Visesavasyakabhasya Part 1

Author(s): Jinbhadrasuri, Dalsukh Malvania
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002657/1

Page #1

Lalbhai Dalpatbhai Series No. 10
ĀCĀRYA JINABHADRA'S VISESĀVASYAKABHĀSYA
WITH
AUTO-COMMENTARY
PART-1
Edited by Pt. Dalsukh Malvania
LALBHAI DALPATBHAI BHARATIYA SANSKRITI VIDYAMANDIRA AHMEDABAD-9.

Page #2

Lalbhai Dalpatbhai Series
No. 10

ACARYA JINABHADRA'S
VISESĀVASYAKABHAṢYA
WITHI
AUTO-COMMENTARY
PART I
Edited by Pt. Dalsukh Malvania
General Editors: Dalsukh Malvania Ambalal P. Shah
भारतीय
HGH Gek
LALBHAI DALPATBHAI
BHARATIYA SANSKRITI VIDYAMANDIRA AHMEDABAD-9

Page #3

Published by Ujamshi Kapadia Co-ordinator L. D. Institute of Indology
First Edition November : 1966 (500 copies) Second Edition December : 1993 (500 copies)
PRICE : RUPEES
120/
Published with the financial assistance of the Gujarat Sahitya Academy, Government of Gujarat, Gandhinagar.
Printed by Tushar K. Patel Arth Computer 65, Devmandir Society, Chandlodia, Ahmedabad-382481 Phone : 476521

Page #4

श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणविरचितं
विशेषावश्यकभाष्यं
स्वोपनवृत्तिसहितम् ।
प्रथमो भागः
संपादक
पण्डित दलसुख मालवणिया
नम्र सूचन इस ग्रन्थ के अभ्यास का कार्य पूर्ण होते ही नियत
समयावधि में शीघ्र वापस करने की कृपा करें. जिससे अन्य वाचकगण इसका उपयोग कर सकें
खामाद
महाबाद:
प्रकाशक
लालभाई दलपतभाई भारतीय संस्कृति विद्यामंदिर
अमदाबाद-९

Page #5

लालभाई दलपतभाई ग्रन्थमाला
प्रधान संपादक दलसुख मालवणिया अंबालाल प्रे. शाह
४-००
मुद्रितग्रन्थाः १. सप्तपदार्थी-शिवादित्यकृत, जिनवर्धनमूरिकृतटीका सह 2, 5 CATALOGUE OF SANSKRIT AND PRAKRIT
MANUSCRIPTS : MUNI SHRI PUNYAVIJAYAJI'S COLLECTION, PART I .
50-00 PART II
40-00 ३. काव्यशिक्षा--- विनयचंद्रमूरिकृत
१०-०० ४. योगशतक-आचार्य हरिभद्रकृत स्वोपनवृत्ति तथा ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चय सह
५-०० ६. रत्नाकरावतारिका ---- रत्नप्रभसरि कृत. टिप्पण-पग्निका-गुर्जरानुवाद सह
८-०० ७. गीतगोविन्दकाव्यम् -- महाकविश्रीजयदेवविरचित मानाङ्कटीका सह ८-०० ८. नेमिरंगरत्नाकर छंद - कविलावण्यसमयकृत 9. THE NATYADARPANA OF RAMACANDRA AND
30-00 GUNACANDRA: A CRITICAL STUDY BY DR. K. H. TRIVEDI
संप्रति मुद्यमाणपन्थनामावलि १. शब्दानुशासन - आचार्य मलयगिरिकृत २. कल्पलताविवेक-कल्पपल्लवशेष ---- महामात्य अम्बाप्रसादकृत ३. निघण्टुशेप-सत्तिक - श्रीहेमचन्द्रसूरि
CATALOGUE OF SANSKRIT AND PRAKRIT MANUSCRIPTS, PART III-IV
विशेपावश्यकभाष्य-स्वोपज्ञवृत्ति सह द्वितीय भाग- आचार्य जिनभद्रगणि 6. YOGADRSTISAMUCCAYA OF HARIBIIADRA :
ENGLISH TR. BY DR. K. K. DIXIT. 2. A STUDY OF AKALANKA'S CRITICISM OF
DHARMAKĪRTI'S PHILOSOPHIY

Page #6

PREFACE
Thie present volume contains the text of Višeşāvaśyakabhāşya by Jinabhadragani Kșamáśramaņa (c. 1. D. 489-593) and also the text of the auto-commentary. Two editions of Višeşivaśyakabhäşya have already been published one with the commentary by Malachäri Hemacandra and the other with the commentary by Kotyācārya. Even the Gujarati translation of Višeșivaśyakabhäşya has been printed. But upto this date the auto-commentary has remained unpublished. We are happy to bring it out (along with the text of Višeşivasyakabhāşya ) for the first time. This volume contains only a portion of the auto-commentary. The remaining part of the same will be out very soon. It is interesting to note that this auto-commentary which was left incomplete by Jiaabhadragani was completed by Kottårya who is different from the coinmentator Kotyä. carya already mentioned above.
The following mss. and printed editions are used while preparing this volume. 1. : This ms, is the oldest one of all the available mss. of Viseså
vasyakabhāşya. It is preserved in the famous Jaina Bhandira of Palm-leave mss., which was established by Kharataragacchiya Jinabhadrasuri in the Jaina temple at Jesalmera. The description of this ms, as given by Muni Shri Punyavijayaji in his New Catalogue (p. 39) of the mss, in the said Bhandara is : No. 116; Palm leaves 284; size 16.!" x 2"; ms. copied in the first half of the tenth century: condition best. For the description of the same ms. one may also reier to the Catalogue of Januscripts at Jesalmera (G.O.S.). No. 1, p. 9.
While reorganizing the above-mentioned Bhandara Muni Shri Punyavijayaji came across this ms, and he at once noticed its two special features the onle that it is the oldest ms. in the Bhandara and the

Page #7

other that its script displays some specialities not found in the script of other Jaina mss. Hence he got it copied by Pt. Amritlal Bhojaka under his direct supervision and guidance. I must thank him for handing over the copy to me. I have treated it as a model (adarsa) for editing the text of Višeşāvašyakabhâsya and have closely followed it. Of course the incorrect readings (which are very few ) have been given up and the correct ones gathered from the other sources have been put in their place. Barring these few instances the whole of the is, is throughout correct.
This ms. generally contains tbe medial consonants (wyalijanas) as they are found in Sanskrit. Following are some of the instances in point: k: adhikara (gātha, o), akāra (53) padova kāri (202). C: súci (587), ca (1103), ceva (1099).
disatu (419), patisamaya (418), pati (192, 193), dişati (415), kata (1012), katavyan (1012), jáya tu (416), catuvvidha (400), sute (311), vakkhanato (31) salito (29), parāņumata (65), hetu (70), matisutām
(88), itara (88), atiritta (338), etc. d: aņuyogādi (9), padiva (17), rūvādi (253), bhedo (283), avagga hädiya
(293). dh: abhidhåņa (53), vidhiņa (5). adhikāra (6), tidba (19), virodha (63),
dadhi (71), odbiņāņam (79), mangalābhidhāņa (57), odbi (574), uddhamadbo (657), sādhejjā (663), adhuņã (832), bodha (1370), tadadhigama (319), magadha (1497), parabodhana (171), adhigata
(1500), jugappadbăņa (1421). bh; labhati (243), suttabhippão (1366), kevalalăbho (1330), lobha (1327).
It is note-worthy that the use of dha in place of tha, la, and ha evinces Sauraseni influence. Some of the instances are as follows: tha > dha tadheva (2), kadham (2101), adba (15), adhava (22). jadha
(57), pudbattam (671, 1008), jadhā (1369), 'tadha (179). tadhā (474), itaradbā (229, 1368), savvadhả (130), kadbitassa
(1066), pidhubhāvo (1069). ta > dha bharadham ( 1497 ). ha> dha idhară (488), idha ( 185, 490, 992), idhaiṁ (504, 990), kidha
(210). Some other peculiarities of this ms. are noted below: d>t: cbatumattha (1277), båtara (1327), pata (1073), vetāna
(1325), veta (403), jaticchayo (317/1). padivätoppåta (743), uppăta (754), taraņātiphalayam (1026), dehatitirayam (1025). This evinces Paisāci influence.

Page #8

dd
h> bh
3
It is to be noted that na is used invariably, that is, it occurs in the beginning as well as in the middle of a word. This means that na is not used.
poidam (1423, 1429), vahoduvadi (1024). bhojja (127).
Moreover, there is no uniformity about the use of anusvira instead of. Hence we find bujjhamti, benti, honti, indiya, pajjamtae, abbhantara, nandle, samtara, sutakhandha, gamtukama, etc.
is not used but is rarely used in this ms; anusvara is used for them.
In this ms. suffix mi is uniformly used; that is, therein we do not come across a single case of the use of mi.
Sometimes keyi and keyi are used instead of kei and kei respectively. It is interesting to note that there occurs at the end of this ms. the following gathas not found in any other mss.
paca sala igalisa saganivakalassa vaṭṭmāṇassa | to cellapunimae budhadiņa satimmi nakkhatte || rajja'ya plana pare siläiccammi naravarindammi / valabhinagarie imam mahadı[sirisam!i] jinabhavane ||
2.
In the first gatha the mention of 15th day of Caitra Sukla of the Saka 331 is made. This corresponds to 26th June, A. D. 609. Ac. Shri Jinavijayaji is of the opinion that this date represents the day when Jinabhidra completed the composition of the present text. But I beg to differ from this esteemed scholar. The fact that these gathãs do not occur in any other mss. suggests that the date mentioned in the gathā represents the day when the work of copying the ms. which the copyist of the present ms. used as model was completed. Or, this date represents the day when this model ms. was deposited in the temple referred to in the gata. This is what I opine. Be as it may; but it is certain that this date comes very near to the traditionally accepted date of the death of Ac. Jinabhadra. According to Vicarasreni Ac. Jinabhadra died in 650 of Vikrama Era (A. D. 593). For further information on this topic one may refer to my introduction to Ganadharavada.

This Palm-leaf ms. of the text of Visesavasyakabhäşya, belongs to the Tapigaccha Bhandara at Patan. It contains 76 leaves. The readings from this ms. were taken by Shri Nagindas Shah under the guidance of Muni Shri Punyavijayaji who supplied them to me.

Page #9

foot-notes I bave given the variant readings found in this ms. This ms. too is correct.
: The text of Viscşāvasyakabháşya with the commentary by Maladhari Hemacandra (published by Yashovijaya Jaina Grantbamālā in Vira Sarat 2411) has been edited by Pt. Haragovindadasa. It is well printed. This edition is almost without any misprint. The editor has given no description of the mss. utilized. But it seems that he has utilized five. mss. Again, it is almost certain that before him there was noms. which we have used for the first time.
: The text of Višeșāvašyakabhāșya with the commentary by Kotrācārya.published by Rşabhadevaji Keśarimalji, Ratlam, A, D. 1930) has been edited by Suri Shri Anandasagaraji. It is to be noted that the name of the editor has not been mentioned there. This edition also is correct. Even the editor of this work has neither given the variant readings nor mentioned the inss, utilised. Moreover,
this editor too seems not to have utilised ms. $. 5. : So far as we know this is the only palm-leaf is. available of
the autc-commentary on Višeşivaśyakabhāşya. It belongs to the Sanghavi-l'ādā Jaina Bhandāra at Patan. It bears the No. 105. (Vide Descriptive Catalogue of Manuscripts in the Jaina Bhandaras at Patan, G. U. S., No. LXXVI, p. 246). The title of the ms. given in the Catalogue is Viseșāvasyakalaghuvstti. It contains 275 leaves; its size is 33.!" x 2". Mistakes foucd in the ms. seems to be the result of the copyist's ignorance of the script of the ms, on wbich the present ms. is based. This ms, is transcribed in V. S. 1491 at Stambhatirtha (Cambay). Muni Sbri Punyavijayaji's attention was drawn to this rare ms. and hence he got it copied years ago. He i; so kind and generous that he handed over to me tbis cipy for the preparation of the critical edition of an invaluable auto-commentary hitherto unpublished.
At places this ins. is very corrapt. This is because the copyist mistook one letter for the other, when he copied this ms. from some other ms. I have prepared a list of the letters lie mistook for others and have given it below. A glance at this list will give an idea, to the reader, of the difficulties that I have experienced in arriving at correct readings of the text. Tbus ny task of correcting the text is made more difficult by the situation that no other ins. of this text is available. In spite of all these obstacles in my work, I have attempted to arrive at the correct readings with the help of the two cominentaries which are based on this auto-commentary.

Page #10

Scribe
nistook
va
for
,
va
,
Śs for viti dhya vya piti Ipa , lya stă stya stva . ..stu dha va va
pa, ca
| Scribe mistook ra
kşya ba kta bya dha ya ma
pra nta
::::::::::::::::
Pa
ca
ta
vu KT
nya
svi
nila
nua na „ ta
nna na, va ba pa cca via
bhu sta
sta nya
sa 'ma hņa hna sva sta
va ca, tra, ba bha da
da ). va ya ma
dva , ddha ccha ttha
yvi. tri tr
dra dbha tra
nu kşa tka .. pa ya
bas dropped : Now let us note some specimens of the misreadings found in the ins, which are due to this type of mistakes on the part of the scribe.
li) p. 6, l. 13: Here we have righnu päragamādi. The ms. contains righnalārugamidi. The scribe has mistaken for 7, and he seems to have put at for a thinking that it would give a correct reading.
(ii) p. 7, 1. 1 : There occurs 'Hann hnaval paryāyao!. In the ms. we have tatra nima talparyayu'. This corrupt reading of the ms. is due to the fact that the scribe mistook it for a, .for 7, and a for a.
(iii) p. 19, 1. 30 : Here we have haddhastyandhao. The ms. contains Shidousländha'. This reading of the ms. is difficult to understand and does not fit well in the context. I think the scribe bas mistaken ddhu and styu for dra and slå respectively.

Page #11

(iv) p. 32, 1. o: Here we have ilyeludarudhirana. In the ms, we find..ilveladaparāranao. It is needless to say that the copyist mistook va for pa and thū for a
This type of instances can be multiplied but we leave the matter here, because any one can find out such scribal mistakes by examining the reading, given in the foot-notes and corrections made in the brackets in the printed text.
Let us note one thing here that though ms. generally agrees with ms. at times it differs from 5 ms. and agrees with and . This suggests that the mss. and are not based on some common source. Moreover, from the point of view of readings we find not much difference between 1 and . This points to the fact that it is based on
I have given the detailed account of Acarya Jinabhadra's life, date and works in my Gujarati translation of Gandhiravādi (published by Gujarat Vidyasabha, 1952 A. D.). In spite of this I iatend to deal with this topic again in detail adding some more information, in the concluding volume of this work.
Words fail to express my indebtedness to Muni Shri Punyavijayaji who handed over to ine all the inaterial at his disposal, which was abiolutely necessary for editing the present work. But for his help I could not have accomplished the task of editing this difficult text. I must thank P't. Shri Bechardasji Doshi who solved inany of iny difficulties pertaining to correcting the text and who prepared for this volume a list of corrections. My thanks are also due to Pt. Ambalal P. Shah who read the proofs for me.
I must also gratefully acknowledge the financial assistance given by the Ministry of Education, Government of India ( under the scheme of the publication of rare mss.) for the publication of this important work.
I am sure this publication will prove useful to all those interested in the study of Indian Philosoplay in general and Jaina philosophy in particular.
Dalsukh Malavania
L D. Institute of Indology
Ahmedabad - 9
1-8-66

Page #12

PREFACE
We are pleased to bring out the second edition of our highly acclaimed publication of the firsr part of Višesaväsyakabhāşya composed by Shri Jinabhadragani Kshamasramana (C.A.D. 489 - 593) and also the text of the auto-commentary. We hope this publication will prove useful to all those interested in the study of Indian Philosophy in general and Jain Philosophy in particular.
We are deeply grateful to Padmabhushan Pandit Shri Dalsukhbhai Malvania the editor of the book and ex-director of our Institute for enabling us to reprint the same.
L. D. Institute of Indology, Ahmedabad - 9 18-12-93
Ujamshi Kapadia
Co-ordinator

Page #13

Page #14

श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणविरचितं विशेषावश्यकभाष्यं
स्योपज्ञवृत्तिसहितम् । ..
प्रथमो भागः

Page #15

सव्वाणुयोगमूलं भासं सामाइयस्स सोतॄणं । होति परिकम्मियमती जोग्गो सेसाणुयोगस्स ॥
विशेषावश्यकभाग्ये

Page #16

ww
CC
१२
विषयानुक्रमः। १ पीठिका ( अनुयोगद्वारावतारः )। F१ आवश्यकानुयोगकरणप्रतिज्ञा गा० १ F२ आवश्यकानुयोगद्वाराणि २ १८ प्रज्ञापनीयभावनिर्देशः
१४० (अ) मंगलवादः
१९ वल्कसमा मतिः, शुम्बवत् श्रुतमिति मत(१) फलद्वारम्
विवेचनम्
१५३ (२) योगद्वारम्-संबन्धद्वारम् ४ २० अक्षराऽनक्षरमधिकृत्य मतिश्रुतचिन्ता (३) मङ्गलद्वारम्
१६१
२१ प्रसङ्गात् श्रुतनिस्ताऽश्रुतनिसृतविवरणम् १ आदिमध्यावसानमङ्गलत्रयविचारः १३ २ मङ्गलकरणे विप्रतिपत्तिः, तन्निराराश्च १५ ३ मङ्गलशब्दव्युत्पत्तिः
२२ स्वपरप्रत्यायकत्वमधिकृत्य विचारः १७. ५ नामादिमङ्गलविचारः
२३ आभिनियोधिकविवरणम् १७५ ५ नामा दनिक्षेपव्याख्या
अवग्रहादयः (नि० २) १७७ ६ द्रव्यमङ्गले नयावतारः ७ प्रासंगिकः सामान्यविशेपवादः
अवग्रहादिस्वरूपम् (नि० ३) १७८ ८ नामादिपु प्रतिविशेपचिन्ता
व्यजनावग्रह विचारः
१९२ ९ सर्वनयमयं जिनमतमिति निर्णयः
प्राप्यामाप्यकारित्वचर्चा १. नामादिषु द्रव्यपर्यायनययोजना . ७५ निश्चय-व्यवहारावग्रही
२८१
ईहादिविचारः (व ) झारपञ्चकविवरणम्
अपग्रहादीनां नियतक्रमः २९४ ११ भावमङ्गले ज्ञानपञ्चकम् (नि०१)७९ मतिभेदगणना
२९९ १२ आभिनियोधादिव्युत्पत्तिः
संशयादीनां ज्ञानत्वरामर्थनम् १३ मत्यादिक्रमसमर्थनम्
ज्ञानाऽज्ञान विवेकः १४ मत्यादीनां प्रत्यक्षपरोक्षविभाग:
अवग्रहादीनां समयचिन्ता (नि०४)३३१ १५ मतिश्रुतयोभेदाभेदचिन्ता
इन्द्रियाणां प्राप्याप्राप्यकारिताविचारः १६ 'सोतिन्दियोवलद्धी' इति गाथाविवरणे ___मति-द्रव्यश्रुत-भावश्रुतविवेकः ११६
(नि०५) ३३४ १७ 'बुद्धिरिटे' इत्यादि गाथयापि सैव चर्चा १२७ इन्द्रियाणां विपयपरिमाणम् ३३८
२०३
२८८
८०
८८

Page #17

अक्षराणां स्व-परपर्यायप्रमाणविचारः १७५ अनक्षरश्रुतविचारः (नि० १९) ४९९ संश्यसंनिश्रुत विवरणम, तत्र च संज्ञा विचारः ।
शब्दश्रवगविचारः (नि०६) ३४९ भाषाविचारः
३५० भाषापरमाणुनामादानोत्सर्गविचारः
(नि०७)३५३ त्रिविधशरीरेण ग्रहणोत्सगा, सत्यादि. भाषाभेदाश्च (नि०८-९ )३७२ भापापुद्गललोंकव्याप्तेः कालविचारः
(नि०१०-११) ३७६ जैनसमुद्घातस्य प्रासङ्गिकी तुलना ३८१ मतेः पर्यायाः (नि०१२) ३९४ __ द्रव्यक्षेत्रादिना मतभेदाः ४०० सत्पदादिनवद्वारैर्मतेर्निरूपणम् (नि १३)
४०४
सत्पदस्य गत्यादिमार्गणाद्वारैर्विचारः
(नि० १४-१५) ४०७ सम्यग्ज्ञानोत्पत्तिविषय व्यवहारनिश्चयनया ४१२ द्रव्यप्रमाणद्वारेण मतविचारः मतेः क्षेत्रविचारः मतेः स्पर्शना कालादिशेषद्वारैः मतेनिरूपणम् २४ श्रतज्ञानविवरणम् ४४१ श्रुतज्ञानप्रकृतिः (नि० १६)
४४२ श्रुतज्ञानस्य चतुर्दशविधनिक्षेपः (नि० १७)
सम्यग्दृष्टेः संज्ञित्व मिथ्याप्टेवासंज्ञित्वम् ५१४ सम्यग्मिथ्याश्रुतविवरणम्
५२४ पञ्चविधसम्यक्त्वनिरूपणम् सम्यवत्व-श्रुतयोः प्रतिविशेषविचारः ५३२ साधनादिश्रुतस्य सपर्यन्तापर्यन्तश्रुतस्य च
विचारः ५३४ गमिकागमिकभूतविवरणम् अङ्गानङ्गश्रतविवरणम् पूर्वेषु सर्वश्रुतावतारसत्त्वेऽपि स्त्रीश्रावकादीनामनुग्रहार्थमङ्गविरचनम् ५४८ श्रुतविषयविचारप्रसझे अचक्षुर्शनेन 'पासणा'.
निरूपणम् ५५० सत्पदादीनामतिदेशः श्रुतग्रहणोपायनिरूपणम् श्रुतज्ञानलाभः अष्टगुणैः शुश्रूषादिभिः
(नि. २०-२१) ५५५ श्रवणविधिः (नि० २२) ५६२ श्रुतव्याख्यानविधिः (नि० २३) ५६३ २५ अवधिज्ञानविवरणम् ५६५ अवधिज्ञानस्य प्रकृतयः संख्यातीताः, तरय चतुर्दशनिक्षेपनिरूपणप्रतिज्ञा(नि०२४-२५)
५६५
अक्षराऽनक्षरादिचतुर्दशविधं श्रुतम्
(नि. १८) ४५२ शुद्धाशुद्धनयाभ्याम् अक्षरविचारः वर्ण-स्वर-व्यअनानां निरूपणम् संज्ञाक्षरादित्रिभेदाः अक्षरोपलम्भः प्रत्यक्षेणानुमानेन वा अन्यसंमतसादृश्यादिलिङ्गविचारः भसंझिनामक्षरश्रुतसत्त्वसमर्थनम्
भवप्रत्यय-गुणप्रत्ययावधेः चर्चा ५६९ अवधि-क्षेत्रपरिमाणादिचतुर्दशनिक्षेपाः
(नि०२६-२७) ५७४ अवधिपदस्य नामादिनिक्षेपः (नि० २८)
५७८ जघन्यक्षेत्रपरिमाणमवधेः (नि०२९) ५८५ सुहुमपणगजीवे मत्स्यविचारः

Page #18

AU
७६२
परमावधिक्षेत्रम् (नि० ३०) ५९५ नियतादीनामवधिज्ञानानां प्रतिविशेषः ७५० घन-णि-प्रतरविचारः
५९८ प्रतिपात्युत्पादिनोरवध्योश्चिन्ता मध्यमावधिक्षेत्रविचार कालसापेक्ष -
___ (नि० ६१-६२) ७४४ विचारः (नि० ३१-३६) ६०४ उत्पाद-व्ययादीनां योगपद्याऽयोगपद्यविपये अवधेर्विषये द्रव्यपरिमाणचिन्ता (नि. ३७)
द्रव्यादिपु भजना ७९५
द्रव्य-गुण-पर्यायविषये परस्परनिबन्धप्रासंगिकी पुद्गलवर्गणाचिन्ता
निरूपणम् (नि०६३) ७५६ (नि० ३८-३९) ६२५ दर्शन-ज्ञान-विभङ्गरूपावधेरल्पबहुत्वम् वर्गणासु गुरुलघुचिन्ता (नि० ४०) ६५४
(नि०६४) ७५९ व्यवहारनिश्चयनयाभ्यां गुरुलघुविचारः ६... देश-सर्वावधेः स्वामिचिन्ता (नि० ६५) क्षेत्र-काल-द्रव्याणां सापेक्षनिवन्धः
(नि ४१-४२) ६६५ परमावधेविषयनिरूपणम् (नि० ४३) ६७१
क्षेत्रतोऽवधेश्चिन्ता (नि० ६६) ७६८.
गतीन्द्रियाद्यपेक्षयाऽवधेर्विचारः (नि०.६७) परमावधेः क्षेत्रम् (नि०४४) ६८१ तिरश्चामवधिनिरूपणम् (नि० ४५) ६८६ भयपत्ययावधिनिरूपणम्
ऋद्धिप्राप्तानामवधिरिति प्रासंगिकी ऋद्धिनारकजीवानामवधिक्षेत्रम् (नि० ४६) ६८९
चर्चा (नि० ६८-७४) ७७५ देवानामधोवधिक्षेत्रम् नि० ४७-४९) ६९१ संक्षेपरुचिहितार्थं पुनरवधिविषयचर्चा ८०२ देवानां तिर्यगुपरि चावधेः क्षेत्रम्
२६ मनःपर्ययज्ञानविवरणम् (नि० ७५) (नि० ५०-५१) ६९४
मनःपर्यये दर्शनविचारः ८११ जघन्यायवधेः स्वामिचिन्ता (नि० ५२) २७ केवल ज्ञान विवरणम् ( नि० ७६) ६९९
८१८ अवधेः संस्थानम् (नि० ५३-५४) ७०० केवलिनो वचनयोगो न तु ध्रुतमिति, तथा आनुगामिकाऽनानुगामिकावधिविचारः . श्रुतं भवति शेपमिति निरूपणम् (नि० ५५) ७१०
(नि० ७७) ८२४ अवस्थितावधिचिन्ता (नि०५६-५७)
_ 'श्रुतं भवति शेषम्' इत्यस्य व्याख्या ८२५ ७१३
(४) समुदायार्थद्वारम् ८३३
१ शास्त्राभिधानानुयोगः ८३३ चलावधिनिरूपणम् (नि० ५८) ७२४
ध्रुतस्यैवानुयोगसंभव इति निरूपणम् ८३३ तीव-मन्दावधिचिन्ता (नि०५९-६०)७३४ । अनुयोगशब्दस्य निरुक्तिः

Page #19

ध्ययनानामनयोग
८९८
८२,
९१०
शास्त्रनामान्तर्गतपदानां आवश्यक-श्रत-स्कन्धा- २ शास्त्र
दयः पद
८९६ शास्त्रादी मालार्थ नन्दीव्याख्यान अनियमः । . अध्ययनपदस्य न्यासोऽत्र क्रमप्राप्तेऽपि लाघ
वार्थ अग्रे वक्ष्यते इति निर्देशः
आवश्यकस्य पिण्डार्थसमाप्तिः ८२२ 'आवश्यक'इति पदस्य नामादिन्यासः ८४५
(५) अवयवार्थविचारे सामायिकाद्रव्यावश्यके शिक्षितादिपदानां विवरणम् ८४६ शिक्षितादिगुणविशिष्टस्य श्रुतस्य फल चिन्ता
ध्ययनस्य अनुयोगद्वाराणि ९००
१ सामायिकस्य सर्वगुणाधारत्वम् ९०० कुणालादिदृष्टान्तद्वारा फल समर्थनम्
२ सामायिकस्य अनुयोगद्वाराणि ९०२
३ उपक्रम-निक्षेप-अनुगम-नयरूपाणि भावावश्यक विचारः आवश्यकपदस्य पर्यायाः
अनुयोगद्वाराणि ९०५ अतपदस्य न्यासः
(६) उपक्रमादिद्वाराणां भेदद्वारम् ९.०५ शुद्धाशुद्धनयेन तचिन्ता । ८७५. (७) उपकमादिपदानां निरुक्तिद्वारम् श्रुतपदस्य पर्यायाः ८८१
९०६ स्कन्धपदस्य न्यासः
८९.० (८) उपक्रमादिद्वारागां क्रमप्रयोजनद्वारम् स्कन्धपदस्य पर्यायाः .
३ सामायिकस्य उपक्रम विवरणम् ९१२ १ उपक्रमद्वारविषयसंक्षेपः ९१२ ९ उपक्रमे नामविचारः पविधः ९३९ २ उपक्रमस्य नामादिपविधो न्यासः ९१७ १० उपक्रमे प्रमाणविचारः ९४१ ३ द्रव्योपक्रमे परिकर्मादिविचारः
लोकोत्तरागमः सूत्र-अर्थ-उभयरू: ९४२ ५ क्षेत्रोपक्रमः
आत्मागमादिभेदाः ५ कालोपक्रमः
मूढनयत्वात् कालिकस्य नयप्रमाणेऽन६ भावोपक्रमे गुर्वाराधनोपदेशः ९२३
वतारः ७ उपक्रमे आनुपादिपड़भेदेषु सामायिकाव- ११ उपक्रमे वक्तव्यताविचारः .. तारः
१२ उपक्रमे अर्थाधिकारः ८ उपक्रमे आनुपूर्वीविचारः ९३५ १३ उपक्रम समवतारः
४ निक्षेपद्वारविवरणम् ९५२ १ ओघ-नाम--सूत्रनिक्षेपकरणप्रतिज्ञा ९५२.३ समायिकम्' इति विशेषनामविचार: ९७६ २ शास्त्रस्य चतुर्विधायाः अध्ययनादिसामान्य
४ 'सूत्र'विचारः (ओघ)संज्ञायाः विचारः ९५३
५ अनुगमद्वारविवरणम् ९६६ १ नियुक्ति-सूत्ररूपो द्विविधोऽनुगमः ९६६ नियुक्तिप्रारम्भः ।।
९६७
३ उपोद्घाते उद्देशादिद्वाराणि २ निक्षेप-उपोद्वात--सूत्रस्पर्शिकरूपेण
(नि०७८.-७९) ९६८ निर्युक्त्यनुगमस्य त्रैविध्यम् । तत्र उद्देशादिद्वाराणामत्र पुननिर्देशे कारणसमर्थनम् निक्षेपस्य कृतत्वात् उपोद्घात
२.१८

Page #20

व्याख्यालक्षणे व्याख्याक्रमनिर्देशः उपक्रमापोद्घातयोः प्रतिविशेषचिन्ता ९८७
पदविचारः
१००० सूत्रस्पर्शिकनियुक्तः सुत्रव्याख्यानरूपत्वात् प्रथम पदार्थविचारः
१००१ सूत्रमपेक्ष्यम् । अतः 'मूत्र'पदव्यास्या ९९. पदार्थविचारे प्रत्यक्षादिग्रमाणानि १००२ सूत्रलक्षणम्
पदविग्रहविचारः
१००३ सूत्रगुणाः
चालनारूपो विचारः
१००१ सूत्रानुगमः, गुबालापकन्यासः, सूत्रस्पर्शिक न- दूषितसिद्धिरूपं प्रत्यवस्थानम् १००४ युक्तिः , चतुथ च नयरूपमनुयोगद्वारं सम- उपक्रमाद्यनुयोगद्वाराणां व्याख्याकरणे प्रयोजनकमनुगच्छन्तीति निर्देशः
निर्देशः १००९ २ अनुगमद्वारे शास्त्रोपोद्घातविस्तारः ।
१ तीर्थकरनमस्कारः १०११ पुनर्मङगलकरण प्रयोजनविचारः १०१ तीर्थकर विवरणम्
१०१५ सर्यानुयोगविपयकत्यंन यर्थत्यात शास्त्रान्त- महावीरनमस्कारे कारणम् रत्याद्वा पुनर्मल्गलम्
1०२१ सांप्रतिकतीर्थाधिपतिमहावीरनमस्कारः तीर्थकरवन्दनम् (न० ८०) १०२२
__ (नि० ८१) १०५४ तीर्थविवरणम्
महावीरनिरुक्तिः तीर्थस्य करणात् तीर्थकराः १०१४ .
१०५६ १२ गणधरवंश- वाचकवंशनमस्कारः (नि० ८२) १०५९ प्रवचनस्य पूज्यत्वम्
३ श्रुतज्ञानस्य नियुक्तिकरणप्रतिज्ञा (नि० ८३) १०६६ 'अत्यपुत्तस्य'-इत्यस्य व्याख्या १०६८
करणम् (नि०८७) १०७७ आवश्यकादिदशग्रन्थानां नियुक्तिकरण- भूतपरंपराविचारः
प्रतिज्ञा (नि० ८४-८६) १०७१ नियुक्तिव्याख्या (नि० ८८) १०८२ तत्रापि प्रथमं आवश्यक सामायिकनियुक्ति
४ प्रवचनोत्पत्तौ वृक्षादिरूपकम् (नि० ८९-९०) १०९१ भव्यानामेव बोधार्थ कथमुपदेश इति चर्चा सामायिकादि--बिन्दुसारपर्यन्तं श्रतम्, श्रत.
स्य सारः चरणम्, तस्य मोक्षः (नि० ९३) गणधरैथने प्रयोजनम् (नि०९१, १११०
११२३ जितपदव्याख्या
1132 ज्ञान-चरणयोः प्राधान्यचर्चा १२५ अर्हता अर्थभापणं, गणधरैः ग्रन्थरचनं
चरणप्रशंसा । (नि०९२) १११६
संयमतपोमयान् योगान् विना न श्रुतज्ञाअर्थभाषणे एवरचनायां च कः प्रतिविशेषः
निनो मोक्षः (नि० ९४-१००) ११४०
. ११७ ज्ञान-तप-संयमसमायोगे मोक्षः निपुणपदस्य व्याख्या
(नि०१०१-१०३ ) ११५६
१०७८

Page #21

मिति
श्रुतज्ञानं क्षायोपशमिकं केवलं च क्षायिक(नि० १०४) ११७७ महावीरस्य जिनप्रव वनोत्पादने आत्मविकासक्रमवर्णनम् सामायिकालाभे कारणम् (नि० १०५ )
११८१
११८३
सामायिक लाभ कारणम् (नि० १०६ )
११९०
सम्यक्त्वादिलाभक्रमविचारः
११९१
सामायिकला दृष्टान्ता: (नि० १०७) १२०१ अनन्तानुबन्धिकपायफलम् (नि० १०८ )
१२२३
१२२५
पायविवरणम् अप्रत्याख्यानकपायफलम् (नि० १०९) १२२८ प्रत्याख्यानकपायफलम् (नि० ११०) १२३१ संज्वलनकपायफलम् (नि० १११) १२३५ मूलगुणाः तेषां घात कारणं च १२३६ निशिभक्तविरमणस्य मूलगुणत्वे चर्चा १२४०
अनुगमनयद्वारी अनुयोगे युगपदनुधावतः
६
१३५८
गुरुशिष्यपरीक्षणम् सूत्रे प्रवचनैकार्थिकानि (नि० १२४-१२५)
१३६३ अ अनुयोगपदस्य पर्यायाः (नि० १२६ ) १३८२
अनुयोगनिक्षेपः नि०१२७) १३८२ अनुयोगे दृष्टान्ताः (नि० १२८) १४०९ ( नि १२९) १४१०

19 19
अतिचाराणां संज्वलनमूलकत्वम् (नि० ११२)
१२४६ वादशकपाये क्षपिते उपशनिवा चारित्रलाभ: (नि० ११३) सामायिकादिपञ्चविधं चारित्रम्
१२५१
३५ केवलिनः सकाशात् जिनमचचनोत्पत्तिरित्यादिप्रासंगितमभिधाय उपोद्घात विवरणम् (नि०१२३) १३४७
इति
(नि० ११४-११५) १२५७
१९५९
१२६५
१२६७
१२७४
सूक्ष्मसम्पराय स्वरूपम् यथाख्यातस्वरूपम्
१२७६
उपशमश्रेणिविचारः (नि० ११६- १२० )
१२८१
सामायिकस्वरूपम् छेदोपस्थापनस्वरूपम्
परिहारविशुद्धस्वरूपम्
विचार:
क्षपकश्रेणिविचारः (नि० १२) १३१० व्यवहारनिश्चयनयमाश्रित्य केवलोत्पत्ति१३३१ केवलिनो लोकालोकज्ञातृलर (नि०१२२) १३३९
३६ व्याख्यानविधिविचारः १३५३
नियोगविवरणम्
भाषानिरुक्तिः
विभाषानिरुक्तिः
वार्तिकव्याख्या
१३५२
१४१७
१४१८
१४१९
१४२०
भाषादीनां दृष्टान्ताः (नि० १३०) १४२३ व्याख्यानविधौ योग्यायोग्य विचारे दृष्टान्ताः
(नि० १३१) १४३२

Page #22

अयोग्यशिप्यनिरूपणम् ( नि० १३२ ) प्रकारान्तरेण सदृष्टान्तं शिष्यपर्पन्निरूपणम् १४४५
(नि० १३४) १४५२ योग्यशिष्यस्वरूपम् (नि०१३३) १४४९
७ उद्देशादिद्वारविधिः (नि० १३५-१३६) १४८२
१ उद्देशनिक्षेपः (नि० १३७) १४८५ २ निर्देशनिक्षेपः (नि० १३८) १४९५ निर्देशे नयविचार: (नि०१३९) १५०३
सामायिक निदेशे नयावतारः ऋजुगूत्रमतेन वचनविचार जनमतस्य सर्वनयसमुदितत्वम्
१५०७ १५१३

Page #23

Page #24

॥ ॐ नमो वीतरागाय ॥ श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणविरचितं
स्थोपज्ञवृत्तिसहितं विशे षा व श्य क भाष्य म्।
[ मङ्गलवादः ] कतंपवयणप्पणामो वोच्छं वरण-गुणसंगई सयलं ।
आवासयाणुयोगं गुरूवैदेसाणुसारेणं ॥१॥ प्रोच्यन्ते ह्यनेन जीवादयोऽस्मिन्निति वा 'प्रवचनम्' । अथवा प्रगतं प्रधान [प्रशरतम् आदौ वा वचनं [प्रवचनं-]' द्वादशाङ्गम् । अथवा प्रवक्तीति 'प्रवचनम्', तदुपयोगानन्यत्वाद्वा सङ्घः 'प्रवचनम् । प्रणमनं 'प्रणामः', पूजेत्यर्थः । कृतः प्रवचनप्रणामोऽनेन 'कृतप्रवचनप्रणामः' । “योच्छं" वक्ष्ये । चर्यते तदिति 'चरणं'-चारित्रम्, 'गुणाः'-मूलोत्तरगुणाः 'चरणगुणाः । अथवा चरणं-चारित्रम् , 'गुण' ग्रहणात् सम्यग्दर्शनज्ञाने, तेषां सङ्ग्रहणं 'सङ्ग्रहः' । सह कलाभिः 'सकलः' सम्पूर्ण इत्यर्थः । अस्ति ह्येतत्-देशसङ्ग्रहीतत्वाद् विकलोऽपि सङ्ग्रहः, अयं तु समस्तग्राहित्वात् सकलः । कथम् ? सामायिके एव द्वादशाङ्गार्थपरिसमाप्तेः । वक्ष्यते च-“सामाइयं तु तिविधं सम्मत्त सुतं तधा चरित्तं च ।" [गाथा ३१५७] इत्यादि । किं च सम्यग्दर्शनादित्रयेण न सङ्ग्रहीतम् ? अतः सकल इति, तं "चरणगुणसंगहं सयलं"। कश्चासौ ! "आवस्यकानुयोगः' अवश्यक्रियानुष्टानाद् आवश्यकम् , अनुयोजनमनुयोगोऽर्थव्याख्यानमित्यर्थः, आवश्यकस्यानुयोग आवस्यकानुयोगः, तमावश्यकानुयोगम् । गृणन्ति शास्त्रार्थमिति गुरवो ब्रुवन्तीत्यर्थः । ते पुनराचार्याः, अहंदादयो वा, तदुपदेशःतदाज्ञा, गुरूपदेशानुसारः- गुरूपदेशानुवृत्तिरित्यर्थः, तया गुरूपदेशानुवृत्त्या-गुरूपदेशानुसारेणेति ॥१॥ १ कयप सं। २ बुच्छं सं। ३ आवस्सयाणुओगं सं हे को त । ४ वएता हे के। ५ केवलमियमेव गाथा स्वोपज्ञवृत्तिप्रतौ सम्पूर्णा उल्लिखिता वर्तते । शेषगायानामाद्यद्विश्य क्षरप्रतीकान्येव गृहीतानि। ६ अत्र गा. १०६६, १११० च वृत्त्या सह अनुसन्धेये। ७ कृत प्रसं । ८ यक्षते सं। १ नादौ आव प्रतौ ।।

Page #25

विशेषावश्यकभाष्ये तस्स फल-जोग-मंगल-समुदायत्था तधेवे दाराई ।
तब्भेय-णिरुत्त-कम-पयोयणाई च वच्चाई ॥२॥
तस्स फल० गाहा । 'तस्स'इति तस्यावश्यकानुयोगस्य 'फैलं'–प्रयोजनम् , 'योगः'-सम्बन्धः, 'मङ्गलम्'–उपचारः, 'समुदायार्थः'-पिण्डार्थः, द्वाराणि' उप क्रमादीनि, 'तद' इत्यनेन द्वाराण्यत्राभिसम्बध्यन्ते, 'तदें:'-तत्प्रकारः, निरुक्तं'"निर्वचनम् , 'क्रम':'-व्यवस्था, 'प्रयोजन'-शास्त्रोपकारः । एतेऽधिकारा वाघ्याः ॥२॥
आह-किमावस्यकानुयोगारम्भे फलम् ? उच्यते--- गाण-किरिआहि मोक्खो तम्मयमावासयं जतो" तेणं"।
तव्वक्खाणारंभो कारणतो"कज सिद्धि ति ॥३॥
णाणकिरिआहिं० गाहा । 'ज्ञान-क्रियाभ्यां मोक्षः' वक्ष्यते, ज्ञान-क्रियामयं चावश्यकम् , अतः 'तयाख्यानारम्भः' । नाऽऽवश्यकव्याख्यानमन्तरेण ज्ञान-क्रियाप्राप्तिरस्ति . कुतः ? तद्धि तस्याः कारणम् , 'कारणतश्च कार्यसिद्धिः' इत्यतः आवश्यकानुयोगाद ज्ञान-क्रियाप्राप्तिः, ततो मोक्ष इति फलवानावश्यकानुयोग रम्भ इति ॥३॥
कः पुनरावस्यकानुयोगस्याभिसम्बन्ध इति ? भन्नस्स मोक्खभग्गाभिलासिणो ठितगुरूवदेसस्स ।
आईए जोग्गमिणं वालगिलाणस्स वाऽऽहारों"॥४॥ भन्चस्स गाहा । इह 'भव्यस्य मोक्षमार्गाभिलाषिणः' गुणवदाचार्यकृतो. पदेशस्य तत्र चावस्थितमतेविनेयस्य 'आदाविदमेव योग्यम्', 'बालालानानामिव' तत्कालयोग्यं 'आहारम्' आदिशन्ति भिपजस्तद्वत् ॥४॥
कतपंचणमोकारस्स देन्ति" सामाइआइयं विधिणा ।
आवासयमायरिआ कमेण तो सेसयसुतं ॥५॥ १ तहेव हे को। २ तन्भेतणि जे । ३ च दाराई त। गा० ३ । ५ गा. ४ । गा० १२ । ७ गा. ८३३ । ८ गा. ९०३ । ९ गा. ९०६ । १० गा. ९०७ । ११ गा. ९११ । १२ नाणकिरियाहिं हे को। १३ वस्सयं हे को त । १४ ओ हे को। १५ तेण हे। १६ “ओ है को १७ गा० ११२६ तः। १८ मग्गाहिला हे का। १९ ठिय हे को। २. आताए। २१ हारे । जे । २२ तत्कालं-इतिप्रतौ । २३ कय हे को । २४ "नमो हे को । २५ दिन्ति हे को । २६ इयातियं जे । २७ विहिणा हे को । २८ आवस्सय त । २९ 'रिया है को । ३० 'सुयं है को।

Page #26

मङ्गलवादः । कतपंचणमोक्कारस्स गाहा । 'कृतपञ्चनमस्काराय' प्रयच्छन्ति 'विधिना' इति प्रशस्तेपु द्रव्यादिषु प्रशस्तदिग्मुखाय 'सामायिकादिकं' षइविधम् 'आवश्यकमाचार्याः' । 'ततः क्रमशः शेषश्रुतमपि' ॥५॥
तेणेव याणुयोगं कमेण तेणेव योधिकारोऽयं ।
जेण विणेयहितत्थाय थेरकप्पकमो एसो ॥६॥
तेणेवै याणुओगं० गाहा । तेनैव क्रमेणानुयोगम् ।' इह चानुयोगेनैव 'अधिकारः', यतो विनेयसत्त्वानुग्रहार्थोऽयमेव 'स्थविरकल्पक्रमः' उक्तः ॥६॥
तद्यथा---
पबज्जा सिक्खावत अत्यग्गहणं च अणियतो वासो । णिप्फत्ती य विहारो सामायारी ठिती' चेव ॥७॥ दार ।।
"पवजा० गाहा । आदौ 'प्रत्रया', ततः शिक्षापदोपदेशः सूत्रक्रियोपदेश इत्यर्थः, ततः सूत्रार्थप्रदानमित्यादि । तदिह सूत्रप्रदानानन्तरमावश्यकार्थप्रदानमधिक्रियते ॥७॥
आईय णमोकारो जैइ पच्छाऽऽयामयं ततो" पुढतस्स भणितेऽणुयोगे जुत्तो आवासै यस्स ततो" ॥८॥
आईय नमोक्कारो० गाहा। आह-'आदौ यदि नमस्कारो दीयते, पश्चादावश्यकम्' 'ततः पूर्व' नमस्कारानुयोग एव युक्त[:]' पश्चाद् ‘आवश्यकस्य' ।।८।
सो सबसुतक्खन्धभन्तरभूतो जो ततो तस्स ।
आवासयाणुयोगादिगहणगहितोडेणुयोगो वि ॥९।।। सो सव्व० गाहा । उच्यते- 'सः' नमस्कारः सर्वश्रुतस्कन्धान्तर्गत एव यतस्ततस्तस्यावश्यकाद्यनुयोगग्रहणादेवानुयोगोऽप्यागृहीतो भवति ॥९।। १ याहिगारो है को। २ हिय है को । ३ तेणेवाणु सं । ५ वयमत्ध हे को । ५ भनिअओ हे को।६ ठिई हे की । ७ नास्ति हे को त । ८ इयं गाथात्र भाष्ये अन्यस्मादुद्धता इति मन्ये 'उक्तः' इति कृत्वोपस्थापितत्वात् । द्रष्टव्याः निशीथभाष्ये गा० ३८१३, बृहत्कल्पभाष्ये च गा० ११३२, १४४६ । ९ आतीय जे । आइए त । आदोइ सं। १० नमो है को। ११ अति जे । रो धुइ ५ त । १२ तओ है को। १३ भणिएणुओगे हे को। १४ आवस्सय हे को। १५ तओ हे को। १६ सुर्य हे को। १७ भूओ हे को। १८ तओ हे को । १९ ‘णुओगा हे को। २० हिओं हे को। २१ ‘णुओगों हे को।

Page #27

विशेषावश्यकभाष्ये
तस्स पुणो सव्त्रसुतन्भन्तरता पढममंगलग्गहणा ।
जं चैंण पिधो पहिज्जर णन्दीए सो सुतेक्खन्धो ॥१०॥
तस्स पुणो गाहा । 'तस्य पुन:' नमस्कारस्य 'सर्वसूत्राभ्यन्तरता प्रथममङ्गलग्रहणात्', यतोऽपदिश्यते "मंगलाणं च सवेसिं पढमं हवति मंगलं " [ गा० ३९२८ ] इति । तस्मात् सर्वश्रुतविशेषाणामादिर्नमस्कारो भवति । 'यतश्च न पृथक् पठ्यते नन्द्यामयं 'श्रुतस्कन्धः' इति सूत्रं च नमस्कार[:], तद् ज्ञाप्यते 'सर्वश्रुताङ्गमेवायम्' इति ॥ १०॥
तेणें चिय समाइअसुत्ताणुगमाइतो णमोकारं ।
वक्खातुं गुरवो वयंति सामाइये सुत्थं ॥ ११ ॥ दारं ॥
तेणं चिय गाहा । अत एव च सामायिक सूत्रानुगमावसरे प्राप्ते व्याख्याय पञ्चनमस्कारम् आचार्याः सामायिकार्थमाचक्षते ॥ ११ ॥
बहुविवाई० सेयाई तेण तमंगलो यारेहिं ।
तो सो सुमहणिधि व्व" जध वा महाविज्जा ||१२||
बहुविधाई गाहा । ' बहुविघ्नानि श्रेयांस' इत्यतः 'सुकृतमङ्गलोपचारैरसौ ग्राह्योऽनुयोगो महानिधानवद् महाविद्यावद्वा' ॥ १२ ॥

तं मंगलमाईए मज्झे पज्जतए य सत्थस्स । tri सत्त्वग्पारगमणाय णिहिं ॥ १३ ॥
तं मंगलमाईए गाहा । तदेतद् मङ्गलमादौ मध्ये पर्यन्ते च शास्त्रस्येध्यते । तत्र प्रथमं शास्त्रपारगमनाय ॥ १३ ॥
तस्सेव य थेज्जत्थं मज्झिमयं अन्तिमम्मि तस्सेव । अव्वोच्छित्तिणिमित्तं सिस्सपसिस्सीदिवंसस्स ||१४||
मिति ॥ १४ ॥
तस्सेव गाहा । तस्यैव शास्त्रस्य स्थैर्यहेतोर्मध्यमम् अव्यवच्छित्त्यर्थमन्त्य
१
को २ रया हे को । ३ च पिहो न पढि हे को त । ४ नन्दी हे को। ५ पुण खं । ६ तेण विय त । तेण चिय सं । ७ ईयसु त । ८ 'माईतो त । माइओ को है । 'मातितो । ९ को है । १० गुरुवो । ११ 'ई' त । १२ 'सुय को हे । १३ नास्ति त है को । १४ कर्य को है । १५ निहि व्व को है । १६ जह निर्दि को है । १८ मंपि को है । १९ निर्मि' हे को । २०

वा हे को । १७ साई को है ।

Page #28

मङ्गलवादः । मंगलकरणा सत्थं णे मंगलं अधं य मंगलस्सावि ।। __ मंगलमतोऽणवत्था ण मंगलममंगलत्ता वा ॥१५॥
मंगल० गाहा । आह-आचार्य ! मङ्गलकरणात् शास्त्रममङ्गलमापद्यते, अथ चेह मङ्गलात्मकस्यापि शास्त्रस्यान्यन्मङ्गलमुच्यते, अतस्तस्याप्यन्यत् , तस्याप्यन्यद मङ्गलमादेयमित्यनवस्था । न चेदनवस्था प्रतिपद्यते ततो यथा मङ्गलमपि शास्त्रमन्यमङ्गलशून्यत्वान्न मङ्गलं तथा मिङ्गलमपि मङ्गलशून्यत्वादमङ्गलमिति मङ्गलाभावः ॥१५॥
सत्थत्यंतरभूतैम्मि मंगले होज्ज कप्पणा एसा ।
सत्थम्मि मंगले किं अमंगलं काऽणवत्था वा ॥१६॥
सत्वत्थं० गाहा । उच्यते-यस्य शास्त्रादर्थान्तरभूतं मङ्गलं तं प्रत्येपा कल्पना भवेत् । इह त्वामाकं शास्त्रमेव मङ्गलात्मकत्वान्मङ्गलमयमुपादीयते, 'किममङ्गलम् !' 'का वाऽनवस्था' ? इति ॥१६॥
अत्यंतरे वि संति मंगलम्मि णामंगलाणवत्थाओ। सपराणुग्गहकारी” पदीवे इव भंगलं जम्हा ।।१७।।
अत्यंतरे वि गाहा । नायमस्मत्पक्षः, किन्तु यस्यापि शास्त्रादर्थान्तरभूतं मङ्गलं तस्यापि नामङ्गलप्रसङ्गो न चानवस्था । कुतः ? स्वपरानुग्रहकारित्वाद मङ्गलस्य, प्रदीपवद् लवणादिवद्वा ॥१७||
मंगलतियंतरालं मंगलमिहत्यतो पसतं ते ।
जैति वा सव्वं सत्थं मंगलमिह किं तियग्गहणं ॥१८॥
मंगलतियं० गाहा । आह--मङ्गलत्रयान्तरालयममङ्गलमापद्यतेऽर्थोपपर्थाप)त्तितः । यदि चेह सर्व() शास्त्रमेव मङ्गलमिति प्रतिपाद्यते मङ्गलत्रयग्रहणमनर्थकम् ॥१८॥
सत्थे निधी विभत्ते तदंतरालपरिकप्पणी कत्तो।
सव्वं च "णिज्जरत्थं सत्थमओऽमंगलमजुत्तं ॥१९॥
सत्थे ति० गाहा । उच्यते-समस्तमेव शास्त्रं त्रिधा विभज्यते कुतोऽन्तरालद्वयपरिकल्पनं यदमङ्गलं भवेत् ! । कथं पुनः सर्वमेव शास्त्रं मङ्गलम्-इति चेत्: उच्यते-निर्जरार्थत्वात् , तपोवत् ॥१९॥ १नको हे । २ अहव को अह च हे । ३ मंत्री की है। ४ न हे को। ५ शास्र नं मं०-प्रतौ। ६ 'त्यन्त को है । ७ भूर्य का है। ८ सइ को है। ९ नाम हे को। १० % जे; रिं को हे । ११ पईव को है। १२ न को है। १३ त्यओ हे को। १४ पसत्यं त । १५ जइ को है। १६ तिहा है की। 1विहते है को। १८ णं त। १९ निजको हे। २. सत्थमिहामं जे।

Page #29

विशेषावश्यकभाष्ये 'जति मगलं सयं चिय सत्थं तो किमिह मंगलग्गहणं ? ।
सीसमतिमंगलपरिग्गहत्यमेत्तं तदभिधाणं ॥२०॥
जति मंगलं गाहा । आह-यदि स्वयमेव शास्त्रं मङ्गलमित्यतः किमिह मङ्गलग्रहणं क्रियते ? उच्यते--ननृक्तमेव-नैवेह शास्त्रादर्थान्तरभूतं मङ्गलमुपादीयते किन्तु मङ्गलमिदं शास्त्रमिति केवलमुच्चार्यते । आह-तदुच्चारणे किं फलम् ! यदि मङ्गलमिति न संशब्द्यते किं तदमङ्गलं भवति ! उच्यो-शिष्यमतिमङ्गलपरिग्रहार्थत्वात् तदभिधानम् , 'इह शिष्यः कथं शास्त्रं मङ्गलम्-इत्येक परिगृह्णीयाद्' इति ॥२०॥
इधैं मंगलं पि मंगलयुद्धीए मंगलं जधी साहू ।
मंगलतियुद्धिपरिग्गहे वि गणु कारणं भणिों ॥२१॥
इध मंगलं गाहा । यस्मादिह मङ्गलमपि मङ्गलवुया परिगृह्यमाणं मङ्गलं भवति, साधुवत् । आह-ततः सर्वमेवेदं मङ्गलमित्येतावदस्तु, नार्थी मङ्गलायबुद्धिपरिगहणे । उच्यते- ननु तत्रापि कारणमित्युक्तम् | यथैव हि शास्त्रं मङ्गलमपि सन्न मङ्गलबुद्धिपरिग्रहमन्तरेण मङ्गलं भवनि साधुवत् तथा मङ्गलत्रयकारणमप्यविघ्नपारगमादि न मङ्गलत्रयबुद्धचा विना) सिध्यतीत्यतस्तदभिधानमिति ॥२१॥
मंगिज्जतेऽधिगम्मति जेण हि" तेण मंगलं होति"।
अर्धेवा मंगो धम्मो तं लाति" तयं समादत्ते ॥२२॥
मंगिज्जते गाहा । मझेंर्गत्यर्थस्यालप्रत्ययान्तस्य मङ्गलमिति रूपम् । मङ्गयतेऽनेन हितमिति मङ्गलमिति, मङ्गयते-अधिगम्यते साध्यते इति यावत् । अथवा मङ्गयतेऽभीष्टार्थोऽनेनेति मङ्गः-धर्मः, " ला आदाने " मङ्गं लातीति मङ्गलम् , धर्मोपादानहेतुरित्यर्थः ॥२२॥
अंधवा "णिवातणातौ मंगलमिट्टत्वपैयइपच्चयतो ।
सत्थे सिद्धं जं जैध तयं जधाजोग्गमाओज्जं ॥२३॥ १ अत्रादौ ची० चोदकार्थ = प्राग्निकार्थे जेप्रती वर्तते । अन्यत्र तन्नास्ति । जेप्रतावन्यत्रापि यत्र केनापि शङ्का क्रियते तत्र चो० इति निर्दिष्टम् । २ जइ को है सं । ३ मई को है ॥ ४ हाणं को है। ५ इह को हे सं। ६ जहा को है । ७. 'तियं को है। ८ नणु को है। ९ भणिमो जे । १० गा. १३, १४ । ११ मतावग इतिप्रतौ । १२ उजएऽधि हे की सं। ज्जई अधि त। १३ °म्मइ को, है । १५ हिअं को है । १५ होइ को है। १६ अहवा को है। १७ लाइ हे को। १८ माते-प्र० । १९ अहवा का हे । २० निवायणाओ को है। २१ पगइपस्वयओ है को । २२ जह है को। २३ जहाजोग हे को ।

Page #30

मङ्गलवाद:। अधवा जि० गाहा । अथवा निपातनात्' इष्टार्थप्रकृति-प्रत्ययोपादानाद् मङ्गलम् । इप्टार्थाश्च प्रकृतयः " मकि मण्डने, मन ज्ञाने, मदी हर्षे, मदि' मोदे(द)मद-स्वप्न-गतिपु. मह पूजायाम् " इति । एवमादीनामलप्रत्ययान्तानां मङ्गलमित्येतन्निपात्यते । मयतेऽनेन मन्यते वाऽनेनेति मजलमित्यादिलक्षणं शास्त्रानुवृत्त्या योजनीयमिति ॥२३॥
मं गालयति भावतो व्य मंगल मिहेवमादि' णेरुत्ता।
भासंति सत्थवसतो णामातिचतुधिं तं च ॥२४॥
मं गालयति गाहा । अथवा मां गालयति भवादिति मङ्गलम् , संसारादपनयतीत्यर्थः । अथवा शास्त्रस्य मा गलो भूदिति मङ्गलम् , गैलो-विघ्नः । मा गालो वा भूदिति मङ्गलम् , गलनं गालो नाश इत्यर्थः । सम्यग्दर्शनादिमार्गलयनादा मङ्गलमित्यादि नरुक्ता भाषन्त इति । तच्च नामादि चतुर्विधं मङ्गलम् ॥२४॥
पज्जायाऽणभिधेयं "वितमण्णत्थे तदैत्थणिरवेक्खं ।
"जातिच्छियं च "णामं जावद्दव्यं च पाए ॥२५॥
पज्जाया० गाहा । तंत्र नाम तत्पर्याय[शब्दै]रभिधातुमशक्यम् , तद्यथाइन्द्रो भृतकः शक्रादिपर्यायरशक्योऽभिधातुम् । तथेन्द्रशब्दोऽन्यस्मिन्नर्थे देवाधिपे सद्भावतोऽवतिष्ठते । अथवा " इदु परमैश्वर्ये " तत्रान्वर्थतो वर्तते, भृतके पुनस्तन्निरपेक्षः, केवलं संज्ञासंव्यवहारार्थमारोप्यते । तथाऽन्यत्रावर्त्तमानमपि किञ्चिद् याहच्छिकं नाम द्वित्यादिवद् । यावत्र्यभावि प्रायेण किञ्चित्त्व(त्वा)धीयतेऽपनीयते च । यत्तु सूत्रोपदिष्टं “ नाममावकहियं " । अनुयो० ११ ] इति तत् प्रतिनियतजानपदसंज्ञामधिकृत्य । अथवा यद् वस्त्वभिधानमेवेति ॥२५॥
नं पुण तेंदत्थमुण्णं तदभिप्पारण तारिसायारं ।
कीरति" व "णिरागारं इत्तरमितरं व सा ठवण ॥२६॥ १ मुद मोदस्वप्नगतिपु मह हे को । २ यइ का है । ३ वाओ व को। वाओ मं० है । ४ मिह एव को। ५ "माइ ने को है। 'सओ ना का दे। ७ विहं को है। ८ मङ्गलोऽभू०-प्रती। मालो-प्रती । १० ठिों को हे । ठिय त । ११ तयत्यनिर० को हे। १२ जाई को हे। जो इत्थियं त। जातिच्छयं जे। १३ नाम को हे। १४ पाएण हे । १५ 'ननु' इति प्रतौ। १६ वत्प'-इति प्रतौ। १७ द्रष्टव्या अनुयो० वृ० पृ०१४११ १८ तयत्थसुन्नं को हे। १९ तय की हे। २. सागारं को हे। २१ कीरइ को हे। २२ निरा को हे । २३ मियरं का हे।

Page #31

विशेषावश्यकभाष्ये जं पुण गाहा । 'यद' इति यद वस्तु · तदर्थशून्यम् ' इन्द्राद्यर्थशून्यम्,इन्द्राद्यभिप्रायेण तदाकारमेव क्रियते काष्टकर्मादि, तदाकारशून्यं वाऽक्षनिक्षेपादि, ' इत्वरं ' स्वल्पकालम् . इतरद' यावदद्रव्यमावि तत् स्थापनेति ॥२६॥
जथे मंगलमिह णामं जीवाजीवोभयाण देसीतों।
रूढं जलगादीणं ठवणाए सोस्थियाँदीणं ॥२७॥
जह मंगल० गाहा । तत्र नाममङ्गलं यद् जीवस्य अजीवस्य उभयस्य वा मङ्गलमिति नाम क्रियते । तद्यथा--सिन्धुविपयेऽग्निर्मङ्गलम् , लाड़विपये दवरकवलनकम् . उभयं वन्दनविपय मालत्यादि । स्वस्तिकादयः स्थापनामङ्गलम् ||२७||
दयते' यति दोरवयवो विगारो गुणाण संदावो ।
दव्वं भव्य भावस्स भूतभावं च जं जोग्गं ॥२८॥
दवत दयति गाहा । “दु दु गतौ " द्रवतीति द्रव्यम् , स्वपर्यायान् प्राप्नोति क्षति चयर्थः । तथा व्यत-गम्यते तैरिति द्रव्यम् । तथा दुः-सत्ता तस्या विकारोऽवथयो बतिव्यम् . तथा गुणानां सन्द्रावो द्रव्यम् , गुणा रूपादयः, सन्द्रवणं सन्द्रावः. समुदाय इत्यर्थः । तथा द्रव्यं च भव्ये इति द्रव्यं भव्यम् . भावस्य योग्यमित्यर्थः, यद् भावि भूतभावं चेति । इह तु विशेपेण भयमधिक्रियते, योग्यमित्यर्थः ॥२८॥
आग तोऽणुवउत्तो मंगलसदाणुवासिता वत्ता । तं गाणलद्रिसहितो" वि णोवयुत्तो त्ति तो दन्नं ॥२९।।
आगमतो गाहा । तच्च द्रव्यमङ्गलमागमतो नोआगमतश्च । आगमतो मङ्गलशब्दाध्येताऽनुपयुक्तः, तज्ञानलब्धिसम्पन्नीऽपि सन्ननुपयुक्तत्वाद द्रव्यम् , "अनुपयोगो द्रव्यम्" इति वचनात् ॥२९।।
जति णाणमागमो तो किध दव्यं दव्यमागमो कि) णु ।
आगमकारणमाती देहो सदो यें तो दव्वं ॥३०॥ १ जह को हे। • नाम को हे । । दसोओ को हे । ४ णाईणं को है। ५ सोस्थि. आईणं की हे । ६ दवए को हे । ७ दुयए, को हे त । दुयति ख। ८ संघावो सं । ९ भावं त। १० भू को हे। ११ मओ को हे सं। १२ 'सिओ को हे। १३ तन्नाण को हे। १४ "हिओ वि नोव को हे। १५ अत्र जे प्रतो चो० वर्तते । ज३ को हे। १६ कह को हे । १७. माया को हे । १८ अतो जे ।

Page #32

मालवादः ।
जति णाण० गाहा । आह-कोऽयमागमो नाम इति ! उच्यते-ज्ञानम् । यदि ज्ञानमागमः: कथं द्रव्यम् ? अथ द्रव्यम् : कथमागम इति : उच्यते-आगमस्य कारणमात्मा देहः शब्दश्च । द्रव्यं च कारणमुक्तम् , आगमकारणत्वाद् आगम इति ॥३०॥
एगो मंगलमेगं णेगा णेगाई गमयस्स । ___ संगहर्णयस्स एक्कं सव्वं चिय मंगलं लोए ॥३१॥
एगो मंगल० गाहा । अधुना को नयः किमागमद्रव्यमङ्गलमिच्छति ? इत्येतस्यां जिज्ञासायामिदं सूत्रम्-'णेगमस्स एगो अणुवउत्तो आगमओ एग दश्वमंगलं" इत्यादि सर्वमुच्चारणीयम् । तत्र सङ्ग्रहस्तावत् सामान्यग्राहित्वाद् एकमेवेच्छति द्रव्यमङ्गलम् ॥३१॥
एक्क 'किच्चं णिरवयवमक्कियं सन्यगं च सामण्णं । किस्सामणेत्तातो पेंत्धि विसेसो खपुप्फ 4 ॥३२॥
एक णिच्चं गाहा । यस्मादाह-एकं नित्यं निरवयवं निष्क्रिय सर्वगतं च सामान्यम् , तदेव चास्ति, न विशेपोऽस्तीति । कुतः ? निस्सामान्यत्वात् । इह यद् निःसामान्यं तन्नास्ति, यथा खपुष्पम् ; यच्चास्ति, न तन्निःसामान्यम् , यथा घटः । तस्मात् सर्वमङ्गलान्यन्यि ]त्वमतिरिच्य वर्तन्ते इति । एकं च सामान्यमित्येकं द्रव्यमङ्गलमिति ॥३२॥
। घृती" वणस्सति" च्चिय मूलाईगुणो त्ति तस्समूह" व्य ।
गुम्मादयो" वि एवं सम्वे ण वणसँतिविसिहा ॥३३॥ .
चूतो गाहा । अत्राह-पथा वनस्पतिरित्याकारिते वृक्ष-गुल्म-लता-वितानवीरुधो विशेषा गम्यन्ते, वृक्ष इत्युक्ते च तद्विशेषाश्चूतादयः, तथा मङ्गलमित्युक्ते न तद्विशेपा --------तुं व्याख्यायान्यस्मिन् मङ्गलमस्तीति । उच्यते--यत एव हि वनस्पतिरित्युक्ते वृक्षादयो गम्यन्ते अत एव तेऽर्थान्तरभूता न भवन्ति, तत्प्रत्ययहेतुत्वात् , हस्त-करवत् । चूतादयश्च वनस्पतिरेवेति प्रतिज्ञाने(ज्ञातम्), मूलादिगुणत्वात् तत्समूहवत् । तथा गुल्मादयो वनस्पतिसामान्य[न] तिवर्तन्त इति ॥३३॥ १. क्तं समस्तका” इति प्रतौ । २ इको सं। ३ नय को हे। ५ 'एवमे' इति प्रतौ । ५ एको को सं। ६ नि को हे । ७ मविनयं जे। ८ 'मन्नं को हे। ९ मन्नत्ताओ को हे। १. नधि को हे। ११ व जे । १२ चूओ हे को। १३ स्सइ को हे। १४ लाति जे। १५ हो को हे। १६ दओ को हे । १५ न को हे। १८ ‘स्सई को हे।

Page #33

विशेषावश्यकभाष्ये सामण्णतो विसेसो अण्णोऽणण्णो व होज्ज जई अण्णो ।
सो गत्थि खपुष्फ पिवऽणण्णो सामणेमेव तयं ॥३४॥
सामण्णतो गाहा । तथा सामान्यतोऽन्येऽनन्ये वा विशेपाः प्रतिपद्येरन् ? यद्यन्ये; ननूक्तमसन्तस्ते, निःसामान्यत्वात् खपुष्पवत् । अथाऽनन्ये सामान्यमात्रम् , तत्र वा विशेषोपचारः । न चोपचारेणार्थतत्त्वं चिन्त्यत इति ॥३४॥
ण विसेसत्थन्तरभूतमथि सामण्णमाह ववहारो।
उवलंभव्यवहाराभावातो खरविसाणं व ॥३५।।
ण विसेंस० गाहा । आह व्यवहारो कैगमश्च-न विशेपेभ्योऽन्यत् सामान्यमस्ति । कुतः ? अत्यन्तानुपलम्भात् , खरविषाणवत् । इतश्च न सामान्यमस्ति । कुतः ! सर्वसंव्यवहाराभावात् , खरविषाणवत् । तथाहि-त्वयाऽपि विशेपेभ्योऽर्थान्तरमनर्थान्तरं वा सामान्य प्रतिपत्तव्यम् । यद्यर्थान्तरम् ; अतो नास्ति, निर्विशेषत्वात् । अथानन्तरम्; विशेषमात्रं नाम, न सामान्यमस्ति, तेपु वा सामान्यमात्रोपचार इति ॥३५॥
चूताईएहिंतो को सो अण्णो वणस्सती" णामं ? ।
णत्थि विसेसत्यन्तरभावातो" सो खपुप्फ व ॥३६॥
चूता० गाहा । तथा चूतादिभ्यः कोऽन्यो वनस्पतिर्नामानुपलभ्यः सर्वसंत्र्यवहारातीतश्च । इह यश्चतादि विशेपेभ्योऽन्यो नासौ वनस्पतिविशेषः, अर्थान्तरभावात् , खपुप्पवत् ॥३६॥
"जे णेगमववहारा लोगव्यवहारतप्परा सो य ।
पाएण विसेसमयो" तो ते तग्गाहिणो दो वि॥३७॥
जं णे० गाहा । यतो नैगम-व्यवहारौ लोकसंव्यवहारप्रवणौ । स च त्यागाऽऽदानादिव्यवहारः प्रायो विशेपैरित्यतस्तौ विशेषग्रहणी(ग्राहिणी) ॥३७||
"तेसिं तुल्लमतत्ते को णु विसेसोऽभिधाणतो अण्णो ।
तुल्लत्ते वि इधं " णेगमस्स वत्यंतरे भओ ॥३८॥ १ सामन्नाउ को है । सामण्णाउ । सं। २ अन्नोऽणन्नो व को हे। ३ जति जे । ४ नत्थि को हे । ५ 'मन हे को । ६ अन्यथाऽन० प्रती। जन को हे। ८ भूअं अत्थि को । भूअम हे। ९ वाओ को हे। १० चूयातीए जे । ११ स्सई नाम को हे। १२ नत्थि को हे । १३ सम्भन्त त । १४ वाओ को हे। १५ जण्णे जे को । जं नेग हे । १६ लो को हे। १७ मओ को हे। १८ चो० ते जे। १९ मयत्ते को हे। २० 'भिहाणओ का हे । २१ अन्नो को हे । २२ इहं ने को हे । २३ भेतो जे ।

Page #34

मङ्गलवादः ।
११
तेसिं तु० गाहा । आह - तयोस्तुल्यमतत्वे सति अभिधानमात्रादन्यः को विशेष: : उच्यते - इह यद्यप्यविशेषः वस्त्वन्तरे विशेषो भविष्यति । यथा वा वस्त्वपेक्षया सर्वनयानां द्रव्य-पर्यायास्तिकनयद्वयोवि (द्वयेऽव) रोधस्तथाऽनयोरपि द्रव्यमात्रसामान्यतायामिति ॥३८॥
जो सामण्णग्गाही स 'णेगमो संगहं गतो अधवा । इतरो ववहारमितो जो तेण समाणणिदेसी ||३९ ॥
जो सामण्ण० गाहा । अथवा एतद्द्वारेण सामान्य विशेषग्राहिणो नैगमद्वयस्य सङ्ग्रह-व्यवहारयोरवरोध उक्तो वेदितव्यः । आह एवं कुतो नैगम: : तावेव नाम सङ्ग्रहयवहाराविति । उच्यते - पुरस्ताद् विशेषं वक्ष्यामः ॥ ३९ ॥
उज्जुसुर्तस्स सयं संपत च जं मंगलं तयं एक्कं । 'णातीतमणुपणं मंगलसिहं परक्कं चें ॥४०॥
उज्जुसुत० गाहा । ऋजुसूत्रस्य हि स्वकमात्मनीनमेवैकं मङ्गलमिष्टम्, न परकीयम् । ' साम्प्रतं' इति वर्त्तमानकालमेव नातीतमनुत्पन्नं चेति ||४०|| "णातीतमणुप्पण परगीयं वा पयोर्येणाभावा ।
दितो खरसिंगं परवणमधेवा जध' विफलं ॥४१॥
णातीत० गाहा । नातीतमनुत्पन्नं वा मङ्गलम् असत्त्वात् खरविपाणवत् । इतश्च - नातीतमनुत्पन्नं वा, प्रयोजनाभावात् खरविपाणवत् । व्यवहारोपालम्भाभिप्रायेण च सामान्यवद्, न च परकीयमस्ति मङ्गलं चेति, प्रयोजनाभावात्, खरविपाणवत् परधनवा ॥ ४१ ॥
जाणं णाऽणुत्रयुक्तोऽणुवत्तो [४ - द्वि] वाणें जाणते जम्हा । जातोऽणुवत्त त्ति" वेंति सद्दादयोऽवत्युं ॥४२॥
जाणं णा० गाहा । शन्दादयो मन्यन्ते यो जानीते नासावनुपयुक्तः, ज्ञानोपयोगानन्यत्वात्, यश्चापनुयुक्तो नासौ जानीते, अनुपयुक्तस्य ज्ञानशून्यत्वात्, घटवत् । जानानोऽनुपयुक्तश्चेत्यवस्तु, अभाव इत्यर्थः ॥ ४२ ॥
2

१ ने को हे । २ गओ अहवा को हे । ३ इयरो को हे । ४ °मिओ को है । ५. निदेसो को हे। निद्दोसो त । ६ 'सुभ की हे । सुय खं । ७ संपयं को हे। ८ नाती को हे । ९ नंको है । १० वजे । ११ नाती है । नातीय को । गाईय सं। १२ नं को है । १३ की को है त । १४ पओअणा को है । १५ मह को । १६ जहा को है । १७ नाणुवत्तो को है । १८ वउत्तो को है । १९ न माणइ हे बिति को है । २१ सद्दातयो जे ।
।
न जाणई को त । २०
"

Page #35

विशेषावश्यकभाष्ये
हेतू विरुद्धधम्मत्तणा हि जीवो व चेतणारहितो । णय सो मंगलमिट्ठे तदत्थसुष्णो त्ति पात्रं व ॥ ४३ ॥
हेतू गाहा । कुतः ! विरुद्धानेकधर्मस्वभावँ परिकल्पनात् । इह यद विरुद्रानेकधर्मस्वभावतया परिकल्प्यते तदवस्तु, यथा जीवश्चेतनावियुक्त इति । तदस्तित्वपरिकल्पनेऽपि च सति नासौ मङ्गलम् । कुतः ? तदर्थशून्यत्वात् पापवत् । आगमतो द्रव्यमङ्गलमुक्तम् ॥४३॥
मंगलपदस्थ जाण देहो भव्स्स वा सजीवोऽवि । णो" आगमती" दव्यं आगमरहितो त्ति जं भणितं ॥ ४५ ॥
मंगल० गाहा । नोआगमतो द्रव्यमङ्गलमिदानीम् - तच्च त्रिविधं सूत्रेऽभिहितम् । तद्यथा--"जाणगसरीरदव्वमंगलं" इत्यादि सर्वमुच्चारणीयम् । इह मङ्गलपदार्थज्ञस्य यच्छरीरमात्मवियुतं तदतीतकालनयाऽनुवृत्त्या घृतघटादिव्यपदेशवद् अतीतमङ्गलज्ञानाधारत्वाद् नोआगमतः ज्ञशरीरद्रव्यमङ्गलम्, अनागमत इति । यदुक्तम्मङ्गलज्ञानशून्यत्वात् सर्वनिषेधाभिधायी नोशब्दः । तथा भव्यशरीरद्रव्यमपि भावि - मङ्गलज्ञानाधारत्वाद् द्रव्यमङ्गलमनागमतः, तज्ज्ञानशून्यत्वात् ॥४४॥
अत्रा णो" देम्मिं णोआगमतो" तदेगदेसातो" । भूर्तस्स भाविणो वाऽऽगमस्स जं कारणं देहो ॥ ४५ ॥
अहवा णो देस० गाहा । अथवा विवक्षितो देशप्रतिषेधवचनो नोशब्दः, नोआगमत इत्यागमैकदेशत इत्यर्थः । कथम् ? शरीरस्य मङ्गलज्ञानकारणत्वात् । कारणस्य च कार्यैकदेशत्वात् । उक्तं [च]
“णत्थि पुढवीविसिहो घडो त्ति जं तेण जुज्जइ अणण्णो ।
पुण घडो त्ति पुण आसि पुढवी तओ अण्णो || १ ||" [गा० २५७७ ] अथ मतम् -- ज्ञानस्य समवायिकारणमात्मा, न शरीरम्, अतस्तस्य कार्यैकदेशता न युक्तेति । तच्च न, शरीराऽऽत्मनोरेकान्तेनाविभागात् संसारिणः । अपदिष्टं च--- "अण्णोष्णाशुभयाणं इमं वतं वत्तिविहयणमजुत्तं ।
जह दुद्ध-पाणियाणं जावन्ति विसेसपज्जाया ॥ १ ॥ "
१२
[ सन्मति ० का० २ गा. ४७ ]
१ हेऊ को हे । २ अणा की है । ३ हिओ को हे। ४ न को हे । ५ तयत्थसुन्नो की हे । ६ च जे । ७ 'वः परि' इति प्रतौ । ८ पयत्थ को हे । ९ भव जे । १० 'वोत्ति हे त । ११ नो की हे । १२ “ओ को हे । १३ 'णिअं हे को । १४ अह को है । १५ नो को है । १६ "म्मिनों को हे । १७ मओ को हे । १८ भूर्य को है ।

Page #36

मालवादः।
.. आह—“आगमकारणमाया देहे हो] सदो" [गा ०३० ]त्ति । ननु शरीरमागमद्रव्यमङ्गलमप्युक्तम् । इह को विशेषः इति ! अत्रोच्यते--तत्र मङ्गलज्ञानलब्ध्याधारं शरीरमुक्तम् . इह च ज्ञानलब्धिशुन्यम्, अयं विशेष इति ॥४५॥
जाणगंभन्धसरीरांतिरित्तमिह दव्यभंगलं होति ।
जा मंगल्ला किरिया तं कुणमाणो अणुर्वयुत्तो ॥४६॥
जाणगभच० गाहा । मङ्गलपदार्थजे-भव्यशरीराभ्यामतिरिक्तमिदं द्रव्यमङ्गलमनागमत च यः संयम नपो-नियमादिक्रियानुष्ठानानुपयुक्तः, आगमानुपयुक्तद्रव्यमङ्गलवत ।।४६॥
जं भूतभावमंगलपरिणामं तस्स वा जयं भावि ।
जं वा सभावसोभणवणाइगुणं मुवण्णाई"॥४७॥
जं भूत० गाहा । यन्ठरीरमात्मद्रव्यं वाऽतीतसंयमादिक्रियापरिणामम् , तथो चो)भयातिरिक्तद्रव्यमङ्गलं, ज्ञशरीरव्यमङ्गलवत् । यच्च स्वभावतः · शुभवर्णगन्धादिगुणं सुवर्णमाल्यादि ॥४७||
तं पि अह भावभंगलकारणतो" भंगलं ति णिटिं। "णाआगमतो" दव्वं "णोसही सव्वपडिसेधे॥४८॥
तं पि अ हु गाहा । तदपि हि भावमङ्गलपरिणामकारणत्वान्मङ्गलम् । अत्रापि नोशब्दः सर्वनिपेधवचनो. द्रष्टव्य इति । उक्तं द्रव्यमङ्गलम् ॥४८॥
मंगलमुतांवेयुत्तो आगमती" भावमंगलं होति। "णोआगमता भावो सुविसुद्धो खाइयादीयो ॥४९॥
"मंगलमुतो० गाहा । भावमङ्गलमागमतो नोआगमतश्च । तत्रागमतो मङ्गलज्ञानोपयुक्तो भावमङ्गलम् । आह --- कथमिह मङ्गलोपयोगमात्रात् तन्मयता गम्यते ? न ह्यग्निज्ञानोपयुक्तोऽग्निमाणवकः । अतिमुग्धमिदमुन्यते---संविद् ज्ञानम् , अवगमः, भाव १ णय को हेसं । २ राई को है । ३ होई त । होइ को हे। ५ वउत्तो को हे। ५ धज्ञातव्य इति प्रता । ६ ‘ध तपः संय इति प्रतौ । ७ भय को हे सं। ८ जयं जोगं को हे त । ९ सहावसोहण को हे। १० वन्नाइगुणं सुको हे त। वण्णातिगुणातिगुणं जे । ११ ण्णाति जे । गाइ को। १२ णओ को हे। १३ नो को हे। १४ मओ को हे। १५ सेहे की हे। १६. सुयउवउ की हे त । १७ मओ को हे। १८ होइ को हे। १९ नों को हे। १. याइयो की हे। २१ मंगलसुयउवउत्तो आगमतो भावमंगलं होइ-हेको। जे. प्रतावपि अयमेव क्रमः. संप्रती तु-आगमतो मंगलसयउवउत्तो भावमंगलं होड-इति पाठः स्यात् ।

Page #37

विशेषावश्यकभाष्ये
इत्यनर्थान्तरम्, अग्निरिति यद् ज्ञानं तदव्यतिरिक्तो ज्ञाता तल्लक्षणो गृह्यते; अन्यथा हि ज्ञाने सत्यपि ज्ञानं नोपलभ्यते (म्येत ). अतन्मयत्वात्, प्रदीपहस्तान्धवत् । न चायं बध्यते मुच्यते वा ज्ञानाज्ञान- सुख-दुःखादिपरिणामान्यत्वाद आकाशवत् । विलक्षणश्चायं भवेत्, अपरिणामात् खरविपाणवत् । नोआगमतो भावमङ्गलमागमवर्जज्ञानचतुष्टयं सम्यग्दर्शन- चारित्रे च सर्व एव हि प्रशस्ताः क्षायिकादयो भावाः । सर्वनिषेधपक्षनोशब्दस्यानागमतो भावमङ्गलमिति गम्यते ॥ ४९ ॥
near सम्म-ण-चरित्तो योग परिणामो । 'णोआगमतो' भावो णोसदो 'मीसभावम्मि ||५०||
अधवा सम्म० गाहा । अथवा सम्यग्दर्शन- ज्ञान- चारित्रोपयोगपरिणामो यः स नागम एव केवलो न चानागम इति मिश्रवचनत्वाद् नोशब्दस्य नोआगम इत्याख्यायते ॥ ५० ॥ ave fartariदिणाण-किरियाविमिस्सपरिणामो । "णोआगमओ" भण्णति जम्हा से आगमो देसे ॥ १ ॥ अधवेह० गाहा | 'अथवाऽर्हन्नमस्कारादिज्ञान क्रियोभयपरिणाम" आगमैकदेशोपचारान्नोंआगमतो भावमङ्गलमाग मैकदेशत इति गम्यते ॥ ५१ ॥
१४
१४
•
"अभिधाणं दवत्तं तदत्थगुण्णत्तणं च तुल्लाई । को भाववज्जितीणं णामादीनं पैतिविसेसो ॥५२॥
अभिधाणं गाहा । आह नाम स्थापना- द्रव्येषु मङ्गलमित्यभिधानं समानं द्रव्यत्वं च । कथम् ? नाम्नि तावद् "यस्य जीवस्य जीवस्य वा नाम क्रियते " इति वचनाद् द्रव्यमेवाभिसम्बध्यते, स्थापनायामपि " यत् स्थाप्यते" इति तद्वचनात्, त्रीण्यपि च भावमङ्गलार्थशून्यानि अतः क एषां विशेषः इति ॥ ५२ ॥

आकारोऽभिपाओ बुद्धी किरिया फलं च पाए ।
जैध दसदि" ठवणिंदे णें तथा णामेण दविदे ॥ ५३ ॥ १ अहवा हे को अथवा सं २ 'ना' हे को । ३ "व को हे। ४ नको हे । ५ 'मओ को है । ६ मिस्स को हे त । ७ अह को हे सं । ८ नमु को है । ९ राइना को है । १० 'रिआवि को हे । ११ नो को हे । १२ गमो त्तिभ' जे त । १३ भण्णइ जमागमो एकदेसो से जे। १४ अहवा इति प्रतौ । १५ 'मागमकदे' इति प्रतौ । १६ चो० अभि जे । अभिहा की हे । १७ तयत्थ को है । १८ "न्न को हे। १९ आणं को है।
को
२० नामाईण को है । २१ पई को है । २२ आ० आका जे। आगा को हे सं । २३ हे । २४ जह को है । २५ स २६ न को है । २७ तहा को है । २८ नामे न को हे ।
को है ।

•

Page #38

मालवादः ।
आकारो गाहा । उच्यते ...--स्थापनेन्द्रे तावद् यथेन्द्राकारो लक्ष्यते, कर्तुश्च सद्भूतेन्द्राभिप्रायः, द्रष्टुश्च तदाकारदर्शनादिन्द्रप्रत्ययः, यथा चैनं तद्भक्तिप्रणतवुद्धयो नमस्कारादिक्रियाभिरुपतिष्ठन्ति तक्रिया फलं च प्राप्नुवन्ति केचिदिन्द्रबुद्ध्या, नदेवता(तदेवता नुग्रहात , न तथा नाम-द्रव्येन्द्रयोरित्ययं विशेपस्ताभ्यां स्थापनायाः ॥५३॥
भावस्स कारणं नह दव्यं भावो ये तस्स पज्जाओ ।
उपयोगपरिणतिमयो ण तर्धा गॉम ण वा ठवणा ॥५४॥
भावस्स कारणं गाहा । यथा हि भावेन्द्रस्य द्रव्येन्द्रः कारणतां प्रतिपद्यते, द्रव्येन्द्रोपयोगपर्यायताम् , तत्परिणतिपायतां च प्रतिपद्यते, न तथा नामेन्द्रः स्थापनेन्द्रो वेत्ययं विशंपत्तान्यां द्रव्येन्द्रस्येति ॥५४॥
इह भावो चिय वत्थु तदत्यसुण्ण है किमत्थं सेसे हि" । "णामादयो वि भावा जं ते वि हु वत्थुपज्जाया ॥५५॥
इह भावो चिय गाहा । आह---इह भावमङ्गलमेवैकं वस्तु युक्तम् , तलक्षणत्वात् तत्प्रयोजनावाच्च न नामादयः, मङ्गलार्थशून्यत्वात् , पापवत् । उच्यतेनामादयोऽपि हि भावविशेपा एव. यस्माद विशिष्टमिन्द्रादि वस्तु उच्चरितमात्रमेव नामादिभेदचतुष्टयं प्रतिपद्यते । भेदश्च पर्यायो भाव इत्यनान्तरम् ।।५।।
अर्धेवा गामवणादव्याई भावमंगलंगाई। पाएण भावमंगलपरिणामणिमित्तभावातो" ॥५६॥
अधया णाम गाहा । अथवा इति नाम-स्थापनाद्रव्याणि भावमङ्गलस्यैवाङ्गानि, भावमङ्गलभंदा एवेत्यर्थः । कुतः ? भावमङ्गलपरिणामकारणत्वात् ॥५६॥
जधैं मंगलाभिधाणं सिद्धं विजयं निणिन्दैणामं च । [५-द्वि] सोनूण पेच्छितूणे य जिणपडिमालक्खणादीणिं ॥५७।।
जध मंगलाभि० गाहा । इह यथा मङ्गलमित्येतदभिधानं उपश्रुत्य सिद्धाद्यभिधानं वा, तथा दृष्ट्वा चाहप्रतिमादिस्थापनारूपम् ।।५७॥ १ अ को हे । २ पज्जाया जे । ३ ओ का हे । ४ णइमओ को हे । ५ न को हे। ६. तहा की है। . नामं को हे। तय को हे। ५ न्नेहिं को हे। १. किंथ का । किं व है। किं त्थ जे। ११ हि को हे। १२ नामादओ को हे। १३ अह को हे सं। १४ नामंट को हे । १५ “मनि का हे । १६ वाओ को हे। १७ नाया इति प्रतो । १८ जह को हे सं। १९ 'भिहा की हे । २० जिंदनाम को हे। २१ ऊण को हे। २२ ईणि की है।

Page #39

१६
विशेषावश्यकभाष्ये
परिणितमुणिदेहं भव्यजतिजणं सुवणमल्लादि । दहूण भावमङ्गलपरिणामो होति पाएणं ॥ ५८ ॥
परिणित० गाहा । तथा भूतभाविभावमङ्गलपरिणामपरिनिर्वृतभव्ययतिजि(ज)नादिशरीरद्रव्यमङ्गलमुपलक्ष्य प्रायः सम्यग्दर्शनादिभावमङ्गलपरिणामो जायत इत्यतो भावमङ्गलकारणत्वाद् नामादित्रयमपि मङ्गलमेवेति ||१८||
किं पुण तमणेति मच्चतं च णं तोभिधाणादि । dosan भावे तेण विसेसेण तं पुज्जं ॥५९॥
किं पुण गाहा । किं पुनस्तन्नामादित्रयमनैकान्तिकमनात्यन्तिकं चेति तत्पर्यायत्वे सत्यपि नातिप्रधानम्, भावमङ्गलं पुनस्तद्विपरीतरूपत्वात् प्रधानतरमिति शिष्यते ॥ ५९ ॥
ear वभिघाणं गामं ठत्रणा य जो तगारो । कारणया" से दव्वं कज्जावण्णं "तयं भावो ॥ ६० ॥
अहवा वत्थ० गाहा | अथवा सर्वस्यैव वस्तुनो यदभिधानं तद् नाम, यथा घटशब्दो घटस्य । स्थापना यतस्तस्यैवोर्च्चकुण्डलौष्ठायत वृत्तग्रीवादिमान आकारः । यस्तस्यैव कारणभावः कपालादिकायपेक्षया । भावो यस्तस्य कार्यभावः पिण्डादिकारणापेक्षया ॥ ६०॥

वत्थुसरूवं णामं तप्पच्चयहेतुतो सधम्मं "व्व । वत्युं गणभित्राणा होज्जाभावो विविचो ॥ ६१॥
वत्थुसरूवं गाहा । नामनयाभिप्रायोऽयम् - - वस्तुनः स्वरूपं नामेति । कुतः ! तत्प्रत्यय हेतुत्वात् । इह यद् यस्य प्रत्यय हेतुस्तत् तस्य धर्मः, तद्यथा - घटस्य स्वधर्मा रूपादयः यच्च यस्य स्वधर्मो न भवति न तत् तस्य प्रत्ययहेतुः तद्यथा - घटधर्माः पटस्य भवति च घटाभिधानाद घटे प्रत्ययः, तस्मात् तत् तस्य धर्म इति । वस्तुधर्मेवा ( धर्मं एवा) भिधानमनिच्छतो नास्ति वस्तु । कुतः ! अनभिधानात अनभिधेयाभाववत् ॥ ६१॥
१ "रिनिव्वुर्य की हे सं । २ जइ को हे । ३ नको हे । ४. ल्लाई को हे । ५ होइ की हे । ६ कां हे । गतियम को है । गंतित । ८ न को हे। ९ जओभिहाणाई की है। हाणाई त । १० अं को है । ११ अहं को है । १२ वत्थूभिहा है । वथुभिहा की सं। १३ नाम को है । १७ की है । २१
को है । १४ तथा की है । १५ गतो जे । १६ वन्नं नाम की है । १८ हेउओ की है । १९ धम्मव्व को है । २० नाणभिहाणा वो व वत ।
ی

Page #40

मङ्गलवादः
संसयविवज्जया वाऽणज्झवसायोऽधवा जतिच्छाए । होज्जत्थे परिवत्ती ण वत्थुधम्मो जतो' णामं ॥६२॥ .
संसय० गाहा । यदि च वस्तुनोऽभिधानं धर्मो न स्यात् ततो घट इत्युक्ते किमयमाह : इति संशयः स्यात् , न तत्र प्रत्ययः, भवति च तत्र प्रत्ययः; विपर्ययो वा भवेत् , पटादिप्रत्यय इत्यर्थः: अनध्यवसायो वा स्याद् , अप्रतिपत्तिरित्यर्थः, यहच्छ्या वा घटादावर्थे प्रतिपत्तिः स्यात् । अनिष्टं चैतत् । स्यात्-'सङ्केतमात्रमत्र प्रत्ययहेतुः, अकृतसङ्केतस्य घटादिप्रत्ययाभावात् । तच्च न, रूपादिप्वपि समानप्रसङ्गात् । तथा च स एवानभिलापदोपः । ततश्च नास्ति वस्तु, अनभिधानात् . अनभिधेयाऽभाववत्' इत्युक्तम् ।।६२॥
वत्थुम्स लक्खलक्खणसंववहाराँऽविरोधसिद्धीओ।
अभियाणाधीणाओ युद्धी सदो" य किरिया ये ॥६३॥ वत्युस्स गाहा । इह 'वस्तुन इदं लक्षणम्, इदं लक्ष्यम् , अयं चानयोरभिधानाऽभिधेयादिसंव्यवहाराविरोधः' इत्यादिसिद्धयोऽभिधानाधीनाः, नाभिधानमन्तरेण भवन्तीत्यर्थः । अथ ( तथा ! ) घटादिबुद्धि-शब्द-क्रियाणामुत्थानमित्यादि ॥६३॥
आगारो चिय मंतिसदवत्थुकिरियाफलाभिधाणाई ।
आगारमयं सव्यं जमणागारं तयं त्थि ॥६४॥
आगारो गाहा । स्थापनानयोऽभिम[ न्य ]ते-~मत्यादयः खल्वाकारविशेषा एवेति । कथम् ? मतिस्तावदात्मगुणो ज्ञेयालम्बनत्वादाकारवती, शब्दश्च पुद्गलगुणत्वात् तदाकारादिरूप एव, वस्तु च घटादि प्रतिनियताकारमेव लक्ष्यते, क्रियाऽपि हि क्रियावतोऽनन्यत्वात् , फलमपि वस्तुपर्यायाव्यतिरेकात् , अभिधानमपि शब्दान्तभीवादाकारवदेवेति सर्वमाकारमयम्, नाऽनाकारमस्ति ॥६४॥
णें पराणुमतं" वत्, आगाराभावतो" खपुप्फ व ।
[६-५०] उवलंभव्यवहाराभावातो" गाणगारं च ॥६५॥ १ किच संत । २ साओऽहवा को है । ३ पडि' को है त। ४ न को है । ५ जया नाम को है। ६ स्यात् सङ्गोतिमात्र -प्रतो । ७ रोवि त । ८ " रोह को हे । ९ अभिहाणाहीणा को है । १० सद्धा जे । 11 बुद्धिः-प्रतौ । १२ मइ को है । १३°भिहा को हे । १४ नस्थि को । १५ न को है। १६ मय को है। १७ त्थु है । १८ वओ हे को। १९ वाओ को है। भावतो त । २० नाण को है।

Page #41

विशेषावश्यकभाष्ये ण पराणु गाहा । वस्तुधर्म वाऽऽकारमनिच्छतो यदभिमतं तदवस्तु । कुतः ! अनाकारत्वात् खपुष्पवत् । इत”च नाऽनाकारं वस्त्वस्ति, सर्वथानुपलब्धेः, संव्यवहाराभावाच्च, खपुष्पवदिति ॥६५॥
दव्यपरिणाममेत्तं मोणागारदरिसणं किं तं ? ।
उप्पादेव्ययरहित दव्यं चिंय णिव्वियारं तं ॥६६॥
दवपरि० गाहा । द्रव्यनयोऽभिमन्यते.-कोऽयमाकारः( र )ग्राहो नाम ? इत्यमेवेदमुत्पाद-व्यय-विकारशून्यम् , कारणमात्रमेवेत्यर्थः ॥६६॥
आविभावतिरोभावमेत्तपरिणामकारणमचिन्तं । *णिच्च बहुरूवं पि य णडों व्य वेसन्तरावण्णो ॥ ६७ ॥
आविभाव. गाहा । आइ....-प्रत्यक्षादिविरुद्धमिदमुच्यते 'कारणमात्रमेवेदम्' इति । ननु घटाकारादि कार्य प्रत्यक्षमुपलभ्यते, कार्याभावे च कारणव्यपदेशोऽप्ययुक्त एवति । उच्यत-इह वस्तुनोऽवस्थितस्य तमसि घटस्येवाऽऽविर्भावतिरोभावमात्रपरिणामो यस्तत्र कार्यमित्युपचारः क्रियते, परमार्थतस्तु द्रव्यमेव तत् परिणमति कारणमचिन्यमवस्थितम् , अनेकरूपस्वभावनटवत् ॥६॥
पिंडी कारणमिट्ट पयं व परिणामतो" तधा सव्यं ।
आगाराइण वत्, "णिकारणतो" खपुष्पं व्ध ॥ ६८ ॥ पिंडो कार० गाहा । मृपिण्डः कारणमिष्टः । कुतः : परिणामात् । तथाहि----- 'सर्व कारणमात्रं द्रव्यमित्यर्थः । न च परानुमतमाकारादि वस्त्वस्ति, निष्कारणात्, खपुष्पवदिति ॥६८॥
भावत्यन्तरभूतं किं दव्यं णाम भाव एवायं ।
भवणं "पतिक्खणं चिय भावावती विवत्ती य ॥ ६९ ॥
भावत्यन्तर० गाहा । भावनयमतमिदम् ----भावादर्थान्तरभूतं किं तदुच्यते नाम द्रव्यम् ] ? भावमात्रमेवेदम् । यदि हि किञ्चिदवस्थितं भवेद् वस्वन्तरारम्भ वा व्याप्रियते अतो द्रव्यं परिकल्प्येत । ननु( ? न ) च तदस्ति यतः प्रतिक्षणभवनात् प्रतिक्षणविनाशाच्च ॥६९|| १ मित्तं को ह । २ मुत्त त । ३ पाय को है । " हि को है। ५ नयि त । निवि को है । ६ चितं को। ७ नि को है । ८ णरो जे । ५ नो-को हे। १. 'मओ को है। ११ तहा को है । १२ राति ण जे । १३ नि जो है। १४ "णओ को है। १५ भूअं को है । १६ नाम को हैं । १७ नं को हे । १८ पइक्ख को है ।

Page #42

मङ्गलवादः ।
य भावो भावंतरमवेक्खते किंतु हेतुणिरवेक्खं । उप्पज्जति तर्दणंतरमवेति तमहेतुतो चेव ॥७०॥ णय भावो गाहा । आह— कथं तर्हि कार्यस्य प्रतिक्षणं भवनं यदि कारणमसदुच्यते ! न च भावाद् भावो भवद्भावभावा - ( भवन भावा ) न्तरं कारणाख्यमपेक्ष्य (क्ष)ते, किन्तु सन्तानमनु प्रत्ययोपष्टम्भाद्धेतुनिरपेक्ष्य (क्ष)मेवोपपद्यते कार्यम्, उत्पत्यनन्तरं वाऽहेतु एवोपरमतीति ॥ ७० ॥
पिण्डो कज्जं पैतिसमयभावतो जधै दधिं तथा सव्वं । कज्जाभावातो" णत्थि कारणं खरविसाणं व ॥७१॥ पिंडो कज्जं गाहा । पिण्डः कार्यमात्रमेवेति कुतः प्रतिसमयभवनात् द्रव्यदधिवत् । तथाहि – सर्वे कार्यमात्रं भाव एवेत्यर्थः । न च पराभिमतं कारणाख्यं वस्त्वस्ति, कार्याभावात् प्रतिसमयभवनाभावादित्यर्थः खरविपाणवत् ॥ ७१ ॥ "एवं विवैदेति गया मिच्छाभिणिवेसतो" परोप्परतो" । इमिह सव्वमयं जिण मैं तमणवज्जमच्चंतं ॥ ७२ ॥ एवं विव० गाहा । एवमेते नामादयो नयविशेषाः परस्परतो विवदन्तो मिथ्याभिनिवेशादेकान्तग्राहिणो मिध्यादृष्टयः । कुतः : अयथार्थग्राहात्, " जात्यन्धवत् । इदमिह सर्वनयसमूह्मयं जैनमनवयं दर्शनम्, समस्त वस्तुपर्याय ग्राहात्, समस्तहस्तिदर्शनवत् ॥७२॥
"णामादिभेदसदत्यबुद्धिपरिणामभावतो नियतं ।
जं वत्थुमस्थि लोए चतुप [ ६ - द्वि० ]जायं तयं सव्वं ॥ ७३ ॥ णामादि० गाहा । इह यल्लोके वस्त्वस्ति तत् सर्वं नामादिचतुपर्यायम् । कुतः ? नामादिभेदेषु शब्दार्थबुद्धीनां परिणामसद्भावात् । इह च नामादिचतुष्टयमतिक्रम्य शब्दार्थबुद्धी अत्यन्त (दीनामन्य ) विषयो न दृष्टः । यत्र च ( यच्च) शब्दादिविषयस्तच्चपर्यायं यथा घटः, यच्चेह चतुष्पर्यायं न भवति न तत्र शब्दादिपरिणामः, यथा खरविपाणे ॥७३॥
१९
४ हेउनि को है । ५ ज्जइ को
१ न को है । २ मक्ख जे ३ ए को है । हे । ६ तय को है । ७ वेइ को है । ८ तु त । उअं को हे । ९ प को हे । १० भावाओ को । भावाउ है | ११ जह दहिं तहा को है । १२ 'वाओ न को । भावाउ न° है ।
१३ आ० एवं जे । १४ वयं की है । १५ नया को है । १६ "भिनिवेसओ को है । १७ रओ को है । १८ इयर्मि
को हे । १९ नयमयं जे नियमियत । २० जिणवयम त । म को है । २१ हास्तान्ध इति प्रती । अत्र “ग्राहात् हस्त्यन्धवत्' इत्यपि स्यात् सम्यग् । २२ नामाइभेअ है । नामाई को सं २३ 'वओ निययं को है त । २४ चड़प को हे ।

·

Page #43

२०
विशेषावश्यकभाष्ये इय सव्व संघातकारिणो भिण्णलक्खणा एते ।
उप्पार्योइतियं पिव धम्मा पंतिवत्थुमायोज्जा ॥ ७ ॥
इय सव्व० गाहा । 'इति' एवम् गते' नामादयः सर्वभेदकारिणः सर्वसङ्घातकारिणश्च । कथम् ? यस्मादिन्द्र इत्याकारित प्रतिवस्तु अभिधानादिभेदानामानन्त्य इष्यताऽध्यवसीयते क्वचित् समस्तवस्तुकलापाध्यारोपादेकत्वमिति । भिन्नलक्षणा चैते, तत्प्रत्ययादिभावात् ,घटादिवत् । सर्वत्र चोत्पाद-व्यय-प्रौव्यत्रयवदायोजनीयाः, तल्लक्षणत्वाद् वस्तुनः ||७४|| _णामाइतियं दयट्ठियम्स भावो य पज्जवणेयरस ।
संगहववहारा पढमगस्स सेसा य इतरस्स ।। ७५ ॥
णामादिति० गाहा । अत्र च नाम-स्थापना-द्रव्यनिक्षेपत्रय द्रव्यास्तिकस्यैवाभिमतम् , न पर्यायास्तिकस्य, तदर्थशून्यत्वात् । पर्यायास्तिकस्य तु भाव एव । द्रव्यास्तिकनयावलम्बिनी संग्रहव्यवहारी, ऋजुसूत्रादयस्तु पर्यायनयमतानुसारिण" आचार्यसिद्धसेनाभिप्रायात् । अन्यथा हि सूत्रेऽभिहितम्-"उज्जुसुतस्स एगे अणुवयुत्ते आगमतो एग दवावस्सयं, पुधत्तं णेच्छति' [अनु० १४] इति, अतस्स द्रव्यमिच्छन्" कथं भावमात्रग्राहिणं पर्यायनेयमालम्बति ! ॥७॥
"जं सामणग्गाही संगिण्हति वेण संगहो निर्ययं ।
जेण विसेसग्गाही ववहारो तो विसेसेति" ॥ ७६ ॥
जं सामण्ण० गाहा । सामान्यमात्रग्राहित्वात् संग्रहः सर्वनामान्येकमिच्छति, तथा स्थापनां द्रव्यं चेति । व्यवहारस्तु विशेषग्राहित्वात् तान्येव प्रतिभेद मिच्छतीति ॥७६॥
सज्जुसुता पज्जायवायगा भावसंगहं वेति ।।
उपरिमया विवरीता" भावं “भिन्दन्ति तो "णियतं ॥ ७७ ॥ सदुज्जुसुता गाहा । ऋजुसूत्र-शब्दो शकेन्द्र-पुरन्दरादिपर्यायशब्दग्राहाद् भावेन्द्रा(न्द्र )संग्रह मिच्छतः । समभिरुवम्भूतौ तु प्रतिशब्दार्थनाहात् प्रतिशब्दं भिन्नमिति ॥७॥ १ मेत जे। २ घाय को है। ३ न को है । ४ पाताति जे । ५ धम्मो त । ६ पई को हे ७ माउज्जा को है। ८ नामाति जे। ५ 'नय को है। १० इयर' को है । ११ स्यैवभिमते म इति प्रती १२ सारेणइतिप्रनो। १३ च्छन्न कथंइतिप्रतौ । १४ प्रर्यायनान्यमाइतिप्रतौ । १५ आ० जं जे । १६ 'न को हे १७ हइ को हे। १८ निययं जे। १९ 'सेइ को है।' २० सुदछु त । २१ ‘गा तेण संगह-त । २२ रीआ को हे। २३ भिदंति को है । २४ निययं को है।

Page #44

शानपञ्चकम् । मंगलमया णन्दी चतुविधा मंगलं व सा 'णेया ।
दव्वे नूरसमुदया भावम्मि य पंच णाणाई ।। ७८ ॥
मंगलमवा गाहा। अथवा मङ्गले (लं) नन्दी. साऽपि हि चतुर्विधवै नामादिभेदान्मङ्गलवदेव ज्ञेया । द्रव्यनन्दी नानातूर्यसंघातः । भावनन्दी पञ्चज्ञानानि ॥७८॥
[ ज्ञानपञ्चकम् | आभिणियोहियणाणं सुर्तणाणं चेव आधिाणणं च । तध मणपज्जवणाणं केवलणाणं , पंचमयं ॥ १ ॥ ७९ ॥ अत्याभिमुहो "णियतो वोधो जो सो मतो" अभिणिवोधो" ।
सो चेवाभिणियोधिमधैंव जाजोगमाओज्ज।। ८० ॥
आभिणिवाहि गाहा । [अत्थाभि० गाहा । ] अर्थाभिमुखो नियतो बोधोऽभिनियोधः । स एव स्वार्थिकप्रत्ययोपादानादाभिनिवोधिकः । अथवा यथायोग मायोजनीयम्, तद्यथा--अभिनिबोधे भवं तेन निर्वत्तं तन्मयं तत्प्रयोजनं वेत्या भिनिबोधिकम् ॥७९-८०॥
तं तेण ततो" तम्मि व सो वाभिणिबुज्झए तओ वा तं ।
तं तेण ततो"तम्मि व सुणेति सो [७-०] वा सुतं" तेणं ॥८१॥
तं तेण ततो० गाहा । तं तेन वा तस्माद्वा [तस्मिन् वा] स एव वाऽभिनिवुध्यत इत्याभिनिबोधिकम् । तेन वा तस्माट्टा तस्मिन् वा शृणोतीति श्रुतम् । आत्मैव वा श्रुतोपयोगपरिणामानन्यत्वात् शृणोतीति श्रुतम् ।।८१॥
तेणावधीयते तम्मि वावधौणं ततोऽबंधी सो य" ।
"मज्जाया जं “तीए दबाई परोप्परं मुणति ॥८२॥
तेणाव० गाहा । अवधीयते तेन तस्मिन वेत्यवधिः । अवधानं वा अवधिः, मर्यादा इत्यर्थः । तया हि परस्परोपनिबन्धना द्रव्यादयोऽवधीयन्त इत्यवधिः ।।८।। १ महवा नको हे खं । २ वउठिवहा को हेः । ३ नया को है । ५ — मुदओ को हे त। दया जे । ५ नाणं को है। : सुयको हे। ७ ओहिं को है। ८ तह को है। ९ नाणं को है । १० णाणं पं. जे । ११ नियओ हे । निअओ को। १२ बोहो को है। १३ मओ को है । १४ बोहिअ को है । १५ महव को है। १६ जहा को हे। १७ जोग्ग त । १८ माउज्जं को है । १९ तओ को है। २० °णेइ को है । २१ सुअं को है। २२ तेण को। २३ वहीयए को है। २४. "हाणं की है। २५ ‘णं वतो जे । तओवही त को हे । २६ सो य मज्जया । जं है । सो य । मज्जाया जंको। २७ मजता जे । २८ ताए जे । २९ "व्वाइ पत। व्याति जे । ३० गइ को। "णइ तोऽवहि ति ॥ हे ।

Page #45

विशेषावश्यकभाष्ये पज्जवणं पज्जयणं पज्जायो' वा मणम्मि मणसो वा ।
तस्स व पज्जायादी. गाणं मणपज्जवण्णाणं ॥८३॥
पज्जवणं गाहा । परिः--सर्वतो भाव अवनं-गमनं पर्यवः, मनसि मनसो वा पर्यवः मनःपर्यवः स एव ज्ञानं मनःपर्यवज्ञानम् । तथा पर्ययणं पर्ययः, मनसि मनसो वा पर्ययः मनःपर्ययः, स एव ज्ञानं मनःपर्ययज्ञानम् । तथा आयः प्राप्तिाभ इत्यनन्तरम्, सर्वतः आयः पर्यायः, मनसि मनसो वा पर्यायः मनः-- पर्यायः, स एव ज्ञानं मनःपर्यायज्ञानम् । अथवा मनसि मनसो वा पर्यवा: तेषां तेषु वा ज्ञानं मनःपर्यवज्ञानम् । तथा मनसि मनसो वा पर्थयाः पर्याया वा तेषां तेषु वा ज्ञानं [मनःपर्ययज्ञानं ] मनःपर्यायज्ञानते(नं वे)त्यर्थः ॥८३॥
केवलमेगं सुद्धं सलमसाधारणं अणंतं च ।
पायं च 'णाणसदो णामसमाणाधिकरणोऽयं ॥८॥
केवल०गाहा । केवलम्-एक शुद्धं सकलमसाधारणं चेत्यर्थः । ज्ञानशब्दश्च सर्वत्राभिनियोधिकादिनामभिः समानाधिकरणो द्रष्टव्यः । तद्यथा ---आभिनिबोधिकं च तद् ज्ञानं चेति, एवं सर्वत्र । प्रायोग्रहणादन्योऽपि समासः स्यान्मनःपर्यायज्ञानेऽन्यत्र वा सम्भवतः ।।८४॥
जं सामिकालकारणविसयपरोक्खत्तणेहि तुल्लाई ।
तभावे सेसाणि य. तेणाइए मैतिसुताई ॥८५।।
जं सामि० गाहा । इह समानस्वामित्वात् सर्वकालानुच्छेदात् समानस्थितित्वाद् इन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तत्वात् क्षयोपशमकारणत्वात् सर्वव्यादि विषयसामान्यात् परोक्षत्वसामान्यात् तद्भावे च शेपज्ञानसद्भावादादौ मति-श्रुते ॥८५।।
मैंतिपुव्वं जेण अतं तेणादी, मती" विसिट्ठो वा ।
मैतिभेओ" चेव सुतं तो मैतिसमणंतरं भणितं ॥८६॥
मतिपुव्वं गाहा । तयोरपि च श्रुतं मतिपूर्वम्" तत्त्वार्थ० १.२०]इति वचनात् तत्पूर्वकत्वाच्छूतस्य आदौ मतिः । अथवेन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तत्वादुभयमप्यविशिष्टा मतिः, किन्तु परोपदेशमात्रभेदोऽदाद)हद्वचनकारणत्वाच्च तद्विशेष एव श्रुतमिति, अतो मत्यनन्तरमिति ॥८६॥ १ जाओ को है . 'दिन्ना को है त। ३ वं नाणं को हे । ५ सग को है। ५. "साहा को हे। . नाण को है । ७ नाम को हे : ८ णाहिगर को है । ९ 'णो य जे। १. 'हिं को हे। ११ ‘णातीए जे । १२ मइसुयाई को हे। १३ मइ को हे। १४ सुयं को हे। १५ गाईए को है। १६ मई को हे। १७ मेतो जे । १८ 'यं को है।

Page #46

प्रत्यक्षपरोक्षनिरूपणम् । कालविवज्जेयसामित्तलाभसाधम्मतोवधी तत्तो । माणसमेत्ता छउँमत्थविसयभावादिसामण्णा ॥८॥
कालविव० गाहा । मति-श्रुतसमानकालत्वाद् मिथ्यादर्शनपरिग्रहाच्च तद्विपययसाधघात स्वामिसाधम्यात् कचिल्लाभकालैकत्वाच्च ताभ्यां समनन्तरोऽवधिरिति । नतमस्थस्वामिसामान्यात पुद्गलमात्रविषयसामान्यात् क्षायोपशमिकभावसामान्यात् प्रत्यक्षादिसामान्याच्च मानसमिति गाथार्थः ॥८८।।
अंते केवलमुत्तमजइसामित्तावसाणलाभाओ ।
एन्धं च मति मुताई परोक्खमितरं च पञ्चक्खं ॥८८॥
अंत गाहा । अन्ते केवलम् , उत्तमत्वात् सवशुद्धत्वादित्यर्थः, तथा यतिस्वामिसाम्यात सर्वावसानलाभाचति । अत्र च मति-श्रुते परोक्षम् , इतरत् प्रत्यक्षम् ॥७८ ॥
जीवो अक्खो अत्यव्यावण-भोरणगुणणितो" जेणं । तं. पति" बट्टति" गाणं जं पञ्चक्खं तयं तिविध ॥८९॥
जीवो अक्खो गाहा । इह जीवोऽक्षः । कथम् ? "अश, व्याप्तौ" इत्यस्य ज्ञानात्मनाऽ नुते-व्याप्नुतेऽर्थानिति अक्षः. व्याप्नोतीत्यर्थः । “अश भोजने" इत्यस्य वाऽनाति सर्वार्थानिति अक्षः, पालयति भुङ्क्ते चेत्यर्थः । अक्षं प्रति वर्तत इति प्रत्यक्षम् , अवध्यादि, अतीन्द्रियमित्यर्थः ॥८९।।
अक्खस्स पांग्ग[७-द्वि०]लकता जं. दबिन्दियमणा परा तेणं ।
तेहिंतो जं गाणं परोक्खमिह तमणुमाणं व ॥९०॥
अक्खस्स गाहा । इहाक्षस्य द्रव्येन्द्रियाणि द्रव्यमनश्च पुद्गलमयत्वात् पराणि, पृथगित्यर्थः ।। 'तेभ्यः परेन्योऽक्षस्य यद ज्ञानमुःपद्यते तत् परोक्षम्, इन्द्रिय-मनोनिमित्तमित्यर्थः । परोक्षम् इन्द्रिय-मनोनिमित्तम्, आत्मनः परनिमित्तत्वात्,अनुमानवत्।।९०॥
केसिंचि इन्दियाई अक्खाई तदुवलद्धिपच्चरखं ।
"तं णो ताई जमचेतणाई जाणंति ण घडो च ॥११॥ ५ जि त । : साहम्मओवही को है । ३ मित्तो को हे . १ छतु जे। ५ तो जे। ६ मइया को है। . यरं को है । ८ अक्खो जीवो त । ५ भाय जे । १० ओ जेण है । ओ जे को , १५ ‘इ को है । १२ ना को है। १३ ॐ हं को है। १ ‘कया को है । १. नाणं को है। १६ ‘आई को है। १७ तन्नो को हे। १८ अंगा को है। १९ न को है ।

|

Page #47

२४
विशेषावश्यकभाष्ये कैसिंचि गाहा । इह 'केपाञ्चिद्' वैशेपिकादीनां अक्षाणि इन्द्रियाणि, तदुपलब्धिः प्रत्यक्षम् । तदिहोच्यते---नोपलब्धिमन्तीन्द्रियाणि, अचेतनत्वात्. घटवत, तथा मृत्तिमत्त्वात् स्पर्शवत्वादित्यादि ॥११॥
उवलद्धा तत्थाता तचिगमे तदुवलद्धसरणातों।
गेहगवक्खोवरमे ति तदुवलद्धाणुसरिता वा ॥९२॥
उवलद्धा गाहा । आह-प्रत्यक्षविरुद्धमिदमुच्यते---'नोपलब्धिमन्तीन्द्रियाणि' साक्षादुपलब्धेः । उच्यते- उपलब्धा तत्राऽऽ-मा, नेन्द्रियाणि । कुतः । तदुपरमेऽपि तदुपलब्धार्थानुस्मरणात् । इह यो हि येपूपरतेप्वपि यदुपलब्धानर्थान् स्मरति स तत्रोपलब्धा दृष्टः । तद्यथा---गवाक्षोपलव्धानामर्थानामनुस्मत देवदत्तः । यदि पुनरिन्द्रियाण्युपलम्भकानि स्युः तदुपरमेऽनुस्मरणं न स्यात् । अस्ति च तत् । तस्माद् नोपलब्धिमन्तीन्द्रियाणि । आह ----कस्यायं पक्ष: 'स्वतन्त्राणीन्द्रियाण्युपलम्भन्ते, नात्मा इति' ? किन्तु यदीन्द्रिय-मनोनिमित्तमात्मनस्तत् प्रत्यक्षं ब्रूमः । उच्यते ननूक्तं 'परोक्षम्, इन्द्रियमनो निमित्तम्, आत्मनः परनिमित्तत्वात् . अनुमानवद् , इति । ॥९३॥
इंदियमणोणि मित्तं परोक्खमिह संसयाईभावाओ। ___ तकारणं परोक्खं जहेह साभासमणुमाणं ॥१३॥
इदियमणा० गाहा । इतश्चेन्द्रिय-मनोनिमित्तमात्मनः परोक्षम् । कुतः संशयादिसद्भावात् । इह यत्र संशय-विपर्ययानध्यवसायानिर्णयाः सम्भवन्ति तत् परोक्षं तु दृष्टम, यथाऽनुमानमनुमानाभासाश्चासिद्ध विरुद्धानकान्तिकाः, यच्च प्रत्यक्षं न तत्र संशयादयः, यथाऽवध्यादिपु ॥९३॥
होन्ति परोक्खाई मईसुयाई जीवस्स परणिमित्ताओ ।
पुबोवलद्धसंबन्धसरणओ वाणुमाणं व ॥१४॥ हांति परो गाहा । इदानीं विशष्यपक्षः क्रियते--मति-श्रुते परोक्षम् , आत्मनः परनिमित्तत्वात् . अनुमानवत् । तथा पूर्वांपलब्धसम्बन्धानुस्मरणात् . इह यत् पूर्वोपलब्धसम्बन्धानुस्मरणाद् विज्ञानमुत्पद्यते तत् परोक्षं दृष्टम्, यथा धूमदर्शनादग्निधूमसम्बन्धानुस्मरणमनुमानमग्नाविति ॥९४||
एगंतेण परोक्खं लिंगियमोहाइयं च पञ्चक्खं ।
दियमशीभवं जं तं संवटारपञ्चखं ॥९५॥ १ या को है । : ओ को है । : 'या को है। ४ नि को है । ५ ‘यादि को है। ६ मई त । सुता जे । ८ नि को है । ९ माणाओ त । १० "रणाम प्रतौ'।

