Book Title: Dharm Sangrahani Part 01
Author(s): Ajitshekharsuri
Publisher: Divyadarshan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006033/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribha Da haribhadrasUri viracita saM gra va bhAga Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhA rbhA S tho za 2 @ gm # # $ " [z[ - mULa graMthakAra sUri puraMdara, 1444 graMthartA AcArya deva zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAja TIkAkAra samartha TIkAkAra AcArya deva zrI malayagiri sUrijI mahArAja gurjara anuvAda preraka-kRpAdAtA suvizALa gacchanAyaka, nyAyavizArada AcAryadeva zrI vi. bhuvanabhAnu sUrIzvarajI mahArAja gurjara anuvAda saMzodhaka virya gaNivarya zrI kulacaMdra vijayajI mahArAja gurjara anuvAda kartA+saMpAdaka virya munirAja zrI ajitazekhara vijayajI mahArAja prakAzaka divya darzana TrasTa 36, kalikuMDa sosAyaTI dholakA - 387 810 (gujarAta) saMpUrNa dravya sahayogI zrI sahasraNNA pArzvanAtha zvetAmbara jaina saMgha bAbulanAtha - copATI, muMbai - 400 007 Computer Compose: Hansa Compugraphics Bangalore-1 0 260655 Hrimkar Compu Printers Vijayawada-1 @ 76927 prathamAvRtti - saMvata 2048 Offset Print: Indovijay Offsets Bangalore-40 mUlya - ru 135/ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AdinAthAya nama: eka Astika vidvAna ane eka nAstika vidvAna vacce vAda vivAda thayo. tenI tIraMdAjI ane buddhinI paTAbAjI khelatA khelatA cha mahinA pasAra thaI gayA. vAvivAdanA ghammara valoNAnuM navanIta e bahAra AvyuM ke Astika vidvAna nAstika vidvAnanI dalIlo sAMbhaLI nAstika banI gayA ane nAstika vidvAna Astika vidvAnanA muddAo sAMbhaLI sAMbhaLI Astika banI gayA. A vAtano mukhya sAra e ja che ke mukhyatayA mAnavajIvanamAM ja AtmA-zarIra, puNya-pApa, Aloka-paraloka, deva-nAraka, baMdhana-mukti vagere aMge Astika-nAstika carcAo, vivAdo, khaMDana-maMDana cAlatA hoya che. narakanA jIvo to kSetra vagerethI anya nAnAvidha pIDAonA trAsamAMthI ja UMcA nathI AvatA, tethI teone te prAya: A badhuM sAMbhaLavAya nathI maLatuM. viroSa khAsa pravRtti vinAnA ALasa-jaDatAnA pratIka samA pazuone kvacita kyAreka AvI vAto kAne paDe che kharI-sAMbhaLavA sadbhAgI banI zake che, paNa eTalI vivekazakti-vicArazakti na hovAthI prAya: samajI zakatA nathI, tethI e badhuM sAMbhaLeluM teo mATe "bheMsa AgaLa bhAgavata' banI rahe che. devo pAse sAMbhaLavAnI ane samajavAnI zakti che paNa sukha-sAmagrI vipula pramANamAM hovAthI moTA bhAge temAM lIna rahetA hovAthI e tarapha khAsa lakSya prAya: jatuM nathI... AvI badhI carcA-vicAraNAono avakAza ocho maLe che. ane devone eka baMdhana che ke sAMbhaLavA-samajavA maLe to paNa jIvanamAM eka vizeSa asarabhUta thAya e rIte teo AcaraNamAM khAsa mukI zakatA nathI. manuSya pAse ja evI zakti-buddhi-sAmagrI che ke te sAMbhaLI zake che, zaMkA karI zake che, tarka-dalIla-vAda karI zake che, vicArI zake che, viveka zaktithI parIkSA karI zake che, ane satyArthano nirNaya karI jIvanamAM AcarI zake che. jIvanapaddhatimAM e mujaba dharakhama pheraphAra karI zake che. A mAnava samUhamAM paNa be vicAradhArA spaSTa upasI Ave che. (1) vartamAna vizavanA pazcimanA vidvAnoe mukhyatayA bhautijvAdane najaramAM rAkhI vijJAnanA kSetre ciMtana-manana-AviSkAro karavAmAM noMdhapAtra pragati sAdhI che. (2) bhAratadeza prathamathI ja adhyAtmavAdI rahyuM che. AtmAnA astitva, tenA rasAsvata sukhanA tathA Aloka-paralokanA sukhanA kAraNabhUta dharmanI AvazyaktA, hRdayorminA tenI sAdhanAvidhi-AcAra-anuSThAna, e badhAnI Aloka-paralokamAM thatI asara, baMdhana-muni vagere viSayoaMge khuba ja UMDANathI ciMtana thayA che. Aja zAbdika sudhImAM thayelA moTA-moTA vicArakoe A viSayomAM ghaNuM ghaNuM vicAryuM che. samAjamAM paNa judA judA vicArakonI jUdI jUdI vicArasaraNInA AdhAre jUdA jUdA AkAra. dharma-saMpradAya - zAkhA-prazAkhAvagere ghaNA ghaNA phAMTAo phaMTAyA.... prAyaH dareka prakAranI kudaratI saMpattithI samRddha bhAratadeza vicArako, saMtapu, vicAradhArAo ane dharmonI vividhatAthI paNa samRddha bane che. jaina, bauddha, vaidika, naiyAyika, vaizeSika, mImAMsaka ane sAMkhya A mukhya cha prakhara adhyAtmavAdI darzana ane anadhyAtmavAdI nAstika darzananI utpatti-pravRttinuM mukhyasthAna bhAratabhUmi rahI che. alabatta, A badhA daranonI vicAradhArAomAM spaSTa aMtara dekhAya che. chatAM eka rIte jovA jaie, to enA be vibhAga paDe. eka bAjU anekAnta-syAdvAdane anusaratuM jainadarzana ane bIjI bAjU ekAntane AgaLa karanArA bAkInA darzana. e anya darzanamAM eka ekAnta nityavAdI che, to bIjo ekAnta anityavAdI. eka dravya-paryAya vacce ekAnta bheda icche che, to bIjo ekAnta abheda. ene mana A jagatamAM brahmasvaita ekAnta satya che, bAkI badhuM mAyArUpa hovAthI miththArUpa che. to bIjAne mana dvatamAM ja satya che, aMtamAM nahI. enI najaramAM AkhuM jagata samAnyarUpa-sanmAtra che, to bIjAnI AMkhe jagatamAM mAtra viroSa ja che, sAmAnyanuM nAmonizAna nathI. eka IzvaranA nAmamAtrathI bhaDakI jAya che, ivaranA astitvano dharAra inkAra kare che, to bIjo IvaranI IcchA vinA eka pAMdaDuM paNa hale nahIM, ema mAnI jIvana vitAve che. TUMkumAM A badhAne mana pote je lpanA-vicAradhArA apanAvI che te mujaba ja ekAnta A jagata raheluM che, ane te mujaba svIkArIne cAlavAthI ja AtmoddhAra zakya che. gaNitamAM jema koi apavAda nathI tema A bAbatamAM teo jarA paNa apavAda calAvI levA mAMgatA nathI. sAme pakSe jainadarzana syAdvAdapara nirbhara che. "" e jainadarzananuM simbola che. anekAnta e jaina-darzananI jyapatAkA che. jainamate dareka vastu apekSIne nitya paNa che to apekSIne anitya paNa che, tethI parasparAnuviddha nityAnitya che. dravya-paryAya amuka apekSAe bhinna che to amuka apekSAe abhinna che. tethI anyonyavyApta bhinnabhinna che. te paNa AvakArya che, advaita paNa, tethI ekbIjApara avalaMbita dvaitAdvaita svaparAkramathI vItarAgatA-sarvajJatArUpa zuktama bhAvane pAmelA AtmAo ja bhagavAna che ke je jagartA nathI paNa jagataSTA che ane mokSamArgopadeSTA che. jainadarzana badhA ja dRSTikoNane niSpakSabhAve najaramAM letuM hovAthI ja AvI maulika cADvAda zailIne vareluM che. bIjA darzane pAse potapotAnA aMdAnuM satya hovA chatAM e ja ekamAtra satya che bIjA aMzonA satya mithyA che evo ati Agraha rAkhe che. jema atilasoTavAthI ghI paNa jhera banI jAya che, tema A AgrahanA kAraNe teonuM satya paNa mahAasatya banI jAya che. ane bIjA aMrAnA satyane apanAvavAnI vicAravA jeTalI paNa taiyArI na hovAthI mAnasa saMkucita banI jAya che, je jIvanavyavahAramAM paNa sahiSNutA guNane AMca pahoMcADe che. zuddha anAtmavAdI hovAthI nAstiknA mate mana-zarIra-indriyane tarpaNa thAya evI pravRtti karavI e ja dharma che, "RNa RtvI kRta vivet e emano siddhAnta che. adhyAtmavAdI darzano ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya vagere dharmo aMge to lagabhaga ekamata che, paraMtu alaga-alaga prakAranA ekAnto pakaDyA hovAthI e dharmanA svarUpa, hetu, phaLa ane AtmApara asaranI bAbatamAM tathA mokSa-nirvANa-parimukti ane ethI viruddha saMsAra ane saMsAranA svarUpanI bAbatamAM khUba ja vibhinna mAnyatAo dharAve che. jethI ahiMsAdirUpe sIdhA saraLa paNa dharmamAM ghaNI gUMca UbhI thAya che, ane sAmAnya jana temAM mUMjhAya che. syAdvAdane varelA jainadIne tamAma dRSTikoNa, dravya-kSetra-kALa-bhAvavagere tamAma paribaLone dhyAnamAM laI anekAnta dRSTithI dharma, dharmasAdhaka Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kliAo, asarapAtra AtmA, phaLabhUta mokSa, eno pratipakSa saMsAra vagere padArthonI eTalI suMdara chaNAvaTa karI che ke A badhI gUMca dUra thAya ane badhA potAnI zakti mujaba A lyANamAM pravRtta thaI zake. tethI ja kasa, jha, tApa ane tADanarUpa cAra parIkSAmAM jina bhASita dharma suvarNavat aNizuddha uttIrNa thAya che. A badhI vicAraNA A dharma (pratipAdaka) saMgrahaNi graMthamAM mULakAra/TIkAkAra AcAryavayoe sakauzala nirUpI che. A graMthamAM "dha dhAtuthI banelA dharma zabdanI vyutpattine najaramAM rAkhI ane AtmalyANane lakSamAM rAkhI (1) durgati-gamanathI aTakAve te ane (2) zivagatimAM dhArI-sthApI rAkhe te dharma evo artha ryo che. A dharmanA be svarUpa batAvyA (1) puNyakarmarUpa ane (2) AtmasvabhAvarUpa. emAM caudamAM guNasthAne zailerIkaraNanA caramasamaye rahelo Atmadharma dharmA-dharmanA kSayamAM hetu hovAthI mukhya dharma che, bAkInA dharmo te ja dharmanA sAkSAta-paraMparAe sAdhaka dharmo che. A dharma zabda para anya graMthAdimAM paNa anekavidha vicAraNAo thaI che. jemake lothyavahArane mukhya mAnatA vyavahAranayathI bAhya zubha AcAra-jyiA-anuSThAna dharmarUpa che. jIvanI AMtarika zubhAzubha pariNatinA grAupara ja najara rAkhatA niracayamate karmAzathI biskula asara nahIM pAmelo, kSAyibhAvathI sahaja banelo ane tethI AtmasvabhAvabhUta zuddha pariNAma ja zuddha dharmarUpa che. kSayopazamabhAvano-karmAzathI kAMka prabhAvita thavAthI apUrNatAne varelo zubhapariNAma azuddha dharma che. bAhya kyiA-AcAra-anuSThAno A zuddhA-zuddha dharmamAM sahAyaka-nimittabhUta banatA hovAthI pradhAna dravyadharmarUpa che. abhavyonI zubha kyiA-AcAra vagere A zuddhA-zuddha dharmamAM kAraNa banatA na hovAthI apradhAna dravyadharma che. eja pramANe mukhyarUpe puNyamAM kAraNa banato dharma sAzravadharma ane nirjarAmAM kAraNa banato dharma nirAzravadharma evA paNa dharmanA bheda paDe che. dharmabiMdu jevA granthomAM nyAyasaMpanna-vaibhavavagere mArgAnusArInA guNone sAmAnyadharmarUpa ane sAdhu-zrAvanA vratone vizeSadharmarUpe batAvyA che. e ja rIte anyatra sAdhudharma ane gRhadharma ema be ArAdhya dharma batAvyA che. Ama aneka prakAre dharmanI vicAraNA thaI zake che. "dharma eTale gatimAM sahAyaka dravya e dharmAstikAya sthaLe artha che. jIvavagere dravyanA svabhAva, svarUpa, guNa, paryAya (-pariNAma-avasthA) zanivagere mATe paNa dharma zabda upayukta thAya che, jemake Urdhvagamana dhUmADAno dharma (=svabhAva) che. amUrtapaNe AkAzano dharma(svarU5) che. kSamA vagere AtmAnA dharmo(guNa) che. kuMDaLa vagere sonAnA dharma(paryAya-pariNAma) che. bALavuM e agnino dharma(zakti) che. ItyAdi A badhA avALA dharmanA dravyasAthenA saMbaMdhanA viSayamAM paNa ekAMtavAdIo parasparanA ekAMtasAme laDe che. jyAre satyasvarUpadarzana jainamata-syAdvAda siddhAnta batAve che. A aMge paNa vividha sthaLe rasaprada carcAo mULakArazrI tathA TIkAkArazrIe uThAvI che. AvA anekAneka muddAo para vistArathI carcAo hovAthI ja A granthanI mULagAthAo 139 sudhI ane TIkAgraMtha lagabhaga 10,000 zloka pramANa sudhI pahoMcyo che. emAM prathamabhAgamAM pa4pa gAthA + TIkA che. 1444 graMthanA praNetA sUripuraMdara AcAryadevazrI haribhadrasUrijI mahArAja mULa gAthAkAra che, to samarthaAgama TIkAkAra AcAryadevazrI malayagirisUrijI TIkAkAra che. A banne pUjyonA jIvanakvana vagere viroSa vAto dvitIya bhAganI prastAvanAmAM levAnI gaNatrI hovAthI e bAbatamAM ahIM vizeSathI saryuM. vAda-yuddhabhUmirUpa A grantha ApaNA mATe to be miThAivALAnI laDAImAM prekSakane to miThAinI mijabAnI maLe, tevo che, kemake A graMthanA avagAhana-svAdhyAyathI (1) aneka viSayo para tarka, anumAna, AgamanA baLapara UMDANathI avagAhana karI tAtparyArtha pAmavAno advitIya mArga prApta thAya che, (2) tamAma kasoTImAM aNizuddha, ane Aloka-paraloknA tamAma jIvanavyavahAramAM zAMti-samRddhi-samAdhinA mahAsAgaramAM jhIlAvatA svAdanA siddhAMtane batAvanArI jinAjJA para bahumAna-zrayabhAva pedA karavAno sonerI sanmArga jaDe che, (3) tINa buddhivALA anya darzanakAronI eka ekAntanA kAraNe thaI jatI gaMbhIra bhUlonA darzanathI svayaMne sAvadhAna banavAno avasara maLe che. tatvavinoda ane dharmazraddhA ja bahumAna-sabhAva thanA sIdhA sAtha" araNe thai jatI pa. pU. sva. siddhAntamahoI, suvizuddhabrahmacaryaniSTha AcAryadeva zrI vi. premasUrIzvarajI mahArAjanA paTTAlaMkAra pUjyapAda, paramazAsanaprabhAvaka, saMghahitaciMtaka, nyAyavizArada, vardhamAnataponidhi tamAmacarcA-vicAraNA-vAdonA eka sAra-tatva-navanItabhUta anekAntanI siddhine AtmasAt karI pravacanaparabathI pIrasavAmAM kuzaLa-paramagudaiva AcAryadeva zrImadvijaya bhuvanabhAnu sUrIzvarajI mahArAja mArA saMyamajIvananA prANadAtA che, teozrInI preraNAkRpAnI amIvRSTithI ja A mahAgranthanA gurjarInuvAdanA mahAkAryane saMpanna karavA alpamati huM samartha banyo chuM. A kSaNe pUjyapAda karmasAhityaniSNAta, jinabiMbacaMdracakora, sahajAnaMdI sva. pradAdA gusvarya AcAryadeva zrI vi. dharmajita sUrIzvarajI mahArAja, paramAtmabhaktisAgaramarajIvA, cAravAra sUrimaMtra paMcaprasthAna samArAdhaka dAdAgurudeva pUjyapAda AcAryadeva zrI vi. jayazekhara sUrIzvarajI mahArAja, tathA vidvarya, nyAyakuzAgrabuddhi, ciMtanagaganavihaMgama pUjyapAda guruvarya zrI abhayazekhara vijayajI mahArAjanA adyAvadhi thayelA anekavidha upakAronI paraMparAne kema bhUlI zakAya....? siddhAntadivAkara, AgamamAnasarovara-rAjahaMsa pUjyapAda AcAryadeva zrI vijaya jayaghoSa sUrIzvarajI mahArAja tathA virya tarka-suvarNaniSabhUmi pUjyapAda jayasuMdara vijayajI mahArAja paNa smaraNIya che, kemake aneka gUDha prazana sthaLoe potAnI pratibhAthI sacoTa uttara-mArgadarzana ApI mane vAraMvAra tArtha kya che. | mukhya viroSatA A anuvAdanI e che ke saMyamAgni-vizuddhamUrti, vidrarya pUjyapAda gaNivarya zrI kulacaMdra vijayajI gaNivarya potAnI sUkSma prajJAthI ane athaka khaMtathI A samagra anuvAdagraMthane tapAsI gayA che. sudhArA-vadhArA-suyogya sUcana, mArgadarzana, vizeSa mAhiti vagerethI A graMthane mAtra suvarNarUpa nahIM, paNa sugaMdha bhaLelA suvarNarUpa banAvyo che. teozrInI saraLatA, Rtabhakti, tamAma rIte sahAya thavAnI vRttivagere Adarza gaNo mAre mATe anuvAdakAryamAM zakti pUranArI B Complex nI TebaleTsa samA banI gayA. cAritra paryAyathI moTA hovA chatAM dareka kAryamAM sadA sahAyaka banelA vidvAna tapasvI munirAja zrI divyaratna vijayajI mahArAja ane vidvAna saMyamI sahAyaguNavarelA munivara zrI vimalabodhi vijayajI mahArAja paNa khAsa ullekhapAtra che, kemake A anuvAda granthanA sarjanamAM teono moTo phALo che. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sahastraphaNA pArzvanAtha jaina saMgha-bAbulanAtha muMbainA atyAgrahathI pUjyapAda, bhavodhitrAtA-anaMtopakArI gurudevazrI pUjyapAda AcAryadevazrI vi. bhuvanabhAnu sUrIzvarajI mahArAjanuM vizALa samudAya sAthe zreyasahola-copATImAM saMvata ra041nuM yAdagAra aitihAsika viziSTa ArAdhanAmaya cAturmAsa thayuM. e cAturmAsamAM zrI sahastraphaNA pArzvanAtha bhagavAnanI amIdRSTithI ane pUjyapAda paramagurudevazrInI nizrA-preraNA-kRpAthI A tatkAlIna lagabhaga tamAma vivAdAspada viSayone sparzatA mahAna granthanA gurjaranuvAdanuM kArya alpamati meM cAlu karyuM. pUjyapAdazrInI preraNApiyuSathI pulakti zrI sahastraphaNA pArzvanAtha jaina saMgha - bAbulanAtha TrasTa A cAturmAsanI suprasanna mRtyarthe svakIya jJAnanidhimAMthI granthanA prakAzanano Arthika bhAra upADavA taiyAra thayo. A saMdha A zrutabhakti mATe dhanyavAdapAtra che. A ja pramANe AgaLa paNa zrutabhaktimAM agresara rahe tevI zubhecchA.... A graMthanA prinTIMga kAryamAM rasapUrvaka parizrama uThAvavA badala zrI haMsA komyuTrAphikasa (beMglora)nA zrI azvinabhAI, zrI hrIMkAra ka... prinTarsa (vijayavADA)nA zrI hemalabhAI tathA inDo vijya ophaseTa (beMglora) nA zrI vijayabhAi dhanyavAdapAtra che. aneka viM - aDacaNonA kAraNe prakAzana kAryamAM thayelA vilaMbane kSamya gaNavA vinaMti che. A granthanA anuvAdanA sutathI "sarvathA sahu sukhI thAo no vizavamaMgalanAda mArA hRdayamAM guMjato rahe evI mArI zubhabhAvanA vyakta karuM chuM. graMthakAra - TIkAkAranA ArAya viruddha je kAMI lakhANa matimaMdatAthI ke pramAdathI lakhAyuM hoya ke vItarAgavANI viruddha prarUpaNA thaI hoya te badala micchAmi dukkaDam daIne viramuM chuM. poSa suda 12 saMvata 2048 pedamIrama tIrtha muni ajitazekhara vijaya... cha ja jha na ja } che : * * * * ma jha = * * * * * * * che ke ja * * * * * * * ja sabahumAna jeozrIno jIvanabAga... vI suvizujAcArI, saMyamaropAone viksAvavAmAM kuzaLa mALI sva. premasUrIzvarajI mahArAjanI ananya kapAsudhAjaLathI siMcAyelo hovAthI naMdanavanasamo banyo che. hari paramAtmabhaktinA gulAbothI maghamaghAyamAna che. cha saMyamazukliA caMpakavanothI suzobhita che. di eMsI varSanI jaipha vaye paNa akhaMDa apramabhAvanA mogarAthI hariyALo banyo che........ ki Agama prakaraNa, vyAkaraNa, nyAyAdi gahana zrutakuMjathI manobhirAma banyo che... che vairAgyajanaka, anekAntapiyuSavAhaka, pravacana guMjAravathI zravaNendriya-citta-AkarSaka banyo che... ki zibironI navaprathAthI hajAro yuvAna sarovaramAM ubhAvita vivara dharmazraddhAkamaLothI sudarzanIya banyo che... che seMkaDo saMvina, vidvAna, tapasvI, vaiyAvaccI, pravacanakuzaLa ziNorUpI AmavanothI bhavyatama banyo che.... @ divyadarzana sAptAhika-pAkSika, aneka ciMtanasAmagrI sabhara, pustaka zreNirUpa amRtavArAothI sarvajana saMsevya banyo che... uri 18 vardhamAnatapa oLI vagere utkRSTa tapa suralattAothI jagatazreSTha banyo che.... tevA ama sahunA parama upakArI, bhavodadhitrAtA kapAsAgara, pUjyapAda paramagurudeva AcAryavarya zrImadvijaya bhuvanabhAnuM surIzvarajI mahArAjanAvizALa hRdayapaTa para Atucchazizue A graMthanA bahAne Aropelo zraddhA-bhakti-bahumAnanoTiseriyo hAra sadA susthita raho ane badhAne AnaMdadAyaka bano evI hArdika abhyarthanA.. ajitazekhara vijaya Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvizAla gacchanAyaka AcAryadeva zrI vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAkAra maM vivirodhaka vanarAvitraNanI mA sarvajJanAvizeSaNathI upAyanA vizapUjitaSikSetranI vaca caMpAnAnapa vAIvizelaNanI sArthakatA acittvazakti vizeSaNanI sarAhanIyatA atizayonA kramanI yathArthatA tIrthaMkaraMpadanuM vivecana saMsArane sAgaranI upamA tIrthanuM svarUpa paramAtmA anupAnaparahitata jinanAdharmanA dhI pahanapravRtti tIrthaMkarapadanI sArthakatA prayojanathananI AvazyakatA dravyaupakAranuM svarUpa bhAvopakAranuM svarUpa nizcayathI bhAvopakAra viziSTa - 8 9 9 10 abhidheya prayojanAdi 12 evakAranuM svarUpa 12 AzaMkti aMzanA vyavacchedamATe evakAra 13 pratyakSanI pratibandIthI zAbdajJAnanI pramANatAnI siddhi zabdathI vaktAnA abhiprAyanA anumAnanI asiddhi pArya-vArtha ekIkaraNa carcA jinavacanamA royanAdinI jarura nA. .......ka dharma dharmAdharmakSayano hetu dharmanA be svarUpa dharmanA nAmAdi cha nikSepA kALa dravyanA paryAyarUpa kALanI kaparUpanA-atyAcAryanana 4 5 5 jIvanAstitvavAdanI sthApanA-nAstika nAstikavAda khaMDana avagrahAdijJAnonI siddhi mImAMsakamatakhaMDana 6 8 AtmapariNArUpa jarNazreNI bhinavInuM daiSTAnta jinavacananI smRti zAbdajJAna nirviSayaka hovAthI apramANa-rI 20 zAbdajJAnanI aviSayavattAnI siddhi 21 zAbdajJAnanI viSayavattAnI siddhi jaina 22 saMketanI AvazyaktA vAcyavAcakabhAvanI anAdisiddhatA vRkSAbhASAzanI avinA atItAdi arthaka zabdonI pramANatA zabdanI anekArthatAnI upapatti 26 zabdathI buddhimAM arthAvabhAsanI upapatti 26 zAbdajJAna vastunA bhAvAbhAvanuM ana-vidhAyaka-bI 22 2 14 15 16 17 20 dAda 2" 27 28 * * * = * * * * 37 38 47 naiyAyika-jJAnAntaravedhajJAnamatanirAsa pratyakSathI AtmAnI siddhi vyADimata nirAsa pratyakSamAM paNa vivAda kAyAkA pariNati mata parmanA anurUpa pa 54 55 abhivyaktivAda khaMDana 56 59 60 61 62 bheda abheda viklpothI bhUtavAdakhaMDana 58 beMka bhUtomAM caitanyavidha magheMTAntathI samudAyavAdanuM khaMDana caitanyanI sAvadharmananuM khaMDana bhUtakAryatAvAda khaMDana kAraNAnurUpakAryaniyama anaikAntika kAraNAnurUpa kArya ekAntika-uttarapakSa caitanyano dehavikArasAthe asambandha pANao samuniavasthAmAM indriyagrAhya 64 zakti anyatra saMNayAdanuM khaMDana caitanyanA bhUtadharma kAryabAdhaka pramANa caitanya anabhivyaktivAdanirAsa 48 50 51 52 69 71 vAyunA bhASamAM caitanyabhAvanuM khaMDana tejasanA abhAvathI caitanyAbhAvanuM khaMDana 72 bhUgabhinnabhUtakAryavAdanuM khaMDana madazaktiSTAnta asagatta 33 34 38 80 va pramitibhAva nirAsa bauddhamAnya prameyasAruppavAda nirAsa sadasattulyatA aprAmANyaprayojaka pratibandithI prAmANya siddhi AgamathI Atmasiddhi asaMgata abhiprAya AgamapramANanuM 66 67 81 83 85 83 94 95 96 98 kAyAkArapariNAmajanya caitanyavAda nirAsa 82 bhUtasvabhAvavaicitrya khaMDana bhUtakAryamApaka pramANa bA paritoSathI caitanyasiddhi tenumAM videzodhananuM khaMDana mautanya putrItanyane anurUpa nathI caitanyotpattivAdImata nirAsa AtmaniSedhaka pramANAbhAva pratyakSa ke tenI nivRtti apratiSedhaka anumAnanI prakhAnarIka sidhi anumAniyapAnuM khaMDana anumAna nuM aniSTapada mukhyavRnyA pratipatti pramANarUpa pratipattinI karaNatayA siddhi mImAMsakakalpita AlocanAjJAnanA prAmANano niSedha vizeSaNa-vizeSyajJAna pramA 98 102 103 105 103 103 aniSedhaka nAgamanuM prAmANya AtmA paralokagAmI che dAnaAdinA adRSTalanI siddhi 109 109 109 111 112 113 114 115 116 119 skyiAmAtranuM adRSTaphaLa ciALamAM avipazinA kANI jAtismaraNanI siddhi prathamastanAbhilASathI paralokasiddhi vijJAnAntarajanya prathama vijJAnathI parazokasi karma vicitratAjanya lAbha-nukzAnathI jIvasiddhi jIva anAdinidhana janma hanima jIvotpatti karavAmAM prayojanAbhAva sanAmAtrathI katvano niSedha svabhAvabheda nirAsa 130 131 131 132 134 135 136 izvaramAM krIDAAdi na saMbhave gAnI pAjarImAM varjIna vadha rAgAdithI cIo karmabaMdha badhAne samAna 138 133 ivarIya svabhAvavAda nirAsa 139 142 144 ajIva jagatartAno niSedha amUrta nyasiddhi pariNAmavAdanI puSTi ekAbanityapanuM 146 na 146 eka sAthe be anubhavano niSedha 147 subAhnikALa vizeSakaraNanI hAjarI 14 sarakArIta upakAra icaMtA 149 sAMkhyamata nirAsa 155 156 157 160 162 165 166 samakArlonamAM kAryakAgabhAvanI siddhi 167 nAza--utpatti tAttvika che 168 169 dharmidharmabhAva pAramArthika che pratItyotpAdapakSanuM cAra viklpa khaMDana 169 kAryabhAva vinAzarUpa prathamaviklpanuM khaMDana 170 *kAraNa kArya kare" bIjA viklpanuM khaMDana 171 chellA be vikalponuM khaMDana 172 utpanna thatI vicAraNA yoga che 173 kime kAryakAraNabhAvamAM anyo 174 kAraNa NamAM vaiziSTayAbhAva hetu-phaLabhAvamAM svabhAvavAda nirAsa pratyakSAnuparambhAdithI kArya-kAraNabhAva gamya nathI 173 179 svabhAva kyAre parvaSaSpa bane ? sattAmAtrathI kArya asiddha viparItasvabhAvakalpanAthI svabhAvavAda khaMDana dhUnanasvabhAvavijJAnanuM khaMDana samanantarapratyaya kAryakAraNabhAva niyamamAM nirarthaka nityapakSe anya gheSo nityapakSe baMdhamokSAbhAva 120 122 124 127 sAMkhyamatanirAsa aneipakSanuM khaMDana kaNikAmAM kAryakAraNabhAva asaMta kAraNapUrva kAryamAM apasiddhi 129 182 185 186 187 188 189 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 2 216 kSaNikatAvijJAna paNa pradIrdhaekAnubhavathI ja rAjya 191 nirvikalpakabuddhi avicAraka 192 bauddhamate niracayabuddhi paNa vastRtvamAM anirNAyaka 193 nirvilpathI dhruvAdinI adhaTamAnatA ayathArtha 194 AlocanAjJAna paNa asamartha 195 kSaNikamAM arthakriyAvirodha 196 asatanI utpattinI Apatti 197 kAraNadharmanA anugama vinA kAryakAraNabhAvaniyama asiddha 198 bauddha mate sAmAnyAbhAva 199 tulyArtha prasAdhakazakti nAmAntarathI sAmAnyarUpa 200 vAsanAthI paNa kAryakAraNabhAva asaMgata 202 AtmAnI pariNAmitAmAM hetuo 204 anekAntapaNe ja avasthAbheda saMgata 204 dravya-paryAya ubhayarUpatA anubhavasiddha 206 anindriyajJAna paNa ubhayarUpa samarthaka 206 kathaMcibhedabheda jAtyaMtararUpa ane nirdoSa 207 jaina bhedabheda aMge anyonI kalpanAnuM khaMDana 210 zAbda-artha vacce vAstavika saMbaMdha saMjJAbhedathI paNa bhedabheda 212 sat no sarvathA vinAza na thAya 213 dravya-paryAya ubhaya SiAmAM pravRtta dravya-paryAyavacce bhedabheda 215 ekamekatA abhedaniyAmaka bhedabhedamAM anyadoSono abhAva 217 vikalpajJAna pramANabhUta 219 nivRttarUpasAthe anivRttarUpano kathaMcidda abheda 222 bALAdiavasthAbheda kathaMcit AtmAnA 223 sAMkhyamatanirAsa 224 AtmA zArIrapramANa che 224. jJAnanI zaktiaMge lohacuMbakanuM dRSTAMta 227 vaLajJAna AtmAmAM rahIne ja lokAloka prakAzaka 229 AtmA sapradeza che AtmAnI pariNAmitA aMge daSTAnta 232 bhAvonA nirdetunArAvAdanuM khaMDana 234 vinA hetuaMge bauddhanA cAra vikalpa 235 pariNAmavAdamAM cAreya vilpo asthAne 238 anvaya-vyatirekanuM jJAna pratyakSa 240 nirvikalpakajJAna paNa abhedagrAhaka 240 vilpajJAnanI pramANatAnI siddhi 242 zabdapratibhAsa prAmANya pratibaMdhaka nathI 244 nirvikalpakajJAnanI samAnatAthI vikalpajJAnanuM prAmANya 245 bhAvahetuo svabhAvanazavarabhAvotpAdaka tarIke asiddha 247 cAra vilpothI paralpanA khaMDana 249 vinAzanI tuccharUpatAno niSedha 251 vinAza vastuvabhAvarUpa 254 nivRtti kalpita nahIM paNa vAstavika bauddhamAnya hiMsAnuM khaMDana bauddhadarzita pariNAma-antayAdi ahetubhUta AtmA jJAyaka che 262 samavAyanuM khaMDana kartA-kAraNavacce abhedano saMbhava 265 ajJAnavAdIne mata 268 ajJAnavAdanuM khaMDana 256 258 260 263 230 271 // dharmasaMgrahaNi granthe'kArAdikrameNa gAthA sNketH|| 125 426 123 500 499 233 232 166 170 204 443 494 213 293 234 429 434 270 189 428 302 398 95 37 341 103 225 399 237 169 465 273 358 356 430 aggI Dahati Na tu accaMtabhedato iya accaMtaM bhedAo accaMtA'sAhAraNa ajjAyassiyarassavi ajjIvo tu Na ajjhavasiyatabbhAvA aNalAdiaNubhavAto taha aNiyatte ya kahaMcI aNumANaMpi Na juttaM aNumANamappamANaM aNuvittiM vAvittiM aNurUveNaM kajja aNNassa baMdhamokkhA Na atadubbhavattaNammi atthakiriyAe bhAvo atthagayasaddagahaNA attullaM avigappaM atthi paDisehago iha atthi viseso jamhA atthi viseso hetu. addidvegaMtaphalA tamhA annaM ca dalavihINaM annaM ca nassaro vA annaha ya pavattaMtaM annANao vi diTThA annANiNovi jamhA annANimataM pi ima anneNa annahA anne bhaNaMti nANaM anno karei kamma anno vedei suhaM aparAyatto ya kaha? aparimitaddhAe'vi ya anbhinnammi aNicco abhiMtarevi kajje abbhuvagammANUNaM . arahaMtamAdivacchallayAdi avahikhaNAto saMtANaM. aviNaTThassa viNAse avisiTe sabbhAve avisiTThammi tu bhede asati ya tahovayAre assa ya pamANabhAvaM aha aNumANeNaM ciya aha aNurUvo dhammI aha aNNe sukhadukkhe aha annANaM Na tayaM aha atthamaMtareNavi aha amhehi~ Na diTTho aha u khaNaTThitidhammA aha u khaNaTThitidhammA aha u jahicchAhetU aha uttarAvaraTThiya aha u tadannaM kiM aha uppatti dIsai 380 528 238 459 180 323 280 132 124 112 214 aha u sahAvakataM ciya 478 aha u saheuu cciya 467 aha kajjAto bhAvo 151 aha kAraNaM ciya 253 aha NivvigappageNaM 313 aha'Nuppatti sahAvaM 450 aha No kuNatuvagAraM 205 aha No tassa nivittI 198 aha No baMdhai evaM 178 aha No bhinnA kaha 331 ahaM taMpai heussA 444 aha taM puvvaM rUvaM 419 aha tatto savaNAo 506 aha tammi kiM pamANaM 147 aha tavvihapariNAmo 73 aha tassa saheUto aha tasseva sahAvo 208 aha tassevamajuttI 315 aha tassesa sahAvo aha tassesa sahAvo aha tucchA tIe 121 aha tu tadaMtaramesA 120 aha tu sabhAvo juttI aha dhammI, tattaMtara. 62 aha dhammidhammabhAvo 247 aha dhammidhammabhAvo 248 aha na kileso'tti 167 aha nu sabhAvakayaM 70 aha parasiddhaNaM ciya aha bhaMtaM apahuM aha maNumANaviruddhAdi aha mottUNa saheuM aha visae NaNu aha'vei so sahAvo aha saMtANo Neo aha sattAmetteNa aha sA Na vatthudhammo aha so'NAdI Na ghaDaI aha so tappaDibaddho aha so nivvisao aha so'bAhita Agamato ciya siddho Agamato savvannU Agamato savvahU AyariyaparaMparao AloyaNAe vi kahaM AvaraNaMpi na jujjai Asajja kuMthudehaM Aha'nnavatthalayaNAdi AharaNaM seTThidugaM iya kaha nANeNa iya kattikaraNabhAve iya diTThAdiTThaviroha iya nANagahaNa. iya paDhamaM vinnANaM iya pariNAmaMtakkhaya 1 411 522 274 523 531 314 405 514 267 365 469 431 353 40 199 239 143 397 409 527 534 538 532 85 432 149 246 442 148 318 404 460 544 493 227 492 157 474 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iya bhAvahetavo iya saMbhavANumANA iya sahakArito iha davvaM ceva ihaparalomA taha ihaparalogAsaMsaM iha puNa baMdhanimittaM iharA ya kisIevi ukkhivaNaperaNAdI uppannaM ciya bhAvo uppattisahAvaM vA uppattIe vigANaM. ubhayaM aNuhavasiddha ubhayakkhayammi heU ubhayasahAvattammi ubhayasahAvotti matI uvacariyatthA kiriyAsaddA egaMta khaNigapakkhevi egaMteNa vibhinna egapaDivatirUvaM egasahAvattA sati egasahAve nicco eteNaM ciya khittA ete paDisiddhA etto idaMti siddhe etto cciya NAbhAvo etto ya kajjakAraNa eyassa egadeso'vi evaM anuvasiddho evaM ca aNAdittaM evaM jIvadavvassa evaM NA bhUtadhAgo eva'paNuhavavAhA evaM pi kiMci niyamA evaMpi bhUtasamudaya. evaM pi sAsayAbhinna. evaM samavAto'vi hu evaM sarIrametto AyA evaM suhAdijogo na evamannANiyA nANaM evamiha nANasattI eso kahaMci bhinno eso ceva sahAva ese caiva sahAvI eso ya sahAvo se kajjatarevva aNugama. kajjANa akhilANaM katagattamettasattANubaMdhi kammavimukasarUvo karacaraNAdisu jagA kaha kAraNaM nirannayaNaTuM kaha Nu muhA? tabbhAvo kAyagArAdivisiddha kAraNakajjANaM NaNu 440 153 276 31 182 140 80 259 446 457 343 24 453 196 245 333 479 301 336 195 257 183 290 138 287 17 218 168 394 87 305 360 81 83 488 384 391 509 192 kAraNadhammANaM jai kAraNavinAsaka 385 240 98 90 243 kAraNavirahA paramarisi kiM evaM ti? aha kiM kuNai nAsaheU kiM ca iha te kiM ca paDisehagaM kiM kiM ca paDisehagaM taM kiM ca paDuccedamiNa kiM ca saheugapakkhe kiM cANalaviNNANaM ki ce yaM madasattI kiM covAdANa se taM kiM tassattAmettaM kiM kiM tinhaM kiM saha kiM tu pasiddhetuM ciya kiM teNa tato kIrai kiM puNa suhAdibhedo kiraNA guNA Na davvaM kiriyA Na kattirahitA kiriyAphalabhAvAto keI kevalanANaM ko tassa NaNu sahAvo ko'yamagurUgo ko vi kadAI bhAvo khaNigatte sadasattaM khaNigaM vatthu khaNigo ceva sahAvo gaMtuM Na paricchiMdai caramammi ya tabbhAvo caramammi vi kaha cittatthA viya saddA citto kammasahAvo citto bhUyasako chaumatthAvalaMbhA jaM aNNahAvi tIrai jaM egammi sattaM jaM kAraNANurUvaM jaM cAkajjAyaraNe jaM jAyaI satI 373 328 171 179 165 jaM savvaNNuvadesA 279 jai anno kiM 284 jai uppattisahAvaM 266 jaM taM ciya pariNamae jaM takkhaNabhavaNammi jaM rAgAdivijutto jaM vattaNAdirUvo jara kuNai haMta jai koi kutoi jai jIvo jeNa jai tassa kaha jaI tassattAmettaM jai paDivattiNimittaM jaI bhinno uvagAro 395 242 191 468 402 486 118 130 286 413 300 78 355 261 454 101 463 212 370 145 139 382 282 104 415 316 306 228 371 244 408 530 158 43 193 285 436 63 510 45 418 268 174 32 jai rAyasAsaNaM jai vi Na Agama. 503 236 447 jai saMtaM uvaladdhI jati egA kaha jati tAva mataM jattiyamette khette jatto cciya tassattA jamakittimo Na jamakhilatakkajjANaM jamaNuppattisahAvA jamabhinno sapagAsA jamhA aNuhavasiddhe jamhA Na kittimo jamhA Na tassa jamhA'puppI jalasaMjoyaNaNimittaM jaha annamavisao jaha kaMcaNassa jaha khaggasarisavANaM jaha khalu mahApamANo jaha dIvo mahati jaha saMThANaviseso jAicchadANaM dhArA. jAIsaraNaM ca ihaM jA puNa aNAimicchA. jAva Na viNAsaheU jA vatthuguhavarahagAri jIvaMtadevadatta jIvammi kammajoge jIvassa tu mayasattI jIvassAjIvassa jIvAjIvavibhinna jo diGgA'viruddho jo paDisehei tathA jo paDiseheti siyA jo puNyakammaruva jo bAlathaNabhilAso jo saMvegapahANo jo so akittimo DAhammi No vigANaM NaNu taM puvvamapattaM 202 NaNu logate NANaM 321 160 362 262 127 203 jIvANa bhAvadhammo jIvo aNAdiNihaNo jIvo tu Natthi jo uppanI gahetu jo ceva u karadese NaNu saMsayA pavittI Na so viNassaro patthitcIkuDIsama Na ya ihaM majjuMgANaM Naya. egaMteNa tao Na ya NANaM NANissA 312 Naya NivviyappabuddhI 533 Naya taM kae vi 60 Naya taM tadeva Na ya taM vighAyagaM Na ya takkajjaM pi Naya taddhammAgamo Naya tassa tahA Na ya tesi saNNihANaM 325 49 375 265 175 66 451 484 445 159 102 455 181 357 393 207 388 366 93 12 146 539 310 401 309 88 34 79 28 190 33 35 36 456 386 525 134 39 25 154 540 161 296 210 367 535 303 72 74 461 219 Naya dehAdegaMteNa Naya paDisehovi Naca puDhavAdisahAve Naya bhAvahetavo vi hu Naya majjaMgehiM Na ya mAtIcetaNNaM Naya mottu tahasahAvaM Naya saMgayA bhavAdI Na ya savvagato jIvo Na ya sA uppatti Naya sAmannaM pativatthu Na vivajjayammi vi Na visesaviruddho'viya Na hi apasiddhe dhammiNi Na hi tullamma diyate Na hi dhammaMtaravittI paNa hi madhuneo madasatI Na hi suyajamme NAtA saMvittIo jIvo jAteya taduvade jAte va taduvadese NAmaM ThavaNA davie Nicchayao puNa jirahegI vinAse No tadabhAvaviNAsaM No tassesa sahAvo No majjasatti taM annattavisayaM taM khalu bajjhaM taM ciya ubhayavibhinnaM taM ciya kahaM ca taM caiva ahavayAro taM caiva tadaNurUvaM taM NAma pacija taM sattA'sattubhaya, takkAlammi ya bhAve takkiriyA cuppattiM tatiyammi pajjadAse tata sciya phalabhUo tattovi jai tai tatto'ha pariNatIo tadanaMtara ca bhAve tadabhAvamaha karetI tadabhAvammi abhAvo tadabhAvammi ya najjai tadabhAvammi ya bhAvo 307 68 256 529 114 317 55 200 363 137 109 449 77 116 292 133 364 466 319 144 111 99 176 113 110 471 476 526 505 27 128 400 251 299 82 433 490 425 350 281 283 250 254 263 264 406 521 495 224 277 407 150 507 75 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i 122 163 379 172 162 477 235 ~ 278. 