुशलं, मतानि स्पर्धन्ते नयलवसमुत्थानि बहुधा ॥ तदा किं नो भावी बहुलकलिकौतूहलवशाद्, घटानां निर्मातुस्त्रिभुवनविधातुश्च कलहः ॥६॥ अनेकांतवादमाहात्म्यविंशिकामूलम् ।
महावाक्यार्थजं सूक्ष्मयुक्त्या स्याद्वादसंगतम् । चिन्तामयं विसर्पि स्यात्तैलबिन्दुरिवाम्भसि ॥१२॥
स्वामिनो वचनं यत्तु संवादि न्यायसंगतम् । कुतर्कध्वान्तसूर्यांशुर्महत्त्वं तद्यदभ्यधुः ॥१२॥ पक्षपातो न मे वीरे न द्वेषः कपिलादिषु । युक्तिमद्वचनं यस्य तस्य कार्यः परिग्रहः ॥३॥
- द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकामूलम् । स्वतोऽपुमर्थताप्येवमिति चेत् कर्मणामपि । शक्त्या चेन्मुख्यदुःखत्वं स्याद्वादे किं नु बाध्यताम् ॥२३॥ स्वतः प्रवृत्तिसाम्राज्यं किं चाखंडसुखेच्छया निराबाधं च वैराग्यमसंगे तदुपक्षयात् ॥२४॥ - द्वात्रिंशद्द्वात्रिंशिकामूलम् ।
- द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकामूलम् ।
यत्र स्याद्वादविद्या परमततिमिरध्वान्तसूर्यांशुधारा, निस्ताराज्जन्मसिन्धोः शिवपदपदवीं प्राणिनो यान्ति यस्मात् । अस्माकं किं च यस्माद्भवति शमरसैर्नित्यमाकंठतृप्तिजैनेन्द्रं शासनं तद्विलसति परमानन्दकन्दांबुवाहः ॥३२॥
स्याद्वादस्य सकलनयसमूहात्मकवचनस्य,

- द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकामूलम् ।
- द्वात्रिंशद्वात्रिंशिकामूलम् ।

Page #106

અનેકાંત મહત્ત્વદર્શક સુવાક્યો. ૯૦
सदसदविसेसणाओ विभज्जवायं विण ण सम्मत्तं जं पुण आणारूइणो तं निउण बिंति दव्वेणं ॥ १००॥
एक वचन झालीने छांडे, बीजां लौकिकनीति; सकल वचन निज ठामे जोडे, ए लोकोत्तरनीति.

-उपदेशरहस्यम् ।
३५० गाथानुं स्तवन ।
જય જિનશાસન

Page #107

(૯૧)
અનેાંતથપતાજ્ઞા સુંદર પદાર્થ-રસાસ્વાદ...
આ મહત્તમ અને અર્થગંભીર ગ્રંથ
* અનેક પદાર્થોની સુસ્પષ્ટ વ્યાખ્યાઓ...
* તર્કપૂર્ણ શૈલીમાં તે તે પદાર્થોનું સ્થિરીકરણ...
* પ્રસંગવશાત્ એકાંતવાદોની સચોટ સમીક્ષા....
* અબાધિત યુક્તિઓ દ્વારા અનેકાંતવાદના સિદ્ધાંતોની નિબંધ સ્થાપના..
આવી અનેક આગવી વિશેષતાઓથી તરબતર છે.
આ ગ્રંથમાં અનેક સુંદર પદાર્થોનું તર્કસભર શૈલીમાં સુવિશદ નિરૂપણ છે, તેમાંના કેટલાક પદાર્થોનો રસાસ્વાદ અહીં સંક્ષેપમાં કરાવાય છે –
પ્રથમ અધિકાર - સદસાદ
→ પૂર્વે ઉપાર્જન કરેલા અશુભ કર્મોનો ઉદય તે જ વિઘ્ન... (પૃ. ૪)
→ ભાવસ્તવ તે બીજાથી અસાધારણ વાસ્તવિક ગુણનાં સ્તવરૂપ છે... (પૃ. ૭)
→ શબ્દસ્વરૂપનું સુંદર નિરૂપણ... (પૃ. ૯-૧૦)
→ જે માર્ગ અનિંદનીય અને આપ્તપુરુષોથી આચીર્ણ હોય, તે વિશે પ્રવર્તવું... (પૃ. ૧૨) → શક્તિ-અનુરૂપ પ્રયત્ન જ, પૂર્વપુરુષો જેવી શક્તિ મેળવવાનો અમોધ ઉપાય છે. ... (પૃ. ૧૩) → તે યોગને આચરવો, જેમાં જીવનું સામર્થ્ય અને સાત્મ્ય (=એકાકા૨૫ણું) જળવાતું હોય... (પૃ. ૧૪)
→ કુવચનથી મોહિત જીવો, કરુણાશીલ વ્યક્તિના કૃપાપાત્ર બને છે. (પૃ: ૧૭)
→ જેમ ભારેકર્મી જીવો સંસારની અસારતા નથી સ્વીકારતા, તેમ અજ્ઞાની જીવો, અનુભવસિદ્ધ પણ યથાર્થ તત્ત્વને માનતા નથી અને તેનું કારણ - અનાદિકર્યસામર્થ્યથી થયેલ ભ્રમણા છે... (પૃ. ૨૨)

→ કુતર્કપીડિત જીવો, પોતે તો નષ્ટ થાય જ... સાથે, બીજાને પણ વિનષ્ટ કરી નાંખે... (પૃ. ૬૪) → દરેક વસ્તુઓનું; પોતાના પર્યાયની અપેક્ષાએ સત્ત્વ અને બીજાના પર્યાયની અપેક્ષાએ અસત્ત્વ... (પૃ. ૬૫)

Page #108

અનેકાંતજયપતાકા સુંદરપદાર્થ-રસાસ્વાદ ૯૨
– વસ્તુઓ, દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ એમ ચારે સ્વરૂપી જ હોય, માત્ર એકાદ દ્રવ્યાદિરૂપ નહીં..
(પૃ. ૬૭). - જો સ્વસત્ત્વથી જુદું પરપર્યાયરૂપે અસત્ત્વન મનાય, તો વસ્તુનો અભાવ થઈ જાય... (પૃ. ૭૧) – એક જ વસ્તુમાં ઇન્દ્ર-શુક્ર વગેરે જુદા જુદા શબ્દો પણ, તે વસ્તુની અનેકસ્વભાવતા સિદ્ધ કરે
છે. (પૃ. ૮૦) – ૧૨ શ્લોક દ્વારા વસ્તુના અનેકસ્વભાવની સતર્ક સિદ્ધિ... (પૃ. ૮૭) – જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ વસ્તુથી જ થાય એવું જરૂરી નથી... (પૃ. ૯૭) – નાના દોષને દૂર કરી મોટા દોષને ઊભો કરવો; તે ચેષ્ટા હાનિસર્જક છે... (પૃ. ૧૨૦) > વસ્તુના અભાવ-અંશનું પણ પ્રત્યક્ષ થઈ જ શકે.. (પૃ. ૧૪૫)
ક્ષયોપશમાનુસારે સત્ત્વ-અસત્ત્વમાં ગૌણ-પ્રધાનભાવે સંવેદનનું સુવિશદ નિરૂપણ... (પૃ
-9)
૧૫૧).
દ્વિતીય અધિકાર-નિત્યાનિત્યવાદ – પોતાના દર્શનનો ગાઢ અનુરાગ; જીવને મિથ્યા બોલવા મજબૂર કરે છે... (પૃ. ૧૭૮) – વસ્તુનો અભાવ સર્વથા નિઃસ્વભાવી ન હોય, તુચ્છસ્વભાવ અને શેયસ્વભાવ તો તેનો પણ
હોય છે જ... (પૃ. ૧૯૬) – વસ્તુની નિત્યાનિત્યરૂપતાનું તર્કબદ્ધ નિરૂપણ... (પૃ. ૨૦૧). – ત્રિકાળસ્થાયી દ્રવ્યને લઈને નિત્યતા અને પર્યાયોને લઈને અનિત્યતા. (પૃ. ૨૦૨) – અર્થગ્રહણપરિણામ તે જ જ્ઞાનની સાકારતા છે.. (પૃ. ૨૦૭) – વસ્તુનું દ્રવ્ય-પર્યાયરૂપે સંવેદન થાય છે અને તે અભ્રાન્ત છે... (પૃ. ૨૦૮) – દ્રવ્ય-પર્યાય બંને પરસ્પર અવિનાભાવી... (પૃ. ૨૧૩) – દ્રવ્ય-પર્યાય બંનેનો પરસ્પર ભેદાભેદ... (પૃ. ૨૧૭) – ભ્રમણા પણ સત્યમૂલક જ હોય છે... (પૃ. ૨૩૬) > પ્રમાણસિદ્ધ વાતમાં પણ વિરોધો ઊભા કરવા; તેનાથી તો વ્યસન કે બુદ્ધિની જડતા જ પ્રગટ
થાય છે. (પૃ. ૨૩૯)

Page #109

(૯૩)
-
#ો વિષયાત્મણિકા એ છે વિષય પૃષ્ઠ વિષય
પૃષ્ઠ • પ્રભુ વીર સ્તવનારૂપ મંગળ ............ ૧ • વિશેષરૂપતાથી પ્રતિનિયત વ્યવહારની • શિષ્ટસમયપરિપાલન.................. ૨ સંગતિ.........
...... ૪૧ • વિદ્ગવિનાયકની ઉપશાંતિ ............. ૩ • સામાન્યરૂપતા તો અસંગત જ. ......૪૧ • પ્રયોજનાદિનું પ્રતિપાદન............... ૩ • સામાન્ય-વિશેષ વચ્ચે વિકલ્પોની મંગળની આવશ્યકતા .....
૪ અસંગતિ ..... • પ્રયોજનપ્રતિપાદનની સાર્થકતા ......... ૫ • વસ્તુને ઉભયરૂપ માનવામાં દહીં-ઊંટ એક • અતિશયચતુષ્ટયનું નિરૂપણ ............ ૮ થવાની આપત્તિ ...................... ૪૪ • શબ્દ-અર્થના સંબંધ અંગે બૌદ્ધકૃત • વસ્તુમાં બે રીતે વિશેષતા આવે ...... ૪૫
આશંકાનો નિરાસ ................... ૯ - અનેકાંતવાદીમતે સ્યાદ્વાદની પણ , અતિશયના ઉપન્યાસક્રમનું પ્રયોજન .... ૧૧ અસંગતિ ................................ ૪૫ • ભૂમિકારૂપ શ્લોકો ................... ૧૨ • પ્રતિનિયત શબ્દ/બુદ્ધિનો અભાવ ...... ૪૮ • પ્રકરણ કરવાની પ્રતિજ્ઞા ............ ૨૦ ૦ (૪) અભિલાખ-અનભિલાપ્ય • વાદપ્રધાન પ્રકરણનો પ્રારંભ .......... ૨૨ એકાંતવાદ ......................... ૫૧
- પૂર્વપક્ષગ્રંથ................ ૨૪-૬૪ ૦ (૫) એકાંતવાદમાં જ મુક્તિ .......... ૫૧ • (૧) સદ્-અસત્ એકાંતવાદ ........... ૨૪ ૦ અનેકાંતમતે વૈરાગ્યની અસંગતિ • એક જ વસ્તુને ઉભયરૂપ માનવામાં
અને પરંપરાએ મોક્ષની પણ અસંગતિ .. ૫૩ દોષપરંપરા .............
. ૨૫ • તપ તે કાયસંતાપરૂપ હોવાથી કર્મના • સંવેદનના આધારે પણ અનેકરૂપતા
ઉદયરૂપ ........................... ૫૪ અસંગત .........
૨૧ - કાયસંતાપને તપ માનવામાં, દુ:ખી જીવો • (૨) નિત્યાનિત્ય એકાંતવાદ ........ ૩૪
તપસ્વી અને યોગીઓ અતપસ્વી બનવાની
આપત્તિ...... .............. ૫૫ • ઉભયરૂપતામાં વિરોધ ................ ૩૪
• ક્ષાયોપથમિકભાવરૂપ તપની પણ • સ્યાદ્વાદમતે નિત્યતાનું સ્વરૂપ ........... ૩૫
અસંગતિ • સ્યાદ્વાદકલ્પિત નિત્યતા અસંગત ....... ૩૭
• કર્મશક્તિનું સાકાર્ય પણ અસંભવિત .... ૫૭ • (૩) સામાન્ય-વિશેષ એકાંતવાદ...... ૩૯
• તપ-કર્મક્ષયવાદમાં પણ મોક્ષની • ઉભયરૂપતામાં લોકપ્રસિદ્ધ વ્યવહારનો
વ્યવસ્થા તો અસંગત જ .............. ૫૮ ઉચ્છેદ ............................ ૩૯
........................... પ૬

Page #110

વિષયાનુક્રમણિકા ૯૪
વિષય પૃષ્ઠ વિષય
પૃષ્ઠ · અનેકાંતવાદીમતે પ્રમાણાદિની વ્યવસ્થા • સત્ત્વને જ અસત્ત્વસ્વભાવી કહેવામાં
પણ અસંગત . .................... પ૯ અનેકાંતવાદ........................ ૮૪ • એકાંતવાદમાન્યતા સમર્થક શ્લોકો ...... ૬૦ • જુદી જુદી પ્રતીતિ માટે સ્વભાવભેદ
ઉત્તરપક્ષગ્રંથ ....... ૯૪-૧ જરૂરી ............................ ૮૫
પ્રથમ અધિકાર ....... ૬૪-૧૬૮ ૯ ૧૨ શ્લોક દ્વારા વસ્તુના અનેકસ્વભાવની (૧) સદ-અસદ અનેકાંતવાદ ૬૪ તકબદ્ધ સિદ્ધિ ••••••••••••••••••••••• ૮૭ • સદસરૂપતા વિના વસ્તુનો જ અભાવ .. ૬૫
• જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ વસ્તુથી જ થાય એવું જરૂરી • વસ્તુની સદસક્રૂપતાનું સ્વરૂપ ......... ૬૬
દદ નથી ..................................... ૯૭ • વસ્તુ દ્રવ્યાદિ ચારે રૂપ ................ ૬૭ • સદ્-અસદ્ બંનેની પ્રતીતિ જુદી જુદી ... ૯૮ • વસ્તુને દ્રવ્યાદિ-અન્યતમરૂપ માનવામાં છે અસત્વને કલ્પિત પણ ન મનાય ....... ૯૯
ઘટબુદ્ધિનો અભાવ . ............... ૬૯ • અસરૂપતા અઘટિત-પૂર્વપક્ષ ....... ૧૦૧ • વસ્તુ તો માત્ર સરૂપ જ - પૂર્વપક્ષ .... ૬૯ ૦ પૂર્વોક્ત વિકલ્પ અયુક્ત-ઉત્તરપક્ષ... ૧૦૩ • માત્ર સરૂપ માનવામાં વસ્તુનો અભાવ. ૭૦ ૦ વસ્તુની સદસક્રૂપતાનું વાસ્તવિક • પરપર્યાયરૂપે જુદું અસત્ત્વ ન માનવામાં ઘડો સ્વરૂપ .............................. • • • • • • •
સ્વરૂપ
૧૦૪ જળ બનવાની કે ઘડાનો અભાવ થવાની • ઘટની વિભુતાની આપત્તિ પણ અસંગત ૧૦૫ આપત્તિ ............................ ૭૧ ૦ ઘટની વિભુતાના વારણ માટે બીજી રીતે વસ્ત માત્ર સદરૂપ જ કકાચાર્યમત ૭૫ પરિહાર ....... • કુક્કાચાર્યમતનો નિરાસ .............. ૭૬ વસ્તુની એકરૂપતાની આશંકા અયુક્ત ૧૧૧ • વિશિષ્ટ સત્ત્વને અસત્ત્વ માનવામાં છે અનેકાંતવાદમાં પૂર્વપક્ષપ્રલપિત
અનેકાંતવાદ જ શરણ ..............૭૭ દોષોનો અભાવ.................... ૧૧૩ • વસ્તુને એકસ્વભાવી માનવામાં પૂર્વપક્ષની છે ધર્મ-ધર્મી વચ્ચે ભેદભેદ . ........... ૧૧૫
પોતાની માન્યતા પણ અઘટિત ........ ૭૯ ૦ એકાંત ભેદભેદમાં દોષોનો અનવકાશ ૧૧૮ • ઇન્દ્ર વગેરે ભિન્ન શબ્દો પણ પ્રવૃત્તિનિમિત્તના · અનેકાંતવાદની નિર્દોષતા... ....... ૧૨૨
ભેદથી જ ........................ ૮૦ • વસ્તુને સંદસરૂપ માનવામાં ધર્મ-ધર્મભાવની એક જ દ્રવ્ય અનેકશક્તિથી સમન્વિત અને અસંગતિનો નિરાસ................ ૧૨૬
એટલે તેનાથી અનેક કાર્યોની સંગતિ ... ૮૧ બીજી રીતે ધર્મ-ધર્માભાવની સંગતિ .. ૧૨૯ • દ્રવ્ય અને અપર્યાય બંનેના પ્રવૃત્તિનિમિત્તનો • સંવેદનની પણ ઉભયરૂપતા ........ ૧૩૨
... ૮૨ - સદસરૂપ સંવેદન પદાર્થજન્ય જ .... ૧૩૫
૧૦૬
ભેદ ...

Page #111

વિષયાનુક્રમણિકા ૯૫
વિષય પૃષ્ઠ વિષય
| પૃષ્ઠ • દ્વિચંદ્ર વગેરે વિષયક જ્ઞાન પણ
• એકાંતનિત્યને સહકારની અપેક્ષા અનુભવમૂલક •••••••••••••••••••• 19s ....... ૧૩૬ અઘટિત .......
.......... ૧૭૧ • સદ્ અસરૂપ સંવેદન વસ્તુજન્ય ન હોવાની • સહકારી દ્વારા ઉપકારની અસિદ્ધિ .... ૧૭૧
આશંકા .............. ૧૩૭ • એકાંતનિત્યમતે અસમંજસતાનું આપાતત બૌદ્ધ-આશંકાની સચોટ સમીક્ષા...... ૧૩૯ નિવારણ-પૂર્વપક્ષ .................. ૧૭૬ બૌદ્ધમતે ઉપાદાન-નિમિત્તની
• પૂર્વપક્ષીનું સર્વકથન વિરોધગ્રસ્ત ..... ૧૭૮ વ્યવસ્થા પણ અસંગત.............. ૧૪૧ - એકાંતનિત્યમતે સર્વત્ર અસંગતિ ..... ૧૮૨ • નિર્વિકલ્પસંવેદનને ઉભયરૂપ માનવું જ • વસ્તુને એકાંતે અનિત્ય માનવામાં પણ પડશે ........................... ૧૪૨ દોષપરંપરા .............
.......................... ૧૮૩ સદસરૂપ વિકલ્પદ્રયની વસ્તુજન્યતા. ૧૪૩ • ક્ષણિક પદાર્થનું અસ્તિત્વ જ અસંભવિત ૧૮૪ • બૌદ્ધને પોતાની વ્યવસ્થા માટે પણ વસ્તુને - બૌદ્ધકૃત ક્ષણિકતાની સંગતિ ........ ૧૮૫
સદસરૂપ માનવી જરૂરી.......... ૧૪૪ક્ષણિકવાદની સચોટ સમીક્ષા ....... ૧૮૬ • અભાવાંશનું પણ પ્રત્યક્ષ શક્ય....... ૧૪૫ • ભવનક્રિયાનો પ્રતિષેધ અયુક્ત ...... ૧૯૦ • વસ્તુને સદસદ્ ઉભયરૂપ માનવી જ • ભવનું અભવનના અભેદનો પરિહાર. ૨૦૦
રહી . ............... ૧૪૮ • નિત્યાનિત્ય અનેકાંતવાદ ........... ૨૦૧ • અસ્તિ-નાસ્તિ બંને વિકલ્પની નિયતતા ૧૫૦ • નિત્યનિત્યરૂપતાની સિદ્ધિ .......... ૨૦૨ • કાર્ય દ્વારા વસ્તુની સદસરૂપતાનું જ્ઞાન ૧૫૨ - નિરાકારવાદીની દલીલનું નિરાકરણ . ૨૦૪ • કત્વને જ અકર્તુત્વરૂપ ન મનાય ... ૧૫૪ - નિરાકારવાદી દ્વારા કુવિકલ્પજાળ .... ૨૦૬ • વૈશેષિકદર્શિત સિદ્ધસાધ્યતા અયુક્ત .. ૧૫૮ • જ્ઞાનની સાકારતાનું સ્વરૂપ.......... ૨૦૭ • ધર્મને જુદા માનવામાં સંબંધની
દ્રવ્ય-પર્યાયનું સંવેદન અબ્રાન્ત છે.... ૨૦૮ • અસંગતિ ..................... ૧૬૩ - એકાંતનિત્યમતે યથોક્ત સંવેદનની • સમવાયની સિદ્ધિ અસંભવિત ....... ૧૬૫ અસંગતિ .................. • પ્રથમ-અધિકારની પૂર્ણાહુતિ ......... ૧૬૮ • એકાંતઅનિત્યમતે યથોક્ત સંવેદનની દ્વિતીય અધિકાર. ૧૬૯-૨૩૯ અસંગતિ
[ ••••••••••••••............ ૨૧૦ • (૨) નિત્યાનિત્ય અનેકાંતવાદ....... ૧૬૯ યથોક્ત સંવેદનની નિબંધકતા .... ૨૧૨ • વસ્તુને માત્ર નિત્યરૂપ માનવામાં • દ્રવ્ય-પર્યાયની અવિનાભાવિતા...... ૨૧૩
દોષપરંપરા .......... ૧૬૯ ૦ વસ્તુની નિત્યાનિત્યરૂપે સિદ્ધિ ...... ૨૧૪
.............
••••••. ૨૦૯
.

Page #112

વિષયાનુક્રમણિકા ૯૬
પુ0
વિષય
પૃષ્ઠ વિષય • દ્રવ્ય-પર્યાય ઉભયનો અનુવેધ........ ૨૧૫ • કથંચિ નિવૃત્તિ-અનિવૃત્તિભાવની • દ્રવ્યનો કથંચિત્ નિવૃત્તિભાવ
સિદ્ધિ ............................ ૨૩૩ અનુભવસિદ્ધ ........... ....... ૨૧૬ : દ્રવ્ય-પર્યાય ભેદભેદ સાધક શ્લોકો ... ૨૩૫ • દ્રવ્ય-પર્યાયનો ભેદભેદ ............ ૨૧૭ • ભ્રમણા પણ સત્યમૂલક જ હોય ...... ૨૩૬ • પર્યાયોનો પણ પરસ્પર કથંચિ અભેદ • દ્રવ્ય-પર્યાયની સિદ્ધિ ............. ૨૩૭
માનવો જોઈએ. ................. ૨૨૦ • બીજા અધિકારની પૂર્ણાહુતિ ......... ૨૩૯ અનેકાંતવાદહાનિનો નિરાસ ........ ૨૩૦
પરિશિષ્ટ.... ... અનેકાંતવાદમાં એકાંતગત દોષોનો અનવકાશ ....................... ૨૩૩

Page #113

१४४४ ग्रन्थरचयितृश्रीहरिभद्रसूरिसूत्रिता व्याख्या+श्रीमुनिचन्द्रसूरिप्रणीतटिप्पनसंवलिता 'अनेकान्तरश्मि'-आख्यया गुर्जरविवृत्त्या समलङ्कृता
अनेकान्तजयपताका
॥प्रथमोऽधिकारः॥ - (मूलम्)
नमः सद्गुरुभ्यः। (१) जयति विनिर्जितरागः सर्वज्ञस्त्रिदशनाथकृतपूजः ।
सद्भूतवस्तुवादी शिवगतिनाथो महावीरः ॥१॥
॥ श्रीशद्धेश्वरपार्श्वनाथाय नमः ।। ॥ श्रीप्रेम-भुवनभानु-जयघोष-जितेन्द्र-गुणरत्न-रश्मिरत्नसूरिसद्गुरुभ्यो नमः ॥
॥ नमः ॥ ___* अनेठांतरश्मि * ऐन्द्रध्येयं जिनं नव्वा, नत्वा गुरुक्रमावलीम् ।
गुर्जशयां निबद्धेयं, व्याख्या. रम्या वितन्यते॥ અનંત ઉપકારી, અનંત જ્ઞાની, અપ્રતિહત જ્ઞાનના ધારક શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માએ, મહાન તત્ત્વોથી પરિપૂર્ણ સ્યાદ્વાદરૂપ શ્રુતસિદ્ધાંતની પ્રરૂપણા કરી અને આ પ્રરૂપણા દ્વારા જ આપણને સર્વ પદાર્થનો યથાવત્ બોધ શક્ય બને છે.
તીર્થંકર પરમાત્માની વાણી સર્વ નયોથી યુક્ત હોય છે, અત્યાર સુધીમાં થયેલ બધા પૂર્વાચાર્યો અને બુદ્ધિશાળી પુરુષોએ, તીર્થંકર ઉપદિષ્ટ કૃતસિદ્ધાંતની અદ્દભુત પ્રશંસા કરી છે.. સર્વજ્ઞનાં જ્ઞાન પર ઓવારી જવા, જો કોઈ શ્રેષ્ઠ તત્ત્વ હોય, તો તે છે સ્યાદ્વાદ-અનેકાંતવાદ!
જે જીવો જન્મથી જ અન્યધર્મી છે અને અન્યધર્મની માન્યતાથી બામૂઢ છે, તે જીવો પણ, પાછળથી જૈનશાસનને પામીને, તેના અદ્ભૂત સિદ્ધાંતો પર ઓવારી ગયા છે - આ વાતના દષ્ટાંત તરીકે પ્રસ્તુત ગ્રંથકારશ્રી પ્રસિદ્ધ જ છે.
જૈનન્યાયની અદ્ભુત કૃતિ એટલે અનેકાંતજયપતાકા ! આ કૃતિએ એકાંતવાદની કુમાન્યતાઓનું યુક્તિશ: ખંડન કરી, અનેકાંતવાદની વિજયપતાકા ફરકાવવા દ્વારા, ખરેખર પોતાનું નામ ચરિતાર્થ युं छे.
१ श्रीमुनिचन्द्रसूरिभिस्त्वेषा वृत्तिरूपेणोल्लिखिता । प्रेक्ष्यतां अष्टमं पृष्ठम् । २. 'ॐ नमः सर्वज्ञाय' इति गपाठः। ३. आर्याच्छन्दोनिबद्धं पद्यमिदम, अतः परं नव पद्यान्यपि तथैव ।

Page #114

अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ:
(વ્યારથ્થા)
_/ ૩ૐ નમોડર્ણત स्वपरोपकृतये अनेकान्तजयपताकाख्यप्रकरणस्य व्याख्या प्रस्तूयते । (क) इह चादावेवाचार्यः शिष्टसमयपरिपालनाय विघ्नविनायकोपशान्तये प्रयोजनादिप्रतिपादनार्थं चेयमार्यासमूहमाह-जयति विनिर्जितराग इत्यादि ।
तत्र शिष्टानामयं समयो यदुत शिष्टाः क्वचिदिष्टे वस्तुनि प्रवर्तमानाः सन्त इष्टदेवतानमस्कारपूर्वकं प्रवर्तन्ते । अयमप्याचार्यो न हि न शिष्ट इति, अतस्तत्समयप्रतिपालनाय तथा श्रेयांसि बहुविघ्नानि भवन्तीति, उक्तं च
"श्रेयांसि बहुविघ्नानि भवन्ति महतामपि ।
अश्रेयसि प्रवृत्तानां क्वापि यान्ति विनायकाः ॥” इति । ___ इदं च प्रकरणं सम्यग्ज्ञानहेतुत्वात् श्रेयोभूतं वर्तते, अतो मा भूद् विघ्न इति 'विघ्न
અનેકાંતરશ્મિ અનેકાંતજયપતાકા તે જૈનાચાર્ય, ૧૪૪૪ ગ્રંથના રચયિતા સૂરિપુરંદર શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીની કૃતિ છે. આ કૃતિમાં સૂરિજી, ખરેખર પરદર્શનની માન્યતાના ખંડન માટે હરિ=સિંહરૂપે અવતર્યા છે અને સ્વદર્શનની અનેકાંતશૈલી જાણવા માટે ભદ્ર કલ્યાણકારી પુરવાર થયા છે.
હવે અનેકાંતજયપતાકાનું, વ્યાખ્યા અને વિવરણગત પદાર્થોને આશ્રયીને, સુગમ ગુજરાતી વિવેચન પ્રારંભ કરાય છે.
શ્લોકાર્થ :- વિવિધ પ્રકારે નિઃશેષતઃ જીતાયેલા રાગવાળા, સર્વજ્ઞ, દેવોના નાથ એવા ઇન્દ્ર વડે કરાયેલી પૂજાવાળા, સદ્ભુત વસ્તુવાદી, મોક્ષગતિના સ્વામી શ્રી મહાવીર પ્રભુ જય પામે છે. (૧)
વિવેચન :- આ ગ્રંથની શરૂઆતમાં, ગ્રંથકારશ્રી (૧) શિષ્ટાચારના પાલન માટે, (૨) વિઘ્નસમૂહની ઉપશાંતિ માટે, અને (૩) પ્રયોજનાદિના પ્રતિપાદન માટે - આ ત્રણ કરણથી ગાથાસમૂહનું પ્રતિપાદન કરે છે.
(૧) શિષ્ટસમયપરિપાલન ૯ (ક) શિષ્ટ પુરુષોનો આ આચાર છે, કે તેઓ જ્યારે પણ અભિલષિત કાર્યોમાં પ્રવર્તે, ત્યારે ઇષ્ટદેવતાના નમસ્કારપૂર્વક જ પ્રવર્તે છે. પૂજ્ય હરિભદ્રસૂરિજી પણ શિષ્ટ નથી – એવું નથી, અર્થાત્ શિષ્ટ જ છે, માટે તેઓ પણ, શિષ્ટ સમયના પાલન માટે મંગલ કરે છે. ન આવો અર્થ ભાવાનુવાદની અપેક્ષાએ સમજવો. બાકી સામાસિકરૂપે તેનો અર્થ એવો થાય.
જીત્યો છે રાગ જેમણે તેવા ... ઇન્દ્રોએ કરી છે પૂજા જેમની તેવા .... આવું આગળ પણ સમજવું. કે “ક્ષાવતાં પ્રવૃત્ત્વર્થ, પpciાત્રિતયં ટમ મફત્ત વૈવ શાસ્ત્રાવી, વાન્ગનિBર્થસિદ્ધ ” “ “૩ાર્થ જ્ઞાતિબ્ધ, શોતું શ્રોતા પ્રવર્તતા શાસ્ત્રાવી તેની વચ્ચે, સમ્બન્ધ: સપ્રયોગન: "
१. विघ्नानां विघ्नेषु वा विनायक:-मुख्यो विघ्नविनायक:-महाविघ्नस्तस्योपशान्तये-नाशायेत्यर्थः । विघ्नान् विनेतुं शीलमस्येति विघ्नविनायकस्तस्योपशान्त्यै-तुष्टयै इत्यप्यर्थः स्यात्। २. दशकात्मकम् । ३. 'जयति विनिजितराग इत्यादि' इति पाठो घ-पुस्तके नास्ति । ४. अत्र 'विनायक'शब्दस्य विघ्न इत्यर्थः, न तु मुख्यो गणपतिर्वा । ५. अनुष्टप् ।

Page #115

મધર:)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
विनायकोपशान्तये' तथा प्रेक्षापूर्वकारिणः प्रयोजनादिशून्ये न प्रवर्तन्त इति 'प्रयोजनादिप्रतिपादनार्थं' चेति ॥
अत्र कश्चिदाह-प्रकरणकारो हि प्रेक्षापूर्वकारी, स किमर्थं प्रकरणादौ तदसम्बद्धमिष्टदेवतास्तवमाह ? । न च विघ्नविनायकोपशान्तिकरणेन प्रकरणनिष्पत्त्यङ्गतया तत्सम्बद्धः, स्तवविघ्नयोविरोधासिद्धेः; तद्भावेऽपि क्वचिद् विघ्नभावात्, तदभावेऽपि चाभावादिति ।
प्रयोजनादिप्रतिपादनमप्यनर्थकमेव, तत एव सम्यक्प्रयोजनाद्यनवगतेः । प्रकरणार्थपरिज्ञानपुरस्सरमेव तत् कथमन्यतो भवति ? अतस्तत्प्रतिपादनेऽपि तदाशङ्काऽनिवृत्तिरेवेति ।।
અનેકાંતરશ્મિ
(૨) વિજ્ઞવિનાયકની ઉપશાંતિ : જે કાર્ય કલ્યાણકારી હોય, તેમાં ઘણા વિદ્ગોની શક્યતા છે. કહ્યું છે કે – “અશ્રેયસ્કર કાર્યમાં પ્રવૃત્ત થનારને, વિઘ્નો કશે નડતાં નથી, અર્થાત્ દૂર જતાં રહે છે, પણ જયારે શ્રેયસ્કર કાર્યોમાં પ્રવૃત્ત થયેલી મહાન વ્યક્તિઓને પણ, વિપ્નો આવી પડે છે.”
અનેકાંતજયપતાકા પણ, સમ્યજ્ઞાનનું અને પરંપરાએ મોક્ષનું કારણ હોવાથી, શ્રેયસ્કર= કલ્યાણકારી છે અને તેથી પ્રસ્તુત કાર્યમાં પણ વિનની શક્યતા છે, તેના નિવારણ માટે મંગલનું વિધાન કરે છે.
- (૩) પ્રયોજનાદિનું પ્રતિપાદન મેં પ્રેક્ષાપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરનારા જીવો, પ્રયોજનયુક્ત કાર્ય વિશે જ પ્રવૃત્તિ કરે છે, પ્રયોજનશૂન્ય વિશે નહીં, તેથી તે જીવોને, પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં પ્રવૃત્તિ કરાવવા, પ્રયોજનપ્રતિપાદન આવશ્યક છે તથા ગ્રંથના પ્રતિપાદ્ય વિષયનો નિર્દેશ પણ જરૂરી છે અને સંબંધકથન પણ જરૂરી છે - આ બધું કથન ગાથાસમૂહથી કરે છે...
• ' ગાથાસમૂહના કારણ અંગે પૂર્વપક્ષીનું મંતવ્ય + નિરાકરણ
પૂર્વપક્ષ :- પ્રકરણકાર પ્રેક્ષાપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરનાર છે - એવું તો તમે પણ માનો છો, તો પછી પ્રકરણની આદિમાં, સંબંધ વિનાના ઇષ્ટદેવતાના સ્તવને, તેઓ શા માટે કહે છે?
શંકા:- ઇષ્ટદેવતાના સ્તવથી વિપ્નસમૂહની ઉપશાંતિ થાય અને તેથી પ્રકરણની નિર્વિઘ્ન સમાપ્તિ થાય, માટે પ્રકરણની આદિમાં સ્તવનો ઉપન્યાસ કરવો અસંબદ્ધ નથી.
સમાધાન :- સ્તવ દ્વારા વિપ્નની ઉપશાંતિ થવી શક્ય જ નથી, કારણ કે સ્તવાત્મક મંગલ અને વિઘ્ન વચ્ચે વિરોધ જ સિદ્ધ નથી. તે આ પ્રમાણે વિરોધના બે પ્રકાર છે (૧) સહાનવસ્થાન અને (૨) પરસ્પર પરિહારસ્થિતિ... (૧) શીત-ઉષ્ણની જેમ સહાનવસ્થાન તો નથી, કારણ કે કાદંબરી વગેરે ગ્રંથોમાં, મંગલની સાથે વિજ્ઞનું પણ અવસ્થાન દેખાય છે જ, અને (૨) ઘટ-ઘટાભાવની જેમ પરસ્પર પરિહારસ્થિતિરૂપ વિરોધ પણ નથી, કારણ કે આ વિરોધ ત્યારે હોય કે જ્યારે એકના અભાવમાં
* પ્રેક્ષાપૂર્વકારી અસંબદ્ધ પ્રલાપ ન કરે .. ઈષ્ટદેવતાસ્તવ પણ અસંબદ્ધ છે, તો શું તેનો પ્રલાપ કરી શકાય?
૨. “પ્રાર્થજ્ઞાન' ત -પટિ: I

Page #116

अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ:
एतच्चासारम्, प्रकरणकारो यत एव प्रेक्षापूर्वकारी, अत एव तन्निष्पत्त्यर्थं प्रकरणादौ तदङ्गरूपमिष्टदेवतास्तवमाह । सम्भवत्यत्र विघ्नः प्रागुपात्ताशुभकर्मोदयलक्षणः । स चेष्टदेवतास्तवकरणतः प्रशस्तभावोपपत्तेरुपशाम्यतीति तन्निष्पत्त्यङ्गमेव । एवं च जलानलवत् स्तवविघ्नयोर्विरोध एव । न चेहाप्यतिप्रबलोऽग्निः स्वल्पेन जलेनोपशाम्यति । न चाल्पः स्वयमपि
· અનેકાંતરશ્મિ .. બીજાની સત્તા અવશ્ય હોય... જેમ ઘટના અભાવમાં ઘટાભાવની અને ઘટાભાવના અભાવમાં ઘટની. પણ પ્રસ્તુતમાં, મંગલના અભાવમાં વિપ્નની સત્તા હોય એવું દેખાતું નથી, કારણ કે નાસ્તિકના ઢગલાબંધ ગ્રંથોમાં, મંગલના અભાવે પણ વિપ્નની સત્તા જરાય દેખાતી નથી. - આમ, મંગલ-વિઘ્ન વચ્ચે વિરોધ જ ન હોવાથી, તેના દ્વારા વિપ્નની ઉપશાંતિ અસંભવિત છે.
ટૂંકમાં, મંગલ કરો તો પણ કાદંબરી વગેરેની જેમ વિઘ્નો આવી શકે અને ન કરો તો પણ નાસ્તિકગ્રંથોની જેમ વિઘ્નો ન પણ આવે.. ફલતઃ સ્તવાત્મક મંગલ અસંબદ્ધ હોવાથી, તેનો ઉપન્યાસ કરવો ઉચિત નથી.
મંગળની આવશ્યક્તા ઉત્તરપક્ષ :- પ્રકરણકાર, પ્રેક્ષાપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરનાર છે, માટે જ પ્રકરણની આદિમાં, પ્રકરણના અંગરૂપ, ઇષ્ટદેવતાનાં સ્તવરૂપ મંગળનું વિધાન કરે છે.
અનાદિ કાળથી પરિભ્રમણ કરતાં જીવે, પૂર્વે ઘણા અશુભ કર્મોનો બંધ કર્યો છે, તે કર્મોનો જ્યારે ઉદય આવશે ત્યારે અવશ્ય વિપ્નની સંભાવના છે, તે કર્મનાશ માટે સ્તવ કરાય છે.
પૂર્વપક્ષ:- પણ સ્તવથી કર્મનાશ શી રીતે થાય?
ઉત્તરપક્ષ :- અશુભકર્મ અશુભભાવથી બંધાય છે. ઈષ્ટદેવતાસ્તવથી શુભભાવ ઉત્પન્ન થાય છે, તે અશુભ કર્મનો નાશ કરે છે. માટે જો સ્તવાત્મક મંગળ કરાય, તો પ્રશસ્તભાવ થવા દ્વારા અશુભ કર્મોનો નાશ થવાથી, અવશ્ય વિઘ્નો દૂર થાય છે. અને તેથી ગ્રંથની નિષ્પત્તિનું અંગ ઇષ્ટદેવતા સ્તવ બને છે. તેથી તે સંબદ્ધ જ છે. આ પ્રમાણે અગ્નિ-જળની જેમ સ્તવ-વિઘ્ન વચ્ચે પણ વિરોધ છે
જેમ ભયાનક અને અતિપ્રબળ આગ પ્રજવલિત થઈ હોય, તે કાંઈ થોડા જ જળથી ઉપશમિત ન થાય. તે માટે તો પ્રચુર જળ જોઈએ. તેમ કાદંબરી વગેરે ગ્રંથમાં અતિ પ્રબળ વિપ્ન હોવાથી, ત્યાં પણ મંગળ પ્રચુર પ્રમાણમાં જોઈએ, પણ થયું છે અલ્પપ્રમાણમાં જ... બાકી જો સમબળે જ મંગળ થયું હોત, તો ત્યાં પણ વિજ્ઞવિનાશ શક્ય જ હોત... તેથી તમે જે કહ્યું કે - “કાદંબરી વગેરેની જેમ, મંગલ હોવા છતાં પણ વિપ્નની સત્તા છે” - તે બધું કથન પરાસ્ત થાય છે.
પ્રશ્ન : વિરોધ તો ખવરૂપ પ્રશસ્તભાવ અને વિષ્ણજનક અપ્રશસ્તભાવનો હોઈ શકે, સ્તવ-વિપ્નનો શી રીતે ?
ઉત્તર : અહીં વિઘ્ન અશુભ કર્મના ઉદયરૂપ છે. એટલે પ્રશસ્તભાવરૂપ સ્તવ સાથે વિરોધ હોવો શક્ય છે. અથવા તો સ્તવ, વિપ્નના કારણભૂત અશુભકમેના જનક અપ્રશસ્તભાવનો વિરોધી છે અને કારણનાશકાર્યનાશ પણ થાય, ફલતઃ સ્તવ વિશ્નનું વિરોધી થાય.

Page #117

अधिकारः)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
नोपशाम्यति । न चानयोर्न विरोध इति । एवं च तद्भावेऽपि क्वचिद् विघ्नभावात् तदभावेऽपि चाभावादिति' वचनमात्रमेतत् ।
प्रयोजनादिप्रतिपादनमपि सार्थकमेव, तत एव सामान्येन सम्यक्प्रयोजनाद्यवगतेस्तथाव्यवहारदर्शनात् । तदवगतौ हि तद्विशेषपरिज्ञानार्थं प्रकरणे प्रवृत्तेः, ततस्तज्ज्ञानभावात् ।
અનેકાંતરશ્મિ . તથા, સ્વલ્પ અગ્નિને ઉપશાંત કરવા, જેમ જળ જરૂરી નથી, અર્થાત્ જળ વિના પણ ઇંધણ પૂરું થયે આપોઆપ તે બુઝાય છે, તેમ નાસ્તિક વગેરેના ગ્રંથમાં પણ વિપ્નની માત્રા સ્વલ્પ જ હશે અને એટલે જ મંગળ વિના પણ તેનો નાશ થયો છે. તેથી તમે જે કહ્યું હતું કે – “નાસ્તિક વગેરેના ગ્રંથોમાં, મંગળરૂપ કારણ ન હોવા છતાં પણ, વિજ્ઞવિનાશરૂપ કાર્ય દેખાય છે... - તે કથન પરાસ્ત થાય છે.
આ રીતે સિદ્ધ થાય છે કે, જળ-અગ્નિની જેમ, સ્તવવિઘ્ન વચ્ચે પણ વિરોધ છે જ, તેથી વિઘ્નસમૂહના નિવારણ માટે ઇષ્ટદેવતાનું સ્તવરૂપ મંગળ આવશ્યક જ છે.
* પ્રયોજનાદિ પ્રતિપાદન વિષે પૂર્વપક્ષ : પૂર્વપક્ષ : ગાથાસમૂહથી પ્રયોજનાદિનું તથા વિષય, સંબંધ... વિ.નું પ્રતિપાદન કરવું પણ અનર્થક જ છે, કારણ કે ગાથાસમૂહથી, પ્રયોજનનો સમ્યગુ બોધ થતો નથી.
પ્રશ્નઃ કેમ ન થાય?
ઉત્તર : કારણ કે પ્રકરણગ્રંથનાં અર્થજ્ઞાનથી જ પ્રયોજનાદિ જણાઈ શકે છે, પ્રયોજન કહેવા માત્રથી નહીં, કહો તો પણ – ખરેખર આ ગ્રંથથી આ પ્રયોજન સરશે કે નહીં? તેમાં આ વિષય છે કે નહીં ? એ ગ્રંથ વાંચ્યા વિના ખાતરી થતી નથી અને તેથી સંપૂર્ણ આકાંક્ષા ન શમવાથી - પ્રયોજનવિષયક શંકા ઊભી જ રહે છે. ફલતઃ ગાથાસમૂહથી પ્રયોજનપ્રતિપાદન કરવું નિરર્થક છે.
" | પ્રયોજનપ્રતિપાદનની સાર્થકતા ઉત્તરપક્ષ: ગાથાસમૂહથી પ્રયોજનનું પ્રતિપાદન સાર્થક જ છે, કારણ કે સામાન્યથી પ્રયોજનનો બોધ તો આદિવાક્ય દ્વારા શક્ય છે જ અને તેવો =આદિવાક્યથી સામાન્યરૂપે બોધ થતો હોય એવો) વ્યવહાર પણ દેખાય છે – આમ આદિવાક્ય દ્વારા, સામાન્યથી પ્રયોજનનો બોધ થયા પછી, તે જીવ, વિશેષજ્ઞાન માટે અવશ્ય પ્રકરણ વિશે પ્રવૃત્તિ કરશે, કારણ કે તે પ્રકરણ દ્વારા જ વિશેષબોધ થવો શક્ય છે.
આમ, પ્રકરણ વાંચીને જ પ્રયોજનાદિ જણાય તે વિશેષથી જ્ઞાન સમજવું સામાન્યજ્ઞાન તો આદિવાક્યનાં પ્રતિપાદનથી પણ થાય. એટલે, આદિવાક્યનાં પ્રતિપાદનથી સામાન્ય શંકાનું નિરાકરણ થાય અને વિશેષ શંકાનાં નિરાકરણનો ઉપાય આ ગ્રંથ છે, એ પણ જણાય અને તેથી તે ઉપાયમાં પ્રવૃત્તિ કરવાથી વિશેષજ્ઞાન પણ થાય અને માટે શંકા રહે જ નહીં.
પૂર્વપક્ષ : જયાં સુધી આ ગ્રંથથી આ પ્રયોજનાદિ સરે છે કે નહીં? એવી વિશેષ શંકા ઊભી ૪ આ અર્થ “હુપવિશેષસિદ્ધઃ' એ ઇ પાઠને અનુસાર કર્યો છે... જો પૂર્વસંપાદિત “સદુપયેતરોવિશેષ:'
१. तृतीये पृष्ठे पञ्चमायां पङ्क्त्यां प्रोक्तम् ।

Page #118

अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ
एवं च 'प्रकरणार्थपरिज्ञानपुरस्सर'मप्येतद् विशेषेण, सामान्येनान्यतो भवतीति न दोषः । अतो न 'तत्प्रतिपादनेऽपि तदाशङ्काऽनिवृत्तिरेव', सामान्येन निवृत्तेविशेषाशङ्कानिवृत्तेरप्युपायाभिधानात्, संदुपायैविशेषसिद्धेः, अन्यथा सकलव्यवहारोच्छेद इत्यलं चसूर्या, दिङ्मात्रप्रदर्शनार्थत्वादारम्भस्येति ॥ ___इह चाद्ययाऽऽर्यया इष्टदेवतास्तवमाह । तदन्याभिस्तु सप्रसङ्गं प्रयोजनादीत्यार्यासमूहसमुदायार्थः ॥
अधुनाऽवयवार्थ उच्यते-तत्र जयति विनिर्जितराग इति । अत्र जयतीति क्रिया भूतपूर्वगत्या तथोपचारत उक्ता तत्प्रकर्षफलाऽप्रच्युत्यपेक्षया वा । अनेकार्थत्वाद् वा धातूनां जयतीति किमुक्तं भवति ? सर्वान् गुणैरतिशेते । 'विनिजितः' विविधम्-अनेकै: प्रकारैः प्रतिपक्षभावनादिभिर्निराधिक्येन अपुनर्जेयतया जित:-विक्षिप्तो रागोऽभिष्वङ्गलक्षणो येन स विनिर्जित
અનેકાંતરશ્મિ .... રહે, ત્યાં સુધી તેમાં પ્રવૃત્તિ કેમ થાય?
ઉત્તરપક્ષઃ સામાન્યથી શંકાની નિવૃત્તિ થઈ જાય, અર્થાત્ સામાન્યજ્ઞાન હોય અને વિશેષની શંકા હોય, તો પણ પ્રવૃત્તિ થાય છે જ. જેમ ખેતી કરવાથી અનાજ ઉગે એવું સામાન્ય જ્ઞાન હોય છે, મારી ખેતીથી અનાજ ઊગશે' એવું વિશેષ જ્ઞાન હોતું નથી, શંકા જ હોય છે, છતાં ખેતીમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે, તેમ પ્રયોજનાદિમાં પણ સમજવું...
જો સામાન્ય જ્ઞાનથી પ્રવૃત્તિ નહીં માનો, તો જગતમાં ચાલતા સર્વ વ્યવહારોનાં ઉચ્છેદની આપત્તિ આવશે, કારણ કે તેનું વિશેષજ્ઞાન કોઈને હોતું નથી. - હવે વધુ ચર્ચાથી સર્યું... અહીં માત્ર દિગ્દર્શનનો જ પ્રયાસ છે...
સારાંશ તેથી ગ્રંથકારશ્રી (૧) શિષ્ટ સમયપરિપાલન માટે, (૨) વિપ્નસમૂહની ઉપશાંતિ માટે, અને (૩) પ્રયોજનાદિના પ્રતિપાદન માટે ગાથાસમૂહનું પ્રતિપાદન કરે છે... તેમાં, પ્રથમ ગાથા દ્વારા ઇષ્ટદેવતાનું સ્તવરૂપ મંગળ અને ત્યારબાદ બીજી વગેરે ગાથાઓથી પ્રયોજનાદિનું પ્રતિપાદન કરશે...
* પ્રથમ શ્લોકનો ભાવાર્થ : વિવિધ પ્રકારે=પ્રતિપક્ષી અનેક ભાવનાઓ વડે, અર્થાત્ (૧) ક્રોધ માટે ક્ષાન્તિની ભાવના વડે, (૨) માન માટે મૃદુતાની ભાવના વડે, (૩) માયા માટે ઋજુતાની ભાવના વડે, (૪) લોભ માટે સંતોષની ભાવના વડે... વગેરે અનેક ભાવનાઓ વડે તથા ભાવનાના પ્રતિપક્ષી ભાવોની પ્રબળતા દૂર થાય અને ફરીથી તેઓને જીતવા ન પડે તે રીતે નિઃશેષતઃ જીતાયેલા રાગવાળા
પાઠ રાખવો હોય તો અર્થ આવો કરી શકાય કે – “આ પ્રયોજનાદિ માટે સાચો ઉપાય કયો અને ખોટો ઉપાય કયો, એ ભેદ જણાવાથી (ઉપાયમાં પ્રવૃત્તિ થવાથી) શંકા રહે નહીં... (પણ ઇ પાઠ વધુ ઉચિત જણાય છે.)
* આ વિશે વિશદ જાણકારી મેળવવા સ્યાદ્વાદરત્નાકર વગેરે ગ્રંથોનું અવલોકન કરવું.
१. पूर्वसंपादिते तु मुख्यरूपेण 'सदुपायेतरयोविशेषः' इतिरूपान्यपाठ उल्लिखितः, अत्र तु 'सदुपायैविशेष०' इति ય-પઢિ: ૨. પૂર્વસંપતિ તુ ‘ત્ની પ્રવુત્ય..' તિ શુદ્ધસંધિચ્છે: રૂ. ‘સર્વગુૌ૦' રૂતિ ટુ-પઢિ: I

Page #119

अधिकारः)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
रागः । द्वेषोपलक्षणमेतत् । अयमेव विशिष्यते-सर्वज्ञ इति । सर्वं-सूक्ष्मव्यवहितविप्रकृष्टं वस्तु जानातीति सर्वज्ञः । अयमेव विशिष्यते-त्रिदशनाथकृतपूज इति । त्रिदशनाथा:-इन्द्राः शक्रादयस्तैः कृता पूजा-अशोकाद्यष्टमहाप्रातिहार्यादिलक्षणा यस्य स त्रिदशनाथकृतपूजः । अयमेव विशिष्यते-सद्भूतवस्तुवादीति । सद्भूतं-यथाऽवस्थितं वस्तु वदितुं शीलं यस्य स सद्भूतवस्तुवादी । अयमेव विशिष्यते-शिवगतिनाथ इति । शिवगतेः-मोक्षगते थःतद्वशीकरणात् स्वामी शिवगतिनाथः । कोऽयमेवम्भूत इत्याह-महावीर इति । 'शूर वीर विक्रान्तौ' इति कषायादिशत्रुजयान्महाविक्रान्तो महावीरः । 'ईर गतिप्रेरणयोः' इत्यस्य वा विपूर्वस्य । विशेषेण ईरयति-कर्म गमयति याति वेह शिवमिति वीरः । महांश्चासौ वीरश्च महावीर इत्येष स्तवः । अयं च यथाभूतान्यासाधारणगुणोत्कीर्तनरूपत्वाद् भावस्तवः । तथाहि-गुणा मूला
અનેકાંતરશ્મિ સત્તામાંથી સંપૂર્ણતયા ક્ષય કરાયેલા અભિવૃંગરૂપ (આસક્તિરૂપ) રાગવાળા... અહીં “રાગ' પદથી ઉપલક્ષણથી દ્વેષનું પણ ગ્રહણ કરવું... તેથી સંપૂર્ણતયા ક્ષય કરાયેલા રાગ-દ્વેષવાળા, સર્વજ્ઞ સૂક્ષ્મ (પરમાણુ વગેરે) વ્યવહિત (ભીંત વગેરેની વ્યવધાને રહેલા) અને દૂર રહેલા, ભૂત-ભવિષ્યવર્તમાનગત, સર્વ પદાર્થોને સર્વ પર્યાયો સાથે જાણનારા, દેવોના નાથ એવા ઈન્દ્ર વડે કરાયેલી પૂજાવાળા=શક્ર વગેરે ઇન્દ્રો દ્વારા કરાયેલી, અશોકાદિ અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્ય વગેરે રૂપ પૂજાવાળા, સદ્ભુત વસ્તુવાદી યથાવસ્થિત વસ્તુનું કથન કરનારા, મોક્ષગતિના સ્વામી=મોક્ષગતિને આધીન કરવા દ્વારા સ્વામી રૂપે બનેલા અથવા મોક્ષકન્યાને વરીને તેના ભર્તારૂપ થયેલા મહાવીર પ્રભુત્ર(સૂર વીર વિક્રાન્તો એ અર્થને આશ્રયીને) કષાય વગેરે શત્રુઓને જીતવા દ્વારા મહાપરાક્રમી, (વિ ઉપસર્ગપૂર્વક ફેર વિખેરાયોઃ અર્થને આશ્રયીને) વિશેષથી કર્મોને જતાં કરનાર, અર્થાત્, ક્ષય કરનાર અથવા જેની પાસેથી કર્મો જતાં રહેનાર છે એવા મહાવીર પ્રભુ જય પામે છે–પરમાત્માનો જય થાય છે.
તાત્પર્ય - પ્રભુ જય પામે છે – એ વર્તમાન અર્થ થયો, પણ વર્તમાનમાં તો પ્રભુ મોક્ષમાં છે, એટલે ભૂતકાળમાં વિચરતા હતા ત્યારે જય પામતા હતા, એ ભૂતપૂર્વનો વર્તમાનમાં ઉપચાર કર્યો છે. તે ઉપચાર બે રીતે ?
(૧) ભૂતકાળમાં એટલો જય પામ્યા છે કે હજુ પણ તેનો પ્રભાવ વર્તાઈ રહ્યો છે... (તત્કર્ષપત્ની...)
(૨) તેમનો જે વિજય છે, તે ક્યારેય નાશ પામતો નથી. (પ્ર.)
અથવા તો જૈન ધાતુનો અર્થ જય પામવાના બદલે “નયંતિ=સર્વાન તિ=સર્વ જીવોથી ગુણમાં અતિશાયી છે” એવો કરીએ, તો તે તો વર્તમાનમાં પણ છે જ અને એટલે તો ઉપચાર કરવાની પણ જરૂર ના રહે...
૨-૨. ‘વિશેષ્યતે' ન્યુમયત્ર -ટુ-પાઠ: રૂ. પ્રેક્ષ્યતાં નવમે પૃષ્ઠ ૪-૫. ‘વિશેષ્યતે' રૂત્યુમાત્ર ટુ-પાઠ: I ६. पाणिनीये धातुपाठे १९०२तमः १९०३तमश्च धातुः। ७. 'ईर गतौ कम्पने च' इति पाणिनीये धातुपाठे! ધાતુ: ૮. ‘વિપૂર્વી' રૂતિ પાડો ન વિદ્યતે ઇ-પુસ્તક |

Page #120

अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
तिशयाश्चत्वारः, तद् यथा-अपायागमातिशयः, ज्ञानातिशयः, पूजातिशयः, वागतिशयश्च । तत्र 'विनिर्जितराग' इत्यनेनापायापगमातिशयमाह । उक्तं च
(ग) “वीतरागा जिनाः सर्वे मोहनीयनिवृत्तितः । तद्भेदा हि यतः प्रोक्ताः सर्वे रागादयो मलाः ॥" इति । तथा 'सर्वज्ञ' इत्यनेन च ज्ञानातिशयम् । यथोक्तम्"संभिन्नं पासंतो लोगमलोगं च सव्वओ सव्वं । तं नत्थि जं न पासइ भूअं भव्वं भविस्सं च ॥"
... मनेतिरश्मि *
- અતિશય ચતુષ્ટયનું નિરૂપણ - પ્રથમ શ્લોક, યથાભૂત અને બીજામાં ન રહે એવા ગુણોનાં ઉત્કીર્તનરૂપ હોવાથી ‘ભાવસ્તવ છે – આ ભાવસ્તવ દ્વારા, મૂળ ચાર અતિશય રૂપ ગુણોનું સ્વરૂપ જણાય છે, તે આ પ્રમાણે –
(१) अपायापमातिशय, (२) शनितिशय, (3) पूतिशय, अने (४) वयनातिशय - सा यार अतिशयमांथी 'विनिर्जितरागः' मे ५४थी, ५२मात्मानो मायापम मातिशय सूयित थाय છે, કારણ કે રાગક્ષયના કથનથી મોહનીયરૂપ અપાયનો અપગમ પણ જણાઈ જાય છે. કહ્યું છે કે –
(ગ) “મોહનીયનો ક્ષય થયો હોવાથી, બધા જિનેશ્વરો વીતરાગ જ છે, કારણ કે રાગ વગેરે બધા મળો તો મોહનીયના જ ભેદરૂપ કહેવાયેલ છે.” એટલે અહીં રાગક્ષય હોવાથી, અપાયાપગમ અતિશય જણાય.
तथा 'सर्वज्ञ' यो ५४थी, ५२मात्मानो नतिशय सूयित थाय छ, ॥२९॥ ॐ सर्वोत्कृष्ट शान વિના સર્વ પદાર્થના જ્ઞાતા બનવું અસંભવિત છે. કહ્યું છે કે –
પરમાત્મા, સર્વ લોક-અલોકને સંપૂર્ણતયા જુએ છે, માટે ભૂત-ભવિષ્ય-વર્તમાનગત એવો કોઈ જ પદાર્થ નથી, કે જેને પરમાત્મા ન જોતા હોય આમ, સર્વજ્ઞપણાથી જ્ઞાનાતિશય જણાય.
............ विवरणम् .
॥ श्रीवीतरागाय नमः ।। शेषमतमतिशयाना यस्याऽनेकान्तजयपताकेह । हर्तुमशक्या केनापि वादिना नौमि तं वीरम् ।।१।। कतिपयविषमपदगतं वक्ष्येऽनेकान्तजयपताकायाः । वृत्तेविवरणमहमल्पबुद्धिबुद्ध्यै समासेन ।।२।।
* "इह स्तुतिद्विधा प्रणामरूपा असाधारणगुणोत्कीर्तनरूपा च" - श्रीमलयगिरीया नन्दीवृत्ति । (श्लो. १ : टी.) "महिता-यथावस्थितानन्यसाधारणगुणोत्कीर्तनलक्षणेन भावस्तवेनार्चिता" - इति तत्रैव ग्रन्थेऽग्रे ।
१. 'सर्वरागा०' इति ङ-पाठः। २. अनुष्टुप् । ३. आर्यायां निबद्धस्यास्य पद्यस्य छाया, यथा-सम्भिन्नं पश्यन् लोकमलोकं च सर्वतः सर्वम् । तन्नास्ति यन्न पश्यति भूतं भवत् भविष्यच्च ॥ ४. पूर्वसंपादिते त्वत्रान्यहस्तप्रतानुसारेण 'शेषमतिम' इति पाठस्य मुख्यरूपेणोल्लेखः कृतः, उद्धृतस्त्वत्र 'मतमति०' इति ख-पाठः। ५-६ आर्या ।

Page #121

अधिकार: )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
44
तथा 'त्रिदशनाथकृतपूज' इत्यनेन पूजातिशयम् । उक्तं च'अशोकवृक्षः सुरपुष्पवृष्टिर्दिव्यो ध्वनिश्चामरमासनं च । भामण्डलं दुन्दुभिरातपत्रं, सत्प्रातिहार्याणि जिनेश्वराणाम् 'सद्भूतवस्तुवादी'त्यनेन पुनर्वागतिशयमाह । यथोक्तम्“पोग्गलरूवो सद्दो तहत्थवत्ता तहापयईए उ । सच्चाइचित्तधम्मा तेणिह ववहारसिद्धि त्ति ॥' ... अनेडांतरश्मि
11
तथा ‘त्रिदशनाथकृतपूज’ से पहथी, परमात्मानो पूभतिशय सूचित थाय छे, आरएस } छेन्द्र વગેરે દ્વારા થતી આવી ભવ્ય પૂજા પૂજાતિશયને જણાવે છે. કહ્યું છે કે
“(१) अशोऽवृक्ष, (२) सुरपुष्पवृष्टि, (3) हिव्यध्वनि, (४) यामर, (4) आसन, (६) लामंडल, (७) हुहुलि, अने (८) छत्र ← सा साह महाप्रातिहार्यो विनेश्वरोनां छे.” आम, इन्द्रडृत પૂજાથી પૂજાતિશય જણાય.
तथा ‘सद्भूतवस्तुवादी’ से पहथी, परमात्मानो वयनातिशय सूचित थाय छे, डारा યથાવસ્થિત વસ્તુનું કથન એ જ વચનાતિશય છે.
*
तखाशंानो निरास *
બૌદ્ધ : શબ્દ અને અર્થ વચ્ચે તાદાત્મ્ય કે તદુત્પત્તિ એકે સંબંધ ધટતા નથી તે આ પ્રમાણે - (૧) તાદાત્મ્ય તો ન માની શકાય, નહીંતર તો (ક) મોદક શબ્દનું ઉચ્ચારણ કરતાં જ મોઢું લાડવાથી ભરાઈ જશે, (ખ) અગ્નિ શબ્દનું ઉચ્ચારણ કરતાં જ મોઢું બળીને રાખ થઈ જશે.
(૨) તદુત્પત્તિ તો સંભવિત જ નથી. તે આ રીતે - (ક) શબ્દથી અર્થની ઉત્પત્તિ માનવામાં આવે, તો ‘સો રૂપિયા મને મળો' એવું બોલવા માત્રથી જ ભિખારીને સો રૂપિયા મળી જશે અને તેથી તો કોઈ ગરીબ રહેશે જ નહીં, પણ તેવું તો દેખાતું નથી, અને (ખ) અર્થથી શબ્દની ઉત્પત્તિ .... विवरणम् ...
1. ननु शब्दार्थयोस्तादात्म्यतदुत्पत्तिसम्बन्धविरहाद् वाच्यवाचकभाव एव नास्ति । ततः कथं सद्भूतवस्तुवादित्वलक्षणश्चतुर्थोऽतिशयो घटते इत्याशङ्कयोक्तम्
“पोग्गलरूवो सद्दो तहत्थवत्ता तहापयईए उ । सच्चाइचित्तधम्मा तेणिह ववहारसिद्धि ति ।"
अस्यार्थः-पुद्गलरूपो रूपरसगन्धस्पर्शस्वभावभाषावर्गणापुद्गलद्रव्योपादानकारणत्वेन मूर्त्तप्रकृतिः, न तु परेषामिव “ शब्दोऽम्बरगुणः" इति वचनादाकाशधर्मत्वेनामूर्त्तः, शब्दः प्रतीतरूप एव । तथेति विशेषणसमुच्चये । अर्थवक्ता - अर्थवाचक:, जीवादितत्त्वसप्तकप्रतिपत्तिनिमित्तमित्यर्थः । कुत इत्याहतथाप्रकृतेस्तु । तुरेवकारार्थः । ततश्च तथा तत्प्रकारार्थवचनस्वभावा या प्रकृतिः-स्वरूपं तस्या एव, अर्थवचनस्वाभाव्यादेवेत्यर्थः ।
१. उपजाति: । २. 'तहाऽत्थ०' इति घ- पाठः । ३. 'तहा पईए' इति क- पाठः । ४. आर्याच्छन्दसि रचितस्यास्य पद्यस्य छाया-पुद्गलरूपो शब्दस्तथाऽर्थवक्ता तथाप्रकृतेस्तु । सत्यादिचित्रधर्मा तेनेह व्यवहारसिद्धिरिति ॥ 'तहाप्पइए' इति च पाठ: । ६. छायार्थं दृश्यतां चतुर्थकं टिप्पणकम् । ७. 'कारार्थं मतश्च' इति ख- पाठः ।
५.

Page #122

अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ:
માનવામાં આવે, તો તો ઘટથી જ - પુરુષની બુદ્ધિથી નિરપેક્ષ રહીને જ – “ઘ', ‘ટ’ વગેરે શબ્દોનું શ્રવણ થવા લાગશે, પણ તેવું તો દેખાતું નથી.
તેથી, શબ્દ-અર્થ વચ્ચે એકે સંબંધ ઘટતાં નથી, ફલતઃ વાચ્ય-વાચકભાવ સંબંધ પણ નહીં જ ઘટે – આમ, અર્થનો વાચક શબ્દ જયારે બનતો જ નથી, ત્યારે પરમાત્મા, સદ્દભૂત વસ્તુના કથક શી રીતે બને? અને જો ન બની શકે, તો ચોથો અતિશય શી રીતે ઘટે ?
સ્યાદ્વાદી ઃ પહેલા શબ્દનું સ્વરૂપ સમજો - (૧) શબ્દ તે પુદ્ગલરૂપ છે, કારણ કે શબ્દનું ઉપાદાનકારણ જે ભાષાવર્ગણાનાં પુદ્ગલો છે, તે રૂપ-રસ-ગંધ-સ્પર્શના સ્વભાવવાળા છે અને ઉપાદાનને અનુરૂપ જ કાર્ય થતું હોવાથી શબ્દ પણ પુંગલરૂપ (મૂર્ત) જ સાબિત થાય.
(૨) શબ્દ તે અર્થનો વાચક છે. કારણ કે “અર્થને કહેવાનો’ શબ્દનો સ્વભાવ જ છે. તેથી ઘટ વગેરે તે તે શબ્દોથી તે તે પદાર્થનું કથન થવું શક્ય જ છે... એટલે શબ્દ બૌદ્ધની કૅલ્પનાની જેમ વસ્તુવાચકતારહિત નહીં, પણ અર્થવાચક જ છે, એમ નિશ્ચિત થયું... કારણ કે શબ્દ-અર્થ વચ્ચે કથંચિદ્ ભેદભેદ સંબંધ હોવાથી, શબ્દ દ્વારા અર્થનું કથન શક્ય જ છે.
(૩) શબ્દ તે સત્યાદિ સ્વભાવવાળો છે, અર્થાત્ શબ્દના (A) સત્ય, (B) અસત્ય, (C) સત્યાસત્ય, અને (D) અસત્યામૃષા=એમ ચાર ભેદ છે. આ ચારે ભેદો, તે તે વક્તાના વ્યાપારને કારણે પડે છે. | ભાવાર્થ એ છે કે, શબ્દના ૪ ભેદ, એ શબ્દના સ્વરૂપનાં કારણે નથી, પણ વક્તાના પરિણામાદિ વ્યાપારના કારણે હોય છે.
ફલિતાર્થ :- શબ્દમાં અર્થવાચકતા છે, માટે જ, યોગ્ય વ્યક્તિને “ä કુર-દ્રમાન' વગેરે શબ્દોથી વ્યવહાર કરાય છે અને તેને પ્રતિનિયત અર્થનું જ્ઞાન પણ થાય છે. એટલે શબ્દની અર્થવાચકતા અબાધિત છે. કહ્યું છે કે :
- વિવરમ્ ............... न तु “वस्तु वाचामगोचर' इति वचनाद् बौद्धपरिकल्पनाया इव वस्तुवाचकस्वभावशून्य इति । तथा सत्यादिचित्रधर्मा भावप्रधानत्वान्निर्देशस्य सत्यादय: सत्या-ऽसत्य-सत्यामृषा-ऽसत्या-मृषलक्षणभाषाभेदरूपाश्चित्रा:-नानाप्रकारास्तथाविधवक्तृव्यापारपराधीनतया धर्मा:-स्वभावा यस्य स तथा ।
વર્ગણા એટલે પુદ્ગલોનો સમૂહ... ભાષાવર્ગણાના એવા પુદ્ગલો છે, કે જેને ગ્રહણ કરીને જીવ શબ્દરૂપે પરિણમાવે છે. ભાષાવર્ગણાની વિશેષ સમજૂતી માટે કર્મપ્રકૃતિ વગેરે ગ્રંથોનું અવલોકન કરવું.
શબ્દની પુદ્ગલરૂપતા સાબિત થવાથી વૈશેષિકાદિનું કથન પરાસ્ત થાય છે... તેઓ શબ્દને આકાશનો ગુણ માને છે અને ગુણ અમૂર્ત હોવાથી, શબ્દ પુદ્ગલરૂપ ન બની શકે – એવી તેઓની દલીલ છે, પણ ઉપરોક્ત રીતે, શબ્દની પુદ્ગલરૂપતા સિદ્ધ જ હોવાથી, તેઓનું કથન નિરસ્ત થયું સમજવું.
છે બોદ્ધોની એવી માન્યતા છે કે, વસ્તુ તે વાણીનો વિષય ન બને.
* અહીં “ભાવપ્રધાનત્વાનિર્દેશ’નો અર્થ એ કરવો - વાસ્તવમાં સત્ય એ ધર્મ નથી, સત્યત્વ એ ધર્મ છે, એટલે સત્યત્વાદિધર્મા એમ લખવું જોઈએ. પણ નિર્દેશ ભાવપ્રધાન હોય છે. એટલે “સત્ય' શબ્દનો અર્થ સત્યત્વ કરવાનો
૨. મંત્ર તુ ‘તુ' ત L-પાઠ: શુદ્ધરૂપે પ્રતિમતિ, પૂર્વસંપાફિક્ત તુ ‘નનુ રૂત્યશુદ્ધપાઠ:. ૨. ‘ત્પના’ તિ શ-પીટ: રૂ. ‘વોપર.' તિ g-: ૪. ‘નિર્વસત્યા' રૂતિ ઘ-પાઠ: I

Page #123

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
-ON 'शिवगतिनाथ' इति तु सिद्धत्वख्यापनमेतत् । महावीर इति च नाम भगवतः । यथोक्तम्"अम्मापिउसंतिए वद्धमाणे" "देवेहिं से नामे कए ‘समणे भगवं महावीरे' त्ति" ।
.......... ... मनेतिरश्मि ... "५० ते (१) पुस३५ छ, (२) तथास्वभावे अर्थनी वाय छ, (3) सत्याहि स्वभावो છે અને આવા શબ્દથી જ વ્યવહારની સિદ્ધિ થાય છે.”
આ રીતે, શબ્દ તે સત્યાદિ ધર્મવાળો અને અર્થનો વાચક હોવાથી, તેના દ્વારા સભૂત વસ્તુનું કથન શક્ય જ છે. તેથી સર્વજ્ઞ, વીતરાગ પરમાત્માનો “સભૂત વસ્તુવાદિત્વ' રૂપ ચોથો અતિશય અઘટિત નથી.
- પ્રથમ શ્લોકગત અન્યપદોનો ભાવ 'शिवगतिनाथ' में ५४थी, ५२मात्मानi सिद्धत्वस्१३५नो निर्देश यो आने 'महावीर' में ५४थी, ચરમ તીર્થકરશ્રીનો નામનિર્દેશ કર્યો, કારણ કે ચરમ તીર્થંકરનું નામ મહાવીર હતું. કહ્યું છે કે –
પરમાત્માનું, માતા-પિતા દ્વારા “વર્ધમાન' એવું નામ અપાયું અને દેવો વડે ‘શ્રમણ ભગવાન મહાવીર' - એવું નામ અપાયું. પરમાત્મા રૂપ-ઐશ્વર્ય વગેરે સમગ્ર ગુણસમૂહથી યુક્ત હોવાના કારણે “ભગવાન” અને દેવાદિસંબંધી પ્રાણાંત ઉપસર્ગો આવવા છતાં પણ, જરાય ક્ષોભ ન પામતાં હોવાથી 'महावीर' छे.
- અતિશયના ઉપન્યાસક્રમનું પ્રયોજન : જ્યાં સુધી રાગનો ક્ષય ન થાય, ત્યાં સુધી સર્વજ્ઞ ન બની શકાય, કારણ કે સર્વજ્ઞ તેરમે ગુણઠાણે जनाय छ, ते ५८॥ २॥नो क्षय "मावश्य छे. तेथी सौ प्रथम 'विनिर्जितराग' ५४थी पाया५म અતિશય બતાવ્યો.
. * विवरणम् .. तत: किमित्याह-तेन-उक्तलक्षणेन शब्देनेह-संव्यवहारार्हजने व्यवहारसिद्धिः प्रतिनियतार्थप्रत्यायनपूर्विका इदं कुरु इदमानयेत्यादिरूपेति । ततो यतस्तथाप्रकृतेरेव शब्दोऽर्थवक्ता सत्यादिचित्रधर्मा च तत: कथं भगवति वीतरागत्वादिगुणग्रामभाजि सद्भूतवस्तुवादित्वातिशयो न घटते ?
2. “देवेहिं से नामे कए समणे भगवं महावीरे ति" । अस्यार्थ:-देवैः शक्रादिभि: ‘से' तस्य मातृपितृभ्यां व्यवस्थापितवर्द्धमानाभिधानस्य भगवत: किमित्याह-नाम-सज्ञा कृतं-विहितम् । केनोल्लेख्नेन
*पायापम मतिशय भाव्या बा६४ शेष अतिशयो प्राभूत थाय छे. धुंछ ? - “चापायापगमातिशयपूर्वकत्वाच्छेषाणां ।" अटटी...
१. कल्पसूत्रे पंचमे क्षणे, १०८तमे सूत्रे)। २. छाया-मातापितृसत्कं वर्धमानः । ३. निम्नलिखित-पङ्क्तिपुरस्सरः पाठोऽयम्- "सहसंमुइयाए समणे अयले भयभेरवाणं परीसहोवग्गाणं खंतिखमे पडिमाण पालगे धीमं अरइरइसहे दविए वीरिअसंपन्ने।" (सहसम्मुदितया श्रमणः अचलो भयभैरवयोः परीषहोपसर्गाणां क्षान्तिक्षमः प्रतिमानां पालको धीमानरतिरतिसहो द्रव्यं वीर्यसम्पन्नः ।) ४. 'नामं कयं'इति घ-पाठः । ५. छाया-देवैस्तस्य नाम कृतं 'श्रमणो भगवान् महावीर' इति। ६. 'शब्दार्थवक्ता' इति च-पाठः। ७. 'घटत इति छः।' इति ख-पाठः। ८. छायार्थ मूलस्थानार्थं च प्रेक्ष्यतां पञ्चमं प्रथम च टिप्पणकम् ।

Page #124

अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ:
(२) य इहानिन्द्यो मार्गो विशेषतः पूर्वगुरुभिराचरितः । तत्र प्रवर्तितव्यं पुंसा न्यायः सतामेषः ॥२॥ -
વ્યારથી ___(घ) आह-एतेषामतिशयानामित्थमुपन्यासे किं प्रयोजनमिति ? उच्यते-एवमेव भावः । तथाहि-नाविनिर्जितरागः सर्वज्ञो भवति, न चासर्वज्ञस्य त्रिदशनाथास्तथापूजां कुर्वन्ति, न च तदभावे भगवान् धर्ममाचष्टे इति । प्रकारान्तरेण वंचनसाफल्यं नयपरिकल्पनाव्युदासश्च सर्वज्ञसिद्धिटीकातो विज्ञेय इति ॥
(२) इत्थमिष्टदेवतास्तवमभिधाय प्रयोजनाद्यभिधित्सया प्रसङ्गमाह-य इहेत्यादि । यः कश्चित् इह-लोके अनिन्द्यः-अनिन्दनीयो मार्ग:-पन्थास्तपःस्वाध्यायादिलक्षणः विशेषतः ... અનેકાંતરશ્મિ
- (૨) જ્યાં સુધી સર્વજ્ઞ ન બને, ત્યાં સુધી ઇન્દ્ર દ્વારા, અષ્ટ મહાપ્રાતિહાર્ય વગેરે રૂપ પૂજા થતી નથી, તેથી પૂજાતિશય પહેલા “સર્વજ્ઞ’ પદથી પરમાત્માનો જ્ઞાનાતિશય બતાવ્યો.
(૩) જ્યાં સુધી અષ્ટ મહાપ્રાતિહાર્યાદિ રૂપ પૂજા ન થાય, ત્યાં સુધી – સમવસરણ વગેરે અવિદ્યમાન હોવાથી – પ્રભુ, ધર્મોપદેશ આપતા નથી. તેથી વચનાતિશય પહેલા “
ત્રિશ૦' પદથી પરમાત્માનો પૂજાતિશય બતાવ્યો.
(૪) અષ્ટ મહાપ્રાતિહાર્યાદિરૂપ પૂજા થયા બાદ, સમવસરણમાં પરમાત્મા ધર્મોપદેશ આપતા હોવાથી, સૌથી છેલ્લે “સમૂત' પદથી પરમાત્માનો વચનાતિશય બતાવ્યો.
પ્રથમ શ્લોકગત વચનોની, બીજી કઈ રીતે સફળતા થાય અને તેના દ્વારા નયપરિકલ્પનાનો ભુદાસ-ખંડન શી રીતે થાય – તેનું વિસ્તારથી સ્વરૂપ સર્વજ્ઞસિદ્ધિની ટીકાથી જાણવું. આ પ્રમાણે ઇષ્ટદેવતાનું સ્તવન કરીને, હવે પ્રયોજનાદિને કહેવાની ઇચ્છાથી જણાવે છે -
- દ્વિતીય શ્લોકનો ભાવાર્થ : (૨) શ્લોકાર્થ: આ જગતમાં જે પણ (તપ, સ્વાધ્યાયાદિ) માર્ગ, અનિંદનીય છે અને વળી વિશેષથી પૂર્વપુરુષો વડે આશીર્ણ છે, તે માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ, એ સજ્જનોની વ્યવસ્થા છે. | વિવેચન : અહીં જે=આ લોકમાં જે કોઈ પણ અનિન્ધ=શિષ્ટ અને આપ્ત પુરુષો દ્વારા
..............વિવરમ્ - त्याह-श्रमणोऽकस्मादेव तथाविधबहुलोकसम्मत्या गृहस्थपर्यायेऽपि लब्धश्रमणाभिधानो भगवान् रूपैश्वर्यादिसमग्रगुणग्रामयुक्तोऽसौ । किमित्याह-महावीर:-प्राणपर्यन्तप्रदायिदिव्याधुपसर्गवर्गसंसर्गेऽपि मनागप्यक्षोभन् महावीरनामा भवत्विति ।।
as “નયપરિકલ્પનાબુદાસ”નો અર્થ એવો થઈ શકે કે – (૧) કોઈએ રાગી એવા પરમાત્મા માન્યા છે, તેનું વિનિનિતરીYI...'થી નિરાકરણ... (૨) કોઈ સર્વજ્ઞને માનતું નથી, તેનું “સર્વજ્ઞ...'થી ખંડન... ઇત્યાદિ રૂપે...
મૂર્ખ જીવો દ્વારા થયેલ નિંદા નગણ્ય ગણાય છે, માટે જ કહ્યું કે, શિષ્ટ અને આપ્ત પુરુષો દ્વારા અનિંદનીય... ૨. “વિશેષાસાહિત્યં ત -પઢિ: ૨. ‘ટીeતોડવય' રૂતિ ઇ-પાઠ: રૂ. “છે' ત્યધ: g-૨-પ4િ: I
કાકા

Page #125

ધિ%ાર:) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता ___ (३) यद्यपि न तथाभूता शक्तिः प्राक्कर्मदोषतस्तदपि । शक्त्यनुरूपमुपायो न यंतस्तत्प्राप्तयेऽप्यन्यः ॥३॥
- વ્યારહ્યા .... विशेषेण पूर्वगुरुभिः-चिरन्तनवृद्धः आचरितः-आसेवितः तत्र मार्गे प्रवर्तितव्यं-प्रवृत्तिः कार्या पुंसा-पुरुषेण न्यायः सद्व्यवस्थारूपः सतां-सत्पुरुषाणामेषः-एवम्भूत इति ।
तथाविधशक्त्यभावे कथमित्याह-यद्यपीत्यादि । यद्यपि न तथाभूता-पूर्वगुरुशक्तितुल्या शक्तिः सामर्थ्यरूपा । कुत इत्याह-प्राक्कर्मदोषतः-जन्मान्तरकृतकर्मदोषात् । तदपि-एवमपि शक्त्यनुरूपं-शक्त्युचितं तत्र प्रवर्तितव्यम् । किमित्यत आह-उपाय:-हेतुर्न यतः-यस्मात् तत्प्राप्तयेऽपि-तथाभूतशक्तिप्राप्त्यर्थमपि अन्यस्तत्र तत्प्रवर्तनादिति ॥
- અનેકાંતરશ્મિ છે અનિંદનીય એવો માર્ગ હોય તપ-સ્વાધ્યાય-વિનય-વૈયાવચ્ચ વગેરે અસંખ્ય યોગરૂપ માર્ગ હોય અને પૂર્વગુરુઓ વડે વિશેષથી આચરાયેલ હોય જે માર્ગ ચિરંતન વૃદ્ધો વડે વિશેષથી આચરાયેલ હોય, તે વિશે તે જ્ઞાનાદિ માર્ગ વિશે પુરુષોએ પ્રવર્તવું જોઈએ સર્વ જીવોએ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ, અર્થાત્, તે તે યોગ આપણા જીવનમાં લાવવો જોઈએ એ જ સજ્જનોની નીતિ છે=પૂર્વાચીર્ણ અનિન્દ માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરવી એ જ સજ્જનોની સવ્યવસ્થા છે.
- તૃતીય શ્લોકનો ભાવાર્થ (૩) શ્લોકાર્થ જો કે પૂર્વકૃત કર્મના દોષથી, તેવા પ્રકારની શક્તિ નથી, છતાં પણ શક્તિને અનુરૂપ ત્યાં પ્રવર્તવું જોઈએ), કારણ કે તેની શક્તિની) પ્રાપ્તિ માટે પણ બીજો કોઈ ઉપાય નથી (૩)
વિવેચનઃ જો કે યદ્યપિ શક્તિ તો છે, પણ પૂર્વકૃત કર્મના દોષથી=અધ્યવસાયવિશેષથી જન્માંતરમાં બાંધેલા જ્ઞાનાવરણ-મોહનીય-વીર્યંતરાય વગેરે કર્મના ઉદયરૂપ દોષથી તેવા પ્રકારની શક્તિ નથી=જ્ઞાનાદિ યોગો સેવવા માટે, જેવાં શક્તિ-સામર્થ્ય પૂર્વપુરુષો પાસે હતાં, તેવા શક્તિ-સામર્થ્ય તો આપણી પાસે નથી જ, છતાં પણ–તેવું સામર્થ્ય ન હોવા છતાં પણ શક્તિને અનુરૂપ વેંથાશક્તિએ તે માર્ગ વિશે પ્રવર્તવું જોઈએ, કારણ કે તેની પ્રાપ્તિ માટે પણ પૂર્વપુરુષો જેવી શક્તિને મેળવવા માટે પણ બીજો કોઈ ઉપાય નથી=પૂર્વાચીર્ણ અનિન્દ માર્ગ વિશે પ્રવર્તન સિવાય તથાવિધ શક્તિપ્રાપક બીજો કોઈ ઉપાય નથી, અર્થાત્ તથાવિધ માર્ગમાં પ્રવૃત્તિથી જ, પૂર્વપુરુષો જેવી શક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે.
વિવરમ્
... 3. तत्र तत्प्रवर्तनादिति । तत्र-अनिन्द्यपूर्वपुरुषाचरिते मार्गे तत्प्रवर्तनात्-शक्त्यनुरुपचेष्टनात् ।। ન & આ વ્યવચ્છેદક વિશેષણ છે, તેથી અર્થ થશે જે અનિન્દ હોવા છતાં પૂર્વપુરુષો દ્વારા આશીર્ણ નથી, તે માર્ગ આચરણીય નથી.
શક્તિનું ઉલ્લંઘન કે ગોપન કર્યા વિના, યથાશક્તિએ તે માર્ગ વિશે અવશ્ય પ્રવર્તવું જોઈએ. ૨. “યતદ્ધ પ્રાપ્યતેડપ્ય:' રૂતિ -પઢિ:. ૨. ‘રૂસ્થમૂત' તિ ટુ-પાટ: I રૂ. ‘નાતજીત્યનુ' તિ રd
પટિ: I

Page #126

१४ Do
अनेकान्तजयपताका
(४) सत्यपि गुणवत्येव तु स चान्यभावेऽपि पण्डितैर्गदितः । यत्रैव यस्य शक्तिः सात्म्यं च विशेषतस्तेषाम् ॥४॥
व्याख्या
सत्यपीत्यादि । सत्यप्यस्मिन्नुपाये दानशीलादौ किमित्यत आह- गुणवत्येव तु प्रवर्तितव्यम्, अंक्षेपत उपेयसाधके इत्यर्थः । स च गुणवानेवोपायः । अन्यभावेऽपि-सामान्येनोपायान्तरभावेऽपि पण्डितैः-उपायज्ञैः गदित:-उक्तः । क इत्याह-यत्रैव-उपाये शीलस्वाध्यायादौ -कर्तुः शक्तिः सामर्थ्यलक्षणा सांत्म्यं च सुखिभावसाधनलक्षणम् । यथोक्तम्
यस्य
... अनेडांतरश्मि
* यतुर्थ श्लोऽनो भावार्थ
(૪) શ્લોકાર્થ : અન્ય ઉપાયો હોવા છતાં ગુણવાન્ વિશે જ (પ્રવર્તવું) બીજા ઉપાયો હોવા છતાં પણ, પંડિતો વડે તે જ ઉપાય ગુણવાન્ કહેવાયેલ છે કે, જ્યાં જેની શક્તિ અને સાત્મ્ય હોય. तेखोना (मध्यमां) विशेषथी (प्रवर्तयुं भेजे). (४)
( प्रथमः
વિવેચન : અન્ય ઉપાયો હોવા છતાં પણ=સામાન્યથી દાન-શીલ-વિનય-વૈયાવચ્ચ વગેરે અસંખ્ય ઉપાયો મોક્ષસાધક હોવા છતાં પણ, બધા ઉપાયો તો જીવ દ્વારા આત્મસાત્ થવા અસંભવિત છે, તો પછી શું કરવું ? તે માટે કહે છે કે, ગુણવાન વિશે જ=જે ઉપાયો શીઘ્રતાથી મોક્ષરૂપ ઉપય સાધી આપે, તે ઉપાય વિશે જ પ્રવર્તવું જોઈએ. દાન, શીલ વગેરે અનેક બીજા ઉપાયો હોવા છતાં, ४ शीघ्र उपेय साधे, तेमां ४ प्रवृत्ति ४२वी. ( स च ) ते शीघ्र उपेयसाध उपाय यो ? तो उडे छे उ ઘણાં ઉપાયો હોવા છતાં પંડિતોએ તેને જ શીઘ્ર ઉપેયસાધક કહ્યો છે કે જ્યાં જેની શક્તિ અને સાત્મ્ય હોય=જે ઉપાયને આચરવામાં જીવની શક્તિ(=સામર્થ્ય) અને સાત્મ્ય હોય.
प्रश्न : 'सात्म्य' खेटले शुं ?
ઉત્તર : સાત્મ્ય એટલે સુખીપણાનું નિમિત્ત... ભાવ એ કે, ચિકીર્ષિત યોગની યોગ્યતા આત્મામાં હોવાથી, તેના કરણમાં આત્મા એકરૂપ-તદાકાર-તશ્ચિત્ત થઈ જાય એ જ સાત્મ્ય કહેવાય અને તેના કારણે પ્રકૃતિથી વિરુદ્ધ એવા પણ અન્ય તત્ત્વો તેને દુઃખ પહોંચાડી શકતા નથી, સુખનું જ राजने छे. ह्युं छे डे,
विवरणम्
4. सात्म्यं च सुखिभावसाधनलक्षणमिति । समान:- सदृश उचितत्वेन आत्मा यस्य स सात्मा तस्य भावः सात्म्यम् । चकारः समुच्चये । 'सुखिभावसाधनलक्षणं' सुखिभावस्य सुखित्वस्य साधनं निमित्तं तदेव लक्षणं यस्य तथा । इदमुक्तं भवति-कर्तुमिष्टेन आसेवितुमिष्टेन वस्तुना यदात्मनो योग्यत्वेन समानता सम्पन्ना भवति तदा तत् 'सात्म्य' मुच्यते । तस्मिंश्च सति प्रकृतिविरुद्धस्नानपानाहारविहारादिक्रियाकलापोपनिपातेऽपि सति जन्तोः सुखित्वमेवोत्पद्यत इति ।।
१. पूर्वसंपादिते तु ‘आक्षेपतः' इत्यात्मकः पाठः संस्थापितः, स च न सम्यक्, हस्तलिखितप्रतिषु तथात्वेनाऽदर्शनात् । २. 'साधनम्' इति घ- पाठ: । ३. 'कर्तुमिष्टं न' इति ख- पाठः ।

Page #127

મથિલાર:) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता (५) स तमाराधयितुमलं यस्मादाराध्य चैनमाप्नोति । शक्त्यन्तरं ह्युपायान्तरसाधकमुत्तमं नियमात् ॥५॥
વ્યારથી ..... “પાનાહીતિયો થી વિરુદ્ધ: પ્રોરપિ | सुखित्वार्यावकल्पन्ते तत् 'सात्म्य'मिति गद्यते ॥"
विशेषतः-विशेषेण तेषाम्-उपायानां दान-शील-तपः-स्वाध्यायलक्षणानां मध्ये तत्र प्रवर्तितव्यमिति ॥
किमित्येतत् ? एवमित्याह-स तमित्यादि । सः-एवम्भूतः पुमान् तम्-उपायं दानादिकमाराधयितुं-निष्ठां नेतुम् अलं-पर्याप्तये यस्माद् भवति, आराध्य चैनम्-उपायं आप्नोतिप्राप्नोति । किमित्याह-शक्त्यन्तरं ततोऽन्यच्छोभनतरम् । सात्म्यान्तरोपलक्षणमेतत् । सात्म्यान्तरं
અનેકાંતરશ્મિ . પ્રકૃતિથી વિરુદ્ધ હોવા છતાં પણ, પાન-આહાર વગેરે, જેને સુખકારી લાગે છે,તે “સાભ્ય કહેવાય છે.”
વિશેષાર્થઃ (૧) જે યોગે પોતાને પ્રિય અને હિતકારક હોય, તે યોગમાં તે જીવનું સામ્ય કહેવાય, અથવા (૨) જે યોગમાં પોતાની એકાકારતા રહેતી હોય, તે યોગમાં તે જીવનું સામ્ય કહેવાય. તેથી જે યોગ પ્રિય, હિતકારક, શક્તિ અનુરૂપ અને એકાકારતાકારક હોય, તે યોગ શીવ્રતયા મોક્ષરૂપ ઉપેયને સાધી આપે છે. જે જીવને વૈયાવચ્ચમાં રસ હોય, તે જીવ સ્વાધ્યાય કરવા બેસે, તો વિશેષ ઉલ્લાસ ન જાગે અને ઉલ્લાસ ન જાગે તો તે યોગ તે જીવને શીવ્રતયા મોક્ષસાધક ન બને, અને હવે તે જ જીવ જો વૈયાવચ્ચમાં જોડાઈ જાય, તો તેને ભાવવૃદ્ધિ સહજ થવા લાગે... ફલતઃ તે યોગ તે જીવને શીધ્રતયા મોક્ષસાધક બને. આમ, સ્વાધ્યાયાદિ યોગો અંગે પણ સમજવું...
ટૂંકમાં, જે જીવને જે યોગમાં શક્તિ અને સામ્ય જળવાતું હોય, તે જીવને તે યોગ શીધ્રતયા મોક્ષસાધક બને છે, તેથી તેઓના=શક્તિ + સામ્યવાળા દાન-શીલ-તપ-સ્વાધ્યાય-વૈયાવચ્ચ રૂપ યોગોના મધ્યમાં વિશેષથી પ્રવર્તવું જોઈએ.
- પંચમ શ્લોકનો ભાવાર્થ : (૫) શ્લોકાર્થઃ કારણ કે તે, તેને આરાધવા સમર્થ થાય છે અને તેને આરાધીને અન્ય ઉપાયસાધક બીજી શક્તિઓને નિયમો પ્રાપ્ત કરે છે. (૫)
વિવેચનઃ શક્તિ-સામ્યવાળા યોગમાં પ્રવર્તવા પાછળ કારણ શું? તે પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતાં, ગ્રંથકારશ્રી કહે છે ... કારણ કે તે=જે જીવને જે યોગમાં શક્તિ-સાભ્ય જળવાતું હોય, તે જીવ તેને-તે વૈયાવચ્ચાદિ યોગને આરાધવા સમર્થ થાય છે=અતિશય ભાવોલ્લાસપૂર્વક વિશેષથી ઉપાસના કરવા સમર્થ બને છે અને તેને આરાધીને શક્તિ-સામ્યવાળા યોગની રસપૂર્વક આરાધના કરીને, અન્ય ઉપાયસાધક બીજી શક્તિઓને નિયમો પ્રાપ્ત કરે છે તે અભિલષિત વૈયાવચ્ચાદિ યોગની એવી
જ “ચિં
માવ: ” વીત{{સ્તિોત્રટીજા ૨૪/૪
૨. ‘થાવત્પન્ત' ત -પાઠ:
૨. I

Page #128

अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ
.........
(६) तस्मान् ममापि जाता शठोक्तिभिर्मोहितान् जडान् वीक्ष्य । प्रकरणकरणसमीहा पूर्वनिमित्तात् कृपातश्च ॥६॥
જ વ્યાવ્યા च किंविशिष्टमित्याह-उपायान्तरसाधकं-शीलाद्युपायान्तरनिष्पादकमुत्तमं-प्रधानं नियमात्नियमेनैतदेवं सम्यगुपायस्य उपेयाव्यभिचारात् । यस्मादेवं तस्मादित्यादि । तस्मात् कारणात् ममापि जातेति प्रकरणकारवचनमेतत् । प्रकरणकरणसमीहा, प्रकरणकरणबुद्धिरिति योगः । कुत इत्याह-शठोक्तिभिर्मोहितान् जडान् वीक्ष्य पूर्वनिमित्तात् कृपातश्चेति । इहानेकान्तात्मके वस्तुतत्त्वे एकान्तव्याजमोहनाच्छठाः एकान्तवादिनः । तदुक्तिभिः-एकान्तप्रतिपादिकाभिर्मोहितान्-अनेकान्तात्मकात् तत्त्वात् प्रच्यावितान् जडान्-मन्दमतीन् वीक्ष्य-दृष्ट्वा पूर्वनिमित्तात् अनिन्द्यमार्गप्रवर्तनादेः । प्रकरणकरणं ह्यनिन्द्यो मार्गः पूर्वगुरुभिश्च कुक्काचार्यादिभिरस्मद्वंशजै
અનેકાંતરશ્મિ ... જબરદસ્ત તાકાત છે કે તે બીજા હજારો યોગોને સાધવાની શક્તિ અર્પે છે. અહીં શક્તિપદથી ઉપલક્ષણથી સાભ્યનું પણ ગ્રહણ કરવું.. અર્થાત્ અભિલષિત યોગને ઉલ્લાસપૂર્વક આરાધીને, તે જીવ, નિયમા એવી અદ્દભુત શક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે, કે જેથી બીજા ઉપાયોને સાધવા તે સક્ષમ બને છે અને એવું સામ્ય પણ પ્રાપ્ત કરે છે કે, જેથી બીજા ઉપાયોમાં પણ એકાકારતા લાવી શકે.
આ આ રીતે છે, અર્થાત્ આ ઉપાય ઉપાયાન્તરસાધક શક્તિને સાથે જ છે, કારણ કે સમ્યગુ ઉપાય, અવ્યભિચારીપણે ઉપયને લાવે જ...
સારાંશ જે શિષ્ટ + આપ્ત પુરુષો વડે અનિંદ્ય હોય અને પૂર્વ ગુરુઓ દ્વારા આશીર્ણ હોય, તે બધા યોગરૂપ ઉપાયોમાંથી, જે ઉપાયમાં શક્તિ અને સામ્ય હોય, તે ઉપાયને પહેલા વિશેષથી આરાધવો, પછી તે ઉપાય – સર્વ ઉપાયોને લાવી આપવા દ્વારા - અવશ્ય મોક્ષને સાધી આપશે.
- છઠ્ઠ શ્લોકનો ભાવાર્થ : (૬) શ્લોકાર્થ તેથી મને પણ, શઠની ઉક્તિઓ વડે મોહિત થયેલા જડોને જોઈને, પૂર્વનિમિત્તથી અને કૃપાથી પ્રકરણ કરવાની ઈચ્છા થઈ છે. (૬)
| વિવેચનઃ જે કારણથી આવું છે, તેથી=જે યોગમાં શક્તિ-સામ્યું હોય, તે યોગને વિશેષથી આરાધવામાં આવે, તો બીજા ઉપાયોમાં પણ સમર્થ થવાય છે એવા કથનથી મને પણ=પ્રકરણનો પ્રારંભ કરવા તૈયાર થયેલા પૂજય હરિભદ્રસૂરિજીને પણ, શઠની ઉક્તિઓ વડે શઠ (લુચ્ચા) બેંક્તિ-ઓની, ઉપરથી રમણીય લાગતી પણ પરમાર્થથી તુચ્છ એવી, એકાંતને કહેનારી કુયુક્તિઓ વડે મોહિત થયેલા જડોને જોઈને અનેકાંતરૂપ તત્ત્વથી ભ્રષ્ટ થયેલા મંદમતિ જીવોને જોઈને પૂર્વનિમિત્તથી=અનિંદ્ય અને પૂર્વાચીર્ણ માર્ગ વિશે પ્રવૃત્તિ કરવાનું કહ્યું હોવાથી, “પ્રકરણકરણ' પણ અનિંદ્ય માર્ગ છે અને તે અમારા
જ અહીં શઠ તરીકે એકાંતવાદીઓ સમજવા, કારણ કે તેઓ અનેકાંતરૂપ વસ્તુતત્ત્વમાં પણ એકાંતનો મોહ ઊભો કરી ખરેખર લોકોને છેતરી રહ્યા છે.
१. पूर्वसंपादिते तु 'एतदेव' इति पाठ उल्लिखितः, स च न सम्यक् प्रतिभाति । अत्र तु D-प्रतानुसारेण शुद्धपाठः સંસ્થાપિતઃ |

Page #129

अधिकार: )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
(७) जिनवचनश्रवणान्नः शक्तिरपि न नास्ति तत्र तस्यैव । सद्बोधहेतुभावात् तुच्छत्वाद् वा शठोक्तीनाम् ॥७॥
१७
જીવ્યાબા
*
राचरित इति । हेत्वन्तरमाह- कृपातश्च - करुणातश्च । कृपायतनमेव हि शठोक्तिभिर्मोहिता जडाः कारुणिकस्य, तथास्वभावत्वादिति ॥
न शक्त्यभावे कृपामात्रेणेष्टसिद्धिरित्याशङ्क्याह- जिनवचनेत्यादि । जिनवचनस्य श्रवणात् कारणात् । नः - अस्माकमिति ग्रन्थकार आह । शक्तिरपि न नास्ति । " द्वौ प्रतिषेधौ प्रकृतमर्थं गमयतः” इति कृत्वाऽस्त्येव । तत्रेति प्रकरणकरणे तस्यैव - जिनवचनस्य सद्बोधहेतुभावात् कारणात् । उक्तं च
‘“जिनवचनात् सद्बोधो नियमाच्चिन्तामणेः सुखं यद्वत् । विंध्याप्तादनुबन्धि तद्वदिति निदर्शनं ह्येतत् ॥'
Page #130

अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ (૮) તુચ્છવં પુનરસાં પ્રશિક્તિ પૂર્વસૂરિર્વિદુથા I न्यक्षेण सूक्ष्मयुक्तिभिरतिगम्भीरं स्वशास्त्रेषु ॥८॥ -
વ્યારા हेत्वन्तरमाह-तुच्छत्वात्-असारत्वाद् वा कारणात् शठोक्तीनाम्-अधिकृतप्रकरणनिराकार्याणामिति ।। अनेन विषयाल्पतया सौकर्यमाह
तुच्छत्वं पुनरित्यादि । तुच्छत्वं पुन:-असारत्वं पुनरासां-शठोक्तीनां निदर्शितं पूर्वसूरिभिः-पूर्वाचार्यैः सिद्धसेनदिवाकरादिभिर्बहुधा-अनेकधा न्यक्षेण-विस्तरेण सूक्ष्मयुक्तिभिः-निपुणोपपत्तिभिः अतिगम्भीरं निदर्शितमिति क्रियाविशेषणम्, तदुत्थानासम्भवपरतयेत्यर्थः । स्वशास्त्रेषु-सम्मत्यादिषु ॥
—અનેકાંતરશ્મિ ... વિધિપૂર્વક સેવાયેલ ચિંતામણિથી, જેમ નિયમા (સાનુબંધ) સુખ મળે છે, તેમ વિધિપૂર્વક સેવાયેલ જિનવચનથી, અવશ્ય સબોધ મળે છે.”
એટલે જિનવચનનું જ્ઞાન એ જ અમારા માટે પ્રકરણકરણનો પ્રથમ હેતુ છે. વળી, અધિકૃત પ્રકરણથી જેનું નિરાકરણ કરવાનું છે, તે શઠોક્તિઓ તુચ્છ છે અસાર છે. શઠોક્તિઓની તુચ્છતા કહેવા દ્વારા, ગ્રંથનો વિષય અલ્પ હોવાથી તે સુકર છે, એ કહ્યું. (એ પ્રકરણકરણની શક્તિ હોવાનો બીજો હેતુ છે...)
આમ, અમારી પાસે બંને હેતુ હોવાથી પ્રકરણ રચવાનું સામર્થ્ય છે જ અને એટલે પ્રકરણ રચવારૂપ ઈષ્ટસિદ્ધિ અવશ્ય થશે.
- આઠમા શ્લોકનો ભાવાર્થ : (૮) શ્લોકાર્થઃ એઓનું તુચ્છત્વ પૂર્વસૂરિઓ વડે પોતાના શાસ્ત્રોમાં, વિસ્તારથી સૂક્ષ્મ યુક્તિઓ વડે અનેકવાર એકદમ ગંભીરતાથી બતાવ્યું છે. (૮)
વિવેચનઃ શઠોક્તિઓ તુચ્છ હોવાથી, તેઓના નિરાકરણ માટે પ્રકરણ રચવું સરળ છે, પણ તેઓ તુચ્છ કેમ છે - તે બતાવવા માટે કહે છે કે – એઓનું તુચ્છત્વ એકાંતવાદીઓની એકાંત નિત્યાનિત્ય, સદસદ્ વગેરે ઉક્તિઓની તુચ્છતાનું (અસારતાનું) સ્વરૂપ તો પૂર્વસૂરિઓ વડે શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિ વગેરે મહાન શ્રતધરો વડે પોતાના શાસ્ત્રોમાં સન્મતિતર્ક વગેરે ઢગલાબંધ પોતપોતાના ગ્રંથોમાં વિસ્તારથી=સંક્ષેપમાં પતાવી દીધું હોય એમ નહીં, અને સૂક્ષ્મ યુક્તિઓ વડે વસ્તુની પરમાર્થિકતાને સિદ્ધ કરવામાં નિપુણ એવી સમીક્ષાત્મક યુક્તિઓ દ્વારા અનેકધા-અનેકવાર એકદમ
न पुन: सर्वसाधर्म्यमस्ति जिनवचनचिन्तामणिसाध्ययोरर्थयोरत्यन्तभेदात् ।। ___6. तदुत्थानासम्भवपरतयेति । तासां-शठोक्तीनामुत्थानस्य-उत्पत्तेरसम्भवपरतया-अघटमानता
૨. શ્રીસિદ્ધસેનરિવારપ્રકૃતિપિરિત્યર્થ. ૨. “રા' કૃતિ -પd: I રૂ. “સોરીમા' તિ -પd: I

Page #131

ધાર:)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
(૧) તત્ તું વિમૂઢા ન ગડા: સન્નાનને યત તેના - સત્વર્થતે સમાધૂરો શિવજ્યપાવરઃ III
... ચારથી .... ____ यद्येवं किमनेनेत्याह-तत् तु शठोक्तीत्यादि । तत् पुनस्तुच्छत्वमासां शठोक्तिविमूढाः सन्तो न जडाः प्राणिनः सञ्जानते-अवगच्छन्ति, यतः-यस्मात् तेन-कारणेन सन्दर्यतेतत्प्रतिपत्त्यानुगुण्येन सम्यग् दर्श्यते । कथमित्याह-समासस्थूरोक्तिशठोक्त्यपाकरणैः । समासेन स्थूरोक्तिभिः शठोक्त्यापाकरणानीति विग्रहस्तैरपि ।
- અનેકાંતરશ્મિ .. ગંભીરતાથી માત્ર ઉપરછલ્લું નહીં, પણ એ રીતે કે ફરીથી તે કુયુક્તિઓનું ઉત્થાન જ ન થઈ શકે – એવી જડબેસલાક યુક્તિઓથી બતાવ્યું છે=શકોક્તિઓની તુચ્છતા બતાવી છે. આમ શઠોક્તિઓ તુચ્છ હોવાથી, તેઓના નિરાકરણ માટે પ્રકરણ રચવું સરળ જ છે.
- નવમા શ્લોકનો ભાવાર્થ : (૯) શ્લોકાર્થ શોક્તિઓથી મૂઢ થયેલ જડો, જેથી તેને જાણતા નથી તે કારણથી, તેને સંક્ષેપથી, સ્થૂળ ઉક્તિઓ વડે શઠોક્તિઓના અપાકરણ દ્વારા બતાવાય છે. (૯)
વિવેચનઃ જો આવું જ હોય, તો પ્રસ્તુત પ્રકરણ રચવાથી શું? તે કહે છે – શઠોક્તિઓથી= એકાંતવાદીઓની કુયુક્તિગર્ભિત અને અજ્ઞાનાવલંબિત ઉક્તિઓ વડે મૂઢ થયેલ જડો=વિવેકનિકલ બની દયનીય સ્થિતિ પામેલા જડો જેથી તેને જાણતા નથી= પૂર્વસૂરિઓએ બતાવેલ શઠોક્તિઓનું તુચ્છત્વ, જે કરણથી સમજી શકતા નથી તે કારણથી–તેઓ સુખેથી સમજી શકે તે માટે, તેનેeતે શઠોક્તિઓના તુચ્છત્વને સંક્ષેપથી=વિસ્તારથી કહેવામાં, વિસ્તારરુચિ ન હોવાથી કંટાળે અને અલ્પધારણશક્તિ હોવાથી યાદ ન રાખી શકે, માટે સંક્ષેપથી ધૂળ ઉક્તિઓ વડે સૂક્ષ્મ ઉક્તિઓ જડજીવો ન સમજી શકે, માટે સ્થળ ઉક્તિઓ વડે શઠોક્તિઓના અપાકરણ દ્વારા=એકાંતવાદીની એકાંત નિત્યાનિત્ય વગેરે ઉક્તિઓનાં નિરાકરણ દ્વારા બતાવાય છે=જ્ઞાન કરાવાય છે, અર્થાત્ જડજીવો સમજી શકે તે રીતે બતાવાય છે.
આ શ્લોક દ્વારા ગ્રંથકારશ્રી પ્રતિજ્ઞા કરે છે કે, હવે સંક્ષેપથી અને સ્થૂળ ઉક્તિઓથી, એ રીતે નિરાકરણ કરવામાં આવશે, કે જેથી જડજીવોને શઠોક્તિઓની તુચ્છતાનું ભાન થાય.
જ વિવરમ્ प्रधानतया । अयमत्र भाव:-पूर्वसूरिभि: स्याद्वादयुक्त्या तथा शठोक्तयो निराकृताः, यथा निर्बीजतां याता: पुनरुत्थातुं न प्रवर्त्तन्ते ।।
પૂર્વસૂરિએ, વિસ્તૃત અને સૂક્ષ્મ યુક્તિઓથી તુચ્છત્વ બતાવ્યું છે, તેને સમજવા પ્રસ્તુત જડજીવો અસમર્થ છે, પણ તેને જો સંક્ષેપ + ધૂળ યુક્તિઓથી કહેવામાં આવે, તો જડજીવો પણ સમજી શકે.
૨. “શવત્યા' ત -પાઠ:

Page #132

२०
-
अनेकान्तजयपताका
(१०) प्रारभ्यते तत इदं सम्यगनेकान्तजयपताकाख्यम् ।
प्रकरणमुक्तगुणयुतं जडावबोधाय धर्मफलम् ॥१०॥
*વ્યાણા
एवं प्रयोजनादिप्रसङ्गमभिधायाह - प्रारभ्यते इत्यादि । प्रारभ्यते - प्रक्रम्यते । ततः तस्मात् कारणात्। इदमित्यनेनान्तस्तत्त्वनिष्पन्नं बुद्धौ व्यवस्थितं प्रकरणमाह । सम्यगिति । जडप्रतिपत्त्यानुगुण्येन अनेकान्तजयपताकाख्यं आख्या -सञ्ज्ञा अनेकान्तजयपताकासञ्ज्ञकम् । प्रकरणमिति । प्रक्रियन्तेऽर्थाः स्वस्थानस्थापनाभिव्यक्त्याऽस्मिन्निति 'प्रकरणम्' । किंविशिष्टमित्याह-उक्तगुणयुतं-समासस्थूरोक्तिशठोक्त्यपाकरणरूपम् । किमर्थमित्याह-जडावबोधायमन्दमत्यवबोधार्थम् । एतदेव विशिनष्टि - धर्मफलम् । धर्मः फलं - प्रयोजनमस्येति धर्मफलम् । . અનેકાંતરશ્મિ
I
प्रथमः
* દશમા શ્લોકનો ભાવાર્થ
(૧૦) પ્રથમ શ્લોક દ્વારા ગ્રંથકારશ્રીએ ‘મંગળ’ કર્યું, બીજા શ્લોક દ્વારા ‘ગુરુપર્વક્રમ’રૂપ સંબંધ બતાવ્યો, છટ્ઠા શ્લોક દ્વારા ‘પ્રયોજન’નો નિર્દેશ કર્યો અને નવમા શ્લોક દ્વારા ‘વિષય’નું કથન કર્યું - આમ, પ્રસંગોપાત મંગળાદિનું સ્વરૂપ કહીને, હવે એક શ્લોક દ્વારા પ્રતિજ્ઞા + પ્રયોજન વગેરેને સંક્ષેપથી કહે છે -
શ્લોકાર્થ : તેથી, જડજીવોના બોધ માટે, ઉક્તગુણથી યુક્ત, ધર્મરૂપ ફળવાળું, સમ્યગ્ એવું આ ‘અનેકાંત જયપતાકા' નામનું પ્રકરણ પ્રારંભાય છે. (૧૦)
વિવેચન : તેથી=પૂર્વોક્ત કારણથી, જડજીવોના બોધ માટે=શઠોક્તિઓથી મોહિત થયેલ જડજીવો વાસ્તવિક તત્ત્વનો સદ્બોધ મેળવે અને મેળવીને મિથ્યાત્વરૂપ અંધકારને દૂર કરી પરમકલ્યાણને પામે તે માટે ઉક્તગુણથી યુક્ત=સંક્ષેપ અને સ્થૂળ ઉક્તિઓ દ્વારા શઠોક્તિના નિરાકરણરૂપ અને પોતાની સુંદર માન્યતાના સ્થિરીકરણરૂપ ગુણથી યુક્ત, ધર્મરૂપ ફળવાળું=ધર્મ છે પ્રયોજન જેનું તેવું, તથા સમ્યગ્=સુંદર, મંદમતિ જીવો સમજી શકે એવું આ=નજીક રેહેલું - પોતાની બુદ્ધિમાં રહેલું
* વિવર્ળમ્ ...
7. स्वस्थानस्थापनाऽभिव्यक्त्येति । स्वभावत एव हि पदार्थाः स्वस्थाने-निजस्वभावरूपे स्वहेतुभिरेवं व्यवस्थापिता वर्तन्ते । अनेन च ग्रन्थेन स्वस्थाने स्थापनाया अभिव्यक्ति:- प्रकाशनमेव क्रियते तथाविधमोहापरणेनेति ।।
પ્રશ્ન : હજી ગ્રંથ રચાયો નથી જ તો તેને માટે વમ્ કેવી રીતે વાપરી શકાય ? (વમસ્તુ સંનિશ્ચે=જે નજીક હોય તેના માટે વમ્ વપરાય.)
ઉત્તર : ગ્રંથકારના અંતઃકરણમાં, તે ગ્રંથનું તત્ત્વ નિષ્પન્ન-સિદ્ધ થઈ ગયું છે. એટલે બુદ્ધિમાં તે ગ્રંથ રહેલો છે, તેના માટે સ્ વપરાયું છે.
૧. ‘રૂપે સ્વદેતુમિરેવ' કૃત્યધિ -પાટ: ।

Page #133

થિ%ાર:)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
तदत्र तावदनेकान्तजयपताकाऽभिधानेन शठोक्त्यपाकरणमनन्तरप्रयोजनं कर्तुः, परम्पराप्रयोजनं तु धर्मः, उक्तवदनिन्धमार्गप्रवृत्तेः, विषये कृपासाफल्यकरणाच्च । अभिधेयमप्येतदेव । तथाऽभिधीयमानं कर्मरूपापन्नमिति साध्यसाधनलक्षणश्च सम्बन्धः । श्रोतृणां त्वनन्तरप्रयोजनं प्रकरणार्थपरिज्ञानमेव, परम्पराप्रयोजनं धर्म एव इति । एवं च नारब्धव्यमेवेदं प्रकरणं प्रयोजनादिरहितत्वात् उन्मत्तकविरुतवदित्येवमादि निराकृतमेव ॥
- અનેકાંતરશ્મિ ... એવું તત્ત્વથી બનેલું કાર્યવિશેષ અનેકાંત જયપતાકા નામનું પ્રકરણ પ્રારંભાય છે=અનેકાંત જયપતાકા નામનું પ્રકરણ ચાલુ કરાય છે, જે તત્ત્વ ગ્રંથકારશ્રીને બુદ્ધિમાં રહેલું છે, તેને શબ્દદેહ અપાય છે.
પ્રશ્નઃ “પ્રકરણ” એટલે શું?
ઉત્તર : જે પદાર્થો જે સ્વરૂપમાં હોય, તે પદાર્થના તે સ્વરૂપનું વિપરીત માન્યતાને દૂર કરવા દ્વારા જેમાં પ્રગટીકરણ કર્યું હોય, તેને “પ્રકરણ' કહેવાય છે. પ્રકરણનો વ્યુત્પત્તિ અર્થ પણ આ જ છે “પ્રક્રિયન્તડથ: વસ્થાનસ્થાપનામવ્યવસ્યાત્મિનિતિ પ્રણમ્ ”
આ શ્લોકના અમુક પદોના પદકૃત્ય દ્વારા પ્રયોજન વગેરે જ્ઞાત થાય છે. તે આ પ્રમાણે –
પ્રકરણ કરવા માટે ગ્રંથકારશ્રીનું (૧) અનંતરપ્રયોજન - એકાંતવાદીઓની ઉક્તિઓનું નિરાકરણ છે, અને (૨) પરંપરપ્રયોજન - ધર્મની પ્રાપ્તિ છે, કારણ કે પરંપરાએ બે રીતે ધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે, (ક) એક તો પ્રકરણ કરવાથી પહેલા જણાવી ગયા તે રીતે પૂર્વાચીર્ણ અનિંદ્ય માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ થવાથી, અને (ખ) બીજું શઠોક્તિનું અપાકરણ કરવાથી કરૂણાના વિષયભૂત મંદ મતિ જીવો પ્રત્યેની કરૂણાનું સફળીકરણ થવાથી... અને આમ ધર્મની પ્રાપ્તિ એ જ ગ્રંથકારશ્રીનું પરંપરપ્રયોજન
પ્રકરણ વાંચવા માટે શ્રોતાનું (૧) અનંતરપ્રયોજન - પ્રકરણના અર્થનું યથાર્થ જ્ઞાન છે, અને (૨) પરંપરપ્રયોજન - ધર્મની પ્રાપ્તિ જ છે.
તથા, ગ્રંથનો પ્રતિપાઘ વિષય પણ “શઠોક્તિઓનું નિરાકરણ' જ છે અને જેનું કથન કરવાનું હોય તે કર્મરૂપ-સાધ્યરૂપ બને છે' એ નિયમ પ્રમાણે, પ્રસ્તુત પ્રકરણ વડે શઠોક્તિના અપાકરણનું કથન કરવાનું છે, માટે પ્રકરણ તે સાધન બનશે અને શઠોક્તિનું અપાકરણ તે સાધ્ય બનશે - આમ, પ્રકરણ અને શઠોક્તિના અપાકરણરૂપ વિષય વચ્ચે સાધ્ય-સાધનભાવરૂપ સંબંધ પણ છે.
આ રીતે, પ્રયોજન-વિષય સંબંધ વગેરે બધું જ હોવાથી, જે લોકો એમ કહે છે કે, “આ પ્રકરણનો આરંભ ન કરવો જોઈએ, કારણ કે ઉન્મત્ત કવિ વડે બોલાયેલા શબ્દોની જેમ, આ પ્રકરણ, પ્રયોજનાદિથી રહિત છે” તે બધું કથન નિરાકૃત થાય છે.
આ પ્રમાણે પ્રયોજન વગેરેનું સ્વરૂપ કહીને, હવે પ્રસ્તુત પ્રકરણનું જે મૌલિક અભિધેય છે, તે શઠોક્તિઓના અપાકરણનો પ્રારંભ કરાય છે –
વિવરમ્ 8. ભિધેયમથેતવેતિ | શહોવાછરી II

Page #134

अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
(११) इह च नानुपन्यस्तानां शठोक्तीनामपाकरणानीति ता एवोपन्यस्यन्ते । तत्र शठाः सदसन्नित्यानित्याद्यनेकरूपं वस्तु प्रतिनियतादिसंवेदनानुभवेनान्यथा तदनुपपत्तेरनुभवन्तोऽपि वस्तुस्थित्याऽनादिकर्मसामर्थ्यदोषतो भवसमुद्रनैर्गुण्यमिव न प्रति
................. व्याख्या .... साम्प्रतमधिकृतप्रयोजनानुवादेनैव विवक्षितमुपक्रमते इह चेत्यादिना । इह च-प्रक्रमे नानुपन्यस्तानाम् आदौ शठोक्तीनामपाकरणानीति कृत्वा ता एव उपन्यस्यन्ते-शठोक्तयः । तत्र शठाः प्रागुक्तलक्षणाः । सदसन्नित्यानित्याद्यनेकरूपम् । 'आदि' शब्दात् सामान्यविशेषादिपरिग्रहः । वस्तु चेतनाचेतनम् घटज्ञानादि । 'अनुभवन्तोऽपि न प्रतिपद्यन्त' इति योगः । कथमित्याह-प्रतिनियतादिसंवेदनानुभवेन । प्रतिनियतं-तदन्याभवनस्वभावम्, 'आदि'शब्दादनुवृत्तिव्यावृत्तिस्वभावादिपरिग्रहः, संवेदनं-विज्ञानम् । प्रतिनियतादि च तत् संवेदनं चेति समासः । तस्यानुभवस्तेन हेतुना । अन्यथा-वस्तुनः सदसदादिरूपतां विहाय तदनुपपत्तेःप्रतिनियतादिसंवेदनानुभवानुपपत्तेः कारणात् । अनुभवन्तोऽपि वस्तुस्थित्या ज्ञानज्ञेयापेक्षया उभयथा वस्तुस्थितिमाश्रित्य कुतो न प्रतिपद्यन्त इत्याह-अनादिकर्मसामर्थ्यदोषतः । अनादि
.... मनेतिरश्मि *.
- વાદપ્રધાન પ્રકરણનો પ્રારંભ - (૧૧) પ્રસ્તુતમાં શઠ પુરુષોની ઉક્તિઓનું નિરાકરણ કરવું છે, પણ ઉપન્યાસ વિના તેઓનું નિરાકરણ અશક્ય હોવાથી, પહેલાં તેઓનો ઉપન્યાસે કરાય છે –
घट, शान येतन-अयेतन वस्तु ते (१) सह-मस६ (२) नित्य-अनित्य, (3) सामान्यविशेष, (४) अभिवाय-अनमिसाध्य ..... मासिने ३५ छ भने ते ४ शत. वस्तुनु संवेदन અનુભવાય છે. જો વસ્તુ અનેકરૂપ ન મનાય, તો પ્રતિનિયતાદિ (આદિશબ્દથી અનુવૃત્તિ-વ્યાવૃત્તિ વગેરે તેના સ્વભાવનું..) સંવેદન જ નહીં ઘટે અને આવું સંવેદન તો તમામ જીવોને (શઠોને પણ) અનુભવસિદ્ધ છે. પણ તે શઠ પુરુષોમાં અનાદિકાલીન જ્ઞાનાવરણીય વગેરે કર્મનાં સમર્થ્યથી થયેલો દોષ રહ્યો
નાસ્તિતાના જ્ઞાન માટે, જેમ પ્રતિયોગીનું સ્મરણ જરૂરી છે, તેમ પ્રસ્તુતમાં પણ શઠોક્તિના નિરાકરણ भाटे, तेमोनो उपन्यास ७२वो ४३री छ.....
સામર્થ્ય એ જ કે તે કર્મો દ્વારા આત્મામાં બ્રાન્તિ આદિ પરિણામો ઉદ્દભવે છે અને તેથી જ જીવ વાસ્તવિક स्व३५थी विपरीत १३५ विशे प्रवर्तेछ .....
કે આવું કહી ગ્રંથકારશ્રી ઈશ્વરાદિની (તીર્થકર, વિશિષ્ટ જ્ઞાનસંપન્નાદિ મહાત્માઓની) બાદબાકી કરે છે, કારણ કે તેઓને કર્મજનિત ભ્રમણારૂપ દોષ ન હોવાથી તેઓ તો યથાર્થરૂપે જ જ્ઞાન-શૈયાદિ વસ્તુને જાણે છે...
१. 'क्रम्यते' इति ङ-पाठः। २. 'वस्तुस्थित्या ज्ञानज्ञेयापेक्षया उभयथा वस्तुस्थितिमाश्रित्य' इति समधिकः पाठः क-प्रतौ।

Page #135

२३
*.....
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता पद्यन्ते, अपायहेत्वसदभिनिवेशाध्मातमानसाः प्रत्यवतिष्ठन्ते च, (१२) कथमेकमेव
................ व्याख्या ..... योगादनादि, अनादि च तत् कर्म च अनादिकर्म, कर्म ज्ञानावरणीयादि, तस्य सामर्थ्यमात्मनो भ्रान्तिपरिणामाद्यापादनलक्षणं ततो दोषः, आत्मनो भ्रान्तिपरिणामादिरिति विग्रहः, ततः । अनेनेश्वरादिव्यवच्छेदमाह, तस्य वीतरागत्वादिना दोषहेतुत्वायोगात् । किमिव न प्रतिपद्यन्त इत्याह-भवसमुद्रनैर्गुण्यमिव । भवन्त्यस्मिन् कर्मवशवर्तिनः प्राणिन इति 'भव:'-संसारः, समुद्र इवानर्वाक्पारत्वाद् भवसमुद्रः, तस्य नैर्गुण्यं निर्गुणत्वम्, जन्मानित्यादिभावेनेति भावः । तद्वत्-भवसमुद्रनैर्गुण्यमिव न प्रतिपद्यन्ते, असत्प्रतिपत्त्या तद्विकारेष्वेवास्थया प्रवृत्तेरिति । न केवलं यथोक्तं वस्तु न प्रतिपद्यन्ते, किञ्च अपायेत्यादि । अपायहेतुश्चासौ नरकादिनयनेन असदभिनिवेशश्चालीकनिर्बन्धरूपतयेति समासः । तेन आध्मातम्-आपूरितं मानसं-चित्तं येषां ते तथाविधाः । किमित्याह-प्रत्यवतिष्ठन्ते च-प्रत्यवस्थानं च कुर्वन्ति । कथमित्यादि ।
.......... मनेतिरश्मि ..... હોવાથી, જેમ ભારેકર્મ જીવો “વસમુદ્રની નિર્ગુણતા(=તેમાં જન્મ અનિત્ય છે, કોઈ શરણ નથી... વગેરેને કારણે રહેલી અસારતા) સ્વીકારતા નથી, તેમ તેઓ જ્ઞાન-શેય ઉભયને વાસ્તવિકરૂપે સ્વીકારતા नथी.
તથા સર્વ દોષોનાં કારણભૂત એવા ખોટા અભિનિવેશ-આગ્રહથી વ્યાપ્ત મનવાળા તેઓ આવું प्रत्यवस्थान ४२ छ - . | (સંદર્ભ: હવે, ગ્રંથકારશ્રી સૌ પ્રથમ પૂર્વપક્ષીની વાત રજૂ કરે છે. તેમાં પાંચ વિભાગ કર્યા छ - (१) सहस६ मे.तिवाह, (२) नित्यानित्य मेital६, (3) सामान्य-विशेष मेiतवाह, (४) અભિલાખ-અનભિલાપ્ય એકાંતવાદ અને (૫) એકાંતવાદમાં જ મુક્તિ. ત્યારપછી ગ્રંથકારશ્રીએ એકमें पार्नु सयोट युस्तिो भने शास्त्रपाठी द्वा२। उन ४२(१) स६स६ अने idal, (२) नित्यानित्य अनेiतवाह, (3) सामान्य-विशेष मने तवा, (४) अमिताय-अनमिलाप्य અનેકાંતવાદ, અને (૫) અનેકાંતવાદમાં જ મુક્તિ - આ પાંચ વાદની સિદ્ધિ કરી અનેકાંતવાદની
● भवन्त्यस्मिन् कर्मवशवर्तिनः प्राणिन इति भवः, भेटले व प्रामो ४मा उत्पन्न थाय ते भव, ते ३५ સમુદ્ર... અહીં સમુદ્રની ઉપમા એટલે આપી, કારણ કે સમુદ્રની જેમ ભવનો પાર પામવો સહેલો નથી.
*शेन। ५२थी एवं वीरता नथी? तो, असत-पोटाशनथी, वस्तु (भा नही ५५)नाविरोभा જ શ્રદ્ધાથી પ્રવૃત્તિ કરતા દેખાય છે એટલે... ભાવ એ કે, વસ્તુ નિત્યાનિત્ય છે. પણ તે અનિત્ય છે, તેવા ખોટા જ્ઞાનથી; વસ્તુને બદલે તેના માની લીધેલ અનિત્ય અંશમાં ( તેના વિકારમાં જ પ્રવૃત્તિ કરે છે.
*प्रत्यवस्थान मे षशोनु मभिधान .....
१. पूर्वसंपादिते तु 'प्रतिपद्यन्ते, सत्प्र०' इति पाठः, स चाशुद्धप्रायत्वात् D-प्रतानुसारेण संमार्जितः। २. 'तद्विकारेष्वेवावस्थया' इति क-पाठः। ३. 'ध्मातं' इति -पाठः । ४. 'कथमित्याह' इति क-घ-पाठः ।

Page #136

२४ अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः घादिरूपं वस्तु सच्चासच्च भवति ? तथाहि-सत्त्वमसत्त्वपरिहारेण व्यवस्थितम्, असत्त्वं सत्त्वपरिहारेण; अन्यथा तयोरंविशेषः स्यात् । ततश्च तद् यदि सत् कथमसत् ? अथासत् कथं सदिति ? एकत्र सदसत्त्वयोर्विरोधात् । तथा चोक्तम्
............. व्याख्या ................ कथमिति क्षेपे । एकमेव तथोपलम्भात्, घटादिरूपं वस्तु । 'आदि'शब्दाद् विज्ञानादिपरिग्रहः । सच्चासच्च भवति द्विरूपम् ? नैवेत्यभिप्रायः, एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहीत्युपदर्शने । सत्त्वं प्रसिद्धं तद् असत्त्वपरिहारेण-असत्त्वानापत्त्या व्यवस्थितम्, असत्त्वम् अपि प्रतीतं सत्त्वपरिहारेण, व्यवस्थितमिति वर्तते । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यम् । अन्यथाएवमनङ्गीकरणे तयोः-सत्त्वासत्त्वयोः अविशेषः स्यात्-अभेदः स्यात् । न चैतदेवम् । ततश्चेत्यादि । ततश्च-एवं सति तत्-वस्तु यदि सत् कथमसत् ? अथासत् कथं सदिति ?। किं नैवमित्याह-एकत्र वस्तुनि सदसत्त्वयोर्विरोधात् । परस्परपरिहारस्थितिलक्षणोऽयं विरोध इति । न चैतत् स्वमनीषिकया उच्यत इत्याह-तथा चोक्तं पूर्वसूरिभिः । यस्मादित्यादि । .............................................. मनेतिरश्मि ......................................... स्थापना २ छ. ...)
*पूर्वपक्ष
- ૧ સદસ૬ એકાંતવાદ : (१२) मे ४ ५८-शान वस्तु सत् ५९ लोय भने असत् ५९ लोय" - मे २0 शत घटे ? न ४ घटे. ते मा शत --
“અસત્ત્વના અભાવમાં જ સત્ત્વનું અવસ્થાન હોવાથી, જયાં અસત્ત્વ ન હોય ત્યાં જ સત્ત્વનું અસ્તિત્વ ઘટી શકે અને સત્ત્વના અભાવમાં જ અસત્ત્વનું અવસ્થાન હોવાથી, જયાં સત્ત્વ ન હોય ત્યાં જ અસત્ત્વનું અસ્તિત્વ ઘટી શકે” – આવું જો ન માનવામાં આવે, તો સત્ત્વ-અસત્ત્વ વચ્ચે કોઈ ભેદ ४ नही २३, जने में थ४शे ...
તેથી ઘટાદિ પદાર્થ જો અસત્ હોય તો તે સત્ શી રીતે મનાય ? અને જો સત્ હોય તો અસત્ શી રીતે મનાય?
प्रश्न : - मे ४ पर्थमi, सेभ द्रव्यत्व-पृथ्वीत्व वगेरे मने धर्मो २४ , तेम सत्त्वઅસત્ત્વ પણ કેમ ન રહી શકે ?
ઉત્તર : - કારણ કે સત્ત્વ-અસત્ત્વ બંને વિરોધી ધર્મો હોવાથી, એક જ ઠેકાણે તે બંનેનું અસ્તિત્વ ससंमवित छ. युंछ -
१. 'आदि' शब्दाज्ज्ञानादि ज्ञेयम् । २. अनेकान्तवादप्रवेशटिप्पने प्रोक्तं च"अर्थक्रियासमर्थं च सदन्यदसदुच्यते । समावेशो न चैकत्र तयोः प्रोक्तो विरोधतः ॥", ३ अभेद इत्यर्थः। ४. 'तथाहीत्युपप्रदर्शने' इति ङ-पाठः।

Page #137

अधिकारः)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता (१३) “यस्मात् सत्त्वमसत्त्वं च विरुद्धं हि मिथो द्वयम् । वस्त्वेकं सदसद्रूपं तस्मात् खलु न युज्यते ॥""
किञ्च सदसद्रूपं वस्त्वभ्युपगच्छता सत्त्वमसत्त्वं च वस्तुधर्मतया अभ्युपगतं भवति । ततश्चात्रापि वक्तव्यम्-धर्मधर्मिणोः किं तावद् भेदः, आहोस्विदभेदः, आहोस्विद् भेदाभेद इति ? तत्र यदि तावद् भेदस्ततः सदसत्त्वयोभिन्नत्वात् कथमेकं सदसद्रूपमिति ?
___ अथाभेदस्ततः सदसत्त्वयोरेकत्वम्, एकस्माद् धर्मिणोऽभिन्नत्वात् तत्स्वरूपवत्, *....... ....... ....* व्याख्या ..... . . ........... यस्मात् सत्त्वमसत्त्वं च विरुद्धं हि 'हि'शब्द एवकारार्थोऽवधारणे, विरुद्धमेव, मिथः-परस्परं द्वयम् एतद् वस्त्वेकं सदसद्रूपं घटादि तस्मात् खलु न युज्यते । खल्वित्येवकारार्थोऽवधारणे । सं च भिन्नक्रमः, न युज्यते एवेत्यर्थः ॥
दोषान्तरमाह किञ्चेत्यादिना । किञ्चायमपरो दोषः-सदसद्रूपं वस्त्वभ्युपगच्छता परेण सत्त्वमसत्त्वं च वस्तुधर्मतयाऽभ्युपगतं भवति । ततः किमित्याह-ततश्चात्रापि वक्तव्यं परेणधर्मधर्मिणोः किं तावद् भेदः, आहोश्विदभेदः, आहोश्विद् भेदाभेद इति विकल्पाः । किञ्चात इत्याह-तत्र यदि तावद् भेदो धर्मधर्मिणोः, ततः सदसत्त्वयोभिन्नत्वात् धर्मिणः सकाशात्, त्रितयमेतत् कथमेकं सदसद्रूपमिति ? ॥
............. मनेतिरश्मि ................. (૧૩) “સત્ત્વ અને અસત્ત્વ બંને ધર્મો પરસ્પર વિરોધી છે. માટે એક જ વસ્તુને સઅસદ્ उभय३' मानवी योग्य नथी ४ ..."
એક જ વસ્તુને ઉભયરૂપ માનવામાં દોષપરંપરા • लो मे ४ वस्तुने सहस६ उम५३पे मानवामां आवे, तो ते वस्तुम (१) सत्व अने, (२) અસત્ત્વ એમ બે વિરોધી ધર્મો સ્વીકારવા પડે, તેથી અહીં પણ કહો કે ધર્મ અને ધર્મે બંને વચ્ચે (૧) मे छ, (२) समेह छ,3 (3) महात्मे छ ?
(૧) પહેલો પક્ષ તો યુક્ત નથી, કારણ કે સત્ત્વ-અસત્ત્વ બંને ધર્મો, જો ધર્માથી જુદા હોય, તો તે ત્રણેનું જુદું જુદું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ સિદ્ધ થવાથી, “એક જ વસ્તુ સદ્અ સદ્ ઉભયરૂપ છે” – એમ શી રીતે કહી શકાય?
(२) जीको ५६ ५५ युति नथी, ॥२९॥ ॐ महा अभिशत हो : → सत्य-असत्य धर्मनी या साथे, अथवा धानो सत्य-असत्व धर्म साथे ...
१. अनुष्टुप् । २. 'एव' इति क-पाठः। ३. 'आहोश्चिद्' इति क-पाठः। ४. 'स्वरूपवद् धर्मिस्वरूपवदतोऽपि' इत्यधिकः क-पाठः।

Page #138

२६ अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः अतोऽपि कथमेकं सदसद्रूपमिति ? धर्मिणो वा भेदः सदसत्त्वयोरभिन्नत्वात् तत्स्वात्मवदित्थमपि कथमेकमुभयरूपम् ?
(१४) अथ भेदाभेदः । अत्रापि येनाकारेण भेदस्तेन भेद एव, येन चाभेदस्तेनाभेद एव; तदेवमपि नैकमुभयरूपम् । अथ येनैवाकारेण भेदस्तेनैवाभेदः, येनैवं ................................ व्याख्या .....................
अथाभेदः सदसत्त्वयोधर्मिणः, ततः सदसत्त्वयोरेकत्वम्, एकस्माद् धर्मिणः अभिन्नत्वात् तत्स्वरूपवत्-धर्मिस्वरूपवत् । अतोऽपि कथमेकं सदसद्रूपमिति ? एकमेव तदित्यभिप्रायः । धर्मिणो वा भेदः सदसत्त्वयोरभिन्नत्वात् तत्स्वात्मवत्-धर्मस्वात्मवत् । इत्थमपि कथमेकमुभयरूपम् ? द्व्यात्मकत्वात् तस्येत्यर्थः ॥
अथ भेदाभेदः धर्मधर्मिणोः । अत्रापि-भेदाभेदे येनाकारेण भेदस्तेन भेद एव, येन चाभेदस्तेनाभेद एव । तदेवमपि-भेदाभेदाङ्गीकरणेऽपि नैकमुभयरूपम्, तत्त्वतः पूर्वोक्त
.............. मनेतिरश्मि * “પહેલા અભેદ પ્રમાણે - ધર્મીથી અભિન્ન, જેમ ધર્મનું સ્વરૂપ જુદું-જુદું ન હોય, તેમ ધર્મીથી અભિન્ન સત્ત્વ અને અસત્ત્વરૂપ ધર્મ પણ જુદાં-જુદાં નહીં રહે, અર્થાત્ બંને એક જ રહે, અને જો બંને એક જ રહે, તો પછી એક વસ્તુ “ઉભયરૂપ' શી રીતે કહી શકાય? કારણ કે સત્ત્વ-અસત્ત્વનું જો જુદું જુદું અસ્તિત્વ હોય તો જ ઉભયરૂપતાનો વ્યપદેશ ઘટી શકે.
બીજા અભેદ પ્રમાણે ન ધર્મીનો, સત્ત્વ-અસત્ત્વ બંને ધર્મો સાથે અભેદ થવાથી, જેમાં બંને ધર્મોનું પોતપોતાનું સ્વરૂપ જુદું જુદું છે તેમ સત્ત્વધર્મથી અભિન્ન ધર્મી જુદો અને અસત્ત્વધર્મથી અભિન્ન ધર્મી જુદો - એમ જુદા જુદા બે ધર્મી થઈ જવાથી, “એક જ ધર્મી ઉભયરૂપ છે' - એવું કહી નહીં શકાય. વળી, ધર્મી બે હોય એવું તો કદી જોવાતું પણ નથી અને તમે માનતા પણ નથી.
(१४) (3) धर्म अने या वय्ये मेहमे ५९। न मानी शाय, ॥२५॥ ३, ४ मारे धर्मધર્મીનો ભેદ હોય, તે આકારે તો બંનેનો ભેદ જ છે અને જે આકારે ધર્મ-ધર્મીનો અભેદ હોય, તે આકારે તો બંનેનો અભેદ જ છે – એમ ધર્મ-ધર્મી વચ્ચે ભેદ-અભેદ માનવો પડે અને એમ માનવામાં એક જ વસ્તુ ઉભયરૂપ છે, એવું ન ઘટી શકે.
.........* विवरणम् ....... 9. धर्मस्वात्मवदिति यथाहि-धर्मयो:-सत्त्वासत्त्वयोः स्वात्मा परस्परं भेदवान्, अन्यथा द्वयायोगात्, एवं ताभ्यामभिन्नो घटादिधर्मी भेदान् स्यात् । अन्यथा कथं ताभ्यामभिन्नत्वं तस्य ? एवं च धर्मिणावपि द्वौ प्राप्नुतः, न चेदं दृष्टमिष्टं वा ।।
10. तत्त्वत: पूर्वोक्तदोषानतिक्रमादिति । तत्त्वत:-परमार्थवृत्त्या पूर्वोक्तदोषाणां केवलभेदाभेद
१. 'वाऽभेदः' इति पूर्वमुद्रिते पाठः। २. अभेदो हि द्विधा भवति-(अ) सत्त्वासत्त्वधौ धर्मिणा सहाभिन्नौ विद्येते, (आ) धर्मी सत्त्वासत्त्वधर्माभ्यां सहाभिन्नो भवति। ३. 'वान् न स्यात्' इति पूर्वमुद्रिते पाठः । ४. 'पूर्वदोष०' इति कपाठः ।
.............