Page #48

मतिश्रुतयोर्नानात्वम् ।
२५
एगंतेण गाहा । आह— उच्छास्त्रमुच्यते 'परोक्षमिन्द्रियनिमित्तम्' इति । ननु सूत्रोपदिष्टं "पच्चखं दुविधं पण्णत्तं तं जहा - इंदियपचक्खं च णोइंदियपञ्चकख च " [नन्दी १०] । उच्यते-- सत्यमिदम् अत्र तु यदिन्द्रिय मनोभिर्बाह्य लिङ्गप्रत्ययमुत्पद्यते तदेकान्तेनैवेन्द्रियाणामात्मक (न) श्च परोक्षम्, अनुमानत्वात् धूमादग्निज्ञानवत् । यच्चावध्यादि तदेकान्तेनैव प्रत्यक्षमात्मनः, अलिङ्गत्वात् इन्द्रियाणामलिङ्गज्ञानवत् । यत् पुनः साक्षादिन्द्रिय-मनोनिमित्तं तत् तेषामेव प्रत्यक्षम् अलिङ्गत्वात्, आत्मनोऽवध्यादिवत्, न त्वात्मनः आत्मनस्तु तत् परोक्षमेवं, 'परनिमित्तत्वात्, अनुमानवत्' इत्युक्तम् । तेषामपि च तत् संत्र्यवहारत एव तत्प्रत्यक्षम्, न परमार्थतः । कस्मात् ? ' अचेतनत्वात्, घटवत्' इत्युक्तम् । आह-न सूत्रे विशेषितम् 'इन्द्रियनिमित्तं संव्यवहारतः प्रत्यक्षम्, न परमार्थतः' इति । उच्यते ननु सूत्रोपदिष्टं "परोक्खं दुविहं तं जहा -- आभिणिबोहियाणं सुयणाणं च " [ नन्दी ४३] इति । न च मति श्रुताभ्यामिन्द्रियनिमित्तमन्यदस्ति यत् प्रत्यक्षमञ्जसा भवेत् । आह नन्वेतदेवेन्द्रियनिमित्तं प्रत्यक्षमञ्जसा भविष्यति यद लैङ्गिकम्, मति श्रुते तु यलैङ्गिकमिन्द्रियनिमित्तमिति । उच्यते—न, लैङ्गिकस्य ऐन्द्रियनिमित्ताभावाद्, इन्द्रियस्य प्रत्युत्पन्नमात्रविषयत्वात् न मति श्रुतयोश्च, इन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तत्वात्; इन्द्रियप्रत्यक्षस्य च मति - श्रुताभ्यामन्यत्वे षष्ठज्ञानप्रसङ्गात् । आह -- इन्द्रियनिमित्तं परोक्षम् इति श्रदध्महे, मनोनिमित्तं तु कथम् ? उच्यते - ननूक्तं ‘परनिमित्तत्वात्, अनुमानवत्' इति । आह-न सूत्रे विशेष्याभिहितं 'परोक्षं मनोनिमित्तम्' इति । उच्यते-- तत् प्रत्यक्षमपि नैवोक्तम् । आह--ननूक्तं “इंदियपञ्चक्खं च नोईदियपच्चकखं च" [नन्दी १०] इति । नोइन्द्रियं च मन इति । उच्यतेन, सर्व निषेध - मात्रवचनत्वाद् नोशब्दस्य । कथम् अवध्यादिविशेषणात्, अवध्यादित्रयस्य च मनोनिमित्त्वा (त्त) प्रसङ्गात्, ततश्च मनः पर्याप्तिशून्यस्यावधिज्ञानोपयोगाभावः स्यात् ; अनिष्टं चैतत्, यस्मादुक्तं "चुतेमि त्ति जाणति " [कल्प ० ३ ] सिद्धस्य चाज्ञा नि [त्व] प्रसङ्गः, अमनस्क - त्वात् । तस्माद्यथेन्द्रियज्ञान ( नं :) प्रत्यक्षमप्युक्तं मति श्रुतयोः परोक्षवचनात् परोक्षमिति गम्यते तथा मति श्रुतपरोक्षवचनादेव मनोनिमित्तमनुक्तमपि गम्यते तदन्तर्भाव (वात्) परोक्षमिति, अष्टाविंशतिभेदत्वाच्च मतेरिति, अन्यथाऽस्यापि षष्टज्ञानप्रसङ्गः स्यादिति ||१५||
9
,

1.
"
"सामित्ताइंत्रिसेसाभावातो मतिसुतेगता णाम ।
लक्खणभेदिकतण्णाणत्तं तदविसेसे वि ॥९६॥
१ 'बुधेमित्ति जाणति' इति प्रत २ चोत० सामि जे । ३ 'ताति' जे ४ चाओ महसुए गया को है । ५ आ० लक्ख जे ६ भेतातिक जे। कयं माणसं को हे । ७ तयवि को है ।
४

Page #49

विशेषावश्यकभाष्ये
सामिचाइ० गाहा । आह-- -मति श्रुतयोः स्वामि-काल-कारणादिसाम्यादवधिवदेकत्वमेव, इयपरिकल्पनं कुतः : उच्यते यथा घटाकाशयोः सत्तादिसामान्येऽपि लक्षणभेदादन्यत्वं तथा मति श्रतयोः स्वाम्याद्यविशेपेऽपि लक्षणादिभेदान्नानात्वं वक्ष्यामः । किं वा तद् वस्त्वस्ति यस्य केनचित् सामान्यं नास्ति इति ॥ ९६ ॥
૬
[ लक्खणभेआ हेउफलभावओ भेय इंदियविभागा । arrrrrमृगेयरभेआ भेओ मइया ॥ ९६ ॥ ९ ॥ ] 'जमभिणियुज्झति तमभिणिवोधों जं सुणति तं सु भणितं । सति जति त गाणं [ ९-प्र० ] तो जातभात्रो तं ॥९७॥ जमभिणि० गाहा । इह यतः सूत्रेऽपदिष्टम् “अभिणिबुज्झईइ आभिणिबोहियं, सुणेईति सुर्य" [ नन्दी ४४ ] इति अतस्तयोरन्यत्वमिति । आह— यदि शृणोत्यत्मा तदिति श्रुतमित्यतः शब्दं श्रृणोति । यद्यसौ श्रुतमित्यतो न नात्मात्म स्व["तोsनात्मस्व ] भावः श्रुतमिति ॥९७॥
सुकारणं जतो" सो सुते व्व तक्कारणं ति तो तम्मि । कीरति सुतोर्वैयारो सुतं तु परमत्थोत" जीवो ॥९८॥
सुतकारणं गाहा । इह यतः श्रुतस्य कारणं शब्दः श्रुतं वाऽस्य कारणं इत्यतस्तत्र श्रुतोपचारः, परमार्थतस्त्वात्मैव श्रुतमिति । आह-शृणोतीति श्रुतमात्मस्वभावश्चेति विरुद्धमुच्यते । ननृक्तमात्मैव श्रुतोपयोगपरिणामानन्यत्वात् शृणोतीति श्रुतमात्मस्वभाव एंव कर्तृसाधनपक्षे, कर्मसाधनपक्षे तु सर्वत्र द्रव्यश्रुतमात्रमित्यदोषः ॥ ९८॥ इंदियमँणोणिमित्तं जं विष्णाणं सुताणुसारेणं ।
"णिअयत्थु ति समत्थं तं भावसुतं मती" सेसं ॥९९॥
इंदिय० गाहा । इह यदिन्द्रिय मनोनिमित्तमात्मनो विज्ञानं श्रुतग्रन्थानुसारेणाविर्भवति तदर्थाभिधानसमर्थं च तत् श्रुतम् 'शेषम्' इन्द्रिय- मनो निमित्तं विज्ञानं मतिरिति । आह-किमिहान्यत् स्वार्थाभिधानसमर्थं नं भवत्यपि, यतो विशेष्यते !
१ अस्याः गाथायाः पूर्व श्रीहेमचन्द्राचार्यवृत्तौ 'लक्खणभेया' इत्यादि गाथा मूलत्वेनोल्लिखिता किन्तु कोट्याचार्यैः 'उक्तं च पूर्वाचार्यैः' इति उक्त्वा सा टीकायामेव उद्धृता वर्तते ॥ २ 'नि' को है । ३३ को है । ४ बोहो को हे । ५ सुयं को है । ६ यं को हे । ७ नाणं को है । ८ नायभा को हे । ९ भाव तो त। १० सुयं को हे । ११ जओ को है । १२ सुयं व 'को है। सुयं च त । १३ २६ को है । १४ सुयों को है । १५ सुयं को है । १६ स्थ को है । १७ मणोनि को हे। १८ सुया को हे । १९ नियम को हे । २० 'सुयं कोहे । २१ मई को है।

Page #50

२७
मतिश्रुतयोनानात्वम् । दव्यं ते (व्यवच्छेदे) नैवेदं विशेषणम् । किं तर्हि ? तत्वाख्यानमात्रमिदम् । एतदुक्तं भवति–नित्यमेव हि तत् स्वार्थाभिधानसमर्थम् , अभिलाप्यविषयमित्यर्थः ॥९९।।
'जति मुतैलक्खणमेत तो ण तमे गिन्दियाण संभवति ।
देवसुताभावम्मि वि भावसुतं मुत्तजैतिणो व्व ॥१०॥
जति मुत० गाहा । यदि यत् श्रुतग्रन्थानुसारेण विज्ञानमुत्पद्यते तत् श्रुतम् , एवमेकेन्द्रियाणां तन्न प्राप्नोति । उच्यते-द्रव्यश्रुतस्य-शब्दाख्यस्याभावेऽपि भावे(व). श्रुते तं). विज्ञानमयमस्त्येव, तदावरणक्षयोपशमसद्भावात् , सुप्तयतेरिव । आह-ननु शृणोतीतिः श्रुतमुक्तम् , सुप्तस्य च यतेन द्रव्यश्रुतम् , तदभावे च श्रुतोपयोगपरिणामाभावोऽपीति । उच्यते-न , इष्टतो विग्रहात् । शृणोत्यसौ तेन तस्मिन् वेति तदावरणक्षयोपशमसान्निध्यमानं तु श्रुतमाश्रीयते, नोपयोगमात्रमित्यदोपः ॥१०॥
"भावमुतं भासासोतलद्धिणो जुज्जते ण इतरस्स ।
भासाभिमुहरस जयं सोऊण वे जं हवेज्जा हि ॥१०१॥ भावसुतं गाहा। आह---युक्तं भावश्रुतमृपेरभापमाणस्याशृण्वतोऽपि च, उभयलब्धिसम्पन्नत्वात् , नैकेन्द्रियस्य, उभयविरहात् ॥११॥
"जह मुहुमं भाविन्दियणाणं दव्वेन्दियावरोधे वि ।
तह दव्वसुताभावे भावसुतं पत्थिवादीणं ॥१०२॥
जह सुह० गाहा । उच्यते----यह संसारिणामकेवलिनां लब्धीन्द्रियपञ्चकावरणक्षयोपशमसद्भावाद द्रव्येन्द्रियविरहेऽपि या च यावती च तद्विज्ञानशक्तिरस्ति, बाह्येन्द्रियसान्निध्ये नु सैव भूयसी भवति, वनस्पतयोऽपि केचित् पञ्चापीन्द्रियविषयानुपलभन्तेऽशोकबकुलादयः, तथेह द्रव्यश्रुताभावेऽप्यावरणक्षयोपशमसद्भाौद् भावश्रुतमेकेन्द्रियाणामिति ॥१०२॥
"एवं सवपसंगो मैं तदावरणाणमक्खओवसमा । .
मतिमुअणाणावरणक्खयोवसमतो मतिसुताई ॥१०३॥ १ चो० जति जे । जइ को है । २ सुर्य को है । ३ ‘मेयं को है । ४ न को हे । ५ 'गिदि को है। वह को है ।। ७.. आ० दव जे । ८ सुया को है । ९ सुयं को है । १० “जई को है । ११ चो० भाव जे। १२ य है त । १३ आ० जह जे। १४ 'मसद्भावासद्भावयु इति प्रतौ । १५ चो० एवं जे । १६ आ० ण जे ।

Page #51

विशेषावश्यकभाष्ये एवं सव्व० गाहा । आह-एवं.तर्हि सर्वज्ञानप्रसङ्गस्तेषाम् । उच्यते-न, तदावरणक्षयोपशमाद्यभावात् । किन्तु मति-श्रुतावरणक्षयोपशमान्मतिश्रुते एवे एतेषामित्यागमः । इतश्च मति-श्रुतयोर्विशेषः, यतः सूत्रेऽभिहितम्--॥१०३॥
मतिपुव्वं सुतमुत्तं ण मती सुतपुचियाँ विसेसो यं ।
पुव्वं पूरणपालणभावातो जम्मती तस्स ॥१०४॥ मतिपुव्वं मुतं ति गाहा । ननु मतिः श्रुतपूर्वेति “पृ पूरण-पालनयोः" इत्यस्य पूर्यते पाल्यते चानेनेति, पूर्व(श्रुतस्य च मतिः पूर्व( पूर्वम् ) कारणमित्यर्थः ।।१०४॥
पूरिज्जति पाविज्जति दिज्जति वा जम्मतीय णामतिणा।
पालिज्जति य मतीए गहितं इधरा पणस्सेज्जे ॥१०५॥
पूरिज्जति गाहा । श्रुतं मत्या पूर्यते प्राप्यते स्वयमित्यत्र वेति (?), न मतिमन्तरेण प्रापयितुं वा शक्यत इत्यर्थः, पाल्यते च तया, प्रत्यावर्त्तयते(तो) न प्रणश्यतीत्यर्थः ॥१०५॥
णाणाणण्णाणाणि य समकालाई जतो मतिसुताई ।
तो ण सुतं मतिपुव्वं मतिणाणे वा सुतं गाणं ॥१०६॥
णाणाण० गाहा । आह-यतो मति-श्रुतयोर्युगपदुत्पत्तिः प्रलयश्च पृथग् ज्ञानयोरज्ञानयोश्च अतः श्रुतं न मूतिपूर्व युक्तम् , तत्पूर्वकत्वेनोत्पन्नायां मतावनुत्पन्नस्य श्रुतज्ञानस्य श्रुताज्ञानप्रसङ्गः ॥१०६।।
इह लद्धिमतिसुताई समकालाई ण तूवयोगो सिं ।
मतिपुव्वं सुतमिध पुण सुतोवयोगो मतिप्पभवो ॥१०७॥
इह लद्धि० गाहा । उच्यते--यतो लब्धिमति-श्रुते समकाले भवतः, इह तु श्रुतं मतिपूर्वमित्युपयोगोऽधिक्रियते, यतो नासञ्चिन्त्य मत्या श्रुतग्रन्थानुसारिविज्ञानोत्पत्तिरस्ति ॥१०७||
'सोऊण जा भई भे सा सुयपुत्ति तेण न विसेसो ।
सा दबसुयप्पभवा भावसुयाओ मई नस्थि ॥१०८॥
सोऊण गाहा । आह—या हि श्रुत्वा मतिरुत्पद्यते सा पि हि श्रुतपूर्वेति कृत्वोभयमन्योऽन्यपूर्वमित्यविशेषः । उच्यते-द्रव्यश्रुतपूर्वाऽसौ, शब्दमात्रपूर्वेत्यर्थः, इह तु भावश्रुतमधिक्रियते यदि. तत्पूर्वस्यास्योदयविशेषः, न च तत्पूर्वाऽस्ति ॥१०८॥ १ एव तयामि' इति प्रतौ। २ “मतिपुव्वयं सुयं ण मती सुयपुब्विया"-नन्दी ४४ । ३ इए को है । ईए त । १ “ज्जा को है । पणन्भिज्जा त । ५ सुयन्नाणं को हे । ६ नास्ति एषा गाथा जेप्रतो । ७ पुवित्ति त ।

Page #52

२९
मतिश्रुतयो नात्वम् । 'कज्जतया - न उ कमसो कमेण को वा मई निवारेइ ।
जं तत्थावत्थाणं मुयस्स सुत्तोवओगाओ ॥१०९।।
कज्जतया गाहा । आह -- यदि श्रुतं मतिपूर्वम् , न तु श्रुतपूर्वा मतिः, अतो मति-श्रुतज्ञानिनो न भूयो [ मत्युपयोगो !] मत्युपयोगोत्पत्यनन्तरमेव श्रुतोपयोगः स्यात् । उच्यते-न श्रुतोपयोगानन्तरं मत्युपयोगो निवार्यते । किं तर्हि ? श्रुतपूर्वा न भवतीति श्रुतकारणो(णा न) भवतीति, श्रुतस्य कार्यं न भवतीत्यर्थः ॥१०९।।
'दबसुतं मतिपुव्वं भासति ज णाविचिंतिभं केइ । भावमुनस्साभावो पावति तेसिं ण य विसेसो ॥११०॥ दव्वमुतं बुद्धीतो सा वि तओ जमविसेसतो तम्हा । भावमुतं मतिपुव्वं दवसुतं लक्खणं तस्स ॥१११॥ सुतविण्णाणप्पभवं दव्यसुतमितं जतो विचितेउं ।
पुवं पच्छा भासति लक्खिज्जति तेण भावसुतं ॥११२॥ दबसुयं गाहा । दव० गाहा । सुय० गाहा । इह केचिन्मन्यन्ते ---- श्रुतं मतिपूर्वमिति द्रव्यश्रुतमेतत् , शब्दमात्रमित्यर्थः, यतः किल नासञ्चिन्त्य मत्या भाषते इति । तेषां च मत्यनन्तरं शब्दमात्रोत्थानाद् भावश्रुतस्याभाव एव प्राप्नोति । तदभावे च मति-श्रुतयोः कुतो विशेषावसरः ?, ज्ञानाधिकारे च किं शब्दमात्रविशेषेण ?। एषोऽपि विशेषो न घटते । कथम् ? यथा मतिपूर्व द्रव्यश्रुतं तथा मतिरपि द्रव्यश्रुतपूर्वेत्यविशेषः । तस्माद् भावश्रुतमेव हि मतिपूर्वम् , यस्मात् "नासञ्चिन्त्य मत्या श्रुतग्रन्थानुसारिविज्ञानोत्पत्तिरस्ति" इत्युक्तम् । द्रव्यश्रुतं श्रुतस्योपलक्षणमात्रं भवेत् . तत्पूर्वकत्वात् । कुतः ? यस्मान्नासञ्चिन्त्य भाषते तस्मादस्ति तत् श्रुतविज्ञानं यत्पूर्वकमिदमिति ॥११०-११२।।
अविससिता मति चिय सम्मदिहिस्स सा मैंतीणाणं । मतिअण्णा[९-१०]णं मिच्छद्दिहिस्स सुतं पि एमेव ॥११३।। सदसदविसेसणातो भवहेतुतिच्छियोवलंभातो ।
णाणफलाभावातो मिच्छदिहिस्स अण्णाणं ॥११४॥
अविसेसि० गाहा । सदसद० गाहा । इदमिदानीमानुषङ्गिकम्---यथा मतिश्रुतयोः कार्य-कारणभेदाद् भेदनं तथा मतेरपि दर्शनपरिग्रहा-ऽपरि !]ग्रहात् सम्यग्१ नास्त्येषा गाथा जेप्रतौ । २ चुर्य को। ३ चो० दव्व जे। ४ मइण्णाणं । ५ जतिच्छयी जे।

Page #53

३०
विशेषावश्यकभाष्ये। मिथ्याविशेषः श्रुतस्यापीति । तत्रेदं सूत्रम् -- "अविसेसिया मई मइणाणं च मइअण्णाणं च" [नन्दी ४५ ]इत्यादि सर्वमुच्चारणीयम् । आह--कथं पुनर्मिथ्यादृष्टेरज्ञान(नं) मति-श्रुते ? ननु मिथ्यादृष्टयोऽपि केचिद् घटादिवस्तुस्वरूपनिरूपणं तत्संव्य. वहारक्रियां च कुर्वते । उच्यते---मिथ्यादृष्टेरज्ञानं मति-श्रुते, सदसतोरविशेषात् , उन्मत्तवत् । इतश्च मिध्यादृप्टेरध्यवसायो न ज्ञानम् : संसारहेतुत्वात् , मिथ्यादर्शना दिक्त् ' इतश्च न ज्ञानम् , यदृच्छोपलव्धेः, उन्मत्तकवत् । इतश्च न ज्ञानम् , ज्ञानक(फ)लाभावात् , प्रदीपहस्तान्धवदिति ॥११३ - ११४॥
भेदकतं च विसेसणमहावीसतिविधंगभेदादि ।
इन्दियविभागतो वा मतिसुतभेओ जतोऽभिहितं ॥११५॥
भेदकतं० गाहा । भेदकृतं वा विशेषणं मति-श्रुतयोः, यतोऽष्टाविंशत्यादिभेदा मतिः, अङ्गादिभेद(दं) श्रुतमिति । अथवेन्द्रियविभागान् भेदस्तथा(योः) ।।११५।।
सोतिन्दियोवलद्धी होति सुतं सेसयं तु मतिणाणं । मोत्तूणं दवसुतं अक्खरलंभी य सेसेसु ॥११६॥ सोतुबलद्धि जति सुतं ण णाम सोतोगहादयो बुद्धी ।
अह बुद्धी तो ण मुतं अधोभयं संकरो णाम ॥११७॥
सोइंदिओवलद्धी गाहा । सोतुवलद्धि गाहा । आह--यदि श्रोत्रेन्द्रियावग्रहादयो [न) मतिः अतोऽष्टाविंशतिभेदता मतेहीयते । अथ मतिः । अतो न श्रुतम् , अथोभयम् , संकरस्तदेकता वेति, विशेषश्चायं प्रस्तूयते मति-श्रुतयोः; एवं च नितरामविशेषः प्रसजति ॥११६-११७॥
केइ बेन्तम्स सुतं सहो मुणतो मति ति तं ण भवे ।
जं सबो चिय. सदो दव्वसुतं तस्स को भेतो ॥११८॥
कर वेन्त० गाहा । तंत्र केचिन्मन्यन्ते---श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिः शब्दः, स च ब्रुवाणस्य श्रुतम् , शृण्वतो मतिरित्युभयमुपपन्नं भवतीति । तच्च न, द्रव्यश्रुतमात्र त्वाच्छब्दस्याविशंपो वक्तुः श्रोतुर्वेति ॥११८॥
किं वा णाणेधिकते सद्देणं जैति व सहविण्णाणं ।
गहितं तो को भेतो भणतो सुणतो व जो तस्स ॥११९॥ १ मेयाई को। मेयाइ है। २ चो• सोतु जे । ३ सोउग्ग को। गहातयो जे । ४ णाणाधि

Page #54

३१
मतिश्रुतयो नात्वम् । कि या गाहा । मति-श्रुत ज्ञान !] विशेपेऽधिकृते कः पुद्गलपर्यायस्य शब्दस्यावसर: स्यात् ? धोत्रेन्द्रियोपलब्धिरिति शब्दविज्ञानमात्रं गृह्यते । ततो वक्तुः श्रोतुश्चाविशिष्टश्रुतज्ञानयोः कः प्रतिविशेषः : श्रोतुश्च सति अनन्तरमेव ब्रुवाणस्य सैवाविशिष्टा मतिः श्रुतमित्ये कम्यं मति-श्रुतयोः । यदि च सर्वदैवा(व) श्रोतुर्मतिरतो यदाचार्यपारम्पर्येण श्रुतमायातमित्युच्यते तदसत् स्यात् इत्ये ? ]कत्वं मतिश्रुतयोरिति ॥११९॥
भणतो मुणतो व सुतं तं जमिह मुताणुसारि विण्णाणं । दोण्हं पि मुताईयं जं विण्णाणं तयं बुद्धी ॥१२०॥
भणतो गाहा । तस्माद् ब्रुवाणस्य शृण्वतो वा यच्छ्तग्रन्थानुसारि विज्ञानं तन्तमित्युक्तम् । शपं मतिरिति ॥१२०॥
सोतिन्दिओवल[९-द्वि०]द्धी चेव मुतं ण तु तई सुतं चेव । सौतिन्दियोवलद्धी वि काई जम्हा मतिण्णाणं ॥१२१॥ नुसमुच्चयवयणाओ व्यं काई सौतिन्दियोवलद्धी वि ।
पतिरेवं सति सोतोग्गहार्दओ होन्ति मतिभेदा ॥१२२॥
सोतिन्दियोगाहा । तुसमुच्च० गाहा । इह श्रोत्रेन्द्रियेणोपलब्धिर्यस्य स श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिः शब्दः द्रव्यश्रुतमित्यर्थः । तथा लम्भनमुपलब्धिः, श्रोत्रेन्द्रियेण श्रोत्रेन्द्रियस्य वोपलब्धिः, श्रोत्रंन्द्रियविनं(याधीन) भाववैतमित्यर्थः । एवमुभयरूपाऽपि इयं श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिरव श्रुतम् न तु श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिः श्रुतमेवेति कृतं भवति, श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिः श्रुतं मति चेत्युक्तं भवति । अथवा “ सेसयं तु मतिणाणं " [गा०११६ ] अयं तुशब्दः समुच्चयवचनो द्रष्टव्यः । किमुक्तं भवति ? शेपं च मक्ज्ञिानं श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिश्चेति । सति एवं श्रुतं च श्रोत्रेन्टियोपलब्धिस्तदवग्रहादयश्च मतिरित्युपपन्नं भवति । आहननु मति-श्रुतयोः स एवाविशेषः । उच्यते---श्रुतग्रन्थोपलब्धिर्या तच्छ्तम् , शेषशब्दोपलब्धिस्तु मतिरित्यस्ति विशेपः ॥१२१-१२२॥
पत्ताइगतं सुतकारणं ति सदो व तेण दव्वसुतं ।
भावसुतमक्खराणं लाभो ससं मतिण्णाण १२३॥
पत्ताइ० गाहा । 'शेपेन्द्रियोपलब्धिर्मतिज्ञानम्' इति अतिप्रसक्तेरपवादः “मोत्तणं दन्वमुतं" [ गा० ११६ ]ति द्रव्यश्रुतं यत् पुस्तकादिन्यस्तम् , भावश्रुतकारणत्वात् , शब्दवत् । तद मुक्त्वा शेपं मतिज्ञानमिति'। अक्षरलाभः अक्षरोपलब्धिरित्यर्थः । १ सुतादीतं जे । सुयाईये हे को। २ 'तो तथा वा-इति प्रतौ। ३ व हे । व- नास्त को। ४ काति जे ५ सोउग्ग को है।६ हात जे ।

Page #55

३२
विशेषावश्यकभाष्ये । यश्चाक्षरलाभः शेपेष्विन्द्रियेषु स श्रुतं श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिश्चेति सम्बध्यते, अन्यथा हि “मोत्तूणं दव्वसुतं अक्षरलाभं व(च)"इति स्यात् ॥१२३॥
'जति सुतमक्खरलाभो ण णाम सोतोवलद्धिरेव सुतं ।
सोतावलद्धिरेवक्खराई मुतिसंभवाउँत्ति ॥१२४॥
जति सुय० गाहा । आह-यदि शेपेन्द्रियाक्षरलाभोऽपि श्रुतमिति, यदपदिश्यते 'श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिरेव श्रुतम् ' इत्येतदवैधारणमनर्थकम् । उच्यते----नानर्थकम् , यतः शेपेन्द्रियाक्षरलाभोऽपि श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिरेव । कुतः : यदा च यत्र च श्रुत(ति :)सम्भवात् , श्राव्यत्वादित्यर्थः ॥१.२४॥
सो वि हैं मुतक्खराणं जो लाभो तं सुतं मती सेसा ।
जति वा अणक्खर चिय सा सव्वा. ण पवत्तेज्जा ॥१२५॥
सो वि हु गाहा । असावपि च यः श्रुताक्षरलाभः स श्रुतम् , शेषाक्षरलाभस्तु मतिरेव, अन्यथा हि मतिरनक्षरैव प्राप्नोति, तथा चावग्रहमात्रमेव स्यात् , नेहादयः प्रवर्तेरैन्नित्युच्यतेऽनभिलाप्यत्वात् ॥१२५॥
दवसुतं भावसुतं उभयं वा किं कधं व होज्ज ति।
को वा भावसुतंसो दवाइसुतं परिणमेज्जाँ ॥१२६॥ दवसुयं० गाहा । इदं (इह !) सोइंदिओवलद्धीत्ति एतस्यां गाथायां 'मोत्तूणं दश्वसुतं' पुस्तकादिन्यस्तं द्रव्यश्रुतमुक्त, अक्खरलाभवचनाद्भावश्रुतम् , श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिवचनाच्छन्दस्तद्विज्ञानं चेत्युभयमुक्तम् । इह तदेव चिन्त्यते किं तत् कथं चेति कियान् वा भावश्रुतस्यांशः द्रव्यश्रुतमुभयश्रुतं भावं वा परिणमेदिति ।।१२६॥
बद्धिविट्ठे अत्थे जे भासति तं सुतं मतीसहितं ।
इतरत्थ वि भोज मुतं उबलद्धिसमं जइ भणेज्जो ॥१२७॥
बुद्धिद्दिष्टे० गाहा । केचिन्मतिश्रुतयोर्विशेषोऽधिकृत इत्येतां गाथां तदर्थ एव व्याचक्षते नान्यत्र । वयं तत्रापि वक्ष्यामः । इह तावदस्तु ॥१२७॥
जे सुतबुद्धिद्दिठे मुतमतिसहितो प्रभासते भावे ।
[१०-१०] तं उभयमुतं भण्णति दव्वसुतं जे अणुवयुत्तो ॥१२८॥ १ चो. जति जे २ वातोत्ति जे । ३ दपवार इति प्रतौ । ५ वि य को। ५ण तु पवत्तेज्ज जे।
रन वक्ष्यते इति प्रता। . 'उज जे त।। चेत्पुरुषम् इति प्रतौ । ९ जो जे । १. होज्ज को है। " भणेज्ज जे। १२ °सई को हे। सइ त।

Page #56

मतिश्रुतयो नात्यम् । जे' सुत० गाधा । बुद्ध्या दृष्टाः वुद्भिदृष्टाः बुद्धिरिति श्रुतबुद्धिरधिक्रियते, श्रुतविज्ञानमित्यर्थः । तया दृष्टा येऽर्थाः प्रयालोचिताः । तत्र यांस्तन्मतिसहित एव भाषते तच्छ्रतं भवति मतिसहितमिति, श्रुतविज्ञानसहितमुभयश्रुतमित्यर्थः । यान् पुनस्तद्विज्ञानालोचितानप्यनुपयुक्तो भापते तत् द्रव्यश्रुतं शब्दमात्रमेवेत्यर्थः । यान्नैव भाषते तद्भावश्रुतमित्येतद् द्वयमप्यर्थागम्यते ॥१२८।।
इतरत्थ वि भावमुते होज्ज तैयं तस्समं जति भणेज्जा ।
ण य तरति तत्तियं सो जमणेगगुणं तयं तत्तो ॥१२९॥
इतरत्थ वि त्ति गाहा । यद् भाषते तदुभयश्रुतं . द्रव्यश्रुतं वेत्युक्ते 'इतरत्थ' इति भावश्रुतं गम्यते । तत्रापि हि द्रव्यश्रुतमुभयश्रुतं वा भवेत् । यदि तदुपलब्धिसमं भाषेत् , नं तु तच्छक्नोति, यतस्तु बहू पलभतेऽ-पं भाषते ।।१२९।।
सह उवलद्धीए वा उवलद्धिसमं तया व जं तुल्लं ।
जं तस्समकालं वा ण सव्वधा तरति वोत्तं जे ॥१३०॥
सह गाथा । यदुपलब्ध्या सह प्राकृतशैल्या तदुपलब्धितुल्यं चोपलब्धिसमं उपलब्धिसमकालं चोपलब्धिसमं सर्वथा यावदुपलभते न तावद् भापत इति ॥१३०॥
*केयी बुद्धिदिठे मतिसहिते भासतो सुतं तत्थ । किं सद्दो मति' उभयं भावसुतं सव्वधाऽजुत्तं ॥१३१॥ सदो ता दचसुतं मतिराभिणियोधियं ॥ वा उभयं ।
जुत्तं उभयाभावे भावसुतं कत्थ तं किं वा ।।१३२।। केयी बुद्धि० गाहा। सद्दो गाहा । इह केचिन्मन्यन्ते–'बुद्रिद्दिढे 'त्ति वुद्धिरित्याभिनिवोधिकं तदालोचितानन् भापमाणस्योपयुक्तस्य श्रुतमिति । तत्र च न विमः किं श्रुतमिति ? किं शब्दो मति:भयं चे(वे)ति ? सर्वथा च भावश्रुतमयुक्तम् । कथम् ? शब्दस्तावद् द्रव्यश्रुतम् । या मतिस्तदाभिनिबोधिकम् । उभयमप्युभयस्वभाव वादेवायुक्तम् । तदुभयाभावाच्च न ज्ञायते भावश्रुतं कुत्र किं वेति ॥१३१॥१३२।।
भासापरिणतिकाले मतीयं किमधियमधण्णधत्तं वा ।
भासासंकप्पविसेसमेत्ततो वा सुतमयुत्तं ॥१३३।।
भासाप० गाहा । अविशिष्टस्य वा मतिज्ञानस्य भाषापरिणतिमात्रात् किमधिका(क)मन्यथात्वं वा भवेद, यतः 'श्रुतव्यपदेशः स्यात् ! अ[-]तर्विज्ञानस्य वाऽविशिष्टस्य बाह्य क्रिया दादत्यन्तजातिभेदाभ्युपगमे धावन ठनादिक्रियाभेदा[दानन्त्यम् ॥१३३।। 1 जो सं । २ तय है । “उज जे । ४ अत्र जेप्रतौ । प्रथमं 'केयि' इति लिखित्वा पथात् 'केयी' इति संशोधितम् । केई है को। ५ मइरुभयं को है।६ मईए को हे ।

Page #57

३४
विशेषावश्यकभाष्ये इतरत्व वि मतिणाणे भोज्न सुतं ति किंध तं सुतं होति ।
किध व मुतं [१०-द्वि०] होति मती सलक्खणावरणभेतातो ॥१३४॥
इतर० गाधा । इतरत्रेति मतिज्ञानमेव सम्बन्धयन्तः प्रभापन्ते । तत्रापि किल श्रुतं भवेत् यंद्युपलब्धिसमं भापे ते ति । तत् विरुद्धमुच्यते-यदि मतिः, कथं श्रुतम् ! अथ श्रुतम्. न मतिरिति । मतिः श्रुतैत्वमापद्यते-- इति विरुद्धं लक्षणभेदादावरणभेदाच्चावधिवदिति ॥१३॥
अध व मती दवमुतत्तमेतु भावेण सा विरुज्झेज्जा ।
जो अमृतरखरलाभो २ मतिसहितो पभासेज्जी ॥१३५।।
अध व गाहा । अथवा मतिर्द्रव्यश्रुतमात्रपरिणामेनोपचर्येत, .न दोषः । भावश्रुतसमुत्थानव मस्या विरुद्धयेत । शब्दस्यापि वा श्रुतग्रन्थात्मकरयोत्थानं भवेन्नेतरस्य ॥१३५।।
इतरम्म विमतिणाणे होज्ज तयं तस्समं जति भणेज्जा ।
ण 0 तरति तत्तियं सो जमणेगगुणं तयं तत्तो ॥१३६।। इतर० गाहा । इतरत्रापि मतिज्ञाने द्रव्यश्रुतमात्रकं भवेत् यद्युपलब्धिसमभापिन(ते ति पूर्ववत् ॥१३६।।
"किध मतिसुतोवलद्धा तीरंति ण भासितुं बहुत्तातो ।
सव्वेण जीवितेण वि भासति जमणंतभागं सो ॥१३७।। किय मति० गाहा । आह-कथं मतिश्रुताभ्यामुपलब्धा न सर्वे शक्यन्ते भापितुं : उच्यते--परिमितत्वादायुपः क्रमवर्णवर्तिनीवाच्च वाचः ॥१३७॥
तीरंति ण वोत्तुं जे सुतोवलद्धा बहुत्तभावातो ।
सेसोवलदभावा सोभव्यवहुत्ततोभिहिता ॥१३८॥
तीरंति गाहा । अत्र पुनः श्रुतोपलब्धा बहुत्वादेव न शक्यन्ते भाषितुम् । झापज्ञानोपलब्धास्तु स्वाभायादेवास्मद्भिरनभिलाप्यत्वादित्यर्थः । ननु मत्याधुपलब्धा अपि केचिदभिलप्यन्त इत्युक्तम् । उच्यते-तेऽपि मतिश्रु( पि श्रु)तविषयान्त विन एवेत्यदोपः ।। १३८॥ १ होज्ज को है । २ मतिः श्रुतं या पद्यते' इति प्रतौ । ३ "उस जे । ४ ण तर । ५कह है। सभ त । ७ व्या देवाशकृमिरभिला इति प्रती।

Page #58

मतिश्रुतयो नात्वम् कत्तो एत्तियभेत्ता भावसुतमतीण पज्जया जेसिं ।
भासति अणंतभागं भण्णति जम्हा मुतेऽभिहितं ॥३९।।
कत्तो गाहा । आह–कुत इयन्तो भावश्रुतस्य प्रत्याश्च पर्याया पामनन्तभागमात्रं भापते इति ? उच्यते-यस्मादभिहितम् ॥१३॥
पण्णवणिज्जा भावा अणंतभागो' तु अणभिलप्पाणं ।
पण्णवणिज्जाणं पुण अणंतभागों' मुतणिवंद्धों ॥१४०॥
पण्णवणिज्जा गाहा । अनमिलाप्यानामनन्तभागा(गः) प्रज्ञापनीयाः यः), तदनन्तभागश्च श्रुतोपनिबद्धः ।।१४०।। कथं पुनः ?
जं चोइसपुव्वधरा छटाणगता परोप्परं होन्ति । [११-प्र० तेण तु अणंतभागों पण्णवणिज्जाण जं सुत्तं ॥१४१॥
जं चोदसपुव्वधरा गाहा । यस्माच्चतुर्दशपूर्वेवि(पूर्व्यपि) चतुर्दशपूर्वविदोऽनन्तभागहीनोऽनन्तगुणहीनोऽभ्यधिको वेति( धिको वा वेत्ति ), अतः प्रज्ञापनीयानामनन्तभागा(गः) श्रुतोपनिबद्ध इति ॥१४१|| आह-- यदि चतुर्दशपूर्वविदः, कथमनन्तगुण-भागहीनाधिक्यं च इति ? उच्यते..-.
अक्खरलं भेण समा ऊणधिया होन्ति मैतिविसेसेहिं । ते वि य मतीविसे से मुतणाणभंतरे जाण ॥१४२॥
अक्खर० गाहा । अक्षरलाभसामान्यमानतश्चतुर्दशपूर्वविदः, तन्मतिविशेषात् न्यूनाधिकावं तेपाम । मतिविशेषग्रहणाद् मतिज्ञानविशेषा एव' इति मा भूवन् , अतो विशेष्यते-तेऽपि हि श्रुतज्ञानान्तीविन एवेति । आह-ययेवं श्रुतज्ञानमेवेति किं नोच्यते त(कु)तोऽभ्यन्तर इति ? न, विशेषादगाभ्यन्तरादिव्यपदेशवत् । अथवा श्रुतज्ञानमिति चतुर्दशपूर्वाक्षरलाभमधिकुरुते, चतुर्दशपूर्वाक्षरलाभाभ्यन्तरान् जानीही युक्तं भवति ।।१४२।।
जे अक्खराणुसारेण मतिविससा तयं सुतं सव्यं ।
जे पुण सुतणिरवेक्खा. मुद्धं चिय तं मतिगाणं ॥१३॥
जे अक्खरा० गाहा । जये) हि श्रुताक्षरानुसारणैव मतिविशेषा जायन्ते तच्छ्रुतमन्ये मतिरिति ॥१४३॥
केयि अभासिज्जंता सुतमणुसरतो वि जे भतिविसेसा ।
मण्णन्ति ते मति चिय भावसुताभावतो तणं ॥१४॥ १ भागा जे । २ बद्धा जे । ३ भागा जे । १ मईवि हे को । ५ मईवि को है। ६ मईनाणे को । ७ मईवि को । ८ तं पण जे । तन्नो है को त ।

Page #59

विशेषावश्यकभाष्ये केयि गाहा । केचिन्मन्यन्ते श्रुतानुसारिणोऽपि हि मतिविशेषा मतिज्ञानमेवेति । तच्च न. भावश्रुतस्याभावप्रसङ्गात् पूर्ववत् ।।११४।।
किध मतिसुनणाणवितो' छहाणगता परोप्परं होज्जा। . __ भासिज्जंतं मोत्तुं जति सव्यं सेसयं बुद्धी ॥१४५।।
किय म० गादा । पदस्थानपतितता च मतिश्रुतयोर्न स्यात् । यदि भाष्यमाणमात्रकमेव श्रुतम् , तस्य मतिज्ञानान्नित्यहीनतैव स्यात् , मतेश्च नित्याधिकत्वमेवेति । न च श्रुतज्ञानिनोऽन्यस्मान्छूतज्ञानिनः पदस्थानसम्भवोऽस्ति तन्मात्रश्रुतत्वे सतीति ।।१४५॥
सामण्णा वा बुद्धी मतिसुतणाणाई तीये जे दिट्ठा।
भासति संभवमेत्तं गहितं ण तु भासणामेत्तं ॥१४६॥
सामण्णा गाहा । अथवा 'बुद्विद्दिष्टे अस्थिति सामान्यव मतिश्रुतात्मिका बुद्धिरधिक्रियते, तथा दृष्टानान् या न भापत एव कदाचिदपीति सम्भवमात्रमङ्गीक्रियते नावश्यं भापमा(भाष)णमेव ॥१४६॥
मतिसहितं भावसुतं तष्णियतमभासतो वि मतिरण्णा ।
मतिसहितं ति जमुत्तं मुतोवयुत्तस्स भावसुतं ।।१४७॥
मति० गाहा । तदिह मत्यनुगतं भापमाणस्याऽभाषमाणस्य वा भावश्रुतमतो ऽन्या मतिं तिः)। मतिसहितमिति श्रुतविज्ञानसहितमुपयुक्तस्येति यावत् ॥१४७॥
जे भासति चेय तयं सुतं तु ण तु भासतो सुतं चेयं । केई मतीए वि दिट्टा जं दब्बसुतत्तमुवयन्ति ।।१४८॥
जे भास० गाहा । यान् भापत एवाव(एवा)स्य कदाचिदपि तच्छूतम् , ननु(तु) भापमाणस्य श्रुतमेवेति, यस्मान्मतिज्ञानालोचिता अपि केचिद् द्रव्यश्रुतेनोच्यन्तेऽवध्यादिज्ञानालोचिताश्च ।।१४८॥
एवं पणिपरिणामं मुतणाणं उभय[११-द्विधा मतिण्णाणं । जंभिष्णसभावाई ताई तो भिण्णरूवाई ॥१४९।
एवं गाहा । एवं सर्वमेव हि श्रुतं छाब्दपरिणामम्, मतिज्ञानं चोभयस्वभावमित्युक्तं भवति भिन्नस्वभाव वाच्च भिन्नरूपताऽनयोरिति ।।१४९।।
इतरं ति मतिष्णाणं ततो वि जति होति सहपरिणामो।
तो तम्मि वि किण्ण मुतं भासति जणोवलद्धिसमं ॥१५०॥ १ वि है को। : होज्ज जे । ३ तीए को । ४ तिनं भव त । ५ चेव को। ६ चेव को है त । ७ केइ मतीवि जे । केई मती वि त । केई मइए कि को। केई मईए वि हे । ८ आ० इत जे । ९ इयरंत्ति को है । १० ज ण्णो जे ।..

Page #60

६७
मतिश्रुतयोर्मानात्वम् । इतरं गाहा । "इतरत्थ वि भोज्ज सुतं" गा० १२७]ति । इतरद् मतिज्ञानमभिसम्बध्यते । आह-यदि तस्मादपि शब्दपरिणामा(मो जा)यतेऽतस्तत्रापि किं न श्रुतम् ! उच्यते-"उवलद्धि समं (जइ भ)णेज्जा"[१२७] । न चोपलब्धिसमं भाषते ॥१५०॥ कथम् ?
अभिलप्पाणभिलप्पा उवलद्धा तस्समं च णो भणति ।
तो' होतेभयरूवं उभयसभावं ति कात्रणं ॥१५१॥
अभिल० गाहा । यस्मादभिलाप्यानभिलाप्याश्चोपलभते न तान् भाषते । किं तर्हि ? अभिलाप्यानेव भापते, नानभिलाप्यानिति । आह-एवं मात(मते)रुभयरूपताssप्नोति ---- मतिः श्रुतं चेत्यर्थः ।।१५।। अथ नैवम् , यानुपलभते भाषते च तद्विज्ञानमस्याः(स्य) श्रुतमेवास्तु, किं तत्र मत्या । उच्यते
जं भासति तं पि जतो ण सुतादेसेण किंतु समतीए । __ण सुतोवलद्धितुल्लं ति वा जतो गोवलद्रिसमं ॥१५२॥
जं भास० गाहा । इह यदपि किञ्चिदसौ भाषते तदपि न श्रुतग्रन्थानुसारेणोपलभ्य । किं तर्हि ! स्वमत्या स्वमतिविज्ञानेनोपलभ्य भाषत इत्यर्थः । अतस्तदुपलब्धिसमं न भवति । केन ? श्रुतेन । किमुक्तं भवति ? अन्यथा श्रुतेनोपलभतेऽन्यथा मत्या । श्रुतविज्ञानेन जैनग्रन्थानुसारेणोपलभते, मत्या तु स्वविज्ञान( नेनै)वेति ।।१५२।।
अण्णे मणंति मती वॉयसमा सुर्वैसरिसयं सुत्तं । दिद्वन्तोयं जुतिं जधोवणीतो न संसहति ॥१५३॥
अण्णे गाहा । अन्ये मन्यन्ते वल्कप्रतिमा मतिः । सैव शब्दतया संदर्भिता सती सूत्रमुच्यते । शुम्बवत् यथा चायं दृष्टान्तस्तैरुपनीयते तथा न युक्तं(क्ति) संस हते, अन्यथा न(च) संसहत इत्यर्थः ।।१५३॥
भावमुताभावातो संकरतो णिबिसेसभावातो।
पुव्वुत्तलपवणातो सलक्खणावरणभेतातो ॥१५४।।
भावमुता० गाहा । कथं पुनर्न संसहते ? शब्दमात्रस्य श्रुतस्याभावप्रसङ्गात् , मतिश्रुतयोः संकरात् , अविशेषात् , स्वलक्षणभेदात् , आवरणभेदात् पूर्वोक्तलक्षणा एवैते तथेहाप्यायोज्याः ॥१५॥ १ आ. तो जे। २ तो होज्ज उभको । तो होउ उभ हे । ३ वग्ग को है। सुबत।

Page #61

३८
विशेषावश्यकभाष्ये केपिज्जेज्ज व सो भावदव्यमुत्तेसु तेसु वि ण जुत्तो।
मतिसुतभेतावसरे जम्हा किं मुतविसेसेणं ॥१५५॥
कपिज्जे० गाहा । भावद्रव्यश्रुतयोवऽयो दृष्टान्तः परिकल्पेत श्रुतविज्ञानपूर्वकत्वाच्छब्दस्य । तयोरपि वाऽसावयुक्तः, यतो मतिश्रुतयोविशंपोऽधिकृतः, किमिह द्रव्यभावश्रुतविशेपेणेति ।।१५५।।
अमुतक्खरपरिणामा व जा मती बायकप्पणा तम्मि । दव्वमुतं मुंवसमं किं पुण तेसिं विसेसेणं ॥१५६॥
असुत० गाहा । अश्रुताक्षरपरिणामा वा मतिरन्यशब्दपरिणामात्मिकेत्यर्थः । तस्यां वल्कपरिकल्पनमास्थीयते । तत्पूर्वकं तु द्रव्यश्रुतं शुम्बवत् । न चानयोर्विशेषणार्थः ॥१५६॥ कुतः !
इधई जेणाधि[१२-० गतो णाणविसेसो ण दव्यभावाणं ।
न य दव्वभावमेते वि जुज्जते सोऽसमंजसतो ॥१५७।।
इधई० गाहा। इह हि ज्ञानाधिकारान्मतिश्रुतज्ञानयोर्विशेषोऽधिक्रियते, न मतई व्यश्रुतस्य च । मतिद्रव्यश्रुतयोरपि चायं न युज्यतेऽसमञ्जसतः ब्रूमः ॥१५७॥ कथम् ?
जह वाया मुंवत्तणमुवेन्ति मुंवं च तं ततोऽणण्णं ।
ण तथा मती धणित्तणमुवेति जं जीवभावो सा ॥१५८॥
जह गाहा । इह यथा वल्का एव गुम्बपर्यायापन्नाः शुम्बमित्युच्यते ततस्तेभ्योऽनन्तरमेकान्तेन. [न] तथा मतेः शब्दपरिणामोऽस्ति जीवानव्य(न्य)त्वात् ॥१५८॥
अंध उवयारो कीरति पभवति अत्यन्तरं पि जंचो । तं तम्मयं ति भण्णति तो मतिपुव्वं जतो भणितं ॥१५९॥ भावसुतं तेण मती वोयममा सुंवसरिसयं तं च ।
जं "चिंतेऊण तया तो सुतपरिवाडिमणुसरति ॥१६०॥
अध गाहा। भावसुतं गाहा । अथोपचारः क्रियते । यद्यस्मात् प्रभवति तत्तदर्थान्तरभूतमपि सत्तन्मयमित्यतः मतिपूर्वमेवोक्तम् , यतो भावश्रुतमतो मतिल्काभासा भावश्रुतं शुम्बाभासम्, यतो नासंचिन्त्य मया तद्विज्ञानप्राप्तिरस्तीत्युक्तम् ।।१५९।।१६०॥ १ कप्पेज त । कप्पे है । २ वग्गा को हे । ३ हिकओ को है । ४ नियद जे । ५ वग्गा को हे। ६ न मई तहा को है। ण मती तधा त । ७ आ. अध जे। ८ तत्तो को । ९ वग्गस को है । १० चिति हे।

Page #62

मतिश्रुतयोर्नानात्वम् ।
rom araaraखरविसेसतो मतिसुताई भिन्दन्ति ।
जं मणामणक्खर मक्खरमितरं च सुतणाणं ॥ १६९ ॥
अण्णे गाहा । अन्येऽक्षरवदनक्षरं च श्रुतम् अनक्षरैव मतिरित्ययमनयो
,
भेद इति ॥ १६२॥ तच्च न, मतेरप्युभयरूपत्वात्, अन्यथा हिजेति मतिरंणक्खर च्चिय हवेज्ज णेहातयो णिरभिलप्पे । धापुरिसातिपज्जायविवेको किध णु होज्जैति ॥ १६२॥
जति म० गाहा । यदि मतिरनक्षरैव स्यात्ततोऽनभिलाप्येऽर्थे नेहादयोऽन्न( नु) प्रवर्तेरन् । ततः स्थाणुग्यं पुरुषो वेत्यादि पर्यायविवेको न स्यात्, [न] परिच्छेद इत्यर्थः ॥१६२॥
"गुतणिसितवयणातां अथ सो सुततो मती ण बुद्धीतो । जति सो सुतवावा ततो किमण्णं मतिण्णाणं ॥ १६३ ॥ | सुतणि० गाहा । स्यान्मतिः श्रुतनिसृतमप्युक्तं मतिज्ञानमित्यतः श्रुतात् करिष्यते स विवेको न बुद्धेरिति । तच्चन । कुतः ! यदीहादयः श्रुतव्यापारोऽतः कान्या मतिर्नामिति ॥ १६३॥
[११ - द्वि०]अधं सुततो वि विवेगं कुणतो ण तयं सुतं सुतं णत्थि । जो जो सुतवावारी अण्णो पि तओ मती जम्हा ||१६४ ||
अध० गाहा । अथ श्रुता[त् ] चासौ विवेकः, न च तच्छ्रुतम् । किं तर्हि ! मतिचे (मतिरेवे)त्यतः श्रुतस्याभावप्रसङ्गः स्यात्, यस्मान्नेहादिव्यापारादन्यद्धर्भविज्ञानमस्ति तच्चेन्मतिर्न श्रुतमस्ति ॥ १६४ ॥
मतिका वति तं तो जुगवं मतिसुतोवओगा ते । अध णेवं एकतरं पर्वज्जतां जुज्जते ण सुतं ।। १६५ ।।
मतिका० गाहा । मतिव्यापारकालेऽपि च यदि श्रुतव्यापारस्ततो युगपन्मतिश्रुतोपयोगप्रसङ्गः । अथ नैवम् अनयोरेकतरं प्रपद्यमानस्य श्रुतं न युज्यते मतिरेव तु युज्यत इत्युक्तं भवति । कथं मतेरेव (वा) नवकाशत्वात् । श्रुतस्य तु श्रुतग्रन्थानुसारित्वादन्यत्रावकाशोऽस्तीति ॥ १६५ ॥
३९
• जति सुतणिस्सितमखरमणुसरतो तेण मतिचउक्कम्पि | मुतणिस्तिमावणं तुह तं वि जमक्खरप्पभवं ॥ १६६ ॥
१ आ.
जति जे २ मतिमण जे। लप्पा त । ४ ज्जाहि को हे त । ५ आ० जे । ६ पज्जवतो त ।

सुत

Page #63

विशेषावश्यकभाष्ये जति गाहा । यदि च श्रुतनिश्रितं भवतो यदक्षरानुसरणाद्भवत्यतो यदौत्पत्तिक्यादि मतिचतुष्टयं तदपि हि श्रुतनिश्रितमापन्नम् यतस्तदपि नेहादिविरहाद्भवति, ईहादयश्च न वर्णविज्ञानादृते भवन्तीति ॥१६६॥
जति तं णे सुतेण तो जाणति सुतणिस्सितं कधं भणितं ।
जं सुतकतोवयारं पुर्व एण्हिं तदणवेक्खं ॥१६॥
जति तं गाहा । आह-यदि न श्रुतोपष्टम्भेन स्थाणुपुरुषादिपरिच्छेदः, कथं तववाहादिश्रुतनिश्रितमुक्तम् । उच्यते-भवानेव प्रष्टव्यो य एवमाह-यच्छूतमनुधावते तछूतनिश्रितमिति । क्वचिद्विज्ञाय ते ब्रूमः-इह यत्पूर्वमेव श्रुतोपकारकमिदानी पुनस्तदनुपेक्ष्या(नपेक्ष)मेवानुप्रवर्तते तच्छ्रतनिश्रितमित्युच्यते ॥१६७॥ कथं पुनः पूर्वमेव श्रुतं कृतोपकारकम् ? उच्यते
पुर्व मुतपरिकम्मितमतिस्स जं संपतं सुतातीतं ।
तं णिस्सितमितरं पुण अणिस्सितं मतिचउक्त तं ॥१६८॥
पुव्वं गाहा । इह यत् पूर्वमेव श्रुतपरिकर्मितमतेरिदानीं श्रुतातीतमेवोत्पद्यते तनिश्रितमवग्रहादि, औत्पत्तिक्यादि अनिश्रितमिति । आह-ननु “तिवग्गसुत्तत्थगहियपेयाला" इत्यादि वचनात् तत्रापि किञ्चिच्छूलोपकारादेवेति कथमश्रुतनिश्नितं तत(त् ) : उच्यते--अवग्रहादीनां श्रुतनिश्रिताभिधानादौत्पत्तिक्यादिचतुष्टयेऽपि · वा(चा)वग्रहादिसद्भावात् यथायोगमश्रुतनिश्रितम् । तन्न सर्वमेव । किं तर्हि ? बाहुल्यमङ्गीकृत्याश्रुतमुक्तं बदिति ॥१६८॥
उभयं भावक्खरती अणक्खरं होज्ज बंजणक्खरतो ।
पतिणाणं मुत्तं पुण उभयं पि अणक्खरखरतो ॥१६९॥
उभयं गाहा । भावाक्षरं विज्ञानात्मकं च तत् अक्षरवदनक्षरवच्च मतिज्ञानम्, द्रव्याक्षरं तु पुस्तकादिन्यस्त शब्दो वेति । तस्यात्यन्तमेव द्रव्यश्रुतत्वान्मतेरसम्भवः । सूत्रं तूभयमप्य[नक्षरम्', अक्षरं वेति पृथक् द्रव्यश्रुतं भावश्रुतं चेत्यर्थः । एवं कृत्वा मतेर्भावश्रुतस्य चाक्षरवदनक्षरकृतो न विशेषः । न द्रव्याक्षरसतेरियता विशेषः स्यात् परिलक्ष्यमेतदिति ।।१६९।।
सपरप्पच्चायणती भेओ मूएतराण वाभिहितो ।
जं मृगं मतिणाणं सपरप्पच्चायगं सुत्तं ॥१७०॥ १ तं सुएण- न तओ है। २ णिम्मित ज । ३ इण्हि को हे त। ४ वकं पिजे । ५ म्यात परिखलखेतदिअि-इति प्रतौ ।

Page #64

मतिश्रुतयोर्नानात्वम् ।
सपर गाहा । अन्ये मन्यन्ते -- स्वात्मप्रत्यायकमेव हि मतिज्ञानम्, स्व-परप्रत्यायकं तु सूत्रमिति, अयं विशेष: ॥ १७० ॥
'सुतकारणं ति सदो सुतमिह स य परबोधणं कुणति । मतिहेतवो विहि परं बोधेन्ति करा [ १३ - प्र ] तिचेट्ठाओ ॥ १७१ ॥
सुत० गाहा । इह शब्देऽक्षरविन्यासे वा तत्कारणत्वाच्छ्रतोपचारं कृत्वोच्यते परप्रत्यायकं श्रुतमिति । मतिहेतवोऽपि हि वक्त्रकरसंयोगादिचेष्टाः भुजिक्रियादिमतिकारणत्वात् परबोधिकाः ॥ १७१ ॥
रूपत्वात्,
ण परप्पबोधयाई जं दो त्रि सख्त्रतो मतिस्रुताई । कारणाई दो विबोधेन्ति ततो ण भेतो सिं ॥ १७२॥
ण पर० गाहा । एवं न स्वरूपतो मति श्रुतेऽप्य (ते पर) प्रबोधके भवतः, विज्ञानअवधिवत् । कारणानि चोभयस्यापि परप्रबोधकादीन्यतो न विशेषः ॥ १७२॥ दव्त्रसुतमसाधारणकारणतो परविवोधकं होज्जा ।
रूढन्ति व दव्वसुतं सुतं ति रूढा ण दव्वमती ॥ १७३॥
४१
दव्व० गाहा । इह द्रव्यश्रुतमसाधारणकारणत्वात् परविबोधकं भवेत् । श्रुतमात्रकारणत्वादेवेत्यर्थः, [न] करादिव्यापाराद्यन्य कारणा अपीति ( मतिरिति ) । अथवा निर्वाण साधनमसाधारणं यद्विज्ञानं तत्कारणत्वाज्जैनशब्द राशेर्द्रव्यश्रुतस्य परप्रबोधनत्वमिष्टं राणा, रूढितो वेति ॥ १७३॥

वा सहत्थो चि तया वि जं तम्मि पच्चओ होति । कत्ता विहु तदभावे तदभिप्पायो कुणति चेङ्कं ॥ १७४ ॥
सो वा गाधा अथवा सापि हि द्रव्यमनः चेष्टात्मिकार्थ (?) एव । कुतः यतस्तस्यास्तस्मिन्नैव शब्दार्थे प्रत्यय उत्पद्यते । तस्याश्च यः कर्त्ता असावपि हि तदभाव इति शब्दाभाव इत्यर्थः । तदभिप्राय इति तच्छन्दार्थयोतनाभिप्रायश्चेष्टां करोतीति ॥ १७४॥ ·
मतिसुतणाणविसेसो णितो तल्लक्खणातिभेतेणं । पु" आभिणिबोधियर्मुदः तं परूवेस्सं || १७५।।
१ चो० सुत' जे । २ 'मिह स य परवियों को । ३ मेते त । ४ होज्ज जे । ५ पुब्वि त ।
६
अहिं जे।

Page #65

विशेषावश्यकभाष्ये ___ मतिमुत० गाहा । उक्तो मतिश्रुतयोविशेपो लक्षणादिभेदतः । ज्ञानपश्चकस्यादावुद्दिष्टमाभिनियोधिकम् । इदानीं तं प्ररूपयिष्यामीप्ति ॥१७५।।
इन्दियमणोणिमित्तं तं सुतणिस्सितमधेतरं च पुणो ।
तत्थेक्के चतुभेदमोग्गहोप्पत्तियादीयं ॥१७६।।
इन्दिय० गाहा । तदभिनिवोधिकमिन्द्रियमनोनिमित्तमेकैकशः श्रुतनिश्रितमश्रुतनिश्रितं चेति । तत्र श्रुतनिश्रितमवग्रहादिचतुर्भेदम् , औत्पत्तिक्याद्यश्रुतनिश्रितमिति ॥१७६।। तत्र श्रुतनिश्रितमुच्यते
ओग्गह ईह अवाओं य धारण एव होन्ति चत्तारि । आभिणियोहियणाणस्स भेतवत्थू समासेयं ॥२॥१७७॥ अत्थाणं उग्गणम्मि ओग्गहो तध वियालणे ईहा । ववसार्यम्मि अवाओ धरणं पुण धारणं बेन्ति ॥३॥१७८।। सामण्णत्थावग्गहणंमोग्गहो भेत[१३-द्वि]मन्गणमहेहा । तस्सावगमोऽवायो अविच्चुती धारणा तस्स ॥१७९।।
ओग्गह ईह गाहा। अस्थाणं गाहा । [सामण्ण० गाहा । इह सामान्यरार्थस्य रूपादेव ग्रहणमवग्रहः सर्वविशेषनिरपेक्षस्यानिर्देश्यस्येत्यर्थः तदर्थभेदविचा
मीहा विशेषान्वेपणमित्यर्थः । तदर्थविशेषव्यवसायोऽवायस्तद्विशेषावगम इत्यर्थः । तदर्थविशेषधरणं धारणा अविच्युतिरित्यर्थः ॥१७७||१७८॥१७९।।
सामण्णविसेसस्स वि केयिं" ओग्गहणमोग्गहं बेन्ति ।
जं मतिरिदं तयं "ति य तं णो बहुदोसभावातो ॥१८०॥
सामण्ण० गाहा। इह केचित् सामान्यविशेषस्याप्यवग्रहणमवग्रहमिच्छन्तिइदं तदिति चेति या मतिः । तच्च न बहुदोषापत्तेरिति वक्ष्यामः ॥१८०॥
ईहा संसयमंत्तं केयिं "ण तयं तो जमण्णाणं ।
मतिणाणंसो" चेहां कधमण्णाणं तई जुत्तं ? ॥१८१।। १°दमुन्ग को हे । २ उम्गहु को। उग्गहो हे । ३ अवाय धा त । ५ णं अवगहं त हे। गम्मि उग को । ५ लणं ई त हे । ६ “सायं च अवायं त हे । ७ बिति को । ८ हणमु को हे। गणमवेहा जे । १० केई अग को हे त । ११ ति तं जे। ति च तं को हे । १२ केई को हे ता १३ णंसा चेहा को हे।

Page #66

मतिनिरूपणम् ।
ईहा गाहा । इह केचित् संशयमात्रमीहेति मन्यन्ते । तच्च न संशयस्याज्ञानवत् (नत्वात् ) । मतिज्ञानांशश्चेहा ॥१८१॥ आह–कस्तर्हि संशयेहयोः प्रतिविशेष इत्युच्यते
जमणेगत्थालंवणमपज्जुदासपरिकुंठितं चित्तं ।
संयति व सबप्पयतो तं संसयरूंबमण्णाणं ॥१८२।।
जमणे० गाहा । इह यत्स्थाणुपुरुषादिविशेषाननेकाननालम्बते, न च कञ्चन ब्युदस्यति, तदव्युदासपरिकुण्ठितं च सर्वात्मना शेत इव चेतस्तत्संशयात्मकमज्ञानमुच्यते ॥१८२॥
तं चित्र सदत्यहेतूववत्तिवावारतप्परममोहं ।
भूताभूतविसेसादाणच्चायाभिमुहमीहा ॥१८३॥
तं चित्र गाहा । यत्पुनस्तदेव चेतः सदर्थे भूतेऽर्थ हेतूपपत्तिव्यापारपरम्--- हेतुः साधनम् , उपपत्तिः सम्भवः, तदन्वेषणव्यापारपरमित्यर्थः । अमोघमविफलमर्थपरिच्छेदभावीत्यर्थः । सद्भतार्थविशेषोपादानाभिमुखम् , असद्भूतार्थविशेषत्यागाभिमुखं च तदीहेत्युप(त्यय) संशयेहयोर्विशेपः ॥१८३॥
केई तदण्णविसेसावणयणमेनं अवायमिच्छन्ति । ___ सब्भूतत्थविसैसावधारणं धारणं वेन्ति ॥१८४॥
केई न० गाहा । तदित्यनेन भूतार्थः सम्बध्यते । तस्मादन्यो यस्तत्प्रतियोगी तत्राभूतः पुरुषः स्थाणुर्वेति । तद्विशेषाश्चलनादयो वयोनिलयनादयश्च । तदपनयनमात्रं तव्युदासमात्रमपाय अपनयनमपाय इति मन्यमानाः । सद्भतार्थविशेषावधारणा धारणेति सद्भतार्थविदशेपानुगमनमित्यर्थः ॥१८४॥ अत्रेदमुच्यते
• कासयि तदण्णवइरेगमेत्ततोवगमणं भवे भूते।
सम्भूतसमंणयतो तदुभयतो कासइ ण दोसो ॥१८५॥
कासयि गाहा । इह कस्यचिदसद्भूतस्य प्रतियोगिनोऽर्थस्य व्यतिरेकमात्रादेव भूतेऽर्थसम्प्रत्ययो भवेत् । तद्यथा-नात्र वयोनिलयनादयः, तस्मान्नायं स्थाणुः, पारिशेष्यात् पुरुष इति । तथा कस्यचिद् सद्भतार्थविशेषसमन्वयमात्रादेव स्याच्चलनादिलिङ्गोपलम्भात् पुरुष इति । कस्यचिच्च स्थाणुविशेषव्यतिरेकात् पुरुषविशेषसमन्वयाच्चेति न दोषः ॥१८५|| १ सेय इव को हे। २ साविण त । ३ आ० कास जे । कासइ को हे।

Page #67

४४
विशेषावश्यकभाष्ये
सन्चो विर्य सोऽवायो भेते वा होन्ति पंच वत्थूणि । आहेवं चिय चतुधा मती ति[१४- प्र० ]धा अण्णधा होति ॥ १८६॥
सन्चो चिय गाहा । इह व्यतिरेकाद् अन्वयाद् उभयथा वाऽध्यवस्य तत् सर्व एवासावपायः । अवायश्च बोधः परिच्छेद इत्यनर्थान्तरम् । न चायमपायोsपादानलक्षणः। अपादानाऽवधारणभेदद्वये वा तृतीयवस्तुनः वस्तुपञ्चकमापद्यते मतेः । . कथम् ? अवग्रहेहापायावधारणा स्मृता (तयः) इति । आह - अपाया ऽवधारणाभेदादेव हि मतेश्चातुर्विध्यं भवत्यन्यथा हि द्विधिवै (त्रिधैवे) यं भवेत् । कुतः ! धृत्यभावात् ॥ १८६॥ यतः
argaयोगम्मि धिती पुणोवयोगे य सा जतोऽवायो । तो णत्थि धिती भणति इदं तदेवेति जा बुद्धी ॥ १८७॥
काणु० गाहा । इह या तावत्सङ्ख्ये [ यमसंख्ये] यं वा कालं धृतिः परिकल्प्यते धारणेत्यर्थः । सा नास्त्येव, अनुपयोगात् । प्रागुपयोगवत् पुनरुपयोगोऽयं भवन्मत्याSवाय एव, अवबोधमात्रमित्यर्थः । अस्मन्मत्र ( मते तु ) तदवधारणेति । तस्मान्नावग्रहैहा-ऽपाया-ऽवधारणेभ्योऽन्या धृत्याख्या धारणा नामास्ति । उच्यते- पूर्वोपलब्धमर्थं पुनर्व्यवस्यतस्तदेवेदमिति येयं बुद्धिः ॥ १८७॥
णु सावाय भेहिया जतो य सा वासणाविसेसातो । जा यात्रायाणान्तरमविच्चुती सा धिती णामं ॥ १८८ ॥
णणु गाहा । नन्वियमपायाभ्यधिका अपायादन्येत्यर्थः । कुतः ? अपूर्वावाये तदभावात्, यतश्च वासनाविशेषादेवासौ भवति, तद्धि ज्ञानावरणक्षयोपशमसान्निध्यादित्यर्थः । नन्वस।वप्यवायाभ्यधिकेति वर्त्तते, अर्थव्यवसायानन्तरं च येयमप्रच्युतिरूपा मतिः, इयं चापायाभ्यधिकत्वाद् धृतिर्नामेति, धारणेत्यर्थः || १८८ ||

इच्छन्तस तु वत्थूणि पञ्च णेच्छमाणस्स ।
किं होतु सो अभावो भावो गाणं व तं कतरं ॥ १८९ ॥ तं इच्छ० गाहा । तामेतां " धृतिमिच्छतो भवतोऽपायाऽवधारणभेदद्वयं च कल्पयतो वस्तुपञ्चकमापद्यते, अनिच्छतः पुनः किमसावभावो भवतु, भावत्वे वा ज्ञानान्तरपरिकल्पना, अष्टज्ञानप्रसङ्गः । तस्मान्न किञ्चिदेतत् ॥ १८९॥
१ सव्वो विय को । २ चो० काणु जे । ३ ५ भतिया को हे त । ६ शाम को हे जे । हेत । ९ साभा को । १० वो तो णं त।
ती आ० भण्ण जे ।
४ वेति त । ७ति इच्छ जे । ८ °णिय पक्ष को ११ मिता वृत्ति इति प्रतौ ।

Page #68

व्यअनावग्रहविवरणम् । तुझं बहुतरभेता भणति मती होति धितिवहुत्तातो ।
भण्णति नं जातिभेतो इट्टो मज्झं जधा तुझं ॥१९०॥
तुझं गाहा । आह-यद्येवं भवतो बहुतरभेदा मतिरापद्यते, धृतिबहुत्वाद् धारणायास्त्रिभेदत्वादित्यर्थः । उच्यते-नेह जातिभेदोऽभिप्रेतो यथा भवतः ॥१९०।।
किं तर्हि ?
सा भिण्णलक्खणा वि हु घितिसामण्णेण धारणा होति । जह 'ओग्गहो दुरूवोऽव॑ग्गहसामण्णतो एको ॥१९१॥
सा भिण्ण० गाहा। सा भिन्नलक्षणाऽपि यस्मान्न धारणासामान्यमतिवर्त्तते तस्माद धारणैव । तद्यथा-द्विविधोऽप्यवग्रहोऽवग्रहमात्रसामान्यादेक एवेति ॥१९१॥
तत्थोग्गहो भेतो गहणं जं होज्ज वञ्जणत्थाणं । वंजणतो य ज़मत्थो तेणातीए तयं वोच्छं ॥१९२॥
तत्याग्गही गाहा । तत्र द्विविधोऽवग्रहः व्यञ्जनस्य, अर्थस्य च, अन्यस्यावग्राह्यस्याभावात् । यतश्च व्यञ्जनावग्रहपूर्वोऽर्थावग्रहस्तस्माद् व्यञ्जनावग्रहमेव तावद् वक्ष्यामः ॥१९२॥
जिज्जइ जेणत्यो घडो व्ब दीवेण वंजणं तं च ।
उवकरणिन्दियसदातिपरिणतर्दवसंवन्धो ॥१९३॥
वंजि० गाहा । इह व्यज्यतेऽनेनार्थः प्रदीपेनेव घट इति व्यञ्जनम् , तच्चोपकरणेन्द्रियस्य शब्दादिपरिणतद्रव्याणां च यः सम्बन्धः सम्यक्तिरित्यर्थः । व्यञ्जनावग्रह इत्यत्र चोभयसमासाऽवधारणं द्रष्टव्यम्-व्यञ्जनेन-उपकरणेन्द्रियेण शब्दादिपरिणतद्रव्याणां व्यञ्जनानाम् अवग्रहो व्यञ्जनावग्रहः ॥१९३॥
अण्णाणं सो बधिरादिणं व तकालमणुवलंभातो।
ण तदंते तत्तो च्चिय उवलंभातो [१४-द्वि०]तओ गाणं ॥१९४॥
अण्णाणं गाहा । आह-स व्यञ्जनावग्रहः खवज्ञानम् , तत्कालानुपलम्भाद् बधिरादिकालानुपलम्भवत् । उच्यते-न, तदन्ते तज्ज्ञेयवस्तूपादानादेवोपलम्भात् । इह यस्य ज्ञेयवस्तूपादानविज्ञानस्यान्ते तत एवोपलम्भो भवति तद् ज्ञानं दृष्टम् , यथाsथांवग्रहपर्यन्ते तत एवेहासद्भावादर्थावग्रहे (हो) ज्ञानमिति ॥१९४॥ १ चो० तु जे । तुम्भ त । २ भण्णति को । ३ भण्णति ते ति मेतो जे । ४ जह उम्ग को है। ५ वो उग्ग' को हे। ६ दुरूवो को हे त। होइ को हे। ८ गतो दजे । चो. अण्णा जे ।

Page #69

४६
विशेषावश्यकभाष्ये तकालम्मि वि णाणं तत्थत्थि तणुं ति तो तमन्नत्तं ।
वधिरादीणं पुण सो अण्णाणं तदुभयाभावा ॥१९५॥
तका० गाहा । व्यञ्जनादानकालेऽपि च तत्र ज्ञानमस्त्येव, सूक्ष्माव्यक्तस्वात्तु नोपलभ्यते, सुप्ताद्यव्यक्तविज्ञानवत् । अव्यक्तवधिरादिव्यञ्जनोपादानं पुनरकारणत्वाद् विज्ञानस्य तत्काले बाल्यसमोप(अल्पस्याप्य)भावादज्ञानमिति ॥१९५।।
केधमन्चत्तं गाणं च मुत्तमतादिसुहमयोधो छ ।
मुत्तातयो सयं 'चिय विष्णाणं णाववुझंति ॥१९६॥
कध० गाहा । आह्-ज्ञानमव्यक्तं चेति विरुद्धमुच्यते, प्रकाशस्य तमोऽभिधानवत् । उच्यते-ननक्तं सूक्ष्मत्वादेकतेजोऽवयवप्रकाशवत् , सुप्ताद्यव्यक्तबोधवच्च । सुप्तादयोऽतिसूक्ष्मत्वादात्मनीनमेव हि विज्ञाने(न) नावबुध्यान]त इति ।।१९६।। आह-यदि न तैरपि तदुपलभ्यते कथं तदुपलक्ष्यते 'अस्ति' इति ? उच्यते -..
लक्खिज्जइ तं सिमिणायमाणवयणंदाणादिचिट्ठाहि ।
जं गोऽमतिपुवाओ विज्जते वयणचेट्ठाओ ॥१९७॥
लखिज्ज० गाहा । इह सुप्तोऽपि कश्चित् स्वप्नायमानो भाषते, शब्दितश्च वाचं प्रयच्छति, सङ्कोच-विकोच-कण्डूयनादिक्रियाश्च करोति, न च तदा तान्युपलभते, विबुद्धोऽपि च न स्मरति, अवश्यं च मतिपूर्वाभिवाक्चेष्टाभिर्भवितव्यमित्यत. स्तदनुमीयते 'अस्ति' इति ॥१९७॥
जग्गंतो वि ण याणति च्छतुमत्यो हितयगोयरं सव्वं ।
जं तज्झवसाणाई जमसंखेज्जाइं दिवसेण ॥१९८॥
जग्गंतो गाहा। इह जाग्रन्नपि ताक्च्छमस्थो न समस्तं हृदयगोचरं जानीते किन्नु सुप्तः ? यतोऽन्तर्मुहुर्तेनाऽसंख्येयान्यध्यवसानान्तराण्यतिकामति, किमु समस्तेनाहा, न चोपलभते पृथक्, तद्वद् व्यञ्जनाबाहविज्ञानमिति ॥१९८।।
जति वेऽण्णाणमसंखेज्जसमयसदातिदव्यसभावे । कैध चरिमसमयसदातिव्यविष्णाणसामत्थं ॥१९९।।
जति गाहा। यदि वा तदज्ञानमसंख्येयसमयोपचितशब्दादिद्रव्यसद्भावे सति कथमिह तच्चरमसमयोपात्तेपु शब्दादिद्रव्येष्वथांवग्रहविज्ञानसामर्थ्य सम्भाव्यते ? १ चो० कध। २ बिय है। ३ वयणादिदाणचे जे । ४ ज णो मति जे। ५ चिट्ठा को हे। ६ जति अण्णा जे । ७ किह चरम को हे। किह च त ।

Page #70

ध्यानावग्रहविवरणम् । ।।१९९।। यच्चेहार्थावग्रहविज्ञानं तदसंख्ये यसमयोपचितशब्दादिव्यसमुदये वा सम्भाव्येत. चरमसमयोपात्तद्रव्येषु वा ! तत्र समुदये तावत्--
नं सव्वधा ण वीसुं सव्वेमु वि तण्ण रेणुतेल्लं व ।
पत्तेयमणिच्छंतो 'कियमिच्छसि समुदये गाणं ॥२००||
जं सव्व ० गाहा । परमतमास्थायोच्यते-न समुदये विज्ञानमस्ति, पृथक सर्वथाऽभावात् , रणुतैलवत् ॥२०॥
समुदाए जति णाणं दमूणे समुदए कधं णत्थि । - समुदाए वाऽभूतं 'विध देरी होज्ज तं सयलं ॥२०१॥
समुदा० गाहा। समस्त समययसमुदाये वा यदि ज्ञानमिष्टं कथं तत् समुदायैकदेशान्त्यसमयद्रव्यविकलं न स्यात् ? अथवा पक्षः क्रियते-~-व्यञ्जनादानसमयेप्वपि ज्ञानम् अस्ति, ज्ञानोपकारिद्रव्योपादानसमथसमुदयैकदेशत्वात् , अर्थावग्रहसमयवत् । स्यात् चरमसमयोपात्तद्रव्येषु सम्भाव्यतं विज्ञानम् , अतः शेपसमयोपात्तद्रव्यसमुदाये सर्ववैवाभूतमन्त्यसमस्तद्रव्येषु कथं समस्तमेवं स्यात् ? न, परस्यान्त्यसमयद्रव्येषु ज्ञानमस्ति, समयमात्रोपात्तत्वात् , व्यञ्जनावग्रहणैकसमयद्रव्यवत् । स्यात्प्रत्यक्षाविरुद्धमिदमर्थावग्रहसमयेऽपि न ज्ञानमिति । तच्च न, तत्रैव समस्तप्रतिपत्तेः प्रत्यक्षविरोधात् , अन्त्यत:]तो समस्तपटप्रतिपत्तिवत् । अनुमानविरोधश्च ज्ञानोपकारिद्रव्यसामान्यादर्थावग्रहसमयद्रव्यवदित्युक्तम् ॥२०१॥
तंतू पडोवकारी ण समत्तपडो य समुदिता ते तु ।
सव्वे समत्तपडओ तध णाणं सव्वसमएसु ॥२०२॥
तंतू गाहा । तस्माद्यथा तन्तुः पटैकदेशोपकारी न सर्वथैवापटो, न च समस्तपटः, किन्तु समस्तासमस्तपट इति । तद्वत् सर्वसमयदव्याणां तदुपकारिस्वात् सर्वसमयपु ज्ञानमिति ॥२०२।।
[१५-प्रणयणमणोवज्जिन्दियभेतातो बंजणोग्गहो चतुधा।
उवघाताणुग्गहतो नं ताई पत्तकारीणि ॥२०३॥
णयण० गाहा । स च व्यञ्जनावग्रही नयनमनोव रिन्द्रियैर्भवति, तेषां प्राप्ति(प्त)कारित्वात् । तत्प्राप्तकारिता कथम् ? अनुग्रहोपघातदर्शनात् । त्वक्चन्दनादियोगवत् ॥२०३।। १ कह त को हे । २ कह को हे त । ३. व्यअनादातनयेष्यपि ज्ञानं नास्ति इति प्रती ।

Page #71

विशेषावश्यकभाष्ये 'जुज्जति पत्तविसयता फरिसणरसणे ण सोत्तघाणेसु ।
*गेण्हंति सविसर्यमितो जं ताई भिण्णदेसं पि ॥२०४॥
जुज्जति गाहा। आह स्पर्शन-रसनयोः प्राप्तविषयता युज्यते, न तु श्रोत्रप्राणयोर्यतस्ताभ्यां भिन्नदेशोऽपि विषयो गृह्यते ।।२०४॥ उच्यते-तथापि तयोः प्राप्तविषयतैव, यस्मात्
पावंति सदगंधा ताई गंतु सयं ण 'गेण्हन्ति ।
जं ते पोग्गलमइया सकिरिया वायुवहणातो ॥२०५॥ पावंति गाहा । इह शब्द-गन्धौ प्राप्नुतः श्रोत्र-प्राणे, ते स्वप्राप्ये । ते न प्राप्नुतः अबाह्यकरणत्वादात्मनः, स्पर्शनवत् । शब्दगन्धौ गच्छतः, . पुद्गलमयत्वे सति सकियत्वात् । कथं सक्रियत्वं तयोरिति चेत् , वायुनोद्वहनाद् धूमवत् ।२०५॥
धृमो वै संहरणतो दाराणुविधाणतो विसेसेणें । ।
तोयं व णितंवातिसु पडिघातातो य वायु च ॥२०६॥
धूमो० गाहा । इतश्च गृहादिषु संहरणाद् धूमवदेव पिण्डीभवनादित्यर्थः । विशेषतश्च द्वारानुविधानात् तोयवत् । प्रतिघाताच्च नितम्बादिषु वायुवत् ।।२०६।।
'गेण्हन्ति पत्तमत्थं उवघाताणुग्गहोवलद्धीतो।
वाधिज्जपूतिणासारिसातयो कधमसंबद्धे ॥२०७॥
गेण्हन्ति गाहा । प्राप्तकारिणी श्रोत्रघ्राणे, उपघातानुग्रहोपलव्धेः, स्पर्शनवत् । न च स्वविषयप्राप्तिमन्तरेण बाधिर्य-पूति-नासाशों विकारादयः सम्भवन्ति ॥२०७||
आह-नयनमनोभ्यां भिन्नो(किन्न) व्यञ्जनावग्रहः ! उच्यते-ज्ञेयद्रव्योपादानं व्यञ्जनावग्रह उक्तः । न च [नयन मना(नो)भ्याम् , अप्राप्तकारित्वात् । कथमिति :
यदुच्यते--
लोअणमपत्तविसयं मणो न जमणुग्गहातिसुण्णं ति ।
जेलसूरालोगादिसु दीसंति अणुग्गहविधाता ॥२०८।।
लोयण० गाहा । इह लोचनमप्राप्तविषयम् ,• अनुग्रहोपघातशून्यत्वान्मनोवत् । मनः सिद्धं कृत्वोदाहियते। आह-ननु जलवृतवनस्पत्यालोकनादिष्वनुग्रहं सूर्यालोकनादिपूपघात इति ! ॥२०८।। उच्यते१ चो. * जे। २ सोय त । ३ गि° को हे । ४ सयमि उ उर्ज ताई त । सयमियं जंको। ५ गि' को हे।६ व्व. कोहे। सेण जे। ८गि हे। ९ चो. जलजे।

Page #72

नयनमनसोरप्राप्यकारित्वम् । देज्झेज्ज पावितुं रविकरादिणा फरिसणं व को दोसो।
मण्णेज्जणुग्गहं पिव उवघाताभावतो सोम्मे ॥२०९॥ दझं० गाहा । इह न ब्रूमः सर्वथैव चक्षुपोऽनुग्रहोपघातौ न स्तः । किं तर्हि ? विषयमप्राप्तमालम्बत इति ब्रूमः । प्राप्तेन तूपघातकेनोपहन्येत सूर्यरश्म्यादिना।। यत् तु शीतरयम्य(°म्युप)शान्तरश्मि वा तेनानुगृह्येत, अनुपघातकत्वादानुग्रहमिव मन्येत । अन्यथा हि समानायां प्राप्तौ को हेतुर्यतो रश्मिमात्रकृतो भवत्युपघातोऽनुग्रहो वा नाग्निजलशूलाद्यालोकनादहनक्लेदनपाटनादय इति ।।२०।।
गंत ण रूबदेसं पासति पत्तं सयं व णिय१५-द्वि०मोऽयं ।
पत्तेण तु मुत्तिमता उघाताणुग्गहाँ होज्जा ॥२१०॥
गंतुं गाहा। तस्मान्न रूपदेशं गत्वा पश्यति, प्राप्तं वाऽर्थमालम्बत इतीदं नियम्यते । मृतिमता तु प्राप्तेन अनुगृह्येतोपहन्येत वा तद्रश्मिभिर्वेति न दोषः ।।२१०॥
जति पत्तं गेण्हेज्ज वे तग्गतमंजणरओमलादीयं ।
पेच्छेज्ज जण पासति अपत्तकारिं ततो चक्खं ॥२१॥
जति गाहा । यदि वा प्राप्तमर्थ गृह्णीयात् तद्गतमञ्जनरजोमलादिकं पश्येत् । न च पश्यति । तस्मादप्राप्तकारीति ॥२११॥
__ आह–प्राप्तविषयं नयनम् , आवरणाद् घ्राणवत् । न, अनैकान्तिकत्वात् मनोवत् । मनोऽप्यप्राप्तविषयं सद्विषयां सद्वि(°यं सद्विषादि)भिरात्रियत इति । रूपावरणेपि हि बाह्यानुग्रहाभावादग्राहकं चक्षुरनुग्रहशून्यं मनोवत् । मनोऽपि ह्यप्राप्तकारित्वे सत्यैःन्द्रियकेष्वर्थेषु नेन्द्रियानुग्रहशून्यमनुप्रवर्तते क्वचित् । यस्य चाभिप्रायः खल्वप्राप्तकारिणा बाह्यानुग्रह निरपेक्षेणानुप्रवर्तितत्व(व्यं) तस्य मनसापीन्द्रियैः प्रकाशितेप्वप्रकाशितेषु वाऽविशेषेण सर्वार्थप्वनुप्रवत्तिंतव्यम् । न चानुप्रवर्ततेऽत्यन्तमदृष्टाश्रुतादिष्विति ॥२११।। आह-प्राप्तकारिता श्रद्धीयते चक्षुषो न तु मनसो यस्मात्
'गंतुं णेएण मणो संवज्झति जग्गतो व सिमिणे या ।
सिद्धमिदं लोग्गम्मि वि अमुगत्य गतो मणो मे त्ति ॥२१२।।
गंतुं गाहा । इह ज्ञेयेनार्थेन यात्वा मनः सम्बध्यते जाग्रतः स्वप्ने वा । सिद्ध मिदं लोकेऽपि-'अन्यत्र मे गतं मनः' इति ॥२१२॥ उच्यते१ श्रा० दझे जे। उज्झे त को है। २ सोम्मं है । ३ गंतू जे । ४ “हो त । ५ °उन उ को है । ६ चो. गंतुं जे। .

Page #73

विशेषावश्यकभाष्ये
णाणुग्गहोवघाताऽभावातो लोअणं व सो इधरा ।
तोयजलणातिचिंतणकाले जुज्जेज्ज दोहिं पि ॥२१३।।
णाणु० गाहा । न ज्ञेयेन मनः संबध्यतेऽनुग्रहोपघाताभावात् । अन्यथा हि तोय-चन्दनादि चिन्तनादनुगृह्येत, अग्नि-शास्त्रादिचिन्तनाच्चोपहन्येत इति ।।२१३॥
'दव्वं भावमणो वा वयेज्ज जीवो य होज भावमणो।
देहव्वावित्तणतो ण देहवाहि तँओ जुत्तो ॥२१४॥
दव्वं गाहा। इह परस्य द्रव्यमनो भावमनो वा बहिनिश्चरेत् ? जीवश्च मननपरिणामक्रियापन्नो भावमनः । नासौ वहिर्युक्तरूपः, शरीरमात्र व्यापि त्वात् ॥२१४॥
सव्वगतो ति य बुद्धी कत्ताऽभावादिदोसतो तणे ।
सव्वासवग्रहणप्पसंगो वा वि ॥२१५॥
सव्व० गाहा । स्यान्मतिः-सर्वगतोऽसौ, ततश्च नित्यप्राप्त एवेति । तच्च न, अकर्तृत्वादिप्रसङ्गात् । कथमकर्त्तात्माफ्यते ? सर्वगतत्वात् , आकाशवत् । एव[म] भोक्ता, असंसारी अज्ञो न मुखी न दुःखीत्यादि । यदि च प्राप्य गृह्णात्यतः सर्वगतत्वात् सर्वत्र प्राप्त इति सर्वग्रहणप्रसङ्गः । ततश्च सर्वसर्वप्रसङ्गः। न चेत् प्राप्नोति (प्राप्तमपि) सर्व गृह्णाति, अतः किञ्चिदपि मा ग्रहीत् इति सर्वाग्रहणप्रसङ्गः ॥२१५॥
दव्यमणो विष्णाता ण होति गंतुं य किं तओ कुणतु । अध करणभावतो तस्स तेण जीवी वियाणेज्ज ॥२१६।। करणतणतो तणुसंठितेण जाणेज्न फरिसणेणं हूँ ।
एत्तो चिय हेतूतो ण णीति बा[१६-प्र०]हिं फरिसणं व ॥२१७॥ दव्य० गाहा । करण• गाहा । अथ द्रव्यमनो निश्चरेदिति ब्रूमः । गतमपि सदकिञ्चित्करं तत् , अज्ञत्वादुपलवत् । अथ मतिः-करणत्वात् द्रव्यमनसस्तेन प्रदीपेनेव प्रकाशितमर्थमात्मा यदि जानीते को दोषः ? तच्च न, यस्माच्छरीरस्थेनैवानेन जानीते, न बहितिनान्तःकरणात् । इह यदा मनोऽन्तःकरणं तेन शरीरस्थेनोपलभेत यथा स्पर्शनेन । प्रदीपस्तु नान्तःकरणमात्मनः तस्मादसमाधिः । 'अत एव हेतोः' बहिरपि न तन्निश्चरति स्पर्शनवत् । 'अत एव हेतोः' इत्यात्मनोऽन्तःकरणत्वादित्यर्थः । २१६-२१७|| आह ---यदुक्तमनुग्रहोपघाताभावादप्राप्तकारि मनस्तन्न, यस्मात्१ आ० दव्वं जे । २ होइ त को है । ३ जओ त । ४ ° गउ त्ति को हे। ५ तण्णु जे । जाणिज्ज को है।.७ वाजे ।

Page #74

मनसोऽप्राप्यकारित्वम् । ज्जति उवघातो से दैबल्लोरक्खतादिलिंगेहिं ।
जमणुग्गहो य हरिसादिएहिं तो सो उभयधम्मों ॥२१८॥ णज्ज० गाहा । इहोपघातोऽनुमीयते मनसोऽतिशोकात् दौर्बल्यम् , आर्तध्यानादुरोविघात इत्यादिना, हर्षादिभिश्च शरीरोपचयविशंपादनुग्रह इति ॥२१८॥ उच्यते--
जैति दव्यमणोऽतिवली पीलेजा हिदि णिरुद्धवातो व्य ।
तदणुग्गहेण हरिसातयों व्व णेयस्स कि तत्थ ॥२१९॥
जति गाहा । इह यदि द्रव्यमनोऽनिष्णा(ष्टा)तिप्रचितपुद्गलमयत्वादभिहन्याद हदेशावरुवायुवत् । इष्टातिप्रचितपुद्गलमयत्वाद्वाऽनुगृह्णीयाद् भेषजवत्, कस्तत्र ज्ञेयस्य मनसश्च सम्बन्धः । ॥२१९।।
इटाणिहाहारब्भवहारे होन्ति पुटिहाणीओ।
जध तध मणसी ताओ पोपडे ति को दोसो ? ॥२२०॥ इटा० गाहा। इह यथेष्टाहाराभ्यवहारात् पुष्टिः, अनिष्टाहाराभ्यवहाराच्च हानिः । एवं यदीष्टानिष्टपुद्गलद्रव्यमयत्यान्मनसो मन्तुरनुग्रहोपधातौ स्याताम्, को दोषः ? आहकथं पुनरिदं गम्यते पोद्गलं द्रव्यमन इति ? उच्यते--अत एव-मन्तुरनुग्रहोपघातदर्शनादाहारवत् इति ॥२२०॥
णीतुं आगरितुं वा ण णेयमालंबति ति णियमोऽयं । तं णेअकता जेऽणुग्गहोवद्याता य ते णत्थेि ॥२२१॥
णीतुं गाहा । इह न निर्गत्य शरीगत् ज्ञेयमर्थमालम्बते, शरीरस्थमपि न "ज्ञेयमाक्रम्याऽऽलम्बत इतीदं नियम्यते । तस्य च यावनुग्रहोपघातौ तज्ज्ञेयकृतावेव तौ न स्त इति ॥२२१॥
सो पुण सयमुवघातणमगुग्गरं वा करेज्ज को दोसो ? ।
जमणुग्गहोवधाता जीवाणं पोग्गलेहितो ॥२२२॥
सो पुण गाहा । तत्पुनरिष्टानिष्टपुद्गलमयत्वाद द्रव्यमनो मन्तुरनुग्रहमुपघातं वा कुर्यात् आहारवदिति को दोषः, यतः पुद्गलेभ्यः संसारिणामनुग्रहोपघाताविति ? ॥२२२॥ एवं तावजाग्रतो न मनो निश्वरतीत्युक्तम् । अथ स्वप्ने कथम् ? उच्यते-न तत्रापि बहिनिश्चरति । यस्मात्१ चो० ण जे । २ दोबल्ली त को है । ३ धम्मा जे । ५ आ० जति जे । ५ पीलि' को हे । ६ वाउ व्व को हे। , साद उब को हे । ८ °लगण त । गुणउसि को हे। ९ जस्थि भावा ।। त । १० झेयं माऋजुर्मालम्बत इति प्रतौ।

Page #75

विशेषावश्यकभाष्ये सिमिणो ण तधारूवो वभिचारातो अलातच व ।
वभिचारो य सदसणमुवधाताणुग्गहाभावा ॥२२३॥ सिमिणो गाहा । इह यत्स्वप्नेन(°प्ने) देवागमनादिक्रियारूपं तदसद् , व्यभिचारादलातचक्रवत् । इह यथाऽलातं परिभ्रमच्चक्रवदुपलभ्यते भ्रमणोपरमे त्वलातमेवेति । एवं स्वप्नेऽपि व्यभिचारो दृष्टः, स्वरूपदर्शनादनुग्रहोपघाताभावाच्चेति ॥२२३।। कथं पुनः--
इध पामुत्तो पेच्छति सदेहभण्णत्थ ण य तओ तत्थ ।
ण य तग्गतोवघाताणुग्गहरूवं वियुद्धस्स ॥२२॥
इध पा० गाहा । इह यः सुप्तः स देशान्तरेऽपि स्वं रूपं पश्यति । न चासौ तत्र, यतः शयानमिहेनमनो (°मिहैवान्यः) पश्यति । न च विबुद्धस्य सतः तदगतोपघातानुग्रहरूपमस्तीति ॥२२४।। आह ----
[१६-द्वि०]दीसंति कासइ फुडं हरिसविसादादयो विबुद्धस्स ।
सिमिणाणुभूतमुहदुक्खरागदोसादिलिंगाई ॥२२५॥
दीसंति गाहा । इह कस्यचिद् बुद्धस्यापि सतो हर्पविषादादयो लक्ष्यन्ते स्वप्नानुभूतसुखदुःखरागद्वेषादिलिङ्गानि । अतः स्वप्नक्रिया सत्येति ॥२२५|| उच्यते
ण सिमिणविण्णाणातो हरिसविसादादयो रुिझंवित । किरियाफलं तु तित्तीमदवधवंधादयो णत्थि ॥२२६॥
ण सिमि० गाहा । इह न स्वप्नविज्ञानात्तत्र विवुद्धस्य वा हर्षादयो [विरुद्धाः] लक्ष्यन्ते, स्वप्नस्य विज्ञानमयत्वात् , हर्षादीनां च विज्ञानधर्मत्वात् । जाग्रद्विज्ञानहर्षादितृप्त्यादिक्रियाफलं तु नेप्यते इति ॥२२६॥ आह
"सिमिणे वि सुरतसंगमकिरियासंजणितवंजणविसग्गो।
पडिवुद्धस्स विकासयि दीसति सिमिणाणुभूतफलं ॥२२७।।
सिमिणे गाहा । स्वप्नेऽपि योपित्सङ्गमक्रियाविर्भूतः शुक्रविसर्गः कस्यचिद्विबुद्धस्यापि लक्ष्यते । तेनानुमीयते योपित्सङ्गमक्रियाप्यासीदिति ॥२२॥
'सो अज्झवसाणकतो जागरतो वि जध तिव्यमोहस्स ।
तिव्यज्झवसाणातो होति विसग्गो तधा "सिमिणे ॥२२८॥ १ सुमि को। २ रागहोसा त। ३ आ. ण जे । णसुमि त । ४ विसासादयो हे को। ५ सुमि त। ६ कस्सइ त को है। ७ :सुमित । ८ भूइफ को । ९ आ० सो जे। १० सुमित को है।

Page #76

मनसोऽप्राप्यकारित्यम् । सो अज्झ० गाहा । स योपित्सङ्गमाध्यवसायक्रियामात्रादेवाविर्भवति, यथेह तीत्र मोहस्य कस्यचिजाग्रतोऽपि तदध्यवसितमतेरिति ॥२२८।।
सुरतपडिवत्तिरतिसुहगम्भाधाणाति इतरधा होज्ज। 'सिमिणसमागमजुवतीए ण य जतो ताई तो विफलों ।।२२९॥
मुरत० गाहा । अन्यथा हि स्वप्नसमेतयुवतेरपि सुरतप्रतिपत्तिर्भवेत्, तत्सुखं च गर्भाधानादयश्च । न च भवन्ति । अतोऽनुमीयते न तक्रियाफलमस्तीति ॥२२९।।
णणु सिमिणो वि कोयिं सच्चफलो फलइ जो जधा दिह्रो ।
णणु सिमिणम्मि णिसिद्धं किरिया किरियाफलाई च ॥२३०॥
णणु गाहा । आह ---ननु स्वप्नोऽपि कश्चित् सत्यफलो भवेत्-यत्र यद्यथा दृष्टं विबुद्धस्यापि तत्तथा भवति । उच्यते--तच्चा(त्रा)स्माभिः क्रियामात्रं तत्फलं च निवार्यते ॥ २३०॥
जं पुण विण्णाणं तप्फलं च 'सिमिणे विवुद्धमेत्तस्स । 'सिमिणयणिमित्तभावं फलं" य तं को णिवारेइ ? ॥२३१॥
जं पुण गाहा । यत्पुनर्विज्ञानं तत्फलं च स्वप्नकाले, विबुद्धस्य च हर्षादि, स्वप्नस्य च यो निमित्तभावस्तत्फलं यदवश्यभावि केन तन्निवार्यते ? यस्मात् स्वगतमेव हि त्रिविधं निमित्तमात्मनः कायिकादि भाविनमर्थमावेदयति ।।२३१॥ तद्यथा
[१७-०]देहप्फुरणं सहसोदितं च "सिमिणो य कायियादीणि । सगताइं णिमित्ताइ सुभामुभफलं णिवेतेन्ति ॥२३२॥ "सिमिणमिव मण्णमाणस्स थीणगिदिस बंजणोग्गहता। होज्ज व ण तु सा मणसो सा खलु. सोदिन्दियादीणं ॥२३३॥
देहप्फुरणं गाहा । सिमिण० गाहा । भवेद्वा व्यञ्जनावग्रहः स्वप्नमिव मन्यमानस्य स्त्यानमितः । न त्वसौ स्वप्नो न चासौ मनसोऽवग्रहः । किं तर्हि ? स खलु श्रोत्र-घ्राण-रसन-स्पर्शनानामेव ॥ २३२ --२३३॥ तत्र चोदाहरणानि--
पोग्गलमोतगदन्ते फरुसगवडसालभंजणे चेव ।।
थीणिद्धियरसे एते आहेरणा होन्ति णातव्या ॥२३४॥ १ इहरहा त को है। २ होज्जा को है। ३ सुमि त को है । ४ विफलो जे । ५ सुमि त । चो० गणु जे । ६ कोई त को हे । ७ तं फलं जे । ८ सुमि त । ९ मेत्ते यजे। १० फले जे । ११ सुाम । १२ सुमित। १३ गिद्ध त । १४ थीणद्धित को हे । १५ आहा हे।

Page #77

५४
विशेषावश्यकभाष्ये
जध देहत्थं चक्खुं जंप्पति चन्द्रं गतं ति ण य सच्चं । रूढं मणसो वि तथा ण य रूढी सच्चिया सव्वा ॥ २३५ ॥
पोग्गल० गाहा । जध दे० गाहा । यच्च लोकेऽपदिश्यते 'अमुत्र मे गतं मनः' इति तद्रूढिमात्रकमेव । यथेह देहस्थमपि चक्षुः 'चन्द्रमसं गतम्' इति व्यपदिश्यते । न च रुढिवश्यं सर्वैव सत्येति || २३४|| २३५||
*सियम संपत्तस्स व संविज्जति वंजणोग्गहो मणसो । जमसंखेज्जसमयिओ उवयोगो जं च सव्वे ॥ २३६|| समएस मणोद व्वाई गेण्हते जणं च दव्वाई | भणितं संबंधो वा तेण तयं जुज्जते मणसो || २३७ ||
विसय० गाहा । समए० गाहा । आह - - यद्यपि विषयमसम्प्राप्य गृह्णाति मनस्तथाप्यस्य व्यञ्जनावग्रहो जुज्यत एवं, असंख्येय समयत्वादुपयोगस्य, प्रतिसमयं च मनोद्रव्योपादानात् द्रव्याणां च व्यञ्जनव्यपदेशात्, तत्सम्बन्धस्य वा. श्रोत्रेन्द्रियावग्रहवत् । यथेह श्रात्रेन्द्रियेण शब्दद्रव्याणि प्रतिसमय माददानस्य व्यञ्जनावग्रहो भवत्यसंख्येयसमयस्तदन्ते चार्थावग्रहः तन्मनसोऽपीति ॥ २३६-२३७॥
risगतस्स सिकायहितयादियं विचितयतो । यस्स वि संबन्धे वंजणमेवं पि से जुत्तं ॥ २३८ ॥
देहा ० ० गाहा । अथ अनिश्चरितस्यापि च स्वदेहात् स्वदेह [हृद्]देशमनुचिन्तयतः तज्ज्ञेयसम्बन्धे सति प्राप्तकारिता तावद् व्यञ्जनावग्रहश्वोभयमालक्ष्यत इति ॥ २३८ ॥

गैज्झस्स वंजणाणं जं गहणं वंजणोग्गहो स मतो ।
गहणं मणो ण गज्झं को [१७] द्वि० ] भागो वंजणे तस्स ? || २३९ ॥
गज्झस्स गाहा । यत्तावदुक्तम्- अनुसमर्थ द्रव्योपादानात् व्यञ्जनावग्रह इत्यत्र ब्रूमः । ग्राह्यस्य [संबन्धिनां] व्यञ्जनानां यदुपादानं स व्यञ्जनावग्रहः, यथा शब्दादिद्रव्याणाम् । ग्रहणं च मनः, न ग्राह्यमित्यसमञ्जसम् । न च स्वदेह [ हृद् ] देश सम्बन्धमात्रात् प्राप्तकारिता युक्ता । किं हि स्वदेश न सम्बद्धम् । ज्ञानस्यात्मदेशसम्बन्धात् प्राप्तकारिता स्यात् । पारिशेष्याद् ग्राह्यार्थापेक्षया प्राप्तकारितेति ॥ २३९ ॥ अतोऽपि हि व्यञ्जनावग्रहपरिकल्पनमयुक्तम्
१ जंपर को है । २ चो० वि जे । ३ देहादणि को है त । ४ आ० को हे । ५ गिज्जन को हे ।

गज्झ जे । गिज्झ

Page #78

व्यञ्जनावग्रहविवरणम् । तदेसचिन्तणे होज्ज वंजणं जति तो ण समयम्मि ।
पढमे चेय तमत्थं गेण्हेज्ज ण वंजणं तम्हा ॥२५॥
तहेस० गाहा । तदेशसम्बन्धेऽपि च व्यञ्जनावग्रहो नास्ति,अनुपलब्धिकालासम्भवात् । इह यस्य ज्ञेयसम्बन्धे सत्यप्यनुपलब्धिकालो नास्ति, न तस्य व्यञ्जनावग्रहो दृष्टः, यथा चक्षुपः । यस्य च व्यञ्जनावग्रहो दृष्टः, यस्य च व्यञ्जनावग्रहोऽस्ति, न तस्य ज्ञयसम्बन्धे सत्यप्यनुपलब्धिकालासम्भवो यह श्रोत्रस्य । यथेह श्रोत्रस्य ज्ञेयसम्बन्ध सत्यनुपलब्धिकालोऽस्ति तथा यदि मनसोऽपि स्यात् , स्याद् व्यञ्जनावग्रहः । यदि वेतन्न, प्रथमसमयादेवारभ्य सम्बन्धा(°न्ध) समकालमेवोपलभेत । उपलभते च लोचनवत । तस्मान्नास्य व्यञ्जनावग्रहः ॥२४॥
समए समए गेहति दबाई जेण मुणति य तेदत्थं । जं चिन्दियोवओगे वि वंजणावग्गहेऽतीते ॥२५१॥ होति मणोव्बावारी पढमातो चेव तेण समयातो ।
होति तदत्यग्गहणं तदण्णधा ण प्पवत्तेज्जा ॥२४२॥
समए गाहा । होति गाहा । इह समये समय एव हि मनोद्रव्याणामादानं च भवति तदर्थोपलम्भ चेत्यागमः । यच्चेन्द्रियोपयोगेऽपि हि व्यञ्जनावग्रहेsतीतेऽर्थावग्रहसमय एव मनोव्यापारो दृष्टः । अन्यथा चेन्द्रियमिन्द्रिय प्रति मनोव्यञ्जनावग्रहोऽपि स्यात् । ततश्चेन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तपरिकल्पनमनर्थकम् , अष्टाविंशतिभेदता चेति । तस्मात् प्रथमसमयादेवारभ्य मनोव्यापारो युक्तः । अन्यथा हि नैव तन्मनोनुप्रवर्तत, संकल्पमयत्वादवधिज्ञानोपयोगवत् ॥२४१-२४२।।
णेयातो च्चिय जं सो लभति सरूवं पतीवसदों व्य । तेणायुत्तं तस्साऽसंकप्पितन्जेणोग्गहणं ॥२५३॥
णेयातो चि० गाहा । न मनसोऽनालोचनकालोस्ति प्रकाशनीयात्स्वरूपलाभात् । इह यत् प्रकाशनीयादर्थात् स्वरूपं लभते, न तस्यानालोचने(न)कालो दृष्टः, यथा शब्दप्रदीपयोः । यस्य चानालोचनकालोऽस्ति, न तत् प्रकाशनीयादर्थादात्मलाभ लभते, यथा श्रोत्रम् । एवं यस्मान्न संकल्पते न तद् द्रव्यग्रहणमस्ति । तस्मान्न तस्य व्यञ्जनावग्रहू इति ।।२४३॥ इदानीं चोद्यशेष पाह पर:---
'जति णयणिन्दियमप्पत्तकारि सव्वं ण गेण्हत कम्हा? ।
गहणागहणं किंकतमपत्तविसयत्तसामण्णे ? ॥२४॥ १ तमत्थं को है त । २ गोवावा त को है । ३ णेयाउ को है। ५ °सद्दव्व को है। ५ जणग्ग को हे। ६ चो• जति जे । ७ गिरोह को। है।

. .