383 97 519 462 115 485 295 458 348 304 504 389 342 52 lilililinibil 46 21 44 18 347 100 4 338 518 20 289 340 84 pakkhA 536 206 92 tadabhAvammi ya muttI 141 tesiM uppattIe ko tadabhAve, NAvagamo - tesiM khalu jo sahAvo tadabhAve ya aNadve. tesiM ceva sahAvo tadabhedammi ya egammi 222 tesiM cevuppattI / taddhammattevi sayA tesiM na teNa jogo tapphalajaNaNasahAvaM . davvagamaNaMpi jujjai tapphalajaNaNasahAvaM 288 davvammi annapANA tabbhAvammi ya bhAvo 67 diTeNaM iTeNaM ya tabbhAvammi ya bhAvo 441 dIvammi ko Nu bhAvo tabbhAvammi vi kaha dIvA dIvuppattI tabbhAvo avisiTTho 186 dIvo vi haMta davvaM tammattA'siddhIe dIsai kiMci dahato tamhA Na jAtu baMdho 221 dIsai ca NAsaheu tamhA Na bhUyadhammo dIsai paccakkha tamhA taggahaNAo tato 438 dIhANuhavattaM se tamhA tahAvihANega. 498 devAgamAdiyaM ceva tamhA nANI jIvo 545 dese saMpunnANaM tamhA paralogasamujjayassa 512 dhammammi niyattaMte jai tamhA paralogasamujjatassa 542 dhammA avaggahAdI tamhA pariNAmI khalu 475 dhammAdhammakkhayato tamhA majjagehiM 86 dhamme niyattamANe tamhA roetavvaM dhammesu dutabharaNa tavvisayadarisaNAto 502 dhammo khalu purusattho tavvisayadarisaNAsaMbhave dhArei duggatIe tassa aNAdittaM taha 187 dhUmajaNaNassabhAvo tassa avaggahAdI 359 najjati ya tasvivakkhA tassa tu Na teNa / 346 na Nu jaM kuNauvagAraM tassatthi ihaM heU 452 namiUNa vIyarAgaM tassa niyattati jamhA na ya tassa taM Na tassa ya tahapariNAme 216 na ya bAhagaM pamANaM tassAjuttI ki na ya so havejja tassANuTThANaphalaM na viNassameva jamhA tassAmatthappabhavo 424 nahi bhAvAu sahAvo tasseva esa sattI jaM 377 na hi bhinne cetanne tasseva NivittIe na hu tA gihItagAhI tassevesa sahAvo 448 nANanisehaNahetU taha NicchayabuddhIe 308 nANI vi kuNai taha puDhavAdisamudayA nicchayanANeNa tahA taha bhAvahetavo cciya 439 niyadesasaMThiyassavi tahavi ya pamANabhAvo 345 niyameNa tassa cAto taha saMte'sate vA kuNati 188 niraheugo tao tA iya jAtiviyappA 260 niraheugo viNAso tA kahamAgamapamuhA niruvakkhattA Na ya tA dhammadhammibhAvo no annamiha sa bhAvo tA bhAvahetavo cciya 416 no tassa tannimitto tA vajijjati tehiM 53 pagatamidANI bhaNimo tIrai na annaha Agamassa 524 paccakkhapasiddhAto tullatthasAdhigA aha 324 , paccakkheNeva tahA tullatthasAdhigA iha 327 pacchAvi aNuvalaMbhA tullaphalasAdhagANaM 142 pattammi apattammi tullANaM vi vabhicArA 129 pattammi so sahAvo te ceva kina evaM 483 patiNiyatatA tu te tullaM savvadisa nANaM 369 / patiniyategasahAvA teyAbhAvAto Na ta uvaNIte 69 paDhama nANaM tao dayA parikappito tu eso 497 pariNAmI khalu jIvo 194 pariNAmammi ya NaNu 226 pariNAmAo hiMsA 472 pariNAme puNa egattha 491 pariNAme puNa jaM 337 pariNAmo puNa tivvo 537 parimiyavisayA sattI 376 pANAivAyaviraI 470 pANApANanimittaM 108 puTTho keNai bhoto 41 puDhavItattANugamo 107 puDhavIdhammANa paDe 396 phalihamaNissA 215 bAlakatANusaraNaM 152 bAlAipajjavAto 136 bAlAdidarisaNAto 334 bAlo hoi kumAro 335 bitiyakkhaNe ya bohasahAvamamuttaM bhaNNai Na juttameyaM bhAvuvayAro sammatta. bhinnaddhANamuvAdANa. 272 bhinnAbhippAyANa bhUtatthagAhaga ja bhUtaphalattaM ceyaNNa. 94 bhUtANaM avisese bhUtehiM cetannaM 47 bheyammivi sA tullA 326 majjhattho ya kimatthaM 173 mANaM kimattha tIrati 275 micchattaselakulisa 15 milakkhU amilakkhussa 508 muttattAdiaNugamA mettAdisuguNapagarisa. 231 medhAmatiparihINAvi 14 mottUNamaNubhavaM 344 rAgAdidosavasago baMdhati 177 rAgAdipariNatI puNa 185 lohovalachAyANU 374 lohovalassa sattI 372 vakkattamaMgulIo 349 vAde vi kalusabhAvo 515 vAdo vi vAdinaravai. 516 viNivAyakaraNasattI 126 vilayAhArabhilAso 155 vihituttaramevedaM 291 vedei jayA sa vedei ya puvvakayaM 230 vephallAdipasaMgA 255 vesAli vAsaThANaM vesiTThapi na jujjati 271 saMkAravisesAto savvamiNaM 354 saMgapi bhUyasamudayarUvaM saMtaM pi ki Na sAhai? 96 saMtassa Natthi NAso 135 saMtANAto aha so saMmucchimasabbhAvA saMsArAsAratte 541 sacittetarabhedassa sati tammi sasaMvedaNarUve 48 sati yaNNayappasiddhI 332 sattAdINaM sAdhAraNatatto 435 sattAmetteNa jalaM 298 sattAmetteNa ya se dAhaga. 294 sattINa ya ukariso 381 saparuvagAraTThAe saphalo me to evaM sabbhAvAsabbhAve 29 samavAisu samavAto iha 487 samavAyA saMbaMdho tesiM 481 sammattAdisu jamhA savve vi miho bhinnaM 517 savve vi miho bhinnaM 501 savvesi~ tao'siddho savvesi davvapajjava. savvesiM sAmannaM 106 sahakArikAraNaM se sA khalu visiTTha sAdhAraNaM Na egaM avi 437 sA vAsagAto bhiNNA 330 sAvi hu tadubbhavacciya 464 siya uppaNNaM bhAvo 258 siya kattikaraNabhAvo 49.6 siya karaNameva nANaM siya kAraNaM visiTTha 249 siya kuMbhArAdIyA 164 siya jAtIsaraNAto 42 siya NedaM paccakkhaM siya vaicittaM diTTha siya vAsagAto gammada 329 siya saMdhANaM va tayaM siya so ubhayasahAvo 482 sivasuhaphalakappatarUM suhadukkhe sAtetara, 217 suhabhAvajjiya. suhito sa eva duhito 229 so uNa jIvavavatthA so ubhayakkhayaheU. so ya asaMkhapaeso sovakkamAdiDajjhAdi. so'vi Na egateNaM so sajjho Na u siddho 91 hiMsAdipariNatI baMdhakAraNaM 220 hiMsAdiviratipariNatI 223 heU ubhayakhayassa hou sa sattAmetteNa 361 423 339 311 489 23 414 403 412 58 105 119 422 65 71 352 513 511 427 368 420 473 417 241 410 378 390 392 421 38 51 520 197 89 211 209 480 320 543 297 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - | zrI nara namaH | zrI virapararvanAthAya namaH | / zrI prema-bhuvanabhAnusUrivarAbhyAM namaH / - je namaH | zrImad-haribhadrasUriviracitA-- dharmasaGgrahaNiH "" " """R 1 AcAryamalayagiripraNItayA TIkayA samalaGkRtA / zrIvItarAya namaH | yathAsthitAzeSapadArthasArthaprakAzanaM zAsanamadvitIyam / kutarkasamparkavimUDhacittapravAdyadhRSyaM jayatAjjinAnAm // 1 // jyotirvastatamaskANDaM, prakANDaM vastudezinAm / bRhaspatyAdikhadyotodyotamArtaNDamaMDalam // 2 // zrI varddhamAnamAnamya, pramANaM tattvanirNaye / dharmasaGgrahaNeSTIkAmahamAghAtumutsahe // 3 // (yugmam) avighnena zAstraparisamAptyarthamiSTadevatAstavamabhidhitsurAdau idamAha-1 namiUNa vIyarAga, savvanna tiyasapaiyaM vihiNA / jahaNAyavatthuvAdi, aciMtasatti mahAvIra // 1 // suhabhAvajjiyatitthagaraNAmakammassa sahavivAgAto / aNuvagiyaparahiyaraya titthagaramimassa titthassa // 2 // (natvA vItarAgaM sarvazaM tridazapUjitaM vidhinA / yathAjJAtavastuvAdinamacintyazaktiM mahAvIram / ) (zubhabhAvArjitatIrthakaranAmakarmaNaH zubhavipAkAt / anupakRtaparahitarataM tIrthakarametasya tIrthasya / nanvavighnena zAstraparisamAptyarthImaSTadevatAstavAbhidhAnamityayuktaM, stavavighnayoH zItapAvakayoriva parasparaM virodhAsiddhaH, tatsiddhau ca stavAbhidhAnato vighnAnAmabhAvasiddhiH, yathA zItasya pAvakasadbhAvataH, anyathA parasparataH sakalavastU-- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- | (zrI TIkAkArI maMgala) zrI jinezvaronuM (jinezvaroe sthApeluM) zAsana (tIrtha Agama) jya pAmo. A zAsana kevuM che ? to ke, (1) A zAsana saghaLA padArthonA samudAyanuM yathArtha prakAzana kare che. (2) tethI A zAsana advitIya che. anyatIthiddhanA zAsanothI zreSTha che. (3) tathA A zAsana tannA saMparkathI vimaDha cittavALA parapravAdIo-paradarzanamAM rahelAothI paDakArI zakAya tevuM nathI. je zrIvardhamAnajine potAnA jJAnarUpI prakAzathI aMdhakAranA samudAyane nestanAbUda ryo che. tathA je zrIvardhamAnajina vastuvAdaomAM-tIrthasthApakomAM sarvazreSTha che. athavA jeo vastuzIonA (vastunA deza aMbAvALA vastunA ekvezasAhI ekAvAdIonA) prakANDa gADha aMdhakArano jJAnajyotithI nArA kare che. tathA je zrIvardhamAnajina jJAnaprakAzanI bAbatamAM bRhaspati (nAstikamatasthApaka athavA devonA guru) vagererUpa AgIyAonI apekSAe sUryabiMba samAna che. tathA je zrIvardhamAnajina tatvanA nirNaya nizcayanI bAbatamAM pramANabhUta che (arthAt je zrIvardhamAnanuM vacana tatvano bodha rAve che.) te zIvardhamAna jinane namaskAra karI huM dharmasaMhaNi maMthanI TIkA racavA utsAhI thayo chuM. (arthAt zrI vardhamAnane meM karelA namaskAre mArAmAM evo bhayopazama jagAvyo che, evuM sAmarthya pedA che ke jethI maMdabuddhi evo paNa huM dharmasaMgrahaNi graMthanI TIkA racavA mATe utsAhavALo thayo chuM. eTale ke A graMthanI TIkA racanAmAM zrI vardhamAna jinano aciMtyaprabhAva je kAma kare che.) - AraMbhAyeluM zAstra viddha vinA pUrNa thAya e hetuthI mULakAra sai prathama ISTa devatAnI stuti karavAnI icchAthI A pramANe kahe che. gAthArtha:- (1) vItarAga (2) sarvajJa (3) tridaza = devothI pUjAyelA (4) yA jJAta vastuvAdIkvaLajJAnathI joyelA yathArtha padArthonA nirUpaka (5) acijyazaktithI sabhara (6) zubhabhAvathI upArjana karelA tIrtharanAmakarmanA zubhavipAkathI A tIrthanA sthApaka ane (7) anupakArI bIjApara upakAra karavAmAM : zrI mahAvIrane namaskAra karI.... nArA haribhadrasUririti karturapyAhAraH / 2. AdhamaMgalasyaitadarthakatvAt para AzaMkate-nanviti / dharmasaMgrahaNi bhAga- 1 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naampybhaavaaptteH| ucyate-vighno hi prAgupAttAzubhakarmavipAkodayalakSaNaH, taccAzubhaM karma viziSTeSTadevatAstavakaraNataH prazastabhAvopapatyA kSayamupapadyate, tato jalAnalayoriva stavavighnayorvirodhaH, etena yaducyate 'nAnayorviroSaH, stavabhAve'pi bavacit vighnadarzanAttadabhAvepica kvacit vighnAnupalabdheriti tadapi pratyuktamavaseyam / babAhi-yathA nAtiprabalo'gnirjalakaNikAmAtreNopazAmyati na cAsAvalpaH svayameva nopazAntimeti, na cAnayorna viroSastathehApi drssttvynityae prasare che tatra nyAyA--rajyate'neneti rAgaH rAgavedanIyaM karma, kvacidiSTe vastuni tena jantorabhiSvaGgapariNAmApAdanAta, rajanaM vA rAgaH-rAgavedanIyakammavipAkodayasampAdito jantorabhiSvaGgapariNAma ev| bIto rAgo ye sa vItarAgastam 'namiU natvA / rAgagrahaNaM deSamohopalakSaNaM, tato vItadveSaM vItamohaM cetyapi drssttvym| tatra viSyate'neneti deSaH-deSavedanIyaM karma, kvacidaniSTe vastuni tenAtmano'prItipariNAmApAdanAta, deSaNaM vA devaH-deSavedanIyakammavipAkodayajanito jantoraprItipariNAma eva / tathA muhyate'neneti mohaH mohavedanIya karma, tena yathA---------------- | (stava vibavisedhaka) pUrvapala :- zAstrane vidharahita pUrNa karavA icchevatAnI stuti karavAnuM tame kahyuM. paraMtu te barAbara nathI. kemake IjhevatAnI stuti pachI paNa vibo rahI zake che. kAraNake IjhevatAnI stuti ane vinane ThaMDI ane agninI jema paraspara virodha nathI. arthAt jema agninI hAjarImAM ThaMDaka rahI zaktI nathI. tema ISTadevatAnA stavanI hAjarImAM vibo rahI zake nahi.' tema kahevAmAM lei pramANa nathI. vidhya ane devatAnI stutinA vacana sAthe ThaMDaka ane agni jevo paraspara virodha siddha thAya, to ja ema kahevuM saMgata bane ke "stutinA vacanathI viLano abhAva siddha thAya che." - rAMkA :- viddha ane stana vacce paraspara virodha siddha na thAya to paNa stavane kAraNe vinane abhAva mAnavAmAM zo vAMdho che? samAdhAna :- avirUddha stavanI hAjarImAM vidhAno abhAva mAnavAmAM sarvatra paraspara avirUddha vastuomAM paNa ekanI hAjarImAM anyano abhAva mAnavAnI moTI Apatti che. arthAta jema tava ane viddhane paraspara virodha nathI. ane ddhAM stavanI hAjarImAM vina rahI zake nahI, tema gho ane kapaDuM paNa paraspara virodhI nathI. tethI ghaDAnI hAjarImAM kapaDAno paNa abhAva mAnavo joIe... tethI ema sAra nIkaLe ke paraspara virUddha vastuo to sAthe rahe ja nahI. paNa paraspara avirUddha vastuo paNa sAthe rahI zake nahi. ane tethI jagatamAM eka paNa vastunI hAjarImAM bIjI tamAma vastuoe adRzya thaI javuM joIe. paraMtu Ama koIne mAnya nathI. tethI svIkAravuM ja hyuM ke paraspara avirUddha vastuo sAthe rahI zake che. tethI stava ane viba paraspara virUddha na levAthI sAthe rahI zake che. mATe viddhanA abhAvamATe stava karavAnuM vidhAna asaMgata che. kemake stava e vibanA abhAvanuM kAraNa nathI . uttarapala :- tamArI vAta saMgata nathI. kemake viddha ane stana vacce agni ane pANI jevo sahAnavasthAnarUpa virodha siddha ja che. vidhyapUrve bAMdhelA azubhakarmonA vipAkaudayarUpa che. je A azubha kono cheda karavAmAM Ave to vibo AvavAno saMbhava nathI. A azubhakarmo azubhabhAvathI baMdhAyA che. tethI je zubhabhAva jagAvavAmAM Ave to te azubhakarmo nestanAbuda karI zakAya. ane zubha bhAva jagAvavA viziSTa devatAnI stavanA karavI joIe. kemake viziSTa devatAnI stavanA aMdaranA zubha bhAvone jAgRta thavAmATe AlaMbana bane che. A AlaMbanathI jagelA zubhabhAvothI azubhabhAvathI bAMdhelA karmono kSaya thavAthI viLo paNa TaLe che. Ama stava ane vighna vacce pANI ane ani jevo virodha siddha che. pUrvapakSa:- stava ane viba vacce pANI ane agni jevo virodha siddha nathI. kemake kAdaMbarIvagere keTalAka Astika graMthomAM stava ane viba sahaupalabdha thAya che. arthAta ISTadevatAnI stavanA karavA mAM vibo AvavAthI graMthanI samApti dekhAtI nathI. to keTalAka nAstika graMthomAM devatAnI stavanA ane vibo banneno abhAva dekhAya che. arthAta devahuti na levA mAM vibo AvatA nathI. ane graMtha samApti pAmatA dekhAya che. uttarapala :- tamArI vAta aNasamajathI utpanna thaI che. vidhya ane devatava vacce pANI ane agninI jema sahAnavasthAnavirodha to che ja. paNa jema bhaDabhaDa baLatA dAvAnalane pANInI eka pIcakArI zAMta karI zake nahi. tema baLavattara vina athavA vibanA moTA samudAyane nabaLA athavA alpasaMkhyAmAM karelA devastavathI dUra karI zakAya nahi. vaLI jema aninA nAnakaDA taNakhAne bUjhavavA pANInI jarUra paDatI nathI, patu te taNakho svataH ja olavAI jAya che. tema atimaMda vibo iSTadevatAnI stuti vinA paNa sahaja ja dUra thaI jAya che. mAM paNa jema agni ane pANI vacce sahAnavasthAna virodha mAnya che. tema vidhya ane devatAnA stava vacce sahAnavasthAnavirodha siddha che. tethI ja nirvibe zAstranI parisamApti mATe maMgalastava ktavya che. 1. zivama mAtAzinarNatvanuM dharmasaMgANi bhAga- 2 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasthitavastutattvaparicchedaviSaye jantorajJAnapariNAmApAdanAta, mohanaM vA mohaH mohanIyakamavipAkodayajanito jantorajJAnapariNAma ev| etadupalakSaNaM rAgagrahaNaM yasmAdAha-"savvaNNu srvjnym| nabavItarAga ivAvItadveSAdiH sarvajJo bhvtiiti| sarva jAnAtIti sarvajJaH, yathA ca vizeSagrAhyapi jJAna kathaJcitsAmAnyasyApi grAhakatvAtsarvavastugrAhi bhavati tathotaratra svayamevAcAryoM darzayiSyatIti nAghunA vitnyte| nanu yo vItarAgaH sa sarvajJa eva, tato gatAmida vizepaNamiti nopAdeyam, na chyaavsthaabhaaviviitraagvyvcchedphltvaat| yadyevaM tarhi sarvajJamityetAvadevAstAmalaM vItarAgagrahaNena, na avItarAgANAmapi sakalazAstrArthopaniSadvedinAmupacAreNa loke sarvajJatvavyavahAradarzanAta, AjIvikanayamatAnusAribhizca gozAlaziSyaiH sarvajJastattvataH khalvavItarAgo'pyamyupagamyate, 'avAptamuktipadA api tIrthanikAradarzanAdihAgacchantIti vacanAta, tattvato vItarAgasya cehAgamanAsaMbhavAt, tatastadvyavacchedAthai vItarAgagrahaNam / - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ------- | (vItarAga vizeSaNanI mahatA) have mULagAthAnI vyAkhyA kare che. vItarAga jenAthI jIva raMgAya te rAga. arthAta rAgavedanIya karma (cAtri mohanIyakarmanuM ja eka svarUpa) rAgakarma jIvamAM keIka ISTavastumAM abhinkaMgaAsaktino pariNAma ubho che, ane Ama jIvane potAnA svarUpathI raMge che. A vyAkhyA karaNAthI karI. have "bhAva prayogathI vyAkhyA batAve che. raMgAvuM teja rAga. arthAta rAgavedanIyakarmanA vipAkadiye ubho karelo jIvana AsaktipariNAma pote ja rArUpa che. jeNe rAgane viroSa phrIne dUra karyo che arthAta sarvathA naSTa ryo che te vItarAgane namaskAra karIne... zaMkA:- vItarAga viroSaNathI mAtra rAgano ja nAza sUcita thayo. to zuM Sa ane mohano nAza na thayo hoya to paNa namaskaraNIya banI zakAya ? samAdhAna :- nA, ema nathI. je vItarAga hoya te vIzleSa ane vItamoha hoya ja, tethI ja mULamAM vItarAgano je ullekha che tenA upalakSaNathI vItaSa ane vItamoha paNa samajI ja levAnA che. jenAthI jIva daiSayukta bane te dveSa, arthAta SavedanIyakarma A karma aniSTavastunI prAnivagerevakhate jIvamAM aprIti-arUcino pariNAma utpanna kare che. athavA DhaSa karavo e ja DhaSa. arthAt zreSakarmanA kAraNe jIvamAM utpanna thayelo aprItino pariNAma pote ja TheSarUpa che. jeNe zreSane sarvathA dara phagAvI dIdho che te vItadveSa. tathA moha-jenAthI jIva mUMjhavaNa pAme te moha. A karma yathAvasthita vastutatvanA bodhaaMge jIvamAM ajJAnapariNAma ubho kare che. arthAt je jIvane vAstavika vastutatvano heya-upAdeyarUpe yathArtha bodha na karavA de te mohanIyakarma athavA mUMjhavaNa pote ja moharUpa che. arthAt mohanIyakarmanA vipAkaudayanA kAraNe jIvamAM utpanna thayelo vivakatino ajJAnano pariNAma pote ja moha che. jeNe A mohane sarvathA nestanAbuda ryo che te vItamoha. jema je vItarAga nathI te sarvajJa nathI tema jeo vItazleSa ane vatamoha nathI teo paNa sarvajJa banI zake nahi. tethI bIjI vizeSaNataraka je "sarvajJa pada mukyuM che. tenAthI ja sUcita thAya che ke vItarAga' vizeSaNanA upalakSaNathI vIzleSa ane vItamohanuM grahaNa karavAnuM che. (sarvajJatA vizeSaNanI upAdeyatA) je badhA padArthone jANe te sarvatra. arthAta badhI vastunA badhA paryAyonuM jJAna karanAra sarvajJa che. (zaMkA :- tAna viroSasI tarIke mAnya che. arthAt vastunA vizeSaparyAyono bodha jJAnathI thAya che. ane sAmAnya paryAyono bodha darzanathI thAya tema ja AgamamAnya che. tethI sAnathI saMpUrNa bodha thato nathI e nizcita che. mATe jene badhA padArthonuM vAna hoya te sarvatra e vacana asaMgata che.). samAdhAna :- jJAna vizeSagrAhI che. te vAta sAcI che. chatAM A jJAna kathaMcita sAmAnyagrAhI paNa che ja. tethI jJAna sarva vastuono bodha kare ja che. A aMgenI vizeSaspaSTatA mULakAra AcArya pote karavAnA che tethI hamaNAM ame darzAvatA nathI. zAMkA :- je vItarAga che te sarvajJa ja che. kemake vItarAgapaNuM sarvajJatAnuM avikla kAraNa che. ane aviLa kAraNanI hAjarImAM kArya avaya heya ja. Ama vItarAga"padanA ullekhathI tenI sAthe avazya rahenAra "sarvazatA' nuM paNa arthathI sUcana thaI jAya che. mATe sarvatratAdarzaka "sarva pada mAtra punaktirUpa ja che. upAdeya nathI. " samAdhAna :- tame kyAM tema nathI. uparAmanA gharano vItarAgabhAva arthAt mohanIyakarmanI prakRtionA layane badale upAmabhAvathI pragaTelo vItarAgabhAva sarvatratAno hetu banato nathI. arthAt sarvatra vItarAgabhAva sarvajJatAnuM avikla kANa nathI, mAtra kAyibhAvano vItarAgabhAva ja sarvajJatAnuM avila kAraNa che. vaLI vItarAgabhAvanI prApti pachI paNa antarmuhUrta rahIne sarvatratA prApta thAya che. A vaccenA aMtarmuhartamAM jIva vItarAga hovA chatAM sarvatra nathI. tethI evA chabastha vItarAgone bAkAta karavAdvArA sarva vizeSaNa saphaLa che. mAtra punarUktirUpa nathI. vaLI kumAli bhaTTa vagere keTalAka paradanakAro lei paNa AtmA sarvajJa hoya ja nahi tema svIkAre che. teonI A mAnyatA jaNI che tema darzAvavA mATe A "sarvatra viroSaNa Avazyaka che). dharmasaMkaNi bhAga-1 3 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ etadvizeSaNAyaivAha "tiyasapAya vihiNA' tridazapUjitaM vidhinA, upapAtAntarmuhAnantaraM sadA tRtIyA yauvanalakSaNA dazA -avasthA yeSAM te tridazA-vaimAnikAdayo devAH,paraNArthazca vRttAvantarbhUto yathA tRtIyo bhAgastribhAga iti, taiH pUjitaH-samabhyarcito yo vidhinA tadekatAnatAdilakSaNena taM, 'namiUNetikriyApadavizeSaNaM vA vidhinA! ntveti| nanu yo vItarAgaH sarvajJazca so'vazyaM tridazapUjita eveti nArtho'nena vizeSaNena, tadayuktaM muNDakevaliprabhRtInAM keSAJcidatridazapUjitAnAmapi yathoktavizeSaNaviziSTatvAta, tadvyavacchedArtha tridshpuujitgrhnnm| yadyevaM tarhi tridazapUjitamityetAvadevAstu, kRtaM vItarAgAdigrahaNena, na, avItarAgANAmapi gaNagharAdInAM tridazapUjitatvazravaNAt tadapanodArtha viitraagaadigrhnnm| punarapyetadvizeSaNAyaivAha jahanAyavatthuvAdi' yathAjJAtavastuvAdinaM, bhUtabhavadbhAvibhAvasvabhAvAvabhAsinA kevalajyotiSA (yathA yathA-sadasadUpatvAdinA prakAreNa jJAtaM-paricchinnaM vastu (tathAtathA vadituM zIlo yathAjJAtavastuvAdI tam / nanu yo vItarAgaH sarvajJastridazapUjitazca sa yathAjJAtavastuvAdyeveti kimanena vizeSaNenA, na asya kuvaadimtvyvcchedaarthtvaat| vidyate hi pareSAmevaMvidho'pyasadabhyupagamo, yathA-'vItarAgatvAdivizeSaNayukto'pi na - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ----- zaMkA :- jo Ama "sarvajJa padano ullekha Avazyaka hoya, to vItarAga"padanI AvazyaktA nathI. kAraNa ke bhale vItarAga sarvajJa hoya ke na paNa hoya, paraMtu sarvajJa to avazya vItarAga ja hoya. kemake vItarAgatA vinA sarvajJatA AvatI nathI. tethI sarvAnA thanathI arthataH vItarAganuM kathana paNa thaI jAya che. tethI vItarAga' padanuM upAdAna mAtra puna- nirUpa ja che.' samAdhAna :- tamArI A vAta paNa saMgata nathI. kemake (1) sakla zAstrasamudranuM maMthana karI zAstranA sArarUpa amRtane pAmelA zAstrajJo vItarAga na hoya to paNa loke temane upacArathI "sarvajJa tarIke bIradAve che. Ama avItarAgane paNa sarvA kahevAno vyavahAra che. AvA avItarAgone bAkAta vAdvArA vItarAga vizeSaNa sArthaka che. vaLI (2) AjIvinayamatane anusaranArA gozALanA ziSyo vAstavamAM avItarAgane sarvajJa tarIke svIkAre che. kemake teonA AgamamAM muktine pAmelAo paNa tIrthanI avahelanA joI ahIM (saMsAramAM) Ave che." evuM vacana che. jeo tatvathI vItarAga hoya, teomAM rAgadveSano sarvathA abhAva hoya che tethI teone tIrthanI avahelanA jovAthI paNa rAgadveSa thato nathI. ane saMsAramAM pAchA AvavAnuM hotuM nathI. tethI tIrthanA tiraskArane jovAthI jeo saMsAramAM pAchA Ave che. teo rAgadveSathI yukta che. kemake rAgadveSanI hAjarImAM ja saMsAramAM janma che. rAgadveSanA abhAvamAM navo janma nathI. Ama AjIvikamatavALAoe svIkArelA AptapuruSa vItarAga nathI. Ama temanA vyavacchedamATe vItarAgapada Avazyaka che. (tridazapUjitavizeSaNanI AvazyaktA). AnA ja(vItarAganA) vizeSaNa tarIke niyapUra-tridaza-devatAothI vidhipUrvaka pUjAyelA"pada darzAvyuM che. upapAtathI janma thayA bAda prathama antarmuharta pachI tata kAyamamATe trIjI yauvanarUpa dazA-avasthA jeonI hoya che, te tridaza vaimAnika devo. arthAta devo haMmezA yuvAnIrUpa trIjI avasthAmAM ja rahetA hovAthI teo tridaza kahevAya che. joke saMkhyAvAcaka "tri zabdane saMkhyApUrakapratyaya lAgI "tRtIya zabda banyo che. ane vAkyaavasthAmAM "tRtIya pada upayukta che. chatAM paNa samAsavRtti thavAthI "tRtIyamAM rahelo pUraNapratyaya lupta thayo tethI tridaza"pada banyuM. mAM paNa A samAsamAM saMkhyApUrakaartha samAyelo to che ja. jemake tRtIya bhAga:=tribhAga: (tribhAga trIjobhAga). A tridaza-devothI pUjAmAM ekatAna thavuM vagere vidhithI je (vItarAga sarvara mahAvIra prabhu) pUjAyA che te (vItarAga...) ne namaskAra karI. athavA 'vidhinApada kriyAvizeSaNa che, arthAt navA padasAthe saMbaMdhita che. joke SiAvizeSaNane napuMsakaliMga bIjI vibhakti ekvacanano pratyaya lAge che. chatAM ahIM je trIjI vibhakti ekvacananuM rUpa vAparyuM che. te hetunI (ahIM vidhinI) pradhAnatA darzAvavAmATe che. tethI gheSa nathI. zaMkA :- vItarAgapaNuM ane sarvazapaNuM A bane, jIvanuM sarvottama aizvarya che, sarvazreSTha guNa che ane darekane mATe paramasANabhUta che. tethI vItarAgabhAvane ane sarvApaNAne jhaMkhatA devo vItarAga ane sarvata thayelAne pUje te nirvivAda che. A vAta vItarAga"pada ane "sarva pada muddAthI sucita thaI jAya che. tethI pharIthI "tridApUjita' viroSaNano vAghellekha karavAmAM punarUkti sivAya bIjo kei artha sasto nathI. samAdhAna :- tamArI vAta sarAhanIya nathI. kemake atirAya vinAnA mukvaLI vagere vItarAga sarva devothI pUjAtA nathI. Ama temanA vyavacchedamATe "tridApUjita viroSaNa karI che. rAMkA:- tamArA kahevAthI vItarAga ane sarvajJa devothI pUjAya ja che tevo ekAnta niyama bhale na ho, paNa je devothI pUjAya te avazya vItarAga ane sarvajJa hoya ja tevo niyama to che ja. tethI devothI pUjAyelA teTaluM kahevA 1. DutvapravAvivalayA sutIyA kuMvaMs I 2. atizayadhatA. sAmAnyazramanA muja : | dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathAjJAtavastuvAdI, vastu vAcAmagocara iti vcnpraamaannyaat| yadyevaM tarhi yathAjJAtavastuvAdinamityetAvadeva zobhanamalaM vItarAgAdigrahaNena, na,'caturdazapUrvapararAdInAmapi yathAjJAtavastuvAditvasaMbhavAt, tatastadvyavacchedArtha viitraagaadigrhnnm| bhUyo'pyetadvizeSaNAyAha-"aciMtasattimiti' acintyA-cintAtikrAntA prAkRtajanAnAmadhyavasAtumapyazakyatvAt zakti:svapradezaH sakalalokAkAzapradezapUraNasAmarthyAdilakSaNA yasyAsti so'cintyshktistm| nanvidaM vizeSaNamapArthakaM, yathoktavItarAgatvAdisvarUpopetasyAcintyazaktitvavyabhicArAbhAvAta, sati ca vyabhicArasaMbhave vizeSaNopAdAnamarthavattAmaznute, taduktam--"saMbhave vyabhicAre ca vizeSaNamarthavadbhavati, yathA nIlotpalamiti' vyabhicArAbhAve tu tadupAdIyamAnaM na prayAsamate anyamartha puSNAti, yathA kRSNo bhramaraH zuklA balAketi, tasmAdacintyazaktimityatiricyate, na, abhiprAyAparijJAnAta, yasmAdiha yathoktavItarAgatvAdisvarUpopeto'cintyazaktireva nAnyatheti niyamArthatvena svarUpaparijJAnArthamidaM vizeSaNam, tto'nvdymev| na caikAntato vyabhicArasaMbhava eva vizeSaNopAdAnama, ubhayapadavyabhicAre ekapadavyabhicAre svampajJApane ca ziSToktiSu tatprayogadarzanAt / tatrobhayapadavyabhicAre yathAnIlotpalam, ekapadavyabhicAre yathA-Apo dravyaM, pRthvI dravyaM, svampajJApane yathA-paramANurapradeza iti / yadyevaM tarhi acintyazaktimityetAvadeva manoharaM, vItarAgAdigrahaNaM punarapArthakama, na loke maNyAdInAmapi acintyazaktyupetatayA'bhyupagamAt, "acintyo hi maNimantrauSadhInAM prabhAva' itipravAdAta, atastatkalpo bhagavAn mA prApaditi tadvyavacchedArtha viitraagaadigrhnnm| etaizca vizeSaNapadairapAyApagamAtizayAdayazcatvAro mUlAtizayA nirdiSTA veditavyAH -- -- -- -- -- - - --- -- mAtrathI vItarAgata ane sarvasatvano khyAla AvI jAya che. tethI tridAjita A eka vizeSaNa ja paryApta che. vItarAga ane "sarvajJa A be vizeSaNo nakAmA che. samAdhAna :- devothI pUjAyelA vItarAga ane sarvatra hoya ja tevo paNa ekAMta niyama nathI. janmasthaavasthAmAM rahelA tathA vItarAgabhAvane nahi pAmelA gaNadharabhagavaMto vagere paNa devothI pUjAyA che tema saMbhaLAya che. tethI te gaNadharovagerenI bAdabAkI karavAmATe vItarAga ane sarvatra A banne vizeSaNo Avazyaka che. (yathAjJAtavAstavAdI vizeSaNanI sArthaktA). vaLI A namaskaNIyane vadhu viziSTa banAvavA mULakAra AcArya bIjuM vizeSaNa thAzAtavAvArisa, batAve che. vItarAga ane sarvatra thayelA bhagavAnane prApta thayeluM kevalajJAna bhUtakALanA, vartamAnakALanA ane bhaviSyakALanAM padArthonA saMpUrNa svarUpane prakAzavA samartha che. A kevaLajJAnathI vastunuM svarUpa sat ke asat rUpa jevuM jevuM dekhAyuM hoya tevuM tevuM ja kahevAnA svabhAvavALo thAjJAtavastuvAdI. arthAta kevaLajJAnathI yathArthajJAta thayelA padArthonuM yathArtharUpe ja pratipAdanaksanAra yathAsAtavastuvAdI kahevAya. namaraNIya bhagavAna mahAvIra yathAzAtavastuvAdI hatA. zaMkA :- je vyakti vItarAga, sarvajJa ane tridazakti hoya te vyakti avazya yathArthavastavAdI ja hoya temAM zaMkA nathI. tethI e vyaktinA svarUpanI oLakhANa ApavA vyathAzAtavastuvAdI viroSaNano prayoga karavo vyartha che. tethI A vizeSaNathI saryuM. samAdhAna :- nahi. A vizeSaNa khaba Avazyaka che. kemake A vizeSaNa vAdIonA matano cheda uDADavA samartha che. keTalAka paravAdIo tevAprakAranI khoTI mAnyatA dharAve che ke vItarAgapaNuMvagere vizeSaNothI alaMta vyakti paNa yathAjJAtavastuvAdI na hoI zake. ahIM "vasu vANIno viSaya banI zake nahi tevA prakAranuM vacana pramANabhUta che." paravAdIonI A kamAnyatAno vyavaccheda karavAdvArA vyathAsAtavastuvAdI viroSaNa sArthaka bane che. A vizeSaNathI nizcita thAya che ke vItarAgapaNuMAdi bhAvone pAmelI vyakti vastunuM yathArtha nirUpaNa karI zake che. tethI vastu kathaMcita vANIno viSaya banI zake che. ane tema svIkAravAthI ja badhA vyavahAra vagere sustha bane che. aMka :- asta ! to pachI A vyathAjJAtavAstavAdI eka ja vizeSaNa paryApta che. A viroSaNamAtrathI vItarAga arthanuM arthata: jJAna thaI jaze. "abajapati kahevAthI ja lakhapati ane karoDapatinuM gAna thaI jAya che. pachI bhalakhapati kompati chevAnI AvazyaktA nathI. samAdhAna :- tamAruM jJAna adhare che. caudapUrvadhane samasta RtajJAnanA pAragAmI hoya che. tethI teo paNa yathArthavakhavAda saMbhave ja che. tethI ja teonI dezanA vaLInI dezanA tulya gaNAya che. A caudapUrvadhaze vItarAgapaNa vagere bhAvane pAmyA nathI. tethI teone ahIM namaskAryanI TimAMthI dUra karavA dvArA vItarAga vagere vizeSaNo sArthaka che. - (acijyazakti vizeSaNanI sarAhanIyatA) vaLI namaskaraNIya paramAtmAne anya vizeSaNathI navAje che. acijyavsAmAnya mANasa jeno vicAra paNa na karI zake tevI zaktithI yuktazakti potAnA AtmapradezadvArA AkhA lokakAzanA tamAma AkAza pradezane pUravAnuM sAmarthya vagere 1. prarUpaNAmAzritya zrutakevalinaH kevalitulyatvAt / 2. bhAvAIntyanibandhanatvAdeSAm / tharmasAhasi bhAga- Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thiI maLavAnI che te sipanna banI babadhA-apAyApagamAtizayaH jJAnAtizayaH pUjAtizayo vaagtishyshc| tatra vItarAgamityanenApAyApagamAtizayamAha, sarvajJamityanena jJAnAtizayama, tridazapUjitamityanena pUjAtizayam yathAjJAtavastuvAdinamityanena tu vAgatizayama, acintyazaktimityanena punaH svmpaavdhaarnnmiti| nanveSAmatizayAnAmitthamupanyAse kiJcidasti prayojanamuta yathAkathaJcideSa pravRta iti, mastIti bUmaH, kiM taditi cet ?, ucyata-evameva bhAvaH, babAhi-nAvItarAgaH sarvajJo bhavati, na cAsarvajJasya satastridazAstathA pUjAM kurvanti, naca tatkRtapUjopacArAbhAve bhagavAn dharmamAcaSTe iti| ete cAnyeSAmapi dehasaugandhyAdInAmatizayAnAmupalakSaNam, tatazcatustriMzadatizayasampatsamanvitaM bhagavantaM natvetyuktaM drssttvym| -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ----- - ------ arthAt qlIsamudaghAtavagere zaktiothI saMpanna bhagavAna mahAvIrane namaskAra karI evo anvaya karavo. pUrvapakSa :- vItarAga vagere viroSaNapadethI ja sacita thAya che ke A vizeSaNothI viziSTa vyakti acijyazaktithI saMpanna ja hoya. A bAbatamAM koI vyabhicAra nathI. arthAta vItarAga Adi vizeSaNothI yukta vyakti aciMtya zaktithI yukta na hoya tevuM jhI banatuM nathI. jemake haMsa hoya ane ujajavaLa na hoya tema banatuM nathI. tethI jema A haMsa ujajavaLavAno che ema *ujajavaLavarNa vizeSaNa haMsa mATe nirarthaka che tema vItarAgavagere vizeSaNothI viziSTa vyakti mATe te vyakti acijyazaktisaMpanna che ema acijyazaktisaMpanna vizeSaNa vyartha che. zaMkA :- to pachI vizeSaNa kyAre sArthaka bane ? samAdhAna :- jyAre vizeSaNa vinA vizeSamAM vyabhicAra saMbhavato hoya, tyAre viroSaNapada Avazyaka bane che. jemake bhUrA kamaLamATe mAtra kamaLa"padano prayoga karavAmAM Ave to kamaLa to lAla paNa leya che. tethI lAla kamaLanuM paNa grahaNa thaI javAno prasaMga Ave. tethI tyAM kamaLa mATe "bhUvizeSaNa Avazyaka ane sArthaka che kemake "bhUpada kamaLa rUpa viroSamAMthI "ktatva vagereno vyavaccheda kare che ane bhUrA kamaLane bodhamAM vyabhicArane roke che. tethI ja che ke vyabhicAra saMbhavato hoya tyAre vizeSaNa sArthaka bane che jemake "nIlakamaLa' vyabhicAranA abhAvamAM vizeSaNano prayoga mAtra prayAsarUpa che, jemake "kALo bhamaro", "sapheda bagalAo ItyAdi. mATe "acinjarokta vizeSaNa nirarthaka che. uttarapala :- ema nathI. jema vyabhicAranA saMbhavamAM vizeSaNa sArthaka che tema kyAreka vizeSyanA svarUpanuM jJAna zrotAne na oya tyAre paNa viroSanA svarUpano bodha karAvavA vizeSaNa Avazyaka bane che. dareka zrotA kaMI eTalA catura nathI hotA ke viroSanA ullekhamAtrathI ke viroSanA eka be viroSaNanA jJAnathI viroSanA bIjA svarUpane samajI jAya. nahitara to nAnA bALakane kAgaDAnuM jJAna thavA mAtrathI badhA kAgaDA kALA hoya tevuM jJAna thaI javAnI Apatti Ave. tethI keTalIkvAra svarUpabodhavizeSaNa paNa arthasabhara bane che. prastutamAM paNa vItarAgAdi viroSaNathI yukta vyakti avazya acijyazaktithI yukta ja hoya, tevo niyama karavAdvArA "acijyazakti viroSaNapada sArthaka bane che. mATe kaI cheSa nathI. vaLI evo ekAMta niyama nathI ke vyabhicAranA saMbhavamAM ja vizeSaNapada upAdeya che. kemake ziSTapuruSonA vacanamAM traNa sthAne vizeSaNano prayoga dekhAya che (1) ubhayapada vyabhicAramAM (2) ekapada vyabhicAramAM (3) svarUpano bodha rAvavAmAM. ' (1) ubhayapada vyabhicAra :- jyAM vizeSaNapada ane vizeSapada A banne parasparanA abhAvamAM paNa upalabdha thatA hoya tyAM ubhayapadavyabhicAra kahevAya che. jemake nIlotpaLa ahIM nIlapada bhUrA kapaDA vagerenuM paNa vizeSaNa banI zake. te ja pramANe utpaLa kamaLa paNa nIlabhinna ktalAlavagere varNanuM paNa hoya che. tethI nIlakamaLanI jema "raktakamaLa vagere prayoga paNa thaI zake che. Ama "nIla"pada ane kamaLa pada bane ebIjAnA abhAvamAM paNa upalabdha thAya che tethI ahIM ubhayapadavyabhicAra che. (2) ekapada vyabhicAra - jyAM be padamAMthI eka pada(vizeSaNa)no artha bIja padanA arthaviroSa) cheDI anyatra upalabdha thato na hoya, arthAta bIja padanA arthane vyabhicArI na hoya. jyAre