Book Title: Maheke Ab Manav Man
Author(s): Tulsi Acharya
Publisher: Jain Vishva Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003136/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahake aba mAmeva mana laNAdhihAvi tulasI Jain Education Intemacional Private & Eersonal Use Only aw.jalibrary.oro Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ maiM lagabhaga pratidina pravacana karatA huuN| eka bAra pravacana karanA to merI jIvanacaryA kA eka anivArya aMga-sA hI bana gayA hai| kabhI-kabhI dina meM tIna-tIna, cAra-cAra bAra bhI pravacana karanA Avazyaka hotA hai| pravacana se vizrAma khaaN| aura bahuta sahI to yaha hai ki vizrAma lenA hI kise hai| vizrAma to use lenA par3atA hai, jo thakAna anubhava karatA hai| mujhe isameM thakAna anubhava hI nahIM hotii| yaha to merA kAma hai| apanA kAma karate thakAna kaisii| usameM to ulTA Ananda hotA hai| taba bhalA usa Ananda ko kauna chor3anA caahegaa| maiM pravacana karatA huuN| para aisA kara kisI para ahasAna to nahIM krtaa| yaha to merI svayaM kI sAdhanA hai| AtmArAdhanA karate jo anubhava mujhe mile, unheM janatA ke sAmane bikhera denA-yahI to pravacana hai| isa apekSA se pravacana karane kA saccA adhikArI vahI hai, jisane apane jIvana ko AtmArAdhanA meM lagAyA hai| jo vyakti sAdhanA karatA hI nahIM, use pravacana kA kaisA adhikaar| sAdhaka apane anubhava isalie sunAtA hai ki koI unase preraNA pAe to acchA / yadi koI preraNA nahIM bhI pAtA hai to bhI usane to apanI sAdhanA kA lAbha kamA hI liyaa| svAdhyAya ke rUpa meM usake to nirjarA ho hI gii| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahake aba mAnava-mana Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vizvabhAratI prakAzana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana pAtheya granthamAlA, puSpa - 18vAM (1958) mahake aba aba mAnava-mana gaNAdhipati tulasI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdaka muni dharmaruci - - - mAnava utsavapriya prANI hai / vaha ullasita rahanA cAhatA hai, isalie utsava manAtA hai / vaha jIvana meM badalAva cAhatA hai, isalie utsava manAtA hai / vaha saMskRti kI surakSA cAhatA hai, isalie utsava manAtA hai / - gaNAdhipati zrI tulasI m ci. manojakumAra khaTeDa (suputra kI bhIkamacanda jI khaTeDa) ke vivAha-utsava para 14 pharavarI, 1997 ko saprema bheMTa / maAMu otammar - padamacanda khaTer3a svITI sadana 705 e/5, vArDa saM. 3, maharaulI, naI dillI - 110030 - - mUlya : paccIsa rupaye/prakAzaka : jaina vizvabhAratI, lADanUM. nAgaura (rAja.)/ mudraka : mitra pariSad, kalakattA ke artha-saujanya se sthApita jaina vizvabhAratI presa, lADanUM-341 306 / MAHAKE AB MANAV MAN Ganadhipati Tulsi Rs. 25/ - Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakathya dhArmika jIvana jInevAloM kI apanI caryA hotI hai / usa caryA ke sAtha kucha aparihAryatAeM jur3I huI haiN| pratikramaNa, pratilekhana Adi aisI aparihAryatAeM haiM, jinake sAtha vaya, dAyitva, svAsthya Adi kA bhI apavAda nahIM hai / kucha anuSThAnoM ke sAtha isa prakAra kI pratibaddhatA nahIM hai, phira bhI vyaktivizeSa ke lie ve anivArya ho jAte haiN| unameM eka upakrama hai pravacana / yaha aisA upakrama hai jo Atmahita aura parahita donoM kA sAdhaka hai| yaha apane lie karmanirjarA tathA dUsaroM ke lie dizAdarzana kA mAdhyama banatA hai| pravacana sunakara koI apane jIvana kI dizA badale yA nahIM, yaha pravacanakAra kI cintA kA viSaya nahIM hai / sUraja ugatA hai, phira bhI koI kamala na khile to sUraja kA kyA doSa ? megha barasatA hai, phira bhI koI kisAna bIja na boe to megha kA kyA doSa ? pravacanakAra jIvana meM rUpAntaraNa ghaTita karane ke gura batA de, phira bhI koI unakA upayoga na kare to pravacanakAra kA kyA doSa ? sAmAnyataH loga sunane meM rasa adhika lete haiN| jo kucha sunA jAtA hai, smRti meM nahIM raha paataa| smRti meM jitanA rahatA hai, vaha AcaraNa meM nahIM utrtaa| zravaNa aura AcaraNa kI dUrI ko kama karane kA eka upAya hai sune hue siddhAntoM kA manana / manana ke lie puna:-punaH zravaNa yA paThana Avazyaka hai / isa AvazyakatA ne sAhitya kA sRjana kraayaa| IsvI san 1936 meM maiMne dharmasaMgha kA dAyitva sNbhaalaa| lagabhaga chaha dazakoM taka prAyaH nirantara pravacana karane kA prasaMga bnaa| eka dina meM kaI bAra pravacana karane ke avasara bhI aae| una saba pravacanoM ko saMkalita karane kA na to koI lakSya thA aura na aisI suvidhA bhI thii| kucha vyaktiyoM ne apanI icchA se aura kucha logoM ne kisI kI preraNA se pravacana likhane zurU kie| ve samaya-samaya para patra-patrikAoM meM prakAzita bhI hue| idhara ke kucha varSoM meM pravacanoM ke salakSya saMkalana kie ge| pravacana eka aisI vidhA hai, jisameM kaThina-se-kaThina bAta ko saralatA se prastuti dI jA sakatI hai| pravacanakAra svAntaH sukhAya pravacana kare aura saMkalanakAra svAntaH sukhAya saMkalana-yAtrA kare to zrotA aura pAThaka sahaja rUpa meM lAbhAnvita ho sakate haiN| pravacana-sAhitya ke prati pAThakoM kI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaha abhiruci dekhakara kucha sAhityakarmI vyaktiyoM ne puruSArtha kiyA / unake puruSArtha kI niSpatti hai pravacana pAtheya granthamAlA ke sataraha puSpa / granthamAlA ke aThArahaveM puSpa 'mahake aba mAnava-mana' meM san 1958 ke pravacana saMkalita haiM / isake saMkalana aura sampAdana meM muni dharmaruci kI pariSkRta ruci kA acchA upayoga huA hai / usakI khojI vRtti aura gahana parizrama kA pariNAma hai prastuta pustaka | sampAdaka ke Ananda kI anubhUti aura pAThakoM ko preraNA- ina do uddezyoM se abhiprerita yaha puSpa svAdhyAyarasika logoM ke mana ko mahakAtA rahe, yahI abhISTa hai / 16 / 9 / 1996 jaina vizvabhAratI, lADanUM gaNAdhipati tulasI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya adhyAtma bhAratIya saMskRti kA prANatatva hai / yaha saca hai ki adhyAtma sArvabhauma aura sArvajanIna tattva hai, para usake samAnAntara utanA hI saca yaha bhI to hai ki sabhI loga use pahacAna nahIM pAte, prApta aura AtmasAt nahIM kara pAte / vahI vyakti use pahacAna pAtA hai, prApta aura AtmasAta kara pAtA hai, jo apanI AtmA ko tapAtA hai, khapAtA hai aura sAdhanA kI gaharAiyoM meM utaratA hai| gaNAdhipati gurudevazrI tulasI una virala mahApuruSoM meM se eka haiM, jinhoMne na kevala adhyAtma kI gaharAiyoM aura UMcAiyoM ko mApA hI hai, apitu sAdhika ardha zatAbdI se AdhyAtmika jagat kA kuzala netRtva bhI kara rahe haiM / para isa kSetra meM unakI isase bhI adhika ullekhanIya vizeSatA yaha hai ki unhoMne apane pravacanoM ke mAdhyama se adhyAtma ko sarvajanasulabha karavAyA hai| prakArAntara se hama aisA bhI kaha sakate haiM ki unakA hara pravacana adhyAtma kA eka bodha-pATha hai| apanI isa viziSTa guNAtmakatA ke kAraNa unake pravacana kabhI bhI purAne aura bAsI nahIM lagate / jaba bhI unheM sunA-par3hA jAtA hai, unakA zabda-zabda zAzvata satya kA saMgAna karatA huA eka navInatA, sArthakatA evaM prAsaMgikatA kI pratIti karavAtA hai| zAzvata satya ke sAtha-sAtha gaNAdhipati gurudevazrI tulasI ne apane pravacanoM meM yugIna samasyAoM ko jisa prabhAvI DhaMga se ukerate hue unakA saTIka evaM samucita samAdhAna prastuta kiyA hai, usase unakI sArthakatA aura prAsaMgikatA aura adhika gaharA gaI hai| yugIna samasyAoM ke sandarbha meM adhyAtma kI upAdeyatA kI jo prastuti unake pravacanoM meM huI hai, vaha anyatra durlabha hai| gaNAdhipati gurudevazrI tulasI ke pravacanoM ko 'pravacana pAtheya granthamAlA' ke rUpa meM saMkalita-saMpAdita kara prastutIkaraNa karane kA kArya pichale kucha samaya se cala rahA hai| isa granthamAlA ke sataraha puSpa logoM ke hAthoM meM pahuMca cuke haiM / isI zRMkhalA meM aThArahaveM puSpa ke rUpa meM prakAzita ho rahe 'mahake aba mAnava-mana' meM gaNAdhipati gurudevazrI tulasI dvArA san 1958 meM pradatta pravacanoM meM se sattAnabe pravacana saMkalita haiN| yadyapi varNAtmaka dRSTi se saMkalita pravacana bahuta saMkSipta haiM, tathApi unameM zAzvata evaM yugIna satya kA svara kahIM bhI maMda nahIM huA hai / hAM, pravacanoM meM yatra-tatra punarukti parilakSita Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATha hotI hai / punarukti ko sAhitya meM eka doSa mAnA gayA hai| para vaha sarvatra doSa nahIM hai| jahAM pravAcaka ko apanI kisI bAta ko puSTa karanA hotA hai, kisI nae mUlya kI sthApanA karanI hotI hai, samAja kI mastiSkIya dhulAI (Brain Washing) yA mastiSkIya prazikSaNa jaisA kArya karanA hotA hai, vahAM punarukti doSa nahIM, apitu Avazyaka tattva hai, guNa hai / vaise bhI kSetrAntara aura kAlAntara se eka hI bAta ko bAra-bAra kahanA punarukti doSa kI sImA meM nahIM aataa| isa pustaka kI punarukti isI bhUmikA para khar3I hai / yadi pAThaka pustaka ke pratyeka pravacana ko pUrvAparya sambandha ke binA svataMtra rUpa meM paDheMge to unheM punarukti doSa jaisI koI bAta najara nahIM aaegii| ___ gaNAdhipati gurudevazrI tulasI ke pravacanoM kI jo sahaja bedhakatA, prabhAvotpAdakatA aura hRdaya ko chUne kI arhatA hai, use usI rUpa meM surakSita rakhane ke lie unakA usI stara para saMkalana-saMpAdana ho, yaha nitAMta apekSita hai| isa pariprekSya meM apanI akSamatAoM se maiM bahuta bhalI-bhAMti paricita huuN| salakSya prayatna karake bhI unake pravacanoM kI uparokta guNAtmakatA ko eka sImA taka hI surakSita rakha pAyA huuN| para isa abhAva meM bhI mujhe isa bAta kA AtmatoSa hai ki maiM pUjya gurudeva ke nideza kA pAlana karane meM apane kucha jIvana-kSaNoM ko sArthaka banA skaa| gaNAdhipati pUjya gurudevazrI tulasI eka kuzala jIvana-zilpI haiN| mere jaise na jAne kitane-kitane jIvana-prastaroM ko tarAsane meM unhoMne apanI sRjanAtmaka kSamatA kA upayoga kiyA hai| maiM isa granthamAlA ke sampAdanakArya ke sAtha jur3a sakA, yaha unakI kRpA aura AzIrvAda kA hI pratiphala hai| mAnatA hUM, isa kArya meM niyojita kara unhoMne pratyakSa-parokSa rUpa se mere vikAsa kA eka nayA AyAma kholA hai / ise maiM apanA saubhAgya samajhatA huuN| para isake lie zAbdika kRtajJatA jJApita karane jaisI bAta unake anugraha ke samakSa bahuta baunI lagatI hai / basa, unake varadahasta kI chatrachAyA meM isa kAryadizA meM kadama-kadama Age bar3hatA rahUM, yahI kamanIya hai| saMghaparAmarzaka munizrI madhukarajI kA kuzala saMrakSaNa mere lie sarvakAlika ayAcita mArgadarzana hai| unakI sahaja preraNA, sujhAva, protsahana evaM nideza se mere jIvana-vikAsa kI vibhinna dizAeM Alokita hotI rahI haiN| gaNAdhipati gurudevazrI tulasI ke pravacanoM ko suna-par3hakara anagina logoM ne adhyAtma evaM usake upajAtIya dharma, mAnavatA, naitikatA ke sadAbahAra guNa-sumanoM kI bhInI-bhInI gaMdha se apane mana ko mahakAyA hai| 'mahake aba mAnava-mana' ke pravacana bhI yaha sArthakatA siddha kareMge, aisI AzA karatA huuN| prajJAloka jaina vizvabhAratI, lADanUM muni dharmaruci 16 sitambara 1996 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. santoM kA saccA svAgata 2. saMyama, sAdagI aura sadAcAra kI pratiSThA ho 3. adhyApakoM kA jIvana bolatA citra ho 4. garIba kauna ? anukrama 5. syAdvAda kA mUlya 6. preraNA kA prasaMga 7. adhyAtma aura naitika zikSA kI upAdeyatA 8. abhyudaya kI dizA 9 dIkSA : saMyamamaya jIvana kA maMgalAcaraNa 10. dharmaM jIvana-vyavahAra kA tattva bane 11. jJAna kI sArthakatA kaba ? 12. aNuvrata Andolana kA lakSya 13. jaina darzana 14. aNuvrata Andolana : AdhyAtmika Andolana 15. vyApArI AtmAlocana kareM 16 nArI parivAra aura samAja kI nirmAtrI hai 17. samAja-sudhAra kA AdhAra - - vyakti-sudhAra 18. mahake aba mAnava-mana 19. vyasana mukta jIvana jIeM 20. dharma kI saccI ArAdhanA 21. UMcA jIvana 22. samyak AsthA kA nirmANa ho 23. dharma aura dhArmika 24. ahiMsA dharma kA prANatattva hai 25. vyApArI mithyA AsthA kA tyAga kareM 26. jaina darzana kA vyApaka pracAra ho 27. jaina saMskRti 28. jIvana kA antar-pakSa puSTa ho 29. durlabhaM bhArate janma 30. dharma kA svarUpa 1 v mrt 950M 5 7 8 9 11 13 15 17 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 45 47 49 51 52 54 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasa 31. bar3A kauna ? 32. sukhI jIvana kA sAdhanA patha 33. AcAra kI pratiSThA 34. buniyAda para dhyAna kendrita ho 35. saccI sevA 36. mAnavatA kA AMdolana 37. mAnavatA kA rAjamArga 38. mAnava-jIvana kI viDambanA 39. dharma kA zuddha svarUpa pragaTa ho 40. jIvana ko saMvAreM 41. AsthA samyak bane 42. dharma vartamAna jIvana se jur3e 43. aMdhakAra meM prakAza khojeM 44. sAhityakAra jAgaraNa ke sajaga praharI baneM 45. Adarza jana-sevaka kauna ? 46. antar cakSuoM kA udghATana ho 47. sukha kI mRga marIcikA se baceM 48. samAja-sudhAra kI prakriyA 49. kAryakartAoM kI jIvana-dizA 50. jIvana - vikAsa kA mArga 51. aNuvrata Andolana kI prAsaMgikatA 52. mAnava sabase pahale mAnava 53. vizva - zAMti kA mArga 54. saMyama kI pratiSThA ho 55. ahiMsA hI jvalaMta samasyAoM kA hala hai 56. aNuvrata samAja-vyavasthA 57. caritra-nirmANa hI saccA vikAsa hai 58. asteya kI sAdhanA 59. caritra-nirmANa : rASTra-abhyudaya kA AdhAra 60. zarAba aneka burAiyoM kI jar3a hai 61 naitika evaM cAritrika mUlyoM kI pratiSThA 62. jIvana-nirmANa kI dizA kA udghATana 63. brahmacarya kI sAdhanA 64. naitika patana : kAraNa aura nivAraNa 65. vyApArI naitika aura prAmANika baneM 56 59 61 63 65 67 69 71 72 74 76 78 80 82 83 85 87 89 91 92 93 95 97 99 101 103 105 107 109 112 114 116 118 119 121 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyAraha 123 125 127 or or or orm Y Y Y Y m mm M or or or or or or or or o ra 140 141 143 145 148 150 152 154 o 66. antarmukhI baneM 67. RSipradhAna deza 68. kSamA bhAvanA kA vyApaka phailAva ho 69. AtmAlocana kA dina 70. apekSita hai saMskRta kA vikAsa 71. zramika garIba kyoM ? 72. kyA hai zikSA kA lakSya ? 73. aNuvrata kI kAryadizA 74. vrata kA mUlya 75. dIkSA saMskAra 76. nArI-jAgRti kA mahattva 77. dIpAvalI kA saMdeza 78. maiM saubhAgyazAlI hUM 79. kalyANa kA mArga 80. dharma dainaMdina jIvana se jur3e 81. dharma kI sahI samajha jAge 82. adhyAtma kA aMkuza apekSita 83. zikSA kA prayojana 84. sAhitya aura sAhityakAra 85. vrata kA mAhAtmya 86. jIvana saMyamamaya bane 87. dharma ko sahI samajha, sahI jIeM 88. jarUrI hai jJAna aura AcAra kA samanvaya 89. darzana aura saMskRti 90. vidyArjana kA uddezya 91. zikSA kA vAstavika uddezya 92. vrata : bhAratIya saMskRti kA prANa-tattva 93. dharma kA yathArtha svarUpa prakaTa ho 94. sabase pahalI apekSA 95. mAnava mAnava bane 96. saMyamamaya jIvana ho 97. bandIgRha sudhAragRha baneM 157 160 171 173 17 177 178 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha 1. zabdAnukrama / viSayAnukrama 2. nAmAnukrama 3. pAribhASika zabda-koSa 4. preraka vacana pariziSTa 187 191 193 195 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ santoM kA saccA svAgata nagara - praveza ke prasaMga para saMtoM kA abhinandana kiyA gayA / yaha bhAratIya saMskRti ke anurUpa hI hai / para maiM zAbdika abhinandana ko bahuta mahattva kI dRSTi se nahIM dekhatA / yadyapi yaha sarvathA nirarthaka bhI nahIM hai / isake pIche ApakI saMtoM ke prati zraddhA aura bhakti kAma kara rahI hai / para santoM kA saccA abhinandana tabhI ho sakatA hai, jaba Apa apane jIvana meM sAtvika vRttiyoM ko saMjokara, Atma-zuddhi ke patha para satata agrasara hone ke lie saMkalpabaddha hoM / 1 dharma hI samAdhAna hai / ApameM se kauna nahIM jAnatA ki Aja hiMsA durnivAra rUpa meM Age bar3hatI huI jana-jIvana ko asta-vyasta karatI jA rahI hai| isakI sabase bar3I duSpariNati yaha huI hai ki mAnavatA DagamagA uThI hai sarvatra nirAzA, khinnatA, becainI kI kAlI rekhAeM dikhAI de rahI haiM / aisI sthiti meM maiM Azvasti ke svara meM kahanA cAhatA hUM ki nirAzA, khinnatA aura becainI kI apekSA nahIM hai / apekSA hai, hama dharma kI zaraNa svIkAra kareM / dharma meM vaha zakti hai, jo hiMsAjanya sabhI samasyAoM kA nirasana kara sakatI hai, vAtAvaraNa ko svastha banA sakatI hai / dharma kA svarUpa parantu dharma se merA tAtparya usa tathAkathita dharma se nahIM hai, jo kevala bAhyAcAra ke rUpa meM pAlA jAtA hai, rUr3hi aura paraMparA kI jar3atA meM nigar3ita hokara mAnava samAja ke vikAsa meM avarodha paidA karatA hai, mAtra granthoM, paMthoM aura dharmasthAnoM kI zobhA baDhAtA hai, jIvana aura jIvana-vyavahAra ko chUtA taka nhiiN| maiM to usa pavitra dharma kA pujArI hUM, jo ahiMsA kI sudRr3ha bhitti para khar3A hai, jo jana-jana ke lie sAtvika vRtti aura sadAcaraNa kI preraNA banatA hai, Atma-vizuddhi jisakI carama niSpatti hai / aisA dharma hI saMsAra ko santoM kA saccA svAgata 1 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samatA, maitrI aura sadbhAvanA kA saMdeza de sakatA hai, manuSya ke sukha aura zAnti kA AdhAra bana sakatA hai| __ kyA maiM AzA karUM ki Apa loga dharma ke isa svarUpa ko svIkAra kara santoM kA saccA abhinandana svAgata kareMge ? yadi aisA hotA hai to meM vizvAsa ke sAtha kaha sakatA hUM ki yaha abhinandana svAgata Apake jIvana kI yAdagAra bana jAegA, amUlya dharohara bana jaaegaa| rAjaladesara 4 janavarI 1958 mahake aba mAnava-mana Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama, sAdagI aura sadAcAra kI pratiSThA ho badalate jIvana-mUlya yuga badala rahA hai / yuga ke badalAva ke sAtha-sAtha jIvana-mUlyAMkana ke AdhAra badala rahe haiN| koI samaya saMyama, sAdagI, sadAcAra, svAvalambana jaise tatva jIvana-mUlyAMkana ke AdhAra the / para unake sthAna para Aja pradarzana, ADambara, sAja-sajjA, parAvalambana jaise tattva jIvana-mUlyAMkana ke AdhAra bana rahe haiN| yaha sthiti dekhakara lagatA hai, AdamI gumarAha ho gayA hai / isakA pariNAma yaha AyA hai ki vyakti kA jIvana-vyavahAra bhAravAhI aura kRtrima banatA jA rahA hai / isa bhAravAhitA evaM kRtrimatA kA poSaNa pAne ke lie use jAne kitanI prakAra kI anaitika/asad pravRttiyoM ko apanAnA par3atA hai / ye hI to ve jhaMjhAvAta haiM, jinhoMne mAnavatA ko DAMvADola banA diyA hai| isa sthiti meM vAtAvaraNa meM cAroM ora nirAzA, udAsInatA aura vivazatA phailatI jA rahI hai| loga AzaMkita haiM ki manuSya yoM hI hrAsa kI ora bar3hatA calA gayA to jAne kaba vinAza aura vaiSamya kA bhayAvaha aMdherA mAnavatA ko lIla jaae| samAdhAyaka tatva para maiM mAnatA hUM, nirAzA, udAsInatA kisI bhI samasyA ke samAdhAyaka tatva nahIM haiM, balki inase to samasyA aura adhika gaharAtI hai, ulajhatI hai / merI dRSTi meM samasyA kA eka mAtra samAdhAna yaha hai ki saMyama, sAdagI, sadAcAra jaise jIvana-mUlyoM kI punaH pratiSThA kI jaae| jIvana meM halkepana ko mahattva mile / aNuvrata Andolana isa uddezya kI pUrti meM mahattvapUrNa bhUmikA nibhA sakatA hai / vaha kahatA hai- jIvana ko adhika-seadhika saMyata vRttiyoM se saMjote calo, vaibhava aura sampadA kI bhUlabhulaiyA meM gumarAha na banakara apane-Apa ko satya-niSThA se mAMjate calo, prAmANikatA evaM naitikatA se apane jIvana ko bhAvita karate rho| aNuvrata Andolana kI bhAvanA hai-lAlasAoM ko asImita hone se rokA jAe, AkAMkSAoM kA vistAra kama kiyA jaae| yahI vaha rAjamArga hai, jisa para calatA huA saMyama, sAdagI aura sadAcAra kI pratiSThA ho Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti sukha aura zAMti kI anubhUti ko prApta ho sakatA hai / paristhitivAda hAvI na ho maiM kaI bAra socatA hUM ki logoM kI yaha kaisI manovRtti hai ki apanI durbalatAoM ko RjutA se svIkAra nahIM karate / unako chipAne kA prayatna karate haiM aura apane isa uddezya kI pUrti ke lie viparIta paristhitiyoM kA rAga AlApate haiM / ve kahate haiM yuga kI paristhitiyAM hI kucha aisI bana gaI haiM ki naitikatA, saccAI aura prAmANikatA se jIvana-vyavahAra nahIM cala sktaa|......"is saMdarbha meM merA abhimata yaha hai ki aisA kathana karanA AtmahInatA kA paricAyaka hai| parantu isakA artha yaha nahIM ki maiM yugIna sthitiyoM se AMkha mIMca rahA hUM, unheM asvIkAra kara rahA huuN| badalI yugIna sthitiyoM ko maiM svayaM anubhava kara rahA hUM, para sAtha hI paristhitivAda ko hI saba kucha nahIM mAnatA / yadi vyakti kA kartRtva prakhara hai, saMkalpa puSTa hai, AsthA dRr3ha hai, to vaha viparIta paristhitiyoM ke bAvajUda bhI saccAI ke mArga para TikA raha sakatA hai| maiM isa bAta ko mAnane ke lie kataI taiyAra nahIM ki viparIta paristhitiyoM ke kAraNa ImAnadArI aura satya-niSThA se vyavahAra cala nahIM sktaa| hAM, itanA to saMbhAvita hai ki ImAnadArI aura satya-niSThA se vyavahAra calAne ke lie kRta-saMkalpa vyakti ko aneka prakAra kI kaThinAiyoM kA sAmane karanA pdd'e| para hameM yaha bhI khyAla rahanA cAhie ki kaThinAiyAM sthAyI nahIM hotIM, zAzvata nahIM hotIM / antataH sAhasa ke Age ghuTane Teka detI haiM, dama tor3a detI haiN| isalie maiM Apa sabhI se kahanA cAhatA hUM ki paristhitivAda ko apane citana, AsthA aura puruSArtha para hAvI na hone deN| aNavata AMdolana, jisakI carcA maiMne abhI kI, isa dizA meM Age bar3hane ke lie ApakA patha-darzana kara sakatA hai| rAjaladesara 5 janavarI 1958 ma mAnava-mana Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyApakoM kA jIvana bolatA citra ho vidyArthiyoM ke jIvana-nirmAtA Aja rASTra ke samakSa aneka karaNIya kArya haiM / unameM sarvAdhika mahatvapUrNa aura Avazyaka karaNIya kArya hai-rASTra ke bhAvI karNadhAroM kA jIvananirmANa, vidyArthiyoM ko susaMskArita banAnA / jaba taka vidyArthiyoM kA jIvana vinaya, namratA, sadAcAra Adi guNoM se saMpanna nahIM hogA, taba taka rASTra vikAsa kI rAha para agrasara ho sakegA, isameM mujhe saMdeha hai| prazna hogA, vidyArthiyoM ke jIvana-nirmANa kI jimmevArI kisakI hai ? yoM to mAtA-pitA, ghara-parivAra aura pAsa-par3osa sabhI kI yaha jimmevArI hai, para sarvAdhika jimmevArI hai adhyApakoM kii| ve hI vastuta: unake jIvana-nirmAtA haiN| isa sthiti meM unake lie Avazyaka hai ki unakA jIvana vidyArthiyoM ke lie eka bolatA citra ho| saikar3oM pustakeM par3ha lene para bhI eka vidyArthI ko utanA jJAna nahIM ho sakatA, jitanA ki use adhyApakoM ke jIvana evaM jIvana-vyavahAra se ho sakatA hai / isakA kAraNa bahuta spaSTa hai / vidyArthiyoM kA mAnasa anukaraNapradhAna hotA hai / ve jaisA AcaraNa aura vyavahAra dUsaroM ko karate hue dekhate haiM, vaisA hI AcaraNa svayaM bhI karane lagate haiM / isalie maiM adhyApakoM se kahanA cAhatA hUM ki ve apanI isa jimmevArI ke prati gambhIra banate hue sabase pahale apanA svayaM kA jIvana nirmita kreN| jisakA svayaM kA jIvana nirmita nahIM hai, vaha dUsaroM kA nirmANa kaise kara skegaa| nirmita hI dUsaroM kA nirmANa kara sakatA hai / adhyApaka isa vyApti ko hRdayaMgama kareM ki unakA apanA nirmANa hI vidyArthiyoM kA nirmANa hai aura vidyArthiyoM kA nirmANa hI samAja aura rASTra kA nirmANa hai| zikSApraNAlI doSamukta bane kaI bAra yaha prazna sAmane AtA hai ki vidyA kA sahI uddezya kyA hai ? vidyA kA sahI uddezya hai.-- Atma-jJAna kI upalabdhi / prAcIna RSi-maharSiyoM ne usa vidyA ko vidyA nahIM mAnA hai, jo Atma-saMvedana se pare hai, AstikatA se pare hai / parantu yaha kitane gaMbhIra citana kI bAta hai ki Aja vidyA ke adhyApakoM kA jIvana bolatA citra ho Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAna para avidyA tathA AstikatA ke sthAna para nAstikatA panapa rahI hai, vyApaka phailAva pA rahI hai / jijJAsA kI jA sakatI hai ki isakA kAraNa kyA hai ? isakA mukhya kAraNa hai- zikSA praNAlI kA doSapUrNa honA / Aja kI zikSA vidyArthiyoM ko vinaya, namratA, anuzAsana, satya, nIti-niSThA, prAmANikatA jaisI bAtoM kA pATha nahIM par3hAtI / isIkA yaha duSpariNAma hai ki vidyArthI Age calakara ucchRMkhala aura uddaMDa bana jAte haiN| jhUTha, phareba, corI jaisI duSpravRttiyoM meM phaMsakara apane jIvana ko barbAda karate haiM / isalie isa bindu para gaMbhIratA se ciMtana karane kI bAta maiMne kahI, jisase ki zikSA - praNAlI ko doSamukta banAyA jA sake / apekSita hai zraddhA aura tarka kA saMtulana adhyApakoM evaM vidyArthiyoM se eka bAta vizeSa rUpa se kahanA cAhatA hUM | ve apane jIvana meM zraddhA ko prazraya deM / zraddhA meM adbhuta zakti hotI hai / para isa zakti kA anubhava ve tabhI kara pAeMge, jaba ve svayaM zraddhAzIla baneMge / alabattA maiM tarka kA ekAntataH virodhI nahIM hUM / tarka bhI jJAna prApti meM bahuta sahayogI aura Avazyaka tatva hai / para usakI eka sImA hai / usakA atikramaNa ghAtaka hai, bhaTakAnevAlA hai / yahI bAta zraddhA ke kSetra meM bhI lAgU hotI hai / isalie maiM andha-zraddhA kA bhI virodhI huuN| maiM AzA karatA hUM, adhyApaka aura vidyArthI donoM hI isa bindu para apanA dhyAna kendrita kara zraddhA evaM tarka kA saMtulana kAyama kareMge 1 rAjaladesara 8 janavarI 1958 mahake aba mAnava-sana aihenbrary.org Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garIba kauna ? mahApuruSoM ke prati AkarSaNa kyoM ? mahApuruSa sArvajanIna hote haiN| kisI varga yA jAti-vizeSa kI sImA meM baMdhakara ve nahIM rhte| hAlAMki loga unheM apane-apane varga, jAti aura sampradAya kI saMkIrNa sImAoM meM bAMdhakara rakhane kA asaphala prayAsa sadA se karate rahe haiN| Aja bhI yaha prayAsa hotA hai / para mahApuruSoM ke vicAra aura upadeza itane vyApaka hote haiM ki lAkha prayatnoM ke bAvajUda ve kisI bhI prakAra kI saMkIrNa sImA meM baMdhakara rahate nahIM, raha sakate nhiiN| apane isa vaiziSTya ke kAraNa hI ve jana-jana ke AkarSaNa evaM AsthA ke kendra bana jAte haiN| saMpUrNa mAnava-jAti kI dharohara bana jAte haiN| dInatA se chuTakArA / ___ bhagavAna mahAvIra eka divya mahApuruSa ke rUpa meM Aja bhI jana-jana kI AsthA meM jIvita haiN| hama unake upakRta haiM, RNI haiN| gadgada bhAvoM se unakI puNya smRti karate haiN| unhoMne hiMsA aura zoSaNa se utpIr3ita mAnava ko ahiMsA aura aparigraha kA saMdeza diyA / Aja unake usI saMdeza ko hama dIna logoM meM pracArita-prasArita karane kA kArya kara rahe haiN| 'dIna' zabdaprayoga se Apa cauMke nahIM / maiMne isa zabda kA prayoga sucintita rUpa meM kiyA hai| 'dIna' kI merI apanI eka paribhASA hai| merI dRSTi meM dIna vaha nahIM, jisake pAsa dhana nahIM, makAna nahIM, moTara nahIM, sukha-suvidhA ke vibhinna sAdhana nahIM / phira dIna kauna ? dIna vaha hai, jo caritrabhraSTa hai, nItibhraSTa hai| mAnavatA ko becatA hai, apane-Apa ko nIlAma karatA hai| aise dIna loga sacamuca karuNA ke pAtra haiN| ve loga apane isa dAridraya se mukta hoM, isake lie hama satata prayatnazIla haiN| para hamArA prayatna tabhI saphala siddha hogA, jaba svayaM dInajana apanI dInatA se mukta hone ke lie taiyAra hoN| merA dRr3ha vizvAsa hai ki bhagavAna mahAvIra ke ahiMsA aura aparigraha ke upadeza ko jIvana meM dhAraNa kara ve dInatA ke abhizApa se chuTakArA pA sakate haiM / rAjaladesara 15 janavarI 1958 garIba kauna ? Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda kA mUlya syAdvAda jaina darzana kI jagat ko eka mahAna dena hai / yaha vyakti kI soca ko pariSkRta karatA hai / use ekAMgI dRSTi se bacAkara vividha dRSTiyoM evaM apekSAoM se socane-dekhane kA mArga prazasta karatA hai / yaha 'yoM hI hai' isa ekAntika pakar3a ke sthAna para 'yoM bhI hai' isa ApekSika tathya ko sAmane rakhatA hai| merI dRDha mAnyatA hai, yadi 'hI' ke sthAna para 'bhI' ko loga kAma lenA zurU kara deM to duniyA kA rUpa hI badala jAe / vyaktivyakti, parivAra-parivAra, samAja-samAja, prAnta-prAnta, sampradAya-sampradAya, rASTra-rASTra ke bIca paraspara calanevAlA saMgharSa-vaimanasya bahuta sahajatA se samApta kiyA jA sakatA hai| hama isa bAta ko samajhe ki kisI bhI stara para paraspara calanevAle saMgharSa, vivAda yA vaimanasya ke kendra meM ekAntika Agraha kAma karatA hai / 'hI' kAma karatA hai| 'hI' ke sthAna para 'bhI' ko svIkAra karane kA phalitArtha yaha hotA hai ki saMgharSa, vivAda aura vaimanasya kI jar3a hI kaTa jAtI hai, usakA AdhAra hI hila jAtA hai, kAraNa hI samApta ho jAtA hai| jaba kAraNa hI samApta ho jAe, taba kArya-- pariNAma kA astitva hI kaise raha sakatA hai / parantu mujhe lagatA hai, yaha siddhAnta kevala siddhAnta ke stara para hI rahA hai, jIvana-vyavahAra ke stara para isakA upayoga nahIM ke barAbara hI huA hai| auroM kI bAta to hama eka bAra chor3eM, svayaM jaina logoM kA jIvana bhI isake anurUpa nahIM DhalA hai| anyathA kyA yaha saMbhava hai ki ve pArasparika kalaha, vivAda aura vaimanasya ke daladala meM phaMse raheM ? choTI-choTI bAta ke lie korTa-kacahariyoM ke cakkara lagAte raheM ? jaina logoM ko isa bAre meM gaMbhIratA se dhyAna dekara apanI cintana zailI evaM jIvana-zailI ko mor3a denA caahie| isase bhI Age maiM to pUre mAnava-samAja se kahanA cAhatA hUM ki vaha bhagavAna mahAvIra ke isa mahAn siddhAnta ko jAne, AtmasAt kare aura usake anurUpa apane-Apa ko DhAlane kA prayatna kare, jisase ki pArasparika samanvayasAmaMjasya kI bhAvanA vikasita ho pAe, saha-astitva evaM vizva-maitrI kI bAta sAkAra rUpa le sake / lADanUM 22 janavarI 1958 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ preraNA kA prasaMga sevA nirjarA kA mahAn hetu hai jaina zAsana meM vaiyAvRtya -- sevA kA mahattvapUrNa sthAna hai / sevA karane vAlA sAdhaka svayaM to nirjarA kA mahAn lAbha kamAtA hI kamAtA hai, sAtha hI jisakI sevA karatA hai, usakI citta-samAdhi meM bhI bahuta bar3A nimitta banatA hai / zAstroM meM batAyA gayA hai ki AcArya, vRddha, glAna, zaikSa Adi kI sevA karane vAlA utkRSTa pariNAma meM tIrthaMkara nAma karma kA bandha taka kara sakatA hai / khyAla rahe, tIrthaMkara nAma karma puNya kI utkRSTa prakRti hai / cUMki puNya kA baMdhana nirjarA ke sAtha hI hotA hai, isalie isase yaha bAta bahuta sahajatayA samajhI jA sakatI hai ki sevA se kitanI mahAn nirjarA hotI hai / prAsaMgika taura para itanA aura spaSTa kara denA Avazyaka samajhatA hUM ki sAdhaka sevA puNyArjana ke lie nahIM, balki mAtra nirjarA ke lie kare / puNya-baMdhana kI kAmanA karanA to apane Apa meM pApa-baMdhana kA hetu hai / hamAre AtmArthI sAdhu aura sAdhviyAM isa tathya ko bahuta acchI taraha se samajhate haiM, isalie ve aisI bhUla kaise kara sakate haiM / sevA - vyavasthA kA sajIva udAharaNa lADanUM hamAre dharmasaMgha kA sevAkendra hai / yahAM saMgha kI vRddha, glAna evaM azakta sAdhviyoM ko rakhA jAtA hai aura unakI sevA vyavasthA kI jAtI hai / hamAre dharmasaMgha meM vRddha, glAna evaM azakta sAdhu-sAdhviyoM kI paricaryA aura sAra-saMbhAla kitanI tatparatA, jAgarUkatA evaM dAyitvapUrNa DhaMga se hotI hai, isakA yaha eka jIvanta nidarzana hai / so varSoM se cala rahe isa sevAkendra meM jina-jina ko bhI sevA kA dAyitva saMbhalAyA gayA, unhoMne bar3I lagana, niSThA evaM tanmayatApUrvaka use nibhAyA hai, isa bAta kI mujhe sAttvika prasannatA hai / itanA hI nahIM, sAdhviyAM sevAkendra meM apanI niyukti ke lie mujhase atyanta vinaya namratApUrNa nivedana aura Agraha karatI rahatI haiM / yaha isa bAta kA spaSTa pramANa hai ki hamArI sAdhviyoM ke mana meM sevA ke prati atyadhika utsAha aura utsukatA hai / preraNA kA prasaMga 9 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgha kA AcArya hone ke nAte merA bhI dAyitva hai ki maiM yahAM rahane vAlI vRddha, azakta evaM glAna sAdhviyoM kI sevA kI samucita vyavasthA kA dhyAna rakhU / isalie maiM sevAkendra meM sevA denevAlI sAdhviyoM kI mAtra niyukti hI nahIM karatA, apitu sevA samucita DhaMga se ho rahI hai yA nahIM, isakA bhI khyAla karatA huuN| jaba kabhI maiM lADanUM AtA hUM to svayaM una vRddha, glAna evaM azakta, sAdhviyoM-mAtAoM se pUchatA hUM--'Apako yahAM koI asuvidhA aura kaSTa to nahIM hai ? ApakI sevA-paricaryA acche DhaMga se to hotI hai ?' mere dvArA itanA-sA pUche jAne mAtra se ve sAdhviyAM gadgada ho jAtI haiM aura kahatI haiM--'hameM ye sAdhviyAM (sevA meM niyukta) apane hAthoM meM thukAtI haiN| atyaMta jAgarUkatA evaM jimmevArI ke sAtha hamAre sukha-du.kha kA dhyAna rakhatI haiM, bar3I AtmIyatA se hamArI sevA-paricaryA karatI haiN| hameM yahAM nandana-vana jaisA AnaMda hai| hamArA saMyama-jIvana atyaMta Atma-samAdhi ke sAtha bIta rahA hai|...' yahAM ullekhanIya bAta yaha hai ki unake kathana meM kahIM koI kRtrimatA aura aupacArikatA kA AbhAsa nahIM hotaa| sunane-dekhane vAloM ko aisA anubhava hotA hai ki ye muMha se nahIM, balki hRdaya se bola rahI haiM / aisI sthiti jaba maiM dekhatA hUM to mujhe isa bAta kA bahuta toSa hotA hai ki hamArI sevA karanevAlI sAdhviyAM apanI sevA-jimmevArI ko bahuta acche DhaMga se nibhA rahI haiN| isase ve svayaM to lAbhAnvita hotI-hI-hotI haiM, vRddha, glAna sAdhviyoM kI citta-samAdhi meM bhI bahuta bar3I nimitta banatI haiN| isake sAtha hI saMgha kI bahuta acchI prabhAvanA bhI hotI hai / / lADanUM sevAkendra kA yaha sunaharA itihAsa sabhI ke lie atyaMta preraka hai| terApaMtha dharmasaMgha ke Adarza anuzAsana, saMgaThana evaM sevA-vyavasthA kA sajIva udAharaNa hai| maiM cAhatA hUM, hamArI sAdhviyAM sevAkendra kI isa gauravazAlI paraMparA ko akSuNNa rakhane ke prati sadaiva jAgarUka rheN| lADanUM 26 janavarI 1958 mahake aba mAnava-mana Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma aura naitika zikSA kI upAdeyatA zikSA praNAlI doSapUrNa hai ? rASTra ke karNadhAroM evaM hita-citakoM ke mana meM isa bAta kI bar3I citA hai ki aneka-aneka prayatnoM ke bAvajUda bhI vidyArthiyoM ke sahI nirmANa kA mArga prazasta nahIM ho rahA hai| unameM apekSita parivartana kI dizA udghATita nahIM ho pA rahI hai| aisA mAnA jA rahA hai ki Aja kI zikSA-paddhati doSapUrNa hai / vahI isa sthiti ke lie uttarAdAyI hai / isalie yaha svara bhI cAroM ora se uTha rahA hai ki isa doSapUrNa zikSA-paddhati ko hara hAlata meM badalA jAnA caahie| eka apekSA se bAta sahI bhI hai / para sArA kA sArA doSa yA jimmevArI isI para nahIM DAlI jA sakatI / alabattA ise mukhya kAraNa kahA jA sakatA hai / yaha bahuta spaSTa hai ki Aja kI cAlU zikSApaddhati hamArI bhAratIya saMskRti ke anukUla nahIM hai / usa para usa pAzcAtya saMskRti kA anapekSita / avAMchita prabhAva A gayA hai, jo bhAratIya mastiska ke anukUla nahIM hai / samAdhAna kI dizA bhAratavarSa eka aisA deza hai, jahAM bhoga kA nahIM, tyAga kA mahatva hai / asaMyama kA nahIM, saMyama kA mahatva hai / dhanakuberoM aura sattAdhIzoM kA nahIM, RSi-muniyoM kA mahatva hai| RSi-muniyoM kI tapaHpUta vANI kA prabhAva aba bhI yahAM ke vAsiyoM ke mana-mastiSka meM vidyamAna hai / prakArAntara se aisA kahA jA sakatA hai ki adhyAtma evaM yA dharma yahAM ke AdhArabhUta tatva haiM / merA dRr3ha vizvAsa hai ki jaba taka zikSA praNAlI meM adhyAtma evaM naitika zikSA ko samAviSTa nahIM kiyA jAegA, taba taka mUlabhUta samasyAoM kA hala nahIM hogA / AdhyAtmika zikSA aura naitika zikSA kA matalaba yaha nahIM ki bAlakoM se bhagavAna ke nAma kI raTa lagavAI jAe / usakA tAtparya to itanA hI hai ki bAlako ko prArambha se hI aisA zikSaNa-prazikSaNa prApta ho, jisase ki ve satsaMskArI baneM / unakA jIvana vinaya, sadAcAra, anuzAsana, satyaniSThA, saMyama va svAvalaMbana se anuprANita bane / ye tatva unake jIvana ke sAtha isa adhyAtma aura naitika zikSA kI upAdeyatA 11 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra AtmasAt ho jAeM ki unheM bhArabhUta na lageM / isa AdhAra ke banane se hI Age ki zikSA kA mArga prazasta hogaa| aNuvrata Andolana vidyArthiyoM ke jIvana meM anuzAsana, vinaya jaise satsaMskAroM ke bIja-vapana kI dizA meM kArya kara rahA hai| skUla-skUla meM isI kArya ko Age bar3hAne ke lie 'aNuvrata vidyArthI pariSad' tathA anya samitiyAM gaThita huI haiN| yahAM bhI yaha kArya Age bar3he, aisI apekSA hai / isa apekSA kI pUrti nizcita hI na kevala vidyArthiyoM ke lie, apitu pUre samAja ke lie varadAna siddha hogii| DIDavAnA 10 pharavarI 1958 mahake aba mAnava-mana Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyudaya kI dizA zAMti kA srota Aja saMsAra azAnta hai, yaha eka prakaTa sacAI hai / vaha azAnta kyoM hai ? yaha kisIse ajJAta nahIM hai| Aja cAroM ora yuddha kI cinagAriyAM uchala rahI haiM / ye cinagAriyAM use AkrAnta banAe huI haiN| loga zAnti cAhate haiM / ve nahIM cAhate ki yuddha ho, mAnava-saMpadA kA nAza ho| para bandhuo ! prazna to yaha hai, zAnti kahAM se Ae ? vaha AkAza se to Tapaka nahIM sakatI, na hI dharatI para khetoM meM uga hI sakatI hai / usakA to ekamAtra srota vyakti kI apanI AtmA hI hai| use vahIM khojA jA sakatA hai| aura isa bAta kA maiM bharosA dilA sakatA hUM ki vahAM khojane se vaha avazya prApta hogii| zatru ko nahIM, zatrutA ko miTAyA jAe __ vaijJAnikoM ne aNubamoM se zAnti aura sukha-samRddhi kI kalpanA kI thii| para bahuta spaSTa hai ki unakI kalpanA mAtra kalpanA hI rahI, vaha yathArtha ke dharAtala nahIM utara sakI / agara zAMti sthApita karanA hai to ahiMsA, satya, nItimattA, prAmANikatA Adi tatvoM kA avalambana lenA hogA, maMtrI kI dhAra bahAnI hogii| Apa dekhate haiM, vyakti apane zatru ko nigala jAnA cAhatA hai, usakA nAmonizAna miTA denA cAhatA hai / para prazna hai, kyA vyakti ke socane mAtra se zatru miTa jAega? nahIM mittegaa| eka miTegA, dUsarA paidA ho jaaegaa| dUsarA miTA aura tIsarA paidA ho jaaegaa| aura yaha krama Age-seAge calatA rahegA / isakA tAtparya yaha huA ki hiMsA ke mAdhyama se zatru ko nahIM miTAyA jA sktaa| sthAyI rUpa se zatru ko miTAne ke lie ahiMsaka tarIkA hI kAragara siddha ho sakatA hai / prakArAMtara se isa bAta ko yoM kahA jA sakatA hai ki zatru ko nahIM, zatrutA ko miTAne kA prayAsa honA cAhie, miTAnA caahie| rogI ko nahIM, roga ko miTAyA jAnA caahie| agara roga miTa gayA to rogI rahegA hI kauna / agara zatrutA miTa gaI to zatru kA astitva hI kaise rhegaa| abhyudaya kI vizA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA ujjvala bhaviSya bandhuo ! ahiMsA kI dizA meM Age bar3hane ke saMdarbha meM merI parikalpanA aura AzA to yaha hai ki vaha bhI eka dina AegA, jaba phAMsI kyA, jela kI bhI sajA nahIM hogii| koI aparAdha karegA to use daNDa dene ke vanispata aise sthAna meM rakhA jAegA, jahAM use apane aparAdha-anucita kArya na karane kI preraNA aura zikSA prApta hogii| maiM ahiMsA ke ujjvala bhaviSya ke prati atyaMta AzAnvita hUM, kyoMki isake samarthana meM eka vyApaka vAtAvaraNa nirmita huA hai| cAroM ora se yaha AvAja uTha rahI hai ki ahiMsA kA adhika-seadhika pracAra-prasAra honA cAhie / aNuvrata AMdolana ahiMsaka tarIkoM se svastha samAja-nirmANa kA kArya kara rahA hai| nazAbaMdI, milAvaTa-niSedha evaM rizvata-niSedha-ina tIna dizAoM meM isa bAra vizeSa kArya kiye jAne kA nirNaya kiyA gayA hai| ina tInoM kAryakramoM ko saphalatA milatI hai to apratyakSa rUpa se samAja ke abhyudaya ko eka sudRr3ha AdhAra prApta hogaa| Andolana ke kArya meM naI gati to aaegii-hii-aaegii| Apa se apekSA hai ki Apa jIvana-vikAsI isa kAryakrama ke sAtha jur3eM, avazyameva judd'eN| DIDavAnA 10 pharavarI 1958 mahake aba mAnava-mana Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA : saMyamamaya jIvana kA maMgalAcaraNa dIkSA kA mAhAtmya Aja Apake borAvar3a meM dIkSA kA kAryakrama hai| dIkSA bhAratIya saMskRti kA eka mahattvapUrNa saMskAra hai| dIkSA gRhastha-jIvana kI samApti aura sAdhu-jIvana kI zuruAta hai| asaMyama-jIvana kI samApti aura saMyamamaya jIvana kA maMgalAcaraNa hai| kucha loga kaha dete haiM ki dIkSita jIvana eka kArAgAra hai / una logoM se maiM kahanA cAhatA hUM ki ve isa viSaya para punarvicAra kreN| yadi gaharAI se ve dhyAna deMge to unheM anubhava hogA ki dIkSita jIvana to unmukta rAjapatha hai| isa rAjapatha para kadama bar3hAne vAlA anirvacanIya sukha aura zAnti kI maMjila ko prApta hotA hai| yaha vAsanAoM ke dala-dala se sarvathA nilipta hai| svArthoM kI cakamaka se apratihata hai| vaimanasya aura zatrubhAva ke zoloM se adagdha hai| kleza aura kadAgraha se achUtA hai| dUsare zabdoM meM sAdhu-jIvana sAtvikatA kA jIvanta rUpa hai, mAnavatA ke cAritrika vikAsa kI eka anupama yAtrA hai| apekSA hai, sabhI loga isakA yathArtha mUlyAMkana karane kA prayatna kreN| preraNA kA prasaMga bandhuo ! Aja jabaki ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ke prati vyApaka anAkarSaNa kA bhAva dikhAI de rahA hai, eka yuvaka mahAvratoM ke rUpa meM inheM nibhAne kA saMkalpa le rahA hai| eka tarapha jahAM yaha janabhASA bana gaI hai ki jhUTha ke binA jIvana jIyA hI nahIM jA sakatA, vahAM eka yuvaka yAvajjIvana ke lie jhUTha bolane kA parityAga kara rahA hai| kyA yaha Apa logoM ke lie preraNA lene kI bAta nahIM hai ? kyA bacce, kyA yuvaka, kyA bUr3he, kyA puruSa, kyA mahilAeM sabhI ko yaha AtmAlocana karanA hai ki hamAre meM kauna-kauna-sI burAiyAM haiM ? una saba burAiyoM ko yA unameM se kucheka burAiyoM ko hameM avazya chor3anA hai| mahAvratoM kI dIkSA nahIM le sakate to kyA, aNuvratoM kI dIkSA to le hI sakate haiN| aNuvratoM ko svIkAra karane kA artha hai ahiMsA, satya Adi kA dIkSA : saMyamamaya jIvana kA maMgalAcaraNa 15 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AMzika rUpa meM svIkaraNa / isa svIkaraNa ke lie Apako gRhatyAga karanA Avazyaka nahIM hai, parivAra se nAtA tor3anA jarUrI nahIM hai, vyApAra-vyavasAya ko chor3anA jarUrI nahIM hai / Apa ghara-parivAra aura samAja kI sImA meM rahate hue tathA apane dAyitvoM ko acche DhaMga se nibhAte hue aNuvratI bana sakate haiM / yaha aNuvratoM kI dIkSA yA vratoM kA AMzika svIkaraNa bhI eka sImA taka Apake jIvana ke lie sukha aura zAnti kA sazakta AdhAra banegA / Apa apane jIvana kI sArthakatA anubhava kara sakeMge / borAvar3a 14 pharavarI 1958 16 mahake aba mAnava-mana Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma jIvana-vyavahAra kA tattva bane dharma sukha aura zAnti se jIne kA ekamAtra sAdhana hai, AdhAra hai / para Aja vaha apanI isa guNAtmakatA ko sAbita nahIM kara pA rahA hai| kare bhI to kaise ? usakA svarUpa vikRta jo ho gayA hai| vaha Aja granthoM aura paMthoM meM jakar3A par3A hai| dharmasthAnoM kI zobhA bar3hA rahA hai| jIvana aura jIvana-vyavahAra se usakA koI sIdhA sambandha nahIM rahA hai| isase dharma aura vyavahAra ke bIca eka gaharI khAI-sI bana gaI hai / vyakti dharma-sthAna meM jAkara vItarAgatA kA bhAva dikhAtA hai para ghara, oNphisa aura dukAna meM lar3AI-jhagar3e karatA hai, dhokhAdhar3I kara grAhakoM ko ThagatA hai, zoSaNa karatA hai / aisA kahanA cAhie ki vaha apanI dhArmikatA ko utAra kara khUTI para TAMga detA hai| Apa hI batAeM, aisI dharmArAdhanA phaladAyI kaise ho sakatI hai ? isa sthiti meM yathAzIghra parivartana apekSita hai| dUsare zabdoM meM kahUM to dharma ke kSetra meM Aja krAMti karane kI apekSA hai, jisake phalasvarUpa dharma kevala upAsanA kA tattva na rahe, vaha granthoM, paMthoM aura dharma-sthAnoM ke ghere se bAhara nikalakara jana-jana ke jIvana-vyavahAra meM sthAna prApta kara sake, usake AcaraNa kA hissA bana sake / aisI sthiti meM hI vaha apanI sahI pratiSThA ko prApta kara sakegA, apanI guNAtmakatA ko siddha kara pAegA, jana-jana ke lie sukha aura zAMti kA nirvikalpa sAdhana aura AdhAra bana skegaa| jaba taka yaha sthiti nahIM banatI hai, usakI guNAtmakatA ke Age lage praznacihna ko nahIM haTAyA jA sktaa| aNuvrata Andolana, jisakA abhiyAna hamane pUre rASTra meM cher3a rakhA hai, dharma ko jIvana ke vyAvahArika dharAtala para utArane kA eka upakrama hai| isake choTechoTe saMkalpoM ko aMgIkAra kara vyakti sahI artha meM dhArmika kahalAne kA adhikArI bana sakatA hai| jayapura 26 pharavarI 1958 dharma jIvana-vyavahAra kA tattva bane Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna kI sArthakatA kaba ? maiM vidyArthI hUM jJAna ananta hai, asIma hai, jabaki jIvana ke kSaNa sAnta haiM, sasIma haiM / isa sthiti meM usakI sAdhanA-ArAdhanA meM vyakti kA pUrA jIvana khapa sakatA hai| isa apekSA se vyakti jIvanabhara vidyArthI hai| maiM apane-Apa ko eka vidyArthI hI mAnatA huuN| yahI kAraNa hai ki vidyArthiyoM ke bIca Akara mujhe sahaja prasannatA kI anubhUti hotI hai| upasthita vidyArthiyoM se bhI kahanA cAhatA hUM ki Apa bhI apane ko jIvana bhara vidyArthI hI banAye rakhane kA saMkalpa saMjoeM / hAM, isake lie Apako apanI jJAna-yAtrA satata cAlU rakhanI hogii| sadAcArazUnya jJAna jar3a hai / bhAratIya jIvana meM jJAnArAdhanA kI amiTa lau sadA se jalatI rahI hai| aMtar jIvana ke aneka gaMbhIra rahasyoM kA udghATana isa vidyA ke anuzIlana se hI saMbhava bana sakA hai| una rahasyoM se na kevala bhAratIya samAja, apitu pUrA mAnava-samAja lAbhAnvita ho rahA hai| para isase bhI mahattvapUrNa bAta yaha hai ki ina vidyAlabdha tattvoM para apane jIvana-vyavahAra ko TikAe rakhane kI dRSTi se Apa jAgarUka rheN| maiM mAnatA hUM, jJAna kI sahI sAdhanA yahI hai| dUsare zabdoM meM ise cetanajJAna yA cetanazikSA kaha sakate haiM / merI dRSTi meM vaha jJAna jar3a hai, vaha zikSA vyartha hai, jo sadAcaraNa se zUnya hai / tattvataH jJAna apane Apa meM prakAzapuMja hai| jaba vaha cetanAtmaka banatA hai, tabhI vyavahArya evaM upayogI banatA hai| maiM cAhUMgA, vidyArthI isa amara tattva ko hRdayaMgama karate hue cetanajJAna kI upalabdhi ke lie yatnazIla hoN| unakI yaha yatnazIlatA aura jAgarUkatA hI unheM apane jIvana kI sArthakatA pradAna kregii| rASTra-vikAsa kI bAdhA Aja rASTra kI sthiti kaisI hai, yaha kisI se chupA nahIM hai| kitane kheda kI bAta hai ki Aja anya dezoM kI tulanA meM bhArata ke logoM kA 18 mahake aba mAnava-mana Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAvahArika jIvana kama prAmANika hai| maiMne sunA hai, pazcimI dezoM meM aisI vyavasthA sucAru rUpa se calatI hai ki loga paise DAla jAte haiM aura akhabAra le jAte haiN| dukAna para koI vyakti upasthita nahIM rhtaa| zAma ko hisAba milAne para eka paisA bhI kama nahIM hotaa| yaha isa bAta kI saMsUcanA hai ki vahAM ke logoM meM naitikatA ke saMskAra puSTa haiN| unameM rASTrIya bhAvanA jAgRta hai| unake kisI kArya se rASTra kA ahita na ho jAe, isa dRSTi se ve jAgarUka rahate haiN| para bhAratavarSa kI sthiti isase bhinna hai / yahAM isa rASTrIya bhAvanA kA vikAsa aba taka sahI DhaMga se nahIM ho pAyA hai / yaha rASTra ke vikAsa meM eka bar3I bAdhA hai / yadi rASTra kA bhaviSya ujjvala banAnA hai to isa bAdhA ko samApta karanA hogA / prazna hai, isa bAdhA ko dUra kaise kiyA jAe ? cUMki bhAratIya saMskRti adhyAtmapradhAna saMskRti hai, isalie yahAM ke logoM ke diloM meM adhyAtma aura dharma kI eka chApa hai, usakA prabhAva hai| isa sthiti meM merA vizvAsa hai ki adhyAtma aura dharma ko jIvana-vyavahAra ke sAtha jor3akara isa bAdhA ko dUra kiyA jA sakatA hai| para dhyAna rahe, dharma se merA tAtparya usa rUr3higata dharma se nahIM hai, jo kevala upAsanA aura kriyAkAMDoM taka hI sImita huA rahatA hai / jIvana-vyavahAra ko chUtA taka nhiiN| maiM mAnatA hUM, dharma kA yaha tathAkathita svarUpa hI vaha hetu hai, jise dekhakara pAzcAtya vidvAnoM ne use aphIma kI golI taka kaha diyaa| ata: upasthita vidyArthiyoM se merA Agraha hai ki Apa prArambha se hI ahiMsA, satya, zIla, saMtoSa, vinaya, AtmAnuzAsana, sAdagI, svAvalambana jaise dharma ke maulika tattvoM se jIvana-vyavahAra ko anuprANita karane kA prayAsa kreN| isase ApakA svayaM kA jIvana to svastha banegA hI, rASTra ke bhaviSya ko saMvArane meM bhI nirNAyaka bhUmikA nibhA skeNge| jayapura 26 pharavarI 1958 jJAna kI sArthakatA kaba ? Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 aNuvrata Andolana kA lakSya * kaisA hai- yaha eka bhautika vikAsa ke sAtha naitika vikAsa kA saMtulana rahe to azAnti ubharatI nahIM / parantu jaba jIvana kA AdhyAtmika pakSa durbala hotA hai to paga-paga para azAnti kA anubhava hone lagatA hai / Aja jo bhaya, saMdeha aura azAnti kA bolabAlA hai, usakA kAraNa AdhyAtmika pakSa kA durbala honA hI hai / aNuvrata - Andolana kA lakSya hai- AdhyAtmika bhAvanA ko jagAnA / vaiyaktika, sAmAjika aura rAjanaitika jIvana ke sabhI pakSoM meM vikAra ghusa Aye haiM / aNuvrata Andolana jIvana ke ina pakSoM ko miTAne kI bAta nahIM kahatA / vaha to kahatA hai ki inameM jo aprAmANikatA aura vikRti hai, use miTAne kA yatna kiyA jAye / caritra - vikAsa ke binA koI bhI samAja aura rASTra unnata nahIM ho sakatA / bhArata kA rASTrIya caritra prazna hai / isakA uttara pratyeka bhAratIya ko denA hai| yahAM ke loga darzana kI bahuta UMcI-UMcI bAteM karate haiM / saiddhAMtika gaurava kI carcA meM bhI bahuta Age bar3he hue haiM / kintu AcaraNa kI gaharAI utanI nahIM hai, jitanI ki honI cAhie / ye jo vicAra aura AcAra 'kathanI aura karanI' kI khAI hai, use pATane ke liye hameM sAmUhika prayatna karanA hai / dharmasthAna meM dharma kI upAsanA aura kAryakSetra meM usakI pUrNa vismRti, yaha viparyAsa hai / isI kAraNa dharma badanAma ho rahA hai| aNuvrata - Andolana kA lakSya hai ki yaha viparyAsa miTe | buddhivAdI loga dharma ke maulika tatva - ahiMsA, satya aura aparigraha ke prati niSThAvAna bana sakeM, isalie unake sAmane dharma kA vyAvahArika rUpa prastuta karanA bhI Andolana kA eka lakSya hai / mujhe yaha batAte hue prasannatA kI anubhUti ho rahI hai ki isa dizA meM acchI gati se kArya ho rahA hai / maiM isa bAta se bhI atyanta utsAhita hUM ki lagabhaga sabhI saMpradAya ke logoM ne ise samAnarUpa se apanAyA hai / aNuvrata Andolana ke pracAraprasAra ke liye hamane yaha tIsarI lambI yAtrA kI hai / isa varSa hamane Andolana kA eka vizeSa kAryakrama cunA hai / madya-niSedha, milAvaTa - niSedha aura * presa kAnphreMsa meM pradatta vaktavya / 20 mahake aba mAnaba-mana Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rizvata-niSedha --ina tInoM kA sAmUhika prasAra karanA hai| para isa prayAsa kI saphalatA tabhI saMbhava hai, jaba sabhI stara para logoM kA sahayoga prApta ho| jo loga aNuvrata-Andolana ke prati AzAvAna haiM, una sabase merA yaha anurodha hai ki ve isa kAryakrama meM apanA-apanA yoga deN| jinameM ye vikAra haiM, ve unheM chor3akara aura jinameM ye nahIM haiM, ve dUsaroM ko chor3ane kI preraNA dekara yA vaisA prayatna karake hI apanA yoga de sakate haiN| jayapura 28 pharavarI 1958 aNuvrata-Andolana kA lakSya Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana jaina darzana kA vaiziSTya jaina darzana saMsAra kA eka mahAna aura pramukha darzana hai| ahiMsA, aparigraha Adi dharma ke maulita tattvoM ke bAre meM jaisI sUkSmatA evaM gaharAI se isa darzana meM vicAra huA hai, vaisA anyatra prApta nahIM hotaa| isa darzana kA sabase bar3A vaiziSTya yaha hai ki yaha eka AtmakartRtvavAdI darzana hai| yaha kahatA hai ki sukha-du:kha kI kartA AtmA hai| koI bhI dUsarA anya vyakti isake lie jimmevAra nahIM hai / aura to kyA, bhagavAna kA bhI isameM koI hastakSepa nahIM hotaa| vyakti sat-asat jaisI pravRtti karatA hai, usI ke anurUpa vaha sukha-duHkha ko prApta karatA hai| isI prakAra yaha kahatA hai ki sukha-zAnti kA akSaya koSa apanI AtmA hI hai| jaise-jaise hamArI AtmA vizuddha banatI jAtI hai, vaise-vaise vaha akSaya koSa prakaTa hone lagatA hai| bhautika padArthoM yA bhoga-vilAsa meM sukha-zAnti ko khojanA mAtra mRgamarIcikA hai / vahAM sukha kahAM, mAtra sukhAbhAsa hai, jo ki vyakti ko bhrAnta banAye rakhatA hai| jaina darzana ke anusAra bhayaMkara-se-bhayaMkara kisI yuddha ko jItanA jitanA duSkara nahIM, utanA duSkara eka apanI AtmA kA jItanA hai| isalie vaha Atma-vijaya ko parama vijaya mAnatA hai| ye sArI bAteM vyakti ko Atmonmukha banane ke lie prerita karatI haiN| anekAnta kA mUlya anekAMtavAda ke rUpa meM jaina darzana ne vizva ko eka aisA siddhAMta diyA hai, jo vyakti ko ananta satya kI yAtrA para prasthita karatA hai| isa siddhAMta ko svIkAra kara vyakti virodhI-se-virodhI vicAroM meM bhI sAmaMjasya kA sUtra khoja sakatA hai| vyakti se lekara antararASTrIya stara taka ke jitane bhI vivAda hama dekhate haiM, unakA sundara samAdhAna isa siddhAMta ke mAdhyama se bar3I sahajatA se nikAlA jA sakatA hai| saMkIrNa sAMpradAyikatA ko dUra haTAeM jaina darzana kI eka bar3I vizeSatA yaha bhI hai ki isake siddhAMta atyaMta - mahake aba mAnava-mana Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovaijJAnika haiN| para kucheka kAraNoM se isakA pracAra-prasAra bahuta kama huA hai| isa kAraNa loga isake bAre meM tathyaparaka jAnakArI bahuta kama rakhate haiM / maiM isake lie sabase adhika jimmevAra svayaM jaina logoM ko hI mAnatA huuN| unhoMne isa biMdu para gaMbhIratA se citana aura yojanAbaddha DhaMga se kArya kiyA hI nahIM / aura kareM bhI to kaise ? unhoMne apane dimAga ko saMkIrNa sAmpradAyikatA se jakar3a rakhA hai / maiM jaba se jayapura AyA hUM, isa zahara kI basAvaTa se atyaMta prabhAvita hUM / vizeSataH yahAM kI lambI-caur3I vizAla sar3akoM ne mujhe prabhAvita kiyA hai| ina sar3akoM ko dekhakara kaI bAra mana meM ciMtana AtA hai, kyA hI acchA hotA ki loga apane dila aura dimAga ko ina sar3akoM kI taraha vizAla banAte / aba bhI samaya hai ki jaina loga isa bindu para dhyAna kendrita kara apanI saMkIrNa sAmpradAyikatA se mukta bneN| isake lie unheM paMcasUtrIya kAryakrama apanAnA hogaa| pAMca sUtra ye haiM ---- 1 maMDanAtmaka nIti baratI jAe / apanI mAnyatA kA pratipAdana kiyA jaae| dUsaroM para likhita yA maukhika AkSepa na kiyA jaae| 2. dUsaroM ke vicAroM ke prati sahiSNutA rakhI jAe / 3. dUsare sampradAyoM aura unake anuyAyiyoM ke prati ghRNA tathA tiraskAra kI bhAvanA kA pracAra na kiyA jaae| 4. koI sampradAya-parivartana kare to usake sAtha sAmAjika bahiSkAra Adi avAMchanIya vyavahAra na kiyA jaae| 5. dharma ke maulika tatva --- ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ko jIvanavyApI banAne kA sAmUhika prayatna kiyA jaae| maiM mAnatA hUM, yadi ina pAMca sUtroM ko hRdaya se apanAyA jAtA hai to saMkIrNa sAMpradAyikatA kI bhAvanA samApta hokara jaina ekatA kA suMdara vAtAvaraNa nirmita ho skegaa| isakA sabase bar3A lAbha yaha hogA ki jainoM kI AvAja meM eka bala A jaaegaa| mahAvIra ke siddhAMtoM kA ve prabhAvI DhaMga se pracAra-prasAra kara sakeMge / jaina zAsana kI yaha bahuta mahattvapUrNa sevA hogii| jayapura 1 mArca 1958 jaina darzana Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuvrata Andolana : AdhyAtmika Andolana merA dimAga bilakula khulA hai aNuvrata-Andolana ahiMsA ke AdhAra para cala rahI eka AdhyAtmika AyojanA hai / ise lekara maiMne, mere sAdhu varga ne, sAdhvI varga ne kArya kiyA aura kara rahe haiN| logoM ne ise samajhA, isako prasiddhi bhI milI, deza ke bauddhika varga ne ise khUba bar3hAvA bhI diyaa| yaha sthiti dekhakara mere mana meM kaI bAra vicAra uThatA hai, kahIM yaha kama pasIne kI kamAI to nahIM hai? kahIM atiraMjana khyAti to nahIM hai ? aura isake sAtha hI maiM antar-avalokana meM kho jAtA hUM, sUkSma AtmAlocana karatA huuN| ina kSaNoM meM mujhe pratibhAsita hotA hai, antar AtmA se Azvasti kA svara sunAI par3atA hai-nahIM, yaha kama pasIne kI kamAI nahIM hai, atiraMjana khyAti nahIM hai| kAma huA hai, ho rahA hai| deza meM vaicArika jAgati panapI hai, panapa rahI hai| usI ke kAraNa isake prati loga AzAbharI najaroM se nihAra rahe haiM / phira jaba-kabhI maiM samAlocanA sunatA hUM to mujhe kSobha nahIM, balki saMtoSa hotA hai ki calo ciMtana kA eka avasara milA / maiM punaH socUM / aura maiM socatA bhI huuN| merA dimAga bilakula khulA hai aura cAhatA hUM, sadA khulA hI rahe / karanI ke stara para Adarza upasthita kareM __baMdhuo ! aNuvrata Andolana vyApaka hai / sabhI logoM ke sujhAvoM ko yahAM sthAna hai / aura honA bhI cAhie, kyoMki isake kendra meM ahiMsA hai| sahiSNutA aura saha-astitva ahiMsA ke do mukhya pahalU haiN| maiM cAhUMgA, deza ke vicAraka evaM prabuddhajana isa ahiMsAmUlaka AMdolana para apanA dhyAna kendrita kareM, gaMbhIra ciMtana kareM aura ciMtana karane para unheM yadi aisA lage ki yaha kAryakrama unake lie upayogI hai to ve isakI AcArasaMhitA ko svIkAra kreN| isase ve svayaM to lAbhAnvita hoMge-hI-hoMge, auroM ke lie bhI preraNA bana skeNge| Adarza upasthita kara skeNge| na kevala kathanI ke stara para, balki karanI ke stara para / 24 mahake aba mAnava-mana Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya aura AMkha ___ kaI bAra kahIM-kahIM se yaha svara sunAI par3atA hai-jaba Apa aNuvrata AMdolana kA vyApaka kArya kara rahe haiM, phira sampradAyavizeSa ke dAyare meM kyoM haiM ? Apa usase bAhara kyoM nahIM A jAte ? maiM unase kahanA cAhatA hUM ki aparigraha, asteya, satya aura ahiMsA kI buniyAda para khar3A sampradAya saMkIrNa dAyarA nahIM ho sakatA / yadi dhArmika saMgaThana ko apekSA se use dAyarA mAnA bhI jAe to vaha aisA dAyarA hai, jo pratibaMdhana nahIM, unmocana detA hai| kuMThA nahIM, gati-pragati detA hai| korI AMkhoM se AkAza ko dekhane para bahuta kama nakSatra dekhe jA sakate haiN| kintu isake sthAna para yadi dUrabIna lagAkara dekhA jAe to AkAza meM sauramaMDala aura adhikAdhika nakSatra bahuta AsAnI tathA atyaMta spaSTatA se dekhe jA sakate haiN| aba samajhane kI bAta yaha hai ki AMkheM yahAM dUrabIna ke dAyare meM AtI haiM / para yaha dupahara ke prakAza kI taraha spaSTa hai ki vaha dAyarA unakI darzana-zakti ko bar3hAtA hI hai, ghaTAtA nahIM / yahI bAta aparigraha, satya, ahiMsA jaise tattvoM para AdhArita dharma-saMpradAya ke lie bhI hai| Apa logoM meM se bhI yadi kisI ke mana meM isa prakAra kI koI avadhAraNA ho to vaha apanI avadhAraNA ko parimArjita kara le| jayapura 5 mArca 1958 aNuvrata Andolana : AdhyAtmika Andolana 25 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 vyApArI AtmAlocana kareM artha sAdhana hai, sAdhya nahIM Aja maiM vyApArI logoM ke bIca upasthita hUM / vyApArI loga arthAjana karane ke lie vyApAra karate haiM / artha gRhastha kI eka anivArya apekSA hai, usake lie isakA bar3A upayoga hai, isa bAta se inakAra nahIM kiyA jA sakatA / yadi koI karatA hai to vaha yathArtha ko anadekhA karatA hai, jhuThalAtA hai / para artha ke saMdarbha meM vyakti kA dRSTikoNa samyak honA cAhie / rUpaka kI bhASA meM vaha roga kI davA hai, dainika bhojana nahIM / vaha sAmAjika / pArivArika jIvana calAne kA sAdhana hai, sAdhya nahIM / ise sAdhya mAna lenA eka maulika bhUla hai, bhayaMkara bhUla hai / itanI bhayaMkara ki jisake pariNAmasvarUpa vyakti ke jIvana kA sArA krama hI badala jAtA hai / Aja aisI sthiti bahuta prakaTa aura vyApaka rUpa meM dikhAI par3a rahI hai / yaha isa bAta kI sUcanA hai logoM kA artha ke prati dRSTikoNa samyak nahIM hai / unhoMne sAdhana ke sthAna para use sAdhya mAna liyA hai, lakSya ke rUpa meM svIkAra kara liyA hai, use jIvana-mUlyAMkana kA maulika AdhAra banA liyA hai / aisI sthiti meM vaha usakI prApti ke lie zoSaNa, dhokhA, anyAya, kAlAbAjArI jaisI koI bhI burAI ko svIkAra karane meM saMkoca nahIM karatA, usase paraheja nahIM karatA / yena-kena-prakAreNa adhika-se-adhika dhana baTora lene meM hI vaha apane jIvana kI sArthakatA mahasUsa karatA hai / vyApArI loga svayaM ko TaToleM / kyA unakI yaha sthiti nahIM hai ? apane vyApArika jIvana se prAmANikatA, naitikatA, satyaniSThA, ImAnadArI jaise tattvoM ko vidA nahIM kara rahe haiM ? eka vaha bhI samaya thA, jaba bhAratIya vyApAriyoM kI pUre vizva meM eka zAkha thI, pratiSThA thI / prAmANikatA, naitikatA Adi ke lie dUsare dUsare rASTroM ke lie udAharaNa the, Adarza the / parantu aba to vaha sthiti atIta kI smRtimAtra raha gaI hai / upasthita vyApAriyoM ke mAdhyadha se bhArata ke pUre vyApArI varga se punaH - punaH kahanA cAhatA hUM ki artha ke lie vaha apane naitika stara ko na girAe, amUlya jIvana ko caMda cAMdI ke Tukar3oM kI kImata para na bece / vaha isa tathya kA AtmasAt kare ki zAnti aura sukha dhana meM nahIM, saMyama, sAdagI aura sAtvika vRttiyoM meM hai / dhana kI bhUmikA adhika-se-adhika 26 mahake aba mAnava-mana Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhoga-upabhoga ke sAdhana sAmagrI juTAne taka hai / jarUrI hai AsthA meM badalAva maiM bahudhA vyApAriyoM ke muMha se isa Azaya kI zabdAvalI sunatA hUM ki prAmANikatA, ImAnadArI, satya se vyApAra calanA saMbhava nahIM hai| maiM isa avadhAraNA se sahamata nahIM huuN| maiM to mAnatA hUM, yaha bilakula saMbhava hai| isase bhI Age maiM to yaha bhI kahanA cAhatA hUM ki ise saMbhava banAnA upayogI aura Avazyaka bhI hai / jIvana meM prAmANikatA, naitikatA, ImAnadArI, satyaniSThA AnI hI caahie| hAM, isa kAraNa itanA to saMbhava hai ki prAraMbha meM vyakti ko kucha kaThinAI uThAnI par3e, kucha kaSTa jhelanA pdd'e| parantu antima pariNAma azreyaskara nahIM ho sakatA, yaha asadigdha hai| jaise-jaise yaha sacAI prakaTa hogI ki amuka vyakti yA vyApArI aprAmANikatA nahIM baratatA, bhraSTAcAra aura anaitikatA nahIM karatA, usakA sarvatra vizvAsa jama jAtA hai / phalataH usako vyApAra meM auroM kI apekSA adhika saphalatA milatI hai| mere sAmane kaI vyApAriyoM ke udAharaNa hai, jinhoMne vyApAra meM naitikatA, prAmANikatA, satyaniSThA kI Teka nahIM chor3I aura acchI saphalatA ajita kii| isalie maiM vyApAriyoM se kahanA cAhatA hUM ki ve 'sacAI se kAma nahIM cala sakatA' apane isa svara ko bdleN| yaha svara Atma-sAhasa aura AtmavizvAsa kI kamI kA dyotaka hai / jarUrI hai vyavahAra meM badalAva maiM anubhava kara rahA hUM ki Aja bAjAra asurakSita samajhe jAne lage haiN| grAhaka bAjAra meM isa bAta ke lie paga-paga para AzaMkita rahatA hai ki jAne kaba maiM ThagA jAUM / kyA vyApAriyoM ke lie yaha lajjA kI bAta nahIM hai ? gambhIra ciMtana kI bAta nahIM hai ? hAlAMki maiM mAnatA hUM ki saba vyApArI grAhakoM ke sAtha dhokhAdhar3I nahIM krte| para bahulAMza meM jaba aisA hotA hai to pUrA vyApArI samAja badanAma hotA hai, usake prati grAhakoM ke mana meM avizvAsa kA bhAva paidA hotA hai / vyApAriyoM ko maiM AhvAna karatA hUM ki ve apanI isa tasvIra ko badalane ke lie kRtasaMkalpa hoN| aNuvrata AMdolana samAja ke anyAnya vargoM kI taraha vyApArI varga ko bhI naitika, prAmANika evaM ImAnadAra dekhanA cAhatA hai| Apa aNuvrata Andolana ke darzana ko samajhe aura usakI AcAra-sahitA ko svIkAra kara AtmasAkSI se pAlana kreN| nizcita hI Apake jIvana meM eka krAMtikArI parivartana ghaTita ho skegaa| jayapura 9 mArca 1958 vyApArI AtmAlocana kareM 27 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nArI parivAra aura samAja kI nirmAtrI hai nArI hIna vRtti ko tyAge 1 mahilA aura puruSa samAja ke do barAbara ke varga haiM / samAja - vikAsa ke lie mahilA varga kA vikAsa utanA hI Avazyaka hai, jitanA ki puruSa varga kA / maiM nahIM samajhatA, nArI apane ko abalA aura kamajora kyoM mAnatI hai ? kyoM aisA socatI hai ki puruSa ne usake vikAsa ko avaruddha kara rakhA hai ? merI dRSTi meM yaha usakI apanI hIna bhAvanA kA dyotaka hai| bhagavAna mahAvIra ne hIna vRtti ko utanA hI ahitakArI mAnA hai, jitanA ki ahaM vRtti ko / mahilAeM yadi vastutaH hI vikAsa karanA cAhatI haiM, apane bhaviSya ko ujjvala banAnA cAhatI haiM to unheM isa hIna vRtti se apanA dAmana chur3AnA hogA / kaisA samAnAdhikAra ? kabhI-kabhI nArI kI ora se samAnAdhikAra kA svara sunAI detA hai / maiM samajha nahIM pA rahA hUM ki kaisA samAnAdhikAra ? kyA karegI vaha samAnAdhikAra prApta karake ? usake apane adhikAra hI bahuta haiM / vaha parivAra, samAja aura rASTra kI nirmAtrI hai / kyA yaha koI kama adhikAra hai ? yadi vaha apane isa eka adhikAra ke prati bhI gaMbhIra bana jAe aura usakA samyak upayoga karanA sIkha jAe to samAja meM eka guNAtmaka parivartana A sakatA hai / isalie maiM mahilA varga se kahanA cAhatA hUM ki vaha samAnAdhikAra kI nahIM, svAdhikAra kI bAta kare / nArI zakti kA visphoTa ho Aja samAja aura rASTra kI jo sthiti hai, vaha mahilAoM se ajJAta nahIM hai / mAnavatA mUcchitaprAyaH bana rahI hai / samAja ke choTe-bar3e sabhI varga burAiyoM se grasta bana rahe haiN| cAroM ora azAMti vyApta hai / isa sthiti meM maiM mahilAvarga ko AhvAna karanA cAhatA hUM ki vaha Age Ae aura mAnavatA ko navajIvana dene ke lie apanI nArI zakti kA visphoTa kare / anaitikatA aura bhraSTAcAra ke andhakAra ko miTAne ke lie naitikatA kA dIpa jalAe / mahake aba mAnava-mana 28 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha usakI bahuta bar3I sevA hogii| para isake lie use sabase pahale apane jIvana ko saMvAranA hogA / use saMyama, zIla, sAdagI jaise guNoM se bhAvita karanA hogA / khyAla rahe, svayaM jAgRta hokara hI vyakti dUsaroM ko jAgRti kA saMdeza de sakatA hai| aNuvrata AMdolana se jur3akara mahilAeM apane jIvana ko sahI mor3a de sakatI haiN| mujhe AzA hai, mahilAeM mere AhvAna kA sakArAtmaka uttara deMgI / jayapura 9 mArca 1958 nArI parivAra aura samAja kI nirmAtrI 1 29 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja-sudhAra kA AdhAra-vyakti-sudhAra kala aura Aja bhAratIya saMskRti vizva kI mahAn saMskRti hai| isa saMskRti kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki yahAM sattAdhIzoM evaM dhanakuberoM ko bahamAna nahIM milA / yahAM pratiSThA milI una tyAgI-tapasvI sAdhu-saMtoM ko, jinhoMne dhanavaibhava aura sattA ko ThukarAkara saMyama, cAritra aura sevA kA jIvana apanAyA / usI kI yaha niSpatti mAnanI cAhie ki arthavAda bhAratIya jIvana para hAvI nahIM ho skaa| para yuga badalA, sthitiyAM badalIM, jana-mAnasa badalA aura Aja saba kucha usa atIta gaurava ke pratikala ho rahA hai| jIvana para artha prabhAvI aura hAvI ho gayA hai / jIvana kA mUlyAMkana artha meM samAhita ho calA hai / yena-kena-prakAreNa artha kA saMgraha kara lenA mAtra hI jIvana kA lakSya ho gayA hai| merI dRSTi meM yaha sAMskRtika patana aura AdhyAtmika girAvaTa hai / isake duSpariNAma hamAre sAmane pratyakSa haiN| cAroM ora zoSaNa, vizvAsaghAta, aprAmANikatA, anaitikatA aura hiMsA kA khulA tAMDava ho rahA hai| yaha sthiti dekhakara mere mana meM bahuta vicAra AtA hai / aneka bAra mastiSka meM yaha prazna kauMdhatA hai ki atIta ke cAritrika gaurava se sampanna bhAratIyajana kyA isa sthiti para gaMbhIratA se dhyAna deMge ? citana kareMge ? jIvana meM vyApta burAiyoM kI kAlikha dho DAlane kA sAhasa juTA pAeMge ? aNuvrata AMdolana isa dizA meM unakA kuzala mArgadarzana kara sakatA hai / samAja-sudhAra kI prakriyA Aja vyakti samAja-sudhAra aura rASTra-sudhAra kI lambI-caur3I bAteM karatA nahIM thakatA / para mahattvapUrNa prazna to yaha hai ki sudhAra kI isa udAtta bhAvanA se kyA vaha apanA jIvana saMjone kI bhI bAta socatA hai ? yoM sudhAra kI bAta cAhe jahAM-kahIM se uThe, jisa-kisI stara para uThe, usakA svAgata hai, tathApi maiM kahUMgA ki Apa auroM ke sudhAra kI bAtoM ko eka bAra gauNa kareM, pahale apanA sudhAra kreN| yaha isalie ki jaba taka vyakti svayaM kA sudhAra nahIM kara letA, taba taka na to usakI AvAja kA koI asara mahake aba mAnava-mana Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho sakegA aura na vaha svayaM bhI sukha se jIne kI bhUmikA meM pahuMca pAegA / hama isa bAta ko gaMbhIratA se samajheM ki samaSTi kA mUla vyaSTi hai / cUMki vyaktivyakti samAja aura rASTra kA pUraka hai, isalie samAja-sudhAra aura rASTra-sudhAra lie vyakti-vyakti ko sudharanA jarUrI hai| hama jana-jana ko yaha tathya samajhAne kA prayAsa kara rahe haiM / aNuvrata Andolana ahiMsA, satya, aparigraha Adi se saMbaMdhita choTe-choTe saMkalpoM ke mAdhyama se vyakti-vyakti ke jIvana ko eka nayA mor3a denA cAhatA hai / usake sudhAra kA mArga prazasta karatA hai / maiM samAja nirmANa evaM rASTra-nirmANa kI tar3apa rakhane vAle sabhI logoM se pUchanA cAhatA hUM, kyA ve vyakti-sudhAra ke isa kAryakrama ko apanAne kA sAhasa kareMge ? para maiM isakA mAtra maukhika nahIM, balki kriyAtmaka uttara cAhatA hUM | yadi uttara sakArAtmaka hogA to maiM vizvAsa ke sAtha kaha sakatA hUM ki samAja-sudhAra aura rASTra-sudhAra kI unakI bhAvanA avazya sAkAra hogI / dausA 13 mArca 1958 samAja-sudhAra kA AdhAra - vyakti-sudhAra 31 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahake aba mAnava-mana zarAba viveka ko kuMda banAtI hai __ Aja ke duSpravRttiyoM evaM durvyasanoM se grasta jIvana ko dekhakara mere mana meM vicAra AtA hai ki mAnava kA viveka kahAM kho gayA hai ? usakI manana-zakti kuMThita kyoM ho gaI hai ? anyathA vaha kyoM nahIM socatA ki yaha jiMdagI kyA pAgala kI taraha vRthA aura nissAra gaMvA dene kI hai ? kyA mAnava jIvana itanA hI hai- manuSya paidA huA, bar3A huA, unmatta kI taraha duSpravRttiyoM meM phaMsA rahA aura eka dina AyA ki jIvana-nATaka kA paTAkSepa ho calA ? maiM pUchanA cAhatA hUM, zarAba jaisI duSpravRttiyoM meM phaMsA mAnava kyA yahI nahIM karatA ? bandhuo ! zarAba manuSya ke viveka ko kuMda banA detI hai| usakA sevana karane vAlA apanA hoza-havAza gaMvA baiThatA hai| kintu bAta yahAM para pahuMcakara bhI samApta nahIM hotI, aura Age bar3hatI hai| jahAM zarAba ne apane paira pasAre, corI, vyabhicAra, hatyA, juA jaisI aneka burAiyAM svataH calI AtI haiM aura vyakti kA zatamukhI patana prArambha ho jAtA hai / kauna isa tathya se aparicita hai ki zarAba rUpI durdama pizAcinI ne anagina gharoM ko zmazAna banA diyA hai| isalie jo loga isa burAI se grasta haiM, ve avilaMba isako chor3ane ke lie apane sAhasa ko jaTAeM aura saMkalpabaddha bneN| isI prakAra jo loga isase bace hue haiM, ve bhI bhaviSya meM kabhI isakA prayoga na karane ke lie saMkalpita hoM / isase unakA svayaM kA jIvana to svastha hogAhI-hogA, gAMva kA vAtAvaraNa bhI svastha bnegaa| mAnava kyoM nahIM socatA ? bandhuo ! maiM mAnatA hUM, ImAnadArI aura satyAcaraNa mAnava jIvana kI zobhA haiN| jisa vyakti ke jIvana meM ImAnadArI, sacAI aura naitikatA nahIM, vaha kahane bhara ko mAnava hai, mAtra mAnavIya bhautika piMDa hai| usameM mAnavatA kahAM? para kahanA nahIM hogA ki Aja rASTra ke jana-jIvana meM adhikAMzataH aisA hI kucha dikhAI detA hai| yaha mAtra merA hI anubhava nahIM, apitu ApakA bhI aisA hI hogaa| svArthoM meM aMdhA banA mAnava apanA ImAna mahake aba mAnava-mana Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ becate, avAMchanIya-se-avAMchanIya pravRtti karate jarA bhI nahIM sakucAtA / usakI AtmA jarA bhI prakaMpita nahIM hotii| zaharoM meM rahane vAle bahutasAre vyApArI apanI dukAna meM vikraya kI jAne vAlI vastuoM meM taraha-taraha kI milAvaTa kara svArthoM kI vedI para naitikatA ko kurbAna karate tanika bhI nahIM hicakicAte / gAMva vAle bhI isa daur3a meM pIche nahIM haiN| ve dUdha meM pAnI tathA ghI meM bejiTebala milAte haiM / yaha ghora patana hai, mAnavatA kI viDambanA hai, mahApApa hai / mAnava kyoM nahIM socatA, jisa paise ke lie vaha itanA pApa karatA hai, marane ke samaya kyA vaha sAtha nibhAegA? parabhava meM usake sAtha calegA ? jaba yaha bilkula spaSTa hai ki vaha mauta ke samaya sAtha nahIM nibhAtA, eka nayA paisA bhI parabhava meM sAtha nahIM calatA, taba phira itanA pApa kisalie? kyA yaha eka prakAra kA pAgalapana nahIM hai ? nazA nahIM hai ? mUDhatA nahIM hai ? apekSA hai, manuSya apane viveka ko jagAe aura sadaguNoM se apane mana ko mhkaae| patana ke garta se nikala kara mAnavatA kA rAjamArga apnaae| aNuvrata AMdolana mAnavatA kA rAjamArga prazasta karatA hai| Apa Aja se hI zubha padanyAsa kareM / rAyapurA 14 mArca 1958 mahake aba mAnava-mana Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyasanamukta jIvana jIeM viveka-zakti kA upayoga ho ____ manuSya jIvana durlabha hai-yaha zAstroM kI spaSTa udghoSaNA hai| isa durlabhatA ko prApta kara prANI satpravRtta rahe, isI meM usake jIvana kI sArthakatA hai / use durvyasanoM meM pazuoM kI taraha gujAra denA bahumUlya jIvana ko kor3I ke mola beca dene ke tulya hai / maiM kaI bAra socA karatA hUM ki manuSya eka mananazIla prANI hai / bhale aura bure kA viveka karane kI zakti usameM hai / usa zakti kA upayoga vaha kyoM nahIM karatA ? kyoM nahIM vaha duSpravRttiyoM se virata hotA hai ? kyoM nahIM apane ko satpravRttiyoM meM saMlagna karatA hai ? Aja zarAba, mAMsa, juA. vyabhicAra, milAvaTa, blekamArkeTiMga jaisI anaitika evaM kaluSita vRttiyoM ne usake jIvana ko jarjarita banA rakhA hai| ye hI ve durguNa haiM, jo manuSyajIvana ko barbAdI ke kagAra para pahuMcA dete haiN| inase eka ora jahAM AtmA ke satya, zIla, saMtoSa, samatA, saujanya, sadAcAra jaise sadaguNoM kA nAza hotA hai, vahIM dUsarI ora paise kI barbAdI aura pArivArika jIvana kI zAMti bhI khaNDita hotI hai, vyavasthAgata DhAMcA bhI caramarAtA hai / yahI to kAraNa hai ki jahAM-jahAM ye durguNa prabhAvI hue haiM, vahAM-vahAM jIvana nArakIya jaisA bana gayA hai / Apa jarA soceM, zarAba bhI koI pIne kI cIja hai ? usako pIne se insAna apanI guNAtmakatA ko khokara haivAna bana jAtA hai, apanI sudha-budha taka gaMvA baiThatA hai / mAMsAhArI loga isa bindu para apanA dhyAna kyoM nahIM kendrita karate ki jina prANiyoM kA mAMsa ve khA rahe hai, una prANiyoM ko bhI apanA jIvana utanA hI pyArA hai, jitanA unako apanA ? yaha karatA kyoM ? phira eka bAta aura bhI hai| cUMki mAMsa tAmasika bhojana hai, isalie yaha bahuta spaSTa hai ki vaha vyakti kI vRttiyoM ko tAmasika banAtA hai, jisake pariNAmasvarUpa vyakti aneka prakAra kI amAnuSika pravRttiyoM meM saMlagna hotA hai| isalie maiM sabhI se kahanA cAhatA hUM ki jinameM ye yA isa prakAra kI burAiyAM haiM ve avilamba inase chUTane ke prati jAgarUka baneM, saMkalpabaddha bneN| sAhasa juTAeM aNuvrata AMdolana mAnava-jIvana meM vyApta burAiyoM para sIdhI coTa mahake aba mAnava-mana Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA hai / Apa loga bhI isa AMdolana kI niyamAvalI ko dekheM aura svIkAra kreN| maiM dekhatA hUM, kucha loga sahI mArga ko jAnakara bhI usa para calate nhiiN| kAraNa bhale kucha bhI kyoM na ho, para yaha vRtti unake lie hitakara nahIM hai| lAbhaprada nahIM hai / maiM nahIM samajhatA ki mArga ko svIkAra karane meM kaisA bhaya ? kaisA saMkoca ? basa, thor3e se sAhasa kI apekSA hai| vyakti yadi mana ko majabUta banAkara thor3A-sA sAhasa juTA letA hai, to usakA kAma AsAna ho jAtA hai / Apa bhI yaha sAhasa juttaaeN| isase Apako eka naI rozanI prApta hogii| Apa svayaM to sukha aura zAnti kA jIvana jI hI sakeMge, ApakA parivAra evaM pAsa-par3osa bhI acchA jIvana jIne kI pratyakSaapratyakSa preraNA prApta karegA / bhojapura 14 mArca 1958 vyasanamukta jIvana jIeM Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 dharma ko saccI ArAdhanA saMyama kA AnaMda Apase AdamI kI yaha sahaja AkAMkSA hotI hai ki maiM bar3A banUM / AkAMkSA koI burI nahIM hai, bazarte bar3appana kA mAnaka sahI ho / merI dRSTi meM vipula dhana-rAzi, gaganacuMbI aTTAlikAeM, AjJAvAna sevakoM kI bhIr3a, sattA aura adhikAra bar3appana-mUlyAMkana ke AdhAra nahIM haiM / vAstava meM bar3A vahI hai, jisane Atma zuddhi ke mArga para caraNanyAsa kiyA hai, saMyama ke sAtha apane jIvana ko jor3A hai / saMyama ke Ananda kI bAta maiM kyA batAU ? aura vaha batAne kI bAta hai bhI nahIM / use to mAtra anubhava hI kiyA jA sakatA hai| jo bhI vyakti isa patha para padanyAsa karatA hai, use svayaM yaha anubhUti ho jAtI / yaha eka aisI AnandAnubhUti hai, jo anyatra durlabha hI nahIM, asaMbhava bhI hai / isa Ananda kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki yaha bhautika suvidhA aura anukUlatA kI tanika bhI apekSA nahIM rakhatA / isa apekSA se abhAva kA jIvana jInevAlA bhI apane jIvana ko saMyamamaya banAkara svayaM ko isa AnandAnubhUti se gujAra sakatA hai / tyAga aura saMyama kI pratiSThA ho hama bhAratIya tattva-ciMtana aura saMskRti para gaura kreN| yahAM bAhara se akiMcana dikhanevAlA vyakti sarvAdhika sammAnAspada evaM vaMdanIya mAnA gyaa| sattA aura saMpatti ko vaha mUlya nahIM milA, jo tyAga aura saMyama ko milA / para Aja yaha sthiti badala rahI hai| sattA aura saMpatti ko atirikta mUlya milane lagA hai| tyAga kA mUlya loga kucha kama kara AMkane lage haiM / saMyama kI pratiSThA kramazaH ghaTa rahI hai / yaha acchA nahIM huA hai / isake pariNAmasvarUpa Aja jana-jIvana meM vikRtiyAM ghara kara rahI haiN| cAroM ora bhraSTAcAra bar3ha rahA hai| AdamI yena-kena-prakAreNa adhika-se-adhika dhana baTorane meM lagA hai| sattA aura adhikAra prApta karane ke lie betahAzA daur3a rahA hai / saMpatti aura sattA prApti kI yaha aMdhI daur3a use patana ke garta meM le jA rahI hai / antar - jAgRti aura svonmukhatA kA tattva luptaprAyaH dikhAI 36 mahake aba mAnava-mana Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ de rahA hai / apekSA hai, bhAratIya jana apane atIta kI pratiSThA ko samajhe aura usake anurUpa banane kA prayatna kreN| isake lie unheM eka nayA mor3a lenA hogaa| apane jIvana ko tyAga se anuprANita karanA hogA, saMyama se bhAvita karanA hogaa| khyAla rahe, saMyama aura tyAga kI sAdhanA hI dharma va adhyAtma kI saccI ArAdhanA hai| bebara 14 mArca 1958 dharma kI saccI ArAdhanA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UMcA jIvana Atma-niyaMtraNa hI saccA sukha hai ' maiM usa vyakti ke jIvana ko UMcA jIvana nahIM mAnatA, jisake khAna-pAna kA stara UMcA hai, rahana-sahana UMcA hai, jIvana-yApana kI bahuvidha suvidhAeM upalabdha haiN| merI dRSTi meM UMcA jIvana vaha hai, jo saMyama se saMvalita hai| jahAM saMyama nahIM, Atma-niyantraNa nahIM, vahAM maiM mRtyu dekhatA huuN| vahAM kevala manuSya kA zArIrika AkAra hai, AtmA to vahAM mUcchita aura mriyamANa hI hai| yahAM yaha samajha lenA Avazyaka hai ki saMyama yA AtmaniyantraNa koI para-sApekSa tattva nahIM hai / yaha to nitAMta Atma-sApekSa hI hai| saMyata aura Atma-niyaMtA jisa AMtarika tuSTi kA anubhava karatA hai, vaha asaMyata ko kaba sulabha ho sakatI hai ? isase Apa saMyama yA Atma-niyantraNa kA mUlya aura mAhAtmya acchI taraha se samajha sakate haiN| apekSA hai, Apa loga bhI apane jIvana ko adhikAdhika saMyata banAeM, Atma-niyantraNa ko sAdhe / ApakA mana, ApakI vANI, ApakI zArIrika kriyAeM, ApakI vRtti, ApakI vibhinna gatividhiyAM saba saMyama ke adhika-se-adhika nikaTa raheM / yadi aisA hotA hai to Apa apane jIvana meM anirvacanIya sukha aura Ananda kI anubhUti kara skeNge| hIna aura jaghanya vRtti maiM pUchanA cAhatA hUM, saMsAra meM kyA koI aisA vyakti bhI hai, jo sukha aura zAMti kI cAha nahIM rakhatA ? maiMne to aisA koI vyakti Aja taka nahIM dekhaa| yadi ApameM se kisI ke koI aisA vyakti dhyAna meM ho to vaha usako mujhase milAe / para maiM jAnatA hUM, ApameM se koI bhI isa prakAra ke koI vyakti se bheMTa nahIM karA sakatA / saMsAra meM aisA koI vyakti hai hI nahIM, jisake mana meM duHkha kI AkAMkSA ho, jo sukha na cAhatA ho / aura isase bhI Age vAstavikatA to yaha hai ki vyakti kI sukha-prApti kI AkAMkSA itanI tIvra hai ki vaha yena-kena-prakAreNa use upalabdha honA cAhatA hai| bhale kisI ko lUTanA par3e, utpIr3ana denA par3e, usake koI prakaMpana nahIM hotaa| usake mahake aba mAnava-mana Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmane eka hI lakSya rahatA hai-apane lie sukha-suvidhAeM baToranA, sukhasuvidhAoM ke sAdhana juTAnA / merI dRSTi meM yaha bilkula jaghanya aura hIna vRtti hai| isake pariNAmasvarUpa Aja cAroM ora ApasI saMgharSa, kalaha, vaimanasya aura hiMsA kA bolabAlA ho rahA hai / jagat kA vAtAvaraNa dhuMdhalA aura nirAzApUrNa banatA jA rahA hai / yadi isa nirAzA ke aMdhiyAre ko miTAnA hai to vyakti-vyakti ko yaha dRr3ha saMkalpa karanA hogA ki vaha apane sukha ke lie dUsare ko duHkha dene para utArU nahIM hogA / mere mana meM kaI bAra vicAra AtA hai ki vyakti yaha kyoM nahIM dekhatA ki pratikUla AcaraNa se jisa prakAra use duHkha hotA hai, kyA dUsaroM ko bhI vaisA nahIM hotA? aNuvrata sArvabhauma aura mAnava dharma hai sukha aura Ananda ke saMdarbha meM eka bAta samajha lene kI hai / bhautika padArtha evaM suvidhAjanya sukha aura Ananda kSaNika hai / svalpakAlika tRpti ke sAtha hI atRpti zurU ho jAtI hai aura vaha kramaza: bar3hatI jAtI hai| yaha saccA sukha nahIM hai / saccA sukha to saMyama aura Atma-niyantraNa meM hai| isa sukha ke samakSa bhautika sukha sarvathA nagaNya hai / saMyama aura Atma-niyantraNa se prApta sukha ko upalabdha ho jAne ke pazcAt vyakti kI bhautika sukha-prApti ke prati AkAMkSA simaTane lagatI hai| aNavata AMdolana vyakti-vyakti ko saMyamamaya jIvana jIne ke lie utprerita karatA hai, Atma-niyantraNa ke patha para padanyAsa karane kA AhvAna karatA hai| isakI bar3I vizeSatA yaha hai ki yaha kisI varga vizeSa kA nahIM, kisI sampradAyavizeSa kA nahIM, kisI komavizeSa kA nhiiN| yaha to samasta mAnava-jAti kA hai| dUsare zabdoM meM yaha sArvabhauma aura mAnava dharma hai| Aja ke vaiSamyapUrNa aura azAMta vAtAvaraNa meM yaha samatA aura zAMti kA sandeza denevAlA upakrama hai| Apase apekSA hai, Apa isakI AcArasaMhitA ko saMkalpa ke stara para svIkAra kreN| nizcita hI Apake jIvana meM vAstavika sukha aura Ananda kA srota phuuttegaa| mahuA 16 mArca 1958 UMcA jIvana Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 AsthAhInatA kA yuga Aja kA yuga vikAsa kA yuga mAnA jAtA hai| vijJAna nita nae-nae AviSkAroM se saMsAra ko camatkRta kara rahA hai, sukha-suvidhAoM se vibhinna sAdhana upalabdha karA rahA hai / para yaha kaisI viDambanA hai ki eka tarapha to bhautika vikAsa apane utkarSa para hai aura dUsarI tarapha mAnavatA kA durbhikSa par3a rahA hai ! anaitikatA aniyaMtrita gati se cAroM ora prasAra pAtI jA rahI hai / isake pariNAmasvarUpa manuSya kA jIvana aprAmANikatA, caurya, jhUTha, bhraSTAcAra, anyAya, zoSaNa, hiMsA Adi duSpravRttiyoM se otaprota ho rahA hai / bhale loga eka-dUsare para burA hone kA Aropa lagAte haiM, para sacAI yaha hai ki samAja kA koI bhI varga aisA nahIM hai, jo burAiyoM se achUtA ho / vidyArthI, adhyApaka, vyApArI, rAjyakarmacArI, majadUra sabhI vargoM kI sthiti kucha kamobeza eka jaisI hai / rASTra ke hitaciMtaka isa sthiti se kAphI ciMtita haiM / nizcita hI yaha sthiti acchI nahIM hai, para maiM isase bhI adhika gaMbhIra bAta isako ko mAnatA hUM ki Aja manuSya sacAI, prAmANikatA, ImAnadArI Adi ke prati AsthAhIna hotA jA rahA hai / yaha kahA jAnA ki jhUTha ke binA kAma nahIM cala sakatA, kama tola-mApa Adi ke binA vyApAra-vyavasAya nahIM cala sakatA, usakI zraddhAhInatA kA pratyakSa pramANa hai / ise maiM jhUTha bolane, milAvaTa karane, kama tola-mApa karane Adi se bhI jyAdA bar3I burAI mAnatA huuN| zarAba pInA nizcita hI burA hai, para usase bhI adhika burA yaha mAnanA hai ki zarAba pInA acchA hai / samyak AsthA kA nirmANa ho sabase bar3A pApa pUchA jA sakatA hai, Apa zraddhAhInatA yA asamyak zraddhA ko jhUTha bolane, corI karane, zarAba pIne jaisI duSpravRttiyoM se bhI adhika burA kyoM mAnate haiM ? uttara bahuta sApha hai| zraddhAhInatA yA asamyak zraddhA ko maiM jhUTha, corI Adi duSpravRttiyoM se bhI adhika bar3I burAI isalie mAnatA hUM ki usameM vyakti kA dRSTikoNa mithyA bana jAtA hai| yAnI vaha galata ko sahI mahake aba mAnaba - mana 40 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAna letA hai / eka vyakti corI avazya karatA hai, para use burA mAnatA hai to dera-savera usake usa duSpravRtti se chUTane kI saMbhAvanA banI rahatI hai| Aja vaha majabUrIvaza corI karatA hai| para jaba kala usake sAmane majabUrI nahIM hogI to bahuta saMbhava hai ki vaha corI karanA chor3a degaa| isake viparIta jo vyakti ghorI karanA acchA mAnatA hai, usakI corI chUTanI asaMbhavaprAyaH hai, bhale usake sAmane majabUrI kI sthiti na ho| bhagavAna mahAvIra ne mithyA daSTikoNa ko sabase bar3A pApa mAnA hai| isalie maiM Apase kahanA cAhaMgA ki Apa sabase pahale apanI zraddhAhInatA ko miTAeM, asamyak zraddhA ko haTA kara samyak zraddhA kA nirmANa kreN| zraddhA jaba samyak banegI to AcaraNa ke samyaka banane kA mArga svataH prazasta bana jaaegaa| bharatapura 19 mArca 1958 samyak AsthA kA nirmANa ho 41 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura dhArmika dharma jIvana kI pavitratA kA sAdhana hai dharma jIvana kI pavitratA kA ekamAtra sAdhana hai, AdhAra hai / jisa pravRtti se jIvana kI pavitratA nahIM sadhatI, vaha dharma kadApi nahIM hai / para Aja usakA jo svarUpa sAmane A rahA hai, vaha usakI isa guNAtmakatA ke anukUla nahIM hai| Apa dekheM, tambAkU pIne vAlA kahatA hai, cilama sulagAne ko jarA Aga de do, isase bar3A dharma hogaa| bhIkha mAMgane vAlA duA detA hai, eka paisA de do, bar3A dharma hogaa| itanA hI nahIM, hiMsA aura zoSaNa meM lagA vyakti bhI apane kAranAmoM para dharma kI chApa lagAnA cAhatA hai| sacamuca svArthAndha vyakti ne dharma kA bahuta bar3A nukasAna kiyA hai / aisI sthiti meM loga dharma ko aphIma kahate haiM to burA kyA hai ? maiM mAnatA hUM, jaba taka dharma se apane svArtha ko sAdhane kI manovRtti nahIM miTegI, taba taka usakI tejasvitA prakaTa nahIM ho sktii| hama dhyAna deM, dharma ke maulika tattva haiM- satya, ahiMsA, aparigraha, saMyama, saMtoSa aura shiil| jIvana kI pavitratA inhIM tattvoM kI ArAdhanA se sadhatI hai / svArthavRtti, hiMsA, zoSaNa, anAcAra se usakA koI saMbaMdha nahIM hai, kahIM dUra kA bhI saMbaMdha nahIM hai| dharma jIvana kI pavitratA ko sAdhane kA apanA yaha kArya karatA rahe, isake lie Avazyaka hai ki usakA samyak pAlana kiyA jaae| saccA dhArmika kauna ? maiM dekhatA hUM, Aja dharma ko dharma-sthAnoM evaM dharmagranthoM meM ArakSita kara diyA gayA hai| para isase usakI surakSA nahIM hogii| usakI surakSA kA to eka hI upAya hai, eka hI vikalpa hai ki use jIvana meM utArA jAe / jIvana ke vyavahAra evaM AcaraNa meM jIyA jaae| maiM Apase hI pUchanA cAhatA hUM, mandira kI nita pherI lagAnevAlA, saMtoM ke sthAna para pratidina jAnevAlA, niyamita bhagavAna ke nAma kI mAlA gunanevAlA yadi apanI dukAna meM baiThakara bhraSTa AcaraNa karatA hai, milAvaTa aura dhokhAdhar3I karatA hai, kama tola-mApa karatA hai, to kyA use dhArmika mAnA jAe ? upAsanA meM bar3ha-car3hakara rasa 42 mahake aba mAnava-mana Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lenevAlA yadi garIboM kA zoSaNa karatA hai, ghara-parivAra meM choTI-choTI bAta para kalaha karatA hai, Akroza karatA hai to use dhArmika samajhA jAe ? samajhA jAe to kyoM ? vastutaH saccA dhArmika vahI hai, jisakA vyaktigata, pArivArika, vyAvasAyika, rAjanaitika, sArvajavika sabhI prakAra kA jIvana ahiMsA, satya, samatA, karuNA, kSamA, maitrI, sahiSNutA, prAmANikatA, naitikatA jaise tattvoM se anuprANita ho| merI dRSTi meM upAsanA do naMbara kI bAta hai| dhArmika banane ke lie prAthamika apekSA hai-vyakti AcaraNa aura vyavahAra ko samyak banAe, pavitra banAe, zuddha banAe / yadi vaha isa prAthamika apekSA ko pUrA kara letA hai aura upAsanA meM kama bhI rasa letA hai yA bilkula bhI rasa nahIM letA hai to bhI usakI dhArmikatA ko koI AMca nahIM aaegii| isalie apekSA hai ki vyakti AcaraNa aura vyavahAra ke stara para dhArmika bane / aNuvrata rASTra meM yahI kArya rahA hai| Apa bhI aNuvratI banakara sacce dhArmika bana sakate haiN| AgarA 22 mArca 1958 dharma aura dhArmika Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA dharma kA prANatattva hai| dharma kyA hai ? dharma saMsAra ke sarvAdhika cacita do-cAra zabdoM meM se eka hai| kyA hai dharma ? dharma hai jIvana kI pavitratA, pavitra jIvana kI sAdhanA / maiM nahIM samajhatA, jahAM AcaraNa meM pavitratA nahIM, sAtvikatA nahIM, vahAM kaisA dharma ? aura jIvana meM pavitratA va sAtvikatA taba taka nahIM sadha sakatI, jaba taka ki vyakti yaha nahIM socatA ki merI taraha hI sabako sukha priya hai| jisa prakAra mujhe duHkha apriya hai, usI prakAra saMsAra ke sabhI prANiyoM ko vaha apriya hai / kisI eka ko bhI vaha kAmya nahIM hai| aisI sthiti meM usakA yaha parama kartavya banatA hai ki vaha isa bAta ke lie kSaNa-kSaNa meM jAgarUkatA barate ki apane sukha ke lie dUsare ke sukha ko nahIM lUTegA, usake sukha meM bAdhaka nahIM bnegaa| svayaM ke jIne ke lie dUsare ke jIvana ko khatare meM nahIM DAlegA, usake prANoM kA viyojana nahIM kregaa| eka zabda meM kahA jAe to yaha ahiMsA kI sAdhanA hai| ahiMsA dharma kA prANatattva hai| jIvana meM jo mahattva prANa kA hai, vahI dharma meM ahiMsA kA hai| isa eka bAta se Apa ahiMsA kA mahattva samajha sakate haiN| roTariyansa bandhuoM se apekSA aNuvrata Andolana ahiMsA, satya Adi dharma-tattvoM para AdhArita eka aisA vyApaka kAryakrama hai, jo jana-jIvana meM sAtvikatA evaM pavitratA lAnA cAhatA hai| Aja ke loka-jIvana meM vyApta taraha-taraha kI burAiyoM para sIdhA prahAra kara unheM samApta karane ke lie usake antargata choTe-choTe vratoM kI eka aisI AcArasaMhitA banAI gaI hai, jo sabhI ke lie vyavahArya hai / maiM