Page #79

५६
विशेषावश्यकभाष्ये जति गाहा । इह यदि नयनमप्राप्त विषयमविशेपेण, कस्मात् सर्वार्थान्न गृह्णाति ? अप्राप्तौ सत्यां ग्रहणमग्रहणं चेति किंकृतो विशेषः ? ॥२४४॥
विसयपरिमाणमणियतमपत्तविसयं ति तस्स मणसो न ।
मणसो वि विसयगियमो ण क्कमति जतो स सव्वत्थ ॥२४५।।
विसय० गाहा । पक्षः क्रियते-न चक्षुषो विषयपरिमाणं युक्तम् अप्राप्तविषयत्वाद्यथा मनसः । उच्यते----मनसोऽपि हि विषयनियमोऽस्त्येव । तदपि हि न सर्वत्र [ क्रमति,] का(क)मनियमात् ॥२४५।।
अत्थरोहणेसु मुज्झति संतेसु वि केवलातिगम्मेसु । तं किंकतमग्गहणं अपत्तकारित्तसामण्णे ॥२४६॥
अत्थग० गाहा । इहार्थगहनेवागमादिगम्येपु केनचित् क्वचित्त्व(तु) मनसोऽपि विघातो दृष्टः । तदप्राप्तौ च सत्यां ग्रहणमग्रहणं वास्य किंकृतम् ॥२४६॥
कम्मोदयओ व्ब सभावतो व णणु लोयणे वि तं तुल्लं । .
तुल्लो व्वं उबालंभो ए[१८-प्र०]सो संपत्तविसए वि ॥२४७।।
कम्मो० गाहा । स्यात्----कदियविशेषात्स्वभावाद्वा तद्ग्रहणाग्रहणं भवेत् । ननु लोचनेऽप्येतत्समानम् । अथवा यस्यापि नयनमिह प्राप्तविषयं तस्यापि तुल्य एवायमुपालम्भः, यस्मान्न यावता सम्बध्यते तत्सर्वं गृह्णाति । न च मनोऽनवस्थानात् । न चाक्षिपदमाञ्जनशलाकादिसत्यां प्राप्तौ किमेषामग्रहणम् ? अथ स्वाभाव्याद्; अप्राप्तविषयेऽप्येतत् समानम् ॥२४७॥ अत उच्यते--
सामत्थाभावातो मणो न विसयपरतो ण 'गेहाति।
कम्मक्खयोवसमतो साणुग्गहतो य सामत्थं ॥२४८॥
सामत्था० गाहा । न चक्षुर्विषयपरिणामात् परतो गृह्णाति, सामर्थ्याऽभावात् मनोवत् । कुतः पुनः सामयेमसामयं चेति ? उच्यते-तदावरणक्षयोपशमात् सामर्थ्यमुपयोगरूपाऽलोकानुग्रहाच्च । परतस्तत्क्षयोपशमाऽभावादेवाऽसामर्थ्यमिति ।।२४८॥ . . तोरण मल्लयं पिव बंजणमापूरितं ति जं भणितं ।
तेंदबमिन्दियं वा तस्संजोगो व ण विरुद्धं ॥२४९॥
तोएण गाहा । इदानीं यत्सूत्रोपदिष्टं वंजणोग्गहस्स परूवणं करिस्सामि जाव जाहे तं वंजणं पूरितं भवति' [ नन्दी ५६-५८]त्ति त व्यञ्जनं द्रव्यमिन्द्रियं तत्सम्बन्धो वेति सर्वथा न विरोधः ॥२४९।। कथं पुन:--- १ अत्यग्गह को हे त । २ व को। ३ व को हे । ४ गिण्हेइ को हे । त । ५ तं दव्य को है । ६ तद्रव्यं जातं , इति प्रतो ।

Page #80

व्यजनावग्रहविवरणम् । दव्यं माणं पूरितमिन्दियमापूरितं तधा दाण्डं ।
अपरोप्परसंसग्गो जदा तदा 'गेहति तदैत्यं ॥२५०॥
दव्यं गाहा । तत्र यदा द्रव्यं व्यञ्जनमधिक्रियते तदाऽऽपूरितमिति प्रभूतीकृतं स्वप्रमाणमानीतं स्वविपयव्यक्तौ समर्थीकृतमित्यर्थः । यदा व्यञ्जनमिन्द्रियं तदाऽऽपूरितमित्यावृतं भृतं व्याप्तमित्यर्थः ।
यदा द्वयोरपि सम्बन्धोऽधिक्रियते तदाऽऽपूरितमित्यङ्गाङ्गिभावमानीतमनुपक्तमित्यर्थः । एवं यदाऽऽपूरितं भवति तदानीं तदर्थ गृह्णाति । तेषां व्यञ्जनानामर्थः तदर्थः दादादिरित्यर्थः । तद्ग्रहणम विग्रहो भवति ।।२५०॥
सामण्णमणिदेसं सरूवणामातिक सहित
जंदि एवं जं तेणं गहिते सहे ति ते कध णु ? ॥२५१॥
सामग० गाहा । तं च किंप्रकारमर्थं गृह्णाति : सामान्यमनिर्देश्य स्वरूपनाम-जाति-द्रव्य-गुण-क्रियाविक पविमुखभनाख्येयमियर्थः। आह---- यद्येवं तेन यत्सूत्रेऽभिहितं-- "तण सद्देत्ति ओग्गइिते ण पुण जाणति के वेस सद्दे" [नन्दी ५८] (त्ति । तत्कथमिति ? ॥ २५१॥ उच्यते
सद्दे त्ति भणति वर : तम्मत्तं वा ण सदबुद्धीए.।
जति होज सहबुद्धी तोऽवाओ चेव सो होजी ॥२५२।।
सद्दे ति गाहा । इह 'तेन शब्दोवगृहीतः' इति वक्ताऽभिधत्ते सूत्रकार इत्यर्थः । इतिकरणनिर्देशाद्वा सर्वविशेषविमुलं शब्दमात्रमुक्तं भवति । न तु शब्दबुध्येति । कस्माद ! एकसमयत्वादर्थावग्रहस्या नक समयत्वाच्चार्थपरिच्छेदस्य । यदि वा 'शब्दोऽयम्' इति वुद्धिः स्यादवाय एव स्याद्रूपादिविशेषव्यवसायात् ॥२५२।।
जति सदबुद्धिमत्तयमवग्गही तबिसेसणमवायो । णणु सहो णांसदो ण य ख्वादी" विसेसोऽयं ॥२५३॥
जति गाहा । यदि वा 'शब्दोऽयम्' इत्येपा बुद्धिरवग्रहः, तद्विशेषणम् 'इत्थं प्रकारोऽयम्' इत्यवायः । ननु शब्दोऽयं नाऽशब्दोयं न रूपादीनामन्यतम इति विशेपाद यमेवापायः ॥२५३॥ १ गिण्हइ को है । २ तम त को है । ३ चौ. जदि जे । ४ कध त । ५ आ० सद्दे जे । होइ को है । सा त । ८ होउन जे । ९ णाम सहो त । १० रुवाइ हे ।

Page #81

विशेषावश्यकभाष्ये 'योवमितं णावायो संखायिविसेसणं अवायो ति । तभेतावेरखातो गणु थोवमितं पि णावायो ॥२५॥
थोव० गाहा । स्यान्मतिरिति स्तोकमिदं शब्दोऽयमित्यतो नावायः । किं तहिं ! शालः शाङ्गोऽवायमित्यादि विज्ञानमवाय इति । ननु तदेतदानन्त्यापेक्षया शङ्खशब्दादिविशेषविज्ञानमप्यतिस्तोकमिति कृत्वा नावाय इत्यवायाऽभावप्रसङ्गः ॥२५४॥
इय मुबहुणा वि कालेण सबभेतावधारणमसज्झं ।
जैत्य हवेज्जावायो सन्चो च्चिय उग्गहो णाम ॥२५५॥
इय गाहा । यस्मादेवं सर्वायुषापि वस्तुतः सर्वभेदावधारणमशक्यं यत्रावायव्यपदेशः स्यात् । अतोऽवायस्याऽभावात् सर्व एवायमवग्रह इति प्राप्नोति ॥२५५॥
[१८-द्वि]किं सदो किमसदो तऽणीहिते सद्द एव किध जुत्तं । अध पुष्ववमीहितूणं सद्दे त्ति मतं तई पुव्वं ॥२५६॥ किं तं पुत्वं गहितं जमीहतो सह एव विण्णाणं । .
अध पुव्वं सामण्णं जमीहमाणस्स सदो त्ति ॥२५७॥
किं सदो गाहा। [किं तं गाहा ] किमयं शब्दोऽशब्द इत्यनीहितेऽन्वयव्यतिरेकविमुखस्य कथं शब्द एवेति विशेषविज्ञानं युक्तम् । अथ पूर्व सामान्यमानं गृहीतम्, यदीहमानस्य विशेषविज्ञानं तत् शब्द इति ॥२५६-२५७॥
अत्थोग्गहतो पुव्वं होतव्वं तस्स गहणकालेणं । पुव्वं च तस्स वंजणकालो सो अत्थपरिसुण्णो ॥२५८॥
अत्थोग्गह० गाहा । ततोऽर्थावग्रहात्पूर्वं तस्य ग्रहणकालेन भवितव्यम् । अर्थावग्रहाच्च पूर्वो व्यञ्जनावग्रहः । स चार्थोपलब्धिशून्य इति न तत्रापि सामान्यग्रहणमस्ति । पारिशष्यादविग्रहसमय एव सामान्यग्रहणम् । अतोऽन्वयव्यतिरेकविवेचन मीहा । ततो विशेषज्ञानमवायः-शब्द एवेति ॥२८॥
जैइ सद्दो ति ण गहितं ण तु पाणति जंक एस सद्दो त्ति । तमयुत्तं सामण्णे गहिते मग्गिज्जति विसेसी ॥२५९॥
जइ गाहा । आह----यद्यर्थावग्रहसमये शब्द एवेति नावगृहीतमतो यत्सूत्रेऽभिहितं "तेगं सदे ति उग्गहिए ण उण जाणइ के वेस सद्दे" त्ति तदयुक्तं । १ चो. थो' जे । थेव त। २ 'क्लाए त को है । ३ सज्ज जे । ४ जम्मि हवेज्ज अवाओ है त । तम्मि हवेज्ज अवाओ को । ५ सद्दो त्ति को हे त । ६ °हते जे । 'हो को हे त। ७ चो० जइ जे ।

Page #82

व्यञ्जनावग्रहविवरणम् । कुतो ! यस्माच्छब्दसामान्येऽवगृहीते सति बुद्ध्या तद्विशेषो मृग्यते । न चेत् , सूत्रमनर्थकम्-यन्न तु जानीते न(क) एप शन्द इति ॥२५९।। उच्यते--
संवत्थ देसयंतो सदो सहो त्ति भासओ भणति ।
इधरा ण समयमेत्ते सहो त्ति विसेसणं जुत्तं ॥२६॥
सन्चत्य गाहा । इह ननूक्तं सर्वत्र देशेयत्(देशयन् ) सूत्रकारः शब्द इति ब्रूते । अन्यथा न समयमात्रेण शब्द इति विशेषविज्ञानमस्ति । स व्यवहारावग्रहाभिप्रायोऽवायमिति वश्यामः ॥२६॥
अधव मृते च्चिय भणितं जघ कोइ सुणेज्ज सद्दमबत्तं ।
अव्वत्तमणिदेसं सामण्णं कप्पणारहितं ॥२६॥
अथव गाहा । अथवा सूत्र एवापदिष्टम् “से जहाणामए केइ अव्वत्तं सदं सुणेज्जा" नन्दी५८]त्ति । तच्चत्र) [अव्यक्तमिति] किमुक्तं भवति ? अव्यक्तमनिर्देश्य सामान्य विकल्पनारहितमित्यर्थः । अवग्रहस्याऽनाकारोपयोगान्तर्भावाद् , अनाकारोपयोगस्य चाव्यक्तविषयत्वात् सामान्यमात्रविषयत्वादित्यर्थः ॥२६१॥
अधव मती पुव्वं चिय सो गहितो वंजणोग्गहे तेणं । जं वंजणोग्गहम्मि वि भणितं विण्णाणमव्वत्तं ॥२६२॥
अधव गाहा । अथ मतिः----व्यञ्जनावग्रह एवाव्यक्तशब्दग्रहणमस्याभूत् । यस्माद्वयञ्जनावग्रहेऽपि हि भवद्भिरव्यक्तं विषयविज्ञानमुक्तमिति ॥२६२॥
अत्थि तयं अव्वत्तं ण उ तं गेण्हेंति सयं पि सो भणितं ।
ण ये अहितम्मि जुज्जति सदो ति विसेसणं बुद्धी ॥२६३।।
अस्थि गाहा । उच्यते---अस्ति तदव्यक्तमुक्तं किन्तु तदंतिसौम्यात् स्वयमपि [न] गृह्णाति सुप्तमत्तमूर्छितोपयोगवदित्युक्तम् । न चागृहीते शब्द इति विशेषविज्ञानं युज्यत इति ॥२६३॥
अत्यो त्ति विसयगैहणं जति [१९-प्र०] तम्मि वि सोण वंजणं णाम ।
अत्थोम्गहो च्चिय तओ अविसेसो संकरो वा वि ॥२६४॥
अत्यो गाहा । इहार्थशब्देन विषयो गृह्यते । यदि च व्यञ्जनावग्रहेऽपि स विषयोऽस्ति, न नामासौ व्यञ्जनावग्रहः, अर्थावग्रह एवासो। अविशेषो वार्थव्यञ्जनावग्रहयोः सङ्करोति ॥२६४॥ . १ आ. सव जे । २ इयरा त । ३ ण य जे । १ गिण्हइ को है । ५ न उ को है। ( अग्ग' को हे। . 'यम्ग हे ।

Page #83

विशेषावश्यकभाष्ये जेणत्थोग्गहकाले गहणेहाबायर्सभवो पत्थि ।
तो णत्थि सहयुद्धी अधस्थि णावग्गहो णाम ॥२६५।।
जेण० गाहा । इह ग्रहणहावायत्रय(या)च्छन्द एवेति विज्ञानं न स्यात्' नान्यथा । यतश्चार्थावग्रहकालं ग्रहणेहावायसम्भवो नास्ति ततो न विशेषबुद्धिरस्ति । अथास्ति; न नामावग्रहोऽसाविति ॥२६५॥
सामण्णतदण्णविसेसेहावज्जणपरिगहणतो से ।
अत्थोग्गहेगसमओवयोगवाहल्लमावण्णं ॥२६६॥
सामण्ण० गाहा । इह यच्छन्दादि विषयसामान्यम् , ये च तदन्यविशेषाः --- तदित्यनेनोपात्तविषयग्रहणम् , अन्यवचनाच्छे पविषयग्रहणम्. तदन्येषां विशेषास्तदन्यविशेपास्तेषामीहा, उपात्तविषयविशेषाणामादानं परिग्रहणं, शेषविषयविशेषाणां वर्जनं त्यागः, तदस्य गृहीतुरावग्रहैकसमयमात्रे उपयोगबाहुल्यमापद्यते । अनिष्टं चैतत् ॥२६६॥
अण्णे सामण्णग्रहणमाह वालस्स जातमेत्तरस ।
समयम्मि चेव परियितविसयस्स विसेसविण्णागं ॥२६७॥
अण्णे गाहा । अन्ये पुनराहुः --- यदेतत्सर्वविशेषगविमुखमालोचनं सामान्य नामैतम्जातमात्रस्य शिशोरपूर्वविषयसम्बन्ध(द्धम्), परिचितविषयस्य तु पुंसः समयमात्रमपि विशेषविज्ञानमिति ॥२६७|| तच्च न, यस्मात्-.
तदवत्यमेव तं पुबदोसतो तम्मि चेव वा समए ।
संखेमधुरातिसुबहुअविसेसगहणं पंसज्जेज्ज ॥२६८॥
तदव० गाहा । तदवस्थमेवैतत् , पूर्वदोपापरिहारात् । तस्मिन्नेव चार्थावग्रहसमये शासः झाङ्गोऽवायं स्निग्धो मधुरो वेत्यादिसुबहुविशेषग्रहणप्रसङ्गः, सर्वविशेपणग्रहणप्रसङ्गो वा स्याद । अनिष्टं चैतत् ।।२६८॥ ।
अत्थोग्गहो ण समयं अधवा समओवयोगबाहुल्लं । सव्वविसेसग्गहणं सव्वमतीऽग्गहो गज्झो ॥२६९॥ एक्को वाऽवायो च्चिय अहवा सो "अगहितेहिते' पत्तो।
उक्कमवतिकमा वा पत्ता धुवमोग्गहादीणं ॥२७०॥ १ तस्यान्नान्यथा-इति प्रतौ । २ 'सेस ईवज जे।३ हेम्गसमयोगमा जे। हेगसमओवओगवाह को है। 'परिचय' को हे त। ५ संक्ख जे । ६ पर्व जे। ७ उजा को है। ८ मई वोगहो गिझो को है। ९ एगो को हे। १० सोऽगहियणोहिए को हे त ।

Page #84

व्यञ्जनावग्रहविवरणम्। सामण्णं च विसेसो सो वा सामण्णमुभयमुभयं वा ।
ण य जुत्तं सबमितं सामण्णालंवणं मोत्तुं ॥२७१॥
अत्थो० गाहा । एक्को गाहा । सामण्णं गाहा । इह यदि समयमात्र एव हि विशेषविज्ञानम, अतो यदपदिश्यते--अर्थावग्रहः समयमित्येतद्विहन्यते, असंख्येयसमयत्वात् विशेषग्रहणस्य । अथार्थावग्रहसमयविशेषविज्ञानमतः समयोपयोगबाहुल्यमुक्तं प्राक । तस्मिन्नेव वा सर्वविशेषग्रहणग्रसङ्गः । अवग्रहमात्राच्च विशेपपरिच्छेदादीहादीनामनुत्थानम् , अतः सर्वमतेरवग्रहमात्रता--सर्वमतेरावग्रह इति संज्ञा । अथवा यदि प्राक् समय एव हि विशेषविज्ञानमस्ति----विशेषाध्यवसायमात्रमेवधार्यते, अवाय पवैकमतिः, अवग्रहादिकल्पनमनर्थकम । यच्चापदिश्यते-अन्तर्मुहूर्तमवायस्तदसत् । अथवा प्रथमसमय एवावायसद्भावादवग्रहेहानुःथानादनवगृहीतेऽनीहते च स प्रसक्तः । यदि च प्रागवायस्तस्मादुत्क्रमोऽपि स्यात् ----धारणावायेहावग्रहक्रम इत्यर्थः । तथा हि व्यतिक्रमोऽपि स्यात्-अवग्रहमतिक्रम्येहा तामतिक्रम्य [अपायः, तमतिक्रम्य] धारणेति । यदि च यत्प्रथमसमये गृह्यते स 'विशेषः सामान्यं नाम विशेषः, अर्थापत्या च विशेषः सामान्यमिति विपर्ययः । यदि च तत्र विशंपविज्ञानम् , स चावग्रहः । ईपद्ग्रहणं चावग्रहः सामान्यमात्रग्रहणमित्यर्थः । ततो विशेषो नाम सामान्यम् , अर्थापत्त्या च सामान्य विशेष इति विपर्ययः । उभयं चोभयवस्तु, उभयसद्भावात् , एकैकं सामान्य विशेषश्वेत्येकमेकं द्वयम् । अनिष्टं चैतत्सर्वं यदि न सामान्यमात्रमालम्ब्यतेऽर्थावग्रहः समय इति ॥२६९-२७०-२७१।।
कयि इहालोयणपुच्चमोग्गहं वेन्ति तत्थ साम[१९-द्वि०]णं । ___ गहितमवत्थावग्गहकाले सदो ति णिच्छिण्णं ॥२७२॥
केयि गाहा । इह केचिदर्थावग्रहात्पूर्वमालोचनं 'नामेच्छन्ति । ततः किल सामान्यमात्रगृहीतमर्थावग्रहकालं विशेपेगावच्छिद्यत इति ॥२७२।। तच्च न, यस्मात्
तं वंजणोग्गहातो पुव्वं पच्छा स एव वा होजे ।
पुव्वं तदत्थवंजणसंबंधाभावतो णत्थि ॥२७३॥
तं गाहा । तदालोचनं व्यञ्जनावग्रहात्पूर्व पश्चाद्वा स एव वा व्यञ्जनावग्रहो भवेत् ! सर्वथा चायुक्तम् । कथं ! पूर्व तावदर्थव्यञ्जनसम्बन्धाभावान्नास्ति, अना(आ)लोचनीयस्याभावादि यर्थः ।।२७३।। १ वाधाय इत्यतो वा ए-इति प्रतो । २ सविशेषसामान्येत्तमे विशेष:-इति प्रतौ। ३ कोइ दिहा को है त । ४ सहेत्ति को हे । ५ जना को है।

Page #85

६२
विशेषावश्यकभाष्ये अत्थोग्गहो वि जं वंजणोग्गहस्सेव चरिमसमयम्मि । पच्छा वि तो ण जुत्तं परिसेस वंजणं होज्ज ॥२७४।।
अत्यो० गाहा। यतश्च व्यञ्जनावग्रहस्यैव चरमसमयेऽर्थावग्रहोऽपदिश्यते तस्मात्पश्चादपि न व्यञ्जनावग्रहादालोचनमस्ति । पारिशेष्याद् व्यञ्जनावग्रह एवालोचनं भवेत् , तदप्ययुक्तम् , यस्मात्- ॥२७४॥
तं च समालोयणमत्थदरिसणं जति ण वंजणं तो तं।
अध वंजणस्स तो कधमालोअणमत्थमुण्णस्स ॥२७५॥
तं च गाहा । तच्चालोचनमर्थस्य व्यञ्जनस्य वा भवेत् ? यद्यर्थस्य, न व्यञ्जनावग्रहः खल्वालोचनम् , अर्थाशून्यत्वात् । अथ व्यञ्जनस्य दर्शनमालोचनम्, तदप्ययुक्तम् , अर्थशून्यत्वादग्रहणवत्। अथवा न व्यञ्जनस्यालोचनमनध्यवसितत्वादग्रहणवत् । एवं तावन्न व्यञ्जनस्यालोचनमञ्जसा सम्भवति । न च व्यञ्जनस्यादावन्ते वेति ॥२७॥
आलोअणं ति णाम हवेज्ज तं वंजणोग्गहस्सेव । होज्ज कथं सामण्णगैहणं तत्थऽत्थमुण्णम्मि ॥२७६।।
आलोअ० गाहाँ । पारिशंष्यादालोचनमिति व्यञ्जनावग्रहस्यैव नाम स्यात् । तदस्तु । को दोषः ? न हि नः संज्ञामात्रे विप्रतिपत्तिः । कथं हि तत्र सामान्यग्रहणमर्थशून्ये भवेत् ! ॥२७६॥ ।
गहितं व होतु तहियं सामण्णं कधमणीहिते तम्मि ।
अत्यावग्गहकाले विसेसणं एस सद्दो त्ति ॥२७७॥
गहितं गाहा । अथवा परानुमताववग्रहमास्थायोच्यते-अस्तु तत्र सामान्यग्रहणम् । कथं हि तत्राप्यनीहिते सत्यवग्रहकाले शब्दोऽयमित्यादि विशेषविज्ञानं भवेत् ? ॥२७७॥
अत्यावग्गहसमेए वीसुमसंखेज्जसमइया दो वि ।
तकावगमसभावा ईहाऽवाया कधं जुत्ता ? ॥२७८॥ अत्या० गाहा । नेहामन्तरेणावायं च विशेषज्ञानमस्ति । तौ च पृथक्पृथगसंख्येयसमयावागमात् , तर्कावगमस्वभावत्वाच्चार्थावग्रहैकसमये कथं स्याताम् , अतो न किश्चिदेतदिति ॥२७८॥ १ चरम को हे त । २ होज्जा को है । ३ vणं गह जे। । अत्थोव त । ५ हवाळे त ।

Page #86

निश्चय-व्यवहारावग्रहमेदौ । खिप्पेतरातिभेतो जमोग्गहो तो विसेसविण्णाणं ।
जुज्जति विगप्पवसतो सद्दो त्ति सुतम्मि जं केयि' ॥२७९॥ खिप्पे० गाहा । इह किल यतः क्षिप्रमवगृह्णाति चिरेणावगृह्णातीति चोच्यते । अतो नावस्यमवग्रहः समयमात्रं तन्मात्रतायां चाक्षिप्रचिरविशेषणमनर्थकम् । तथा बहुबहुविधविशेषणम् । इह सर्वस्य श्रोतुरविशेपेण प्राप्तिविषयस्थस्य शङ्खभेर्यादिशब्दद्रव्याभिसरणे सति बहुग्रहणात् ज्ञायते शलभेर्यादिविशेषरूपेणाग्रहणमवग्रहः । बहुविधाबहुविधविशेषणेऽपि स्निग्धगम्भीरादिविशेषग्रहणम् । अतोऽनेकविकल्पवशादवग्रहस्य क्वचित् सामान्यग्रहणं क्वचिद्विशेषग्रहणमित्युभयमविरुद्धम् । अतश्च यत्सूत्रेऽपदिष्टं 'तेणं सदेत्ति उग्गहिते' तदपि विशेषविज्ञानं युज्यते एवेति केचिन्मन्यन्ते ॥२७९॥
स किमोग्गहो ति भण्णति गहणेहावायलक्खणते वि ।
अध उवयारो कीरइ तो सुण जध जुज्जते सो वि ॥२८०॥
स कि० गाहा । उच्यते--अस्ति तद्विशेषविज्ञानम् , न त्वसौ निश्चयेनावग्रहो युक्तः, अवग्रहोहावायलक्षणत्वात् । अथोपचारोऽङ्गीक्रियते असावप्येवं न घटते यत्प्रथमसमये एव हि विशेषविज्ञानमिति । कथं तर्हि घटत इति ! शृणु, ब्रूमः- ॥२८०॥
सामण्ण[२०-५०]मेत्तगहणं णेच्छयियो समयमोग्गहोप ढमो । तत्तोणंतरमीहियवत्थुविसेसस्स जोऽवायो ॥२८१॥ सो पुणे ईहावा याक्खातोऽवग्गहो त्ति उवयरितो । ऐस्सविसेसावेक्खं सामण्णं गेण्हते जेण ॥२८२॥ हत्तोणंतरमीहा तत्तोऽवायो य तबिसेसस्स । इय सामण्णविसेसावेक्खा जातिमो भेदो ॥२८३॥
सामण्ण० गाहा । सो पुण० गाहा । तत्तो० गाहा । इह यद्वस्तुसामान्यमात्रग्रहणमनिर्देश्यमयमर्थावग्रहो नैश्चयिकः समयमात्रकाल: प्रथमः । ततः किमिदम्' इत्यनन्तरमीहितवस्तुविशेषस्य शब्दविशेपे विज्ञानरूपो योऽवायः स एव हि 'पुनर्भाविनीमीहामवायं चापेक्ष्याऽवग्रह इत्युपचरितः सूत्रे, यस्मादेष्यविशेषापेक्षया सामान्यमालम्बते । सामान्यार्थावग्रहणं चावग्रह इति । ततो भूयः किमयं शाङ्खः शाङ्गो वेत्यादि विशंपाकाङ्क्षयेहानन्तरमवायः शाङ्खः शाङ्गों वेत्यादि । स एव भूयस्तद्विशेषाकाङ्क्षातो भाविनीमीहामवायमेप्यद्विशेषांश्चापेक्ष्य सामान्यालम्बनादवग्रह इत्युपचर्यते । इत्येवं सर्वत्र सामान्यविशेषापेक्षया यावदन्त्यो भेदस्तेदाकाङ्क्षा विनिवृत्तिवेति । ॥२८१-२८३॥ १ केइ है। केई को । २ किञ्चि इति प्रतौ । : पुणरीहा को है त । ४ वायो जे । ५ एस वि॰ जे। नर्भ इति प्रतो । ७ मवरञ्चा' इति प्रती। ८ अंशा' इति प्रतो । ९ शेषः काक्षा चतो भा' इति प्रतौ । १० धावे' इति प्रतौ ।

Page #87

६४
विशेषावश्यकभाष्ये सव्वत्येहावाया णिच्च्यतो मोत्तमातिसामण्णं ।
संववहारत्यं पुण सव्वत्थाऽवग्गहोऽवायो ॥२८४॥
सव्व० गाहा । अत्र पुननिश्चयेनाद्यसामान्यालम्बनादीहा ततोऽवायः पुनगहा पुनरवाय इत्येवं सर्वत्र । संव्यवहारार्थ पुनः सर्वत्र योऽवायः स एव भाविनो विशेषानपेक्ष्यावग्रह इति यावत्तरतमयोगोऽनुधावतीति ॥२८४॥
तरतमयोगाभावेऽवायो' च्चिय धारणा तदंतम्मि ।
सव्वत्थ वासणा पुण भणिता कालंतरे सती वि ॥२८५।।
तर० गाहा । तरतमयोगाभावेऽवाय एव, नावग्रहः आकाङ्क्षाविनिवृत्तावित्यर्थः, प्यदिशेपानकाङ्क्षत्वात् तदवायपर्यन्त धारणा तदांप्रच्यवनरूपी नान्यत्र । सर्वत्र तु वासनाऽनुस्मृतिश्चाविरुद्वा ॥२८५।।।
सही ति य मुतभणितं विकप्पतो जति विसेसविण्णाणं ।
घेप्पेज्ज तं पि जुज्जति संवत्रहारोग्गहे सव्वं ॥२८६॥
सद्दी ति गाहा । इह यत्सूत्रेऽभिहितं तेणं सद्दे त्ति उग्गहित' [त्ति एतदपि.हि विकल्पवशात् । इह यदि विशेषविज्ञानमागृह्यत तदपि हि संव्यवहारावग्रहे सति युज्यते, तस्यान्तरर्मुहर्तकालत्वादीहानन्तरत्वाच्च ।।२८६॥
खिप्पेतरातिभेतो पुरोतितदोसजालपरिहारो।
जुज्जति संताणेण य सामण्णविसेसववहारो ।।२८७।। खिप्पे० गाहा । यच्चावग्रहस्य क्षिप्रेतरादिभेदोपसंख्यानमेतच्च संव्यवहारावग्रहे सति भवति. एकसमयोपयोगबाहुन्यादि च. यदोपजालमुदितं तच्च परिहृतं भवति । सन्तानाच्च सामान्यविशफयवहारो युज्यते । किमुक्तं भवति । इदं तदिति चाव्यवसितोऽर्थः सर्वसामान्यापेक्षया विशेषः. स एव ह्याकाङ्क्षितविशेषायेक्षया सामीन्यमित्येवं यावदन्त्यो भेदोऽनाकाङ्क्षता चे युक्तम् । अन्यथा हि पूर्वाऽपायाध्यवसित विशेषमात्र एवं निवृत्तिः स्यान्नोत्तरविशंपोपलब्धिस्ततश्च संव्यवहाराभावः । कथम् : यस्मादवग्रहाभावादीहानुत्थानमनीहितं च न विशेषव्यवसाय इति । ईहासद्भावेऽपि चावग्रहपूर्वकत्वमेपितव्यम्, अवग्रहस्य सामान्य माहित्यादीहायाश्च तद्विशेषविचारल्यापारात् । संव्यवहारावग्रहे सत्येतत्सर्व घटत इत्युक्तोऽवग्रहः ॥२८७॥ 1 वाउच्चि है को २ 'तरे वि सई को है। “तरे सती य त । ३ व हे त । सदो ति सुए भ' को। ४ गिहिज्ज को। घेप्यिज्ज्ञं त।. पर्याव्य इति प्रती।

Page #88

६५
ईहादिविवरणम् । इय सामण्णगहणाणंतरमीहा सदत्यवीमंसा ।
किमितं सदोऽसदो' को होज्न व संखसंगाणं ॥२८८॥
इय गाहा । इत्येवं सामान्यार्थावग्रहणानन्तरमीहा सदर्थविशेषमीमांसा किमिद मिति शब्दोऽशब्द इति. याब्दत्वे वा किं शाङ्कः शार्ङ्ग इत्यादि ।।२८८।।
महुरातिगुणत्तणतो सं[२०-द्वि०]खस्सेवेति जण्ण संगस्स ।
विण्णाणं सोबायो अणुगमवतिरेगभावातो ॥२८९॥
महरा० गाहा । मधुरस्निग्धादिगुणत्वाच्छङ्खस्यैवायं न शृङ्गस्येत्यादि यद्विशेषविज्ञानं सोऽवायः स्वविशेषाणामनुगमादन्यविशेपव्यतिरेकादेति ।।२८९॥
तदणंतरं तदत्याविच्चवणं जो य वासणाजोगो ।
कालंतरे य ज पुणरणुसरणं धारणा सा तु ॥२९०॥
तद० गाहा । अवायानन्तां यत्तदर्थाविच्यवनमनाश इत्यर्थः, यश्च वासनायोगस्तदावरणक्षयोपशम इत्यर्थः, कालान्तर च यत्तस्यैवार्थस्योपलव्धस्यानुपलब्धस्य वा पुनरनुस्मरणं सा धारणेति ॥२९०॥
सेसेसु विरूवातिसु विसएमुं होन्ति 'सूवलक्खाई । पायं पच्चासण्गत्तणेणमीहातिवत्थणि ॥२९१॥ थाणुपुरिसातिकुटुप्पलातिसंभितकरिल्लमंसादी ।
सप्पुप्पलणालादि व समाणरूवादिविसयाइं ॥२९२॥
संस० गाहा । थाणु० गाहा । एवं रूपादिप्वपि विषयेषु सूपलक्ष्याणीहादिवस्तूनि प्रायः प्रत्यासन्नत्वात्स्थाणुपुरुपादीनां सादृश्यादित्यर्थः ॥२९१-२९२॥
एवं चिय सिमिणादिसु मणसी सदादियेमु विसयेसु । होन्तिन्दियवावाराऽभावे वि' अवग्गहादीया ॥२९३॥
एवं गाहा । एवं मनसोऽपि हि स्वप्ने शब्दादिविषयेषु अवग्रहादयोऽवसेयाः, अन्यत्र चेन्द्रियव्यापाराभावपि मन्यमानस्येति ॥२९३॥
उक्कमतोऽतिकमती वेगाभावे वि वा ण वत्थुस्स ।।
जं सम्भावाधिगमो तो सव्वं णियमितकमा य ॥२९४॥ , 'मोमंसा जे । २ हा व को को। । वत्ति जंण को हे त । ४ जो त । ५ वि सरू' त। ६ रूव हे को। . सादि जे । साई को हे त। ८ सुमि' को है त । र भावे वियव त। भावम्मि अवम्ग जे । १८ एगा त कोहे ।

Page #89

विशेषावश्यकभाष्ये उक्क० गाहा । इह यस्मादवग्रहादीनामुत्क्रमे वा तदेकवैकल्येऽपि वा न वस्तुनः सद्भावाधिगमोऽस्ति । अतः सर्वेऽपदिश्यन्तेऽवग्रहादयो नियतक्रमाश्चेति ॥२९४॥
ईहिज्जति जागहितं गज्जइ णाणीहियं ण याऽणातं ।
धारिज्जति जं वत्थु तेण कमोऽवग्गहादीयो' ॥२९५।।
ईहि० गाहा । यस्मान्नागृहीतमीह्यनं तेनेहादा[व]वग्रहः, यतश्च नानीहितमवगम्यते तेनावायादावीहा, यतश्च नाज्ञातं धार्यते वस्त्वतो धारणादाववाय इत्येवमवश्यमवग्रहादिक एषां क्रमोऽनुमन्तव्य इति ॥२९५॥
एत्तो च्चिय ते सव्वे हवंति भिण्णा य णेचे समकालं ।
ण वतिकमो य तेसिं णं यऽण्णधा णेयसभावो ॥२९६॥
एत्तो गाहा । नागृहीतमीह्यत इत्यादिष्टम् , अत एर हेतोरवग्रहादयः सर्वे मतिज्ञानप्रकाराः प्रत्यवसेयाः, नैकविकलापि हि मतिर्भवतीति । अत एव ते भिन्नाः परस्परतो न संकीर्णाः वस्तुपर्यायग्रहणादित्यर्थः । अत एव च समकालम येते सम्भवन्ति ग्रहणादिकालभेदादुत्तरोत्तरनिमित्तत्वाच्चेत्यर्थः । उत्क्रमव्यतिक्रमावप्यत एव न स्तस्तेषां ग्रहणादिक्रमनियमादेवेत्यर्थः । न च ज्ञेयसद्भावोऽन्यथा----अन्यथेत्येकवैकल्येऽप्यभेदेऽपि वा तत्कालैकत्वे तदुत्क्रमव्यतिक्रमयोरपि चेति ॥२९६॥
[२१-०] अब्भत्थेऽवाओ च्चिय कथयि लक्खिते इमो पुरिसो।
अण्णत्व धारण च्चिय पुरोवलद्धे इमं तं ति ॥२९७॥
अन्भत्थे गाहा । आह-क्वचिन्कस्यचित्स्वभ्यस्ते विषयेऽवग्रहेहाद्वयमतिक्रम्याऽन्यवाय [उ]पलक्ष्यते । यथायं पुरुष इति । अन्यत्र पूर्वोपलब्धे धारणैव यथेदं तदिति यदस्माभिः पूर्वमुपलब्धमिति ॥२९७॥ उच्यते
उप्पलदलसतवेधे व दुन्विभावत्तणेण पडिभाति ।
समयं व मुक्कसक्कुलिदसणे विसयाणमुवलद्धी ॥२९८॥
उप्पल गाहा । इहोत्पलदलशर्तव्यधनकालाविभागवन्न तत्रावग्रहादिकालविभागोऽपि [वि]भाव्यतेऽतिसौम्यात् । यथा वेहातिदीर्धशप्कुलीदशने युगेपेदेव सर्वेन्द्रियविषयोपलब्धिराभाति । न चासावस्ति एकत्वान्मनसोऽणुत्वाच्च । यतश्च मनसाऽनधिठितमिन्द्रियं स्वविषये में प्रवर्तते, विमनस्कस्याग्रहणात् ॥२९८॥ १ 'हाईओ को । 'हाई उ है। २ णेय न । ३ अन को। म अन्न हे । ४ वति-इति प्रती । ५ चो. अभ. जे। ६ कथइ को हे। ७ उजई को है त । ८ धर जे । ९ वेहव्व को। १० 'तव्यवन-इति प्रतौ । ११ दि च स -इति प्रती । १२ 'ये तु प्र -इति प्रती ।

Page #90

६७
मतिमेदाः । सोतिन्दियादिभेतेण छविधाऽवग्गहादयोऽभिहिता । 'ते होन्ति चतुब्बीसं चतुविधं वनणोग्गहणं ॥२९९।। अहावीसतिभेयं एतं मुतणिस्सितं समासेणं ।। केयि तुं वजणोग्गहरज्जे च्छोणमेतम्मि ॥३०॥ अस्मुतणिस्सितमेवं अट्ठावीसतिविधं ति भासंति ।
जमवग्गहो दुभेतोऽवग्गहसामण्णतो गहितो ॥३०१।।
सोति० गाहा । अट्ठा० गाहा । अस्सुत० गाहा । एवमेते श्रोत्रेन्द्रियादिभिमनःषष्ठैरवग्रहादयः पइविधाः समेताश्चतुर्विंशतिच(श्च)तुर्दा च व्यञ्जनावग्रहःएतदष्टाविंशतिभेदं श्रुतनिश्रितमाभिनिबोधिकमुक्तम् ।
केचित् त्वेतस्मिन्नेव व्यञ्जनावग्रहवले अश्रुतनिश्रितमौत्पत्तिक्यादि प्रक्षिप्याष्टाविंशतिभेदतां कल्पयन्ति, यतः किल द्विविधोऽप्यवग्रहोऽवग्रहमात्रसामान्यादेकः ॥२९९३००-३०१॥ एतच्च न । कुतः ?
चतुवतिरित्ताभावा जम्हा ण तमोग्गहादितो भिण्णं । तेणोग्गहादिसामण्णतो तयं तग्गतं चेव ॥३०२॥
चतु० गाहा । इह यस्मान्नावग्रहादिचतुष्टयव्यतिरिक्ता मतिरस्ति तस्मानाश्रुतनिश्रितमवग्रहादिभ्यो भिन्नमतश्च तदवग्रहादि सामान्येन तदन्तर्भावादागृहीतमेवेति ॥३०२।। स्यात्--कथमौत्पत्तिक्यादेरवग्रहादिष्वन्तर्भाव इति ! उच्यते--
किध पडिकुकुडहीणो जुज्झे विम्बेणऽवग्गहो ईहा ।
किं सुसिलिट्ठमवायो दप्पणसंकंतबिम्बन्ति ॥३०३॥ किय गाहा । यथा कथमयं कुर्कुटः प्रतिकुक्कुटहीनो युध्यते ? बिम्बेनेति बिम्बसामान्यमात्रग्रहणमवग्रहः । किं पुनस्तत्सुश्लिष्टं भवेत् इति बिम्बविशेषान्वेषणमीहा । दर्पणसंक्रान्तं बिम्बमिति बिम्बविशेषावच्छेदोऽवायः ॥३०३॥ आह-यद्वाऽश्रुतनिश्रितमवग्रहादिसामान्येनागृहीतम् । अतः किं ! तदष्टाविंशतिभेदान्तर्भूतमेव । नेत्युच्यते ।
जय ओग्गहातिसामण्णतो वि सोतिन्दियातिणा भेतो । तह 'ओग्गहातिसामण्णतो वि[२१-द्वि०] तमणिम्सिया भिण्णं ॥३०४॥
जध गाहा । यथेह श्रुत[निश्रित]स्यावग्रहादिसामान्ये . सति श्रोत्रेन्द्रियादिभेदाद् भेदस्तद्वदश्रुतनिश्रितस्याऽप्यवग्रहादिसामान्ये सत्यश्रुतत्वादेव भेद इति ॥३०॥ , तो जे । २ कोई की । को है । ३ मतं जे । १ मिन्नो त । ५ कुक जे । ६ उग का है। . "णिस्सजे।

Page #91

.६८
वशेषावश्यकभाप्ये अठ्ठावीसतिभेदं मुतणि स्सितमेव केवलं तम्हा । जम्हा तम्मि समने पुणरस्सुतणिस्सितं भणितं ॥३०५।। जं बहुवहुविधखिप्पाणिस्सितणिच्छितधुवेतरविभिण्णा ।
पुणरोगहादयो तो तं च्छत्तीसन्तिसतभेदं ।।३०६।। __ अट्ठा० गाहा । जं बहु० गाहा । इह यतोऽवमहादयो बह्लादिभिः पभिः सेतरैदशभिरेकैकशो विभियन्ते ततस्तदेवाष्टाविंशतिभेदं भृयः षट्त्रिंशत्रिशतभेदं भवति ॥३०५-३०॥
णाणासइसमूह बहुं पिथं मुणति भिण्णजातीयं । बहुविधमणेगर्भत एक्के गिद्धमधुरादि ॥३०॥ खिप्पमंचिरेण तं चिय सरूवतो जं अणिस्सितमलिंगं । णिच्छितमसंमयं जं धुवमच्चतं ण तु कताई ॥३०८॥
णाणा० गाहा । खिप्प० गाहा । तत्र शब्दे तावन्ति दयन्ते बहु अवगृहाति शङ्खपडहादिनानाशब्दसमूहं पृथग्भिन्नजातीयम् , बहुविधमनेकपर्यायमेकैकशः स्निग्धगम्भीरादिभेदं, क्षिप्रमचिरेण, अनिश्रितं स्वरूपत एव नान्यलिङ्गाश्रयम् , निश्चितमसंदिग्धं, ध्रुवमत्यन्तमेव न कदाचित् ॥३०७-३०८।।
एत्तो च्चिय पडिवक्खं सांधेज्जा णिस्सिते विसेसो वा ।
परधम्मेहि विमिस्सं णिस्सितमविमिस्सितं इतरं ॥३०९।। एत्तो गाहा । एतेभ्य एवं प्रतिपक्षोऽपि साध्यस्तद्यथा अबहु शब्दमात्रमेकजातीयम् , अबहुविधमेकपर्यायमेव, अक्षिां चिरेण, निश्चि(श्रित लिङ्गान्तरतः, अनिश्चितं संदिग्धम् , अध्रुवं कदाचिदेव । अथवा निश्रितानिश्रितयोर्विशेषोऽभिधीयते । परधर्मे विमिश्रं यत्तन्निश्रितं विपर्यय इत्यर्थः । अव(वि)मिश्रितमनिश्रितं सद्भुतोपलब्धिरित्यर्थः । एवं सर्वत्रायोजनीयमिति ॥३०९॥
एवं वज्झन्भन्तरणिमित्तवइचित्ततो मतिवहत्तं ।
किंचिम्मेर्तविसेसेण भिज्जमाणं पुणोऽणन्तं ॥३१०॥ एवं गाहा। बाह्यं निमित्तमालोकविषयादि, तत्स्पष्टविमध्याऽयक्ताल्पमहत्त्वसन्निकर्पविप्रकर्षादिभेदाद्वैचित्र्यम्, अन्तर्निमित्तमावरणक्षयोपशमोपयोगोपकरणेन्द्रियाणि, एषा१ गह' को है । २ राई त । राई को हे। ३ मविचि त । ४ णिस्सि जे। ५ ण य क त । ६ बहुमय इति प्रतो। ७ साहिज्जा को हे। ८ मविणिस्सि को हे । ९ चिम्म जे। १० यद्यन्निमि' इति प्रतो ।

Page #92

संशयस्य ज्ञानत्वम् ।
मपि हि शुद्धाशुद्ध विमध्यभेदाद्वैचित्र्यमेतत्तस्मान्मतिबहुत्यमुक्तम् । एतदेवोभयनिमित्तोकर्मापकर्पीभेदाद भूयो भिद्यमानमानन्य भजत इति ।।३१०॥
इह संसयादणंतभावातोऽवग्गहादओ गाणं ।
अणुमाणमिवाह ण संसयादिसम्भावतो तीसे ॥३११॥ इह सं० गाहा । इह ज्ञानमवग्रहादयो विज्ञानमयत्वे सति संशयविपर्ययानध्यवमायाऽनन्तर्भावादनुमानवत । आह--न, संशया दिसद्भावाद वग्रहादिपु ॥३११।। कथम् :-- ___णणु संदिद्धे संसयविवज्जया संसयोऽ[२२-६० चेहा वि ।
बच्चासो वा णिरिसतमवग्गहोऽणज्झवसितं तु ॥३१२॥
णणु गाहाः। ननु संदिग्धमवगृह्णातीत्यादि यत्तत्संशयः । तत्रैव च संदिहानस्य विपर्ययोऽपि स्यात् । अथवा ईहादि संशय एव। अथवा यत्परधम्मैंविमिश्रितमुक्तं स विपर्ययः । निश्चयावग्रहश्चानध्यवसायः ॥३१२॥
इह सज्झमोग्गहादीणं संसयादित्तणं तध वि णाम ।।
अन्भुवगंतुं भण्णति णाणं चिय संसयादीया ॥३१३ इह गाहा । साध्यमवग्रहादीनां संशयादित्वैम् । अस्तु वा संशयादिभावमभ्युपगम्योच्यते---- ज्ञानमेव हि संशयादयः । ॥३१३॥ कुतः ?
वत्स्स देसगमकत्तभावतो परमय पमाणं व । किध वत्थुदेसविण्णाणहेतवो मुणसु तं धोच्छं ॥३१४॥
वत्थुस्म गाहा । वस्त्वेकदेशगमकत्वात् । इह यद्वस्तुनः खल्वेकदेशगमकं तत् ज्ञानं दृष्टं यथा परमतं प्रमाणं निर्णय इत्यर्थः कथं पुनर्वस्त्वेकदेशविज्ञानहेतवः संशयादय इत्युच्यन्ते ! वक्ष्यामः---- ॥३१४।।
इध वत्थुमत्थवयणादिपज्जयाणंतसत्तिसंपण्णं ।
तस्सेगदेसविच्छेतकारिणो संसयातीया ॥३१५॥
[इध गाहा] । इह वस्तु अर्थवचनस्वपरपर्यायानन्तकलापप्रचितरूपमुक्तम् । तस्यैकदेवाविच्छेदकारिणः संशयादयोऽन्यथा तत्प्रसूतिरेव न स्यात् ॥३१५॥ । तेसु को हन । २ °ह वेहा जे त । ३ पि न स्यात् इतिप्रतौ । ५ द्विस्व इति प्रतौ । ५ मयप्पमा को हे। ६ मुणसु को। . °च्यन्तोव इतिप्रतो ।

Page #93

७०
विशेषावश्यकभाष्ये
'अधवा ण सव्वधम्मावभासया तो ण णाणमि ते । णणु णिण्णयां वि तसमेत्तगाहि त्ति अण्णाणं ॥ ३१६ ||
अथवा गाहा । अथवा, न वस्तुनः सर्वधर्मावभासकाः संशयादयः । ततो न ज्ञानमिष्टम्, अतः निर्णयोऽपि ननुं वस्तुनो देशमात्र गमकत्वादज्ञानम् ||३१६।।
जति एवं तेण तु अण्णाणी णत्थि कोइ संसारे । 'मिच्छट्टिणं ते अण्णाणं णाणमितरेसिं ॥३१७॥
संततविसेसणातो भवहेतु जतिच्छ्योवलंभातो । गाणफलाभावातो मिच्छदिहिस्स अण्णाणं ॥३१७॥१॥
जति गाहा । आह—- यदि संशयादयोऽपि ज्ञानम् एवं नाम न कश्चिदज्ञो भवतः संसारेऽस्तीति प्रसक्तम् । उच्यते-- सर्व एव हि संशय-विपर्ययाऽनव्यवसायनिर्णया मिध्यादृष्टीनामज्ञानमाख्यायते सम्यग्दृष्टीनां च ज्ञानमित्यदोषः । कथं पुनः सदसतोरविशेषादित्यादि पूर्ववत् । सम्यग्दृष्टीनां तु ज्ञानं कथम् ||३१७||

एगं जाणं सव्वं जाणति सव्वं च जाणमेगं ति । इयं सव्वमयं सव्वं सम्मद्दिद्विस्स जं वत्युं ॥ ३१८ ॥
एगं गाहा । इह यस्मादुक्तं 'जे एगं जाणइ से सव्वं जाणइ, जे सव्वं जाण से एवं जाग' [ आचा० १. ३. ४. १२२. ] अतः सर्वं सर्वमयं वस्तु सम्यः स्वपरययैरिति । अतः || ३१८ ॥
जे संसयातिगम्मा धम्मा वत्थुस्स ते विपज्जाया तदधिगमत्तणे ते गाणं चि [ २२ - द्वि० ]य संसयातीया ।। ३१९ ॥ जे संस० गाहा । ये संशयादिगम्या धर्मास्तेऽपि हि वस्तुनः पर्यायाः । अतस्तदधिगमकत्वात् ज्ञानं संशयादयः सम्पदप्टेरिति ॥३१९॥
पज्जायमासयंतो एक्कं पि तओ पयोयणवसातो । तत्तियपज्जायं चिय तं " गेहति भावतो वत्युं ॥ ३२० ॥
१ अहचेन्न की । २ न तु इति प्रतो । ३ चो० जति जे । ४ °णी कोवि णत्थि संत को गाहा इत्युल्लेखसहितं नोदूधृता स्वोपज्ञवृत्तौ । पुनरावृत्ता
हे । को है त । ६५ 'रोमिच्छत । चात्रेति पृथक् संख्याङ्को न दत्तः । ८ समय - इति प्रतौ । ९ 'सदसद' (गाद्दा० ११४ ) इत्यादिगाथायाः निर्देश एव केवलमत्र । कोट्याचार्येण हेमचन्द्रेण चात्र पुनः सा उद्धृता । १० मणत्त को
हे त । ११ गिण्हइ को हे ।

Page #94

शानाशाननिरूपणम् । पज्जा० गाहा । तस्य सर्वपर्यायात्मकस्य वस्तुनः प्रयोजनवशादेकमपि पर्यायमाश्रयन सम्यादृष्टिस्तावत्पर्यायमेव हि तद्वस्तु प्रतिपद्यते । अतः संशयादिकाल - प्यस्य तत्सम्यग्ज्ञानमेवेति ॥३२०॥
णिण्णयकाले वि जती ण तधारूवं विदंति ते वत्थु ।
मिच्छट्टिी तम्हा सव्वं चिय तेसिमण्णाणं ॥३२१॥ णिण्णय० गाहा । इह निर्णयकालेऽपि यतो न मिच्यादृष्टयस्तथाभृतं वस्तु व्यवस्यन्ति सर्वपर्यायात्मकमित्यर्थः, अतः सर्वकालमेवैपामज्ञानमिति ॥३॥
कट्टतरं वेऽण्णाणं विवज्जो चेव मिच्छदिट्टीणं । मिच्छाभिणिवेसातो सन्नत्य घडे न पवुद्धी ॥३२२॥
कतरं गाहा । कप्टतरं वा मिध्यादृष्टीनामज्ञान विपर्यय एवात्यन्तम् । कुतः ? मिथ्याभिनिवेशात्, सर्वत्र तु घटे पटप्रत्ययवत् ॥३२२॥
अधवा अँधेन्दणाणोवयोगतो तम्मयत्तणं होति । तथ संसयातिभावे गाणं णाणोवयोगातो ॥३२३।।
अधवा गाहा । अथवा यथेन्द्रज्ञानोपयोगादिन्द्रज्ञानानन्यत्वाद्भावेन्द्रता भवति, तद्वत्संशयादिभावेऽपि ज्ञानोपयोगाभिप्रायात् ज्ञानमेव सम्यग्दृष्टेरिति ॥३२३॥
तुल्लमिदं मिच्छम्स वि सो सम्मत्तादिभावमुण्णो त्ति । उवयोगम्मि वि तो तस्स णिच्चमण्णाणपरिणामो ॥३२४॥
तुल्ल० गाहा । अह---यदि ज्ञानोपयोगमात्रात्सम्यादृष्टेः ज्ञानं तुल्यमिदं मिथ्यादृष्टेरपि । उच्यते -- नैव तस्य ज्ञानोपयोगोऽस्ति सम्यक्स्वभावशून्यत्वादत उपयोगेऽप्यस्याज्ञानपरिणाम एवेति । ।।३२४॥
जं णिणयोवयोगे वि तस्य विवरीतवत्थुपडिवत्ती ।
तो संसयातिकाले कत्तो णाणोवयोगो से ॥३२५॥ जंणि० गाहा । इह यतो निर्णयोपयोगेऽपि मिथ्यादृष्टेविपरीतवस्तुप्रतिपत्तिरेव । अतः संशयादिकाले कुतोऽस्य ज्ञानोपयोग इति ॥३२५॥ १ विण्णा त । २ पर जे । ३ जहिंद को है त । ४ चो. तुल जे त ।

Page #95

10.
विशेषावश्यकभाष्ये अधवा जब सुतणाणावसरे सामण्णदेसणं भणितं । .
तध मतिणाणावसरे सबमतिणिरूवणं कुणति ॥३२६।।
अधवा गाहा । अथवा यथा श्रुतज्ञानावसरे लावार्थमज्ञानमप्युक्तमेवमिहापि सामान्यैव मनिनिरूप्यते संशयविपर्ययोऽनध्यवसायनिर्णयात्मिकेत्यर्थः ॥३२६॥
सव्वा सम्माणुगया एसा णाणं विवज्जए इतरं ।। - अविससिता मति च्चिय जम्हा णिदिहमातीए ॥३२७॥
सव्वा० गाहा । संववेयं सम्यग्दर्शनानुगता सम्यग्ज्ञानं विपर्थये वाऽज्ञानमिति । यस्मादुक्तमादौ 'अविसेसिता मई विससिया मई मइनाणं मइअण्णाण ति नन्दी १५ ॥३२७||
[२३-प्र०] विवरीतवत्थुगहणे जं सो साधणविवज्जयं कुणति । __तो तस्सऽणागफलं सम्मदिाहस्स णाणफलं ॥३२८॥
विवरीत. गाहा। यस्मादसौ मिथ्यादृष्टिविपरीतवस्तुग्रहे साधनविपर्यय कुरुते--न साधनं पुनर्ज्ञानं क्रिया चेष्टास्यार्थस्य । अधर्मादेमिथ्याभिनिवेशाच न ज्ञानमिःयसाधनम् । क्रियापि हि प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपा वस्तुविशंपत्यागादानाभ्यां भवति । वस्तुविपर्ययाच तद्विधात इत्यतः कियासाधनविपर्ययोऽपि । एतस्मादुभयसाधनविपर्ययान्मिध्यादृष्टेरज्ञानफ तत् । सम्यादृष्टस्तु सम्यगवसायादुभयसाधनसामग्या साध्या सिद्धिरतस्तस्य ज्ञानफटामिति ॥३२८॥
जति सो वि तस्स धम्मो किं विवरीतत्तणं तितण भवे ।
धम्मो वि जतो सव्वो ण साधणं किंतु जो जोग्गो ॥३२९॥
जति गाहा । आह --किमिह मिथ्यादृष्टेवस्तुवैपरीत्यं यद्यसावपि तस्य पर्याय एव, सर्वात्मकत्वाद्वस्तुनः । उच्यत-न बमः स तस्य पर्यायो न भवति, तन्मात्रपर्याय न भवतीति त्रूमः । न च यस्तस्य पर्यायः स सर्व एव साधनभावं प्रतिपद्यते । किं तर्हि ? सध्यापेक्षया यो हि यस्य योग्यः स साधनतां प्रतिपद्यत इति । ॥३२९।।
जोग्गाजोग्गविसस अमुगंतो सो विवज्जयं कुणति ।
सम्मट्टिी "पुण तस्स कुणति सहाणविणिओगं" ॥३३०॥ १ आ. अध जे त । ५ पर्ययोऽन-इति प्रतौ । ३ एसा सम्मा को है । एसा मण्णाणु त। ४ ° गया सव्वा णाणं को है त । ५ अण्णादि-इतिप्रती ६ तस्स अन्ना है। ग्रह . इति प्रती। अत्र 'ग्राही' इत्यपि स्यात् । ८ चो. जइ जे त । र योगः साध-इति प्रती। १० उण कुणइ तस्सद्वाए बि त । उण कुणइ तस सट्रा को है। ११ ओग्ग जे .

Page #96

इन्द्रियाणां प्राप्यकारिताविचारः ।
७३ जोग्गा० गाहा । स च मिध्यादृष्टिः साध्यसाधनयोग्यायोग्यतामबुद्धयमानो विपर्येतीत्यतो न साधकः, सम्यग्दृष्टिस्तु यथायोगं योग्यायोग्यविनियोगादिष्टार्थप्रसाधक इति ।।३३०॥
'उग्गहो एक्कं समयं ईहावाया मुहुत्तमन्तं तु । कालमसंखं संखं च धारणा होति णातव्या ॥४॥३३॥ अयोग्गहो जहण्णो समयं सेमोग्गहादयो वीमुं ।
अन्तोमुत्तमेगं तु वासणा धारणं मोत्तं ॥३३२॥ उग्गहो गाहा । अत्थो० गाहा । अर्थावग्रहो यो जघन्यः स खल्वेकसमयः । स चाद्य एव नैश्चयिक इत्यर्थः । शेपाः सर्व एव व्यञ्जनावग्र[हे]हापायाऽविच्युतिस्मृतिधारणाः पृथक् पृथगन्तर्मुहर्तम्, एकां तु वासनां धारणां मुक्त्वेति तदर्थावरणक्षयोपशमाख्यामित्यर्थः । सा हि संख्येयवर्षायुपा संख्येयं कालम् , असंख्येयवर्षायुषां संख्येयमसंख्येयं वेति । ॥३३१-३३२॥
सोत्तादीण पत्तातिविसयता पुवमत्थतो भणिता । इध कण्ठा सट्टाणे भण्णति विसयप्पमाणं च ॥३३३॥
सोत्ता० गाहा । इह प्राग व्यञ्जनावग्रहद्वारेण श्रोत्रेन्द्रियादीनां प्राप्तविषयताऽर्थतोऽभिहिता । इहेदानी सूत्रतोऽभिधीयते, सर्वेन्द्रियविषयपरिमाणं चेति । अथवाह शिष्यः-श्रोत्रेन्द्रियादीनां प्राप्ताप्राप्तविषयतोपपत्तिमात्राभिहिता, नात्र सौत्रो विधिरस्तीति ॥३३३।। उच्यते---
पुढे सुणेति सई रुवं पुण पासती अपुढे तु । गंधं रसं च फासं च बद्धपुटं वियागरे ॥५॥३३४॥ पुढे रेणुं व तणुम्मि बद्धमप्पीकतं पतेसेहिं । च्छिक्काई चिय 'गेण्हति सहद्दव्बाई जं ताई ॥३३५॥ बहुमुहुमभावुगाई जं पंइतर[२३-द्वि०]यं च सोत्तविण्णाणं । गंधाई दबाई विवरीताई जती ताई ॥३३६।। फरिसाणंतरमत्तप्पदेसमीसीकताई घेप्पन्ति ।
पड़तरविण्णाणाई जं च ण घाणातिकरणाई ॥३३७॥ १ ओगह ए जे। २ मद्ध नु जे को। कोटीकायां 'मुहुत्तमन्त' इत्यस्य पाठान्तरत्वेन निर्देशः । ३ "गं वा त । ४ ति -इति प्रतौ । ५ पत्तावित । ६ गिण्हइ को है । ७ अंकाई जे । ८ पडुययरं को । पडुयरं है । ९ दवाई की है। १० गाई क त ।

Page #97

७४
विशेषावश्यकभाष्ये पुढे सिलोगो । पुढे रेणु गाहा । बहुमु० गाहा । फरिसा० गाहा० । इह स्पृष्टमालिङ्गितमुच्यते । तनौ रेणुवत् । बद्धमाश्लिष्टमात्मीकृतमात्मप्रदेशस्तोयवत् । तत्र स्पृष्टान्येव शब्दद्रव्याण्युपलभन्ते यतस्तानि बनि सूक्ष्माणि भावुकानि चेति, शेषव्यापेक्षया बहु(पटु)तरं च श्रोत्रविज्ञानमन्येन्द्रियगणादिति । गन्धादिद्रव्याणि तु यतस्तोकबादराऽभावुकानि, यतश्च तान्यपनि प्राणादीन्यतस्तान्यालिङ्गितानन्तरमात्म प्रदेशैरागृहीतान्युपलभ्यन्त इति ॥३३४-३३५-३३६-३३७॥
अप्पत्तकारि जयणं मणो य णयणस्स विसयपरिमाणं ।
आतंगुलेण लक्खं अतिरित्तं जोयणाणं तु ॥३३८॥
अप० गाहा । अप्राप्तकारि नयनं मनचत्युक्तमतस्तदस्पृष्टमर्थ गृह्णातीति नयनस्य विषयपरिमाणमात्माङ्गुलेन योजनशतसहस्रमधिकं परमुक्तम् ।।३३८॥
णणु भणितमुस्सयंगुलपमाणतो जीवदेहमाणाति । · देहपमाणं चिय तं ण तु इन्दियविसयपरिमाणं ॥३३९।।
णणु गाहा । आह- ननूक्तमुत्सेधाङ्गुलप्रमाणतो नारका दिशरीरप्रमाणम् । इह कथमिन्द्रियविषयप्रमाणमात्माङ्गुलेनेति ! उच्यते--तदुत्सेधाङ्गुलेन शरीरमात्रप्रमाणमेवोक्तं न विन्द्रियविषयपरिमाणमिति । ॥३३९।। कथं पुनः -
जं तेण पंचधणुसतणरातिविसयववहारवोच्छेतो । ‘पावइ सहस्सगुणितं जेण पमाणगुलं तत्तो ॥३४॥
जं तेण गाहा । यतस्तनोत्संघाङ्गुलप्रमाणेन पञ्चधनुःशतादिपुसां शब्दादिविषयसंव्यवहारोच्छेदः प्रसजति, यतो भरतस्य यदङ्गुलं तत्प्रमाणाङ्गुलमुच्यते । तच्च सहस्रगुणमुत्सेधाङ्गुलात् । अतो भरतादीनां स्वयोजनेन द्वादशयोजनायामायां पुर्यां स्कन्धावारे चोत्सेधाङ्गलतो विषयपरिमाणे सति, भेर्यादिशब्दादिविषयसंव्यवहारो हीयते॥३४०॥
इंदियमाणे वि तयं भयणिज्जं जं तिगाउतादीणं ।
जिभिन्दियादिमाणं संबवहारे विरुज्झेज ॥३४१॥
इंदियः गाहा । इह तदुत्सेधाङ्गुलमिन्द्रियप्रमाणेऽपि भजनीयमेवेति । किरन भवति ? स्पर्शनेन्द्रियप्रमाणमेव हि तेन स्यात् , नशेपेन्द्रियप्रमाणम् । न चेन्द्रियविषयस्यति, यतस्त्रिगव्यूतादिपुंसामुत्सेधाङ्गलतो जिह्वेन्द्रियादिप्र गणमङ्गुलपृथक्त्वादिसंव्यवहार विरुध्येतेति ।।३४१॥ १शेषंद्र-इति प्रती । २ णाई त । णाई को। ३ ण त चिय त । ४ विषयः सं-इति प्रतो । ५ दीणि त । ६ “ज्जा को हे।

Page #98

इन्द्रियाणां विषयपरिमाणम् । तणुमाणं चिय तेणं भवेज्ज भणितं सुते वि तं वै ।
एतेण देहमाणाई णारगातीण मिति ॥३४२॥
तणु० गाहा । पारिशप्यात्तनुमानमात्रमेवोत्सेधाङ्गुलतो भवेत् , न शेषम्, यतः श्रुतेऽपि तदेवोक्तं. इच्चएणं उस्सेहंगुलप्पमाणेणं णेरइयतिरिक्खजोणियदेवमणुस्साणं सरीरोगाहणाओ मिति" [ अनुयोगद्वार सू० १३४] ॥३४२॥
लेक्खेहि एकवीसाए सातिरेगेहि पुरखरद्धम्मि । उदए पेच्छन्ति णरा सूरं उक्कोसए दिवसे ॥३४३॥ णयणिन्दियस्स [ २४-प्र०] तम्हा विसयपमाणं जधा सुतेऽभिहितं ।
आतुस्सेहपमाणंगुलाणमेगेण वि ण जुत्तं ॥३४४॥
लक्खेहि गाहा। णय० गाहा। आह--यतः पुष्कराः मानुषोत्तरसन्निधावुत्कृप्टेऽहनि मनुप्याः सूर्यमुदयेऽस्तगमने चेकविंशत्याधिकैलक्यै क्षै)रुपलक्षयन्ति, अती नयनेन्द्रियस्यात्मोत्सेधप्रमाणाङ्गुलानामेकेनापि न योजनसहस्रमिति सूत्रव्याघातः । ।।३४३-३४४॥ उच्यते--
मुत्ताभिप्पायोयं पगासणिज्जे तयं ण तु पयासे ।
वक्खाणती विसेसो ण “हि संदेहादलक्खणता ॥३४५।।
मुत्त० 'गाहा । इह सूत्राभिप्रायोऽयम्-यत्तावदतिरिक्तं लक्षमुक्तं प्रकाश्य एव तदर्थ पर्वता दा विष्टं न प्रकाशके सूर्यादाविति । कुतः पुनरेतत् ? व्याख्यानतो विशेष-- प्रतिपत्तिर्न हि सन्देदादि(द)लक्षणमिति ॥३४५॥
वारसहिन्तो सोनं साई णवहिं 'जोयणेहितो । गेहंति पत्तमत्थं एत्तो परतो णे गेण्हन्ति ॥३४६।। दवाण मन्दपरिणामताये परतो ण इन्दियवलं पि ।
अधैरमसंखेनं गुलभागातो" गणवज्जाणं ॥३४७॥ वारस० गाहा। दव्याण गाहा । द्वादशभ्यो नवभ्यश्च योजनेभ्यः परतः शब्दादिद्रव्याणां मन्दपरिणामता भवति, न चेन्द्रियाणां ग्रहणशक्तिरित्यतोऽनुपलब्धिः । अपरं प्रमाणम्-अङ्गुलासत्येयभागमात्रात् प्राप्तकारिणाम् ॥३४६-३४७॥ १ हविजज को हे । २ चे जे । ३ णाई को। ४ चो० ल जे त। ५ 'हिं को हे। ६ आ० सु जे त । : ण वि जे । ८ णव य जो त । ९ गिह को हे । १. इत्तो त। ११'ताए को हे । १२ अचिर त । १३ गो तो जे। १५ णराण त ।

Page #99

७६
विशेषावश्यकभाष्ये । संखेज्जतिभागातो णयणस्स मणस्स ण विसयपेरिमाणं ।
पोग्गलमैतणिबंधाभावातो केवलस्सेव ॥३४८॥
संखेज्ज० गाहा । नयनस्यातिसन्निकर्षादनुपलब्धिरित्यतः संख्येयभागादडलस्येति । मनसो हि न क्षेत्रतो विषयपरिमाणमस्ति पुद्गलमात्रनिबन्धनाभावात् । इह यत्पुद्गलमात्रनिबन्धनं [न] भवति न तस्य विषयपरिमाणमस्ति यथा केवलस्य । [य]स्य च विषयपरिमाणमस्ति तत्पुद्गलमात्रनिबन्धनियतं दृष्टं यथावधिमनःपर्यायाविति । अ(आ)ह-मतिश्रुतयोः कथमुभयनिबन्धे सति ? उच्यते---मतिश्रुतवृत्ति एव मनः । न च तयोरपि देशनिबन्धनियमोऽस्तीति ॥३४८।।
आह-किं शब्दप्रयोगोत्सृष्टान्येव केवलानि शब्दद्रव्याणि श्रयन्ते उतान्यान्येव तद्वासितान्याहोस्विन्मिश्राणीति ? उच्यते--केवलानि तावन्न श्रूयते(न्ते) वासकत्वाच्छन्दद्रव्याणाम् , तद्योग्यव्याकुलत्वाच्च लोकस्य, मिश्राणि तु श्रूयेरन् वासितानि वाच्यानि यस्मादाह
भासासमसेढीओ सदं जं सुणइ मीसेयं सुणइ । वीसेढी पुण सदं मुणेइ णियमा पराघाए ॥६॥३४९॥ सेढी पदेसपंती वदतो सबस्स छदिसी ताओ । जासु विमुक्का धावइ भासा समयम्मि पढमम्मि ॥३५०॥
भासा० गाहा । सेढी गाहा । इह श्रेणयः प्रदेशपङ्क्तयः । ता हि सर्वस्य भाषमाणस्य षट्सु दिक्षु विद्यन्ते यासूत्सृष्टा सती भाषा प्रथमसमय एवानुधावत्यालोकान्तात् ॥३४९-३५०॥
भासासमसे ढिठिओ तब्भासामिस्सितं सुणति सदं ।
तदव्यभानिताई अण्णाई ‘सुणेति विदिसत्थो ॥३५१॥
भासा० गाहा । इह भाषकस्थाऽन्यस्य वा भेर्यादे: समश्रेणिव्यवस्थितः श्रोता तदुत्सृष्टद्रव्यमिश्रमेव हि शब्दं शृणोति विश्रेण्यवस्थितः पुनः पराघातद्रव्याण्युत्सृष्टद्रव्याभिघातवासितान्येवेत्यर्थः ॥३५१॥
अणुसेढीगमणातो परिघाताऽभावतोऽणिमित्तातो ।
समयन्तराणवत्थाणतो य "मुक्काई ण सुणेति ॥३५२॥ १ पमाण को हे जे । २ 'मित्त को हे। ३ पर्यायो वेति-इति प्रतौ। ४ °ढीय जे । ५ मौसियं त।। यास्तत्म-इति प्रतौ । ७ 'मोसियं को हेत। ८ सुणइ को है। ९ °सित्यो त ।१० भाषकस्यान्यस्यान्यस्य वा-इति प्रतौ । ११ अक्खाई जे।

Page #100

भाषाविचारः ।
अणु गाहा । नोत्सृष्टानि विदिव्यवस्थितो गृह्णाति । कुतः ? अनुश्रेणीगमनात्, प्रतिघाताभावात्, तद्गतिनिमित्ताभावात् समयान्तरानवस्थानात् । गन्धादिद्रव्याण्यपि मिश्राण्येवोपलभ्यन्ते । न त्वेषामनुश्रेणिनियमोऽतिस्थूलत्वाद्वातायनरेणुवदिति ॥३५२ ॥ आहह - केन पुनर्योगेनैषां वागद्रव्याणामादानमुत्सर्गे वा कथंवे ( कथमि) ति ? उच्यते-
'गेहति य कारणं णिसिरति तह वाइएण जोगेणं । एगंतरं चे गेण्हति णिसिरति एगंतरं चेवें ॥७॥ ३५३ ॥ गेति गाहा । इह कायेन निर्वृत्तः कायिकः, योगो व्यापारः कर्मेत्यर्थः । सर्वो हि वक्ता कायकर्मणा शब्दद्रव्याणामादानं करोति विसृजति च वाग्योगेनेति || || ३५३॥ हेज्ज काइए कि [२४ - द्वि०]ध णिसिरति वाइएण जोएणं । को वयं योगो कि वाया कायसंरंभो ॥ ३५४ ॥ गेहेज्ज गाहा । आह कायिकेनोपादानं युक्तमत्र व्यापारात् । वाचिकेन तु कथं विसर्गः, को वायं वाग्योगो नामेति ? किं वागेव व्यापारापन्ना वाग्योग इति ? आहोस्विद् यस्तद्विसर्गहेतुः कायसंरम्भ इति ? || ३५४ ॥ किं चातः ?-- वाया ण जीवयोगो पोग्गलपरिणामतो रसादि व्व ।
णय ताए णिलिरिज्जति स च्चिय णिसिरिज्जते जम्हा || ३५५ || वाया गाहा । इह न वाक्केवला जीवयापारः पुद्गलमात्र परिणामाद्रसादिवत्, आत्मनश्च व्यापारः शरीरवतो यः स योग इति । न च तया निसृज्यते किन्तु सैव निसृज्यत इत्युक्तं यतः || ३५५ ||
अध सो तणुसंरंभो णिसिरति तो काइएण बत्तव्वं । तणुजोगविसेस च्चिय मणवजोग त्ति जैमदोसो || ३५६ || अध गाहा । अथ यस्तद्विसर्गहेतुः कायसंरम्भः स वाग्योगोऽभिप्रेतस्ततः स कायव्यापार एवेति कृत्वा कायिकेनैव निसृजतीत्यस्तु । उच्यते - तनुयोगविशेष एव हि वाग्योगो मनोयोगश्च यतो न दोषः । कुतः : कायव्यापारशून्यस्यायोगत्वात् सिद्धवद् || ३५६॥
किं पुण तणुसंरंभेण जेण मुंचति स वाइओ जोगो । मण्णति य स माणसियो तणुयोगो चेत्र यै विभत्तो ।। ३५७ ।।

७७
१ गिors को है । २ चेय जे । ३गह को है । ४ वाऽयं जोगो हे । वाऽयं वाजोग्गो त । ५ वयजों त । ६ तमदों त । ७ चेव पाव ंत ।

Page #101

विशेषावश्यकभाष्ये किं पुण गाहा । किं पुनरात्मनः शरीरे(र)व्यापारे सति येनोपादानं करोति स कायिको योगः, येन तनुसंरम्भेण तान्येव मुञ्चति स वाचिकः, येन मनोद्रव्याणि मन्यते, स मानस इति कायव्यापार एवायं त्रिधा भिद्यत इति ॥३५७।।
तणुयोगो च्चिय मणवैयियोगा कारण दबगहणातो ।
आणापाणु च ण चे तओ वि जोगंतरं होज्ज ॥३५८॥
तणुयो० गाहा । तनुयोग एव हि वाग्योगो मनोयोगश्च, कायेन तद्रव्योपादानात् । प्राणापानवत् । अन्यथा हि प्राणापानव्यापारोऽपि योगान्तरं भवेत् । ततश्च योगचतुष्टयमापावेत, अनिष्टं चैतत् ।।३५८।।
'तुल्ले तणुयोगत्ते कोस व जोगंतरं तओ ण कतो ।
मणवइजोगा वै कता भण्णति ववहारसिद्धत्थं ॥३५९॥
तुल्ले गाहा । आह-तुल्ये वाकायव्यापारे किमसौ योगान्तरं न भवति, मनोवाग्योगी च भवत इति ! उच्यते---संव्यवहारप्रसिद्धयर्थमिह मनोवाग्योगभेदो न प्राणापानस्येति ॥३५९।। कुतः ?
कायकिरियाति रितं णाऽऽणापाणप्फलं जध बईए ।
दीसइ मणसो य फुडं तणुयोगभंतरो तो सो॥३६०॥
काय० गाहा । न च कायक्रियातिरिक्तं प्राणापानफलमप्राप्तस्यादानत्याग[प्रत्यायनास्तद्वादिक्रियावत् । अप्राप्तस्य चादानत्यागप्रत्यायनक्रियाफलभेदाढ़ेदो मनोवाग्योगयोः शेषकायव्यापारादिति ॥३६०॥
अधवा तणुयोगाहितवइदव्यसमूहजीववावारो। सो वइ[२५-प्र०]योगो भण्णति वाया णिसिरिज्जते तेणं ॥३६१।। तध तणुवाबाराहितमणदबसमूहजीववावारो । सो मणजोगो भण्णति मण्णति णेयं जतो तेणं ॥३६२।। जध गामातो गामो गामंतरमेवमेगं एगातो । एगंतरं ति भण्णति समयातोऽणन्तरो समयो ॥३६३॥
अधवा गाहा । तध गाहा । [जध गाहा ।] अथवा सरीरव्यापाराहृतवारद्रव्यसमूहसाचिच्याज्जीवव्यापारो यः स वाग्योगः, तथा तनुव्यापाराहृतमनोद्रव्य१ बमोगा को हे। वय जोगा त। २ नको हे । ३ ज्जा को हे। " तणुतो-इति प्रती ५ चो० तुल्ले त। ६ न त। ७ स्याचा-इति प्रतौ। ८ ‘मेवमेव एजे। रमेगमेष ए त।

Page #102

७२
भाषाविचारः । समूहसाचिव्याज्जीवव्यापार यः स मनोयोग इति । यथेह ग्रामादन्यो ग्रामो प्रामान्तरमनन्तरोऽपि पुरुषादा पुरुषः पुरुषान्तरम्, एवमेकैकस्मात्समयादेकैक एवैकान्तरमनन्तरोऽनन्तरः समय इति । एवमनुसमयं गृह्णाति मुञ्चति चेत्युक्तं भवति । ॥३६१३६२-३६३॥
केयी' एगंतरितं मण्णंतेगंतरं ति तेसिं च ।
विच्छिष्णावलिरुवो होति धणी गुतविरोधो य ॥३६४॥
केयी गाहा । इह केचिदेकैकस्य व्यवहितमेकान्तरमिति मन्यन्ते । तेषां च विच्छिन्नरत्नावलीरूपः शब्दः प्रसज्यते, सूत्रव्याघातश्च, यतः सूत्रेऽभिहितम्: अणुसमयमविरहियं निरन्तरं गेण्हइ त्ति" [प्रज्ञापना पद ११, सूत्र १६९] । ॥३६४||
आह सुते च्चिय णिसिरति संतरितं ण तु णिरंतरं भणितं । एगेण जतो 'गेण्हति समएणेगेण सो मुयति ॥३६५॥
आह गाहा । आह-ननु सूत्र एवाभिहितं "सान्तरं णिसिरह णो जिरंतरं णिसिरइ 'एगेणं समएणं गेण्हइ एगेणं समएणं णिसिरई" [प्रज्ञापना पद ११, सूत्र १६९] इत्यादि ॥३६५॥
अंणुसमयमणंतरितं गहणं भणितं जतो विमोक्खो वि ।
जुत्तो णिरंतरो च्चिर्य भणति कधं संतरो भणितो ॥३६६।।
अणु० गाहा । उच्यते-यतोऽनुसमय 'अव्यवहितग्रहणमुक्तमतस्तद्विमोक्षोऽप्यनुसमये एव युक्तः, यतश्च ग्रहणनिसर्गो जघन्यतः समयद्यमुक्तौ-प्रथमसमय एव ग्रहणमनन्तरेण विसर्ग इति । आह-सत्यमेतत् किन्तु [सूत्रे ऽभिहित “सान्तरं गिसिरइ णो णिरंतरं णिसिरह त्ति" [प्रज्ञापना पद ११, सूत्र १६९] तत्कथम् ! ॥३६६।। उच्यते
गहणावेक्खाये तो णिरंतरं जम्मि जाई गहिताई।
ण वि तम्मि चेय णिसिरति जह" पढमे णिसिरणं णस्थि ।।३६७।।
गहणा० गाहा । इह ग्रहणापेक्षया निसर्गः सान्तरोऽपदिश्यते । यथा हि प्रथमसमयादारम्य ग्रहणमेवं न निसर्गः, यतः प्रथमग्रहणसमये स नास्ति । अतः पूर्वपूर्व१ 'केयि' इति संशोधितं जेनौ । केई को है। २ चो. आह जे त । ३ गिह को है। । इण एगे-इति प्रतौ। ५ आचा. अ°जे त। ६ च्चिय चो० भ त । ७ किन्तु मतऽभि इति प्रता।८ आ. गह जे त । ९ वखाए को हे त। १० चेव को हे त । ११ अ जे ।

Page #103

विशेषावश्यकभाष्ये
ग्रहणसमयव्यवधानात् सान्तरव्यपदेशः, यतो न यस्मिन्नेव ग्रहणं तस्मिन्नेव तद्द्रव्यनिसर्ग इति ॥ ३६७॥
GO
आह-ययेवं ग्रहणमपि निसर्गापेक्षया सान्तरमित्यस्तु । न, ग्रहणस्य स्वतन्त्रत्वाद्, निसर्गस्य च ग्रहणतन्त्रत्वात् । यस्मात् —
णिसिरिज्जति णाऽगहितं गहणन्तरितं ति संतरं तेणं । णणिरंतरं 'ति ण 'समयं न जुगवमिति' होन्ति पज्याया ॥ ३६८ ॥ णिसिरि० गाहा । नागृहांत निसृज्यत इत्यतोऽवश्यं ग्रहणव्यवहितं निसजैनं न निरन्तरमिति न ग्रहणसमकालमित्यर्थः || ३६८ ||
गणं मो[ २५ द्वि] क्खो भासा समयं गहणिसिरणं च दो समया । होन्ति जहणम्मरतो ठंतस्स वॅ विइयसमयम्मि || ३६९ ||
गहणं गाहा । इह वाग्दत्र्याणां ग्रहणमेकसमयं जघन्यतस्तथा विमोक्षो भाषा च ग्रहणविसर्गश्च समयइयं द्वितीयसमये त्रियमाणस्यावतिष्ठमानस्य चेति ॥ आह - ननु विमोक्षमात्रमेव भाषा किमस्याः पृथग् ग्रहणमिति उच्यते - पृथग्ग्रहणादेतदेव ज्ञाप्यते - भाय्यमाणा भाषेति विमोक्षमात्रमेव भाषा न, ग्रहणमुभयं चेति ॥ ३६९ ॥ गहणं मोक्खो भासा गहणणिसग्गो य होन्ति उक्कोसं । अन्तोमुहुत्तमेत्तं पयत्तभेएण भेओ सिं ॥ ३७० ॥
गणं गाहा । ग्रहणं विमोक्षो भाषा ग्रहणं विसर्गश्चेति पृथक् प्रकर्षेणान्तर्मुहूतमुक्तम् । तत्रासमये ग्रहणमेव, अन्त्ये विमोक्ष एव, मध्यमेषूभयमिति सर्वत्र चल्पिमहाप्राणप्रयत्नभेदात्कालभेद इति || ३७० || इह यदपदिश्यते मेध्यमसमये तूभयमित्र ब्रूमःगणत्रसम्गपत्ता परोप्परविरोहिणो कहं समए ।
समए दो उवओोगा ण "होन्ति किरियाण को दोगे ३०१ ||
•
गहण० गाहा । *ग्रहण विसर्गप्रयत्नावत्मनः परस्परविरोधिनावेकसमये कथं स्यानाम् उच्यते अप्रतिपेधात् । खल्वेकसमये नैकक्रियानिषेध उक्तः, * कर्मादानविसर्गक्रियावत्, उत्पादव्ययक्रियैककालवत्, ध्याने च युगपद्योगत्रयोपदेशादिति ॥ ३७१ ॥ १ण को । २ समयमजु जे । ३ मिह हो को हे त । ४ जहृष्णं तरओ तं तस्स हे को। ण्णं तरती तं तस्स त । णमुक्रतो उतस्स जे ५ स वि जे । स च है । सव ति त ६ सग्गा जे हे को। ७ हणं वि - इति प्रतौ । ८ त्र बाल्यप्रा- इति प्रतौ । ९ प्रथ-स इति प्रतौ । १० होउन त को हे। * चिह्नान्तर्गतः पाठः प्रतौ पुनरावृत्तः । ११ नोवा - इति प्रतौ ।

Page #104

भाषाविचारः। तिविधम्मि सरीरम्मि जीवपएसा हवंति जीवस्स। जेहिं तु गेहति गहणं तो भासइ भासओ भासं ॥८॥३७२।। ओरालियंवेउब्धियआहारओ गेण्हती मुअति भासं ।
सच्चं सच्चामोसं मोसं च असच्चमोसं च ॥९॥३७३॥ तिविध० गाहा । ओरालिय० गाहा । त्रयाणामौदारिकादीनां शरीराणामन्यतमशरीरस्थास्ते खल्वात्मप्रदेशा पैगृह्णाति ग्रहणम्, ग्रहणमिति कृत्यलुटो बहुलमिति वचनात्कर्मकारकं कृत्वा वाग्दव्याण्याह । ततो भाषते भाषां यदि च भापको भवति, औदारिकादिभावेऽपि न यस्मात् सर्वदावभाषक इति ॥३७२-३७३॥
सच्चा हिता सतामिह संतो मुणयो गुणा पदत्था वा। तविवरीता मोसा मीसा जा तदुभयसभावा ॥३७॥ अणधिगता जा तीसु वि सदी च्चिय केवलो' असच्चमुसा । 'एया सभेतलवखणसोदाहरणा जचा सुत्ते ॥३७५॥
सच्चा गाहा । अणधि० गाहा । सद्भ्यो हिता सत्या । तत्र सन्तः साधवो मुनयस्तदुपकारिणी भाष्यमाणा सत्या । अथवा सन्तो मूलोत्तरगुणास्तदनुपघातिनी सत्या । अथवा स्तः पदार्था जीवादयस्तद्धिता तत्प्रत्यायनफला जनपदसत्यादिभेदा सत्येति । तद्विपर.तरूपा क्रोधाश्रितादिभेदा मृषेति। तदुभयस्वभावा वस्त्वेकदेशप्रत्याख्यानफलोत्पन्नमिश्रादिभेदात्सत्यमृपेति । तिसृष्वप्यनधिकृता शब्दमात्रस्वभावा आमन्त्रणादिभेदा असत्यामुपेति । एताश्चतस्रोऽपि सूत्रानुवृत्त्या वक्तव्या इति ॥३७४३७५॥
आह- द्वादशभ्यो योजनेभ्यः परं न शृणोति, मन्दपरिणामत्वाद् द्रव्याणाम्' इत्युक्तम् । अथ किं परतोऽपि द्रव्याणां गतिरस्ति ! यथा च विषयाभ्यन्तरतो नैरन्तर्येण तद्वासनासामर्थ्यमस्ति तद्वत् परतोऽपि · इति ? उच्यते- अस्ति केपाञ्चि दालोकान्तात् । आह यद्येवमतः
कतिहि समरहि" लोगो भासाए णिरंतरं तु होति फुडो । लोगस्स कतिभाए [२६०] कतिभागो होति भासाए ॥१०॥३७६॥ चतुहि" समएहि लोगो भासाए णिरंतरं तु होइ फुडो ।
लोगस्स य चरिमंते चरिमंती होति भासाए ॥११॥३७७॥ , 'मिम वि जी जे । 'रम्मो जी को । २ 'लिवेउ' को । ३ गेण्हइ हे त । ५ सच्चो स्चित। ५ ला त । ६ एसा जे त । ७ सव-इति प्रतौ। ८ अणवि-इति प्रतौ । ५ प्रत्ययेन हला-इति प्रतौ । १० भयस्तदावा-इति प्रतौ । ११ कई हिं को हे। १२ °हिं को है । १३ हि को हे।

Page #105

८२
विशेषावश्यकभाष्ये
कोई मन्दपयत्तो णिसिरति सयलायिं सद्ददव्याई ।
अण्णो तिव्यपयत्तो सो मुंचति भिन्दितुं ताई ॥३७८॥
कतिहि गाहा । चतुहि गाहा । 'कोई गाहा । इह कश्चिन्मन्दप्रयत्नो वक्ता । स खल्वभिन्नान्येव शब्दद्रव्याणि विसृजति, कश्चिच्च महाप्रयत्नः, स खल्वादान-विसर्गप्रयत्नाभ्यां 'भित्वेति ॥३७६-३७७--३७८।। तत्र
गंतुमसंखेज्जाओ अवगाहणवगणा अभिण्णाई। भिज्जति धंसमेन्ति य संखेज्जे जोअणे गंतुं ॥३७९॥
गंतु० गाहा । इह सूत्रमिदम्-"जाई अभिण्णाई णिसिरति" [प्रज्ञार ना पद ११ सू० १६९ ] इत्यादि सर्वमुच्चारणीयम् । अवगाहोऽवगाहनं तदाश्रयक्षेत्रमित्यर्थः । ता हि खल्वसंख्ये या यात्वा भिद्यन्ते । संख्येयानि च योजनानि यात्वा ध्वंस इति । ध्वंसः पुनः पुनः शब्दपरिणामत्याग इति ।।३.०९||
भिण्णाई सुहुमताए अणंतगुणवदिहताइ लोगंत' ।
पावंति पूरयति य भासाए णिरंतरं लोगं ॥३८०॥
भिण्णा० गगहा । सूत्रं "जाई भिण्णाई णिसिरति" [प्रज्ञापना पद ११ सू० १६९] इत्यादि। एवमिह भिन्नानि सूक्ष्मत्वाद बहुत्वाच्चानन्तगुणवृद्ध्या वर्द्धमानानि पट्सु दिक्षु लोकान्तमाप्नुवन्ति । अन्यतश्च तत्पराघातवासनाविशंपात् समुस्तलोकमापूरयन्ति ।।३८०||
जइणसमुग्धातगतीर्य केयि भासंति चतुहि समएहिं ।।
पूरइ सयलो लोगो अण्णे पुण तीहि समएहिं ॥३८१॥
जइण० गाहा । इह केचिजैनसमुद्वातदण्डादिक्रमेण चतुर्भिः समयैरापूर्यते लोक इति मन्यन्ते । अन्ये त्रिभिः समयैः ॥३८१॥ कथं पुनः ! ।
पढमसमए च्चिय जतो मुकाई जति छद्दिसिं ताई ।
वितियसमयम्मि ते च्चिय छेड्डण्डा होन्ति छम्मन्था ॥३८२॥
पढम० गाहा । यतस्तानि प्रथमसमय एव पट्सु "दिश्वनुधावन्ति, द्वितीय समये त एव हि पटै दण्डाश्चतुर्दिशमेकैकशो विक्षिपन्तः षड् मन्थानो भवन्ति ॥३८२।।
मन्थन्तरेहि ततिए समए पुण्णेहिं पूरितो लोगो ।
चतुर्हि समरहिं पूरति लोगंते भासमाणस्स ॥३८३॥
मन्थ० गाहा । तृतीयसमये पृथक् पृथक् तदन्तरालपूरणादापूर्णो लोक इति । चतुर्भिरापूर्यते लोकान्तेऽवस्थितस्य भाषकस्य ॥३८३।। १ कोयि-इति प्रती । २ मिति-इति प्रतौ। ३ "ती को। ४ धसंति को है। ५ संखिको हे। ६ लोगते जे । ७ पाविति त । ८ गइए को हे। ९ छह को हे त । १० दिक्षुनु-इति प्रतों। ११ हि खण्डषण्ड-इति प्रती ।

Page #106

भाषाविचारः । दिसि 'चिट्टितस्स पढमोऽतिगमे ते चेव सेसया तिण्णि । विदिसि हितस्स समया [२६-द्वि.०]पंचातिगमम्मि जं दोण्णि ॥३८४॥
दिसि० गाहा । इह चतसृणां दिशानामन्यतमस्यां लोकनाल्या 'बहिरवस्थितस्यैकसमयेनान्तर्नाडीमनुविशन्ति । त्रयोऽन्ये पूर्ववदण्डादि । विदिग्व्यवस्थितस्यानुश्रेणिगमनाद् द्वाभ्यां समयाभ्यामन्तर्नाडीमनुविशन्ति । शेषं च समयत्रयं पूर्ववदित्येवं पञ्चभिरप्यापूर्यते लोक इति ॥३८४॥
चतुसमयमझगहणे तिपंचगहणं तुलाइमज्झस्स । जध गहणे पंज्जंतगहणं चित्ता य सुत्तगती ॥३८५।।
तु० गाहा । अत्र च किल चतुःसमयमध्यग्रहणात् त्रिपञ्चसमयग्रहणमपि प्रत्येतव्यम् , तुलादिमध्यग्रहणवत् । चित्रा च यतः सूत्रस्य गतिरुपलक्ष्यते ।।३८५।। तद्यथा
कत्थइ देसग्गहणं कथयि चेप्पंति णिरवसेसाई । उक्कमकमजुत्ताई कारणवसतो णिउत्ताई ॥३८६।। चतुसमयविग्गहे सति महल्लवंधम्मि तिसमयो जध वा ।
मोत्तुं तिपंचसमए तध चतुसमओ इध णिवद्धो ॥३८७॥
कत्थइ गाहा । [चतुसमय० गाहा] । यथा वा इह सर्वत्र चतुःसमयविग्रहे सति भगवत्यां महावन्धोद्देशके [अष्टमशतक सू ०] त्रिसमयोपदेशस्तद्वदिहापि त्रिपञ्चसमयसम्भवे सति चतुःसमयोपनिबन्ध इति ॥३८६-३ ८७।।
"लोकस्स व कतिभाए कतिभागो होति भासाए ? [३७६]"ति यदपदिष्टं तदिदमुच्यते
होति असंखेज्जइमे भागे लोगस खेत्तगणिएणं ।
भासअसंखेज्जइमो भागो पढमादिसमएसु ॥३८८॥
होति गाहा । इह लोकस्य क्षेत्रगणितमङ्गीकृत्यासंख्येयभागे भाषायाः समस्तलोकभाषापेक्षया खल्वसंख्येयभागो भवति । त्रिसमयादिना प्रथमादिपु समयेपु स एव । शेपेष्वपि संख्येयगुणोऽसंख्येयगुण इति सम्भवतः । अभिन्नानां त्वसंख्येयभाग एवासंख्येयभाग इति ॥३८८॥ ___ यत्तूक्तम् "लोकस्स य चरिमंते चरिमंतो होति भासाए"[३७७]त्ति तदिदमुच्यते
१ विहिजे हे को। २ नाल्यां यदिर -इति प्रतौ। ३ पज्जतं ग० जे। पजन्तग्ग० को। स पदमबिएस । भासा असंखभागो भयणा सेसेसु समयेस । इति तकोहेसंमतः पाठः । ते प्रथमं प्रती लिखित्वा तदुपरि हरतालं दत्त्वा उपरिमुद्रितानुसार संशोधनं कृतम् ।

Page #107

विशेषावश्यकभाष्ये आपूरितम्मि लोए दोण्ह वि लोगस्स तह य भासाए । चरिमंते चरिमंतो चरिमे समयम्मि सम्वत्थ ॥३८९॥
आपूरि० गाहा । इह त्रयाणामपि त्रिसमयादिकालानां पृथक् पृथक् चरमसमयेष्वापूरित लोकलोकान्ते भाषान्तो भवतीति ॥३८९॥
ण समुग्यातगतीए मीसयसवणं मतं वे डंडम्मि । __ जति तो वि तीहिं पूरति समरहिं जतो पराघातो ॥३९०॥
ण स० गाहा । ये हि जैनसमुद्घातगत्या लोकाऽऽपूरणमिच्छन्ति तेषामूर्ध्वमधश्च व्यापनान्न दण्डकाले शेपदिक्षु मिश्रश्रवणमस्ति । उक्तं चाविशेपेण "भासासमसेढीये सई जं सुणति मासयं सुणती"[३४९]ति । अथ मतमिदं दण्ड एव मिश्रश्रवणं भविष्यति न शेपदिश्विति को दोपः ! यद्येवमतस्त्रिभिरेवापूर्यते लोको न चतुःसमयसम्भवोऽस्ति । कुतः प्रथमसमयादन्यत्र पराघातव्यसद्भावात् । इह दण्डो हि खर्वमधश्च गच्छन्नविशेपेण चतुर्दिशमभ्याहन्ति द्रव्याणि । अतः स द्वितीयसमय एव मन्थानमापादयति । तृतीये हि तदन्तरालान्यापूर्यत इति ॥३९०॥
आह-कथं तर्हि जैनः समुद्घातश्चतुर्भिरापूरयति ? ययेवं शब्दोऽपि स्यात्को दोषः इति ? उच्यते -
जइणे ण पराघातो स जीवजोगो य तेण चतुसमयो ।
हेतू होज्जाहि तेहिं इच्छा कम्मं सभावो वा ॥३९१।। जाणे गाहा । इह जैनस्य स्वरूपेणाऽऽपूरणान्न तत्र पराघातद्रव्यचिन्तास्ति । जीवयापारश्चासावतस्तत्र हेतुरभिप्रायो वा भवेत् कर्म स्वभावो वेति । शब्दद्रव्याणां त्वनुश्रेणिगमनपराघातस्वभावमात्रादन्यो न हेतुरस्ति चतुःसमयतायामिति ॥३९१।।।
___ आह-अचित्तमहास्कन्धस्तर्हि कथं चतुर्भिरापूरयति ? तद्वच्छन्दोऽपि स्यात् । को दोपः ! उच्यते
__ खन्धो वि वीससाए ण पराघातो य तेण चतुसमयो । [२७-म० अध होज्ज पराघातो 'हवेज्जतो सो वि तिसमयियो ॥३९२॥
खंधो विगाहा। अचित्तमहास्कन्धो वैनसत्वाच्चित्रस्वभावोऽपि स्यात् । न चासौ पराघातद्रव्यैरापूरयति । अथ शब्दवत्तत्रापि पराघातद्रव्यव्यापारो भवेदतोऽसावपि त्रिभिरेवापूरयेदिति ॥३५२।।
एगदिसमादिसमए दंडं कातूण चतुहिं पूरेति ।
अण्णे भणंति तं पि य णागमजुत्तिक्खमं होति ॥३९३॥ । दंड को है त । २ तमत्या-इति प्रतौ । ३ श्च धायनात्तडण्ड -इति प्रतौ। १ तेहिं त । ५ व जे । ६ हविज्ज को हे। , दिसिमा त ।

Page #108

मतेः पर्यायाः। एगदि० गाहा । अन्ये मन्यन्ते-प्रथमसमये खल्वेकदिशं शब्दो दण्डमारभते, द्वितीये तत्र मन्थानमेधोदिशि च दण्डम् , तृतीये तदन्तरालापूरणमितरत्र च मन्थानम् , चतुर्थे च तदन्तरालापूरणमिति । अत्रापि नागमो न युक्तिरिति कृत्वोत्सृज्यते । का पत्र युक्तिर्यदनुश्रेणिगमनस्वभावानां पुद्गलानामैकदिशं गमनं स्यात् : वक्तृप्रयत्नप्रेरणात्तन्मुखानुश्रेणिगमनमिति । एवमपि हि वक्तुरनवस्थानाद्विश्रेणिगमनप्रसङ्गोऽपि स्यात् , चतुःसमयाऽनियमश्च पटहादिशब्दानां चेति ॥३९३॥
ईहा अपोह बीमंसा, मग्गणा य गवेसणा । सण्णा सती मती पण्णा, सवं आभिणिबोधियं ॥१२॥३९४।। होइ अपोहोऽवायो, सती धिती, सव्वमेव मति पण्णा। ईहा सेसा, सव्यं इर्दैमाभिणिवोधियं जाण ॥३९५।।
ईहा सिलोगो। होइ गाहा । अपोहग्रहणादवायः, स्मृतिर्धारणा, मतिः प्रति च सर्वमेव, शेपाभिधानानीहा । सर्वमेवेदमाभिनिबोधिकम् , अर्थवचनपर्यायविशेषात् ।। ३९४-३९५ ॥ तत्र
मतिपण्णाभिणिबोधियबुद्धीओ दोन्ति वयणपज्जाया।
जा उग्गहादिसण्णा ते सव्वे अत्थपज्जाया ॥३९६।। मति० गाहा । इह मतिप्रज्ञाभिनिबोधिकवुयो वचनपर्यायाः, समस्तवस्तुप्रत्यायकत्वाद् , अवग्रहादयस्तत्पर्यायवचननानि चैकैकशोऽर्थपर्यायाः, वस्त्वेकदेशगमकत्वात्। अथवा सर्व एवाभिलापा वचनपर्यायाः, अर्थपर्यायास्त्वर्थभेदा एवाभिलाप्या वा सर्व एव वस्तूनामिति ॥३९६||
सव्वं वाभिणिबोधियमिहोग्गहातिवयणेण संगहितं ।
केवलमत्थविसेसं पति भिण्णा ओग्गहादीया ॥३९७॥
सव्वं गाहा । अथवा 'सवं आभिणिबोधियं ति इहावग्रहादिवचनानामन्यतमेनापि समस्तमागृह्यते, केवलं त्वर्थविशेषापेक्षयावग्रहादिभेद इति ॥३९७।। कथम्
उग्गहणमोग्गहो ति य अविसिदमवग्गहो तयं सव्वं ।
ईहा जं मतिचेहा मतिवावारो तयं सव्वं ॥३९॥ १.न्यानमिति ने द-इति प्रतौ । २ ५ इतरत्र च-इति प्रतौ । ३ णान्तर्मु-इति प्रतौ . अबोहो त । ५ इति मानि जे । ६ बुद्धया या 4-इति प्रतौ । ७ उम्ग को है।

Page #109

विशेषावश्यकभाष्ये
उग्गह० गाहा । इहे 'अवग्रहणमवग्रहः' इति कृत्वा यथासो सामान्यस्य नयेहादयोऽपि । यस्य यावत् स्वार्थस्यावग्रहणमित्यतः सर्वमवग्रहः । तथा 'ईह चेष्टायाम्' इति सर्व एवावग्रहादयो मते चेष्टाविशेषा इति सर्वमीहा ॥३९८।। तथा
अवगमणमवायो ति य अत्थावगमो तयं भवति सव्वं । धरणं च धारणं त्ति य तं सव्वं धरणमत्थस्स ॥३९९।।
अव० गाहा । ‘अवगमनमवायः' इति सर्व एवांवग्रहादयः सामान्यादेरर्थविशेषस्यावगमनप्रकारा इति सर्वमवायः । तथा 'धरणं धारणेति' सर्व पवावग्रहादयोऽर्थालम्बनत्वादप्रच्युतिस्वभावा इति सर्वा धारणेति । तथापि त्वालम्बनविशेषविवक्षयाऽवग्रहादिभेदः । स च प्रागपदिष्ट इति ॥३९९॥
तं पुण चतुविधं णेयमेततो तेण जं तदुवयुत्तो ।
आदेसेणं सव्वं दवातिचतुविधं[२७-द्वि] मुणति ॥४००॥ तं पुण गाहा । इह ज्ञेयभेदात् ज्ञानभेदः, घटादिज्ञानवदवग्रहादिभेदति । "तं समासओ चउन्विहं पण्णत्तं तं जहा दवओ० दव्वओ णं आभिणिबोहियणाणी आएसेणं सव्वदव्याई जाणइ ण पासई" [नन्दी सू०५९ ] इत्यादि ।।४००।।
आतेसो त्ति पगारो ओहादेसेण सम्बदव्वाइं ।
धम्मत्थियातियाइं जाणति ण तु सव्व भेतेणं ॥४०१॥ [आतेसो गाहा] । आदेशो नाम प्रकारः । स च सामान्यतो विशेषतश्च । ततः द्रव्यजातिसामान्यादेशेन सर्वव्याणि धर्मास्तिकायादीनि जानीते, न विशेषादेशतो, न सर्वपर्यायादेशत इति यावत् ।।४०१॥
खेत्तं लोगालोगं कालं सम्बद्धमधय 'तिविधं ति । पंचोतइयादीए भावे जं णेयमेवतियं ॥४०२।। आतेसो त्ति व मुत्तं सुतोवलद्धेसु तस्स मतिणाणं ।' पसरति तव्भावणया विणा वि मुत्ताणुसारेण ॥४०३।।
खेत्तं गाहा । आतेसो. गाहा । अथवापदेशः सूत्रं तस्मादादेशादादेशतः सूत्रादित्यर्थः । आह-यदि सूत्रात् कथमाभिनिबोधिकेनेति ? उच्यते-ननु पूर्वमप्येतदुक्तम् अस्य श्रुतोपलब्धेष्वर्थेषु तद्वासनासामर्थ्यात् सूत्रोपयोगनिरपेक्षाऽपि मतिरनुप्रवत्तेत इति ॥४०२-४०३||
१ इहाभाव-इति-प्रतौ । २ वाउत्ति को है। वाओ त्ति त । ३ धारण ति जे त । ५ ज्ञेयमेदात ज्ञानभेदात् ज्ञानभेदो-इति प्रतौ । ५ तिविधो तिजे। तिविधो वित। ६ सुउवल हे। ७ क्तं मस्य-इति प्रती ।

Page #110

૮૭
सत्पदाद्यनुयोगद्वारे तेर्निरूपणम् ।
तस्येदानीमाभिनिबोधिकस्य नवभिरनुयोगद्वारैः सद्भावादिनिरूपणमुच्यते । तद्यथा
संतपतपरूवणता दव्वपमाणं च 'खेत्तफुसणा य । कालो य अन्तरं भाग-भाव अप्पा बहुं चेत्र ||१३||४०४|| संतन्ति विजमाणं एतरस पदस्स जा परूवणता । गतिति त्थु संतपतपरूवणा सा तु ॥४०५॥
संतप० गाहा [संत० गाहा ] इह सदिति विद्यमानमुच्यते । सच्च तत्पदं च सत्पदम्, तस्य प्ररूपणं सत्पदप्ररूपणं तस्य भावः सत्पदप्ररूपणता, साऽस्याभिनिबोधकस्य । सत्पदरूपगं तावत् । गत्यादिषु द्वारेप्यनुगन्तव्यमिति ॥ ४०४-४०५॥ जीवस य जं सन्तं जम्हा तं तेहि तेसु वा पैंडति । तो संतस्स पदाई ताई तेसू परूवणता ॥ १०६ ॥
जीवस गाहा । अथवा जीव्य यत्सत् तत् तैस्तेषु वा यतः पद्यतेऽनुगम्यते अस्तानि सतः पदानि सत्पदादीनि गत्यादीनि तैस्तेषु वास्याभिनिबोधिकस्य निरूपणमिति ॥ ४०६ ॥ तानि च
गति- इन्दिय कार्य जोगे वेते कसाय-लेसामुँ । सम्मत्त - णाणदंसण-संयत उपयोग आहारे ॥ १४ ॥ ४०७ || भासक परित्त - पज्जत - मुहुमसण्णी य मँवियचरिमे य । पुत्रपत्रिष्णए या पडिवज्जंते य मग्गणता || १५ ||४०८||
गति० गाहा । [ भासक गाहा । एतेषु गव्यादिष्वाभि [[न] बोधिकस्य सम्भवतः सम्प्रति प्रतिपद्यमानाः पूर्वप्रतिपन्नाः तदुभयमभावश्चेति विचिन्त्यते ॥ ४०७-४०८||

तत्रयेषु सर्वथैवाभावस्त इमे --
"एगेन्दियजातीओं सम्मामिच्छो य जो य स [ २८ - प्र ]ण्णू | अपरितो' अभव्या अचरिमा य एते सता सुण्णा ॥ ४०९ ॥
एगिंदि ० • गाहा । इह यावान केन्द्रियजातीयः -- तद्यथेन्द्रियद्वारे तावदेकेन्द्रिय एव, कायद्वारे च पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतयः सूक्ष्मा इत्यादि; सम्यग्मिथ्यादृष्टिः; यावाँश्च सर्वज्ञास्तद्यथा गतौ सिद्धः, इन्द्रियातीन्द्रियः एवमकायः, अयोगः, अलेश्यः केवलज्ञानी, केवलदर्शनी, नोसंयतः, नोपरित्तः, नोपर्याप्तः, नोसूक्ष्मः, नोसंज़ी, नोभव्य इति यश्चापरित्तः;
१ खितं को है । २ णं पदस्स एतस्स जा त । ३ गइयाईसु है । ४ पयति को है । | तेसु को है त । ६ "ते ननु' इति प्रतौ । ७ लेसा य । त । ८ संजतमुख त । ९ य होइ बचरिमे जे । १० एगि को है । ११ 'ताभव्वा जे 'ताय अभ को ।

Page #111

विशेषावश्यकभाष्ये अभव्यः: अचरम चेत्येते नित्यमाभिनिबोधिक शून्याः, न प्रतिपद्यमानाः, पूर्वप्रतिपत्ता(न्नाः) इत्यर्थः ॥४०९||
*वियलाऽविसुद्धलेस्सा मणपज्जवणाणिणो अणाहारा।
अस्सण्णी अणगारोवयोगिणो पुवपडिवण्णा ॥४१०॥ वियलागाहा । इह विकलेन्द्रिया द्वीन्द्रियादयः, अविशुद्धलेश्याँस्तु भावलेश्यामङ्गीकृत्य कृष्णनीलकापोतलेझ्याः, मनःपर्यायज्ञानिनः, अनाहारकाः, [संज्ञिनः, अनाकारोपयोगिनश्च पूर्वप्रतिपन्नः एव स्युर्न प्रतिपद्यमानाः ॥४१०॥
. संसा पुचपवण्णा णियमा पडिवज्जमाणया भइता।
भयणा पुव्वपवण्णा अकसायाऽवेतया होन्ति ।।४११॥
संसा गाहा । उक्तेभ्योऽनुक्ताः शेपास्तद्यथा गतौ नारकादयः, इन्द्रिये पञ्चेद्रियाः, काये त्रसकायिका इत्येवमादयः पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः, प्रतिपद्यमानास्तु भजनीयाः स्युन वेति । अकपायाश्च अवेदकाश्च छमस्थाः पूर्वप्रपन्ना न के वलिन इति ॥४११॥
सम्मत्तणाणरहितस्स णाणमुप्पज्जति त्ति ववहारो।
णेच्छइयणयो भासति उप्पज्जइ तेहि सहितस्स ॥४१२॥
सम्मत्त० गाहा । व्यवहारनयोऽभिमन्यते मिध्यादृष्टेरज्ञस्य च ज्ञानमुत्पद्यते, निश्चयनयः सम्यग्दृष्टेजस्य चेति ॥४१२॥
ववहारमतं जातं ण जायते भावतो कतघडो न ।
अधवा कतं पि कज्जति कज्जतु णिच्चं ण य समत्ती ॥४१३।
ववगाहा । तत्र व्यवहारमतमिदम्-म जातं जायते, भावात् विद्यमानत्वादित्यर्थः, चिरन्तनघटवत । अथ वृतमपि क्रियते; नित्यं क्रियाप्रसङ्गः, कार्यस्यापरिसमाप्तिप्रसङ्गश्च ॥४१३॥
किरियावफल्लं "पि अ पुनमभूतं च दीसते होन्तं ।
दीसति दीहो य जतो किरियाकालो घडातीणं ॥४१४॥
किरिया० गाहा । नित्यजातत्वाच्च का कार्यस्य क्रिया ? [क्रिया) वैफल्यप्रसङ्गः, प्रत्यक्षविरोधश्च. यतः पिण्डायवस्थायामभूतं घटादिकार्य पश्चाद्भवदुपलभ्यते, दीर्धश्च" सूत्रचक्रपिण्डादानादिक्रियाकालो लक्ष्यते घटादीनाम् ॥४१४॥ १ 'कः शं इति प्रता। २वियला अविसुद्धलेसा को ह। ३ असण्णी हे। ४ श्यास्वभा - इति प्रतो। ५ तहि को है। वेफल्लं को है। चिय को हे त। ८°श्च सूत्रं तु धोरणादा-इहि-प्रतौ।

Page #112

८९
सम्यग्नानोत्पत्तिविषये व्यवहारनिश्चयनयो । णारंभे च्चिय दीसती ण सिवादद्धाय' दीसति तदंते । इय ण सवणातिकाले णाणं जुत्तं तदंतम्मि ॥४१५॥
णारंभे गाहा । यदि च विद्यमानमेव कार्यमुत्पयेतातस्तदारम्भकाल एवोपलभ्येत । न चारम्भसमय एवोपलभ्यते घटादिकार्यम् , न शिवकाले, तदन्ते तूपलभ्यते यतस्तस्मान्न श्रवणादिक्रियाकाले मतिज्ञानमस्ति तस्क्रियापरिसमाप्त्यनन्तरं तु युक्तं घटवदिति ॥४१५॥
णेच्छइयो णाऽनातं जाति अभावत्ततो खपुष्पं व । अर्थैव अजातं जायति जायतु तो खरविसाणं पि॥४१६॥
णेच्छइयो गाहा । आह नैश्चयिकनयः--नन्वेतत्समानम्-अजातमपि न जायते खल्वभावत्वात् , खपुष्पवत् । अथाजातमपि जायेत खरविपाणमपि जायतामिति ॥४१६॥
णिच्चकिरियादिदोसा गणु [२८-द्वि०] तुल्ला असति कतरंगा वा ।
पुबमभूतं च ण ते दीसती किं खरविसाणं पि॥४१७॥
पिच्च० गाहा । नित्यक्रिया-कार्याऽपरिसमाप्ति-क्रियावैफल्यदोषाश्च नन्वसति समाना:, कष्टतरा वा स्युः, अत्यन्ताभावात् खरविषाणवत् । विद्यमाने तु पर्यायविशेषणात् क्रियादिव्यपदेशोऽपि स्यात्, यथा काशं कुरु पादं कुरु पृष्ठं कुर्विति । नायं खरविषाणे विधिरस्ति । यदि च प्रागभृतं सर्वथा पश्चादुपलभ्यते ततः खरविषाणमपि किन्नोपलभ्यते ।।४१७॥
पतिसमयुप्पण्णाणं परोप्परविलक्खणाण सुबहणं ।
दीहो किरियाकालो जति दीसति किं त्थं कुंभस्स ॥४१८॥
पति० गाहा । इह प्रतिसमयोत्पन्नानां परस्परविलक्षणानां मृदादानादिक्रियाणां पिण्डशिर्वकादिकार्याणां चासङ्ख्येयाणां यदि द्राधीयान् क्रियाकाल उपलक्ष्यते किमत्र कुम्भस्येति ॥४१८॥
अण्णारंभे अण्णं किंधे दीसेतु जध घडो पडारंभे ।
सिवगादयो ण घडओ किध दीसतुं सो तदद्धाए ॥४१९॥ • °द्धाए दो को हे त। • जाय अभा' को हे। ३ अह च को है । ४ कट्ठतुर त । ५. °मानात्क-इति प्रती । ६ मउप्प को हे। ७ कि च कुं हे। ८ शव-इति प्रतौ। ९ कह को हे। १० दोसइ को हेत।
१२

Page #113

विशेषावश्यकभाष्ये
अण्णा • गाहा । यच्चोच्यते - किमारम्भसमय एव नोपलभ्यते इति ? नैवासाविष्टस्थारम्भकाल इति कथमन्यदन्यारम्भे भविष्यति, यथा घटः पटारम्भ इति । यस्य चासा[वा]रम्भकालस्तदारब्धमेवेति । यच्चोच्यते न शिवकादिकाले लक्ष्यत इति । यत एवासौ शिवकादिकालस्तत एव न तत्र घटो युज्यते ||४१९||
ननूक्तम् - अन्यकाले न युक्तमिति, यच्चापदिश्यते यतोऽन्त्यसमय एवोपलभ्यते नान्यत्रातः स खलु भूतः क्रियत इति । अत्रोच्यते
अंते च्चिय आरो जति दीसति तम्मि चेत्र को दोसो । अकतं व संपति गते कि कीरतु किध व एस्सैम्मि ||२०|| अंते गाहा । - इह योsन्त्यसमय एवारख्धो यदि तत्रैवोपलभ्यते को दोषः ? समयस्य च निरवयवत्वादारम्यमाण एवारब्ध इति । यदि च न सम्प्रतिसमय एव क्रियमाणमेव कृतमिति कथं तदतीतेऽनागते वा क्रियेत, तयोरभावत्वात् खरविषाणवत् । स्यान्मतिः - सम्प्रतिसमैयः क्रियमाणकालोऽनन्तरस्तु कृतकाल: । न च क्रियमा णमस्तीत्यकृतं क्रियत इति । तत्रेदं त्वमसि प्रष्टव्यः किं भवतः क्रियया क्रियते अन्यथेति : यदि क्रियया कथमसावन्यवान्यत्र [च] कृतम् : न ह्यन्यत्र च्छेद [न] मन्यत्र च्छित्तिरिति । क्रियोपरमे [ ए ]व च कृतम्, न क्रियाकाल इति क्रिया हि कार्यस्य विनहेतुः स्यात् । क्रियामन्तरेण चेत् क्रियते, सर्व कृतकप्रसङ्गः, क्रियावैफल्यं चेति ॥४२० ॥
९०
पतिसमयकज्ज कोडीणिरवेक्खा घडगताभिलासोऽर्सि । पतिसमयकज्जकालं धूलम घडम्म लाएसि ||४२१ |
पति० [० गाहा । इह यदपदिश्यते - [आ] रम्भकाल एवोपलभ्येते इति । तत्र ननु प्रतिसमर्थं यद्यस्मिन्नारभ्यते तत्तत्रोपलभ्यते । एवमनुभवतस्तत्रौऽपरितोषोऽस्ति, घटगताभिलाषित्वात् यदतिस्थूलमते ! समय संख्येवकार्यकोटी कालमेकत्र घटे लगयति ॥ ४२१ ॥ को चरिमसमयणियमो पढमे च्चिय तो ण कीरते कन्जं । णाकारणं ति कज्जं तं चेवं तम्मि से समए ॥ ४२२ ||
93
को गाहा । आह-यदि प्रतिसमयमेवान्यच्चान्यच्च कार्यमारभ्यते, ततः कोऽयं नियमोऽवश्यमन्त्यसमय एवाख्यमीप्सितेन घटादिना, न पुनरादिकार्यवत् प्रथमसमय एवारभ्यत इति उच्यते नाकारणं कार्यमुत्पद्यत इति प्रतिसमयमुत्पत्तिमतां पूर्वं कार्य१ नैव । साविष्वस्या - इति प्रतौ । २ अन्ति च्चिय को है । ३ कीरइ को है । ४ एस को हे । ५ मयं इति प्रतौ। ६ पृ- इति प्रतौ । ७ रवि को हे। सित। ९भ्यते इति प्रतौ । प - इति प्रतौ । १२ च्चिय जं न दीसए कज्जं । त ।
८
१० तत्त्रतिप्र - इति प्रतौ । ११

Page #114

अनुयोगद्वारे द्रव्यप्रमाणम् ।
मुत्तरोत्तरस्य कारणीभवति तदुत्तरं च प्रकार्यमिव्यतोऽभिलपितस्य घटादेरुपान्त्ये समये कारणमुत्पद्यते तदेवान्तसमये तत्पर्यायेणोपरमादुपरतं भवति, घटादिकार्यं चोत्थमानमु-' नं भवतीत्येवं सर्वत्र ||४२२ ॥
पाणि गाणं जति तो सो कस्स होउ उप्पाओ ? | तमि थे जति अगाणं तो णाणं कम्मि कालम्मि ? ॥४२३॥ उप्पा० गाधा । इह यदि ज्ञानोत्पादेऽपि न ज्ञानमतः कस्यासावुत्पादः ? न ह्यविद्यमानस्य खरविषाणस्योत्पादो युक्तः । यदि चोत्पादे खल्वज्ञानमतः कुत्र ज्ञानमस्तु [न] स्यादुत्पादोपरम इति । ननृक्कमन्यत्रोत्पादोऽप्यत्र चोत्पन्नमित्यादिविरुद्धमिति ||४२३||
को व रावणातिकाले उप्पातो जम्मि होज्ज से णाणं ।
गाणं च तदुप्पातोय दो वि [२९ प्र० ] चरिमम्मि समयम्मि || ४२४ ॥ * को गाहा । यच्चोच्यते — श्रवणादिकाले न ज्ञानमस्ति तदन्ते तु युक्तमिति । न ब्रूमः श्रवणादिकाले विज्ञानमिति, ज्ञानोत्पत्तिकाले तु ज्ञानगिति ब्रूमः । आह-न तु श्रवणादय एव ज्ञानोत्पत्तिकाल * इति । व्यंते यत एव स श्रवणादीनामुत्पत्तिकालः* तत एव न ज्ञानरण । तकाले हि तत्पत्तिरेव स्यात् । किमत्र ज्ञानस्य ! यत्तूक्तं 'श्रवणादीनां ज्ञानमन्ते युक्तं ' तत्सम्यैमेव । वयमध्येनमेव ब्रूमः - श्रवणादीनामन्त्या गय एव ज्ञानोत्पादश्च ज्ञानं चेति ॥ ४२४ ॥
९१
।
भैंसासलद्धिओ लभति भासमाणो अभासमाणो पुव्त्रपडिवण्णओ या उभयं पि अलद्धिए णत्थि || ४२५ || भासा० गाहा । सत्पद प्ररूपणाभिहिता ॥ ४२५ ॥
द्रव्यप्रमाणमिदानीम् । तत्र—
किमिहाभिणिवोधियणाणिजीवदव्वप्यमाणमिह सगए ।
पडिवज्जेज्जंतु ण वा पंडिवज्जि जहण्णओ एनी ||४२६ ॥ किमिहा० गाहा । किमिहाभिनिबोधिकज्ञानपरिणामापन्नानामात्मद्रव्याणां परिमाणमस्मिन् समये ? उच्यते-- प्रतिपद्येरन्न वा । प्रतिपत्तौ " तु जघन्येनैकः ॥ ४२६ ॥

१ होइ को हे । २ व जेवित । ३ अप्पाणं त । ४ कालो को हे त । ५ दार त । * एतच्चिहान्तर्गतः पाठोत्र आवृत्तः प्रतौ । ६ "म्यग्भावेयमध्ये - इति प्रतौ । ७ नास्तीयं गाथा तप्रतौ । ८ मिगस को हे त । ९ पज्झति जे । पडिवज्ज को । पडिवज्ने हे । १० किमिनाभि - इति प्रतौ ११ पन्नो तु इति प्रत ।

Page #115

विशेषावश्यकभाष्ये खेत्तपलिओवमासंखभाग उकोसतो पवज्जेज्जा । पुवपवण्णा दोमु वि पलितासंखेज्जतिमाओ ॥४२७॥
खेत्त० गाहा । उत्कृष्टतः क्षेत्रप-योपमासंख्येयभागः प्रतिपयेत, पूर्वप्रपन्ना जघन्येनोत्कृप्टेन च पयोपमासंग्ट्येयभाग एव ।।४२७||
खेत्तं हवेज्ज चोईसभागा सत्तोवरिं अधे पंच ।
लियागतीय विग्गहगतस्स गमणेऽधवाऽऽगमणे ॥४२८॥
खेतं गाहा। मतिज्ञानं 'कियति क्षेत्रे भवेत् ! ऊर्ध्वमलिकागत्या गच्छतः सर्वार्थसिद्धिमागच्छतो वा मतिज्ञानिनश्चतुर्दशभागाः सप्त, अधः पञ्च षष्ठी गच्छतः प्रत्यागच्छतो वेति । न परमस्ति ।।१२८|| यतः
आगमणं पि णिसिद्धं चरिमातो एन्ति जन्तिरिक्खेसु ।
सुरणारगा य सम्मौदिट्ठी जं ऐन्ति मणुएसु ॥४२९॥"
आग० गाहा । न सम्यग्दृष्टेः सप्तमी गमनमुक्तमागमनं वा, यतस्तस्यास्तिर्यक्षु प्रत्यागतिर्यतश्च देवनारकाः सम्यग्दृष्टयो मनुष्येपूपप(पृत्ष)यन्त इति ॥४२९।।
अवगाहणातिरित्तं पि फुसति वाहिं जधाऽणुणोऽभिहितं ।
एगपतेसं खेत्तं सत्तपतेसा य से फुसणा ॥४३०॥
अव० गाहा । इह यत्रावगाहस्तक्षेत्रमुच्यते । अवगाहनातोऽतिरिक्तमपि स्पृशति बाह्यतः । क्षेत्रस्पर्शनयोरयं विशेषः-. यथैकपरमाणोरेकप्रदेश क्षेत्रं सप्तप्रदेश स्पर्शनमिति ।।४३०॥
अधवा जत्थोगाढो तं खेत्तं विग्गहे मता फुसणा । खेत्तं च देहमेत्तं संचरतो होति से फुसणा ॥४३१॥ होन्ति असंखेज्जगुणा णाणाजीवाण खेत्तफुसणाओ । दारं । [२९-द्वि०]एककस्स वे गाण व उवओगंतोमुहुत्तो हुँ ॥४३२।।
अथवा गाहा । होन्ति गाहा । एकजीवक्षेत्रस्पर्शनाभ्यां सर्वमतिज्ञानिनामसंख्येयगुणाः एकस्यानेकेषां वोपयोगतत्कालोऽन्तर्मुहूर्तम् ॥४३१-४३२।। १ नईभा को हे। २ दारं त । ३ चोदस को हे। ५ इलि को हे। ५ गईए वि को हे । गतोए बग्ग त । ६ नं हि यति-इति प्रतौ । ७ पञ्चसप्ति ग° इति प्रतो । ८ माउ एइ हे। माओ एइ को। मातो एइ त। ९ गाओ सम्महि त। १० सम्मद्दि को हे। ११ यति को हे। १२ दारं त। १३ होइ त । १४ एगस्स को हे। १५ स्स अणे को हे त । १६ हुत्ताओ ॥ को है।

Page #116

शेषानुयोगद्वारैर्मतेनिरूपणम् । लद्धी वि जहण्णेणं एक्कस्सेवं परा इमा होति । अध सागरोवमाइं छावहिं सातिरेगाई ॥४३३॥ दो वारे विजयांदिसु गतस्स तिण्णच्चुतेऽधवा ताई। अतिरेगं गरभवियं णाणाजीवाण सव्वद्धं ॥४३४॥ एगस्स जहण्णेणं अन्तरमन्तोमुद्दत्तमुक्कोसं । पोग्गलपरियट्टेद्धं देसूणं दोसबहुलस्स ॥४३५।। जमसुण्णं तेहि ततो णाणाजीवाणमन्तरं णत्थि ।दारं । मतिणाणी सेसाणं जीवाणमणन्तभागम्मि ।।४३६।। भावे खयोवसमिए मतिणाणं णत्थि सेसभावेसु । दारं। थोवा मतिणाणवितों सेसा जीवा अणंतगुणा ॥४३७॥
हत्थतो विसेसो भागप्पवहूण तेण तस्सेव । पडिवज्जमाणपडिवर्णंयाणमप्पावहुँ जुत्तं ॥४३८।।
लद्धी गाहा । दो वा० गाहा । एगस्स गाहा । जम गाहा । भावे गाहा । णेह० गाहा । नेहाऽर्थतो भागाल्पबहुत्वयोविंशेप इत्यतः पुनरुक्तादिप्रसङ्गपरिहारार्थमिदमारभ्यतेऽल्पबहुत्वम्- ॥४३३-४३८॥
थोवा पवज्जमाणा असंखगुणिता पवण्णय जहण्णा ।
उक्कोसपतंपवण्णा होन्ति विसेसाधिया तत्तो ॥४३९॥
थोत्रा गाहा । स्तोका मतिज्ञानिनोऽस्मिन् समये प्रपद्यमानाः, पूर्वप्रतिपन्ना जघन्यपदिनस्तेभ्यः एवासंख्येयगुणाः, उत्कृष्ट पदिनस्तेभ्यो विशेषाधिकाः ।।४३९।।
अधवा मतिणाणीणं सेसैयणाणीहि णाणरहितेहिं । [३०-०] कज्ज सहोभएहि य अधवा गच्चादिभेतेण ॥४४०॥
___आभिणिवोधियं समत्तं ॥ अथवा गाहा । अथ मतिज्ञा निनां शेषज्ञानिभिः सहाल्पबहुत्वम् , एवमज्ञानिभिरुभयैश्च पृथग्वक्तव्यम् । अथवा गत्यादिभेदेन तद्यथा नारकाणां तिरश्चां मनुष्याणां देवानां च मतिज्ञानिनां केऽपा बहवो वेति । स्तोका मनुष्याः, नारकास्तेभ्योऽसङ्ख्ययगुणाः, ततः तिर्यञ्चः देवा इत्येवं सर्वत्र सम्भवतोऽभिधेया इति ॥४४०॥ १ एग को हे । २ 'याईसु को हे । ३ च्चुए अहव ताई को है त । ४ दारं त । ५ "रिघट्ट जे । ६ तेहिं को है । ७ विऊ को है । 2 vणगाण' को हे । ९ °सए य पर्व हे । 'सए पव' को । १० सेसं गा जे । ११ गव्वादि जे । गइयादि त । १२ केवलं जे प्रतौ ।

Page #117

विशेषावश्यकभाष्ये लक्खणविधाणविसयाणयोगदारेहिं वण्णिता बुद्धी ।
तदणंतरमुद्दिष्टुं सुतणाणमतो परूवेस्सं ॥४४१॥
लक्खण० गाहा । इह लक्षणतो विधानतो विषयतोऽनुयोगद्वारतश्च बुद्धिरभिहिता । तदन्तरोदिष्टं श्रुतज्ञानमिदानी प्ररूपयिष्यामः ।।४४१॥
पत्तेयमक्खराई अक्खरसंजोग जत्तिया लोए । एवतिया पगडीओ सुअणाणे होन्ति णातव्वा ॥१६॥४४२॥ संजुत्ताऽसंजुत्ताण ताणमेकैक्खरादिसंजोगा।
होन्ति अणन्ता तत्थ वि 'एकेकोऽणन्तपज्जाओ ॥४४३॥ पत्तेय० गाहा । संजुत्ता० गाहा । इहाऽकारादीनामक्षराणामसंयुक्तानां युक्तानां चैकद्वित्रिसंयोगादयोऽनन्ताः संयोगास्तत्रापि चैकैकोऽनन्तपर्यायः ॥४४२-४४३॥
'संखेज्जरखरयोगा होन्ति अणंता कधं जमभिधेयं ।
पंचस्थिकारागोयरमण्णोण्णविलक्षणमणतं ॥४४४॥
संखेज० गाहा । आह-कथं संख्येयानामकारादीनामनन्ताः संयोगा इति ? उच्यते--अभिधेयस्यानन्तत्वात् , अन्योऽन्यविलक्षणत्वाच्च ॥४४४॥ तद्यथा
अणुतो पदेसबुड्ढीए भिण्णरूवाई धुवमणंताई ।
जं कमसो दबाई हवन्ति भिण्णाभिधाणाई ॥४४५॥
अणुतो गाहा । इह परमाणुतस्तावत् खल्वेकैकप्रदेशपरिवृद्धयाऽनन्तद्रव्यताऽन्योन्यभिन्नलक्षणता चेत्यतोऽभिधेयभेदादभिधानभेदः । तद्यथा परमाणुदिप्रदेशिकः त्रिप्रदेशिक इत्यादि यावदनन्तप्रदेशिक इति । एकैकत्रापि चानेकाभिधानसम्भवः । तद्यथा-- अणुर्निरंशो निर्भेदो निरवयवो निःप्रदेशोऽप्रदेश इत्यादि । तथा द्वयणुकं(कः) द्विप्रदेशाद् द्विभेदो द्वयवयव इत्यादि सर्वद्रव्यपर्यायेष्वायोजनीयमित्येवं यतोऽभिधेयमनन्तमनेकरूपं चेत्यतः ।।४४५||
तेणाभिधाणमाणं अभिधेयाणंतपज्जवसमाणं ।
[३०-द्वि]जं च मुतम्मि वि भणितं अणंतगमपज्जयं सुत्तं ॥४४६॥ - तेणाभि० गाहा । तेन हेतुनाऽकारादि संयोगाभिधानपरिमाणमभिधेयानन्तपर्यायप्रमाणतुल्यमिति, यतश्च सूत्रेऽप्युक्तम्- "अणंता गमा अणंता पञ्जव ति" [ नन्दी सू० ८७ ] ॥४४६॥
कत्तो में 'वंणेतुं सत्ती सुतणाणसव्यपगदीओ ।
चोइसविधणिक्खेवं सुतणाणे यावि वोच्छामि ॥१७॥४४७॥ १ 'विस्सं हे को। २ तिया सुअणाणे पगडि ओ होति त । ३ 'मेकक्ख को है । एक्केको है। ५ इहाककरा-इति प्रती ६ चो० सं जे । संखि को हे । ७०ईह हव है। ८ वण्णे को हेत।

Page #118

श्रुतक्षानविवरणम् । पयडि त्ति जो तसो हेतू वा रस तस्त्र भावो वा ।
ते याणंता सव्वे ततो ण तीरंति ॥४४८॥
कत्तो मे गाहा । पयडि गाहा । इह प्रकृतिरंशो भेद इत्यनन्तरम् , अथवा प्रकृतिर्हेतुः कारणम्, अथवा प्रकृतिः स्वभावः स्वरूपमिति ! श्रुतस्य च प्रकृतयोंशाः स्वभावाश्चानन्तास्तदन्तर्वाह्यनिमित्तापेक्षया च हेतव इत्यतस्ते न शक्यन्ते सर्वेऽभिधातुमिति ॥४४७-४४८||
जावंतो वयणपधा मुताणुसारेण केइ लभंति ।
ते सव्वे सुतणाणं ते याणंता मतिविसेसा ॥४४९॥
जावंतो गाहा । इह ये श्रुतग्रन्थानुसारिणो मतिविशेषास्ते हि सर्व एव श्रुतमित्युक्तं प्राक् , तद्यथा " ते वि य मताविससे सुयणाणभंतरे जाण" [१४२]।।४४९।।
उकोसयसुतणाणी वि जाणमाणो वि तेऽभिलप्पे वि ।
ण तरति सव्वे वोनुं ग पहुप्पति जेण कालो से ॥४५०।। उको० गाहा । इह तानुत्कृष्टश्रुतो जानानोऽभिलाप्यानपि सर्वान् [न] भाषते, अनन्तत्वात् , परिमितत्वाच्चायुपः, क्रमवर्तिनीत्वाद् वाच इति ॥४५०॥
णाणम्मि सुते चोइसविधं चसद्देण तव सुतण्णाणे ।
अविसदेणुभयम्मि वि किंचि जधासंभवं वोच्छं ॥४५१।।
णाण० गाहा । 'चोइसविधणिक्खेवं सुतणाणे यावि" [४४७]ति श्रुतज्ञाने च, चशब्दाच्छुताज्ञाने च, अपिशव्दादुभयत्र च । तत्र श्रुतज्ञाने सम्यक्श्रुतादि[ज्ञाने], श्रुताज्ञाने उभयत्र दर्शनपरिग्रहविशेषादक्षरानझरश्रुतादि ।।४५१॥ .
अक्खर सण्णी सम्मं सादीयं खलु सपज्जवसितं च । गमियं अंगपविहं सत्त वि एते सपडिवक्खा १८॥४५२।। ण क्खरति अणुवयोगे वि अक्खरं सो य चेतणाभावो ।
अविसुद्धणयाण मतं सुद्धणयाणक्खरं चेव ॥४५३॥
अक्खर० गाहा । ण क्खर० गाहा । 'क्षर सञ्चरणे' न क्षरतीयक्षरम् , न प्रच्यवतेऽनुपयोगेऽपीत्यर्थः । तच्च ज्ञानं चेतनेत्यर्थः, नैगमादीनामशुद्धानाम् , क्षरमृजुसूत्रादीनाम् । ॥४५२-४५३॥ कथं पुनः । १०. समुयन्नाणी को हे । २ तध सुतं णाणे जे। तह य अन्नाणे को हे। ३ साइयं को
अणुयोगे त । ५ भावा त।। .याणं क्ल. त ।

Page #119

९६
विशेषावश्यकभाष्ये
उवयोगे' च्चिय णाणं सुद्धा इच्छंति [ ३१ - प्र० ] जंण तव्त्रिरहे । उप्पातभंगुरा वा जं तेसिं सव्वपज्जाया ||४५४ ॥
उ० गाहा । यत उपयोग एव ज्ञानमेषां नानुपयोगे । यतो वानुसमयमुत्यादि भङ्गुरं च सर्वमिति । अशुद्धानामनुपयोगेऽपि ज्ञानम्, अवस्थितं च यतः सर्वमिति । एवं तावदभिलापहेतोर्विज्ञानस्याक्षरता विनाशिता च ॥४५४॥
अभिलप्पा विय अत्था सव्वे दव्वद्वतायें जं णिच्चा । पज्जाएणाणिच्चा तेण वखरअक्रा चेयं ॥ ४५५ ।। अस्लि० गाहा । अभिलाप्या अपि हि द्रव्यपर्यायार्थिकाभिप्रायादेवधर्माण
एवेति ॥ ४५५ || आह
* एवं सव्वं चिय पाणमक्खरं जमविसेसितं सुत्ते । अविद्धयमते को सुतणाणे पतिविसेसो ॥ ४५६ ॥
एवं गाहा । एवं सर्वमेव हि ज्ञानमक्षरमयमविशेषतो यतः सूत्रेऽभिहितम् - " सव्वजीवाणं पि य णं अक्खरस्स अनंतभागो णिच्चुग्घाडियओ" [ नन्दी सू० ७७] त्ति । तथा च सर्वभावानामक्षरत्वमशुद्धानाम् । अथ श्रुते कोऽतिशय विशेषो यत्तदेवाक्षरमिति ? || ४५६ ॥ उच्यते
“जति विहु सव्वं चि णाणमक्खरं तघ वि रूढितो वणें । भणति अक्खरमियरा ण खरति सव्वं सभावातो ||४५७ ॥ जति विगाहा । इह यद्यप्यविशेपेण ज्ञानमक्षरं सर्वभावाश्च तथापि हि रूदिविशेषाद्वर्णाक्षरमुच्यते पङ्कजवत् । ||४५७॥
afoणज्जति जेणत्थो चित्तं वण्णेण वाऽधवा दव्वं ।
वणिज्जति दाइज्जति भण्णति तेणक्खरं चणे ॥ ४५८ ॥ वणिज्ज० गाहा । वर्ण्यते येन अभिधेयोऽर्थ इति वर्णः चित्रवर्णनवत् । अथवा द्रव्यगुणविशेषवर्णवत् वर्ण्यत निरूप्यते तेन वर्णोऽक्षरमिति ||४५८|| अक्खरसरणेण सरा वंजणमवि वंजणेण अत्थस्स ।
अत्थे खरति ण य जेण खिज्जते" अक्खरं तेणं ॥ ४५९॥ अक्खर • गाहा । अक्षराणीति व्यञ्जनान्याह । 'स्वृ शब्दोपतापयोः' अक्षरस्वरणात् स्वराः, अक्षरसंशब्दनादित्यर्थः || ४५९ || किमुक्तं भवति !