bIjA padano artha prathama padanA arthane choDIne paNa upalabdha thato hoya-arthAt vyabhicArI hoya tyAM ekapadavyabhicAra kahevAya. jemake "pANI dravya che.' pRthvI dravya che.' ItyAdi sthaLe jaLatva (pANIpaNuM) ke pRthvItva bhavyatvane cheDI anyatra na maLe. arthAt pANI ke pRthvI dravyarUpa ja che. guNavagere rUpa nathI. paraMtu vyatva to jaLatva ke pRthvItva vagerenA abhAvamAM paNa upalabdha thAya che. arthAt davya pANIrUpa ja hoya ke pRthvIrUpa ja hoya, tevuM nathI. kemake pANI ke pRthvIrUpa nahi tevA anivagere paNa davya ja che. tethI "pANI davya che vagere sthaLe pANIrUpa viroSaNa ekapadavyabhicAra sthaLa che. (ubhayapadavyabhicArasthaLe bane pada parasparano anyatrathI vyavada de che. ekapadavyabhicAsthaLe anyatraprasanna viroSane anyatrathI vaccheda karavAtA vizeSaNapada sArthaka bane che). (3) svarUpajJApana :- jyAM vizeSapada vizeSaNapadane vyabhicArI na hoya tevA sthaLe viroSaNapadanuM utpAdana mAtra svarUpanA bodhamATe ja thAya che, jemake paramANu apradeza( pradeza vinAno) che. ahIM "paramANu-viroSapada che. "apradeza viroSaNapada che. badhA ja paramANuo apradeza ja hoya, tethI "adeza' vizeSaNa paramANunA mAtra svarUpano ja bodha karAve che vyavacchedaka banatuM nathI. Ama svarUpano bodha rAvavA paNa viroSaNano prayoga thAya che. mATe "acijyazakti vizeSaNa dharmasAhaNi bhAga-1 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAcAha-titthayara tIrthakarama, nApAyApagamAtizayAdirahita iva dehasaugandhyAyatizayarahitastIrthakaro bhvtiiti| tatra janmajarAmaraNasalilasakula mithyAdarzanAviratigambhIra rAgadveSapavanavikSobhitaM nAnAvidhAniSTeSTasaMyogaviyogavIcInicayopetaM duravagAhamohAva-bhISaNaM vividhazArIramAnasAnekaduHkhaughaduSTazvApadaM mahAbhImakaSAyapAtAlaM prabalamanorathavelAkulaM, sudIrghasaMsArasAgaraM tarantyaneneti tIrtham, etacca sakalajIvAjIvAdipadArthasArthaprampakaM trilokIgatAvadAtadharmasampadyuktamahAsattvAzrayam atyantAnavadyAnyAvijJAtacaraNakaraNakriyAghAram, acintyazaktisamanvitam, avisaMvAdipravacanam, tadApArazca saGkaH, nirAdhArasya pravacanasyAbhAvAta, tatkaraNazIlaH tIrthakaraH, hetutacchIlAnulomeSvazabde" tyAdinATaH, taM natvA / 'kasya punastIrthasya bhagavAnkartetyata Aha-'imassa titthassa' asya aidayugInajanAnAM sAkSAdupakAritayA - - - - - - - --- - - - - - ----- mAtra svarUpabodhaka hovA chatAM niSphaLa nathI. zaMkA :- jo ema ja hoya, to basa "acijyazakti A eka ja vizeSaNa arthata: vItarAgabhAvavagerenuM sucana katuM hovAthI yogya che. tethI vItarAga vagere viroSaNapado arthahIna che. samAdhAna :- tamArI vAta amAnya che. kemake lokomAM vItarAgaAdi bhAvothI rahitanA pArasamaNivagere paNa aciMtyazaktithI yukta che tevo abhyapagama (svIkRti-mAnyatA) pravarte che. kemake maNi maMtra ane auSadhono prabhAva aci che. tevI lokamAM pravAda che. tethI mAtra "acijyazakti vizeSaNapada mukvAthI to maNivagere paNa samAveza pAmI jAya. tethI maNivagereno vyavaccheda karavA ane bhagavAna maNitulya na thaI jAya te mATe muklA vItarAgavagere vizeSaNapado sArthaka che. (atizayonA kamanI yathArthatA) - uparokta viroSaNapadya zrI mahAvIra prabhunA (bhAvaarihaMtapaNAnA hetu svarUpa ane phaLabhUta) cAra mULAtirAyanA | sUcaka che. A cAra mULAtizayo bharA: (1) apAyApagama atizaya (2) jJAnAtikAya (3) pUjAtizaya ane (4) vacanAtirAya che. A cAra atirAyo sUcavavA kamaza: (1) vItarAga (2) sarvara (3) tridazapUjita ane (4) yathAzAtavastuvAdI vizeSaNapaNe mukyA che. acijyazakti A vizeSaNa svarUpanA nizcayaarthe muluM che. zaMkA :- atirAyasucaka A viroSaNo A kAme darzAvyA temAM koI niyAmaka hetu che kharo? ke pachI svecchAthI yathAkathaMcita A pramANe vizeSaNo mukyA che. samAdhAna :- vizeSaNonA A kramamAM prayojana che. zaMkA:- e prayojana zuM che? samAdhAna :- juo ! batAvIe chIe. vItarAga nahi thayelo purUSa sarvajJa thaI zakto nathI. asarvazanI devo tevAprakAranI viziSTapUjA stA nathI. ane devaktapUjopacAranA abhAvamAM bhagavAna dharma upadezatA nathI. arthAta bhagavAna sarvajJa thAya te pachI devo aSTaprAtihAryanI zobhA ane samavasaraNavagerenI racanArUpa bhagavAnanI pUjA kare che. ane te dvArA vinaya pragaTa kare che. tyArabAda bhagavAna potAnI prathama dezanA pharamAve che. (Ama vItarAga bhAva sau prathama che. ane vItarAgabhAva apAyAparamaatizayakSa che. kemake jIvane apAyanukazAna karanAra sauthI khataranAka tatvo (1) zaga 2) deSa ane (3) moha che. A traNe tatvo zaktadhyAnanI AgamAM khAkha thaI gayA paI ja sarvajJabhAva Ave che. Ama rAgApi apAyanA aAgamanAzathI pragaTelA vItarAgabhAva pachI sarvajJabhAva Ave che. mATe bIju viroSaNa "sarvA mukyuM "sarvajJAtA zAnAtizayaspa che. A be atizayo bhAvaAIjyanI prAptimAM rUpa che. pUjAvidAya bhAvaAIjyanuM svarU5 che. ane vacanAtizaya bhAvaAIjyanuM phaLa che) A cAra atizayonA upalakSaNathI bhagavAnanA zarIranI sahaja saMgandhitA vagere bADhA cotrIsa ane Abhyantara anaMta atizayono ullekha samajavo. tethI cotrIza atizayasaMpattithI yukta bhagavAnane namaskAra karI.... tevo anvayabodha karavo. ("tIrthaMkara padanuM vivecana) zaMkA :- ahIM tame apAyApagamAtizaya vagere cAra atirAyanA upalakSaNathI coMtrIza atirAya zI rIte lIdhA ? kemake mULamAM to evuM kathana nathI. samAdhAna :- mULamAM "tIrthakara evuM je vizeSaNa mukyuM che te vizeSaNa ja sUcana kare che ke upalakSaNathI cotrIsa atizaya samajI levA, kemake tIrthara jema apAyAparama atizaya vagerethI rahita na hoya, tema hasauzalyavagere cotrIsa atizayothI paNa rahita na hoya. (saMsAne sAgaranI upamA) tIrthakara tIrthanA sthApaka. tIrthasaMsArasAgara jenI sahAyathI tarI zakAya te zaMkA :- saMsArane sAgaranI sAthe zA mATe sarakhAvo che ? 1. atisAravAra AganapAvAvA na dharmasaMtaNi bhAga-7 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSIbhUtasya tIrthasya pUrvavyAvarNitazabdArthasya / nanu prekSAvatAM pravRttiH phalavattayA jvAlA, anyathA prekSAvattAkSatiprasaGgAt phalaM cedasau tIrthakaraNAdapekSate vyaktamavItarAgatvaprasaGga ityArekAnirAkaraNArthamidamAcaSTe" aNuvayiyaparahiyaraya"anupakRtaparahitaratam, yo'nupakRta eva san parasmai yat hita tasmin karttavyatayA rataH- AsaktaH sakalatiryaGnarAmaragaNasAdhAraNyA vANyA tadupAyapradarzanena, so'nupakRtaparahitaratastam natveti yogaH / anupakRtatvAvizeSAcca sarveSvapi jantuSyavizeSeNa parahitakaraNe bhagavataH pravRttiriti na pUrvoktadoSAvakAzaH / nanu ca yadyasAvupakAryairanupakRtaH svayaM cAzeSarAgAdidoSavipramoSApetastataH kathaM parahitasampAdanArthameva pravarttate?, prayojanAbhAvAdityAzaGkAzeSamapAcikIrSuridamAha-'suhabhAvajjiyatitthayaranAmakammassa suhavivAgAutti' arhadAdivAtsalyaprabhRtilakSaNena zubhena bhAvena - adhyavasAyena yat arjitaM tIrthakaranAmakarmma tasya yaH zubho vipAkaH udayadAnAbhimukhya tasmAdanupakRtaparahitaratam / etaduktaM bhavati- arhadvAtsalyAdinimittatIrthakaranAmakarmmodayasAmarthyAttatsvabhAvatayA saviteva prakAzamupakAryakRtopakArAnapekSaH zAstrArthamAtanoti, tato na yathoktadoSaprasaGga iti / samAdhAna :- saMsAra ghaNI bAbatamAM sAgarane maLato Ave che. jUo (1) sAgaramAM jema akhUTa pANIno jaththo hoya che tema saMsAra paNa anaMta janma, jarA, ane maraNothI bharelo che. (svayaMbhumaNasamudramAM pANInA jeTalA buMda che tenAthI paNa anaMtaguNa janma-maraNo dareka jIve saMsAramAM karyA che.) (2)vaLI samudra gaMbhIra cheUMDI che. tema saMsAra paNa mithyAtva ane aviratine kAraNe UMDI-gaMbhIra banyo che. jIva mithyAtva ane aviratinA kAraNe ja Api taLavinAnA anAdi saMsAramAM rahyo che. (3) vaLI jema samudra pavanathI khaLabhaLATa pAme che. tema A saMsAra paNa rAgadveSarUpa pavanathI khaLabhaLelo che. (jo rAgadveSarUpa pavananA tophAna na hota to A saMsAramAM zAMta samudranI jema koIpaNa jAtanA saMkleza, vizvAsaghAta, prapaMca vagerUpa khaLabhaLATa=azAMti na hota.) tathA (4) jema samudra taraMgothI sabhara hoya che tema saMsAra paNa aneka prakAranA aniSTasaMyoga iSTaviyoga vagere taraMgonA samudAyathI sabhara che. (5) athavA jema duHkhe karIne avagAhana karI zakAya tevA AvovamaLo samudramAM hoya che. tema saMsAra paNa jene dukhe karIne pAra karI zakAya tevA mohanA bhedI vamaLothI bhayaMkara banyo che. (6) tathA jema samudra magaravagere hiMsaka jIvothI yukta hoya che. tema A saMsAra paNa anekaprakAranA zArIrika ane mAnasika du:khonI zazirUpa duSTa hiMsaka prANIothI yukta che. (7) jema samudra pAtAlayukta hoya che. tema A saMsAra paNa kyAyarUpa pAtAlathI yukta che. (jema samudra pAtAlanA AdhAre che tema saMcAranuM mULakyAya che. mATe (mahAbhayaMkara) kyAya e saMsAranuM pAtAla che) tathA (7) vaLI jema samudra velAkulATapradezathI (athavA bhastIthI) yukta hoya che. tema A saMsArasamudra paNa prabaLamanorathorUpa vizALa taTapradeza athavA bhastIthI yukta che. A pramANe ghaNo vizALa saMsAra samudra che. (tIrthanuM svarUpa) A saMsArasamudrane tarI jaI mokSanagaramAM pahoMcavA mATe je prabaLa sAdhana che tene tIrtha kahe che. A tIrtha tarIkenI yogyatA jainapravacana ja pAmI zake che. kemake A pravacana (1) jIva, ajIvavagere saghaLAya padArtho-tattvonA samudAyanuM yathArtha nirUpaka che. (jIvAjIvAdinA yathArthajJAna vinA mokSamATenI samyaga pravRtti thaI zaktI nathI. tethI satyajJAnarUpa prakAzathI digdarzanarUpa sahAya ApavAdvArA A pravacana saMsAra taravAnuM sAdhana bane che.) vaLI (2) A pravacana traNe lokmAM rahelA zreSTha koTinA audAryaAdi dharmarUpa saMpattithI yukta mahAsattvazALI jIvonuM AzrayasthAna che. tathA A pravacana (3) atyaMta niSpApa tathA anyatIrthikoe kyAreya svapnamAM paNa nahi spelI caraNakaraNiyAo (caraNa=mULaguNiyAo karaNa-uttaraguNa kyAo)nuM AdhArasthAna che. arthAt jainapravacanamAM ja atyaMta anavadya nirdoSa caraNakaraNayiAo sUcavAyelI che. vaLI A pravacana (4) acinyazaktisaMpanna che. tathA (5) A pravacana avisaMvAdi che. arthAt samarthapravRttijanaka che. (A pravacanathI prApta thayeluM jJAna evI pravRttinuM janaka bane che ke je pravRtti avazyameva suyogya phLa ApanArI ja bane,) AvA prakAranuM jinapravacana ja vAstavika tIrtha che. AvuM pravacana nirAdhAra rahI zake nahi. tethI A pravacanane vahana karanAre caturvidha saMgha paNa tIrtha ja che. A pravacana ke pravacananA AdhArabhUta saMghane karavAnA=sthApavAnA svabhAva ane pravRttivALA paramAtmA tIrthaMkara. kahevAya che. ahIM hetutIlAnulomevazabda ityAdisUtrathI " pratyaya lAgyo che. (A sUtra TIkAkAra zrImalayagisiricita vyAkaraNanuM lAge che. A vyAkaraNa hAla prAya: upalabdha nathI.) A tIrthaMkarane namIne.. zaMkA :- bhagavAna kyA tIrthanA kartA che ? samAdhAna :- bhagavAna A--vartamAnakALanA lokopara sAkSAt upakAra kastuM hovAthI pratyakSa upalabdha thatAM ane pUrve darzAvI gayelA zabdArthathI yukta tIrthanA kartA che. (paramAtmA anupataparahitasta) zaMkA :- prekSAvAna purUSonI pravRtti LavattAthI vyApta hoya che. arthAt ja hoya che. ane phaLanI apekSAthI ja prekSAvAna purUSo pravRtti stA hoya che. jo prekSAvAna purUSonI pratyeka pravRtti LavALI phaLanI apekSA vinAnI athavA phaLa dharmasaMzataNi bhAganI 8 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nanu yo vItarAgatvAdiguNakalApopetaH so'vazya tIrthakara eveti nArtho'nena vizeSaNena, na, gaNabhRtAM samutpannakevalajyotiSAM sakalasyApi vizeSaNakalApasya ghaTanAta, atastadvyavacchedArtha tiirthkrgrhnnm| babevaM tatastIrthakaram ityetAvadevocyatAmalaM vItarAgAdigrahaNena, ucyate-iha saridAdInAM viSamasthAneSu ye sukhAvatArAya tIrthakaraNazIlA: te'pi loke tIrthakarA ucyante, tanmA bhUdatimugdhabuddhInAM teSvapi saMpratyaya iti tadapanodAya vItarAgAdigrahaNam / kaM punarevabhUtaM natvetyato vizeSyamAha-mahAvIramiti, 'vipreraNayo' rityasya vipUrvasya vizeSeNa riyati-prerayati vinAzayati karma yAti ca zivamiti vIraH, mahAzcAsau vIrazca mahAvIrastaM natvA / nanu yo mahAvIraH sa. vItarAgatvAdiguNakalApopeta evetyapArthakaM vItarAgAdhupAdAnam, na, nAmamahAvIrAdibhedavyudAsakAritayA asya sphltvaat| evaM dayAdisaMyogApekSayA'pi vicitranayamatAbhijJena yathAzakti vizeSaNasAphalyaM vAcyamityalaM prasaGgena // 1-2 // . evamiSTa devatAstavAbhidhAnena nirastAzeSavighnavinAyakaH prekSAvatAM pravRtyartha prayojanAdi pratipipAdayiSuridamAha-- -- - - - - - - - - - - - - - --- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- --vinA pravRtti kare to te prajJAvAna rahe ja nahi. have je tIrthakta pote prajJAvAna hoya, to tIrtha karavAdvArA keIka kaLanI apekSAvALA avazya hovA joIe. ane je tIrthakara tIrthakaraNadvArA phaLanI apekSA rAkhe to vItarAga na rahe kemake apekSA icchArUpa che. IcchA lobha brAyarUpa che. ane klAyanI hAjarImAM vItarAgabhAva raheto nathI. tethI je tIrthakTa vItarAga hoya, to tIrthakaraNamAM LanI apekSAvALA nathI tema ja mAnavuM paDe ane je tIrthakara koIpaNa jAtanA LanI apekSA vinA emane ema ja tIrtha sthApatA hoya, to tIrthakarane kAraNa vinA ja basa taNakhalA toDavAvagere vyarthaSiA karanAra gAmaDIyAnI jema premAvAna lpI zakAya nahi. samAdhAna :- tamArI A zaMkAne TALavA ja mULakAre aNuvagiyaparahiyaya (anupakRtaparahitasa) evuM bhagavAnanuM viroSaNa mukyuM che. bIjAoe jenApara upakAra na ryo hoya te "anupakSa kahevAya. paramAtmAe potAnA baLapara kvalyazrI prApta karI che. A prAptimAM bIjAonI sahAya lIdhI nathI. tethI prabhu anupata che. AvA anupata paramAtmA bIjAonAM je vAstavamAM hitabhata che temAM ja rtavyarUpe Asakta che. bIjAonA hitamAM ja sadA pravRtta che. jina badhA tiryaMca manuSya ane devone sAdhAraNa(badhA potapotAnI bhASAmAM samajI zake tevI) vANIdvArA teonA dinanA sAcA upAyone batAve che. Ama anupA paramAtmA sanmArgano upadeza devA dvArA pahitamAM sa che. AvA paramAtmAne namIne. ahIM paramAtmAne mAtra "pavitata na nA anupAparahita aa. tenAthI saMcita thAya che ke paramAtmA koI vyakti ke samadAyavizeSanA hitamAM sa nathI. paNa samagra jIvasRddhiA hitamAM samAnatayA ja che. kemake paramAtmA samagra jIvasRSTithI anupakta hovAthI te badhAnI apekSAe paramAtmAmAM anupaksava samAnape che. tethI paramAtmAnI A pasahitanI pravRtti koIka pratyenA rAgAdithI nathI tema siddha thAya che.) tethI paramAtmAnI pravRtti pakSApUrvaka paNa che ane LApekSAdithI rahita hevAthI rAga vinAnI paNa che. tethI apekSAvanA ke avItarAgat devane avakAza nathI. | (jinanAmakarmanA udayathI parahitapravRtti) zaMkA :- je paramAtmA upakArya(jeopara upakAra karavo che teo)thI upanna thayA nathI. ane rAgAdi samastadoSothI rakti che to pachI paramAtmA bIjAonA hitanuM saMpAdana karavA zA mATe pravRta thAya ? kemake paramAtmAne zreSTha prayojana zuM nathI. (bIjAoe je bhagavAnapara upakAra ryo hota, to te upakArano badalo vALavAnA prayojanathI paramAtmAnI patinI pravRtti sArthaka thAta. athavA mA jema puro upakAra kyo na hovA chatAM, putrapanA rAgathI ja patranA hitamAM pravRtta thAya che tema bhagavAna anupakI jIvopara paNa teo pratyenA sagaAdithI ja upakAra karatA hota, to samajI zakAya ke paramAtmAne parahitanI pravRttimAM prayojana che. paNa ahIM to nathI prathama vilpa jevo jJAtAbhAva, ke nathI bIjA vilpa jevo rAgaAdi bhAva. tethI pravRttinuM lei yojana dekhAtuM nathI.) -samAdhAna :- A AzaMkAne dUra karavA ja maLakArazrIe "suhabhAvajijaya ItyAdi kyAM che. "arihaMta AdinuM vAtsalya vagere karavAnA bhAvarUpa zubhaadhyavasAyothI jinanAmakarma nikAcita thAya che. tatvArtha-adhyayana damAM *darzanavizuddhi ItyAdisUtrathI jinanAmakarmanA baMdhamAM hetuo batAvyA che.) A je tIrtharanAmakarma upArjita karyuM che tenA zubhavipAka (krayadAnanI abhimukhatA)thI ja bhagavAna anupAparahitata che. tAtparya arihaMtavageranuM vAtsalyavagere naimite baMdhAyelA tIrthakara nAmakarmanA udayanA sAmarthyathI bhagavAnano svabhAva ja evo che ke upakArya taraphathI karAyelA upakAranI apekSA rAkhyA vinA zAstrArtha vistAravo-upadeza Apavo. jemake sUryano tevo svabhAva ja che ke bIjAo taraphathI upakArane nirapekSa thaI bIjAone prakAza Apavo. tethI anupa hovA chatAM, ane rAgAdi na hovA chatAM paramAtmA parahitamAM pravRtti kare temAM zeSanI gabdha paNa nathI. A ' (tIrthakara padanI sArthaktA). zaMkA :- chatAM paNa, je vItarAgatva vagere gaNasamudAyanA AzrayasthAna che te avazya tIrthakya ja hoya, tethI ----- -- -------- --------------------- ------ - --- - - - 1. dharmasthAnAdhikRtatvAcasva prakRSTasya ca tIrthakara eva sattvAdamaparmiyozcAbhedAdA tIrthakara evAdhikRtadevatA iSTadevatA tasva kRtava natiratra gAthAyugmena / hamaNANi bhAganate Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saparuvagAraTThAe jiNavayaNaM guruvadesato gAuM / vocchAmi samAseNaM payaDatthaM dhammasaMgahaNiM // 3 // (svaparopakArArthaM jinavacanaM gurUpadezato jJAtvA / vakSyAmi samAsena prakaTArthAM dharmasaGgrahaNim // ) asati hi prayojanAdyabhidhAne prekSAvatAmevamAzaGkA pravartteta- niSphalamasyAbhidheyaM, kAkadantaparIkSAvat, azakyAnuSThAnaM vA, satyapi phale sarvavyAdhiharAnantacUDAraladhAraNopadezavat, anabhimataM vA zravaNaprayojanaM, mAtRvivAhopadezavat, ato vA prakaraNAllaghuranyastasya prayojanasya prAptyupAyo bhaviSyatIti / na cAsAmanyatamayA'pyAzaGkayA prekSAvAn pravartteta, tadvattAhAniprasaGgAt, atastannivRttyarthameSa prayojanAdyupanyAsa iti / nanvayaM prayojanAdyupanyAso'narthakaH, ataH samyak prayojanAdyanavagateH sakalaprakaraNArthaparijJAnapurassaro hi prayojanAdyavagatiH, sA kathamato bhavitumarhatIti, na, asmAdeva prayojanAdyupanyAsAtsAmAnyena samyak prayojanAdyavagateH, loke tathAvyavahAradarzanAt / sAmAnyena tadavagatAveva ca tadvizeSaparijJAnArthaM prakaraNe prekSAvatAM pravRttirnAnyatheti, tatpravRttyarthatvAnnAsAvapArthaka iti sthitam / mULamAM darzAveluM bhagavAnanuM tIrthaMkara'vizeSaNa nirarthaka che. kemake je arthata: prApta hoya, tenAmATe zabdaprayoganI AvazyaktA hotI nathI. samAdhAna : tamArI vAta suyogya nathI. kemake kevaLajJAnI gaNadhabhagavaMtomAM paNa vItarAgatva'vagere guNo sArI rIte saMbhavI zake che. tethI tIrthaMkara vizeSaNanA abhAvamAM teo paNa grAhya bane. paNa te mULakArazrIne iSTa nathI. kemake teozrIne paramAtmAnI stuti abhimata che. tethI gaNadhabhagavaMtonI bAdabAkI karavA tIrthaMkara" padanuM upAdAna karyuM che. gaNadhabhagavaMto vItarAgaArUipa hovA chatAM tIrthaMkara nathI. tethI prastutastutinA viSayatarIke temano samAveza thaze nahi. zaMkA : to pachI, mAtra tIrthaMkara pada ja ho. vItarAga vagere vizeSaNonI zreNinI AvazyaktA nathI. kemake tIrthaMkara vizeSaNanA sAmarthyathI ja'vItarAgapaNuM vagere guNo sUcita thaI jAya che. ane kevalajJAnI gaNadhara bhagavaMtovagereno vyavaccheda paNa thaI jaze. samAdhAna :- ema nathI. nadIvagerenA viSamasthAnomAM sukhethI utaravAmATe jeo tIrthakaravAnA svabhAvavALA che teone paNa loko 'tIrthaMkara" he che. tethI mAtra tIrthaMkara pada joine mugdhabuddhi jIvo A lauktiIrthaMkaronI buddhi na kare te hetuthI lauktiIrthono vyavaccheda karavAmATe vItarAgapaNuM vagere guNo darzAvatA vItarAga'Adi vizeSaNonuM grahaNa che. ATalA badhA vizeSaNothI viziSTa kaI vyaktine ahIM namaskAra ryo che? e darzAvavA vizeSyapada darzAve che, mahAvIra mahAvIra padanI vyutpatti- tivrayo i dhAtu gati ane preraNA arthamAM Ave che. vi +ira-je vizeSathI karmane prere che-vinAza kare che. tathA ziva=mokSamAM jAya te vIra. mahAna vIra=mahAvIra...temane namIne.... zaMkA :- vAstavamAM je mahAvIra hoya te vItarAgapaNuM" vagere guNagaNathI gariSTha ja hoya. tethI A samartha vizeSapadanuM grahaNa paryApta che. vItarAga vagere vizeSaNo vadhArAnA che. samAdhAna :- ema nathI. nAmaAdimAtrathI mahAvIravagerene bAkAta karavAdvArA vItarAgavagere vizeSaNo saphaLa che. ahIM pratyeka ponI sArthaktAnI siddhi karI. Aja pramANe vicitra prakAranA nayonA jJAtAe bevagere ponA saMyoganI apekSAe paNa zaktimujaba svayaM ja vizeSaNonI saphaLatAno vicAra karI levo. tethI ahIM vistArathI saryuM. A pramANe mULakArazrIe iSTadevatAnI stuti karI. A stutithI graMthanI pravRttiaMgenA mULakArazrInA saghaLA vighnono samudAya naSTa thayo. zravaNAdi pravRtti karAvavA prayojanavagerenuM pratipAdana karavAnI huM svaparanA upakAra mATe saMkSepathI pragaTa arthathI yukta have graMthakAra potAnA graMthamAM prekSAvAna purUSonI icchAthI A pramANe kahe che - gAthArtha :-gurunA upadezathI jinavacananuM jJAna karI, dharmasaMgrahaNi kahIza. gA (prayojanakathananI AvazyaktA.) prayojanavagere jo batAvavAmAM na Ave, to vicArazIla vyaktine AzaMkA thAya ke A graMthathI je kahevAnuM che te (1) kAgaDAnA dAMtanI parIkSAnI jema kdAca niSphaLa=vyartha na hoya! athavA (2) phaLayukta hovA chatAM, jema zeSanAganA mastakapara rahelA sarvavyAdhine dUra karanArAM cUDAstane dhAraNa karavAno upadeza azakya anuSThAnasUcaka hoI anAdeya che. tema A graMtha paNa kdAca azakya anuSThAnasUcaka na hoya! athavA (3) A graMtha sAMbhaLavAnuM prayojana mAtAnA vivAhanA upadezanI jema dAca aniSTa=azrAvya na hoya ! athavA (4) te prayojananI prAptiaMgeno A prakaraNathI paNa TuMko anya koi upAya Aca na hoya! uparokta cAramAMthI koipaNa prakAranI AzaMkAnI hAjarImAM prekSAvAna purUSa pravRtti kare nahi. kemake jo AzaMkAnI hAjarImAM paNa pravRtti che, to tenI vicArazIlatAne ja vyAghAta pahoMcavAno prasaMga che. mATe, A AzaMkAone dUra karavA prayojanavagereno upanyAsa Avazyaka che. dharmasa grahaNi bhAga-1 -10 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAha-yadyapi pUrvAcAyagaya tad jAyata dhamitmavyatiriktAnAmupakAkora satya - - - tatra nyAyA-'jiNavayaNaM' rAgAdizatrujetRtvAjjinaH tasya vacanam-AcArAdhanekavidham arthatastena praNItatvAt, tat jnyaatvaa-avbudhy| kuta ityAha-gurupadezAta, gRNAti yathAvasthitamamiti gurustasyopadezaH pUrvAparasUtrAvayavAnAbApayA'bhidheyayAthAtmyanirdezaH, tasmAt / tataH kimityAha--vakSyAmi dharmasaGgrahaNiM, dharmoM vakSyamANazabdArthaH, sa saMgRhyate'nayeti dharmasaGgrahaNiH-dharmasvatattvAbhidhAyI prakaraNavizeSa itiyAvat / tAM, vakSyAmi etakriyApadApekSazca natveti pUrvakAlakriyAnirdezaH, asmAcca kramabhAvikriyAdvayaikakatrabhidhAnAdekAntAvikAripakSaH kSaNikapakSazca nirasto draSTavyaH, tatraivaMvidhavyavahArAsambhavAta, etaccottaratrAcAryaH svayameva prpnycyissyti| tAmeva dharmasaMgrahaNiM vizeSayati'payaDatthaM prakaTArthA prakaTaH stharayuktayA'bhidhIyamAnatvAt artho'bhidheyaM yasyAstAm / kathaM punarvakSyAmItyata Aha-'samAsena- saMkSepeNa |anen caitadAha-yadyapi pUrvAcAya~ratigambhIramativistareNa ca dharmasvatattvamAveditaM tathApi duSSamAnubhAvenApacIyamAnamedhAyurAdiguNAnAmaidaMyugInajantUnAM nopakArAya tad jAyata iti tAn prati saMkSepeNa dharmasaGgrahaNireSA praarbhyte|kimmityaah-'spruvyaarchaaeN svaparopakArAyAtatra pareSAmAtmavyatiriktAnAmupakAye mithyAtvAdidoSApanayanena samyaktvAdyanuttaraguNAdhyAropaNaM, svasya tvazubhakammanirjarAdiH / iha ca yadyapi paropakAre satyavazyamAtmano'pi kRpAvizeSayogato yathodita upakAro bhavati, anugrahabuddhayA pravRtteH, tathApi yadA kliSTakarmodayavazena yathAvasthitavastutattvAnavagatyA pareSAmupakArAbhAvastadApyAtmano'nugrahabuddhayA pravRttasya sato'vazyamupakAro ---- - - - zaMkA :- tame ahIM je prayojanAdino upanyAsa karazo, teTalAmAtrathI kaMI zrotAne yojanAdinuM samyajJAna thavAnuM nathI, kemake prastuta prakaraNanA saghaLAya artha (abhidheya) nuM jJAna thayA pachI ja prayojana vagereno bodha thAya. tethI ahIM prayojanAdino upanyAsa nirarthaka che. samAdhAna :- ahIM prayojanaAdino karelo upanyAsa sArthaka che. kemake tenAthI zrotAne sAmAnyatayA prakaraNanA prayojanAdino ThIka ThIka bodha thAya che. tathA lokomAM tevA prakArano vyavahAra dekhAya che. ane prayojanaAdino sAmAnyathI khyAla AvyA pachI ja prAjJa purUSo prayojanaAdino viroSa bodha meLavavA prakaraNamAM pravRtti kare che. prayojanaAdinuM sAmAnyathI jJAna pUrvokta ArabaMkAone dUra kare che. ane prekSAvAna purUSane zravaNaAditarapha prere che. Ama vicArazIlapurUSonI A granthanA zravaNaAdi pravRttimAM kAraNabhUta hovAthI prayojanAdino upanyAsa sArthaka che. evuM nakkI thayuM. have gAthAnI vyAkhyA kare che je rAgavagere rAtrane jIte te jina. tenA AcArAMga Adi dvAdazAMgIrUpe aneka prakAranA je vacano che. kemake AcArAMgavagerene arthathI to bhagavAne ja prarUpelA che.) te vacanono gurUnA upadezathI bodha karI huM dharmasaMgrahaNi kahIza. guru jeo yathAvasthita ane prakAze che te temano upadeza-sUtranA pUrvApara avayavone bAdha na pahoMce-sUtramAM pUrvApara virodha na Ave e pramANe abhidheyanA (kakathanIya vastunA) yathArthasvarUpano nirdeza. dharma zabdano artha AgaLa upara kahevAze. A dharma jenAdvArA saMgRhIta karAya te dharmasaMgrahANa. arthAt dharmanA svatatvavyathArthasvarUpane darzAvatuM praraNavizeSa. vakSyAmi huM kkIza. A kahevAnI kviAnI apekSAe namana kravAnI kyi pUrvakAlIna che. tethI vayAmi yiApadane apekSIne natvA padamAM kevA pratyayathI samAnartakapUrvakAlIna kviAno rnirdeza kya. Ama eka idvArA kamabhAvI be bhinnaSiAnA rnirdezathI ekAntaavikArI(kuTastha nitya-sAMkhya) pakSanuM ane ekAMta kSaNika (bauddha)pakSanuM khaMDana thAya che. kemake A banne pakSe ertAnI kamabhAvI be yiAno vyavahAra saMbhavI zakto nathI. mULakAra pote A bAbatano vistAra pAchaLathI karaze. A dharmasaMgrahaNinuM vizeSaNa batAve che. "paka pragaTa arthavALI. A dharmasaMhaNi sthaLayuktiothI rniza pAmatI hovAthI pragaTa arthavALI che. mULakAra A dharmasaMgrahaNa sakSepathI kaheze. "sakSepathI kahIza ema kahevAnuM tAtparya A che. joke pUrvAcAyoe ghaNA vistArathI dharmanuM atigaMbhIra svarUpa darzAvyuM che. chatAM paNa, duSamA nAmanA A pAMcamA ArAnA prabhAvathI A yuganA lokonA buddhi AyuSyavagere guNo hIna hInatara thatA jAya che. tethI pUrvAcAryonA susmArcayukta ane ghaNA vistAravALA grantho AjanA lokonA upakAra mATe thatA nathI. tethI AjanA lone AzrayIne ja A dharmasaMgrahaNi saMkSepathI darzAvAya che. A pravRtti svaparanA upakAramATe ja AraMbhAI rahI che. temAM, zrotAvageremAM rahelA mithyAtvavagere devone dUra karavAmbArA, teomAM samyaka vavagere anupamaguNono adhyAropa ravo e paropakAra che. tathA potAnA azubhakarmonI nirjarA vagere svopakAra che. zaMkA :- ni:svArtha popakAra parapratyenI kRpA karUNAvizeSathI ja saMbhave che. tethI A paropakAranI pravRtti anuhabuddhithI ja thaI rahI che. tethI tuvatonugrahagyA .' (tatvArthaprathamakAskiA zloka-9) vacanathI svopakAra to avazya thavAno ja che. tethI arthata:prApta svopakArano "svapadathI nirdeza karavAmAM mAtra punakti ja che. samAdhAna :- alabatta, paropakAramAM svopakAra chapAyelo ja che. mAM paNa jyAre kliSTakarmanA udayanA kAraNe zrotAo yathAvasthitavastutatvano bodha meLavI zaktA nathI, tyAre paropakAranuM saMpAdana thatuM nathI. to paNa anugrahabuddhithI pravRtta thanAno potAnA zubhAzayanA kAraNe svopakAra to avazya thAya ja che. A pramANe mAnatA mULakArazrIe svapadanuM upAdAna kyuM che. dharmasAhaNi bhAga- 1 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavatIti manyamAnaH svshbdopaadaanmkaarssiiditi| iyaM ca gAthA sAkSAtprakaraNasyAbhidheyaprayojanameva vaktuM pravRttA, dvividhaM hi prakaraNazarIraMzabdo'rthazca / tatra zabdo'rthapratipAdanaphalatvAt kvacidapi svato na niSphalArambhaH, arthastu kvacid niSprayojano'pi dRSTaH, tAdRzaM ca nArambhaNIya, prekSAvatAM sarvasyApyArambhasyArthitvena vyApteH, niSphalAbhiSeyena ca puruSArthAnupayogitayA kasyacidapi prekSAvato'rthitvAbhAvAta, ataH prakaraNArambhaM saphalaM didarzayiSurAcAryo'nayA gAthayA'bhiSeyaprayojanamevAbhiyatte, tasmiMzcAbhihite sati sAmarthyAdabhidheyaM prayojanaM saMbandhazcokto bhavati / vAkyAvayavabhedakalpanayA ca kevalaM pRthagupadIyaSyante / natvekaM vAkyamanekamartha svatantramupAdAtuM smrthm| tatrAbhiSeyaprayojanam--yato dharme'bhidhIyamAne svaparayorupakAro bhavati, tato dharmasaGgrahaNirArabhyate / anena cAbhiSeyasya niSphalatvAzaGkAvyudAsaH / evaM cokte sati sAmarthyAdharmazabdena dharmo'bhidheya uktaH tathAca satyazakyAnuSThAnatvAzaGkAnirAsaH anuktAdapi ca sAmarthya labdhAdarmasvampAvagamalakSaNAt zroturanantaraprayojanAt anabhimata -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- (abhidheyaprayojanAdi) : maLakAre A gAthA prakaraNanA sAkSAna abhidheyanuM prayojana darzAvavA ja strI che. prakaraNanuM zarIra be prakAranuM che. (1) zabda ane (2) artha. temAM zabdhano upayoga to tenA abhidheya arthanuM pratipAdana karavA pUsto ja hoya che. ane dareka zaLe svAbhiya arthathI saMkaLAyelA hevAthI haMmezA potAnA arthanA sUcaka ja hoya che. tethI zono AraMbha (zabaeNccAra) svata: to niSphaLa hato ja nathI. (lthi Davatyavagere zabda paNa svAbhidheya arthanA asatvane kAraNe niSaLa gaNAya che.) artha kyAreka prayojana vinAno paNa dekhAya che. (ghata. kAgaDanA dAMta gaNavAnI yiAvagere) AvA prakAranA arthane AraMbha karavo joIe nahi. kAraNa ke vicArazIla mANasonI badhI pravRttio ardhitvathI vyApta che. arthAta DAhyA mANaso yathAyogya phaLa meLavavAnI icchApUrvaka ja, te te pravRtti Adare che. tethI niLa abhidheya-niSphaLa arthane AraMbha na karavo, kemake te artha dharmAdi cAra purUSArthamAMthI ekapaNa purUSArthamAM upayogI banato nathI. ane tethI koI paNa sujJa purUSa te arthano arthI banato nathI. mATe potAno A prakArano AraMbha saphaLa che tema darzAvavA IcchanA AcArye A gAthAthI abhidheyanuM ja prayojana darzAvyuM che ane A darzAvavAthI sAmarthyathI ja abhiya, prayojana ane saMbaMdha paNa darzAvAyo che. (sAkSAta nahi) eka ja vAkya eksAthe aneka arthonuM svataMtra upAdAna karavA samartha nathI. tethI prastutamAM vAkyanA avayavomAM bhedanI lpanA karIne abhidheya, prayojana, abhidheyanuM prayojana ane saMbadha A cAra svataMtraarthonuM alaga alaga upadana darzAvavAmAM Ave temAM sau prathama abhidheyanuM prayojana-dharmanuM upadarzana karAvavAthI sva(potAnApara) ane para(bIjApara) upakAra thato hovAthI dharmasaMgaNi AraMbhAya che' A upacAsathI dharmarUpa abhidheyanI nilatAnI AzaMkA dUra thAya che. vaLI Ama kahevAthI dharma zabdathI prastutamAM dharma abhidheya che tevuM kyana sAmarthyathI prApta thAya che. A dharmarUpa abhiyaarthamAM pravRtti zAkya ja che. tethI azakyaanuSThAnaaganI AzaMka alopa thAya che. vaLI zotAnuM anantara prayojana dharmanA svalpano bodha che. jo ke A prayojana sAkSAta darzAvyuM nathI, chatAM paNa sAmarthyathI to A prayojanano khyAla AvI ja jAya che. tethI jenuM zravaNa anabhimata che tevA prayojananI ArAMkA paNa vilIna thAya che. kemake dareka vividha zrotAne dharmanA svarUpano bodha abhimata ja heya che. dharmanuM pratipAdana karanArI saMgrahaNano AraMbha karAya che. A vacanathI tathA samAsanA zabdArthathI prakaraNa ane abhidhaya vacceno upAya-upeyasvarUpa saMbaMdhano rniza kya. A sthanathI anya upAyanI AzaMkA ogaLI jAya che. kemake je AnAthI paNa laghubhUta upAya heta te (AcArya) A saMhaNano AraMbha karU ja nahi je atIndriya padArtho amatilpanAthI ja kahevAmAM Ave to DAhyA mANasone upAdeya bane nahi. dharma paNa atIndriya che. tethI atIjiyArthadarza-sarvatranA vacanane anusAre ja dharmanuM kvana karavuM yogya che. tethI AcArya paNa potAnuM vacana sarvatranA vacanane anusaranAruM che. tema darzAvatA ane bhiAnA AnantaryarUpa bIja saMbaMdhane jigavAna gApo. patta chAmi ItyAdi zabdothI darzAve che. prathama jinavacanamAM vistArathI dharmanuM kathana thayA bAda ja A sakapathI dharmanuM sthana thAya che. have A prakzaNa avazya AraMbhavA yogya che tathA vicArazIla purUSone avazya upAdeya che te vAta yuktipulsara siddha karavA upakrama kare che. gAthArtha na dharma puruSArtha che ane te (dharma) sva ane para upara upakArasvarUpa samajavo. upakAra paNa be prakAre samajavo (1) vyaviSayaka ane ) bhAvaviSayaka. 