cAhUMgA, roTeriyansa bandhu na kevala isa AcArasaMhitA ko svayaM dekheM, samajhe hI, apitu usake anurUpa apane jIvana ko bhI DhAleM, dUsaroM ko isakI salakSya preraNA bhI kreN| samAja aura rASTra kI yaha unakI bahuta bar3I sevA hogii| AgarA 26 mArca 1958 * roTarI klaba ke sadasyoM ke bIca pradatta pravacana Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyApArI mithyA AsthA kA tyAga kareM jarUrI hai icchAoM kA sImakaraNa bhagavAna mahAvIra ne kahA-icchAeM AkAza ke samAna ananta haiM / yaha bahuta hI gaharI bAta hai| jyoM-jyoM vyakti kI lAlasA bar3hatI hai, tyoM-tyoM lobha bar3hatA calA jAtA hai| lobha bar3hatA calA jAtA hai, tyoM-tyoM usake jIvana meM asaMyama kI mAtrA bhI kramaza: bar3hatI calI jAtI hai / isakA kAraNa ? kAraNa bahuta spaSTa hai / antahIna lAlasAoM kI pUrti ke lie vaha zoSaNa aura anaitika AcaraNa ke lie bhI tatkAla utArU ho jAtA hai| avAMchanIya-se-avAMchanIya pravRtti karane meM use koI saMkoca yA lajjA kI anubhUti nahIM hotii| Aja vyApAriyoM ke jIvana meM aisA spaSTa dikhAI detA hai| maiM unase kahanA cAhUMgA ki ve apanA AtmAlocana kareM, antar ko TaToleM, kyA ve aisA kara vAstavika sukha aura zAMti kI anubhUti karate haiM ? maiM jAnatA hUM, ve nahIM karate / yadi karate to tyAgI-akiMcana sAdhu-saMtoM ke pAsa kyoM Ate ? sacce sukha aura zAMti kI cAha hI unheM unake caraNoM meM upasthita karatI hai| para sAdhu-saMtoM ke caraNoM meM upasthita hone para bhI unheM taba taka sukha aura zAMti kaise mila sakegI, java taka ki ve unake batAe gae mArga para nahIM bar3heMge, icchAoMAkAMkSAoM kA alpIkaraNa aura saMkoca nahIM kreNge| samyak AsthA nirmita ho ___maiM dekhatA hUM, Aja adhikAMza vyApAriyoM kI yaha mAnyatA bana gaI hai ki vyApAra aura satyaniSThA se vyApAra-vyavasAya nahIM cala sakatA / yadi koI aisI Adarza kI bAta karatA hai, to use bhUkhe maranA par3atA hai| isI kA yaha pariNAma hai ki vyAvasAyika AdAna-pradAna meM prAmANikatA, naitikatA, ImAnadArI Adi tatvoM kA kramaza: hrAsa hotA jA rahA hai| dikhAyA kucha jAtA hai aura diyA kucha jAtA hai| yaha kitanI jaghanya aura jugutsita bAta hai ! phira bhAratIya vyApAriyoM para to yaha Aropa vizeSa taura para hai, jo ki vartamAna sthitiyoM ko dekhate hue galata nahIM lagatA / vyApAra-vyavasAya meM isa prakAra kI aprAmANikatA baratanevAle isa tathya ko kyoM bhUla jAte haiM ki vyApArI mithyA AsthA kA tyAga kareM Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ galata kAma kara ve apanA hI vizvAsa khote haiM, jisake pariNAmasvarUpa unheM vyAvasAyika dRSTi se bar3A nukasAna uThAnA par3atA hai| isake samAnAntara jo vyApArI apanI yaha prAmANikatA banAe rakhate haiM, unakA vizvAsa jama jAtA hai / phalataH unakI vyAvasAyika pragati Age-se-Age calI jAtI hai| maiM vyApAriyoM se kahanA cAhatA hUM ke ve apanI isa mithyA AsthA ko miTAeM aura usake sthAna para samyak AsthA kA nirmANa kreN| sahI AsthA kA yaha nirmANa unakI AcaraNa-zuddhi kA bhI sudRr3ha AdhAra bana skegaa| AgarA 26 mArca 1958 mahake aba mAnava-mana Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana kA vyApaka pracAra ho jaina saMskRti eka vyApaka, udAra aura mahAn saMskRti hai| yadyapi isa saMskRti ke Age 'jaina' vizeSaNa lagA hai, para vastutaH yaha kisI vargavizeSa kI nahIM, kisI varNavizeSa kI nahIM, balki sabakI hai| sampUrNa mAnavajAti kA hI nahIM, apitu samagra prANI-jagat kA abhyudaya yaha cAhatI hai / mahAn avadAna jaina darzana anekAnta para AdhArita eka yukti-sammata vicAra-darzana hai / yaha sApekSa dRSTikoNa kA AzrayI hai / eka ora yaha ekatA kA hAmI hai, to dUsarI tarapha anekatA ko bhI svIkAra karatA hai| yaha bahuta gaharA tatva hai / para jitanA gaharA hai, utanA hI upAdeya bhI hai| vyakti-vyakti, parivAraparivAra, samAja-samAja, rASTra-rASTra ke bIca jo vivAda khar3e hote haiM, unheM isa anekAnta ke mAdhyama se bar3I AsAnI se sulajhAyA jA sakatA hai / yaha jaina darzana kA vizva ko eka mahAn avadAna hai| isa avadAna kA abhI taka sahI-sahI mUlyAMkana nahIM huA hai, para jisa dina aisA hogA, usa dina nizcaya hI sArA saMsAra bhagavAna mahAvIra ke prati atyaMta bhakti bhAva se zraddhApraNata hogaa| jaina darzana meM ahiMsA para bahuta sUkSmatA aura vyAvahArika dRSTikoNa se ciMtana kiyA gayA hai| usake AdhAra para saMsAra kI vibhinna samasyAoM kA samucita samAdhAna khojA jA sakatA hai, vizva-maitrI kI bhAvanA ko sAkAra kiyA jA sakatA hai| jaina ekatA ke pAMca sUtraH jaina darzana ke sandarbha meM logoM ko prAmANika aura vistRta jAnakArI bahuta kama hai| isa sthiti ke banane ke pIche aneka kAraNa ho sakate haiM, para mUlabhUta kAraNa jainoM kA apanA pramAda hai / unhoMne isa kSetra meM salakSya dhyAna hI nahIM diyaa| dhyAna dene kI bAta bhI Age kI hai, ve abhI taka ekatA ke sUtra meM bhI nahIM bandhe / vibhinna sampradAyoM ke loga choTI-choTI bAtoM ko lekara saMgharSa karate haiN| isa sthiti se unheM ubaranA hogaa| anyathA ve jaina zAsana kI jaina darzana kA vyApaka pracAra ho 47 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvanA nahIM kara skte| vibhinna sampradAyoM ke anuyAyiyoM meM aikya aura samanvaya banA rahe hai, isake lie maiMne eka paMcasUtrIya kAryakrama sujhAyA hai1. maMDanAtmaka nIti baratI jAe / apanI mAnyatA kA pratipAdana kiyA jaae| dUsaroM para maukhika yA likhita AkSepa na kiyA jaae| 2. dUsaroM ke vicAroM ke prati sahiSNutA rakhI jaae| 3. dUsare sampradAya ke sAdhu-sAdhviyoM ke prati ghaNA aura tiraskAra kI bhAvanA kA pracAra na kiyA jaae| 4. sampradAya-parivartana ke lie dabAva na DAlA jAe / svecchA se koI vyakti sampradAya-parivartana kare to usake sAtha sAmAjika bahiSkAra Adi ke rUpa meM avAMchanIya vyavahAra na kiyA jaae| 5. jaina dharma ke sarva-sampradAyamAnya siddhAntoM kA saMgaThita rUpa meM pracAra kiyA jaae| ___ sabhI sampradAyoM ke loga yadi ina sUtroM ko svIkAra kara caleMge to merA aisA dRr3ha vizvAsa hai ki pArasparika sauharda, saujanya tathA maitrI kA eka sundara vAtAvaraNa nirmita hogaa| jaina dharma ke vyApaka pracAra evaM prabhAvanA kA kArya tIvra gati se Age bar3ha skegaa| AgarA 26 mArca 1958 47 mahake aba mAnava-mana Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti puruSArthavAdI saMskRti jaina saMskRti vizva kI eka mahAna saMskRti hai| isa saMskRti kI apanI kucha vizeSatAeM haiN| isakI pramukha eka vizeSatA hai ki yaha puruSArthapradhAna saMskRti hai / para isakA yaha tAtparya nahIM ki yaha bhAgya, niyati, kAla Adi ke astitva ko asvIkAra karatI hai| bhAgya Adi tattvoM ko bhI yaha svIkAra karatI hai, para sarvAdhika mahattva puruSArtha ko hI detI hai / prakArAntara se hama aisA bhI kaha sakate haiM ki yaha mAnava ko paramukhApekSI na banAkara use svamukhApekSI banane kI preraNA detI hai| apekSita hai AtmAlocana jaina saMskRti kI dUsarI ullekhanIya vizeSatA yaha hai ki yaha prANimAtra ke lie usa mahAvikAsa kA dvAra kholatI hai, jahAM taka kisI dUsare ne zAyada socane kA bhI sAhasa nahIM kiyaa| yahAM taka ki yaha hara AtmA ko paramAtmA banane kA adhikAra detI hai| usa zikhara taka pahuMcane kI sampreraNA detI hai, usakA mArga-darzana karatI hai| jainoM ke lie yaha kitane gaurava kI bAta hai ki unheM aisI mahAn saMskRti meM palane-puSane kA avasara milA hai| para mujhe lagatA hai, jaina loga apanI isa saMskRti kA sahI-sahI mUlyAMkana nahIM kara pA rahe haiN| usake saMskAroM ko AtmasAt nahIM kara pA rahe haiM / maiM pUchanA cAhatA hUM, jaina saMskRti meM vizvAsa karanevAlA kyA kabhI parAvalaMbI ho sakatA hai ? apane-Apako hIna-dIna samajha sakatA hai ? yadi usameM ye bAteM haiM to usane jaina-saMskRti kA Aloka kahAM pAyA ? apekSA hai, jaina loga apanA Atma-nirIkSaNa kareM jina saMskRti ke pariprekSya meM apane saMskAra, vyavahAra evaM AcaraNa kI taTastha samIkSA kreN| aisA karane se unake sAmane sArI sthiti svayaM spaSTa ho jaaegii| yaha spaSTatA unheM svayaM ko jaina saMskRti ke anurUpa r3halane meM mahattvapUrNa siddha hogii| maiM nahIM samajhatA, jaba taka jaina logoM kA svayaM kA jIvana, jIvana kA vyavahAra jaina saMskRti ke anukUla nahIM hogA, dUsare-dUsare logoM ke mana meM usake prati AkarSaNa kA bhAva kaise jAgegA? maiM jaina saMskRti Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnatA hUM, jaina saMskRti apanI guNAtmakatA ke AdhAra para sAre saMsAra meM prasAra pAne kI kSamatA rakhatI hai / para jainoM kA apanA pramAda hI use isa prasAra se roke hue hai| yadi aba bhI jana loga jAgarUka banakara isa dizA meM sakriya banate haiM to usake vyApaka phailAva ke kArya meM kAphI saphalatA mila sakatI hai / apekSA hai, jaina loga sAmUhika rUpa meM isa bindu para ciMtana kareM, gaMbhIratA se ciMtana kreN| eTA 9 apraila 1958 50 mahake aba mAnava-mana Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 jovana kA antaraMga pakSa puSTa ho jIvana ke do pakSa haiM- aMtaraMga aura bahiraMga / aMtaraMga pakSa ke vikAsa ke lie Atma-saMyama, tyAga, tapa, icchA-nirodha, anAsakti Adi sAdhana haiM / bhautika sukha-suvidhA aura vAsanA jIvana ko usakI antarmakhatA se parAGgamukha aura bahipakSa kI ora unmukha banAtI hai / isakA pariNAma yaha hotA hai ki jIvana asta-vyasta va aniyaMtrita bana jAtA hai| isa sthiti meM anaitikatA usake jIvana meM apanA aDDA banA letI hai / bhraSTAcAra burI taraha prabhAvI bana jAtA hai| jAyaja-nAjAyaja, karaNIya-akaraNIya kA viveka samAptaprAyaH ho jAtA hai / durbhAgya se Aja rASTra meM aisI hI sthiti bana rahI hai| rAjanaitika, sAmAjika, pArivArika aura vaiyaktika jIvana meM anIti kA pUra-sA A rahA hai / yadi samaya rahate isa tIvra pravAha ko nahIM rokA gayA to sAtvika, saMyamamaya jIvana-pakSa kI dIvAra kabhI bhI Dhaha sakatI hai| kyA yaha bAta Apako kAmya hai ? yadi nahIM hai to Apako Aja se hI sajaga honA hogaa| vyakti-vyakti kI sajagatA se hI isa sthiti se nipaTA jA sakatA hai / merA mAnanA hai, jisa kSetra meM jana-cetanA jAgRta ho jAtI hai, usa kSetra meM karaNIya kucha bhI asaMbhava nahIM rahatA / aNuvrata Andolana isa dizA meM Apake lie patha kA Aloka hai / vaha anaitikatA ke pravAha ko rokakara jIvana ke AdhyAtmika aMtaraMga sAtvika pakSa ko surakSA pradAna karanA cAhatA hai / asatya aura aprAmANikatA ke AghAtoM se dabatI-pisatI mAnavatA ko saMbala pradAna karanA cAhatA hai| Apa isa Andolana ko nikaTatA se dekheM, samajhe aura isakI choTI-sI AcArasaMhitA ko saMkalpa ke stara para svIkAra kreN| usake anusAra apane jIvanavyavahAra ko DhAleM / nizcita hI Apake jIvana kA antaraMga pakSa puSTa hogaa| Apako padArthanirapekSa sahaja sukha aura Ananda kI anubhUti ho skegii| Apa apane jIvana kI sArthakatA anubhava kara skeNge| eTA 9 apraila 1958 jIvana kA antaraMga pakSa puSTa ho Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 durlabhaM bhArate janma saMskRta ke kisI prAcIna kavi ne kahA hai- 'durlabhaM bhArate janma / ' isakA zabdArtha hai - bhAratavarSa meM janma milanA durlabha hai| prazna hotA hai, aisA kyoM ? bhAratavarSa meM aisI kauna-sI vizeSatA yA vilakSaNatA hai ki jisake kAraNa yahAM janma grahaNa karanA itanA UMcA mAnA gayA hai, itanI bar3I upalabdhi mAnA gayA hai, jabaki dUsare - dUsare deza bhI to dhana, vaibhava, sattA aura adhikAra ke kSetra meM samaya-samaya para vizva meM agraNI rahe haiM, Aja bhI haiM ? maiM mAnatA hUM, 'durlabhaM bhArate janma' isa ukti ke mUla meM bhAvanA yaha hai ki bhAratavarSa meM paidA hone vAlA bhAratIya saMskRti meM jItA hai / bhAratIya saMskRti kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki yahAM dhana, vaibhava, sattA, adhikAra Adi ko sarvocca mUlya nahIM diyA gayA hai| yahAM to UMcA jIvana use hI mAnA gayA hai jo saMyama, sAtvikatA aura saccaritra ke mArga para agrasara hai / yadyapi bhautika dRSTi se yaha abhAvoM kA jIvana mAnA jA sakatA hai, para adhyAtma dRSTi se yahI zreSTha jIvana hai / jo vyakti isa prakAra kA jIvana jItA hai, vaha sacamuca hI atyaMta saubhAgyazAlI hai / kyA bhAratIya jana Aja isa bAta ko bhUla nahIM rahe haiM ? mujhe to aisA hI lagatA hai ki adhikAMza loga zreSTha jIvana ke una mUlya-mAnakoM ko bhUla rahe haiM / jIvana-mUlyAMkana kA unakA dRSTikoNa bahirmukhI aura bhautikavAdI bana rahA hai| AdhyAtmika dRSTi yA antarmukhI dRSTi goNaprAyaH ho rahI hai / merI dRSTi meM rASTra kI yaha sabase bar3I kSati hai / isakA duSprabhAva hamAre sAmane pratyakSa hai / rASTrIya caritra meM abhUtapUrva girAvaTa A rahI hai / jo bhAratavarSa sAre saMsAra ko nIti, satyaniSThA kI zikSA detA thA, Aja vahIM khulakara anIti khela rahI hai / bhraSTAcAra panapa rahA hai / anyAya ho rahA hai| jhUTha aura aprAmANikatA kA nAca ho rahA hai / kyA bhAratIyoM ke lie yaha lajjA kI bAta nahIM hai ? yadi ve gaurava ke sAtha jInA cAhate haiM to unheM gaharAI se AtmAlocana karanA hogA / jo-jo burAiyAM unake jIvana meM ghara kara gaI haiM, unheM eka-eka ko cuna-cunakara bAhara karanA hogA / unake sthAna para satya, sAtvikatA, saMtoSa, zIla, saMyama Adi tattvoM kI pratiSThA karanI hogii| apane jIvana nyAya, mahake aba mAnava-mana 52 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko bahirmukhatA se antarmukhatA kI ora mor3anA hogaa| AdhyAtmika bhAvanA kA vikAsa karanA hogaa| sAdhu-saMta jana-jana ko yahI preraNA dene ke lie gAMva-gAMva meM paribhramaNa karate haiM / ApakA punIta kartavya hai ki Apa unase preraNA prApta kara apanI jIvana-dhArA ko sahI dizA meM modd'eN| yaha mor3a Apake jIvana ke lie varadAna siddha hogaa| Apake saubhAgya kA sUraja camakane lgegaa| ApakA bhAratavarSa meM janma lenA sArthaka bana jaaegaa| chibarA maU 15 apraila 1958 durlabhaM bhArate janma Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA svarUpa RSipradhAna deza bhAratavarSa adhyAtma-sAdhanA kA eka mahAn kendra hai / isakA eka apanA gauravazAlI itihAsa hai| yahAM ke RSi-maharSiyoM ne Atma-tattva kI khoja aura usakI upalabdhi meM apane jIvana ko jhoMka diyA thaa| isIlie maiM ise RSipradhAna deza kahatA hUM, bhale yaha kRSipradhAna deza kahalAtA hai| para yaha kitane kheda kI bAta hai ki Aja usakA gaurava dhuMdhalA rahA hai, samApta ho rahA hai / jIvana-mUlya bar3I tejI se badala rahe haiM / jahAM tyAga, saMyama, AtmAnuzAsana, sAdagI Adi tatva acche jIvana ke mApaka the, vahAM sattA aura saMpatti ke AdhAra para vyakti kA aMkana kiyA jA rahA hai| isake kAraNa rASTra meM bhraSTAcAra kA bolabAlA ho rahA hai| vyakti dhana aura sattA kI prApti ke lie nIcese-nIce dharAtala para utarane meM nahIM sakucAtA / isa sthiti se rASTra-hitaiSI logoM kA ciMtita honA svAbhAvika hai / cAroM tarapha nirAzA vyApa rahI hai| para maiM nirAza-hatAza nahIM huuN| hInatA-dInatA kI bAta mujhe pasaMda nahIM hai| maiM to bar3e AzA bhare svara meM kahanA cAhatA hUM ki pratyeka bhAratIya ko yaha anubhUti honI cAhie ki bhArata kI AtmA mUcchita avazya huI hai, vaha mara nahIM gaI hai| jisa prakAra abhimAna karanA hAnikAraka hai, usI prakAra hInabhAva bhI Atma-zakti ko kuMThita karanevAlA hai| apekSA itanI hI hai ki pratyeka bhAratIya nAgarika apanI saMyamapradhAna saMskRti ko samajhe aura usako punarjIvita karane ke prati jAgarUka bne| dharma amara hai, amara rahegA __ bhArata ke RSi-muniyoM ne yahAM jana-jana ko dharma ke saMskAroM se saMskArita kiyaa| dharma kA yathArtha svarUpa Atma-sAdhanA evaM jIvana-zuddhi meM sannihita hai / para Aja usakA yaha sahI svarUpa samApta ho rahA hai / use pradarzana aura ADambara meM jakar3a diyA gayA hai| jahAM vaha dhArmika ke jIvana meM jhalakanA cAhie, vahAM Aja use tathA usake sAkSAt pratIka bhagavAna aura jJAna ko svarNa, rajata evaM mRNamaya pASaNoM meM mar3ha diyA gayA hai| jo dharma mAnava-mana Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmazuddhi kA sAdhana hai, use svArtha-poSaNa kA sAdhana banAkara usakA durupayoga kiyA gayA hai| tabhI to yaha svara sunane ko milatA hai ki dharma khatare meM hai / para maiM Apase hI pUchanA cAhatA hUM, kyA Atma-zuddhi kA sAdhana-svarUpa dharma kabhI khatare meM ho sakatA hai ? merA aTUTa vizvAsa hai ki vaha sabhI prakAra ke khataroM, avarodhoM, bAdhAoM aura ulajhanoM se pare hai| isIlie maiMne khulI AvAja meM kahA, dharma sadA amara hai aura amara rhegaa| saMsAra kI bar3I-sebar3I koI zakti bhI usako nahI miTA sakatI, usakI tejasvitA ko dhUmila nahIM kara sktii| dhana banAma dharma dharma ke kSetra meM eka bAta aura burI huI hai / tathAkathita logoM ne use dhana ke sAtha jor3a diyA hai| para maiM Apase bahuta spaSTa zabdoM meM kahanA cAhatA hUM ki dhana se usakA koI saMbaMdha nahIM hai, kahIM dUra kA bhI saMbaMdha nahIM hai| yadi dhana se hI dharma hotA to paMjIpatiyoM kI to khUba bana jAtI / aura-aura padArthoM kI taraha ve usakA bhI anApa-sanApa saMgraha kara lete, godAma bhara lete / becAre garIboM ke to kucha bhI hAtha nahIM lagatA / ve dekhate-ke-dekhate hI raha jAte / para sacAI yaha hai ki dhana se vaha kharIdA nahIM jA sakatA / usakI prApti to tyAga, saMyama aura titikSA se hotI hai aura unakI sAdhanA kA adhikAra amIra-garIba, harijana-mahAjana, strI-puruSa sabako samAna rUpa se hai / bandhuo ! dharma ko vibhinna prakAra kI vikRtiyoM se mukta kara use apane sahI rUpa meM pratiSThita karane ke lie eka krAMti kI apekSA hai / aNuvrata AMdolana ke mAdhyama se hama yahI kArya karanA cAhate haiM / Apa bhI isa kAryakrama ke sAtha jur3akara dharma-krAMti meM yogabhUta bana sakate haiN| kyA maiM Apase sahayoga kI apekSA kara sakatA hUM? kAnapura 22 apraila 1958 dharma kA svarUpa Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3A kauna ? viparIta dhArA meM bahatA jana-jIvana bar3appana kI kasauTI UMce kula se paidA honA nahIM hai| sattAdhArI aura vipula vaibhavazAlI honA bhI nahIM hai| sahI mAne meM bar3appana to sadAcaraNa, saMyama aura saMtoSa meM hai| vyakti apane jIvana ko jitanA adhika sadAcArI banAegA, saMyama se bhAvita karegA, saMtoSa se puSTa karegA, vaha utanA hI UMcA aura zreSTha hogaa| para vartamAna kI trAsadI yaha hai ki jIvana-mUlyAMkana ke mApaka galata ho gae haiM / Aja bar3A vaha mAnA jAtA hai, jisake pAsa bhautika sAdhanoM kI pracuratA hai, jo bar3I-bar3I aTTAlikAoM kA svAmI hai, jisake adhikAra meM vipula pUMjI hai, jisakA khajAnA sone-cAMdI se bharA par3A hai| merI dRSTi meM yaha mithyA dRSTikoNa hai| usakI yaha duSpariNati hai ki janajIvana viparIta dhArA meM bahatA jA rahA hai / vyakti thor3I-sI artha-prApti ke lie anucita-se-anucita aura avAMchanIya-se-avAMchanIya kArya karate nahIM sakucAtA / isa tyAgaprathAna saMskRti vAle deza kI yaha kaisI sthiti banI hai ! saccA sukha __ maiM kaI bAra socatA hUM, AdamI dhana ke pIche betahAzA kyoM daur3atA hai ? Akhira use milatA kyA hai ? samAdhAna milatA hai, vaha usameM kucha sukha dekhatA hai / sukha kI AkAMkSA hI use isa ora prerita aura pravRtta karatI hai| para gaMbhIra prazna to yaha hai ki dhana se prApta honevAlA sukha kyA saccA sukha hai ? yadi dhana meM hI sukha hotA to bar3e-bar3e rAje-mahArAje aura dhanakubera use tyAgakara akiMcana sAdhu kyoM banate ? vastutaH saccA sukha saMyama meM hai, Atma-niyaMtraNa meM hai| cUMki mAnava mananazIla prANI hai, vAstavika aura kRtrima kA viveka karane kA sAmarthya usameM hai, isalie usase apekSA kI jAtI hai ki vaha isa sandarbha meM gahana manana kara sacce sukha kA patha svIkAra kre| saMyama yA Atma-niyaMtraNa se milanevAle sukha kI bAta maiM kyA batAUM ! vaha to anirvacanIya hai / kevala usakA anubhava hI kiyA jA sakatA mahake aba mAnava-mana ww Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / jo anubhUti se gujara cuke haiM, ve hI usakI mahattA jAnate haiM / Apa bhI jaba saMyama yA Atma-niyaMtraNa kA patha svIkAra kareMge to svayaM usa anubhUti se saMpanna ho jAeMge, usakI mahattA se paricita ho jAeMge / maiM dekhatA hUM, loga Atma-niyaMtraNa kI bAta kA mUlyAMkana na karane ke kAraNa isa patha se dUra-dUra hI rahate haiM athavA jAnakara bhI apanI durbalatA ke kAraNa usa para kadama nahIM bar3hA pAte / isa vajaha se unake jIvana meM aneka prakAra kI viSamatAeM aura samasyAeM paidA ho jAtI haiN| varga saMgharSa, ApasI kalaha, durdAnta lAlasA ye saba usI ke vibhinna pariNAma haiM / isalie AvazyakatA isa bAta kI hai ki vyakti saMyama aura Atma-niyaMtraNa kI bAta kA yathArtha mUlyAMkana karatA huA svecchA se isa dizA meM agrasara ho / paristhitiyoM se bAdhita hokara athavA paravazatA meM saMyama kA patha apanAnA usake lie kahAM taka zobhAspada hai, yaha vaha svayaM samajha sakatA hai / aNubama banAma aNuvrata aNuvrata Andolana saMyama kI bhitti para avasthita eka jIvananirmANakArI vyApaka kAryakrama hai / Aja bhautikavAda apane carama vikAsa kI bhUmikA meM hai / usakA duSpariNAma hamAre sAmane hai / jyoM-jyoM bhautikatA bar3hI hai, tyoM-tyoM vinAza kI lIlA bhI bar3hatI gaI hai / aura Aja to vaha apane carama zikhara ko chU rahI hai / sampUrNa vizva Aja bArUda ke Dhera para par3A hai / aNubama usakA pUrNa rUpa hai| aise samaya meM aNuvrata AMdolana nirmANa kA patha prazasta karatA hai / vaha jana-jIvana meM zAnti aura samatA kA samAveza karanA cAhatA hai / eka apekSA se yaha aNubama aura aNuvrata meM sIdhI Takkara hai| aNubama kI nIMva jahAM hiMsA para TikI hai, vahIM aNuvrata Atma-niyaMtraNa, ahiMsA aura maitrI para TikA hai / vaha samAja ke vibhinna vargoM meM phaile saMgharSa aura kleza ko dUra karane kA eka amogha sAdhana hai / udAharaNArtha, Aja pUMjIpati varga aura majadUra varga meM khulA saMgharSa cala rahA hai| yaha batAe jAne kI apekSA nahIM hai ki usakA AdhAra artha hai / aNuvrata Andolana isa samasyA ko saMyama yA Atma-niyaMtraNa kI bhUmikA para samAhita karanA cAhatA hai / isa saMdarbha meM usakA mArgadarzana hai- pUMjIpati asIma artha-lAlasA, zoSaNa aura utpIr3ana ko chodd'eN| artha ko apane jIvana kA carama lakSya na mAneM / vRttiyoM ko saMyamonmukha bnaaeN| isI prakAra zramikajana zrama se jI curAne yA kama-se-kama zrama kara mAlika se adhikase adhika paisA pAne kI manovRtti kA tyAga kreN| isa taraha vaha donoM hI vargoM ko AtmAnuzAsana kI ora pravRtta karane kA prayAsa karatA hai / isI prakAra dUsare dUsare vargoM meM cala rahe pArasparika saMgharSa evaM isI prakAra kI anyAnya samasyAoM ko samAhita karane ke lie bhI AtmaniyaMtraNa kA Aloka bar3A kauna ? 57 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bikheratA hai| jina logoM ne bhI isake Aloka meM apane kadama baDhAe haiM, unhoMne samAdhAna kI maMjila ko pAyA hai| apekSA hai, isa kAryakrama ko sabhI stara para jana-samarthana mile| Atma-niyaMtraNa kI prabala preraNA dene vAle isa kAryakrama ke vyApaka phailAva se hama eka nae vizva ke sRjana kI saMbhAvanA ko janma de sakate haiN| kAnapura apraila 58 mahake aba mAnava-mana Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhI jIvana kA sAdhanA-patha sArthaka jIvana kI pahacAna manuSya jIvana durlabha hai, amUlya hai-yaha zAstroM kI vANI hai / aisA kyoM ? kAraNa yahI ki isa jIvana meM jo AtmArAdhanA kI jA sakatI hai, vaha anya kisI jIvana meM saMbhava nahIM hai| para bar3e kheda kI bAta hai ki isa jIvana kA sahI mUlyAMkana nahIM kiyA jA rahA hai| koI isakA mUlya paisoM se AMka rahA hai to koI anya jar3a padArthoM se / maiM mAnatA hUM, isa prakAra mUlyAMkana karanevAlA koI bhI vyakti jIvana kI sArthakatA prApta nahIM kara sktaa| pUchA jA sakatA hai, sArthaka jIvana kI pahacAna kyA hai ? sArthaka jIvana kI pahacAna bahuta sIdhIsI hai / sukha-zAMtimaya jIvana sArthaka jIvana hai| jisa vyakti ke jIvana meM sukha-zAMti nahIM, usakA jIvana sArthaka jIvana kadApi nahIM ho sakatA, bhale vaha bahuta bar3A dhanapati kyoM na ho, bar3e-se-bar3A sattAdhIza kyoM na ho| jIvana ko sukha-zAMtimaya banAne ke lie, jIvana kI sarthakatA prApta karane ke lie hamAre tIrthaMkaroM ne sAdhana rUpa meM tIna tatva batAye haiM / ve tIna tatva haiM -- samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritra / samyak darzana kA mUlya darzana kA artha yahAM dekhanA yA phIlosaphI nahIM hai| yahAM isakA artha hai-tattva-zraddhA / samyak darzana arthAt yathArtha tattva-zraddhA / jo tatva jaisA hai, use ThIka usI rUpa meM samajhanA / dina ko dina samajhanA aura rAta ko rAta / amRta ko amRta samajhanA aura jahara ko jahara / dharma ko dharma samajhanA aura adharma ko adharma / aba koI dharma ko adharma samajhe yA adharma ko dharma samajhe, yaha samyak darzana nahIM hai / yaha mithyA darzana hai| isa mithyA darzana arthAt ayathArtha zraddhA yA vizvAsa se vyakti kA bahuta bar3A ahita hotA hai / itanA bar3A ki bahuta sAre vyakti usakI kalpanA bhI nahIM kara skte| bar3I-se-bar3I. dUsarI koI bhI burAI jitanA bar3A ahita karatI hai, usase bhI kaI guNA jyAdA nukasAna isase hotA hai| yahAM taka kahA gayA hai ki jaba taka vyakti mithyAdarzana se mukta hokara samyak darzana ko prApta nahIM ho jAtA, taba taka sukhI jIvana kA sAdhanA-patha Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakA jJAna bhI ajJAna hai / phira usase samyak AcaraNa kI to AzA bhI kaise kI jA sakatI hai| isalie sabase pahale vyakti ko tattva ke prati apanI zraddhA ko samyak banAnA cAhie / jarUrI hai Atma-darzana kA bhAva jJAna ke sandarbha meM bhI eka bAta jAna lene kI hai| jJAna ke pIche Atma-darzana kA bhAva honA caahie| jisa jJAna ke pIche Atma-darzana kA abhAva hotA hai, vaha vyakti ke lie varadAna nahIM bana sakatA / Aja vaijJAnikoM ne apane AviSkAroM se sAre saMsAra ko camatkRta kiyA hai| yaha jJAna kA koI kama vikAsa nahIM hai / para kahAM hai usake pIche Atma-darzana kA bhAva ? aisI sthiti meM vaha varadAna kahAM bana rahA hai ? taba use sadjJAna kaise kahA jA sakatA hai ? isakA hI to yaha phalita hai ki saccaritra ke rUpa meM usakA jo pariNAma sAmane AnA cAhie thA, vaha nahIM A rahA hai / mAnava apanI mAnavatA ko tajakara dAnava bana rahA hai| usa para bhautikatA prabhAvI aura hAvI ho rahI hai| ___ samyak darzana, samyaka jJAna aura samyak caritra kI isa pAvana triveNI meM vyakti-vyakti snAta ho, yaha sabase bar3I apekSA hai| isa apekSA kI pUrti se hI sukha-zAMtimaya jIvana kI AkAMkSA pUrI ho sakatI hai, anyathA vaha AkAzakusuma tor3ane jaisI bAta hogii| saccA sukha kyA hai ? ___ parantu sukha ke sandarbha meM logoM meM bhrAMti bahuta hai| bahuta kama logoM ko vAstavika sukha kI pahacAna hai / prazna hai, hama vAstavika sukha kise mAne ? hasAre RSi-muniyoM ne isa dizA meM hamArA kuzala mArga-darzana kiyA hai| pariNAmamadhura sukha hI vAstavika sukha hai / ApAtamadhura sukha arthAt vArtamAnika kSaNika sukha vAstavika sukha nahIM hai| padArthasApekSa sukha mAtra ApAta-madhura hai, pariNAmamadhura nahIM, isalie vaha vAstavika sukha kadApi nahIM ho sakatA / samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritra kI ArAdhanA se prApta honevAlA sukha pariNAma-madhura hai, isalie vaha vAstavika sukha hai / yadi Apake mana meM isa vAstavika sukha ko prApta karane kI lalaka hai to Apa bhI ina tInoM tattvoM kI ArAdhanA kI dRSTi se jAgarUka baneM / Apa kA jIvana sArthaka aura saphala ho jaaegaa| kAnapura 24 apraila 1958 60 mahake aba mAnava-mana Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 AcAra ko pratiSThA jJAnI kauna ? Aja maiM Apa vakIloM ke bIca upasthita huuN| vakIla bauddhika hote hai / para maiM Apase kahanA cAhatA hUM ki Apa kevala bauddhika vyAyAma meM hI apane ko na khapA deN| yadyapi bodha yA bauddhikatA bhI jIvana-vikAsa kA eka pahala aura pakSa hai| para Apako yaha bhI nahIM bhUlanA cAhie ki jisa bodha ke sAtha samyak AcAra kA yoga nahIM hai, vaha bodha yA jJAna vyakti ke lie bhAra se adhika aura kucha bhI nahIM hai / hamAre dharmazAstroM meM usa vidyA ko avidyA aura usa jJAna ko ajJAna kahA gayA hai, jo saccaritra se rahita hai| isa sandarbha meM yaha bAta avazya jAna lene kI hai ki yahAM 'avidyA' aura 'ajJAna' zabda vidyAbhAva aura jJAnAbhAva ke vAcaka nahIM haiM, apitu kutsita vidyA aura kutsita jJAna ke artha meM prayukta hue haiN| kahane kA tAtparya yaha hai ki hamAre yahAM jJAnI kA AcArasampanna honA Avazyaka mAnA gayA hai, anyathA acchA par3hA-likhA hone ke uparAnta bhI vaha ajJAnI hI hai| isa pariprekSya meM Apa AcAra kA mUlyAMkana kreN| badalatA mUlya . ___ Apa dekheM, hamArI bhAratIya saMskRti meM pUjya use hI mAnA gayA hai, jisakA AcAra UMcA hai, bhale jJAna kI apekSA se vaha kSINa bhI kyoM na ho| yaha AcAra kI pratiSThA kA hI pariNAma hai ki yahAM tyAga aura tapa ko sarvocca mUlya diyA gyaa| para Aja sthiti badala cukI hai| tyAga-tapa ke sthAna para artha sarvocca mUlya bana rahA hai / sarvatra usI kI pratiSThA ho rahI hai / AcAra ko bahuta gauNa kara diyA gayA hai| isakA duSpariNAma hamAre sAmane pratyakSa hai| AdamI paise kI prApti ke lie bar3A-me-bar3A galata kArya karane ko taiyAra ho jAtA hai / ImAna aura bhagavAna ko bhI dAMva para lagAne se nahIM hickicaataa| isase samAja meM anaitikatA, asadAcAra, hiMsA Adi burAiyAM bar3I tejI se bar3ha rahI haiM / ApasI sauhArda aura maMtrI ke sambandha kacce dhAgoM kI taraha TUTa rahe haiN| aisI vikaTa sthiti meM Apa logoM kA kartavya hai ki Apa apane-ApameM eka mor3a lAeM, jisase ki ApakA jIvana UMcA aura acchA bane / sAtha-hI-sAtha AcAra kI pratiSThA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja kA vAtAvaraNa bhI svastha bane / pArasparika maitrI aura vizvAsa kI jar3oM ko sIMcana mile| sudhAra kA mArga kucha loga DanDe aura kAnUna ke dvArA burAiyoM ko miTAne kI bAta karate haiN| mujhe yaha svIkAra karane meM koI kaThinAI nahIM hai ki inase bhI burAiyoM ko miTAne meM eka sImA taka sahayoga mila sakatA hai / para aisA nahIM mAnatA ki inake dvArA koI sthAyI parivartana A sakatA hai| vyakti AtaMkita hokara kucha samaya ke lie burAI se uparata ho sakatA hai, para hRdaya-parivartana ke abhAva meM vaha avasara milate hI punaH burAI meM pravRtta ho jAtA hai| sthAyI parivartana yA sudhAra hRdaya-parivartana se hI sabhava hai| eka bAra burAI ke prati ghRNA kA bhAva paidA ho jAne ke pazcAt vyakti acche-se-acchA maukA milane para bhI usameM pravRtta nahIM ho sktaa| isalie hRdaya-parivartana kA mArga hI abhISTa hai / aNuvrata AMdolana hRdaya-parivartana kA hI mArga hai| choTe-choTe saMkalpoM ke mAdhyama se vaha samAja meM parivartana lAnA cAhatA hai, AcAra kI pratiSThA karanA cAhatA hai, mAnava ko saccA aura acchA mAnava banAnA cAhatA hai / hajAroM-hajAroM logoM ne isake saMkalpoM ko svIkAra kara apane jIvana ko saMvArA hai, apane jIvana kI sArthakatA prApta kI hai| Apa bhI isa AMdolana ke saMkalpoM ko svIkAra kreN| Apake svastha jIvana kI yAtrA prArambha ho jaaegii| bAra ezosiezana, kAnapura 25 apraila 1958 Jain Ede Rion International mAnava-manaary.org Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTra ke ujjvala bhaviSya kA AdhAra buniyAda para dhyAna kendrita ho manuSya kA jIvana eka bhavana kI taraha hai / jisa prakAra bhavana kI majabUtI usakI nIMva kI majabUtI para nirbhara karatI hai, usI prakAra jIvana kI svasthatA vidyArthI - jIvana kI svasthatA para nirbhara hai / vidyArthI jIvana manuSya kI buniyAda hai / yadi vidyArthI avasthA meM susaMskAroM kA vapana nahIM hotA, to jIvana kabhI bhI svastha nahIM ho sakatA, isalie adhyApakoM aura abhibhAvakoM ko baccoM meM susaMskAra - vapana kI dRSTi se pUrNa sajaga rahanA cAhie / aisA karake hI ve eka svastha samAja aura vikasita rASTra kA nirmANa kara sakate haiM / hama isa bAta ko samajheM ki vidyArthI jIvana vRkSa kI komala TahanI jaisA hotA hai / use cAhe jisa ora jhukAyA jA sakatA hai, mor3A jA sakatA hai / vahI TahanI jaba moTI ho jAtI hai, taba phira use jhukAnA, mor3anA kaThina ho jAtA hai / isa rUpaka ke mAdhyama se maiM Apa sabako yaha preraNA denA cAhatA hUM ki Apa vidyArthI jIvana ke isa svarNima avasara kA upayoga karate hue chAtra-chAtrAoM ko caritrazIlatA, nItiniSThA, vinaya, anuzAsana ke patha para agrasara kareM / ina saMskAroM ke abhAva meM unakA bhaviSya dhuMdhalA bana jAtA hai, jo na unake svayaM ke lie kAmya hai aura na rASTra ke lie hI / apekSita hai dhArmika zikSA 34 baccoM ko susaMskArita karane ke lie bhAratIya zikSA-paddhati meM unheM vyApaka aura udAra dhArmika zikSA dene kA krama rahA hai| lekina durbhAgya se Aja vaha krama baMdaprAyaH ho gayA hai / usIkA yaha duSpariNAma hai ki Aja kI naI pIr3hI meM duHzIla, ucchRMkhalatA, anuzAsanahInatA jaisI burAiyAM panapa rahI haiM / isa krama ko punaH prArambha kara ina avAMchanIya pravRttiyoM ko bar3hane se rokA jA sakatA hai / vidyArthI svayaM sajaga raheM vidyArthI varga se maiM kahanA cAhatA hUM ki vaha saMskAroM kI dRSTi se 63 buniyAda para dhyAna kendrita ho Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgarUka rhe| Aja rASTra meM jo naitika adhaHpatana ho rahA hai, usako rokane ke lie usakI yaha jAgarUkatA nirNAyaka bhUmikA nibhAegI / yadi eka-eka vidyArthI yaha saMkalpa kara letA hai ki vaha kisI bhI anaitika AcaraNa ko apane jIvana meM sthAna nahIM degA, anuzAsanahInatA aura ucchRkhalatA jaisI pravRttiyoM se kosoM dUra rahegA to rASTra kI tasvIra svayaM badala jaaegii| samAja aura rASTra ke bhAvI karNadhAra Aja ke vidyArthI hI to haiM / unakA jIvana burAiyoM se jisa sImA taka achtA rahegA, ve samAja aura rASTra kI utanI hI acchI sevA kara sakeMge / aNuvrata AMdolana vidyArthiyoM kI naitika evaM cAritrika cetanA jAgRta karane kA abhiyAna calA rahA hai| yaha prasannatA kI bAta hai ki rASTra ke vidyArthI bar3I saMkhyA meM isa abhiyAna ke sAtha jur3a rahe haiN| upasthita chAtrAoM se bhI AhvAna karatA hUM ki ve isa abhiyAna ke sAtha jur3akara apane jIvana meM burAiyoM ke praveza ko rokane ke lie surakSA-kavaca bnaaeN| kAnapura 26 apraila 1958 mahake aba mAnava-mana Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saccI sevA naitika patana aura usakA pariNAma bhAratavarSa gulAmI kI lambI zrRMkhalA ko kATakara AjAda huaa| para rASTra kI jo sthiti hai, use dekhakara aisA nahIM lagatA ki rASTra AjAda hai| yadyapi rASTra ne Arthika dRSTi se pragati kI hai, tathApi kisI ko bhI caina nahIM hai / sarvatra eka becainI chAI huI dikhAI detI hai| yoM to isake aneka kAraNa ho sakate haiM, para jo mukhya kAraNa hai, vaha yaha ki rASTra ke naitika aura cAritrika vikAsa kA koI AsAra dikhAI nahIM detaa| pratidina isa dRSTi se vaha hrAsa kI ora jA rahA hai / samAja kA koI bhI varga aisA nahIM hai, jo apane-Apako isa patana se bacA sakA ho / logoM kI svArthavRtti kramaza: bar3hatI jA rahI hai| loga rASTra ke prati apanI jimmevArI ko samajhate nahIM hai / yadi samajhate bhI haiM to use nibhAne kI koziza nahIM karate / isakA phalita yaha huA hai ki rASTra ke vikAsa ke lie zurU kI gaI vibhinna yojanAeM vaisA phala nahIM lA rahI haiM, jaisA lAnA caahie| merA vizvAsa hai, jaba taka rASTra kA naitika evaM cAritrika patana nahIM rukatA, isa morce para vaha pragati kI ora agrasara nahIM hotA, taba taka anyAnya kSetroM meM hone vAlI pragati sukha aura khuzahAlI lAnevAlI siddha nahIM ho sktii| isa pragati ke sAtha hI unakA anukUla pariNAma A sakatA hai / isalie Aja kI sabase bar3I ApekSA rASTra ke naitika evaM cAritrika vikAsa kI hai| rASTra kA pratyeka nAgarika apane mana meM yaha saMkalpa saMjoe ki vaha apane jIvana ko naitika evaM cAritrika dRSTi se UMcA utthaaegaa| sacce jana-sevaka baneM jana-sevakoM se vizeSa rUpa se kahanA cAhatA hUM ki ve apane dAyitva ko gaMbhIratA se smjhe| unakI hara choTI-bar3I pravRtti AcaraNa vyavahAra kA asara jana-sAdhAraNa para par3atA hai / isalie naitika evaM cAritrika dRSTi se ve eka aisA Adarza upasthita kareM, jisase sabhI logoM ko naitika evaM saccaritra banane kI preraNA mile / rASTra aura janatA kI unakI yaha sabase bar3I sevA hogii| saccI sevA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturAI kA upayoga jIvana-nirmANa kI dizA meM ho ___vyApArI logoM se bhI eka bAta kahanA cAhatA huuN| unake bAre meM aisA kahA jAtA hai ki ve bahuta catura hote haiM / isa pariprekSya meM merA unako AhvAna hai ki ve apanI isa caturAI kA upayoga jIvana-nirmANa kI dizA meM kareM / ve isa bAta para dhyAna deM ki vyApAra kA kSetra nirbhayatA evaM prAmANikatA kA kSetra hai| para durbhAgya se Aja vaha bahata badanAma hai| vaha bhaya, bhraSTAcAra aura aprAmANikatA kA pramukha kendra bana rahA hai| isa badanAmI ko miTAkara unheM apanI pratiSThA punaH kAyama karanI hai| isake lie unheM apane vyavahAra aura AcaraNa para sUkSmatA se dhyAna denA hogaa| jo anaitika aura bhraSTa pravRttiyAM unheM badamAna karane meM kAraNa bana rahI haiM, unheM cunacunakara bAhara karanA hogaa| unake sthAna para naitika evaM prAmANika vyavahAra ko pratiSThita karanA hogaa| yaha eka aisA kArya hai, jo na kevala unake svayaM ke lie varadAyI hai, apitu rASTrIya caritra ko UMcA uThAne kI dRSTi se bhI bahuta mahattvapUrNa hai| aNuvrata AMdolana ke rUpa meM hamane eka jIvana-nirmANakArI kAryakrama prArambha kiyA hai| yaha kAryakrama vyakti-vyakti ko apanI jIvanagata burAiyoM se mukta hokara naitika evaM prAmANika jIvana jIne kI abhipreraNA detA hai| Apa bhI isa AMdolana se jur3akara apane jIvana-nirmANa kI dizA kA udghATana kreN| kAnapura 26 apraila 1958 mahake aba mAnava-mana Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 mAnavatA kA AMdolana atIta aura vartamAna bhAratavarSa eka adhyAtmapradhAna deza hai| adhyAtma evaM dharma ke saMskAra yahAM ke logoM kI nasa-nasa meM pravAhita rahe haiM / prAcIna samaya meM yahAM ke Ama AdamI kA naitika stara bahuta UMcA thaa| yahAM taka kahA jAtA hai ki vyApArI dukAnoM meM tAle nahIM lagAte the| bAhara jAnevAle gharoM ko khulA chor3akara cale jAte / vApasa Ane para unheM apane ghara kA sArA samAna jyoM-kA-tyoM par3A milatA / logoM meM dUsare kI vastu ko corI kI bhAvanA se lene kI pravRtti nahIM thii| ve sAmAnyataH saMtoSa kA jIvana jIte the| unakI vRtti sAtvika thii| sAdagI aura svAvalabana unake jIvana ke zRMgAra the / para Aja sthiti isake sarvathA pratikUla dekhane ko mila rahI hai / logoM kA naitika stara rasAtala ko chUne lagA hai| lobha kA bhUta isa taraha savAra ho gayA hai ki vyakti saMsAra kA sArA dhana baTora lenA cAhatA hai, jaise-taise baTora lenA cAhatA hai| sAdagI aura svAvalaMbana kI bAteM kahIM apavAda rUpa meM hI dekhane ko milatI haiN| bhraSTAcAra isa taraha vyApta ho gayA hai ki dharmasthAnoM meM bhI vyakti apane-Apako surakSita mahasUsa nahIM krtaa| aura to kyA, usako yahAM taka AzaMkA banI rahatI hai ki kahIM koI jUte uThA na le jaae| grAhaka bAjAra meM jAtA hai to isa bAta ke lie AzaMkita rahatA hai ki vastu kA kraya karate hue vaha kahIM Thaga na liyA jaae| samAja kA koI bhI varga aisA nahIM hai, jo anaitikatA evaM aprAmANikatA se sarvathA mukta ho, bhraSTAcAra se achUtA ho| maiM mAnatA hUM, yaha sthiti rASTra ke vikAsa meM bahuta bar3A avarodha hai| yadi rASTra ke nAgarika sacce mana se rASTra ke bhaviSya ko ujjvala dekhanA cAhate haiM to unheM apane jIvana kI dhArA ko badalanA hogaa| svArtha aura lobha jaisI hIna vRttiyoM se dAmana chur3Akara samatA aura saMtoSa ke sAtha sambandha jor3anA hogA / aprAmANikatA, anaitikatA, dhokhAdhar3I jaise vikAroM ko jItakara nItiniSThA, prAmANikatA evaM sacAI se jIvana ko vibhUSita karanA hogaa| mAnavatA kA AMdolana Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayaM se zuruAta ho prazna hai, isa parivartana ke abhiyAna ko kauna calAegA ? isakI zuruAta kahAM se hogI ? merA abhimata hai, isa dizA meM vyakti-vyakti ko svayaM hI abhiyAna calanA hogA / svayaM se hI zubha zuruAta karanI hogii| dUsaroM kI pratIkSA kI bAta bemAnI hai| aNuvrata Andolana isa dizA meM ApakA mArga prazasta karatA hai| isakI choTI-sI AcAra-saMhitA ko svIkAra kara vyakti apane jIvana ko sadAcAra aura naitikatA ke DhAMce meM DhAla sakatA hai / dUsare zabdoM meM kahA jAe to yaha eka mAnavatA kA Andolana hai| yaha vyaktivyakti meM mAnavIya mUlyoM kI pratiSThA karane kA kArya kara rahA hai / Apa bhI isa Andolana se jur3eM, isakI AcAra-saMhitA ko dekheM, samajhe aura use saMkalpa ke stara para svIkAra kreN| isase ApakA jIvana mAnavatA kI prabhA se bhASita ho utthegaa| rAmakRSNa mizana, javAhara nagara (kAnapura) 27 apraila 1958 mahake aba mAnava-mana Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavatA kA rAjamArga Adarza nAgarika banane kA maMtra prakRti ke jagata meM hama dekhate haiM, cAMda apanI cAMdanI, sUraja apanI dhUpa aura bAdala apanI varSA saba para binA kisI bhedabhAva ke karatA hai| aisA nahIM ki cAMdanI, dhUpa aura varSA eka ghara para to huI para dUsare aura tIsare ghara para nhiiN| ThIka isI prakAra aNuvrata Andolana hara jAti, hara varga, hara sampradAya ke logoM meM samAna rUpa se kAma karatA hai| jisa prakAra yaha eka mahAjana ko ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ke AdhAra para nimita choTe-choTe vratoM ko lene ke lie prerita karatA hai, usI prakAra eka harijana bhAI ko bhI karatA hai| eka DaoNkTara, vakIla aura maMtrI ko bhI aisI hI preraNA detA hai| dUsare zabdoM meM yaha to mAnavatA kA rAjamArga hai, jisa para ki calane kA adhikAra mAnava-mAtra ko hai| maiM Apa ko AhvAna karatA hUM ki Apa dAnavatA kI kaMTakAkIrNa aura bhaTakAvabharI pagaDaMDiyoM ko chor3akara mAnavatA ke isa rAjamArga para aaeN| yaha bahuta saMbhava hai ki kucha kaThinAiyAM bhI upasthita hoM, ve Apake jIvana meM kucha avarodha bhI upasthita kareM, para antima vijaya ApakI hI hai, isameM kisI prakAra kA sandeha karane kI koI guMjAiza nahIM hai| merI aisI bhAvanA hai ki vyakti samAja aura rASTra meM eka Adarza nAgarika banakara rahe / aNuvrata kI AcAra-saMhitA ko svIkAra kara vaha isa arhatA se sampanna bana sakatA hai| saMkalpa-cetanA jAge kucha loga vrata-grahaNa karane kI bAta se bahuta ghabarAte haiM / maiM unheM Azvasta karanA cAhatA hUM ki aNuvrata ke vratoM ko svIkAra karane meM ghabarAne kI koI jarUrata nahIM hai, kyoMki aNuvrata ke niyamoM ko bahuta vyAvahArika banAyA gayA hai / sampUrNa hiMsA se eka sAmAnya AdamI uparata nahIM ho sakatA, isa tathya ko dhyAna meM rakhate hue niyama yaha banAyA gayA hai ki vyakti niraparAdha prANI kI saMkalpapUrvaka ghAta na kre| yahI bAta satya ke sandarbha meM hai / sampUrNa satya kA pAlana sabake lie saMbhava nahIM hotaa| isalie mAnavatA kA rAjamArga 69 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA gayA hai ki aNuvatI aisA jhUTha na bole, jisase kisI kA anartha ho jaae| isI krama meM prakAra acaurya, brahmacarya aura aparigraha se sambandhita niyama bhI itane vyAvahArika banAe gae haiM ki jinheM Ama AdamI acche DhaMga se nibhA sakatA hai| isalie maiMne kahA ki aNuvrata ke niyamoM ko svIkAra karane meM ghabarAne kI koI apekSA nahIM hai| apekSA itanI hI hai ki vyakti kI saMkalpa-cetanA jAge / isa cetanA ke jAgane ke pazcAt vrata-grahaNa kA mArga svayaM nirbAdha ho jAtA hai| kyA maiM vizvAsa karUM ki Apa apanI saMkalpa-cetanA ko jagAkara mAnavatA ke rAjamArga para AeMge ? unnAva 1 maI 1958 mahake aba mAnava-mana Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava-jIvana kI viDambanA yaha kaisI viDambanAbharI bAta hai ki AMkhoM ke hote hue bhI Aja AdamI adhA banA jA rahA hai| yadyapi usake carma-cakSu khule haiM, para antara cakSu muMde-se haiN| vaha jIvana kA mUlyAMkana AcAra aura vicAra se nahIM, apitu sikkoM se kara rahA hai / Atma-zuddhi aura jIvana kI pavitratA ke sAdhana-dharma ko svArthapUrti kA sAdhana banA rahA hai / kyA yaha AMkhoM ke rahate aMdhApana nahIM hai ? mAnava-jIvana kI viDambanA nahIM hai ? yadi mAnava nahIM saMbhalA aura isI pravAha meM bahatA calA to vaha apane astitva ko vilIna kara degA, isameM kiMcit bhI saMdeha nahIM hai| isalie maiM kahanA cAhatA hUM ki mAnava apane viveka ko jagAe, dharma ke vAstavika svarUpa ko samajhe aura usakI sahI sthAna para pratiSThA kre| pUchA jA sakatA hai ki dharma kA sahI svarUpa kyA hai ? dharma kA sahI svarUpa hai- satya, ahiMsA, saMtoSa jaise tattvoM kI saadhnaa| ina tatvoM ko vyakti apane jIvana meM sNjoe| yahI dharma kI sahI pratiSThA hogii| yadi aisA hotA hai to maiM pUrNa vizvAsa ke sAtha kahatA