Page #139

२७
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता चाभेदस्तेनैव भेद इति । एतदप्यचारु, विरोधात् । तथाहि-यदि येनाकारेण भेदः कथं तेनैवाभेदः ? अथाभेदः कथं भेद इति ? अथ येनाप्याकारेण भेदस्तेनापि भेदश्चाभेदश्च, येनापि चाभेदस्तेनाप्यभेदो भेदश्च । अत्रापि येनाकारेण भेदस्तेन भेद एव, येन चाभेदस्तेनाभेद एवेति तदेवावर्तते ॥
.............................. व्याख्या ........................ दोषानतिक्रमात् । अथ येनैवाकारेण भेदः तेनैवाभेदः, धर्मधर्मिणोरिति प्रक्रमः, येनैव चाभेदस्तेनैव भेद इति । एतदप्यचारु-अशोभनम् । कुत इत्याह-विरोधात् । तथाहि-यदि यैनाकारेण भेदः कथं तेनैवाभेदः ? अथाभेदः कथं भेद इति ? अभिन्ननिमित्तत्त्वादिति गर्भः । अथ येनाप्याकारेण भेदस्तेनापि भेदश्चाभेदश्चेत्युभयम्, येनापि चाभेदस्तेनाप्यभेदश्च भेदश्चेत्युभयमेव । एतदाशब्याह-अत्रापीत्यादि । अत्रापि-आकुलवादे येनाकारेण भेदस्तेन .............................. ...... मनेतिरश्मि ............................
આશય એ કે, ધર્મ-ધર્મીનો જે આકારે ભેદ છે તે આકારે ભેદ જ હોવાથી, ભેદપક્ષભાવી પ્રથમવિકલ્પગત દોષ આવશે અને જે આકારે ધર્મ-ધર્મીનો અભેદ છે, તે આકારે અભેદ જ હોવાથી, અભેદપક્ષભાવી દ્વિતીયવિકલ્પગત દોષ આવશે. એટલે એક જ વસ્તુ ઉભયરૂપ બને નહીં.
પ્રશ્નઃ ધર્મ-ધર્મીનો જે આકારે ભેદ હોય, તે જ આકારે અભેદ પણ અને જે આકારે અભેદ હોય, તે જ આકારે ભેદ પણ કેમ ન મનાય ?
ઉત્તરઃ કારણ કે સત્ત્વાદિ અને ઘટનો જે આકારે ભેદ હોય, તે આકારે અભેદ શી રીતે ? અને જે આકારે અભેદ હોય, તે જ આકારે ભેદ શી રીતે? આશય એ કે, ભેદ-અભેદ બંને વિરોધી હોવાથી, मे ०४ मारे ने न ४ घटे... - ભાવાર્થઃ બંનેનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત જુદું છે એટલે જ તે બેનો ભેદ છે. હવે જો પ્રવૃત્તિનિમિત્ત જુદું જુદું હોય તો તે બેનો અભેદ શી રીતે થાય? અને જો એક હોય તો ભેદ શી રીતે થાય? એટલે એક જ આકારે ભેદભેદ હોવાની વાત તુચ્છ જણાય છે.
આ પ્રશ્ન : જે આકારે ભેદ હોય તે આકારે પણ ભેદ-અભેદ બંને હોવાથી, અભેદ પણ તેનાથી ઘટી જશે અને જે આકારે અભેદ હોય તે આકારે અભેદ-ભેદ બંને હોવાથી, ભેદ પણ તેનાથી ઘટી ४शे.
..* विवरणम् ..... पक्षद्वयभाविनामनतिक्रमात्-अनुल्लनात् । इदमुक्तं भवति-केवलभेदपक्षे अभेदपक्षे च ये प्रागेव निरूपिता दोषास्ते उभयपक्षाभ्युपगमे सुतरां प्राप्नुवन्ति । यदुक्तम्
“प्रत्येकं यो भवेद् दोषो द्वयोर्भावे कथं न स: ?” इति ।। 11. आकुलवादे इति । सदसत्त्वयोः परस्परं सङ्कीर्णवादे ।। १. 'येन चाभेद०' इति क-पाठः। २. 'येनैवाकारेण' इति घ-पाठः ।

Page #140

२८
अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ:
भेद एव, प्रवृत्तिनिमित्तभेदात्, येन चाभेदस्तेनाभेद एव, अभिन्ननिमित्तत्वात्, इति-एवं तदेवावर्तते पूर्वोक्तमिति चक्रकमनवस्था वा ॥
જ વ્યારણ્યા જ ઉત્તરઃ આવા સંકીર્ણવાદમાં પણ ફરી એની એ જ વાત આવશે. અર્થાત્ એનવસ્થા આવશે કે જે આકારે ભેદ હોય તે આકારે તો માત્ર ભેદ જ હોય, અભેદ શી રીતે? અને જે આકારે અભેદ હોય તે આકારે તો માત્ર અભેદ જ હોય, ભેદ શી રીતે?
નિષ્કર્ષ અગ્નિ, જો સ્વરૂપે દાહક છે, તો શીતકારક ન બની શકે, તેમ આકાર જો ભેદક હોય તો અભેદક ન બને અને અભેદક હોય તો ભેદક ન બની શકે. તેથી ભેદભેદ પક્ષમાં જે આકારે ભેદ હોય તે આકારે ભેદ જ હોવાથી અને જે આકારે અભેદ હોય તે આકારે અભેદ જ હોવાથી, પ્રથમદ્વિતીયવિકલ્પગત દોષો આવશે જ... માટે, ત્રણેય વિકલ્પ પ્રમાણે એક વસ્તુ ઉભયરૂપ માની શકાતી
વિવUામ્ .. ___ 12. चक्रकमनवस्था वेति । इह अभयदेवादिग्रन्थान्तरेषु पदत्रयस्य पुन: पुनरावृत्तौ 'चक्रकं' नाम दोषो विवक्षितो दृश्यते, यथा मीमांसक: प्राह-स्वत एव सर्वज्ञानानि प्रमाणानि, न पुन: संवादज्ञानापेक्षया, तत्र चक्रकदोषप्रसङ्गात् । तथाहि-“न यावद् विज्ञानस्य यथावस्थितार्थपरिच्छेदलक्षणो विशेष: सिद्ध्यति, न तावत् तत्पूर्विका प्रवृत्तिः संवादार्थिनाम्, यावच्च न प्रवृत्तिर्न तावदर्थक्रियासंवादः, यावन्न संवादो न तावद् विज्ञानस्य यथावस्थितार्थपरिच्छेदकत्वसिद्धिरिति चक्रकप्रसङ्गः” इति । अनवस्था तु पुन: पुन: पदद्वयावर्त्तनरूपा प्रसिद्धैव । इह तु अनवस्थाचक्रकयो मकृत एव विशेषो लभ्यते, न पुनरर्थकृत: कश्चिद् यद् वक्ष्यति सामान्यविशेषवादे 'चक्रकमनवस्थानतिवृत्ते'रिति । अत्र हि चक्रके साध्ये अनवस्थानतिवृत्तिलक्षणो हेतुरुपन्यस्त: । अतो ज्ञायते अनवस्थैव चक्रवत् पुन: पुनर्भमणात् चक्रकमित्युच्यत इति ।।।
,
જ અહીં પૂર્વપક્ષીના કથનને “સંકીર્ણવાદ એટલા માટે કહ્યું, કારણ કે જે આકારે ભેદ છે, તે આકારે ભેદઅભેદ બંને માનવામાં, વસ્તુમાં જે આકારે સત્ત્વ રહે છે, તે જ આકારે સત્ત્વ-અસત્ત્વ બંને રહી જવાથી ધર્મવિધયા બંનેનો અભેદ થઈ જવાથી, બંને ધર્મોનો સંકર થાય છે...
બીજા ગ્રંથોમાં ત્રણ પદની વારંવાર આવૃત્તિ તે “ચક્રક' કહેવાય છે. જેમકે મીમાંસક કહે છે - બધા જ્ઞાનો સ્વતઃ પ્રમાણ છે, સંવાદકજ્ઞાનની અપેક્ષાએ નહીં... કારણ કે સંવાદક જ્ઞાનની અપેક્ષાએ પ્રમાણ માનવા જતાં ચક્રક દોષ આવે છે. તે આ રીતે -
(૧) વિજ્ઞાનનો યથાવસ્થિત અર્થને જાણવારૂપ વિશેષ જયાં સુધી સિદ્ધ ન થાય, ત્યાં સુધી સંવાદાર્થીઓની પ્રવૃત્તિ ન થાય, અને (૨) પ્રવૃત્તિ વિના અર્થક્રિયાનો સંવાદ ન થાય, અને (૩) અર્થક્રિયાના સંવાદ વિના યથાવસ્થિત અર્થપરિચ્છેદકતારૂપ વિશેષ સિદ્ધ ન થાય... આમ, ત્રણ પદ જ પુનઃ પુનઃ આવૃત્ત થયા કરે – તે જ ચકક... અને અનવસ્થા એટલે બે પદની પુનઃ પુનઃ આવૃત્તિ...
પણ, પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં ચક્રક અને અનવસ્થાનો માત્ર નામકૃત જ ફેર છે. બાકી અર્થતઃ કોઈ તફાવત નથી (આ વાત ત્રીજા અધિકાર વખતે સ્પષ્ટ થશે) એટલે આ ગ્રંથમાં અનવસ્થા જ ચક્રની જેમ વારંવાર જમાડવાથી “ચક્રક' નામે કહેવાય છે.
૨. મિત્ર' તિ -પતિ:. ૨. “તદિન વાવ વિજ્ઞાનસ્થ = યથા' રૂતિ -પાઠ: રૂ. “પરિગ્ધત્વસિદ્ધિતિ સિષ્યતિ' રૂતિ --પાત: ૪. પ્રેક્ષ્યતાં સન્મતિપ્રશRUર્થ વૃત્તિ: (પૃ.૧)

Page #141

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
२९ (१५) किञ्च भेदाभेदमभ्युपगच्छता अवश्यमेवेदमङ्गीकर्त्तव्यम्, इह धर्मधर्मिणोधर्मधर्मितया भेदः स्वभावतः पुनरभेदः । स्वभावतोऽपि हि तयोर्भेदेऽङ्गीक्रियमाणे परस्परतः प्रविभक्तरूपं पदार्थद्वयमेवाङ्गीकृतं स्यात्, न पुनरेकं द्विरूपमिति । तदत्रापि निरूप्यते-न हि अनासादितस्वभावभेदयोधर्मधर्मिणोधर्मर्धर्मितयाऽपि भेदो युज्यते । तथाहि-यदि यो धर्मस्य स्वभावः स एव धर्मिणोऽपि; एवं सत्यसौ धर्मी धर्म एव स्यात्,
......... ....... व्याख्या .................. किञ्चेत्यादि । किञ्च भेदाभेदमभ्युपगच्छता परेण अवश्यमेवेदमङ्गीकर्त्तव्यम्, इहपक्षे धर्मधर्मिणोधर्मधर्मितया भेदः नियतस्वरूपतया, स्वभावतः पुनरभेदः, वस्तुत्वेनेत्यर्थः । किमित्येतत् एवमित्याह-स्वभावतोऽपि हि तयोः-धर्मधर्मिणोर्भेदऽङ्गीक्रियमाणे परस्परतः प्रविभक्तरूपं पदार्थद्वयमेव धर्मर्मिरूपमङ्गीकृतं स्यात्, न पुनरेकं वस्तु द्विरूपमिति । यदि नामैवं ततः किमित्याशङ्क्याह-तदत्रापि निरूप्यते-न हि-नैव अनासादितस्वभावभेदयोधर्मधर्मिणोधर्मधर्मितयाऽपि नियतस्वरूपतया भेदो युज्यते । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहि-यदि यो धर्मस्य स्वभावः वस्तुत्वलक्षणः स एव धर्मिणोऽपि, नान्यः ।
................. मनेतिरश्मि ....... नथी.
ને તૃતીય વિકલ્પની વિશેષ સમીક્ષા (૧૫) ધર્મ-ધર્મી વચ્ચે જો ભેદભેદ સ્વીકારવો હોય, તો પણ આટલું તો અવશ્ય સ્વીકારવું જ ५७शे -
ધર્મ અને ધર્મીનો ધર્મ-ધર્મિવેન ભેદ છે, એટલે કે ઘટવેન ઘટ જુદો અને ધર્મત્વેન તેના ધર્મો જુદા અને ધર્મ-ધર્મીનો સ્વભાવતયા અભેદ છે, અર્થાત વસ્તુત્વેન ધર્મ-ધર્મી બંને એક છે. જેમ આચાર્યઆચાર્યત્વેન અને સાધુત્વેન જુદા હોવા છતાં વ્યક્તિત્વેન એક જ છે, તેમ પ્રસ્તુતમાં પણ સમજવું.
प्रश्न : धर्म-धानो स्वभावतया (=पस्तुत्वेन) ५४ मे मानवामi aiधो शुं ?
ઉત્તરઃ તો વસ્તુત્વેન ધર્મ-ધર્મી બંનેનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ સિદ્ધ થશે અને તો – ધર્મ તે ધર્મરૂપ ન બની શકવાથી – એક જ વસ્તુની ઉભયાત્મક્તા સંગત થશે નહીં.
માટે, ધર્મ-ધર્મિત્વેન બંનેનો ભેદ અને સ્વભાવતયા બંનેનો અભેદ માનવો જ જોઈએ, તો જ તમારું કથન સંગત થશે.
પણ, આ માન્યતા અંગે અમારે કહેવું છે કે, ધર્મ-ધર્મીનો ધર્મ-ધર્મિત્વેન પણ ત્યારે જ ભેદ મનાય કે જ્યારે બંનેના સ્વભાવનો ભેદ હોય. જો બંનેનો સ્વભાવ જુદો ન હોય, તો બંનેનો ભેદ પણ न घटे. ते मारीते -
१. 'धर्मनियतरूपतया भेदः धर्मिस्वभावतः' इति क-पाठः ।

Page #142

३० अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः तत्स्वभावत्वाद् धर्मस्वरूपवत् । धर्मो वा धर्मिस्वभावाव्यतिरिच्यमानमूर्तिर्धर्मिमात्रमेव स्यादिति । ततश्चैवं धर्मधर्मिणौ स्वभावभेदानासादनेनाप्रतिलब्धभेदौ कथं भेदनिमित्तं भवत इति ? न च स्वभावतोऽपि तयोर्भेदाभेदकल्पना युक्ता, पूर्वोक्तदोषानतिवृत्तेः । (१६) तथा चोक्तम्
"भेदो वा स्यादभेदो वा द्वयं वा धर्मधर्मिणोः । भेदे नैकमनेकं स्यादभेदेऽपि न युज्यते ॥
....... व्याख्या *
एवं सत्यसौ धर्मी धर्म एव स्यात्, तत्स्वभावत्वात्-धर्मस्वभावत्वात् । धर्मस्वरूपवदिति दृष्टान्तः । धर्मो वा धर्मिस्वरूपाव्यतिरिच्यमानमूर्तिः सन् धर्मिमात्रमेव स्यात्, तत्स्वरूपवत् इति । ततश्चैवं धर्मधर्मिणौ द्वावपि स्वभावभेदानासादनेन हेतुना अप्रतिलब्धभेदौ सन्तौ कथं भेदनिमित्तं भवत इति ? स्वभावाभेदान्नैव भवत इत्यर्थः । न चेत्यादि । न च स्वभावतोऽपि सकाशात् तयोः धर्मधर्मिणोर्भेदाभेदकल्पना युक्ता । कुंत इत्याह-पूर्वोक्तदोषानतिवृत्तेः । पूर्वोक्तदोषाश्च अत्रापि 'येनाकारेण भेदस्तेन भेद एवे'त्यादयः । तथा चोक्तमिति ज्ञापकमाह भेदो वेत्यादिना । भेदो वा स्यादभेदो वा द्वयं वा भेदाभेदलक्षणं धर्मधर्मिणोः । .......... ..... मनेतिरश्मि ...................
...................... ધર્મનો જે સ્વભાવ છે, તે જ જો ધર્મીનો સ્વભાવ હોય, તો ધર્મના સ્વભાવથી જેમ ધર્મનું સ્વરૂપ અભિન્ન છે, તેમ ધર્મી પણ અભિન્ન થઈ જવાથી, ધર્મી પણ ધર્મરૂપ જ બની જશે.
અથવા તો ધર્મીના સ્વભાવથી જેમ ધર્મનું સ્વરૂપ અભિન્ન છે, તેમ ધર્મ પણ અભિન્ન થઈ ४ाथी, मात्र या ४ शेष २३शे... .
તેથી, ધર્મ-ધર્મી વચ્ચે ભેદ માનવા સ્વભાવભેદ પણ માનવો જ પડે, નહીંતર - બંનેનો સ્વભાવ અભિન્ન થઈ જવાથી – બંને વચ્ચે ભિન્નતા જ ન રહે અને જો સ્વભાવભેદ સ્વીકારશો તો ધર્મ-ધર્મીનો અભેદ શી રીતે સંગત થાય?
પ્રશ્ન: ધર્મ-ધર્મીનો, સ્વભાવથી ભેદ-અભેદ બંને માની લઈએ, તો તો ભેદભેદ સંગત થઈ ४ ने ?
ઉત્તર : ના, કારણ કે અહીં પણ “જે આકારે ભેદ હોય તે આકારે તો ભેદ જ હોય અભેદ શી शत ?..." त्याहि पूर्वोक्त सा होषी मावशे ४, तेथीत्री वि४८५ ५९ असंगत छ.
(१६) युंछ -
ધર્મ-ધર્મીનો ભેદ છે, અભેદ છે, કે ભેદભેદ છે? જો ધર્મ-ધર્મીનો ભેદ હોય તો જેટલા ધર્મો छ, ते ५५ छ, धा३५ नथी. अने तो मेधा , भने ३५वाणो सिद्ध न थाय... लो अमेह
१. 'तद्धर्मस्वरूपवत्' इति क-पाठः । २. अनुष्टुप् । ३. 'धर्मस्वभावात्' इति पाठो घ-पुस्तके नास्ति । ४. 'स्वभावात्' इति क-पाठः । ५. 'स्वरूपव्यति०' इति घ-पाठः । ६. प्रेक्ष्यतां सप्तविंशतितम पृष्ठम् ।

Page #143

ધર:) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
द्वयपक्षोऽपि चायुक्तो विकल्पानुपपत्तितः । तेनानेकान्तवादोऽयमज्ञैः समुपकल्पितः ॥""
(१७) किञ्च संविनिष्ठा विषयव्यवस्थितयः । न च सदसद्रूपं वस्तु संवेद्यते, उभयरूपस्य संवेदनस्याभावात् । तथाहि-नाक्षजे विज्ञाने सदसत्त्वे प्रतिभासेते, असत्त्व
...ચાહ્ય
.... किञ्चातो भेदे नैकं वस्तु अनेक स्यात्, अनेकत्वादेव, अभेदेऽपि न युज्यते एकमनेकम्, एकत्वादेव । द्वयपक्षोऽपि चायुक्तो भेदाभेदपक्षः । कुत इत्याह-विकल्पानुपपत्तितः । इयं चोक्तवद् योजनीया । तेनानेकान्तवादोऽयमज्ञैः प्राणिभिः समुपकल्पित इति ॥
इहैवाभ्युच्चयमाह किञ्चेत्यादिना । किञ्चायमपरो दोषः । संविन्निष्ठाः-संवेदनपर्यवसाना विषयव्यवस्थितयः-विषयमर्यादाः । यदि नामैवं ततः किमित्याह-न च सदसद्रूपं वस्तु संवेद्यते । कुत इत्याह-उभयरूपस्य संवेदनस्याभावात् । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहि नाक्षजे विज्ञान, इन्द्रियज्ञाने इत्यर्थः, सदसत्त्वे प्रतिभासेते । कुत इत्याह-असत्त्वस्या......... ...... .... અનેકાંતરશ્મિ
ક હોય, તો બધા ધર્મો ધર્મી સ્વરૂપ હોવાથી માત્ર ધર્મ જ છે, એક જ છે, તે અનેકરૂપ હોવો સિદ્ધ નહીં થાય...
અને વિકલ્પો સંગત ન થઈ શકવાથી, ધર્મ-ધર્મીનો ભેદભેદ પણ અયુક્ત છે, તેથી આ અનેકાંતવાદ માત્ર અજ્ઞાની પ્રાણીઓ વડે કલ્પાયો છે, વાસ્તવમાં છે જ નહીં.”
- સંવેદનના આધારે પણ અનેકરૂપતા અસંગત : (૧૭) વિષયની વ્યવસ્થા સંવેદન-જ્ઞાનના આધારે થાય છે. ભાવ એ કે વિષય-ઘટ, તેની સિદ્ધિતેના સ્વરૂપની સિદ્ધિ જ્ઞાન દ્વારા જ થાય છે. જેનું જ્ઞાન થાય છે, તે જ વસ્તુ હોય છે. જેનું જ્ઞાન થાય છે, તેવી જ વસ્તુ હોય છે... - તેથી, વસ્તુ જો સદસરૂપ માનવી હોય, તો પહેલા સદસરૂપ વસ્તુનું સંવેદન થવું જરૂરી છે, પણ વસ્તુ સદસરૂપ છે – એવું સંવેદન જ નથી થતું, કારણ કે સદસદાકારે જ્ઞાનનો અનુભવ જ નથી થતો.
આશય એ કે, જ્ઞાનમાં જે આકાર ભાસે, તે જ આકારે વિષયની વ્યવસ્થા થાય છે. જેમ જ્ઞાનમાં ઘડાનું “મટીરૂપે સંવેદન થયું, તો ઘડો ‘માટીનો જ છે” એવો નિર્ણય થાય, તેમ વસ્તુનું સંવેદન જો સદસદાકારે થાય, તો વસ્તુને “સદસરૂપ માની શકાય, પણ તેવું સંવેદન થતું જ નથી.
પ્રશ્ન: સદસ આકારે સંવેદન નથી થતું –એવું તમે શી રીતે કહો છો?
ઉત્તર : કારણ કે, ઇન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષમાં, કે અનુમાનમાં - બંનેમાંથી એકેમાં સદસ આકારનો પ્રતિભાસ થતો નથી. તે આ રીતે -
૨. અનુકુન્ ૨. જ્ઞાનાયત્તા રૂત્વર્થઃ 1 રૂ. ‘સંવેદ્રનામાવતિ' તિ -પઢિ: ૪. ‘નાક્ષનવિજ્ઞાને' તિ -પઢિ: I

Page #144

३२
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
स्यारूपत्वात्, रूपत्वे चासत्त्वविरोधात्, तथाऽनुभवाभावाच्च । (१८) न च कार्यद्वारेणापि सदसद्रूपं वस्तु प्रतिपत्तुं शक्यते, यतो नोभयरूपं कार्यमुपलभ्यते । न च तत् कार्यकरणे प्रवर्त्तमानं केनचिदाकारेण करोति केनचिन्न करोति, एकस्य करणाकरण
................... व्याख्या .................................. रूपत्वात् । अरसाधुपलक्षणमेतत् । रूपत्वे चासत्त्वविरोधात्, तथाऽनुभवाभावाच्च नाक्षजज्ञानेन तुच्छानुभवः । एवं प्रत्यक्षेणोभयरूपस्याग्रहणमभिधाय अनुमानेनाभिधातुमाह-न चेत्यादि । न च कार्यद्वारेणापि सदसद्रूपं वस्तु प्रतिपत्तुं शक्यते । कार्यमत्र समानजातीयमभिप्रेतम् । तथा चाह-यतो नोभयरूपं कार्यमुपलभ्यते । न च तत्-वस्तु कार्यकरणे प्रवर्तमानं संत् केनचिदाकारेण करोति केनचिन्न करोति कार्यम् । कुत इत्याह-एकस्य करणाकरण...........................................मनेतिरश्मि ..........................................
(૧) ઇન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષમાં તો રૂપ-રસાદિવાળા પદાર્થનું જ સંવેદન થાય છે, જ્યારે ઉભયરૂપતા અંતર્ગત એવી અસરૂપતામાં તો રૂપ-રસાદિ કશું જ નથી, તો પછી પ્રત્યક્ષમાં અસરૂપતાનું સંવેદન શી રીતે થાય? અને જો અસરૂપતાનું સંવેદન ન થાય, તો ઉભયરૂપતાનું સંવેદન પણ ન જ ઘટે...
પ્રશ્નઃ અસરૂપતામાં પણ રૂપ-રસાદિ માની લઈએ, તો તો તેનું પ્રત્યક્ષ થઈ જશે ને ?
ઉત્તરઃ પણ, એ રીતે રૂપ-રસાદિ માનવામાં તો એની અસરૂપતા જ ન ઘટે, કારણ કે રૂપાદિ હોય તો એને અસત્ શી રીતે કહેવાય?
સદસત્ બંને અક્ષજજ્ઞાનમાં જણાતા હોય એવો કદી અનુભવ નથી થતો. માટે, પ્રત્યક્ષથી તો ઉભયરૂપતાનું સંવેદન અશક્ય જ છે.
(१८) (२) अनुमानमा आर्य द्वा२॥ १२५।- शान थाय, ४भ धूम. द्वा२॥ अग्निन अनुमान... પરંતુ, આ રીતે પણ સદસરૂપ વસ્તુનું જ્ઞાન થવું અશક્ય છે, કારણ કે સદસરૂપ એવું કોઈ કાર્ય જ નથી, કે જેના આધારે સજાતીય એવા સદસરૂપ કારણનું અનુમાન થઈ શકે.
વળી, વસ્તુ જ્યારે કાર્ય કરવા પ્રવર્તે, ત્યારે અમુક આકારે કાર્ય કરે અને અમુક આકારે કાર્ય न ७३ - मेधून बने.
प्रश्न : भन भने ?
ઉત્તરઃ કારણ કે, એક જ વસ્તુમાં કરણ-અકરણ બંનેનો વિરોધ છે. અને તે વસ્તુ જો સંપૂર્ણપણે કાર્ય કરે, તો તેનાથી થનાર વસ્તુ ભાવરૂપ જ થાય. તે આ પ્રમાણે –
....... .................... विवरणम् . .....
13. कार्यमत्र समानजातीयमभिप्रेतमिति । इह मृदादिरूपं कारणं जैनैः सदसद्रूपमभ्युपगतम्, तच्च न कार्यद्वारेणावबोद्धुं शक्यते, यत: सर्वमपि कार्यमत्र लोके समानजातीयं कारणेन सह सदृशं सत् कारणस्वभावं गमयितुं समर्थम्, न च कार्यं घटादिसम्बन्धि सदसद्रूपं वेद्यते, वेद्यमानरूपत्वेनैव तस्य प्रत्यक्ष एवोपलम्भादिति ।।
१. 'सद्भूयमभ्यु०' इति ख-पाठः ।

Page #145

अधिकारः )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
विरोधात्, सर्वात्मना च करणे तद्भावरूपमेव स्यात् । तथाहि - नाभावः कस्यचित् कारणं भवितुमर्हति, अभावत्वविरोधात्, तत्कारणत्वे च विश्वमदरिद्रं स्यात्, तत एव कटककुण्डलाद्युत्पत्तेः । न च तस्मान्निरुपाख्यतयाऽविशिष्टात् कस्यचिदेव भावः, न सर्वस्येति
३३
* व्याख्या
विरोधात् । सर्वात्मना च करणे कार्यस्य तद्भावरूपमेव स्याद् वस्तु । तथाहि - नाभावः कस्यचिद् वस्तुनः कारणं भवितुमर्हति । कुत इत्याह- अभावत्वविरोधात् सकलशक्तिविकलस्तुच्छोऽयमिति । तत्कारणत्वे च - अभावकारणत्वे च विश्वं जगत् अदरिद्रं स्यात् । तत एव अंभावात्, कटक - कुण्डलाद्युत्पत्तेः । न च तस्मात् - अभावात् निरुपाख्यतया अविशिष्टात् कस्यचिदेव भावो मृदादेरिव घटादेः, न सर्वस्येति वक्तुं युज्यते । कुत इत्याह* અનેકાંતરશ્મિ
Page #146

३४
अनेकान्तजयपताका
( प्रथमः
वक्तुं युज्यते, हेत्वभावात्, अतः श्रद्धागम्यमेवेदं सदसद्रूपं वस्त्विति । तथा चोक्तम्( १९ ) “न च प्रत्यक्षसंवेद्यं कार्यतोऽपि न गम्यते 1 श्रद्धागम्यं यदि परं वस्त्वेकमुभयात्मकम् ॥”
(२०) एतेन नित्यानित्यमपि प्रत्युक्तमवगन्तव्यम्, विरोधादेव । तथाहि“अप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकस्वभावं नित्यमाख्यायते, प्रकृत्यैकक्षणस्थितिधर्मकं चानित्य
* व्याख्या
हेत्वभावात्, मृदादेरिव घटादौ प्रतिनियतशक्त्यभावेनेति । अतः श्रद्धागम्यमेवेदं सदसद्रूपं वस्त्विति निगमनम् । तथा चोक्तमिति ज्ञापकमाह न चेत्यादिना । न च प्रत्यक्षसंवेद्यम् उभयात्मकं वस्तु कार्यतोऽपि न गम्यते उक्तवदेतत् । श्रद्धागम्यं यदि परं प्रमाणाविषयत्वेन वस्त्वेकमुभयात्मकम्, सदसदात्मकमित्यर्थः ॥
अतिदेशेन दूषणान्तरमाह एतेनेत्यादिना । एतेन - अनन्तरोदितेन सदसद्रूपतानिराकरणेन नित्यानित्यमपि वस्तु प्रत्युक्तं- निराकृतम् अवगन्तव्यम् । कुत इत्याह - विरोधादेव । एतद्भावनायैवाह-तथाहीत्यादि । तथाहीत्युपदर्शने । अप्रच्युतः अनिवृत्तिस्वभावतया अनुत्पन्नः सदा .. अनेडांतरश्मि
નથી, તો પછી કાર્ય દ્વારા તે અસદ્રૂપનું જ્ઞાન શી રીતે ? અને જો અસપનું જ્ઞાન ન થાય, તો કાર્ય દ્વારા ‘વસ્તુ સદસપ છે’ એવું અનુમાન પણ કેવી રીતે ? તેથી, વસ્તુ સુદસ ્પ છે - એ વાતમાં કોઈ પ્રમાણ નથી, માત્ર એમાં શ્રદ્ધા જ કારણ છે અને શ્રદ્ધામાત્રથી વાસ્તવિકતાની સિદ્ધિ થાય નહીં.
तेथी ४ ह्युं छे } :
(૧૯) ‘પ્રત્યક્ષ દ્વારા સંવેદન નથી થતું અને કાર્ય દ્વારા અનુમાન પણ નથી થતું, છતાં જો એક વસ્તુ ઉભયાત્મક જ હોય તો તે શ્રદ્ધાગમ્ય જ છે... (વાસ્તવમાં નહીં.)”
* (२) नित्यानित्य डांतवाह *
(૨૦) સદસ ્પતાના નિરાકરણની જેમ, વસ્તુ નિત્યાનિત્યરૂપ છે - એનું પણ નિરાકરણ થાય છે, કારણ કે નિત્ય-અનિત્ય વચ્ચે પણ વિરોધ છે. તે આ રીતે -
(१) ४ वस्तु अप्रय्युत (= विनाश न पामे तेवा), अनुत्पन्न ( = उत्पत्ति न थ होय तेवा), અને સ્થિર એવા એક સ્વભાવવાળી હોય, તેને ‘નિત્ય’ કહેવાય છે.
܀
પૈસાના અભાવથી જ સોનું વગેરે ઉત્પન્ન થવાથી જગતમાં કોઈ ગરીબ નહીં રહે......
પ્રશ્ન ઃ અભાવ બધું ઉત્પન્ન કરે, એવો નિયમ નથી. પ્રતિનિયત અભાવ, પ્રતિનિયત વસ્તુને ઉત્પન્ન કરે... ઉત્તર ઃ એવું કહી શકાય નહીં. કારણ કે અભાવ બધા સરખા છે – દરેક અભાવનું જુદું જુદું પ્રતિનિયતસ્વરૂપ નથી... એટલે, જેમ મૃમાં ઘટજનનશક્તિ મનાય છે, તેમ પ્રતિનિયત અભાવમાં પ્રતિનિયત કાર્યની શક્તિ માની શકાતી નથી. તેથી અભાવથી કોઈ પ્રતિનિયત કાર્યની ઉત્પત્તિ ન મનાય...
१. अत्र पूर्वपक्षस्य प्रथमांश: सम्पूर्ण: । इति ड-पाठः ।

२. अनुष्टुप् । २. 'हेतुभावात्' इति ङ-पाठ: । ४. ' तथाहीत्युपप्रदर्शने '

Page #147

X
......
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
-ON मिति" । ततश्च तद् यदि नित्यं कथमनित्यम् ? अनित्यं चेत् कथं नित्यमिति ? (२१) स्यादारेका-न हि कूटस्थनित्यतया नित्यं द्रव्यमभ्युपगम्यतेऽस्माभिः, परिणामानित्यता
................* व्याख्या ....... भावेन स्थिर एवंरूपतया एकः स्वभावो यस्य तत् तथाविधं नित्यमाख्यायते । अथवैवं विशेषणसाफल्यम्-एकस्वभावं नित्यमाख्यायत इत्युक्ते क्षणस्थितिस्वभावमप्येकस्वभावं भवति । तद्व्यवच्छेदार्थं 'स्थिर'ग्रहणम् । स्थिरैकस्वभावमपि मुक्तवस्तु कैश्चिन्नित्यमिष्यत इति तद्व्यवच्छेदार्थम् 'अनुत्पन्न'ग्रहणम् । अनुत्पन्नस्थिरैकस्वभावमपि स्वप्रच्युतिसमयं यावत् कैश्चिनित्यमिष्यत इति तद्व्यवच्छेदार्थम् 'अप्रच्युतग्रहण'मिति । प्रकृत्येत्यादि । प्रकृत्या-स्वभावेन, एकक्षणस्थितिधर्मकं चानित्यमिति अनित्यमाख्यायते ततश्च तत्-वस्तु यदि नित्यं कथमनित्यम् ? अनित्यं चेत् कथं नित्यमिति ? विरोधात् । स्यादारेकेत्यादि । स्यादारेकास्यादाशङ्का । न हि-नैव कूटस्थनित्यतया-एकरूपतया नित्यं द्रव्यमभ्युपगम्यतेऽस्माभिः ।
..... .... मनेतिरश्मि ..... પ્રશ્નઃ નિત્યનાં આવા ત્રણ વિશેષણો મૂકવાની શી જરૂર ?
ઉત્તરઃ જો માત્ર “એકસ્વભાવી” એટલું જ કહીએ, તો ક્ષણસ્વભાવી વસ્તુ પણ – એક સ્વભાવી હોવાથી – નિત્ય બની જશે, માટે જ ‘સ્થિર' એમ કહ્યું. વળી, અમુક લોકો સ્થિર-એકસ્વભાવી એવા મોક્ષને અને ધ્વસને નિત્ય માને છે, તેના વ્યવચ્છેદ માટે “અનુત્પન્ન' એમ કહ્યું, જ્યારે મોક્ષ ધ્વસ तो उत्पन्न थाय छे. (ते या साहि, अनंत छ...)
તથા નૈયાયિકો, કાર્યોત્પત્તિ ન થાય ત્યાં સુધી સ્થિર-એકસ્વભાવી અને અનાદિ એવા પ્રાગભાવને નિત્ય માને છે, તેના વ્યવચ્છેદ માટે “અપ્રશ્રુત” એમ કહ્યું, જ્યારે પ્રાગભાવ તો નાશ પામે છે.
(૨) જે વસ્તુ ટ્વભાવથી માત્ર એક જ ક્ષણ રહેનારી હોય, તેને “અનિત્ય કહેવાય છે.
साम, नित्य-मनित्य बनेनुं स्१३५ विरुद्ध होवाथी, ही वस्तु नित्य (अप्रत्युत-अनुत्पन्नस्थिरै स्वभावी) होय तो भनित्य (=क्षास्थिति) शी रीते ? अने अनित्य होय तो नित्य शा. रीते ? तेथी, मे ४ वस्तु नित्यानित्य३५ जना श नही...
* स्यादाभते नित्यतानुं स्व३५ * (२१) स्यावाही : अभे, द्रव्यने दूटस्थनित्य३पे (=सस्थायी सेस्१३५) नित्य नथी સ્વીકારતા, કારણ કે અમે તો પર્યાયને આશ્રયીને તેને અનિત્ય પણ સ્વીકારીએ છીએ. ભાવ એ કે
................... विवरणम् ............. ___ 14. कैश्चिन्नित्यमिष्यत इति । कैश्चित्-नैयायिकैर्नित्यं-शाश्वतमभ्युपगम्यते । नैयायिका हि घटादिकार्याणां प्रागभावमनुत्पन्नस्थिरैकभावतया घटादिकार्योत्पत्तिसमयं यावन्नित्यमभ्युपगच्छन्तोऽपि तदुत्पत्तौ प्रच्यवमानं मन्यन्त इति ।।
ते स्वभावथी पोतानी भणे ४जी क्षश नाश पामनारीछे.पाय हेतुथी नही... १. 'अथ चैवं' इति ङ-पाठः। २. 'भावतया घटादि०' इति क-पाठः ।

Page #148

अनेकान्तजयपताका
( प्रथमः
३६ Co
ऽभ्युपगमात्, किन्तु पूर्वोत्तरक्षणप्रविभागेन प्रबन्धवृत्त्या । न ह्यस्य पर्यायाणामिवोच्छेदः,
व्याख्या
कुत इत्याह-- परिणांमानित्यताऽभ्युपगमात् कारणात् । किन्तु एवं नित्यमभ्युपगम्यते इत्याहपूर्वोत्तरक्षणप्रविभागेन । अयं पूर्वः, अयमुत्तरः, अयमनयोः प्रविभागोऽत्यन्तभेदरूप इत्येवम्भूतेन प्रबन्धवृत्त्या हेतुभूतया । न ह्यस्य-द्रव्यस्य पर्यायाणामिवोच्छेदः पूर्वोत्तर
अनेडांतरश्मि
પરિણામ-અનિત્યતા માનીએ છીએ. પરિણામ એટલે દ્રવ્યનું અલગ-અલગ પર્યાયરૂપે ગમન... વસ્તુનું સર્વથા સ્થાયિત્વ કે સર્વથા વિનાશ તે પરિણામ તરીકે ઇષ્ટ નથી... (એટલે અમારે મતે અનિત્યતા परिणाम३ये ४ छे, निरन्वयनाश३पे नहीं...)
પ્રશ્ન : તો પછી સ્યાદ્વાદમતે નિત્યતા કેવી હોય ?
ઉત્તર : વસ્તુ પૂર્વક્ષણમાં પણ હોય છે, ઉત્તરક્ષણમાં પણ હોય છે... એ બંને ક્ષણકાલીન અવસ્થા જુદી જુદી છે, પણ એ બે વચ્ચે સંબંધ છે, પૂર્વાવસ્થાના ત્યાગથી જ ઉત્તરાવસ્થા ઉત્પન્ન થાય છે... આ સંબંધથી જ જે અસ્તિત્વમાં આવે છે, તે અન્વયી એવું દ્રવ્યત્વ છે અને તેને લઈને જ અમે નિત્યત્વ भानीञे छे.... ‘अर्थात्, प्रतिक्षणे पर्यायो भिन्न छे, पए। तेमां खेड ४ द्रव्य रहेसुं छे, तेने आश्रयीने नित्यता छे... छा.त. नरम्भांथी तिर्यय-मनुष्य थवा पर पए, आत्म३य द्रव्यत्वेन नित्यता छे... વળી, દ્રવ્યમાં હંમેશા, પૂર્વ-ઉત્તર ક્ષણ એવો વિભાગ થઈ જ શકે... પણ તે રૂપે તેનો ઉચ્છેદ झ्यारेय थतो नथी. (अर्थात् भेड अन्वयी पछार्थ तो रहे ४...)
विवरणम्
15. परिणामानित्यताऽभ्युपगमादिति ।
“परिणामो ह्यर्थान्तरगमनं न च सर्वथा व्यवस्थानम्
न च सर्वथा विनाश: परिणामस्तद्विदामिष्टः ।।”
इति उक्तलक्षणेन परिणामेन, न तु निरन्वयक्षणक्षयितयाऽनित्यता, तस्या अनभ्युपगमात् । ततश्च न कूटस्थनित्यताया अवकाशः ।।
16. प्रबन्धवृत्त्या हेतुभूतयेति । प्रकृष्टोऽन्यबन्धेभ्यो विलक्षणः पूर्वावस्थापरित्यागेन उत्तरावस्थारूपतया परिणमनेन यो बन्ध: - सम्बन्धः स 'प्रबन्ध' इत्युच्यते । तेन वृत्ति:- वर्तनं स्वभावलाभो यः पदार्थानां तया हेतुभूतया नित्यत्वमभ्युपगम्यते । इदमप्युक्तं भवति-पूर्वोत्तरयोः क्षणयोः कालसमयलक्षणयोर्नारकमनुष्यत्वयोरिव परस्परं यः प्रविभागोऽत्यन्तभेदरूपस्तेनोपलक्षिता या प्रबन्धवृत्तिः सर्वक्षणेषु एकद्रव्यानुवृत्तिलक्षणा तया नित्यत्वमास्थीयते जैनैः, प्रतिक्षणं पर्यायेषु वर्तमानेष्वपि या द्रव्यानुवृत्तिस्त्रिकालकोटिस्पर्शिनी सा नित्यतेति परमार्थः ॥
१. आर्याच्छन्दोनिबद्धमिदं पद्यं स्थानाङ्ग - (सू. ५३७) टीकायां अवतरणरूपेण श्रीअभयदेवसूरिणोल्लिखितम् । २. 'क्षियतया नित्यता' इति पूर्वमुद्रितपाठः, अत्र M - प्रतपाठ: ।

Page #149

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता तद्रूपेण तथाऽप्रतीतेः । पर्याया एव हि पर्यायरूपेण निरुध्यन्ते, न तु द्रव्यमिति नित्यमभ्युपगम्यते । (२२) इयमप्ययुक्ता यस्मादेषाऽप्यत्र नित्यता न सम्भवति, पर्यायव्यतिरिक्तस्य द्रव्यस्यासिद्धेः । तथाहि-न पर्यायव्यतिरिक्तं द्रव्यमस्ति तथाऽनुभवाभावात्,
.................. * व्याख्या ............ क्षणप्रविभागेन । कुत इत्याह-तद्रूपेण-द्रव्यरूपेण तथाऽप्रतीतेः-उच्छेदेनाप्रतीतेः प्रबन्धवृत्त्या; अथवा तद्रूपेण-द्रव्यरूपेण तथाप्रतीते:-अनुच्छेदेन प्रतीतेः । एवं च पर्याया एव यस्मात् तत्तत्क्षणस्थितिस्वभावतया पर्यायरूपेण निरुध्यन्ते-विनश्यन्ति, न तु द्रव्यं तत्तत्स्वभावतया तन्निरोधबीजम् इति-एवं नित्यमभ्युपगम्यते । अनित्यतानुविद्धं तदाधारभूतमित्यर्थः । एतदाश
क्याह-इयमप्ययुक्ता-आरेका यस्मादेषाऽपि अनन्तरोदिता अत्र-द्रव्ये नित्यता न सम्भवति । कुत इत्याह-पर्यायव्यतिरिक्तस्य द्रव्यस्यासिद्धेः स्वतः परतश्च । एतदेवाह तथाहीत्यादिना ।
... मनेतिरश्मि . એ વાતમાં કારણ એ જ કે, પૂર્વ-ઉત્તર અવસ્થા વચ્ચે જે સંબંધ (અન્વય) છે, તેનાથી અસ્તિત્વમાં આવતા અન્વયી એવા દ્રવ્યરૂપે કદી ઉચ્છેદની પ્રતીતિ થતી નથી. (અર્થાત્ પૂર્વ-ઉત્તર અવસ્થા વચ્ચે સંબંધ હંમેશાં જણાય છે...) ભાવાર્થ એ કે, ક્રમભાવી બે પર્યાય વચ્ચેના સંબંધના (આ પૂર્વપર્યાય અને આ ઉત્તરપર્યાય એવા સંબંધના) નાશની પ્રતીતિ કદી થતી નથી. એટલે એવા બે વિભાગ જેના थई श, अj द्रव्य नित्य ४ छे.
તથા, દરેક ક્ષણે જે નાશ થાય છે, તે પર્યાયનો જ થાય છે, કારણ કે તેનો જ સ્વભાવ એકક્ષણ રહેવાનો છે. દ્રવ્યનો તેવો સ્વભાવ ન હોવાથી તેનો નાશ થવાનું કારણ જ નથી અને તેથી તેનો નાશ પણ થતો નથી. તેથી ઘટ-કપાલાદિત્યેન ઘટાદિ પદાર્થો અનિત્ય હોવા છતાં, દ્રવ્યત્વેન-પુદ્ગલત્વેન તો તેઓ નિત્ય જ છે – એમ નિત્યાનિત્ય બંને ઘટી શકવાથી – વસ્તુ ઉભયાત્મક કેમ ન કહેવાય?
. .. * स्यादESबित नित्यता मसंगत * . (૨૨) એકાંતવાદીઃ સ્યાદ્વાદીનું કથન અયુક્ત છે, કારણ કે દ્રવ્યાનુવૃત્તિના આધારે જે નિત્યતા કહો છો, તે નિત્યતા તો સંભવિત જ નથી.
प्रश्न : - ५९॥ 3 ? ઉત્તર : કારણ કે સ્વંતઃ કે પરતઃ પર્યાયથી જુદા એવા દ્રવ્યની સિદ્ધિ થતી નથી. ભાવ ઘટમાં,
............................ विवरणम् ..................................................... — 17. तत्तत्क्षणस्थितिस्वभावतयेति । तस्मिंस्तस्मिन् क्षणे स्थिति:-अवस्थानं स्वभावो येषां ते तथा तेषां भावस्तत्ता तया ।। . 18. तत्तत्स्वभावतयेति । स:-अविनश्वर: स्वभावो यस्य तत् तत्स्वभावं तस्य भावस्तत्ता तथा तस्य-द्रव्यस्य तत्स्वभावता तयेति ॥ 19. स्वत: परतश्चेति । घटे हि मार्दोऽयं घट इति
ઘટમાં, “આ માટીનો ઘડો છે' - એ પર્યાય દ્રવ્યનો સ્વતઃ કહેવાય છે અને “આ નવો માટીનો ઘડો છે” એ
१. 'तथाप्रतीतेः' इत्यपि चारु, व्याख्यान्तरशक्यत्वात्। २. 'भावस्तत्रास्य' इति क-पाठः। ३. 'तत्भावता' इति कपाठः। ४. 'मार्तो हि घट' इति ख-पाठः ।

Page #150

३८
अनेकान्तजयपताका
व्यतिरिक्तभावे वा अनेकरूपैकवस्तुवादहानिप्रसङ्गः । तथा चोक्तम्“पर्यायाभेदतोऽनित्यं द्रव्यं स्यात् तत्स्वरूपवत् । स्याद्वादविनिवृत्तिश्च नानात्वे सम्प्रसज्यते ॥ "" व्यतिरिक्ताव्यतिरिक्तपक्षस्तु विरोधाघ्रातत्वान्यायबहिर्भूतत्वादनुद्धोष्य एवेति ॥
व्याख्या
तथाहि-न पर्यायव्यतिरिक्तं द्रव्यमस्ति, तथाऽनुभवाभावात् । न हि पिण्ड - शिवकादिव्यतिरिक्तं मृद्द्रव्यमनुभूयते । व्यतिरिक्तभावे वा पर्यायेभ्यो द्रव्यस्य, अनेकरूपमेकं वस्तु इति वादहानिप्रसङ्गः, द्वयोरप्येकैकत्वादिति । तथा चोक्तमिति ज्ञापकमाह-पर्यायेत्यादि । पर्यायाभेदतः कारणात् अनित्यं द्रव्यं स्यात् तत्स्वरूपवत्-पर्यायस्वात्मवत् । स्याद्वादविनिवृत्तिश्चअनेकान्तहानिश्च नानात्वे सम्प्रसज्यते द्रव्यपर्याययोः । व्यतिरिक्ताव्यतिरिक्तपक्षस्तु अनयोविरोधाघ्रातत्वाद् हेतोर्न्यायबहिर्भूतत्वादनुद्धोष्य एवेति ॥
( प्रथमः
... अनेडांतरश्मि
મૃત્ત્વ વગેરે દ્રવ્યથી જ ઉત્પન્ન થતા પર્યાય સ્વતઃ પર્યાય છે અને નવો-જુનો વગેરે પર્યાય પરતઃ પર્યાય છે, કારણ કે તે વ્યપદેશ જૂના કાળને સામે રાખીને અન્ય દ્રવ્યની અપેક્ષાએ થાય છે... તો આ બંને પ્રકારના પર્યાયથી વ્યતિરિક્ત એવા દ્રવ્યની સિદ્ધિ થતી નથી તેમાં કારણ એ કે, (૧) તેવો અનુભવ થતો નથી, અર્થાત્, શિવકાદિ પર્યાયોથી સર્વથા જુદી એવી માટીનો કદી અનુભવ થતો નથી અને (૨) પર્યાયથી દ્રવ્યને જુદું માનવામાં દ્રવ્ય-પર્યાયનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ સિદ્ધ થતાં – દ્રવ્ય પર્યાયરૂપ ન બની શકવાથી ‘એક દ્રવ્ય જુદા જુદા મર્યાયસ્વરૂપ છે' તેવું કહી નહીં શકાય અને તેથી તો - એક જ वस्तु अने पर्याय३५ छे - खेवं सिद्ध नहीं थाय... इसतः स्याद्वाहंनी हानि थशे. उधुं छे } -
-
“પર્યાયોની સાથે અભેદ માનવાથી, પર્યાયના સ્વરૂપની જેમ, દ્રવ્ય અનિત્ય થાય છે અને પર્યાયોથી ભેદ માનતાં-એક વસ્તુ અનેકરૂપ ન થવાથી - સ્યાદ્વાદની હાનિ થાય છે.”

વળી, દ્રવ્ય-પર્યાયોનો ભેદાભેદ પણ ન માની શકાય, કારણ કે એક જ ઠેકાણે ભેદ-અભેદ બંનેનો વિરોધ છે, તેથી આ પક્ષ પણ ન્યાયસંગત ન હોવાથી, આની પણ ઉદ્ઘોષણા ન કરવી... નિષ્કર્ષ : તેથી દ્રવ્યનું જુદું અસ્તિત્વ જ સિદ્ધ ન થતાં - તે દ્રવ્યને આશ્રયીને નિત્યતા પણ સંગત ન થઈ શકવાથી - વસ્તુને નિત્યાનિત્યરૂપ પણ ન માની શકાય, એવું ફલિત થયું...
.... विवरणम् ..
स्वतः पर्यायः नवोऽयं इत्यादिश्च परं कालमपेक्ष्येति ।।
પર્યાય દ્રવ્યનો પરતઃ કહેવાય, કારણ કે તે વ્યપદેશ જુના કાળને સામે રાખીને કરાય છે.
१. 'चानेक०' इति क- पाठः । २. 'वस्तुहानि० ' इति क-पाठः । ३. अनुष्टुप् । ४. अत्र पूर्वपक्षस्य द्वितीयांश: ५. 'न चायं इति' च पाठः ।
सम्पूर्ण: ।

Page #151

३९
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
(२३) एतेन सामान्यविशेषरूपमपि प्रतिक्षिप्तमवगन्तव्यम् । तथाहि-एकादिधर्मकं सामान्यम्, अनेकादिधर्मका विशेषाः । ततश्च तद् यदि सामान्यरूपं कथं विशेषरूपम् ? विशेषरूपं चेत् कथं सामान्यरूपम् ? इति विरोधात् ॥
किञ्च सामान्यविशेषोभयरूपत्वे सति वस्तुनः सकललोकप्रसिद्धसंव्यवहारनियमोच्छेदप्रसङ्गः । तथाहि-विष-मोदक-क्षीर-कर्कादिव्यत्यभिन्नमनानास्वभावमेकं
............. ... ........... व्याख्या . ................................... __अतिदेशैनैव दोषान्तरमाह-एतेनेत्यादिना । एतेन-नित्यानित्यनिराकरणेन सामान्यविशेषरूपमपि वस्तु प्रतिक्षिप्तमवगन्तव्यम् । एतदेव योजयति-तथाहीत्यादिना । तथाहि एकादिधर्मकं सामान्यम्, “एकं नित्यं निरवयवमक्रियं सर्वगतं च सामान्यम्" इति वचनात् । अनेकादिधर्मका विशेषा अनेके अनित्या इत्यादयः । ततश्च तत्-वस्तु यदि सामान्यरूपं कथं विशेषरूपम् ? विशेषरूपं चेत् कथं सामान्यरूपम् ? इति-एवं विरोधात् प्रतिक्षिप्तमवगन्तव्यमिति ॥
इहैवाभ्युच्चयमाह किञ्चेत्यादिना । किञ्च सामान्यविशेषोभयरूपत्वे सति वस्तुनः किमित्याह-सकललोकप्रसिद्धो यः संव्यवहारनियमः तदुच्छेदप्रसङ्गः । तद्भावनायैवाह
....... मनेतिरश्मि ..
* (3) सामान्य-विशेष मेsiतवा * (૨૩) નિત્યાનિત્યનું નિરાકરણ થવાથી, વસ્તુ સામાન્ય-વિશેષ ઉભયરૂપ છે - એનું પણ નિરાકરણ જાણવું, કારણ કે સામાન્ય-વિશેષ વચ્ચે પણ વિરોધ છે, તે આ રીતે -
(१) सामान्य ते भेड, नित्य, नि२वयव (सं. २लित), निष्ठिय, अने सर्वत्र व्यापी छ. (२) विशेष ते.अने, मनित्य, सावयव, सहिय सने सर्वात छ..
આમ, સામાન્ય-વિશેષ બંનેનું સ્વરૂપ વિરોધી છે, તેથી વસ્તુ જો સામાન્યરૂપ (એક-નિત્યાદિરૂપ) હોય, તો તે વિશેષરૂપ (અનેક-અનિત્યાદિરૂપ) શી રીતે ? અને જો વિશેષરૂપ હોય તો સામાન્યરૂપ શી રીતે ?
બીજી વાત, વસ્તુને જો સામાન્ય-વિશેષ ઉભયાત્મક માનવામાં આવે, તો સકળલોકમાં પ્રસિદ્ધ એવા વ્યવહારનો જે નિંયમ, તેનો ઉચ્છેદ થઈ જશે, અર્થાત્ મોદક વગેરેનો અર્થી મોદકાદિ અંગે જ પ્રવર્તે એવું નિયમન નહીં રહે. તે આ રીતે –
सोम सा व्यवहार निश्चितपए) प्रसिद्ध छ, विषाा विषzi ०४ प्रवृत्ति ४३... ते ४ मे प्रा२नो नियमछ.
१. 'विशेषाः, तथा नित्यं सामान्यं अनित्या विशेषास्तथा निरवयवं सामान्यं सावयवविशेषाः, तथा निष्क्रियं सामान्य सक्रिया विशेषाः तथा सर्वगतं सामान्यं असर्वगता' इत्यधिकः क-पाठो ग-घ-पुस्तकयो स्ति, व्याख्यायामपि स न वर्तते । २. 'भिन्नं नाना०' इति ग-पाठः। ३. 'धर्मविशेषास्त्वनेके' इति ङ-पाठः। ४. 'इत्यादि ततश्च' इति पूर्वमुद्रिते पाठः । ५. 'पर्यायेत्यादि पर्यायभेदतः' इत्यधिको टु-पाठः ।

Page #152

४०
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः सामान्यं वर्तते । (२४) ततश्च न विषं विषमेव, मोदकाद्यभिन्नसामान्याव्यतिरेकात् । नापि मोदको मोदक एव, विषाभिन्नसामान्याभेदात् । किं तर्हि ? उभयमप्युभयरूपम् । ततश्च विषार्थी विषे प्रवर्तेत मोदके च, एवं मोदकार्थ्यपि मोदके प्रवर्तेत विषे च । (२५) लोकश्च विषार्थी विष एव प्रवर्तते, न मोदके, मोदकार्थ्यपि मोदक एव, न विषे, इत्यस्य नियमस्योच्छेदः स्यात् । तथा विषे भक्षिते मोदकोऽपि भक्षितः स्यात्, मोदके
.................. व्याख्या ....... तथाहीत्यादि । तथाहीत्युपदर्शने । विष-मोदक-क्षीर-कर्कादिव्यक्तिभ्यः । कर्क:-अश्वविशेषः । 'आदि'शब्दाद् गजादिव्यक्तिग्रहः, अभिन्नम्-अव्यतिरिक्तम् अनानास्वभावम्अचित्रस्वभावम् एकं सामान्यं वर्तते । यदि नामैवं ततः किमित्याह-ततश्च न विषं विषमेव एकान्ततः, मोदकाद्यभिन्नसामान्याव्यतिरेकात् कारणाद् विषस्य । नापि मोदको मोदक एव नियतरूपेण, विषाभिन्नसामान्याभेदात् मोदकस्य । किं तर्हि ? उभयमपि-विषमोदकलक्षणम् उभयरूपं-शबलम्, इतरेतराभिन्नसामान्याभेदेन विषमोदकरूपमित्यर्थः । ततश्च विषार्थी जनः विषे प्रवर्तेत मोदके च, तत्त्वत उभयोस्तुल्यत्वात् । एवं मोदकार्थ्यपि मोदके प्रवर्तेत विषे च । भावना पूर्ववत् । न चैतदेवमित्याह-लोकश्च विषार्थी विष एव प्रवर्तते नियमेन, न मोदके । मोदकार्थ्यपि मोदक एव प्रवर्तते, न विषे । इति-एवमस्य नियमस्य प्रवृत्ति
..... मनेतिरश्मि ...... (A) विश्वमा सामान्य मात्र गेछ, (B) सामान्यनो स्वभावयित्र नथी, मे ४ छ भने (C) सामान्य ते विष, भ६४, क्षी२, ४ (घोडानी विशेष-स३६ घोड.) वगेरे तमाम पार्थोनी साथे लायेद छ, मभिन्न छ.
તેથી, વિષ તે માત્ર વિષ જ નહીં રહે, કારણ કે મોદકાદિથી અભિન્ન એવા સામાન્યની સાથે તેનો અભેદ હોવાથી, તે મોદકાદિરૂપ પણ બની જશે. તેમ, મોદક પણ માત્ર મોદક જ નહીં રહે, કારણ કે વિષાદિથી અભિન્ન એવા સામાન્યની સાથે તેનો અભેદ હોવાથી, તે વિષાદિરૂપ પણ બની ४शे.
(२४) साम, विष ते विष-भो६६ 6भय३५ भने भो ते भो६४-विष उमय३५ थ६४शे, અને તેથી તો વિષનો ઇચ્છુક વ્યક્તિ - વિષ-મોદક બંને તુલ્ય હોવાથી - વિષ-મોદક બંને વિશે પ્રવૃત્તિ કરશે અને મોદકનો ઇચ્છુક વ્યક્તિ - મોદક-વિષ બંને તુલ્ય હોવાથી - મોદક-વિષ બંને વિશે પ્રવૃત્તિ ७२शे...
(२५) ५९, तभ तो मेहेपाय छे ,विषा व्यक्ति विष अंगे ४ प्रवर्ते छ, मोह અંગે નહીં અને મોદકાર્થી વ્યક્તિ મોદક અંગે જ પ્રવર્તે છે, વિષ અંગે નહીં. જો વસ્તુને સામાન્યરૂપ પણ માનશો તો - સામાન્યતયા બધા પદાર્થો એક થઈ જતાં - લોકપ્રસિદ્ધ પ્રતિનિયત વ્યવહારનો ઉચ્છેદ થઈ જશે.
१. 'प्रवर्तते' इति क-पाठः। २. 'तथाहीत्युपप्रदर्शने' इति घ-पाठः ।

Page #153

ધિal:) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता च भक्षिते विषमपि भक्षितं स्यात्, तथा च प्रतीतिविरोधः । एवं क्षीर-कर्कादिष्वपि योज्यम् । (२६) स्यादेतद् विषादिषु विशेषरूपताऽप्यस्त्येव, सा तदर्थिनो नियमेन प्रवृत्तेर्बीजम्, तद्भक्षणे च नान्यभक्षणं स्यादिति । (२७) एतदप्ययुक्तम्, विकल्पा
- વ્યાહ્યા છે. गोचरस्य उच्छेदः स्यात्, निमित्ताभावात् । तथा विषे भक्षिते मोदकोऽपि भक्षितः स्यात् । मोदके च भक्षिते विषमपि भक्षितं स्यात् । तथा च प्रतीतिविरोधः, इत्थं लोकेऽप्रतीतेः । एवमित्यादि । एवं क्षीरकर्कादिष्वपि योज्यं न क्षीरं क्षीरमेवेत्यादिना । स्यादेतदित्यादि । अथैवं मन्यसे-विषादिषु विशेषरूपताऽप्यस्त्येव, सा-विशेषरूपता तदर्थिनः-विषार्थिनो नियमेन प्रवृत्तेविषादिगोचराया बीजम्, तद्भक्षणे च-विषादिभक्षणे च नान्यभक्षणं स्यात्ने मोदकादिभक्षणं स्यात् इति । एतदप्ययुक्तम् । कुत इत्याह-विकल्पानुपपत्तेः । एतामेव
- અનેકાંતરશ્મિ .... તથા વિષ ખાવાથી, સાથે-સાથે મોદક પણ ખવાઈ જ જશે અને મોદક ખાવાથી, સાથે સાથે વિષ પણ ખવાઈ જ જશે, પણ હકીકતમાં તો કદી એવી પ્રતીતિ થતી જ નથી, કારણ કે જો મોદક સાથે વિષ પણ ખવાઈ જતું હોય, તો વ્યક્તિનું પુષ્ટિના બદલે મૃત્યુ જ થઈ જાય.
એ જ રીતે, ક્ષીર પીવા ઇચ્છતો વ્યક્તિ કર્કને પણ પીવા દોડશે અને કર્ક પર ચડવા ઇચ્છતો વ્યક્તિ ક્ષીર પર ચડી જશે... વગેરે રીતે પ્રતિનિયત વ્યવહારનો ઉચ્છેદ થઈ જશે, માટે વસ્તુમાં સામાન્યરૂપતા માની શકાય નહીં.
વિશેષરૂપતાથી પ્રતિનિયત વ્યવહારની સંગતિ : (૨૬) સ્યાદ્વાદીઃ વિષાદિમાં માત્ર સામાન્યરૂપતા જ નથી, પરંતુ સાથે વિશેષરૂપતા પણ છે અને આ વિશેષરૂપતા જ, તે-તેના અર્થી વ્યક્તિઓને, તે-તે વિશે જ વ્યવહાર કરવામાં નિયંત્રિકા બનશે...
આશય એ કે, મોદકમાં પુષ્ટિદાયકત્વ વગેરેરૂપ એવી વિશેષરૂપતા છે કે, જે વિષાદિ કોઈ પદાર્થમાં નથી - માત્ર લાડવો જ પુષ્ટિ આપે છે, વિષ નહીં અને માત્ર વિષથી જ મૃત્યુ થાય છે, લાડવાથી નહીં - તેથી એ વિશેષતારૂપતાના કારણે, મોદકનો ઇચ્છુક વ્યક્તિ માત્ર મોદકનું જ ભક્ષણ કરશે, વિષનું નૈહીં અને વિષનો ઇચ્છુક વ્યક્તિ માત્ર વિષનું જ ભક્ષણ કરશે, મોદકનું નહીં.
એમ બધો જ પ્રતિનિયત વ્યવહાર ઘટી શકવાથી, વસ્તુને સામાન્ય-વિશેષ ઉભયરૂપ માનવામાં કોઈ બાધ નથી.
- પણ, સામાન્યરૂપતા તો નહીં જ ઘટે – એકાંતવાદી (૨૭) એકાંતવાદી : જૈનનું કથન અયુક્ત છે, કારણ કે તેમાં વિકલ્પો ઘટી શકતા નથી. તે
જ “વિષાદિમાં રહેલ આદિપદથી મોદકનું ગ્રહણ કરવું તથા “મોદકાદિ’માં રહેલ આદિપદથી વિષનું ગ્રહણ કરવું... તેથી “મોદકના ભક્ષણથી વિષનું ભક્ષણ થઈ જવાની આપત્તિ પણ નહીં આવે આવો અર્થ પણ ફલિત થશે..
૧. “પ્રવૃત્તિવષા' તિ ટુ-પd:
૨. “ર' તિ પઢો ઘ-પુસ્તક નાસ્તિ ૫ રૂ. “નામેવ' કૃતિ -પતિ:

Page #154

४२
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः नुपपत्तेः । विशेषरूपता हि सामान्याद् व्यतिरिक्ता वा स्यादव्यतिरिक्ता वा । अव्यतिरिक्तत्वे तत्स्वरूपवन तस्यास्तत्त्वम् । व्यतिरिक्तत्वे च तदर्थिप्रवृत्तिविषयत्वात् तस्या एव वस्तुता । व्यतिरिक्ताव्यतिरिक्तेति चेत्, नन्वेवं विरोध इति त्यज्यतामुभयरूपवस्तुवादाभिमानः । (२८) तथा चोक्तम्
.............. व्याख्या ............ दर्शयन्नाह-विशेषरूपता हि विषादिसम्बन्धिनी सामान्याद् यथोदिताद् व्यतिरिक्ता वा स्यादव्यतिरिक्ता वा । किञ्चात इत्याह-अव्यतिरिक्तत्वे सामान्यात् तत्स्वरूपवत्-सामान्यस्वरूपवत् न तस्याः-विषादिविशेषतायाः तत्त्वं-विशेषरूपत्वम्, सामान्याव्यतिरेकादित्यर्थः । व्यतिरिक्तत्वे च विषादिविशेषरूपतायाः सामान्यात्, तस्या एव-विशेषरूपतायाः वस्तुता इति योगः । कुत इत्याह-तदर्थिप्रवृत्तिविषयत्वात्, तस्या एवार्थक्रियाकारित्वादित्यभिप्रायः । व्यतिरिक्ताव्यतिरिक्तेति चेत् सामान्याद् विशेषरूपतेति प्रक्रमः । एतदाशङ्क्याह-नन्वेवमित्यादि । नन्वेवंव्यतिरिक्ताव्यतिरिक्ताङ्गीकरणे विरोध इति कृत्वा त्यज्यतामुभयरूपवस्तुवादाभिमानः, असारत्वादस्येत्यभिप्रायः । तथा चोक्तमिति ज्ञापकमाह प्रवृत्तीत्यादिना । प्रवृत्तिनियमः तदन्य
....... मनेतिरश्मि * આ રીતે તમે જે વિશેષરૂપતા દ્વારા પ્રતિનિયત વ્યવહારની સંગતિ કરો છો, તે વિશેષરૂપતા सामान्यथा (१) मिन्न छ, (२) अभिन्न ?
(૨) જો અભિન્ન માનશો, તો સામન્યનાં સ્વરૂપની જેમ વિશેષરૂપતા પણ સામાન્યથી અભિન્ન થવાથી - સામાન્યરૂપ જ બની જવાથી – એની વિશેષરૂપતા જ નહીં રહે અને માત્ર સામાન્યરૂપતા જ શેષ રહેતાં, વિષાદિ અંગેના પ્રતિનિયત વ્યવહારનો ઉચ્છેદ યથાવસ્થિત જ રહેશે.
(૧) જો ભિન્ન માનશો, તો તો માત્ર વિશેષરૂપતા જ વસ્તુરૂપે સિદ્ધ થશે, કારણ કે માત્ર વિશેષરૂપતા જ વિષાદિના ઇચ્છુક વ્યક્તિના વ્યવહારનો વિષય બને છે.
આશય એ કે જે અર્થક્રિયાકારી હોય, તે જ પરમાર્થરૂપે સત્ હોય છે. પ્રસ્તુતમાં, વિશેષરૂપતા જ મોદકાર્થી વ્યક્તિને મોદક વિશે પ્રવર્તાવે છે, સામાન્યરૂપતા નહીં – એમ અર્થક્રિયાકારી માત્ર વિશેષરૂપતા જ હોવાથી, વસ્તુની માત્ર વિશેષરૂપતા જ પરમાર્થરૂપે સિદ્ધ થશે... એટલે સામાન્યરૂપતા રહેશે જ નહીં.
પ્રશ્ન : સામાન્ય-વિશેષરૂપતા વચ્ચે ભેદભેદ ન મનાય?
ઉત્તરઃ ના, કારણ કે બંને વચ્ચે વિરોધ હોવાથી, ભેદ હોય ત્યાં અભેદ ન ઘટે અને અભેદ હોય ત્યાં ભેદ ન ઘટે. તેથી, વસ્તુ સામાન્ય-વિશેષ ઉભયરૂપ છે – એવું ફોગટનું અભિમાન છોડી દો ! ___ (२८) युं छे -
१. 'नन्वेवमित्यादि' इति पाठो घ-पुस्तके नास्ति ।

Page #155

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
"प्रवृत्तिनियमो न स्याद् विषादिषु तदर्थिनः । मोदकाद्यपृथग्भूतसामान्याभेदवृत्तिषु ॥ भेदे चोभयरूपैकवस्तुवादो न युज्यते । भेदाभेदविकल्पस्तु विरोधेनैव बाधितः ॥ विशेषरूपं यत् तेषु तत्प्रवृत्तेर्नियामकम् । साध्वेतत् किन्तु वस्तुत्वं तस्यैवेत्थं प्रसज्यते ॥"" (२९) तथा परेणाप्युक्तम्
..................... व्याख्या ...... .... व्यवच्छेदेन तत्रैव न स्याद् विषादिषु पदार्थेषु । कस्येत्याह-तदर्थिनः-विषाद्यर्थिनः । किंविशिष्टेषु विषादिषु? अत्राह-मोदकाद्यपृथंग्भूतसामान्याभेदवृत्तिषु मोदकाद्यपृथग्भूतं यत् सामान्यं तदभेदेन ये वर्तन्त इत्यर्थः । भेदे चेत्यादि । भेदे च सामान्यादमीषामिष्यमाणे किमित्याह-उभयरूपैकवस्तुवादो न युज्यने-उभयरूपमेकं वस्त्वित्येवम्भूतो वादो न घटते, द्वयस्यापि प्रत्येकमेकैकत्वादिति भावः । भेदाभेदविकल्पस्तु प्रक्रमात् सामान्यविशेषयोविरोधेनैव बाधितो यदि भेदः कथमभेद इत्यादिना । विशेषेत्यादि । विशेषरूपं यत् तेषु-विषादिषु तत्प्रवृत्तेनियामकं तद्विषयायाः । साध्वेतत्-अनन्तरोदितं किन्तु वस्तुत्वं-परमार्थसत्त्वं तस्यैव-विषादिविशेषरूपस्य इत्थम्-एवं प्रसज्यत इति ॥ . तथा परेणाप्युक्तम् । एतदेवेति दर्शयति सर्वस्येत्यादिना । सर्वस्य-वस्तुन उभयरूपत्वे
...... . मनेतिरश्मि ...... “વિષાદિને, મોદકાદિથી અભિન્ન એવા સામાન્યની સાથે અભેદ માનવામાં આવે, તો વિષાર્થી વ્યક્તિઓની મોદકાદિ બીજી વસ્તુને છોડીને માત્ર વિષાદિ અંગેની જ પ્રવૃત્તિનો નિયમ નહીં રહે.
સામાન્યથી વિશેષનો ભેદ માનવામાં આવે, તો – સામાન્ય-વિશેષ બંનેનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ થઈ જતાં એક જ વસ્તુ બંને રૂપ ન બની શકવાથી – “એક જ વસ્તુ સામાન્ય-વિશેષ ઉભયાત્મક છે” એવો વાદ નહીં ઘટે અને એકત્ર બંનેનો વિરોધ હોવાથી, ભેદભેદ વિકલ્પ પણ બાધિત છે.
વિષાર્થી આદિની, માત્ર વિષાદિ અંગે જ પ્રવૃત્તિ માટે, વસ્તુમાં જો વિશેષરૂપતા માનતા હો, તો તો સારું જ છે, પણ એ રીતે તો માત્ર વિશેષરૂપતાનું જ વસ્તુત્વ સિદ્ધ થશે.” (२८) तथा श्री 43 ५५ उपायुंछ -
.................... विवरणम् ................... 20. तत्रैव न स्याद् विषादिष्विति । तत्रैव-तेष्वेव विषादिष्विति ।।
..............
१-३. अनुष्टुप् ।

Page #156

४४ Do
अनेकान्तजयपताका
"सर्वस्योभयरूपत्वे तद्विशेषनिराकृतेः । 'नोदितो दधि खादेति किमुष्ट्रं नाभिधावति ? ॥"
तथाहि-उष्ट्रोऽपि स्याद् दधि, नापि स एवोष्ट्रो येनान्योऽपि स्यादुष्ट्रः, तथा दध्यपि स्यादुष्ट्रः, नापि तदेव दधि येनान्यदपि स्याद् दधि । तदेवमनयोरेकस्यापि कस्यचित्
• व्याख्या
सामान्यविशेषरूपत्वे । उभयग्रहणमनेकैत्वोपलक्षणम् । अस्मिन् सति किमित्याह-तद्विशेषनिराकृतेः । तद्विशेषस्य उष्ट्र उष्ट्र एव, न दधि; दधि दध्येव, नोष्ट्रः; इति- एवंलक्षणस्य निराकृते:-इतररूपावेशेन निराकरणात् । नोदितो दधि खादेति । दधि खादेत्येवं नोदितः पुरुषः किमुष्ट्रं नाभिधावति खादितुम्, तस्य कथञ्चिद् दध्नोऽप्यभेदात् ? यद्वा सामान्येनैव किमुष्ट्रं नाभिधावति, खादनक्रियाया अपि कथञ्चिदभिधावनक्रियाऽव्यतिरेकादिति ? तथाहीत्यादि विवरणम् । तथाहीत्युपदर्शने । उष्ट्रोऽपि स्याद् दधि-केनचित् प्रकारेण दधि, न तदभावानुविद्ध इत्यर्थः । नापि स एवोष्ट्र एव - उष्ट्रस्वरूपनियत एकान्तेन येनान्योऽपि दध्यादिकः स्यादुष्ट्रःभवेदुष्ट्रः, उभयरूपतया । अथवा स्यादुष्ट्र इत्यभ्युपगमयुक्तिः । तथा दध्यपि स्यादुष्ट्रः-केनचित् .. अनेडांतरश्मि
“બધા જ પદાર્થ જો ઉભયરૂપ હોય, (ઉપલક્ષણથી એ પણ સમજવું કે જો સત્ત્વ-પ્રમેયત્વાદિ પર્યાયની અપેક્ષાએ અનેકરૂપ હોય) તો વસ્તુના વિશેષરૂપનું નિરાકરણ થવાથી, ‘દહીં ખા’ એમ પ્રેરાયેલ વ્યક્તિ ઊંટને ખાવા કેમ દોડતો નથી ? અર્થાત્ ઊંટને કેમ ખાતો નથી ?
ઊંટ ઊંટ જ છે, દહીં નહીં અને દહીં દહીં જ છે, ઊંટ નહીં... એવા જે તતગત વિશેષ (બીજાથી ભેદક) છે, તે નીકળી જશે, કારણ કે તેમાં સામાન્યનો પ્રવેશ થયો અને એટલે હવે ઊંટ દહીં સાથે પણ સમાનતા ધરાવે; એવું થવાથી ઉપરોક્ત વિશેષ તેમાં રહી નહીં શકે... (આ પદાર્થ सागण स्पष्ट थशे...)
( प्रथमः
જો વસ્તુ સામાન્ય-વિશેષ ઉભયરૂપ હોય, તો (ક) ઊંટ પણ દહીંરૂપ થશે, પણ તેના અભાવરૂપ नहीं रहे, (ञ) वणी, ते खेडलो ४ स्व३५ छे, तेवु नथी, अरसा } (हहीं वि.) अन्य प ઊંટસ્વરૂપ હોઈ શકે છે... (ભાવ એ કે, ઊંટ-દહીં બંનેમાં એક જ સામાન્ય હોવાથી સામાન્ય અંશથી अंट पए। छहीं जने... तेम हहीं पत्र अंट जने...)
...विवरणम् .
21. अनेकत्वोपलक्षणमिति । सत्त्व-प्रमेयत्व-मूर्त्तत्वादिना पर्यायपर्यालोचनेन वस्तुनो यदनेकत्वम्अनेकस्वभावत्वं तत्सूचकमिति ॥
22. स्यादुष्ट्र इत्यभ्युपगमयुक्तिरिति । स्यात् कथञ्चित् स्याच्छब्दस्यानेकान्तार्थत्वात् उष्ट्रः न पुनः
१. 'चोदितः' इति पूर्वमुद्रिते पाठः ।
इति क-पाठः ।

२. अनुष्टुप् । ३. 'तथाहीत्युपप्रदर्शने' इति घ-पाठः । ४. 'वस्तुतो'

Page #157

अधिकारः)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
तद्रूपाभावस्याभावात्, स्वरूपस्य वाऽतद्भाविनः स्वनियतस्याभावात् न कश्चिद् विशेष इति । ततश्च दधि खादेति चोदित उष्ट्रमपि खादेत् ।
............ व्याख्या ...... प्रकारेणोष्ट्रः, ने तदभावानुषक्तमिति भावः । नापि तदेव दधि एव-दधिस्वभावनियतं सर्वथा येनान्यदपि-उष्ट्रादिकं स्याद् दधि । एतेन सर्वस्योभयरूपत्वं व्याख्यातं तद्विशेषनिराकृतेरित्येतत् तदेवमनयोरित्यादिना व्याचष्टे । उभयथा हि दध्युष्ट्रयोः विशेषः स्यात्-दधिरूपाभावो वा उष्ट्रो भवेत्, उष्ट्रस्वरूपं वा दध्यसम्भव्युष्ट्रस्वरूप एव नियतं स्यात् । एवं दध्यपि वाच्यम् । आद्यस्य तावदसम्भवस्तदित्यादिना कथ्यते । तदेवमनयोः-दध्युष्ट्रयोर्न कश्चिद् विशेष इति सम्बन्धः । एकस्यापीति दनः उष्ट्रस्य वा कस्यचित् । तद्रूपाभावस्येति उष्ट्ररूपाभावस्य दधिरूपाभावस्य वा अभावात् । द्वितीयस्यापि प्रकारस्याभावमाह स्वरूपस्येत्यादिना । स्वरूपस्य वा-उष्ट्रस्वरूपस्य अतद्भाविनः-दध्यभाविनः, उष्ट्राभाविनो वा दधिस्वरूपस्य, स्वनियतस्यउष्ट्रभावनियतस्य दधिभावनियतस्य वा अभावान्न कश्चिद् विशेषः, सङ्कीर्णतया दध्युष्ट्रयोः । ततः किमित्याह-ततश्च दधि खादेति चोदिते सति उष्ट्रमपि खादेत् । खादेति चाभिधावनोपलक्षणमेतत् ।
...... मनेतिरश्मि ..... प्रश्न : पडेटा 60-'विशेष' वीरीत संभवे ? ते ४५॥वो.
ઉત્તર : જુઓ, વિશેષ બે રીતે સંભવી શકે=(૧) દહીંમાં જે રૂપ છે, તે ઊંટમાં ન હોય અને 2म ४ ३५ छ, ते मान डोय... (२) मा ४ ३५ नथी, d. iटम डोय अने Gटम ३५ नथी, ते ६६मा डोय...
પણ ઉપર (ક) કહ્યું, તેનાથી નક્કી થયું કે, ઊંટ, દહીંરૂપના અભાવવાળો નથી. એટલે પહેલી રીતે વિશેષ ન ઘટે અને (ખ)માં કહ્યું, તેનાથી નક્કી થયું કે, ઊંટનું સ્વરૂપ માત્ર ઊંટમાં જ હોય તેવું नथी, जीम ५५ डोय छे...
એટલે બંનેમાંથી એક પણ રીતે વિશેષ સિદ્ધ ન થતાં બંનેની સંકીર્ણતા થશે અને એટલે “દહીં मा' सेम डेवाथी 12 वा होडशे....
. विवरणम् ....... सर्वे रुपैः इत्येवंरुपो योऽभ्युपगम:-पक्षपरिग्रहः स्याद्वादिन: स एव युक्तिः । इदमुक्तं भवति-स्यादुष्ट्र:भवेदुष्ट्र इत्येकं व्याख्यानम्; द्वितीयं तु स्यात् उष्ट्र:-कथञ्चिदुष्ट्र इत्याचार्याभ्युपगमेनैवेति ।।
*....
मह भूणथम 'खादेत्' जियानी प्रयोग यो छ, तेनाथी पावनठिया ५९॥ ५साथी सम४वी, असे આવી પણ આપત્તિ આવે કે ઊંટ તરફ દોડવાનું કહેવાયેલ વ્યક્તિ, દહીં તરફ પણ કેમ ન દોડે ?
१. 'न' इत्यधिको घ-ड-पाठः। २. 'कृतरित्येतदेवमनयोः' इति ङ-पाठः। ३. 'वाभिधानोप०' इति ङ-पाठः ।

Page #158

अनेकान्तजयपताका
o
PP
( ३० ) “अथास्त्यतिशयः कश्चिद् येन भेदेन वर्तते । स एव दधि सोऽन्यत्र नास्तीत्यनुभयं परम् ॥”
अथानयोः कश्चिदतिशयोऽस्ति येनायं तथा चोदितः क्षीरविकार एव प्रवर्तते, नान्यत्र । एवं तर्हि स एवातिशयोऽर्थक्रियार्थिप्रवृत्तिविषयो दधि । तत्फलविशेषो
व्याख्या
अथेत्यादि । अथ अस्ति दध्युष्ट्रयोः अतिशयः कश्चिद् येन-अतिशयेन दधि खादेति चोदितः पुरुषो भेदेन वर्तते, उष्ट्रपरिहारेण दनि । स एव अतिशयः दधि; सोऽन्यत्र - उष्ट्रे, नास्तीत्युभयं-विंभक्तरूपस्वरूपं सर्वं वस्तु तदेव च परं परमार्थः । एकत्वं तु कल्पितम् । दध्नो वा परमुष्ट्रादिकमनुभयरूपमिति व्याख्येयम् । अथानयोः कश्चिदतिशयोऽस्ति । अनयोरिति दध्युष्ट्रयोर्येनायं पुरुषस्तथा चोदित इति - दधि खादेति चोदितः क्षीरविकार एवदनि प्रवर्तते, नान्यत्र उष्ट्रे । एवं तर्हि स एवातिशयो दधीति सम्बन्धः । किम्भूत इत्याहअर्थक्रियार्थिप्रवृत्तिविषयः । दधिसाध्या या अर्थक्रिया तया योऽर्थी पुरुषस्तस्य प्रवृत्तिविषयः । किं कारणम् ? तत्फलेत्यादि । दध्नैव साध्यत्वात् तत्फलविशेषः । स चासौ फलविशेषश्चेति
अनेडांतरश्मि
(30) “हवे, भे हहींभां वो डोई अतिशय विशेष मनाय डे, ठेथी 'छहीं जा' खेम म्हेता, ઊંટને છોડીને વ્યક્તિ દહીંમાં જ પ્રવર્તે, તો તે અતિશય જ દહીં બનશે અને આ અતિશય ઊંટ વગેરેમાં નથી - આ રીતે અનુભયરૂપ જ વસ્તુ પરમાર્થરૂપે સિદ્ધ થશે.
४६
[દહીં અને ઊંટનું એકત્વ (સામાન્યત્વ) કલ્પિત થશે. અથવા દહીંથી ૫૨ - બીજી વસ્તુ ઊંટ वगेरे, ते अंट-छडी उलय३५ नथी. (मात्र २३५ ४ छे.)]
શ્લોકનું વિવરણ :
સ્યાદ્વાદી ઃ દહીં અને ઊંટનો એવો કોઈ અતિશય છે કે, એ બંનેની એવી વિશેષતા છે કે, જેથી 'छहीं जा' सेभ प्रेरित व्यक्ति मात्र छहींमां ४ प्रवर्ते छे, मां नहीं...
खेडांतवाही : े अतिशयना अरो, 'छहीं जा' म्हेवायेस व्यक्ति छहींमां ४ प्रवृत्ति ९रे छे... ते अतिशय ४ तो छहीं (हधित्व) छे... अरए से 3, छहीं होने उहेवाय ? तो छहींथी साध्य इज (शुम्न वगेरे) ना पराभूत स्वभाव मां होय ते... (हात. पाणी होने अहेवाय ? तृषाशमन (पाशीनुं इज) नुं अरा होय ते...)
अहीं, छहींभां रहेस अतिशयना अरो ४, छहींना इजनो (अर्थडियानो छु, छहींभां પ્રવૃત્તિ કરે છે, તો તે અતિશય જ દહીંસાધ્ય ફળનું કારણ છે. એટલે તે અતિશય જ દહીં છે... અને તે અતિશય ઊંટમાં તો નથી, કારણ કે તમે જ કહ્યું કે, અતિશય દહીંમાં જ હોવાથી ‘દહીં ખા’ કહેવાથી
१. अनुष्टुप् । २. 'कश्चिद् येनातिशयैः' इत्यधिकः क- पाठः ।
( प्रथमः

३. 'विभक्तस्वरूपं ' इति क- पाठः ।

Page #159

अधिकार: )
व्याख्या-विवरण- विवेचनसमन्विता
पादानभावलक्षितस्वभावं हि वस्तु दधीति । स च तादृशः स्वभावोऽन्यत्र नास्ति, प्रवृत्त्यभावादर्थिनः, तस्मान्नोभयरूपमित्येकान्तवादः ॥
(३१) किञ्च सर्ववस्तुशबलवादिनः क्वचिदन्यासंसृष्टाकारबुद्ध्यसिद्धेः तथा
... व्याख्या
विग्रह: । तस्य उपादानभावः- हेतुभावस्तेन लक्षितः स्वभावो यस्य वस्तुनः तदेव दीि कृत्वा । स च तादृश इत्यनन्तरोक्तो दधिस्वभावः । अन्यत्रेत्युष्ट्रे नास्ति । कस्मादित्याहप्रवृत्त्यभावादर्थिनः दध्यर्थिन उष्ट्रे । तस्मान्नोभयरूपं वस्तु इत्येकान्तवादः । अयं च परोदितो ग्रन्थ: अँर्थादुक्तोऽप्युपन्यस्तः, साम्प्रतकालीयग्रन्थकारशैल्या स्पष्टतरं वा तथाऽभिधाय पुनः पराभ्युपगमप्रदर्शनार्थमिति ।।
अधिकृत एवाभ्युच्चयमाह किञ्चेत्यादिना । किञ्चायमपरो दोषः सर्ववस्तुशबलवादिन:अनेकान्तवादिनः । क्वचित् - वस्तुनि उष्ट्रादौ अन्यासंसृष्टाकारबुद्ध्यसिद्धेः-दध्याद्यसंसृष्टा..अनेडांतरश्मि
४७
દહીંમાં પ્રવૃત્તિ થાય, અન્યમાં નહીં... આમ, ઊંટમાં દધિરૂપ ન હોવાથી સામાન્યરૂપ ન રહ્યું અને એટલે સામાન્ય-વિશેષ ઉભયરૂપતા પણ ન રહી... ફળતઃ એકાંતવાદનો જ જય થયો !
પ્રશ્ન ઃ આ બધી જ વાત, વિષ-મોદકના દૃષ્ટાંતથી કહી જ હતી, તો પછી દહીં-ઊંટના દૃષ્ટાંતથી ફરી કહેવાનું શું પ્રયોજન ?
ઉત્તર : એકવાર કહેલો પણ ગ્રંથ, તે જ વિષયના સ્પષ્ટ બોધ માટે, જુદા જુદા પ્રકારોથી ફરીવાર પણ કહી શકાય છે, માટે પ્રસ્તુતમાં કઈ અસમંજસ નથી.
* અનેકાંતવાદીમતે સ્યાદ્વાદ પણ અસંગત થશે
Co
(૩૧) જે લોકો વસ્તુને અનેકાંતરૂપ માને છે, તે લોકોના મતે પ્રતિનિયત બુદ્ધિ-શબ્દ પણ ન घटवाथी, संहारवाह पएं। असंगत थ ४शे...
...विवरणम् .
23. अर्थादुक्तोऽपीति । विष मोदकदृष्टान्तेनैव भणित इत्यर्थः ॥
२
24. स्पष्टतरं वा तथाऽभिधाय पुनः पराभ्युपगमप्रदर्शनार्थमिति । स्पष्टतरं-स्फुटतरं यत् पराभ्युपगमस्य प्रदर्शनं-प्रकाशनं तदर्थम् । कथं यत्प्रदर्शनमित्याह-तथा-यथा प्रथमवारायाम् अभिधाय उक्त्वा पुनः द्वितीयस्य वेलायाम् । ' वा 'शब्दः पक्षान्तरसूचनार्थः । इदमुक्तं भवति यदेकदोक्तो ग्रन्थः प्रकारान्तरेण पुनरपि दर्श्यते स तस्यैव स्फुटतरावबोधार्थमिति ।।
च ।
* ભિન્ન-ભિન્ન વસ્તુનું એકત્ર મીલન તેને ‘સંહાર’ કહેવાય છે, સંહારની જે વાદમાં પ્રધાનતા હોય તેને સંહારવાદ-સ્યાદ્વાદ કહેવાય છે.
१. 'पुरः परा०' इति क-पाठः । २. 'प्रकाशनं' इत्यादेरारभ्य 'ग्रन्थः ' पर्यन्तः पाठो न विद्यते ख- प्रतौ च प्रतौ

Page #160

४८
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
वाचकाभावात् संहारवादानुपपत्तिः, तत्सिद्धौ वा तत एव तत्स्वभावभेदात् तदेकरूपतैवेति । (३२) तथा चोक्तम् -
................ व्याख्या .............. कारबुद्ध्यसिद्धेः शबलतया । तथा-अन्यासंसृष्टाकारत्वेन वाचकाभावात्, प्रवृत्तिनिमित्ताभावेन शब्दाप्रवृत्तेः । किमित्याह-संहारवादानुपपत्तिः । संहारवादः स्यादुष्ट्रो दधीत्यादिकः । तत्सिद्धौ वा क्वचित्-अन्यासंसृष्टाकारबुद्ध्यादिसिद्धौ वा तत एव-क्वचित् अन्यासंसृष्टाकारबुद्ध्यादिसिद्धेरेव तत्स्वभावभेदात् तस्य-वस्तुन उष्ट्रादेः स्वभावभेदात् । तमन्तरेण अन्यासंसृष्टाकारबुद्ध्याद्यसिद्धेः । तदेकरूपतैव तस्य-उष्ट्रादेर्वस्तुन एकरूपतैव इति न संहारवादो वास्तवः । तथा चोक्तमिति पराभ्युपगमं दर्शयति सर्वात्मत्वे चेत्यादिना । सर्वात्मत्वे च भावानाम्
....... मनेतिरश्मि * ते सा प्रभारी -
हैनो सर्व वस्तुने शजत माने छ (सर्वं सर्वमयं)... तेमना मते 62भi ५९ ६नु स्व३५ (इथंयि) छ. (1२५ : उष्ट्रोऽपि स्याद् दधिः भेषु तेसो छ) भेटले ६ ५५ ट वगैरे वस्तुमा અન્ય દહીં વગેરે વસ્તુથી સ્વતંત્ર એવા આકારની બુદ્ધિ જ નહીં થઈ શકે... અને તેવા પ્રકારની બુદ્ધિ જ, શબ્દપ્રયોગનું કારણ હોવાથી, બુદ્ધિના અભાવમાં શબ્દપ્રયોગ પણ નહીં થાય, એટલે તેનો વાચક श६ ५९ नही भणे...
(४२९ : हूं।ने मे त्यारे 'अयं स्थाणुः' सेवा बुद्धि थाय छ, ते पुरुषना माथी असंसृष्ट होय छे, अन्यथा 'स्थाणुर्वा पुरुषो वा ?' मेवी शं. ४ थाय, नियि नही... हो. सर्व वस्तु શબલ હોય, તો બધે બધા જ આકાર હોવાથી, કોઈ નિર્ણય જ નહીં થાય. સ્થાણુમાં પણ પુરુષનો मार डोवाथी त्यां ५५॥ पुरुषनी शं ४ मा २३शे. अने 'अयं स्थाणुः' मेवोनिय थाय तो ४ તેનો શબ્દપ્રયોગ થાય. તે વિના ન થાય.)
અને જો ઊંટમાં દહીં વગેરે અન્યથી અસંસૃષ્ટ-આકારવાળી બુદ્ધિ માનશો તો ઊંટમાં ઊંટનું જ स्व३५, ४ानु नही. से नही शे... (नही तो मसंसृष्ट बुद्धि ४ न थाय...) मने तो 2 ઊંટરૂપ જ રહેશે દહીં નહીં અને એટલે તો – વસ્તુની એકરૂપતા જ રહેવાથી - અનેકરૂપતાસાધક સ્યાદ્વાદ અસિદ્ધ જ થઈ જશે ! (३२) युं ,
..............* विवरणम् .................. 25. संहारवादः स्यादुष्ट्रो दधीत्यादिक इति । संहरणम् अनेकेषां विप्रकीर्णानाम् एकत्र मीलनं संहारः, तत्प्रधानो वादः, स्याद्वाद इत्यर्थः ।।
३.
१. 'अन्या० तत एव' इति पाठो घ-पुस्तके नास्ति । २. 'तत ए(व) क्वचित्' इति -पाठः । 'तत्स्वभावाभेदात्' इति ड-पाठः । ४. 'रूपतयैव' इति क-पाठः ।

Page #161

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
"सर्वात्मत्वे च भावानां भिन्नौ स्यातां न धी-ध्वनी । भेदसंहारवादस्य तदभावादसम्भवः ॥""
सोऽयमनेकान्तवादी क्वचिदप्येकमाकारं प्रतिनियतमपश्यन् विभागाभावाद् भावानां कथमसंसृष्टान्याकारवत्या बुद्ध्याऽधिबुद्धयेतार्थानभिलपेद् वा ? (३३) ततो भेदाग्रहणात् तत्संहारवादो न स्यात्, स्यादुष्ट्रो दधि स्यानेति । अथ पुनरसंसृष्टावाकारौ ....................................... व्याख्या ..................... उष्ट्रादीनां भिन्नो स्यातां न धी-ध्वनी-ज्ञानं शब्दश्च नियतार्थौ न स्याताम्, भेदसंहारवादस्य तदेकीकरणलक्षणस्य तदभावात्-भिन्नधीध्वन्यभावात्, असम्भवो भेदेन गृहीतयोः श्रुतयोर्वा एकत्वेनोपसंहारो भवति, स्यादुष्ट्रो दधीत्यादि, नान्यथा ॥
तदेतत् सोऽयमित्यादिना व्याचष्टे-सोऽयमनेकान्तवादी-सर्ववस्तुशबलवादी क्वचिदपिउष्ट्र दध्नि वा एकमाकारं प्रतिनियतम्-इतररूपव्यवच्छिन्नमपश्यन् । अदर्शने निमित्तमाहविभागाभावाद् भावानां शबलरूपतया इतरेतररूपापत्तेः । किमित्याह-कथमित्यादि । कथंकेन प्रकारेण । अंसंसृष्टान्याकारवत्येति । असंसृष्टोऽन्याकारो यस्मिन्नर्थे स तथोक्तः, स यस्या बुद्धरस्ति सा असंसृष्टान्याकारवती, विभक्तार्थग्राहिणीति यावत् तया, बुद्ध्या एवम्भूतया अधिबुद्धयेतार्थान-सम्यग् जानीयात् अभिलपेद् वा ध्वनिना । ततो भेदाग्रहणात्-एवं
.... मनेतिरश्मि ... બધા જ પદાર્થો જો સર્વાત્મક હોય, તો દરેક વસ્તુના જુદા જુદા જ્ઞાન અને શબ્દપ્રયોગ નહીં થાય અને જો ભિન્ન ભિન્ન બુદ્ધિ અને શબ્દપ્રયોગ નહીં થાય, તો તે ભિન્ન પદાર્થોના એકીકરણરૂપ स्या नहीं घटे.".
આ શ્લોકનો ભાવ પૂર્વે જણાવ્યો હોવા છતાં, વિશેષ બોધ થાય - એ માટે ગ્રંથકારશ્રી વિવરણ ४२ छ -
અનેકાંતવાદીમતે સામાન્યરૂપતયા બધા પદાર્થો સર્વમય હોવાથી – એકબીજાનો વિભાગ ન રહેવાથી - દહીં, ઊંટ વગેરે એકેય પદાર્થમાં કોઈ ઇતર પદાર્થરહિત પ્રતિનિયત આકાર જ નહીં દેખાય અને તો અન્યાકારથી અસંતૃષ્ટ એવી બુદ્ધિથી, પ્રતિનિયત અર્થનું જ્ઞાન શી રીતે થશે ? અને તેવા જ્ઞાન વિના પ્રતિનિયત અર્થનો, શબ્દ દ્વારા અભિલાપ પણ શી રીતે થશે? (33) तथा, मेह पडे गृहीत. पर्थोनु मे भीलन तेने 'संडा२६' उपाय छ, ५४! -
...........* विवरणम् .... 26. तदेकीकरणलक्षणस्येति । तेषां-दध्याधुष्ट्रादिभेदानां यदेकीकरणं तल्लक्षणस्य ।।
.............
१. अनुष्टुप् । २. 'नियतार्थे न' इति क-पाठः । ३. 'असंसृष्टान्याकारवत्येति' इति पाठो नास्ति च-प्रतौ । ४. 'कारार्थवती' इति घ-पाठः। ५. 'अधिमुच्येतार्थान्न सम्यग्' इति च-पाठः। ६. 'अधिबुध्येत सम्यग् जानीयात् अर्थान्' इत्यर्थः ।

Page #162

अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः प्रतिपद्य संहरेत्, एकरूपसंसर्गिण्या बुद्धेः क्वचित् प्रतिनियमात् तत्प्रतिभासभेदकृत एव तयो रूपयोः स्वभावभेदोऽपि स्यात्, एकानेकव्यवस्थितेः प्रतिभासविषयत्वात् । तथा च नैकस्तदुभयरूपः स्यादिति मिथ्यावाद एषः ॥
............. व्याख्या .... विशेषानुपलब्धेः कारणात् तत्संहारवाद:-भेदसंहारवादो न स्यात् । किम्भूत इत्याह-स्यादुष्ट्रो दधि स्यान्नेति । अथ पुनरसंसृष्टौ-असङ्कीर्णो आकारौ दध्युष्ट्रयोः प्रतिपद्य संहरेत् स्यादुष्ट्र: स्याद् दधीति । ततः किमित्याह-एकरूपसंसर्गिण्या:-उष्ट्ररूपेणैव दधिरूपेणैव वा सम्बन्धवत्या बुद्धेः क्वचित्-उष्ट्र दनि वा प्रतिनियमात्-कारणात् तत्प्रतिभासभेदकृत एव-बुद्धिप्रतिभासभेदकृत एव, तयो रूपयो:-दध्युष्ट्रसम्बन्धिनोः । किमित्याह-स्वभावभेदोऽपि स्यात् । कुत इत्याह-एकानेकव्यवस्थितेः इदमेकमिदमनेकमित्येवम्भूतायाः प्रतिभासविषयत्वात् । एकप्रतिभासालम्बनमेकम्, अनेकप्रतिभासालम्बनं चानेकम्, भिन्नप्रतिभासविषयौ च दध्युष्ट्रौ । तथा च सति नैक उष्ट्रो दधि वा तदुभयरूपः स्यात्, तदुभयं दध्युष्ट्रोभयं रूपमस्येति विग्रहः । इति-एवमनेन प्रकारेण मिथ्यावाद एषः-स्याद्वाद इति । अत्रापि सामान्येनार्थमभिधाय परग्रन्थोपन्यासः विदितप्रयोजन एव ।
....................... मनेतिरश्मि ............. પ્રતિનિયત (અન્યાકારથી અસંસૃષ્ટ) બુદ્ધિ અને શબ્દ જ ન રહેવાથી – ભેદ વડે પદાર્થનું ગ્રહણ જ ન थतi, 'स्यादुष्ट्रो दधिः स्यान्न' मे ३५ स्याद्वा६ ४ थई नहीं श...
હવે જો દહીં-ઊંટ બંનેનો આકાર અસંસૃષ્ટ, અર્થાત્ જુદો જુદો માની, બંને ભિન્ન આકારોનું એકત્ર મીલન કરી સ્યાદ્વાદ માનો, તો પછી દહીં-ઊંટની અન્યાકારથી અસંસૃષ્ટ એવી જે બુદ્ધિ થાય છે, તે બુદ્ધિ પ્રતિનિયતરૂપે માત્ર દહીં-ઊંટ વિશે જ પ્રવર્તે છે અને આમ બંનેનું જ્ઞાન જુદું જુદું હોવાથી સિદ્ધ થશે કે દહીં-ઊંટ બંનેના સ્વભાવનો ભેદ છે.
ઊંટ વગેરે એક રૂપને જ ગ્રહણ કરનારી બુદ્ધિ; ઊંટ વગેરે નિયત પદાર્થવિષયક જ હોય છે. એટલે તેવા જ્ઞાનનાં કારણે જ ઊંટ વગેરે પદાર્થોનો સ્વભાવભેદ થઈ જાય; કારણ કે આખરે તો પદાર્થોનો સ્વભાવ, જ્ઞાનથી જ નક્કી થાય છે.. એકનું જ્ઞાન થાય તે એક છે, અનેકનું જ્ઞાન થાય તે અનેક છે. એટલે ઊંટને દધિથી વ્યવચ્છિન્નરૂપે ગ્રહણ કરનારી બુદ્ધિ ઊંટવિષયક જ હોય, તેમ દધિને ઊંટથી વ્યવચ્છિન્નરૂપે ગ્રહણ કરનારી બુદ્ધિ દધિવિષયક જ હોય અને તો ઊંટ-દધિનો સ્વભાવભેદ થઈ જવાથી તે બંને જુદા - જુદા છે એ નક્કી થવાથી એક જ વસ્તુ અનેકરૂપ છે, એ વાતનું ખંડન થઈ જશે... मेटले ४ । स्याद्वाह मिथ्यावाद छ...
१. इति पूर्वपक्षस्य तृतीयांशोऽत्र सम्पूर्णः । २. 'एकप्रतिपद्य संहरेत् स्यादुष्टः स्याद् दधीति ततः किमित्याह' इत्यधिकश्च-पाठः ।

Page #163

अधिकार: )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
(३४) एवमभिलाप्यानभिलाप्यमपि विरोधबाधितत्वादेवानुद्धोष्यम् । तथाहिअभिलप्यते यत् तदभिलाप्यम्, एतद्विलक्षणं चानभिलाप्यमिति । ततश्च यदि तदभिलाप्यं न तर्ह्यनभिलाप्यम्, अनभिलाप्यं चेन्न तर्ह्यभिलाप्यमिति, एकस्यानेकविरुद्धधर्मानुगमाभावात् ॥
१
(३५) किञ्च विरोधिधर्माध्यासितस्वरूपत्वाद् वस्तुनोऽनेकान्तवादिनो मुक्त्यभावप्रसङ्गः । तथाहि-एतदात्मा - ऽङ्गना-भवन - मणि-व - कनक-धन-धान्यादिकमनात्मक
* व्याख्या
५१
२
एवमित्यादि । एवमभिलाप्यानभिलाप्यमपि, वस्त्विति प्रक्रमः । विरोधबाधितत्वादेव कारणाद् अनुद्धोष्यम्-अनुच्चारणीयम् । एतदेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहीत्युपदर्शने । अभिलप्यते-व्यक्तमुच्यते यद् वस्तु तदभिलाप्यम्, एतद्विलक्षणं चानभिलाप्यमिति । ततः किमित्याह-ततश्चेत्यादि । एवं च सति यदि तदभिलाप्यं न तर्हि अनभिलाप्यम्, अनभिलाप्यं चेन्न तर्हि अभिलाप्यमिति । एकस्य वस्तुनः अनेकविरुद्धधर्मानुगमाभावादिति ॥
किञ्चेत्यादि । किञ्चायमपरो दोष:- विरोधिधर्माध्यासितस्वरूपत्वाद् वस्तुनः सर्वस्यैव अनेकान्तवादिनो वादिनः मुक्त्यभावप्रसङ्गः । कथमित्येतदभिधातुमाह-तथाहीत्यादि । तथाहि ..अनेडांतरश्मि
-
* (४) अभिलाप्य - अनलिलाप्य खेडांतवाह *
(३४) सामान्य-विशेषनी प्रेम, भे ४ वस्तु खलिसाय्य अनभिसाध्य लय३५ छे - खेनुं પણ નિરાકરણ જાણવું, કારણ કે અભિલાપ્ય-અનભિલાપ્ય વચ્ચે પણ વિરોધ છે. તે આ રીતે - (१) व्यस्त३ये भेनुं अय्यारएा उराय, शब्दशः भेनुं स्थन थाय, ते पधार्थ 'अलिसाध्य' उहेवाय
छे.
(२) व्यक्त३ये भेनुं अय्यार न थाय, शब्दशः भेनुं स्थन न थाय, ते पहार्थ 'अनलिलाप्य' उहेवाय छे.
આમ, બંનેનું સ્વરૂપ વિરોધી હોવાથી - એકત્ર અનેક વિરુદ્ધ ધર્મોનો અનુગમ (=સંબંધ) ન થઈ શકવાથી વસ્તુ જો અભિલાપ્ય હોય તો અનભિલાપ્ય ન બને અને અનભિલાપ્ય હોય તો અભિલાપ્ય ન બને. તેથી એક જ વસ્તુને અભિલાપ્ય-અનભિલાપ્ય ઉભયરૂપ માનવી યોગ્ય નથી... * (५) खेडांतवाहमा ४ भुक्ति
(૩૫) વળી, વસ્તુને આવા વિરુદ્ધ ધર્મવાળી માનવાથી, અનેકાંતવાદીને મુક્તિનો પણ અભાવ थशे. ते खारीते -
सामे रहेस खात्मा, स्त्री, घट, भशि, उनऊ, धन, धान्य... वगेरे तमाम पदार्थो अनात्म३५

१.. इति पूर्वपक्षस्य चतुर्थांश: सम्पूर्णः । २. ' तथाहीत्युपप्रदर्शने' इति घ च पाठः । ३. 'त(?ए) तद्वि (लक्षणं' इति ड-पाठः । ४. 'भावः' इत्यधिकः क-पाठः । ५. ' तथाहीत्यादिना' इति घ- पाठः ।

Page #164

अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
...................................
मनित्यमशुचि दुःखमिति कथञ्चिद् विज्ञाय भावतस्तथैव भावयतो वस्तुतस्तत्राभिष्वङ्गास्पदाभावाद् भावनाप्रकर्षविशेषतो वैराग्यमुपजायते, ततो मुक्तिः । तथाहि-आत्मात्मीयदर्शनमेव मोहः, तत्पूर्वक एव आत्मात्मीयस्नेहो रागः, तत्पूर्विकैवानुरागविषयोपरोधिनि
............ व्याख्या .......... एतत्-अध्यक्षं समधिगन्तव्यम्, आत्मा-ऽङ्गना-भवन-मणि-कनक-धन-धान्यादिकं वस्तु अनात्मकं-परपरिकल्पितात्मशून्यम् अनित्यमशुचि दुःखं स्वरूपतो हेतुतश्च इति-एवं कथञ्चित्-तत्स्वभावतया हेतुपरम्परातो विशिष्टक्षणोत्पादेन विज्ञाय श्रुतमय्या प्रज्ञया भावतःपरमार्थेन तथैव भावयतः-अभ्यस्यतो विज्ञाय श्रुतमय्या प्रज्ञया भावतः-परमार्थेन तथैव भावयतः-अभ्यस्यतो वस्तुतः-परमार्थेन तत्र-वस्तुनि अभिष्वङ्गास्पदाभावात् अनात्मकत्वादिना । किमित्याह-भावनाप्रकर्षविशेषतः-अभ्यासप्रकर्षविशेषतः, अभ्यासप्रकर्षविशेषादित्यर्थः, वैराग्यमुपजायते । ततः-वैराग्यात् मुक्तिः, नान्यथा । तथाहीत्यादि । तथाहिआत्मात्मीयदर्शनमेव मोहः, विपर्ययरूपत्वात् । तत्पूर्वक एव-आत्मात्मीयदर्शनपूर्वक एव आ(?आत्मा)त्मीयस्नेहो रागः तत्पूर्विकैव-आ(?आत्मा)त्मीयस्नेहपूर्विकैव, अनुरागविषयो
...... मनेतिरश्मि .... (=निःस्व३५) छे, अनित्य छ, अशुयिछ, स्व३५था हु:५५३५ छ भने दुःपना ॥२४॥ छ - सेम कथंचिद् (તેવા સ્વભાવે જ તે પદાર્થો હેતુપરંપરાએ વિશિષ્ટ ક્ષણને ઉત્પન્ન કરવા દ્વારા) દુઃખાદિરૂપ જાણીને ભાવ થકી તેવી જ ભાવના કરતા કરતા, તે વસ્તુમાં વાસ્તવિક આસક્તિ કરવા જેવું કંઈ જ નથી, એમ ભાવનાનો પ્રકર્ષ થતાં વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય છે અને તે પછી મુક્તિ થાય છે.
પ્રશ્ન: તે તે પદાર્થ વિશે આત્મકતાદિનો બોધ થતાં શું મોક્ષ ન થાય?
उत्तर : न थाय, ७२९॥ 3 (१) 'दु' भने 'भाई' मेवी मात्म-मात्मीय भावना छ, ते ०४ "भोड छ, (२) ते भो पूर्वमात्मा अनेसात्मीय विशे स्ने थाय, ते २॥छ, भने (3) आत्मઆત્મીયના સ્નેહથી ઇષ્ટવિષયના પ્રતિબંધક ઉપર જે અણગમો થાય, તે દ્વેષ છે. તેથી આત્મमात्मीय भावना न डोय, तो ४ - २१-द्वेष-भोउनी घटाओ थतi - भोक्षप्राप्ति शस्य छे.
मी मावोसर्थ लागेछ: तेते पार्थो (१) अनित्य वगैरे तो स्वभावथा ४छे, (२) अशुथि-दु:५३५ स्वभावथा नथी, ५। ५२५रामेमेवी विशिष्ट सस्थाने प्राप्त रेछ... (भमोन विष्टा३५जने - अशुथि... खी मiतरम गति मापे -६:५...)
* "अहं ममेति मन्त्रोऽयं, मोहस्य जगदान्ध्यकृत् । अयमेव हि नपूर्वः प्रतिमन्त्रोऽपि मोहजित् ॥" (ज्ञानसारः ४/१)
१. 'समधिगम्यम्' इति ड-पाठः। २. भावप्रधानत्वान्निर्देशस्य 'आस्पदत्वाभावात्' इति ज्ञेयम्। ३. 'पूर्वकैव' इति च-पाठः ।

Page #165

अधिकारः)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
५३
प्रतिहतिद्वैष इति कृत्वा । यदा तु तदात्माऽङ्गनादिकं सात्मकाद्यपि तदा यथोक्तभावनाऽभावाद् भावेऽपि मिथ्यारूपत्वाद् वैराग्याभावः, तदभावाच्च मुक्त्यभाव इति ॥ ___(३६) स्यादेतत् किमनेनेत्थमसम्भविना मुग्धविस्मयकरेण भावनावादेन ? कृत्स्नकर्मक्षयान्मोक्षः, स च कायसन्तापलक्षणेन तपसा प्रागुपात्तकर्मनिर्जरणतः, अनागतस्य
.............. . व्याख्या ................... परोधिनि वस्तुनि प्रतिहतिढेष इति कृत्वा सर्वमुपपद्यते ।।
विपक्षे दोषमाह-यदा तु तदात्माऽङ्गनादिकं वस्तु सात्मकाद्यपि-शबलरूपतया सात्मकं नित्यं शुचि सुखमित्यपि तदा किमित्याह-तदा यथोक्तभावनाऽभावात्-वस्त्वन्यथात्वेन, भावेऽपि मिथ्यारूपत्वाद् भावनायाः । अत एव हेतोर्वैराग्याभाव उपायाभावेन तदभावाच्चवैराग्याभावाच्च मुक्त्यभावः, तत्पूर्वकत्वात् मुक्तेरिति ॥
स्यादेतदित्यादि । स्यादेतत् किमनेन-अनन्तरोदितेन इत्थमसम्भविना-एवमात्माद्यभावेनासम्भविना मुग्धविस्मयकरण-अनालोचकविस्मयकरणशीलेन भावनावादेन अनुपाय एष मोक्षस्य । कुत इत्याह-कृत्स्नकर्मक्षयान्मोक्षः कृत्स्नम्-अशेष कर्म-ज्ञानावरणीयादि क्षयःआत्यन्तिकः सम्बन्धाभावः अस्मान्मोक्ष इति । स च-कृत्स्नकर्मक्षयः कायसन्तापलक्षणेन
* मनेतिरश्मि * હવે અનેકાંતવાદીમતે - કોઈ એકાંત ન હોવાથી - સ્ત્રી-ઘર વગેરે માત્ર અનાત્મ, અનિત્ય, અશુચિ, દુઃખરૂપ જ નહીં રહે, પણ સાથે સાથે આત્મ, નિત્ય, શુચિ, સુખરૂપ પણ લાગશે અને આ રીતે તો – આત્મ-આત્મીય ભાવનાપૂર્વક મોહ આવી જવાથી - ધંથોક્ત (અનાત્માદિરૂપ) ભાવના પણ નહીં થઈ શકે.
કદાચ યથોક્ત ભાવના થઈ પણ જાય, તોયે તે ભાવના તો અનેકાંતમતે, મિથ્થારૂપ જ છે, અને મિથ્યાત્વ હોય તો વૈરાગ્ય ન થાય અને વૈરાગ્ય ન થતાં તો મુક્તિનો જ અભાવ થશે.
(36) पूर्वपक्ष : तमे ऽयुं, "अनात्म-अशुयि वगेरे भावनाथी अनासतिभाव, तेनाथी वैश्य, तेनाथी भोक्ष... वगैरे" - ते. मधु ४ थन मात्र भोगावोने ४ विस्मय ४२नाउँछ, जाड એ રીતે મોક્ષ થતો નથી. प्रश्न :
तोते थाय ? " ઉત્તર : જ્ઞાનાવરણીય વગેરે કર્મોના આત્યંતિક ક્ષયથી.
* "नित्यशुच्यात्मताख्यातिरनित्याशुच्यनात्मसु । अविद्या तत्त्वधीविद्या, योगाचारैः प्रकीर्तिता ॥" (ज्ञानसारः १४/१)
અનેકાંતમતે, દરેક વસ્તુ સાત્મક-અનાત્મકાદિ ઉભયરૂપ છે, જયારે ભાવનામાં તો માત્ર અનાત્મકતાનો જ બોધ કરાય છે, માટે તે ભાવના મિથ્યારૂપ બનશે.
१. 'स्यादेतदित्यादि' इति पाठो न विद्यते ड-प्रतौ ।

Page #166

५४
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
चाकरणेनेति । एतदप्यसत्, कायसन्तापस्य कर्मफलत्वात्, नारकादिकायसन्तापवत् तत्त्वतस्तपस्त्वायोगात् । (३७) न स्वेच्छाप्रतिपत्त्या तपस्त्वम्, स्वेच्छाप्रतिपत्तिमद्राज्यसुखादेरपि तपस्त्वप्रसङ्गात्, अभ्युपगमे च प्रतीत्यादिविरोधः । तथाविधराज्यादि
................ व्याख्या ................. तपसा-षष्ठाष्टमादिलक्षणेन प्रागुपात्तकर्मनिर्जरणतः-पूर्वोक्तकर्मनिर्जरणात् कारणात् अनागतस्य च कर्मणोऽकरणेन, भवतीति शेषः । एतदाशङ्क्याह-एतदप्यसत्-अशोभनम् । कुत इत्याहकायसन्तापस्य-षष्ठाष्टमादेः कर्मफलत्वात्-औदयिकभावरूपत्वात् । ततः किमित्याहनारकादिकायसन्तापवदिति दृष्टान्तः । तत्त्वतः-परमार्थेन तपस्त्वायोगात् । आशङ्काशेषपरिहारार्थमाह-नेत्यादि । न स्वेच्छाप्रतिपत्त्या नारकाद्यपोहेन तपस्त्वं कायसन्तापस्य । स्वेच्छाप्रतिपत्तिमद्राज्यसुखादेरपि । 'आदि'शब्दाद् भोगसुखग्रहः, तपस्त्वप्रसङ्गात् । स्वेच्छाप्रतिपत्तिौंदयिकभावत्वेऽपि तपस्त्वे निमित्तमिति कृत्वा । अभ्युपगमे च स्वेच्छाप्रतिपत्तिमद्राज्यसुखादेरपि तपस्त्वस्य किमित्याह-प्रतीत्यादिविरोधः । न हि स्वेच्छाप्रतिपत्तिमद्राज्यसुखादि तप इति प्रतीतिः । 'आदि'शब्दान्न चैवमभ्युपगम इत्यभ्युपगमविरोधश्च । इहैवातपस्त्वे निमित्तमाह तथाविधेत्यादिना । तथाविधराज्यादिसुखभोगे-स्वेच्छाप्रतिपत्तिमद्राज्यादि
............. मनेतिरश्मि .............. प्रश्न : भोनो क्षय शीशत ?
ઉત્તર : બે રીતે – (૧) દેહના સંતાપરૂપ છટ્ટ-અટ્ટમ વગેરે તપ કરવાથી, પૂર્વે ગ્રહણ કરેલા કર્મોની નિર્જરા (ક્ષય) થાય છે, અને (૨) નવા કર્મોનો બંધ ન થાય - એમ સત્તાગત કર્મોની નિર્જરા અને નવા કર્મોના અનાગમનથી સકળ કર્મોનો ક્ષય થતાં મોક્ષની સંગતિ થઈ જશે.
ઉત્તરપક્ષ તમારું કથન બરાબર નથી, કારણ કે કાયસંતાપ તો અશાતાવેદનીય વગેરે કર્મના ઉદયરૂપ છે અને જે જે કર્મોદયરૂપ હોય, તે બધું તપરૂપ ન બની શકે, જેમ કે નારકાદિને થતો
यसंता५... ७४/४. वगेरे ५९॥ ॐ ४५३५ डोवाथी, तेने ५९॥ त५.३५ भान राय नहीं. मी अनुमाननो प्रयोग सावो थशे - “कायसन्तापः, न तपोरूपः, कर्मोदयरूपत्वात् नारकादिकायसन्तापवत्"
(૩૭) પૂર્વપક્ષ નારકાદિને જે કાયસંતાપ છે, તે કષ્ટ તો આવી પડ્યું માટે ભોગવવું પડે છે, જ્યારે છઠ્ઠઅટ્ટમ વગેરે કાયસંતાપ તો જીવ સ્વેચ્છાથી સ્વીકારે છે... એટલે તે તારૂપ છે.
ઉત્તરપક્ષ સ્વેચ્છાથી સ્વીકારે એટલા માત્રથી તે તપ ન બને, નહીંતર સ્વેચ્છાથી સ્વીકૃત રાજયનું સુખ વગેરે પણ તપરૂપ બની જશે અને જો રાજ્યસુખાદિને પણ તપરૂપ માનશો, તો પ્રતીતિ વગેરેનો વિરોધ થશે, કારણ કે રાજયસુખાદિ તપરૂપ છે – એવી પ્રતીતિ કદી પણ નથી થતી અને એવું કોઈ સ્વીકારતું પણ નથી.
१. 'शब्देन भोग०' इति ङ-पाठः। २. 'तपस्त्वं स्यात्' इति च-पाठः ।

Page #167

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता सुखभोगे प्रमादतोऽपरबन्ध इति चेत्, स कायसन्तापे नन्वार्तध्यानादपि तुल्यः॥
(३८) चित्रशक्तिकं च कर्म, तुच्छभोगमहाभोगकायसन्तापव्याध्यारोग्यादिचित्रफलदर्शनात्; तन्न कायसन्तापमात्रात् चित्रशक्तिकस्यास्य क्षय उपपद्यते, अतिप्रसङ्गात्, आह्लादादपि तत्क्षयापत्तेः । दुःख्येव चैवं तपस्वी स्यात् । न चैतदुपपन्नम्, अभ्युपगमादि
... .... व्याख्या ... ... सुखभोगे सति प्रमादतः-प्रमादात् कारणात् अपरबन्धः-अन्यकर्मबन्धः । अतो नेदं तप इति हृदयम् । इति चेत् एतदाशझ्याह-स इत्यादि । सः-अपरबन्धः कायसन्तापे तपसि सति प्रमादत इव नन्वार्तध्यानादपि तुल्यः-समान एव, अतो नायमपि तप इत्यभिप्रायः॥ ___अभ्युच्चयमाह चित्रशक्तिकं चेत्यादिना । चित्रशक्तिकं च-नानाशक्तिकं च कर्मवेदनीयादि । कुत इत्याह-तुच्छभोगमहाभोगकायसन्तापव्याध्यारोग्यादिचित्रफलदर्शनात् । न ह्यचित्रात् कारणात् चित्रकार्योत्पादः यत एवम् । तन्नेत्यादि । तस्मान्न कायसन्तापमात्रात् सकाशात् चित्रशक्तिकस्यास्य-कर्मणः क्षय उपपद्यते । कुत इत्याह-अतिप्रसङ्गात् । एनमेवाहआह्लादादपि सकाशात् सन्तापादिवत् तत्क्षयापत्ते:-कर्मक्षयापत्तेः, विजातीयत्वाविशेषादित्यर्थः । दुःख्येव चैवं तपस्वी स्यात्, कायसन्तापलक्षणे तपसि सति । अस्त्विति एतदाशङ्क्याह-न *.................................................. मनेतिरश्मि ......................................................
પૂર્વપક્ષઃ સ્વેચ્છાથી સ્વીકૃત રાજયસુખાદિના ભોગમાં તો પ્રમાદ થતો હોવાથી, નવા-નવા કર્મનો બંધ થાય છે, એટલે તે તપરૂપ નથી.
उत्त२५६ : तो, ७४/४म वगैरे आयसंतापम ५९, माध्यिान यतुं डोवाथी, नवा-नवा नो બંધ થાય છે, તો તેને પણ તપ કેમ મનાય ?
(3८) जी® aid, तु५७मो, महामोग, आयसंताप, व्याधि, मारोग्य वगेरे ४ ४६- ફળો દેખાય છે, તે ત્યારે જ ઘટી શકે કે જયારે તેના કારણભૂત કર્મની વિચિત્ર શક્તિઓ માનવામાં આવે, અને આવી વિચિત્રશક્તિવાળા વેદનીય વગેરે કર્મોનો ક્ષય, માત્ર કાયસંતાપથી ન થાય, કારણ કે, કાયસંતાપથી તો માત્ર કાયસંતાપપ્રાયોગ્ય કર્મનો જ ક્ષય થાય છે, ભોગાદિસલક કર્મનો નહીં... જો વિજાતીય કર્મનો ક્ષય પણ તેનાથી માનવામાં આવે, તો તો ભોગાદિજન્ય આહ્વાદથી પણ બધા જ કર્મનો ક્ષય થવાની આપત્તિ આવે અને તેથી તો કાયસંતાપ કરવાની પણ જરૂર ના રહે...
તથી, કાયસંતાપરૂપ તપ માનશો, તો બે મોટા દોષ આવશે - (૧) અતિશય વેદનાથી પરાભવ પામેલા, નારક-તિર્યંચ વગેરે બધા જ દુઃખી જીવો તપસ્વી બની જશે અને જેમ અધિક ધનથી મહાન ધનિક બનાય, તેમ વધારે દુઃખી જીવો વિશિષ્ટ તપસ્વી બૅનશે, અને (૨) યોગીઓને કાયસંતાપરૂપ
* "सर्व एव च दुःख्येवं, तपस्वी सम्प्रसज्यते । विशिष्टस्तद्विशेषेण, सुधनेन धनी यथा ॥" (अष्टकप्रकरणम् ११/२ )
१. 'न त्वार्त०' इति क-पाठः । २. 'दुःखीव' इति क-पाठः ।

Page #168

अनेकान्तजयपताका
( પ્રથમ:
©
विरोधात्, अतपस्विनश्चैवं योगिनः स्युः, कायसन्तापाभावात् । न चैतदपि न्याय्यम्, अभ्युपगमादिविरोधादेव ॥
( ३९ ) अथ न कायसन्तापस्तप इति, अपि त्वन्यदेव । हन्तैवमपि न तदेकरूपं
५६
* બાળા **
चैतदुपपन्नं यदुत दुःख्येव तपस्वीति । कुत इत्याह- अभ्युपगमादिविरोधात् । 'आदि'शब्दात् लोकयुक्तिविरोधग्रहः । अतपस्विनश्चैवं यथोदिते तपसि सति योगिनः स्युः - प्राप्तर्द्धयो भवेयुः कुत इत्याह-कायसन्तापाभावात् योगबलेन । न चैतदपि - योगिनामतपस्वित्वं न्याय्यम् । कुत इत्याह-अभ्युपगमादिविरोधादेव इति । 'आदि'शब्दः पूर्ववत् ॥
पक्षान्तराशङ्कापोहायाह-अथेत्यादि । अथ न कायसन्तापस्तप इति, अपि त्वन्यदेवक्षायोपशमिकं भावान्तरमिति । एतदाशङ्क्याह-हन्तेत्यादि । हन्तैवमपि - अन्यत् तप इति पंक्षे न तत्-अन्यत् एकरूपं सत्, तपः चित्रशक्तिकस्य कर्मणः- चित्रफलदर्शनानुमितस्य वेदनीयादेः क्षयायालं - क्षयार्थं पर्याप्तम् । कुत इत्याह- अन्यतमशक्तितोऽभावात् अन्यतमस्मिन् एकशक्तिके कर्मणि, क्षयमधिकृत्येति प्रक्रमः, शक्तिरस्येत्यन्यतमशक्तिः, तप इति गम्यते, ... અનેકાંતરશ્મિ ..
તપ ન હોવાથી, સમતાસુખની પ્રધાનતાવાળા બધા જ યોગીઓ અતપસ્વી બની જૈશે... પણ, આવી પ્રતીતિ કદી પણ નથી થતી અને આવું કોઈ સ્વીકારતું પણ નથી. તેથી છટ્ઠ-અક્રમ વગેરે કાયસંતાપને તપરૂપ માની શકાય નહીં.
* ક્ષાયોપશમિક ભાવરૂપ તપ પણ અસંગત
(૩૯) શંકા : તપ તે કાયસંતાપરૂપ નહીં, પણ એને એક ‘ક્ષાયોપશમિકભાવ' રૂપ માનવામાં આવે, તો તો તેનાથી કર્મક્ષયાદિ ઘટી જશે ને ? આશય એ કે, છટ્ઠ-અક્રમમાં રહેલ બાહ્ય કાયસંતાપ તપરૂપ નથી, પણ આહારવર્જન-કષ્ટસહનાદિના પરિણામરૂપ જે ક્ષયોપશમ ભાવ છે, તે તપ છે... એટલે ઉ૫૨ કહેલ દુઃખીને તપસ્વી માનવાની કે યોગીને અતપસ્વી માનવાની આપત્તિ નહીં આવે. સમાધાન : ના, કારણ કે ક્ષાયોપશમિક ભાવરૂપ તપ પણ એકરૂપ હોવાથી, તેના દ્વારા વિચિત્ર શક્તિવાળા કર્મનો ક્ષય અશક્ય છે (તેમાં કારણ જણાવે છે -) અન્યતમ – કોઈ એક કર્મને હણવાની શક્તિ જેનામાં છે તેવા તપથી ચિત્રશક્તિવાળા કર્મનો ક્ષય થઈ શકે નહીં... એ કારણે એક શક્તિવાળો તપ, ચિત્રશક્તિવાળા કર્મનો વિરોધી હોઈ શકે નહીં...
-
આશય એ કે, ક્ષાયોપમિક ભાવ એકરૂપ હોવાથી, તેમાં જો આહ્લાદ પ્રાયોગ્ય કર્મને હણવાની શક્તિ હોય, તો તેના દ્વારા વિષાદપ્રાયોગ્ય કર્મનો ક્ષય ન થાય અને જો વિષાદપ્રાયોગ્ય કર્મને હણવાની શક્તિ હોય, તો તેના દ્વારા આહ્લાદપ્રાયોગ્ય કર્મનો ક્ષય ન થાય - એમ કર્મની સર્વ શક્તિ સાથે વિરોધ ન ઘટવાથી, એક શક્તિવાળો ક્ષાયોપશમિક ભાવરૂપ તપ, અનેક શક્તિવાળા કર્મને હણવા
* ‘‘મહાતપસ્વિનશૈવ, ત્વત્નીત્યા નારાય: । શમસૌરવ્યપ્રધાનત્વાદ્, યોશિનવ્રુતપસ્વિનઃ ॥' ( અષ્ટપ્રર્ામ્ ૧૬/૩)
૨. ‘પક્ષો ન’ રૂતિ -પા: ।

Page #169

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता चित्रशक्तिकस्य कर्मणः क्षयायालम्, अन्यतमशक्तितोऽभावात्, सर्वशक्तिविरोधासिद्धेः ।
(४०) अथ तपः कर्मशक्तिसङ्करक्षयकारीत्येकरूपादपि ततः क्षयः । ननु चैवमपि कथञ्चित् सुखेनैवाल्पेऽपि कर्मणि क्षीणे तदशेषक्षयापत्तिः, तत्साकर्यान्यथानुपपत्तेः, तद्भावेनैव तत्क्षयाङ्गीकरणात्, तदक्षये साङ्कांद्यसिद्धिरिति तपःकर्मक्षयवादोऽप्यबुध
................. व्याख्या ......................... ............. तस्मादन्यतमशक्तितस्तपस एकरूपतया कारणेन अभावात् । अधिकृतकर्मणः क्षयस्य कथमभाव इत्याह-सर्वशक्तिविरोधासिद्धेः । सर्वशक्तिभिः चित्रकर्मगताभिः सह विरोधासिद्धेः अन्यतमशक्तितस्तपसः । एकशक्तिकं ह्येकशक्तिकस्यैव विरोधीत्यभिप्रायः ॥
आशङ्कान्तरापोहायाह-अथ तप इत्यादि । अथ तपः कर्मशक्तीनां सङ्करेण क्षयकरणशीलमिति कृत्वा एकरूपादपि ततः-तपसः क्षयः, चित्रशक्तिकस्य कर्मण इति । एतदाशङ्क्याह-नन्वित्यादि । ननु चैवमपि-अनन्तरोदितन्याययोगे कथञ्चित्-केनचित् प्रकारेणैकरोमोत्पाटादिना सुखेनैवाल्पेऽपि कर्मणि क्षीणे सति तदशेषक्षयापत्तिः तस्य-कर्मणोऽशेषस्य क्षयापत्तिः । कुत इत्याह-तत्साङ्कर्यान्यथानुपपत्तेः-कर्मशक्तिसाङ्कर्यान्यथानुपपत्तेः, तँद्भावेनैव
* मनेतिरश्मि समर्थ थाय नही... तेथी क्षयोपशम भा१३५ १५थी ५९॥ अशेष भनो क्षय शस्य नथी...
- કર્મશક્તિનું સાંઠ્ય પણ અસંભવિત - (૪૦) પૂર્વપક્ષઃ કર્મની તમામ શક્તિઓ એકબીજા સાથે જોડાયેલી છે, મિશ્રિત છે, તેથી એકરૂપ તપથી પણ – કર્મની એક શક્તિનો ક્ષય થવા સાથે તસંકીર્ણ – કર્મની સર્વ શક્તિઓનો એક સાથે જ ક્ષય થઈ જશે.
ઉત્તરપક્ષ આ રીતે તો એક રોમાંચ ખડા થવા વગેરે રૂપ સુખથી, તેના જનક અલ્પ પણ કર્મ ક્ષીણ થયે, અશેષ કર્મનો ક્ષય થઈ જશે, કારણ કે કર્મની શક્તિઓ પરસ્પર મિશ્રિત છે=અનુવિદ્ધ છે, એવું ત્યારે જ સિદ્ધ થઈ શકે, કે જયારે એક કર્મશક્તિનો ક્ષય થતાં તેનાથી અભિન્ન બધી જ કર્મશક્તિઓને ક્ષય થાય... કારણ કે તમે સાંકર્યને લઈને કર્મશક્તિનો ક્ષય સ્વીકાર્યો છે, અર્થાત્, તપથી એક કર્મશક્તિનો ક્ષય થતાં, તદભિન્ન સર્વ કર્મશક્તિનો ક્ષય સ્વીકાર્યો છે..
... .......... विवरणम् ........... 27. कर्मशक्तिसार्यान्यथानुपपत्तेरिति । अयमत्र भाव:-कर्मशक्तीनां साङ्कय-परम्परानुविद्धरुपता तदैव सिद्ध्यति यदैकस्यां कर्मशक्तौ क्षीयमाणायां तदभिन्नस्वभावत्वेन अन्या अपि क्षीयन्त इति ।।
___28. तद्भावेनैव तत्क्षयाङ्गीकरणादीति । तद्भावेनैव साङ्कर्यलक्षणेन तत्क्षयाङ्गीकरणात्-कर्मशक्तिप्रलयाभ्युपगमात् ।
१. विषादाह्लादकायसन्तापादिचित्रफलजनकनानाकर्मसु यदि तपसि विषादजनककर्मनाशकत्वं न तदाऽऽह्लादजनककर्मनाशकत्वमित्येवं कर्मनाशकान्यतमशक्तिमत्तपसः कृत्स्नक्षयाभावादित्यर्थः । २. 'रूपताया करणेन' इति ङ-पाठः । ३. 'कर्मक्षयस्य' इति घ-पाठः। ४. 'सुखेनैवाल्पे कर्मणि' इति घ-पाठः ।

Page #170

अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ: जनमनोहर एवेत्यपकर्णयितव्यः ॥
(४१) न चास्मिन् सत्यपि मोक्षसौविहित्यम्, अनेकान्तोपद्रवानिवृत्तेः । तथाहिमुक्तोऽपि न मुक्त एव, अनेकान्तवादहानेः, अपि त्वमुक्तोऽपि, इति नेदमपुष्कलमुपादेय
...................... ... રહ્યા છે...................... तत्क्षयाङ्गीकरणात्-कर्मशक्तिसाङ्कर्यभावेनैव कर्मक्षयाङ्गीकरणात् । तदक्षये तस्य-कर्मणः अशेषस्याक्षये साङ्कर्याद्यसिद्धिः । 'आदि'शब्दात् विवक्षितकर्मक्षयग्रहः । इति-एवं तपःकर्मक्षयवादोऽपि पूर्वोदितः अबुधजनमनोहर एवेति कृत्वा । किमित्याह-अपकर्णयितव्यः ॥
इहैवाभ्युच्चयमभिधातुमाह-न चास्मिन्नित्यादि । न चास्मिन्-तपःकर्मक्षयवादे सत्यपि मोक्षसौविहित्यं-मोक्षस्य सुविहितभावः । कुत इत्याह-अनेकान्तोपद्रवानिवृत्तेः अनेकान्तःस्याद्वादः स एवोपद्रवः, तदितररूपापादनेन तदनिवृत्तेरिति । एतदेव स्पष्टयति तथाहीत्यादिना । तथाहि मुक्तोऽपि न मुक्त एव एकान्तेन । कुत इत्याह-अनेकान्तवादहानेः, अपि त्वमुक्तोऽपि, अनेकान्ताङ्गीकरणात् । इति-एवं नेदं-मुक्तत्वम् अपुष्कलम्-असम्पूर्णं सर्वथा मुक्तताऽभावेन, उपादेयफलप्रकर्षः । उपादेयं च तत् फलं चेति विग्रहः, तस्य प्रकर्षः-पर्यन्तो न । कुत इत्याह
અનેકાંતરશ્મિ .... જો એક કર્મશક્તિનો ક્ષય થવા સાથે, બધી કર્મશક્તિનો ક્ષય નહીં થાય, તો કર્મશક્તિની મિશ્રિતતા જ નહીં ઘટે અને જો મિશ્રિતતા નહીં ઘટે તો – બધી કર્મશક્તિઓ જુદી જુદી રહેવાથી - માત્ર એક તપથી બધા કર્મોનો ક્ષય અસંગત થઈ જશે.
તેથી, તપથી કર્મોનો ક્ષય થાય - એ વાત માત્ર અબુધ જનોને જ મનોહર છે, વિદ્વાન જનોને નહીં, માટે આવી વાત સાંભળવી જોઈએ જ નહીં.
- તપ-કર્મક્ષયવાદમાં પણ મોક્ષની વ્યવસ્થા તો અસંગત જ રહે (૪૧) તપથી કર્મનો ક્ષય માની લઈએ, તો પણ મોક્ષ તો નહીં જ ઘટે, કારણ કે અહીં પણ અનેકાંતરૂપ ઉપદ્રવ નિવૃત્ત થાય નહીં, ઊભો જ રહે. તે આ રીતે -
અનેકાંતવાદીમતે કોઈ એકાંત ન હોવાથી બધી જ વસ્તુમાં ઇતરરૂપનું આપાદન થવાથી મુક્ત જીવ માત્ર મુક્ત જ નહીં રહે, અમુક્ત પણ થઈ જશે. અર્થાત્ સંસારી પણ થઈ જશે. જો એને સર્વથા મુક્ત માનશો તો - એકાંત આવી જવાથી – અનેકાંતવાદની હાનિ થશે...
આ રીતે તો - સર્વથા મુક્તપણું ન આવવાથી - જીવમાં રહેલું મુક્તત્વ અસંપૂર્ણ જ રહેશે, તેથી એ મુક્તત્વને ઉપાદેયફળના પ્રકર્ષરૂપે માની શકાશે નહીં.
પ્રશ્ન : કેમ નહીં મનાય ?
ઉત્તર : કારણ કે આવું મુક્તત્વ તો મુક્ત જીવો સિવાય સંસારી જીવોમાં પણ રહેલું છે, (અર્થાત આ રીતે અપવાદ સહિતનું મુક્તત્વ=અસંપૂર્ણ મુક્તત્વ તો સંસારીમાં પણ રહેલું છે, જે પૂર્ણ અને અન્યમાં અસાધારણ હોય તે જ પ્રકર્ષરૂપ હોઈ શકે, પ્રકૃતમુક્તત્વ તો અસંપૂર્ણ અને અન્યસાધારણ
૨. “પર્યન્તન' તિ ટુ-પાઠ:

Page #171

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता फलप्रकर्षः, तदन्यसाधारणत्वात्, इत्थं सापवादस्य संसारिष्वपि भावात् । तथाहि-न वः संसार्यपि सर्वथा संसार्येव, एकान्तवादापत्तेः, अपि त्वसंसार्यपीति नेदमकृत्स्नं हेयानर्थोत्कर्ष इति यत्किञ्चिदेतत् ॥ (४२) किञ्च अनेकान्तवादिनो मानमपि न मानमेव, स्यान्मानमिति तत्त्वनीतेः,
......... व्याख्या * तदन्यसाधारणत्वात् । तस्मात्-मुक्तादन्योऽमुक्तः तत्साधारणत्वात् अधिकृतमुक्तत्वस्य । कथमेतदेवमित्याह-इत्थम्-एवमुक्तवदमुक्तत्वयोगेन सापवादस्य-अपुष्कलस्य, मुक्तत्वस्येति प्रक्रमः । संसारिष्वपि प्राणिषु भावात् । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहि न वःन युष्माकं संसार्यपि प्राणी सर्वथा संसार्येव, असंसारिव्यवच्छेदेन । कुत इत्याह-एकान्तवादापत्तेः कारणात्, अपि त्वसंसार्यपि, स्याद्वादनीतेः । इति-एवं नेदं-संसारित्वम् अकृत्स्नम्असम्पूर्णम् एकान्तेन संसारित्वाभावेन हेयानर्थोत्कर्षः । हेयश्चासौ अनर्थश्चेति विग्रहः, तदुत्कर्षःनिष्ठा न । इति-एवं यत्किञ्चिदेतत्-असारमधिकृतमनेकान्तदर्शनमिति ।।
किञ्चेत्यादि । किञ्चायमपरो दोषः-अनेकान्तवादिनो वादिनः मानमपि-प्रत्यक्षादि न मानमेव एकान्तेन, अपि त्वमानमपि । कुत इत्याह-स्यान्मानमिति तत्त्वनीतेः-कथञ्चिन्मानमिति
.... मनेतिरश्मि ... डोवाथी प्र३५ न लोड श...
પ્રશ્ન : અમુક્તત્વસહિતનું મુક્તત્વ સંસારી જીવોમાં શી રીતે ?
ઉત્તર : કારણ કે અનેકાંતવાદીમતે, સંસારી જીવ પણ માત્ર સંસારી જ નહીં રહે, અસંસારી પણ થશે, અર્થાત મુક્ત પણ થશે. જો એને સર્વથા સંસારી જ માનવામાં આવે તો તો એકાંતવાદ આવી જાય, તેથી સંસારી જીવમાં પણ – મુક્તસહિતનું જ સંસારીપણું હોવાથી – અમુક્તત્વસહિતનું મુક્તત્વ સંગત જ છે.
તથા, સંસારી જીવોમાં - સર્વથા સંસારીપણું ન હોવાથી - તેઓમાં રહેલું સંસારીપણું અસંપૂર્ણ જ રહેશે અને તેથી તો તે સંસારીપણાને હેય એવા અનર્થના પ્રકર્ષરૂપ પણ નહીં માની શકાય, કારણ કે હેયનો પ્રકર્ષ તો સર્વથા હેયમાં જ આવે, જ્યારે અસંપૂર્ણ એવું સંસારીપણું તો - મુક્તત્વથી અનુવિદ્ધ डोवाथी [५५ डेय नथी...
- એમ, અનેકાંતવાદીમતે “મુક્તપણું ઉપાદેયફળના પ્રકરૂપ હોય અને સંસારીપણું હેય એવા અનર્થના પ્રકર્ષરૂપ હોય” – એવી વ્યવસ્થા અસંગત થવાથી, અનેકાંતવાદ અસાર જ સિદ્ધ થાય છે.
- અનેકાંતવાદીમતે પ્રમાણાદિની વ્યવસ્થા પણ અસંગત છે : (૪૨) અનેકાંતવાદીમતે – કોઈ પણ એકાંત ન રહેવાથી - પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણો પણ, કથંચિદ્ર જ પ્રમાણરૂપ હોવાથી, માત્ર પ્રમાણ જ નહીં રહે, પ્રમાણાભાસ પણ બની જશે... તેમ, પ્રમાણાભાસો
१. 'एवं मुक्त०' इति ङ-पाठः।
२. 'निष्टानं' इति क-पाठः ।

Page #172

अनेकान्तजयपताका
६०
( प्रथमः
1
इत्थं तदाभासमपि । ततश्चैवं तदतदात्मके प्रमाणप्रमेयरूपे सर्वस्मिन्नेवास्मिन् वस्तुतत्त्वे विरोधभाजि अस्य तदतद्वादिनो निष्कलङ्कमतिसमुत्प्रेक्षितसन्यायानुसारतः सर्वमेव प्रमाणादि प्रतिनियतं न घटत इत्यलमत्रातिनिर्बन्धेन ॥
(४३) तथा चोक्तम्
PP
"यः पश्यत्यात्मानं तंत्रास्याहमिति शाश्वतः स्नेहः ।
२
स्नेहात् सुखेषु तृष्यति तृष्णादोषांस्तिरस्कुरुते ॥
...... व्याख्या
न्यायात् । इत्थमित्यादि । एवं तदाभासमपि - मानाभासमपि न तदेव स्यात् तदाभासमिति तत्त्वनीतेः । ततश्चेत्यादि । ततश्चैवम् उक्तेन न्यायेन तदतदात्मके तच्चातच्च तदतदी ते आत्मा यस्य तत् तथा तस्मिन् प्रमाणप्रमेयरूपे सर्वस्मिन्नेवास्मिन् - अनन्तरोदिते वस्तुतत्त्वे विरोधभाजि विरोधं भजते तच्छीलं यत् तथा तस्मिन् अस्य तदतद्वादिनः - अनेकान्तवादिनः निष्कलङ्कमतिसमुत्प्रेक्षितसन्यायानुसारतः । निष्कलङ्कमतयः-बौद्धाः तैः समुत्प्रेक्षितो यः सन्यायः-उक्तलक्षणः तदनुसारेण सर्वमेव प्रमाणादि । 'आदि' शब्दात् प्रमेयग्रहः । प्रतिनियतम्इतररूपाननुषक्तं न घटत इति कृत्वा अलमत्रातिनिर्बन्धेन निरर्थकेन, अस्थानाभिनिवेश एष इति ॥
तथा चोक्तमन्यैरपि । एतदेवेत्याह- यः पश्यतीत्यादि । यः पश्यति आत्मानम् अनादिमोहात् तत्र-आत्मनि अस्य - आत्मदर्शिन: अहमिति एवं शाश्वतः स्नेहः विषयनित्यतया । ततः अनेडांतरश्मि
પણ, કથંચિદ્ જ પ્રમાણાભાસરૂપ હોવાથી, માત્ર પ્રમાણાભાસરૂપ જ નહીં રહે, પ્રમાણ પણ બની જશે... એ રીતે, પ્રમેય પણ અપ્રમેય બનશે અને અપ્રમેય પણ પ્રમેય બનશે.
આ પ્રમાણે અનેકાંતવાદીમતે, પ્રમાણ-પ્રમેયાદિ બધા જ પદાર્થો - ત ્-અતદાત્મક હોવાથી - વિરોધને ભજનારા છે અને તેથી તો, બૌદ્ધ=બુદ્ધિશાળી પંડિતો, તેમના વડે વિચારાયેલ સન્યાય–અહીં પૂર્વપક્ષીએ અનેકાંતવાદના ખંડન માટે આપેલ યુક્તિઓ, તેને અનુસારે, સર્વ પ્રમાણ-પ્રમેય વસ્તુ પ્રતિનિયતરૂપે – પ્રમાણ તે પ્રમાણ જ છે, અપ્રમાણ નથી ઇત્યાદિરૂપે - નહીં ઘટે, અર્થાત્ તે વ્યવસ્થાનો विलोप थर्ध ४शे. माटे, जावा निरर्थ वाध्थी सर्यु.
(४३) तथा, जीभजो वडे पए उडेवायुं छे ! -
‘(૧) જે અનાદિમોહથી આત્માને જુએ છે, તે આત્મદર્શી વ્યક્તિને, આત્મામાં ‘હું’ એવો સ્નેહ (રાગ) પરિણામ ઉભો થાય છે અને તે રાગથી સુખવિષયક પદાર્થોમાં આસક્તિ કરે છે અને
४.
१. 'तत्र सोऽहमिति' इति क- प्रतौ पाठान्तरम् । २. आर्या । ३. 'भासमपि तत्त्व०' इति क- पाठ: । ' तदित्यात्मा' इति क-पाठः । ५. 'निरर्थकेन' इति पाठो नास्ति क-च- प्रतयोः ।

www.jalnelibrary.org

Page #173

व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
गुणदर्शी परितृष्यन् ममेति तत्साधनान्युपादत्ते । तेनात्माभिनिवेशो यावत् तावत् स संसारे ॥ आत्मनि सति परसञ्ज्ञा स्व- परविभागात् परिग्रह-द्वेषौ । अनयोः सम्प्रतिबद्धाः सर्वे दोषाः प्रजायन्ते ॥ कर्मक्षयाद्धि मोक्षः स च तपसस्तच्च कायसन्तापः । कर्मफलत्वान्नारकदुःखमिव कथं तपस्तत् स्यात् ? ॥
२
४
व्याख्या
किमित्याह-स्नेहात् हेतोः सुखेषु तृष्यति - अभिष्वङ्गं करोति । एवमपि किमित्याह - तृष्णादोषांस्तिरस्कुरुते - स्थगयति ॥
तथा गुणदर्शी सन् परितृष्यन् मोहात् ममेति एवं विप्रलब्धः तत्साधनानि - गुणसाधनानि उपादत्ते-गृह्णात्यश्रान्त: । येनैतदेवं तेनात्माभिनिवेशो यावत् प्राणिनस्तावत् से संसारे प्राणी ॥ तथाऽऽत्मनि सति परसञ्ज्ञा भवति, स्वपरविभागात् परिग्रहः - द्वेषौ भवतः । अनयोः सम्प्रतिबद्धा:- परिग्रह-द्वेषयोः सर्वे दोषाः प्रजायन्ते रागादयः ।
कर्मक्षयाद्धि मोक्षः, न भावनातः । स च तपसः कर्मक्षयः, तच्च कायसन्ताप:, तप * अनेअंतरश्मि
अधिकार: )
६१
(આસક્તિ હોવાથી) તે લોભ વગેરેમાં અર્થોપાર્જનના કષ્ટ વગેરે દોષોને જોતો નથી, અર્થાત્ દોષોમાં प। गुएाने ४ दुखे छे...
(૨) તે ગુંણદર્શી વ્યક્તિ લોભિત થૈઈને, ‘એ બધું મારું છે' એમ કરી સુખના સાધનોને નિરંતર ગ્રહણ કરવા દોડે છે. આમ, જ્યાં સુધી આત્માભિનિવેશ છે, ત્યાં સુધી જીવ સંસા૨માં જ છે.
(૩) આત્માભિનિવેશ થયે, હું અને મારા સિવાયના પદાર્થોમાં ‘૫૨’ એવી સંજ્ઞા થાય છે અને સ્વ-પરનો વિભાગ થવાથી, સ્વનો પરિગ્રહ અને ૫૨નો દ્વેષ થાય છે અને પરિગ્રહ-દ્વેષ સાથે સંકળાયેલા રાગાદિ બધા જ દોષો ઉત્પન્ન થાય છે...
* 'भीमो भीमसेनः' से न्याये आत्मशब्दथी आत्माभिनिवेश सेवो...
* આ ત્રણેનો ફલિતાર્થ એ છે કે, આત્માભિનિવેશ છે ત્યાં સુધી મોક્ષ થવાનો નથી.
40
.... विवरणम् .....
29. तृष्णादोषांरितरस्कुरुत इति । तृष्णायां-लोभलक्षणायां ये दोषा अर्थोपार्जनादिक्लेशलक्षणास्तान् तिरस्कुरुते, न पश्यतीत्यर्थः । तथाविधगौरि ( री ) गानाक्षिप्तहरिण इव मरणमिति ।।
܀
* અહીં ગુણદર્શીનો અર્થ આવો જણાય છે - (૧) આગળ તૃષ્ણાદોષની વાત છે, એટલે તૃષ્ણામાં ગુણને भेनार... अथवा (२) धनाहि साधनोमां (नाथी तृष्णा तृप्त थाय तेमां ) गुण भेनार... अने 'परितृष्यन्' भेटले મોહથી તેની ઇચ્છા કરતો.