5 4 - (eva kAnuM svarUpa) gAthAmAM khalazabda evakArArtha-jAkaraarthamAM) vaparAyo che. A evakArano vizeSaNa, vizeSa ane bhiAnI sAthe uccAra thAya che tyAre dhanurdharapaNuM vagere dharmonA kamaayoga anyayoga ane atyantAyogano vyavada thAya che. ghata 1) caitra dhanurdhara ja che. (2) pArtha arjuna ja dhanurdhara che. (3) nIla kamaLa heya che ja. (bAre vizeSaNasaMgata evabara hoya, tyAre ayogavyavaheda thAya, ane virodhyamAM viroSaNanA abhAvano vyavada-niSadha thAya. ghata. catra dhanurdhara ja che. ahIM caitramAMthI tharmasAhari bhAga-1 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shrvnnpryojnaashngkaapnodH| parmapratipAdikA saMgrahaNiyaramyate, ityanena samAsArthena ca prakaraNAbhidheyayorupAyopeyalakSaNaH saMbandha ukto draSTavyaH, tenAnyopAyatvAzaGkAvyudAsaH, yadi bato'pi laghurupAyaH syAt naiveymaarbhyeteti| nacAtIndriyaM vastu svamanISikayA'bhidhIyamAnaM prekSAvatAmupAdeyaM bhavatIti dharmAbhidhAnasyAtIndriyArthadarzivacananibandhanatAM darzayan kriyAnantaryalakSaNaM sambandhAntaramupadarzitavAn--'jiNavayaNaM, guruvaesao pAuM vocchAmi tti' jinavacanagatAdvistarato dhammAbhidhAnAdidaM saMkSepato dharmAbhidhAnamanantaraM bhavatIti // 3 // sAmprataM yathedaM prakaraNamavazyamArambhaNIyaM bhavati yathA ca prekSAvatAmidamavazyamupAdeyaM bhavati tathopapAdayitumupakramate-- dhammo khala purusattho saparuvayAro ya so muNeyavvo / uvagAro'viya duviho davve bhAve ya nAyavvo // 4 // (dharmaH khalu puruSArthaH svaparopakArazca sa jJAtavyaH / upakAro'pi ca dvividho dravye bhAve ca zatavyaH / ) khaluzabda evakArArthaH,sa caivakAro vizeSaNavizeSyakriyAbhissahoccAryamANo yathAkramaM dhanurddharatvAderddharmAsya ayogamaparyogamatyantAsaMbhavaM ca vyavacchinatti, yathA caitro dhanurdhara eva, pArtha eva dhanurddharo, nIlaM sarojaM bhvtyeveti| ihApica khaluzabda evakArArtho vizeSyeNa sahoccAryate, tataH puruSArthatvasyAparairAdibhissaha saMbandha vyavacchinatti, dharmaH khalu puruSArtho, na tvarthakAmau iti / bAhi--iha parapratipattaye vAkyamuccAryate, tato ------- -- --- - - - - - - - - - - - - - - - -- -- -- -- ---- -- dhanurdhasvaviroSaNa-guNanA abhAvano niSedha thayo. A vyavache. caitra sivAyanI vyaktiomAM te guNanI hAjIane mauna rahe che. kyAre evakAra vizeSasaMgata bane che tyAre te viroSaNano nidiSTa viroSane be anyamAMthI vyavo thAya che. jema ke "arjuna ja dhanurdhara che ahIM dhanurdharapaNuM arjunane ghI bIjI koinAmAM nathI tevo dhvani pragaTa thAya che. jyAre evakAra bhiApadasaMgata bane che tyAre atyantaayogavyavo thAya che. tenAthI vizeSamAM vizeSaNanA sarvathA abhAvano niSedha thAya che. ane arthataH bhraMcida abhAvanuM sUcana thAya che. arthAta te vizeSaNa vizeSyamAM sarvavyApI nathI ane sarvathA avyApI paNa nathI, paraMtu dezavyApI che tevo hitArtha prApta thAya che, jema ke maLo bhUrA hoya ja ahIM badhA ja kamaLo bhUrA heya, ke kamaLo bhUrA na ja hoya, A bane saMbhAvanAno niSedha karI, keTalAka kamaLa bhUrA hoya, ane bIjI keTalAka kamaLo bhUrA na hoya tevo artha sUcita thAya che.) prastutamAM evakAraarthaka "khalurAda vizeSya sAthe uccAravAno che. tethI anyayogavyavaccheda thAya che. ane tenA phaLarUpe purUSArthapaNurUpa vizeSaNa(guNa-dharma)no dharma sivAyanA bIjao sAthenA saMbaMdhano vyavaccheda thAya che. tethI dharma ja vAstavamAM purUSArtharUpa che artha ane kAma nahi tevo tAtparyArtha prApta thAya che. (AzaMkti aMzanA vyavaccheda mATe evakAra evakAranuM sAphalya batAve che "tathAhi bIjAne bodha karAvavA vAkyano uccAra thato hoya che. tethI bIjAoe vyAmohathI je aMrAnI AzaMkA karI hoya, te aMzano ja vyavaccheda ravo joIe. jema ke caitra nAmanI vyakti lokamAnya dhanurdhara tarIke prasiddha na hoya, to "caitra dhanurdhara haze ke nahi tevI AzaMkA ubhI thAya. tethI tevI AzA TALavA ane caitranI dhanurdhastarIka oLakha ApavA evuM vAkya bolAya che ke caitra dhanurdhara ja che. arjuna dhanurdhatarIke prakhyAta che. tethI te dhanurdhara haze ke nahi tevI AzaMkA koIne thAya nahi. paNa tevI AzaMkA thAya ke bIje leI puruSa arjuna jevo dhanardhara bANAvalI che kharo ke nahi tethI ahIM arjunagata dhanurdharapaNuM dharmanI puraSAntarasAdhANatAnI (-bIjA paraNamAM paNa samAnatayA te dharmanI hAjarInI) ArAMkA thAya che. A AzaMkAne dUra karavA ane bIjA puruSamAM sAmAnatayA te dharmanI hAjarIno vyavaccheda karavA "arjuna ja dhanurdhara che tevo vAkyaprayoga thAya che. ane jyAre koika vyaktine kamaLa nIlavivina(bhUrA sivAyanA lAlavagere raMganA) hevAno khyAla che paNa nIlavarNanA hoya ke nahi ? te bAbatamAM AzaMkA che. tethI kamaLa nIlavarNanA na ja hoya evI atyaMta asaMbhavanI AzaMkAne dUra karavA bhUrA kamaLa hoya che ja evA prakArano vAkyaprayoga thAya che. basa, teja pramANe lokene eTalo khyAla che ja ke dharma puruSArthampa che. tethI dharma puruSArthampa haze ke nahi tevI zaMkA thavAno saMbhava nathI. paraMtu dharmamAM jevuM aikAnsika ane Atmattika puravArthapaNuM che, tevuM puruSArthapaNuM artha ane kAmarUpa puruSArthAntaramAM che ke nahi ? tevI ja AzaMkA uve. tethI dharmanA paraSArthapaNAnI sAthe artha ane kAmanA puruSArthapaNAnI tulyatAno niSedha karavA- artha ane kAma puruSArtha dharmapuraSArthanA paigaDAmAM paga mukI zake tema nathI- te darzAvavA ja Avo vAkyaprayoga karavAmAM Ave che--dharma ja puraSArtha che artha ane kAma nahi "artha ane kAma puruSArtharUpa nathI' te vAtanI upapatti dharmasAraTIkAmAM (prAyaH upalabdha nathI.) relI che. tethI ahIM pharIthI karatAM nathI. je dharma atyaMta asAdhAraNa puruSArtharUpa che te dharma kyA svarUpavALo che? tevI AzaMkA TALavA dharmanuM svarU5 batAve che. "sapa2vayA ItyAdi. A dharma svaparaupakArasvarUpa che. A upakAra paNa nAmaAdi cAra nipAne AzrayI nAmaAdi cAra prakArano che. temAM nAma ane sthApanA atyaMta sujJAta che. tethI mULakArazrI te banneno ullekha cheDI dravya ane bhAvanA bhedathI upakAranuM vaividhya darzAvatAM kahe che- "uvayAra ItyAdi. dravyaviSayaka ane bhAvaviSayaka ema be prakAre upakAra che. athavA dravyasvabhAvabhUta, ane bhAvasvabhAvabhUta ema be prakAre upakAra samajavo. arthAta svabhAvathI dravyabhUta ane svabhAvathI bhAvarUpa ema be prakAre upakAra che. 4 dharmasaMhaNi bhAga-1 dha 13 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadeva pareNa vyAmohAdAzaGkitaM, tadeva vyavacchettavyam / caitrastu dhanurdharo loke na pratItastatazcaitrasyAdhanurdharatvAzaGkAvyavacchedanAya dhanurddharatvavidhAnAya ca vAkyamuccAryate caitro dhanurddhara eveti / pArthastu dhanurddharo loke pratIta iti tasminnAdhanurddharatvAzaGkA kasyacidvidyate, tato yadatizayavattasya dhanurddharatvaM tatkimanyatrApi puruSAntare'sti navetyevaM puruSAntarasAdhAraNamAzaGkitamiti puruSAntareNa saha tasya sAdhAraNyavyavacchedAya cAkyamidamucyate pArthaM eva dhanurdhara iti / yadA tu saroja nIlavarNaviviktaM kasyacitprasiddhaM, nIlatvaM punarasya kimasti nAstIti zaGkitaM bhavati, tadA tadatyantAsaMbhavAzaGkAvyavacchittaye vAkyametatprayujyate- nIlaM sarojaM bhavatyeveti / tathehApi dharmaH puruSArtho loke pratIta eveti tasminnApuruSArthatvAzaGkA kasyacidvidyate, yatpunaraikAntikAtyantikarUpaM puruSArthatvaM tat kimanyatrApi arthAdau vidyate navetyevaM padArthAntarasAdhAraNyamAzaGkitam, atastasyArthAdibhiH sAdhAraNyavyavacchittaye vAkyamidamuccAryate - dharmaH khalu puruSArtho, nArthakAmAviti / yathA cApuruSArthatA arthakAmayostathA dharmmasAraTIkAyA mabhihitamiti neha pratAyate / atha kiMsvarUpaH sa dharmmo yo'tyantAsAdhAraNaH puruSArtha ityatastatsvarUpamupadizati - 'saparuvayAro ya so muNeyavvotti' svaparayorupakArasvarUpazca 'sa' dhamrmmo jJAtavyaH / sa copakAro nAmAdibhedAccaturddhA / tatrAtIva sujJAtatvAnnAmasthApane anAdRtya dravyabhAvabhedenopakArasya dvaividhyamupadarzayannAha uvayAretyAdi' upakAro'pi ca dvividho 'dravye' dravyaviSayo 'bhAve ca' bhAvaviSayazca jJAtavyaH, dravyabhAvasvabhAvabhedena dvividha upakAro jJAtavya itiyAvat // 4 // tatra- 'yathoddezaM nirdeza' iti nyAyAt dravyopakAraM tAvadAha-davvammi annapANAdidANarUvo tu hoi vinneo / negaMtio aNaccaMtio ya jaM davvato teNaM // 5 // (dravye annapAnAdidAnarUpastu bhavati vijJeyaH / naikAntiko'nAtyaMtikazca yad dravyatastena // ) " dravye dravyaviSaya upakAro'nnapAnAdidAnarUpo vijJeyaH / tuH pUraNArthaH / yathA cAsya dravyarUpatA tathA bhAvayati 'negaMtiye' tyAdi, 'yat' yasmAnnaivAsAvupakAra aikAntikaH, kadAcidato'pakArasaMbhavAt / nApyAtyantika :, punarupakArApekSaNAt / tena kAraNenAyamupakAro 'davvaotti' dravyato dravyasvabhAvatvena vijJeya iti // 5 // prakArAntareNa punarapi dravyopakAramAha ihaparalogaTThA taha jo kIrai avihiNA va bhattIe / eso'vi davvao cciya mokkhaMgAbhAvato jANa // 6 // (ihaparalokArthaM tathA yaH kriyate'vidhinA vA bhaktyA / evo'pi dravyata eva mokSAGgAbhAvato jAnIhi // ihalokArthaM paralokArthaM vA, tatheti dravyopakAraprakArAntaratAsamuccayArthaM yaH kriyate svaparayoH samyagdarzanajJAnacAritreSu saMsthApanalakSaNa upakAraH, yadvA ihaparalokAzaMsAviraheNa paramabhaktathA samyaktvAdiSu svaparayoH saMsthApanalakSaNo ya upakAraH kriyate, kevalamavidhinA, eSo'pi dravyata eva, ciyazabdaH prAkRtanipAta evakArArtho, dravyasvabhAvatvenaiva jJAtavyaH / dravyatvaM cehAprAdhAnyaM vivakSitam / tathAcAha- 'mokkhaMgAbhAvao jANatti' bhAvapradhAno'yaM nirdezaH, mokSAGgatvAbhAvAdeSo'pyupakAro dravyata eveti jAnIhi / mokSAGgatvAbhAvazcAvidhikaluSitatvAt // 6 // samprati bhAvopakAraM vyAkhyAnayan Aha- (dravya upahAsnu svayaM) temAM *uddezanA kramathI nirdeza hoya" te nyAyathI sau prathama dravyaupakAra batAve che. gAthArtha :- vyaviSayamAM upakAra annapAnavagerenA AnarUpa samajavo. (tu" zabda pUraNa arthe-zabdapUrtimATe che.) (annapAnavagerenI dravyarUpatA batAve che) A upakAra ekAntika nathI (kemake kyAreka tenAthI apakAra paNa saMbhave che.) vaLI A upakAra AtyaMtika paNa nathI. kemake pharIthI upakAranI apekSA rAkhe che.) tethI A upakAra dravyathI - drvysvbhaavupsbh||5|| (je svAryamAM haMmezA ane sarvatra avyabhicArI hoya, te ekAntika kahevAya ane je svakAryane pharIthI karavAnI apekSA na rahe tevI rIte pUrNa kare te AtyaMtika kahevAya. jemake, bhAvaupakAra--jenuM svarUpa batAvAze) anyaprakAradvArA pharIthI dravyaupakAranuM svarUpa darzAve che. gAthArtha :- (tathA" zabda dravyaupakAranA viSayamAM prakArAntarano samAvezasUcaka che.) AlokamATe ke paralokmATe, athavA bhaktithI paNa avidhithI je karAya, te paNa dravyata: upakAra ja che. kemake temAM mokSAMgapaNAno abhAva che mokSanI kAraNatAno abhAva che. (pUrve bAhya dravyane apekSIne dravyataH upakAranI vivakSA karI. have ApyaMtara upakAra paNa AzaMsA ke avidhithI yukta hoya, to dravyopakAra bane, tema darzAve che.) sva ane parane samyagdarzana, jJAna ane cAritramAM sthApavA-svaparane A snatrayInI prApti karAvI ApavI, te ja vAstavamAM upakArUpa che. Avo upakAra jo AlokanI ke paralokanI AzaMsAthI karAya, to te dravya dharmasaMgrahaNi bhAgana 14 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - -- - - bhAvuvayAro sammattaNANacaraNesa jamiha saMThavaNaM / sai appaNo parassa ya aNiyANaM taM jiNA biMti // 7 // (bhAvopakAye samyaktvajJAnacaraNeSu yadiha saMsthApanam / sadA''tmanaH parasya cAnidAna te jinA yuvate) bhAvopakAro sa vijJeyo, yadiha samyaktvajJAnacaraNeSu sadA AtmanaH parasya ca sNsthaapnm| taM cAmuM bhAvopakAraM "jinAH' samutpannakevalajyotiSastIrthakarA duvate, 'anidAnaM nidAnaM-bhogaprArthanA tdrhitm| tathA ca sati 'ihaparalogaTThA taha jo kIraha' ityasya pUrvoktasya na vyAghAtaH, sanidAnatvena tasya bhaavopkaartvprsnggaabhaavaat||7|| ihaparalogAsaMsaM mottaM jo kIrate avihiNAtu / bhattIe davvato'vi ha eso. bhAvammi boddhavvo // 8 // (ihaparalokAsI muktvA yaH kriyate'vidhinA tu / bhaktyA dravyato'pi tu eSa bhAve bodavyaH) . ihaparalokAzaMsAM muktvA yaH punaH samyaktvAdiSu, 'bhaktayA' bahumAnena, svaparayoH saMsthApanalakSaNa upakAraH 'avihiNA utti' avidhinA-vidhivaiparItyena kriyate, 'tuH' punararthe bhintrakramazca, sa ca yathAsthAnaM yojitaH, eSa 'avihiNA va bhattIe' ityanena prAk dravyasvabhAvatvenokto'pi 'bhAve bhAvaviSayo draSTavyaH, asya paramparayA mokSAGgatvAt / avidhidoSasya tu bhaktiguNena niranubandhikRtatvAt / yattu prAgasya dravyasvabhAvatvamuktaM tat sAkSAnmokSAGgatvAbhAvApekSayA draSTavyamiti // 8 // tatra parasya codyamAzaGkate-- Aha'nnavatthalayaNAdidANato bhogato ya iha siddhI / gihisaMjayANa suvvai suvvai NaNa bhAvato sA'vi // 9 // (mahAnavastralayanAdidAnato bhogatazceha siddhiH / gahisaMyatAnAM zrUyate, zrUyate nanu bhAvataH sApi) - - - - - - - --- --- --- upakArarUpa bane. (ahIM eTalo khyAla rAkhavo ke parane mATe sanatrayInI prApti to bhAvaupakarUpa ja che. chatAM ahIM dravya-bhAvavivalA ane snatrayI pamADanArane apekIne ja che. te pote AzaMsAthI yukta hovAthI panI upara thayelo bhAvaupakAra paNa potAnA mATe to vyaupakArarUpa ja bane che. vaLI ke Aloka ke paralokanI IcchAthI ane samyagdarzanAdhitrakamAM sthApavo e paraspara virai lAge. mAM paNa ahIM sampanAtriWI bAhAcAra artha karavAthI virapoSa nahi che. tethI potAne AlovaranI icchAthI samyagdarzanAdinA AcAramAM eDavo e kopakAra che. ahIM aMgAraka Adi abhavya AcAryo tirUpa che.) athavA Aloka ke paralokanI AzaMsA vinA mAtra paramabhaktithI ja paraMtu avidhithI svaparane sammAdikamAM sthApavA e paNa dravyopakArarUpa ja che.('ciya zabda evakAraarthamAM prAtamAM nipAta che.) tethI "A upakAra paNa vyasvabhAva5 ja jANavo evo artha thayo. avidhighoSanA kAraNe sAkSAta mokSanI kAraNatAno abhAva hovAthI ja vyaupakAra jANavo. tethI ja mULAkAra paNa che che. movaliMbAva nA ahIM bhAva svarUpapradhAna rnirdeza che. tethI molAMgapaNAno abhAva hovAthI A paNa dravyataH upakAra che tema samaje evo artha prApta thAya che. A upakAra avidhithI uMkti havAthI ja molamAM kAraNabhUta banato nathI. (ahIM paNa molamAM akAraNatA svaapekSIne ja che.) | (athavA 'avinA paDakhara evA pAnI lpanA karI-AlokapallonI AzaMsAvALo athavA "avidhithI athavA abhaktithI evo artha karavAthI traNa vilpa maLe 1) AzaMsAyukta (2) avidhiyukta (3) bhaktirata. A traNe vilpa samasta ke vyasvarUpe dravyaupakAnA sUcaka che. kAraNa ke teomAM mokSanI sAkSAta kAraNatAno abhAva che.) udA (bhAvopakAranuM svarUpa). have bhAvopakAranuM vyAkhyAna karatAM kahe che gAthArtha :- ahIM sadA potAnuM ane bIjAnuM samyakta, jJAna ane cAritramAM je saMsthApana che tene jino (utpanna thaI che jvaLajJAnarUpa jyoti jeone tevA tIrthaze) bhAvaupakAra kahe che. A upakAra nidAna bhoganI prArthanAthI rahita hoya che. Ama bhAvaupakArane anidAna ' kahevAthI pitto gaThThA tA no zIra ' ItyAdi pUrvoktavacanane vyAghAtavirodha Avato nathI. kAraNa ke pUrvokta upakAra nidAnayukta hovAthI ahIM batAvelI vyAkhyAthI bhAvopakAra banavAno prasaMga nathI. | 7 | gAthArtha - Aloka ane paralonI AzaMsA cheDIne bhakti hArdika bahumAnathI paNa avidhividhinI viparItatAthI je svapane samyakvAdimAM saMsthApanarUpa upakAra karAya che te upakAra dravyataH hovA chatAM bhAvaviSaya ja samajavo.. alabatta, A upakAra sAkSAta mokSanuM aMga kAraNa nathI. A apekSANine AgaLa karI pUrve "vihiNavaparIpa vacanathI A upakArane dravyaupakAra kyo. chatAM paNa, bhaktiguNathI avidhizeSa anubaMdharahita karAyo hovAthI A upakAra paraMparAe mokSanuM kAraNa bane che. tethI bhAvaupakAra tarIke ja jANavo. (matra sAkSAtkAraNane ja svIkAsto naya niyayanaya che. ane paraMparAe karaNane svIko naya vyavahAranaya che) 8 ahIM bIjanI viparIta lpanA AzaMkArUpe batAve che dharmasaMgahaNi bhAga- 1pa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aha para:-annavastralayanAdidAnato gRhasthAnAM paribhogatazca saMyatAnAM 'siddhiH' nivRttilakSaNA zrUyate, gRhiNAmuttarakAlaM tatsAmarthyato viziSTajJAnAdilAbhAta, itareSAM saMyatAnAM tu yathAgamaparibhogatastadupaSTambhena jJAnAdiguNAnAmuttarottaraprakarSabhAvasaMbhavAt / tato'nnAdidravyadAnaM bhAvopakAra eva yujyate, na tu dravyopakAra iti prsstturbhipraayH| iha ca yadeva yeSAmevottarottaraparamajJAnadarzanAdiguNalAbhAya jAyate tadeva tebhya eva dIyamAnamAtmopakArAya bhavati, nAnyat anyebhyo vA dIyamAnamiti khyApanArtha paribhogatazca saMyatAnAM siddhirityuktm| anyathA upakarturdravyAdimpatayopakArasvampavyAvarNanaprasane naitadupanyAsaH phalavattAmiyAditi / atrottaramAha zrUyate sA siddhiH, paraM sA siddhiH 'bhAvaotti' bhAvopakArAt draSTavyA, natvannAdidravyadAnamAtrampAt drvyopkaaraat| tacAhi--taihibhistebhyaH saMyatebhyaH tathAviziSTenAdhyavasAyena kalpanIyamannAdi saMpradIyate, yathA na kevalaM teSAM saMyatAnAM jJAnAdiguNopaSTambho jAyate, kiMtu svasyApyAyatyA viziSTajJAnadarzanAdiguNalAbho bhavati, evaM cAyaM bhAvopakAra eva, svaparayoH samyaktvAdiSu saMsthApitatvAt / eSa ca bhAvopakAro nizcayanayamatena tathAviSaviziSTAtmapariNAmampa eva kevalo drssttvyH| "pariNAmiya pamANa nicchayamavalaMbamANA" itivacanAt / yatpunaH kalpanIyAnnAdidravyadAna tattasya sahakArikAraNamAtram, ata eva kvacit kadAcit tathAvidhasAmagryabhAvena kalpanIyAnnAdidravyadAnAbhAve'pyeSa bhAvopakAro na -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ---- ------------------- gAthArtha :- ahIM bIjo che - anna, vastra heThANavagerenA ghanathI gRhasthane ane paribhogathI sAdhune siddhi saMbhaLAya che. tethI anAdi dAna paNa bhAvopakAra che.) (uttara) e saMbhaLAya che. paNa te siddhi bhAvathI che (nahi ke anAdi dravyathI. tethI anAdiAna vagere to vyaupakAra ja che.) " (nizcayathI bhAvopakAra viziSTa AtmapariNAmarUpa) pUrvapala :- gRhastha sAdhune anavagerenuM je dAna kare che, te dAnanA sAmarthyathI gRhasthane te pachI viziSTajJAnavagereno lAbha thAya che. ane uttarottara vizitarajJAnAdinI prAptimATe apramattapaNe sAdhanA karatA sAdhuno apramAdabhAva anAdinI yathAvidhi prAptithI TakI rahe che. ane vRddhi pAme che. tethI te guNo prakarSa pAme che. Ama gRhastha anAdinA dAnadvArA sva ane pArane jJAnAdisnatrayImAM joDe che. tethI A anAdidravyanuM dAna bhAvopakArarUpa che kemake bhAvopakAranA lakSaNathI samanvita che. mATe tene vyopakAra hI na zakAya. ahIM eTalo khyAla rAkhavo ke je vastu jeonA ja uttarottara paramajJAnadarzanavagere guNonI prApti mATe thAya che, teja vastunuM teone ja kahyuM dAna AtmopakArasvaupakAramATe thAya che. bIjI trIjI vastunuM dAna, ke jene tene kareluM ghana svaupakAra mATe thatuM nathI. ema darzAvavAmATe ja paribhogathI saMyatone siddhi prApta thAya che tema . (anyathA prastutamAM upakAra karanAranA vyApi upakaranA svarUpanA varNanano prasaMga cAle che. temAM saMyatonI siddhinI vAta phaLavatAne pAmI na zake. tAtparya dravyabhAvaupakAranI carcA vakhate "anAdinA paribhogathI sAdhu siddhi pAme che evo upanyAsa aprastuta dekhAya mAM gItArtha mULakAre ryo che. tenAthI yogyadravya yogya pAtraAdito uparoktabhAva prApta thAya che. Ama gRhasthanA stopakAranA svarUpanuM eka aMga banatuM hovAthI A upanyAsa asaMgata nathI-tema chevAno JkAkAno Azaya che.). uttarapakSa :- alabatta, tame kahyuM tema annaAdinA ghanathI gRhastho siddhi pAme che, tema saMbhaLAya che, paNa te siddhi hakIktamAM bhAvaupakArathI ja thAya che nahi ke annavagere dravyanA dAnamAtrarUpa dravyopakArathI. te A pramANe-te gRhastho saMyatone dhyaannavagere tevA viziSTa adhyavasAyapUrvaka Ape che ke jethI mAtra saMyatonA ja jJAnAdiguNone poSaNa-Take maLe tema naMhi, paraMtu gRhasthane potAne paNa bhaviSyamAM viziSTajJAna-darzanavagereguNono lAbha thAya. Ama A viziSTaadhyavasAyapUrvaka ghana sva ane pAne jJAnAdiguNomAM sthApita karUM hovAthI bhAvopakArarUpa ja che. ane nizcayanayathI vicArIe to A bhAvaupakAra mAtra tevA prakAranA viziSTaAtmapariNAmarUpa ja che. kemake "nizcayanuM avalaMbanakaranArAone to pariNAmika (AtmapariNAma ja) pramANabhUta che' evuM oghaniryuktinuM vacana che. ane lpanIyaanAdi ravyanuM je dAna che te to te bhAvaupakaramAM sahakArI kAraNamAtrarUpa che. tethI ja kyAMka kyAreka tevA prakAranI ------------------- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- --1. pariNAmika pramANa nizcayamavalambamAnAnAm / 2. (ahIM caturbhagI (1) yogya vastu yogya pAtra (2) yogya vastu ayogya pAtra (3) ayogya vastu yogya pAtra (4) ayogya vastu, ayogya pAtra. AmAM prathama vilpa zuddha che. trIjo vikma purAlaMbane zuddha che. bAkInA be azuddha che. A dAna paNa bhakti ane anukaMpA A be ArAyamAMthI yathAyogya AzayathI apAya, to ja dAnadharmarUpa bane. temAM paNa pAtrane bhaktithI apAyeluM dAna svopakArapradhAna che ane vipulanirjarAnuM kAraNa che. te sivAyanAne anukaMpAthI dAna ApI zakAya. A anukaMpAdAna paropArapradhAna che. ane puNyanuM kAraNa che. apAtrane bhanighana svanA apakAra mATe thAya che. kemake mithyAtvapoSaka che. pAtramAM hInatAnI buddhi vinA pAtrane apAyeluM ghana anukaMpAdAnarUpa hoya topaNa nuksAnakArI nathI temaja viziSTalAbhakArI paNa nathI. hInatAnI buWiI pAtrane kahyuM ghana mahAaniSTakArI che. kemake paramAtmA ane paramAtmAnA zAsananI hIlanA karanAruM che. pAtrane vivekapUrvaka ApeluM azughana paNa zuddhaghanatulya phaLa Ape che. vividhIna-mugdhajIve ApeluM azuddhadAna bAhanirjarA ane alpabaMdha mATe thAya che. ItyAdi vAta maho. yazovijaya mahArAjAe pote racelA "kAtrida kAtrizikA prakaraNa nA ghaddhAtrizikA prakaraNamAM carcelI che. prastutamAM avidhithI paNa bhaktithI ko upakara bhAvanI apekSAe apradhAna-gauNa che paraMtu bhAvamAM karaNabhUta che. tethI pradhAnadravyopakAra che ArAsAdithI relo upakAra bhAvamAM kAraNabhUta nathI. tethI apradhAna dravyopakArarUpa che.) dharmasaMgrahaNi bhAga-1 u 16 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virudhyate, yathA jIrNazreSThina iti // 9 ||saamprtmbhihitsvruupennaiv bhAvopakAreNa saha siddharanvayavyatireko didIyaSurannAdidravyadAnamAtrarUpeNa ca dravyopakAreNa saha vyabhicicArayiSurdaSTAntamAha-- AharaNaM seTThidurga jiNiMdapAraNaga'dANadANesu / vihibhattibhAva'bhAvA mokkhaMgaM tattha vihibhattI // 10 // (udAharaNaM zreSThidikaM jinendrapAraNakAdAnadAnayoH / vidhibhaktibhAvAbhAvAbhyAM mokSAnaM tatra vidhibhaktI / ) udAharaNamatra'zreSThidvikaM' 'jIrNazreSThI abhinavazreSThI' ca jinendrapAraNakAdAnadAnayoriti jinendrapAraNakakAle adAne dAne ca, yathAkramaM vidhibhaktibhAvA'bhAvAditi / ekatra vidhibhaktyoradAne'pi bhaavaat| anyatra ca dAne'pyabhAvAt, tatra mokSAGgaM vidhibhaktI jAte, natu tadrahita dAnamAtramiti // 10 // etadeva spaSTayati-- vesAli vAsaThANaM samare jiNa paDima seTThipAsaNayA / aibhatti pAraNadiNe maNoraho annahiM pavise // 11 // (vaizAlI, varSAsthAnaM, smare jina pratimA zreSThidarzanakam / atibhaktiH pAraNAdine manorathaH anyatra praviSTaH / ) jADIcchadANaM dhArA loe kayapuNNagotti ya pasaMsA / __ kevaliAgama pucchaNa ko puNNo ? jiNNasidviti // 12 // (yAdRcchikadAnaM pArA loke kRtapuNyaka iti ca prazaMsA / kevalyAgamaH pracchanaM, kaH puNyaH? jIrNazreSThIti / ) vaizAlpo nagaryA 'smare' smarAyatane, jinasya-bhagavato bahAbIrasya vrssaasthaanmbhuut| tatra ca sthitasya bhagavataH pratimAM -kAyotsarga prapannasya zreSThino darzanamajAyata, zreSThI pratimApratipanaM bhagavantaM dRssttvaanityrthH| darzanAnantaraM cAtibhaktiH smulllaas| caturmAsAnantaraM ca pAraNakadine manorathaH prAdurabhUt-yadi bhagavAn mama gRhe pArayati tato'haM kRtapuNya iti|bhgvaaNshcaanytr prAvizat / tatra ca yAdRcchikadAnamabhUt / tato 'dhArA' iti vasudhArA nyapaptat / loke ca kRtapuNya iti prazaMsA / tasminneva ca dine kevalina AgamanaM, tasya samIpe janasya pRcchA, kaH puNyavAnasyAM nagaryA 7, kevalI prAha jIrNazreSThIti gAthAdvayAkSarArthaH // 11-12 // bhAvArtha kathAnakAdavaseyaH, tacca saMkSepata idam-ekadA bhagavAn bardavAnasvAmI grAmAnugrAmaM vicaran baizAlvA nagaryA smarAyatane'vagrahamanujJApya varSAkAlamavasthitavAn / tatra sthitaM bhagavantaM pratimApratipannamapazyat jiirssshresstthii| dRSTvA cAho bhagavato niSpratikarmazarIratA, nirupamaM kimapi vacanagocarAtItaM paramapadaviSayaM dhyAnaM, asAdhAraNA jagajjantuvatsalatA manAgapi ceSTAyA akaraNAta, mUrtaH khalveSa saMyamarAziH sarvAtmanA guptatvAta, bhAvI caiSa sambhAvyate tIrthakaraH anyathaivaMvighalakSaNAnAmayogAditi vicintya paramabhaktiparItacetA babhUva / bhikSATanAkaraNatazca jJAto bhagavatastena cAtummAsiko'bhigrahaH, atikrAntAzcatvAro mAsAH, prApto bhagavataH pAraNakadivaso, dadRze bhikSAgocaraM prati calito bhagavAn / samudbabhUva tasya puNyaprerito nirupamapuNyAnubandhI manoratho, yathA "dhanyo-- - - - - -- - -- sAmagrIno abhAva hoya, to dhyaannavageredravyanuM dAna na hoya to paNa A-viziSTaadhyavasAyarUpa bhAvopakAramAM virodha nathI bhApato. u.d. 72 / / 5. C . . have pUrvoktasvarUpavALA bhAvopakArasAthe ja sikliA anvayathatiraka che. tema darzAvavAnI icchAvALA tathA annavageredravyanAM dAnamAtra5 vyopakArasAthe sinnei vyabhicAra anekAnta - siddhinA anvayavyatiraka nathI tema darzAvavAnI icchAvALA mULakAra deTAnta batAve che gAthArtha :- ahIM rNazreSTha ane abhinavazreSThI A be zreSTha udAharaNarUpa che. jinendra(mahAvIrasvAmI)nA pAsaNAvakhate te bannenA ghananA abhAvamAM ane dAnanI hAjarImAM miza: vidhibhaktinA sadbhAva ane asadbhAvathI (bhAvopakArano sadabhAva ane asadabhAva hato.) kemake esthaLe dAna na hovA chamAM vidhibhakti hatI. ane anyatra dAna hevA mAM vidhibhakti na hatA. tethI tyAM vidhibhakti ja mokSanA aMgakAraNa banyA, nahi ke vidhi-bhakti vinAnuM dravyAnabhAtra. // 10 // (eniSTha abhinapaTIna hata) gAthArtha :- vaizAlInagarImAM smarAyatana kAmadevanA maMdiramAM jinabhagavAna mahAvIrasvAmInuM comAsuM thayuM. tyAM kAyotsarga-pratimAmAM rahelA bhagavAnanA zreSThIe darzana kya. te darzanathI atyaMta bhakti utpanna thaI ane comAsA pachI pAraNAnA divase manoratha utpanna thayo. je bhagavAna mArA ghare pAraNuM kare, to huM puNya puNyazAlI thAuM. paNa bhagavAna pAraNAmATe anya ghare pravezyA ane tyAM yAki dAna thayuM (bhaktibhAvavinAnuM dAna thayuM) tathA dhananI vRSTi thaI. lokemAM paNa puNyatarIka prAMsA thaI. teja divase kevalIbhagavaMta AvyA. temane lokee pUchyuM. "A nagarImAM traNa puthapAna ? dI -eniSThI'. bhAsAyAno rArtha thayo. 11-12. - - - - leusica R-100 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahamasmi yadi bhagavAn mama gRhe pAraNakaM karoti / tata evaM saJjAtamanorathastvaritameva svagRhamAgatya pravRddhazubhazubhatarabhAvanAko bhagavantamAgacchantamIkSituM prAvartiSTa / acintayacca-ihedAnI kilAgacchati ihedAnI kilAgacchatIti / bhagavAMzcAdInamanasko yathAsthitagocarasthityA paribhraman adhinaboSThIbahe prAvizat / so'pi cAbhinavazreSThI bhagavantamAgacchantamAlokya bhadrakabhAvena yadRcchayA kulmaassaadibhojnmdaapyt| tataH pAtravizeSaprabhAvataH prAdurabhUvan nabhasi celotkSepAdIni divyAni / nipatitA arddhtryodshhirnnykottyH| jAtA cAbhinavazreSThino lokataH prazaMsA-aho kRtapuNyo'yamiti / jIrNazreSThayapi bhagavataH pAraNakaM saMvRttamAkarNya nAgamadbhagavAnmadgRhamityabasthitapariNAmo babhUva / bhagavAnapi tataH sthAnAkSetrAntaraM vijhaar| atha ca tasminneva dine bhavavatpA banAyasavAnavA munirutpannakevalajJAnadarzano vaizAlyAmAgacchat / viditazca lokenAgataH / samasto'pi lokastasya samIpamAyayau / vanditvA vismitacetA vsudhaaraavRttaantmpRccht| yathA-bhagavannadya ko'syAM nagaryA kRtapuNya iti, bhagavAnuktavAn-jIrSaSThI / loka uvAca-bhagavan / na tasya gehe bhagavAn pAraNakaM kRtavAn, na ca vasudhArA nipatitA, tataH kathaM sa punnyvaaniti| kevalyavAdIt-kArito bhagavAn bhAvatastena pAraNam, api cedRzaH khalu tasya pariNAmastadAnImajAyata, yadi stokavelAyAlayA?) bhagavataH pAraNakavRttAntaM nAzrAviSTa (nA'zroSyat), tataH pravarddhamAnasaMvegatayA kSapakazreNimAruhya kevalajJAnamavApsyat paraM pAraNakavRttAntaM zrutvA jhaTityevAvasthitapariNAmaH smjni| api ca-prAptaM tena zraddhAtizayato nirupahataM mokSabIjam, ato mahattamapuNyaskandhAjanena sa evAsyAM nagaryA supuNyo, yastvabhinavazreSThI / sa bhagavato dAnaM dApayannapi mandapariNAmatvAnna supuNyo, yacca vasudhArAnipatanaM tadekajanmikatvAnna mahaditi // tadevaM yataH svaparayoH samyaktvAdiSu saMsthApanampAddhAvopakArAdeva siddhiH, nAnyasmAda, ata AcAryo'pi bhavyajantunupacikIrSuratraiva bhAvopakAre pravRttimAtanvAno yathedaM prakaraNamArambhaNIyaM bhavati tathA pratipAdayannAha-- sammattAdisu jamhA saMThavaNaM hoi jiNuvadesAto / so aparimio u tao suhagammaM kiMpi vocchAmi // 13 // (samyaktvAdiSu yasmAtsaMsthApana bhavati jinopadezAt / so'parimitastu, tataH sukhagamyaM kimapi vakSyAmi / ) yasmAtsamyaktvAdiSu svaparayoH saMsthApanaM jinopadezAdbhavati, 'sa ca' jinopadezaH sUtrato'rthatazcAparimito nAlpamedhobhiridAnItanajanairavagAduM zakyate, atastadupakArAya jinopadezAduddhRtya sukhagamyaM kimapi vakSyAmi // 13 // yatkathaMbhUtamityAha-- medhAmatiparihINAvi, jamiha NAUNa caraNarayaNassa / honti parivAlaNakhamA tatto mokkhaM ca pAvaMti // 14 // (meghAmatiparihINA api yadiha jJAtvA caraNaratnasya / bhavanti paripAlanakSamAstasmAcca mokSa prApnuvanti / ) viziSTo granthagrahaNapaTurAtmanaH pariNAmavizeSo medhA, sahajastu matiH tAbhyAM parIhINA api yat jJAtvA -- - - - - -- have sazipathI kathA hevAdvArA bhAvArtha batAve che... rAmAnugAma vihAra kastA bhagavAna mahAvIrasvAmIe ekvakhata vaizAlInagarI pAvana karI. ane tyAM triloknAthe ArAyatana=kAmadevanA maMdiramAM avagrahanI anujJA laI comAsuM karyuM. tyAM jIrNazreSThIe sarvatra apratibaddha paramAtmAne pratimA svIkArIne helA joyA. paramAtmAnA darzanathI laghukarmI te roThanuM haiyuM bahumAnathI bhAre thaI gayuM. ane vicAravA lAgyA. "aho bhagavAnano dehatye gajabano nitikarmabhAva che (alpa paNa dehanI paravA nathI) aho ! bhagavAnanuM adhya, avarNanIya nirUpama paramapaviSayaka dhyAnA aho ! bhagavAnano jagatanA jIvo pratye asAdhAraNa vAtsalyabhAva che ke jethI zarIrane sAva niSyi banAvI dIdhuM che. saMpUrNapaNe gupta (mana, vacanakAyAnI akhaMDa guptine dhAratA) hovAthI bhagavAna sAkSAta ja saMyamarAzi=saMyamarUpa che. cokkasa A bhaviSyamAM tIrthakara thaze, tema saMbhAvanA thAya che, kemake te vinA AvA prakAranA lakSaNo saMbhavI zaktA nathI. AvA prakAranA vicAroe te zreSThInA hRdayane paramabhaktinA bhAvathI bharI dadhuM. bhagavAna to comAsAmAM eka paNa divasa gocarImATe nIkaLatA ja na hatAM, tethI zreSThI samajI gayA ke bhagavAne cAturmAsika abhigraha dhAraNa kyo che. cAra mahinAnA covihAra upavAsa lagAvI dIdhA che. cAra mahinA pUrA thaI gayA. bhagavAnanA pANAno divasa AvI gayo. zreSThIe joyuM- bhagavAna gocarIe nIkaLyA che. ane zreSThInA prabaLa puNyodaye (zreSThInA manamAM) nimpama puNyAnubaMdhamAM kAraNabhUta manoratha pragaTyo ke je bhagavAna mArA ghare pAraNuM karato huM kharekhara dhanya banI jAuM.' A manoratha mAtra manoratha na rahetA kAryasta banyo. utpanna thayelA subhagamanorathavALA te hoTha tata ja ghare gayA. ane bhAvanAnAvanuM laMgara upaDI jatA, pratyeka kSaNe zubhabhAvanA vadhune vadhu prabaLa banavA mAMDI. bhAvanAno vega tIvratara tItama thavA mAMDyo ane padhAratA bhagavAnanA darzananI cAtakanajare rAha jovA mAMDI ane vicAratA hatA ke "hamaNA ahIM bhagavAna Avaze, hamaNA ahaM bhagavAna Avaze paNa adInamanavALA, tathA bhakti-abhaktimAM samAnacittavALA bhagavAna to. yathAsthita gocarasthitithI bhamatA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- dharmasaMhaNi pagana Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'daha' jagati caraNaM-mUlaguNAdimpaM vakSyamANaM tadeva sarvottamamuktipadAvikalanibandhanatvAt ratnamiva ralaM tasya paripAlane kSamA:-samarthA bhavanti, tasmAcca yathoktavidhiparipAlanena prakarSaprAptAccaraNaratnAd mokSamazeSakAzApagamalakSaNaM prApnuvanti tadahaM vakSyAmIti sambandhaH // 14 // idAnIM yathaitat vakSyamANaM prekSAvatAmupAdeyaM bhavati, tathopapipAdayiSurjinavacanaM tAvat stavIti-- micchattaselakalisaM aNNANatamohabhakakharanbhUtaM / / caraNarayaNAyaranibhaM aciMtaciMtAmaNIkappaM // 15 // (mithyAtvazailakulizamajJAnatamaopabhAskarabhUtaM / gharaparatnAkaranibhamacintyaciMtAmaNikalpam / ) - - -- - - - - - - - bhamatA abhinava yone ghare pravezyA. te abhinava zeThe paNa bhagavAnane padhArelA joI bhadraka pariNAmathI yadacchAthI jovA prakAranA bhaktinA pariNAma vinA bhagavAnane kulmASaaDadavagerenuM bhojana apAvyuM. tethI tIrthakararUpa zreSThapAtranA prabhAve AkAzamAM vastravRSTivagere pAMca divya pragaTyA. ane sADAbAra koDa suvarNanI vRSTi thaI. A joIne lokomAM abhinava zaktI prazaMsA thaI ke "aho A puNya che jIrNoThe paNa bhagavAnanuM pAraNuM thaI gayuM tema sAMbhaLyuM. tethI bhagavAna mAre ghare na padhAryA evA bhAvathI pariNAma vadhatA aTakI gayA. te pachI bhagavAna paNa anyatra vihAra karI gayA. teja divase jogAnujoga pArzvanAtha bhagavAnanA saMtAnIya paraMparAmAM thayelA) kvalajJAna ane kevaladarzananA dhAraka munibhagavaMta vaizAlI nagarImAM padhAryA. lokone khabara paDI ke kvalI bhagavaMta padhAryA che. tethI badhA ja lodhe temanI pAse AvyA. vaMdana ryA pachI vismitacittavALA lokee dhanavRSTivagereno vRtAMta kyo ane pUchyuM " railokyadarza bhagavad ! A nagaramAM zreSTha pAyazALI koNa che? jJAnadIpaka paramAtmAe pharamAvyuM 'jIrNazeTha zreSTha puNyazAlI che. lokoe kahyuM- he bhagavana ! bhagavAne temanA ghare pAraNuM kyuM nathI. ane temanA ghare dhananI vRSTi paNa thaI nathI, to pachI te kevI rIte puNyazAlI?' qlIe te jIrNoThe bhagavAnane bhAvathI pAraNuM karAvyuM che. tathA A zazna evo zubha pariNAma utpanna thayo hato ke jo alpakALa paNa bhagavAnanA pAraNAno vRttAMta teNe sAMbhaLyo na hota, to jarUra pravardhamAnasa veganA kAraNe te jIrNoThe zapabreNi mAMDI hota, ane kevalajJAna prApta kyuM hota, paraMtu pAraNAnA samAcAra sAMbhaLI jaldIthI temanA pariNAma sthira thaI gayA. vaLI zraddhAnA atirAyathI A jIrNoThe avadhya mokSabIja prApta kyuM che. Ama utkRSTa puNyasamudAya prApta ryo hovAthI A nagaramAM te ja suMdara puSyavALA che. abhinavaroThe bhagavAnane dAna apAvyuM hovA chatAM tenA pariNAma manda hovAthI te suMdara puSyavALA nathI, ane dhanavRSTi to eka janmamAM lAbhakArI hovAthI mahatvanI nathI. lokene tatvano prakAza thayo. - A pramANe ane parane samyaqAdimAM saMsthApana karavArUpe