hUM ki usake antar cakSu svayaM udghATita ho jaaeNge| use apane jIvana meM cAroM ora eka nae Aloka kA darzana hogaa| dUsare zabdoM meM kahUM to usakA kAyAkalpa ho jaaegaa| vaha apane-Apako eka aise nae svarUpa meM dekhegA, jo duHkha kA nahIM, sukha kA pratIka hogaa| azAnti kA nahIM, zAnti kA pratIka hogA / viSamatA kA nahIM, samatA kA pratIka hogA / aNuvrata AMdolana usakI samprApti kA eka vyavahArya upakrama hai| Apa isa Andolana ke darzana ko samajhe, isakI AcAra saMhitA ko svIkAra kara aNuvatI bneN| nizcita hI Apako anirvacanIya saMtoSa kI anubhUti hogii| unnAva 3 maI 1958 mAnava-jIvana kI viDambanA 71 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA zuddha svarUpa prakaTa ho dharma jIvana kI pavitratA kA advitIya sAdhana hai / sukha aura zAMti kA ekamAtra AdhAra hai| para hama dekhate haiM ki Aja kA bauddhika mAnava usakA nAma bhI sunanA pasanda nahIM krtaa| usake prati usake mana meM eka khIjha aura napharata kA bhAva hai| yahI kAraNa hai ki usakI carcA sAmane Ate hI vaha nAkabhauMha sikor3ane lagatA hai / aisA kyoM ? isakA kAraNa bahuta spaSTa hai / dharma kI guNAtmakatA Aja surakSita nahIM rahI hai| tathAkathita dhArmikoM ne use pradarzana, ADambara aura rUr3ha paramparAoM meM jakar3a diyA hai| use svArthasiddhi kA sAdhana banA liyA hai| sacamuca hI yaha bahuta hI durbhAgyapUrNa sthiti banI hai| dharma ke sAtha bahuta bar3A anyAya huA hai| aisI sthiti meM bauddhika vyakti dharma se napharata kare, usase dUra bhAgane kA prayAsa kare to kisI ko bhI Azcarya kyoM honA caahie| hAM, aisI sthiti meM bhI vaha usase napharata nahIM karatA hai, usase dUra nahIM bhAgatA hai, to Azcarya kI bAta avazya hai / merA dar3ha vizvAsa hai, yadi dharma apane mUla svarUpa ko punaH prApta kara le, vaha jIvana kI pavitratA aura jIvana-jAgRti kA nirvikalpa sAdhana bana jAe, Antarika sukha aura zAnti kA AdhAra bana jAe to bauddhika varga to kyA, koI bar3A-se-bar3A nAstika bhI usase ghaNA nahI kara sktaa| maiM Apase hI pUchanA cAhatA hUM, jIvana kI pavitratA kauna nahIM cAhatA ? sukha aura zAMti kI AkAMkSA se kauna nahIM baMdhA hai ? jIvana-jAgRti kise kAmya nahIM hai ? aNuvrata AMdolana ke mAdhyama se hama dharma ko usake maulika evaM zuddha svarUpa meM prastuta karane kA prayAsa kara rahe haiN| hAlAMki Aja tathAkathita dharmAdhikAriyoM ne dharma ko jAti, varNa, varga, sampradAya""kI saMkIrNa sImAoM meM bAMdha diyA hai, para apane zuddha svarUpa meM to vaha AkAza kI taraha vyApaka hai, sArvajanIna hai| jAti, varNa, varga, sampradAya Adi kI sabhI prakAra kI sImAoM se sarvathA atIta hai| aNuvrata dharma ke usI vyApAka rUpa ko jana-jana ke jIvana meM pratiSThita karane kA kAryakrama hai, abhiyAna hai| AcaraNa aura vyavahAra ke stara para vyakti-vyakti ko dhArmika banAne kA pavitra saMkalpa hai| yahI to kAraNa hai ki hajAroM-lAkhoM loga isa andolana se na kevala prabhAvita aura AkarSita 72 mahake aba mAnava-mana Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI ho rahe haiM, apitu isakI AcAra-saMhitA ko jIvana meM bhI utAra rahe haiN| usake sAMce meM apane jIvana ko DhAlane kA bhI prayAsa kara rahe haiN| kyA Apa bhI apane jIvana ko aNuvrata ke sAMce meM DhAlane kA prayAsa kareMge ? aNuvrata kI AcAra-saMhitA ko svIkAra kareMge ? yadi ApakA uttara sakArAtmaka hai to nizcita hI ApakA jIvana pavitra banegA, Apa sukha aura zAnti kI akathanIya anubhUti ko prApta hoNge| lakhanaU 7 maI 1958 dharma kA zuddha svarUpa prakaTa ho 73 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 jIvana ko saMvAreM bhAratavarSa RSi-muniyoM kA deza hai| yahAM tyAga, tapa aura saMyama kI sarvocca pratiSThA rahI hai| usI jIvana ko UMcA aura zreSTha mAnA gayA hai, jo saccaritra-yukta ho, satyaniSThA, nItiniSThA, prAmANikatA se sampanna ho / para yuga badalA aura yuga ke badalane ke sAtha hI jIvana ke mUlya-mAnaka badala ge| Aja saccaritra, satyaniSThA, prAmANikatA Adi kA sthAna artha ne le liyA hai| isI kAraNa vyakti artha ke pIche pAgala-sA ho rahA hai / usakI prApti ke lie vaha jaghanya-se-jaghanya kArya karate bhI nahIM hicakicAtA / thor3e-se paisoM ke lie apane ImAna ko becate nahIM skucaataa| aisA pratibhASita hotA hai ki artha manuSya kA jIvana-sAdhya bana gayA hai, jabaki vAstava meM vaha jIvana-yApana kA sAdhanamAtra hai| yaha bhayaMkara bhUla huI hai| isa bhUla ke kAraNa samAja meM bhraSTAcAra, zoSaNa, corabAjArI, rizvata, hiMsA jaisI anekAneka burAiyAM vyApaka rUpa meM phailI haiN| Ama AdamI kA jIvana ina burAiyoM kA ghara bana gayA hai| kyA vyApArI, kyA majadUra, kyA vidyArthI, kyA adhyApaka, kyA puruSa aura kyA mahilA sabhI kamobeza ina burAiyoM kI giraphta meM haiM / aura to kyA, zAsaka-varga bhI, jisa para rASTra ke prazAsana ko calAne kI gurutara jimmevArI hotI hai, ina burAiyoM se mukta nahIM hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki samAja kA koI bhI varga aisA nahIM hai, jo ina burAiyoM se sarvathA bacA huA ho / aisI sthiti meM rASTra kA bhaviSya ujjvala kaise hogA / isalie maiM sabhI se kahanA cAhatA hUM ki ve isa bindu para gaMbhIratA se ciMtana kareM aura isa dhAraNA ko hRdaya meM aMkita kara puSTa kara leM ki artha jIvana kA sAdhya nahIM hai| usake lie apanA ImAna nahI becanA hai, galata kAma nahIM karanA hai / yadi vyApaka rUpa meM yaha eka kArya hotA hai, to nissaMdeha rASTrIya caritra UMcA utthegaa| maiM eka akiMcana parivrAjaka huuN| koI bhautika mAMga maiM Apase nahIM karUMgA / kevala eka apekSA Apase rakhatA hUM ki Apa apane jIvana ko naitika, prAmANika evaM saccaritraniSTha banAe rakhane ke lie sadA jAgarUka raheM / yadi ApakA jIvana isa dRSTi se svastha hai, taba to bahuta zubha hai| basa, Apa 74 mahake aba mAnava-mana Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakI svasthatA ko surakSita rakhane ke lie apramatta rheN| para kisI kAraNa yadi anaitikatA, bhraSTAcAra, aprAmANikatA, rizvata, madyapAna jaisI burAiyAM Apake jIvana meM ghusapaiTha kara gaI hoM to Apa unheM bAhara nikAlane ke lie Atma-sAkSI se saMkalpabaddha hoM, tAki bhaviSya meM ApakA jIvana ina burAiyoM se bacA raha sake / ApakA yaha kadama svayaM Apake lie to maMgalakArI hogA hI, rASTrIya caritra ko UMcA uThAne meM bhI yogabhUta ho skegaa| pulisa lAinsa, lakhanaU 11 maI 1958 jIvana ko saMvAreM 75 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 AsthA samyak bane satya-ahiMsA aura jIvana vyavahAra satya aura ahiMsA jIvana ko saMvArane vAle do tatva haiM / para jAne kyoM, Aja ke mAnava mastiSka meM yaha mithyA AsthA ghara kara gaI hai ki ahiMsA aura satya se jIvana nahIM cala sakatA / vAstavikatA to yaha hai ki hiMsA aura asatya se jIvana kA kAma nahIM cala sktaa| kyoM ? isalie ki ye donoM AtmA ke svabhAva nahIM haiM, guNa nahIM haiM / AtmA ke guNa satya aura ahiMsA haiM / aba samajhane kI bAta yaha hai ki jaba satya aura ahiMsA AtmA ke maulika guNa haiM, Atma-svabhAva haiM, taba unake AdhAra para jIvana kaise nahIM calegA ? maiM thor3A aura vistAra meM jAnA cAhatA huuN| eka vyakti yadi yaha nirNaya kara le ki maiM satya kA sarvathA varjana kara mAtra asatya se apanA kAma calAUMgA to kyA Apa yaha kalpanA kara sakate haiM ki usakA kAma cala sakegA ? bahuta spaSTa hai, kadApi nahIM cala sakegA / yadi usase pUchA jAegA ki tuma kauna ho, to kyA vaha apane Apako manuSya na batAkara pazu batAegA ? aura kadAcit batAegA bhI to usake lie kitanI hAsyAspada bAta hogI / tAtparya yaha hai ki asatya ke AdhAra para jIvana-vyavahAra nahIM cala sakatA / bAta ahiMsA ke lie bhI hai / yadi koI vyakti sabake sAtha hiMsaka manovRtti se vyavahAra kare to kyA koI bhI samajhadAra AdamI yaha kalpanA kara sakatA hai ki usakA kAma cala sakegA ? eka dina bhI cala sake, yaha saMbhava pratIta nahIM hotA / ataH zreyaskara yahI hai ki manuSya apanI avadhAraNA ko samyak banAe | apane dimAga se isa mithyA avadhAraNA ko nikAla de ki ahiMsA aura satya kA jIvana-krama meM prayoga avyavahArya hai / hAM, yaha to sambhava hai ki ahiMsA aura satya para calane se vyakti ke sAmane kucha kaThinAiyAM AeM, use sukha-suvidhAoM ke sAdhana kucha kama upalabdha hoM, para isake samAnAntara yaha bhI saca hai ki kaThinAiyoM aura sukha-suvidhAoM ke sAdhanoM kI kamI ke bAvajUda bhI usako sahaja zAnti kI anubhUti hogI / vaha zAnti asatya aura 76 mahake aba mAnava-mana Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA se prApta sukha-suvidhAoM ke sAdhanoM kI pracuratA meM bhI nahIM ho sakatI / satya-ahiMsA kA pracAra kyoM ? bandhuo ! hiMsA aura asatya kA saMsAra se sarvathA uccheda ho jAegA, aisA socanA atikalpanA hai| aisA na kabhI atIta meM sambhava huA hai aura na bhaviSya meM kabhI saMbhava hai / prazna kiyA jA sakatA hai ki taba ahiMsA aura satya kA pracAra kyoM kiyA jAe ? usakA kyA uddezya ho sakatA hai ? uttara sIdhA sA hai - hiMsA aura asatya ahiMsA aura satya para hAvI na ho jAeM, isalie inakA pracAra Avazyaka hai / jitanI bhI duSpravRttiyAM Aja hama jana-jIvana meM dekha rahe haiM, unake mUla meM asatya aura hiMsA hI haiM / unako miTAne ke lie jana-jIvana ko adhikAdhika satya-ahiMsAmaya banAnA hogA / aNuvrata AMdolana isI pavitra uddezya se kArya kara rahA hai / isa kAryakrama kI saphalatA ke lie rASTra ke pratyeka nAgarika kA sakriya sahayoga apekSita hai / Apa bhI rASTra ke nAgarika haiN| kyA Apa merI apekSA ko pUrI kareMge ? klekTareTa; lakhanaU 14 maI 1958 AsthA samyaka bane 77 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 dharma vartamAna jovana se jur3e mUlabhUta samasyA kyA hai ? saMsAra kI AbAdI bar3I tIvra gati se bar3ha rahI hai| para usa anupAta meM mAnavatA nahIM bar3ha rahI hai, balki usakA kramazaH hrAsa ho rahA hai, aisA kahanA anupayukta nahIM hogaa| AdamI kI naitikatA bar3I tejI se rasAtala kI ora jA rahI hai| usI kA yaha pratiphala hai ki cAroM ora bhraSTAcAra phaila rahA hai, hiMsA kA vAtAvaraNa bana rahA hai| isakA kAraNa kyA hai ? isakA mUlabhUta kAraNa hai-anAsthA kA bhAva / AnAsthA kA bhAva kisake prati ? anAsthA kA bhAva naitikatA, prAmANikatA, AtmaniSThA, ahiMsA Adi tatvoM ke prati / isa anAsthA ke kAraNa Aja eka vyApArI isa bhASA meM socane lagA hai ki aprAmANikatA, milAvaTa, jhaThA tola-mApa Adi ke binA vyApAra nahIM cala sktaa| yadi vaha galata kAma na kare to use bhUkhA maranA pdd'e| eka rAjyAdhikArI socatA hai ki rizvata lie binA vaha apane jIvana kI AvazyakatAoM kI pUrti nahIM kara sktaa| rizvata se sarvathA dUra rahakara bhI vaha apanA kAma calA sakatA hai, yaha usake samajha se pare kI bAta ho rahI hai| eka vidyArthI socatA hai ki parIkSA meM nakala karanA to Avazyaka hai, anyathA vaha uttIrNa nahIM ho sktaa| janatA socatI hai ki apanI mAMgeM manavAne ke lie jaba taka tor3a-phor3a aura hiMsA nahIM kI, taba taka sarakAra mAnegI nhiiN| sarakAra bhI yaha socatI hai ki jaba taka golI nahIM calAI jAegI, taba taka yaha janatA mAnanevAlI nahIM hai / isa anAsthA ne sacamuca samAja aura rASTra kA bahuta bar3A ahita kiyA hai| yadi hama samAja aura rASTra ko vikAsonmukha dekhanA cAhate haiM to isa anAsthA ko miTAnA hogaa| isake sthAna para cAritrika evaM naitika mUlyoM ke prati AsthA jagAnI hogii| mAnavIya mUlyoM kI pratiSThA karanI hogii| to paraloka svayaM sudharegA dharma naitika, cAritrika evaM mAnavIya mUlyoM kI jana-jana meM pratiSThA mahake aba mAnava-mana Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PAT sabase bar3a AdhAra aura sAdhana hai / para Aja usakA jo svarUpa logoM ke sAmane hai, vaha saMtoSaprada nahIM hai / vaha apanI guNAtmakatA ko surakSita nahIM rakha pAyA hai / dharmagranthoM evaM patthoM kI sImAoM meM jakar3A huA par3A hai / jana-jIvana ke vyavahAra aura AcaraNa se usakA saMbaMdha kaTatA-sA jA rahA hai / kyA yaha mAnavatA kI viDambanA nahIM hai ? maiM nahIM samajhatA, una UMceUMce AdarzoM se kyA banane kA hai, jaba jIvana ke vyavahAra aura AcaraNa meM unakI tanika bhI jhalaka nahIM hai / loga isa bAta para dhyAna kyoM nahIM dete ki dharma mAtra paraloka-zuddhi ke lie nahIM hai, vaha isa jIvana ko bhI vikasita aura unnata banAne kA sAdhana hai / phira yaha bhI to samajhanA cAhie ki jo dharma vartamAna ke jIvana ko unnata aura pavitra nahIM banAtA, vaha paraloka kI zuddhi kA sAdhana kaise bana sakegA ? apekSA hai, dharma ko vartamAna jIvana ke vyavahAra evaM AcaraNa kI pavitratA kA sAdhana banAyA jAe / isase paraloka to svayaM sudhara jAegA / usake bigar3ane kA koI prazna hI nahIM hai / aNuvrata AMdolana vyakti ke vartamAna jIvana ko sudhArane kA kAryakrama hai / AcaraNa aura vyavahAra kI pavitratA kA upakrama hai / isa AMdolana ke vyApaka phailAva se naitika, cAritrika evaM mAnavIya mUlyoM kI pratiSThA ko sudRr3ha AdhAra prApta hogA / Apa AMdolana ke choTe-choTe saMkalpoM ko svIkAra kareM / nizcaya hI Apa sacce dhArmika banane kA gaurava prApta kara sakeMge / baksI tAlAba 26 maI 1958 dharma vartamAna jIvana se jur3e 79 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 apekSita hai Atma maMthana yaha jIvana eka yAtrA hai| isa yAtrA kA patha kabhI samatala maidAna se hokara gujaratA hai to kabhI car3hAva utArabharI viSama ghATiyoM se hokara / vyakti ke jIvana meM kucha prasaMga aise Ate haiM, jaba vaha svArtha, lobha, lAlasA tathA pratihiMsA jaise asad bhAvoM se Ahata ho apanA AtmasaMtulana kho baiThatA hai / aisI sthiti meM use aucitya - anaucitya kA bhAna nahIM rahatA / karaNIya-akaraNIya kA viveka nahIM rahatA / yaha Atma- daurbalya use aparAdha kI ora DhakelatA hai / isake pariNAmasvarUpa vaha kabhI hatyA karatA hai, kabhI corI karatA hai, DAkA DAlatA hai, kabhI dhokhAdhar3I aura jAlasAjI karatA hai / aba yadi aparAdha prakaTa aura pramANita ho jAtA hai to use baMdI banAkara kArAvAsa meM diyA jAtA hai / maiM mAnatA hUM, sacamuca baMdIpana eka duHsaha duHkha hai, baMdI kA jIvana pArataMtrya kA jIvana hai aura pArataMtya se bar3hakara isa jagat meM koI duHkha nahIM hotA, abhizApa nahIM hotA / parantu maiM baMdIjanoM se kahanA cAhatA hUM ki ve apanA viveka jAgRta kareM aura duHkha meM bhI sukha kA srota bhaaeN| aMdhakAra meM bhI prakAza khojane kI kalA siikheN| abhizApa ko bhI varadAna meM me badalanA sIkheM | ve pArataMtrya ke isa jIvana meM royeM- bilakheM nahIM, apitu Atma-maMthana kareM, svayaM ke dvArA hue aparAdhoM kA paryavekSaNa kreN| bhAvI jIvana me unakI punarAvRtti na karane kA saMkalpa kreN| yadi paryavekSaNa se gujarane para kisI ko aisA lage ki usake dvArA koI aparAdha nahIM huA hai to yaha mAnakara apane mana ko samajhAe ki saMbhavataH koI merA pUrva kA saMskAra aisA rahA hogA, jisakA pratiphala maiM Aja bhoga rahA huuN| maiM to baMdI hUM, parataMtra hUM, para saMsAra meM aise bhI to bahuta sAre prANI haiM, jo vyAvahArika dRSTi se baMdI nahIM haiM, para prakRtidatta aisI parataMtratA meM jakar3e hue haiM ki unakA jIvana kisI bhI baMdI se kama klezapUrNa aura kaSTamaya nahIM hai / maiM pUchanA cAhatA hUM, kyA aMdhe, bahare, mUka, paMgu, vikalAMga Adi kA jIvana aisA hI nahIM hai ? ve dekha nahIM sakate, suna nahIM sakate, bola nahIM sakate, cala nahIM sakate, zarIra kI aneka Avazyaka kriyAeM mahake aba mAnava-mana 80 aMdhakAra meM prakAza khojeM * DAla kyoMki Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DhaMga se saMpAdita nahIM kara skte| phira eka bAta aura bhI hai| sajA kI avadhi samApta hone para Apa to saMbhavataH kArAvAsa se chUTa bhI jAeMge, para unakA yaha jIvanabhara kA baMdIpana kona miTA sakatA hai| isa bAta ko dRSTigata rakhate hue pratyeka baMdI ko cAhie ki vaha apane vartamAna jIvana ko nirAzA-hatAzA aura vilApa meM na bitaae| use to aisA hI mAnanA cAhie ki vaha apanA RNa cukA rahA hai| saMkalpa-cetanA jagAeM hama aNuvrata AMdolana ke rUpa meM eka vyApaka kAryakrama calA rahe haiN| yaha kAryakrama vyakti-vyakti ke sudhAra se samAja-sudhAra kI parikalpanA lekara calatA hai| isake mAdhyama se eka tarapha jahAM rAjyAdhikArI, karmacArI, majadUra, vyApArI, vidyArthI, adhyApaka Adi vargoM ke logoM ke caritra ko UMcA uThAne kA prayAsa kara rahA hai, vahIM dUsarI ora samAja se pRthagbhUta tathA upekSita kahe jAne vAle varga ko bhI naitika evaM cAritrika dRSTi se unnata evaM samRddha banAne ke liya saceSTa hai| isI uddezya se Aja maiM kArAvAsa meM Apake bIca AyA hUM / merA AhvAna hai ki cAritrika vizuddhi ke dvArA jIvana ko saMvArane ke lie Apa apanI saMkalpa-cetanA ko jAgRta kreN| nizcita hI Apake jIvana kA eka zubha adhyAya zurU hogaa| sItApura 6 jUna 1958 andhakAra meM prakAza khojeM Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 sAhityakAra naitika jAgaraNa ke sajaga praharI baneM sAhitya jIvana kA eka madhura aura sarala pahalU hai / hRdaya ko jaisI AnandAnubhUti aura tuSTi sAhitya ke anuzIlana meM hotI hai, vaisI anyatra durlabha hai / merI dRSTi meM sAhityakAra bahuta bar3I zakti kA jyotirmaya puMja hai / yuga-yuga meM 'vaha jana-jIvana kI dhArA ko eka abhinava mor3a detA rahA hai / usakI komalakAnta padAvalI meM eka sahaja AkarSaNa hotA hai, jo tatvopadeza meM eka vizeSa prakAra kI sukumAratA lA detA hai / isIlie prAcIna kaviyoM sAhityakAra ke mAdhyama se diye jAne vAle upadeza ko kAntAsammita upadeza kahA hai / Aja kA yuga naitika durbhikSa kA yuga hai / jIvana ke naitika evaM cAritrika mUlya bikharate jA rahe haiM, naSTa hote jA rahe haiM / svArthaparAyaNatA evaM lobhavRtti ne mAnava ko itanA nikRSTa banA diyA hai ki nItiniSThA, satyaniSThA, prAmANikatA, ImAnadArI, sadAcaraNa jaise guNa tirohita hote jA rahe haiM / aise viSama samaya meM sAhityakAra aura kavi para loka-jIvana kI dhArA ko nayA mor3a dene kA eka binA sauMpA huA uttaradAyitva A jAtA hai / isalie jana-jIvana ko susaMskArasaMpanna aura saMyamapradhAna banAne meM eka bar3I bhAgIdArI Aja ke sAhityakAra ko nibhAnI hai / aNuvrata AMdolana pichale eka dazaka se rASTra meM AdhyAtmika jAgRti evaM naitika utthAna kI eka mahatvAkAMkSI yojanA lie kAryarata hai / maiM cAhatA hUM, sAhityakAra bandhu Atma-zuddhi evaM jIvana-zuddhi ke isa maMgala abhiyAna meM apanA samucita yogadAna deN| ve naitika jAgaraNa ke sajaga praharI baneM / yaha rASTra aura samAja kI atyanta ullekhanIya sevA hogI / hindI sabhA, sItApura 4 jUna 1958 82 mahake aba mAnava-mana Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza jana sevaka kauna ? janatA AcaraNa dekhatI hai Aja maiM mahilA kAryakatriyoM ke prazikSaNa zivira meM AyA hUM | sArvajanika kAryakartAoM yA kAryakatriyoM kI jIvanazailI kaisI honI cAhie, isakA spaSTa citra zivira-prazikSu pratyeka kAryakartrI ke dimAga meM bilakula spaSTa honA caahie| eka acche kAryakartA kA jIvana vinaya, tyAga, RjutA evaM naitikalA se abhimaMDita honA cAhie, anyathA vaha janatA ko prabhAvita nahIM kara sakatA | logoM para usake kahane kA vaha prabhAva nahIM par3atA, jo usakI jIvana-caryA kA par3atA hai / janatA yaha nahIM dekhatI ki vaha kyA kahatA hai ? for vaha to yaha dekhatI hai ki vaha kyA karatA hai ? usakA AcaraNa kaisA hai ? logoM ke sAtha usakA vyavahAra kaisA hai ? usakI vicAra- zailI kaisI hai ? vikAsa - avarodhaka tatva 45 ahaMkAra jIvana - vikAsa kA sabase bar3A avarodhaka tatva hai / yaha vinaya-namratA jaise sAtvika guNoM ko DhakatA hai / isalie pratyeka kAryakartrI ke lie yaha atyAvazyaka hai ki vaha isase salakSya bacatI huI apane jIvana meM nirhakAritA ko prakaTAe, sAtvika guNoM kI surakSA kare / daMbha aura chalanA bhI jIvana - vikAsa ke anya bAdhaka tatva haiM / pratyeka kAryakartrI ko inase bhI apane ko achUtA aura aprabhAvita rakhanA apekSita hai / isase use apane jIvana ko saMvArane meM bahuta mahattvapUrNa sahayoga prApta hogA / sevAdharmaH parama gahano prazna hai, vaha inase achUtI aura aprabhAvita kaise rahe ? isake lie use svayaM ko sAdhanA hogA / apane-ApameM hI vaha kSamatA paidA karanI hogI / gaharAI se dekhA jAe to eka jana sevaka kA jIvana sAdhanA kA jIvana hai / yaha koI baccoM kA khela-tamAzA nahIM / rAjarSi bhartRhari ne to yahAM taka kaha diyA - 'sevAdharmaH parama gahano yoginAmapyagamyaH / ' sevA parama gahana tatva hai, yogijanoM ke lie bhI vaha agamya hai / usake rahasya ko samajhanA unake lie bhI sahaja nahIM hai / para isa bAta ko sunakara kisI kAryakartrI ko nirAza Adarza jana-sevaka kauna ? 83 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hatAza hone kI jarUrata nahIM hai / jarUrata yaha hai ki vaha jAgarUka evaM udbuddha banakara Age bar3he / khyAla rahe yaha vaha rAjapatha hai, jisa para calane vAlA nirbAdha rUpa meM apanI maMjila taka pahuMcatA hai | jIvana saccaritra evaM saMyama se bhAvita ho kAryakatriyAM yaha bhI samajheM ki ve jana-sevikAeM banakara janatA para koI ahasAna nahIM karatIM / nizcaya meM to isa bahAne ve apanI hI sevA karatI haiN| Apa dekheM, saccA jana sevaka vahI hotA hai, jo saccaritra ho, jisakI vRttiyAM saMyamita hoM / maiM pUchanA cAhatA hUM, kyA saccaritra evaM saMyamamaya jIvana jInA apanI sevA nahIM hai ? yadi kAryakatriyoM ke samakSa yaha tathya spaSTa hogA to unake mana meM abhimAna Ane kI saMbhAvanA svayaM kSINa ho jAegI / jarUrI hai jJAna aura kriyA kA yoga prazikSu kAryakatriyoM kA dhyAna maiM eka mahattvapUrNa bindu para kendrita karanA cAhatA hUM | jJAna kI jIvana meM asaMdigdha rUpa se upayogitA hai, upAdeyatA hai / para usake sAtha caritra kA yoga bhI Avazyaka hai / caritrazUnya jJAna to baila para ladI pustakoM ke samAna hai, jinakA ki usake lie bhAra Dhone se adhika aura koI upayoga nahIM hotA / isalie pratyeka prazikSu kAryakartrI apane mana meM yaha saMkalpa saMjoe ki vaha sadjJAna ke anurUpa hI apane AcaraNa ko banAegI / saccI sevA Aja rASTra meM naitika evaM mAnavIya mUlyoM kA hrAsa bar3I teja gati se ho rahA hai / yadi samaya rahate isa hrAsa ko nahIM rokA gayA to rASTra ke sAmane eka bhayaMkara viSama sthiti paidA ho jAegI / rASTra ko vaha sthiti na dekhanI par3e, isake lie jana-jana kI naitika evaM mAnavIya cetanA ko jAgRta karanA Aja sarvAdhika mahatvapUrNa aura Avazyaka kAma hai| zivirArthI kAryakatriyAM yadi isa kAma ko apane hAtha meM letI haiM, to yaha janavAdI rASTra kI sabase bar3I sevA hogI / aNuvrata AMdolana naitika evaM mAnavIya mUlyoM kI pratiSThA ke uddezya se prArambha kiyA gayA eka vyApaka abhiyAna hai / isa abhiyAna ke mAdhyama se ve isa kArya ko bahuta vyavasthita rUpa meM sampAdita kara sakatI haiM / ve jana-jana ko isa abhiyAna ke sAtha jor3ane kA kArya kareM, usase pUrva yaha apekSita hai ki ve svayaM isa abhiyAna ke sAtha sakriya rUpa meM jur3eM | khyAla rahe, svayaM jalakara hI dIpaka dUsaroM ko prakAza bAMTa sakatA hai / sItApura 5 jUna 1958 84 mahake aba mAnava-mana Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 antar-cakSuoM kA udghATana ho netrahInoM kA kaisA jIvana ? Aja maiM vizvaprasiddha netra-cikitsAlaya meM AyA huuN| mujhe batAyA gayA ki sevA, vyavasthA, cikitsakoM Adi kI dRSTi se yaha eziyA kA sabase bar3A cikitsAlaya hai / Apa jAnate haiM, AMkha zarIra kA eka mahatvapUrNa aMga hai| isake abhAva meM vyakti kA jIvana kitanA duHkhamaya bana jAtA hai, yaha kisI se chapI haI bAta nahIM hai / Apa hI batAeM, netrahInoM kA kaisA jIvana ? unake lie to jIvana meM aMdherA-hI-aMdherA hai / dina aura rAta donoM eka sarIkhe haiN| antara-cakSu kA mahatva | parantu eka bAta bahuta dhyAna dene kI hai| Aja AdamI antar-cakSuoM athavA jJAna-cakSuoM kI dRSTi se bhI andhA banatA jA rahA hai| yaha bAhya netrahInatA se bhI adhika gaMbhIra sthiti hai| yaha AMtarika aMdhepana kA hI pariNAma hai ki manuSya ko bure-se-burA kAma bhI acchA lagatA haiM / nikRSTase-nikRSTa kArya bhI zreSTha lagatA hai| usIkI yaha duSpariNati hai ki Aja vaha zoSaNa, anyAya, vizvAsaghAta, mithyAcAra, hatyA jaise amAnavIya kRtyoM meM phaMsatA huA jarA bhI saMkoca nahIM karatA / daMbhacaryA evaM dUSita vRttiyoM se usakA jIvana jarjarita ho rahA hai / isalie Aja kI sabase bar3I apekSA yaha hai ki jana-jana ke antar-cakSu udghATita karane kA saghana prayatna kiyA jaae| 'cakkhudayANaM' hote haiM AptapuruSa hamAre yahAM prAcIna granthoM meM AptapuruSoM ke lie 'cakkhudayANaM' vizeSaNa kA prayoga huA hai| 'cakkhudayANaM' kA hindI rUpa hogA-cakSuprada / yAnI Antarika AMkha denevaalaa| isI krama meM guru ko netronmIlaka kahA gayA hai| jJAna rUpI aMjana kI zalAkA ke dvArA ve jana-jana ke netroM kA unmIlina karate haiN| yahAM bhI AMtarika netroM ke unmIlana kI bAta hai| isase Apa spaSTa anumAna kara sakate haiM ki bhAratIya citana meM AMtarika cakSuoM ko kitanA mahatva diyA gayA hai| bahuta saca to yaha hai ki antar-cakSuoM ke AdhAra para hI manuSya sahI artha meM manuSya banatA hai| Antarika aMdhepana ke antar-cakSuoM kA udghATana ho Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahate mAnava-mAnava kahalAne ke yogya bhI nahIM rahatA / usa sthiti meM vaha pazu se bhI badatara aura hIna hotA hai| aNuvrata AMdolana isa AMtarika aMdhepana ko miTAkara jana-jana ko nayA Aloka pradAna karatA hai, jisako ki prApta kara vaha apane jIvana ko sahI dizA meM gatizIla kara sakatA haiN| yaha AMdolana hiMsA, asatya, zoSaNa, anyAya, vizvAsaghAta jaisI ghinaunI pravRttiyoM kA parihAra kara mAnava-mAnava ko naitika evaM mAnavIya dRSTi se ubuddha dekhanA cAhatA hai| maiM cAhatA hUM, isa mahAcikitsAlaya ke cikitsaka, adhikArI evaM kAryakartA sabhI isa AMdolana ke AdhAra evaM svarUpa ko samajhe aura isa abhiyAna ke sAtha sakriya rUpa meM judd'eN| yadi aisA hotA hai to maiM dRr3ha vizvAsa ke sAtha kaha sakatA hUM ki yaha cikitsAlaya na kevala bAharI netra aura dRSTi dene vAlA hI hogA, apitu AMtarika cakSuoM ke udghATana kA bhI pramukha kendra bana jaaegaa| sItApura 5 jana 1958 mahake aba mAnava-mana Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 sukha ko mRgamarIcikA se baceM Atma-vismRti kI sthiti __ manuSya saMsAra kA sarvazreSTha prANI hai| para Aja vaha Atma-daurbalya se grasta hai| isalie vaha asuvidhA aura pratikUla paristhiti se lohA lene kA sAhasa apane meM nahIM pAtA hai / asIma zaktiyoM kA dhanI isa prakAra asahAyasA bana jAe, yaha mAnavatA kI bahuta bar3I avamAnanA hai / prazna hai, yaha kyoM hai ? isakA uttara sIdhA-sA hai-mAnava apane svarUpa ko bhUlA jA rahA hai| vaha sukhAbhAsa ko sukha mAna bhramita ho rahA hai| kRtrima tRpti meM Asakta bana rahA hai| isakA duSpariNAma pratyakSa hai| Aja vaha satya, zauca, sadAcAra, naitikatA se pare ho rahA hai| use aisA lagatA hai ki maiM inase jur3A rahakara apanI lakSyasaMsiddhi nahIM kara sktaa| yaha kaisI Atma-vismRti kI sthiti hai ! merI spaSTa mAnyatA hai ki jaba taka mAnava isa sthiti se nahIM ubaregA, taba taka usakA jIvana eka viDambanA se adhika kucha nahIM hogA / isalie yaha nitAnta apekSita hai ki vaha Atma-svarUpa ko pahacAnane kA prayAsa kre| yaha prayAsa use apanI Atma-zaktiyoM se paricita karAegA, pratikUlatA evaM asuvidhA se lohA lene kA sAmarthya pradAna karegA / vaha mAnavIya pratiSThA ke anukUla apane jIvana kA nirmANa kara skegaa| bhautikatA kA bar3hatA prabhAva Aja kI yaha bahuta bar3I trAsadI hai ki mAnava-jIvana para bhautikavAda prabhAvI banatA jA rahA hai| isa kAraNa mAnava apanI rAha se bhaTaka gayA hai| vaha AvazyakatAoM ko bar3hAtA hai aura unakI pUrti ke lie taraha-taraha ke upakrama karatA hai / isa prayatna meM vaha bhUla jAtA hai ki nyAya aura satya kI hatyA nahIM honI caahie| use to mAtra eka bAta yAda rahatI hai ki usakA svArtha pUrA honA caahie| bhale vaha zoSaNa se ho, anyAya se ho, anIti se ho, asatya se ho / kaisI bAta hai ki vaha aisA karatA to isalie hai ki use sukha kI prApti hogI, zAMti kI prApti hogI, parantu yathArtha meM use na sukha hI milatA hai aura na zAMti hI ! yaha to eka mRga-marIcikA hai| sukha kI mRgamarIcikA se baceM 87 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnI hone ke AbhAsa ke kAraNa becArA hariNa hAMpatA-hAMpatA bhI dUra-se-dUra daur3atA jAtA hai aura vaha mRttikAmaya maidAna pAnI kA AbhAsa detA huA use uttarottara Age-se-Age khIMcatA calA jAtA hai| para vaha kaba taka dor3atA raha sakatA hai ? Akhira dama tor3a detA hai| kyA Aja ke manuSya kI bhI yahI dazA nahIM hai ? yadi vaha isa dazA se chUTanA cAhatA hai to use bhautikavAda kI mRga-marIcikA kI niHsAratA ko samajhanA hogA / Atma-zodhana ke mArga para caraNanyAsa karanA hogaa| isake sivAya dUsarA koI vikalpa nahIM hai, jo vyakti ko sacce sukha aura zAMti kI anubhUti karA sake / maiM pUchanA cAhatA hUM, kyA aisA koI vyakti hai, jo sukha aura zAMti kI cAha nahIM rakhatA ? jaba hara vyakti isa cAha ke sAtha jur3A huA hai, to use isakI upalabdhi ke sahI mArga ko apanAnA cAhie / dhyAna rahe, sahI mArga hI vyakti ko abhIpsita maMjila para pahuMcA sakatA hai| mAnava ko mAnava kI pratiSThA dilAnevAlA kAryakrama aNuvrata AMdolana Atma-saMyama kI bhUmikA para vyakti-vyakti ke lie sukha aura zAMti kA mArga prazasta karane vAlA kAryakrama hai| Apa yaha kabhI na bhUleM ki sacce sukha aura zAMti kA mArga Atma-saMyama ke samatala maidAna se hokara gujaratA hai / yaha AMdolana hRdaya-parivartana kI kAryazailI se manuSya ko usakI pratiSThA pradAna karane kA abhiyAna calA rahA hai| isakA abhipreta hai ki manuSya kI suSupta Atma-zaktiyAM jAgeM aura vaha mAnavatA ke rAjamArga para Atma-vizvAsa ke sAtha Age bddh'e| apekSA hai, vyakti-vyakti isa AMdolana kI AtmA se paricita ho aura isake sAtha hara stara para judd'e| vakIla loga bauddhika hote haiM, isalie ve isake dArzanika pakSa ko svayaM bahuta acche DhaMga se samajha sakate haiM aura dUsaroM ko samajhA bhI sakate haiN| maiM cAhatA hUM, Apa vakIla jana apanI bauddhika kSamatA kA upayoga isa racanAtmaka kArya ko Age bar3hAne meM kreN| isase Apa apanA hita to sAdhege hI, samAja, rASTra evaM pUrI mAnavatA kI bahuta bar3I sevA bhI kara skeNge| vAra esosiyezana, sItApura 6 jUna 1958 . mahake aba mAnava-mana Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 samAja-sudhAra kI prakriyA svayaM se zuruAta ho Aja cAroM ora samAja-nirmANa aura rASTra-nirmANa kI carcA hai| nirmANa bhale kisI bhI stara para kyoM na ho, vaha svAgatArha hai / para isa sandarbha meM eka bAta bahuta mahatvapUrNa hai / samAja-nirmANa evaM rASTra-nirmANa kI carcA karanevAle tathA isakI AkAMkSA karanevAle sabase pahale svayaM ke jIvana kA nirmANa kreN| zubha zuruAta svayaM se hogI, tabhI samAja-nirmANa evaM rASTranirmANa kI AkAMkSA phalIbhUta ho skegii| anyathA vaha mAtra carcA aura AkAMkSA taka hI sImita raha jAegI, jisakI ki koI sArthakatA maiM nahIM dekhatA / maiM pUchanA cAhatA hUM, kyA roTI kI carcA karane mAtra se peTa bhara jAtA hai ? spaSTa hai, nahIM bhrtaa| phira usakI carcA kI kyA sArthakatA raha jAtI hai / isI apekSA se maiMne kahA, samAja-nirmANa evaM rASTra-nirmANa kI korI carcA kI koI sArthakatA dikhAI nahIM detI / usakI sArthakatA tabhI hai, jaba usakI kriyAnviti kI samyak prakriyA ko apanAyA jAe / usakI samyak prakriyA yahI hai ki vyakti vyakti svayaM ke nirmANa para apanA dhyAna keMdrita kare / vyakti-vyakti ke jor3a se hI samAja aura rASTra kA nirmANa hotA hai, isalie vyakti-vyakti ke nirmANa se samAja-nirmANa evaM rASTra-nirmANa svayaM phalIbhUta ho jaaeNge| AcAra kI upekSA samApta ho Aja samAja-nirmANa evaM rASTra-nirmANa kI bAta kAryarUpa nahIM le rahI hai, isakA mUlabhUta kAraNa yahI to hai ki vyakti svayaM ke jIvana nirmANa kI dizA meM gaMbhIra nahIM hai / vyati ke jIvana-nirmANa ke do pakSa haiM-vicAra aura AcAra / eka tarapha vicAroM kI uccatA apekSita hai to dUsarI tarapha AcAra kI zuddhatA / Aja kA AdamI bAteM to bahuta UMcI-UMcI karatA hai, para usake anurUpa apane jIvana ko DhAlane kA prayAsa nahIM krtaa| maiM nahIM samajhatA, jJAna ko ve bar3I-bar3I bAteM kisa kAma kI, jinakA AcaraNa vyakti samAja-sudhAra kI prakriyA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayaM nahIM karatA / yaha jIvana ke AcAra-pakSa kI upekSA kA hI duSpariNAma hai ki Aja rASTra meM sarvatra paramArtha ke sthAna para svArtha, sadAcAra ke sthAna para bhraSTAcAra, saMyama ke sthAna para asaMyama, prAmANikatA ke sthAna para aprAmANikatA, satya ke sthAna para asatya tathA zraddhA ke sthAna para chadma prabhAvI ho rahA hai| aura to kyA, jana-sevA jaisA kArya bhI svArthaparAyaNatA se jur3a rahA hai| kyA yaha daMbha nahIM hai ? svArtha chor3e binA paramArtha sadha jAe, yaha kabhI bhI saMbhava nahIM hai| sevA kA sabase pahalA kadama apanI jIvana-zuddhi hai| prakArAntara se hama isa bAta ko yoM kaha sakate haiM ki sevA kA sabase pahalA kadama Atma-sevA hai, jisake binA ki jana-sevA kI bAta nirarthaka hai / jisane apane jIvana ko nahIM mAMjA, chala, kapaTa, jhUTha, vizvAsaghAta, anIti jaise durguNoM se muMha nahIM mor3A, vaha jana-sevA kyA kregaa| jo svayaM nahIM sudharA, vaha janatA ko sudhAra kI kyA dizA degaa| isalie sabase pahalI apekSA yahI hai ki vyakti apanA dhyAna svayaM ke sudhAra para keMdrita kare / saccI sevA Apa dekha rahe haiM, deza meM svAtaMtrya AyA para isa svAtaMtrya ke pariNAmasvarUpa jana-jIvana meM jo sukha aura Ananda kI dhArA pravAhita honI cAhie thI, vaha nahIM huii| logoM ne kalpanA kI thI- deza svataMtra hone ke pazcAta anyAya nahIM TikegA / koI rizvata nahIM legaa| eka-dUsare ke prati avizvAsa aura dhokhe kI manovRtti nahIM panapegI / sarvatra sukha aura caina kI baMzI bajane lgegii| para kyA yaha saba usa bhikhArI ke svapnila vaibhava aura ThATa-bATa jaisA nahIM hai, jo sapanA TUTane ke sAtha hI samApta ho gyaa| Aja kI jo sthiti hai, vaha Apase chupI nahIM hai / kyA adhikArI, kyA vyApArI, kyA majadUra, kyA mila mAlika, kyA vidyArthI, kyA adhyApaka, kyA abhibhAvaka sabhI vargoM ke loga eka viSamatA, nirAzA evaM udvega kI chAyA meM haiM / aisI sthiti meM sArvajanika kAryakartAoM para eka bahuta bar3I jimmevArI AtI hai / ve apanI jIvana-sAdhanA se samAja meM nava-preraNA bhareM / rASTra ke patanonmukha caritra ko sahArA dene ke lie ucca AcAra evaM naitikatA kI eka majabUta divAla khar3I kareM aura usakI pahalI IMTa ve svayaM bneN| isa dizA meM aNuvrata AMdolana unake lie patha kA Aloka bana sakatA hai / isa Aloka meM kadama-kadama bar3hate jaaeN| unakI saphalatA asaMdigdha hai| sItApura 12 jUna 1958 mahake aba mAnava-mana Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 kAryakartAoM ko jIvana-dizA karyakartAoM kA janatA ke sAtha sIdhA samparka hotA hai / ataH unake jIvana kA sIdhA prabhAva samAja para par3atA hai / isa apekSA se una para janatA ko prazikSita karane kA bahuta gurutara dAyitva hai| para Aja janatA kI sthiti ko dekhakara aisA lagatA hai ki kAryakartA apane uttaradAyitva ko nibhAne ke prati jAgarUkatA nahIM barata rahe haiN| unakA jIvana sahaja rUpa se saMyata honA caahie| para yaha bahuta spaSTa hai ki Aja ve saMyatAcaraNa se dUra haTate jA rahe haiN| ve kevala adhikAra cAhate haiM, para unakA kucha kartavya bhI hai, isa ora unakA dhyAna nahIM jaataa| isalie maiM unase kahanA cAhUMgA ki sabase pahale ve apanI ina kamiyoM se chuTakArA pAne ke lie kRtasaMkalpa hoN| maiM Apase hI pUchatA hUM, jo vyakti apane uttaradAyitva ko nahIM samajhatA, samajhatA bhI hai to use nibhAne ke prati jAgarUkatA nahIM baratatA, vaha kyA kabhI saphala ho sakatA hai ? jisa kAryakartA kA jIvana asaMyata vRttiyoM se ghirA ho, vaha kyA sukha aura zAMti kI anubhUti kara sakatA hai ? dUsaroM ke sudhAra kA mArga prazasta kara sakatA hai ? jo kAryakartA apane kartavya ke prati upekSA kA bhAva baratatA hai, use anadekhA karatA hai, vaha kyA koI ullekhanIya kArya kara sakatA hai ? bahuta spaSTa hai, ina sabakA uttara nakArAtmaka hai / aisI sthiti meM maiM kAryakartAoM ko AhvAna karatA hUM ki ve apane jIvana aura jIvana-zailI para gaMbhIratA se dhyAna deN| jo avAMchanIya tatva unake sAtha jur3a gae haiM, unako eka-eka kara vidA kreN| asatya, vizvAsaghAta, dhokhA, utpIr3ana jaise jIvanaghAtaka tatvoM se apanA saMbaMdha todd'eN| unake sthAna para satya, maitrI, prAmANikatA, nItiniSThA jaise sadguNoM ko saMjoeM, jisase ki jIvana preraka aura Adarza bane / jaisA ki maiMne prAraMbha meM hI kahA, janatA se sIdhA saMparka hone ke kAraNa kAryakartAoM kA usa para sIdhA prabhAva par3atA hai / isa sthiti meM yadi unakA jIvana preraka aura Adarza hotA hai to jAnatA ko sahaja rUpa se sadguNoM kA prazikSaNa milatA hai| preraNA milatI hai| AzA hai, bhArata sevaka samAja ke kAryakartA ina bAtoM para apanA dhyAna keMdrita kara eka misAla peza kreNge| lakhanaU 19 jUna 1958 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 mAnava-samAja meM nArI kA bahuta mahatvapUrNa sthAna hai / jAgRta nArI jahAM apane jIvana ko vikasita karatI hai, vahAM samUce parivAra para bhI usakI sAtvikatA kI chApa par3atI hai / usake Adarza jIvana kA jyoti - piMDa cAroM ora apane prakAza kI razmiyAM bikheratA hai / ataH pratyeka mahilA ko cAhie ki vaha isa yogyatA kA varaNa karane kA saMkalpa saMjoe / para aisA mAtra cAhane se nahIM hogA / usake lie tIna bAtoM kI sAdhanA bhI anivArya rUpa meM apekSita hai / ve tIna bAteM haiM-- samyak zraddhA yA vizvAsa, samyak jJAna aura samyak cAritra | zraddhA kA mithyAtva vyakti ko bhaTakA detA hai / vaha sahI dizA meM gati nahIM kara pAtA / samyak zraddhA vyakti ke lie hara paristhiti meM satya para aDiga bane rahane kI prabala preraNA hotI hai / samyak jJAna use satyAcaraNa para nirantara Age-se-Age bar3hane ke lie zAkti detA hai, mArga prazasta karatA hai / samyak cAritra to mAnava jIvana kA antaHsAra hI hai / usake binA to jIvana niHsAra hai, bhArabhUta hai / ahiMsA, maMtrI, bhAIcArA, sahiSNutA, samatA, nirlobhatA, nirgarvatA, prAmANikatA, satya, nItiniSThA Adi sadguNa usake hI vibhinna phalita haiN| maiM cAhUMgA, pratyeka bahina uparokta tInoM bAtoM kI ArAdhanA karatI huI ahiMsA, maMtrI Adi sadguNoM se apane jIvana ko adhika-se-adhika bhAvita kre| ye sadguNa usake jIvana meM eka divya cetanA kA prAdurbhAva kareMge / isake pariNAmasvarUpa usakA apanA abhyudaya to hogA hI hogA, bAlakoM tathA samagra kauTumbika janoM para bhI usakA sIdhA asara hogA / yaha eka prakaTa tathya hai ki bAlakoM evaM pArivArika sadasyoM ko susaMskArita karane kA jo kArya aneka prayatnoM se nahIM banatA, vaha mahilAoM ke pavitra evaM susaMskArita jIvana se apane-Apa ho jAtA hai / DAlIgaMja ( lakhanaU ) 19 jUna 1958 92 jIvana - vikAsa kA mArga mahake aba mAnava-mana Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuvrata AMdolana ko prAsaMgikatA arthapradhAna manovRtti kA duSpariNAma aNuvrata AMdolana kI dArzanika pRSThabhUmi aura usake svarUpa ke saMdarbha meM Apane abhI sunA / Aja jabaki sAre saMsAra meM arthavAda prabhAvI bana rahA hai, aNubama evaM udjanabama jaise bhayAvaha zastrAstroM ke kAraNa vidhvaMza kA vAtAvaraNa banA huA hai, ApameM se koI bhI vyakti isa bhASA meM soca sakatA hai ki vratoM kI carcA kahAM taka saMgata aura prAsaMgika hai ? saMyama kA ciMtana kahAM taka upayukta hai ? yoM to hara vyakti apane svataMtra vicAra ke lie sAvakAza hai, isalie kisI para apanA vicAra thopA nahIM jA sktaa| para maiM vratoM kI carcA kI aprAsaMgikatA evaM anupayuktatA se sahamata nahIM hUM, balki maiM to kahanA cAhatA hUM ki Aja vaha bahuta adhika prAsaMgika hai, upayukta se bhI Age atyanta Avazyaka bhI hai| maiM bahuta spaSTa rUpa se anubhava kara rahA hUM ki arthapradhAna manovRtti ne Aja mAnava ko udbhrAnta banA diyA hai| jo artha jIvana kA sAdhana mAtra hai, vaha sAdhya ke sthAna para pratiSThita ho gayA hai| artha kI isa asthAnIya pratiSThA ne aneka prakAra kI samasyAeM paidA kI haiM / bhraSTAcAra, anaitikatA Adi isake hI duSpariNAma haiN| artha ke kSetra meM pArasparika spardhA ne vijJAna jaise sRjanAtmaka tatva ko bhI vinAza ke sAdhana ke rUpa meM prastuta kiyA hai / bhogavAda apanA muMha khole mAnavatA ko nigalane ke lie Atura hai / isa sthiti ko hara hAlata meM niyaMtrita karane kI apekSA hai| maiM mAnatA hUM, Aja bhAratavarSa meM jitanI bhI kArya-yojanAeM bana rahI haiM, unameM isa kArya-yojanA ko sarvocca prAthamikatA dI jAnI cAhie / prazna hogA, isa sthiti ko niyaMtrita karane kI prakriyA kyA hogI? prakriyA to Apa sabake sAmane aba aspaSTa kahAM hai ? mAnava saMyama, Atma-niyaMtraNa aura tyAga kA sahI-sahI mUlyAMkana kare, inheM apane jIvana meM sthAna de| isake sivAya dUsarA koI vikalpa nahIM, jo mAnava-jAti ko isa Asanna khatare se ubAra sake / aNuvrata AMdolana kI prAsaMgikatA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuvrata AMdolana, jisakA ki ullekha maiMne prArambha meM kiyA, isI uddezya se kAryarata hai| isake vyApaka pracAra-prasAra ke garbha meM maiM na kevala bhAratIya samAja aura rASTra ke, apitu pUrI mAnava-jAti ke bahuta bar3e hita kA darzana kara rahA huuN| kucha hI varSoM kI kAla-avadhi meM isane jo bhAvanAtmaka evaM kriyAtmaka samarthana va jana-sahayoga prApta kiyA hai, vaha bhaviSya ke lie eka zubha saMketa hai| upasthita kAnapura ke kAryakartA isa jIvananirmANakArI abhiyAna ko nagara ke vibhinna vargoM taka pahuMcAne ke lie kRtasaMkalpa hoMge, aisI apekSA karatA huuN| AzA hai, mujhe sakArAtmaka uttara milegaa| kAnapura 28 jUna 1958 mahake aba mAnava-mana Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava sabase pahale mAnava zreya patha mAnava isa bAta ko na bhUle ki aura kucha bhI hone se pUrva vaha eka mAnava hai / isalie kisI bhI bindu para usakA ciMtana sabase pahale mAnavatA ke dRSTikoNa se honA cAhie / mAnava ke bAda dUsare nambara meM vaha eka dhArmika hai / para dhArmika hone se yahAM merA abhiprAya jaina, bauddha, sanAtanI, IsAI, muslima yA pArasI hone se nahIM hai / ye saba to tIsare-cauthe nambara kI bAteM haiN| merA dhArmika hone se abhipreta hai--satya, ahiMsA, maitrI, aparigraha Adi Atma-zuddhimUlaka tatvoM ko jIvanagata bnaanevaalaa| jaina, bauddha, vaidika; IsAI Adi to paMtha haiM, sampradAya haiM, paramparAeM haiN| ina sampradAyoM meM se pratyeka sampradAya ahiMsA, satya Adi tatvoM kA saMvAhaka ho sakatA hai, pracAraka aura prasAraka ho sakatA hai, para inameM se koI bhI ekamAtra dharma hone kA daMbha nahIM bhara sktaa| vastutaH ahiMsA, satya Adi tatva itane vyApaka haiM ki kisI ke daMbha bharane se ye kisI saMpradAyavizeSa kI saMkIrNa sImAoM meM samAte nahIM / dUsare zabdoM meM ye sArvajanIna aura sArvabhauma haiN| ina para kisI sampradAyavizeSa kA ekAdhikAra nahIM ho sktaa| isalie kisI sampradAyavizeSa kA AdhAra le saMgharSa meM ulajha par3anA mAnava ke lie kabhI bhI zreyaskara nahIM haiM / ApekSA hai, yaha bAta siddhAnta-rUpa meM logoM ke hRdaya meM aMkita ho| maiM mAnatA hUM, yahI vaha bhAvanA hai, jo mAnava-jIvana ko asaMkIrNa banA use zreyas kI dizA detI hai| jAtivAda atAtvika hai sampradAya kI taraha hI jAti, varNa Adi kI sImAeM bhI dharma kI ArAdhanA meM bAdhaka nahIM bana sakatI / kisI bhI jAti, varNa, varga meM janma lene vAlA vyakti unmukta bhAva se dharma kI pAlanA kara sakatA hai / jo loga dharmArAdhanA ke kSetra meM jAtivizeSa para pratibaMdha kI bAta karate haiM, ve vAstava meM dharma ke marma ko samajhate hI nahIM ! dharma to sUraja kI dhUpa aura cAMda kI cAMdanI kI taraha hai| una para koI pratibaMdha ho to dharma para pratibaMdha kI bAta mAnava sabase pahale mAnava Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samajha meM A sakatI haiN| anyathA aisI bAta karanA citana ke dAridraya ko pragaTa karatA hai / vaise jAti, varNa Adi to sAmAjika vyavasthAeM haiM, jo kSetra, kAla kI apekSAnusAra samaya-samaya para nirmita hotI rahatI haiM, TUTatI rahatI haiM / inako zAzvata mAnanA bhayaMkara bhUla hai / phira yaha bhI samajhane jaisI bAta haiM ki UMcApana-nIcApana jAti, varNa, adi se saMbaMdhita hai hI nhiiN| usakA AdhAra to karma hai| vahI vyakti UMcA aura mahAn hai, jisakA AcaraNa aura vyavahAra UMcA hai, bhale vaha kisI bhI jAti yA varNa meM kyoM na janmA ho / ucca mAne jAne kula aura jAti meM paidA hokara bhI yadi vyakti AcaraNa se girA huA hai to vaha UMcA yA mahAn kadApi nahIM ho sktaa| bhagavAna mahAvIra ne jAtivAda aura