१-२ आर्या । ३. 'क्षयाद्विमोक्षः' इति ग-पाठः । ४. आर्या । ५. 'स' इति पाठो नास्ति घ- पुस्तके | ६. 'क्षयाद्विमोक्षः' इति क-पाठः । ७. तृष्णाया लोभलक्षणाया ये' इति च पाठः । ८. 'गोरिगाना ०' इति च पाठः ।

Page #174

अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः (४४) न स्वेच्छाप्रतिपत्त्या विशिष्टसुखभावतुल्यवृत्तित्वात् । इष्टौ प्रतीतिकोपस्तदन्यबन्धो द्वयेऽपि समः ॥ चित्रं च कर्म कार्यात् सङ्क्लेशादेव तत्क्षयोऽयुक्तः । दुःख्येव तपस्वीति च तदभावो योगिनां चैव ॥ अन्यदपि चैकरूपं तच्चित्रक्षयनिबन्धनं न स्यात् । तच्छक्तिसङ्करक्षयकारीत्यपि वचनमात्रं तु ॥
....... व्याख्या ......... इति पूर्वपक्षः । कर्मफलत्वात् कारणात् । नारकदुःखमिवेति दृष्टान्तः । कथं तपस्तत् स्यात् कायसन्तापरूपमित्युत्तरम् ।
न स्वेच्छाप्रतिपत्त्या तत् तपः । कुत इत्याह-विशिष्टसुखभावतुल्यवृत्तित्वात्, स्वेच्छाप्रतिपत्तिमद्राज्यसुखादेरपि तपस्त्वप्रसङ्गादित्यर्थः । इष्टौ प्रतीतिकोपः अधिकृतराज्यसुखादेस्तपस्त्वे । तदन्यबन्धः प्रमादार्त्तध्यानाभ्यां द्वयेऽपि-प्रस्तुतराज्यसुखे प्रस्तुततपसि च समःतुल्यः ।
चित्रं च कर्म कार्यात्-तुच्छभोगादिफलदर्शनात्, अतः सङ्क्लेशादेव एकरूपात् तत्क्षयोऽयुक्तः, चित्रकर्मक्षयः अघटमानक इति । दुःख्येव तपस्वीति च अयुक्तं तदभावःतपस्वित्वाभावो योगिनां चैव अयुक्तः । अन्यदपि च युक्तं एकरूपं तत्-तपः । ततः किमित्याह-चित्रकर्मक्षयनिबन्धनं न
* मनेतिरश्मि (४) पूर्वपक्ष : भोक्ष ते ना क्षयथा, भनो क्षय त५थीअने त५ ते आयसंत५३५ छे.
ઉત્તરપક્ષ નારકાદિના દુઃખની જેમ, કર્મના ફળરૂપ હોવાથી, કાયસંતાપને તારૂપ શી રીતે કહી શકાય ?
(४४) (५) पूर्वपक्ष : आयसंता५ तो स्वेच्छा से वायु छ...
ઉત્તરપક્ષ એ રીતે તો રાજ્યસુખાદિ પણ સ્વેચ્છાએ સ્વીકાર્યું હોવાથી, પરૂપ બનશે અને તેને તરૂપ માનવામાં તો પ્રતીતિનો વિરોધ છે...
પૂર્વપક્ષ : રાજયસુખાદિમાં તો પ્રમાદના કારણે નવા નવા કર્મનો બંધ થાય છે... ઉત્તરપક્ષ : નવા કર્મોનો બંધ તો કાયસંતાપમાં પણ આર્તધ્યાનથી થાય છે જ..
(૬) કાર્ય વિચિત્ર હોવાથી કારણભૂત કર્મ પણ વિચિત્ર છે અને એવા વિચિત્ર કર્મનો ક્ષય માત્ર કાયસંતાપરૂપ એકસ્વરૂપી કારણથી અયુક્ત છે અને જો કાયસંતાપને તપરૂપ મનાય તો બધા દુઃખીઓ તપસ્વી અને બધા યોગીઓ અતપસ્વી બની જશે.
(૭) ક્ષાયોપથમિક ભાવરૂપ તપ પણ એકરૂપ હોવાથી વિચિત્રકર્મના ક્ષયનું કારણ ન બને.
१. आर्या । २. योगिना' इति ग-पाठः। ३-४. आर्या । ५. 'तुल्यरूपत्वात्' इति क-घ-पाठः। ६. 'राज्ये सुखे' इति ङ-पाठः ।
...........

Page #175

अधिकारः)
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
अक्लेशात् स्तोकेऽपि क्षीणे सर्वक्षयप्रसङ्गो यत् । साङ्कर्यादेर्न्यायात् तद्भेदो ह्यन्यथा नियमात् ॥ मुक्तो न मुक्त एव हि संसार्यपि सर्वथा न संसारी । मानमपि मानमेव हि हेत्वाभासोऽप्यसावेव ॥
६३
* व्याख्या
स्यात् । चित्रं च कर्म, तच्छक्तिसङ्करक्षयकारि-कर्मशक्तिसङ्करक्षयकारि तपः । इत्यपि वचनमात्रम् एव ।
कुत इत्याह-अक्लेशात् एकरोमोत्पाटनेन स्तोकेऽपि कर्मणि क्षीणे सति सर्वक्षयप्रसङ्गो यत्-यस्मात् । कुत इत्याह-साङ्कर्यादेर्न्यायात् । 'आदि'शब्दात् स्तोककर्मक्षयः । तद्भेदःकर्मशक्तिभेदः । कर्मशक्तिभेदो ह्यन्यथा - सर्वक्षयमन्तरेण नियमात् अत इत्यपि वचनमात्रमेवेति स्थितम् ।
तथा मुक्तो न मुक्त एव हि - एकान्तेन, संसार्यपि सर्वथा न संसारी, एकान्तवादापत्तेः । मानमपि मानमेव हि न स्याद्वादप्रामाण्यात् । हेत्वाभासोऽपि प्रमाणाभासोपलक्षणमेतत् । ... अनेअंतरश्मि
-
“તપ તે એકબીજાથી મિશ્રિત એવી કર્મશક્તિઓનો ક્ષયકારી છે” – એ કથન પણ વચનમાત્ર જ છે, युक्तिरहित छे...
(૮) કર્મની શક્તિઓનું સાંકર્ય (મિશ્રણભાવ) માનશો, તો સુખરૂપ એવા એક રોમોત્પાટનાદિથી થોડા પણ કર્મનો ક્ષય થતાં બધા કર્મોનો ક્ષય માનવો પડશે, કારણ કે બધા કર્મોના ક્ષય વિના કર્મની આંશિક શક્તિનો ક્ષય પણ અઁસંગત છે અને જો અલ્પ કર્મક્ષયે સર્વકર્મક્ષય ન થાય તો બધા કર્મો જુદા જુદા માનવા પડે... અને તો તપથી પણ સર્વકર્મક્ષય નહીં થાય...
(૯) અનેકાંતવાદીમતે, મુક્ત પણ માત્ર મુક્ત જ નહીં રહે અને સંસારી પણ માત્ર સંસારી જ
.... विवरणम् ..
30. 'आदि' शब्दात् स्तोककर्मक्षय इति । अयमत्र भावः - यदि स्तोकेऽपि कर्मणि क्षीयमाणे सर्वासां कर्मशक्तीनां क्षयो नेष्यते, तदा कथं तासां साङ्कर्यं स्ववाचैव प्रतिपन्नं भवतः सङ्गच्छते ? तथासाङ्कर्येणाऽक्षीयमाणासु कर्मशक्तिषु स्तोकस्यापि कर्मणः क्षयो न प्राप्नोति, सर्वकर्मशक्त्यनुविद्धस्वभावत्वात् तस्य । तत इदमायातम् स्तोकेऽपि कर्मणि श्रीयमाणे सर्वाः कर्मशक्तयः क्षीयन्ते, सर्वासु च क्षीयमाणासु स्तोकमिति ॥
* આશય એ છે કે કર્મની તમામ શક્તિઓ એકબીજા સાથે જોડાયેલી છે, તેથી એકશક્તિનો ક્ષય થતાં સર્વ શક્તિનો ક્ષય થશે અને સર્વ શક્તિનો ક્ષય થાય ત્યારે જ થોડા કર્મનો ક્ષય થશે.

१. 'किञ्च' इत्यधिकः क- पाठः । २- ३. आर्या । ४. 'निबन्धनं न स्यात्' इत्यधिको ड-पाठ: । ५. 'तद् यथा' इति पूर्वमुद्रिते पाठः । ६. पूर्वमुद्रिते तु 'र्येण क्षीयः' इति पाठः । स चाशुद्धत्वात् L प्रतानुसारेण संशोधितः । 'तस्या:' इति पूर्वमुद्रिते पाठः ।
७.

Page #176

६४
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः एवं सप्रतिपक्षे सर्वस्मिन्नेव वस्तुतत्त्वेऽस्मिन् । स्याद्वादिनः सुनीत्या न युज्यते सर्वमेवेह ॥" इत्यादि ॥
(४५) तदेवमेते मन्दमतयो दुस्तर्कोपहतास्तीर्थ्याः स्वयं नष्टाः परानपि नाशयन्ति मन्दमतीन्, अतः प्रतिविधीयते(४६) तत्र यत् तावदुक्तम्-'कथमेकमेव घटादिरूपं वस्तु सच्चासच्च भवति'
......... व्याख्या .... असावेव-हेत्वाभास एव न, तत एव हेतोरिति ।
___ एवमित्यादि । एवम्-उक्तेन प्रकारेण सप्रतिपक्षे सर्वस्मिन्नेव प्रामाणादिरूपे वस्तुतत्त्वेऽस्मिन् लोकसिद्धे स्याद्वादिनः-अनेकान्तवादिनः सुनीत्या उक्तवत् न युज्यते सर्वमेवेह दृष्टम् । इत्यादि । एष पूर्वपक्षः ॥ ___ऐनमुपन्यस्यात्र दूषणमभिधातुमाह-तदेवमित्यादि । तच्छब्दः प्रस्तुतार्थप्रदर्शकः । एवंयथोक्तं एते-शाक्यादय एवंवादितया लोके सिद्धा मन्दमतयो विशिष्टक्षयोपशमाभावेन दुस्तर्कोपहताः-एकान्तविषयतर्कपीडिताः तीर्थ्याः-शाक्यादय एव, न स्वयं नष्टा एव, सन्न्यायाज्ञानादिति गम्यते, परानपि नाशयन्ति न सामान्येनेत्याह-मन्दमतीन्-जडबुद्धीन् । यत एवम् अतः प्रतिविधीयते-सर्वत्रैवात्र प्रतिक्रियत इत्यर्थः ॥ तत्रेत्यादि । तत्र यत् तावदुक्तमादौ कथमेकमेव घटादिरूपं वस्तु सच्चासच्च
.....सनेतिरश्मि ..... નહીં રહે... પ્રમાણ પણ માત્ર પ્રમાણ જ નહીં રહે અને હેત્વાભાસાદિ પણ માત્ર હેત્વાભાસાદિ જ नही २3.
(१०) साम, अनेiतवाहीमते, ५५ ४ पर्थो प्रतिपक्षसहित डोवाथी, प्रभाए।-प्रमेयाह સર્વ દષ્ટ વસ્તુઓ ઉપર કહેલ ન્યાયપૂર્વક ઘટી શકશે નહીં...”
છે આ પ્રમાણે એકાંતવાદીઓનો પૂર્વપક્ષ સમાપ્ત થયો છે
* Caugja.* (૪૫) આ રીતે મંદબુદ્ધિવાળા, એકાંતવાદના કુતર્કોથી પીડિત થયેલ એવા બૌદ્ધ વગેરે, ગાઢ અજ્ઞાનથી પોતે તો નષ્ટ થયા જ છે, સાથે સાથે મંદબુદ્ધિવાળા બીજા જીવોને પણ નષ્ટ કરે છે... તેથી, આ બધા એકાંતવાદોનું હવે ક્રમશઃ પ્રતિવિધાન કરાય છે –
__* (१) सहसा मनेsiतवाE * (४६) पूर्वपक्षमतभे युं तुं, “स६-अस६ जने वय्ये विरोध होवाथी, मे ४ घाहि
१. आर्या। २. इति पूर्वपक्षस्य पञ्चमांशः सम्पूर्णः। ३. त्रयोविंशतितमे पृष्ठे। ४. 'लोके सिद्धेः' इति ङपाठः। ५. 'एवमुप०' इति ङ-पाठः । ६. 'प्रस्तुतार्थोपदर्शकः' इति ङ-पाठः । ७. 'लोकसिद्धाः' इति क-पाठः । ८. प्रेक्ष्यतां त्रयोविंशतितमं पृष्ठम् ।

Page #177

अधिकारः) व्याख्या विवरण-विवेचनसमन्विता तदेततदागोपालाङ्गनादिप्रसिद्धमनाशङ्कनीयमेव, यतस्तत् स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावरूपेण सद् वर्तते, परद्रव्यक्षेत्रकालभावरूपेण चासत्; ततश्च सच्चासच्च भवति, अन्यथा तदभावप्रसङ्गात् । (४७) तथाहि-यदि तद् यथा स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावरूपेण सत्, एवं परद्रव्यादिरूपेणापि स्यात्, ततश्च तद् घटवस्त्वेव न स्यात्, परद्रव्यादिरूपेणापि सत्त्वात् ......................................... व्याख्या .................................. भवतीति पूर्वपक्षे । तदेतदित्यादि । तदेतत्-घटादिरूपं वस्तु सच्चासच्चेति आगोपालाङ्गनादिप्रसिद्धं-तथोपलम्भनार्थक्रियाभ्यां प्रतिष्ठितम्, अनाशङ्कनीयमेव । यतस्तत्-घटादिरूपं वस्तु स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावरूपेण सद् वर्तते, परद्रव्यक्षेत्रकालभावरूपेण च-पटादिरूपेण असत् । ततश्च सच्चासच्च भवति, तद् वस्तु शबलम् । अन्यथा-एवमनङ्गीकरणे तदभावप्रसङ्गात्-तस्य-घटादिरूपस्य वस्तुनोऽभावप्रसङ्गात् । एनमेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहि-यदि तत्-घटादिरूपं वस्तु यथा स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावरूपेण सत्, एवं परद्रव्यादिरूपेणापि स्यात् । 'आदि'शब्दात् परक्षेत्रकालभावरूपपरिग्रहः । ततश्च-एवं च सति तद् घटवस्त्वेव न स्यात् । कुत इत्याह-परद्रव्यादिरूपेणापि सत्त्वात्, तदन्यस्वात्मवत्-पटादि
..... .मनेतिरश्मि .... वस्तु स६ सने अस६ जाने ३५ २ रीते ?... वगैरे" - ते ५ ४ ४थन अयुक्त छ, २९॥ 3 - से રીતે જ પ્રતીતિ અને અર્થક્રિયા ઘટતી હોવાથી – “વસ્તુ સદસઉભયાત્મક છે' એવું ગોપાલ-અંગનાદિ બધાને પ્રસિદ્ધ છે, માટે એમાં બિલકુલ શંકાને સ્થાન નથી.
- સદસરૂપતા વિના વસ્તુનો જ અભાવ પ્રશ્ન: સદસદ્ રૂપ માન્યા વિના શું વસ્તુનું અસ્તિત્વ ન ઘટે ?
ઉત્તર : ન ઘટે, કારણ કે વસ્તુનું સ્વરૂપ જ સદસદ્ ઉભયાત્મક છે. તે આ રીતે -- એક જ घटा वस्तुमी, पोताना (१) द्रव्य, (२) क्षेत्र, (3) 1, मने (४) भाव... मा यारने माश्रयीने 'सत्' छ भने जी0 पाना (१) द्रव्य, (२) क्षेत्र, (3) मने (४) भावने माश्रयीने 'असत्' छ - सा रीत, वस्तुने श्रो. सहस६३५ नही मानवाम मावे, तो घटा वस्तुनो समाव थशे....
प्रश्न : अमाव भ?
ઉત્તરઃ કારણ કે વસ્તુ સદસદ્ ઉભયરૂપ ન રહેવાથી, કાં તો માત્ર સરૂપ બનશે અથવા તો માત્ર અસરૂપ બનશે અને તેમ માનવામાં તો ઘટાદિ વસ્તુનો અભાવ થાય જ.
(४७) ते मारीते
(૧) વસ્તુ, જેમ પોતાના દ્રવ્યાદિને આશ્રયીને સત્ છે, તેમ બીજાના દ્રવ્યાદિને આશ્રયીને પણ સત્ હોય તો ઘડો પટરૂપે પણ સત્ થવાથી પટરૂપ જ થઈ જતાં – જેમ પટ એ ઘટ નથી, તેમ ઘટ પણ घट नही २३...
१. 'प्रसिद्धमना०' इति क-पाठः। २. 'पटादिगतेन, असत्' इति घ-पाठः। ३. 'ततश्चैवं सति' इति घ-पाठः ।

Page #178

६६
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
तदन्यस्वात्मवत् । तथा यदि यथा परद्रव्यक्षेत्रकालभावरूपेणासत्, एवं स्वद्रव्यादिरूपेणापि स्यात्, इत्थमपि तद् घटवस्त्वेव न स्यात्, स्वद्रव्यादिरूपेणाप्यसत्त्वात् खरविषाणवत् । इत्येवं तदभावप्रसङ्गात् सदसद्रूपं तदङ्गीकर्तव्यमिति । (४८) तथा च तद् द्रव्यतः पार्थिवत्वेन सत्, नाबादित्वेन; तथा क्षेत्रत इहत्यत्वेन, न 'पाटलिपुत्रका 'दित्वेन; तथा कालतो घटकालत्वेन, न मृत्पिण्डादिकालत्वेन; तथा भावतः श्यामत्वेन, न
.... ..व्याख्या * . ... स्वात्मवदित्यर्थः । तथा यदि यथा परद्रव्यक्षेत्रकालभावरूपेणासत् तद् घटादिरूपं वस्तु, एवं स्वद्रव्यादिरूपेणापि स्यात् । 'आदि'शब्दात् स्वक्षेत्रकालभावपरिग्रहः । इत्थमपि-एवमपि तद् घटवस्त्वेव न स्यात्, स्वद्रव्यादिरूपेणापि असत्त्वात् । किंवदित्याह-खरविषाणवत् । खरविषाणं हि पररूपेण स्वरूपेण चासत्, तुच्छमिति भावनीयम् । इत्येवम्-उक्तन्यायेन तदभावप्रसङ्गात् तस्य-घटादिरूपस्य वस्तुनोऽभावप्रसङ्गात् सदसद्रूपं तदङ्गीकर्तव्यमिति । एतदेव विशेषेणाह-तथा चेत्यादि तथा च तत्-घटादिरूपं वस्तु द्रव्यतः-द्रव्यमाश्रित्य पार्थिवत्वेन सत्-तथापरिणतपृथिवीविकारत्वेन सत्, नाबादित्वेन । तथा क्षेत्रत:-क्षेत्रमाश्रित्य इहत्यत्वेन, इहभवः इहत्यः तद्भावेन, न 'पाटलिपुत्रका 'दित्वेन । तथा कालतः-कालमाश्रित्य घट
* मनांतरश्मि *.. (૨) વસ્તુ, જેમ બીજાના દ્રવ્યાદિને આશ્રયીને અસત્ છે, તેમ પોતાના દ્રવ્યાદિને આશ્રયીને પણ અસતું હોય, તો સ્વદ્રવ્યાધિરૂપે, જેમ ગધેડાના શીંગડાનું અસ્તિત્વ નથી, તેમ માટી આદિરૂપે ઘડાનું પણ અસ્તિત્વ ન રહેવાથી, ઘડાનો પણ અભાવ થઈ જશે...
આમ, માત્ર સત્ કે અસદ્ માનવામાં, વસ્તુનું અસ્તિત્વ જ ન ઘટતું હોવાથી, વસ્તુને સદસદ્ ઉભયરૂપ જ માનવી રહી.
* परतुनी सस६३पतानुं श्व३५ * (૪૮) એક જ ઘટાદિ વસ્તુઓ સ્વદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ સત્ છે અને પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ અસ છે. અહીં પહેલા સ્વદ્રવ્યાદિ ક્યા અને પારદ્રવ્યાદિ કયા? તે વિચારીએ -
(१) द्रव्य : ५ो भाटीनो छ, पृथ्वीनो छ... माटे, माटी-पृथ्वी से घानु स्वद्रव्य वाय અને તેથી તેમાં મૃત્મયત્વ-પાર્થિવત્વરૂપ ધર્મ આવે છે... આમ, જે જે ધર્મો પ્રસ્તુત ઘડામાં રહેલા डोय, ते ( तेन। 'स्व'धर्म अथवा 'स्व'३५ उपाय छे... मा सिवायना धर्मो - घाम नहीं રહેનારા ધર્મો એના માટે “પરધમ અથવા ‘પરરૂપ કહેવાય છે. જેમ કે ઘડો જળરૂપ ન હોવાથી - તેમાં જલત્વ ન હોવાથી – જળ તે પરદ્રવ્ય કહેવાય અને જલત્વ તે પરધર્મ કહેવાય.
(૨) ક્ષેત્ર : ઘડાની ઉત્પત્તિ અથવા સ્થિતિ અહીં હોવાથી આ ક્ષેત્ર તે સ્વક્ષેત્ર કહેવાય અને પાટલિપુત્ર વગેરે જે ક્ષેત્રમાં ઉત્પત્તિ-સ્થિતિ ન હોય, તે પરક્ષેત્ર કહેવાય. (3) : ४ मा पो रहयो छ, ते २५७ उपाय भने मृत्५ि,
B E अवस्थाभावी જે કાળમાં ઘડો નથી રહ્યો, તે પરકાળ કહેવાય.

Page #179

૬૭.
સt //
થળ:) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता रक्तत्वादिनेति; अन्यथा इतररूपापत्त्या तत्स्वरूपहानिप्रसङ्ग इति ॥
(૪૬) દ્રવ્યોદ્યાત્મવં ર ટચ, સૈવિનામાવાન્ ા તથાત્રિ વાવિદ્રવ્યમાત્રमेव तथाविधक्षेत्राननुविद्धम्, ऋते तत्कालभावितां, कृष्णादिभावशून्यं घटः, तथा
વ્યારહ્યા છે ... ....... कालत्वेन-तथातत्स्थितिस्वभावत्वलक्षणेन, न मृत्पिण्डकपालकालत्वेन । तथा भावतःभावमाश्रित्य श्यामत्वेन-श्यामत्वभावेन, न रक्तत्वादिना सत् इति । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यम् । अन्यथा-एवमनङ्गीकरणे इतररूपापत्त्या-अबादिरूपेणापि सत्त्वेन तस्य-घटादिरूपस्य वस्तुनः स्वरूपहानिप्रसङ्गः, पार्थिवत्वाद्यभावादिति ॥
द्रव्याद्यात्मकत्वं च यथोदितं घटस्य-अधिकृतवस्तुनः । कथमित्याह-तैर्विनाऽभावात् । तैः-द्रव्य-क्षेत्र-काल-भावैविनाऽभावात् । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहि न मृदादिद्रव्यमात्रमेव एकान्तकस्वभावम्, तथाविधक्षेत्राननुर्विद्धं-तदाधारत्वपरिणतक्षेत्रानाधेय
- અનેકાંતરશ્મિ . (૪) ભાવઃ વિવક્ષિત ઘડો શ્યામ છે, વૃત્ત છે, માટે શ્યામત્વ - વૃત્તત્વ વગેરે સ્વભાવ કહેવાય અને વિવક્ષિત ઘડો રક્ત-ચોરસ ન હોવાથી, રક્તત્વ-ચોરસત્વ વગેરે પરભાવ કહેવાય.
આમાંથી સ્વદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ વસ્તુ સત્ છે અને પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ વસ્તુ અસત્ છે. તે આ રીતે –
(૧) દ્રવ્યથી, ઘડો પાર્થિવવેન સત્ છે અને જલત્વેન અસત્ છે. (૨) ક્ષેત્રથી, ઘડો ઈહત્યત્વેન સત્ છે અને પાટલિપુત્રત્વેન અસત્ છે. (૩) કાળથી, ઘડો ઘટકાલ–ન સત્ છે અને મૃતપિંડાદિકાલ—ન અસત્ છે. (૪) ભાવથી, ઘડો શ્યામવેન સત્ છે અને રક્તત્વન અસત્ છે.
આમ, જો નિયતરૂપે સદસરૂપતા નહીં માનવામાં આવે, તો અધિકૃત ઘડો જળાદિરૂપ થઈ જતાં (પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ સત્ થઈ જતાં) અને એટલે માટી વગેરે પોતાનાં સ્વરૂપથી શ્રુત થઈ જતાં (સ્વદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ અસત્ થઈ જતાં) ઘડાના સ્વરૂપની જ હાનિ થશે.
Iક વસ્તુ દ્રવ્યાદિ ચારે રૂપ (૪૯) ઘટાદિ વસ્તુઓ (૧) માત્ર દ્રવ્યરૂપ, (૨) માત્ર ક્ષેત્રરૂપ, (૩) માત્ર કાળરૂપ, કે (૪) માત્ર ભાવરૂપ નથી, પણ દ્રવ્યાદિ ચારે રૂપ છે, કારણ કે દ્રવ્યાદિ ચારે વિના તેઓનું અસ્તિત્વ જ અઘટિત છે. તે આ રીતે -
પાટલિપુત્ર વગેરે ક્ષેત્રમાં નહીં રહેનારે, ઘટકાળે વિનાનો, કૃષ્ણ વગેરે વર્ણ વિનાનો, માત્ર
૪ ક્ષેત્રોનનુવિદ્ધ-તાધારત્વપરિતક્ષેત્રાનાધેયસ્વભાવે, એટલે ઘડો જે ક્ષેત્રમાં રહે છે, તે ક્ષેત્રમાં આધારતા આવે છે અને ઘડામાં આધેયતા આવે છે... આધારક્ષેત્રનિરૂપિત આધેયતા વિના ઘડાનું અસ્તિત્વ ન હોય...
સ્વસ્થિતિઋત્તિભવિતi=ઘડો જેટલો કાળ રહે તે તેની સ્થિતિ, તે સ્થિતિકાળમાં ભાવિતા-રહેવાપણું વિના ઘટ ન હોય...
૨. “નનુ વાદ્ધ તથાધાર' ત વ-પ:
૨. “તથાધાર' રૂતિ ઈ-પત્ર |

Page #180

CN
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः ऽनुपलम्भात्, (५०) तत्तदन्यतममात्रत्वे तदितरवैकल्येन तत्स्वरूपानुपपत्तेः, विविक्तानामसम्भवात्, सम्भवेऽपि तन्मात्रत्वेन तद्र्व्यत्वादिबुद्धिहेतुत्वतो घटबुद्धयभावप्रसङ्गः । ............... व्याख्या *
........................... स्वभावम्, ऋते तत्कालभावितां-विना स्वस्थितिकालभावितां कृष्णादिभावशून्यं-कृष्णो
भंदिभावशून्यं घटः । कुत इत्याह-तथाऽनुपलम्भात् । तथा-तेन प्रकारेण तथाविधक्षेत्राद्यनुवेधादिरहितमृदादिद्रव्यमावलक्षणेनानुपलम्भात् । अत्रैव कारणमभिधातुमाह-तत्तदन्यतमेत्यादि । तस्य-घटस्य तेषां-पार्थिवद्रव्यत्वादीनामन्यतममात्रत्वे-पार्थिवद्रव्यमात्रत्वे सति तदितरवैकल्येन-इहत्यत्वाद्यभावेन तत्स्वरूपानुपपत्तेः-अधिकृतपार्थिवद्रव्यत्वस्वरूपानुपपत्तेः । 'घटबुद्ध्यभावप्रसङ्गः' इति योगः । अनुपपत्तिश्च विविक्तानामसम्भवात् । पार्थिवद्रव्यत्वादीनामिति प्रक्रमः । सम्भवेऽपीत्यादि । सम्भवेऽप्यधिकृतपार्थिवद्रव्यत्वादीनां तन्मांत्रत्वेनपार्थिवद्रव्यादिमात्रत्वेन हेतुना, तद्र्व्यत्वादिबुद्धिहेतुत्वतः-पार्थिवद्रव्यत्वादिबुद्धिहेतुत्वतः, तेषां घटबुद्ध्यभावप्रसङ्गः । नान्यालम्बनाऽन्या बुद्धिः साध्वी भवितुमर्हतीति भावनीयम् । न चेत्यादि । निष्णातव्यपदेशोऽयम् । द्रव्यतः पार्थिवत्वेन सदित्यत्र सत्त्वम् पार्थिवद्रव्यत्वमिति
...* मनेतिरश्मि માટીરૂપ જ ઘડો છે” – એમ ઘડાને માત્ર દ્રવ્યરૂપ માની શકાય નહીં, કારણ કે ક્ષેત્રાદિથી રહિત માત્ર દ્રવ્યરૂપે ઘડાની ક્યારેય પ્રતીતિ નથી થતી...
આશય એ કે, ઘડા વગેરેની પ્રતીતિ માત્ર માટી વગેરે રૂપે નથી થતી, પણ દ્રવ્યાદિ ચારે રૂપે થાય છે, તેથી દરેક વસ્તુઓને દ્રવ્યાદિ ચારે રૂપ જ સ્વીકારવી જોઈએ.
જો ઘડાને માત્ર માટીરૂપ જ માનીએ અને ક્ષેત્રાદિરૂપ ન માનીએ, તો ઘડાનું સ્વરૂપ જ સંગત નહીં થઈ શકે, ઘડો પોતાના સ્વરૂપને જ પ્રાપ્ત નહીં કરી શકે.
(૫૦) એ રીતે, ઘડાને માત્ર દ્રવ્યાદિરૂપ જ માનીએ અને ક્ષેત્રાદિરૂપ ન માનીએ, તો દ્રવ્યાદિરૂપ घार्नु स्व३५ असंगत ०४ २३शे. ७५२ | विवित. द्रव्याहि होता ४ नथी, d. (सम्भवेऽपि-) વિવિક્ત દ્રવ્યાદિ હોય તો, અર્થાત્ ઘટમાં રહેલ દ્રવ્યત્વાદિ જુદા જુદા હોઈ શકતા હોય અને તેથી ઘટ પણ અન્યતમ-દ્રવ્યત્વાદિરૂપ હોઈ શકતો હોય, તો પછી તે વિવિક્ત એવા દ્રવ્યવાદિની બુદ્ધિના ४ ॥२९॥ बने ('इदं पार्थिवद्रव्यं' 'इदं इहत्यम्' इत्या३ि५ विविस्त मुद्धिना ४ ७२४॥ बने), 'घटः' मेवी बुद्धिना नही... 'घटः' मेवी बुद्धि तो या द्रव्याहि यारे ५२२५२ अनुविद्ध होय त्यां°४ थाय...
હવે અહીં નિષ્ણાત વ્યક્તિ(=શબ્દાર્થના તાત્પર્યને જાણનાર વાદી) પ્રશ્ન કરે છે – પ્રશ્નઃ ઘટ જો દ્રવ્યાદિ અન્યતમત્વરૂપ હોય તો દ્રવ્યવાદિ બુદ્ધિ જ થાય, ઘટબુદ્ધિ ન થાય
... विवरणम् ...... 31. निष्णातव्यपदेशोऽयमिति । निष्णातस्य-शिक्षितस्य शब्दार्थतात्पर्यवेदिनो वादिन इत्यर्थः ।
१. 'लक्षणेनानुपलक्षणेनानुपलम्भात्' इति क-पाठो भ्रान्तिमूलको भाति। २. 'स्वरूपत्वानुपपत्तेः' इति घ-पाठः । ३. 'सम्भवेत्यादि' इति क-पाठः ।

Page #181

अधिकार: )
व्याख्या-विवरण- विवेचनसमन्विता
-
न च पार्थिवद्रव्यत्वादिबुद्धिरेव घटबुद्धिः, तथाऽप्रतीते:, इति निर्लोठयिष्यामः ॥ (५१) स्यादेतत्, स्वद्रव्यादिसत्त्वमेव परद्रव्याद्यसत्त्वम् । तथा च घटवस्तुनः
* व्याख्या
कृत्वा । न च पार्थिवद्रव्यत्वबुद्धिरेव - पार्थिवद्रव्यभावबुद्धिरेव घटबुद्धिः । कुत इत्याहतथाऽप्रतीतेः-पार्थिवद्रव्यभावबुद्धेर्घटबुद्धित्वेनाप्रतीतेः । एतत् निर्लोठयिष्यामः उपरिष्टाद् विज्ञानवादनिराकृतौ अवयविचिन्ताधिकारे प्रायो विप्रतिपत्तिनिराकरणेन सुनिर्लोठनादिति ॥
स्यादेतदित्यादि । स्यादेतत्- अथैवं मन्यसे स्वद्रव्यादिसत्त्वमेव । 'आदि' शब्दात् स्वक्षेत्रकालभावपरिग्रहः । परद्रव्याद्यसत्त्वम् । अत्रापि 'आदि' शब्देन परक्षेत्रकालभावपरिग्रहः । न स्वद्रव्यादिसत्त्वादर्थान्तरभूतमेतदित्यर्थः । एतदेव भावयति तथा चेत्यादि । तथा च घटवस्तुनः
६९
अनेअंतरश्मि
તેમ તમે કહ્યું, તે બરાબર નથી, કારણ કે દ્રવ્યત્વાદિ બુદ્ધિ તે જ ઘટબુદ્ધિ છે.
दुखो, घटबुद्धि ते 'सन् घटः' सेवा खाझरनी छे. त्यां सत् खेटले स्वद्रव्यादिना सत् खेभ तभे ऽह्युं. भेटले घटः पार्थिवद्रव्यत्वेन सत् खेवो खाडार थयो, तो त्यां सत्त्व पार्थिवद्रव्यत्व३५ ४ थयुं. सत् जे द्रव्यत्वेन सत् छे, जेटले 'पार्थिवो द्रव्यत्वेन सत्' वो खाडार थयो ...
तो घटः पार्थिवद्रव्यत्वेन सत् पार्थिवो द्रव्यत्वेन सत् अंनेमां मात्र शब्दले ४ छे, अर्थ तो सरजो ४ छे, आरए। } सत् वस्तु द्रव्यत्वेन पार्थिव: हो 3 पार्थिवद्रव्यत्वेन उडो ते समान ४ छे. એટલે દ્રવ્યત્વાદિબુદ્ધિ તે જ ઘટબુદ્ધિ છે... (આ બધી વાત સૂક્ષ્મપ્રજ્ઞાવાળો જ કહી શકે, મંદમંતિ नहीं...)
उत्तर : ना, सत् पार्थिवः जेवी बुद्धि से सत् घटः खेवी ४ बुद्धि होय तेवी प्रतीति थती न એ હોવાથી તેવું માની શકાય નહીં... આ વાત વિસ્તારથી આગળ (વિજ્ઞાનવાદના નિરાકરણ વખતે અને અવયવીની વિચારણા વખતે) સિદ્ધ કરાશે.
* वस्तु तो भाग सध्य ४ - पूर्वपक्ष *
(५१) पूर्वपक्ष: पोताना द्रव्य, क्षेत्र, डाल, भावने खाश्रयीने वस्तुनुं के सत्त्व छे, ते ४ श्रीभना
.. विवरणम् ..
व्यपदेशः-भाषणम् । अयं पार्थिवद्रव्यत्वादिबुद्धिरेव घटबुद्धिरित्येवंरूपः । अत्र हेतुमाह - द्रव्यतः पार्थिवत्वेन सदित्यत्र सत्त्वं पार्थिवद्रव्यत्वमिति कृत्वेति । इदमत्रैदम्पर्यं यत् पूर्वं तथा च तद्द्रव्यतः पार्थिवत्वेन सदित्यत्र वाक्ये पार्थिवत्वेन करणभूतेन सदिति सत्त्वरूपं घटादि वस्तूक्तं तदेवेह पार्थिवे सद्द्द्रव्यत्वशब्देनोच्यते । एवं च किं सिद्धम् ? पूर्वं द्रव्यतः पार्थिवत्वेन सदित्युक्त्वा साम्प्रतमस्मिन्नेवार्थे पार्थिवद्रव्यत्वशब्देन भाष्यमाणे वचनविसंवादादसाङ्गत्यं मन्यते जडबुद्धिः । निष्णातबुद्धिस्तु सूत्रकारोऽर्थदृष्टिप्रधानत्वाद् द्वयोरपि वाक्ययोः शब्दभेदेऽपि एकमेवार्थं प्रतिपन्न इति वृत्तिकृता हृदि निवेश्योक्तम्- “निष्णातव्यपदेशोऽय”मित्यादीति।। २. 'भावयन्नाह - तथा' इति घ-पाठः । ३. 'त्यादीनि' इति पूर्वमुद्रितपाठः ।
१. 'अप्येवं' इति क- पाठः ।

Page #182

૭૦
अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ
पार्थिवद्रव्यसत्त्वमेव अबादिद्रव्यासत्त्वम् इहक्षेत्रसत्त्वमेव 'पाटलिपुत्रा'द्यसत्त्वम् घटकालसत्त्वमेव मृत्पिण्डकालाद्यसत्त्वम्; श्यामत्वसत्त्वमेव रक्तत्वाद्यसत्त्वम् इति
- વ્યારહ્યા છે
. अधिकृतस्य पार्थिवद्रव्यसत्त्वमेव अबादिद्रव्यासत्त्वमित्यादि यावत् श्यामत्वसत्त्वमेव रक्तत्वाद्यसत्त्वमिति यथोक्तदोषानुपपत्तिरेव यथोक्तदोषः-अधिकृतवस्त्वभावप्रसङ्गलक्षणः, तस्यानुपपत्तिरेव, अधिकृतसत्त्वस्यैवेतरासत्त्वेन तद्भावनिवृत्तिरित्यभिप्रायः । एतदाशङ्क्याह
... અનેકાંતરશ્મિ પર દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવને આશ્રયીને અસત્ત્વ છે. એટલે, અસદુરૂપતા તે સરૂપતાથી જુદી નથી, પણ સરૂપતા સ્વરૂપ જ છે, તેથી
(૧) ઘડાનું પાર્થિવદ્રવ્યરૂપે જે સત્ત્વ છે, તે જ જળાદિદ્રવ્યરૂપે અસત્ત્વ છે. (૨) ઘડાનું મથુરાત્વેન જે સત્ત્વ છે, તે જ પાટલિપુત્રત્વેન અસત્ત્વ છે. (૩) ઘડાનું ઘટકાલત્વેન જે સત્ત્વ છે, તે જ મૃતપિંડાદિકાલ—ન અસત્ત્વ છે. (૪) ઘડાનું કૃષ્ણત્વેન જે સત્ત્વ છે, તે જ રક્તત્વન અસત્ત્વ છે.
ટૂંકમાં, અસત્ત્વરૂપતા જુદી નથી, પણ સરૂપતારૂપ જ છે, તેથી વસ્તુ તો માત્ર સરૂપ જ સિદ્ધ થશે, સદસદ્ ઉભયરૂપ નહીં.
અહીં ઉપરોક્ત દોષ પણ નહીં આવે, જુઓ; યથોક્તદોષ=પાના નં. ૬૫ પર સ્યાદ્વાદીએ જે કહ્યું કે, વસ્તુ સદસતું ન હોય તો તેનો અભાવ થાય; તેની અહીં અનુપપત્તિ થશે, અર્થાત્ તે દોષ અમને નહીં આવે. કારણ કે અમે માત્ર સત્ રૂપ જ માની અને પારદ્રવ્યણ અસત્ત્વ તે સત્ત્વરૂપ જ માની લીધું.
તાત્પર્ય ઘટને પટાદિરૂપે અસત્ ન માનો, તો તે પટાદિરૂપ થવાથી ઘટાભાવ થવાની આપત્તિ આવે. પણ હવે ઘટરૂપે સત્ત્વ એ જ પટાદિરૂપે અસત્ત્વ હોવાથી તે પટાદિરૂપ નથી, એટલે ઘટાભાવ થવાની આપત્તિ નહીં આવે.
* માત્ર સદુરપ માનવામાં વસ્તુનો અભાવ : ઉત્તરપક્ષઃ પૂર્વપક્ષી, અસત્ત્વનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ માનતો જ નથી, પણ જો ન માને તો સત્ત્વઅસત્ત્વ બંને એક જ છે, એવું કહી જ નહીં શકે, કારણ કે “અસત્ત્વ એવો શબ્દપ્રયોગ જ નિરર્થક
વિવરમ્
. _32. अधिकृतसत्त्वस्यैवेतरासत्त्वेन तद्भावनिवृत्तिरिति । अधिकृतसत्त्वस्यैव-पार्थिवद्रव्यसत्त्वादिलक्षणस्य 'इतरासत्त्वेन' इतरेषाम्-अबादीनां तत्रासत्त्वेन-अविद्यमानतया किमित्याह-तद्भावनृिवत्ति:अबादिरूपनिवृत्तिः । इदमुक्तं भवति-न हि किञ्चित् पार्थिवद्रव्यसत्त्वादिव्यतिरिच्यमानमूर्तिरबाद्यसत्त्वं पार्थिवद्रव्यसत्त्वे समस्ति, किन्तु पार्थिवद्रव्यसत्त्वमेव अबाद्यसत्त्वमिति शब्दान्तरेणोच्यत इति ।।
૨. “વૃતર્ચવ' તિ -પઢિ: / ૨. ‘દ્રવ્યત્વવ્યિતિ' તિ વ-પd: I રૂ. ‘ffસ્ત (2)' ત્યધિક g
પાડુ: |

Page #183

..........
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
७१ यथोक्तदोषानुपपत्तिरेव । एतदप्यसारम्, (५२) इत्थमपि कल्पनायां तदवस्तुत्वप्रसङ्गात् । तथाहि-यदि पार्थिवद्रव्यसत्त्वमेव अबादिद्रव्यासत्त्वम्, एवं तर्हि यथा तत् पार्थिवद्रव्यत्वेन सत्, एवमबादिद्रव्यत्वेनापि स्यात्, तत्सत्त्वाव्यतिरिक्तत्वात् तदितरासत्त्वस्य ।
................ व्याख्या ................ एतदप्यसारम् । कुत इत्याह-इत्थमपीत्यादि । एवमपि कल्पनायां क्रियमाणायां तदवस्तुत्वप्रसङ्गात् तस्य-अधिकृतस्य वस्तुनः-घटादिरूपस्य अवस्तुत्वप्रसङ्गात् । एतदेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहि यदि पार्थिवद्रव्यसत्त्वमेव अबादिद्रव्यासत्त्वं सत्त्वमेवासत्त्वमित्युभयमप्याश्रित्य, अन्यथैवमभिधानं न युज्यत इत्यभिप्रेतां परविवक्षामनादृत्य तावदेवमाह-एवं तर्हि यथा तत् पार्थिवद्रव्यत्वेन सत् घटादिरूपं वस्तु, एवमबादिद्रव्यत्वेनापि स्यात् सदेव । कुत
..... मनेतिरश्मि * થાય (અસત્ત્વનું અસ્તિત્વ જ ન હોવાથી અસત્ત્વશબ્દ, કોઈનો વાચક નથી અને તો તેવા શબ્દનો પ્રયોગ નિરર્થક જ થાય...) માટે તમારી એ વાત તો માનવા જેવી જ નથી, એટલે એને અવગણીને ग्रंथ।२ उत्तर सापेछ...
(૫૨) જો વસ્તુના સ્વદ્રવ્યાદિથી સત્ત્વને જ પરદ્રવ્યાદિથી અસત્ત્વ માની લેવામાં આવે, તો વસ્તુનો જ અભાવ થશે. તે આ રીતે -
(૧) ઘડાનું પાર્થિવદ્રવ્યત્વેન જે સત્ત્વ છે, તેને જ જો જલાદિત્યન અસત્ત્વ કહેવાય, તો પાર્થિવદ્રવ્યનું સત્ત્વ અને જળાદિદ્રવ્યનું અસત્ત્વ બંને એક થઈ જવાથી – (A) અસત્ત્વ પણ સત્ત્વરૂપ अनशे, मने (B) सत्व ५९ असत्प३५ जनशे, तेथी तो - (A) ५डो भ. पार्थिवद्रव्य३५ सत् छ,
................ विवरणम् ____33. सत्त्वमेवासत्त्वमित्युभयमप्याश्रित्यान्यथैवमभिधानं न युज्यते इत्यभिप्रेतां परविवक्षामनादृत्य तावदेवमाहेति । पार्थिवद्रव्यसत्त्वमेवाबादिद्रव्यासत्त्वमित्यनेन वाक्येन सत्त्वमेवंरूपो य: परमतानुवादः क्रियते सूत्रकारेण स उभयमपि सत्त्वमसत्त्वं च वास्तवमाश्रित्यात्रैव विपक्षे बाधकमाह-अन्यथा वास्तवद्धयानाश्रयणे एवं सत्त्वमेवासत्त्वमनेनोल्लेखेनाभिधानं-भाषणं परस्य न युज्यते इति-अस्मात् कारणात् अभिप्रेतां सम्मतां परविवक्षां परमार्थत: सत्त्वाद् व्यतिरिक्तं न किञ्चिदसत्त्वं वचनभेदेऽपि समस्तीत्येवंलक्षणाम् अनादृत्यपरिहृत्य, तावदिति प्रक्रमार्थः । एवं वक्ष्यमाणं दूषणमाह-इदमिहाकूतं वास्तवयोरेव सत्त्वासत्त्वयोः सत्त्वमेवासत्त्वमिति शब्दार्थविदः परस्य वक्तुं युक्तम्, न पुनरन्यथा, निरर्थकस्य कस्यचिच्छब्दस्य लोके प्रयोगाभावात् इत्यभिप्रायमङ्गीकृत्य उक्तलक्षणपरविवक्षानादरणेन वक्ष्यमाणं दूषणं प्रस्तूयत इति ।।
१. 'तदत्त्वस्य' इति क-पाठः । २. 'सत्त्वमेव रूपो' इति च-पाठः । ३. 'परमानानुवादः' इति क-पाठः । ४. 'बाधकमित्याह' इति क-पाठः। ५. अभिप्रेतां समतां परविवक्षायां परमार्थतः व्यति० इति ख-पाठः। ६. 'इहाकृतं' इति क-पाठः । ७. 'परस्य च युक्तम्' इति क-पाठः ।

Page #184

अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ:
.
यथा चाबादिद्रव्यत्वेनासत् तथा पार्थिवद्रव्यत्वेनापि स्यात्, तदसत्त्वाव्यतिरिक्तत्वात् तत्सत्त्वस्य; एवं क्षेत्रादिष्वपि वाच्यम्। ततश्च तदितररूपापत्त्यादिनाऽवस्तुत्वप्रसङ्गः ॥
આ વ્યારથી ... इत्याह-तत्सत्त्वाव्यतिरिक्तत्वात्-पार्थिवद्रव्यसत्त्वाव्यतिरिक्तत्वात्, इतरासत्त्वस्य-अबादिद्रव्यासत्त्वस्य । यथा चाबादिद्रव्यत्वेनासत् तथा पार्थिवद्रव्यत्वेनापि स्यात् असदेव । कुत इत्याह-तदसत्त्वाव्यतिरिक्तत्वात्-अबादिद्रव्यासत्त्वाव्यतिरिक्तत्वात् तत्सत्त्वस्य-पार्थिवद्रव्यसत्त्वस्य । एवं क्षेत्रादिष्वपि वाच्यम् इहत्यत्व'पाटलिपुत्रका'दित्वाद्यपेक्षया । यदि
.......... અનેકાંતરશ્મિ ... તેમ જલાદિરૂપે પણ સત્ થશે, અને (B) ઘડો, જેમ જલાદિરૂપે અસત્ છે, તેમ પાર્થિવદ્રવ્યરૂપે અસતુ થશે.
(૨) ઘડાનું મથુરાત્વેન જે સત્ત્વ છે, તે જ જો પાટલિપુત્રત્વેન અસત્ત્વ માનવામાં આવે, તો - (A) અસત્ત્વ સત્ત્વરૂપ, અને (B) સત્ત્વ અસત્વરૂપ બની જવાથી (A) ઘડો, જેમ મથુરારૂપે સત્ છે તેમ પાટલિપુત્રરૂપે પણ સત્ થશે, અને (B) ઘડો, જેમ પાટલિપુત્રરૂપે અસત્ છે, તેમ મથુરારૂપે પણ અસત્ થશે...
(૩) તે જ રીતે, ઘડો (A) જેમ ઘટકાલ—ન સત્ છે, તેમ મૃપિંડકાવ્યત્વેન પણ સત્ થશે, અને (B) મૃપિંડકાલત્વેન જેમ અસત્ છે તેમ ઘટકાયત્વેન પણ અસત્ થશે.
(૪) તે જ રીતે, ઘડો (A) જેમ શ્યામરૂપે સત્ છે, તેમ રક્તરૂપે પણ સત્ થશે, અને (B) રક્તરૂપે જેમ અસત્ છે, તેમ શ્યામરૂપે પણ અસત્ થશે.
આ રીતે, પાર્થિવ વગેરે રૂપ ઘડો, જળાદિ રૂપ પણ બની જવાથી – પોતાનું દ્રવ્યાદિ સ્વરૂપ શ્રુત થવાથી – ઘટાદિ વસ્તુનો અભાવ થશે જ...
બીજી વાત, જળાદિનું અસત્ત્વ અને પાર્થિવાદિનું સત્ત્વ બંને એકરૂપ માનવામાં આવે, તો બે દોષ આવશે -
(૧) પ્રથમ દોષ : “જે જેનાથી અભિન્ન હોય તે તેના રૂપ જ બને છે” - એ નિયમ પ્રમાણે જલાદિઅસત્ત્વ, પાર્થિવસત્ત્વથી અભિન્ન હોવાથી, પાર્થિવસત્ત્વરૂપ જ બની જશે અને સત્ત્વરૂપ બનવાથી તેની અસત્ત્વરૂપતા જ નહીં રહે. એટલે જલાદિઅસત્ત્વની નિવૃત્તિ થશે.. અને જલાદિના અસત્ત્વની નિવૃત્તિ થવાથી જળાદિનું સત્ત્વ થઈ જશે, કારણ કે જળાદિના અસત્ત્વની નિવૃત્તિ-જળાદિસત્ત્વ... તેથી પાર્થિવસત્ત્વ - જળાદિઅસત્ત્વનિવૃત્તિ - જળસત્ત્વ, એમ પાર્થિવસત્ત્વ અને જળસત્ત્વ બંને એક થઈ જવાથી, જે ઠેકાણે પાર્થિવની સત્તા હોય તે જ ઠેકાણે જળની પણ સત્તા માનવાનો પ્રસંગ આવશે...
આમ, પાર્થિવ જળરૂપ બનશે અને જળ પાર્થિવરૂપ બનશે, પણ એવું તો જોવાતું નથી, તેથી સત્ત્વને અસત્ત્વરૂપ માનવામાં પાર્થિવ-જળ બંનેનો અભાવ થઈ જવા રૂપ પહેલો દોષ આવશે.
રૂ. “યથા વાડાઃ ' તિ ઈ
૨. ‘થા વાડવાદ્રિ.' રૂતિ ઈ-પ: ૨. ‘ડુત્વરી સર્વણ્ય' ત -પઢિ: પJ:૪. પૂર્વમુકિત વત્ર “સક્રેવ' રૂત પઠ:, સ વાશુદ્ધત્વાકુક્ષિતઃ |

Page #185

७३
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता (५३) आह-कथं पार्थिवद्रव्यसत्त्वाद्यव्यतिरिक्तत्वेऽप्यबाद्यसत्त्वस्य पार्थिवद्रव्य
..........* व्याख्या ....... इहत्यत्वसत्त्वमेव 'पाटलिपुत्रका'दित्वासत्त्वम्, एवं सति यथा तदिहत्यत्वेन सत्, एवं पाटलिपुत्रका'दित्वेनापि स्यात्, तत्सत्त्वाव्यतिरिक्तत्वादितरासत्त्वस्य । यथा वा 'पाटलिपुत्रका'दित्वेनासत् तथा इहत्यत्वेनापि स्यात्, तदसत्त्वाव्यतिरिक्तत्वात् तत्सत्त्वस्य । एवं घटकालमृत्पिण्डादिकालत्वं च । तथा श्यामत्वसत्त्वं रक्तत्वाद्यसत्त्वं चाङ्गीकृत्य भावना कार्या । ततश्चेत्यादि । ततश्च-एवं च सति तदितररूपापत्त्यादिना तस्य-पार्थिवद्रव्यादिसत्त्वस्य इतररूपापत्त्यादिना-अबादिद्रव्यत्वादिरूपापत्त्यादिना । 'आदि'शब्दात् तदभावपरिग्रहः । किमित्याह-अवस्तुत्वप्रसङ्गः, अभावापत्तिरिति निगमनम् ।
आहेत्यादि । आह-कथं पार्थिवद्रव्यसत्त्वाद्यव्यतिरिक्तत्वेऽपि कस्येत्याह-अबाद्यसत्त्वस्य पार्थिवद्रव्यसत्त्वादेः अवधिभूतस्य, अबाद्यात्मकत्वं सुष्ठवप्यबाद्यसत्त्वात्मकत्वं भवतु
......... मनेतिरश्मि ...... (૨) દ્વિતીય દોષઃ જલાદિઅસત્ત્વ સાથે, જો પાર્થિવદ્રવ્યસત્ત્વનો સંપૂર્ણતયા અભેદ થશે તો પાર્થિવદ્રવ્યસત્ત્વ, અબાદિઅસત્ત્વ દ્વારા પૂર્ણપણે ગ્રસ્ત થઈ જશે (બાકી તે બેની એકરૂપતા ન ઘટે) અને તો તે અબાદિઅસત્ત્વરૂપ બની જતાં – તે પાર્થિવદ્રવ્યસત્ત્વનું અલગ કોઈ અસ્તિત્વ જ નહીં રહે...
(૫૩) પૂર્વપક્ષઃ એક વાત સ્પષ્ટ નથી થતી, કે પાર્થિવસત્ત્વ સાથે જળઅસત્ત્વનો અભેદ હોય, તેટલા માત્રથી પાર્થિવસત્ત્વ જળરૂપ શી રીતે બને? અભેદ તો જળના અસત્ત્વ સાથે છે, જળ સાથે
............................. विवरणम् ....................... ____ 34. 'आदि'शब्दात् तदभावपरिग्रह इति । अबाद्यसत्त्वस्य वास्तवस्य सत: पार्थिवद्रव्यादिसत्त्वेन सहैकरूफ्तायामभ्युपगम्यमानायां परस्य द्वौ दोषौ प्रसज्येते । तद् यथा-यद् यतोऽभिन्नं तत् तदेव, यथा पार्थिवद्रव्यादिसत्त्वस्यैव स्वरूपम् । ततश्चाबाद्यसत्त्वस्य पार्थिवद्रव्यादिसत्त्वतया परिणामात् सर्वथाऽभाव एवं । एवं चाबादिसत्त्वस्य तत्प्रतिपन्थिनाऽबाद्यसत्त्वेन प्रतिस्खलनात् पार्थिवद्रव्यादिसत्त्वे सर्वात्मना सङ्क्रमेण पार्थिवद्रव्यसत्त्वाक्रान्ते क्षेत्रे सत्ता स्यात् । एवं च पार्थिवादिद्रव्यस्य अबादिस्वभावतापन्ना अबादिद्रव्यस्य वा पार्थिवादिरूपता । न चेदृशं वस्तु समस्तीति बलादुभयोरपि अभाव एवेत्येको दोष: ।
यद्वा अबाद्यसत्त्वेन पार्थिवद्रव्यसत्त्वस्य सर्वात्मना ग्रस्तत्वात्, अन्यथा एकरुपताया अभावात्, पार्थिवादिद्रव्यस्याभाव एव स्यात् । इति द्वितीयो दोष इति ।।
35. पार्थिवद्रव्यसत्त्वादेरवधिभूतस्येति । अबाद्यसत्त्वं हि पार्थिवद्रव्यसत्त्वमवधिमपेक्ष्य व्यवह्रियते
१. 'भाव इत्यभिप्रायमङ्गीकृत्य उक्तलक्षणपरविवक्षानादरेण परिग्रहः' इति ख-च-पाठो भ्रान्तिमूलको भाति । २. 'सर्वथा भाव एव' इति पाठो नास्ति च-प्रतौ, पूर्वमुद्रिते तु 'सर्वथा भाव' इति पाठः, स चासम्यक्, प्रकृते तु 'सर्वथाऽभाव एव' इत्येव पाठस्य D-आदिहस्तप्रतानुसारेणोचितप्रतिभासित्वात्। ३. 'रूपतां' इति च-पाठः। ४. पूर्वमुद्रिते तु 'सर्वात्मना पाथिवद्रव्यसत्तया स्वरूपताया अभावात्' इति पाठः, तस्य चाशुद्धत्वात् N-प्रतानुसारेणात्र शुद्धपाठः संस्थापितः ।

Page #186

७४ अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः सत्त्वादेरबाद्यात्मकत्वम् ? उच्यते-तस्य सत्त्वाव्यतिरिक्ततया तद्रूपतापत्तेः । न ह्यबाद्यसत्त्वम्, अबादिसत्त्वरूपतापत्तिमन्तरेण असत्तां जहाति, तत्तत्त्वानिवृत्तेः तत्त्वतस्तदव्यतिरिक्तत्वाभावात् । (५४) तत्सत्त्वरूपतापत्तिरेव तत्तत्त्वनिवृत्तिरिति चेत्, न, युक्त्य
.......... व्याख्या - तदसत्त्वाव्यतिरिक्ततयेति भावः । एवं पूर्वपक्षमाशङ्क्याह-उच्यते तस्येत्यादि । तस्यअबाद्यसत्त्वस्य सत्त्वाव्यतिरिक्ततया-पार्थिवद्रव्यसत्त्वाव्यतिरिक्तत्वेन तद्रूपतापत्तेः-अबादिरूपतापत्तेः । एतदेव भावयति न हीत्यादिना । न हि-यस्माद् अबाद्यसत्त्वम् अंबादिसत्त्वरूपतापत्तिमन्तरेण-विनाऽसत्तां जहाति-परित्यजति । कुत इत्याह-तत्तत्त्वानिवृत्तेः असत्तायास्तत्त्वमसत्त्वमेव तदनिवृत्तेः, तत्त्वतः-परमार्थतः तदव्यतिरिक्तत्वाभावात्-पार्थिवद्रव्यसत्त्वाद्यव्यतिरिक्तत्वाभावात्, तदसत्त्वापरित्यागेनेति भावनीयम् । तत्सत्त्वेत्यादि । तत्सत्त्वरूपतापत्तिरेव-पाथिवद्रव्यत्वादिसत्त्वरूपतापत्तिरेव तत्तत्त्वनिवृत्तिः-अबाद्यसत्त्वतत्त्वनिवृत्तिः,
............ मनेतिरश्मि .................. નહીં, એટલે પાર્થિવસત્ત્વ, જળના સત્ત્વનું વિરોધી હોવાથી જળ-અસત્ત્વરૂપ બની શકે, જળરૂપ નહીં...
ઉત્તરપક્ષ: જુઓ, જલાદિઅસત્ત્વને પાર્થિવસત્ત્વની સાથે એકરૂપ માન્યું અને તો તે જલાદિઅસત્ત્વનો અભાવ જ થઈ જાય. (બાકી જો તેનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ રહે તો તે બેની એકસ્વભાવતા સિદ્ધ થાય નહીં) એટલે જલાદિઅસત્ત્વ પોતાનું અપણારૂપ સ્વરૂપને છોડી પાર્થિવસત્ત્વ સાથે એક થઈ જાય
હવે જલાદિઅસત્ત્વનો પાર્થિવસત્ત્વ સાથે અભેદ કરવા માટે, અસરૂપતાનો ત્યાગ માનવો પડશે અને અસટ્ટપતાને છોડવા જળનું અસ્તિત્વ સ્વીકારવું પડશે - એમ પાર્થિવસત્ત્વજળઅસત્ત્વनिवृत्ति ४सत्त्व होवाथी, पार्थिवसत्त्व/४सत्त्वजने में थ६ ४di, पार्थिव ५५॥ ४॥३५ जनशे...
પણ, પાર્થિવ જળરૂપ હોય, એવું કદી બનતું નથી. વાસ્તવમાં તો પાર્થિવ જળના અભાવરૂપ ४ डोय छे. (५४) पूर्वपक्ष : *मसत्त्व पार्थिवसत्व थाय, ते ४ ४५मसत्त्वना निवृत्ति छ... आशय
.............. विवरणम् .... दीर्घत्वमिव हूस्वत्वमिति ।।
36. तदसत्त्वाव्यतिरिक्ततयेति । तस्य-अबादेरसत्त्वं तदसत्त्वम्, तस्मादव्यतिरिक्ततया पार्थिवद्रव्यसत्त्वस्य अबाद्यसत्त्वाव्यतिरेके हि पार्थिवद्रव्यसत्त्वस्य सुतरामबादिसत्त्वांनापत्तिः । अबादिसत्त्वस्य प्रतिपन्थिभावस्वभावत्वात् पार्थिवद्रव्यसत्त्वस्येति ।।
तदव्यतिरिक्तं पार्थिवसत्त्वाव्यतिरिक्तं हि, तद् (=पार्थिवसत्त्वं) एव तद् (जलासत्त्वं) भवति । इति
अन्वयः।
१. 'अबाद्यसत्त्व०' इति क-पाठः। २. 'पार्थिवसत्त्वस्य' इति ख-च-पाठः। ३. पूर्वमुद्रिते त्वत्र 'सत्त्वापत्तिः' इति पाठः तस्य चाशुद्धप्रायत्वात् N-प्रतानुसारेणात्र 'सत्त्वानापत्तिः' इति पाठः उल्लिखितः ।

Page #187

अधिकार: )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
-
नुपपत्तेः, पार्थिवद्रव्यसत्त्वादेरपि तदितरासत्त्वस्वभावत्वात्, तथाप्रतीतेः । न च तदितरासत्त्वनिवृत्तौ तदभावेनास्येत्थंस्वभावत्वं युक्तम् । न ह्यसति चेतनात्वेऽणुश्चेतनस्वभाव नाम । (५५) एतेन पार्थिवद्रव्यसत्त्वादेः सत्त्वविशेषत्वात् तंदव्यतिरिक्तत्वेऽप्यबाद्य
व्याख्या
तदव्यतिरिक्तं हि तदेव तद् भवति । इति एवं चेन्मन्यसे, एतदाशङ्क्याह - नेत्यादि । न-नैतदेवम्, युक्त्यनुपपत्तेः । एनामेवाह - पार्थिवद्रव्यसत्त्वादेरपि । 'आदि' शब्दादिहत्यत्वक्षेत्रसत्त्वादिपरिग्रहः । तदितरासत्त्वस्वभावत्वात्, अबाद्यसत्त्वस्वभावत्वादित्यर्थः । कुत एतदेवमित्याहतथाप्रतीतेः । तथा-तेन प्रकारेण - अबाद्यसत्त्वस्वभावत्वेन प्रतीतेः, पार्थिवद्रव्यसत्त्वादेरिति प्रक्रमः। इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह - न चेत्यादि । न च तदितरासत्त्वनिवृत्तौ सत्यां तदभावेनेति अबाद्यसत्त्वाभावेन हेतुना अस्य पार्थिवद्रव्यसत्त्वादेः इत्थंस्वभावत्वम्-अबाद्यसत्त्वस्वभावत्वं युक्तम् । एतदेव भावयति न हीत्यादिनां । न हि नैव असति - अविद्यमाने चेतनात्वे-चेतनाभावेऽणुः - परमाणुः चेतनास्वभावश्चेतनाधर्मा नामेति । अनेन नैकान्ताविद्यमानं विशेषणं भवितुर्महतीत्येतदेवाह; ततश्चाबाद्यसत्त्वेन तत्र भवितव्यमिति भावः । एतेनेत्यादि ।
७५
अनेअंतरश्मि
એ કે, જળઅસત્ત્વની નિવૃત્તિ જલાત્મક નથી, પણ પાર્થિવસત્ત્વાત્મક જ છે - આ રીતે અસત્ત્વનિવૃત્તિ માનવાથી, પાર્થિવમાં જળનું આપાદાન પણ નહીં થાય અને જળાદિઅસત્ત્વનું પાર્થિવસત્ત્વ થવું પણ संगत थ ४शे...
ઉત્તરપક્ષ ઃ આ કથન પણ યુક્તિ દ્વારા અસંગત જણાય છે, કારણ કે પાર્થિવસત્ત્વ પણ જળાદિના અસત્ત્વરૂપ છે, કારણ કે જળાદિના અસત્ત્વરૂપે જ પાર્થિવસત્ત્વની પ્રતીતિ થાય છે. (એટલે જલાદિઅસત્ત્વ જ પાર્થિવસત્ત્વરૂપ થઈ ગયું, એમ ન કહી શકાય... તેમાં યુક્તિ જણાવે છે-)
પાર્થિવસત્ત્વરૂપ બનવામાં જલાસત્ત્વની નિવૃત્તિ જ થઈ જાય, તો જલાસત્ત્વનો અભાવ થઈ જતાં, પાર્થિવસત્ત્વ પણ જલાસત્ત્વરૂપ ન રહી શકે... જેમ ચેતનાત્વ ન હોય તે પરમાણુને ચેતન કહી શકાય નહીં... જે એકાંતે વિદ્યમાન જ નથી, તે વિશેષણ શી રીતે બને ? એટલે જળ-અસત્ત્વ પણ ત્યાં રહેવું તો જોઈએ જ... (તો જ પાર્થિવસત્ત્વનો જલાસત્ત્વરૂપે વ્યપદેશ સંગત થાય.)
* वस्तु भाभ स६३५ ४ - ईऽऽायार्यमत*
(पथ) डुडायार्य: पार्थिवद्रव्यसत्त्व, सत्त्वविशेष३प छे, सत्त्वसामान्य नहीं, भेटले ४णासत्त्व, .... विवरणम् ..
37. तदव्यतिरिक्तं हि तदेव तद्भवतीति । तदव्यतिरिक्तं पार्थिवद्रव्यसत्त्वादभिन्नं हिः-यस्मात् । तदेव पार्थिवद्रव्यसत्त्वमेव तदबाद्यसत्त्वं भवति, न पुनरन्यः कश्चिदसत्त्वांशस्तत्रावशिष्यत इति ।
१. 'तदतिरिक्त०' इति घ-पाठः । २. पूर्वमुद्रिते त्वत्र पंक्तिद्वयं प्रमाददोषेण लुप्तम् ।

Page #188

७६
(प्रथमः
.
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः सत्त्वस्य पार्थिवद्रव्यसत्त्वादित्वमेवेत्येतदपि प्रत्युक्तमिति सूक्ष्मधिया भावनीयम् ॥
............. व्याख्या .............. एतेन-अनन्तरोदितेन वस्तुना पार्थिवद्रव्यसत्त्वादेः प्रस्तुतस्य सत्त्वविशेषत्वात् कारणात् तदव्यतिरिक्तत्वेऽपि-पार्थिवद्रव्यसत्त्वाद्यव्यतिरिक्तत्वेऽपि अबाद्यसत्त्वस्य । किमित्याहपार्थिवद्रव्यसत्त्वादित्वमेव । सत्त्वविशेषाव्यतिरेकेण तद्भावापत्तेरित्यभिप्रायः । इत्येतदपिकुक्काचार्यादिचोदितं प्रत्युक्तं-निराकृतम् इति सूक्ष्मधिया भावनीयम् । सत्त्वविशेषाव्यतिरेकोऽपि नाधिकृतासत्त्वस्य स्वरूपापरित्यागेन । न चाबाद्यसत्त्वमबादिसत्त्वरूपतापत्तिमन्तरेण अँसत्तां जहातीति दर्शितमेतत् । अतोऽबाद्येव तदव्यतिरिक्तमित्यबाद्यात्मकं तत्, अबादिनिवृत्तौ तु तदसत्त्वं तदव्यतिरिक्तमिति पूर्वोक्तो दोष इत्यलं प्रसङ्गेन, अक्षरगमनिकामात्रत्वात् प्रारम्भस्य ॥
... मनेतिरश्मि ... પાર્થિવસત્ત્વથી અભિન્ન હોય તો સત્ત્વવિશેષ-પાર્થિવસત્ત્વરૂપ જ થાય, જળસત્ત્વરૂપ નહીં.
स्याद्वाही : सत्त्वविशेषथी भिन्न थq। माटे ५९ असत्१३५ छोऽj तो ५3 ४... आने જળાસત્ત્વએ પોતાનું અસત્ત્વરૂપ છોડવા માટે સત્ત્વરૂપ સ્વીકારવું પડે. એટલે પાર્થિવદ્રવ્યથી અભિન્ન (तदव्यतिरिक्तम्) ४॥ ४ (अबाद्येव) 25 03 (४ासत्व नहा) भने भेटले (तत्) ४ासत्व ५९॥ ४॥३५ જ થઈ જશે.
t (अबादिनिवृत्तौ तु तद्...) पार्थिवमा ४सत्त्व न मानो, तो५४ासत्त्व, पार्थिवसत्वथा અભિન્ન થવાથી (પાર્થિવસત્ત્વરૂપ જ બની જાય અને તો તેનું અસત્ત્વરૂપ ન રહેતાં તે જળસત્ત્વરૂપ જ બની જાય અને તો) જળરૂપે પણ સતુ થઈ જવાની પૂર્વોક્ત આપત્તિ આવશે... આ પદાર્થ ઘણો ગહન હોવાથી સૂક્ષ્મબુદ્ધિપૂર્વક એકાગ્રતાથી વિચાર કરવો.
................. विवरणम् .................... 38. असत्तां जहातीति । अबाद्यसत्त्वस्य हि पार्थिवद्रव्यसत्त्वेन सहैकरुपतापत्तौ नियमादभाव एव, अन्यथा एकस्वभावताया असिद्धेः । ततोऽबाद्यसत्त्वस्यासत्तालक्षणे स्वरूपपरित्यागे सति बलात् पार्थिवद्रव्यसत्त्वमापद्यत इति ।।
39. अबादिनिवृत्तौ तु तदसत्त्वं तदव्यतिरिक्तमिति पूर्वोक्तो दोष इति । यद्यबादिसत्त्वनिवृत्ति: पार्थिवद्रव्येऽभ्युपगम्यते तदा तदसत्त्वम्-अबाद्यसत्त्वं तदव्यतिरिक्तं-पार्थिवद्रव्यसत्त्वादव्यतिरिक्तमित्यङ्गीकृतं स्यात् इत्यस्माद्धेतो: पूर्वोक्तो दोष: । स च यदि पार्थिवद्रव्यसत्त्वमेवाबादिद्रव्यासत्त्वम् । एवं तर्हि यथा तत् पार्थिवद्रव्यत्वेन सदेवमबादिद्रव्यत्वेनापि स्यात् तत्सत्ताव्यतिरिक्तत्वात् तदसत्त्वस्येत्यादिना ग्रन्थेन पूर्व प्रतिपादित इति ।।
१. 'त्यागेन चाबाद्य०' इति क-पाठः। २. 'सत्त्वं' इति क-पाठः। ३. प्रेक्ष्यतां ७४तमं पृष्ठम् । ४. 'सत्त्वस्य सत्ता०' इति ख-पाठः। ५. 'स्वरूपेऽपरि०' इति च-पाठः ।

Page #189

७७
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
(५६) अथोच्येत-न हि नः किञ्चिदबाद्यसत्त्वं निरुपाख्यं नामास्ति यदपेक्षयाऽव्यतिरिक्तविकल्पोपन्यासेनावस्तुत्वापत्त्याऽऽत्मनो न्यायाभिज्ञता ख्याप्यते, अपि तु पार्थिवद्रव्यसत्त्वमेव विशिष्टमेकस्वभावमबाद्यसत्त्वमुच्यते; ततश्च यथोक्तदोषाभावाद् व्यर्थो विकल्पोपन्यासपरिश्रमः । एवं शेषेष्वपि भावनीयमिति ।
.............. व्याख्या ............... अथेत्यादि । अथ उच्येत परेण-न हि न:-अस्माकं किञ्चिदबाद्यसत्त्वं निरुपाख्यंतुच्छं नामास्ति यदपेक्षया-यदाश्रयणेन अव्यतिरिक्तविकल्पोपन्यासेन अवस्तुत्वापत्त्याअवस्तुत्वप्रसङ्गेनाधिकृतस्य वस्तुनः आत्मनो न्यायाभिज्ञता-सूक्ष्मोक्तिकत्वं ख्याप्यते भवता । अपि तु-किं तर्हि ? पार्थिवद्रव्यसत्त्वमेव प्रस्तुतं विशिष्टं त्रैलोक्यव्यावृत्तम् एकस्वभावं सदेकरूपतया अबाद्यसत्त्वमुच्यते, न तु तदन्यत् तदिति । ततश्च-एवं च सति यथोक्तदोषाभावात्-अधिकृतस्य वस्तुनोऽवस्तुत्वप्रसङ्गो नाम यथोक्तो दोषस्तदभावाद्धेतोर्व्यर्थो विकल्पोपन्यासपरिश्रमः अनन्तरकृतः । एवं शेषेष्वपि-ईहत्यत्वसत्त्व पाटलिपुत्रका'दित्वासत्त्वादिषु भावनीयमिति ।
....... मनेतिरश्मि .........
* विशिष्ट सत्यने १ सप्प भानीमे तो...* (૫૬) પૂર્વપક્ષ : “ઘટાદિ વસ્તુમાં રહેલ જળાદિઅસત્ત્વ એ જ પાર્થિવસત્ત્વરૂપ હોય તો ઘટ જળાદિરૂપે પણ સતુ થઈ જશે કે પાર્થિવાદિરૂપે પણ અસતુ થઈ જશે અને તેથી તેનું નિયત સ્વરૂપ ન રહેવાથી અવસ્તુ જ બની જશે” – તેવું કહીને તમે તમારી ન્યાયકુશળતા બતાવી, પણ અમે ઘટાદિમાં રહેલ જળાદિઅસત્ત્વ કંઈ તુચ્છ અભાવરૂપ નથી માનતા કે જેથી તે વાત સાચી પડે...
प्रश्न : तो 3. असत्व मानो छो?
ઉત્તર : રૈલોક્યગત બીજા પદાર્થોથી વ્યાવૃત્તરૂપે (ભિન્નરૂપે) રહેલું, સરૂપ જ એકસ્વભાવવાળું, પાર્થિવત્વેન વસ્તુનું જે સત્ત્વ છે, તે જ જળાદિઅસત્ત્વ છે, અર્થાત્ પાર્થિવસત્ત્વથી ભિન્ન જળાસત્ત્વ નથી, પણ તેવા વિશિષ્ટસત્ત્વનો જ અસત્ત્વરૂપે વ્યપદેશ થાય છે.
તે જ રીતે (૨) ઘડાનું, મથુરારૂપે જે સત્ત્વ છે, તે જ ઇતરવ્યાવૃત્તતયા પાટલિપુત્રરૂપે અસત્ત્વ छ... (3) घ251॥३४ सत्त्व छ, ते ४ त२व्यावृत्ततया मृत्पिं॥३पे असत्य ... (४) २५३पे ४ सत्व छ, ते ४ छत२व्यावृत्तिथी २७१३५असत्त्व छ...
આમ, નિઃસ્વભાવ અસત્ત્વ માન્યું જ ન હોવાથી, પૂર્વોક્ત એકેય દોષ આવતા નથી, તેથી અમારા ખંડન માટે, તમે જે વિકલ્પોના ઉપન્યાસનો પરિશ્રમ કર્યો, તે બધો વ્યર્થ છે !
... .... विवरणम् ............ 40. न तु तदन्यत् तदिति । न पुन: तस्मात्-सत्त्वादन्यत्-भिन्नं तदन्यत् तत् असत्त्वम् ।। १. 'व्यतिरेकविकल्पो०' इति क-पाठः । २. 'त्मनोपायाभिज्ञता' इति क-पाठः। ३. 'इहत्यसत्त्वः' इति क
.........
पाठः । .

Page #190

...............*
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः (५७) अहो दारुणो मोहः, स्ववाचाऽपि प्रतिपादयन्ननेकान्तं न प्रतिपद्यते । तथा च-पार्थिवद्रव्यसत्त्वमेव विशिष्टमबाद्यसत्त्वमिति वक्ति, न च सदसद्रूपं वस्तु प्रतिपद्यत इत्यपूर्वो विभ्रमः । न हि स्वपरसत्ताभावाभावोभयरूपतां विहाय वस्तुनो विशिष्टतैव सम्भवति ॥
न च तद् येनैव स्वभावेन पार्थिवद्रव्यत्वेन सद् वर्तते, तेनैवाबादिद्रव्यत्वेनासत्, अभिन्ननिमित्तत्वे सत्येकत्र सदसत्त्वयोर्विरोधात् । तथाहि-तेनैव स्वभावेन सच्चासच्चेति
........... व्याख्या ........... ___ एवं पूर्वपक्षमाशङ्क्याह-अहो दारुणो मोह इत्यादि । अहो विस्मये । दारुणो मोह आदिमध्यावसानरौद्रो येन स्ववाचाऽपि प्रतिपादयन्ननेकान्तं पार्थिवद्रव्यसत्त्वमेव विशिष्टमित्यभिधानेन न प्रतिपद्यते-नावगच्छति । एतदेव भावयति तथा चेत्यादिना । तथा च पार्थिवद्रव्यसत्त्वमेव विशिष्टम् अबाद्यसत्त्वस्वभावतया अबाद्यसत्त्वमिति-एवं वक्ति, न च सदसद्रूपं वस्तु प्रतिपद्यत इत्यपूर्वो विभ्रमः-भ्रान्तिविशेषः, उभयनिमित्तभावेऽपि उभयाप्रतिपत्तेरित्यर्थः । कथमेतदेवमित्याह-न हीत्यादि । न यस्मात् स्वपरसत्ताभावाभावोभयरूपतां विहाय वस्तुनः सर्वस्यैव विशिष्टतैव सम्भवति, विशेषणमन्तरेण वैशिष्ट्यायोगादिति भावः ।।
न चेत्यादि । न च तत्-अधिकृतं वस्तु येनैव स्वभावेन-आत्मसत्तारूपेण पार्थिवद्रव्यत्वेन सत् तेनैवाबादिद्रव्यत्वेनासत् । येनैव सत् तेनैवासन्न भवतीत्यर्थः । कुत इत्याहअभिन्ननिमित्तत्वे सत्येकत्र सदसत्त्वयोर्विरोधात् । न हि यदेव सत्त्वस्य निमित्तं तदेवासत्त्वस्य भवितुमर्हति । एतदेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहि तेनैव स्वभावेन सच्चासच्चेति विरुद्ध
.............. मनेतिरश्मि *...
- એ રીતે તો અનેકાંતવાદ જ શરણ થશે (૫૭) ઉત્તરપક્ષ: અહો ! પોતાની વાણીથી અનેકાંતવાદનું પ્રતિપાદન તો કરો છો, પણ તે જ अनेiतवाहने स्वीt२di नथी, वो बस भो छ !
તમે, વિશિષ્ટ પાર્થિવદ્રવ્યસત્ત્વને જ જળાદિના અસત્ત્વરૂપ કહો છો અને છતાં જે વસ્તુમાં તે બંને રહ્યા છે, તે વસ્તુને ઉભયરૂપ માનતાં નથી કેવો અપૂર્વ વિભ્રમ (=અજ્ઞાન) છે? (ઉભયનાં જ્ઞાનના निमित्तभूत मय डोवा छत उभयन शान नथी यतुं ते ४ विभ्रम ( शान)... तद्वति तदप्रकारकज्ञानं मे सशाननु सक्ष। छे...)
તમે વસ્તુમાં રહેલ વિશિષ્ટસત્ત્વને જ અસત્ત્વરૂપ કહ્યું, તે વિશિષ્ટતા, વસ્તુમાં પરદ્રવ્યાદિથી અસત્ત્વરૂપ વિશેષણ માન્યા વિના આવી ન શકે... આમ, વસ્તુમાં પરદ્રવ્યઅસત્ત્વ-સ્વસત્ત્વ બંને તમે भान्या ४ छे.
वणी, तमे (पान नं. ६८ ५२ स्यादेतत् थी) ४ाहिमसत्त्पने ४ पार्थिवसत्प३५. ... त्यi, વસ્તુ જે સ્વભાવથી પાર્થિવત્વેન સત્ છે, તે જ સ્વભાવથી જળાદિત્યન અસત્ ન હોઈ શકે, કારણ કે

Page #191

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता विरुद्धमेतत् ॥
(५८) किञ्च सर्वथैकस्वभावत्वे तदेवाबाद्यसत्त्वमुच्यत इत्येतदप्ययुक्तम्, भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तानुपपत्तेः, एकान्तकस्वभावतायां हि तत्र स्वसत्त्वासत्त्ववद् अबाद्यसत्त्वान्तराभावात् । न च भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तमन्तरेण शब्दान्तरप्रवृत्तिाय्या, अतिप्रसङ्गात्,
......व्याख्या ........... मेतत् । न सर्वथैकं द्वयरूपमिति भावनीयम् ॥
किञ्चेत्यादि । किञ्चायमपरो दोषः-सर्वथैकस्वभावत्वे वस्तुनः तदेव-पार्थिवद्रव्यसत्त्वमेव अबाद्यसत्त्वमुच्यत इत्येतदपि-एवं भणनम् अयुक्तम् । कुत इत्याह-भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तानुपपत्तेः । न हि सदसच्छब्दयोः प्रवर्तमानयोरेकत्र भिन्नं प्रवृत्तिनिमित्तमस्तीत्यर्थः । न चैतदसिद्धमित्याह-एकान्तेत्यादि । एकान्तकस्वभावतायां हि स्वसत्त्वरूपायां सत्यां तत्रवस्तुनि स्वसत्त्वासत्त्ववदिति दृष्टान्तः, अबाद्यसत्त्वान्तराभावात् । यथा तत्र स्वसत्त्वासत्त्वं न, एवमबाद्यसत्त्वान्तरमपीति कुतस्तच्छब्दप्रवृत्तिरिति चिन्तनीयम् । न चेत्यादि । न च भिन्नंकथञ्चिदर्थान्तरभूतं प्रवृत्तिनिमित्तमन्तरेण-विना शब्दान्तरप्रवृत्तिः-अबाद्यसत्त्वमित्येवंरूपा न्याय्या । कुत इत्याह-अतिप्रसङ्गात्-स्वसत्त्वासत्त्वलक्षणशब्दान्तरप्रवृत्त्यापत्तेः । आपत्तिश्च
................. मनेतिरश्मि ... એક જ વસ્તુમાં, એક જ નિમિત્તથી સત્ત્વ અસત્વે બે પરસ્પર વિરુદ્ધ ધર્મો આવી શકે નહીં...
- એકસ્વભાવી માનવામાં તમારી માન્યતા પણ અઘટિત - (૫૮) જો વસ્તુને સર્વથા એકસ્વભાવી જ માનવામાં આવે, તો “પાર્થિવદ્રવ્યસત્ત્વ જ જળાદિદ્રવ્ય અસત્ત્વ છે' - એવું કથન પણ નહીં થઈ શકે, કારણ કે એ કથનમાં સત્ત્વ અને અસત્ત્વ બે શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે, પણ એકાંત એકસ્વભાવી વસ્તુમાં - જુદું જુદું નિમિત્ત જ ન રહ્યું હોવાથી - જુદા જુદા सत्य-असत्वशनो प्रयोग ४ ससंभावित छे...
જેમ એકાંત એકસ્વભાવ હોવાથી પોતાની સત્તા (સ્વભાવ) જ છે, પણ તેનું (સ્વભાવનું) અસત્ત્વ नथी, तेम त्यो ४ाहिमसत्व (३५ बीहुँ निमित्त) ५९ नथी...
પ્રશ્ન : જુદા જુદા ઍવૃત્તિનિમિત્ત વિના પણ જુદા જુદા શબ્દનો પ્રયોગ ન માની શકાય?
ઉત્તરઃ ના, કારણ કે, ભિન્ન પ્રવૃત્તિનિમિત્ત વિના પણ – એક જ સ્વભાવે જુદા જુદા શબ્દનો પ્રયોગ માનવામાં આવે, તો વસ્તુમાં, જેમ સ્વસત્ત્વનો ઘટાદિત્પન સ્વસત્ત્વનો) શબ્દપ્રયોગ થાય છે, તેમ સ્વસત્ત્વના અસત્ત્વનો (વટાદિત્યેન સજ્વાભાવનો) પણ શબ્દપ્રયોગ થવાની આપત્તિ આવી જશે...
*४ शनी प्रवृत्तिमा ॥२५॥ बने, तेने प्रवृत्तिनिमित्त' उपाय छे. म४यां घटत्व होय, त्यां४
નવૃત્તિનિમિત્ત ભિન્ન હોય, તો ભિન્ન શબ્દની પ્રવૃત્તિ શક્ય છે, જો ભિન્ન ન હોય, તો જુદા શબ્દનો પ્રયોગ અશક્ય છે.
१. 'स्वसत्तासत्त्व०' इति ग-पाठः । २. 'भिन्नप्रवृत्ति०' इति क-पाठः ।

Page #192

अनेकान्तजयपताका
८०
( ૧૧ ) ફન્દ્ર-શ–પુર વિશબ્દનામપિ ફૅન-શન-પૂર્વા、ાવિ-મિન્નપ્રવૃત્તિનિમિત્તत्वात् । ( ६० ) र्द्रव्येऽपर्यायशब्दवद् भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तव्यतिरेकेणापि शब्दान्तरप्रवृत्ते
व्याख्या
(પ્રથમ:
निमित्ताभावाविशेषादिति । इहैवेन्द्रादिशब्दापेक्षया लौकिकमार्गनिषेधायाह- इन्द्र - शक्रेत्यादि । इन्द्र-शक्र-पुरन्दरादिशब्दानामपि लोके पर्यायशब्दतया रूढानाम् इन्दन - शकन -पूर्दारणादिમિન્નપ્રવૃત્તિનિમિત્તત્તાત્ । તથાહિ-ફન્ડનાવિન્દઃ, શનાજી:, પૂર્વરાત્ પુરન્તર: । ‘આવિ’– शब्दाद् वज्रपाण्यादिपरिग्रहः, वज्रं पाणावस्येति कृत्वा । एवं भिन्नप्रवृत्तिनिमित्ता एवैते शब्दा इति । अत्राह-द्रव्य इत्यादि । द्रव्ये - मृदादौ अपर्यायशब्दवत् अपर्यायो द्रव्यम्, द्रव्यमपर्याय * અનેકાંતરશ્મિ ...
પ્રશ્ન : પણ ત્યાં ઘટાદિ સત્ત્વાભાવ છે નહીં, તો તેનો શબ્દપ્રયોગ શી રીતે થાય ?
ઉત્તર : જો માત્ર સ્વસત્ત્વ હોવા છતાં, બીજા કોઈ નિમિત્ત વિના ૫૨-અસત્ત્વનો પ્રયોગ થઈ શકે, તો સ્વ-અસત્ત્વનો પણ પ્રયોગ થઈ શકે. (તમે ૫૨-અસત્ત્વ સ્વતંત્ર માનતા નથી, છતાં તેનો શબ્દપ્રયોગ માનો છો, તેથી...) તેથી ભિન્ન ભિન્ન શબ્દપ્રયોગ માટે ભિન્ન ભિન્ન પ્રવૃત્તિનિમિત્ત માનવું જ પડશે, જે એકાંત એકસ્વભાવી વસ્તુમાં અસંભવિત છે...
* ઇન્દ્રાદિ ભિન્ન શબ્દપ્રયોગ પણ પ્રવૃત્તિનિમિત્તના ભેદથી જ
(૫૯) પ્રશ્ન એક જ વ્યક્તિમાં ઇન્દ્ર, શક્ર, પુરંદર... વગેરે જુદા જુદા શબ્દનો પ્રયોગ થાય જ છે ને ?
ઉત્તર ઃ પરંતુ, તે ભિન્ન-ભિન્ન શબ્દપ્રયોગ પણ પ્રવૃત્તિનિમિત્તનો ભેદ છે, માટે થાય છે... પ્રવૃત્તિનિમિત્ત ભિન્ન-ભિન્ન શી રીતે ? તે જોઈએ -
(૧) ઇન્દ્ર : ઐશ્વર્ય ભોગવતો હોવાથી ‘ઇન્દ્ર’ શબ્દનો પ્રયોગ થાય.
(૨) શક્ર : યજ્ઞ કરતો હોવાથી ‘શક્ર' શબ્દનો પ્રયોગ થાય...
(૩) પુરંદર : દાનવની નગરીનો નાશ કરતો હોવાથી ‘પુરંદર’ શબ્દનો પ્રયોગ થાય. (૪) વજ્રપાણિ : વજ્ર હાથમાં હોવાથી ‘વજ્રપાણિ’ શબ્દનો પ્રયોગ થાય.

આમ, એક વ્યક્તિમાં પણ પ્રવૃત્તિનિમિત્તના ભેદથી જ શબ્દભેદ થઈ શકે, માટે વસ્તુને એક સ્વભાવી માનવામાં – પ્રવૃત્તિનિમિત્તનો ભેદ ન રહેવાથી - સદ્-અસદ્ રૂપ બે શબ્દનો પ્રયોગ
-
અસંભવિત જ રહેશે.
(૬૦) પૂર્વપક્ષ : માટી વગેરે દ્રવ્યમાં, જેમ ‘અપર્યાય' શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે, અર્થાત્, પ્રવૃત્તિનિમિત્તના ભેદ વિના પણ, જેમ માટીમાં ‘આ દ્રવ્ય પર્યાય નથી’ વગેરે શબ્દોનો પ્રયોગ થાય છે, તેમ એકસ્વભાવી વસ્તુમાં પણ ભિન્ન-ભિન્ન (પાર્થિવસત્ત્વ, જળાસત્ત્વ) શબ્દપ્રયોગ થઈ શકશે... * વિવરણમ્ .......
41. लौकिकमार्गनिषेधायाहेति । लौकिकमार्गे यथावस्थितशब्दार्थानभिज्ञ मुग्धजनव्यवहाररूपः ॥
૧. ‘દ્રવ્ય પર્યાય૦’ રૂતિ -પા: ।

Page #193

ધિક્કાર:) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता रदोष इति चेत्, न, भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तव्यतिरेकासिद्धेः द्रव्यस्यानेकशक्तिसमन्वितत्वात्,
- વ્યારહ્યા इत्येवम् । भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तव्यतिरेकेणापि द्रव्यस्यैवापर्यायत्वेन शब्दान्तरप्रवृत्तेः-द्रव्येऽपर्यायशब्दप्रवृत्तेः अदोषः-तदेवाबाद्यसत्त्वमुच्यत इत्यत्र य उक्तो भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तानुपपत्त्याख्यो दोषः सोऽयमदोषः । इति-एवं चेत् मन्यसे, एतदाशङ्क्याह-नेत्यादि । न-नैतदेवम् । कुत इत्याह-भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तव्यतिरेकासिद्धेः । व्यतिरेको ह्यभावः । एनमेवाह-द्रव्यस्यानेकशक्तिसमन्वितत्वात्, भिन्नं प्रवृत्तिनिमित्तमिति योगः । भेदेऽप्यनेकशक्तिसमन्वितत्वमिष्यत एव कैश्चिदित्याशङ्क्याह-शक्तिशक्तिमतोश्च-द्वयोरपि परस्परं भेदाभेदसंवित्तेः-भेदाभेदसंवेदनात् ।
- અનેકાંતરશ્મિ .... આશય એ કે, ઈન્દ્રમાં જુદા જુદા નિમિત્તને લઈને જુદા જુદા શબ્દની પ્રવૃત્તિ બતાવી, પણ માટી વગેરે દ્રવ્યમાં દ્રવ્ય છે, પર્યાય નથી એમ કહેવાય ત્યારે ‘દ્રવ્ય છે' - પર્યાય નથી' એવા બંને વ્યપદેશનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત એક જ છે – તેમાં રહેલું દ્રવ્યત્વ... ! એટલે એક નિમિત્તને લઈને બે વ્યપદેશ થયા, તો ઘટમાં પણ તેના સત્ત્વરૂપ એક નિમિત્તને લઈને જ સ્વદ્રવ્યાદિથી સત્ છે, પરદ્રવ્યાદિથી અસત્ છે એવા બે વ્યપદેશ થઈ શકે ને? તેથી, તમે જે દોષ આપ્યો હતો કે, “સત્ત્વને જ અસત્ત્વરૂપ માનો તો - વસ્તુ એકસ્વભાવી જ રહેવાથી - ભિન્ન પ્રવૃત્તિનિમિત્ત ન મળતાં, ભિન્ન-ભિન્ન શબ્દપ્રયોગ નહીં થઈ શકે” – તે દોષ નહીં આવે...
ઉત્તરપક્ષ તમારું કથન અયુક્ત છે, કારણ કે માટીમાં દ્રવ્ય-અપર્યાય વગેરે જુદો જુદો શબ્દપ્રયોગ પણ, પ્રવૃત્તિનિમિત્તની જુદાઈ હોય તો જ ઘટી શકે... પ્રવૃત્તિનિમિત્તના ભેદ વિના જુદો જુદો શબ્દપ્રયોગ પણ ન થઈ શકે.
પ્રશ્નઃ એક જ દ્રવ્યમાં પ્રવૃત્તિનિમિત્ત ભિન્ન-ભિન્ન હોઈ શકે ?
ઉત્તર : હા, કારણ કે એક જ દ્રવ્યમાં અનેક શક્તિઓ રહેલી છે. તેથી જુદા જુદા શબ્દપ્રયોગ માટે, પ્રવૃત્તિનિમિત્તરૂપ જુદી જુદી શક્તિઓ હોવી શક્ય જ છે.
શક્તિઓ અને શક્તિમાન - બંનેનું ભેદ-અભેદ રૂપે જ સંવેદન થતું હોવાથી, શક્તિ-શક્તિમાન - બંનેનો કથંચિત્ ભેદ અને કથંચિ અભેદ છે, અર્થાત્ શક્તિ-શક્તિમાન બંને અપેક્ષાએ જુદા પણ છે અને એક પૈણ છે.
... વિવરV[ .... 42. भैदेऽप्यनेकशक्तिसमन्वितत्वमिष्यत एव कैश्चिदिति । नैयायिकैः । तेषां हि मते अन्यद् घटादिद्रव्यम्, अन्या शक्तिरिति ।।
કનૈયાયિકો, શક્તિ-શક્તિમાનનો સર્વથા ભેદ માને છે. પણ, તેમ માનવામાં પ્રતીતિ વગેરેનો અપલાપ થતો હોવાથી, ભેદાભેદ માનવું જ યુક્તિસંગત છે.
રૂ. “ટ્રેડર્ણન્ય પર્વ સ્થિતિ વૈશ્રિવિતિ'
૨. “નેત્યાદ્રિ નૈવેવ' ત -પઢિ: . ૨. “ત્યાદ' તિ -પઢિ: -પાઠ: I
રૂતિ

Page #194

८२
अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ
शक्तिशक्तिमतोश्च भेदाभेदसंवित्तेः, अभ्यन्तरीकृतपर्याय एव शाब्दन्यायात् प्राधान्यतो द्रव्ये द्रव्यशब्दप्रवृत्तेः।
• વ્યાપથ્યા .. एवं सति अभ्यन्तरीकृतपर्याय एव एकानेकरूपतया शबले, नैकान्तैकरूपे, द्रव्ये द्रव्यशब्दप्रवृत्तिरिति योगः । कथं तत्त्वतः शबले तथाऽशबलशब्दप्रवृत्तिरित्याह-शाब्दन्यायात् प्राधान्यतः । इह प्रधानगुणभावेनैवानेकैकरूपे वस्तुनि यत् साक्षात् शब्देनाभिधीयते तत् प्रधानम्, इतरद् गुणभूतमिति शाब्दो न्यायः । अस्माच्छाब्दन्यायात् प्राधान्यतः-प्राधान्येन द्रव्ये शब्दान्तरप्रवृत्तिनिमित्तगर्भ एव, न केवले, द्रव्यशब्दप्रवृत्तेः, शब्दान्तरनिमित्तान्तराक्षेपेणेत्यर्थः । एत
- અનેકાંતરશ્મિ ... (અહીં આવું કહેવાની જરૂર શા માટે પડી? શક્તિ-શક્તિમાનનો ભેદ માની લેત, તો વાંધો શું આવત કે આ લખવું પડ્યું? તે માટે અહીં તાત્પર્ય કહે છે –).
પ્રશ્નઃ એક રૂપવાળું હોય, તેને જ દ્રવ્ય કહેવાય. અનેક શક્તિ (રૂપ-પદાર્થ ઈત્યાદિ) હોય તેને દ્રવ્ય કેમ કહેવાય?
ઉત્તર : શક્તિ (પર્યાય) અને શક્તિમાન (દ્રવ્ય)ના કથંચિત્ ભેદભેદનું જ્ઞાન થાય છે. એટલે અનેક શક્તિવાળી (એકાંત એકરૂપવાળી નહીં) વસ્તુને, પ્રધાનતાને આશ્રયીને શાબ્દન્યાયથી ‘દ્રવ્ય કહેવાય છે. શાબ્દન્યાય એ જ કે જે શબ્દથી કહેવાય તે પ્રધાન - બીજું ગૌણ... | (જૈનમતે, અમુક અંશને પ્રધાન અને અમુક અંશને ગૌણ કરીને શબ્દપ્રયોગ કરાય છે. તેથી એક-અનેકરૂપ વસ્તુનું (૧) જયારે ધર્મીને પ્રધાન કરીને પ્રતિપાદન કરાય, ત્યારે – અનેક શક્તિઓનો એક ધર્મી સાથે અભેદ વિવક્ષિત હોવાથી – તે વસ્તુનું પ્રધાનતયા એકરૂપે અને ગૌણતયા અનેકરૂપે પ્રતિપાદન થાય, અને (૨) જ્યારે ધર્મને પ્રધાન કરીને પ્રતિપાદન કરાય, ત્યારે – એક ધર્મીનો અનેક શક્તિઓ સાથે અભેદ વિવક્ષિત હોવાથી - તે વસ્તુનું પ્રધાનતયા અનેકરૂપે અને ગૌણતયા એકરૂપે પ્રતિપાદન થાય છે.).
A દ્રવ્ય-અપર્યાય બંનેના પ્રવૃત્તિનિમિત્તનો ભેદ (૧) દ્રવ્ય - ઉપરોક્ત રીતે ગૌણ-પ્રધાનભાવે શબ્દપ્રયોગ થતો હોવાથી, જ્યારે પર્યાય અંશને ગૌણ અને અન્વય અંશને પ્રધાન કરીને પ્રતિપાદન કરાય, ત્યારે માટી વગેરે દ્રવ્યમાં બીજા શબ્દોના નિમિત્તનો આક્ષેપ ( તિરસ્કાર) કરવા દ્વારા “દ્રવ્ય” એવા શબ્દની પ્રવૃત્તિ થાય છે.
.................................. વિવરમ્ ... ... ....... .... ...... ......... 43. इह प्रधानगुणभावेनैवानेकैकरूपे वस्तुनीति । इह-जैनमते प्रधानगुणभावेनैव प्रधानभावेन गुणभावेन च नियमात् अनेकैकरुपै-अनेकरूपे एकरूपे च वस्तुनि यदा हि धर्मिप्रधानो निर्देशस्तदा प्राधान्येनैकरुपं वस्तु शब्देन प्रतिपाद्यते, गुणभावेन चानेकरूपता । यदा पुनर्धर्मप्रधानो निर्देशस्तदाडनेकरूपता प्रधानभावेन, गुणभावेन चैकरूपतेति ।।
રૂ. ‘પદ્ધીવનવૈવાદ' તિ -
- ૨. ‘કાન્ત ક્રરૂપે' તિ વ-પ4િ: . ૨. “પ્રવૃત્તિ:, શબ્દા' તિ વ-ઘ-પાઠ: પ2િ: ૪. ‘ધાન્ટેડનેકરૂ' તિ -પાટ: I

Page #195

अधिकार:)
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
( ६१ ) तथाहि-द्रवति-गच्छति तांस्तान् पर्यायान् क्षरति वेतिं ‘द्रव्यम्', तद्वन्न पर्येति द्रव्यात्मनेत्यपर्यायस्तदिति भिन्नं प्रवृत्तिनिमित्तम् ॥
८३
व्याख्या
द्भावनायैवाह-तथाहीत्यादि । तथाहीत्युपप्रदर्शने । द्रवति-गच्छति तांस्तान् पर्यायान् तद्भावपरिणामेन, क्षरति-मुञ्चति वेतिं द्रव्यम् । इदमस्यान्वर्थतः प्रवृत्तिनिमित्तम्, अन्वय इत्यर्थः । ततः किमित्याह- तद्वत्-एवमेव यथा गच्छति क्षरति च तथा न पर्येति न समन्तान्निवर्तते द्रव्यात्मना इत्यपर्यायस्तत्-द्रव्यमितरस्याप्यन्वर्थतः प्रवृत्तिनिमित्तं पर्यायाभाव इति भावः । न चान्वयमात्र-मेव पर्यायाभाव:, पर्यायाभावमात्रं वाऽन्वयः, पर्यायभावेऽन्वयाभावप्रसङ्गात्, अन्वयभावाव्यतिरिक्ततया पर्यायाभावस्येत्युक्तवद् भावनीयम् । इति एवं भिन्नं प्रवृत्तिनिमित्तम्,
અનેકાંતરશ્મિ .
(११) ते खारीते - (द्रवति - गच्छति) भाटी सहि घट-पास वगेरे पर्याय३पे परिभीने, ते ते पर्यायाने पाने छे अथवा (द्रवति - क्षरति) ते ते पर्यायाने छोडे छे - खाम हरे पर्यायोभां तेनो અન્વયભાવ (અનુગતતા) હોવાથી, ‘અન્વય’ રૂપ પ્રવૃત્તિનિમિત્તને લઈને વસ્તુમાં ‘દ્રવ્ય’ શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે.
(२) अपर्याय → भेभ बुट्टा हा पर्यायोने पाये छे - छोडे छे; तेम द्रव्यात्मना=भाटी३ये (न पर्येति) ते नाश पाभतुं नथी. आम 'पर्यायाभाव' ३५ प्रवृत्तिनिमित्तने सईने वस्तुमा 'पर्याय' શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે.
-
આ રીતે, પ્રવૃત્તિનિમિત્તનો ભેદ હોવાથી જ, માટી વગેરેમાં દ્રવ્ય-અપર્યાય વગેરે જુદા જુદા શબ્દોનો પ્રયોગ થાય છે.
પ્રશ્ન ઃ તમે અન્વય અને પર્યાયાભાવ, એ બે જુદા જુદા પ્રવૃત્તિનિમિત્તે બતાવ્યા, પણ તે તો परमार्थथी खेऽ ४ छे ने ? पर्यायात्भाव (न अहलवानुं) ते ४ अन्वय (जेम्३ये रहेवुं) छे ने ?
ઉત્તર : ના, આગળ અમે, જળાદિ-અસત્ત્વ એ જ પાર્થિવસત્ત્વરૂપ નથી એ સિદ્ધ કર્યું, તે રીતે જ પર્યાયાભાવ જ અન્વયરૂપ નથી એ સિદ્ધ થઈ જાય... જો પર્યાયાભાવને જ અન્વયરૂપ માનીએ, તો અન્વયસ્વભાવી પણ જીવાદિમાં દ્રવ્ય શબ્દનો વ્યપદેશ નહીં થઈ શકે, તે આ રીતે –
જીવમાં, જ્યારે દેવરૂપ પર્યાય ઉદ્ભવશે, ત્યારે પર્યાયાભાવ રૂપ પ્રવૃત્તિનિમિત્તનો નાશ થશે અને પ્રવૃત્તિનિમિત્ત એક જ હોવાથી, પર્યાયાભાવ સાથે અન્વયરૂપ પ્રવૃત્તિનિમિત્તનો પણ નાશ થવાથી, ... विवरणम् ..
44. अन्वयाभावाव्यतिरिक्ततया पर्यायाभावस्येति । यदि ह्यन्वयमात्रमेव पर्यायाभाव: पर्यायाभावमात्रं चान्वयः स्यात् तदा जीवादेर्द्रव्यस्यान्वयस्वभावस्य क्वचिद् देवादौ पर्याये समुत्पन्ने परमतेना

१. 'चेति' इति पूर्वमुद्रिते पाठः । स च प्रकृते अनुसंधानासंलग्नत्वेन घ-पाठानुसारेण शोधितः । २. 'चेति' इति पूर्वमुद्रपाठ: । ३. 'द्रव्यमेतदस्याप्य०' इति घ- पाठः । ४. ' चान्वयः' इति क-पाठः ।

Page #196

जयपताका
(प्रथमः
___ (६२) अबाद्यसत्त्वस्वभावमेव पार्थिवद्रव्यसत्त्वमिति चेत्, इष्टस्तर्हि तदनुवेधः । पार्थिवद्रव्यसत्त्वमबाद्यसत्त्वस्वभावमबाद्यसत्त्वधर्मकम्, न तु स्वसत्त्वमात्रमिति समाश्रितः तर्हि मदीयोऽभ्युपगमः ॥
.................. व्याख्या *....................... द्रव्येऽपर्यायशब्दस्येति प्रक्रमः ।।
पुनरपि प्रस्तुतमेवाधिकृत्याह-अबादीत्यादि । अबाद्यसत्त्वस्वभावमेव पार्थिवद्रव्यसत्त्वमिति चेत्, एवं किलैकरूपतेति पराभिप्रायः । एनमनादृत्यैवमेव वस्तुतत्त्वमिति चैतस्याधाय सिद्धान्तवाद्याह-इष्ट इत्यादि । इष्टस्तर्हि-अभ्युपगत एवैवं तदनुवेधः-प्रक्रमात् पार्थिवद्रव्यसत्त्वस्य अबाद्यसत्त्वानुवेधः । एतद्भावनयैवाह-पार्थिवेत्यादि । पार्थिवद्रव्यसत्त्वमबाद्यसत्त्वस्वभावमिति कोऽर्थः इत्याह-अबाद्यसत्त्वधर्मकम्, न तु स्वसत्त्वमात्रम् । इति-एवं समाश्रितस्तर्हि मदीयोऽभ्युपगमः, अबाद्यसत्त्वस्य पार्थिवद्रव्यसत्त्वधर्मत्वेन तदनेकस्वभावत्वादिति ॥
... मनेतिरश्मि ...... જીવમાં દ્રવ્ય શબ્દનો પણ વ્યપદેશ નહીં થઈ શકે...
નિષ્કર્ષ માટીમાં દ્રવ્ય-અપર્યાય શબ્દ, ઇન્દ્રમાં શક્ર-પુરંદરાદિ શબ્દ... વગેરે જુદા જુદા શબ્દો પ્રવૃત્તિનિમિત્તના ભેદ વિના અસંભવિત છે, માટે પ્રવૃત્તિનિમિત્તનો ભેદ સ્વીકારવો જ જોઈએ, પણ વસ્તુને એકાંત એકસ્વભાવી માનવામાં પ્રવૃત્તિનિમિત્તનો ભેદ ન થઈ શકવાથી, સદ્-અસત્ રૂપ બે જુદા શબ્દનો પ્રયોગ નહીં જ થાય.
- સત્વને જ અસત્વસ્વભાવી કહેવામાં અનેકાંતવાદ - (૬૨) પૂર્વપક્ષઃ પાર્થિવદ્રવ્યસત્ત્વ જ જળાદિ અસત્ત્વસ્વભાવી છે.
(અહીં પાના નં. ૬૯ પર તત્ થી શરૂ કરેલ પૂર્વપક્ષમાં જળાસત્ત્વને પાર્થિવસત્ત્વરૂપ માનીને हदीस. ४२१... वे से जाउत थतां पोताना वात सटा छ - पार्थिवसत्त्व ४०४ासत्त्व३५ छ...)
ઉત્તરપક્ષ તો પછી પાર્થિવસત્ત્વ જળાસત્ત્વથી અનુવિદ્ધ છે, એ તમારે માનવું પડશે... અને તો પાર્થિવસત્ત્વ માત્ર સત્ત્વરૂપ નથી, જળાસત્ત્વરૂપ પણ છે, એમ માનવાથી અમારો અનેકાંતમત (वस्तु सहस६३५ छ मे ४) सिद्ध थयो.
.. .. विवरणम् ......... न्वयभावाव्यतिरेकिण: पर्यायाभावस्य व्यावृत्तत्वात् द्रव्यस्यापि सर्वथोपरम: प्रसज्येत, कथमन्यथा पराभिमतं तयोरैक्यं स्यादिति ।।
१. 'इष्टं तहि' इति क-पाठः। २. 'चेत् तस्याधाय' इति क-पाठः । ३. 'एतद्भावनायाऽऽह' इति पूर्वमुद्रिते पाठः। ४. 'पार्थिवे द्रव्यत्व०' इति क-पाठः। ५. 'तत्रानेक०' इति क-पाठः ।

Page #197

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
(६३) स्वो भावः स्वभाव इति पार्थिवद्रव्यस्यैवात्मीया सत्ता अबाद्यसत्त्वम्, न धर्मान्तरमित्येकस्वभावतैवेति चेत्, न, ततः सदसत्प्रत्ययासिद्धेयनिमित्ताभावात्, अस्य चानुभवसिद्धत्वात्, तदेव तदितरविविक्तताविशिष्टं सत् सदसत्प्रत्ययनिमित्तमिति चेत्,
...................... व्याख्या ........ ............ ......... अत्राह-स्वों भाव इत्यादि । स्वो भावः स्वभाव इति अन्वर्थयोगात्, पार्थिवद्रव्यस्यैवात्मीया सत्ता अबाद्यसत्त्वं वर्तते, न धर्मान्तरमिति-एवम् एकस्वभावतैव पार्थिवद्रव्यसत्त्वस्य इति चेत् एतदाशङ्क्याह-नेत्यादि । न-नैतदेवं ततः-पार्थिवद्रव्यात् संदेकान्तैकस्वभावात्, सदसत्प्रत्ययासिद्धेः सच्चासच्च सदसती तयोः प्रत्ययौ तदसिद्धेः । कथमित्याहद्वयनिमित्ताभावात्, द्वयोः-सदसत्प्रत्यययोनिमित्ताभावात्, पार्थिवद्रव्ये संदेकान्तकस्वभावतयैवेति प्रक्रमः । नैवातो यथोदितं प्रत्ययद्वयमित्याशङ्कापोहायाह-अस्य चानुभवसिद्धत्वात् । अस्य च-सदसत्प्रत्ययद्वयस्यानुभवसिद्धत्वात्, पार्थिवद्रव्ये हि तद्रूपतया सदनुभवः, अबादिरूपतया चासदनुभवः प्रतिसत्त्वं प्रतिष्ठितः । 'विकल्परूपोऽयमयुगपच्च' इत्यादौ तु स्वयमेव वक्ष्यतीत्युपरिष्टान्निर्विकल्पक़विचारे ॥ अत्राह-तदेवेत्यादि । तदेव-प्रक्रमात् पार्थिवद्रव्यं पार्थिवद्रव्यसत्त्वं वा, तदितर
...................... मनेतिरश्मि ......................................... ___(63) पूर्वपक्ष : "पोतानोठे भाव होय, तेने स्वभाव' वाय छे." भावी स्वभावनी વ્યુત્પત્તિ હોવાથી, પાર્થિવદ્રવ્યનો જે પોતાનો સત્ત્વરૂપે સ્વભાવ તે જ જળાદિઅસત્ત્વ છે... જળાદિઅસત્ત્વ કોઈ જુદો ધર્મ નથી. આમ, પાર્થિવદ્રવ્યસત્ત્વ માત્ર એકસ્વભાવી જ સિદ્ધ થશે.
ઉત્તરપક્ષ: જો ઘટાદિને માત્ર સતસ્વભાવી જ માનવામાં આવે, તો સદુ-અસરૂપે જે બે પ્રતીતિ થાય છે, તે નહીં થઈ શકે, કારણ કે બે પ્રતીતિના નિમિત્તભૂત બે ધર્મો નથી. જયારે એક જ પાર્થિવદ્રવ્યની, પાર્થિવદ્રવ્યત્વેન સરૂપે અને જળાદિત્યેન અસરૂપે પ્રતીતિ થાય છે – આમ, સદ્અસદ્ બંને પ્રતીતિ તો અનુભવસિદ્ધ છે... (આ વાત ગ્રંથકારશ્રી પોતે જ નિર્વિકલ્પપ્રત્યક્ષની વિચારણા વખતે ત્રીજા અધિકારમાં વિસ્તારથી કહેશે..)
પૂર્વપક્ષ : જંળાદિરહિતતાવિશિષ્ટ એવું પાર્થિવદ્રવ્ય જ પાર્થિવસત્ત્વ અને જળાદિ-અસત્ત્વની પ્રતીતિનું કારણ છે, અથવા જળાદિસત્ત્વરહિતતાવિશિષ્ટ એવું પાર્થિવસત્ત્વ જ પાર્થિવસત્ત્વ અને જળાદિઅસત્ત્વની પ્રતીતિનું કારણ છે. આમ, માત્ર સસ્વભાવી વસ્તુમાં પણ ઇતરવિવિક્તતા
...............* विवरणम् ......... 45. विकल्परूपोऽयमित्यादौ वाक्ये वक्ष्यतीति-रूपं पदं वाक्यान्तं योजनीयमिति ।।
...............
પાર્થિવદ્રવ્ય તે જળાદિથી રહિત છે, માટે તેમાં જળાદિરહિતતા ધર્મ આવે છે અને આ ધર્મને કારણે જ પાર્થિવદ્રવ્યની અસરૂપે પ્રતીતિ થઈ જશે.
१. 'स्वभाव' इति ड-पाठः । २. 'वात्मीयसत्ता' इति ड-पाठः । ३. 'सदैकान्त०' इति क-पाठः । ४. 'सदैकान्त०' इति क-पाठः । ५. 'वाऽसदनु०' इति क-टु-पाठः ।

Page #198

८६
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः न, विचाराक्षमत्वात्, तदितरविविक्ततायास्तदव्यतिरेकेण वस्तुतस्तन्मात्रत्वात् । ततश्च सर्वथाऽभिन्ननिमित्तत्वे सदसत्प्रत्ययानुपपत्तिः, (६४) अन्यथा हेतुभेदेन फलभेदाभ्युपगमविरोधः । तत् तदुभयजननैकस्वभावमिति चेत्, न, उभयोरुभयरूपतापत्तेः । .... ............. ............ व्याख्या ...... .................... विविक्तताविशिष्टं तदितरे-अबादयः अबादिसत्त्वं वा तद्विविक्तताविशिष्टं-तद्रहितताविशिष्टं सद् भवत् । किमित्याह-सदसत्प्रत्ययनिमित्तं तत्त्वत एकरूपमेवेत्यभिप्रायः इति-एवं चेत् मन्यसे, एतदाशङ्क्याह-नेत्यादि । न-नैतदेवम् । कुत इत्याह-विचाराक्षमत्वात् । कथमित्याहतदितरे-त्यादि । तदितरविविक्ततायाः-उक्तलक्षणायाः तदव्यतिरेकेण-पार्थिवद्रव्यसत्त्वाव्यतिरेकेण हेतुना वस्तुतः-परमार्थतः तन्मात्रत्वात्-पार्थिवद्रव्यसत्त्वमात्रत्वात् । ततः किमित्याहततश्चेत्यादि । ततश्च-एवं च सति सर्वथा-सर्वैः प्रकारैः अभिन्ननिमित्तत्वे सति पार्थिवद्रव्यसत्त्वस्यैकान्तेन एकरूपतया सदसत्प्रत्ययानुपपत्तिः, उभयनिमित्ताभावादिति हृदयम् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यम् । अन्यथा-एवमनभ्युपगमे हेतुभेदेन फलभेदाभ्युपगमविरोधः । अत्रैव हेतुभेदमन्तरेणापि फलभेदोपपत्तेः, भिन्नौ हि सदसत्प्रत्ययौ, एवं च "अयमेव भेदो भेदहेतुर्वा भावानां यदुत विरुद्धधर्माध्यासः कारणभेदश्च" इति वचनमात्रम् । तत् तदित्यादि । तत्पार्थिवद्रव्यसत्त्वं तदुभयजननैकस्वभावं-सदसत्प्रत्ययोभयजननैकस्वभावम् । इति-एवं चेत्
............... मनेतिरश्मि *...... વિશિષ્ટવેન સદ્-અસદ્ બંને પ્રતીતિ ઘટી શકશે.
ઉત્તરપક્ષ ઃ તમારું કથન અયુક્ત છે. જળાદિરહિતતા તે પાર્થિવસત્ત્વરૂપથી અભિન્ન હોવાથી વસ્તુમાં માત્ર પાર્થિવસત્ત્વ જ રહેશે અને તો જુદું જુદું નિમિત્ત ન રહેવાથી -- એકાંત એકરૂપવાળા પાર્થિવદ્રવ્યમાં સદ્-અસરૂપ જુદી જુદી પ્રતીતિ નહીં થઈ શકે.
(૬૪) પૂર્વપક્ષઃ જુદું જુદું નિમિત્ત ન હોવા છતાં, જુદી જુદી પ્રતીતિ માનીએ તો વાંધો શું?
ઉત્તરપક્ષ : તો હેતુભેદ વિના પણ ફળભેદ માનવાની આપત્તિ આવશે, કારણ કે તમે એકસ્વભાવી વસ્તુમાં – નિમિત્તભેદ ન હોવા છતાં - સદસરૂપ બે જુદી જુદી પ્રતીતિ માનો છો અને तेथी तो तमारो ४ सिद्धांत छ : “(१) विरुद्ध धर्मोनो अध्यास ते ४ वस्तुनो मे छे, मने (२) કારણની ભિન્નતા જ વસ્તુના ભેદમાં કારણ છે...” - તે બધું માત્ર બોલવા પૂરતું જ રહેશે, કારણ કે ॥२५॥मेह विना ५९॥ स६-मस६ ३५ प्रत्ययमे तमे भान्यो... પૂર્વપક્ષ પાર્થિવદ્રવ્યસત્ત્વનો એવો એક ઉભયજનનસ્વભાવ છે કે જેનાથી સદ્ અસદ્ રૂપ બંને
..... विवरणम् .... 46. विरुद्धधर्माध्यास: कारणभेदश्चेति । विरुद्धधर्माध्यासो भेदः, कारणभेदस्तु भेदहेतुरिति ।।
१. 'सर्वथा भिन्न' इति घ-पाठश्चिन्तनीयः । २. 'उभयोरुभयरूपतापत्तेः'स्थाने 'युक्त्यनुपपत्तेः' इति क-पाठो विचारणीयः। ३. 'भवतु' इति क-पाठः, 'भवति' इति तु पूर्वमुद्रिते पाठः । अत्र तु ङ-पाठस्य मुख्यत्वेनोल्लेखः कृतः । ४. 'भेदेश्चेति' इति क-पाठः ।

Page #199

fધાર:) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
८७ असङ्कीर्णोभयजननैकस्वभावमिति चेत्, न, युक्त्यनुपपत्तेः, असङ्कीर्णोभयभावे बलात् तत्स्वभावभेदप्रसङ्गात् । (६५) तथाहि___ "यतः स्वभावतो जातमेकं नान्यत् ततो भवेत् ।
જ વ્યારહ્યાં છે. मन्यसे, एतदाशङ्क्याह-नेत्यादि । न-नैतदेवम् । कुत इत्याह-उभयोः-सदसत्प्रत्यययोः उभयरूपतापत्ते:-सदसद्रूपतयोभयरूपतापत्तेः, उभयजननैकस्वभावाद् हेतोर्द्वयोरपि भावादित्यर्थः । अत्राह-असङ्कीर्णेत्यादि । असङ्कीर्णं च तत् उभयं च-सदसत्प्रत्ययोभयं तज्जनन एकः स्वभावो यस्य तत् तथा । तत्पार्थिवद्रव्यसत्त्वमिति वर्तते, ततश्च यथोक्तदोषाभावः । इति-एवं चेत् मन्यसे, एतदाशङ्क्याह-नेत्यादि । न-नैतदेवम् । कुत इत्याह-युक्त्यनुपपत्तेः । कथमित्याह-असङ्कीर्णेत्यादि । असङ्कीर्णोभयभावे-विभिन्नसदसत्प्रत्ययोभयभावे । पार्थिवद्रव्यसत्त्वादेरिति प्रक्रमः । किमित्याह-बलात्-सामर्थ्येन तत्स्वभावभेदप्रसङ्गात् तस्य-पार्थिवद्रव्यसत्त्वस्य स्वभावभेदापत्तेः । एतद्भावनायैवाह-तथाहीत्यादि । तथाहीत्युपदर्शने । यतः स्वभावतः कारणगतात् जातमेकं-सत्प्रत्ययादि कार्यं नान्यत्-असत्प्रत्ययादि ततः-स्वभावाद्
અનેકાંતરશ્મિ . પ્રતીતિઓ થઈ જશે.
ઉત્તરપક્ષ: જો તે ઉભયજનનસ્વભાવી હોય, તો તેનાથી થતી પ્રતીતિ અને અસપ્રતીતિ બંને પ્રતીતિ સદસદ્ ઉભયરૂપ જ થશે. આશય એ કે, ઉભયજનનસ્વભાવી વસ્તુથી ઉભયરૂપે જ કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે. તેથી પ્રતીતિ પણ સદસરૂપ અને અસત્પ્રતીતિ પણ સદસદ્દરૂપ થવા લાગશે. અર્થાત્ પાર્થિવવેન સના બદલે સદસતુ, જલત્વન અસના બદલે સદસત્ પ્રતીતિ થશે. જ્યારે અનુભવ તો બંનેની સ્વતંત્ર પ્રતીતિનો છે...
પૂર્વપક્ષ : પાર્થિવસત્ત્વનો માત્ર ઉભયજનનસ્વભાવ નથી, પણ અસંકીર્ણ ઉભયજનનસ્વભાવ છે, અર્થાત્ એવો સ્વભાવ છે કે જેનાથી સદ્અસદ્ બંને પ્રતીતિ અસંકીર્ણરૂપે-અમિશ્રિતરૂપે - જુદી જુદી થશે. તેથી પૂર્વોક્ત દોષ નહીં રહે.
ઉત્તરપક્ષ આ કથન પણ યુક્તિથી અસંગત જણાય છે, કારણ કે અમિશ્રિતરૂપે જો સદ્અ સની પ્રતીતિ માનવી હોય, તો અનિચ્છાએ પણ તેના કારણભૂત સ્વભાવમાં તો ભેદ માનવો જ પડશે... પાર્થિવદ્રવ્યસત્ત્વનો જો સ્વભાવભેદ ન હોય, તો કાર્યરૂપ જુદી જુદી પ્રતીતિ જ અસંભવિત છે. (૬૫) તે આ રીતે –
જુદી જુદી પ્રતીતિ માટે સ્વભાવભેદ જરૂરી : (૧) જે સ્વભાવથી સંતુપ્રત્યયરૂપ એક કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય, તે જ સ્વભાવથી અસ...ત્યયરૂપ
જ હવે, ગ્રંથકારશ્રી જુદી જુદી પ્રતીતિ માટે સ્વભાવભેદની આવશ્યકતા સિદ્ધ કરશે. સ્વભાવભેદ દ્વારા વસ્તુની અનેકરૂપતા સિદ્ધ થવાથી, અનેકાંતવાદ જ નિર્દોષ પ્રતીત થશે...
8. ‘તથાહીત્યુYપ્રર્શન' રૂતિ -પઢિ: I

Page #200

८८
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
"M
माख्या
............................................................
कृत्स्नं प्रतीत्य तं भूतिभावत्वात् तत्स्वरूपवत् ।। अन्यच्चैवंविधं चेति यदि स्यात् किं विरुध्यते ? तत्स्वभावस्य कार्येन हेतुत्वं प्रथमं प्रति ॥
........................... व्याख्या ................. भवेत् । किमित्यत आह-कृत्स्नं-सम्पूर्ण प्रतीत्य-आश्रित्य तं-स्वभावं भूतिभावत्वात्उत्पत्तिस्वभावत्वात् एकस्य कार्यस्य तत्स्वरूपवत्-अधिकृतककार्यस्वरूपवत्, न हि तदन्यत्; नै सत्प्रत्ययोऽसत्प्रत्ययस्तदभिन्नहेतुजश्चेति चित्रम् ।
__ आह-अन्यच्चेत्यादि । अन्यच्च-कार्यान्तरं च, एवंविधं चेति-कृत्स्नं प्रतीत्य तं भूतिभावं चेति यदि स्यात्-यदि भवेत् किं विरुध्यते ? अत्रोत्तरमाह-तत्स्वभावस्य-कारणगतस्य
...... मनेतिरश्मि ... બીજા કાર્યની ઉત્પત્તિ ન થઈ શકે, કારણ કે કારણનો તે સ્વભાવ સંપૂર્ણ અંશે સપ્રત્યયરૂપ કાર્યને ઉત્પન્ન કરવામાં જ વ્યાપૃત છે.
પ્રશ્ન : કારણ અમુક અંશથી સપ્રત્યયને અને અમુક અંશથી અસપ્રત્યયને ઉત્પન્ન કરે, એવું ન બને?
ઉત્તરઃ ના, કારણ કે સપ્રત્યયરૂપ કાર્ય પોતાના સંપૂર્ણ સ્વરૂપને આશ્રયીને ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ કારણ પણ પોતાના સંપૂર્ણ સ્વરૂપને આશ્રયીને જ સપ્રત્યયને ઉત્પન્ન કરવામાં વ્યાપૃત થાય છે..
वे, ४ ॥२५॥ सत्र (सत्प्रयय विशे) व्यापृत डोय, ते ४ ॥२९॥ अन्यत्र (असत्प्रत्यय विशे) વ્યાપાર કરે, એવું માનો તો સપ્રત્યયથી અસ...ત્યય જુદો છે, એવું નહીં ઘટી શકે, કારણ કે એકસ્વભાવી કારણથી બે જુદા જુદા કાર્ય ન થઈ શકે...
(૨) પ્રશ્નઃ કારણસ્વરૂપને આશ્રયીને કાર્યનો ઉત્પાદ થાય છે. તૈથી, કારણ જેમ સંપૂર્ણ અંશને આશ્રયીને સપ્રત્યયરૂપ કાર્યને ઉત્પન્ન કરે, તેમ સંપૂર્ણ અંશને આશ્રયીને અસતુપ્રત્યયરૂપ કાર્યને
.............. .. विवरणम् ...... .... 49. अथ ‘यत: स्वभावतो जात'मित्यादिवृत्तौ अधिकृतककार्यस्वरूपवदिति । यथाहि-सत्प्रत्ययलक्षणं कार्यं कृत्स्नं स्वरुपमाश्रित्योत्पद्यते, न पुन: स्वरूपस्यांशमाश्रित्येति । एवं कारणस्वरूपमपि कृत्स्नं व्याप्रियमाणमाश्रित्य ।।
50. नहि तदन्यदिति । न-नैव हि:-यस्मात् तत्-एकत्र व्यापृतं कारणं कार्यान्तरे व्याप्रियमाणं अन्यत्-भिन्नम्, किन्तु तदेव, निरंशैकस्वभावताभ्युपगमात् । एवं सति किं सिद्धमित्याह- 51. न
અહીં ટીકામાં હેતુત્વ એ પ્રતીત્યઉત્પાદની અપેક્ષાએ કેમ લીધું? તેનું કારણ એ જણાય છે કે, ગ્રંથમાં જે હેતુત્વ છે, તે તો ઉપાદાન અથવા નિમિત્ત બંને હોય... જૈનમતે તો, કાર્યમાં ઉપાદાનકારણનો અન્વય હોય છે – એ
१-२. अनुष्टुप् । ३. 'एतत्स्वभावस्य' इति क-पाठः। ४. 'स्वल्पमस्यांश०' इति क-पाठः। ५. 'व्यावृत्तं' इति क-पाठः । ६. 'तस्य वा नैरंशेक०' इति क-पाठः ।

Page #201

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
(६६) कात्स्न्र्येन तस्य हेतुत्वे तत्र वीर्योपयोगतः । कुतोऽन्यभावो भावे वा सर्वतद्वीर्यतो भवः ? ॥
.......... व्याख्या ..... कार्येन-सर्वात्मना हेतुत्वं प्रतीत्योत्पादापेक्षया प्रथमं प्रति-आद्यं कार्य प्रति विरुध्यते, तत्रैव सर्वात्मनाऽस्योपयोगादिति । ___एतदेवाह-कार्येनेत्यादि । कात्स्येन-सर्वात्मना तस्य-कारणगतस्य स्वभावस्य हेतुत्वेएकं कार्य प्रति कारणत्वे तत्र-कार्ये वीर्योपयोगतः प्रतीत्य समुत्पादेन कुतोऽन्यभावः ?कुतः स्वभावात् कार्यान्तरोत्पादः ? भावे वाऽन्यस्य कार्यान्तरस्य तत एव स्वभावात् सर्वतद्वीर्यतः-सर्वस्मात् तत्सामर्थ्याद् भवः-उत्पादः कुतोऽन्यस्य तस्य वेति ?
........... मनेतिरश्मि .... ઉત્પન્ન કરે તો શું વિરોધ?
સ્યાદ્વાદી : વિરોધ એ જ કે, જો તે કારણ સંપૂર્ણ અંશને આશ્રયીને અસપ્રત્યયને ઉત્પન્ન કરવામાં વ્યાપૃત બને, તો - તે કારણનો ઉપયોગ સર્વાશે અસત્પ્રત્યય વિશે જ રહેવાથી - તેના દ્વારા સપ્રત્યયની ઉત્પત્તિ જ નહીં થઈ શકે. (આ જ વાતને આગળ કહે છે)
(૬૬) (૩) કારણ જો સર્વાંશે એક કાર્ય કરવા પ્રવૃત્ત થાય, તો તે કારણવીર્યનો ઉપયોગ તે કાર્ય વિશે જ રહેવાથી - તેના દ્વારા કઈ રીતે અન્ય કાર્યની ઉત્પત્તિ થશે? અને કોઈપણ રીતે બે કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય, તો પ્રથમ કે દ્વિતીય કાર્ય તેના સંપૂર્ણ સામર્થ્યથી થયું, એવું શી રીતે કહી શકાય? જે કારણ એકાંત એકરૂપ હોય, તે કારણનો સર્વાંશે ઉભયત્ર ઉપયોગ હોવો અસંભવિત છે... (આ જ વાતને હવે દષ્ટાંતથી સમજાવે છે.)
.. . विवरणम् .... सत्प्रत्ययोऽसत्प्रत्ययस्तदभिन्नहेतुजश्चेति चित्रमिति । महदाश्चर्यमेतद् वर्तते, सत्प्रत्ययविलक्षणोऽसत्प्रत्ययः । अथ च तस्मात् सत् प्रत्ययहेतोरभिन्नेन हेतुना जन्यत इति ।।
52. 'अन्यच्चे'त्यादिकारिकाव्याख्यायां प्रतीत्योत्पादापेक्षयेति । कारणस्वरूपं प्रतीत्य-आश्रित्यैव कार्यस्योत्पादो बौद्धमते, न पुन: कारणस्वरूपं किञ्चिदनुवर्तते कार्यम् । अत: प्रतीत्योत्पादापेक्षया हेतुत्वमित्युक्तम् ।।
..................
४ हेतुत्व छे... ५९ पौद्धो अन्वय नथी मानता, तो तुत्व शुं ? तो प्रतीत्योत्पाद... मेरसे, जौद्धभतना समावेश માટે હેતુત્વનો અર્થ પ્રતીત્યા કર્યો... પ્રતીત્યોત્પાદમાં, કારણને આશ્રયીને જ કાર્યનો ઉત્પાદ થાય છે, પણ કારણનું સ્વરૂપ અંશતઃ પણ કાર્યમાં અનુગત થતું નથી.
१. 'तोऽभवः' इति घ-पाठः। २. अनुष्टुप् । ३. 'स्वभावहेतुत्वे' इति ड-पाठः । ४. 'स्वभावे' इति ङपाठः। ५. 'एव भावात्' इति ङ-पाठः। ६. 'चेति' इति घ-पाठः । ७. 'प्रत्ययेन हेतुना जनयत' इति क-पाठः । ८. 'हेतुर्वक्तव्यः' इति क-पाठः ।

Page #202

अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः सर्वतद्वीर्यतद्भावे सेतिकाजन्यतृप्तिवत् । . तत एव न साऽन्यस्य तद्देशादन्यथा तु सा ॥ (६७) कात्स्न्र्येनैवास्य तत्कर्तृ वीर्यं तस्यैव किन्तु न। .. युक्तस्ततोऽन्यभावोऽपि सेतिकाज्ञाततो न हि ॥
............... व्याख्या ................. अत्रैव निदर्शनमाह सर्वेत्यादिना । सर्वस्मात् तद्वीर्यात्-कारणगतात् स्वभावसामर्थ्यात् तद्भावे-विवक्षितकार्यभावे । किमित्याह-सेतिकाजन्यतृप्तिवत् इति निदर्शनम् । तत एवसेतिकातः न सा-तृप्तिः अन्यस्य, कात्स्येन तस्यास्तत्रोपयोगात् । अथेष्यत इत्याह-तद्देशात्सेतिकादेशात्, अन्यथा तु सा-तृप्तिराद्यस्येतरस्य च । यद्यन्यस्यापि स्यात् एकान्तेनैकरूपाया न कात्स्न्ये न द्वयोरुपयोग इति भावना। अवधारणद्वारेणाधिकृतदोषपरिजिहीर्षयाऽऽह-कात्स्येनेत्यादि । कात्स्न्येन एव
.............. मनेतिरश्मि ......... (૪) આખી સેતિક જે વ્યક્તિ ખાય, તે જ વ્યક્તિને તૃપ્તિ થાય છે, તે સેતિકાથી બીજા વ્યક્તિને તૃપ્તિ થવી અસંભવિત છે, કારણ કે સેતિકા ખાનાર વ્યક્તિને જ સર્વાશે તૃપ્તિકારક બને છે, તેમ ઘટાદિ કારણગત વીર્યનો જો સર્વાશે સતપ્રત્યય વિશે જ ઉપયોગ હોય, તો તેના દ્વારા અસપ્રત્યયરૂપ जी येनी उत्पत्ति संभावित छ...
જેમ સેતિકા ખાવાથી જે તૃપ્તિ થાય, તે ખાનારને જ થાય, બીજાને નહીં; તેમ સર્વશક્તિએ કારણ કાર્યને ઉત્પન્ન કરે, તો તેને જ કરે, બીજાને નહીં... જો સેતિકાથી બીજાને તૃપ્તિ થઈ હોય તો માનવું જ પડે કે સેતિકાના એકદેશથી થઈ છે, આખી સેતિકાથી નહીં.... (કારણ કે આખી સેતિકા બે જણા ના ખાઈ શકે"...) તેમ જો બે કાર્ય ઉત્પન્ન થાય, તો માનવું જ પડે કે બે જુદા જુદા અંશથી थया छे. (६७) (५) बौद्ध : “ ॥२९॥त स्वभाव सारी ४ सत्प्रत्ययनो त छ" - मानो
...* विवरणम् * ___53. 'सर्वतद्धीर्यतद्भावे' इत्यादिकारिकायामयं दृष्टान्तदार्टान्तिकार्थः । यथाहि सेतिकायां सामस्त्येन एकस्य भोक्तुरुपभुज्यमानायां नान्यस्यापि तृप्तिहेतुतोपपद्यते एवं घटादिकारणगतवीर्यस्यैकत्र सत्प्रत्ययादौ कार्ये सामस्त्येनोपयोगे सति न तत: कार्यान्तरोत्पाद: सम्भवतीति ।।
54. यद्यन्यस्यापि स्यादिति । यदि हि सेतिकाया: सकाशादन्यस्यापि भोक्तुस्तृप्तिरभ्युपगम्यते तदा सेतिकादेशादेव मानकद्वयादेरभ्युपगन्तव्या, न पुनस्तस्या एव समस्ताया इति ।।
* सेतिते पाच पार्थ छे.
१. अनुष्टुप् । २. 'ज्ञानतो' इति घ-पाठोऽशुद्धः । ३. अनुष्टुप् । ४. 'कात्स्ये नेकरूपाया: न कात्स्न्ये न द्वयोरुपेत्यादिकात्स्ये नैव' इति ङ-पाठः। ५. 'तद्भाव इत्यादि०' इति क-पाठः। ६. 'नान्यस्यापि' इति क-पाठः, चपाठस्तु 'यद्यन्यस्यापीति' ।

Page #203

अधिकारः)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
नाकात्स्न्येन अस्य-अधिकृतकारणगतस्वभावस्य तत्कर्तृ-विवक्षितकार्यकर्तृ वीर्य-सामर्थ्य तस्यैव-विवक्षितकार्यस्य किन्तु न कर्तृ, किं तर्हि ? अन्यस्यापि, तत्र तु तदकर्तृ न भवति, अयोगव्यवच्छेदमात्रम्, न पुनरन्ययोगव्यवच्छेदः । युक्तस्ततोऽन्यभावोऽपि अन्ययोगाव्यवच्छेदात् तत एव । एतदाशङ्क्याह-सेतिकाज्ञाततः-सेतिकोदाहरणात् न हि-नैव युक्तस्ततोऽन्यभाव एव ।
.... व्याख्या .. ભાવ એવો નથી કે પ્રત્યય સિવાય કોઈને ઉત્પન્ન ન કરે.. તો કેવો ભાવ છે? તો કે સત્પ્રત્યયને સર્વાશે જ ઉત્પન્ન કરે છે, અસવશે નહીં.
ભાવાર્થઃ અસદુપ્રત્યયનું જે કારણ છે, તે સપ્રત્યયનો અકર્તા નથી, પણ કર્તા જ છે... એટલે साउथननो इसितार्थ मे. थाय 3, 'कात्स्न्येनैव' मे अवधार। अयोगव्यव३५ छ, अन्ययोव्य ६३५ नही. तेथी अर्थ मेवो थशे : (मन्वय : अस्य वीर्य, कात्स्र्येनैव तत्कर्तृ, न तस्यैव कर्तृ) કારણગત સામર્થ્ય, કાર્યનું પૂર્ણપણે જ કર્તા છે (આ રીતે અવધારણનો અર્થ કરવો) તેનો જ કર્તા છે, तेभ नही (तेनो ४ त छ - ४ीनी नही - अभ अन्ययोगव्यवछे अर्थ न ४२वो...)
આમ, અવધારણને અયોગવ્યવચ્છેદપરક લઈ લેવાથી – જકારનું સ્થાન બદલાઈ જવાથી - ફાયદો એ કે, કારણભૂત સામર્થ્યથી સતુપ્રત્યયની જેમ અસતપ્રત્યયની પણ ઉત્પત્તિ થઈ જશે (કારણ કે અવધારણ દ્વારા “એક જ કાર્યનો કર્તા છે – બીજાનો નહીં એમ અન્યયોગવ્યવચ્છેદ તો કર્યો નથી.)
સ્યાદ્વાદી: પણ, સેતિકાના દૃષ્ટાંતથી કારણગત સ્વભાવથી અસંતુપ્રત્યયની પણ ઉત્પત્તિ થવી असंभावित छ. (3म असंभावित छ ? ते वे ०४९।छे.)
....... विवरणम् .. 55. कात्स्न्र्येनैवास्येतिकारिकावृत्तौ तत्र तु तदकर्तृ न भवतीति । तत्र-तस्मिन् पुनः प्रथमकार्ये तद्-द्वितीयादिकार्यकारणं अकर्तृ न भवति । एवं च किं सिद्धमित्याह- 56. अयोगव्यवच्छेदमानं सर्वत्र कार्यकारणचिन्तायां बौद्धमते-आयाममते अयोगव्यवच्छेदमात्रम् अयोगस्य-द्वितीयकार्यकर्तृत्वासम्बद्धस्य व्यवच्छेदमात्रम्, न पुनरन्ययोगव्यवच्छेदः एकस्यैव कार्यस्य कारकमित्येवंरुप आद्रियते । एवं च यत् सिद्धं तदाह- 57. युक्तस्ततोऽन्यभावोऽपि अन्ययोगाव्यवच्छेदात् तत एवेति । युक्त:-घटमानकस्ततएवं सति अन्यस्य-द्वितीयकार्यस्य भावः, अपिशब्दात् प्रथमस्य च, तत एव-प्रथमकार्योपयुक्तहेतोरेव । कुत इत्याह-अन्ययोगाव्यवच्छेदात्-अन्ययोगस्याव्यावर्तनात् ।।
................
*अयोगव्यवछे सेटले तेना असंबंधन नि।४२५... .त. यैत्रविद्वानेव... महा यैत्रमा विद्वत्ताना અસંબંધનું નિરાકરણ કરી, ચૈત્રની વિદ્વત્તા ફલિત કરી છે.
अन्ययोगव्यवछोटो तेना सिवायमा संयन नि२।७२५... ६.d. धनुर्धर तो अर्जुन ४... मी ધનુર્ધરપણું માત્ર અર્જુનમાં જ સાબિત કરી, તેના સિવાયમાં ધનુર્ધરતાનો વ્યવચ્છેદ કર્યો...
१. 'कार्येण द्वितीयादिकार्यकर्तृकारणं' इति ख-च-पाठः। २. 'आयाममते' इति पाठो नास्ति च-प्रतौ। ३. 'आस्ते' इति क-पाठः। ४. 'स्यावर्तनात्' इति क-पाठः ।

Page #204

अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
.............*
नावधारणसामर्थ्याद् वस्तु तादात्म्यमुज्झति । उक्तावधारणेऽप्येकतृप्तये ह्युक्तसेतिका ॥
............ व्याख्या ... एतद्भावनायैवाह-नावधारणेत्यादि । नावधारणसामर्थ्यात् शाब्दन्यायानुगताद् वस्तु तादात्म्यमुज्झति-तदात्मत्वं परित्यजति । कुत इत्याह-उक्तावधारणेऽपि सति एकतृप्तये हिएकतृप्त्यर्थमेव उक्तसेतिका । तथाहि-अत्राप्येवमवधारणं कर्तुं शक्यत एव-कात्स्न्र्येनैव सेतिकैकतृप्तिजननस्वभावा, एकतृप्तिजननस्वभावैवेत्येतत् तु न । न चैवमपि सा कात्स्न्ोनैकतृप्ति विधाय अन्यस्यापि विधत्ते, न सा तत्त्वत उभयतृप्तिजननैकस्वभावेति कोऽत्रापवादहेतुः ? तस्या
......* मनेतिरश्मि .... (૬) ખાલી અવધારણ કરી દેવા માત્રથી વસ્તુનું સ્વરૂપ બદલાતું નથી, કારણ કે એવું અવધારણ તો સેતિકા વિશે પણ થઈ શકે છે. તે આ રીતે : “સેતિકા એક વ્યક્તિને સર્વાશે જ તૃપ્તિ કરનાર છે - આનો ભાવ એવો નથી કે તે બીજાને તૃપ્તિ ન કરી શકે. તો કેવો ભાવ છે? તો કે એક વ્યક્તિને સર્વીશે જ તૃપ્તિ કરે છે, અસર્વાશે નહીં... તેથી અવધારણથી માત્ર એટલું જ ફલિત થશે કે, એક જણને તૃપ્તિ થાય જ (બીજાને તૃપ્તિ ન થાય એવું ફલિત નહીં થાય) અને એટલે તો બીજા વ્યક્તિને પણ તૃપ્તિ થઈ શકે.”
પણ, એક જ સેતિકા સર્વીશે બંનેને તૃપ્તિ કરે, એવું તો જોવાતું નથી. તેથી અવધારણ કરી દેવા માત્રથી વસ્તુનું સ્વરૂપ ન બદલાય.
સેતિકા - બે જણને તૃપ્તિ કરતી નથી, કારણ કે તત્ત્વથી તે ઉભયને તૃપ્તિ કરાવનારા એકસ્વભાવવાળી નથી... તો, ઘટાદિ સર્વ વસ્તુથી બે કાર્ય થાય અને સેતિકાથી ન થાય એવો (ઉત્સર્ગના પ્રતિષેધરૂપ) અપવાદ માનવામાં કારણ શું છે ?
પૂર્વપક્ષ : સેતિકાનો તેવો સ્વભાવ. उत्त२५क्ष : ते शशी शत यो ?
............................. विवरणम् ..................................................................* 58. 'नावधारणो'त्यादिकारिकाविवरणे न सा तत्त्वत उभयतृप्तिजननैकस्वभावेति कोऽत्रापवादहेतुरिति ? । आचार्य आह-न सा सेतिका तत्त्वत: परमार्थवृत्त्या उभयस्य-भोक्तृदयस्य तृप्तिजनन एक: स्वभावो यस्याः सा तथा इति । कोऽत्र सेतिकाया अपवादहेतुः, अपवादस्योत्सर्गप्रतिषेधरुपस्यैकस्मादपि कारणात् अनेककार्योत्पत्तिलक्षणे उत्सर्गे सर्वत्राभ्युपगम्यमाने सति हेतु:-कारणमिति आचार्य: । तस्या एव तत्स्वभावता । आचार्य: कथमिदं ज्ञायत इति सुगममेव । अथ पर: तथाविधकार्यद्वयाभावेनेति कार्यानुमेया हि कारणस्वभावाः, तत: कार्यद्वयानुपलम्भेन निश्चियेते, यदुत एकतृप्तिजननस्वभावैव सेतिकेति आचार्य: ।।
१. अनुष्टुप् । २. 'गमात्' इति क-पाठः। ३. 'अपवाद उत्सर्ग०' इति च-पाठः। ४. 'तत्स्वभावात्' इति क-पाठः । ५. 'एककर्तृजनन०' इति पूर्वमुद्रितपाठः, अत्र च-पाठः ।

Page #205

अधिकारः)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
.................
(६८) नाकारणं यतः कार्यं नान्यकारणकारणम् । अन्यथा न व्यवस्था स्यात् कार्य-कारणयोः क्वचित् ॥
.. . व्याख्या ............. एव तत्स्वभावता । कथमिदं ज्ञायते ? तथाविधकार्यद्वयाभावेन, तदेकान्तकरूपतायामयमेवायुक्तः । भावे वाऽस्य प्रस्तुतहेतुस्वभावादपि तदभावोऽस्तु, एकरूपत्वाविशेषादित्यलं प्रसङ्गेन ।
एवं नाकारणमित्यादि । नाकारणं यतः-यस्मात् कार्यं सदाभावादिप्रसङ्गात् अन्यकारणकारणं न एकान्तेन, अत एव हेतोः, एवं चैतदङ्गीकर्तव्यम् । इत्याह-अन्यथा
.... मनेतिरश्मि .... બૌદ્ધઃ કારણ કે બે વ્યક્તિને તૃપ્તિ નથી થતી, એ કાર્યથી જ જણાય છે કે, સેતિકામાં બે વ્યક્તિને તૃપ્તિ કરવાનો સ્વભાવ નથી.
સ્યાદ્વાદી: જેમ એકાંત એકસ્વભાવી ઘટથી, સદ્-અસત્ રૂપ બે પ્રતીતિ તમે માનો છો, તેમ એકાંત એકસ્વભાવી સેતિકાથી પણ, બે વ્યક્તિને તૃપ્તિ કેમ ન થઈ શકે ? અથવા જેમ એકાંત એકસ્વભાવી સેતિકાથી, બે વ્યક્તિને તૃપ્તિ ન થઈ શકે, તેમ એકાંત એકસ્વભાવી ઘટથી પણ, સદ્अस६३५ ले प्रतातिन 25 श...
(६८) (७) मा नियम अवश्य मानवाऽयो : (१) 05 ५९॥ आर्य ॥२५॥ विनानुन હોય, નહીંતર તે કાર્ય કાં તો આકાશની જેમ નિત્યસત રહેશે અને કાં'તો શશશૃંગની જેમ હંમેશાં અસત્ રહેશે, અને (૨) કોઈ પણ કાર્ય પોતાના કારણથી જ ઉત્પન્ન થાય છે, બીજાના કારણથી નહીં, કારણ કે ઘટાદિની જો માટી સિવાય તંતુ વગેરેથી પણ ઉત્પત્તિ મનાય, તો - તેવા અન્ય કારણો જગતમાં હંમેશા રહ્યા હોવાથી – હંમેશા ઘડાની ઉત્પત્તિ થયા કરશે અથવા તો - અન્ય કારણો હોવા
................... विवरणम् ........ 59. तदेकान्त(?)रूपतायामयमेवायुक्त इति । यदि हि सा सेतिका एकान्तेन एकस्वभावाऽभ्युपगम्यते ततो न कार्यद्वयाभावो युज्यते, एकस्वभावादपि घटादे: सदसत्प्रत्ययद्वयाभ्युपगमात् ।।
____60. भावे वाऽस्य प्रस्तुतहेतुस्वभावादपि तदाभावोऽरित्वति । यदि हि सेतिकाया: सकाशादस्य कार्यद्वयाभावस्य भावो भवताऽभ्युपगम्यते, तदा प्रस्तुतहेतुस्वभावादपि घटादिकारणरूपात् तदभाव:सदसत्प्रत्ययलक्षणकार्यद्वयाभावोऽस्तु । कुत इत्याह- 61. एकरूपत्वाविशेषादिति एकरूपा सेतिका घटादिश्च, अत: कोऽनयोर्विशेषो यैन घटात् कार्यद्वयं सेतिकातस्तु एकमेवाभ्युपगम्यते इति ? ।।
___62. 'नाकारण'मित्यादिकारिकाविवरणे अन्यकारणकारणं नैकान्तेनेति । अन्यस्य-पटादेर्यत् कारणंसूत्रपिण्डादि तदन्यकारणं ततोऽन्यकारणं कारणं यस्य घटादेस्तत् तथा न-नैव एकान्तेन-नियमेन । कुत
१. अनुष्टुप् । २. 'एवातत्स्व०' इति घ-पाठः। ३. 'जायते' इति ङ-पाठः। ४. 'कस्वरूप०' इति क-पाठः । ५. 'एवाहेतोः' इति क-पाठः । ६. 'यो' इत्यधिकः क-पाठः । ७. पूर्वमुद्रिते तु 'घटादे' इति पाठाशुद्धिः। ८. 'अन्यत् कारणं' इति क-पाठः।

Page #206

९४
.............
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः ततश्च कार्यनानात्वं सर्वथा कारणैकताम् । बाधतेऽनेकतायां च स्थितानेकस्वभावता ॥ एतेनैकस्वभावोऽपि तत्स्वभावत्वतः परैः । य इष्टोऽनेकफलकृद् भावः सोऽपि निराकृतः ॥
.......... व्याख्या ............ एवमनभ्युपगमे न व्यवस्था स्यात् नियमवती कार्य-कारणयोः क्वचिद् इदमस्य कारणमिदमस्य कार्यमित्येवम्, तदभावेऽपि तत्त्वतस्तदुत्पत्तेरिति ।
ततश्चेत्यादि । ततश्च कार्यनानात्वं-कार्यभेदलक्षणं सर्वथा कारणैकतां-तथाविधैकस्वभावरूपताम् । किमित्याह-बाधते-निराकरोति अनेकतायां च कारणस्य स्थितानेकस्वभावता, तत्स्वभावभेदतः कार्यभेदोपपत्तेः । एतेनेत्यादि । एतेन-अनन्तरोदितेन एकस्वभावोऽपि भावः तत्स्वभावत्वतः कारणात्
...... मनेतिरश्मि * છતાં જેમ હંમેશા ઉત્પત્તિ નથી થતી તેમ - નિયત સમયે પણ ઉત્પત્તિ નહીં થાય... માટે, પોતાના કારણથી જ કાર્યની ઉત્પત્તિ માનવી જોઈએ. જો આ બંને નિયમ ન માનવામાં આવે, તો કાર્ય-કારણની ક્યાંય વ્યવસ્થા જ નહીં થઈ શકે.
(૮) તેથી કાર્યની ભિન્નતા કારણની એકસ્વભાવતાનું નિરાકરણ કરે છે, એટલે, કાર્ય જો અનેક છે, તો કારણ પણ અનેક છે અને તો કારણરૂપ વસ્તુની (સદસરૂપ) અનેકસ્વભાવતા સિદ્ધ થશે, કારણ કે એક કારણ જુદા જુદા સ્વભાવથી જ જુદા જુદા (સદસત્ પ્રતીતિરૂપ) કાર્ય કરી શકે છે.
___(6) ॥२५ मे विना यमन यतो डोवाथी, बौद्धो व वायुंछ, “मे ४ स्वभावी પદાર્થ અનેક કાર્યને ઉત્પન્ન કરવાના સ્વભાવવાળો હોવાથી, તેના દ્વારા અનેક ફળની ઉત્પત્તિ થાય
.............. विवरणम् ............ इत्याह-अत एव हेतोरिति अत एव पूर्वोक्तात् सदाभावादिप्रसङ्गाद्धेतोः । तथाहि-यथा कारणविकलं सत् कार्यं नित्यं विद्यमानमविद्यमानं वा स्यात्, एवमन्यकारणकारणमपि कार्यं सदाभावभागभावभाग वा प्राप्नोति, अन्यकारणानां सदा जगति विद्यमानत्वादिति ।। .
63. तदभावे तत्त्वतस्तदुत्पत्तेरिति । विवक्षितनिजकारणाऽभावे परमार्थवृत्त्या विवक्षितघटादिकार्योत्पत्तेः ।।
१-२. अनुष्टुप् । ३. पूर्वमुद्रिते तु 'अन्यकारणमपि' इति पाठः । स च अशुद्धप्रायत्वात् N-प्रतानुसारेण संशोधितः । ४. 'सदाभागभावग् वा' इति च-पाठः । पूर्वमुद्रिते तु 'सदाभागभाग् वा' इति पाठः, तस्य चाशुद्धत्वेन N-प्रतानुसारेण शुद्धिः कृता। ५. 'तदुपपत्तेरिति' इति पूर्वमुद्रिते पाठः। ६. 'कारणभावे' इति पूर्वमुद्रितपाठः। ७. 'कार्योत्पत्तिः' इति क-पाठः ।

Page #207

अधिकार: )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
(६९) एको ह्यनेकजननस्वभावस्तद्विचित्रताम् । ऋते न युज्यते यस्मादुक्तदोषप्रसङ्गतः ॥ तथादर्शनतोऽप्यस्य तत्स्वभावत्वकल्पना । अत एव स्थिरत्वादिसिद्धिसङ्गादसङ्गता ।।
व्याख्या
९५
परैः-बौद्धैः य इष्टः-अभ्युपगतः अनेकफलकृत्-अनेककार्यकरणशीलो भावः सोऽपि निराकृतः ।
-
एतदेव प्रकटयति एको हीत्यादिना । एको यस्मात् अनेकजननस्वभावः तद्विचित्रतांस्वभावविचित्रताम् ऋते- विना न युज्यते, यस्मात् उक्तदोषप्रसङ्गतः ।
अत्रैवोपचयमाह तथेत्यादिना । तथादर्शनतोऽपि अनेकविज्ञानजनकत्वेन अस्य भावस्य तत्स्वभावत्वकल्पना-अनेककार्यकरणैकस्वभावत्वकल्पना । किमित्याह- अत एव तथादर्शनात्
अनेअंतरश्मि
छे”* - तेनुं पए। निराए| थाय छे. (शी रीते निराश थाय ? ते हे छे.)
(૬૯) (૧૦) સ્વભાવની વિચિત્રતા વિના, એક જ પદાર્થ અનેક કાર્યને ઉત્પન્ન કરવાના સ્વભાવવાળો માનવો યુક્ત નથી, કારણ કે પૂર્વોક્ત દોષ (કાર્યકારણની વ્યવસ્થા જ ન રહેવારૂપ घोष) खावे छे.
(૧૧) બૌદ્ધ : પૂર્વ-પશ્ચિમ વગેરે જુદી જુદી દિશામાં રહેલા પ્રમાતાઓને, એક જ સ્તંભાદિ પદાર્થનો એક જ કાળે ‘આ પૂર્વમાં છે’, ‘આ પશ્ચિમમાં છે' એમૈં જુદો જુદો ઉલ્લેખ થતો હોવાથી, તે પદાર્થ દ્વારા અનેક વિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે અને જે પ્રત્યક્ષ જોવાતું હોય, તેમાં અસંગતિ ન બતાવી શકાય, માટે એકસ્વભાવી પણ પદાર્થમાં અનેકકાર્યજનનતા સ્વીકારવી જ જોઈએ....