१
वि य को है । २ 'ताइ जंत । "ट्टियाए जं को हे। ३ चेव को हे त । ४ चो एवं जे । ५ आ० प्रति त । ६ वष्णो को हे, ७ वष्णो को हे । ८ 'ते तेन नाभि - इति प्रतौ । ९ 'ति जेण ण य खि त । १० खिज्जइ त है । खिज्जई को ।

Page #120

अक्षरश्रुतविचारः।
मुद्धा वि सरंति सयं सारंति य वंजणाई जं तेणं । होन्ति सरा' ण कताइ वि [३१-द्वि०] तेहि विणा वंजणं सरति ॥४६०॥
मुद्धा गाहा । यतः शुद्धा "अकारादयः स्वरति(न्ति) अर्थान् संशब्दयति(न्ति), व्यञ्जनानि च स्वरयन्ति, न कदाचिदपि तानन्तरेण व्यञ्जनस्वरणमस्तीत्यतः स्वरा इति । अथवा अक्षरमिति चैतन्यमाह । तत्स्वरणात् स्वराः, तत्संशब्दनादित्यर्थः, यतो नानभिहितेऽन्तर्विज्ञानव्यक्तिरस्तीति ॥४६॥
वंजिजति जेणत्यो घडो व्य दीवेण वंजणं तो तं ।
अत्थं पारण सरा बंजन्ति ण. केवला जेणं ॥४६१॥ वंजि० गाहा । व्यन्यतेऽनेनार्थः प्रदीपेव घट इति व्यञ्जनम्, बाह्यार्थः व्यञ्जभैरवाभिव्यम्यते । नापनीतव्यञ्जनमभिधानमर्थप्रत्यायनायालं दृष्टम् , तद्यथा सम्यग्दर्शनज्ञान-चारित्राणीति अ अ अ अ अ आ अ आ इ आ ई इ स्वरास्तु केवलाः स्वार्थमेवाभिव्यञ्जयन्ति न बाह्यम् , अन्यत्र संज्ञाभिधानात् , प्राकृताभिधानाद्वा, तद्यथा अ इ आ आ इ आ वेत्यादि । अक्षरस्य नैरुक्तमभिधानमिदमर्थात् क्षरत्यतः क्षरं स्वयं च न क्षरतीत्यक्षरमिति ॥४६१॥
तं सण्णा-बंजण-लद्धिसण्णितं तिविधमक्खरं तत्थ ।
मुवहुलिविभेतणियतं सण्णक्खरमक्खरागारो ॥४६२।।
तं गाहा । तदेतदक्षरं त्रिविधम् । तद्यथा--संज्ञाक्षरं व्यञ्जनाक्षरं लब्ध्यक्षरमिति । तत्र संज्ञाक्षरम् अक्षराकारविशेषः । तच्च ब(बा)मयादिलिपीविधानादनेकविधम् ॥४६२।।
जिज्जति जेणत्यो घडो व्व दीवेण वंजणं तो तं । भण्णति भासिज्जंतं सबमगाराति तक्कालं ॥४६३॥
वंजि० गाहा । व्यज्यतेऽनेनार्थः प्रदीपेनेव घट इति व्यञ्जनम् , व्यञ्जनं च तदक्षरं च व्यञ्जनाक्षरम् । सर्वमेव भाष्यमाणमकारादि-हकारान्तम् , अर्थाभिव्यञ्जकत्वाच्छब्दस्य !!४६३॥
जो अक्सरोवलंभी सा लद्धी तं च होति विण्णाणं । इन्दियमणोणिमित्तं जो यावरणक्खयोवसमो ॥४६४॥
जो अक्स्वरो० गाहा । इह योऽक्षरोपलम्भस्तल्लब्ध्यक्षरम् । तच्च विज्ञानमिन्द्रियमनोनिमित्तकं यत् श्रुतग्रन्थानुसारि यश्च तदावरणक्षयोपशमः लब्धिरुपयोगश्चत्यर्थः ।।४६४॥
दव्यमुतं सणा-वंजणक्खरं भावमुत्तमितरं तु ।
मतिमुतविसेसणम्मि वि मोनणं दव्यमुत्तं ति ॥४६५।। १ सरं त। २ अपका-इति प्रतौ । ३ सव्यकाराइ हे ।

Page #121

९८
विशेषावश्यकभाष्ये
दव्वसुतं : सण्णक्खरमक्खरलंभो त्ति भावसुतमुत्तं । 'सोतोवलद्धिवयणेण वंजणं भावसुतं च ॥ ४६६ ॥
दुव्व० गाहा | दव्व० गाहा । अत्र पुनः संज्ञाक्षरं व्यञ्जनाक्षरं च द्रव्यश्रुतमुक्तम्, श्रुतविज्ञानकारणत्वात्, इतरद्भावश्रुतम् लब्ध्यक्षरमित्यर्थः, विज्ञानात्मकत्वात् । यत्रापि हि मति श्रुतयोर्विशेषोऽभिहितस्तद्यथा "मोत्तूर्णं दव्वसुयं" इत्यत्रापि द्रव्यश्रुतमिति संज्ञाक्षरमुक्तम्, “अक्खरलंभो य सेसेसु" त्ति अत्र लब्ध्यक्षरम्, “सोतिन्दियोवलद्धी होति सुतं" इत्यत्रोभयसमासोपदेशाद् व्यञ्जनाक्षरम्; लब्ध्यक्षरम् च शब्दो विज्ञानं चेत्यर्थः ॥४६५-४६६॥
9
पचक्खमिन्दियमणेहि लभति लिंगेण य क्खरं को वि । लिंगमणुमाणमणे सारिखातिं प्रभासंति ॥ ४६७॥
पच्चवख० गाहा । तच्च लब्ध्यक्षर मिन्द्रियमनोभिः प्रत्यक्षमुपलभ्येत आत्मना लिङ्गेन च । लिङ्गं पुनरनुमानम् । अनुमानहेतौ धूमादावनुमानोपचारं कृत्वोक्तम्, प्रत्यक्ष हेतौ घटे प्रत्यक्षोपचारवत् । अन्ये तु सादृश्यादिलिङ्ग पञ्चप्रकारमेवेति मन्यन्ते ||४६७॥ तद्यथा-सारिवखवित्रक्खो भयमुत्रमागममेत्र सव्वमणुमांणं । किमेतविसेसेण वा ण तं पंचहा' ठाति ||४६८ || "भाय-अहि अस्सतरा गत्रिआ दट्ट्ण भायवितिनउला ।
मायपिऊणं सरणं गवयस्स य उत्तओ सग्गो ||४६८ ॥ १ ॥ सारिख ० [० गाहा । साहश्यादप्रत्यक्षेऽपि स्मृतिरूपमनुमानमुत्पद्यतेऽन्यत्र यथामित्रातुर्भ्रातरीत्यादि । विपक्षाद हेर्न कुल इत्यादि । उभयस्मादश्वतराद्" खराश्वयोरित्यादि । उपमानागोर्गवय इत्यादि । आगमात् स्वर्गादाविति । "सर्वमेतद् अनुमानं नातिवर्तते । अथ किञ्चिन्मात्रभेदाद्वेदः कल्यते, न तत् पञ्चधावस्थास्यत इति ॥ ४६८|| इन्द्रियमणोणि [ ३२ - प्र० ]मित्तं पि णाणुमाणाहि भिज्जते किंतु । णावेक्खति लिंगंतरमिति पच्चक्खोवयारो त्थ ||४६९ || इन्दि० गाढा । इह यस्मात् साक्षादिन्द्रियमनोनिमित्तं विज्ञानमिदमपि नानुमानाद्भियते । किं तर्हि ? न लिङ्गान्तरमपेक्षते इत्यतस्तत्र प्रत्यक्षोपचार इत्युक्तं ग्रार्क् ॥४६९॥

१ सोउव है । २ द्रष्टव्या गा० ११६ । ३ लग्भइ को । ४ कोई त । कोइ को है । ५ क्खाई को छत । ६ "गम एव जे 'चिम्मत' को है त । ८ पंचवा जे । ९ "अत्रान्तरे 'भाय अहियस्स' इत्यादिका गाथा क्वचिद् दृश्यते । सा च प्रक्षेपरूया मूलटीकयो र गृहीतत्वादुपेक्ष्यते " - हेटी० ४७० । एषा गाथा जेवतो नास्ति, कोतप्रत्योरस्ति । १० दश्वआः - इति प्रतौ। ११ स्वयंन्थमनुमानति - इति
प्रतौ ।१२ द्रष्टव्या ९५ तमगाथायाः वृत्तिः ।

Page #122

अक्षरश्रुतविचारः। णापुणरुत्ता ण समत्तलिंगसंगाहिया ण य गुणाय ।
णियमितपरिमाणाए किं च विसेसोवलद्धीए ॥४७०॥
णा० गाहा । न चेयमपुनरुक्ता सर्वत्र सादृश्याविशेषात् । अत्यन्ताप्रत्यक्षोपमाने चागमाऽविशेपात, न चेयं समस्तलिङ्गविशेपसंग्राहिका, न च गुणायेत्यतः प्रतिनियतपरिमाणया न विशेषोपलव्ध्या कश्चिदर्थ इति ॥४७०॥ ।
णाधिकताणुवलद्धी न वा विवक्खो त्ति वा ततो सव्वा । बॅच्चादिग्गहणेण ये ण तु जुत्तो तिविधणियमो से ॥४७१॥ 'जति ते अणिअतगहणं किण्णु कतं तिविधमणुवलद्धीए । अच्चन्तसरिसविच्चुतखपुप्फकणमासपम्हढे ॥४७१॥१॥ "जेणतिदरसमीवा उपघातिदियमणोणवत्थाणा । मुहुमभिभवववधाणा समाणहारादणुवलद्धी ॥४७१॥२॥
णाधि० गाहा । या चेयं त्रिविधानुपलब्धिः परिकल्प्यते, तद्यथा-अत्यन्तानुपलब्धिः खरविपाणादीनाम् , सामान्यानुपलब्धिस्तु---उपलक्षितस्यापि मापस्य महति मापराशौ प्रक्षिप्तस्यानुपलब्धिः, विस्मृत्यनुपलब्धिः-अयमसावित्यनुपस्थानमस्मरतः-- इत्येतस्या लब्ध्यक्षराधिकारे कोऽवकाश: ? अथोपलब्धिप्रतिपक्षद्वारेणोपन्यस्यते; ततोऽतिसनिकादिभेदात् सर्वाभिधेया, [आदिग्रहणाद्वा । न त्वस्यास्त्रिविधनियमो युक्त इति ॥४७१॥
अवखरलंभो सण्णीण होज्ज पुरिसातिवण्णविण्णाणं । कत्तो अस्सण्णीणं भणितं च मुतम्मि तेसि पि ॥४७२।।
अक्खर० गाहा । आह-अक्षरोपलम्भः संज्ञिनां श्रद्धीयते पुरुषोऽयमित्यादिवर्णविज्ञानम्, असंजिनां तु न सम्भाव्यते, परोपदेशपूर्वकत्वादक्षरस्य । अपदिष्टं च सूत्रे तेपामपि । अतः कथं तदिति ? ॥४७२।। उच्यते----
जय चेतण्णमकित्तिममस्सण्णीणं तघोहणाणं पि।
थोवन्ति णोवल भति जीवत्तमिवेन्दियादीणं ॥४७३॥
जध गाहा । यथैव हि चैतन्यमकृत्रिमस्वभावम् , असंजिनामाहारादिसंज्ञाश्च, तदृहाज्ञानमपि । स्तोकवात्तु नोपलभ्यते, पार्थिवादिचैतन्यवत् । संज्ञाव्यञ्जनाक्षरयो१ नियनियर्प त । २ किंचि त । ३ द्धीमतावि जे । ५ सक्खाइ ग को है । ५ वा को है । व त । ६ एपा गाथा कोमूले गा० ४६९तमानन्तरं मुद्रिता । जेप्रतावस्ति । "अत्र यत् प्रक्षेपगाथान्तरं दृश्यते तत् स्वधिया भावनीयम् उपेक्षणीयं वा"-हेटी । ७ कोमुद्रिते प्रक्षिप्तत्वेन गृहीता । नास्ति हेप्रतौ। नास्ति तापतौ । द्रष्टध्या सांख्यका०७ ।

Page #123

विशेषावश्यकभाष्ये
श्चोपदेशप्रत्ययत्वाह्रव्य्यक्षराधिकारे कः प्रसङ्गः ? लव्ध्यक्षरस्य च क्षयोपशमेन्द्रियादिनिमित्तत्वादसंज्ञिनां च सद्भावादनिषेध इति ॥ ४७३ ||
१००
जय वा सण्णी मणक्खरार्णमसति णरवण्णविष्णाणे |
लक्खरं ति भण्णति किं पि त्ति तथा असण्णीणं ||४७४ ||
जय वा गाहा । यथा चेह संज्ञिनामप्यनक्षरज्ञानां गोपालादीनामसति पुरुपादिवर्णाकृतिविशेषविज्ञानं तद्वर्णश्रवणात्तदर्शनाद्वा पुरुषादिविज्ञानसद्भावाल्लब्ध्यक्षरमुच्यते । गौरयाकारिता सती स्वनाम जानीते शत्रुला बहुलेति, तंत्रसंजिनामपि किमपीति यच्च यावच्च लब्ध्यक्षरमिति ॥ ४७४ ||
एक्के [ ३२ द्वि]कमवखरं पुण संपेरप्पज्जायमेततो भिष्णं । तं सव्वजैयरासिपमाणं मुणेतव्यं || ४७५ ॥
?
एक्केक० गाहा । इह पुर्नरकैकमक्षरमकारादि स्वपरपर्यायभेदात्सर्वद्रव्यपर्यायराशिप्रमाणमुक्तम् ||४७५ || आह— के पुनः स्वपर्यायाः परपर्याया वेति : उच्यतेजे लमति केवल सेसवण्णसहितो व पज्जवेऽगारो ते तस्स सपज्जाया सेसा परपजया सव्वे ॥ ४७६ ||
जे लभति गाहा । इह यान् अकारः केवलो लभतेऽन्यवर्णपर्यायान् [ते] हि तस्य स्वपर्यायाः, शेपवर्णसहितो वा तदंशतोऽक्षरसामान्याद्वा, तेऽप्यस्य स्वपर्याया एव । ते चानन्ताः । कथम् अभिलाप्यादिवाह्मनिमित्तभेदादन्तर्विज्ञानभेद इति कृत्वा अभिलाप्यादिनिमित्तानन्त्यं चेत्यतोऽनन्तास्त इति । शेषास्तु सर्व एवास्य घटादयः पर्यायाः परपर्याया इति, ते च स्वपवेभ्योऽनन्तगुणा इत्येवमेकैकमक्षरं सर्वपर्यायस्वभाव (वमि) ति
||४७६|| आह
-
“जदि ते पपज्जाया ण तस्स अथ तस्स ण परपज्जाया । 'जं तम्मा तो परपजायववदेसो || ४७७॥
जदि गाहा । इह स्वपर्यायाणामेव हि तत्पर्यायता युक्ता । ये पुनरमी परपर्यायाः, ते हि-यदि घटादीनाम् नाक्षरस्यः अधाक्षरस्य, न घटादीनाम्ः पर्यायभेदोऽपीत्यतः स्वपर्यायाश्च तं परययाति विरुद्धम् । उच्यते वस्तुनो हि देघा पर्यायाचिन्यन्ते । तद्यथा सम्बधा सम्बद्धाश्च । तत्राक्षर घटादिपर्यायास्तदस्तिस्व (त्व)पर्यायेणासम्बद्धा मृदुवस्थायां घटावारपर्यायवत्, नास्तित्वपर्यायेणासम्बद्धा मृदवस्थायां पिण्डाकारपर्यायवत् । एवमक्षरपयवा अपि घटादिष्वायोज्याः । तत्राक्षर-घटादिइति प्रती । ३ रज्जा को है । ४ पज्जा त । ५ "सिमा
- इति प्रतौ । ७ चो० ज जे ।
आज जे ।

१
अस को है । २ त को है त । ६ तेsन्यां वर्णः

Page #124

अक्षरथुतविचारः ।
?
पर्यायाणामस्तित्व पर्यायेणासम्बन्धाङ्गीकरणात् परपर्याया (य) व्यपदेशः । अन्यथा हि तत्पया एव तइति । आह-ननु यत एव तेऽस्तित्वेन (ना) संबद्रा, नास्तित्वेन च सम्बद्रास्तत्र,अत एव तस्य न सन्तीनि त्रूपे, न सर्वचैव न सन्तीति । अत एव ते तस्य परपर्याया इत्युच्यन्ते । अन्यथा हि स्वपर्याया इत्युच्यन्ते अन्यथा हि स्वपर्याया एव ते स्युरिति । अथवा यथैव ते तत्पर्याया विशेषेण [ते तस्येति वचनात् तथैव परपर्याया अपि विशेषण] विशेष्यादिभावाद घटरूपादिवत् । आह-न यथा घटस्य रूपादयः सन्तीत्येवं ते तस्य सन्तीति विशेष्य ब्रूमः । किं तर्हि ते तस्य न सन्तीति ब्रूमः । भवताऽपि च नास्तित्वसम्बन्धपर्यायोऽङ्गीक्रियते । नास्तित्वेन च कः सम्बन्ध[:] खल्वभावत्वात् खरविषाणवत् उच्यते- सद्विषयत्वान्निषेधस्य । ते तस्य न सन्तीति मृत्पर्यायेण न स [न्ति, अ] मृत्पर्यायेण सन्तीत्युक्तं भवति । घटादीनां तु तत्पर्यायेण सन्ति, अन्यपर्यायेण तेषामपि न सन्ति । किञ्चेह कस्य सर्वे सर्वात्मना विद्यते ? न हि घटस्य रूपादयः पटरूपादिभावेन विद्यन्त इति । नास्तित्वसम्बन्धपर्यायोऽपि च नाभावः सर्वथा, पर्यायान्तख्यपदेशात् प्रागुत्पत्यभाववत् । यथा हि मृदादिपर्यायो भाव एव घटाकारभावमात्रविशेषणात् प्रागुत्पत्त्यभावो भण्यते, घटाकारोपरमविशेषणाद्वा कपालादिपर्यायः प्रध्वंसाभाव इति, तद्वत्पर्यायान्तरापन्न नास्तीति न सर्वथैवाभावः तस्यानभिलाप्यत्वात् । स्वरांवेपाणादयोऽप्यनभिलाप्याभावप्रतिपत्त्यर्थमेव कृतसंकेतैरपदिश्यन्ते नाभाव इति ॥ १७७॥
चायसपज्जायविसेसणादिणा तस्स जमुवयुज्जन्ति । सघणमिवासंवद्धं हवंति तो पज्जया तस्स ॥४७८॥
चाय० गाहा । इह परपर्याया अध्यक्षरस्य पर्याया एवेति कुतः त्यागोपयोगाद्रोगापनयनादिवत् । इत पर्याय एव तं स्वपर्यायविशेषणोपयोगात् । इह यद्यस्य स्वपर्याविशेषणतयोपयुज्यते तत्तस्य पर्यायो दृष्टः, यथा घटस्य रूपादयः परस्परविशेषकाः पढादिपरपययविशेषका वेति । उपयुज्यन्तं चाकारादिस्वपर्यायाणां घटादिपर्यायाः स्वपर्यायविशेषणतया । अन्यथा हि परपर्यायानन्तरेण स्वपर्ययव्यपदेशो न स्यात् । एवमकाराऽनकाराऽक्षराऽनक्षरश्रुतादिपर्यायेष्वप्यायोजनीयमिति । इतश्च तत्रासम्बद्धा अपि तत्पर्याया एव ते । कुतः । तदुपयोगात्, स्वधनवत् ||४७८ ||

सणमसंबद्धं पि हु चेतुण्णं पित्र परे जधा तस्स | उवउज्जति त्ति संघणं भण्णति तथ तस्स पजाया ||४७९ ॥
१ भांति जे ।

Page #125

१०२
विशेषावश्यकभाष्ये सधण० गाहा । यह न च तावत् पुरुपे चैतन्यवसंबद्धं धनम् , अथ च तदुपयोगात्तस्येति व्यपदिश्यते, तद्वदसम्बद्धा अपि परपर्यायास्तदुपयोगात्तस्येति व्यपदिश्यन्त इति ॥४७९॥
जध दंसणणाणचरित्तगोअरे' सव्वदचपज्जाया । सद्धेयणेयकिरियाफलोवयोगो त्ति भिण्णा वि ।।४८०॥ जतिणो सपजवां इव सयजणिप्फातयन्ति सधणं व ।
आदाणच्चायफला तध सव्वे सव्ववण्णाणं ॥४८॥ जध गाहा । जतिणो गाहा । यथैवेह सम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्राणां गोचरीभवन्तः सर्वपर्यायाः श्रद्धेय-ज्ञेय-त्यागाऽऽदानादिक्रियाफलोपयोगिनो भिन्ना अपि सन्तो यतैरेव, स्वकार्यनिप्पादकत्वात् , स्वधनवत् ; अन्यथा हि श्रद्धेयादीनन्तरेण श्रद्धानादयोऽपि न स्युः, अतः श्रद्धेयादयो यतेरेव, निर्वाणसाधनाङ्गभावात् , सम्यग्दर्शनादित्रयवत् ; तयेहाकारादीनामादानन्यागोपयोगाङ्गत्वात् परपर्यायतया सर्वपर्याया इति ॥४८०४८१।। न चेदमुच्छास्त्रम् , यतः--
एक्कं जाणं सव्वं जाणति सव्वं च जाणमेगं ति । इय सव्वमजाणंतो णाऽगारं सवधा मुणति ॥४८२॥
एक्कं गाहा । इह सूत्रोपदिष्टं “जे एगं जाणइ" [आचा० श्रु० १ अ० ३ उ० ४] । किमुक्तं भवति ? यो ह्येकं वस्तूपलभते सर्वपर्यायः स सर्वमुपलभते । क चैकं सर्वपर्यायैरुपलभते ? य एव सर्व सर्वथोपलभत इति, अतः सर्वमजानानो नाकारं सर्वथोपलभत इति ।।४८२।।
जेसु अणातेमु जेओं ण णजते णज्जते य णातेसु । . [३३-प्र]किधैं तस्स ते ण धम्मा घडस्स स्वादिधम्म व्व ॥४८३॥
जेसु गाहा । इह येप्वपरिज्ञातेपु यो न परिज्ञायते, येषु च परिज्ञातेपु परिज्ञायते, कथं हि ते तस्य पर्यायाः न स्युः ? अपि च पक्षः सर्वपर्यायाः खल्वकारस्य कुतः ? तदुपलब्धौ तदुपलव्धेः तदनुपलब्धौ च तस्यानुपलब्धेः । इह यदुपलब्धौ यदुपलब्धिः, अनुपलब्धौ चानुपलब्धिः ते हि तस्य पर्याया दृष्टाः, यथा घटस्य रूपादय इति ।।४८३।।
-ण हि णवरमक्खरं सव्वदचपज्जायमाणमण्णं पि ।
जं वत्थुमत्थि लोए तं सव्वं सव्वपज्जायं ॥४८४॥ १ गोयरा को हे। २ गिति को हे त । ३ ‘जया को है। ४ फायगत्ति को हे ५ तह सव्वेसि पिवण्णाणं को हे।६ माद्यनं त्या-इति प्रती । ७ °पयोगातत्वापारंपर्या -इति प्रती । ८ एग को है। ९ तओ.को हे त। १० किध ते ण तस्स त।

Page #126

१०३
अक्षरश्रुतविचारः । इधर्मक्खराधिकारो पण्णवणिज्जा य जेण तबिसयो।
ते चिंतिज्जंतवं कतिभागो सवभावाणं ॥४८५।।।
ण हि गाहा । इधमक्खराधिकारो गाहा । न हि न केवलमक्षरमेव सर्वपर्यायप्रमाणमुक्तं किन्तु "ज ए जाणइ से सव्वं जाणइ" [ आचा० श्रु० १ अ० ३ उ० ४] इत्यस्मादागमात् । सर्वमेव हि वस्तु [सर्व पर्यायम् । इह त्वक्षराधिकारादक्षरमुपदर्यते । यच्चाक्षराभिलापविषयाः प्रज्ञापनीयाः, त इह तेन प्रकारेण चिन्त्यते कतिथो भागः सर्वभावानामिति ॥४८४-४८५।।
पण्णवणिज्जा भावा वण्णाण सपज्जया ततो थोवा ।
सेसा परपज्जाया तोऽणंतगुणा णिरभिलप्पा ॥४८६।।
पण्ण० गाहा । यतो वर्णस्वपर्याया अभिलाप्या एव प्रज्ञापनीयाः, ततः स्तोकाः, अनभिलाग्याम्तेभ्योऽनन्तगुणाः परपर्यायत्वात् । यतः सर्वस्य वस्तुनः स्वपर्यायेभ्योऽनन्तगुणाः परपर्यायाः, अन्यत्राकाशात् । तस्य हि स्वपर्यायाणामनन्तभागः परपर्यायाः, सर्वतोऽनन्तत्वात् ॥४८६॥
णणु सव्वाकासपएसपज्जया वण्णमाणमादिहूँ ।
इह सव्वदचपज्जायमाणगहणं किमत्थै ति ? ॥४८७।।
णणु गाहा । आह-ननु सूत्रोपदिष्टमक्षरपर्यायपरिमाणमिदं "सव्वागासपएसम्गं सपएसहिं अगंतगुणियं पञ्जवागं अक्खरं लब्भइ" [नन्दी सू ० ७६]त्ति । इह तु सर्वव्यपर्यायपरिमाणमुच्यते तत्किममिति ॥४८७॥
योव ति ण णिदिवा इधरा धम्मत्थिकातिपज्जाया ।
के सपरपज्जयाणं भवंतु किं होतु वाऽभावा ॥४८८॥
थांब ति गाहा । उच्यते-स्तोकत्वान्न सूत्रे धर्मास्तिकायादिपर्याया निर्दिष्टाः साक्षात् , अर्थतस्तु जे एगं जाणइ से सव्वं जाणइ” [आचा० १.३.४.इत्यस्मादागमादक्षरस्य परपर्यायतायामवरुद्धचन्ते । अन्यथा हि ते स्वपरपर्यायाणां के स्युः ? किन्नु खलु [अभावतामापद्यते ? अथवा काम[म] स्यानन्तगुणिताः प्रदेशास्तेऽपि तत्रैवावरुद्धयन्त इति ॥४८८॥
किमणंतगुणा भणिता जमगुरुलहुपज्जया पदेसम्मि ।
एक्के कम्मि अणंता पण्णत्ता वीतरागेहि ॥४८९॥ १ इहकल को हे । । तं . वग-इति प्रती। ३ जाया को है। ४ किमिच्छंति त। ५ 'पज्जवक्खरं शिफज्जइ' इति नन्दोपाठः । थोवं ति जे। को। ७ होतु वाऽभावो को हे।

Page #127

विशेषावश्यक भाष्ये
किम० गाहा । आह् किं पुनः सर्वाकाशप्रदेशानामनन्तगुणतेति : उच्यतेयस्मादेकैक [ए]वाकाशप्रदेशेऽनन्ता' असुलघवः पर्यायाः सर्वज्ञोक्ता इति ||४८९ ॥ तत्थाऽविसेसितं णाणमक्खरं इध सुतक्खरं पगतं । तं कि केवलपज्जायमाणतुलं हवेज्जा हि || ४९० ॥ तत्थाऽवि० गाहा । आह - "सच्चागासपएसग्गं अनंतगुणियं पज्जवग्गं अक्खरं गिफ्फज्जइ" [नन्दी सू० ७६ ] इत्यत्राविशेषितमेचाक्षरमुक्तमविशेषाभिधानाच्च तत् केवलं गम्यते । इह तु श्रुताधिकारादकारादिप्रकृतमतस्तत्कथं केवलपर्याय परिमाणतुल्यं भवेत् ? उच्यते ननु तत्राप्यपर्यवसितश्रुताधिकारादकारायेव गम्यते । अथ मतिः- “सव्वजीवाणं पियणं अक्खरस्स अणतो भाओ णिच्चुग्धाडिओ" [ नन्दी सू० ७७ ] ति सर्वजीवग्रहणान् तच्छ्रुतं यतः समस्तद्वादशाङ्गविदां तत्समस्तमिति । यथैवं केवलस्यापि न सर्वजीवानामवानन्तभागोऽवतिष्टते सर्वज्ञसद्भावात् । अतो न तत् केवलारमपि [इति] कस्यासावनन्तभागोऽस्तु अथाऽविशेषेण सर्वजीवग्रहणे सत्यपि यकरणात् अपिशब्दादा केवलिनो विहायान्येषामनन्तभागो गम्यते । अत एव किं न श्रुतात्मकमक्षरमङ्गीकृत्य समस्त [हा] दशाङ्गविरोऽपि विहायान्येषामनन्तभागो गम्यते ? तस्मात् स्वपरपर्यायभेदादुभयमप्यविरुद्धमिति वदयामः || ४९० || तथाप्यस्तु तावत्तत्राविशिष्टमक्षरं केवलम् इह च श्रुताक्षरमकारादि । तथापि हि -- सयपज्जएहि तं केवलेण तुल्लं ण होज्ज ण परेहिं ।
[३३ - द्वि ] सपरप्पंज्जा एहि तु तं तुल्लं केवलेणेव ॥ ४९१ ॥ ० गाहा | स्वपययैस्तदकारादि केवलपर्यायतुल्यं न भवेत्, सर्व पर्याया नन्तभागत्वात्, केवलस्य च सर्वपर्याप्रमाणत्वात् । नापि परपर्यायैस्तेपामपि सर्वपर्यायानन्तभागोनत्वात् । स्वपरपर्यायैस्तु तत्केवलपर्यायतुल्यमेव, केवलवत् तस्यापि सर्वद्रव्यपर्यायमाणत्वात् ॥ ४९२ ॥ आह-ययेवं केवलस्यास्य च को विशेष: : उच्यते-अस्ति विशेषो यतः-
१०४
अविसेस केवलं पुण सयपज्जा एहि चैत्र तं 'तुल्लं । जं णेयं पति तं सव्वभाववावारविणिजुत्तं ॥ ४९२ ॥ अवि० गाहा । इह यदविशेषकेवलं सर्वोपलब्धिस्वभावमित्यर्थः तत्स्वपर्यायैव तत्तुल्यम् । तदित्यनेन तत्सूत्रेऽपदिष्टं सर्वाकाशप्रदेशाश्रमनन्तगुणितमक्षरपर्यायपरि माणं तदभिसम्बध्यते सर्व पर्यायपरिमाणमित्यर्थः । कुतः सर्वभावत्र्यापारविनियोगित्वात् केवस्य । ज्ञेयं प्रत्येतदेवम् ॥ ४९२ ॥ अन्यथा हि
न्तान् - इति प्रतो । २ सर्वत्र इति प्रतो । ३ रेपज्जा को है । ४ हिउ है । ५. केवलसर्वमेवायप्रम -इति प्रतौ । ६ तत्त" को है । ७ भाव को है ।

Page #128

अक्षरश्रुतविचारः ।
१०५ वत्थुसभावं पति तं पि सपरपज्जायभेततो भिण्णं ।
तं जेण जीवभावो भिण्णा य ततो घडातीया ॥४९३॥ 'वत्थु० गाहा । वस्तुस्वभावं प्रति केवलमपि स्वपरपर्यायभेदम् , अकारादिवत् । यतः प्रतिनियतीवस्वभाव केवलम् , न घटादिवस्तुस्वभावम् , अतः कथं हि तस्य घटादिपर्यायाः स्वपर्यायाः स्युः, सर्वसंकरैकत्वादिप्रसङ्गादिति ॥४९३।।
अविससितं पि गुत्ते अक्खरपज्जायमाणमादिहें । मुअवलक्खराणं एवं दोण्हं पि ण विरुद्धं ॥४९४॥
अवि० गाहा । एवमविशिष्टमपि सूत्रे यदाकाशप्रदेशाग्रमनन्तगुणितमक्षरपर्यायपरिमाणमुक्तं तत् श्रुतस्य केवलस्य वा सर्वथा न विरुद्धमर्थतः । कथम् ? स्वपरपर्यायानङ्गीकृत्याकारादेरक्षरस्य समस्तस्य वा श्रुतस्य, ज्ञेयतया हि स्वपर्यायानेवाङ्गीकृत्य केवलस्य, वस्तुस्वभावतश्च परपर्यायानिति । ॥४९४॥
तस्स तु अणंतभागो णिच्चुग्घाडो ति सव्वजीवाणं ।
भणितो मुतम्मि केवलियज्जाणं तिविधभेतो वि ॥४९५।।
तस्स गाहा । तस्येति सर्वपर्यायपरिमाणस्याक्षरस्यानन्तभागो नित्योद्घाटितो नित्याऽप्रावृत इति । यः सर्वजीवानामकेवलिनां सूत्राभिहितः त्रिविध इति जघन्यमध्यमोत्कृष्टः ॥४९५||
सो पुण सव्वजहणी चेतण्णं णावरिज्जति कताई। उकोसावरणम्मि वि जलदच्छाकभासो व्च ॥४९६।।
सो गाहा । स पुनः सर्वजघन्यश्चैतन्यमात्मनः । तद्धि न कदाचिदप्यात्रियते उत्कृष्टेऽप्यावरणे । यथाह(हि) महामेघछन्नस्यापि सवितुर्या च यावती च प्रभाऽवतिष्ठते तद्वत्स्वावृतस्याप्यात्मनश्चैतन्यमिति ।।४९६।।
थीणद्धिसहितणाणावरणोदयतो स पत्थिवादिणं । बेइंदियादियाणं परिवति' कमविसोधीए ॥४९७।। उक्कोसो उकोसयसुतणाणवितो तोऽर्वसेसाणं । होति विमझो मज्झ च्हाणगताण पाएण ॥४९८॥ दारं ॥
थीण० गाहा । [ उक्कोसो गाहा ] स च किल जघन्योऽनन्तभागः स्त्यानड़िवेदनीयोदयसहितादुकृष्टात् ज्ञानावरणोदयात् पार्थिवादीनामेकेन्द्रियाणां क्रमशो १ हत्थु-इति प्रती : व-इति प्रतौ । : घादो तिजे। 'डो यम को हे। ४ कयाई को। ५ गक्खभा जे। रहे। गठितो जे। ८ तओ विजे। : विमज्झा मज्झो जे ।

Page #129

१०६
विशेषावश्यकभाष्ये
विशुद्यमानस्ततश्च द्वीन्द्रियादीनामिति । स एवोत्कृष्टः समाप्तश्रुतस्य । मध्ये विमध्यमः पट्स्थानपतितानां प्रायेण केपाश्चित्तुल्योऽपीति । उक्तमक्षरम् ।।४९७-४९८॥ अनक्षरश्रुतमिदानीम् --
अससितं णीससितं णिच्छेदं खासितं [३४-प्र०] च छीतं च । णिस्सिघितमणुसारं अणक्खरं च्छेलियातीयं ॥१९॥४९९।। उससिदादी दचसुतमेत्तमधवा सुतोवयुत्तस्स ।
सव्वो च्चिय वावारो सुतमिह तो किण्ण चेट्टा वि ॥५०॥
ऊससितं गाहा । [ ऊससिदा० गाहा ] इहोच्छ्वसितादिद्रव्यश्रुतविज्ञानोपयुक्तस्यात्मनः सर्वात्मनैकोपयोगत्वात् सर्व एवं व्यापारः श्रुतम् , उच्छ्वसितादयोऽपि श्रुतमिति । आह-ययेवं किं न चेष्टापि श्रुतम् ! उच्यते-किं वा न श्रुतम् ? ननूक्तं तदुपयुक्तस्य सर्व एव व्यापारः श्रुतमिति ॥४९९-५००॥ किन्तु
रूढीय तं सुतं सुन्वति ति चेहा ण सुवति कताइ ।
अधिगमया वण्णा इव जमणुस्सारादयो तेण ॥५०१॥
रूढी० गाहा । इह रूड्याऽन्वर्थतया वा श्रूयत इति श्रुतमुच्छ्वसितादि, न चेप्टा, तदभावात् । अनुस्वारादयस्तु अर्थगमकत्वात् एवं(व) श्रुतमिति ॥५०१॥ संज़िश्रुतमसंजिश्रुतं चेदानीम् ---
सण्णिस्स सुतं जन्तं सण्णिसुतं सो य जस्स सा सँण्णा । होति तिधा कालियहेतुदिडिवातोवदेसेणं ॥५०२॥
सण्णि० गाहा । [संज्ञिनः श्रुतं ] संज़िश्रुतम् , असंज्ञिनः श्रुतमसंज्ञिश्रुतमिति । तत्र संज्ञा अस्यास्तीति संज्ञी। स च कालिकहेतुदृष्टिवादोपदेशात् त्रिविधः ॥५०२।। आह
“जति सण्णासंवन्धेण सण्णिणो तेण सणिणो सव्वे । 'एगेन्दियाण वि अ जं सण्णा दसविधा भणिता ॥५०३।।
जति गाहा । इह यदि संज्ञासम्बन्धात् संज्ञिनो ऽभिप्रेताः, ततः सर्व एव संजिनः, न. नामाऽसंज्ञिनः सन्ति, यतः सर्वजीवानामेकेन्द्रियादीनामपि हि दशाहा‘रादयः संज्ञा पठ्यन्ते ॥५०३॥
"थोवा ण सोभणा वि अजं सा तो णाधिकीरते इधई ।
करिसावणे ण धणवण्ण रूपवं मुत्तिमेत्तणं ॥५०४॥ १ उस्स त । २ निदूढं जे। ३ "याई य को। ४ विष्णु जे त । ५ कोप्रतावियं गाथा ४९९तमगाथायाः पूर्व विद्यते। ६ दारं त । ७ सामण्णा त। ८ चो० जति जे । ९ एगि:को हे। १. आ. थोवा जे ।

Page #130

संझिश्रुतविवरणम् ।
१०७ थोवा गाहा । इह या हि तत्र' संज्ञा सातिस्तोकत्वान्नाधिक्रियते । न हि कार्षापणमात्रेण धनेन धनवानिति व्यपदेशो युक्तः । आहारादिसंज्ञाश्च भूयस्योऽपि नाधिक्रियन्तेऽनिप्टत्वात् । न हि मृत्तिमात्रसद्भावाद्रूपवानिति व्यपदेशो युक्तः ॥५०४॥ .
जध बहुदव्यो धणवं पसत्यख्यो य रूववं होति । 'महतीय सोभणाएं य तध सण्णी णाणसण्णाए ।।५०५।।
जध गाहा । यथेह बहुद्रव्यो धनवानित्युच्यते, प्रशस्तमूर्तिसम्बन्धाच्च रूपवानिति । एवमिह महती शोभना च संज्ञाऽधिक्रियते-संज्ञानं संज्ञा मनोविज्ञानमित्यर्थः । तत्सम्बन्धात् संजिन इति ॥५०५॥
इह दीहकालिकी [३४-२] कालिकि ति सण्णा जया सुदीई पि । संभरह भूतमेस्सं चिंतेइ य किए णु कायव्यं ॥५०६॥
इह गाहा । इहादिपदलोपा दीर्घकालिकीत्युच्यते । कालिकी चासौ संज्ञा च मुंबद्भावात्कालिकसंज्ञेति' यया सुदीर्घमपि कालमनुस्मरति भूतम्, एष्यन्तं चानुचिन्तयति-कथं तत्र कर्त्तव्यमिति ॥५०६।।
कालियसण्णि त्ति तओ जस्स तई सो य जो मणोजोग्गे ।
खंधेऽणते घेत्तुं मण्णति तल्लद्धिसंपण्णों ॥५०७॥
कालि० गाहा । स कालिकसंज्ञीत्युच्यते यस्यासौ संज्ञी(ञ)ति । स च योऽनन्तान्मनोयोग्यान् स्कन्धानादाय मन्यते । तल्लब्धिसम्पन्न इति मनोविज्ञानावरणक्षयोपशमादिसमेतः ॥५०७॥
रूवे जधोवलद्धी चक्खुमतो दंसिते पयासेण । तध छविधोपयोगो मणदव्वपयासिते अत्थे ॥५०८॥
रूवे गाहा । यथा रूपोपलब्धिश्चक्षुष्मतः प्रदीपादिप्रकाशपृ(पु)प्टेन तद्वत क्षयोपशमलब्धिमतो मनोदव्यप्रकाशपृष्टन(पुष्टेन) मनःषप्टैरिन्द्रियैरर्थोपलब्धिरिति ॥५०८॥
अविमुद्धचक्खुणो जध णातिपयासम्मि रूवविण्णाणं । 'अस्सण्णिणो तधत्थे थोवमणोदव्वलद्धिमतो ॥५०९॥ जैध मुच्छितादियाणं अव्यत्तं सबविसयविण्णाणं ।
एगेन्दियाणमेवं मुद्धतरं बेन्दियादीणं ॥५०९॥१॥ १ तत्राह सं-इति प्रतौ । २ महवीय जे । महईइ त । महईए को है। ३ सोहणाइ य त । सोहगाअय जे। ४ मिस्स को है। ५ अत्र 'यया सुदीर्घमपि कालसंज्ञेति'-इत्यधिकः पाठो वर्तते प्रतौ। ६ भूतमेषां तं चा इति प्रतौ । ७ °णा जे। न ल-इति प्रतौ । ९ असणि को हे। १० कोहेटीक्योरेषा गाथा वर्तते । जेप्रतावस्ति किन्तु स्वोपज्ञवृत्तौ नास्ति सूचनमस्याः ।।

Page #131

१०८
विशेषावश्यकभाष्ये अवि० गाहा । यहाऽविशुद्धचक्षुपो मन्दमन्दप्रकाशे रूपोपलब्धिः, एवमसंज्ञिनः पञ्चेन्द्रियसंमूर्च्छन जेभ्यः । ततः संजिनामतिप्रकृष्टतरमिति । आह-कुतः पुनचैतन्यसमानत(ता)यामात्मनामिदमुपलब्धिनानात्वम् । उच्यते-सामर्थ्यभेदात् । स च क्षयोपशमानन्त्यात् ।।५०९।। तथा
तुल्ले छेदेयभावे जं सामत्थं तु चकरतणस्स । तं तु जधक्कमहीणं ण होदि सरपत्तयादीणं ॥५१०॥
तुल्ले गाहा । इह छेदकत्वे तुल्ये चक्रवर्तिनश्चक्रस्य यत्सामध्यं तत्क्रमशो हीयमानसामर्थ्यानां न शरूपत्रादीनामस्ति ।।५१०॥
ईय मणोविसईणं जा पडुता होति ओग्गेहादीसु ।
तुल्ले चेतणभावे अस्सण्णीणं ण सा होति ॥५११॥" ईय गाहा । एवमेव हि मनोविषयिणां संज्ञिनामित्यर्थः, चैतन्ये सति या पटुताऽग्रहादिपु क्रमशो हीयमानाऽसावसंज्ञिनामिति ॥५११॥
जे पुण संचिंतेतुं इट्ठाणिहेसु विसय[३५-४०]वत्थूसु।
वत्तंति णियत्तन्ति य सदेहयरिपालणाहेतुं ॥५१२॥
जे पुण गाहा । इह ये पुनः सञ्चिन्त्य सञ्चिन्त्येष्टेपु विषयवस्तुप्वाहारादिष्वनुप्रवर्तन्तेऽनिप्टेभ्यश्च निवर्तन्ते स्वदेहप्रतिपालनाहेतोः ।।५१२॥
पाएण संपते च्चिय कालम्मि न यातिदीहकालण्णा ।
ते हेतुवातसण्णी णिच्चेट्ठा होति अस्सण्णी ॥५१३॥"
पाएण गाहा । प्रायेण च साम्प्रत, एव काले नातीताऽनागताऽवलम्बिनः, केचिच्च कालान्तरावलम्बिनोऽपि नातिदीर्घकालानुसारिणस्ते हेतुवादसं जिनो विकलेन्द्रियादयः। कारणं निमित्तमित्यनन्तरम् । संज्ञानप्रत्ययादनुमीयन्ते संज्ञिन इति । यतो नाऽसञ्चिन्त्येप्टेऽनुप्रवृत्तिरनिष्टाद्वा विनिवृत्तिरस्ति । तदभावादसंजिनो निश्चेष्टाः पार्थिवादयः ।।५१३॥
सम्मदिट्ठी सणी संते णाणे खयोवेसमियम्मि ।
अस्सण्णी मिच्छत्तम्मि दिठिवादोवदेसेणं ॥५१४॥
सम्म०गाहा । इह दृष्टिदर्शनम् , वदनं वादः, दर्शनवादमङ्गीकृत्य सम्यग्दृष्टिः संज्ञी क्षायोपशमिकजाने वर्तमानो नेतरत्र, मिथ्यादृष्टिरसंज्ञीति ॥५१४।। आह१ छेय गभा को है । २ “तमाईण को हे त । ३ इय को । ४ उग्ग० को हे । ५ दारं त। ६ यति नियम॒ति को है त । ७ परिवाल त । ८ 'न्त्ये स्वेषु-इति प्रती। ९ संपयं त । १० दारं त। ११ खउव. हे ।

Page #132

१०९.
मिथ्यादृष्टेरसंक्षित्वम् । सयणाणी किं सम्णी ण होति होति व खयोवसमणाणी ?।
खण्णा सरणमणागतचिंता य ण सा जिणे जम्हा ।।५१५।।
खय० गाहा । क्षायिकज्ञानी केवली स किं न संज्ञी, क्षायोपशमिकज्ञानी वा संजीति ? उच्यते-अतीतस्मरणमनागतानुचिन्तनं च सं ज्ञेति व्यपदिश्यते । न चासो जिनेऽस्ति सर्वदा सर्वावभासकवात् ॥५१५।। आह
मिच्छो हिताहितविभागणाणसण्णासमण्णितो कोई ।
दीसति सो किमसण्णी 'सण्णा जमसोहणा तस्स ।।५१६॥ मिच्छो गाहा । इँह मिथ्यादृष्टिरपि कश्चिदैहिकादिहिताहितविभागव्यापारज्ञानसंज्ञासमेतो लक्ष्यते । किमसावसंजीयुच्यते ! तत्संज्ञायाः कुत्सितत्वात् ।।५१६॥
जध दुव्वयणमवयणं कुच्छितसीलं असीलमसतीए ।
भण्णति तध णाणं पि हु मिच्छदिठिस्स अण्णाणं ॥५१७।।
जय गाहा । यथेह कुत्सितं वचनमवचनं कुत्सितं वा शीलमशीलमित्युच्यते असत्याः, तद्वत् ज्ञानमपि मिथ्यादर्शनपरिग्रहान्मिध्यादृप्टेरसंज्ञानम् ।।५.१७॥ एतत्कुतः ?
सतसतविसेसणातो भयदेतजतिच्छयोवलंभातो।
णाणफलाभावातो मिच्छादिद्विरस अण्णाणं ॥५१८॥ . सत. गाहा । पुर्ववदायोज्यम् [ गा० ११४ ] ॥५१८||
हो ण हेतुए हेतुओं" ण कालम्मि [३५-द्वि०) भण्णते सण्णा । जह कुच्छित राणागो तथ कालो दिठिवादम्मि ॥५१९।। .
उही गाहा । इह यथोहज्ञानं न संज्ञा कुत्सितत्वाद्धेतूपदेशसंज्ञेति व्यपदिश्यते. हेतुकी च कालिकोपदेशे, तद्वत् कालिकोपदेशसंज्ञाऽपि न दृष्टिवादोपदेश इति ।।५१९॥
पंचण्हमूहसण्णा हेतुतसण्णा य "वेन्दियातीणं ।। मुरणारगगम्भुन्भवजीवाणं कालिकी सण्णा ॥५२०।। "च्छतुमत्थाणं सण्णा सम्मविट्ठीण होति मुतणा ।
मतिवावारविमुक्का सणातीता तु केवलिणो ॥५२१॥ १ चौ. सय जे। २ हाई त । ३ आ. सगा नं। ४ मिच्छा जे। ५ कोइ जे हे। ६ °णो आमण्णा त । . 'आहे' इति पुनलिखि नमत्र प्रो। ८ जहिच्छियो त । जदिच्छि को है । ५ मिच्छदि को हे त । १० ओहो को । ११ हेतुपए त । १२ हे उई है। १३ सण्णो को। १४ हेतुम त । हे ऊस को। हेउस हे । १५ बिइन्दि त । बेइंदि हे । बिइंदि' को । १६ छउम को है त । १७ टीए को।

Page #133

११०
विशेषावश्यकभाष्ये। पंचण्ह ० गाहा । च्छतु० गाहा । पञ्चानामेकेन्द्रियनिकायानामृहसंज्ञेव, 'हैतुक्येव द्वीन्द्रियादीनामापञ्चेन्द्रियमम्मूज़ेनजेभ्यः, कालिकी देवनारकाणाम् , गर्भजानां च, दृष्टिवादोपदेशात् श्रुतं सम्यग्दृष्टीना[म्], मतिव्यापारविरहान्न केवलिनां संज्ञास्तीति ॥५२०-५२१|| आह -
मोत्तृण हेतुकालियसम्मत्तकम जधुत्तरविसुद्धं । किं कालियोवदेसो कीरति आतीय सुतम्मि ॥५२२॥
मोत्तण गाहा । इह हेतुकालिकदृष्टिवादोपदेशक्रमं यथोत्तरविशुद्धं विहाय किमुत्क्रमेण कालिकोपदेशाभिधानं सूत्रे इति ? ॥५२२॥ उच्यते
सण्णि ति असण्णि ति य सव्वसुते कालियोवदेसेणं ।
पायं संववहारो कीरति तेणातिएँ स कतो ॥५२३॥
सण्णि गाहा । इह संज्ञी [अ]संज्ञीति यतः सर्वत्र सूत्रे समनस्कामनस्कयोर्ग्रहणं प्रायेण । अतस्तत्संव्यवहारज्ञापनार्थमादौ कालिकोपदेशाभिधानमिति । संज्ञा(श्य)संज्ञिश्रुतद्वयमुक्तम् ।।५२३॥ सम्यग्मिध्याश्रुतमिदानीम् । तत्र
अंगाणंगपविढं सम्मसुतं लोइयं तु मिच्छसुतं ।
आसज्ज तु सामित्तं लोइअलोउत्तरे भयणा ॥५२४॥
अंगा० गाहा । इहागानङ्गप्रविष्टमाचारावश्यकादि सम्यक् श्रुतं । लौकिकं भारतादि मिथ्याश्रुतम् । स्वामिनमासाद्योभयं भजनीयम् । कथम् ! सम्यग्दृष्टिपरिग्रहात् सम्यक् श्रुतम्, मिथ्यादृष्टिपरिग्रहाच्च मिथ्याश्रुतमिति ॥५२४॥
सम्मत्तपरिग्गहितं सम्ममुतं तं च पंचधा सम्म । 'ओवसमं सासाणं खयसमयं वेदयं खयियं ॥५२५।।
सम्मत्त० गाहा । इह सम्यक्ववतः सम्यक्त्वपरिग्रहात् सम्यक्श्रुतमुक्तम् । तच्च सम्यक्त्वं पञ्चधाऽपदिश्यते तद्यथोपशमिकं सास्वादनं क्षायोपशमिकं वेदकं क्षायिकमिति ॥५२५॥
उक्सामर्यसेढिगतस्स होती उत्सामियं तु सम्मत्तं । - [३६-प्र०] जो वा अकततिपुंजो अखवितमिच्छो लभति सम्म ॥५२६॥ १ हैन्द्रस्यैव-इति प्रता । २ आइए सुत्त को त है। ३ तेणातितो स । ४ दार त ५ उपसमियं को । ओवसमियं हे । उवसम्मं त। ६ यगुणसे ता ।

Page #134

सम्यग्मिथ्याश्रुतविचारः। उव० गाहा । इहौपशमिकी श्रेणिमनुप्रविष्टस्यानन्तानुवन्धिनां दर्शनमोहनीयत्रयस्य चोपशमादौपशमिकं भवति । यो वा सम्यग्मिध्यात्वोभया(याs)कृतत्रिपुञ्ज एवाक्षीणमिथ्यादर्शन :] सम्यक्त्वं प्रतिपद्यते तस्य चौपशमिकम् । ॥५२६।। कथम् ?
खीणम्मि उदिण्णम्मि 'य अणुदिज्जते य सेसमिच्छत्ते । अंतोमुहुत्तमेत्तं उवसमसम्म लभति जीवो ॥५२७।।
खीणम्मि गाहा । इह यदस्य मिथ्यादर्शनमोहनीयमुदितं तदनुभवेनैव प्रक्षीणम्, अन्यत्तु मन्द परिणामतया नोदितमतस्तदन्तर्मुहूर्तमात्रमुपशान्तमास्ते, विष्कम्भितोदयमित्यर्थः । तावन्तमस्य कालमौपशमिकसम्यक्त्वलाभ इति ॥५२७॥
उवसमसम्मत्तातो चयतो मिच्छ अपावमाणस्स ।
सासातणसम्मत्तं तदंतरालम्मि छावलियं ॥५२८॥
उव० गाहा । तस्मादेवीपशमिकात् प्रच्यवनात् मिथ्यादर्शनमप्राप्नुवतः प्रोदि. तानन्तानुवन्धिनस्तदेवोपशमिकसास्वादनस्य पडावलिकाकालं सास्वादनसम्यक्त्वमुच्यते । इह तत्त्वश्रद्धानरसमीपदास्वादयतीयास्वादनः, मिथ्यादर्शनाभिमुख्याद्वा सम्यक्त्वादशातनादशातनः, अथवेपत्तत्त्वश्रद्वानरसास्वादः खल्वास्वादनं सहास्वादनेन सास्वादनः, सहाऽऽशातनेन वा साशातनः, अथवा सु प्रशंसायां शोभनास्वादनः सा(स्वा)स्वादनः, स्वाय शातनो वा स्वाशातनः । तस्य यत्सम्यक्त्वं तत्तदनन्तिरत्वात्तदात्यमेवेति ।।५२८।।
मिच्छत्तं जमुदिण्णं तं खीणं अणुदितं च उपसंतं ।
मीसीभावपरिणतं वंतिज्जंतं खयोवसमं ॥५२९॥
मिच्छत्तं गाहा । इह यदस्य मिध्यादर्शनमुदाणं तद्धयुपक्षीणं यद॑नुदीर्ण तच्चोपशान्तम् । उपशान्तं नाम विष्कम्भितोदयं अपनीतमिध्यास्वभावं च । तदिह क्षयोपशममनुभूयमानं क्षायोपशमिकमुच्यते । आह-नन्वौपशमिकेऽपि क्षयचोपशमश्च, तथेहापि । कोऽनयोर्विशेषः : उच्यते-नन्वयमेव हि विशेपो यदिह वेद्यते, न तत्र । क्षायोपशमिके पूर्वशमितमनुसमयमुदयेन वेद्यते प्रक्षीयते च, न त्वौपशमिके, तत्र तूदयविष्कम्भणमात्रमेवेति ॥५२९।।
वेतयसम्मत्तं पुण सव्वोदितचरमपोग्गलावत्यं ।
खीणे दंसणमोहे तिविधम्मि वि खाइयं होति ॥५३०॥ १ मि उ जे । २ 'न्यत्वम इति प्रतौ । ३ 'नात् सग्मि -इत प्रती । ५ प्रादि-इति प्रतौ । . यदानु-इति प्रती

Page #135

११२
विशेषावश्यकभाष्ये वेतय० गाहा । इह क्षायिकी श्रेणिमभिप्रपन्नस्य सम्यग्दर्शनमोहनीयमनुसमयमुदीर्यादीर्यानुभवतः क्षपयतश्च विनिवृत्तोदीरितस्य चरमाशेपोदीरितपुद्गलानुभूतिमतो वेदकमिप्यते । वेदको"ऽनुभविता । तदनन्तरभावाद्वेदकम् । अथवा कृत्यल्युटो बहुलमिति वचनाद्वेद्यत इति वेदकमाहाराकवत् । कथम् ? कृतल्युटिति प्रश्लेषात् ? आह-ननु क्षायोपशमिकेऽप्यनुभवोऽभिहितः तथेहापीति । कोऽनयोर्विशेषः ? उच्यते-- ननृक्तमिदमशंपोदितपुग्दलानुभूतिमतः, क्षायोपशणिकं तृदितानुदितपुद्गलविशेषस्येति । तथापि क्षायोपामिकविशेप एवं वेदकं यस्मादौपशमिकादिवि(त्रि)भावमयमेव सम्यक्यमुक्तम्, अन्यथा ह्यौदधिकमपि स्यात् । तस्मादपेतमिध्यास्वभावत्वात्तत्रोपशमोऽनुसमयानुभृतेश्च क्षयः । तत्सद्भावात् क्षायोपशमिकविशेप एवायमिति । मिथ्या-सम्यग्मिध्यासम्यक्त्वमोहनीयक्षयः क्षायिकमित्युक्तं सम्यक्त्वम् । एतत्परिग्रहात् सम्यक् श्रुतम्, [न] मिथ्याश्रुतमिति ॥५३०॥
चोदस दस य अभिण्णे णियमा सम्मत्त सेसए भयणा ।
मतिआंधिविज्जासे वि होति मिच्छ ण उण सेसे ॥५३१॥
चोदस गाहा । तत्राद्यादारभ्य चतुर्दशभ्यः आदशभ्यः सम्पूर्णेभ्यो नियमात् सम्यक्त्वपरिग्रहः शं भजनीयः । इदमनुपङ्गतो-मत्यवध्योरपि कचिन्मिथ्यापरिग्रहः स्यान्न मनःपर्याय-केवलयोः । ।।५३२॥
तत्तावगमसभावे सति सम्मसुताण को पतिविसेसो। .
जध णाणदंसणाणं भेओ तुल्ले"ऽवयोधम्मि ॥५३२॥
तत्ता० गाहा । आह-तत्त्वावगमस्वभावसामान्ये सति सम्यात्व-श्रुतयोः कः प्रतिविशेषो यदपदिश्यते सम्यक्वपरिग्रहात् सम्यक् श्रुतमिति ! उच्यते--यह ज्ञानदर्शनयोरवयोधसामान्ये सति भेदस्तद्वत्सम्यक्त्व-श्रुतयोरपि । ॥५३२।। कथम् !
णाणमवायधितीयो दसणमिदं जधांगहेहाओ ।
तथ तत्तई सम्मं [३६-द्वि० ] रोइज्जति जेण तं गाणं ॥५३३।।
णाण. गाहा । यह विशेषावबोधादवायधारण ज्ञानम्, अवग्रहेहे" च सामा. न्यमात्रालम्बनादर्शनम् । तथा हि तत्त्वे या रुचिस्तत्सम्यक्त्वं यद्रोचकं तच्छुतमिति । ॥५३३।। इदानीं सायमनाचं सपर्यन्तमपर्यन्तं चेत्युच्यते १ विडिय-इति प्रती। । 'कानु - इति प्रती । ३ अत्र 'कथं पुनः' इति पाठः । किन्तु नात्र आव. श्यकता पुनःशब्दस्य । ४ अत्र 'पुनःशुन्दस्य विशेषगार्थत्वात् क्षायिकश्रेणीममिप्रपन्स्य भवनीति शेषः' इसने पाठः पतितः स्यात् -बटव्या कोटोका । ५ तस्या उदयेन मि -इति प्रतो । ६ तेषु क्ष-इति प्रतौ । , सम्मं तुजे । सम्मत है। ८ वरचासेजे। १ तेसं जे। १० तुलले वियों जे । तुल्लेऽवमोहमि । ११ 'हे च-ति प्रतौ

Page #136

द्रव्यादिना श्रुतस्य साद्यनादित्वविचारः । ११३ अच्छित्तिणयस्सेतं अणाइपज्जन्तमत्थिकाय च । इतरस्स सातिसंतं गतिपज्जाएहिं जीवो व्य ॥५३४।।
अच्छि० गाहा । इहाऽव्युच्छित्तिनयस्य द्रव्यार्थिकस्येदमनाद्यमपर्यवसितं च नित्यस्वादस्तिकायवत् । पर्यायनयस्य साधं सपर्यन्तं चानियत्वान्नारकादिपर्यायवत् ।।५३४॥
दव्वादिणा व सादियमणातिरं संतमन्तरहितं वा । दवम्मि एगपुरिसं पडुच्च सादि सणिधणं च ॥५३५॥
दव्या गाहा । द्रव्यादिचतुष्टयाद्वा साधनाधादि चिन्त्यते । तत्र द्रव्यतः सम्यक्ठूतमेकपुरुषस्योत्पद्यते प्रलीयते च ।।५३५।। यतः
चोदसपुव्वी मणुओ देवत्ते तं ण संभरति सव्यं । देसम्म होति भयणा सट्टाणभवे वि भैयणा तु ॥५३६।। मिच्छभवंतरकेवलगेलण्णपमादमातिणा णासो ।
आह किमत्यं णासति किं जीवातो तयं भिण्णं ॥५३७।।
चोद० गाहा । मिच्छ० गाहा । मिथ्यादर्शनगमनादिभिश्च प्रच्युतिः । आह किमर्थं प्रच्यवते ? किं तदात्मनो भिन्नम् ॥५३६-५३७॥ किञ्च---
जति भिण्णं तब्भावे वि तो तो तस्सभावरहितो ति ।
अण्णाणि च्चिय णिच् अन्धो व्व समं पदीवेणं ॥५३८॥
जति गाहा । यदि तदात्मनो भिन्नम् , अतस्तद्भावेऽप्यसावज्ञ एव, तत्स्वभावरहितत्वात् , प्रदीपहस्तान्धवत् । अनन्यत्वे ज्ञत्वं युक्तम्, प्रकाशात्मकत्वे सति बाह्यानुग्रहवच्चक्षुप्मतः प्रदीपादिप्रकाशानुग्रहोपलब्धिवत् ॥५३८|| उच्यते
तं ता णियमा जीवो जीवो ण तदेव केवलं जम्हा ।
तं च तदण्णाणं वा केवलणागं व सो होज्ज ॥५३९॥
तं ता गाहा । धृतज्ञानं तावन्नियमत एव जीवः, जीवस्तु श्रुतज्ञानं वा स्यात् श्रुताज्ञानं वा केवलज्ञानं वेति । मत्यादिसाच(चि)व्यं चात एवाख्यातं भवति ।।५३५।। आह
तं जइ जीवो णासे तण्णासो होतु सव्यसो णस्थि ।
जं सी उप्पातव्यधुक्धम्माऽगंतपज्जायो ॥५४०।। 1 अन्थि ति त हे जे । २ वि त। ३ भयणा भी त। ४ सम पि दो जे । ५ अनन्यात्तत्सत्वइति प्रती । तं च को दे।

Page #137

११४
विशेषावश्यकभाष्ये तं जइ गाहा । यदि श्रुतज्ञानं जीवस्तथा श्रुतनाशे सति जीवनाशः प्राप्तः । उच्यते-अस्तु श्रुतज्ञानपर्यायमात्रणास्य नाशः । को दोषः ? सर्वथा तु नेप्यते, यस्मादसावुत्पादव्ययध्रौव्यधर्मा, अनन्तपर्यायश्च ॥५४०॥ न चात्मैव केवलमेवं स्वभावः । किं तर्हि ?
[३७-५०] सव्वं चिय पतिसमयं उप्पज्जति णासते य णिच्चं च ।
एवं चेव य सुहदुक्खवंधमोक्खादिसम्भावो ॥५४१॥
सव्यं गाहा । सर्वमेव हि प्रतिसमयं पर्यायतयोत्पद्यते विनश्यति च, द्रव्यतया च नित्यम् । एवं च सुखादिसद्भावो नैकान्तनित्यत्वे सति, अपरिणामत्वादाकाशवत् , नाप्येकान्तानित्यत्वे, अपरिणामादेव जन्मानन्तरमृतवत् । उत्पादादिस्वाभाव्ये तु दुःखितयोपरमति सुखितयोत्पद्यते जीवद्रव्योपयोगादिभिरवतिष्ठते इत्यादि सर्व घटत इति॥५४१॥
अधवा सुत्तं णिव्याणभाविणोऽणातियं सपज्जन्तं ।
जीवत्तं पिव णियतं सेसाणमणातिपज्जन्तं ॥५४२॥
अधवा गाहा । इह मिथ्याश्रुतमङ्गीकृत्योच्यते निर्वाणभाविनो भव्यस्यानादिश्रुतमन्तवच्च, भव्यत्ववत् । अभव्यस्यानाथपर्यन्तं च जीवाऽभव्यत्ववत् ।।५४२॥
खेत्ते भरधेरवता काले तु समाओ दोणि तत्थेव। . भावे पुण पण्णवगं पण्णवणिज्जे व आसज्ज ॥५४३॥
खेत्ते गाहा । क्षेत्रतो भरतैरावतयोराद्यन्तवत् । कालत उत्सर्पिण्यवसर्पिण्योः । भावतः प्रज्ञापकमाचार्य प्रति प्रज्ञापनीयांश्च ॥५४३॥
उवोगसरपयत्ता थोणविसेसा य होन्ति पण्णवए ।
गतिठाणभेतसंघातवण्णसदादिभावेसु ॥५४४॥
उव० गाहा । तत्र वक्तुरनन्यत्वाच्छृतस्य तदुपयोगादिपर्यायैरुत्पद्यते विनश्यति च तथाभिधेयनियन्धनत्वात् , अभिधेयस्य च गत्यादिपर्यायैरुत्पत्तिव्ययस्वभावत्वादिति ||५४४||
दव्वे गाणापुरिसे खेत्ते विदेहाई कालो जो "तेसिं ।
खयउवसमभावम्भि य सुतणाणं बट्टते सततं ॥५४५।। दारं ॥ १ ठाण त । २ गतिट्ठाण हे । ३ तत्र चक्षुर -प्रतौ । ४ कालि त को। ५ तेसु को हेत।

Page #138

गमिकागमिकश्रुतषिचारः। दव्चे गाहा । द्रव्यतस्तदनेकस्वामिपुरुषसन्तानानन्यत्वात् , तस्य चानाधनिबन्ध(°निध)नत्वातश्रुतमप्यनाद्यपर्यन्तम् । 'क्षेत्रतो विदेहेपु, कालतस्तत्रत्यकाल एव, भावतः क्षायोपशमिकस्वभावत्वादाकाशाद्यभिधेयनित्यत्वाच्चेति ॥५४५||
भंगगणिताति गमियं जं सरिसगमं व कारणवसेण । गाधाति अगमियं खलु कालिअमुतं दिहिवाते वा ॥५४६।। दारं ॥
भंगगणिताति गाहा । गमकबहुलत्वादमिकम् । तच्च प्रायोवृत्त्या दृष्टिवादे । गाथाद्यसमानग्रन्थमगमिकम् । तन्त्र प्रायेण कालिकम् ।।५४६।।
गणधरथेरकतं वा आतेसा मुक्कवागरणतो वा ।
धुवचलविसेसतो वा अंगाऽणंगेसु णाणत्तं ॥५४७॥
गणधर० गाहा । गणधरकृतमङ्गप्रविष्टमाचारादि, अर्थादेशनियतं च स्थविरकृतमङ्गबाह्यम् , उसृष्टव्याकरणमात्रोपसंहृतं वा । अथवा सर्वतीर्थेपु नियतमङ्गप्रविष्टम् , अनियतमितरत् ॥५४७|| आह-श्रूयते हि पूर्वं पूर्वाण्येवोपनियध्यन्ते पूर्वप्रणयनादेव च पूर्वाणीति । तत्र च समस्तमस्ति वाङपर म]तः किमिह शेषाङ्गैरङ्गवायै चेति ? उच्यते. जति वि य भूतावादे सव्वस्स वयोगतस्स ओतारो। णिज्जहणा [३७-द्वितधा विहु दुम्मेधे पप्प इत्थी य ॥५४८॥
जति गाहा । यद्यपि दृष्टिवादे समस्तवाङ्मयावतारस्तथापि दुर्मेधसामयोग्यानां स्त्रीणां चानुग्रहार्थमन्य॑श्रुतविशेषोपदेशः, श्रावकाणां च ॥'.१८॥
तुच्छा गारवबहुला चलिंदिया दुबला धितीए य ।
ईय अतिसेसज्झयणा भूतावाओ णं इत्थीणं ॥५४९॥
तुच्छा गाहा । अतिशेपाध्ययनान्युत्थानश्रुतादीनि । ॥५४९|| उक्तं श्रुतमर्थतः, विषयतोऽधुनापदिश्यते--
उवयुत्तो सुतणाणी सव्वं दव्याति जाणति जत्थं । पासति अ केयि सो पुण तमचक्खुसणेणं ति ॥५५०॥
उव० गाहा । तत्र सूत्र-तं समासतो चरविधं पण्णत्तं तं जहा दव्वओ ४ । दवओ णं सुयणाणं उबउत्ते सव्वदव्वाइं जाणइ णो पासइ" नन्दी सू०११९] एवं सर्वत्र । केचित् पटन्ति “जाणति पासई" त्ति तच्चे किलाऽचक्षुर्दर्शनेनेति ॥५५०॥ १ ‘न्तं यत् ३-इति प्रता। मुतदि जे त। 'सुयदि को । ३ बाह्ये मथेति-इति प्रती । ४ 'धे पण जे। ५ “मन्युः श्रु इति प्रतो । ६ इयमति जे । ७ °ओ य नो त्थी को हे त । ८ सव्वदव्वाई को। र एतत् पाटान्तरं आ०हरिभद्रः मूलत्वेन सम्मतं । तैर्जिनभद्रसंमतः पाठः 'अन्ये तु' इति कृत्वा निर्दियः । १० इति तिव्व कि-इति प्रतो ।

Page #139

विशेषावश्यकभाप्ये
तेसिमचक्खुईसणसामण्णदो कथं ण मतिणाणी ।
पासति पासति व कधं मुतणाणी किंकतो भेतो ॥५५१॥
तेसि० गाहा । तेपामचक्षुर्दर्शनसामान्ये मंतिज्ञानिनापि द्रष्टव्यम् , अदर्शने च तस्य श्रुतज्ञानिनोऽपि तत्समानतेति ।।५५१॥
मतिहेर्तेमचवखुदंसणं चैं वज्जेत्तु पासणा भगिता ।
प्णवणाए तु फुडा तेण सुते पासणा जुत्ता ।।५५२।। मति० गाहा । कण्ठ्या ।।५५२।।।
जध णवधा मतिणाणं संतपतपरूवणादिणा गमितं ।
तध णेयं मुतणाणं जं तेण समाणसामितं ॥५५३।।
जध० गाहा । सत्पदग्ररूपणाद्यनुयोगद्वारक्रमः श्रुतज्ञानस्यापि मतिज्ञानवत् , तत्समानस्वामित्वात् ।।५५३||
सवातिसयणिधाणं तं पाएणं जतो पराधीणं ।
तेण विणेयहितत्वं गहणोपायो इमो तस्स ॥५५४।।
सव्वा० गाहा । तत्पुनः सर्वातिशयरत्ननिधानमिह यतः, प्रायेण पराधीनमिह यतः, प्रायेण पराधीनमाचार्यायत्तत्वात् , अतो विनेयानुग्रहार्थमयं ग्रहणोपायस्तस्योपदिश्यते ॥५५४||
आगमसत्यग्गहणं जं बुद्धिगुणेहि अर्हि "दिलं । बेन्ति मुतणाणलंभं तं पुनविसारता धीरा ॥२०॥५५५।। सासिज्जति जेण तयं सत्यं तं चाऽविससितं णाणं । आगम एव य सत्थं [३८-०]आगमसत्यं तु सुतणाणं ॥५५६॥
आगम० गाहा । सासिज्जति गाहा । शास्यतेऽनेनेति शास्त्रम् । तच्च ज्ञानमविशिष्टम् । आगमश्च (असौ शास्त्रं च तदित्यागमशास्त्रं [श्रुत]ज्ञानम् ।।५५५-५५६।।
तस्सादाणं गहणं दिटुं जं मतिगुणेहिं सत्थम्मि ।
बेन्ति तयं मुतलाभं गुणा य मुस्सूसणादीया ॥५५७।।
तस्सा० गाहा । तस्यादानं ग्रहणम् । तच्च यच्छास्त्रं दृष्टमष्टभिर्बुद्धिगुणैस्तदेव श्रुतज्ञानलाभमाचक्षते पूर्वविदः । कथम् ! गृह्यमाणमागृहीतमिति ग्रहणमेव हि श्रुतलाभ १ गओ हे । णाओं को। २ न्ये सति ज्ञा-इति प्रती । ३ “नानिद्र -इति प्रतौ । ४ मइभेयमचक्नु को हे त। ५ तु जे। ६ भणितं जे। ७ प्रज्ञापना पद ३८ । ८ मतिश्रुतिज्ञा-इति प्रती । द्रष्टव्या गा० ४०४-५४० । ९ णोवायो को हेत। १० हिं मि दि जे। हिं वि दित। ११ मासित। १२ सुतलंभ त ।

Page #140

थुतग्रहण-व्याख्यान विधिः ।
११७
इति । यतो वाऽवग्रहादीनपि ग्रहणभेदान वक्ष्यते, न चावग्रहादिभ्योऽन्यः श्रुतलाभः । बुद्धिगुणाश्चाष्टौ ॥५५७॥
मुस्सूसति पडिपुच्छति सुणेति गेहति य ईहते थावि । तत्तो अंपोहते वा धारेति करेति वा सम्भं ॥२१॥५५८॥ मुस्सूसति उ सोतुं मुतमिच्छति सविणयो गुरुमुहातो । परिपुच्छति तं गतिं पुणो वि 'गिस्संकितं कुणति ॥५५९॥
सुस्सू० गाहा । मुस्सू० गाहा । तच्च श्रुतं विनयसम्पन्नतया गुरुमुखाकोतुमिच्छति शुश्रूषति । पुनः पृच्छति प्रतिपृच्छति, तदेव श्रुतमशङ्कितं करोतीत्यर्थः ||५५८--५५९॥
सुणति तदत्थमधीतुं गहणेहावायधारणा तस्स । सम्म कुणति मुताणं अण्णं पि ततो मुझं लभति ॥५६०॥
मुण० गाहा । तस्यैव शृणोत्यर्थमधीतस्य, तस्यैवार्थस्य ग्रहणादयोऽवग्रहेहावायधारणाः, तदाज्ञानुष्टानाच्चान्यदपि लभत इति तदुपदेशक्रियापि तत्प्राप्तिहेतुरिति ॥५६॥
सुस्सूसति वा जं जं गुर्रवो जंपंति पुनभणितो य । कुणति पडिपुच्छितूणं सुणेति सुत्तं तदत्थं वा ॥५६१॥
मुस्मूस० गाहा । अथवा यद्यदाज्ञापयन्ति गुरवस्तच्छोतुमिच्छति शुश्रूपति. पूर्वसंदिष्टश्च सर्वकार्याणि प्रतिपृच्छ्य करोति, शृणोति सूत्रम) वा, शेपं पूर्ववत् । ॥५६१॥ श्रवणविधिश्चायम् --
मूअं हुंकारं वा वाढक्कार पडिपुच्छ मीमंसा ।।
तत्तो पसंगपारायणं च परिणि? सत्तमए ॥२२॥५६२॥
मृभं गाहा । प्रथमश्रवणे तूष्णीमासीत । द्वितीये हुमिति ब्रूयाद्वन्दनमित्यर्थः । तृतीये बाढमेवमेतत् । [ चतुर्थे प्रतिपृच्छां कुर्यात् ] पञ्चमे मातुमिच्छा मीमांसा प्रमाणजिज्ञासे यर्थः । पष्टे तदुत्तरोत्तरप्रसङ्गपारगमनम् । सप्तमे गुरुवदनुभापणं परिनिष्ठेति । ॥५६२।। व्याख्यानविधिस्त्वयम्
मुत्तत्थो. खलु पढमो ‘वितिओ णिज्जुत्तिमीसओ भणितो।
"ततिओ य णिरवसेसो एस विधी होति अणुयोगे ॥२३॥५६३।। 1 वावि त को त । २ अवोहते जे । ३ जो जे। त । ४ नीसं हे को । ५ °णात्तदान्यानुइति प्रतो । ६ गुरुखो त । ७ वीमंसा को हे। ८ वीओ त को हे। ९ मोसिओत । १० तईओ है। ११ अणि जे।

Page #141

११८
विशेषावश्यकभाष्ये सुत्तत्थो गाहा । सूत्रार्थ एवादौ, द्वितीये स एव सूत्रनिर्युक्त्या मिश्रः । तृतीये विधौ निरवशेष इति ॥५६३।। श्रुतं समाप्तम् ॥छ।।
भणितं परोक्खमधुणा पञ्चक्खं तं च तिविधमोधादी ।' पुन्बोदिदसंवन्धं तत्वावधिमाति[३८-द्वितो वोच्छं ॥५६४॥
भणितं गाहा । मति[:] श्रुतं चेति परोक्षमुक्तम् [गा०८८]। प्रत्यक्षमिदा. नीमवध्यादि । तत्र पूर्वोक्तसम्बन्धम् [गा० ८७]अवधिमादौ वक्ष्यामः ॥५६४।
संखातीताओ खलु ओधीणाणस्स सव्वपगंदीओ। कादी भवपञ्चयिया खओवस मियाओ काओ वि ॥२४॥५६५|| कत्तो मे वण्णेतुं सत्ती आधिस्स सव्यपगदीओ। 'चोइस विधणिक्खेवं इइढीपत्ते य वोच्छामि ॥२५॥५६६।। तस्स जमुक्कोसयखेत्तकालसमयप्पएसपरिमाणं ।
तण्णेयपरिच्छिण्णं तं 'च्चिय से पर्यंदिपरिमाणं ॥५६७।। संखा० गाहा । कत्तो गाहा । तस्स गाहा। तस्यावधेरसंख्येयाः प्रकृतयो यतोङ्गलासंख्येयभागादारभ्य प्रदेशोत्तरवृद्धच्या वक्ष्यमाणमुत्कृष्टमसंख्येयलोकक्षेत्रप्रदेश. परिमाणम् , कालतश्चावलिकाऽसंख्येयभागादारभ्य समयोत्तरवृद्वयाऽसंख्येयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीसंख्यं समयपरिमाणम् । ज्ञेयभेदाच्च ज्ञानभेद इत्यतस्तज्ज्ञेयपरिमाणा एवावधेः प्रकृतयः ॥५६५-५६६-५६७॥
संखातीतमणंतं च तेण तमणंतपयदिपरिमाणं ।
पेच्छति पोग्गलकायं जमणंतपदेसपज्जायं ॥५६८।।
संखा० गाहा । संख्यातीतमनन्तं चोच्यते । माऽसंख्येयमेव । तेन तदवधिज्ञानमनन्तद्रव्यमनन्तपर्यायं च पुद्गलास्तिकायमङ्गीकृत्यानन्तप्रकृतिसंख्येयमपि । अपना 'संखातीताओ खलु' [५६५] । किं खल्विति विशेषणार्थः । क्षेत्रकालाभ्यामेव हि संख्यातीतास्ता द्रव्यभावज्ञेयतयाऽनन्ता इति ॥५६८॥
भवपच्चइता णारगसुराल पक्खीण वा णभोगमणं ।
गुणपरिणामणि मित्ता सेसाण खओवसमियाओ ॥५६९॥ १ मोहादि त। मोहाई को हे। २ ‘पयडौओ को हे त। ३ 'पयडीओ को हे त । ५ चउद को हे। ५ °समए पजे। ६ तं चिय को हे। ७ पयडि को हे त । ८ तेण. मत को हे। ९ पयडि को हे त। १० "रिमाणणित ।

Page #142

अवधिज्ञानविवरणम् ।
११९ भव० गाहा । नारकदेवानामवधिप्रकृतयो भवप्रत्ययाः पक्षिणामाकाशगमनवत् , गुणपरिणामप्रत्ययाः क्षयोपशमिकाः शेषाणाम् ॥५६९॥
ओधी खओवसमिए भावे भणितो भवो तधोदइये। तो किध भवपच्चईओ वोत्तुं जुत्तोऽवधी दोण्हें ॥५७०॥
ओधी० गाहा । आह--- ननु क्षायोपशमिके भावेऽवधिरुक्तः, नारकादिभवाश्चौदयिके, अतः कथं भवप्रत्ययोऽवधियुज्यत इति ॥५७०॥
सो वि हु खयोवसमितो किंतु स एव तु खोवसमलाभो।। तम्मि सति होतवस्सं भण्णति भवपच्चओ तो सो ॥५७१॥
सो विगाहा । उच्यते--असावपि क्षायोपशमिक एव । किंतु स एव हि क्षयोपशमलाभस्तस्मिन नारकादिभवे सत्यवश्यं भवतीत्यतो भवप्रत्ययोऽवधिरुच्यत इति ॥५७१।।
उदर्यक्खयक्खयोवसमोवसमा जं च कम्मुणो भणिता ।
दव्यं खेतं कालं भवं च भावं च संप्पप्प ॥५७२॥
उद० गाहा । यतश्चोदयादयः कर्मणः द्रव्यादिनिमित्तमुत्ता उ)क्ताः, अतो यदि भवप्रत्ययः क्षयोपशमः स्यात् , को दोपः ? ॥५७२।। [३९-०]इय सवपर्यदिमाणं किध कमवसवण्णवत्तिणी वाया। वोच्छिति सव्वं सव्यायुणा वि संखेज्जकालेणं ? ॥५७३॥
इय गाहा । इत्यसंख्येयमनन्तं च सर्वप्रकृतिपरिमाणमवधिः, क्रम[व]शवर्णवर्तिन्या वा[चा] को हि सर्वायुपाऽपि शक्तो वक्तुम् ! अतः उक्त “कत्तो मे वण्णेउं सत्ति" [५६६)त्ति ।।५७३।। यत्तुक्तं "चोदसविधणिक्खेवं" [गा०५६६] तदपदिश्यते
ओधी खेत्तपरिमाणे, संहाणे आणुगामिए । अवेट्ठिए चले तिव्यमन्दपदिवाउप्पतौतिय ॥२६॥५७४॥ णाणदंसणविन्भंगे देसे खेत्ते गतीति य । इडिढप्पैत्ताणुयोगे य एमेता पडिवत्तिओ ॥२७॥५७५।। गतिपज्जंता चौदस रिद्धी चसमुच्चित त्ति पञ्चदसी ।
ओधिपदं पि व मोत्तुं सेतरमणुगामियं काउं ॥५७६।। १ इया वो जे। २ वसमओ को हे त । ३ एव क्खओं को। एव खओ हे। होइव त। ५ उदयखयखयों जे हे। ६ संपप्प त को हे। ७ पयडि त को हे। ८ त्ति त । ९ अट्ठिए त। १. पहिउप्प त । पडिवा की हे। ११ "याई य । हे। १२ विभंगो त। १३ इइढीपत्ता को हे त। १४ पि य जे।

Page #143

विशेषावश्यकभाष्ये
'केय चोदसमेतं भणति ओधि त्ति ण पर्यंती जम्हा । पदीण यणिक्खेवो जं भणितो चोदसविधो त्ति ||५७७ || ओधी० ० गाहा । गाण ० [सिलोगों । गति० गाहा । [केयिं गाहा ] | अवध्याद्या गतिपर्यन्ता निक्षेपाञ्चतुर्द्दश इड्ढीपत्ते त्ति । वोच्छामो त्ति । ऋद्धिस्तु चसमुच्चितत्वत्पञ्चदशी भवतीति । अथवा अवधिरित्येतत्पदं विहाय आनुगामिकं सेतरं कृत्वा अनानुगामिकीसहितामर्थतः केचिदेवं चतुर्दशभेदमाचक्षते यस्मान्नावधिः प्रकृतिः, अवधेरेव च प्रकृतयश्चिन्त्यन्ते अधिकाराच्च यतः प्रकृतीनामेव चतुर्दशनिक्षेपोऽभिहितः || ५७४ -- ५७५-५७६-५७७॥
१२०
णामं ठवण दविए खेत्ते काले भवेय भावे य ।
एसो खलु क्खेिवो ओविस्सा होति सत्तविध ||२८|| ५७८ || अवधि त्ति जस्स णामं जब मज्जाताऽवधि त्ति लोगम्मि । वणावधिणिक्खेव होदि जधक्खादि [ ३९ - द्वि० ] विष्णासो ॥ ५७९ ॥ णामं गाहा । अव० गाहा । नामावधिः- यस्यावधिरिति नाम क्रियते, यथा मर्यादायाः, स्थापनावधिः - अक्षादिन्यासः ||५७८-५७९।।
अथवा णामं तस्सेव जमभिधाणं स पज्जयो तस्स । courगारविसेस तद्दव्वखेत्तसामीणं ॥ ५८० ॥
अ० गाहा । अथवाऽवधेरेव यदभिधानं वचनं पर्यायः स नामावधिः । स्थपना आकारविशेषो यस्तद् द्रव्यक्षेत्रस्वामिनाम् ||५८०||
दव्वोधी उपज्जति जत्थ तभ जं व पासते तेणं । जं वोवकारि दव्वं देहाति तदुब्भवे होति ॥ ५८१ ॥
दव्यो० गाहा | व्यावधिः- यत्र द्रव्येऽसावुत्पद्यते, यानेन पश्यति, यच्चोत्पद्यमानस्योपकारकं शरीरादि, तदवधिकारणत्वाद् इव्यावधिरिति ॥ ५८१ ॥
खेत्ते जत्थुष्पज्जति कधिज्जते पेच्छते व दव्वाई |
एवं चैव य काले ण तु पेच्छति खेत्तकाले सो || ५८२ ।। दारं ।।
खेत्ते गाहा । क्षेत्राधिर्यत्र क्षेत्रेऽवधिरुत्पद्यते कथ्यते द्रव्याणि वा पश्यति । एवं कालावधिरपि । न त्वसौ क्षेत्रं पश्यति काले चैं अमृर्तत्वात् । द्रव्यवर्त्तनादिरूपपुद्गलाश्रयं तु [का] पश्येत् । असौ तु तत्पर्यायान्तर्भूत एव ॥ ५८२ ||
कई को है । पीत को है । ३ पयडोण को हे त । ४ विधाय - इति प्रती । 'द' को । खलु ओहिस्सा निको हो को ह त । ७ 'जाविधि त ८ सेसा त । ९ देहाई तन्भवे को । १० लं चेहा मूर्तिद्रव्यवर्तमानादि - इति प्रताँ ।

Page #144

अवधिज्ञानविवरणम् ।
१२१ जम्मि भवे उप्पज्जति वकृति पेच्छति व जं भवोधी सो । एमेव य भावोधी वट्टति य तो खयोवसमे ॥५८३॥
जम्मि गाहा । भवो नारकादिः । भाव औदयिकादिः । न चावधिज्ञानी भवभावान्यामर्थान्तरन् , तदर्थान्तरं चावधिः, अतो यत्र भवे भावे वासावुत्पयते प्रागुत्पन्नोपि वा वर्तते यं वा पश्यति स भवावधिः,भावावधिश्च । स्वरूपतस्तु क्षायोपशमिके वर्तते अवधिरित्युक्तम् ॥५८३।। क्षेत्रपरिमाणमिदानीम् । तच्च
ओधिस्स खेत्तमाणं जहण्णमुक्कोसमज्झिमं तत्थ । पाएण तदातीए जं तेण जहण्णय वोच्छं ॥५८४॥
ओधि० गाहा । इहावधैः क्षेत्रपरिमाणं जधन्यमुत्कृष्टं मध्यमं च । यतश्च प्रायेण जघन्यमादौ भवत्यतस्तदेवादी वक्ष्यामः ॥५८४॥
जावतिया तिसमयाहारगरस मुहुमस्स पणगजीवस्स । आगाहणा जहणा ओधीखत्तं जहणं तु ॥२९॥५८५।। जा जायणसाहस्सो मच्छो णियए सरीरदेसम्मि। उज्जतो पढमे समए संखिवति आयामं ॥५८६॥ पतरमसंखेजंगुलभागतणुं मच्छदेहवित्यिणं ।
वितिए ततिए मूचिं संखिवितुं होति तो पणओ ॥५८७॥ जाव० गाहा । जो गाहा । पत० गाहा । यः किल योजनसहस्रायामो मत्स्यः स्वशरीरबाह्यदेश एवोत्पद्यमानः प्रथमसमये संक्षिपत्यायाम द्वितीयसमयेऽङ्गुलासंख्येयभागवाहल्ये स्वदेहविष्कम्भविस्तीर्ण प्रतरम् , तृतीयसमयेऽङ्गुलासश्येयभागविष्कम्भां मत्स्यदेहविष्कम्भायामामात्मप्रदेशसूची संक्षिप्याकुलासंख्येयभागमात्र एवोपपद्यते । सूक्ष्मपनको नाम वनस्पतिविशेपः ॥५८५-५८७॥
उवातातो ततिए समए जं देहमाण[४०-५०]मेतस्स । 'तण्णेयदव्यभायणमोधीखेत्तं जहण्णन्तुं ॥५८८॥
उव० गाहा । उपपादसमयात्ततीये समये यावदस्य शरीरं तद्धि त[]ज्ञेयव्यभाजनं जघन्यमेवधिक्षेत्रमुच्यते ॥५८८॥
किं मच्छोतिमहल्लो कि तिसमईयो व्य कीस वा सुहुमो ।
गहितो कीस व पणओ किं-व जहण्णावगाहणओ ॥५८९॥ १ 'कोस्स को है। २ 'च्छि को जे ह त । ३ बीए को है। ४ जणे को। ५ हन्नं तं ।। हे को। ६ मयो व हे को ।

Page #145

विशेषावश्यकभाष्ये मच्छो महल्लकायो संखित्तो जो अ तीहि समएहि । 'स इर पयत्तविससेण सहमोगाहणं कुणति ॥५९०॥ सण्हतंरा सण्हतरो सुहुमो पणओ जहण्णदेहो य ।
सुबहुविसेसविसिट्ठो सहतरो सव्वदेहेसु ।।५९१॥
कि मच्छो गाहा । प्रश्नमात्रम् । मच्छो गाहा । सह० गाहा । उच्यतेयो योजनसहस्रायामो मत्स्यस्त्रिभिश्च समयैरात्मानं संक्षिपति, स किल प्रयत्नविशेषादतिसूक्ष्मावगाहनं कुरुते नान्यः । स एव सूक्ष्मः पनको जघन्यावगाहन इत्युत्तरोतरविशेषणा[त्] सूक्ष्मतरसूक्ष्मतमश्चेत्युक्तं भवति ॥५८९-५९१॥ .
पढमवितिएऽतिसण्हो जमतित्थूलो चउत्थयातीसु ।
ततियसमयम्मि जोग्गो गहितो तो तिसमयाहारो ॥५९२॥
पढम० गाहा । प्रथमद्वितीयसमययोरतिसूक्ष्मः, चतुर्थादिष्वतिस्थूलः, तृतीयसमय एव तद(द)योग्य इत्यतस्तद्ग्रहणम् ॥५९२।।
केयिं दो शससमया ततिओ पणयत्तणोक्वातम्मि । ___ अह तिसमयिओ आहारगो य मुहुमो य पणओ य ॥५९३॥
केयिं गाहा । केचिदाहुः-- मत्स्यायाम-विष्कम्भसंक्षेपसमयद्वयं चोपपादसमयश्चेत्येतेभ्यः त्रयः समयाः [यस्य स त्रिसमयोऽविग्रहाच्चाहारकः, ततश्च सूक्ष्मः पनकचेति ॥५९३॥
उववाते चेय तो जतो जहण्णो ण सेससमएसु ।
तो इर तदेहसमाणमोधिखेत्तं जहण्णं तु ॥५९४॥
उव० गाहा । उपपादसमय एवासी जघन्यावगाहनो न शेषसमयेषु, यतश्च जघन्यावगाहन एवोक्तो न विमध्यावगाहनः, अतस्तत्प्रमाणमवधिक्षेत्रं जघन्यमिति । तच्च न, त्रिसमयाहारकत्वस्य पनकविशेषणान्मत्स्यसमयद्वय(या)प्रसङ्गः । अन्यभवाहारकत्वे वा त्रिसमयाहारकविशेषणमनर्थकं त्रिसमयाहारकापेक्षया जघन्यावगाहनायाः । न च प्रथमसमयोपपन्नोऽपि सर्वथा निषिध्यति तेन यस्त्रिसमयोपपन्नजघन्यावगाहनतुल्यः । किन्तु न वयं सूत्राभिप्राय इति ॥५९४॥
सव्ववहुअगणिजीवा णिरंतरं जत्तियं भरेज्जंसु ।
खेत्तं सव्वदिसागं परमोधी खेत्तणिहिटो ॥३०॥५९५॥ १ सो किर को है। २ यरो जे । ३ मबिईए अति हे । ४ जोगो त । ५ के को हे। ६ दो ज्झस त । ७ तिसमभो को हे ।। ८ चेव को हे त । ९ भरि का है।

Page #146

१२३
अवधिज्ञानविवरणम् । अब्बाघाते सव्वासु कम्मभूमीम जं तता[४०-द्वि]रम्भा । सव्ववहवो मासा होन्तजितजिणिन्दकालम्मि ॥५९६॥ उक्कोसया य मुहुमा जता तदा सव्वबहुगमगणीणं । परिमाणं संभवतो तं छद्धा पूरणं कुज्जो ॥५९७॥ एकेक्कागासपदेसजीवरयणाय सावगाहे य ।
चतुरंसघणं परं सेढी छटे मुतादेसो ॥५९८।।
सव्व० गाहा । अव्या० गाहा । उक्को० गाहा । [एके० गाहा] । सर्वबहवोऽग्निजीवा गर्भजमनुष्यवाहुल्यात्तदारम्भकल्वात्तेपाम् , ते च सर्वबहवः प्रायेणाजितस्वामिकाले यदा चोत्कृष्टपदिनः । सूक्ष्मास्तु एते बहवोऽग्निजीवाः सम्भवतः षोढावस्थाप्येरन् बुद्धया एकैकाकाशप्रदेशजीवावगाहनया सर्वतश्चतुरस्रं धनमाद्यम् । एतदेव स्वावगाहनाभिः, एवं पुनरपि(प्रतरमपि) विभेदम् । श्रेणिश्च । पष्ठविरचनाविशेषस्तु सूत्राभिप्रायो न शेषम् , अस्तिोकत्वात् ॥५९५-५५६-५९७-५९८॥
घणपतरसेहिगणितं गणु तल्लं चिय विकप्पणा कीस ।
छैद्धा कीरति भण्णति पुरीसपैरिक्खेवतो भेदो ॥५९९॥
घण• गाहा । आह-ननु घनप्रतरश्रेणिगणितानामविशेपः क्षेत्रतरसंवेष्टितविततकम्बलोदाहरणात् , अतः प्रतिप्रतिप्रदेशस्वावगाहनाभेद एव युक्तः । उच्यते-अस्ति सर्वतः पुरुषपरिक्षेपकृतो भेदः । स च पञ्चोत्तरमसङ्खयेयगुणः।।५९९।।
णिययावगाहणागणिजीवसरीरावली समंतेणं । भामिज्जति ओधिणाणिदेहपज्ज़ततो सा य ॥६००॥ अतिगंतूणमलोग लोगागासप्पमाणमेत्ताई।
ठाति असंखेज्जाई इदमोधीखेत्तमुक्कोसं ॥६०१॥ णिय० गाहा । [अतिगं० गाहा । इह पप्ठो विरचनाविशेषः स्वावगाहनाभिरमिजीवश्रेणिरवधिज्ञानिनः सर्वतः शरीरपर्यन्ताद् भ्राम्यते । सा चासङ्खयेयानलोके लोकानतीत्यावसीयते । इदमवधिक्षेत्रमुत्कृष्टम् ॥६००-६०१॥
सामस्थमेत्तमेतं जति दन्नं भवेज्ज पेच्छेज्ज।
ण तु" तं तत्थथि जतो सो रूविणिवंधणो भणितो ॥६०२॥ १ कुणइ को हे।२ गाए को हे त । ३ गाए त । ४ पकरं जे। ५ छट्ठो को हे त । ६ च्छट्ठा जे । + परत । ८ गाण जे । ९ ग अलो को हे । १० ज्जा को हे। ११ ण य कोहे।

Page #147

१२५
विशेषावश्यकभाष्ये 'वड्āतो उण वाहिं लोयत्थं चेव पासई दव्वं ।
सुहुमयरं मुहुमयरं परमोही जाव परमाणुं ॥६०२॥
साम० गाहा । सामर्थ्यमात्रमिदं-यदि हि तद् द्रष्टव्यं भवेदेतावति क्षेत्रे पदयेन्न परतः । न त्वलोके द्रष्टव्यमस्ति, रूपिद्रव्यविषय वादवधेः ॥६०२॥
भणितं जहण्णमुक्कोसयं च खेत्तं विमज्झिमं सेसं । [४१-०]एतस्स कालमाणं वोच्छं जं जम्मि खेत्तम्मि ॥६०३॥ भणितं गाहा । उक्तं जघन्यमुत्कृष्टं चावधिक्षेत्रम् । इदानीं मध्यमं वक्ष्यामः ॥६०३।।
अंगुलमावलियाणं भागमसंखेज्ज दोसु संखेज्जा । अंगुलमावलिअंतो आवलिया अंगुलपुर्धत्तं ॥३१॥६०४॥ हत्थम्मि मुहुत्तंतो दिवसंतो गाउदम्मि बोद्धव्यो । जोअण दिवसपुंधत्तं पक्खन्तो पण्णवीसाएं ॥३२॥६०५॥ भरधम्मि अद्धमासो जंबुद्दीचे ये साधियो मासो । वासं च मणुअलोए वासपुहुत्तं च रुयगम्मि ॥३३॥६०६॥ खेत्तमसंखेज्जंगुलभागं पासंतमेव कालेणं । आवलियाए भागं भूतमणागतं च जाणाति ॥६०७॥
अंगुल० गाहा । हत्थ० गाहा । भरध० गाहा । खेत्तगाहा । इह क्षेत्रमगुलस्याससचेयभागमात्रं पश्यन् कालतोऽसंख्येयभागमात्रमेवावलिकायाः पश्यत्यनागतमतीतं च । तदर्शनं चोपचारान्मञ्चे कोशनवत् ।। ६०४--६०७ ।। अन्यथा हि
तत्थेव य जे दव्या तेसिं चिय जे हवेज्ज पज्जाया ।
इय खते कालम्मि य जोएज्जा दनपज्जाए ॥६०८॥ तत्थे०गाहा । तावनि क्षेत्रे यानि द्रव्याणि तदर्शनयोग्यानि तत्पर्याया एव च केचित् , नान्यस्येतीत्येवं सर्वत्र क्षेत्रे काले च द्रव्यपर्यायानायोजयेत्तदपेक्षत्वादेव क्षेत्रकालयोः ॥६०८ , 'अन्यकर्तृका प्रक्षेपगाथा सोपयोगेति' कृत्वा कोट्याचार्यः, हेमचन्द्रसूरिभिश्च व्याख्याता । सा च जेतप्रन्योरपि प्राप्यते ॥ चतुर्धपदे 'परमोही जाव परमाणु' इति कोहेतप्रतिसंमतपाठस्थाने 'बहुबहुतर जाव परमाण' इति जेपाठः । २ पहुत्तं त । पुहुत्तं को हे। ३ वीसाओ को हे। ५ दीवम्मि सा को हे त । ५ वाससइस्सं च जे । ६ हवंति त को हे।

Page #148

अवधिज्ञानविवरणम् ।
१२५
संखेज्जंगुलभाए आलियाए वि मुणति ततिभागं । अंगुलमिह पेच्छंतो आवलिअंतो मुणति कालं ॥६०९॥ आवलियं मुणमाणो संपुण्णं खेत्तमंगुलपुधत्तं ।
एवं खेत्ते कालं काले खेत्तं च जोएज्जा ॥६१०॥ संखे०गाहा । आवलियं गाहा । एवं क्षेत्रकालयोः परस्परायोजनं कण्ठ्यम् ।। ६०९-६१०॥
संखेज्जम्मि तु काले दीवसमुदा वि होन्ति संखेज्जा । कालम्मि असंखेज्जे दीवसमुदा तु भयणिज्जा ॥३४॥६११।। [४१-द्वि०] काले असंखए दीवसागरा खुड्या असंखेज्जा ।
भयणिज्जा तुं महल्ला खेत्तं पुण तं असंखेज्ज ॥६१२॥ संखे गाहा । काले गाहा । वर्षसहस्रात्परतः संख्येयं कालं पश्यन् द्वीपसमुद्रानपि संख्येयान् , अपिशब्दादेकमपि महतो या संख्येयभागमसंख्येयभागं वा पश्यति । असंख्येयं तु कालं पश्यन् हस्वानसंख्येयान् ], इतरान् संख्येयान् , एकदेशमथवा तदंश वा पश्येत् । क्षेत्रं तु योजनैरसंख्येयमेव तदिति ॥६११-६१२॥
काले चतुण्ह वुड्ढी कालो भइतव्वो खेत्तवुड्ढीए । वुड्ढीयें दबपज्जव भयितव्या खेत्तकाला तु ॥३५॥६१३।। काले पबडढमाणे सव्वे दवा ततो पवड्दन्ति । खेत्ते कालो भइतो बड्डति तु दब्बपज्जाया ॥६१४॥ भयणायँ खेत्तकाले परिवड्वेंतेमु दन्वभावे ।
दव्वे वड्ढति भावो भावे दव्यं तु भयणिज्जं ॥६१५।। काले गाहा । काले प० गाहा । भयगाहा । कालस्य वृद्धौ द्रव्यादिचतुष्टयस्य वृद्धिः । क्षेत्रवृद्धो तु काल एव भाग्यो बईते न वा, द्रव्यं पर्यायाश्च वदन्त एव, द्रव्यपर्यायवृद्धी क्षेत्रकालौ भजनीयौ बर्द्रयातां न वा । द्रव्यवृद्धौ भावो वर्द्धते, भाववृद्धी तु द्रव्यं भाज्यमिति ॥६१३-६१४-६१५॥
अण्णोण्णणिवद्धाणं जहण्णयादीण खेत्तकालाणं ।
समयप्पदेसमाणं किं तुलं होज्न हीणधियं ॥६१६॥ १ पहुत्तं त । पुहुत्तं को है । २ हा य भइअन्या । को है। हा य भत । ३ ३ को हे त । ४ व्यु को । ५ बुढीए त को है । ६ लाओ का हे। ७ °गाए खे' को हे।

Page #149

विशेषावश्यकभाष्ये अण्णो०गाहा । इह जघन्ययोः क्षेत्रकालयोरङ्गुलावलिकाऽसंख्येयभागयोस्तथा विमध्यमयो योरुत्कृष्टयोर्वा परस्परतः प्रदेशसमयसंख्यया किं तुल्यता आहोस्विद्धीनाधिकत्वमिति ? ॥६१६|| उच्यते-सर्वतः प्रतियोगिनः कालादसंख्येयगुणं क्षेत्रम् . यतः
सुहुमो य होति कालो तत्तो सुहुमतरेयं हवइ खेत्तं । अंगुलसेढीमेत्ते ओसप्पिणिओ असंखेज्जी ॥३६॥६१७॥ खेत्तं बहुतरमंगुलसेढीमेत्ते पदेसपरिमाणं । जमसंखेज्जोसप्पिणिसमयसमं थोवओ कालो ॥६१८॥
सुहुगाहा । खेतं गाहा । इह कालस्तावत्सूक्ष्मो यस्मादुत्पलपत्रशतव्यधनकालाः पृथगसंख्येयसमयाः । न च विभाव्यन्ते, तथापि त्वस्मात् सूक्ष्मतरं क्षेत्रम् , यतोऽङ्गुलश्रेणिप्रदेशाग्रमसंख्येयावसपिणीसमयपरिमाणमुक्तम् ॥६१७-६१८॥
कालो खेत्तं दव्वं भावो य जधुनरं सुहमभेता । थोवाऽसंखाऽणंताऽसंखा य जमोधिविसयम्मि ॥६१९॥ सबमसंखेज्जगुण कालातो [४२-०] खेत्तमोधिविसयम्मि । अपरोप्परसंबद्धं समयपदेसप्पमाणेणं ॥६२०|| खेत्तंपएसेंहितो दव्यमणंतगुणितं पदेसेहिं । दव्वेहिंतो भावो संखगुणोऽसंखगुणितो वा ६२१॥
कालो गाहा । सबगाहा । खेत्त० गाहा । इह काल-क्षेत्र-द्रव्य-भावानां यथोत्तरं सूक्ष्मताऽनुमेया, यतः सर्वत्रावधिविपये पृथक्प्रतियोगिभ्यः स्तोकः कालः, ततः क्षेत्रमससंख्येयगुणम् , ततो द्रव्यं प्रायोऽनन्तगुणम् , ततः पर्यायः संख्येयगुणोऽसंख्येगुणो वा, यतो वक्ष्यते-"दव्वाओ असंखेज्जे संखेन्जे आवि पञ्जवे लभइ" [७५६]त्ति ॥६१९६२०-६२१॥
भणितं खेत्तपमाणं तं माणमितं. भगामि दव्यमतो । तं केरिसमारंभ परिणिठाणे विमज्झे वा ॥६२२।।
भणि गाहा। उक्त क्षेत्रपरिमाणम् । तच्च द्रव्यपरिसंख्यानार्थमेवोक्तम् , अतः स्तमिदानी द्रव्यं वक्ष्यामः । तच्चारम्भंऽवसाने चावधेः किंविधं विमध्ये चेति ? ॥६२२।
तेयाभासादव्याण अंतरा एत्य लभति पट्टवओ । '.
गुरुलहु अगुरुयलहुभं तं पि य तेणेव गिट्ठाति ॥३७॥६२३॥ , मयर को है । २ 'खेज जे । ३ खेतविसेसेहितो जे । ५ मियं त ।

Page #150

औदारिकादिवर्गणाविचारः।
१२७
पट्टवओ णामाऽवधिणाणस्सारंभओ ततादीए ।
उभयोयोग्गं पेच्छति तेयाभासंतरे दव्यं ॥६२४॥
तेया०गाहा । पठ्ठ गाहा । प्रस्थापको नामारम्भकोऽवधेः । स तैजस-वाग्द्रव्ययोरन्तराल तयोरयोग्यमन्यदेव द्रव्यं लभते पश्यतीत्यर्थः ।।६२३-६२४॥
गुरुलहु तेयासण्णं भासासण्णमगुरुं य पासेज्जा ।
आरंभे जं दिळं दट्टणं पडति तं चेव ॥६२५॥
गुरु०गाहा । तच्च यदि तैजसव्यासन्नमतो गुरुलघु, वाग्द्रव्यासन्नं चेदगुरुलघु । यच्चारम्भे दृष्टं गुरुलघु चावसानेऽपि तदेवागत्य प्रच्यवते ॥६२५॥
तेयाभासाजोग किमओग्गं वा तदंतराले जं ।
ओरालियातितणुवग्गणाकमेणं तयं संज्झं ॥६२६।।
तेया गाहा । आह-कि तत्कियत्प्रदेश वा यत्तैजसभापयोयोग्यं तदन्तराले वा तयारयोग्यम् ? उच्यते- तत्परमाण्वादिक्रमोपचयादौदारिकादिवर्गणानुक्रमेण साध्यम् । ॥६२६॥ अत उच्यते
ओरालविउव्याहारतेयभासाणपाणमणकम्मे । अह देव्यवग्गणाणं कमो विवज्जासतो खेत्ते ॥३८॥२७॥ कुवियण्णगोविसेसोर्वलक्खणोम्मतो विणेयाण । (४२-हि]दव्या तिवग्गणा हि पोग्गलकायं पदंसेति ॥६२८॥
ओरालगाहा । कुविगाहा। यह कुंचिकर्णी गवामतिबाहुल्याद्विशेषानभिज्ञानां विवदतां गोपानामव्यामोहाथ समानवणांदिवर्गविभागतो विभन्यावस्थापितवान् । एवमिह गोपतिकल्पोऽर्हन गोपकल्पेभ्यो विनयेभ्यो गोरूपरूपं पुद्गलास्तिकायमण्वादिवर्णविभागतो निरूपयति ॥६२७||६२८॥
एगा परमाणं एगुत्तरवढिता ततो कमसो । संखेज्जपतेसाणं संखेज्जा वग्गणा होंति ॥६२९।। तत्ता संखातीता संखातीतप्पदेसमाणरणं ।
तनो पुणो अणंताणंतपतेसाण गंतूणं ॥६३०।। १ 'याजोग्ग कांह । २ मनोग्ग को है। ३ सव्वं त । मज्झ जे । १ साणुपा त । ५ कम्मव त। सो विल त। णो धत। ८ पयसंति त । पयंसति की हे। ९ विकर्णः'हेटी ।

Page #151

१२८
विशेषावश्यक भाष्ये
ओरालियस गणपाभोग्गा वग्गणा अनंताओ । अग्गहणपाओग्गा तस्सेव ततो अनंताओ ।। ६३१ ॥
एगा गाहा । तत्तो गाहा । ओरा० गाहा । तत्र परमाणूनामेकवर्गणा, वर्गी राशिरिति पर्यायाः । द्विप्रदेशिकानामप्येका वर्गणा । एवमेकैकपरमाणुपरिवृद्धा संख्येंयप्रदेशिकानां संख्येया वर्गणाः, असंख्येयप्रदेशिकानाम संख्येयाः, ततोऽनन्तप्रदेशि - कानामनन्ता विलङ्घ्याऽनन्ता एवौदारिकशरीरयोग्याः, तस्यैवाग्रहणयोग्यास्ततोऽनन्ताः ।।६२९-६३१।।
एमओग्गा योग्गा पुणो अओग्गा य वग्गणाऽनंता । उब्वियादियाणं णेयं तिविकल्पमेक्कैक्कं ॥ ६३२॥
एव० गाहा । एवं बैंकियस्याहारकस्य तेजसस्य भाषायाः प्राणापानस्य मनसः कर्मणश्चानन्तानां त्र्यं त्रयमायोजनीयम् - अयोग्यानां योग्यानामयोग्यानां चेति 1183211
एक्केकस्सा दिए पज्जन्तम्मि य हवयोग्गाई | उभयाजोगाई जतो तेयामासंतरे पढति ॥ ६३३॥
एक्के० गाहा । कथं पुनरिदमेकैकस्य त्रयं गम्यते : यतोऽन्ते तैजसस्यायोम्यानि पटत्यतः सर्वस्य गम्यन्ते यतञ्च भापादावयोग्यान्यतः सर्वस्यादावयोग्यानिइति । अयोग्यत्वेऽपि च यथासन्नं तदाभासता गम्यते तैजसभापोभयाऽयोग्यवत् ।। ६३३ ॥ कम्मोवरिं धुवेतरसुण्णेतरवग्गणा अनंताओ । चतुधुवर्णतरतणुवग्गणा य मीसो तच्चित्तीं ॥ ३९॥६३४॥
णिच्चं होन्ति धुवाओ इतरा लोए ण होन्ति वि कताई । एगुत्तरटीए कताई सुण्णन्तराओ वि || ६३५||

जाओ हवन्ति ताओ सुष्णन्तरत्रगण त्ति भण्णन्ति । णियतं णिरन्तराओ होन्ति असुष्णन्तराओ ति ॥ ६३६ ॥
कम्मो० गाहा । णिच्चं गाहा । जाओ गाहा । उपरि कर्मणोऽनन्ताः ध्रुववर्गणाः । ध्रुवा इति नित्याः । ततोऽनन्ता एवाभ्र्वाः । अध्रुवा इति कदाचिन्न सन्यपि । ततोऽनन्ताः शून्यान्तरवर्गणा एकोत्तरवृद्धया व्यवहितान्तरा अपीत्यर्थः । ततोऽनन्ता एवाऽशून्यान्तरवर्गणाः अव्यवहितानन्तरा इत्यर्थः ।।६३४-६३६॥ १ हवंति जो है । हवंतिऽजो कां । २ तहाऽचित्तो को हे । ३ कयाई को हे । ४ वुडढीं° को हे त ।

Page #152

१२९
पुद्गलवर्गणाविचारः । धुवणंतराइं चत्तारि जं धु[४३-५०)वाई अणंतराई 'च। भेतपरिणामतो जा सरीरजोगत्तणाभिमुहा ॥६३७॥ खंधदुअदेह जाग्गत्तणेण या देहवग्गणाओं ति ।
मुहुमो दरगतवादरपरिणामो मीसयक्वन्धो ॥६३८॥
धुव० गाहा । खिंध० गाहा | ध्रुवाण्यनन्तराणि चेति ध्रुवानन्तराणि । अतश्चयारि भद परिणामाभ्यामौदारिकादियोग्यताभिमुखान्मिश्राचित्तस्कन्धयशरीरयोग्यत्वाद्वा चतस्रः शरीरवर्गणाः । सूक्ष्म एवेपदबादरपरिणामाभिमुखो मिश्रस्कन्धः ॥६३७-८||
जइण'समुग्घातगतीयं चतुहि समएहि पूरणं कुणति । लोगस्स तेहि चेव य संहरणं तस्स पडिलोम ॥६३९॥
जइ० गाहा । इह विश्र(ख)सापरिणामविशंपात् केयलिसमुद्घातगत्या लोकमापूरयन् उपसंहाश्वाचितमहास्कन्धो भवति ॥६३९।।
जइणसमुग्यातसचित्तकम्मपोग्गलमयं महासन्धं ।
पति तम्समाऽणुभावो होति अचित्तो महाखंधों ॥६४०॥
जइ० गाहा । केवलिसमुद्घातसचित्तकर्मपुगलमहास्कन्धापेक्षया तत्समक्षेत्रकालानुभावत्वादचित्तमहास्कन्धव्यपदेशः ॥६४०॥
सव्युक्तांसपदेसी एसो"केयिं ण चायमगंतो। उक्कोसपनेसो जमवगाहटितितो चतुद्वाणो॥६४१॥ अट्ट'फासो य जतो भणितो एसो य जं चतुप्फासो ।
अण्णे वि ततो पोग्गलभता संति ति सद्धेयं ॥६४२॥
सन्यु० गाहा । अद० गाहा । अयं च सर्वोत्कृष्टप्रदेश इति केचिदाचक्षत । न चायमेकान्तः, यस्मादुत्कृष्ट प्रदेशोऽवगाहनास्थितिभ्यामसंख्येयभागहीनादिभेदाच्चतुःस्थानपतितः । अयं च तुःयः अष्टस्पर्शश्च पठ्यते । चतुःस्पर्शश्चायमतो नावश्यमुत्कृष्टप्रदेशोऽयम्. अत एव चान्येऽपि पुद्गलविशंपास्सन्तीति श्रद्धेयम् ॥६४१-६४२॥ ते एवंदानी पुहलाः क्षेत्रतश्चिन्त्यन्ते
__ एगपतसोगाढाण वगाणेग्गों पदेसवड्ढीए ।
संखेज्जोगाढागं संखेज्जा वग्गणा तत्तो ॥६४३।। 1 'च' नास्ति जे । 'रिमाणतो त । 'जोगत त। ५ गंध जे । ., गाउ को है । इ यायर को हे। - मोसयख जे । ८ गतीए को है त । र महक्खं की। १० केई को हे। कोई त । ११ हट्ठी को हे। १२ गा को हे। १३ बुड़ो को हे त ।

Page #153

१३०
विशेषावश्यकभाष्ये नत्तो संखातीता संखातीतप्पदेसमाणाणं । गंतुमसंखेज्जाओ जोग्गाओ 'कम्मणो भणिता ॥६४४॥ तत्तो संखातीता तस्सेय पुणो हवंतऽयोग्गाओ। [४३-द्वि] माणसदवादीण वि एवं तिविकप्पमेक्के ॥६४५॥
एग० गाहा । तत्तो० गाहा । [ तत्तो० गाहा ] तत्रैकप्रदेशोहिनामै('शावगाहिनामे)का वर्गणा । ते पुनः परमाणवः, स्कन्धाश्च केचिद् । द्विप्रदेशावगाहिनामप्येका वर्गणा । तं तु स्कन्धा एव इचणुकादयः । एवमेकैकप्रदेशवृद्धयाऽसंख्येयप्रदेशावगाहिनामसंख्येया विलय कर्मणो योग्यानामसंख्येयाः । ततस्तस्यैव(वा)योग्यानां पुनिः] असङ्खयेयत्व[म्, मनोद्रव्यादीनामप्येवमेव त्रयं त्रयमायोजनीयमिति ॥६४३६४४-६४५।। कालतः
"एक्का समयठितीणं संखेज्जा संखसमयठितियाणं ।
होन्ति असंखेज्जाओ ततो असंखेज्जसमयागं ॥६४६।।
एक्का गाहा । एकसमयस्थितीनामेका वर्गणा । ते पुनरविशेपेणाणवः स्कन्धाश्च । एवमेकैकसमयवृद्धया सङ्खचेयसमयस्थितीनां संख्येयाः, असंख्येयसमयस्थितीनामसंख्येयाः ॥६४६॥ भावतः
एगा एगगुणाणं एगुत्तरवड्हता ततो कमसो। संखेज्जगुणाण ततो संखेज्जा वग्गणा होन्ति ॥६४७।। संखातीतगुणाणं संखातीता य वग्गणा तत्तो । होन्ति अणंतगुणाणं दव्याणं वग्गणाऽयन्ता ॥६४८॥ वण्णरसगंधफासाण होन्ति वीसं समासभेतेणं ।
गुरुलहुअगुरुलहूगं वातरमुहुमाण दो वग्गा ॥६४९॥
एगा गाहा । संखा गाहा । वण्ण० गाहा । एकगुणानामेका वर्गणा । एकगुणकृष्णादीनामित्यर्थः। तेऽप्यविशंपेणाऽणवः स्कन्धाश्च । एवमेकैकगुणवृया संख्येयगुणानां संग्न्येयाः, असंख्येयगुणानामसंख्येयाः, अनन्तगुणानामनन्ताः । इत्येवं वर्णगन्धरसस्पांना पृथक् स्वभेदतो विंशतिविधयः सन्ति । गुरुलघूनां वादराणमेका वर्गणा । अगुरुलयूनां सूक्ष्माणामेका । एवमेते भावविधयः ॥६४७-६४८-६४९॥ १°मतीण जे । २ कम्नु' को हे त । : हरति जा' को है जे। ५ एगा को हे । ५ यहि है। बुझिट त का ह । । 'यस गु-इति प्रती । ८ अत्र प्रतौ-०२-इति दृश्यते ।

Page #154

गुरुध्वादिविवरणम् ।
यत्तदयोग्ययोर्द्रव्यावगा-
भणितं तेयाभासाविमज्झदव्वावगाहपरिमाणं । 'ओघीणाणारंभी परिणिद्वाणं च जं तेसु || ६५०॥ भणितं गाहा । उक्तं तेजसभाषावगणयोरन्तराले हनादिस्वाभाव्यम्, यत्रावधिरुत्पद्यतेऽवसीयते च [ गा० ६२३-६२५ ] ॥६५०॥ गुरुवारद्धो गुरुलहुदच्चाई पेच्छितुं पच्छा ! इतराई को विमुज्झमाणो कमेणेव ||६५१॥ अगुरुलहुसमारद्धो उद्धं बद्धति कमेण सो गाधी ।
तो च्चिय कोई पेच्छति इतरांई सयराहं ॥ ६५२ ॥
गुरु० गाहा । अगुरु० गाहा । तत्र किल यो गुरुलघुद्रव्ये पूत्पद्यते स वर्द्धमानो अधस्तान्येव तावत्पयति, कचित्पश्चात्कमेणैवागुरुलघूनि । अगुरुलघुपूत्पन्नस्तूर्ध्वमेक प्रवर्द्धमान एवं कचिद् गुरुलवून्यपि [ पश्यति इति ] ||६५१-६५२॥ गुरुलहुमगुरुहुं वा तेयामासंतरे त्तिणिद्दिट्टं ।
ओरीलियादियाणं किं गु [ ४४ - प्र० ]रुलमगुरुलहुअं वा ॥ ६५३ ॥ गुरु० गाहा । इह तैजसभापयोरन्तराले गुरुलध्वगुरुलघु चेत्युक्तम् नौदारिकादेः " । तत्र किं गुरुलघु [ अ ]गुरुलघु वेति ? || ६५३॥
.
ओरालियवेडव्वियआहारगतेय गुरुलहू दव्वा ।
कम्मासाई एताई अगुरुलहुआई ||४०|| ६५४ ॥ ओरालि० गाहा । औरालिकादिचतुष्टयं तदाभासद्रव्याणि च गुरुलघूनि, शेषागुरुलघुनि ||६५४ ॥
गुरुअं लहुअं उभयं णोभयमिति वावहारियणयस्स । द लेट्न दीवो वा बोमं जधासंखं || ६५५ || णिच्छयतो सव्वगुरुं सव्वहं वाण विज्जते दव्त्रं ।
वातरमिह गुरुलहुअं अगुरुलहुँ सेसयं सव्वं || ६५६ ॥
गुरु० गाहा । णिच्छ० गाहा । गुर्वादिचतुष्यं व्यवहाराभिप्रायः । निश्च यतो गुरुलध्वगुरुलवू चेति ।। ६५५-६५६ ॥
जइ गुरु लहुअं वा ण सव्वधा दव्यमेत्थि तो कीस । "उद्धमधा वियगमणं जीवाणं पोग्गलाणं च ॥६५७॥
१३१
१ ओहिन्नाणा को हे त । २ च तं जेसु को हैं । ३ पाणास्तदन्तं - इति प्रतौ । ४ उड् को है । ५ राहि त । ६ ओरालाईयाणं को हे । ७ कायस्त्र- इति प्रतौ । ८ कम्मगम को हे त । ९ लड़ जे । ले त १० 'मिच्छओ को त । ११ उड्ड हे को त ।
व