varNavAda ko sarvathA atAtvika batAyA hai| unakA saMdeza hai-mAnava-jAti eka hai / apekSA hai, mahAvIra kA yaha saMdeza janavyApI bane, vizvavyApI bane / tabhI mAnava-jAti sukha aura zAMti se jI skegii| kAnapura 13 julAI 1958 mahake aba mAnava-mana Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 53 vizva-zAMti kA mArga ahiMsA hI samAdhAna hai ___ Aja kA mAnava azAMta hai / aura azAMta bhI vaha kisI eka tarapha se nahIM, balki cAroM ora se hai / aisA kahanA cAhie ki usakI azAMti kramazaH adhika vyApaka banatI jA rahI hai| vizva ke eka chora se dUsare chora taka cAroM ora isa azAMti rUpI Aga ke zole barasa rahe haiM / yadyapi isa azAMti ko miTAne ke aneka prayatna vibhinna staroM para ho rahe haiM, para unakA koI vAMchita pariNAma nahIM A rahA hai / isakA kAraNa ? kAraNa yahI ki prayatna aura puruSArtha kI dizA sahI nahIM hai| Apa hI batAeM, jaba rAstA hI galata pakar3a liyA, taba vyakti kitanI bhI dUra kyoM na cale, maMjila kaise milegI ? Apa dekha rahe haiM, bar3e-bar3e rASTroM ke zIrSastha netA aNubamoM, hAiDrojanabamoM evaM rAkeToM ke nirmANa para apanA dhyAna TikAe hue haiN| karor3oM-karor3oM, araboM-araboM rupaye ina para kharca kie jA rahe haiM / bar3I tejI se inakA nirmANa kArya cala rahA hai| kahIM-kahIM inake parIkSaNa bhI cala rahe haiN| kahane kA tAtparya yaha hai ki loga hiMsA ke mAdhyama se zAMti kI prApti kA prayAsa kara rahe haiM, jabaki hamAre AtmajJAnI RSi-muniyoM ne zAMti kA mArga ahiMsA batAyA hai| prazna upasthita kiyA jA sakatA hai, jaba bhayaMkara yuddha ho rahA hai, hiMsA ke sphuliMga uchala rahe haiM, taba ahiMsA zAMti sthApita kaise kara sakegI ? para isake sAtha hI pratiprazna yaha paidA hue binA bhI nahIM rahegA, kyA hiMsA se zAMti sthApita ho sakegI ? aba samajhane kI bAta yaha hai ki hiMsA to svayaM azAMti hai, azAMti kA kAraNa hai, balki sabase bar3A kAraNa hai| usake mAdhyama se zAMti kI prApti kA prayatna karanA utanA hI nirarthaka hai, jitanA nirarthaka khUna se sane kapar3e ko khUna se dhone kA prayatna / hiMsA se yuddha kI Aga meM ghI sIMcane kA kAma hI ho sakatA hai, pAnI DAlane kA kadApi nahIM / pAnI DAlane kA kAma to ahiMsA kA hai| vahI ekamAtra isa kArya ko karane meM sakSama hai| rASTrIya stara para zAMti kA prasAra ho vartamAna vizva kI sthiti para dhyAna deN| IrAka eka choTA-sA rASTra vizva-zAMti kA mArga Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| vahAM para jana krAMti yA sainika krAMti kucha bhI kaheM, huI hai| vahAM kA bAdazAha hiMsA kA bhakSya bana gayA hai / isase sAre vizva meM ciMtA aura bhaya kA vAtAvaraNa bana gayA hai| kisa kSaNa yuddha chir3a jAe, hiMsA kA tANDava nRtya zurU ho jAe, kahA nahIM jA sktaa| eka tarapha amerikA evaM briTena zAMti / surakSA ke nAma para apanI senAeM bheja rahe haiM, to dUsarI tarapha rUsa unheM dhamakI de rahA hai / isa sthiti ko dekhakara aisA lagatA hai ki Aja vizvazAMti khatare meM hai| agara vizva kA eka kinArA azAMta hai to dUsarA kinArA zAMta nahIM raha sakatA / yadi saMsAra ke eka rASTra meM azAMti phailatI hai to na kevala par3osI rASTra hI, apitu dUra-dUra ke rASTra bhI usase prabhAvita hue binA nahIM raha sakate / isalie Aja ahiMsA ko rASTrIya stara para prasArita karane kI nitAnta apekSA hai / isakA artha yaha nahIM ki maiM vyaktigata jIvana meM zAMti kI kImata kama karake AMka rahA hUM / AdhyAtmika kSetra meM usakA pUrA mahatva hai, usake abhAva meM vyakti kA jIvana bhArabhUta ho jAtA hai, usakI koI sArthakatA nahIM rahatI / para vizva vAtAvaraNa cUMki rASTrIya zAMti - azAMti se prabhAvita hotA hai, isalie maiMne zAMti ko rASTrIya stara para prasArita karane kI bAta kahI / saha-astitva ahiMsA aura vizvamaMtrI kA hI eka rUpa hai / yaha bhaviSya ke lie eka zubha saMketa hai ki prAyaH sabhI rASTroM ne isako siddhAntarUpa meM svIkAra kiyA hai / maiM unase balapUrvaka kahanA cAhUMgA ki ve isa tatva ko sadaiva yAda rakheM, bhUleM nahIM, balki use vyavahAra meM utAreM / merI dRDha mAnyatA hai ki isako vyAvahArika dharAtala milane se hI bhAI-bhAI, par3osI par3osI, samAja-samAja va rASTra-rASTra paraspara prema se raha sakeMge aura tabhI vizva meM saccI zAMti aura sukha kA sAmrAjya sthApita ho sakegA / kAnapura 20 julAI 1958 98 mahake aba mAnava-mana Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama kI pratiSThA ho azAMti kyoM ? maiM bar3I tIvratA se anubhava kara rahA hUM ki Aja mAnava kA jIvana kucha ukhar3A - ukhar3A-sA, asaMtulita-sA aura khoyA-khoyA-sA hai| parigraha, anaitikatA aura avizvAsa se AkrAMta ho, vaha apane-Apa ko bhUla-sA gayA hai| usakI hI yaha pariNati yA duSpariNati hai ki vaha kyA pArivArika, kyA sAmAjika, kyA rASTrIya aura kyA antarrASTrIya kisI bhI stara para zAMti nahIM pA rahA hai / jIvana ke hara stara para azAMti hI azAMti hai| aneka rASTroM meM yuddha kA khatarA maMDarA rahA hai / kaisI viDambanA hai ki janatA lar3anA nahIM cAhatI, yuddha se dUra rahanA cAhatI hai, para kucheka vyaktiyoM kI mahatvAkAMkSA yA pAgalapana yuddha kI AzaMkA / saMbhAvanA ko janma de detA hai / Apa pUcha sakate haiM, yaha saba kyoM hai ? merI dRSTi meM isakA mUlabhUta kAraNa hai - jIvana meM saMyama kA abhAva | rAjanIti saMyama se anuzAsita nahIM hai, isalie vaha ucchRMkhala ho rahI hai / usI kA yaha duSpariNAma hai ki isa kSetra meM zIrSastha sthAna para baiThe kucha loga zAMti ko daphanA kara yuddha thopa dete | hA ! itanA bar3A pApa karate unakI AtmA tanika bhI nahIM hicakicAtI / yadi isa sthiti se ubaranA hai to kyA rAjanIti, kyA samAjanIti hara kSetra meM saMyama kI pratiSThA karanI hogI / vyakti-vyakti ko saMyama ke tatva ko AtmasAt karanA hogA / 54 aNuvrata kA abhipreta saMyama ko AtmasAt karane ke liya parigraha, anaitikatA aura avizvAsa se 'chuTakArA pAnA hogA / parigraha bhoga- lipsA evaM bhogavRtti se paidA hotA hai / anaitikatA kA hetu bar3appana kA bhAva aura mithyAcaraNa hai / svArtha kA atireka avizvAsa ko utpanna karatA | ye saba bahirmukhI jIvana ke upakaraNa haiM / inase uparata honA Avazyaka hI nahIM, anivArya bhI hai / anyathA zAMti prApti kI bAta AkAza se phUla tor3ane jaisI kalpanA banakara raha jAegI / aNuvrata Andolana, jisakI vistRta carcA Apane sunI, vyakti vyakti ke jIvana saMyama kI pratiSThA ho 99 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko bahirmukhatA se antarmukhatA kI ora mor3anA cAhatA hai / eka kavi ke zabdoM meM vaha cAhatA hai 'mAnava AzA kA dAsa na bane, AzA usakI dAsI bane / ' kAryakartAoM kA dAyitva saMyama ke abhAva meM bhraSTAcAra, rizvata, zoSaNa, milAvaTa jaisI r3herasArI duSpravRttiyAM jana-jIvana meM vyApta ho rahI haiM / aisA pratibhAsita ho rahA hai ki mAnavatA sisaka-sisaka kara ro rahI hai / aise samaya meM aNuvratI kAryakartAoM para eka vizeSa dAyitva hai / svayaM to saMyamonmukha raheM hI, dUsare dUsare logoM kI jIvana-dhArA ko bhI isa dizA meM mor3ane kA prayatna kareM / hRdayaparivartana ke dharAtala para sabhI prakAra kI duSpravRttiyoM se dUra karane kA prayAsa kareM, preraNA deN| maiM isa bAta ko mAnatA hUM ki yaha kArya sahaja-sugama nahIM hai, zrama - sAdhya hai / para isake sAtha- sAtha hI yaha bhI mAnatA hUM ki kaThina zrama ke dvArA hone vAlA kArya sthAyI aura phaladAyI hotA hai / isalie kAryakartAoM se kahanA cAhatA hUM ki ve hara sthiti meM yaha kArya kreN| isase unheM svayaM ke jIvana kI sArthakatA to prApta hogI hI, samAja aura rASTra kI bhI ve bahuta ullekhanIya sevA kara sakeMge / kAnapura 3 agasta 1958 wd mahake aba mAnava-mana Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA hI jvalaMta samasyAoM kA hala hai samasyA : samAdhAna vartamAna vizva kI sthiti para jaba hama najara DAlate haiM to tathya rUpa meM eka bAta spaSTa rUpa se sAmane AtI hai ki hiMsA dina-pratidina prasAra pA rahI hai / isake pariNAmasvarUpa jana-jIvana anyAya, zoSaNa, dhokhAdhAr3I, bhraSTAcAra jaisI aneka burAiyoM se abhibhUta ho rahA hai| ina burAiyoM ko miTA kara jana-jIvana ko svastha banAne ke lie ahiMsA ekamAtra vikalpa hai, sAdhana hai| isalie yaha nitAnta apekSita hai ki ahiMsA kA adhika-seadhika pracAra-prasAra ho| usake prati jana-niSThA jAgRta kI jaae| hAlAMki isa prayatna se sabhI loga ahiMsaka bana jAeMge, hiMsA jar3amUla se samApta ho jAegI, sArI burAiyoM kA anta ho jAegA, aisA socanA atyAzA hai, atireka hai| hajAra sArthaka aura prabala prayatna ke bAvajUda bhI kucha pratizata loga hI pUrNa ahiMsA ke vrata ko svIkAra kara sakeMge / aura yaha ThIka bhI hai| kAma-krodhAdi para pUrNa vijaya prApta karanA koI sahaja bAta nahIM hai| yaha eka Adarza sthiti hai / ahiMsA kI prati niSThA jAgane ke uparAnta bhI usakI pUrNarUpeNa sAdhanA karanA hara koI ke sAmarthya kI bAta nahIM hai| para isake uparAnta bhI ahiMsA ke pracAra-prasAra kI sArthakatA evaM upayogitA meM kahIM koI nyUnatA nahIM aatii| pUrNa rUpa meM na sahI, eka sImA taka ahiMsA kI pAlanA to hara koI kara hI sakatA hai| Adarza taka hara koI nahIM pahuMca sakatA, para usa dizA meM eka-eka caraNa Age to bar3ha hI sakatA hai| hiMsA ko kaise rokA jAe ? prazna hai, hiMsA kA vistAra kyoM ho rahA hai ? merI dRSTi meM icchAoM kA asImita vistAra, sAmpradAyika unmAda, mamatA aura bar3appana kI spardhAye kucha aise kAraNa haiM, jinheM hiMsA ke bar3hane ke lie uttaradAyI mAnA jA sakatA hai / icchAoM kA saMyama, sAmpradAyika anAgraha, 'vasudhaiva kuTuMbakam' kI bhAvanA evaM Atmaupamya buddhi ko bar3hAvA dekara ina kAraNoM ko kamajora-se ahiMsA hI jvalaMta samasyAoM kA hala hai 101 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamajora banAyA jA sakatA hai| aura jaba kAraNa kamajora hoMge to hiMsA to svayaM kama hogI, usakA vistAra rukegaa| ahiMsA kI sAmAjika pratiSThA ho prakArAntara se hama kaheM to icchAoM kA saMyama, sAMpradAyika anAgraha Adi ko bar3hAvA denA ahiMsA kI pratiSThA karanA hai / ahiMsA kI pratiSThA kA yaha srota vyakti se Age bar3hatA-bar3hatA samAja taka vyApa jAe to jana-jIvana meM zAMti kA sAgara umar3a pdd'e| aNuvrata Andolana ke antargata ahiMsA ke vividhamukhI-vikAsa aura pratiSThA ke lie jo choTe-choTe niyama haiM, ve vyakti ke stara para to upayogI haiM hI, sAmAjika stara para bhI atyaMta upayogI evaM vyavahArya haiM / maiM manatA hUM, usa dizA meM salakSya prayatna kiyA jAe to svastha samAja kI parikalpanA ko mUrta rUpa mila sakatA hai| kyA kAryakartA apanI zakti kA niyojana isa prayAsa meM kareMge ? kAnapura 4 agasta 1958 102 mahake aba mAnava-mana Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuvrata samAja-vyavasthA sAmAjika stara para badalAva jarUrI hai svastha samAja-nirmANa kI saMkSipta-sI carcA kala maiMne kI thii| aNuvrata samAja-vyavasthA kA uddezya svastha samAja kA nirmANa karanA hI hai| aNuvrata ke niyama hAlAMki vyakti ko kendra meM rakhakara banAe gae haiM, para unakI bhAvanA vaiyaktika jIvana ke sAtha-sAtha sAmAjika jIvana meM bhI sthAna pAe, yaha nitAnta apekSita hai / aisA hone se vAtAvaraNa meM krAMtikArI parivartana A sakatA hai / jaise samAja ke badalAva sudhAra ke lie vyakti kA badalAva/sudhAra mahatvapUrNa hai, usI taraha vyakti ke badalAva sudhAra ke lie samAja kA badalAva sudhAra bhI mahatvapUrNa hai| samAja kA vAtAvaraNa jaba svastha hotA hai to vyakti ke lie bhI apane-ApameM parivartana karanA aura sahI patha kA anuzaraNa karanA sugama ho jAtA hai / anyathA yaha eka duSkara kAma hotA hai, jisameM ki koI-koI vyakti hI saphala ho pAtA hai| vyavasthA kA abhipreta __ aNuvrata samAja-vyavasthA kA Azaya hai- samAja meM saMsthita vibhinna vargIya logoM kA jIvana-vyavahAra aNuvrata bhAvanA ke anukUla ho, viruddha na ho / usakA AdhAra caritra ho| hama saba jAnate haiM ki samAja aneka vargoM meM vibhakta hai, jaise vyApArI, vidyArthI, abhibhAvaka, adhyApaka, majadUra, mahilA, puruSa Adi / ina sabakA apanA-apanA kAryakSetra hai / aNuvrata samAja-vyavasthA kA uddezya ina saba vargoM ko eka kara denA nahIM hai / usakA to abhipreta haisamAja ke pratyeka varga ke dainandina kAryoM para aNuvrata kI chApa rhe| usakA jIvana vyavasthita, saMyamita evaM anuzAsita ho / ahiMsApradhAna samAja-vyavasthA aNuvrata samAja-vyavasthA meM mukhya sthAna ahiMsA kA rakhA gayA hai| yaha daNDa aura bala kI pRSThabhUmi para AdhArita vyavasthA nahIM hai / Apako khyAla meM rahanA cAhie ki daNDa aura bala-prayoga saMdeha, bhaya, alagAva aura aNuvrata samAja-vyavasthA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkrozabharI pratikriyA paidA karate haiM, jabaki adaNDa aura abala (hRdayaparivartana) vizvAsa, abhaya aura AtmIyatA ko janma dete haiN| isa samAjavyavasthA meM adaNDa aura abalavRtti yA dUsare zabdoM meM ahiMsA kI bhAvanA kA jitanA adhika phailAva hogA, utanA hI adhika ekatva aura ekarasatA pnpegii| hAlAMki aNuvrata samAja-vyavasthA meM vibhinna vargoM ke antargata apanI-apanI yogyatAnusAra kArya-bheda hogA, para jAtivAda para AdhArita ucca-nIca, spRzya-aspRzya jaise kRtrima bheda dUra ho jaaeNge| aNuvrata samAja-vyavasthA ke cAra mukhya ghaTaka haiM -anAkramaNa, azoSaNa, svAmitva kA sImAkaraNa aura maitrI / yadi mAnava ina cAroM ko svIkAra kara svayaM Age bar3hA tathA apane parivAra, pAsa-par3osa aura samAja ke logoM ko Age bar3hAne kA prayAsa kiyA to aNuvrata kI bhAvanA evaM AdarzoM ke anukUla samAja-vyavasthA ke astitva meM Ane kI AzA-kiraNa phuuttegii| kAnapura 5 agasta 1958 104 mahake aba mAnava-mana Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caritra-nirmANa hI saccA vikAsa hai* bhAratIya saMskRti kA Adarza bhAratavarSa ke rAjanaitika itihAsa meM Aja kA dina atyanta mahatvapUrNa dina hai / parataMtratA ke baMdhanoM ke TUTane kA yAdagAra dina hai| deza meM Aja sarvatra khuziyAM manAI jA rahI haiM, julUsa nikAle jA rahe haiM, sabhAeM-sammelana Ayojita ho rahe haiM / ina sabako rokane kI bAta maiM nahIM kaha rahA hUM aura isakI jarUrata bhI kyA hai| para isa bAta ke lie nAgarikoM evaM netAoM ko sAvadhAna Avazya kara denA cAhatA hUM ki hara sthiti meM ve sAMskRtika mUlyoM ko akSuNNa rkheN| harSa ke atireka meM unheM vismRta na kara deN| unheM yaha nahIM bhUla jAnA cAhie ki yaha bhAratavarSa kA parva hai, kisI pazcimI deza nahIM, jahAM harSa ke samAroha zarAba se manAe jAte haiM / bhAratavarSa kI apanI eka gauravazAlI saMskRti hai, eka mahAn paraMparA hai / yahAM pratyeka zubha dina, maMgala prasaMga ko jIvana-zuddhi aura Atma-jAgRti kI preraNA ke sAtha jor3akara manAyA jAtA hai| kyA khoyA ? kyA pAyA ? merI dRSTi meM Aja kA dina pratyeka bhAratIya ke lie AtmAvalokana kA dina hai / use sUkSmatA se dekhanA hai ki gata varSa meM usane kyA khoyA ? kyA pAyA ? maiM mAnatA hUM, yaha AtmAvalokana vyakti ke jIvana meM nava-cetanA kA saMcAra karatA hai| atIta kI bhUloM ko sudhArane kA avasara detA hai / yaha kahanA atiraMjana nahIM, apitu eka kaTu satya se paricita karAnA hogA ki rASTra kI janatA ne jitanA pAyA hai, usakI tulanA meM khoyA adhika hai| saccA vikAsa hama rASTra kI sthiti para jarA najara psaareN| Aja logoM meM pArasparika vizvAsa ghaTa rahA hai / maMtrI kSINa ho rahI hai / kalaha, saMgharSa aura *12veM svataMtratA divasa ke avasara para pradatta pravacana caritra-nirmANa hI saccA vikAsa hai 105 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upadravoM kI mAno bAr3ha sI A rahI hai / kyA ye rASTra ke vikAsa ke lakSaNa haiM ? nahIM haiM / sthAna-sthAna para banane vAle bar3e-bar3e bAMdha, pula aura sar3akoM meM bhI maiM vAstavika vikAsa nahIM dekhatA / merI dRSTi meM rASTra kA saccA vikAsa to rASTra ke nAgarikoM ke jIvana meM caritra, naitikatA, sadAcAra, sacAI aura ImAnadArI ke phalane-phUlane meM hai / isalie maiM rASTra ke nAgarikoM se kahanA cAhUMgA ki ve Aja ke dina saccaritra, naitikatA, sacAI ke patha para agrasara hone ke lie kRtasaMkalpa hoM / merI dRr3ha mAnyatA hai ki jaba taka caritra, naitikatA, sacAI Adi jIvananirmANakArI tatvoM ke kSetra meM vikAsa nahIM hogA, taba taka rASTra kI koI bhI acchI se acchI yojanA, mahatvAkAMkSI-se-mahatvAkAMkSI kAryakrama bhI saphala nahIM ho sakatA, vAMchita pariNAma nahIM lA sakatA / kauna nahIM janatA ki svataMtratA saMgrAma meM rASTra ke logoM ne apane prANoM kA balidAna kiyA, sukha-suvidhAeM chor3IM, svArthoM ko lAta mArI / para Aja kyA dekha rahe haiM ki sarvatra svArthavRtti kA bolabAlA hai / usake pariNAmasvarUpa dhokhA, vizvAsaghAta, chala, prapaMca, jhUTha Adi burAiyAM phaila rahI haiM / maiM ise mAnavatA kA ghora patana mAnatA hUM / isa sthiti se rASTra ko ubaranA hai, nizcita rUpa se ubaranA hai, salakSya ubaranA hai / anyathA yaha patana use aisI bhayAvaha duravasthA meM pahuMcA degA, jisakI kalpanA karanA bhI muzkila hai / prazna hogA, isa sthiti se ubarane kI prakriyA kyA hai ? prakriyA to bahuta spaSTa hai / kAraNa ko miTAne se kArya svayaM samApta ho jAtA hai / yaha sthiti, jaisA ki maiMne kahA, svArtha- vRtti kI duSpariNati hai / isalie isa svArtha- vRtti ko niyaMtrita karanA hogA, usa para vijaya prApta karanI hogI / aura yaha taba hogA, jaba Atma-zakti ko jAgRta kiyA jAegA / Aja ke rASTrIya parva-dina ke avasara para maiM rASTra ke pratyeka nAgarika ko AhvAna karatA hUM ki vaha isa yajJa meM apanI Ahuti de / kAnapura 106 mahake aba mAnava-mana Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asteya kI sAdhanA jIvana kA parama lakSya, divya lakSya hai-- zAMti / lobha, bhautika Asakti, sampadA aura tajjanya vigraha, saMgharSa aura durupakrama na kevala parama lakSya kI prApti meM mAnava ke lie bAdhaka hI banate haiM, balki usase dUra bhI le jAte haiM / inase kaise chUTA jAe, jIvana ke divya lakSya kI ora kaise bar3hA jAe, mAnava kI isa cirantana utkaMThA ke samAdhAna meM virati - tyAga yA saMyama kA anAdi srota pravAhita hotA hai / ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha usake vizleSita rUpa haiM / inameM se eka asteya tatva kI carcA karanA cAhUMgA / asteya kI avasthiti asteya kA sIdhA artha hai - acaurya - corI na karanA / parantu isakI sUkSma vyAkhyA meM yadi hama jAeM to hameM kahanA hogA ki AtmA kA sahajavRtti meM bane rahanA asteya hai / sahaja avasthA meM anuvartita hote vyakti ko kahIM kucha bhI chupAne kI AvazyakatA nahIM rahatI / chupAne kI AvazyakatA vahAM hotI hai, jahAM bhaya hai, AzaMkA hai / aura bhaya va AzaMkA vahAM hai, jahAM yathArtha ke pratikUla AcaraNa hai / corI karane vAlA chupAtA hai / kyoM ? isalie ki use pratipala yaha cintA satAtI rahatI hai ki kahIM koI dUsarA dekha na le, kahIM vaha pakar3a meM na A jAe / isa sthiti meM usakA bhayavihvala aura zaMkAvicalita honA bahuta svAbhAvika hai / isase usake jIvana kI zAMti luTatI hai / asteya kA mUlabhUta kAraNa kahA jAtA hai ki Aja vyakti ko rAjya evaM samAja kI ora se surakSA kI gAraNTI nahIM hai, AzvAsana aura nizcitatA nahIM hai / vaha apanA bhaviSya surakSita nahIM pAtA / use surakSita banAe rakhane lie vaha aucitya - anaucitya, karaNIya - akaraNIya kI bAta na socatA huA kucha bhI karane ko utArU ho jAtA hai / isI kAraNa vaha corI jaisA anucita evaM jaghanya karma asteya kI sAdhanA 107 58 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA huA bhI nahIM hickicaataa| isa sandarbha meM maiM itanA hI kahanA cAhatA hUM ki saMbhava hai, gAraMTI kA na honA vyakti ko isa burAI kI ora pravRtta karane meM kucha kAraNa bane, para yaha mUlabhUta aura vAstavika kAraNa nahIM hai / mUlabhUta aura vAstavika kAraNa hai-vyakti kA atuSTi-doSa / mAnava asIma bhogopakaraNoM kA saMgraha kara tuSTi cAhatA hai| para ve kaise mileN| kabhI bhI saMbhava nahIM hai / phalataH vaha sanmArga se haTatA hai| isa atuSTi kA kAraNa mana aura indriyoM kI vazavartitA, amitendriyatA aura mohamUr3hatA hai / isa doSa yA bhUla kA chedana kiyA jAnA nitAMta apekSita hai| isake abhAva me steya aura usake saMrakSaNa meM palane-puSane vAlI vibhinna burAiyAM miTa nahIM sakatIM / kAnapura 17 agasta 1958 108 mahake aba mAnava-mana Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caritra-nirmANa : rASTrIya abhyudaya kA AdhAra mahAn saMskRti kA deza bhArata eka vizAla rASTra hai| isakI eka mahAn saMskRti hai| isakA apanA eka gauravazAlI itihAsa hai| apanI kucha durlabha vizeSatAeM haiN| yahAM uccatA yA pUjyatA ke mApadaDa dhana, bhautika saMpadA, vaibhava aura sattA nahIM rhe| yaha saMyama, tyAga aura saccaritra meM dekhI gii| bar3e-se-bar3e dhanakubera, sattAdhIza aura samrATa ne eka akiMcana-tyAgI ke caraNoM meM apanA mastaka namAne meM gaurava mAnA, dhanyatA kI anubhUti kii| ahiMsA aura maitrI yahAM ke jIvana-Adarza rhe| Aja bhI aMtararASTrIya kSetra meM bhArata kA jo mahatvapUrNa sthAna hai, vaha isakI tyAgapradhAna saMskRti tathA ahiMsA evaM samanvayamUlaka nIti ke kAraNa hI hai| parantu Aja bhAratIya mAnasa kA vizleSaNa kiyA jAe to yaha tathya kisI se bhI chupA nahIM rahegA ki usake dRSTikoNa meM antara A rahA hai| atIta ke una saMyama evaM tyAgamUlaka AdarzoM se usakI zraddhA DagamagA rahI hai| usake pariNAmasvarUpa saccaritra, sacAI, prAmANikatA, naitikatA, ImAnadArI jaise sadguNa usake jIvana se lupta hote jA rahe haiN| yaha Atma-parAbhava kI sthiti hai| isa sthiti se ubarane ke lie saMyama evaM tyAgamUlaka AdarzoM kI punaH pratiSThA karanI hogii| prazna paidA hotA hai, punaHpratiSThA kA upAya kyA hai ? isakA ekamAtra upAya hai - dRSTikoNa meM vyApta vaiparItya kA nirasana, saMyama aura tyAga meM niSThA evaM zikSA meM caritra ko anivArya sthAna / para isa saMdarbha meM eka bAta spaSTa kara denA Avazyaka samajhatA huuN| atIta ke saMyama evaM tyAgamUlaka AdarzoM kI puna:pratiSThA se merA tAtparya yaha kadApi nahIM hai ki Apa ekAMta rUpa se purANapaMthI bana jAeM, nae vikAsa se apanI AMkheM mUMda leN| merA Azaya yaha hai ki jo zAzvata Adarza hameM atIta meM jIvana-zuddhi kA patha-darzana dete the aura Aja bhI de rahe haiM, unheM na bhUlA jaae| jJAnArjana kA uddezya mujhe sarvAdhika ciMtA isa bAta kI hai ki Aja rASTra kA yAnI naI paritra-nirmANa : rASTrIya abhyudaya kA AdhAra Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pIr3hI kA sahI nirmANa nahIM ho rahA hai / isakA kAraNa yaha hai ki zikSA lakSyazUnya -sI bana rahI hai / vidyArthI isa bAta para gaMbhIratApUrvaka ciMtana taka nahIM karate ki jo jJAnArjana ve kara rahe haiM, usakA vAstavika uddezya kyA hai ? unhoMne AjIvikA - upArjana taka uddezya ko sImita kara diyA hai, jabaki yaha to bahuta choTI bAta hai, bahuta gauNa bAta hai / zikSA kA uddezya bahuta UMcA hai / vaha to jIvana ke sarvAMgINa vikAsa ke lie hai| maiM mAnatA hUM, isa bhUla kA hI yaha pariNAma hai ki ve Age-pIche kI soce-samajhe binA hI dhvaMsa, tor3a-phor3a jaisI hiMsAtmaka pravRttiyoM meM jhaTa kUda par3ate haiM / anuzAsanahInatA unake jIvana kA hissA bana gaI hai / isa manovRtti ke kAraNa zikSA jagat meM sarvatra nirAzA kA vAtAvaraNa nirmita ho rahA hai / maiM nahIM samajhatA, vidyArthI isa tathya ko kyoM bhUla jAte haiM ki unakA jIvana yogI kA jIvana hai, sAdhanA kA jIvana hai / ve jIvana-nirmANa kI sarvAdhika mahatvapUrNa belA se hokara gujara rahe haiN| ina bAtoM ke prati lAparavAha evaM ajAgarUka hokara kyA ve svayaM ko dhokhA nahIM de rahe haiM / sabase bar3A saMkaTa maiM mAnatA hUM, Aja rASTra ke samakSa sabase bar3A saMkaTa rASTrIya caritra kA hai / eka vidyArthI varga meM hI nahIM, apitu samAja ke sabhI vargoM meM cAritrika dRSTi se ullekhanIya girAvaTa AI hai / yadi rASTra ko apanI khoI pratiSThA aura gaurava ko punaH prApta karanA hai to use isa saMkaTa se ubaranA hogaa| hara hAlata meM ise samApta kara cAritrika dRSTi se jAgRta bananA hogA / aNuvrata AMdolana cAritrika jAgRti kA abhiyAna hai / isa abhiyAna se Apa paricita hI hoMge / yaha mAnava kI saMkalpa - cetanA ko jagAnA cAhatA hai / isalie isake antargata ahiMsA, satya Adi zAzvata AdarzoM para AdhArita choTI-choTI pratijJAeM svIkAra karAI jAtI haiM / hRdayaparivartana ke sAtha kI gaI pratijJA zakti ko jagAne meM bahuta yogabhUta banatI hai / Apa dekheM, rASTra ke vidhAnAnusAra maMtrI, sAMsada, vidhAyaka Adi anyAya, anucita kArya Adi na karane ke lie pratijJAbaddha hote haiM / yaha alaga bAta hai ki svIkRta pratijJA ke prati gaMbhIra kitane loga rahate haiM / isa sandarbha meM eka bAta kA dhyAna rakhA jAnA apekSita hai / pratijJA ke sAtha Atma-svIkaraNa aura dRr3hatA kA bhAva honA nitAMta Avazyaka hai| korI maukhika pratijJAuccAraNa se kucha banane kA nahIM / merA dRr3ha vizvAsa hai, yadi vyakti-vyakti Atma-svIkaraNa ke stara para saccaritra-nirmANakArI pratijJAeM le aura unakA yathAvat pAlana kare to samAja kA samUcA rUpa hI badala jAe / loga dharatI para svarga ke avataraNa kI kalpanA karate haiN| para maiM nahIM samajhatA, mahake aba mAnava-mana 110 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isakI kyA jarUrata hai ? yaha dharatI hI svarga bana sakatI hai, bazarte saccaritra ke prati mAnava-mAnava gaMbhIra bana jaae| para aksara sattA, padalipsA aura arthavAda kI bhUkha vyakti ko apane patha se DigA detI hai| mAnava sanmArga para aDiga rahe, isake lie yaha Avazyaka hai ki vaha apane Atmabala aura Atma-sAhasa ko uddIpta kara gaMtavya-patha para bar3hatA jaae| aisA huA to usakI gati na pratikUla paristhitiyoM se kuMThita hogI aura na bAdhAeM hI use roka skeNgii| kAnapura 17 agasta 1958 caritra-nirmANa : rASTrIya abhyudaya kA AdhAra Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 zarAba aneka burAiyoM kI jar3a hai Aja deza meM aneka burAiyAM phaila rahI haiM / ye burAiyAM mAnava-jIvana ko kATha meM lagI dImaka kI taraha andara-hI-andara khokhalA kie jA rahI haiM / maiM mAnatA hUM, rASTra kA yaha sabase bar3A patana hai| jaba taka isa patana ko nahIM rokA jAtA, lAkha prayAsa karane ke bAvajUda bhI vikAsa nahIM ho sakegA / jaba taka burAiyoM aura durvyasanoM kA AyAta baMda nahIM hogA, taba taka kevala niryAta se lAbha kaise ho sakegA / dharma kA svarUpa dharma jIvana kI pavitratA kA ekamAtra sAdhana hai / para dharma ke svarUpa ke bAre meM logoM ke manoM meM bhrAMtiyAM bahuta haiM / hamAre mastiSka meM usakI dhAraNA bahuta spaSTa honI cAhie / kucha loga use nivRttimUlaka mAnate haiM / ThIka hai, dharma nivRttimUlaka hai / para mAtra nivRtti-mUlaka hI nahIM hai / nivRtti ke sAtha pravRtti kA bhI vahAM mahatvapUrNa sthAna hai / burAiyoM se nivRtti hai to acchAiyoM meM pravRtti bhI ho / durguNoM-durvyasanoM se nivRtti hai to sadguNoMsadAcAra meM pravRtti bhI ho / aNuvrata AMdolana mAnava ko burAiyoM - durvyasanoM se nivRtta aura sadAcAra - saccaritra meM pravRtta dekhanA cAhatA hai / anaitikatA, aprAmANikatA ke rUpa meM ho rahe patana ko roka vaha mAnava ko saMyama, vrata evaM saccaritra ke vikAsa patha para agrasara dekhanA cAhatA hai / madyapAna kA duSprabhAva Aja madyapAna eka vyApaka burAI yA durvyasana ke rUpa meM hamAre sAmane hai / yaha burAI pramAda ko paidA karatI hai / pramAda eka apekSA se saMsAra meM sabase bar3A pApa hai, kyoMki isameM DUbakara hI vyakti duSpravRtta banatA hai, nAnAvidha pApakarma karatA hai / apramAda kI sthiti meM pApa nahIM kiyA jA sakatA / bhagavAna savvato apamattassa natthi bhayaM' apramAdI ko koI bhaya nahIM / 1 mahAvIra ne kahA hai- 'savvato pamattassa bhayaM - pramAdI prANI ko saba ora se bhaya hai, isase hama pramAda se hone vAle nukasAna kA anumAna lagA sakate haiM / 112 mahake aba mAnava-mana Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSTAcAra yA bhraSTAcAra ! ____ madyapAna pramAda ko bar3hAtA hai, isa apekSA se yaha aneka burAiyoM kI jar3a hai / yaha jIvana ko jarjarita aura niHsatva banAne vAlA haiM / zarAba ke duSprabhAva se kitane-kitane logoM kA jIvana barbAda hotA rahA hai, kaisA-kaisA nukasAna huA hai, yaha kisI se chupA nahIM hai| Aja bhI isase hone vAle duSpariNAma Ae dina hamAre sAmane Ate rahate haiM . una bahinoM se pUchie ki ve kitanI du:khI haiM, unakI kaisI durdazA hai, jinake pati zarAbI haiM / ataH zarAba se bacane kA artha hai-apane ko patana se bacAnA, parivAra ko duHkhI evaM azAMta hone se bacAnA, durdazA se bcaanaa| maiM cAhatA hUM, pratyeka vyakti svayaM hRdaya-parivartana kI bhUmikA para isase bace, isakA parityAga kare aura dUsaroM ko bhI isa ora prerita kre| yaha kitane Azcarya kI bAta hai ki Aja ke tathAkathita sabhya loga zarAba pIne ko sabhyatA evaM ziSTAcAra kI koTi meM samAviSTa karate haiN| mujhe unakI buddhi aura ciMtana para tarasa AtI hai / hameM nahIM cAhie, aisI sabhyatA aura aisA ziSTAcAra, jo mAnava ko burAiyoM ke garta meM ddhkele| ise to jitanA jaldI daphanA diyA jAe, utanA hI samAja aura rASTra kA hita hai| aNuvrata AMdolana mAnava ke supta satsaMskAroM ko jagAkara use madyapAna jaise sabhI durvyasanoM evaM kusaMskAroM se mukta karanA cAhatA hai| apekSA hai, aNuvrata bhAvanA kA adhika-se-adhika prasAra ho| kAnapura 24 agasta 1958 zarAba aneka burAiyoM kI jar3a hai Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitika evaM cAritrika mUlyoM kI pratiSThA ho Aja vizva kI sthiti atyaMta vikaTa hai| naitikakA kA bhayaMkara dubhikSa chAyA hai| bAjAra meM pUrI kImata cukAne para bhI grAhaka ko zuddha padArtha kI prApti nahIM hotii| rAjakIya vibhAgoM meM rizvata lenA sAmAnya-sI bAta ho gaI hai| usake binA kAma cala sake, yaha kaThina lagatA hai| vidyArthiyoM meM anuzAsanahInatA vyApta hai| ve tor3a-phor3a evaM hiMsAtmaka pravRttiyoM meM juTate tanika bhI nahIM hickicaate| mila-mAlika majadUroM kA zoSaNa karate haiN| majadUra loga kAma kama karanA cAhate haiM aura paise adhika lenA cAhate haiN| jaba-taba har3atAleM hotI rahatI haiM / aura to kyA nyAyAlayoM meM jisa prakAra kA nyAya mila rahA hai, usase logoM kA nyAya-vyavasthA se vizvAsa uTha rahA hai / kahA nahIM jA sakatA ki bhaviSya ke garbha meM kitanA aMdherA chupA hai| aise hAlAta ko dekha deza ke hitaciMtaka loga kAphI cintita evaM udvelita haiM / para maiM mAnatA hUM ki cintita aura udvelita honA samasyA kA samAdhAna nahIM hai| samAdhAna eka hI hai--- jana-jana ke vicAra aura vyavahAra meM naitika evaM cAritrika mUlyoM kI pratiSThA ho| aNuvrata Andolana isI uddezya se rASTravyApI abhiyAna calA rahA hai| vidyArthI rASTra kI buniyAda haiM naitikatA evaM caritra-vikAsa kI dRSTi se yoM to samAja ke sabhI vargoM meM abhiyAna calAyA jAnA Avazyaka hai aura aNavrata-AMdolana ne calA bhI rakhA hai, para vidyArthI-varga meM isakI sarvAdhika apekSA hai / kyoM ? isalie ki vidyArthIvarga samAja va rASTra kI buniyAda hai / chAtra-chAtrAoM kA cAritrika evaM naitika vikAsa unake svayaM ke jIvana ko to prabhAvita karegA hI karegA. samAja aura rASTra ke abhyudaya meM bhI mahatvapUrNa bhUmikA nibhA skegaa| isa dRSTi se kAryakartAoM ko to dhyAna denA hI hai, adhyApakoM evaM vidyArthiyoM ko bhI sajaga bananA Avazyaka hai| mere sAmane bahuta-sAre adhyApaka upasthita haiN| maiM unase bhI kahanA cAhatA hUM ki rASTra ke bhAvI karNadhAroM ke jIvana ko naitikatA evaM saccaritra ke sAMce meM DhAlane meM ve apanI zakti kA pUrA-pUrA niyojana kreN| mahake aba mAnava-mana Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha unakA sabase bar3A dAyitva hai / isa dAyitva ko nibhAne se hI ve adhyApaka hone ke sahI gaurava ko prApta ho skeNge| upasthita vidyArthiyoM se merA kahanA hai ki caritra-nirmANa kI dRSTi se sarvAdhika sajaga Apako bananA hogaa| isa dizA meM kArya karanevAle kAryakartAoM evaM adhyApakoM kI saphalatA bahuta kucha etad viSayaka ApakI sajagatA para hI nirbhara karatI hai| Apa isa bAta ko samajhe ki Apake jJAnArjana kI saccI sArthakatA tabhI hai, jaba vaha Apake AcaraNa meM ddhle| ApakA jIvana saccaritra bane / vaha vinaya aura anuzAsana se bhAvita ho / aNuvrata Andolana, jisakI prAsaMgika carcA maiMne pUrva meM kI thI, isa dizA meM ApakA kuzala mArgadarzana karatA hai| isake antargata vidyArthI-varga ke lie nirdhArita niyamoM ko Apa svIkAra kara apane jIvana ko aNuvrata bhAvanA ke anurUpa DhAleM / nizcita hI Apake jIvana meM eka Aloka phuttegaa| kAnapura 24 agasta 1958 maitika evaM cAritrika mUlyoM kI pratiSThA ho Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 jIvana-nirmANa kI dizA kA udghATana samyak AsthA kA nirmANa ho Aja ke mAnava ko maiM dekhatA hUM to mujhe aisA anubhava hotA hai ki usameM azraddhA kA bhAva bahuta gaharA rahA hai / usakA yaha vizvAsa DagamagA rahA hai ki naitikatA, ImAnadArI, sacAI aura prAmANikatA se bhI isa saMsAra meM kAma cala sakatA hai| maiM ise mAnava kI sabase bar3I kamI, mAnasika hAsa aura Antarika patana mAnatA hUM / isa sthiti se use ubaranA atyaMta Avazyaka hai / jaba taka mAnava isa mithyA vizvAsa se chuTakArA nahIM pAegA, taba taka vaha acchAiyoM kI tarapha agrasara kaise ho sakegA / use isa sacAI ko hRdayagama karanA hai ki nItiniSThA, ImAnadArI, satyaniSThA, prAmANikatA Adi hI ve tatva haiM, jo jIvana ko sukhI aura zAMta banAte haiM / use mAnava kahalAne kA sahI gaurava pradAna karate haiM / ina tatvoM yA sadguNoM kA sahArA pAkara hI jIvana-vyavahAra pariSkRta aura saMtulita banatA hai / vidyArthI satsaMskAra jagAeM mere sAmane bar3I saMkhyA meM vidyArthI upasthita haiM / maiM unase kahanA cAhatA hUM ki ve isa bAta ko bahuta gaMbhIratA se samajheM ki vidyArthI avasthA jIvana-nirmANa kA pahalA sopAna hai / prAraMbha se hI unheM apane jIvana ko samyak zraddhA se susaMskArita karanA hai| dIkhane meM yaha bAta sAdhAraNa-sI laga sakatI hai, para maiM mAnatA hUM ki jIvana-nirmANa kI dRSTi se atyaMta mahatvapUrNa hai / satsaMskAra jAgane ke pazcAt hI Atma-bala ke vikAsa kA mArga prazasta hotA hai, jo ki jIvana kI lambI yAtrA meM vyakti ko zakti, sphUrti aura utsAha pradAna karatA hai / vidyArthI jIvana anuzAsita, saMyamita, niyamita evaM satpravRtta rahe, isa uddezya se aNuvrata AMdolana meM vidyArthiyoM ke lie pAMca niyamoM vAlI eka AcAra-saMhitA banAI gaI hai| pAMca niyama ye haiM- * maiM parIkSA meM avaidhAnika tarIkoM se uttIrNa hone kA prayAsa nahIM karUMgA / 116 mahake aba mAnava-mana Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * maiM tor3a-phor3a-mUlaka hiMsAtmaka pravRttiyoM meM bhAga nahIM luuNgaa| 0 maiM vivAha-sagAI ke prasaMga meM rupaye Adi lene kA ThaharAva nahIM kruuNgaa| 0 maiM dhUmrapAna va madyapAna nahIM kruuNgaa| 0 maiM relAdi se binA TikaTa yAtrA nahIM kruuNgaa| ye niyama vidyArthiyoM ko prArambha se hI sadAcAra ke aise sAMce meM DhAlate haiM. jo unake jIvana-vikAsa kI dizA meM gati-pragati karane meM preraka siddha hote haiM / upasthita vidyArthiyoM ko AhvAna karatA hUM ki ve ina niyamoM ko svIkAra kara apane jIvana-nirmANa kI dizA kA udghATana kreN| kAnapura 2 sitambara 1958 jIvana-nirmANa kI dizA kA udghATana 117 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya kI sAdhanA brahmacarya Atma-zuddhi evaM jIvana kI pavitratA kA anyatama sAdhana hai| bhAratIya saMskRti meM ahiMsA va satya ko jaisA mahattva diyA gayA hai, vaisA hI mahattva brahmacarya ko bhI diyA gayA hai| brahmacarya ko do rUpoM meM samajhA jAnA Avazyaka hai / sUkSma vizleSaNa meM jAeM to hameM kahanA hogA ki AtmasvarUpa meM saMsthita evaM saMcaraNa karanA brahmacarya hai / aba sthUla rUpa se vizleSita kareM to kahanA hogA ki viSayavarjana brahmacarya hai| brahmacarya kI sAdhanA meM saMlagna vyakti ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha indriya-saMyama kre| kAna, AMkha Adi sabhI indriyoM ko asaMyama se saMyama kI ora modd'e| usake kAna azlIla aura kAmottejaka zabda na suneM / usakI AMkhoM meM kabhI vaikArika dRSTi na ubhare / vaha bahuta gariSTha bhojana na kare / isI prakAra vaha atibhojana kA varjana kare / vaha aise vAtAvaraNa meM na rahe, jo viSaya-vAsanA ko bhar3akane meM nimitta bane / hamAre yahAM brahmacarya kI nava bAr3eM batAI gaI haiN| jisa prakAra khetI kI surakSA ke lie bAr3a lagAI jAtI hai, usI prakAra brahmacarya kI sAdhanA ke lie ekado nahIM, pUrI nau bAr3eM batAI gaI haiN| itanA hI nahIM, inake sAtha eka parakoTA bhI batAyA gayA hai| inakA mukhya AdhAra indriya aura mana kA saMyama hI hai| isake sAtha hI vAtAvaraNa kI anukUlatA-pratikUlatA kA bhI ciMtana rahA hai| brahmacarya kI samyak sAdhanA kI dRSTi se inakA mahattva svayaMsiddha hai / jo sAdhaka ina bAr3oM ke prati jAgarUka nahIM rahatA, vaha brahmacarya kI sAdhanA nahIM kara sktaa| yadi karatA bhI hai to usake kabhI bhI skhalita hone kA khatarA banA rahatA hai / AtmArthI sAdhaka yaha khatarA kyoM kara mola legA? ___ sAdhu-sAdhviyoM kI taraha brahmacarya kI saMpUrNa sAdhanA gRhasthoM ke lie zakya nahIM hai, vyAvahArika bhI nahIM hai / para eka sImA taka to ve isakI sAdhanA kara hI sakate haiN| kara hI kyoM sakate haiM, unake lie Avazyaka bhI hai / ve apane jIvana meM asImita viSaya-bhoga se Upara uThakara usakA koI-nakoI sImAkaraNa avazya kreN| yaha na kevala unakI Atmika-pavitratA kI dRSTi se mahattvapUrNa hai, apitu zArIrika svAsthya kI dRSTi se bhI atyanta mahattvapUrNa hai| kAnapura, 7 sitambara 1958 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naitika patana : kAraNa aura nivAraNa netRvarga kI jimmevArI samAja eka bacce kI taraha hai| Apa jAnate haiM, baccA prAraMbha meM svayaM nahIM cala pAtA / mAtA-pitA use aMgulI pakar3akara calanA sikhAte haiN| samAja ke netA samAja ke mAtA-pitA yA abhibhAvaka ke sthAna para haiN| isa sthiti meM mujhe yaha kahane meM koI kaThinAI nahIM ki Aja naitika aura cAritrika patana huA hai, usake lie netA kama jimmevAra nahIM haiM, balki sarvAdhika jimmevAra haiN| eka samaya thA, jaba ve tyAga aura sAdagI kA jIvana jIte the| ve isa bhASA meM socate the, jaba deza ke Ama AdamI ko bhara peTa bhojana nahIM milatA, tana DhAMkane ko pUrA vastra prApta nahIM hotA, rahane ke lie makAna kI samucita vyavasthA nahIM hotI, taba unheM kyA adhikAra hai ki ve sukha-suvidhA ke nita nae sAdhana juTAeM, sAmagrI bar3hAeM / para kasA samama AyA hai ki Aja isase sarvathA viparIta sthiti bana gaI hai| unhIM netAoM meM se adhikAMza Aja sukhasavidhAoM ke abhyAsI bana rahe haiM, vilAsI bana rahe haiN| ve AlIzAna baMgaloM evaM bar3I-bar3I koThiyoM meM zAhI zAna ke sAtha rahane meM gaurava kI anubhUti karate haiM / videzI vAtAnukUlita kAroM meM ghUmane meM apanI pratiSThA samajhate haiM / niHsaMdeha samAja aura rASTra ke lie yaha eka bar3I zocanIya bAta hai| aura bar3e durbhAgya kI bAta yaha hai ki kevala rAjanaitika netAoM taka hI yaha sthiti sImita nahIM hai, adhikAMza sAdhu-saMtoM kI bhI aisI sthiti bana rahI hai / yaha kaisI viDambanA hai ki jo sAdhu-saMta samAja ke sarvAdhika prabhAvI patha-darzaka the, ve hI Aja aizoArAma meM phaMsa rahe haiM, sukha-suvidhAoM meM DUba rahe haiM, Asakta bana rahe haiM / maiM sAdhu-saMtoM sahita sabhI rAjanaitika evaM sAmAjika netAo se kahanA cAhUMgA ki ve apane dAyitva ko smjhe| usake prati jAgarUka bneN| apane jIvana ko tyAga, saMyama, zrama evaM sAdhanA ke sAMce meM ddhaaleN| aisA karake hI ve samAja ke patha-darzana ke apane dAyitva ko acche DhaMga se nibhAne meM saphala ho skeNge| yaha saphalatA na kevala unakI khoI pratiSThA ko punaH prApta karavAegI, apitu samAja aura rASTra kI cAritrika rugNatA ko miTAkara unheM svastha banAne meM bhI nirNAyaka bhUmikA nibhaaegii| naitika patana : kAraNa aura nivAraNa 119 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha ke prati samyak dRSTikoNa kA nirmANa ho sabhA meM bar3I saMkhyA meM vyApArI-varga ke loga baiThe haiN| maiM mAnatA hUM, vyApArI varga samAja kA eka buddhisaMpanna varga hai| tatva dRSTi se buddhimattA yA caturAI ko burA nahIM kahA jA sktaa| hAM, jaba vaha kuTilatA, kapaTa aura vaMcanA kA rUpa le letI hai to burI bana jAtI hai| maiM cAhUMgA, vyApArI apanI buddhimatA yA caturAI ko aisA rUpa dene kA prayAsa kadApi na kareM, balki isase salakSya bceN| kitanA acchA ho, unakI caturAI sanmArga para cle| para yaha eka kaTu sacAI hai ki Aja aisA dekhane meM nahIM A rahA hai / asIma artha-lipsA isake kendra meM kAma kara rahI hai| vahI use sanmArga para calane se roka rahI hai| yaha bhI niSkAraNa nahIM hai| Aja artha kI samAja meM atirikta pratiSThA ho gaI hai| logoM kI puSTa avadhAraNA bana rahI hai ki samAja meM usI vyakti kI ijjata aura zobhA hai, jo arthasaMpanna hai / maiM mAnanA hUM, isa galata avadhAraNA/dRSTikoNa ne samAja ke naitika evaM cAritrika patana meM ahama bhUmikA nibhAI hai / isa galata/avadhAraNA dRSTikoNa ko badalanA hogaa| artha ke sthAna para tyAga va saMyama ko sarvocca pratiSThA denI hogii| tabhI samAja kA vAtAvaraNa svastha bnegaa| AzA karatA hUM, sabhI loga isa bindu para apanA dhyAna keMdrita kreNge| kAnapura 10 sitambara 1958 120 mahake aba mAnava-mana Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyApArI naitika aura prAmANika baneM saba rogI haiM yaha kitane duHkha aura glAni kA viSaya hai ki Aja mAnava caMda cAMdI ke Tukar3oM kI nAkucha kImata para apanI amUlya mAnavatA ko becate hue bhI nahIM sakucAtA / vaha dharma kI duhAI de sakatA hai, para isa bAta para jarA bhI dhyAna nahIM detA ki usake jIvana meM mAnavIya Adarza kahAM taka caritArtha ho pAye haiM ? usake vyavahAra aura AcaraNa meM dharma ke maulika tattva kahAM taka utara pAye haiM ? samAja kA vAtAvaraNa itanA dUSita ho cukA hai ki usameM sAMsa lenA bhI dUbhara ho rahA hai| yoM loga eka-dUsare para doSAropaNa karate haiN| vyApArI rAjyakarmacAriyoM ko bhraSTa batAte haiM to rAjyakarmacArI vyApAriyoM ko / milamAlika majadUroM ko burA mAnate haiM, to majadUra milamAlikoM ko| isa saMdarbha meM mujhe aisA lagatA hai ki kucha kamobeza kI sthiti to avazya ho sakatI hai, para burAiyoM se koI bhI varga sarvathA bacA huA nahIM hai / kisI bhI varga ko gaharAI se kyoM na dekhA jAe, naitikatA, aprAmANikatA; bhraSTAcAra ke bhayaMkara roga se isa prakAra grasta hai ki vaha jarjara evaM jIrNa ho rahA hai| vyApArI soceM Aja anya vargoM kI bAta chor3atA huuN| vyApArI-varga ke loga mere samakSa bar3I saMkhyA meM upasthita haiM, isalie unase hI kucha bAteM kara rahA huuN| eka acche vyApArI kA vyavahAra, naitikatA, prAmANikatA evaM sacAI se paripuSTa honA caahie| grAhakoM ke sAtha dhokhAdhar3I karanevAlA, jhUThA tola-mApa karanevAlA, bemela milAvaTa karanevAlA, kAlAbAjArI karanevAlA""acchA vyApArI kadApi nahIM ho sktaa| bhale kahalAne ke lie vaha kitanA bhI bar3A vyApArI kyoM na kahalAtA ho / yaha bahuta khalane vAlI bAta hai ki Aja rASTra ke vyApAriyoM kA naitikatA, sacAI Adi kI dRSTi se jaisA stara honA cAhie, vaisA nahIM hai| aisA kyoM ? isalie ki loga apanI AkAMkSAoM evaM lAlasAoM ko behada bar3hAe jA rahe haiM / apane jIvana-stara ko kucha isa vyApArI naitika aura prAmANika baneM 121 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra kA banA rahe haiM ki usake anurUpa sAdhana-sAmagrI juTAne ke lie unheM pracura mAtrA meM artha apekSita hotA hai / isa sthiti meM ve yena-kena-prakAreNa artha-prApti ke lie vyAkula ho jAte haiM / yaha vyAkulatA unheM arthArjana meM ucita-anucita kA viveka nahIM karane detI, naitika aura prAmANika nahIM rahane detI / phalata: ve jhUTha, corI, dhokhA, chala, prapaMca jaisI kisI bhI duSpravRtti ko karate saMkoca nahIM karate / alabattA maiM mAnatA hUM ki sabhI vyApArI anaitika aura bhraSTa nahIM hote| naitika aura prAmANika vyavahAra karane vAle vyApArI bhI dekhane ko milate haiM / para kucha vyApArI bhI yadi bhraSTa AcaraNa karate haiM, anaitika evaM aprAmANika vyavahAra karate haiM, to bhI badanAmI pUre vyApArI-samAja kI hotI hai, isa tathya ko asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| isalie maiM cAhatA hUM, rASTra kA pratyeka vyApArI apane AcaraNa aura vyavahAra se naitika evaM prAmANika bane / isase vaha svayaM to eka acche vyApArI ke gaurava ko prApta karegA hI, pUre vyApArI-samAja ko bhI apanI khoI pratiSThA ko prApta karane meM yogabhUta bana skegaa| apratyakSa rUpa se rASTra kI bhI bahuta bar3I sevA usake dvArA ho sakegI / maiM AzA karatA hUM, vyApArI loga isa bindu para gaMbhIratA se cintana kara eka zubha zuruAta kreNge| kAnapura 12 sitambara 1958 122 - mahake aba mAnava-mana Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarmukhI baneM zakti kA durupayoga __ mAnava eka choTe se zarIravAlA prANI hai| para isake uparAnta vaha hAthI, ghor3e, UMTa, siMha, bAgha jaise vizAlakAya evaM durdAnta prANiyoM ko vaza meM kara letA hai| isakA rahasya kyA hai ? isakA rahasya hai-usakI eka vizeSatA, jo aura-aura prANiyoM meM prApta nahIM hai| usameM ajaba-gajaba kI buddhi hai, vilakSaNa medhA hai / usake sahAre vaha bar3A-se-bar3A kArya kara sakatA hai| duSkara-se-duSkara kArya kara sakatA hai| yahAM taka ki asaMbhava dikhane vAle kArya ko bhI saMbhava banA sakatA hai / para usa buddhi kI acchAI yA burAI usake upayoga para nirbhara hai| lekina isameM Azcarya jaisI koI bAta bhI nahIM hai| acchI-se-acchI cIja kA bhI durupayoga ho sakatA hai / Aja hama dekhate haiM ki anaitika evaM svArthamaya kAryoM meM jahAM mAnava apanI isa zakti kA utsAha ke sAtha upayoga kara rahA hai, khulakara upayoga kara rahA hai, vahIM satyAcaraNa meM usakI yaha buddhi kuMThita-sI huI dikhAI detI hai| satya bhagavAna hai satya jIvana kA parama Adarza hai / Agama to yahAM taka kahate haiM ki satya bhagavAna hai / para kaisI viDambanA hai ki isa satya kA AcaraNa karatA huA bhI AdamI bhayabhIta bana rahA hai / Apa pUchege, isakA kAraNa kyA hai ? isakA kAraNa yaha hai ki Aja ke mAnava kA jIvana bahirmukhatA se burI taraha grasta hai / anyathA satyAcaraNa meM bhaya kaisA ? svonmukha yA antarmukha vyakti ke lie satya kI sAdhanA kaThina nahIM, sahaja hai| vaha use apanA Atmadharma mAna AcaraNa karatA hai / veda meM kahA gayA hai-'sugamatARtasyapanthAH / ' isakA artha hai--satya kA mArga sugama hai, sarala aura sahaja hai / yadi Aja kA mAnava bahirmukhatA se mukta hokara antarmukha bana jAe to vaha isa sacAI kA svayaM anubhava kara sakatA hai| dharma hai antarmukhatA kI yAtrA bahirmukhatA kA artha Apa samajhate hI hoNge| yaha bhI saMbhava hai ki kucha antarmukhI baneM 123 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loga na samajhe / bahirmukhatA se tAtparya hai, padArthavAdI dRSTikoNa / bhautika padArthoM ke prati AkarSaNa, bhautika abhisiddhiyoM ke prati lubdhatA, bAhya sukhasuvidhAoM kI aakaaNkssaa| dharma kA ciMtana antarmukhI banane-banAne kA cintana hai| dUsare zabdoM meM vaha jIvana kI bahirmukhatA se antarmukhatA kI ora mor3ane kI prakriyA hai| yadi vyakti kA ciMtana dharma-pradhAna bana jAe to vaha mahaja rUpa se bahirmukhatA se chUTakara antarmukhatA kI rAha para bar3ha sakatA hai| aura antarmukhatA kI rAha para padanyAsa karane vAle ke lie na kevala satya kI sAdhanA, apitu koI bhI kaThina-se-kaThina dikhanevAlI sAdhanA sahaja bana jAtI kAnapura 13 sitambara 1958 124 mahake aba mAnava-mana Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RSipradhAna deza bhAratavarSa sadA se hI dharmapradhAna deza rahA hai| yahAM sarvocca pratiSThA dharma ke AdarzoM kI rahI hai / bar3e-se-bar3e arthapati, sattAdhIza aura vidvAna ko vaha mahattva nahIM milA, jo eka akiMcana RSi ko milA hai, balki unake caraNoM meM apanA mastaka TikA kara dhanakuberoM, cakravartI samrAToM ne dhanyatA kI anubhUti kI hai| RSi-muniyoM kI yaha pratiSThA parokSa rUpa se dharma aura dharma ke AdarzoM kI hI pratiSThA hai, kyoMki RSi-muni dharma ke mUrta rUpa hote haiM, dharma ke AdarzoM ko unake jIvana-vyavahAra meM sAkAra rUpa meM dekhA jA sakatA hai isa apekSA se maiM isa deza ko RSipradhAna deza hI kahatA hUM, bhale loga ise kRSipradhAna deza mAnate haiM / yoM kRSipradhAna deza mAnanevAloM se merA koI virodha nahIM hai, para sAMskRtika dRSTi se yaha RSipradhAna deza hI hai, yaha to svIkAra karanA hI hogA / ! 