... विवरणम् ....
64. ‘तथे’त्यादिकारिकावृत्तौ तथादर्शनतोऽपि अनेकविज्ञानजनकत्वेनेति । एकस्यापि स्तम्भादेः पदार्थस्य पूर्वोऽयं पश्चिमोऽयमित्याद्युल्लेखेनानेकेषु विज्ञानलक्षणेषु कार्येषु जायमानेषु साक्षादेव दृश्यते र्हेतुभावः । नैं च दृष्टेऽनुपपत्तिरुद्ग्राहणीया इति तथादर्शनादेव किं नोपपद्यते एकस्मादप्यनेककार्योत्पत्तिरिति पराभिप्रायः ।।
-
* બૌદ્ધો, એક જ પૂર્વક્ષણથી, રૂપ-૨સાદિરૂપ ઉત્ત૨ક્ષણોની ઉત્પત્તિ માને છે, તેની આ વાત છે – એવું લાગે
छे...
* स्तंभनी पूर्वमा रहेल प्रभाताने स्तंभ पश्चिममां शाय... वगेरे...
१- २. अनुष्टुप् । ३. 'हेतुमान:' इति क-पाठः । ४. न हि दृष्टेऽनुपपन्नं नाम इति हि न्यायस्वरूपम्' इति कटिप्पणकम् ।

Page #208

अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ:
युक्त्या न युज्यते स्थैर्य कया वैकस्वभावतः । नानाकार्यसमुत्पादः स्वात्मना चिन्त्यतामिदम् ॥ (७०) यथाऽनेकस्वभावं तत् सर्वेषां सर्वदर्शिनाम् । करोत्यनेकं विज्ञानमिदमित्थं कथं न ते ? ॥
स्थिरत्वादिसिद्धिसङ्गात् कारणात् न सङ्गतेति ।
आह-युक्त्येत्यादि । युक्त्या-क्रम-योगपद्याभ्यामर्थक्रियाविरोधभावलक्षणया न युज्यते स्थैर्यं भावानाम् । अत्रोत्तरम्-कया वा युक्त्या ? एकस्वभावतो भावात् नानाकार्यसमुत्पादो युज्यते स्वात्मना चिन्त्यतामिदम् । न सर्वथा तत्स्वभावभेदमन्तरेण तथाऽनेकविज्ञानजनकत्वमपि, दिगादिभेदेन तथाप्रतीत्ययोगादिति ।। ___ आह-यथेत्यादि । यथाऽनेकस्वभावं तत् कात्स्फेनैवैकत्रोपयोगमधिकृत्य सर्वेषां
... અનેકાંતરશ્મિ જ સ્યાદ્વાદી : તમારી કલ્પના અયુક્ત છે, કારણ કે જો તેવું જોવાતું હોવાથી, વસ્તુનો અનેકકાર્યજનનરૂપ એક સ્વભાવ સ્વીકારી શકાતો હોય, તો વસ્તુ સ્થિરરૂપે પણ દેખાતી હોવાથી, વસ્તુને સ્થિરરૂપે કેમ ન સ્વીકારાય?
(૧૨) બૌદ્ધઃ વસ્તુને સ્થિર માનવામાં, તે વસ્તુમાં ક્રમથી કે યૌગપઘથી અર્થક્રિયા ઘટી શકતી નથી, માટે જ અમે વસ્તુને સ્થિર માનતા નથી.
ચાદ્વાદીઃ જો યુક્તિથી શૈર્ય નથી ઘટતું, તો એક જ સ્વભાવી પદાર્થથી અનેક કાર્યની ઉત્પત્તિ પણ કઈ યુક્તિથી ઘટે છે ? એટલું તો તમે જાતે જ વિચારો !
આશય : પ્રત્યક્ષથી સ્થિરત્નાદિ દેખાવા છતાં, યુક્તિસંગત ન હોવાથી તમે તેને માનતા નથી તો પ્રત્યક્ષથી એક વસ્તુથી અનેકકાર્યોત્પત્તિ દેખાવા પર પણ – યુક્તિસંગત ન હોવાથી તે કેમ માની લેવાય?
જો સ્તંભમાં એક જ સ્વભાવ હોય, તો પૂર્વ-પશ્ચિમ વગેરે ભેદ તેના ન પડી શકે અને આ પૂર્વમાં છે – આ પશ્ચિમમાં છે વગેરે રૂપ પ્રતીતિ ન થઈ શકે અને એટલે સ્વભાવભેદ વિના એકસ્વભાવથી અનેક જ્ઞાન પણ ન થાય.. (૭૦) (૧૩) બૌદ્ધ સ્યાદ્વાદમતે જીવ કે અજીવ રૂપ સઘળી વસ્તુ અનંતસ્વભાવી છે અને તે
વિવરમ્ . 65. 'यथाऽनेकस्वभाव'मित्यादिकारिकाव्याख्याने कात्रन्नैकत्रोपयोगमधिकृत्येति । तथाहि-जीव
અહીં મૂળમાં ‘વ સાતા' શબ્દ છે, તેનો અર્થ આવો લાગે છે કે, તથાદર્શનથી જ સ્થિરતાદિની (આદિશબ્દથી સ્થરત્યાદિની) સિદ્ધિનો સંગ થવાથી તમારી વાત સંગત નથી...
૨. ‘વૈ' ત વ -પાd: I ૨-૩. મનg૬ ૪. “સતા' ત ઘ-પd: “સમતા' તિ તુ પાd: I.

Page #209

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
स्वरूपमेव सर्वेषां सर्वज्ञानां तथाविधम् । विज्ञानं न तु तत् तेन तत्त्वतः क्रियते यतः ।।
................ व्याख्या ...... सर्वदर्शिनां वीतरागाणां करोत्यनेकं विज्ञानं यावन्तस्ते, अन्यथा तदसर्वदर्शित्वप्रसङ्गात् । इदम्
अधिकृतं वस्त्वेकस्वभावमेव इत्थं कथं न ते-तव करोत्यनेकं विज्ञानं कात्योपयोगाविशेषादिति ?
अत्रोत्तरम्-स्वरूपमित्यादि । स्वरूपम् एव सांसिद्धिकं सर्वेषां सर्वज्ञानां वीतरागाणां तथाविधं-तत्कात्य॑ग्रहणप्रकारं विज्ञानं न पुनः तत् तेन-वस्तुना तत्त्वतः-परमार्थतः क्रियते यतः, अतो नेदमित्थं ममेति योजना ।
... मनेांतरश्मि *.... વસ્તુ, પોતાના સંપૂર્ણ અંશને આશ્રયીને, જેમ ઋષભદેવનાં વિજ્ઞાનમાં વ્યાપૃત થાય છે, તેમ મહાવીરસ્વામીનાં વિજ્ઞાનમાં પણ વ્યાંગૃત થાય છે. તેથી, અનેકસ્વભાવી વસ્તુનો, જેમ સંપૂર્ણતયા એક વિજ્ઞાન પ્રત્યે વ્યાપાર હોવા છતાં, તેનાથી બીજા વિજ્ઞાનની પણ ઉત્પત્તિ શક્ય છે, તેમ એકસ્વભાવી વસ્તુનો સર્વાશે વ્યાપાર તો બંનેમાં સરખો જ છે, તો સર્વાશે અનેક વિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ थाय, तेमi iपो शुं ?
(૧૪) સ્યાદ્વાદી : અરે ભાઈ ! બધા જ સર્વજ્ઞ પુરુષોનો વસ્તુને સંપૂર્ણતયા ગ્રહણ કરવાનો સ્વભાવ જ છે, ત્યાં વસ્તુ દ્વારા તે વિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતું નથી. (કેમ નહીં ? તે જણાવે છે.)
આશયઃ બૌદ્ધ, દરેક વસ્તુ સર્વીશે વ્યાપૃત થઈને અનેક સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં નિમિત્ત બને છે, તેમ કહ્યું, તેનું ખંડન થાય છે – સર્વજ્ઞનાં જ્ઞાનમાં વસ્તુ નિમિત્ત બનતી જ નથી, સર્વજ્ઞને સ્વભાવથી જ વસ્તુનું જ્ઞાન થાય છે. *......................................................... विवरणम् .................................................... लक्षणमजीवलक्षणं वा वस्तु अनन्तस्वभावम् एकत्र-ऋषभादिविज्ञाने कात्न्यून सव्यापारमभूत, अन्यथा केषाञ्चित् स्वभावविशेषाणामनवगमप्रसङ्गात् । एवं महावीरविज्ञानेऽपि तत् सर्वात्मनैव व्यापृतम् । ततश्च यथाऽनेकस्वभावेन वस्तुना सर्वात्मना एकविज्ञानजननव्यापृतेनापि सता विज्ञानान्तरमपि जन्यते, तथा अस्मन्मतेऽपि एकस्वभावेनैव स्तम्भादिना यद्यनेकं विज्ञानं जनयिष्यते तदा किं नाम भवत: क्षुण्णं स्यादिति परस्याशयः ।
પ્રશ્નઃ તે વસ્તુ અમુક અંશે ઋષભદેવના જ્ઞાનમાં અને અમુક અંશે મહાવીરસ્વામીના જ્ઞાનમાં કારણ भानीभेतो?
ઉત્તર : એવું ન માની શકાય, કારણ કે અમુક અંશથી ઉત્પન્ન કરે, તો જે અંશથી ઉત્પન્ન કરશે તેટલા અંશનો જ બોધ થશે, તે સિવાયના અંશનો નહીં અને તેમ થતાં તો ઋષભાદિ અસર્વજ્ઞ જાહેર થશે. તેથી, તે વસ્તુ દરેક વિજ્ઞાનને સર્વાશે જ ઉત્પન્ન કરે છે, એમ જ માનવું જોઈએ...
४. 'असताऽपि
१. अनुष्टुप् । २. 'वस्त्वेव स्व०' इति ङ-पाठः । ३. 'कात्स्ये नोप०' इति घ-पाठः । एकस्वभावेनैव स्तम्भादिना यद्यनेकं' इति ख-पाठः। ५. 'क्षुणं' इति च-पाठः ।

Page #210

अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ: अतीतादेरसत्त्वेन न स्याद् ग्रहणमन्यथा । तस्यापि ज्ञानकर्तृत्वेऽतीतत्वादिविरोधतः ॥""
(७१) न च पार्थिवद्रव्यसत्त्वप्रत्यय एवाबाद्यसत्त्वप्रत्ययः, तथाऽप्रतीतेः । असतोऽनुपाख्यत्वेन प्रत्ययहेतुत्वानुपपत्तिरिति चेत्, न, सदनुवेधेन सर्वथाऽनुपाख्य
-
વ્યારહ્યા છે.... इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अतीतादेरित्यादि । अतीतादेर्भावस्य असत्त्वेन हेतुना न स्याद् ग्रहणम्, अन्यथा-एवमनभ्युपगमे । न ह्यसत् ज्ञानकर्तृ । तथा चाह-तस्यापि-अतीतादेः ज्ञानकर्तृत्वेऽभ्युपगम्यमानेऽतीतत्वादिविरोधतः कारणात् स्वरूपमेव सर्वेषामित्यादिक्रियायोगः, अतः सदसत्प्रत्ययभेदादनेकरूपं वस्तु इति स्थितम् ॥
न चेत्यादि । न च पार्थिवद्रव्यसत्त्वप्रत्यय एव सर्वथैकरूपतया निरंशः अबाद्यसत्त्वप्रत्ययस्तथा-तदेकरूपतया अप्रतीतेः, किन्तु प्रत्ययान्तरमयम् । अत्राह-असत इत्यादि। असतोऽनुपाख्यत्वेन हेतुना प्रत्ययहेतुत्वानुपपत्तिः, अतः कथमबाद्यसत्त्वप्रत्ययः? इति-एवं चेत् मन्यसे, एतदाशङ्क्याह-नेत्यादि । न-नैतदेवम् । कुत इत्याह-सदनुवेधेन-पार्थिवद्रव्य
... અનેકાંતરશ્મિ ... (૧૫) જો વસ્તુ દ્વારા જ વિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ માનવામાં આવે, તો અતીતાદિ પદાર્થનું ગ્રહણ જ નહીં થઈ શકે, કારણ કે અતીતાદિ પદાર્થ તો વર્તમાન કાળમાં અસત્ હોવાથી, તેના દ્વારા વિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ અસંભવિત છે... જો અતીત પદાર્થને વર્તમાનગત જ્ઞાનના કર્તા તરીકે મનાય, તો – વર્તમાનમાં પણ જ્ઞાનકર્તુત્વરૂપે તેનું અસ્તિત્વ હોવાથી - તેની અતીતરૂપતા જ નહીં રહે.
નિષ્કર્ષ : એટલે સર્વજ્ઞોને સ્વરૂપથી જ સર્વ વસ્તુનું જ્ઞાન થાય છે, એમ માનવું પડે અને તો બૌદ્ધની દલીલ - એકસ્વભાવથી અનેક કાર્યોત્પત્તિ ખંડિત થતાં સદ્ અને અસત્ એવી જે જુદી જુદી પ્રતીતિ થાય છે, તે પ્રતીતિ વસ્તુનો જુદો જુદો સ્વભાવ માનવાથી જ ઘટે અને જુદો જુદો સ્વભાવ માનવાથી વસ્તુની અનેકરૂપતા જ સિદ્ધ થાય, તેથી “એક જ વસ્તુ અનેકાત્મક છે” એવા અનેકાંતવાદ સ્વીકારવો જ જોઈએ....
- સઅસ બંને પ્રતીતિ જુદી જુદી - (૭૧) પૂર્વપક્ષ ઘટાદિની, પાર્થિવદ્રવ્યત્વેન જે સત્ત્વપ્રતીતિ છે, તે જલાદિત્યેન અસત્ત્વપ્રતીતિ કહેવાય છે – આમ, અસત્ત્વપ્રતીતિ જુદી ન હોવાથી, જુદી પ્રતીતિના કારણે વસ્તુનો જુદો સ્વભાવ માનવો જરૂરી નથી.
ઉત્તરપક્ષઃ સત્ત્વપ્રતીતિ અને અસત્ત્વપ્રતીતિ બંનેનો એકરૂપે કદી અનુભવ થતો નથી, બંને પ્રતીતિનો જુદા જુદા રૂપે જ અનુભવ થાય છે અને જુદી જુદી પ્રતીતિ માટે વસ્તુનો જુદો જુદો સ્વભાવ સ્વીકારવો જ પડશે...
પૂર્વપક્ષઃ તમે વસ્તુને સદસરૂપ માની, સદ્રરૂપથી સર્વપ્રતીતિ અને અસરૂપથી અસત્ત્વપ્રતીતિ
છે. અનુછુ !

Page #211

Sતા.
જિ
..............................................
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता त्वासिद्धेः, असत्प्रत्ययाविरोधाच्च । असदननुविद्धस्य च सतस्तन्मात्रत्वाद् विशेषानुपपत्तेरितरेतरानुवेध इति कुत एकस्वभावत्वसिद्धिः ? (७२) स्यादेतत्, तत्राबादिद्रव्यासत्त्वस्य परिकल्पितत्वात् यथोक्तदोषाभाव इति । सोऽयं 'गडुप्रवेशेऽक्षितारिका
જ થાક્યા છે सत्त्वानुवेधेन हेतुना सर्वथा-सर्वैः प्रकारैः अनुपाख्यत्वासिद्धेः अबाद्यसत्त्वस्य । उपपत्त्यन्तरमाह-असत्प्रत्ययाविरोधाच्च । असत इति प्रक्रमः । संत इवासतोऽसत्प्रत्ययभाव इति भावः । सदनुवेधेनेत्यादिमौलं हेतुं समर्थयन्नाह-असदित्यादि । असदननुविद्धस्य च सतःपार्थिवद्रव्यसत्त्वादेः तन्मात्रत्वात्-सन्मात्रत्वात्, विशेषानुपपत्तेः कारणात् इतरेतरानुवेधः सदसतोः इति-एवं कुत एकस्वभावत्वसिद्धिः ? नैवेत्यर्थः । स्यादेतदित्यादि । स्यादेतत्अथैवं मन्यसे । तत्र-पार्थिवद्रव्यसत्त्वे अबादिद्रव्यासत्त्वस्य परिकल्पितत्वात् कारणात् । ” અનેકાંતરશ્મિ
... ઘટાવો છો, પણ અમારે એ કહેવું છે કે, વસ્તુનું અસરૂપ તો નિઃસ્વભાવ છે, અર્થાત્ સ્વભાવરહિત તુચ્છ છે, તો પછી તેના દ્વારા (તુચ્છ એવા અસરૂપથી) જળાદિઅસત્ત્વની પ્રતીતિ શી રીતે થઈ શકે ? શું શશશૃંગથી ક્યારેય કોઈ પ્રતીતિ થાય છે?
"ઉત્તરપક્ષ: વસ્તુનો તે અસદંશ, સદંશથી કથંચિત્ અભિન્ન હોવાથી, સર્વથા સ્વભાવરહિત કે તુચ્છ નથી, માટે તેના દ્વારા અસત્તપ્રતીતિ નિબંધપણે ઘટી શકશે. વળી, અનુરૂપ કારણથી જ કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી હોવાથી, જેમ સત્ત્વપ્રતીતિ વસ્તુના સરૂપથી જ થાય છે, તેમ અસત્ત્વપ્રતીતિ વસ્તુના અસરૂપથી જ થઈ શકે છે, તેથી વસ્તુમાં સદ્-અસદ્ બંને અંશ સ્વીકારવા જોઈએ...
બીજી વાત, વસ્તુનો સદંશ, અસંદશથી યુક્ત જ માનવો જોઈએ, નહીંતર પાર્થિવદ્રવ્યસત્ત્વ માત્ર સત્ત્વરૂપ થવાથી, જળાદિથી તેનો ભેદ જ નહીં ઘટી શકે.
આશયઃ જે માત્ર સરૂપ છે, તેનો બીજા સત્ પદાર્થોથી ભેદ ન થઈ શકે. પણ, તેને જો જળાદિઅસત્ત્વરૂપ પણ માનવામાં આવે, તો તેનો જળાદિથી ભેદ ઘટી શકશે. તેથી, વસ્તુનો સદંશ અસદંશથી યુક્ત અને અસદંશ સદંશથી યુક્ત માનવો જોઈએ અને તેમ માનવામાં – વસ્તુની અનેકરૂપતા જ સિદ્ધ થવાથી – એકસ્વભાવતાની સિદ્ધિ ન જ થઈ શકે.
- અસત્વને કલ્પિત પણ ન માની શકાય ? (૭૨) પૂર્વપક્ષ વસ્તુનું પાર્થિવદ્રવ્યત્વેન જે સત્ત્વ છે, તે જ પારમાર્થિક છે અને જળાદિઅસત્ત્વ તો કલ્પિત હોવાથી અવાસ્તવિક છે – આમ માત્ર સરૂપતા જ પારમાર્થિક હોવાથી, વસ્તુને ઉભયરૂપ માનવાની જરૂર નથી.
વિવરમ્ " 66. सत इवासतोऽसत्प्रत्ययभाव इति । यथाहि-सत: सकाशात् सत्प्रत्ययस्तथाऽसतोऽसत्प्रत्ययो भवति, अनुरुपकारणप्रभवत्वात् सर्वकार्याणामिति ।।
૨. ‘મસત્રત્યયાસિદ્ધ (?) વિરોધવ' રૂતિ ટુ-પાd: I ૨. ‘સત્સાશા' રૂતિ 8- 4: .

Page #212

१००
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
विनिर्गम'न्यायः । तथाहि-तत्राबादिद्रव्यासत्त्वस्य परिकल्पितत्वात् स्वसत्त्वासत्त्ववदसत्त्वात् तद्रूपेणाप्यस्तित्वप्रसङ्गः, अनिष्टं चैतदिति । (७३) स्यादेतत् पार्थिवद्रव्यसत्त्वव्यतिरिक्तमबाद्यसत्त्वं परिकल्पितम्, पार्थिवद्रव्यसत्त्वमेव पुनरबाद्यसत्त्वस्वभावमिष्यत
.............. व्याख्या ... किमित्याह-यथोक्तदोषाभाव इति-उभयरूपत्वाभावः, परमार्थतस्तदसत्त्वादिति । एतदाशङ्क्याह-सोऽयमित्यादि । सोऽयं 'गडुप्रवेशेऽक्षितारिकाविनिर्गम'न्यायः । प्रस्तुतदोषपरिहारेणाधिकतरदोषान्तरापत्तिरित्यर्थः । एतदेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहि तत्र-पार्थिवद्रव्यसत्त्वेऽबादिद्रव्यासत्त्वस्य परिकल्पितत्वात् परमार्थतः स्वसत्त्वासत्त्ववदसत्त्वात् । किमित्याह-तद्रूपेणापि-अबादिद्रव्यसत्त्वरूपेणापि अस्तित्वप्रसङ्गः पार्थिवद्रव्यसत्त्वस्य । अनिष्टं चैतदिति । तथाहि-न तत्र स्वसत्त्वासत्त्वमिति स्वसत्त्वम्, एवमबाद्यसत्त्वाभावे स्यात् तत्सत्त्वम्, अन्यथा तदभावाभाव इति भावना । स्यादेतदित्यादि । स्यादेतत्-अथैवं मन्यसे पार्थिवद्रव्यसत्त्वव्यतिरिक्तं धर्मान्तरम् अबाद्यसत्त्वं परिकल्पितम्, पार्थिवद्रव्यसत्त्वमेव
.....* मनेतिरश्मि .... ઉત્તરપક્ષઃ તમારી આવી ચેષ્ટા તો મોટા દોષને ઉત્પન્ન કરનારી બનશે. જેમાં એક વ્યક્તિને આંખની પાસે ગડુ (ગૂમડું) ઉત્પન્ન થયું, ત્યાર પછી કોઈક વૈદ્ય વડે ઔષધપ્રયોગથી એવો ઉપચાર કરાયો, કે જેથી તે ગૂમડું ત્યાંથી નીકળીને આંખની અંદર પેસી ગયું અને અંદર પેસતાં જ તે વ્યક્તિના આંખની કીકી બહાર નીકળી ગઈ – આમ તે વ્યક્તિ દૂર કરવા ગયો નાના દોષને અને પામી ગયો મોટા દોષને ! તેમ તમે પણ પ્રસ્તુત દોષનો પરિહાર કરવા ગયા, પણ અધિકતર દોષને પામ્યા. તે सारीते -
જળાદિઅસત્ત્વ જો કલ્પિત હોય, તો જેમ સ્વસત્ત્વનું અસત્ત્વ ન હોવાથી સ્વસત્ત્વની સિદ્ધિ થાય છે, તેમ જળાદિઅસત્ત્વ ન હોવાથીeતે કલ્પિત હોવાથી, જળાદિસત્ત્વ પણ સિદ્ધ થશે. (જો જળાદિસત્ત્વ ન હોય તો જળાદિઅસત્ત્વ નથી એવું કહી જ ન શકાય..) અને તો ઘટતું જળરૂપે પણ અસ્તિત્વ सिद्ध थशे... ५९ मे तो ओ ने 5ष्ट नथी.
(७७) पूर्वपक्ष : अमे. ४ाहिमसत्त्वनो साव निषेध नथी ४२di, ५९५ मा ४३j मेछ, જે પાર્થિવદ્રવ્યસત્ત્વ છે, તે જ જળાદિઅસત્ત્વ છે, પાર્થિવદ્રવ્યસત્ત્વથી જુદું જલાદિઅસત્ત્વ કલ્પિત છે, અર્થાત્ છે જ નહિ - આમ, પાર્થિવદ્રવ્યસત્ત્વ જ જળાદિઅસત્ત્વરૂપ હોવાથી, જળાદિસત્ત્વની આપત્તિ
...... ...... विवरणम् ............... ___67. 'गडुप्रवेशेऽक्षितारिकाविनिर्गम'न्याय इति । कस्यचिदक्षिसमीपे तथाविधबाधाविधायकं गडूत्पन्नम् । ततश्च केनचिद् भिषजा तथाविधौषधप्रयोगेण तथा उपचरित यथाऽक्षिमध्ये तत् प्रविवेश । प्रविष्टे च तत्राक्षिणि तत्क्षणादेव तदुत्पाटिता कनीनिका अक्षितारिका बहिर्निर्जगामेति प्रस्तुतदृष्टान्तार्थः ।।
१. 'तारकावि०' इति पूर्वमुद्रित-पाठः ।

Page #213

अधिकारः)
१०१
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता एवेति, अतोऽनपराध इति । अहो दुरन्तः स्वदर्शनानुरागः, प्रत्युक्तमपि नावधारयति, यतो न च तद् येनैव स्वभावेन पार्थिवद्रव्यत्वेन सत् तेनैवाबादिद्रव्यत्वेनासत् इत्यादि तदेवावर्तत इत्यलं स्वदर्शनानुरागाकृष्टचेतसा सह प्रसङ्गेनेति ॥
(७४) अपरस्त्वाह-सदसद्रूपं वस्त्वित्यत्रासत्पक्षे प्रसज्यप्रतिषेधो वा स्यात्, पर्युदासो वा । किञ्चातः ? उभयथाऽपि दोषः । तथाहि-यदि सन्न भवतीत्यसत्, सन्निवृत्ति
.. ..व्याख्या ....... पुनः एकरूपम्, अबाद्यसत्त्वस्वभावं वस्तुस्थित्या इष्यत एवेति, अतः-अस्मात् कारणात् अनपराध इति-नास्ति कश्चिद् दोषः । एतदाशङ्क्याह-अहो दुरन्त स्वदर्शनानुरागः । कथमित्याह-प्रत्युक्तमपि नावधारयति, एतत्सामर्थ्यात् । एतदेवाह यत इत्यादिना । यतो न च तद् येनैव स्वभावेन पार्थिवद्रव्यत्वेन सत् तेनैवाबादिद्रव्यत्वेनासत् इत्यादि तदेवावर्तते पूर्वोक्तं चक्रकम् इत्यलं स्वदर्शनानुरागाकृष्टचेतसा सह प्रसङ्गेन नैव प्रज्ञापनाविषयः ॥
अपरस्त्वाह-सदसद्रूपं वस्त्वित्यत्रासत्पक्षे प्रसज्यप्रतिषेधो वा स्यात् सन्न भवतीत्यसत्, पर्युदासो वा सतोऽन्यदसदिति । किञ्चात इत्याह-उभयथाऽपि दोषः । कथमित्याहतथाहीत्यादि । तथाहि यदि सन्न भवति इत्यसत् । किमुक्तं भवति ? सन्निवृत्तिमात्रं
.............. मनेतिरश्मि ...... આવી શકશે નહીં અને એકસ્વભાવતાની સિદ્ધિ પણ થઈ જશે.
ઉત્તરપક્ષઃ અહો ! પોતાના દર્શનનો કેટલો ગાઢ અનુરાગ ! વારંવાર તેનો નિષેધ કરવા છતાંય તમે કંઈ સાંભળતાં જ નથી. પર્થિવદ્રવ્યસત્ત્વને જ જળાદિઅસત્ત્વરૂપ માનવામાં, ફરી એની એ જ વાત ચાલ્યા કરશે, કે “વસ્તુ જે સ્વભાવે પાર્થિવદ્રવ્યત્વેન સત્ હોય, તે જ સ્વભાવે જલાદિત્યેન અસતું शाशते ? (थना पान नं. ७८ ५२) मे ४ स्वभावे सह-अस६ जनेनो तो विरो५ छे... वगेरे..."
તેથી, પોતાના દર્શનના ગાઢ અનુરાગથી ખેંચાયેલા મનવાળા વ્યક્તિ સાથે વાદ કરવાથી કોઈ ४ साम नथी, ७॥२९तेने समावी तुं नथी... (ते समापनीय छे...)
* मस३पता मघटित - नैयायिs* (७४) पूर्व५३ : तमे वस्तुने सह-अस६३५ भानो छो, ५९ असत्'थी तभने यो प्रतिषेत्र अभिप्रेत छ ? (१) सध्यप्रतिषे५, 3 (२) पासप्रतिष ? २॥ ने शत होष भावे छे. ते सा रात -
* एतत्सामर्थ्यात् । हुरन्त निराशन सामथ्यथा ४ तभे, युं डोवा छतi Aiमणता नथी. एतदेवाह से પ્રત્યુક્ત જ કહી રહ્યા છે.
* तदभावमात्रद्योतकः प्रसज्यप्रतिषेधः 'घटो नास्ति' इतिरूपः । तदभिन्नाऽन्यद्योतकः पर्युदासप्रतिषेधः 'अब्राह्मणमानय' इतिरूपः ।
२. 'एतत्सामर्थ्यादुभयथाऽपि एतदेवाह' इति ङ-पाठः ।
३. 'तदेवाह य (त)
१. 'तस्मात्' इति ड-पाठः । इत्यादिना' इति ङ-पाठः।

Page #214

१०२
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
मानं निरुपाख्यमसत् । ततश्च तस्य प्रमाणगोचरातीतत्वाद् वस्तुधर्मत्वानुपपत्तिः, अभ्युपगमे वा वस्तुन एव निरुपाख्यत्वप्रसङ्गः । तथाहि-न निरुपाख्यस्वभावं सोपाख्यं भवितुमर्हति ॥
(७५) अथ सतोऽन्यदसत् सदन्तरमेवासदिति । एवमपि तस्य सदात्मकत्वादेव सदसद्रूपत्वानुपपत्तिः । तथाहि-न सत् सदन्तरात्मकमिति सचेतसो वक्तुं युज्यत इति ।
.......... व्याख्या ....... निरुपाख्यमसत् प्रसज्यप्रतिषेधरूपम् । ततः किमित्याह-ततश्च तस्य-असतः प्रमाणगोचरातीतत्वात् कारणाद् वस्तुधर्मत्वानुपपत्तिः । अभ्युपगमे वाऽसतो वस्तुधर्मत्वस्य । किमित्याहवस्तुन एव निरुपाख्यत्वप्रसङ्गः । तथाहि-न निरुपाख्यस्वभावं-न तुच्छधर्मकं सोपाख्यं भवितुमर्हति-अतुच्छं भवितुमर्हति ॥
द्वितीयं विकल्पमधिकृत्याह-अथेत्यादि । अथ सतोऽन्यदसत् सदन्तरमेवासत् पर्युदासरूपम् इति । एवमपि तस्य-असतः सदात्मकत्वादेव कारणात् सदसद्रूपत्वानुपपत्तिः वस्तुनः । तथाही-त्यादि । तथाहि न सत् सदन्तरात्मकमिति-एवं सचेतसो वक्तुं युज्यते, ........................ .......... मनेतिरश्मि .......................................
(१) प्रसन्यप्रतिषेध : असत्ने प्रस४५प्रतिष५३५ मानवामां आवे, तो असत्नी “सत् न भवति=असत् सनिवृत्ति" आवी व्युत्पत्ति थशे अने मारीत तो असत् मात्र सनिवृत्ति३५ डोवाथी, नि:स्वभाव छ, अर्थात् स्वभावरहित-तु७ छे... ४ स्वभावरहित-तु८७ डोय, ते શશશૃંગની જેમ પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણનો વિષય ન બની શકે અને જે પ્રમાણનો વિષય ન બને, તે વસ્તુનો ધર્મ પણ ન બની શકે, અને જો સ્વભાવરહિત પણ અસત્ત્વને વસ્તુનો ધર્મ માની લઈએ, તો વસ્તુ પણ સ્વભાવરહિત-તુચ્છ માનવી પડશે, કારણ કે તુચ્છસ્વભાવી વસ્તુ અતુચ્છ ન હોઈ શકે, એટલે કે જે વસ્તુનો સ્વભાવ તુચ્છ હોય, તે વસ્તુ પોતે પણ તુચ્છ જ હોય છે, વાસ્તવિક નહીં. આમ પ્રસજયપક્ષે तो वस्तुनु अस्तित्व नहीं घटे...
(૭૫) (૨) પથુદાસપ્રતિષેધ અને જો પથુદાસપ્રતિષેધરૂપ માનવામાં આવે, તો અસની "सतः अन्यत्-असत्-सदन्तरम्, अर्थात् मे सत् सिवाय जो सत्पार्थ" - भावी व्युत्पत्ति थशे અને આ રીતે તો અસત્ તે એક પ્રકારનું સરૂપ જ બનવાથી, વસ્તુની માત્ર સરૂપતા જ સિદ્ધ થશે, अस६३५ता ना. एकसत्त्वेऽपि द्वयं नास्ति - न्याये अस६३५ता न होवाथा उभय३५ता ५९ अनुपपन्न ४ २४...
प्रश्न : वस्तुनु अस६३५ ५५ छ, तो मस६३५ताभ न घटे?
ઉત્તરઃ પઠુદાસપક્ષે અસત્ તે સદંતરરૂપ (બીજા સપદાર્થરૂપ) છે અને આવું સદંતર તે વસ્તુનું સ્વરૂપ બની શકે નહીં, કારણ કે ઘટ તે અસત્-સદંતર-પટ રૂપ છે, એવું કોઈ કહેતું નથી – એમ
१. 'सद्रूपानुप०' इति क-पाठः । २. 'निरुपाख्यप्रसङ्गः' इति ड-पाठः ।

Page #215

.....
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१०३
-ON एतदप्ययुक्तम्, भगवदर्हन्मतापरिज्ञानात् । भगवदर्हन्मतं हि वस्त्वेव सदसद्रूपतयोभयात्मकम्, न सत्त्वाननुविद्धमसत्त्वं नाम तत्र यदपेक्षयैतदुभयरूपमिति । उक्तं च वादिमुख्येन-"स्वपरसत्त्वव्युदासोपादानापाद्यं हि वस्तुनो वस्तुत्वम् ।" अतो यद्यपि सन्न भवतीत्यसत्, तथापि परद्रव्यादिरूपेण सतः प्रतिषेधात् तस्य च तत्रासत्त्वात् तत्स्वरूप
............ .... व्याख्या .............. प्राप्नोति चैतत् अस्मिन् पक्षे असतोऽपि सदन्तरत्वादिति । अत्राह-एतदप्ययुक्तम् । कुत इत्याहभगवदर्हन्मतापरिज्ञानात् । कथमपरिज्ञानमित्याह-भगवदर्हन्मतं हि-यस्माद् वस्त्वेव-आत्मघटादि सदसद्रूपतयोभयात्मकं वर्तते, न सत्त्वाननुविद्धमसत्त्वं नाम तत्र-वस्तुनि यदपेक्षयैतदुभयरूपं वस्तु इति । उक्तं च वादिमुख्येन-मल्लवादिना सम्म( न्म )तौ-स्वपरेत्यादि। स्वपरसत्त्वयोर्यथायोगं ये व्युदासोपादाने ताभ्यामापाद्यते व्यवहारविषयतयेति एवम्भूतमेव वस्तुनो वस्तुत्वम् । अतो यद्यपि सन्न भवतीत्यसत् प्रसज्यप्रतिषेधरूपम्, तथापि परद्रव्यादिरूपेण सतः प्रतिषेधात् तस्य च-परद्रव्यादिरूपेण सतः तत्र-विवक्षितसत्त्वे असत्त्वात्
....... मनेतिरश्मि........ અસરૂપ ન હોવાથી, વસ્તુની અસરૂપતા જ નથી... તેથી, વસ્તુ સદ્અસરૂપ છે, એવું કથન मा ५२ ५९ असंगत छ...
* पूर्वोत विस्यमयुत छ - उत्तरपक्ष* ઉત્તરપક્ષ: તમારું, સઘળું કથન અયુક્ત છે, કારણ કે આહતદર્શનનું તમને સમ્યગુ જ્ઞાન જ નથી... પહેલા ભગવાન અરિહંતનો મત સમજો - સ્યાદ્વાદમતે આત્મા-ઘટ વગેરે તમામ પદાર્થો સરૂપ અને અસરૂપ હોવાથી, સદસદ્ ઉભયાત્મક છે... સત્ત્વથી તદ્દન ભિન્ન (અનનુવિદ્ધ) એવા અસત્ત્વની અપેક્ષાએ સદસરૂપ છે, એવું અમે માનતાં જ નથી.
प्रश्न : तो शुं भानो छो? ઉત્તરઃ પૂજય મલવાદીજીએ સન્મતિ ટીકામાં કહ્યું છે કે
“સ્વસત્ત્વનું ગ્રહણ અને પરસત્ત્વનું નિરાકરણ - આ બે દ્વારા જ વસ્તુનું વસ્તુત્વ (=नियतस्व३५) जने, अर्थात् वस्तु व्यवहा२नो विषय बने छ...”
भेटले, असत्भत तो छ प्रस४यप्रतिषेध ४, सत् न भवतीति असत् मे ४ ३५ सेवानु छ, ५९॥ છતાં તેનાથી તમે આપેલ આપત્તિ (વસ્તુ તુચ્છ બનવારૂપ આપત્તિ આવતી નથી.) કારણ કે, તે અસમાં પદ્રવ્યાદિરૂપેણ સત્નો જ નિષેધ છે, સર્વથા નહીં... (પદ્રવ્યાદિરૂપે તો સત્ત્વ નથી જ..) અને એ
.......................... विवरणम् ......... __68. परद्रव्यादिरूपेण सत: तत्र-विवक्षितसत्त्वे असत्त्वादिति । इह सर्वेऽपि भावा: स्वरूप
१. श्रीमल्लवादिसूरिणा। २. सन्मतिप्रकरणटीकायामित्यर्थः । ३. 'ये' इति पाठो नास्ति ङ-प्रतौ। ४. 'ताभ्यामपोद्यते' इति ड-पाठः । ५. 'रूपेणासतः' इति ङ-पाठः । ६. 'विवक्षितत्वे' इति ङ-पाठः ।
......................*

Page #216

१०४
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
सत्त्वानुवेधात् न निरुपाख्यमेव तत् इति प्रसज्यप्रतिषेधपक्षोदितदोषाभावः ॥
(७६) पर्युदासप्रतिषेधपक्षदोषस्त्वत्र व्यतिकरेऽनभ्युपगमादेव न नः क्षतिमावहति । एतदुक्तं भवति-वस्त्वेव तत् सदसदात्मकम्, न तत्र स्वरूपसत्त्वपृथग्भूतं पररूपासत्त्वम्, न च पररूपासत्त्वासम्पृक्तं स्वरूपसत्त्वम् । न चानयोरेकत्वमेव, ..................................... व्याख्या ................................... तत्स्वरूपसत्त्वानुवेधात् तत्स्वरूपस्य तत्प्रतिषेधायातासत्त्वरूपस्य सत्त्वानुवेधात्-विवक्षितसत्त्वानुवेधात् कारणात् न निरुपाख्यमेव-तुच्छमेव तत्-असत्त्वम् । इति-एवं प्रसज्यप्रतिषेधपक्षोदितदोषाभावः॥
पर्युदासप्रतिषेधपक्षदोषस्त्वत्र व्यतिकरे उभयरूपवस्तुचिन्ताऽधिकारे अनभ्युपगमादेव कारणात् न नः-नास्माकं क्षतिमावहति । भावार्थमाह-एतदुक्तं भवति-वस्त्वेव तत् सदसदात्मकं-शबलम्, न तत्र-वस्तुनि स्वरूपसत्त्वपृथग्भूतम् अन्यदेव पररूपासत्त्वम्, न च पररूपासत्त्वासम्पृक्तं स्वरूपसत्त्वं केवलम् । न चानयोः-स्वरूपसत्त्वपररूपासत्त्वयोः
............. मनेतिरश्मि ..... અસત્ત્વ, (સ્વદ્રવ્યાદિના) સત્ત્વથી અનુવિદ્ધ હોવાથી (કથંચિત્ અભિન્ન હોવાથી) સર્વથા તુચ્છરૂપ બનતું નથી. આમ, તે પ્રમાણવિષય પણ બનશે, વસ્તુધર્મ પણ બનશે અને છતાં વસ્તુ પણ તુચ્છ પણ નહીં अने.
(७६) हुँ, पासपक्षमा तमे घोषो माया, ते तो भने भापता ४ नथी, ॥२९॥ 3 અસત્ત્વની વ્યુત્પત્તિ, પર્યદાસપક્ષ પ્રમાણે અમે સ્વીકારી જ ન હોવાથી, અમને કોઈ ક્ષતિ નથી.
* परतुनी सहसइयतार्नु वास्तविs स्व३५* આત્મા-ઘટ વગેરે દરેક વસ્તુઓ સદ્-અસદ્ ઉભયાત્મક છે, શબલરૂપ છે. સ્વદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ જે સત્ત્વ છે, તેનાથી પરદ્રવ્યાદિઅસત્ત્વ સાવ જુદું નથી, પણ કથંચિત્ અભિન્ન પણ છે, તેમ પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ જે અસત્ત્વ છે, તેનાથી સ્વદ્રવ્યાદિસત્ત્વ સાવ જુદું નથી, પણ કથચિંદ અભિન્ન પણ છે અને સ્વરૂપસત્ત્વ-પરરૂપઅસત્ત્વ બંને એક પણ નથી, કારણ કે સત્ત્વ-અસત્ત્વ બંનેની प्रतीति भविरोध५ो ७५९०५ थाय छे. (सम्यक् उपलब्धेः - तद्भावभावित्वनो अर्थ :) ४ वस्तु होय
............विवरणम् ......... मात्रनियता: न पररूपेण स्वसत्त्वमपेक्षन्ते । तत: परद्रव्यादिरूपेण प्रतीतलक्षणेन सत:-घटादेर्वस्तुन: प्रतिषेधादित्यनेन ध्वनिना तस्य च परस्य-पटादेः परद्रव्यादिरूपेण सत:-विद्यमानस्य तत्र-विवक्षितसत्त्वेघटादौ असत्त्वात्-अविद्यमानत्वात् । एवं च यद्यपि परस्परापेक्षया घटपटादय: पदार्थास्तुच्छरुपा: संवृत्तास्तथापि तुच्छताया: स्वसत्तानुवेधात् प्रसज्यप्रतिषेधेऽपि नात्यन्तं तुच्छरूपतेति ।।
१. 'क्षिति०' इति क-पाठः । सोऽपि न्याय्यः, यतः 'क्षि क्षये' इत्यस्य क्तौ रूपम्। २. 'तत्प्रतिषेधा यतो सत्त्व०' इति ङ-पाठः । ३. 'क्षितिमा०' इति क-पाठः ।
.............................................

Page #217

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१०५ अविगानतः सम्यगुभयोपलब्धेः । न च नानात्वमेव, तद्व्यवस्थाऽयोगात् तथाऽनुपलब्धेः । इत्यन्योन्यानुविद्धं भेदाभेदवृत्ति तत्स्वभावं विशिष्टमुभयमेव तत्, अन्यथा वस्तूनां वैशिष्टयानुपपत्तिरिति । एतेन (७७) "अबादेनियतदेशस्वरूपव्यतिरेकेण सर्वत्रासत्त्वात्
..........* व्याख्या *...... एकत्वमेव सर्वथा, अविगानत:-अविगानेन सम्यक्-तद्भावभावित्वनीतित: उभयोपलब्धेः उक्तवत् सदसत्प्रत्ययभावादिति । न च नानात्वमेव एकान्तेन अनयोरिति, तद्व्यवस्थाऽयोगात्, तयोः-स्वरूपसत्त्व-पररूपासत्त्वयोः व्यवस्थाऽयोगात् तथाऽनुपलब्धेः-नानात्वेनादर्शनात् । इति-एवम् अन्योन्यानुविद्धं मेचकमणिवर्णकल्पनया भेदाभेदवृत्ति एकान्तभेदाद्यपोहेन तत्स्वभावं-भेदाभेदवृत्तिस्वभावं विशिष्टम्-इत्थमेव नियतं तथास्वभावतया उभयमेवस्वरूपसत्त्व-पररूपासत्त्वोभयमेव तत्-वस्तु । अन्यथा-एवमनभ्युपगमे वस्तूनां-घटादीनां वैशिष्ट्यानुपपत्तिरिति । एतेन-उक्तवत् उभयरूपत्वव्यवस्थापनेन अबादेनियतदेशस्वरूपव्यतिरेकेण सर्वत्रासत्त्वात् । तथाहि-यत्रैवाबादयस्तत्रैव ते, अन्यत्र तु तदभावः । तस्य च
. ...... मनेतिरश्मि * (तद्भाव), त्यारे ४ थनारी (तमाविनी) उपलब्धिने सभ्य उपलब्धि ४३वाय, अर्थात उभयनी અવિમાનતઃ=અપવાદ વિના; સમ્યક્=સાચી, ઉપલબ્ધિ થતી હોવાથી એત્વ ન મનાય.
પ્રશ્નઃ સ્વરૂપસત્ત્વ અને પરરૂપઅસત્ત્વ બંને સાવ જુદા માની શકાય?
ઉત્તરઃ ના, કારણ કે બંનેની ભિન્નરૂપે જ પ્રતીતિ કદી ન થતી હોવાથી, તેમની ભિન્નત્વેન व्यवस्था (सिद्धि) यश नही, तथा तभनु मेते नानात्वमिन्नत्य नथी...
જેમ મણીમાં અનેક જુદા જુદા વર્ગો અભિન્નરૂપે રહે છે, તેમ વસ્તુમાં પણ સત્ત્વ-અસત્ત્વ ધર્મો श्रोईने २ छ. मेटले. (तत्) वस्तु (उभयम्=)मय३५ छे. ते उभय अन्योन्यानुविद्ध छ, ५२२५२ એકબીજાથી સંવલિત છે અને તેમની વૃત્તિ (એકાંતભેદ કે અભેદરૂપે નહીં, પણ) ભેદભેદરૂપે થતી डोवाथी, तमो मेहमेवृत्ति-स्वभावामा छ भने मावा स्वभाव३५.४ तेमो नियत छे... तेथी, વસ્તુ સ્વરૂપસત્ત્વ અને પરરૂપઅસત્ત્વ એમ ઉભયરૂપ માનવી જ જોઈએ...
- ઘટની વિભુતાની આપત્તિ પણ અસંગત (७७) पूर्वपक्ष : ४ाहिमसत्व भने पार्थिवसत्व थंथि६ अभिन्न डोय, तो ४... ............................... विवरणम् ..................................
69. तद्भावभावित्वनीतित इति । तद्भावे-सत्त्वासत्त्वभावे भवतीत्येवंशीला तद्भावभाविनी तस्या भावस्तत्त्वं तदेव नीतिस्तत: । सर्वलोकाविगानेन हाभयोपलब्धि: । सत्त्वासत्त्वसद्भावभाविन्येवोपलभ्यते, न तु तदभावे । अत: कथं सत्त्वमात्रनियतैवासौ स्यादिति ? ।।
३. 'वृत्ति एकान्तभेदाभेदवृत्ति
१. 'अनेन' इति क-पाठः । २. 'उभयोरुपलब्धेः' इति क-पाठः । एकान्तभेदाद्यपोहेन' इति पूर्वमुद्रिते पाठः। ४. 'विज्ञानेन' इति क-पाठः ।

Page #218

१०६ अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः तस्य च पार्थिवद्रव्यसत्त्वेनानुवेधाभ्युपगमात् तद्व्याप्तेर्घटस्य प्रायो विभुत्वप्रसङ्गः" इत्येतदपि कुशाग्रीयबुद्धिपरिचोदितं परिहृतमवगन्तव्यम्, 'वस्त्वेव तत् सदसदात्मकम्' इत्यादेर्ग्रन्थस्यान्यथा भावार्थायोगात् ॥ ____ (७८) अथवा विश्वजगदन्तर्गतानां सकलवस्तुसत्त्वानामेव तदसत्त्वानुवेधः,
........................ व्याख्या .................. अबाद्यसत्त्वस्य पार्थिवद्रव्यसत्त्वेनानुवेधाभ्युपगमात् कारणात् । कुत इत्याह-तद्व्याप्तेःपार्थिवद्रव्यसत्त्वव्याप्तेः । किमित्याह-घटस्य प्रायः-बाहुल्येन अबादेनियतदेशस्वरूपं विहाय विभुत्वप्रसङ्गः-सर्वगतत्वापत्तिः, यथोदितपार्थिवद्रव्यसत्त्वात्मकत्वाद् घटस्येति भावः इति एतदपि चोद्यं कुशाग्रीयबुद्धिपरिचोदितं-सूक्ष्मबुद्धिपरिचोदितं परिहृतमवगन्तव्यम् । कुत इत्याह-वस्त्वेव तत् सदसदात्मकमित्यादेर्ग्रन्थस्य-अनन्तरोदितस्य अन्यथा-प्रकारान्तरेण भावार्थायोगादिति भावनीयमेतत् ॥ परिहारान्तरमाह अथवेत्यादिना । अथवा विश्वजगदन्तर्गतानां सकलवस्तुसत्त्वानामेव ।
........... . मनेतिरश्मि * અસત્ત્વ, જળ સિવાયના દરેક પ્રદેશમાં વિદ્યમાન હોવાથી - તદભિન્ન પાર્થિવસત્ત્વ પણ દરેક ઠેકાણે વિદ્યમાન થઈ જવાથી – પાર્થિવદ્રવ્યસત્ત્વન ઘટનું સર્વત્ર અસ્તિત્વ સ્વીકારવું પડશે અને તેમ થતાં તો घटने विभु मानवानी आपत्ति सावशे...
ઉત્તરપક્ષ તીક્ષ્ણબુદ્ધિવાળાએ કરેલું આ કથન પણ અયુક્ત છે, તે આ રીતે - “વસ્તુ જ સદસદ્ सामछ..." वगेरे अंथनी साशते अर्थ न यश... ॥२५॥ ४ाहिमसत्त्व मिले सर्वत्र होय, પણ પાર્થિવસત્ત્વ તો અમુક નિયત દેશમાં જ હોવાથી, તે નિયતદેશની બહાર પાર્થિવસત્ત્વ, જળાદિઅસત્ત્વરૂપ બનતું નથી. એટલે પાર્થિવસત્ત્વથી અભિન્ન એવું જળાદિઅસત્ત્વ, ઘટાદિમાં જ છે, અન્યત્ર नही... तेथी, नियत देशमा ४ घटनु मस्तित्व सिद्ध थशे, सर्वत्र नही, माटे घट विभु नही बने.
- ઘટની વિભુતાના વારણ માટે બીજી રીતે પરિહાર - (૭૮) અથવા, વિશ્વમાં રહેલ જેટલી વસ્તુ છે, તે બધી જ વસ્તુના સત્ત્વ સાથે જળાદિઅસત્ત્વનો
...* विवरणम् ... 70. भावार्थायोगादिति । यथाहि-पार्थिवद्रव्यसत्त्वं स्वरुपनियततया नान्यत्र वृत्तिमवलम्बते तदा कथं तदन्यत्रापि विद्यमानमबाद्यसत्त्वभावं सम्पद्यते ? इति ।
कथमबाद्यसत्त्वाक्षिप्तं पार्थिवद्रव्यसत्त्वस्य विभुत्वं प्रसज्यते ?, नियतरुपपार्थिवद्रव्यसत्त्वाक्रोडितस्य अबाद्यसत्त्वस्य अन्यत्र वृत्तेरभावात् । एतावताऽभिप्रायेण प्रथमः परिहार: ।।
अथवेत्यादि ग्रन्थोक्तं तु परिहारान्तम् अबाद्यसत्त्वस्यैव प्रति पृथिव्यादिसत्त्वमन्यान्यरुपेण वर्तनान्न तदाक्षिप्तं कस्यचिद् घटादेविभुत्वमापद्यते इत्यपेक्षयति ।।
१. समीक्ष्यतां १०४तमं पृष्ठम् । २. 'यदा हि' इति ख-च-पाठः ।

Page #219

મધર:)
व्याख्या विवरण-विवेचनसमन्विता
१०७
अन्यथा स्वस्वरूपवत् तेषु तत्सत्त्वापत्तिः । न च वस्त्वन्तरेणाप्यनुवेध इष्यत इति न विभुत्वप्रसङ्गः । न च तदसत्त्वेनाननुवेधस्तस्य, तदन्यानात्मकेनानुवेधात् । न चेत्थं
- વ્યારહ્યા છે किमित्याह-तदसत्त्वानुवेधः-अबाद्यसत्त्वानुवेधः । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथेत्यादि । अन्यथा-एवमनभ्युपगमे, स्वस्वरूपवदिति दृष्टान्तः, अबादीनामात्मीय इव स्वरूपे तदसत्त्वाननुवेधात् कारणात् तेषु-सकलवस्तुसत्त्वेषु तत्सत्त्वापत्तिः-अबादिसत्त्वापत्तिः । न चैवम्, इत्यतस्तदसत्त्वानुवेधस्तेषामिति स्थितम् । यदि नामैवं ततः किमित्याह-न चेत्यादि । न च वस्त्वन्तरेणापि सह अनुवेध इष्यते, पार्थिवद्रव्यसत्त्वस्येति प्रक्रमः । इति-एवं न विभुत्वप्रसङ्गः, घटस्येति वर्तते । न चेत्यादि । न च तदसत्त्वेन-अबाद्यसत्त्वेन अननुवेधस्तस्यपार्थिवद्रव्यसत्त्वस्य । कुत इत्याह-तदन्यानात्मकेन-अपरासंसृष्टेन अनुवेधाद् असत्त्वेन । न
- અનેકાંતરશ્મિ . અનુવેધ (જોડાણ) માનવો જોઈએ. જો પટાદિના સત્ત્વ સાથે જળાદિઅસત્ત્વનો અનુવેધ ન માનવામાં આવે, તો જળાદિઅસત્ત્વ ન હોવાથી, જેમ જળમાં જળસત્ત્વ રહ્યું છે, તેમ પટાદિમાં પણ જળસત્ત્વ માનવાની આપત્તિ આવશે... પણ, તેમાં જળસત્ત્વ હોય, એવુ તો કદી જોવાતું નથી, તેથી જળાદિઅસત્ત્વનો, પટાદિ તમામ વસ્તુના સત્ત્વ સાથે અનુવેધ માનવો જોઈએ.
આમ, જળાદિઅસત્ત્વનો તો, બીજા તમામ પદાર્થો સાથે અનુવેધ છે, પણ પાર્થિવસત્ત્વ તો માત્ર પાર્થિવમાં જ રહેલું છે, બીજા પદાર્થોની સાથે તેનો અનુવેધ નથી. આમ, પાર્થિવસત્ત્વનો અન્યત્ર અનુવેધ ન હોવાથી – જળઅસત્ત્વ હોવા છતાં – ઘટના વિભુત્વની આપત્તિ નહીં આવે...
[બે પરિહારમાં તફાવત આ રીતે વિચારવો (૧) પહેલામાં અન્ય દેશમાં પાર્થિવસત્ત્વ નથી એ હેતુ લીધો, (૨) બીજામાં પાર્થિવસત્ત્વ અન્યદ્રવ્ય સાથે અનુવિદ્ધ નથી એ હેતુ લીધો...]
આગળ કહ્યું કે, અન્યસત્ત્વોથી અનુવિદ્ધ એવા જળાસત્ત્વનો પાર્થિવસત્ત્વ સાથે અનુવેધ નથી, તો પણ એનો અર્થ એવો નથી કે પાર્થિવસત્ત્વનો જળાસત્ત્વ સાથે અનુવેધ જ નથી; છે તો ખરો, પણ તે તદન્યાનાત્મકેન ! .. એટલે ઘટભિન્નાનાત્મકેન - ઘટાત્મકેન જ છે... એટલે અન્યસત્ત્વાનુવિદ્ધ જળાસત્ત્વ, ઘટમાં અનુવિદ્ધ નથી, પણ પાર્થિવસત્તાનુવિદ્ધ જળાસત્ત્વ તો ઘટમાં અનુવિદ્ધ છે જ...
આમ, પાર્થિવસત્ત્વ જળાસત્ત્વ સામાન્યને નહીં, પણ જળાસત્ત્વવિશેષને વ્યાપ્ત છે અને જળાસત્ત્વવિશેષ વિભુપ્રાય: નથી કે જેથી ઘટના વિભુત્વની આપત્તિ આવે... પ્રશ્ન : પટ વગેરેમાં રહેલું જળાદિઅસત્ત્વ જુદું અને પાર્થિવમાં રહેલું જળાદિઅસત્ત્વ જુદું –
........ વિવરમ્ ........ ___71. अपरासंसृष्टेनानुवेधादिति । अबाद्यसत्त्वेनापरैः-पटादिभिरसंसृष्टेन घटस्यानुवेधात् । एवं हि घटात्मकमबाद्यसत्त्वं न पटादौ, यच्च पटादौ तन्न घटे । कथमबाद्यसत्त्वस्य सामान्येन व्यापित्वेऽपि घटस्य व्यापित्वं प्रसज्यते, अबाद्यसत्त्वविशेषाक्रोडितत्वाद् घटादिसत्त्वस्येति ? ॥
૨. “નાગુવેના(?)વેધતિ ' તિ -પd: I

Page #220

१०८ अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः तत्सदेशतापत्तिः, तदन्येषामेव तत्त्वतस्तदात्मकत्वात्, (७९) न चात एव तत्सद्रूपतैव, असबुद्ध्याऽवगमात् । न चातदनुवेधतः तथा तदसत्त्वप्रतीतिहेतुता, अन्यगतनिजा
.............. व्याख्या ....... चेत्यादि । न च इत्थम्-एवं तत्सदेशतापत्तिः-अबाद्यसत्त्वसदेशतापत्तिः । कुत इत्याह-तदन्येषामेव वस्तुसत्त्वानां तत्त्वतः-परमार्थेन तदात्मकत्वात्-अबाद्यसत्त्वात्मकत्वात् । न पुनरबाद्यसत्त्वं केवलं नाम यस्य सदेशतापत्तिरित्यर्थः । न चेत्यादि । न च अत एव कारणात् तत्सद्रूपतैव तदन्येषां-वस्तुसत्त्वानां सद्रूपतैव । कुत इत्याह-असद्बुद्ध्या, प्रक्रमादबाद्यसत्त्वविषयया अवगमात्-परिच्छेदात्; न ह्यतत्स्वभावानां तया तथाऽवगमः, शुक्लानामिव नीलतयेति भावनीयम् । न चेत्यादि । न च अतदनुवेधतः-अबाद्यसत्त्वाननुवेधतः, तथाइतरेतररूपापत्त्या तदसत्त्वप्रतीतिहेतुता तेषाम्-अन्यवस्तुसत्त्वानाम् अबाद्यसत्त्वप्रतीतिकारण
... मनेतिरश्मि ..... આ રીતે તો જળાદિઅસત્ત્વ સદેશ (તેના જુદા જુદા વિભાગો) માનવાની આપત્તિ આવશે...
ઉત્તર : ના, એવી આપત્તિ નહીં આવે, કારણ કે પટ વગેરેનું જે સત્ત્વ છે, તે જ જળાદિઅસત્ત્વરૂપ છે... એટલે, જળાદિઅસત્ત્વ જેવું કોઈ સ્વતંત્ર તત્ત્વ છે જ નહીં, કે જેની સદેશતાનું तभे अपान री शो...
(૭૯) પૂર્વપક્ષ: અરે ! આ રીતે તો તમે, જળાદિઅસત્ત્વને પણ, પટ વગેરેના સત્ત્વરૂપ માની બેઠા અને તેથી તો - સત્ત્વ ધર્મ જ શેષ રહેવાથી - વસ્તુની સદ્દરૂપતાં-એકરૂપતા જ સિદ્ધ થશે, भने ३५ता नही... - उत्त२५६ : नथी, ॥२५॥ ॐ असत्वनो लोप तो त्यां थाय ४ छे.
જો વસ્તુમાં અસત્ત્વ જેવો કોઈ ધર્મ જ ન હોય, તો જળાદિઅસત્ત્વરૂપે જે ઘટનો બોધ થાય છે, તે નહીં થઈ શકે, કારણ કે જેમ શુક્લનો નીલરૂપે બોધ નથી થતો, તેમ માત્ર સરૂપનો અસરૂપે जोध न थ शडे, ५९ थाय तो छ ४...
પાર્થિવસત્ત્વ જો જળાદિઅસત્ત્વથી અનુવિદ્ધ ન હોય અને માત્ર સત્ત્વરૂપ જ હોય, તો પછી તે (માત્ર સત્ત્વ) જળાસત્ત્વની પ્રતીતિનું કારણ ન બની શકે... જો જળાસત્ત્વ અનુવિદ્ધ ન હોવા છતાં તેની પ્રતીતિ થાય, તો જળમાં રહેલું પાર્થિવાસત્ત્વ ઘટમાં અનુવિદ્ધ ન હોવા છતાં પણ ત્યાં તેની પ્રતીતિની આપત્તિ આવે... (ઘટ પાર્થિવ છે, એટલે ત્યાં પાર્થિવાસત્ત્વની પ્રતીતિ ન થાય, પણ તમારી માન્યતા પ્રમાણે તો તેની પણ પ્રતીતિ થવાની આપત્તિ આવે..). *........................................................... विवरणम् ...........................................................
72. इतरेतररूपापत्त्येति । सत्त्वासत्त्वयोरेकवस्तुस्वभावतया इतरेतररुपापत्तिः प्रागत्र प्रतिपादिता तयाऽननुवेधे अनुवेधाभावे इति योजना कार्या, सत्त्वासत्त्वयो: परस्परमनुवेधाभावे इत्यर्थः ।
१. 'तत्त्वनो(?तो)ऽतदा०' इति ग-पाठः। २. 'तथा न सदसत्त्व०' इति क-पाठः। ३. समीक्ष्यतां ७१तम पृष्ठं ।

Page #221

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता सत्त्वेन व्यभिचारात् । तथाहि-नान्यगतं तदसत्त्वं तत्रासत्त्वप्रतीतिकारणम्, तेनाननुवेधात् इत्येवमन्यदपि कुचोद्यमनया दिशा परिहर्तव्यमिति ॥
(८०) ततश्चैवं न सर्वथा सत्त्वमसत्त्वपरिहारेण व्यवस्थितम्, न चासत्त्वं सत्त्वपरिहारेण । न चानयोरविशेष एव, भिन्ननिमित्तत्वात् । तथाहि-स्वद्रव्यादिरूपेण
.................. व्याख्या ...................................... तेति भावः । कुत इत्याह-अन्यगतनिजासत्त्वेन तथा तदननुवेधतः कारणाद् व्यभिचारात् । एतद्भावनायैवाह-तथाहीत्यादि । तथाहीत्युपप्रदर्शने । नान्यगतं-पृथिव्यादिगतं तदसत्त्वम्अबाद्यसत्त्वं तत्र-अबादौ असत्त्वप्रतीतिकारणम् । कुत इत्याह-तेनाननुवेधात् तेन-अबाद्यसत्त्वेनाननुवेधाद्धेतोः, अतोऽबाद्यसत्त्वेनानुवेधोऽन्यवस्तुसत्त्वानाम्, अन्यथा त्वबादिसत्त्ववत् तदसत्त्वप्रतीत्यभाव इति भावना । इत्येवमन्यदपि कुचोद्यम् अनेकान्ते अनया दिशा परिहर्तव्यमिति ॥
ततश्चेत्यादि । ततश्च एवम्-उक्तेन प्रकारेण न सर्वथा सत्त्वमसत्त्वपरिहारेण व्यवस्थितम्, न चासत्त्वं सत्त्वपरिहारेण, व्यवस्थितमिति वर्तते । न चानयोः-सत्त्वासत्त्वयोः
अविशेष एव-अभेद एव । कुत इत्याह-भिन्ननिमित्तत्वात् । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहि स्वद्रव्यादिरूपेण सत् परद्रव्यादिरूपेण चासदित्युक्तमिति निमित्तभेदः । ...................................... मनेतिरश्मि .......................
પણ હકીકતમાં જળાદિમાં રહેલું પાર્થિવાસત્ત્વ કંઈ ઘટમાં પાર્થિવાસત્ત્વની પ્રતીતિનું કારણ બનતું नथी, ॥२९॥ ॐ घटमां ते अनुविद्ध नथी...
એટલે પાર્થિવાદિસત્ત્વ જળાદિ-અસત્ત્વથી અનુવિદ્ધ જ છે, નહીં તો ત્યાં જેમ જળસત્ત્વની પ્રતીતિ નથી થતી, તેમ જળાસત્ત્વની પણ પ્રતીતિ નહીં થાય...
નિષ્કર્ષ: તેથી પટ વગેરે તમામ પદાર્થોમાં સત્ત્વ-અસત્ત્વ બંને ધર્મો માનવા જોઈએ એ બંને ધર્મો માનવાથી વસ્તુની અનેકરૂપતા જ સિદ્ધ થશે... આ રીતે અનેકાંત વિશે, બીજા જે પણ કુતર્કો छ, तेसोनो ५९॥ ७५रोत रीते परिहा२ ४२ सेवो...
(૮૦) ઉપરોક્ત રીતે, પાર્થિવસત્ત્વ સર્વથા જળાદિઅસત્ત્વને છોડીને નથી રહ્યું અને જળાદિઅસત્ત્વ પણ સર્વથા પાર્થિવસત્ત્વને છોડીને નથી રહ્યું, પણ બંનેનો કથંચિત્ જ ભેદ છે, અમુક शे तो जनेनो अमेह ५९॥ छ...
વળી, પાર્થિવસત્ત્વ અને જળાદિઅસત્ત્વનો સર્વથા અભેદ છે, એવું પણ નહીં માનવું, કારણ કે બંનેનું નિમિત્ત ભિન્ન ભિન્ન છે. તે આ રીતે - ઘટાદિ વસ્તુઓ સ્વદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ સત્ છે અને પદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ અસત્ છે. આમ સત્ત્વનું નિમિત્ત સ્વદ્રવ્યાદિ અને અસત્ત્વનું નિમિત્ત પરદ્રવ્યાદિ - એમ બંનેનું નિમિત્ત ભિન્ન ભિન્ન હોવાથી, બંનેનો સર્વથા અભેદ પણ નથી.
જે કારણથી વસ્તુ સત્ છે, તે જ કારણથી વસ્તુ અસત્ છે, કારણ કે વસ્તુ પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ

Page #222

११०
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः सत् परद्रव्यादिरूपेण चासदित्युक्तम् । ततश्च तद् यत एव सत्, अत एवासत्, परद्रव्यादिरूपासत्त्वे सति स्वद्रव्यादिरूपेण सत्त्वात् । यत एव चासत्, अत एव सत्, स्वद्रव्यादिरूपसत्त्वे सति परद्रव्यादिरूपेणासत्त्वात् । अत एव चैकत्र सदसत्त्वयोर्विरोधोऽपि न सम्भवति, भिन्ननिमित्तत्वात्, स्वद्रव्यपरद्रव्यादीनां सदसद्धेतुत्वात्, अनुभवसिद्धत्वाच्च । तथाहि-स्वपररूपानुवृत्तव्यावृत्तरूपमेव तद् वस्त्वनुभूयते ॥
.................. व्याख्या ............. ततश्चेत्यादि । ततश्च तत्-वस्तु यत एव सत्, अत एवासत् । कुत इत्याह-परद्रव्यादिरूपासत्त्वे सति तदनात्मकत्वेन स्वद्रव्यादिरूपेण सत्त्वात् । तथा यत एव चासत्, अत एव सत्, तदिति प्रक्रमः । युक्तिमाह-स्वद्रव्यादिरूपसत्त्वे सति भावात्मकत्वेन परद्रव्यादिरूपेणासत्त्वात् । अत एवेत्यादि । अत एव च कारणात् एकत्र-वस्तुनि सदसत्त्वयोर्विरोधोऽपि न सम्भवति, भिन्ननिमित्तत्वात् कारणात् स्वद्रव्यपरद्रव्यादीनाम् । किमित्याह-सदसद्धेतुत्वात्, स्वद्रव्यादयः सत्त्वकल्पनाया निमित्तम्, परद्रव्यादयश्च असत्त्वकल्पनाया इति । तथा अनुभवसिद्धत्वाच्च एकत्र सदसत्त्वयोविरोधोऽपि न सम्भवति । एतद्भावनायाह-तथाहीत्यादि । तथाहि स्वपररूपाभ्यां यथासङ्ख्यं अव्यावृत्तव्यावृत्तरूपमेव तद् वस्त्वनुभूयते । अनुभवे च ........................................ मनेतिरश्मि ...................................... અસત્ છે, માટે જ - તે વસ્તુ પરરૂપ ન હોવાથી - સ્વદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએં સત્ છે અને જે કારણથી વસ્તુ અસત્ છે, તે જ કારણથી વસ્તુ સત્ છે, કારણ કે વસ્તુ સ્વદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ સત્ છે, માટે જ – તે વસ્તુ માત્ર પોતાનાં સ્વરૂપે જ હોવાથી – પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ અસત્ છે.
સત્ત્વનું નિમિત્ત સ્વદ્રવ્યાદિ અને અસત્ત્વનું નિમિત્ત પરદ્રવ્યાદિ, આમ સત્ત્વ-અસત્ત્વ બંનેનું નિમિત્ત જુદું જુદું હોવાથી, એક જ ઘટાદિ વસ્તુમાં સત્ત્વ-અસત્ત્વ બંને ધર્મો માનવામાં કોઈ વિરોધ નથી. હા, એક જ નિમિત્તને આશ્રયીને સત્ત્વ-અસત્ત્વ બંને ન ઘટે, પણ પ્રસ્તુતમાં તો બંનેનું નિમિત્ત ४६-४६ डोवाथी, बने धर्मो मविरोध५ो घटी थशे.
જેમ ઘટાદિ વસ્તુની સત્ત્વરૂપતા-નીલરૂપતા-રક્તરૂપતા કે જ્ઞાનની સત્ત્વાકાર-નીલાકારહર્ષાદિઆકાર વગેરેરૂપે અનેકરૂપતા હોવામાં કોઈ વિરોધ નથી, તેમ સ્વદ્રવ્યથી સત્ અને પરદ્રવ્યથી ..................................* विवरणम् ..................
___73. अनुभवे च सद्धोधाद्यनेकरूपतायामिव को विरोध ? इति । अनुभवे च स्वयमेव संवेद्यमानतायां पुन: सद्बोधाद्यनेकरूपतायामिव सदादिरूपतायां-बोधादिरुपतायां च को विरोध: ? न कश्चिदित्यर्थः । तत्र सदादिरूपता सत्त्व-नीलत्व-रक्तत्वादिरुपा घटादेरर्थस्य, बोधादिरूपता च बोध-हर्ष-विषाददैन्यादिरूपा ज्ञानगता ।।
................................*
१. प्रेक्ष्यतां ६५तमं पृष्ठम्। २. 'कल्पनानिमित्तम्' इति क-ङ-पाठः। ३-४. 'स द्वेधाद्यनेक०' इत्युभयत्र क५. '-वेधादि०' इति क-पाठः ।
पाठः।

Page #223

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
(८१) स्यादाशङ्का-स्वरूपाव्यावृत्तिरेव पररूपव्यावृत्तिरिति । एषाऽपि अयुक्ता, ..........
............ व्याख्या ........ सद्बोधाद्यनेकरूपतायामिव को विरोधः ? ।।
स्यादाशङ्केत्यादि । स्यादाशङ्का स्वरूपाव्यावृत्तिरेव एकरूपा पररूपव्यावृत्तिरिति । आह च
"सर्वे भावाः स्वभावेन स्वस्वभावव्यवस्थितेः । स्वभाव-परभावाभ्यां यस्माद् व्यावृत्तिभागिनः ।। तस्माद् यतो यतोऽर्थानां व्यावृत्तिस्तन्निबन्धनाः । जातिभेदाः प्रकल्प्यन्ते तद्विशेषावगाहिनाः ॥” इत्यादि । एषाऽप्ययुक्ता आशङ्का । कुत इत्याह-विहितोत्तरत्वात्, न स्वरूपसत्त्वमेव पररूपासत्त्व
....... मनेतिरश्मि ....... અસત્નો અનુભવ થતો હોય તો તેમાં પણ વિરોધ શી રીતે કરી શકાય?
વસ્તુની એકરૂપતાની આશંકા અયુક્ત : (८१) पूर्वपक्ष : सर्व मावो, स%ातीय 020 पर्थो (40204) वितीय (५)थी; પોતાના સ્વભાવથી જ જુદા પડે છે. (તે માટે તેમાં તે પરપદાર્થોથી વ્યાવૃત્તિરૂપ સ્વતંત્ર અસત્ત્વ માનવાની જરૂર નથી) કારણ કે, પદાર્થો, સ્વભાવમાં જ રહેલા છે અને તે સ્વભાવ જ અન્ય પદાર્થો કરતાં અસાધારણ છે... એટલે, જે જે પદાર્થોથી, ઘટાદિની વ્યાવૃત્તિ થાય છે, તે વ્યાવૃત્તિનાં કારણરૂપ વિશેષધર્મોનું અવગાહન કરનારી જાતિઓની કલ્પના, અતત્ત્વજ્ઞાનીઓ કરે છે. પણ વાસ્તવમાં તેવા વિશેષો હોતા નથી.
ઉદાહરણઃ રક્ત ઘટ, પીતઘટ કે પટથી જુદો પડે છે, તેમાં તેનો પોતાનો સ્વભાવ જ કારણ છે, પણ તેને પીતઘટાદિથી કે પટાદિથી જુદો પાડવાના હેતુભૂત, રક્તત્વ-ઘટવાદિ જાતિઓની કલ્પના तेमा राय छे... अने पछी तेवो व्यवहार राय छ २७ मेटसे पाताह नहीं... घट मेटले पाहि नही... भेटले. 38ीतमा ते ५२-असत्त्व ५९। स्वभावसत्व३५ ४ छे... ઉત્તરપક્ષઃ આ કલ્પના પણ અયુક્ત છે, કારણ કે આનો ઉત્તર તો “સ્વરૂપસત્ત્વ જ પરરૂપઅસત્ત્વ
......... विवरणम् ............. - 74. सर्वे भावाः स्वभावेनेत्यादि कारिकाद्वयम् । अथास्य व्याख्या-सर्वे भावा:-बाह्याभ्यन्तररुपाः पदार्थाः स्वभावेन-निजसत्तालक्षणेन 'व्यावृत्तिभागिनः' इत्युत्तरेण योग: । कुत इत्याह-स्वस्वभावव्यवस्थिते: स्वस्मिन् स्वस्मिन् भावे सत्त्वरूपे व्यवस्थिते:-व्यवस्थानात् । काभ्यां सकाशाद् व्यावृत्तिभागिन इत्याहस्वभाव-परभावाभ्यां स्व:-स्वकीयो भाव: स्वभावो घटस्य घटान्तरलक्षण:, पर:-परकीयो भाव: परभावो घटस्यैव पटादिः, ताभ्यां व्यावृत्तिभागिन:-पार्थक्यभाजः । सर्वे हि भावा: सर्वासाधारणरूपभाजो वर्तन्ते ।
१-२. अनुष्टुप् । ३. 'रूपाः स्वभावेन पदार्थाः निज०' इति च-पाठः ।

Page #224

HP
__
(प्रथमः
अनेकान्तजयपताका विहितोत्तरत्वात् । यस्मादेवं तस्मात् समुत्सारितपक्षपातैः न्यायविद्भिर्युक्तियुक्तत्वात् सदसद्रूपं वस्त्वङ्गीकर्तव्यमिति । (८२) आह च
.............. व्याख्या ....................................... मित्यादिना । अनन्तरोदितमपि श्लोकद्वयं सदसद्रूपवस्तुव्यवस्थापकमेव, तत्त्वतोऽन्यरूपाभावमन्तरेण अन्यतोऽन्यव्यावृत्त्यसिद्धेः, स्वव्यावृत्तिवद् व्यावृत्त्यन्तराभावे न प्रकल्पना बीजाभावादिति निर्लोठितमेतदर्थतः । यस्मादेवं तस्मात् समुत्सारितपक्षपातैायविद्भियुक्तियुक्तत्वात् कारणात् सदसद्रूपं वस्त्वङ्गीकर्तव्यमिति । आह च-यस्मात् सत्त्वमसत्त्वं
............ मनेांतरश्मि ........ ન બની શકે” વગેરે ગ્રંથમાં પાનું-૭૧ કથનથી અમે પહેલા આપી જ દીધો છે. વળી, તમે કરેલી ઉપરોક્ત સઘળી વાત પણ, વસ્તુની સદસરૂપતાને જ સિદ્ધ કરે છે, કારણ કે અન્યથી વ્યાવૃત્તિ ત્યારે જ ઘટી શકે, જ્યારે વસ્તુમાં પરરૂપે અસત્ત્વ સ્વીકારવામાં આવે... વસ્તુમાં સ્વઅસત્ત્વની જેમ, જો પરઅસત્ત્વ પણ ન હોય, તો પરઅસત્ત્વની પણ કલ્પના ન થઈ શકે. અર્થાત્ રક્તઘટને પોતાનાથી વ્યાવૃત્ત માનવા માટે કોઈ જાતિની કલ્પના કરતું નથી, કારણ કે તેની પોતાનાથી વ્યાવૃત્તિ નથી... તેમ બીજાથી વ્યાવૃત્તિ ન હોય તો તેના માટે પણ કોઈ કલ્પના કરે જ નહીં. કલ્પના તો કરે છે જ, તેથી વ્યાવૃત્તિ સિદ્ધ થાય અને તે અસત્ત્વ વિના થઈ શકે નહીં.
આ કારણથી, પક્ષપાતને છોડીને વિદ્વાનોએ, વસ્તુને સદ્ અસરૂપ જ માનવી જોઈએ, કારણ કે વસ્તુને સદસંદૂરૂપે માનવી તે જ યુક્તિસંગત છે.
(૮૨) તેથી, પૂર્વપક્ષગ્રંથમાં તમે જે શ્લોક કહ્યો હતો, તે જ શ્લોક અમે બદલીને કહીએ छी*...... .... .... विवरणम् .....
... ....* तत: सजातीयाद् विजातीयाच्च पदार्थराशेः स्वसत्त्वेनैव स्वरूपनियतेन स्वभिन्नव्यावृत्त्यंशनिरपेक्षेण व्यावृत्ति भजन्त इति । एवं सति किं सिद्धमित्याह-(पृ. १११) तस्मात्-स्वपरव्यावृत्तिरूपाद्धेतोर्यतो यत:-सजातीयाद् विजातीयाद् वाऽर्थात् अर्थानां-घटादीनां व्यावृत्ति:-भिन्नरूपता तन्निबन्धना:-व्यावृत्तिहेतुका जातिभेदा: परस्परपरिकल्पितसामान्यलक्षणा: प्रकल्प्यन्ते । कीदृशा इत्याह-तद्विशेषावगाहिन इति । तस्य-स्वस्य परिव्यावृत्तिभाज: स्वलक्षणस्य विशेषा:-'मार्त्तत्व'-'पाटलिपुत्रक'त्व-वासन्तकत्व-रक्तत्वादिलक्षणास्तान् विकल्पबलाद्यान् अवगाहन्ते अवलम्बन्त इत्येवंशीला ये ते तथा । न हि निरंशे वस्तुनि अत एव स्वरूपमात्रनियते केचिद् विशेषाः सन्ति, परं तत्तद्व्यावृत्तिवशेन विकल्पविज्ञानसन्निधापिता अतत्त्वदर्शिभिः प्रमातृभिर्व्यवह्रियन्ते, यथा-मार्त्त इति कोऽर्थः ? अमातॊ न भवति । 'पाटलिपुत्रक' इति कोऽर्थ: ? | अपाटलिपुत्र'को न भवति । इत्यादि ।।
१. प्रेक्ष्यतां ७१तमं पृष्ठं । २. 'व्यावृत्तिसिद्धेः' इति ङ-पाठः । ३. 'बीजभावादिति' इति ङ-पाठः। ४. 'आह यस्मात्' इति ङ-पाठः। ५. 'याच्चार्थात् अर्थानां' इति ख-च-पाठः। ६. 'वर्तमानपाटलिपुत्र०' इति क-पाठः, पूर्वमुद्रिते 'विशेषा:-'मार्तव(त्व?)" इति पाठः, अत्र 0-K-प्रतपाठः । ७. 'द्यान्यानवगाहन्ते' इति ख-च-पाठः ।

Page #225

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
११३ "यस्मात् सत्त्वमसत्त्वं च न विरुद्धं मिथो द्वयम् । वस्त्वेकं सदसद्रूपं ननु तत् किं न युज्यते ? ॥""
यदप्युक्तम्-'सदसद्रूपं वस्त्वभ्युपगच्छता सत्त्वमसत्त्वं च वस्तु धर्मतयाऽभ्युपगतं भवति' इत्येतदिष्यत एव । यत् पुनरिदमुक्तम्-'ततश्चात्रापि वक्तव्यं धर्मधर्मिणोः किं तावद् भेदः' इत्यादि, अत्रापि सर्वथा भेदपक्षोदितोऽभेदपक्षोदितश्च दोषोऽनभ्युपगमतिरस्कृतत्वादेव न नः क्षतिमावहति । भेदाभेदपक्षस्त्वभ्युपगम्यत एव । (८३) आहननु 'अत्रापि येनाकारेण भेदस्तेन भेद एव' इत्यादि दूषणमुक्तम्, उक्तमिदम्; अयुक्तं
........... व्याख्या ...... च । किमित्याह-न विरुद्धं मिथो द्वयम्, उक्तवदिति । वस्त्वेकं सदसद्रूपं शबलतया । ननु तत् किं न युज्यते ? युज्यत एव । एवं पूर्वपक्षश्लोकपरावर्तना ॥ ___भूयोऽपि पूर्वपक्षग्रन्थमुपन्यस्य तत्परिहारमाह यदप्युक्तमित्यादिना । यदप्युक्तं पूर्वपक्षग्रन्थै- सदसद्रूपं वस्त्वभ्युपगच्छता सत्त्वमसत्त्वं च वस्तुधर्मतयाऽभ्युपगतं भवति' इत्येतदिष्यत एव, न ह्यभ्युपंगमा एव बाधायै भवन्ति । यत् पुनरिदमुक्तं पूर्वपक्षग्रन्थं एव'ततश्चात्रापि वक्तव्यं धर्मधर्मिणोः किं तावद् भेदः' इत्यादि, अत्रापि-उक्ते सर्वथा भेदपक्षोदितोऽभेदपक्षोदितश्च दोषः । किमित्याह-अनभ्युपगमतिरस्कृतत्वादेव कारणात् न न:नास्माकं क्षतिमावहति, भेदाभेदपक्षस्तु तृतीयः अभ्युपगम्यत एव । अत्रापि नाभ्युपगमा एव बाधायै भवन्ति । आहेत्यादि परः । ननु अत्रापि-भेदाभेदपक्षे येन आकारेण भेदस्तेन
.......... मनेतिरश्मि .. “मे ४ वस्तुमां सत्य-असत्व बने धर्मो - ५२२५२ विरुद्ध नथी, तेथी मे ४ वस्तुने सहमस६ उभय३५ मानवी भ योग्य नथी? योग्य छे."
पूर्वपक्षग्रंथम त ४ :युंहतुं , “ो वस्तुने स६-अस६३५ भानवामां आवे, तो सत्यઅસત્ત્વ બંનેને વસ્તુના ધર્મરૂપે સ્વીકારવા પડશે...” - તે કથન તો અમને ઇષ્ટ જ છે, કારણ કે અમે પણ વસ્તુના ધર્મરૂપે જ સત્ત્વ-અસત્ત્વનો સ્વીકાર કર્યો છે.
५९l, ५छी तमे ४ युं तुं 3, "मी ५९ मारे ४३j ५७ : धर्म-धम[जने वय्ये भेछ, અભેદ છે કે ભેદભેદ છે? વગેરે” - ત્યાં ધર્મ-ધર્મી વચ્ચે એકાંતભેદ કે એકાંતઅભેદનો અમે સ્વીકાર જ ન કર્યો હોવાથી, ભેદ અને અભેદ પક્ષગત દોષો તો અમને આવતા જ નથી, કારણ કે અમે તો वस्तुनो मेमेस्वारीमे छी.
(૮૩) પૂર્વપક્ષ ઃ તો પછી “જે આકારે ભેદ હોય તે આકારે તો ભેદ જ રહેવાનો, અભેદ શી
१. अनुष्टुप् । २-३. उभयत्र २५तमे पृष्ठे। ४. 'नः क्षितिमा०' इति क-पाठः। ५. २६तमे पृष्ठे। ६. प्रेक्ष्यतां २५तमं पृष्ठम् । ७-८. उभयत्र २५तमे पृष्ठे। ९. 'क्षितिमावहति' इति ङ-पाठः। १०. 'येन प्रकारेण भेदोऽस्ति भेद एवेत्यादि' इति क-पाठोऽशुद्धः ।

Page #226

११४ अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः तूक्तम्, भेदाभेदपक्षे तदसम्भवात् । असम्भवश्चान्योन्यव्याप्तिभावेनास्य जात्यन्तरात्मकत्वात्, केवलभेदाभेदानुपपत्तेः । ततश्च 'येनाकारेण भेदस्तेन भेद एव, येन चाभेदस्तेनाभेद एव' इत्यत्यन्तपरित्यक्तानेकान्तवादविषयमेतत्, अभेदाननुविद्धस्य केवलभेदस्यासिद्धेः, भेदाननुविद्धस्य चाभेदस्येति ॥
............ व्याख्या * भेद एवेत्यादि दूषणमुक्तं पूर्वपक्षग्रन्थ इति । अत्राह-उक्तमिदं दूषणम्, अयुक्तं तूक्तम् । कुत इत्याह-भेदाभेदपक्षे अस्मदभिमते तदसम्भवात्-उक्तदूषणासम्भवात् । असम्भवश्च उक्तदूषणस्य अन्योन्यव्याप्तिभावेन हेतुना अस्य-भेदाभेदपक्षस्य जात्यन्तरात्मकत्वात् केवलभेदाभेदानुपपत्तेः, न ह्यन्योन्याननुविद्धावेताविति जैनं दर्शनम् । ततश्चेत्यादि । ततश्च-एवं च सति 'येनाकारेण भेदस्तेन भेद एव, येन च अभेदस्तेनाभेद एव' इति एतत् पूर्वपक्षवचनमिति योगः । किमित्याह-अत्यन्तपरित्यक्तानेकान्तवादविषयं न तद्गोचरे ढौकतेऽपीति । कुत इत्याह-अभेदाननुविद्धस्य केवलभेदस्यासिद्धेः कारणात् भेदाननुविद्धस्य चाभेदस्य इति असिद्धेरेव । 'येनाकारेण भेदस्तेन भेद एव' इत्यादिस्त्वंत्र प्रवृत्तिनिमित्तशून्य एव शब्द इति भावनीयम् ॥
... मनेsiतरश्मि *
રીતે? અને જે આકારે અભેદ હોય તે આકારે તો અભેદ જ રહેવાનો ભેદ શી રીતે ?” – એમ ભેદભેદ પક્ષમાં પણ દોષો તો કહ્યા જ છે ને ?
ઉત્તરપક્ષ કહ્યા છે, પણ બરાબર નથી કહ્યા, કારણ કે અમે માનેલા ભેદભેદપક્ષમાં તે દોષોનો સંભવ જ નથી. તે આ રીતે – અમે ભેદ અને અભેદ બંનેને પરસ્પર મિશ્રિતરૂપે જ માનીએ છીએ, એકલા ભેદ કે એકલા અભેદ તો અસંગત ન હોવાથી, જૈનદર્શન ભેદ-અભેદને પરસ્પર અનનુવિદ્ધ (ममिश्रित) मानतो ४ नथी... तेथी, हैनशनस्वीकृत मेहामेह५६ सलग ४ डा२नो छे.
ભાવ એ કે, અમે ભેદભેદ એ સ્વતંત્ર જાતિ માનીએ છીએ, જેમાં અન્યોન્યથી અનનુવિદ્ધ કેવળ ભેદ અને કેવળ અભેદ નથી હોતા, પણ અન્યોન્યવ્યાપ્ત એવો ભેદાભેદ એક જ હોય છે...
તેથી, “જે આકારે ભેદ હોય તે આકારે ભેદ જ હોય અને જે આકારે અભેદ હોય તે આકારે અભેદ જ હોય” વગેરે બધું કથન એકાંતભેદ કે એકાંતઅભેદ ઘટિત ભેદભેદ પક્ષમાં જ દોષરૂપ બને છે, અનેકાંતવાદમાં તો એ કથન લાગુ જ નથી પડતું, કારણ કે અનેકાંતમતે, ધર્મ-ધર્મીનો અભેદરહિત કેવળ ભેદ કે ભેદ રહિત કેવળ અભેદ સ્વીકૃત નથી, પણ ભેદભેદ જ માન્ય છે.
આશયઃ એકલો ભેદ-અભેદ હોય તો ભેદ-અભેદ એવા શબ્દપ્રયોગ થઈ શકે, અમારા મતે તે બંને છે જ નહીં, ભેદભેદ નામની ત્રીજી વસ્તુ જ છે, તો ભેદ-અભેદ એવા શબ્દોનો પ્રયોગ જ અમારા મતમાં માન્ય નથી, તો તેને લઈને દોષ કેમ આપી શકાય ?
१. प्रेक्ष्यतां २६तमे पृष्ठे। २. २६तमे पृष्ठे। ३. 'अत्यन्तं परि०' इति ड-पाठः । ४. 'सूत्रप्रवृत्ति०' इति ङ-पाठः ।

Page #227

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
(८४) यच्चोक्तम्-'अथ येनैवाकारेण भेदस्तेनैवाभेदः' इत्यादि, तदपि अनेकान्तवादानाकर्णनसूचकम् । यतो न ह्येकेनैवाकारेण भेदाभेदौ इत्यनेकान्तनीतिः, सर्वथैकनिमित्तत्वे भेदाभेदद्वयानुपपत्तेः; किन्तु एकर्मिप्रतिबद्धत्वेऽपि धर्माणां मिथो भेदाद् धर्मधर्मिभावेन भेदः, अन्यथाऽन्यतररूपापत्त्या तद्भावानुपपत्तिः । प्रतीतिबाधिता चेयम् ।
.... ... व्याख्या ....... ___ यच्चोक्तं पूर्वपक्षग्रन्थ एव-'अथ येनैवाकारेण भेदस्तेनैवाभेदः' इत्यादि तदपि किमित्याह-अनेकान्तवादानाकर्णनसूचकं वर्तते । अनाकर्णनम्-अश्रवणम् । कथमित्याहयत इत्यादि । यतो न ह्येकेनैवाकारेण भेदाभेदौ इत्यनेकान्तनीतिः । कुत इत्याहसर्वथैकनिमित्तत्वे भेदाभेदद्वयानुपपत्तेः । प्रतीतमेतत् । किन्तु एवमनेकान्तनीतिरित्याहएकर्मिप्रतिबद्धत्वे अपि ,व्यदेशनियततया धर्माणां-सत्त्व-ज्ञेयत्वादीनां मिथः-परस्परं भेदात् कारणात् धर्मधर्मभावेन तथाऽनुभवसिद्धेन भेदः । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह
............ मनेतिरश्मि ....
- ધર્મ-ધર્મી વચ્ચે ભેદભેદ (८४) पूर्वपक्षग्रंथमा तमे ४ ४ह्य तुं 3, "od ४ मा १२ मे छे, ते ४ २01२ समेह छ અને જે આકારે અભેદ છે, તે જ આકારે ભેદ છે... એવું માનતા હો તો વિરોધ હોવાથી એવું પણ ન માની શકાય... વગેરે” - તે બધું કથન એ જ સૂચવે છે કે તમે અનેકાંતવાદનું બરાબર શ્રવણ નથી કર્યું, કારણ કે અનેકાંતમતે, ભેદ-અભેદ બંને એક જ આકારે નથી સ્વીકારાતા. કારણ કે એક જ નિમિત્તને આશ્રયીને ભેદ-અભેદ બંને અઘટિત છે, તેથી અમે ધર્મ-ધર્મીનો ભેદ-અભેદ જુદી જુદી અપેક્ષાએ ઘટાવીએ છીએ, તે આ રીતે -
(૧) ભેદ: જે પ્રદેશમાં ઘટાદિ ધર્મી રહેલ છે, તે જ પ્રદેશમાં પાર્થિવત્વ વગેરે ધર્મો પણ રહેલા छ - माम, मेघा साथे तेना 8 लोयेला छ... ५९l, धर्म-धानी हो. सर्वथा अभे मानवामा सावे, तो घटन। “भन्मयत्व, २७तत्व... वगेरे" तदन विलक्ष धर्मो ४ नहीं घटे, ॥२५॥ ते अधा જ એક જ ધર્મીથી અભિન્ન હોવાથી વિલક્ષણ ન થઈ શકે... એથી જણાય છે કે, ધર્મ અને ધર્મી બંને જુદા જુદા છે... જો બંને જુદા ન હોય, અર્થાત્ ધર્મ-ધર્મીનો સર્વથા અભેદ જ હોય, તો – ધર્મ ધર્મારૂપ
..........* विवरणम् ...... - 75. द्रव्यदेशनियततयेति । यत्रैव प्रदेशे द्रव्यमवगाढं घटादि तत्रैव तद्धर्माः श्यामत्वादयः ।।
76. परस्परं भेदात् कारणादिति । यदि हि एकान्तेन धर्मिण: सकाशाद् धर्मा अभेदभाजो भवेयुस्तदा कथमेकस्यैव घटादिधर्मिण: पृथुबुनोदरत्व-वृत्तायतग्रीवकुण्डलाकारौष्ठत्व-मृन्मयत्व-रक्तत्वादय: परस्परं वैलक्षण्यमाबिभ्राणा अनेकधर्मा घटेरन्, एकर्मिस्वरूपाव्यतिरिक्तत्वात् तेषाम् ? अतो ज्ञायते अन्य: कश्चिद् धर्मी अन्ये च ततो धर्मा इति ।।
........
१. २६तमे पृष्ठे।
२. 'धमिधर्मभावेन' इति ग-घ-पाठः ।
३. २६तमे पृष्ठे ।

Page #228

११६ अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ: (८५) मिथो भेदेऽपि चाशेषधर्माणां धर्मिणा व्याप्तेविशिष्टान्योन्यानुवेधतोऽभेदः, अन्यथा तस्येति सङ्गायोगात्, तद्धर्मिधर्म( ? )स्वभावत्वसङ्गस्यापि धर्मेभ्योऽन्यत्वे धर्मिणो
જ વ્યારા
... अन्यथेत्यादि । अन्यथा-एवमनभ्युपगमे अन्यतररूपापत्त्या तद्भावानुपपत्तिः-धर्मर्मिभावानुपपत्तिः । अस्तु को दोष इत्याशङ्क्याह-प्रतीतिबाधिता चेयम्-धर्मधर्मिभावानुपपत्तिः क्षयोपशमानुरूपं तथा तदुभयप्रतीतेः । तथा मिथ इत्यादि । मिथो भेदेऽपि च-परस्परभेदेऽपि च अशेषधर्माणां-सत्त्व-ज्ञेयत्वादीनां धर्मिणा-द्रव्येण व्याप्तेः । किमित्याह-विशिष्टान्योन्यानुवेधतः कारणात् अभेदः, धर्मधर्मिणोरिति । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथेत्यादि । अन्यथा-एवमनभ्युपगमे तस्येति सङ्गायोगात्, तस्य धर्मिणो धर्मा इति सम्बन्धायोगात् । तदित्यादि । तयोः-धर्म-धर्मिणोः स्वभावत्वसङ्गस्यापि स एव धर्मी तद्धर्मधर्मस्वभावः,
- અનેકાંતરશ્મિ - અથવા ધર્મી ધર્મરૂપ બનવાથી - બેમાંથી એકનું અસ્તિત્વ ન રહેતાં, “આ ઘડો છે અને આ તેના ધર્મો છે” – એમ ધર્મ-ધર્માભાવ જ નહીં ઘટી શકે. અને તો ધર્મ-ધર્મભાવની લૈંયોપશમાનુસારે જે નિબંધ પ્રતીતિ થાય છે, તેનો વિરોધ થશે, તેથી ધર્મ-ધર્મીનો કથંચિદ ભેદ અવશ્ય માનવો જોઈએ.
(૮૫) (૨) અભેદઃ સર્વ ધર્મોનો પરસ્પર ભેદ હોવા છતાં, દ્રવ્ય (ઘટ) તે સત્ત્વ-શેયત્વ વગેરે બધા ધર્મોને વ્યાપીને રહ્યો હોવાથી - ધર્મોનો વિશિષ્ટ (=એક ધર્મ સાથે પ્રતિબદ્ધ હોવારૂપે) અનુવેધ (મિશ્રણ) થતાં – ધર્મ અને ધર્મીનો કથંચિત્ અભેદ પણ સ્વીકારવો જોઈએ.
આશય : ધર્મો બધા જુદા જુદા છે, પણ એક ધર્મી તેમાં વ્યાપ્ત છે, એ રીતે ધર્મોનો પરસ્પર અનુવેધ પણ છે, અર્થાત્ અભેદ પણ છે અને તેથી જ ધર્મ-ધર્મીને અભેદ પણ નક્કી થાય. (કારણ કે એક ધર્મિત્વેન જ તેમનો અભેદ છે...)
પ્રશ્નઃ જો ધર્મ-ધર્મીનો અભેદ ન માનીએ તો?
ઉત્તર : તો “ઘટના કૃષ્ણત્વ વગેરે ધર્મો છે” – એમ ધર્મ-ધર્મીનો સંબંધ જ નહીં ઘટે. તે આ રીતે – (A) શ્યામત્વ વગેરે ધર્મો તે “ઘટાદિ પ્રતિનિયત ધર્મીને કારણે ધર્મ” રૂપ સ્વભાવને પામે,
___77. स एव धर्मी तद्धर्मधर्मिस्वभावः त एव च धर्मास्तद्धर्मिधर्मस्वभावा इति । अयमत्र भाव:तै:-विवक्षितैरेव धर्मैर्धर्मवान् स्वभाव:-स्वरूपं यस्य घटादे: स तथा । तथा तेन-प्रतिनियतेन घटादिना
અહીં એવું રહસ્ય જણાય છે કે, ઉભયની પ્રતીતિ જણાવી છે, ત્યાં કોઈ મત, ઉભયની પ્રતીતિ જ ન માનતો હોય; તો તેનું કારણ તેનો કર્યોદય છે, જો ક્ષયોપશમ હોત, તો તેના અનુસાર તેને ઉભયની પ્રતીતિ પણ નિબંધ થાત. એટલે તેના વ્યવચ્છેદ માટે ક્ષયોપશમાનુાં... આપ્યું છે... (પ્રાયઃ અહીં બૌદ્ધનો વ્યવચ્છેદ હોઈ શકે, કારણ કે તેના મતે ધર્મી જ અસિદ્ધ છે. માત્ર ધર્મો (પર્યાયો) છે...)
૨. “માવ–પ્રસ' ત ા-પાd: I

Page #229

अधिकार: )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
ऽसम्भवात् । ततश्च धर्माणाम् अभ्यन्तरीकृतधर्मिस्वरूपत्वात् धर्मिणोऽपि चाभ्यन्तरीकृतधर्मस्वरूपत्वाद् भेदाभेद इति । प्रतीतिसचिवनिमित्तभेदे सति विरोधात् इत्यपि यदुक्तं
..... व्याख्या
त एव च धर्मास्तद्धर्मिधर्मस्वभावा इति एवम्भूतस्य । किमित्याह - धर्मेभ्योऽन्यत्वे सति, धर्मिणः सकाशादिति गम्यते । किमित्याह-धर्मिणोऽसम्भवात् । तद्धर्मधर्मिस्वभावत्वस्यापि धर्मत्वात् र्तस्य च ततो व्यतिरिक्तत्वेन धर्मिणो नि:स्वभावत्वात् तस्येति सङ्गायोगः । ततश्चेत्यादि । ततश्चएवं च सति धर्माणामभ्यन्तरीकृतधर्मिस्वरूपत्वात् इतरेतरव्याप्त्या धर्मिणोऽपि चाभ्यन्तरीकृतधर्मस्वरूपत्वात् उक्तादेव हेतोः । किमित्याह-भेदाभेद इति; अन्यथा तत्तत्त्वायोगः, एवं च प्रतीतिसचिवनिमित्तभेदे-प्रतीतिसहायनिमित्तभेदे सति, धर्मधर्मिणोर्भेदाभेदं प्रतीति प्रक्रमः ।
११७
-
...अनेअंतरश्मि
અને (B) ઘટ વગેરે ધર્મી તે ‘શ્યામત્વાદિ ધર્મને કારણે ધર્મી’રૂપ સ્વભાવને પામે છે - આમ ધર્મ અને ધર્મી બંને પરસ્પર પ્રતિબદ્ધ છે....
હવે ધર્મોથી જો ધર્મ જુદા હોય, તો – તેનો ધર્મિત્વરૂપ સ્વભાવ પણ એક પ્રકા૨નો ધર્મ જ હોવાથી (કારણ કે ધર્મીનો સ્વભાવ એમ ષષ્ઠી, તે ધર્મી અને સ્વભાવ વચ્ચેના ભેદને જણાવે છે, તે સ્વભાવને ધર્મ માનો તો જ ઘટી શકે એટલે તે) - ધર્મિત્વરૂપ સ્વભાવ પણ ધર્મીથી જુદો થશે, ધર્મી નિઃસ્વભાવ બની જશે અને તો ઘટાદિનું ધર્મિત્વ (સ્વભાવ) જ ન રહેતાં, તે ધર્મી નહીં રહે.
અને એટલે તો “કૃષ્ણત્વ વગેરે ધર્મો ઘટરૂપ ધર્મીના છે’” – એમ ધર્મ-ધર્મીનો સંબંધ જ નહીં ઘટે, કારણ કે સંબંધ દ્વિષ્ઠ (બે પદાર્થમાં રહેલો) હોય છે, જો બેમાંથી કોઈ એક પદાર્થ ન હોય, તો પણ તે સંબંધનું અસ્તિત્વ નહીં ઘટે.. પ્રસ્તુતમાં ધર્મ-ધર્મીનો સંબંધ,જો ધર્મ-ધર્મી બંનેનું અસ્તિત્વ હોય તો જ ઘટી શકે, પણ પૂર્વોક્ત રીતે જો ધર્મીનો અભાવ થઈ જાય તો તે સંબંધ ઘટી શકે નહીં.
.... विवरणम् ..
धर्मिणा धर्मरूपः स्वभावो येषां ते तथा । परस्परप्रतिबद्धस्वरूपो हि पदार्थानां धर्मधर्मिभाव:, अतो न यैः कैश्चिद् धर्मैर्धर्मी भवति, नापि येन तेन धर्मिणा धर्मा इति वैशेषिकाद्यभिप्रायः ।।
78. धर्मिणो नि:स्वभावत्वादिति । एवं हि तस्य धर्मिणः स्वभाव इति भेदलक्षणषष्ठीनिर्देशान्यथानुपपत्त्या स्वभावत्वस्यापि धर्मत्वमापतितं धर्माणां च धर्मिणोऽत्यन्तभेदात् स्वभावस्यापि धर्मिणः सकाशाद् व्यतिरेकप्राप्तेः तद्व्यतिरेके च धर्मिरूपस्यान्यस्याभावात् धर्म्येव न स्याद् यदाधारा धर्मा भवता प्रपञ्च्यन्ते ततस्तस्य धर्मा इति सम्बन्धाभाव एव द्विष्ठत्वात् सम्बन्धस्य ||
१. 'तस्य ततो' इति ड-पाठः । २. 'भूतधर्म०' इति घ-ड-पाठः । ३. 'तत्तच्चायोगः' इति ङ-पाठः । ४. ' षष्ठीनिर्देशो ऽन्यथा०' इति च पाठः । ५. पूर्वमुद्रिते त्वत्र 'णोऽभ्यन्तरभे० ' इत्यशुद्धपाठः, अत्र तु N - प्रतानुसारेण संमाजित: । . ६. 'तद्व्यतिरेकः प्राप्तः तद्०' इति च पाठः । ७. 'रूपस्याभावात्' इति क- पाठः, पूर्वमुद्रिते त्वत्र 'रूपस्यान्योन्यस्या' इति पाठः, तस्य च क्षतिग्रस्तत्वात् N - प्रतानुसारेण शुद्धिः कृता ।

Page #230

अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
तदुक्तिमात्रमेव । तथाहि - 'यदि येनाकारेण भेदः कथं तेनैवाभेदः ? अथाभेदः कथं भेद इति ?" अस्य वचनस्योक्तवद् व्यपेतविषयत्वात् प्रकारान्तरेण भेदाभेदसिद्धेः । (८६ ) सर्वथाभेदाभेदवादिनस्तु तदसत्त्वापत्तिलक्षणो विरोधोऽपरिहार्य एव । तथाहिएकान्तत एव धर्मधर्मिणोर्भेदे धर्मिणो निःस्वभावत्वापत्तिः, स्वभावस्य धर्मत्वात् तस्य
११८ o
व्याख्या
किमित्याह-विरोधादित्यपि यदुक्तं पूर्वपक्षे- 'अथ येनैवाकारेण भेदस्तेनैवाभेदः' इत्येतदप्यचारु, विरोधादित्येवम् । किमित्याह-तदुक्तिमात्रमेव, निरर्थकमित्यर्थः । तथाहीत्यादि भावना । तथाहीति पूर्ववत् । 'यदि येनाकारेण भेदः कथं तेनैवाभेदः ?', धर्मधर्मिणोरिति वर्तते, 'अथाभेदः कथं भेद इति ? ' । निमित्ताभेदेनेत्यर्थः । अस्य वचनस्य पूर्वपक्षसङ्गतस्य उक्तवद् व्यपेतविषयत्वात् व्यपेतविषयत्वं च प्रकारान्तरेण-जात्यन्तरात्मकत्वेन भेदाभेदसिद्धेः । सर्वथाभेदाभेदवादिनस्तु - एकान्तवादिनः । किमित्याह - तदसत्त्वापत्तिलक्षणःधर्मिधर्मासत्त्वापत्तिलक्षणो विरोधः । किमित्याह- अपरिहार्य एव - अपरिहरणीय एव । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहीत्युपप्रदर्शने । एकान्तत एव धर्म-धर्मिणोर्भेदेऽभ्युपगम्यमाने
... अनेडांतरश्मि
ધર્મો અને ધર્મો પરસ્પર વ્યાપ્ત (અનુવિદ્વ) હોવાથી ધર્મો પણ ગૌણપણે ધર્મારૂપ છે અને ધર્મી પણ ગૌણપણે ધર્મરૂપ છે... (એ જ તે બેનો અનુવેધ છે...) એટલે તે બંન્નેનો ભેદાભેદ છે, અન્યથા ધર્મનું ધર્મપણું કે ધર્મીનું ધર્મીપણું જ ન રહે...
આ પ્રમાણે ધર્મ-ધર્મીના ભેદાભેદની પ્રતીતિ પણ થાય છે અને તેનું નિમિત્ત (કારણ) પણ ભેદના કારણ અને અભેદના કારણ કરતાં જુદું છે... એટલે તમે જે કહ્યું હતું કે - “જે આકારે ભેદ તે જ આકારે અભેદ ન હોઈ શકે, વિરોધી હોવાથી...'' તે બધું નિરર્થક છે, કારણ કે, ભેદ અને અભેદ અમે માન્યા જ નથી, ભેદાભેદ નામની સ્વતંત્ર જાતિ જ છે. એટલે અમારા પક્ષમાં ભેદ-અભેદ એવા શબ્દપ્રયોગ નિર્વિષયક હોવાથી, કોઈ આપત્તિ જ ન આપી શકાય...
(હા, ભેદ અને અભેદ માનનારને ધર્મી-ધર્મના અભાવની આપત્તિરૂપ વિરોધ આવશે, એ नड्डी छे से ४ वात गावे छे -)
* એકાંત ભેદાભેદમાં દોષોનો અવકાશ
(૮૬) જો ધર્મ-ધર્મીનો સર્વથા ભેદ કે સર્વથા અભેદ માનવામાં આવે, તો ધર્મ-ધર્મી બંને અસત્ થઈ જવાની આપત્તિ અપરિહાર્ય રહેશે, અર્થાત્ તે આપત્તિનો પરિહાર કરવો મુશ્કેલ થઈ પડશે. તે खारीते -
(૧) એકાંતભેદગતદોષ ઃ જો ધર્મ અને ધર્મીનો એકાંતે ભેદ માનવામાં આવે, તો સ્વભાવ પણ એક ધર્મરૂપ હોવાથી સ્વભાવરૂપ ધર્મ પણ ધર્મીથી જુદો થઈ જતાં, ધર્મી નિઃસ્વભાવ બની જશે, १. प्रेक्ष्यतां २७तमं पृष्ठम् । २. २७ तमे पृष्ठे । ३. 'एकान्त एव' इति ड-पाठ: ।

Page #231

११९
...........................
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता च ततोऽन्यत्वादिति । स्वो भावः स्वभावस्तस्यैवात्मीया सत्तेति शब्दार्थे न निःस्वभावत्वापत्तिरिति चेत्, न, ज्ञेयत्वादिधर्माननुवेधे तदनवगतः, तथापि तत्कल्पनेऽतिप्रसङ्ग इति ॥
(८७) धर्माणामपि तदभावे निराश्रयत्वात् केवलानां ग्रहणानुपपत्तेः तदितराननुवेधादभाव एवेति तदसत्त्वापत्तिः । एकान्ताभेदेऽप्यन्यतराभावतस्तन्नान्तरीयकत्वात्
........... व्याख्या ....... सति किमिति आह-धर्मिणो निःस्वभावत्वापत्तिः । कुत इत्याह-स्वभावस्य धर्मत्वात् । ततः किमित्याह-तस्य च-स्वभावस्य ततः-धमिणः अन्यत्वादिति । स्वो भावः स्वभावस्तस्यैव-धर्मिणः आत्मीया सत्ता इति-एवं शब्दार्थे सति न निःस्वभावत्वापत्तिः धर्मिणः । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-नेत्यादि । न-नैतदेवम्, ज्ञेयत्वादिधर्माननुवेधे सति, 'आदि'शब्दात् प्रमेयत्वादिपरिग्रहः, तदनवगतेः तस्य-अधिकृतधर्मिणोऽनवगमात् । न ह्यज्ञेयस्वभावं सदपि ज्ञायत इत्यर्थः । तथापीत्यादि । तथापि-अनवगमेऽपि तत्कल्पने-धर्मिकल्पने अतिप्रसङ्गः, अन्यस्य कस्यचिदनवगतस्य कल्पनापत्तेरिति ॥ .
धर्माणामपीत्यादि । धर्माणामपि-ज्ञेयत्वादीनां तदभावे-धर्म्यभावे निराश्रयत्वात्निराधारत्वात् तथा केवलानां ग्रहणानुपपत्तेः तथाऽननुभवेन तथा तदितराननुवेधात्ज्ञेयत्वादीनां सत्त्वाद्यननुवेधादभाव एव इति-एवं तदसत्त्वापत्तिः-धर्मधर्मिणोरसत्त्वापत्तिः ।
................ मनेतिरश्मि .................. अर्थात् स्वभावरित २४di पानी अभाव 25 ४२...
पूर्वपक्ष : “४ पोतानो माप, पोतान मस्तित्व छ, ते ४ स्वभाव छे" - भावी स्वभावनी વ્યુત્પત્તિ છે, એટલે સ્વભાવ એ કોઈ ધર્મ નથી, પણ ધર્મીની સત્તા એ જ તેનો સ્વભાવ છે અને તે તેનાથી ભિન્ન ન હોવાથી, ધર્મી નિઃસ્વભાવ ( સ્વભાવરહિત) નહીં બને અને તેથી તેનો અભાવ ५९ नहीं थाय...
ઉત્તરપક્ષ તો પણ જો ધર્મોનો ભેદ માનશો, તો પ્રમેયત્વ-જ્ઞેયત્વ વગેરે બધા ધર્મો, ધર્મથી જુદા થઈ જતાં, તે ધર્મી જ્ઞય કે પ્રમેય નહીં બની શકે, અર્થાત્ તેનું જ્ઞાન પણ નહીં થઈ શકે અને તે प्रमानो विषय ५९ नमनी श...
એ રીતે, જો તેનું જ્ઞાન ન થાય, તો તેનું અસ્તિત્વ પણ ન માની શકાય... જો ધર્મીનાં જ્ઞાન વિના પણ ધર્મીની કલ્પના કરવામાં આવે, તો શશશૃંગ વગેરેનું જ્ઞાન ન થવા છતાં પણ, તેની કલ્પના ४२वानी मापत्ति आवशे ! तेथी, .iत. मे भानतां पानी अभाव ४ थशे...
(८७) ही पानी अभाव थशे, तो धर्मो ५९ निराधार (माघार विनाना) बानी ४पाथी, पण ધર્મોનું પણ ગ્રહણ નહીં થઈ શકે, કારણ કે ઘટાદિ ધર્મી વિના માત્ર ધર્મનો કદી અનુભવ થતો નથી.
१. 'धर्मित्वात्' इति ङ-पाठः। २. 'धर्मभावे' इति ङ-पाठः ।

Page #232

अनेकान्तजयपताका
( પ્રથમ:
तद्व्यतिरेकेण तत्स्वरूपानुपपत्तेः तदसत्त्वापत्तिरेव निर्बीजकल्पनाऽसम्भवात्, अतिप्रसङ्गाव्याहतेः, अन्यतरभावस्यैव अन्यतरकल्पनाबीजत्वायोगात्, ( ८८ ) एकान्तैक
१२० <
व्याख्या
एकान्ताभेद इति । तथा एकान्तेत्यादि । एकान्ताभेदेऽपि तदसत्त्वापत्तिरेवेति वक्ष्यमाणक्रियायोग: । कुत इत्याह-अन्यतराभावतः । एकान्ताभेदे हि धर्मिमात्रं वा स्याद् धर्ममात्रं वैत्यन्यतराभावः । ततः किमित्याह - तन्नान्तरीयकत्वात् यदभावस्तन्नान्तरीयकत्वात् कारणात्, धर्मनान्तरीयको धर्मी, धर्मिनान्तरीयकश्च धर्म इति कृत्वा । किमित्याह - तद्व्यतिरेकेण-धर्माद्यभावेन तत्स्वरूपानुपपत्ते::-नं यदभावस्तत्स्वरूपानुपपत्तेः धर्म्यादिस्वरूपायोगात्, अन्यतरस्याप्यभाव एवेति सम्बन्धः । धर्माभावे धर्मिणोऽप्यभावः, धर्म्यभावे च धर्मस्याप्यभाव एवेति कृत्वा तदसत्त्वापत्तिरेव-धर्मधर्मिणोरसत्त्वापत्तिरेव । कल्पितो धर्मधर्मिभाव इत्याशङ्काऽपोहायाह-निर्बीजकल्पनाऽसभवात् एकान्तैकस्वभावे वस्तुनि प्रवृत्तिनिमित्तमन्तरेण धर्मधर्मिकल्पनाऽसम्भवात् । असम्भवश्च अतिप्रसङ्गाव्याहते: वान्ध्येयखरविषाणकल्पनासम्भवात्, उभयत्र * અનેકાંતરશ્મિ *
તથા એકાંતભેદમતે, ધર્મો પણ પરસ્પર જુદા જુદા થવાથી, જ્ઞેયત્વ વગેરે ધર્મો પણ સત્ત્વ ધર્મથી જુદા થઈ જશે અને તેમ થતાં સત્ત્વધર્મથી ભિન્ન શશશૃંગની જેમ, જ્ઞેયત્વ વગેરે ધર્મો પણ અસત્ થઈ જશે. આ રીતે એકાંતભેદ માનવામાં ધર્મ-ધર્મી બંને અસત્ થઈ જવાની આપત્તિ આવશે...
(૨) એકાંતઅભેદપક્ષગતદોષ ઃ જો ધર્મ-ધર્મીનો એકાંતે અભેદ માનવામાં આવે, તો ધર્મ ધર્મારૂપ અને ધર્મી ધર્મરૂપ બની જતાં, બેમાંથી એકનું અસ્તિત્વ લુપ્ત થઈ જશે... (A) જો ધર્મ ધર્મીરૂપ બની જતાં ધર્મનો અભાવ થશે, તો ધર્મ વિના ધર્મીનું સ્વરૂપ પણ સંગત નહીં થઈ શકે, કારણ કે ધર્મ વિના ધર્મીનું ‘ધર્મી’રૂપે અસ્તિત્વ જ ન ઘટે, અને (B) જો ધર્મી ધર્મરૂપ બની જતાં ધર્મીનો અભાવ થશે, તો ધર્મનું સ્વરૂપ પણ સંગત નહીં થઈ શકે, કારણ કે ધર્મી વિના ધર્મનું ‘ધર્મ’રૂપે અસ્તિત્વ જ ન ઘટે... અહીં શબ્દાર્થ આ રીતે બેસાડવો - એકનું અસ્તિત્વ લુપ્ત થતાં બીજાનું અસ્તિત્વ પણ પહેલાને અવિનાભાવી હોવાથી (નાન્તરીયક...) બીજાનું પણ અસત્ત્વ થશે. નાન્તરીયક કેમ ? તો કહે છે - ( તવ્યતિરેળ તત્વરૂપાનુપપત્તે:) બીજાના [જેનો અભાવ નથી તેના (ન યભાવ:)] સ્વરૂપની પણ અનુપપત્તિ થશે... (ધર્મ ન હોય તો ધર્મિત્વ શી રીતે ?...) તેથી, એકાંતઅભેદમાં પણ ધર્મ-ધર્મીને અસત્ માનવાની આપત્તિ આવશે.
પ્રશ્ન : ધર્મ-ધર્મભાવ તો માત્ર કલ્પિત છે, વસ્તુતઃ ધર્મ અથવા ધર્મી એક જ છે. એટલે અન્યતરના અભાવમાં બીજાનાં અસત્ત્વની આપત્તિ ન આવે.
ઉત્તર : જો વસ્તુ એકાંત એકસ્વભાવી છે, તો ધર્મ-ધર્મીની કલ્પના પણ જુદું જુદું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત ન હોવાથી ન થઈ શકે.
૨. ‘શ્વેત્યન્ય’ કૃતિ ૩-પા: I २. 'न यदभावस्तत्स्वरूपानुपपत्ते:' इति पाठो न विद्यते घ - पुस्तके । ३. धर्मादि० રૂતિ -પાઃ ।

Page #233

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
-00 स्वभावत्वहानेः, तथाविधैकस्वभावत्वस्य न्यायविरुद्धत्वात्, शक्तिभेदमन्तरेण कार्यभेदासिद्धेः तदितरव्यावृत्तेरपि तत्त्वतस्तदव्यतिरेकात्, तद्भेदे च तद्भेदोपपत्तेः, अभि
.. ................. व्याख्या .................... कल्पनाबीजाभावाविशेषात् । अन्यतरेत्यादि । अन्यतरभावस्यैव-धर्माद्यन्यतरभावस्यैव धर्माद्यन्यतरसत्ताया एव अन्यतरकल्पनाबीजत्वायोगात्-धर्माद्यन्यतरकल्पनाकारणत्वायोगात् । अयोगश्च एकान्तैकस्वभावत्वहानेः । न ह्येकान्तकस्वभावमनेककल्पनाबीजम् । तथाविधेत्यादि । तथाविधैकस्वभावत्वस्य-धर्मधर्मिकल्पनाबीजैकस्वभावत्वस्य न्यायविरुद्धत्वात्युक्तिविरुद्धत्वात् । न्यायविरुद्धत्वं च शक्तिभेदमन्तरेण कार्यभेदासिद्धेः एकशक्तिकात् ततो धर्मधर्मिकल्पनाकार्यभेदानुपपत्तेः । तदितरेत्यादि । तदितरव्यावृत्तेरपि-धर्मधर्मिव्यावृत्तेरपि *........
............ मनेतिरश्मि ... પ્રવૃત્તિનિમિત્ત વિના પણ તેવું કલ્પીએ તો શશશૃંગ વગેરેની પણ કલ્પના કરવાની આપત્તિ मावशे.
વળી, ધર્મ-ધર્મીમાંથી કોઈ એકની હાજરી, અન્યતરની કલ્પના ન કરાવી શકે. એકાંતઅભેદ માનવામાં ધર્મ કે ધર્મ જ શેષ રહેશે અને વસ્તુ એકાંત એકસ્વભાવી હોવાથી, તે વસ્તુને જો ધર્મરૂપ માનશો, તો ધર્મીની કલ્પના નહીં થઈ શકે અને જો ધર્મારૂપ માનશો, તો ધર્મની કલ્પના નહીં થઈ શકે..
(८८) प्रश्न : मेस्वभावी वस्तुथी बनेनी ४८पना न य श ?
ઉત્તર : ના, કારણ કે એકાંત એકસ્વભાવી વસ્તુથી અનેકની કલ્પના ન થઈ શકે,છતાં તમે કલ્પના કરશો, તો - તે અનેકની કલ્પના માટે પ્રવૃત્તિનિમિત્તનો ભેદ જરૂરી હોવાથી – વસ્તુની એકस्वभावता ४ नहीं घटे...
पूर्वपक्ष : वस्तुभi, धर्म-यमा बनेनी ८५न। २रावी , मेवो मे स्वभाव ४ भानी मे, તો તો એકસ્વભાવતા પણ ઘટી શકશે અને ધર્મ-ધર્મીભાવ પણ સંગત થઈ જશે... - ઉત્તરપક્ષ : એવો એક સ્વભાવ માનવો યુક્તિવિરુદ્ધ છે, કારણ કે એકસ્વભાવી વસ્તુથી ધર્મકલ્પના અને ધર્મીકલ્પના – એમ જુદી જુદી કલ્પના ન થઈ શકે... જુદી જુદી કલ્પના માટે વસ્તુમાં
* विवरणम् - 79. धर्मधर्मिव्यावृत्तेरपीति । इह द्विधा व्यावृत्ति:-अधर्मिव्यावृत्तिरूपा अधर्मव्यावृत्तिरूपा च । तत्रायं घटादिरों धर्मीति कोऽर्थ: ? अधर्मी न भवत्येवमधर्मित्वव्यावृत्तिमात्रमेव धर्मित्वं । तथा नील: धर्म: पीतादि वा धर्म इति कोऽर्थः ? अधर्मो न भवति, इति अधर्मव्यावृत्तिमात्रमेव धर्मत्वम्, न पुन: कश्चिद् धर्मी धर्मो वा वास्तव: समस्ति, निरंशैकरूपत्वात् सर्वभावानामिति ।।
१. 'धर्माद्यन्यतरभावस्यैव' इति पाठो घ-पुस्तके नास्ति। २. 'सत्तायां एव' इति पूर्वमुद्रिते पाठः, अत्र तु घपाठस्य मुख्यत्वेनोल्लेखः कृतः । ङ-पाठस्तु 'सस्वाया एव' इति । ३. 'करणत्वा०' इति क-पाठः। ४. 'हानिः' इति ड-पाठः । ५. 'व्यावृत्तेरपि अधर्म०' इति क-पाठः ।