bhAvopakArathI ja siddhi thAya che. nahika vyopakArathI. tethI bhavyajIvopara upakAra karavAnI bhAvanAvALA AcArya (=mULakAra) paNa A bhAvopakAramAM pravRtti kare che ane bhAvopakArasAdhakapravRtti tarIke je rIte A prakaraNano AraMbha karavA yogya che te rIte pratipAdana karatAM kahe che. gAthArtha :- sva ane paranI samparvavageremAM sthApanA jinaupaderAthI-jinezvaranA vacanothI ja rAjya che. paNa A jinavacana sUtrathI ane arthathI aparimita che. vartamAnakAlIna maMdabuddhijIvo A .aparimita jinavacanasAgaramAM avagAhana karI zake tema nathI. tethI huM A jIvonA upakAramATe jinezvaranA upadezamAMthI uddhAra karI sukhethI samajI zakAya tevuM kaMIka dIza (bhAge A prayAsa khAsa karIne maMdabuddhivALA jIvonA upakAra age che.' evo bhAva che.) 13aaaa (zaMkA - 2 vartamAnakAlIna go maMdabuddhi hoya, to teone upadeza ApavAthI saryuM. kemake teone je upadeza apAze te kaMi bhagavAne belA ukTa mArgarUpa nahi hoya. ane sukhethI samajI zakAya tevA upadezathI ane sukhethI ArAdhI zAkAya. tevA samyaktavarganA anuSThAnothI kaMI mokSa prApta thAya nahi. AvI rAMkAnA samAdhAnamAM che ). A upadeza kevo che? te batAve - gAthArtha :- medhA ane matithI vikla evA Adhunika jIvo je (ame je upadeza ApavAnA chIe) upadezathI jJAna meLavIne A jagatamAM cAritrarUpatnane pALavA samartha thAya che. ane tenAthI mokSa pAme che. medhAgranthane samajavAmAM kuzaLa ane jJAnAvaraNanA kSayopazamakSa viziSTa AtmapariNAma. mati AtmAno sahaja pariNAma. caraNaAgaLa batAvavAmAM Avaze tevA mULaguNo. A cAtri sarvazreSTha mAkSasthAnanI prAptinuM avikla kAraNa hovAthI snatulya che. alabatta, vartamAnakAlIna cAtriAdianuSThAno sAkSAta mokSada nathI banatA, chatAM paNa ame ApelA sukhagamya upadezanA jJAnathI vartamAnakAlIna jIvo vartamAnakAlayogya cAritrAdi pALavA avazya samartha bane ja che. ane yathoktavidhithI pALelA A cAritravagere viziSTa- sara cAritranI prAptimAM bane che. ane te jIva sarvakarmanA nAzarUpa mokSa pAme ja che. tethI Adhunika maMdabuddhijIvone Apelo sukhagamya upadeza nirarthaka nathI. paNa bhAvopakArUpa che evuM tAtparya che. Avo upadeza huM (AcArya) ApIza. evo pUrvanI gAthA sAthe saMbaMdha che. 14mA have kahevAvAno upadeza prekSAvAna purUSane upAdeya AdaraNIya bane, tevuM siddha karavAnI icchAthI AcArya jinavacananI stuti kare - dharmasaMgrahaNi bhAga-1 : 19 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sivasuhaphalakappatarUM jahaTiyAsesaNeyapaDibaddha / - NANAnaohagahaNaM jiNavayaNaM tihuyaNapasiddhaM // 16 // (yugmam) (zivasukhaphalakalpatarUH, bacAsthitAzepoyapratibadam / nAnAnayoSagahana jinavacanaM tribhuvanapramidam / ) mithyAtvam-atattvAdiSu tattvAghabhinivezaH tadatidurlabhyatayA zaila iva mithyAtvazailasta de apratihatazaktitayA kulizamiva kulizaM mithyAtvazailakulizam / ajJAna-viziSTasaMvidabhAvastadevApratipattihetutvasAmyAttamaoSa iva 'ajJAnatamaopaH, tadvidhvaMsane bhAskarabhUtaM ajJAnatamaoSabhAskarabhUtam / caraNaM vratAdi, uktaM ca-1"vayasamaNadhammasaMjamaveyAvaccaM ca baMbhaguttIo / nANAitiyaM tavakohanignahA ii caraNameyaM // 1 // iti tadeva muktihetutayA ratnamiva caraNaralaM tasya Akaranibhamanyatra tadasaMbhavAt caraNaratnAkaranibham / tathA acintyacintAmaNikalpaM cintAti krAntAnAbAghasakaladezakAlAvalambivastustomAvagamanibandhanatvAt / taduktam abbhuyataramiha etto annaM kiM atvi jIvalogammira jaM jiNavayaNeNatyA tikAlajuttAvi rajjati // 1 // " ti tathA ----- - - - - -- -- -- --- -- - -- - (jinavacananI stuti). gAthArtha - mithyAtvarUpaparvatamATe vAsamAna, ajJAnarUpaaMdhakAsamudAyamATe sUryatulya, caraNa cAtrirUpa snanI khANa jevuM acittvaciMtAmaNilade, mokSasukharUpa phaLamATe lpavRkSa, yathAsthita azeSa zeyapadArthosAthe saMbaddha, aneka nayonA samUhathI gahana baneluM jinavacana traNa bhuvanamAM traNa lokamAM vikhyAta che. pAlAA mithyAtvaatatvavageremAM tatvavagere pakaDa A mithyAtvanuM ullaMghana karavuM e kaparuM kAma che. mATe mithyAtvane parvatanI upamA ApI. jinavacana A mithyAtvane bhedavAnI sacoTa zaktithI vajasamAna che. tethI jinavacanane vajanI upamA ApI. ajJAnaviziSTajJAnano abhAva. aMdhakAranI jema ajJAna paNa bodha thavA detuM nathI. Ama abodhamAM hetu tarInI sAmyatAthI ajJAnane aMdhakArasAthe sarakhAvyuM. sUrya jema aMdhakArane bheTe che, tema jinavacana ajJAnane bheTe che. mATe jinavacanane "bhAskara' zabdathI navAjyu. caraNa navagere. ja che ke "kta, zramaNadharma saMyama, vaiyAvacca, brahmacaryanI gutio, jJAnAdhitraka (darzana, jJAna, cAritra) tapa ane dhodhano niha A caraNa che.' cAritra mokSamAM kAraNa hovAthI sna samAna che. A caraNaratna jinavacanane choDI anyatra prApta thatuM nathI. mATe jinavacanane "caraNasnAkara tulya oLakhAvyuM. vaLI cintAmanano viSaya na bane tevI saladezane ane sakaLakALane AzrayIne rahelI tamAma vastuono bAdhA vinA sukhethI bodha thavAmAM kAraNabhUta hovAthI jinavacanane acijyacintAmaNimulya . dhuM ja che ke "Ane bela A jIvalokamAM bIjuM zuM adabhuta cheke jinavacanadvArA traNekALamAM rahelA paNa arthopArthono bodha thAya che.' jeo ziva mokSanA sukharUpa phaLanI prArthanA kare che teone amogha zaktinA kAraNe te phaLa avazya ApanAruM hovAthI jinavacana kalpavRkSatalya che. tathA A jinavacana tanA viSayabhUta) saghaLA zeyapadAthosAthe vAcyavAcabhAva saMbaMdhathI saMkaLAyeluM che. zaMkA :- "jinavacana acijyacintAmaNimulya che.' tema kahevAmAtrathI arthathI "jinavacana saghaLA zeyasAthe vAvAcabhAvasaMbaMdhathI saMkaLAyeluM che tema siddha thaI jAya che. tAtparya - tame ja evI vyAkhyA karI ke "jinavacana vastusamudAyano sukhethI bodha karAvatuM hovAthI acittvaciMtAmaNilya che. A arthanA sAmarthyathI ja evo bodha thaI jAya che ke "jinavacana azeSa vastusamudAya sAthe vAvAcabhAva saMbaMdha dharAve che. anyathA A saMbaMdha vinA, A saMbaMdhathI ja thato azeSavasusamudAyano bodha thaI zake nahi. tethI jahayivizeSaNa punaktirUpa oI nakAmuM che. ' samAdhAna : A viroSaNa kamatano vyavaccheda karatuM hovAthI sArthaka che. evo paNa eka kumata che ke "zabda avastuviSayaka hovA chatAM paNa vastunA adhyavasAyamAM kAraNa che. arthAta ja ke zabdathI vastuno adhyavasAya thAya che chatAM paNa vastu zabdano viSaya nathI. zabda ane vastu vacce saMbaMdha nathI. jJAnavAdI bauddhAcArye apohanirUpaNanA AraMbhazlokamAM kyAM che ke je (sakaLoSadaramanonA) vijayIe (bu) jagatane tatvavikla ane AropitamAtra je tatva (apaha), kyuM che.' ItyAdi. ahIM zabdanA viSayatarIke nistatva ane kalpita apoha ja batAvyo. Ama zabdane avastuviSayaka batAvyo. Ama zabda ane arthavacce saMbaMdha nahi svIkAranAra bauddhonA matano vyavaccheda karavAArA vyathAsthita aroSayapratibaddha vizeSaNapada sArthaka nIvaDe che. (zAbazAna nirviSayaka hovAthI apramANa bauddha) ahIM bauddhamata darzAvI tenuM nirANa kare che. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- 1. vratazramaNadharmasaMyamavaiyAvRttyaM ca brahmaguptayaH / zanAditrikaM tapaHkropanigrahA iti caraNametat / 2, madutataramiha etasmAdanyat kimasti jIvaloke / yajjinavacanenAstrikAlayuktA api zAyante / / dharmasaMkaSi bhAga- 20 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivo-mokSastasmin yatsukhaM tadeva phalaM tasya prArthyamAnasya avanthyazaktiyuktatayA kalpataruriva shivsukhphlklptruH| 'jahaDDiyAsesaneyapaDibaddhati yathAsthitairazeSe yaistadvocaraiH saha vAcyavAcakabhAvasaMbandhena pratibaddhasaMbaI yathAsthitAzeSajJeyapratibaddham / nanvacintyacintAmaNikalpamityanenaiva gatArthatvAdapArthakamidaM vizeSaNam / bacAhi-acintyacintAmaNikalpatvamanAbAdhavastustomAvagamanibandhanatvaM vyAkhyAtaM tathAca sati sAmarthyAdavagamyata eva asya yathAsthitAzeSajJeyapratibaddhatvam, anyathA tannibandhanasya vastustomAvagamasyAnAbAdhakatvAyogAditi, na, . kunayamatavyavacchedaphalatayA'sya sArthakatvAt / asti hovaMvidhamapi kunayamataM yadavastuviSayo'pi vastvadhyavasAyanibandhana zabda iti| tadukam--1"yadeva ca vadannistattvamAropitam / yastatvaM jagate jagAda vijayIti' / atastadvyavacchedArthImadaM vizeSaNamiti / etena yaducyate-"prameyaM hi vastu paricchinna prApayAmANamucyate, prameyaM ca viSayaH pramANasyeti prAmANyaM viSayavattayA vyAptaM, tato yadviSayavanna bhavati, na tat ---- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- --- -- -------- bauddha :prameya vastune pariniavasthA(jJAnAtmaka sacoTapaNuM) prApta karAve te pramANa arthAt bodhya vastuno je sacoTa bodha karAve, te ja pramANa che. (kyAre vastu nAnayogya heya, tyAre prameya joyaavasthAmAM che ane jyAre vastunuM yogya vAna thayuM hoya, tyAre vastu parinijJAtaavasthAmAM Ave che. paNa vastu svayaM oyaavasthAmAMthI rAtaavasthAmAM AvI zakvA samartha nathI. vastu yaM potAnuM jJAna karAvavA samartha nathI, tethI vastune rAtaavasthAmAM AvavA pramANanI jarUra paDe che. pramANanuM A ja karyuM ke teya vastane vAta banAvavI.) ane prameya vastu pramANano viSaya hoya che. Ama prAmANya viSayavattAthI vyApta che. arthAta je je pramANa hoya, te te viSayavALuM ja hoya, je viSayavALuM na hoya te pramANa banI zake nahi. jemake khapuSpanuM jJAna. zAdajJAna paNa viSayavALuM nathI tethI pramANabhUta nathI. te nIce pramANe. (zAbdajJAnanI aviSayavatAnI siddhi) jJAnanA viSaya be prakAranA che. 1)tyakSa ane (2)pola. temAM pratyakSavastu zAbdajJAnano viSaya banI na zake. je jJAtAnA jJAnanA pratibhAsaddhArA phuTa nIlavagere AkArarUpe je artha (=vastuviSaya)nA anvaya-vyatiranuM anukaraNa karAya che te artha te jJAtAne pratyakSa che. je vastuno jene anvayavyatiradhdhArA nIlAdiAkArarUpe phuTa pratibhAsa thAya, te vastu tenA mATe pratyakSapramANano viSaya bane. pratyakSaviSayano bodha A ja prakAre thAya che. anya i prakAre nahi. ane A tyaviSayanA anvaye ane vyaktine anusaranAruM phuTa pratibhAsavALuMjJAna pratyakSapramANarUpa che, kemake teno reya(viSaya)pratyakSa che. Ama pratyakSaartha aneka prakAranA bodhano viSaya nathI. tethI tene zAbdapramANanA viSayanarIka spI zakAya nahi. viSayanuM jJAna pratyakSapramANathI je prakAre thatuM hoya, tenA karatAM bhinna prakAre je zAbdapramANathI thatuM hoya, to ja zAbdapramANane pratyakSapramANathI alaga svataMtra pramANatarIke svIkArI zakAya ane pratyakSa vastunuM pratyA sivAya anya koI prakAre jJAna saMbhavatuM nathI. tethI pratyakSavastu zAdajJAnanA viSayatarIke siddha nathI. teja pramANe, pola artha paNa zAbdajJAnano viSaya nathI. "anvaya ane vyatiriktArA nizcita karAyelA tadaavinAbhAvI(=avayasahacArI) padArthanA darzanathI ja parokSa arthanuM jJAna thAya che. parokSaarthanA jJAnano A ja prakAra che. tAtparya :- anvayathatirathI je padArthano jenI sAthe avinAbhAva nizcita ryo hoya te padArthanA darzanathI te anya parokSa padArthanuM jJAna thAya. gha.ta. anvayathatirakvArA dhUmADAno anisAthe avinAbhAva siddha che. tethI dhUmADAnA darzanathI agninuM jJAna thAya che. (avinAbhAvanAnacikAnA abhAvamAM na levuM. agninA abhAvamAM dhUma hoto nathI. tethI dhUmAlano agnisAthe avinAbhAva che) je anvayavyatirekathI siddha avinAbhAva vinA paNa parokSa arthano bodha mAnavAmAM Ave to "dhUmADAnA darzanathI jagatanI sarvavastuono bodha thaI javo joie IjyArUipa atiprasaMga Ave. zAbdajJAnamAM zabdanA zravaNathI polaarthano bodha karavAno che. paNa A bodha to ja saMbhave, je zabdano arthasAthe avinAbhAva(sahacAra) saMbhavato hoya. A avinAbhAva paNa anvayavyatikathI ja nizcita thAya. tathA zabda ane artha vacce saMbaMdha hoya to ja anvayathatirakathI nizcaya paNa thaI zake. vaLI A saMbaMdha paNa tAdAmya ke tadupatti A bemAMthI ekarUpa ja levo joIe. have, zabdano arthasAthe tAghammasaMbaMdha rU5no svarUpI sAtheno saMbaMdha) to svapnamAM paNa siddha nathI. kemake ghaTavagere vastuo ghaTAdizabdanA, ke ghaTAdizadhe ghaTavagere vastuonA svarUpatarIki kyAreya pratIta thayA nathI. tethI ghaTAdizabdano ghaTAairthasAthe tAdAmya saMbaMdha saMbhavato nathI. bhaktaq (karAyelApaNuM) ane anityatvavyavasthA pe bhinna che. (bodhamAM bhinnarUpe bhAse che.) mAM paNa banne vacce tAdAmya che. kemake krakvastuonuM tattvanI jema anityatva svarUpa paNa che.) tethI banne vacce avinAbhAva siddha che. ane tethI ektA jJAnathI bIjAnuM jJAna thAya che. paraMtu zabda ane artha vacce to tAdAbhya asiddha che. tethI te saMbaMdhathI be vacce avinAbhAva paNa asiddha che. vaLI je zabda ane artha vacce tAdAbhyano svIkAra karavAmAM Ave, to "charIzabda bolatAnI sAthe jIbha kapAI jAya ke "ani' zabdanA uccAramAtrathI mukha baLavA mADe, ane ------------------------------------- ---------------------------------- 1. etatkhaNDa cedaM padyam-yuddhacA kalpikayA viviktamaparairyadUpamullikhyate, buddhioM na bahiryadeva ca vadanistattvamAropitam / yastattvaM jagate jagAda vijayI niHzeSadoSadviSo, vaktAraM tamiha praNamya zirasA'pohaH sa vistAyate / dharmasaMgahaNi bhAga- 21 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaM, yathA gaganendIvarajJAnaM, na bhavati ca viSayavat zAbdaM jJAnamiti / tathAhi-- dvividho viSayaH, pratyakSaH parokSazca / tatra na tAvatpratyakSaH zAbdajJAnasya viSayaH, yasya hi pratipattuH saMbandhino jJAnasya pratibhAsena sphuTAbhanIlAdyAkArarUpeNa yo'nukRtAnvayavyatireko'rthaH sa tasya pratyakSaH, tasya ca pratyakSasyArthasyAyameva pratipattiprakAro nAparaH / tadarthAnvayavyatirekAnuvidhAyi ca sphuTapratibhAsaM jJAnaM pratyakSaM, pratyakSajJeyatvAt / tanno pratyakSo'rtho'nekaprakArapratipattiviSayo, yaH zAbdapramANasyApi viSayaH kalpyeta / nApi parokSo'rthastasya viSayo, yato'nvayavyatirekanizcitatannAntarIyakArthadarzanAtparokSasyArthasya pratipattiH, yathA dhUmadarzanAd vahneH, anythaa'tiprsnggaat| na cArthena saha zabdasya nAntarIyakatA anvayavyatirekAbhyAM nizcitA, pratibandhAbhAvAt tAdAtmyatadutpattyanupapatteH / tathAhi - arthA bAhyA ghaTAdayo na rUpaM zabdAnAM nApi zabdo rUpamarthAnAM tathApratIterabhAvat, tatkathameSAM tAdAtmyaM ? yena kRtakatvAnityatvayoriva vyavasthAto bhede'pi nAntarIyakatA syAt / api ca tAdAtmyAbhyupagame kSurikAnalAcalAdizabdoccAraNe vadanapATanadahanapUraNAdidoSaprasaGgaH, tannAyamabhyupagamaH zreyAn / nApi tadutpattyabhyupagamaH, vastunaH zabdotpattAvakRta saMketasyApi puMsaH prathamapanasadarzane sati tacchabdoccAraNaprasaGgAt / zabdAcca vastutpattau vizvasyAdaridratAprasaGgaH, tata eva kaTakakuNDalAdyutpatteH / tataH pratibandhAbhAvAnna zabdasyArthena saha nAntarIyakatAnizcayaH / tadabhAvAcca na zabdAnnizcitArthapratipattiryuktA, api tvanivarttitazaGkatvAdasti naveti vikalpitArthapratipattiH / na ca vikalpitamubhayarUpaM vastvasti yatprApyaM sat zabdasya viSayaH syAt / pravarttamAnasya tu puruSasyArthasya pRthivyAmamajjanAdavazyamanyat jJAnAntaraM tatpratipattinimittabhUtamutpadyate, yataH so'vApyata iti zAbdajJAnasya viSayavattvAbhAva iti" / tadetadayuktamavagantavyaM, viSayavatvAbhAvAsiddheH / parokSasya tadviSayatvAt / yatpunaruktaM- 'naivArthena saha zabdasya parvata" zabda hetAnI sAthe ja mukha pUrAI jAya. (ke irI vagere zabdo *charI vagere arthasAthe tAdAtmyathI joDAyelA che, paraMtu tema thatuM nathI.) mATe zabdano arthasAthe tAdAtmya saMbaMdha svIkAro zreyaskara nathI. tathaiva, zabdano arthasAthe tatpattisaMbaMdha paNa svIkArya nathI. vastumAMthI zabda utpanna thato nathI jo vastumAMthI zabdanI utpatti mAnazo to jene nasa (phaLavizeSa)no saMta khabara nathI (Ane phanasa hevAya. evuM jJAna nathI) evI vyakti paNa prathamavAra phanasanA darzana karatAnI sAthe nasa zabdano uccAra karaze. tema mAnavAno prasaMga Avaze. (je vastunA prathama darzananI sAthe ja vastunA zabdano uccAra saMbhavita hoya, to vastu ane zabda vacce tatpattisaMbaMdha mAnya thAya.) athavA jo zabdamAMthI vastunI utpatti thatI hoya, to A jagatanI garIbI kAyamamATe haTI jAya. kemake 'suvarNavalaya. kuMDaLa' vagere zabdo bolatAnI sAthe ja jAduI cirAganI jema TapoTapa te te suvarNavalayAdi vastu hAjara thaI jAya, paNa A pramANe thatuM dekhAtuM nathI. tethI zabdamAMthI arthanI utpatti asiddha che. tethI te rUpe paNa tatpatti saMbaMdha asiddha che. Ama tAdAtmya ke tatpatti bemAMthI ekapaNa saMbaMdha zabda ane artha vacce vidyamAna nathI. tethI zabda ane artha vacce anvaya-vyatireArA avinAbhAva nakkI thaI zakto nathI. ane A avinAbhAvanA nizcayanA abhAvamAM zabdathI nizcita arthanI pratipatti (-bodha) saMbhavatI nathI. balke, zaMkAnuM nivAraNa thatuM na hovAthI te ho ke nahi evA vikalpita arthanuM ja jJAna thAya che. (gha zabdoccArathI gho che ja tevo nizcaya nathI thato. paNa A vaktA ghaTa" zabda bole che, to zuM jagatamAM ghaTa jevI koi vastu haze ke nahi" evo zaMkAspada bodha ja thAya) ane jemAM ubhayarUpa (astitvarUpa ane nAstitvarUpa) vikalpita hoya tevI koi vastu vAstavamAM che ja nahi, kemake vastumAtra sat hovAthI ekamAtra astitvarUpavALI ja che.) Ama zabdanA viSayatarIke koi vastu siddha thatI nathI. zaMkA :- Ama to, vaktA je je vastuno zoccAra kare, zrotAne te te vastu ubhayarUpa vikalpita ja jJAta thaze. ane tevI vastu to che ja nahi. tethI zrotAne te te vastunA abhAvano nizcaya thaze. tethI zrotA kyAreya paNa sAMbhaLelI vastu aMge pravRti karaze ja nahi, kemake tene mATe to te vastu asat che. samAdhAna :alabatta, zabdazravaNathI to vikalpitaubhayarUpavALI vastuno ja bodha thAya, ane te rUpe vastuno abhAva ja che. chatAM paNa te vastumAM pravRtta thatA puruSa mATe kaMi te vastu pRthvImAM DUbI jatI nathIte vastuno abhAva thaI jato nathI. paNa te vastu upalabdha thAya ja che. zabdanI vastunI upalabdhimAM kANatA nathI, e to uparanI carcAthI siddha thAya che. chatAM zabdazravaNa pachI pravRtti karanAra puruSane arthanI upalabdhi paNa thAya che. mATe mAnavuM ja paDaze ke tyAM te vastunI upalabdhi = jJAnamAM kAraNabhUta jJAnAttara utpanna thAya che. ane te jJAnAntarathI ja vastu upalabdha thAya che. mATe zAbdajJAna viSayavattAnA abhAvavALuM nirviSaya hovAthI pramANabhUta nathI. (zAbdajJAnanI viSayavattAnI ane pramANatAnI siddhi) jaina :- bauddhanI A dalIla yuktiyukta nathI, kemake zAbdajJAna viSayavaMttAnA abhAvavALuM nirviSaya che. evuM kathana satyathI vegaLuM che. kAraNa ke parokSa vastuo zAbdajJAnanA viSaya che ja. (badhA ja parokSa artho mAtra anumAnagamya ja che tevo siddhAMta pramANasiddha nathI. parokSa arthomAM paNa jeTalA padArtho pratyakSaAdi pramANasiddha arthasAthe vyApti dharAvatA hoya, ane jeonA vinA siddha artha anyathAanupapanna banato hoya, tevA ja artho anumAnayogya bane. bAkInA pokSa artho anumAnagamya nathI. vaLI arthonI pratyakSatA ke parokSatA nizcita nathI paNa te te pramAtAnI apekSAe te te dezakALane AzrayIne vastu pratyakSa ke parokSa bane che. vaLI sat padArtho pratyakSadi sarva pramANonA viSaya banavA samartha che. je vakhate jevA prakAranA pratibhAsano te viSaya bane, tevA prakAranA pramANano dharmasaMgahaNi bhAgana darara Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAntarIyakatAnizcayo'sti, pratibandhAbhAvAt tAdAtmyatadutpattyanupapatteriti / tadasamIcInam vAcyavAcakabhAvalakSaNena pratibandhAntareNa nAntarIyakatAnizcayopapatteH / zabdo hi vivakSitabAhyavastuvAcakasvabhAvatayA tannAntarIyakaH tatazca zabdAnniHzaGkitAbAdhitArthapratipattau nAto'sti naveti vikalpitArthapratipattiH, yena vikalpitasyAbhAvAttadaprApayat zAbda jJAnamaviSayaM bhavet / syAdetat yadi vAstavaH saMbandho'rthaiH saha zabdAnAM tarhi kimidAnI saMketena ?; sa hi saMbandho yato'rthapratItiH, sa cedvAstavo nirarthakaH saMketaH, tamantareNApi tata evArthapratItisiddheH / nahi pradIpaH svaprakAzyaprakAzane saMketamapekSate iti / naiSa doSaH, yato na sambandho vidyamAna ityetAvataivArthapratItinibandhanaM, kiMtu svAtmajJAnasahakArI, pradIpavadeva, tathAhi-yathA pradIpaH svAtmadarzanasahakArI san rUpaprakAzanasvabhAvaH, tato'sati cakSuSi na prakAzayati, svAtmadarzanasahakAryabhAvAt, tathA saMbandho'pi svAtmajJAnasApekSaH san pratItijananasvabhAva iti viSaya bane. dA.ta. parvatapara rahelo agni tyAM rahelI vyaktine pratyakSa pramANano viSaya bane. dUra rahelI mAtra dhUmADAne joI zaktI vyaktimATe anumAnano viSaya bane. ane A bemAMthI eka vyakti bole ke parvatapara agni che tyAre aMdha jevI vyakti ke jeNe agni ane dhUmADo A bannene joyA nathI, tenA zAbdabodhano viSaya bane. tethI viSayanA pratyakSa ane parokSa ema be vibhAga karI, viSayanA pratyakSa ane anumAna e be ja pramANa svIkAravA ane zabdapramANane nirviSaya jAhera karavuM vyAjabI nathI.) bauddha - zabdano arthasAthe tAdAtmya ke tatpatti bemAMthI eka paNa prakArano saMbaMdha ghaTato nathI. Ama saMbaMdhanA abhAvamAM zabdano arthasAthe avinAbhAvano nizcaya thaI zake nahi. ane tenA abhAvamAM zabdathI nizcita arthano bodha zI rIte thaze ? samAdhAna :- tAdAtmya ane tatpatti A beja saMbaMdhathI avinAbhAvano nizcaya thAya tevuM kyAMthI lAvyA ? zabda ane arthavacce je vAcyavAcakbhAvasaMbaMdha che te saMbadhathI banne vaccenA avinAbhAvanI upapatti thaI zake che. (ghaTAda bAhyArthano jo sarvathA abhAva hoya, to ghaTAdizabdano ghaTAbiAhyArthavAcasvabhAva anupapanna bane.) Ama nizcita zabdano nizcita arthasAthe vAcyavAbhAva saMbaMdhadvArA avinAbhAva che. tethI zabdathI ni:zakti ane abAdhita arthano bodha thAya ja che. tethI tame (bauddha) je kyuM ke "zabdathI te haze ke nahi." tevA vikalpitaarthanI ja pratipatti thAya che." e vAta khoTI Thare che. ane vikalpita arthano abhAva hovAthI zAbdajJAna nirviSaya che tevI vAta paNa poLa Thare che. (saMktanI AvazyaktA). zaMkA :- jo zabdono artha sAtheno saMbaMdha vAstavika hoya, ane te saMbadhamAtrathI arthanI pratIti thatI hoya, to saMktathI saryuM. kemake saMtanA abhAvamAM paNa zabda ane arthavacce vAcyavAcakbhAva saMbaMdha o ja che. A vAcyavAcakbhAva saMbaMdha ja arthanI pratItimAM samartha hoya, to tene arthanI pratItimAM sUktanI koI apekSA nathI. dIvo kaMi potAnA prakAzya (=prakAzita thavA yogya ghaTa Adi vastu)no prakAza karavAmAM saMktanI apekSA rAkhato nathI. paNa saMktathI nirapekSapaNe ja svaprakAzyane prakAze che. paNa lokmAM te te zabdanAM te te arthamAM saMktanA jJAna vinA tene zabdathI tene arthano bodha thato dekhAto nathI. ane saMktathI ja arthano bodha thato hoya, to nirarthaka evA vAcyavAcakbhAva saMbaMdhathI saryuM. samAdhAna : ahIM tame batAvI tevI Apatti nathI. saMbaMdha potAnI hAjarImAtrathI arthanI pratItimAM kANa banato nathI. paraMtu zrotAmAM rahelA potAnAsaMbadhanA jJAnano sahakAra rAkhIne ja kAraNa bane che. jema dIvo darzamAM rahelA potAnA darzanarUpa sahakArIne sAthe rAkhIne ja ghaTAdi bAhmArthano prakAza karavAnA svabhAvavALo che. tethI dIvAnI hAjarI hovA chatAM AMkhanA abhAvamAM dIvo koipaNa vastu dekhADI zakto nathI. kemake tyAM dIvAnA darzanarUpa sahakArInI gerahAjarI che. (je dIvAne jovA samartha che te ja dIvAthI prakAzya vastune joi zake che.) tema je vyaktine zabda ane artha vaccenA nizcita vAcyavAcakbhAva saMbaMdhano khyAla hoya te ja vyaktine e saMbaMdha nizcita arthanI pratItimAM hetu bane. kemake saMbaMdha paNa zrotAgata saMbadhajJAnane sApekSa rahIne ja arthanI pratIti karAvavAmAM samartha che. tethI A saMbaMdha vAstavika hovA chatAM saiktavagerenA abhAvamAM arthanI pratIti karAvato nathI. kemake saMktavagerenA abhAvamAM A vAcyavAcasaMbaMdhanA svarUpanA jJAnarUpa sahakArIno abhAva hoya che. TUMkamAM zabdathI arthanI nizcita pratipattimAM vAcyavAcabhAvasaMbadha niyAmaka che. vAcyavAcabhAvasaMbaMdhanI A niyAmaktA e saMbaMdhanA svarUpanA jJAnanI apekSA rAkhe che. ane e saMbaMdhanA svarUpanuM jJAna kta vagerethI thAya che. zaMkA :- ghaNIvAra saMta vinA paNa zabdathI aviparItapaNe arthanI pratIti thatI dekhAya che. mATe saMktanI AvazyaktA nathI. samAdhAna :- ahIM vastutattva A che.-- vAcyavAcakbhAvasaMbaMdhanA svarUpanuM jJAna te jJAnAvaraNakarmanA 'kSayathI ke kSayopazamathI thAya che. A kSaya ke kSayopazama kAMto (1) saMktathI thAya athavA (2) tapathI thAya. kepachI (3) cAtrithI thAya athavA (4) bhAvanAvagerethI thAya. keTalAkane tapa, saMyama ane bhAvanAvagerethI te jJAnAvaraNakarmano kSaya ke kSayopazama thAya che. tethI saMktanA abhAvamAM paNa mAtra zabda ke mAtra arthathI ja zabda ane arthavaccenA vAcyavAcakbhAva saMbaMdhanuM jJAna dharmasaMgrahaNi bhAganI 23 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na saMketAyabhAve'rthapratItiM janayati, tadA svAtmajJAnasahakAryabhAvAta, tatsvAtmajJAnaM hi tadA''varaNakSayakSayopazamAbhyAM,.. tau ca kSayakSayopazamau saMketatapazcaraNabhAvanAdijanyau, ata eva kadAcitsaMketAbhAve'pi keSAJcit tapazcaraNabhAvanAdipyaH samutpannatajjJAnA''varaNakarmakSayakSayopazamabhAvAnAM zabdAdarthAcca kevalAdapyavaiparItyena vAcyavAcakabhAvasaMbandhAvagamo bhavati / tathA rsava eva sarvajJAH sumerujambUdIpAdInAn pratipadyamAnAstacchabdavAcyAneva pratipadyante, taireva tathAprapaNAta. anyairevaM pramapitA iti tairapi tathAprarUpitA iti cet vAmapi tathAprapaNe ko hetu-, riti vAcyaM vadanyaireva prampaNAditi cet, nanyatrApi sa eva prasaGgaH, samAdhirapi sa eveti cet na, sumervArthAnAM tadabhidhAyakAnAM ca zabdAnAM vAstavasaMbandhasiddhiprasaGgAta, kalpAntaravatibhirapi sarvahasteSAmarthAnAM sumervA -- - - - - - - - - - - - -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ------- aviparItapaNe thAya che. (zaka :- je Ama sana vinA paNa anya sAdhanathI saMbadhanA svarUpano bodha thato hoya, to cakrathI saryuM. samAdhAna :- ema senane tageDI makaya tema nathI. kemake badhA jIvone kai tapavagere anya sAdhano prApta thayA nathI. vaLI anya sAdhanonI prApti mATe paNa saktanI jarai to che ja. vaLI kAraNabhede karyabheda mAnya che. dA.ta. dhaSTha5 kAraNathI utpanna thato ani do. cakamaka paththarathI tpanna thato ani jaze. tethI anice kASTha camakkara kAraNo mAnya che. tema saMktivargathI utpanna thatA yopazamaArirUpa ane tethI saMbadhanA bodharUpa kAryamAM bheda mAnavo ie. ane saMtavagere svasvajanyakAryanA avyabhicAra dharaNo cheja. tethI sakta vagere badhAne ja saMbaMdhanA bodhamAM svataMtra karaNa mAnavA zrA, tethI sakti paNa Avazyaka ja che.) (vAcyavAcakabhAvanI anAdiktiA ) vaLI badhA ja sarvajJo sumera, jambudvIpavagere arthono bodha kare che tyAre te badhAne "sumera jambudvIpa vagere zabdothI vAcya tarIke ja svIkAre che. kemake te sarvazo te te arthonI prarUpaNA sumeru vagere te te zabdothI ja kare che bauddha:- anyoe A pramANe prarUpaNA karI hovAthI ja sarvazoe paNa A pramANe prarUpaNA karI che. nahika sumeravagere artho sumeravagere zabdathI vAcya tarIka ja vAta thayA hovAthI evI prarUpaNA karI che. samAdhAna :- bIjaoe sumera vagerene "sumera vagere zabdothI ja kema darzAvyA ? -- bodhaH- temanAthI paNa anyoe e pramANe prarUpaNA karI che mATe. samAdhAna:- A uttaramAM to pharIthI e ja zna AvIne ubho rahyo ke e anyoe paNa zA mATe A pramANe ja kSaNA karI ? 'bauddha:- amAre pharIthI A ja samAdhAna che ke teothI paNa anyoe A pramANe prarUpaNA dhI hovAthI te anyoe paNa Aja pramANe prarUpaNA karI. samAdhAna :- nA ema na threzo, kemake to to. sumeravagere artho ane tenA vAcALe vacce vAstavika saMbaMdhanI siddhino prasaMga Avaze. kemake A sarvajJanI pUrvanA, teonI pUrvanA ema badhAe ekasarakhI prarUpaNA karI. to pUrva-pUrvakALa tarapha AgaLa vadhatA tyAM AvIne aTakaze ke A spaSyaganI AdinA anyoe AvI prarUpaNA kema karI? tenA uttaramAM A dhUnI pUrvanA zyanA sarvae A pramANe prarUpaNA karI levAthI A lpanI AdinA puraSo e paNa AvI prarUpaNA karI. Ama acalpamAM rahelA badhA ja sarvajJoe paNa sumera vagere arthonI sumeravagerezaLethI prarUpaNA karI hovAthI zabda ane arthavacce vAstaviksabaMdha siddha thaze. bauddha :- saMsAra anAdino che. tethI emAM anantA klo ane anantA tIrthakaro thaI gayA. temAMthI keTalAka tIrthakaroe anyathA paNa prarUpaNA karI hoya tema saMbhave che. tethI zabda ane artha vacceno saMbaMdha anAdisiddha vAstavika siddha thato nathI. samAdhAna :- keTalAka tIrthoe anyathA prarUpaNA karI hoya tema dhevAmAM kaI pramANa nathI. kemake A kyana ApaNA jevA alpajJo mATe atIndriya che. bauddhaH-te badhA sarvoe te ja pramANe prarUpaNA karI che tema kahevAmAM paNa koI pramANa nathI. kemake A kathana paNa atIndriyaviSayaka che. Ama A Apatti to ubhayatra samAna che. samAdhAna :- ema nathI. tamane mAnya sarvatra zAkyamuni buddha vartamAnamAM sumeravagere a "mera zabdathI prarUpyA che te to tamane mAnya che ja. have ema to bane ja nahi ke sadvArA paNa sumeruarthano sumerUzabdavA...svabhAva na heya, arthAta sumeruartha sumerU zabdathI vAcya na hoya, ane sumerUzabdano sumeraarthavAcasvabhAva na hoya. arthAta sumerUzabda sumeruarthano vAcaka na hoya, to paNa sumeruarthamATe sumazabdano prayoga thAya. kemake zabda ane arthanA tevA nizcitasvabhAvarUpa niyAmaka vinA nizcita sana paNa saMbhavI zake nahi ane yathArthaciThTha sanaAdi karavAmAM to ghaNA dezo saMbhave che) ane je zabdano tathAvAcasvabhAva ane arthano tathAvAcyasvabhAva svIkArazo, to tame amArA paMthamAM bhaLI jazo. kemake amArA samItinI ja siddhi karazo. te A pramANe- jema vartamAnamAM sumeruarthano sumerazabdavAsvabhAva che. pariNAma che. tema bhatakALamAM paNa hato. te ja pramANe sumerazalmo jema vartamAnamAM sumeraarthavAcaka svabhAva che tema bhUtakALamAM paNa hato. Ama A samAna svabhAvapariNAma pravAhathI anAdikALathI siddha thAya che. Ama artha ane zabdamAM paraspara dharmANi bhAga- 24 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dizabdavAcyatayA prampaNAta, anAditvAt saMsArasya kadAcit kaizcidanyathApi sA prampaNA kRtA bhaviSyatIti cetana, atIndriyatvenAtra pramANAbhAvAta, vairapi tathaiva sA prarUpaNA kRtetyatrApi pramANAbhAvaH samAna eveti ghetA tadayuktam, sAbabuninA hi tAvadidAnI sumervAdyarthaH sumevAdizabdena prarUpitaH, na ca sumervAdau sumervAdizabdaprayogaH saMketadvAreNApyatatsvabhAvatve tayorbhavati, tatsvabhAvAbhyupagame ca siddha naH samIhitaM, tatsamAnapariNAmasya pravAhato'nAditvAta, tatraiva ca tatsvabhAvatayA saMbandhAbhyupagamAta, itthaM caitadaGgIkartavyamanyathA'nAbanantatvAt saMsArasya kadAcidanyato'pi dhUmAdInAM bhAvo bhaviSyatItivyabhicAracodanaM dhUmadhUmadhvajAdiSvapi samAnamityalaM prsnggen| nanu yadi vAstavasaMbandhopetatvAdete zabdAstAttvikArthAbhidhAyinastarhi darzanAntarabhinneSvartheSu teSAM pravRttirna ghaTeta, parasparavirodhitvena tathAbhUtAnAmanAmasaMbhavAta, tathAtIte'nutpanne cArthe pravRttirna syAta, tayorasaMbhavAt, na ca syAt -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -------- vAcyavAcasvabhAva hovAthI ja te be vacce tevo saMbaMdha svIkAryo che. tethI sumeravagere artha ane sumeravagere zabdavacce anAdisiddha vAstava saMbaMdha mAnavAmAM pramANa nathI tema na kahevuM. ane vartamAnakAlanA svabhAva ane saMbaMdhane kAraNe anAdikAlathI tema ja che ema aMgIkAra karavuM. nahitara to, anAdi ananta saMsAramAM kyAreka agni vinA paNa anyata: dhUmADAnI hAjarI saMbhavI zaktI hovAthI dhUma ane agni vaccenA saMbaMdhamAM paNa samAnatayA vyabhicAra ApI zakAze. ane Ama anumAna pramANane paNa apramANatarIke jAhera karavuM paDaze. mATe vartamAnamAM zabda ane artha vacce rahelA tevA avyabhicArI saMbaMdhane anAdisiddha vAstavika mAno. ane tenAdvArA zAbdapramANathI paNa nizcita bodha thAya che tema svIkAre. astu.. prasaMgathI saryuM. " (maSAbhASAzabdanI arthavalatA) bauddha:- je Ama vAstavasaMbaMdhathI yukta hovAnA kAraNe zabdha tAtvika arthanA vAcaka hoya, to (1)A zo tamArA darzanathI bhinna evA bauddhAdinone mAnya arthomAM pravRtta thavA na joIe, kemake tamAre mana e artho tAtvika nathI paNa mithyA che. kAraNa ke padananA te arthe tamArA arthasAthe virodha dharAvatA hovAthI te artho saMbhavatA nathI. (eka zabda be bhinnadarzananA be viruddha arthane vAcaka hoya. ane bane artha tAtvika oya, tema te saMbhave ja nahi. anyathA paradarzanane mithyAdana kaDI ja na zakAya, ane banne darzana adhurA siddha thAya. ane je eka artha mizrA hoya, to paradanasaMmata artha ja mithyA hovo jaieanyathA vadana mithyAdarzana ane padarzana samparzana evI viparIta mAnyatA ubhI thAya.) vaLI (2) bhUtakalIna ane anAgata arthoaMge zonI pravRtti thavI na joIe. kemake e artho naSTa ane anutpanna hovAthI asata che. jyAre zabdathI abhiya artha sattAtvika ja ISTa che. tathA (3) koInI paNa vANI kyAya miththArUpa nahi bane, kemake vANImAtra sa6 bhArthamAM ja pravRtta thatI hovAthI mithyAarthamAM tenI pravRtti ja asaMgata che. . jaina:- A traNe ApattionuM samAdhAna amArI pAse mojada che. (1) be prakAranA che. (1)mRSAbhASAvargaNArUpa upAdAnamAMthI banelA ane (2)satyabhASAvargaNArUpa upAdAnamAMthI sarjAyelA. temAM mRSAbhASAvargaNArUpa upAdAnavALA zabda potapotAnA nimittonI vicitratAnA kAraNe pradhAna prakRtinA pariNAmarUpa A jagata che. (sAMkhya),Ivare sarjeluM A jagata che"(vaizeSika vagere.) ItyAdi aneka svarUpavALA che. ane anarthArIka ja amAre svIkta che. A zabda valyAnI jema potAnA arthanI prAptiAphipa