Page #155

१३२
विशेषावश्यकभाष्ये
उद्धं लहुकम्माणं भणितं गुरुकम्मणामयोगमणं ।
जीवाणे पोग्गला वि य उद्धाधोगामिणी पायं ॥६५८॥
जइ० गाहा । उद्भ० गाहा । व्यवहाराभिप्रायो व्यवहाराभिधानम् । ॥६५७-६५८॥
अण्ण च्चिय गुरुलहुता अण्णा दवाण 'विरियपरिणामो। अण्णो गतिपरिणामो णावस्सं गुरुलहुँ णिमित्तो ॥६५९ ।। परमलहणमणणं जं गमणमधी वि तत्थ को हेतु । उद्धं धूमानीणं थूलतराणं पि किं कज्जं ? ॥६६०॥ किं व विमाणातीणं णाधोगमणं महागुरूणं पि। तणुतरदेहो देवो ह[४४-द्वि.०] खुवति व किं महासेलं ? ॥६६१।। अथ तस्स वीरियं तं तो णाधोगमणकारणं गुरुता। उद्भगतिकारणं वा लहुता एगंततो जुत्ता ॥६६२॥ विरियं गुरुलाणं जधाधियं गतिविंवज्जयं कुणति । तध गतिठितिपरिणामो गुरुलहुताओ विलंघेति ॥६६३॥
अण्ण० गाहाओ पञ्च । निश्चयनयाभिप्रायात्प्रत्यवस्थानमिह-नावश्यं गुरुलघुता-यामेव गतिरनैकान्तिकत्वात् , किन्तु वीर्यमपि हि गतिस्थित्योः कारणम्, तत्परिणामश्च, यथा चेदं देवस्य वीर्य महाशैलगुरुतातोऽतिरिच्यमानमधोगतिघाताय, अग्न्या. दीनां चोर्ध्वगतिविघाताय, तथा गतिपरिणामोऽपि गुरुलघुशक्तिविघाताय, स्थितिपरिणामश्चेनि ॥६५९-६३॥
भणितो खेत्तद्धाणं मुद्राणं चिय परोप्परणिवन्धी । इह ताणं चिय भण्णति दवेण समं णिवन्धाऽयं ॥६६४॥
भणितो गाहा । इह क्षेत्रकालयोः शुद्धयोरव परस्परनिबन्धोऽङ्गुलाबलिका. संख्येयभागादिरुक्तः । तयोरव चेदानीमुक्तलक्षणेन द्रव्येण सह निबन्धोऽभिधीयते ॥६६४॥
संखेज्ज मणोदव्वे भागो लोगपलियस्स बोधव्यो ।
संखेज्जकम्मदव्य लोगे थोट्टैणयं पलियं ॥४१॥६६५॥ १ उदं को हे ता । २ जोवा य पो का हे त । ३ उड्ढा की है त । ४ वीरि' को हे । ५ णिमित्ता। ६ जे उईद को हे । ७ उडू को हे। ८ हुताणं जे । ९ ताई जे । १. सुदठाण त । ११ थोऊ को है । थोवू त ।

Page #156

क्षेत्रकालापेक्षया द्रव्य निबन्धविचारः ।
लोगपलियाण भागं संखतिमं मुणति जो मणोदव्वं । संखेज्जे पुगी' भाए पासति जो कम्मणो 'जोग्गे ॥६६६ ॥
संखे० १० गाहा । लोग० गाहा । इह मनोद्रव्यं पश्यन् क्षेत्रतो लोकस्य संख्येयं भागं कालतस्तु पच्योपमस्य जानीते । कर्मक्रयं पयन लोकपल्योपमयोः पृथक् संख्येयान् भागान् जानति ॥६६५-६६६॥
सयल लोग पासं पासति पल्लोवमं स देणं । मुद्धा किमत्याग गहणमित्रं खेत्तकायाणं ॥६६७॥ कम्मन्नमतीतो पेच्छति दुगमेत्तियं ति जं भणितं । उचरिं पिततो मसो सावेज्जा' तदणुमाणेणं ॥ ६६८ ||
सय०गाहा । कम्म० गाहा । समस्तं लोकं पश्यन् पल्योपमं देशोनम् | [आ] - किमिह शुद्धयोग्य लोकपल्योपमक्षेत्रकालयोर्ग्रहणं द्रव्योपनिबन्धनाधिकारे ! उच्यते - कर्मद्रव्यमतिक्रम्य इयत क्षेत्रं कालं च पश्यतीत्येतस्य ज्ञापनार्थम् । अत एव च तदुपर्यपि ध्रुववर्गणादिक्रयं पश्यतः क्षेत्रकालवृद्विरनुमेया ।।६६७-६६८ ।। तेया कम्मसरीरे तेयाय भावे य ।
[४५ - प्र० ] बोद्धव्यमसंखेज्जा दीवसमुद्दा य कालो य ॥४२||६६९॥ एताई जतो कम्मव्वेर्हितोऽतिधूलतग्याई । यातियाई तम्हा धांवतरा खेत्तकाल त्थ ||६७०||
या गाहा । एता गाहा । यतस्तैजसादीनि कर्मद्रव्येभ्यः स्थूलतराणि, अतस्तत्क्षेत्रकालाभ्यामेषां क्षेत्रकालावल्पतरौ । एषां तु यथोत्तरं सूक्ष्मत्वात् क्षेत्रकालबाहुल्यं प्रत्येतत्र्यम् । आह-जघन्यावधेस्त्रि समयाहारकावगाहेकाऽभिधानात्तत्रस्थानामेव केषाश्चिद् द्रव्याणां दर्शनमुक्तं न सर्वेषाम् यस्मादुत्पत्तौ गुरु लघु वा पश्यतीत्युक्तं न सर्वम् । अत एव च विमध्यमस्यापि च प्रदेशसमयादिवृद्ध्याङ्गुलावलिकाऽसङ्ख्येयभागादिवचनात्तत्रस्थानामेव दर्शनमुक्तम् तथा मनोद्रव्यादीनाम् ||६६९-६७० ॥ परमावधेस्तु साक्षादुक्तमतः किमसावप्य सर्व पुद्गलविषयो जधन्य मध्यमवत् : उच्यते -

१३३
एगपदेसोगा परमोधी लभति कम्मगसरीरं ।
लभति य अगुरुअलहुअं तेयसरीरे भवपुर्धं तं ॥४३॥६७१॥
१ पुण को है । २ जं त। ३ कम्मुणो को है । ४ जोगं जे को हे। जुग्गे त । ५ पश्येत् इति नौ । ६ लेणं न । कम्मद है । ८ जो जे । ९ होमि इति प्रतौ । १० हुको हे।

Page #157

१३४
विशेषावश्यकभाष्ये एगपदेसोगाढं पेच्छति पेच्छति य कम्प्रगत' पि । अगुरुलहुदव्याणि यं चसदतो गुरुलहुई 'पि ॥६७२॥ तेयसरीरं पासं पासति सो भवपुंधत्तमेगभवे ।
णेगेसुं बहुतरए सरेज्ज ण तु पासती सव्वे ॥६७३
एगगहा । [एगगाहा । तेय०गाहा।। एकप्रदेशावगाढः परमाणुः, द्वचणुकादयश्च केचित् , कार्मणं च शरीरमित्येतत् परमावधिर्लभते, पश्यतीत्यर्थः, लभते अगुरुलघुद्रव्यमपि, चशब्दाद्गलवू द्रव्यं च । एकवचनं च जात्यपेक्षया । अन्यथा हि सर्वाण्येकप्रदेशावगाढानीत्युक्तं भवेत् । यः पुनस्तेजसं शरीरं पश्यति स भवपृथक्वं पश्यति । पृथक्त्वसंज्ञा च सर्वत्र द्वाभ्यामारभ्यानवभ्यः । य एव हि तैजसं पश्यतः प्रागसख्येयः कालोऽभिहितः, स एवेह भवधूथक्त्वेन विशेषितः ।।६७१-६७२-६७३।।
एगपदेसोगाढे भणिते कि कम्मयं पुणो भणितं । एगपदेसोगाढे दिटे का कम्मर चिन्ता ॥६७४॥ अगुरुलहुगहणं पि य एगपदेसावगाहतो सिद्धं । सव्वं वा सिद्धमतो स्वगतं लभति सव्यं पि॥६७५।। एगोगाढे भणिते 'वि संसयो सेसएँ जहाऽऽरंभे । सण्हतरं पेच्छतो धूलतरं ण मुणति घडादी ॥६७६।। जध वा मणोविदो" णस्थि ईसणं सेसएऽतिथूले वि । [४५-द्वि] एगोगाढे गहिते तध सेसे संसयो होज्ज ॥६७७॥ इय णाणविसयवइचित्तसंभवे संसयावणोदत्थं ।
भणिते वेगोगाढे केयि विसेसे पैदंसेन्ति ॥६७८॥
एग० गाहा । आ० गाहा [एगो. जय वा० इय० गाहा) । आह-एकप्रदेशावगाढस्यातिसूक्ष्मत्वात्तद्दर्शनादेव कार्मणादीनामपि दर्शनं गम्यते । किमिह तद्ग्रहणम् : अथवैकप्रदेशावगाढदर्शने सत्यप्यत्र संशयो भवेत् । इत्येवं ज्ञानविषयवैचित्र्यसम्भवे सति संशयापनोदार्थमेकप्रदेशावगाहिग्रहणे सत्यपि शेषोपदर्शनमिति ॥६७४-६.१८।।
एगोगाढग्गहणेऽणुगादयो कम्मयं ति जा सव्वं ।
तवरिमगुरुलहुई चसहतो गुरुलहूई पि ॥६७९॥ १ "ईति को है। पुहुत्त' को हे त। : पासए को हे। v भवति-इति प्रतौ । ५ भवात्-इति प्रतौ। किं को हे त । ७ मितो को हे त। ८ सव्वं ति को हे त । ९ ते संको । १० सेसपाजबारंभे जे। ११ विउ हे। १२ पयंसति को हे। 'सं पदं त । १३ °रि अगु' को है। १४ "हूणं च जे।

Page #158

परमावधिविषय विचारः ।
एवं वा सव्वाईं गहिताई तेसिमेव नियमत्थं ।
सव्वं स्वगतं ति य एतं चिय णावरमतो त्थि ॥ ६८०|| एगो गाहा | एवं गाहा । अथवैकप्रदेशावगाहिग्रहणात् परमाण्वादिग्रहण [मा] कार्मणात् । तस्य च कण्ड्याभिधानात्तदुत्तरेषां चाऽगुरुलघुग्रहणात् चशब्दाच्च गुरुलघुनामित्येवं वा सर्वपुद्गलविशेषोपदर्शनम् । अस्यैव च नियमार्थमुत्तरत्र सर्वरूपगतग्रहणम् । एतदेव हि सर्वरूपगतं नान्यदिति ॥ ३७९-६८०।।
I
परमोध असंखेज्जा लोगमेत्ता समा असंखेज्जा ।
रूवगतं लमति सव्वं खेत्तोत्रमियं अगणिजीवा ||४५ || ६८१ ॥ खेत्तमसंखेज्जाई लोगसमाई सेमाओ कालं च । व्यं सव्वं वं पासति तेसिं च पज्जाए || ६८२ ॥
पर० गाहा । खेत्त० गाहा । परमावधिविषयं क्षेत्रतः असंख्येयानि लोकमात्राणि, कालतोऽवसर्पिण्युत्सर्पिण्यः, द्रव्यतः सर्वं रूपगतम्, भावतो दक्ष्यमाणास्तुत्पर्याया एव ।।६८१-६८२ ॥
१३५
खेत्तोत्रमाणमुत्तं जमगणिजीवेहिं किं पुणो ऽभिहितं । तं चि संखातीताई लोगमेत्ताई णिद्दि || ६८३ ॥ [खेतो०
[० गाहा ] । आह- पूर्वमेवाग्निजीवोपमानमुक्तम् । इह् किं पुनरुच्यते ! सत्यमुक्तम्, इह तदेवासत्येयलोकतया विशेष्यते ||६८३॥
अथवा दव्वं भणितं इध रूवगतं ति खेत्तकालदुगं । रुवाणुगतं पेच्छति ण तैयं चिय तं जतोऽमुत्तं ॥ ६८४ ॥
अधवा गाहा । अवैकप्रदेशावगाढमित्येतस्यामेव गाथायां [६७१] परमावधिद्रव्यपरिमाणमुक्तम्, इह तु 'रूपगतं लभते' इति क्षेत्र - कालद्वयविशेषणरूपद्रव्यानुगतं क्षेत्रकालद्वयं लभते, न केवलम् अरूपत्वात् । अग्निजीवोपमितं वा यत्र सर्वरूपित्र्यानुगतं लभत इति सम्बन्धनीयम् ||६८४||
परमोधीणाणविदो केवलमंतोमु ४६ - प्र० ]त्तमेत्तेण । मणुक्यात्रसमियां भणितो तिरियाण बोच्छामी ।। ६८५ ।।
पर० गाहा । इह परमावधिज्ञानिनां किल केवलमन्तर्मुहूर्तमात्रेणोत्पद्यते । मनुष्यक्षयोपशमिकोऽभिहितस्तिरां वक्ष्यामः ||६८५||
३ एवं त। २ लोग हे। लोगर्मि को । ३ ममाणका को । समाउ हे ४ कयात्रा - इति प्रतौ । ५ पुणो भणियं । की हे त । ६ संखाइयाई है त । ७ न य तं चिय को हे त । ८ मोहिष्णाज़विऊ त
मोहिन्नाण' हे |

Page #159

१३६
विशेषावश्यकभाष्ये आहारतेयलंभी उकोसणं तिरिक्खनोणीसु । गाउन नहगमोधी गरएमु तु जोयणुकोसो ॥४५॥६८६।। ओरालियबउव्विय आहारगतेयगाई तिरिएम् । उकोसणं पेच्छति जाइ च तदंतरालेसु ॥६८७।। ।
आहार० गाहा । ओरालि० गाहा । इहोदारिका(दारभ्याहारतेजोद्रव्याणि यावत्तदन्तरालाऽयोग्यानि च तिर्यवंवधिविषयाः ॥६८६-६८७।। भवप्रत्ययोऽधुना । स चादौ नारकाणामुच्यते
भणिता खआवसमिया भवपच्चइयस्स चरिमपुढवीए । गाउअमुक्कारेणं पढमाए जोयणं होति ॥६८८।। चत्तारि गाउताई अदधुटाई तिगाउअं चेयें । अड्ढातिज्जा दोणि तु दिवड्ढमेगं च णरएस ॥४६।।६८९।। अट्ठगाईआई जहण्णयं अद्धगाउतंताई।।
जं गाउतं ति भणितं तं पति उक्कोसयजहणं ॥६९०॥ 'भणितो गाहा । चत्ता० गाहा । अधु० गाहा । चतुर्गव्यूतादिप्रमाणमुल्कृष्टं रत्नप्रभादिपु, तदेव सर्वत्रार्द्धगव्यूतोनं जघन्यम् । यत्तुक्तं 'गाउत जहण्णमोधी' [६८६ त्ति तदुत्कृष्टानामेव सप्तानां जघन्यमङ्गीकृत्य य(ओस्तु । सप्तम्यां जघन्यः सा(अ) - गव्यूतमिति ॥६८८-६९०॥ देवानामुच्यते ।
सक्कीसाणा पढमं दोच्चं च सणंकुमारमादिन्दा । तच्चं च वंभलंतय सुक्कसहस्सारग चउत्थिं ॥४७॥६९१॥ आणतपाणतकप्पे देवा पासंति पंचमि पुढदि । तं चेव आरणच्चुत ओधीणोणेण पासंति ॥४८॥६९२।। छटिंट हेमिमज्झिमगेवेज्जा सत्तर्मि च उवरिल्ला ।
संभिण्णलोगणालि पासन्ति अणुत्तरा देवा ॥४९॥६९३॥
सक्की. गाहा । आणत० गाहा । छटिंठ० गाहा । इदमधोवधिप्रमाणमुक्तम् ॥६९१-१३॥
[४६-द्वि] एतेसिमंसंखेज्जा तिरियं दीवा य सागरा "च्चेव ।
वहुतरयं उवरिमया उड्डं च सकप्पथूभाती ॥५०॥६९४॥ 1 'सु य जों को है त । १ निरएस को ।। श्वविधि - इति प्रता । ४ इओ स च को है त । ५ चव को ह त । य को है त। अझुटग इयाई है। अझुट्ठाईआइ त । अद्भुट्ठाई आई.जे । अट्टगाउयाई को। ८ एते द्वे प्रतीके प्रतो व्यत्ययेन वर्तते । ९ ओहिण्णा को हे । १. पिरछंति त। ११ चैव को है ।

Page #160

अवधिज्ञानम् ।
१३७ एतेसिं गाहा । एतेपामेव हि शक्रादीनां तिर्यगसंख्येयाः द्वीपसमुद्राः । त एवोपर्युपरि बहुतराः प्रत्यवसैयाः । ऊर्च तु स्वकल्पविमानस्तूपध्वजादयः । इदं तावद्वैमानिकानामुक्तम् ॥६९.४॥ शेषदेवानामिदं सामान्यमुच्यते
संखेज्जजोयणा खलु देवागं अद्धसागरे ऊणे । तेण परमसंखेज्जा जहण्मयं पण्णवीसं तु ॥५१॥६९५॥ वेमाणियवज्जाणं सामण्णमिगं तथा वि तु विसेसो ।
उड़ढमवे तिरिय पि य संहाणवसेण विष्णेयो ॥६९६॥ संखेज्न गाहा । वेमागि० गाहा) । इहोनाईसागरोपमस्थितीनां संख्येयानि योजनानि, अर्द्धसागरोपमादिस्थितीनामसंग्न्ये यानि योजनानि । वैमानिकवर्जानामेतत् सामान्यमुरा तथापि तूलमधस्तिर्यक् च संस्थानविशेषात् प्रमाणविशेषो विज्ञेयः ॥६९५-६९६||
"पणुवीसजोयगाई दसवाससहस्सिया 'हिती जेसिं । दुविधो वि जोतिसाणं संखेज्जो' हितिविसेसेण ॥६९७॥ वेमाणियाणभंगुलभागमसंखं जहण्णओ होति ।। उबवाते परभविओ तब्भवजो होति तो पच्छा ॥६९८॥
पणु० गाहा । वेमाणि० गाहा। पञ्चविंशतियोजनो जघन्यः । स च दशवर्षसहस्रस्थितीनाम् । संख्येययोजन एव हि ज्योतिष्काणाम्, असंख्येयस्थितित्वात् । वैमानिकानामगुलस्यासङ्ख्येयभागः । स च किलोपपाद एवान्यभवप्रत्ययस्त[पश्चात्त]द्भवज इति ॥६९७-९८॥
उक्कोसो मणुयेसु मणुस्सतेरिच्छएसु तु जहण्णो ।
उक्कोसों लोगमेत्तो पदिवाति परं अपदिवादी॥५२॥६९९॥ दारं ।
उक्कोसो गाहा । उत्कृष्टो मनुष्येष्वेव नान्येपु । मनुष्यतिर्थयोनिष्वेव जघन्यः । शेषाणां मध्यम एव । उकृष्टो लोकमात्र एव प्रतिपाती न परत इति क्षेत्रमानमुक्तम् ॥६५९॥ संस्थानमुच्यते
थिबुआगारजहण्णो बट्टो उक्कोसमायतो किंचि।।
अजहण्णमणुक्कोसो य खेततोऽ"णेगसंहाणो ॥५३॥७००॥ १ य त। तिरियम्मि य को हे त । ३ संठाण को है। ४ पण्णवी हे । पणवी को। ५ ठिई को हे। उनठिई को हे त। ७ रिच्छिए सु य को हे त । ८ 'सलो को हे त । किची का। १. तओ अणे' हे।

Page #161

विशेषावश्यकभाष्ये पणी थिJआगारी तेण जहण्णाऽ'वधी तदागारो।
इतरो सेढिपरिक्खेवतो [४७-म०] सदेहाणुवत्तीए ॥७०१॥ थिवु० गाहा । [पणओ गाहा । ] स्तिबुको 'बिन्दुरपदिश्यते । तदाकारो जघन्यावधिः, सर्वतो वृत्त इत्यर्थः, पैनकक्षेत्रस्य तदाकारत्वात् । उत्कृष्टस्त्वायतः किञ्चिदग्निजीवश्रेणिपरिक्षेपात् स्वदेहानुवृत्तितः । अजघन्योत्कृष्टोऽनेका कृतिः । तत्र नानाकारत्वेऽपि प्रतिनियताकारोऽवस्थितोऽऽकारश्च नारकदेवानाम् , मनुष्यतिरश्चामनेकाकारोऽवस्थितोऽनवस्थितश्च ॥७००-७०१॥
तप्पागारे पल्लगपडहगझल्लरिर्मुतिंगप्फजवे । तिरियमणुएस ओधी जाणाविधसंठितो भणितो ॥५४॥७०२।। णेरइयभवणवणयरजोतिसकप्पालयाणमोधिस्स । गेवेज्जणुत्तराण य होन्तागितयो जधासंखं ॥७०३॥ तप्पेण समागारो तप्पागारो ‘स चाययत्तंसो ।
उद्धायतो य पल्लो उवरिं च स किंचि संखित्तो ॥७०४॥ णच्चायतो समो विय पडहो हेटूवरिपैतितो सो। चम्पावणदेवित्थिण्णक्लयरूवा य झल्लरिया ॥७०५।। उद्धायतो मुतिंगो हेटूठे रुंदो तधोवरि तणुओ। पुप्फसिहावलिरइता चंगेरी पुप्फचंगेरी ॥७०६॥ जवणालो त्ति भैण्णति उभो सरकंचुओ कुमारीए । अह सव्वकालनियतो कातादिक्को” व सेसाणं ॥७०७।। “णाणागारो तिरियमणुएसु मच्छा सयंभुरमणे" व्य । . तत्थ वलयं णिसिद्धं तस्सिह पुण तैयं पि होज्जाहि" ॥७०८॥ भवणवतिवैणयराणं उद्धं बहुगो अशी य सेसाणं । ।
णारगजोतिसियाणं तिरियं [४७-द्वि०] ओरालिओ चित्तो॥७०९॥
तप्पा० गाहा [८] । संस्थानमुक्तम् ॥७०२-७०९॥ आनुगामुकादयोऽपदिश्यन्ते
अणुगामिओ तुं ओधि णेरइयाणं तधेव देवाणं ।
अणुगामियेऽणणुगामी मीसो य मणुस्सतेरिच्छे ॥५५॥७१०॥ १णोवधी जे । २ धिंयु-इति प्रतौ । ३ पडक-इति प्रतौ । 'ताभार'-इति प्रतौ । ५ तस्यइति प्रती।६ मुयंग त । ७ गिईओ को हे त। ८ सया भवे तसो जे । ९ उड्ढा को हे त । १० हिट्ठो हे को। ११ पईए त। पईओ हे को। १२ 'विच्छ हे को त। १३ मुयंगो त। १५ हेट्ठा को है। हिदठो त । १५ भणिओ हे को। १६ कंबु त १७ वको विसेसाणं हे त को। १८ मणो ब्बत। १९ तस्स पु जे । २० तंपि को हे त। २१ होजाति को। २२ तिवंतरा' को हे त । २३ उड्द का हेत। २४ य को हे। २५ गामी अणको हे।

Page #162

अवधिज्ञानम् ।
१३९ अणुगामिओऽणुगच्छति गच्छंतं लोअणं जधा पुरिसं । इतरो य णाणुगच्छति ठितप्पदीवो व्य गच्छंतं ॥७११॥ उभयसभावो मीसो देसो जम्साणुजाति णो अण्णो ।
कासड़ गतम्स गच्छइ एगं उवहैयम्मि जच्छि ॥७१२॥
अणु० गाहाओ ३ । अनुगामुकोऽनुगमनशीलो लोचनवत् । इतरोऽनानुगामुकः, स्थितप्रदीपवत् । एकदेशानुगमनशीलो मिश्रो देशान्तरैकलोचनोपघातवत् । ।।७१०-७१२।। अवस्थितोऽधुना
खेत्तम्स अवठ्ठाणं तेत्तीसं सागरों तु कालेणं । दव्वे भिण्णमुहत्तो पज्जवलंभे य सत्तट्ट ।।५६||७१३।। अदाए अवटाणं 'छावहिँ सागरा तु कालेणं। उक्कोसयं तु एतं एको समओ जहण्णेणं ॥५७॥७१४॥ आधारे उवभोगे लद्धीए वा भवेजऽवत्थाणं । आधारो से खेत्तं तेत्तीसं 'सागरा तत्थ ॥७१५॥ विजयातिसूचवाते जत्थोगाढो भवक्खयों जाव ।
खेत्तेऽवेतिहति तहिं दव्वेसु अ देहसयणेसु ॥७१६॥
खेत्त गाहा ४ । इहावधेरवस्थानम्-आधारो(र:-उ)पयोगलब्धितश्चिन्त्यते । क्षेत्रमस्याधारस्तत्राविचलितस्त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाण्यवतिष्ठते विजयादिषु द्रव्येषु च शरीरादिषु ||७१३-७१६॥
दव्वे भिण्णमुहत्तं तत्थऽण्णत्थ व हवेज खेत्तम्मि ।
उपयोगो ण तु परतो सामथाभावतो तस्स ॥७१७॥ दव्वे गाहा ! उपयोगस्तद्व्यापारः । स च द्रव्येऽन्तर्मुहूर्तमेव स्यान्न परतः । ॥७१७॥
दवे तत्थेव गुणे" संचरतो सत्त [४८-५०] वऽट वा समैया ।
अण्णे पुण अट्ठगुणे भणंति तप्पजवे सत्त ॥७१८॥ १ ठियपईवो को हे । २ कत्थइ जे । ३ “हम्मति जे त । १ सागराइ का त । . गं छावट्ठी को । णं छावट्टि हे। ६ वा हविज्ज को हे । ७ °याई को हे।
क्वए त । ९ वचिट्ठ को । १० गुणा को हे । ११ वाससया जे।

Page #163

विशेषावश्यकभाष्ये
दवे गाहा । तत्रैव द्रव्ये रूपादावन्यत्रान्यत्र च गुणे सञ्चरतः सप्ताष्टौ वा समयः । अन्ये तु गुणे अष्टौं समयान्मन्यन्ते तत्पर्याये सप्तेति ॥ ७१८ ।। जध जह हुमं वत्युं तथ तथ थोवोवयोगता होति' । दव्वगुणपज्जवेसुं तथ पत्तेयं पिणातव्यं ॥ ७१९ ॥
૪૦
जय गाहा । यथोत्तरं द्रव्यगुणपर्यायाणां सूक्ष्मत्वात् स्तोकोपयोगता । पृथक् पृथगपि च सूक्ष्मत्वादेव क्रयादिपूपयोगभेदः ॥ ७१९ ||
तत्थण्णत्थ य खेत्ते दव्वे गुणपज्जवोवयोगे अ । चिति ली सा पुण णाणावरणक्खयोक्समो ॥७२० ॥ *सा सागरोत्रमाई च्छावट्ठि होज्ज सातिरेगाईं । विजयतिसु दो वारे गतस्स णरजम्मणा समयं ॥ ७२१२ ॥
तत्थ० गाहा । सा सा० गाहा । लब्धिस्तदावरणक्षयोपशमलाभः । सा हि तत्रान्यत्र क्षेत्रे तदन्यद्रव्यगुणपर्यायोपयोगे यावत्तिष्ठत एव । सा च षट्षष्टिः सागरोपमाण्यधिकानीति ॥ ७२०-७२१॥
सव्वजहणो समयो दव्वातिसुं होति सन्त्रजीवाणं । 'सो तु सुरणारयाणं हवेज्ज किध खेत्तकाले ॥७२२|| चरिमसमयम्मि सम्मं पडिवज्जंतस्स जं चिय विभंगं । तं होति अधिणाणं तस्स वितियम्मि से 'पडति ॥ ७२३ ॥ सव्य० गाहा । चरि० गाहा । सर्वद्रव्यादिषु जघन्यतः समयमवस्थानम् | तच्च मनुष्यतिरश्चां प्रतिपातादुपयोगाच्च सर्वथाऽप्यविरुद्धम् । देवनारकाणां तु क्षेत्र - काल्तश्चरमसमयसम्यक्त्वप्रतिपत्तौ विभङ्गाज्ञानमेवावधिः सम्पद्यतेऽनन्तरसमयप्रच्युतस्य प्रच्यवत इति ॥ ७२२-७२३|| चलो हि पुनरनवस्थित इत्यर्थः । संवर्द्धमानो हीयमानों
वा । तत्र च -
1

"वड्ढी वा हाणी वा चतुव्विधा होति खेत्तकालाणं । दवे होति दुविधा छव्हि पुण पज्जवे होति ॥ ५८॥७२४|| "बड्डी वा हाणी वाणंताऽसंखेज्जसंखभागाणं । संखेज्जाऽसंखेज्जाऽणंतगुणा चेति "च्छन्भेता || ७२५ ||
१ होई त । २ सो को । ३ छा को है त । ४ 'याईसु हे । ५ दव्वाईस है । पुण सु को है त । ७ गतस्स को हे। ८ पढति त । ९ को हे त । १० "भा तु पज्जवे च्छव्विधा होति जे । ११ को है१२ चेतिछ को हे त ।
६

Page #164

अवधिज्ञानम् ।
१४१ वढी गाहा । विड्ढी गाहा) इह वृद्धिहानिर्वा पइिवधा चिन्त्यते । तद्यथाऽनन्तभागवृद्धिरसङ्ख्येयभागवृद्धिः सङ्ग्येयभागवृद्धिः सङ्ख्येयगुणवृद्धिरसङ्ख्येयगुणवृद्धिरनन्तगुणवृद्धि रिति ।।७२४--७२५।। तत्र क्षेत्रकालयोश्चतुर्विधा वृद्धिनिर्वा । तद्यथा
पतिसमय' असंखेज्जतिभागधियं कोइ संखभागधियं । अण्णो [४८-द्वि संखेज्जगुणं खेत्तमसंखेज्जगुणमण्णो ॥७२६।। पेच्छति विवइमाणं हायंतं वा तधेव कालं पि ।
णागंतवइिहाणी पेच्छति जं दो वि णागते ॥७२७॥
पति० गाहा । पेच्छ० गाहा । नानन्तभागवृद्धिरनन्तगुणवृद्धिर्वा क्षेत्रस्य कालस्य वा, तयोरनन्तयोरदर्शनात् ।।७२६-७२७॥
दव्यमणतं सहियं अणंत गुणवदितं च पेच्छेज्जा । हायंतं वा भावम्मि छविधा ढिहाणीयो ।।७२८॥
दव्यं गाहा । द्रव्यस्यानन्तभागवृद्धिरनन्तगुणवृद्धि, तथा हानिरपि । पर्यायाणां पइिवधापि वृदिर्हानिर्वा ।।७२८।।
'वड्ढीए च्चिय 'वड्ढी हाणी हाणीए ण तु विवज्जासो। "भागे भागो गुणणे गुणो य दव्यातिसंजोए ॥७२९॥
चड्ढी० गाहा । इह व्यादिचतुष्टयस्य परस्परतो वृद्धौ वृद्धिरेव, हानौ हानिरेव, अवस्थानं वा भवेत् । न तु विपर्यासः । तथा भागवृद्धौ भागवृद्धिरेव गुणवृद्धौ च गुणवृद्धिरेव प्रायेण ||७२९।।।
विध खेत्तमसंखभागादिसंभवे संभवो ण दव्वे वि ।
किय वा देवेऽणंते पज्जवसंखेज्जभागाति"॥७३०॥
विध गाहा । आह- कथं हि क्षेत्रस्यासंख्येयभागादिवृद्धौ सत्यां त[] द्रव्याणामसङ्ग्येयभागादिवृद्धिर्न स्यात् तद्विपञ्चनत्वात् द्रव्यस्य ! कथं वा द्रव्यस्यानन्तभागवृद्धौ तत्पर्यायाणामसंख्येयभागादिवृद्धिः, न्यानन्तगुणवृद्धौ वा पर्यायाणामसंख्यातगुणादिवृद्धिस्तन्निबन्धनत्वात्तेपाम् ? ॥७३०il उच्यते -
खेत्ताणुवत्तिणो पोग्गला गुणा पोग्गलाणुवत्ती य ।
सामण्णा विण्णेया ण "तु ओधिण्णाण विसयम्मि ॥७३१॥ १ यमसं' को हे । २° उजइभा को है। ३ बुडि को हे त । ५ णतम्भधिय जे । ५ वुद्धि को हे त । ६ वु को है त । ७ भागो भागे त । ८ प्रतौ-यद्दी । ९ तस जे । त अस हे को । १० दवाणं को हे त । ११ गाई को है। १२ द्विरनन्तुणवृद्धिस्तन्नि-इति प्रौ। १३ ण ओं त ।

Page #165

१४२
विशेषावश्यकभाष्ये दव्याई सखेत्तातोऽणंतगुणा पज्जवा सदव्बातो। णिययाधाराधीणा तेसिं 'चड्ढी य हाणी य ॥७३२।। ण तु णिययाधारवसादवधिणिवंधो जतो परित्तो सो। चित्तो तधण्णधा वि य आणीगेज्झो य पाएण ॥७३३।।
खेत्ता० गाहाओ ३ । इह ये क्षेत्रानुवृत्त्या पुद्गला परिसंख्यायन्ते पुद्गलानुवृत्त्या च तद्गुणास्तसामान्यतो न त्ववधिविषये । तत्र स्वक्षेत्रादनन्तगुणाः पुद्गलाः, पुद्गलेभ्यश्च स्वपर्याया इत्यतो यावत्येव क्षेत्रस्य वृद्रिानिर्वा तावत्येव हि द्रव्यस्य. तदाधारकत्वात् । यावती च व्यस्य तावत्येव पर्यायस्य । न विह सामान्यमाश्रीयते प्रतिनियतविषयत्वाच्चित्रत्वाच्चावधिनिबन्धनस्येति । चलोऽभिहितः ॥७३१-७३३।। तोत्रमन्दाविदानीम्
फदा य असंखेज्जा संखेज्जा यावि एगजीवस्स । [४९-५०]एगफवयोगे णियमा सव्वत्थ उवयुत्तो ।।५९।।७३४॥ फदाय आणुगामी अणाणुगामी य मोसया च्वं ।। पडिवातिपडिवाती मिस्सा" य मणुस्सतेरिच्छे ॥६०॥७३५।। जालंतरत्थदीवप्पभोवमो फदेगावधी होति । तिव्यो विमलो मंदो मलीमसो मोसरूवो य ॥७३६॥
फदा गाहा । फदा गाहा। जालं. गाहा । इह फड्डगमवधिज्ञेय विशेषः । तानि चासंख्येयानि संख्येयानि चैकजीवस्य गवाक्षजालादिव्यवहितप्रदीपप्रभावत् । तच्च तीतो विशुद्धः मन्दश्चाविशुद्धशेषः साधारणतीत्रमन्दोभयप्रकृतिरूपो वा ॥७३४-३६॥
उवयोगं एगेण वि देतो सो फईएहि सव्वेहि ।
उपयुज्जति जुगवं" च्चिय जध समयं दोहि णयणेहि ॥७३७।।
उव० गाहा । तत्रैकेनाप्यंशेनोपयुज्यमानः सर्वे एवोपयुज्यते, एकोपयोगत्वा दात्मनो नयनद्वयोपयोगवत् । अथवा प्रकाशमयत्वात् प्रदीपोपयोगवत् ।।७३७। आह
"किध णोवयोगवहुता भण्णति ण विसेसतो स सामण्णो ।
तग्गत विसेसविमुद्दो खंधावारोवयोगो" व्व ॥७३८।। १ वुड्ढी को हे त। २ वसा अव को हे। ३ गज्झो त । गन्भो हे । ५ तो नभो न स्वविधिविषये-इति प्रतौ । ५ फम को हे । पुढा त । ६ फइडुको हे। एग य फड्डुव त। ७पा को हे त । ८ चेव का हे । १ वाई का हे । १० मीसा णि म त । ११ फा को हे त । १२ दितो को हे । १३ फा को हे त। १४ चिय को द्वे । १५ कह को । १६ धागारो त । १७ योग्गोजे ।

Page #166

अवधिज्ञानम् ।
१४३ किध गाहा ।' कथमने कैरुपयुध्यमानस्याप्यनेकोपयोगता न स्यात् ? उच्यते-- ननूक्तमेकोपयोगत्वादात्मनो न द्वयोपयोगवचनम् , अथवानेकवचनम् । अथवाऽनेकवस्तुविशेषोपयोगे एतत् स्यात् , न चायं तद्धर्मा । किं तर्हि ! सामान्योपयोगोऽयं तद्गतविशेषवैमुख्यात् | स्कन्धाबारोपयोगवत् ॥७३८॥
अणुगामिणियतसुद्धाई सेतराइं च मीसयाई च ।
एक्केक्कसो विभिण्णाई फड्डयाई विचित्ताई ॥७३९॥
अणु० गाहा । इहानुगामिकादीनि फडकानि एकैकशः प्रतिपातीन्यप्रतिपातानि मिश्राणि च । पुनश्च पृथक तीवमध्यमन्दादीनि ।।७३९।।
णियताणुगामियाणं को भेतो को वै तन्विवक्खाणं ।
णियतोऽणुजाति णियमा णियतोऽणियतो वे अणुगामी ॥७४०॥
णिय० गाहा । नियतानुगमिकयोः कः प्रतिविशेषः ?, अनानुगामुकप्रतिपातिनो: वेति ? अप्रतिपात्य यात्येव । अनुगच्छत् पुनः प्रतिपात्यप्रतिपाती वेति शेपः ॥७४०॥
चयति च्चिय पडिवाती अणाणुगामी चुतो पुणो होति ।
णरतिरिगेहगं पायो जं तेसु विसोधिसंकेसा ॥७४१॥
चय० गाहा । पतत्येव प्रतिपाती । पतितोऽपि सन्पुनरुत्पद्यतेऽनानुगामुक इति । तोत्रमन्दता च विशुद्धिसंक्लंशविशेषात् । स च तिर्यक्षु मनुष्येषु चेत्यतस्तद्ग्रहणम् । ||७४१॥
[४९-द्वि०]गहणमणुगामियादीण किं कतं तिव्यमदचिन्ताए । पायमणुगामिणियता तिव्या मन्दा य जं इतरे ॥७४२।।
गह० गाहा । आह-तीवमन्दाधिकारे किमानुगामुकादिग्रहणम् ! उच्यतेयतः प्रायेणानुगामुको ऽप्रतिपातिनौ" तीतो, इतरो मन्दौ. उभयस्वभावता मिश्रयो-- रिति ।।७४२॥
अण्णे पडिवातुप्पातदार एवाणुगामियादीणि ।
णरतिरियग्रहणणं अधवा दोमुं पि ण विरुद' ॥७४३॥ 1 आह क०-इति प्रती । । सेस तराई त । वि त । ५ यताणि जे । ', व्ब त । ६ 'गतिक-इति प्रतो । 'नुपातेवानु-इति प्रतो । ८ चयए त । ९ गह-हे। १. भुकोप्र'-इति प्रतौ । ११ तिनोइति प्रतौ । १६ दारमेव जे ।१३'दा जे।

Page #167

१४४
विशेषावश्यकभाप्ये
अण्णे गाहा । अन्ये वाचाय: प्रतिपात्युत्पादिद्वार एवानुगामुकादीनाऽऽचक्षते तिर्यङ्मनुष्यग्रहणलिङ्गात् । न चेदमुभयत्रापि न घटतेऽर्थत इति ॥७४३।। प्रतिपात्युत्पादिनाविदानीम्----
बाहिरलंभे भज्जो दव्वे खत्ते य काल-भावे य । उप्पो-पडिवातो वि स तदुभयं चेगसमएणं ॥६१॥७४४॥ चाहिरओ एगदिसा फड्डोधी वाऽहवा असंबद्धो।'
दव्यातिमु भयणिज्जा तत्थुप्पातातयो समयं ॥७४५।।
वाहि० गाहाओ ३(२) । तत्र द्रष्टुर्वहियोऽवधिस्तस्य लाभो बहिर्लाभः । नस्य चैकस्यां दिशि यः स बाह्यः, अनेकस्यां वा विच्छिन्नः द्रष्टुरसम्बद्धो वेति तद द्रव्यादि चतुष्टयेषु युगपदुत्पादादयो भजनीया विकल्प्या इत्यर्थः ॥७४४-७४५|| कथम् ।
उप्पातो पडिवातो उभयं वा होज्ज एगसमएणं ।
कथमुभयमेगसमए विभागतो तं ण सव्यस्स ।। ७४६॥
उप्पा० गाहा । इहकस्मिन् समये कदाचिदुत्पादः, कदाचिद् व्ययः. कदाचिदुभयमपि स्यात् । आह-कथमुत्पादव्ययोभयमेकधर्मस्यैकसमये युक्तम् ? उच्यतेनैव हि तत्समस्तस्यावधेः, किन्तु विभागतः । ॥७४६।। कथम् ?
दावाणलो व्य कत्थइ लग्गति विज्झाइ समयमण्णत्तो।
तध कोई ओधिदेसी 'संजायति. णासते "वितिओ ॥७४७॥
दावा० गाहा । यथेह दावानलो युगपदेकतो विदीप्यतेऽन्यतश्च ध्वंसते तथावधेरप्येकदेशो यज्जायतेऽन्यतश्च प्रच्यवत इति ॥७४७॥
अंब्भिन्तरलद्धीऍ तु तदुभयं णत्थि एगसमए । उप्पा"पडिवातो वि ये एगतरो एगसमरणं ॥६२ ।।७४८॥ अंन्भिन्तरलद्धी सा जत्थ पदीवप्पभ ब सव्वत्तो । संवद्धमोधिणाणं अभिन्तरतोऽवहिण्णाणी ॥७४९॥
अभि० गाहाओ[२] । अभ्यन्तरलब्धि म यत्र द्रष्टुरवधिः सर्वतः सम्बद्धः प्रदीपप्रभावत् ॥७४८-७४ ९॥ १ उपाय है। समये को है। द्धावे-इति प्रतो । ४ ६ वि स त। ५ मन्नतो हे । ६ से जा हे। ५ दिईओ हे। ८ शोपमा' इति प्रतौ । ९ अभं त । अभि' को। १०°ए त त। ११ उप्पायप त । १२ वि एग है! १३ अंभि जे। अब्भ त । १४ संभिन्त' जे। भन्भ को है , १, तोवविण्णा' जे । रओऽव हो नाणी को है त।

Page #168

अवधिज्ञानविचारः ।
१४५
१५०-५०
[0] उप्पातां विगमो वा दीवस्स व तस्स णोभयं समयं । भवणणासा समयं वत्थुस्स जमेवम्मेणं ||७५०॥
उप्पा० गाहा । नै च प्रदीपस्येवोत्पादः प्रतिपातो बैंकसमये भवेत् । न तूभयमादशावधिव्वात् (८) । न चैकस्यैकपर्यायेणोत्पादव्ययौ युगपदङ्गुल्याऽऽकुचनप्रसारणवत् । धर्मान्तरेण स्याताम् ॥७५०||
उत्पातव्वयधुवता समयं धम्मन्तरेण ण विरुद्धा | ar raatiगुलिया सुरणरजीवत्तणाई वा || ७५१ ॥ उप्पज्जति विताए णासति वक्कत्तणेण तस्समयं । र्णे तु तम्मि चे रिवुताणासो वक्कत्तभवणं च ।। ७५२ ||
उप्पा० गाहा [२] | यथेह युगपजुतोत्पद्यते वक्रता हीयते अङ्गुलिताsवतिष्ठते । यथा चेह देवता जायते मनुष्यतोपरमति जीवतो (ता ) ऽवतिष्ठते, न तथा यस्मिन्नेवध्येति (?) 1७५१-७५२॥
लद्धत्तलाभणासो जुज्जति लाभो य तस्स समएणं । जति तम्मि चेय णासो णिच्चविणट्ठे कुतो भवणं || ७५३ || सप्पाताभाव तदभावे य विगमो भवे कस्स । उपवयाभावे कावेठिती सव्वधा सुण्णं ॥ ७५४ ॥
O
लद्ध० गाहा [२] | लब्धात्मलाभस्य हि नाशो युज्यते । यदि चात्मलाभनित्यविनष्टत्वाद्भवनमेव न स्यात् ततश्च सर्वाभाव
समय एव नाशः स्यात्,
इति ॥ ७५३-२५४ ॥
दव्वातीणं तिहिं पुव्वं भणितो परोप्परणिबन्धो ।
इथ दव्वस्स गुणणं भण्णति दव्वासितो जं सो || ७५५ ॥
दव्वा० गाहा । इह 'संखेज्जमणोदवे भागो लोगपलिस संखेज्जो'
( गा०६६५) इत्यादी इत्यादित्रयस्य परस्परनिबन्धोऽभिहितः । इहेद द्रव्य [स्य ] गुणेनोच्यते, तस्य द्रव्याश्रितत्वात् ॥७५५ ॥

दातो असंखेज्जे संखेज्जे यात्रि पज्जवे लभति I
दो पज्जवे दुगुणितं लभति अ एगाओ दव्वातो ॥ ६३ ॥ ७५६ || स्य चोपा - इति प्रताँ । ३ पातोधिक इति प्रतौ । ४ णोत त ।
वाजं
"ही जे । ८
भावा को हे । ९
वट्ट' है ।
तत्र प्र - इति प्रती । चैत को है।
१९
७

Page #169

१४६
विशेषावश्यकभाष्ये एगं दव्य पेच्छं खंधमणुं वा स पज्जवे तस्स । उक्कोसमसंखेज्जे संखज्जे पेच्छते कोयि' ।।७५७॥ दो पज्ज[५०-द्वि० वे दुगुणिते सव्वजहण्णेण पेच्छते ते य ।
वण्णातीया चतुरो णाणते पेच्छति कतायि ॥७५८॥
दव्या० गाहा । एगं० गाहा । दो प० गाहा। परमाण्वादिद्रव्यं एकं पश्यस्तत्पर्यायानसङ्ग्ये यानुत्कृष्टतः पश्यति, विमध्यमतः संख्येयान् , जघन्यतो वर्णगन्धरसस्पर्शानेव प्रतिद्रव्यम्, न त्वनन्तान् । सामान्यतस्तु द्रव्यानन्तत्वादेवानन्तानिति ॥७५६-५.८।। ज्ञानदर्शनविभङ्गव्यापारः अधुना । किमत्र ज्ञानं दर्शनं विभङ्गो वा । किं वा परस्परतस्तुल्यमधिकं वेति !...
सागारमणागारा ओधिविभंगा जहण्णया तुल्ला । उपरिमगेवेज्जेसु तुं परेण आधी असंखेज्जो ॥६७।७५९।। सविसेसं सागारं तं गाणं णिबिसेसमणगारं । तं दंसणं ति ताई ओधिविभंगाण तुल्लाई ॥७६०॥ आरम्भ जहण्णाओ उवरिमगेवेज्जगावसाणाणं । परतोऽवधिणाणं चिय ण विभंगमसंखयं तं च ॥७६१।।
सागार० गाहा । सवि० गाहा। आरम्भ गाहा । तत्र यद्विशेषग्राहक तत्साकारम्, तच्च ज्ञानमिष्टम् । यत्सामान्यग्राहकं तदनाकारम् , तच्च दर्शनम् । तेगवधि (?)घन्याभ्यामारन्य सर्वत्र तुल्ये भवतः । पृथक्त्वविभङ्गस्य अवधि विभङ्गयोरपि च परस्परतो जघन्याभ्यामेवारभ्य यावदुपरितनौवेयकेपु, परतोऽवधिव, न विभङ्गः । स चीसङ्ख्येय एव परमावधिरिति ।।७५९--६१।। इदानीं कस्य देशतः सर्वतो वेति चिन्त्यते--
णेर इय देव तित्थंकरा य ओधिस्सऽवाहिरा होति । पासंति सव्वतो खलु सेसा देसेण पासंति ॥६५॥७६२।।
ओधिण्णाणक्खेत्तम्भन्तरगा होन्ति णारगादीया । सव्वदिसोऽवधिविसयो तसिं दीवप्पभोवम्मो ॥७६३।।
णेर० - गाहा । आधि० गाहा । नारकदेवास्तीर्थकृतश्चावधिक्षेत्रस्याभ्यन्तरतो वर्त्तन्ते सर्वतोऽवभासकत्वात् प्रदीपवत् ।।७६२-७६३।। १ कोई को । कोइ त है। २ वगाए य च की। वण्णाई य च है। ३ कयाई को 1 कयाइ है।
ज्जे की । “सुप हे । ', "रिमाय-इति प्रती । ६ च सं-प्रतौ। ७ ते तसेकत्वत्प्रइति प्रतौ ।

Page #170

१४७
अभिज्ञानविवरणम् । अन्भिन्तर ति भणिते भण्णइ पासंति सव्यतो कीस?। 'ओयति जमसंततदिसो अंतो वि ठितो ण सव्वत्तो ॥७६४॥
अभि० गाहा । आह-अभ्यन्तराभिधानादेव सर्वत इति सिद्धम्, किमिह भूयः सर्वग्रहणम् ! उच्यत-यतोऽभ्यन्तरत्वे सत्यपि न सर्वः सर्वतः पश्यति दिगन्तरालाडदर्शनात ॥७६४||
णियतावधिणो अभंतरं ति वा संसयावणोदत्थं ।
तो सव्वतोऽभिधाणं भोतु किमभिंतरग्गहणं ॥७६५।।
णिय० गाहा । अथवाभ्यन्तररहणात् किं सर्वतः पश्यन्त्याहोश्वित् नियतावधय इति संशयः स्यात् । स मा भूदतः सर्वतोऽभिधानम् । आह-~-ययेवं सर्वतो ग्रहणमेवास्तु । अभ्यन्तरग्रहणमनर्थकम् ।।७६५।।
[५१-५० ] अभिंतरं ति तेणं णियतावधिणोऽवसेसया भइता।
भवपच्चयातिवचसा सिद्धे कालस्स णियमोयं ॥७६६॥
अभि० गाहा । तस्मादभ्यन्तरग्रहणं नियताऽवधिविशेषकमेव । आह-ननु भवप्रत्ययादिग्रहणादेव नियतावधित्वं सिद्धम् । उच्यते-भवप्रत्ययत्वे सिद्धेऽपि सर्वकाला वस्थायिता न गम्येतातस्तज्ञापनार्थमम्यन्तरग्रहणमिति ॥७६६।।
सेस च्चिय देसेणं ण तु देसेणेव सेसया किंतु ।
देसण सव्वतो वि य पेच्छंति णरा तिरिक्खा य ॥७६७॥
सेस गाहा । शेषा एव देशतः पश्यन्ति । न तु शेषा देशत. एव । किं तर्हि ? सर्वतोऽपीति ।।७६७॥ इदानी क्षेत्रतोऽवधिश्चिन्त्यते ...
संखेज्जमसंखेज्जो पुरिसमवाधायें खेत्ततो ओधी। संबद्धमसंबद्धो लोगमलोगे य संबद्धो ॥६६।७६८॥ ओधी पुरिसे' कोयी संवद्धो जध पभों पदीवम्मि । दुरंधयारदीवयदरिसणमिव कोयि विच्छिण्णो ॥७६९।.
मंखे० गाहा । आंधी गाहा । इह कश्चिदवधिष्टरि सम्बद्धो भवति, प्रदीपप्रभावत् । कश्चिच्चासम्बद्धोऽतिवि प्रकृष्टतमो दीपदर्शनवत् ।।७६८-७६९।।
संखेज्जमसंखेज व देहोतो खेत्तमंतरं कातुं ।
संखेज्जाऽसंखेज्ज पेच्छेज्जें तदंतरमवाधा ॥७७०॥ १ उवइ त । लासन्तानात्-इति प्रतौ । अत्र 'संर्शदनात्' इत्यपि सम्यक् स्यात । ३ ताविधि-इति प्रता। ४ सेसे त। ५. बाहाए को हे त। पुरिसो' त । भा व दो को हे। ८ जं दे को है। खेज व त। ९ देहतो जे । १. पेच्छइ को हे।

Page #171

१४८ .
विशेषावश्यकभाष्ये संखे० गाहा । यस्तावदसम्बद्धः संख्येयमन्तरालं कृत्वा पुरुषमवाधित्वेति पुरुषमसंस्पृश्येत्यर्थः । संग्न्ये ययोजनोऽसंग्व्येययोजनो वा । तत्र संख्येयमन्तरं संख्येयोवधिः, संख्येयमन्तरमसंग्न्येयोवधिः २, असंख्येयमन्तरं संख्येयोवधिः [अ] संरत्येयमन्तरमसंख्येयोवधिरिति सबै विधयः सम्भवन्ति । सम्बद्धोऽपि संग्टये ययोजनोऽसंख्येययोजनो वा ॥७७०॥
संवद्धासंवद्धे णरलोगंतेमु होन्ति चतुभंगा।
संवद्धो तु अलोए णियमा पुरुसे वि संवद्धो ७७१।।
संवद्धा० गाहा । अत्र च पुरुपे सम्बद्धासम्बद्धयोर्लोके च भङ्गचतुष्टयम् । तत्र यो लोकाभ्यन्तरतः स पुरुपे सम्बद्धोऽसम्बद्धो वा, यस्त्वलोके सम्बद्धः स पुरुपेऽपि नियमात् सम्बद्ध इति भङ्गत्रयमर्थवत् ||७७१।। गत्यादय इदानीम् । गतीति चेति (गा० ५७५) इतिकरण आद्यर्थे द्रष्टव्यः । 'गतिरिति च गत्यादयश्चेत्यर्थः ।
गतिणेरड्यातीया हेहा जध वण्णिता तधेव इधं ।
इइढी एसा वणिज्जति त्ति तो सेसियाओ वि ॥६७॥७७२॥ गति० गाहा । तत्र गत्यादयः गति-इन्द्रियेत्यादयः [गा० ४०७-८]. सत्पदनिरूपणाविधयः द्रव्यप्रमाणादयश्च[गा० ४०४], नैरयिकादय इति तत्प्रभेद विधयः, ते च यथा मतिश्रुतयोरपदिष्टास्तथेहापि ॥७७२॥ विशेष(पस्त्व)यम् ।
जे पडिवज्जति मतिं तेऽवहिणाणं पि समधिया अण्णे । वेतकसायातीता मणपज्जवणाणिणो चेव ॥७७३।। [५१-द्वि०] सम्मा सुरणेरइयाऽणाहारा" जे य होन्ति पज्जत्ता ।
ते च्चिय पुव्यपवण्णा वियलाऽसणि य मोत्तूणं ॥७७४॥
जे गाहा [२]। इह ये मतिं प्रतिपद्यन्ते तेऽवधिज्ञानमपि । 'अवेदाऽकपायमन:पर्यायविदश्चाधिकाः । अनाहारकाः पर्याप्तकाश्च(श्चा)पूर्वसम्यग्दृष्टयो देवनारकाः । पूर्वप्रपन्नास्तु त एव ये मतेरन्यत्र विकलेन्द्रियाऽसं जिन्यः ।।७७३-७७४।।
इदानीमृद्धिप्राप्तानामनुयोगः व्याख्यानमित्यर्थः । अवधिज्ञानमृद्धि विशेषः तत्सामान्याच्नुपर्द्धयोऽपि वर्ण्यन्ते इति ---- . १ मताधि-इति प्रतौ । 'सो को हे त । ३ होइ को हे त। ५ "गे को हे त ५ पुरि' को है त।६ गिरिति-इनि प्रती । तीयं त । ८ मयं त । ९ रा होन्ति जे य पत। १० णि पमोजे । 'नो य मो° त को हे। ११ अदा-इति प्रतौ।

Page #172

ऋद्धिविचारः ।
आमोस पोसfघ खेलोसधि जलमोसधी चैत्र । संभिण्णसोज्जुमति सव्वोसधमेवं बोधव्वा ||६८||७७५|| चारण आसीवसे केवली य मणणाणिणो य पुव्त्रधरा । अरहंत चवी बलदेवा वासुदेवाय || ६९ || ७७६॥ संफरिसमामोसो मुत्तर्षुरीसाण विप्पुंसो विप्पो । अणे aिr a faा भासन्ति य प त्ति पासवणं ॥ ७७७॥
आमो० गाहा । चार० गाहा । संफ० गाहा | आमर्पणमामर्षः संस्पर्शनमित्यर्थः । आम एवौषधिः आमपपधिः । आमपपधिं प्राप्त आमर्षोपधिप्राप्तः । अथवामर्पः औषधिर्यस्य सोऽयमामर्षौपधिः साधुः । एवमन्यत्रापि । विण्मूत्रावयवो विप्रुट् ॥७७५
७७७৷৷
एते अविवह जेसिं सव्वे य सुरभयोऽवयवा । गोसममत्या ते हन्ति तदोसधिपत्ता ॥ ७७८ ॥
जो सुणति सव्वतोमुणति सव्वविसए व्व सव्वसोतेहिं । सुण बहुए व् स भिण्णे संभिष्णसोतो सो ।। ७७९ ।।
1
एते गाहा | जो सु० गाहा । यः किल सर्वतः श्रृणोति स भिन्नश्रोता । अथवा श्रोतांसीन्द्रियाणि. सम्भिन्नान्येकैकशः, सर्वविपयैरस्य परस्परतो वेति, संभिन्नान् वा परस्परतो लक्षणतोऽभिधानतश्च बह्नपि शब्दाञ्छृणोति भिन्नश्रोता ॥ ७७८-७९॥ रिजु सामण्णं तम्मत्तगाहिणी रिजुमती मणोणाणं । पायं विसेसविमुहं घडमेत्तं चिन्तितं मुणति ॥७८०॥
१४९
रिजु गाहा । ऋवी मतिः रिजुमतिः सामान्यग्राहिणीत्यर्थः । मनःपर्यायविशेषः प्रायो विशेषविमुखमेवोपलभते । नातिबहुविशेषविशिष्ट मर्थमिति यावत्, यथा घटोsनेनानुचिन्तित इति ॥७८०||

विपुलं वत्थुविसेसणमाणं तग्गाहिणी मती विपुला ।
[५२-५०] चिंतितमणुसरति बर्ड पसंगतो पज्जयै सहि ||७८१ ॥ विपु० ० गाहा । विपुलमति: बहुविशेषग्राहिणीत्यर्थः । मनः पर्यायविशेष एव । तमेव घटं देशाद्यनेक पर्यायविशिष्टं जानीत इति ॥ ७८१ ॥
१ "सो उजु को हे त । २ सहि चेव बोधव्वो को है । ३ 'विसा हे ५ विप् त । ६ डि को हे त । ७ अणे य त को हे। ८ पत्ता १० मणए को है । ११ पज्जव को है ।

| ४ |
। ९व को है ।

Page #173

१५०
विशेषावश्यकभाष्ये अतिसयचरणसमत्था जंघाविजाहि चारणा मुणयो । जंघाहि जाति पढमा णीसं कातुं रविकरे वि ॥७८२॥
अति० गाहा । अतिशयचरणाच्चारणा: अतिशयगमनादित्यर्थः । तं च विद्याजवाचरणा द्विभदाः ॥७८२॥
एगुप्पादेण गो रुयगवरमितो ततो परिणियत्तो । 'वितिएणं गन्दीम्सरमिधं ततो एति ततिएणं ॥७८३।। पढमेण पंडगवणं "वितिउप्पातेण णंदणं एति । 'ततिउप्पादेण ततो इथ जंघाचारणों एति ॥७८४॥ पढमेण माणुसोत्तरणगं स णन्दिम्सरं तु “वितिएणं । एति ततो ततिएणं कतचेतियवंदणो इधई ॥७८५।। पहमेण णंदणवणे 'वितिउप्पादेण पंडगवणम्मि । गति इधं ततिएणं जो विजाचारणो होति ।।७८६॥ आसी दाढा तग्गतमहाविसासीविसा दुविधभेता ।
ते कम्म जातिभेतेणाणेगचतुविधविगप्पा ॥७८७॥
एगु० गाहा [४]। आसी गाहा। आस्यो दंष्ट्रास्तासु विषमेषामित्याशीविषाः जातितः कर्मतश्च । जातितो वृश्चिकमण्डूकोरगमनुष्यजातयः । कर्मतस्तिर्यग्योनयो मनुष्या देवाश्चाऽऽसहस्रारात् ।।७८३-७८७॥
मणणाणिग्गहणेणं वे उलमती केवली. चतुभेतो ।
सम्मत्तणाणदंसणचरणेहिं खयप्पसुतेहिं ।।७८८॥
मण० गाहा । इह मनोज्ञानिग्रहणा[त् द्विलक्षणाद्विपुलमा ग्रहणं प्रत्येतव्यम् , पूर्वमृजुमनिग्रहणात् । सम्यक वादिकेवलचतुष्टयभेदाच्चतुर्विधः केवली ।।७८८।।
आधिण्णाणावसरे मणपज्जवकेवलाण किं गहणं । [५२-द्वि] लद्धिपसंगेण कतं गहणं "जध सेसलद्धीणं ॥७८९।।
ओधि० गाहा । अवधिज्ञानाधिकार लब्धिसामान्यात मनःपर्यायकेवलयोर्ग्रहणम्, शंषलब्धिवत् ॥७८९॥ १ रम्मि त । पडि को हे त। बीएणं काहे त। ४ नन्दि को हेत। '५ बीओ. प्पा को है त । तइओप्पा को हे त । ७ रणा त । रणो होइ को है । ८ रं तु बीएणं त । र वितियएणं जे । ९ बीओप्पा को हे । १० मेएण णेगहा च° को हे त । ११ णाण त । १२ वि को हे । १३ टये-इति प्रतौ । १४ णं जं से त ।

Page #174

२५१
ऋद्धिविवरण: सोलस रायसहस्सा सव्ववलेणं तु संकलणिवद्धं । 'अच्छन्ति वासुदेवं अगडतडम्मी ठित सन्तं ॥७०॥७९०॥ घेत्तृण संकलं सा वामगहत्येण अंछमाणाणं । भुजेज्ज 'विलिंपेज्ज व मधुमधणं ते ण चाएन्ति ॥७१॥७९१॥ दो साला बत्तीसा सव्ययलेणं तु संकलणिवद्धं । 'अंछंति चक्कच हि अगडतडॅम्मी टितं सन्तं ॥७२॥७९२॥ घेत्तण संकलं सो वामगहत्थेण अंछमाणाणं । भुंजेन विलिंपेज्ज व चक्कधरं ते ण चाएन्ति ॥७३॥७९३।। नं केसवम्स तु वलं तं दुगुणं होति चक्कवट्टिस्स । तत्तो वला बलवता" अपरिमितवला जिणवरिन्दा ॥७४॥७९४॥ खीरमधुसप्पिसादोबमाणेवयणा तदासवा होन्ति । कोट्यधण्णसुणिग्गलमुत्तत्था कोट्टयुद्धीया ॥७९५।। जो मुत्तपदेण वहुँ सुतमणुधावति पताणुसारी सो। जो अत्थपतेणऽत्थं अणुसरति" स वीयबुद्धी तु ॥७९६।। उदयखयखयोवसमावसमसमुत्था बहुप्पगाराओ।
एवं परिणामवसा लद्धीओ होन्ति जीवाणं ॥७९७॥ ।
सोलस रायसहम्सा गहाओ [८] । वीर्यान्तरायकर्मक्षयोपशमप्रकर्षाद् बलप्रकर्षों वासुदेवस्य. तत्प्रकर्षविशेषादेव चक्रवर्तिनः, समस्तान्तरायक्षयादर्हतामनन्तवीर्यतति ||७९.० -- ९॥
केयी भा५३-म०]णन्ति वीसं लद्धीओ तण युज्जते जम्हा । लद्धि त्ति जोऽतिसेसो अपरिमिता ते य जीवाणं ॥७९८॥ गणधरतेयाहारगपुलागवोमादिगमणलद्धीओ । एवं बहुगाओ" च्चिय मुव्बंति ण "संगिहीताओ ।।७९९।। भव्याभव्यातिविसेसणत्थमधवा तयं पि सवियारं ।
भव्वा वि अभव्वे व्विय जं चकधरादया भणिता ॥८००॥ १ अच्छ त । अ को है। , “डम्मि को हे। भुजि को है। ४ ‘उज व लि त । , महम त । अछ त । डम्मि को है त । ८ जन व लुपे त । ९ ‘स्स ब हे । १० बलन या त । बलवण को है । ११ माउ व को हे त । १२ रई को है। १३ यक्ख को है । १४ क्खओ है । "ख उव' को 11, जो विसे' को हे त। १६ ओ विय को हे। १७ संग त । १८ अभव्य मिचय जे त । अभव्वा विय को।

Page #175

१५२
विशेषावश्यकभाष्ये पोग्गलपरियाद्धं जण्णरदेवंतरं मुते भणितं ।
तो सो भयो कालो जमयं व्याणभावीणं ॥८०१॥
केयी गाहा [2] । केचिदाहु:--विशतिरेव लब्धयः । तच्च न । यतोऽतिशेपो लब्धिरित्युच्यते । न चेयन्त एव ते, गणधरादि-लब्धिपरित्यागप्रसङ्गात् । उत( अथ चेत् ) भव्याभन्यादिविवंचनार्थी यानस्तदन्यत्रापि समानम् अत्रापि च व्यभिचारः, यतश्चक्रवतिलब्धिरभव्यस्यापीथमुच्येत । न चासावभव्यस्य अद्वैपुदलपरिवर्तान्तराभिधानात् । निर्वाणभाविनां चायं काल इति ॥७९.८---८०१॥
भणितोऽवधिणा विसयों तथावि तस्संगई पुणो भणति । *संक्खेवरुयीण हितं अव्यामोहत्थमिटुं च ॥८०२॥
भणितो गाहा । उक्तोऽवधिविषयस्तथापि येऽतिसंक्षेपरुचयस्तदनुग्रहार्थमव्यामोहार्थं च भूयः स एव सङ्ग्रहतोऽभिधीयते ।।८०२।।
दव्याई अंगुलावलिसंखेज्जातीतभागविसयाई ।
पेच्छति चतुग्गुणाई जहण्णतो मुत्तिमन्ताई ।।८०३।
दव्याई गाहा । तं समासओ चउम्विहं पण्णत्तं तं जहा दव्वओ ४ । तत्र जघन्यतो रूपिद्रव्याणि, क्षेत्रतः कालतश्चाङ्गलावलिकाऽसंख्येयभागाभ्यन्तरतः, भावतः प्रतिद्रव्यं चतुर्गुणानि ॥८०३।।
उकासं संखातीतलागंपोग्गलसमा णिवद्धाई ।
पडिदव्वं संखातीतपज्जयाइं च सव्वाइं ।।८०४॥
उक्को० गाहा । उत्कृष्टतः सर्वरूपिद्रव्याणि, क्षेत्रतोऽसंरत्येयलोकाश्रयाणि, कालतोऽसंन्येयोत्सर्पिण्यभ्यन्तरतः, भावतः प्रतिद्रव्यमसंग्येयपर्यायाणीति । उक्तमवधिज्ञानम् ।।८०४॥ छ ।
ओधिविभाए भणितं पि लद्धिसामण्णतो मणोणाणं । विसयातिविभागत्थं भग्णति णाणकमायातं ।।८०५॥
आधि० गाहा । मनःपर्यायज्ञानमिदानीम् । तच्चावधि[विभागे लब्धिसामान्यतोऽपदिष्टमपीह विषय-स्वाम्यादि विशेषोपदर्शनाय ज्ञानपञ्चककमायातमुच्यते ॥८०५॥ ५ पोत्युच्यते-इति प्रती । - संचव को हे त । ३ ‘गथिग जे । “गविग्ग त। ५ ‘खाइय त । . नबन्ध -इति प्रता।

Page #176

मनःपर्यायज्ञानम् ।
१५३ मणपज्जवणाणं पुण जणमणपरिचिंतितत्थपागडणं । [५३-द्वि०]माणुसखेत्तणिवद्धं गुणपच्चइयं चरित्तवतो ॥७५।।८०६।। पुणसेदो तु विसेसे रूविणिवैधातितुल्लभावे वि ।
इदमोहिण्णाणादो सामिविसेसादिणा भिण्णं ॥८०७॥
मण० गाहा । पुण० गाहा । पुनःशब्दो विशेषणार्थः । इह रूपिनिबन्धक्षायोपशमिकप्रत्यक्षादिसाम्ये सत्यपादमवधिज्ञानात् स्वाम्यादिभेदाद्विशिष्टम् ।।८०६-७॥ यतः
तं संजतस्स सबप्पमायरहितस्स विविधरिद्धिमतो ।
समयक्खेत्तभंतरसण्णिमणोगतपरिणाणं ॥८०८॥ तं० गाहा । यथा सूत्रे "इढिप्पत्तपमत्तसंजय" [ नन्दी सू०३० ] इत्यादि ॥८०८॥
मुणति मणोदव्याई परलोगे सो मणिज्जमाणाई । काले भूतभविस्से पलितासंखेज्जभागम्मि ॥८०९।। दबमणोपज्जाए जाणति पासति य तरंगतेऽणंते ।
तेणावभासिते पुण जाणत्ति बज्झेऽणुमाणेणं ॥८१०॥ मुणति गाहा २ । “तं समासओ चउम्विहं पण्णत्तं तं जहा दव्वओ ४" निन्दी सू ०३२] इत्यादि सूत्रतोऽनुगन्तव्यम् । स च किल मनःपर्यायांस्तद्गतांश्चैव रूपादीन् साक्षाजानांते पश्यति च । बाह्यांस्तु तद्विषयभावापन्नाननुमानतः । कुतः ? मनसो मूर्त्तालम्यनसद्भावात् छमस्थस्य चामूर्तीदर्शनात्, अनन्तप्रदेशिकरकन्धदर्शनापदेशाच्च ।।८०९८१०॥
सो य ईराचक्खुईसणेण पासति जधा सुतण्णाणी । जुत्तं सुते परोक्खे पच्चक्खे ण तु मणोणाणे ॥८११॥
सा य गाहा । स च किलाऽचक्षुईर्शनतः पश्यति श्रुतज्ञानिवत् । आहश्रुतविषयस्य परोक्षत्वादचक्षुईर्शनालम्बनता युक्ता, न तु मनःपर्यायविषयस्य, प्रत्यक्ष-- त्यात् ॥८११॥
जति जुज्जते परोक्खे पचक्खे णणु विसेसतो घडति ।
णाणं जति पञ्चक्खं ण दंसणं तस्स को दोसो ?|८१२॥ , 'सरे त । बद्धा त । णो भणियं त । " "तम्भि' को है । ५ बज्झो त । ६ य किर अच को हे त ।

Page #177

१५४
विशेषावश्यकभाष्ये जति गाहा । यद्यचक्षुर्दर्शनस्य परोक्षो विषयोऽभ्युपगम्यते, प्रत्यक्षे सुतरामनुमन्तव्यस्तदनुग्राहकत्वाच्चक्षुर्दर्शनोपलभ्यविषयवत् । उच्यते--- ज्ञानं यदि प्रत्यक्षम्, न दर्शनं प्रत्यक्षमिह । अत्र को दोपः ? अन्यविषयत्वाद् अवधिज्ञानिनश्चक्षुद्देर्शनाऽचक्षुईर्शनवत् ॥८१२॥
अण्णेऽवेधिदंसणतो वदंति ण य तस्स तं सुते भणितं ।
ण य मणपज्जवदंसणम वै चतुप्पगारातो ॥८१३।।
अण्णे गाहा । अन्ये मन्यन्ते- अवधिदर्शनेनासौ पश्यतीति. । न च तस्य सूत्रेऽवधिदर्शनमुक्तम् । न च मनःपर्यायदर्शनं नामाऽस्ति चक्षुर्दर्शनादिचतुष्टयातिरिक्त - मिति ॥८१३।।
अहवा मणपज्जवदंसणस्स मयमोहिदंसणं सण्णा ।
विभंगदंसणस्स व णणु भणियमियं सुआईतं ॥८१४॥ अहवा गाहा । अथवाभिप्रायो मनःपर्यायदर्शनस्यैवावधिदर्शनमिति संज्ञा विभङ्गदर्शनस्येवेत्यतस्तेनासो पश्यति । तच्च न यतोऽभिहितं सूत्रातीतमिदमिति ।।८१४।।
जेण मणोणाणविओ दो तिण्णि व दसणाई भणिआई। .
जइ ओहिंदसणं होज्ज होज णिअमेण तो तिणि ॥८१५।।
जेण गाहा । यस्मात् मनःपर्यायविदो भगवत्यामाशीविपोद्देशके [ श० ८ . उ० २] द्वे त्रीणि वा दर्शनान्युक्तान्यतो गम्यते यो मनःपर्यायविदवधिमांस्तस्य त्रयम् , अन्यस्य द्वयम् , अन्यथा हि द्व(त्र)यमेवाभविष्यत् ।।८१५।।
, अण्णे तु मणोणाणी जाणइ पासइ अ जोऽवहिसमग्गो । [५४-०] इतरी तु जाणति च्चिय संभवमेत्तं सुतेऽभिहितं ।।८१६॥
_ अण्णे गाहा । अन्ये मन्यन्ते यो--मनःपर्यायविदवधिमानेव स जानीते पश्यति च. इतरस्तु जानीत एव । सम्भवमानं तु सूत्रेऽधिक्रियतं पश्यतीति ।।८१६॥
णे जं सागारं तो तं गाणं ण दंसणं तम्मि । जम्हा पुण पच्चक्खं पेच्छति तो तेण तण्णाणी ॥८१७॥ • 'भण्णति पण्णवणार मणपज्जवणाणपासणा भणिता ।
ता एव पासते सो संदेहो हेतृणा केण ? ॥८१७॥१॥ धिदन्स जे। २ च को है। ३ ‘क्तावेति-इति प्रती । । रोय को हे। ५ तं णाणी जे । स्वोपज्ञतो अस्याः गाथायाः प्रतीकं न दृश्यते । कोट्याचार्येण तु "उच्यते-'भण्णइ' इत्यादि कण्ठ्या" इति कृत्वा गृहोता । हेमचन्द्रमलधारिणा तु "प्रक्षेपगाथा चेयं लक्ष्यते. चिरन्तनटीकाद्वयेप्यगृहीतत्वात् , केपुचिद् भाष्यपुस्तकेषु अदर्शनाञ्च । केवलं केषुचिद भाष्यपुस्तकेषु दर्शनात् , किश्चित्साभिप्रायत्यारच अस्माभिहीता इत्युक्तम् । ७ प्रज्ञापना पद ३०।८तो को हे।

Page #178

केवलज्ञानम् ।
१५५
अण्णे० गाहा । अन्ये त्याहुः साकारोपयोगान्तः पातित्वान्न तद्दर्शनम्, दृश्यते चानेन प्रत्यक्षत्वादवधिवदिति । एतदपि न दर्शनम् दृश्यते चानेन विरुद्धमुभयधम्र्मान्वियाभावाद्वा न किञ्चिदिति । अप्रमत्तेसंयतस्वामित्वानुसारतः सत्पदनिरूपनादयोऽवधिवदनुगन्तव्या नानात्वं चेति । उक्तं मनः पर्यायज्ञानम् ||८१७॥ इदानीं केवलज्ञानमुच्यते
अथ सव्वदव्वपरिणामभावविष्णत्तिकारणमणतं । सासतमप्प डिवीतिं एगविहं केवलं गाणं ॥ ७६॥८१८॥
मणपज्जवणाणातो केवल मुद्देसमुद्धिलाभेहिं । पुत्रमणं तरमभिहितमधसदोऽयं तदत्थम्मि || ८१९ ॥
अह गाहा । मण० गाहा । इह सूत्रक्रमोद्देशतः शुद्धितो लाभतश्च मन:पर्यायादनन्तरं केवलमुक्तमतस्तदर्थोऽथशब्दोऽनुप्रयुज्यत इति ॥ ८१८-८१९॥
सच्चद्दव्वाण प्रयोगवीससामीसयाँ जयाजोगं ।
परिणामा पज्जाया जम्मविणासातयो सव्वे ॥ ८२० ||
सव्व० गाहा । सर्वद्रव्याणि जीवाजीवाः तत्परिणामाः प्रयोगविस्रसोभयाख्या यथायोगमुपादादिपर्यायस्वभावाः ||८२०||

तेर्सि भावो सत्ता सलवखणं वा विसेसतो तस्स । णाणं विण्णत्ती 'तीय कारणं केवलं णाणं ॥। ८२१||
सिं गाहा । तेषां सर्वद्रव्यपरिणामानां भावः सत्ताऽस्तित्वमित्यर्थः स्वलक्षणं चेत्यतस्तस्य विविधविशेषेण च ज्ञापनं विज्ञप्तिः, विज्ञानमेव वा विज्ञप्तिः, स्वार्थे कः प्रत्ययः परिच्छेद इत्यर्थः । तद्भेदोपचारानुवृत्या तस्याः कारणं हेतुः केवलम् ॥ ८२१||
किंबहुना सव्वं सव्वतो सदा सव्वभावतो णेयं । सव्वावरणातीयं केवलमेगं पयासेति ||८२२||
किं बहु० गाहा । सर्वद्रव्यक्षेत्रकालभावाः विज्ञायन्ते केवलेनेति ॥८२२॥
१ तः सं - इति प्रतौ । २ वाई ए को हे त । ३ मीससा को हे। ४ जोगं को है त । ६ तीए का हे को।
५ णाणी विष्णत्तो तीई को त

Page #179

१५६
विशेषावश्यकभाष्ये
पज्जायेतो अणंतं सासतमिट्ट' सतोवयोगातो । अन्धयतो५४-द्वि०]ऽपडिवांतं 'एकविध सव्वसुद्धीतो. ॥८२३॥
पज्जा० गाहा । अनन्तपर्यायात्मकत्वादनन्तम्, शश्वद्भावाच्छाश्वतम्, सदोपयोगवदित्यर्थः । अव्ययत्वादप्रतिपाति, सदावस्थानादित्यर्थः । सर्वशुद्धेरेकविधम्, समस्तपटशुद्धिवत् ।।८२३॥
केवलणाणेणऽत्थे णातुं जे तत्थ पण्णवणजोग्गे । ते भासति तित्थकरो वइजोग सुतं हवति सेसं ।।७७॥८२४॥ णातूण केवलेणं भासति ण सुतेण जं सुतातीतो ।
पण्णकणिज्जे भासति णाऽणभिलप्पे सुतातीते ॥८२५॥
केवल० गाहा । णातूण गाहा। इह तीर्थकृत्केवली(ल)ज्ञानेनोपलभ्यार्थान् भापते, न श्रुतेन, तस्य क्षायोपशमिकत्वात्तदभावाच्च केवलिनः । सर्वशुद्धौ च देशशुद्धयभावात्समस्तपटशुद्धिवत् । प्रज्ञापनीयानेव च भाषते नेतराननभिलाप्यत्वात् ॥८२४-२५॥
तत्थ वि जोग्गे भासति णायोग्गे गाहयाणुअत्तीय ।
भणिते व जम्मि सेसं ससमूह ति भणति तम्मत्तं ॥८२६॥
तत्थ वि गाहा । प्रज्ञापनीयत्वेऽपि सति न सर्वानेव भाषतेऽनन्तत्वात् । किं सहि ! योग्यानेव भाषते ग्रहीतृशक्त्यपेक्षया-यो हि यावतां योग्य इति । यत्र वाभिहिते शेषमनुक्तमप्यूहते तदस्य योग्यम्, यथा ऋषभसेनादीनामुत्पादादिपैदत्रयेणैव शेषगतिः ॥८२६॥
वइयोगो तण्ण सुतं खयोवसमियं सुतं जैतो ण तओ।
विण्णाणं से खइयं सहो पुण दव्वसुतमेत्तं ॥८२७॥ वइ० गाहा | तत्पुनर्भाष्यमाणं वाग्योग एव "न तु श्रुतम्, श्रुतस्य क्षायोपशमिकत्वादित्युक्तं । वाग्योगस्तु नामप्रत्ययादौदयिकः । विज्ञानमप्यस्य क्षायिकत्वात् केवलम् । शब्दस्तु पुद्गलात्मकत्वाद् द्रव्यश्रुतमात्रमतो न भावश्रुतमिति ।। ८२७॥
सेसं छतुमत्थाणं "जं विण्णाणं मुताणुसारेण ।
तं भावसुतं भष्णति खयोवसमियोवयोगातो ।।८२८॥ १ पजायाती जे । २ मिदं च स को । ३ °वाई को हे त । " एग को हे । ५ सव्वबुद्धोए त ।
'नन्तश्वस्तभा-इति प्रतौ । ७ 'द इति-प्रतो । ८ णुवित्तीए को हे त । ९ प्रहीतृष्णकोतृणस्युपायो हि-इति प्रतो । १० दानामुत्पाददिप्राग् तन्र्येणे-इति प्रतौ। ११ तो न नो हे । १२ एव उपश्रु'-इति प्रतौ। १३ णं विन्नाणं बं को। गं विन्नाणं सु हे।

Page #180

अनुयोगविचारः ।
१५७ सेस गाहा । 'सुतं हवति सेसं'[८२४] ति शेषमिति यच्छपस्थानां श्रुतग्रन्थानुसारि विज्ञानं तद्भावश्रुतम्, तद्भावक्षायोपशमिकोपयोगात् ।।८२८॥
भणंतं वा ण सुतं सेसं कालं सुतं गुणेन्ताणं । ।
तं चेय सुतं भणिति कारणकज्जोवयारेणं ॥८२९॥
भण्ण० गाहा । 'सुतं हवति सेसं' [८२४)ति श्रुतं तद्भवति शेष कालमिति वाक्यशेषः । न तु भग्यमानम्, शब्दमात्रत्वात् । श्रुतानन्तरं तु श्रोतृविज्ञानकारणत्वात्तच्छ्रतम् ॥८२९॥
अधवा वइयोग मुतं सेसं सेसं ति जं गुणब्भूतं ।
भावसुतकारणाते जमप्पधाणं ततो सेसं १८३०॥
अधवा गाहा । अथवा वाग्योगः श्रुतं भवति । किंविधं ? शेषम् । शेषमिति गुणभूतमप्रधानमागृह्यते भावश्रुतकारणम् . न भाववैतमित्यर्थः ।।८३०॥
वइओग सुतं तेसिं ति केइ तेसिन्ति भासमाणाणं ।
अधवा सुत[५५-५०]कारणतो वइयोगसुतं सुणेताणं ॥८३१॥
यइ० गाहा । केचित् पठन्ति वइजोगसुतं हवति तेसिं' तेपामिति वक्त संबन्धात् । नन्वेकवचनमुक्तं 'ते भासति तित्थकरो' [८२ ४] त्ति । इह 'तेसिं' बहुवचनाद्वचनभेदः । उच्यते-न दोपो यथान्यत्र “अच्छंदा जे ण भुंजंति न से चाइ त्ति वुच्चइ।" दिशवै० २. २] अथवा तेपामिति श्रोतृणां वाग्योग एव श्रुतं वाग्योगश्रुतं न भावश्रुतमित्यर्थः । अथवा तान् भापते तीर्थवृद्धाग्योगश्चार्यमस्य भवति । श्रुतं भवति तेषामिति श्रोतृणां भावश्रुतकारणत्वाच्छूतमिति ।
सत्पदप्ररूपणादिपु-गतौ सिद्धमनुष्ययोः केवलम् , इन्द्रियेऽतीन्द्रियस्य, एवं उसकायाकीययोः, सयोगाऽयोगयोः, अवेदस्याऽकपायस्य, शुक्ललेश्यालेश्ययोः, सम्यग्दष्टेः, केवलज्ञानिनः, केवलदर्शिनः, संयत-नोसंयतयोः, साकारानाकारोपयोगयोः, आहारकानाहारकयोः, भापकाभाषकयोः, परीत्त-नोपरीत्तयोः,पर्याप्त-नोपर्याप्तयोः, बादरनोबादरयोः, नोसंज्ञिनः, भव्य-नोभव्ययोः. चरमाचरमयोः । द्रव्यप्रमाणम्- प्रपद्यमानानामुत्कृष्टतोऽटोत्तरशतम् । पूर्वकेवलिनोऽनन्ताः । क्षेत्रं जघन्यतो लोकस्यासंख्ययेयभागः; उत्कृष्टतो लोकः । स्पर्शनमप्येवमेव । कालतः साद्यमपर्यन्तं नास्यान्तरमस्तैि'। भावः क्षायिकः । भागाल्पबहुत्वे पूर्ववत् ।।८३१॥
केवलणाणं णन्दी मंगलमिति चेह परिसमत्ताई।
अधुणा स मंगलस्थो भैण्णइ पगतोऽणुयोगो ति ॥८३२॥ १ यच्छन्दस्था -इति प्रती । २ मुणे त । ३ ते चैव त । तं चेव को है। गश्रु-इति प्रतौ। ५ भनक्ति-इति प्रता। वक्तृवन्धानत्वेक-इति प्रतौ। ७ *चामावश्यभ-इति प्रती। ८ कायावयोः-इति प्रतो । ९ सयोगयोः-प्रती। १० ष्टशतां-इति प्रतौ। ११ मस्ति नावभागा-इति प्रती । १२. भणति जे।

Page #181

विशेषावश्यकभाष्ये केवल० गाहा । केवलज्ञानमिह समापितम् । तत्समाप्तौ च नन्दी । तत्परिसमाप्तौ च मङ्गलमिति ॥छ।।
· इदानी मङ्गलार्थोऽनुयोगः । मङ्गलेनार्थोऽस्येति मङ्गलार्थः १ अथवाऽर्थतेऽसावित्यर्थः गम्यते साध्यत इति यावद मङ्गलस्यार्थी मङ्गलार्थो 'मङ्गलसाध्यः । स च कः ? प्रकृतोऽनुयोगः । प्रकृतोऽधिकृत इत्यर्थः ।।८३२॥
सो मतिणाणातीणं कतरस्स सुतम्स जण्ण सेसाई । होन्ति पराधीणाई ण य परवोधे समत्थाई ॥८३३॥
सो मति गाहा । सोऽनुयोगो मतिज्ञानादीनां कतमस्येति ? उच्यते ! श्रुतस्य, न शेषाणामपराधीनत्वादपरप्रबोधकत्वाच्च ॥८३३॥
पाएण पराधीणं दीवो व्व परप्पवोधयं जं च ।
मुतणाणं तेण परप्पवोधणत्थं तदणुयोगो ॥८३४॥ पाए. गाहा । श्रुतं तु प्रायेण यतः पराधीनं परप्रबोधकं च प्रदीपवत् । अनुयोगश्च परेप्रबोधनायारभ्यते । अतः 'श्रुतस्यैवासाविति ॥८३४॥
सोऽधिगतो चिय आवासयस्स कतरस्स कित्थे चिन्ताए । नं चिय सुतं ति साहति मृताणुयोगाभिधाणेणं ।।८३५।।
सो० गाहा । आह.--प्रबोधकस्यास्यानुयोगं वक्ष्यामीत्युक्त एवासौ, पुनः 'कतमस्य ज्ञानस्य' इति किमनया ! उच्यते - इह श्रुतज्ञानस्यानुयोग इत्यभिधानात्तदेवावश्यक श्रुतविशंप इत्युक्तं भवति ॥८३५।।
अणुयोजणमणुयोगो सुतरस णियएण जमभिधेयेणं । वावारी वा जोगो जोऽणुख्योऽणुकूलो वा ॥८३६॥
अणु० गाहा । आह---अनुयोग इति कः शब्दार्थः ? उच्यते । श्रुतस्य स्वेनार्थेनानुयोजनमनुयोगः । अथवा सूत्रस्य स्वाभिधेयव्यांपारो योगः, अनुरूपोऽनुकूलो 'योगोऽनुयोगः ॥८३६॥
अधवा जमत्थतो थोरपच्छभावेहि सुतमणुं तस्स ।
अभिधेये वावारो जोगो तेणं व संबन्धो ॥८३७।। १ भी मालार्थः । स च-इति प्रतौ । २ प्रयोधनावार'-इति प्रती । ३ भावस्सय को हेत। किंवत। ५ हतु बोध-इति प्रती । ६ अणुवयण हे । ७ ओ अणु को। ८ लोपयों - इति प्रतो।

.

Page #182

आवश्यकानुयोगः।
अध० गाहा । अथ चार्थतः पश्चादभिधानात् स्तोकत्वाच्च सूत्रमनु तस्याभिधेयेन योजनमनुयोगः, अणुनो वा योगोऽणुयोगोऽभिधेयव्यापार इत्यर्थः ॥८३७|| ___ 'आवासयस्स जति सो तत्कंगादोर्णमट्ट पुच्छाओ ।
तं होति सुतखंधो अज्झयणाई च ण तु सेसा ।।८३८॥
आवा० गाहा । आह-स यद्यावश्यकस्यानुयोगस्तच्च श्रुतविशेषोऽतस्तत् "किमगमंगाई सुयक्खन्धो सुयखंधा अझयणमञ्झयणाणि उद्देसो उद्देसा" [अनु० सू० ६ इति ? उच्यते- श्रुतस्कन्धोऽध्ययनानि च, न शंपः ॥८३८।।
णणु णंदीवक्खाणे भणितमणग. इ कतो संका
भण्णति [५५-द्वि०] अकते संका तस्साणियमं च दाएति॥ ८३९।।
गणु गाहा । आह- ननु नन्दीव्याख्यानेऽङ्गानङ्गादिभेदेऽभिहितमनङ्गमावश्य कम् । इह का पुनराशङ्का ! उच्यते । अङ्गानङ्गयोरनाशङ्काभिधानात् श्रुतस्कन्धादिप्वाशङ्काभिधानात् । अङ्गानङ्गयोरपि वा शङ्का, नन्दीव्याख्यानमकृत्वा । अत एव च तयाख्यानस्य शास्त्रादावनियमो निदर्यते ॥८२९।।
णाणाभिधाणमेत्तं मंगलमिटं णतीय वक्खाणं ।
इधर्मत्याणे जुज्जति जं सा वीर्यु सुतखंधो ।८४०॥
णाणा० गाहा । आह-ननु मङ्गलार्थमादौ नन्द्यपदिश्यते कथमनियमः : उच्यते-- तत्र ज्ञानाभिधानमात्रमेव मङ्गलार्थमादो नन्धपदिश्यते । कथमनियम ! उच्यते--तत्र ज्ञानाभिधानमात्रमेव मङ्गलमिष्टम्, नावश्यं व्याख्यानमपि, दध्यादिमङ्गलोपहारवत् । अस्थानं चेदं नन्दीव्याख्यानस्य । न ह्यावश्यकन्यारत्यारम्भ शास्त्रान्तरव्याख्यारम्भो युक्तः, पृथक् च श्रुतस्कन्धो नन्दाति ॥८४०॥
इथ साणुग्गहमुदितं ण तु णियमोऽयमधवाऽववातोऽयं ।
'दाइज्जति कधणाए कताइ पुरिसादवेक्खाए ॥८४१॥
इथ गाहा । आह-यदी,मस्थानम् , इह नन्दीव्याख्यानं किमुक्तम् : उच्यतेशिष्यानुग्रहमास्थायोक्तम्, न त्वयं नियमः । अथवाऽपवादोपदर्शनायोक्तमिह, कदाचित पुरुषाद्यपक्षयोत्क्रमणापि, अन्यारम्भेऽपि वान्यदव्याख्यायत इति ॥८४१।। ५ आवरसय को है त । २ गाईण अठ्ठ को है। : इह त। ४ तीए को हे । । 'माण को । दोहि त । ७ यदीन्द्रम-इति प्रतौ ।

Page #183

विशेषावश्यकभाष्ये
'आवासयमुतखंधो णामं सत्यस्स तम्स जे भेता । ताई अज्झयणाई णासो आवासयादीणं ॥८४२।। कजो पिधप्पिधाणं जपत्थमजवत्थमत्थमुण्णं ति ।
णामे चेयं पंडिच्छा गझं जति होहिति जत्थं ॥८४३।।
आवा० गाहा । कज्जो गाहा । शास्त्रस्याभिधानम्-आवश्यकश्रुतस्कन्धः । नदाश्चाध्ययनानि । तस्मादातश्यकं निक्षेप्यं श्रुतं स्कन्धश्चेति पृथक् पृथगेषां न्यासः कार्यः । कस्मात् ! किमिदं शास्त्राभिधानं यथार्थ प्रदीपवत् उताऽयथार्थ पलाशवेत, डित्थादिवदर्थशून्यमिति : यथार्थं च शास्त्राभिधानमिप्यते, तत्रैव समुदायार्थपरिसमाप्तेः । अतोऽभिधानमेव तावत् परीक्ष्यते, ग्राह्यमेतद्यदि यथार्थमिति ।।८४२-८४३॥
णामातीओं णासो चतुविधो मंगलस्स व स यो ।
विष्णेयो य विसेसो मुत्तगतो किंचि वोच्छामि ॥८४४॥ णामा० गाहा । तत्रावश्यकन्यासो नामादिचतुर्विधः, मङ्गलवत् । विशेषचासौ सौत्रो पन्थानुयोगद्वारे। किञ्चित्तु वक्ष्यामः। ॥८४४॥
आगमतो दवावासयं तमावासयं पदं जस्स । सिक्खितमिच्चाति तयं तदणुवयुत्तो णिग्गो ॥८४५॥
आग० गाहा । “स किं ति आगमओ दव्यावस्सयं २ जस्स णं आवस्सए त्ति पयं सिक्खियं" अनु० सू० १३) इत्यादि सर्वमुच्चारणीयं तदनुपयुक्तोऽध्येता द्रव्यावश्यकम्, द्रव्यमङ्गलबत् ॥८४५||
सिक्खितमंतं णीतं हितयम्मि ठितं जितं दुतं एति ।
संखितवण्णादि मिदं परिजितमेतुक्कमेणं पि ॥८४६।।
सिक्खित० गाहा । 'सिक्वितं' अन्तं नीतमित्यर्थः स्थितं हृदि व्यवस्थितमप्रच्युनमित्यर्थः, जितं इतमागच्छति, वर्णादिभिः परिसंख्या मितम् , सर्वतो जितं परिजित "एतदुत्क्रमेणाप्यागच्छति ।।८४६।। - जध सिक्सितं सणामं तप तं पि तथा ठितादि णामसमं ।
गुरुभणितयाससरि गहितमुदत्तादयो ते य ॥८४७।। १ कोहेतप्रतीषु प्रायः 'आवासय म्यान 'आयस्सय' इति पाठः । २ चेव को है त : ३ परि' को हेत । ४ न्याय:-इतिप्रतौ। ५ वनिया-इति प्रता। ६ बुरा को हे। ७ पतत् -इति प्रतौ ।

Page #184

व्यायश्यकविवरणम् । जध गाहा । स्वनाम्ना समं नामसमम् , यथा हि स्वनाम शिक्षितं स्थित जितं मितं परिजितमेवं तदपीति । वाचनाचार्याभिहितघोपैः-उदात्तादिभिः समं घोषसमम् ।।८४७||
ण वि हीणक्खरमधियक्खरं वे वोच्च[५६-०त्थरयणमाल व्य । वाइद्धक्खरमधवा वच्चासितवण्णविण्णासं ॥८४८॥
ण विगाहा । 'हीनाक्षरम्' अक्षरन्यूनम् , 'अत्यक्षरम्' अधिकाक्षरं तद्विपरीतं हीनाक्षरमत्यक्षरं च, आभीरीप्रोतरत्नावलीवहिपर्यस्तवर्णविन्यासमित्यर्थः ।।८४८॥
ण खलितमुंबलहलं पित्र ण मिलितमसरूवधण्णमेलो व्य ।
वोच्चत्यगेन्थमधवा र्ण मिलितपदवक्कविच्छेदं ॥८४९॥
ण गाहा । न च स्खलितमुपलाकुलभूमिलाङ्गलवत् । न च मिलितमसमान्धान्यसंकरवत् । विपर्यस्तं पैदवाक्यग्रन्थम् । अथवा न संसक्तपदवाक्यविच्छेदमिति । इह च व्याविद्रविपर्यस्तपदवाक्यग्रन्थयोरयं विशेपः-वर्णत एव व्याविद पदवाक्यग्रन्थतो विपर्यस्त मिति । केचित्तु व्याविद्धं वर्णपदवाक्यग्रन्थतो मन्यन्ते, सांसक्तपदवाक्यविच्छेदं विपर्यस्तमिति ॥८४९॥
ण य विविधसत्वपल्लवविमिस्सम॑त्थाण छिण्णगधितं वा । विचामेलित कोलियपायसमिव भेरिकंथ व ॥८५०॥
ण य गाहा । न च व्यत्यानेडितमनेकशास्त्रग्रन्थसंकरादस्थानछिन्नग्रन्थनाद्वा पायसभेरीवत् , प्राप्तराभ्यस्य रक्षमाणामित्यादिवद्वा ॥८५०॥
मत्तातिणियतमाणं पडिपुण्णं छंदसाऽधवऽत्थेणं ।
णाकंखातिसदोसं पुण्णमुदत्तादियोसेहि ॥८५१॥
मत्ता० गाहा । प्रतिपूर्ण ग्रन्थतोऽर्थतश्च । तत्र ग्रन्थतो मात्रादिभिर्यत् प्रतिनियतमानं •ठन्दसा वा । अर्थतो न साकाङ्कमव्यापकमस्वतन्त्रं वा । प्रतिपूर्णवोपमुदानादिभिरविकलम् , घोपसममिति शिक्षितप्रतिपूर्णघोपमित्युचारणायामयं विशेषः ॥८५१॥
कंठोढविप्पमुक्कं गायत्तं बालमूअभणियं व।
गुरुवायणोक्यातं ण चोरितं पोत्यातो वा ॥८५२।। • च को हे । २ रगेयं वच्चा को हे त । ३ मुवालि त । " "पिव अमित को है। :, गंध जे । गंध हे त। ६ वा अमि' को हे त । ५ "स्तत्त-इति प्रतौ । ८ मट्टाण को हे। १ णावतं की है। १. पत्धि त । पोस्थि' को।

Page #185

१६२
विशेषावश्यकभाष्ये कंठो० गाहा । कण्ठोष्टविप्रमुक्तमिति स्पष्टमाह, नाव्यक्तं बालमूकभाषितवत् , गुरुनिर्वाचितं न चौर्यात् कर्णाघाटित स्वतन्त्रेण वाधीतं पुस्तकात् ॥८५२॥
आगमतोऽणुवयुत्तो वत्ता दव्यं ति सिद्धमावासं । कि सिक्खितातिमुतगुणविसेसणे फलमिहन्भहितं ॥८५३॥
आग० गाहा । आगमतोऽनुपयुक्तो वक्ता द्रव्यावश्यकमित्येतावता सिद्धे शिक्षितादिश्रुतगुणविशेषणैः कोऽर्थः १ ॥८५३।।
जध सम्बदोसरहितं पि णिगततो सुत्तमणुवयुत्तस्स । दवसुतं दबावासयं च तथ सव्यकिरियाओ ॥८५४।।
जय गाहा । यथेह सर्वदोषरहितमपि निगदतः सूत्रमनुपयुक्तस्य द्रव्यश्रुतं द्रव्यावश्यकं च, तथैर्यादिसर्व क्रियाविशेपाः कर्तुरन्तःकरणशून्यत्वाद् द्रव्यम् । अतश्च तत्फलविकला इति ॥८५४॥
उपयुत्तस्स तु खलितातियं पि सुद्धस्स भावतो मुत्तं ।
साहति तध किरियाओ सव्वाभो णिज्जरफलाओ ॥८५५।।
उव० गाहा । उपयुक्तस्य तु स्खलितादिदोपदुष्टमपि शुद्धात्मनो निगदतः भावश्रुतमेव, तथोपयुक्तस्य शुद्धात्मनः सर्वक्रियाविशेपाः कर्मविशरणायेत्याह ।।८५५||
अधिए [५६-द्वि०] कुणालकविणो हीणे विज्जाघरादिदिद्वंता । वालातुरादिभोयणभेसज्जविवज्जओ उभये ।।८५६।। चन्दगुत्तप्पपोत्तों उ, बिन्दुसारस्स णत्तुओ । असोगसिरिणो पुत्तो, अंधो जायति कोकणिं ॥८५७।। जो जधा बट्टते कालो, तं तथा सेव वाणरा । मा वंजुलपरिभट्ठो, वाणरा पडणं सर ॥८५८॥ विज्जाधरो रायगिहे उप्पडपडणं च हीणदोसेणं । कधणो सरणागमणं पदाणुसारिस्स दाणं च ॥८५९॥ । तिनैकडुभेसयाई मा णं पीलेज्ज ऊण, देति । पउणति ण तहि अधिएहि मरति वालो तथाहारे" ॥८६०॥ अत्थस्स विसंवातो मतभेतातो ततो चरणभेदो ।
तत्तो मोक्खाभावो मोक्खाभावेऽफला दिक्खा ॥८६१।। , मिहातासि - इति प्रतौ। । सोहति त । ३ जआ को है । ५ 'पुत्तो को है। ५ का गिणि त। कागणि हे। परिभ है। सरा जे । ८ हर को हे त । ९ उप्पयप को हे। १. चित्त को। ११ ऊणय त । १२ हारो त। १३ तोपयों को ।

Page #186

द्रव्यावश्यक विवरणम् ।
२६३ अधिए गाहा ६ । हीनाधिकादावर्थभेदोऽर्थभेदात् क्रियाभेदस्ततो मोक्षाभावः, ततो दीक्षाविफलेत्यपायोपदर्शनम् ॥८५६-८६१॥
णोआगमतो जाणयभव्यसरीरातिरित्तमावासं ।
लोइयलोगुत्तरीयं 'कुष्पवयणजं जया सुत्ते ॥८६२॥
णोआगम० गाहा । णोआगमतो द्रव्यावश्यकं ज्ञशरीरादि त्रिविधम्, लौकिकादि च यथानुयोगद्वारे [ सू० १८] ॥८६२॥
लोगुत्तरे अभिक्खणमासेवालोयओ उदाहरणं । स रतणदाहगवाणियणातेण [५७-०]जतीहुवालद्धो ॥८६३।। आगमतो भावावासयं तदत्योपयोगपरिणामो । णोआगमती भावों परिणामो गाणकिरियासु ॥८६४॥
लोगु० गाहा । आग० गाहा । भावावश्यकमागमतो नोआगमतश्च । तत्रागमतो भावावश्यकं आवश्यकपदार्थापयोगपरिणामः । नोआगमतस्तु ज्ञानक्रियोभयपरिणामो मिश्रवचनत्वान्नोशब्दस्य ॥८६३-८६४॥
लोइयलोगुत्तरियं कुंप्पवयणजं च तं समासेणं ।
लोगुत्तरं पसत्थं सत्थे तेणाधिकारोऽयं ॥८६५॥
लोइय० गाहा । तत् त्रिवि, लौकिकादिसूत्रोपदिष्टम् । तत्र शास्त्रे लोकोत्तरमधिकियते ।।८६५||
तस्साभिण्णत्थाई सुपसत्थाई जधथणियताई। अव्वामोहादिणिमित्तमाह पज्जायणामाई ॥८६६॥ आवस्सयं अवस्करणिज्ज धुव णिग्गहो विसोही य । अज्झयणछक्कवग्गो णायो आराधणा मग्गो ॥८६७॥ समणेण सावएण य अवस्सकातव्वयं हवति जम्हा । अन्तो अहोणिर्सस्स तु तम्हा आवस्सयं णाम ॥८६८॥ जेमवस्सं करणिज्जं तेणावासयमिदं गुणाणं वा ।
विस्सयमाधारो आ मज्जाताभिविधिवायी ॥८६९।। १ कुप्पावयणं के है । २ सुतं त । ३ भावे को हे। ५ जाण कि को। ५ कुप्पावयणं को हे त । ६ स त को। ७ व जे । ८ °णिसि’ कोहे त । ९ जदवस्सं कायग्वं को हेत । १० तेणावस्सय को हे त। ११ आवासय को हे।

Page #187

१६४
विशेषावश्यकभाष्ये आवस्सं वा जीवं 'करेट जं णाणदंसणगुणाणं ।
सण्णेज्झभावणाच्छादणेहि या वासयं गुणतो ॥८७०॥
तस्सा० गाहाओ ५ । उक्तमावश्यकम् । अस्येदानीमव्यामोहादिहेतोः पर्याय. नामान्युपदिश्यन्ते । तत्रावश्यकरणादावश्यकम् , अपाश्रयो वायं गुणानामाङश्च मर्यादाभिविधिवचनत्वादपाश्रयम्, प्राकृताभिधानाल्लिङ्गव्यत्ययादावसयं ति । अथवा गुणानामावश्यकमात्मानं करोतीत्यावश्यकम्, यथान्तं करोतीत्यन्तकः । अथवा वसन्नि(नि). वास इति गुणशून्यमात्मानमावासयन्तीति गुणैरित्यावासकं गुणसान्निध्यमात्मनः करोतीत्यर्थः । अथवा गुणैरावासकमनुरजकमात्मनो वस्त्रधूपादिवत् गुणभावनामात्मनः करोतीत्यर्थः । अथवा वस आच्छादन इति गुणैरात्मानं आवासयति आच्छादयतीत्यावासकम् । गुणैराच्छादयति संवृणोतीत्यर्थः ॥८६६-८७०॥
एवं चिय सेसाई विदुसा मुतलक्खणाणुसारेणं । [५७-द्वि०]कमसो वत्तव्याई 'तधा मुतखंधणामाई ॥८७१।।
एवं गाहा । एवं अवश्यकरणीयादीन्यपि सम्भवतोऽभिधेयानि बुद्धया, तथेह वक्ष्यमाणश्रुताभिधानानि श्रुतसूत्रग्रन्थार्दानि [८८९], स्कन्धाभिधानानि च गणकायनिकायादीनीति [८९५] । उक्तमावश्यकम् ।।८७१।। श्रुतमिदानीम् । तच्चतुर्विधम् , मङ्गलवत् ।
आगमतो दव्वसुतं वत्ता सुत्तोवयोगणिरवेक्खो । णोआगमतो जाणयभन्यसरीरातिरित्तमिदं ॥८७२।।
आगम गाहा । आगमतो द्रव्यश्रुतस्याध्येताऽनुपयुक्त: नोआगमतस्तु ज्ञशरीरादित्रिविधः ॥८७२॥
पत्तादिगतं मुत्तं मुत्तं च जमंडजाति पंचविधं ।
आगमतो भावमुतं सुतोवयुत्तो ततोऽणण्णो ॥८७३।। पत्तादि० गाहा । नत्र जभव्यशरीरश्रुतं भव्यशरीरद्रव्यमङ्गलवत् । तदतिरिक्तं तु पत्रादिन्यस्तम्, अथवाऽण्डजादि मूत्राभिधानसामान्यात् । आगमतो भावश्रुतं तदुपयुक्तः, तदुपयोगाऽनन्यत्वात् ॥८७३।। -
णोआगमतो भावे लोइयलोगुत्तरं पुराभिहितं ।
सम्मत्तपरिग्गहितं सम्मसुतं मिच्छमितरं ति ॥८७४॥
णोआगम० गाहा । नोआगमतो भावश्रुतं लौकिकं लोकोत्तरं च सम्य. १ करइ हे । २ सन्निभावणत्या दे त । संनिज्मभावणच्छा को हे । ३ न्ते । २ तत्राइति प्रतो । प्रत्य-इति प्रतो । ५ र्थः । २ अर्थ -इति प्रतो । ६ जहा त ।

Page #188

श्रुतनिःक्षेपाः । ग्मिध्यादर्शनपरिग्रहविशेषात् सम्यग्मिध्या च पूर्ववत् ।।८७४।।
आगमतो भावसुतं जुत्तं णोआगमे कधं होति ।
जति णागमो ण सुत्तं अध सुत्तमणागमो किय णु ॥८७५।।
आगम० गाहा । आह -आगमतो भावश्रुतं युक्तम्, अनागमतो विरोधात् । कथम् ! यद्यनागमो न श्रुतम् । अथ) श्रुतमनागमो न स्यात् । श्रुतमनागमश्चेति विरुद्धम् , अचेतनात्मवत् ॥८७५।।
उवयोगो जम्मत्ते तं तं जति वाऽऽगमोऽवसेसं तु ।
णोआगमो त्ति एवं किमणुवयुत्तस्स दव्वसुतं ॥८७६।।
उपयो० गाहा । अथ मतिः-- यावति यावत्युपयोगस्तत्तदागमश्रुतमन्यद नोआगमश्रुतम् । एवं यदपदिश्यतेऽनुपयुक्तस्य द्रव्यश्रुतमिति, तदसत् ॥८७६।।
अविमुद्धणयमतेण व जति तं लद्धिसुतमणुवयुत्ते वि ।
भावसुतं चिय पढतो किमणुवयुत्तस्स दव्यसुतं ॥८७७॥
अविमु० गाहा । तथाऽविशुद्धनयमतालम्बनाल्लब्धिमतोऽनुपयुक्तस्यापि तद्भावश्रुतमेवाङ्गीक्रियते । ततोऽधीयानस्यानुपयुक्तस्य किमिति द्रव्यश्रुतमुच्यते ? ॥८७७॥
आगम सुतोवयोगो सुद्धो 'च्चिय ण चरणातिर्सम्मीस्सो । मीसे वि वा विवक्खा सुतस्स चरणातिभिण्णस्स ॥८७८।।
आगम गाहा । उच्यते-यः शुद्ध एव श्रुतोपयोगो न चरणादिमिश्रः, असावागमतो भावश्रुतम् । अथवा मिश्रेपि श्रुतमेव हि भिन्नं विपक्षा(विवक्षित)त्वान्न चरणादीनि ॥८७८॥
[५८-५०]चरणातिसमेतम्मि तु उवओगो जो सुते तओ समए ।
णोआगमो त्ति भण्णति जोसदो मीसभावम्मि ॥८७९॥
चरणा० गाहा । चरणादिविमिश्रस्तु श्रुतोपयोगो यः स नोआगमतो भावश्रुतमुच्यते, मिश्रवचनत्वान्नोशब्दस्य ॥८७९॥
सव्वणिसेधे दोसो सबसुतमणागमो पसज्जेज्जो ।
होज्जा वाऽणागमतो सुतवज्जमणागमसुतं तु ।।८८०॥ १ जइ को। २ गमु त । ३ तम्मिद को हे त।। जइ तं गवि ल त । जइल को हे। ५ चिय को हे। ६ सम्मिस्सो को हे त । ७ वसो त । ८ सुते च तओ त । सुए म सओ। ९ मिस त । १० ज जे ।

Page #189

१६६
विशेषावश्यकभाष्ये
सव्वणि ०
[० गाहा । निषेधवचनत्वे पुननशब्दस्य सर्वनिषेधो देशनिषेधो वा गम्यते । तत्र सर्वनिषेवे तावन्नोआगमतो भावश्रुतमिति सर्वश्रुतस्यानागमत्वप्रसङ्गः • स्यात्, अश्रुतस्य वा मत्यादेः श्रुतत्वप्रसङ्गः ||८८०||
देसणिसेधे सयलं णोआगमतो सुतं ण पावेज्ज । भिण्णं पित्र तं देसो चरणादीणं पसज्जेज्जो ॥१८८१ ॥
देसणि० गाहा । देशनिषेधे समस्तस्य श्रुतस्य नोआगमत्वं न स्यात्, तदेकदेशस्यैव स्यात् । भिन्नमपि वा तच्चरणादिभ्यश्चरणादिदेश एव स्यात्, ततश्च संकरैकत्वादिप्रसङ्गः स्यात् ॥ ८८१ ||
होज्ज व णोआगमतो सुतोवयुत्तो वि जंस देसम्म । उवयुज्जति ण तु सव्वे तेणायं मीसभावम्मि ||८८२ ॥
होज्ज गाहा । अथवागमतः श्रुतोपयुक्तोऽपि नोआगमश्रुतमेव स्यात् यतः स श्रुतैकदेश एवोपयुज्यते न सर्वत्र, सर्वत्र सर्वपदार्थिकसमयोपयोगाऽभावात् । तस्मान्मिश्रवचन एवायं नोशब्द इति ||८८२ ॥

आह णणु मीसभावे णाभिहितो अभिहितो यणोसदो । देसे तदभावे दव्वे किरियायें भावे य ॥८८३॥
आह गाहा । आह - मिश्रभावे प्रतिपेधवचनो [नो]क्तो नोशब्दः । किं तर्हि ? देशप्रतिपेधादावुक्तो विवक्षितनोशब्दः देशे नोघटो घटैकदेशः । अन्यथा देशस्याघटत्वे तद्वत् सर्वदेशाघटत्वप्रसङ्गस्तद्वत् पटादीनामपीति शून्यतासक्तिः, एकदेशघटत्वे घटबहुत्वप्रसङ्गः । ततश्च संव्यवहाराभावः । अन्यवचनत्वे नोघटः पटादिस्तथा हि व्यपदेशसंव्यवहारदर्शनात् । घटैकदेशवचनादितरे च द्रव्ये | क्रियानिपेधवचनो नो पचति नो पक्तव्यमित्यादि । भावनिषेधवचनो नोशब्दः नो स्थीयतं इत्यादि ॥ ८८३ || सच्चमयं साति तवत्थवसेण सद्दविणियोगो । अमितत्थाय णिवाता जुज्जति तो मीसभावे वि ॥ ८८४ ॥
1
सच्च० गाहा | सत्यमयं देशप्रतिपेधादिवचनो नोशब्दः, तथाप्यर्थवशाच्छन्दविनियोग इत्यपरिमितार्थत्वाच्च निपातानां मिश्रवचनोऽपि युज्यत इति ॥ ८८४ ॥
१ जे । २ याए कोहे । याइ त । ३ व त । ४ भावम्मि त ।
1

Page #190

द्रव्यश्रुतविवरणम् ।
१६७ ५८-द्वि०] अविसेसितसम्मीसोवयोगदेसो'त्ति वा सुतं कातुं । णोपागमभावमुते णोसदो होज्ज देसे वि ।।८८५।।
अवि० गाहा । अविशेपितज्ञानदर्शनक्रियोपयोगैकदेशत्वाच्छूतस्य नोआगमत इति नोशब्दो देशवचनोऽपि स्यात् ।। ८८।।
णोआगमतो केयिं सहसहायमुवयोगमिच्छन्ति ।
णणु सुतरमागमत्तं हि दव्वभावागमे जुत्तं ॥८८६॥
णोआगम० गाहा । नोआगम इति केचिच्छन्दमुपयोगं चेच्छन्ति, न तूपयोगमात्रमिति । अत्र च ननु सुतरामागम इति युक्तं द्रव्यभावागमः, तद्भावात नोआगमत इत्ययुक्तम् ।।८८६॥
अध णागमो त्ति सदो णोआगमता य तदधियत्तणतो ।
आगमतो दव्यमुतं किथ सद्दो णागमो जति सो ॥८८७।।
अध० गाहा । अथ मतिः-झादो नागमः, किन्तूपयोग एवागमस्तस्य शब्दाधिकत्वान्नोआगमतेति । एवं च द्रव्यश्रतमागमतः शब्दः कथं स्यात् यद्यनागमोऽसाविति ॥८८७||
अण्णे णोआगमतो सामित्ताऽणासितं सुतं येन्ति । जति ण सुतमणुवयोगे णणु सुतरमणासितं णस्थि ॥८८८॥
अण्णे गाहा । अन्ये सूरयोऽमुष्यायमिति स्वामित्वाश्रितमुपयोगमागमतो भावश्रुतमाचक्षते, स्वामित्वानाश्रितं तु श्रुतं नोआगमत इति । तत्र यदि न भावश्रुतमनुपयोगेऽधीयानस्यापि विशिष्टस्य स्वामिनः, ननु सुतरामनाश्रितं न भावचतम् . असत्वात् । क्व तदनाश्रितं भवेदन्यत्र स्वामिनः । तस्मान्न किञ्चिदेतदिति ।।८८८॥
मुतसुत्तगंथसिद्धंतसासणे. आणवयणउवदेसे । पण्णवणआगमे वि य एगट्ठा पज्जा सुत्ते ॥८८९॥
सुय० गाहा । उक्तं श्रुतम् ॥८८९॥ इदानी स्कन्धः । स चतुर्विधो मङ्गलवत् । विशेष वक्ष्यामः--
खन्धपदेऽणुवयुत्ती यत्तागमदो स दव्वखंधी तु । मोआगमतो जाणयभव्यसरीरातिरित्तोऽयं ॥८९०॥
खन्ध० गाहा । आगमतो द्रव्यस्कन्धोऽन्येतानुपयुक्तः, नोआगमतो ज्ञशरीरा दित्रिविधः ।।८९०॥ १ देसु को हे। : कोई को । केई है त। णो को । ५ त्र च दिनमा'-इति प्रतौ । '. त् । क्षयतद-इति प्रता । ६ वएसो को है । . पज्जया को हे ।

Page #191

१६८
विशेषावश्यकभाष्ये
५९-०] सच्चित्तो अच्चित्तो मीसो य समासतो जधासंखं । दुपदादि दुपदेसादिओ य सेणातिदेसोय ॥८९१।।
सच्चित्तो गाहा । तत्र ज्ञभव्यशरीरातिरिक्तस्त्रेधा सच्चित्तादिः । सच्चित्तो द्विपदादिः । 'अचित्तो द्विप्रदेशादिः । मिश्रः सेनादिः । मिश्रसेनादिदेशः-हस्त्यश्वरथपदातिमति सेना, तस्या जीवाजीवात्मिकाया यदानीकम् , सोऽग्रस्कन्धः, तथा मध्यमः पश्चिमश्चेति ॥८९१।।
अधवा कसिणोऽसिणो अणेगदयो स एव विष्णेयो ।
देसावचितोवचितो अणेगदयो विसेसोऽयं ॥८९२॥
अधवा गाहा । अथवा द्रव्यस्कन्धः कृत्स्नोऽकृ.स्नोऽनेकद्रव्यमिति । तत्र कृत्स्नः स एव द्विपदादिरक्षतः । अकृत्स्नः स एव द्विप्रदेशादिरवयवत्वात् देशापचितः । अनेकद्रव्यः, जीवाजीवात्मक वात् ॥८९२॥
आगमभावक्खंधी खंधपदत्यांवयोगपरिणामो ॥ णोआगमतो भावम्मि णाणकिरियागुणसमूहो ॥८९३।।
आगम० गाहा । आगमतो भावस्कन्धः सदोंपयोगपरिणामः, नोआगमतस्तु ज्ञानक्रियागुणसमूह रुपः ।।८९३॥
सामाइयातियागं छण्हज्झयणाण सो समावेसो ॥ णोआगमो ति भण्णइ गोसदो मीसभावम्मि ॥८९४।।
सामा० गाहा । सामायिकादीनां पण्णामध्ययनानां समावेशाद् ज्ञानदर्शनकियोपयोगवतः नोआगमतो भावस्कन्धः, नोशब्दस्य मिश्रवचनत्वात् , पूर्ववत् ।। ८९४।।
गणकार्यणिकाये "य खंधे वग्गे तधेव रासी य ।।
पुंजे पिण्डे णियरे संघाते आउल-समूहे" ।।८९५।।
गण० गाहा । उक्तः स्कन्धः ।।८९५|| अधुना आवश्यकश्रुतस्कन्धानामेकवाक्यता । तत्र सामायिकादिश्रुतविशेषाणां पण्णां स्कन्धः समूहः श्रुतस्कः :, आवश्यकं च तच्छृतस्कन्धश्चेत्यावकश्रुनस्कन्ध इति शास्त्राभिधानमुक्तम् ।
किं पुण छक्कज्झयणं जेण छैलत्याधियारविणियुरं । .
सामाईयादियाणं ते य इमे छ ज्जधासंखं ॥८९६।। 7 सचित्तो अचि हे । : दुपयाई त है । ३ देसाई को है ।। अच्चित्तो-इति प्रतो । ५ प्रानीकि सा-इति प्रती । । णा त । ७ दवे त । ८ 'हशयः-इति प्रतो । ९ काए य नि को । 1. कार खं' को। ११ हो त । ११ च्छ है। १३ सामादिया जे ।