67 AcAra kI pramukhatA bhAratIya ciMtana meM jIvana kA abhipreta dharma kA kevala vicArAtmaka pakSa nahIM rahA, balki pramukha lakSya AcArAtmaka pahalU rahA / jIvana ke kaNakaNa meM dharma ke Adarza parivyApta raheM, yahAM ke jJAniyoM va cintakoM kA dRSTibindu yaha thA / yahI kAraNa hai ki yahAM sadA se AcAra ko sarvAdhika mahatva milA, AcAravAna ko sarvAdhika sammAna kI dRSTi se dekhA gayA / saMsAra bhara ke loga sadAcAra aura saccaritra kI zikSA lene yahAM Ate / para Aja sthiti badala gaI hai / auroM kI bAta to bAda meM hai, dharma ke netA yA dharmaguru kahalAne vAloM kA jIvana bhI apanI pratiSThA ke anurUpa nahIM hai / Atma-sAdhanA aura tapazcaryA kA jIvana chor3a ve bAhya ADambara, sukha-suvidhA aura ArAmatalabI meM phaMsate jA rahe haiM / tyAga aura AkiMcanya kA mArga chor3akara karor3oM kI saMpatti ikaTThI karane meM juTa rahe haiN| maiM nahIM samajha pAtA, aisI sthiti meM ve janatA ke AdhyAtmika mArga-darzana ke apane dAyitva ko kaise nibhAeMge ? janatA ko tyAga, tapasyA aura saMyama kI preraNA kaise deMge ? ataH yaha atyaMta apekSita hai ki dharmaguru tyAga-tapasyA aura sAdhanA kA jIvana jiieN| apanI giratI pratiSThA RSipradhAna deza 125 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko punaH kAyama kreN| dharma AkAza kI taraha asIma rASTra ke pratyeka nAgarika se bhI yaha apekSA hai ki vaha dharma ke AdarzoM ko vyavahAragata banAne kA prayAsa kare / para isase bhI pahale yaha jarUrI hai ki vaha dharma ke maulika svarUpa ko ThIka se samajhe / Aja tathAkathita dharmAdhikAriyoM ne use jAti, varNa, sampradAya Adi ke sasIma gheroM meM jakar3a diyA hai, jabaki vaha AkAza kI taraha vyApaka hai / asIma hai / bar3I-se-bar3I koI sImA use apane ghere meM bAMdhakara nahIM rakha sakatI / aNuvrata AMdolana dharma ko sabhI prakAra ke saMkIrNa gheroM se nikAlakara usake maulika vyApaka svarUpa ko jana-jana ke sAmane prastuta karanA cAhatA hai| kisI bhI jAti, varNa, sampradAya kA vyakti isake sAtha jur3a kara isake pracAra-prasAra meM saMvibhAgitA nibhA sakatA hai / dharma ke AdarzoM ko jIvana meM utAra sakatA hai| unake anurUpa apane AcAra aura vyavahAra ko DhAla sakatA hai / vyApArI apanI pratiSThA kAyama kareM vyApArI bar3I saMkhyA meM mere sAmane upasthita haiN| maiM unase kahanA cAhatA hUM ki ve apane AcaraNa kI ora dhyAna deN| Aja unakI pratiSThA bahuta gira gaI hai| vyakti bAjAra meM jAtA hai to apane ko surakSita nahIM smjhtaa| vaha barAbara sazaMkita rahatA hai ki vaha kahIM Thaga na liyA jaae| yaha vyApArI-jIvana meM vyApta durnIti kA spaSTa paricAyaka hai| yaha avizvAsa aura saMzaya tabhI dUra ho sakatA hai, jaba vyApAriyoM ke vyavahAra meM naitikatA, prAmANikatA evaM sacAI kA eka sImA taka nizcita rUpa meM samAveza hogaa| aNuvrata Andolana isa dizA meM unakA mArga-darzana karatA hai| isake antargata vyApArI-varga ke lie kucha niyama haiN| una niyamoM ko svIkAra kara vyApArI apane vyAvasAyika vyavahAra ko sahI dizA de sakate haiN| AzA karatA hUM, vyApArI loga isa para gaMbhIratA se soceNge| kAnapura 14 sitambara 1958 mahake aba mAnava-mana Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSamAbhAvanA kA vyApaka phailAva ho khamatakhAmaNA kA mAhAtmya Aja khamatakhAmaNA kA dina hai / khamatakhAmaNA kA artha hai-kSamA denA aura kSamA lenA / kSamA maitrI-bhAvanA ko panapAne kA ananya sAdhana hai| Aja sarvatra amaitrI kA vAtAvaraNa dekhane kA milatA hai| usI kA to yaha duSpariNAma hai ki vyakti-vyakti, jAti-jAti, rASTra-rASTra ke bIca vaimanasya aura saMgharSa kI sthiti bana rahI hai| yadi isa sthiti ko samApta karanA hai to kSamAbhAvanA ko phailAnA hogaa| janavyApI, samAjavyApI, rASTravyApI aura vizvavyApI banAnA hogaa| jaina saMskRti meM isakA bahuta UMcA sthAna hai| kitanA mArmika svarUpa isakA hai-vyakti apanI jJAta-ajJAta truTiyoM ke liya svayaM kSamA mAMge aura dUsaroM ko unakI bhUloM ke lie apanI ora se kSamA de ! Atma-RjutA ke sAtha-sAtha Atma-gaurava kA kitanA suMdara sAmaMjasya yahAM hai ! mujhe lagatA hai, isa tatva kA vAstavika mUlya loga samajha nahIM rahe haiN| auroM kI to bAta hI kyA, svayaM jaina loga bhI isakI sahI kImata nahIM AMka rahe haiN| apekSA hai, kyA jaina aura kyA ajaina, sabhI isakA pUrA-pUrA mUlya aaNke| maiM pUchanA cAhatA hUM, zAMti kise nahIM cAhie ? jaba hara vyakti isa AkAMkSA se baMdhA huA hai to use isa tatva ko apanAnA hI hogA, anyathA vaha cAhakara bhI zAnti kA jIvana nahIM jI sktaa| niHzalya banane kA puNya parva bandhuo ! eka dharmasaMgha kA AcArya hone ke kAraNa samaya-samaya para mujhe apane anuzAsana kI Dora ko khIMcanA par3atA hai, kar3AI bhI karanI par3atI hai| usa samaya kisIko apriya bhI laga sakatA hai / yadyapi usa kar3AI ke pIche merA ekAnta vyaktihita evaM saMghahita kA ciMtana rahatA hai, para jisa para anuzAsana kI kAraravAI hotI hai, usako yaha bAta usa samaya muzkila se hI samajha meM A sakatI hai / spaSTa gabdoM meM kahUM to usa samaya merA vyavahAra kaThora hI lagatA hai| Aja ke isa mahAparva ke puNya prasaMga para maiM apane sabhI prakAra ke apriya evaM kaThora vyavahAra ke lie hRdaya kI sampUrNa Rju bhAvanA ke sAtha kSamAbhAvanA kA vyApaka phailAva ho 127 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSamA mAMgatA huuN| AzA hai, sabhI udAratApUrvaka mujhe kSamA de deNge| isI prakAra bahuta-sAre logoM ke vyavahAra ko lekara mere mana meM bhI uccAvaca bhAvanA AI hai| Aja ke dina pichalI sabhI bAtoM ko visarjita kara maiM bilkula halkA ho gayA hUM aura unheM atyaMta sarala bhAva se kSamA detA huuN| bandhuo ! Aja maiM niHzalya ho gayA huuN| Apa bhI atyaMta RjubhAva se khamatakhAmaNA kareM aura niHzalya bana jaaeN| yahI isa parva ko manAne kI sabase bar3I sArthakatA hai / kAnapura 19 sitambara 1958 128 mahake aba mAnava-mana Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAlocana kA dina mere lie Aja kA dina Atma-nirIkSaNa aura AtmAlocana kA dina hai| dharmasaMgha ke AcArya ke jisa dAyitya para Apa mujhe dekha rahe haiM, vaha dAyitva bAvIsa varSa pUrva pUjya gurudevazrI kAlagaNI ne mujhe sauMpA thaa| usa sasaya merI avasthA mAtra bAvIsa varSa kI thii| vaha mere jIvana kA prathama vizrAma thA / Apa kalpanA kareM, eka bAvIsa varSa kA yuvaka lagabhaga pAMca sau sAdhu-sAdhviyoM evaM lAkhoM zrAvaka-zrAvikAoM ke vizAla dharmasaMgha kA ekamAtra Acarya bane, yaha kaisI sthiti hai ! para usa avasthA meM bhI hamAre vinIta sAdhu-sAdhviyoM, zrAvaka-zrAvikAoM ne saMgha kI zAlIna evaM gauravazAlI paraMparA ke anurUpa mujhe bAvIsa varSa kA nahIM, apitu guruvarya ke sATha varSa saMyukta kara bayAsI varSa kA smjhaa| jo sammAna ve pUjya gurudeva ko dete the, vahI sammAna unhoMne mujhe bhI diyaa| jisa hArdika bhAvanA se pUjya gurudeva ke anuzAsana kA pAlana karane the, usI hArdika bhAvanA se mere anuzAsana ko bhI svIkAra kiyaa| Aja to ye bAteM mAtra smRti kA viSaya raha gaI haiM, para jaba kabhI inakI smRti ho AtI hai, taba mana gadagada ho jAtA hai| AcArya banate hI maiMne saMgha ke sAdhu-sAdhviyoM ke vidyAdhyayana para dhyAna keMdrita kiyaa| usakA sundara pariNAma sAmane aayaa| aneka vidvAna, lekhaka, kavi va vaktA taiyAra hue / sAhitya ke kSetra meM gati prAraMbha huii| adhyAtma-bhAvanA ke vyApaka phailAva va mAnava-jIvana ko naitika evaM cAritrika dRSTi se unnata dekhane kI bhAvanA se aNuvrata AMdolana kA sUtrapAta huaa| nau varSoM se satata usakA kArya cAlU hai / mujhe isa bAta ko prasannatA hai ki jana-jana kA isa ora eka AkarSaNa aura jhukAva banA hai| samAja ke sabhI vargoM kA vyApaka samarthana ise prApta ho rahA hai| hajAroM-hajAroM logoM ne isakI AcAra-saMhitA ko bhI svIkAra kiyA hai| uttarottara yaha krama cAlU rahA to mujhe AzA hai, jana-jIvana meM eka nayA Aloka vyApegA / pUjya gurudeva ke AzIrvAda, anugraha evaM satpreraNA kA sabala saMbala lie * 23 veM AcArya-padArohaNa divasa ke avasara para pradatta pravacana AtmAlocana kA dina 129 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa uttaradAyitva ko jhelate hue mujhe bAvIsa varSa ho gae haiN| yaha mere jIvana kA dUsarA vizrAma hai / mujhe isa bAta kA atyaMta toSa hai ki isa avadhi meM maiM Atma-sAdhanA, saMgha-prabhAvanA evaM jana-utthAna ke lie satata prayatnazIla rahA huuN| merA AgAmI varSa AtmArAdhAnA, saMgha-vikAsa evaM jana-jAgaraNa kI dRSTiyoM se aura adhika kAragara bane, isI AzaMsA ke sAtha maiM apane prati maMgalakAmanA karatA huuN| kAnapura 21 sitambara 1958 13. mahake aba mAnava mana Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apekSita hai saMskRta kA vikAsa bhAratIya saMskRti kA mUla saMskRta bhArata kI prAcIna bhASA hai / para prAcIna hone ke bAvajUda isakA mahatva kisI bhI arvAcIna bhASA se kama nahIM hai, balki eka apekSA se bahuta adhika hai / isake sAhitya meM adhyAtma kI vaha gauravAspada amara nidhi bharI par3I hai, jo bhAratIya saMskRti kA mUla hai, prANatatva hai / jIvana ko pavitratA evaM abhyutthAna kI zAzvata preraNA dene vAlI hai / bhArata meM vaidika, jaina evaM bauddha ye tIna dArzanika dhArAeM rahI haiM / ina tInoM dArzanika dhArAoM kA pratinidhitva saMskRta bhASA meM hI huA hai / prAcIna samaya meM saMskRta kA kSetra bahuta vyApaka thA / eka apekSA se usakA sarvatra nirbAdha sAmrAjya thA / aura to kyA, bhArata kA eka sAdhAraNa karmakara bhI saMskRta jAnatA thA, prAMjala saMskRta meM bolatA thA / para Aja sthiti ekadama badala gaI hai / karmakara kI bAta to kahIM rahI, bauddhika evaM zikSita kahalAne vAle varga meM bhI aise vyakti bilakula nagaNya haiM, jo saMskRta kA jJAna rakhate haiM / isakI hI yaha pariNati hai ki bhAratIya saMskRti ke maulika saMskAra kramazaH lupta hote jA rahe haiM / unake sthAna para asAMskRtika tatva prabhAvI ho rahe haiN| jana-jIvana meM bar3hate bhautikavAda kA eka kAraNa maulika saMskRti kA kramazaH lupta honA hI hai / ataH bhAratIya samAja ko yadi hameM bhautikavAda se bacAnA hai, to yahAM kI maulika saMskRti kI surakSA karanI hogI aura isake lie saMskRta bhASA ke adhyayana ko mahatva denA hogA / samanvaya kI bhAvanA kA vikAsa saMskRta bhASA ke granthoM ko par3hane se yaha bAta bahuta spaSTa rUpa se prakaTa hotI hai ki isa bhASA ke vidvAnoM ne bahuta UMce-UMce aura udAra - udAra vicAra jagat ko die haiN| yadi Aja unake vicAroM ko lekara calA jAe to pArasparika saMgharSa aura pratispardhA kI vRtti unmUlita ho jAe / prasiddha jainAcArya haribhadra sUri ne kahA pakSapAto na me vIre, na dveSaH kapilAdiSu / yuktimad vacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // apekSita hai saMskRta kA vikAsa 70 r 131 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -merA mahAvIra se koI pakSapAta nahIM hai, kapila Adi ke prati koI dveSa nahIM hai| yuktiyukta vacana meM merA Agraha hai aura vahI mere lie gAhya bhI Aja ke saMskRta ke vidvAnoM isase ko eka preraNA lene kI jarUrata hai| unameM samanvaya kI bhAvanA kA vikAsa honA cAhie, jisakI ki unameM bahuta kamI dekhI jAtI hai| isase saMskRta ke vikasa meM bar3I bAdhA AI hai, A rahI hai| yadi samanvaya kI bhAvanA ke sAtha saMskRtabhASAnurAgI jana isa ora gatizIla hue to maiM mAnatA hUM, bhArata ke sUkhate adhyAtma ke srota ko puna: eka nayA vega milegaa| saMskRta-prAkRta saMskRta bhASA ke mahatva evaM usake vikAsa ke saMdarbha meM maiMne kucha bAteM khii| parantu saMskRta se Apa mAtra saMskRta kA hI artha grahaNa na kreN| prAkRta, pAlI Adi bhASAeM bhI isake sAtha jur3I huI haiN| bhagavAna mahAvIra ne prAkRta bhASA meM hI upadeza kiyA thaa| Agama rUpa meM gumphita unakI vANI prAkRta bhASA meM hI hai| isa bAta ko doharAtA huA ki saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM ke sAhitya meM adhyAtmanidhi yA bhAratIya saMskRti bharI par3I hai, Apa sabako inake vyApaka adhyayana-adhyApana ke lie prerita karatA huuN| kAnapura 28 sitambara 1958 132 mahake aba mAnava-mana Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramika garIba kyoM ? Apa loga zramika haiM / ApakA jIvana karmapradhAna hotA hai| kaThora zrama aura pasInA bahAkara Apa apanI jIvikopArjana karate haiN| para kaisA Azcarya hai ki isake uparAnta bhI Apa bhUkhe haiM, pIr3ita haiM aura abhAvaabhiyogoM ke zikAra haiN| kyA Apa jAnate haiM, isakA kyA kAraNa hai ? Apa kaheMge, Aja kI sAmAjika paristhitayAM kAraNa haiN| maiM sAmAjika paristhitiyoM kI bAta ko asvIkAra to nahIM karatA, para sAtha hI ise ekamAtra kAraNa bhI nahIM maantaa| Aja kI sAmAjika paristhitiyoM ke sAtha-sAtha ApakI Atmika durbalatAeM evaM durvyasana bhI kAraNa haiM, mukhya kAraNa haiN| kaThora parizrama evaM dina-rAta kAma karake jo paisA Apa upArjita karate haiM, use madyapAna Adi durvyasanoM meM luTA dete haiN| isameM sAmAjika vyavasthA kA doSa to hai hI, para ApakI cAritrika durbalatA bar3A kAraNa hai| kyA Apa mere isa kathana se sahamata nahIM haiM ? saMbhava hai, kucha pratizata loga madyapAna Adi durvyasanoM se bace hue hoM, para isa bAta ko asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA ki durvyasanoM se Apa loga vyApaka rUpa meM prabhAvita haiN| aneka durvyasanoM kI jananI hai zarAba madyapAna kI burAI ke saMdarbha meM maiM Apase kyA kahaM ? yaha svayaM to eka durvyasana hai hI, aneka durvyasanoM kI jananI bhI hai| isalie jaba taka Apa isa burAI se mukta nahIM hoMge, dUsare-dUsare durvyasanoM se chuTakArA saMbhava nahIM lgtaa| aura jaba taka jIvana durvyasanoM se grasta rahegA, taba taka ApakA utthAna nahIM ho sktaa| cUMki sudhAra kA mUla vyakti svayaM hai, isalie zramika bandhuo ! yadi Apa UMcA uThanA cAhate haiM, vikAsa karanA cAhate haiM, to zarAba chor3eM, durvyasanoM se nAtA tor3eM / maiM mAnatA hUM, aisA hone se ApakI bhUkha aura garIbI kA eka bar3A kAraNa samApta ho jAegA / aura kAraNa samApta huA ki sthiti meM sudhAra hote vakta nahIM lagegA / aNuvrata AMdolana Apake lie dIpaka hai / usake choTe-choTe saMkalpoM ke Aloka meM Apa Age bddh'eN| Apako apanI maMjila avazya milegii| zramika garIba kyoM ? 133 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoto sambandhoM kI madhuratA Avazyaka Aja majadUra-varga ke prati samAja meM vAtAvaraNa acchA nahIM hai, yaha eka tathya hai / Apa bhI saMbhavataH isase aparicita nahIM haiN| isakA kAraNa hai ki choTI-choTI bAtoM para har3atAla kara baiTha jaanaa| isa pravRtti ko rASTra ke nirmANa aura vikAsa kI eka bar3I bAdhA ke rUpa meM dekhA jAtA hai| para mai aisA samajhatA hUM ki yaha doSa Apase bhI bahuta adhika netAoM kA hai| merI dRSTi meM unakA kAma kisI samasyA ke saMdarbha meM ApakI bhAvanAoM ko ukasA kara har3atAla karavAnA nahIM hai, balki unakA kartavya to yaha banatA hai ki ve samasyA kA naitika hala nikAlane ke lie prayAsa kreN| har3atAla to antima sthiti hai, majabUrI kI sthiti hai| para usameM bhI hiMsA karanA, tor3a-phor3a karanA kataI ucita nahIM hai| eka samaya thA, jaba mAlika aura majadUroM meM apanepana kA saMbaMdha hotA thA, bhAIcAre kA vyavahAra hotA thaa| eka-dUsare kI kaThinAI ke prati saMvedanA hotI thii| isa sthiti meM jaba-kabhI koI samasyA AtI to mila-julakara bar3I AsAnI se saMtoSaprada hala khoja liyA jAtA thaa| para Aja vaha apanApana TUTa cukA hai| bhAIcArA bikhara cukA hai| saMvedanA kA srota sUkha cukA hai| isalie samasyAeM Ae dina draupadI ke cIra kI taraha bar3hatI hI jA rahI haiN| jaba-taba ve pratizodha kA rUpa bhI le letI haiN| yaha hiMsA kA mArga hai, jo antatogatvA kisI ke lie hitakara aura sukhakara nahIM hai / isalie yaha atyanta Avazyaka hai ki mAlika aura majadUra-varga ke bIca madhuratA kA sambandha jur3e, bhAIcAre kA vyavahAra ho / kAnapura 6 akTUbara 1958 134 mahake aba mAnava-mana Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA hai zikSA kA lakSya ? RSipradhAna deza hai bhArata bhAratavarSa ke pAsa yadyapi aNubama nahIM hai, udjanabama bhI nahIM hai aura na candraloka meM jAne kI yojanA hI usake pAsa hai, tathApi saMsAra bhara ke rASTroM meM usakA apanA eka viziSTa sthAna hai. eka vizeSa mahatva hai| kyA Apa isakA kAraNa jAnate haiM ? maiM batAUM isakA kAraNa / isakA kAraNa yaha hai ki adhyAtma-saMskRti ke rUpa meM usake pAsa eka amara sampadA hai| yaha use virAsata ke rUpa meM tapaHpUta RSi-muniyoM dvArA prApta huI hai| isI apekSA se maiM akasara bhAratavarSa ko RSipradhAna deza kahatA huuN| naitikatA kA AdhAra yaha eka kaTu sacAI hai ki bhAratavarSa vyAvahArika naitikatA kI dRSTi se Aja anyAnya rASTroM kI tulanA meM bahuta daridra hai| isakA pratyeka bhAratIya ko Antarika kheda honA cAhie / para isakA eka dUsarA pahalU bhI hai / use bhI jAnanA cAhie / hama jaba gaharAI se dhyAna dete haiM to yaha tathya ubhara kara sAmane AtA hai ki anyAnya dezoM kI naitikatA kA AdhAra rASTrIyatA hai| vahAM ke nAgarika naitikatA kA pAlana isalie karate haiM ki saMsAra meM unake rASTra kA mahatva banA rahe / ve naitikatA kA pAlana isalie karate haiM ki rASTra Arthika evaM vyAvasAyika dRSTi se samRddha ho, rASTra ke nAgarikoM kA svAsthya acchA rhe| yadi anIti se bhI ina uddezyoM kI pUrti hotI ho to ve use apanAne meM saMbhavataH saMkoca nahIM kreNge| para naitikatA ke saMdarbha meM bhAratIya dRSTikoNa isase sarvathA bhinna hai| yahAM naitikatA kA AdhAra adhyAtma hai, dharma hai, jo ki bAhya unnati aura vikAsa para nahIM, Atmonnati aura AtmavikAsa para avalambita hai| hAM, Atmonnati evaM Atma-vikAsa kI bhUmikA para vikasita honevAlI naitikatA se rASTrIya hita aura vikAsa ke uddezya kI prApti bhI ho sakatI hai, para vaha usakA AdhAra nahIM hai| AdhAra adhyAtma hI hai, dharma hI hai / maiM isa bAta kI punarAvRtti isalie kara rahA hUM ki Apa saba naitikatA ke sandarbha meM anyAnya dezoM ke cintana aura avadhAraNA tathA kyA hai zikSA kA lakSya ? 135 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya ciMtana va avadhAraNA ke antara ko acche DhaMga se samajha skeN| ___ maiM mAnatA hUM, bhArata kI AdhyAtmikatA Aja bhI kama nahIM huI hai, alabattA mUcchita avazya huI hai| isa mUrchA ke kAraNa hI bhAratIya jana apanI sAMskRtika paraMparA ko bhUlate jA rahe haiM / aNuvrata AMdolana isa mUrchA aura vismRti ko dUra kara jana-jana meM AdhyAtmika cetanA evaM sphuraNA paidA karanA cAhatA hai| zikSA kyoM ? Aja maiM zikSA ke prAMgaNa meM zikSArthiyoM ke bIca baiThA huuN| zikSA sacamuca jIvana ke lie eka varadAna hai, bazarte usake sAtha sahI lakSya jur3A ho| kyA hai zikSA kA sahI lakSya ? bhAratIya ciMtana meM zikSA kA vAstavika uddezya hai-jJAna, saMyama evaM Atma-jAgRti / para durbhAgya se Aja isa uddezya ko bhulAyA jA rahA hai| Aja to vaha DigrI prApta karane evaM AjIvikopArjana ke yogya bana jAne taka sImita raha gaI hai| isa bhUla kA hI yaha duSpariNAma hai ki Aja vidyArthiyoM meM vinaya, anuzAsana, niyamAnuvartana jaise anivArya guNoM kA abhAva hotA jA rahA hai| unameM pratidina bar3hatI huI udaMDatA aura ucchRkhalatA samAja aura rASTra ke lie eka bar3I samasyA banatI jA rahI hai| samAja aura rASTra kA netRtva isa sthiti se cintita hai| yadyapi cintita honA asvAbhAvika nahIM hai, para ciMtA samasyA kA samAdhAna bhI to nahIM hai / merI dRSTi meM usakA ekamAtra samAdhAna yahI hai-bhUla kA parimArjana / zikSA ko apane mUla uddezya ke sAtha jor3A jaae| isa dRSTi se maiM adhyApaka-varga evaM vidyArthI-varga donoM se hI kahanA cAhatA hUM ki ve isa bindu para apanA dhyAna kendrita kareM aura eka naI yAtrA ke lie prasthAna kreN| jIvana susaMskArI aura sAtvika bane upasthita chAtrAoM se maiM eka bAta vizeSa rUpa se kahanA cAhatA huuN| ve abhI se apane jIvana ko susaMskArI aura sAtvika banAne kI dRSTi se jAgarUka rheN| kala ve hI mAtAeM banane vAlI haiN| unakA jIvana isa sAMce meM DhalegA, tabhI ve baccoM ko susaMskAra ke sAMce meM DhAla skeNgii| isa apekSA se unakA susaMskArI bananA unake svayaM ke lie to varadAyI hai hI, naI pIr3hI ke ujjvala bhaviSya ke nirmANa kI dRSTi se bhI atyanta mahatvapUrNa hai / apratyakSa rUpa se yaha samAja aura rASTra kI bahuta bar3I sevA hai| kAnapura 9 akTUbara 1958 mahake aba mAnava-mana Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuvrata kI kAryadizA* aNuvrata AMdolana kA uddezya aNuvrata sAdhanA kA patha hai / sAdhanA ke isa patha ko jaba hamane vyApaka banAnA cAhA, taba usane AMdolana kA rUpa le liyA / isa AMdolana kA mUlabhUta uddezya hai-- jana-jIvana saMyamita bane, usakI vrata-cetanA jAge / aNuvrata AMdolana ke ghoSa - 'saMyamaH khalu jIvanam' - 'saMyama hI jIvana hai' ke pIche bhI yahI bhAvanA chipI hai / pradhAnatA kI kasauTI 73 bhAratIya saMskRti yA mAnava saMskRti kI yahI vizeSatA rahI hai ki vaha jana-jana ko saMyamamaya jIvana jInA sikhAtI hai / maiM mAnatA hUM, apane dvArA apane para anuzAsana yA saMyama karane kI vizeSatA kevala mAnava meM hI hai, anya kisI prANI meM nahIM / hamAre yahAM hamezA saMyamazIla manuSya ko hI pradhAnatA dI gaI hai / vaise apane-Apa meM manuSya na pradhAna hotA hai aura na apradhAna / basa, saMyama ke jur3ane para pradhAna ho jAtA hai aura saMyama ke abhAva meM apradhAna yA gauNa / pradhAnatA koI bhautika yA sAkAra vastu nahIM hai / pradhAnatA vyakti ko nija kA 'sva' hai, usako svayaM kA tattva hai| kauna vyakti kitanA AtmatuSTa hai- yahI pradhAnatA kI kasauTI hai / AcArya hemacandra ne kahA hai ki asaMtoSI vyakti cAhe cakravartI samrAT bhI kyoM na ho, para vaha sukhI nahIM ho sakatA / Aja ke jana-jIvana ko dekhane se eka bAta bahuta spaSTa rUpa se sAmane AtI hai ki sabhI duHkhI haiM / nirdhana to duHkhI hai hI, dhanavAna bhI kama duHkhI nahIM hai / aura bahuta sahI to yaha hai ki jo jitanA dhanI hai, vaha utanA hI adhika asantuSTa hai / sabase adhika santuSTa vahI hai, jisake pAsa kucha bhI nahIM hai, jo akiMcana hai / saMyama nirmANakArI hai maiM mAnatA hUM, Atma-toSa kA ekamAtra mArga Atma-saMyama hai| donoM * 9veM aNuvrata adhivezana ke avasara para pradatta udghATana bhASaNa / aNuvrata kI kAryadizA 137 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA paraspara aTUTa sambandha hai / loga saMyama ko niSedhAtmaka mAnate haiM, para vAstava meM vaha jIvana kA sarvopari kriyAtmaka pakSa hai / yadyapi asaMyama svIkArAtmaka pakSa hai, para vaha jIvana kA vidhvaMsa karanevAlA hai / isake viparIta saMyama asvIkArAtmaka hote hue bhI nirmANAtmaka pakSa hai / deza kI antarAtmA kA nirmANa rASTrIya caritra aura saMyama se hotA | Aja manuSya saMgraha ke pIche daur3atA hai / yadyapi saMgraha ko ekAMtata: burA yA heya nahIM kahA jA sakatA / sadguNoM kA saMgraha karane meM kahAM harja hai / sadjJAna aura sadvicAra heya kaise ho sakate haiM, balki kahanA cAhie ki ye upAdeya haiM / vyakti ko salakSya inakA saMgrahaNa karanA hI caahie| para Aja to padArtha saMgrahaNIya bana gayA hai / sattA saMgrahaNIya bana gaI hai / yadyapi inakA saMgraha bhI kauzala va cAturya kI apekSA rakhatA hai / yahI kAraNa hai ki inakI prApti sabako samAna rUpa se nahIM hotI / maiM mAnatA hUM, jinameM sattA aura padArtha ke saMgraha kA kauzala hai, yadi ve inase vimukha ho jAte haiM to unakI vizeSatA hai, pradhAnatA hai / lAlasAoM kI dhadhakatI Aga se ve svayaM to baceMge hI, vizva ko bhI bacA sakeMge / samAja kI prakRti anukaraNapradhAna hotI hai| jaisA bar3e loga karate haiM, usIkA anukaraNa sAmAnya loga karane lagate haiM / hameM svayaM bhagavAna bananA hogA Aja samUce saMsAra meM anaitikatA kI mahAmArI, nIti-bhraSTatA kI plega phailI huI hai / inako niyaMtrita karane kI, samApta karane kI jimmevArI kisakI hai ? 'yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata kahakara isase hama apanI jimmedArI se chuTakArA nahIM pA sakate / hamArA uddhAra karane ke lie koI bhagavAna yA paramAtmA yahAM nahIM AyegA, apitu hameM svayaM hI paramAtmarUpa dhAraNa karanA hai / maiM samajhatA hUM, apanI jimmedArI se bekhabara honA Aja kA sabase bar3A khatarA hai / yaha vRtti bahuta hI ghAtaka hai / isake pariNAma bhayaMkara hote haiM / samAdhAna kI dizA eka vyakti ke nItibhraSTa hone para samUce saMsAra meM vidhvaMsAtmaka pravRtti A jAtI hai / yaha eka khatarA hai / isa khatare kA pratikAra ho, yaha atyaMta apekSita pratIta hotA hai / Aja ke isa patanonmukha vAtAvaraNa meM sarvakarmamukti kI bAta bahuta dUra kI hai, tathApi saba cAhate haiM ki yaha AtaMka kisI taraha se miTa jaae| isako prazraya dene kI jimmedArI do para hai - samAja para aura rAjanIti para / samAja Aja zRMkhalA - vihIna aura nItibhraSTa ho rahA hai / ata: samAja ke logoM ke lie eka aisI AcAra mahake aba mAnava-mana 138 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMhitA bane, jo sabako mAnya ho ske| anyathA cAhate hue bhI loga isa daladala se bAhara nahIM nikala pAyeMge / dUsarI bAta rAjanIti kI hai| jo rAjanItika loga dharma kI bAtoM ko sAmpradAyika batAte haiM, ve svayaM Aja itane saMkucita dAyare meM A gaye haiM ki usake lie kucha bhI kahane kI bAta nahIM hai / Apa dekheM, dharmazAstra va nItizAstra meM Atma-prazaMsA aura paranindA ko doSa mAnA gayA hai, jabaki Aja rAjanIti meM Atma-prazaMsA aura para-niMdA karanA eka Avazyaka kartavya-sA hI samajhA jAne lagA hai| ata: una rAjanItika logoM ke lie bhI eka sarvamAnya AcArasaMhitA nirmita honI apekSita hai| isake lie eka sAmAnya saMgaThana astitva meM Ae, yaha Avazyaka pratIta hotA hai| usa saMgaThana meM sabhI daloM kA pratinidhitva rhe| usake mAdhyama se kisI eka dala kA pratinidhi anya daloM ko usa AcAra-saMhitA ke mAnane kA anurodha kre| isa prakriyA se kisI ko burA bhI nahIM lagegA aura kAma bhI sugama ho jaaegaa| aNuvrata AMdolana ina saba pahaluoM ko chUtA hI hai, apitu ina sabhI dizAoM meM kArya karane ke lie bhI prayatnazIla hai| yadyapi Andolana kA pichalA varSa bahuta saphala aura yazasvI rahA, tathApi eka bAta kI ora dhyAna denA bahuta Avazyaka hai| jisa stara para anaitika aura vidhvaMsAtmaka kArya cala rahe haiM, usa stara para naitika kArya nahIM cala rahe haiN| para yaha niSkAraNa nahIM hai| cUMki anaitika kAryakramoM meM lobha, lAbha va sattA kA AkarSaNa hai, isalie bahuta sahajatayA loga inake sAtha jur3ate rahate haiN| isake lie vizeSa prayatna karane kI apekSA nahIM rhtii| para naitika kAryakramoM meM lAbha, sattA yA svArthasiddhi kI koI saMbhAvanA dikhAI nahIM detii| taba bhalA unake sAtha loga jur3ane ke prati utsAhita kaise hoNge| aisI sthiti meM hamArA kAma hai ki hama jana-jana taka yaha svara pahuMcA deM ki anaitikatA meM patana hai aura naitikatA meM jIvana kA samutthAna nihita hai| maiM mAnatA hUM, yaha AsthA jitanI puSTa banegI, hamArA kAma utanA hI sahaja bnegaa| jina vyaktiyoM aura saMsthAnoM kA naitikatA meM vizvAsa hai, ve sahaja rUpa se hamAre kArya meM sahayoga ke lie Age aaeNge| bUMda-bUMda se ghaTa bharatA hai, isa apekSA se una sabake sahayoga se hama svastha samAja ke nirmANa kI dizA meM tejI se Age bar3ha skeNge| kAnapura 19 akTUbara 1958 aNuvrata kI kAryadizA 139 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 vrata kA mUlya jIvana-zuddhi ko bIja ____ 'vrata' bhAratIya saMskRti kI AtmA hai / usakA ghoSa hai-mAnava apane meM parivyApta burAiyoM ko chor3a vratI bne| ve bhaviSya meM vyApta na hoM, isalie vaha svIkRta vratoM meM dRr3ha rahe / 'vrata' tyAga kA paryAya hai| jo prApta bhogoM ko chor3e, vaha vratI hai| sAtha hI aprApta bhogoM kA parityAga bhI vrata hai| isase bhaviSya meM yadi ve (bhoga) upalabdha bhI ho jAte haiM to bhI vyakti unakI ora AkarSita nahIM hotA, usa ora DigatA nahIM, usa ora jhukatA nhiiN| vrata use bacA lete haiN| vrata jIvana-zuddhi ke bIja haiN| eka bIja meM hajAroM-lAkhoM phaloM ko paidA karane kI kSamatA hotI hai| yadi bIja jala jAtA hai to phira usase eka pattA bhI nahIM nikala sktaa| vrataniSTha bhAIbahana vratarUpI bIjoM ko apane meM boeN| jo aba taka apane meM vratAnurUpa urvara bhUmikA paidA nahIM kara sake haiM, ve apane hRdaya ko urvara banAyeM / vrata jIvana ko vikAroM se surakSita rakhane ke lie eka prAcIra hai| aNuvratiyoM se apekSA jo apane Apako jIta letA hai, vaha saMsAra para kAbU pA letA hai| isalie maharSiyoM ne batAyA- apane-Apase jUjho, dUsaroM se nhiiN| vrata Atmavijaya kA mArga hai| mujhe AzA hai, aNuvratI bahana-bhAI apane dvArA liye gaye vratoM ko majabUtI ke sAtha nibhaayeNge| ve usameM zlatha aura kamajora nahIM rheNge| sAtha hI maiM yaha bhI cAhUMgA ki pratyeka aNuvratI bhAI aura bahana agrima varSa meM kama-se-kama pAMca aNuvratI avazya bnaaye| yaha choTA-sA sahayoga AMdolana ke kAryakrama ko Age bar3hAne meM atyanta mahattvapUrNa siddha hogA, jisakI ki vartamAna paristhitiyoM meM samAja aura rASTra ko bahuta bar3I apekSA hai| kAnapura 22 akTUbara 1958 140 mahake aba mAnava-mana Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 dIkSA-saMskAra dIkSA kyA hai ? ___ abhI Apake samakSa do bhAiyoM aura cAra bahinoM kA dIkSA-saMskAra saMpanna huaa| prazna hai, dIkSA kyA hai ? dIkSA kA artha hai -saMyamI jIvana meM praveza krnaa| isI bAta ko thor3e vistAra meM isa prakAra kahA jA sakatA hai ki ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha kI sAdhanA meM yAvajjIvana ke lie prANapaNa se juTa jAnA dIkSA hai| prakArAntara se aisA bhI kaha sakate haiM ki sAMsArika sukha-suvidhApUrNa jIvana ke anta kA nAma dIkSA hai| Apako yaha bAta atiraMjanapUrNa laga sakatI hai| Apa kaha sakate haiM, koI bhI vyakti sukha-suvidhApUrNa jIvana kA anta kare, yaha asaMbhava hai / karane kI bAta bhI Age kI hai, aisA socanA bhI asaMbhava hai| para mere anubhava se yaha sahI nahIM hai / adhyAtmavAda kI sAdhanA va jIvana ke carama utkarSa meM jinakI gaharI niSThA aura tIvra AkarSaNa hai, ve bhautika sukha-suvidhAoM kI kaba AkAMkSA karate haiN| kaba paravAha karate haiN| ve sAdhanA ke bIca AnevAlI daihika asuvidhAoM meM duHkha kI anubhUti nahIM karate / sukha-du:kha mana se saMbaMdhita hai Apa kaheMge, yaha kaise saMbhava hai ki daihika asuvidhAoM se hokara vyakti ko gujaranA par3e aura use duHkha kI anubhUti na ho| isa saMdarbha meM samajhane kI bAta yaha hai ki daihika asuvidhAeM aura duHkha kI anubhUti ye donoM bilakula alaga-alaga bAteM haiN| inakA paraspara koI sIdhA saMbaMdha nahIM hai| duHkha kI anubhUti mAnasika stara kI bAta hai, jabaki vaha daihika stara kI bAta hai| dIkSita hone vAle vyakti kA mana yadi svastha hai, susamAdhistha hai, dRSTikoNa antarmukhI hai to daihika stara para hone vAlI asuvidhAeM usako prabhAvita nahIM kara paatiiN| vaha duHkha kI koI saMvedanA nahIM krtaa| hAM, jahAM vyakti kA mana asvastha aura asamAdhistha hai, dRSTikoNa bahirmukhI aura padArthavAdI hai, vahAM vaha asuvidhAoM meM duHkha kA vedana karatA hai| cUMki dIkSA kA jIvana dIkSA-saMskAra 141 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarmukhatA kA jIvana hai, Atma-kendrita jIvana hai, isalie bhautika suvidhAeMasuvidhAeM sAdhaka ko prabhAvita nahIM kara paatiiN| aura aisI sthiti meM vaha asuvidhAoM ko bhogatA huA bhI duHkha ko nahIM bhogatA, duHkha kI saMvedanA nahIM krtaa| mujhe AzA hai, dIkSita zramaNa-zramaNiyAM sadaiva antarmukhI bane raheMge, jisase ki ve apanI jIvana yAtrA ke bIca daihika suvidhA-asuvidhA kI koI bhI sthiti se aprabhAvita raha skeN| unake samakSa duHkha kI saMvedanA kA koI bhI prasaMga upasthita na ho / ve pUrNa samAdhi kA jIvana jI skeN| kAnapura 27 akTUbara 1958 142 mahake aba mAnava-mana Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArI-jAgRti kA mahatva nArI kA vikAsa : samAja kA vikAsa nArI mAnava-samAja kA eka atyanta mahatvapUrNa aMga hai| usake vikAsa ke binA samAja kA vikAsa adhUrA hai| Apa jAnate haiM, bAlaka-bAlikAeM samAja evaM rASTra ke bhAvI karNadhAra hote haiN| samAja aura rASTra kA uttaradAyitva unhIM ke kaMdhoM para AtA hai / isa dRSTi se unakA sahI nirmANa honA atyaMta Avazyaka hai / parokSa rUpa se vaha samAja aura rASTra ke bhaviSya kA nirmANa hai| ina bAlaka-bAlikAoM kA nirmANa mAtAoM ke rUpa meM nArI ke dvArA hotA hai| vahI unheM saMskAra pradAna karatI hai| jaise saMskAra ve mAtAoM se pAte haiM, usI sAMce meM unakA jIvana sahaja rUpa se Dhala jAtA hai| isalie hama aisA mAna sakate haiM ki mahilA-samAja ke abhyutthAna kA eka vizeSa phalita hai - bhAvI pIr3hI kA sadvRtti aura susaMska ra kI ora agrasara honA / yaha koI atizayokti nahIM hai, apitu bilakula vAstavikatA hai / vastutaH susaMskArI aura jAgRta nArI samAja ke lie eka varadAna hai| susaMskAroM kI jAgaraNA usake svayaM ke jIvana ko to sukhI aura zAMta banAtI hI hai, pratyakSa-parokSa rUpa se ghara-parivAra ko bhI svarga banA detI hai| samAja aura rASTra ke ujjvala bhaviSya kA sudRr3ha AdhAra bhI nirmita kara detI hai| jarUrI hai kusaMskAroM ko chor3anA maiM dekha rahA hUM, Aja bahaneM baccoM ko susaMskArI banAne kI apanI jimmevArI kA samyaka nirvahana nahIM kara rahI haiN| anyathA naI pIr3hI meM Aja dikhAI dene vAlA susaMskAroM kA abhAva nahIM hotaa| aura isa jimmevArI kA samyak nirvahana ve kara bhI kaise sakatI haiM, jabaki unakA svayaM kA jIvana bhI susaMskAroM ke DhAMce meM nahIM Dhala rahA hai| ve galata saMskAroM meM bahI jA rahI haiM / pradarzana aura phaizanaparastI una para hAvI ho rahI hai| dUsaroM kI nuktAcInI, niMdA, kalaha, IrSyA meM ve apanI zakti kA apavyaya kara rahI haiM / apekSA hai, mahilAeM pradarzana evaM phaizanaparastI ke sthAna para sAdagI, sAtvikatA, sahajatA evaM zAlInatA ko jIvana meM utaareN| nuktAcInI nArI-jAgRti kA mahatva Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niMdA, IrSyA Adi se uparata banatI huIM pramoda bhAvanA kA vikAsa kareM / tabhI ve baccoM ko susaMskArI banAne ke apane gurutara dAyitva ko samyak rUpa se nibhA sakeMgI / naitika jAgaraNa meM nArI kI bhUmikA yaha eka yathArtha hai ki samAja evaM rASTra meM jaba bhI koI ullekhanIya kAryaM huA hai, usameM nArI kI mahatvapUrNa bhUmikA rahI hai / Aja rASTra meM naitika jAgaraNa kI mahatI AvazyakatA hai, balki sarvAdhika AvazyakatA hai / isa kArya meM mahilAoM ko salakSya juTanA hai / merA mAnanA hai ki yadi ve dRr3ha saMkalpa evaM sampUrNa niSThA ke sAtha isa kArya meM juTa gaIM to rASTra ke naitika evaM cAritrika jAgaraNa ke kArya ko eka naI gati milegii| usakI saphalatA kI saMbhAvanAeM bahuta bar3ha jAeMgI / samAja aura rASTra ke abhyudaya meM yaha unakA atyaMta ullekhanIya yogadAna hogA | kAnapura 30 akTUbara 1958 144 mahake aba mAnava-mana Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpAvalI kA saMdeza * dIpAvalI kA mAhAtmya dIpAvalI kA dina bhAratIya paraMparA meM eka atyaMta mahatvapUrNa dina hai / jaina dharma kI dRSTi se to Aja kA dina eka aitihAsika dina hai, yAdagAra dina hai | Aja ke dina zramaNa saMskRti ke mahAn unnAyaka, yugapravartaka, caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ne apanI jIvana-sAdhanA ko saMpanna kara mukti kA lAbha prApta kiyA thaa| unakI Atma-sAdhanA kI carama sampannatA kI vaha svarNima belA thI / dUsare zabdoM meM bhArata kI AdhyAtmika saMskRti ke Aloka kA vaha eka puNya divasa thA / mahAvIra kI sAdhanA bhagavAna mahAvIra kA jIvana tyAga, saMyama evaM caritra kA jAjvalyamAna pratIka thA, jIvaMta pratIka thA / sAdhanA ke patha para Age bar3hate samaya unheM nAnA prakAra ke kaSToM ko jhelanA par3A, aneka parISahoM ko sahanA par3A / para sAdhanA ke prati unakA samarpaNabhAva itanA gaharA thA ki ve hara anukUlapratikUla paristhiti meM avicala evaM aDola rahate hue gaMtavya kI dizA meM bar3hate rahe / kramazaH bar3hate rahe / Ana va saMkalpa ke dhanI manasvI puruSoM ko hajAra pratikUlatAeM bhI Age bar3hane se kaba roka pAtI haiN| ve caTTAnoM ko cIra kara bhI apanI rAha banA lete haiM, Age bar3ha jAte haiM / 77 ahiMsA aura aparigraha kA mahattva bhagavAna mahAvIra kA samagra jIvana hamAre lie atyaMta preraka hai / unhoMne ahiMsA, aparigraha aura anekAMta jaise sArvabhauma evaM parama jIvanopayogI tatvoM kA saMdeza dete hue jana-jana kA mArga-darzana kiyA / unhoMne bahuta spaSTa zabdoM meM batAyA ki hiMsA jIvana kI kisI bhI samasyA kA samucita samAdhAna nahIM hai / samucita asamucita kI bAta bhI Age kI hai / hiMsA se koI bhI samasyA sulajhatI hI nahIM hai / unakI dRSTi meM ahiMsA hI * 2484 veM mahAvIra nirvANa divasa ke avasara para pradatta pravacana dIpAvalI kA saMdeza 145 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha ekamAtra tatva hai, jo sabhI ulajhanoM evaM viSamatAoM ko miTAkara jIvana ko zAMti ke vistIrNa rAjapatha para agrasara hone kI prabala zakti detA hai| unhoMne parigraha ko aneka samasyAoM ke mUla ke rUpa meM pratipAdita kiyaa| unhoMne kahA, aparigraha ke binA ahiMsA phalita nahIM ho sakatI / parigraha se baMdhA vyakti nAnA prakAra kI hiMsA meM pravRtta hotA hai| jaise-jaise vyakti kI aparigraha kI dizA meM gati bar3hatI hai, vaise-vaise usakI ahiMsA bhI puSTa hotI calI jAtI hai| anekAMta kA mUlya bhagavAna mahAvIra ne anekAntavAda kA pratipAdana kara saMkIrNatAjanya pArasparika saMgharSoM se pare rahane kA mArga prazasta kiyaa| unhoMne kahA, aikAMtika dRSTikoNa ke kAraNa vyakti-vyakti, samAja-samAja, rASTra-rASTra ke bIca vivAda aura saMgharSa kI sthiti banatI hai / yadi AnekAntika dRSTikoNa ko sAmane rakhakara vyavahAra kiyA jAe to virodhI-se-virodhI bAtoM meM bhI sAmaMjasya kA sUtra khojA jA sakatA hai| saMsAra bhara ke sabhI stara ke vivAda isa siddhAMta ke mAdhyama se samAhita kie jA sakate haiN| nizcita hI yaha bhagavAna mahAvIra kI eka mahAna dena hai| para prazna to yaha hai ki mahAvIra kA yaha anekAMta kA siddhAMta unake anuyAyiyoM ke jIvana meM kahAM taka utarA hai ? yadi yaha siddhAMta unake ciMtana aura vyavahAra meM utara jAtA to koI kAraNa nahIM hai ki unake pArasparika vivAda nahIM sulajhate / yaha sthiti isI bAta kI ora saMketa karatI hai ki svayaM jaina logoM ne bhI isa siddhAMta kA sahI-sahI mUlyAMkana nahIM kiyA hai, isake mahatva ko nahIM samajhA hai| aise meM ve use vizva meM kaise phailA sakate haiN| apekSA hai, jaina loga bhagavAna mahAvIra ke isa siddhAMta ke prati gaMbhIra bneN| gaMbhIra banane se merA tAtparya Apa samajhate hI hoNge| ve ise jIvana meM jIeM / svayaM jIkara hI ve ise vizvavyApI banA sakate haiN| mahAvIra kI anupama dena ___ bhagavAna mahAvIra ne samatA-dharma kA pratipAdana aura upadeza diyaa| unake samagra darzana aura upadeza kA maulika AdhAra aura sAra samatA hI hai / unhoMne puruSa aura nArI ko eka dRSTi se dekhA / puruSa ko ucca aura nArI ko hIna nahIM maanaa| yahI kAraNa hai ki unhoMne puruSa kI taraha hI nArI ko bhI adhyAtma-sAdhanA meM Age bar3hane kA pUrA adhikAra diyaa| apane saMgha meM unhoMne jahAM cavadaha hajAra puruSoM ko dIkSita kiyA, vahIM mahilAoM kI saMkhyA chattIsa hajAra thI / sAdhviyAM bhI sAdhuoM kI taraha mahAvatoM kI sAdhanA meM rata rahatI huI jana-jana ko adhyAtma kI ora prerita karane kA mahanIya kArya mAnava-mana Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatI thiiN| bhagavAna mahAvIra ne kahA, mukti ko jitanA adhikAra puruSa ko hai, utanA hI nArI ko hai / puruSa ko kiMcit bhI adhika nahIM aura nArI ko kiMcit bhI kama nhiiN| yadi aitihAsika dRSTi se dekhA jAe to hameM yaha mAnanA hogA ki janasaMgha ke atirikta anyAnya kisI bhI dharmasaMgha meM parivrAjikAoM kI aisI suvyavasthita evaM suniyojita paramparA upalabdha nahIM hai| unhoMne sAdhviyoM ke saMyama-nirvAha ke lie kucheka vizeSa niyama banAe, jisase unheM mahAvratoM kI sAdhanA meM sahAyatA mila ske| bhagavAna mahAvIra kI anekAneka denoM meM se samatAmUlaka yaha eka nirupama dena hai / mahAvIra ko kaise manAeM ? bhagavAna mahAvIra ke nirvANa hue DhAI hajAra varSa pUre hone vAle haiN| para itanI lambI kAla-avadhi ke pazcAt bhI unake siddhAMtoM aura upadezoM kI prAsaMgikatA meM kiMcit bhI nyUnatA nahIM AI hai, balki kahanA cAhie ki Aja unakI prAsaMgikatA apekSAkRta jyAdA huI hai| hiMsA aura arthavAda se mAnava-jAti ne jo trAsa bhogA hai, usake kAraNa Aja ahiMsA aura aparigraha ko vyApaka samarthana aura mahatva mila rahA hai| bauddhika jagat anekAMta ke prati tejI se AkarSita ho rahA hai| para kheda kA viSaya yaha hai ki jaina loga svayaM mahAvIra ke siddhAMtoM kA mUlya pUrA-pUrA nahIM AMka rahe haiN| unakA jIvana mahAvIra ke AdarzoM ke anurUpa nahIM dikhAI par3a rahA hai| merI dRSTi se mahAvIra kI jaya bolane kA utanA mahatva nahIM hai, jitanA unake AdarzoM ke anurUpa jIvana ko DhAlane kA hai| jainatva kI kasauTI nAma ke pIche 'jana' jor3anA nahIM, balki mahAvIra ke AdarzoM ke sAMce meM apanI soca, vyavahAra evaM karma ko DhAlanA hai / ahiMsA, aparigraha, anekAMta aura samatA-- mahAvIra ke jina cAra siddhAMtoM aura upadezoM kI carcA maiMne kI, unake jIvanta pratIka banakara hI mahAvIra ke prati saccI zraddhA samarpita kI jA sakatI hai aura yahI unake nirvANa-divasa-dIpamAlikA ko manAne kI saccI sArthakatA hai| yahI dIpAvalI kA saMdeza hai| kAnapura 11 navambara 1958 dIpAvalI kA saMdeza 147 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM saubhAgyazAlI eka prAcIna ukti hai...