Page #234

१२२ अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ: धानभेदतो धर्मसिद्धिप्रसङ्गादन्यतरस्याप्यभाव एवेति तदसत्त्वापत्तिरेव । (८९) एतेन 'अथ येनाप्याकारेण भेदस्तेनापि भेदश्चाभेदश्च' इत्याद्यपि निराकृतमेव । अन्योन्यव्याप्तितो जात्यन्तरात्मकत्वेन भेदाभेदपक्षे तदसम्भवात् केवलाकारानुपपत्तेः इतरानुविद्धस्य च
ચારહ્યા છે .... तत्त्वतः-परमार्थतः तदव्यतिरेकात्-एकस्वभाववस्त्वव्यतिरेकात् तद्भेदे च-व्यावृत्तिभेदे च तद्भेदोपपत्तेः-व्यावृत्तवस्तुभेदोपपत्तेः । एवं चाभिधानभेदतः-अभिधानभेदेन व्यावृत्तिलक्षणेन धर्मसिद्धिप्रसङ्गाद् व्यावृत्तीनामेव धर्मत्वेन तथा वस्तूनां भेदभावेन । न चैतदिष्यत इति अन्यतरस्याप्यभाव एवेति । तदसत्त्वापत्तिरेवेति व्याख्यातमेतत् । एतेनेत्यादि । एतेनअनन्तरोदितेन विरोधपरिहारेण 'अथ येनाप्याकारेण भेदः तेनापि भेदश्चाभेदश्च' इत्याद्यपि पूर्वपक्षवचनं निराकृतमेव । कुत इत्याह-अन्योन्यव्याप्तितो जात्यन्तरात्मकत्वेन भेदाभेदपक्षे
અનેકાંતરશ્મિ .... શક્તિભેદ (સ્વભાવભેદ) માનવો જરૂરી છે, જે એકાંત એકસ્વભાવી વસ્તુમાં અસંભવિત છે.
પૂર્વપક્ષ એક જ વ્યાવૃત્તિરૂપ) સ્વભાવી વસ્તુનો, અધર્મીથી વ્યાવૃત્તરૂપે ધર્મી તરીકે અને અધર્મથી વ્યાવૃત્તરૂપે ધર્મ તરીકે ઉલ્લેખ થઈ જશે. આમ, સ્વભાવભેદ વિના પણ, વસ્તુનો વ્યાવૃત્તિભેદ ધર્મ-ધર્મારૂપે ઉલ્લેખ થઈ જશે...
ઉત્તરપક્ષ વ્યાવૃત્તિ પણ, વસ્તુથી સર્વથા જુદી ન હોવાથી, વસ્તુરૂપ જ છે, કારણ કે વ્યાવૃત્તિભેદ વસ્તુભેદ છે... (આ વાતનું હમણાં જ આગળ સ્પષ્ટીકરણ થશે.) જો વ્યાવૃત્તિ અને વસ્તુ અભિન્ન ન હોય, તો વ્યાવૃત્તિના ભેદે વસ્તુનો ભેદ ન થાય...
વ્યાવૃત્તિ એ ખાલી નામ જુદું આપ્યું છે, બાકી તેના ભેદથી વસ્તુનો ભેદ પડતો હોવાથી, વ્યાવૃત્તિ એ ધર્મરૂપ જ સિદ્ધ થશે. (આશય એ કે ઘટવ ધર્મ, પટાદિથી જુદો પડતો હોવાથી જ ઘટનો ધર્મ કહેવાય છે ને પટવ પટનો ધર્મ કહેવાય છે, તેમ અઘટવ્યાવૃત્તિથી ઘટ કહેવાય છે ને અપટવ્યાવૃત્તિથી પટ કહેવાય છે... આમ, વ્યાવૃત્તિના ભેદથી વસ્તુનો ભેદ પડતો હોવાથી તે પણ ધર્મ જ છે.)
એટલે (વ્યાવૃત્તિ પણ ધર્મ સ્વરૂપ જ હોવાથી), વ્યાવૃત્તિ માનવા છતાં પૂર્વોક્ત આપત્તિઓ (શક્તિભેદ વિના કાર્યભેદ ન ઘટે વગેરે)નો પરિહાર થતો નથી, એટલે જો ધર્મ-ધર્મીનો એકાંત અભેદ હોય, તો એકનો અભાવ અને તેનાથી બીજાનો પણ અભાવ થશે જ...
- અનેકાંતવાદની નિર્દોષતા * (૮૯) એમ અનેકાંતવાદમાં વિરોધનો પરિહાર હોવાથી, પૂર્વપક્ષમાં તમે જે કહ્યું હતું કે “જે १. अनेकान्तवादप्रवेशटिप्पनके द्वे पद्ये, यथाहि"न नरो नर एवेति न सिंह: सिंह एव वा । शब्दविज्ञानकार्याणां भेदाज्जात्यन्तरं हि तत् ।। न नरः सिंहरूपत्वात् न सिंहो नररूपतः । सामानाधिकरण्येन नरसिंह: प्रतीतितः ॥"
૨. “મેટ્રેડપિ વ્યવૃત્તિ' તિ ટુ-પાઠ:I રૂ. ‘વ્યારા તમેવ તત્' રૂતિ -પઢિ:. ૪. તિર્થ પ્રેક્ષ્યતાં છતાં પૃષ્ઠમ્ |

Page #235

अधिकार: ) प्रश्नानर्हत्वादिति ॥
(९०) यच्चोक्तम्-किञ्च भेदाभेदमभ्युपगच्छता अवश्यमेवेदमङ्गीकर्तव्यम्-इह धर्मधर्मिणोर्धर्मधर्मितया भेदः, स्वभावतः पुनरभेद:' इत्यादि तदपि 'एकधर्मिप्रतिबद्धत्वेऽपि धर्माणां मिथो भेदाद् धर्मधर्मिभावेन भेद..... मिथो भेदेऽपि चाशेषधर्माणां धर्मिणा व्याप्तेर्विशिष्टान्योन्यानुवेधतोऽभेदः" इत्यादिना प्रत्युक्तम्, प्रकारान्तरेण भेदाभेदसिद्धेः । तथा चोक्तम्
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
१२३
* व्याख्या
तदसम्भवात् तस्य-अथ येनाप्याकारेणेत्यादेर्विकल्पजातस्य असम्भवात् । उपपत्तिमाहकेवलाकारानुपपत्तेः अनन्तरोदितभेदाभेदपक्षे इतरानुविद्धस्य च भेदाकारानुविद्धस्य चाभेदाकारस्य प्रश्नानर्हत्वात् कैवल्याभावेन नरसिंहे सिंहप्रश्नतुल्यत्वादिति ॥
-
यच्चोक्तं पूर्वपक्षग्रन्थै-‘किञ्च भेदाभेदमभ्युपगच्छता अवश्यमेवेदमङ्गीकर्तव्यमिह धर्मधर्मिणोः धर्मधर्मितया भेदः, स्वभावतः पुनरभेद:' इत्यादि, तदपि 'एकधर्मि - प्रतिबद्धत्वेऽपि धर्माणां मिथो भेदाद् धर्मधर्मिभावेन भेदः ''मिथो भेदेऽपि चाशेषधर्माणां धर्मिणा व्याप्तेर्विशिष्टान्योन्यानुवेधतोऽभेदः' इत्यादिना पूर्वोक्तेन प्रत्युक्तम् । कथमित्याह

....अनेडांतरश्मि
આકારે ભેદ છે, તે આકારે ભેદ-અભેદ બંને અને જે આકારે અભેદ છે, તે આકારે અભેદ-ભેદ બંને માનવામાં તો વિરોધ છે. . . વગેરે” – તેનું નિરાકરણ થાય છે, કારણ કે અમે ભેદાભેદ એ જાત્યન્તર मानी छीखे, ठेवण लेह से देवण सत्हाडार ४ न होवाथी, येन आकारेण भेदः - सेवा प्रश्नने ४ અવકાશ નથી, અમારે અભેદાકા૨થી ભેદાકાર અનુવિદ્ધ જ હોય છે. જેમ નરસિંહ અવતારમાં, નર કે સિંહ બેમાંથી એકે નથી છતાં નરસિંહ છે, તેમ અમારે ભેદ કે અભેદ ન હોવા છતાં ભેદાભેદ છે.. (८०) जीभुं तमेऽधुं हतुं } "भे लेहालेह मानशो, પણ આટલું અવશ્ય સ્વીકારવું જ પડશે, કે ધર્મ-ધર્મીનો ધર્મ-ધર્મારૂપે ભેદ છે, પણ સ્વભાવથી બંનેનો અભેદ છે” – તે કથનનો પણ ઉત્તર અમે “એક ધર્મી સાથે જોડાયેલા હોવા છતાં, સત્ત્વ-જ્ઞેયત્વ વગેરે ધર્મો જુદા જુદા હોવાથી સિદ્ધ થાય છે કે, બંનેનો ધર્મ-ધર્મારૂપે ભેદ છે, જો ભેદ ન હોત તો – બધા ધર્મો ધમ્મરૂપે એક થઈ જતાં જુદા ધર્મોની પ્રતીતિ જ ન થઈ શકત” – આ કથનથી આપી જ દીધો છે અને ધર્મ-ધર્મીનો પરસ્પર ભેદ હોવા છતાં, દ્રવ્ય તે સત્ત્વ-જ્ઞેયત્વ વગેરે બધા ધર્મોને વ્યાપીને રહ્યો હોવાથી-બધાં ધર્મોનો પરસ્પર विशिष्ट (=खे! धर्माथी प्रतिषद्ध थवा३ये) अनुवेध (मिश्रा ) थवाथी - धर्मधर्मानो ऽथंथि अमेह પણ છે” – એ કથનથી અમે ધર્મ-ધર્મીના અભેદનો પણ ઉત્તર આપી દીધો... કારણ કે ધર્મ-ધર્મીના ભેદાભેદની સિદ્ધિ, અમે તમે કહો છો તેવા સ્વતંત્ર ભેદ કે અભેદરૂપે નહીં, પણ જાત્યંતર એવા
१. २९ तमे पृष्ठे । २. समीक्ष्यतां ११५तमं पृष्ठम् । ३. प्रेक्ष्यतां ११६तमं पृष्ठम् । ४. वृद्धैरिति । ५. 'अनन्तरोदिते भेदाभेद०' इति ङ-पाठः । ६. २९तमे पृष्ठे । ७. प्रेक्ष्यतां ११५तमं पृष्ठं ११६तमं च ।

Page #236

१२४ अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः (९१) "नाभेदो भेदरहितो भेदो वाऽभेदवर्जितः । केवलोऽस्ति यतस्तेन कुतस्तत्र विकल्पनम् ? ॥ येनाकारेण भेदः किं तेनासावेव किं द्वयम् ? असत्त्वात् केवलस्येह सतश्च कथितत्वतः ॥ यतश्च तत् प्रमाणेन गम्यते ह्युभयात्मकम् । अतोऽपि जातिमात्रं तदनवस्थादिदूषणम् ॥
................... व्याख्या ................... प्रकारान्तरेण-अन्योन्यानुवेधलक्षणेन भेदाभेदसिद्धेः । तथा चोक्तं वृद्धः-नाभेदो धर्मधर्मिणोर्भेदरहितः, भेदो वा तयोरेव अभेदवर्जितः केवलोऽस्ति, यतस्तेन-कारणेन कुतस्तत्रभेदेऽभेदे वा विकल्पनम् ? किम्भूतमित्याह-येनेत्यादि । येन आकारेण भेदः किं तेनासावेव-भेद एव ? किं द्वयं-भेदश्चाभेदश्च किम् ? इत्येवं विकल्पनमयुक्तमित्याह-असत्त्वात् केवलस्येह भेदस्याभेदस्य वा सतश्च-इतरानुविद्धतया शबलस्य कथितत्वतः कारणादिति ।
यतश्चेत्यादि । यतश्च-यस्माच्च कारणात् तत्-वस्तु प्रमाणेन-प्रत्यक्षेण गम्यत एव उभयात्मकं-धर्मिधर्मात्मकम्, तथाप्रतीतेः । अतोऽपि कारणात् जातिमात्रं तत् । किमित्याह
... मनांतरश्मि .... (भेडामे ३५ ४ शो छी.... पूवाया? 43 वायु छ ? -
(१) “(१) भेति व समेह भने अमेरित वण मे सभे मान्यो ४ न होवाथी, ભેદભેદઘટક ભેદ કે અભેદમાં, વિકલ્પોની ઉભાવના શી રીતે કરી શકાય? ન જ કરી શકાય) કારણ કે તે દોષો તો એકાંત ભેદભેદમાં જ લાગે છે.
(૨) “જે આકારે ભેદ હોય તે આકારે તો ભેદ છે કે ભેદ-અભેદ બંને?' એવો વિકલ્પ અહીં અયુક્ત છે, કારણ કે કેવળ ભેદ કે કેવળ અભેદ અમે સ્વીકાર્યો જ નથી, પણ ભેદાકાર અભેદાકારથી મિશ્રિત અને અમેદાકાર ભેદાકારથી મિશ્રિત - એમ શબલરૂપે જ ભેદભેદનો સ્વીકાર કર્યો છે, માટે પૂર્વોક્ત વિકલ્પ અહીં અસંભવિત છે.
(૩) પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી ધર્મ-ધર્મીરૂપે જ વસ્તુની પ્રતીતિ થાય છે, તેથી વસ્તુને ધર્મ-ધર્મરૂપ જ માનવી જોઈએ... માટે, અનવસ્થા વગેરે દૂષણો અપારમાર્થિક જતિરૂપ છે, કારણ કે જો ખરેખર અનવસ્થા હોત, તો વસ્તુની તેવી સિદ્ધિ જ ન થવાથી ધર્મ-ધર્મારૂપે વસ્તુનું પ્રત્યક્ષ જ ન થાત, પણ थाय तो छ ४...
પ્રશ્નઃ અનવસ્થા દોષનું અપાદાન શી રીતે થતું હતું?
तिमेनिस्थानछे...
१-२. अनुष्टप्। ३. असदुत्तरं जातिः, केवलमसदुत्तरमित्यर्थः । ४. अनुष्टप। ५. 'भेदाभेदविकल्पेनं' इति ङ
पाठः।

Page #237

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता (९२) एवं ह्युभयदोषादिदोषा अपि न दूषणम् ।
सम्यग् जात्यन्तरत्वेन भेदाभेदप्रसिद्धितः ॥
................. व्याख्या ............ अनवस्थादिदूषणम्, सति तस्मिस्तदनवस्थिततया प्रमाणाप्रवृत्तेः ।
एवं हीत्यादि । एवमेव उभयदोषादिदोषा अपि न दूषणम् । 'आदि'शब्दाद् वैयधिकरण्यपरिग्रहः । कुतो न दूषणमित्याह-सम्यगित्यादि । सम्यक्-न्यायोपपन्नतया जात्यन्तरत्वेन
............. मनेतिरश्मि * उत्तर : २ रीते - धर्म-धानो अंशे मेछ, ते अंश मे ४ छ, महात्मे छ ? d. ભેદ જ છે' એમ કહો તો અનેકાંતવાદની ક્ષતિ થશે અને જો ‘ભેદભેદ છે એમ કહો તો ફરી એ જ પ્રશ્ન થશે, કે અહીં પણ જે અંશની અપેક્ષાએ ભેદ છે, તે અંશની અપેક્ષાએ ભેદ જ છે, કે ભેદભેદ छ ?... मेम अनवस्था सावे.
પણ, પ્રત્યક્ષ દ્વારા ધર્મ-ધર્મીનું સંવેદન થતું હોવાથી, અનવસ્થા વગેરે એકે દોષોનો અવકાશ नथी.
(४२) (४) पूर्वोत रीत, धर्म-धानी महात्मे, ते नृसिंहनाभ में मत ४ ति३५ યુક્તિસંગત હોવાથી, તે વિશે સંશય વગેરે દોષોનો પણ અવકાશ નથી.
પ્રશ્ન: સંશય વગેરે દોષોનું આપાદાન શી રીતે થતું હતું?
उत्तर : रीते - (A) संशय : धर्म-धानो मेह-अमेजने ३५ प्रतिमास. थतो डोवाथी, धर्म-ध बने ५२२५२ भिन्न छ, मभिन्न ?...
(B) विरोध : धर्म-पानी मे डोय तो समेशा रीते ? भने समेह होय तो महशी રીતે? (C) વૈયધિકરણ્યઃ બરફ વગેરે જે શીતસ્પર્શનું અધિકરણ હોય, તે ઉષ્ણસ્પર્શનું અધિકરણ ન
............* विवरणम् ..... 80. सति तरिंमस्तदनवस्थिततया प्रमाणाप्रवृत्तेरिति । सति तस्मिन्-अनवस्थादिदूषणे तदनवस्थिततया-वस्तुनोऽनवस्थिततया प्रमाणस्याप्रवृत्तेः । यदि हि अनवस्थादोषो वास्तव: कश्चिद् वस्तुनि स्यात् तदाऽनवस्थितत्वेन तस्य न नियतरूपमुभयात्मकवस्तुग्राहकतया प्रमाण-प्रत्यक्षादि तत्र प्रवर्तते । प्रवर्तते च तत्, अतो ज्ञायते उभयात्मकमेव वस्त्विति ।।
- 81. उभयदोषादिदोषा अपीति । उभयदोषो नाम संशयदोष: किममू द्रव्यपर्यायौ भिन्नौ उतस्विदभिन्नौ, उभयोरप्याकारयोस्तत्र प्रतिभासनात् ? ।।
82. वैयधिकरिण्यपरिग्रह इति । विभिन्नमधिकरणमस्येति व्यधिकरणस्तद्भावो वैयधिकरण्यं तस्य
१. अनुष्टुप् । २. 'दोषोऽपि' इति क-पाठश्चिन्त्यः । ३. 'नियमरूप०' इति क-पाठः। ४. 'प्रमाणं प्रति प्रत्यक्षादि' इति ख-पाठः । ५. 'किंश्चिदरू(?)द्रव्यः' इति ख-पाठः । च-पाठस्तु 'किंश्चिदसूद्रव्यः' इति । ६. 'कुतश्चिदभिन्नौ०' इति क-पाठः ।

Page #238

अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ तेनानेकान्तवादोऽयमज्ञैः समुपकल्पितः । न युज्यते वचो वक्तुमिति न्यायानुसारिणः ॥"
(९३) अपरस्त्वाह-सदसद्रूपं वस्त्वित्यत्र कथं धर्मधर्मिभावः ? कथं च न स्यात् ? सदसत्त्वयोधर्मत्वे तद्व्यतिरिक्तस्य वस्तुनोऽभावाद् धर्म्यसिद्धेः, तद्धर्मिभावे वा वस्तुत्वेन
हेतुना भेदाभेदप्रसिद्धितः कारणादिति । येनैतदेवं तेनेत्यादि । तेन-कारणेन अनेकान्तवादोऽयमज्ञैः समुपकल्पितो न युज्यते वचो वक्तुमिति-एवं न्यायानुसारिण इति ॥
अपरस्त्वाह-सदसद्रूपं वस्त्वित्यत्र-उभयरूपे तत्त्वे कथं धर्मधर्मभावः ? कथमिति क्षेपे । नैवेत्यभिप्रायः । सिद्धान्तवाद्याह-कथं च न स्याद् धर्मर्मिभाव इति ? अत्राह
- અનેકાંતરશ્મિ - બની શકે અને અગ્નિ વગેરે જે ઉષ્ણસ્પર્શનું અધિકરણ હોય, તે શીતસ્પર્શનું અધિકરણ ન બની શકે... તેથી વસ્તુ જો સત્ત્વનું અધિકરણ હોય તો અસત્ત્વનું અને અસત્ત્વનું અધિકરણ હોય તો સત્ત્વનું અધિકરણ ન બની શકે... (D) અસંભવ : વિરોધ વગેરે દોષો હોવાથી, ધર્મ-ધર્મી વચ્ચે ભેદભેદ અને એક જ વસ્તુમાં સત્ત્વ-અસત્ત્વ સંભવી શકે નહીં.
પણ, પ્રત્યક્ષ દ્વારા ધર્મ-ધર્મીનું ભેદભેદરૂપે, વસ્તુનું સદસરૂપે જ સંવેદન થતું હોવાથી, તે વિશે સંશય વગેરે દોષોનો અવકાશ નથી, કારણ કે જે રૂપે યથાર્થ સંવેદન થતું હોય, તે રૂપે જ તે વસ્તુનો સ્વીકાર કરવો જોઈએ...
(૫) તેથી જે વ્યક્તિઓ ન્યાયના (યુક્તિના) અનુસારે ચાલનારા છે, તે વ્યક્તિઓને “આ અનેકાંતવાદ તો અજ્ઞાનીઓ વડે કલ્પાયો છે' - એવું વચન બોલવું યોગ્ય નૅથી, કારણ કે યુક્તિઅનુસારી વ્યક્તિએ યુક્તિસંગત વાતનો અવશ્ય સ્વીકાર કરવો જોઈએ...”
- વસ્તુને સદસપ માનવામાં ધર્મ-ધર્માભાવની અસંગતિ નથી ૯ (૯૩) પૂર્વપક્ષ : વસ્તુને જો સદસરૂપ માનશો, તો ધર્મ-ધર્માભાવ શી રીતે સંગત થશે? ઉત્તરપક્ષ : કેમ સંગત નહીં થાય ? પૂર્વપક્ષ : કારણ કે (૧) સત્ત્વ-અસત્ત્વને જો ધર્મરૂપ માનશો, તો - વસ્તુ પણ સત્ત્વ-અસત્ત્વ
વિવરમ્ . परिग्रहः । सत्त्वासत्त्वयोर्हि परस्परविरुद्धतया शीतोष्णस्पर्शयोरिव नैकमधिकरणमुपपद्यते । न हि यदेव शीतस्पर्शाधिकरणं तुषारादि तदेवोष्णस्पर्शस्यापि व्यवह्रियते अनुभूयते वा, लोकेन व्यधिकरणत्वेन व्यवस्थितत्वात् तयोः ।।
જ આવું કહેવાથી ગ્રંથકારશ્રી એ સૂચવે છે કે, “જે લોકો તેવું બોલે છે, તે લોકો પોતાના દર્શનમાં અંધશ્રદ્ધા રાખી યુક્તિસંગત પણ અનેકાંતવાદને જોતાં નથી.' તે ખૂબ જ દયાજનક ઘટના છે..
૬. અનુષ્ટ્રમ્ |

Page #239

अधिकारः)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
तद्व्यतिरिक्तधर्मानुपपत्तेरिति ? ॥
(९४) अत्रोच्यते-सदसत्त्वयोधर्मत्वे तत्समानपरिणामस्य वस्तुत्वाभिधानस्य धर्मित्वप्रतिज्ञानात्, तस्य च कथञ्चित् सदसत्त्वाभ्यामन्यत्वात् धर्मधर्मभावः । तथाहिकथञ्चित् सदसत्त्वाभ्यामन्य एव तत्साधारणात्मा वस्तुत्वपरिणामः, तथाऽनुभव
........................* व्याख्या *.... सदसत्त्वयोरित्यादि । सदसत्त्वयोर्धर्मत्वे सति तद्व्यतिरिक्तस्य-सदसत्त्वव्यतिरिक्तस्य वस्तुनोऽभावात् अपरस्य, तदुभयमात्रतया तस्येति भावः । धर्म्यसिद्धेः कारणान्न धमिधर्मभावः । तद्धर्मिभावे वा तयोः-सदसत्त्वयोधर्मित्वे वा वस्तुत्वेन हेतुना, तयोरेव वस्तुत्वादित्यभिप्रायः । किमित्याह-तद्व्यतिरिक्तधर्मानुपपत्तेः-सदसद्रूपवस्तुधर्मिव्यतिरिक्तधर्मानुपपत्तेर्न धर्मधर्मिभाव इति, न सदसत्त्वमात्रे वस्तुनि धर्मिण्यपरधर्मभाव इत्यर्थः । ____ अत्रोच्यते-सदसत्त्वयोर्धर्मत्वे सति । किमित्याह तदित्यादि । तत्-समानपरिणामस्य तयोः-सदसत्त्वयोस्तुल्यपरिणामस्य । किम्भूतस्येत्याह-वस्तुत्वाभिधानस्य, एतदभिधेयस्येत्यर्थः । किमित्याह-धर्मित्वप्रतिज्ञानात् कारणात् तस्य च-वस्तुसमानपरिणामस्य कथञ्चित्प्रतिभासभेदादिहेतुतया सदसत्त्वाभ्यां सकाशात् अन्यत्वात् । किमित्याह-धर्मधर्मिभावः, तत्समानपरिणामस्य धर्मित्वात् तयोश्च धर्मत्वादित्यर्थः । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । कथञ्चित्-केनचित् प्रकारेण सदसत्त्वाभ्यां सकाशात् अन्य एव तत्साधारणात्मा-सदसत्त्वसाधारणात्मा वस्तुत्वपरिणामो धर्मिरूपः । कुत इत्याह-तथाऽनुभव
........ मनेतिरश्मि ..... રૂપ જ હોવાથી - સત્ત્વ-અસત્ત્વ સિવાય બીજી કોઈ વસ્તુનું અસ્તિત્વ જ ન રહેતાં, ધર્મરૂપે કોઈ રહેશે જ નહીં, અને (૨) સત્ત્વ-અસત્ત્વને જો ધર્મારૂપ માનશો તો – સત્ત્વ-અસત્ત્વ રૂપ ધર્મ પણ ધર્મારૂપ બની જતાં – સત્ત્વ-અસત્ત્વ રૂપ ધર્મી વિના બીજા કોઈનું અસ્તિત્વ જ ન રહેતાં, ધર્મરૂપે કોઈ રહેશે જ નહીં. - આમ પહેલી રીતે ધર્મી ન રહેવાથી અને બીજી રીતે ધર્મ ન રહેવાથી, બંને રીતે ધર્મ-ધર્માભાવ તો અસંગત જ રહે, કારણ કે બંનેમાંથી એકનો પણ અભાવ થતાં ધર્મ-ધર્મભાવ ઘટી શકે નહીં.
(૯૪) ઉત્તરપક્ષ : સત્ત્વ-અસત્ત્વ તે બે ધર્મ છે અને તે બંને ધર્મોને તુંલ્યપરિણામવાળી જે વસ્તુ છે, તે જ ધર્મી છે. આ જે વસ્તુનો સમાનપરિણામ છે, તે સત્ત્વ-અસત્ત્વરૂપ ધર્મથી કથંચિદ્ર (અપેક્ષાએ) ભિન્ન છે – એમ ધર્મ-ધર્મી બંનેનું જુદું-જુદું અસ્તિત્વ હોવાથી, ધર્મ-ધર્માભાવની સંગતિ અવિરોધપણે થઈ શકે.
તે જ કહે છે - સત્ત્વ-અસત્ત્વના સમાનપરિણામસ્વરૂપ જે વસ્તુત્વપરિણામ છે, તે સત-અસથી કથંચિત્ અન્ય છે, કારણ કે તેવું જ અનુભવસિદ્ધ છે કે, જ્યાં સત્ત્વ-અસત્ત્વ છે, ત્યાં જ તેનાથી ભિન્ન
જ તુલ્યપરિણામ એટલે બંનેમાં રહેલો જે સમાનપરિણામ...

Page #240

१२८ अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः सिद्धत्वात्, वस्तु इत्येकरूपतया प्रतीतेः । न चेयं तदुभयमात्रनिबन्धनैव, प्रतिभासभेदात् । एवमपि तन्निबन्धनत्वाभ्युपगमेऽतिप्रसङ्गात्, रूपमात्रादेव तद्रसादिप्रतीतिसिद्धेः । न
............ व्याख्या ................. सिद्धत्वात् । तथा-तद्देशनियततया तदतिरिक्तानुभवसिद्धत्वात् । एतदेवाह-वस्त्विति-एवम् एकरूपतया प्रतीतेः कारणात् । न चेयं प्रतीतिः तदुभयमात्रनिबन्धनैव-सदसत्त्वोभयमात्रकारणैवैकान्तेन । कुत इत्याह-प्रतिभासभेदात् । प्रतिभासः-आकारः । एवमपि-प्रतिभासभेदेऽपि सति तन्निबन्धनत्वाभ्युपगमे, प्रक्रमाद् वस्त्विति प्रतीतेः, तदुभयमात्रनिबन्धनत्वाङ्गीकरणे । किमित्याह-अतिप्रसङ्गात् । एनमेवाह-रूपमात्रादेव सकाशात् तद्रसादिप्रतीतिसिद्धेः तस्मिन्-अधिकृतवस्तुनि रसादिप्रतीतिसिद्धेः, अन्यत एवान्याकारविज्ञानभावेन । एवं च रासाद्यभावप्रसङ्गात् इति भावनीयम् । न चैतदित्यादि । न चैतत् समानपरिणामस्य वस्तुनो धर्मित्व
* मनेतिरश्मि .. સમાનપરિણામરૂપ વસ્તુ પણ છે. કારણ કે ત્યાં “વસ્તુ' એમ એક રૂપે પણ પ્રતીતિ થાય છે.
प्रश्न : पस्तु' मेवी प्रत सत्य-असत्त्व३५ धर्मना ॥२९) ४ थाय छ, मे मानी समे
तो?
ઉત્તરઃ પણ એવું ન માની શકાય, કારણ કે ‘વસ્તુ એવી પ્રતીતિનો આકાર જુદો હોવાથી, તે પ્રતીતિનું કારણ પણ જુદું જ માનવું જોઈએ..
પ્રશ્નઃ આકાર જુદો હોવા છતાં, તે પ્રતીતિને સત્ત્વ-અસત્ત્વરૂપ ધર્મમૂલક માની લઈએ, અર્થાત્ અન્યપ્રતીતિ પણ અન્યમૂલક માની લઈએ તો?
ઉત્તરઃ તો રૂપથી પણ રસની પ્રતીતિ થવા લાગશે, કારણ કે જો અન્યથી પણ અન્યની પ્રતીતિ થઈ શકતી હોય, તો અહીં પણ કંઈ અસમંજસ નથી અને એ રીતે, જો રૂપથી પણ રસની પ્રતીતિ થવા લાગશે, તો પછી રસને માનવાની જરૂર જ નથી, કારણ કે, રસની પ્રતીતિ વડે જે રસ પદાર્થની સિદ્ધિ થાય છે, તે નહીં થઈ શકે, કારણ કે તે રસપ્રતીતિ તો રૂપમૂલક પણ હોઈ શકે છે. - આમ અતિપ્રસંગ આવતો હોવાથી, અન્યપ્રતીતિ અન્યમૂલક માની શકાય નહીં. તેથી ‘વસ્તુ એવી પ્રતીતિ માટે, ધર્મરૂપ જુદા તત્ત્વનો અવશ્ય સ્વીકાર કરવો જોઈએ. વળી, સમાનપરિણામરૂપ વસ્તુને ધર્મારૂપ માનવામાં શાસ્ત્રવિરોધ પણ નથી, કારણ કે પ્રાચીન
... .... विवरणम् ........ 83. तद्देशनियततया तदतिरिक्तानुभवसिद्धत्वात् इति । तद्देशनियततया-सत्त्वासत्त्वधर्माक्रान्तप्रदेशप्रतिबद्धतया तदतिरिक्तानुभवेन-कथञ्चित् सत्त्वासत्त्वातिरिक्तानुभवेन सिद्धत्वात् समानपरिणामलक्षणस्य धर्मिणः ।।
१. 'तदव्यतिरिक्त०' इति क-पाठः । २. 'भवने' इति च-पाठः ।

Page #241

अधिकार: )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
१२९
चैतदतन्त्रानुपाति, तुल्यांशस्य द्रव्यत्वाभ्युपगमात्, अस्य च तद्भावोपपत्तेरिति ॥ ( ९५ ) तद्धर्मिभावेऽपि वस्तुत्वेन चेतनत्वा-चेतनत्व - मूर्त्तत्वा-मूर्त्तत्व- ज्ञेयत्व - प्रमेयत्वादिधर्मसिद्धेर्धर्मधर्मिभावोपपत्तिरेव । न च सदसती एव चेतनत्वादि, तन्मात्रतत्त्वे
व्याख्या
प्रतिज्ञानम् अतन्त्रानुपाति, तन्त्रविरोधीत्यर्थः । कुत इत्याह-तुल्यांशस्य द्रव्यत्वाभ्युपगमात्, द्रव्यार्थपर्यायार्थचिन्तायां वृद्धग्रन्थेषु, अस्य च - तत्समानपरिणामस्य तद्भावोपपत्तेः-तुल्यांशत्वोपपत्तेरिति ॥
पक्षान्तरमधिकृत्य समाधिमाह तद्धर्मिभावेऽपीत्यादिना । तद्धर्मिभावेऽपि तयोः सदसत्त्वयोर्धर्मित्वेऽपि वस्तुत्वेन हेतुना । किमित्याह-चेतनत्वा-ऽचेतनत्व-मूर्त्तत्वा-मूर्त्तत्वज्ञेयत्वप्रमेयत्वादिधर्मसिद्धेः । विज्ञान-घटादिषु धर्मधर्मिभावोपपत्तिरेव सदसत्त्वयोर्धर्मित्वे चेतनत्वादीनां धर्मत्वादिति । न चेत्यादि । न च सदसती एव सत्त्वमसत्त्वं चेत्यर्थः । किमित्याह...अनेडांतरश्मि
ગ્રંથોમાં, દ્રવ્ય અને પર્યાયની વિચારણા વખતે ‘તુલ્યાંશ’નો જ દ્રવ્યરૂપે સ્વીકાર કર્યો છે.
आशय से }, घटना अने पर्यायोभां (पृथुषुनोहराअर, रस्तत्व, नवपुराशत्व, हत्यत्व, ઈદાનીંતનકાલત્વ વગેરેમાં) જે તુલ્યાંશ છે, તે જ દ્રવ્ય છે.(તિર્યક્સામાન્યરૂપ) તેમ સત્ત્વ અને અસત્ત્વમાં જે સમાનપરિણામ છે, તે પણ તુલ્યાંશ હોવાથી દ્રવ્ય-ધર્મી છે.
તેથી, તુલ્યપરિણામરૂપ વસ્તુ ધર્મી અને સત્ત્વ-અસત્ત્વ વગેરે ધર્મો - એમ બંનેનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થવાથી, ધર્મ-ધર્મભાવ પણ અવિરોધપણે ઘટી જશે.
* अन्य रीते धर्म-धर्मीलावनी संगति *
(૯૫) સત્ત્વ-અસત્ત્વને જો ધર્મારૂપ માનવામાં આવે, તો પણ ધર્મ-ધર્મભાવની સંગતિ થઈ ४शे, ते खा रीते - (१) सत्त्व-असत्त्व ते धर्मी, अने (२) धर्मी ए| खेड प्रहारनी वस्तु ४ होवाथी, तेमां येतनत्व, अयेतनत्व (४त्व), भूर्तत्व (३परसाद्दिवाणाप), अमूर्तत्व (३पाहिरहितपशु), જ્ઞેયત્વ (સામાન્યોપયોગ વિષયત્વ), પ્રમેયત્વ (વિશેષોપયોગ વિષયત્વ) વગેરે ધર્મો છે. આ રીતે સત્ત્વ-અસત્ત્વની ધર્મરૂપે અને ચેતનત્વાદિની ધર્મરૂપે સિદ્ધિ થતી હોવાથી, જ્ઞાન-ઘટ વગેરે બધા પદાર્થોમાં ધર્મ-ધર્મભાવની સંગતિ થઈ જશે.
પૂર્વપક્ષ ઃ ચેતનત્વ વગેરે તો સદસપ જ છે, તેનાથી જુદા નથી, માટે ચેતનત્વ વગેરે ધર્મોની અલગરૂપે સિદ્ધિ થવી અશક્ય છે.
विवरणम् .
84. ज्ञेयत्व-प्रमेयत्वादिधर्मसिद्धेरिति । अत्र ज्ञेयत्वं सामान्योपयोगः, प्रमेयत्वं तु विशेषपरिच्छेद
इति ॥
१. 'पर्यायार्थचिन्ताया वृद्ध०' इति ङ-पाठ: । २. 'धर्मसिद्धिरिति' इति क-च-पाठः । ३. 'सामान्यत्वोपयोगः ' इति च पाठ: ।

www.jalnelibrary.org

Page #242

१३० अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ: सर्वत्र तद्भावप्रसङ्गात् साकर्येण चेतनत्वाद्यभावः । न च विशिष्टे सदसती एव तत्, भेदकमन्तरेण विशिष्टत्वासिद्धेः, तन्मात्रत्वाविशेषात् । इति कथञ्चित् तदतिरिक्तचेतनत्वा
વ્યાવ્યા છે चेतनत्वादि । चैतनत्वमचेतनत्वं चेत्यादि । कुत इत्याह-तन्मात्रेत्यादि । तन्मात्रतत्त्वे तन्मात्रस्यसदसन्मात्रस्य तत्त्वे-चेतनादितत्त्वे सर्वत्र अविशेषेण तद्भावप्रसङ्गात्-चेतनत्वादिभावप्रसङ्गात् । एवं च सर्वत्र तद्भावे साङ्कर्येण हेतुना चेतनत्वाद्यभावः-चेतनत्वाचेतनत्वाद्यभावः, मिथो विरुद्धानामन्योन्यात्मताभावादित्यर्थः । न चेत्यादि । न च विशिष्टे केनचिद् रूपेण सदसती एव तत्-चेतनत्वादि । कुत इत्याह-भेदकमन्तरेण वस्त्वन्तरं विशिष्टत्वासिद्धेः । अत्रैव युक्तिमाह-तन्मात्रत्वाविशेषात्-सदसन्मात्रत्वाभेदाद् भावनीयमेतत् । इति-एवं कथञ्चित्અનેકાંતરશ્મિ ..
........ ... ઉત્તરપક્ષઃ જો ચેતનત્વ વગેરેને સદસરૂપ જ માનવામાં આવે, તો સદસરૂપ તો જડ-ચેતન બધા પદાર્થમાં હોવાથી, ચેતનત્વ વગેરે ધર્મો પણ, બધા પદાર્થોમાં રહેવા લાગશે અને તેથી તો જડમાં પણ ચેતનત્વ આવી જવાથી, તેની જડતાનો લોપ થશે અને ચેતનમાં પણ જડત્વ આવી જવાથી, તેની ચેતનતાનો લોપ થશે.
તથા, ચેતનત્વ વગેરે ધર્મો જો સદસરૂપ જ હોય, તો જડ-ચેતન વગેરે બધા પદાર્થો સદસરૂપે તો એકસરખા જ હોવાથી – “આ જડ છે – આ ચેતન છે' એમ નિયતરૂપે જે વસ્તુનો વ્યવહાર થાય છે, તે નહીં થઈ શકે. એટલે તે વ્યવહારની સંગતિ માટે, ભેદક તરીકે ચેતનવ વગેરે ધર્મોનો અલગરૂપે સ્વીકાર કરવો જ જોઈએ.
પ્રશ્ન : જ્ઞાન-ઘટ વગેરે પદાર્થોમાં વિશેષ પ્રકારની સરૂપતાને જ ચેતનતાદિ માની, તેનાથી જ ચેતન-અચેતન વગેરે નિયત વ્યવહાર ન ઘટાવી શકાય?
ઉત્તરઃ ના, કારણ કે સદસરૂપતા તો સર્વત્ર સમાન છે, તેને વિશેષ પ્રકારની બતાવવા માટે કોઈ ભેદક બીજી વસ્તુ અવશ્ય માનવી પડશે. જો કોઈ ભેદક જ નહીં હોય, તો – સદસદુરૂપતા તો સર્વત્ર સમાન હોવાથી – વસ્તુનો નિયતરૂપે વ્યવહાર જ નહીં થઈ શકે.
તેથી, તે વ્યવહારની સંગતિ માટે, સત્ત્વ-અસત્વથી કથંચિત્ ભિન્ન એવા ચેતનત્વ વગેરે ભેદકનો અવશ્ય સ્વીકાર કરવો જોઈએ, નહીંતર “આ ચેતન છે – આ જડ છે” એવું જે જ્ઞાન થાય છે, તે નહીં થઈ શકે, કારણ કે તેવા જ્ઞાન માટે તેનો વિષય માનવો જરૂરી છે, પણ જો માત્ર સદસરૂપતા જ હોય
વિવરVIમ્ .... ____85. मिथो विरुद्धानामन्योन्यात्मताभावादिति । यदा हि परस्परविरुद्धा अपि चेतनाचेतनाश्च भावा: सदसन्मात्रैकरूपतया धर्मान्तरस्य भेदकारिणोऽभावादेकरुपता प्रतिपद्यन्ते, तदा न किञ्चिच्चेतनमचेतनं वा नियतरूपतया वस्तु व्यवहारपथावतारि स्यादिति ।।
૨. “વેતનમવેતન વેત્યાદ્રિ તિ -પઢિ:. ૨. “તનાવિત્વે સર્વત્રાવિશેષેખ' ત -પd: I રૂ. “વત્ત્વત્તરવિશિષ્ટo' તિ ઘ-પાવ: | ૪. “વેતનવમીવા:' રૂતિ -પd: I

Page #243

ધોર:) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता दिसिद्धिः; अन्यथा तज्ज्ञानायोगात् निर्विषयत्वात् ॥
(९६) शक्तिभेदमन्तरेणैकतोऽनेककार्यासिद्धेरिति । एवमितरेतरानुविद्धतुल्येतरानेकान्तात्मकत्वे वस्तुनः प्रतिपत्तनुरोधतस्तथा तथा धर्मधर्मिभावो न विरुध्यत इति ॥
હ્યા છે
. केनचित् प्रकारेण तद्भेदकत्वलक्षणेन तदतिरिक्तचेतनत्वादिसिद्धिः-सदसदतिरिक्तचेतनत्वादिसिद्धिः । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथेत्यादि । अन्यथा-एवमनभ्युपगमे तज्ज्ञानायोगात्-चेतनत्वादिज्ञानायोगात् । अयोगश्च निर्विषयत्वात् सदसतोस्तद्भावेन ।। ___ अथ सदसती एव विषय इत्याशङ्कयाह-शक्तिभेदमन्तरेणैकतः-सदसदादेः अनेककार्यासिद्धेः-तच्चेतनाद्यनेकज्ञानकायसिद्धेः इति । उपसंहरन्नाह-एवमित्यादि । एवम्-उक्तेन प्रकारेण इतरेतरानुविद्धाश्च ते तुल्येतरानेकान्ताश्चेति विग्रहः । तदात्मकत्वे सति वस्तुनः प्रतिपत्त्रनुरोधतो यो यथा प्रतिपत्ता तदनुरोधेन तथा तथा-उक्तवत् तेन तेन प्रकारेण धर्मधर्मिभावो न विरुध्यते, उभयनिमित्तयोगात् इति ॥
અનેકાંતરશ્મિ .... તો - ચેતનત્વ વગેરે કોઈ જુદો વિષય જ ન રહેવાથી -ચેતનત્વ વગેરેનું જ્ઞાન જ ન થઈ શકે.
(૯૬) પ્રશ્નઃ સદસરૂપતાને જ વિષય બનાવી, તેનાથી જ ચેતનવ અચેતનવ વગેરે અનેક જ્ઞાન ન થઈ શકે ?
ઉત્તર : ના, કારણ કે શક્તિભેદ (સ્વભાવભેદ) વિના, માત્ર સદસરૂપથી ચેતન-અચેતન વગેરે જુદા જુદા અનેક જ્ઞાનરૂપ કાર્ય ન થઈ શકે અને સ્વભાવભેદ માટે, ચેતનત્વ વગેરે ભેદક તત્ત્વનો અવશ્ય સ્વીકાર કરવો પડશે.
ઉપસંહાર : એક જ વસ્તુમાં સમાન-અસમાનપરિણામ ઘટાવવાના છે, સમાન પૂર્વે ઘટાવ્યો છે : જ્યાં સદસની ઉપલબ્ધિ થાય છે, તે જ દેશમાં વસ્તુની ઉપલબ્ધિ થાય છે, એટલે સમાનપરિણામ છે અને એક જ વસ્તુમાં ચેતન, મૂર્ત, પ્રમેય વગેરે જુદી જુદી પ્રતીતિ થાય છે એટલે અસમાન પણ છે એ બંને પરસ્પર અનુવિદ્ધ છે...
આમ, વસ્તુમાં તુલ્ય-અતુલ્ય બંને પરિણામ હોવાથી, વસ્તુનો તુલ્ય અંશને આશ્રયીને ધર્મી તરીકે અને અતુલ્ય અંશને આશ્રયીને ધર્મ તરીકે વ્યપદેશ થઈ જશે - આ રીતે, ધૈર્મ-ધર્માભાવની વ્યવસ્થા અવિરોધપણે સંગત થઈ શકશે.
ધર્મ-ધર્મભાવની વ્યવસ્થા, પ્રતિપત્તાના અનુસારે થાય છે, તેથી જો તુલ્યાંશ તરીકે વસ્તુની અને અતુલ્યાંશ તરીકે સત્ત્વાસત્ત્વની વિવેક્ષા હોય, તો વસ્તુની ધર્મરૂપે અને સત્ત્વ-અસત્ત્વનો ધર્મરૂપે વ્યપદેશ થશે અને તુલ્યાંશ તરીકે સંદસરૂપતાની અને અતુલ્યાંશ તરીકે ચેતનવાદિની વિવેક્ષા હોય, તો સત્તાસત્ત્વનો ધર્મરૂપે અને ચેતનતાદિનો ધર્મરૂપે વ્યપદેશ થશે - આમ, પ્રતિપત્તાના અનુસાર ધર્મ-ધર્મીભાવની વ્યવસ્થા થાય છે.
રૂ. ‘ધત તથા
૨. નિવિષયત્વ' ત પાડાન્તરે સમજૂ િન-પ્રતી ૨. ‘ડતો નૈ ' તિ -પઢિ: ધર્મ' તિ -પટિ: I ૪. ‘તન્વેતવૈદ્યનેવ' ત -પd: I ૬. ‘પ્રતિપત્તેરનુo' તિ ટુ-પતિ: |

Page #244

अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
( ९७ ) यदप्युक्तम्-‘संविन्निष्ठा विषयव्यवस्थितयः, न च सदसद्रूपं वस्तु संवेद्यते, उभयरूपस्य संवेदनस्याभावात्' इत्यादि, तदपि असाम्प्रतम्, उभयरूपस्य संवेदनस्याभावासिद्धेः, सदसद्रूपस्य वस्तुनो व्यवस्थापितत्वात्, संवेदनस्यापि च वस्तुत्वात्, तथा युक्तिसिद्धेश्च । ( ९८ ) तथाहि - संवेदनं पुरोऽवस्थिते घटादौ तद्भावेतराभावाध्यवसायरूपमेवोपजायते, तद्भावमात्रस्येतराभावाननुविद्धस्याभवापत्तितस्तदनुवेधे वस्तुस्थित्या
१३२ Co
व्याख्या
यदप्युक्तं पूर्वपक्षग्रन्थे ‘संविन्निष्ठा विषयव्यवस्थितयः, न च सदसद्रूपं वस्तु संवेद्यते, उभयरूपस्य संवेदनस्याभावात्' इत्यादि तदपि असाम्प्रतम् - अशोभनम् । कुत इत्याहउभयरूपस्य संवेदनस्याभावासिद्धेः कारणात् । असिद्धिरपि सदसद्रूपस्य वस्तुनो व्यवस्थापितत्वात्, तथा संवेदनस्यापि च वस्तुत्वात् तथा युक्तिसिद्धेश्च । एनामेव दर्शयति तथाही - त्यादिना । तथाहीत्युपप्रदर्शने । संवेदनं विज्ञानं पुरोऽवस्थिते घटादौ विषये तद्भावेतराभावाध्यवसायरूपमेव-घटभावाऽघटाभावपरिच्छेदरूपमेव उपजायते, तद्भावमात्रस्य-घट
..अनेअंतरश्मि
* संवेधननी पा लियइपता *
(૯૭) તમે જે કહ્યું હતું કે, “વિષયની વ્યવસ્થા જ્ઞાનના આધારે છે... પણ સદસરૂપ વસ્તુનું સંવેદન જ નથી થતું, કેમ નથી થતું ? તો કે સદસરૂપ જ્ઞાન જ નથી થતું. જો તેવું જ્ઞાન થાત, તો કહી શકાત કે વસ્તુ સદસદ્પે સંવેદાય, પણ તેવું જ્ઞાન જ ન થતું હોવાથી સિદ્ધ થાય છે કે, વસ્તુ सहस६३य नथी...” - ते जघु उथन जयुक्त छे, आरए से संवेधन ते सहस६३५ नथी - जेवुं नथी, અર્થાત્ સંવેદન પણ સદસરૂપ થાય છે જ...
प्रश्न : शी रीते ?
ઉત્તર : અમે પહેલાં જ વ્યવસ્થા કરી, કે બધી જ વસ્તુ સદસદ્ ઉભયાત્મક છે, તેથી સંવેદન પણ એક વસ્તુ જ હોવાથી, તે પણ સદસદ્ ઉભયાત્મક છે... વળી, યુક્તિ દ્વારા પણ સંવેદનની સદસદ્પતા સિદ્ધ થાય છે.
(८८) ते खारीते -
જ્યારે સામે રહેલા ઘટાદિ પદાર્થને આશ્રયીને સંવેદન થાય, ત્યારે તે સંવેદન ઘટનો પણ બોધ કરે છે અને ઘટ સિવાયના પટાદિ પદાર્થ નથી, એવો પણ બોધ કરે છે. આમ, ઘટજ્ઞાનરૂપે અને
विवरणम्
86. अभावापत्तितस्तदनुवेधे सतीति सौत्रं पदम् । यदि हि घटादिसत्त्वम् अघटासत्त्वेनानुविद्धं न स्यात् तदा कथं घटः सकलप्रमातृभिर्विविक्तरूपतया परिच्छिद्यमानो घटते ? अतो नियमात् तत्र
१. ३१तमे पृष्ठे । २. अत आरभ्य 'व्यवस्थापितत्वात् ' पर्यन्तः पाठो नास्ति ग - प्रतौ । ३. अतः परं 'सदसद्रूपे'पर्यन्तकः पाठः क - प्रतौ नास्ति । ४. ३१तमे पृष्ठे ।

www.jalnelibrary.org

Page #245

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
-00 स्वप्रतिभासिसंवेदनाजनकत्वे तद्ग्रहणानुपपत्तेः । न च सदसद्रूपे वस्तुनि सन्मात्रप्रतिभास्येव तत्त्वतस्तत्प्रतिभासि, सम्पूर्णार्थाप्रतिभासनात्, नरसिंहे सिंहसंवेदनवत् । न चैत
............. व्याख्या - भावमात्रस्य इतराभावाननुविद्धस्य अघटाभावाननुविद्धस्य । किमित्याह-अभावापत्तितो वस्तुस्थित्याऽघटत्वेन तदनुवेधे-अन्यासत्त्वानुवेधे सति वस्तुस्थित्या-परमार्थवृत्त्या स्वप्रतिभासिसंवेदनाजनकत्वे, उभयरूपसंवेदनाजनकत्वे इत्यर्थः । किमित्याह-तद्ग्रहणानुपपत्तेः तस्य-उभयरूपस्य वस्तुनो ग्रहणानुपपत्तेरिति । यद् यथारूपं तत् तथाऽगृह्यमाणं कथं गृहीतं नामेति भावनीयम् । न चेत्यादि । न च सदसद्रूपे वस्तुनि उभयात्मके सन्मात्रप्रतिभास्येव, संवेदनमिति गम्यते, तत्त्वतस्तत्प्रतिभासि-सदसद्रूपवस्तुप्रतिभासि । कुत इत्याह-सम्पूर्णार्थाप्रतिभासनात् असत्त्वाप्रतिभासनेन । नरसिंहे सिंहसंवेदनवदिति निदर्शनम् । न सिंहसंवेदनं
અનેકાંતરશ્મિ જ પટાભાવના જ્ઞાનરૂપે – એમ ઉભયરૂપે જ સંવેદનની ઉત્પત્તિ થતી હોવાથી, સંવેદનને ઉભયરૂપ જ માનવું જોઈએ.
પૂર્વપક્ષ ઘટાદિ વસ્તુ તો માત્ર ઘટસત્ત્વરૂપ જ છે, તેથી તેનું સંવેદન પણ ઘટસત્ત્વરૂપે જ માનવું જોઈએ, પટાદિ અસત્ત્વરૂપે નહીં... તો પછી ઉભયરૂપે સંવેદનની ઉત્પત્તિ શી રીતે ?
ઉત્તરપક્ષ ઘટાદિ વસ્તુ પટાદિઅસત્ત્વરૂપ નહીં હોય, તો બધા પ્રમાતાઓને જે પટથી જુદારૂપે ઘટનો બોધ થાય છે, તે નહીં થઈ શકે. તેથી ઘટાદિ વસ્તુને માત્ર ઘટસત્ત્વરૂપ નહીં, પણ પટાદિઅસત્ત્વરૂપ પણ માનવી જોઈએ, નહીંતર પટસત્ત્વરૂપ પણ બની જતાં ઘટ વસ્તુનો જ અભાવ થશે.
પ્રશ્નઃ વસ્તુ ભલે સદસરૂપ હોય, પણ તેને આશ્રયીને થતું સંવેદન માત્ર ઘટજ્ઞાનરૂપે જ થાય, એવું ન માની શકાય?
उत्तर : 11, ॥२९॥ 3 पारमार्थि त वियारीभे, तो “४वो पर्थ डोय, ते ४ो शान । થાય, તો જ તે જ્ઞાન દ્વારા વસ્તુનું ગ્રહણ થયું કહેવાય” તેથી, વસ્તુ સદસરૂપ હોય, પણ સદસના અધ્યવસાયરૂપે જ્ઞાન ન થાય, તો વસ્તુનું ગ્રહણ જ ન થઈ શકે. તે આ રીતે -
સદસક્રૂપ વસ્તુને આશ્રયીને થતું જ્ઞાન, જો માત્ર સરૂપતાનો જ પ્રતિભાસ કરે, તો તે જ્ઞાન દ્વારા – સંપૂર્ણતયા (સદસરૂપે) વસ્તુનું સંવેદન ન થવાથી – વાસ્તવમાં વસ્તુનું ગ્રહણ જ નહીં થઈ श.
.............* विवरणम् *....... अघटासत्त्वानुवेधोऽभ्युपगन्तव्यः; अन्यथा वस्तुनोऽभावापत्ति: । अतोऽभावापत्तित: सकाशात् तदनुवेधेसत्तानुवेधे सति स्वप्रतिभासे(?सी)त्यादि योजनीयम् ।।
१. 'स्थित्या घटत्वेन' इति क-पाठः । २. 'असम्पूर्णा०' इति क-पाठः ।

Page #246

१३४ अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ: दुभयप्रतिभासि न संवेद्यते, तदन्यविविक्तताविशिष्टस्यैव संवित्तेस्तदन्यविविक्तता चाभाव इति सूक्ष्मधिया भावनीयम् ॥ (९९) तदेवासहायं तदन्यविविक्तमिति चेत्, को वा किमाह ? किन्तु तदेवा
- વ્યારહ્યા છે .... नरसिंहप्रतिभासि, एवं च वस्तुनोऽग्रहणमेवेति । न चेत्यादि । न च एतत्-संवेदनम् उभयप्रतिभासि, प्रक्रमात् सदसदुभयप्रतिभासात् सदसदुभयप्रतिभासनशीलम्, न संवेद्यते, किन्तु संवेद्यते एव । युक्तिमाह-तदन्यविविक्तताविशिष्टस्यैव-संवेदनान्तरविविक्तताविशिष्टस्यैव संवित्तेः कारणात्, तदन्यविविक्तता चाभावस्तदन्येषां तत्र इति सूक्ष्मधिया भावनीयम्, उक्तीत्यैव 'न ह्यसति चैतनात्वेऽणुश्चेतनास्वभावो नाम' इत्यादिलक्षणया ॥
तदेवेत्यादि । तदेव-अधिकृतसंवेदनम् असहायम्-अन्यरहितं तदन्यविविक्तं-संवेदनान्तरविविक्तम् । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-को वा किमाह ? इत्थमेवैतदित्यर्थः । किन्त्वि
- અનેકાંતરશ્મિ .... જેમ, સિંહસંવેદન દ્વારા - નૃસિંહ પદાર્થનો સંપૂર્ણતયા પ્રતિભાસ ન થવાથી, તેના દ્વારા નૃસિંહનું ગ્રહણ જ અસંભવિત છે, તેમ સન્મા–પ્રતિભાસી જ્ઞાન દ્વારા, સદસરૂપ વસ્તુનો સંપૂર્ણતયા પ્રતિભાસ ન થવાથી, તેના દ્વારા સદસરૂપ વસ્તુનું ગ્રહણ જ અસંભવિત રહેશે... તેથી, સદસરૂપ વસ્તુના ગ્રહણ માટે, સંવેદન પણ સદસદ્ ઉભયપ્રતિભાસી જ માનવું જોઈએ.
પ્રશ્નઃ સદસદ્ ઉભયપ્રતિભાસી સંવેદનનો ક્યાં અનુભવ થાય છે?
ઉત્તર : થાય જ છે, કારણ કે પસંવેદનના અભાવથી વિશિષ્ટ એવા ઘટસંવેદનનો અનુભવ થાય છે. અર્થાત જ્યારે ઘટનું જ્ઞાન થાય ત્યારે ઘટનું જ સંવેદન થાય છે, પટનું નહીં. - આમ, ઘટસંવેદન તે ઘટસંવેદનરૂપે સત્ છે અને પસંવેદનરૂપે અસત્ છે, કારણ કે તે સંવેદનનો અનુભવ, માત્ર ઘટસંવેદનરૂપે નહીં, પણ પસંવેદનથી જુદારૂપે - પટસંવેદનના અભાવરૂપે પણ થાય છે. જેમ, પરમાણુમાં ચેતનતા ન હોવાથી, તેને ચેતનસ્વભાવી માનવો અસંભવિત છે અને ચેતનરૂપે તેની પ્રતીતિ જ ન થઈ શકે, તેમ સંવેદનમાં જો અસરૂપતા હોય જ નહીં, તો પટસંવેદનથી જુદારૂપે તેની પ્રતીતિ જ ન થઈ શકે. - આ વિષય પૂર્વોક્ત રીતે સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી વિચારવો.
તેથી, સંવેદન પણ સદસક્રૂપ (ઉભયરૂપ) થાય જ છે. માટે, તમે જે કહ્યું હતું કે “જ્ઞાનના આધારે વિષયવ્યવસ્થા થાય છે, પણ ઉભયરૂપ જ્ઞાન જ ન થતું હોવાથી, વસ્તુને ઉભયરૂપ માની શકાય નહીં” – તે બધું કથન નિરસ્ત થાય છે.
(૯૯) પૂર્વપક્ષ : ઘટસંવેદન, જયારે બીજા જ્ઞાનની સહાયતાથી રહિત હોય, ત્યારે તેનો પટાદિસંવેદનથી જુદારૂપે અનુભવ થાય છે.
ઉત્તરપક્ષ એ વાત તો બરાબર જ છે, એમાં કોણ ના પાડે છે?
૨. ‘તસંવિવિતા' તિ વ-પારઃ ૨. “તીર્ઘવં ' તિ પાઠ: ૪. પ્રેક્ષ્યતાં ૭૫તમ પૃષ્ઠમ્ |
રૂ. ‘વેતનાન્ટેડyo' તિ ઘ-પાd: I

Page #247

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१३५ सहायत्वं सहायाभावं भेदकमन्तरेण ससहायस्येव न युज्यत इति ब्रूमः । असहायं च घटोऽयं न पटादीति क्षयोपशमानुरूपमपरित्यक्तान्योन्यगर्भ संवेदनमाविद्वदङ्गनादिप्रतीतमित्यविषयोऽयं विवादस्य । न चैतदनर्थजम्, तद्भावभावित्वोपलब्धेः, तदन्यस्य
.......................* व्याख्या ................. त्यादि । किन्तु तदेवासहायत्वम्-अन्यरहितत्वं सहायाभावं मुख्यं भेदकमन्तरेण-विना ससहायस्येव-अपरस्य न युज्यते इति ब्रूमः, न तु किञ्चिदन्यत् । प्रकृतयोजनामाह-असहायं चेत्यादि । असहायं च-तदन्यविविक्तं च । कथमित्याह-घटोऽयं न पटादीति-एवं क्षयोपशमानुरूपं तदनन्तधर्मकत्वेऽपि नियमप्रवृत्त्या, अपरित्यक्तान्योन्यगर्भम्, इतरेतरानुवेधात्, संवेदनमिति विशेष्यम् । आविद्वदङ्गनादिप्रतीतम्, सकललोकप्रसिद्धमित्यर्थः । इति-एवं
...... ........ मनेतिरश्मि ........ અસહાય એવા ઘટસંવેદનને, અન્યવિવિક્ત માનવામાં કોઈ વાંધો નથી, પણ તેમાં અસહાયત્વરૂપ વિશેષણ સહાયાભાવરૂપ ભેદક વિના નહીં ઘટી શકે... જેમ સસહાય એવા (પટ-ઘટ ઉભય) સંવેદનમાં સહાયાભાવ ન હોવાથી ઘટસંવેદન અન્યવિવિક્ત નથી, તેમ આ પણ અન્યવિવિક્ત નહીં बने भने असहायशान, 'अयं घटः, न पटः' वगेरे १३५ - अन्योन्यानुविद्ध स्व३५नुं ४ (सत्यासत्त्व ઉભયસ્વરૂપનું જ) સર્વને પ્રતીત છે, એમાં કોઈ વિવાદ જ નથી, એવું સંવેદન તો વિદ્વાનથી લઈને અંગના સુધીના બધાને પ્રતીતિસિદ્ધ છે.
હવે જેવી વસ્તુ છે તેવું જ તેનું જ્ઞાન થાય છે, અહીં ઘટાદિ વસ્તુમાં, અનંત ધર્મો છે અને વિષયવસ્તુ પ્રમાણે જ્ઞાન માનવામાં તો બધા ધર્મોનું બધા પ્રમાતાને જ્ઞાન માનવાનો પ્રસંગ આવે, પણ તેવું ન થવાનું કારણ જ્ઞાનાવરણાદિનો તેવો વિચિત્ર ક્ષયોપશમ છે.. બસ, આ ક્ષયોપશમને अनुसार प्रभाताने 'घटो न पटः - मृन्मयो न सुवर्णमयः' इत्याहि ३५४ शान थाय छे. सारीते,वस्तुनु જ જયારે સદસરૂપ સંવેદન થતું હોય, ત્યારે “વસ્તુ સદસરૂપ શી રીતે?” – એવો વિવાદ ફોગટનો ४ छे.
- સદસરપ સંવેદન પદાર્થજન્ય જ છે સદસરૂપ જ્ઞાન, પદાર્થ વિના જ ઉત્પન્ન થાય છે, એવું નહીં કહેવું, કારણ કે (૧) પદાર્થ હોય તો સદસરૂપ જ્ઞાન થાય છે, અને (૨) પદાર્થ ન હોય તો તેનું જ્ઞાન પણ નથી થતું, કારણ કે સંવેદન એ પરિણામી અર્થને ગ્રહણ કરવાના સ્વભાવવાળું છે. આમ, અન્વય-વ્યતિરેકથી સિદ્ધ થાય
.....* विवरणम् . 87. तदनन्तधर्मकत्वेऽपि नियमप्रवृत्त्येति । यदि हि विषयवस्तुमात्राधीनमेव संवेदनं प्रवर्तेत तदाऽनन्तधर्मणो विषयस्य भावात् हेलयैव सकलधर्मावगम: सकलप्रमातॄणां प्रसज्येत । न चैवं दृश्यते । अतो नियतेनैव रूपेण यद् विज्ञानं विजृम्भते तज्ज्ञायते नूनं कश्चिदन्यो नियमहेतुरस्ति, स च ज्ञानावरणादिकर्मक्षयोपशम एवेति ।।
१. प्रसिद्धम् इति क-पाठः। २. 'मात्राधीनं संवेदनं' इति क-पाठः। ३. 'प्रवर्तते' इति क-पाठः। ४. 'यदि ज्ञानं' इति क-पाठः ।
...............

Page #248

अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ: तु तदाभासत्वात्, तस्यापि च कदाचित् तथाविधानुभवनिबन्धनत्वेन अनिमित्तत्वायोगादिति ॥
વ્યારડ્યા . प्रतीतत्वादेव अविषयोऽयं विवादस्य, अतो यादृशमिदं तादृशोऽर्थोऽपीति भावः । न चैतदित्यादि । न चैतत्-अन्तरोदितं संवेदनम् अनर्थजम् अवस्तुनिमित्तम् । कुत इत्याह-तद्भावभावित्वोपलब्धेः-अर्थभावे भावित्वोपलब्धेरस्य परिणाम्यर्थग्रहणस्वभावतया न विरुद्धवेयमिति भावनीयम् । क्वचिदेतदर्थाभावेऽपि भवति विकल्पजमित्याशङ्कानिरासार्थमाह-तदन्यस्येत्यादि । तदन्यस्य तु-अनर्थजस्याधिकृतसंवेदनतुल्यस्य तु तदाभासत्वात्-संवेदनाभासत्वात्, तथाविधनिविकल्पकवदिति हृदयम्, तस्यापि च-तदाभासस्य कदाचित् इह वाऽमुत्र
- અનેકાંતરશ્મિ .. છે, કે પદાર્થ વિના સદસરૂપ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ જ નથી થતી અને તદ્દભાવભાવિત્વની જે ઉપલબ્ધિ થાય છે તે હંમેશાં વિરુદ્ધ નથી, અર્થાત્ ભ્રમરૂપ નથી..
પૂર્વપક્ષઃ તમે કહ્યું કે સદસરૂપ સંવેદન, અર્થ હોય તો જ ઉત્પન્ન થાય છે... પણ તેવો નિયમ નથી. ક્યારેક અર્થ ન હોવા છતાં માત્ર વિકલ્પથી પણ તેવું સંવેદન થાય છે, જેમ કે મરુમરીચિકા વગેરે જ્ઞનો...
ઉત્તરપક્ષઃ જો અર્થ વિના તે ઉત્પન્ન થયું હોય તો તે સંવેદન નથી, પણ તેનો આભાસ છે. તેવા પ્રકારના નિર્વિકલ્પની જેમેં..
દ્વિચંદ્ર વગેરે જ્ઞાન પણ અનુભવમૂલક ક્યારેક તો તે સંવેદનાભાસ પણ નિષ્કારણ નથી હોતું, પણ પૂર્વે થયેલા તેવા પ્રકારના ઈહલોકપરલોકના અનુભવને કારણે હોય છે – એટલે તે પણ સદંતર અનર્થજન્ય નથી.
(આશય ઝાંઝવાના જળમાં પાણી ન હોવા છતાં પાણી દેખાય છે, તે પણ, પૂર્વે ક્યાંક તળાવ વગેરેમાં તેવું ચાકચિક્ય જોયું હોય અને પછી પાણી જોયું હોય, તેના કારણે દેખાતું હોય છે... એટલે તે અનુભવ પણ પૂર્વના પાણીજન્ય જ હોય છે, નિર્નિમિત્ત નહીં... કારણ કે અનાદિ સંસારમાં આવા અનુભવો અનેકવાર થયા હોય..)
* પ્રશ્નકારને મૂલતઃ એ સિદ્ધ કરવું છે, કે વસ્તુ વિના પણ જ્ઞાન થતું હોવાથી, સદસરૂપ જ્ઞાન થાય માટે વસ્તુ પણ સદસદૂરૂપ જ હોય, એવું માનવું જરૂરી નથી, પણ, ગ્રંથકારશ્રી એ સિદ્ધ કરશે કે, જ્ઞાન તો વસ્તુમૂલક જ હોવાથી, જેવું જ્ઞાન થાય તેવી વસ્તુ માનવી જ જોઈએ.
જ આશય : બૌદ્ધો નિર્વિકલ્પ અર્થજન્ય-પ્રમાણ માને છે ને સવિકલ્પ અપ્રમાણ માને છે, એટલે અહીં કહે છે - સદસક્રૂપ સંવેદન વસ્તુજન્ય હોય તો પ્રમાણ, અન્યથા આભાસ... જેમ વસ્તુ ન હોતા તેનું નિર્વિકલ્પ થાય તો તે અર્થજન્ય ન હોવાથી તમારે પણ નિર્વિકલ્પાભાસરૂપ જ માનવું પડે છે, તેમ અમે પણ તેવા જ્ઞાનને આભાસરૂપ જ માનશું...
૨. ‘વિષયો વિવાદ્રસ્થ” ત ટુ-પી: ૨. “ વસ્તુ' રૂતિ ટુ-પાઠ: રૂ. ‘
વિત્પમિત્યાં ' રૂત દુपाठः। ४. 'चामुत्र' इति क-पाठः, पूर्वमुद्रिते तु 'वामुत्र' इत्येव पाठः, अत्र तु D प्रतानुसारेण इहपदस्योपादानं कृतम् ।

Page #249

अधिकार: )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
१३७
-
( १०० ) अत्राह-अस्त्येतदुभयविधं संवेदनम् । नास्यापह्नुतिरास्थीयते, किन्त्वेतदपास्तकल्पनानुबन्धेन संवेदनेनैकस्वभावे एवावबुद्धे बोध्ये तदनुभवसामर्थ्यसमुत्था
व्याख्या
वा तथाविधानुभवनिबन्धनत्वेन-तत्तदध्यारोपानुभवनिबन्धनत्वेन हेतुना । किमित्याहअनिमित्तत्वायोगात् कारणात् । न चैतदनर्थजमिति योगः ॥
अत्राह-अस्त्येतदुभयविधम् उभयप्रकारं संवेदनम् । नास्यापह्नुतिरास्थीयतेऽस्माभिः, किन्त्वेतत्-उभयविधं संवेदनम् अपास्तंकल्पनानुबन्धेन-निरस्तकल्पनसम्बन्धेन, निर्विकल्पकेनेत्यर्थः। संवेदनेन-विज्ञानेन एकस्वभाव एव न नानास्वभावे अवबुद्धे - अवगते बोध्ये वस्तुनि भूयः तदनुभवसामर्थ्यसमुत्थापितं यथोदितानुभववीर्यजनितं विकल्पद्वयं घटः अयं
... अनेडांतरश्मि
એટલે તેવા દૃષ્ટાંતો લઈને સદસ ્પ સંવેદન પણ નિમિત્ત વિના જ થાય છે, એવું સિદ્ધ ન पुरी शाय
* सहसध्य संवेध्न वस्तुरन्य नथी - आशंका *
(१००) जौद्ध : उभय३५ संवेधन जमने मान्य छे, अपलाय उरता नथी, पाते संवेन, નિર્વિકલ્પ એવા સંવેદનથી જ્ઞાત (અવબુદ્ધ), એકસ્વભાવી એવી વસ્તુના વિષયમાં, તે અનુભવથી (નિર્વિકલ્પથી) જ જન્ય બે વિકલ્પરૂપ છે, પણ સદસરૂપ વસ્તુજન્ય નથી.
(परमार्थ : जौद्धो, निर्विऽल्पज्ञान स्वलक्षा३य वस्तुन्य माने छे, अने सविऽस्य निर्विऽस्य४न्य... तेखो ऽहे छे, वस्तु खेऽस्वभावी ४ छे, भांथी तेनुं निर्विल्य थाय... पछी ते निर्विकल्पમાંથી સદ્ અને અસદ્પ બે વિકલ્પ ઉત્પન્ન થાય. એ જ ઉભયરૂપ સંવેદન છે. અને વિકલ્પોનો વિષય દુનિયામાં હાજર હોય એવું જરૂરી નથી. કારણ કે વિકલ્પો નિર્વિષયક હોય છે. એટલે તે
... विवरणम् ..
88. तत्तदध्यारोपानुभवनिबन्धनत्वेनेति । शशिशृङ्खपीतभावमरुमरीचिकाद्विचन्द्रादिषु योऽध्यारोपः असत्यपि तथाभूते विषयवस्तुनि तथाकारावभासलक्षणः । स चासावनुभवश्च स निबन्धनं यस्य स तथा, तद्भावस्तत्त्वं तेन । इदमुक्तं भवति-योऽयं साम्प्रतं मरुमरीचिकादौ वितथार्थ: प्रतिभास: प्रथते स नूनं तथाविधदोषादिह लोके परलोके वा तथाविधावभासस्य प्राक् सत्तायां सत्यां न पुनरन्यथा, अतः प्राक्प्रवृत्तमरुमरीचिकाप्रतिभासपूर्वक एव साम्प्रतो मरुमरीचिकादिप्रतिभास: अनादित्वात् संसारस्य ।।
* સ્વલક્ષણ તે પૃથ-પૃથક્ (અત્યંત વિજાતીય-બિલકુલ સદેશતા વિનાના) અને ક્ષણે-ક્ષણે નાશ પામે એવા પરમાણુરૂપ છે.
१. 'नानुवेधेन' इति क-घ-पाठः । २. 'संवेघेन' इति ङ-पाठः । ३. 'स्वसंवेदने' इति ङ-पाठः ४. 'सामर्थ्यसमुत्थापितं यथोदितानुभववीर्य ०' इति ङ-पाठ: । ५. 'समारोपानुभव०' इति ख- पाठ: । इति च पाठ: ।
६. 'शशिश्वेत०'

Page #250

१३८
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
पितं विकल्पद्वयम्, न पुनर्भावाभावात्मकवस्तुप्रभवम्, इति न सूक्ष्मधिय आस्थामनोरथं पूरयति, यतोऽभावस्य कृत्यक्रियासु उपरतव्यापारतयाऽभावत्वम् । यद्यसावपि कार्यक्रियासु कक्षां बध्नीयात् को भावादभावस्य भवता विशेषो दर्शितः स्यात् ? अतो व्युपरतेऽक्षव्यापारेऽर्थपरिच्छेदानुभवसंस्कारप्रसूतो नास्तिताविकल्पः स्वातन्त्र्यं परिहरतीति ।।
............ व्याख्या ..................... न पटादीत्येतदिह वर्तते, न पुनर्भावाभावात्मकवस्तुप्रभवम्, निविषयत्वात् विकल्पानाम् इतिएवं न सूक्ष्मधियः-निपुणमतेः आस्थामनोरथं पूरयति एतद् विकल्पद्वयम् । अत्रैव युक्तिमाहयत इत्यादिना । यतो-यस्मात् अभावस्य कृत्यक्रियासु-अर्थक्रियासु उपरतव्यापारतया कारणेन अभावत्वम्, नान्यथा । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-यद्यसावपि-अभावः कार्यक्रियासु-अर्थक्रियासु कक्षां बध्नीयात्-यत्नं कुर्यात् कस्तर्हि भावात् सकाशात् अभावस्यतुच्छस्य भवता-भावाभावात्मकवस्तुवादिना विशेषो दर्शितः स्यात् ? न कश्चिदित्यर्थः । अत:अस्मात् कारणात् व्युपरतेऽक्षव्यापारे तदुत्तरकालम् अर्थपरिच्छेदानुभवसंस्कारप्रसूतः, निर्विकल्पकसामर्थ्याद्भूत इत्यर्थः । नास्तिताविकल्पः-न पटादीत्यादिरूपः स्वातन्त्र्यं परिहरतीति । अभावाक्षसम्बन्धाभावेन भावमात्रवस्त्वनुभवपरतन्त्र इत्यभिप्रायः । एष पूर्वपक्ष इति ॥
....... मनेतिरश्मि .... વસ્તુજન્ય નથી અને તો વસ્તુ પણ ઉભયરૂપ ન રહે...) એટલે સૂક્ષ્મબુદ્ધિવાળા માટે તે વિકલ્પદ્રય श्रद्धेय नथी... (अर्थात् तेनाथी वस्तु ५५॥ सहस६३५ सिद्ध न 25 श...)
પ્રશ્નઃ પણ તે વિકલ્પ ઉભયરૂપ વસ્તુજન્ય નથી તે માનવાનું કારણ શું?
उत्तर : सभाप तो ओआर्य २. शतो नथी, तेथी ४ तेने समाव उवाय छे... वस्तुमा રહેલ અસરૂપ જો પોતાના વિકલ્પને ઉત્પન્ન કરે, તો તે અસરૂપ જ ન રહે, ભાવની જેમ સરૂપ ४ जना य... अने, तो तमे (भाव-मभावात्म वस्तुवाहीमओ) भाप सने सत्भावनो मे शी रीते संगत ४२शो ?
તેથી, અભાવાંશનો કોઈ જ વ્યાપાર ન હોવાથી, વસ્તુના અભાવાંશ દ્વારા સ્વતંત્રતયા નાસ્તિતારૂપ (પટાદિ નથી એવા) વિકલ્પની ઉત્પત્તિ જ અસંભવિત છે. (એટલે અસરૂપ વિકલ્પ, અસરૂપ वस्तु४न्य नथी.)
પ્રશ્નઃ તો તેની ઉત્પત્તિ શેનાથી થશે?
ઉત્તરઃ અર્થને જણાવનાર જે નિર્વિકલ્પ સંવેદન છે, તેના સામર્થ્યથી આ નાસ્તિતા વિકલ્પની ઉત્પત્તિ થાય છે, અને તે નિર્વિકલ્પ સંવેદન માત્ર ભાવરૂપ વસ્તુના જ અનુભવરૂપ છે, અભાવરૂપ વસ્તુના નહીં, કારણ કે અભાવાંશ સાથે ઇન્દ્રિયનો સંબંધ જ ન થતો હોવાથી, અભાવરૂપ વસ્તુનો અનુભવ જ અસંભવિત છે.
१. इति' इति पाठो न विद्यते घ-पुस्तके।

Page #251

अधिकार: )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
( १०१ ) अत्रोच्यते-‘तदनुभवसार्श्वसमुत्थापितं विकल्पद्वयम्" इत्यनवद्यमेव, किन्तु न तद्द्वयनिमित्तस्वभावतामन्तरेणास्माद् द्वयप्रसूतिः, हेत्वभेदेऽपि फलभेदाभ्यु
*વ્યાબા
I
अत्रोच्यते समाधि:-तदनुभवसामर्थ्यसमुत्थापितं विकल्पद्वयमित्यनवद्यमेव - अपापमेव, किन्तु इदमवद्यं न तदद्वयनिमित्तस्वभावतामन्तरेण । नेति प्रतिषेधे । तच्च तद् द्वयं च तद्द्द्वयम्-अधिकृतविकल्पद्वयम्, तस्य निमित्तस्वभावता - कारणस्वभावता तद्द्वयनिमित्तस्वभावता, तामन्तरेण-विना । अस्मात् - अर्थपरिच्छेदानुभवसंस्काराद् द्वयप्रसूतिः, द्वयमिति विकल्पद्वयम् । कुतो न प्रसूतिरित्याह- हेत्वभेदेऽपि सति फलभेदाभ्युपगमे क्रियमाणेऽभ्युपगमविरोधात्, “अयमेव हि भेदो भेदहेतुर्वा भावानां यदुत विरुद्धधर्माध्यासः कारणभेदेश्च" * અનેકાંતરશ્મિ *.
१३९ ->
નિષ્કર્ષ ઃ આ રીતે, માત્ર ભાવરૂપ વસ્તુના અનુભવરૂપ એવા નિર્વિકલ્પ સંવેદનને પરતંત્ર રહીને જ, નાસ્તિતાવિકલ્પની ઉત્પત્તિ થાય છે. આમ નિર્વિકલ્પ સંવેદનથી જ સદસરૂપ વિકલ્પદ્રયની ઉત્પત્તિ થતી હોવાથી, વિકલ્પદ્રય સદસપ પદાર્થજન્ય છે, એવું માઁની શકાય નહીં.
* બૌદ્ધ આશંકાની સચોટ સમીક્ષા
:
(૧૦૧) ઉત્તરપક્ષ ઃ તમે જે કહ્યું હતું કે “વસ્તુના અનુભવરૂપ નિર્વિકલ્પ સંવેદનનાં સામર્થ્યથી સદસ ્પ વિકલ્પદ્રયની ઉત્પત્તિ થાય છે’–તે કથન તો બરાબર જ છે, તેમાં કોઈ દોષ નથી.
પણ નિર્વિકલ્પથી વિકલ્પદ્રયની ઉત્પત્તિ માટે નિર્વિકલ્પમાં જો બેની કારણતારૂપ બે સ્વભાવ ન હોય તો તેમાંથી બેનો જન્મ ન થાય, નહીંતર તમારા જ અલ્યુપગમનો વિરોધ આવશે, કારણ કે તમે પણ હેતુના અભેદથી ફળનો ભેદ માન્યો જ નથી. જુઓ -
કહ્યું છે કે – “વિરુદ્ધ ધર્મોનો અધ્યાસ તે જ વસ્તુનો ભેદ છે અને કારણભેદ તે જ વસ્તુના ભેદનું કારણ છે.”
ફળ બે છે, બે વિકલ્પ... તો હેતુ પણ બે સ્વભાવરૂપ બે જ જોઈએ...
બૌદ્ધ : “કાર્યભેદ માટે ઉપાદાનહેતુનો ભેદ જરૂરી છે, નિમિત્તહેતુનો ભેદ નહીં” - આવો જ અમારો સ્વીકાર હોવાથી, પ્રસ્તુતમાં અલ્યુપગમવિરોધ નહીં આવે, કારણ કે નિર્વિકલ્પ સંવેદનનું સામર્થ્ય તે વિકલ્પદ્રયનું ઉપાદાનકારણ છે જ નહીં અને તેથી કાર્યભેદ માટે તેનો ભેદ નહીં માનવો પડે. .
* અહીં બૌદ્ધને મૂલતઃ એ ફલિત કરવું છે, કે નિર્વિકલ્પની ઉત્પત્તિ માત્ર ભાવરૂપ વસ્તુથી થાય છે અને વિકલ્પદ્રયની ઉત્પત્તિ વસ્તુથી થતી જ ન હોવાથી, વિકલ્પદ્રયના આધારે વસ્તુ પણ સદસરૂપ છે, એવું સિદ્ધ ન કરી
શકાય.

* અહીં પૂર્વોક્ત કથનને બરાબર કહેવાનું કારણ એ છે, કે નિર્વિકલ્પ સંવેદન તે દર્શનરૂપ છે અને વિકલ્પદ્રુય તે જ્ઞાનરૂપ છે... દર્શન તે જ્ઞાનનું કારણ બને - તે જૈનદર્શનનો પ્રસિદ્ધ પદાર્થ છે, તેથી તેવું માનવામાં કોઈ દોષ નથી...
१. प्रेक्ष्यतां १२७तमं पृष्ठम् । ૨. પ્રેક્ષ્યતાં ૮૬તમ પૃષ્ઠમ્ ।

Page #252

Bo
अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ: पगमेऽभ्युपगमविरोधात् । उपादानहेत्वभेदे सति स विरोधः न च तत्सामर्थ्यमुपादानमस्य, अहेतुकं तद्येतत् सौत्रान्तिकपक्षे तदपरस्याभावात्, तस्यैव वासनादित्वात् । न च तत्त्वत
-
ચારડ્યા इत्यभ्युपगमात् । उपादानहेत्वभेदे सति स विरोधः-अभ्युपगमविरोधः । न च तत्सामर्थ्यम्अर्थपरिच्छेदानुभवसंस्कारलक्षणम्, उपादानमस्य-अधिकृतविकल्पद्वयस्य, अतोऽयं न दोष इत्यभिप्रायः । एतदाशङ्क्याह-अहेतुकं तर्चेतत्-विकल्पद्वयम् । कुत इत्याह-सौत्रान्तिकपक्षेबाह्यार्थवादिमते तदपरस्य-यथोदितसामर्थ्यातिरिक्तस्य अभावात् कारणात् । वासनादि तदित्याशङ्कापोहायाह-तस्यैव वासनादित्वात्, न ह्यधिकृतसामर्थ्यातिरिक्तमन्यद् वासनादि, अनभ्युपगमात्; योगाचारपक्षे त्वालयमधिकृत्य उपरिष्टाद् वक्ष्यामः । न चेत्यादि । न च
અનેકાંતરશ્મિ ... સ્યાદ્વાદી : એ રીતે જો નિર્વિકલ્પ સામર્થ્ય પણ ઉપાદાનકારણ નહીં બને, તો સૌત્રાંતિકમતે (બાહ્યાર્થવાદીમતે) – બીજું કોઈ જ કારણ ન રહેવાથી – વિકલ્પદ્રયની ઉત્પત્તિ નિર્દેતુક માનવાની આપત્તિ આવશે, અર્થાત્ કારણ વિના જ બે વિકલ્પ ઉત્પન્ન થવા લાગશે, જે કદી દેખાતું નથી.
આશય : તે વિકલ્પોત્પત્તિનાં કારણ તરીકે, નિર્વિકલ્પ સામર્થ્ય માનવાની જ તેમની કલ્પના છે. (અર્થ નહીં, અર્થને કારણ માનવામાં આવે, તો તજ્જન્ય વિકલ્પને અભ્રાન્ત માનવું પડે, જે ઇષ્ટ નથી.) હવે જો તે નિર્વિકલ્પસામર્થ્ય પણ કારણ ન બને, તો તેમના મતે બીજું કોઈ જ કારણ ન રહે અને તો વિકલ્પની નિહેતુકતા જ થાય.
બૌદ્ધ વિકલ્પદ્રય નિહેતુક નહીં બને, કારણ કે તેના ઉપાદાનહેતુ તરીકે “વાસના તત્ત્વનો સ્વીકાર કર્યો છે, તે જુદી જુદી વાસનાથી જુદા જુદા વિકલ્પની ઉત્પત્તિ થય છે..
સ્યાદ્વાદી : પણ, સૌત્રાંતિકમતે (બાહ્યાર્થવાદી બૌદ્ધવિશેષના મતે) નિર્વિકલ્પ સામર્થ્ય એ જ વાસના છે, તેનાથી અતિરિક્ત એવું વાસના વગેરે કોઈ તત્ત્વ જ નથી, કે જે ઉપાદાન કારણ તરીકે બની શકે અને નિર્વિકલ્પને તો ઉપાદાન માન્યું નથી, કારણ કે તેમ માનવામાં નિર્વિકલ્પને ઉભયસ્વભાવી માનવું પડે છે - આ રીતે ઉપાદાન કારણ તરીકે કોઈ જ ન રહેવાથી, વિકલ્પદ્રયની નિર્દેતુકતા યથાવસ્થિત જ રહેશે... યોગાચારમતે (બૌદ્ધવિશેષમતે), વિકલ્પદ્ધયના કારણ તરીકે “આલયવિજ્ઞાન” સ્વીકૃત છે, પરંતુ તે પણ ઘટતું નથી, એ અમે આગળ કહીશું.
- ઉપાદાન-નિમિત્તની વ્યવસ્થા પણ અસંગત : વળી, બૌદ્ધમતે “વાસના તે ઉપાદાનકારણ અને નિર્વિકલ્પ તે નિમિત્તકારણ” – એમ ઉપાદાન અને નિમિત્ત કારણની જુદી જુદી વ્યવસ્થા પણ અસંગત છે, કારણ કે હેતુ તરીકે તો બંને સમાન છે,
જ પ્રશ્નકાર,વિકલ્પની ઉત્પત્તિમાં નિર્વિકલ્પને નિમિત્તકારણ માનશે અને કાર્યભેદ માટે નિમિત્તકારણનો ભેદ જરૂરી ન હોવાથી, નિર્વિકલ્પ તો એકરૂપ જ સાબિત થશે. આ રીતે અભ્યપગમવિરોધ-નિર્વિકલ્પની ઉભયરૂપતા - વિકલ્પદ્રયની નિર્દેતુકતા વગેરે એકે આપત્તિ આવતી નથી, એવો પ્રશ્નકારનો આશય છે...
૧. ‘૩પરિણા' રૂતિ ઇ-પાઠ: I

Page #253

अधिकार: )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
१४१
-
स्तन्नीतावुपादानेतरहेत्वोर्भेदसिद्धिः, हेतुलक्षणाविशेषात्, विशिष्टलक्षणायोगाच्च ॥ ( १०२ ) न चासाधारणादिहेतुतया तत्सिद्धिः, आद्यस्यासम्भवात्, एकस्यैवानेककार्यकृत्त्वात् सर्वबुद्धैर्शप्तेः, अन्यथा तदतत्त्वप्रसङ्गः । स्वभावभेदमन्तरेण चाधिकृत
...व्याख्या ...
तत्त्वततस्तन्नीतौ सामान्येनैव उपादानेतरहेत्वोः नाममात्रकल्पितयोर्भेदसिद्धिः । कुत इत्याहहेतुलक्षणाविशेषात् सामान्येन विशिष्टलक्षणायोगाच्च द्वयोरपि ॥
न चेत्यादि । न च असाधारणादिहेतुतया असाधारण उपादानहेतुः साधारणस्त्वितर इत्येवम्भूतया तत्सिद्धिः- उपादानेतरहेत्वोर्भेदसिद्धिः । कुत इत्याह- आद्यस्य- असाधारणस्य हेतोः असम्भवात् । कथमसम्भव इत्याह- एकस्यैवेत्यादि । एकस्यैव वस्तुनोऽनेककार्यकृत्त्वात्अनेककार्यकरणशीलत्वात्। एतदेवाह सर्वबुद्धैः - सर्वज्ञैज्ञप्तेरेकस्य । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्य
... अनेअंतरश्मि
બેમાં વિશેષ કોઈ ફેરફાર નથી અને જો કોઈ વિશેષતા જ ન હોય, તો ‘આ ઉપાદાન અને આ નિમિત્ત' - खेम अनेनो लेह ४ संगत न । शडे...
܀
(१०२) जौद्ध : (१) के असाधारण अरा होय ते उपाधानारा, अने (२) ४ साधारण કારણ હોય તે નિમિત્તકારણ - આમ, ઉપાદાન-નિમિત્તનો ભેદ સંગત થઈ શકશે.
સ્યાદ્વાદી ઃ- એવું પણ અસંભવિત છે, કારણ કે અસાધારણ કારણ ત્યારે કહેવાય કે તે એક જ अर्यनुं अरा होय, अन्यनुं नहीं...
પ્રશ્ન ઃ તદ્ તદ્ વહ્નિ વગેરે તદ્ તદ્ ધૂમના જ કારણ હોય છે, તો એક જ કારણથી એક જ કાર્ય थाय छे ४ ने ?
ઉત્તર : ના. દરેક વસ્તુ, સર્વ સર્વજ્ઞોનાં જ્ઞાનમાં કારણ બને છે, એટલે દરેક વસ્તુ અનેક જ્ઞાનરૂપ કાર્ય તો ઉત્પન્ન કરે જ છે... જો સર્વ સર્વજ્ઞો સર્વ વસ્તુને ન જાણે - એક પણ વસ્તુ જાણવી રહી જાય તો તેમનું સર્વજ્ઞપણું જ ન રહે... એટલે અસાધારણ કારણ કોઈ છે જ નહીં અને તેથી
.... विवरणम् ..
89. सर्वज्ञैर्ज्ञेप्प्रेरेकस्येति । यदा सर्वेऽपि बुद्धाः सर्वात्मना सर्वमपि वस्तु अतीतानागतवर्तमानभेद - भन्नं पश्यन्ति तदा न किञ्चिद् विषयवस्तु कस्यचिद् बुद्धज्ञानस्यासाधारणरूपेणालम्बनभावं प्रतिपद्यते; अतो विवक्षितबुद्धज्ञानस्य य उपादानहेतुः कल्प्यते, सोऽपि न तत्र साधारणभावेन व्यावृत्तः, विवक्षितबुद्धव्यतिरिक्तबुद्धज्ञानानां तस्यालम्बनत्वादिति ।।
* જે કારણ કાર્યરૂપે પરિણમે તે ઉપાદાન અને પરિણમનમાં જે સહાય કરે તે નિમિત્ત - આમ સ્યાદ્વાદમતે તો બંનેની વ્યવસ્થા સંગત જ છે, પણ બૌદ્ધમતે સંગત નથી...
* વસ્તુ જ્યારે એક સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં કારણ બને, ત્યારે તે બીજા સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં પણ કારણ હોય છે જ, અન્યથા બીજા સર્વજ્ઞને તે વસ્તુ ન જણાય. . તેથી દરેક વસ્તુ સર્વ બુદ્ધોના જ્ઞાનમાં સાધારણ કારણ છે, કોઈ પ્રતિનિયત વિશે અસાધારણ કારણ નહીં..
'असाधारणोपा०' इति क- पाठः । २. 'नानेककार्यकारित्वं साधारणत्वं' इति टिप्पणकं ड-प्रतौ ।
१.

Page #254

१४२
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
सामर्थ्यस्यापि तदुभयनिमित्तत्वानुपपत्तेः तदेकत्वापत्तिः । तथाहि-येन स्वभावेन तदेकस्य निमित्तं तेनैवापरस्येति तद्वत् तदितरस्यापि तत्त्वम्, तत्तत्त्वान्यथाऽयोगात्, तदुभय
............... व्याख्या .................................... मित्याह-अन्यथेत्यादि । अन्यथा-एवमनभ्युपगमे तदतत्त्वप्रसङ्गः तेषां-बुद्धानामबुद्धत्वप्रसङ्गः, तदेकापरिज्ञाने तत्सर्वज्ञत्वाभावादित्यर्थः । प्रकृतमेवाधिकृत्याह-स्वभावेत्यादि । स्वभावभेदमन्तरेण चाधिकृतसामर्थ्यस्यापि उपन्यस्तविकल्पद्वयनिमित्तस्य तदुभयनिमित्तत्वानुपपत्तेः तच्च तत् उभयं च तदुभयं प्रक्रान्तविकल्पोभयं तत्कारणत्वानुपपत्तेः कारणात् । किमित्याह-तदेकत्वापत्तिः तस्य-प्रक्रान्तविकल्पोभयस्यैकत्वापत्तिः । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहीत्युपप्रदर्शने । येन स्वभावेन तत्-अधिकृतसामर्थ्यम्, एकस्य निमित्तम्, प्रक्रमात् विकल्पस्य, तेनैव-स्वभावेन अपरस्य-विकल्पस्य इति-एवं तद्वत्-एकविकल्पवत् तदितरस्यापि-अपरविकल्पस्यापि तत्त्वम्-एकविकल्पत्वम् । कुत इत्याह-तत्तत्त्वान्यथाऽयोगात्, तस्य-अधिकृतसामर्थ्यस्वभावस्य तत्त्वं येनैव तेनैवेत्यनेन प्रकारेणैकत्वं तत्तत्त्वं तदन्यथाऽयोगात्, न हि तदेवाकुर्वतस्तत्तत्त्वमिति भावनीयम् । तदुभयनिमित्तत्वैकस्वभावत्वेऽस्यादोष इति विभ्रमव्यपोहायाह-तदुभयेत्यादि । तदुभयनिमित्तत्वम्-अधिकृतविकल्पोभयनिमित्तत्वमेव एको भावः-स्वभावो यस्याधिकृतसामर्थ्यस्य तत्तदुभयनिमित्तत्वैकभावं तद्भाव
.............. मनेतिरश्मि *... પૂર્વોક્ત રીતે ઉપાદાન-નિમિત્તની વ્યવસ્થા અસંગત જ રહેશે.
નિર્વિકલ્પ સંવેદનને ઉભયરૂપ માનવું જ પડશે - વિકલ્પદ્રયની ઉત્પત્તિમાં, વસ્તુના અનુભવરૂપ નિર્વિકલ્પ સામર્થ્યને, જો નિમિત્તકારણ માનો, તો પણ તે નિર્વિકલ્પને ઉભયસ્વભાવી તો માનવું જ પડે, નહીંતર - જુદા જુદા વિકલ્પ માટે જુદું જુદું निमित्त न २३वाथी - बने वि५ मे ३५ ४ थशे...
ભાવ એ છે કે, નિમિત્ત કારણ જો એકરૂપ હોય, તો તે (નિર્વિકલ્પ), જે સ્વભાવથી પ્રથમ વિકલ્પનું નિમિત્ત બનશે, તે જ સ્વભાવથી બીજા વિકલ્પનું નિમિત્ત બનશે. આમ એક જ સ્વભાવથી બીજા વિકલ્પની ઉત્પત્તિ થઈ હોવાથી, બીજો વિકલ્પ પણ પહેલા વિકલ્પ જેવો જ થશે. જો બંને વિકલ્પ એક જેવા જ નહીં થાય, તો તે નિમિત્તની એકસ્વભાવતા જ નહીં ઘટે, કારણ કે બે જુદી વસ્તુ બનાવે અને છતાં વસ્તુ (સ્વભાવ) તે જ છે, તેમ શી રીતે કહેવાય? માટે, એકસ્વભાવી નિર્વિકલ્પથી વિકલ્પદ્રયની ઉત્પત્તિ ન માની શકાય.
પ્રશ્નઃ નિર્વિકલ્પનો એવો સ્વભાવ છે કે, જે તે બે જુદા જુદા વિકલ્પનું કારણ બને છે..
१. 'तत्तत्त्वान्यथायोगात्' इति क-पाठः । २. 'तत्कारणानुपपत्तेः' इति ङ-प्रतौ। ३. 'तदेकविकल्पवत्' इति क-पाठः । ४. 'तदन्यथायोगात्' इति घ-पाठः। ५. 'स्वभावत्वस्यादोष' इति क-पाठः, 'स्वत्वे स्याददोष' इति तु ङ
पाठः ।

Page #255

મfધal:)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
૨૪૨
જ
निमित्तत्वैकभावत्वे चित्रतया तद्भेदसिद्धेः, (१०३) इति भावाभावात्मकवस्तुप्रभवमेव तद्विकल्पद्वयम्, पारम्पर्येण तन्निमित्तत्वात् । अतोऽत्यन्तसूक्ष्मधियः किं नास्थामनोरथं पूरयतीति वाच्यम् ? ॥
- વ્યસ્થી ........ स्तस्मिन् सति चित्रतया कारणेन, न ह्यनेकगर्भमेकमचित्रं नामेत्यर्थः । तद्भेदसिद्धेः-प्रक्रमादधिकृतसामर्थ्यस्य स्वभावभेदसिद्धेः इति-एवमुक्तनीत्या भावाभावात्मकवस्तुप्रभवमेव तत्अधिकृतविकल्पद्वयम् । कुत इत्याह-पारम्पर्येण तन्निमित्तत्वात्-तदुद्भवान्निविकल्पकादुत्पत्तेरिति । न हि शुक्लवस्तुप्रभवादविकल्पाच्छुक्लपीतविकल्पद्वयप्रभव इत्यालोचनीयम् । अत इत्यादि । अतः-अस्मात् कारणात् अत्यन्तसूक्ष्मधियः-इत्थमालोचकस्य किं नास्थामनोरथं पूरयतीति वाच्यम् ? पूरयत्येवेत्यर्थः ॥
અનેકાંતરશ્મિ જ ઉત્તર : પણ એ રીતે તો, નિર્વિકલ્પના સ્વભાવમાં ઉભયસ્વભાવ આવશે જ, કારણ કે જુદા જુદા નિમિત્તવાળો સ્વભાવ એકરૂપ ન હોઈ શકે. માટે વિકલ્પયની ઉત્પત્તિ માટે, નિર્વિકલ્પને પણ ઉભયસ્વભાવી તો માંનવું જ પડશે.
- સદસપ વિકલ્પયની વસ્તુજન્યતા : (૧૦૩) સદસરૂપ બંને વિકલ્પની ઉત્પત્તિ, ભાવ-અભાવાત્મક વસ્તુથી જ થાય છે. તે આ રીતે – ભાવ-અભાવરૂપ વસ્તુથી, સદસરૂપ નિર્વિકલ્પ સંવેદન થાય અને તે નિર્વિકલ્પ સંવેદનના સામર્થ્યથી, ઉભયસ્વભાવી વિકલ્પદ્રયની ઉત્પત્તિ થાય છે. આમ, પરંપરાએ વસ્તુથી જ વિકલ્પદ્રયની ઉત્પત્તિ થાય છે. | માટે, વસ્તુને પણ ઉભયરૂપ માનવી જ જોઈએ. વસ્તુ જો માત્ર શુક્લ જ હોય, તો તજ્જન્ય નિર્વિકલ્પથી, શુક્લતાનો જ વિકલ્પ થશે, શુક્લ-પીત ઉભયરૂપતાનો નહીં... તે રીતે વસ્તુ જો માત્ર સરૂપ જ હોય, તો તજ્જન્ય નિર્વિકલ્પથી માત્ર સરૂપતાનો જ વિકલ્પ થઈ શકે, અસરૂપતાનો નહીં... પણ, અસરૂપતાનો વિકલ્પ પણ થાય તો છે જ , તેથી વસ્તુને અસરૂપ પણ માનવી જ જોઈએ, એમ ફલિત થાય છે.
આમ વિકલ્પદ્ધય, (ઉભયરૂપ) વસ્તુજન્ય છે, એ સિદ્ધ થતાં, વસ્તુ પણ ઉભયરૂપ છે, તે અત્યંત સૂક્ષ્મબુદ્ધિવાળાને શ્રદ્ધેય બને જ છે... (પૂર્વપક્ષીએ સૂક્ષ્મબુદ્ધિવાળાને શ્રદ્ધેય નથી કહ્યું, તો સિદ્ધાંતી અત્યંત સૂક્ષ્મબુદ્ધિવાળાને જ એ સમજાય એમ કટાક્ષ કરે છે....)
અહીં નિર્વિકલ્પને ઉભયસ્વભાવી સિદ્ધ કરવા પાછળ એવો આશય છે, કે જો વસ્તુ ઉભયરૂપ ન હોય તો તજ્જન્ય નિર્વિકલ્પ પણ ઉભયસ્વભાવી ન જ હોઈ શકે. ફલતઃ વસ્તુ પણ ઉભયરૂપ સિદ્ધ થશે.
૨. ‘વૈવસ્વવત્વે' રૂતિ -પd: I ૨. ‘ત્પત્વોત્તેજિત' તિ ટુ-પd: I

Page #256

१४४ अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः (१०४) यदपि चोक्तम्-'यतोऽभावस्य कृत्यक्रियासु उपरतव्यापारतयाऽभावत्वम्' इत्येतदपि न नो बाधायै, पररूपेणार्थक्रियाऽकरणात् तद्रूपस्य च तत्राभावात् । ततश्च 'यद्यसावपि कार्यक्रियासु कक्षां बध्नीयात् को भावादभावस्य भवता विशेषो दर्शितः स्यात्' इत्येतदप्यत्रानवकाशमेव, तथाकार्यक्रियाऽकरणादिति । (१०५) अतो व्युपरतेऽप्यक्षव्यापारेऽर्थपरिच्छेदानुभवसंस्कारप्रसूतो नास्तिताविकल्पः तत्प्रसूतत्वादेव कथं स्वातन्त्र्यं परिहरति इति चिन्तनीयम्, अन्यथाभूतेऽर्थे तथापरिच्छेदानुभवसंस्कारानुपपत्तेः
....... व्याख्या .........
___ यदपि चोक्तं पूर्वपक्षे-'यतोऽभावस्य कृत्यक्रियासु उपरतव्यापारतयाऽभावत्वम्' इति एतदपि न नः-नास्माकं बाधायै । कुत इत्याह-पररूपेणार्थक्रियाऽकरणात् तद्रूपस्य च-पररूपस्य च तत्र-वस्तुनि अभावात् । ततश्च यद्यसावपि कार्यक्रियासु कक्षां बध्नीयात् को भावादभावस्य भवता विशेषो दर्शितः स्यात्, इत्येतदपि अत्र-उदितपक्षे अनवकाशमेव । कुत इत्याह-तथा-तेन पररूपभावप्रकारेण कार्यक्रियाऽकरणादिति । अतो व्युपरतेऽप्यक्षव्यापारे परनीत्याऽपि अर्थपरिच्छेदानुभवसंस्कारप्रसूतो नास्तिताविकल्पः तत्प्रसूत
....... मनेतिरश्मि ...... ___(१०४) वणी, तमे ४ ४युं उतुं - "मभावनो 5 ५५ अर्यमा व्यापार न होवाथी ४, તેને અભાવ કહેવાય છે” – તે કથન પણ અમારી બાધા માટે નથી, કારણ કે વસ્તુ પરરૂપે કોઈ પણ અર્થક્રિયા કરતી જ નથી અને પરરૂપ ત્યાં નથી જ..
આશય એ છે કે, ઘડો પાણી ધારણ કરવું વગેરે રૂપ ઘડાસંબંધી જ અર્થક્રિયા કરે છે, ઘડામાં પટરૂપ ન હોવાથી, ઘડો તે પસંબંધી શીતત્રાણ વગેરે રૂપ અર્થક્રિયા કરતો નથી. આમ ઘડો, પટરૂપે કોઈપણ અર્થક્રિયા ન કરતો હોવાથી, અભાવાંશ તો વ્યાપારરહિત જ છે.
તેથી તમે જે કહ્યું હતું કે – “જો અભાવ પણ કાર્યક્રિયામાં વ્યાપાર કરવા લાગશે, તો તમે ભાવ કરતા અભાવ જુદો છે – એવું શી રીતે બતાવી શકશો?” તે કથનને પણ અહીં અવકાશ નથી, કારણ કે ઘટાદિ વસ્તુઓ પરરૂપે અર્થક્રિયા ન કરતી હોવાથી, અભાવાંશ તે અર્થક્રિયામાં અવ્યામૃત જ છે, માટે ભાવ-અભાવનો ભેદ પણ અસંગત નથી.
- બૌદ્ધવ્યવસ્થા માટે પણ વસ્તુને સદસરૂપ માનવી જરૂરી છે (૧૦૫) તેથી તમે જે કહ્યું હતું કે - “ઇન્દ્રિયનો વ્યાપાર અટકી ગયા પછી પણ, અર્થને જણાવનાર એવાં નિર્વિકલ્પ સંવેદનનાં સામર્થ્યથી, નાસ્તિતાવિકલ્પની ઉત્પત્તિ થાય છે – આમ, निर्वि४८५थी ४ तेनी उत्पत्ति थती होवाथी, वस्तु द्वारा स्वतंत्रतया तेनी उत्पत्ति संभावित छे..." - આ પણ પૂર્વપક્ષનું કથન વિચારણીય છે, અર્થાત્ અયુક્ત છે, કારણ કે નાસ્તિતા વિકલ્પ પણ, ભાવમાત્ર वस्तुना निर्वि४८५ने ५२तंत्रछ ०४ नही... (स्वतंत्र ४ छे...)
१. १३८तमे पृष्ठे। २. प्रेक्ष्यतां १३८तमं पृष्ठं । ३. १३८तमे पृष्ठे । ४. समीक्ष्यतां १३८तमं पृष्ठं ।

Page #257

अधिकार: )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
अतथाभूताच्च ततो न नास्तिताविकल्पप्रसूतिरिति भावनीयम् । ( १०६ ) एतेन यदि “प्रत्यक्षं प्रमाणं पदार्थमात्रास्वेव लब्धप्रतिष्ठं तासामेवावगमो युक्तः, तत्र व्यापारसम्भवात्, अव्यापारेऽपि परिच्छेदे रूपप्रवृत्तेऽपि रसावसाय: अशक्यपरिहारः संम्पद्येत"
१४५
જ બાબા ×
त्वादेव-अर्थपरिच्छेदानुभवसंस्कारप्रंसूतत्वादेव कथं स्वातन्त्र्यं परिहरति, भावमात्रवस्त्वनुर्भवपारतन्त्र्यासिद्धेः इति चिन्तनीयम् । एतदेव भावयति - अन्यथाभूतेऽर्थे - भावमात्रे तथाउभयविकल्पजनकत्वेन परिच्छेदानुभवसंस्कारानुपपत्तेः कारणात् । अतथाभूताच्च ततःतथापरिच्छेदानुभवसंस्कारात् न नास्तिताविकल्पप्रसूतिः, न हि शुक्लपरिच्छेदानुभवसंस्कारात् पीतविकल्पप्रसूतिः इति भावनीयम् । एतेनेत्यादि । एतेन - अनन्तरोदितेन न्यायेन यदि प्रत्यक्षं प्रमाणं पदार्थमात्रास्वेव-स्वलक्षणरूपासु लब्धप्रतिष्ठं वर्तते, ततः तासामेव- पदार्थमात्राणाम् अवगमो युक्तः । कुत इत्याह-तत्रेत्यादि । तत्र-तासु पदार्थमात्रासु व्यापारसम्भवात् प्रत्यक्षस्य । ... અનેકાંતરશ્મિ ...
<$6
આશય : વસ્તુ ઉભયરૂપ સિદ્ધ થતાં, નિર્વિકલ્પ પણ ઉભયરૂપ વસ્તુવિષયક હોવાથી, તેનાથી ઉત્પન્ન થતો અસત્ વિકલ્પ પણ, પરંપરાએ અસરૂપને જ પરતંત્ર છે - નિર્વિષયક નથી (તે સ્વતંત્રપણે જ વસ્તુને સ્પર્શે છે, નિર્વિકલ્પને પરતંત્ર રહીને નહીં...)
જેમ શુક્લવસ્તુજન્ય નિર્વિકલ્પથી માત્ર શુક્લરૂપ જ વિકલ્પ થઈ શકે, પીતરૂપ નહીં... માટે, વસ્તુ માત્ર ભાવરૂપ હોય, તો તજ્જન્ય નિર્વિકલ્પથી માત્ર ભાવરૂપ જ વિકલ્પ થઈ શકે, અભાવરૂપ (નાસ્તિતારૂપ) નહીં. તેથી ભાવ-અભાવરૂપ વિકલ્પદ્રયની ઉત્પત્તિ માટે, વસ્તુને પણ ભાવ-અભાવ ઉભયરૂપ માનવી જ પડશે...
* અભાવાંશનું પણ પ્રત્યક્ષ શક્ય
(૧૦૬) પૂર્વપક્ષ ઃ સ્યાદ્વાદભંગાદિમાં દિવાકરાદિ કહે છે → સ્વલક્ષણ પદાર્થ વિશે જ પ્રત્યક્ષનો વ્યાપાર થતો હોવાથી, પ્રત્યક્ષની પ્રતિષ્ઠા માત્ર ભાવરૂપ પદાર્થ વિશે જ છે અને તેથી, પ્રત્યક્ષ દ્વારા પદાર્થની માત્રાનો=સ્વલક્ષણનો=સ્વલક્ષણરૂપ પદાર્થનો જ બોધ થઈ શકે... અભાવના વિષયમાં પ્રત્યક્ષનો વ્યાપાર જ ન હોવાથી, તેના દ્વારા અભાવનો બોધ શક્ય નથી.
જો અભાવમાં તેનો વ્યાપાર ન હોવા છતાં પણ, પ્રત્યક્ષ દ્વારા તેનો બોધ માની લઈએ, તો તો બધી જ વ્યવસ્થા અસમંજસ થઈ જશે, અર્થાત્ રૂપ વિશે પ્રવર્તેલું પ્રત્યક્ષ રસનો પણ બોધ કરવા લાગશે.

* અભાવાંશ વિશે પ્રત્યક્ષનો વ્યાપાર ન હોવાનું કારણ એ કે, ઇન્દ્રિયનો સંબંધ માત્ર ભાવ સાથે જ છે, અભાવ સાથે નહીં અને જે વિશે ઇન્દ્રિયનો સંબંધ થાય, તે વિશે જ પ્રત્યક્ષનો વ્યાપાર થઈ શકે...
૨. ‘સમાપદ્યેતેતિ’ કૃતિ -પાટ: । ૨. ‘પ્રભૂતત્વાદેવ ૨ થં' કૃતિ ૩-પાન: । રૂ. ‘મવાપાર૦’ કૃતિ ચ-પાટ: ।

Page #258

१४६
अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
इति यदुच्यते परैस्तदपि प्रतिक्षिप्तमिति, पदार्थमात्राणामेवोक्तवद् भावाभावात्मकत्वात्, अन्यथा तन्मात्रतानुपपत्तेः, इतरेतराभावात्मकत्वे तत्तद्भावसिद्धेः ॥ __(१०७) ततश्च 'प्रत्यक्षं प्रमाणं पदार्थमात्रास्वेव लब्धप्रतिष्ठं तासामेवावगमो युक्तः,
.. ..... व्याख्या ........ ...... अव्यापारेऽपि न विद्यते व्यापारो यस्मिन्, प्रक्रमात् प्रत्यक्षस्य, तदव्यापारं-विषयान्तरमभावादि तस्मिन्नपि तद्विषयेऽपि परिच्छेदेऽभ्युपगम्यमाने, सामर्थ्यात् प्रत्यक्षस्यैव । किमित्याह-रूपप्रवृत्तेऽपि परिच्छेदकत्वेन प्रत्यक्षे रसावसायः-रसपरिच्छेदः । किमित्याह-अशक्यपरिहारः सम्पद्येत, अव्यापारेऽपि विषये तत्परिच्छेदसिद्धरित्यभिप्रायः । इति एतद् यदुच्यते परैःस्याद्वादभङ्गादौ दिवाकरादिभिः तदपि प्रतिक्षिप्त-निराकृतमेव इति । कुत इत्याह-पदार्थमात्राणामेवोक्तवद् भावाभावात्मकत्वात् कारणात् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथा तन्मात्रतानुपपत्तेः-पदार्थमात्रतानुपपत्तेः । कथमित्याह-इतरेत्यादि । इतरेतराभावात्मकत्वे सति तत्तद्भावसिद्धेः-पदार्थमात्राणां पदार्थमात्रभावसिद्धेः, अन्यथा तत्साकर्यमनिवारणीयमित्यर्थः ।। ततश्चेत्यादि । ततश्च-एवं च सति 'प्रत्यक्षं प्रमाणं पदार्थमात्रास्वेव लब्धप्रतिष्ठं
................ मनेतिरश्मि ...... આશય એ છે કે, રૂપ વિશે પ્રવર્તેલું પ્રત્યક્ષ માત્ર રૂપનો જ બોધ કરે છે, રસનો નહીં, કારણ કે તેનો વ્યાપાર માત્ર રૂપ વિશે જ છે. પણ, જો વ્યાપાર વિના પણ અભાવનો બોધ થતો હોય, તો રૂપવિષયક પ્રત્યક્ષનો, રસ વિશે વ્યાપાર ન હોવા છતાં, તેના દ્વારા રસનો બોધ કેમ ન થાય? થશે ४, ४ जीवातुं नथी... तेथी, ना विशे व्यापार होय तेनो ४ पोष मानवो लोमे, इसत: અભાવ વિશે વ્યાપાર ન હોવાથી અભાવનો બોધ અસંભવિત જ રહેશે.
ઉત્તરપક્ષઃ પૂર્વોક્ત રીતે, તમારું બધું જ કથન નિરાકૃત થાય છે, કારણ કે ઘટ વગેરે દરેક પદાર્થ ભાવ-અભાવ ઉભયરૂપ જ માનવા પડે, નહીંતર તે પદાર્થની પદાર્થરૂપતા જ ન ઘટે...
प्रश्न: भ?
ઉત્તરઃ કારણ કે પટથી જુદો હોય તો જ ઘડાનું અસ્તિત્વ નિયતરૂપે ઘટી શકે, નહીંતર ઘડો તે પટરૂપ પણ બની જતાં, ઘડાનાં અસ્તિત્વનો જ લોપ થશે. તેથી દરેક વસ્તુ, બીજા પદાર્થના અભાવરૂપ માનવી જ જોઈએ.
(१०७) मे शत, ६२४ वस्तु भाव-ममा उभय३५ डोवाथी, तभे झुंजतुं - "प्रत्यक्ष પ્રમાણની પદાર્થમાં જ પ્રતિષ્ઠા હોવાથી, તેના દ્વારા પદાર્થનો જ બોધ થઈ શકે, કારણ કે પદાર્થ વિશે
છે અભાવનો બોધ નથી થતો - એમ કહેવા દ્વારા પૂર્વપક્ષને એ ફલિત કરવું છે, કે વસ્તુમાં અભાવ છે જ નહીં અને અભાવ ન હોવાથી, વસ્તુની માત્ર સદુરૂપતા જ સિદ્ધ થતાં સાદ્વાદનો ભંગ થશે.
१. स्याद्वादभङ्गादौ दिवाकरादिभिः इति व्याख्ययाऽवगम्यते। २. 'प्रत्यक्षरसा०' इति क-पाठः ।

Page #259

-00
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१४७ तत्र व्यापारसम्भवात् इत्यत्राविसंवाद एव, किन्तु यथाऽवस्थितानामवगमे कथमेकरूपताऽवगमस्येति चिन्तनीयम् । अभावे व्यापाराभावादिति चेत्, न, भावानुविद्धत्वेन तस्य व्यापाराभावासिद्धेः, यथाऽवस्थितार्थप्रकाशनस्वभावत्वात्, तासां च तथाऽवस्थितत्वात्, अन्यथा तद्ग्रहणायोगात् । (१०८) एवं च 'अव्यापारेऽपि परिच्छेदे रूपप्रवृत्तेऽपि
...... ...... व्याख्या ... ....... तासामेवावगमो युक्तः, तत्र व्यापारसम्भवात्' इत्यत्राविसंवाद एव वस्तुस्थित्याऽऽवयोः, किन्तु यथाऽवस्थितानां-पदार्थमात्राणाम् अवगमे कथमेकरूपताऽवगमस्य उभयरूपत्वात् तासामिति चिन्तनीयम् एतत् । पराभिप्रायमाह-अभावे व्यापाराभावादिति चेत्, एकरूपतावगमस्य इति एतदाशङ्क्याह-नेत्यादि । न-नैतदेवम् । भावानुविद्धत्वेन हेतुना तस्य-अभावस्य व्यापाराभावासिद्धेः तत्रावगमस्येति । असिद्धिमेवाह-यथाऽवस्थितार्थप्रकाशनस्वभावत्वात्, अवगमस्येति प्रक्रमः, तासां च-पदार्थमात्राणां तथा-उभयरूपतया अवस्थितत्वात् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथा-उभयरूपतानभ्युपगमे तद्ग्रहणायोगात्-पदार्थमात्राणां ग्रहणायोगात्, भावमात्रतयेति भावः । एवं च सति 'अव्यापारेऽपि परिच्छेदे रूपप्रवृत्तेऽपि *...................................................... मनेतिरश्मि *.......... જ તેનો વ્યાપાર રહેલો છે” – તે કથન તો બરાબર જ છે, તેમાં કોઈ વિસંવાદ નથી, કારણ કે અમે પણ એવું માનીએ છીએ જ કે, જે પદાર્થ વિશે વ્યાપાર હોય તે પદાર્થનો બોધ થાય.
परंतु, तमे ४ युं तुं 3 - "प्रत्यक्ष तो मात्र मा१३५ ५६र्थन ४ थाय छे" - ते थन વિચારણીય છે, કારણ કે પ્રત્યક્ષનો, જેવો પદાર્થ હોય તેવો જ બોધ કરવાનો સ્વભાવ હોવાથી, પદાર્થ જો ભાવાભાવ ઉભયરૂપ હોય, તો તેનો બોધ પણ ભાવાભાવ ઉભયરૂપ જ માનવો જોઈએ. તેથી પ્રત્યક્ષ માત્ર ભાવરૂપે જ થાય - એવું તમે કહી શકો નહીં.
પૂર્વપક્ષઃ સર્વથા તુચ્છ એવા અભાવ વિશે પ્રત્યક્ષનો વ્યાપાર જ ન થતો હોવાથી, પ્રત્યક્ષ દ્વારા તેનો બોધ પણ ન થઈ શકે.
ઉત્તરપક્ષઃ અભાવાંશ તે સર્વથા તુચ્છ નથી, કારણ કે તે ભાવાંશની સાથે મિશ્રિત પણ છે, અર્થાત્ કથંચિત્ ભાવરૂપ પણ છે અને તેથી ઇન્દ્રિયનો સંબંધ પણ થઈ શકતાં, અભાવાંશ વિશે પ્રત્યક્ષનો વ્યાપાર અસંભવિત નથી. ... प्रश्न : तो शुं अभाव विशे ५९ प्रत्यक्षनो व्यापार थाय ?
ઉત્તરઃ હા, કેમ નહીં ? કારણ કે યથાવસ્થિત અર્થને જણાવવાનો તો પ્રત્યક્ષનો સ્વભાવ જ છે. વસ્તુ જો સદસરૂપે રહેલી હોય, તો તેનું પ્રત્યક્ષ પણ સદસરૂપે થવું જ જોઈએ... પ્રત્યક્ષ જો માત્ર સદ્દરૂપ જ માનવામાં આવે, તો - સદસદ્ધરૂપ સંપૂર્ણ વસ્તુનો બોધ ન થવાથી - તેના દ્વારા વસ્તુનું अह°४ संगत नहीं थश...
(१०८) तेथी तमे युं तुं - "अमाव विशे व्यापार न होवा छत ५९l, श्री प्रत्यक्ष
१. प्रेक्ष्यतां १४५तम पृष्ठम् ।
२. समीक्ष्यतां १४५तमं पृष्ठम् । ३. 'तस्य भावस्य' इति ङ-पाठः ।

Page #260

१४८ अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः रसावसायोऽशक्यपरिहारः सम्पद्येत इति' एतदुक्तिमात्रम्, अभिमतविषये व्यापारस्य दर्शितत्वात् । न चैवमनभिमते रसादावसौ, तस्य तत्प्रकाशनस्वभावत्वासिद्धेः, इति न तत्र रसावसायापत्तिरेव, कुतोऽस्याशक्यपरिहारतेति ? अतो भावमात्रस्यैवाभावत्वानुपपत्तेः, लोकानुभवयुक्तिविरोधात्, अन्यविवेकविशिष्टतायाश्च परपक्षेऽयोगात्, तुच्छत्वेन
. . ....व्याख्या ...... रसावसायोऽशक्यपरिहारः सम्पद्येत' इत्येतत्-पूर्वपक्षोदित उक्तिमात्रं-निरर्थकम् । कुत इत्याह-अभिमतविषये-अभावाख्ये व्यापारस्य अवगमसम्बन्धिनो दर्शितत्वात् । न चैवमित्यादि । न चैवमभाववत् अनभिमते रसादौ विषये असौ-अवगमव्यापारः । कुत इत्याहतस्येत्यादि । तस्य, प्रक्रमाद् रूपावगमस्य, तत्प्रकाशनस्वभावत्वासिद्धेः-रसप्रकाशनस्वभावत्वासिद्धेः इति-एवं न तत्र रसावसायापत्तिरेव अतत्स्वभावतया । कुतोऽस्य-रसावसायस्य अशक्यपरिहारतेति ? । नैवेत्यर्थः । अत इत्यादि । अतः स्थितमेतदुभयरूपमेव तदिति प्रतिपत्तव्यमिति योगः । हेतूनाह-भावमात्रस्यैव-अभावाविशिष्टस्य अभावत्वानुपपत्तेः । अनुपपत्तिश्च लोकानुभवयुक्तिविरोधात्, भावस्य ह्यभावत्वे लोकादिविरोधः प्रकटः । अन्यविवेकविशिष्टो भावोऽभाव इति मोहापोहायाह-अन्यविवेकविशिष्टतायाश्च भावगतायाः
....... मनेतिरश्मि * દ્વારા અભાવનો બોધ માનશો, તો રૂપવિષયક પ્રત્યક્ષનો, રસ વિશે વ્યાપાર ન હોવા છતાં પણ, રસનો બોધ થવા લાગશે” – તે બધું કથન પણ માત્ર બોલવા પૂરતું જ જણાઈ આવે છે, કારણ કે પ્રત્યક્ષનો વ્યાપાર અભિમત વિષય એવા અભાવ અંગે અમે સિદ્ધ કરી આપ્યો. અર્થાત્ અભાવાંશ તો પ્રત્યક્ષનો અભિમત વિષય હોવાથી, તે વિશે તો પ્રત્યક્ષનો વ્યાપાર સંભવિત જ છે.
જયારે રૂપવિષયક પ્રત્યક્ષ માટે “સ” તે અનભિમત વિષય છે. એટલે તેમાં (રસમાં) તેનો (પપ્રત્યક્ષનો) વ્યાપાર હોતો નથી, તેનું કારણ એ કે રૂપપ્રત્યક્ષનો સ્વભાવ રસનું પ્રકાશન (બોધ) કરવાનો હોતો જ નથી. માટે, તમે જે કહ્યું હતું કે – “રસનો પણ બોધ થવા લાગશે અને તેનો પરિવાર કરવો અશક્ય થશે” - તે આપત્તિ જ નથી, તો પરિવારની અશક્યતાનો પ્રશ્ન જ ક્યાં?
* વસ્તુને સદસદ્ ઉભયરૂપ માનવી જ રહી ને વળી, અભાવાવિશિષ્ટ ભાવમાત્ર જ વસ્તુ હોય તો તેમાં અભાવત્વ હોઈ શકે નહીં, કારણ કે માત્ર ભાવરૂપ વસ્તુ અભાવરૂપ હોવામાં લોક-અનુભવાદિનો વિરોધ સ્પષ્ટ છે. (અને તો તે વસ્તુ જ ન રહે, તેની પ્રતીતિ જ ન થાય, કારણ કે વસ્તુ સદસરૂપ છે અને તેની પ્રતીતિ પણ સદસરૂપે જ થાય તે સિદ્ધ કર્યું છે. જ્યારે તમે તો માત્ર ભાવરૂપ વસ્તુ માની.),
જે એમ કહ્યું હતું કે - અન્યાભાવથી વિશિષ્ટ એવો ભાવ એ જ વસ્તુ છે (અને તેથી જ તેનું ઉભયરૂપે સંવેદન થાય છે.) ..” એ પણ બરાબર નથી; કારણ બૌદ્ધમતે ભાવમાં અભાવની વિશિષ્ટતા
१. प्रेक्ष्यतां १४५तम पृष्ठम् । २. 'तत्प्रकाशस्वभाव०' इति घ-पाठः । ३. समीक्ष्यतां १४५तमं पृष्टम् ।

Page #261

ધિક્કાર:) व्याख्या विवरण-विवेचनसमन्विता
१४९ तस्य तेन सम्बन्धानुपपत्तेः, तादात्म्य-तदुत्पत्त्यभावात्, विवेकस्य वस्तुताऽशक्तेः, अप्रतिबद्धस्य च विशेषणत्वायोगात्, अतिप्रसङ्गात् उभयरूपमेव तदिति प्रतिपत्तव्यम्; अन्यथा तदनुपपत्तेरिति ॥
જ વ્યારા
... परपक्षेऽयोगात् । अयोगे कारणमाह-तुच्छत्वेन तस्य-अन्यविवेकाभावस्य तेन-भावेन सह सम्बन्धानुपपत्तेः । अनुपपत्तिश्च तादात्म्य-तदुत्पत्त्यभावात्, भाव-विवेकयोरिति । इहैव युक्तिमाह-विवेकस्य वस्तुताऽशक्तेः प्रतिबन्धासिद्ध्यैव । अप्रतिबद्ध एवायं विशेषणं भविष्यतीत्याशङ्कानिरासार्थमाह-अप्रतिबद्धस्य च - अन्यविवेकस्य विशेषणत्वायोगात् भावं प्रति । अयोगश्च अतिप्रसङ्गात्-यस्य कस्यचिद् विशेषणत्वापत्तेः । अत उभयरूपमेव भावाभावरूपतया तत्-वस्तु इति-एवं प्रतिपत्तव्यम्, अन्यथा-एवमनभ्युपगमे तदनुपपत्तेःवस्त्वनुपपत्तेः इति ॥
ખા અનેકાંતરશ્મિ .. જ સંભવિત નથી, કારણ કે (૧) અભાવ તુચ્છ હોવાથી તેની સાથે સંબંધ ન થાય, અને (૨) અભાવ વસ્તુરૂપ ન હોવાથી તેનો ભાવ સાથે તાદાભ્ય કે તદુત્પત્તિ સંબંધ ઘટી ન શકે... તે આ રીતે –
પટભેદ તે અભાવરૂપ છે અને ઘટ તે ભાવરૂપ છે. તેથી (૧) ભાવ-અભાવનો તાદાભ્ય પણ ન ઘટી શકે, અને (૨) ભાવથી ભાવની જ અને અભાવથી અભાવની જ ઉત્પત્તિ થતી હોવાથી, ભાવ-અભાવ વચ્ચે તદુત્પત્તિ સંબંધ પણ ન ઘટી શકે - આમ, સંબંધ જ ન ઘટવાથી, પટભેદ તે વસ્તુસ્વરૂપ બન્યા વિના ઘટનું વિશેષણ બની શકે નહીં. આ જ વાતને જણાવવા યુક્તિ કહે છે કે – વિવેકનો=અભાવનો ભાવ સાથે સંબંધ અસિદ્ધ હોવાથી જ, તે અભાવ વસ્તુરૂપ ન બને, તેનામાં વસ્તુતાની શક્તિ ન રહે.. અને વસ્તુરૂપ બન્યા વિના, ભાવની સાથે અપ્રતિબદ્ધ (=અસંબદ્ધ) એવો તે અભાવ, કોઈનું વિશેષણ પણ ન બની શકે..
પ્રશ્ન : સંબંધ ન હોવા છતાં પણ વિશેષણ માની લઈએ તો ?
ઉત્તર : તો તો ગધેડો પણ ઊંટનું વિશેષણ બનવા લાગશે, અર્થાત્ કોઈપણ કોઈનું પણ વિશેષણ બનવા લાગશે અને તેમ થતાં તો વિશેષણ-વિશેષ્યની વ્યવસ્થા જ અસંગત થશે. તેથી પટભેદને વિશેષણ બનાવી ઘટને જ અભાવરૂપ કહેવો યોગ્ય નથી.
નિષ્કર્ષઃ વસ્તુને સ્વદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ ભાવરૂપ અને પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ અભાવરૂપે – એમ ભાવાભાવરૂપ જ માનવી જોઈએ. જો સ્વરૂપે ભાવ અને પરરૂપે અભાવ ન માનવામાં આવે, તો વસ્તુની વસ્તુરૂપતા જ ન રહે.
કે અહીં પૂર્વપક્ષની માન્યતા પ્રમાણે જ દોષનું આપાદાન કર્યું હોવાથી, સંબંધ પણ પૂર્વપક્ષની માન્યતા પ્રમાણે જ બતાવ્યો છે... બૌદ્ધો, તાદાત્મ અને તદુત્પત્તિ બે જ સંબંધ માને છે.
૨. ‘તસ્ય તત્ર સજ્વલ્પા 'તિ -પઢિ:. ૨. ‘ટ્રોરેવ સંયોગ:' ત ટિપ્પUટુ-પ્રતી. રૂ. ‘વધૂસર્ચિવ' ત ૩-પાટ: I

Page #262

१५०
अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ: (૨૦૨) સાદ-પવનથતિ-નાસ્તીતિવિ સ્વસ્વરૂપનિયત ન યુગેતે, તત્ત્વતઃ शबलवस्तुबलोत्पत्तेरिति । उच्यते-को वा किमाह ? किन्तु नेमौ स्वस्वरूपनियतावेव, क्षयोपशमभेदात् प्रधानोपसर्जनभावत इतरेतराक्षेपेण प्रवृत्तेरिति । उक्तं च - (૨૦) “અમસ્તીતિ તો રોષ ભાવે મતિ નિશ્ચય: __ नैष वस्त्वन्तराभावसंवित्त्यनुगमादृते ।।
- વ્યારહ્યા છે. ____ आहेत्यादि । आह-एवमप्यस्तिनास्तीतिविकल्पौ यथोदितौ स्वस्वरूपनियतौ प्रत्येकरूपतया न युज्यते । कुत इत्याह-तत्त्वतः-परमार्थेन शबलवस्तुबलोत्पत्तेः-सदसद्रूपवस्तुसामर्थ्योत्पत्तेर्द्वयोरपि इति । उच्यतेऽत्र समाधिः-को वा किमाह-इत्थमेवैतत्, किन्तु नेमौअस्तिनास्तीतिविकल्पौ स्वस्वरूपनियतावेव एकान्ततः प्रत्येकरूपतया । कुत इत्याहक्षयोपशमभेदात् द्रव्यादिनिमित्तात् प्रधानोपसर्जनभावत इतरेतराक्षेपेण-अस्तित्वाद्यपेक्षया प्रवृत्तेः तयोरिति । उक्तं च अन्यैरपि-अयमस्तीति-एवं यो ह्येष भावे-सत्तारूपे भवति
અનેકાંતરશ્મિ ... - અસ્તિ-નાસ્તિ બંને વિકલ્પની નિયતતા , (૧૦૯) પૂર્વપક્ષઃ (જો વસ્તુ ઉભયરૂપ હોય તો) અસ્તિ અને નાસ્તિ એવા જે બે વિકલ્પો થાય છે, તે બંને એક જ (ઉભયરૂપી) વસ્તુથી ઉત્પન્ન થાય છે. (નહીં કે અસ્તિ એવો વિકલ્પ સદંશમાંથી અને નાસ્તિ એવો વિકલ્પ અસદંશમાંથી) તો પછી તે બંને પ્રત્યય પણ પ્રત્યેકરૂપે (જુદા-જુદા) પોતપોતાના સ્વરૂપવાળા ન હોઈ શકે. (હેતુનો અભેદ હોવાથી ફળનો પણ અભેદ જ થાય..)
ઉત્તરપક્ષ: તમારી વાત બરાબર જ છે, તે બંને પ્રત્યય પોતપોતાના જુદા જુદા રૂપવાળા છે જ નહીં, પણ પ્રમાતાના તેવા ક્ષયોપશમાનુસારે (૧) જ્યારે સ્વદ્રવ્યાદિની મુખ્યરૂપે વિવેક્ષા હોય અને પરદ્રવ્યાદિની ગૌણરૂપે વિવેક્ષા હોય, ત્યારે અસ્તિત્વવિકલ્પનો મુખ્યરૂપે અને નાસ્તિતાવિકલ્પનો ગૌણરૂપે અનુભવ થાય છે, અને (૨) જયારે પરદ્રવ્યાદિની મુખ્યરૂપે વિવેક્ષા હોય અને સ્વદ્રવ્યાદિની ગૌણરૂપે વિવેક્ષા હોય, ત્યારે નાસ્તિતાવિકલ્પનો મુખ્યરૂપે અને અસ્તિત્વવિકલ્પનો ગૌણરૂપે અનુભવ થાય છે...
આ રીતે, યદ્યપિ બંને વિકલ્પો શબલરૂપે જ થાય છે, પણ ક્ષયોપશમના ભેદે, તે તેની પ્રધાનતા વખતે તે તે વિકલ્પનો મુખ્યરૂપે અનુભવ થાય છે, અને ત્યારે પણ ગૌણરૂપે તો બીજો વિકલ્પ ભળેલો હોય છે જ. કહ્યું છે કે –
(૧૧૦) “સત્તા અંશને આશ્રયીને, આ ઘડો છે – એવો જે અસ્તિત્વનો નિશ્ચય થાય છે, તે નિશ્ચય “આ પટાદિ નથી' – એમ બીજી વસ્તુનાં નાસ્તિત્વસંવેદન વિના ન થઈ શકે, અર્થાત્ નાસ્તિત્વથી મિશ્રિતરૂપે જ અસ્તિત્વનો અનુભવ થાય છે.
. અનુમ્ |

Page #263

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
नास्तीत्यपि च संवित्तिर्न वस्त्वनुगमं विना । ज्ञानं न जायते किञ्चिदुपष्टम्भनवर्जितम् ॥” इति ।
................. व्याख्या ... .............. निश्चयः तदुत्थो नैष भवति वस्त्वन्तराभावसंवित्त्यनुगमादृते, तत्तदभावसंवित्पूर्वक इत्यर्थः ।
नास्तीत्यपि च संवित्तिर्न वस्त्वनुगमं विना तुच्छा-असदाश्रयैव, एवं ज्ञानं न जायते किञ्चिदुपष्टम्भनवर्जितं, निरालम्बनमिति । एतेनेत्यादि । एतेन-तत्त्वतः क्षयोपशमभेदनिबन्धनगर्भेणानन्तरोदितपरिहारेण यौगपद्यमपि अनन्तरोदितविकल्पयोः, 'अपि'शब्दादेकत्वमपि
.......... मनेतिरश्मि *. અભાવ અંશને આશ્રયીને, આ પટાદિ નથી – એવું જે નાસ્તિત્વનું સંવેદન થાય છે, તે પણ વસ્તુના અનુગમ (આલંબન) વિના અસંભવિત છે, કારણ કે કોઈ પણ જ્ઞાન આલંબન વિના ન થઈ શકે, ફલતઃ અસ્તિત્વથી મિશ્રિતરૂપે જ નાસ્તિત્વનો વિકલ્પ થાય છે.”
આ કથનથી પૂર્વપક્ષીની યૌગપદ્ય અને એત્વની આપત્તિનો પણ નિરાસ થાય છે, તે આ રીતે –
પૂર્વપક્ષઃ (ક) ઉભયરૂપ એક જ વસ્તુથી અસ્તિ-નાસ્તિ બંને વિકલ્પ થતાં હોય તો બંનેનો હેતુ से ०४ डोवाथ बने साथे. ४ थवा लोभे; घटोऽस्ति - पटो न मेम मस२ नही... मने (५) ઉભયરૂપ એક જ વસ્તુથી જન્ય હોવાથી બંને એક જ થઈ જશે, નિમિત્તભેદ વિના વિકલ્પભેદ ન होय...
___उत्तरपक्ष : (७) ते साथे ४ थाय छ - क्षयोपशमानुसार प्रधान मावे अस्तित्वनो लो५ थाय, त्यारे गौए भावे नास्तित्वनी लोप डोय ४ छ... (५) तमोऽत्वनो परिक्षा२ ५९ → वास्तवमा ते બે એક હોવા છતાં પણ તેઓમાં માત્ર પ્રધાન-ગૌણભાવ હોય છે, તેથી ઉલ્લેખ ક્રમસર એકનો જ
....... विवरणम् ..... 90. तत्तदभावसंवित्पूर्वक इति । तस्य-वस्त्वन्तरस्य घटापेक्षया पटादेस्तस्मिन् घटे यकाभावसंवित् तत्पूर्वक इति ।।
91. यौगपद्यमपीति । एकवस्त्वात्मकतया सत्त्वासत्त्वयोः सन्निहितयो: सतो: सदसद्विकल्पयोर्योगपद्यं प्राप्नोतीति परस्याशयः ।। ___92. एकत्वमपि निमित्ताभेदद्वाराऽऽयातमिति । एकत्वम्-एकरुपता सत्त्वासत्त्वविकल्पयोः । कीदृशमित्याह-निमित्ताभेदद्वाराऽऽयातं निमित्तस्य सदसद्रूपवस्तुनो योऽभेद:-अनानात्वं स एव द्वारम्उपायस्तेनायातम्-आपन्नं यो हि येन सह सर्वथाऽभिन्ननिमित्त: स तेन सह ऐक्यमाप्नोति, यथा सदसद्विकल्पयोरन्यतरस्य स्वरुपमभिन्ननिमित्तौ च घटायेकवस्त्वाश्रितौ सदसद्विकल्पाविति स्वभावहेतुप्रयोग
१. 'नास्तीत्यपि न संवित्ति०' इति घ-पाठः । २. अनुष्टुप् । ३. 'विना अतुच्छा' इति ङ-पाठः। ४. 'एवं विज्ञानं न' इति घ-पाठः। ५. 'हारेण आयोग०' इति ड-पाठः। ६. 'घटेकाभावः' इति क-पाठः। ७. 'यौग्यपद्य(j) प्राप्नोतीति' इति च-पाठः ।

Page #264

अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ:
एतेन यौगपद्यमपि प्रत्युक्तम्, क्षयोपशमवैचित्र्यादिति ॥ (१११) यच्चोक्तम्-'न च कार्यद्वारेणापि सदसद्रूपं वस्तु प्रतिपत्तुं शक्यते, यतो
निमित्ताभेदद्वाराऽऽयातं प्रत्युक्तं-निराकृतम् । कुत इत्याह-क्षयोपशमवैचित्र्यात् । स ह्यनेकधर्मात्मके वस्तुनि कस्यचित् कश्चिद् यस्तथा प्राथम्यादिभेदेन तद्धेतुरिति ॥ यच्चोक्तमित्यादि । यच्चोक्तं मूलपूर्वपक्षे 'न च तत् कार्यद्वारेणापि सदसद्रूपं वस्तु
.............. અનેકાંતરશ્મિ . થાય છે.
| (ક્ષયોપશમાનુસારનું તાત્પર્ય : વસ્તુ અનંતધર્માત્મક છે, તેમાં જે ધર્મના જ્ઞાનનાં આવરણનો જેવો ક્ષયોપશમ હોય, તેવું પ્રધાન ગૌણ કે પ્રથમ-દ્વિતીયભાવે ભેદન જ્ઞાન થાય...)
પ્રશ્ન:- પણ જો એક જ વસ્તુને આશ્રયીને બંને થતા હોય તો બંનેમાં ભેદ શી રીતે ?
ઉત્તર:- નિમિત્ત સર્વાંશે એક જ છે – એવું નથી, પરંતુ કથંચિત્ જુદું-જુદું પણ છે. તે આ રીતે - સત્ત્વાંશરૂપ નિમિત્તને લઈને અસ્તિત્વનો પ્રધાનરૂપે વિકલ્પ થાય અને અસત્ત્વાંશરૂપ નિમિત્તને લઈને નાસ્તિત્વનો પ્રધાનરૂપે વિકલ્પ થાય- આમ, નિમિત્ત જુદા હોવાથી, તે બંનેનો કથંચિત્ ભેદ પણ છે.
આશયઃ બધા પ્રાણીઓને જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મનો ક્ષયોપશમ વિચિત્ર હોય છે. એટલે તેઓ જયારે સત્ત્વરૂપ અંશને લઈને વસ્તુનો બોધ કરે, ત્યારે પ્રધાનતાથી અસ્તિત્વનો વિકલ્પ થાય અને જ્યારે અસત્ત્વરૂપ અંશને લઈને વસ્તુનો બોધ કરે, ત્યારે પ્રધાનતાથી નાસ્તિત્વનો વિકલ્પ થાય - આમ બંને વિકલ્પો જુદા જુદા થાય... અને પ્રધાન-ગૌણભાવે બંનેનો અભેદ પણ છે - એમ ભેદભેદરૂપ સ્યાદ્વાદ જ માનવો જોઈએ
કાર્ય દ્વારા વસ્તુની સદસપતાનું જ્ઞાન - (૧૧૧) વળી, તમે જે કહ્યું હતું કે – “વસ્તુ સદસરૂપ છે - એવું કાર્ય દ્વારા પણ ન જાણી શકાય, કારણ કે સદસરૂપ કાર્યની કદી ઉપલબ્ધિ જ નથી થતી” - તે કથનનો પણ અહીં અવકાશ
............. વિવરVY ... .......... ........ .............. .... इति पराकूतम् ।।
____93. यस्तथा प्राथम्यादिभेदेन तद्धेतुरिति । विचित्रो हि ज्ञानावरणादिक्षयोपशम: प्राणिनाम्, ततस्तद्वशात् कस्यापि प्रथमतया सत्त्वांशमसत्त्वांशं वा विषयतया समवलम्बमानो नियतैकरुपविकल्पहेतुः सम्पद्यते इति यौगपद्यदोषपरिहार: । एकत्वपरिहारस्तु निमित्ताभेदस्य सदसत्त्वयोः कथञ्चिद् भिन्नत्वेनासिद्धत्वादिति स्वयमेव बोद्धव्यः ।।
૨-૨. રૂરતને પૂછે રૂ. “પરંતન' કૃતિ -પઢિ: ૪. “સર્વાંશે'ત્યારેરારબ્ધ ‘પટાતિયા'પર્યન્ત: | न वर्तते च-प्रतौ। ५. पूर्वमुद्रिते तु 'व्यम्' इत्यशुद्धपाठः, तस्य च । प्रतानुसारेण शुद्धिः कृता ।