Page #192

मावश्यकस्य पडाधिकाराः । किं पुण० गाहा । आह-किं पुनरिदं पडध्ययनमावश्यकम् ? उच्यते-पडाधिकारविनियोगात् । ते चामी सामायिकादीनां यथासङ्घयमुच्यन्तेऽधिकाराः ॥८९६॥
‘सावज्जजोगविरती उक्कित्तण गुणवतो य पडिवत्ती ।
खलितस्स जिंदणा वणतिगिच्छ गुणधारणा चेव ॥८९७॥' सावन गाहा । सावधयोगविरमणमर्थाधिकारः सामायिकस्य, गुणोत्कीर्तनमहंतां चतुर्विशतिस्तवस्य, गुणवतो गुरोः प्रतिपत्तिः पूजाविशेपो वन्दनाध्ययनस्य, तशीलपु स्खलितनिन्दनं प्रतिक्रमणस्य, चारित्रात्मनो व्रणचिकित्सा कायोत्सर्गस्य, अपराधक्षतसंरोहणमित्यर्थः, व्रतातिचारेतरोपचितकर्मविशरणार्थमनशनादिगुणधारणं प्रत्याख्यानस्यार्थाधिकार इति वर्तते । एपां च प्रत्यध्ययनमर्थाधिकारद्वार एवावकाशः प्रत्येतव्यः । इह तु स्कन्धोपदर्शनद्वारेणाभिधीयन्त इति ॥८९७॥
दारकमागताणं वीसुं वीसुमिहमोहणिप्फण्णे ।
अज्झयणाणं णासं वक्खामो लायवणिमित्तं ॥८९८॥
दार० गाहा । यदुक्तमादौ श्रुतस्कन्धोऽध्ययनानि चावश्यकम् । तत्रावश्यकादिन्यासोऽभिहितः । अध्ययनन्यासावसरः । स चानुयोगद्वारक्रमायातः प्रत्यध्ययनमोघ एव वक्ष्यते लध्वर्थः ॥८९८॥ . [५९-द्वि] आवस्सयस्स एसो पिण्डत्थो वण्णितो समासेणं ।
एत्तो एक्केक्कं पि य अज्झयणं वण्णयिस्सामि ॥८९९॥
आवस्स० गाहा । पिण्डाथैः समुदायार्थः आवश्यकस्य श्रुतस्कन्ध इति शास्त्रस्यान्वर्थाभिधानात् समुदायार्थोऽयमुक्तः । अवयार्थोपदर्शनार्थमिदानीमेकैकमध्ययनं वक्ष्यामः ॥८९९||
तत्वज्झयणं सामाइयं ति समभावलक्खणं पढमं ।
जं सव्वगुणाधारी वोमं पिव सव्वदचाणं ॥९००। तत्थ० गाहा । तत्र प्रथममध्ययनं सामायिक समभावलक्षणम् । समभावलक्षणत्वाच्च सर्वगुणाधारः । यतो न समताशून्ये गुणावस्थानमस्ति ॥९००॥
अधवा तब्भेत चिय सेसा जं दसणादियं तिविधं ।
ण गुणो य णाणदंसपाचरणम्भतिश्री जतो अस्थि ॥९०१॥
अथवा गाहा । अथवा चतुर्विशतिस्तवादयस्त दा एवेति सामायिकमादावुच्यते, यतः सम्यग्दर्शनादित्रिविधं सामायिकमुक्तम् । न च सम्यग्दर्शनादिभ्योऽन्यद् गुणजातीयमस्ति ॥९०१॥ १ अनु० सू०.८ । २ व पुण म को हे त । ३ एषा गाथा अनुयोगाद्वारीया सू० ५९ ।
२२

Page #193

१७०
विशेषावश्यकभाष्ये अणुयोगदाराई महापुरस्सेव तस्स चत्तारि ।
अणुयोगो त्ति तदत्थो दाराई तस्स तु मुहाई ॥९०२॥
अणु० गाहा । तस्य महापुरस्येव द्वाराण्यनुयोगद्वाराणि चत्वारि । अनुयोग इत्यध्ययनार्थः । द्वाराणि तत्प्रवेशमुखानि ॥९०२॥
अकतहारमणगरं कतेगदारं पि दुक्खसंचारं । चतुमूलदारं पुण 'सपदिदारं सुहाभिगमं ॥९०३॥ सामाइयमैहपुरमवि अकतारं तधेगदारं वा ।
दुरधिगमं चतुदारं सपदिद्वारं सुहाभिगमं ॥९०४।।
अकत गाहा । सामा० गाहा । यह पुरमद्वारमधिगन्तुमशक्यम्, एकद्वारमपि च कृच्छेणाधिगम्यते, कार्यातिपत्तये च भवति । चतुर्भिः पुनर्मूलद्वारैस्तत्प्रतिद्वारैश्चाऽक्लेशेनाधिगम्यते । न च कार्यातिपत्तयः । तद्वत् सामायिकमहापुरमप्यर्थाधिगमोपायदारशून्यमशक्यमधिगन्तुम् , कृतानुगमैकद्वारमपि च कृच्छ्रेण द्राघीयसा च कालेनाधिगम्येत, विहितसप्रच्छेद उपक्रमद्वारचतुष्टयं पुनरयत्नेनाल्पीयसा च कालेनाधिगम्यत इति द्वारोपन्यासः ॥९०३-९०४॥
ताणीमाणि उवकमणिक्खेवाणुगमणयसणामाई । छत्ति दु दु विकप्पाइं पभेततोऽणेगभेदाई ॥९०५।।
ताणी गाहा । तानि चानुयोगद्वागणीमानि, तद्यथा-उपक्रमो निक्षेपोऽनुगमो नय इति । तत्रोपक्रमः पविधः । निक्षेपस्त्रिविधः । द्विविधोऽनुग[मो न] यश्च । प्रभेदतचैपामनेकभेदता वक्ष्यमाणा ।।९०५।।
सत्थस्सोवक्कमणं उवक्कमो तेण तम्मि व ततो वा। .. सत्यसमीवीकरणं आणयणं णासदेसंमि ॥९०६।।
सत्यस्सो० गाहा । तत्र शास्त्रस्योपक्रमणमुपक्रमः । उपक्रम्यतेऽनेनास्मिन् वेत्यादि । उप सामीप्ये क्रम पादविक्षेप इति शास्त्रसमीपकरणं शास्त्रस्य न्यासदेशानयनमित्यर्थः ।।९०६॥
६०-५० णिक्खिप्पति तेण तहिं ततो णिक्खेवणं वणिक्खयो।
णियतो व णिच्छितो वा खेवो णासो त्ति जं भणितं ॥९०७॥ १ सपडि' को हे त। २ यपुरमेवं अं जे। : दारं हे। ४ पडि को है। ५ द्रष्टव्य. मनुयोगद्वारे सु. ५२ । ६ अनु. मृ० ० । ७ अनु० स० १५४ । ८ अनु० सू० १५५ । ९ अनु. सू. १५६ । अत्र सूत्रे नयस्य सप्तविधत्वमस्ति । आ. निर्युक्तावपि नयस्य सप्तविधत्वम् । १. संति जे। ११ य त ।

Page #194

अनुयोगद्वारविवारः।
१७१ निक्खिप्प० गाहा । तथा निक्षिप्यतेऽनेनेत्यादिको निक्षेपः, निक्षेपणं वा निक्षेपः, क्षिप प्रेरण इति नियतो निश्चितो वा क्षेपो निक्षेपो न्यासः स्थापनेति यावत् ॥९०७॥
अणुगम्मति तेण तहिं ततो 'व अणुगमणमेव वाऽणुगमो।
अणुणो अणुख्यो वा जे सुत्तत्थाणमणुसरणं ॥९०८।।
अणु० गाहा । अत्र गम्यतेऽनेनेत्यादिनानुगमनं चानुगमः । अणुनो वा सूत्रस्य गमोऽनु(गु !)गमः, अनुरूपार्थगमनं वानुगमः सूत्रार्थानुसरणमित्यर्थः ॥९०८।।
'स णयति तेण तहिं ततोऽधवा वत्थुणो य ज णयणं ।
बहुधा पज्जायाणं संभवतो सो णयो णाम ॥९०९॥ संण० गाहा । गोरु प्रापणे । तस्य(त्र) नय इति वक्तैव सूत्रार्थप्रापणव्यापारोपयोगान्नयतीति नयः । नीयते वानेनेत्यादिना, नयनं वा नयः, वस्तुनः पर्यायाणां सम्भवतोऽधिगमेनमित्यर्थः ।।९०९॥
दारक्कमोयमेव तु मिक्खिापति जेण णासमीवत्थं ।
अणुगम्मति णाणत्यं णाणुगमो णयमतविहीणो ॥९१०।। दारक्क० गाहा । एषां चोपक्रमादिद्वाराणामयमेव क्रमः, यतो नानुपक्रान्तमसमीपीभूतं सत् निक्षिप्यते । न च "नामादिभिरनिक्षिप्तमर्थतोऽनुगम्यते । न च नयमतविकलोऽनुगम इति ॥९१०॥
संबंधोवक्कमतो समीवमाणीय"णत्थगिक्खेवं ।
सत्थं ततोऽणुगम्मति णएहि णाणा विधाणेहिं ॥९११॥ संबंधो० गाहा । यतस्तत्र शास्त्रं सम्बन्धात्मकेनोपक्रमेण स्थापनासमीपमानीय नामादिन्यस्तनिक्षेपमर्थतोऽनुगम्यते नानानयैः, अतोऽयमेवानुयोगद्वारक्रम इति ॥१११।।
गुरुभावोवक्कमणं को परिवाडी कतित्थमज्झयणं । भावम्मि कम्मि बट्टति किमितं दवं गुणो कम्मं ॥९१२।। । जीवगुणोऽजीवगुणो किण्णाणं दंसणं चरित्तं वा।
पच्चक्खं अणुमाणं ओवम्ममधागमो वा वि ।।९१३॥ १ य त। तओऽणु' को। तओ अणु” हे। २ णोऽणुरूवओ वा को हे त। ३ तं जे। ४ स णेति त । . 'हि वा त' को है । ६ व को हे त । ७ नाम को हे। ८ नयनां-इति प्रती ९ गपन-इति प्रतो । १० विहूणो को है त । ११ नच नयादि-इति प्रतौ । १२ तो न ग - इति प्रता। १३ पत्थि त । ११ गाभिधा जे । १५ को त।

Page #195

१७२
विशेषावश्यकभाष्ये [६०-द्वि] लोइयलोगुत्तेरिओ किं सुतमत्थोऽधवोभयं होज्ज । अप्पयतोऽणंतरतो परंपरं वागमो कस्स ॥९१४॥ किं दिद्विवादियं कालियं व किं वा सुतत्थपरिमाणं । ससमयपरसमयोभयसिद्धताणं व को बच्चो ॥९१५॥ को व समएगदेसो समुदायत्याधिगार इध णियतो।
अज्झयणोक्कमणं कातव्वमिहेवमादीहिं ॥९१६॥
गुरु० गाहा [५] | उपक्रमसंक्षेपाधिकारोपैदर्शनार्थमुच्यते । गुरोरभिप्रायोपक्रमणम् , का वाऽध्ययनपरिपाटी, कया च परिपाट्या कतिथमिदमध्ययनम्, औदयिकादीनां कस्मिन् वा भावे वर्तते, किं चेदं द्रव्यं गुण-क्रियाविशेषः, गुणत्वेऽपि च वक्ष्यमाणे किम् ? । जीवगुणोऽजीवगुण इति ? जीवगुणत्वेऽपि च ज्ञानादीनां कतमत् ! ज्ञानत्वेऽपि च किं प्रत्यक्षमनुमानमौपम्यमागमो वेति ? आगमत्वे च किं लौकिको लोकोत्तरः ! सूत्रमर्थोऽथवोभयागमः ? लोकोत्तरत्वेऽपि च किमात्मागमोऽनन्तरागमः परम्परागम इति ? किमिदमध्ययनं दृष्टिवादिकम् , अथ [कालिकम् ?] कालिकत्वेऽपि च किमस्य सूत्रार्थपरिमाणम् ? स्वसमयादीनां चेह को वाच्यः ? स्वसमयत्वेऽपि च कः समुदायार्थोऽधिक्रियत इत्यादिभिरुपक्रमणीयमध्ययनमित्युपक्रमविषयसंक्षेपार्थः ॥९१२-९१६॥
णामाती छब्भेतो उवक्कमो दबतो सचित्ताती। तिवियो 'दुविधो य पुणो परिकम्मे वत्थुणासे य ॥९१७॥
णामाती गाहा । इहोपक्रमः पड्विधो नामादिः [अनु०सू०६०] । सर्वनिक्षेपेषु शास्त्रे सप्रभेदा नामादयो मङ्गलवदभिधेयाः । विशेषं वक्ष्यामः । द्रव्योपक्रमस्त्रिविधः सच्चितादिः [अनु०सू०६०] । एकैको द्विविधः परिकर्मणि वस्तुनाशे चेति [अनु० सू०६१] ॥९१७॥
परिकम्म किरियाए वत्थूणं गुणविसेसपरिणामो ।
"तदभावे य विणासो दवादीणं जधाजोगं ॥९१८॥
परि० गाहा । तत्र परिकर्म वस्तुनो गुणविशेषपरिणामः क्रियया । तद्यथा पुंसो घृतरसायनायुपयोगाद्वर्णवय[:] स्थापनादिक्रिया कर्णस्कन्धवर्द्धनादयश्च क्रियन्ते । केचिच्छास्त्रशिल्पकलादिसम्पादनमपि द्रव्योपक्रमक्रियामाचक्षते । तच्च विज्ञानविशेषोपादानाद्भावोपक्रमो युक्तः । आत्मव्यसंस्कारविवक्षातो वा द्रव्योपक्रमोऽपि स्याच्छरीरवर्णादिसंस्कारवत् । तदभावक्रिया विनाश[:] द्रव्योपक्रमः, वस्तूच्छेद एव वा । तथा तस्यैव १ "रिय जे । २ अप्पणो णं को। अप्पयो अणं हे । ३ वागतो जे । ४ °णाव जे। ५°काराप -इति प्रतौ। ६ तिवियो य पुणो दुविहो परि' को हेत। ५ तदभावोजे। ८ जुग्गं त । ९ क्रियाः त-इति प्रतौ ।

Page #196

उपक्रमविचारः।
१७३ पुंसः प्राणोच्छेदः । तथा शुकसारिकादीनां शिक्षागुणविशेषपरिणामस्तद्विधातश्च । चतुष्पदानां हस्त्यश्वादीनाम् । वृक्षादीनाम वृक्षायुर्वेदोपदेशादनुग्रहोपघातक्रिया, “अचित्तानां सुवर्णादीनां कुण्डलाङ्गुलीयकादिक्रिया, तद्विनाशश्च । मिश्राणामेपामेव द्विपदादीनां वस्त्रादिसमेतानामिति । सर्वत्र च द्रव्यस्य द्रव्येण द्रव्यैर्वोपक्रमो द्रव्योपक्रमः । द्वित्व-बहुत्वतश्च सम्भवतो विग्रहः कार्यः ॥२१८॥
खेत्तमरूपं णिच्च ण तस्स परिकम्मणा ण य विणासो । आधेयगतिवसेण तु करणविणासोश्यारो स्थ ।।९१९।।
खेत्त० गाहा । क्षेत्रमरूपं नित्यं चेत्यतस्तत्करणविनाशावशक्यौ, तदाधेयद्रव्यक्रियायास्तु तद्विनाशे च क्षेत्रोपक्रमोपचारः ।।९१९॥
णावातिउवक्कमणं हलकुलितादीहि वा वि खेत्तस्स । सम्मज्जभूमिकम्मे पंथतलागादियाणं च ॥९२०॥ [६१-०]जं वत्तणातिरूवो कालो दवाण चेय पज्जायो ।
तो तक्करणविणासे कीरति कालोक्यारो ऽत्थ ॥९२१।।
णावाति० गाहा [अनु० सू० ६५] । जं वत्त० गाहा । यतो वर्तनापरिणामक्रियादिरूपः द्रव्यपर्याय एव कालः, अतस्तत्करणविनाशयोरेव कालोपक्रमोपचारः ॥९२०-९२१॥
छायाये णालियाए य परिकम्मं से जधत्व विण्णाणं । ‘रीक्खातीचारेहि य तस्स विणासो विवज्जासो ॥९२२॥ जं परहितयाकूतावधारणमुक्कमो स भावस्स । तस्सा सत्य मरुगिणिगणियाऽमच्चादयोऽभिहिता ॥९२३॥
छाया० गाहा [अनु० सू० ६८] । जं पर० गाहा । यदिङ्गितादिना परस्याकूत चेतसोऽवधार्यते स भावोपक्रमः प्रशस्ताप्रशस्तभेदः [अनु० सू० ६९] । तत्र विषयादिहेतोरेप्रेशस्तः ब्राह्मणीदुहितु(त)देवदत्तामात्यवत [अनु० सू० ६९] ॥९२२-९२३॥
सीसो गुरुणो भावं जमुवक्कमते सुभं सत्थमणो।।
सहितत्थं स पसत्यो इह भावोवक्कमोधिकतो॥९२४॥
सीसो गाहा । इह यच्छिष्यः श्रुतादिहेतोराचार्याभिप्रायमुन्नयति, स प्रशस्तः | अनु० सू० ६९ ॥९२४॥ १ वृक्ष -इति प्रनो । २ अस्चिता इति प्रतौ । ३ णमैषा- इति प्रतौ । ४ गयवहेको । ५ णावाए को हे। ६ पाया जे । "रो तु जे। ८ रिक्जा' को है। ९ ककमा जे । १० तस्सा सुभस्स को हे त। ११ रथश इति प्रती। १२ सुयं हे। १३ मो गहिओ त ।

Page #197

विशेषावश्यकभाष्ये को वक्खाणावसरे गुरुचित्तोवक्कमाधिकारोऽयं ।
भण्णति वक्खाणंगं गुरुचित्तोवक्कमो पढमा' ।।९२५।।
को वक्खा गाहा । आह-व्याख्यावसंर किमिह गुरुचित्तोपक्रमणम् ! उच्यते-- तदङ्गत्वात् , तदधीनत्वाच्च सर्वव्याख्याङ्गानामिति ॥९२५।।
गुरुचित्तायंत्ताइं वक्खाणंगाई जेण सव्वाई ।
तो जेण सुप्पसण्ण होति तयं तं नधा कज्जं ॥९२६।।
गुरु० गाहा । यतो हि गुरुचित्तायत्तान्युपक्रमादिव्यास्याङ्गानि, अतस्तदुपकम्य येन यथा च मुप्रसन्नं भवति तत्तथापादनीयम् ॥९२६॥
जो जेण पगारेणं तुम्सति करणविणयाणवत्तीहि । आराधणाएं मग्गो सो च्चिय अव्याहतो तस्स ॥९२७।। [६१-द्वि०] आगारिंगितकुसलं जति सेतं वायसं वए पुंज्जो । तथ वि य सिण्ण विकडे विरहम्मि य कारणं पुच्छे ॥९२८॥ णिवपुच्छितण गुरुणा भणितो गंगा कतोम्मुही वहति । संपातितवं सीसो जब तध सव्यस्थ कातव्यं ॥९२९।। जुत्तं गुरुमतगहणं को सेसोबक्कमोवयोगोऽत्य ।।
गुरुचित्तपसातत्यं ते विजधाजोगमायोज्जा ॥९३०॥
नो जेण० गाहा । आगारि० गाहा । णिव० गाहा । जुत्तं गाहा । आह-गुरुभावोपक्रम एव युक्तोऽभिधातुं सप्रयोजनत्वान्न शेपाः, निरुपयोगित्वात् । उच्यते-तेऽपि हि गुरुचित्तप्रसादार्थमेवायोजनीया यथासम्भवम् ॥९२७-९३०॥
परिकम्मणासणाओ देसे काले यी जधा जोग्गी । ताओ दव्यातीणं कज्जाऽऽहारादिकज्जेसु ॥९३१॥ उवाहितजोग्गव्यो देसे काले परेण विणएणं ।
चित्तण्ण अणुकुलो सीसो सम्म सुतं लभति ॥९३२॥
परि० गाहा । उबहि० गाहा । एवं विधिवदुपनीताऽऽसनाऽऽहारादियोग्यद्रव्यशिप्यो देशे काले च विनीतात्मा चित्ताज्ञानुकूलः सम्यगभिप्रेतमर्थ लभत इति द्रव्योपक्रमादयोऽपि व्याख्यानमेवेति ॥९३१-९३२।।। १ पढम को है त। २ 'तामत्ता त । ३ सगी त । ५ णुवि त। ५ °गाइ त। ६ पुजा . त हे। युज्ना को । ७ तेण भणितो गुरुणा जे । ८ जोग त । ९ °प्रदेशार्थ -इति प्रती ।
१. जो त।" जोग्गो त । १२ दव्यो हे।

Page #198

उपक्रमे आनुपूर्वी विचारः । अधवोवक्कमसामण्णतो मता पयतणिरुवयोगा वि ।
अण्णत्व सोवयोगा एवं चिय सव्वणिक्खेवा ॥९३३॥
अह० गाहा. । अथवेहोपक्रम सामान्येनापदिश्यन्तेऽधिकृतनिरुपयोगा अपि सन्तोऽन्यत्रोपयोगिन इति तदृच्छास्त्रे समस्ते चानुयोगे सर्व निक्षेपविशेषाः ॥९३३॥
गुरुभावोवक्कमणं कतमझयणस्स छविधमिदाणिं ।
तत्यऽणुपुब्बादी इदमज्झयणं समोतारे ॥९३४॥
गुरु० गाहा । गुरुभावोपक्रमणमुक्तम् । अध्ययनमिदानीमुच्यते । तत्रानुपूर्व्यादिरुपक्रमः पइविधः । तद्यथा----आनुपूर्वी नाम प्रमाणं वक्तव्यता अर्थाधिकारः समवतार इति [अनु०स०७०] । तत्रेदमध्ययनमानुपयांदिपु समवतारणीयं सम्भवतः ।।९३४||
अणुपुव्विसमोता[६२-प्रारी कज्जो सामाइयस्स संभवतो। णियमायतारणं पुण कित्तणगणणाणुपुव्वीसु ॥९३५॥
अणु० गाहा । तत्रानुपूर्वी नामादिभदाद्दाधा [अनु० सू०७२] । तत्रावतारः सम्भवतः कार्यों विशेपेण तूकीर्तनगणनानुषत्र्या: । उत्कीर्तनं सामायिकं चतुर्विशतिस्तव इत्यादि । गणनं परिसंख्यानमेकं द्वि त्रीणीत्यादि ॥९३५।।।
पुव्वागुपुवितो तं पढमं पच्छाणुपुयितो छठं । जायति गणिज्जमाणं अणियमितमणाणुपुत्वीयं ॥९३६।।
व्या० गाहा । तत्र सामायिक पूर्वानुपूर्त्या प्रथमम् , पश्चानुपूया पप्ठम्, अनानुपूया गण्यमानमनियतं क्वचित् प्रथमं क्वचिद् द्वितीयमित्यादि ॥९३६।।
एकादेगुत्तरिया छग्गच्छगता परोप्परब्भत्था ।
पुरिमंतिमदुगहीणा परिमागमणाणपुबीणं ॥९३७॥
एगा० गाहा । अनानुपूर्वाणामिदं करणम्-एकाद्यकोत्तरिका: पगच्छगताः । १२३४५६ परस्परतोऽ यस्यन्त ७२० ततः प्रापश्चानुपूर्वीरूपद्वयमपनीयानानुपूयो भवन्ति---७१८ ॥५३७||
पुयागुपुब्बिहेट्टा समयाभेतेण कुण जधाजेठं ।
उपरिमतुल्लं परतो जसेज्ज पुबक्कमो सेसे ॥९३८॥
पुव्या० गाहा । पूर्वानुमूवीमुपन्यस्य सा च व नि का प्र-तदधस्तात् प्रस्तारसमयमभिन्दन् यथा व्यष्टमयोपन्यस्येत् । तत्र सामायिकस्य ज्येष्ठं नास्येवेत्यतश्चतुर्विंशतिस्तवज्येष्टं सामायिकम् । तत्तस्यैवाधेः स्थापयत् । उपरिमतुल्यं परत इति १ योग्गावि जे । : 'बीए त को हे। ३ तरया को हे त । अत्र अनु• सू० ९७ दरव्यम् । ४ पुरतो को है त । ५ वावस्था -इति प्रती ।

Page #199

विशेषावश्यकभाष्ये परतो यदुपरि लक्ष्यते तदेवाधः स्थापयेत् ।
' सा च व नि का प्र
सा व नि का प्र 'पूर्वक्रमः शपः' इति न्यस्तादन्यस्तं शेपम् । तच्चह चतुर्विशतिस्तवस्तस्य पूर्वक्रमः कार्यः । तत्रैकस्य क्रमाभावात् सामायिकोध एव दीयते - -
सा च व नि का प्र
च सा व नि का प्र॥छ।। तृतीयपरिपाटीमप्यधः प्रस्तारसमयाभेदेन ‘यथा ज्येष्ठमेव स्थापयेत् तत्र चतुर्विंशतिस्तवम्येष्ठं सामायिकं तत्रादौ प्राप्ते प्रस्तारसमयभेदो मा भूदित्यतिकामयेत् । कथं च प्रस्तारसमयभेदः स्यात? यदि सामायिकमादौ दीयते उपरिमतुल्यप्रस्तारात् परतो भूयः सामायिकं प्रसन्येत चतुर्विशतिस्तवनाशश्च स्यात् । तस्माच्चतुर्विशतिस्तवाधोऽतिक्रम्य सामायिकमधः प्राप्तं तस्य ज्येष्टमेव नास्तीति वन्दनाध[:] स्तवं स्थापयेत्
च सावनि का प्र
० ० च ० ० ० उपरिमप्रस्तारतुल्यत्वात् परतो निन्दादयः । पूर्वक्रमः शेप इति शेषं सामायिक वन्दनम् । च । तत्र पूर्वक्रमोऽयमेप प्राक् सामायिकं ततो वन्दनमेवमापरिसमाप्तेः प्रस्तारः कार्य इति
सा च व नि का प्र च सा व नि का प्र
सा. व च नि का प्र ॥९३८॥ जं वत्थुणोभिहाणं पज्जयभेयाणुसारि तं नाम ।
पइयं जं नमए पइभयं जाइ जं भणियं ॥९३९॥
जं वत्यु० गाहा । इह यद्वस्तुनो 'नाम अभिधानं ज्ञानरूपादिपर्यायप्रभेदानुसरणस्वभावं तन्नाम, णम प्रहत्व इति प्रतिवस्तु नमनात् प्रतिवस्तु प्रह्लीभवनादित्यर्थः । नच्च दाप्रभंदम्-एकनामादिवहुभेदं अनुसू० १२१] चाभिलाप्यविषयत्वात् ।।९३९।।
छबिह नाम भावे खोवसमिए गुयं समोयरइ ।
जं मुयनाणावरणखओवसमजं तयं सव्वं ॥९४०।।
छविह गाहा । ततः पड़विधे नाम्नि भावः पविधो वर्यते [अनु०सू०१२७ तत्र क्षायोपशमिक एवं सर्वश्रुतावतारो नान्यत्र, श्रुतज्ञानावरणक्षयोपशमजत्वाच्छ्रतस्य ॥९४०॥
बदावेव-इति प्रती ।

Page #200

१७७
उपक्रमे प्रमाणद्वारम् । दव्यातिचतुभेतं पमीयते जेण तं पमाणं ति ।
इदमझयणं भावो ति भावमाणे समोयरेति ॥९४१॥
दव्याति० गाहा । इह चतुर्विधं इत्यादि प्रमेयं प्रमीयतेऽनेनेति प्रमाणम्, तच्चतुर्विधमेव [अनु०स०१३२), प्रमेयभंदात् । तत्र सामायिकं भावात्मकत्वाद्भावप्रमाणगोचरम् ।।९४१॥
जीवाणण्णत्तणतो जीवगुणे बोहंभावतो णाणे ।
लोउत्तरसुत्तत्थोभयागमे तस्स[६३-द्विभावातो ॥९४२॥
जीवा० गाहा । भावप्रमाणं च त्रेधा-नयप्रमाणं गुणप्रमाणं संख्याप्रमाणमिति [अनु० सू० १४६] । गुणप्रमाणं द्वेधा-जीवगुणप्रमाणम्, अजीवगुणप्रमाणं चेति [अनु० सू० १४७] । तत्र जीवानन्यत्वात् सामायिकस्य जीवगुणप्रमाणेऽवतारः । जीवगुणप्रमाणं च ज्ञानादिभेदान्त्रिविधम् [अनु० सू. १४७] । तत्र बोधात्मकत्वात् सामायिकस्य [ ज्ञाने ।। ज्ञानगुणप्रमाणं च प्रत्यक्षानुमानोपमानागमात्मकम् [अनु० सू० १४७] । तत्र सामायिकस्य प्रायः परोपदेशप्रत्ययत्वादागमप्रमाणेऽवतारः । आगमश्च लौकिकलोकोत्तरसूत्रार्थीभयभंदः [अनु० सू० १४७] । सर्वत्र लोकोत्तरेऽवतारः, तत्स्वभावत्वात् सामायिकस्य ॥९४२ ॥
सुततो गणधारीणं तस्सीसाणं तधावसेसाणं ।
एतं अत्ताणंतरपरंपरागमपमाणम्मि ॥९४३॥
सुततो गाहा । सामायिकं सूत्रतो गौतमैस्यात्मागमः, शेषाणां पारम्पर्यागमः [अनु० सू० १४७] ॥९४३।।
अत्थेण तु तित्थंकरगणधरसेसाणमेवमेवेदं ।
मढणयं ति ण संपति णयप्पमाणेऽवतारो से ॥९४४॥
अत्थे० गाहा । अर्थतोऽर्हतः सामायिकमात्मागमः, गौतमादीनामनन्तरागमः, शेषाणां पारम्पर्यागमः । अतस्तदात्मकत्वात्तत्रैवास्यावतार इति । मूंढनयत्वात् कालिकश्रुतस्य नाधुना नयप्रमाणेऽवतारः ।।९४४॥
आसि पुरा सो णियता अणुयोगाणमपुर्धत्तभावम्मि । संपति णस्थि पुर्धत्ते होज्ज व पुरिसं समासज्ज ॥९४५॥
आसि गाहा । पुराऽभवनयावतारो नियतः प्रतिसूत्रं यत्रानुयोगानामपृथग्भावश्चतुर्गामपि, इदानीं पुनः पृथग्भावो मूढनयता चेति न नयावतारः, स्याद्वा पुरुपविशेषापेक्षयेति ॥९४५॥
संखामाणे कालियसुतपरिमाणे परित्तपरिमाणं ।
मुतता तदत्यतो पुण भणितं तमणंतपज्जायं ॥९४६।। १ समोसर न। र योहि त । एवं को है त। ४ गाँतमः स्यान्मागमःइति प्रती । . गूढ-इति प्रतो । ६ पुहु को हे त ।।

Page #201

१७८
विशेषावश्यकभाष्ये संखा० गाहा । संख्याप्रमाणमष्टधाऽभिधाय [अनु० सू० १५०] कालिकश्रुतपरिमाणसंख्यायामवतारः । सामायिक परीत्तपरिमाणं परिमितपरिमाणमित्यर्थः । अर्थतोऽनन्तपर्यायत्वादनन्तपरिमाणम् ॥९४६॥
समयो जो सिद्धंतो सो सपरोभयगतो तिविधभेतो ।
तत्थ इमं अज्झयणं ससमयवत्तव्यताणियतं ।।९४७।।
समयो गाहा । वक्तव्यतेदानीम् । स्वसमयवक्तव्यतादिभेदाः [अनु० सू०१५१] । तत्र समयः सिद्धान्तः । [स्वसमय]वक्तव्यतानियतमिदमध्ययनम् , एवं सर्वाध्ययनानि स्वसम यवक्तव्यतानियतानि ॥९४७||
परसमयो उभयं वा सम्मदिहिस्स ससमयो जेण ।
तो सबज्झयणाई ससमयवत्तव्यणियताई ॥९४८॥
पर० गाहा । याऽपि हि कचिदध्ययने परसिद्धान्तवक्तव्यतोभयवक्तव्यतानुश्रूयते सापि यतः सम्यादृष्टेः स्वदर्शनपरिग्रहात् स्वसमयवक्तव्यतैवेत्यतः सर्वाध्ययनानि स्वसमयवक्तव्यतानियतानि ॥९४८॥
मिच्छत्तसमूहमयं सम्मत्तं जं च तदुवगारम्मि ।
यति परसिद्धंतो तस्स तयो ससिद्धंतो ।।९४९॥ मिच्छ० गाहा । यतः सर्वमिथ्यासमूहमयं सम्यक्त्वम्, यतश्च तदुपकार एव परसिद्धान्तः सम्यादृष्टेः । अतः स्वसिद्धान्त एवासाविति ।। ९४९ ॥
सावज्जजोगविरती अज्झयणऽत्याधिगार इध सो य । [६३-०] भण्णति समुदायत्थो ससमयवत्तव्वतादेसो ॥९५०॥
सावज्ज० गाहा । सावद्ययोगविरतिरध्ययनार्थाधिकारः । स च समुदायार्थः स्वसिद्धान्तवक्तव्यतैकदेश एवेति ॥९५०॥
अधुणा य समोतारो जेण समोतारितं पतिद्दारं ।
सामाइयं सोणुगतो लाघवतो णे य पुणो वच्चो ॥१५॥
अधुणा गाहा । अधुना समवतारः [अनु० सू० १५३] । स च लाघवार्थमुक्त एव येनेह प्रतिद्वारमवतारितं सामायिकमतो न पुनरभिधेयः ।।९५१॥
भण्णति घेर्पति य मुहं णिक्खेवपदाणुसारतो सत्थं ।
ओहो णाम मुत्तं णिक्खेत्तव्यं ततोऽस्॥९५२।। भण्णति गाहा । इह नामादिनिक्षेपद्वारानुसारतो यतः सुखमुच्यते शास्त्रमधिगम्यते चेत्यतोऽवश्यमोघः, नाम, सूत्रं च निक्षेप्तव्यम् [अनु. सू० १५४] ।।९५२।। , द्धानुव-इति प्रता । २ मिच्छत्तमयसमुहं को है। तदु त । ५ दोसो त। ५ नो पुत। धिप्प को हे । ७ क्खेवत त।

Page #202

१७९
अनुयोगे निक्षेपद्वारम् । ओहो जं सामण्णं मुताभिधाणं चतुन्निधं तं च । अज्झयणं अज्झीणं आयो ज्झवणा य पत्तेयं ॥९५३॥ णामातिचतुभेतं वण्णेतूणं सुताणुसारेणं । सामाइयमायोज्ज चतुमुं पि कमण भावेसुं॥९५४॥
ओहो गाहा । णामाति० गाहा । तत्रौधो नाम यत्सामान्यं शास्त्रनाम तच्चेह चतुर्विधम्, अध्ययनादि [अनु० सू० १५४] पुनः प्रत्येकं नामादि चतुर्भेदमनुयोगद्वारानुसारतोऽभिधाय भावाध्ययनादिपु सामायिकमायोज्यम् ॥९५३-५४।।
जेण सुभज्झप्पयणं अज्झप्पाणयणमधियमयणं वा । वोधस्स संजमस्स व मोक्खस्स व जं तमज्झयणं ।।९५५।। जेण० गाहा । इह नैरुक्तेन विधिना प्राकृतस्वाभाव्याच्च सुभमैज्झप्पं जणेइत्ति अज्झ[प्प]यणं पकारलोवातो अझयण त्ति । अहवा अज्झप्पाणयणं प्पगारागारणगारलोवाओ अझयणं ति । अथवा बोधादीनां आधिक्येनायनं अध्ययन सामायिकम् । अयनं गमनमित्यर्थः ।।९५५||
. अज्झीणं दिज्जंतं अव्वोच्छित्तिणयतो अलोगो व्य ।
आओ णाणादीणं झवणा पावाण खेवणं ति ॥९५६॥
अज्झीणं गाहा । अक्षीणमर्थिभ्यो दीयमानम्, अथवाऽन्युच्छित्तिनयोपदेशादलोकवन्नित्यम् । आयो लाभः प्राप्तिरित्यनान्तरम् । कस्य ? ज्ञानादीनाम् । क्षपोऽपचयो निर्जरति पर्यायाः । कस्य ! पापानामधमकर्मणाम् । इत्युक्तं सामान्यनाम ।।९५६॥
सामाइयं ति णामं विसेसविहितं चतुविधं तं च । [६३-द्वि०] णामादिणिरुत्तीए सुत्त'फासे वे तं वोच्छं ॥९५७॥
सामा० गाहा । नामपदार्थविचारः । तत्र स्वसमये च वैशेषिकमिदानी सामायिकं नामेति । तच्चतुर्विधम् [अनु० सू० १४] । तच्च नामादिनिरुक्तौ वक्ष्यामः, सूत्रस्पर्शिकनियुक्तौ चेति ॥९५७||
इध जति कीस णिरुत्ते तत्थ व भणितमिह भण्णते कीस । ।
णिक्खेवमेतैमिधई तस्स णिरुत्तीएँ वक्खाणं ॥९५८॥ , माउज को है । २ 'सु को है। ३ सुभप्पज्झयणं को । ४ २ व तो तम जे । ."च गुरुमज्झ-इति प्रती । ६ एकालोवातो-इति प्रतो । ७ नानयन -इति प्रतौ । ८ य लोगो जे । ९ पावाण कम्माण को। १० अथवावुच्छि-इति प्रती । ११ णा एय यो-इति प्रता। १२ नामाई को है। १३ य को । १४ नायदा -इति प्रतो । १५ भणिएह को । १६ मेत्त इध जे । मेसमिहयं त। १७ तीहत । ।

Page #203

१८०
विशेषावश्यकभाध्ये इद्द० गाहा । आह--इह यदि प्राप्तावसरम्, किमुच्यते निरुक्तादौ वक्ष्यते ? अथ निरुक्तादो वक्ष्यते, किमिहेति ! उच्यते-इह निक्षेपमात्रस्यावकाशः । स चोक्त एव नामादिः । निरुक्तौ तु तदर्थनिरूपणमिति ॥९५८॥
तो कीस पुणो सुत्ते सुत्तालावो तो ण तं णामं । इध पुण णामं णत्थं तव्वक्खाणं णिरुत्तीए ॥९५९।।
तो कीस गाहा । आह-यदि निस्तावव सामायिकमिति व्याख्यायते किं भूयः सूत्रेऽभिधीयत इति ! उच्यते-सूत्रे तु 'करोमि भदन्त सामायिकम्' इति सूत्रालापव्याख्यानम् । तन्न सामायिकनाम्नः । इह तु निक्षेपद्वारे सामायिकमिति शास्त्रनामादि न्यस्त निरुक्तौ निरूप्यत इति विशेषः ॥५.५९।।।
इध पुण कीस ण भण्णति जण्णिक्खेवो इमो स णिज्जुत्ती। णिज्जुत्ती वक्खाणं णिक्खेवो णासमेतं तु ॥९६०॥
इध गाहा। आह-इहैव किं न व्याख्यायते इति ? उच्यते-व्याख्यानस्येह निक्षेपद्वारे कोऽवसरः ! निरुक्तिस्तूपोद्घातव्याख्यानद्वारम् , अतस्तत्रोच्यते । निक्षेपस्तु नामादिन्यासमात्रमेवेति ॥९६०॥
गणु णिज्जुतिअणुगमे भणिता एसा विणासणिज्जुत्ती ।
सच्चमियं णिज्जुत्ती इयं तु णिक्खेवमेत्तस्स ॥९६१॥
णणु गाहा । आह-ननु निर्युक्ता(क्य)नुगमेऽभिहितेयमपि न्यासनियुक्तिः, यस्मादाह-निक्षेपनियुक्त्यनुगमोऽनुगतो [अनु० मू० १५५] यदधो निक्षिप्तमित्यत इहैव निक्षेपव्याख्या युक्तेति । उच्यते-सत्यमियं नियुक्तिरियं तु नामादिन्यासमात्रस्वरूपनिरूपणाय, न शेपार्थस्य । निरुक्तौ तु शब्दार्थादि विचार इति ॥९६१॥
णिक्खेवमेत्तमधवा अत्यवियारो य णासजुत्तीए ।
सांगतो अणिरुत्ते सुत्तप्फासम्मि सुत्तगतो ॥९६२।। णिक्खेव० गाहा । अथ चेह निक्षेपद्वारे सामायिकस्य नामादिन्यासमात्रमुच्यते । तदर्थनिरूपणमात्रमेव निक्षेपनियुक्तो। शब्दार्थादिविचारो निरुक्तौ । सूत्रस्पर्शने तु सूत्रार्थविचार एव, न सामायिकनाम्न इति । नामन्यासोऽभिहितः ।।९६२।। सूत्रन्यासो ऽधुना--
जो सुत्तपदण्णासो सो मुत्तालावयाण णिक्खेवो ।
इध पत्तलक्खणो सो णिक्खिप्पति ण पुण किं कज्जं ॥९६३॥ १ तं वक्खायं को हे। २ तत्र-इति प्रतो। ३ हितमियमपि-इति प्रतौ । ४ मित्येतत-इति प्रतो५ युकिश-इति प्रतों।

Page #204

अनुयोगे भनुगमद्वारम् ।
सुत्तं वेये ण पावति इह सुत्तालावयाण कोऽवसरो । [ ६४ - प्र० ] मुत्ताणुग में काहिति तण्णासं लाववणिमित्तं ॥ ९६४ ॥
जो मु० गाहा । मुत्तं० गाहा । तत्र यः सूत्रपदानां नामादिन्यासः स सूत्रालापकनिक्षेपः । स पुनरिह प्राप्तावसरोऽपि सन्न निक्षिप्यते । कस्मात् इह् सूत्रमेव न प्राप्नोति । तदप्राप्तौ कस्यालापनिक्षेपणम् । तच्च सूत्रानुगमे सूत्रम्, अतस्तत्रैव तदालापकन्यासः करिष्यते लाघवार्थम् ||९६३ ६४ ||
इध जड़ पत्तो वि तओ ण णस्सते कीस भण्णते इधई ? | दाइज्जति सो णिक्यमेत्तसामण्णतो नवरं ।। ९६५ ।।
१८१
दूध गाहा । आह-यदीह प्राप्तावसरोऽप्यसौ न संन्यस्यते किमिहोच्यते इति : उच्यते--निक्षेपमात्रसामान्यादसौ केवल मिहोपदर्यते, न तूपन्यस्यते, गुरुता मा भूदिति । उक्त निक्षेपः || ९६५ ॥

संपयमोहादीणं सणिक्खित्ताणमनुगमो कज्जो । सोमो दुविप्पोओ णिज्जुत्ति-सुसूत्तानं ॥९६६॥
संपय० गाहा | इदानीमोघादीनां संनिक्षिप्तानां सतामनुगमः कर्त्तव्यः । स च द्वेधा - नियुक्त्यिनुगमः, सूत्रानुगमथ [ अनु० सू० १५५ ] ॥९६६॥ णिज्जुत्ति तिविकप्पा णासोवैग्यातसुत्तवक्खाणं । विस्साणुगता उसादीहुवम्यातो ॥९६७॥
णिज्जुत्ति गाह || नियुक्तिस्त्रेधा निक्षेपनिर्युक्तिः, उपोद्घातनिर्युक्तिः, सूत्रस्पर्शिकनियुक्तिचेति [अनु० सू० १५५] निक्षेपोपोद्घातसूत्राणां व्याख्या विधिरित्यर्थः । तत्र निक्षेपनिर्युक्तिरनुगतानुकान्तेत्यर्थः । यदा वा नामादिन्यासव्याख्यानै उक्तेति उद्देशादि - द्वारे रुपोद्घातोऽनुगम्यते ॥ ९६७ ॥
" उसे णिसे य णिग्गमे खेत काल पुरिसे य । कारणपच्चयलक्खणणये समोतारणाऽणुमते ॥७८॥९६८॥
७
१ चेव को है त । २ गमो नं ३ पो नियओ त । ४ नां सनिक्षिप्तादीनां इति प्रतौ । णासो चौग्धा त । ६ 'नमुक्ते उ° - इति प्रत । उद्देसा दिगाथाद्वयं निर्युक्तिगतमिति हेमचन्द्रमलधारिभिः कोट्याचार्यैश्च न सूचितम् स्वोपज्ञवृत्तावपि तथासूचनं नास्ति । कोट्याचार्यवृत्तिपुस्तके संपादक : नियुक्तित्वेन मुद्रितम् । अनुयोगद्वारे [० १५५ ] " मुलगाहा अणुगन्तवो तं जहा इति कृत्वा एतद्गाथाद्वयमुद्धृतम् । चूर्णी ( पृ० १२५ ), हारिभद्रनृत्ती ( गा० १४० -१), दीपिकायां ( गा० १४० - १ ) मलयगिरिवृती ( गा० १३७ - ८ ) चैतद्गाथाद्वयं व्याख्यातम् ।

Page #205

१८२
विशेपावश्यकभाष्ये किं कतिविधं कस्स कहिं केसु कधं केच्चिरं हवति कालं । कतिसंतरमविरहितं भवाकरिसफोसणणिरुत्ती ॥७९॥९६९।। अज्झयणं उद्दसोऽभिहितं सामाइयं ति णिदेसो ।
सामण्णविसिटाणं अभिधाणं सत्थणामाणं ॥९७०॥ उसे० गाहा । किं कति गाहा । अझ० गाहा । तत्र शास्त्रस्याध्ययनमित्युद्देशः साम न्याभिधानोक्तिः । सामायिकमिति निर्देशो वैशेपिकाभिधानोक्तिः ॥९६८-९७०॥
दारोवण्णासातिसु णिक्खेवे चोहणा[६४-द्वि]मणि'फण्णे ।
उद्देसो णिदेसी भणितो इध किं पुणग्गहणं ॥९७१॥ दारो० गाहा । आह-ननु प्रथममध्ययनं सामायिकम् । तस्यानुयोगद्वारचतुटयमिति द्वारोपदेश एवोदेशनिर्देशावुक्ती, ओघ-नामनिक्षेपयोश्च । किमिह ग्रहणं भूयः ॥९७१॥
इध विहिताणमणागतगहणं तत्थऽण्णधा कधं कुणतु ।
तेसिं गहणमकातुं दारण्णासादिकज्जाई ॥९७२।। इध गाहा । उच्यते--इह द्वारयविहितयोस्तत्रानागतग्रहणमन्यथा तद्ग्रहणमकृत्वा कथं द्वारोपन्यासादयः स्युः ॥९७२।।
अधवा तत्थुद्देसो णिदेसोऽवि य कतो इधं तेसिं ।
अत्थाणुगमावसरे विधाणवक्खाणमारद्धं ॥९७३॥ अधवा गाहा । अथवानुयोगद्वारोपन्यासादिविहितयोरुदेशनिर्देशयोरभिधानमात्रादिहानुगमद्वाराधिकाराद्विधानतो लक्षणतश्च व्याख्यानमुच्यते ।।९७३।
अण्णे तु विसेसमिधं भणंति णोदेसबद्धमेतं ति । जाणावितमज्झयणं समासदारावतारेणं ॥९७४॥
अण्णे गाहा । अन्ये तु पूर्वविहितयोरपीह विशेषमाचक्षते नो देशकबद्ध मिदमध्ययनमित्येतद् ज्ञापितं किल । कुतः ! अंगश्रुतस्कन्धाध्ययनसमासद्वाराऽवतारात् । ॥९७४॥
अंगादिपण्हकाले कालियसुतमाणसमवतारे य।
तमणुदेसयवद्धं भणितं चिय इध किमभहियं ॥९७५।। १ 'क' को। २ • वे ओह को है। ‘वे घोह त। ३ को को हे त। कता जे । ४ 'नाण' त।

Page #206

अनुगमे उद्देशादिद्वाराणि ।
१८३
अंगादि० गाहा । तच्च किमावश्यकमङ्गमङ्गानीत्यादिप्रश्नकाल एव कालिकश्रुतपरिमाण संख्यावतारे चाध्ययनसंख्यावतारादुक्तमेव नोद्देशकनियतम् । इह को विशेषः १ ॥ ९७५ ॥
णणु णिग्गमो गतो' च्चिय अत्ताणंतरपरंपरागमतो | तित्थकरातीहिंतो आगतमेतं परंपरया ||९७६ ॥
णणु गाहा । आह-- नन्वागमहार एव निर्गमोऽभिहितः, आत्मागमादिवचनात् तीर्थकर गणधरादिभ्यः सामायिकमायातमिति । किमिह निर्गमग्रहणं भूयः ४ ॥ ९७६ ॥ दूध तेर्सि चिय भण्णति णिसो णिग्गमो जधा तं च । उवयातं तेहिंतो खेत्तादिविसेसितं बहुधा ॥ ९७७॥
इध गाहा । उच्यते--इह तेपामेव तीर्थकरादीनां निर्देशो निर्गमचाभिधीयत- कोसौ तीर्थकुद गणधराचेति वच्यते । वर्द्धमानो गौतमादयश्चेति च । तेभ्यः सामायिकमायातं क्षेत्रकालपुरुपकारणप्रत्ययविशेपितमित्ययं विशेषः ||९७७ || अज्झयणलक्खणं णणु खयत्रसमियं गुणप्पमाणे वा ।
णाणागमा तिगहणे भणितं [ ६५ - ५०] किमिधं पुणो गहणं ॥ ९७८ ॥ अज्झयण • गाहा । आह - ननु सामायिकाध्ययनलक्षणमुक्तमेवास्ति, क्षायोपशमिकभावावताराद, गुणप्रमाणेऽपि वा ज्ञानमागमश्चेत्यादिवचनात् । किमिह लक्षणं भूयः ॥ ९७८ ॥
णिसमेत्तमुत्तं वक्खाणिज्जति सवित्रं तमिधें ।
अथवा सुतस्स भणितं लक्खणमिह तं चतुण्डं पि ॥ ९७९ ॥
णिस ० गाहा । उच्यते-तत्र निर्देशमात्रमुक्तमिहार्थानुगमद्वाराधिकाराव्याख्यायते तस्तिरतः । अथवा तत्र श्रुतस्यैवोक्तम्, इह चतुर्णामपि सामायिकानामुच्यते ॥ ९७९ ॥

भणित यपमाणे भण्गंतीचं गया पुणो कीस । मूलहारे य पुणो एतेसिं को णु विणियोगो ॥ ९८० ॥
भणिता गाहा । आह- ननुक्ता नयप्रमाणे नयाः । इह किमुच्यन्ते भूयः ? मूलद्वारेऽपि च पुनर्वक्ष्यमाणाः । क एषां विनियोगः ॥ ९८० ॥
१ उच्च को है । २ मेव नास्ति ५ ओणि त । ६ माणो त
७
इति प्रता । ३ क्षम्भू - इति प्रतौ । ४ तमिह को हे त । तोहि त ।

Page #207

१८४
विशेषावश्यकभाष्ये जे च्चिय णयषमागे ते च्चिय इधई सवित्यरा' भणिता। जं तमुवकममत्तं वक्खाणमिणं अणुगमा त्ति ॥९८१।।
जे च्चिय गाहा । उच्यते -य एव हि प्रमाणहारेऽभिहितास्त एवेह व्याख्यायन्तेऽर्थतो यतस्तत्रोपक्रमणमात्रमुक्ता. इहाथांनुगमात्यं व्याख्यानमिति ।।९८१॥
अथवा तत्थ पमाणं इथं सख्वावधारणं तेसिं ।
तत्यावक्ता वा इह तदणुमतावतारोयं ॥९८२।।
अथवा गाहा । अथवा प्रगाणाराधिकारानन प्रगाणगावगानमुक नयानाम, दह स्वरूपावधारणम् । अथवा नत्रोपक्रमणम्, इह तदनुमतावतारश्चिन्त्यते ।।९८२।।
सामाइयसमुदायस्थमेत्तवावारतप्परा एते ।
मूलदारणया पुण मुत्तप्फासोवयोगपरा ॥९८३॥
सामा० गाहा । सर्वे चैते सामायिकसमुदायार्थमात्रव्यापारपरा न सूत्रार्थ विनियोगिनः । मूलद्वारनयास्तु सूव्याख्यानोपयोगिनः एवेति शेपः ॥९८३।।
जीवगुणो णाणं ति य भणितं इध किं ति का पुणो संका । तं चिय किं जीवातो अण्णमणण्णं ति संदेहो ॥९८४॥
जीव० गाहा । आह --प्रमाणद्वारे जीवगुणः सामायिकं ज्ञानं चत्युक्त इह किमिति-का पुनराशङ्का ? उच्यते---जीवगुणत्वे ज्ञानत्वे च सति किं तज्जीव एवाहोस्विःजीवादन्यदिति सन्देहः ॥९८४॥
भणिते खयोबसमीयं 'ति किं पुणो लभते कथं तं ति । . इध सोच्चिय चिंतिज्जति किध लव्मति सो खयोवसमो ॥९८५॥
भणिते गाहा। आह-पइविधनाम्नि क्षायोपशमिकं सामायिकमित्युक्ते तदावरणकर्मक्षयोपशमालले यत इत्युक्तं भवति । किंमिह भूयः ‘कथं लभ्यते' इति ? उच्यते--क्षयोपशमजावं सति स एव क्षयोपशमलाभः कयं भवति शंपाङ्गलाभश्चिन्त्यते ॥९८५॥
[६५-द्वि०] किंबहुगा जमुवकमणिक्खेतमु भणितं पुणो भणति ।
अत्थाणुगमावसरे तं वक्खाणाधिकारत्थं ॥९८६॥
कि वह ० गाहा । किं बहुना ? यदुपक्रमनिक्षेपटारद्वयेऽभिहितमपि पुनरिहाऽनुगमबारावसंर तन्निर्दिष्टं निक्षिपव्याख्यानाधिकारार्थमिति ।।९८६॥ १ त्यरं त। ततो को है। : वयारपरा जे। ५ सेदोहो त । ', 'यं न कि त । ६ कमुक्त-इति प्रती। लब्ध्यत-इति प्रती ।

Page #208

उपोदातविचारः । सत्यसमुत्थाणत्यो पाएणोवक्कमो तधायं पि।
सत्थस्सोबग्घातो को एतेसिं पतिविसेसो ॥९८७॥
सत्थ० गाहा । आह - शास्त्रसमुत्थानार्थः प्रायेणोपक्रमोऽभिहितः । तथाऽयम प्युपोदघातः शास्त्रसमुत्थानप्रयोजन एव । कोऽनयोर्विशेषः १ ॥९८७||
उद्देसमेत्तणियतो उवकमोयं तु तविवोधत्थं ।
पाएणोवग्यातो णणु भणितोयं जतोणुगमो ॥९८८॥
उददेस० गाहा । उच्यते--नन्द्देशामात्रनियत उपक्रमः,अयं तु तदुद्दिष्टवस्तुप्रबो. धनार्थः प्रायेणोपोद्धातः 'कृतः, यतोऽयमर्थानुगमः ॥९८८॥
__णासस्स व संबंधणमुक्क्कमोयं तु सुत्तवक्खाए ।
संवन्धोवग्यातो भण्णति ज सा तयंतम्मि ।।९८९॥
णास० गाहा । अथवा अध्ययनन्यासस्य सम्बन्धनमुपक्रमः, तदन्तेऽभिधानात् । अयं तु मृत्रव्याख्यानविधेरैपोद्वातो यतस्तदन्ते सूक्रयाख्याऽऽरभ्यत इति ।।९८९।।
संपति मुत्तप्फासियणिज्जुत्ती जं सुतस्स वक्खाणं । तीसेऽवसरो सा पुण पत्ता वि ण भण्णते इधई ।।९९०॥ किं जेणासति सुत्ते कस्स तई तं जता कमप्पत्ते ।
मुत्ताणुगमे वोच्छिति होहिति तीए तदा भागो॥९९१।।
संपति गाहा । किं जे० गाहा । साम्प्रतं सूत्रस्पर्शनियुक्तिः-सूत्रव्याख्याविधिरित्यर्थः । सा पुनः प्राप्तावसराऽपीह नोच्यते । किं कारणम् ! असति सूत्रे कस्याऽसावित्यतो यदा क्रमप्राप्त एव सूत्रं सूत्रानुगमे वक्ष्यते तदोसावपि तदर्थव्याख्यानरूपत्वादभिधास्यते ॥९९०-१॥
अस्थाणमितं तीसे जई तो सा कीस भण्णते इथई । इध सा भण्णति णिज्लृत्तिमेत्तसामण्णतो गवरं ।।९९२।।
अत्याण० गाहा । आह-यदीदमस्थानं तस्याः, किमिहोपन्यस्यते ? उच्यतेनियुक्तिमात्रसामान्यात् केवलमुपदर्यते सूत्राभावान्न तूच्यते ।।९९२॥
'तेणेयाणि सुत्तं सुत्ताणुगमेऽभिधेयमणवज्ज ।
[६६-०] अक्खलितातिविसुद्धं सलक्खणं लक्खणं चेमं ॥९९३॥ १ कुतो-इति प्रतो । २ वक्खातो त। ३ ननास-इति प्रतो । । नविवेक उपो-ति प्रतौ । . ५ तदता -इति प्रतौ । ६ जइ सा तो की जे। ७ 'ती' त। ८ तो जे ।

Page #209

१८६
विशेषावश्यकभाष्ये
तेणे० गाहा । अतोऽनेनैव सम्बन्धेनेदानीं नियुक्त्यनुगमानन्तरं सूत्रानुगमःमुत्रस्यानुगमः मृत्रानुसग्णमित्यर्थः । किमिदमनाऽधिक-विपर्यस्तादिदोषदुष्टम् . आहो-- स्विन्निदोपमिनि । निदोयम्य च व्याख्याऽऽरप्स्यते शेषस्य चापनीतदोपस्येत्यतः मूत्रानुगमे मृत्रमुच्चारणीयमनवद्यमस्वलितादिलक्षणोपेतं चेति । सूत्रलक्षणं चेदम् ॥९९३॥
अपंग्गंथमहत्थं वत्तीसादोलविरहितं जं च ।
लक्खणजुत्तं मृतं अहि य गुणेहिं उववेतं ॥९९४॥
अप्प० गाहा । अल्पग्रन्थता महार्थता चेत्यादि । तत्र यदल्पीयोभिरक्षरैहान्तमर्थगशि वनं तदम्पग्रन्थं महार्थ च । ययेदमेव सामायिकम् । वात्रिंशदोपरहितं च लक्षणवत । ते चमे दोपा:
"अलियमुबघायजणयं गिरस्थयमवत्थयं छल्लं दुहिलं । णिम्सारमहियमणं पुणरुत्तं वाहतमजुत्तं ।। कमभिण्णवयणभि विहि हत्तिभिण्णं च लिंगभिण्णं च । अणभिहियमपयमेव य सहावहीणं क्वहितं च ।। काल नईछविदोसा समयविरुदं च वयणमेत्तं च । अधात्तिदोसो य होइ असमासदोसो य ।। उवमारूवयदोसो णिदेसपदत्थसं घिदोसो य
एते तु मुत्तदोसा वतीसं होति नायव्वा ॥" [आवनिगा० ८८१--४] तत्रानृतम्-अभृतोद्भावनम्, भूतनिह्नवश्च । अमृतोद्भावनम्-प्रधानं कारणमित्यादि । भृतनिहवः-नास्यामेत्यादि । उपधातजनकम्-सत्त्वोपघाति, यथा वेदविहिता हिंसा नाऽधर्मायेत्यादि । वर्णक्रमनिर्देशवन्निरर्थकम्-अरानझादिवत्, दिल्यादिवटा । पौवापर्य योगादप्रतिसंबन्धार्थमपार्थकम् । यथा दशदाडिमादि, पड़ यूपाः पडधुपाः) कुण्डम जाधिक जाजिनम् ) पललपिंई त्वर कीटिके दिशामुदीची स्पर्शनस्य पिता प्रतियीन · इत्यादि । वचनविधातोऽविकल्पोपपत्त्या ठलं वाकटन्टादि। यथा नवकम्बलो देवदत्त इत्यादि । द्रोहानुभावं दुहिलम् । यथा “यस्य बुद्धिर्न वियेत हत्वा सर्वमिदं जगत्" गीता १८. १७] इत्यादि । कलुपं वा दुहिलं येन पुण्यपापयोः समनाऽऽपाद्यते यथा “एतावानंप पुरुषो यावानिन्द्रियगोचरः” इत्यादि । १ उत्त. चू: पृ० १। ; जे । : बाल-इति प्रतो । ५ पत्ते--इति प्रतो । ५ घातार्थलोपत्त्या-इति प्रतौ । ६ प्येतदया सर्वजग इत्या-इति प्रतो । किञ्चित्पाठभेदेन गीतायामस्ति
तावानेव' इति पाठान्तरेण सह उद्धोऽयं लोकायतिक लोकः मध्यमकत्ती १८. लोकतत्त्वनिर्णये कर्मविचारे का ३३: पइदर्शनसमुरवये का० ८१ ।

Page #210

सूत्रलक्षणविवरणम् ।
१८७
निःसारं परिफल्गु वेदवचनवत् । वर्णादिभिरभ्यधिकमधिकम् । तैरव हीनमूनम् । अथवा हेतूदाहरणाधिकमधिकं यथा अनित्यः शब्दः कृतकप्रयत्नानन्तरीयकत्वाभ्याम्, घटपटवदित्यादि । एतान्यामेव हीन मनमुक्तं यथाऽनित्यः शब्दो घटवत् अनित्यः शब्दः कृतकत्वा[दिव्यादि । शब्दार्थयोः पुनर्वचनं पुनरुक्तमन्यत्रानुवादात | अर्थादापन्नस्य स्वशब्देन पुनर्वचनं यथा 'देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते इत्यर्थादापन्नं रात्रौ भुङ्क्ते इति । तत्र यो ब्रूयात्'दिवा न भुङ, रात्रौ भुङ्क्ते इति स पुनरुक्तमाह । व्याहतं यत्र पूर्वेण परं विहन्यते, यथा"कर्म चास्ति फर्द चास्ति कर्जा नैव कर्मणाम्" इत्यादि । अयुक्तमनुपपत्तिक्षमम्, यथा "तपा कटितटष्टजानां मदविन्दुभिः ।
व्यावर्त्तत नदीघोरा हस्त्यश्वरथवाहिनी ||" इत्यादि ।
क्रमभिन्नम्-यत्र यथासत्यमनुदेशो न क्रियते । यथा स्पर्शन - रसन-प्राणचक्षुःश्रोत्राणामर्थाः स्प-रस-गन्ध-वर्ण-शब्दा इति वक्तव्ये स्पर्श-रूप-शब्द- गन्ध-रसा इनिव्यादिति । वचनभिन्नं वचनव्यत्ययः यथा वृक्षावेतौ पुष्पित इत्यादि । विभिक्तव्यत्ययः यप वृक्ष इति वक्तव्ये ए वृक्षमित्याह । लिङ्ग भिन्नं लिङ्गव्यत्ययः यथेयं स्त्रीति वक्तव्ये - अयं स्त्रीत्याह । अनभिहितमनपदिष्टं स्वसिद्धान्ते यथा सप्तमः पदार्थः, दशमं द्रव्यं वा वैशेषिकस्य, प्रधानपुरुपाभ्यधिकं सांख्यस्य, चतुः सव्यातिरिक्तं शाक्यस्येत्यादि । अपदम् - पंथे विधावन्यच्छन्दोधिकारेऽन्य छन्दोभिधानम. यथायपि वैतालीयादिपदाभिधानम् । स्वभावहीनम् - यस्तुनः स्वभावतोऽन्यथाभवनम् यथा शीतः मृर्तिमदाकाश[ म्] इत्यादि । व्यवहितमन्तर्हितम्-यत्र प्रकृतमुत्सृज्याप्रकृतं व्यासतोऽभिधाय पुनः प्रकृतमभिधीयते यथा हेतुकथामधिकृत्य सुपूतिइन्तपदलक्षणप्रपञ्चम्, अर्थशास्त्रं वाभिधाय पुनर्हेतुवचनमित्यादि । कालदोपः - अतीतादिकालव्यत्ययः यथा रामो वनम ]विशति वैध्यते कर्ण इत्यादि । यतिदोषः -यतिव्यत्ययः । यतिविच्छेदः । तस्याऽकरणमस्थानकरणं वेत्यर्थः । यथा सग्धरायाखिसकेप्यकरणम, अन्यत्र वा करणमित्यादि । विदोषः छविहीनता । हविरलङ्कारविशेषस्तेजस्विता । समयविरुद्धं व्यत्वसिद्धान्तविरुद्धम् - यथा सख्यस्य [अ] सत् कारणं कार्यम्, सर्वैशेषिकस्येत्यादि । वचनमात्रमहेतुकं 'यथेच्छ भूप्रदेशलोकमध्याभिधानवत् । अर्थापत्तिदोषो यत्रार्थादनिष्टापत्तिर्ययह ब्राह्मणो न हन्तव्य इत्यर्थादवाहाणघातापतिः । असमासदोषः-समायो यत्र वा समासविधौ सत्यसमासवचनं यथा राज्ञः पुरुषोऽयमित्यादि । १ व्याय-इति प्रती । ● पावि इति प्रत । कृतिमु' - इति प्रती । ४ पेय-इति प्रताँ । १ स्यात्र के इति प्रतो । ६ यथेष्टरूपदे - इति प्रती । द्रष्टव्या दशवें० नि
FIT C ८७ तदूव्या
ख्या च ।

Page #211

१८८
विशेषावश्यकभाप्ये
उपमादोषः-हीनाधिकोपमानुपमाभिधानम्, यथा मेरुः सर्पपोपमः, सर्पपो मेरूपमः, मेरुः समुद्रोपम इत्यादिः । रूपकदोपः-स्वरूपावयकयत्ययः, यथा पर्वतानुरूपावयवानां पर्वते अनभिधानं समुद्रावयवानां वाभिधानमित्यादि । अनिर्देशदोपो यत्रोटिष्टपदानामेकवाक्यभावो न क्रियते यह देवदत्त: काष्टैः स्थाच्यामोदनं पचतीति वक्तव्ये पचतिशब्दाsनभिधानम् । पदार्थदोपो यत्र वस्तुपर्यायवाचिनः पदस्यार्थान्तरपरिकल्पनमाश्रीयते, यथेह द्रव्यस्वरूपपर्यायवाचिनां सत्तादीनां द्रव्यादर्थान्तरपरिकल्पनमुलकस्य । सन्धिदोषो 'विश्लिष्टसन्धित्वं व्यत्ययो वेति । एभिर्विमुक्त द्वात्रिंशदोपरहितम् , लक्षणयुक्तं सूत्रमिति वाक्यशेषः, द्वात्रिंशदोषरहितं यच्चेति वचनात्तच्छन्दनिर्देशो गम्यते । अष्टाभिश्च गुणरुपेतं यत् तल्लक्षणयुक्तमिति वर्तते ॥९९४।। ते चेमेगुणाः
"णिदोसं 'सारमंतं च हेतुजुत्तमलंकितं ।
उवणीतं सोवयारं च मितं मधुरमेव य ॥९९५॥ णिद्दोसं सिलोगो । निदोपमुक्तम् । सारवद् बहुपर्यायमुच्यते, गोशब्दवत् । अथवा सामायिकाभिधानवत् । हेतुरुपपत्तिः । हेतुयुक्तमुपपत्तिमत् । अलंकृतमुपमादिभिरुपेतम् । उपनीतमुपनयोपसंहृतम् । सोपचारमग्राम्याभिधानम् । मितं वर्णादिनियतपरिमाणम् । मधुरं श्रवणमनोहरम् ।।९९५॥
अप्पक्खरमसंदिद्धं सारवं विस्सतोमुखं ।
अत्योभमणवज्जं च सुत्तं सवण्णुभासितं ॥९९६।।
अप्पक्ख० सिलोगो। असंदिग्धमसंशयम्, यथा सैन्धवाभिधाने लवणजनपदपुरुषादिसंशयः। सारवदल्पाक्षरं चोक्तम् । व्याख्यान्तरं चेदमित्यपुनरुक्तम् । विश्वतोमुखमनेकमुग्वमनुसूत्रमनुयोगचतुष्टयाभिधानात् । सारवत्तु प्रतिमुखमनेकार्थाभिधायकमित्यपुनरुक्तम् । वै-हिकारादयोऽनर्थकाः पदच्छिद्रपूरणायैवोपादीयमानाः स्तोभका इत्युच्यते । स्तोभकः क्षेपकर मदिरहादस्तोभकम् । अनवद्यमगर्यमित्यादिलक्षणं सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयम् ॥९९६॥
मुत्तेऽणुगते सुद्धे त्ति णिच्छिते तध कते पदच्छेदे ।
सुत्तालावण्णासे णिक्खित्ते सुत्तफासो तु ॥९९७।। १ तेनामि इति-प्रता। २ दृिश्य-इति प्रता। ३ विक्लिष्ट-इति प्रतो । ५ णिहोसं इति गाथाद्वयं संपादकेन हेमचन्द्रमलधारिटीकायां भाध्यत्वेन न मुद्रितम् , किन्तु " इति द्वात्रिंशद्गाथार्थः ( गा.१००.)" इति टीकावचनदो हेम बन्दैरनुमतमेव भाष्यत्वेन, अन्यथा द्वात्रिंशद्गणनाया असंभवात । द्रष्टव्या मा. ९७. टीका । तपतो उक्तगाथाद्र्यं नास्ति । ५ सारवं चेव हे को। सारवतं च हेटी । ६ शयसारे वद-इति प्रतो । ५ वयनासे त को हे।

Page #212

१८२
व्याख्याविधरणम् । मुत्ते गाहा । तत्र सूत्रानुगमतः सूत्रेऽनुगतेऽनवयं चेति निश्चिते पदच्छेदानन्तरं सूत्रालापन्यासः नामादिभिः सम्भवतः सूत्रपद निक्षेप इत्यर्थः । तदनु सूत्रस्पर्शः सूत्रानुगमनमित्यर्थः ॥९९७||
एवं सुत्ताणुगमो सुत्तालावयगतो य णिक्खेवो ।
मुत्तप्फासियेणिज्जुत्ती णया य वच्चन्ति समयं तु ॥९९८॥
एवं गाहा । एवमुक्तकमतः सूत्रानुगमः सूत्रालापन्यासः सूत्रस्पर्शनियुक्तिश्चरमानुयोगद्वारविहिताश्च नयाः समनुगच्छन्ति समकमनुसूत्रमित्यर्थः ।।९९८॥
सुत्तं पतं पदत्थो संभवतो विग्गहो वियारो य ।
दुसितसिद्धी णयमतविसेसतो यमणुसुत्तं ॥९९९॥
मुत्तं गाहा । व्याख्यालक्षणमिदम् । सूत्रोच्चारणादिति तु सूत्रं लक्षणवदुक्तम् । ।।९९९।। सामायिका दिपदमिदानीम्
पदमत्थवायगं जोतगं च तण्णामियाति पंचविधं ।
कारयसमासतद्धितणिरुत्तवच्चो वि य पदत्थो ॥१०००॥
पद० गाहा । पदमर्थवाचकं च तनामिकादि । वृक्ष इति नामिकम् १ । चादि नैपातिकम् २ । परीत्यौपसर्गिकम् ३ । धावतीत्याख्यातिकम् ४ । सं[य]त इति मिश्रम्५ । पदार्थश्चतुर्विधः कारकादिविषयः पचतीति पाचकः १ । समासविषयो राज्ञः पुरुषो राजपुरुषः २ । तद्धितविषयो वसुदेवस्यापत्यं वासुदेवः ३ । निरुक्तविषयो भ्रमति च रौति च भ्रमरः ४ इत्यादि ॥१०००॥ अथवा
परवोधहितो वऽत्यो किरियाकारगविधाणतो बच्चो ।
पज्जाय[६६-द्वि०]वयणतो वि य तथ भूतत्याभिधाणेणं ॥१००१।।
पर० गाहा । त्रिविधः पदार्थः-क्रियाकारकभेदतः १, पर्यायवचनतः २, भूता थाभिधानतः ३ इति । तत्र क्रियाकारकभेदतः “घट चेष्टायाम्" घटतेऽसाविति घट इत्यादि १ । पर्यायवचनतो घटः कुटः कुम्भ इत्यादि २ । भूतार्थाभिधानतो योऽसावूर्ध्वकुण्डलौष्टायतवृत्तीवादिरूप इत्यादि ।।१००१॥
पञ्चक्खतोऽहवा सोऽणुमाणतो लेसतो व मुत्तस्स ।
बच्चो वं जधासंभवमागमतो हेतुतो चेव ॥१००२।। १. निजुत्ती को । यजुत्ती है। २ नुपयो -इति प्रतो । ३ होधियारो जे। " "यणओ चिय त । ५ त्याविधा त। ६ ख त ।'

Page #213

१९०
विशेषावश्यकभाप्ये पच्चरख० गाहा । अथवा पदार्थः प्रत्यक्षतोऽनुमानतो लशतश्च । तत्र प्रत्यक्षतः-- सम्यग्दर्शनज्ञानचाग्निागि मोक्षमार्गः तित्त्वा० १. १]" कण्ठाभिधानादित्यर्थः । अनुमानतः--- 'न मिथ्यादर्शनात इत्यर्थापत्त्यानुमानत इत्यर्थः । लेशतः-समासकरणात संधाननानि, नकशः, संसूचनादित्यर्थः । अथवागमतो हेतुतश्च सम्भवतः । नत्रागमनः-- भव्याभिधानादिवत् । हेतुनः ---न सर्वगतोऽयमात्मा कर्तृत्वात्, कुलावदित्यादि ॥१००२॥
पायं पदविच्छेदो समासविसयो तदत्वणियमत्थं ।
पदविग्गह। ति भण्गति सो मुद्धपदे ण संभवति ॥१००३।। पायं गाहा । इह प्रायेण यः समासविषयः पदयोः पदानां वा विच्छेदोऽनेकाथसम्भवे सतीटार्थनियमनाय क्रियते स पदविग्रहः । यथा--राज्ञः पुरुपो राजपुरुषः, घेतः पटोऽस्येति श्वेतपट इत्यादि ॥१००३।।
मुत्तगतमत्यविसयं व दूसणं चालणं मतं तस्स । सहत्यण्णायातो परिहारों पञ्चवस्थाणं ॥१००४॥
मुत्त० गाहा । इह यत् सूत्रविषयमर्थविषयं वा दूपणमारभ्यते शिष्यचोदकाभ्यां तच्चालनं विचारो वेत्यर्थः । तस्य शब्दार्थन्यायतो "निजमतिविशेषाच्च परिहारः प्रत्यवस्थानं दृपितप्रसिद्धिरित्यर्थः । यथा, 'करोमि भदन्त सामायिकम्'-इति गुर्वामन्त्रणवचनो भदन्तशब्द इत्युक्ते चोद्यते गुरुविरहे भदन्तशब्दानभिधानप्रसङ्गोऽभिधाने चानर्थकादिप्रसङ्ग इति । न, आचार्याऽभावेपि स्थापनाचार्थक्रियोपस्थानज्ञापनार्थत्वात् , अर्हत्प्रतिमोपसंवनवत , गुरुगुणज्ञानोपयोगाढा विज्ञानभावाचार्यामन्त्रणवचनत्वात् , आचार्यगुणमनोनिबन्धनाद्विनयमूलधर्मापदर्शनार्थमिति ॥१००४॥ .
एवमणुमुत्तमत्थं सव्वणयमतावतारपरिमुद्धं । भासेज णिरबमसं पुरिसं व पडुच्च जं जोग्गं ॥१००५॥ होति कतत्यो बोतुं सपतच्छे मुतं मुनाणुगमो ।
मुत्तालांवगणासो नामादिण्णासविणियोगं ॥१००६।।
एक० गाहा । होति गाहा । इह सूत्रं तत्पदच्छेदं चाभिधाय सूत्रानुगमः कृती जायने. अबसिनप्रयोजन इत्यर्थः सूत्रालापन्यासोऽपि नामादिन्यासविनियोग-- मात्रम् ||१०,६॥
णसं इति प्र । ति मुद्ध पर सो को सहाराणाया। शाय-इति प्रतो । उस. चपृ. १५ मेनु नयमतविशेषारच' इति पाठः । ६ लावनासा जे तहे। ५ जनमित्य-इति प्रती.। ८. कान्या -इति प्रत ।.
1

Page #214

अनुयोगद्वारोपसंहारः।
१९१ मुत्तफासियणिज्जुत्तिणियोगो सेसओ पदत्यादी'। पायं सो चिय णेगमणयातिमतगोयरो होति ॥१००७॥
मुत्त० गाहा । मूत्रस्पर्शनियुक्तिविनियोगः शेपः पदार्थविग्रह विचारप्रत्यवस्थानप्रभेदः, मृत्रार्थानुगमनस्वाभाव्यात् । स एव हि प्रायो नैगमादिनयमतविषयः । प्रायोऽभिधानात पदविधानन्यासादयोऽपीति ॥१००७॥
पायं पदविच्छेनो वि मुत्तफासासंघितो जेण ।
कत्थइ तदत्यकारगकालादिगती तओ चेव ॥१००८॥
पायं गाहा । प्रायः पदच्छेदोऽपि क्वचित सूत्रस्पर्शान्तर्भाव्येव, यतः कचित पदच्छेदादेवार्थ-काल-कारकादयो गम्यन्त इति ॥१००८॥
अणयांगहाराणं परूवणं तप्पयोयणं जं च । इह चेव परिसमॉपि[६७-तमव्यामोहत्यमत्थाणे ॥१००९॥
अणुयो० गाहा । यद्यप्यध्ययनपरिसमाप्तावनुयोगटारपरिसमाप्तिरिष्यते तथापीहास्थान, एवानुयोगद्वारनिरुपणं प्रयोजनपरिसमापनमव्यामोहार्थमुक्तम् , अतिग्रन्थव्यवधानभयान ।।१००९॥
दाइनदारविभागो संखेवेणेई वित्थरेणावि । दाराणं विणियोगं णाहिति कातुं जधाजोगं ॥१०१०॥
॥ पेढिया समत्ता ।। दाइ गाहा । कथं पुनरवमयामोहो यत इहैवोपदर्शितानुयोगद्वारविभागः संक्षेपेणोत्तरत्र विस्तरणापि शास्त्रार्थमनुगच्छन् द्वाराणां यथास्थानविनियोगमक्लेशेन ज्ञास्यतीति ।।१०१०॥
॥अनुयोगद्वारावतारः परिसमाप्तः ॥ 1 'त्याइ त । २ ती सुजे। तो व सु त। "तो उ सु हे । ३ वसंहि' को । ५ पदत्य जे। ५. माणियम की है । मागितम जे त । ६ वेणह त । ७ जोगं को 'हे । ८ नास्ति ततो।

Page #215

Page #216

[ उपोद्घाते तीर्थकरनमस्कारः ] संपदमत्थाणुगमे सत्योवग्यातवित्थरं वोच्छं ।
कतमंगलोवयारो सोऽतिमहत्थो ति कातूणं ॥१०११॥
संपद० गाहा । इहेदानीमर्थानुयोगद्वारविधावुद्देशादिशास्त्रोपोद्घातविस्तरं वक्ष्यामः । स चातिमहार्थत्वात् कृतमङ्गलौपचारैरारभ्यः, अनुपहृतमङ्गलानां विघ्नो मा भूदिति ॥१०११॥
गणु मंगलं कतं चिय किं भुज्जो अध कतं पि कातत्वं ।
दारे दारे कीरति तो कीस ण मंगलग्गहणं ॥१०१२॥
णणु गाहा । आह-ननु मङ्गलमादावेवोक्तमिह किं भूयः ? अथ कृतमङ्गलैरपि भूयोऽभिधेयमतः प्रतिद्वारमारभ्यतां प्रत्यध्ययनं प्रतिसूत्रं चेति ॥१०१२॥
. णणु मज्झम्मि वि मंगलमादिदं तं च मज्झमेतं ति । - सत्यमणारखं चिय एतं कत्तोच्चयं मज्झं ॥१०१३॥
'णणु गाहा । अत्राहापरः -नन्वादौ मध्येऽवसाने च मङ्गलमादिष्टम् । तत्रादावुक्तम्, मध्यमङ्गलमिदानीमुच्यते । न तावच्छास्त्रस्यादिवर्णोच्चारणमप्यारभ्यते कुतोऽस्य मध्यता ? इति ॥१०१३॥
चतुरणुयोगहारं जं सत्थं तेण तस्स मज्झमिणं ।
साहति मंगलगहणं सत्थस्संगाई दाराई ॥१०१४॥
चतु० गाहा । आह--यतश्चतुरनुयोगद्वारं शास्त्रम्, अतोऽनुयोगद्वारद्वयमतिक्रम्य पदार्थानुगमादौ मङ्गलमारभ्यते तद् मध्यमङ्गलमिति । यच्च शास्त्रेऽनारब्धेऽप्यनुयोगद्वारमध्ये मङ्गलारभ्यते तद् ज्ञापयति शास्त्राङ्गाण्यनुयोगद्वाराणि, शास्त्रस्वरूपमेवेत्यर्थः ॥१०१४॥
तध विण मज्झं एतं भणितमिहाँवासयस्स जं मझं ।
तं मंगलमादिह इदमज्झयणस्स होज्जा हि ॥१०१५॥
तध विगाहा । उच्यते-तथाऽप्येतच्छास्त्रमध्यं न भवति, यतो यदावश्यक. मध्यं तद् मध्यमङ्गलमादिष्टम्, न चेदमावश्यकमध्यम् । इदं तु सामायिकाध्ययनमध्यं भवेत् ॥१०१५॥
भणितं च पुन्बमेतं सव्वं चिय मंगलं ति किमणेणं ।
मंगलतियवुद्धिपरिग्गरं पि कारावितो सीसो ॥१०१६॥ १ मजिम त । २ कत्तोचयं जे । ३ केइ गणु-इति प्रता। ४ गा० १३ । ५ °त्यं तस्स तेण हेत। ६ 'रभते -इति प्रता। - हावस्सय को हे त । ८ लंति हे।

Page #217

विशेषावश्यकभाष्ये
भणितं गाहा । उक्तं चेदमादौ-सर्वमेव शास्त्रं मङ्गलमिदम्, किमनेन मध्यदेशादिमङ्गलविशेषणेन ? । अथ मतिः-शास्त्रमङ्गलल्वेऽपि शिष्यमङ्गलत्रयमतिपरिग्रहाथोऽयं यत्न इति । तच्च न, यतः शिष्योऽपि मङ्गलत्रयमतेः परिग्रहं प्रागेव कारित इति ॥१०१६॥
ओवासयस्स तं कतमिदं तुं णावासमेतंय किंतु । सव्वाणुओगणिज्जुत्तिसत्यपारं[६७-द्वि०]भ एवायं ॥१०१७॥
आवास० गाहा । उच्यते-यदादौ मङ्गलम् , सर्व शास्त्रं मङ्गलम्, सर्वशास्त्रमङ्गलत्रयमतिपरिग्रहश्च सर्वं तदावश्यकस्योक्तम् , इदं तु नाऽऽवश्यकमात्रम्, किं तर्हि ? सर्वानुयोगनियुक्तिशास्त्रमेवेदमारभ्यत इत्यतस्तदविघ्नसम्पादनाय मङ्गलग्रहणमिति ॥१०१७॥
दसयालियाइणिज्जुत्तिगहणतो भणितमुवरि वा जं च।
सेसेसु वि अज्झयणेमु होति एसेव णिज्जुत्ती ॥१०१८॥
दसया० गाहा । आह-कुतः पुनरिदं गम्यते 'सर्वानुयोगनियुक्तिशास्त्रारम्भ एवायम्' ! इति । उच्यते-दशवकालिकादिग्रहणाद् [यद्] वक्ष्यति -“आवस्सयस्ट दसकालियस्स तहुत्तरज्झमायारे ।" [१०७१] इत्यादि; अथ चोपरि यद् वक्ष्यति-"सेजेसु वि अज्झयणेसु होइ एसेव णिजुत्ती" [३१५७] चतुर्विंशतिस्तवादिषु सर्वाध्ययनेषु चेति, भतोऽवगम्यते सर्वानुयोगनियुक्तिशास्त्रारम्भ एवे(वा)यमिति ॥१०१८॥ • सामाइयवक्खाणे दसालियादीण कोऽधिकारोऽयं ।
जं पायमुवग्यातो तेसिं सामण्ण एवायं ॥१०१९।। । इध तेर्सि तम्मि गते वीसुं वीमुं विसेसमेत्तायं ।
घेच्छिति मुहं लहुँ चिय तग्गहणं लाघवत्थमतो ॥१०२०॥
सामाइय० गाहा । इध गाहा । आह-सामायिकव्याख्यानाधिकारे को हि दशवकालिकादीनामवसरः : उच्यते-उपोद्घातसामान्यादवसरः, यतः प्रायेणाऽयमुपोद्घातस्तेषामपि सामान्य एव, इह तंपामुपोद्घाते नि(वि)हिते सामान्यतः पृथक् पृथग्विशेषमात्रकमयत्नेन ग्रहीष्यतीति लाघवार्थ दशवैकालिकादिग्रहणमिति ।।१०१९-२०॥
तम्हा जेण महत्थं सत्यं सव्वाणुयोगविसयमिणं ।
सत्यंतरमेवऽधवा तेण पुणो मंगलग्गहणं ॥१०२१॥ १ आवस्सय को हे त। २ 'मिणं तु को। ३ समा का । ४ सिमितोऽयं हे । “समित्ताय को। ५ घेच्छ त।

Page #218

तीर्थविवरणम् । तम्हा गाहा। तस्माद् यतः सर्वानुयोगविपयसामान्यत्वाद् बहर्थमिदं शास्त्रम् । अथवा शास्त्रान्तरमेव, नावश्यकमात्रम्, अतः पुनर्मङ्गलग्रहणम् ॥१०२१॥
तित्थकरे भगवंते अणुत्तरपरक्कमे अमितणाणी । तिण्णे सुगतिगतिगते सिद्धिपधपदेसए वंदे।।८०॥१०२२॥ तिजति जं तेण तहिं ततो व तित्थं तयं च दबम्मि । सरितादीणं भागो णिरवायो तम्मि य पसिद्धे ॥१०२।। तरिता तरणं तरितव्ययं च सिद्धांणि तारओ पुरिसो।
वाहोवादि तरणं तरणिज्जं णिण्णयादी पं ॥१०२४॥
तित्थकरे भगवंते गाहा । तिजति गाहा । तरिता गाहा। इह तीर्थकरणात तीर्थकरा इति वक्ष्यते । तत्र "तृ प्लवनतरणयोः" इत्यस्य तीर्थमिति । तच्च नामादि चतुर्विधम् । तंत्र द्रव्यतस्तीर्यतेऽनेनास्मिन् वेत्यादिना तीर्थम् , तच्च नद्यादीनां योऽवकाशः समोऽनपायश्च । तत्र च प्रसिद्ध तन्नान्तरीयकत्वादवश्य तरित्रादिभिः सव्यम् । तत्र तरिता पुरुपः, तरणं वाहोईंपादि, तरणीयं नद्यादि ॥१०२२-२४॥
देहातितारयं जं वज्झमलावणयणादिमत्तं च ।
णेगन्ताणञ्चन्तियफलं च तो दव्यतित्थं तं ॥१०२५॥
देहाति गाहा । तच्च देहादिदव्यतारणा[त्] बाह्यमलादिद्रव्यापनयनादनकान्तिकाऽनात्यन्तिकफलत्वात् स्वयं च द्रव्यात्मकत्वाद् द्रव्यतीर्थमुच्यते ॥१०२५॥
इह तारणाति[६८ प्र०]फलयं ति पहाणपाणावगाहणादीहि । भवतारयं ति केपि तण्णो जीवोवघातातो ॥१०२६।। सूर्णगं पिव तमुदूहलं व ण य पुण्णकारणं पहाणं ।
ण य जतिजोग्गं तं मण्डणं व कामंगभावातो ॥१०२७॥ इह गाहा । मूणं० गाहा । व्यतीर्थ किलेह शरीरसम्भारणादिफलोपकारिवात् स्नानपानाऽवगाहनादिक्रियाभिविधिवदासेव्यमानं भवापायेभ्योऽपि तारयतीति केचिन्मन्यन्ते । तच्च न, जीवोपघातात, सूनादिवत् । इतश्च न पापेभ्यः तारयति, सूनाङ्गत्वात् , उखलादिवत् । न च स्नानं पुण्यहेतुरिति जाने, कामाङ्गत्वात् , मण्डनवत् । न च यतियोग्यम्, कामाङ्गत्वात, मण्डनवदिति ॥१०२६-२७॥ १ बाहोर्ड को है। . 'याईय को हे । ३ तरच-इति प्रतो । । पानुवादि-इति प्रतो । ५ दिसतं जे को। 'दिमित्त त । ६ केई को हे। .

Page #219

१९६
विशेषावश्यकभाष्ये देहोवकारि वा तेण तित्यमिह दाहणासणादीहि । मधुमज्जमंसवेसादयो वि तो तित्थमावणं ॥१०२८॥
देहोव० गाहा । यदि च देहोपकारित्वात् तीर्थम, एवं मध्वादयोपि* तीर्थमापद्यन्त इति ।।१०२८॥
भावे तित्थं संघो सुतविहितं तारओ तर्हि साधु ।
गोणाइतियं तरणं तरितव्वं भवसमुद्दोयं ॥१०२९॥ भावे गाहा । भावतस्तीर्थ सङ्घः, श्रुतविहितत्वात्, यस्मादपदिष्टम्"तित्थं भंते ! तित्थं ! तित्थकरे तित्थं ! गोयमा ! अरहा ताव णियमा तित्थंकरे, तित्थं पुण चाउवण्णाइण्णों संधो" [भगव० सू० ६८१] त्ति । तत्र तीर्थप्रसिद्धौ तारकादिविशेषाः साध्वादयः । एषां च तीर्थादीनां परस्परतोऽन्यताऽनन्यता च विवक्षातोऽवसेया । तत्र सम्यग्दर्शनादिपरिणामात्मकत्वात् सङ्घस्तीर्थम्, तत्रावतीर्णतारणात् तदन्त वित्वाद्विशेष एव । तरिता साधुः, स्वातन्त्र्येण सम्यग्दर्शनादिक्रियानुष्ठानात् । सम्यग्दर्शनादित्रयं करणभावापन्नं तर गम्], साधकतमत्वात् , तरणीयमात्मीय एवौदा(द)यिकादिसंसारपरिणामः, तत्परित्यागात् ।।१०२९||
जं णाणदंसणचरित्तभावतो तविवक्खभावातो।
भवभावतो य तारेति तेण तं भावतो तित्थं ।।१०३०॥ जंणाण? गाहा । इह ज्ञानादिभावात्मकत्वात् तद्भावेनैव तद्विपक्षमावादज्ञानादेः, भवभावाच्च तारणाद् भावतीर्थमुध्यते ॥१०३०॥
तध कोधलोभकम्ममयदाहतण्हामलावणयणाई ।
एगन्तेणऽच्चन्तं च कुणति सुद्धिं भवोघातो ॥१०३१॥
तध गाहा । तथा यतः क्रोध-लोभ-कर्मात्मकभावदाहतृष्णामलापनयनमैकान्तिकमात्यन्तिकं चानेन क्रियतेऽतश्च भावतीर्थमिति ॥१०३१॥
दाहोवसमादिमु या जं तिसु थितमध इंसणादीसु ।
तो तित्थं संघो च्चिय उभयं वे विसेसण विसेस्सं ॥१०३२।।
दाहो० गाहा । अथवा यतः क्रोधभावदाहोपशमादिपु त्रिपु स्थितम्, अथवा सम्यग्दर्शनादिषु, अतः त्रिस्थम्-सङ्घ एव; प्राकृताभिधानात् तित्थं । उभयं चोभयविशेषणविशिष्टमिति किं त्रिस्थम् ! संघः । कश्च संघः ? स्थितिविशिष्टः सङ्घ[:], बहुत्वान्नान्य[:] ॥१०३२॥ , 'वेस्सा' को हे । २ एतच्चिहान्तर्गतः पाठः पुनरावृत्तः प्रतौ । ३ 'साधू' मास्ति त। १ णाणातीय जे । ५ तरितव्वोयं भो त । ६ हो ॥त। ७ इण्णे सव्वोत्ति-इति प्रतो । ८ मीन इति-प्रतो । ९ गइ य सु को हे । णति सिद्धि त । १० मध हैं त। १.बि .२ विम्सेस को। विसेसं न।

Page #220

१९७
तीर्थ विवरणम् । कोधग्गिदाहसमणातओ व्य 'ते च्चिय तिणि जस्सऽत्था । होइ तियत्थं तित्थं तमत्थसद्दो फलत्थोऽयं ॥१०३३॥
कोधग्गि० गाहा । अथवेह क्रोधाग्निदाहशमनादयस्त्रयोऽर्था यस्यः तत् व्यर्थम्, अर्थशब्दः फलपर्यायवचनः, त्रिफलमित्यर्थः । तच्च सङ्घ एव. ततोऽनन्तरत्वात् सम्यग्दर्शनादित्रयं चेति ।।१०३३॥
__ अधवा सम्म[६८-द्वि इंसणणाणचरित्ताइं तिण्णि जस्सत्था ।
तं तित्थं पुन्बोदितमिधर्मत्थो वत्थुपज्जायो ॥१०३४॥
अधवा गाहा । अथवा सम्यग्दर्शनादयस्त्रयोऽर्था यस्य तत् व्यर्थम्, अर्थशब्दो वस्तुपर्यायवचनः, त्रिवस्तुकमित्यर्थः । तच्च सन एव, ततोऽनन्यत्वात् । त एव वा सम्यग्दर्शनादयस्त्रयोऽर्थाः समाहृतास्त्यर्थः, सङ्ख्यापूर्वत्वात् स्वार्थत्वाच्च द्विगोरिति ।।१०३४॥
इह सम्मं सद्धाणोवलद्धिकिरियासभावतो जेइणं ।
तित्थमभिप्पेतफलं सम्मपरिच्छेदकिरिय व्य ॥१०३५॥ इह गाहा। इंह जैनमेव तीर्थमभिप्रेतार्थप्रसाधनमिति प्रतिजाने । कुतः ! सम्यकद्धानोपलब्धिक्रियात्मकत्वात् । इदं(ह)' यत् सम्यकद्धानोपलब्धिक्रियात्मकं तदिष्टार्थप्रसाधनमिष्टम् । यथा सम्यकपरिच्छेदवती रोगापनयनक्रिया। यच्चेष्टार्थ प्रसाधनं न भवति न तत् सम्यश्रद्धानोपलब्धिक्रियात्मक यथोन्मत्तक्रिया ॥१०३५॥
णाभिप्पेतफलाई तदंगवियलत्ततो कुतित्थाई ।। 'वियलणयत्तणतो चिय विफलाई वियलकिरिय व्व ॥१०३६॥
णाभि० गाहा । नाभिप्रेतार्थप्रसाधनायाऽलं कुतीर्थानि, सम्यक्श्रद्धानाद्यङ्गविकलत्वात् , विकलनयत्वाच्च विक(फ)ला[नि], चिकित्साक्रियावदिति ॥१०३६॥
अधव मुहोतारुत्तारणादि दवे चतुविधं तित्थं । एवं चिय भावम्मि वितस्थातिमयं सरक्खाणं ॥१०३७॥ "तच्चणियाण"विनियं विसयमुहकुसत्थभावणाधणियं । ततियं च वोडियाणं चरिमं जइणं सिवफलं तु ॥१०३८।।
अधव गाहाः। तच्चण्णि० गाहा । अथवा "सुखावतारं सुखोत्तारमित्यादि द्रव्यतीर्थम् । भौवतीर्थमप्येवमेव भस्माङ्गरागादिज्ञापकात् ॥१०३७-१०३८॥ १ ते चव अस्स तिण्णाया को है। ता चेव जस्म तिणत्या त। २ मिह अत्यो को है। ३ जेणे को। १ क जे । ५ नयवियलत्त त । ६ च्चिय त । तो विय को जे । ७ वियलाई त । ८ होता त । ९ तित्था त। १० तन्वित । तव हे। ११ बीयं त हे। १२ बोहित । १३ मुखा-इति प्रतौ । १४ भव्य-इति प्रतौ।।

Page #221

विशेषावश्यकभाग्ये णणु जं दुहाश्तारं दुक्खुत्तारं च तं दुरभिगम्मं । लोगम्मि पूइतं ज 'सुहावतारं मुहुत्तारं ॥१०३९।।
णणु गाहा । आह-ननु जैनस्य दुःखावतारत्वात् दुरुत्तारत्वाच्च दुरभिगम्यता। 'असौ भावतीर्थस्य नेष्यते, तरणक्रियाविघातित्वात् । लोके च मुखावतारोत्तारमिष्टम् , इष्टार्थप्रसाधनत्वात् ॥१०३९॥
एवं तु दबतित्थं भावे दुक्खं हितं लभति जीवो । मिच्छत्तण्णाणाविरतिविसयसुहभावणाणुगतो ॥१०४०॥ पडिवण्णो पुण कम्माणुभावतो भावतो परमसुद्धं । किय मोच्छिति जाणंतो परमहितं दु[६९-४०]ल्लभं च पुणो॥१०४१
एवं तु गाहा । पडिवण्णो गाहा । उच्यते-सत्यम् । एवं तु द्रव्यतीर्थमुक्तम् . भावतीर्थ पुनर्तुःखावतारोत्तारमेव गुणवदिष्यते । यतः कृच्छ्रेण हितमवाप्यते । परमहितं च सद्धर्मतीर्थम्, अशंपकर्मक्षयहेतुत्वात् । तत्रानादिकर्मसन्तानोपनिबन्धनो(ना!)ऽनादिमिथ्यादर्शनाज्ञानाविरतिमलीमसो विषयसुखस्थैचि( स्थैर्यापि)तश्च जीतश्च (!) जीव[:] कृच्छ्रेण दर्शनादिक्षयोपशमादिलाभात् सम्यग्दर्शनादिक्षयोपशमादिलाभाच्च सम्यादर्शनादित्रयाभिमुख्यं प्रतिपद्यतेऽभ्युपगतस्तु निःश्रेयसप्रसाधनमिदमसुलभं च भूय इति पश्यत्को हि नाम विद्वान् परित्यजेदित्यवं दुःखावतारोत्ता मिदम् । अत एव चाभिप्रेतसाधनमिति ॥१०४०-१०४१॥
अतिकक्खडं व किरियं रोगी दुक्खं पवज्जते ‘ढमं । पडिवण्णो रोगक्खयमिक्खन्तो मुंचते दुक्खं ॥१०४२।। इय कम्मवाधिगहितो संजमकिरियं पवज्जते दुक्खं ।
पडिवण्णो कम्मक्खयमिक्खंतो मुंचते दुक्खं ॥१०४३॥
अति० गाहा । इय गाहा । यथा नेहातिदुष्करां क्रियामातुरो दुःखेन प्रतिपद्यते । अभ्युपगतस्तु विधिवदुपासीनो रोगोपशमविशेषमीक्षमाणः विद्वान् कथं नाम तामुत्सृजेत् ! तद्वत्कर्मरोगान्त(तु)रसत्त्वो विषयापध्यादिपरित्यागदुष्करां स्वहितसम्पादनी संयमक्रियां कृच्छ्रेण प्रतिपद्यते । अभ्युगतः पुनरागमचक्षुपा कर्मरोगक्षयविशेपमीक्षमाणो विद्वान् कथं नाम तां त्यक्षतीति ! उक्तं तीर्थम् ॥१०४२॥१०४३॥ १ सुहोयत।२ म्यता सावती'-इति प्रतो। ३ मोच्छिहि त । ५ तमवाध्यते-इति प्रतौ । ५ 'मि को हेत। ६ 'मिच्छ को हेत। ७ रोगोयंसमवि इति प्रती।

Page #222

१९९
तीर्थंकरविषरणम् । अणुलोमहेतुतेम्सीलताय जे भावतित्थमेतं तु ।
कुव्वंति पगातिय ते तित्थकरा हितैत्थकरा ॥१०४४॥
अणु० गाहा । हेतुताच्छीयानुलोम्यतः सद्धर्मतीर्थ कुर्वन्तीति तीर्थकराः । हेतौ-सद्धर्मक्रियातीर्थहेतवो यद्यशास्करी विद्या । ताच्छील्ये-कृतिनोऽपि तीर्थकरनामोदयात् , भव्यसत्वानुकम्पापरतया च सद्धर्मतीर्थप्रदेशनशीलाः, कुलकरनृपवत् । आनुलोम्ये-स्त्रीपुरुषबालवृद्धस्थविरजिनकल्पिकानामुत्सर्गापवादविधिनाऽनुरूप्यतः सर्वैर्मतीर्थानुलोमताकारिणः, वचनकरवत् । सर्वत्र च वक्ष्यमाणवन्दनक्रियापदाभिसम्बन्धात् कमभावः । तत्र च द्वितीया, तबहुवचनं च, प्राकृताभिधानादिहैकारान्तम् । अतः 'तित्थकरे' ति ॥१०४४॥
इस्सरियस्वसिरिजसधम्मपयत्ता मता भगाभिक्खा ।
ते तेसिमसामण्णा संति जओ तेण भगवंतो"॥१०४५।।
इस्सरि० गाहा । इहेश्वर्यादयो भगसंज्ञास्तत्र" त्रिविधातिशेषमयमैश्वर्यमचिन्त्यमहतां भगाभिधानम् । तथा रूपं निरुपम सर्वामरादरोपहृतशुभद्रव्यापादिताहत्पादाङ्गुष्ठप्रमाणरूपानन्तगुणप्रकर्षात् , श्रीरपि तपस्तेजोविभृतिरसाधारणा" च, यशश्चाचिन्त्यगुणाविर्भूतमतिशुभं भुवनत्रयव्यापि, धर्मश्चात्र क्षमादिरशेपचारित्रमोहनीयमलापगमादक्षतः, प्रयतनं प्रयत्नः, स चाप्रमादवतां महतामचिन्त्यः । अत चैश्वर्यादिभगयोगाद्भगवतोऽहन्तः । ते 'भगवंते' ॥१०४५॥
विरियं परकमो 'इर परेऽरओ वा"जयो तदक्कमणं ।
सोऽणुत्तरो वरो सिं अणुत्तरपरकमा तो ते ॥१०४६॥
विरियं गाहा । प्रराक्रमो नाम वीर्यविशेषः। स चाशेपक्षीणवीर्यान्तरायाणामनुत्तरः, सर्वामरवीर्यानन्तगुणप्रकर्पात् । परे चाऽरयः शत्रवः, भावतः कपायादयः, आक्रमणमाक्रमः पराजयः, परेपामाक्रमः पराक्रमः, सोऽनुत्तरो येपां तेऽनुत्तरपराक्रमा:ते 'अणुत्तरपरकमे' ॥१०४६॥
अमितमणतं गाणं तं तेसिं अमितणाणिणो तो ते ।
तं जेण णेयमाणं तं चाणंतं जतो णेयं ॥१०४७॥ १ हेतुतासी जे । २ पगासंनि को है त । ३ तु जे । ४ हि ति जे। ५ दयो में इति प्रौ। ६ कम्पयापर' इति प्रतो। ७°द्ध में ती इति प्रती। ८ “मानक्रिणवन्द-इति प्रतो। ५ ईस' को।१० 'वते कोह। ११.विविधान्निशे" इति तो। १२ मनाद' इति प्रतो । ११णा या य इति प्रत १४ पक्कमो को । परिक्क है । १५ मो किर है । मो इह को। १६ जदा जे । जओ को हे।

Page #223

२००
विशेषावश्यकभाष्ये
__ अमित० गाहा । न मातुं शक्यते अनन्तत्वादमितम्, तच्चं केवलज्ञानम्, अमितं ज्ञानमेपामित्यमितज्ञानिनः । केवलं चानन्तम् , [अनन्तज्ञेयालम्बनत्वात् । ज्ञेयं चानन्तद्रव्यपर्यायात्मकन्वादनन्तम् ॥१०४७||
तिण्णा समतिक्ता भवण्णवं कं गतिं गता तरितं ।
सुगतीण गतिं पत्ता सुगतिगतिगता ततो होन्ति ॥१०४८॥ तिण्णा गाहा । तरन्ति 'स्म तीर्णा भवार्णवमतिक्रान्ताः । आह-तीर्णाः कां गतिमिताः ! उच्यते-ज्ञानित्वादनाबाधत्वाच्च परमसुखिनः सुगतयः सिद्धाः, तेषां सुगतीनां गतिः सुगतिगतिः, नारकादिगतिव्यदासार्थ गतिविशेषणम् । सु[गति]गतिं गताः सुगति [गति गताः । ते 'सुगतिगतिगते' ॥१०४८॥
स च्चिय सुगतीण गती सिद्धी सिद्धाण जो पधो तीसे।
तदेसया पधाणा सिद्धि[६९-द्वि.]पधपदेसया तो ते ॥१०४९।।
स च्चिय गाहा । तस्या एव सुगतीनां गतेः सिद्धेः पन्थाः सिद्धिपथः, प्रधानाः प्रगताः प्रशस्ता आदौ वा देशकाः प्रदेशकाः सिद्धिपथप्रदेशकाः । ते 'सिद्धिपधपदेसए' ॥१०४५॥
सिद्धिपधो पुण सम्मत्त-णाण-चरणाई वक्खमाणाई।
भवहेतुविवक्खातो "णिताणपडिकूलकिरिय च ।।१०५०॥ सिद्धि० गाहा । सिद्धिपथः पुनः सामायिकानि सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि वक्ष्यमाणानि । कुतः ? मिथ्यादर्शनज्ञानाविरतिभवहेतुविपक्षत्वात् । इह यो हि यद्धेतुविपक्षस्वभावः स तद्धेतुविधातसिदेहेतुर्दष्टः, तद्यथा रोगनिदानप्रत्यनीकक्रिया रोगापगतेः । अथवाऽयमन्यः प्रयोगः--सम्यग्दर्शनादित्रयमिष्टार्थप्रसिद्धेः पन्थाः साधनमित्यर्थः । कुतः ! तद्विधातहेतुविपक्षत्वात् । इह यो हि यस्य विघातहेतोर्विपक्षस्वभावः स त तुर्दृष्टः । तद्यथा, रोगनिदानप्रत्यनीकक्रिया रोगापगतः ॥१०५०॥
वंदेऽभिवातएऽभित्थुणामि वा ते तिलोगर्मगल्ले ।
सामण्णवन्दणमिणं तित्थकरत्ताविसिट्टाणं ॥१०५१॥ - वंदे गाहा । 'बंदि अभिवादनस्तुत्योः' इति वंदे अभिवादयेऽभिष्टुवे वाऽह मित्युक्तं भवति । सामान्यवन्दनमिदं तीर्थकरत्वाऽविशिष्टा[ना] मृपभादीनां मङ्गलार्थमुक्तम् ॥१०५१॥ १ 'न्ति सतो-इति प्रती । २ तहसयो जे। तिठाण की। ४ तद्विपगतहे -इति प्रती । ५ "हेतुर्वि' इति प्रतो । ६ सिद्धाणं त ।

Page #224

२०१
तीर्थकरमहावीर विवरणम् । पत्तेयवंदण मिदो संपतित्थाधिवस्स वीरस्स ।
मुतणाणत्यापभयो सविसेसेणावकारि' त्ति ॥१०५२।।
पत्तेय० गाहा। प्रत्यकं वन्दनमिदानीमुपकार्योपकारकसम्बन्धानुवृत्त्या वर्तमानतीर्थाधिपतः समस्तश्रुतज्ञानार्थप्रदानोपकारिणो वईमानस्वामिनः ।।१०५२।।
तुल्लगुणाणं परिसं णमितृण व जध. ससामियं णमति । तध तुल्लगुणे वि जिणे णमितुं तित्याहिवे णमति ॥१०५३।। वंदामि महाभागं महामुणि महायसं महावीरं ।। अमर-णररायमष्टितं तित्थकरमिमस्स तित्थस्स ||८१॥१०५४॥ भागो अचिंता सत्ती स महाभागो महप्पभावो त्ति ।
स महामुणी महंतं जं मुणति मुणिप्पधाणो वा ।।१०५५॥
तल्ल० गाहा । चंदामि गाहा । भागो गाहा । भागः किलाचिन्त्या दशक्तिः । अथवा भज सेवायामिति भजनं भागो भक्तिरिर्थः । महान् भागोऽस्येति महाभागः महाविशेषभजनम् । अथवा महद्भिरिन्द्रादिभिर्भागो भजनं सेवेति । मन ज्ञान इति मन्यतेऽसाविति मुनिः, सर्वज्ञत्वान्महामुनिः, मुनयो वा साधवस्तत्प्रधानत्वात् महामुनिः ॥१०५३-१०५५।।
तिभुवणविक्खातजसो महायसी णामतो महावीरों
विक्कंती व कसायादिसत्तुसेण्णप्पराजयतो ॥१०५६।।
तिभु० गाहा । भुवनत्रयव्यापित्वान्मयशोऽस्येति । महावीर इति नामतः । शूर वीर विक्रान्ती(न्तों) इति वा कपायादिशत्रुजयान्महाविक्रान्तो महावीरः ॥१०५६॥
रति विसेसेणे व खिवति व कम्माई [६९द्वि-गमयति सिवं वा। गच्छति य तेण वीरो स महं वीरो महावीरो ॥१०५७॥
ईरेति गाहा। ईर गतिप्रेरणयोरित्यस्य वा विपूर्वस्य वीरः-विशेपेणेरयति कर्म, गमयति याति "वा शिवमिति वीरः, महांश्चासो वीर चेति महावीरः ॥१०५७|| १ संपइ को ह त । २ यगारो त । पुरि त । ४ °ण जहेव स को। °ण जह स है।
'हिवं को हेत। भागोच'को । भागो चि हे। भोगा अचित। ७°वोर जे। ८ व्व जे । ५ दारे जे । 10 सेण खिवेद हे त। सेण व ख को। ११ वेहमितिइति प्रतो।

Page #225

२०२
विशेषावश्यकभाष्ये अमर-णररायमहितं ति पूजितं तेहि किमुत सेसेहिं ? 'संपततित्यम्स 'पभु मंगल्लमधीवकारिं च ॥१०५८।।
अमर० गाहा । अमग़णां राजानः शक्रादयो, नराणां चक्रवर्त्यादयः, तैर्महितः पूजितो मह पूजायामिति तन्मना च पैरप्यर्थापत्तितो गम्यते । वंदामीत्यादि दीपकमनुवर्त्तन्त(तते) । आदिगाथायां वंदे इति, इह वंदामांति प्राकृताभिधाने सर्वत्रोभयपदोपदर्शनाथमुभयग्रहणम् ।।१०५८।।
एक्कारस वि गणधरे पवायएं पवयणस्स बंदामि । सव्वं गणधरवसं वायगवंसं पवयणं च ॥८२॥१०५९।। पुज्जो जयस्थवत्ता मुतवत्तारो तथा गणधरा वि। पुजा पवायगा पवयणस्स ते बारसंगस्स ॥१०६०॥ जध वा रायाणत्तं रायणियुत्तपणतो सुभं लभति ।
तध जिणवरिन्दविहितं गणधरपणतो मुह लभति ।। ०६१॥
एक्कारस० गाहा । पुज्जो गाहा । जब वा गाह ।। प्रायेण कण्ठ्य एव गाथार्थ इति कचित् किञ्चिद्रक्ष्यामः । यथार्हन्नर्थस्य वक्तेति पूज्यस्तथा गणधराः गौतमादयः सूत्रस्य वक्तार इति पृश्यन्ते मङ्गलत्वाच्च । प्रगतादय आदौ वा वाचकाः प्रवाचकाः । कस्य ! प्रवचनस्य द्वादशाङ्गस्य ॥१०५९-६१॥
जय मलमुतप्पभवा पुज्जा जिण-गणधरा तथा जेहिं । तदुभयमाणीतमितं तेसिं बसो किध ण पुज्जो ॥१०६२॥
जध गाहा । यथा मौलस्यार्थस्य वक्तेति पूज्योऽहन सूत्रस्य गणधरास्तथा यैरिदमुभयमिदमानीतमाचार्योपाध्यायैस्तशोऽप्यानयनोपका रित्वात् पूज्य इति वन्द्यते । ||१०६२॥
जिणगणधरुग्गतस्स वि मुतस्स को गहण-धरण दाणाई ।
कुणमाणो जति गणधर-वायगवंसो ण होज्जाहि ॥१०६३॥
जिण० गाहा । अन्यथाऽर्हतोपदिष्टस्याप्यर्थस्य गणधरैश्च सूत्रीकृतस्य तत्रैवोच्छेदोऽभविष्यत यद्याचार्योपाध्यायवंशक्रमात्तद ग्रहणधरणप्रदान किया न स्युः ।।१०६३।।
सीसहिता वत्तारो गणाधिवा गणधरा तदत्यस्स ।
मुत्तस्सोवझाया वंसो तेसिं परंपरओ ॥१०६४॥ १ संपइ को है त । २ पह को । ३ यते जे । ४ वन्सा जे ।

Page #226

०२४
निर्युनिकरणप्रतिक्षा
२०३ सीस. गहा । नाचायां गणाधिपतयोऽर्थस्य वक्तारो गणधराः, तद्वंशो गणधरवंशः, उपाध्यायाः मृत्रस्याध्यापयितारो वाचकाः, तशो वाचकवंशः, तत्पारम्पर्यमित्यर्थः ॥१०६४!!
[६५दि द्वि पगतं पधाणवयणं पंढम वा पारसंगमिह तस्स ।
जति नारी पुज्जा तं पि विसंसेण तो पुज्नं ॥१०६५॥
पगतं गाहा । प्रातं प्रधान प्रशस्तमादो वा वचनं द्वादशाङ्गम् । यदि तक्तारः पृच्यास्तदा तदपि विशेषेण पृथ्यम्, साक्षादुपकारित्वाद् गुणात्मकत्वात् ||१८६५॥ ..
ते वंदितण सिरसा अत्यपुत्तस्स तेहिं कधितस्स । मुटणागरस भगवतो णिज्जुति कित्तइस्सामि ।।८३॥१०६६।। ते नित्यकरालीएऽभिवंदितं मुकतमंगलायारों। णिनिग्यमतो वोच्छ पंगतमुर्वैग्यातणिज्जुत्ति ॥१०६७॥ अत्यी मुक्तस्स विसयो तनो भिण्णं सुतं पुर्धत्तं ति।
उभयमितं मुतणाणं णियोयण तेसि णिज्जुत्ती ॥१०६८॥ . ते वंदि० गाहा। ते तित्थकरा० गाहा । अत्यो गाहा । इहार्थः श्रुतविपयः श्रुताभिधेयो यावत् विषय-विपयिभदात्तस्मात् सूत्रं पृथक्, तद्भावः पृथक्त्वम्, अर्थश्च पृथक्त्वं चार्थयस्त्वम्-सूत्रार्थाभयम्. तत्परस्परनियोजi नियुक्तिः ।।१०६६१०६८॥
अत्यस्स व पिधुभावो पुंधत्तमत्थस्स वित्थर ति। इह मुंतबिसेसणं चिय अत्यपुर्धत्तं व से सण्णा ॥१०६९॥ .
अत्यम्स गाहा । अथवा पृथ:-विस्तीर्णः, तद्भावः पृथुत्वम्, अर्थस्य पृथुत्वमर्थपृथुत्वम्, अर्थविस्तर इनि यावत । तस्य श्रुतज्ञानस्य भगवत इति श्रुतविशेषणम् । अथवाऽपृथक्त्वमर्थपशुत्वं वेति संज्ञेव श्रुतस्य ।।१०६९॥
अत्यातो व पुर्धत्तं जस्स तो वा पुर्धेत्ततो जम्स ।
जं वा अत्थेण पिधुं अत्यपुर्धत्तं ति तभावो ॥१०७०॥ १ °णं पवयणं बा को है। " वा पवणं वा त । यारा जे । ३ पयमु त । ४ मुवाघा जे । ५ पुहुँ त ६ पुत्त त को। . सुहवि त । सुयस्स वि' है। ८ पुहुँ त को। १ य त १० पु त को। ११ पु त को हे।

Page #227

२०४
विशेषावश्यकभाष्ये
अत्थातो गाहा । अथवाऽर्थात् पृथवत्वं यस्य. अर्थो वा पृथक्त्वतो यस्य तदर्थपृथक्त्यम् । अर्थेन वा पृथु अर्थपृथ, तद्भावोऽर्थपृथुत्यम्, तस्यार्थपृथुत्वस्येति पूर्ववत् । कि समस्तस्य श्रुतज्ञानस्य ? नेत्युच्यते, किं तर्हि ? वक्ष्यमाणानामेवावश्यकादीनामिति ॥१०७०||
आवस्सयस्स दसयालियस्स तध उत्तरज्झमायारे । मृतकडे णिज्जुत्तिं वाच्छामि तथा दसाणं च ।।८४॥१०७१।। कप्पस्स य णिज्जुत्तिं ववहारम्सेव परमणिउणस्स । यूरियपण्णत्तीए वोच्छं इसिभासिताणं च ॥८५॥१०७२।। एतेसिं णिज्जुत्ति [७०-५०] वोच्छामि अहं जिणोवदेसेणं । आहरणहेतुकारणपतणिवहमिणं समासेणं ॥८६॥१०७३॥ हेतू अणुगमवइरेगलक्खणो सेझवत्थुपज्जाओ।
आहरणं दिटुंतो कारणमुपपत्तिमेत्तं तु ॥१०७४।।
आवस्सयस्स गाहा । कप्पस्स गाहा । एतेसिं गाहा । हेतु गाहा । हेतुरन्वय-व्यतिरेकलक्षणः, साध्यस्य वस्तुनः पर्यायः, उदाहरणं साधाद् वैधाद्वा साध्यसाधनं साध्यहेत्वन्वय व्यतिरेकदर्शनमाहरणं दृष्टान्त इत्यर्थः, साध्यसाधाद्वैधाद्वा तद्धर्मसाधनं चेति । तत्र कर्ताऽऽमा.भोक्तृत्वात्, इह यो भोक्ता स कर्ता दृष्टः, तद्यथादेवदत्तः, यश्चाऽकर्ता नासौ भोक्ता, यथाऽऽकाशम् । तत्र भोक्तत्वमात्मपर्यायः कर्तत्वाकर्तृत्वान्वय-व्यतिरेकलक्षणं देवद्त्ताकादासाधर्म्यवैधाभ्यां साध्यसाधनं हेतुः, देवदत्तः कर्तृभोक्तृत्वसाध्यहेत्वन्वयप्रदर्शनं साध्यसाधात्तर्मसाधनमुदाहरणम्, आकाश कर्तृत्वभोक्तृत्वसाध्यहेतुव्यतिरकदर्शनं साध्यवैधात्तद्धर्मसाधनं वैधयॊदाहरणम् । कारणमन्यत्र हेतुरेव । इह तु हेतोः साक्षादभिधानात्कारणमुपपत्तिमात्रम् , यथा निरुपमसुखः सिद्धः, ज्ञानानाबाधाकांत. निरुपम मुग्वप्रतिज्ञानाच्च नेहोदाहरणमस्ति । दृष्टाश्च प्रकृष्टज्ञानानावाधाः परमनुखिनो मुनयः । अत एव केवलज्ञानाऽशरीरानाबाधप्रकर्षादन्वयमन्तरेणापि निरुपममुखोपपत्तिः सिद्वानां गम्यते ॥१२७१-७४॥
एवं पदाण णिवही हेतूदाहरणकारणत्थाणं । ।
अहवा पदणिवही च्चिय कारणमाहरणहेतूण १०७५।। १ सज्जत। .. भावनं-इति प्रतौ ।

Page #228

सामायिक निर्गुक्तिकरणप्रतिज्ञा ।
एवं गाहा । तत्राहरणार्थं पदमाहरणपदं हेत्वर्थं हेतुपदं कारणार्थं कारणपदं तपामाहरणहेतुकारणार्थानां पदानां निवहः समूहः अथवा आहरणहेतुकारणः आहरणहेतुप्रयोजनः पदनिवहः नमाहरणहेतुकारणं पदनिवहमिमं समासेन समासतः संक्षेपतः वक्ष्यामीति च वर्त्तते ॥ १०७५ ||
इय सव्वसंगहादीए जेणमावासयं अधिगतं च ।
सामाइयं च तस्स वि तो पहमं तस्स 'वोच्छामि ॥ १०७६ ॥
इय० गाहा । यतः सर्वसङ्ग्रहादा वा वश्यकमधिकृतं च तदादौ च सामाकिमतस्तस्यैव तावदुपोदघातं वक्ष्यामः ॥ १०७६॥
सामाइयणिज्जुत्तिं वोच्छं उवदेसितं गुरुजणेणं । आयरियपरंपरा आगतं आणुपुथ्वी || ८७॥१०७७ ।।

जिणगणधर गुरुदेसित मायरियपरंपरागतं तत्तो । आतं च परंपरा पच्छा सुयगुरुज ॥ १०७८ ॥
२०५
सामाइ० गाहा । जिण० गाहा । इह कदाचिज्जिनगणधरा एव गुरुजनग्रहणेनाऽऽगृह्यन्ते, वेक्ष्यमाणतपोनियमज्ञानवृक्षारोहणादिना, तैरादौ देशना, तदन्वाचार्यपारम्पर्येणायाता, अथवाऽऽदिप्रदेशिनमविवक्षित्वा गुरुजनग्रहणाद् वर्त्तमानाचार्योपाध्याय गुरुजन ग्रहम् । तेन देशना किं स्वातन्त्र्येण नेत्युच्यते, किं तर्हि ? आचार्यपारम्पर्येणाऽऽयाता । कुनः इति चेत्, वयमागतपो नियम-ज्ञानवृक्षारोहादर्हद्रणधरेभ्य इति ॥ १०७७-७८||
उज्जेणीतो गीता जयाओ पुरा परंपरया । पुरिसेहिं कोसंविं तथागतेयं परंपरा || १०७९॥ दवस परंपरओ जुत्तो भाव[ ७०० - द्वि]सुतसंकमो कत्तो । सहवागतोऽयं स एव जिणगणधरुच्चरितो ॥१०८० ॥
उज्जेणी - ० गाहा । दव्वम्स गाहा । आह द्रव्यस्येष्टकादेः पारम्पर्येणाऽऽगमो युक्तः, न भावश्रुतस्य, आत्मपर्यायत्वात् पर्यायस्य च वस्वन्तराऽसंक्रान्तेः । स्यात्विज्ञानश्रुतकारणं शब्दात्मकं द्रव्यश्रुतमागतं तदुपचारादागम (त) व्यपदेश इति । तदपि १च्छा है । जगोवद्दि है । ३ गा० १०९१ । ४ तो च्चिय त ।
'