-'durlabhaM bhArate janma' bhArata meM janma pAnA durlabha hai| prazna hai, aisA kyoM kahA gayA ? isake pIche eka vizeSa Azaya hai, eka vizeSa bhAvanA hai| bhArata vaha deza hai, jisakI saMskRti adhyAtma-AdhArita hai| saMyama, tapa aura tyAga kI urvarA meM phalI-phUlI hai / ni.saMdeha adhyAtma, saMyama, tapa, tyAga kI saMskRti ke dhanI deza meM janma pAnA kisI bhI vyakti ke lie gaurava kI bAta hai, saubhAgya kI bAta hai| maiM bhI apane-Apako isa mAne meM gauravazAlI evaM saubhAgyazAlI mAnatA hUM ki mujhe bhAratavarSa meM janma milaa| . merA dUsarA saubhAgya yaha hai ki maiM gyAraha varSa kI bAlavaya meM prAtaH-smaraNIya pUjya gurudevazrI kAlagaNI ke zrIcaraNoM meM dIkSita huaa| dIkSita hone ke pazcAt maiM unakI pAvana sannidhi meM gyAraha varSoM taka rhaa| isa avadhi meM unhoMne mujhe bahuta kucha diyA, bahuta kucha sikhaayaa| itanA ki maiM use zabdoM meM batAne meM asamartha huuN| Aja maiM jo kucha bhI hUM, vaha saba unhIM kI kRpA kA pratiphala hai| maiM janma-janmAntara meM bhI unake upakAra se uRNa nahIM ho sktaa| bAvIsa varSa kI avasthA meM maiMne pUjya kAlagaNI ke uttarAdhikArI ke rUpa meM isa saMgha kA dAyitva saMbhAlA / mujhe svapna meM bhI kalpanA nahIM thI ki mujhe itanI choTI avasthA meM itanA gurutara dAyitva saMbhAlanA pdd'egaa| para dAyitva jaba A hI gayA to use nibhAnA Avazyaka thaa| mujhe isa bAta kA atyaMta AtmatoSa hai ki taba se aba taka satata maiM isa dAyitva ko jAgarUkatA ke sAtha nibhAne kA prayatna karatA rahA huuN| hAlAMki isameM maiM kitanA saphala rahA hUM aura kitanA nahIM, isakA nirNaya maiM nahIM kara sakatA / saMgha kA AcArya banane ke pazcAta maiMne saMgha ke sAdhu-sAdhviyoM ke sarvAMgINa vikAsa kI ora dhyAna diyaa| vizeSataH zikSA ke kSetra meM Age bar3hAne ke lie saghana pratyana kiyaa| usake anukUla pariNAma Ae haiM, A rahe * 45 veM janma-dina ke avasara para pradatta pravacana 148. mahake aba mAnava-mana Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| pichale dinoM Agama-saMpAdana kA mahatvapUrNa kArya bhI maiMne prAraMbha kiyaa| maiM mAnatA hUM, isa nimitta jaina zAsana kI sevA kA eka bahuta hI durlabha avasara hameM prApta huA hai| yaha kAma hamAre hAtha AyA, ise bhI maiM apanA aura pUre saMgha kA saubhAgya mAnatA huuN| ___ merI yaha spaSTa avadhAraNA hai ki naitikatAzUnya evaM caritravihIna jIvana vAstava meM jIvana nahIM hai / Aja jana-jIvana kitanA naitikatAzUnya aura caritrazUnya ho rahA hai, yaha kisI se chupA nahIM hai| isa sthiti ne mujhe saMvedita kiyaa| phalataH jana-jana ke naitika evaM cAritrika abhyudaya ke pavitra uddezya se maiMne aNuvrata Andolana ke rUpa meM eka vyApaka kAryakrama zurU kiyA / isa kAryakrama ke sAtha kitane loga aba taka jur3e, isakI saMkhyA mere pAsa nahIM hai| para itanA avazya kaha sakatA hUM ki isake mAdhyama se naitika evaM vAritrika jAgaraNa kA eka suMdara vAtAvaraNa nirmita huA hai| logoM kA dhyAna isa biMdu para khica rahA hai / maiM cAhatA hUM, adhika-se-adhika loga isa kAryakrama ke mAdhyama se apane jIvana ko naitikatA evaM sadAcAra ke DhAMce meM ddhaaleN| AgAmI varSa meM Agama-sampAdana, zikSA, sAhitya-sAdhanA, aNuvrata Andolana Adi upakrama aura adhika vikAsa pAeM, maiM apanI zakti ina kAryoM meM aura acche DhaMga se niyojita kara sakU~, 45 veM varSa-praveza ke avasara para maiM apane prati yahI maMgalabhAva karatA huuN| kAnapura 12 navambara 1958 meM saubhAgyazAlI hUM 149 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 kalyANa kA mArga vidAI aura vihAra Aja vidAha-samAroha hai / maiM mAnatA hUM, yaha vidAI to mAtra eka rasma hai, vAstava meM hamArI vidAI to bahuta pahale hI ho cukI / jisa dina hamane gRhavAsa chor3akara sAdhu jIvana svIkAra kiyA thA, usI dina hama isa saMsAra se, apane mitroM, pArivArika janoM evaM sambandhiyoM se vidA le cuke the / ataH hamAre lie vidAI ke sthAna para 'vihAra' zabda kA prayoga hotA hai / jaina aura bauddha donoM meM yahI paramparA rahI haiM / isI paraMparA ke kAraNa hI saMbhavataH vartamAna vihAra pradeza kA nAma vihAra par3A ho, kyoMki bhagavAna mahAvIra aura mahAtmA buddha kA janma tathA bahulAMza meM viharaNa evaM pravAsa vihAra meM hI huA / yaha bhI kaisA zubha saMyoga hai ki hama yahAM se prasthAna kara vihAra pradeza kA sparza karane jA rahe haiM / saccA abhinaMdana isa avasara para maiM eka-do bAteM vizeSa rUpa se kahanA cAhatA hUM / Aja sAre vizva meM saMgharSa aura bhaya kI sthiti hai / sabhI loga isa sthiti se cintita haiM / maiM socatA hUM, isa sthiti se ubarane kA upAya yahI hai ki mAnava samanvaya kA mArga apanAe / samanvaya bahuta hI mUlyavAna tatva hai / isase baMdhutA, samatA aura maitrI kI bhAvanA kA vikAsa aura prasAra hotA hai / Apa sabakA aisA prayAsa honA cAhie, jisase samanvaya kI bhAvanA ko adhika-se-adhika sIMcana mile / AcAra kA unmAda aura vicAroM kA durAgraha donoM vyakti ko patana ke garta meM le jAne vAle tatva haiM / Aja ye donoM tatva samAja meM prabhAvI banate jA rahe haiM / yaha bahuta hI gaMbhIra bAta hai / jIvana ko vikAsa kI ora le jAne kI AkAMkSA rakhane vAle pratyeka vyakti ko inase bacane kA salakSya prayatna karanA caahie| anyathA vikAsa karane kI AkAMkSA pUrI nahIM hogI | saMkIrNatA aura hInabhAvanA ye do anya vikAsa- bAdhaka tatva haiM / bandhuo ! koI samaya thA, jaba saMkIrNatA kI bAtoM ko mahatva diyA jAtA thA / 150 mahake aba mAnava-mana Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAti-baMdhana, sampradAya-baMdhana kI bAtoM kA khUba pracAra-prasAra hotA thA / loga unameM bar3ha-car3hakara hissA lete the, rasa lete the / para aba saMkIrNa aura anudAra vicAroM kA yuga bIta cukA hai / dharma ko aba jAti, varNa, sampradAya Adi ke sabhI prakAra ke saMkIrNa gheroM se bAhara nikAlanA hI hogA / usakA vyApaka aura sArvabhauma svarUpa hI mAnava ke lie kalyANa kA mArga prazasta karatA hai / aNuvrata AMdolana dharma ke vyApaka aura sArvabhauma svarUpa ke pracAra-prasAra kA hI kAryakrama hai / isameM kisI prakAra kI koI saMkIrNatA ko tanika bhI sthAna nahIM hai / jIvana kI pavitratA meM vizvAsa rakhane vAlA koI bhI vyakti isake sAtha jur3a sakatA hai| kAnapura ke pAMca mAsa ke pravAsa meM isa kAryakrama ko acchI gati milI hai | cAhatA hUM, hamAre yahAM se prasthita ho jAne ke pazcAt bhI yaha kAryakrama vyavasthita rUpa meM Age bar3hatA rhe| Apa sabase yaha Agraha karatA hUM ki Apa apanA jIvana-vyavahAra aNuvrata bhAvanA ke anurUpa banAkara isake pracAra-prasAra meM apanI zakti kA pUrA-pUrA niyojana karane kA satsaMkalpa kareM / basa, yahI merA saccA vidAI abhinandana hogA / kAnapura 26 navambara 1958 kalyANa kA mArga 151 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 dharma dainaMdina jIvana se jur3e dharma vartamAna ko svastha banAtA hai loga kahate haiM ki dharma se mokSa milatA hai, paraloka sudharatA hai| yaha ThIka hai ki dharma se mokSa milatA hai, paraloka sudhAratA hai, para maiM aisA mAnatA haM ki dharma se kevala paraloka hI nahIM, vartamAna bhI sudharatA hai| isase bhI Age maiM to isa bhASA meM socatA hUM ki jo dharma vartamAna ko nahIM sudhAratA, vaha bhaviSya ko kadApi nahIM sudhAra sktaa| isake viparIta vartamAna svastha hai to bhaviSya ke bigar3ane kA koI prazna hI nahIM hai| isalie vyakti ko cAhie ki vaha aise dharma kI ArAdhanA kare, jo usake vartamAna jIvana kI pavitratA evaM svasthatA kA AdhAra bne| aNuvrata dharma kA eka aisA hI rUpa hai| vibhinna jAti, varNa, varga aura saMpradAya ke hajAroM-hajAroM logoM ne ise apanAkara apane vartamAna ko svasthatA kA sudRr3ha AdhAra diyA hai| dharma ke nAma para vivAda kaisA? __bandhuo ! mujhe yaha dekhakara bar3A Azcarya hotA hai ki loga dharma ko lekara jhagar3ate haiM / kyA dharma koI jhagar3A karane kA tatva hai ? dharma to jhagar3e ko miTAne kA kAma karatA hai, phira usako lekara jhagar3A kaisA ? mujhe lagatA hai, jhagar3A dharma kA nahIM, apane-apane aikAMtika Agraha kA hai| loga apane dRSTikoNa hI sampUrNa satya mAna lete haiM, dUsare ke dRSTikoNa ko samajhane kA jarA-sA bhI prayatna nahIM karate / isa sthiti meM jhagar3A nahIM hogA to aura kyA hogA? hama isa tathya ko samajhe ki satya anaMta hai, usako dekhane ke pahalU bhI anaMta haiN| isa sthiti meM vyakti kI apanI bAta kisI apekSA se satya hai to dUsare vyakti kI bAta bhI kisI anya apekSA se utanI hI satya ho sakatI hai| bhagavAna mahAvIra ne anekAMtavAda ke mAdhyama se isa satya kA udghATana kara sabhI prakAra ke vivAdoM ko samApta karane kA mArga prazasta kara diyaa| 152 mahake aba mAnava-mana Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma vyavahAra kA tatva hai hama isa bAta para dhyAna keMdrita kareM ki dharma kevala zAstroM kA tatva na rhe| zAstroM taka sImita rahane vAlA dharma jIvana kI pavitratA evaM svasthatA kA AdhAra nahIM bana sakatA / jIvana kI pavitratA evaM svasthatA kA AdhAra vahI dharma bana sakatA hai, jo vyakti ke dainaMdina jIvana se jur3e, jIvana ke hara vyavahAra evaM AcaraNa se jur3e / aNuvrata isa arhatA se sampanna hai, isalie vaha jIvana kI pavitratA evaM svasthatA kA AdhAra banatA hai / maiM udAharaNa se apanI bAta ko aura spaSTa karUM / eka vyakti yaha saMkalpa karatA hai ki vaha kisI ko kaTu vacana nahIM khegaa| isa saMkalpa ke sAtha hI dharma kA tatva usa vyakti ke vyavahAra ke sAtha jur3a gyaa| isase vyakti ko apane vartamAna jIvana ko svastha banAne meM bahuta sahayoga milegaa| isI krama se vyakti yadi dharma ke eka-eka tatva ko apane jIvana-vyavahAra evaM AcaraNa se saMpRkta karatA jAe to vaha apane jIvana ko svastha aura pavitra banA sakatA hai, anirvacanIya Ananda kI anubhUti kara sakatA hai| Apa bhI apane jIvana meM aNuvrata Andolana kI AcAra-saMhitA ko svIkAra kreN| Apa kA jIvana svastha bnegaa| usameM pavitratA kI mahaka phUTa pdd'egii| prayAga 7 disambara 1958 dharma dainaMdina jIvana se jur3e 153 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 1 dharma kI sahI samajha jAge dharma aura sampradAya dharma eka bahatA pravAha hai / vibhinna sampradAya usake vibhinna bAMdha haiM / jisa prakAra bAMdha kA pAnI pIne aura siMcAI ke lie atyaMta upayogI hotA hai, usI prakAra vibhinna sampradAya bhI atyanta upayogI haiM, bazarte ve dharma ke zAzvata tatvoM kA vyApaka pracAra-prasAra kreN| isase mAnava samAja ke lie sukha aura zAMti kA mArga prazasta hotA hai / lekina ahiMsA, satya, aparigraha Adi dharma ke maulika evaM zAzvata tatvoM ke pracAra-prasAra ke viparIta yadi sampradAyoM meM kaTTaratA, sAmpradAyikatA aura saMkIrNatA kI sar3Ana AtI hai to usase mAnava samAja kA koI hita saMpAdita nahIM ho sakatA / ve jana-jana ko satpatha para bar3hane kI preraNA nahIM de sakate / unakA kAma mAtra apanI svArthasiddhi bana jAtA hai / aura aisI sthiti meM ve pArasparika vaimanasya aura saMgharSa ko janama dete haiM / Ajakala adhikAMza sampradAya isI prakAra kI sthiti se hokara gujara rahe haiN| maiM mAnatA hUM, Aja ke cintanazIla vyakti ke dharma se vimukha hone kA yaha eka pramukha kAraNa hai / dhana banAma dharma dharma ke kSetra meM eka bAta aura bahuta burI huI hai / loga pahale to zoSaNa, anyAya, dhokhAdhar3I, bhraSTAcAra aura anaitika tarIkoM se artha kA saMgraha karate haiM / phira maMdiroM meM dAna kara, bhikhamaMgoM ko ATA-dAla aura phaTe-purAne kapar3e dekara ve usa dhana se dharma aura puNya kharIdate haiM, apane pApoM ko dhone kA prayatna karate haiM / maiM nahIM samajhatA, yaha kaisA dharma ? anIti aura adharma se arjita dhana se dharma jaisI pavitra cIja kaise kharIdI jA sakatI hai ? puNya kaise pAyA jA sakatA hai ? aura bahuta sahI to yaha hai ki dhana se dharma kA koI sambandha hI nahIM hai / dUra kA bhI koI sambandha nahIM hai / vaha kisI bhI sthiti meM dhana se nahIM kharIdA jA sktaa| kisI bhI kImata para nahIM kharIdA jA sakatA / vaha to AtmA kA tatva hai, jise ahiMsA, saMyama aura tapa ke dvArA hI sAdhA jA sakatA hai, pAyA jA sakatA hai / maiM samajhatA hUM, dharma ke prati jaba taka yaha 154 mahake aba mAnava-mana Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaka dRSTikoNa nirmita nahIM hogA, taba taka dhana se dharma kharIdane jaisI aneka galata pravRttiyAM usake irda-girda calatI rheNgii| unheM rokA nahIM jA sktaa| isalie yaha atyanta apekSita hai ki dharma ke prati logoM kI avadhAraNA samyaka saMyama kI pratiSThA ho maiM anubhava kara rahA hUM ki Aja kA mAnava atyaMta vizRMkhalita evaM azAMta hai / isakA kyA kAraNa hai ? isakA kAraNa yahI hai ki usameM AtmaniyaMtraNa kI zakti cukatI jA rahI hai, vaha lAlasAoM kA dAsa banatA jA rahA hai / jaba taka vaha apanI asImita lAlasAoM para aMkuza lagAnA nahIM sIkhegA, Atma-niyaMtraNa kA pATha nahIM par3hegA, taba taka vaha azAMti aura duHkha se nahIM chUTa sakatA / Atma-niyaMtraNa kA artha hai-saMyama / saMyama dharma kA bahuta hI mahatvapUrNa pakSa hai| durbhAgya se, isa pakSa ko jitanA mUlya diyA jAnA cAhie thA, utanA nahIM diyA gyaa| usakI hI duSpariNati duHkhI aura azAMta janajIvana ke rUpa meM AI hai / aNuvrata Andolana jana-jIvana meM saMyama ke mUlya ko punaH pratiSThita karane kA prayatna hai| usakA ghoSa hI hai-'saMyamaH khalu jIvanam' --saMyama hI jIvana hai / apekSA hai, yaha Andolana adhika-se-adhika janavyApI bane / isake janavyApI banane kA artha hai--saMyama kI pratiSThA / aura saMyama kI pratiSThA kA artha hai--sukha aura zAMtimaya jIvana / prayAga 7 disambara 1958 dharma kI sahI samajha jAge Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 82 adhyAtma kA aMkuza apekSita saMsAra meM do prakAra ke pravAha sadA se rahe haiN| eka hai bhautika pravAha tathA dUsarA hai AdhyAtmika pravAha / jisa prakAra gaMgA aura yamunA kI dhArAoM kA prayAga meM samanvaya ho gayA hai, usI prakAra ina donoM pravAhoM meM bhI samanvaya sthApita kiyA jA sakatA hai| para samanvaya ke artha ko Apa spaSTa kara leM, kyoMki usake sandarbha meM bahuta sAre loga bhrAMti pAlate haiM / samanvaya kA tAtparya maulika guNoM ko chor3a denA nahIM hai / yadi aisA hotA hai to vaha merI dRSTi meM samanvaya nahIM, asamanvaya hai / aisA samanvaya kabhI kAmya nahIM, kisI kAma kA nahIM / merI daSTi meM vahI samanvaya vAstavika samanvaya hai, jisameM apane maulika guNoM kI surakSA ke sAtha UparI bAtoM meM sAmaMjasya sthApita kiyA jAtA hai| bhautikatA evaM AdhyAtmikatA meM aise hI samanvaya kI apekSA karatA huuN| yaha sahI hai ki bhautika tatvoM ke binA jIvana cala nahIM sktaa| lekina isIke samAnAntara yaha bhI utanA hI saca hai ki jaba taka una para adhyAtmavAda kA aMkuza nahIM hogA to ve vikAsa ke sthAna para vinAza kA kArya kreNge| isalie bhautikatA para adhyAtma kA aMkuza nitAnta apekSita haiN| Aja niraMkuza bhautikatA ne vizva ke sAmane jaisI sthiti paidA kI hai, usase sampUrNa mAnava jAti para usake astitva kA khatarA maMDarAne lagA hai| isalie jagaha-jagaha se yaha svara ubhara rahA hai ki bhautikatA para avilaMba aMkuza laganA cAhie / aNuvrata AMdolana bhautikatA para adhyAtma kA aMkuza lagAne kA kArya karatA hai / isalie isa kAryakrama kI upAdeyatA svayasiddha hai| apekSA hai, jana-jana isa kAryakrama ke sAtha jur3e / prayAga 8 disambara 1958 mahake aba mAnava-mana Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA kA prayojana vidyA kyoM ? vidyA-prApti kA vAstavika prayojana jIvana kA sarvatomukhI vikAsa hai / yadi isa uddezya kI prApti nahIM hotI hai to vidyA-prApti kI bahuta sArthakatA siddha nahIM hotii| Aja adhyApana ke kSetra meM isa uddezya kI spaSTatA nahIM hai / usI kAraNa Aja vidyArjana kA lakSya mAtra arthAjana taka simaTa gayA hai / isakI duSpariNAti hamAre sAmane hai / vidyArthI mahAvidyAlayoM, vizvavidyAlayoM se nikalane ke pazcAt AjIvikA-prApti ke lie idhara-udhara mArA-mArA phiratA hai| yadi jIvana ke sarvAMgINa yA sarvatomukhI vikAsa ke lakSya kI spaSTatA hotI to Aja yaha sthiti paidA hotI hI kyoN| vidvAn kauna ? Aja adhikAzata: loga isa bhASA meM socate haiM ki vidyA prApta karane vAlA vidvAna hotA hai / ThIka hai, vidyA se saMpanna vyakti vidvAn kahalAtA hai / para merI dRSTi meM saccA vidvAn vahI hai, jo jJAna prApta kara usake anusAra apane jIvana ko banA letA hai / apane citana aura vyavahAra ko usase bhAvita kara letA hai| anyathA usakA pustakIya jJAna, usakA adhyayana usake lie kisI bhAra se adhika nahIM hotA / vidyArthiyoM ko isa bindu para gaMbhIratA se ciMtana kara apane jIvana meM eka nayA mor3a lenA cAhie / vidyA-prApti ke sahI lakSya kA jJAna aura lakSyonmukha gati hI unheM vidyArjana kI sArthakatA pradAna kara skegii| hindI vidyApITha, nainI (prayAga) 9 disambara 1958 zikSA kA prayojana Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 sAhitya aura sAhityakAra badalI huI sthiti bhAratavarSa ke lie yaha atyanta gaurava kI bAta rahI hai ki atIta meM vibhinna dezoM ke loga yahAM jJAna evaM caritra kI zikSA lene AyA karate the| yaha sthiti kyoM thI ? isIlie ki yahAM tyAgI-tapasvI RSi-maharSiyoM kI vANI se prasUta sAhitya kA ajasra srota sadaiva pravAhita hotA thaa| para atyaMta Azcarya evaM kheda ke sAtha kahanA par3atA hai ki Aja yaha sthiti bilkula palaTa cukI hai| saMskRta aura prAkRta bhASA meM likhA gayA vaha akhUTa sAhitya, jise lAkhoM-karor3oM kI kImata cukAne para bhI nahIM prApta kiyA jA sakatA, Aja raddI ke bhAva becA jA rahA hai / videzI logoM ke zikSA grahaNa ke lie Ane ke sthAna para Aja bhAratavAsI videzoM meM zikSA grahaNa karane jA rahe haiN| isa badalI huI sthiti ne rASTra ko, rASTra kI asmitA aura gaurava ko bahuta Thesa pahuMcAI hai| sAhityakAroM se apekSA isa sthiti meM prabuddhajanoM evaM manISI sAhityakAroM se yaha apekSA hai ki ve usa sAhitya kA sUkSmatA se yathArtha ke dharAtala para mUlyAMkana kareM aura navya sphUrti va cetAvanI kI eka aisI dhArA pravAhita kareM, jo bhAratIya mAnasa ko svasthatA pradAna kara sake / vaha apane prAcIna gaurava ko punaH prApta karane ke lie kRtasaMkalpa bana sake / / sAhityakAroM kA kAma hai ki ve naSTa hote mAnavIya mUlyoM kI surakSA ke lie tIvra prayatna kreN| isa uddezya kI pUrti ke lie aNuvrata AMdolana unake sAmane hai| maiM cAhatA hUM, ve aNuvrata-sAhitya kA adhyayana kareM, apane taTastha dimAga se usa para ciMtana-manana kareM aura apane lekhana ko eka nayA mor3a deM, ki jisase mAnavatA kI DhahatI mInAra ko thAmA jA ske| apekSita hai bhUla kA pariSkAra hama dekhate haiM ki sUra, mIrA, tulasI Adi ke bhajana bhAratavarSa ke ghara-ghara meM Aja bhI bar3I zraddhA aura bhAvanA ke sAtha gAe jAte haiM / aisA 158 mahake aba mAnava-mana Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoM ? merI dRSTi meM isakA sabase bar3A kAraNa yahI hai ki unhoMne apane bhajanoM-gItoM meM eka amara saMdeza bhara diyA hai, jo jana-jana ko mAnavatA ke rAjapatha kI ora agrasara karatA hai| saMskRta aura prAkRta ke prAcIna sAhitya meM bhI mAnavatA ke rAjamArga kI ora agrasara hone kI preraNA denevAlA amara saMdeza pratidhvanita hotA hai / para durbhAgya se usa sAhitya ko par3hA jAnA chUTatA calA gayA aura usa koTi ke nae sAhitya kA apekSita sRjana nahIM huaa| 'jAge tabhI saverA' ke anusAra sAhityakAra aba bhI isa bindu para apanA dhyAna kendrita kara isa bhUla kA pariSkAra kreN| cunautI ko jheleM sAhityakAra bandhuo! sAhitya kI zakti se Apa aparicita nahIM haiN| saMsAra meM jitanI bhI bar3I-bar3I krAntiyAM yA parivartana ghaTita hue haiM, unameM sAhitya kI mahatvapUrNa bhUmikA rahI hai| Aja ANavika astroM ke kAraNa jisa prakAra kA vidhvaMsakArI vAtAvaraNa nirmita huA hai, usase samUcI mAnava-jAti ke bhaviSya ke Age eka praznacihna laga gayA hai / isa sthiti meM Apa sAhityakAroM ke sAmane eka bahuta bar3I cunautI hai / maiM cAhatA hUM, Apa isa cunautI ko jhelate hue sAhitya kI usa adbhuta zakti kA visphoTa kareM, jo isa vidhvaMsakArI vAtAvaraNa kA mukAbalA karatI huI mAnava kI pragati evaM ujjvala bhaviSya kA mArga prazasta kara sake / hindI sAhitya sammelana, prayAga 9 disambara 1958 sAhitya aura sAhityakAra 159 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ c vrata kA mAhAtmya bhAratIya saMskRti tyAgapradhAna saMskRti hai| saMpatti-sattA ko bhArata varSa meM sarvocca tatva ke rUpa meM kabhI bhI svIkAra nahIM kiyA gyaa| sarvocca mUlya tyAga aura saMyama ko hI prApta huaa| yahI to kAraNa hai ki bar3e-bar3e dhanakubera aura rAjA-mahArAjA tyAgI-tapasvI aMkicana sAdhu-saMtoM ke caraNoM meM sira jhukAkara ahobhAga kI anubhUti karate rahe haiN| Aja bhI yaha saMskRti yahAM jIvita hai| isakA hI prabhAva hai ki yahA vrata ko jIvana meM sarvAdhika mahatvapUrNa pratiSThA prApta hai| vrata Atma-saMkalpa va antar kI dRr3hatA kA pratIka hai| vrata ke dvArA hI jIvana susaMskRta, jAgRta aura vikasita banAyA jA sakatA hai| isakA bhI eka kAraNa hai aura vaha kAraNa bahuta mahattvapUrNa hai| vrata meM vaha adbhuta zakti hai, jo vyakti meM Antarika rUpAntaraNa ghaTita kara sakatI hai| DaMDe yA kAnUna se yaha saMbhava nahIM hai| hAlAMki parivartana to usake dvArA bhI ho sakatA hai, para vaha parivartana Upara ke stara kA hotA hai, AMtarika stara kA nahIM hotA / kAnUna thope jAte haiN| DaMDe meM bala kA prayoga hai| para vrata meM ye donoM hI sthitiyAM nahIM haiN| vrata to Atma-svIkRti se grahaNa kiyA jAtA hai / aNuvrata Andolana choTe-choTe vratoM ke mAdhyama se jana-jana ke jIvana-vyavahAra ko svastha evaM zuddha banAne kA naitika abhiyAna hai / isakA AdhAra ahiMsA, satya asteya, brahmacarya evaM aparigraha-ye pAMca tatva haiN| inhI pAMca tatvoM ko yugIna burAiyoM ke pariprekSya meM choTe-choTe vratoM kA rUpa diyA gayA hai| jIvana-zuddhi meM vizvAsa rakhane vAlA koI bhI vyakti inheM bahuta sahajatA se svIkAra kara sakatA hai / jAti, varga, varNa, bhASA, sampradAya Adi sabhI prakAra ke bhedoM se use sarvathA dUra rakhA gayA hai / apekSA hai, loga isa Andolana ko khule dimAga se samajhe aura samajhakara AcaraNa ke stara para svIkAra kreN| unakA yaha kadama unake svayaM ke jIvana-nirmANa kI dRSTi se to varadAyI hogA hI, svastha samAja evaM unnata rASTra ke nirmANa meM bhI apratyakSa rUpa se yogabhUta bana skegaa| prayAga 10 disambara 1958 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana saMyamamaya bane puruSArthavAdI saMskRti jaina aura bauddha do alaga-alaga paramparAeM haiN| para alaga-alaga hokara bhI donoM paraMparAoM meM aura-aura paramparAoM kI apekSA kAphI nikaTatA hai / ina donoM hI paramparAoM kI gaNanA zramaNa saMskRti ke antargata hotI hai / zramaNa-saMskRti bhArata kI eka mahAn saMskRti hai / isa saMskRti kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki isameM puruSArthavAda ko atyanta mahatvapUrNa sthAna prApta hai, balki kahanA cAhie ki sarvAdhika mahatvapUrNa sthAna prApta hai| bhagavAna mahAvIra se unake pramukha ziSya gaNadhara gautama ne jijJAsA kI - 'bhagavan ! duHkha svakRta hai yA parakRta ?' isake samAdhAna meM bhagavAna ne kahA- 'gautama ! du:kha AtmakRta hai, parakRta nahIM / ' unhoMne batAyA ki saMsAra kI pratyeka AtmA ko vikAsa kA pUrA-pUrA adhikAra hai| yahAM taka ki vaha apane kartRtva se paramAtma-pada ko bhI prApta kara sakatI hai / jaina paraMparA kI taraha bauddhaparaMparA meM bhI puruSArthavAda ko bahuta mahatvapUrNa sthAna prApta hai / jIvana-nirmANa kI dizA 86 para Aja kI sabase bar3I kaThinAI yaha hai ki loga apane-apane dharma aura darzana ke gaurava - gIta to bahuta gAte haiM, para UMce-UMce aura jIvanopayogI siddhAntoM ko samajhane kA prayAsa nahIM krte| aisI sthiti meM unakI dRSTi bahirmukhI banI rahatI hai / unakA lakSya adhika-se-adhika bhautika sukha pAne kA rahatA hai / pariNAmataH unake jIvana kA sahI nirmANa nahIM ho pAtA / svArthasiddhi, yena-kena-prakAreNa arthopArjana ko hI ve nirmANa mAna baiThate haiM / isame adhika viDaMbanA evaM buddhi - viparyAsa kI aura kyA bAta hogI ki ve dhvaMsa ko bhI nirmANa ke rUpa meM dekhate haiM ! yaha sthiti nizcita hI kAmya nahIM hai / isase ubarane kA ekamAtra upAya yahI ho sakatA hai ki loga vibhinna bhAratIya dharmoM evaM darzanoM kA eka sImA taka adhyayana kareM tathA unake ahiMsA, satya aura saMyamamUlaka tatvoM ko AtmasAt karate hue apane jIvana ko adhika-seadhika unake anurUpa banAne kA prayAsa kareM / jIvana saMyamamaya bane 161 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa se bacane kA upAya dazavakAlika jaina AgamoM meM eka mahatvapUrNa Agama hai| usakA eka prasaMga maiM Apako btaauuN| gaNadhara gotama bhagavAna mahAvIra se prazna kI bhASA meM kahate haiM ---- kahaM care ? kahaM ciTThe ? kahamAse ? kahaM sae ? kahaM bhujato bhAsaMto, pAvaM kammaM na baMdhaI ? bhagavan ! maiM kaise calUM ? kaise sthita rahUM, kaise bailUM, kaise soUM, kaise khAUM, kaise bolU ki jisase mere pApakarma kA baMdhana na ho ? isake samAdhAna meM bhagavAna mahAvIra kahate haiM .--. jayaM care jayaM ciTThe, jayamAse jayaM sae / jayaM bhuMjato bhAsaMto, pAvaM kammaM na baMdhaI / / gautama ! tuma yatanApUrvaka calo, yatanApUrvaka sthita raho, yatanApUrvaka baiTho, yatanApUrvaka soo, yatanApUrvaka bolo aura yatanApUrvaka khaao| aisA karane se tumhAre pApakarma kA baMdhana nahIM hogaa| __eka vAkya meM kahA jAe to bhagavAna mahAvIra kA uttara thA-'ye saba kriyAeM saMyamapUrvaka kro|' saMyama AhatI saMskRti yA jaina paramparA kA mUla hai| bauddha paramparA meM bhI isako mahatva diyA gayA hai| isI prakAra vaidika paramparA meM bhI saMyamamaya jIvana ko zreSTha aura Adarza mAnA gayA hai| para Aja kA mAnava saMyama kI bAta ko bhUlatA jA rahA hai / usakI hI yaha duSpariNati hai ki usakA jIvana duHkha aura azAMti kA piMDa bana rahA hai / aNuvrata AMdolana isa sthiti se mAnava ko ubArane kA eka racanAtmaka prayatna hai / choTe-choTe vratoM-saMkalpoM ke mAdhyama se vaha vyakti-vyakti ke jIvana meM saMyama ko pratiSThita karanA cAhatA hai / isa pratiSThA se samAja naitika evaM cAritrika dRSTi se saMpanna banegA, jisakI ki Aja nitAMta apekSA hai| maiM AzA karatA hUM, Apa isakI AcAra saMhitA ko svIkAra kara saMyamamaya jIvana jIne kI dizA meM eka nayA abhiyAna zurU kareMge / sAranAtha 17 disambara 1958 162 mahake aba mAnava-mana Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 dharma ko sahI samajhe, sahI jIeM dharma kyA hai ? dharma jIvana kA parama tatva hai, para usake sandarbha meM vyakti kI avadhAraNA yathArthaparaka honI caahie| kevala arcanA, pUjA aura bAhya ADambaroM ke nirvAha mAtra meM dharma nahIM hai| dharma ke mUlabhUta tatva satya, ahiMsA, saMyama aura sadAcAra haiN| inase jIvana ko bhAvita karanA dharma hai| para bar3e kheda kI bAta hai ki dharma ke maulika tatvoM ko bhulAyA jA rahA hai| unheM jIvana-vyavahAra meM DhAlane kI bAta upekSita kI jA rahI hai| dhArmikoM ke do varga Aja samAja meM do varga bahuta sApha-sApha dikhAI dete haiN| eka vaha varga hai, jo upAsanA ko hI saba kucha mAnatA hai| usake karma dharma ke AdarzoM ke anugAmI haiM yA nahIM, isa ora dhyAna dene aura socane kI vaha koI AvazyakatA nahIM smjhtaa| dUsarA varga vaha hai, jo pUjA, upAsanA va karmakAMDa meM tanika bhI vizvAsa nahIM rkhtaa| inakI jIvana meM koI upayogitA evaM upAdeyatA nahIM maantaa| AcAra mukhya hai ___ aNuvrata AMdolana ina donoM vargoM ke lie eka vyavahAropayogI sanmArga prazasta karatA hai / vaha batAtA hai ki upAsanA vaiyaktika vizvAsa kA viSaya hai| usakI bhI jIvana meM eka sImA taka upayogitA hai / usako sarvathA asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA, para vaha dharma kA mukhya pakSa nahIM hai / mukhya pakSa yaha hai ki vyakti satya, ahiMsA, aparigraha, saMyama, sAtvikatA, maitrI, saMtoSa Adi tatvoM ko jIvana meM saMjoe / dharma kyoM ? vyakti isa bAta para apanA dhyAna kendrita kare ki dharma jIvana kI zuddhi ke lie hai, usake vikAsa ke lie hai / ata: usakA isI uddezya kI pUrti ke lie upayoga ho| dharma ke nAma para anartha karanA, svArtha sAdhanA aura dharma ko sahI samajhe, sahI jIeM Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zoSaNa ko prazraya denA bhaMyakara viDambanA hai| spaSTa zabdoM meM apane-Apako dhokhA denA hai| dharmasthAna meM tanmayatA se pUjA aura upAsanA karane vAlA vyakti jaba ghara, dukAna aura oNphisa meM anaitika, bhraSTa aura kUra vyavahAra karatA dekhA jAtA hai to sahasA mana meM prazna jAgatA hai, kyA dharma ne usakI AtmA ko chuA bhI hai ? aNuvrata AMdolana vaidika, jaina, bauddha Adi sabhI dhArmika paramparAoM ke AcAra-zuddhimUlaka AdarzoM se saMgata abhiyAna hai| vibhinna upAsanAoM meM vizvAsa rakhane vAle dhArmika logoM ko sadAcAra ke mAdhyama se eka maMca para lAne kA upakrama hai| maiM cAhatA hUM, kAzI nagarI ke vidvAn evaM sAmAnya nAgarika isa AMdolana ke darzana ko gaharAI se samajhe aura isake choTe-choTe vratoM ko svIkAra kara isa abhiyAna meM sakriya rUpa meM sahayogI baneM / bhAratIya saMskRti kA svAgata ___maiM bahuta dinoM se socatA thA ki kAzI jaauuN| kAzI jahAM vaidika evaM bauddha saMskRti kI puNya-sthalI hai, vahI jaina paraMparA ko teIsaveM tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAtha kI janma-sthalI bhI hai| jJAnArAdhanA evaM sAhitya-sAdhanA kA yaha eka bhArata-prasiddha kendra rahA hai| aise nagara meM Akara mujhe sAtvika prasannatA kI anubhUti ho rahI hai| Apa logoM ne merA svAgata kiyaa| mere prati Adara aura sadbhAvanA vyakta kii| para maiM aisA samajhatA hUM ki yaha svAgata, abhinaMdana aura Adara vastutaH merA nahIM, apitu adhyAtma kA hai, tyAga-saMyamamUlaka bhAratIya saMskRti kA hai / maiM to mAtra nimitta huuN| mere svAgata ke nimitta adhyAtma aura bhAratIya saMskRti ke prati ApakI AsthA ko abhivyakti milI hai| jaba taka adhyAtma, tyAga evaM saMyamamUlaka saMskRti ke prati yaha niSThA bhAratIya logoM meM banI haI hai, taba taka sAdhu-saMtoM kA abhinandana-svAgata hotA rhegaa| unako AdarasatkAra milatA rhegaa| dhyAna rahe, adhyAtma aura tyAga-saMyamamUlaka yaha saMskRti hI bhAratavarSa kA prANatatva hai| isa prANatatva ko surakSita rakhakara hI bhAratavarSa apane gaurava ko surakSita rakha sakatA hai| kAzI 18 disambara 1958 164 mahake aba mAnava-mana Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dada jarUrI hai jJAna aura AcAra kA samanvaya bhAratIya saMskRti saMsAra kI eka mahAna saMskRti hai| isa saMskRti kI kucha durlabha vizeSatAeM haiN| isameM usa jJAna ko zreSTha nahIM mAnA gayA, jo AcArazUnya hai| vastutaH jJAna kI carama pariNati AcAra hI hai| jJAna athavA vidyA kA mUlabhUta lakSya yahI hai ki vyakti AcAraniSTha aura saMyamaniSTha bane / yadi vyakti ke sAmane yaha lakSya nahIM hai to vidyA usake lie bhArabhUta hai| jJa prajJA : pratyAkhyAna prajJA bhAratIya saMskRti meM akSarajJa bana jAnA, bahuta-sAre grantha par3ha lenA hI vidvAn kI arhatA nahIM mAnI gaI hai| yahAM vidvAn use mAnA gayA hai, jisane jAnane ke pazcAt samagra duSkarmoM kA pratyAkhyAna kara diyA hai| zAstroM meM prajJA ke do bheda batAe gae haiM---jJa prajJA aura pratyAkhyAna prajJA / jJa prajJA kA Azaya tatva ko jAnene se hai| pratyAkhyAna prajJA kA Azaya asat kI nivatti se hai| sIdhe zabdoM meM heya aura upAdeya donoM ko jAnane ke bAda heya ko chor3a denA pratyAkhyAna prajJA hai / heya ko tyAgane ke sAtha upAdeya ko grahaNa karane kI bAta to sahajarUpa se jur3I huI hai| sAra-saMkSepa yahI ki jJAna kI AcArAtmaka pariNati nitAMta Avazyaka hai / sA vidyA yA vimuktaye vaidika paramparA meM kahA gayA-'sA vidyA yA vimuktaye' / arthAt vidyA vahI hai, jo vimukti kI ora le jaae| jIvana ko bandhana-mukta bnaae| yaha udghoSa bhI pratyakSa-parokSa rUpa se vidyA kI AcArAtmaka pariNati kI ora hI iMgita karatA hai| Apa ciMtanazIla haiM, isalie svayaM samajha sakate haiM ki vimukti kI ora kauna le jA sakatA hai ? jIvana ko bandhana-mukta kauna banA sakatA hai ? maiM pUchanA cAhatA hUM, kyA kabhI koI AcArahIna vyakti bandhanamukta banA hai ? spaSTa hai, nahIM banA hai| taba yaha bhI bilkula spaSTa hai ki AcAra hI vyakti ko vidyA ke parama lakSya-vimukti taka pahuMca sakatA hai| jIvana ko bandhana-mukta avasthA kA zikhara dikhA sakatA hai / jarUrI hai jJAna aura AcAra kA samanvaya Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna kI sArthakatA mere isa kathana kA tAtparya yaha nahIM ki maiM jJAna ko sarvathA anupayogI mAnatA hUM / jJAna ko anupayogI mAnane kA koI prazna hI nahIM hai / jJAna hI nahIM hogA to vyakti acchAI aura burAI ko samajhegA hI kaise / kaise vaha unakA viveka kara sakegA / aisI sthiti meM usakA AcAra bhI samyak kaise bana sakegA / para jJAna kevala jAnane-samajhane taka hI sImita nahIM rahanA caahie| vaha usake hara vyavahAra aura AcaraNa meM pratibimbita honA caahie| tabhI jJAna kI sahI sArthakatA prakaTa ho pAtI hai / niSkarSa yaha ki jIvana-jAgaraNa ke lie jJAna aura AcAra kA samanvaya nitAMta apekSita hai / aNuvrata AMdolana isI darzana para AdhArita svastha samAja nirmANa kA eka abhiyana hai / isake pAsa DaMDe yA kAnUna kA bala nahIM hai / yaha to vyakti-vyakti ke mana meM glAni kA bhAva paidA kara use burAiyoM se mukta karanA cAhatA hai / usakI naitika evaM cAritrika cetanA ko saMkRta karanA cAhatA hai, jAgRta karanA cAhatA hai / usake naitika banane kA mArga prazasta karatA hai / sadAcArI banane kA patha Alokita karatA hai / kAzI hindU vizvavidyAlaya, kAzI 19 disambara 1958 166 mahake aba mAnava-mana Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana aura saMskRti syAdvAda : satya ke udghATana kI dizA . jaina darzana bhAratIya darzanoM meM eka pramukha darzana hai / yaha AtmakartRtvavAdI darzana hai| syAdvAda isa darzana kI eka mahAn dena hai| yaha mAnava ko sabhI stara ke vivAdoM aura vitaNDAvAdoM se muktakara usake lie vyApaka cintana kI dizA udghATita karatA hai / syAdvAda se anekAnta dRSTi kA janma hotA hai / anekAnta dRSTi satya se sAkSAtkAra karane kA saphalatama abhikrama hai / Apa isa bAta ko samajhe ki satya ko upalabdha hone ke lie vyakti ko vividha apekSAoM se socanA Avazyaka hotA hai| yaha AnekAntika dRSTikoNa kA hI pariNAma hai ki jaina dArzanikoM ne cArvAka darzana taka ko vibhinna darzanoM kI zRMkhalA meM svIkAra kiyA hai, jabaki anyAnya dArzanikoM ne nAstika kahakara use darzanoM kI zreNI meM koI sthAna nahIM diyaa| isa saMdarbha meM jaina dArzanikoM kA ciMtana rahA ki vaha bhI eka dRSTi hai, eka vicAra hai / vartamAna jIvana ke bAre meM socane kI usakI bhI apanI apekSAeM aura mAnyatAeM haiN| jaina saMskRti kI viziSTatA saMskRti ke pIche alaga-alaga vizeSaNa lagAe jAne kI paraMparA rahI hai| para siddhAMtataH maiM usakA koI vibhAjana nahIM krtaa| merI dRSTi meM saMskRti ke pIche 'sat' aura 'asat' ye do hI vizeSaNa paryApta haiM / kyoM ? isalie ki saMskAra yA to acche hoMge yA hoMge bure / inase bhinna tIsarA koI vibhAjana unameM ho nahIM sakatA aura usakI jarUrata bhI nahIM hai| phira bhI jisa paraMparA ke draSTAoM ne saMskAroM ke sRjana aura vikAsa kI paddhati sujhAI, unake nAma kA vizeSaNa binA kisI AyAsa ke vahAM jur3a hI jAtA hai| isa apekSA se jaina tIrthaMkaroM, AcAryoM dvArA batAI gaI jIvana-vikAsa kI paddhati jaina-saMskRti ke nAma se pahacAnI jAtI hai / jaina saMskRti samatAmUlaka saMskRti hai, puruSArthapradhAna saMskRti hai / ahiMsA, brahmacarya, satya Adi zreyasmUlaka AdarzoM ko yahAM paristhiti ke kAraNa nIcA nahIM lAyA gayA, apitu unheM apane mUla svarUpa meM akSuNNa evaM darzana aura saMskRti 167 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthira rakhA gyaa| gaharAI se dekhA jAe to yaha saMskRti AtmA ke saMskaraNa evaM parimArjana kI saMskRti hai, Atma se paramAtmA banane kI saMskRti hai| yahI kAraNa hai ki yaha jAtivAda aura varNavAda ke saMkIrNa dAyaroM meM nahIM bNdhii| isane spaSTa udghoSaNA kI ki jAtivAda atAtvika hai| varNavAda vyakti ke UMca-nIca kI kasauTI nahIM hai| vyakti apane karma se hI mahAn aura hIna hotA hai| vAstava meM isake Adarza mAnavIya Adarza haiM aura ve zAzvata satya ke pratIka haiN| jaina darzana evaM saMskRti ne jIvana ke antartama ko chuA hai| hajAroM varSoM ke pazcAt bhI jana-mAnasa meM usake prati eka AkarSaNa kA bhAva bahuta spaSTatayA dekhA jA sakatA hai / bauddhika evaM vaijJAnika loga isake prati vizeSa rUpa se AkarSita hote haiN| isase isake siddhAntoM, mAnyatAoM, sthApanAoM evaM AdarzoM kI buddhigamyatA, yathArthaparakatA, tarkasaMgatatA aura vaijJAnikatA svayaMsiddha hai| para isake uparAMta bhI isakA jitanA phailAva honA cAhie thA, utanA nahIM huaa| isake aneka kAraNa ho sakate haiM, para merI dRSTi meM sabase bar3e kAraNa svayaM jaina loga hI haiN| unhoMne isa dizA meM kabhI koI salakSya prayAsa hI nahIM kiyA / merA cintana hai, aba bhI yadi suniyojita DhaMga se pracAra-prasAra ho to yaha darzana evaM saMskRti bahuta vistAra pA sakatI hai| syAdvAda mahAvidyAlaya, vArANasI 20 disambara 1958 mahake aba mAnava-mana Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyArjana kA uddezya saccA dhArmika kauna ? dharma jIvana kI pavitratA kA ekamAtra sAdhana hai / para vaha jIvana kI pavitratA kA sAdhana taba banatA hai, jaba usakI samyak ArAdhanA kI jAe, usake AdarzoM ko jIvana meM DhAlane kA prayatna kiyA jaae| Aja ke dhArmikoM sthiti dekhakara aisA nahIM lagatA ki ve usakI samyak ArAdhanA kara rahe haiM / logoM ke vyavahAra aura AcaraNa ko dekhakara to bahudhA prazna paidA hotA hai ki dharma unake antara ko chupA bhI hai ? dharmasthAna meM jAkara bhale ve prahlAda se bhI adhika bhakti aura dhArmikatA kA pradarzana karate haiM, para ghara, dukAna aura daphtara meM to hiraNyakazyapa se bhI adhika krUra aura nirdayI bane rahate haiM / Apa hI batAeM, kyA eka dharma kA saccA ArAdhaka kabhI krUra aura nirdayI bana sakatA hai ? grAhakoM ko dhokhA de sakatA hai ? tola- mApa kara sakatA hai ? rizvata le sakatA hai ? DakaitI jaise duSkarma kara sakatA hai ? spaSTa hai, nakArAtmaka hai / yaha sthiti isI bAta kI ke jIvana-vyavahAra meM nahIM utarA hai, AcaraNa kA hissA nahIM banA hai / use mAtra mukhauTe ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| jaba taka yaha sthiti nahIM badalatI, vyakti dharma ke siddhAntoM ko jIvana - vyavahAra ke dharAtala para nahIM utAratA, taba taka vaha dhArmika kahalAne kA saccA adhikArI nahIM bana kAlAbAjArI aura kama hatyA, ina saba saMsUcanA hai balAtkAra aura praznoM kA uttara ki dharma logoM . sakatA / zikSA jIvana vikAsa ke lie hai Aja paisA, jIvana para chAtA jA rahA hai / paise ke isa bar3hate prabhAva ke kAraNa bahuta sArI burAiyAM samAja meM panapa rahI haiM / thor3e-se paisoM ke lie vyakti heya se heya, akaraNIya-se-akaraNIya kArya karane meM bhI saMkoca nahIM karatA / aura to kyA, zikSA kA kSetra bhI artha ke achUtA nahIM rahA hai / sthiti yahAM taka banI hai ki arthAjana hI samajhA jAne lagA hai, jabaki vidyArjana kA uddezya jIvana - vikAsa aura Atma jAgaraNa hai / yaha uddezya sabake sAmane spaSTa hotA to zikSA jagat anapekSita prabhAva se vidyArjana kA uddezya vidyArjana kA uddezya 169 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAMdhalI aura avyavasthA ko koI sthAna nahIM milatA / jIvana - vikAsa kI prakriyA jIvana - vikAsa ke lie darzana, jJAna aura cAritra ke samyak yoga ko Avazyaka mAnA gayA haiM / darzana kA tatparya zraddhA hai / sabase pahale vyakti kI zraddhA samyak honI cAhie / samyak zraddhA se sampanna vyakti hI samyak jJAna ko prApta kara sakatA hai / dhyAna rahe, samyak jJAna hI vaha tatva hai, jo vyakti ko abhyudaya kI ora le jAtA hai / samyak darzana aura samyak jJAna ke sahAre panapane vAlA caritra hI svastha jIvana kA pratIka hai| vidyArthIjana ina tInoM tatvoM ko apanAkara apane jIvana-vikAsa kA mArga prazasta kareMge, aisI AzA karatA hUM / unakA yaha jIvana-vikAsa samAja - vikAsa meM pratyakSa-apratyakSa rUpa se nirNAyaka bhUmikA nibhAegA / nirmANa kI belA vidyArthI jIvana nirmANa kI belA hai / pratyeka vidyArthI ko cAhie ki vaha isa svarNima avasara kA adhika-se-adhika sadupayoga karatA huA vikAsa ke mArga para agrasara ho / aNuvrata AMdolana ke antargata vidyArthI varga ke lie kucha niyama haiM / una niyamoM ko svIkAra kara AtmasAkSI se pAlana karanA vidyArthiyoM kI isa yAtrA meM pAtheya kA kAma kregaa| kyA vidyArthI isa pAtheya ko prApta nahIM kareMge ? avazya kareMge, aisA vizvAsa karatA hUM / kAzI vidyApITha, kAzI 21 disambara 1958 170 mahake aba mAnava-mana Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSA kA vAstavika uddezya zikSA kyoM? vidyAthiyo ! kyA Apane isa bindu para kabhI gaMbhIratApUrvaka ciMtana-manana kiyA ki zikSA kA vAstavika uddezya kyA hai ? yadi Apane pustakIya jJAna prApta kara lenA, upAdhiyAM hAsila karanA hI zikSA kA uddezya samajhA hai to Apa nirI bhrAMti meM haiN| Apa pUchege, phira zikSA kA aura kyA uddezya ho sakatA hai ? merI dRSTi meM zikSA kA vAstavika uddezya hai--jIvana kA nirmANa / yadi varSoM kI zikSA ke pazcAt bhI isa lakSya kI prApti nahIM hotI hai to dUsarI-dUsarI pacAsa prAptiyoM ke bAvajUda bhI usakI sArthakatA pragaTa nahIM hotii| jIvana-nirmANa kA svarUpa pUchA jA sakatA sakatA hai, jIvana ke nirmANa se kyA tAtparya hai ? jIvana-nirmANa se merA tAtparya yaha hai ki jIvana meM vidyA ke sAtha vinaya, viveka, cAritra Adi sadguNoM kA sAhacarya ho| nire rUkhe tarkavAda meM par3akara zreyas kA sAkSAtkAra nahIM kiyA jA sktaa| sat ke prati Apake mana meM aTUTa zraddhA kA bhAva honA Avazyaka hai| khyAla rahe, zraddhA Atma-vikAsa kA puSTa AdhAra hai| __ jIvana-nirmANa ke lie vidyA kA saMyama se saMyuta honA apekSita hai| Aja kI zikSA-paddhati isa ora AMkheM mUMde hue hai| isI kA yaha duSpariNAma hai ki chAtra-jagat meM uchRkhalatA aura AcArahInatA vyApaka rUpa meM parivyApta ho rahI hai / sacamuca isake kAraNa zikSA-kSetra taraha-taraha ke avAMchanIya saMgharSa kA aDDA bana rahA hai| yaha koI eka-do zikSaNapIThoM kI bAta nahIM hai, balki vyApaka rUpa meM yaha sthiti nirmita ho rahI hai| maiM aisA nahIM kahatA ki saMgharSa kI sthiti ke nirmANa meM ekAntataH vidyArthiyoM kA hI doSa hotA hai / adhyApaka aura vyavasthApaka bhI usameM kAraNa ho sakate haiN| bhale koI bhI kAraNa kyoM na ho, para itanA to sunizcita hai ki zikSaNa saMsthAoM meM aisI sthiti bhArata kI saMskRti evaM gaurava ke anukUla nahIM hai| vidyArthI, adhyApaka aura vyavasthApaka zikSA kA vAstavika uddezya 171 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM hI vargoM ko isa bindu para gaMbhIratA se cintana karanA cAhie / vidyArthI : sabase mUlyavAn sampatti yaha eka sarva-vidita tathya hai ki Aja ke vidyArthI Ane vAle yuga ke karNadhAra aura netA haiM / isa apekSA se vidyArthI-varga rASTra kI sabase mUlyavAn saMpatti hai / isakI surakSA rASTra kI saMskRti kI surakSA hai| rASTra ke vartamAna karNadhAroM ko socanA hai ki isa sarvAdhika mUlyavAn saMpatti kI kitanI surakSA ho rahI hai ? isa sandarbha meM vidyArthiyoM se kahanA cAhatA hUM ki ve bhI apane vidyArthI-kAla kA sahI-sahI mUlyAMkana kreN| ve apane-Apako anuzAsanapriya evaM sadAcArI bnaaeN| bhAratIya saMskRti meM avinIta ko vidyA kA apAtra mAnA gayA hai| vinaya hI vyakti ko sahI artha meM pAtratA pradAna karatA hai| avinIta ke pAsa prathama to vidyA AtI nahIM, kadAcit A bhI jAtI hai to vaha usake lie hitakara nahIM hotI / vaha usase lAbha ke sthAna para nukasAna hI uThAtA hai| apekSA hai, vidyArthI evaM prAdhyApaka ina bAtoM ko hRdayaMgama kara eka aise vAtAvaraNa kA nirmANa kareMge, jisase zikSA vyakti, samAja evaM rASTra ke lie varadAyI bana sake / kAzI hindU vizvavidyAlaya, kAzI 23 disambara 1958 172 mahake aba