Page #265

अधिकार: )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
नोभयरूपं कार्यमुपलभ्यते' इत्यादि, एतदप्यनवकाशम्, वस्तुस्थित्योभयरूपस्योपलम्भस्य साधितत्वात् । न च तत् कार्यकरणे प्रवर्तमानं केनचिदाकारेण करोति, केनचिन्न करोति, एकस्य करणाकरणविरोधात्' इत्याद्यप्यसारम्, विरोधासिद्धेः । तथाहि-पर्यायात्मना करोति, द्रव्यात्मना न करोतीति कुत एकस्य करणाकरणविरोध
व्याख्या .......
प्रतिपत्तुं शक्यते, यतो नोभयरूपं कार्यमुपलभ्यते इत्यादि, एतदप्यनवकाशम् । कुत इत्याह-वस्तुस्थित्योभयरूपस्योपलम्भस्थ साधितत्वात्, अनन्तरमेव । 'न च तत् कार्यकरणे प्रवर्तमानं केनचिदाकारेण करोति, केनचिन्न करोति, एकस्य करणाकरणविरोधात्' इत्याद्यपि मूलपूर्वपक्षोक्तमेव असारम् । कुत इत्याह - विरोधासिद्धेः । एनामेव दर्शयति तथाहीत्यादिना । तथाहि पर्यायात्मना करोति नैमित्तिकेन रूपेण तथापरिणते:, द्रव्यात्मना न करोति मृदादिरूपेण तथाऽपरिणतेः इति कुत एकस्य करणाकरणविरोध इति ? नैव ।
I
94
... अनेअंतरश्मि
નથી, કારણ કે વાસ્તવિક રીતે તો કાર્ય પણ ઉભયરૂપે જ ઉપલબ્ધ થાય છે, એવું અમે પૂર્વે જ સિદ્ધ 5री गया... तेथी, अर्थ द्वारा द्वारा पए। सहस६३५ भगाय छे ४.
પૂર્વપક્ષમાં તમે જે કહ્યું હતું કે, “કારણ સદસપ ન હોઈ શકે, કારણ કે વસ્તુ જ્યારે કાર્ય કરવા પ્રવર્તે, ત્યારે અમુક આકારે કાર્ય કરે અને અમુક આકારે કાર્ય ન કરે - એવું ન બને. કેમ ન બને ? તો કે એક જ વસ્તુ કરે અને ન પણ કરે તે બંનેનો વિરોધ છે’' - તે બધું કથન અસાર સાબિત થાય છે, કારણ કે એક જ વસ્તુ - જુદા જુદા નિમિત્તને આશ્રયીને - કરે અને ન કરે બંને બની શકે, તેમાં કોઈ વિરોધ નથી. તે આ રીતે -
(૧) માટી વગેરે કારણો, ચક્ર વગેરે નિમિત્તને આશ્રયીને, ઘટ-કપાલાદિ પર્યાયરૂપે જ કાર્ય ઉત્પન્ન કરે છે, માટી વગેરે દ્રવ્યરૂપે નહીં, કારણ કે માટી વગેરેરૂપ તો ત્રણે કાળમાં અવિચલિતપણે રહેલ છે, તેથી તેને કંઈ ઉત્પન્ન કરવાના ન હોય - આમ, એક જ કારણ, પર્યાયને આશ્રયીને કાર્ય કરે છે અને દ્રવ્યને આશ્રયીને કાર્ય નથી કરતું.. (મતલબ કે કારણ પર્યાયરૂપ કાર્યને જ ઉત્પન્ન કરે, દ્રવ્યરૂપ કાર્યને નહીં, કારણ કે દ્રવ્ય એ કાર્ય જ નથી...)
(૨) માટી વગેરેનો સ્વભાવ, પોતાનું કાર્ય કરવાનો જ છે, બીજાનું કાર્ય કરવાનો નહીં, કારણ
१५३
-
.....विवरणम्
94. नैमित्तिकेन रूपेण तथापरिणतेरिति । निमित्ताच्चक्रचीवरादेः सकाशाद् भवतीति नैमित्तिकं तेन रूपेण कारणेन तथा घटादिरूपतया परिणतेर्मृदादेः कारणस्य । मृत्तिका हि कार्यं जनयन्ती नैमित्तिकेन घटादिना रूपेण निवर्तयति ; न तु मृदादिरूपेणापि, तस्य त्रिष्वविचलितरूपत्वादिति ।।
१. प्रेक्ष्यतां ३२तमं पृष्ठम् ।

२. समीक्ष्यतां ३२तमं पृष्ठम् ।

Page #266

१५४ अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ: इति ? अथवा स्वकार्यकर्तृत्वेन करोति, कार्यान्तराकर्तृत्वेन न करोति, अतः केनचिदाकारेण करोति, केनचिन्न करोतीति कोऽत्र विरोधः ? ॥
(११२) न च स्वकार्यकर्तृत्वमेव कार्यान्तराकर्तृत्वम् । यदि स्याद्, यथा स्वकार्य करोति, एवं कार्यान्तरमपि कुर्यात्, कर्तृत्वानन्यत्वादकर्तृत्वस्य, विपर्ययो वा, ततश्चा
- વ્યારા .. एतत् तावत् कार्यमधिकृत्योक्तम् । अधुना कारणमधिकृत्याह-अथवा स्वकार्यकर्तृत्वेन करोति, कार्यान्तराकर्तृत्वेन न करोति, अतः केनचिदाकारेण करोति, केनचिन्न करोतीति कोऽत्र વિરોધ: ? ને શિહિત્યર્થ છે.
न च स्वकार्यकर्तृत्वमेव एकरूपं कार्यान्तराकर्तृत्वम् । कथमित्याह-यदि स्यात्एतदेकमेव, ततः किमित्याह-यथा स्वकार्यं करोति तत्, एवं कार्यान्तरमपि कुर्यात् । कस्मादित्याह-कर्तृत्वानन्यत्वात् अकर्तृत्वस्य नान्यथाऽनन्यत्वमिति भावितमेतत् । विपर्ययो वा-यथा कार्यान्तरं न करोति, एवं स्वकार्यमपि न कुर्यात् अकर्तृत्वानन्यत्वात् कर्तृत्वस्येति
- અનેકાંતરશ્મિ .... કે માટી ઘડાને જ ઉત્પન્ન કરે છે, કપડાને નહીં અને તંતુ કપડાને જ ઉત્પન્ન કરે છે, ઘડાને નહીં. આમ, એક જ કારણ, સ્વકાર્યકર્તુત્વન કરે છે અને પરકાર્ય અકર્તુત્વેન નથી કરતું...
એટલે એક જ કારણ કોઈક આકારે (અવચ્છેદન - અપેક્ષાએ) કરે તો કોઈક અપેક્ષાએ ન પણ કરે, એટલે કારણમાં (પર્યાયાત્મના - સ્વાર્યકર્તુત્વેન) કર્તૃત્વ (સત્ત્વ) અને (દ્રવ્યાત્મના - પર્યાઅર્જુન) અકર્તૃત્વ (અસત્ત્વ) હોવામાં કોઈ વિરોધ નથી... (એટલે વસ્તુની ઉભયરૂપતા અવિરુદ્ધ છે...)
* કર્તુત્વને જ અકર્તુત્વરૂપ ન માની શકાય (૧૧૨) પૂર્વપક્ષ : વસ્તુનું પરકાર્યઅકર્તુત્વ જુદું નથી, પણ સ્વકાર્યકર્તુત્વ જ પરકાર્યકર્તૃત્વ છે, તેથી નિમિત્ત તો એક જ રહેશે અને એક જ નિમિત્તથી કરણ-અકરણ બંને તો ન જ બની શકે.
ઉત્તરપક્ષ: જો સ્વકાર્યકર્તુત્વને જ પરકાર્યઅકત્વ માનવામાં આવે, તો (૧) અકર્તત્વ પણ કર્તુત્વરૂપ બનશે અને તો વસ્તુનું પરકાર્યઅકર્તૃત્વ પણ પરકાર્યકર્તુત્વરૂપ બનશે નહીંતર તેનું અનન્યપણું ન ઘટે) - આ રીતે, વસ્તુમાં પરકાર્યકર્તૃત્વ પણ આવી જવાથી, વસ્તુ જેમ, પોતાનું કાર્ય કરે છે, તેમ બીજા કાર્યો પણ કરવા લાગશે, અર્થાત્ માટી દ્વારા કપડા વગેરે પણ બનવા લાગશે, અથવા તો (૨) કર્તુત્વ પણ અકર્તુત્વરૂપ બનવાથી, વસ્તુનું સ્વકાર્યકર્તુત્વ પણ સ્વકાર્યઅકર્તૃત્વરૂપ બનશે. આ રીતે, વસ્તુમાં સ્વકાર્યનું પણ અકર્તુત્વ રહેવાથી, વસ્તુ જેમ બીજાનાં કાર્યો નથી કરતી, તેમ પોતાનાં કાર્યો પણ નહીં કરે, અર્થાત્ માટી દ્વારા કપડા વગેરેની જેમ, ઘડો પણ નહીં બને અને આ રીતે તો કોઈ જ કાર્ય ન કરવાથી, વસ્તુ કરણ જ નહીં બને. માટે, કર્તૃત્વને જ અકર્તુત્વરૂપ ન માની શકાય.
૨. “સ્વ
”
ત વ -પાટ: I

Page #267

अधिकारः)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१५५
कारणत्वमिति । (११३) स्यादेतत् किं हि नाम कार्यान्तराकर्तृत्वमन्यद् यदाश्रित्यानन्यत्वयुक्त्यनुसारेणाकारणत्वं प्रतिपाद्यते, किन्तु स्वकार्यकर्तृत्वमेवैकस्वभावं कार्यान्तराकर्तृत्वमिति । हन्त तर्हि येनैव स्वभावेन करोति तेनैव न करोतीत्येतदापन्नम् । एवं चाभिन्ननिमित्तत्वे सत्येकत्र कर्तृत्वाकर्तृत्वयोर्विरोध इति । तथाहि-तेनैव स्वभावेन करोति, न करोति चेति व्याहतमेतत्, एकस्वभावस्यैकत्रैवोपयोगात् । कार्यान्तराकर्तृत्वं तत्र *......
..... ....... व्याख्या .............. .... ............ भावः । ततश्च एवम्-अनेन प्रकारेण अकारणत्वमिति, कुर्वतः कारणत्वयोगात् । स्यादेतत् । किं हि नाम कार्यान्तराकर्तृत्वमन्यत् स्वकार्यकर्तृत्वात्, यदाश्रित्यानन्यत्वयुक्त्यनुसारेण उक्तलक्षणेन अकारणत्वं प्रतिपाद्यतेऽधिकृतकारणस्य, नैव किञ्चिदन्यत्, किन्तु स्वकार्यकर्तृत्वमेवैकस्वभावं कार्यान्तराकर्तत्वमिति-एवं च तदेकमेवेत्यभिप्रायः । एतदाशङ्क्याहहन्त तर्हि येनैव स्वभावेन करोति तेनैव न करोतीत्येतदापन्नम् अर्थतः । एवं चाभिन्ननिमित्तत्वे सत्येकत्र कर्तृत्वाकर्तृत्वयोर्विरोध इति । एतद्भावनायैवाह-तथाहि तेनैव स्वभावेन करोति, न करोति चेति व्याहतमेतत् । कुत इत्याह-एकस्वभावस्यैकत्रैवोपयोगात्, अन्यथा
........... मनेsiतरश्मि .. (૧૧૩) પૂર્વપક્ષઃ વસ્તુનું તો માત્ર સ્વકાર્યકર્તુત્વ જ છે, તે સિવાય પરકાર્યઅકર્તુત્વ જેવું કશું જ નથી, તો પછી “સ્વકાર્યકર્તુત્વ અને પરકાર્યઅકર્તુત્વનો અભેદ માનશો, તો પરકાર્ય પણ કરવા લાગશે અથવા સ્વકાર્ય પણ ન કરવાથી અકારણ બનશે” - વગેરે દોષોનું આપાદન તમે શી રીતે કરી शो?
પ્રશ્નઃ એ રીતે જો પરકાર્યઅકર્તુત્વ નહીં રહે, તો વસ્તુ શું પર કાર્ય પણ કરવા લાગશે?
ઉત્તર : ના, કારણ કે વસ્તુનો જે સ્વકાર્યકર્તૃત્વ સ્વભાવ છે, તેનો જ ‘પરકાર્યઅકર્તુત્વ' એવો પણ એક સ્વભાવ છે, તેથી પરકાર્ય કરવાની આપત્તિ નહીં આવે (અર્થાત્ વસ્તુ એક જ સ્વભાવથી स्वायता भने ५२४ार्य-त छ...)
ઉત્તરપક્ષ : અરે ! એ રીતે તો કારણ કે સ્વભાવથી કાર્ય કરે છે, તે જ સ્વભાવથી કાર્ય નહીં કરવાની આપત્તિ આવશે અને તો એક જ નિમિત્તથી એક જ વસ્તુમાં કર્તુત્વ-અકર્તુત્વ બે વિરોધી ધર્મ માનવાના થયા એ આપત્તિ આવશે. તે આ રીતે –
- વસ્તુ જે સ્વભાવે કાર્ય કરે, તે જ સ્વભાવે “કાર્ય ન કરે એવું શી રીતે કહી શકાય? કારણ કે એકસ્વભાવનો માત્ર એક જ ઠેકાણે ઉપયોગ હોય, જો અનેક ઠેકાણે જુદો જુદો ઉપયોગ હોય, તો તેની એકસ્વભાવતા જ ન રહે. તેથી સ્વભાવનો જો કાર્ય કરવામાં ઉપયોગ હશે, તો “કાર્ય નહીં કરવામાં ઉપયોગ નહીં હોય - એમ વિરોધ હોવાથી, સ્વકાર્યકર્તુત્વને જ “પરકાર્યઅદ્ભૂત્વ' એવા સ્વભાવે ન માની શકાય.
१. 'तदाश्रित्या०' इति ङ-पाठः।
२. 'प्रतिपद्यते' इति ड-पाठः ।

Page #268

अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः
परिकल्पितमिति चेत्, एतदप्यमनोहरम् । कुतः ? कार्यान्तराकर्तृत्वस्य तत्र परिकल्पितत्वाद् वस्तुतोऽसत्त्वात् तद्भावापत्त्या कार्यान्तरभावप्रसङ्गात् ॥ ___ (११४) अथाशङ्का-स्वकार्यकर्तृत्वव्यतिरिक्त कार्यान्तराकर्तृत्वं परिकल्पितं स्वकार्यकर्तृत्वमेव पुनः कार्यान्तराकर्तृत्वस्वभावमभ्युपगम्यत इति । एषाऽप्ययुक्ता,
.......... व्याख्या ....... सर्वथैकत्वायोगः । कार्यान्तराकर्तृत्वं तत्र-कारणे परिकल्पितमिति चेत्, एतदप्यमनोहरम् । कुत इत्याह-कार्यान्तराकर्तृत्वस्य तत्र-कारणे परिकल्पितत्वात् कारणात्, अत एव वस्तुतोऽसत्त्वात्-अविद्यमानत्वात् कार्यान्तराकर्तृत्वस्य तद्भावापत्त्या-कार्यान्तरकर्तृत्वभावापत्त्या । किमित्याह-कार्यान्तरभावप्रसङ्गात् न हि तद्भावमन्तरेण तदभाव इति भावना ॥ .
अथाशङ्का परस्य-स्वकार्यकर्तृत्वव्यतिरिक्त कार्यान्तराकर्तृत्वं परिकल्पितं स्वकार्यकर्तृत्वमेव पुनः कार्यान्तराकर्तृत्वस्वभावमभ्युपगम्यत इति । एतदाशङ्क्याह-एषाऽप्ययुक्ता
... मनेतिरश्मि ............... પૂર્વપક્ષ વસ્તુનું સ્વકાર્યકર્તુત્વ જ વાસ્તવિક છે, બાકી પરકાર્યઅકર્તુત્વ તો કાલ્પનિક છે. તેથી વસ્તુ તો માત્ર સ્વકાર્યકર્તુત્વરૂપ જ રહેશે.
ઉત્તરપક્ષઃ આ કથન પણ અમનોહર છે, કારણ કે પરકાર્યઅકર્તુત્વ જો કલ્પિત હોય, તો વાસ્તવમાં તે અસત્ છે – એવું જ ફલિત થશે અને એ રીતે વસ્તુમાં જો પરકાર્યઅકર્તુત્વ નહીં રહે, તો - પરકાર્યકર્તુત્વ આવી જતાં – વસ્તુથી બીજા કાર્યો પણ થવા લાગશે, અર્થાત્ માટીથી કપડા વગેરે પણ બનવા લાગશે. કારણ કે જો કપડા વગેરે કાર્ય ઉત્પન્ન ન કરે, તો તેના અકર્તુત્વનો અભાવ ન કહી શકાય.
(૧૧૪) પૂર્વપક્ષ વસ્તુનું જે સ્વકાર્યકર્તુત્વ છે, તેનાથી જુદું પરકાર્યઅકર્તુત્વ જ કલ્પિત છે, બાકી પરકાર્યકર્તુત્વનો સાવ જ અભાવ નથી, કારણ કે સ્વકાર્યકર્તુત્વનો ‘પરકાર્યઅકર્તુત્વ” એવો એક સ્વભાવ છે. તેથી પરકાર્ય કરવાની આપત્તિ નહીં આવે.
* विवरणम् .. 95. न हि तद्भावमन्तरेण तदभाव इति । न-नैव हि:-यस्मात् तद्भावं-कार्यान्तरभावमन्तरेणविना तदभाव:-कार्यान्तराकर्तृत्वाभाव: ।।
.......
..........*
પૂર્વપક્ષકાર, કારણમાં માત્ર સ્વકાર્યકર્તુત્વરૂપ માનવાનો આગ્રહ એટલા માટે કરે છે, કારણ કે તેમ માનવાથી કારણ સ્વકાર્યકર્તુત્વરૂપે કાર્ય કરે અને અન્યકાર્યઅકર્તુત્વરૂપે કાર્ય ન કરે – એવી વાત રહે જ નહીં.. પરિણામે, જુદા જુદા ધર્મરૂપે કર્તુત્વ-અકર્તૃત્વ=કરણ-અકરણ એકત્ર રહે તે વાત જ ઊડી જશે અને એકાંત એક-સદુરૂપતાની સાબિતી थ६ ४२.. ५५, अंथ।२श्री धर्तृत्व-र्तृत्व ने साबित ४२५ २, तेनु नि२।४२५४२वा टिद्ध छे...
१. 'एव च वस्तु०' इति ङ-पाठः ।

Page #269

१५७
ધિક્કાર:) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता दत्तोत्तरत्वात् । तथाहि-येनैव स्वभावेन करोति तेनैव न करोतीत्येतदापनमित्यादि तदेवावर्तते । अनेनैव 'सर्वात्मना च करणे तद्भावरूपमेव स्यात्' इत्यादि प्रतिक्षिप्तम्, अभावस्य वस्तुधर्मत्वात्, कथञ्चिदव्यतिरेकात्, कार्यान्तराकारणत्वादिति, तस्माद् व्यवस्थितमेतत्
आशङ्का । कुत इत्याह-दत्तोत्तरत्वात् । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहि येनैव स्वभावेन करोति तेनैव न करोतीत्येतदापन्नमित्यादि पूर्वोक्तं तदेवावर्तते । अनेनैवउक्तन्यायेन 'सर्वात्मना च करणे तद्भावरूपमेव स्यात्' इति एतत् प्रतिक्षिप्तम्, अभावस्य वस्तुधर्मत्वात् । 'न ह्यसति चेतनात्वेऽणुश्चेतनास्वभावो नाम' इत्यनेन प्रकारेण, अत एव कथञ्चिदव्यतिरेकाद् भावादभावस्य, कार्यान्तराकारणत्वादिति । यस्मादेवं तत् तस्माद्
અનેકાંતરશ્મિ ... ઉત્તરપક્ષ ઃ આ આશંકા પણ અયુક્ત છે, કારણ કે આનો ઉત્તર અમે પહેલા જ આપી દીધો. તે આ રીતે – કર્તુત્વનો જ અકર્તૃત્વ એવો સ્વભાવ માનવામાં આવે, તો કારણ કે સ્વભાવથી કાર્ય કરે, તે જ સ્વભાવથી કાર્ય નહીં કરવાની આપત્તિ આવે.. પણ, એકસ્વભાવનો એકત્ર જ ઉપયોગ હોવાથી, કાર્ય કરવામાં ઉપયોગ હોય તો ન કરવામાં ઉપયોગ ન રહે, અર્થાત્ એક જ સ્વભાવમાં કર્તુત્વ-અકર્તુત્વ બંનેનો વિરોધ છે – એમ પૂર્વોક્ત રીતે, પૂર્વપક્ષનું કથન અયુક્ત છે.
તમે જે કહ્યું હતું કે - “સર્વાત્મના કરે તો કારણ ભાવરૂપ થાય, કારણ કે અભાવ તો તુચ્છ હોવાથી કશું કરતો નથી... વગેરે...” તે બધું ખંડિત થયું, કારણ કે (૧) અભાવ પણ વસ્તુનો ધર્મ છે, એટલે વસ્તુથી (ભાવથી) કથંચિત્ અભિન્ન છે... (એટલે અભાવ તુચ્છ નથી) અને (૨) વસ્તુ કાર્યાતરનું અકારણ પણ છે...
| (આશય : વસ્તુ સર્વાત્મના કાર્ય કરતી હોય, તો તેનો અભાવાંશ પણ કંઈ કરતો હોય, તેવી પૂર્વપક્ષની માન્યતા નથી, તેનું ખંડન થયું – અભાવરૂપ વસ્તુધર્મ, ભાવથી અભિન્ન હોવાથી કંઈ કરે નહીં તેવું નથી અને તે શું કરે ? તો કે - કાર્યાન્તરાકતૃત્વન અભાવાંશ વ્યાપૃત થાય છે. અર્થાત્, માટી, મૃત્વેન ઘટ કરે છે, અતખ્તત્વન પટાદિ નથી કરતી... ઘટ કરવા માટે પટાદિનું અકરણ પણ જરૂરી છે જ. એટલે કારણ સર્વાત્મના વ્યાપૃત થયું... ભૂમિદં તત્ત્વ નિપુણેન વિવારનીયમ્ ...)
પ્રશ્ન: અભાવ તે વસ્તુનો ધર્મ શી રીતે?
ઉત્તર : વસ્તુ તે પોતાનાં કાર્યનું જ કારણ છે, બીજાનાં કાર્યનું નહીં. તેથી, પરકાર્યઅકારણ= પરકાર્યકારણાભાવ તે વસ્તુનો સ્વભાવ છે, પણ વસ્તુમાં જો અભાવરૂપતા ન માનવામાં આવે, તો પરકાર્યકારણભાવ તે વસ્તુનો સ્વભાવ ન જ બની શકે. જેમ પરમાણુમાં ચેતનતા ન હોવાથી, તેને
१. प्रेक्ष्यतां १५५तमं पृष्ठम् । २-३. प्रेक्ष्यतां ३३तमं पृष्ठम् । ४. समीक्ष्यतां ७५तमं पृष्टम् ।

Page #270

१५८ अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः सदसद्रूपं वस्तु । तथा चोक्तम्
“यस्मात् प्रत्यक्षसंवेद्यं कार्यतोऽप्यवगम्यते । तस्मादवश्यमेष्टव्यं वस्त्वेकमुभयात्मकम् ॥"" इति ॥
(११५) अपरस्त्वाह-ननु च वस्तुनः स्वरूपेण सत्त्वं पररूपेण चासत्त्वमित्येतदिष्यत एवेति सिद्धसाध्यता । एतदप्ययुक्तम् स्वमतविरोधात् । तथाहि-एवमिच्छता वस्तुन एव सत्त्वमसत्त्वं च धर्मावित्येष्टव्यम्, वक्तव्यं च धर्मधर्मिणोरन्यत्वमनन्यत्वमन्यानन्यत्वं चेति । किञ्चातः ? यद्यन्यत्वमवस्तुत्वादिप्रसङ्गः । कथम् ? इह च वस्तु धर्मव्यतिरिक्तं
............ व्याख्या ....... व्यवस्थितमेतत् सदसद्रूपं वस्तु । तथा चोक्तमिति ज्ञापकमाह-यस्मात् प्रत्यक्षसंवेद्यम् उक्तवत् कार्यतोऽप्यवगम्यते उक्तनीतेः, तस्मादवश्यमेष्टव्यं न्यायविदा वस्त्वेकमुभयात्मकंसदसद्रूपमिति ॥
अन्यस्त्वाह वैशेषिक:-ननु च वस्तुनः-घटादेः स्वरूपेण सत्त्वं पररूपेण चासत्त्वमित्येतदिष्यत एव इति-एवं सिद्धसाध्यता, उभयात्मकमिति । एतदाशङ्क्याह-एतदप्ययुक्तम्, स्वमतविरोधात् । एनमेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहीत्युपप्रदर्शने । एवमिच्छता यथोदितं वस्तुन एव सत्त्वमसत्त्वं च धर्मावित्येष्टव्यं परेण । वक्तव्यं च धर्मधर्मिणोरन्यत्व
...................... मनेतिरश्मि .................. ચેતનસ્વભાવી ન કહી શકાય, તેમ પ્રસ્તુતમાં પણ સમજવું. તેથી, ભાવથી અભાવનો કથંચિત્ અભેદ मानवो मे. माम वस्तु सहस६३५ छ, मेधुं निश्चित थयु... मा विशे धुंछ -
પ્રત્યક્ષ દ્વારા તેવું જ સંવેદન થાય છે અને કાર્ય દ્વારા પણ તેવું જ જણાય છે, તેથી એક જ वस्तु सहस६ उभय३५ छ - सेवो अवश्य स्वी॥२ ४२वो होस...."
- વૈશેષિકદર્શિત સિદ્ધસાધ્યતા અયુક્ત (૧૧૫) વૈશેષિક: ઘટાદિ દરેક વસ્તુઓ સ્વદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ સત્ છે અને પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ અસત્ છે - એવું તો અમે માનીએ જ છીએ, એમાં તમે નવું શું સિદ્ધ કર્યું? તેથી પૂર્વોક્ત સર્વ કથન, સિદ્ધસાધ્યતા દોષથી ગ્રસ્ત છે.
સ્યાદ્વાદીઃ તમારું કથન પણ અયુક્ત છે, કારણ કે તમારા મતે સદસરૂપ વસ્તુ સિદ્ધ જ નથી, છતાં તમે – વસ્તુને સદસરૂપ માનશો, તો પોતાના મતનો વિરોધ આવશે. તે આ રીતે –
વસ્તુને જો સદસરૂપ માનવામાં આવે, તો વસ્તુના બે ધર્મ સ્વીકારવા પડશે - સત્ત્વ અને असत्व... परंतु मह तमारे ४३ ५७शे , सत्यासत्व३५ धर्म सने या पथ्ये (१) मे छ, (२) समेह छे, 3 (3) मेहमे छ ? वैशेषिमते मात्र वि४८५ प्रमाणे होष आवे छे.
. १. सन्तुल्यतां चतुस्त्रिंशद्पृष्ठगतं पद्यम् । २. अनुष्टुप् । ३. 'स्वस्वविरोधात्' इति क-पाठः ।
..............................*

Page #271

-
-
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१५९ तच्च स्वरूपेण सत् पररूपेण चासदित्यभ्युपगमाद् धर्माणां च परत्वात् तद्रूपेणासत्त्वादवस्तुत्वप्रसङ्गः॥
(११६) न च तन्न प्रक्रान्तधर्मव्यतिरिक्तमपि स्वरूपेण सत् पररूपेण चासत्, अत्यन्ताभावप्रसङ्गादित्युक्तदोषापत्तिरेव । नापत्तिः, तस्य यथोदितत्वानुपपत्तेः । अथ *............................................... व्याख्या ................... मनन्यत्वमन्यानन्यत्वं चेति विकल्पाः । किञ्चातः ? यद्यन्यत्वं धर्मधर्मिणोः अवस्तुत्वादिप्रसङ्गः तयोरेव । 'आदि'शब्दाद् धर्मधर्मप्राप्तिपरिग्रहः । कथमित्याह-इह च वस्तु धर्मव्यतिरिक्तं तच्च स्वरूपेण सत् पररूपेण च असदित्यभ्युपगमात् कारणात् तथा धर्माणां च परत्वात् तद्रूपेण-सदादिना धर्मरूपेण असत्त्वात् हेतोः अवस्तुत्वप्रसङ्गः ॥
अत्रैव भावनां कुर्वन्नाह-न चेत्यादि । न च तत्-बस्तु न प्रक्रान्तधर्मव्यतिरिक्तमपिमौलधर्मव्यतिरिक्तमपि स्वरूपेण सत पररूपेण चासत् । न च न कस्मात ? अत्यन्ताभावप्रसङ्गात् । यदि नैवंरूपम्, खरविषाणं तर्हि तदिति भावना । इति-एवं उक्तदोषापत्तिरेव स्वरूपेणाप्यसत्त्वात्, अवस्तुत्वादित्यभिप्रायः । अत्राह-नापत्तिः अनन्तरोदिता । कुत इत्याहतस्य-मूलधर्मव्यतिरिक्तस्य वस्तुनो यथोदितत्वानुपपत्तेः । स्वरूपेण सत् पररूपेण चासदिति
................ मनेतिरश्मि ...
પ્રથમ વિકલ્પની અઘટિતતા : (૧) ધર્મ-ધર્માનો જો ભેદ માનવામાં આવે, તો ધર્મ-ધર્મીની વસ્તુરૂપતા જ નહીં ઘટે, કારણ કે વસ્તુ તે ધર્મથી જુદી હોવાથી, વસ્તુ માટે ધર્મ પણ “પર” બનશે અને “દરેક વસ્તુ સ્વરૂપે સત્ અને ५२३पे असत् छे" - मे नियम प्रभारी, ५२ मेवा ५३पे (=सत्यासत्प३५) ५९। वस्तु असत् थशे. - આ રીતે સત્વરૂપે પણ ન રહેવાથી – વસ્તુ અસત્ બની જતાં – વસ્તુની વસ્તુરૂપતા જ નહીં રહે, अर्थात् वस्तु 'अवस्तु' बनी ४शे...
(૧૧૬) પૂર્વપક્ષઃ વસ્તુ સ્વરૂપે સત્ ને પરરૂપે અસત્ છે, પણ તે ધર્મોથી ભિન્ન એવી વસ્તુ तेवी नथी...
ઉત્તરપક્ષ ઃ તો, તે ધર્મથી ભિન્ન વસ્તુ સ્વરૂપે સત્ ન હોવાથી ખરવિષાણની જેમ તેનો અત્યંતભાવ થશે. એટલે તેને પણ સ્વરૂપે સત્ અને પરરૂપે અસત્ માનવી જ પડશે અને તો તે પરરૂપે (धर्म३५) असत् जनवाथी अवस्तु ४ थशे...
પૂર્વપક્ષ એ આપત્તિ નથી, કારણ કે ધર્મથી ભિન્ન વસ્તુ; સ્વરૂપે સત્ અને પરરૂપે અસત્ છે જ નહીં કે જેથી તમે ધર્મરૂપે અસત્ બનવાથી અવસ્તુત્વની આપત્તિ આપી શકો.
..................* विवरणम् ......... 96. धर्मधर्मिप्राप्तिपरिग्रह इति । धर्माणां धर्मिरूपेण प्राप्ति: धर्मधर्मिप्राप्तिः ।। १. प्रेक्ष्यतां तृतीया पङ्क्तिः ।
..................

Page #272

१६०
(प्रथम:
कीदृक् तदिति कथनीयम् । अव्यपदेशार्हमिति चेत्, न, स्ववचनविरोधात्, अधिकृतव्यपदेशेन व्यपदेशात्; अन्यथाऽव्यपदेशार्हमिति शब्दाप्रवृत्तेः । ( ११७) सच्छब्दादिव्यपदेशार्हं न भवतीति चेत्, किमत्र क्षुण्णमिति वाच्यम्, यतो न तत् सन्नाप्यसदिति चेत्, सदसत् तर्हि नियमतः । एतदपि नैव तत्त्वत इति चेत्, किं तदन्यत् ? अतो
अनेकान्तजयपताका
* व्याख्या
यथोदितं तदनुपपत्तेः, मूलधर्मव्यतिरिक्तं वस्तु नैवेष्यत इत्यर्थः । अत्रोत्तरम्-अथ कीदृक् तत्वस्तु इति-एतत् कथनीयम् । अव्यपदेशार्हमिति चेत्, अत्रोत्तरम् - न, स्ववचनविरोधात् । एनमेवाह-अधिकृतव्यपदेशेन - अव्यपदेशार्हमित्यनेन व्यपदेशात् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याहअन्यथाऽव्यपदेशार्हमिति एवं शब्दाप्रवृत्तेः । सच्छब्दादिव्यपदेशार्हं न भवति इति चेत्, अत्रोत्तरम्-किमत्र क्षुण्णं यत् सच्छब्दादिव्यपदेशार्हं न भवत्येतद् वाच्यम्, यतो न तत्वस्तु सन्नाप्यसदिति चेत्, क्षुण्णम् । एतदाशङ्क्याह - सदसत् तर्हि नियमतो यद् वस्तु न च सन्नाप्यसत् तदित्थम्भूतमेव । एतदपि नैव तत्त्वत इति चेत्, यदुत सदसदिति । एतदाशङ्क्याहअनेडांतरश्मि
સ્યાદ્વાદી : તો વસ્તુને કેવી માનો છો ?
વૈશેષિકઃ ‘અવ્યપદેશયોગ્ય' માનીએ છીએ, અર્થાત્ તે વસ્તુનો શબ્દ દ્વારા અભિલાપ અશક્ય
छे.
સ્યાદ્વાદી ઃ એવું ન માની શકાય, કારણ કે તેમાં સ્વવચનનો જ વિરોધ આવે છે. તે આ રીતે - (१) तमे खेड जानु उहो छो डे, वस्तुनो शब्द द्वारा अभिसाप ४ अशस्य छे, जने (२) खेज्जानु ‘અવ્યપદેશયોગ્ય’ શબ્દથી જ વસ્તુનો અભિલાપ કરો છો. જો વસ્તુ સર્વથા અવ્યપદેશયોગ્ય જ હોય, તો ‘અવ્યપદેશયોગ્ય’ એવા શબ્દથી પણ વસ્તુનો વ્યપદેશ ન થઈ શકે અને વ્યપદેશ કરો તો સ્વવચનનો વિરોધ યથાવસ્થિત જ રહે.
थशे.
(૧૧૭) વૈશેષિક : વસ્તુનો સાવ જ વ્યપદેશ ન થઈ શકે - એવું અમે નથી કહેતાં, પરંતુ અમારો કહેવાનો આશય એ કે, વસ્તુનો સત્-અસત્ વગેરે શબ્દોથી વ્યપદેશ ન થઈ શકે, બીજા ‘અવ્યપદેશયોગ્ય' શબ્દથી તો તેનો વ્યપદેશ થઈ જ શકે છે.
સ્યાદ્વાદી : સત્-અસત્ વગેરે શબ્દોથી વ્યપદેશ ન થાય, એનાથી તમે ફલિત શું કર્યું ? वैशेषिङ : इलित जे र्यु डे, वस्तु (स्व३ये) सत् पए। नथी भने (५२३५) असत् पा नथी. સ્યાદ્વાદી : વસ્તુ જો સત્ પણ ન હોય અને અસત્ પણ ન હોય, તો નિયમા સદસ ્પ સિદ્ધ
વૈશેષિક : ના, વાસ્તવમાં વસ્તુ સદસદ્પ પણ નથી.
१. 'क्षणमिति' इति क - पाठः, 'क्षूणमिति' तु घ - पाठः । २. 'तदन्यदन्यतोऽति०' इति ङ-पाठः । ३. 'नैवेमिष्यत' इति ङ-पाठोऽशुद्धः । ४-५. उभयत्र 'क्षणं' इति घ ङ-पाठः ।

Page #273

ધિર:) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१६१
- > ऽतिरिक्तम् तथाविधबुद्धिग्राह्यमिति चेत्, तत्रापि बुद्धिरिति न्यायातीतमेतत् । तथाहितन्न सन्नासन्न सदसद् बुद्धिगोचरश्चेत्यद्भुतमेतत् । स्वकार्यसत्त्वाभ्युपगमे च व्यर्थाऽपर
ચીહ્યાં
. किं तदन्यत् वस्तु ? अतोऽतिरिक्तं सदसतः तथाविधबुद्धिग्राह्यमिति चेत्, तथाविधाअव्यपदेश्या । एतदाशङ्क्याह-तथापि-त्रिकोटीशून्ये बुद्धिरिति न्यायातीतमेतत् । एतदेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहि तत्-वस्तु न सन्नासन्न सदसत् त्रिकोटीशून्यं बुद्धिगोचरश्चेत्यद्भुतमेतत्, कर्मशक्त्यभावे विषयत्वायोगादित्यर्थः । स्वकार्यसत्त्वापेक्षया सदेव तदित्याशङ्कानिरासार्थमाह-स्वकार्यसत्त्वाभ्युपगमे च वस्तुनो व्यर्थाऽपरयोगकल्पना-सदन्तर
અનેકાંતરશ્મિ . સ્યાદ્વાદીઃ જો સદસરૂપ પણ નથી, તો તે સિવાય વસ્તુ કેવી છે?
વૈશેષિક તે વસ્તુ સદસથી ભિન્ન છે અને એવી બુદ્ધિથી ગ્રાહ્ય છે, કે જે બુદ્ધિનો વ્યપદેશ જ અશક્ય છે.
સ્યાદ્વાદી : આ તો તમે બહુ આશ્ચર્યની વાત કરી ! વસ્તુ સસ્તું પણ નથી, અસતું પણ નથી, સદસતું પણ નથી. આમ, જ્ઞાનની વિષયભૂત વસ્તુનું, જયારે કોઈ સ્વરૂપ - સામર્થ્ય જ નિયત નથી, ત્યારે તે બુદ્ધિથી શી રીતે ગ્રાહ્ય બની શકે?
(કર્મશત્ત્વપાવે વિષયત્વીયોર્ - જે વસ્તુ જ્ઞાનનો વિષય બને તેમાં કર્મત્વ આવે, જેમ કે - પરં નાનામિ અહીં દ્વિતીયા કર્મ7. જેમાં કર્મશક્તિ જ નથી તે વિષય ન બને. જે સત્-અસ–સદસત્ નથી તેમાં કર્મશક્તિ ન હોવાથી વિષય ન બને...)
વૈશેષિક : વસ્તુનું સામર્થ્ય સાવ જ અનિયત છે – એવું નથી, કારણ કે દરેક વસ્તુ પોતાનું કાર્ય કરતી હોવાથી, સ્વકાર્યસત્ત્વની અપેક્ષાએ સત્ છે અને સત્ હોવાથી તે બુદ્ધિથી ગ્રાહ્ય પણ બની શકે છે. (આશયઃ કારણનું કાર્ય તો સત્ છે જ, એટલે કાર્યના સત્ત્વની અપેક્ષાએ કારણ પણ સત્ છે.)
સ્યાદ્વાદી: એ રીતે દરેક વસ્તુ, જો સ્વકાર્યસત્ત્વની અપેક્ષાએ જ સત્ બની જતી હોય, તો સત્તા નામના અલગ પદાર્થનો યોગ માનવાની જરૂર શી ? આશય એ કે, વૈશેષિકો “સત્તા' નામનો એક અલગ પદાર્થ માને છે અને તે સત્તાનો જેમાં યોગ થાય, તે પદાર્થ “સ” કહેવાય છે, એવું માને છે... પણ, પદાર્થનાં સપણાનો વ્યવહાર, જ્યારે સ્વકાર્યસત્ત્વની અપેક્ષાએ જ થઈ જતો હોય, ત્યારે અલગ સત્તા નામનો પદાર્થ અને તેનો યોગ માનવાની જરૂર શું?
વિવUF
... 97. વર્મશક્સિમાવ ત ] કર્મળ:-જ્ઞાનાવિચિવિષયચ વસ્તુન: સામર્થ્ય તસ્યમાવે ||
૨. “યતોગતિ' ત ઇ-પાવ: | ૨. “અવ્યપશા' તિ -પાઠ: I

Page #274

..................*
...............
१६२ अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः योगकल्पना, नियतरूपतादितया च स्वपररूपसत्त्वासत्त्वदोषोऽनिवारितप्रसर एवेति यत्किञ्चिदेतत् ॥
(११८) एवं धर्माणामपि वस्तुव्यतिरिक्तत्वात् स्वरूपेण सत्त्वं पररूपेण चासत्त्वमिति धर्मान्तरप्राप्तिः । तत्राप्ययमेव न्याय इत्यनिष्ठा । स्यादेतत् न धर्माणां धर्मान्तर
. .. व्याख्या ..... योगकल्पना नियंतरूपादितया च कारणेन वस्तुधर्माणां स्वपररूपसत्त्वासत्त्वदोषोऽनिवारितप्रसर एव, धर्मान्यत्वे वस्तुनस्तद्रूपेणासत्त्वात्, इति-एवं यत्किञ्चिदेतत् परोदितम् ॥
एवं धर्माणामपि-प्रस्तुतानां वस्तुव्यतिरिक्तत्वात् कारणात् स्वरूपेण सत्त्वमिति पररूपेण चासत्त्वमिति कृत्वा धर्मान्तरप्राप्तिः । तत्रापि-धर्मान्तरे अयमेव न्याय इत्यनिष्ठा ।
............. मनेतिरश्मि ........ વળી, સ્વકાર્યસત્ત્વ પણ વસ્તુનો એક પ્રકારનો ધૂર્મ જ છે અને તેને ધર્મથી ભિન્ન માનવામાં, સ્વકાર્યસત્ત્વ પણ “પર” બનશે... વસ્તુ સ્વરૂપે સત્ અને પરરૂપે અસત્ હોવાથી, પર એવા સ્વકાર્યસત્ત્વરૂપે પણ વસ્તુ અસત્ બને અને તો પૂર્વોક્ત દોષ અનિવાર્ય જ રહે.
(११८) वणी, वस्तुथी होवाथी, सत्त्वावगेरे धर्मो ५९, स्व३पे सत् भने ५२३पे असत् હોવાથી, સત્ત્વાદિ ધર્મોમાં પણ સત્ત્વ-અસત્વરૂપ જુદા ધર્મો માનવા પડશે અને તે ધર્મોમાં પણ સ્વરૂપે सत्व-५२३पे असत्त्व थवाथा मनवस्था थशे...
....... विवरणम् ....... ... ___98. नियतरूपादितया च कारणेन वस्तुधर्माणामिति । वस्तुधर्माणां-वस्तुस्वरूपाणाम् । अयमत्राभिप्राय:-सत्त्वासत्त्वाभ्यां भिन्नमपि स्वकार्यसत्त्वं धर्मिस्वशरीरलक्षणमभ्युपगम्यमानं नियमात्नियमेनैकेन केनचिद्रूपेणास्ति । ततश्च 99. स्वपररूपसत्त्वासत्त्वदोषोऽनिवारितप्रसर एव । अत्रैव हेतुमाह100. धर्मान्यत्वे वस्तुनरतद्रूपेणासत्त्वादिति । धर्मान्यत्वे सत्त्वासत्त्वलक्षणधर्मविभिन्नत्वे सति वस्तुन: स्वकार्यसत्त्वलक्षणस्य तद्रूपेण विभिन्नधर्मस्वभावलक्षणेनासत्त्वात्-अविद्यमानत्वात् । एवं च धर्मिस्वभावत्वं धर्मासत्त्वभावमापन्नमिति ।। ॥ इति श्रीमुनिचन्द्रसूरिविरचिते अनेकान्तजयपताकोद्योतदीपिकाटिप्पणके
सदसदधिकार: समाप्त: ॥ સ્વકાર્યસત્ત્વ ભલે સત્ત્વ-અસત્ત્વ ધર્મથી ભિન્ન હોય, તો પણ ધર્મીનાં સ્વરૂપરૂપ હોવાથી તે ધર્મ છે, અને ધર્મ હંમેશા કોઈ નિયત સ્વરૂપનો જ હોવાથી તે કોઈક સ્વરૂપે તો નિયત છે જ...
.....................
१. 'रूपेणासत्त्व' इति ग-पाठः । २. 'वाऽसत्त्व०' इति ङ-पाठः । ३. 'धर्मस्वशरीर०' इति क-पाठः ४. 'सत्त्वादिति धर्मान्यत्वे सत्त्वलक्षणे धर्मविभिन्नत्वे सति' इति क-पाठः । ५. 'स्वकायस्वत्वलक्षणतद्रुपेण इति चपाठः। ६. 'धर्मस्वभाव' इति च-पाठः । ७. "टिप्पनके' इति च-पाठः ।

Page #275

अधिकार: )
व्याख्या- विवरण - विवेचनसमन्विता
१६३
-
मिष्यते, अपि तु त एव स्वरूपेण सन्ति, पररूपेण च न सन्तीति न तद्विलक्षणे सदसत्त्वे इति । एतदप्यसमीचीनम्, वस्तुन्यपि समानत्वात् । अङ्गीकरणे च धर्माभावप्रसङ्गेनाभ्युपगमविरोधात्, (११९) तद्भावेऽपि तस्येति सम्बन्धानुपपत्तेः । समवायभावात् कथमनुपपत्तिरिति चेत्, न, तस्यासिद्धत्वात् पदार्थान्तरत्वेन समवायिकल्पत्वात्
* व्याख्या
स्यादेतत् न धर्माणां धर्मान्तरमिष्यते, अपि तु त एव-धर्माः स्वरूपेण सन्ति, पररूपेण च न सन्ति । इति - एवं न तद्विलक्षणे सदसत्त्वे, अतो न धर्माणां धर्मान्तरप्राप्तिरित्यभिप्राय इति । एतदप्यसमीचीनम् - अशोभनम् । कुत इत्याह- वस्तुन्यपि समानत्वात् । तथाहि तदेव स्वरूपेण सत् पररूपेण चासदित्यपि वक्तुं शक्यत एव । अङ्गीकरणे च अस्य पक्षस्य धर्माभावप्रसङ्गेन हेतुना अभ्युपगमविरोधात् । तद्भावेऽपि व्यतिरिक्तधर्मभावेऽपि तस्येति सम्बन्धानुपपत्तेः तस्य-वस्तुनः एते धर्मा इति सम्बन्धासिद्धेः, वस्त्वन्तरेण भेदाविशेषादित्यर्थः। समवायभावात् कारणात् कथमनुपपत्तिः तस्येति सम्बन्धस्य । इति चेत्, एतदाशङ्क्य आह* अनेडांतरश्मि
વૈશેષિક ઃ સત્ત્વાદિ મૂળધર્મો જુદા છે - એ તો બરાબર છે, પણ તે મૂળધર્મોમાં બીજા ધર્મો ઇષ્ટ નથી, કારણ કે તે મૂળધર્મો જ સ્વરૂપે સત્ અને પરરૂપે અસત્ છે, પણ સત્ત્વ-અસત્ત્વરૂપ ધર્મ તેનાથી જુદા નથી, તેથી ધર્મમાં પણ બીજા ધર્મો માનવાની આપત્તિ નહીં આવે.
સ્યાદ્વાદી : આ કથન પણ અયુક્ત છે, કારણ કે તો પછી વસ્તુ અંગે પણ તેમ જ માની લો કે વસ્તુ પણ સ્વરૂપે સત્ અને પરરૂપે અસત્ (એમ સદસદ્રૂપ) છે, સત્ત્વ-અસત્ત્વરૂપ જુદા ધર્મો તેનાથી પણ જુદા નથી. અને એવું માની લેશો, તો ધર્મી કરતાં ધર્મનું જે સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ સ્વીકારો છો, તે તમારા અભ્યુપગમનો વિરોધ આવશે.
મેં ધર્મને જુદા માનવામાં સંબંધની અસંગતિ
(११८) धर्म-धर्माने भे दुधा मानवामां खावे, तो 'खा धर्माना सा धर्मो छे' खेम धर्म-धर्मानो સંબંધ જ નહીં ઘટે... આશય એ કે, જેમ ઘટ અને પટ જુદા હવાથી ઘટનો પટ એમ કહેવાતું નથી, તેમ ઘટ અને ધર્મો જુદા હોય તો ઘટના ધર્મો પણ નહીં કહી શકાય...
વૈશેષિક : અમે ધર્મ-ધર્મી વચ્ચે સમવાય સંબંધ માન્યો હોવાથી, સંબંધની અસંગતિ નહીં રહે... સ્યાદ્વાદી : પણ, ‘સમવાય' સંબંધ જ અસિદ્ધ છે, કારણ કે તે અલગ પેંદાર્થરૂપ હોવાથી, સમવાય પણ સમવાયી જેવો જ છે, અર્થાત્ જેમ ધર્મ-ધર્મીના જોડાણ માટે સમવાયની જરૂર પડે, તેમ ધર્મધર્મી અને સમવાયના જોડાણ માટે પણ સંબંધની જરૂર પડશે.
* વૈશેષિકો, સમવાય નામનો એક અલગ પદાર્થ સ્વીકારે છે.
१. 'वाऽसदित्यपि' इति क- पाठः । २. 'शक्यत इत्याह अङ्गी०' इति क- पाठः । ३. 'धर्माभावेऽपि' इति घ
पाठ: ।

Page #276

१६४ अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ: अन्यसमवायव्यतिरेकेण तत्सम्बन्धानुपपत्तेः । अभ्युपगमे च तत्राप्ययमेव वृत्तान्त इत्यनवस्था । स्वसमवायिसम्बन्धकस्वभावद्वयाङ्गीकरणे च ततस्तस्य व्यतिरिक्तेतर
- વ્યારહ્યા છે न, तस्यासिद्धत्वात् । तस्येति समवायस्य । असिद्धत्वं च पदार्थान्तरत्वेन समवायिकल्पत्वात् प्रस्तुतसमवायस्य । ततः किमित्याह-अन्यसमवायव्यतिरेकेण तत्सम्बन्धानुपपत्तेः तस्यमूलसमवायस्य समवायिभिः सम्बन्धानुपपत्तेः । अभ्युपगमे च अन्यसमवायस्य तत्राप्ययमेव वृत्तान्तः-अन्य समवायापत्तिलक्षण इत्यनवस्था । स हि स्वसम्बन्धकस्वभावः समवायिसम्बन्धकस्वभावश्चेत्यतो न दोष इति पराभिप्रायं चेतसि निधायाह-स्वसमवायीत्यादि । स्वश्च समवायात्मा, समवायिनौ च धर्मधर्मिणौ, स्वसमवायिनः तेषां सम्बन्धकं च तत् स्वभावद्वयं चेति विग्रहः, तस्य अङ्गीकरणे च-अभ्युपगमे च । किमित्याह-ततः-समवायात् तस्य
· અનેકાંતરશ્મિ એટલે, બીજો સમવાય પણ માનવો પડશે, નહીંતર મૂળસમવાયનો સમવાયી (ધર્મ-ધર્મી) સાથે સંબંધ જ નહીં ઘટે...
વૈશેષિકઃ તો અમે, સમવાય અને સમવાયીનું જોડાણ કરનાર બીજો સમવાય માનશું. હવે તો વાંધો નહીં ને ?
સ્યાદ્વાદીઃ તો પણ દોષ જ છે, કારણ કે સમવાય-સમવાયી વચ્ચેનો બીજો સમવાય પણ, કયા સંબંધથી સમવાય-સમવાયીમાં જોડાશે? તે માટે જો ત્રીજો સમવાય સ્વીકારો, તો તેના જોડાણ માટે પણ ચોથો સમવાય માનવો પડશે... અને એ રીતે અનવસ્થા થશે.
વૈશેષિક : સમવાય દ્વારા, માત્ર ધર્મ-ધર્મીનો જ સંબંધ નથી થતો, પણ તે સમવાયી (ધર્મધર્મી) સાથે પોતાનો પણ સંબંધ થાય છે – આ રીતે, ધર્મ-ધર્મીને જોડવાનો અને પોતાને જોડવાનો – આમ સમવાયના બે સ્વભાવ છે.
સ્યાદ્વાદી: અહીં પણ વિકલ્પદોષરૂપી વીજળી માથે પડશે જ. તે આ રીતે – તે બંને સ્વભાવ, સમવાયથી (૧) ભિન્ન છે, કે (૨) અભિન્ન ?
(૧) જો ભિન્ન માનશો, તો “સમવાયના બે સ્વભાવ છે” એમ સમવાય અને સ્વભાવયનો સંબંધ કયો? (તેમાં પાછો સમવાય વગેરે માનવાથી અનવસ્થા...) અને (૨) જો અભિન્ન માનશો, તો બંને સ્વભાવ એક થઈ જશે, કારણ કે સમવાયથી અભિન્ન, જેમ સમવાયનું સ્વરૂપ જુદું નથી, તેમ બંને સ્વભાવ પણ જુદા જુદા નહીં રહે, અથવા તો સમવાય અનેક થઈ જશે, કારણ કે જેમ સ્વભાવદ્રયનું જુદું જુદું સ્વરૂપ છે, તેમ સ્વભાવદ્રયથી અભિન્ન સમવાયનું પણ જુદું-જુદું સ્વરૂપ થશે.
૨. ‘દય ગી' રૂતિ વ-પાર્વ: |

Page #277

ધાર:) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता विकल्पदोषाशनिरनिवारितप्रसरः । (१२०) स इहप्रत्ययगम्य इति चेत्, न, तस्येह
**
स्वसमवायिसम्बन्धकस्वभावद्वयस्य व्यतिरिक्तेतरविकल्पदोषाशनिरनिवारितप्रसरः । तथाहियदि तत् ततः-स्वभावद्वयसमवायात् व्यतिरिक्तं तस्येति कः सम्बन्धः ? अथाव्यतिरिक्तमेकत्वमस्याधिकृतस्वभावद्वयस्य एकस्मात् समवायादव्यतिरिक्तत्वात्, तत्स्वरूपवत्; अनेकत्वं वा समवायस्याधिकृतस्वभावद्वयादव्यतिरिक्तत्वात् तत्स्वरूपवदेवेति । स इहप्रत्ययगम्य इति चेत् स:-समवायः, इहप्रत्ययगम्यो वर्तते, यथोक्तम्-"अयुतसिद्धानामाधार्याधारभूतानां यः सम्बन्धः इहप्रत्ययहेतुः समवायः, भवति चायमिहेत्यविगानेन प्रत्यय तन्तुषु पट इत्यादौ । न चायमनिमित्तः, सदाभावादिप्रसङ्गात्, न च समवायिनिमित्तः, अतत्परिच्छेदकत्वात्, अतो यन्निमित्तोऽयं स समवायः' इति । एतदाशङ्क्याह-न तस्येत्यादि । न-नैतदेवं । तस्य-इहप्रत्ययस्य इह
- અનેકાંતરશ્મિ ..
- - સમવાયની સિદ્ધિ અસંભવિત (૧૨૦) વૈશેષિક : “તંતુઓમાં પટ છે, પટમાં ગુણ-ક્રિયા છે, દ્રવ્યાદિમાં સત્તા છે” વગેરે સ્થળોમાં, સમવાય દ્વારા જ “અહીં આ છે” એવી પ્રતીતિ થાય છે અને દ્દ રૂટું પ્રતીતિ દ્વારા જ સમવાયની સિદ્ધિ થાય છે.
પ્રશ્ન : “દ રૂટું એવી પ્રતીતિ, શું નિમિત્ત (કારણ) વિના જ ન માની શકાય?
ઉત્તર : ના, કારણ કે કારણ વિનાનું કાર્ય, કાંતો આકાશની જેમ સર્વદા સત્ થશે, અને કાં'તો શશશૃંગની જેમ સર્વદા અસત્ થશે, જે પ્રસ્તુતમાં અસંભવિત છે...
પ્રશ્નઃ તો કારણ તરીકે અલગ સમવાયને માનવા કરતાં, સમવાયીને (ધર્મ-ધર્મીને) જ માની લઈએ તો?
ઉત્તરઃ એવું પણ ન માની શકાય, કારણ કે સમવાયી દ્વારા તેનો બોધ નથી થતો, તેનો વિષય જુદો છે. તેથી, જેના કારણે રૂદ રૂદ્ર એવી પ્રતીતિ થાય છે, તે સમવાયરૂપ અલગ તત્ત્વનો અવશ્ય સ્વીકાર કરવો જોઈએ. કહ્યું છે કે –
“અયુતસિદ્ધ (અપૃથસિદ્ધ) અને આધાર-આધેયભૂત એવા પદાર્થોમાં “આ અહીં છે' એવી રૂટ પ્રતીતિમાં જે કારણભૂત સંબંધ છે, તેને સમવાય કહેવાય છે.”
સ્યાદ્વાદી : “રૂદ રૂટું પ્રતીતિનાં કારણ તરીકે સમવાયને ન માની શકાય, કારણ કે “આ સમવાયીમાં સમવાય છે – અહીં સમવાય વિના પણ અહપ્રતીતિ તો થાય જ છે... તે પ્રતીતિના કારણ તરીકે બીજો સમવાય પણ ન માની શકાય, કારણ કે તમે તો માત્ર એક જ સમવાય માનો છો.
પ્રશ્ન: “સમવાયીમાં સમવાય' તે પ્રતીતિ અંતર્ગત જે સમવાય છે, તેને જ “રૂદ રૂટું પ્રતીતિના
१. 'तत् ततो व्यतिरिक्तं तस्येति' इति घ-पाठः, 'तत् ततो (तः) स्वभावद्वयसमवायात् तत् ततो व्यतिरिक्तं' इति तु ડ-પ4િ: |

Page #278

१६६
अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ:
समवायिषु समवाय इति व्यभिचारोपलब्धेः । (१२१) प्रतिनियतधर्मिधर्मस्वभावस्तत्सम्बन्ध इति चेत्, न, तत्स्वभावस्यापि धर्मत्वाद् धर्माद्यात्मभूतत्वानुपपत्तितो वाङ्मात्रत्वात्, आत्मभूतत्वे च भेदाभ्युपगमविरोधः ॥
જ વ્યારહ્યા છે समवायिषु समवाय इति-एवं व्यभिचारोपलब्धः । तथा च भवत्यत्रापीहप्रत्ययः, न च तदपरसमवायनिबन्धनः, तस्याभावात् विवक्षितसमवायस्य चात्र समवायिकल्पत्वात् समवायिबुद्ध्यैव ग्रहणात् तस्यैव प्रत्ययान्तरनिमित्तत्वेऽतिप्रसङ्ग इति भावनीयमेतत् । प्रतिनियतेत्यादि । प्रतिनियतर्मिधर्मस्वभावः स एव धर्मी तद्धर्मी तद्धर्मर्मिस्वभावः, त एव च धर्मास्तद्धर्मिधर्मस्वभावा इत्येवम्भूतः तत्सम्बन्धः-धर्मधर्मिणोः सम्बन्धः । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-नेत्यादि । न-नैतदेवम् । तत्स्वभावस्यापि-अनन्तरोदितधर्मिधर्मस्वभावस्यापि । किमित्याह-धर्मत्वात् कारणात् धर्माद्यात्मभूतत्वानुपपत्तितः "अन्ये धर्मा धर्मिणः" इत्यभ्युपगमेन वाङ्मात्रत्वात् । 'आदि'शब्दाद् धर्मिपरिग्रहः । आत्मभूतत्वे च अधिकृतस्वभावस्य, धर्मादेरिति प्रक्रमः । किमित्याह-भेदाभ्युपगमविरोधः धर्मधर्मिणोर्भेद इति योऽभ्युपगम
... અનેકાંતરશ્મિ . કારણ તરીકે માની લઈએ તો?
ઉત્તર : ના, કારણ કે પ્રતીતિ અંતર્ગત સમવાયનો, સમવાયીરૂપે (સંબંધીરૂપે) જ બોધ થાય છે, સંબંધરૂપે નહીં. તેથી તે સમવાય દ્વારા સમવાયીની જ પ્રતીતિ થઈ શકે, “ફુદ રૂટું એવી પ્રતીતિ નહીં... છતાં પણ તેનાથી “રૂદ હૂં' પ્રતીતિની ઉત્પત્તિ માનશો, તો – બીજા પ્રત્યયની પણ ઉત્પત્તિ થઈ શકવાથી - તંતુષ પટ: વગેરેમાં પણ તંતુથી જ સંબંધની પ્રતીતિ માની શકાશે.
નિષ્કર્ષ: સમવાય વિના પણ ઈહપ્રતીતિ થતી હોવાથી (કારણ વિના પણ કાર્યની ઉપલબ્ધિરૂપ વ્યભિચાર હોવાથી) ઈહપ્રત્યયના કારણ તરીકે સમવાયને ન માની શકાય. તેથી ઈહપ્રત્યય દ્વારા સમવાયસિદ્ધિ પણ ન થઈ શકે અને સમવાય સિદ્ધ ન થતાં, તેના દ્વારા ધર્મ-ધર્મીની વ્યવસ્થા અસંગત જ રહેશે... માટે, ધર્મને જુદો માનવામાં સંબંધની સંગતિ અશક્ય જ રહેશે.
(૧૨૧) વૈશેષિકઃ માટી વગેરે ધર્મનો સ્વભાવ “સત્ત્વાદિ ધર્મના ધર્મરૂપ છે અને સત્ત્વાદિ ધર્મનો સ્વભાવ “માટી વગેરે ધર્મના ધર્મરૂપ છે – આમ, જે પ્રતિનિયત સ્વભાવ છે, તે જ ધર્મધર્મીના સંબંધ રૂપ છે, અને તેનાથી, ધર્મોના ધર્મ એવો વ્યપદેશ થઈ જશે. માટે સંબંધસંગતિ અશક્ય નથી...
સ્યાદ્વાદી : આ કથન પણ માત્ર બોલવા પૂરતું છે, કારણ કે એ સ્વભાવ પણ ધર્મરૂપ જ છે. તમે ધર્મને ધર્મીથી ભિન્ન માન્યો હોવાથી તે સ્વભાવ; ધર્મી-ધર્મ (આત્મભૂત) સ્વભાવરૂપ બની ન શકે.. એટલે તેને સ્વભાવ કહેવો વાણીવિલાસ જ છે... અને જો તે સ્વભાવ હોય - આત્મભૂત હોય, તો પછી ધર્મ-ધર્મ જુદા છે એવી તમારી માન્યતા જ ખંડિત થશે... વળી, ધર્મના ધર્મ નથી હોતા,

Page #279

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१६७ (१२२) अथानन्यत्वं तयोः, तद्व्यवस्थाऽयोगः अन्योन्यात्मकत्वेनेतरनिराकरणात् । अनिराकरणेऽपि सदसत्त्वयोरेकत्वेन तद् यथा स्वरूपेण सत्, एवं पररूपेणापि स्यादित्याद्युक्तम् । असम्भविनौ च निराधारौ धर्माविति यत्किञ्चिदेतत् ॥
..... व्याख्या *... स्तद्विरोधः, धर्माणां च धर्मान्तरप्राप्तिरित्यस्योपलक्षणमेतत्, एवमप्यभ्युपगमविरोधादिति ॥
अथेत्यादि । अथ अनन्यत्वं तयोः-धर्मधर्मिणोः । अत्राह-तद्व्यवस्थाऽयोगः-धर्मिधर्मव्यवस्थाऽयोगः । कथमित्याह-अन्योन्यात्मकत्वेन हेतुना इतरनिराकरणात्-द्वितीयनिराकरणात् । तथाहि-यदि धर्मिणोऽव्यतिरिक्ता धर्मास्ततो धर्मिमात्रं ते, तदव्यतिरिक्तत्वात्, तत्स्वरूपवदिति न सन्त्येव धर्मा इतीतरनिराकरणम् । एवं धर्मिणोऽपि वाच्यम्-धर्माव्यतिरेकादिति धर्मर्मिव्यवस्थाऽयोगः । अनिराकरणेऽपि इतरस्य । किमित्याह-सदसत्त्वयोरेकत्वेन एकधर्म्यव्यतिरेकद्वारायातेन हेतुना । किमित्याह-तत्-वस्तु यथा स्वरूपेण सदेवं पररूपेणापि स्यात्, सदसत्त्वयोरेकत्वादित्यर्थः । इत्याधुक्तं प्राक् । धर्माव्यतिरेकाद् धर्मिण एवासत्त्वं भविष्यतीत्यप्याशङ्क्याह-असम्भविनौ च निराधारौ धर्मों सदसल्लक्षणौ न स्त एव इति यत्किञ्चिदेतत् ॥
..... मनेतिरश्मि ... એવી માન્યતાનો પણ વિરોધ થશે... આમ, સંબંધની અસંગતિ યથાવસ્થિત જ રહેવાથી ધર્મધર્મીના ભેદરૂપ પ્રથમ વિકલ્પ અયુક્ત છે.
* द्वितीय विपनी मतिता* (१२२) (२) धर्म-धानो को अमेह मानवामां आवे, तो धर्म-धानी व्यवस्था ४ नहीं घटे, 5॥२९ जाने में थवाथी, मेनो लो५ थशे. ते भारीत - (A) पाथी धर्मो अभिन्न मानशो, तो ४भ धान १३५ ४९ नथी, तेमधर्मो ५ हट नही २३, अर्थात् धनी लो५ थशे, अने (B) ધર્મથી જો ધર્મી અભિન્ન માનશો, તો જેમ ધર્મનું સ્વરૂપ જુદું નથી, તેમ ધર્મીનું સ્વરૂપ પણ જુદું નહીં २९, अर्थात् पानी सो५ थशे.
આ રીતે ઇતરનો લોપ કદાચ ન પણ માનો, તો પણ સત્ત્વ-અસત્ત્વ બંને ધર્મો - એક ધર્મીથી, અભિન્ન થઈ જતાં – એક રૂપ બનશે, અર્થાત્ સત્ત્વ પણ અસત્ત્વરૂપ અને અસત્ત્વ પણ સત્ત્વરૂપ બનશે અને તેથી તો વસ્તુ સ્વરૂપની જેમ પરરૂપે પણ સત્ બનશે અથવા તો પરરૂપની જેમ સ્વરૂપે પણ અસત્ जनशे... वगैरे पोषो पूर्वे या छ ४.
શંકાઃ ધર્મ સાથે અભેદ હોવાથી ધર્મીનો જ લોપ થશે, ધર્મનો શી રીતે ?
સમાધાનઃ જો ધર્મીનો લોપ થશે, તો ધર્મો પણ નિરાધાર (આધાર વિનાના) તો શી રીતે રહી श: ? इसत: धनी ५९ लो५ थाय ४... माटे ममे ५६ ५५ अयुस्त छ.

Page #280

जयपताका
१६८
(१२३) अथान्यानन्यत्वम्, अतोऽनेकान्तवादाभ्युपगमादेकान्तवादिनः स्वमतविरोध इत्यलं प्रसङ्गेन ॥
इति प्रथमोऽधिकारः। * * * * * * *
................ व्याख्या .............. ... अथान्यानन्यत्वं धर्मधर्मिणोः, अतोऽनेकान्तवादाभ्युपगमात् कारणात् एकान्तवादिनः स्वमतविरोध इत्यलं प्रसङ्गेन ॥
समाप्त: 'सदसद्रूपवस्तुवक्तव्यता'ऽधिकारः ॥
★ ★ ★ ★ ★ ★ ★
....* मनेतिरश्मि *...
તૃતીય વિકલ્પ પ્રમાણે અનેકાંતશરણ (१२) (3) धर्म-भानो मे ५९ नही, सभे ५९॥ नही, परंतु मेहमे भानशो, तो અનેકાંતવાદનો જ સ્વીકાર થવાથી, એકાંત વાદીઓને પોતાના મતનો વિરોધ આવશે, માટે પ્રસંગથી
सर्यु.
નિષ્કર્ષ તેથી, વસ્તુને સદસરૂપ જ માનવી જોઈએ અને તે સદસરૂપતા પણ, વસ્તુથી કથંચિદ્ અભિન્ન જ માનવી જોઈએ.
// આ પ્રમાણે સદસરૂપવસ્તુવક્તવ્યતા સ્વરૂપ પહેલા અધિકારનું
ગુજરાતી વિવેચન દેવ-ગુરુકૃપાએ પરિપૂર્ણ થયું ,
१. 'अतो नैकान्त०' इति क-पाठः। २. 'प्रथमः परिच्छेदः' इति क-घ-पाठः। ३. 'समाप्तः ॥ छ । सद०' इति हु-पाठः ।

Page #281

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१६९
-00 ॥ द्वितीयोऽधिकारः ॥ (१२४) यच्चोक्तम्-'एतेन नित्यानित्यमपि प्रत्युक्तमवगन्तव्यम्, विरोधादेव' इत्यादि, तदपि न सम्यक्, प्रमाणतस्तथाऽवगमात् । तथाहि-अध्यक्षेण नित्यानित्यमेव तदवगम्यते; अन्यथा तदवगमाभावप्रसङ्गात् । तथा च यदि तदप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकस्वभावं सर्वथा नित्यमभ्युपगम्यते, एवं तर्हि तद् विज्ञानजननस्वभावं वा स्यात्, अजनन
................. व्याख्या *... ___ अधिकारान्तरमधिकृत्याह-यच्चोक्तमित्यादि । यच्चोक्तं पूर्वपक्षग्रन्थे 'एतेन नित्यानित्यमपि प्रतिक्षिप्तमवगन्तव्यम्, विरोधादेव' इत्यादि तदपि न सम्यक् । कुत इत्याहप्रमाणतस्तथाऽवगमात् । तथेति नित्यानित्यप्रकारेणावगमात् । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहि अध्यक्षेण नित्यानित्यमेव तत्-वस्तु अवगम्यते; अन्यथा-एवमनभ्युपगमे तदवगमाभावप्रसङ्गात् । एतद्भावनायाह-तथा चेत्यादि । तथा च यदि तत्-वस्तु 'अप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकस्वभावम्' इति पूर्ववत् । अनेन प्रकारेण सर्वथा नित्यमभ्युपगम्यते, एवं तर्हि तत्-वस्तु विज्ञानजननस्वभावं वा स्यात्, अजननस्वभावं वा । किञ्चात: ? यद्याद्यः पक्षः
............... मनेतिरश्मि *......
* नित्यानित्य मनेतिवाE * દરેક વસ્તુ સદસરૂપ છે – એમ સિદ્ધ કરી, હવે નિત્યનિત્ય શી રીતે? તે સિદ્ધ કરવા, ગ્રંથકારશ્રી બીજા અધિકારનો પ્રારંભ કરે છે.
(१२४) पूर्वपक्ष अंथम तमे ४ सयुं तुं 3, “नित्य भने भनित्यनो विरो५ होवाथी, वस्तु नित्यानित्य छ - अनु ५९। उन थाय छे.." - वगेरे ४थन ५२२५२ नथी; ॥२९॥ 3 प्रभा द्वा२।, વસ્તુનો નિત્યાનિત્યરૂપે જ બોધ થાય છે. જો વસ્તુને નિત્યાનિત્ય નહીં માનો, તો વસ્તુનો બોધ જ नही थाय. हवे तेनुं ॥२९॥ 58 छ -
વસ્તુને માત્ર નિત્યરૂપ માનવામાં દોષપરંપરા જો વસ્તુને અપ્રશ્રુત (વિનાશ ન પામે તેવી) અનુત્પન્ન (ઉત્પન્ન ન થાય તેવી) સ્થિર (અપ્રચલિત) એવા એક સ્વભાવવાળી અને સર્વથા નિત્ય માનશો, તો, તે વિશે વિકલ્પો ઘટી શકતા नथी. ते ॥शत - ते स्वभावी वस्तु (१) विज्ञान-ननस्वाभावी छे, 3 (२) "विशनम४ननस्वभावी ? अर्थात् विज्ञानने उत्पन्न ७२ छ, नही...
દ્વિતીય વિકલ્પનો ખુલાસો યદ્યપિ ગ્રંથમાં નથી કર્યો, પણ દરેક પદાર્થ વિજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરવારૂપે પ્રતીત હોવાથી, વિજ્ઞાનઅજનનસ્વભાવ સંભવિત જ નથી. (જો વિજ્ઞાનજનનસ્વભાવ ન હોય તો જ્ઞાન જ ન થાય અને તો वस्तु ०४ सिद्ध न थाय...) भाटे तेनु नि।७२५ स्वयं सम से...
१. 'अहम् अथ द्वितीयः परिच्छेदः' इति घ-पाठः । २. ३४तमे पृष्ठे । ३. सन्तुल्यतां यदुक्तं ३४तमे पृष्ठे । ४. ३४तमे पृष्ठे । ५. प्रेक्ष्यतां ३४तमं पृष्ठम् ।

Page #282

१७० अनेकान्तजयपताका
(द्वितीयः स्वभावं वा । यद्याद्यः पक्षः, एवं सति सर्वत्र सर्वदा सर्वेषां तद्विज्ञानप्रसङ्गः, तस्यैकस्वभावत्वात् । न चैतदेवं क्वचित् कदाचित् कस्यचिदेव तद्विज्ञानभावात् ॥
(१२५) न च सर्वथैकस्वभावस्य देशादिकृतो विशेष इति कल्पना युज्यते, तद्भावेऽनित्यत्वप्रसङ्गात् । सहकारिणमपेक्ष्य जनयतीति चेत्, न, एकान्तनित्यस्यापेक्षाऽयोगात् । तथाहि-सहकारिणा तस्य कश्चिद् विशेषः क्रियते न वेति वाच्यम् । यदि *............................................ व्याख्या ........................................ विज्ञानजननस्वभावमित्ययम्, एवं सति सर्वत्र क्षेत्रे सर्वदा काले सर्वेषां प्रमातृणां तद्विज्ञानप्रसङ्गः-अधिकृतवस्तुविज्ञानप्राप्तिः । कुत इत्याह-तस्यैकस्वभावत्वात्, क्षेत्रादिभिर्विशेषानाधानादित्यर्थः । न चैतदेवं-यथोक्तम् । कुत इत्याह-क्वचित् क्षेत्रे कदाचित् काले कस्यचिदेव प्रमातुः तद्विज्ञानभावात् तस्मिन्-वस्तुनि विज्ञानभावात् ॥
प्रकृतमेव समर्थयते ने चेत्यादिना । न च सर्वथैकस्वभावस्य वस्तुनो देशादिकृतो विशेष इति-एवम्भूता कल्पना युज्यते । कुत इत्याह तद्भावे-देशादिकृतविशेषभावेऽनित्यत्वप्रसङ्गात् । न हि प्राक्स्वस्वभावनिवृत्तिमन्तरेण वस्तुनो विशेषः । सहकारिणमपेक्ष्य आलोकादिकं जनयतीति चेद् वस्तुविज्ञानमिति । अत्राह-न, एकान्तनित्यस्य वस्तुनः अपेक्षाऽयोगात्, एकरूपतयेति भावः । एतद्भावनायैवाह-तथाहीत्यादि । तथाहि सहकारिणा तस्य-वस्तुनः कश्चिद् विशेषः क्रियते न वेति वाच्यम् । उभयथाऽपिं दोषमाह-यदि क्रियते
. ...... मनेतिरश्मि ................ (૧) તેને જો વિજ્ઞાનજનનસ્વભાવી માનવામાં આવે, તો – તે વસ્તુ સર્વથા એકસ્વભાવી હોવાથી - તેનો વિજ્ઞાનજનનસ્વભાવ કાયમ માટે અવસ્થિત જ રહે અને તેથી તો સર્વ ઠેકાણે, સર્વ કાળે, સર્વ પ્રમાતાઓને તપદાર્થ વિષયક જ્ઞાન થવા લાગે, પણ આવું તો જોવાતું નથી, કારણ કે કોઈક ક્ષેત્રમાં, કોઈક કાળે, કોઈક જ પ્રમાતાને, વસ્તુનો બોધ થાય છે.
(१२५) पूर्वपक्ष : वस्तु तो सर्वथा से स्वाभावी ४ छ, ५९॥ देश- द्वारा, तेमां मेवा વિશેષતાનું આધાન થાય છે, કે જેથી વિજ્ઞાનજનનસ્વભાવ સર્વથા હોવા છતાં પણ, નિયત દેશ-કાળમાં નિયત પ્રમાતાને જ પદાર્થનો બોધ થશે. તેથી નિયત વ્યવસ્થા અઘટિત નથી.
ઉત્તરપક્ષ: નિત્ય વસ્તુમાં, જો દેશાદિકૃત વિશેષતાનું આધાન માનશો, તો તે વસ્તુ અનિત્ય જ બનશે, કારણ કે વિશેષતાનું આધાન ત્યારે જ થઈ શકે, કે જયારે પૂર્વ સ્વભાવની નિવૃત્તિ થાય અને પૂર્વ સ્વભાવની નિવૃત્તિ એ જ અનિત્યતાનું લક્ષણ છે.
પૂર્વપક્ષ વસ્તુ, આલોક વગેરે સહકારીને અપેક્ષીને, નિયતરૂપે જ વિજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરે છે,
३. 'न चेत्यादिना' इति पाठो ङ-प्रतौ
१. 'यद्याद्यपक्षः' इति क-पाठः। २. 'क्वचिदेव क्षेत्रे' इति -पाठः। नास्ति। ४. 'एवम्भूतकल्पना' इति क-पाठः ।

Page #283

१७१
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता क्रियते स किमर्थान्तरभतोऽनर्थान्तरंभतो वेति ? यद्यर्थान्तरभूतस्तस्य किमायातम् ? स तस्य विशेषकारक इति चेत्, ने, अनवस्थाप्रसङ्गात् । तथाहि-स विशेषस्ततो भिन्नोभिन्नो वेति तदेवावर्तत इत्यनवस्था ॥ (१२६) अथानान्तरभूतः स विद्यमानोऽविद्यमानो वा । यदि विद्यमानः कथं
..................... व्याख्या ...... स किमर्थान्तरभूतोऽनर्थान्तरभूत इति ? अत्राप्युभयथाऽपि दोषमाह-यद्यर्थान्तरभूतस्तस्य किमायातं वस्तुनः ? तत्तदवस्थमेवेत्यर्थः । सः-विशेषोऽर्थान्तरभूतः तस्य-वस्तुनो विशेषकारकः । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-न, अनवस्थाप्रसङ्गात् । एनमेवाह तथाहीत्यादिना । तथाहि स विशेषः-मूलविशेषकृतः ततः-वस्तुनो भिन्नोऽभिन्नो वा (इति) तदेवावर्तते इतिएवमनेन प्रकारेण अनवस्था चक्रकानिवृत्तेरिति ॥
अथानर्थान्तरभूतः सहकारिणा क्रियते विशेषो वस्तुनः । अत्रापि विकल्पयुगलमाहस विद्यमानोऽविद्यमानो वा । इहापि दोषमाह-यदि विद्यमानः कथं क्रियते ? करणे
................. मनेतिरश्मि .... અર્થાત્ ઘડો તો વિજ્ઞાનજનનસ્વભાવી જ છે, પણ તે ત્યારે જ વિજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરે, કે જ્યારે પ્રકાશની સહકારિતા હોય... આમ સહકારની અપેક્ષા હોવાથી, સર્વદા વિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ નહીં થાય.
ઉત્તરપક્ષ એકાંત નિત્યરૂપ પદાર્થને તો કોઈની અપેક્ષા જ નથી હોતી, તે આ રીતે – સહકારી द्वारा, ते वस्तुनो ओ विशेष (१) ४२॥य छ, ॐ (२) नहीं ?
(૧) સહકારી દ્વારા નિત્ય વસ્તુનો કોઈક વિશેષ કરાય - એવું માનશો, તો તે વિશેષ વસ્તુથી (A-१) भिन्न छ, 3 (A-२) अभिन्न ? (A-१) से भिन्न भानशो, तो ते विशेष द्वा२। वस्तुने ફાયદો શું થશે ? જેમ પટથી ઘડાને કશો ઉપકાર નથી થતો, તેમ ભિન્ન એવા વિશેષથી પણ વસ્તુ ५२नो ५.४२ नहीं थाय...
પ્રશ્નઃ સહકારીકૃત વિશેષથી, વસ્તુમાં વિશેષતાનું આધાન થાય છે, તેથી ઉપકાર થઈ જ શકશે
..
ने?
उत्तर : भूग विशेषथी, वस्तुमा विशेष ४२।५ छ, ते ५९॥ वस्तुथी मिन्नछे, 3 ममिन्न ? જો ભિન્ન માનશો તો ઉપકાર નહીં થાય અને જો તેને પણ વિશેષકારક માનશો, તો તેનાથી જે વિશેષ थशे, ते ५५ वस्तुथी भिन्न छ, 3 मभिन्न ?... वगेरे रीते. अनवस्था थशे.
(१२६) (A-२) स रीत विशेष वस्तुथी अभिन्न ५९॥ न मानी श.14, १२५ 3 मही ५९. वि५ थशे , ते विशेष, वस्तुमा (A-२-A) विद्यमान छ, 3 (A-२-B) अविद्यमान ?
१. 'भूत इति क-पाठः। २. 'नानावस्था०' इति क-पाठः। ३. 'ऽभिन्नो वा तदे०' इति क-पाठः। ४. 'दोष इत्याह' इति क-पाठः। ५. सन्तुल्यतां यदुक्तं विवरणे २८तमे पृष्ठे १९तमायां पङ्क्तयाम् । ६. 'वा क्रियते इहापि' इति ङ-पाठः ।

Page #284

*.................
१७२ अनेकान्तजयपताका
(द्वितीयः क्रियते ? करणे वाऽनवस्थाप्रसङ्गः । सकृत् करणेऽपि विद्यमानत्वाविशेषेण भूयो भूयः करणमित्यनवस्था ॥
अथाविद्यमानः, व्याहतमेतत्-सतोऽनर्थान्तरभूतोऽविद्यमानश्च इति । करणे वाऽनित्यत्वापत्तिरिति । तथाहि-तस्मिन् क्रियमाणे पदार्थ एव कृतः स्यात्, तदव्यतिरिक्तत्वात् तस्य॥ (१२७) अथ मा भूदयं दोषः, न क्रियत इत्याश्रीयते । न तर्हि स तस्य सहकारी, .............* व्याख्या *
................................ वाऽनवस्थाप्रसङ्गः । कथमित्याह-सकृत्-एकवारं करणेऽपि विद्यमानत्वाविशेषेण हेतुना भूयो भूयः-पुनः पुनः करणमित्यनवस्था ॥ ___ अथाविद्यमानः क्रियते । अत्राह-व्याहतमेतत् सतः-विद्यमानस्य वस्तुनोऽनर्थान्तरभूतोऽविद्यमानश्च, विद्यमानाव्यतिरिक्तो हि विद्यमान एव इति कृत्वा । करणे वा अव्यतिरिक्तस्य अविद्यमानस्य अनित्यत्वापत्तिः, वस्तुन इति प्रक्रमः । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहि तस्मिन्-अव्यतिरिक्तेऽविद्यमाने विशेषे क्रियमाणे पदार्थ एव कृतः स्यात्, तदव्यतिरिक्तत्वात् तस्य-विशेषस्य ।। अथ मा भूदयं दोषः-अनन्तरोदितः, न क्रियत इत्याश्रीयते सहकारिणा कश्चिद् विशेषः ।
........* मनेतिरश्मि ......... (A-२-A) विद्यमान होय, तो सारी द्वारा तेने ४२वानी शी ४३२ ?
પ્રશ્ન : વિદ્યમાન હોવા છતાં પણ, સહકારી દ્વારા તેની ઉત્પત્તિ માનીએ તો?
ઉત્તર : તો તો અનવસ્થા થશે, કારણ કે વિદ્યમાન હોવા છતાં, સહકારી વડે જેમ પ્રથમસમયે વિશેષ કરાય છે, તેમ બીજા સમયે પણ કરાશે, તેમ ત્રીજા સમયે પણ... એમ વિશેષની સતત ઉત્પત્તિ थया ७२शे...
(A-२-B) वस्तु अभिन्न विशेषने मविद्यमान ५९॥ न मानी शय, २९ 3 तेवू भान વિરોધગ્રસ્ત છે. તે આ રીતે - એકબાજુ કહો છો, કે વિશેષ તે વસ્તુથી અભિન્ન છે, અર્થાત્ વસ્તુ સત્ હોવાથી તદભિન્ન વિશેષ પણ સત્ છે, અને એકબાજુ કહો છો કે, વિશેષ અવિદ્યમાન-અસતુ છે. - એમ પૂર્વાપર વિરોધ થાય છે.
અવિદ્યમાન એવા વસ્તુઅભિન્ન વિશેષને કદાચ માની પણ લઈએ, તો પણ સહકારી દ્વારા તે કરાય છે' - એવું માનશો, તો પદાર્થ અનિત્ય માનવો પડશે, કારણ કે સહકારી દ્વારા વિશેષની ઉત્પત્તિ થવાથી – વિશેષઅભિન્ન પદાર્થની પણ ઉત્પત્તિ થતાં – પદાર્થ પણ અનિત્ય જ થશે.
(१२७) पूर्वपक्ष : (२) मा बाहोपोथी छूटपा, ममे गे मानरों, सारी द्वा२॥ वस्तुनो કોઈ વિશેષ થતો જ નથી.
१. 'चानव०' इति क-पाठः ।

Page #285

अधिकार: )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
१७३
-
अकिञ्चित्करत्वात् । अकिञ्चित्करत्वेऽपि सहकारित्वेऽतिप्रसङ्गः । तथाहि यदि कञ्चन विशेषमकुर्वन्नपि स तस्य सहकार्यभ्युपगम्यते, सर्वभावानामेव तत्सहकारित्वप्रसङ्गः, तद्विशेषाकरणेन अविशेषादिति व्यर्था सहकारिकल्पना ॥
(१२८) अथोच्यते -1 - एवम्भूत एव तस्य वस्तुनः स्वभावो येन विशेषाकारकमपि प्रतिनियतमेव सहकारिणमपेक्ष्य कार्यं जनयतीति । एतदपि मनोरथमात्रम्, विकल्पानुपपत्तेः । तद्धि यदाऽभीष्टसहकारिसन्निधौ कार्यं जनयति तदाऽस्यानन्तरोदितसहकार्य
.: व्याख्या
अत्राह-न तर्हि स तस्य-वस्तुन: सहकारी । कुत इत्याह- अकिञ्चित्करत्वात् कारणात् । एवमभ्युपगमे दोषमाह - अकिञ्चित्करत्वेऽपि सति सहकारित्वेऽभ्युपगम्यमाने । किमित्याहअतिप्रसङ्गः । एनमुपदर्शन्नाह - तथाहीत्यादि । तथाहि यदि कञ्चन विशेषम् अकुर्वन्नपि सःपदार्थ आलोकादिः तस्य - वस्तुनः सहकार्यभ्युपगम्यते, ततः किमित्याह - सर्वभावानामेव तत्सहकारित्वप्रसङ्गः । कुत इत्याह- तद्विशेषाकरणेन अविशेषात् तस्य वस्तुनो विशेषाकरणेनाविशेषात् सर्वभावानाम्, इति एवं व्यर्था सहकारिकल्पना ॥
अथेत्यादि । अथ उच्यते परेण - एवम्भूत एंव तस्य वस्तुनः स्वभावः-धर्मो येन विशेषाकारकमपि प्रतिनियतमेव सहकारिणमपेक्ष्य आलोकादि कार्यं जनयति विज्ञानादिकमिति । एतदाशङ्क्याह - एतदपि मनोरथमात्रम् । कुत इत्याह - विकल्पानुपपत्तेः । एनामेवाह ... अनेअंतरश्मि
ઉત્તરપક્ષ ઃ જો તેના દ્વારા કોઈ વિશેષ જ ન થતો હોય, તો તે સહકારી જ ન બની શકે... જો અકિંચિત્કરને પણ સહકારી માનવામાં આવે, તો અતિપ્રસંગ આવશે. તે આ રીતે -
તે પદાર્થ, કોઈ વિશેષ ન કરવા છતાંય, જો તેને સહકારી માનવામાં આવે, તો જગતવર્તી તમામ પદાર્થો - વિશેષ ન કરવા છતાં પણ - સહકારી બનવા લાગશે, અર્થાત્ માટીના જેમ ચક્રાદિ સહકારી છે, તેમ કપડા વગેરે પણ સહકારી બનવા લાગશે અને તો વ્યવસ્થા અસમંજસ થશે, માટે સહકારીની કલ્પના વ્યર્થ છે.
(१२८) पूर्वपक्ष: वस्तुनो जेवो स्वभाव ४ छे, } भेथी प्रतिनियत (खालोअहि) सहडारीनी અપેક્ષા રાખીને જ, જ્ઞાનાદિ કાર્ય ઉત્પન્ન કરે છે... પછી તે સહકારી ભલે કોઈ વિશેષ ન કરતો होय, अर्थात् अङिभित्र होय.....
ઉત્તરપક્ષ : આ કથન પણ માત્ર મનોરથ પૂરતું જ છે, કારણ કે અહીં પણ વિકલ્પોની અસંગતિ छे. ते खारीते -
આલોકાદિ ઈચ્છિત સહકારીનું સંનિધાન થયે, જ્યારે તે વસ્તુ વિજ્ઞાનાદિ કાર્યને ઉત્પન્ન કરે
१. 'एवास्य वस्तुत:' इति ड-पाठः ।

Page #286

१७४
अनेकान्तजयपताका
(द्वितीयः
पेक्षालक्षणः स्वभावो निवर्तते न वेति वाच्यम् । यदि निवर्ततेऽनित्यत्वप्रसङ्गः, स्वभावनिवृत्तौ स्वभाविनोऽपि तदव्यतिरेकेण तद्वदेव निवृत्तेः। ___ अथ न निवर्तते, कार्याजननप्रसङ्गः, तत्स्वभावानिवृत्तेः, पूर्ववत् । तथाहि-य एव तस्य कार्याजननकाले स्वभावः, जननकालेऽपि स एव; इति कथं जनयति कथं वा न पूर्वमपीति चिन्त्यम् ॥ __ (१२९) तेन सह जननस्वभावत्वात् तद्भावे जनयति, तदभावाच्च न पूर्वमपीति
... .... व्याख्या ....... तद्धीत्यादिना । तत्-वस्तु यस्माद् यदाऽभीष्टसहकारिसन्निधौ कार्यं जनयति विज्ञानादि, तदाऽस्य-वस्तुनोऽनन्तरोदितसहकार्यपेक्षालक्षण:-अकिञ्चित्करसहकार्यपेक्षालक्षणः स्वभावः-धर्मो निवर्तते न वेति वाच्यम् । उभयथाऽपि दोषमाह-यदि निवर्ततेऽधिकृतस्वभावस्ततः किमित्याह-अनित्यत्वप्रसङ्गः । कुत इत्याह-स्वभावनिवृत्तौ सत्यां स्वभाविनोऽपि-धर्मिणः तदव्यतिरेकेण-स्वभावाभेदेन हेतुना तद्वदेव-स्वभाववदेव निवृत्तेः कारणात् ।। ___अथ न निवर्तते स स्वभावः । अत्राह-कार्याजननप्रसङ्गः । कथमित्याह-तत्स्वभावानिवृत्तेः-अकिञ्चित्करसहकार्यपेक्षालक्षणस्वभावानिवृत्तेः । पूर्ववदिति दृष्टान्तः । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहि य एव तस्य-वस्तुनः कार्याजननकाले स्वभावो जननकालेऽपि स एव, सर्वदा स्वस्वभावानिवृत्तेः । इति-एवं कथं जनयति कार्यं तदा कथं वा न पूर्वमपि जनयति स्वभावाभेदादिति भाव इति-एवं चिन्त्यम् ॥ __आह-तेन-सहकारिणा सह जननस्वभावत्वात् कारणात् तद्भावे-सहकारिभावे जनयति
* मनेतिरश्मि ..... છે, ત્યારે તે વસ્તુનો, પૂર્વોક્ત “અકિંચિત્કર સહકારની અપેક્ષા રાખવારૂપ સ્વભાવની નિવૃત્તિ (૧) थाय छ, 3 (२) नहीं ?
(૧) જો થાય છે, તો વસ્તુ અનિત્ય માનવાની આપત્તિ આવશે, કારણ કે સ્વભાવની નિવૃત્તિ થયે, તદભિન્ન સ્વભાવવાનું વસ્તુની પણ નિવૃત્તિ થાય જ... (૨) જો તાદશ સ્વભાવની નિવૃત્તિ ન થાય, તો પહેલાની જેમ, કાર્યોત્પત્તિ વખતે પણ “અકિંચિત્કર સહકારની અપેક્ષા રાખવારૂપ” સ્વભાવની નિવૃત્તિ ન થવાથી, ત્યારે પણ સહકારીની અપેક્ષા ઊભી જ રહે અને તેથી તો કાર્યની ઉત્પત્તિ નહીં જ થઈ શકે. તે આ રીતે –
વસ્તુનો, જે સ્વભાવ કાર્યઅજનનકાળે હતો, તે જ સ્વભાવ કાર્યજનનકાળે છે. તેથી તે સ્વભાવ, જેમ પહેલા કાર્ય નહોતો કરતો, તેમ હમણા પણ કાર્ય નહીં કરે, અથવા તો જેમ હમણા કાર્ય કરે છે, તેમ પહેલા પણ કેમ ન કરે? જો કે સ્વભાવ તો બંને સ્થળે એક જ છે, તો પછી આવો ભેદ શાનો? __ (१२८) पूर्वपक्ष : वस्तुनो स्वभाव, सारी साथे आर्य उत्पन्न ४२वानो छ, तेथी वस्तु

Page #287

अधिकारः)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१७५
-00 चेत्, न, अविचारितरमणीयत्वात् । तेन सह तज्जननस्वभावत्वस्यापि नित्यत्वे सति सदा तज्जननप्रसङ्गात्, अन्यथाऽधिकृतस्वभावस्य नित्यत्वानुपपत्तेः । तथाहि-यदि सदा तेन सह तज्जननस्वभावं किं न जनयति ? अजनयद् वा कथं सदा तत्स्वभावमिति ? ततश्च यदा तद् भवति तदा तेन सह तज्जननस्वभावम्, न तु सदेत्यवश्यमङ्गीकर्तव्यम्; अन्यथा
.............. व्याख्या ........ तदा तदभावाच्च-सहकार्यभावाच्च न पूर्वमपि जनयति । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-न, अविचारितरमणीयत्वात् । एतदेव दर्शयति तेनेत्यादिना । तेन-सहकारिणा सह तज्जननस्वभावत्वस्यापि-कार्यजननस्वभावत्वस्यापि नित्यत्वे सति सदा तज्जननप्रसङ्गात्-कार्यजननप्रसङ्गात् । विपक्षे बाधामाह अन्यथेत्यादिना । अन्यथा-एवमनभ्युपगमेऽधिकृतस्वभावस्य-तेन सह तज्जननस्वभावस्य नित्यत्वानुपपत्तेः । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना। तथाहि यदि सदा तेन-सहकारिणा सह तज्जननस्वभावं-कार्यजननस्वभावम्, वस्त्विति प्रक्रमः, किं न जनयति कार्यम् ? अजनयद् वा कथं सदा तत्स्वभावं-तेन सह तज्जननस्वभावमिति ? नैव । ततश्चेत्यादि । ततश्च-एवं च सति यदा तद् भवति कार्यं तदा
..मनेतिरश्मि ... કાર્યજનનસ્વભાવી હોવા છતાં પણ, જયારે સહકારીનું સંનિધાન થાય, ત્યારે કાર્ય ઉત્પન્ન કરે, અને
જ્યારે ન થાય ત્યારે ન કરે... માટે કાર્યોત્પત્તિ વખતે – સહકારીનું સંનિધાન હોવાથી - કાર્ય કરશે અને કાર્યોત્પત્તિ પહેલા - સહકારીનું સંવિધાન ન હોવાથી - કાર્ય નહીં કરે. આમ, કોઈ દોષ નહીં २३.
ઉત્તરપક્ષ: આ કથન પણ ન વિચારીએ ત્યાં સુધી જ રમણીય લાગે એવું છે, કારણ કે “સહકારી સાથે મળીને કાર્ય કરંવારૂપ” સ્વૈભાવ પણ જો નિત્ય હશે, તો - તે સ્વભાવ હંમેશા રહ્યો હોવાથી - સદા કાર્યની ઉત્પત્તિ થવા લાગશે ! કેમ કે તેવો સ્વભાવ હોવાથી, તે સહકારી જ્યાં હશે ત્યાંથી સાથે લઈને પણ તેઓ બધા ભેગા મળીને કાર્ય કરશે જ ... અને જો સદા કાર્યની ઉત્પત્તિ ન થાય, તો અધિકૃત સ્વભાવ નિત્ય નહીં બની શકે. તે આ રીતે –
“સહકારી સાથે મળીને કાર્ય કરવારૂપ' સ્વભાવ જો હંમેશા છે, તો તે વસ્તુ, હંમેશા કાર્યને કેમ ન કરે? જો તે વસ્તુ, હંમેશા કાર્યને ન કરે, તો તેમાં તે સ્વભાવ કાયમ રહ્યો છે – એવું શી રીતે કહી शाय?
સહકારી હોય તે વખતે તેનો સ્વભાવ માનીએ અને સહકારી ન હોય તે વખતે ન માનીએ, તો યદ્યપિ કાર્ય નિયતરૂપે જ થશે, પણ તે રીતે કાદાચિત્કતાથી સ્વભાવને અનિત્ય માનવો પડે છે, જે એકાંત નિત્યવાદીમતે અસંભવિત છે, માટે તે સ્વભાવને જો તેઓ નિત્ય માને, તો વક્ષ્યમાણ દોષ આવશે.
१. 'यद् भवति' इति ग-पाठः।
२. 'भावस्यपि कार्य०' इति हु-पाठः ।

Page #288

१७६ अनेकान्तजयपताका
(द्वितीयः सदा तस्यापि भावापत्तिः, सदा तेन सह तज्जननस्वभावत्वादिति । एवं च स्वभावभेदे कथमेकान्तनित्यतेति चिन्त्यम् ॥
(१३०) स्यादेतत् न तत्र स्वभावभेदः, आकालमपि तस्य तथैकस्वभावत्वात् । तथाहि-आकालमविचलितस्वभावमेवेदमित्थंविधं येन तत एव तत्तत्सहकारिसन्निधावेव
................... व्याख्या ................................. तेन-सहकारिणा सह तज्जननस्वभावं-कार्यजननस्वभावं वस्तु, ने तु सदेत्यवश्यमङ्गीकर्तव्यं परेण; अन्यथा-एवमनभ्युपगमे सदा तस्यापि भावापत्तिः सहकारिणः । कुत इत्याह-सदा तेन-सहकारिणा सह तज्जननस्वभावत्वात्-विवक्षितकार्यजननस्वभावत्वाद् वस्तुन इति । एवं च स्वभावभेदे सति वस्तुनः कथमेकान्तनित्यतेति-एतत् चिन्त्यम्, नैवेत्यर्थः ।।
स्यादेतदित्यादि । स्यादेतत्-अथैवं मन्यसे न तत्र-वस्तुनि स्वभावभेदः । कुतं इत्याहआकालमपि, यावदपि कालस्तावदित्यर्थः, तस्य-वस्तुनः तथा-चित्रसहकारियोगानेककार्यसाधकत्वेन एकस्वभावत्वात् । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहि आकालंयावदपि काल: अविचलितस्वभावमेव-अप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकस्वभावमेव इदं-वस्तु इत्थंविधम्-एवम्प्रकारं येन तत एव वस्तुनः तत्तत्सहकारिसन्निधावेव सति तदैव तदैव-विशिष्टे
....... मनेतिरश्मि .... નિષ્કર્ષઃ તેથી એમ જ માનવું જોઈએ કે વસ્તુ જયારે કાર્યને ઉત્પન્ન કરે, ત્યારે જ સહકારી સાથે મળીને કાર્ય કરવારૂપ સ્વભાવ હોય છે, તે સિવાયના કાળમાં નહીં, નહીંતર સહકારીનું અસ્તિત્વ પણ કાયમ સ્વીકારવું પડશે, કારણ કે “સહકારી સાથે મળીને કાર્ય કરવારૂપ” સ્વભાવ, સદા ત્યારે જ ઘટે કે જયારે સહકારીનું સદા સંનિધાન હોય.
પણ, સહકારીનું સદા સંનિધાન હોય - એવું તો દેખાતું નથી, તેથી વસ્તુનો, સહકારી સંનિધાન વખતે કાર્યજનનસ્વભાવ અને સહકારીઅસંનિધાન વખતે કાર્યઅજનનસ્વભાવ હોવાથી – એમ સ્વભાવભેદ હોવાથી – એકાંત નિત્યતાની સંગતિ ન જ થઈ શકે.
- એકાંતનિત્યમતે અસમંજસતાનું આપાતતઃ નિવારણ - (૧૩૦) પૂર્વપક્ષ વસ્તુમાં સ્વભાવભેદ તો નથી જ, કારણ કે તેનો સ્વભાવ ત્રણે કાળમાં એકરૂપ ४ छ...
प्रश्न :ो स्वभाव से.४३५ डोय, तो तेनाथ ६-६८ यो भ. थाय छ ?
उत्तर : स रीन वियित्रताना १२... ते मारीते - आर्य में प्रारन छ : (१) स्वा३पि, भने (२) नैमित्ति... (१) घटनी 'नवत्व, पुरातत्व... वगे३'४ स्वाभाविध अवस्था छ, ते 'स्वा३पि४' आर्य वाय, ॥२४॥ 3 घ2 ४ नव-पुराहव३५ परि छ, भने (२) 'घटनु शान' વગેરે જે કાર્ય છે, તે “નૈમિત્તિક છે, કારણ કે જ્ઞાન વિશે ઘટ, નિમિત્તરૂપે જ વ્યાપાર કરે છે, પોતે જ
१. 'भावे भेदः' इति ग-पाठः। २. 'ननु सदे०' इति ङ-पाठः य ३. 'पत्तेः सह०' इति घ-पाठः ।

Page #289

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१७७ तदैव तदैव तस्यैव तस्यैवावस्था-संवेदनादेर्भावः । तथा च सति तदनिवृत्तावपि न पूर्ववत् तदभावः, तस्य सहकारिणस्तदैव भावात् । न च पूर्वमपि भावः, तस्यैवाभावात् । न
.................... व्याख्या *...... काले तस्यैव तस्यैव-विशिष्टस्य कार्यस्य अवस्था-संवेदनादेः-स्वारूपिकस्य निमित्तभावजन्यस्य च भाव इत्युत्पादः । तथा च सति किमित्याह-तदनिवृत्तावपि-अनन्तरोदितस्वभावानिवृत्तावपि न पूर्ववत् तदभावः-कार्याभावः । कुत इत्याह-तस्य सहकारिणो विशिष्टस्य तदैव भावात् कारणात् । न च पूर्वमपि भावः, प्रक्रमात् कार्यस्य, तस्यैव-सहकारिणो
.. मनेतिरश्मि ...... તે રૂપે પરિણમતો નંથી.
આ બંને પ્રકારના કાર્યો, વસ્તુથી ત્યારે જ ઉત્પન્ન થાય, કે જ્યારે તે તે સહકારીનું સંનિધાન થાય... ઘડો બનાવાની શક્તિ તો અરણ્યસ્થ માટીમાં પણ છે, પણ સહકારીનું સંવિધાન ન હોવાથી, તે કાર્ય કરતી નથી, હવે જો તે જ માટી કુંભશાળામાં લવાય, તો સહકારીનું સંનિધાન થતાં, તે અવશ્ય કાર્ય કરે છે.
આમ, ત્રણે કાળમાં એકસ્વભાવી પણ વસ્તુ, સહકારી સંનિધાન વખતે જ કાર્ય કરે, તે સિવાયના કાળમાં નહીં.
તેથી તમે જે દોષ આપ્યો હતો કે “સ્વભાવની નિવૃત્તિ ન થઈ હોવાથી, તે સ્વભાવ જેમ પહેલા કાર્ય નહોતો કરતો, તેમ હમણા પણ નહીં કરે તે દોષ પણ નહીં રહે, કારણકે પૂર્વે તો સહકારી નહોતો, જ્યારે હમણા તો સહકારી વિદ્યમાન હોવાથી, તે અવશ્ય કાર્ય કરશે. અને બીજો તમે જે होष साप्यो - अथवा उ नी ४ पडेल। ५९ आर्य ४२वा सागशे" - तेj ५९ नही बने, કારણ કે પૂર્વે સહકારી ન હોવાથી, તે વસ્તુ કાર્ય કરવા નહીં પ્રવર્તે.
પ્રશ્નઃ તો પણ અધિકૃત કાર્યોત્પત્તિ વખતે “સહકારી સાથે મળીને કાર્ય કરવારૂપ સ્વભાવ તો નિવૃત્ત થશે જ ને? કારણ કે કાર્ય તો ઉત્પન્ન થઈ ગયું છે, તો હવે કાર્ય કરવારૂપ સ્વભાવ શી રીતે
23 ?
..... .. विवरणम् ........ अथ 'नित्यानित्या’धिकारे किञ्चिल्लिख्यते- 1. स्वारूपिकस्य निमित्तभावजन्यस्य चेति । स्वारुपिकस्य-स्वरूपमात्रभावस्य नवपुराणत्वादेनिमित्तभावेन जन्यते यद् घटादि तन्निमित्तभावजन्यं तस्य घटादिगोचरसंवेदनस्यैव । नवपुराणत्वादिकाद्यवस्था घटस्य स्वाभाविक्य एव । यच्च स्वगोचरं संवेदनं तत्र निमित्तभावेनैव घटों व्याप्रियते, न च स्वयं तद्रूपतया परिणामेनेति ।।
જ આમ, એક જ ઘટવસ્તુને આશ્રયીને, અવસ્થા તે સ્વારૂપિક કાર્ય છે અને સંવેદન / નૈમિત્તિક કાર્ય છે.
१. "कारिणस्तदैवाभावाभावात्' इति ग-पाठः । २. 'इत्युत्पादेः' इति ङ-पाठः। ३. 'भावे जन्यते' इति कपाठः। ४. 'परिणामतेति' इति च-पाठः ।

Page #290

अनेकान्तजयपताका
(द्वितीय:
च तदुदयेऽपि तन्निवृत्तिः, तथास्वभावत्वात् । न च पुनस्तस्यैव करणम्, तथास्वभावत्वादेव । किमेतदेवम् ? अचिन्त्योऽपर्यनुयोगार्हः स्वभाव इति ॥
( १३१ ) अहो दुरन्त: स्वदर्शनानुरागः । एवमपि मिथो विरुद्धं भाषयति - तदुदयेऽपि
व्याख्या
१७८
o
५
ऽभावात्, पूर्वमस्य चानवस्थानात् तेन न कादाचित्कत्वविरोधः । न च तदुदयेऽपि-अधिकृतकार्योत्पादेऽपि तन्निवृत्तिः-अनन्तरोदितस्वभावनिवृत्तिः । कुत इत्याह- तथास्वभावत्वात्, तथातेन प्रकारेण कालभवनलक्षणेन आत्मसत्तायाः स्थितेरित्यर्थः । न च पुनः तस्यैव-कृतकार्यस्य करणं तथास्वभावत्वादेव एवंविध एवासाविति । किमेतत् - अनन्तरोदितम् एवं स्वतन्त्र - राजक्रीडाप्रख्यम् ? एतदाशङ्क्याह-अचिन्त्यः-अचिन्तनीयो योगिज्ञानवत् अपर्यनुयोगार्हःन पर्यनुयोगमर्हत्यग्न्यादेरौष्ण्यादिवत् स्वभाव इति किमत्र कुर्मः ? ॥
एतदाशङ्क्याह-अहो दुरन्तः स्वदर्शनानुराग इति पूर्ववत् । एवमपि यथोक्तं मिथः... अनेडांतरश्मि
ઉત્તર ઃ વસ્તુનો એવો સ્વભાવ જ છે કે, જેથી કાર્યોત્પત્તિ બાદ પણ તે સ્વભાવ યથાવસ્થિત જ
रहे.
પ્રશ્ન : ‘સહકારી સાથે મળીને કાર્ય કરવારૂપ' સ્વભાવ, જો સદા અવસ્થિત જ હોય, તો સદા તેનું તે જ કાર્ય કેમ ન કરે ?
ઉત્તર ઃ તેનો એવો સ્વભાવ જ છે.
પ્રશ્ન : અરે ! આ તે કેવો સ્વભાવ કે, કાર્યજનનસ્વભાવ અવસ્થિત રહેવા છતાં એકવાર કાર્ય થયા પછી પુનઃ ન કરે ? આ તો રાજાની ક્રીડા જેવું સ્વચ્છંદ છે... કરવાનો સ્વભાવ વિદ્યમાન છે, તો પણ કાર્ય ન કરે - એવું કેમ ?
ઉત્તર ઃ સ્વભાવનો પ્રભાવ યોગીના જ્ઞાનની જેમેં અચિત્ત્વ છે, તેથી તે વિશે કોઈ જ પ્રશ્ન ન કરવો અગ્નિનો સ્વભાવ ઉષ્ણ છે, તો તે દહન જ કરવાનો, પછી તમે કહો કે “પાણી તો ઠંડક કરે છે, તો પછી અગ્નિ પણ કેમ નહીં ?” - તે બરાબર નથી, કારણ કે સ્વભાવ અંગે કોઈ પ્રશ્નનો અવકાશ જ નથી.
* पूर्वपक्षीनुं सर्व इथन विरोधग्रस्त *
(૧૩૧) ઉત્તરપક્ષ ઃ અહો ! પોતાના દર્શનનો કેટલો ગાઢ અનુરાગ ! તમે એકાંતવાદને ટકાવવા * शेभ योगीनुं ज्ञान खतीत (विनष्ट) अनागत (अनुत्पन्न) वस्तुने पए। भये छे, ते जयिन्त्य प्रभाव ४ छे, ते स्वभावनो प्रभाव पए। समवो...
१. 'पूर्वं अस्य वाऽव०' इति ङ-पाठः । २. 'कार्योत्पातेऽपि तन्निवृत्तिः' इति ड-पाठ: । इति क- पाठः । ४. 'स्थितिरित्यर्थः ' इति क-पाठः । ५. 'तत्र पुनस्तस्यैव' इति ङ-पाठ: । पृष्ठम् ।

३. 'प्रकारेणाकाल० ' ६. 'प्रेक्ष्यतां १०१तमं

Page #291

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१७९ तन्निबन्धनस्य सतो न तस्य निवृत्तिः, अविकलतथात्वे च न पुनस्तस्यैव करणमिति व्याहतम् । यद्यनिवृत्तिः कथमकरणम् ? अकरणं चेत्, कथमनिवृत्तिः ? यदैव तत् कृतं न च भूयः करिष्यति तदेव, तदैव तत्तत्करणस्वभावो जरयेव यौवनं तदकरणस्वभावेनापनीतः, अन्यथा तद्भावेन बलात् तत्फलप्रसङ्गः। न ह्यग्निरनपगते दहनस्वभावे
...................... व्याख्या .................. परस्परं विरुद्धं भाषयति-असङ्गतमुल्लापयति । कथमेतद् विरुद्धमित्याह-तदुदयेऽपीत्यादि । तदुदयेऽपि तस्मात्-स्वभावात् उत्पादेऽपि, विवक्षितकार्यस्येति प्रक्रमः, तन्निबन्धनस्यविवक्षितकार्यनिबन्धनस्य सतः-भवतः न तस्य-स्वभावस्य निवृत्तिः । अविकलतथात्वे च तत्स्वभावस्य, न पुनः तस्यैव-विवक्षितकार्यस्य करणमिति व्याहतम्, तत्तादवस्थ्ये तदकरणविरोधात् । तथा चाह-यद्यनिवृत्तिरित्यादि । यद्यनिवृत्तिविवक्षितकार्यकरणस्वभावस्य कथमकरणं विवक्षितकार्यस्य? अकरणं चेद विवक्षितकार्यस्य कथमनिवृत्तिः विवक्षितकार्यकरणस्वभावस्य ? एतद्भावनायैवाह-यदैवेत्यादि । यदैव तत् कृतं-विवक्षितकार्यं न च भूयः-पुनः करिष्यति तदेव तदैव । किमित्याह-तत्तत्करणस्वभाव इति । तस्यवस्तुनस्तत्करणस्वभावः-विवक्षितकार्यकरणात्मभावः । जरयेव यौवनमिति दृष्टान्तः । तदकरणस्वभावेन-विवक्षितकार्याकरणात्मभावलक्षणेन अपनीतः-तिरस्कृतः । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अन्यथेत्यादि । अन्यथा-एवमनभ्युपगमे तद्भावेन-तत्तत्करणस्वभावभावेन
... मनेतिरश्मि ... પરસ્પર વિરોધી કથન કરવા પણ તૈયાર છો !
પૂર્વપક્ષ :- અમારા કથનમાં વિરોધ શું ?
ઉત્તરપક્ષઃ તમે એકબાજુ કહો છો કે, કાર્યોત્પત્તિ થયા પછી પણ કાર્યનો કારણભૂત એવો કારણમાં રહેલો સ્વભાવ (સહકારી સાથે મળીને કાર્ય કરવારૂપ સ્વભાવ) યથાવસ્થિત જ છે, અને એકબાજુ કહો છો કે, સંપૂર્ણતયા તે સ્વભાવ અવસ્થિત હોવા છતાં પણ, ફરી તેનું તે જ કાર્ય ન થાય - આ બધું કથન વિરોધગ્રસ્ત છે, કારણ કે જો તેનો સ્વભાવ નિવૃત્ત ન થાય, તો – કારણભૂત સ્વભાવ અવસ્થિત જ હોવાથી – કાર્યની ઉત્પત્તિ કેમ ન થાય? અને જો કાર્યની ઉત્પત્તિ ન થાય, તો કારણભૂત स्वमा ४२ [ अनिवृत्त] ४ छ - अशा रीते 50 शय ?
વસ્તુ દ્વારા, જયારે કાર્ય કરાયું, ત્યારે જ તે વસ્તુનો કરણસ્વભાવ માનવો જોઈએ. ત્યારબાદ ફરી તે જ વસ્તુ, તે જ કાર્યને ઉત્પન્ન નથી કરતી, માટે તે વસ્તુનો અકરણસ્વભાવ માનવો જોઈએ... જેમ ઘડપણથી જુવાનીનું નિવારણ થાય છે, તેમ અકરણસ્વભાવથી કરણસ્વભાવનું પણ નિરાકરણ થશે, જો પછી પણ કરણસ્વભાવ રહે, તો પછી બલાત્ કાર્યની ઉત્પત્તિ માનવી પડે.
१. 'यदेव' इति क-पाठः। २. 'तत्करण०' इति ग-पाठः। ३. 'परस्परविरुद्धं' इति घ-पाठः। ४. 'तदैव तदैव' इति क-पाठः।

Page #292

१८० अनेकान्तजयपताका
(દ્વિતીય न दहति, स्वभावापगमे च नियतमनित्यता । (१३२ ) तथापि एकदाह्यदहने तददहनाद् दाह्यान्तरदहनाच्चादोष इति चेत्, न, सर्वथा स्वभावभेदमन्तरेणोक्तानुपपत्तेः । न च येनैव
.... ચા - बलात्-सामर्थ्यात् तत्फलप्रसङ्ग:-विवक्षितकार्यप्रसङ्गः । अमुमेवार्थं स्थूरोक्त्या निदर्शनान्तरेणाह न हीत्यादिना । न हि अग्निरनपगते दहनस्वभावे नैश्चयिके न दहति, किन्तु दहत्येव, नैश्चयिकस्य दहनस्वभावस्यैवमात्मकत्वात् । स्वभावापगमे च विवक्षितकार्योदये सत्यभ्युपगम्यमाने नियतमनित्यताऽधिकृतवस्तुनः, अतादवस्थ्यस्यैवानित्यत्वादिति । निदर्शनमधिकृत्याह-तथापीत्यादि । तथापि-एवमपि एकदाह्यदहने सत्यग्नेः तददहनाद् दग्धत्वेनैव दाह्यान्तरदहनाच्च तददग्धत्वेन अदोषो न ह्यग्निरनपगते दहनस्वभावे न दहतीत्यादि । इतिएवं चेन्मन्यसे, एतदाशङ्क्याह-नेत्यादि । न-नैतदेवम् । कुत इत्याह-सर्वथा-एकान्तेन स्वभावभेदमन्तरेण, तदेकस्वभावत्व एवेत्यर्थः । उक्तानुपपत्तेः एकदाह्यदहने तददहनं दाह्या
છે અને કાંતરશ્મિ છે પ્રશ્નઃ તેવો સ્વભાવ હોય તો અવશ્ય કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય, એવું શી રીતે?
ઉત્તર : અરે ભાઈ ! જ્યાં સુધી અગ્નિનો દહનસ્વભાવ નિવૃત્ત ન થાય, ત્યાં સુધી તે અગ્નિ બાળે જ, ન બાળે-એવું ન બને... તે રીતે જયાં સુધી કરણસ્વભાવ નિવૃત્ત ન થાય, ત્યાં સુધી તે વસ્તુ કાર્ય કરે જ, ન કરે- એવું ન બને... માટે, કરણસ્વભાવની નિવૃત્તિ માનવી જ પડે અને તેથી તો વસ્તુ અનિત્ય જ બને, કારણ કે “સર્વદા તે જ સ્વભાવે ન રહેવું એ જ અનિત્યતાનું લક્ષણ છે...
(૧૩૨) પૂર્વપક્ષ : અગ્નિ, એક ઈંધણને બાળ્યા પછી તેને બાળતો નથી, પણ બીજા ઈંધણને બાળે છે... એટલે સ્વભાવ પણ ઊભો રહે છે, અને પૂર્વે બાળેલા ઈંધણને બાળતું નથી... તેમ, કરણસ્વભાવી પણ વસ્તુ, અનુત્પન્નને જ ઉત્પન્ન કરે, ઉત્પન્નને નહીં. માટે પૂર્વોક્ત દોષ નહીં આવે.
| ઉત્તરપક્ષ આ કથન પણ અયુક્ત છે, કારણ કે અગ્નિને પણ જો સર્વથા એકસ્વભાવી માનવામાં આવે, તો ઉપરોક્ત કથન સંગત જ ન થઈ શકે, માટે અગ્નિમાં પણ સ્વભાવભેદ તો માનવો જ પડશે. તે આ રીતે -
જો અગ્નિમાં રહેલો એકસ્વભાવ માત્ર દહનનો હોય તો બંનેને બાળે અને અદહનનો હોય, તો એકેને ન બાળે. એટલે એકનું દહન અને બીજાનું અદહન, તે અગ્નિના સ્વભાવભેદને જ સિદ્ધ કરે છે. તેથી સ્વભાવભેદ વિના; તમારી વાત શક્ય નથી...
વળી, ઘાસ-લાકડા વગેરે ઘણા પદાર્થો બાળી શકાય એવા છે, પણ અગ્નિ, તે બધા જ પદાર્થોને બાળે એવું નિયત નથી, કારણ કે કેટલાક પદાર્થોને (ઘાસને) બાળે અને કેટલાક પદાર્થોને (કાષ્ઠને) હમણાં ન પણ બાળે. તેથી યદ્યપિ અગ્નિ, તૃણ-કાષ્ઠ ઉભયદહનસ્વભાવી છે, પણ બંનેને એકસાથે ન
૨. “TP વિક્ષત' તિ ટુ-પીd: I રૂ. પ્રેક્ષ્યતાં ૨૭૨તાં પૃષ્ઠમ્ |
- ૨. ‘નિત્યનિત્યતા' તિ વ-પd: ૪. “ભાવ ત્ય:' fત ટુ-પડિ: I

Page #293

१८१
ધિક્કાર:) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता स्वभावेनैकं दाह्यं दहति तेनैव दाह्यान्तरम्, (१३३) तस्य तथातदनियतत्वे दाह्यान्तरवत् तदा तददहनप्रसङ्गात् । नियतत्वे च तद्दहनादहनयोरन्यत्र तंदसिद्धेः स्थितः कथञ्चित् ...... ....... વ્યાપદ્ય
અક न्तरदहनं चेत्युक्तम्, न चैतद् द्वयमेकस्वभावत्वादुपपद्यते, तददहनवद् दाह्यान्तरदहनायोगाद् विपर्ययो वा हेत्वभेदादिति सूक्ष्मधिया भावनीयम् ॥
___ दोषान्तरमाह न चेत्यादिना । न च येनैव स्वभावेनैकं दाह्यं दहति, अग्निरिति प्रक्रमः, तेनैव दाह्यान्तरम्-अन्यत् । कुत इत्याह-तस्य-स्वभावस्य तथा-तेन दहनादहनप्रकारेण तदनियतत्वे तयोः-दाह्ययोरनियतत्वे दहनादहनं प्रति । किमित्याह-दाह्यान्तरवत्-यन्न दहति तद्वत्, तदा-तस्मिन् काले तददहनप्रसङ्गात्, यद् दहति तददहनप्रसङ्गात् । प्रसङ्गश्च तदनियतत्वाविशेषेण उभयदहनस्वभावोऽप्यसौ तद् दहनादहनं प्रत्यनियत इत्येकं न दहति तदेतदनियतत्वं यदपि दहति तत्राप्यविशिष्टमेवेति तददहनप्रसङ्गः स्पष्टः । नियतत्वे च तस्य वस्तुस्वभावस्या
· અનેકાંતરશ્મિ બાળતી હોવાથી, માનવું જ જોઈએ કે વસ્તુ જે સ્વભાવે એક દાહ્યને બાળે તે જ સ્વભાવે બીજા દાહ્યને બાળે એવું નથી.
પણ, વસ્તુને જો એકસ્વભાવી માનવામાં આવે, તો હમણાં અગ્નિ, જેમ કાષ્ઠને દહન નથી કરતી, તેમ - તેનો સ્વભાવ તૃણ વિશે પણ રહ્યો હોવાથી - તૃણને પણ દહન નહીં કરવાની આપત્તિ આવે.
વળી, તે જે સ્વભાવે એકને બાળે, તે જ સ્વભાવે બીજાને બાળે, એવું તમે નહીં કહી શકો. (કારણ કે પહેલાને બાળનાર અગ્નિ, બીજાને ન બાળતી હોવા છતાં, તે સ્વભાવ ઉપસ્થિત રહેવાથી બીજાને પણ બાળનારી માનવી પડશે... સ્વભાવ જુદો જુદો હોય, તો તેનું સમાધાન થઈ શકે કે હમણાં માત્ર પહેલાને બાળવાનો જ સ્વભાવ હોવાથી માત્ર પહેલાનું જ દહન થશે, બીજાનું નહીં અથવા બીજાનું જ અદહન થશે, પહેલાનું નહીં. કારણ કે બંનેને બાળવાનો સ્વભાવ, જુદો જુદો હોવાથી જ બંનેનું એકસાથે દહન થતું નથી...)
(૧૩૩) એક જ સ્વભાવે બેનું દહન કેમ ન ઘટે – તેનું કારણ જણાવે છે –
(ક) શેને બાળે અને શેને નહીં, તે જો અનિયત હોય, તો જેમ કાઇને નથી બાળતો, તેમ તૃણને પણ નહીં બાળે. તે આ રીતે -
તેમાં બંનેને બાળવાનો સ્વભાવ છે, પણ કોને બાળે અને કોને નહીં તે જ અનિયત છે. હવે એકને બાળતો નથી, તો કોને ન બાળવું? તે અનિયતત્વ જેવું કાઇ પ્રત્યે છે, તેવું તૃણ પ્રત્યે પણ છે, એટલે તો તૃણને પણ નહીં બાળે.
(ખ) જો આને જ બાળે અને આને ન જ બાળે એમ નિયત હોય, તો જેને (કાષ્ઠને) બાળતો
૨. ‘તસિદ્ધિતિ' કૃતિ -પઢિ: ૨. “તથાનેન ડ્રહના' કૃતિ -પઢિ: I રૂ. ‘તદ્દન' રૂતિ ઇ-પોડશુદ્ધઃ | ૪. ‘તણા સ્વાવ' રૂતિ -પાઠ:

Page #294

१८२
( દ્વિતીય:
स्वभावभेदः, इति आकालमपि तस्य तथैकस्वभावत्वमनेककार्यभावादेर्न सन्याय
–
अनेकान्तजयपताका
* બાબા ×
भ्युपगम्यमाने क्वेत्याह-तद्दहनादहनयोः तयो:-दाह्ययोर्ये दहनादहने तयोर्यद् दहति तद् दहत्येव, यच्च न दहति तन्न दहत्येवेत्येवम्भूते । किमित्याह-अन्यत्र - प्रतियोगिनि यत् तदा नह तत्र, तंदसिद्धेः-दहनासिद्धेः, न चैतदेवमिति स्थितः कथञ्चित् स्वभावभेदः, इति- एवम् आकालमपि-यावदपि कालस्तावदपि तस्य वस्तुनः तथैकस्वभावत्वम् - अप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकरूपतया अनेककार्यभावादेः कारणात् । ‘आदि’शब्दात् तत्तत्कृतौ तत्तदवस्थाभाव* અનેકાંતરશ્મિ ..
નથી, ત્યાં દહનસ્વભાવ નથી. (એટલે તમે જે ઉભયદહનસ્વભાવ માનેલો તે ખંડિત થયો.) એથી સ્વભાવભેદ સિદ્ધ થયો.
તે રીતે વસ્તુને પણ કરણ-અકરણસ્વભાવી માનવી જ જોઈએ, નહીંતર માત્ર કરણસ્વભાવી માનવામાં, ઉત્પન્ન થયેલ કાર્યને પણ ઉત્પન્ન કરવાની આપત્તિ આવે.
* એકાંત નિત્યવાદીમતે સર્વત્ર અસંગતિ
નિષ્કર્ષ ઃ તેથી વસ્તુને, જો અપ્રચ્યુત-અનુત્પન્ન અને સ્થિર એકસ્વભાવી માનવામાં આવે, તો તેના દ્વારા અનેક કાર્યની સંગતિ નહીં જ થઈ શકે. તે આ રીતે -
(૧) વિજ્ઞાનની અસંગતિ ઃ ઘટજ્ઞાન વગેરે જ્ઞાનો અમુક નિયત કાળે જ થાય છે, પરંતુ વસ્તુ જો કરણસ્વભાવી જ હોય, તો સદા વિજ્ઞાનજનન થયા જ કરશે અને જો-અકરણસ્વભાવી હોય,તો તેનાથી કદી વિજ્ઞાન જ નહીં થાય. એ જ રીતે બીજા કાર્યો અંગે પણ સમજવું...
(૨) અવસ્થાની અસંગતિ ઃ વસ્તુ જો એકસ્વભાવી હોય તો તેમાં નવી-જુની વગેરે અવસ્થા ન
ઘટે.
(૩) તત્કૃતિમાં તે તે અવસ્થાની અસંગતિ : સ્થાસ, કોશ, કુશૂલ... વગેરે કાર્ય કરતી વખતે કુંભાર,તે તે કાર્યના અનુસારે જુદી જુદી અવસ્થાએ પરિણમે છે... કુંભાર, જ્યારે અન્ય અવસ્થાએ પરિણમ્યો હોય, ત્યારે તે ઘડો બનાવે અને અન્ય અવસ્થાએ પરિણમ્યો હોય, ત્યારે તે કોડીયા વગેરે બનાવે. આમ જુદા જુદા કાર્યને આશ્રયીને, કર્તાનો જુદો જુદો વ્યાપાર થાય છે, પણ કર્તા જો એકસ્વભાવી જ હોય, તો તેની જુદી જુદી અવસ્થા અને વ્યાપાર ઘટી જ ન શકે.
* વિવરામ્ .
2. न चैतदेवमिति-न पुनरेतदेवं यदुत दहनस्यासिद्धिरेव । यदि हि नित्यस्वरूपतया एकस्वभावः, तदा यावत्त्वेन कालान्तरयोगेनापि दाह्यमस्ति तदेकदा दहनकाले सर्वं दह्येत, न च तदस्ति, अतो बलादस्य दग्धुं शक्यं तृणकाष्ठाद्यपि प्रतीत्य दहनादहनस्वभावतेति ।।
3. तत्तत्कृतौ तत्तदवस्थाभावग्रह इति । तस्य तस्य स्थास - कोश- कुशूलादेः कार्यस्य कृती करणे
૬. ‘તદ્દસિદ્ધિવંદનાસિદ્ધિર્ન' કૃતિ ૩-પાન: । ૨. ‘તત્કૃતી’ કૃતિ -પાટ: I
કૃતિ સ્વ-પા: । ૪. ‘યાવત્ તેન' કૃતિ ૨-પાઇ: ।

३. 'एकत्वभावस्वभाव एक तदा' બ. ‘વધું શક્ય૦’ કૃતિ ૩-૪-પાઠ: ।

Page #295

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१८३ सङ्गतमिति सूक्ष्मधिया भावनीयमिति । एवं तावदेकान्तनित्यपक्षे विज्ञानादिकार्यायोगात् तदवगमाभाव इति ॥
(१३४) अथापि प्रकृत्यैकक्षणस्थितिधर्मकमेकान्तानित्यमभ्युपगम्यते । एवमपि विज्ञानादिकार्यायोगात् तदवगमाभाव एव, तदभावभाविनो विज्ञानस्य तत्कार्यत्वा
........ .......... व्याख्या ... ........... ............... ग्रहः । न सन्न्यायसङ्गतमिति-एवं सूक्ष्मधिया भावनीयम्, तदेककरणाकरणयोः स्वभावभेदनान्तरीयकत्वादिति । एवं तावदेकान्तनित्यपक्षे किमित्याह-विज्ञानादिकार्यायोगात् कारणात्, ‘आदि'शब्दादवस्थापरिग्रहः, तदवगमाभाव इति-एकान्तनित्यावगमाभाव इति ॥
द्वितीयपक्षमधिकृत्याह-अथापीत्यादि । अथापि प्रकृत्यैकक्षणस्थितिधर्मकमेकान्तानित्यमभ्युपगम्यते वस्तु । एवमपि विज्ञानादिकार्यायोगात् कारणात् तदवगमाभाव एव
............... मनेतिरश्मि ............. આ પ્રમાણે એકાંતનિત્યપક્ષે, વિજ્ઞાન વગેરે કાર્યો ન ઘટી શકવાથી, એકાંત નિત્યનો ઍવગમ પણ નહીં થઈ શકે. માટે વસ્તુને એકાંતનિત્યરૂપ માની શકાય નહીં.
- વસ્તુને એકાંત અનિત્યરૂપ માનવામાં પણ દોષપરંપરા - (૧૩૪) એકાંતવાદીઃ વસ્તુ, સ્વભાવથી માત્ર એક જ ક્ષણ રહેનારી છે, તેથી વસ્તુને એકાંતે માત્ર અનિત્યરૂપ જ માનવી જોઈએ.
સ્વાદાદીઃ એકાંત અનિત્યપક્ષે પણ, વિજ્ઞાન વગેરે કાર્યો ન ઘટી શકવાથી, એકાંત અનિત્યનું પણ વિજ્ઞાન ન જ થઈ શકે.
એકાંતવાદી : અનિત્યમતે વિજ્ઞાન કેમ ન ઘટે ?
સ્યાદ્વાદી : કારણ કે, જયારે વિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય, ત્યારે કારણભૂત પદાર્થ તો નષ્ટ થઈ ગયો છે... આશય એ છે કે, કારણની બીજી ક્ષણે કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે, એટલે પ્રથમ ક્ષણે પદાર્થ અને દ્વિતીયક્ષણે તજ્જન્ય વિજ્ઞાન થાય, પણ દરેક પદાર્થ ક્ષણિક (ક્ષણસ્થાયી) હોવાથી, પ્રથમણીય પદાર્થનો દ્વિતીયક્ષણે નાશ થઈ જશે... ફલતઃ વિજ્ઞાનક્ષણે પદાર્થનું અસ્તિત્વ જ ન રહે અને જો પદાર્થનું અસ્તિત્વ ન રહે, તો “આ વિજ્ઞાને આ પદાર્થનું કાર્ય છે' એનો નિશ્ચય જ ન થાય.
...* विवरणम् .. तस्यास्तस्यास्तत्तत्कार्यकरणानुकूलाया अवस्थाया: कुम्भकारादे: कार्यकर्तुः सम्बन्धिन्या भावग्रहः सत्ताङ्गीकार: । कुम्भकारो हि अन्यावस्थातोऽपरिणतो घटं कुरुतेऽवस्थान्तरगतश्च शरावोदश्चनादीनि कार्याणि, व्यापारभेदस्योपलम्भात् ।।
- વિજ્ઞાનાદિ કાર્યનો અસંભવ થવાથી, વસ્તુનું વસ્તુત્વ જ ન રહે (અર્થક્રિયાકારિત્વાભાવાતુ) અને તો તેનો अवाम ४ न थाय... अर्थात् तेवी वस्तु न डोपाथी ४ अवम न थाय...
१. प्रेक्ष्यतां ३४तमं पृष्ठम् । २. 'स्तन्न कार्य०' इति क-पाठः। ३. 'भावभेदेनान्तरीय०' इति पूर्वमुद्रितपाठः ।

Page #296

अनेकान्तजयपताका
(द्वितीय:
निश्चयात् । ( १३५ ) न च सर्वथैकक्षणस्थितिधर्मणः सत्तैव युक्ता, द्वितीयादिक्षणास्थित्यभावे सति तत्क्षणस्थितिधर्मकत्वायोगेन तदन्यत्वादिविकल्पानुपपत्तेः । स्यादेतत्
१८४
o
एकान्तानित्यावगमाभाव एव । कुत इत्याह- तदभावभाविनः - वस्त्वभावभाविनः । विज्ञानस्य तत्कार्यत्वानिश्चयात्, अर्थात्यन्तपरोक्षतयेति भावः । न चेत्यादि । न च सर्वथा - एकान्तेन क्षणस्थितिधर्मणः-वस्तुन: सत्तैव युक्ता । कुत इत्याह- द्वितीयादीत्यादि । द्वितीयादिक्षणास्थित्यभावे सति तत्क्षणस्थितिधर्मकत्वायोगेन तस्यैव वस्तुनः क्षणस्थितिधर्मकत्वायोगेन हेतुना तदन्यत्वादिविकल्पानुपपत्तेः, तयोः प्रथमक्षणस्थितिद्वितीयादिक्षणास्थित्योरन्यत्वादिविकल्पैरघटमानत्वात् क्षणस्थितिधर्मसत्तायाः । तथाहि - तयोः प्रथमक्षणस्थितिद्वितीयादिक्षणास्थित्योः अन्यत्वमनन्यत्वमन्यानन्यत्वमवाच्यत्वं वा स्यात् । अन्यत्वे क्षणान्तरस्थितेरिव प्रस्तुतास्थित्यविरोधात् क्षणस्थितित्वाभावः । अनन्यत्वे प्रथमक्षणेऽप्यस्थितिः, द्वितीयादिष्वपि अनेअंतरश्मि
* क्षलिङ पहार्थनुं अस्तित्व ४ असंलवित छे
(૧૩૫) જો પદાર્થ સર્વથા એકક્ષણ સ્થિતિસ્વભાવી જ માનવામાં આવે, તો તે પદાર્થનું અસ્તિત્વ ४ नहीं घटे ते खारीते -
व्याख्या
ક્ષણિકમતે ક્ષણસ્થિતિકત્વનો અર્થ - ‘દ્વિતીયક્ષણ-અસ્થિતિ હોતે છતે પ્રથમક્ષણસ્થિતિ' એવો માનવો જરૂરી છે, કારણ કે આમાંથી જો પ્રથમક્ષણસ્થિતિરૂપ અર્થ ન મનાય, તો – પ્રથમક્ષણે પણ અસ્તિત્વ ન ઘટતાં - વસ્તુનો જ અભાવ થશે અને જો દ્વિતીયક્ષણ-અસ્થિતિરૂપ અર્થ ન માનો, તો દ્વિતીયાદિક્ષણમાં અસ્થિતિનો અભાવ માનવો પડશે (અર્થાત્ સ્થિતિ માનવી પડશે) અને તો ક્ષણસ્થિતિધર્મકત્વનો જ અયોગ થશે, અર્થાત્ ક્ષણમાત્ર સ્થિતિ નહીં ઘટે. એટલે ક્ષસ્થિતિધર્મકત્વનો અર્થ દ્વિતીયક્ષણઅસ્થિતિ હોવાથી પ્રથમક્ષણસ્થિતિ એવો જ માનવો પડે.
અને દ્વિતીયાદિ ક્ષણે અસ્થિતિનો અભાવ હોવાથી તત્ક્ષણસ્થિતિધર્મકત્વ હોવું શક્ય નથી અને દ્વિતીયાદિ ક્ષણે અસ્થિતિનો અભાવ કેમ છે ? તો તેનું કારણ એ કે તે તદન્યત્વાદિવિકલ્પથી અનુપપન્ન छे. ते खा रीते - प्रथमक्ष स्थिति ने द्वितीयक्षाअस्थिति धंने (१) भिन्न छे, (२) अभिन्न छे, (3) भिन्न-भिन्न छे, } (४) वाय्य छे ?
(૧) ભિન્ન તો ન માની શકાય, કારણ કે જેમ એક જ કાળે, ક્ષણિક એવી ઘટક્ષણનો, ભિન્ન એવી પટક્ષણ સાથે વિરોધ નથી, અર્થાત્ ઘટક્ષણ અને પટક્ષણ બંને એક સાથે રહી શકે છે, તેમ
..... विवरणम् ..
*
4. क्षणान्तरस्थितेवि प्रस्तुतास्थित्यविरोधात् क्षणस्थितित्वाभाव इति । यथाहि क्षणिकस्य घटादेः स्वकाले पटादिक्षणेन सह वस्त्वन्तरत्वान्न विरोधः, एवं द्वितीयक्षणभाविन्या अस्थित्याऽपि सह
१.
'क्षणस्थित्य०' इति क-पाठः ।

२. 'काले घटादि०' इति ख- पाठः ।

Page #297

અધિાર: )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
द्वितीयार्दिक्षणास्थितौ प्रथमक्षणस्थितेरभावाद् भावे वा तदनुपपत्तेः प्रतियोग्यभावात्
१८५
*બાળા
वा स्थिति:, अन्यथाऽनन्यत्वायोगात्, तयोरैक्ये ह्यनन्यत्वमिति भावनीयम् । अन्यानन्यत्वे विरोधः, सहानवस्थानात् । अवाच्यत्वे स्ववचनविरोधः, अवाच्यत्वेनैव वाच्यत्वात् । स्यादेतदित्यादि । स्यादेतत्-अथैवं मन्यसे द्वितीयादिक्षणास्थितौ सत्यां प्रथमक्षणस्थितेरभावात् कारणाद् भावे
<0
..... અનેકાંતરશ્મિ ...
પ્રથમક્ષણસ્થિતિ અને દ્વિતીયક્ષણઅસ્થિતિ બંને ભિન્ન હોવાથી બંને વચ્ચે વિરોધ નહીં રહે અને તો બંને એક સાથે રહી જ શકશે અને તેથી તો દ્વિતીયક્ષણીય અસ્થિતિ સાથે પ્રથમક્ષણીય સ્થિતિ પણ રહી જવાથી, દ્વિતીયક્ષણે પણ પદાર્થનું અસ્તિત્વ માનવાની આપત્તિ આવશે, જે ક્ષણિકતાને બાધાકારક છે...
(૨) જો સ્થિતિ-અસ્થિતિ બંનેને અભિન્ન માનવામાં આવે, તો સ્થિતિ પણ અસ્થિતિરૂપ બનવાથી, પ્રથમક્ષણે પણ પદાર્થની અસ્થિતિ થશે, અથવા તો અસ્થિતિ પણ સ્થિતિરૂપ બનવાથી, દ્વિતીયક્ષણે પદાર્થની સ્થિતિ થશે...
܀
(૩) પ્રથમક્ષણસ્થિતિ અને દ્વિતીયક્ષણઅસ્થિતિ બંનેનો ભેદ-અભેદ બંને માનવામાં તો સહાનવસ્થાન વિરોધ છે, કારણ કે બંનેનો ભેદ હોય તો અભેદ શી રીતે ? અને અભેદ હોય તો ભેદ શી રીતે ?
(૪) બંનેને અવાચ્ય (અકથ્ય) પણ ન માની શકાય, કારણ કે જો સર્વથા અવાચ્ય જ હોય, તો તે ‘અવાચ્ય’ શબ્દથી પણ કહી નહીં શકાય.
-
આમ, વિકલ્પો ન ઘટવાથી, દ્વિતીયાદિ ક્ષણમાં અસ્થિતિનો અભાવ હોવાથી - વિશેષ્ય/ વિશેષણભાવરૂપ પૂર્વોક્ત અર્થ અસંગત થતાં – ક્ષણસ્થિતિધર્મકત્વનો જ અયોગ થશે... (કેમ અયોગ ? તેના કારણ માટે જ ગ્રંથમાં કહ્યું કે - તદ્દન્યત્વાિિવન્પાનુપપત્તે:) એટલે ખરેખર તો ક્ષણિક તત્ત્વની સિદ્ધિ જ'હજી થઈ શકતી નથી.