Page #229

२०६
विशेषावश्यकभाप्ये न, यतः श्रुप्यनन्तरोपरमान्नहाऽर्हदगणघराब्दागमनमस्ति, अन्तरपुरुषागमनमात्रे च पारम्पर्यमयुक्तम् ||१०७९...८०॥
आगतमिवागतं तं तत्तो जनो समुभवो जस्स ।। स परंपरतो य जतो तमागतमितो तवयारो ॥१०८१॥
आगत गाहा । आगतमिवाऽऽगतं तत्रमौद्धवातस्मादस्योद्भव)स्तद्यथा कार्यापण यो धान्यमागनं यावदृपविज्ञानम् . एवगिदं सामायिकमाचार्यपारम्पर्यप्रत्ययत्वात तस्मादागतमित्युच्यते । न चायमागतशब्दो गगिक्रियावचनः । किं तर्हि ! उत्पत्तिवचनो बोधवचनो वेति ॥१०८१॥
णिज्जुत्ता ते अस्था जं बद्धा तेण होति णिज्जुत्ती । तध वि य इच्छावेई विभासितुं मुत्तपरिवाडी ॥८८॥१०८२ ।। जं णिच्छयातिजुत्ता मुत्ते अत्था इमीय वक्खाता।
नेणेयं णिज्जुत्ती णिज्जुत्तत्थाभिधाणातो ॥१०८३॥ णिज्जुत्ता गाहा । जं णिच्छ० गाहा । निश्चयेनाधिक्येन साधु, आदितो वा युक्ता नियुक्ताः सम्यगवस्थिताः अर्थाः ध्रुताभिधेयविशंपा जीवादयः । ते हि सूत्र एव नियुक्ताः । यत्पुनरनयोपनिबद्धास्तेनयं निर्युक्तानां युक्तिर्नियुक्तिः युक्तशब्दलोपात् नियुक्तिः, शब्दव्याख्येत्यर्थः ॥१०८२-८३॥
मुत्ते णिज्जुत्ताणं णिज्जुत्तीए पुणो किमत्थाणं । णिज्जुत्ते वि ण सव्वे कोयिर्मवक्खाणिते मुणति ॥१०८४॥ मुत्ते गाहा । आह -- यदि सूत्र एव नियुक्ताः सम्यगवस्थानात् सुबोधा एव तेऽर्थाः, किमिह तयां नियुक्तया ! उच्यते-निर्युक्तानपि सतः सूत्रेऽन्नियुक्या पुनख्याख्यातान्न सर्व पूर्वोऽवबुध्यते यतः ।।१०८४॥
तो मुतपरिवाडि च्चिय इच्छावेति तमणिच्छमाणं पि + णिज्जुत्ते वि तदत्थे वोत्तुं तदणुग्गर्हत्थाए ॥१०८५।।
तो मत० गाहा ! ततः श्रुतपरिपाट्येवेति सूत्रपद्धतिरेवाऽनिच्छन्तमाप्याचार्य विभापितुमप्रतिबुद्धयमाने श्रोतरि तदनुमहार्थमेपयति-इच्छतेच्छत मां विभापितुमिति प्रयोजयतीव श्रुतपरिपाटी विभापया च नियुक्तिरित्यतस्तदभिधानम् ॥१०८५।। १ तस्स त । २ नोवयो वच-इति प्रतो। सियं त । ४ जुत्ती त । ५ इमीए को दे त। ६ कोइ अब को है। कोइ य व त। ७. हट्टा को हे त ।

Page #230

२०७
श्रुतपरिपाटीविचारः। फलयलिहितं पि मंखो पहति पभासति य तथ' करादी हिं ।
दावेति य पडिवत्थु सुहयोधत्थं तथ इधं पि॥१०८६।।
फलय० गाहा । यह मखः फलकोपन्यस्तमपि चित्रं ग्रन्थतोऽधीयते 'अर्थतश्च व्याचप्टेऽङ्गुयादिना च निरूपयति आगोपालप्रबोधनाय तथेह श्रोतृवैचित्र्यं पश्यन् सर्वानुग्रहप्रवणबुद्धिराचायाँ निर्युक्तानपि सतः सूत्राथान्नियुक्त्या निरूपयति ॥१०८६॥
अधवा मुनपरिवाडी सुतोवदेसोऽयमेव जदयस्सं । सोतव्यं णिस्संकितमुयविणयत्थं [७१-०] सुवोधं पि ॥१०८७।।
अथवा गाहा । अथवा तथाप्येपयति श्रुतपरिपाटी विभापितुमिति श्रुतपरिपाटीति श्रुतविधिः, श्रुतोपदेशोऽयमेव यदवश्यमनुश्रोतव्यं सर्वेण । कथम् ! अशङ्कितम , भाव. श्रुतविनयोपचारार्थं च मुबोधमपीत्ति ॥१०८७||
इच्छध विभासितुं मे मुतपरिवाडि ण मुटु बुज्झामि ।
णातिमती वा सीसो गुरुमिच्छावेति वोत्तुं जे ॥१०८८॥ इच्छध गाहा । तथाऽप्येपयति विभापितुं सूत्रपरिपाटीमिति पाठान्तरमिदानीमाश्रीयते । इह सूत्रपद्धतिमुच्चरितामप्रतिबुद्धयमानो नातिमतिशिष्यो गुरुमनुप्रयोजयति-- "इच्छतेच्छत विभापयितुं सूत्रपरिपाटी नावबुद्धयेऽहम्' इति । अथवाऽप्रतिबुद्ध्यमाने श्रोतयनन्तरवानि नियुक्तिरेवानुप्रयासवतीच्छतेच्छत विभापितुं सूत्रपरिपाटी नायमवबुद्धयत इति ।।१०८८॥
कत्ती पमतमागतमायरियपरंपराय' मुतणाणं ।
सामाइयादियमिदं सव्यं चिय मुत्तमत्थो वा ॥१०८९।।
कत्तो गाहा । यदपदिष्टमाचार्यपा पर्यागतां सामायिकनियुक्तिं वन्ये, तत्रेदं चोयते--कुतः प्रसूता सती पारम्पर्यणायाता ? तथा समस्तं सूत्रमों वेति ।।१०८९।।
एतं णणु भणितं चिय अत्यपुत्तस्स तेहि कधितस्स। .
इध तेसिं चिय सीलातिकवणगहणफलविसेसो ॥१०९०॥
एतं ग़ाहा । अन्यः पुनराह- नन्वेतदुक्तमेवार्थपृथक्त्वस्य तैः कथितस्येति तीर्थकृद्गणधरेभ्यः प्रमृतिरस्नोति । उच्यते- इह त्वेषामेव तीर्थकृद्गणधराणां शीलादि विशपम् । १ तहा को है त । २ पड़व को हे त। ; आर्यत्श्च इति प्रती। ५ °सी अंगे जे। , योन जे जे । ६ ‘राए को त । राइ है । ७ पुहु को । ८ इहत्येषा -प्र० ।

Page #231

२००
विशेषावश्यकभाष्ये अर्हतस्तावत्तपोनियमज्ञानादिशीलता, तद वृक्षारोहणाभिधानक्रिया, तत्फलविशेषश्च भव्यजनविबोधनार्थता: गणधराणां बुद्धिपटप्रकशिंपग्रहणग्रन्थन क्रिया, तत्फलविशंपश्च प्रवचनार्थता, मुखग्रहणाद्यनुग्रहविशंपात ॥१०१०॥
तवणियमणाणरुक्खं आरूढो केवली अमितणाणी । तो मुयति णाणवृदिंट भवियजणाविवांधणट्टाए ।।८९॥१०९१।। तं युद्धिमयेण पडेण गणधरा गण्डितं णिरवसेसं । तिन्थकरभासिताई गंथन्ति ततो पवयणट्ठा ॥९०॥१०९२॥ रुक्खादिरूवयणिरूवणेत्यमिह दव्वरुक्खदिटतो । जध कोई विउलवणसण्डमझयारहियं रम्मं ॥१०९३॥ तुंग विउलकबंध सातिसयां कप्परुक्खमारूढो । पज्जत्तगहितबहुविधमुरभिकुमुमोऽणुकंपाए ॥१०९४॥ कुमुमत्थिभूमिचिटितपुरिमपसारितपडेगु पविखवति । गंथंति ने वि [७१-द्वि०] बेतुं सेसजणाणुग्गहत्याए ॥१०९५।। लोगवणसंडमझ चीनीसातिसयसंपतोवेतो । तवणियमणाणमइयं स कप्परुक्खं समारूढा ॥१०९६॥ मा होज णाणगहणम्मि संसयो तण केवलिंग्गहणं । मो वि. चतुर्द्र नत्ती सव्यण्ण अमितणाणि त्ति ॥१०९७।। पजत्तणाणकुमुमो नाई छतुमत्य मिसंस्थेमु ।
णाणकुमुमथिगणधरसितबुद्धिपडम् पक्खिवति ॥१०९८॥ तब गाहा । तं वृद्धि० गाहा । रुक्खादि० गाहा । तुंगं गाहा । कुमुम० गाहा । लोग गाहा । मा होज्ज माहा । पजत्त० गाहा । वृक्षादिरूपकं प्रायेण कण्ट्यमिति किञ्चित्यामः । तपो द्वादशाङ्गमनशनादि, इन्द्रियानिन्द्रियसंयमनात्मको नियमः, श्रोत्रादीनां संयमनमिन्द्रियनियमः । ज्ञानमिह केवलम् । मा भूच्च केवलाकेवलयोः सन्देह इनि केवलग्रहणम् । तस्यापि चतुर्विानां सन्देहापोहार्थममितज्ञानिवचनं सर्वज्ञवियोधाश्रम । तं तपोनियमज्ञानमयमचिन्यात्मा वृक्षमारुह्यातल्या या १ जट्ट' को । : 'रस्थिर सम्म जे । : विहसुर है । ४ हटाए को हे त । ', 'वलं त।६ चहा ततोऽयं सहेत को। भूमिसत्थेमु को। भूमिसंघेसु त। भूमिसंथेसु है। ८ धानास-इति प्रना। ज्ञापयोधा -इति प्रता।

Page #232

भव्यजनेत्यादेव्याख्या ।
.
२०९
प्रज्ञानकुसुमानि' अर्हन् परानुग्रहप्रवणतया तानि छमस्थभूमिस्थतदर्थिगणधरातिविपुलमतिपटेषु प्रक्षिपति ॥१०९१-९८||
कीस कधेति कतत्यो किं वा भवियाण चेव बोयत्यं ।
सव्वोपायविधिणा किं. वाऽभव्ये ण योधेति ॥१०९९॥
कीस गाहा । आह-किगिति कृतार्थः कथयति ? किं च भव्यानामेव प्रयोधनार्थम् ! सोंपायविधिज्ञः स किमभव्यानपि (न] बोधयति ? ॥१०९९।।
णेगंतेण कतत्यो जेणोदिणं जिणिन्दणाम से । 'तदवंझफलं तम्स य खवणोवायोऽयमेव जतो ॥११००॥
गंतेणं गाहा । उन्यत --- न सर्वथा कृतार्थोऽसौ । कुतः ? तीर्थकृन्नामकर्मोदयात् । तथा चाऽ यध्यफलमनुभवेनवोपक्षीयते । तदुपायश्च धर्मदेशका(ना ?)दिक्रियारूपो यतोऽतः कथयति ॥११००॥
जं च कतत्यस्स वि से अणुवगतपरोक्कारिसाभन्यं । 'परमहितदेसयनं भासयसामयमिव रविणो ॥११०१॥
जं च गाहा । यच्च कृतार्थत्वेऽपि सत्यनुपकृतपरोपकारिस्वाभाव्यमस्य धर्मदेशनादिक्रिया, भास्करप्रकाशकस्वाभाव्यवत् ॥११०१॥
किं व कमलेमु रागो रविणो योधेति जेण सो ताई । कुमुदेमु व से दोसो जण्ण वियुझंति से ताई ॥११०२॥ जं बोधमउलणाई सूरकरामरिसतो समाणातो।
[७२-०] कमलकुमुदाण तो तं सामव्वं तस्स तेसिं च ॥११०३॥ किंवगाहा । जं बोध० गाहा। यचापदिश्यते---किमिह भव्यानेव बोधयति नाभत्र्यानपीति ! तत्राप्यस्य न रागद्वेषवृतिः, वीतमोहत्वात् । किं तर्हि ? स्वाभाव्यमेवेदं भास्करस्येव कमलकुमुदप्रबोधाप्रबोधनक्रिया । यथा भास्करस्य रागद्वेपावन्तरेणाऽप्रविशेषण प्रकाशनाप्रकाशनक्रियाप्रवृत्तौ तत्किरणानामहनि सामान्ये कमलानामेव प्रबोधो भवति न कुमुदानामित्यतस्तत्स्वाभाव्यं तस्य तपामिति गम्यते, तहदहतोऽपि वीतमो, मोऽहत्य - इति प्रतो । २ °लमितमिति ५-इति प्रतो । पणू को हे त। ४ तदवंशफलं को। वंशष्फ है। '५ व को हे त । ६ कतन्तत । ७ देसिय को। ८ भरत। ९ माणात। २७

Page #233

विशेगावश्यकभाष्ये
हत्वादविशेप(पेण धर्मदेशनादिकियाप्रवृत्ती यादव्यानामेव प्रबोधो भवति नाऽभव्यानामित्येतत्त स्वाभाव्यम् , अतो गव्य जनविवोधनार्थमुच्यते ।।११०२-३॥
जय बोलूगादीणं पगासधम्मा' वि सो सदासेणं ।
उदिता वि तमाख्या एवमभव्याग जिणमरो ॥११०४॥
जध गाहा । यथैवेह नराचगणागुल टू कादीनां उदितोऽपि सन् प्रकाशधर्मा भास्करः स्वदोपात्तमोरुप एव तद्वदभयानामर्हन सूर्य इति ॥ ११० ४।।
सज्झं तिगिच्छमागां रोगं रागीण भण्णते वेजो। मुणमाणो य असज्झं णिसंधयंती जंधाऽदोसो ॥११०५।। तर्धं भव्यकम्मरोगं णामंतो रागवं ण निणवेजो।
ण य दोसि अभव्यासज्झकम्मरोग णिसेतो ॥११०६।।
सम्झं गाहा । तथ गाहा । यथैवह वैद्यः साध्यं चिकित्स्यमानो न रागवान , असाध्यरोगं च प्रत्याचक्षाणो न पवान , एवमेवान्निपि भव्यसाध्यकर्मरोगापनयने तु प्रवर्तमानो न रागवान् , अभव्यासाध्य कमरागनिषेधे च न दंपवान् ॥११०५ ६॥
मोत्तमयोगं जोग्गे दलिए रुवं करेति रूवारो।
ण य रागहोसिल्लो तधेव जोग्गे वियोधेन्तो ॥११०७॥
मोत्त० गाहा । यथा वा रू.पकारी योग्य एव दादिौ रूपमभिनिवर्तयति, नायोग्ये, न च रागद्वेपवान् नाज्ञो नाऽशक्तो वेति व्यपदिश्यते, तद्वदेव नाहन् भन्यानव बोधयन्नाभव्य व्यान्) योग्यायोग्यत्वान्न रागद्वे पवानज्ञोऽशक्तो वेति । तस्मात् साधूक्तं भव्यजनविबोधनार्थमिति ॥११०७||
ति(त)णाणकुसुमबुद्धिं 'बेन बीयादिबुद्धयो सव्वं ।
गंथंति पवयणटा माला इध चित्तकुसुमाणं ॥११०८॥
ति(तणाण. ) गाहा । तां ज्ञानकुसुमहावृष्टिमशंपामादायातिविपुलमतयो गणभृतः प्रवचनार्थ प्रश्नन्ति, विचित्र विभागवत ॥११०८।। , धम्मा हे । से त । । जह अदों हे त को। ४ सव्यं जे । ५ दोसो हे । ६ रागी दो त । ७ बोहंतो हो । ८ तं नाण का हे त । ९ चित्तुं त हे । घेत्तु को ।

Page #234

२११
सूत्रविरचने प्रयोजनम् । पगतं वयणं पश्यणमिह मुतणाणं कधं तयं होज्जे ।
पवयणमधया गंयो गति तदणुग्गहत्याए ॥११०९॥
पगतं गाहा । प्रवचनार्थमिति प्रग प्रशस्तमादौ वचनं प्रवचनं द्वादशाङ्गम्, तदर्थ प्रश्नन्ति-कथं तद भवेदिनि । अथवा प्रवाहीति प्रावचनं सहस्तदर्थ प्रश्नन्नि नदनुग्रहनिमित्तमित्यर्थः ।। ११०।।
वेत्तुं वे मुहं मुहगणधारणा दातुं पुच्छितुं चेव । एतेहिं कारणेहिं जीतं ति कतं गणधरेहिं ।।९१।१११०॥ मुक्ककुमाण गहणा[७२-द्वि०]दियाई जथ दुकरं करतुं जे ।
गुत्थाणं च मुरतरं तधेव जिणवयणकुसुमागं ॥११११॥
वर्नु० गाहा । मुका, गाहा । यह मुक्तकसमानामयत्नेनाशपतया वाऽऽदानादयो न शश्याः, मूत्रादिप्रथिनानां तु यांगनाशपतया च शक्याः, तथाईद्वचनकुमुमानां अदृष्टानां दृष्टानां चायोजनीयाः ॥१११०-१११२।।
पतवकपकरणज्झायगादादिणियतकमपमाणं । तदणुसरों मुहं चिय पनि गहितं इद गैज्झं ॥१११२॥ एवं गुणणं धरणं दाणं पुच्छा य तदणुसारणं । हाति" मुई जीतं "ति य कातव्यमितं जतोऽवस्सं ॥१११३॥ सव्वेहि गणधरेहि गीतं ति मृतं जतो ण वोचिटणं ।
गणधरमजाता वा जीतं सव्वाणुचिष्णं वा ॥१११४॥
पत० गाहा । एवं गाहा । सव्वः गाहा । इयं पदवाक्याकरणाध्यायप्राभृतादि नियतक्रमं नियतपरिमाणं चाहूचनं तदनुसा(स)रणादयत्नेनोपादातुं शक्यते इदमस्याधीतमिदमध्ये तव्यावंपरि गुणनं प्रत्याम्नायः। धारणमच्युतिः, दानमर्थिभ्यो विसर्गः, परिप्रश्नः शंशयापन्नवचनमसंशयार्थम् . सर्व चंदं पदवास्यादिपद्रतिमनुवाच बाध)तो वक्तः श्रोतुश्च मुकरम , अन्यथातिदुष्करमेन्यः मुम्वन गादिभ्योऽईदचनसन्दर्भणम् । 'जीयं ति कयं गणहहि नि अथवा जीतम नदस्य या गणर: सन्दर्भयमिदं जीवितमिति गणभृतामयं धर्मस्तन्नामकांदया: घरमादित्यर्थः । यहा सर्वराचरितं तनीवितमिति १ होज्जा को हे। "हाए को है । : च ज । १ 'गण' त । ५ एतंण कारणेणं जे । ६ जे जे । ७ गुच्छा को हे त । ८ "यक जे । ९ हुडा को है त । १० रतो जे । ११ गेज्झ को हे त । १२ होन्ति जे । १३ पि य जे हे तु ।

Page #235

२१२
विशेषावश्यकभाष्ये पञ्चमव्यवहारवत । अथवाऽव्युच्छेदनयाभिप्रायात्सूत्रमेव जीवितमुच्यते जीय ति प्राकृताभिधानात् ।।१११२--१११४॥
जिणभणितं 'चिय मुत्तं गणधरकरणम्मि को विसेसोऽत्थ । सो तदवेक्खं भासति ण तु वित्थरतो सुतं किं तु ॥१११५॥ अत्थं भासति अरहा मुत्तं गंथन्ति गणधरा णिउणं ।
सासणस्स हितहाए ततो मुत्तं पयत्तती ॥९२॥१११६॥
जिण० गाहा । अत्थं गाहा । आह्-ननु जिनोक्तिरेव सूत्रम् । गणधरसूत्रीकरणे कः प्रतिविशेषः ? उच्यते-स गणधरापेक्षयाऽल्पं भापत. न समस्तं द्वादशाङ्गग्रन्थराशिमितरजनसामान्यं किं त्वर्थ भापतेऽईन् । गणधरास्तु प्रवचनहितायोपनिबधन्ति ॥१११५-१६॥
णणु अत्योऽणभिलप्पो स कथं भासति ण सदरूयो सो।
सदम्मि तदुवयारो अत्थप्पञ्चायणफलम्मि ॥१११७॥
णणु गाहा । नन्वर्थी जीवादिरनभिलाप्यः, न शब्दात्मकस्तत्कथमसौ भापते ! उच्यते--शब्दार्थप्रत्यायनफलल्यादर्थोपचारं कृत्वोच्यतेऽर्थ भापते, यथाचारवचनत्वादाचार इत्यादि । अनेकवृत्तिश्वार्थशब्दस्तद्यथा
"व्यवहारे धने हेतौ फले शास्त्रप्रयोजने । आश्चर्ये साधने काले मोक्षे चार्थः प्रयुज्यते ॥" इह शास्त्रप्रयोजनवचनो अर्थशब्दः ॥१११७।।
तो मुत्तमेव भासति अत्थप्पञ्चायेगं ण णामऽत्थं । [७३-प्र०] गणधारिणो वि तं चिय 'करेन्ति को पतिविसेसोऽत्थ
॥१११८॥ तो मुत्त० गाहा । आह-यदि शब्द एवार्थप्रत्यायकोऽर्थस्ततोऽर्हन् सूत्रमेव भाषतेऽर्थप्रत्यायकम् , न नामार्थम् गणभृतोऽपि हि सूत्रमेवोपनिबन्नन्ति । कोऽनयोः प्रतिविशेषः ॥१११८॥
सो पुरिसौवेक्खाए थोवं भणति ण तु वारसंगाई ।
अत्थो तर्दवेक्खाए मुत्तं चिय गणधराणं तं ॥१११९॥ . - सो पुरि० गाहा । उच्यते-शब्दमात्रसामान्येऽप्यर्हन पुरुषापेक्षया ननूक्तमतिस्तोकं भापते, न तु द्वादशाङ्गम् । किन्वर्हद् द्वादशाङ्गसंक्षेपार्थमुत्पन्नध्रुवविगतपदत्र१ गिइ रिचय की हे । २ 'क्खो को । क्खे जे । ३ त्तेइ है। ४ असाप' को । ५ यणं त । ६ करिति को। ७ ‘सावि हे । ८ तदवि हे । ९ मभूतवि' -इति प्रतौ ।

Page #236

२१३
घरणप्रशंसा । यमात्रम् । यावति चोक्ते शेषमनुक्तमपि बीजादिवुद्धयोऽनुधावन्ति । तच्च द्वादशाङ्गापेक्षयाऽर्थोऽभिधीयते । गणभृतां तु तदेव सूत्रमर्थी वेति समानम् ॥१११९।।
अंगाइसुत्तरयणाणिरवेक्खो जेण तेण सो अत्थो । अधया ण सेसपवयणहितो' त्ति जध वारसंगमिणं ॥११२०॥ पवयणहितं पुण तयं जं मुहगहणाति गणधरेहितो। वारसविधं पवत्तति णिउणं मुहुमं महत्थं च ॥११२१॥
अंगाइ गाहा । पव० गाहा । अङ्गादिविभागनियमाभावादङ्गादिसमुदाय-- वचनवाच्चासावर्थः । अथवा यतो न शेपप्रवचनहितो यथेदं द्वादशाङ्गम् । न हि गणधरवदुत्पन्नादिपदत्रयमात्रोपनिवन्धनादशेपट्टादशाङ्गावयवार्थानुस्मरणं सर्वेण शक्यं यथाङ्गादिविभागतः, तस्मात् तदेव प्रवचनहितं यत् मुखग्रहणादिगुणं गणधरेभ्योऽनुप्रवर्तते द्वादशाङ्गाचारादि, तदेव हि मूत्रमुच्यते, समस्तावयवार्थोपनिबन्धनात्तदनुसरणाच, तदभिधेयश्चार्थ इति । निपुणमतिसूक्ष्मं वहथं च ॥११२०-२१॥
णियतगुणं वा णिउणं णिहोसं गणधराऽधवा णिउणा ।
तं पुण किमातिपज्जतमाणमध को व से सारो ॥११२२॥
णियत० गाहा । अथवा नियतगुणं निगुणं सन्निहितसमस्तसूत्रगुणमित्यर्थः । पाठान्तरतो वा गणधरा णि(नि)पुणा निगुणा वा सुमतयोऽतिशयसम्पन्नाश्चेत्यर्थः । आह - तत्पुनः श्रुतज्ञानं किमादि कि पर्यन्ति कियत् परिमाणं को वास्य सार इति ! ॥११२२॥
सामाइयमातीयं मुतणाणं जाव विंदुसारातो । - तस्स वि सारो चरणं सारो चरणस्स व्याणं ॥९३।।११२३॥
सामा० गाहा । उच्यते श्रुतसामायिकादि तदादिप्रदानात् यावद् बिन्दुसा-- मदिति वचनाद् बिन्दुसारपर्यन्तम् । यावच्छन्दादेव च द्यनेकद्वादशपरिमाणम् । तस्यापि सारश्चरणमिति । सारशब्दः प्रधानपर्यायश्च । श्रुतज्ञानं सारस्ततश्चरणं श्रुतज्ञानात प्राधानतरं नःफलं चेत्यर्थः । सारश्चरणस्य निर्वाणमित्यत्र सारशब्दः फलवचनः, चणफलं निवाणमित्यर्थः । तस्यापीत्यपिशव्दात्सम्यग्दर्शनस्यापि सारश्चरणम् , अथवा तम्य शुतज्ञा• स्य अपि सारश्चरणमपि, [अपिदाब्दात् ] निर्वाणम्, अन्यथा हि ज्ञानस्य निर्वाणसाचनगावो न स्यात् , चरणस्यैव ज्ञानशून्यस्य स्यात् । ततश्च ज्ञानक्रियाभ्यां निर्वाणमिति विरुद्धचत ॥११२३॥ १ हियत्ति को। हिपउत्ति है। २ तमाणमिह त । ३ णि हे। ४ °णमति -इति प्रतौ ।

Page #237

२१४
विशेषावश्यकभाप्ये सोतं मुतण्णवं या दुग्गेझं सारमेनमेनम्स ।
बेच्दं तयं ति पुच्छति सीसो चरणं गुरु भणति ॥११२४॥
सोतुं गाहा । अथवा सामायिकादि बिन्दुसारपर्यन्तं श्रुतार्णवमपि दुस्तरमुपश्रुत्य शिष्यो यदि न समस्तं शक्नोमि माहीतुमतः सारमात्रमस्य ग्रहीयामीति सञ्चिन्याह-द्वादशाङ्गस्य कः सार इति । गुरुगह--तस्यापि सारश्चरणं तस्यापि निर्वाणमिति सम्बन्धमात्रमुक्तम् ॥११२४||
अण्णाणतो हेत ति य किरिया णाणकिरियाहि ब्याणं ।
भणितं तो किध चरणं सारो णाणस्स तमसारो ॥११२५।।
अण्णाण० गाहा । आहा--अज्ञानतः क्रिया हतति ज्ञानक्रियाभ्यां निर्वाणमुक्तम्, अतः कथं चरणमेव सारः श्रुतस्य. तदसारः इति । उच्यते-ननूक्तमत्र सारशब्दः प्रधानफलपर्यायवचनः श्रुताच्चरणं प्रधानतरं तत्फलं चेति । आह-सत्यमुक्तम् , तदेव तु न मृप्यति निर्वाणकारणसामान्य सति ।। ११२५||
चरणोवल[७३-द्वि०] द्वितुं जं गाणं चरणतो य व्याणं । सारो ति तेण चरणं पधाणगुणभावतो भणितं ॥११२६॥ णाणं पयासयं चिय गुत्तिविमुद्धिप्फलं च जं चरणं ।
मोक्खो य दुगाधीणो चरणं णाणस्स तो सारो ॥११२७||
चरणो• गाहा । णाणं गाहा । उच्यते-चरणोपलब्धिहेतु नं यतश्चरणाच्च निर्वाणमतस्ति कारणसामान्येऽपि ज्ञानचरणयोर्गुणप्रधानभावाङ्गीकरणाच्चरणसारख्यपदेशाः । कथं ? प्रकाशमात्रफरवात ज्ञानस्य, चारित्रस्य च संयमतपोमय वात, तयोश्च संवरनिर्जराफलत्वात , तयाधीनत्वाच्च मोक्षस्य चरणानिर्वाणम् . अतस्तसार इति ॥११२६-२७||
जं सव्वणाणलाभाणन्तरमधया ण मुच्चते सव्यो । 'मुञ्चति य सव्यसंवरलाभे तो सो पधाणतरी ॥११२८॥
जं सब० गाहा । अथवा यदुपक्षीणननुष्कर्माऽपि सर्वज्ञानलाभानन्तरमेव सर्वो' न मुच्यते, मुच्यते च शेटशीम येत्य सर्वसंवरप्राप्त्यनन्तरमेव । अतः केवल
ज्ञानादपि स प्रधानतरो गम्यते ।।११२८॥ .. १ हित त । २ हेऊ हे । यं वि 'हे । ४ सारं त । ५ वो उच्यते-इति प्रतौ ।

Page #238

चरणप्रशंसा।
२१५ लाभे वि जम्म मोक्खो ण होति जस्स य स होति स पधाणो।
एवं चिय मुद्धणया 'व्वाणं संजमं येन्ति ।।११२९॥
लाभे गाहा । लाभे च यस्य मोक्षो न भवति यल्लाभानन्तरं चावश्यमेव भवति स प्रधानतरः, यतोऽत एवाप्रधानस्याऽकारणतामेव गन्यमाना नियतमृजुसूत्रादयः शुद्रनयाः संयमस्यैव निर्वाणकारणतां प्रचक्षते, न ज्ञानस्य ॥११२९॥
आह पधाणं णाणं ण चरित्तं णाणमेव वा मुद्धं । कारणमिह ण'तु किरिया सा वि हु णागप्फलं जम्हा ॥११३०॥
आह गाहा । आह-ज्ञानमेव प्रधानं न चारित्रम् । अथवेह ज्ञानमेवैक कारणं न क्रिया यतोऽसावपि ज्ञानफलमेव ॥११३०॥
जध सा णागस्स फलं तध संस पि .तध बोधकाले वि ।
णेयपरिच्छेदमयं रागातिविणिग्गही जो य ॥११३१।। जध गाहा । यथा चासौ ज्ञानफल तथा शेपमपि यक्रियानन्तरमवाप्यते, बोधकालंऽपि च यत् ज्ञेयपरिच्छेदात्मकम् , यच्च रागद्वेपादिविनिग्रहमयम्, एपामविशेपेण ज्ञानं कारणम्, यथा मृद घटस्य कारणं भवन्ती तदन्तरावर्तिनां पिण्डशिवककुसूलादीनामपि कारणतामापद्यते तथंह ज्ञानमपपि विमोक्षस्य तदन्तरालंवर्तिनां च तत्त्वपरिच्छेदसमाधानादीनां कारणम् ।।११३१॥
जं च मणाचिन्तितमन्तपूतविसभक्खणातिवहुभेतं । फल मिह तं पच्चक्खं किरियारहितस्स णाणस्स ॥११३२॥
जं च गाहा। यथाऽनुस्मरणमात्रात्रा)मन्त्रपूतविपोपंभोग नभोगमनाधि(दि)कमनेकथा फलमुपलभ्यते साक्षात् । तन्च क्रियान्यस्य [ ज्ञानस्य ] यथा, तथाऽदृष्टमप्यनुमीयते ॥११३२॥
जेणं चिय णाणातो किरिया तत्तो फलं च तो दो वि।
कारणमिधरा किरियारहितं चिय तं पसाधेज ॥११३३॥ .
जेणं गाहा । यत्नाबटुक्त क्रियापि विज्ञानफलमेवेति । अत्रोच्यते-यत एव ज्ञानात् क्रिया, ततश्चेष्टफलप्राप्तिः, तत एवोभयमपि कारणमिप्यते । अन्यथा हि ज्ञानफलं १ निव्वा है। प्रवक्ष्यते-प्र.. । । " हु त । । यथा दुःस्म -इति प्रतो । दरव्यात्र गा. ११३७ व्याख्या । ५ पियोगे न-इति प्रती ।

Page #239

विशेषावश्यकभाप्ये क्रियेति क्रियापरिकल्पनसमर्थन(ने) ज्ञानमेव हि क्रियाविकलमपि प्रसाधयेत् , न च प्रसाध्यांत. क्रियान्युपगमात् ॥११ ३३||
णाणं परंपर[७४-०]मणतरं' तु कि रया तयं पधाणतरं ।
जुत्तं कारणमधवा समयं तो दो' वि जुत्ताई ॥११३४॥
गाणं गाहा । ज्ञानक्रियाप्रतिपत्ती ज्ञानं पाम्परयोपकुरुते ऽनन्तरं तु क्रिया यतम्नम्मान क्रियैव प्रधानतरं युक्तं कारणम् । अथ युगपदुपकुस्तस्तस्मादुभयमपि युक्तम्, न युक्तमप्राधान्य क्रियायाः ॥११३४||
कारणमंतं मोतं किरियमणंतं कधं मतं गाणं ।
बहनारित्ते व कथं कारणमेगं "ण पुणरेगं ॥११३५।। कारण ० गाहा। यः पुनर कारण्यमेवाभ्युपैति क्रियायास्तं प्रत्युच्यते -क्रियायाः साक्षात्कारित्वात् कारणमन्त्यम् , ज्ञानं तु परम्परोपकारित्वादनन्त्यमतः को हेतुर्यदन्त्यं विहायवाऽनन्त्यकार गमिष्यते ? उत सहचारिताऽसीक्रियतेऽनयोरतोऽपि हि ज्ञानमेव कारणं न क्रियेति न हेतुरस्ति ॥११३५॥
रागातिसमी संजमकिरिय, चिय णाणकारणी होज्ज ।
तीसे फले विवातो तं तत्तो णाणसहितातो ॥११३६॥
रागाति गाहा । रागादिशमश्च संयमक्रियेव ज्ञानकारणा भवेदिति प्रतिपद्यामहे । तत्फले त्वयं विवाद:-किं तत् ज्ञानस्य क्रियायास्तदुभयस्येति ! तत्र ज्ञानस्यैव क्रियानुगमादित्युक्त, वक्ष्यमाणं चाक्रियात्वात् । न च क्रियायास्तदज्ञत्वादुन्मत्तक्रियावत् पारिश यात् ज्ञानसंहतक्रियानिमित्तं तत् ॥११३६॥
परिजवणादी किरिया मंतेमु वि साधणं ण तम्मत्तं ।
तं णाणतो य ण फलं तं णाणं जेणमकिरियं ॥११३७॥
परि० गाहा । यच्चोक्तमनुस्मृतिज्ञानमात्रान्मन्त्रादीनां फलमुपलभ्यत इत्यत्र ब्रूमः-मन्त्रेष्वपि परिजपनादिक्रियायाः] साधनाङ्गभावो, न मन्त्रमात्रज्ञानस्य स्यात् । प्रत्यक्षविरुदमिदं यतो दृष्टं हि कचिन्मन्त्रानुस्मृतिमात्रज्ञानादिष्टं फलमिति । तच्च न मन्त्रमात्रज्ञाननिर्वत्यमिति मः, ज्ञानस्याऽक्रियात्वात् । इह यदकियं तन्न निर्वत्तक दृष्टम्, यथाकारामः यन्चनिर्वनक न तदक्रियम् , यथा कुलालः । न चेदं प्रत्यक्षविरुदम् । न हि मन्त्रज्ञानं साक्षात्तत्फलमुपहरदुपलभ्यते ।।११३७||
तग उ कि को हे। 'तराओ ति तर च कि जे । २ दोम्नि जु को हे. दोवि तुलाई त । ३ तेन्नन्तरक्षकि-इति प्रतो । ४ 'मेक्कं ण पुणकं को है। 'मेगंत पुत। ५ परस्परों-इति प्रतो। दत्यन्तम-इति प्रतो। ७. हायोमन्स्य-इति प्रती। ८ रणंजे।

Page #240

चरणप्रशंसा।
२१७ तो तं कत्तो भण्णति तं समयणिवद्धदेवतोवहितं । किरियाफलं चिय जतो ण मंतणाणोवयोगस्स ॥११३८॥
तो तं० गाहा । आह-यदि न मन्त्रकृतं तदक्रियत्वात् । ततस्तत्कुत इति ? उच्यते-तासमयनिवद्धेभ्यो देवताविशेपेभ्यः । तेषां च क्रियानिवर्त्यमेतन्न मन्त्रज्ञानसाध्यम् । प्रतिपद्यते चात्र लोको यत्-समयनिबन्धना देवताविशेषा मन्त्रैराहयन्त इति । आहयदि देवताहानसामर्थ्यवदन्यमधि(दपि!) सामर्थ्य मेव स्यात् , को दोपः ? उच्यते-देवताहानमपि न मन्त्रक्रियायाः, तेपामक्रियत्वात् । किं तर्हि ? मन्त्रनिमित्तमात्रालोचनात् । तद्वदेव ज्ञानक्रियाभ्यामेवेति ॥११३८॥
वत्थुपरिच्छेतफलं हवेज्ज किरियाफलं च तो णाणं ।
ण तु णिव्यत्तयमिट्टं सुद्धं चिय तं जतो'ऽभिहितं ॥११३९।। वत्यु० गाहा । पारिशेप्यावस्तुपरिच्छेदमात्रफलमेव हि ज्ञानम्, क्रियाफलं च, तदुपलब्धिहेतुत्वात् , न तु निर्वतकमभिप्रेतं वस्तुनः । कुतः ? यतोऽभिहितम् ॥११३९।।
मुतणाणम्म वि जीवो पट्टतो सो ण पाउणति मोक्खं ।
जो ततजममइए जोए ण चएति वोढुं जे ॥९४॥११४०॥ मुत० गाहा । श्रुतज्ञानेऽपीत्यपि शब्दान्मत्यादिप्व[पि] वर्तमानो न प्राप्नोति मोक्षमिति पक्षः । यः संयमतपोमयान् योगान् कर्तुमशक्त इति हेत्वर्थः ॥११४०॥
सकिरियाविरहातो' इच्छितसंपावयं णै णाणं ति । . मग्गण्णू वाऽचे[७४-द्वि०]हो वातविहीणोऽधवा पोतो ॥११४१॥
सक्किरि० गाहा । अस्यैवार्थस्यायं प्रयोगः-न ज्ञानमीप्सितार्थसंप्रापकमिति, सक्रियाविरहात् । इह यत् सत्क्रियाशून्यं न तदिष्टार्थसम्पादकं दृष्टं यथा मार्गश्चेप्टदेशसम्प्रापणक्रियाशून्यैश्च देशासम्प्रापकः । अथवा सौत्र एव दृष्टान्तोऽयमीप्सितदिक्संग्रापकवातसत्क्रियाशून्यपोतवत् ॥११४१॥
जध छेयलद्धणिज्यमओ वि वाणियगइच्छितं भूमि । वातेण विणा पोओ ण चएति महण्णवं तरितुं ॥९५॥११४२॥
जय गाहा । यह सुदक्षप्राप्तनिर्यामकोऽपि सुकर्णधाराधिष्ठानोपीप्सितदिक्सम्प्रापकवातसक्रियाशून्यः पोतो न वणिजोऽभिप्रेतभूसंप्रापणार्णवतरणक्रियामभ्येति ॥११४२॥ १ जतोऽहित जे । जतो भणियं त । २ हाओ न है। ३ यं ति णा हे। ४ वाचि है। ५ विहुणो त । १ शन्यस्य दें-इति प्रतो ।
२९

Page #241

२१८
विशेषावश्यकभाष्ये तंध णाणलद्धणिज्जामोऽवि सिद्धिवसधि ण पाउणति । णिउणो वि जीवपोतो तवसंजममारुयविहीणो ॥९६॥११४३॥
तध गाहा । तथेह सुविमलश्रुतज्ञानप्राप्तनिर्यामकोपि सुनिपुणमतिविशेषकर्णधाराधिष्टानोऽपि संयमतपोनियममारुतसत्क्रियाशून्यो न जीवपोतो मनोरथवणिजोऽभिप्रेतनिर्वाणपत्तनभूसंप्रापणाय संसारार्णवतरणक्रियामभ्येति ॥११४३॥
संसारसागराओ उम्बुड्डो मा पुणो णिवुड्डेज्जा। चरणगुणविष्पहुँणो युड्डइ सुबहुं पि जाणतो ।।९७।११४४॥ संसारसागराओ कुम्मो इव कम्मचम्मविवरेणं । उम्मज्जितुमिध जइणं णाणातिपयासमासज्ज ॥११४५॥ दुलभं वि याणमाणो सयणसिणेहादिणी तयं चत्तो । संजमकिरियारहितो तत्थेव पुणो णिबुड्डेज्जा ॥११४६।।
संसारसा० गाहा, [२] । दुलई गाहा । तद्यथा नाम कश्चित् [कूर्मः] कर्मचर्मस्थगितार्णवोदरतमोगतानेकजलचरविक्षोभांदिव्यसनसंतप्तः परिभ्रमन् कथञ्चिदेव चर्मरन्ध्रमासाद्य विनि[:]सृत्य च शरच्चन्द्रकिरणालिङ्गनमनुभूय भूयः स्वजनस्नेहविषयानुषक्तचित्तस्तत्रैव निमज्येत, पुनश्च तच्चर्मरन्ध्रमपश्यस्तमोऽनुगतोऽत्यन्तं व्यसनमनुभवेत् तद्वदयमपि सांसारिकछलनादिकर्मसन्तानचर्मस्थगितभवजलधिचरानेकसत्त्वसंक्षोभादिव्यसनशतपरिगतो मिध्यादर्शनादितमोऽनुगतः परिभ्रमन् कथञ्चिदेव मनुष्यभवसंवर्तनीयकर्मचर्मरन्ध्रमासाय विनि[:]सृत्य च मनुष्यतयाहच्चन्द्रवचनकिरणावबोधमवाप्य सुदुःप्राप्यमपि जानानः स्वजनस्नेह विषयानुषक्तचित्तः पुनर्निमज्जेत भूयश्च भकयसनमनुष्यभवचर्मरन्ध्रमवाप्नुयादित्यपायदर्शनादप्रमादवता भवितव्यम् ॥११४४-४६॥
आहऽण्णाणी कुम्मो पुणो णिमज्जेज्ज णं पुण तण्णाणी । सकिरियापरिहीणो वुड्डुति गाणी जधऽण्णाणी ॥११४७॥
आह गाहा । आह-अज्ञानी कूर्मों हिताहितविभागाज्ञतया निमज्जेत, न तु हिताहितप्रातिपरिहारज्ञो जैन इति । उच्यते-चरणगुणविहीनो बह्वपि जानानो निमज्जते चरणगुणविहीनतया हेतुभूतयेति । ज्ञोऽपि हि निमजते, सत्क्रियाविरहादज्ञकच्छपवदिति प्रयोगः ॥११४७॥ १ इय णा जे । र बिहूणो । ३ उच्छुडो हे । ४ पहीणो हे त । ५ तुम्मिह त । ६ दियो तयं त । ७ तत्तो हे जे त । ८ ण तु मतं गाणी जे।

Page #242

धरणप्रशंसा । णेच्छतियणयमतेण व अण्णाणी चेव सो 'मुणंतो वि । णाणफलाभावातो कुम्मो न णिवुहुति भवोवे ॥११४८॥
णेच्छति० गाहा । अथवा नैश्चयिकनयाभिप्रायादज्ञ एवं बालो जानानोऽपि ज्ञानफलाभावात् । इह यस्य हिताहितप्राप्तिपरिहारात्मकं न ज्ञानफलमस्ति सोऽज्ञो यथा हिताहितविभागान्धः कच्छपः । अतो जानानोऽपि भवोदधौ निमज्जत एव सस्क्रियाविकल इति प्रसाधितम् ॥११४८॥ [७५-०] मुवहु 'पि मुयमधीतं किं काहिति चरणविप्पणस्स । अंधस्स जघ पलित्ता दीवसतसहस्सकोडी वि ॥९८॥११४९॥ संतं पि तमण्णाणं णाणफलाभावतो सुबहुयं पि सक्किरियापरिहीणं अंधस्स पदीवकोडि व्व ॥११५०॥
सुबहुं पि गाहा । संनं पि गाहा । इह सुबहपि श्रुतमधीत(तम)ज्ञानमेवेति, ज्ञानफलाभावात् । हिताहितप्राप्तिपरिहारश्च ज्ञानफलमुक्तम् । कुतश्चास्य ज्ञानफलाभावः ? सत्क्रियाहीनत्वात् अन्धस्येव प्रदीपकोटसति ॥११४९-५०॥
अंधोऽणवबोधो च्चिय वोधफलं पुण सुतं किमण्णाणं । बोधो वि तो विफलो तस्स जमंधस्स व अवोधो ॥११५१॥
अंधो गाहा । आह-अन्धः प्रदीपावबोधशून्यत्वादज्ञ एव श्रुतं तच्चक्षुष्मतः प्रदीपवदवबोधात्मकं कथमज्ञानम् , तदभिज्ञश्चाज्ञ इति ? उच्यते-बोधोऽप्यसावबोध एवेति, बोधफलाभावादप्येवाबोध इति पूर्ववत् ॥११५१॥
अप्पं पितमधीतं पगासयं होति चरणजुत्तस्स । एक्को विजध पदीवो सचक्खुभस्सा पगासेति ॥९९॥११५२॥ किरियाफलसंभवतो अप्पं पि सुतं पयासयं होती । एक्को वि हु चक्खुमतो किरियाफलतो जेधा दीवो ॥११५३॥
अपं गाहा । किरिया० गाहा । अल्पमपि हि श्रृंत सक्रियावतः प्रकाशनायालं भवति, क्रियाफलसद्भावात् । इह यस्य क्रियाफलसद्भावस्तस्याल्पीयोऽपि हि प्रकाशकस्वभावं प्रकाशनायालं भवति, यह स्वेष्टक्रियाकारिचक्षुष्मदेकप्रदीपः ॥११५३॥११५४||
यणिय त । २ सो मुणे को । सो अणं जे । ३ व को हे त । 'हु पि को। ५ अत्र 'त'श्रुत्या 'काहिस्थाने 'काहिति' इति पाठः । प्रष्टव्या गा० ११५८ । काही को हे त। पहीण हेत। . स वजोहो को। स व बोहो हेत। ८ अप्पं चियत। ९ 'जह पईवो को है।

Page #243

२२०
विशेषावश्यकभाष्ये ण हि णाणं विफलं चिय किलेसफलदं पि चरणरहितस्स । णिप्फलपरिवहणातो चंदणभारो खरस्सेव ॥११५४॥
ण हि गाहा । न हि ज्ञानान(ज्ञानमि)ष्टफलविकलमेव केवलं सत्क्रियाशून्यस्य, किन्तु क्लेशफलदमपि, निफलोद्वहनात् खरस्य चन्दनभारोद्वहनवत् ॥११५४॥ जधा खरो चंदणभारवाही, भारस्स भागी ण हु चन्दणस्स। एवं खु गाणी चरणेण हीणो, णाणस्स भागी ण हु सोग्गतीए॥१०॥११५५॥
. जधा वृत्तम् । यथेह खरश्चन्दनभारमुहंस्तच्छूमफलमागेव, न चन्दनविलेपनादिफलभाक्, तद्वदज्ञानी श्रुतज्ञानग्रन्थभारमुहंस्तच्छूमफलभागेव सत्क्रियाविकलः, न सुगतिफलभाक् । आह-न(ननु !) खरश्चन्दनभारस्योदो(द्वो)ढा चन्दनगन्धाघ्राणफलमनुभवति, कदाचिच्चन्दनविनियोगजं योग्यासनाद्यपि लभते, न सर्वथो(था) चन्दनभारोबहनफलम् । उच्यते-तदप्यस्य चन्दनगन्धात्राणफलं तद(द)गन्धोपादानक्रियानिमित्तमेव । न ह्यनाजिप्रतश्चन्दनगन्धात्राणफलमश्नुते । योग्यासनमपि सुवोढाऽयं वैहिष्यते वेति वहनि(न)क्रिया निमित्तमेव लभते, नावहनतच्चा(श्चा)न्यदपि वहन लभत एव न चन्दनमेवेति । विशिष्टं तु विलेपनादिफलमङ्गीकृत्येदमुच्यते । तच्च न लभतेऽनर्हत्वात् । तदपि चान्यक्रियानिमित्तकमेव । न च ज्ञानिनो वोधगन्धफलं न प्रतिपाठ्यन्ते न च ज्ञानविनियोगजं हिताहितग्राप्तिपरिहारपरिस्पन्दतः । तदेव तु क्रियाविकलस्य न सम्भवतीति खरोदाहरणमुक्तम् ।।११५५॥
हतं गाणं कियाहीणं, हता अण्णाणतो किया । पासंतो, पंगुलो हुँइहो, [७५-द्वि धावमाणो य अंधयो ॥१०१॥११५६॥ हतं सिलोगो ॥११५६॥ हतमिह णाणं किरियाहीणं ति जतो हतं ति जं विफलं ।
लोअणविण्णाणं पिव पंगुस्स महाणगरडाहे ॥११५७।।
हत० गाहा । हतमिति ज्ञानं, हतमिति फलमाह । क्रियाहीनमिति हतय(मि)ति सक्रियाहीनत्वात् महापुरदाहे पंगुलो लोचनविज्ञानवत् ॥११५७॥
'काहिति णाणच्चायं किरियाए चेव मोक्खमिच्छंतो ।
मा सीसो तो भण्णति हता य अण्णाणतो किरिया ॥११५८॥
काहिति गाहा । इदानी क्रियाप्रधानभावमुपश्रुत्य शिष्यः क्रियामात्रादेव मोक्षमिच्छन् ज्ञानत्यागमेव मा कादित्युच्यते-हता वाऽज्ञानतः क्रिया। आह-ज्ञानस्य १ ण तु जे । न उ है। २ मुचोहाय-इति प्रती । ३ वक्ष्यते-इति प्रतो । ४दड्ढो को हे त । ५°दाहे को हे त । ६ काहिइ को हे । काही त।

Page #244

वरणप्रशंसा ।
२२१
क्रियाशून्यस्यापि सम्भवा[ त् ] ज्ञानमात्रग्राहनिपेधो युक्तः, ज्ञानशून्यक्रियाऽभावात् सक्रियामात्रग्राहनिपेधोऽनर्थकः । इह च विशिष्टासंयमतपोमयी क्रियाऽधिक्रियते । न चासावज्ञानतः सम्भवति । यतोऽभिहितं- ज्ञानी संयतोऽसंयतो वा स्यात् , संयतस्तु नियमत एव ज्ञानीति । शुद्धनयाभिप्रायोऽपि चायमेव यत्संयम एव निर्वाणसाधनमिति, यतो न ज्ञानशून्यः संयमो नामेति । उत सामान्यक्रियाऽधिक्रियते तथापि तन्निपेधोऽनर्थको यतो न सामान्यक्रिया केनचिदपवर्गप्रसाधनतयाऽभ्युपगम्यते, मिथ्या क्रियापि वा[s]क्रियैव मिथ्याज्ञानाज्ञानवत् । उच्यते--अत एवापदिश्यते-हता वाऽज्ञानतः क्रिया। हतेत्यक्रियैवासावफलत्वादज्ञानत इति, अज्ञानपरिग्रहान्निवादिक्रियावत् । सम्यग्दृष्टेरपि च ज्ञानोपयोगशून्यस्य क्रियैव द्रव्यमात्रत्वात् ॥११५८।।
अतिसंकडंपुरडाहम्मि अंधपरिधावणातिकिरिय व्य । तेणण्णोण्णावेक्खा साधणमिह णाणकिरियाओ ॥११५९॥
अति० गाहा । हतेह मिथ्यादृष्टिनिह्नवादिक्रिया । कुतः ? अज्ञानाधिष्ठानात्पुरदाहे अन्धपुरधावनादिक्रियावत् । तेनेह ज्ञानं क्रिया चोभयमपि साधनमन्योन्यापेक्षमिष्टम् ॥११५९॥
पत्तेयमभावातो णेबाणं समुदितासु वि ण जुत्तं ।
णाणकिरियासु वोत्तुं सिकतासमुदायतेल्लं व ॥११६०॥
पत्ते० गाहा । आह-ज्ञानक्रिययोः प्रत्येकमसाधनत्वात् समुदितयोरपि साधनाभावः, सिकतातैलवत् । उच्चते-न, प्रत्यक्षविरुद्धत्वात् । इह ज्ञानक्रियाभ्यां घटादिकार्यसंसिद्धयः साक्षादुपलभ्यन्ते तथाऽदृष्टकार्यसंसिद्धिरप्यनुमीयते ॥११६०॥
वीसुण्ण सव्वध चिय सिकतातेल्लं व साहणाभावो ।
देसोबंगारिता जा सा समवायम्मि संपुण्णा ॥११६१॥
वीसु० गाहा । न च पृथक् सर्वथैवानयोः साधनाभावः, सिकतातैलवत् । किं तर्हि ? या च यावती च देशोपकारिताभ्युपगम्यते सैव तु समुदाये यसी भवती यतोऽभिहितम् ॥११६१॥ संजोअसिद्धीएं फलं वतंति, ण हु एगचक्केण रथो पयाति । अंधो य पंगू अ वणे समेच्चा,ते संपउत्ता णगरं पविट्ठा ॥१०२॥११६२॥
दुगसंजोगम्मि फलं सम्म किरिओवलद्धिभावातो।
इट्ठपुरागमणं पिव संजोए अंधपंगणं ॥११६३।। १° दाह को है त। २ तेणगण्णा त । ३ देसोवतार जे । ४ द्धीइ को है। ५ सम्मकि हे।

Page #245

विशेषावश्यकभाष्ये
बतिरेओ जं विफलं ण तत्थ सम्म [ ७६ - प्र० ]किरिओवलद्धीओ । दीसंति गमणे विकले जयेगचक्के भुवि रधम्मि ॥ १९६४ ॥
२२२
संजोअ० गाहा । दुग० गाहा । वतिरे० गाहा । इह द्वयसंयोगसिद्धौ फलमाचक्षते सूरयः । [ यत्र ] सम्यक्क्रियोपलब्धिसद्भावः तत्रेष्टं फलमुपलभ्यते यथेष्टदेशगतिरन्धपङ्ग्वोरिख्यनुगमः । व्यतिरेको - यच्च विफलं न तत्र सम्यक्कियोपलब्धिसद्भावो लक्ष्यते यथेष्टगमिक्रियाविकले विघटितैकचक्रे रथ इति ॥ ११६२-६४॥
सहकारिते तेसिं किं केणविकुरुते सभावेण । णाणचरणाणमथवा सभावणिद्धारणमिताणि ॥११६५॥
सह० गाहा । आह-ज्ञानक्रिययोः सहकारित्वे सतिं किं केन स्वभावेनोपकुरुतेकिमविशेषेणोपकुरुतः शिविकोद्वाहकवत् उत भिन्नस्वभावतया नयनचरणगमिकियोपकारिवत् ? अथवेह ज्ञानक्रियास्वभावनिर्द्धारणमिदानीमुध्यते ||११६५॥
गाणं पयासयं सोधओ तवो संजमो य गुत्तिकरो ।
तिरहं पि समाजोगे मोक्खो जिणसासणे भणितो ॥१०३॥। ११६६॥
गाणं प० गाहा । इह ज्ञानं तावत् प्रकाशकत्वेनोपकुरुते तत्स्वभावकत्वात् । क्रियापि संयमतपोमयत्वात् संवरणशुद्धिभ्यामुपकुरुते तत्स्वभावकत्वात् संयमतपसोः । ॥११६६॥
असहायमसोधिकरं गाणमिह पयासमेतभावातो ।
* सोधेति रकयारं जध सुपयासो विण पदीवो ॥। ११६७॥ अस० गाहा । न ज्ञानमेकमिह शुद्धयेऽलं प्रकाशमात्रस्वाभाग्यात् । इह यत्प्रकाशमात्रस्वभावमक्रियं न तद्विशुद्धयेऽलं दृष्टम्, यथा, न गृहरजोमलविशुद्धये दीपः, यच्च विशुद्धयेऽलं न तत्प्रकाशमात्रस्वभावकं यथेष्टानिष्ट प्राप्तिपरिहारपरिस्पन्दनवान्नयनादिप्रकाशधर्मा देवदत्तः ॥ ११६७ ॥

णय सव्ववसोधिकरी किरिया वि जमेप्पगासधम्मा सा । जध ण तमोगेहमलं गैरकिरिया सव्वधा हरती ॥। ११६८ ॥ दीवादिपयासं पुण सक्किरियाए विसोधितकयारं । संरितकयारागमदारं सुद्धं घरं होति ॥। ११६९ ॥
१ 'बिफळे जे । है । २ केणेव कु त । ३ समाजोगे जे । ४ सोहोति त ५ वर त । ६ जमपग को है । ७मय कि त ।

Page #246

२२३
परणप्रशंसा । ण य गाहा [२] । न च क्रियापि सर्वथा शुद्धयेऽलं अप्रकाशकधर्मत्वात् । इह यदप्रकाशस्वभावं न तत् सर्वशुद्धयेऽलं दृष्टम् , यथा न सर्वगृहमलविशुद्धयेऽन्धक्रिया, चक्षुष्मतो वा तमोगृहमलविशुद्धिक्रिया । यच्च सर्वथा विशुद्धयेऽलं न तदप्रकाशस्वभावकं यथेह चक्षुष्मतो विदापितगृहमलापनयनक्रिया दीपादिक्रिया॥११६९।। ॥११६९।।
तध णाणदीवविमलं तरकिरियासुद्धकम्मयकयारं ।
संजमसंवरितमुहं जीवघरं होति सुविसुद्धं ॥११७०॥ .. तध गाहा। इह ज्ञानसंयमतपस्वि(स्त्रि)समुदाये सति शुद्धिरधिक्रियते प्रकाशासंवरणक्रियापनयनसद्भावात् । इह यत्र प्रकाशसंवरणापनयनक्रियासद्भावस्तत्र शुद्धिरवश्यंभाविनी, यथा देवदत्तनयनप्रदीपादिप्रकाशमलागमनरन्ध्रस्थगनाशेपरजोपनयनक्रियायां गृहविशुद्धिः । यत्र च न शुद्धिर्न तत्र प्रकाशादिक्रियासद्भावो यथा चेष्टान्धगृहसमुदाये । अथवा पञ्चावयवप्रयोगोऽयम्-यथेह ज्ञानादित्रयसमुदाये सति शुद्धिः प्रकाशादिक्रियासद्भावात् गृहप्रकाशसंवरणमलापनयनक्रियावत् । यथा देवदत्तनयनप्रदीपादिप्रकाशगलापगमनरन्ध्रस्थगनाशेषरजोपनयनक्रियाभिर्वेश्मनः शुद्धिरासाद्यते, तथेहापि ज्ञानलोचनादिप्रकाशसंयमनकर्ममलापगमरन्ध्रस्थगनतपोविशेषाशेपकर्मरजोपनयनक्रियाभिरात्मगृहशुद्धिरनुमन्तव्या । तस्मात् प्रकाशादिक्रियासद्भावात् ज्ञानादित्रयसमुदाये सति शुद्धिरिति साधूक्तम् ॥११७०॥ आह-ज्ञानक्रियाद्वयसंहतिरिष्टप्रसाधनमुक्त्वा कथमिहेदानी ज्ञानादित्रयमङ्गीक्रियते ? संजमतवोमयी जं संवरणिज्जरफला मता किरिया । तो तिगसंजोगो वि हु ताओ'च्चिय गाणकि[७६ द्वि०]रियाओ ॥११७१।।
संजम० गाहा । उच्यते यत् संयमतपोमयी संवरनिर्जराफला क्रियैव अतस्त्रयसंयोगोऽपि ज्ञानक्रियाद्वयमेवेति । आह-ननूक्तं “सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः"
तत्त्वा० १. १.) इह सम्यग्दर्शनपरित्यागादसाधनम् । तत्र केचिदाचक्षते सम्यग्दर्शनादीनां पूर्वस्य लाभे भजनीय[मुत्तर] मुत्तरलाभे तु नियतः पूर्वलाभ इति ज्ञानग्रहणादेव सम्यग्दर्शनावरोधः । तच्च न, क्रियामात्रग्रहणप्रसङ्गात् । यतः क्रियालाभे नियतः सम्यक्त्वज्ञानलाभः । इदमपि च न मृप्यते-सम्यक्त्वज्ञानयोः पूर्वस्य लाभे भजनीयमुत्तरम् , अनागमात् । न क्वचिदागमोऽस्ति ज्ञानशून्यं सम्यक्त्वमिति । अन[व]बुद्धे च श्रद्धानाभावः । १ ताउ को हे।

Page #247

विशेषावश्यकभाष्ये
यच्च सम्यग्दृष्टेर्मतिज्ञानं मिथ्यादृष्टेरज्ञानमुक्तमतोऽपि न सम्यग्दृष्टिरन्यः (ज्ञः) । यच्चाहु:निसर्गसम्यग्दर्शनलाभकाले न श्रुतमस्ति परोपदेशाभावात् । तत्रापि परोपदेशः शब्दः । शब्दश्च द्रव्यश्रुतमात्रम् । न चेह द्रव्यश्रुतमधिक्रियते । किं तर्हि ? भावश्रुतम् । तच सम्यग्दृष्टं (ष्ट्यं) तं श्रुतज्ञानमिति वचनात् न निषिध्यते । मतिज्ञानसद्भावाच्च । यतो न मतिज्ञानं श्रुतज्ञानशून्यमस्ति तयोरन्योन्यानुगमवचनात् । पारिशेध्यात् ज्ञानविशेष एव सम्यक्त्वमिति ज्ञानग्रहणादागृह्यते, न लाभक्रमनियमात् । कथं पुनः ? यथावबोधात्मकत्वे मतेरनाकारत्वादवग्रहेहा ( है ) दर्शनम्, साकारत्वाच्चापायधारणे ज्ञानमुक्तमेवा (मेवम व्यवसायात्मकत्वेऽवायस्य शु (श्र )द्वानावगमाध्यवसायभेदात् सम्यक्त्वज्ञानभाव इति ॥ ११७१ ॥
२२४
ण लभति सिवं सुतम्मि विवन्तो अचरणो ति जं तस्स । tऊ यो समतो जय वर्द्धतोऽवेहिण्णा ॥ ११७२॥
ण ल० गाहा । इह यदादावुकं श्रुतज्ञानेऽपि हि जीवो वर्तमानो न मोक्षं लभते चरणशून्य इत्यस्य हेतुः - क्षायोपशमिकत्वादवधिज्ञानवत् ॥ ११७३॥
सक्किरियम्मि वि णाणे मोक्खो खयियम्मि ण तु खयोत्रसमे । मुक्त चं खयोवसमे ण तम्मि तो चरणसहिते वि ॥ ११७३ ॥ ७४ ॥ सक्कि० गाहा । इह क्रियासहायेऽपि ज्ञाने क्षायिक एव मोक्षो न क्षायोपशमिके | श्रुतज्ञानं च क्षायोपशमिकम्, अतस्तत्र न क्रियासहायेऽपि मोक्ष इति
॥ ११७३॥
जं सुतचरणेहिंतो खाइयणाणचरणाणि लभंति ।
ततो सिवं सुतं तो सचरणमिह मोक्खहेतु ति ॥ ११७४ ॥
जं सुत० गाहा । आह-यथेवं यदादावुक्तं श्रुतज्ञानेऽपि वर्तमानो न मोक्षं लभते यश्चरणविकल इति तद्विशेषणमनर्थकम् । उच्यते - क्षायोपशमिकज्ञानचारित्रभ्यां साक्षान्न मोक्षः, पारम्पर्यतस्तु श्रुतज्ञानचारित्राभ्यां क्षायिकज्ञानचारित्रलाभस्ताभ्यां मोक्षो यतस्तस्माच्छ्रुतं तत्समेतं मोक्षहेतुरिति ॥११७४॥
आहे व णिज्जिणे च्चिय कम्मे णाणं ति किंत्थं चरणेण । ण सुतं खयतो केवलणाणचरिताई खइयाई ॥ ११७५॥
। ४ आ ण नि

१तो व विष्णा जे । २ तु जे । ३, चरणजुतेवि को थ जे । किं व त हे ।

५ किं

Page #248

सम्यक्त्यादिलाभक्रमः ।
२२५ आह गाहा । अथवाह---परिक्षीण एवं कर्मणि ज्ञानलाभो न उदिते यतः किमत्र चरणेनेति : उच्यते-न श्रुतं समस्तावरणक्षयात् । कि तर्हि ! केवलज्ञानचारित्रे भवतः ॥११७५॥
तेमु अ ठितस्स मोक्खो तो मुतमिह सचरणं तदत्थाए।
तं किथ मीसं खइयं च केवलं जे सुतेऽभिहितं ॥११७६।। तेसु अ० गाहा । तयोचावस्थितस्य मोक्षस्तदर्थं च श्रुतं क्रिया चेति । आह-कथं पुनः श्रुतं क्षायोपामिक केवलं च क्षायिकमिति ? उच्यते--यतोऽभिहितम् ॥११७६॥
भावे खयोवसमिये दुवालसंगं पि होति सुतणाणं । केवलियणाणलंभो णण्णत्थ खए कसायाणं ॥१०४॥११७७।। सव्वं पि 'किमुय देसो केवलबज्जाणि याऽविसद्देणं ।
चत्तारि खयोवसमे सामझ्याई च पाएणं ॥११७८॥
भावे गाहा । सव्वं गाहा । द्वादशाङ्गमपीति समस्तमनङ्गसमेतमपि गम्यते । अथवा अपिशव्दात् केवलवर्ज चतुष्टयमपि गम्यते सामायिकचतुष्टयं वा । ॥११७७-७८।। [किं] क्षायिकम् ? ।
सबकसायावगमे केवलमिह णाणदंसणचरितं ।
देसक्खए वि सम्मं धुवं सिवं सबखइएसुं ॥१.१७९॥
सब० गाहा । सवेकपायापगमे हि केवलज्ञानलाभः क्षायिकचारित्रलाभश्च । क्षायिकसम्यक्त्वलाभः कपायदेशक्षयेऽपि स्यात् । क्षायिकसम्यक्त्वज्ञानचारित्रत्रयेऽवश्यंभावि निर्वाणम् ॥११७९॥
[७७-प्र०कथमेताणमलामो लाभो व कमो तदावरणता वा।
आवरणखयोवसमा समो खयो या कथं कस्स ? ॥११८०॥
कथ० गाहा । कथं पुनरेपां सम्यक्त्यादीनामलाभः, कथं वा लाभः, कुतो हेतोरित्यर्थः, को वा लाभक्रमः, तस्य वा किमावरणम् , कथं वा कस्यावरणक्षयो. पशमः, कथं चोपशमः क्षयो वेति ! ॥११८०॥
अथवा तवातिमइयं कथमारूढी तरुं जिणो कध वा।
तत्तों य चकाखमाणा जाता जिणपवयणुप्पत्ती ॥११८१॥ १ तेसु हे। २ तदट्टाए को है 1 ३ तं कध त । तं कह हे । ४ किंतु दें जे । ५ 'मो बयो समो वा कधं जे । ६ ढो जिणो किध तरुं त । ७ तत्तो पर्व को हे त । २९

Page #249

२२६
विशेषावश्यकमाये
अथवा गाहा । अथवा तपोनियमज्ञानमयवृक्षारोहणमुक्तं [गा० १०९१] भगवतः, न पुनरितो हेतोरनेन वा क्रमेणेति । तदिदानीमुच्यते । यथा च तस्मादेव भगवतो वक्ष्यमाणा जिनप्रवचनोत्पत्तिरिति ॥११८१॥
णिज्जुत्तिसमुत्थाणप्पसंगतो णाणतरुसमारोहो ।
बच्चइ य वक्खमाणा समयं जिणपश्यणुप्पत्ती ॥ ॥११८२॥ णिज्जुत्ति० गाहा । नियुक्तिसमुत्थानग्रसङ्गतस्तपोनियमज्ञानवृक्षारोहणं जिनप्रवचनोत्पत्तिश्च वक्ष्यमाणा युगपद्गच्छतः ॥११८२॥
अटण्हं पगंदीणं उक्कोसठितीए वट्टमाणो तु । जीवो ण लभति सामाइयं चतुण्डं पि एगतरं ॥१०५।।११८३।। वीस संयरोवमाणं कोडाकोडीओ णामगोत्ताणं । सतरिम्मोहस्स ठिती सेसाणं तीर्समुक्कोसा ॥११८४।। आयुस्स सागराई तेत्तीसं अवरतो मुहुर्ततो । अट्ट य णामागोते वेतणिए वारस मुहुत्ता ॥११८५।। मोहस्सुक्कोसाए ठितीए सेसाण छण्हमुक्कोसा ।
आयुस्सुक्कोसा वा मज्झिमिया वा ण तु जहण्णा ॥११८६॥
अट्टण्डं गाहा । वीस गाहा । आयु० गाहा । मोहस्सु० गाहा । मोहनीयस्योत्कृष्टस्थितौ शेपकर्मणामायुर्वर्जानामुत्कृष्टैव नियमतः, आयुषस्तूत्कृष्टा वा मध्या वा न तु जघन्या ॥११८३-८६॥
मोहविवज्जुक्कोसद्वितीयं मोहस्स सेसैयाणं च ।
उक्कोस मज्झिमा वा कासइ य जहणिया होज्जै ॥११८७॥ मोह० गाहा । मोहनीयवानामन्यतमस्योत्कृष्टायां मोहनीयस्य शेपाणां चोत्कृष्टा [मध्यमा] वा; कस्यचिद्वा जघन्येति ॥११८७॥
[७७ द्वि० ] सम्मसुतदेससव्वव्यताण सामाइयाणमेक्कं पि।
उकोसठिती" ण लभति भयाऽऽउए पुव्वलद्धाई ॥११८८॥ १ पपडीण को है त । २ 'ए पव है। ३ सतरों जे । बीस अयरों को । ४ 'डीउ को है। ५ सयरी मो को हे त । ६ स उक्कों त । ७ आयुस सा हे । ८ सयठि को हे त । ९ “ए मो को हे त । १० सेसि को हे त । ११ होजा को हेत। १२ ठिईए न को १३ भयणा उण पु को।

Page #250

सम्यक्त्वादिलाभकमः । सम्मसुत० गाहा । यदाप्टानामपि कर्मणामुत्कृष्टा स्थितयो भवन्ति तदा सम्यक्त्वश्रुतचारित्रदेशवतानां सामायिकानां नैकाप लभते । आयुपस्तूत्कृष्टस्थितित्वे सम्यक्त्वश्रुतसामायिकयोः पूर्व लाभः स्यात् ॥११८८।।
सवजहण्णठितीओ विण लभते 'जेण पुवपदिवण्णो ।
आयुजहणठितीओ ण पवनंतो ण पदियण्णो ॥११८९।।
सव्य. गाहा । सर्वजघन्यकर्मस्थितिरपि न लभते यतः पूर्वलब्धसम्यक्त्वादित्रयाः सूत्मसम्परायादयः । आयुपस्तु जघन्यस्थितिर्न प्रतिपद्यते न पूर्वप्रतिपन्न इति । एतच्चान्तःकोटीकोटिस्थितिर्लभत इति विशेषग्रहणाद्गम्यते । एवं तावदलाभः सामायिकानाम् । ॥११८९॥ अथ लाभस्तत उच्यते
सत्तण्हं पगदीणं अभंतरतो तु कोकोडीए । काऊण सागराणं जति लभति चतुण्हमेगतरं ॥१०६॥११९० ॥ अंतिमकोडाकोडीर्य सन्चकम्माणमायुवज्जाणं । पलितासंखेज्जतिमे भागे खीणे हवति गंठी ॥११९१॥
सत्तण्हं गाहा । अंतिम गाहा । यदा किल सर्वकर्मणामन्त्या कोटीकोट्योऽवतिष्ठन्ते तदा तत्पश्योपमासङ्खयेयभागमतिक्रम्य ग्रन्थिराविर्भवति ।।११९०-९१॥
गंठि ति सुदुम्भेतो कक्खडघणरूढगृढगण्ठि न्न ।
जीवस्स कम्मजणितो घणरागहोसपरिणामो ॥११९२॥
गंटि ति गाहा । यह वजदारुविशेषस्य वा घनोऽतिगूढ निरूढो दुर्मोचो दुर्भदश्चं ग्रन्थिंरवमेवात्मनः कर्मविशंपप्रत्ययोऽतिरागदेपोदयपरिणामो ग्रन्थिरिति व्यपदिश्यते ॥११९२।। .
भिण्णम्मि तम्मि लाभो सम्मत्तादीण मोक्खहेतूणं ।
सो य दुलभो परिस्समचित्तविघातातिविग्धेहि ॥११९३॥ भिण्णम्मि गाहा । तत्र भिन्ने सम्यक्त्वादिलाभो भवति तद्भेदश्च मनोविघातपरिश्रमादिभिरतिदुल्लभः ॥११९३।।
सो तत्थ परिस्सम्मति घोरमहासमरणिग्गताति व्च । विज्जा य सिद्धिकाले जध बहुविग्या तथा सो वि ॥११९४॥
सो तत्थ गाहा । स च किल तत्र विशंपेण परिश्राम्यति महासंग्रामशिरोगतवत् महासमुद्रतारिवत् । चित्तविघातादिविन्नबहुलश्चासौ भवति महाविद्यासाधकवत् ॥११९४॥ १ जो ण जे । २ भाउया को है त । ३ भाभी को है। ४ कारिको को त । ५ उ. हमन्त्रयरं है । चाहमण त । ६ ए को त ।
।
.

Page #251

२२८
विशेपावश्यकभाष्ये कम्मट्टिई मुदीहा खविता जति णिग्गुणेण सेसं पि ।
स खवेतु णिग्गुणो च्चिय किं थे पुणो दंसणादीहिं ॥११९५॥
कम्म गाहा । आह-यदि कर्मस्थितिरतिवाघीयसी सम्यक्त्वादिगुणविकले. नैवानंन क्षपितेति मतिः, शेषकमापि सम्यक्त्वादिगुणशून्य एवं क्षपयित्वा सेत्स्यति । किमिह सम्यग्दर्शनादिमोक्षहेतुपरिकल्पनया ? ॥११९५॥
[७८-०]पाएण पुन्यसेवा परिमउयी साधणम्मि गुरुतरिया । होति महाविजाए किरिया पायं सविग्या य ॥११९६।। तह कम्मठितीखवणे परिमयुयो मोक्खसाधणे गरुयी ।
इध दंसणादिकिरिया दुलभा पायं सविग्या य ॥११९७।।
पाएण गाहा [२] ।उच्यते-महाविद्यासाधनवदेतद् द्रष्टव्यम् । यथा महाविद्यायाः पूर्वसेवा नातिगुर्वी तत्साधन क्रियाऽतिगरीयसी, सविना च प्रायेण । तद्वत् कर्मस्थितिपरिक्षपणक्रिया पूर्वप्रवृत्तकरणात्मिका नातिगुर्वी । मोक्षसाधनक्रिया तु सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रामिकाऽतिगरीयसी दुःप्रापा, सविना च । न च तामन्तरेण मोक्षप्रसिद्धिरस्ति ॥११९६-९७॥
अधव जतो चिय सुबहुँ खवितं तो णिग्गुणो ण सेस पि । स खवेति लभति य जतो सम्मत्तमुतातिगुणलाभं ॥११९०॥
अधर गाहा । अथवा यत एपा बढी कर्मस्थितिः, कर्म चानेन क्षपितमत एवायं हीयमानदोपोऽभिवर्द्धमानगुणश्चान्ते सम्यग्दर्शनादिगुणलाभमपि लभते । यथा शेषकर्मपरिक्षये सिद्धताऽवाप्यते तथा कर्म कदेशक्षयोपशमादेः सम्यग्दर्शनादिगुणलाभस्ततश्च मोक्ष इत्यतो न शेषकर्मा गुणं क्षपयति ।।११९८॥
करणं अधापवत्तं अपुचमणियट्टिमेव भव्वाणं । इतरेसिं पढम चिय भण्णति करणं ति परिणामो ॥११९९॥
करणं गाहा । तंत्रज्यानां त्रिविधं करणं तद्यथाप्रवृत्तकरणं अपूर्वकरणम् , अनिवत्तिकरणं चेति । तत्र पूर्वप्रवृत्तम् , अग्रासपूर्वमपूर्वम् , निवर्तनशीलं निवर्ति, न निवर्त्यनिवर्ति आसम्यग्दर्शनलाभान्न निवर्त्तते । अभव्यानामाद्यमेव । करणमिति परिणामविशेषः ॥११९९॥ १ कि व त । कि पु' है। २ सारण को। ३ कम्मढिइस हे को। ५ खवेइ अभी लहए स त । खवेइ ओ लभए स है। ५ तत्र हत्या -इति प्रता

Page #252

सम्यक्त्वादिलाभकमः ।
२२९
जा गंठी ता पढमं गठिं समतिच्छतो अपुव्वं तु ।
अणियट्टीकरणं पुण सम्मत्तपुरक्खडे जीवे ॥१२००॥
जा गंठी गाहा । तत्र. यावद् ग्रन्थिस्थानं तावदाद्यम् , ग्रन्थिस्थानमतिकामतोऽपूर्वकरणम् , सम्यग्दर्शनलाभाभिमुखस्याऽनिवर्तिकरणमिति ॥१२००॥
पल्लयगिरिसरितोवलपिपीलियापुरिसपधजरग्गहिता। कोदवालवत्याणि य सामाइयलाभदिहता ॥१०७॥१२०१॥ जो पल्लेऽतिमहलले धणं पक्खियति थोवथोवतरं । सोधेति बहुवहुत झिज्झति तं थोक्कालेणं ॥१२०२॥ [७८-हित) कम्मधण्णपल्ले जीवों' अणाभोगतो बहुतराय । "सोधेन्तो धावतरं 'गेण्हंतो पावते गठिं ॥१२०३।।
पल्य० गाहा । जो पल्ले गाहा । तध गाहा । आह--उक्तं सर्वस्य संसारिणो योगवतः प्रतिसमयं कर्मणश्चयापचयौ। असंयतस्य च बहुतरस्य चयः, अपतरस्य चापचयः, यतोऽभिहितम् -
"पल्ले महतिमहरूले कुम्भ पविखवइ सोहिह,ए नालिं । असंजए अविरए बहुबंधए णिज्जरइ थोवं ।। पल्ले महतिमहरूले कुम्भं सोहेति पक्खियति णालि । जो संजए. पमत्ते बहुणिज्जरे बंधए. थोवं ॥ पल्ले महतिमहल कुंभ सोहेति पक्खिवे ण किंचि ।
जो संजयऽप्पमत्ते बहुणिन्जर विबंधति ण किंचि ॥" यतश्चैवं कथमसंयतमि यादृष्टिरियत(नः) कर्मणः स्थितेचापचेता भविष्यति, यतोऽस्य ग्रन्थिदेशप्राप्तिरिति ? उच्यते-प्रायोवृत्तिरेषा यदसंयतस्य बहुतरस्योपचयः, अन्यथोपचयानवस्था[नात् कर्मपुद्गलपरिणामानवस्थानांतः) अशेपपुद्गलग्रहणप्रसङ्गः, सम्यग्दर्शनायलाभश्च । सन्ति च सम्यग्दर्शनादयः । तस्मादिह कस्यचिद् बन्धहेतुप्रकर्षात् पूर्वोपचितकर्मानुभूतिहेतुवैकल्याञ्चोपचयप्रकपः । कस्यचिदंन्धानुभवहेतुसाम्यादुपचयापचये साम्यम् । कस्यचित्तु मन्दपरिणामतया बन्धहेतुवैकल्यादनुभवनहेतुप्रकर्षाचापचय१ सरिउबले पिालि को । सरि उबल पिवीलि है। सरितोवलापिवीलि त । २ सिज्म जे । ३ 'त' नास्ति को है त । । योवेग का' को हे त । ५ तध धम्म त । ६ जीवोऽणा को हे त । ॐ सोहंतो को है। ८ गिहते है । ९ स्थानपुद्गलाशेषग्रहणपुलप्रण-इति प्रतौ । १० चिद्वचाभ इति प्रतौ। ११ °दनुहननहे -इति प्रतो ।

Page #253

२३०
विशेषावश्यकभाप्ये प्रकर्षः । तद्यथा योऽतिमहति धान्यपल्येऽपतरं प्रक्षिपेद बहुतरं चापचिनुयात्तदपचयप्रकर्षात कालान्तरणोपक्षीयते. धान्यम् , एवमेव कर्मधान्यपल्येऽनाभोगतो जावो बहुतरं चापचिन्यन्नम्पतरं चोपचिन्वन् ग्रन्थिदेशमाप्नोति ॥१२०१-१२०३।।
गिरिणतिवत्तणिपत्रघडणीवम्मेण पढमकरणेण ।।
जा गण्टी कम्मठितीखवणमणाभोगतो तस्स ॥१२०४॥ गिरि० गाहा । कथं पुनरनाभोगतस्तस्यापचयं इति ? उच्यते-गिरिसरिदुपलवद्वतिनीपापाणवद्वा । यथा गिरिसरित्पापाणाश्च परस्परादिसन्निकर्षात् कालेनाऽनेकाकृतयो जायन्ते. न च तदभिप्रायोऽस्ति-'कथं वयमेवंप्रकारा भवेम' । नद्वत् पूर्वप्रवृत्तकरणप्र ययमनाभोगतः कर्मस्थितिक्षपणमाग्रन्थिदेशादिति ॥१२०४||
खितिसाहावियगमणं थासरणं ततो समुप्पतणं । टाणं थाणुसिरे वा ओरुणं वा मुइंगाणं ॥१२०५।। खितिगमगं पिव पहम थाणूसरणं वा करणमप्पुव्वं । उप्पतणम्पिक तत्तो जीवाणं करणमणियहि ॥१२०६।। थागु गंठिदेसो गंठियसत्तस्स तत्थऽवत्थाणं ।
ओतरणम्पि व तत्तो पुणो वि कम्महितिविवंडढी ॥१२०७॥ खिति० गाहा [३] । यथेह पिपीलिकानां क्षितिस्वभावगमनम् , स्थाण्वारोहणम् , ततश्च सम्भूतपक्षाणामुत्पतनं, स्थाणुशिरसि चावस्थानं, स्थाणोर्वा पुनः प्रत्यवसर्पणमधः, तथेह पिपीलिकाक्षितिस्वभावगमनमिव पूर्वप्रवृत्तकरणं, स्थाण्वारोहणमिवापूर्वकरणम् . उत्पतनभिवानिवर्तिकरणं, स्थाणुरिव ग्रन्थिदेशः, तत्र च ग्रन्थिकसत्वावस्थानं युक्तम् , इह ग्रन्थिसहयोगाद प्रन्थिकः सत्त्वो जीवः, प्रन्थिकथासौ सत्त्वश्च प्रन्थिकसत्त्वः, प्रन्थिभंदनाशक्तो वा ग्रन्थ्यदाक्तः, भेदनशब्दलोपात् । अथवा ग्रन्थिकः कुसायां कन् ग्रन्थिकदा सक्तः शक्तस्त्रि(सक्तः श्नि)टो लग्न इत्यनान्तरं, स्थाणुप्रत्यवसर्पणमत्र पुनः कर्मस्थितिसंवर्द्धनम् ॥१२०५-१२०७॥
जय वा तिणि मसा जंतऽडविपधं सभावगमणेणं । वेलातिकमभीता तुरंति पत्ता य दो चोरा ॥१२०८॥ दहें मग्गतदत्थे तत्थेगो मग्गतो पडिणियत्तो ।
वितिभी गहितो ततिओ समतिककंतु" पुरं पत्तो ॥१२०९॥ १ ‘हितिवख है। : तिसहा त ! : रणे जे । याणं को त । ५ मपु । ६ गम्मि - जे । “तयं पिव त । - थाणु व्य को हे। ८ देसे को हे। ९ गम्मि व जे। १० वियु को हे। ११ कंतो को त ।

Page #254

सम्यक्त्वादिलाभक्रमः ।
२३१ अडवी भवो मणुसा जीवा कम्महिती पयो दीहो। गंठी य भयत्थागं रा[७९-प्र०]गोसा य दो चोरा ॥१२१०॥ भग्गो द्वितिरिवड्ढी गहीतो पुण गंठितो गतो ततियो ।
सम्मत्तपुरं एवं जोएज्जा तिण्णि करणाणि ॥१२११॥
जध० गाहा । दह्र गाहा । अडवी गाहा । भग्गो गाहा । यथा केचित् त्रयः पुमांसोऽटवीमतिप्रपन्नाः स्वभावगत्या सुदीर्घमध्यानमतिकामन्तः कालाति पातभारवो भयस्थानमाढौकमानाः शीघ्रगतयो गन्छन्तः पुरस्तादुर्भयतः समुत्खातखड्गपाणितस्करद्वयमालोक्य तकः प्रतीपमनुप्रयातोऽन्यस्ताभ्यामागृहीतोऽन्यच ताभ्याम नालिङ्गित एवेष्टं पत्तनमनुप्राप्तः । एवमिहाटवी संसारः । पुरुषत्र योपमानास्त्रिविधाः संसारिणः । पन्था कर्मस्थितिरतिद्रायसी । [भयस्थानं ग्रन्थिदेशः । तस्करद्वयं रागडेपौ । प्रतीपगामी ग्रन्थिदेशमेत्य पुनरनिष्टपरिणामः कर्मस्थितिसंवर्द्धकः । तस्करयावरुद्धः प्रवलरागद्वे पयोदयः प्रन्थिकसत्त्वः । इष्टपत्तनानुप्रयाता सम्यग्दर्शनप्रापी । अत्र च पुरुपत्रयस्वभावगमनोपमितमाद्यं प्रन्थिदेशनापक(क) पूर्वप्रवृत्तकरणं, शीत्रतरगामितयोपमितेमपूर्वकरणं, इष्टपत्तनप्रापकपुरुषोपमितमनिवर्तमिति ॥१२०८-११११।।
उवदेसतो सयं वा लभति पधं क्रोयि ण लभते कोयि ।
गंठित्थाणं पत्तो सम्मत्तपधं तथा भयो ॥१२१२।। उव० गाहा । आह-किं पुनरसौ सम्यग्दर्शनमुपदेशत एवं लभते उतानुपदेशादपीति ? उच्यते---पथि प्रच्युतवदेतत् । यथेह कश्चित् पथि प्रच्युतः परिभ्रमन् स्वयमेव पन्थानं संलभते, कश्चित् परोपदेशात, कश्चिच्च नैव लभते; तद्वदत्यन्तापनष्टसत्पथो जीवः संसाराटवीमनुपतन् कश्चिद् ग्रन्थिस्थानमतिक्रम्याऽनिवत्तिकरणमनुप्राप्य स्वयमेव सम्यग्दर्शनादि निर्वाणपत्तनपथं लभते, कश्चित् परोपदेशात् । कश्चिच्च प्रन्थिमध्ये (ये)त्य तदनुपक्तस्तत्प्रतिहतप्रतीपगामीव नैव लभते । तत्रैव भव्यस्य तिस्रोऽपि गतयः, अभव्यस्तु न लभत एवेति । ॥१२१२॥
भेसज्जेण सयं वा णासति जरओ ण णीसते कोयि ।
भव्वस्स गंठिदेसे मिच्छत्तमहाजरो"ऽपेवं ॥१२१३॥ १ भयहा हे त । २ परिवु त को हे। ३ ०णाई को त। ४ तिरितिद्रा-इति प्रतो । ५ °मितं पृ०-इति प्रतौ। ६ तंति -इतितौ । ७ कोई त को। ८ गंटिट्टा त हे। ९ नस्सइ त को हे। १. नस्सई को । नस्सए है त । ११ रो चेव त। चेवं हे।

Page #255

२३२
विशेषावश्यकभाष्ये भेसज्जे० गाहा । यथा वा कश्चिच्च ज्वरः स्वयमेवापैतिः कश्चिद्रेपजोपयोगात्, कश्चिन्च नैवानिः तद्वन्मिन्यादर्शनमहावरोऽपि कश्चित् स्वयमेवाति, कश्चिदर्हदूचनभेपजोपयोगात् , कश्चिच्च नैवापैति । ॥१२१३।।
णासति सयं व परिकम्मतो व नध कोदवाण मतभावो ।
णासति तथ मिच्छमतो सयं व परिकम्मणाए वा ॥१२१४।।
णासइ गाहा । यथा वह केपांचित् कोरवाणां मदनभावः स्वयमेव कालेनापति, केपाञ्चिगोमयादिपरिकर्मतः, केपाश्चिच्च नैवाति; तदन्मिध्यादर्शनभावोऽपि कश्चित् स्वयमेवारैति, कश्चिदुपदेशपरिकर्मतः, कश्चिन्नैवापैति ॥१२१४॥
'अप्पुषण तिपुंज मिच्छत्तं कुणति कोहयोवमया ।
अणियट्टीकरणेण तु सो सम्मईसणं लभति ॥१२१५॥
अप्पुव्वे० गाहा । इह कोद्रवोदाहरणोपयोगः---इहापूर्वकरणेनाथमात्मा मदनाईशुद्धशुद्धकोद्रवानिव दर्शनं मिथ्यादर्शनादिभेदास्त्रिधा विभव्य(ज)ते ततोऽनिवर्तिकरणविशेषात्त्रयेऽपि सम्यक्त्वमेवानुपतति । एष तावद्भव्यः ।।१२१५।।
तित्थंकरातिपूअं दणण्णेण वा वि. कज्जेण ।
सुतसामाइयलाभो होज्जाऽभव्यस्स गण्टिम्मि ॥१२१६॥
तित्थं० गाहा । अर्हदादि विभूतिसंदर्शनादभव्योऽपि कदाचिद् 'धर्मात् एतत्' इति निर्वाणमश्रद्धा(श्रद्दधा)नोऽपि स्वर्गादिफलमङ्गीकृत्य प्रयोजनान्तरतो वा ग्रन्थौ सन्तिष्टमानः श्रुतसामायिकमात्रं लभते न सम्यग्दर्शनादि ॥१२१६॥ यदपूर्वकरणेन दर्शनत्रय. विभागेनोदाहरणमुक्तं तद्विवरणमिदम्
मतणा दरणिव्वलिता णिचलिता य जध कोदवा तिविधा । 'तध मिच्छत्तं तिविधं परिणामवसेण सो कुणति ॥१२१७॥ (७९-द्वि०] जध वेह किंचि मलिणं दरसुद्धं सुद्धमंबु वत्थं च । एवं परिणामवीं करेति सो दंसणं तिविध ॥१२१८॥ सम्मत्तम्मि तु लढे पलितपुधत्तेण सावओ होज्जा" ।
चरणोवसमखयाणं सागरसंखंतरा होन्ति ॥१२१९।। , अपु है। २ नाप्रमा-इति प्रतौ । ३ नमेदा-इति प्रतौ । ४ दणं णेण जे । ५ होज्ज अभ को हे। ६ तह को है त । तिध जे । ७ दमसुद्ध त । ८ वसे त। 'पुहुत्ते को । १० होइ को।

Page #256

कपायविवरणम् ।
२३३
मतणा० गाहा । जध० गाहा । सम्मत्तं गाहा । एवं सम्यक्त्वलाभात् पन्योपमपृथक्वकर्मस्थितिपरिक्षये श्रावकत्वं प्राप्यते, ततः संख्येयेषु सागरोपमेष्वपेतेपु चारित्रम् , ततः संख्येयेपशामकत्वं ततः संग्त्येयेषु क्षपकत्वमिति ॥१२१७१२१९॥
एवं 'अप्पडिपडिते सम्मत्ते देवमणुयजम्मेसु ।
अण्णतरसे ढिवज्जं एकभवेणं व सव्वाई ॥१२२०॥
एवं० गाहा । एवमग्रच्युतसम्यग्दर्शनस्य देवमनुष्यजन्मनु (न्यु)क्तम् । यतेनापि हि जन्मना सर्वाणि प्राप्योरन्न तु श्रेणियं किं वेकैवोपदामिकी क्षायिकी वेति ||१२२०॥
अधुणा जम्सोदयतो ण लभते दंसणातिसामइयं । लद्धं व पुणो भैस्सति तदिहावरणं कसायादी ॥१२२१॥
अधुणा गाहा । कपायादिग्रहणात् सम्यग्दर्शनस्य कषायादि मिथ्यादशनं च । श्रुतस्य ज्ञानावरणम् । चारित्रस्य चारित्रमोहनीयमेव ।।१२२१॥
अथवा खयादितो केवलादि' तं जेसिं ते कति कसाया ।
को वा कस्सावरणं को व खयातिकमो कस्स ॥१२२२॥
अधवा गाहा । अथोक्तं कैवन्यज्ञानलाभो नान्यत्र कपायक्षयादिति त इदानीमुच्यन्ते-कपायाः के, कियन्तः, को वा कस्य सामायिकस्यावरणम् , क्षयादिक्रमो वा कः कस्येति ? ॥१२२२॥
पढमिलआण उदए णियमा संजोणाकसायाणं । सम्मईसणलंभं भवसिद्धीया विण लभंति ॥१०८॥१२२३॥ खवणं पडुच्च पढमा पढमगुणविघाइणो ति वा जम्हा । संजोषणा कसाया भवातिसंजोअणातो" त्ति ॥१२२४॥
पढमि० गाहा । खवणं गाहा । अनन्तानुबन्धिनां क्षपणक्रमात् प्राथम्यम् , प्रथमगुणविधातित्वाहा । प्रथमगुणश्च सम्यक्त्वम् । कर्मभवसंयोजनात् संयोजनाः संयोजनाचते कपायाश्च संयोजनकपायाः । छन्दोमानपूरणात संजोयणाकसायत्ति । १ अपरिवदिए है । अप्परिव' को। २ एगभ हे को। ३ लभइ हे। लभई को। ४ भण्णति । ५ °लाई जं जे हे त । लाई तं को। ६ मिल्लआ जे। - संजोणा को। ८ °द्धिया को । ९ भावात । १० गाउ ति है। ३०

Page #257

विशेषावश्यकभाष्ये
अथवा संयोजनाहेतवः कपायाः संयोजनाकपाया इति हेतुशब्दलोपात् ॥१२२३
१२२४॥
२३४
कम्मं कसो भयो वा कसमाओ सिं जतो कसाया तो । कस[८०-म०]माययंति व जतो गमयंति कसं कसाय ति ।। १२२५ ॥ कम्मं गाहा । 'कष गतौ' इति कर्म कपाख्यम्, भवो वा, आयो लाभः प्राप्तिरित्यनर्थान्तरम् कर्षं कपो वाऽऽयो येषां ते कषायाः अथवा कपमायन्तीति कषायाः, कर्षं गमयन्तीत्यर्थः ॥ १२२५||
1
आओ व उदादाणं तेण कसाया जतो कसस्साया ।
चत्तारि वहुत्रयणतो एवं वितियादयो वि मता ।। १२२६ ।।
आओ गाहा | अथवा आयः किलोपादानं हेतुरित्यर्थः, कषस्यायाः कषायाः, sutra इत्यर्थः । बहुवचनाभिधानाच्चत्वारः क्रोधादयः । एवं द्वितीयादयोऽपि । तदेषां प्रथमकपायाणामुदये भविष्यत्सिद्धिका अपि न सम्यक्त्वं लभन्ते || १२२६॥ भवसिद्धियाऽवि भणिते णियमा ण लभंति तयमभव्त्रा वि । असिदे व गहिता परित्तसंसारियादीया ॥ १२२७ ॥
भव० गाहा । भविष्यत्सिद्धिका अपि न लभन्त इत्युक्तेऽपिशब्दादभव्या नैव लभन्त इति गतमेतत् । अथवा अपिशब्दात् परीत्तसंसारादयोऽपि गम्यन्ते ॥ १२२७॥ 'त्रितिय कसायाणुदए अप्पच्चक्खाणणामधेज्जाणं । सम्म सणलाभं विरताविरतिं ण तु लभंति ॥१०९॥१२२८ ॥ सव्वं देसो व जतो पच्चक्खाणं ण जेसि उदयम्मि । ते अपच्चवखाणा सव्वणिसे मतोऽकारो ||१२२९ ॥
वितिय० गाहा । सव्वं गाहा । इह सर्वप्रत्याख्यानं देशप्रत्याख्यानं वा न येषामुदये लभ्यते "ते अप्रत्याख्यानाः । सर्वप्रतिषेधवचनोऽयमकारः ॥ १२२८- १२२९॥
सम्मदंसणलाभ लभंति भवियत्ति वक्कसेसोयं । विरताविरतिविसेसणतुसद्द संलक्खितोऽयं च ॥१२३० ।।
१ क को हे त । २ ते को । ३ °ति गतिम जे । ४ वजे । ५ बीयक' को हे ६ धेया को हे 'लभ को है त । ८ वि त। ९ जेसिमुदः को। जेसिमुदणं हे । १० ते भवन - इति प्रतौ । ११ 'लभ को है । १२ वात ।
। ७

Page #258

कपायविवरणम् ।
२३५ सम्म० गाहा । एपामुदये भव्या 'सम्मद्धं सणलाभं' किं ? लभेरन्निति वाक्यशेषः । अयं च वाक्यशेषो वित्यविरतिनिपेधविशेषणतुशब्दोपलक्षितः । कथं ? विरताविरता विरतिं ण तु लभंति । तुशब्दात् सम्यग्दर्शनलाभमेव लभेरन्निति गम्यते ॥१२३०॥
ततियकसायाणुदये पच्चक्खाणावरणणामवेज्जाणं । देसेक्कदेसविरतिं चरित्तलंभं ण तु लभंति ॥११०॥१२३१॥ सव्वं पच्चक्खाणं वेरेन्ति ते जण्णं देसमेत्तेणं । पच्चक्खाणावरणा आ मज्जातीसदत्थेसु ॥१२३२॥
ततिय० गाहा । सव्यं गाहा । आवृण्वन्तीत्यावरणाः, प्रत्याख्यानस्यावरणाः प्रत्याख्यानावरणाः । आह-नैपामुदये प्रत्याख्यानमस्तीति तत्प्रतिपेधादप्रत्याख्यानाः, इहापि चावरणशब्दात् प्रत्याख्यानप्रतिपेध इति न एषां प्रतिविशेषः । उच्यते-ननृक्तं तत्र नत्रः सर्वनिपेधवचनत्वात् सर्वप्रत्याख्यानविघातिनस्ते । इह पुनराको मर्यादेवा(देपद)र्थवचनान्न सर्वनिषेधः । किं तर्हि ! सर्वविरतेरेव निषेधो गम्यते, न देशविरतेः । यस्मादाह-'देसेकदेसविरति', किं ? लभेरन्निति वाक्यशेषः । अयमपि च वाक्यशेषश्चारित्रनिपेधविशेषणतुशब्दोपलक्षितः। तत्राङ् मर्यादायां तावत् आ विरति प्रत्याख्यानावरणा न देशविरतेरिति प्रत्याख्यानावरणाः । ईषदर्थेऽपि-प्रत्याख्यानस्येषद्वारणाः प्रत्याख्यानावरणाः, यतो देशप्रत्याख्यानेऽपि विरतिरेव भूयसी नाऽविरतिरिति । यत च तन्निमित्ता न विरतिरतः तन्मात्रावरणाः प्रत्याख्यानावरणाः ।।१२३१-३२॥
णासंतस्सावरणं ण सतोऽ[८०-द्वि]भन्यादिविरमणपसंगा।
पच्चक्खाणावरणा तम्हा तस्संभवावरणा ॥१२३३॥
णासंत० गाहा । आह-किमेते विद्यमानमावृण्वन्ति प्रत्याख्यानमुताऽविद्यमानम् ? उच्यते-[ना]सतः खरविषाणस्येवावरणमस्तीत्यतो नाविद्यमानम् । न च विद्यमानम् , अभव्यादीनामपि विरमणप्रसङ्गात् । परिशेपा प्रत्याख्यानपरिणतेरावरणाः प्रत्याख्यानावरणाः परिणतिशब्दलोपात् ॥१२३२॥
उदए विरतिपरिणती ण होति जेसिं खयातितो होती ।
पच्चक्खाणावरणा त इह जधा केवलावरणं ॥१२३४॥ १ विरे त । जष्णु जे । : °मेएणं को हे त । ४ नाविरतिरतिश्च-इति प्रतो । ५ °संगोजे ।

Page #259

२३६
विशेषावश्यकभाष्ये
उदर गाहा । इह यदुदयेन विरतिपरिणतिरात्मनो भवति, क्षयोपशमादितश्च भवति, ते प्रत्याख्यानावरणाः, केवलावरणवत् । यथेह यदुदयात् केवल परिणामापत्तिरात्मनो न भवति, क्षयाच्च भवति तत् केवलावरणमुच्यते, तद्वत् प्रत्याख्यानावरणा अपीति । केचित् केवलमपि विद्यमानमेवात्रियत इति मन्यन्ते तच्च न अभव्यादिकेवलप्रसङ्गात् । आवरणादकेवलप्रसङ्गात् - आत्रियते केवलं चेति विरोधात् । स्वात्मदर्शनप्रसङ्गात् स्थगित प्रदीपवत् । आवरणपरिक्षयेऽपि च तदनन्ते गुणावरणसभावादनुत्पत्तिप्रङ्गात् यतः सर्वजीवावरणपुङ्गलेभ्योऽप्येकाकाशप्रदेशपुद्गलान तगुणतेति
॥१२३४॥
मूलगुणाणं लंभं ण लभति मूलगुणघातिणो उदए ।
संजलगाणं उदए ण लभति चरणं अधक्खातं ॥। १११ ।। १२३५ ।। सम्मत्तसमेताइं महव्यताणुव्वतोई मूलगुणा । मूलं सेसाधारों वारस तस्यातिणो एते ॥१२३६॥
मूल० गाहा । सम्मत्त० गाहा । इह सम्यक्त्वं महाव्रताणुत्रतानि च मूलगुणाः, तदुत्तरगुणाधारत्वात् । एषामलाभो भवति मूलघातिनामुदये । मूलगुणघातिन च द्वादशानन्तानुबन्ध्यादयः || १२३५-१२३६॥
णिसिभत्तविरमणं पि हु णणु मूलगुणो कहं ण गहितं तं । वयधारिणो च्चिय तयं मूलगुणो सेसेयस्सित ||१२३७|| आहारविरमणातो तत्रो व्व तत्र एव वा जतोऽणसणं । TET महतसंरक्णत्तणातो समितयो व ॥१२३८ ॥ निसि० गाहा । आहार० गाहा । आह - ननु रात्रिभोजनविरमणमपि मूलगुणः । स किमुत्सृज्यते ! उच्यते- त्रतिन एव हि तन्मूलगुणोऽत्रतस्य उत्तरगुण एव, आहारविरमणात्तपोवत् । इतश्चोत्तरगुणः, तपोविशेषत्वादनशनवत् । कथं च तपोविशेषः अनशनत्वाच्चतुर्थादिवत् । इतश्चोत्तरगुणो महात्रतसंरक्षणात् समितिवत् ॥१२३७- १२३८ ॥
तथ वितयं मूलगुणो भण्णति मूलगुणपालयं जम्हा | मूलगुणग्गणम्मिय तं गतिं उत्तरगुणी' व्व ॥१२३९॥
त विगाहा । तथापि त्रतिनस्तन्मूलगुण एव शब्यते, समस्तमूलगुणान्न(नु) पालनात् प्राणातिपातविरमणवत् । मूलगुणग्रहणाच्च तदविरुद्धमेव उत्तरगुणवदिति साक्षादनभिधानात् ॥१२३९॥
१ न्तरण - इति प्रत । २ सेसिय त । ३ 'क' हे । ४ व कोहे |

Page #260

कपायविवरणम् ।
२३७ जम्हा मूलगुण च्चिय ण होन्ति तविरहितस्स पडिपुण्णा । [८१-५०] तो मूलगुणग्गहणे तग्गहण मिहऽत्थतो णेयं ॥११४०॥ जति मूलगुणो मृलव्यतावकारि ति तं तवादीया । . तो सव्वे मूलगुणा जति व ण ते' तं पि मा होतूं ॥१२४१।। सव्वव्यतावकारिं जब तं ण तथा तबातयो वीमुं ।
जं ते तेणुत्तरिया होति गुणा तं च मूलगुणो ॥१२४२।।
जम्हा गाहा । जति गाहा । सबब्बतो० गाहा । आह - यदि मूलगुणोपकारिवान्मूलगुणः । नन्वेवं तपः समितयो भावनादयश्च मूलगुणाः प्राप्नुवन्ति । उतैते मूलगुणोपकारिखेऽपि न मूलगुणानदपि मा भृतः भवतैव चापदिष्ट-महावतसंरक्षणादुत्तरगुणः समितिवदिति । तदिदानी तत्संरक्षणादेव मूलगुण इति विरुद्धम् । उच्यते--किमत्र विरुद्धम् ? ननृक्तमुभयधर्मकमिदं-तिनो मूलगुणोऽव्रतस्योत्तर इति । यथा चास्य सर्ववतोपकारिता, न तथा तपोविशेषादीनामतोऽभिहितं वतिनस्तद् मूलगुणः सर्वत्रतोपकारित्वात् प्राणातिपातादिविरमणवत् । इहकमपि व्रतमन्तरणात्रतत्वात् पृथक्माणातिपातादीनां सर्वतोपकारित्वाद्यथा मूलगुणास्तथा रात्रिभोजनविरमणशून्यस्यापि [अ ? तत्वात् सर्वतोपकारि तत् । ततश्च मूलगुण इति ।।१२४०-१२४२।।
ईसिं सयराह या संपाते वा परीसहादीणं ।
जलणातो संजलणा णाऽहक्खातं तदुदयम्मि ॥१२४३।। ईसिं गाहा । ईपत् सपदि परीपहादिसंपातज्वलनात्तदुदयेऽथाख्यातलाभो न] भवति ॥१२४३।।
अफसायमऽहक्खातं जं संजलणोदए ण तं तेणं ।
लम्भति लद्धं व पुणो “भस्सति सव्यं ततुदयम्मि ॥१२४४॥
अकसा० गाहा । अकपायमथाख्यातं यतस्तदुदये न लभ्यते, पूर्वलब्धमपि च प्रच्यवते ।।१२ ।।
ण हु णवरिमधखातोवघातिणी सेसचरणदेस पि ।
घातेन्ति ताणमुदए होति जतो सातियारं तं ॥१२४५॥
ण हु गाहा नाऽथाख्यातमात्रोपधातिन एव संज्वलनाः । किं तर्हि ? झोपचारित्रदेशोपघातिनोऽपि, तदुदयेऽतिचारात् । ॥१२४५॥ यस्मादाह----- ९ तो को हे । २ होना का हे । हुज्जा त । ३ वकारो को । वगारी हे। ५ गुणा त । ५ ‘णावक्खा जे । ६ मवक्खा जे । ७ ‘दये तयं तेण त। ८ णो कस्सति जे । भण्णइ त।

Page #261

२३८
विशेषावश्यकभाष्ये
सव्वे 'विय अतियारा संजलणाणं तु उदयतौ होंति । मूलच्छेज्जं पुण होति बारसहं कसायाणं ॥ ११२ ॥। १२४६॥ अतियाराच्छेता सत्रे संजलणहेतवो होन्ति । सेमकसायोदयदो मूलच्छेज्जं बतारुणं ।। १२४७ ॥
सव्वे विगाहा [२] । इह सर्वेऽतीचाराइच्छेद पर्यन्तप्रायश्चित्तशोध्याः संज्वलनोदयतः । छेदते पच्छित्तेण अन्तो येसि ते छेदंता, एकस्यान्तशर्देस्य लोपः । शेपकपायाणां द्वादशानामुदये मूलच्छेदः समस्तचारित्रोच्छेद इत्यर्थः । तद्विशुद्धये च प्रायश्चित्तं पुनः व्रतानुरोपणम् ॥१२४६ - १२४७॥
[ ८१ - प्रा०] अथवा संजममूलच्छेज्जं ततियकलुसोदये नियतं । सम्मत्तातीलच्छेज्जं पुण बारसहं पि ॥ १२४८ ॥
अथवा गाहा । अथवा द्वादशानामुदये मूलच्छेयमिति सम्भवतः समायोजनीयम् । तत्र प्रत्याख्यानावरणोदये तावन्मृलच्छेद्यं चारित्रापगमः, सम्यक्त्वादिमूलच्छेधं तु द्वादशानामप्युदये || १२४८ ॥

मूलच्छेज्जे सिद्धे पुचं मूलगुणघातिगहणेणं ।
इ कीस पुणो 'गणं अतियारविसेसणत्थं ति ॥ १२४९ | transtard a य अतियारे तम्मि चेत्र मा जोए । तो मूलच्छेज्जमिणं : सेसचरिते णियोति ||१२५० ॥
मूल० गाहा [२] । आह-मूलगुणधातिनामुदये न मूलगुणलाभ इत्युक्तं तदुद एव मूलच्छेयमपि सिद्धम् । किमिह मूलच्छेद्यग्रहणम् उच्यते-अतीचारविशेषणार्थमिदं यतः “संजलगाणं उदये ण लभति चरणं अधक्खातं ' [गा० १२३५] इत्यथाख्यातम् । प्रकृतमनुवर्त्तते ततः "सच्चे वि य अतियारा संजलणाणं तु उदयतो होंति" [गा० १२४६]त्ति प्रकृतस्याथाख्यातस्यैवातिचाराः स्युरतो मृलच्छेद्यग्रहणात् पुनःशब्दविशेषणाच्च शेषचारित्रे गम्यन्ते यस्यैव मूलच्छेयं तस्यैवातीचारा अपीति ॥ १२४९-५०॥ वारसविधे साए खविते उवसामिते व जोएहि ।
लब्भति चरित्तलंभो तस्स विसेसा इमे पंच ॥ ११३ ॥ १२५२ ॥
१ चिय है । २° छे को है । ३ होती को । ४ शब्दालो' इति प्रतौ। ५ दां स - इति प्रतौ । ६ 'येतु इति प्रतौ । ७ पुब्बद्धे म् को हे । ८ गह को है । ९
- इति प्रत

Page #262

सामायिकादिचारित्रभेदाः ।
२३९
खविते उपसमिते वा' वासदेणं खयोवसमिते वा । वारसविधे कसाए पसत्यझाणादिजोएहि ॥१२५२।।
वारस० गाहा । खविते गाहा । वाशब्दात् क्षयोपशमिते वेति । ।।१२५१-५२॥
खीणा णिवातहुतासणो व्य छारपिहितो व उवसंता । दरविज्झात विहाडितजलणोवम्मो खयोवसमो ॥१२५३॥ खयतो या समतो व खयोवसमतो व तिण्णि लब्भंति । मुहुमांऽधक्खाताई खयतो समतो व णऽण्णत्तो ॥१२५४॥
खीणा गाहा । खय० गाहा । तत्र सामायिकादेवयस्यापि लाभस्तावत् प्रायः क्षयोपशमात , श्रेणियेऽवतिष्टमानस्य प्राक् सूक्ष्मसम्परायलाभाद् , उपशमात् क्षयाहा सम्भवतः प्राग्लाभस्साम्प्रतो वेति श्रेणिद्वयान्तर्भावात् तदपेक्षत्वाद्वा सूक्ष्मसम्पराययथारख्याते न क्षयोपशमात् ॥१२५३-५४॥
लम्भति चरित्तलाभो खयातितो वारसह णियमोऽयं । [८२-०]ण तु पंचविधणियमणं पंच विसेसे 'त्ति सामण्णं ।।१२५५।। जं तिण्णि वारसण्हं लम्भंति खयातितो कसायाणं ।
मुहुमं पण्णरसह चरिमं पुण सोलसण्हं पि ॥१२५६।। लभति गाहा । जं गाहा । द्वादशानां क्षयादितश्चारित्रं चारिलाभ एवेति नियमः, [न] पञ्चविधस्यापीति । किं तर्हि ? यतस्ततः सम्भवतो लन्धस्येमे विशेषाः पञ्चेति । सामान्यमिदम् , यतः सामायिकादित्रयं द्वादशानां क्षयादितो लभ्यते, सूक्ष्मसम्परायं पञ्चदशानां संज्वलनलोभव नां, अथारख्यातं पोडशानामपीति ॥१२५५-५६॥
-सामायिय त्थ पढम" च्छेतोवठ्ठावणं भवे "वितियं । परिहारविसुद्धीयं मुहुमं तध संपरायं च ॥११४॥१२५७॥ तत्तो य अधक्खातं खातं सबम्मि 'जीवलोगम्मि ।
जं चरितृण सुविहिता वच्चन्तऽयरामरं ठाणं ॥११५।।१२५८॥ १ समिए वास है । : 'हिं को है । ३ व हे । ५ हिउ व्व को । हिय व्ब हे । ५ मा को हे त । ६ मा को हे त । ७ महसा हे । ८ सयओवस त । ९ स ति को हे। १० मं छे को है । ११ बीय की है त । १२ राग जे । 'रायग्मि ।। त । १३ वच्चन्ति अणुत्तर मोक्ख जे ।

Page #263

२४०
विशेषावश्यकभाष्ये सव्व मिणं सामइयं छेदातिविसेसतो पुण विभिण्णं ।
अविसे सितसामइयं 'थितमिह सामण्णसण्णाए ॥१२५९।। सामा० गाहा। तत्तो य गाहा । सव्व० गाहा । सर्वमप्येतत् [विशेपतः सामायिकम् । एतदेव हि छेदादिविशंपैर्विशेष्यमाणम् अर्थतः संज्ञातश्च नानात्वं लभते । तत्राद्यं विशेषणाभावात् सामान्ये संज्ञायामेवावतिष्ठते सामायिकमिति ॥१२५७-५९।।
सावजजोगविरति ति तत्थ सामाइयं दुधा तं च । इत्तरमावकथं 'चिय पढम पढमंतिमजिणाणं ।।१२६०॥ तित्थेमुमणारोवितवतरस सेहग्स थोवकालीयं ।।
सेसाणमाक्कधियं नित्थेमु विदेहगाणं च ॥१२६१॥
सावज० गाहा । तित्थेमु० गाहा । तत्र सावद्ययोगविरतिमात्रं सामा. यिकम् । तरचत्वरं यावकथितं च । तत्र स्व:पकालमित्वरं तदाद्यचरमाहत्तीर्थयोरवानारोपितत्रतस्य शैक्षस्य । यावत्कथाऽऽऽमनस्तावत्कालं यावत्कथं यावज्जीवमित्यर्थः । यावत्कथमेव यावत्कथिकं 'आवकहियं' ति प्राकृताभिधानात् तन्मध्यमाईतीर्थेषु विदेह. वासिनां चेति ॥१२६०-६१॥
णणु जावज्जीवाए इत्तिरियं पि गहितं मुयंतस्स ।
होति पतिण्णालोवो जधावकहियं मुयंतस्स ॥१२६२॥ . णणु गाहा । आह-ननु 'करोमि भदन्तं सामायिकं यावज्जीवम्' इतीत्वरमपि 'प्राग्वद यावदायुरागृहीतमुपस्थापनायामुत्सृजतः प्रतिज्ञालोपो यावत्कथिकपरित्यागवत् ॥१२६२॥
णणु भणितं सव्वं चिय साम[८२-द्वि०]इयमिणं विमुद्धितो भिण्णं ।
सावज्जविरतिमइयं को बतलोयो विसुद्धीए ॥१२६३॥
णणु गाहा । उच्यते-ननृक्तं सर्वमेवेदं [अ]विशेषतः सामायिकं सावद्ययोगविरतिसामान्यात छेदादिविशुद्धिविशेषैविशे यमाणमन्यथात्वं लभते । को हि विशुद्धयन्तरमाश्रयतः प्रतिज्ञालोपः ? ॥१२६३॥ १ सामइए को । सामाइयं है । २ पुणो भिन्नं को है । ३ °सियमाइमयं हे। ४ ठि° को हे त ।
पिय जे। ति य हे त । सुसमारो° त । ७ चरणमहतो -इति प्रतौ०। ८ प्राग्वादायुरापुरा-इति प्रतो । ९ सामा को है।

Page #264

सामायिकाविचारित्रभेदाः ।
२४ उष्णिक्खमतो भंगो जो पण त चिय करेति सुद्धतरं । सण्णामेत्तेविसिट सुहुमं पित्र तस्स को भंगो ? ॥१२६४।।
उण्णि० गाहा । प्राध्यापरित्याग एव तदङ्गः स्यात् । यः पुनस्तदेव शुद्धतरमापादयति संज्ञामात्रविशिष्ट मत्र कः प्रतिज्ञालोपः । सूक्ष्मसम्परायोपादानवत् । यथा यावत्कथं सामायिक विशुद्धिविशंपात् सूक्ष्मसम्परायसामायिकावाप्तौ न लुप्यते तथेत्व रमपि छेदोपस्थापनविशुद्धिविशेषादिति ॥१२६४।।
परियायस्मुच्छेतो अत्तोबट्टावणं वतेसु च ।
छेतोवटावणमिह तमणतियारेतरं दुविधं ॥१२६५॥ परि० गाहा । यत्र पूर्वपर्यायस्य छेदो महावतेपु चोपस्थापनमात्मनस्तच्छेदोपस्थापनमुच्यते । तच्चानतिचारमितरच्च सातिचारमित्यर्थः ।।१२६५॥
सेहस्स णिरतियारं तित्यंतरसंकमे व तं होज्न ।
मूलगुणयातिणो सातियारमुभयं च ठितकप्पे ॥१२६६॥
सेहस्स गाहा । तत्रानति चारमित्वरसामायिकस्य यदारोप्यते, यद्वा तीर्थान्तरप्रतिपतौ यथा पार्श्वस्वामितीर्थावर्द्धमानस्वामितीर्थ संक्रमतः । मूलगुणघातिनो यत्पुनर्वतारोपणं तत्सातिचारम् । उभयं चैतत् स्थितकापे नेतरत्र ॥१२६६॥
परिहारेण विसुद्ध मुद्धो 'व तो जहिं विसेसेणं ।
तं परिहारविमुदं परिहारविसुद्धियं णाम ॥१२६७।। परिहार० गाहा । परिहारो यस्तयोबिशेपस्तेन विशुद्धं परिहारविशुद्धम्, परिहारो वा विशेषेण विशुद्धो यत्र तत्परिहारविशुद्धम्, परिहारविशुद्धकं चेति स्वार्थप्रत्ययोपादानम् ॥१२६७||
तं दुविकप्पं णिचिस्समाण णिविटकाइयवसेणं ।
परिहारियाऽणुपरिहारियाणं कप्पद्वितस्स वि य ॥१२६८॥
तं दुवि० गाहा । तदपि वेधा निविष्ट(श्य मानकं निर्विष्टकायिकं च । तत्र निविश्यमानमासेव्यमानं प्राप्यमाणं चति । अथवा तदनुष्ठातारो निविश्यमानकास्त- . सहयोगादितस्तदपि निविंश्यमानकम् । निविष्टः कायो यस्ते निर्विष्टकायाः, स्वार्थिक1 'मित्त' को हे। २ "स्मच्छ त । स्सय छ हे को। ३ जत्तो जे। जत्थों को हे त। , 'कर' त । ५ च हे। न को। वा हे | 'रियस्सक को हे त ।

Page #265

विशेषावश्यक भाष्ये
प्रत्ययोपादानान्निर्विष्टकायिकाः, तत्सहयोगादितो निर्विष्टकायिकम्, तस्य च वोढारः परिहारिकाश्चत्वारः, अनुपरिहारिकाञ्चन्वारः, कल्पस्थिते चेति नवको गणः । तत्र परिहारिकाणां निर्विश्यमानमनुपरिहारिकाणां निर्विष्टकायिक कल्पस्थितस्य च ॥ १२६८|| परिहारो पुण परिहारियाण सो गिम्हसिसिरवासामु । पत्तेयं तिविकप्पो चउत्थयाती तवो यो ॥१२६९॥
२४२
गिम्हसिसिरवासामुं चैउत्थादीणि वारसंताई | अड्ढोक्कंतीयें जहण्णर्मेज्झिमुकोसयतत्राणं ॥ १२७० ॥
परि०
१० गाहा । गिम्ह० गाहा । परिहारिकाणां परिहारो जघन्यादिभेदेन चतुर्थादि त्रिविधं तपः ग्रीष्म- शिशिर वर्षासु यथासङ्ख्यम् - जधन्यं चतुर्थं पष्टमष्टमं च, मध्यमं षष्ठमष्टमं दशमं च, उत्कृष्टमष्टमं दशमं द्वादशं च ॥ १२६९-७० ॥
सेसा तु नियतभत्ता पा[ ८३ - प्र० ] यं भत्तं च ताणमायामं । होति व विणियमा नं कप्पए सेसयं सव्वं ॥ १२७१ ॥ सेसा गाहा । शेषाः पञ्चापि नियमभक्ताः प्रायेणेति न तेषामुपवस्तव्यमिति नियमः । उक्तं च सर्वेषामाचाम्लमेव ॥ १२७१।
परिहारियाणुपरिहारियाण करपट्टियस्स वि य भत्तं । छच्छम्मासा उ तवो अट्ठारसमासिओ कप्पो ॥ १२७२॥
परि० गाहा । एवं परिहारिकाणां पृश्मासं तपः । तत्प्रतिचरणं चानुपरिहारिकाणाम् । ततः पुनरितरेषां पण्मासं तपःप्रतिचरणं चेतरेषां निर्विष्टकायानामित्यर्थः । कल्पस्थितस्यापि पण्मासमित्येवं मासैरष्टादशभिरेप कल्पः परिसमापितो भवति ॥ १२७२ ॥