prasavathI kaLathI rahita che. ane tevAkAranA savadanarUpa bhogamAtra phaLavALA che. arthAta te zabdothI jJAna thAya che paNa bAdhAartha prApta thato na hovAthI asarmatha che. Ama A zono arthasAthe vAcyavAcakabhAvasambandha ja nathI. tethI e zabdathI niSitaarthanI prApti na thAya to paNa, doSa nathI. vyabhicAra nathI, kemake ame vAcyavAcakabhAvasaMbaMdhathI yukta zabdone ja tAtviarthanA abhidhAyaka ddhA che. rAka:- A zALe mRSAbhASAvargaNArUpa upAdAnavALA hovAthI nirarthaka che' tevo bodha zI rIte thAya ? samAdhAna :- jema pramANathI ja apramANanA svarUpa viSayavagerenI vicAraNA thAya che ane tenAdvArA apramANanA svarUpano bodha thAya che. (apramANa jema vastunA kAnamAM samartha nathI tema potAnI apramANatAnA rAnamAM paNa samartha nathI. apamANanI apramANatAno nirNaya paNa mANadvArA ja thAya che) tema, satyabhASAvargaNArUpa upAdAnavALA jIvavagere vastuvAcaka zabdathI ja mRSAbhASAvargaNArUpa upAdAnavALA zabdonA svarUpavizeSano bodha thAya che. dekhAya che ke keTalAka vimalabakviALAo sAMbhaLavAmAtrathI zabdanuM mithyArthavAcakapaNe ItyAdi yathArtha svapa samajI le che. A (atItAdi arthaka zonI pramANatA) 2) je zo atIta ane anutpana arthone vartamAnaartha tarIke nizi che te zaLe paNa mRSAbhASAvargaNArUpa upAdAnavALA hovAthI anarthaka che. ane A zabdano artha sAthe vAvAcakabhAva saMbaMdha na hovAthI pramANabhata nathI tema mAnavAmAM amane koI vAMdho Avato nathI. kyAre te zo atItaarthane atItarUpe ane anAgataarthane anAgatarUpe nirUpe che. tyAre te zabdano viSaya sarvajJAnanA viSayanI jema satArthaviSayarUpa hevAthI zalve pramANabhUta bane che. anyathA atIta spAntaramAM pArzvanAtha sarvatra thaI gayA tevI dezanA ke anAgatakALamAM zaMkhacakravartI thaze tevI dezanA upapana ja nahi thAya. kemake atIta ane anutpana vastuo asata hovAthI te badhAnAM vAnamAM ane e zarmANi bhAga- 2 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o . kasyAzcidapi vAco mithyArthatA, sadUtArthamantareNa tasyAH pravRtterevAnupapadyamAnatvAditi, atrocyate, dvividhA hi zabdAH, mRSAbhASAvargaNopAdAnAH satyabhASAvargaNopAdAnAzca, tatra ye mRSAvargaNopAdAnAH svasvanimittavaicitryavazAt pradhAnapariNAmarUpaM jagat, IzvareNa kRtaM jagat ityevaM nAnArUpAste'narthakA evAbhyupagamyante, te hi vanthyA'balA iva tadarthaprAptyAdiprasavavikalAH, kevalaM tathAvidhasaMvedanabhogamAtraphalA iti na taiyabhicAraH, yathA pramANAditarasya svarUpaviSayAdiparyAlocanayA svatattvAvasAyastathA satyabhASAvargaNopAdAnebhyo'pi jIvAdivastuvAcakebhyaH zabdezyasteSAM mRSAbhASAvargaNopAdAnAnAM zabdAnAM svarUpavizeSAvasAyo bhavati, samAhi-dRzyanta eva kecidvimalamatayaH zravaNamAtrAdapi mithyArthatvAdilakSaNaM yAthAtmyamavadhArayantaH zabdAnAmiti, atItAjAtayozca vartamAnarUpatayAbhidhAyakaH zabdo'narthaka eveSyate iti na kizcinnaH kSuNNaM, yadA tu te api vastUni atItAjAtarUpatayA'bhidhatte tadA tadviSayaH sArvajJajJAnamiva saTUtArthaviSayatvAt prAmANyamaznuta eva, anyathA atItakalpAntaravartipAzvAdisarvajJadezanA -- ---- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- --jJAnathI bolAtA zabdomAM pravRti ja saMbhave nahi. je bauddhane paNa iSTa nathI. tethI mAnavuM ja rahyuM ke atItAdi arthe atItArUipe sata che. ane te rUpe jJAna ane zabdanA tAtvika viSaya banI zake che. (koinI vANI kyAya miththArUpa nahi bane tevI trIjI Apatti paNa saMbhavatI nathI. kemake mRSAbhASAvargaNArUpa upAdAnavALA zabdhadvArA mithyAvANI saMbhavI zake che.) (AbdanI anekArthatAnI upapati) bauddha:- "anala zabda analaarthaabhidhAna-vAcasvabhAvavALo che. tethI A rAba analaarthamAM je abhidheya pariNAmane AzrayI pravarte che te abhidheyapariNAma jaLa arthamAM nathI. jo jaLa-anala(ani)no samAna vAcyapariNAma mAno to jaLa ane analane eka ja mAnavAno-abhinna mAnavAno prasaMga Ave je iSTa nathI. tethI anala' zabdano prayoga jaLaarthamAM thavo joIe nahi. paraMtu dekhAya ja che ke saMktinA kAraNe jaLaarthamAM paNa anala zabda vaparAya che. tethI nakkI thAya che ke, zabda ane artha vacce vAstavika saMbaMdha nathI. jaina :- tamArI vAta AvakArya nathI. kemake zabda aneka zaktiothI sabhara hovAthI tame kahelo gheSa paga mAMDI zake tema nathI. tAhi-anala' zabdano analavastumAM rahelA abhidheya pariNAmanI apekSAvALo mAtra analavAcaka eka ja svabhAva che tema nathI. paraMtu jaLavastumAM rahela vAcyapariNAmanI apekSAvALo jaLavAcasvabhAva paNa che ja. alabatta analazabdathI jaLanI pratIti dIrdhasmRtiAdinA kAraNe vilambita thAya che. paNa nathI ja thatI evuM dekhAtuM nathI. (anAdanA zravaNathI te zabdano a AdinA kAraNe analavastumAM rahelA vA...pariNAmanI apekSAvALo analavAcakasvabhAva zIgha skurAyamANa thAya che. tethI analavastunI bodha zIdha thAya che. jaLavagere vastugatavA...pariNAmanI apekSAvALA svabhAvanuM sUraNa smRtiAdinI apekSA rAkhe che. tethI te arthano bodha vilamba thAya che.) jo analazabdano jaLavAcasvabhAva sarvathA hoya ja nahi to "anala zabdathI jaLanI pratItinA abhAvano prasaMga Ave. (zabdathI buddhimAM arthAvabhAsanI upapati) bauddhaH- je zabda tatvathI vastuviSayaka hoya, to pachI kema AMkhavagere indriyathI rUpa Adi joyA bAda utpana thatI buddhinI jema te vastuno pratibhAsa zAdajJAnamAM thato nathI. AMkhavagere IndriyothI bhAsatI vastu ja sat che. kemake te vastu ja arthaSiA karavAmAM samartha che. ane arthaSyiAkAstiA ja vastunuM lakSaNa che. AvI vastu zAbdajJAnamAM to pratibhAsatI ja nathI. mATe phALe avAstaviSayaka ja che. ahIM anumAna prayoga :- je zabda sAthe saMlagna thayelo je artha zAbdajJAnamAM pratibhAsato nathI, te artha te zabdano viSaya nathI dA.ta. gorAdathI asvaartha zAbdajJAnamAM pratibhAsato na hovAthI asvaartha gorAddhano viSaya nathI. ane A vAta to spaSTa ja che ke, ghaTa paTavagere indriyagamya artho zabdasaMsRSTa(zabdanA saMsargavALA) thaIne zAbdajJAnamAM avabhAsa pAmatA nathI. (dhaTa-paTAdi Indriyagamya vastuo ghaTa "paTa"Adi. zabdoccAramAtrathI zAbdajJAnamAM bhAsatA nathI.) je artha je zabdano viSaya hoya che, te zabdathI saMsRSTa thayelo te ja artha zAbdajJAnamAM bhAse che. jemake "go zabdathI saMsRSTa thayelo "gopiDa artha. vAcyatA mAtra ATalI ja apekSA rAkhe che. tAtparya :- gozabdathI zabdajJAnamAM mAtra gopiDa evo zabdhatmaka arthaja pratibhAsita thAya che nahi ke govatuM. Ama zAdajJAnathI mAtra zAbdika ja bodha thAya vastunA pratibhAsarUpa nahi. cavagere indriyanA viSayo zAbazAnamAM pratibhAsatA nathI. tethI teo zabdanA tAtvika viSaya nathI.) - jaina:- tamArI A vAta yuktiyukta nathI. kemake zabdathI saMskRSTa indriyagamya ghaTa paTavagere athono zAbdajJAnamAM arvAbhAsa thato nathI, e vAta asiddha che. koI bIjAne ko kALo, moTe, akhaMDa lIso, navo ghaDo oraDAmAMthI lAva tyAre A jJAnanA AvaraNanA kSayoperAmavALo te sAMbhaLanAra te ja vastuno pratyakSanI jema zAbda- jJAnathI bodha kare che. kemake te oraDAmAM paDelA bIjA aneka ghaDAonI madhyamAM te kahevAyelA ghaDAne ja lAvavA e ghaDApratye vivekapUrvaka pravRtti kare che. arthAt bIjA ghaDAone choDI e ghaDApara ja najara Thare che. ane eja ghaDAne upADe che. Ama zAdajJAna dharmasaMgrahaNi bhAga-1 20 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyacchaGghacakravattrthyAdidezanA ca sarvathA nopapadyeta, teSAmabhAvena tadviSayajJAnatannibandhanazabdapravRtyayogAt / syAdetat --anale analazabdastadabhidhAnasvabhAvatayA yamabhidheyapariNAmamAzritya pravarttate sa jale nAsti, jalAnalayorabheda prasaGgAt, pravarttate ca saMketavazAt jale'pyanalazabdastatkathaM zabdArthayorvAstavaH saMbandha udghaSyata iti, tadayuktaM, zabdasyAnekazaktisamanvitatayA uktadoSAnupapatteH tathAhi-- nAnalazabdasya analavastugatAbhidheyapariNAmApekSI tadabhidhAna evaikaH svabhAvaH, api tu samayAdhAnatatsmaraNApekSitayA vilambitAdipratItinibandhanaM, jalavastugatAbhidheyapariNAmApekSI tadabhidhAnasvabhAvo'pi tathA tatastasyApi pratIteH, anyathA tatastathA tatpratItyabhAvaprasaGgAt / nanu yadyete zabdAH tattvato vastuviSayAstatkathaM cakSurAdIndriyasamutyabuddhAviva zAbde jJAne tasya vastuno na pratibhAsaH, cakSurAdIndriyagamyameva hi vastu netarat tasyaivArthakriyAsamarthatvAt vastunazca tallakSaNatvAt na ca tat zAbde jJAne pratibhAsate, tasmAdavastuviSayA ete zabdAH tathAcAtra prayogaH -- yo'rthaH zAbde jJAne yena zabdena saha saMsRSTo nAvabhAsate, na sa tasya zabdasya viSayaH yathA gozabdasyAzvaH / nAvabhAsate cendriyagamyo'rthaH zAbde jJAne zabdasaMsRSTa iti, yo hi yasya zabdasyArthaH sa tena zabdena saMsRSTaH zAbde jJAne'vabhAsate yathA gozabdena gopiNDaH, etAvanmAtranibandhanatvAdvAcyatvasyeti, tadetadayuktam, indriyArthasya zAbde zAtre zabdasaMsRSTasyAnavabhAsAsiddheH tathAhi--kRSNaM mahAntaM khaNDaM masRNamapUrvamapavarakAt ghaTamAnayetyuktaH san kazcit tajjJAnAvaraNakarmakSayopazama dvArA paNa zabdalikhita vastuno avabhAsa thAya che. ane jJAnane anurUpa vastunI prApti paNa thAya che. bauddha :- jo zAbdajJAnamAM indriyagamya vastuno pratibhAsa thato hoya, to pratyakSanI jema spaSTa pratibhAsa ja thavo joie. paNa tevo anubhava thato nathI. tethI zAbdajJAnamAM spaSTa pratibhAsa nathI thato tema siddha thAya che. tethI zAbdajJAna indriyagamyaviSayavALuM nathI. jaina - tamArI vAta sarAhanIya nathI. sphuTAphuTa pratibhAsa kaMI vastubheka nathI.. jeno sphuTa pratibhAsa thAya, teja vastu ane jeno sphuTa pratibhAsa na thAya, te vastu nahi. te vAta bAliza che. kemake nIlasvarUpavALI eknI eka vastu paNa dUra ane najIka rahelA jonAranA cAkSuSapratyakSajJAnamAM kramaza: aspaSTa ane spaSTa rUpe bhAse che. zuM teTalAmAtrathI e nIlAdi vastumAM bheda mAnazo ? zuM ema klezo ke, dUra rahelAnA jJAnamAM bhAsatI vastu aspaSTa che, mATe te nIlaArUipavALI vastu indriyagamyaviSaya nathI. ane mATe dUranI vyaktinuM aspaSTa pratyakSa IndriyArthaviSayaka nathI. Ama o zakAya tema nathI. kemake temAM pratyakSajJAnane apramANa mAnavAnI vagere Apatti che. basa, teja pramANe prastutamAM koika vastu indriyaja pratyakSajJAnamAM sphuTa bhAse, ane zAbdajJAnamAM asphuTa bhAse, teTalA mAtrathI kaI vastumAM bheda paDato nathI. arthAta enI eka vastu ja spaSTAspaSTaAbhAsarUpe pratyakSamAM ane zAbdajJAnamAM bhAse che. mATe zAbdajJAna paNa IndriyArthaviSayaka ja che. (zAbdajJAna vastunA bhAvAbhAvanuM ananuvidhAyaka-bauddha) jJAnamAM bauddha : ghaTA vagere vastunA abhAvamAM paNa, ghaTa vagere zabdathI zAbdajJAnamAM ghaTa.vagere vastuno pratibhAsa thAya che. tethI ghaTa vagere padArthanI hAjarImAM thato zAbdabodha vastunA yathAsvarUpane sparza karato nathI. kemake vastunA bhAvAbhAvanuM anuvidhAyaka nathI. zAbdajJAnamAM vastuno pratibhAsa vastunA bhAva ane abhAvamAM samAnarUpe thato hovAthI A pratibhAsa pratibhAsita thatI vastunA bhAvAbhAvane anusasto nathI. mATe A pratibhAsa vastunuM grAhaka nathI. vastunA abhAvamAM vastuno pratibhAsa thato na hoya, ane vastunI hAjarImAM vastuno pratibhAsa thato hoya, to te pratibhAsa vastunA bhAvAbhAvano anuvidhAyaka gaNAya. zAbdajJAnano pratibhAsa A pramANe vastunA bhAvAbhAvano anuvidhAyaka nathI. tethI rasajJAnanI jema zAbdajJAna bAhya vastunuM grAhaka nathI. ahIM anumAnapramANa A pramANe che-je jJAna jenA anvayavyatirekane anusastu nathI, te jJAna te vastunziyaka na hoya, jemake rUpajJAna viSayaka nathI. rUpaviSayaka rasanI hAjarI ke gerahAjarImAM saviSayano pratibhAsa thato nathI. Ama rUpajJAna rasanA anvayayaMtine anusaratuM nathI.) zAbdajJAna indriyArthanA anvaya ane vyaktine anusaratuM nathI. tethI ahIM vyApakAnupalabdhi che. (jyAM abhAvAtmaka hetuthI abhAvAtmaka sAdhya siddha karavAnuM hoya, tyAM hetubhUta abhAva vyApakAnupalabdhirUpa hoya che. eka niyama che ke vyApakano abhAva vyAkhanA abhAvano vyApya hoya ane vyApyanA abhAvano sAdhaka hoya. sAmAnyathI vyAyathI vyApakanI siddhi karavAnI hoya che, paraMtu jyAre pakSamAM vyApano abhAva siddha hoya, ane vyApya hAjara che ke nahi te aMge nirNaya na thayo hoya, tyAM vyApakanA abhAvadvArA vyApyanA abhAvanI siddhi karAya che. paraMtu tema krmAM paDelA, vyApya ane vyApaka vacce anvayavyatiktArA vyApavyApakbhAva siddha karavo joIe. pachI pakSamAM vyApanA abhAvane darzAvI vyAyanA abhAvanuM anumAna karavuM joie.) jJAnanI niyatavastuviSayatA nimittavattAthI vyApta che. arthAt jJAnamAM nimittavattAne anurUpa ja niyatavastuviSayatA hoya che. (tAtparya :- jJAnano viSaya nimitane AdhIna hovAthI nimittane AdhAre ja jJAnano viSaya niyata thAya che.) ane nimittanuM kAma kare che anvayavyatirekanuM anuvidhAna". jJAna je viSayanA anvayavyaktine anusaravArUpa nimittavALuM hoya te ja viSayavALuM hoya ane tevA anvayavyatirekanA anuvidhAna vinAnuM hoya, to jJAna nimittanA abhAvavALuM thAya che. tethI vivakSitavastunI viSayatA nimittavadanA vipakSamAMthI vyApakAnupalabdhithI vyAvRtta thaIne tenA anvayavyatirekanA anuvidhAnadvArA vyApita thAya che. dharmasaMzaNi bhAganI 27 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuktastamevArtha tathA pratyakSamiva zAbdena jJAnena pratipadyate tadanyAnekaghaTamadhye tadAnayanAya taM prati bhedena pravartanAta, tathaiva cApi tatprApteriti / athocyeta--yadi zAbde'pi jJAne indriyArthaH pratibhAsamAno'bhyupagamyate, tarhi pratyakSasyeva tasyApi sphuTa eva pratibhAso bhavet, na ca bhavati, tathAnubhavAbhAvAt, tanna zAbdajJAnamindriyArthIvaSayamiti, tadayuktaM, sphuTAsphuTapratibhAsayorvastubhedakatvAyogAt, samAhi-ekasminnapi nIlasvalakSaNe dUrAsannadezavartipratipattajJAne phuTAsphuTapratibhAse bhavataH, na ca tadbhAve'pibA jhavastubhedaH, tathehApyekasmin svalakSaNe indriyajazAbdajJAne sphuTAsphuTapratibhAse bhaviSyataH, na ca tadgocaravastubheda iti / atha manyethAH-vastvabhAve'pi zAbdajJAne pratibhAsAvizeSAt satyapi vastuni zAbdajJAnamudayapadavImAsAdayat na tadyAthAtmyasaMsparzi, tadbhAvAbhAvayorananuvidhAnAt / jJAnasya hi pratibhAso yasya bhAvAbhAvAvanuvidhatte tasya tadgrAhakaM, na ca zAbdajJAnapratibhAsaH pratibhAsamAnavastubhAvAbhAvAvanuvidhatte, tadabhAve'pi tatpratibhAsAvizeSAt, tasmAnna bAhyavastuno grAhakaM zAbdaM jJAnaM, rasajJAnavat, tathA cAtra pramANam-yat jJAnaM yadanvayavyatirekAnuvidhAyi na bhavati, na tattadviSayaM, yathA mpajJAnaM rasaviSayaM, na bhavati cendriyArthAnvayavyatirekAnuvidhAyi zAbdajJAnamiti vyApakAnupalabdhiH. niyatavastuviSayatvaM hi jJAnasya nimittavattayA vyAptam, anvayavyatirekAnuvidhAnAbhAve ca nimittAbhAvaH syAt, tena vivakSitavastuviSayatvaM nimittavadvipakSAd vyApakAnupalabyA vyAvarttamAnaM tadanvayavyatirekAnuvidhAnena vyApyata iti pratibandhasiddhiriti, tadetadasamIcInaM, pratyakSajJAne'pyevamaviSayatvaprasakteH bacAhi-yathA jalavastuni purato vidyamAne jalollekhi pratyakSamudayate, tathA jalavastvabhAve'pi marIcikAsvakSuNNajalapratibhAsaM tadudIyamAnamupalabhyata eva, tato jalAbhAve'pi jalapratibhAsAvizeSAt satyapi jale jalapratibhAsaM prAdurbhavanna tadyAthAtmyasaMsparzi, tadbhAvAbhAvayorananukArAdityAdi sarva samAnameva, matha dezakAlasvarUpAdiparyAlocanayA pravRttau tatprAptyabhAvena marIcikAsu jalollekhinaH pratyakSasya bhrAntatvamavasIyate, bhrAntaM cApramANaM, pramANabhUtasya ca vastvanvayavyatirekAnuvidhAyitvAvyabhicAra iSyate, tato na kazciddoSa iti, tadevadanyatrApi samAnaM, tathAhi--pratipAdyamartha yathAsvarUpaM yaH pazyati yathAdarzanaM copadizati tena tathAbhUtenA-------------- -- -- -- -- -- -- -- - --- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ---------- tAtparya :- vastunA bhAvAbhAvane anvayatirikvArA anusaravA rUpa nimittathI yukta jJAnano viSaya te vastu bane. ane je jJAna evA nimittathI rahitanuM hoya che tyAM nimittarUpa vyApakanI anupalabdhi hoya che. tethI te jJAnamAM te vastunI viSayatA paNa AvatI nathI. Ama vyApti siddha thAya che. Ama vastunI viSayatA nimittane vyApIne rahelI che. zAbdajJAnamAM nimittavanArUpa vyApanI anupalabdhi hovAthI e nimittane vyApIne rahelI indriyArthaviSayatA paNa anupalabdha che. Ama zAbdajJAna IndriyArthaviSayaka nathI. kA jalavastuni purato va iti pratibandhasiddhiArAtayatvaM nimittavati (pratyakSanI pratibadithI zAbdajJAnanI pramANatAnI siddhi-jaina) :- A pramANe to pratyakSajJAnamAM paNa, IndriyArthanI aviSayatAno prasaMga che. tathApti jema pANI najara sAme hAjara hoya tyAre "pANI' evA ullekhavALuM pratyakSajJAna utpanna thAya che, tema mRgajaLavagere sthaLe pANInA abhAvamAM paNa spaSTa pANIno pratibhAsa utpanna thato dekhAya ja che. Ama pANInI hAjarInI jema pANInA abhAvamAM paNa samAnatayA pANIno pratibhAsa thAya che. tethI pANInI hAjarImAM thato pANIno pratyakSa pratibhAsa paNa yathArtha svarUpasparza na thAya. kemake pANInA bhAvAbhAvano anuvidhAyaka nathI. ItyAdi badhI vAta uparamujaba ahIM paNa samAnatayA lAgu paDe che. bauddha:- deza, kAla vagere svarUpano vicAra karI jo pravRtti karavAmAM Ave to spaSTa dekhAya che ke tyAM pANI upalabdha thatuM nathI. tethI nizcaya thAya che ke mRgajaLamAM thatuM pANInuM pratyakSajJAna pramANabhUta nathI, paraMtu bhAjo che. ane ame "pramANabhUta jJAna vastunA anvayavyatirekanuM anuvidhAna karavAmAM AvyabhicArI hovuM joIe tema kahIe chIe. tethI bhAntapratyakSamAM tame batAvelo athavyatirakano abhAva bAdhaka nathI. jaina:-khuba sarasA basa Aja uttara zAbdazAnaaMge paNa samajI lo. juo-je vyakti pratipAdhe vastune yathAsvalpa jue che ane darzanane anurUpa ja prarUpe che te vyakti ja AptapuraSa che. A Akhapurae kahelA zabdothI thatuM jJAna ja pramANabhUta che ema amane saMmata che. bIjA trIjAnA zabaeNthI thatuM jJAna nahi. ane AvA AptapuranA vacanathI thayelA zAbdabodhamAM potAnAmAM pratibhAsatI vastunA avayavyatiranA anuvidhAnamAM vyabhicAra saMbhavato nathI. tAtparya AptapuraSanA vacano yathArthavastuviSayaka ja hoya che. tethI te vacanothI thatuM jJAna paNa yathArthavastu viSayaka ja hoya che. ane A zAbdabodha vastunA bhAvAbhAvane yathArtha anusare paNa che. tethI AkhapuraSanA vacanathI thayelo zAdabodha pramANabhUta ja che. te sivAyanI je te vyaktinA vacanathI thayeluM zAbdajJAna bhAjo saMbhave che. tethI apramANabhUta che. ane apramANabhUta hovAthI vyabhicAranuM sthAna bane ja che. vaLI zAbdanI apramANatA siddha karavA je . pramANa tame batAvyuM te paNa sAdhya siddha karavA samartha nathI, kemake teno hetu ja asiddha che. kemake yathokta Apta dharmasaMhaNi bhAga-1 8 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayA:-nagamAdayasteSAmodhA-- ra evaMvidhaguNopetatvaM HiEMI prasiddha tribhuvanaprasida, ''ptena praNavamAnAt zabdAdupajAyamAnaM zanaM pramANatvenAsmAbhiriSyate, taratu, na tasya svapratibhAsamAnavastvanvavavyatirekAnuvidhAyitvabyabhicArasaMbhavo, vatpunaritarat zAbdaM manaM tat prAntatvAdapramANamapramANatvAcca nyabhicAyaspadamiti bskimbidet| badapi cAntaraNupanyastaM prambaNaM sadapi detorasiddhatvAtsAyasAdhanAkAlama, masiddhatA cahetorvaboktApatapumpapraNItasya zabdasya vastunyatirekeNa prabRtyasaMbhavAt iti / batyunaridamucyate-zabdaH zrUbamANo bakura-. bhiprAvaM vikalpaprativimbAtmakaM tatkAryatayA dhUma iva bahimanumApayati, tatra sa eva vaktA vivakSitArthAbhiprAvazabdayorAzrayatvAdI abhiprAyavizeSaH sAdhyaH, zabdaH sAdhanamiti, Aha ca--'vakturabhipretaM tu sUcayeyuriti sa eva tathA pratipadyamAna Amrayo'stviti', tattApAtyApIyaH, tathApratIterabhAvAta, na khalu kazcidiha dhUmAdiva vahi tatkAryatayA zabdAdabhiprAyamanumimIte, api tu bAcakatvena bAjhamartha pratyeti, tathApravRtyAdidarzanAta, tathApyanyathA'bhyupagame'tiprasaGgo, vastuvyavasthA'nupapattiprasaGgAta, nAgnighUmaM janayati kiMtu pizAcAdirityAderapi kalpayituM zakyatvAta, apica-arthakriyArthI prekSAvAn pramANamanveSate, anyathA prekSAvattAkSitiprasaGgAta, na cAbhiprAyo vivakSitArthakriyAsamarthaH, kiMtu bAjhameva vastu, tatkiM tenAnumitenApiTa, na ca vAdhyamabhiprAyaM jJAtvA bAjhe vastuni pravartiSyate pramAtA tato na kazciddoSa iti, manyasmin jJAte anyatra pravRttyayogAta, duravavikalpyAvavekIkRtya bAjhe'rthe pravartate tenAyamadoSa iti cet, na tayorekIkaraNAsaMbhavAt, atyantavailakSaNyena sAdhAyogAta, sAdharmya caikIkaraNanimittam, anyathA'tiprasaGgAt, anyacca ka etAvekIkarotIti vAcyaM?, sa eva vikalpa iti cet, na, tatra svalakSaNAvabhAsAnabhyupagamAta, anyathA vikalpatvahAniprasaGgAta, anavabhAsitena ca ekIkaraNAnupapatteH, atiprasaGgAt, aba vikalpAdanya eva kazcidvikalpyamevArtha dRzyamityadhyavasyatIti pratipadyethAH, tadayukta, svadarzanaparityAgaprasaGgAta, evamabhyupagame satyAtmA'bhyupagamaprasaGgAta, vikalpakAle hi vikalpAdanyo bodhasvabhAvo dRzyavikalpyAvavekIkurvanAtmaivopapadyate, tadAnImanyasya vikalpasyAbhAvAdanamyupagamAcca, nirvikalpakadarzanasya caikIkaraNAdhyavasAyAsaMbhavAta, anyathA vikalparUpatAprasaGgAdityalaM dummtispnditessu| tadevaM vAcyavAcakabhAvasaMbandhena yathAsthitAzeSajJeyapratibadaM jinavacanamiti sthitam / punarapyetadeva vizeSayati--'nAnAnayauSagahanaM nAnA-anekaprakArA nayA:-naigamAdayasteSAmoghaHsaGghAtastena gahanaM gupilm| ityaM jinavacanaM tribhuvane'pi prasiddha tribhuvanaprasiddha, prasiddhigrahaNena caitadAha tribhuvanaprasiddhacaivAsya jinavacanasya evaMvidhaguNopetatvaM siddhamiti kimanyatatsAdhakapramANopanyAsena?, niSphalatvAditi // 16 // punarapyasyaivAtizayavizeSamAha-- -------- puruSathI praNIta zabdonI pravRti vastu vinA thatI ja nathI. (bAbdajJAna IjiyanA anvayathatine anuvidhAyI nathI A hetu pUrvapale darzAvyo. te asiddha eTalA mATe che ke AptapuruSanA zabdathI thayeluM zAbdazAna IjiyArtha anvayavyatireka anuvidhAyI che.) (AGEthI nAnA mabhiprAyanA anumAnanI masiDa). - bauddha :- vAstavamAM zAdajJAna anumAnarUpa ja che. jema dhUmADe agninuM kArya che to dekhAto dhUmADo potAnA kAraNabhUta aninuM anumAna karAve che. tema zabda e vaktAnA abhiprAyanA kartarUpa che. ane abhiprAya vilpatibimba rUpa che. (buddhimAM bhAsatA arthanA AkArUpa che.) tethI saMbhaLAto zabda potAnA kAraNabhUta vaktAnA abhiprAyanuM ja anumAna karAve che. ane A lpanA ucita paNa che. kemake ahIM sAdhya ane sAdhanamna samAnAdhikaraNa upalabdha thAya che. kemake te ja vaktA vivakSita vastunA svagataabhiprAya ane tadanurUpa zabdano AzrayabhUta dharma pakSa che. e vaktArUpa dharmamAM rahelo abhiprAyavizeSa sAdhya che. ane zabda sAdhana che. # je zabde vaktAno abhipretane abhiprAya sUcave che tethI te ja te pramANe pratipana kasto vaktA Azraya ho. jaina:- tamArI A vAta to atyaMta mithyA che. kemake tevI pratIti thatI ja nathI. badhA dhUmADAthI aninuM anumAna kare che. paNa evI kaI vyakti nathI ke je zabdathI tenA kAraNatarIka abhiprAyanuM anumAna karatI hoya. paraMtu dareka vyakti te zAbdane te te bAdhArthanA vAcakTarIka ja samajI bAdhArthano ja pratyaya re che. kemake te ja pramANe pravRtti vagere thatuM dekhAya che. zabdanA zravaNathI zotAne sau prathama to tenA vAcyArtha-bAdhAvastunuM ja zAna thAya che. jyAre vAcyArthasAthe zabdano meLa khAto na dekhAya, tyAre ja te vaktAnA abhiprAyane samajavA prayatna dhe che) Ama spaSTa pratIta thatuM hovA chatAM, je vaktAnA abhiprAyanA anumAnAdirUpa. anyathA ja abhyapagama ko to pachI vastunI vyavasthA ja anupAna banaze. kemake agnimAMthI dhUmADanI utpatti spaSTa hovA mAM, dhUmADAno naka ani nathI, paNa pizAca vagere lai anya ja che. yAdi kalpanA paNa thaI zake. vaLI, arthayAkhyaka patAvAna puruSa haMmezA pramANanI ja anveSaNA kare che. je vastu mANasiddha arthaSiAsamartha che. temAM ja pravRtti je te DAhyo. je vyakti A arthavyiA samartha che ke nahi tevo vicAra ryA vinA te vastumAM pravRtta thAya te prajJAvAna raheto nathI. ane vaktAno abhiprAya kaMI chUTAdi vivani arthanI jaLadhAraNaAdi dhyiA karavA samartha nathI. paraMtu ghaTaAdi bAhA vasu ja te kSiAmAM samartha che. tethI vaktAnA abhiprAyanA anumAnathI paNa prayojana zuM saryuM ? ane tevA niyojana arthamATe anumAna - pramANane paNa zA mATe zodhe ? je vastu kaMI karavA samartha heya. te vastunA yathArtha abhiAnA vAna mATe pramANano vicAra vyAjabI gaNAya. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eyassa egadeso'vi bhAvao bhavvajaNapariggahio / atyo'vi'vitaNAto dukkhakkhayakAraNaM hoI // 17 // ( etasya ekadezo'pi bhAvato bhavyajanaparigRhItaH / artho'pyavitathajJAto duHkhakSayakAraNaM bhavati) 'etasya' jinavacanasya, ekadezo'pi, Asta samastaM jinavacanamityapizabdArthaH, 'bhAvato' bahumAnato, bhavyajanena sUtrato'rthatazca parigRhItaH tathAvidhazaktayabhAvena tu sUtrato'parigrahe'pi artho'pi kevalaH 'avitathajJAta': avaiparItyenAvabuddhaH san duHkhakSayakAraNaM bhavyajanasya bhavati, jinavacanasyAcintyazaktisamanvitatvAt // 17 // tataH kimityAha tamhA roetavvaM bhAveyavvaM pagAsiyavvaM ya / avvakkhitteNedaM dukkhakkhayamicchamANeNaM // 18 // (tasmAd rocayitavyaM bhAvayitavyaM prakAzayitavyaM ca / avyAkSiptenedaM duHkhakSayamicchatA) yata evaM tasmAdidaM jinavacanAduddhRtya mayA vakSyamANaM 'rocayitavyaM' ruciviSayIkarttavyaM, sakalasyApyanuSThAnasya rucitasyaiva svaphalasiddhinibandhanatvAt, tathA 'bhAvayitavyaM' pUrvAparAvayavAvaiparItyaparyAlocanenA''tmasAtkarttavyaM tattvAbhinivezamUlatvAduttarottaraviziSTakriyApravRtteH, tathA parebhyaH prakAzayitavyaM ca parapratibodhakaraNasya paramanirjarAkAraNatvAt, 'avyAkSiptena' vyAkSepavirahitena satA vyAkSepAkulasya samyagrocanAdyanupapatteH, samyagrocanAderavazyakarttavyatAyAM hetumAha- 'dukkhakkhayamicchAmANeNaM' duHkhakSayamicchatA, samyagrocanAdivyatirekeNa sakalasAMsArikaduHkhakSayAyogAt // 18 // evaM ca sati kimityAha- bauddha : tame samajatA nathI. zabdathI vaktAno abhiprAya jANIne pramAtA bAhyArthamAM pravRtti kare che. tethI abhiprAya arthayiA samartha na hoya to paNa tenuM anumAna karavAmAM 'prekSAvattAmAM kSati vagere doSo nathI. jaina :- A dalIla pANI vinAnI che. kemake jJAna eka viSayanuM thAya ane pravRtti anyatra thAya tema banI na zake. ahIM jJAna abhiprAyanuM karavAnuM kaho che, ane pravRtti bAhmArthamAM batAvo che, te zI rIte saMgata bane ? (dazyArtha vindhyArtha ekIkaraNa carcA) bauddha : AMkha sAme dekhAto artha, ane vindhyaartha-buddhimAM vilpelo artha A bannenuM ekIkaraNa karI-A bannemAM samAnatA ubhI karI pramAtA bAhyaarthamAM pravRtti karaze tethI doSa nathI. jaina : A tarka paNa ksa vinAno che. bAhyArtha ane vindhyArtha vacce jamIna-AsamAnanuM aMtara che. banne atyaMta vilakSaNa che (eka arthIyA samartha che. bIjo nahi. ityAdi vilakSaNatA che.) tethI bannemAM sAdharmyu nathI. ane sAdharmInA abhAvamAM ekIkaraNa saMbhavI na zake, kemake sAdharmsa ja ekIkaraNanuM nimitta che. jo tevA sAdharmDa vinA ja ekIkaraNa thaI zakyuM hoya, to AkhA jagatanuM ekIkaraNa thavAnI zakyatA ubhI thAya, je atiprasaMgarUpa che. vaLI A bannenuM (bAhmArtha ane vaimAArthanuM) ekIkaraNa koNa kare che ? jemAM viklpaartha pratibhAse che. te viklpa ja A bannenuM ekIkaraNa kare che, tema klevuM barAbara nathI. kAraNa ke vilpamAM svalakSaNa=bAhmArthano pratibhAsa svIkAryo nathI. anyathA temAM vi,rUpatAnI hAnino prasaMga che. (A aMge vistRtacarcA gA.42thI 438thI jANI levI.) Ama vilpamAM bAhyArthano avabhAsa nathI. tethI viklpa te dRzya bAhyArtha sAthe vilpya arthanuM ekIkaraNa kare te saMgata nathI anyathA atiprasaMga Ave. have jo viklpathI anya ja koika vilpya artha dRzya che. evo adhyavasAya kare che. ema svIkArazo to te barAbara nathI. kAraNake temAM svamativarodha che. kAraNake Atmatattva svIkArano prasaMga che. te A pramANe vivakSitaviklpathI anya viklpa ekIkaraNa kare te saMbhavata nathI, kAraNake eka viklpakALe anya viklpa hoya nahi. tathA yogya paNa nathI, kAraNa ke vilpamAM daizya bAhyArthano avabhAsa nathI. Aja pramANe nirvikalpaka darzana paNa A kAryamAM samartha nathI, kAraNake temAM ekIkaraNa adhyavasAya saMbhave nahi. (vimpyaarthano avabhAsa nathI ityAdi kAraNothI asaMbhava che.) anyathA (vindhyaarthano avabhAsavagere hoya) to te nirvilparUpa na rahetA viklparUpa banI jAya. Ama dayArtha ane vindhyArthanA ekIkaraNanA tarIke vikSita viklpa, anyaviklpa ane nirvilpaka asiddha che. ane je phkta hoya, te bodhasvabhAvavALo hovo jarUrI che. tethI parizeSanyAyathI ane ekIkaraNanI anyathA anupapattithI ekIkaraNanA otarIke bodhasvabhAvavALo AtmA siddha thAya che. paNa A tamArA matathI viruddha che. tethI durbuddhivALAonA taraMgonI * carcAthI saryuM. Ama jinavacana vAcyavAcakbhAvasaMbaMdhadvArA saghaLAya jJeya padArtho sAthe yathAsthita pratibaddha che. arthAta vAstavika arthasAthe saMkLAyeluM che. ema nirNaya thAya che. vaLI A jinavacananuM vizeSaNa batAve che. 'nAnAnayoghagahana"--A jinavANI naigamavagere aneka nayasamudAyathI gahana banelI che. AvA vizeSaNothI guNothI sabhara jinavacana traNelokamAM prasiddha che. *prasiddhi" zabdathI traNalokamAM prasiddha hovAthI ja'jinavacana AvA prakAranA guNothI yukta che." tema siddha che, tethI te sAdhaka bIjA pramANAM batAvavAthI zuM? arthAt bIjA pramANonuM upadarzana piSTa dharmasagrahaNi bhAga-1 30 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphalo me to evaM AraMbho royaNAijogato / tattha'ppaNo parassA ya NiyamAto kayaM pasaMgaNaM // 19 // (saphalo me tata evamAraMbho rocanAdiyogataH / tatrAtmanaH parasya ca niyamAt kRtaM prasaGgena) yato'nantaroktaprakAreNa vakSyamANamavazyaM rucyAdiviSayIkartavyamato 'me' mamAsya prakaraNasyArambhaH 'evam uktanItyA saphalaH / kuta ityAha-'tatra' AramyamANe prakaraNe 'niyamAda' avazyaMtayA AtmanaH parasya ca 'rocanAdiyogAt' rocanAbhAvanAdibhAvAt / iha svasya rocanAbayoge kathayituraDAramaIkasyeva vivakSitaphalAnupapattiH, karmadoSeNa punaH kadAcit pareSAM rocanAdyabhAve'pyAtmano rocanAdibhAvato viziSTaphalAvAptirna vyAhanyata ityAtmana ityupAdAyi, anyathA paropakArAya prakaraNasyA''ramyamANatvAt parasyaiva rocanAdyabhidhAtavyaM syAnnAtmana iti| yata evaM mama prakaraNasyArambhaH saphalo'taH 'kRtaM paryAptamihAdhikena prasaGgena // 19 // iha 'dharmasaGgrahaNiM vakSye' ityanena sAmarthyAdasya prakaraNasya dharmo'bhidheya uktaH, tatra dharmazabdAnvarthamAha-- dhArei duggatIe paMDatamappANagaM jato teNaM / dhammotti sivagatIi va, satataM dhAraNA samakkhAo // 20 // (dhArayati durgatau patantamAtmAnaM yatastena / 'ma' iti zivagatau vA satataM dhAraNAt samAkhyAtaH) dhArayati' nivArayati durgatau prapatantamAtmAnaM yatastena kAraNena dharma iti samAkhyAto vakSyamANaH smygdrshnaadyaatmprinnaamH| athavA zivagatau satataM 'dhAraNAt sthApanAt dharma iti samAkhyAtaH // 20 // atra paraH pipRcchiSuridamAha-- dhammAdhammakkhayatoM sivaMgatigamaNaM ti tA kahaM tAe / dhAreti tao? bhannati hetummi phalovayAro'yaM // 21 // (dharmAdharmakSayAt zivagatigamanamiti tataH kathaM tasyAm / pArayati sakaH? bhaNyate, hetau phalopacAro'yam) - - - - - --- - piMjaNarUpa hoi niSphaLa che' ema sUcavavA mAge che. 16. pharIthI A ja dharmano atizaya vizeSa batAve che. (jinavacanamAM rocanAdinI jarura) gAthArtha :- A samasta jinavacananI vAta javA ghe (apizabdano artha) paNa jinavacanano eka deza paNa jo bhavyajIva bahumAnapUrvaka sUtra ane arthathI grahaNa kare, to te duHkhakSaya=mokSamATe thAya che. dAca tevI zaktinA abhAvamAM sUtrathI jinavacananuM grahaNa na thAya, to mAtra arthe paNa jo aviparItapaNAthI jJAta thAya, to te artha paNa bhavyajIvonA duHkhanA kSayanuM kAraNa bane che. kAraNake jinavacana acijya zaktithI sabhara che. 17 to have zuM karavuM ? te batAve che. gAthArtha :- tethI akSayanI IcchA karanAre cAlepa vinA A-jinavacanamAMthI uddhAra karI mArAvaDe je kahevAze tenuM recana karavuM joie, bhAvana karavuM joIe ane bIjAne prakAzana karavuM joIe. rucipUrvanA ja dareka anuSThAno potAnA phaLanI siddhimAM hetu bane che mATe "ocayitavya' ema kyuM. jinavacananA pUrvApara avayava aMgane virodha na Ave e pramANe jinavacananI vicAraNA karI tene AtmasAt karavuM-AtmAmAM pariNAma pamADavuM kemake tenAthI tatvanI pakaDa ubhI thAya che. ane tatvanI pakaDa ja uttarottara viziSTayAnI pravRttimAM hetu che. A sUcavavA ja "bhAvayitavya' ema . tathA cita ane bhAvita thayelA jinavacano bIjA AgaLa prakAzita karavA joIe, kemake bIjAne pratibodha pamADavo e paramanirjarAnuM kAraNa che. A darzAvavA "prakAzAyitavya' ema kyuM. A rocanaAdi traNa paNa vyApathI cAla banelAne saMbhave nahi. arthAt vyAkSepa rocanAdi traNano pratirodhaka che. mATe vyApane dUra karavA "avyAkSiptana' ema . samyagrocanavagere avazya kartavya che. tema sUcavavA tenA hetutarIke "dukhalayamiktA . ema . jinavacananA samyagrocana, bhAvana ane prakAzana vinA saMbadhI badhA dukhono kSaya saMbhavI zake nahi. tethI jo tamane saghaLA sAMsAridu:khonA layanI icchA hoya, to tame jinavacananuM samyagrecana Adi karaze tema kahevAno bhAva che. 18mAM Ama hovAthI zuM karavuM ? te kahe che gAthArtha :- upara kyuM te pramANe upadezya dharmasaMhaNi avazya civagereno viSaya karavA yogya che. tethI A dharmasaMgrahaNirUpa AraMbhAtA prakaraNamAM avazya potAne ane bIjAne recanavagereno yoga che. tethI A pramANe mAre AraMbha saphaLa che. je dharmanA upadezamAM upadezadenArane potAne ja ruci na hoya, to aMgAramardika AcAryanI jema upadeza denArane e dharmathI vivakSita phaLanI prApti thAya nahi. paNa jo sAMbhaLanArane karmanA doSathI kyAreka sAMbhaLelA dharmavacanamAM rucivagere na jAge to paNa granthakArane potAne rucivagere hovAthI potAne viziSTa phaLanI prAptimAM pratirodha thato nathI, te sUcavavA dharmasaMgrahaNi bhAga- 1 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nanu 'dharmAdharmmakSayAt' puNyApuNyakSayAtsaMkAzAt zivagatau gamanaM 'bhavati' " dharmmAdharmmakSayAnmukti" riti vacanAt tataH kathaM tasyAM zivagatau dhArayati 'taotti' sako dhamrmmo?, naivAsau dhArayati, kintu dharmAdharmmakSaya eveti bhAvaHatrAha 'bhaNyate' atrottaraM dIyate, 'hetummi phalovayAro'yamiti hetau dharme phalasya dharmmAdharmmakSayalakSaNasyopacAro'yaM pUrvokto nirdezaH, etaduktaM bhavati - kAraNe kAryopacArAttandulAn varSIta parjanya ityAdinirdezavat zivagatau satataM dhAraNAddharmma ityuktamato na kazciddoSa iti // 21 // tameva kAryakAraNabhAvamupacAranibandhanaM darzayati-U ubhayakhayassa ya dhammo jaM tassamujjato niyamA / kuNai tayaM tadabhAve tassANuTThANavephallaM // 22 // (heturubhayakSayasya ca dharmaH tatsamudyato niyamAt / karoti takaM, tadabhAve tasyAnuSThAnavaiphalyam ) 'hetuzca' hetureva kAraNameva 'ubhayakSayasya' dharmAdharmmakSayasya 'dhamrmo' vakSyamANaH co'vadhAraNe bhinnakramazca sa cAdAveva yojitaH kuto heturevobhayakSayasya dharmma ityata Aha-'yat' yasmAt tasmin dharme samudyato 'niyamAd' avazyaMtayA karoti 'takam' ubhayakSayaM dharmmIdharmmakSayam / atraiva vipakSe bAghAmAha- 'tadAbhAve' dharmmAdharmmalakSaNobhayakSayAbhAve 'tasya' 'dharmmasya saMbandhino'nuSThAnasya vaiphalyaM - vaiphalyaprasaGgaH, dharmAdharmakSayArthaM sa cettato na bhaviSyati kiM tadanuSThAnenetibhAvaH // 22 // atra parAbhiprAyamAhatassANuTThANaphalaM devAdisu sAtameva siya hojjA / tadanuSThAnaM hi taM no dhammarayANavi mokkhAbhAvappasaMgAto // 23 // (tasyAnuSThAnaphalaM devAdiSu sAtameva syAd bhavet / tanno dharmaratAnAmapi mokSAbhAvaprasaGgAt ) Atmana:" ema. nahitara to bIjAnA upakAramATe A prakaraNano AraMbha hovAthI bIjAnI ja civagere klevuM yuktiyukta banata, nahi ke potAnI civagere sUcavavuM. Ama mAro prakaraNano AraMbha saphaLa hovAthI ahIM adhika klevAthI saryuM. 