mAnava-mana Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vrata : bhAratIya saMskRti kA prANatatva sukhamaya jIvana kA AdhAra 'vrata' sukhamaya jIvana kI buniyAda hai / jisa prakAra buniyAda ke binA bhavana khar3A nahIM ho sakatA, usI prakAra vrata ke binA sukhamaya jIvana kA bhavana khar3A nahIM ho sakatA / vrata kA artha hai - asad se virati, asaMyama se saMyama kI ora prasthAna / yadyapi vrata kA mUlya sabhI samAna rUpa se pratipAdita karate haiM, tathApi bhAratIya saMskRti meM isa tattva ko vizeSa mahattva diyA gayA hai / yahI kAraNa hai ki yahAM ke vAsiyoM meM vrata bhaMga kA jitanA bhaya rahatA hai, utanA kisI bhI bar3e-se-bar3e kAnUna aura sAmAjika pratibaMdha kA bhI nahIM rahatA / ata: vrata- grahaNa karate samaya vyakti bahuta socatA- vicAratA hai, apanI zakti, sAmarthya aura zraddhA ko tolatA hai / maiM mAnatA hUM, vrata kI yaha pratiSThA bhAratIya saMskRti kA prANa hai| jaba taka vrata kA mUlya aura pratiSThA jIvita hai, taba taka isa saMskRti ko koI miTA nahIM sakatA / aNuvrata Andolana 'vrata' ko janavyApI banAne kA hI kAryakrama hai / isa kAryakrama ke antargata ahiMsA, satya, aparigraha Adi vratoM ke AdhAra para kucha aise niyama taiyAra kie gae haiM, jo vyakti kI saMyama - cetanA ko jAgRta karate haiM, jana-jIvana meM vyApta burAiyoM ko nirasta karate haiM / 92 aNuvrata AMdolana sArvajanIna hai Apa loga dekhate haiM, rASTra ke vikAsa ke lie vibhinna staroM para yojanAeM banane kA silasilA cala rahA haiN| para ImAnadAra, prAmANika, nItiniSTha, satyaniSTha vyaktiyoM ke abhAva meM unameM se adhikAMzataH kAgajI kArravAI taka hI sImita raha jAtI haiM, kriyAnviti ke stara taka nahIM pahuMcatIM / aNuvrata Andolana jana-jana meM ImAnadArI, prAmANikatA, nItiniSThA, satyaniSThA jAgRta karane kA Andolana hai / isakI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki isakA dvAra sabhI ke lie samAna rUpa se khulA haiN| kisI bhI jAti, varga, varNa, sampradAya, prAnta, bhASA se sambandhita vyakti isake sAtha jur3a sakatA hai / jo bhI loga svastha samAja aura unnata rASTra kA svapna dekhate haiM, unako maiM vrata : bhAratIya saMskRti kA prANatatva 173 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AhvAna karatA hUM ki ve isa Andolana kI dArzanika pRSThabhUmi ko gaharAI se samajhe aura samajhakara bhAvanA va AcaraNa ke stara para isake sAtha jur3eM / ise apanA naitika samarthana dene ke lie kRtasaMkalpa bneN| isake satata vikAsazIla prasAra meM apane jIvana-kSaNoM ko sArthaka banAeM / unakA yaha prasthAna isa Andolana ko eka naI tAkata degaa| samAja aura rASTra kI yaha eka bahuta bar3I sevA hogii| vArANasI 23 disambara 1958 174 mahake aba mAnava-mana Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 dharma kA yathAtha svarUpa prakaTa ho maiM varSoM se isa bAta ko anubhava kara rahA hUM ki Aja ke buddhivAdI varga ko dharma ke nAma se eka cir3ha-sI hai| dharma meM use koI rasa nahIM hai, balki vaha usase napharata karatA hai, use dakiyAnUsI vicAra aura aphIma kI golI taka karAra detA hai| yaha mAtra merI hI anubhUti nahIM hai, apitu bahuta-sAre loga aisA hI anubhava kara rahe haiN| dUsaroM kI bAta maiM kyoM karUM, ApameM se bhI bahuta sAre aisI hI anubhUti karate hoNge| napharata kyoM ? prazna hai, buddhivAdI-varga ko usameM rasa kyoM nahIM hai ? vaha usase napharata kyoM karatA hai ? bahuta sAre logoM kA abhimata hai ki Adhunika zikSA, vijJAna evaM bhautika pragati isakA kAraNa hai| para merA abhimata isa saMdarbha meM yaha hai ki alabattA yaha eka kAraNa to ho sakatA hai, para pramukha kAraNa nahIM hai / Apa pUchege, phira pramukha kAraNa kyA hai ? merI dRSTi meM isako pramukhatama kAraNa ve tathAkathita dhArmika haiM, jinhoMne dharma ko rUr3hi, bAhyAcAra, daMbha aura svArtha-sAdhana ke rUpa meM prayukta kiyaa| isakA duSpariNAma yaha AyA hai ki dharma kA vAstavika satya svarUpa kahIM nIce daba gayA hai aura usake nAma para adharma ubharane lagA hai| aisI sthiti meM bhalA buddhivAdI varga kI zraddhA usa para Tika bhI kaise sakatI hai| dharma kA sahI svarUpa Aja sabase bar3I AvazyakatA isa bAta kI hai ki dharma ke sahI svarUpa ko jana-jana ke samakSa rakhA jaae| isa saMdarbha meM eka bAta spaSTa kara dUM / dharma se merA Azaya kisI sampradAyavizeSa se nahIM hai, balki saccaritramUlaka maulika AdarzoM se hai / satya, ahiMsA, aparigraha, satya Adi zAzvata tatvoM se hai| Aja deza meM lAkhoM sAdhu-saMnyAsI haiM, hajAroM dharma-saMsthAna haiN| para kaisI viDaMbanA hai ki dharma kA yaha sahI svarUpa janatA ke sAmane nahIM A rahA hai| maiM mAnatA hUM, una para yaha uttaradAyitva hai ki ve vyApaka dRSTikoNa ke sAtha dharma ke sahI dharma kA yathArtha svarUpa prakaTa ho 175 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpa ko logoM ke sAmane rkheN| isa bAta ko palaTa kara isa zabdAvalI meM bhI kahA jA sakatA hai ki vyakti, samAja evaM rASTra ke cAritrika evaM naitika dharAtala ko UMcA uThAne kI una para eka gurutara jimmevArI hai aura isa jimmevArI ko ve dharma ke sahI svarUpa ko jana-jana meM pracArita-prasArita karake hI acche DhaMga se nibhA sakate haiM / aNuvrata AMdolana kA abhipreta __ aNuvrata AMdolana jana-jana ke cAritrika evaM naitika jAgaraNa kA pavitra uddezya lekara calanevAlA eka vyApaka abhiyAna hai| dharma ke satya, ahiMsA, aparigraha Adi una maulika tatvoM kA isameM samAveza kiyA gayA hai, jo jaina, bauddha, vaidika, musalamAna sabako samAna rUpa se mAnya haiN| isakA tIvra prayatna hai ki dharmagraMthoM evaM dharmapaMthoM ke jIvananirmANakArI tatvoM ko jana-jIvanavyApI banAyA jaae| isakI bar3I vizeSatA yaha hai ki jAti, varNa, varga, liMga, raMga, sampradAya Adi sabhI prakAra kI sImAoM se atIta hai| jIvana-zuddhi yA Atma-pavitratA meM vizvAsa rakhanevAlA koI bhI vyakti aNuvratI banane kA adhikArI hai, bhale vaha kisI bhI jAti, varNa, varga sampradAya se saMbaMdhita kyoM na ho| AzA aura apekSA karatA hUM ki Apa loga aNuvrata AMdolana ke darzana evaM uddezya ko hRdayaMgamakara saMkalpabaddha aNuvratI bneNge| svastha samAjanirmANa kI dizA meM ApakI yaha eka zubha zuruAta hogI / nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI 23 disambara 1958 mahake aba mAnava-mana Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VO sabase pahalo apekSA san 1947 meM bhAratavarSa AjAda huaa| taba se usake vikAsa kI vibhinna yojanAeM banatI rahI haiN| Aja bhI bana rahI haiM / para yaha bAta dina ke ujAle kI taraha bilakula spaSTa hai ki unakA apekSita pariNAma sAmane nahIM A rahA hai| isakA kyA kAraNa hai ? kAraNa bahuta spaSTa hai / Aja rASTra meM cAroM ora bhraSTAcAra kA bolabAlA hai| corabAjArI, kama tola-mApa, milAvaTa, rizvatakhorI, asatyAcaraNa, vizvAsaghAta jaisI aneka duSpravRttiyAM jana-mAnasa para isa prakAra hAvI ho rahI haiM ki manuSya ko manuSya kahane meM bhI saMkoca kA anubhava hotA hai| jaba manuSya apane mAnavIya evaM naitika dharAtala ko bhI surakSita nahIM rakha pAtA hai, taba koI bhI acchI-se-acchI yojanA bhI saphala kaise ho skegii| Akhira kisI bhI yojanA kI saphalatA-asaphalatA usI para to nirbhara karatI hai| isalie Aja kI sabase pahalI apekSA yaha hai ki hama anya sabhI bAtoM ko gauNa kara manuSya' ko sahI manuSya banAne kI yojanA ko kAryarUpa deN| usake jIvana ko satyaniSThA, prAmANikatA, caritraniSThA, sadAcAra jaise tatvoM se bhAvita karane kA abhiyAna claaeN| aNuvrata AMdolana eka aisI hI yojanA hai, jo jana-jana ko mAnavIya dharAtala pradAna karatI hai / dUsare zabdoM meM aNuvrata AMdolana ahiMsA, satya, aparigraha Adi para AdhArita choTe-choTe niyamoM kI eka aisI saMkalanA hai, jo vyakti ko duSpravRttiyoM se dUra rakhatI huI sadAcAra ke sAMce meM DhAlatI hai| usake lie pavitra, naitika evaM prAmANika jIvana jIne kA mArga prazasta karatI hai| maiM mAnatA hUM, jaba taka yaha yojanA jana-jana meM vyApaka rUpa meM nahIM phailegI, loga ise apane jIvana kA aMga nahIM banAeMge, taba taka kitanI bhI yojanAeM kyoM na bana jAeM, rASTra kA sahI vikAsa nahIM ho skegaa| Apa loga bhI isa AMdolana ko samajhe aura isakI AcAra-saMhitA ko svIkAra kreN| nizcaya hI Apa sacce mAnava banane kA gaurava prApta kara sakeMge / phatullApura 27 disambara 1958 sabase pahalI apekSA Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 prAthamikatA kisako ? Aja nirmANa kA yuga hai / cAroM ora nirmANa kI carcA hai| prazna hai, nirmANa ke kSetra meM hama prAthamikatA kise deM ? kyA bar3e-bar3e kArakhAnoM ke nirmANa ko prAthamikatA dI jAe ? kyA bar3I-bar3I sar3akoM, puloM aura makAnoM ke nirmANa ko prAthamikatA dI jAe ? isa zrRMkhalA meM aura bhI bahuta sArI prAthamikatAeM ginAI jA sakatI haiN| para merI dRSTi meM sabase prAthamika aura Avazyaka nirmANa kArya manuSya kA nirmANa karanA hai, mAnavatA kA nirmANa karanA hai / Apa dekha rahe haiM ki Aja mAnava apane mAnavIya guNoM ko kisa prakAra bhUlatA jA rahA hai / usa para dAnavatA savAra ho rahI hai / kyA netA, kyA karmacArI, kyA vyApArI, kyA kAryakarttA, kyA adhyApaka, kyA vidyArthI sabakA jIvana anaitika aura sadAcArazUnya bana rahA hai / ahiMsA, satya Adi tatvoM ko anadekhA kiyA jA rahA hai| vicAra aura AcAra ke bIca eka bar3I khAI bana gaI hai / isa paristhiti meM mAnavatA khaNDa-khaNDa ho rahI hai / isalie maiMne kahA ki mAnava aura mAnavatA ke nirmANa ko prAthamikatA dI jAnI caahie| mAnava mAnava bane sAdhu-santa Age AeM mAnava aura mAnavatA ke nirmANa kA yaha kArya Aja yuddhastara para calAe jAne kI jarUrata hai / prazna hai, yaha kArya kauna kare ? nizcaya hI hara koI yaha kArya nahIM kara sakatA / yaha nirmANa kArya vahI kara sakatA hai, jo svayaM isa dRSTi se nirmita hai / isa apekSA se sAdhu-saMta yaha jimmevArI bahuta acche DhaMga se nibhA sakate haiM / ve sadAcAra kI sAkSAt pratimA hote haiM, jana-jana ke lie sadAcAra kI preraNA bhI banate haiM / unakI bAta bahuta sahajatayA logoM ke mana ko prabhAvita karatI hai / isalie maiM rASTra ke sAdhu-saMtoM ko kahanA cAhatA hUM ki ve isa nirmANa kArya ko prAthamikatA se kareM / kalpanA kI UMcI-UMcI ur3Ana bharane kI apekSA mAnava ko mAnava banane kA saMdeza deM / bhagavAna, svarga, naraka, puNya jaisI gUr3ha bAtoM kI dArzanika vyAkhyA meM ulajhAne ke sthAna para mAnavatA kA patha prazasta kareM / 178 mahake aba mAnava-mana Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNuvrata Andolana mAnava ko mAnava banAne kA eka vinamra prayatna hai| mAnavatA ke punarnimANa evaM punaHpratiSThA kA pavitra saMkalpa hai| vicAra aura AcAra kI khAI ko pATane kA abhikrama hai| isa kAryakrama ko jitanA adhika jana-samarthana milegA, mAnava ko acchA mAnava banAne kA kArya utanA hI tIvra gati se Age bar3ha skegaa| mAnavatA kI punaHpratiSThA kA saMkalpa utanA hI jaldI phalIbhUta ho skegaa| gAjIpura 28 disambara 1958 mAnava mAnava bane 179 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 aitihAsika evaM svarNima dina saMyamamaya jIvana ho * paMcamI kA dina hai / hI, svarNima bhI hai / dina merI janmabhUmi kAlagaNI ke pAvana karakamaloM se merA saMskAra kI saMpannatA ke sAtha hI merA sampUrNa dhArA hI badala gaI / dIkSA sujAnagar3ha ke lie vihAra kara diyaa| dIkSA ke sAtha zurU huA yaha pAda - vihAra kA krama aba taka satata cala rahA hai| isa avadhi meM maiM hajAroM-hajAroM mIla ghUmA hUM, deza ke vibhinna prAntoM meM dharma kA, mAnavatA kA saMdeza maiMne sunAyA hai / mujhe isa bAta kI prasannatA hai ki isa kArya meM merA utsAha satata pravardhamAna rahA hai / Aja 29 disambara kA dina hai / bhAratIya dRSTi se Aja pauSa kRSNA mere lie pauSa kRSNA paMcamI kA dina aitihAsika to hai Aja se taiMtIsa varSa pUrva vikrama saMvat 1982 ko isI lADanUM meM prAtaH sUryodaya ke sAtha hI pUjyavara gurucaraNa dIkSA - saMskAra saMpanna huA / dIkSAdUsarA janma ho gayA. mere jIvana kI saMpannakara pUjya gurudeva ne lADanUM se aNuvrata sArvajanIna dharma hai dharma aura mAnavatA kA yaha saMdeza maiM aNuvrata AMdolana ke mAdhyama se detA hUM | dharma se Apa kisI sampradAyavizeSa kA artha grahaNa na kreN| maiM jisa dharma kI bAta kahatA hUM, vaha sampradAyAtIta dharma kI bAta hai, sArvajanIna dharma kI bAta hai | merI dRSTi meM aisA dharma hI vyApaka phailAva pA sakatA hai, mAnavajAti kA vyApaka hita sAdha sakatA hai| kucha hI varSoM meM aNuvrata Andolana ne jo phailAva pAyA hai, vyApaka jana samarthana prApta kiyA hai, vaha isI tathya ko puSTa karatA hai / aNuvrata AMdolana kA AdhAra pUchA jA sakatA hai, aNuvrata AMdolana kA AdhAra kyA hai ? aNuvrata Andolana kA AdhAra hai- vrata / vrata samudra kI taraha apAra hai / samudra ko uThAkara usake pAnI kA upayoga koI nahIM kara sakatA / isake lie vyakti * 34veM dIkSA divasa ke avasara para pradatta pravacana / 180 mahake aba mAnava-mana Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko usake pAnI kI koI sImA karanI hogI aura isIlie ghar3e kA upayoga kiyA jAtA hai / ghar3A sImAkaraNa kA sAdhana hai| ThIka yahI bAta vrata kI bhI hai / vrata apane Apa meM bahuta vyApaka tanva hai, parama kalyANa kA tatva hai / para upayoga kI dRSTi se usake do vibhAga kie jAte haiN| pahalA mahAvrata aura dUsarA aNuvrata / mahAvrata meM pUrNa ahiMsA, satya, aparigraha Adi kI bAta AtI hai, jabaki aNuvrata meM inhIM tatvoM kA AMzika rUpa hotA hai| mahAvrata svIkAra karane kI kSamatA hara koI meM nahIM hotI, koI-koI vyakti hI use svIkAra kara sakatA hai| para aNuvrata ke lie aisI bAta nahIM hai| usake vrata koI bhI vyakti bahuta sahajatayA svIkAra kara sakatA hai| para choTe-choTe hone ke bAvajUda una vratoM meM adbhuta zakti hai| ve vyakti kI saMyama-cetanA ko jhaMkRta kara use asatpravRttiyoM se bacAte haiN| Aja Apa yahAM vIra kuMvarasiMha kI jayantI manA rahe haiM / usa AtmA ne deza ke lie apane jIvana kA balidAna kiyA thaa| kyA Apa bhI usa vIra puruSa kA anukaraNa kareMge ? para Aja AvazyakatA zahIda banane kI nahIM, apitu deza ke hita meM burAiyoM ko tyAga kara saMyamI banane kI hai| maiM Apako AhvAna karatA hUM ki Apa aNuvrata Andolana se judd'eN| yaha vyakti-vyakti ko saMyamamaya jIvana jIne kI utpreraNA dene kA mahattvAkAMkSI kAryakrama hai| isase ApakA svayaM kA jIvana to nirmita hogA hI hogA, rASTra ke navanirmANa meM bhI Apa yogabhUta bana skeNge| baksara (zAhabAda) 30 disambara 1958 saMyamamaya jIvana ho 181 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bandIgRha sudhAragRha baneM parivartana kI dizA Aja maiM bandIgRha meM AyA huuN| bandiyoM kI sthiti kyA hai, kisI se chupI nahIM hai| unase bAta karanA to bahuta dUra, loga unake bIca jAkara baiThanA taka pApa samajhate haiN| isase bhI Age, bandIgRha se mukta ho jAne ke pazcAt bhI unheM naukarI evaM jIvana-yApana kI Avazyaka suvidhAeM sahajatayA upalabdha nahIM hotiiN| paga-paga para unheM apamAna kI kar3avI bUMTa bhI pInI par3atI hai / bandiyoM ke mana meM prazna hai, isa sthiti meM parivartana kaise Ae ? merI dRSTi meM isa sthiti meM parivartana kA eka hI upAya hai aura vaha upAya hai kaidI bandIgRha ko kArAvAsa na mAnakara sudhAragRha yA zikSAlaya samajhakara apane jIvana ko sudhArane kA prayAsa kreN| hInatA aura ahaMkAra se baceM bandI logoM ko apanI soca meM pariSkAra karane kI apekSA hai / iMsAna se bhUla honA koI Azcarya kI bAta nahIM hai / jAna-anajAna meM jaba-taba usase bhUla ho jAtI hai| vaha bhaviSya meM bhUla kI punarAvRtti na hone ke prati jAgarUka to bane, para apane-Apako hIna, dIna aura kSINa kyoM samajhe ? vastutaH koI bhI manuSya apane ApameM hIna-dIna-kSINa nahIM hotA, kyoMki usake muMha eka aura hAtha do haiN| hInatA-dInatA-kSINatA usakI burAiyAM aura duSpravRttiyAM haiN| jaba vaha burAiyoM se uparata ho jAtA hai, duSpravRttiyoM ko chor3a detA hai, to usakA paramAtmasvarUpa prakaTa hone lagatA hai| hama gaharAI se dhyAna deM to apane zuddha AtmasvarUpa meM manuSya paramAtmA hI hai / para aisA mAnakara vaha garvonmatta bhI na bane / garvonmatta bananA bhI hIna-dIna-kSINa mAnane kI taraha ahitakara hai, khataranAka hai| isalie bandI bhAiyoM ko ina donoM hI bAtoM se salakSya bacanA cAhie / AtmAlocana kI gaMgA meM snAna kareM bandI bhAI apanA AtmAlocana kareM-yaha unake lie tIsarI Avazyaka bAta hai / yaha kaisI vicitra bAta hai ki vyakti dUsaroM kI bhUla aura pramAda ko 182 mahake aba mAnava-mana Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekhane ke lie sahasrAkSa bana jAtA hai| rAI-sI choTI bhUla ko bhI pahAr3a ke rUpa meM dekhatA hai| para svayaM kI bar3I-se-bar3I bhUla ko bhI najara-andAja kara detA hai / prApta do AMkhoM ko bhI mUMda kara aMdherA kara letA hai / maiM dRr3ha AtmavizvAsa ke sAtha kahatA hUM, yadi bandI bhAI ImAnadArI ke sAtha AtmAlocana kareMge to unake jIvana meM eka apratyAzita parivartana ghaTita hogA, unake jIvana kA samUcA kAyAkalpa hI ho jaaegaa| aisI sthiti meM samAja ke najariye meM bhI badalAva kI saMbhAvanA jnmegii| Aja jo samAja bandI logoM ko dUra-dUra rakhanA cAhatA hai, kala vahI unheM apanAne kI mAnasikatA meM A sakatA hai| sUryodaya ho sakatA hai bandI bhAI isa bAta ko hRdayaMgama kareM ki gaMgA meM jAkara snAna karane se, bhagavAna kI pratimA para phUla car3hAne se, masjida meM namAja par3hane se........ pApaprakSAlana nahIM hogaa| sacamuca mana meM pApa ke prati ghRNA hai to ve sarala hRdaya se apane aparAdhoM ko maMjUra kreN| isake sAtha hI yaha bhI Avazyaka hai ki ve una duSpravRttiyoM ko punaH na duharAne ke lie saMkalpabaddha hoN| yadi esA hotA hai to nizcita hI unake jIvana meM phira se sUryodaya ho skegaa| saccA adhikArI kauna ? bandIgRha ke adhikAriyoM se bhI eka bAta kahanA cAhatA huuN| ve bhI apanA AtmAlocana kreN| kahIM unhoMne rizvata to nahIM lI ? prApta adhikAroM kA durupayoga to nahIM kiyA ? pakSapAtapUrNa vyavahAra to nahIM kiyA ? yadi nahIM kiyA to ThIka, anyathA ve adhikArI kahalAne ke sacce adhikArI nahIM haiN| khyAla rahe, saccA adhikArI vahI hai, jisane apane jIvana meM kabhI bhI aparAdha nahIM kiyA hai| baksara (zAhabAda) 31 disambara 1958 bandIgRha sudhAragRha baneM 183 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAnukrama viSayAnukrama antara cakSu 85,86 aNubama 57,93,97,135 aNuvrata 15,16,137,181 aNuvrata AMdolana 3,4,12,14, 17,20,21,24,27,30, 31,34,35,39,44,51, 55,57,58,62,66,6873,77,79,81,82,84, 86,88,90,93,94,99, 100,102-104,110, 112-15,126,129, 137-40,149,15153,155,158,160, 162-64,166,170, 173,174,176,177, 179-81 aNuvrata samAja-vyavasthA 103, 152,167, dekheM - syAdvAda aparigraha 146,147 artha 74,93,120,169 asatya 76,77 asamyak AsthA (mithyA dRSTi) 40,41,45,46,59,60, 76,78,116 asamyak zraddhA 40,41 asteya 107,108 . ahaMkAra 83 ahiMsA 13,14,44,47,76, 77,97,98,101-104 145,146, dekheM-hiMsA A AcAra 61,89,90,163, Atma-niyaMtraNa dekheM-saMyama AhatI saMskRti dekheM-jaina saMskRti aNuvratI 140 adhyAtma evaM naitika zikSA 11, udjana bama 93,135 RSi-muni dekheM sAdhu-saMta adhyApaka 5,6,114,115, 171,172 anekAMta 22,47,145-147, karma (AcaraNa) 96 kAryakartA 83,84,91,100 zabdAnukrama/viSayAnukrama Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khamatakhAmaNA 127,128 ca caritra 84,106,114,115 cArvAka darzana 167 cha chAtrA 136 dIpAvalI 145-147 dha dharma 1,17,18,42,44,54,55, 72,78,79,95,112, 124,126,151-55, 163,164,169,175, 176,180 dharma kA svarUpa 1,2,17,42, 54,55,71,72,78,79, 112,123,124,126, 151,175,176 dharmaguru dekheM sAdhu-saMta dhArmika 42,43,95,163, janasevaka 65,83,84 jAtivAda 95,96,168 jIvana 51,52,53,56,59, 60,63,71,74,75,80, 81,99,100,170 jIvana-nirmANa 170,171 jaina 8,19,47-50,127,147, nArI 28,29,92,143,144 netA 119 naitikatA 135 jaina ekatA 23,47,48 jaina darzana 22,47,161,167, paristhitivAda 4 pratijJA (saMkalpa) 110 pratyAkhyAna prajJA 165 pramAda 122,113 prAkRta 132,158,159 jaina dharma 47,48 jaina zAsana dekheM-jaina dharma jaina saMskRti 47,49,50,162, 167,168 jJa prajJA 165 jJAna 18,60,84,165,166, 170 jJAnI 61 baMdIjana 80,81,182,183 bauddha paraMparA 161,162,164 bauddha saMskRti dekheM-bauddha paraMparA brahmacarya 118 tarka 6 dIkSA 15,141,142,180 dIna 7 bhAratIya 52,54,158 bhAratIya saMskRti 30,36,52, 61,105,109,125, mahake aba mAnava-mana 188 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131,137,140,160, 164,165,171,173 bhautikatA 156 zikSA kA uddezya 110,136, 157,165,169-171 zikSA-praNAlI 5,6,11,171 zraddhA 6 zramaNa saMskRti 161 zramika 133,134 mAMsAhAra 24 mAnava 87,88,95,116,121, 123,155,177-79 mAnava-jIvana dekheM-jIvana rAjanIti 138,139 rASTrIya caritra 110,111,138 varNavAda 96,168 vidvAn 157,165 vidyA 5,6,61,157,165, vidyArthI 5,18,63,64,110, 114-117,136,157, 170-72 vinaya 172 vizva-zAMti 97,98 vyakti-sudhAra 89,90,103 / vyApArI 26,27,45,46,66, 120-122,126 vrata 140,160,173,180, 181 sampradAya 25,154 saMyama 36,38,56,57,93,99, "100,137,138,155 saMskRta 131,132,158,159 satya 76,77,123,152 samanvaya 150,156 samAja-sudhAra 30,31,89,90, 103,104 samyak zraddhA (samyaka dRSTi) 45,46,59,60,76,78, 92,170 saha-astitva 98 sAmpradAyikatA 23 sAdhu-saMta 119,125,126, 175,176,178 sAhitya 82,158,159 sAhityakAra 82,158,159 sukha-zAMti 13,38,39,51, 56,57,155 sukha 56,57,60 sudhAra 62 sevA 9,10,65,83,84,90 syAdvAda 8,167, dekheM --- anekAMta svastha samAja-nirmANa 102 104,166 zarAba 32,34,112,113, zAMti 97-99.107,127 zabdAnukrama/viSayAnukrama 189 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hc hAiDrojana bama ha hIna44, dekheM . hAiDrojana bama dekheM--udjana bama hiMsA 1,13,76,97,98,101, 144, dekheM-- ahiMsA hInatA 28,54,182 hRdaya-parivartana 62 mahake aba mAnava-mana Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAnukrama amerikA 98 buddha 150 borAvar3a 15 briTena 98 Agama 123, 132,162 IrAka 97 eziyA 85 bhartRhari 83 bhArata dekheM --bhAratavarSa bhAratavarSa 11,18-20,26, 52-54,65,67,74,93, 105,109,125,131, 139,135,136,138, 148,158,160,164, 171,177 bhArata sevaka samAja 91 kapila 132 kAnapura 94,151 kAlagaNI 129,148, 180 kAzI 164 kuMvarasiMha 181 gaMgA 156 gautama (gaNadhara) 161,162 mahAvIra 7,8,23,28,41,45, 47,96,112,132,145 47,150,152,161,162 mIrA 158 jayapura 23 yamunA 156 tulasI 158 rUsa 98 lADanUM 9,10,180 soesi dazavakAlika 162 pa va pArzvanAtha 164 prahlAda 169 vihAra 150 191 nAmAnukrama Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ veda 123 sujAnagar3ha 180 sUra 158 haribhadra 131 hiraNyakazyapa 169 hemacaMdra 137 192 mahake aba mAnava-mana Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa Agama-jainadharma ke mUla zAstra Agama kahalAte haiN| inameM tIrthaMkara mahAvIra kI vANI ke AdhAra para gaNadharoM, jJAnI sthaviroM dvArA gumphita sUtroM -- granthoM ko samAviSTa kiyA gayA hai / gaNadharoM dvArA banAe gae Agama 'aMga' tathA viziSTa jJAniyoM dvArA banAe gae Agama 'upAMga' Adi kahalAte haiM / dekheM tIrthaMkara, gaNadhara / zvetAMbara paramparA meM sthAnakavAsI evaM terApaMtha dvArA 32 Agama svIkRta haiM -11 aMga, 12 upAMga, 4 mUla, 4 cheda, 1 Avazyaka / ___ anya zvetAMbara paramparAeM 48 yA 84 Agama bhI mAnatI haiN| gaNadhara ---tIrtha-sthApanA ke prArambha meM hone vAle tIrthaMkara ke vidvAn ziSya, jo ki unakI vANI kA saMgrahaNa kara use aMga-Agama ke rUpa meM gumphita karate haiN| tIrthakara ... 0 dharmacakra pravartaka / . sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA---ina cAra tIrthoM ke saMsthApaka / * cAra ghanaghAtI karmoM kA kSaya kara jo kevalajJAna, kevaladarzana Adi guNoM ko prApta kara lete haiM tathA ATha prAtihArya Adi viziSTa upalabdhiyoM ke dhAraka hote haiM, ve hI arhat , jina yA tIrthaMkara kahalAte haiN| 0 namaskAra mahAmaMtra kA prathama pada inake lie prayukta hai / jIvana kI samApti para ve siddhAvasthA ko prApta ho jAte haiM / 0 pratyeka utsarpiNI yA avasarpiNI meM bharatakSetra tathA airAvatakSetra meM 24 tIrthaMkara utpanna hote haiM / yaha caubIsI kahalAtI hai| 0 bharatakSetra meM vartamAna caubIsI ke prathama tIrthaMkara RSabha va antima tIrthaMkara mahAvIra the| tIrthaMkara nAma karma --- nAma karma kI 93 prakRtiyoM meM se eka prakRti / isa karma prakRti ke udaya se vyakti tIrthaMkara banatA hai / isa karma prakRti ke baMdhana ke bIsa kAraNa batAe gae haiN| pAribhASika zabda-koSa 193 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA pUrvasaMcita karmoM kA TUTanA / 0 karmoM ko tor3ane ke lie kiyA jAnevAlA tapa / 4. uSNatA parISaha - sAdhu-caryA ko pAlane ke kAraNa utpanna hone vAle kaSTa / ve bAvIsa prakAra ke hote haiM - 1. kSudhA 2 pipAsA 3. zIta 5. macchara-daMza 6. acela 7. arati-rati 8. strI 9. caryA 10. niSadhikA 11. zayyA 12. Akroza 13. vadha 14. yAcanA 15. alAbha 16. roga 17. tRNa-sparza 18. maila. 19. satkAra 20. prajJA 21. jJAna 22. darzana / - zubha rUpa meM udaya Ane vAle puNya - azubha rUpa meM udaya Ane vAle zrAvaka - hiMsA, asatya Adi sAvadya karanevAlA samyagdRSTi jIva / pApa- 194 o karma - pudgala / karma - pudgala / pApakArI pravRtti kA AMzika tyAga mahake aba mAnava-mana Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ preraka vacana 0 dharma meM vaha zakti hai, jo hiMsAjanya sabhI samasyAoM kA nirasana kara sakatI hai, vAtAvaraNa ko svastha banA sakatI hai / (1) 0 maiM to usa pavitra dharma kA pujArI hUM, jo ahiMsA kI sudar3ha bhitti para khar3A hai, jo jana-jana ke lie sAtvika vRtti aura sadAcAraNa kI preraNA banatA hai, Atma-vizuddhi jisakI carama niSpatti hai / aisA dharma hI saMsAra ko samatA, maitrI aura sadbhAvanA kA saMdeza de sakatA hai, manuSya ke sukha aura zAnti kA AdhAra bana sakatA hai / (1,2) 0 yadi vyakti kA kartatva prakhara hai, sakalpa pUSTa hai, AsthA dar3ha hai, to vaha viparIta paristhitiyoM ke bAvajUda bhI saccAI ke mArga para TikA raha sakatA hai| (4) 0 kaThinAiyAM sthAyI nahIM hotIM, zAzvata nahIM hotiiN| antata: sAhasa ke Age ghuTane Teka detI haiM, dama tor3a detI haiM / (4) 0 saikar3oM pUstakeM par3ha lene para bhI eka vidyArthI ko utanA jJAna nahIM ho sakatA, jitanA ki use adhyApakoM ke jIvana-vyavahAra se ho sakatA 0 zraddhA meM adbhuta zakti hotI hai| (6) 0 tarka bhI jJAna-prApti meM bahuta sahayogI aura Avazyaka tattva hai| para usakI eka sImA hai| usakA atikramaNa ghAtaka hai, bhaTakAnevAlA hai / (6) 0 mahApuruSa sArvajanIna hote haiM / kisI varga yA jAti-vizeSa kI sImA meM baMdhakara ve nahIM rahate / (7) 0 mahApuruSoM ke vicAra aura upadeza itane vyApaka hote haiM ki lAkha prayatnoM ke bAvajUda ve kisI bhI prakAra kI saMkIrNa sImA meM baMdhakara rahate nahIM, raha sakate nahIM / apane isa vaiziSTya ke kAraNa hI ve jana-jana ke AkarSaNa evaM AsthA ke kendra bana jAte haiN| saMpUrNa mAnava-jAti kI dharohara bana jAte haiM / (7) preraka vacana Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 dIna vaha nahIM, jisake pAsa dhana nahIM, makAna nahIM, moTara nahIM, sukhasuvidhA ke vibhinna sAdhana nhiiN| phira dIna kona ? dIna vaha hai, jo caritrabhraSTa hai, nItibhraSTa hai, mAnavatA ko becatA hai, apane-Apa ko nIlAma karatA hai / (7) 0 kisI bhI stara para paraspara calanevAle saMgharSa, vivAda yA vaimanasya ke kendra meM aikAntika Agraha kAma karatA hai (8) 0 puNya kA baMdhana nirjarA ke sAtha hI hotA hai| (9) 0 puNya-baMdhana kI kAmanA karanA to apane ApameM pApa-baMdhana kA hetu * zAMti kahAM se Ae ? vaha AkAza se to Tapaka nahIM sakatI, na hI dharatI para khetoM meM uga hI sakatI hai / usakA to ekamAtra srota vyakti kI apanI AtmA hI hai| use vahIM khojA jA sakatA hai| aura isa bAta kA maiM bharosA dilA sakatA hUM ki vahAM khojane se vaha avazya prApta hogii| (13) 0 hiMsA ke mAdhyama se zatru ko nahIM miTAyA jA sktaa| sthAyI rUpa se zatru ko miTAne ke lie ahiMsaka tarIkA hI kAragara siddha ho sakatA hai| (13) 0 zatru ko nahIM, zatrutA ko miTAne kA prayAsa honA cAhie (13) * rogI ko nahIM, roga ko miTAyA jAnA cAhie / (13) 0 dIkSA gRhastha-jIvana kI samApti aura sAdhu-jIvana kI zuruAta hai / asaMyama-jIvana kI samApti aura saMyamamaya jIvana kA maMgalAcaraNa hai| (15) 0 dIkSita jIvana to unmukta rAjapatha hai| isa rAjapatha para kadama bar3hAne vAlA anirvacanIya sukha aura zAnti kI maMjila ko prApta hotA hai| (15) 0 dharma sukha aura zAMti se jIne kA ekamAtra sAdhana hai| (17) 0 jJAna ananta hai, asIma hai, jabaki jIvana ke kSaNa sAnta haiM, sasIma haiM / (18) 0 vaha jJAna jar3a hai, vaha zikSA vyartha hai, jo sadAcaraNa se zUnya 0 jaba jIvana kA AdhyAtmika pakSa durbala hotA hai to paga-paga para azAMti kA anubhava hone lagatA hai| (20) 196 mahake aba mAnava-mana Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 caritra-vikAsa ke binA koI bhI samAja aura rASTra unnata nahIM ho sakatA / (20) * sukha-zAMti kA akSaya koSa apanI AtmA hI hai| jaise-jaise hamArI AtmA vizuddha banatI jAtI hai, vaise-vaise vaha akSaya koSa prakaTa hone lagatA hai| (22) bhautika padArthoM yA bhoga-vilAsa meM sukha-zAMti ko khojanA mAtra mRgamarIcikA hai| vahAM sukha kahAM, mAtra sukhAbhAsa hai, jo ki vyakti ko bhrAMta banAye rakhatA hai| (22) 0 sahiSNutA aura saha-astitva ahiMsA ke do mukhya pahalU haiM / (24) * zAMti aura sukha dhana meM nahIM, saMyama, sAdagI aura sAtvika vRttiyoM meM hai| dhana kI bhUmikA adhika-se-adhika bhoga-upabhoga ke sAdhana sAmagrI juTAne taka hai / (26,27) 0 maiM nahIM samajhatA, nArI apane ko abalA aura kamajora kyoM mAnatI hai ? kyoM aisA socatI hai ki puruSa ne usake vikAsa ko avaruddha kara rakhA hai ? (28) 0 svayaM jAgRta hokara hI vyakti dUsaroM ko jAgRti kA saMdeza de sakatA hai / (29) 0 sudhAra kI bAta cAhe jahAM-kahIM se uThe, jisa-kisI stara para uThe, usakA svAgata hai, tathApi maiM kahUMgA ki Apa auroM ke sudhAra kI bAtoM ko eka bAra gauNa kareM, pahale apanA sudhAra kreN| (30) 0 samAja-sudhAra aura rASTra-sudhAra ke lie vyakti-vyakti ko sudharanA jarUrI hai| (31) * zarAba manuSya ke viveka ko kuMda banA detI hai| (32) 0 ImAnadArI aura satyAcaraNa mAnava-jIvana kI zobhA hai / (32) * zarAba bhI koI pIne kI cIja hai ? usako pIne se insAna apanI guNAtmakatA ko khokara haivAna bana jAtA hai, apanI sudha-budha taka gaMvA baiThatA hai / (34) 0 mArga ko svIkAra karane meM kaisA bhaya ? kaisA saMkoca ? basa, thor3e se sAhasa kI apekSA hai| (35) 0 vAstava meM bar3A vahI hai, jisane Atma-zuddhi ke mArga para caraNanyAsa kiyA hai, saMyama ke sAtha apane jIvana ko jor3A hai / (36) 0 saMyama aura tyAga kI sAdhanA hI dharma va adhyAtma kI saccI ArAdhanA preraka vacana 197 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * UMcA jIvana vaha hai, jo saMyama se saMvalita hai / ( 38 ) 0 jahAM saMyama nahIM, Atma-niyantraNa nahIM, vahAM maiM mRtyu dekhatA hUM / (38) * saccA sukha to saMyama aura Atma-niyantraNa meM hai / isa sukha ke samakSa bhautika sukha sarvathA nagaNya hai / ( 39 ) * zarAba pInA nizcita hI burA hai, para usase bhI adhika burA yaha mAnanA hai ki zarAba pInA acchA hai / (40) * dharma jIvana kI pavitratA kA ekamAtra sAdhana hai, (42) * jaba taka dharma se apane svArtha ko sAdhane kI manovRtti nahIM miTegI, taba taka usakI tejasvitA prakaTa nahIM ho sakatI / (42) 198 * dhArmika banane ke lie prAthamika apekSA hai--vyakti apane AcaraNa aura vyavahAra ko samyak banAe, pavitra banAe, zuddha banAe / (43) ahiMsA dharma kA prANatattva hai / jIvana meM jo mahattva prANa kA hai, vahI dharma meM ahiMsA kA hai / (44) * jisa kSetra meM jana-cetanA jAgRta ho jAtI hai, usa kSetra meM karaNIya kucha bhI asaMbhava nahIM rahatA / (51) * dharma sadA amara hai aura amara rahegA / saMsAra kI bar3I se bar3I koI zakti bhI usako nahIM miTA sakatI, usakI tejasvitA ko dhUmila nahIM kara sakatI / (55) o * bar3appana kI kasauTI UMce kula se paidA honA nahIM hai / sattAdhArI aura vipula vaibhavazAlI honA bhI nahIM hai| sahI mAne meM bar3appana to sadAcaraNa, saMyama aura saMtoSa meM hai / (56) * vastutaH saccA sukha saMyama meM hai, Atma-niyaMtraNa meM hai / (56) * saMyama yA Atma-niyaMtraNa se milanevAle sukha kI bAta maiM kyA batAUM ! vaha to anirvacanIya hai / kevala usakA anubhava hI kiyA jA hai / (56, 57 ) sakatA * jisa vyakti ke jIvana meM sukha-zAMti nahIM, usakA jIvana sArthaka jIvana kadApi nahIM ho sakatA, bhale vaha bahuta bar3A dhanapati kyoM na ho, bar3e se bar3A sattAdhIza kyoM na ho / (59) * jaba taka vyakti mithyAdarzana se mukta hokara samyak darzana ko prApta nahIM ho jAtA, taba taka usakA jJAna bhI ajJAna hai / phira usase samyak AcaraNa kI to AzA bhI kaise kI jA sakatI hai / ( 59,60) * jisa jJAna ke pIche Atma-darzana kA abhAva hotA hai, vaha vyakti ke lie varadAna nahIM bana sakatA / (60) mahake aba mAnava-mana Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 pariNAmamadhura sukha hI vAstavika sukha hai / ApAtamadhura sukha arthAt vArta mAnika kSaNika sukha vAstavika sukha nahIM hai / (60) 0 jisa bodha ke sAtha samyak AcAra kA yoga nahIM hai, vaha bodha yA ___ jJAna vyakti ke lie bhAra se adhika aura kucha bhI nahIM hai / (61) 0 sthAyI parivartana yA sudhAra hRdaya-parivartana se hI saMbhava hai| (62) 0 jisa prakAra bhavana kI majabUtI usakI nIMva kI majabUtI para nirbhara karatI hai, usI prakAra jIvana kI svasthatA vidyArthI-jIvana kI svasthatA para nirbhara hai / (63) 0 dharma kA sahI svarUpa hai-satya, ahiMsA, saMtoSa jaise tattvoM kI sAdhanA / ina tatvoM ko vyakti apane jIvana meM sNjoe| yahI dharma kA sahI pratiSThA hogii| (71) 0 dharma jIvana kI pavitratA kA advitIya sAdhana hai / sukha aura zAMti kA ekamAtra AdhAra hai / (72) 0 dharma naitika, cAritrika evaM mAnavIya mUlyoM kI jana-jana meM pratiSThA kA sabase bar3A AdhAra aura sAdhana hai / (78,79) 0 dharma mAtra paraloka-zuddhi ke lie nahIM hai, vaha isa jIvana ko bhI vikasita aura unnata banAne kA sAdhana hai / (79) 0 jo dharma vartamAna ke jIvana ko unnata aura pavitra nahIM banAtA, vaha paraloka kI zuddhi kA sAdhana kaise bana sakegA ? (79) 0 pArataMtrya se baDhakara isa jagat meM koI duHkha nahIM hotA, abhizApa nahIM hotaa| (80) 0 ahaMkAra jIvana-vikAsa kA sabase bar3A avarodhaka tatva hai / (83) 0 caritra zUnya jJAna to baila para ladI pustakoM ke samAna hai, jinakA ki usake lie bhAra Dhone se adhika aura koI upayoga nahIM hotA / / 0 svayaM jalakara hI dIpaka dUsaroM ko prakAza bAMTa sakatA hai| (84) 0 sahI mArga hI vyakti ko abhIpsita maMjila para pahuMcA sakatA hai| (88) 0 zubha zuruAta svayaM se hogI, tabhI samAja-nirmANa evaM rASTra-nirmANa kI AkAMkSA phalIbhUta ho skegii| (89) 0 jJAna kI ve bar3I-bar3I bAteM kisa kAma kI, jinakA AcaraNa vyakti svayaM nahIM krtaa| (89,90) preraka vacana Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jo svayaM nahIM sudharA, vaha janatA ko sudhAra kI kyA dizA degA / (90) * samyak zraddhA vyakti ke lie hara paristhiti meM satya para aDiga bane rahane kI prabala preraNA hotI hai / ( 92 ) 0 o * jo loga dharmArAdhanA ke kSetra meM jAtivizeSa para pratibaMdha kI bAta karate haiM, ve vAstava meM dharma ke marma ko samajhate nahIM / dharma to sUraja kI dhUpa aura cAMda kI cAMdanI kI taraha hai / una para koI pratibaMdha ho to dharma para pratibaMdha kI bAta samajha meM A sakatI hai / ( 95,96) o 200 0 0 ahiMsA, satya Adi tatva itane vyApaka haiM ki kisI ke daMbha bharane se ye kisI saMpradAyavizeSa kI saMkIrNa sImAoM meM samAte nahIM / ( 95) jAti, varNa Adi to samAjika vyavasthAeM haiM, jo kSetra, kAla kI apekSAnusAra samaya-samaya para nirmita hotI rahatI haiM, TUTatI rahatI haiM / inako zAzvata mAnanA bhayaMkara bhUla hai / (96) vahI vyakti UMcA aura mahAn hai, jisakA AcaraNa aura vyavahAra UMcA hai, bhale vaha kisI bhI jAti yA varNa meM kyoM na janmA ho / (96) o hiMsA to svayaM azAMti hai, azAMti kA kAraNa hai, balki sabase bar3A kAraNa hai / usake mAdhyama se zAMti kI prApti kA prayatna karanA utanA hI nirarthaka hai, jitanA nirarthaka khUna se sane kapar3e ko khUna se kA prayatna / (97) hiMsA se yuddha kI Aga meM ghI khIMcane kA kAma hI ho sakatA hai, pAnI DAlane kA kadApi yahIM / pAnI DAlane kA kAma to ahiMsA kA hai / vahI ekamAtra isa kArya ko karane meM sakSama hai / (97) * agara vizva kA eka kinArA azAMta hai to dUsarA kinArA zAMta nahIM raha sakatA / (98) * kaisI biDambanA hai ki janatA lar3anA nahIM cAhatI, yuddha se dUra rahanA cAhatI hai, para kucheka vyaktiyoM kI mahattvAkAMkSA yA pAgalapana yuddha kI AzaMkA / saMbhAvanA ko janma de detA hai / (99) * rAjanIti saMyama se anuzAsita nahIM hai, isalie vaha ucchRMkhala ho rahI hai / (99) * parigraha bhoga - lipsA evaM bhogavRtti se paidA hotA hai / ( 99 ) anaitikatA kA hetu bar3appana kA bhAva aura mithyAcaraNa hai / ( 99 ) mahake ava mAnava-mana Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * svArtha kA atireka avizvAsa ko utpanna karatA hai / ( 99 ) * Adarza taka hara koI nahIM pahuMca sakatA, para usa dizA meM eka-eka caraNa Age to bar3ha hI sakatA hai / ( 101) * jaise samAja ke badalAva / sudhAra ke lie vyakti kA badalAva / sudhAra mahatvapUrNa hai, usI taraha vyakti ke badalAva / sudhAra ke lie samAja kA badalAva / sudhAra bhI mahatvapUrNa hai / ( 103 ) 0 samAja kA vAtAvaraNa jaba svastha hotA hai to vyakti ke lie bhI apane-ApameM parivartana karanA aura patha kA anuzaraNa karanA sugama ho jAtA hai / (103) * daNDa aura bala-prayoga saMdeha, alagAva aura AkrozabharI pratikriyA paidA karate haiM / (103,104) * bhAratavarSa kI apanI eka gauravazAlI saMskRti hai, eka mahAna paraMparA hai| yahAM pratyeka zubha dina, maMgala prasaMga ko jIvana-zuddhi aura AtmajAgRti kI preraNA ke sAtha jor3akara manAyA jAtA hai / ( 105) * AtmAvalokana vyakti ke jIvana meM nava cetanA kA saMcAra karatA hai / atIta kI bhUloM ko sudhArane kA avasara detA hai / (105 ) * rASTra kA saccA vikAsa to rASTra ke nAgarikoM ke jIvana meM caritra, naitikatA, sadAcAra, sacAI aura ImAnadArI ke phalane-phUlane meM hai / (106) * jaba taka caritra, naitikatA, sacAI Adi jIvananirmANakArI tatvoM ke kSetra meM vikAsa nahIM hogA, taba taka rASTra kI koI bhI acchI-seacchI yojanA, mahatvAkAMkSI - se- mahatvAkAMkSI kAryakrama bhI saphala nahIM ho sakatA / ( 106) * kAraNa ko miTAne se kArya svayaM samApta ho jAtA hai / ( 106) 0 vidyArthI isa tathya ko kyoM bhUla jAte haiM ki unakA jIvana yogI kA jIvana hai, sAdhanA kA jIvana hai / * loga dharatI para svarga ke avataraNa kI kalpanA karate haiM / para maiM nahIM samajhatA, usakI kyA jarUrata hai ? yaha dharatI hI svarga bana sakatI hai, bazarte saccaritra ke prati mAnava-mAnava gaMbhIra bana jAe / ( 110,111 ) * pramAda eka apekSA se saMsAra meM sabase bar3A pApa hai, kyoMki isameM DUbakara hI vyakti duSpravRtta banatA hai, nAnAvidha pApakarma karatA hai / (112) * cintita aura udvelita honA samasyA kA samAdhAna nahIM hai / ( 115 ) preraka vacana 201 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 vidyArthI-avasthA jIvana nirmANa kA pahalA sopAna hai| (116) 0 brahmacarya Atma-zuddhi evaM jIvana kI pavitratA kA anyatama sAdhana hai| (118) 0 AtmasvarUpa meM saMsthita evaM saMcaraNa karanA brahmacarya hai / (118) * satya jIvana kA parama Adarza hai / (123) 0 kSamA maitrI-bhAvanA ko panapAne kA ananya sAdhana hai / (127) 0 Atma-toSa kA ekamAtra mArga Atma-saMyama hai| (137) 0 deza kI antarAtmA kA nirmANa rASTrIya caritra aura saMyama se hotA hai| (138) 0 samAja kI prakRti anukaraNapradhAna hotI hai| jaisA bar3e loga karate haiM, usakA anukaraNa sAmAnya loga karane lagate haiN| (138) * hamArA uddhAra karane ke lie koI bhagavAna yA paramAtmA yahAM nahIM AyegA, apitu hameM svayaM hI paramAtmarUpa dhAraNa karanA hai| (138) 0 apanI jimmedArI se bekhabara honA Aja kA sabase bar3A khatarA hai| (138) 0 'vrata' bhAratIya saMskRti kI AtmA hai| (140) 0 jo apane-Apako jIta letA hai, vaha saMsAra para kAbU pA letA hai| (140) 0 vrata Atma-vijaya kA mArga hai / (140) 0 adhyAtmavAda kI sAdhanA va jIvana ke carama utkarSa meM jinakI gaharI niSThA aura tIvra AkarSaNa hai, ve bhautika sukha-suvidhAoM kI kaba AkAMkSA karate haiN| (141) 0 susaMskArI aura jAgRta nArI samAja ke lie eka varadAna hai| 0 Ana va saMkalpa ke dhanI manasvI puruSoM ko hajAra pratikUlatAeM bhI Age bar3hane se kaba roka pAtI haiM / ve caTTAnoM ko cIra kara bhI apanI rAha banA lete haiM, Age bar3ha jAte haiM / (145) 0 hiMsA jIvana kI kisI bhI samasyA kA samucita samAdhAna nahIM hai / (145) * aparigraha ke binA ahiMsA phalita nahIM ho sktii| (146) 0 mahAvIra kI jaya bolane kA utanA mahatva nahIM hai, jitanA unake AdarzoM ke anurUpa jIvana ko DhAlane kA hai / (147) 202 mAnava-mana Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 jainatva kI kasauTI nAma ke pIche 'jana' jor3anA nahIM, balki mahAvIra ke AdarzoM ke sAMce meM apanI soca, vyavahAra evaM karma ko DhAlanA hai| (147) 0 dharma se kevala paraloka hI nahIM, vartamAna bhI sudharatA hai / (152) 0 jo dharma vartamAna ko nahIM sudhAratA, vaha bhaviSya ko kadApi nahIM sudhAra sakatA / (152) 0 dharma to jhagar3e ko miTAne kA kAma karatA hai, phira usako lekara jhagar3A kaisA ? mujhe lagatA hai, jhagar3A dharma kA nahIM, apane-apane aikAMtika Agraha kA hai| (151) 0 satya ananta hai, usako dekhane ke pahalU bhI ananta haiN| (152) 0 jIvana kI pavitratA evaM svasthatA kA AdhAra vahI dharma bana sakatA hai, jo vyakti ke dainaMdina jIvana se jur3e, jIvana ke hara vyavahAra evaM AcaraNa se jur3e / (151) 0 dhana se dharma kA koI saMbaMdha hI nahIM hai / dUra kA bhI koI saMbaMdha nahIM hai| (154) 0 vahI samanvaya vAstavika samanvaya hai, jisameM apane maulika guNoM kI surakSA ke sAtha UparI bAtoM meM sAmaMjasya sthApita kiyA jAtA hai| (156) 0 vidyA-prApti kA vAstavika prayojana jIvana kA sarvatomukhI vikAsa 0 saMsAra meM jitanI bhI bar3I-bar3I krAMtiyAM yA parivartana ghaTita hue haiM, unameM sAhitya kI mahattvapUrNa bhUmikA rahI hai| (159) 0 vrata meM vaha adbhuta zakti hai, jo vyakti meM AMtarika rUpAMtaraNa ghaTita kara sakatI hai| (160) 0 jaba taka adhyAtma, tyAga evaM saMyamamUlaka saMskRti ke prati niSThA bhAratIya logoM meM banI huI hai, taba taka sAdhu-saMtoM kA abhinandanasvAgata hotA rahegA / (164) * adhyAtma aura tyAga-saMyamamUlaka saMskRti hI bhAratavarSa kA prANatatva 0 jIvana-jAgaraNa ke lie jJAna aura AcAra kA samanvaya nitAMta apekSita hai| (166) 0 anekAMta dRSTi satya se sAkSAtkAra karane kA saphalatama abhikrama hai| (167) preraka vacana 203 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 vyakti apane karma se hI mahAn aura hIna hotA hai| (168) 0 samyak zraddhA se sampanna vyakti hI samyak jJAna ko prApta kara sakatA hai| (170) 0 samyak jJAna hI vaha tatva hai, jo vyakti ko abhyudaya kI ora le jAtA hai| (170) 0 samyak darzana aura samyak jJAna ke sahAre panapanevAlA caritra hI svastha jIvana kA pratIka hai (170) 0 zraddhA Atma-vikAsa kA puSTa AdhAra hai / (171) 0 vidyArthI-varga rASTra kI sabase mUlyavAn saMpatti hai / (172) 0 'vrata' sukhamaya jIvana ko buniyAda hai / (173) 0 'kta' kA artha hai-asad se virati, asaMyama se saMyama kI ora prsthaan| (172) * merI dRSTi meM sabase prAthamika aura Avazyaka nirmANa kArya manuSya kA nirmANa karanA hai, mAnavatA kA nirmANa karanA hai| (178) 204 mahake aba mAnava-mama Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vizva bhAratI dvArA prakAzita gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI kA sAhitya . pravacana pAtheya bhAga 1 pravacana pAtheya bhAga 2 pravacana pAtheya bhAga 3 pravacana pAtheya bhAga 4 pravacana pAtheya bhAga 5 pravacana pAtheya bhAga 6 pravacana pAtheya bhAga 7 pravacana pAtheya bhAga 8 pravacana pAtheya bhAga 6 pravacana pAtheya bhAga 10 pravacana pAtheya bhAga 11 . jAgo! nidrA tyAgo!! (pravacana pAtheya 12) Age kI sudhi lei (pravacana pAtheya 13) * bhora naI (pravacana pAtheya 14) sUraja Dhala nA jAe (pravacana pAtheya 15) sambhala sayAne! (pravacana pAtheya 16) ghara kA rAstA (pravacana pAtheya 17) mahake aba mAnava-mana (pravacana pAtheya 18) F atesPersonal use only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahake aba mAnava-mana gaNAdhipati tulasI