* બૌદ્ધકૃત ક્ષણિક્તાની સંગતિ
બૌદ્ધ ઃ પૂર્વોક્ત ભિન્ન વગેરે ચારે વિકલ્પો, ત્યારે જ ઘટી શકે, કે જ્યારે (૧)પ્રથમક્ષણસ્થિતિ, અને (૨) દ્વિતીયક્ષણઅસ્થિતિ સ્વરૂપ બંને શ્રૃતિયોગી હાજર હોય... પણ બંને પ્રતિયોગીની, એક સાથે વિદ્યમાનતા જ અસંભવિત છે. તે આ રીતે -
(૧) પક્ષ ઃ પ્રથમક્ષણસ્થિતિ, પ્રથમક્ષણે જ હોય છે, દ્વિતીયક્ષણે નહીં, માટે જે વખતે દ્વિતીય* વિવર્ળમ્ *.
प्रथमक्षणस्थितेर्न विरोधः सङ्गच्छते, अन्यत्वाविशेषात्, ततश्च स्खलनाभावात् द्वितीयेऽपि क्षणे प्रथमक्षणभाक् सत्त्वं स्थितिमदुपपद्यत इति ॥
* પૂર્વોક્ત ચારે વિકલ્પો, આ ઉભયસંબંધી=ઉભયપ્રતિયોગીક છે, તેથી વિકલ્પોના ‘પ્રતિયોગી’ તરીકે આ બંનેનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
૨. ‘ક્ષસ્થિતી' કૃતિ -પાન: ।

Page #298

१८६ अनेकान्तजयपताका
(द्वितीयः तदन्यत्वादिविकल्पानुपपत्तिः । तथाहि-द्वितीयक्षणे तदेव न भवतीति । उक्तं च
(१३६) "न तंत्र किञ्चिद् भवति न भवत्येव केवलम्" इति ॥ नन्वेवमपि भवनादूर्ध्वमभवनात् तत्कादाचित्कत्वतस्तदुत्पत्तेः, अत एव नाशाद्
.............. व्याख्या .................... वा प्रथमक्षणस्थितेः तदनुपपत्तेः-द्वितीयादिक्षणास्थित्यनुपपत्तेः तस्यासावस्थितिरिति कृत्वा किमित्याह-प्रतियोग्यभावात् पक्षद्वयेऽपि तदन्यत्वादिविकल्पानुपपत्तिः तयोः-प्रथमक्षणस्थितिद्वितीयादिक्षणास्थित्योरन्यत्वादिविकल्पाघटमानता । एतद्भावनायैव आह-तथाहीत्यादि । तथाहीत्युपप्रदर्शने । द्वितीयक्षणे तदेव न भवति यत् प्रथमक्षणेऽभूदिति । उक्तं च धर्मकीर्तिना
"न तत्र किञ्चिद् भवति न भवत्येव केवलम्" इति वार्तिके.॥ एतदाशङ्क्याह-नन्वेवमपीत्यादि । नन्वेवमपि-तदेव न भवतीत्यस्मिन्नपि पक्षे भवना
.... मनेतिरश्मि ક્ષણઅસ્થિતિ રહી છે, તે વખતે તો પ્રથમક્ષણસ્થિતિનું અસ્તિત્વ જ નથી...
(२) ५३ : ही प्रथमक्षास्थिति छ, तो द्वितीयक्ष-अस्थिति नथी, ॥२९॥ ३४नी स्थिति छ, तेनी ४ स्थिति न होय, मने बने मे ४ वस्तुना छे...
આ રીતે બંને પક્ષમાં, પ્રથમક્ષણસ્થિતિ અને દ્વિતીયક્ષણઅસ્થિતિ બંને એકીસાથે ન ઘટવાથી, તે બંનેને આશ્રયીને ભિન્નાદિ વિકલ્પો ઘટી શકે નહીં.
પ્રશ્નઃ તો ક્ષણિકતાની સિદ્ધિ શી રીતે કરશો?
ઉત્તર : જે વસ્તુ પ્રથમક્ષણે રહી હતી, તે જ વસ્તુ દ્વિતીયક્ષ નથી રહેતી, અર્થાત્ જે વસ્તુનું પ્રથમણે ભવન હતું, તે જ વસ્તુનું દ્વિતીયક્ષણે અભવન થાય છે – આમ, માત્ર એક જ ક્ષણ ભવન હોવાથી,વસ્તુની ક્ષણિકતા સિદ્ધ થશે. ધર્મકીર્તિએ કહ્યું છે કે –
(१३६) "उत्पत्तिक्ष९॥ ५७द्वितीयक्ष ओई वस्तुनु मे २उतुं नथी, लेने 'वस्तु' 581 શકાય, પણ એટલું કહી શકાય, કે પૂર્વેક્ષણમાં થનારી વસ્તુ ઉત્તરક્ષણમાં નથી હોતી.” (પ્રમાણવાર્તિક 3/२७८)
ક્ષણિકવાદની સચોટ સમીક્ષા ઉત્તરપક્ષઃ “જે પ્રથમક્ષણે થાય તે જ બીજી ક્ષણે ન થાય એ પક્ષમાં પણ દોષ આવે છે. તે આ
.. .* विवरणम् ...... 5. तस्यासावस्थितिरिति कृत्वेति । तस्य-प्रथमक्षणभाविन: पदार्थस्य सम्बन्धिनी असौद्वितीयक्षणभाविनी अस्थितिरिति ।।
હવેનો વિષય ગહન છે, તેનું એકાગ્રતાથી અધ્યયન કરવું.
.........
१. 'धर्मकीर्तिकृते वातिके' ।
२-३. अनुष्टप्।
४. 'कृत्वा तस्य' इति क-पाठः ।

Page #299

IfથR:)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१८७
भवनोन्मज्जनप्रसङ्गः । स्यादेतत् न भवतीति भवनक्रियाप्रतिषेधमात्रमहेतुकमदः, तत्
- વ્યારા જન્મ दूर्ध्वमभवनात् कारणात् तत्कादाचित्कत्वतः तस्य-अभवनस्य कादाचित्कत्वेन हेतुना तदुत्पत्तेः-अभवनोत्पत्तेः कारणात् । अत एव-उत्पत्तेरेव हेतोः किमित्याह-नाशात् अभवनस्य भवनोन्मज्जनप्रसङ्गः, तदभवननाशान्यथाऽनुपपत्तेरिति भावनीयम् ॥
- અનેકાંતરશ્મિ . રીતે – “જે વસ્તુ કાદાચિત્ક (અમુક નિયત વખતે જ) હોય, તેની ઉત્પત્તિ થાય છે અને જે ઉત્પન્ન થાય, તે – ક્ષણિક હોવાથી – અવશ્ય નાશ પામે છે” – આ નિયમ પ્રમાણે વસ્તુનું, પ્રથમક્ષણે ભવન થશે, દ્વિતીયક્ષણે ભવનનો નાશ થયા પછી જ અભવન થતું હોવાથી, તે પણ કદાચિત્ય થશે (સર્વદા નહીં રહે) અને તેથી તેની પણ ઉત્પત્તિ માનવી પડશે અને ઉત્પન્ન પદાર્થ દ્વિતીયક્ષણે નાશ થતો હોવાથી, તૃતીયક્ષણે – અભવનનો નાશ થઈ જતાં – ફરી તે પદાર્થનું ભવન માનવું પડશે, કારણ કે અભવનનો નાશ ભવન વિના અસંભવિત છે... ફલતઃ નષ્ટ પદાર્થનું ફરી અસ્તિત્વ માનવું પડશે, જે કદી જોવાતું નથી. (અને તેમાં ક્ષણિકતા સિદ્ધ ન થાય.)
ક્ષણ
પ્રથમ
દ્વિતીય
તૃતીય
ભવન
ભવનનાશ-અભવન અભવનનાશ-ભવનપ્રસક્તિ બૌદ્ધઃ “તે બીજી ક્ષણે ન થાય” એ કથનથી, અમે દ્વિતીયક્ષણે ભવનનો માત્ર પ્રતિષેધ કર્યો છે અને આ પ્રતિષેધ તો નિર્દેતુક (હેતુ વિનાનો) હોવાથી, તેની કદાચિત્કતા નથી, કારણ કે સહેતુક (હેતુને આધીન ઉત્પન્ન થનાર) પદાર્થની જ કદાચિત્કતા હોય, નિર્દેતુકની નહીં – આમ, ભવનપ્રતિષેધ-અભવન અકાંદાચિત્ક હોવાથી, તેની ઉત્પત્તિ માંનવાની આપત્તિ નહીં આવે. - સ્યાદ્વાદીઃ- (ક) અભવન કાડાચિક છે, સર્વદા નથી (સહેતુક છે) અને (ખ) અભવન ભવનપૂર્વક છે. એટલે, ભવનની જેમ અભવન પણ કદાચિત્ક સિદ્ધ થાય અને તેનો હેતુ ભવન જ સિદ્ધ થાય... ............................................ વિવરVI ... . ... ...........
6. तदभवननाशान्यथाऽनुपपत्तेरिति । तस्य-प्राच्यक्षणवर्तिनो भवनस्य यदभवनं द्वितीयक्षणेन तस्य योऽसौ नाशस्तृतीयक्षणे तस्य अन्यथा-विनष्टभावेन उन्मज्जनमन्तरेणानुपपत्ते:-अघटनात् ।।
ક સિદ્ધાંતીએ પ્રથમણે ભવન, તદુત્તર અભવન, તદુત્તર અભવનનાશની આપત્તિ આપી, કારણ કે જે પ્રથમ ક્ષણે હોય તે દ્વિતીયક્ષણે ન જ હોય અને દ્વિતીયક્ષણે જે હોય તે તૃતીયક્ષણે ન જ હોય.. માટે, અભવન જે દ્વિતીયક્ષણે છે, તે તૃતીયક્ષણે ન રહેતાં પુનઃ ભવનની આપત્તિ આવે.. પણ બૌદ્ધ એમ કહે છે કે – ભવન પછી જે અભવન આવે છે તે કોઈ વસ્તુ નથી કે જેનો અભાવ તૃતીય ક્ષણે આપાદિત થાય... અભવન=ભવનનિષેધ અને આ ભવનનિષેધ અહેતુક છે અને અહેતુક કાદાચિત્ય ન હોય માટે તેનો નાશ થશે જ નહીં...
૨. ‘ઈતિ' તિ -પાઠ:૨. “નક્ષતસ્થ' રૂતિ -પd: I રૂ. ‘માવોન્મઝનમન્તરે નુ' તિ - ૪. પૂર્વમુકિતે તુ ‘૩HMનમનનમન્ત' તિ પાઠ: |
પાઠ:I

Page #300

१८८ अनेकान्तजयपताका
(द्वितीयः कथमस्य कादाचित्कत्वादि ? उच्यते-भवनकादाचित्कतया तत्पूर्वकत्वेन तद्धेतुत्वोपपत्तेः, अन्यथा भवनेऽप्युत्पत्त्याद्यभावः, तस्यापि अभवनक्रियाप्रतिषेधमात्रत्वात्
................ व्याख्या .................. स्यादेतदित्यादि । अथैवं मन्यसे न भवतीति भवनक्रियाप्रतिषेधमात्रमहेतुकमदःएतत्, तत् कथमस्य-अभवनस्य कादाचित्कत्वादि ?, हेतुभावाधीनत्वात् कादाचित्कत्वस्य 'आदि'शब्दात् तन्नाशभवनोन्मज्जनग्रहः ॥
___ उच्यतेऽत्र समाधिः-भवनकादाचित्कतया कारणेन तत्पूर्वकत्वेन-भवनपूर्वकत्वेन हेतुना तद्धेतुत्वोपपत्तेः-भवनहेतुत्वोपपत्तेः अभवनस्य, यद्भवनान्तरं तत् स एव तस्य हेतुरिति । अन्यथेत्यादि । अन्यथा-एवमनभ्युपगमे भवनेऽप्युत्पत्त्याद्यभावः-उत्पत्ति-नाशाभावः । कुत इत्याह-तस्यापि-भवनस्य अभवनक्रियाप्रतिषेधमात्रत्वात् कारणात् । काऽभवनस्य क्रियेत्या
....... मनेतिरश्मि ......... (टन वगैरे मते, ॥२९नो डायम यि समाव (अन्वय) डोय छे, ते बौद्ध मानतो नथी, કારણ કે તે માત્ર પર્યાયવાદી છે, નિરન્વય વસ્તુનો નાશ માને છે. એટલે તેમના મતે આનંતર્ય એ જ કાર્યકારણભાવનો નિયામક છે અને એવું આનંદર્ય તો ભવન-અભવન વચ્ચે પણ છે જ. એટલે અભવનને ભવનહેતુક માનવામાં કોઈ ક્ષતિ નથી...).
પ્રશ્ન : કારણ તો તેને કહેવાય, કે જેનું અનુસરણ કાર્યમાં થતું હોય, પણ ભવનનું અનુસરણ અભવનમાં ન થતું હોવાથી, ભવનને કારણ શી રીતે મનાય ?
ઉત્તર : પણ બૌદ્ધો, કારણનું અનુસરણ કાર્યમાં માંનતાં જ નથી, તેથી એ રીતે કાર્યકારણની વ્યવસ્થા જ ન હોવાથી, ભવનને કારણે માનવામાં કોઈ બાધ નથી. આ રીતે અભવનની પણ કાદાચિત્કતા-સહેતુકતા-ઉત્પત્તિ-નાશ માનવા જ જોઈએ, નહીંતર ભવનમાં પણ ઉત્પત્તિ-નાશ કશું ना घटे...
पौध : भ न घटे?
સ્યાદ્વાદીઃ અભવનની જેમ, ભવન પણ અભવનક્રિયાના પ્રતિષેધરૂપ જ છે અને આ પ્રતિષેધ તો નિર્દેતુક હોવાથી, તેની કદાચિત્કતા નથી. આમ, ભવન પણ અકાદાચિત્ક હોવાથી, તેના પણ
... विवरणम् .. 7. यद्भवनानन्तरं तत् स एव तस्य हेतुरिति । यस्य-घटादे: सम्बन्धिनो भवनादनन्तरं तत्-अभवनं स एव-घटादिभवनरूपस्तस्य-अभवनस्य हेतुः अन्वयाभावेन तस्यानन्तर्यमात्रनिबन्धनत्वाद् भवन्मते कार्यकारणभावस्य ।।
* ॥२५॥ 3 तेम माने तो द्वितीयक्ष ५९८ ॥२९॥र्नु अनुस२९ थतi sतानो विलो५ थाय छे...
१. 'यस्य घटादिर्भवनरूपस्तस्य' इति च-पाठः । २. पूर्वमुद्रिते 'पक्तौ भवनस्य हेतु' इत्यधिकपाठः । ३. 'कारणाभावस्य' इति ख-पाठः ।

Page #301

ધાર:) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता (१३७) उभयत्र तदतिरिक्तक्रियाऽभावात्, सत्स्वभावादिजन्याजनकत्वेन हेत्वयोगतोऽहेतुकत्वापत्तेश्च ॥
વ્યારા ..... शक्य आह-उभयत्र-भवनेऽभवने च तदतिरिक्तक्रियाऽभावात्-भवनाभवनातिरिक्तक्रियाऽभावात् । अभवनस्य नाशत्वेन हेत्वयोग इत्येतदपि समानमित्यभिधातुमाह-सत्स्वभावादिजन्याजनकत्वेन कारणेन हेत्वयोगतः कारणात् अहेतुकत्वापत्तेश्च भवनस्य, उत्पत्त्याद्यभाव इति क्रियायोगः । तथाहि-भवनं जन्योत्पादस्तस्यापि हेतुर्न युज्यते एवेति स हि सत्स्वभावजन्यजनकः, असत्स्वभावजन्यजनकः, उभयस्वभावजन्यजनकः, अनुभयस्वभावजन्यजनको वा भवेत् । सर्वथाऽपि दोषः । यदि सत्स्वभावं जन्यम्, कथं तज्जनकः ? अथासत्स्वभावमेव तत् तथापि कथं तज्जनकः ? उभयस्वभावत्वे विरोधः । अनुभयस्वभावत्वे अवस्तुता इत्युत्पादहेत्वभाव इति भावनीयम् ।।
અનેકાંતરશ્મિ .. ઉત્પત્તિ-નાશ કશું નહીં થાય, એમ અમે પણ કહી જ શકીએ.
(૧૩૭) બૌદ્ધ અભવનની તો એવી ક્યાં કોઈ ક્રિયા જ છે? કે જેથી તમે ભવનને અભવનક્રિયાના નિષેધરૂપ કહી શકો.
સ્યાદ્વાદીઃ એવું કથન તો ભવનમાં પણ શક્ય જ છે, કારણ કે ભવન પણ માત્ર ભવનક્રિયા સ્વરૂપ જ છે, છતાં તેના નિષેધને જો અભવન કહી શકાય, તો અભવન પણ માત્ર અભવનક્રિયાસ્વરૂપ હોવા છતાં તેના નિષેધને ભવન કેમ ન કહી શકાય?
(આશય : પૂર્વપક્ષ કહે છે – ભવનમાં ક્રિયા છે, તેથી તેનો અભાવ તે અભવન... અભવનમાં તો કશું છે જ નહીં... તો પછી તેનો અભાવ તે ભવન કેમ કહેવાય? તેનો ઉત્તર - ભવનમાં પણ ‘હોવા” સ્વરૂપથી ભિન્ન કોઈ ક્રિયા નથી... તેમ અભવનમાં પણ ન હોવા સ્વરૂપ ક્રિયા માની જ
શકાય છે.)
બૌદ્ધઃ અભવન તો નાશરૂપ હોઈ તુચ્છ હોવાથી, તેનું તો કોઈ જ કારણ નથી, જયારે ભવન તો વાસ્તવિક હોવાથી તેનું કારણ કેમ ન ઘટે ?
સ્યાદ્વાદીઃ કારણ કે વિકલ્પો ઘટતાં નથી. તે આ રીતે - ભવન એટલે કાર્યોત્પત્તિ. હવે ભવનનું જે કારણ છે, તે કેવા કાર્યને ઉત્પન્ન કરે ? (૧) સસ્વભાવી, (૨) અસત્વભાવી, (૩) ઉભયસ્વભાવી, કે (૪) અનુભયસ્વભાવી ? બધી જ રીતે દોષ આવશે.
(૧) પ્રથમ પક્ષ તો ન માની શકાય, કારણ કે કાર્ય જો સસ્વભાવી-વિદ્યમાન જ હોય, તો તેને ઉત્પન્ન શું કરવાનું ? એ તો છે જ... (૨) બીજો પક્ષ પણ અયુક્ત છે, કારણ કે કાર્ય જો અસતસ્વભાવી હોય, તો શશશૃંગની જેમ, તેને ઉત્પન્ન કરવું સંભવિત જ નથી.. (૩) એક જ ઠેકાણે સદ્-સિંદુ બંને સ્વભાવનો વિરોધ હોવાથી, કાર્યને ઉભયસ્વભાવી માનવારૂપ તૃતીય પક્ષ પણ અયુક્ત
૨. ‘હત્વોપરેશ' કૃતિ -પાઠ: ૨. “નચેત્યાર:' રૂતિ વ-પાઠ: I

Page #302

१९०
(द्वितीय:
( १३८ ) न चायं भवनक्रियाप्रतिषेधो ज्यायान्, विकल्पानुपपत्तेः । स हि भवनस्वभावस्याभवनस्वभावस्य वा क्रियेत । न तावद् भवनस्वभावस्य, अशक्यत्वात्; अन्यथा भवनस्वभावत्वविरोधात् । अभवनस्वभावभवनक्रियाप्रतिषेधे तु प्रयासवैयर्थ्यं
* व्याख्या
दोषान्तरमाह-न चायमित्यादि । न चायं भवनक्रियाप्रतिषेधो ज्यायान् - शोभनः । कुत इत्याह-विकल्पानुपपत्तेः कारणात् । एनामेवाह स हीत्यादिना । स यस्माद् भवनक्रियाप्रतिषेधो भवनस्वभावस्य सतोऽ ऽभवनस्वभावस्य वा क्रियेत । किञ्चात: ? उभयथाऽपि दोष इत्याहन तावद् भवनस्वभावस्य भवनक्रियाप्रतिषेधः । कुत इत्याह अशक्यत्वात्, भवनस्वभावस्य तत्त्वं निषेद्धुमशक्यमिति । अत एवाह - अन्यथा भवनस्वभावत्वविरोधात्, न तत्क्रियानिषेध इति । अभवनस्वभावभवनक्रियाप्रतिषेधे तु अभ्युपगम्यमाने प्रयासवैयर्थ्यम्, यतो नभवन
अनेकान्तजयपताका
अनेडांतरश्मि
છે, અને (૪) કાર્ય અનુભયસ્વભાવી પણ ન માની શકાય, કારણ કે જો તે સત્ પણ નહીં હોય અને અસત્ પણ નહીં હોય, તે તેની વસ્તુરૂપતા જ નહીં ઘટે...
આ પ્રમાણે, કારણ દ્વારા એકે પ્રકારના કાર્યની ઉત્પત્તિ ન થતી હોવાથી, કારણ જેવું કશું છે જ नहीं. - आम, हेतुनुं ४ अस्तित्व न होवाथी, भवन पए। निर्हेतु ४ जूने.
* भवनडियानो प्रतिषेध अयुक्त *
(१३८) क्षशिमते तमे, जीक क्षो भवननी डियानो प्रतिषेध मानो छो, पए। भवनडियाપ્રતિષેધ જ શોભન નથી, કારણ કે વિકલ્પો ઘટતા નથી. તે આ પ્રમાણે - તે ભવનક્રિયાપ્રતિષેધ, देवा भवननी डियानो प्रतिषेध अरे छे, (१) लवनस्वभावी, } (२) अभवनस्वभावी ?
(૧) ભવનસ્વભાવી પદાર્થની ભવનક્રિયાનો પ્રતિષેધ તો શક્ય જ નથી, કારણ કે તેનો તો होवानो स्वभाव होवाथी, तेनो प्रतिषेध न ४ थ श... भे प्रतिषेध मानशो, तो ते (लवन स्वभाव) તેનો સ્વભાવ જ નહીં બને, કારણ કે જે તત્ત્વનો નિષેધ થવાનો હોય, તેને હાજરરૂપે શી રીતે મનાય ? (૨) અભવનસ્વભાવી પદાર્થની ભવનક્રિયાનો પ્રતિષેધ પણ વ્યર્થ જ છે, કારણ કે જેનો સ્વભાવ જ ન હોવાનો છે, તે ‘નથી’ એમ કહેવાનો શો અર્થ ? તેના નિષેધનો પ્રયાસ તો ફોતરા ખાંડવાની प्रेम निरर्थ छे. (अना जांडवु सार्थ छे, आरए के लोट थाय. शेतरा जांडवा निरर्थऽ...)
विवरणम् ..
8. नाभवनस्वभावं भवनमिति । भवनमिति हि शब्दः सत्त्वमाह, अभवनमिति तु तद्विपर्ययम्, ततो न-नैवाभवनं स्वभावं - तुच्छरूपं भवनं सत्त्वं भवति, किन्त्वभवनस्वभावमभवनमेव भवति । एवं चैकान्ततुच्छाभवनस्य प्रतिषेधे केवलतुषखण्डनवत् प्रयासवैयर्थ्यमेव, स्वयमेव तत्र प्रतिषेधस्य सिद्धत्वात् ।।
पाठ: ।
१. 'प्रतिषेधाभवन०' इति क-पाठः ।

२. 'नाभावनस्वभावं भवनमिति' इति ख- पाठ: । ३. 'कण्डनवत्' च

Page #303

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१९१
-૭૮. भवनापत्तिर्वेति, (१३९) एवं च तदेव न भवति' इति वाङ्मात्रमेतत्, शब्दार्थानुपपत्तेश्च । तथाहि-तदेव' इति भवनस्वभावं परामृश्य 'न भवति' इत्यभिदधतः शब्दार्थविरोधः । यदा न भवति न तदा भवनस्वभावमिति चेत्, अभवनस्वभावं तर्हि न भवतीति तदेवेति न शोभन उपन्यासः । तत् क्षणभवनस्वभावमिति चेत्, कथं द्वितीयक्षणे न
- વ્યારહ્યા છે...... स्वभावं भवनमिति । तथा भवनापत्तिर्वेति अभवनस्वभावभवनक्रियाप्रतिषेधे बलाद् भवनापत्तिः । एवं च तदेव न भवतीति वाङ्मात्रमेतत्, उक्तवत्, अभवनायोगात्; तथा शब्दार्थानुपपत्तेश्च तदेव न भवतीत्यत्र । एनामेव दर्शयति तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । तदेवेति भवनस्वभावं परामृश्य वस्तु न भवतीत्यभिदधतः सतः शब्दार्थविरोधः प्रकट एव । यदा न भवति तत्, न तदा भवनस्वभावं सन्न भवति । इति-एवं चेन्मन्यसे, एतदाशङ्क्याह-अभवनस्वभावं तर्हि न भवतीति-एवं तदेवेति न शोभन उपन्यासः, तदेवेत्यनेन
અનેકાંતરશ્મિ અથવા તો અભવનસ્વભાવની ભવનક્રિયાનો પ્રતિષેધ, માનવામાં તો ભવનની જ આપત્તિ થશે, કારણ કે અભવનસ્વભાવની ભવનક્રિયાપ્રતિષેધ એટલે અભવનનું ન હોવું તે, અર્થાત્ ભવનનું હોવું... (એટલે તમે અભવનસ્વભાવીનો નિષેધ કરો છો, એનો મતલબ જ એ છે કે, ભવનસ્વભાવીનું અસ્તિત્વ કહો છો.)
(૧૩૯) તેથી તમે જે કહ્યું હતું કે – “પ્રથમણે જેનું ભવન છે, તેનું જ બીજી ક્ષણે અભવન થાય છે” - તે બધું માત્ર બોલવા પૂરતું જ છે.
વળી, તમે જે બોલો છો કે, ‘તવ ને મવતિ' - તેનો શબ્દાર્થ પણ નથી ઘટતો, કારણ કે ‘વ’ પદથી, વસ્તુનો ભવનસ્વભાવરૂપે ઉલ્લેખ કરો છો અને તેનો જ પાછો “ મવતિ' પદથી, અભવનસ્વભાવરૂપે ઉલ્લેખ કરો છો, એમાં તો સ્પષ્ટ વિરોધ છે... જે ભવનસ્વભાવી હોય તે અભવનસ્વભાવી શી રીતે હોઈ શકે ?
બૌદ્ધઃ જ્યારે ‘ન ભવતિ’ એવો ઉલ્લેખ કરીએ છીએ, ત્યારે વસ્તુ ભવનસ્વભાવી હોતી જ નથી, તેથી ભવનસ્વભાવને જ અભવનસ્વભાવી કહેવારૂપ વિરોધ નહીં આવે.
સ્યાદાદીઃ જો ત્યારે ભવનસ્વભાવી ન જ હોય, તો “તવ (ભવનસ્વભાવી જ) – મવતિ' એવો ઉપન્યાસ અયુક્ત ઠરશે, અર્થાત્ તેમાં તવ પદ નહીં ઘટે, (સમવનqમાવં મવતિ એમ કહેવું જોઈએ.)
આશય : તવેવ દ્વારા કહેવાય છે કે, જે પૂર્વેક્ષણ હતું, તે જ પછીની ક્ષણે નથી... હવે, “તે' દ્વારા, પૂર્વક્ષણના પદાર્થનો ઉલ્લેખ થયો... તે તો ભવનસ્વભાવી છે અને તમારે તો અભવનસ્વભાવી નથી એમ કહેવું છે, તો તે' દ્વારા તેનો ઉલ્લેખ શી રીતે થાય?
બૌદ્ધ: “તવ' પદથી અમે એ જણાવીએ છીએ, કે વસ્તુ ક્ષણસ્વભાવી છે, તેથી અર્થ એ થશે

Page #304

१९२ अनेकान्तजयपताका
(द्वितीयः भवति ? । एकक्षणभवनस्वभावमिति चेत्, न ह्यसावपि नैकः । तदेकक्षणभवनस्वभावमिति चेत्, नासौ तदतिरेकेण कश्चित् इति निबन्धनाभावतो यत्किञ्चिदेतत् ॥
....... ... व्याख्या ............... भवनस्वभावस्याभिधानात् । तत्-भवनं क्षणभवनस्वभावम् । इति चेत्, एतदाशङ्क्याहकथं द्वितीयक्षणे न भवति ? तस्यापि क्षणत्वादित्यभिप्रायः । एकक्षणस्थितिस्वभावमिति चेत्, एतदाशङ्क्याह-न ह्यसावपि नैकः । किं तर्हि ? एक एव । तदेकक्षणभवनस्वभावं तस्मिन्नेवैकस्मिन् क्षणे भवनं स्वभावो यस्य तत् तथा । इति-एवं चेन्मन्यसे, एतदाशङ्क्याहनासौ-क्षणः तदतिरेकेण-भवनातिरेकेण कश्चित्, तँदक्षणिकत्वप्रसङ्गात् । तदैव तदपरक्षणाभावात्, अनवस्थापत्तेरिति भावनीयम् । इति निबन्धनाभावतः कारणाद् यत्किञ्चिदेतद् यदुत तदेकक्षणभवनस्वभावमिति ।।
.............. मनेांतरश्मि ...................... કે “ક્ષણસ્વભાવી વસ્તુ જ બીજી ક્ષણે નથી હોતી.”
સ્યાદ્વાદીઃ વસ્તુ જો ક્ષણસ્વભાવી જ હોય, તો બીજી ક્ષણે પણ કેમ ન રહે? પહેલીની જેમ, બીજી પણ એક પ્રકારની ક્ષણ જ છે ને ! અને ક્ષણમાં રહેવાનો તો વસ્તુનો સ્વભાવ જ છે.
બૌદ્ધઃ વસ્તુ માત્ર એકક્ષણસ્વભાવી છે, તેથી બીજી ક્ષણે નહીં રહે.
સ્યાદ્વાદી ઃ જેમ પહેલી ક્ષણ એક જ છે, તેમ બીજી ક્ષણ પણ માત્ર એક જ છે, તેથી એકક્ષણસ્વભાવી વસ્તુ બીજી ક્ષણે પણ રહેશે જ.
पौध : ते ४ (५डेली ४) मे क्षमा २3वानो स्वभाव छ.
સ્યાદ્વાદી: ભવન સિવાય “ક્ષણ' જેવું કોઈ જુદું તત્ત્વ જ નથી, કે જેને આશ્રયીને તમે “તે જ એકક્ષણ રહેવાનો સ્વભાવરૂપ નિયમન કરી શકો. જો તે જ એકક્ષણ' એવો અલગ પદાર્થ માનશો, તો તે ક્ષણ અક્ષણિક બનવાની આપત્તિ આવશે.
આશય (પદાર્થ, ક્ષણિક છે એટલું જ માનો, તો પદાર્થ પોતે જ ક્ષણરૂપ થઈ શકે.) જો પદાર્થનું ક્ષણિકત્વ, કોઈ એક વિશિષ્ટ ક્ષણમાં રહેવાથી નક્કી થતું હોય, તો તે ક્ષણ (કાળનું એક ઘટક) પદાર્થથી જુદી સિદ્ધ થાય... હવે તે ક્ષણથી પદાર્થ તો ક્ષણિક સિદ્ધ થયો, પણ તે ક્ષણને ક્ષણિક સિદ્ધ કરવા,
... .......* विवरणम् ........ .. 9. तदक्षणिकत्वप्रसङ्गादिति । येन क्षणेन-कालेन समयलक्षणेन घटादिरर्थ: क्षणिकतया व्यवह्रियते तस्य क्षणस्य अक्षणिकत्वप्रसङ्गात् । कुत इत्याह- 10. तदैव तदपरक्षणाभावादिति । तदैवविवक्षितप्रथमक्षणकाले तस्माद् अपरस्य क्षणस्याभावात् येन तदेव क्षणिक: क्रियते । अथ तस्याप्यपर: क्षणोऽभ्यु
१. 'तस्य क्षणिक०' इति क-पाठः, 'तस्मात् क्षणाप्त्या क्षणिक०' इति तु ख-पाठः । २. 'क्षणिकः क्रियते । तदैवापरक्षणस्याभावात् । अथ तस्याप्यपरः' इति च-पाठः ।

Page #305

अधिकारः)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१९३
(१४०) एवं च तदतिरिक्तोत्पत्त्यभावादविशिष्टभवनानन्तरमभवनमिति प्राप्तम् । तथा च सति क्षणिकत्वेऽप्यनिश्चयः, तत्कादाचित्कतया तु तदुत्पत्त्याद्यपरिहृतमेव ।
................ व्याख्या .................... ____ एवं चेत्यादि । एवं च-उक्तनीत्या तैदतिरिक्तोत्पत्त्यभावात्-भवनातिरिक्तोत्पत्त्यभावात् अविशिष्टभवनानन्तरमभवनमिति प्राप्तं न्यायतः । तथा च सति किमित्याह-क्षणिकत्वेऽप्यनिश्चयः, अविशिष्टभवनमात्रसिद्धेः तत्कादाचित्कतया तु-अभवनकादाचित्कतया तु
.............* मनेतिरश्मि .......... તેના માટે પણ બીજી વિશિષ્ટ ક્ષણ માનવી પડશે... એમ અનવસ્થારૂપી લતા આકાશમંડળને શોભાવનારી ફેલાઈ જશે ! અનવસ્થાના ભયથી બીજી ન માનો, તો તે ક્ષણ અક્ષણિક થઈ જશે અને તો ક્ષણિકવાદ નષ્ટ થશે... તેથી ક્ષણ જેવું કોઈ તત્ત્વ જ નથી, કે જે ક્ષણિકતાનો વ્યવહાર કરાવી श, भाटे ते ४ से क्षमा २3वांनो वस्तुनो स्वभाव छ' - ते ऽथन निविषय छे. ('१९' शनी वाथ्य ५४ार्थ 'वस्तु' २०६ना वाथ्य पार्थथा हो नथ....)
(૧૪૦) વળી, ઉક્ત રીતે, ક્ષણની જેમ, ભવનથી અતિરિક્ત ઉત્પત્તિ પણ નથી, અર્થાત્ ભવન જ ઉત્પત્તિ છે, તે સિવાય બીજું કશું જ નથી, ફલત: ક્ષણિક એવા વિશેષણરહિત માત્ર સત્ત્વરૂપ જ ભવન બનશે અને તદનંતર અભવન થશે – આનાથી બે દોષ આવશે :
(१) क्षानो मनिश्चय : माम, विशेषाविस, मात्र सत्स्व३५ भवन सिवाय, उत्पत्तिનાશ કશું જ ન હોવાથી “આ ભવન ક્ષણિક છે' એવો નિશ્ચય જ નહીં થઈ શકે.
आशय : पूर्वपक्षीले 'तदेव न भवति' द्वार. १९त्व सिद्ध ७२वानो प्रयास अयो, ५५ तेमा ઉપર મુજબ, ભવનને એક ક્ષણસ્વભાવી માનવામાં દોષો આવવાથી, તેના ક્ષણિકત્વનો નિર્ણય થઈ शऽतो नथी... (૨) અભવનની ઉત્પત્તિ આદિ : ભવન પછી જ અભવન થતું હોવાથી, અભવન પણ
............* विवरणम् ......... पगम्यते, तर्हि तस्याप्यपरेण क्षणेन भाव्यं तस्यापि चान्येनेत्यनवस्थालता नभोमण्डलमालिनी सर्पति । अत एवाह-अनवस्थापत्तेरिति । व्याख्याताथेमेव ।।
11. तदतिरिक्तोत्पत्त्यभावादविशिष्टभवनानन्तरमभवनमिति प्राप्तमिति । तदतिरिक्ताया:पदार्थातिरिक्ताया उत्पत्तेरभावात्, पदार्थ एवोत्पत्तिरित्यर्थः । किमित्याह-अविशिष्टभवनानन्तरं क्षणिकमिति विशेषणविकलसत्त्वमात्रानन्तरं अभवनमिति प्राप्तम् ॥
___12. क्षणिकत्वेऽप्यनिश्चय इति । अविशिष्टभवनमात्रसिद्धः क्षणिकमिदमिति प्रागुक्तयुक्तेरेव निश्चेतुमशक्यतयेत्यर्थः ।।
१. 'क्षणिकमिति प्राप्तमि विशेषण०' इति पूर्वमुद्रिते पाठः, अत्र तु च-पाठानुसारेण शुद्धिः कृता । २. 'विकलमात्रानन्तरं' इति च-पाठः ।
.....................

Page #306

अनेकान्तजयपताका
( દ્વિતીયઃ
(१४१) न नश्वरमभवनम् तुच्छत्वादिति चेत्, भवनेऽप्यतुच्छतया समानमेतत् । न समानम्, तस्य अभवनविरोधात् । अभवनस्य भवने को विरोध: ? नीरूपस्य सरूपतापत्तिरिति चेत्, सरूपस्य कथं नीरूपतापत्तिरिति वाच्यम् । ( १४२ ) स्वहेतोस्त -
१९४
–
* બાળા 8.
तदनन्तरभावेन तदुत्पत्त्यादि अभवनोत्पत्तिनाशोत्तरोन्मज्जनाख्यम् अपरिहृतमेव, उक्तनीतितादवस्यादिति ॥
पराभिप्रायमाह-नेत्यादि । न नश्वरमभवनं भवनान्तरमपि भवतु । कुत इत्याहतुच्छत्वात्-नि:स्वभावत्वात् । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-भवनेऽ नेऽप्यतुच्छतया सत्स्वभावत्वेन समानमेतत्-अनश्वरत्वम् । न समानम्, तस्य भवनस्य अभवनांविरोधात् कारणात् । एतदाशङ्क्याह-अभवनस्य भवने को विरोध: ? नीरूपस्य अभवनस्य सरूपतापत्तिर्विरोध: । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह- सरूपस्य भवनस्य कथं नीरूपतापत्तिरिति एतद् * અનેકાંતરશ્મિ ..
કાદાચિત્ક થતાં તેની પણ ઉત્પત્તિ-જ્ઞાનાદિ થશે જ અને તો અભવનનો નાશ થતાં, ફરી ભવનની ઉત્પત્તિ માનવાની આપત્તિ આવશે, માટે પૂર્વોક્ત દોષ થાવસ્થિત જ રહેશે.
(૧૪૧) બૌદ્ધ : અભવનનો નાશ જ નથી થતો, કારણ કે અભવન તો તુચ્છ નિઃસ્વભાવ અસત્ હોવાથી અનશ્વર છે.
સ્યાદ્વાદી : તેવું કથન તો ભવન અંગે પણ સમાન જ છે, કે જેમ અભવન તુચ્છતયા અનૠર માનો છો, તેમ ભવનને પણ અતુચ્છતયા અનશ્વર કેમ ન મનાય ? આશય એ કે, ક્ષણિકમતે તો બધા જ પદાર્થ નશ્વર છે, છતાં અસત્તયા (તુચ્છતયા) જો અભવનને અનશ્વર માની શકાતું હોય, તો ભવનને પણ તેમ કેમ ન માની શકાય ? પછી ભલે ને તે અતુચ્છ / સત્ હોય.
બૌદ્ધ : બંનેમાં સમાનતા નથી, કારણ કે ભવનનું તો અભવન થવામાં કોઈ વિરોધ નથી... સ્યાદ્વાદી ઃ તો અભવનનું પણ પછીની ક્ષણે ભવન થવામાં ક્યાં કોઈ વિરોધ છે ? બૌદ્ધ ઃ વિરોધ એ જ કે, નીરૂપ (=આકારથી રહિત તુચ્છ) એવા અભવનને સરૂપ (=આકારથી સહિત અતુચ્છ) માનવાની આપત્તિ આવે છે... જે નીરૂપ હોય, તે સરૂપ શી રીતે બની શકે ?
સ્યાદ્વાદી ઃ એવું કથન તો ભવન અંગે પણ સમાન છે, કારણ કે ભવન-નશ્વર હોવાથી - બીજી ક્ષણે અભવન બનશે, પરંતુ અહીં પણ વિરોધ ઊભો જ રહેશે કે, ભવન તો સરૂપ છે, તે જ નીરૂપ એવા અભવનરૂપ શી રીતે બની શકે ?
* હવે બૌદ્ધ, અભવનની અનશ્વરતા સાબિત કરશે, કારણ કે જો તે નશ્વર હોય, તો અભવનનો નાશ થતાં ભવનની ઉત્પત્તિ માનવાનો પ્રસંગ આવે છે... પણ, ગ્રંથકારશ્રી અભવનનો પણ નાશ સિદ્ધ કરી, ભવનની ઉત્પત્તિ માનવાનો પ્રસંગ ઊભો જ રાખશે.
૬. ‘ભવત્ । ત’ કૃતિ ૫-૩-પા: । ૨. પૂર્વમુદ્રિત તુ ‘અભવનવિરોધાત્' કૃતિ પાન: । અત્ર તુ A-D-પ્રતાનુસારેખ શુદ્ધિ: ધૃતા ।

Page #307

ધાર:) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता स्वभावत्वात् इति चेत्, अभवनस्यैवंस्वभावभवनेऽपि को दोषः ? हेत्वभावनिःस्वभावते इति चेत्, न, तद्भवनस्यैव तद्धेतुत्वात्, तद्भावभावित्वात्, भावाभवनस्याभावभवनात्, तुच्छतया तद्भावसिद्धेः, अन्यथा तन्नाशायोगात् इति ॥
वाच्यम्, समानमेतदित्यभिप्रायः । न समानमित्यावेदयति स्वहेतोरित्यादिना । स्वहेतोः सकाशात् तत्स्वभावभावात्-क्षणादूर्ध्वं नीरूपतास्वभावोत्पादात् । इति चेत्, एतदाशङ्क्याहअभवनस्यैवं स्वभावभवने-क्षणादूर्ध्वं स्वरूपतास्वभावोत्पादे को दोषः ? न कश्चिदित्यर्थः । हेत्वभावनिःस्वभावते दोषः इति चेत् ? एतदाशङ्क्याह-नेत्यादि । (न-) नैतदेवं यदुक्तं भवता । कुत इत्याह-तद्भवनस्यैव यदभवनमेतत् तस्यैवेत्यर्थः । किमित्याह-तद्धेतुत्वात्अभवनहेतुत्वात् । कुत एतदेवमित्याशङ्क्याह-तद्भावभावित्वात्-भवनभावभावित्वात् अभवनस्य । कस्तुच्छस्य भाव इत्याशङ्कापोहायाह-भावाभवनस्य-तुच्छस्य अभावभवनात्,
—- અનેકાંતરશ્મિ - (૧૪૨) બૌદ્ધ : પોતાના હેતુથી, ભવનની એ રીતે જ ઉત્પત્તિ થાય છે, કે જેથી પ્રથમક્ષણે તે સરૂપ રહે અને તે પછીની ક્ષણે તેનો નીરૂપ સ્વભાવ ઉત્પન્ન થાય.
સ્યાદ્વાદી: એવું તો અભવન અંગે પણ માની શકાય, કે પોતાના હેતુથી અભવનની એ રીતે જ ઉત્પત્તિ થાય છે, કે જેથી પ્રથમ ક્ષણે તે નીરૂપ રહે અને તે પછીની ક્ષણે તેનો સરૂપ સ્વભાવ ઉત્પન્ન થાય - આવું પણ માનવામાં દોષ શું?
બૌદ્ધઃ બે દોષ છેઃ (૧) અભવનનો તો એવો કોઈ હેતુ જ નથી, કે જેનાથી ઉપરોક્ત સ્વભાવની ઉત્પત્તિ થાય, અને (૨) અભવન તો નિઃસ્વભાવ છે, તેથી તેમાં એક ક્ષણ નીરૂપ અને પછી સરૂપ બનવાનો સ્વભાવ રહી શકે નહીં... આમ, હેતુઅભાવ અને નિઃસ્વભાવતારૂપ બે દોષ હોવાથી, પૂર્વોક્ત કથન અસંગત છે.
2 પ્રથમ-દોષનું નિરાકરણ સ્યાદ્વાદીઃ અભવન નિહેતુક નથી, કારણ કે જેનું અભવન છે, તેનું ભવન જ તેના હેતુ તરીકે વિદ્યમાન છે.
પ્રશ્ન : ભવન તે હેતુ તરીકે શી રીતે બને ?
ઉત્તરઃ કારણ કે પૂર્વેક્ષણે ભવન હોય, તો જ બીજી ક્ષણે – ક્ષણિક એવા ભવનનો નાશ થતાં - અભવન થાય છે. આમ, ભવન હોય તો જ અભવન થતું હોવાથી; ભવન એ અભવનનો હેતુ છે.
પ્રશ્નઃ પરંતુ અભવન તો તુચ્છ છે. તેનો ભાવ જ નથી, તે થતું જ નથી, તો પછી “ભવન હોય તો અભવન થાય' એમ શી રીતે કહેવાય?
१. 'यद्भवन०' इति पूर्वमुद्रिते पाठः, अत्र तु घ-पाठस्य मुख्यत्वेन निर्देशः ।

Page #308

१९६ अनेकान्तजयपताका
(દ્વિતીય (१४३) न च तन्निःस्वभावमेव, तुच्छज्ञेयस्वभावत्वात्, अन्यथा तज्ज्ञानानुपपत्तेः 'तदेव न भवति' इत्यज्ञातोक्तप्रसङ्गात्, तज्ज्ञानेनाभवनाज्ञानात्, कालभेदेन तद
एतदेव ह्यभावभवनं यद् भावाभवनमिति । एवं च तुच्छतया नीरूपतया तद्भावसिद्धेःअभवनभावसिद्धेः । अभवनं च भावश्चेति विरुद्धम् । भाव एव नाश इति तु कथं न विरुद्धम् ? । तत्क्षणस्थितिधर्मकत्वेन । अभवनमपि कादाचित्कतयेति । अत एवाह-अन्यथा तन्नाशायोगादिति-भवननाशायोगादिति ॥
अभ्युच्चयमाह न चेत्यादिना । न च तन्निःस्वभावमेव अभवनम् । कुत इत्याहतुच्छज्ञेयस्वभावत्वात्, अन्यथा तज्ज्ञानानुपपत्ते:-अभवनज्ञानानुपपत्तेः । ततः किमित्याह'तदेव न भवति' इत्यज्ञातोक्तप्रसङ्गात् । प्रसङ्गश्च तज्ज्ञानेन-भवनज्ञानेन अभवनाज्ञानात्,
જ અનેકાંતરશ્મિ ... ઉત્તરઃ ભાવનો અભાવ થવો, તે જ અભાવનો ભાવ છે. આમ, અભવનનો ભાવ, ભાવના અભાવરૂપે-તુચ્છરૂપે સિદ્ધ થાય છે...
પૂર્વપક્ષઃ અભવન પણ હોય અને તેનો ભાવ પણ હોય એ તો વિરુદ્ધ છે. (આશય એ કે, એક બાજુ “અભવન” કહેવું અને તેનો “ભાવ” કહેવો એમાં તો વિરોધ જ છે ને ?)
ઉત્તરપક્ષ તો ભવન પણ હોય અને તેનો નાશ-અભાવ પણ હોય એ પણ વિરુદ્ધ જ છે ને?
પૂર્વપક્ષઃ ના. ભવનનો એવો સ્વભાવ જ છે કે ક્ષણમાત્ર જ રહે, પછી અભાવ થાય (એટલે ભાવ અને તેનો નાશ જુદી જુદી ક્ષણે થાય છે, એટલે તેમાં વિરોધ નથી.
ઉત્તરપક્ષઃ તો પછી અભવન પણ ઉપરોક્ત રીતે કાદાચિત્ક હોવાથી તેનો પણ ભાવ હોવામાં કોઈ વિરોધ નથી. અન્યથા, જો ભવનના અભાવને, અભવનના ભાવરૂપે ન માનો તો ભવનનો નાશ જ નહીં થાય. જે ક્ષણિકતાનો વિલોપકારક બનશે. આમ, ભાવની પછીની ક્ષણે જ અભવનની સ્થિતિ હોવાથી, અભવનના અસ્તિત્વની કાદાચિતા પણ સિદ્ધ થશે.
* દ્વિતીય દોષનું નિરાકરણ * (૧૪૩) અભવન તે સર્વથા નિઃસ્વભાવ જ છે, એવું પણ નથી, કારણ કે તુચ્છસ્વભાવ અને શેયસ્વભાવ તો તેમાં રહેલો જ છે, જો શેયસ્વભાવ ન માનવામાં આવે, તો - તે જ્ઞાનનો વિષય જ ન બનવાથી – અભવનનું જ્ઞાન જ નહીં થાય અને જ્ઞાન વિના તો “તદેવ મવતિ” એવું અભવનવિષયક કથન, જ્ઞાન વિના જ કહેલું ગણાશે, જે તમને પણ ઈષ્ટ નથી, કારણ કે જ્ઞાન વિનાનું કથન બાલપ્રતાપપ્રાયઃ છે.
બૌદ્ધઃ “તવ ન મવતિ”માં તદેવ-ભવનના જ્ઞાનથી જ અભવનનું જ્ઞાન માની લઈએ તો?
સ્યાદ્વાદી: પણ તેમ માની શકાય નહીં, કારણ કે કાળના ભેદે જ ભવન, અભવન બને છે. (સમાનકાળે નહીં) એટલે ભવનનાં જ્ઞાનથી અભવનનું જ્ઞાન ન થઈ શકે...
१. प्रेक्ष्यतां १९१तमं पृष्ठम् । २. 'योगाद् भवन०' इति ङ-पाठः ।

Page #309

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१९७
-ON तत्त्वादिति । तस्यैव क्षणादूर्ध्वमभवनस्वभावत्वात् प्रत्यक्षेण तथाग्रहणात् यथार्थ तत्प्रवृत्तेरभवनज्ञानादुक्तदोषाभाव इति चेत्, न, विहितोत्तरत्वात्, 'कालभेदेन तदतत्त्वात्', अन्यथा तदनुपपत्तेः, (१४४) भाविनश्चेन्द्रियेणाग्रहणात्, अतिप्रसङ्गात्,
............... व्याख्या ............ अज्ञानं च कालभेदेन भवनाभवनयोस्तदतत्त्वात्-भवनस्यैवाभवनत्वादिति ॥
पराभिप्रायमाह-तस्यैवेत्यादि । तस्यैव-भवनस्य वस्तुनः क्षणादूर्ध्वमभवनस्वभावत्वात् कारणात् । यदि नामैवं ततः किमित्याह-प्रत्यक्षेण तथाग्रहणात्-क्षणादूर्ध्वमभवनस्वभावतया ग्रहणात् । किमेतदेवमित्याह-यथार्थं तत्प्रवृत्तेः-प्रत्यक्षप्रवृत्तेः । किमित्याह अभवनज्ञानात् कारणात् उक्तदोषाभावः-तज्ज्ञानेनाभवनाज्ञानादित्यादिदोषाभावः इति चेत्, एतदाशङ्क्याहनेत्यादि । न-नैतदेवम् । कुत इत्याह-विहितोत्तरत्वात् । तदेव स्मारयति कालभेदेनेत्यादिना । कालभेदेन भवनाभवनयोः तदतत्त्वात्-भवनस्यैवाभवनत्वात् । अन्यथा-एवमनभ्युपगमे तदनुपपत्ते:-अभवनानुपपत्तेः । तत्कालभाविभवनाभिन्नमभवनं च भवनमेवेति तदनुपपत्तिः । यदि नामैवं ततः किमित्याह-भाविनश्च-अभवनस्य इन्द्रियेणाग्रहणात् । ग्रहणे दोषमाह
........... मनेतिरश्मि ... બૌદ્ધ ઃ ભવન જ પછીની ક્ષણે અભવનસ્વભાવવાળું થાય છે – આમ, અભવન પણ ભવનનો જ સ્વભાવ છે... હવે પ્રત્યક્ષ દ્વારા, જેવી વસ્તુનો સ્વભાવ હોય, તે રૂપે જ વસ્તુનું ગ્રહણ થતું હોવાથી - અર્થાતુ જેવો પદાર્થ હોય તેવી જ પ્રત્યક્ષની પ્રવૃત્તિ થતી હોવાથી - પ્રત્યક્ષ દ્વારા ભવનનું તેની પછીની ક્ષણે અભવનસ્વરૂપે પણ ગ્રહણ થશે જ, ફલતઃ ભવનવિષયક જ્ઞાનથી અભવનસ્વભાવનો પણ બોધ થઈ જતાં, પૂર્વોક્ત દોષ નહીં રહે.
સ્યાદ્વાદી : આનો ઉત્તર તો અમે પહેલા જ આપી દીધો, કે ભવન-અભવન બંને ભિન્નભિન્નકાલીન છે. કાળના ભેદે જ ભવન અભવન બને છે. એટલે, જ્યારે ભવનનું પ્રત્યક્ષ થાય, ત્યારે તે અભવનસ્વભાવ છે જ નહીં, એટલે અભવનનું જ્ઞાન ન થઈ શકે...
જો ભવન-અભવન વચ્ચે કાળભેદ ન માનો, તો સમાનકાલીન ભવનથી અભિન્ન અભવન, તે ભવનરૂપ જ બની જશે. એટલે તો અભવન જ રહે નહીં...
(१४४) प्रश्न : भलेने भवन भने अभवन मे थाय.. ५९,४ प्रथमक्ष भवन ४ाय છે, તે વખતે જ દ્વિતીય ક્ષણભાવી અભવનનું પ્રત્યક્ષ કેમ ન થાય ?
................... विवरणम् ........ . 13. तत्कालभाविभवनाभिन्नमभवनं च भवनमेवेति । अयमभिप्राय:-विवक्षितकालभाविना भवनेन सह यद्यभिन्नमभ्युपगम्यते अभवनं तदा तद्भवनमेव भवतीति ।।
१. प्रेक्ष्यतां १९६तम पृष्ठम् । २. 'भिन्नभवनं' इति क-पाठः ।

Page #310

१९८
अनेकान्तजयपताका
(દ્વિતીય
नीरूपत्वाच्च । न चानेन क्वचिद् भवनवदभवनग्रहः, तथानिश्चयाभावात् । न च निरंशानुभवभावेऽपि विभ्रमात् तदभावः, भवननिश्चयस्याप्यभावापत्तेः । न च
अतिप्रसङ्गात् तद्वदन्यस्यापि ग्रहणेन दोषान्तरमाह-नीरूपत्वाच्च । अभवनस्य नीरूपत्वं नीरूपसत्त्वाद्युपलक्षणमिति ॥ __अभ्युच्चयमभिधातुमाह-न चेत्यादि । न च अनेन-प्रत्यक्षेण क्वचित्-एकत्र सर्वत्र वा क्वचिदपि भवनवद्-यथा भवने तथा अभवने ग्रहः । कुतो नेत्याह-तथानिश्चयाभावात्भवन इव निश्चयाभावात् । अभवने आशङ्कान्तरापोहायाह-न चेत्यादि । न च निरंशानुभवभावेऽपि सति विभ्रमात् हेतोः तदभाव:-अभवननिश्चयाभावः । कुत इत्याह-भवननिश्चयस्यापि तन्निबन्धनस्य अभावापत्तेः कारणात् । आशङ्कान्तरापोहायाह-न चेत्यादि । न च तन्निबन्धनानुभवे-भवननिश्चयनिबन्धनानुभवे न विभ्रमः । कुत इत्याह-तस्यैव-अभवन
- અનેકાંતરશ્મિ ... ઉત્તર : ભાવી પદાર્થ ઇન્દ્રિય દ્વારા ગ્રહી ન શકાય, કારણ કે ઇન્દ્રિય દ્વારા તો માત્ર વર્તમાનકાલીન પદાર્થનું જ ગ્રહણ થાય છે, જ્યારે અભવન તો ભૈવિષ્યકાલીન છે, છતાં પણ તેનું ગ્રહણ માનશો, તો તેની જેમ, અતીત-અનાગતકાલીન બીજા પદાર્થનું પણ ગ્રહણ માનવું પડશે, જે અઘટિત છે. તથા, અભવન તો અરૂપ ( નિઃસ્વભાવ) હોઈ તુચ્છરૂપ છે, માટે તેનું તો ઇન્દ્રિય દ્વારા શી રીતે ગ્રહણ થઈ શકે ?
વળી, પ્રત્યક્ષ દ્વારા, જેમ ભવનનું ગ્રહણ થાય છે, તેમ અભવનનું ગ્રહણ સંભવિત જ નથી, કારણ કે જો અભવનનું પણ ગ્રહણ થતું હોત તો ભવનની જેમ તેનો પણ નિશ્ચય થાત, જે થતો ર્નથી.
જ્યારે પટ: એવો નિર્ણય થાય, ત્યારે : (પટો નાસ્તિ) એવો નિર્ણય થતો નથી. એટલે ઇટ: એવા પ્રત્યક્ષ વખતે ધટનું પ્રત્યક્ષ માની શકાય નહીં.
બૌદ્ધમતે વસ્તુ નિરંશ છે, તેમાં ભવન-અભવન બંનેનું પ્રત્યક્ષ થયા પછી, વિભ્રમનાં કારણે, અભવનનો નિશ્ચય નથી થતો – એવું તો કહી શકાય નહીં; કારણ કે જો નિશ્ચય થાય તો આખાનોભવન/અભવન બંનેનો થાય અને ન થાય તો આખાનો – ભવન/અભવન બંનેનો ન થાય...
...... .......... વિવરVE ......... 14. મવનનિશ્ચયથાપિ તદ્મવન્વનરતિ . નિરંશનુમવિશ્વનસ્ય ||
આ પૂર્વપક્ષી; ભવનને જ અભવનસ્વભાવી માની, ભવનના પ્રત્યક્ષથી અભવનનું પ્રત્યક્ષ માને છે. પણ ભવનવિષયક પ્રત્યક્ષ તે ભવન વખતે છે અને અભવન તે પછીની ક્ષણે છે, માટે અભવન તે ભવિષ્યકાલીન બને છે.
* મૂળ તો બૌદ્ધને, અભવનનું પ્રત્યક્ષ એટલા માટે સિદ્ધ કરવું છે, કારણ કે તેમ કરવાથી ‘વ ન મવતિ' એ કથન, જ્ઞાનપૂર્વક જ હોવાથી, બાલપ્રલાપરૂપ ન બને, ફલત: ભવનવિષયક પ્રત્યક્ષથી અભવનનું જ્ઞાન થઈ જશે... પણ ગ્રંથકારશ્રી તેના નિરાકરણ માટે સચોટ સમીક્ષા કરે છે.

Page #311

ધિક્કાર:) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
१९९ तन्निबन्धनानुभवे न विभ्रमः, तस्यैव तत्त्वात् । न चैकस्य क्वचिद् विभ्रमः क्वचिन्नेति, एकत्वविरोधात् । न चान्तेऽभवननिश्चयात् तद्गतिः, तत्रापि तदयोगात् । न च कपालभवननिश्चय एव घटाभावनिश्चयः, तदभवनस्य निरुपाख्यत्वात् । न च तद्द्वारेण,
જ વ્યારા જ निश्चयनिबन्धनानुभवस्यैव तत्त्वात्-भवननिश्चयनिबन्धनत्वात् । न चैकस्य सतोऽनुभवस्य क्वचिद् विभ्रमः क्वचिन्नेति-एतत् । कुत इत्याह-एकत्वविरोधात् । निरंशमेवैकम्, न तस्य क्वचिदिति विभागः । न चेत्यादि । न च अन्ते-सन्तानविनाशे अभवननिश्चयात् कारणात् तद्गतिः-अभवनगतिः । कुत इत्याह-तत्रापीत्यादि । तत्रापि-अन्ते तदयोगात्-अभवननिश्चयायोगात् । न चेत्यादि । न च कपालभवननिश्चय एव, कपालग्रहणं भस्माद्युपलक्षणम्, घटाभवननिश्चयः, घटाभवनं काष्ठाभवनादिसूचकम् । कुतो नेत्याह-तदभवनस्य-घटाद्यभवनस्य निरुपाख्यत्वात्-तुच्छत्वात् । न च तद्द्वारेण-कपालभवनद्वारेण, घटाभवननिश्चय इति वर्तते । कुतो नेत्याह-तेनेत्यादि । तेन-कपालभवनेन सह तस्य-घटाभवनस्य । किमित्याह
અનેકાંતરશ્મિ એવું પણ કહી શકાય નહીં કે, ભવનના નિશ્ચયના કારણભૂત પ્રત્યક્ષમાં વિભ્રમ નથી અને અભવનના નિશ્ચયના કારણભૂત પ્રત્યક્ષમાં વિભ્રમ છે, કારણ કે બંનેનું કારણભૂત પ્રત્યક્ષ એક જ છે. અને, એક જ પ્રત્યક્ષમાં, ક્યાંક વિભ્રમનું હોવું અને ક્યાંક ન હોવું એવું મનાય નહીં, નહીં તો પ્રત્યક્ષ એક ન રહે (સાંશ થાય..).
તેથી, જો અભવનનો નિરંશ અનુભવ હોત તો ભવનની જેમ, અભવનનો પણ નિશ્ચય થાત જ, પણ થતો તો નથી.
બૌદ્ધઃ ઘટાદિ પદાર્થો ક્ષણિક છે, તેથી ઘટસંતાનની હાજરીમાં ઘટના પ્રત્યક્ષ વખતે અભવનનો નિશ્ચય ભલે ન થતો હોય; પણ ક્ષણિક ઘટોની પરંપરા પૂરી થાય, અર્થાત્ ઘડો ફૂટી જાય, ત્યારે ‘ઇટો નાતિ' એવી પ્રતીતિ થાય છે, તે જ અભવનનો નિશ્ચય છે.
સ્યાદ્વાદી : ના, ત્યારે પણ; કપાલ છે, એવો જ નિશ્ચય થાય છે - ઘટ નથી એવો નહીં... એટલે અભવનનો નિશ્ચય ત્યાં પણ નથી.
બૌદ્ધઃ કપાલના ભવનનો નિશ્ચય એ જ ઘટના અભવનનો નિશ્ચય છે.
સ્યાદ્વાદી: ના, કારણ કે ઘટાભવન તો તુચ્છ હોવાથી અતુચ્છ એવા કપાલના નિશ્ચયને જ ઘટ-અભવનના નિશ્ચયરૂપ ન માની શકાય..
બૌદ્ધઃ કપાલનિશ્ચય એ જ ઘટાભાવનિશ્ચય નથી, પણ કપાલનિશ્ચય દ્વારા જ ઘટાભાવનિશ્ચય
સ્યાદ્વાદી:- કપાલને (રાખને) જોઈને ઘટાભવનનો (કાષ્ઠાભવનનો) નિશ્ચય ત્યારે થઈ શકે, કે જયારે તે બંને વચ્ચે પ્રતિબંધ (સંબંધો હોય... પણ કપાલભવન અને ઘટઅભવન વચ્ચે તાદાભ્ય

Page #312

२००
अनेकान्तजयपताका
( દ્વિતીય:
<
तेन तस्य प्रतिबन्धासिद्धेः । न च तदभवनधर्मकमेव कपालभवनम्, अनभ्युपगमात् । इति तत्तुच्छत्वेऽपि नश्वरत्वादिसिद्धिः (१४५ ) उत्पादादिमत्त्वे भवनाभवनयोरभेद इति चेत्, न, तुच्छेतरत्वविशेषात्, निवृत्तिभेदाद् ग्रहणनानात्वात् । इति कुतोऽस्य क्षण
*
જીવ્યાબા
प्रतिबन्धासिद्धेः, तादात्म्याद्यनभ्युपगमात् । न च तदभवनधर्मकमेव घटाभवनधर्मकमेव कपालभवनम् । कुत इत्याह-अनभ्युपगमात् । इति एवं तत्तुच्छत्वेऽपि - अभवनतुच्छत्वेऽपि सति नश्वरत्वादिसिद्धिः- उत्पत्तिनाशोत्तरोन्मज्जनसिद्धिः ॥
पराभिप्रायमाह-उत्पादादिमत्त्वे सति भवनाभवनयोरभेदः तुल्यधर्मतया । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-नेत्यादि । न- नैतदेवम् । कुत इति हेतूनाह - तुच्छेतरत्वविशेषाद् भवनाभवनयोः । तथाहि-तुच्छमभवनम्, अतुच्छं भवनमिति विशेषः । तथा निवृत्तिभेदाद् भवनस्य ह्यभवनं निवृत्तिर्भवनं त्वभवनस्य । तथा ग्रहणनानात्वात् । एकमतुच्छतया गृह्यते, अन्यत् ... અનેકાંતરશ્મિ
કે તદુત્પત્તિ એક પણ સંબંધ, તમારા મતે ઘટતા નથી. તે આ રીતે -
(૧) અભવનનું ભવન સાથે તાદાત્મ્ય તો અસંભવિત જ છે, કારણ કે તમે તેવું તાદાત્મ્ય માન્યું જ નથી, અને (૨) કપાલનું ભવન એ ઘટ અભવનથી ઉત્પન્ન પણ થતું નથી, કારણ કે અભવન તુચ્છ હોવાથી કોઈ કાર્ય ઉત્પન્ન ન કરી શકે... આ બે સિવાય બીજો તો કોઈ સંબંધ તમે માનતાં નથી, તેથી બંને વચ્ચે સંબંધ જ ન હોવાથી, કપાલભવન દ્વારા ઘટઅભવનનો નિશ્ચય થઈ શકશે નહીં. અને, કપાલભવન એ જ ઘટ-અભવનરૂપ ધર્મવાળું છે, તેવું તો તમે માનતાં નથી; કારણ કે તુચ્છ એવા અભવન અને અતુચ્છ એવા ભવન વચ્ચે ધર્મ-ધર્માભાવ કેવી રીતે થાય ? (સ્યાદ્વાદમતે, કપાલ પણ ઘટનો ઉત્ત૨ પર્યાય છે, બંને વચ્ચે કથંચિદ્ અભેદ છે... પણ નિરન્વય-નાશવાદી બૌદ્ધો તેવું માની શકે નહીં... ઉપરાંત ભવનને અભવનધર્મક માનવામાં વિરોધ આવે.)
સારાંશ : તેથી તુચ્છ હોવા છતાં પણ, તેને શેયસ્વભાવી તો માનવો જ પડશે અને આમ સસ્વભાવી સિદ્ધ થતાં, હેતુ દ્વારા, તે ક્ષણિકસ્વભાવે જ ઉત્પન્ન થશે. અને ક્ષણિકસ્વભાવી હોવાથી, પ્રથમક્ષણે ભવન, દ્વિતીયક્ષણે ભવનનાશ-અભવનની ઉત્પત્તિ અને તૃતીયક્ષણે અભવનનાશ-ભવનની ઉત્પત્તિ. આમ ફરી ભવનની ઉત્પત્તિનો પ્રસંગ યથાવસ્થિત જ રહેશે.
܀
* ભવન-અભવનના અભેદનો પરિહાર
(૧૪૫) બૌદ્ધ : જો અભવનનો પણ ઉત્પાદ-નાશ માનશો, તો ભવન-અભવન વચ્ચે કોઈ ભેદ જ નહીં રહે, બંનેનો અભેદ થઈ જશે.
સ્યાદ્વાદી : ઉત્પાદાદિરૂપે બંનેનો અભેદ હોવા છતાં, સ્વરૂપાદિની અપેક્ષાએ તો બંનેનો ભેદ સંગત જ છે. તે આ રીતે – (૧) અભવન તુચ્છરૂપ છે, જ્યારે ભવન તો અનુચ્છરૂપ છે, (૨) અભવન તે ભવનની નિવૃત્તિરૂપ થાય છે, જ્યારે ભવન અભવનની નિવૃત્તિરૂપ છે, અને (૩) અભવનનું ગ્રહણ તુચ્છરૂપે થાય છે, ભવનનું ગ્રહણ અતુચ્છરૂપે થાય છે - આમ, સ્વરૂપ-નિવૃત્તિ-ગ્રહણને આશ્રયીને,

Page #313

२०१
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता स्थितिधर्मकत्वमेव, क्षणान्तरेऽपि स्थित्यापत्तेः ? इत्यलं विस्तरेण । तदेवमिहापि विज्ञानादिकार्यायोग इति स्थितम् ॥ ___(१४६ ) नित्यानित्यं पुनः, कथञ्चिदवस्थितत्वात्, अनेकस्वभावत्वात्, निबन्धनो......................................... व्याख्या ................................. तुच्छतया, इत्येवमुत्पादादिसाम्येऽपि भवनाभवनयोः रूप-रसादेरिव भेदः । सर्वोपसंहारमाहइति-एवमुक्तनीतेः कुतोऽस्य-वस्तुनः क्षणस्थितिधर्मकत्वमेव ? । अभवने कारणमाहक्षणान्तरेऽपि अस्थितिव्यतिरेकादिना स्थित्यापत्तेः । इत्यलं विस्तरेण । तदेवमिहापिक्षणस्थितिधर्मके वस्तुनि विज्ञानादिकार्यायोग इति स्थितम् ॥
स्वपक्षमधिकृत्य आह-नित्यानित्यं पुनः वस्तु कथञ्चिदवस्थितत्वात्, तत्तथाभवनेन तथाऽनेकस्वभावत्वात्, निमित्तोपादानहेतुस्वभावभेदेन निबन्धनोपपत्तेः तत्तत्स्वभावभावेन जनयति विज्ञानादिकं कार्यम् । 'आदि'शब्दात् स्वोपादानकार्यग्रहः । इति-एवम् अवगम्यते
....... मनेतिरश्मि ........ તુચ્છરૂપે થાય છે, ભવનનું ગ્રહણ અતુચ્છરૂપે થાય છે – આમ, સ્વરૂપ-નિવૃત્તિ-ગ્રહણને આશ્રયીને, રૂપ-રસની જેમ, ભવન-અભવનનો ભેદ પણ સંગત જ છે.
નિષ્કર્ષ : ઉક્ત રીતે, દરેક પદાર્થની ક્ષણસ્થાયિતા ઘટશે જ નહીં, કારણ કે ક્ષણિક માનવા માટે દ્વિતીયક્ષણઅસ્થિતિવિશિષ્ટ પ્રથમક્ષણસ્થિતિ માનવી પડે, પણ સ્થિતિ-અસ્થિતિ બને, ભિન્નઅભિન્ન-ભિન્નભિન્ન કે અવાચ્ય છે?... વગેરે વિકલ્પો દ્વારા, સ્થિતિ સાથે અસ્થિતિ ન ઘટવાથી - ફલતઃ અસ્થિતિરૂપ સ્વભાવ ન રહેતાં – બીજી ક્ષણે પણ વસ્તુની સ્થિતિ થતાં એકાંત ક્ષણિકતાનો લોપ થશે.
- આ પ્રમાણે, એકાંતઅનિત્યપક્ષે પણ, વસ્તુ ક્ષણસ્થિતિક જ ન રહેતા વિજ્ઞાન વગેરે કાર્યો ન ઘટવાથી, એકાંત અનિત્યનું જ્ઞાન પણ નહીં થઈ શકે.
* (२) नित्यानित्य मनेतिवाE * (१४६) वे ग्रंथ ॥२ श्री, नित्यानित्यनु वास्तवि स्व३५. शुं ? ते समावेछ -
પૂર્વેક્ષણવર્તી માટી વગેરે જ, ઘટાદિરૂપે પરિણમે છે, કોઈ નવો પદાર્થ નહીં, એમ નિત્યાનિત્યરૂપે જ વસ્તુનું અવસ્થાન હોવાથી, વસ્તુને નિત્યાનિત્યરૂપ જ માનવી જોઈએ.
नित्य वस्तु शेयस्वभावी होय तो सह शान... न होय तो ध्यारेय नही... अनित्य वस्तु; બીજી ક્ષણે ન હોવાથી તેનું પ્રત્યક્ષ ન થાય વગેરેથી તે બધાના જ્ઞાનનો નિષેધ કર્યો...
.........* विवरणम् ........... 15. तत्तथाभवनेनेति । तस्य-प्राच्यक्षणवर्तिनो मृदादेस्तथाभवनेन-घटादिरूपतया परिणत्या ।।
16. स्वोपादानकार्यग्रह इति । स्व:-आत्मा मृदादे: सम्बन्धी उपादानं यस्य तत् तथा तच्च तत् कार्यं च घटादिलक्षणं तस्य ग्रहः ।।
.........

Page #314

२०२ अनेकान्तजयपताका
(દ્વિતીય पपत्तेजनयति विज्ञानादिकमित्यवगम्यते । नित्यानित्यत्वं च वस्तुनो द्रव्यपर्यायोभयरूपतत्वात्, अनुवृत्तव्यावृत्ताकारसंवेदनग्राह्यत्वात् प्रत्यक्षसिद्धमेवेति । (१४७) જ
વ્યારહ્યા ज्ञायते । एवं ज्ञानोपाय उक्तः ॥
अधुना नित्यानित्यत्वमाह-नित्यानित्यत्वं च वस्तुनो द्रव्यपर्यायोभयरूपत्वात् कारणात् । द्रव्यपर्यायोभयरूपत्वं च अनुवृत्त-व्यावृत्ताकारसंवेदनग्राह्यत्वात् । किमित्याहप्रत्यक्षसिद्धमेवेति । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहीत्युपदर्शने । मृत्पिण्ड-शिवकस्थासक-घट-कपालादिषु भेदेषु अविशेषेण-सामान्येन सर्वत्रानुवृत्तो मृदन्वयः संवेद्यते, ............. અનેકાંતરશ્મિ ...
............ તો નિત્યાનિત્યનું જ્ઞાન કેમ થાય? જુઓ; નિત્યાનિત્યરૂપ વસ્તુ
(ક) કથંચિત્ અવસ્થિત છે. એટલે અનિત્યની જેમ બીજી ક્ષણે નથી - તેવું નથી. એટલે જ્ઞાન થઈ શકે...
(ખ) તે અનેકસ્વભાવી છે. એટલે જ્યારે જ્ઞાન થાય ત્યારે શેયસ્વભાવી અને જ્યારે જ્ઞાન ન થાય ત્યારે અજ્ઞેયસ્વભાવી...
વળી, તે નિમિત્તકારણ પણ બને, જ્ઞાનાદિનું! અને ઉપાદાનકારણ પણ બને, ઘટાદિનું ! એટલે નિત્યપક્ષની એકે આપત્તિ નથી.
આમ હોવાથી નિત્યાનિત્યરૂપ વસ્તુનું જ્ઞાન થઈ જ શકે, કારણ કે જ્ઞાનના બંને કારણ - (૧)વસ્તુ હોવી, અને (૨) વસ્તુનો શેયસ્વભાવ હોવો બંને - હાજર છે. (નિબંધનોપપ:) અને વસ્તુ નિત્યાનિત્યરૂપ હોવાથી, બીજા કાર્યો પણ એટલે જ સંગત થાય છે...
ન નિત્યાનિત્યરૂપતાની સિદ્ધિ પ્રશ્નઃ વસ્તુ નિત્યાનિત્યરૂપ શી રીતે?
ઉત્તરઃ કારણ કે વસ્તુ દ્રવ્ય-પર્યાય ઉભયરૂપ છે, તેમાં દ્રવ્યાંશને લઈને વસ્તુ નિત્ય છે અને પર્યાયાંશને લઈને વસ્તુ “અનિત્ય' છે.
પ્રશ્નઃ વસ્તુ દ્રવ્ય-પર્યાયરૂપ છે, એવું શી રીતે જણાય?
ઉત્તરઃ પ્રત્યક્ષથી... કારણ કે અનુવૃત્ત આકારના સંવેદનથી વસ્તુ દ્રવ્યરૂપ જણાય અને વ્યાવૃત્ત આકારના સંવેદનથી વસ્તુ પર્યાયરૂપ જણાય. તે આ રીતે -
(૧૪૭) (૧) મૃતપિંડ, શિવક, સ્થાસક, ઘટ, કપાલ વગેરે બધા ભેદોમાં, સમાનરૂપે માટીની અનુગતતાનું સંવેદન થાય છે. આમ, સર્વત્ર અનુગતરૂપે સંવેદિત જે મૃદંશ છે, તે દ્રવ્ય રૂપ છે, અને (૨) મૃપિંડ, શિવક વગેરે બધા ભેદોમાં, જુદા જુદા રૂપે પર્યાયનું સંવેદન થાય છે. આમ,
૨. “વિજ્ઞાનવિમÀવમવ' કૃતિ વ-પાd: I ૨. “તથાહીત્યુપપ્રર્શને તિ વ-૫-પાટ: I

Page #315

अधिकार: )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
२०३
तथाहि-मृत्पिण्ड-शिवक-स्थासक - घट - कपालादिष्वविशेषेण सर्वत्रानुवृत्तो मृदन्वयः संवेद्यते, प्रतिभेदं च पर्यायव्यावृत्तिः । तथा च न यथाप्रतिभासं मृत्पिण्डादिसंवेदनं तथाप्रतिभासमेव शिवकादिषु, आकारभेदानुभवात् । न च यथाप्रतिभासभेदं तद्विजातीयेषु उदक- दहन - पवनादिषु तथाप्रतिभासभेदमेव शिवकादिषु, मृदन्वयानुभवात् । न
જે બાબા *
तथाऽनुभवात् । प्रतिभेदं च भेदं भेदं प्रति च मृत्पिण्डादिपर्यायव्यावृत्ति:, संवेद्यते इति वर्तते । एतद्भावनायैवाह- तथा चेत्यादि । तथा च न यथाप्रतिभासं-न यथाऽऽकारं मृत्पिण्डादिसंवेदनं तथाप्रतिभासमेव शिवकादिषु, संवेदनमिति वर्तते । कुतो नेत्याह-आकारभेदानुभवात् कारणात् । न च यथाप्रतिभासभेदं तद्विजातीयेषु - मृत्पिण्डादिविजातीयेषु । केष्वित्याह-उदक-दहन-पवनादिषु भेदेषु तथाप्रतिभासभेदमेव शिवकादिषु । कुत इत्याहमृदन्वयानुभवात् कारणात् । न चास्य स्वसंवेद्यस्यापि संवेदनस्यापह्नवः-अपलापः कर्तुं અનેકાંતરશ્મિ .
સર્વત્ર વ્યાવૃત્તિરૂપે સંવેદિત જે ભેદાંશ છે, તે ‘પર્યાય’રૂપ છે.
પ્રશ્ન ઃ અનુવૃત્તિ-વ્યાવૃત્તિ બંનેનું સંવેદન આપણને શી રીતે થાય છે ?
ઉત્તર ઃ (૨) જેવો આકાર મૃપિંડનાં સંવેદનમાં જણાય છે, તેવો જ આકાર શિવકનાં સંવેદનમાં નથી જણાતો, કારણ કે દરેક સંવેદનમાં જુદા-જુદા આકારનો અનુભવ થાય છે. આમ, દરેક ભેદોનું વ્યાવૃત્તિરૂપે સંવેદન થાય છે, અને (૧) મૃતપિંડથી વિજાતીય એવા પાણી-અગ્નિ-પવન વગેરેમાં, જેમ સાવ જુદો જુદો જ પ્રતિભાસ થાય છે, તેમ શિવક-સ્થાસક વગેરેમાં પણ સાવ જુદો જ પ્રતિભાસ થાય છે એવું નથી, કારણ કે અહીં તો માટીરૂપે દરેકનું એક સરખું જ સંવેદન થાય છે. આમ, દરેક ભેદોનું અનુવૃત્તિરૂપે સંવેદન થાય છે.
આ રીતે, સંવેદન દ્વારા અનુવૃત્તિ-વ્યાવૃત્તિવિધયા દ્રવ્ય-પર્યાયની સિદ્ધિ થતી હોવાથી, વસ્તુને, દ્રવ્યાંશને લઈને નિત્યરૂપ અને પર્યાયાંશને લઈને અનિત્યરૂપ-એમ નિત્યાનિત્યરૂપ માનવામાં કોઈ વિરોધ નથી.
તથા, સંવેદન, સ્વસંવેદ્ય હોવાથી તેનો અપલાપ ન થઈ શકે...
આશય ઃ અનુવૃત્તિ-વ્યાવૃત્તિનું સંવેદન થાય છે, એમ કહ્યું... કોઈ કહે કે તેવું સંવેદન જ થતું નથી... તો તેનો જવાબ છે કે, એ સ્વસંવેદ્ય છે... સ્વ=દરેક વ્યક્તિ-પૂર્વપક્ષી પણ... તમને પોતાને જ એનો અનુભવ થાય છે પછી તેનો અપલાપ કરી ન શકાય, કારણ કે તેમાં પ્રતીતિવિરોધ છે. સામે પાણી દેખાતું હોય, તે વખતે કોઈ કહે કે, ‘અહીં પાણી નથી' તો તે શી રીતે મનાય ? કારણ કે પાણીની પ્રતીતિ તો સ્પષ્ટપણે થાય છે.
૬. ‘સંવેદ્રસ્થાપ૦’ કૃતિ ૩-પાન: ।

Page #316

२०४ अनेकान्तजयपताका
(દ્વિતીય चास्य स्वसंवेद्यस्यापि संवेदनस्यापह्नवः कर्तुं युज्यते, प्रतीतिविरोधात् । (१४८) न च निराकारमेव संवेदनम्, अर्थान्तरस्येव ततो विवक्षितार्थापरिच्छेदात् । न ह्याकारानुभवव्यतिरेकेणापरोऽर्थपरिच्छेद इति, अतिप्रसङ्गात्, सर्वस्य सर्वार्थपरिच्छेत्तृत्वापत्तेश्च ॥ (१४९) प्रदीपवत् प्रतिनियतार्थप्रकाशकस्वभावत्वात् तस्यायमदोष इति चेत्,
આ ચોડ્યો युज्यते, प्रतीतिविरोधात् । न चेत्यादि । न च निराकारमेव एकान्तेन स्वसंवेदनम् । कुत इत्याह-अर्थान्तरस्येव अविषयाभिमतस्य ततः-संवेदनात् । किमित्याह-विवक्षितार्थापरिच्छेदात् । एतद्भावनायाह-न हीत्यादि । न यस्मात् अर्थाकारानुभवव्यतिरेकेणापरःअन्योऽर्थपरिच्छेद इति, अतिप्रसङ्गात् । अतिप्रसङ्गश्च तदाकारताऽभावे तद्वदपरपरिच्छेदेन ।।
दोषान्तरमाह-सर्वस्य, संवेदनस्येति प्रक्रमः, सर्वार्थपरिच्छेत्तृत्वापत्तेश्च, परिच्छेद्यवदपरिच्छेद्याकारशून्यत्वाविशेषादिति हृदयम् ।।
पराभिप्रायमाह प्रदीपवदित्यादिना । प्रदीपवदिति दृष्टान्तः । प्रतिनियतार्थप्रकाशकस्वभावत्वात् कारणात् तस्य-संवेदनस्य अयम्-अनन्तरोदितो दोषः अदोषः । इति चेत्,
અનેકાંતરશ્મિ
નિરાકારવાદીની દલીલનું નિરાકરણ (૧૪૮) નિરાકારવાદીઃ સંવેદન તો નિરાકાર છે, તેમાં અનુવૃત્તિ-વ્યાવૃત્તિ વગેરે કોઈ આકાર નથી, તો પછી તેના આધારે નિત્યાનિત્યરૂપતાની વ્યવસ્થા શી રીતે કરી શકાય ?
સ્યાદ્વાદીઃ સંવેદન જો નિરાકાર હોય, અર્થાત્ તેમાં જો વિષયનો કોઈ આકાર જ ન આવતો હોય, તો ઘટજ્ઞાનમાં જેમ પટનો બોધ નથી થતો, તેમ આકાર ન હોવાથી - ઘટનો બોધ પણ નહીં થાય.
પદાર્થના આકારનો અનુભવ તે જ પદાર્થનું જ્ઞાન છે, તે સિવાય બીજો કોઈ અર્થપરિચ્છેદ છે જ નહીં, માટે સંવેદનમાં આકારતાનો અનુભવ તો માનવો જ પડે, નહીંતર અતિપ્રસંગ એ આવે કે, ઘટસંવેદનમાં, જેમ ઘટની આકારતા ન હોવા છતાં પણ ઘટનો બોધ થાય છે, તેમ ઘટ સિવાયના પદાર્થનો પણ બોધ થશે...
અને તેનાથી એ દોષ પણ આવશે કે, ઘટસંવેદનમાં, જેમ ઘટનો આકાર ન હોવા છતાં પણ ઘટનો બોધ થાય છે, તેમ પટ વગેરે બધા જ પદાર્થનો બોધ થવા લાગશે ! પછી ભલે ને તેમાં પટાદિનો આકાર ન હોય... ફલતઃ સર્વસંવેદનો, સર્વ પદાર્થના બોધક બનશે ! માટે આકારનું નિયમન તો માનવું જ પડશે.
(૧૪૯) નિરાકારવાદી પ્રદીપમાં અર્થનો આકાર આવતો નથી, છતાં તે નિયત દેશાદિમાં રહેલ અર્થનો જ પ્રકાશક બને છે, તેમ જ્ઞાનમાં અર્થાકાર ન આવવા છતાં તે નિયત અર્થનું જ પ્રકાશક બને. એટલે ઉપરોક્ત આપત્તિઓ ન આવે.

Page #317

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
२०५ न, तद्धर्मातिक्रमात्, तदवगुण्ठितपदार्थस्यापरेणाप्रतीतेः, तथाऽनुभवाभावात्, तस्यापि च ज्ञानत्वेन उक्तदोषानतिवृत्तेः ॥ (१५०) प्रकाशकं ग्राहकमेवेति चेत्, अतदाकारं कथं तद्ग्राहकमिति वाच्यम् ।
....... व्याख्या *...... एतदाशङ्क्याह-नेत्यादि । न-नैतदेवम् । कुत इत्याह-तद्धर्मातिक्रमात्-प्रकाशकधर्मातिक्रमात् संवेदनस्य । अतिक्रमश्च तदवगुण्ठितपदार्थस्य संवेदने संवेदनप्रभोपचारात् संवेदनावगुण्ठितपदार्थस्य अपरेण-तदर्थान्तरभूतेन केनचित् अप्रतीतेः कारणात् । अप्रतीतिश्च तथाऽनुभवाभावात्, तस्यापि च अपरस्य ज्ञानत्वेन हेतुना उक्तदोषानतिवृत्तेः-तद्धर्मातिक्रमानतिवृत्तेः । प्रदीपस्तु स्वप्रभाऽवगुण्ठितं तदपरेण संवेदनेन प्रत्याययतीत्येवं प्रकाशक इति तद्धर्मातिक्रमः ॥
पराभिप्रायमाह-प्रकाशकं ग्राहकमेवेति चेत्, निदर्शनमात्रं तु प्रदीपः । एतदाशङ्क्याहअतदाकारमिति, प्रक्रमादनाकारमांकारशून्यम्, कथं तद्ग्राहकम्-अर्थग्राहकमिति वाच्य
* मनेतिरश्मि ... સ્યાદ્વાદી: જ્ઞાન, પ્રકાશક ખરું; પણ પ્રદીપવત્ પ્રકાશક નથી, કારણ કે તેનાથી અવગુંઠિતપ્રકાશિત-વિષયભૂત પદાર્થનો, બીજા જ્ઞાનથી અનુભવ થતો નથી. (ચૈત્રને ઘટજ્ઞાન થયું, એટલે ઘટ ચૈત્રજ્ઞાનથી પ્રકાશિત થયો, તો મૈત્રને પણ જણાવો જોઈએ, પણ તેવું બનતું નથી.)
જયારે દીપક જેને પ્રકાશિત કરે, તેનો બીજા જ્ઞાનથી અનુભવ થાય છે... એટલે જે રીતે દીપક પ્રકાશક છે, તે રીતે જ્ઞાન નહીં.
નિરાકારવાદીઃ દીપકથી પ્રકાશિત વસ્તુ પણ, ઘટાદિને જણાતી નથી જ... એટલે સામ્ય જ છે.
સ્યાદ્વાદીઃ છતાં, દીપકથી પ્રકાશિત વસ્તુનો જ્ઞાનથી તો અનુભવ થાય છે જ. જ્યારે જ્ઞાનથી પ્રકાશિત વસ્તુનો તો પોતાના સિવાય બીજા કોઈ જ્ઞાનથી પણ અનુભવ નથી થતો. (જ્ઞાનને પ્રકાશક 5j - ते भाटे नि२॥॥२वाही 53 छ -)
(१५०) नि२२वाही : ४ प्राश होय, ते ४ या डोय (अथवा या डोय, ते ४ પ્રકાશક હોય) એટલે, બીજા જ્ઞાનથી તેનું ગ્રહણ ન થાય તો પણ કોઈ આપત્તિ નથી (બીજું જ્ઞાન प्राश न होय तो या न ५९ जने...)
स्थावाही : ६५म तो २४- ॐ geg ... निशरवाही : ही तो सभी भाटे दृष्टांत आप्यु उतुं, ही सर्वोपनय नथी सेवानो...
સ્યાદ્વાદી: તો પણ, જો તે જ્ઞાનમાં અર્થાકારતા જ ન હોય, તો તે જ્ઞાન અર્થનો ગ્રાહક બને જ शारीत ? ते तमारे ४३ मे... ५५५, मा विशे तमे | sो छो?
१. "संवेदते संवेदन०' इति क-पाठः। २. 'स्वभाऽवगुण्ठितं' इति पूर्वमुद्रिते पाठः, अत्र तु क-पाठानुसारेण शुद्धिः कृता ।

Page #318

............
२०६ अनेकान्तजयपताका
(द्वितीयः (१५१) किमत्रोच्यते ? । तस्यार्थाकारताऽनुपपत्तेः, अर्थात् तस्य व्यतिरिक्तेतरविकल्पायोगेन तत्रासम्भवात् । व्यतिरिक्तत्वे, नासौ अर्थस्य, सङ्गानुपपत्तेः । अव्यतिरिक्तत्वे तु न संवेदने, अर्थात्मकत्वात् अर्थतुल्याकारताया अप्यमूर्तस्योपरञ्जकयोगाभावेन
.... ...... व्याख्या ...................... मेतत् । आह-किमत्रोच्यते ? तस्येति प्रक्रमात् संवेदनस्य अर्थाकारताऽनुपपत्तेः । अनुपपत्तिश्च अर्थात् सकाशात् तस्य-आकारस्य व्यतिरिक्तेतरविकल्पायोगेन हेतुना तत्र-संवेदने असम्भवात् कारणात् । एतदेव भावयति व्यतिरिक्तत्व इत्यादिना । व्यतिरिक्तत्वेऽर्थाकारस्याभ्युपगम्यमाने नासौ अर्थस्य आकारः । कुत इत्याह-सङ्गानुपपत्तेः तस्येति सम्बन्धाभावात् । अव्यतिरिक्तत्वे तु न संवेदनेऽर्थाकारः । कुत इत्याह-अर्थात्मकत्वात् अर्थ एवासाविति । अर्थतुल्याकारताऽर्थाकारतेत्यप्यसदित्यावेदयन् आह अर्थेत्यादिना । अर्थतुल्याकारताया अपि । किमित्याह-अमूर्तस्य संवेदनस्य उपरञ्जकयोगाभावेन, छयाऽण्वादि
............. मनेतिरश्मि .......
* निराहारवादी द्वारा विsun* (૧૫૧) નિરાકારવાદી : તેમાં તમે શું મોટી ધાડ મારી ? વિકલ્પો ન ઘટવાથી, સંવેદનમાં अथा२ता संभावित ४ नथी. ते मा प्रभारी ते मारत, पार्थथा (१) भिन्न छ, 3 (२) अभिन्न ?
(१) भिन्न तो न मानी शाय, जनेनो मे ४ डोय, तो बने वय्ये संबंध ४ न घटवाथी - "मा अर्थनी मा२ " - मेवी संधी३५. व्यवहार ४ नहीं 45 श.
(૨) અભિન્ન માનશો, તો સંવેદનમાં તે આકારનું અસ્તિત્વ જ નહીં ઘટે, કારણ કે અર્થની સાથે અભેદ હોવાથી તે આકાર પણ અર્થરૂપ જ બનશે અને તે અર્થ સંવેદનમાં આવી જતો હોય - એવું તો કદી દેખાતું જ નથી.
પ્રશ્નઃ અર્થરૂપ આકાર તે સંવેદનમાં નથી આવતો , પણ અર્થ જેવો આકાર - અર્થતુલ્યાકાર તે તો સંવેદનમાં આવી શકે ને?
ઉત્તર : ના, અર્થની તુલ્ય આકારતા જ્ઞાનમાં લાવવા માટે તેનું પ્રતિબિંબ જ્ઞાનમાં પડવું જોઈએ... પણ, જ્ઞાન તો અમૂર્ત હોવાથી, અર્થના પ્રતિબિંબરૂપ છાયાપુદ્ગલો સાથે તેનો સંબંધ જ નથી થતો, તો તેનો આકાર શી રીતે આવે ? (દર્પણમાં પ્રતિબિંબ કે પ્રકાશમાં પડછાયો પડે છે, તે તુલ્યાકાર હોય છે, તે છાયાપુદ્ગલોથી પડે છે – એમ સમજવું.) તેમ અદેશ્ય વસ્તુનું જ્ઞાન થાય ત્યારે
..... .विवरणम् ...... 17. उपरञ्जकयोगाभावेनेति । उपरञ्जकेन पदार्थेन सह योगस्य-सम्बन्धस्य अभावेन ।। 18. छायाऽण्वादिसम्बन्धाभावेनेति । यदि हि दृश्यवस्तुन: छायाऽणुभिः, 'आदि'शब्दाददृश्य

Page #319

अधिकार: )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
अभावादिति । ( १५२ ) यत्किञ्चिदेतत्, अभिप्रायापरिज्ञानात्, संवेदनार्थग्रहणपरिणामस्यार्थाकारताऽभ्युपगमात्, तथा चोक्तदोषानुपपत्तेः, तस्यैव तथारूपत्वादिति । उक्तं च वादिमुख्येन–“न विषयग्रहणपरिणामादृतेऽपरः संवेदने विषयप्रतिभासो युज्यते युक्त्य
व्याख्या
सम्बन्धाभावेनेत्यर्थः । अभावात् कारणात् अर्थाकारतानुपपत्तिः इति क्रिया । एतदाशङ्क्याहयत्किञ्चिदेतत्-अनन्तरोदितम् । कुत इत्याह- अभिप्रायापरिज्ञानात् । एतदेवाह संवेदनेत्यादिना । संवेदनस्य अर्थग्रहणपरिणामस्तथाऽनुभवसिद्धौ बहिर्मुखावभासः संवेदनार्थग्रहणपरिणामः, तस्य अर्थाकारताऽभ्युपगमात् । तथा च एवं च उक्तदोषानुपपत्तेः । अनुपपत्तिश्च तस्यैव-संवेदनस्य तथारूपत्वात्-अर्थग्रहणपरिणामरूपत्वात् । न चैतत् स्वमनीषिकयोच्यत इति ज्ञापकमाह-उक्तं च वादिमुख्येन - श्रीमल्लवादिना सम्मतौ । किमित्याह-न अनेडांतरश्मि
२०७
-
પણ જ્ઞાન અમૂર્ત હોવાથી તેમાં કોઈ આકાર આવી શકે નહીં. ફલતઃ અર્થતુલ્યાકારતાનો પણ સંવેદનમાં અવકાશ નથી, તેથી સંવેદનને નિરાકાર જ માનવું જોઈએ.
* ज्ञाननी साारतानुं स्वइप *
(૧૫૨) સ્યાદ્વાદી : નિરાકારવાદીનું સર્વકથન અસાર છે, કારણ કે અમારો અભિપ્રાય તેઓ સમજ્યા નથી... અમે એવું માનતાં જ નથી કે, અર્થનો આકાર જ્ઞાનમાં આવે અને તેથી તે જ્ઞાન साडार जने.
પ્રશ્ન : તો તમે અર્થાકારતા કેવી માનો છો ?
उत्तर : संवेहननो, ४ 'अर्थने ग्रहण रवानो परिणाम' छे, तेने ४ अमे 'अर्थाअरता' કહીએ છીએ... આશય એ છે કે, જ્ઞાન સ્વ-પરનિશ્ચાયક છે અને તેથી તેના દ્વારા સ્વ-પર બંનેનું ગ્રહણ થાય છે, તેમાં પોતાનું ગ્રહણ અંતર્મુખતયા કરે છે અને પદાર્થનું ગ્રહણ બહિર્મુખતયા કરે છે - અહીં બહિર્મુખે ભાસતો, જે સંવેદનનો અર્થગ્રહણપરિણામ છે, તે જ ‘અર્થાકારતા’ માનીએ છીએ.
તેથી, ‘અર્થનો આકાર જ્ઞાનમાં આવશે' એ કથનને લઈને, તમે આપેલ દોષો સંગત થશે નહીં, કારણ કે અહીં તો સંવેદન જ અર્થગ્રહણના પરિણામરૂપ છે. પૂજ્ય મલ્લવાદીજીએ સન્મતિતર્કટીકામાં ऽधुं छे} -
“સંવેદનમાં, વિષયગ્રહણપરિણામ સિવાય બીજો કોઈ પદાર્થપ્રતિભાસ નથી, કારણ કે બીજો કોઈ હોવામાં યુક્તિઓ ઘટતી નથી.”
...विवरणम् ..
पदार्थेन च ज्ञानस्य संयोगो भवेत्, तदा युज्येताप्यर्थतुल्याकारता ज्ञानस्य, न चैवममूर्त्तत्वेन ज्ञानस्य, मूर्तविषयायास्तदाकारताया अभावादिति ।।
१. 'दृते पर:' इति क- पाठः । २. 'मूर्तिविषयाया०' इति क-पाठः ।

Page #320

२०८ अनेकान्तजयपताका
(દ્વિતીય યો '' કૃતિ છે.
(१५३) न चेदं संवेदनं भ्रान्तमिति शक्यते वक्तुम्, देशकालनरावस्थाऽभेदेन प्रवृत्तेः । तथाहि-देशान्तरे कालान्तरे नरान्तरेऽवस्थान्तरे च मृत्पिण्डादिषु यथोक्तलक्षण
............
विषयग्रहणपरिणामादृतेऽपरः-अन्यः संवेदने विषयप्रतिभासः तत्प्रतिबिम्बादिरूपः । युक्त्ययोगादिति । युक्त्ययोगश्च लेशतो दर्शित एव । विशेषतस्तु सर्वज्ञसिद्धिटीकातोऽवसेयः ॥
न चेदमित्यादि । न चेदं संवेदनम्-अधिकृतमन्वयव्यतिरेकवद् भ्रान्तमिति शक्यते वक्तुम् । कुत इत्याह-देशकालनरावस्थाऽभेदेन प्रवृत्तेः कारणात् । एतद्भावनायैवाहतथाहीत्यादि । तथाहीति पूर्ववत् । देशान्तरे कालान्तरे नरान्तरेऽवस्थान्तरे च मृत्पिण्डादिषु
.......... અનેકાંતરશ્મિ ... યુક્તિઓ કેમ નથી ઘટતી? તેનું સ્વરૂપ અહીં સંક્ષેપથી બતાવ્યું છે, વિશેષ માટે, પૂ. આ. ભ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી કૃત સર્વજ્ઞસિદ્ધિટીકાનું અવલોકન કરવું...
- સારાંશ : ફલતઃ પદાર્થપ્રતિભાસ માટે, અર્થગ્રહણપરિણામ તો માનવો જ પડશે અને તે અર્થગ્રહણ પરિણામ જ અર્થકારતા રૂપ હોવાથી, સંવેદનને નિરાકાર માની શકાય નહીં. આ રીતે સંવેદનની સાકારતા અબાધિતપણે સિદ્ધ થશે.
- દ્રવ્ય-પર્યાયનું સંવેદન અબ્રાન્ત છે * (૧૫૩) શિવક, સ્થાસક વગેરેની, માટીરૂપે જે અનુવૃત્તિનું સંવેદન થાય છે અને કથંચિત્ ભેદાંશને લઈને જે વ્યાવૃત્તિનું સંવેદન થાય છે, તે સંવેદનને ‘બ્રાંત' કહેવું યોગ્ય નથી, કારણ કે આ સંવેદન તો અબ્રાંતરૂપે પ્રતીત છે. તે આ રીતે -
(૧) ગુજરાત કે રાજસ્થાન બધે જ ઠેકાણે, (૨) કોઈ પણ વ્યક્તિને, (૩) ગ્રીષ્મ કે શીત કોઈ પણ કાળમાં, (૪) બાળ કે યુવા કોઈ પણ અવસ્થામાં, મૃતપિંડાદિ વિશે અનુવૃત્તિ અને વ્યાવૃત્તિનું સંવેદન થાય છે જ.
પૂર્વપક્ષ બધા જ સંવેદન “સત્ય” જ હોય, એવું નથી, કેટલાક ભ્રાંત પણ હોઈ શકે. જેમ કે (૧) દૂરના દેશથી થતું આકાશના ઢલાણનું જ્ઞાન, (૨) ગ્રીષ્મ વગેરે કાળમાં થતું કીરણોમાં પાણીનું જ્ઞાન, (૩) દૂરદેશવર્તી પુરુષને થતું ઠામાં પુરુષનું જ્ઞાન, અને (૪) પીળીયા વગેરે રોગાવસ્થામાં થતું શંખની પીળાશનું જ્ઞાન... વગેરે.
ઉત્તરપક્ષ ઃ તે બધા જ જ્ઞાનોનો તો, અનુક્રમે (૨) દેશાંતરમાં, (૨) કાળાંતરમાં, (૩) પુરુષાંતરમાં, અને (૪) અવસ્થાતરમાં બાધ જણાય છે, માટે તેઓને તો બ્રાંત માનવા યોગ્ય જ છે, પરંતુ પૂર્વોક્ત રીતે, અનુવૃત્તિ-વ્યાવૃત્તિના સંવેદનનો તો ક્યાંય બાદ જણાતો નથી, માટે યથોક્ત સંવેદનને તો અભ્રાંત જ માનવું જોઈએ.
અહીં યદ્યપિ દેશની દૂરતા જ દોષભૂત છે, પણ તેની વિવક્ષા ન કરી, પુરુષની મુખ્યતયા વિવક્ષા કરી છે.

Page #321

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
२०९
-ON मेव संवेदनं प्रवर्तते । न चार्थप्रभवमविसंवादि संवेदनं विहाय जातिविकल्पेभ्यः पदार्थव्यवस्था युज्यते प्रतीतिबाधितत्वेन तेषामनादेयत्वात् । न चैकान्तनित्येषु यथोक्त
....... व्याख्या .. यथोक्तलक्षणमेव संवेदनं प्रवर्तते, न तु गगनावनति-मायोदक-स्थाणुपुरुष-शङ्खादिपीतादिसंवेदनवद् देशान्तरादावन्यथारूपमिति । न चार्थप्रभवं तद्भावभावितया अविसंवादि बांधाऽभावेन संवेदनं विहाय-परित्यज्य जातिविकल्पेभ्यः व्यतिरिक्ताव्यतिरिक्तादिलक्षणेभ्यः पदार्थव्यवस्था युज्यते । कुत इत्याह-प्रतीतिबाधितत्वेन हेतुना तेषां-जातिविकल्पानाम्,
.......... मनेतिरश्मि .... વળી, યથોક્ત સંવેદન તો - પદાર્થ હોય તો જ થાય અને પદાર્થ વિના ન થાય, એમ અર્થની સાથે અવિનાભાવ હોવાથી - “અર્થજન્ય' છે અને તેમાં કદી પણ બાધ ન જણાતો હોવાથી, તે 'अविसंवाही' छे. साम, द्रव्य-पायन, यारे अर्थन्य सविसंवाही संवेहन थतुं डोय, त्यारे ते વસ્તુને દ્રવ્ય-પર્યાયરૂપ માનવી જ જોઈએ.
माj यथार्थ संवेहन डोवा छतi ५९l, "ट्रैव्य-पर्याय ने भिन्न छ, ममिन्नछ, मिन्नामिन्न छ?..." वगेरे तिविडयो (=ोषामास३५ विडयो) 4151-41डीने, मेत नित्य અનિત્યરૂપે પદાર્થની વ્યવસ્થા કરવી બિલકુલ યોગ્ય નથી, કારણ કે તે બધા જ કુવિકલ્પોનો તો, અર્થજન્ય અવિસંવાદી પ્રતીતિથી બાધ થઈ જવાથી - તેઓનું અસ્તિત્વ નિબંધ ન રહેતાં – તેઓ ગ્રાહ્ય બની શકે નહીં. માટે વસ્તુને દ્રવ્ય-પર્યાયરૂપ માનવામાં વ્યતિરિક્તાદિ વિકલ્પો બાધક બનતાં નથી.
ન એકાંત નિત્યમતે યથોક્ત સંવેદનની અસંગતિ , પદાર્થને જો એકાંત નિત્ય માનવામાં આવે, તો મૃતપિંડાદિમાં થતું અનુવૃત્તિ-વ્યાવૃત્તિનું સંવેદન ઘટી શકશે નહીં, કારણ કે આ બંને સંવેદન અનુક્રમે દ્રવ્યાંશ અને પર્યાયાંશને લઈને થાય છે. ........................ ................. विवरणम् ........................ ...............
- 19. न तु गगनावनति-मायोदक-स्थाणुपुरुष-शङ्कादिपीतादिसंवेदनवद् देशान्तरादावन्यथारूपमिति । तत्र गगनावनतेः प्रतिभासो दूरदेशवशेन, मायोदकस्य मरीचिकादौ ग्रीष्मादिप्रतप्तकालवशेन, स्थाणौ पुरुषप्रतिभासस्तु तथाविधासन्निहितप्रदेशवर्तिपुरुषवशेन विद्यमानस्यापि देशभेदस्याविवक्षणात्, शनादौ पीतादिसंवेदनस्य तु काचकामलाद्युपहतलोचनत्वावस्थावशेन, अवस्थाया एव प्राधान्येन विवक्षणात् ।।
પૂર્વપક્ષવાદમાં, પૂર્વપક્ષીએ આ બધા વિકલ્પો પાડીને, વસ્તુની દ્રવ્ય-પર્યાયરૂપતાનું નિરાકરણ કર્યું હતું. જુઓ નિત્યાનિત્યપૂર્વપક્ષ.
१. 'बाधाभावेन' इति क-टु-पाठः। २. 'गमनावतु गमनावनति०' इति ख-पाठः, 'गमनावनति०' इति तु चपाठः। ३. 'गमनावनतेः' इति च-पाठः। ४. भासस्तु न तथा० इति च-पाठः। ५. 'वचने विद्यमान०' इति कपाठः । ६. 'देशभेदविवक्षणात्' इति च-पाठः । ७. 'अवस्था एव' इति क-पाठः, 'अनवस्थाया' इति पूर्वमुद्रितपाठः, अत्र J-K-M-T-प्रतपाठः ।

Page #322

२१० अनेकान्तजयपताका
(દ્વિતીય संवेदनसम्भवः, व्यावृत्ताकारनिबन्धनस्य पर्यायभेदस्याभावात्, अन्यथैकान्तनित्यत्वाનુપત્તેિ: (૧૪) તથા વો
"भावेष्वेकान्तनित्येषु नान्वयव्यतिरेकवत् । संवेदनं भवेद् धर्मभेदाभावादिह स्फुटम् ॥" इत्यादि ।
तथैकान्तनश्वरेष्वपि नाधिकृतसंवेदनभावो युज्यते, अनुवृत्ताकारनिबन्धनस्य द्रव्यान्वयस्याभावात् ॥
વ્યારા .... अनादेयत्वात् । न चेत्यादि । न च एकान्तनित्येषु पदार्थेषु यथोक्तसंवेदनसम्भवः, यथोक्तमन्वयव्यतिरेकवत् । कुतो न सम्भव इत्याह-व्यावृत्ताकारनिबन्धनस्य पर्यायभेदस्याभावात् एकान्तनित्येषु, अन्यथा-पर्यायभेदे सति एकान्तनित्यत्वानुपपत्तेः । तथा चोक्तमिति ज्ञापकमाह-भावेष्वेकान्तनित्येषु-अप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकस्वभावेषु नान्वयव्यतिरेकवत् संवेदनं भवेत् । कुत इत्याह-धर्मभेदाभावात्-पर्यायभेदाभावात् । इह स्फुटमित्यादि । तथैकान्तनश्वरेष्वपि, भावेष्विति प्रक्रमः, नाधिकृतसंवेदनभावो युज्यते, अधिकृतमन्वयव्यतिरेकवत् । कुतो न युज्यते इत्याह-अनुवृत्ताकारनिबन्धनस्य द्रव्यान्वयस्याभावात् ॥ —- અનેકાંતરશ્મિ
... પણ, એકાંત નિત્યપદાર્થમાં તો માત્ર દ્રવ્યાંશ જ છે, પર્યાયોનો ભેદ છે જ નહીં, કારણ કે જો પ્રતિક્ષણ પર્યાયો જુદા જુદા માનો, તો - પર્યાયો બદલાતા વસ્તુ પણ બદલાઈ જતાં – વસ્તુની નિત્યતા જ સંગત નહીં થાય. ફલતઃ પર્યાયભેદ ન હોવાથી, તમૂલક વ્યાવૃત્તાકાર પણ ન રહેતાં, અનુવૃત્તિવ્યાવૃત્તિરૂપે થતું અવિસંવાદી સંવેદન ઘટી શકશે નહીં. કહ્યું છે કે –
(૧૫૪) “અપ્રશ્રુત, અનુત્પન્ન અને સ્થિર એકસ્વભાવવાળા એકાંતનિત્ય પદાર્થો વિશે - પર્યાયભેદ ન હોવાથી - અનુવૃત્તિ-વ્યાવૃત્તિવાળું સંવેદન થઈ શકે નહીં. એ વાત સ્પષ્ટ છે.”
- એકાંત અનિત્યમતે યથોક્ત સંવેદનની અસંગતિ - પદાર્થને જો એકાંત અનિત્ય માનવામાં આવે, તો પણ મૃતપિંડાદિમાં થતું અનુવૃત્તિ-વ્યાવૃત્તિનું સંવેદન ઘટી શકશે નહીં, કારણ કે એકાંત અનિત્ય પદાર્થમાં તો માત્ર પર્યાયભેદ જ છે, પર્યાયોમાં અનુગત એવો કોઈ દ્રવ્યાંશ છે જ નહીં... ફલતઃ દ્રવ્યાંશ ન રહેવાથી, તમૂલક અનુવૃત્તાકાર પણ ન રહેતાં, અનુવૃત્તિ-વ્યાવૃત્તિરૂપે થતું અવિસંવાદી સંવેદન ઘટશે નહીં.
પ્રશ્ન : કારણ દ્વારા, પોતાના જેવા જ કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે, માટે પૂર્વલણીય કારણ અને ઉત્તરક્ષણીય કાર્ય - બંનેની સદેશતાને લઈને, અનુવૃત્તાકારે સંવેદન થાય છે....
ઉત્તરઃ ના, કારણ કે નિરન્વય ક્ષણિકમતે, પૂર્વેક્ષણીય હેતુની જયારે સર્વથા નિવૃત્તિ થાય, ત્યારે જ ઉત્તરક્ષણીય કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી હોવાથી, કાર્ય નિહેતુક બનશે. (એટલે, કારણ દ્વારા સંદેશ કાર્ય ઉત્પન્ન થઈ શકે નહીં.).
જ
છે. અનુષ્ટ્રમ્ |

Page #323

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
२११
- न च निरन्वयनश्वरवादिनस्ततस्तत्सदृशान्यप्रभवः सम्भवति, सर्वथा हेतुनिवृत्तावहेतुकत्वप्रसङ्गात्, अन्यथाऽन्वयसिद्धेरिति । (१५५) उक्तं च
"सर्वथा कारणोच्छेदाद् भवेत् कार्यमहेतुकम् । तच्छक्त्यवयवाधारस्वभावानामनन्वयात् ॥" इत्यादि ।
............ व्याख्या ... ___ न चेत्यादि । न च निरन्वयनश्वरवादिनस्ततः-निरन्वयनश्वराद् वस्तुनः तत्सदृशस्य अन्यस्य प्रभवः-उत्पादः सम्भवति । कुतो न सम्भवतीत्याह-सर्वथा हेतुनिवृत्तौ सत्याम् अहेतुकत्वप्रसङ्गात्, तत्सदृशस्याभावात् तद्भाव इति कृत्वा । अन्यथा-तत एव तद्भावात् अन्वयसिद्धेरिति । उक्तं चेति ज्ञापकमाह-सर्वथा कारणोच्छेदात् तन्निरन्वयभवनेन भवेत् कार्यमहेतुकम् अभावाद् भावभूतेः । तच्छक्ते:-कारणशक्तेरवयवाः तच्छक्त्यवयवाः-शक्तिशक्तिमतोरभेदात् कारणावयवा एव, तच्छक्त्यवयवाश्च ते आधारस्वभावाश्चेति, प्रक्रमात् कार्यस्येति
............... मनेतिरश्मि *... શય એ છે કે, જયારે ઘડાની ઉત્પત્તિ થાય, ત્યારે મૃપિંડરૂપ કારણ કોઈપણ રૂપે કશું હોતું નથી, કારણ કે બૌદ્ધ પૂર્વક્ષણગત કારણનો નાશ થાય, ત્યારે જ કાર્યની ઉત્પત્તિ માની છે, એમ કારણની અવિદ્યમાનતામાં જ કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી હોવાથી, કાર્ય નિહેતુક બનશે... ફલતઃ કાર્યકાળે એવો કોઈ પદાર્થ જ નહીં રહે, કે જે પોતાના જેવા કાર્યને બનાવી શકે. માટે નિરન્વય નશ્વર વસ્તુથી, તત્સદશ અન્યની ઉત્પત્તિ જ અસંભવિત છે.
જો કારણ સર્વથા નાશ પામતું હોય (અન્યથા...) અને જો તેની સદેશતા કાર્યમાં મૂકીને જતું હોય તો અન્વય સિદ્ધ થવાથી ક્ષણિકવાદ અસિદ્ધ થશે...
(१५५) भाटे यथोति संवेहन तो असंगत ४ २३शे. ह्यु छ -
“કારણનો સર્વથા ઉચ્છેદ થતો હોવાથી, કાર્ય નિહેતુક બનશે અને તેથી કાર્યને રાખવાનો જેમાં સ્વભાવ છે, તેવા કારણના અવયવોનો (ઘટરૂપ કાર્ય માટે કૃત્પિડના પરમાણુઓનો) અન્વય નહીં थाय... इसत: अनुतांश न २३वाथी, अनुवृत्ता।. थतुं संवेहन अघटित २३शे."
............... विवरणम् ............. ............................. ... 20. तत्सदृशस्याभावात् तद्भाव इति कृत्वेति । तस्य-घटादेर्जन्यस्य य: सदृश:-मृत्पिण्डादिस्तस्य सम्बन्धिनोऽभावात् सकाशात्, तमाश्रित्येत्यर्थः । तद्भाव: तस्य-घटादेर्भाव:-उत्पाद इति कृत्वा अहेतुकत्वप्रसङ्गः । न हि घटोत्पत्तिकाले मृत्पिण्डलक्षणं त्रैलोक्येऽपि क्वचिदस्ति तद्विनाशे एव तदुत्पत्त्यभ्युपगमात्, इत्यहेतुकमेव तत् । अतो निरन्वयनश्वराद् वस्तुनस्तत्सदृशान्योत्पादो न सम्भवत्येवेति स्थितम् ।।
જ દ્વિતીયાદિક્ષણે પ્રથમક્ષણગત વસ્તુનો કોઈપણ પ્રકારે અન્વય થતો નથી, એવી બૌદ્ધની માન્યતા છે અને તેથી જ તેઓ નિરન્વયનાશવાદી કહેવાય છે..
१. अनुष्टुप् ।
२. 'वस्तुनस्त(?त्स)दृशोत्पादो न' इति च-पाठः ।

Page #324

२१२ अनेकान्तजयपताका
(હિતીઃ __न चास्य संवेदनस्य बाधकः प्रत्ययोऽस्ति, कदाचिदप्यनुपलब्धेः । न च योगिप्रत्ययो बाधक इति युज्यते वक्तुम्, प्रमाणाभावात् । (१५६) उक्तं च
વ્યાધ્યા विग्रहः, तेषाम् अनन्वयात्, उच्छेदेन इत्यादि । न चास्य संवेदनस्य अन्वयव्यतिरेकवतो बाधकः प्रत्ययोऽस्ति । कुत इत्याह-कदाचिदप्यनुपलब्धेः, जातिविकल्पभावनाकालेऽपि । न चेत्यादि । न च योगिप्रत्ययोऽपास्ताशेषप्रपञ्चो बाधकः, अस्य प्रत्ययस्येति प्रक्रमः, इति युज्यते वक्तुम् । कुतो न युज्यत इत्याह-प्रमाणाभावात्, योगिप्रत्ययाग्रहणादित्यर्थः । उक्तं
છેઅનેકાંતરશ્મિ ..
- યથોક્ત સંવેદનની નિબંધકતા : અનુવૃત્ત અને વ્યાવૃત્તાકારે થતાં સંવેદનમાં કોઈ બાધક પ્રતીતિ નથી, કારણ કે તેની બાધક પ્રતીતિ કદી ઉપલબ્ધ જ નથી થતી.
તમે વ્યતિરિક્ત-અવ્યતિરિક્ત (ભેદભેદ...) વગેરેના વિકલ્પો ઉઠાવો, તો પણ પ્રત્યક્ષપ્રતીતિ તો અનુવૃત્ત-વ્યાવૃત્ત સંવેદનની જ છે (એટલે તેનો બાધક કોઈ ન બને.)
પૂર્વપક્ષ: “ક્ષIિ : સર્વે સંસ્કાર :' વગેરે રૂપે થતું, યોગીઓનું જ્ઞાન બાધક બનશે...
આશયઃ આપણને સહુને થતું જ્ઞાન વાસનાજન્ય છે, તેથી તેમાં વિકલ્પો, અન્વય વગેરે હોય છે. યોગીને જે જ્ઞાન થાય છે, તે શુદ્ધ છે, વાસનાદિ માયાપ્રપંચથી રહિત છે અને તે જ્ઞાન જ આપણા જ્ઞાનનું બાધક બનીને ક્ષણિક વસ્તુને સિદ્ધ કરે છે.
ઉત્તરપક્ષ પણ “યોગીઓને માત્ર ક્ષણિકનું જ જ્ઞાન થાય છે, નિત્યનું નહીં” એવું કહેવામાં પ્રમાણ શું? કારણ કે યોગીના જ્ઞાનનું જ્ઞાન તો આપણને થતું જ નથી.
પૂર્વપક્ષ: “ક્ષણિI: સર્વે સંજ્જરી? એવી દેશના અપાતી હોવાથી જણાય છે કે, યોગીને માત્ર ક્ષણિકતાનું જ જ્ઞાન હશે.
ઉત્તરપક્ષ એવું નથી કે, જેવી દેશના અપાય તેવું જ જ્ઞાન હોય... કારણ કે દેશના તો ઘણી વાર શ્રોતાને અનુસારે પણ અપાતી હોય છે. જેમ કે -
(૧) કોઈક વ્યક્તિને કોઈક વસ્તુ પર દ્વેષ હોય, ત્યારે અતાંશને પ્રધાન કરીને એવી દેશના અપાય છે, કે “અરે ભાઈ ! શા માટે દ્વેષ કરો છો? તે પણ એક પ્રકારનું આપણું જ સ્વરૂપ છે, આપણા સ્વરૂપમાં જ વૈષ કરવાથી મતલબ શું?... વગેરે”
(૨) કોઈક વ્યક્તિને કોઈ વસ્તુ પર ગાઢ રાગ હોય, ત્યારે દ્વૈતાંશને પ્રધાન કરીને એવી દેશના અપાય છે, કે “અરે ભાઈ ! શા માટે રાગ કરો છો? એ વસ્તુમાં તો આપણું કશું જ નથી, એવી પરાયી વસ્તુ પર રાગ કરવાથી શું મતલબ?... વગેરે.”
(૩) એક બ્રાહ્મણને પોતાની ભાર્યા પર ઘણો પ્રેમ હતો. એક વખત તેની ભાર્યા મરી ગઈ... છતાં પણ તેને એકાએક આઘાત ન લાગી જાય, તે માટે તટસ્થ “હજુ મરી નથી” એવો ઉપદેશ આપ્યો..
એ રીતે, શ્રોતાના અનુસારે દેશના અપાતી હોવાથી, વૈરાગ્ય ઊભો કરવા પણ “ક્ષણિI: સર્વે

Page #325

२१३
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
"नित्यं योगी विजानाति क्षणिकं नेति का प्रमा ? देशनाया विनेयानुगुण्येनापि प्रवृत्तितः ॥" इत्यादि ।
तस्मादन्वयाविनाभूतो व्यतिरेकः, व्यतिरेकाविनाभूतश्चान्वय इति वस्तुस्वभावः । (१५७) तथा चोक्तम्
"नान्वयस्तद् विभेदत्वान्न भेदोऽन्वयवृत्तितः । मृद्भेदद्वयसंसर्गवृत्ति जात्यन्तरं हि तत् ॥"
. .....व्याख्या ....... चेति ज्ञापकमाह-नित्यं योगी विजानाति क्षणिकं नेति का प्रमा ? न किञ्चित् प्रमाणम्, तज्ज्ञानाग्रहणादिति । देशना प्रमाणं भविष्यतीति एतदपोहायाह-देशनाया विनेयानुगुण्येनापि प्रवृत्तितः भूतात्मनो द्वैताद्वैतदेशनावद् ब्राह्मणस्य मृतजायाऽमृतदेशनावच्चेत्यादि । यस्मादेवं तस्मादित्यादि । तस्मात् अन्वयाविनाभूतो व्यतिरेकः, तद्गर्भत्वात्, व्यतिरेकाविनाभूतश्चान्वयः, तद्गर्भत्वादेव, इति वस्तुस्वभावः-वस्तुन आत्मीया सत्ता । तथा चोक्तमिति ज्ञापकमाह-नान्वयेत्यादि । नान्वयः तत्, प्रक्रमाद् घटवस्तु । कुत इत्याह-विभेदत्वात् ऊर्ध्वादिरूपेणावधारणप्रतिषेधश्चायमन्वय एव नेति । एवं न भेद इति न भेद एव । कुत इत्याह
..... * मनेतिरश्मि . संस्काराः' मेवी शिन। सपाडोय, माटे शिनाने अनुसार योगाने १- ४ शान छ - मेवो निश्चय यश नही. (१५६) युंछ 3 -
“યોગી નિત્યને જાણે અને ક્ષણિકને ન જાણે – એમાં પ્રમાણ શું? તેમનું જ્ઞાન આપણે તો ગ્રહણ કરી શકતા નથી અને દેશનાની પ્રવૃત્તિ તો શ્રોતાને અનુસારે પણ હોઈ શકે.”
* द्रव्य-पर्यायनी सविनालाविता * - तेथी (१) मृत्पिंड, शिव परेनी ५२२५२ मे, ते अन्यथा अविनाभूत छ, अर्थात् મૃતપિંડાદિનો સર્વથા ભેદ જ નથી. કથંચિત્ અન્વય પણ છે, અને (૨) મૃપિંડાદિનો પરસ્પર અન્વય, તે ભેદથી અવિનાભૂત છે, અર્થાત્ મૃતૃપિંડાદિનો સર્વથા અન્વય જ નથી,કથંચિત્ ભેદ પણ છે. આવો જ વસ્તુનો સ્વભાવ હોવાથી, વસ્તુને અન્વય-વ્યતિરેકવાળી જ માનવી જોઈએ. (૧૫૭) કહ્યું છે કે –
મૃપિંડાદિનો, પરસ્પર માત્ર અન્વય જ નથી, કારણ કે ઉધ્વદિ આકારે તેઓનો ભેદ પણ છે અને પરસ્પર માત્ર ભેદ જ નથી, કારણ કે માટીરૂપે તેઓનો અભેદ પણ છે, પણ મૃદુ (અન્વય) અને ભેદ – એ બંને સંબંધથી રહેલ, જાત્યન્તર ઘટ છે.
१ अनुष्टुप् । २. 'सन्तुल्यतामिदं पद्यं तत्त्वार्थाधिगमसूत्रस्य (अ. ५, सू. २९)' श्रीसिद्धसेनगणिकृताया भाष्यानुसारिणीटीकायाः ३७७तमपृष्ठगतेन निम्नावतारितेन पद्येन सह
"नान्वयो भेदरूपत्वान्न भेदोऽन्वयरूपतः । मृद्भेदद्वयसंसर्गवृत्तिर्जात्यन्तरं घटः ॥" ३. अनुष्टप्। ४. 'न नैतदिति न भेद एव' इति ड-पाठः ।

Page #326

२१४
अनेकान्तजयपताका
(द्वितीयः
तस्मात् तद् यत एव नित्यम्, अत एवानित्यम्, द्रव्यात्मना नित्यत्वात्, तस्य चाभ्यन्तरीकृतपर्यायत्वात्; यत एव चानित्यम्, अत एव नित्यम्, पर्यायात्मनाऽनित्यत्वात्, तस्य चाभ्यन्तरीकृतद्रव्यत्वात्, उभयरूपस्य चानुभवसिद्धत्वात्, एकान्तभिन्नस्य चोभयस्य अभावात्, तथाऽनुपलब्धेः । उक्तं च
.......... व्याख्या .... अन्वयवृत्तितः-मृद्रूपेण वृत्तेः । किं तर्हि ? मृद्भेदद्वयसंसर्गवृत्ति अन्वयभेदसम्बन्धेन वर्तते । जात्यन्तरम् एव तत्-वस्त्वित्यादि ।
पूर्वपक्षग्रन्थयोजनामाह-यस्मादेवं तस्मादित्यादि । तस्मात् तत्-वस्तु यत एव नित्यम्अनुवृत्ताकारप्रत्ययग्राह्यम्, अत एवानित्यं-व्यावृत्ताकारप्रत्ययग्राह्यम् । उपपत्तिमाह-द्रव्यात्मना नित्यत्वात् कारणात्, तस्य च-द्रव्यात्मनः अभ्यन्तरीकृतपर्यायत्वात्, अन्यथा द्रवणानुपपत्तिरिति भावना । यत एव च अनित्यमत एव नित्यमिति पूर्ववत् । उपपत्तिश्च पर्यायात्मना अनित्यत्वात् कारणात्, तस्य च-पर्यायात्मनः अभ्यन्तरीकृतद्रव्यत्वात्, अन्यथा पर्ययणायोग इति हृदयम् । उभयरूपस्य च द्रव्यपर्यायोभयापेक्षया अनुभवसिद्धत्वात् अनुवृत्तव्यावृत्ताकारसंवेदनभावेन । एकान्तभिन्नस्य चोभयस्य द्रव्य-पर्यायलक्षणस्य किमित्याह-अभावात् ।
અનેકાંતરશ્મિ છે
વસ્તુની નિત્યાનિત્યરૂપે સિદ્ધિ (१) तथा वस्तु, ४ ॥२९थी नित्य छ, अनुवृत्तिथी या छे, ते ४ ॥२९॥था मनित्य छ, વ્યાવૃત્તિથી ગ્રાહ્ય છે, કારણ કે મૃતપિંડાદિ દ્રવ્યાત્મના (માટીરૂપે) નિત્ય છે અને દ્રવ્યરૂપ વસ્તુ પણ ગૌણરૂપે પર્યાયપણું સ્વીકારે જ છે, નહીંતર “તે તે પર્યાયોમાં જવારૂપ' દ્રવ્યનું લક્ષણ જ નહીં ઘટે – આમ, દ્રવ્યાંશ-પર્યાયાંશનો કથંચિત્ અભેદ હોવાથી, જેમ દ્રવ્યાંશને લઈને વસ્તુ નિત્ય છે, તેમ દ્રવ્યાંશથી અભિન્ન પર્યાયાંશને લઈને વસ્તુ અનિત્ય છે.
(૨) વસ્તુ, જે કારણથી અનિત્ય છે, તે જ કારણથી નિત્ય છે, કારણકે મૃપિંડાદિ પર્યાયાત્મના (શિવકાદિરૂપે) અનિત્ય છે અને પર્યાયરૂપવાળી વસ્તુ પણ ગૌણરૂપે દ્રવ્યપણું સ્વીકારે જ છે, નહીંતર
અવસ્થાએ-અવસ્થાએ બદલાવારૂપ” પર્યાયનું લક્ષણ જ નહીં ઘટે. (નાશ પામવાની જગ્યાએ બદલાય છે આવો પ્રયોગ એક અનુવૃત્ત અંશનું જ સૂચન કરે છે.) આમ, પર્યાયાંશ-દ્રવ્યાંશનો કથંચિત્ અભેદ હોવાથી, જેમ પર્યાયાંશને લઈને વસ્તુ અનિત્ય છે, તેમ પર્યાયાંશથી અભિન્ન દ્રવ્યાંશને લઈને વસ્તુ नित्य छे.
વસ્તુનું, અનુવૃત્તાકારે અને વ્યાવૃત્તાકારે સંવેદન થતું હોવાથી, દ્રવ્ય-પર્યાય ઉભયરૂપતા તો અનુભવસિદ્ધ છે, માટે તે તો માનવી જ જોઈએ.
પ્રશ્નઃ વસ્તુને દ્રવ્ય-પર્યાય ઉભયરૂપ તો માની લઈએ, પણ તે બંનેનો અભેદ માનવાની જરૂર शी?
१. 'पर्यायेणायोग' इति क-पाठः ।

Page #327

अधिकारः)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
(१५८) "द्रव्यं पर्यायवियुतं पर्याया द्रव्यवर्जिताः ।
__ क्व कदा केन किंरूपा दृष्टा मानेन केन वा ?" इत्यादि ॥ (१५९) स्यादेतत् पर्यायनिवृत्तौ द्रव्यनिवृत्तिर्भवति, किं वा नेति ? किञ्चातः ? यदि भवति, अनित्यमेव तत्, निवृत्तिमत्त्वात्, पर्यायस्वात्मवत् । अथ न भवति, हन्त तर्हि द्रव्यपर्याययोर्भेदप्रसङ्गः । तथाहि-पर्यायेभ्योऽन्यद् द्रव्यम्, तन्निवृत्तावपि तस्या
....... व्याख्या ...
अभावश्च तथाऽनुपलब्धेः-तथेतीतरेतरविविक्ततयाऽदर्शनात् । उक्तं चेति ज्ञापकमाह-द्रव्यं पर्यायवियुतम् एकान्तेन तथा पर्याया द्रव्यवर्जिता एकान्तेनैव क्व देशे कदा काले केनप्रमात्रा किंरूपा इतरेतरविकल्पेन नीरूपतापत्तेरित्यर्थः, दृष्टाः-उपलब्धा मानेन केन वाप्रत्यक्षादिना इत्यादि ॥
स्यादेतत्-अथैवं मन्यसे पर्यायनिवृत्तौ सत्यां द्रव्यनिवृत्तिर्भवति किं वा नेति ? किञ्चातः ? । यदि भवति, अनित्यमेव तत्-द्रव्यम् निवृत्तिमत्त्वात् कारणात्, पर्यायस्वात्मवदिति दृष्टान्तः । अथ न भवति, हन्त तर्हि द्रव्यपर्याययोर्भेदप्रसङ्गः । एतदेव भावयति
....... मनेतिरश्मि ... ઉત્તર : કારણ કે એકાંતભિન્ન માત્ર દ્રવ્ય કે પર્યાય છે જ નહીં, કારણ કે બંનેની ભિરૂપે ४ी ७५सब्धि ४ थती नथी. (१५८) ह्यु छ : - ____ “(१) ५याय विनानु भात्र द्रव्य, मने (२) द्रव्य विनाना मात्र पयायो, या 8.19ो, AL णे, व्यस्ति पडे, या स्व३५, ४या प्रभावी वाया छ ? नथी ४ वाया."
તેથી, બંનેનો કથંચિત્ અભેદ તો માનવો જ જોઈએ, માટે પૂર્વોક્ત રીતે, વસ્તુની નિત્યાનિત્ય३५ता संगत ४ छे..
* द्रव्य-पर्याय उभयनो मनुवेध* (૧૫૯) પૂર્વપક્ષ : જ્યારે શિવકાદિ પર્યાયની નિવૃત્તિ થાય, ત્યારે માટીરૂપ દ્રવ્યની નિવૃત્તિ (१) थाय छे, 3 (२) न ? ने शत होष छे. ते मा शते -
(१) को थाय छे, तो - निवृत्ति यती डोवाथा - ४ ५यायन २१३५ अनित्य छे, तेम द्रव्य પણ અનિત્ય બની જશે.
(२) नथी थती, तो तो द्रव्य-पायनो मे ४ सिद्ध थशे. ते सा रीते - ४म. टन निवृत्ति
या स्व३पे - इतरेतरविकल्पेन नीरूपतापत्ते: - मेनो भावार्थ , द्रव्य-पर्याय, ५२स्५२ विना नी३५, અર્થાત્ સ્વરૂપરહિત થઈ જાય, કારણ કે પયાશ્રયત્નમ્ એ જ દ્રવ્યનું સ્વરૂપ છે અને દ્રવ્યગ્રતત્વ એ જ પર્યાયનું સ્વરૂપ
१. इदं पद्यमुद्धतमवतरणरूपेण श्रीसिद्धसेनगणिभिः तत्त्वार्थाधिगमसूत्रस्य (अ. ५,सू.२९) भाष्यानुसारिण्यां स्वकीयायां टीकायां (पृ. ३७८)। २. अनुष्टुप् ।

Page #328

२१६
अनेकान्तजयपताका
( દ્વિતીયઃ
Page #329

-ON
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
२१७ लिताद्याकारशून्यं वियत्कुसुमद्रव्यमस्ति । न चाद्रव्यास्तन्मुकुलितादयः इत्यन्योन्यानुविद्धोभयरूपवस्तुसिद्धिः ॥ ___ (१६१) अत एव घटपर्यायनिवृत्तौ कपालकालेऽपि तद्बुद्ध्या मृदनुभूयते, मृन्निवृत्तौ चोर्ध्वादिपर्यायवन्नानुभूयते । मृदनिवृत्तावप्यूर्खादिनिवृत्तित एव तद्भेदसिद्धिरिति चेत्, न, ऊर्ध्वादेर्मुदः सर्वथा भेदासिद्धेः, तत्स्वरूपाननुविद्धस्यानुपलम्भात् । .............. ................. व्याख्या ................... नाकारमित्यनुमानमेतत् । ऊर्ध्वाद्याकारस्यापि मृद्रव्यरहितस्य, असम्भवादिति वर्तते । न हीत्यादि निदर्शनम् । न हि मुकुलितार्धमुकुलिताद्याकारशून्यं वियत्कुसुमद्रव्यमस्ति, सर्वाविसंवादात् । न चाद्रव्यास्तन्मुकुलितादयः-वियत्कुसुममुकुलितादयः । इति-एवम् अन्योन्यानुविद्धोभयरूपवस्तुसिद्धिः ॥ ___यत एवम् अत एव घटपर्यायनिवृत्तौ सत्यां कपालकालेऽपि तद्बुद्ध्या-कपालबुद्ध्या मृदनुभूयते । मृन्निवृत्तौ च सत्याम् ऊर्ध्वादिपर्यायवन्नानुभूयेत् । न हि मृन्निवृत्तावूर्खादिपर्यायोऽनुभूयते । मुंदनिवृत्तावपि सत्याम् ऊर्ध्वादिनिवृत्तित एव कारणात् तद्भेदसिद्धिः-मृद ऊर्ध्वादेर्भेदसिद्धिः । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-न, ऊर्ध्वादेः पर्यायस्य मृदः सकाशात् सर्वथा
................. मनेतिरश्मि ... .......... મુકુલિત (સંકુચિત) અધમુકુલિત (અર્ધસંકુચિત) વગેરે કોઈ આકાર જ જેમાં નથી, તેવું આકાશકુસુમ નામનું દ્રવ્ય જેમ હોતું જ નથી (તમ આકાર વિનાનું દ્રવ્ય ન હોય), અને (૨) જે દ્રવ્ય જ નથી તેવા આકાશકુસુમના મુકુલિત વગેરે આકારો જેમ હોતા નથી (તમ દ્રવ્ય વિનાના આકારો ન होय.). .
સારાંશ : તેથી વસ્તુ દ્રવ્ય-પર્યાય ઉભયરૂપ સિદ્ધ થાય છે અને તે દ્રવ્ય-પર્યાય બંને પરસ્પર અનુવિદ્ધ (જોડાયેલી છે, માટે પર્યાયની નિવૃત્તિ થયે દ્રવ્યની પણ કથંચિત્ નિવૃત્તિ ઈષ્ટ જ છે.
- દ્રવ્ય-પર્યાયનો ભેદભેદ (૧૬૧) વસ્તુ તે દ્રવ્ય-પર્યાય ઉભયરૂપ છે, માટે જ તો ઘટપર્યાય નષ્ટ થયા પછી પણ, કપાલ અવસ્થા વખતે, કપાલબુદ્ધિથી માટીનો અનુભવ થાય છે... જો માટીરૂપ દ્રવ્ય પણ નષ્ટ થઈ જાય, તો તો ઉધ્વદિઆકારની જેમ માટીનો પણ અનુભવ થશે જ નહીં... ફલતઃ દરેક પર્યાયમાં દ્રવ્યરૂપ अनुगत अंश तो मानवो ४ ५शे...
પૂર્વપક્ષ : માટીનું નિવર્તન ન થવા છતાં પણ, ઉર્ધ્વદિ આકારોનું નિવર્તન થાય છે, એથી સિદ્ધ થાય છે કે, માટીરૂપ દ્રવ્યથી ઉધ્વદિ પર્યાયો જુદા જ છે. જો જુદા ન હોત, તો માટીની જેમ, ઉર્ધ્વદિ આકારો પણ ન બદલાત માટે દ્રવ્ય-પર્યાયનો ભેદ જ સિદ્ધ થશે.
१. 'मृन्निवृत्ता०' इति क-पाठः ।

Page #330

२१८ अनेकान्तजयपताका
(द्वितीयः क्षीरोदकादिभिर्व्यभिचार इति चेत्, न, तेषां पूर्वं पश्चाच्च भेदेनापि सिद्धेः, (१६२) भिन्नोपादानत्वेन च तन्निवृत्तावपि पृथग् मृदस्तद्विकारापत्तेश्च । कपालाद्याकार एव तद्विकार इति चेत्, न, तस्यापि मृदः सर्वथा भेदासिद्धेः । अत एव कथञ्चिदूर्खादि
..
... व्याख्या .....
भेदासिद्धेः । असिद्धिश्च तत्स्वरूपाननुविद्धस्य-मृत्स्वरूपाननुविद्धस्य अनुपलम्भात् ऊर्ध्वादिपर्यायस्य ॥ . पराभिप्रायमाह-क्षीरोदकादिभिः, 'आदि'शब्दान्मज्जितादौ गुडदध्यादिग्रहः, व्यभिचारः, तेषामपीतरेतरस्वरूपाननुवेधेनानुपलम्भेऽपि भेदात् । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-नेत्यादि । ननैतदेवम्, तेषां-क्षीरोदकादीनां पूर्वं सम्बन्धात् पश्चाच्च हंसादिविभागकरणेन भेदेनापि सिद्धेः कारणात् । न चैवमिह भेदेनापि सिद्धिः ॥ ___ दोषान्तरमाह भिन्नेत्यादिना । भिन्नोपादानत्वेन च, मृदूर्ध्वाकारयोरिति प्रक्रमः, तन्निवृत्तावपि-ऊर्ध्वाकारनिवृत्तावपि सत्यां पृथग् मृदः सकाशात्, तद्विकारापत्तेश्च-ऊर्ध्वादिविकारापत्तेश्च काष्ठभस्मवदिति । कपालाद्याकार एव तद्विकारः-ऊर्ध्वाद्याकारविकारः काष्ठभस्मकल्पः । इति चेत्, एतदाशङ्क्याह-न, तस्यापि-कपालाद्याकारस्य मृदः सकाशात् सर्वथा
..* मनेतिरश्मि .. ઉત્તરપક્ષ માટીરૂપ દ્રવ્યથી, ઉધ્વદિ પર્યાયનો સર્વથા ભેદ અસિદ્ધ છે, કારણ કે મૃત્વરૂપથી રહિત માત્ર ઉધ્વદિ પર્યાયનો કદી ઉપલંભ (=સાક્ષાત્કાર-પ્રત્યક્ષ) જ નથી થતો.
પૂર્વપક્ષ : જુદા રૂપે સાક્ષાત્કાર તો મિશ્રિત થયેલા દૂધ-પાણી, દહીં-ગોળમાં પણ ક્યાં થાય છે? છતાં પણ તેઓ તો પરસ્પર જુદા જ છે ને ? તેથી જુદારૂપે સાક્ષાત્કાર ન થવા માત્રથી દ્રવ્યપર્યાયનો અભેદ છે-એવું સિદ્ધ ન થઈ જાય.
ઉત્તરપક્ષ : અરે ! દૂધ-પાણી વગેરે તો પહેલા પણ જુદારૂપે દેખાય છે અને પછી જ્યારે હંસ વગેરે દ્વારા વિભાગ કરાય, ત્યારે પણ જુદારૂપે દેખાય છે. માટે દૂધ-પાણી વગેરેનો તો ભેદ માનવો સંભવિત છે, પણ દ્રવ્ય-પર્યાયનું તો ત્રણે કાળમાં, સર્વથા ભેદરૂપે તો કદી સંવેદન થતું જ નથી, માટે દૂધ-પાણીની જેમ, દ્રવ્ય-પર્યાયનો સર્વથા ભેદ માનવો અયુક્ત છે. ___(१६२) वा वात, भाटी ने चाहि मा॥२ °ो सर्वथा ४८ डोय, तो - नेनुं पान કારણ જુદું રહેવાથી – જેમ લાકડાની નિવૃત્તિ થયે રાખરૂપે વિકાર થાય છે, તેમ ઉધ્વદિ પર્યાયની નિવૃત્તિ થયે, ઉધ્વદિ પર્યાયનો, માટીથી જુદો વિકાર પણ થવો જોઈએ, જે દેખાતો નથી...
પૂર્વપક્ષ ઃ ઘટના ઉધ્વદિ આકારનો નાશ થયા પછી, ઠીકરાનો આકાર પેદા થાય છે. આ ઠીકરાના આકારને જ ઉધ્વદિ આકારનો વિકાર માની લઈએ તો?
१. 'मृत्तद्विकारा०' इति क-पाठः। २. 'तेषामपीतरस्वरूपा०' इति ड-पाठः। ३. 'करणेनापि सिद्धेः' इति कपाठः।