199aa (dharma dharmAdharmakSayano hetu) ahIM pUrve 'huM dharmasaMgrahaNi hIza ema kyuM. A vacananA sAmarthyathI A prakaraNanA abhidheya tarIke 'dharma' batAvyo. temAM dharma" zabdano artha batAve che. gAthArtha :- durgatimAM paDatA AtmAne dhArI rAkhato hovAthI--aTakAvato hovAthI 'dharma' klevAya che. athavA zivagati mokSamAM satata dhArI rAkhato hovAthI=sthApI rAkhato hovAthI dharma vhevAya che. gAranA ahIM pUvAnI icchAvALo bIjo koi A pramANe he che. gAthArtha :- prazna:- dharmAdharma-puNyapApanA kSayathI mokSamAM gamana thAya che. kemake dharmAdharmanA kSayathI mukti' evuM vacana che. tethI dharma mokSamAM zI rIte dhArI zake ? (mokSanI prapti vakhate dharma hAjara nathI. ane asata . evA dharmamAM jo dhArI rAkhavAnuM sAmartha mAnazo, to AkAzachyumamAM paNa tevI klpanAnI Apatti Avaze.) tethI mokSamAM dharma dhArI rAkhato nathI. paraMtu dharmAdharmano kSaya ja dhArI rAkhe che. uttara :- ahIM dharmarUpa hetumAM dharmAdharmanA kSayarUpa phaLa-kAryano upacAra che. varasAda cokhA varasAve che. ityAdi prayogonI jema kAraNamAM kAryano upacAra karI zivagatimAM satata dhArI rAkhato hovAthI dharma' ema kyuM che. tethI koi dveSa nathI, evuM tAtparya che. ArA upacAramAM kAraNabhUta kAryakAraNabhAva darzAve che gAthArtha :- dharma dharmAdharmarUpa ubhayanA kSayano hetu ja che. (mULamAM ya" (=ca*) no artha jakAra che. ane tene hetu sAthe joDavAno che.) kemake dharmamAM samyagdhamI banelI vyakti avazyatayA dharmAdharmano kSaya kare che. vipakSamAM Ama na thAya to bAdhaka darzAve che. jo dharmAdharmano kSaya na thAya (jo dharmathI dharmAdharmano kSaya thato na hoya) to dharmanA badhA ja anuSThAno niSphaLa thavAno prasaMga Ave. kemake dharmAdharmanA kSayamATenA dharmAnuSThAno dharmAdharmano kSaya na kare to te anuSThAnonuM prayojana ja zuM rahe ? ArA ahIM bIjAno abhiprAya darzAve che- gAthArtha : ahIM bIjAne zaMkA thAya ke dharmanA anuSThAnonuM phaLa devalokvageremAM vagerethI viziSTa kuLavagere samajavA) zAtAno anubhava hoi zake che. tethI dharmathI dharmAdharmano kSaya na thato hoya, to paNa dharmAnuSThAnane viLa zI rIte kahI zakAya ? tenA samAdhAnamAM kye che A vAta barAbara nathI. kemake Ama svIkAravAmAM to, jeo dharmamAM sta che teonA paNa mokSanA abhAvano prasaMga Avaze. kemake dharmanA phaLatarIke devaloAdi saMbaMdhI sukhano ja svIkAra karyo che. ahIM anumAnaprayoga :- je vastu jene utpanna karavAmAM ja niyatazaktivALI hoya, te vastuthI tenA sivAya bIjuM kaMI utpanna thaI zake nahi. dA.ta. jyanA bIjo jvane ja utpanna karavAnI niyatazaktivALAM che. to te bIjo javane choDI dharmasaMgrahaNi bhAga-1 32 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdevana, 'tasya' dharmasya saMbandhino'nuSThAnasya phalaM devAdiSu, AdizabdAdviziSTakulAdiparigrahaH, sAtameva bhaveta, tataH kathaM tadanuSThAnasya vaiphalyaprasaGga iti / matrocaramAha-'taM no iti yadetaduktaM tanna, kuta ityAha evamabhyupagame sati dharmAnuSThAnaniratAnAmapi mokSAbhAvaprasaGgAta, tasya devAdiviSayasAtaphalatvenaivAbhyupagamAt, prayogazcAtra-yat yajjanana eva pratiniyatazaktikaM, na tatastadanyat bhavati, yathA yavabIjAt zAlyakuraH, devAdiviSayasAtajanana eva ca pratiniyatazaktikamabhyupagamyate dharmAnuSThAnamiti, tatastadanyabhAvo hi tadanyajananazaktimattayA vyAptaH, tadviruddhaM ca tajjanana evaM pratiniyatazaktikatvamiti vyApakavirudopalabyA vyApyasya mokSabhAvasyAbhAvaH prasajyate, aniSTaM caitat, tato dharmAdharmakSayaheturdharma iti sthitam // 23 // apica. ubhayakkhayammi heU ko vA annotti? jhANamaha buddhI / iTThamidaM No jamhA dhammAto Na taM pihanbhUyaM // 24 // (ubhayakSaye hetuH ko vA'nya iti| myAnamaya buddhiH / iSTamidaM no yasmAd dharmAnna tat pRthagbhUtam) 'ubhayakSayasya dharmAdharmakSayasya dharmAdanyaH ko hetuH syAditi vAcyaM?, nirhetukatve sati sdaabhaavaadiprsnggaat| matha syAdiyaM tava buddhiH-pyAnamubhayakSayasya heturiti, manAi-iSTamidamasmAkaM, nAtra vipratipattiH, yasmAt, 'tat dhyAnaM na 'dharmAd vakSyamANasvarUpAt pRthagbhUtaM, tasyottaraguNampatvAt // 24 // iha vA dharmAdharmakSayasya heturdharma ityuktaM, tatrAparo dharmAdharmasvarUpamajAnAnaH praznayati-nanu dharmAdadharmasya kSayo bhavatu, tasya tena saha virodhAta, dharmasya punaH kathaM?, nahi svasmAt svasyaiva kSayo bhavitumarhati, sarvabhAvAnAmapi svarUpata eva kSayaprasaktayA sakalazUnyatA''patterityata Aha __jo puNNakammarUvo dhammo tassa kkhayAto sivagamaNaM / jo puNa AtasahAvo pagarisasuddho Na tassAvi // 25 // (yaH puNyakarmarUpo dharmastasya bhayAt zivagamanam / yaH punaH AtmasvabhAvaH prakarvazuddho na tasyApi ) iha 'dvividho dharmaH--puNyakarmaprakRtilakSaNaH samyagjJAnAdimpAtmapariNAmalakSaNazca, tatra dharmAdharmakSayAt zivagatau gamanaM bhavatItyatra yaH puNyakarmampo dharmastasya kSayAditi draSTavyaM, na punarya AtmasvabhAvaH samyagdarzanAdirUpaH prakarSazuddhastasyApi kSayAta, tato na kazcidiha puurvoktdossaavkaashH| nanu yadyasau samyagdarzanAdirUpo dharmaH puNyakSayaheturiSyate, tato naivAsau tannibandhanaM bhavet, na hi yo yatkSayahetuH sa tadutpAda - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- zAlicokhAnA aMkUro utpanna karI zake nahIM. eja pramANe dharmAnuSThAna paNa devAdisaMbaMdhI zAtA utpanna karavAnI ja zaktirUpe svIkArAyuM che. to dharmAnuSThAnathI te sivAya bIjuM kaMI utpanna thaI na zake. tethI dharmathI bhinnavastu ja devAdigata zAtAthI bhinna vastune utpanna karavAnI zaktithI vyApta thAya che. ane devAdisaMbaMdhI zAtAnI utpattimAM ja niyatarazakti vAstavamAM devAdigatazAtAthI bhinna evA mokSAdijanakazaktithI viruddha che. Ama vyApanA viruddhanI upalabdhi thatI hovAthI paNa mokSanA abhAvano prasaMga che. tAtparya :- je dharmamAM mAtra devaganyAdinA sakhajanakazakti ja hoya, to dharmathI mAtra devagatyAdinA sukha ja maLe. tethI be vAta nizcita thAya. (1) devaganyAdinA sukhathI bhinna evA molanI janazakti dharmathI bhinnamAM mAnavI paDe. ane 2) dharmane mokSano bAdhaka mAnavo paDe. kemake dharmapAse to mAtra devaganyAdinA sukhane utpanna karavAnI ja zakti che. tethI dharmanA sevanathI to devagatinA sukho ja maLyA karavAnA. ane mokSa to dUrane, dUra ja lAto javAno ane adharmamAM to mokSajanakazakti mAnavI ISTa ja nathI. Ama dharma ke adharma bannethI mola siddha thato na hovAthI mokSanA abhAvano prasaMga Ave.) paraMtu te aniSTa che. tethI ananyagatya svIkAravuM ja paze, ke dharma ja dharmAdharmanA layano hetu che. gAthArtha :- vaNI, dhadhibhanA yamA dharbhayA bhinna vo bhI dhyo tu. ? te tAvI, 12e pani kSaya nitaka thavAmAM sadA thavAnI Apatti che. ahIM jo tame evI buddhi karazo, ke dhyAna ubhayakSayamAM hetu che. to te amane ISTa ja che. kAraNa ke te dhyAna dharmathI bhinna nathI. kemake te dhyAna dharmanA uttaraguNarUpa che. mArA (dhanA 135). ahIM dharmAdharmanA layanA sutarIka dharma batAvyo. tyAM jene dharmanA svarUpanI pIchaNa nathI tevI bIjI vyakti prazna kare che ke dharmathI adharmano kSaya thAya te barAbara che. kemake dharmano adharmasAthe virodha che. paraMtu dharmathI dharmano kSaya zI rIte thAya? potAnAthI ja potAno kSaya thAya te bese tevI vAta nathI. kemake tema mAnavAmAM to badhI ja vastuno potAnA svarUpathI ja kSaya mAnavAno prasaMga Ave ane jagatane saLa vastuothI zUnya mAnavAnI Apatti Avaze. A praznanA samAdhAnamA -. thArtha :- mI prAno dharma . (1) puyabhaprakRti35 ane (2) sabhyazAnamA Atmaparibha35. tamA 1. ata eva vyAkhyAprajJaptau pammakAmae puNNakAmae iti padayugalapAThaH / vise un-1(r) 33 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- -- -- -- -- -- -- -- -- ---------- heturbhavati, yathA''po jvalanasya, puNyakarmakSayahetuzcAsau samyagdarzanAdyAtmapariNAmalakSaNo dharmaH,'ubhayakkhayassa heU dhammo itivacanAt, tathA ca sati 2pacchA vi te payAyA khippaM gacchaMti amrbhvnnaaii| jesiM pio tavo saMjamo ya khaMtI ya baMbhaceraM ca // 1 // " ityAdyAgamavirodhaH, atra tapassaMyamAdeH svargAdiphalatvenAbhidhAnAt tasya cAnantarapuNyakarmaprakRtilakSaNakAraNanAntarIyakatvAdityata Aha so ubhayakkhayaheU selesIcaramasamayabhAvI jo| seno puLa niyamo taeva pasAro nego radda (sa ubhayakSayahetuH zailezIcaramasamayabhAvI yH| zeSaH punarnizcayatastasyaiva prasAdhako zeyaH) iha 'nizcayato nizcayamatena samyagdarzanAdirUpAtmapariNAmalakSaNo dharmaH sa evobhayakSayahetuH, yaH zailezyavasthAcaramasamayabhAvI, na cAsau puNyakarmaprakRtikAraNamAgame'pISyate, tato na kazcidAgamavirodhaH, zeSaH punaH sarvo'pi yathokto dharmaH 'tasyaiva zailezyavasthAcaramasamayabhAvino dharmasya sAkSAt pAramparyeNa vA saadhkH| tatra tadanantarapUrvIpazcAtsamayabhAvI sAkSAt, zeSaH punaH sarvo'pi pAramparyeNa, ekadvitryAdibhavavyavadhAnalakSaNena ca pAramparyeNa tasya dharmasya prasAdhako bhavati svargAdiphalapuNyakarmaprakRtIrjanayanneva, naanythaa| tatastadapekSayA sUtramapyanantaroktaM samIcInameveti sthitam // 26 // tadevaM saprapaJcaM dharmazabdAnvarthamabhidhAya sAmprataM dharmazabdanikSepaprakAramAha NAmaM ThavaNA davie khette kAle taheva bhAve y|| eso khalu dhammassA Nikkhevo chavviho hoi // 27 // (nAma sthApanA dravye kSetre kAle tathaiva bhAve ca / eSa khalu dharmasya nikSepaH SaDvidho bhavati) -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- - -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- dharmAdharmanA kSayathI zivagatimAM gamana krAM, tyAM je puNyakarmarUpa dharma che tenA kSayathI zivagatimAM gamana samajavuM nahi ke samyagdarzanArUipa prakarSazuddha AtmapariNAmasvabhAvarUpa dharmanA paNa kSayathI. tethI pUrve helI jagatanI zUnyatAnI Apattine avakAza nathI. zaMkA :- je A samyagdarzanAdirUpa dharma puyAyanA hetutarIka iSTa hoya, to tene puNyanA kAraNatarI kahI zakAya nahi. niyama che ke je jenA layano hetu hoya, te tenI utpattino hetu bane nahi jemake pANI agninA nAzanuM kAraNa che. to pANI aninI utpattinuM kAraNa banatuM nathI. samyagdarzanaAdi AtmapariNAmarUpa dharma puNyakSayanuM kAraNa che. kemake ubhayaMkSayano hetu dharma che.' evuM vacana che ane je samyagdarzanAdirUpa dharmane puNyanuM kAraNa nahi mAno, to Agamavirodha che. AgamamAM dhuM ja che ke "pAchaLI vaye paNa jeo pravajayA svIkAre che teo zIgha paNa devalokamAM jAya che. ke jeone tapa saMyama, zAnti ane brahmacarya priya che. ahIM tapa, saMyamavagerenA svargavagere phaLa batAvyA che. ane svargavagere anantara pUrvavartI puNyakarmaprakRtirUpa kAraNane avinAbhAvI che. arthAt svargAdinuM anantarakANa puNya ja che. Ama tapa ane saMyamavagere puNyanA kAraNatarIke AgamathI siddha thAya che. Ama tapa, saMyamavagere dharmane puNyanA. kAraNa tarIke mAnavAmAM yunivirodha che. ane puNyanA kAraNatarIke na mAnavAmAM Agamavirodha che. ripo A zaMkAnA samAdhAnamAM kahe che gAthArtha:- ahIM nizcayanayamane samyagdarzanAdiAtmapariNAmarUpa te ja dharma ubhayalayano hetu che, ke je dharma zailezIavasthAnA caramasamaye hoya che. bAkInA dharmo zailezI caramasamayabhAvI te dharmanA ja prasAdhaka che. zailezI caramasamayabhAvI dharma ubhayakSayano hetu che. paNa puNyakarmanuM kAraNa nathI. ema Agamane mAnya hovAthI koI Agamavirodha raheto nathI. bAkInA samyagdarzanAdi dharmo A zailezIavasthAnA caramasamayabhAvI dharmanA sAkSAt ke paraMparAe kAraNa che. temAM paNa zailezIavasthAnA dvicaramasamayabhAvI je dharma che, te dharma sAkSAtkAraNa che. bAkInA badhA dharmo paraMparAe karaNa che. ane je dhamAM eka, be, traNa vagere bhavonA vyavadhAnarUpa paraMparAthI te dharmanA rilezI caramasamayabhAvI dharmanA) prasAdhaka hoya che, teo svargaAdiphaLavALA puNyakarmane utpanna karavApUrvaka ja kAraNa bane che. anyathArUpe nahi. tethI te dharmonI apekSAe "pacchA vi pAyA ItyAdi uparokta sUtra paNa saMgata Thare che. (tAtparya :- puya-pAparUpa dharmAdharmanA layamAM caudamAM guNasthAnanA caramasamaye vartatA AtmapariNAmarUpa dharma ja kaNa che. ane A dharma puNyanuM kAraNa banato nathI. tethI je layanuM praNa heya, te patinuM karaNa zI rIte bane ? evI Apatti che nahi caudamAM guNasthAnanA upAMtya samayano dharma caramasamayanA dharmanuM sAkSAta kAraNa che bAkInA dharmo paraMparAe kAraNa che. A paraMparAnA kAraNo be prakAranA che. (1) sAzrava ane (2) nirAzrava. je dharmo puNyAdinA vesu banavA dhArA-puNyane kAra banAvI kAraNa bane te badhA sAzavadharmo ane je dharmo puNyanA tu banyA vinA kAraNa bane te nirAzravadhamAM Ama sAvadharmotArA devAgitimAM karaNabhUta puNyanI paNa siddhi thAya che.) rahyA ----------------------- 1.ubhayakSayasya hetudharmaH 2.pazcAdapi te prayAtAH kSipraM gacchanti amrbhvnaani| yeSAM priyaM tapaH saMyamazca zAntizca brahmacarya c| 3.mokSahetorapi samyaktvAdeH puNyakAraNatve'dhyavasAyavizeSayuktataiva heturiti atratyo vizeSaH zAstravAcI vRttau| 4.prakArAAheti pAThAntaram - - - - - - - - dharmasaMtari bhAga-1 ja Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmadharmaH sthApanAdharmaH dravyadharmaH kSetradharmaH kAladharmastathaiva bhAvadharmazca, eSa khalu dharmasya nikSepaH SaDviSo bhavatIti gAthAsaMkSepArthaH / nanvidaM nikSepaprakArAbhidhAnamayuktam, aprastutatvAt, na hi nAmAdibhirihAbhihitaiH kiJcitprayojanamIkSAmahe iti, na, vyAmohanivRttiphalatvenAsya prastutatvAt, bAhi pUrvoktaM dharmazabdAnvarthamAkarNya nAmAdiSu dharmazabdAbhidheyeSu dharmazabdAnvarthAdarzanAt kazcidvayamujheta, tatastadvayAmohApanodArtha nAmAdIn aprastutAn apAcikIrSuH prastutena ca vakSyamANena bhAvadharmeNa yathoktadharmazabdAnvarthayuktenAdhikAramupadidIyaSuH saprapaJcaM nAmAdinikSepaprakArAnAcaSTa ityadoSaH taduktam - "aprastutArthApAkaraNAt prastutArthavyAkaraNAcca nikSepaH phalavAniti" // 27 // tatra 'yathoddezaM nirdeza' iti nyaayaanaamdhmmbhidhitsuraah--|| dArAgAhA // jIvassAjIvassa va annatthavivajjiyassa jsseh| dhammo NAmaM kIrai sa nAmadhammo tadakkhA vA // 28 // dAraM // (jIvasyAjIvasya vA'nvavivarjitasya yasyeha / parmo nAma kriyate sa nAmadharmastadAkhyA vA) / jIvasyAjIvasya vA yathoktadharmazabdAnvavivarjitasya yasya kasyacid 'iha' jagati dharma iti nAma kriyate, sa nAmnA dharmo nAmadharmo, yadvA nAmanAmavatorabhedopacAranAma cAsau dharmazceti vyutpatternAmadharma ityucyate / tatraiva prakArAntaramAha2--'tadakkhA vatti tasya-dharmasya AkhyA vA-saMjJA vA nAmaiva dharmo nAmadharma iti vyutpattyA nAmadharmaH // 28 // dAraM / sAmprataM sthApanAdharmamAha sabhAvAsabbhAve paDucca leppakkhacittamAdIsu / dhammavato jA ThavaNA ThavaNAdhammo sa vinneo // 29 // (sadbhAvAsadbhAve pratItya lepyAkSacitrAdiSu / dharmavato yA sthApanA sthApanAdharmaH sa vijJeyaH ) sadbhAvam-AkAra-pratItya lepyacitrAdiSu, asadbhAvam-AkArAbhAvamAzrityAkSavarATakAdiSu,'dharmavataH' sAdhvAderyA sthApanA kriyate, sa sthApanAdharmo vijJeyaH, nanu dharmavataH sthApyamAnatvAtsa sthApanAdharmavAn syAnna sthApanAdharmaH, tatkathamuktaM sa sthApanAdharmo vijJeya iti?, naiva doSaH, dharmadharmavatorabhedopacArAditi // 29 // dravyadharmamAha sacittetarabhedassa hoi davvassa jo khalu sahAvo / eso u davvadhammo'Nuvauttassa'hava suyamAdI // 30 // (sacittetarabhedasya bhavati dravyasya yaH khalu svabhAvaH / eSa tu dravyaparmo'nupayuktasyAthavA zrutAdiH). - - - - - - - - - - - - (dharmanA nAmAdinikSepA) A pramANe dharma zabdano anvartha vistArathI batAvyo. have dharmazabdanA nikSepa prakAro batAve che. gAthArtha :- nAmadharma, sthApanAdharma dravyadharma, kSetradharma, kAladharma tathA bhAvadharma A pramANe dharmano nikSepa cha prakAre thAya che. zaMkA - A pramANe nikSepanA prakAro kahevA ayogya che. kemake aprastuta che. ahIM nAma vagere jaNAvavAmAM amane to koI prayojana dekhAtuM nathI. samAdhAna :- A pramANe nipAnuM kathana vyAmoha dUra karatuM hovAthI prastuta che. ane saphaLa che. pUrve darzAvelA dharmazabdano anvartha sAMbhaLyA bAda dharmazAbdanA nAmavagere abhidheyomAM dharmazabdano anvartha na dekhAtA leIka vyakti mUMjhAI jAya. tethI temanI mUMjhavaNa dUra karavI joie. A hetuthI AcAryane nAmaAdi aprastuta abhidheyo dUra karavAnI IcchA che. temaja bhAvadharma ja yathokta dharmarAbdanA anvarthathI yukta che. ane prastutamAM bhAvadharmathI ja adhikAra che. tema upadarzana karAvavAnI icchA che. tethI ja AcArya vistArapUrvaka nAmAdinikSepa prakAro kahI rahyA che. mATe ahIM kaMI joSa nathI. kyuM che ke aprastuta arthane dUra karavAdvArA ane prastuta arthanuM nirUpaNa karavA dvArA nikSepa saphaLa thAya che. pArakA A nipAomAM "uddezane anurUpa nirdeza hoya e nyAyathI sau prathama nAmadharmanuM nirUpaNa karavAnI icchAthI kahe - - - - - - - - - - - - ---- gAthArtha :-pUrvokta dharmazabdanA anvarthathI rahita hoya, tevA jIva ke ajIvanuM A jagatamAM je dharma evuM nAma karAya che te nAmathI dharma nAmadharma kahevAya-athavA nAma ane nAmavALA vacce abheda upacAra karIne nAma eja dharma evI vyutpattithI nAmadharma kahevAya. Aja bAbatamAM bIjo prakAra batAve che- athavA te dharmanuM ja nAma che te ja nAmadharma evI vyutpattithI nAmadharma. nAmadvAra batAvyuM. paratA have sthApanAdharma batAve che.-- gAthArtha -dharmathI yukta evA sAdhuvagerenI sabhAva AkArane AzrayIne lekha, citravageremAM ane ---------------------------------------------------------- 1. nikSepanagarAbhisaraNAya nAmAdInAM dvArANAM prarupikA gAthA dvAragAthA / 2. samastanyAsasthalasyApi lkssytvaat| dharmasaMhaNi bhAga-1 kapa Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sacittasya-manuSyAderacittasya vA-dharmAstikAyAderyaH khalu svabhAvaH-cetanAvattvAdilakSaNaH, sa kimityAha'eso u dabbadhammo' 'tu': punararthe eSa punardravyadharmo jJAtavya iti shessH| 'prakArAntaramAha--'aNuvauttassa'hava suyamAI' athaveti dravyadharmasya prakArAntaratAsUcane, zrutamiti zrutadharma . AdizabdAccAritradharmaparigrahaH, anupayuktasya-zrutadharmAdiviSayopayogavikalasya dravyadharmo vijJeyaH, "anupayogo dravya mitivacanAt // 30 // adhunA kramaprAptaM kSetradharmamAcaSTe iha davvaM ceva NivAsamittapajjAyato mataM khettaM / jo tassAyasabhAvo'muttattAdI khettadhammo so // 31 // (baha dravyameva nivAsamAtraparyAyato mataM kSetram / yastasyAtmasvabhAvo'mUrcatvAdiH kSetradharmaH saH) 'iha pravacane ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapuralAH' 'dravyANi jIvAzce ti (tattvA.a.5sU.1-2) vacanAt dravyameva sat AkAzaM 'nivAsamAtraparyAyataH' nivAsamAtraparyAyamAzritya kSetramiti 'mataM' saMmatam / taduktam-2"khettaM khalu AgAsamiti / etena ca AkAzasya dravyatvAttaddharmo dravyadharma evAntargata iti pRthagnavAsau vaktavya ityAzaGkA nirastA draSTavyA, nivAsamAtraparyAyApekSayA dravyampasyApyAkAzasya kSetratvena pRthagvivakSitatvAt, tato yastasyakSetrasyAtmasvabhAvo'mUrtatvAdikaH sa kSetradharmaH, dharmaH svabhAva ityanayoranantaratvAt // 31 // idAnI kAladharmamAha jaM vattaNAdirUvo kAlo davvassa ceva pajjAto / so ceva tato dhammo kAlassa va jassa jo loe // 32 // (yad vartanAdirUpaH kAlo dravyasyaiva paryAyaH / sa eva tasmAd dharmaH kAlasya vA yasya yo loke ) _ 'yad yasmAt 'dravyasyaiva dharmAstikAyAdeH 'paryAyo' vartanAdirUpaH, vartate padArthaH svayameva, taM ca vartamAnaM yA kriyA tathApariNatyAbhimukhyasvabhAvA prayojayati-vartasva vartasva mA nivatiSThA iti, sA vartanA, AdizabdAtsAyanAdipariNAmaparigrahaH, tat rUpaM-svabhAvo yasya paryAyasya sa itthambhUtaH kAla ityucyte| na hi jIvAdivastuvyatiriktaH kazcit kAlo nAma padArthIvazeSaH paraparikalpita ekaH pratyakSeNopalabhyate, matha mA - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - -- asadbhAva AkAranA abhAvane AzrayIne akSa, leDI vageremAM je sthApanA karAya che, te sthApanA dharma samajavo. zaMkA :- ahIM to dharmavALAnI sthApanA hovAthI sthApanAdharmavAna ema kahevAya nahi ke sthApanAdharma. tethI Ane tame sthApanAdharma tarIke kema kaho cho ? samAdhAna :- emAM zeSa nathI. kemake dharma ane dharmavAna vacce abhedano upacAra karI sthApanAdharmavAnane sthApanAdharma %o che. tAralA have davyadharmanuM svalpa batAve che. gAthArtha - manuSyavagere sacitta, athavA dharmAstikAyavagere acittano je "cetanA vagererUpa svabhAva che, te ja davyadharma samajavo. bIjA prakAre vyadharma batAve che. athavA (A pada davyadharmano bIjo vilpa sUcavavA che.) anupayuktano mRtAdiparma vyadharma che. zratAdimAM AdipadathI cAritradharma samajavAno che. anupayuktaH- zratadharmavagerenI jANakAra paNa upayogathI zUnya vyakti "anupayoga dravyarUpa che.' tevuM vacana levAthI zratadharmadimAM anupayuktanA zratAdidharmane dravyarUpa %o. zA have kamaprApta kSetradharma batAve che gAthArtha :- jainazAsanamAM AkAza nivAsa (avagAhana) mAtra paryAyane AzrayIne ja kSetratarIke mAnya che. kemake dharma adharma, AkAza ane padagaLo ajIvakAya che. "ane (dharmAdi cAra ane) jIvo dravya che.' tatvArthanA A vacanathI AkAza dravya tarIke ja sat che. (tAtparya - dravyapa AkAza avagAha ApavAnuM kAma karatuM hovAthI, te paryAyane AzrayIne kSetratarIke oLakhAya che. tethI ja vacana - SA kSetra 4..) zaMkA :- je Ama AkAza paNa dravyarUpa ja hoya, to dravyadharmanA ullekhamAM AkAzanA dharmano samAveza thaI jAya che. tethI dravyadharmane alaga kSetradharmarUpe hevo yogya nathI. samAdhAna :- ema nathI. dravyarUpa paNa AkAza tenA nivAsaMparyAyane AgaLa karI kSetranI vivalA pAme che. ane kSetrape ja tenI dharmAdi dravyothI alaga vivakSA karI che. A AkAzarUpa kSetrano je amUrtatvavagere svabhAva che, te kSetradharma ----------------------------------------- 1. SaSThItatpuruSaM lakSayitvA karmadhArayaM lakSayitum / 2. kSetra balvAkAzamiti / dharmasaMtaNi bhAga-1 ja Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUpratyakSeNopalambhaH, anumAnato bhaviSyati, bAhi-dRzyate pUrvAparavyavahAraH sa ca na vastusvampamAtranimitto, vartamAne'pi tatprasaGgAt, tato'sau yannimittaH, sa kAlaH, tasya ca kAlasya pUrvatvamaparatvaM ca svayameva pratipattavyam, anyathA'navasthAnuSaGgAt, tataH pUrvakAlayogI pUrvo'parakAlayogI cAparaH, uktaM ca-"pUrvakAlAdiyogI yaH, sa puurvaadypdeshbhaak| pUrvAparatvaM tasyApi, svarUpAdeva naanytH| tadayuktama, ekAntaikatvAbhyupagame puurvaaditvaasNbhvaat| tacAhi-yadyekAntenaikatvaM, kathaM tasya pUrvatvamaparatvaM ceti kalpanA, atha sahacArisaMparkavazAdekasyApi tathAtvakalpanA, samAhi--sahacAriNo rAmAdayaH pUrve, apare cApare, tatastatsaMparkavazAtkAlasyApi pUrvAparatvavyapadezaH, bhavanti ca sahacAriNo vyapadezAH, yathA-maJcAH krozantIti, tadetadasamIcInam, itaretarAzrayadoSaprasaGgAta, tathAhi-sahacAriNAM rAmAdInAM pUrvAditvaM kAlagatapUrvAditvayogAt, yadi punaH svata eva teSAM syAttarhi nirAlambanA kAlakalpanA bhavet, kAlasya ca pUrvAditvaM sahacArigatapUrvAditvayogAt, tata ekAsiddhAvaparasyApyasiddhiH, tataH paraparikalpitasya kAlasya yuktyA'nupapadyamAnatvAdvartanAlakSaNa eva kAlaH pratipattavyaH, tatrAklezena pUrvAditvasaMbhavAta, tathAhi yasyAtItA vartanA sa pUrva ucyate, yasya ca bhAvinI so'paro, yasya ca tatkAle satI sa vartamAnaH, tasya ca vartanAlakSaNasya kAlasya pratidravyaM bhinnatvAdAnantyaM, tataH sa eva kAlo dharma iti vizeSaNasamAsaH, -- -- -- -- -- -- -- "svabhAva ane dharma paraspara paryAyavAcI zabdha hovAthI svabhAvane dharma dho che. 31aaaa have kAladharmanuM svarUpa darzAve che. gAthArtha :- vartanAdipa kALa dharmAstikAyavagere dravyanA ja paryAya che. tethI te vartanAdirUpa kAla eja dharma = kAladharma. athavA lokamAM je kALano je dharma hoya, te kALadharma. vartanA-padArtha svayaM vartI rahyo che. A pramANe vartI rahelA padArthane tevA prakAranI pariNatine abhimukha laI javAnA svabhAvavALI je kliA prere che ke "padArtha tuM varta ! varta | nivRta na thA.' te LyiA vartanA kahevAya che. vartanAdimAM "AdipadathI "sAdi, "anAdi pariNAma paNa samajavA. A badhA pariNAmarUpa svabhAvavALo paryAya ja kAla che. (kALa dravyanA paryAyarUpa) prazna :- vaizeSike vagerenI jema tame kema kALane alaga dravya mAnatA nathI ? uttara :- vaizeSika vagere bIjAe je kALanAmanA eka vyApaka ane nitya dravyanI lpanA karI che. te kALa nAmano padArthavizeSa jIvAdi vastuthI alagarUpe kyAMya upalabdha thato nathI. pUrvapakSa :- pratyakSathI bhale upalabdha na thAya, paNa anumAnathI to upalabdha thAya ja che ne. lokomAM "pUrva "apara jano-navo) evo vyavahAra thato dekhAya che. A vyavahAra kaMI vastunA svarUpamAtranA nimitte thato nathI. arthAta vastunuM kaMI pUrvatva ke aparatva svarUpa nathI ke jethI tene AgaLa karI vastune pUrva ke apara kahI zakAya. jo vastunuM ja evuM svarUpa hota, to vartamAnaavasthAmAM paNa vastune pUrva ke apara kahevAno prasaMga Avata. tethI vastumAM pUrva "apara ItyAdi je vyavahAra che. te koI svataMtra padArthane AdhIna che ane te svataMtrapadArtha "kALa' che. kALamAM pUrvava hovAthI kALasAthe joDAyelI vastu pUrva tarIke oLakhAya che. Aja pramANe "apara' mATe samajavuM. kALamAM raheluM A pUrvatva ane "aparatva svata: samajavuM. nahitara e mATe navA padArthanI lpanA karavAmAM, e navA padArthamAM pUrvatva "apasva lAvavA navA padArthanI lpanA..ema anavasthA doSa Ave. tethI pUrvakALasAthe yoga karanArI vastu pUrva bane. ane aparakALasAthe saMyoga pAmelI vastu apara bane. kAM paNa che. "pUrvakALavageresAthe je joDAya te pUrvaAdi vyapadeza pAme che. tenuM paNa (pUrvAdikALanuM paNa) pUrvatva ane aparatva svarUpathI ja che, anyathI nathI." - uttarapala :- A vAta gaLe utare evI nathI. tame kALane ekAnta eka ja mAno cho. pachI temAM pUrvAdipaNuM zI rIte saMbhavI zake ? jo kALa ekAnta ekarUpa hoya, to temAM pUrvapaNuM ane aparapaNAnI lpanA zI rIte ghaTI zake ? kemake pUrvapaNuM ane aparapaNuM e be viruddha dharmo che. ane viruddhadharmavALI vastu bhinna ja hoya, kemake eDjha eka sAthe be viruddha dharmo tamane IsTa nathI. Ama tamArA mate ja kALa dravya be saMkhyAvALuM thAya.) pUrvapakSa :- vAstavamAM to kALa eka ja che. paNa te kALane sahacArI vastunA saMparkathI eka evA paNa te kALanI pUrvatva, aparatva ItyAdi lpanA thAya che. "rAma vagere sahacArI vyakti pUrvavartI che to bharUAdi bIjI sahacArI vyaktio aparavartI-uttaravartI che. tethI rAmaAdinA saMparkathI kALa pUrva kahevAya che ane bharatAdinA saMparkathI kALa apara' kahevAya che. ane sahacArIno vyapadeza sahacAryamAM thato dekhAya ja che. jemake avAja karatA puruSonA sahacArathI "mAMcaDA avAja kare che.' evo vyapadeza thAya ja che. uttarapakSa :- tamArI anyonyAzrayaSarata vAta amAnya che. rAmavagere sahacArIomAM pUrvAdipaNuM zAnAthI che? je svata: ja hoya, to kAla' padArthanA abhAvamAM paNa pUrvAdipaNuM upapana thaze. kemake kALapadArthanA abhAvamAM paNa pUrvaAdipaNuM upapana thAya che. ane jo rAmavageremAM pUrvaAdipaNuM kALagatapUrvAdipaNAthI che, to kALamAM pUrvAdipaNuM zAnAthI AvyuM? je svataH siddha mAnaze te upara kahyuM tema kALanA etvane vyAdhAta Avaze. ane jo rAmaAdi saha dharmasaMtaNi bhAga-1 7 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAyasya ca dravyAtkathaJcidabhinnatvAt, jIvAdivastvapi tatparyAyaviziSTaM kadAcitkAlazabdenocyate, tathA caagmH1"fmayaM aMte / totti pape2, noyanA navA reDa manISA vatti | ace vAvAH saMdineasti dhammAstikAyAdidravyapaJcakavyatiriktamatRtIyadvIpasamudrAntavarti SaSThaM kAladravyaM, yannibandhanA ete hyaH zva ityAdayaH pratyayAH zabdAzca praadusspnti| tathAca prayogaH-hyaHzva ityAdIni vacanAni yathArthAni, AptenAbhihitatvAt, yathA pramANAvagamyaH prameyo'rtha iti| vacanasya hi ayathArthatvaM yathAvasthitavastuparijJAnAbhAvanimittatayA krodhAdyabhibhUtatvanimittatayA ca vyAptaM, yathArthadarzananirmUlakropApagamAdiguNayuktazca puruSa iha Apto'bhipretaH, tatastasya vacanaM yathArthadarzanAdiguNanimittatayA vyAptaM, tasya cAyathArthatve'bhyupagamyamAne svavyApakAbhAvaprasaGgaH, tadviruddhayathAvasthitaparijJAnAbhAvAdinimittatAsaddhAvaprasaGgAta, viruddhayozcaikatrAsaMbhavAta, tathA ca sati tat AptavacanamAptavacanameva na syAt, svavyApakAbhAvAt, tenA''ptavacanamayathArthatvalakSaNe vipakSe yathArthadarzanAdiguNanimittatAlakSaNasvavyApakaviruddha yathAvasthitavastuparijJAnAbhAvAdinimittatopalabdhyA tato vyAvarttamAnaM yathArthatvena vyApyata iti pratibandhasiddhiH, sAkSAdapi cAbhihitamAgame SaSThaM kAladravyaM, yathA-* 2kaha NaM bhNte| davvA paNNatA?, goyamA) cha davvA paNNattA, taMjahA pammatthikAe adhammatthikAe, AgAsatthikAe, jIvatthikAe addhAsamae" iti| eSa cAddhAsamayo na samucchinnapUrvAparakoTireka eva, atyantAsata utpAdAyogAt, satazca sarvathA vinAzAsaMbhavAta, apitvanvayI, tena tasyAnvayi rUpaM prauvyaM, pUrvAparaparyAyanAzotpAdau tu vyayotpAdau, tatazca "utpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi" (tasva.ma.phU.21) sattAvo t sat vatavyuM, "guNavat dravya (tA.ka.5jU. 37fmati dravyatAyogaacc drvym| eSa ca kAlo hemantAdyUtuvibhAgena pariNamamAnaH zItoSNAdipariNAmAnAmapekSAkAraNaM, balAkAprasavasyeva garjitadhvaniriti, tanmatamAzrityAha-"kAlassa va jassa jo loeM iti, vAzabdo matAntarasUcakaH, yasya kAlasya hemantAderyo dharmaH-zItakAritvAdilakSaNo loke prasiddhaH sa kAlasya saMbandhI dharmaH kAladharma ityucyate // 32 // adhunA bhAvadharmamAha-- - -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ---------------- cArInA saMparkathI mAnaze to itaretarAzrayadoSa spaSTa ja che. tethI enI asiddhimAM bIjAnI paNa asiddhi che. kemake jyAM sudhI rAmAdimAM pUrvAdipaNuM siddha na thAya, tyAM sudhI kALamAM pUrvAdipaNuM siddha na thAya. ane jyAM sudhI kALamAM pUrvAdipaNuM siddha na thAya tyAM sudhI rAmaAdimAM pUrvAdipaNuM siddha na thAya.) Ama bIjAoe dheluM kALadravya yuktithI yukta banatuM nathI. tethI kALane vartanAsvarUpa ja svIkAravo joIe. kemake tema svIkAravAmAM kleza vinA pUrvAdipaNuM saMbhavI zake che. jeno vartanAparyAya pasAra thaI gayo che te pUrva kahevAya. jeno vartanA paryAya bhaviSyamAM AvavAno che te apara' kahevAya. ane jeno te ja kALe vartanA paryAya vidyamAna hoya, te vartamAna kahevAya che. A vartanAsvarUpa kALaparyAya pratyeka vyano alaga alaga che. tethI dravyo anaMta levAthI A kALa paNa anaMta che. A kALarUpa je dharma te kALadharma evo vizeSaNa samAsa che. vaLI paryAya vyathI karthocadra abhinna che. tethI kyAreka kALaparyAyathI viziSTa jIvAdi vastu paNa "kALa' zabdathI kahevAya che. ahIM A AgamapATha sAkSI rUpa che "he bhAta ! A kALatarIka zuM kahevAya che ? he gautama ! jIvo ane ajIvo.' kALanI vyarUpatA-anyaAcAryono mata) bIjA AcAryo kahe che ke dharmAstikAyaAdi pAMca dravyathI bhinna ane aDhI dvIpasamudraantarvartI dhu kALadravya che. A kALa dravyanA kAraNe ja "gaIkAla' AvatIkAla