कष्पसमत्ती तयं जिपं वा उवैति गच्छं वा ।
found च्चिय नियमा दो पुरिसजुगाईं ते 'होज्जा || १२७३॥
कप्प० गाहा । कल्पपरिसमाप्तौ यत्र या गतिरेषां भूयस्तमेव कल्पं प्रतिपद्येरन्- जिनकल्पं वागणं वा प्रत्यागच्छेयुः । स्थितकल्पे चैते पुरुषयुगद्र्यं भ नेतरत्रेति ||१२७३॥
४ 'मज्झ' को । ५ हं है । जेप्रती नास्ति । ७ तीए को है
१ तस्येति इति प्रती । २ थयाणि को हे त । ३ तीइ को त । अड्डापक्कंतीए हे । ६ न कप्पए इत्यारभ्य श्चियनियमा -[ गा० १२७३] इत्यन्तं
।
८ हांति को हे। हुति त ।

Page #266

उपशमश्रेणिविचारः ।
२४३ 'कोधातिसंपराओ तेण जतो संपरीति संसारं । तं सुहुमसंपरायं सुहुमो जत्थावसेसो सो ॥१२७४।।
कोधाति० गाहा । संपर्येति संसारमेभिरिति साम्परायाः क्रोधादयः, लोभांशावशेपतया सूक्ष्मसम्परायम् ॥१२७४।।
*सेढी विलग्गतो तं विसुज्झमाणं ततो चयंतस्स । तथ संकिलिस्समागं परिणामवसेण विण्णेयं ॥१२७५।।
सेही गाहा । तच श्रेणिमारोहतो विशुद्धयमानकमुच्यते । ततश्च प्रच्यवमानस्य संक्लिश्यमानकमिति ॥१२७५॥
अधसदो जायत्थे 'आङोभिविधीय कधितमक्खातं । चरणमकसायमुदितं तमह खान जधक्खातं ॥१२७६।।
अध० गाहा । अथेत्ययं याथातव्येनाभिविधिना वा ख्यातमकषायत्वादनतिचारमित्यर्थः ।।१२७६॥ • तं दुविकप्पं छतमत्थकेवलिविधाणतो. पुणेक्केक्कं । खयसमजसजोगाजोगकेवलिविधाणतो दुविधं ॥१२७७॥
तं दुवि० गाहा । तच्च द्विविध छद्मस्थ-केवलिविशेषात् । पुनरेकै द्विविधं क्षेपकोपशमकविशंपात् , संयोगाऽयोगविशंपार चेति ॥१२७७॥
भणितं खयोवसमतो अधुणोवसमेग लभति जध जीवो। सामइयं तं भण्णति [८३-द्वि०] सो जं च खयोवसमपुव्यो ॥१२७८॥
भणितं गाहा । क्षयोपशमात् सामायिकलाभोऽभिहितः । अधुनोपर्शमादुपदिश्यते यतश्चासौ तत्पूर्व एवेति ॥१२७८॥
अधवा खयोवसमतो चरणतिय उवसमेण खयतो वा। मुहुमाधवखाताई तेणोवसमक्खया कमसो॥१२७९।।
अधवा गाहा । अथवेह क्षयोपशमादुपशमात् क्षयाद्वा सामायिकत्रयमुक्तम् । सूक्ष्मसम्पराययथाख्याते तूपशमात् क्षयाद्वा । तेन सामायिकलाभक्रमनियमादुभयलाभे चोपशमपूर्वत्वात् क्षयस्योपशमावसरः ॥१२७९॥ १ कोया को हे त । २ 'रागं जे । ३ सेटिं को हे त । ५ अडो जे। आङ्गो को। ५ विहीए को है । विधीइ त । ६ तमवक्खा जे ।। तहमक्खा को । ७ खयवस हे। ८ जोगि त । ९ क्षायोपशमकावि० इति प्रतो । १० संयो-इति प्रतौ । ११ णं को हे। १२ सामा त । १३ पगमा - इति प्रतो ।

Page #267

विशेषावश्यकभाष्ये सेटिगतस्स व मुहुमं सेढितो णिग्गतस्सऽहक्खातं । सा ओवसमक्खयियाँ पमं तत्तोसमसेढी ॥१२८०॥
सेहि० गाहा । अथवा श्रेण्यन्त विनः सूत्मसम्परायमुक्तम् , तद्विनिर्गतस्य यथारख्यातम् , अतः श्रेणिलाभाचोपशमश्रेणिरादौ । अतस्सैव तावदपदिश्यते ॥१२८०॥
अण दंस णपुंसर्गइस्थिवेदछक्कं च पुरिसवेतं च ।। दो दो एगंतरिते सरिसे सरिसं उसमेति ॥११६॥१२८१। उवसामग़सेहीए पटुवयो अप्पमत्तविरतो तु। पज्जवसाणे सो वा होती पमत्ती अविरतो वा ॥१२८२॥
अण गाहा [२] । इह मोहनीयस्यैवोपशमो नान्यस्य कर्मणः । तदुपशमश्रेणिप्रस्तोता चाग्रमत्तसंयत एव । तदन्ते त्वप्रमत्तप्रमत्तासंयतानामन्यतमः ॥१२८१-८२॥
अण्णे भणंति अविरयदेसपमत्तऽप्पमत्तविरताणं । अण्णतरो पडिवज्जति दसणसमणम्मि तु णियट्टी ॥१२८३।।
अण्णे गाहा । अन्ये त्वाहुः-अस्यतादीनामन्यतमः प्रतिपद्यते । स एव शमितदर्शनमोहनो निवर्तीति व्यपदिश्यते ॥१२८३॥
भवमणुबन्धंति जतोऽणंतमगंताणुबंधिणोऽणे ति । ते चत्तारि वि समयं संमेति अंतोमुहुत्तेणं ॥१२८४॥
भवम० गाहा । अनन्तभवमनुबई शीलमेपामित्यनन्तानुबन्धिनः, अणग्रहणो वा गृह्यन्ते (!) । तानन्तर्मुहूर्तेन युगपत् प्रशस्तध्यानः शमयति ॥१२८४॥
तत्तो य दंसणतियं ततोऽणुदिण्णं जहण्णतरवेतं। तत्तो"वितियं छक्कं ततो य वेतं सयमुदिणं ॥१२८५॥
ततो गाहा । ततो मिथ्यादर्शनादिम्यम्, ततो वेदत्रयस्यानुदीर्णयोरधमतरम् , द्वितीयमतः, ततो हास्य-रत्यरति-शोक-भय-जुगुप्सापटकं ततोऽनुभूयमानवेदम् , तयथा-पुमानादौ नपुंसकवेदम्, ततः स्त्रीवेदम्, ततो हास्यादिषट्कम् , ततः पुरुषवेदम् "स्त्रीवेदकः प्राङ् नपुंसकवेदं ततः पुरुपदं ततः पटकं ततः स्त्रीवेदम् ; नपुंसकः प्राक् स्त्रीवेदं ततः पुरुषवेदं ततः पदकं ततो नपुंसकवेदमिति ।।१२८५।। १ स सुहे। २ स वक्वा जे । ३ सा योव जे । सा उव हे । ४ 'क्खयो त को हे। ५ तत्थो को हे त। ६ पुंसियावे' त को। पुसत्थी हे । ७ वा त । ८ से त । ९ ° त्ताऽपम को हे त। १० निवडी जे । ११ णो तणं को। १२ समिति त। १३ समयन्ति-इति प्रतौ। १४ वीयं हे । विरयं त। १५ 'ततः'इत्यधिक प्रती ।

Page #268

उपशमश्रेणिविचारः ।
२४५ मझिल्लकसायाणं [८४-प्र०] कोधातिसमाणजातिए दो दो। , एक्केकेणंतरिते संजलणेणं उवसमेति ॥१२८६।।
मज्झिल्ल० गाहा । अप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणा मध्यमकपायाः । तेषां द्वौ द्वौ समानजातीयौ एकतः शमयति, ततः संचलनम् । तद्यथा अप्रत्याख्या[नप्रत्याख्यानावरणौ क्रोधावेकतः, ततः संज्वलनं क्रोधं ततोऽप्रत्याख्यान-प्रत्याख्यानावरणौ मानावेकतः, ततः संज्वलनं मानम् , एवं मायाद्वयमेकतः, ततः संज्वलनम्: ततो लोभद्रयमेकतः, ततः संज्वलनं लोभम्, एषां चोपशा(श)मकालोन्तर्मुहूर्तमुक्तः । समस्तश्रेणिकालोऽप्यन्तर्मुहर्तमेवेति ॥१२८६॥ संजलणादीण समो जुत्तो संजोयणादयो जे' तु । ते पुव्वं चिय समिता णणु सम्मत्तातिलाभम्मि ॥१२८७॥
संजलणा० गाहा। आह-यतः(अत्र ?)सञ्ज्वलन-हास्यादीनामुपशमो युक्तः, प्रागुदयसद्भावात्, संयोजनादिकपायाणां तु सम्यक्त्यादौ (दि)लाभकाल एव शमितत्वादयुक्तः ॥१२८७॥
आसि खयोवसमो सिं समोऽधुणा भणति को विसेसो सि । णणु खीणम्मि उदिण्णे सेसोवसमे खयोवसमो ॥१२८८॥
आसि गाहा । उच्यते-सम्यक्त्वादिलाभकाले हि क्षयोपशमोऽभिहितः, अधुनोपशमो वर्ण्यते । आह-को वाऽनयोः क्षयोपशमोपशमयोर्विशेषः ? उच्यतेननूदीर्णस्य [क्षयः, अनुदीर्णस्य] चोपशमः क्षयोपशमः ॥१२८८॥
सो च्चेवं गणवसमो उदिते खीणम्मि सेसए समिते । सुहुमोदयता मीसे ण तूबसमिए विसेसोऽयं ॥१२८९॥ ___ सो च्चेव गाहा । आह-ननु स एवोपशमोऽपि, यत्रोदितमुपक्षीणमनुदितं चोपशान्तमिति। उच्यते-क्षयोपशमे ह्युदयोऽप्यस्ति, न त्वसावतिविधाताय, उपशमे तु नोदयः, अयं विशेषः ।।१२८९॥
वेतेति संतकम्मं खयोवसमिएसु णाणुभावं सो ।
उवसंतकसायो पुण वेतेति ण संतकम्मं पि ॥१२९०।। १ जो त । २ चेय को है । ३ से को है।

Page #269

૨૪૬
विशेषावश्यकभाष्ये वेतेति गाहा । क्षायोपशमिकेष्वनन्तानुबन्धिषु सत्कर्मानुभवति नानुभवककर्म । सत्कर्मेति प्रदेशकर्माऽऽह । उपशान्तकपायस्तु सत्कर्मापि नानुभवति, अयं विशेषः ॥१२९०॥ संजोयणादियाणं गणूदयो संजतस्स पडिसिद्धो । सच्चमिह सोणुभावं पडुच्च ण पएसकम्मं तु ॥१२९१॥
संजो० गाहा । आह-ननु यतेः संयोजनादिकपायाणामुदयो निषिद्धः । उच्यते-सत्यम् , निषिद्धः । स पुनरनुभवनकर्म प्रति, न प्रदेशकर्म । इह तच्छमनमुपशमः ।।१२९१॥
भणितं. च सुते जीवो वेतेति णवाणुभावकम्मन्ति । जं पुण पदेसकम्मं णियमा वेतेति तं सच्चं ॥१२९२।। णाणुदितं 'णिज्जीरति णासंतमुदेति जं त[८४--द्वि०]तोऽवस्सं । सवं पदेसकम्मं वेदेतुं मुच्चते सबो ॥१२९३।। - भणितं गाहा । णाणु० गाहा । सूत्रे चोक्तम्-अनुभावकर्मानुभूयते न वा, प्रदेशकर्म तु नियमत एवानुभूयते, यथे(था)ह-“एवं खलु गोयमा ! मए दुविहे कम्मे पण्णत्ते। तं जहा-पएसकम्मे य अणुभावकम्मे य, तत्थणं जं तं पएंसकम्मं तं णियमा वेएइ, तत्थ णं जं तं अणुभावकम्मं तं [अत्यंगझ्या एंति]अत्येगझ्या णो वेएन्ति ।" यतो नानुदितमुपक्षीयते न चाविद्यमानमुदयते । सर्वप्रदेशकर्मानुभूय सर्वो मुच्यते ॥१२९२-३।।
किय सणातिघातो ण होति संजोअणादि वेतयतो । मंदाणुभावताए जधाणुभावम्मि वि कहिंचि ॥१२९४॥ णिच्चोद्दिण्णम्पि जा सकलचतुण्णाणिणो तदावरणं । ण विघाति मंदताए पदेसकम्मं तथा णेयं ॥१२९५॥
किय गाहा । [निच्चो० गाहा] । आह-यदि यतेरपि संयोजनादिकषायोदयः कथमिह ताननुभवतो दर्शनादिविघातो न भवति ? उच्यते--मन्दानुभावतया न प्रदेशकर्मानुभवनमतिविघातकम्, यथेह कचिदनुभवनकर्मापि 'नातिविघाताय दृष्टम् । तद्यथानित्योदितमतिज्ञानावरणादिचतुष्टयं सकल चतुर्मानिनो न मत्यादिज्ञानविधाताय, मन्दानुभावत्वात् , तद्वत् प्रदेशकर्मापीति ॥१२९४-५|| .
किरियाये" कुणति रोगो मंदं पीलं जधाऽवाणिज्जतो ।
किरियामेत्तकतं चिय पदेसकम्मं तथा तवसा ॥१२९६॥ १ नज्जी त ! २ यतः इति प्रतौ । ३ ण्णम्मि जे । ४ याए को है।

Page #270

उपशमश्रेणिविचारः ।'
किरिया० गाहा । यथेह रोगो भेषजादिक्रियया विधिवदुपक्रम्यमाणोऽपग च्छन्नातिपीडावृद् भवति, किन्तु क्रियामांत्रकृताबाधहेतुरव स्यात्, तद्वत् प्रदेश कर्मापि तपसाऽपनीयमानं तपोमात्राबाधहेतुरेव । कथम् इह निरयगतिनामादिप्रकृतयो नहि नारकादिभावेन यतिनाऽनुभूयन्ते, न चाननुभूय तद्विनिवृत्तिः, अतोऽवसीयते 'तपसा • प्रदेशकर्मणोऽनुभृतिः' इति ॥१२९६ ||
दंसणमोहातीतो भण्णति अणियट्टिवातरो परतो ।
जा तु सेसो संजलणलोभसंखेज्जभागोति ॥१२९७॥
दंसण० गाहा । स च दर्शन मोहनीयोपशमानन्तरमनिवर्त्तिवादख्यपदेशं
लभते यावत् सञ्ज्वलन लोभसङ्घयेय भागोऽवतिष्ठते ॥१२९७|| तदसंखेज्जतिभागं समए समय समेति एक्केक्कं । अंतोमुहुत्तमेत्तं तस्सासंखेज्जभागं पि ।। १२९८ ॥ लोभाणुं वेर्ततो जो खलु उवसामओ व खवंओ वा । सो सुमसंपराओ अक्खाता ऊणओ किंचि ॥११७॥१२९९ ॥
तद० गाहा [२] | तस्य च प्रतिसमयमसङ्खचेयभागमुपशमयन समस्तमन्तमुहूर्तेन शमयति, तस्य चासङ्खयेयभागमप्यणुमनुभवन् सूक्ष्मसम्परायोऽभिधीयते । चोपशमकः क्षपको वाऽथाख्यातसंयतात् किञ्चिदून इति, लोभाशुशेषत्वात् ॥ १२९८ - १२९९॥
उसामगाधिगारे तस्समभागो ति खवगणिद्देसो |
सुमसरागात तो हक्खातो होति णिग्गं [ ८५ - ० ]थो ॥१३०० ॥ उन० गाहा । इह चोपशमकाधिकारे क्षपकसूक्ष्मसम्पराय ग्रहणं तत्समानदेशत्वात् सूक्ष्मसम्परायातीतःचा सावुपशमं क निर्ग्रन्थोऽथाख्याताख्यश्च भवति ।। १३००॥ वृद्धाउपडिवण्णो सेटिगतो वा पसंतमोहो वा ।
जति कुणति को वि कालं वच्चति तोऽणुत्तरसुरे
॥१३०१ || बद्धाउ० गाहा । स यदि वद्धायुः प्रतिपद्यते, तदवस्थश्च म्रियते, नियमतोSनुत्तरविमानवासित्पद्यते । श्रेणिप्रच्युतस्यानियमः ॥१३०१ ॥
१ अत्र को० मुद्रितमूले निम्नाङ्कितं गाथाद्वयमधिकं वर्तते
दंसणतिगे पसंत करणतिगं कुणइ मोहसमणत्थं । आदिदुगंमि विसोही केवलमणियट्टिकरणस्स ॥१३०६ ॥ संखिज्जइमे तो सेसे लोभोवसमओ कमा कम्मे । जाव उ सेसो संजलणलोभ संखेज्जभागो त्ति ॥१३०७ ॥
२४७
२ ' हे । ३ व्व जे । ४ तो अह' हे । ५ द्धाऊ प० को हे त । ६ कोड़ का कोहे ।

Page #271

૪૬
विशेषrates भाष्ये
अणिवद्धाऊ होतुं पसंतमोहो मुहुत्तमद्धे तु ।
उदितकसायो णियमा णियत्तते सेढिपडिलोमं ॥। १३०२ ||
अणि० गाहा । अथाबद्वायुरतोऽन्तर्मुहूर्तमुपशमनिर्ग्रन्थया (ता) मवाप्योदितकषायः श्रेणिप्रतिलोमं प्रच्यवते ||१३०२ ॥
उवसामं पुत्रणीता गुणमहता जिणचरित्तसरिसं पि । पडिवान्तिकसाया किं पुण सेसे सरागत्थे ||११८ || १३०३ ॥
उत्र० गाहा | प्रकृताविधानादुपशम एवौपशामस्तमुपनीताः । केन : 'गुणमहता ' · गुणैर्महान् गुणमहान् । कच्चासौ उपशम एवोपशमकः, जिनचारित्रतुल्यश्चासौ चारित्रतो यथाख्यातः । तमेवंगुणमपि सन्तं प्रतिपातयन्ति कपायाः । कुतः : संयमात्, भवे वा भूयः । किं पुनरन्यान् रागवतः ॥१३०३॥ दवमितंजणदुमो च्छारच्छष्णोऽगणि व्य पच्चर्येतो । "दाएति जह सख्वं तथ स कसायोदए भुज्जो ॥१३०४|| तम्मि भवे 'व्वाणं ण लभति उक्कोसतो व संसारे । पोग्गलपरियदृद्धं 'देसूणं कोई हिण्डिज्जा ॥१३०५॥
दव० गाहा तमि गाहा । यथेह दावानलानुरूपितोऽञ्जनद्रुमः पुनरुदकासेचनादिप्रत्ययलाभादङ्कुरादिरूपम्, यथा वेह भस्मच्छन्नोऽनलो वाग्विन्धनादिप्रत्ययतः स्वरूपमुपदर्शयति, अशेपानपनीतो वाssमयोऽध्यभोजनादिप्रत्ययतः, "तद्वदेवासौ कपायोदयप्रत्ययात् पूर्वस्वरूपम् । कथमिति [ चेत् ], यतो न तस्मिन्नेव [भवे] मुच्यते कदाचित् चोत्कर्षतो देशोनगर्भ पुद्गलपरिवत्र्त संसारमनुबध्नीयात् ॥१३०४-५॥

जति उवसंतकसाओ लभति अणतं पुणो वि पडिवार्ति' । ण हु भेवीससितं" थोत्रे व कसायसेसम्म ॥ ११९॥१३०६॥ अणधोवं वणथोत्रं अग्गीथोवं कसायथोत्रं च ।
ण हु मे वीस सितव्यं" थोवं पि हु तं बहुं होति ॥ १२० ॥१३०७॥ दासत्तं देति अणं अइरा मरणं वणो विसप्पन्तो ।
स[ ८५ - द्वि० ]व्वस्स दाहमग्गी" देन्ति कसाया भवमतं ।। १३०८ ||
D
१ 'तमेतद्धं । को हे । तमित्तद्धं त । म तुर्वत को हे त । इतो त । " दावेति को सारं को है। ८ देसो' हे । २ को व हि' जे । १२ त । १२ वे है । १३
हे
येवं त है । १४ दिति है ।
1
में उव' को हे ।
।
३ वायंति ६ निव्वा' को है । ७ सारो त । तद्वेदेवा - इति प्रतौ । ११
वायं को हे

Page #272

क्षपकश्रेणिविचारः ।
'ओसमं सामाइयमुदितं खायियमतो पत्रक्खामि । गुहुममधवखातम्पिय खयसेदिसमुब्भत्रं तं च ॥१३०९ ॥
जति गाहा । अण० गाहा | दासतं गाहा । औपशमिकमुक्तम् । इदानीं क्षायिकमुच्यते । सूक्ष्मसम्परायमाख्यातं च । क्षयश्रेणिप्रत्ययं चैतत् । अतस्तामधुना वक्ष्यामः ॥१३०६ - १३०९॥
अण-मिच्छ-मीस-सम्म अस्ट "णपुंसित्थवेतछक्कं च । मवेतं च खवेती कोधायीए संजलणे यं ॥ १२१ ॥१३१० ॥ पडिवत्तीए अविरत देशपऽप्पमत्तविरताणं ।
अण्णतरो पडिवज्जति सुद्धज्झाणोत्रगतचित्तो ॥ १३११॥
अण० गाहा । पडि गाहा । क्षयश्रेणिप्रतिपत्तावसंयतादीना [म]न्यतमः शुद्धध्यानार्पितमनाः प्रतिपद्यते । तत्रोत्तगसंहननः पूर्वविदप्रमत्तः शुक्लभ्यानोपगतोऽपि प्रतिपद्यते, शेषा धर्मध्यायिनः ॥ १३१०-११॥
पढमकसाए समयं खवेति अंतोमुत्तमेत्तेर्ण ।
तत्तो च्चिय मिच्छतं ततो य मीसं ततो सम्मं ॥ १३१२ ||
पदम गाहा । एवं तत्रादावन्तर्मुहूर्त्तेनानन्तानुबन्धिनो युगपत् क्षपयति, ततो मिथ्यादर्शनं च ततः सम्यग्मिध्यादर्शनम्, ततः सम्यग्दर्शनम् ॥१३१२॥

२४९
aarऊ पविणो पढमकसायक्खए जति मरेज्ञ्ज ।
तो मिच्छत्तोदयतो "चिणेज्ज भुज्जो ण खीणम्मि ॥ १३१३ ॥ बाऊ गाहा । यदि कथञ्चिदद्रायुतां प्रतिपद्यतेऽनन्तानुबन्धिक्षये चोपरमेदतस्तान् कदाचिन्मिथ्यादर्शनोदयात् पुनरुपचिनुयान्न क्षीणमिथ्यादर्शनः ॥ १३१३॥
तम्मि मतो जाति दिवं तप्परिणामो य सत्तए खीणे । उवरयपरिणामो पुण पच्छा 'गाणामतिगतीओ ।। १३१४ ।।
तम्मि० [० गाहा । तत्र चोपरतोऽवश्यमेव देवेपूपपद्यते । सप्तकपरिक्षये च तदनुपरत परिणामस्तु तदानीमेव काले न चोपरमन्, नानामतित्वान्नानागतिः ॥ १३१४ ॥
१ उवसम्मत । २ पत्थ हे । ३ त । ४ 'ताप' को हे। ५ द्यन्तं-इति प्रती । ६ तं जे । ७ विणे जे त । विणि हे । ८ णाणागतिमतीओ जे । गागामईगतिओ त । मग को मइगई है ।
३२

Page #273

विशेषावश्यक भाष्ये
खीणम्मि दंसणतिए किं होते तओ तिदंसणातीतो । भण्णति सम्मदिट्ठी सम्मत्तखेए कतो सम्मं ॥ १३१५|| खीणम्मि गाहा । आह- मिथ्यादर्शनादित्रयपरिक्षये किमसावदर्शनो जायते ? नेत्युच्यते । सम्यग्दृष्टिरसौ | आह- सम्यग्दर्शनपरिक्षये कुतः सम्यग्दृष्टि [: ? अ]तः— ॥१३१५॥
२५०
णिव्वलिर्तमतणको[८६ प्र० ]रूवं मिच्छत्तमेव सम्मतं । खीणं ण तु जो भावो सदहणालक्खणो तस्स ।। १३१६॥ विलि० गाहा । उच्यते - निर्मदनीकृतकोद्रवोदाहरणा[ त्] मिथ्यादर्शनमेवापनीतमिध्यास्वभावं सम्यग्दर्शनमुध्यते । तदस्योपक्षीणम्, न तु यः तत्त्वश्रद्धानरूपः परिणामः ।। १३१६ ॥
सो तस्स विमुद्धतरो जायति सम्मत्तपोग्गलक्खयतो । दिट्ठी व्व सैण्डमुडन्भपर्दलविगमे मणुस्सस्स ॥ १३१७॥
"
सो तस्स गाहा । स तस्य तत्त्वश्रद्धानपरिणामोपनीतमिध्यास्वभावः सम्यवस्वपुद्गलपरिक्षयाच्छुद्धतरो जायते तदावरणकत्वे तदपगमात् इह यद्यस्यावरणं तत्तदपगमेऽतिशयतः शुद्धिमाप्नोति यथा पुंसः श्लक्ष्णाभ्रपटलापगमे चक्षुर्द्दर्शनम् ॥ १३१७॥ जह सुद्धजलाणुगतं वत्थं सुद्धं जलक्खए सुतरं । सम्मत्तसुद्धपोग्गलपरिक्खए दंसणं पेवं ।। १३१८॥
जह० गाहा । यथा चेह सुधौतसंवैरमुदकानुगतमशेपोदकशोपाच्छुद्रतरं जायते तत्र [द] दर्शनावरण में पनीतमिध्यामलमपि क्षायोपशमिकसम्यग्दर्शना शेषशुद्ध पुद्गलजलापगमाच्छुद्धतरं जायते ॥१३१८॥
"सेसं गणागमे सुद्धतरं केवलं जधा णाणं ।
तध खाइयसम्मत्तं खयो समसम्मविगमम्मि ॥ १३१९ ॥
" गाहा । यथेह मत्यादिज्ञानापगमेऽपि क्षायिकज्ञानान्तरसद्भावादज्ञो न भवति, तद्वत् क्षायोपशमिकसम्यग्दर्शनेऽसत्यपि क्षायिकसम्यग्दर्शनान्तरसद्भावान्नादर्शनः ॥१३१९॥
१ होइ को है त । २ तिदं को हे त । ३ 'तक्ख' हे । ४ 'लिम जे । ५ सुन्ह त । ६ पड' को हे त । ७ मणूस को हे त । ८ चेवं त । सपर' - इति प्रतौ । १० णसोपनी -- इति प्रतौ । ११ इतः पूर्वमेका गाथा कोमुद्रितमूले अधिका । सा तु कोट्याचार्यैर्न गृहीता । तद्यथातम्मि य तइय चउत्थे भवंमि सिज्यंति खइयसमत्ते । सुरनरयजुगलिस गई इमं तु जिणकालियणराणं ।। १३२९ ।। १२ णाणोष को । १३ सेस० गाहा । - इति प्रतौ ।

Page #274

क्षपत्रिीणिर्विचारपिन-382009.
२५१
णिन्वलितमतणकोदवभत्तं 'तेल्लातिमीसितं मदए । ण तु सोऽवायो णिव्वलितमीसमदकोदवच्चाए ॥१३२०॥ तध सुद्धमिच्छसम्मत्तपोग्गला मिच्छमीसिता मिच्छं ।
होज्ज परिणामतो वा सोऽत्रायो ‘खाइए पत्थि ॥१३२१॥ णिच. गाहा । तथ० गाहा । यथेह निर्मदनीकृतकोद्रवोदनस्तैलांदिसंसर्गप्रत्ययात् पुनर्मदयेन्नाऽप्रत्ययतः । न त्वसावपायोऽस्ति मदनीयार्द्धशुद्धकोद्रवत्यागे । तथापनीतमिथ्यास्वभावाः क्षायोपशामिकसम्यग्दर्शनपुद्गलाः पुनः प्रत्ययतो मिध्यास्वभावमापधेरन्नाऽप्रत्ययतः । न स्वसावपायोऽस्ति समस्तदर्शनमोहनीयपरिक्षये क्षायिकस्येति ॥१३२०-२१॥
बद्धायु पडिवण्णो णियमा खीणम्मि सत्तए ठाति ।
इतरों अणुवरतो च्चिय सयलं सेहिं समाणेति ॥१३२२॥
बदायू० गाहा । स यदि बद्धायुः प्रतिपद्यते ततोऽनन्तानुबन्ध्यादिप्रकृतिसप्तकपरिक्षये नियमतोऽवतिष्ठते । अबद्धायुरनुपरत एव समस्तां श्रेणी समापयति । ॥१३२२॥
वितिअततिए कसाए अद्वारंभेति समयमेर्सि च । खमयं "विममभागं पर्यडीयो सोलस खवेति ॥१३२॥ गरयतिरिया[८६-द्वि०]णुपुव्वीगतीओं चत्तारि चातिजातीओ । आतावं उज्जोवं थावर साधारणं सुहुमं ॥१३२४॥ तिणि महाणिदाओ अट्ठयसेसं ततोऽणुदिणाणं । वेताण जहण्णतरं तत्तो "वितियं ततो छक्कं ॥१३२५॥ तत्तो य ततियवेतं एक्केक्कं तो कमेण संजलणं ।
सन्वत्थ सावसेसे मग्गिल्ले लग्गति पुरिल्ले ॥१३२६॥ .
बितिम. गाहा । गरय० गाहा | तिण्णि० गाहा । तत्तो गाहा । दर्शनमोहनीयक्षयानन्तरमप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणकषायाष्टकं युगपदारभते । एषां च विमध्यभागं क्षपयन्निमाः पोडशप्रकृतीः क्षपयति । तथथा निरयगतिनाम निरया१ तिल्ला हे । २ खइए है। ३ 'रोणु हे । ४ खवयं त । ५ खमयम्मि मज्म कोहे। ६ पयडिभो सोलसं-हे। 'गईउ को। ८ 'रि आदि को । ९ अहमसे को हेत। १० बीयं को हे त ।

Page #275

२५२
विशेषावश्यकभाष्ये
नुपूर्वीनाम तिर्यग्गतिनाम तिर्यगानुपूर्वीनाम, आदिजातयश्चतस्रः-एकेन्द्रियजातिनाम दीन्द्रियजांतिनाम त्रीन्द्रियजातिनाम चतुरिन्द्रियजातिनाम, आतपनामोद्योतनाम, स्थावरनाम, साधारणनाम, सूक्ष्मनाम, तिस्रो महानिद्रा:-निद्रानिद्रा प्रचलाप्रचला स्त्यानमिति, ततोऽप्रत्याख्याननामकषायाष्टकशेपम् , वेदत्रयस्यानुदीर्णयोर्वेदयोरधमवरं, ततस्तद् द्वितीयं, ततो हास्यादिषट्क, ततः तृतीयवेदमुपशमंक्रमवत् , ततः संञ्चलनमेकैकम् । एपां च क्षयकालोऽन्तर्मुहूर्तः प्रत्येकम्, समस्त. श्रेणिकालोऽप्यन्त हर्तमेव । सर्वत्र च सावशेष एव च पाश्चात्ये पौरस्त्यमारभते । ॥१३२३-२६॥
दसणमोहक्खवणे णियष्टि अणियट्टियातरो परतो ।
जाव तु सेसो संजलणलोभसंखेज्जभागो ति ॥१३२७॥ दसण. गाहा । स च दर्शनमोहनीयक्षये निवतीति व्यपदिश्यते परतोऽनिवर्तिबादरो यावत् संज्वलनलोभसंख्येयभागावशेषः ॥१३२७॥
तदेसंखेजतिभागं समए समए खवेति एक्के ।
तत्य य सुहुमसरागो लोभाणू जावं मेक्कोवि ॥१३२८॥
तद० गाहा । तस्य च प्रतिसमयमेकैकमसंख्येयभाग क्षपयन् समस्तमन्तर्मुहूर्तेन क्षपयति । तत्र चैकभागावशेपेऽपि सूक्ष्मसम्परायोऽभिधीयते ॥१३२८॥
खीणे खरगणियंठो वीसमते मोहसागरं तरितुं ।
अंतोमुहुत्त दधि तरितुं याहे जघा पुरिसो ॥१३२९॥
खीणे गाहा । क्षीणे तस्मिन्नपि क्षपकनिम्रन्थतामवाप्य महासमुद्रप्रतरणपरिश्रान्त इवान्तर्मुहूर्त्तमात्रं विश्राम्यति ॥१३२९॥
छतुमत्यकालदुचरिमसमए णिदं सवेति पयलं च ।
चरिमे केवैललाभो खीणावरणंतरायस्स ॥१३३०॥
छउ० गाहा । ततः छमस्थकालद्विचरमसमये निद्राप्रचले क्षपयति । 'चरमसमये च प्राणज्ञानदर्शनावरणान्तरायस्य केवलमुत्पदते ॥१३३०॥ ___ आवरणक्खयसमए णेच्छइयणयरस के[८७-५०]वलुप्पत्ती ।
तत्तोऽणंनरसमए ववहारो केवलं भणति ॥१३३१॥ १ सनि' को है । २ जाव से को वि जे। जाय इकोधि त । ३ विइस त ।। मुदिउं त। ५ केवलि त । 'ति । न चर-इति प्रती।

Page #276

केवलोत्पत्ती व्यवहारनिश्चयविषादः ।
२५३ णाणं ण खिज्जमाणे खीण' जुत्तं जतो तदावरणो । ण य किरियाणिहागं कालेगत्तं जतो जुत्तं ॥१३३२॥ जति किरियाए ण खओ को हेनू तप्परिक्खए अण्णो । अध ताए किथ काले अण्णत्थ तई खयो ऽण्णत्थ ॥१३३३॥ किरियाकालम्मि खयो जति पत्थि तो ण होज्न पच्छा वि । जति कविकरियस्स खयो पढमम्मि विकिपत्य किरियाए॥१३३४॥
आव० गाहा [१] । यदि न क्रियाकाले परिक्षयः पश्चादपि न भविष्यति कुतोऽक्रियस्वात् पूर्वकालवत् । यदि चेहाऽक्रियस्यापि क्षयो किमन्येन ? इतः पूर्वसमयेऽपि क्रिया मा भृत् ॥१३३१-१३३४॥ .
जं णेज्जरिज्जमाणं णिजिण्णं ति भणितं मुते जं च ।
णोकम णिज्जीरति णावरणं तेण तस्समर ॥१३३५॥
जं. गाहा । यतो हि निर्जीयमाणं निर्णिमिति सूत्रेऽभिहितं "चलमाणे चलिए जाव णिजमाणे णिजिण्णे"त्ति अतः क्षीयमाणं क्षीणमेव, नानयोः कालभेदः, यतश्च कर्म वेद्यते नोकर्म निर्यित इति सूत्र एवापदिष्टमतः क्षयकालेऽना. वरणस्य च केवलप्रसूतिरिष्यते ॥१३३५॥
जति गाणमणापरणे वि णत्थि तो तं ण णाम पज्छा वि ।
जातं च अकारणतो तमकारणतो चिय ‘पदेजा ॥१३३६।।
जति गाहा । यदि चाऽनावरणेऽपि न ज्ञानम्, अतः पश्चादपि न भविष्यति, विशेपहेत्वभावात् । उतानावरणत्वे पूर्वमभूतं पश्चाद् भवति । नन्वकारणा प्रभृतिरस्य । ततश्चाकारणप्रभूतत्वादकारण एव पातोऽपि स्यात् ॥१३३६॥
णाणस्सावरणस्स य समयं तम्हा पगासतमसो व्य ।
उप्पातन्वयधम्मा तध णेया सबभावाणं ॥१३३७॥
णाणस्स गाहा । तस्मादिह ज्ञानस्याऽऽवरणस्य च प्रकाश-तमसोरिव युगपदुत्पाद-व्ययावनुमन्तव्यौ, आत्मनश्च द्रव्यतयाऽवस्थानम्, तत्पर्यायत्वात् , ऋजुत्ववक्रत्वाङ्गुलिवत, सर्वभावानामप्येप धर्म इति ॥१३३७॥ १ खीणं त । ततो त । ३ णाय जे। 'योऽत्य है । ४ वाऽकिरि' है । ५ किय कि त। कीस कि को हे। ६ किमन्यततः-इति प्रतो । ७ निजरिज्जइ को । निग्जरिद है । ८ पडिज्जा त पडेग्जा हे को।

Page #277

२५४
विशेषावश्यकभाष्ये उभयावरणातीतो केवलवरणाणदंसणसभावो । जाणति पासति य जिणो 'सव्वं णेयं सताकालं ॥१३३८॥ [८७-द्वि०] संभिण्णं पासंतो लोगमलोगं च सन्चतो सव्वं । तं. णस्थि ज ण पासति भूतं भव्वं भविस्सं वा ॥१२२॥१३३९॥ वाहि जवा तेधतो संभिण्णं सवपज्जवेहिं वा । अत्तपरणिव्यिसेसं सपरप्पज्जायतो वा वि ॥१३४०॥ संभिण्णग्गहणेण व दव्यमिह सकालपज्जवं गहितं ।
लोगालोगं सव्वं ति सव्यतो खेत्तपरिमाणं ॥१३४१॥
उभया० गाहा । संभिण्ण. गाहा । चाहिं० गाहा । संभिण्ण० गाहा । अथवेह संभिन्नग्रहणमागृह्यते कालभावौ च तत्पर्यायत्वात् ताभ्यां समन्ताद भिन्नं संभिन्नं लोकालोकं च सर्वत इति क्षेत्रमेतावच्च ज्ञेयं यद् द्रव्यादिचतुष्टयम् ॥१३३८१३४१॥
तं पासंतो भूताति ज ण पासति तो तयं णत्थि । पंचस्थिकायपज्जयमाणं णेयं जतोऽभिहितं ॥१३४२॥
तं पासं० गाहा । न च द्रव्यादिभ्यो भूतादिकालविशिष्टेभ्योऽयद ज्ञेयमस्ति यदुपलभ्येत, पञ्चास्तिकायपर्यायबहिर्भावादिति॥१३४२॥
तवणियमणाणरुक्खं आख्दोऽयं जिणो अमितणाणी । . "एत्तो स परंपरओ एत्तो जिणपश्यणुप्पत्ती ॥१३४३॥
तव० गाहा। अयं स जिनस्तपो-नियम-ज्ञानमयमारूढो वृक्षम्, एतस्मात् सामायिकादिश्रुतमाचार्यपारम्यर्येणाऽऽयातम्, एतस्माच्च जिनप्रवचनोत्पत्तिरिति ॥१३४३॥
णिज्जुत्तिसमुत्थाणप्पसंगतो जाव पवयणुप्पत्ती।
पासंगियं गतमिदं वोच्छामि "इतो उवग्यातं ॥१३४४॥ - णिज्जुत्ति० गाहा । नियुक्तिसमुत्थानप्रसङ्गतः केवलज्ञानादिवृक्षारोहणादारभ्य यावजिनप्रवचनोत्पत्तिरिति तत् प्रासङ्गिकमुक्तम् । अतः प्रकृतमुपोद्घातं वक्ष्यामः । ॥१३४४॥ १ णो णेयं सव्यं को हे । २ च को है त । ३ तहिंतो त । ४ खित्त को है। ५ परजा' त । ६ 'माण त । ७ इत्तो त । ८ इत्तो त । पत्तो जे। ९ मियं को हे। 'मिणं त। १. अतो त। अओहे।

Page #278

उपोद्धाते प्रासंगिकामासंगिकविभागः । २५५ अच्छतु तावुग्यातो का पुण जिणपवयणप्परति' ति । तं केत्तियाभिधाणं पवयणमिह को विभागो से ॥१३४५॥ एतं पसंगसेसं 'वोत्तुमुवग्योतवित्थरं 'वोच्छं।।
तो सेसहाराई कमेण तस्संगहो चेमो ॥१३४६।।
अच्छतु गाहा । एतं गाहा । आह-तिष्ठतु तावदुपोदातः, यथेयं जिनप्रवचनोत्पत्तिः, तद्वा जिनप्रवचनं कियदभिधानम् ! अभिधानविभागो वाऽस्य कः ?इत्येतत् प्रसङ्गशेपमभिधायोपोद्घातविस्तरं वक्ष्यामः, ततोऽवशेषवाराणीति । तत्संग्रहश्वायम् ॥१३४५-४६॥
[८८-०]जिणपवयणउप्पत्ती पश्यणएगद्विया विभागो य । दारविधी यणयविधी वक्खाणविधी य अणुओगो ॥१२३॥१३४७।। *पासंगियमाइतियं दारविहि त्ति "विहिओउवग्याभो ।
अणुओगहारं पुण चउत्थमिट्ट नयविहि ति ॥१३४८॥ जिण० गाहा । पासं गाहा । अत्र जिनप्रवचनोत्पत्तिः प्रवचनैकार्थाभिधानानि तद्विभाग चेति तत्त्रयमप्येतत् प्रासङ्गिकम् । द्वारविधिरिति चतुर्थमनुयोगद्वारम् । ॥१३४७-४८||
* सीसायरियपरिक्खा वक्खाविहि ति करणमज्जाया।
सुत्तफासियर्जुत्ती मुत्ताणुगमोऽयमणुप्रोगो ॥१३४९॥ सीसा० गाहा । शिक्षा(प्या)चार्यपरीक्षाविधौ व्याख्यानविधिः सूत्रस्पर्शिकनियुक्तिः सूत्रानुगमश्चानुयोग इति ॥१३४९||
किं पुण चउत्थदारं णयविधिमभिधाय तोऽणुयोगो ति । चतुदाराऽसंगहिता वक्खाणविधि ब्व किं गहिता ॥१३५०॥
किं पुण. गाहा | आह-किं पुनश्चतुर्थमनुयोगद्वारं नयविधिमभिधायानुयोगोऽभिधीयते ? कश्चायं व्याख्यानविधिनामेति चतुरनुयोगद्वारातिरिक्तः ! ॥१३५०॥
बंधाणुलोमताए "कयिं ग जतो तई कमेणं पि।
तीरति णिवंधितुं जे तेणेयं बुद्धिपुण्य ति ॥१३५१॥
बंधा० गाहा । तत्र केचिन्मन्यन्ते बन्धानुलोमानुवृत्त्याऽनुयोगनयविधिविपर्ययः । तच्च न यतः क्रमेणापि शक्यतेऽभिधातुं, यथा-दारविधी वक्खाए विधिरणुओगे णय. विहीं य । तस्माद बुद्धिपूर्वी विपर्ययः ॥१३५१॥ 1 सूय ति त । २ कित्ति को हे। सो को है। ४ वुत्तुं हे। ५ वा त। ६ वुच्छं त। विहिउ को ह । ८ 'यणि ज्जुत्ति को। • ने-प्रती नास्ति गाथाद्वयम् । १. केई को हे त । ११ नयनक०-इतितो प्र० ।

Page #279

२५६
विशेषावश्यकभाष्ये
अंतम्मि उवण्णसितुं पुन्चमणुगमस्स जं णए भणति ।
तं जाणावेति समं वच्चंति णयाणुयोगो य ॥१३५२।। अंतमि० गाहा । यतश्चतुरनुयोगद्वारक्रमतोऽन्ते नयविधिमुपन्यस्यानुगमादावाह तत् ज्ञापयति नयानुगमावनुसूत्रं युगपदनुधावतः : यतः को हि नयमतशून्योऽनुगमः ? किन्त्वशक्यत्वान्न युगपदन्यासः-इत्यनुयोगद्वारचतुष्टयोपन्यासेऽन्ते नयविधिः, इहानुगमादाविति योगपयोपदर्शनार्थम् ॥१३५२॥
सुत्ताणुगमावसरे गुरुसीसाणुग्गहोवदेसत्थं ।
वक्खाणविधि जंपति मूलदाराणधिकतं पि ॥१३५३॥
मुत्ता० गाहा । इह सुश्राव्यं सुव्याख्यानं च कथं शास्त्रं भवेदित्यतश्चतु. रनुयोगद्वाराऽनधिकृतमपि सूत्रानुगमादौ व्याख्यानविधिमभिधत्ते ॥१३५३॥
अधवा 'साहिकत च्चिय वक्खाणंग[८८-द्वि०] ति जं ततोऽणुगमे । जं जं वक्खागंगं तं तं 'सव्वं जतोणुगमो ॥१३५४॥
अहवा० गाहा । अथवा स व्याख्यानविधिरधिकत एवेह द्रष्टव्योऽनुगमान्तर्भावात् । कथं पुनरस्यानुगमान्तर्भावः'। व्याख्यानाङ्गत्वात् । यतो यद्यद् व्याख्यानाङ्गं तत्तदनुगम इति । व्याख्यानविधिरिति वः पुंसकिरुपसर्गपूर्वः पुंसीति वचनात् पुल्लिंगम्, इह तु प्राकृताभिधानाद्वितः स्त्रीलिङ्गमुक्तम् ॥१३५४॥
सुत्ताणुगमादीए चक्खाणविधी जतो तदंगं सा ।
जं च सुतावसरे च्चिय सफलाई गवातिणा ताई ॥१३५५॥
सुत्त० गाहा। यतश्च सूत्रानुगमादौ व्याख्याविधिरुक्तोऽतश्च तदङ्गमसौ । यच्च सूत्रत्र्याख्यानावसर एवं गवादिदृष्टान्तसाफल्यं युक्तमिति ॥१३५५॥
जति साऽणुगमंग चिय दारविधीए ततो किमातीए । 'ओतारेतुं भण्णति उक्कमकरणे गुणो को णु ? ॥१३५६॥
जति गाहा । आह--यद्यसावनुगमाङ्गमेवातः किमवतार्य द्वारविधिरादावुच्यते ? "को ह्युत्क्रमकरणे गुणलाभः ! ॥१३५६॥
दारविधी वि महत्था तत्थ वि वक्खाणविधिविवजासो ।
मा होज्ज तदातीए यक्वाणविधि णिरूवेति ॥१३५७।।
दार० गाहा । उन्यते-द्वारविधिरपि बहुवृत्तान्तः सूत्रवत् । ततः अत्रापि व्याख्याविधिविपर्ययो मा भूतदादौ निरूप्यते ॥१३५७॥ १ भणाई त। सम्मको। सादिजे। सम्यो जे। सर चिजे। उयारे' है। मोद्युत्क-इति प्रतो।

Page #280

गुरु-शिष्यपरीक्षणम्।
२५७ एत्थेव गुरू सीसं सीसो 'य गुरुं परिच्छितुं पच्छा ।
वोच्छिति सोच्छिति व सुहं मोच्छिति व सुदिपेयालो ॥१३५८॥
एत्थेव गाहा । अत्रैव द्वारविधावाचार्यो जिज्ञासितगुण-दोषो गुणवते शिष्यायाऽस्यानुयोगं वक्ष्यति, शिष्यश्च गुणवदाचार्यसन्निधावेव श्रोष्यति, मोक्ष्यति वा दोपवन्तम्, आचार्यश्च शिष्यमिति ॥१३५८॥
साणुगमंगं पि इथं जति भण्णति किण कीरति इधेव । दाएति पयत्ततरं वक्खाण विधीय मुत्तम्मि ॥१३५९॥
सा० गाहा । आह-स यदि व्याख्यानविधिरनुगमाङ्गमपीहावतार्योच्यते संग्रहगाथायामपी हैव किं न क्रियते ? उच्यते-सूत्रत्र्याख्यानाऽऽदराऽऽधानार्थमिह विशेपेण सूत्रव्याख्यायामाचार्यः शिष्यो वा गुणवानन्वेपणीयः ॥१३५९॥
अणुओगातिविभागे वक्खाणविधी वि तप्पसंगणं ।
जंपंति केई तेसिं 'वत्तु सोतुं व को जोग्गो ॥१३६०॥
अणु० गाहा । केचिदाचक्षते-अनुयोगादिविभागद्वार एवं व्याख्याविधिरपि प्रसङ्गतोऽभिधीयते यथैषामनुयोगादीनां कोऽभिधातुं योग्यः श्रोतुं चेति शिष्याचार(य)विचारः ॥१३६०॥
संगहगाधाए 'पुण 'अणियोगादीये वेन्ति दाएन्ता ।
जो वण्णितोऽणुओगो सोऽयं स विधी जदत्यं ति ॥१३६१॥ [संगह० गाहा] संग्रहगाथायां पुनरनुगमादावुपदर्शयति । यथा यस्तु विभागद्वारे अनुयोगोऽभिहितः सोऽयमिदानीमुच्यते पदार्थः स व्याख्यानविधिरिति ॥१३६१॥
[८९-०] सुयमिह निणपावयणं तस्सुप्पत्ती पसंगतोऽभिहिता । जिणगणधरवयणातो इमाई तस्साऽभिधाणाई ॥१३६२॥
सुय० गाहा । इह यदुक्तं केयं जिनप्रवचनोत्पत्तिरिति ? [गाथा० १३४५] ननू[क्त]महद्वचनं जिनप्रवचनम् । अस्य च नियुक्तिसमुत्थानप्रसङ्गतः [गा० १०६६] एवोत्पत्तिरभिहिता जिन-गणधरेभ्यः । यत् पुनरुक्तं तदा जिनप्रवचनं कियदभिधानम्' अभिधानविभागो वाऽस्य कः [गा० १३४५] ? इति । ॥१३६२॥ भत्रोच्यते
१ व जे। २ किण्णु जे। ३ विही य को हे त। ४. वोत्तुं को । वुत्तुं है । ५ पुणो हे । ६ अणुओगाईए को हे। अणुयोगाईइ त। ७ जिणप्प त । "जिणप' को हे। ३३

Page #281

२५८
विशेषावश्यकमाध्ये एगहियाई तिणि तु पवयण मुत्तं तधेत्र अत्यो य । एक्केकस्स तु एत्तो णामा एगट्ठिया पंच ॥१२४॥१३६३।। जमिह पगतं पसत्थं पधाणवयणं व पययणं तं च ।
सामण्णं मुतणाणं विसेसतो सुतमत्थो य ॥१३६४॥
एगट्ठिया० गाहा । जमिह गाहा । इह यस्मात् प्रगतं प्रशस्तं प्रधानमादौ वा वचनं प्रवचनमिति । तच्च सामान्यमेव श्रुतज्ञानम् , तदेव हि विशेषतो विभज्यमानं सूत्रमर्थश्च ॥१३६३-४!!
सिंचति खरति जमत्थं तम्हा मुत्तं णिरुत्तविधिणा वा ।
सूचेति 'सवति "मुन्नति 'सिबति सरते य जेणत्थं ॥१३६५।। सिंचति गाहा । तत्र "पिच क्षरणे" इति, सिञ्चति क्षरत्यर्थात्मानमिति सूत्रम् । अथवा नैरुक्तेन विधिना सूचनादिभिः सूत्रमुच्यते ॥१३६५॥
अविवरितं मुत्तं पिव सुटितवावित्ततो"सुयुत्तं ति ।
जो मुत्ताभिप्पाओ सो अत्यो अज्जते जम्हा ॥१३६६॥
अवि० गाहा । अविरू(वि)यमाणमर्थतः सुप्तमिवाऽऽस्ते सुपुप्तपुरुषवत् । तथेह मुस्थितत्वाद् व्यापित्वाच्च सूक्तमुच्यते, प्राकृताभिधानात् "सुत्तमिति, तथाऽर्यतेऽसावित्यर्थः, गम्यतेऽनुनियत इति यावत् । स च सूत्राभिप्रायः।।१३६६॥
सह पश्यणेण जुत्ता णे मुतत्थेगत्यता परोप्परतो। ___ जं "मुत्तं वक्खेयं अत्थो जं तस्स वक्खाणं ॥१३६७॥
सह गाहा। आह-सूत्राऽर्थयोः प्रवचनेनै सहैकार्थता युक्ता, तद्विशेषत्वात्, न तु तयोरेव परस्परतः, यतः सूत्रमिति व्याख्येयमुच्यते तदर्थश्च व्याख्यानमिति ॥१३६७||
जुजति व विभागातो तिण्ह वि भिण्णत्थता ण चेतरधा। एगत्थाणं पि पुणो किमिहेगत्थाभिधाणेहिं ॥१३६८॥
जुज्जति गाहा । अथवेह विभागसद्भावात्" त्रयाणामप्येषां भिन्नार्थतैव ___ युध्यते, अन्यथा ह्येकार्थत्वे सति पुनरेकार्थाभिधानमनर्थकम् ॥१३६८||
१ याणि है। १ य को हे त । ३ च है। ४ 'त्त अत्थों' जे । ५ सूएइ को है। ६ सुर्व त। सिव्व जे । ८ सिज्ज जे । ९ सिर त । १० `त्तर व सुत्त है। तो व सुतं को त । ११ सूत्र-इति प्रतौ। १२ °त्ता सुत त । १३ सुयं हे। १४ 'ने सहै -इति प्रतौ। १५ च हे १६ चहर त हे । १७ वाश्रया-इति प्रती।

Page #282

प्रवचनपर्यायाः। मउलं फुलं ति जथा संकोयविकासमेत्तभिण्णाई । अत्थेणाभि[८९-द्वि]ष्णाई कमलं सामण्णतो चेक्कं ।।१३६९।। अविवरितं तथ मुत्तं विवरितमत्थो ति बोधकालम्मि । किंचिम्मत्तविभिण्णा सामण्णं पवयणं णेयं ॥१३७०॥
मउलं गाहा । अवि० गाहा। उच्यते यथेह मुकुलमुत्फुल्लमिति चैतयोः सङ्कोच-विकासपर्यायाभ्यां भेदः, सामान्यार्थतया वाऽभेदः कमलमिति, न चैपां पुनरेकार्थविभागो न युज्यते; तद्यथा-आद्यस्य मुकुलं कुड्मलं वृन्दमित्यादि, द्वितीयस्य फुलं विकचं विकोशं विकसितमित्यादि, तृतीयस्य कमलं पङ्कजमरविन्दमित्यादि तथेहाविवृतमर्थतो मुकुलकल्पं सूत्रमुच्यते, तदेव हि प्रबोधितं सत् फुल्लकमलकल्पमर्थविशेषः, श्रुतसामान्यमूरीकृत्य प्रवचनमिति । न चैपामेकैकशः पुनरेकार्थाभिधानमयुक्तम् ॥१३६९-७०॥
सामण्णविसेसाणं जब वेगाऽणेगता ववत्थाए । तदुभयमत्यो य जघा वीमुं बहुपज्जया ते य ॥१३७१॥ एवं मुत्तत्थाणं एगाणेगेंत्यता ववत्थाए ।
पवयणमुभयं च तयं तियं च बहुपज्जवं वीसुं ॥१३७२॥
सामग्ण गाहा । एवं गाहा । यथा चेह न सर्वथा सामान्यमन्यद् विशंपेभ्यः, न च विशेपमात्रम् , तथा न विशंपाः सामान्यादन्याः, न च सामान्यमात्रम्, किं तहिं ! व्यवस्थातः सामान्यापेक्षा विशेषाः, विशेषापेक्षं च सामान्यम् , उभयं चार्थाभिधानोंदवरुध्यते, न चैपामेकैकशः पर्यायाभिधानमयुक्तम् । तद्यथा-सामान्य सत्ता भाव इति, तथा विशेपो भेदः पर्याय इति, द्रव्य वस्तु अर्थ इति, तथेह सूत्राऽर्यप्रवचनानामेकानेकार्थता व्यवस्थातोऽनुयोजनीया, पुनरेकैकशश्च पर्यायवचनविभागः ॥१३७१-७२॥
अधवा सव्वं णामं वंजणसुद्धियणयरस भिण्णत्थं । इतरस्साऽभिण्णत्थं संयवहारो य तदवेक्खो ॥१३७३॥
विवाहमित्त को। 'वियोहमेत्त हे। १ चगं को हे । ३ वरी हे। ४ 'ज्जवा को है। ५ गया है। ६ ज्जयं को हे । ७ नद-इति प्रता । ८ "स्स अभि हे।

Page #283

विशेषवश्यकभाष्ये
अथवा गाहा । अथवा व्यञ्जनशुद्धिकनयाभिप्रायात् सर्वमेव हि भिन्नार्थं नाम । कुतः ? शब्दभेदेऽर्थभेदात् घट- पटाद्यभिधानवत् । इतरनयाभिप्रायादभिन्नार्थं वस्तुनोऽनेकपर्यायत्वाच्छक्रेन्द्र- पुरन्दरादिवत् । अथवा तत्प्रत्यय हेतु संव्यवहारदर्शनाद् घट-कुटकुम्भाभिधानवत् प्रायोवृत्या च व्यवहारनयापेक्षया लोकसंव्यवहारः ॥ १३७३॥ संववहारत्थाए तंम्हा जेणेगता ण णिच्छयतो । तो जुत्ता तेसिं बीसुं पज्जायणामाई || १३७४॥
संवव • गाहा । तस्माद् यतः संव्यवहारनयाभिप्रायेणाभिधानैकार्थता निश्चयेनाऽनेकार्थता तस्माद् व्यवहारतः प्रवचनादित्रयस्य पुनरेकार्थाभिधानता युक्तंति ॥१३७४॥
•
अधम्म तित्थ मग्गो पावयणं प्रवयणं च एगट्ठा । सुत्तं तंतं गंधो पोटो सत्थं च एगट्टा || १२५ ।। १३७५।। बोधो सुतस्स धम्मो सुतं व धम्मो स जीवपज्जाओ । सुगतीर्ये संजमम्मिय धरणातो वा सुतं धम्मो ॥ १३७६ || सुअ० गाहा । बोधो गाहा । तत्र श्रुतस्य धर्मः श्रुतधर्मः । धर्मः स्वभावः । स बोधः, बोधस्वभावव्याच्छ्रुतस्य । अथवा श्रुतं च तद्धर्मश्च से जीवस्येति श्रुतधर्मो जीवपर्यायः । अथवा सुगतौ संयमसमाधौ वा धारणाद्धर्मः श्रुतमुच्यते ॥ १३७५-७६॥ तित्थं ति पुत्रभणितं संघो जो णाण चरणसंघातो ।
इध प[ ९० - प्र० ]यणं पि तित्थं तत्तोऽणत्थंतरं जेण ॥१३७७॥ तित्थं ति गाहा । तीर्थमित्युक्तं प्राकू [गा० १०२३-४३ ] । सङ्घः इहेदानीम् । सोपयोगानन्यत्वात् प्रवचनं तीर्थमुध्यते ॥ १३७७॥
मज्जिज्जति सोधिज्जति जेणाती पवयणं ततो मग्गो । . अथवा feree मग्गो मग्गणमण्णेसणं पंथो ॥ १३७८॥ मज्जिज्ज०
[० गाहा० । “मृजू शुद्धौ” मृज्यतेऽनेनात्मेति मार्गः, अथवा मार्गणं मार्गोऽन्वेषणं पन्थाः शिवस्येति ॥ १३७८ ॥
irers अभिfasts ये पत्रयणे' पावयणमाश्वयणं वा । सिवपावयवयणं वा पात्रयणं पत्रयणं भणियं ॥१३७९॥
१ रहा की हे । २ जम्हा को । ३ पाठो हे । ४ गईइ त । 'गईए को है । ५ सुतो जे । ६ सज्जीव-इति प्रतौ । ७ जत्ती जे । ८ जेणत्ता त । जेगं तो को हे । ९५गयाइ' इत्यादि गाथाद्वयं नास्ति जेवतों । १० हीए १ को है । ११ 'यणपात ।

Page #284

अनुयोग पर्यायाः ।
२६१
पंगया० गाहा । प्र आ वचनं प्रावचनम् । प्रगताद्यर्थः प्रशब्दः । आङ् मर्यादाभिविधिवचनः । प्रगतं प्रशस्तं प्रधानमादौ वा अभिविधिमर्यादाभ्यां वचनं प्रावचनं प्रवचनमुक्तम् ॥१३७९॥
सुत्तं भणियं तंतं तेणिज्जए तेण तम्मि व जमत्थो । गंथिज्जइ तेण तओ तम्मित्र तो तम्मयं गंथो ॥ १३८० ॥
सुत्तं गाहा । सूत्रमुक्तम् | 'तनु विस्तारे' तन्यतेऽनेनाऽस्मिन् वार्थ इति तन्त्रम् । ग्रन्थ श्रन्थ संदर्भे । ग्रन्थ (ध्य ) तेऽनेनास्मिन् वार्थः, स एव ग्रध्यत इति प्रन्थः ॥१३८० ॥
पढणं पाठो तं तेण तम्मि व पढिज्जतेऽभिधेयं ति । सासिज्जति' तेण तर्हि व णेयमाता व तो सत्थं ॥१३८१ ॥ पढणं गाहा । 'पठ व्यक्तायां वाचि' । पठनं पश्यते वा तत्तेन तस्मिन् वाभिधेयमिति पाठः व्यक्तीक्रियत इति यावत् । 'शासु अनुशिष्टो' शास्यते तेनास्मिन् वा ज्ञेयमात्मेति वा शास्त्रमिति सूत्राभिधानम् ॥ १३८१ ॥
अणुओगो अणियोगो भास विभासा य वत्तियं चेव ।
एते अणुयोगस्स तु णामा एगडिया पंच || १२६ ।। १३८२ ।। अणु० गाहा । इहानुयोगविभागादि सुज्ञानत्वान्न लिख्यते, भाष्यत एवानुसरणीयं यावत् व्याख्यानविधिः ॥ १३८२||
"अणुयोजणमणुयोगो सुतस्स णियएण जमभिधेषणं । वावारो वा जोगो जो अणुरुवोऽणुकूलो वा ॥ १३८३॥ अथवा जमत्थतो' थोवपच्छभावेहिं सुतमं तस्स । अभिधेये वावारो जोगो तेणं व संबंधों ॥। १३८४ ॥ णामं ठवणा दविए खेत्ते काले य [ ९० - द्वि] वयण भावे य । एसो अणुयोगस्स तु शिक्खेवो होति सत्तविहो ।। १२७|| १३८५ || णामस्स जोऽणुयोगो अथवा जस्साभिधाणमणुयोगो ।
णामेण व जो' जोग्गो जोगो णामाणुयोगो सो ॥१३८६ ॥
१ विज्जत । २ 'ज्जए को है । ३ वि णे जे । ४ गाथाद्वयं पूर्वमायातत्वेन [गा० ८३६७] यद्यपि आ० जिनभद्रेण नात्रोवनं तथापि कोहेद्वारात्र व्याख्यातत्वात् जेप्रती तप्रती चसत्त्वाच्चात्रोद्धृतम् । १३८२ गाथाव्याख्यायां सूचिताः सर्वा अपि गाथा जिनभरव्याख्याताः, तथापि हेकोभ्यां व्याख्यातत्वात् तप्रतौ च सत्त्वादत्रोद्धृताः । ५ य जे । ६ त्थ त । ७ म त । ८ बद्धो जे । ९ जो जोगो जोग्गो जे ।

Page #285

२६२
विशेषावश्यकभाष्ये ठवणाए जोऽणुयोगोऽणुयोग इति वा ठविज्जते जं तु । जा वेह जस्स ठवणा जोग्गा वग ओगो सो ॥१३८७॥ दबरस जोऽणुयोगो दव्वे दव्वेश दवहेऊं वा । दव्यस्स पज्जवेण व जोगों दवेण वा जोगो ॥१३८८।। बहुवयणतो वि एवं यो जो वा कधेतेऽणुवयुत्तो । दव्यागुयोग एसो एवं खेत्तातिगाणं पि ॥१३८९।। दव्यस्स तु अणुओगो जीवईवस्स वा अजीवस्स । एक्केक्कम्मि यँ भेता हवंति दव्वातिया चतुरो ॥१३९०॥ दव्वेणेगं दव्वं संखातीतप्पदेसमोगा। कालेणाऽतियेणिधणो भावे गाणातियाऽणंता ॥१३९१।। एमेव अजीवस्स वि परमाणु"दव्वे एगदव्वं तु । खेत्ते एगपदेसे ओगाढो सो भवे णियमा ॥१३९२॥ समयातिठिति असंखा"ओस[९१-प्र०]प्पिणीओ हवंति कालम्मि। वण्णातिभावगंता एवं दुपदेसमाती वि ॥१३९३॥ दवाणं अणुयोगो जीवाजीवाण पज्जयों णेया । तत्थ वि य मग्गणाओऽणेगा सट्ठाणपरठाणे ॥१३९४॥ वत्तीए अक्खेण व करंगुलातीण वा वि दवेणं । अक्खेहि य दव्वेहि अधिकरणे कप्पकप्पेहि ॥१३९५|| पण्णत्ति जंबुंदीवे खेत्तस्सेमाति होति अणुयोगो । खेत्ताणं अणुयोगो दीवसमुदाण पण्णत्ती ॥१३९६॥ जंदीवपमाणं पुढविजियाणं तु पत्थगं कातुं । एवं मविज्जमाणा "हविज्ज लोगा असंखेज्जा ॥१३९७॥ "खेत्तेहि वह दीवे पुढविजियाणं तु पत्थयं कातुं । एवं मविज्जमाणा हवंति लोगों असंखेज्जा ॥१३९८॥ खेत्तम्मि तु अणुयोगो तिरियं लोगम्मि जम्मि वा खेत्ते ।
अड्वातियदीवेसुं छलद्धवीसाय खेत्तेसे ॥१३९९॥ १ गो अणु त। २ “हेउं जे। ३ जोग्गो जे हे। ४ जोग्गो जे । ५ कहे अणु' को है। ६ जीवदव्यस्सऽजीवदव्वस्स को। जीयदव्यरस वा अजीवदव्धस्स हे। वि को हे। ८ ‘स ओगा है। ९ णाइअनि हे को। १० दव एग को हे त । ११ उस हे । १२ "णि त। १३ पउजवा त को हे। १४ तु जे । १५ 'हीये त । १६ बुद्दी त को । १७ हयंति को हेत। १८ नास्ति हेप्रती एपा गाथा किन्नु टीकातः ज्ञायते यत तत्र तया भाव्यम् । १९ जीवा जे। २० 'साइ खे त। 'साए खे' को हे । २१ खेत्तमुं हे।

Page #286

अनुयोगस्य नामादिनिक्षेपाः।
२६३ कालस्स समयरूवण कालाण तताति जाव सम्बद्धा । कालेणऽणिलऽवहारो कालेहिं तु सेसकायाणं ॥१४००॥ कालम्मि वितियपोरिसि समासु तिमु दोसु वा वि [९१-द्वि]काले सु । वंयणस्सेगवयणीती वयगाणं सोलसहं तु ॥१४०१।। वयणेणायरियादी एक्केणुत्तो यहूहि वयणेहिं । वयणे खयोवसमिए बयणेमु तु पत्थि अणुयोगो ॥१४०२॥ भावस्सेगतरस्स तु अणुयोगो जो जघहितो भावो । दोमातिसणिकासे अणुयोगो होति भावाणं ॥१४०३।। भावेण संगहातीणऽषणतरेणं दुगातिभावेहि । भावे खयोवसमिए भावेसु तु णत्थि "अणुयोगो॥१४०४॥ अधवा आयारातिसु भावेसु"वि एस होति अणुयोगो। सामि आसज्ज व परिणाममुं बहुविधेसुं ॥१४०५।। दव्वे णियमा भावो ण विणा ते आवि खेत्तकालेहि । खेत्ते "तिण्ड वि भयणा कालो भयगाए तीसुं पि ॥१४०६॥ आधारो आधेयं च होति दवं तधेव भावो य । खेत्तं पुण आधारो कालो णियमा ये आधेयं ॥१४०७॥ एसोऽणुरूवजोगो गतोऽणुयोगो अतो विवज्जत्थं ।। जो सो तु अणणुयोगो तत्थेमे होति दिटुंता ॥१४०८॥ वच्छय[९२-०]गोणी खुज्जा "सज्झाए चेव बहिर उल्लावे । गामेल्लए य वयणे सत्तेव य होन्ति भावम्मि ॥१४०९॥ सावगमज्जा सत्तवेतिए य कोकणगदारए णउले । कमलामेला संवस्स साहसं सेणिए. कोधो ॥१४१०॥ खीरं ण देति सम्म परवैच्छणियोगतो जघा गावी ।
छरेज्ज व परदह करेज्ज देहोवरोधं वा ॥१४११॥. १ बीय' को है त । २ प है । ३ वयाई व त। 'वयाइव है। ४ . याइ को । ५ "ते जे । ६ य त । ७ उपयों त । ८ अणियों जे । ९ वयणे को। १० य त को है। ११ उवयों त । १२ आयरियाति' जे । १३ नु जे। १४ अगि जे 1 १५ परिमाणेसुं तः। १६ तिम्हिजे। १. णा वि ती त । १८ माउ को हे त। १९ इमो हे त । २०.सो अग को त। २१ सज्जा त । २२ वईए को हे। २३ कोवो को हे त। २४ वय हे। २५ छाको हे। २६ परदुद्धं को । परवंत।।

Page #287

२६४
विशेषावश्यकभाष्ये
तध ण चरणं पसूते परपज्जायविणियोगतो दव्यं । पुवचरणोवघातं करेति देहोवरोधं वा ॥१४१२।। जिणवयणासायणतो उम्मातातंकमरणवसणाई । पावेज सबलोवं स योधिलाभोवघातं वा ॥१४१३॥ दवविवज्जासातो साधणभेतो ततो चरणभेतो । तत्तो मोक्खाभावो मोक्खाभावेऽफला दिक्खा ॥१४१४॥ सम्मं पयं पयच्छति सर्वच्छविणियोगतो जधा घेणू । तथ सयपज्जवजोए दवं चरणं जतो मोक्खो ॥१४१५॥ एवं खेतादीसु वि सधम्मविणियोगतोऽणुयोगो त्ति । विवरीते विविरीतो सोदाहरणोऽणुगंतवो ॥१४१६।। [९२-द्वि]णियतो व णिच्छितो वाऽधिओ व जोगो मतो णियोगो ति।
यो सभेतलक्खणसोदाहरणोणुयोगो व्य ॥१४१७॥ भासा वत्ता वाया सुतवत्ती' भावमेत्तयं सा य । मुतभावमेत्तयं जध सामइयमिहेवमादीयं ॥१४१८॥ विविधा विसेसतो वा होति विभासा दुगातिपज्जाया । जध सामइयं समओ सामायो वा समायो वा ॥१४१९।। वित्तीए वक्खाणं वत्तियमिह सव्वपज्जवेहि वा । "वित्तीतो वा जातं जम्मि 4 जघ वत्तए मुत्ते ॥१४२०॥ उक्कोसत सुतणाणी णिच्छयतो वत्तियं वियाणाति । जो वा जुगप्पधाणो ततो जो गेण्हते सव्वं ॥१४२१।। ऊणं समैमधियं वा भणितं भासति भासगादीया। अधवा तिणेि वि साधेज्ज कहकम्मातिणातेहिं ॥१४२२॥ क? "पोत्थे चित्त सिरिघरिए 'पोन्ददेसिए चेव ।
भासग विभासए" वि य वत्तीकर, य आहरणा ॥१४२३॥ १ 'लोयं त को हे । २ च को हे। ३ साउ हे। ४ वत्य हे। ५ ओग त्ति हे। ६ 'वत्ताभा त । ७ 'मित्त हे। ८ या त। जामा त हे। १० वत्ती जे त। ११ वा हे। १२°सगमुत। १३ य त को। १५ समधि त। १५ तिण्णवि हे। १६ पुत्थे त ।१७ वोन्द जे । बोंड को। पॉड हे त । १८ सए या वित्ती त । सए वा वित्ती को। ‘सए वा वत्ती हे। १९ करणे त कोहे।

Page #288

५.
भाषा-विभाषादीनां व्याख्या |
पदम वागारं धूलावयवावदसणं 'विति ।
[९३ - प्र० ]तियों सव्वावयवे गिद्दीसे सव्यथा कुणति ॥ १४२४ ॥

समाणं सृतं तदत्यरूगभासण भासा । धूयाण विभासा सव्वेसिं वत्तियं णेयं ॥ १४२५॥ पत्यं दिगारं दिवयवं समत्तपज्जायं ।
जब तथ सुतं भासा विभासणं वत्तियं चैव ॥ १४२६ || कुंडे व लिहितं वण्णुभिणं समत्तपज्जायं । जब तथ सुतं भासा विभासणं वत्तियं चरिमं ॥ १४२७ ॥ भाणे "ज्जातिं मागं गुणे य रतणण गुणति सिरिघरियो । जब तथ सुतेभाणे भागादयो' अत्थरतणाणं ||१४२८॥ "पदं विभिगमी सं" दरफुल्लं विगैसितं विसेसेणं । जय कमलं चतुरूवं गुत्तातिचतुकमप्येवं ॥ १४२९॥ पंथो दिसाविभागो गामपुरादिगुणदोसपेयालं । as saणमेव सुतं भासादितिदयं च ॥ १४३०॥ एतस्स को णु जोगी वनुं सोत्तुं व केण विधिणा वा । "पुण्योतितसंबंधा" वक्खाणविधी विमासीतो ॥१४३१ ॥ गोणी चंद्रणकंया चेडीओ सावए [ ९३ - द्वि० ]हिर गोहे " । come aatasवक्खे आयरियसीसे" ॥१३१॥१४३२॥ भग्गणिविहं गोणिं केतु "देन्तो व्व ण सुतमायरियो । एवं मए विहितं गेह तुमं पि त्ति जंपन्तो ॥ १४३३|| अविगलगोविक्ता व जो विमदक्खमो सुगंभीरो । अक्खेव णिण्णयप संगवारओ सो गुरू जोग्गो ॥१४३४ ॥ सीसो विपतरो रोगं तेर्णेौ विचारितग्गाही | सुपरिच्तिता इव थागवियारक्खमों हो ॥ १४३५॥
E
२७
णा हे । ७ 'तणाणे त । पांडे को । १० मीसि त ।
८
१ बीओ त को है । २ ततिया जे । ३ कुडे हे । ४ वृत्तीभिर्हि जे । जाई हे को। जाति' त । ६ गाई त । "जो है । ९ बी जे बोर्ड त है । ११ वजे । १२ बु १५ बद्धा को बंधी हे । १६ १९ सीसो त । २० के जे । २४ गाववासित' त
1
त जो हे १३ गोई च है त । १४ पुव्वा भागात हे को। १७ गेहे जे । १८ क्खो जे को को छे त २१ देनो को है त । २२ एतो जे । २३ अविगलिगो २५ 'चालित जे २६ पा त । २७ रक्कमो जे ।
३४
२६५

Page #289

२६६
विशेषावश्यकभाप्ये जो सीसो मुत्तत्थं चंदणकथं व परमतादीहिं । मीसेति गलितमधवा सिविखतमाणेण ण स जोग्गो ॥१४३६॥ कंथीकतमुत्तत्यो गुरू वि 'जोग्गो ण भासितव्यरस । अविणासितसुत्तत्था सीसायरिया विणिहिट्ठा ॥१४३७॥ अत्याणत्यणियुत्ताभरणाणं जिण्णसेटिधृत व्य ।। ण गुरू विधिभणिते वा विवरीतणियोयओ सीसो ॥१४३८॥ सत्थाणत्यणियोत्ता ईसरधृता सभूसणाणं । .. होति गुरु सीसो वि य विणियोएंतो जधाभणितं ॥१४३९॥ चिरपरिजितं पि ण सरति मुत्तत्थं सावओ सभज्जं व । जो ण स जोग्गो सीसो गुरुत्तणं तस्स दुरेणं ॥१४४०॥ अण्णं पुट्टो अण्णं जो साहति सो गुरू ण बधिरो व्य । ण य सीसो जो अण्णं मुणेति पँतिभासते अण्णं ।।१४४१।। अक्खेवणिण्णयपसंगदाणगणाणुवत्तिणो दो वि । जोग्गा सीसायरिया टंकगवणियोवमा समए ॥१४४२॥ अथवा गुरुविणयसुतप्पदाणभण्डविणियोगतो दो वि । णिज्जरलाभयसहिता टंकणवणियोवमा जोग्गा ॥१४४३॥ अत्थी स एव य गुरू होति जतो तो विसेसतो सीसो। जोगानोगो भागति तत्याजोग्गो इमो होति ॥१४४४॥ कस्स ण होहिति वेस्सो अणभुगतो य णिरुषगारी य । अप्पच्छन्दमतीयो पत्थियओ गंतुकामो य ॥१३२॥१४४५॥ भण्णति अणभुवगतोऽणुवसंपण्णो सुतोवैसंपतया । गुरुणो करणिन्जाई अकुबमाणो णिरुवगारी ॥१४४६॥ अप्पच्छन्दमतीभो सच्छन्दं कुणति सव्वकज्जाई। [९४-द्वि०] "पस्थितो संपत्थितवितिज्जो णिच्चगमओ व्व ॥१४४७॥ गन्तुमणो जो जंपति णव समप्पतु इमो सुतक्खन्धो। पदितुं सोतुं व ततो गच्छं को "अच्छते एत्थं ॥१४४८॥
१ जोग्गा जे । २ णासामु त । ३ 'णि उत्ता को हे। ५ वा त । ५ भणितो जे । है 'रिचितं को हे त।परिभात को हे। ८ जोग्गोऽजो' त हे। ९ होही बेसो को त। होहीं देसो हे। १० भुग' त। ११ पच्छि त । १२ मुख्य हे। १३ पिच्छि त। १५ पच्छि त।१५ "तिज्जित । १६ गमिउ व्य को हे त। १७ वरि को नयरिं हे त। १८ पडिओ त । 1९. इच्छते इत्थं त । अन्थए एल्थ हे:। अच्छती एत्थ को।

Page #290

योग्यायोग्यशिप्यविवरणम् ।
२६७ विणोणतेहि पंजलि देहिं छन्दमणुत्तमाणेहिं ।
आराधितो गुरुजा मुतं बहुविध लहुँ देति ॥१३३॥१४४९॥ विणयोणताभिवन्दति पढते पुच्छति पडिच्छेते वा णं । पंजलिदो अभिमुहो कतंजली पुच्छणादीमु॥॥१४५०॥ सदहति समत्थेति य कुणति करावेति गुरुजणाभिमतं । छन्दमणुवैत्तमाणो स गुरुजणाराधणं कुणति ॥१४५१॥ सेलघण-कुडग- चालणि-परिपूणग-हंस-महिस-मेसे य । मसग-जलूग-विली जाहग गो भेरि आभीरी ॥१३४॥१४५२॥ उल्लेतृण ण सको गजति इय मुग्गसेलगोऽरणे । तं संबट्टगमेहो "सोनू नेस्सोवरि पडिति ॥१४५३॥ "रवितो ति ठितो मेहो उल्लो मि" ण वि तिगज्जति य सेलो। सेलसभं गाहेस्सं णिलिय[९५ प्र० जति गाहगो एवं ॥१४५४॥ आयरिए मुत्तम्मि य परिवातो मुत्तअत्थपलिमंथो । अण्णेसि पि य हाणी पुट्ठा वि ण दुद्धता बंज्ञा ॥१४५५।। बुढे वि दोणमेहे ण कण्हभोम्मातो लो?ते उदगं । गहण-धरणासमत्थे इय देयमै छित्तिकारिम्मि ॥१४५६॥ भावित इतरे य कुडा अपसत्य-पसत्थ भाविता दुविधा । पुप्फातीहिं पसत्था सुर-तेल्लातीहि अपसत्था ॥१४५७॥ वम्मा ये अवम्मा यि य पसत्यवम्मा ये होति अग्गेज्झा । अपसत्यअवम्मा वि य तप्पडियक्खा भवे गंज्झा ॥१४५८॥ कुप्पवयण ओसण्णे हि भाविता एवमेव भावकुडा। संविग्गेहिं पसत्था बम्माऽयम्मा य तथ चेव ॥१४५९॥ जे पुण अभाविता ते चउव्यिधा अधविमो गमो अण्णो । छिडकुड-भिण्ण-खण्डे संकले य परूवणा तेसिं ॥१४६०॥
लिउडेहि त 'लिडहिं को है । २ • गुयत्त को है । ३ देई त । ५ च्छए है । ', 'च्छइ हे।। लिउडो त । "लियडोऽभि, को हे । ७ °णुय को हे त । ८ विडा त । बिरा' को हे ९ आहेरी को हे ! १० गंर्नु त हे। ११ नुस्सपरि पर्ड को त। तुम्नुपरिं पडइ हे । १२ रविःति को हे । १३ म्हि नवत्ति को हे । मि नवत्ति त।
गाहि हे । १. वंझा को हे । १६ भोमा हे को त । १७ लोट्टए को १८ हे॥ दारं ।। मच्छि को हे १९. यम्मा अब हे । ११ "म्मा उ हों को त । °म्माओ हो हे । २१ अगे' हे । २२ गझा को हे । २६ यम्मा अब' हे । २५ संगले को । सगले हे ।

Page #291

विशेषावश्यकभाष्ये
सेले य छिदे चालणि मित्रो कथा सोतुमुद्दिताणं तु । छिदाऽऽह तत्थ[ ९५-द्वि० ] बेहो सुमरिं सरामि नेतागी । । १४६१ ॥ एगेण विसति वितरण नीति कण्णेण चालणी आह । aण्णत्य आहे सेलो जं पविसति णीति वा तुभं ||१४६२ ॥ तावसखउरकणियं चालणिपडिक्खो ण सवति देवपि । परिपूणगम्मि तु गुणा गर्छति दोसा य चिठ्ठेति ॥ १४६३ ॥ सन्पाण्णा दोसा हु ण संति जिणमते " केयि । जं अगुवयुत्तकधणं अपत्तमासज्ज व हवेज्ज | १४६४॥ अंवत्तणेण जीहाँए कूचिया होन्ति खीरमुदगम्मि । हंसो मोत्तूण जल औतियति पयं तथ मुसीसो ॥ १४६५॥ सयमपि ण पिवति भिसो ण य जुधं पिवति लीलितं उदगं । विरहविगाह तथा अथवपुच्छाह य कुसीसो || १४६६ ॥ अवि गोतम वि" पिवे सुठितो तणुअत्तणेण " तोण्डस्स । ण करेति कसतोयं मेसो एवं मुसीसो वि ॥ १४६७॥ [ ९६० ] मओ व तुदं जच्चादिएहि णिच्छुभते कुसीसो वि जलगाव मेन्तो पिति सिस्सो वि ताणं ||१४६८ || छड्डेतुं भूमीए खीरं जध पिवति दुमज्जारी | परिट्टताण पासे सिक्खति एवं विणयभंसी || १४६९ ।। पातुं थोत्रं थोवं खीरं पासा जाओ लिहति ।
..
एमेव जितं काउं पुच्छति मतिमण्ण खेतेति ॥१४७०॥ अण्णो “दोज्झिति केल्लं णिरत्थगं किं वहामि से चारिं । चतुचरणगवी तु मता अवष्णहाणी य बैंडणं ॥ १४७१ ॥ मा मे होज्ज अवष्णो गोवज्झा वा पुणो विण भेज्जा । यमपि दोझामो पुणो अणुग्गहो अदृढे वि ॥१४७२॥ १ छि को है । २ को हे त विट्टो को वो है । ४ नेदाणि को हे त ५ बीएण है । ६ तुझं को है। 'किडि को कठि हे । वक्खन को वक्सो हे त ९दव्यं हे १०० है । ११ कई को । केइ त है । १२ जीहाइ त । १३ होइ त को है । १४ आवियत को है । १५ महितो को है । १६ लोडियंत हे । १७ अथ हे १८ गोवितमिव पित्रे सुत । गोय को हे । १९ वे जे । २० तुडस्स को हे । २१ कसं हे । २२ स व् को हे त । २३ अदूम' हे । २४ पियत । पिको है । २५ सुखीसो त को हे । २६ परिषद' हे । २७ हगो जह लि को हे । २८ दोज्जिर हे । २५ कले को हे । ३० बहु है । ३१ व जे । ३२ दलेज्जा त को । दविज्जा हे । ३३ मु को । ३४ दुद्वे विहे ।
७
1
२६८

Page #292

उपोद्घातद्वारविधिविवरणम् ।
२६९ सीसी पडिच्छगाणं भरी त्ति ते य वि हु सिसगभरो त्ति । ण करन्ति मुत्तहाणी अण्णत्व वि दुल्लभं तेसिं ॥१४७३॥ कोमुतियों संगामिता य उम्भूतिया य भेरीश्री। कण्हस्साऽऽसि पहु तया असिवोवसमी चतुत्थी हुँ ॥१४७४॥ सकपसंसा गुणगादि केसवो मिवन्द-सुणदंता। आसर[९६-द्वि०]तणस्स हरणं कुमारभंगे य पुतजुद्ध ॥१४७५।। णेहि जितो "मि त्ति अहं असियोयसमीय संपतागं च । छम्मासियघोसणता पसमति ण य जायते अण्णो ॥१४७६।। आगंतुवाधिखोगा महिदिमोल्टेण कंथ-दण्डणता । अट्ठम आराधण अण्णभेरि अग्णस्स ठवगं च ॥१४७७।। मुक्कं तया अगहित दुपरिग्गहित कत तया कलहो । पिटत इतरविक्तिगतेसु चोरा य ऊगग्वे ॥१४७८॥ मा णिण्हव इय दातुं "उवउज्जिय देहि किं विचिंतेहि । "विच्चामेलितदाणे किलिरससी" तं च है चेव ।।१४७९॥ भणिता जोग्गाऽनोग्गा सोसा गुरवो य तत्थ दोण्हं पि । वेयालितगुणदोसो जोगो जोग्गस्स भासेज्जा ॥१४८०॥ कतमंगलोवारो संपति वण्णितपसंगवक्खाणो ।
दावियवक्खाण विही वोच्छ' उवधायदारविधि ॥१४८१।। द्वारविधिरिदानीमुच्यते--
उद्देसे णिदे से य गिगामे खेत्तकाल पुरिसे य । कारण पचय लक्षण र समोआरणाऽणुमर ।।१३५।।१४८२।। किं कइविहं कस्स कहिं [९७-५० को क केच्चिरं हवति कालं ।
कति सतरमविरहितं भवाऽऽगरिस फासण मिरुत्ती ॥१३६॥१४८३।। १ सीमो त । २ नं विय हु को हे त। ३ को मोदतिया सं जे । ५ 'या तह सं° को है। ५ दुभ जे। उ को हे। य त । ८ 'सवा त । ९ सगुहे। १० म्हि को हे । ११ 'मीए को हे। मीइ त । 12 मुल्ले' हे। 1 तहा त । १४ ण अइचिरवि' को हे । १५ उवजु त को हे । 15 तमि को हे। 1 वच्चा' को हे । १८ 'शि हे । १९ °यारे त । २१ दाइ को है त। २१. मुघ' को हे । २२ °ग्य' को दे । २३ समोयर' हे । २१ कस्स जे। २५ फोस को हे।

Page #293

२७०
विशेषावश्यकभाष्ये
उद्दे' णि दिग्सति पायं सामग्णतो विसेसो त्ति ।
उद्देसो तो पढमं णि सोऽणतरं तस्स ॥१४८४।।
उद्देसे गाहा । किं कइ० गाहा । उद्देदृष्ठं गाहा। यस्मादिहोदिस्य निर्दिइयते, यत ध प्रायेण सामान्यतो विशेषः, सामान्यविशेषाकारविज्ञान क्रमसद्भावात् , तेनादाबुद्देशोऽभिधीयते ॥१४८२-८४॥
णाम ठवणा दविए खेते काले समास मुद्देसे । उद्देसु सम्मि य भावम्मि य होति अट्ठमभो ॥१३७॥१४८५।। णामं जस्सुद्देसी गामेणुदिदस्सते व जो जेणं। उद्देसो णामस्स व णामुद्देसोऽभिधाण ति ॥१४८६॥
णामं गाहा । णाम जस्० गाहा । इह यस्य नामैवोदेशो-नामोदेश:वस्तुनः सामान्याभिधानम् ।। १४८५-८६॥
एवं णगु सो च्चिय णामुद्देसो जतोऽभिधाणं ति ।
दव्यातीणं तेहि व तेमु य ज कीरते जस्स ॥१४८७ ॥
एवं गाहा । आह-नन्वेवं सर्व एवायं नामोद्देशो यदि वस्तुनः सामान्याभिधानमात्रकमुद्देशः । तदिह द्रव्यादीनां द्रयादिभिव्यादिषु वा क्रियेत । न च तन्नामोद्देशमतिवर्तते ॥१४८७||
सच्चं सब्याणुगतो णामुद्देसोऽभिधाण मेत्तं जं ।
णाण तथ वि मतं मतिकिरियावत्थुभेदेहिं ॥१४८८॥
सच्चं गाहा । उच्यते-सःयम्, सर्वत्र द्रव्यादौ नामोदेशोऽनुगतः सामान्याभिधानमात्र यात्, तथाऽपि हि द्रव्यो शादीनां नानात्यमस्ति मायादिभेदात् । इह द्रव्यादिमतिभेदात् द्रव्योदेशादिभेदः घटादिगतिभेदाद घटादिभेदवत् । एवं द्रव्यादि क्रियाभंदात, स्थानासनादिक्रियावत् । व्यवस्तुस्वभावभेदात् , घटादिभेदयत् ॥१४८८॥
ठवगाए उद्देसो ट्वगुद्देसो त्ति तस्स या ठवणा । तं तेण ततो तम्मि व दव्यातीयाणमुद्देसों ॥१४८९॥
ठवणा० गाहा । इह स्थापनोदेशः स्थापनाभिधानामुद्देशः, न्यासो वा । द्रव्यमेवे. त्युदेशो द्रव्योदेशः । अथवा द्रव्येण त्याद् द्रये वो देशो द्रव्योद्देशः । एवं क्षेत्रादीनामप्यायोजनीयः ॥१४८९।। । उठिं त ।: विते हे। ३ ग उद्दे को है । ५ गुद्देसए य को । 'एव है। .. सच जे । ६ वि जे। . सं जे ।

Page #294

२७१
उद्देश विवरणम् । दव्यु देसो दव्यं दव्यपती दरवं सदव्यो त्ति ।
एवं खेने' खेती खेतवती खेत्तजातं ति ॥१४९०॥ दव्यददेसो गाहा । तत्र व्यमिदम्. द्रव्यपतिरयम, द्रव्यवानयमित्यादिईव्योददेवाः । एवं क्षेत्र क्षेत्रपतिरियादि क्षेत्रोददेशः ।।१४९० ॥
कालो का[९७-द्वि०]लातीतं कालावेतं तिकालजातं ति ।
संखेवो त्ति समासो अंगादीण तो तिण्हं ॥१४९१॥
कालो गाहा । कालं कालातीतमित्यादि कालोदेश: । संक्षेपः समासः । स चाङ्गादित्रयस्य ।।१४९१||
अंगमुतखंघज्झयणाणं णियणियप्पभेदसंगहतो । होति समामुद्देसो जधंगमंगी तदझेता ॥१४९२॥
अंग गाहा । इहाङ्गादयः स्वाभेद सङ्ग्रहात्समासः । तत्राङ्गसमासोद्देशोऽङ्गम् , अङ्गी तदध्येता तदर्थन इत्यादि ॥११९२॥
एमेव मुतरखंधो तस्सऽज्ञता तदत्यविणाता ।
अझयण अझयणी तस्मज्झता तदत्यण्णो ॥१४९३॥
एमेय गाहा । श्रुतम्कन्धः श्रुतस्कन्धवान् श्रुतस्कन्धाध्येता श्रुतस्कन्धार्थज्ञ इत्यादिः श्रुतस्कन्धसमासोदेशः । तथाध्ययनम् , अध्ययनी तदध्येता तदर्थज्ञ इत्यादिगध्ययनसमासोदेशः ॥१४९३||
उद्देसी उद्देसी उद्देसष्णो तदत्यवेत्ता वा ।
उद्देमुईसोयं भावो भावि त्ति भावम्मि ॥१४९४॥
उद्देसो गाहा । उद्देश उद्देशवानुद्देशाध्येता तदर्थज्ञ इत्यादिरुद्देशोदेशः । भावो भावी भावज्ञ इत्यादिवोद्देशः ॥१४९४॥
॥ उदो ति गतं ॥ एमेव य णिदेसो अट्टविधो सो वि होइ णातव्यो । अविससितमुद्देसो विसे सितो होति णिदेसो ॥१३८॥१४९५॥ "जिणदत्ताती णामं ट्वणा य विसिध्वत्थुणिकखेयो ।
दब्वे गोमं दण्डी 'रथी त्ति तिविधो सचित्तादी ॥१४९६॥ १ खेत को हे त। पई को हे । ३ कालावे जे । ५ सुयस' को । '५ 'विष्णे त । 5. पणू त को। - गाम जिण को हे त । ८ रहि त्ति को हे त।

Page #295

२७२
विशेषावश्यकमध्ये एमेव गाहा । जिण. गाहा । अयमेवो देशोऽष्टविधो विशिष्टनामादिसंहितो निर्देशः तत्र नामादिनि शो निर्देशनामादिः नामोद्देशवत् , विशिष्टनामनिर्देशो वाजिनदतादिवत् । स्थापनानि देशः स्थापनामियानं निर्देशन्यासो वा अथवा विशिष्टवस्तुस्थाप. नमिन्द्रादिन्या सवत् । विशिष्टदायाभिधानं द्रव्यनिर्देशः गोर्दण्डो रथ इति । तेन वा निर्देशो गोमान् दण्डी रथीत्यादि । एवं क्षेत्रादिनि शोऽपि सम्भवतोऽभिधेयः ।।१४
खेत्ते भरधं तत्य व भवोत्ति मगर नि मागधो व ति । सरतो ति सारतो त्ति ये संवच्छ रिभो त्ति कालम्मि ॥१४९७॥ आयारो आयारवमायारधरो ति वा समासम्मि । "आवासयमावासयि मुत्तत्यपरोऽधवाऽयं ति ॥१४९८॥ सत्यपरिणाती य व ०.८-प्र०अज्झताऽयं समासणिद्देसो । उद्देसंयणिदेसो स पदेसो पोग्गलदेसो ॥१४९९॥ आदइओ खइयो त्ति व णाणं चरणं ति" भावणिदेसो । एत्य विसेसाधिगतो समास उद्देसणिहेसो ॥१५००। अन्झयणं उद्देसो तं चिय सामाइयं ति णिदेसो ।
बुद्धीए जैधासंभवमायोज्ज सेस एमु पि ॥१५०१॥
खेत्ते गाहा । आयारी गाहा । सत्य० गाहा । ओद० गाहा । अज्झयणं गाहा । इह समासो देशनिर्देशान्यामधिकारः । तत्राध्ययनमिति समासो द्देशः सामायिकमिति समासनिर्देशः ॥१४९७ ---१५०१॥
सामाइयं ति गपंस यमरस पुमं थी णपुंसयं वा वि । णिदिटा तत्यिच्छति कं णिसं णयो को णु ॥१५०२॥
सामा० गाहा इह सामायिकमिति नपुंसकमिति नपुंसकस्य त्रिविधो निर्देष्टा स्त्री पुमान्नपुंसकमिति । तत्र को नयः किं निर्देशमिच्छतीत्यस्यां जिज्ञासायामिदम् उंच्यते ॥१५०२॥ १ मगही क्ति को । २ सरउ ति य सा को। रारउ त्ति हे । ३ य को हे त । ४ 'रिउ को हे। ५. आवम्स त हे। सइ को हे। ७ ता जं स जे । ८ उद्देसो णि त । ९ खड्ड को है । 1. च जे। ११ जहस' को। १२ °मायोज जे । 'माजोज्ज हे।

Page #296

निर्देशविवरणम् ।
२७३ दुविधं पि णेगमणयो णिदिळं संगहो य ववहारो । णिदेसयमुज्जुमुतो 'उभयसरिच्छं च सहस्स ॥१३९॥१५०३ ।। जं संववहारपरो गगमो णेगमो ततो दुविधं । इच्छति संववहारो दुविधो जं दीसते पायं ॥१५०४॥
दुविधं गाहा । तत्र लोकसंव्यवहारप्रवणत्वान्नैकगमत्वात् वा नैकगमो निर्देशद्वयमपीच्छति निर्देशवशान्निर्देशकवशाच्च । १५०३-४ ॥
छज्जीवणिआयारो णिदिवसेण तध सुतं चऽण्णं ।
तं चेव य जिणवयणं सव्वं णिदेसयवसेणं ।।१५०५।।
छज्जीव० गाहा । निर्देशवशात्तावत् पट्जीवनिकायानामध्ययनमित्यत्र निर्देश्याः पद जीवनिकायाः । तद्वशादभिधानम् । एवमाचारक्रियाभिधायकत्वादाचारः, अवश्यक्रियाभिधायकत्वादावश्यकम् , सामायिकक्रियाभिधायकत्वात् सामायिकमित्यादि । तथा तदेव सूत्र निर्देशकवशाजिनवचनमित्युच्यते। तथा नन्दः सं(दस)हिता भद्रबाहुनिमित्तं उत्तराध्ययनं ने) कापिलीयमित्यादि ॥ १५०५ ॥
जध वा णिदिवसा वासवदत्ता तरंगवतियादि । तध णिदेसगवसतो लोए मणुरक्खवातो" त्ति ॥१५०६।।
जध वा गाहा । तथा निर्देशवशाद्वासवदत्ता तरङ्गवतीत्यादि । कचित्तत्रैव ग्रन्थे निर्देष्टी तरङ्गवतीति । निर्देशकवशादपि निर्देशः त(य)था मनुप्रोक्ते ग्रन्थे मनुरित्युपचारः, अक्षपादोक्ते अक्षपाद इत्यादि ॥ १५०६ ॥
तध णिदिवसातो णपुंस(९८-द्वि०)गं णेगमस्स सामइयं ।
थी पुंणपुंसयं या तं चिय णिद्देसयवसातो ॥१५०७।।
तध गाहा । तथेह सामायिकमित्यर्थरूपं रूढितो नपुंसकमङ्गीकृत्य नैगमस्य निर्देस्यवशान्नपुंसकनिर्देशः । अथवा सामायिकवतः स्त्री[]नपुंसकलिङ्गत्वात् तत्परिणामानन्यत्वाच्च सामायिकार्थरूपस्य स्त्रीपुन्नपुंसकलिङ्गत्वम्, 'सतः 'त्रिलिङ्गतामप्यनुमन्यते नैगमः । निर्देष्टुरपि 'त्रिलिङ्गसम्भवान्निदशकवशादपि स्त्रीपुंनपुंसकलिङ्गनिर्देशमनुगम्यते ॥ १५०७ ॥
१° सुओभय हे। २ दुधा वि जं जे । ३ "णियाऽऽयारो को हे। ५ वइयोह को हेत । ५ वाउ ति को हे। ६ तः स्त्री-इति प्रतो ।

Page #297

२७४
विशेषावश्यकभाष्ये जय वा 'घडाभिधाणं घडसहो देवदत्तसदो त्ति । उभयमविरुद्धमेवं सामइयं णेगमणयस्स ॥१५०८॥
जब वा गाहा । यथा वेह घट इत्यभिधानमभिधेयवश द् घटशब्द इत्युच्यते, अभिधान(त)वशाखेवदत्त शब्द इत्युभयमविरुद्धम् । एवमेवाभिधेयाभिधातृवशात् सामायिकमिति ।।१५०८।।
अत्याओ चिय वयणं लभति सरूयं जतो पदीवो व्य । तो संगहयवहारा भणंति णिदिवसग तं ॥१५०९।।
अत्याओ गाहा । यतः किल वचनमर्थादेवात्मलाभ लभते प्रदीपवत् । यथा हि प्रदीपः प्रकाश्यमवभासयन्नेव स्वरूपं प्रतिपद्यते नान्यथा, तद्वद् वचनमपि । अतः सङ्ग्रहव्यवहाराभिप्रायः-निदेश्यवशगं तत् ॥ १५०९ ॥
अधया णिनिहत्थस्स पज्जयो चेव तं सधम्म व्य । तप्पञ्चयकारणतो घडस्स रूवातिधम्ग व्य ॥१५१०॥
अथवा गाहा । अथवा निर्देश्यस्य स्वधर्मवर्याय एव तत् । कुतः ? तत्प्रत्ययकारणत्वात् । इह यद्यस्य प्रत्ययकारणं तत्तस्य स्वपर्यायः, यथा घटस्य रूपादयः, वचनं च वाच्यस्यार्थस्य प्रत्ययकारणम् , अतस्तत्पर्यायः । ततश्च निद्देश्यवशान्निर्देशः । ॥ १५११ ।।
वयणं विण्णाणफलं जति तं भणिते वि णत्थि किं तेणं । अण्णत्थ पञ्चेए वा सव्वत्थ वि पच्चयो पत्तो ॥१५११॥
वयणं गाहा । इह वनमर्थविज्ञानोत्पत्तयेऽनुप्रयुज्यते । यदि च प्रयुक्तेऽपि न तत्प्रत्ययस्तत्प्रयोगोऽनर्थकः । अतत्पर्यायत्वेऽपि च तत्प्रत्ययहेतुत्वे सर्वत्र प्रत्ययप्रसङ्गः, सर्वत्र वाऽप्रत्ययः ।। १५११॥
१ घरा जे । २ घर' जे । अत्याउ च्चि को हे । ४ भवतायाय एय-इति प्रती । ५ च्चओ जे । ६ ज्येत-इति प्रती ।

Page #298

निर्देशविवरणम् ।
अभिधेयक वा जेति वत्तरि पच्चयोऽभिहिते त्रि । तम्हा मिट्टिसा णपुंसगं बेन्ति सामयं ॥ १५१२॥
अभि गाहा | अभिधेयसङ्करप्रसङ्ग वा यदि वक्तर्यनभिहितेऽपि प्रत्ययो नाभिधेय [एवं] । तस्मादभिधेयप्रत्यय हेतुत्वादभिधेयवशादेव निर्देशो युक्तः । तथोक्तम्“अभिधेयवह्रिङ्गवचनानि” इति । अतः सामायिकमित्यर्थरूपं रूढितो नपुंसकमङ्गीकृत्य सङ्ग्रहव्यवहारयोरभिधेयवशान्नपुंसकनिर्देशः । अथवा सामायिकवतः स्त्रीपुन्नपुंसकलिङ्गत्वात् तत्परिणामानन्यत्वाच्च सामायिकार्थरूपस्यापि स्त्रीपुंनपुंसकलिङ्गत्वम् । अतः त्रिलिङ्गतामप्यधिकुरुतः ॥ १५१२ ॥
उज्जुगुतो णिदेसगवसेण सामाइयं विणिद्दिसति । वयणं वत्तुरीणं तप्पज्जायो य तं जम्हा ॥ १५१३॥
उज्जु० गाहा । ऋजुसूत्रोऽभिधार्तृवशादभिधानमनुमन्यमानो निर्देशकर्वशात् सामायिकनिर्देशमाह, वचनस्य वक्तुरधं नत्वात्, तत्पर्यायत्वाच्च विज्ञानवत् ॥ १५१३ ।।
करणतणतो मण इ सयपज्जाया घडातिरूत्रमिव । साधीणत्तणतो विय सघणं व वयो वदंतस्स ॥१५१४ ॥

करण० गाहा । इह वक्तृस्वामिकं वचनम्, तत्करणत्वात् मनोवत्, तत्पffer | इह यद् यस्य पर्यायस्तत् तस्येति निरूढम् यथा घटस्य रूपादयः । इतश्च स्वाधीनत्वात् स्वधनवत् ॥ १५१४||
२७५
त मुत्तदुरुत्ताओं तस्सेवागुग्गहोव[ ९९-म० ]बातों वा । तस्स तयमिन्दियं पित्र इधरा अकतागमो होज्जा ।। १५१५ ॥
तथ गाहा । इतश्च सुक्तदुरुक्ताभ्यां तद्वत्वानुग्रहोपघातदर्शनात् । इह यस्य यन्निमित्तावनुग्रहोपघातौ तत् तस्यात्मीयम्, इन्द्रियवद्, अन्यथाऽकृताभ्यागमप्रसङ्गः स्यात् ॥ १५१५॥
हिस्स किस्सर णणूवघातातितो तयं जुत्तं । ते तस्स सकैरणातो इधरा थाणुस्स वि हवेज्ज || १५९६ ॥
१ सेवा वृत्त | २ र्थः - इति प्रतौ । ३ स्त्री - इति प्रतौ । ४ 'ज्जाया जे । ५ धानव' इति प्रत । ६ शनव - इति प्रतौ । ७ सपज्जयाओ को हे त । ८णं य चउव्ययतरस त । ९ 'घायाओं । त को है । १० चस्तदुक्तनिरु - इति प्रतौ । ११ सकारणतो को ।

Page #299

विशेषावश्यकभाष्ये
निद्दि० गाहा । आह-यदि वक्तुर्वचनम्, अनुग्रहोपघातदर्शनात्; ननु वचनीयस्यापि कस्यचिदिष्टानिष्टवचनश्रवणादनुग्रहोपघातदेर्शनम् । यथा वा 'ब (व)ध्यतामयम्' इत्युक्तेऽन्यवचनप्रत्ययो वधः, पूजाकर्म वा कस्यचिदित्यतोऽनुग्रहोपघातदर्शनात् तत् तस्येति युक्तम्, उच्यते तावनुग्रहोपघातावस्य स्वकरणेभ्यः श्रोत्रादिभ्यः, अन्यथा हि स्थाणोरपि स्याताम् । अतो वक्तृपर्याय एव हि वचनम् ॥१५१६ ॥
૨૦૬
सरणामोदयजणितं त्रयणं देहो व्य वतुपज्जायो ।
तं णाभिधेयधम्मो जुत्तमभावाभिघाणातो || १५१७॥
सर० गाहा । इतश्च - वक्तृपर्यायो वचनम्, तत्कर्मोदयनिमित्तत्वात् शरीरवत् । यतः स्वनामकर्मोदये निमित्तं वचनम्, अतो नाभिधेयधर्मः । अभावाभिधानान्च • भावपर्यायप्रसङ्गः ॥ १५१७॥
भावम्मि विसंबद्धं तमसंबद्धं व तं पनासेज्जा | जति संबद्धं तिभुवणाविति तयं पगासेतु ॥ १५१८॥ भाव० गाहा । भावमपि हि सम्बध्या सम्बध्य वा प्रकाशयेत् ? यदि संबध्य प्रकाशयति समस्तभुवनत्र्यापित्वात् तत्प्रकाशकमस्तु ॥ १५९८ ॥ णित्रिष्णाणतणतो णासंबद्धं तयं पदीवो व्व ।
भासयति असंबद्धं अथ तो सव्वं पगासेतु || १५१९॥
णिन्त्रि० गाहा । न चाऽसम्बध्य तेऽपि प्रकाशयति निविज्ञानत्वात्, प्रदीपबत् । अथाऽसम्बध्यापि प्रकाशयति असम्बन्धमात्र सामान्यात् सर्वप्रकाशकमस्तु ॥ १५१९॥
जति वि वयणिज्ज-वत्ता वज्झब्भन्तरणिमित्तसामण्णं ।
वत्ता तथ विपधाणो णिमित्तमभंतरं जं सो ॥। १५२० || दारं ॥
जति वि० गाहा । आह - ननूक्तं वचनमर्थादेवात्मलाभ लभते प्रदीपवत् । अतः कथमभिधातुरेव, नाभिधेयस्य : उच्यते यद्यपि वक्तृवचनीयान्तर्वहिर्निमित्तसामान्यमस्य, तथापि हि वक्तुरेव प्राधान्यमन्तर्निमित्तत्वात् विज्ञानप्रत्ययवत् । यथा विज्ञानस्यान्तर्बहिर्निमित्तसामान्ये सत्यात्मन एवानन्यत्वात्, कर्तृत्वविशेषाच्च स्वातन्त्र्यं गम्यते, न रूपादीनाम्, तद्वद्वचनस्यान्तर्वहिर्निमित्तसामान्ये वक्तुरिति ॥ १५२० ॥
१ घाद - इति प्रतौ । २ वत्थुप त । 'ज्जाया जे । ४ 'तरी जे । ५ नाम्नाभिइति प्रतौ । ६ स्यान्तर्वर्तिनि - इति प्रतौ ।

Page #300

२७७
निर्देशविवरणम् । सदो समाणलिगं' णिदेसं भणति विसरिसमवत्थु ।
उवयुत्तो 'णिदेठा 'णिदेसातो जतोऽणण्णो ॥१५२१।।
सदो गाहा । शब्दादिनयः समानलिङ्गमेव निर्देशमिच्छति, न भिन्नलिङ्गम् , यतः किलोपयुक्तो निर्देष्टा निर्देश्यादभिन्नः सदुपयोगानन्यत्वात् ।।१५२१ ॥
*थिं णिदिसति जति पुमं थी चेव तो जतो तदुवयुत्तो ।
थीविण्णाणाऽणण्णो णिद्दिष्ठसमाणलिंगो त्ति ॥१५२२॥
थिं णि० गाहा । पुंसः पुमांसमभिदधानस्य पुन्निद्देशः, स्त्रिया स्त्रियं स्त्रीनिर्देशः, नपुंसकस्य नपुंसकं नपुंसकनिर्देशः । यदापि हि " पुमान् स्त्रियमभिधत्ते तदापि हि तदुपयोगानन्यत्वात् स्त्रीरूप एवासाविति निर्देश्यनिर्देशकयोः समानलिङ्गतैव । तथा नपुंसकमभिधानो नपुंसकमेवेति समानलिङ्गता । एवं स्त्रीनपुंसकयोरप्यायोजनीया ॥१५२२।। यः पुनरसमानलिङ्गो निर्देशो यथा पुमांस्त्रियं वाऽऽहेति सोऽस्य वस्त्वेव न भवति । कथम् ?
जति स पुमं तो ण त्थी अध थी ण 'पुमण्ण वा तदु[९९-द्वि०]वयुत्तो। जो "त्थीविण्णाणमयो णों थी सो सम्बधा पत्थि ॥१५२३।।
जति गाहा । स यथुपयुक्तः पुंविज्ञानानन्यत्वात् पुमानतः स्त्री न भवति । उत स्त्रीविज्ञानानन्यत्वात् स्त्रीत्यतो न पुमान् । न वा तदुपयुक्तः । अथोपयुक्तः, स्त्रीविज्ञानमयत्वात् , कथं न स्त्री ? यश्च स्त्रीविज्ञानमयो न स्त्री, सर्वथा नास्ति, विरुद्धत्वात्, अचेतनात्मव्यपदेशवत् , अश्रावणशब्दाभिधानवद्वा ॥ १५२३ ॥
भासति वाऽणुवयुत्तो जति अण्णाणी तओ ण 'तव्ययणं ।
णिदेसो जेण मतं 'णिच्छितदेसो ति णिदेसो ॥१५२४॥
भासति गाहा । अथानुपयुक्तोऽभिधत्ते, ततोऽसावज्ञः, अनुपलम्भात्, न तद्वचनं निर्देशः, यतोऽभिमतं निश्चित्य देशो निर्देशः, निश्चितदेशो वा निर्देशः ॥१५२४।।
सो जति णाणुवयुत्तोऽणुश्युत्तो वा ण णाम णिदेसो । णिदेसोऽणुवयुत्तो य येति सदो ण तं वत्थु ॥१५२५॥
सो जति गाहा । स यदि निश्चितदेशो निर्देशः, न नाम तदाभिधानानुपयुक्तः । अथानुपयुक्तः, न तद्वचनं निर्देशः। निश्चितविज्ञानोऽनुपयुक्तश्चेति विरुद्धत्वादवस्तु शब्दनयोऽभिमन्यते ।। १५२५ ।।
१ लिंगे जे । २ णिदिवा जे। निहिस्साओ हे । ४ थी त को हे । ५ पुंसा स्त्रि-इति प्रतो । ६ पुस न वा को हे । . धी को हे । ८ तं वय जे त । ९ मतं नत्थि

Page #301

२७८
विशेषावश्यकभाष्ये तम्हा जं णिदिसति तदुवयुत्तो स तम्मओ होति ।
वत्ता वयणिज्जातो'ऽणण्णो त्ति समाणलिंगो सो ॥१५२६।। । तम्हा माहा । तस्मादुपयुक्तोऽयमर्थमाह । स तद्विज्ञानानन्यत्वात् तन्मयत्वाच्च तत्समानलिङ्गाभिधानः ।। १५२६ ।।
सामाइयोरजुत्तो जीवो सामाइयं सतं चेव ।
णिदिसति जतो सचो समाणलिंगो स तेणेव ॥१५२७||
सामा० गाहा । सामायिकोपयुक्तश्च वक्ता सामायिकानन्यत्वात् सामायिकमभिदधानः स्वात्मानमेवाह यतस्तस्मात्तत्समानलिङ्गाभिधान एवासी, रूद्वितश्च सामायिकार्थरूपस्य नपुंसकत्वात् स्त्रियाः पुंसो नपुंसकस्य वाऽभिधानस्य नपुंसकलिङ्गनिर्देश एव । आह -- यदि . पुनर्भाववैविध्यादुभयनिर्देशोऽपि स्यात्-द्विविधो हि भावो विज्ञानं परिणतिश्च, भावाभिधायिनश्च शुद्धनयाः, तत्र यदा पुमानुपयुक्तः स्त्रियमाह तदा वक्तुः स्त्रीविज्ञानानन्यत्वात् स्त्रीनिर्देशः, पुंस्त्वपरिणतिमयत्वाच्च पुन्निर्देश इति । उच्यते--सति भाववैविध्ये विज्ञानमेवेहाधिक्रियते, न परिणतिः, विज्ञानमयत्वात् भावनिर्देशस्य । आह-ननु शब्दोऽपि निर्देश एवेति । उच्यते-न, तस्य द्रव्यमात्रत्वात् भावग्राहित्वाच्च शब्दनयस्य । आह-ननु शब्द. प्रधान एवं शब्दनयः । उच्यते-न, अर्थापरिज्ञानात् । इह शब्दनयः शब्दपृष्टेनाथ गमयति, तत्कारणत्वाद्विज्ञानस्य, कारणस्य द्रव्याभिधानात् , द्रव्यस्य च भावशून्यत्वात् , भावमात्रग्राहित्याच्च शब्द नयस्य, न शब्दगात्रवस्तुप्रधानता युक्तेति । आह-यधुपयुक्तोऽभिधानात् यं यमर्थमाह तद्वशान्निर्देश्यस्ततो निर्देश्यवस्तुवशान्निदेश्य इति सङ्ग्रहव्यवहारयोरस्य च को विशेपः ? उच्यते-तयोरुपयुक्तस्यानुपयुक्तस्य वा वक्तुरात्मनिरपेक्षाभिधेयमात्रवशात् शब्दमात्रमेव निर्देशः । इह तु बाह्यं वस्तु विज्ञानप्रत्ययमात्रमूरीकृत्याभिधेयोपयोगानन्यत्वादभिधातुः स्वरूपमेवाधिक्रियते निर्देशः । माह-ययेवमृजुसूत्रादस्य को विशेषः ? तस्यापि हि निर्देशकवशान्निर्देशः । स एवेहातीति । उच्यते-ऋजुसूत्रस्यानुपयुक्तस्यापि वक्तुभिधानमात्रकं न विज्ञानमेवेत्ययं विशेषः ।। १५२७ ॥
इय सम्बणयमताई परित्तविसयाई समुदिताई तु ।
जइणं वज्झन्भन्तरणिदेसणिमित्तसंगाहि ॥१५२८॥ दारं ॥
इय गाहा । इत्येवं सर्वनयमतान्यप्यमूनि पृथक् परीत्तविषयत्वादप्रमाणम् , एतान्येव संहितानि जिनमतम् , अन्तर्बाह्यनिमित्तसामग्रीमयत्वात् , प्रमाणं चेति ॥१५२८॥
[उपोद्घातद्वारविधिविवरणे द्वितीयं निर्देशद्वारं समाप्तम् ]
१ जाओ अनन्नो हे । २ 'धयस्स तु च शब्द-इति प्रतो । ३ र भि इति प्रतो ४ इह त । ५ गाही त ।

Page #302

शुद्धिपत्रम्।
.
पापेक्ष केयित्तु वं धम्मै वि तस्स क्रिया साध्या
N
.'
. . .
.
यतः स्तो शरीर पजाया चाल्पम
.
२४
.
अशुद्धम् गुद्धम्
"पायेक्ष २ १६ हारो
हारं ६७४ केयि तु व आतीए आतीए जे
'धम्मै वि -२५ हारं जे "हारो जे ७१
तस्य अन्तिमम्मि अन्तिम पि ७२
किया मपि को हे मम्मि ७२
सध्या जे त। ७३ १२ च्छि भावतो व्यं भयातोव ७४
यतस्तों
सरीर' भवातो व्वं मं जे।
पज्याया मान्यमन] मान्यम
१८ चल्पिम (न्यं ना)
१३ र्यत तं तेन त(तत्). ८७ २५-२६ सर्वज्ञा तेन
शिवका 'यादी णाणं यादीणाणं
यथा काशे इदिय इंदिय ८९
'याणां परमत्थोत . परमत्थतो ९४
तदन्त २९ १३ . केचिन्म केचिन म ९७ ३२ . २१ भोज' भोज" १०३
गमात् । स अधव
अधव १०३६ चिन्त्यते "णिवंद्धो "णिबद्धो ११४ २ ३८३ कपिज्जे कप्पिज्जे ११४
'मेवं स्व कल्पेत
कल्प्येत ११४ १३ नादि४१ ५ ' तो' 'तो' ११५ २ त्वात्थु" ४२ ६ 'दिच
दि च ११५, २५ . गाणं लखिन्न ४८ २५ 'नुग्रह "नुग्रहः १२. १८
जप्पं १२० १८ यस्तद् द्र युध्यति बुद्धयेति १२५ २२ ११ पुव्यवमी पुवी १२६८ व्य' २७ सङ्करोति
सकर इति १२६ १८ १० 'नीहते "नीहिते १२७ ११
होप ढमो हो पढमो १२७ १२ पानका पानाका १३० २५ राणमें 'न्तरर्मु 'न्तर्मु १३४ ५ गहा
६ व १६२ .३.६ ६ ६ ६ ६ ६ ६ ६ ६ ६ ६ १.४.३ ६.२४ १५ १६
अक्स्वरो
......... : * . .
सर्वज्ञ शिवकका यथाऽऽकाशं 'यानां . तदनन्त' अक्खरो गमात् स चिन्त्यन्ते 'मात्रे मेवस्व 'नदि त्वात् श्रु णाणी
"मात्र
बाढ
वाद' स्थप
स्थाप' यस्तव
जप्प
वर्द्ध'
.
व्य
मस'
कि
तयार'
तयोर'
राणामे'
.
गाहा

Page #303

"लघु
१३५६ १३८
१४२ २३
सर्वे
१०
परा'
१४४ १४४
तत्स
*
१५
दंस्था
१४९ १५० १५० १५१.
दंष्ट्रा प्पसूते
१९
१६०
**
१६१
११ १७
'च्छिन्न
शुद्धिपत्रम् लघू
राधाः], व सब चम्पा
चम्मा १९८ १६ पश्यत्को पश्यन्को पुद्गला पुद्गलाः १९८ २६
त्यक्ष त्यक्ष्य सर्वे (वः) १९९
नाऽनु नाऽऽनु ‘पाती व पाति वें १९९ १८ तद् द्रं
तद् १९९ २० प्ररा'
तत् स २.१ १२ 'रिथः "रित्यर्थः मादशावधित्वात् (3) मदेशा. २०७ ११
पीत्ति
पीति . वधित्वात् २११ २२ शशया संशया कुश्च २११
तिमनुवाच(बा तिमनुगणोति गणोति
वाच(तिमवा २१२ २८
२१३ १७ किं पर्यन्ति विपर्यन्तं प्पमुते
२१३ कियत् ५ कियत्प अंच्छ
अं २१३ २८ विरुद्धयत विरुद्धयते कि ति किं तं २१४
आहा
आह विपर्यस्तं पद विपर्यस्तपद २१५ १५ ज्ञानमपपि. ज्ञानमपि 'छिन्न
किरया किरिया प्रत ___ अंत २१६ १० कारण्य कारण 'मति
मती २१६ २५ निर्वत निर्वत "त्यावक त्यावश्यक २१६ २६ यच्चनि यच्च नि' अवयार्थों अवयवार्थी २१६ २७ मुपहर' मुपाहर अत्र
अनु २१८ १९ सुदुःप्रा
सुदुष्पा णीर
णीय २१९११ (तमः (तद) तस्य (त्र) तस्य । २१९ १६ एव चित्ताज्ञानु चित्तज्ञोऽनु २२० १०,१२ योग्यास योग्यास(श)
२२० १२ वहिप्यते वक्ष्यते
१२ किया . क्रियानाम २२२ १३ षि सामन्या सामान्या २२३
(स्त्रिक) दशदाडिमादि दशदाडिमानि २२४
नि कटित कटत २२४
. खयो खयोव विभिक्त विभक्ति २२४-१५ ११७३।७४॥ ११७३।। न्यच्छ २२४
त्रभ्यां त्राभ्यां "मङ्गला "मङ्गलो २१७ १८ मन्त्या मन्त्याः होजा हि होजाहि २२७ १४ ।।
वज्र[स्य तुं...मेतंय तु...मेत्तयं २२८
दुःप्रापा दुष्प्रापा
१६८
१७१ १७१
नास्य
नास्त्ये'
**
'नाम
पि
१७६ १८२ १८६ २१ १८७ ८ १८. १८७ १६ १९३५ १९३ २३ १९४ ५
२२
वज्र

Page #304

शुद्धिपत्रम्
२२२
-१३
- ८
मुदी
२५०
दर्शन
२५२
२५३
२३.
णालि
णालि
स्थिते मुर्दा पन्था पन्थाः "दशनं श्वत भव्या 'सम्मदं भव्या:
'सम्मद 'चाराच्छ चारा " १२५२॥ १२५१॥
'चारित्र
"विशे पष्ट
२५३
२८१ गृह्यन्त(?) गृहान्ते "देश
'च्य 'यो दवा 'धमवरं
धमतरम् णिज्जमाणे णिजरि[ज्ज.
माणे पज्छा पच्छा _°धिकत धिकृत बः पुंसकिरु च धुः सकिरु प्रावचनं प्रावचनम्। ॥१४ १२८||१४ ॥१४ १२९॥१४
विव ॥१४ १३०॥१४ वाजिन वा. जिन'
२५६ . २६१
२६३
२
वंद
विवि
२४५१८
ग्रहणो
ग्रहणे
२४
१६४ १७२

Page #305

Page #306
Jain lelona