Page #331

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
२१९ निवृत्तिः, तदात्मभूतकपालाद्याकारानिवृत्तेः, मृदोऽपि च निवृत्तिः, तथाविधोर्खाद्यपृथग्भवनात्मस्वभावनिवृत्तेः । इति सर्वत्रैव तद्भेदाभेदनान्तरीयकः शबलवस्तुव्यवस्थाकारी सकलप्रमात्रभ्रान्तसंवेदननिबन्धनः कथञ्चिन्निवृत्तिभावः सुयुक्तियुक्त इति त्यक्त्वा परोदित इति मात्सर्यं तत्त्वव्यवस्थाहेतुरित्याश्रित्य महागुणं भाव्यतामेष इति ॥
भेदासिद्धेः । अत एव कथञ्चिदूर्वादिनिवृत्तिः, न सर्वथा । कुत इत्याह-तदात्मभूतोभंद्यात्मभूतकपालाद्याकारानिवृत्तेः । मृदोऽपि च निवृत्तिः, कथञ्चिदिति वर्तते, तथाविधोाद्यपृथग्भवनात्मस्वभावनिवृत्तेः, तदनिवृत्तौ तु तदपृथग्भवनायोग इति भावना । इतिएवं सर्वत्रैव-पटादिदीर्घत्वादौ तद्भेदाभेदनान्तरीयकः-द्रव्य-पर्यायभेदाभेदनान्तरीयकः, कथञ्चिन्निवृत्तिभाव इति सम्बन्धः । अयमेव विशिष्यते-शबलवस्तुव्यवस्थाकारी-द्रव्यपर्यायशबलवस्तुव्यवस्थाकरणशीलः । पुनरपि विशिष्यते सकलेत्यादिना । सकलप्रमातॄणाम् अभ्रान्तं यत् संवेदनं तन्निबन्धनः-तत्कारणभूतः तद्व्यवस्थापितो वेति कथञ्चिन्निवृत्तिभावः
... અનેકાંતરશ્મિ છે. ઉત્તરપક્ષ તેમ ન માની શકાય, કારણ કે તે કપાલાકાર પણ માટીથી સર્વથા જુદો નથી. ફલતઃ માટીથી જુદો, ઉધ્વદિ આકારનો કોઈ વિકાર જ ન હોવાથી સિદ્ધ થાય છે કે, ઉધ્વદિ પર્યાયનો માટીરૂપ દ્રવ્ય સાથે કથંચિત્ અભેદ પણ છે.
બંનેનો અભેદ હોવાથી, (૧) ઉધ્વદિ આકારની પણ કથંચિત્ જ નિવૃત્તિ થાય છે, સર્વથા નહીં, કારણ કે તેના જ વિકારભૂત કપાલાકાર તો નિવૃત્ત થયો નથી. દ્રવ્યાંશને લઈને કપાલાકાર પણ ઘટીય ઉધ્વકારથી અભિન્ન છે... ફલતઃ ઉદ્ઘકારની નિવૃત્તિ થવા છતાં પણ સ્વઅભિન્ન કપાલાકારની નિવૃત્તિ ન થઈ હોવાથી, ઉદ્ઘકારનું, કપાલાકારરૂપે હમણાં પણ અસ્તિત્વ છે, અને (૨) માટીની પણ કથંચિત્ નિવૃત્તિ તો થશે જ, કારણ કે માટીનો, “ઉધ્વદિ આકારની સાથે અભેદપણે રહેવાનો સ્વભાવ હતો અને તેથી જયારે ઉધ્વદિ આકારની નિવૃત્તિ થાય, ત્યારે આ સ્વભાવની પણ નિવૃત્તિ માનવી જ પડશે, નહીંતર અપૃથભવન કોની સાથે ? ઉધ્વદિ આકાર તો નિવૃત્ત થઈ ગયો. આમ સ્વભાવની નિવૃત્તિ થવાથી, માટીરૂપ દ્રવ્યની પણ કથંચિત્ નિવૃત્તિ થાય છે.
આ રીતે, ઘટ-ઉર્ધ્વતાદિ, પટ-દીર્ઘતાદિ વગેરે બધે જ ઠેકાણે, દ્રવ્ય-પર્યાયનો ભેદાભેદ હોવાથી, પર્યાયની નિવૃત્તિ થયે દ્રવ્યની પણ કથંચિત્ નિવૃત્તિ સંગત જ છે.
(૧) આ દ્રવ્ય-પર્યાયનો કથંચિનિવૃત્તિભાવ જ, દ્રવ્ય-પર્યાયરૂપ શબલવસ્તુનો વ્યવસ્થાકારક છે, અર્થાત્ કથંચિનિવૃત્તિભાવથી વસ્તુની ઉભયરૂપતા સિદ્ધ થાય છે, અને (૨) કથંચિનિવૃત્તિભાવ સકળ પ્રમાતાઓને અભ્રાન્તપણે થતાં સંવેદનનું કારણ અથવા તેવા સંવેદનથી સિદ્ધ થાય છે. આમ તે યુક્તિયુક્ત છે. કારણ કે એના વિરુદ્ધમાં જે યુક્તિઓ અપાય છે, તે બધી અનુભવવિરુદ્ધ હોવાથી
૨-૨. ‘વિશે
' રૂતિ ટુ-પાઠ: I

Page #332

२२० अनेकान्तजयपताका
(द्वितीयः (१६३) न चासौ कपालमृद् घटमृदः सर्वथाऽन्यैव, तदत्यन्तभेदे तस्या अमृत्त्वप्रसङ्गात्, यथोदकं न मृत्, ततोऽत्यन्तभेदात्, एवमसावपि स्यात्, तस्याविशेषादिति । स्यादेतत् अतत्स्वभावेभ्यो व्यावृत्तत्वात् कपालपदार्थस्य मृत्स्वभावता, नोदकस्य, तेभ्यो व्यावृत्त्यभावात् । इत्यप्यसमीक्षिताभिधानम्, वस्तुनोऽसजातीयेतरव्यावृत्ताव्यावृत्तोभय
............. . व्याख्या ...................... अनन्तरनिदर्शितस्वरूपः, अनुभवविरुद्धकुयुक्त्यपोहेन सुयुक्तियुक्तः, इति-अस्माद्धेतोः त्यक्त्वा परोदित इति-एवं निबन्धनं मात्सर्यं तथा तत्त्वव्यवस्थाहेतुः सर्वापरिकल्पितसिद्धेरिति-एवं निबन्धनमाश्रित्य महागुणम् । किमित्याह-भाव्यतामेष:-कथञ्चिन्निवृत्तिभाव इति ॥
आरेकान्तरनिरासायाह-न चेत्यादि । न च असौ कपालमृद् घटमृदः सकाशात् सर्वथाऽन्यैव-अर्थान्तरभूतैव । कुत इत्याह-तदत्यन्तभेदे-घटमृदोऽत्यन्तभेदेऽभ्युपगम्यमाने तस्याः-कपालमृदः अमृत्त्वप्रसङ्गात् । कथमित्याह-यथोदकं न मृत् ततः-घटमृदः अत्यन्तभेदात्, एवमसावपि-कपालमृत् स्यादमृदेव । कुत इत्याह-तस्य-अत्यन्तभेदस्य घटमृदा सह अविशेषादिति ॥ ___ पराभिप्रायमाह स्यादेतदित्यादिना । स्यादेतत् अतत्स्वभावेभ्यः-अमृत्स्वभावेभ्य उदकादिभ्यो व्यावृत्तत्वात् कारणात् कपालपदार्थस्य-अधिकृतस्य मृत्स्वभावता, नोदकस्य मृत्स्वभावता । कुत इत्याह-तेभ्यः-अमृत्स्वभावेभ्य उदकादिभ्य एव व्यावृत्त्यभावात् । न
......मनेतिरश्मि ..... इयुस्ति छ. (आशय : ५५ तई अपाय छ, ते अनुमवथा वि२द्ध डोय छे.)
तथी, “भा उथंथि निवृत्तिभाव तो जीमे - अन्यतार्थिीमे त्यो छे, ते उभ मनाय?" - એવા માત્સર્યને છોડીને, “આના દ્વારા જ સર્વ વસ્તુની વાસ્તવિક સિદ્ધિ થતી હોવાથી આ જ તત્ત્વવ્યવસ્થાનું કારણ છે” – એવો મહાન ગુણ સામે લાવીને, કથંચિત્ નિવૃત્તિભાવ જ ભાવિત કરવો मे.
- પર્યાયોનો પણ પરસ્પર કર્થચિ અભેદ માનવો જોઈએ ? (૧૬૩) કપાલની માટી, ઘટની માટીથી સર્વથા જુદી જ નથી, કારણ કે જો સર્વથા જુદી માનવામાં આવે, તો કપાલમૃદુની માટીરૂપતા જ નહીં રહે... તે આ રીતે – ઘટમૃદુથી અત્યંતભિન્ન પાણી જેમ માટીરૂપ નથી, તેમ અત્યંતભિન્ન એવી કપાલમૃદુ પણ માટીરૂપ નહીં રહે. કેમકે બંનેમાં २८. अत्यंत तो समान छे. इसत: ते 'अमृत' जनवानी आपत्ति विशे.
પૂર્વપક્ષઃ પાણી તો અમૃસ્વભાવી ઉદકાદિ પદાર્થથી વ્યાવૃત્ત નથી, માટે તે માટીરૂપ ન બને – मे तो स४. छे... ५९!, पालमृत् तो अमृतस्वमावी. 66 पार्थथा व्यावृत्त छ, तो पछी - ઘટમૃથી ભિન્ન હોવા છતાં પણ – તેની માટીરૂપતા કેમ ન ઘટે ?
१. 'स्यादेतत् स्वभावेभ्यो' इति घ-पाठः ।

Page #333

अधिकार: )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
२२१ -O
स्वभावापत्तेः । तथाहि - अमृत्स्वभावेभ्य एवोदकादिभ्यो व्यावृत्तस्वभावः एवं स कपालपदार्थः स्यात्, न तु मृत्पिण्डशिवकघटादिभ्यो मृत्स्वभावेभ्योऽपि तद्व्यावृत्तौ अमृत्स्वभावत्वप्रसङ्गात् । यथैवामृत्स्वभावेभ्यो व्यावृत्तः सन् मृत्स्वभावो भवति, एवं मृत्स्वभावेभ्योऽपि व्यावृत्तोऽमृत्स्वभावः स्यात्, न्यायानुगतमेतत्, अन्यथाऽमृत्स्वभावव्यावृत्तावपि मृत्स्वभावत्वानुपपत्तेः ॥
*
व्याख्या
ह्युदकममृत्स्वभावेभ्यो व्यावृत्तम्, अमृत्त्वादेव । इति - एतदपि असमीक्षिताभिधानं वर्तते । कुत इत्याह-वस्तुनः-कपालमृदादेः असजातीयेतरेभ्यो व्यावृत्ताव्यावृत्ततया उभयस्वभावापत्तेः । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । अमृत्स्वभावेभ्य एवोदकादिभ्यः, 'आदि' शब्दाद् दहनादिग्रहः, व्यावृत्तस्वभावः- भिन्नस्वभावः एवं सतिअतत्स्वभावव्यावृत्त्यभ्युपगमे सति कपालपदार्थः स्यात्, न तु मृत्पिण्ड - शिवक- घटादिभ्यो मृत्स्वभावेभ्योऽपि व्यावृत्तस्वभावः । कुत इत्याह-तद्व्यावृत्तौ यथोदितमृत्स्वभावव्यावृत्तौ सत्याम् अमृत्स्वभावत्वप्रसङ्गात्, कपालपदार्थस्येति प्रक्रमः । एतद्भावनायैवाह-यथैवेत्यादि । यथैव अमृत्स्वभावेभ्यो व्यावृत्तः सन् कपालपदार्थ: मृत्स्वभावो भवति, एवं मृत्स्वभावेभ्योऽपि व्यावृत्तः सन् अमृत्स्वभावः स्यात् भवेत्, न्यायानुगतमेतत्, न्यायश्च यो यत्स्वभावेभ्यो व्यावर्तते नासौ तत्स्वभावो भवतीत्ययम् । इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याहअन्यथेत्यादि । अन्यथा एवमनभ्युपगमे । किमित्याह- अमृत्स्वभावव्यावृत्तावपि सत्याम्, प्रक्रमात् कपालपदार्थस्य, मृत्स्वभावत्वानुपपत्तेः । यो यत्स्वभावेभ्यो व्यावर्तते न स तत्स्वभाव एव भवतीति कृत्वा न्यायानुगतमेतदिति ॥
अनेडांतरश्मि
ઉત્તરપક્ષ ઃ તમારું આ કથન પણ અસમીક્ષિત છે, કારણ કે એ રીતે તો વસ્તુના, (૧) વિજાતીયથી व्यावृत्त, जने (२) सभतीयथी सव्यावृत्त - सेम जे स्वभाव मानवानी आपत्ति आवशे.
डा२ए॥ } (एवं सति) भे उपासनी, अमृत पहार्थोथी व्यावृत्ति मानशो, तो पछी तो प्रयास, અમૃત્ એવા ઉદકાદિથી જ વ્યાવૃત્ત થશે; મૃસ્વભાવી સ્મૃüિડાદિ પદાર્થથી નહીં, કારણ કે જો તૃત્પિડાદિથી પણ વ્યાવૃત્ત માનો, તો કપાલ અમૃત્ થઈ જાય..
જે રીતે તે ઉદકા અમૃત્થી વ્યાવૃત્ત હોવાથી મૃત્ છે, તેમ મૃત્પિડાદિ મૃત્થી વ્યાવૃત્ત હોવાથી અમૃત્ (=ઉદકાદિ) છે - આ ન્યાયાનુસારી જ છે; કારણ કે ‘જે જે સ્વભાવથી વ્યાવૃત્ત હોય તે તે
સ્વભાવવાળો ન હોય’ – એવો ન્યાય છે.
-
જો એ ન્યાય ન માનો, તો ઉદકાદિ અમૃત્થી વ્યાવૃત્ત હોવા છતાં તમે તેને મૃત્ માની નહીં
१. 'घटादिभ्योऽमृत्स्व०' इति क- पाठः ।

Page #334

રરર
Aજ
अनेकान्तजयपताका
(દ્વિતીય (१६४) स्यादेतत् वस्तुतः सजातीयेतरव्यावृत्तस्वरूपत्वात् प्रतिनियतैकस्वभावत्वात् सर्वांवानां यथोक्तदोषाभावः । तथा च यथैवासौ कपालभाव उदकादिभ्यो व्यावृत्तः सन् मृत्स्वभावः, एवं घटादिभ्योऽपि, तस्यैकस्वभावत्वात् तेनैव रूपेण व्यावृत्तत्वादिति । एतदप्ययुक्तम्, अनुभवविरुद्धत्वात् । तथाहि-यदि स येनैव स्वभावे
વ્યારા
... पराभिप्रायमाह स्यादेतदित्यादिना । स्यादेतद् वस्तुत:-परमार्थतः सजातीयेतरव्यावृत्तस्वरूपत्वात् कारणात् प्रतिनियतैकस्वभावत्वात् सर्वभावानां-कपालादीनाम् । किमित्याहयथोक्तदोषाभावः-अमृत्स्वभावव्यावृत्तावपि मृत्स्वभावत्वानुपपत्त्यवसानदोषाभावः । एतद्भावनायैवाह-तथा चेत्यादि । तथा च यथैवासौ कपालभाव उदकादिभ्यो व्यावृत्तः सन् मृत्स्वभावः, एवं घटादिभ्योऽपि व्यावृत्तो मृत्स्वभाव एव । कुत इत्याह-तस्यैकस्वभावत्वात् तेनैव-एकस्वभावेन रूपेण व्यावृत्तत्वादिति । एतदाशङ्क्याह-एतदप्ययुक्तम् । कुत इत्याह
· અનેકાંતરશ્મિ .. શકો. (જે ઉપર માન્યું છે.)
નિષ્કર્ષ એટલે તમારે (૧) વિજાતીયવ્યાવૃત્ત, અને (૨) સજાતીય-અવ્યાવૃત્ત એવો ઉભયસ્વભાવ માનવો જ પડશે.
(૧૬૪) પૂર્વપક્ષ વસ્તુ સજાતીય-વિજાતીય બંનેથી વ્યાવૃત્તસ્વરૂપવાળી છે, કારણ કે સર્વ ભાવો પ્રતિનિયત એક સ્વભાવવાળા જ હોય છે.. (આશયઃ કપાલ, ઉદકાદિથી તો વ્યાવૃત્ત છે જ, મૃતિંડાદિથી પણ વ્યાવૃત્ત જ છે, કારણ કે તેનો નિયત એક જ સ્વભાવ-કપાલત્વ છે... જે મૃતપિંડમાં નથી.) એટલે તમે ઉપર ઉભયસ્વભાવનો દોષ આપ્યો તે નહીં આવે...
તેથી કપાલ, જેમ જળાદિથી વ્યાવૃત્ત હોવાથી મૃસ્વભાવી છે, તેમ ઘટાદિથી વ્યાવૃત્ત હોવાથી પણ મૃસ્વભાવી છે, કારણ કે તેનો તો તે એક સ્વભાવ જ છે અને તે એક સ્વભાવથી જ, તે જળઘટાદિથી વ્યાવૃત્ત છે. માટે મૃસ્વભાવની અસંગતિ નહીં થાય... જેમ ગૌ, ગોત્વ સ્વભાવથી જ, અશ્વ-ઊંટ બંનેથી વ્યાવૃત્ત થાય છે, તેમ કપાલ એક મૃસ્વભાવથી જ ઉદક-મૃપિંડ બંનેથી વ્યાવૃત્ત થાય છે. | માટે પૂર્વોક્ત નિયમ તો માનવો જ પડશે, તેથી કપાલમુની મૃસ્વભાવતા માટે, મૃસ્વભાવ ઘટાદિથી તેનું વ્યાવર્તન ન કરી શકાય... ફલતઃ સજાતીયથી અવ્યાવૃત્ત સ્વભાવ માનવાથી - કપાલમૃદ્ સર્વથા ઘટમૃદુથી વ્યાવૃત્ત ન થતાં - કપાલમૃદુ અને ઘટમૃધ્રનો કથંચિત્ અભેદ સિદ્ધ થશે જ.
| * પૂર્વપક્ષીનો, સજાતીયથી પણ વ્યાવૃત્ત કરવાનો એ આશય છે, કે તેથી કપાલમુદ અને ઘટમદ બંને જુદી જ સિદ્ધ થતાં, બંનેનો અભેદ ન ઘટે... પણ ગ્રંથકારશ્રી, સજાતીયથી વ્યાવૃત્ત માનવામાં તેની માટીરૂપતા જ નહીં રહે - એમ બતાવશે.
૨. ‘માવાનામયો
'
ત
-પઢિ: |

Page #335

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
२२३
-ON नामृत्स्वभावेभ्यो व्यावृत्तस्तेनैव मृत्स्वभावेभ्योऽपि, हन्त तर्हि यथैवामृत्स्वभावभावैकान्तविभिन्नावभासहेतुः, तथाव्यावृत्तेः, एवं मृत्स्वभावापेक्षयाऽपि स्यात्, तदत्यन्तविलक्षणबुद्धिजननस्वभावव्यावृत्त्यन्यथाऽनुपपत्तेः । न च भवति, मृत्स्वभावस्य तत्रानुभूयमानत्वात् । (१६५) प्रतिनियतैकस्वभावानुभवनिबन्धनाभ्युपगमे च पर्यायतः ........................
...... व्याख्या * अनुभवविरुद्धत्वात् कारणात् । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहीत्युपदर्शने । यदि स:-कपालपदार्थो येनैव स्वभावेन अमृत्स्वभावेभ्यो व्यावृत्त उदकादिभ्यः तेनैव मृत्स्वभावेभ्योऽपि-मृत्पिण्डादिभ्यः । एतदाशङ्क्याह-हन्त तीति । 'हन्त'शब्दो विवादे तीक्षमायाम् । यथैव-येनैव प्रकारेण अमृत्स्वभावेभ्यो भावेभ्य उदकादिभ्य एकान्तविभिन्नावभासहेतुरसौ । कुत इत्याह-तथा-तेन प्रकारेण व्यावर्त्तमानात्यन्तविलक्षणबुद्धिजननस्वभावलक्षणेन व्यावृत्तेः कारणात्, एवं मृत्स्वभावापेक्षयाऽपि स्यात् तदेकान्तविभिन्नावभासहेतुरेव । कुत इत्याह-तदत्यन्तविलक्षणबुद्धिजननस्वभावव्यावृत्त्यन्यथाऽनुपपत्तेः, व्यावर्त्तमानात्यन्तविलक्षणबुद्धिजननस्वभावेन व्यावृत्तेरन्यथाऽनुपपत्तेरिति । न च भवति तदेकान्तविभिन्नावभासहेतुः । कुत इत्याह-मृत्स्वभावस्य तत्र-कपालपदार्थेऽनुभूयमानत्वात् कारणात् ॥ ___अथ ज्वरादिशमनौषधिनिदर्शनेन प्रतिनियतं मृत्पिण्डादिषु तथैकस्वभावानुभवनिबन्धनं किञ्चिदिष्यत इत्येतदाशङ्क्याह-प्रतिनियतेत्यादि । प्रतिनियतं च तत् एकस्वभावानुभवनिबन्धनं च-तुल्यस्वभावानुभवकारणं चेति विग्रहः, तस्य अभ्युपगमस्तस्मिन् सति पर्यायत:
.............. मनेतिरश्मि ................... ઉત્તરપક્ષ આ કથન પણ અયુક્ત છે, કારણ કે તેમાં અનુભવનો વિરોધ છે. તે આ પ્રમાણે - જેમ કપાલ, અમૃતસ્વભાવી ઉદકાદિથી, વ્યાવર્તમાન એવી અત્યંત વિલક્ષણ બુદ્ધિને ઉત્પન્ન કરવાના વ્યાવૃત્તિના સ્વભાવવાળો હોવાથી, તેનાથી તેનો એકાંતભિન્નપણે અવભાસ થાય છે.
તેમ તેનો મૃસ્વભાવી પિંડાદિથી પણ એકાંતભિન્નપણે અવભાસ થશે, કારણ કે, તેનાથી પણ તે તેવી જ વ્યાવૃત્તિવાળો છે... જો તેવો એકાંતભિન્ન અવભાસ ન થાય, તો તેનાથી તેવી વ્યાવૃત્તિવાળો પણ તેને ન માની શકાય... અને તેવો અવભાસ તો થતો નથી, કારણ કે મૃપિંડમાં રહેલા મૃત્સ્વભાવનો અનુભવ તો કપાલમાં પણ થાય છે જ.
(૧૬૫) પૂર્વપક્ષ જેમ અનેક ઔષધિમાં જ્વરશમનનો એક જ સ્વભાવ હોય છે, તેમ તેવી એક ચોક્કસ વસ્તુ કલ્પીશું કે જે ઘટ-મૃતિંડ વગેરેમાં મૃસ્વભાવરૂપ એક સ્વભાવના અનુભવનું કારણ थाय...
१. "तथाहीत्युपप्रदर्शने' इति क-पाठः। २. 'भावेभ्यो मृत्पिडा०' इति ङ-पाठः। ३. 'व्यावर्त्तमानाऽत्यन्त०' इति पूर्वमुद्रिते पाठः, अत्र तु क-पाठानुसारेण शुद्धिः कृता। ४. 'व्यावर्त्यमानात्यन्त०' इति पूर्वमुद्रिते पाठः, अत्र तु ङपाठानुसारेण शुद्धिः कृता।

Page #336

......*
२२४ अनेकान्तजयपताका
(द्वितीयः समानपरिणाम एवाभ्युपगत इति ने काचिन्नो बाधेति । अतो न चासौ कपालमृद् घटमृदः सर्वथाऽन्यैव, तदत्यन्तभेदे तस्या अमृत्त्वप्रसङ्गादिति स्थितम् ॥
(१६६) तत्तन्मृत्त्वेनान्वयः साधयितुमिष्टः, एतच्च मृत्त्वमधिकृतघटमृदोऽत्यन्तभिन्नायामपि घटान्तरकपालमृदि विद्यत एवेति व्यभिचारि तत् कथं न बाधेति ?
. ..... व्याख्या ................ पर्यायेण समानपरिणाम एवाभ्युपगतः प्रतिनियतशब्देन, इति-एवं न काचित् नः-अस्माकं बाधेति । अतो न चासौ कपालमृद् घटमृदः सर्वथाऽन्यैव, तदत्यन्तभेदे तस्या अमृत्त्वप्रसङ्गादिति स्थितं निगमनमेतत् पूर्ववत् ॥
पराभिप्रायमाह तत्तन्मृत्त्वेनेत्यादिना । तस्याः-विवक्षितकपालमृदः तन्मृत्वम्-अधिकृतघटमृत्त्वं तत्तन्मृत्त्वं तेन, तस्या एव तथाभावेनेत्यर्थः । अन्वयः साधयितुमिष्टो जैनस्य । मृत्त्वमत्र साधनम्, तन्मृत्त्वं तु साध्यम् । एतच्च मृत्त्वमधिकृतघटमृदः सकाशात् अत्यन्तभिन्नायामपि । कस्यामित्याह-घटान्तरकपालमृदि भिन्नसन्तानवतिन्यां विद्यत एवेति कृत्वा व्यभिचारि-अनैकान्तिकं तन्मृत्त्वेऽतन्मृत्त्वे च भावात् प्रमेयत्ववदनित्यत्वसिद्धौ । यस्मादेवं
..... मनेतिरश्मि ...... ઉત્તરપક્ષઃ તમે નામ બદલીને, ખરેખર તો બંને વચ્ચે સમાનપરિણામ જ માન્યો, તેમાં અમને વાંધો જ નથી... માટે કપાલમૃદ્નો જો ઘટમૃથી અત્યંતભેદ માનવામાં આવે, તો - તેની મૃદુરૂપતા જ ન રહેતાં – તેને અમૃતસ્વભાવી માનવાની આપત્તિ આવશે ! માટે બંનેને ભિન્ન ન મનાય, ફલતઃ बनेनो यि अमेह ५९छे.
(૧૬૬) પૂર્વપક્ષ ઘટમૃદ્દનું જ કપાલમૃરૂપે પરિણમન હોવાથી, તમે કપાલમૃદુ અને ઘટમૃદુનો सभ६ ४२वा माटे, भाj अनुमान ४२ छो - 'कपालमृद् विवक्षितघटमृदभिन्ना मृत्त्वात्' - पालना માટી ઘડાની માટીથી અભિન્ન છે, કારણ કે માટીરૂપ છે – પણ આ અનુમાનનો હેતુ વ્યભિચારી છે, અર્થાત્ સાધ્ય સિવાય પણ રહે છે, કારણ કે મૃત્વ તો, વિવક્ષિત (પાટલીપુત્રના) ઘડાની માટીથી અતિરિક્ત, મથુરાના ઘડાના કપાલમાં પણ રહે છે, જ્યાં વિવક્ષિતઘટમૃત્વનો અન્વય નથી.
ठेभ 'शब्दः, अनित्यः, प्रमेयत्वात्' से अनुमानमा अमेयत्वरेतु-अनित्यथामति नित्यमा પણ હોવાથી - વ્યભિચારીરૂપ હોઈ સ્વસાધ્યનો સાધક નથી બનતો, તેમ પ્રસ્તુત હેતુ પણ સ્વસાધ્યનો
........ .. विवरणम् ........ 21. मृत्त्वमत्र साधनम्, तन्मृत्त्वं तु साध्यमिति । अत्र हि परेण स्वमतिमोहान्मृत्त्वेन हेतुना किलाचार्येण कपालेषु विवक्षितघंटमृत्त्वं साधयितुमारब्धमास्त इत्युत्प्रेक्षितम् ।।
१. 'न कदाचिनो' इति क-पाठः। २. 'तदभ्यन्तरभेदे' इति क-पाठः। ३. 'भावप्रमेयत्व०' इति ड-पाठः । ४. 'स्वमितिमोहा०' इति क-पाठः। ५. 'घटे मृत्त्वं' इति क-पाठः ।

Page #337

अधिकार: )
व्याख्या- विवरण - विवेचनसमन्विता
(१६७ ) अत्रोच्यते-अधिकृतघटमृद एव स्वकपालमृत्त्वात् एकवस्तुसन्तानत्वात्, सतः सर्वथाऽसत्त्वानापत्तेः, तदुत्पत्त्यादिदोषप्रसङ्गात् । इति नैवासौ कपालमृद् घटमृदः सर्वथाऽन्यैव, तस्या एव तथाभावात्, अन्यथा बीजत्वेन कपालानुपपत्तेः, असत एव
२२५
व्याख्या
२
तत्-तस्मात् कथं न बाधा येनोच्यते 'नं काचिन्नो बाधेति ?' । एतदाशङ्क्याह-अत्रेत्यादि । अत्र उच्यते । किमित्याह - अधिकृतघटमृद एव स्वकपालमृत्त्वात्, बाधाऽभाव इति वक्ष्यमाणक्रियायोगः । 'स्व' ग्रहणं घटान्तरकपालमृद्व्यवच्छेदार्थम् । स्वकपालमृत्त्वं च एकवस्तुसन्तानत्वात् । एक एवासौ वस्तुसन्तानो भावाव्यवच्छेदेन । एकवस्तुसन्तानत्वं च सतः सर्वथाऽसत्त्वानापत्तेः । न हि सदसद् भवति । कुत इत्याह- तदुत्पत्त्यादिदोषप्रसङ्गात्, असदुत्पत्तितन्नाशसदन्तरोन्मज्जनप्रसङ्गादित्यर्थः । इति एवं नैवासौ कपालमृद् विवक्षिता घटमृदो विवक्षिताया एव सर्वथाऽन्यैव, अन्या तु भवत्यूर्ध्वाद्यपृथग्भवनात्मस्वभावनिवृत्त्या, किन्त्वन्यैव न । कुत इत्याह-तस्या एव - विवक्षितघटमृदः तथाभावात्-विवक्षितकपालमृत्त्वेन * અનેકાંતરશ્મિ ..
Page #338

२२६
अनेकान्तजयपताका ताका
(द्वितीयः सत्ताऽयोगादतिप्रसङ्गादिति । (१६८) न चैवं घटान्तरकपालमृदधिकृतघटमृदात्मिका, अतत्पूर्विकत्वात् सदन्तरस्य सदन्तरत्वविरोधात्, तद्भावेन इतरोच्छेदापत्तेः तद्वदितरस्या.............................. व्याख्या .................................... भावात् । भावश्च अन्यथा-अन्येन प्रकारेण तस्या एव तथाऽभवनलक्षणेन अबीजत्वेन हेतुना कपालानुपपत्तेः-विवक्षितकपालानुपपत्तेः । अनुपपत्तिश्च असत एव सत्ताऽयोगात् । अयोगश्च अतिप्रसङ्गात् तत्प्रतिनियतशक्त्यभावेन तद्वत् तदन्तरापत्तेरिति हृदयम् । न चैवमित्यादि । न चैवं घटान्तरकपालमृत् अविवक्षिता अधिकृतघटमृदात्मिका-विवक्षितघटमृदात्मिका । कुत इत्याह-अतत्पूर्विकत्वात् । सा-अधिकृतघटमृत् पूर्वा यस्याः-विवक्षितकपालमृदः सा तत्पूविका, न तत्पूर्विका अतत्पूर्विका, तद्भावस्तस्मात् । इहैव युक्तिमाह सदन्तरस्येत्यादिना । सदन्तरस्यअधिकृतघटमृदादेः सदन्तरत्वविरोधात्-घटान्तरकपालमृत्त्वादिविरोधात् । एनमेवाह-तद्भावेन... ..
.... मनेतिरश्मि ...... કારણ કે પૂર્વના કોઈ માટી વગેરે કારણ વિના, અભાવમાંથી કપાલરૂપ સત્ પદાર્થ ઉત્પન્ન થઈ શકે નહીં. જો અભાવમાંથી કપાલની ઉત્પત્તિ માનો, તો, સર્વ વસ્તુની ઉત્પત્તિ થઈ શકશે; (કારણ કે તંતુ વગેરેમાં પટને ઉત્પન્ન કરવાની નિયત શક્તિ હોવાથી તંતુમાંથી પટ જ ઉત્પન્ન થાય, ઘટ નહીં. પણ અભાવમાં તો કોઈ શક્તિ નથી, તે તુચ્છ છે, એટલે તે નિયત કાર્ય ન કરી શકે. કાં તો मे आर्यन रे, i' तो ना ४ आर्य रे...) ___(१६८) प्रश्न : पौधानी मा1३५, ४भ पा घाना पालनी माटी छ, तेम मा धान पालना માટી પણ કેમ ન બને?
ઉત્તર : કારણ કે પા ઘડાની માટી પૂર્વક, માત્ર ૫ ઘડાના કંપાલની માટી જ છે, મા ઘડાના કપાલની માટી નહીં, તેથી મા ઘડાના કપાલની માટીને પા ઘડાની માટીરૂપ ન માની શકાય.
કારણ કે એક સત્ વસ્તુ (પા.ઘડાની માટી) બીજી સત્ વસ્તુ મા.કપાલની માટી) રૂપ બનતી नथी - तेमा विरोध छे... थाय तो, जी वस्तुनो (भा.पासनी माटीनो) सर्वथा नाश थाय...
વળી, તેની જેમ, પા.કપાલમૃદુનો પણ નાશ થશે, કારણ કે તેનું કોઈ ઉપાદાનકારણ જ નહીં २४. (3भ नही २४ ? तो 3-) तेनु पाहीन.२९ - ५.५८६ तो भा.पालमृड्ने उत्पन्न ४३ छे. माम, पा.पालमृ६ नितु थशे.
................. विवरणम् ......... 22. तत्प्रतिनियतशक्त्यभावेन तद्वत् तदन्तरापत्तेरिति । तस्य-असत: प्रतिनियताया:-विवक्षितैककार्यजनिकाया: शक्तेरभावेन हेतुना तद्वत्-विवक्षितकार्यवत् तदन्तरापत्ते:-कार्यान्तरभवनप्रसङ्गात् ।।
* घडो, 'पा' भेटले पाटलीपुत्रसंधी सम४यो भने 'मा' भेटले मथुरासंधी समपो.
१. 'चैवमित्यादिना । न' इति क-पाठः ।

Page #339

अधिकारः)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
२२७
...
तदुपादानत्वप्रसङ्गात्, अहेतुकत्वापत्तेः, युक्त्यनुभवविरोधात् । मृत्समानपरिणामा तु
................ व्याख्या ........... सदन्तरस्य सदन्तरत्वभावेन अधिकृतघटमृदादेः, घटान्तरकपालमृदादिभावेनेत्यर्थः । किमित्याहइतरोच्छेदापत्तेः-घटान्तरकपालमृदाधुच्छेदापत्तेः, अधिकृतघटमृदादौ तत्प्रवेशादित्यर्थः । ततः किमित्याह-तद्वदितरस्येति । अत्र तद्वदिति घटान्तरकपालमृदाधुच्छेदापत्तिवदितरस्य-सदन्तरस्याधिकृतघटमृदादिनिबन्धनस्य विवक्षितकपालमृदादेरुच्छेदापत्तिः । कुत इत्याह-अतदुपादानत्वप्रसङ्गात्, तत्-अधिकृतघटमृद्वस्तु उपादानं यस्य सदन्तरस्य-विवक्षितकपालमृल्लक्षणस्य तत् तदुपादानं तद्भावस्तदुपादानत्वं तस्य नञा प्रतिषेधः, न तदुपादानत्वमतदुपादानत्वम्, तत्प्रसङ्गात्, तस्यान्यत्र प्रविष्टत्वादित्यर्थः । यदि नामैवं ततः किमित्याह-अहेतुकत्वापत्तेः, ईतरस्य
......... मनेतिरश्मि (भा थयो भूगअंथनो शार्थ... वे व्याज्या-वि१२९।न। माघारे तेना भावार्थ ५२ ४६-)
भावार्थ : बौद्ध : पा. घाना पालना भाटी, ठेभ भा. घ31नी भाटी साथे अन्वय नथी. २५ती, તેમ પા. ઘડાની માટી સાથે પણ નહીં રાખે, કારણ કે એ પણ છે તો કપાલની જ માટી ને ! અહીં अनुमान प्रयोग सावो थशे - “पाघटकपालत्मृत्, न पाघटमृदात्मिका, कपालमृत्त्वात्, माघटकपालमृद्वत्' - આ અનુમાનથી તો, ઘડાની માટીનો, સ્વકપાલમાં પણ અન્વય નહીં થૈઈ શકે.
અહીં વ્યાપક એવા સંબંધિત્વની અનુપલબ્ધિ છે. (કપાલમૃત્ત્વહેતુથી પા.ઘટમૃદુ અને કપાલમૃમાં સંબંધિતાની અનુપલબ્ધિ બતાવી.) હવે વ્યાપકના અભાવથી વ્યાખનો (સંબંધિત્વના અભાવથી વ્યાપ્ય એવા નિત્યત્વનો – અન્વયનો) અભાવ સિદ્ધ થાય એટલે તો તેમાં અન્વય સિદ્ધ થશે નહીં.
... .... विवरणम् ... ____23. 'अधिकृतघटमृदादौ तत्प्रवेशादित्यर्थः' इत्यादिकस्य 'तस्यान्यत्र प्रविष्टत्वादित्यर्थः' इति पर्यन्तस्यायमभिप्राय:-इह बौद्धः प्राह-यथा ‘पाटलिपुत्रक' घटस्य सम्बन्धिनी कपालमृत् न 'माथुर' घटेन सह कञ्चनान्वयमावहति, एवं ‘पाटलिपुत्रक' घटेनापि कपालमृत्त्वात्तस्याः । प्रयोग:-या या कपालमृत् सा सा न तत्सम्बन्धिनी, कपालमृत्त्वात्, यथा 'माथुर घटकपालमृत् कपालमृच्चेयमतो न तत्सम्बन्धिनीति व्यापकत्वानुपलब्धि: ।। अत्र सूरि: प्राह-न ह्यस्माभिः कपालमृत्त्वमानं मृन्मयनिबन्धनमभ्युपगम्यते, किन्तु
જ અન્વયને અસિદ્ધ કરવા પાછળ બૌદ્ધનો એ આશય છે કે, કોઈ અનુગત અંશ ન રહેવાથી, માત્ર પર્યાયરૂપતા જ સિદ્ધ થતાં, ક્ષણિકતાની જ સિદ્ધિ થશે.
१. 'कृतमृदादेः' इति ङ-पाठः । २. 'तस्यानया प्रतिषेधः' इति क-पाठः । ३. 'इतरस्य सदन्तरस्य प्राग्' इति क-पाठः। ४. 'काञ्चानान्वयमावहति' इति च-पाठः । ५. 'तस्याः प्रयोगः' इति क-पाठः, पूर्वमुद्रिते तु 'कपालमृदः तस्याप्रयोगः' इति पाठः । स चाशुद्धत्वात् N-0-प्रतानुसारेण संशोधितः । ६. 'तस्य सम्बन्धिनी' इति च-पाठः । ७. 'कपालमृच्चे०' इति क-पाठः । ८. 'व्यापकत्वानुपकत्वानुपलब्धिः ' इति ख-पाठः । ९. 'मात्राय निबन्धन०' इति कपाठः । 'मात्रमन्मयनिबन्धन०' इति तु ख-पाठः, पूर्वमुद्रिते तु 'मात्रमृन्मयनि०' इति पाठः । अत्र तु N-प्रतानुसारेण शुद्धपाठः संस्थापितः ।

Page #340

२२८ अनेकान्तजयपताका
(द्वितीयः भवति, तथाप्रतीतेः । न चैतावर्दन्वयलक्षणम्, अपि त्वनेकस्वभावे वस्तुनि तत्तन्मृत्त्वम्,
............ व्याख्या ....... प्रानिदर्शितस्वरूपस्य, एवं युक्त्यनुभवविरोधात् कारणात्, न घटान्तरकपालमृदधिकृतघटमृदात्मिकेति योजनीयम्, किन्तु मृत्समानेत्यादि । मृत्समानपरिणामा तु भवति घटान्तर
....... मनेतिरश्मि ....... સ્યાદ્વાદીઃ અમે કંઈ કપાલમૃત્ત્વને અન્વયનું કારણ નથી માનતાં, પણ પાટલિપુત્રીય ઘટના વર્ણગંધરસાદિ ધર્મોના અન્વયરૂપે જે તપૂર્વત્વ છે; તેને જ અન્વયનું કારણ માનીએ છીએ, અને એ तो माथुरीय पालमृद्दभत नथी. ४... भेटले तेना 43 व्यत्मियार न मापी शाय...
साम, ५.५८थी स्वासY६ ४ उत्पन्न याय, माथु२४पालमृ६ नहीं... ये थाय तो માથુરકપાલમૃદુ, માથુરઘટમૃથી અજન્ય થવાથી તેને માથુરકપાલમૃદુ કહેવાય જ નહીં, અને તેથી तो तेनी अमाव ४ थय...
તેમ પરમાર્થથી, માથુરકપાલમૃદ્દનો પા.કપાલમૃદ્રમાં પ્રવેશ થઈ ગયો, કારણ કે બેનું જુદું જ્ઞાન થતું નથી. (માથુરકપાલમૃદુ, પા.ઘટમૃથી જન્ય હોવાથી તે પણ પા.કપાલમૃદુ થઈ ગઈ. તેમાં જ माथु२४ासमुनो प्रवेश गयो, तेथी तो तेनो ७६ थयो...)
તેમ પા.ઘટ પણ મા.કપાલને જ ઉત્પન્ન કરતો હોવાથી, પોતાના કપાલને જુદો તો ઉત્પન્ન ४२तो नथी, मेटले ५1.5पासनी ५९ म.पालमा प्रवेश थवाथी ५.७पासनी ५९॥ ७७६ थयो...
मारीत, मा.घाना पासनी माटी मने पा.घाना पासनी माटी- बनेनो ७६ थवानी આપત્તિ આવે, પરંતુ એવું તો કોઈને ઇષ્ટ પણ નથી અને કદી જોવાતું પણ નથી, કારણ કે તેમાં યુક્તિઅનુભવ બંનેનો વિરોધ છે. તેથી પાઘડાની માટીનો અન્વયે માત્ર પા.ઘટકપાલની માટીમાં જ માનવો
............... विवरणम् ......... 'पाटलिपुत्रक' घटवर्णगन्धरसादिधर्मान्वयेन तत्पूर्वकत्वम्, तच्च ‘माथुर घटकपालमृदि नास्ति । अतो न तया ‘पाटलिपुत्रीय'घटकपालेष्वन्वयव्यभिचार उद्भावनीय: । एवं च ‘पाटलिपुत्र'घटात् स्वकपालमृदेव जन्म लभते, न तु 'माथुर घटकपालमृत्, अन्वयनिबंधनतद्वर्णरसगंधस्पर्शादिधर्मानुगमाभावात् । यदि च पाटलिपुत्रकघटान्माथुरघटकपालमृत् स्यात्, तदा ‘माथुर घटकपालमृदो ‘माथुर घटाजन्यत्वेन ‘माथुर'घटकपालमृदिति ज्ञानाभिधानायोगेन चाभावव्यवहारयोग्यैव सा स्यात् । एवं च परमार्थचिन्तायां 'माथुर'घटकपालमृद: ‘पाटलिपुत्रक'घटकपालमृदि प्रवेश आपन्न: पार्थक्यानुपलम्भप्रसङ्गवशेनेति । एवं च 'पाटलिपुत्रक'घटस्यापि परमार्थतो 'माथुर' घटकपालेषु व्यापारात् स्वकपालानां पृथगजन्मप्रसङ्गेन तेषां तेषु प्रवेशादुच्छेद एव स्यात् । न चैतद् दृष्टमिष्टं वा कस्यचिदिति ।।
..........
१. 'दन्वयनिमित्तं' इति क-पाठः । २. प्रेक्ष्यतां २२६तम पृष्ठम्। ३. 'परिणामानुभवति' इदि क-ड-पाठः । ४. धर्मा च येनातत्० इति क-पाठः। ५. 'न माथुर०' इति क-पाठः। ६. 'योग्येव सा' इति च-पाठः। ७. 'लम्भेन प्रसङ्गो वशेन' इति क-पाठः। ८. 'एवं पाटलि०' इति च-पाठः। ९. पूर्वमुद्रिते तु 'पृथग् जन्म०' इति पाठ उपन्यस्तः, अत्र तु0-प्रतानुसारेण शुद्धपाठस्य स्थापना कृता ।

Page #341

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
. २२९ एतच्च तद्रूपशक्तिपरिणामादिसङ्गतं तत्तथाभावाध्यवसायहेतुरविगानप्रतीयमानं विशिष्टमेव, इति नात्यन्तभिन्नायां मृदि वर्तत इति बाधाऽभावः ॥
.................. व्याख्या ........................................... कपालमृत् । कुत इत्याह-तथाप्रतीतेः तथा-मृत्समानपरिणामतया प्रतीते:-परिच्छेदात् । अधिकृतघटकपालमृद्यप्ययमेवास्त्विति तद्वदन्वयाभाव इति एतदाशङ्क्याह-न चैतावदित्यादि । न चैतावत्-समानपरिणाममात्रम् अन्वयलक्षणम्, अपि तु अनेकस्वभावे वस्तुनि-घटमृदादौ तत्तन्मृत्त्वमिति पूर्ववत् । एतच्च-तत्तन्मृत्त्वं तद्रूपशक्तिपरिणामादि-सङ्गतम्-अधिकृतघटमृद्रूपशक्तिपरिणामादिना सङ्गतं-युक्तियुक्तम् । 'आदि'शब्दात् तद्गन्धादिग्रहः । एतदेव विशिष्यतेतत्तथाभावाध्यवसायहेतुः तस्याः-अधिकृतघटमृदस्तथाभावः-विवक्षितकपालमृद्भावस्तत्तथाभावस्तस्मिन्नध्यवसायस्तत्तथाभावाध्यवसायस्तथा तत्स्वरूपग्राहको बोधविशेषस्तस्य हेतुः-कारणं तत्तन्मृत्त्वम्, तथा च सोऽयं घट इति तत्कपालेषु भवत्यध्यवसायः । एवमविगानप्रतीयमानं विशिष्टमेव तत्तन्मृत्त्वमिति नात्यन्तभिन्नायां मृदि, प्रक्रमाद् घटान्तरकपालमृदि, वर्तत इतिएवं बाधाऽभावः । ततश्च साधूक्तं 'न काचिन्नो बाधेति' ।।
......... मनेतिरश्मि .... જોઈએ. મા.ઘટકપાલની માટીમાં નહીં.
હા, મા ઘટકપાલની માટી તે માટીના સમાનપરિણામવાળી તો છે જ, કારણ કે માટીના સમાનપરિણામરૂપે જ તેનો અનુભવ થાય છે... પરંતુ સમાનપરિણામ હોવા માત્રથી, પા.ઘટનો મા.ઘટકપાલની માટીમાં અન્વય થઈ જાય એવું નથી.
પૂર્વપક્ષ સમાનપરિણામવાળામાં પણ અન્વય ન થતો હોય, તો પછી, પા.ઘટકપાલમૃદુ પણ પા.ઘટમૃદુને સમાનપરિણામવાળી જ છે અને એટલે તો તેમાં પણ અન્વયનો અભાવ થશે. - ઉત્તરપક્ષ : જુઓ ભાઈ; સમાનપરિણામમાત્રથી અમે અન્વય કહેતા જ નથી, પણ અનેક स्वभाववाणी (भृत्त्व, घटत्व, पाटलीपुत्रीयत्व.. वगैरे) वस्तुभां तत् तत् मृत्वम् मे ४ अन्वय छे. अर्थात् घट, सामने स्वभाववाणी वस्तु (भाटी)मां पा.५८मृत्त्व - मा.घटमृत्त्व मे ४ अन्वय છે, એટલે કપાલમૃદુનું ઘટમૃત્વરૂપે હોવું તે જ અન્વય છે, તેનું કારણ મૃદુ અનેકસ્વભાવી છે તે છે (માટી અનેકસ્વભાવી હોવાથી તે માટીનું ઘટ-કપાલાદિ મૃરૂપે પરિણમન અબાધિત હોવાથી, માટીનું, તત્તત્ મૃત્ત્વ તે જ એન્વય છે.)
પૂર્વપક્ષ તે બધા મૃત્વ એક જ છે, તત્કૃત્ત્વ કંઈ વિશિષ્ટ નથી અને તો પછી તે મૃત્વ તો મા.ઘટ/ ४ालमा डोपाथी, पूर्वोत. व्यभिया२ मावशे ४...
उत्त२५क्ष : ना, प.पालभृत्व से या.घट हुन। ३पाहिथी (३५, शक्ति, ५२॥म, चाहिथी) યુક્ત હોવાથી “આ પા.ઘટનું જ ઠીકરું છે એવા જ્ઞાનનું કારણ છે, એટલે વિરોધ વિના સહુને તે રીતે
१. 'मेवास्ति तद्वद०' इति क-पाठः , 'मृदप्यमेवास्त्विति' इति पूर्वमुद्रितपाठः, अत्र D-I-F-G-प्रतपाठः। २. 'परिणामादिना गतं' इति क-पाठः। ३. 'हेतुस्तया अधि०' इति ङ-पाठः। ४. २२४तमे पृष्ठे ।

Page #342

++++++
२३० अनेकान्तजयपताका
(દ્વિતીય - (१६९) एवमन्वयव्यतिरेकवद् वस्तुसिद्धौ यदपि परैश्चोद्यते-“तथापि तत्र किञ्चिन्निवर्तत एवापरं तिष्ठत्येवेति तद्भेदापत्त्याऽनेकान्तवादहानादि", तदपि परिहृतमेव, केवलोभयासिद्धेः, वस्तुन एव शबलरूपत्वात् निवर्तमानस्य कथञ्चिदनिवर्तमाना
જ ચીરહ્યા . अतिदेशेन दूषणान्तरं परिहरन्नाह-एवमित्यादि । एवम्-उक्तनीत्या अन्वयव्यतिरेकवद् वस्तुसिद्धौ सत्यां यदपि परैश्चोद्यते कुशाग्रीयबुद्धिभिः तथापि तत्र-नित्यानित्ये वस्तुनि किञ्चिन्निवर्तत एव, अन्यथैकान्तनित्यत्वापत्तेः; अपरं तिष्ठत्येव, अन्यथैकान्तानित्यतापत्तेः । इति-एवं तयोः-निवर्तमानतिष्ठतोर्भेदापत्त्या कारणेन अनेकान्तवादहानादि-अनेकान्तवादहानं निवर्तमानस्यैकान्तानित्यतया तिष्ठतश्च नित्यतया, 'आदि'शब्दात् तदेकान्तदोषश्चोक्तनीत्येति, तदपि परिहृतमेव । कुत इत्याह-केवलोभयासिद्धेः केवलयोरुभययो:-निवर्तमान-तिष्ठतोः
અનેકાંતરશ્મિ ... પ્રતીત થતું તે વિશિષ્ટમૃત્ત્વ જ છે. એટલે માં.કપાલમૃમાં તે નથી જ અને તેથી વ્યભિચાર પણ નથી.
સારઃ અવિરોધપણે પ્રતીત થતાં વિશિષ્ટ પ્રકારના તત્તમૃત્ત્વને જ હેતુ બનાવી, વિવક્ષિતઘટકપાલની માટીમાં, વિવક્ષિતઘટની માટીનો અન્વય સિદ્ધ કરીએ છીએ. તે આ પ્રમાણે -- “તમૃદ્ વિક્ષતયટમૃમિના મૃત્વા” – આવો મૃત્ત્વરૂપ હેતુ, સાધ્યથી અત્યંત ભિન્ન મા. ઘટકપાલની માટીમાં ન હોવાથી, વ્યભિચાર પણ નહીં આવે, માટે કોઈ જ બાધ ન હોવાથી, અમે જે કહ્યું હતું કે, “અહીં અમને બાધા નથી” - તે બરાબર જ છે, માટે વસ્તુને અન્વય-વ્યતિરેકવાળી જ માનવી જોઈએ.
* અનેકાંતવાદહાનિનો નિરાસ (૧૬૯) પૂર્વોક્ત રીતે, ભેદભેદવાળી વસ્તુની સિદ્ધિ થવાથી, બીજાઓ વડે જે કહેવાય છે કે - “નિત્યાનિત્યરૂપ વસ્તુમાં, પર્યાયરૂપ કોઈક અંશ તો નિવૃત્ત થાય જ છે, નહીંતર એકાંત નિત્યતાની આપત્તિ આવશે અને દ્રવ્યરૂપ કોઈક અંશ તો સ્થાયી રહે જ છે, નહીંતર એકાંત અનિત્યતાની આપત્તિ આવશે. હવે અહીં, નિવર્તમાન અને સ્થાયી બંને અંશનો ભેદ જ માનવો પડશે અને તેથી તો અનેકાંતવાદની હાનિ જ થશે, કારણ કે પર્યાયરૂપ નિવર્તમાન અંશ તો એકાંતે અનિત્ય છે અને દ્રવ્યરૂપ સ્થાયી અંશ તો એકાંતે નિત્ય છે... ફલતઃ કોઈ એક જ અંશ નિત્યાનિત્યરૂપ બની શકશે નહીં.
(સ્પષ્ટીકરણ : એક અંશ નિત્ય, એક અંશ અનિત્ય હોવાથી અને તે બેનો ભેદ હોવાથી, નિત્યાનિત્યરૂપ કોઈ નહીં રહે અને તેથી અનેકાંતવાદની હાનિ થશે...) ઉપરાંત જે અંશ નિત્ય છે તેમાં એકાંતનિત્યના દોષો અને જે અંશ અનિત્ય છે તેમાં એકાંતઅનિત્યના દોષો આવશે.” તે સંપૂર્ણ કથનનો પરિહાર થાય છે, કારણ કે માત્ર નિવર્તમાનરૂપ પર્યાયાંશ કે માત્ર અનિવર્તમાનરૂપ
૨. “ઢોષાશો ' કૃતિ -પાd: I ૨. “મોનિવર્સ' ત -પાઠ: I

Page #343

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
२३१ व्यतिरिक्तस्वभावत्वात्, तत्तदनुभवसिद्धेस्तदेतदित्यवगमात्, न तदवेदिनोऽक्षयोपशमात्, अनिवर्तमानस्यापि कथञ्चिन्निवर्तमानाव्यतिरिक्तस्वभावत्वात्, स्वभावस्य चापर्यनुयोगात्,
................. व्याख्या ............ ............... असिद्धेः कारणात् परिहृतम् । एतदेव भावयति वस्तुन इत्यादिना । वस्तुन एव शबलरूपत्वात्, उक्तनीतेः । एवं च निवर्तमानस्य कथञ्चित्-केनचित् प्रकारेण तत्सम्बन्धबीजनिबन्धनेन अनिवर्तमानाव्यतिरिक्तस्वभावत्वात् । एतत् स्वभावत्वं च तत्तदनुभवसिद्धेः तस्मिन्ननिवर्तमाने तदनुभवसिद्धेः-निवर्तमानानुभवसिद्धेः । सिद्धिश्च तदेतदित्यवगमात् कपालेषु घटकपालानीति परिच्छेदात् । नायं 'नालिकेर'द्वीपवासिनः प्रथमदर्शन इत्याशङ्कापोहायाह-न तदवेदिनोऽक्षयोपशमात् । कपालेषु न घटकपालानीति परिच्छेदः, कस्य ? तदवेदिनः-घटावेदिनः । कस्मादित्याह-अक्षयोपशमात्-क्षयोपशमाभावात् । धूमाग्निजन्यत्ववदिति भावनीयम् ।।
लेशतः प्रासङ्गिकमभिधाय प्रकृतमेवाह-अनिवर्तमानस्यापि कथञ्चिदिति पूर्ववत् निवर्तमानस्वभावाव्यतिरिक्तस्वभावत्वात् तत्तदनुभवसिद्धरित्यादि यथायोगं योजनीयम् । किमयमेवम्भूतस्वभाव इत्येतत्परिजिहीर्षयाऽऽह-स्वभावस्य चापर्यनुयोगात्-पर्यनुयोगा
................. मनेतिरश्मि .................. દ્રવ્યાંશ-બંનેમાંથી એકેનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ સિદ્ધ જ નથી.
પ્રશ્નઃ બંનેનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ કેમ નથી?
ઉત્તર : કારણ કે દરેક વસ્તુ શબલરૂપ છે, માટે (૧) નિવર્તમાન પર્યાયાંશ સ્વભાવ પણ, અનિવર્તમાન એવા દ્રવ્યાંશથી કથંચિત્ અભિન્ન છે, કારણ કે તે દ્રવ્યનો પર્યાય છે' - એવા સંબંધ હોવાનું કારણ તો ઊભું જ રહે છે. અર્થાતુ પર્યાયાંશનો સ્વભાવ સર્વથા નિવર્તમાન જ નથી, પણ કથંચિત્ અનિવર્તમાન પણ છે, એટલે જ તો કપાલમાં પણ ઘટપર્યાયની પ્રતીતિ થાય છે, જો પર્યાય સર્વથા નિવર્તમાન જ હોત, તો કપાલમાં “આ ઘડાના કપાલ છે એવી પ્રતીતિ શી રીતે થાત?
પ્રશ્નઃ જો કપાલાવસ્થામાં પણ ઘટપર્યાય અનિવર્તમાન હોય, તો નાળિયેર દ્વીપવાસી વ્યક્તિને જેણે ક્યારેય ઘડો જોયો નથી, તેને પણ, પ્રથમદર્શને જ કપાલમાં “આ ઘડાના કપાલ છે' એવો બોધ થવો જોઈએ ને? પણ થતો તો નથી, પછી ઘટપર્યાય અનિવર્તમાન શી રીતે ?
ઉત્તર : જેમ ધૂમ અગ્નિજન્ય હોવા છતાં પણ, જેને તેવો ક્ષયોપશમ ન હોય તે વ્યક્તિને અગ્નિજન્યત્વનો બોધ નથી થતો, તેમ ઘટપર્યાય અનિવર્તમાન હોવા છતાં પણ, નાળિયેરદ્વીપવાસી વ્યક્તિને, તેવો ક્ષયોપશમ જ નથી, કે જેથી કપાલમાં ઘટપર્યાયનો બોધ થઈ શકે. તેથી નિવર્તમાન પર્યાયાંશ સર્વથા અનિત્ય જ નથી, નિત્ય પણ છે.
(૨) અનિવર્તમાન દ્રવ્યાંશનો સ્વભાવ પણ, નિવર્તમાન એવા પર્યાયાંશથી કથંચિત્ અભિન્ન છે, અર્થાત્ દ્રવ્યાંશનો સ્વભાવ સર્વથા અનિવર્તમાન જ નથી,કથંચિત્ નિવર્તમાન પણ છે, તેથી
१. 'वत् अनिवर्त०' इति क-पाठः ।

Page #344

....
२३२ अमेकान्तजयपताका
(द्वितीयः न्याययुक्तत्वात्, अन्यथा वस्त्वनुपपत्तेरिति ॥
......... व्याख्या .. भावात् । अभावश्च न्याययुक्तत्वात् । अनुभवसहायत्वेन विपक्षे बाधामाह-अन्यथा वस्त्वनुपपत्तेः । तद्भेदाभेदमन्तरेण निवर्तमान-तिष्ठतोरग्रहणेनाभावप्रसङ्गादित्युक्तप्रायम् । ततश्चैतदुक्तं भवति-अनेकान्तात्माके तस्मिन् वस्तुतत्त्वे एकान्तविकल्पानवसर एव, यथा मेचके एकान्तकृष्णादिविकल्पस्य । एवं त न तत्र किञ्चिदेकान्तेन निवर्तते, नापि तिष्ठति । किं तर्हि ? वस्त्वेव तत् तथा भवतीति सिद्धमेतत् । एवंविधे चास्मिन् एकान्तविकल्पनं सत्त्वादिनाऽग्न्यौष्ण्यादिप्रतिषेधकल्पमिति भावितस्याद्वादमार्गेणापकर्णयितव्यम् । इति अलं विस्तरेण ।।
... मनेतिरश्मि * અનિવર્તિમાન દ્રવ્યાંશ સર્વથા નિત્ય જ નથી, અનિત્ય પણ છે.
પ્રશ્નઃ આ તે કેવો વિચિત્ર સ્વભાવ? નિવર્તમાન તે જ અનિવર્તમાન ? અનિવર્તમાન તે જ निवर्तमान ?
ઉત્તરઃ સ્વભાવનો કદી પ્રશ્ન કરી શકાય નહીં. સૂર્ય કેમ પ્રકાશે છે? તે પ્રશ્ન જ અસ્થાને છે. વળી, જો એવો સ્વભાવ ન હોય - નિવર્તમાન અનિવર્તમાનનો ભેદભેદ ન હોય તો વસ્તુનું અસ્તિત્વ જ નહીં રહે, કારણ કે ભેદભેદ વિના તેનું જ્ઞાન જ નહીં થાય. તે આ રીતે --
(१) द्रव्य-५यायनो मे ०४ डोय, तो - बनेनो संबंध ४ न घटवाथी - 'भा द्रव्यनो मा ५याय निवृत्त थाय छ' मेवो लो५ ४ थी राते थशे ?, मने (२)ो जनेनो समेह ०४ डोय, तो - પર્યાય પણ દ્રવ્યરૂપ બની જતાં – વસ્તુ અવિચલિત જ બની જશે, તો પછી “આ ઘડો તૂટી ગયો’ એવો બોધ શી રીતે થશે?
આ રીતે, એકાંત ભેદ કે અભેદમાં વસ્તુનો અભાવ જ થતો હોવાથી, દ્રવ્ય-પર્યાયનો ભેદભેદરૂપ સ્વભાવ જ માનવો જોઈએ. એટલે આવો સ્વભાવ યુક્તિયુક્ત હોવાથી કોઈ પ્રશ્નનો અવકાશ નથી.
............ विवरणम् .. 24. तद्भेदाभेदमन्तरेण निवर्तमान-तिष्ठतोरग्रहणेनाभावप्रसङ्गादिति । तयो:-द्रव्य-पर्याययोर्भेदाभेदमन्तरेण-विना किमित्याह-निवर्तमान-तिष्ठतोरंशयोरग्रहणेन हेतुना अभावप्रसङ्गात् । अयमत्रा-भसन्धि:भेदाभेद एव सति द्रव्यपर्याययोनिवर्तमान-तिष्ठतोरंशयोर्ग्रहणमुपपद्यते । एकान्ततो भेदे तु कथमस्येदं निवर्तते इति व्यपदेश: । अभेदे त्वविचलितरूपत्वात् कथं निवृत्तिग्रहणम् ? अंत एकान्तभेदेऽभेदे च सति वस्तुनोऽभाव एव स्यादिति ।।
१. पूर्वमुद्रिते तु 'तिष्ठतोः अंशेन ग्रहणेन' इत्यशुद्धपाठः, अत्र तु J-प्रतानुसारेण 'तिष्ठतोरंशयोरग्रहणेन' इति पाठशुद्धिः कृता। २. 'एकान्ताभेदे' इति क-पाठः। ३. 'अथ' इति ख-च-पाठः ।

Page #345

ધાર:) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
२३३ (१७० ) ने चेह किञ्चिन्न निवर्तते, एकान्तानिवृत्तौ तद्विलक्षणबुद्ध्यभावतः कपालप्रतिपत्त्यसिद्धेर्विशेषाभावात् तस्याप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकस्वभावत्वात् । न चोर्ध्वाद्याकार एव कपालाद्याकारः, प्रतीत्यादिभेदतः तद्भेदसिद्धेः, न चासन्ताविमौ, तथा
न चेत्यादि । न च इह-वस्तुनि किञ्चिन्न निवर्तते, अपि तु निवर्ततेऽपि किञ्चित् । कुत इत्याह-एकान्तेत्यादि । एकान्तानिवृत्तौ सत्यां तत्तत्त्वेन तद्विलक्षणबुद्ध्यभावतः, प्रक्रमाद् घटविलक्षणबुद्ध्यभावतः कारणात् । किमित्याह-कपालप्रतिपत्त्यसिद्धेः । असिद्धिश्च विशेषाभावात् । विशेषाभावश्च तस्य, प्रक्रमाद् घटवस्तुनः अप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकस्वभावत्वात् । न चेत्यादि । न च ऊर्ध्वाद्याकार एव-एकान्तेन कपालाद्याकारः प्रतीत्यादिभेदतः ।
અનેકાંતરશ્મિ ... - અનેકાંતવાદમાં એકાંતગત દોષોનો અનવકાશ (૧૭૦) જેમ મેચક મણિમાં ‘કાળો હોય તો, પીળો કેમ ?' વગેરે વિકલ્પોનો અવકાશ નથી, તેમ અનેકાંતાત્મક વસ્તુતત્ત્વમાં પણ, એકાંતપક્ષભાવી વિકલ્પોનો અવકાશ નથી. (આશય : નિત્યાનિત્યતા વસ્તુની જ છે. એક અંશમાં નિત્યતા, બીજા અંશમાં અનિત્યતા તેવું નથી, કારણ કે બંને અંશ ભિન્નભિન્ન છે, એટલે જ નિત્ય-અનિત્યના વિકલ્પો શક્ય નથી.) અનેકાંતાત્મક વસ્તુતત્ત્વમાં, એકાંતે કશું નિવૃત્ત પણ નથી થતું અને એકાંતે કશું સ્થાયી પણ નથી રહેતું, કારણ કે વસ્તુ જ કથંચિત્ નિવૃત્ત થાય છે અને સ્થાયી રહે છે - આવા યથાર્થ સ્વભાવવાળી વસ્તુમાં કરાતા વિકલ્પો તો, અગ્નિની ઉષ્ણતાના પ્રતિષેધ માટે કરાતા વિંકલ્પોની જેમ, સ્યાદ્વાદમાર્ગથી ભાષિત વ્યક્તિને શ્રવણીય બનતાં નથી.
. . કથંચિ નિવૃત્તિ-અનિવૃત્તિભાવની સિદ્ધિ
વસ્તુનો કોઈ પણ અંશ નિવૃત્ત નથી થતો - એવું નથી, અર્થાત્ કોઈક અંશ તો નિવૃત્ત થાય જ છે. જો કોઈપણ અંશની નિવૃત્તિ ન થતી હોત, તો ઘટપર્યાય અપ્રશ્રુત-અનુત્પન્ન-સ્થિર એકસ્વભાવી બનવાથી – પૂર્વ અપર અવસ્થામાં કોઈ ભેદ જ ન રહેવાથી, ઘટ કરતાં વિલક્ષણ બોધ જ નહીં થાય... એટલે કપાલનો બોધ સિદ્ધ જ નહીં થાય.
વિવરમ્ ... 25. તત્તત્ત્વનેતિ | તસ્ય-ધર્વસ્તુનો વિસ્વનિતપવૅન તત્ત્વ-પવિત્વમેવ તેન |
અગ્નિનો ઉષ્ણતાસ્વભાવ (૧) સત્ છે, કે (૨) અસત્? જો સત્ હોય તો સૌથી પહેલા અગ્નિનું સ્વરૂપ જ બળી જવું જોઈએ, પણ એવું તો દેખાતું નથી અને જો અસતું હોય તો તેના દ્વારા કોઈનું પણ દહન ન થવું જોઈએ.. આમ, વિકલ્પો ન ઘટવાથી અગ્નિનો ઉષ્ણતાસ્વભાવ માની શકાય નહીં - આવા કુવિકલ્પોની જેમ, એકાંતવાદીએ કરેલ કુવિકલ્પો પણ શ્રવણીય બનતા નથી.
૨. ‘વેદ ન શિન્ન' રૂતિ -પટિ: I ૨. ‘વસ્તુનિ ન શિન્ન' રૂતિ -પ4િ: I

Page #346

२३४
अनेकान्तजयपताका
(દ્વિતીય प्रतिपत्तेः । न च द्विचन्द्रादिप्रतिपत्तिवद् भ्रान्तेयम्, अविगानतस्तद्भावात् । (१७१) न च चित्रे निम्नोन्नतप्रतिपत्त्या व्यभिचारः, तत्र समस्पर्शज्ञानबाधकोपलब्धेः । न चैवमस्यास्तत्सिद्धिः, तथाऽनुभवाभावात् । न च दोषक्षये तद्भावे तत् तुल्यता, तद्भावे प्रमाणा
- વ્યારા ... 'आदि'शब्दात् कार्यभेदग्रहः । तद्भेदसिद्धेः-ऊर्ध्वाद्याकार-कपालाद्याकारयोर्भेदसिद्धेः । न चासन्ताविमौ-ऊर्ध्वाद्याकार-कपालाद्याकारौ तथाप्रतिपत्तेः-अस्तित्वेन प्रतिपत्तेः । न च द्विचन्द्रादिप्रतिपत्तिवद् भ्रान्तेयम्-ऊर्ध्वाद्याकारकपालाद्याकारप्रतिपत्तिः । कुत इत्याहअविगानतः-अविगानेन तद्भावात्-अधिकृतप्रतिपत्तिभावात् । न च चित्रे निम्नोन्नतप्रतिपत्त्या अविगानभावोत्पन्नया व्यभिचारः-अनैकान्तिकता । कुत इत्याह-तत्र-चित्रनिम्नोन्नतप्रतिपत्तौ समस्पर्शज्ञानबाधकोपलब्धेः । न चैवमस्याः-ऊर्ध्वादिभेदप्रतिपत्तेः तत्सिद्धिः-अभेदज्ञानबाधकसिद्धिः । कुत इत्याह-तथाऽनुभवाभावात् । तथा-तेन प्रकारेण अभेदज्ञानबाधकभाव
- અનેકાંતરશ્મિ ... (૧) પૂર્વે જે ઘટનો આકાર હતો, તે જ કપાલનો આકાર છે..., એવું તો કહી ન શકાય; કારણ કે ઉધ્વદિ આકાર અને કપાલાદિ આકાર બંનેની પ્રતીતિ જુદી જુદી થાય છે અને બંનેના કાર્ય જુદા જુદા છે (ઘટ પાણી ભરવા કામ આવે ને કપાલ રાખ ભરવા કામ આવે.)
વળી, “આ બંનેનો આકાર વાસ્તવમાં છે જ નહીં (આશય: બધા આકાર વાસનાજનિત છે, વસ્તુ તો એકની એક જ છે... જ્ઞાનમાં કોઈ આકાર નથી...)” – એવું પણ કહી ન શકાય, કારણ કે બંને આકારનો અસ્તિત્વરૂપે બોધ થાય છે.
પૂર્વપક્ષ : અસ્તિત્વરૂપે બોધ તો બે ચંદ્રનો પણ થાય છે, છતાં તે બોધ, જેમ ભ્રાંત છે, તેમ બે આકારનો બોધ પણ ભ્રાન્ત જ છે.
ઉત્તરપક્ષઃ એવું નથી, કારણ કે દ્વિચન્દ્રવિષયક બોધ તો દષ્ટિદોષવાળાને જ થાય છે, નિર્મળ દષ્ટિવાળાને નથી થતો. જ્યારે, ઘટ-કપાલનો બોધ તો સહુને નિરપવાદ થાય છે... માટે તેને અબ્રાંત જ માનવો જોઈએ.)
(૧૭૧) પૂર્વપક્ષ ચિત્રમાં સહુને પર્વત વગેરે ઉંચા દેખાય છે, ને ખીણ વગેરે નીચા દેખાય છે – આમ સહુને નિરપવાદ છે, છતાં તે ભ્રાન્ત છે, કારણ કે બધા એક જ કપડા પર છે (એટલે નિરપવાદ પ્રતીતિના બળે અભ્રાન્ત માની લેવાની ભૂલ ન કરવી...)
ઉત્તરપક્ષ ચિત્રનો સ્પર્શ કરીએ ત્યારે ખબર પડે છે કે, કશું ઊંચુંનીચું નથી. એટલે તે જ્ઞાન તો બાધિત છે... જ્યારે ઘટ-કપાલના ભેદજ્ઞાનનું બાધક અભેદજ્ઞાનનો તો કોઈને અનુભવ થતો નથી. (જ અભેદજ્ઞાન થાય છે, તે કથંચિત્ અભેદનું છે, જે બાધક બનતું નથી.)
પ્રશ્ન : બંનેના ભેદજ્ઞાનમાં, બંને આકારનું અભેદજ્ઞાન જ બાધક નહીં બને?
૨. “પ્રારે
મે ' રૂતિ ઇ-પાઠ:

Page #347

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
२३५ भावात् । (१७२) न च योगिज्ञानं प्रमाणमत्र, तत एव हेतोः । न च तथाविधस्तदुपदेश एव प्रमाणम्, तस्याप्याकारशून्यत्वे तदसम्भवात् । (१७३) ने चासत्यपृष्ठा भ्रान्तिप्रति
........... . व्याख्या ............................. ..... लक्षणेनानुभवाभावात् । न च दोषक्षये सत्यात्मन एव तद्भावे-अभेदज्ञानबाधकभावे तत्तुल्यताचित्रनिम्नोन्नतप्रतिपत्तितुल्यता । कुत इत्याह-तद्भावे-अभेदज्ञानबाधकभावे प्रमाणाभावात्, दोषक्षये एवम्भूतं ज्ञानं भविष्यति नान्यादृशमित्यत्र न प्रमाणम् । न च योगिज्ञानं प्रमाणमत्रतद्भावे । कुत इत्याह-तत एव हेतोः, प्रमाणाभावादेवेत्यर्थः । न चेत्यादि । न च तथाविधःभेदाभावप्रतिपादक: "असन्तो भेदाः सदाऽभावात्" इत्यादिः तदुपदेश एव-योग्युपदेश एव प्रमाणम् अत्र । कुत इत्याह-तस्यापि-योगिन आकारशून्यत्वे सति तदसम्भवात्-उपदेशा
..... मनेांतरश्मि ઉત્તરઃ ના, કારણ કે એવા અભેદજ્ઞાનનો કદી અનુભવ જ નથી થતો, કે જે બાધક બની શકે.
પૂર્વપક્ષ : વાસનાદિ દોષને કારણે ભેદજ્ઞાન થાય છે. જયારે આત્મા મુક્ત થઈ જાય - વાસના ટળી જાય તો અભેદજ્ઞાન થાય અને તે બાધક છે. એટલે બંને આકારના ભેદનું જ્ઞાન પણ, ચિત્રમાં थत निम्न-उन्नतशाननी ४ भ्रांत ४ जनशे...
ઉત્તરપક્ષ: પરંતુ દોષય થયે, માત્ર “અભેદનું જ જ્ઞાન થાય છે, ભેદનું નહીં” – એમાં કોઈ પ્રમાણ નથી.
(१७२) पूर्वपक्ष : योगानु शान तेभा प्रभाए। न बने ? (योगाने सभेन शान थाय छे, ते પ્રમાણ છે. તેથી તેમનો અભેદ જ છે.)
उत्त२५क्ष : ना, ॥२९॥ ॐ योगाने ५५! मात्र "मभेन ४ शान थाय छ, मेनुं नहीं" - એમાં શું પ્રમાણ?
પૂર્વપક્ષ તેમાં તેવો ઉપદેશ જ પ્રમાણ છે, અર્થાત્ – “કપાલ વગેરે જુદી જુદી અવસ્થાઓ જો ખરેખર વાસ્તવિક હોય, તો હંમેશા તેઓનું અસ્તિત્વ હોવું જોઈએ, પણ અસ્તિત્વ હંમેશા તો
.* विवरणम् ..... 26. असन्तो भेदा: सदाऽभावादिति । यदि हि कपालादयोऽवस्थाभेदा वस्तुसन्तो भवेयुस्तदा सर्वदाऽप्यमीषां भाव: स्यात् । न च सर्वदाऽप्येतेषां भाव: । अतस्त्रिष्वपि कालेषु विद्यमानतया प्रतीयमानं मृन्मात्रमेव वस्तु सदिति ।। ॥ इति श्रीमुनिचन्द्रसूरिविरचिते अनेकान्तजयपताकोद्योतदीपिकाटिप्पणके
नित्यानित्यवस्त्वधिकारः ॥ १. 'प्रमाणान्तरस्याप्याकार०' इति क-पाठः। २. 'न चासत्यपीष्टा भ्रान्ति०' इति ङ-पाठः। ३. 'क्षये तद्भावे तत्तुल्यतानवदोषक्षये सत्यामन एव' इति ङ-पाठः। ४. पूर्वमुद्रिते तु प्रेसदोषेण 'प्रमाणभावा०' इति पाठः । ५. सदाभावात् इति पूर्वमुद्रित-पाठः ।

Page #348

२३६ अनेकान्तजयपताका
(દ્વિતીય पत्तिः, क्वचिददर्शनात्, अन्तरुपल्पवसमुद्भवाया अपि तद्रष्टस्तदध्यारोपेण प्रवृत्तेः । न चाजन्मानुपलब्धपीतभावकामलिशङ्खपीतप्रतिपत्त्या व्यभिचारः, तद्भावजन्मान्तरोप
- વ્યારહ્યા सम्भवात् । किं हि अनाकार उपदिशति ? ॥
दोषान्तरमाह-न चेत्यादिना । न च असत्यपृष्ठा-असत्यपूर्वा भ्रान्तिप्रतिपत्तिः । कुत इत्याह-क्वचिददर्शनात् असत्यपृष्ठाया भ्रान्तेः । अन्तरुपप्लवसमुद्भवाया अपि चिन्मात्रोपलब्धादिरूपायाः तद्दष्टः-सत्यमात्राद्रष्टुः तदध्यारोपेण-सत्यमात्राध्यारोपेण केशाद्यपेक्षया प्रवृत्तेः कारणात् । न चेत्यादि । न च आजन्मानुपलब्धपीतभावश्चासौ कामली च 'नालिकेर'द्वीपवासिप्रख्यस्तस्य शङ्खपीतप्रतिपत्तिः तया व्यभिचारः । न च कुत इत्याह-तद्भावश्च
અનેકાંતરશ્મિ ... દેખાતું નથી, તેથી સિદ્ધ થાય છે કે, ત્રણે કાળમાં વિદ્યમાનરૂપે પ્રતીત થતું માટીરૂપ તત્ત્વ જ સત્ છે.” - આમ, ભેદભાવને સૂચવનાર ઉપદેશથી જ જણાય છે કે, યોગીને માત્ર અભેદનું જ જ્ઞાન છે, ભેદનું નહીં... જો ખરેખર ભેદનું પણ જ્ઞાન હોત, તો ભેદભાવનો ઉપદેશ જ કેમ આપત?
ઉત્તરપક્ષ આકારશૂન્ય યોગી ઉપદેશ ન આપી શકે. જો યોગીનો ઉપદેશ માનો તો યોગીનો આકાર માનવો પડે અને એટલે જો યોગીનો આકાર હોય, તો ઘટનો આકાર હોવામાં પણ શું વાંધો છે ? (ધટેન વિંજ અપરદ્ધિમ્ ? યેન તારીસંભવ:)
- બ્રાતિ પણ સત્યમૂલક જ હોય ને (૧૭૩) “તુગતુ ટુર્નઃ ન્યાયથી ભેદજ્ઞાનને કદાચ ભ્રાન્ત માની પણ લો, તો પણ ભેદનાં અસ્તિત્વનું નિરાકરણ તો ન જ થઈ શકે, કારણ કે તેવું ભ્રાંતજ્ઞાન પણ ત્યારે જ થઈ શકે, કે જયારે તેવી વસ્તુનું પૂર્વે દર્શન થયું હોય, બાકી અસત્યમૂલક ભ્રાંતિ તો કદી દેખાતી જ નથી.
પ્રશ્નઃ બારીની બહાર ખુલ્લા આકાશમાં નજર નાખવા પર, સફેદ વાળ કે ગુચ્છા જેવું કંઈક અસત્ પ્રતીત થાય છે, જેને “કેશોદુક' કહેવાય છે. અહીં એકના બદલે બીજી વસ્તુ પ્રતીત થાય છે, એવું નથી... પણ આંતરિક ઉપપ્લવના કારણે તેવી અસવિષયક ભ્રાંતિ થાય છે, તો આવી ભ્રાંતિ તો અસત્યમૂલક હોઈ જ શકે ને?
ઉત્તર : ના, કારણ કે ત્યાં પણ કેશાદિનો સત્યતા અધ્યારોપ કરીને જ, કેશનો પ્રતિભાસ પ્રવર્તે છે અને તેવો સત્યતયા અધ્યારોપ ત્યારે જ થઈ શકે, કે જ્યારે વાસ્તવિકરૂપે પૂર્વે દેશનું દર્શન થયું હોય... ફલતઃ તેવો પ્રતિભાસ પણ સત્યમૂલક જ હોય.
પ્રશ્નઃ આ જન્મમાં જેણે કદી પીળો રંગ જોયો જ નથી, તેવા કમળાના દર્દી નાળિયેર દ્વીપવાસી વ્યક્તિને પણ, શંખના પીળા રંગનું બ્રાંતજ્ઞાન તો થાય જ છે ને ? આ ભ્રાંતિ પણ સત્યમૂલક શી રીતે માની શકાય? કારણ કે આ વ્યક્તિએ પહેલા તો પીળો રંગ કદી જોયો જ નથી.
૨. ‘પ વિન્માત્રો' રૂતિ સુપd: I

Page #349

अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
२३७ लब्धिबलेन तत्प्रवृत्तेः, अन्यथाऽतिप्रसङ्गात् । इति अनुपचरिताकारसिद्ध्या पर्यायसिद्धिरिति ।
(१७४) एतेन 'स्यादारेका-न हि कटस्थनित्यतया' इत्यादि यदाशयोक्तं'पर्यायव्यतिरिक्तस्य द्रव्यस्यासिद्धेः' इत्यादि, तदपि प्रतिक्षिप्तमेवावगन्तव्यम्, कथञ्चिद् व्यतिरेकसिद्धेरिति । तथाहि
.....* व्याख्या ........... पीतभावश्च जन्मान्तरोपलब्धिश्च संसारानादितया तद्भावजन्मान्तरोपलब्धी एतयोर्बलं-सामर्थ्य तेन, तत्प्रवृत्तेः-अनन्तरोदितपीतप्रतिपत्तिप्रवृत्तेः । अन्यथा-एवमनभ्युपगमे । किमित्याह-अतिप्रसङ्गात्, पञ्चवर्णातिरिक्तवर्णान्तरप्रतिपत्तिप्रसङ्गादित्यर्थः । इति-एवम् अनुपचरिताकारसिद्ध्या हेतुभूतया पर्यायसिद्धिः, आकारस्यैव पर्यायत्वात् इति ॥
एतेनेत्यादि । एतेन-अनन्तरोदितेन 'स्यादारेका-न हि कूटस्थनित्यतया' इत्यादि यदाशङ्कयोक्तं पूर्वपक्षग्रन्थे ‘पर्यायव्यतिरिक्तस्य द्रव्यस्यासिद्धेः' इत्यादि तदपि सर्वं प्रतिक्षिप्तमेवावगन्तव्यम् । कुत इत्याह-कथञ्चिद् व्यतिरेकसिद्धेः पर्यायेभ्यो द्रव्यस्य इति । एतदेवोपदर्शयति तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । अन्योन्यव्याप्तिभावेन हेतुना ।
....... मनेतिरश्मि .... ઉત્તરઃ અરે ભાઈ! એક તો પીળો રંગ દુનિયામાં છે અને બીજું સંસાર અનાદિ છે, માટે આ જન્મમાં ભલે તેને તેવો બોધ ન થયો હોય, પણ જન્માંતરમાં તો તેને તેવો બોધ થયો જ હશે. (જે પણ વસ્તુ દુનિયામાં છે, તેનો બોધ અનાદિ ભૂતકાળમાં થયો જ હોય..) ફલતઃ તે ભ્રાંતિ પણ સત્યમૂલક જ ઠરશે... જે વસ્તુ સંસારમાં છે જ નહીં અને તેથી કદી પૂર્વે બોધ જ નથી થયો તેવા પદાર્થની તો ભ્રાંતિ સંભવિત જ નથી, નહીંતર પાંચ વર્ણથી અતિરિક્ત છઠ્ઠા વર્ણનો પણ ભ્રાંતિરૂપે અનુભવ થવા
......*
* द्रव्य-पर्यायनी सिद्धि* તેથી ભેદજ્ઞાન પણ સત્યમૂલક જ હોઈ ઉધ્વદિ આકાર અને કપાલાદિ આકાર બંનેનો ભેદ સિદ્ધ થશે જ... આમ, અનુપચરિત (વાસ્તવિક) રૂપે બંને આકારની સિદ્ધિ થવાથી, પર્યાયની સિદ્ધિ પણ થશે જ, કારણ કે આકાર જ એક પ્રકારનો પર્યાય છે.
(૧૭૪) ઉપરોક્ત કથનથી, “અમે દ્રવ્યને કૂટસ્થ નિત્ય નથી માનતા, પણ પરિણામ નિત્ય માનીએ છીએ” – એવી આશંકા ઉપાડીને પૂર્વપક્ષમાં તમે જે કહ્યું હતું કે – “પર્યાયથી વ્યતિરિક્ત દ્રવ્યની સિદ્ધિ જ અસંભવિત છે” - તે બધું જ કથન નિરાકૃત થાય છે, કારણ કે ઉપરોક્ત રીતે દ્રવ્યનો, પર્યાયથી કથંચિત્ ભેદ સિદ્ધ જ છે. તે આ પ્રમાણે -
१. 'इति' इति पाठो घ-पुस्तके नास्ति। २. प्रेक्ष्यतां ३५तम पृष्ठम्। ३.३७तमे पृष्ठे। ४. 'भूतयो(?) पर्याय०' इति ङ-पाठः । ५. ३७तमे पृष्ठे ।

Page #350

२३८
अनेकान्तजयपताका
( १७५ ) “अन्योन्यव्याप्तिभावेन द्रव्य-पर्याययोः कथम् । भेदाभेदो विरुद्धः स्यात् तद्भावानुपपत्तितः ? ॥ नान्योन्यव्याप्तिरेकान्तभेदेऽभेदे च युज्यते । अतिप्रसङ्गादैक्याच्च, शब्दार्थानुपपत्तितः ॥ अन्योन्यमिति यद्भेदं व्याप्तिश्चाह विपर्ययम् । भेदाभेदे द्वयोस्तस्मादन्योन्यव्याप्तिसम्भवः ॥ एवं शबलरूपेऽस्मिन् व्यावृत्त्यनुगमावपि । स्याद्वादनीतितः सिद्धौ तथाऽनुभवसुस्थितौ ॥"
४
* व्याख्या
। कुत
कयोरित्याह-द्रव्यपर्याययोः । किमनयोरित्याह- कथं भेदाभेदो विरुद्धः स्यात् ? नैव इत्याह-तद्भावानुपपत्तितः-अन्योन्यव्याप्तिभावानुपपत्तेः ॥
तथाहि नान्योन्यव्याप्तिरेकान्तभेदेऽभेदे च युज्यते । कुत इत्याह- अतिप्रसङ्गात् एकान्तभेदे ‘हिमवद्-विन्ध्य' योरन्योन्यव्याप्तिप्रसङ्गात्, ऐक्याच्च एकान्ताभेदेऽणोरप्यात्मनैव अन्योन्यव्याप्तिप्रसङ्गात् तथा शब्दार्थानुपपत्तितः कारणात् ॥
अनुपपत्तिश्चान्योन्यमिति यद्भेदं व्याप्तिश्चाह विपर्ययम् अभेदम् यस्मादेवं भेदाभेदे द्वयोस्तस्मादन्योन्यव्याप्तिसम्भवः ॥
(द्वितीयः
एवं जात्यन्तरात्मकभेदाभेदविकल्पसिद्ध्या शबलरूपेऽस्मिन् वस्तुनि व्यावृत्त्यनुगमावपि स्याद्वादनीतितः सिद्धौ । तथा-त [-तच्चित्रभावतयाऽनुभवसुस्थितौ-व्यावृत्त्यनुगमा
अनेडांतरश्मि
(૧૭૫) ‘(૧) દ્રવ્ય અને પર્યાય બંને પરસ્પર વ્યાપ્તિભાવે રહ્યા હોવાથી, બંનેનો ભેદાભેદ શી રીતે વિરુદ્ધ ગણાય ? જો ભેદાભેદ ન માનવામાં આવે, તો બંનેની પરસ્પર વ્યાપ્તિ જ નહીં ઘટે. (૨) પરસ્પર વ્યાપ્તિ, જો એકાંતભેદમાં પણ થતી હોય, તો હિમાલય અને વિન્ધ્ય પર્વતની પણ વ્યાપ્તિ માનવાનો પ્રસંગ આવશે અને જો એકાંત અભેદમાં પણ થતી હોય, તો પરમાણુની, પોતાની સાથે પણ વ્યાપ્તિ માનવાનો પ્રસંગ આવશે, વળી, એકાંત ભેદ કે અભેદમાં ‘અન્યોન્યવ્યાપ્તિ'નો શબ્દાર્થ પણ અસંગત છે. તે આ રીતે -
(૩) ‘બે પદાર્થોનું પરસ્પર જોડાણ’ – આમાં ‘પરસ્પર' અંશ બે પદાર્થોનો ભેદ સૂચવે છે અને ‘જોડાણ’ અંશ બે પદાર્થનો અભેદ સૂચવે છે. તેથી દ્રવ્ય-પર્યાયનો જો ભેદાભેદ માનવામાં આવે, તો જ અન્યોન્યવ્યાપ્તિ ઘટી શકે, અન્યથા નહીં.
(४) आम, द्रव्य-पर्याय वय्ये मेहामेह ३५ भत्यन्तर होवाथी, स्याद्वाहनीतिथी, राजस३५ વસ્તુમાં વ્યાવૃત્તિ અને અનુગમ પણ સિદ્ધ થશે જ. . . અને તે વસ્તુના વ્યાવૃત્તિ-અનુગમ, તેવા પ્રકારના
१. अनुष्टुप् । २. 'प्रसङ्गाच्चैक्याच्च' इति क- पाठः । ३-४-५ अनुष्टुप् ।

www.jalnelibrary.org

Page #351

mg
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
इत्थं प्रमाणसिद्धेऽस्मिन् विरोधोद्भावनं नृणाम् ।
व्यसनं धीजडत्वं वा प्रकाशयति केवलम् ॥ (१७६) इत्यलं विस्तरेण ॥
॥ नित्यानित्यवस्त्वधिकारः समाप्तः ।।
.................... व्याख्या ............... नुभवसुस्थिताविति निदर्शितमेतत् ।।
इत्थम्-एवं प्रमाणसिद्धेऽस्मिन् भेदाभेदे विरोधोद्भावनं नृणाम् किं करोतीत्याहव्यसनं धीजडत्वं वा प्रकाशयति केवलम्, न किञ्चिदन्यत् । इत्यलं विस्तरेण इति पूर्वपक्षोन्यस्तस्य समस्तस्यैव निराकृतत्वात् ।।
इति नित्यानित्यवस्त्वधिकारः समाप्तः ।
___★ ★ ★ ★ ★ ★ ★
................ मनेतिरश्मि.......... અનુભવથી પણ સારી રીતે સિદ્ધ થયેલા છે.”
આ રીતે, દ્રવ્ય-પર્યાયનો ભેદભેદ જ્યારે પ્રમાણસિદ્ધ હોય, ત્યારે વિરોધો ઉભા કરવા, તેના દ્વારા તો, માણસોનું કેવળ એકપ્રકારનું વ્યસન અથવા બુદ્ધિની જડતા જ પ્રકાશિત થાય છે.
(૧૭૬) નિષ્કર્ષ દ્રવ્ય-પર્યાયનો ભેદાભેદ સિદ્ધ થવાથી, દ્રવ્યાંશને લઈને વસ્તુ નિત્ય છે અને પર્યાયાંશને લઈને વસ્તુ અનિત્ય છે એમ વસ્તુ નિત્યાનિત્યરૂપ જ માનવી જોઈએ. નિત્યાનિત્યપક્ષ અંગે, પૂર્વપક્ષી દ્વારા ઉપન્યસ્ત સમસ્ત કથનનું નિરાકરણ થઈ ગયું હોવાથી, હવે વિસ્તારથી સર્યું...
આ પ્રમાણે નિત્યાનિત્યવસ્તુવક્તવ્યતા સ્વરૂપ બીજા અધિકારનું
ગુજરાતી વિવેચન દેવગુરુકૃપાએ પરિપૂર્ણ થયું !
१. "नृणाम्' इति क-पाठः। २. अनुष्टुप् । ३. 'इति द्वितीयः परिच्छेदः' इत्यधिको घ-पाठः। ४. 'नृणाम्' इति क-पाठः ।

Page #352

نم
( 30 dot ul Hudab/

Page #353

પરિશિષ્ટ - ૧
વિશેષ ટીપ્પણી
પરિશિષ્ટ - ૨)
અનેainmયપતા પ્રથમ-દ્વિતીય અધિsia
વિશેષ ટીંપૂણો... (પૃ. ૧૮, ૫. ૧૦) અહીં જિનવચન અને ચિંતામણિનું સર્વસાધર્મ નથી લેવાનું, કેમ કે તે બંને દ્વારા પ્રાપ્ત થનાર ફળ તો અત્યંત ભિન્ન છે.
(પૃ. ૧૯, ૫. ૨૧) અર્થાત્ સ્થૂળ ઉક્તિઓ દ્વારા શઠોક્તિનું નિરાકરણ અને એ નિરાકરણ દ્વારા પણ શઠોક્તિઓનું તુચ્છપણું બતાવાય છે..
(પૃ. ૨૨, ૫. ૨૧) પ્રશ્ન કર્મ ક્યાં અનાદિ છે, એ તો વધુમાં વધુ ૭૦ કોડાકોડી સાગરોપમ પછી ખરી જ પડવાના ને ? ઉત્તર : પ્રવાહની અપેક્ષાએ અનાદિકાળથી તેનો સંયોગ હોવાથી તે અપેક્ષાએ કર્મને અનાદિ કહ્યા.
(પૃ. ૨૮, પં. ૯) વ્યાખ્યામાં મૂકેલ ‘પ્રવૃત્તિનિમિત્તમે' અને મન્નનિમિત્તત્વત્' એ બેનું તાત્પર્ય -
પ્રવૃત્તિનિમિત્ત જુદા જુદા હોવાથી ઘટ અને પટમાં ઘટત્વ/પટવરૂપે ભેદ હોય તો ભેદ જ હોય અને ઘટ-ઘટ વચ્ચે એક જ પ્રવૃત્તિનિમિત્ત હોવાથી ઘટવરૂપે અભેદ હોય તો અભેદ જ હોય.
(પૃ. ૨૮, . ૨૩) સંવાદકજ્ઞાનની અપેક્ષાએ પ્રમાણ માનવા જતાં ચક્રક દોષ આવે.
તાત્પર્ય એ કે, જો પરતઃ પ્રામાણ્ય માનવામાં આવે, તો ચક્રક થાય. કારણ કે, જ્યારે સંવાદિપ્રવૃત્તિ થાય ત્યારે મારું જ્ઞાન સંવાદક છે આવું જ્ઞાન થાય અને ત્યારે જ જ્ઞાનનિષ્ઠપ્રામાણ્ય યથાવસ્થિતાથૈજ્ઞાપકત્વલક્ષણવિશેષ સિદ્ધ થાય. આ પરતઃ પ્રામાણ્યની વાત છે, અહીં ચક્રક દોષ આવે. કારણ કે માણસ સંવાદિપ્રવૃત્તિઇચ્છુક હોય છે, તે, જ્ઞાનમાં જયાં સુધી પ્રામાણ્યનો નિશ્ચય ન થાય ત્યાં સુધી પ્રવર્તે નહીં અને પ્રવૃત્તિ થાય નહીં ત્યાં સુધી તમારા મતે પ્રામાણ્યનો નિશ્ચય થાય નહીં, એ જ ચકક...

Page #354

વિશેષ ટીપ્પણો
પરિશિષ્ટ - ૧
(પૃ. ૩૨, પં. ર૩) પ્રશ્નઃ વસ્તુ સર્વાત્મના કામ કરે છે, એટલે તો માત્ર સત્ત્વરૂપ જ કેમ થાય? સર્વસ્વરૂપમાં તો સત્ત્વ-અસત્ત્વ બંને ધર્મ આવે અને તો તેનાથી વસ્તુ પણ સત્ત્વ-અસત્ત્વ ઉભયરૂપ જ થવી જોઈએ ને? ઉત્તરઃ ના, વસ્તુ સર્વાત્મના કામ કરે, તો પણ તેનું સત્તાકાર જ કામ કરી શકે, અસત્ત્વાકાર નહીં અને તો તેનાથી થનાર વસ્તુ સત્ત્વરૂપ=ભાવરૂપ જ બને. તે આ રીતે – (અસરૂપ તો...)
(પૃ. ૩૭, પં. ૧૯) પર્યાયો નાશ પામે અને દ્રવ્ય ટકે - આ વાત તો જ સંભવે કે જો પર્યાય કરતાં દ્રવ્યનું જુદું અસ્તિત્વ હોય, પણ તે જ સંભવતું નથી. (એ જ વાત જણાવે છે )
(પૃ. ૪૮, પં. ૧૪) વ્યાખ્યામાં જે “પ્રવૃત્તિનિમિત્તામાન શાપ્રવૃત્ત:' લખ્યું છે એનો ભાવ એ કે, સાસ્નાદિમત્ત્વગોત્વ તે “ગો'શબ્દનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે. તેવી રીતે જો ‘યં થાળુઃ' આવા શબ્દપ્રયોગનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત ફક્ત સ્થાણુત્વ જ છે, પુરુષત્વ નહીં, કારણ કે પુરુષત્વવામાં તેવા પ્રકારનો શબ્દપ્રયોગ નથી થતો, પણ તમારા મતે (=અનેકાંતમતે) તો સર્વત્ર પુરુષત્વ પણ રહેલું જ છે, માટે પુરુષત્વાંગસંસ્કૃષ્ટાપુત્વ કે જે પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે તે ન મળતાં ‘થાપુ:' આવા પ્રકારનો શબ્દપ્રયોગ ન થાય...
(પૃ. ૭૫, ૫. ૨૫) કુક્રાચાર્યઃ પૃ. ૧૬ પર પણ કુક્કાચાર્યની વાત આવી હતી, તે અને આ કુક્કાચાર્ય જુદા હોવા જોઈએ... કારણ કે ત્યાં પૂર્વવંશજ તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો હતો, જ્યારે અહીં કુક્કાચાર્યના મતના નિરાકરણની વાત છે..
પૂ. હરિભદ્રસૂરિ મ. સા. બ્રાહ્મણ હતા અને તેમના વંશીય તરીકે જ પહેલાં અને હમણાં બતાવેલા કુક્કાચાર્ય હોઈ શકે. હવે એ કુક્કાચાર્યે કોઈક પ્રકરણ રચ્યું હોય, એટલે તેટલા અંશે તેમનો અનિંદ્ય માર્ગ કહેવાય અને તેનું અનુસરણ હરિભદ્રસૂરિ મ. સા.એ કર્યું. પણ બ્રાહ્મણ હોવાથી તેમની કેટલીક માન્યતા ખોટી હોય અને તેનું નિરાકરણ અહીં કર્યું હોય એવું પણ બને..
આ તો એક સંભાવનામાત્ર છે, આવી અનેક કલ્પનાઓ થઈ શકે.. વિદ્વાનો યથાયોગ્ય વિચારણા કરી તથ્યનો નિર્ણય કરે... અમને આ વિશેનો કોઈ ઇતિહાસ મળ્યો નથી..
(પૃ. ૭૮, ૫. ૨૫) પ્રશ્નઃ તમે કહ્યું કે સત્તાસત્ત્વ ઉભય રહેતાં હોવાથી વસ્તુને સદસદ્ ઉભયરૂપ માનવી જોઈએ, પણ તમારી આ વાત વ્યાજબી જણાતી નથી. કારણ કે, સત્ત્વાસન્ત બે વસ્તુ દુનિયામાં છે જ નહીં.. જે સત્ત્વ છે એ જ અસત્ત્વ છે. પૃથ્વીમાં જે રૂપે સત્ત્વ છે તે જ રૂપે અસત્ત્વ છે. તો પછી ઉભય જ ન હોવાથી ઉભયરૂપ માનવાની આપત્તિ ક્યાંથી આવે ?

Page #355

પરિશિષ્ટ - ૧
વિશેષ ટીપ્પણો
ઉત્તર ઃ તમારી વાત શક્ય નથી, જુઓ - (તમે વસ્તુમાં ...)
છે
(પૃ. ૯૦, પં. ૧૮) એટલે એકાંતે એકરૂપ સેતિકાથી જો બીજાને પણ તૃપ્તિ થાય તો માનવું જ પડે કે એકમાં તે સંપૂર્ણતયા ઉપયોગવાળી નહોતી, બેમાં જુદા જુદા અંશે ઉપયોગવાળી હતી...
(પૃ. ૯૩, પં. ૧૩) કારણ કે સેતિકા અને ઘટ બંને એકસ્વરૂપવાળા હોવાથી તેમાં બેમાં વિશેષ શું ? કે જેથી ઘટથી બે કાર્ય થાય ને સેતિકાથી માત્ર એક જ ! હવે વધુ ચર્ચાથી સર્યું.
(પૃ. ૧૦૫, પં. ૧૩) (ઉભયની પ્રતીતિ ઉભયનાં અસ્તિત્વ વિના ન જ હોઈ શકે.)
(પૃ. ૧૦૫, પં. ૨૧) (અન્યથા ઘટાદિમાં દેખાતું સ્વ-પરવૈશિષ્ટ્ય અનુપપન્ન થાય.)
३
(પૃ. ૧૦૬, પં. ૨૧) પ્રશ્ન ઃ જો અબાદિઅસત્ત્વ ઘટમાં જ રહેશે, તો પટમાં અબાદિઅસત્ત્વાભાવ સિદ્ધ થતાં પટ અપ=જળરૂપ થવાની આપત્તિ આવે..
ઉત્તર : વાત સાચી છે, પણ અબાદિઅસત્ત્વ ઘટમાં જ રહે તેવું નહીં માનીએ, પણ અબાદિઅસત્ત્વ ઘટસત્ત્વથી જ અનુવિદ્ધ નથી, પણ પટાદિસત્ત્વથી પણ અનુવિદ્ધ છે તેમ માનીશું.. આ જ વાત ‘અથવા' કરીને ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે..
టీ
(પૃ. ૧૦૯, પં. ૧૬) તેથી ભાવ એ કે, પૃથ્વીમાં રહેલું જળાસત્ત્વ, જળમાં જ જળાસત્ત્વની પ્રતીતિ કરાવે એવું ન બને, કારણ કે જળમાં જળાસત્ત્વનો અનુવેધ નથી.. એટલે જળસત્ત્વ સિવાય પાર્થિવસત્ત્વ વગે૨ે તમામની સાથે જળાસત્ત્વનો અનુવેધ માનવો જ રહ્યો અને તો પાર્થિવમાં પાર્થિવસત્ત્વ અને જળાસત્ત્વરૂપ ઉભયરૂપતા આવશે જ..
(પૃ. ૧૧૪, પં. ૧૯) એટલે તમે જેવો અનેકાંતવાદ (=કેવળ ભેદના સમાનાધિકરણ કેવળઅભેદને સ્વીકા૨વારૂપ અનેકાંતવાદને) કલ્પીને તેના વિશે દોષો રજૂ કર્યા તેવો અનેકાંતવાદ અમે માનતા જ નથી (અને એટલે તેને લઈને અમને દોષો પણ ન આવે.

Page #356

વિશેષ ટીપ્પણો
પરિશિષ્ટ - ૧
(પૃ. ૧૨૭, ૫. ૨૬) આ પદાર્થ ઉપલક રીતે વિચારતાં અસંગત ભાસે –
(૧) સત્ત્વ-અસત્ત્વમાં જે તુલ્યાંશ છેઃબંનેમાં સમાન રીતે રહેનાર વસ્તુત્વપરિણામ છે, એ જ દ્રવ્ય છે – આવું ગ્રંથકારનું કહેવું છે..
પ્રશ્ન એ થાય કે, વસ્તુત્વપરિણામ ધર્મ કે ધર્મી? આગળ સ્વયં જ ચેતનત્વ વગેરેને ધર્મ કહેવાના છે, તો પછી તેની જેમ વસ્તુત્વ પણ ધર્મ જ કહેવાય ને?
(૨) વળી જો તુલ્યાંશને દ્રવ્ય કહો, તો તમામ ઘડામાં રહેલ ઘટવરૂપ તુલ્યાંશને પણ દ્રવ્ય=ધર્મી માનવાની આપત્તિ આવે !
આ પ્રશ્નોના સમાધાન માટે + સ્પષ્ટતા માટે આમ વિચારી શકાય કે –
સ વસ્તુ' આમાં સત્ત્વ-અસત્ત્વ એ ધર્મ છે અને સ્વાભાવિક છે કે ધર્મી તરીકે વસ્તુ મળે.. પણ પ્રસ્તુતમાં ગ્રંથકારે ક્વચિત્ વસ્તુત્વ + વસ્તુ વચ્ચે અભેદની વિવક્ષાથી વાત કરી છે..
ક્વચિત ભેદની વિવક્ષાથી વાત કરી છે.. “વસ્તુ” એ સદસદ્ બંનેને ઉદ્દેશીને તુલ્ય રીતે કહેવાય છે, તેથી વસ્તુ એ દ્રવ્યરૂપ છે તેમ સાબિત થાય.. દ્રવ્યરૂપે=ધર્મી તરીકે તો વસ્તુ જ લેવી જોઈએ. વસ્તુત્વ એ વસ્તુથી અભિન્ન હોવાથી તેને પણ દ્રવ્ય તરીકે કહેવામાં આવે છે.
ફલિતાર્થ એ કે, વસ્તુ એ ધર્મી બની શકે અને સત્ત્વ-અસત્ત્વ એના ધર્મ તરીકે સાબિત થાય.. જેમ વસ્તુ ધર્મી છે, તેમ તેની સાથે સંલગ્ન વસ્તુત્વપરિણામ પણ ધર્મી કહી શકાય, કારણ કે પરિણામ અને પરિણામવાળાનો કથંચિ અભેદ છે.. બસ, આ જ વિવક્ષાને સામે રાખીને અહીં વસ્તુત્વપરિણામને ધર્મી તરીકે કહ્યો..
(પૃ. ૧૨૯, પૃ. ૨૫) સત્ત્વ/અસત્ત્વ જેવી રીતે વસ્તુથી અભિન્ન છે, તેવી જ રીતે ચેતનત્વાદિ પણ વસ્તુથી અભિન્ન હોવાથી, ચેતન સત્ત્વાસસ્વરૂપ થવાથી તે બંને વચ્ચે ધર્મ-ધર્મીભાવ ન ઘટી શકે...
(પૃ. ૧૩૫, ૫. ૧૮) તેવાસદાર્થ ... વિવાહ્ય' એ પંક્તિનો ભાવાર્થ :
પૂર્વપક્ષ ઘટસંવેદન તે ઘટસંવેદનભિન્ન એવા પટાદિસંવેદનની ભિન્નતાથી વિશિષ્ટ છે. આનો અર્થ એ જ થાય કે ઘટસંવેદનમાં પટનો અનુભવ નથી થતો.. મતલબ કે ઘટમાં માત્ર ઘટ જ અનુભવાય એટલે જ ઘટસંવેદન ઘટસંવેદનભિન્નસંવેદનાન્તરવિવિક્ત કહેવાય... ઘટમાં માત્ર ઘટ જ અનુભવાય ઘટસંવેદન અસહાય હોય..
ફલિતાર્થ એ થયો કે, અસહાય એવું ઘટસંવેદન તેને જ તમે સંવેદનાન્તરવિવિક્ત કહો છો.. આમાં નવું શું થયું? ઘટસંવેદનનું અસહાયત્વ હોવું જ તેનું તદ વિવિક્તત્વ છે, એ કંઈ જુદી વસ્તુ નથી કે જેના દ્વારા તમે સિદ્ધ કરવા માંગો છો તે સત્તાસત્ત્વોભાયાત્મકતા સિદ્ધ થઈ જાય..
ઉત્તરપક્ષઃ (શે વા...) અસહાયત્વને તદન્યવિવિક્તત્વરૂપ માનો.. કોણ કહે છે તમને કે જુદું

Page #357

પરિશિષ્ટ - ૧
વિશેષ ટીપ્પણો
માનો. પણ એ અસહાયત્વ કેવલ ઘટસંવેદનમાં જ કેમ? ઘટ-પટ ઉભયસંવેદનમાં કેમ નહીં? આ બાબતનો ખુલાસો તો તમારે કરવો જ પડશે અને કહેવું જ પડશે કે સહાયાભાવ નામનું ભેદક તત્ત્વ કેવળ ઘટસંવેદનમાં જ છે, ઘટ-પટ ઉભયસંવેદનમાં નહીં.. આ સહાયાભાવરૂપ ભેદક જો સંવેદનમાં માનો, તો વસ્તુમાં તમે સત્ત્વ-અસત્ત્વ ઉભય ધર્મ માની જ લીધા, કારણ કે સહાયાભાવ એ અસત્ત્વ જ છે ને ?
અને બીજી વાત ‘યં ધટ:, પટાદ્રિ’ આ રીતે ઘટભિન્નપટવૈવિજ્યનું જ્ઞાન થાય જ છે.. માટે જ્ઞાન તદન્યવિવિક્ત છે તેવું જણાઈ જ જાય છે.. આખી દુનિયામાં સુપ્રસિદ્ધ આ બાબત વિવાદનો વિષય નથી.
' (પૃ. ૧૪૪, ૫. ૨૧) સ્પષ્ટતા - અભાવાંશ કોઈ અર્થક્રિયા નથી કરતો, પરંતુ પોતાના જ્ઞાનને તો ઉત્પન્ન કરે જ છે.. વસ્તુમાં અસત્ત્વ રહેલ છે અને તે “વસ્તુ અસદ્ છે આવા વિકલ્પને=જ્ઞાનને પેદા કરે છે જ.. એટલે કોઈ આપત્તિ આવતી નથી.
' (પૃ. ૧૬૫, ૫. ૨૧) જો સમવાયને કારણ ન માની ધર્મ-ધર્મીને જ કારણ માની લેવામાં આવે તો ‘તંતુપુ પર:' એવી આધારાધેયભાવને જણાવનારી પ્રતીતિ કેમ થાય? “તન્તવ: પટશ' આવી પ્રતીતિ જ થઈ જાય ને? પણ બંને પ્રતીતિ વિલક્ષણ છે, એટલે માનવું પડે કે “તન્તવ: ટઃ' એ પ્રતીતિમાં જે કારણસામગ્રી છે, તેના કરતાં કંઈક જુદું કારણ ‘તતુપુ પર:' આવી પ્રતીતિની કારણસામગ્રીમાં છે અને તે કારણ એ જ “સમવાય” છે..
(પૃ. ૧૭૭, ૫. ૧૧) મતલબ કે માટીનો અનાદિકાળથી એક જ સ્વભાવ છે કે – તે તે સમયે તે તે સહકારીના સંનિધાનમાં તે તે ચોક્કસ પ્રકારે કાર્યને ઉત્પન્ન કરવું. આ સ્વભાવમાં કદાપિ ફેરફાર થતો નથી..
(પૃ. ૧૮૧, પૃ. ૨૪) પૂર્વપક્ષે એમ કહ્યું કે – એક દાહ્ય વસ્તુના દહન પછી પણ વસ્તુનો દહનસ્વભાવ ચાલ્યો જતો નથી, હાજર જ હોય છે, કારણ કે બીજી દાહ્ય વસ્તુને તે ભવિષ્યમાં બાળે છે જ.. જો દહનસ્વભાવ ચાલ્યો ગયો એમ માનો, તો નવી વસ્તુને બાળી ન શકે.. તથા અદહનસ્વભાવ પણ હાજર જ હોય છે. અન્યથા દગ્ધને પણ બાળવા લાગે. વસ્તુ દહન-અદહનરૂપ એક જ સ્વભાવવાળી અનાદિકાળથી છે..
ઉત્તરપક્ષ એમ જણાવે છે કે – દહન-અદહનસ્વભાવ નિયત માનવા જોઈએ. મતલબ કે તૃણને બાળવાનો સ્વભાવ તૃણ બળી જતા રવાના થઈ જાય અને પર્ણ બળી જતાં પર્ણ બાળવાનો સ્વભાવ પણ રવાના થઈ જાય.. જો ‘તૃણ કે પર્ણ”ને જણાવ્યા વિના ફક્ત દહનસ્વભાવ અને અદહનસ્વભાવ

Page #358

વિશેષ ટીપ્પણો
પરિશિષ્ટ - ૧
o
-
માનો (મતલબ કે કોને બાળવાનો સ્વભાવ અને કોને ન બાળવાનો સ્વભાવ – એવું ન જણાવો) તો આ આપત્તિ આવશે - (જે હવે બતાવવા જઈ રહ્યા છે..)
६
(પૃ. ૧૮૨, પં. ૮) (કારણ કે બાળવા યોગ્ય તૃણાદિને એકીસાથે નહીં; પણ જુદા જુદા કાળે બાળે છે એટલે અમુક વખતે અમુકનું દહન અને અમુકનું અદહન - એમ અગ્નિમાં દહન-અદહન ઉભયસ્વભાવતા માનવી જ રહી..)
(પૃ. ૧૯૧, ૫. ૨૫) જો કે આવું કહેવું પણ નિરર્થક જ છે, કારણ કે અભવનસ્વભાવી વસ્તુ ઉત્પન્ન નથી થતી - એવું કહેવાનો મતલબ જ શું ? જેમ કાળી વસ્તુ કાળી છે - આવું કહેવું નિરર્થક છે તેમ..
(પૃ. ૨૧૮, ૨૫) જો માટી અને ઊર્ધ્વકાર વચ્ચે કથંચિદ્ અભેદ માનો, તો એ આપત્તિ ન આવે.. કારણ કે તેવું માનવામાં ઊર્ધ્વકાર અને માટીના ઉપાદાનકારણ કથંચિદ્ અભિન્ન થવાથી ઊર્ધ્વકારની કથંચિદ્ નિવૃત્તિ થવા છતાં માટીની નિવૃત્તિ ન થઈ હોવાથી વિકાર માનવાની જરૂર ના રહે.. જ્યારે માટીની રાખ થશે, ત્યારે ઊર્ધ્વકાર + માટી ઉભયની નિવૃત્તિ થઈ જતાં તેના વિકારરૂપ એવી રાખ ઉત્પન્ન થઈ જશે કે જે માટીથી ભિન્ન છે..
(પૃ. ૨૨૪, પં. ૨૧) (અર્થાત્ તત્કૃત્ત્વ હોતે છતે પણ મૃત્ત્વ રહે છે અને તનૃત્ત્વભિન્ન હોતે છતે પણ મૃત્ત્વ રહે છે. એટલે વ્યભિચાર સ્પષ્ટ છે.)
(પૃ. ૨૨૬, ૫. ૨૦) પ્રશ્ન ઃ જો એક સદન્તર એ બીજા સદન્તરરૂપ ન હોય, તો A ઘડાના કપાલની માટી A ઘડાની માટીરૂપ કેવી રીતે ? તે બંને સત્ જ છે ને ?
ઉત્તર : જ્યારે A ઘડાના કપાલની માટીનું અસ્તિત્વ આવે, ત્યારે A ઘડાની માટી A ઘડાની માટીરૂપે નાશ પામી ગઈ હોય છે અને A ઘડાના કપાલની માટીરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. . જ્યારે B ઘડાના કપાલની માટી તો A ઘડાની માટી હાજર હોય ત્યારે પણ હાજર જ હોય છે.. A ઘડાની માટીમાં B ઘડાની માટીનો અભેદ ન રહી શકે..
જો B ઘડાના કપાલની માટીનો અભેદ માનો, તો તે વખતે A ઘડાની માટી નાશ પામી જવી જોઈએ, જેવી રીતે A ઘડાના કપાલની માટીથી અભિન્ન થવાથી A ઘડાની માટીનો નાશ થઈ જાય છે.

Page #359

परिशिष्ट - २
अनेकान्तजयपताका
परिशिष्ट - २)
अनेकान्तजयपताकाऽन्तर्गतानां
प्रमाणवार्तिकश्लोकानां स्वोपज्ञव्याख्यायाः - मनोरथनन्दिकृतवृत्त्याश्च समुपन्यासः ॥ पृ. ४४, पं. १
प्रलपन्ति प्रतिक्षिप्तं तदप्येकान्तसम्भवात् ।
(स्वो०) यदयमहीकः-स्यादुष्ट्रो दधि स्यान्नेति किमप्यश्लीलमयुक्तमहेयोपादेयमपरिनिष्ठानादाकुलं प्रलपति, तदप्यनेन निरस्तं स्वभावेनैकान्तभेदात् ।
तदन्वये वा सर्वस्योभयरूपत्वे तद्विशेषनिराकृतेः ॥१८२॥ चोदितो दधि खादेति किमुष्टं नाभिधावति । (३/१८३ पूर्वार्ध)
(स्वो०) तथा पुष्ट्रोऽपि स्याद् दधि, नापि स एवोष्ट्रो येनान्योऽपि स्यादुष्ट्रः । तथा दध्यपि स्यादुष्ट्रः नापि तदेव दधि येनान्यदपि स्याद् दधि । तदनयोरेकस्यापि कस्यचित्तद्रूपाभावस्याभावात्, स्वरूपस्य वा तद्भाविनः स्वनियतस्याभावात् न कश्चिद्विशेष इति दधि खादेति चोदित उष्ट्रमपि खादेत ।।
(म०) एतेन सांख्यमतनिराकरणेनैवाहीका दिगम्बरा यत् स्यादुष्ट्रो दधि वस्तुत्वात्, न वा स्यादुष्ट्रो विशेषरूपतया इति किमप्ययुक्ततया हेयोपादेयविषयापरिनिष्ठानादाकुलं प्रलपन्ति तदपि प्रतिक्षिप्तम्, एकान्तस्य भेदस्य सम्भवात् ।
(म०) आकुलत्वमेवाख्यातुमाह-सर्वस्य वस्तुन उभयरूपत्वे स्वपररूपत्वे सति तद्विशेषस्य दध्येव दधि नोष्ट्रः, उष्ट्र एवोष्ट्रो न दधीत्यस्य भेदस्य निराकृतेः, दधि खादेति चोदितो नियोज्यः किमुष्टुं प्रति नाभिधावति ।
पृ. ४६, पं. १
अथास्त्यतिशयः कश्चिद् येन भेदेन वर्तते ॥३/१८३॥ स एव दधि सोऽन्यत्र नास्तीत्यनुभयं परम् ।

Page #360

अनेकान्तजयपताका
परिशिष्ट - २ (स्वो०) अथानयोः कश्चिदतिशयोऽस्ति येनायं तथा चोदितः क्षीरविकार एव प्रवर्तते नान्यत्र । स एवातिशयोऽर्थक्रियार्थिप्रवृत्तिविषयो दधि । तत्फलविशेषोपादानभावलक्षितस्वभावं हि वस्तु दधीति । स च तादृशः स्वभावोऽन्यत्र नास्तीति प्रवृत्त्यभावादर्थिनः । तस्मात्तन्नोभयरूपमित्येकान्तवादः ॥
(म०) अथास्ति दध्नः सकाशाद् उष्ट्रस्यातिशयो विशेषः कश्चिद् येन विशेषेण चोदितेन भेदेन प्रतिनियमेन दधिशब्दात् दन्येव, उष्ट्रशब्दादुष्ट्र एव प्रवर्त्तते । एवं तर्हि स विशेष एवान्यत्रासम्भवी उष्ट्रो विशेषो दधिलक्षणेऽन्यत्र वस्तुनि नास्तीति सर्वं वस्त्वनुभयं न स्वपररूपम् किन्तु परमेव परस्मात् ॥
पृ. ४९, पं. १
(स्वो०) अपि च - सर्वात्मत्वे च सर्वेषां भिन्नौ स्यातां न धीध्वनी ॥३/१८४॥ भेदसंहारवादस्य तदभावादसम्भवः ।
(स्वो०) सोऽयमहीकः क्वचिदप्येकमाकारं प्रतिनियतमपश्यन् विभागाभावाद् भावानां कथमसंसृष्टाऽन्याकारवत्या बुद्ध्याऽधिमुच्येतार्थानभिलपेद्वा ? ततो भेदाग्रहात् तत्संहारवादो न स्यात्-स्यादुष्ट्रो दधि स्यान्नेति ।
अथ पुनरसंसृष्टावाकारौ प्रतिपद्य संहरेद् । एकरूपसंसर्गिण्या बुद्धेः क्वचित् प्रतिनियमात्तत्प्रतिभासकृत् एतयोः रूपयोः स्वभावभेदोऽपि स्यात्, एकानेकव्यवस्थितेः प्रतिभासविषयत्वात् । तथा च नैकस्तदुभयरूप स्यादिति मिथ्यावाद एषः ।
स्थितमेतन्न भावानां कश्चित् स्वभावान्वयोऽस्ति । भेदलक्षणमेव तु सामान्यम् । अथ च प्रकृत्या केचिदेकज्ञानादिफलाः केचिन्नेति ।
भवतु नाम भावानां स्वभावभेदः सामान्यम् । येषां तु निरुपाख्यानां स्वभाव एव नास्ति तत्र कथं स्वभावभेदविषयाः शब्दाः ? तेष्ववश्यं शब्दप्रवृत्त्या भाव्यम्, कथंचिदव्यवस्थापितेषु विधिप्रतिषेधायोगात् । तथा च सर्वत्रायमन्वयव्यतिरेकाश्रयो व्यवहारो न स्याद्-उष्णस्वभावोऽग्निर्नानुष्ण इत्यपि, स्वभावान्तरस्यासतः कथंचिदव्यवस्थापनात् सर्वथा प्रतिपत्तेरग्निस्वभावस्याप्रतिपत्तिरिति व्यामूढं जगत् स्यात् ।
स्यादेतत्-न तत्र कस्यचिदसतो निषेधः । अनुष्णं सदेवार्थान्तरं निषिध्यत इति । कथमिदानीं सदसन्नाम ? न ब्रूमः सर्वत्रासत् । तत्र नास्तीति देशकालधर्मनिषेध एव सर्वत्र

Page #361

परिशिष्ट - २
अनेकान्तजयपताका
भावेषु क्रियते, न धर्मिणः । तन्निषेधे तद्विषयशब्दप्रवृत्त्यभावात् । अनिर्दिष्टविषयस्य नञोऽप्रयोगात् । सोऽपि तर्हि देशादिप्रतिषेधः कथम् ? यस्मात्तत्रापि न देशादीनां प्रतिषेधो नाप्यर्थस्य ।
संबन्धो निषिध्यत इति चेत्, ननु तनिषेधेऽपि तुल्यो दोषोऽनिषेधाद् असति शब्दाप्रवृत्तिरित्यादि । असतो वास्य निषेधे तद्वद्धर्मिणोऽपि निषेधः । न वै संबन्धस्य नास्तीति निषेधः । किं तर्हि ? नेह घटो नेदानीं नैवमित्युक्तो नानेन संबंधोऽस्ति, नैतद्धर्मा वेति प्रतीतिः। तथा च संबन्धो निषिद्धो भवति । तथापि कथं निषेधो यावदस्य संबन्धो धर्मो वा नास्तीति मतिर्न भवति । न चास्याः कथंचिद्भावे संभवः, अभावेषु तथा भावात् । तस्मात् संबन्धाभावप्रतीतेः नायमिहेत्याद्या प्रतीतिः स्यात् । तदभावे न स्यात् । प्रतीतौ वा तदभावस्य यथाप्रतीतिमतस्तत्प्रभवाः शब्दाः केन निवार्यन्ते ? स एव हि शब्दानां न विषयो यो न वितर्काणाम् । ते चेत् प्रवृत्ताः को वचनस्य निषेद्धा? .
न ह्यवाच्यमर्थं बुद्धयः समीहन्ते । संबन्धस्य तु स्वरूपेणानभिधानमुक्तम्,अभिधाने संबन्धित्वेन बुद्धावुपस्थानात् यथाभिप्रायमप्रतीतिः । तदयं प्रतीयमानोऽपि संबंधिरूप एवेति स्वरूपेण नाभिधीयते । तस्मान्नाभाववत् संबन्धेऽपि प्रसङ्गः ।
अपि चायमभावमभिधेयं ब्रुवाणं प्रति प्रतिविदधन्नब्रुवाणः कथं प्रतिविदध्यात् ? वचने चास्य कथमभावोऽनुक्तः ? अथाभावमेव नेच्छेत् तेनावचनम् । तदेवेदानी कथमभावो नास्तीति ? यत् पुनरेतद् अर्थनिषेधेऽनर्थकशब्दाप्रयोगात् निविषयस्य नोऽप्रयोगः इत्यत्रोत्तरं वक्ष्यते । तस्मात् सन्त्यभावेऽपि शब्दाः ।
(म०) किञ्च-सर्वेषां भावानां सर्वात्मत्वे च भिन्नौ धीध्वनी न स्याताम् । एकविषयत्वात् । तयोधीव॑न्योरभेदात् भेदसंहारवादस्यासम्भवः स्यात् । उष्ट्राद् भिन्नं दधि इति भेदव्यवहारः, दध्येवोष्ट्रः इति च तदात्मतोपसंहारव्यवहारश्च बुद्धिशब्दयोरभेदान्न स्यात् । न हि बुद्धिशब्दयोर्भेदव्यवहारो युक्तः, तन्निबन्धनत्वात् तस्य । तदभावेऽपि भावे चातिप्रसङ्गात् । भेदप्रतीत्योर्भावात् तादात्म्योपसंहारश्च कथम्, तदधीनत्वात् तस्य ।
(स्वो०) तेषु कथं स्वभावभेद इति ? तत्रापि - - रूपाभावादभावस्य शब्दा रूपाभिघायिनः ॥३/१८५॥
(स्वो०) वस्तुवृत्तीनां शब्दानां किं रूपमभिधेयमाहोस्विद्भेद इति शङ्काऽपि स्यात् । अभावस्तु विवेकलक्षण एव, निमित्तीकर्तव्यस्य कस्यचिद्रूपस्याभावात् । तद्भावेऽभावायोगात्, तद्भावलक्षणत्वाद् भावस्य । तस्मादयमेव स मुख्यो विवेकः । तस्य तथाख्यायिनः शब्दाः किं विवेकविषया इत्यस्थानमेवैतदाशङ्कायाः ।
तस्मात् सिद्धमेतत्-सर्वे शब्दाः विवेकविषयाः विकल्पकल्पाश्च । एते एकवस्तुप्रतिशरणा

Page #362

अनेकान्तजयपताका
परिशिष्ट - २ अपि यथास्वमवधिभेदोपकल्पितैर्भेदैः भिन्नेष्विव प्रतिभात्सु बुद्धौ विवेकेषूपस्थापनाद्भिन्नविषया एव । तेन स्वभावस्यैव साध्यसाधनभावेऽपि न साध्यसाधनसंसर्गः ॥३/१८५।। - (म०) उक्तं तावद् भावादिशब्दानां व्यवच्छेदविषयत्वम् ।
येऽप्यभावादिशब्दा अभावस्य स्वरूपाभावात् तेऽपि रूपाभिधायिनो वस्तुवाचका नाशक्या एव । ...
पृ. ६०, पं. ५
यः पश्यत्यात्मानं तत्रास्याहमिति शाश्वतः स्नेहः । स्नेहात् सुखेषु तृष्यति तृष्णा दोषांस्तिरस्कुरुते ॥१/२१९॥
पृ. ६१, पं. १
गुणदर्शी परितृष्यन् ममेति तत्साधनान्युपादत्ते । तेनात्माभिनिवेशो यावत् तावत् स संसारे ॥१/२२०॥
पृ. ६१, पं. ३
आत्मनि सति परसंज्ञा स्वपरविभागात् परिग्रहद्वेषौ । अनयोः सम्प्रतिबद्धाः सर्वे दोषाः प्रजायन्ते ॥१/२२१॥
(म०) नन्वात्मभावनयापि मोक्षोऽस्ति । तत् किं नैरात्म्यभावनया ? यदाहुः-आत्मा.. मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः इत्यादि । अत्राह___ यः पश्यत्यात्मानं तत्रात्मन्यस्य द्रष्टुरहमिति शाश्वतोऽनपायी स्नेहो भवति । स्नेहादात्मस्नेहात् सुखेषु तृष्यति, तृष्णावान् भवतीति । तृष्णा च सुखसाधनत्वेनाध्यवसितानां वस्तूनां दोषानशुचित्वादीन् तिरस्कुरुते प्रच्छादयति । दोषतिरस्करणात् गुणदर्शी शुचित्वेष्टत्वगुणान् पश्यन् परितृष्यन् ममेति ममेदं सुखम् इति गर्धमानस्तस्य सुखस्य साधनानि गर्भगमनादीन्युपादत्ते । तेनात्मदर्शनमूलत्वेन जन्मादेरात्माभिनिवेशो यावत् तावत् स आत्मदर्शी संसार एव । न केवलं जन्मप्रबन्धः, तस्य दोषा अपि समस्ताः सन्तीत्याह-आत्मनि सति ततोऽन्य

Page #363

परिशिष्ट - २
अनेकान्तजयपताका
स्मिन् परसंज्ञा परबुद्धिर्भवति । स्वपरविभागाच्च कारणात् स्वपरयोर्यथाक्रमं परिग्रहोऽभिष्वङ्गः, द्वेषः परित्यागस्तौ भवतः । अनयोरनुनयप्रतिषेधयोः सम्प्रतिबद्धाः सर्वे दोषा रागमात्सर्येादयः प्रजायन्ते ॥१/२१९-२२०-२२१॥
पृ. १११ पं. ६
य एव तर्हि कृतकः स एवानित्यः, भेदाभावात् प्रतिज्ञार्थैकदेशो हेतुः स्यात् । नैष दोषः । यस्मात्
सर्वे भावाः स्वभावेन स्वस्वभावव्यवस्थितेः । स्वभावपरभावाभ्यां यस्माद् व्यावृत्तिभागिनः ॥३/४०॥ तस्माद् यतो यतोऽर्थानां व्यावृत्तिस्तन्निबन्धनाः । जातिभेदाः प्रकल्प्यन्ते तद्विशेषावगाहिनः ॥३/४१॥
(स्वो०) सर्व एव हि भावाः स्वरूपव्यवस्थितयः । ते नात्मानं परेण मिश्रयन्ति, तस्मादपरत्वप्रसङ्गात् । यद्येषामभिन्नमात्मभूतं रूपम्, न तत्तेषाम्, तदानीं तेषामभावात् । तदैव हि स्यात्, तस्यैव भावात् तद्व्यतिरिक्तस्यान्यस्याभावात् तस्यैव च पुनर्भेदविरोधात् । तच्चात्मनि व्यवस्थितममिश्रमेव । अर्थान्तरमयनैकसंबन्धेऽपि न तत्तेषां सामान्यम्, अतद्रूपत्वात्, द्वित्वादिसंयोग-कार्य-द्रव्येष्वपि प्रसङ्गात् । न हि संबन्धिनाऽप्यन्येनान्ये समाना नाम तद्वन्तो नाम स्युः । भूतवत् कण्ठे गुणेन । नाभिन्नप्रत्ययविषया भूतवत् । तदात्मानमेव हि बुद्धिः संसृजन्ती सामान्यविषया प्रतिभासते नैकसंबन्धिनाविति, भूतवत् । तद्दशिन्याः सा भ्रान्तिरिति चेत्, तदर्शनीति कुतः ? निर्बीजभ्रान्त्ययोगादिति चेत्, त एव तदेककार्या बीजम्, संख्या-संयोगकार्यद्रव्यादिमत्सु भूतादिष्वभावात् च । तन्न, तत्र सामान्यबुद्धौ निवेशाभावात् सामान्यमन्यत् । सति वा तस्यापि स्वात्मनि व्यवस्थानादमिश्रणमेवान्येन । तस्मादिमे भावाः स्वजातीयाभिमतादन्यस्माच्च व्यतिरिक्ताः, स्वभावेनैकरूपत्वात् । यतो यतो भिन्नास्तद्भेदप्रत्यायनाय कृतसन्निवेशैः शब्दैः, ततस्ततो भेदमुपादाय स्वभावाभेदेऽप्यनैकधर्माणः प्रतीयन्ते । तेऽपि शब्दाः सर्वभेदानाक्षेपेऽप्येकभेदचोदनात् तत्स्वलक्षणनिष्ठा एव भवन्ति । तदेकस्मादपि तस्य भेदोऽस्तीति ।
तस्मादेकस्य भावस्य यावन्ति पररूपाणि तावत्यस्तदपेक्षया व्यावृत्तयः, तदसंभविकार्यकारणस्य तद्भेदात् । यावत्यश्च तद्व्यावृत्तयः तावत्यश्च श्रुतयोऽतत्कार्यकारणपरिहारेण व्यवहारार्थाः । यथा प्रयत्नानन्तरीयकः शब्दः श्रावण इत्यतत्कारणकार्यपरिहारार्थम् । तस्मात्

Page #364

अनेकान्तजयपताका
परिशिष्ट - २ स्वभावाभेदेऽपि येन धर्मेण नाम्ना यो विशेषो भेदः प्रतीयते न स शक्योऽन्येन प्रत्याययितुमिति नैकार्थाः सर्वशब्दाः ।
तन्न प्रतिज्ञार्थंकदेशो हेतुरिति ॥३/४०-४२।।
(म०) यदि य एव कृतकः स एवानित्यः भेदाभावात्, तदा प्रतिज्ञार्थैकदेशो हेतुः स्यादित्याह-सर्वे भावाः स्वभावेन स्वस्वभावव्यवस्थितेः आत्मात्मीयरूपव्यवस्थितत्वात् । स्वभावपरभावाभ्यां सजातीयाद् विजातीयाच्च व्यावृत्तिभागिनो यस्मान्न केनचिन्मिश्राः तस्माद् यतो यतोऽस्वरूपादर्थात् व्यावृत्तिरर्थानां तन्निबन्धनाः तत्तद्व्यावृत्तिनिमित्ता जातिभेदास्तद्विशेषावगाहिनः तत्स्वलक्षणाश्रयाः कल्प्यन्ते शब्दैः स्ववाच्यतया ॥३/४०-४१॥
पृ. १८६, पं. २
(स्वो०) नन्वत्र न तस्य किञ्चिद् भवति न भवत्येव केवलम् । इत्युक्तम् ।
न ह्ययं विनाशोऽन्यो वा कश्चिद्भावस्य भवतीत्याह । किं तर्हि स एव भावो न भवति । यदि हि कस्यचिद्भावं ब्रूयान्न भावोऽनेन निवर्तितः स्यात् । तथा च भावनिवृत्तौ प्रस्तुतायामप्रस्तुतमेवोक्तं स्यात् । न हि कस्यचिद्भावेन भावो न भूतो नाम । तदा न भूतो यदि स्वयं न भवेत् । न भवतीति च प्रसज्यप्रतिषेध एष न पर्युदासः । अन्यथेहापि कस्यचिद्भावे न प्रतिषेधपर्युदासयो रूपभेदः स्यात् । उभयत्रापि विधेः प्राधान्यात् । एवं चाप्रतिषेधात् कस्यचित् पर्युदासोऽपि क्वचिन्न स्यात् । यदि हि किंचिन्निवर्तेत यदा तद्व्यतिरेकि संस्पृश्येत तत्पर्युदासेन । तच्च नास्ति, सर्वत्र निवृत्तिर्भवतीत्युक्ते कस्यचिद्भावस्यैव प्रतीतेः । तथाऽनेनार्थान्तरभाव एवोक्तः स्यात् । न तयोः परस्परं विवेकः । अविवेके च पर्युदासः तदेवं व्यतिरेकाऽभावादन्वयोऽपि न स्यात्, तस्यैकस्वभावस्थितिलक्षणत्वात् । तत्स्थितिश्च तदन्यव्यतिरेके सति स्यात् । स च नास्तीत्यप्रवृत्तिनिवृत्तिकं जगत् स्यात् । तस्माद्यस्य नाशो भवतीत्युच्यते स स्वयमेव न भवतीत्युक्तं स्यात् । न वै घोषसाम्याद्विषयान्तरदृष्टो विधिः सर्वत्र योजनामर्हति । न हि गर्दभ इति नामकरणाद्वालेयधर्मा मनुष्येऽपि योज्याः । तथा न चैत्रस्य पुत्रो भवतीत्यत्र दृष्टो विधिविनाशेऽपि, विरोधात् । एवं चाभिधानेऽपि प्रयोजनमावेदितमेव ।
अतो (म०) अत्राह-न तस्य भावस्य किञ्चिद् विनाशोऽन्यो वा भवति । किं तर्हि स एव

Page #365

परिशिष्ट - २
अनेकान्तजयपताका
OM
केवलं न भवति, व्यवहर्त्तव्यैकरूपत्वात् तस्य । तत्र च भेदाभेदविकल्पानवतारः ।
भावे ह्येष विकल्पः स्याद् विधेर्वस्त्वनुरोधतः ॥३/२७९॥
भावोऽवश्यं भवन्तमपेक्षते । स च स्वभाव एव, निःस्वभावस्य क्वचिद्व्यापारे समावेशाभावात् । व्यापार इति हि तथाभूतस्वभावोत्पत्तिः । सा निःस्वभावस्य कथं स्यात् ? कथमिदानीं भवत्यभावः शशविषाणमित्यादिव्यवहारः ? न वै शशविषाणं किञ्चिद्भवतीत्युच्यतेऽपि त्वेवमस्य न भवतीति भावप्रतिषेध एव क्रियते ।
अपि च व्यवहर्तारः एतदेवं व्यापारवदिव समारोप्यादर्शयन्ति प्रकरणेन केनचित् । न तु तथा । सर्वार्थविवेचनं हि तत्र तत्त्वम् । न कस्यचित् समावेशः । न खल्वेवं विनाशः, वस्तुनि तदभावात् । असावपि यदि वक्तृभिरेवं ख्याप्यते न तु स्वयं तथा, तदा न भवतीतीष्टमेतत् । तस्मात् स्वयं भवन् स्वभावो विकल्पं नातिवर्त्तते तत्त्वमन्यत्वमिति ॥३/२७९॥
__ (म०) हि यस्माद् भावे विकल्प एष भेदाभेदात्मकः स्यात्, विधेर्वस्त्वनुरोधतः । नाशस्तु प्रसज्यप्रतिषेधरूपो निःस्वभावत्वाद् भेदाभेदविकल्पाक्षमः । यदि च प्रसज्यप्रतिषेधेऽपि वस्त्वन्तरविधिः, तदा पर्युदासान्न भिद्येत । उभयत्रापि विधेः प्राधान्यात् । पर्युदासो वा न सिध्येत्, एकनिवृत्तावपरविधाने स स्यात्, निवृत्त्यसिद्धौ तु कथं युक्तः ? ॥३/२७९।।
%
%
यदार्जवादुक्तमयुक्तमन्यैस्तदन्यथाकारमकारि शिष्यैः । न विप्लवोऽयं तव शासनेऽभूदहो अधृष्या तव शासनश्रीः ॥
- अयोगव्यवच्छेदवात्रिंशिका।

Page #366

વિશેષ નોંધ

Page #367

Page #368

॥ सूरिपुरन्दर श्रीहरिभद्रसूरिस्तुतयः ॥
मतिबौद्धाः ! शुद्धा प्रभवति कथं साऽद्यभवतां, विचारश्चार्वाकाः ! प्रचरति कथं चारुचतुरः । कुतर्कस्तर्कज्ञाः ! किमपि स कथं तर्कयति वः, सति स्याद्वादे श्रीप्रकटहरिभद्रोक्तवचने ॥१॥ ग्रावग्रन्थिप्रमाथिप्रकटपटुरणत्कारवाग्भारतुष्टप्रेड्डद्दर्पिष्ठदुष्टप्रमदवशभुजास्फालनोत्तालबालाः । यद् दृष्ट्वा मुक्तवन्तः स्वयमतनुमदं वादिनो हारिभद्रं, तद् गम्भीरं प्रसन्नं न हरति हृदयं भाषितं कस्य जन्तोः ॥२॥ यथास्थितार्हन्मतवस्तुवादिने निराकृताशेषविपक्षवादिने । विदग्धमध्यस्थनृमूढतारये नमोऽस्तु तस्मै हरिभद्रसूरये ॥३॥
- श्रीयशोदेवमुनिकृता प्रशंसा श्रीहरिभद्रसूरीन्द्रः वारीन्द्र इव विश्रुतः । परतीर्थ्यांस्त्रासयित्वा मृगानिव गुरुर्जयी ॥
- कश्चित् पूर्वमहर्षिः हारिभद्रं वचः क्वेदमतिगम्भीरपेशलम् । क्व चाहं शास्त्रलेशज्ञस्तादृक्तन्त्राऽविशारदः ॥१॥ येषां गिरं समुपजीव्य सुसिद्धविद्यामस्मिन् सुखेन गहनेऽपि पथि प्रवृत्तः । ते सूरयो मयि भवन्तु कृतप्रसादाः श्रीसिद्धसेनहरिभद्रमुखाः सुखाय ॥२॥
- श्रीयशोविजयोपध्यायकृता स्याद्वादकल्पलता सिरिपायलित्तकइ-बप्पभट्टि-हरिभद्दसूरिपमुहाणं । किं भणिमो उणज्ज वि न गुणेहिं समो जगे सुकई ॥
- श्रीविजयसिंहसूरिकृता भुवनसुन्दरीकथा
भदं सिरिहरिभद्दस्स सूरिणो जस्स भुवणरंगम्मि । वाणीविसट्टरसभावमंथरा नच्चए सुइरं ॥
- श्रीलक्ष्मिगणिकृतं सुपार्श्वनाथचरित्रम्
Edimeducation intonmalidual

Page #369

॥सूरिपुरन्दरश्रीहरिभद्रसूरिस्तुतयः॥
सूर्यप्रकाश्यं क्व नु मण्डलं दिवः, खद्योतकः क्वास्य विभासनोद्यमी। क्व धीशगम्यं हरिभद्रसद्वचः क्वाऽधीरहं तस्य विभासनोद्यतः ॥
-श्रीजिनेश्वरसूरिकृता अष्टकटीका
परहिताधाननिबिडनिबुद्धिभगवान् सुगृहीतनामधेयः श्रीहरिभद्रसूरिः ॥
- श्रीमुनिचन्द्रसूरिकृता उपदेशपदवृत्तिः
नित्यं श्रीहरिभद्रसूरिगुरवो जीयासुरत्यद्भूतज्ञानश्रीसमलङ्कृताः सुविशदाचारप्रभाभासुराः । येषां वाक्प्रपया प्रसन्नतरया शीलाम्बुसंपूर्णया भव्यस्येह न कस्य कस्य विदधे चेतोमलक्षालनम् ॥
-श्रीप्रभानन्दसूरिकृता जम्बूद्वीपसङ्ग्रहणीवृत्तिः
उड्यम्मि मिहिरि भदं सुदिट्ठिणो होइ मग्गदसणओ। तह हरिभद्दायरियम्मि भद्दायरियम्मि उदयमिए ॥
- श्रीजिनदत्तसूरिकृतगणधरसार्धशतकम्
श्री सिद्धसेन-हरिभद्रमुखाः प्रसिद्धास्ते सूरयो मयि भवन्तु कृतप्रसादाः । येषां विमृश्य सततं विविधान् निबन्धान शास्त्रं चिकीर्षति तनुप्रतिभोऽपि मादृक् ॥
- श्रीवादिदेवसूरिकृतस्याद्वादरत्नाकरः
हारिभद्रं वचः क्वेदमतिगम्भीरपेशलम् । क्व चाहं जडधीरेष स्वल्पशास्त्रकृतश्रमः ॥
- श्रीमलयगिरिसूरिकृता धर्मसङ्ग्रहणीवृत्तिः
tal de private Use Only

Page #370
શ્રી અ.ગુણરસુSિ भा રીક્ષાદાને शेषमतमतिशयाना अनेकान्तजयपताकेह / हर्तुं न शक्या केनापि वादिना नौमि तं वीरम् // अनेकान्तविवरणम् / 2043 2066 સરિપદરજdવUS Anekantjaypataka Ho जेण विणा लोगस्स ववहारो सव्वहा ण निव्वहइ / तस्स भुवणेक्कगुरुणो णमो अणेगंतवायस्स // सन्मतितर्कप्रकरणम् / 09428500401 For Personal & Private Use Only