vagere pratItio thAya che ane tevA zabdaprayogo thAya che. anumAnaprayoga gaikAla, AvatIkAlavagere vacano yathArtha che kemake AkhapuruSe kahelA che, jemake pramANathI zeya prameya artha ayathArtha vacananA vyApaktarIke yathAvasthitavastuparijJAnano abhAvarUpa nimitta ane krodhAdithI abhibhUta thavArUpa nimitta ISTa che. arthAta asatyavacana kAMto ajJAnanA kAraNe bolAya, ane kAMto dhavagerethI dvidha, lobha, bhaya ane hAsya) bolAya che. tathA yathArthadarzana ane krodhAdinA abhAvavagere guNothI yukta puruSa AkhapuruSa tarIke abhipta che. ane yathArthadarzanAdikAraNo satyavacananA vyApaka che. tethI, yathArthadarzanaAdi kAraNorUpa vyApanI hAjarInA kAraNe AptapuruSanuM vacana yathArtha ja hoya. je temanA vacana paNa ayathArtha hoya, to te AptapuruSamAM yathArthavacananA vyApakIbhUta yathArthadarzanAdino paNa abhAva mAnavAno prasaMga Ave. kemake ayathArthavacana svavyApaka-vastunA yathArthajJAnano abhAva ajJAnavagerenI hAjarI sUcave che. tethI AkhanA vacanane ayathArthavacana mAnavAmAM to AptamAM yathArthadarzanAdithI viruddha ajJAnavagere nimittonI hAjarI mAnavAno prasaMga che. ane ajJAnavagerenI hAjarImAM yathArthadarzanAdi saMbhave ja nahi. kemake prakArA ane aMdhakAranI jema parasparano parihAra karI rahenArI viruddha vastuo ekatra rahI zake nahi. ane je yathArthadarzanaAdithI yukta na hoya, te Apta ja nathI. tethI tenA vacano paNa Aptavacana kahI zakAya nahi. Ama janma na jana 1. kima jA ! pati roga, gautama ! nIvAravALIvAvali | 2. sa haju jA ! vyAMga matAni, gautama ! padravyANi prajJaptAni, tabathA-parmAstikAyo'dharmAstikAya AkAzAstikAyaH pudralAstikAyo jIvAstikAyaH adAsamayaH / --------------------------------------------------------------- dharmasaMgrahaNi bhAga 8 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvANa bhAvadhammo kammovasameNa jo khalu sahAvo / pasamAdiliMgagammo so'Negaviho muNeyavvo // 33 // (jIvAnAM bhAvadharmaH karmopazamena yaH khalu svabhAvaH / prazamAdiliMgagamyaH so'nekavidho jJAtavyaH) jIvAnAM yaH khalu 'kammovasameNeti' karmmaNAM mithyAtvamohanIyAdInAmupazamena, upalakSaNAt asya kSayopazamena kSayeNa ca, svabhAvaH 'prazamAdiliGgagamyaH' prazamaH - upazamo yadvazAdaparasminnaparAdhakAriNyapi sati na kupyati, AdizabdAtsaMveganirvedAnukampAstikyaparigrahaH ta eva liGgAni gamakatvAt tairgamyaH sa bhAvadharmo jJAtavyaH / sa cAnekaprakAraH, sA cAnekaprakAratA'sya samyaktvabhedAbhidhAnAdinA yathAsthAnaM nirdezayiSyate / anenaiva ca bhAvadharmeNehAdhikAraH, asyaiva dharmazabdAnvarthayuktatvAt, na nAmAdirUpeNa, tadvikalatvAt // 33 // amumeva bhAvadharmamihAdhikRtaM cetasi saMsthApyAha- jIvammi kammajoge ya tassa sai esa jujjaI jamhA / taM caiva tato puvviM vocchAmi sutANusAreNaM // 34 // (jIve karmayoge ca tasya sati eva yujyate yasmAt / tameva tataH pUrvaM vakSyAmi zrutAnusAreNa) 'eva' prazamAdiliGgagamyo jIvasvabhAvalakSaNo bhAvadharmo, yasmAtsati jIve tasya jIvasya karmayoge ca sati yujyate, nAnyathA, tasmAttameva jIvaM tasya karmayogaM ca pUrvaM vakSyAmi pshcaaddhrmm| kathaM vakSyAmItyata aah-'puNyAnusAreLa' zrutasya-AmasyAnusAreLa, na svamanISiyA // 34 // AptanA vacano yathArthadarzanaAdi guNorUpa svavyApaktA vizedhI ayathArthajJAnaAdi guNovALA vipakSamAM rahetuM nathI. kemake te vipakSamAM ajJAnavagere nimittonI hAjarI che. Ama vipakSamAMthI nivRtta thatuM satyavacana yathArtha jJAnavALAmAM ja upalabdha thAya che. Ama satyavacana yathArthajJAnAdinI hAjarImAM maLe che. ane jeonA vacana satya nathI teomAM yathArtha jJAna dekhAtuM nathI. Ama satya vacananI yathArtha jJAnaAdi sAthenI vyApti siddha thAya che. ane yathArthajJAnavALI vyakti Apta che. tethI AptanA vacana khoTA hoi zake nahi. AvA AptapuruSe gaikAla vagere vacanaprayogo ryAM che. mATe te vacano yathArtha che. tethI kALadravya siddha thAya che. vaLI AgamamAM paNa kALadravyanI sAkSAtprarUpaNA karI che. jUo- he bhadantA keTalA dravyo prarUpyA che ? gautama! cha dravyo prarUpyA che. te A pramANe- (1) dharmAstikAya (2) adharmAstikAya (3) AkAzAstikAya (4) pudgalAstikAya (5) jIvAstikAya ane (6) adhyAsamaya. A addhAsamaya pUrvAparacheDAnA abhAvavALo eka nathI arthAta Adi ane aMtanA abhAvavALo ekamAtra nathI. kemake sarvathA asatanI utpatti nathI ane sarvathA satno vinAza nathI. (ane Adi ane aMtavinAnI vastu mAtra be ja hoya (1) atyaMta asata khapuSpavagere ane (2) sarvathA sata AkAzavagere) Ama kALadravya anvayIdravya che. tethI tenuM anvayIsvarUpa dhrauvya-sthitAnuM dyotaka che. pUrva paryAyano nAza ane uttaraparyAyanI utpatti tenA vyaya ane utpAda svarUpanA sUcaka che. tethI je utpAda, vyaya ane dhrauvyathI yukta hoya teja sat che.' evuM satanuM lakSaNa kALadravyamAM ghaTI zake che. vaLI je guNa ane paryAyavALu hoya te dravya A lakSaNa paNa baMdhabesatu hovAthI kALa" padArtha sat dravyatarIke siddha thAya che hemanta'vagere tUtarIke pariNAma pAmatuM A kALadravya ThaMDI, garamIvagere pariNAmo pratye apekSAkAraNa bane che. jemake bataknA janmamAM meghagarjanAno avAja kAraNa che. (apekSAkAraNa=sahakArI kAraNa. kAryanI utpattimAM jenI apekSA hoya, te apekSA kAraNa kahevAya) anya AcAryonA A matane dhyAnamAM laI mULakAra AcArye kyuM che kAlassa vA jassa jo loe" ahIM vA" zabda A matAntarano sUcaka che. hemantaAdi je kALano ThaMDI karavI vagere je dharma-svabhAva, lokamAM prasiddha che kALano te dharma kALadharma hevAya. mArI // have bhAvadharma batAve che. gAthArtha : jIvono karmanA upazamathI pragaTa thato ane prazamaAdi liMgathI sUcavAto je svabhAva che te ja bhAvadharma che. ane te aneka prakArano samajavo. karmanA upazamathI" ema je kyuM che tenA upalakSaNathI karmanA kSayathI ane kSayopazamathI pragaTa thato svabhAva' paNa samajI levo. prazamajene kAraNe aparAdhI evA paNa bIjA para gusso na Ave tevo upazamabhAva. prazamaAdi ahIM AdipadathI saMvega, nirveda, anukaMpA ane Astikyano samAveza thayo che. A badhAne samyaktvasvabhAvanA sUcaka hovAthI liMga kthA che. samyaktvanA bhedavagere kahevAdvArA bhAvadharmanI anekaprakAratA AgaLa batAvAze. prastutamAM dharma padathI A bhAvadharmano ja adhikAra che. kemake A bhAvadharma ja dharma zabdanA anvarthathI yukta che. nAmApidharmono ahIM adhikAra nathI, kemake teo dharma padanA anvarthathI rahita che. 533aa ahIM adhikta A bhAvadharmane cittamAM dhArI he che gAthArtha : jIva tattva hoya, ane jIvane karmano yoga hoya, to ja prazamAIilaMgagamya ane jIvanA svabhAvabhUta A bhAvadharma yuktiyukta thAya, tethI huM=mULakAra zruta-Agamane anusAre sau prathama jIva ane teno karmayoga dharmasaMgrahaNi bhAga-1 (37 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatrAnekadhA jIvaviSayA vipratipattiratastadapanodArthaM yadyatsvarUpaviSayA vipratipattistattatsvarUpaviziSTaM jIva tAvanirdidikSurAha jIvo aNAdiNihaNo'mutto pariNAmI jANao kattA / micchattAdikatassa ya Niyakammaphalassa bhottA u // 35 // ( jIvo'nAdinidhano'mUrtaH pariNAmI jJAyakaH karttA / mithyAtvAdikRtasya ca nijakarmaphalasya bhoktA tu) jIvati prANAn dhArayatIti jIvaH, dvividhAzca prANAH- dravyaprANA bhAvaprANAzca tatra dravyaprANA indriyAdayaH, yadAha-"paJcendriyANi trividhaM balaM ca uccchAsaniHzvAsamathAnyadAyuH / prANA dazaite bhagadbhiruktA" iti / bhAvaprANA jJAnAdIni / ubhayathA ca prANasaMbandhaH saMsArijIvAnAM bhAvaprANaireva ca siddhajIvAnAmiti / ayameva ca jIvo vizeSyate-' anAdinidhana' iti, na vidyete Adinidhane yasya tadutpAdakakAraNAbhAvAt sataH sarvathA vinAzAyogAcca so'naadinidhnH| punarapyeSa vizeSyate--amUrtta iti, rUpAdisaMsthAnavizeSo mUrttistadabhAvAdamUrttaH / 'pariNAmI' ti, pariNamanaM pariNAmaH kathaJcidvayavasthitasyaiva sataH pUrvarUpatyAgenottararUpA''skandaH sa yasyAstIti pariNAmI / punarapi kathaMbhUta ityAha- 'jJAyakaH' jJAtA jJAnasvabhAvo, na punarekAntena jJAnAderanyo, yathA'nyaiH parikalpyata iti / enameva punarvizeSayati-- 'karte' ti mithyAtvAviratyAdibandhahetuyuktatayA tattatkarmmaNAM karttA nirvarttakaH / tathA mithyAtvAdikRtasya ca nijakarmaphalasya bhoktA tviti, mithyAtvam - atattvAbhinivezaH, AdizabdAdaviratikaSAyAdigrahaNaM, taiH kRtasya, caH pUrvoktavizeSaNApekSayA samuccayArthaH, 'nijakarmmaphalasya' svopAttakarmaphalasya bhoktA, turavadhAraNe, bhoktaiva, na tvabhoktA / iha karmmaNAM mithyAtvAdihetukatvAt tatphalamapi taiH kRtamityuktaM, kimarthamiti cet, ucyate, mithyAtvAdikRtasyaiva karmaNaH phalaM vipAkAnubhUtito'pi bhoktavyaM, na tu kevalayogapratyayasya tasya pradezata evAnubhavAditi pratiprANiprasiddhavipAkAnubhUtibhogayogyakarmmaphalahetuvizeSajJApanArthamityadoSaH // 35 // tatra bhautikapuruSavAdino jIvasattAyAmeva vipratipannAH, tatastadvipratipattinirAkaraNArthaM tanmataM tAvadupanya(sya ? )nnAha- jIvo tu Natthi keI paccakkhaM NovalabbhatI jamhA / Na ya paccakkhAdaNNaM pamANamatthitti maNNaMti // 36 // (jIvastu nAsti kecit pratyakSaM nopalabhyate yasmAt / naca pratyakSAdanyat pramANamastIti manyante) ja khIza. te pachI dharmanuM varNana karIza. ahIM 'zrutAnusAra.pada hovAthI mULakAra potAnI buddhithI A badhuM kleze' tevI AzaMkA TajI bhaya che. // 34 // jIvanA viSayamAM ghaNA prakAranI viparIta mAnyatAo pravartI rahI che. A badhI viparIta mAnyatAo dUra karavA je je svarUpa aMge vipratipatti che te te svarUpathI viziSTa jIvano nirdeza karavAnI icchAthI mULakArazrI kahI rahyA che. gAthArtha :- 1 (1) JanAdhinidhanaM che (2) khabhUrta che. (3) parigAmI che. (4) jJAtA che. (5) rtA che. khane (6) mithyAtvavagerethI karAyelA potAnA karmono bhoktA che. ? ve che te chva. lavadu = prAgone dhArI rAjavA. Ago je. prahAranA che. (1) dravyaprAgo khane (2) lAvaprAegI. indriya vagere dravyaprANo che. kyuM che ke, "pAMca Indriya, traNa prakAranuM baLa (mana, vacana, kAyA) zvAsocchvAsa ane AyuSya. bhagavAne A daza prANo kyA che." jJAnavagere bhAvaprANo che. saMsArIjIvone dravya ane bhAva A banne prakAranA prANo sAthe saMbaMdha che. ane siddhajIvone mAtra bhAvaprANo sAthe ja saMbaMdha che. anAdinidhana vagere padye A jIvanA vizeSaNarUpa che. (1) anAiinadhana-jene Adi ane nidhana=aMta nathI te anAiinadhana, jIvane utpanna karanAruM koI kAraNa na hovAthI jIva Adi-AraMbha-utpatti vinAno che. tathA sat evA jIvano sarvathA vinAza saMbhavato nathI. tethI aMta paNa nathI. Ama jIva anAdinidhana che. (2) amUrta. jene rUpaAdi AkAravizeSa hoya, te mUrta kahevAya. ane evA rUpaAdi AkAra vinAnI vastu amUrta hevAya. jIva amUrta che. (3) pariNAmI pariNamavuM kaIM avasthita rahelI vastunI je pUrvaparyAyanA tyAgadvArA uttara-paryAyanI prApti che teja pariNAma che. AvA pariNAmavALo hovAthI jIva parigAmI che. (4) jJAya :- chava jJAnasvabhAvavANI che bhIbhakhokhe utpanA DarI che temajJAnathI kheDAta bhinna nathI. (4) urjA:- mithyAtva avirativagere jandhanA hetukhothI yukta chapa te termona - nivarta che. yAne (6) loddtaa:jIva mithyAtvavagerethI karAyelA potAnA te te karmonA phaLano bhoktA che. mithyAtva-atavamAM tattvarUpe pakaDa. * mithyAtvakhahi // khahipahathI avirata, uSAya vagereno sabhAveza che. bhUjamAM 'tu' yaha * 49/2" khartha che. arthAt cha svarmano potAnA karmanA phaLano bhoktA che ja. bhoktA nathI ema nathI. zaMkA :- karmo mithyAtvavagere hetuothI baMdhAya che. te barAbara che. paNa mithyAtvavagerene karmanA phaLanA paNa hetu tarIke sUcavyA temAM zo hetu che ? 'dharmasaMgavaza lAga-1 40 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - ------ 'kecit bhautikapuruSavAdino 'jIvaH svopAttazubhAzubhakarmaphalabhoktA paralokayAyI AtmA nAstIti mnynte| kuta ityAha--yasmAt sa jIvaH pratyakSaM nopalabhyate, pratyakSamiti kriyAvizeSaNaM, yathA pratyakSo bhavati tathA nopalabhyata itiyaavt| sannihite hyarthe yathAvasthitArthagrahaNAtmakaM jJAnaM pratyakSaM, na ca ghaTAderivAtmano'pi tathAbhUtaM grahaNamasti, tathApratItyabhAvAt, mA bhUt pratyakSato'sya pratItiH, anumAnAdito bhaviSyatItyArekAnirAkaraNArthamAha-'nace tyAdi, na ca pratyakSAdanyat pramANamasti, tallakSaNAdyayogAt // 36 // yathA ca tallakSaNA- chayogastathopapAdayannAha-- . aNumANamappamANaM aNumANaviruddhamAdidosAto / AgamapamuhesuM puNa savve'vi Na saMgayA pAyaM // 37 // (anumAnamapramANamanumAnaviruddhAdidoSAt / AgamapramukheSu punaH sarve'pi na saMgatAH prAyaH) anumAnamapramANam,'anumAnaviruddhAdidoSAt anumAnaviruddhatvAdidoSasadbhAvAta, tadrahitaM cAnumAnaM pramANamiti lkssnnaayogH| tatrAnumAnavirodho yathA ghaTasya nityatve sAdhye ghaTasya hi nityatvaM sAdhyamAnamanityatvasAdhakena pariNAmitvasAdhakena cAnumAnena bAdhyete evaM srvtraapi| AdizabdAdiSTavighAtakRttvAdidoSaparigrahaH, taduktam--"anumAnavirodho vA, ydivessttvighaatkRt| viruddho vyabhicArIvA, sarvatra sulbhodyH||1|| iti / apica anumAnasya viSayo bhavet sAmAnya vizeSa ubhayaM veti vikalpatrayaM, tatra yadi sAmAnyaM tadA siddhasAdhanam, agnimAtrAstitve kasyacidvipratipattyabhAvAt, na ca tena siddhenApi kiJcitprayojanaM, dezAdiviziSTasyaiva vaH puruSasya pravRttiM prati kaarnntvaat| atha vizeSaH sAdhyo, yathA vivakSitadezAdiviziSTo vahnirastIti, tadapyayukta, vivakSitadezAdivizeSaNasahitasya vaheranvayAbhAvAt, na hi asminparvate vahirasti dhUmAdityAdau vivakSitadezAdiviziSTena sAdhyena saha hetoranvayo'sti, tathAvidhena vayAdinA saha dhUmAdervyAptyanizcayAt / ubhayapakSastvanupapanna eva, sAhi--tatrApi sAmAnyavAn vizeSaH sAdhyaH, tathA ca sati pUrvoktAdvizeSapakSAdasya vizeSAbhAva iti, taduktam-"vizeSe'nugamAbhAvAtsAmAnye siddhsaadhnaat| tadvato'nupapannatvAdanumAnakathA kutaH // 1 // " iti| tadevaM lakSaNAdyayogAdanumAnamapramANa -- -- -- -- -- -- - samAdhAna :- mithyAtvavagerethI baMdhAyelA karmonuM ja phaLa vipAkodayathI bhogavavAnuM hoya che. nahi ke mAtra yoganA kAraNe baMdhAtA karmonuM phaLa. kemake mAtra yoganA kAraNe baMdhAtA karmo to pradezodayathI ja anubhavavA yogya hoya che. Ama pratyeka jIvane prasiddha vipAkanubhavane yogya evA karmaphaLamAM mithyAtvavagere viroSa kAraNo che te sUcavavA mithyAtvavagerene karmaphaLanA hetutarIka sUcavyA, mATe gheSa nathI. rUpA (jIvanAstitvavAdanI sthApanA-nAstika) ahIM "pAMca bhUtamAMthI puruSa jIvanI utpatti thAya che tema kahenArA nAstike jIva nAmanA svataMtra tatvanI sattA vidyamAnatA aMge vivAda dharAve che. mULakArazrI teonA A vivAdanuM nirAkaraNa karatAM pahelA teonA matano upanyAsa karatAM kahe che gAthArtha :- keTalAka-bhautikapuraSavAdI nAstiko pote upArjalA zubhAzubhakarmonA bhoktA ane palokagAmI jIvatatvane svIkAratA nathI. kemake jIva pratyakSa upalabdha thato nathI. mULamAM pratyakSa pada yiAvizeSaNa hovAthI-pratyakSa thAya e pramANe upalabdha thato nathI evo artha che. vastu samIpa rahelI hoya, tyAre tenuM yathAvasthita bodha karAvanAruM jJAna pratyakSa jJAna che. paraMtu ghaDA vagerenI jema AtmAno tevo yathAvasthita bodha thato nathI. kemake tevI pratIti thatI nathI. mATe AtmA pratyakSathI upalabdha nathI. "bhale pratyakSathI AnI pratIti na ho, paNa anumAna vagerethI to thaze evI AzaMkA TALavA na ya ItyAdi kahe che- pratyakSa pramANa sivAya bIjuM koi pramANa nathI, kemake te badhA kahevAtA pramANamAM pramANanuM lakSaNa baMdhabesatuM nathI. tethI anumAna vagerethI AtmatatvanI siddhi thaI zake nahi. 36 anumAna vageremAM pramANanA lakSaNanA abhAvamAM upapatti darzAve che. gAthArtha :- anumAnaviruddhavagere ghaSothI bhareluM hovAthI anumAnajJAna pramANabhUta nathI. ane Agamavagere pramANamAM to badhA pravAdIo prAyaH teonA prAmAyaaMge ekamata nathI. jema ghaDAnI nityatAnuM sAdhaka anumAna tethI viruddha anityatva ane pariNAmitva sAdhaka anumAnothI bAdhita thAya che. tema prAyaH badhA anumAno parasparathI bAdhita thatA hoya che. ahIM "anumAnaviraddhAdi padamAM "AdipadathI "SyavidhAtattva vagere dezono samAveza thAya che. (ISyavidhAtattva anumAnahetuthI. evA arthanI siddhi karavI ke je abhipta sAdhyaarthanI silmiAM avarodhaka bane. jemake zabdanA niyaMtvanI sikmiAM zabdanA aAjyanI siddhi bAdhaka che. tethI taqsAdhaka anumAna ISTanuM vidhAtaka bane.) % ja che ke- "anumAnavirodha athavA IzvavidhAtakta ke pachI viruddha athavA vyabhicArI, A badhA ghelo sarvatra badhA anumAnamAM saraLatAthI prApta thAya che.' vaLI anumAnano viSaya kyAM che ? (1) sAmAnya (2) vizeSake (3) sAmAnyavizeSa ubhaya ? jo anumAnano viSaya sAmAnya hoya, to siddhasAdhanoSa che. kemake animAtra Adi sAmAnyanI siddhimAM koIne vivAda nathI. paraMtu sAmAnyanI siddhi thavAthI koI prayojana satuM nathI. kAraNake koika dezavizeSamAM rahelo aniviroSa ja puruSanI pravRttimAM kAraNa bane che. Ama sAmAnyasAdhaka anumAna samarthapravRttijanaka na hovAthI pramANabhUta nathI. have bIjo vilpa kahe che "anumAnanA viSaya - dharmasaMgaNi bhAga che ja Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mabhidhAya sAmpratamAgamAdInAmaprAmANyamuddhAvayannAha--'AgametyAdi, AgamapramukheSu punaH pramANeSu 'sarve'pi pravAdinaH prAmANyaM prati 'na saMgatA' naikAbhiprAyAH, samAhi-dRzyanta evAgamAdInAM prAmANyaM prati bahavo vipratipattArastatkathaM teSAM prAmANyaM bhavet?, yatpunaH pramANaM paramArthasat vA, tatsarveSAmapyavigAnena sthitaM, yathA pratyakSaM pramANaM, tadgrAhyANi ca pRthivyAdIni bhUtAni // 37 // upasaMharati-- tA kahamAgamapamuhA hoti pamANA u NajjatI kaha ya? / evaM ettha pamANaM Na pamANamidaM tu vattavvaM // 38 // (tasmAt kathamAgamapramukhANi bhavanti pramANAni tu jJAyate kathaM ca / evamatra pramANa na pramANamidaM tu vaktavyam) - 'tA tasmAtkathamAgamAdIni pramANAni bhavitumarhanti?, naivaarhntiitiyaavt| api ca-kathamidaM jJAyate 'atra jIvavicAre, etat 1"jIvo aNAinihaNo nANAvaraNAikammasaMjutto"ityAdikaM jIvAstitvapratipAdakaM vacaH pramANaM, etattu punaH "pRthivyaptejovAyuriti tattvAni', "tatsamudAyeSu zarIrendrayaviSayasaMjJA", tathA "vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya punastAnyevAnuvizA nazyoti' ityAdikaM jIvapratiSedhaparaM vacanaM na pramANamiti / tasmAdatra kiJcinniyAmakaM vaktavyaM, tacca nAstIti yatkiJcidetat // 38 // atra parAbhiprAyamAzaGkate-- . jo paDiseheti siyA sa eva jIvo Na juttametaMpi / natthi paralogagAmI bhaNimo jaM Na 'puNa eso'vi // 39 // (yaH pratipati syAt sa eva jIvo na yuktametadapi / nAsti paralokagAmI bhaNAmo yanna punareSo'pi) syAdetava, ya evaM bhUtavyatiriktaM jIvaM pratiSedhati sa eva jIvo jJAtavyaH, tadatirekeNAnyasya ghaTAderivAcetanatvena pratiSedhakatvAyogAt / atra pratividhAnamAha-'na juttameyaMpi' etadapi-anantaroktaM na yuktaM-na samIcInam, kuta ityAha-'yat' yasmAt ya eva zubhAzubhAnAM karmaNAM niSpAdakastatphalasya ca svargAdiviSaya- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ----- tarIke vizeSa che. jemake anamAnathI vivaritadezamAM rahelA agninuM jJAna thAya che. ema kahevuM paNa barAbara nathI. kemake anumAna vageremAM dhUmAdi hetuo sAthe kaMI vivakSitadezaAdi vizeSaNayukta anino anvaye upalabdha thato nathI. "A parvatapara agni che kemake dhUmADe che.' vagere sthaLoe parvataAdi vivakSita dezaAdithI viziSTa anivagere sAdhyasAthe dhUmaAdi hetuono anvaya maLato nathI. kemake tevA viziSTa anisAthe dhUmADAnI vyAptino nizcaya thato nathI. Ama anumAnathI vizeSanuM jJAna thatuM nathI. ane "anumAnano viSaya sAmAnyavizeSaubhaya che tevo trIjo vilpa to, ubho thavA paNa samartha nathI. kemake te vilpamAM sAmAnyayuktavizeSane sAdhya mAnavAno raheze. ane tethI vAstavamAM pUrva kahelA vizeSapakSathI A pakSamAM jarAya taphAvata raheto nathI. tethI vizeSavilpanI jema A vilpa paNa asiddha che. dhuM ja ke vizeSamAM(vizeSapakSamAM) anugama( nizcaya) nathI. sAmAnyamAM (sAmAnyapakSe) siddhasAdhanoSa che. tathA tadubhayapakSa to anupAna che tethI anumAnanI vAta paNa kyAM rahI Ama lakSaNavagere besatA na hovAthI anumAna pramANa nathI. have AgamavagerenI apramANatA darzAvatA kahe che Agamavagere pramANonI bAbatamAM to badhA pravAdIo prAmANyaaMge ekamata che ja nahi. dekhAya ja che ke AgamavagerenA prAmANyapratye ghaNA virodhI mAnyatAvALA che. te badhA zI rIte pramANabhUta banI zake ? je pramANa hoya. athavA paramArthathI sat hoya tenA pratye to badhA jarA paNa virodha vinA ekamata ja hoya, jemake pratyakSapramANa ane te pramANathI grAhyA pRthvIvagere bhUto. A pramANa prati, ke A pramANathI grAhA pRthvI vagere prati koIne virodha nathI. pADA upasaMhAra kare - gAthA:- tethI Agamavagere kevI rIte pramANa banI zake? arthAta Agamavagere pramANa banavA yogya nathI. vaLI prastutamAM jIvaastitvaaMgenA vicAramAM jIva anAdinidhana che ane jJAnAvaraNIyaAdi karmothI saMyukta che IyAdi pratipAdaka vacana pramANabhUta che. ane "pRthvI, pANI, agni ane vAyu A cAra tatvo che ane tenA samudAyamAM ja (1) zarIra (2) Indriya ane (3) viSaya A traNa saMjJA che." tathA "vijJAnaghana cetana A bhUtomAMthI utpanna thAya che ane pharIthI e bhUtomAM ja vilaya pAme che ItyAdi jIvanAstitva pratipAdaka vacana pramANabhUta nathI. evuM jJAna zI rIte thAya ? ekanI pramANatAmAM ane bIjAnI apramANatAmAM keIka niyAmaka batAvavo joIe paNa tevo leI niyAmaka nathI. mATe jIvatipAdaka vacano AgamapramANa rUpa che IjyAdi kathana vacanamAtra che. tathya nathI. meM che ' samAdhAna:- A ukti yukti vinAnI che. kemake bIjAo jene zubhAzubha karmanA sarjaktarIke gaNAve che tathA tenA phaLabhUta svargaAdi saMbaMdhI viSayasukha vagerenA bhoktAtarIke varNave che. tevA ane cArabhUtathI bhinna paloggAmI jIvatatvanI mAnyatA dharAve che. AvA jIvatatvano je ame niSedha karIe chIe. bAkI paloDyAmI jIvanA niSedhaka jIvano ame niSedha karatA nathI salA , 1. jIvo'nAdinidhano jJAnAvaraNAdikarmasaMyuktaH / dharmasaMgrahaNi bhAga- 2 2 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtAderbhoktA kazcit bhUtacatuSTayavyatiriktaH paralokagAmI pariSyate sa eva nAstIti bUmaH, na punareSo'piparalokagAmijIvaniSedhako'pi nAstIti // 39 // ko'nyaH punaretasya pratiSeddhetyata Aha . atthi paDisehago iha cetaNNavisiTThakAyametto tu / dANAdiphalAbhAvo so(to) asthi Na saMgatamidaMpi // 40 // (asti prativedhaka iha caitanyaviziSTakAyamAtrastu / dAnAdiphalAbhAvaH sa (tataH)asti na saMgatamidamapi) asti pratiSedhakaH 'iha' jIvavicAraprakrame caitanyaviziSTakAyamAtra ev| turvdhaarnne| na tu bhUtacatuSTayavyatiriktaH parikalpito jIvaH, ttsaadhkprmaannaabhaavaat| punarapyatra parAbhiprAyamAzaGkamAna Aha-'dANetyAdi ayaM ca prasajyamAno hetuH yadi jIvo nAstItyabhyupagamyate tarhi dAnAdInAmAdizabdAt yamAdInAM ca phalAbhAvaH praapnoti| tato dAnAdInAM phalAbhAvaprasaGgAt astyeva jIvaH paralokagAmIti pratipadyatAmiti, etahUSayati-'na sa,gatamidamapI'ti // 40 // tadevAsaMgatatvaM bhAvayati puTTho keNai bhoto devo Nasthitti kei so Aha / kiM dhammio gato tA vADIe aNeNa jaM tullaM // 41 // (pRSTaH kenApi bhauto devo nAstIti kecit sa Aha / kiM pArmiko gatastato vATyAmanena yat tulyam) 'bhauto' bhasmAvaguNThitavapuH kenApi pramANamArIvadA pRSTo yathA-kecidAcakSate vAdino-devo nAsti, tatsAdhakapramANAbhAvAt, tatra kimuttrmiti| sa evaM pRSTaH sannAha-yadi nAsti devastarhi kimiti dhArmiko devAnanimittaM puSpAnayanAya vATayAM gata iti, tatazca yathedaM vacanaM praznAnanurUpatvAdasaMgataM, tathA puurvoktmpi| 'yat yasmAttadapi tattvato'nena bhautavacanena tulyaM, ttsaadhkprmaannaanbhidhaanaat| dAnAdivyavahArasya ca lobhamithyAjJAnAditaH kaizcit pravarttitatvAditi // 41 // punarapyanyathA paramA(AozaGkate-- siya jAtIsaraNAto thaNAhilAsAtoM ceva atthitti / jAtissaraNamasiddhaM bhUyasahAvAtoM itaraMpi // 42 // ___ (syAda, jAtismaraNAt, stanAbhilASAdeva cAstIti / jAtismaraNamasiddhaM bhUtasvabhAvAditaradapi) syAdetat-pUrvabhavasaMbaddhajAtismaraNadarzanAdastyeva paralokagAmyAtmeti pratIyate, smaraNaM hi anubhUtaviSaya, ananubhUtaviSayatve'tiprasaGgAt, anubhUtazca tena pUrvo bhavastataH siddho naH prlokgaamyaatmeti| tathA stanAbhilASa - - - - - - - - - - - - - - - -- - - --------- paralogAmI jIvano niSedhaka vaLI bIjo koNa che ? AvI AzaMkAnA samAdhAnamAM kahe che- gAthAthe :- ahIM jIvatatvanA vicAramAM paralokagAmI jIvanA pratiSedhaka tarIke mAtra caitanyathI yukta zarIra ja iSTa che. nahi ke cAbhUtathI bhinna parinA karAyelo jIva. kemake tevA jIvanuM sAdhaka koi pramANa nathI. pharIthI ahIM bIjAnA abhiprAyanI AzaMkA karatA "dANAdi iyAdi kahe che zakA :- jo, bhUtothI vyatirikta jIvatatva ja na hoya, to dAna, yamavagerenA phaLanA abhAvano prasaMga che. ("dAnAdinA phaLano abhAva A jIvanI siddhimAM hetu che.A hetu jIvatatvanA abhAvamAM aniSTanI Apatti darzAvato hovAthI prasajayamAna tenuM kahevAya) Ama dAnavagarenAM phaLanA abhAvano prasaMga hovAthI "paralokagAmIjIva che jatema svIkAravuM ja rahyAM samAdhAna :- A kathana paNa saMgata nathI. 40nA zaMkAkAranA vacananI asaMgatatAnuM bhAvana kare che.-- gAthArtha :- koika pramANamArganA jANakAre bhauta (AkhA zarIre bhasma lagAbA tApasa) ne pUchyuM ke keTalAka che che ke deva nathI, kemake devasAdhaka pramANa nathI. ahIM tamAro zuM javAba che ?" A pramANe pUchAyelA bhIte $ "jo deva na hoya, to dhArmika vyakti zA mATe devanI pUjAnimitte puSpo levA vADImAM jAya ?" (arthAta je devatatva na hoya, to dhArminI vADImAM puSpa levA javAnI kSiA nakAmI che. tethI jo A kliAne saphaLa mAnavI hoya, to devatatvanuM astitva svIkAravuM joie.) kharekhara bhautanuM A vacana praznane anurUpa nathI. kemake dhArmikanI parikalpita devanI pUjA mATe puSpa levA javAnI kriyAne devanA astitva sAthe koI saMbaMdha nathI.) teja pramANe ArAMka kAranuM pUrvokta vacana paNa asaMgata che kemake te vacana paNa paramArthathI to bhautanA vacanane tulya ja che. kemake e vacanamAM jIvatatvasAdhaka koI pramANa to batAvyuM ja nathI. kemake dAnavagere vyavahAra to keTalAke lobha, mithyAjJAnavagerene vaza thaI pravartAvyo che. tethI dAnAdinA phaLanA abhAvanA prasaMgamAtrathI jIvatatvanI siddhi thatI nathI. 41 " anya vyakti pharIthI bIjA prakAre AzaMkA kare che. gAthArtha :- krAca koI ema kahe ke jAtismaraNanA darzana ane stanAbhilASanA darzanathI jIvanA astitvanI siddhi thAya che. to te barAbara nathI. kemake jAtismaraNa asiddha che. ane stanAbhilASa paNa bhUtanA svabhAvathI ja che. zaMkA :- anubhavelI vastuaMge ja smaraNa thAya. kemake nahi anubhavelI vastuaMge paNa smaraNa mAnavAmAM to bhUtakAlIna sarva vastuonA smaraNanI Apatti Ave. ane pUrvabhavane saMbaddha vastuonuM jAtismaraNa thatuM dekhAya che. dharmasaMgrahaNi bhAga-40, Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = = -- -- -- -- -- -- -- -------------- darzanAdastyAtmeti pratIyate, dhAdi-bAlakasya prathamata evotpannasya stanadarzanAnantaraM stanAdAnAbhilASo jAyate, sa cAbhilASaH pUrva vivakSitakAraNadRSTAveva dRSTeSu kAryeSu tatkAryatayA ca jJAteSu satsu punarapi kAlAntare vivakSitakAraNadarzanAnantaramupajAyamAnena smaraNena vivakSitakAryArthitayA vivakSitakAraNAdAnaviSayo janyate, nAnyena, na cAsau bAlakasya tadAnImasiddha iti vAcyam, abhilASAdeva pratiniyatavivakSitakAraNopAdAnAdyartha prvRttyaadivyvhaaropptteH| yaduktam--"tahRSTvaiva dRSTeSu, saMvitsAmarthya bhaavinH| smaraNAdabhilASeNa, vyavahAraH pravartate // 1 // " iti| tataH prathamata eva bAlakasya stanAdAnAbhilASadarzanAdanumIyate asti dehAtiriktaH paralokayAyI jIvo, yena pUrvabhave kSudapanodakAristanA dRSTAH saMprati smaraNaviSayIkRtA iti|atr pratividhAtumAha-'jAItyAdi tatra yaduktaM jAtismaraNAdastyAtmeti pratIyata iti, tadayuktam, jAtismaraNasyAsiddhatvAt, na hi loke jAtismaraNaM cAhupatagata tiA 'pUvasAvADa yara tarIpa tanAvanAmataLa pUtasvapAvAn dravya sArabhuutaanaamevaiss svabhAvo yatpUrvamananubhUtamapi kiJcitsvAtmana upaSTambhakArakamupAdadate // 42 // tathA cAha-- citto bhUyasahAvo etAo ceva lAbhaharaNAdI / siddhatti Natthi jIvo tamhA paralogagAmI tu // 43 // (citro bhUtasvabhAva ata eva lAbhaharaNAdiH / siddha iti nAsti jIvastasmAt paralokagAmI tu) -- -- -- -- -- -- -- -- -- ---- -- -- -- -- -- --tethI jIve pUrvabhava anubhavyo che, tema siddha thAya che. ane jo jIve pUrvabhava anubhavyo hoya, to jIva paralokagAmI siddha thAya che. vaLI, bALakane utpatti pachI stananA prathama darzana thatAMvAra te grahaNa karavAno abhilASa thAya che, tema dekhAya che. AnAthI paNa AtmAnA astitvanI pratIti thAya che. prathama kyAreya paNa vivalitakAraNa ane kAryo joyA hoya, ane kAryomAM te te karaNanI kAryatAnuM bhAna thayuM hoya, te pachI kALAntare te vivakSita kAraNanA darzana thAya, tyAre tenA kAryanuM paNa smaraNa thAya che. ane tethI jyAre te kAryanI IcchA thAya che, tyAre te kAryanA kAraNane grahaNa karavAnI IcchA pragaTe che. A IcchA pUrvokta pUrvakAryakAraNabhAvanA smaraNathI ja thAya, anyathA thAya nahi. bALakane tatkALe tRptikAryanI icchAthI stanano abhilASa thAya che te asiddha nathI. kemake e abhilASathI ja pratiniyata vivalita kAraNane grahaNa karavAnI pravRti vagere vyavahAra upapanna thAya che. arthAta tevI icchAthI ja pravRtti vagere thatI hoya che. Ama bALakanI stanagrahaNa pravRtti tevI icchA vinA asaMbhavita che. tethI bALakane stanagrahaNanI icchA che te siddha thAya che. %aaN ja che ke tenA darzana thaye ne dekhAyelA padArthoaMge jJAnanA sAmarthyathI thatA smaraNathI abhilASA thAya che. ane A abhilASathI ja vyavahAra pravarte che." Ama bALakane prathamathI stanagrahaNaaMgeno abhilASa thato dekhAya che. A abhilASadarzanathI anumAna thAya che ke "zarIrathI bhinna paralokamAM jato kaMika jIva che. ke jeNe pUrvabhavamAM joyelA, bhUkhane dUra karanArA be stanone vartamAnamAM smaraNanA viSaya banAvyA. Ama stanaabhilASadarzanathI paNa paralokagAmI jIva siddha thAya che. samAdhAna :- jAtismaraNanA darzanathI AtmAnA astitvanI siddhi thAya che. e vacana asaMgata ja che. kemake jAtismaraNa asiddha che. kemake lokamAM koIne paNa jAtismaraNa thatuM dekhAtuM nathI. ane stanaabhilASaaMge je vAta karI, te paNa bhUtasvabhAvathI ja siddha che. pRthvI vagere bhUtono ja evo svabhAva che ke pahelA nahi anubhavelI paNa je potAne upakArI hoya, tevI vastu grahaNa karavI." mArA A hetuthI ja kahe che gAthArtha :- bhUto acinya ane vicitra kArya karanArA che. tethI teono svabhAva paNa aneka prakArano siddha thAya che. ane svabhAvamAM prazna saMbhavato nathI. (paryanuyoga Apatti darzAvavI) % ja cheke "agni bALe che AkAza bALatuM nathI, ahIM veNa paryanuyoga kare ? (tAtparya :- svabhAvasiddha vastumAM Apatti darzAvavI ke khoTA tarka lagAvI viparIta lpanA karavI saMgata nathI.) stanano abhilASa karavAno svabhAva bhUtono ja che. vicitra svabhAvavALA bhUtono A svabhAva paNa paryanuyogane pAtra nathI. tethI stananA abhilASanA hetuthI paNa, bhUtothI bhinna evA pogAmI AtmAnI siddhi karavI yuktiyukta nathI. zaMkA :- pUrve prApta nahi karelA dhanano ekAeka lAbha, ane upArjalA dhanano ekAeka nAza-haraNa ane niyatape sukha ke duHkha vagerenI prApti IjyAdi aneka vicitratA niyAmaka vinA muktisaMgata bane nahi. kemake dareka kAryo svasvakAraNasAmagrIrUpa niyAmakane AdhIna rahIne ja utpanna thAya che. ane ahIM koi daSTa kAraNasAmagrI niyAmaka tarIke upalabdha thatI nathI.) tethI uparokta vicitra kAryo anyathAanupapanna thavAdvArA ananyagaTyA potAnA niyAmaka tarIka pUrvabhavamAM upArjalA acitya ane siddha kare che. Ama aSTakarmano svIkAra avazya karavo ja paDe. ane karmano svIkAra sArthaka karavo 1. kSudapanodakArI stane dRSTvA saMprati smaraNaviSayIkRtaM iti pAThAMtaram / / ----- ------------------------ -------- - dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ja. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'citro nAnArUpo'cintyavicitrakAryakAritayA bhUtAnAM svabhAvo, na ca svabhAve paryanuyogo'sti / tadAhuH "agnirdahati nAkAzaM, ko'tra paryanayujyata" iti / tasmAna stanAdAnAbhilASadarzanAdapyAtmAnumAnaM yujyata iti / tathA yadapyucyate pratiniyatAlabdhavittalAbhalabdhavittApahArasukhaduHkhAdivaicitryasya niyAmakamantareNAnupapadyamAnatvAtpUrvabhavopArjitamadRSTaM kimapi tanniyAmakamabhyupagantavyaM, tadabhyupagame ca kartAramantareNa tasyAnupapadyamAnatvAt tatkarturAtmanaH pUrvabhave'pya'stitvaM pratipattavyamiti, tadapyetena pratyuktamavaseyaM, bhUtAnAmeva tathAsvabhAvatvenAlandhavittalAbhAdivaicitryopapatteH, yadAha-"jalabubudavajjIvA' iti| yathaiva hi saritsamudrAdau niyAmakAdRSTarahitA api svasvabhAvasAmarthyavazAd vaicitryabhAjo bubudAH prAduSpanti, tathA pUrvabhavopArjitamadRSTamantareNApi alabdhavittalAbhalabdhavittApahArAdivaicitryabhAjo jIvA api caitanyaviziSTakAyamAtrarUpA bhvissyntiiti| tathA cAha--'eyAo ceva laabhhrnnaaii|siddhtti' ata eva bhUtasvabhAvavaicitryato lAbhaharaNamAdizabdAdvicitrasukhAdibhAvazca siddha iti| tasmAnAstyevAtmA paralokagAmI / turevakArArthoM bhinnakramazca, sa ca yathAsthAnaM yojitaH / paralokino'bhAvAcca paralokasyApi naarktvaadyvsthaalkssnnsyaabhaavH| Aha ca-"etAvAneva loko'yaM, yAvAnindriyagocara' iti| evaM ca paralokArthe tapazcaraNAdyapyanuSThAnamanarthakam, yadAha-"tapAMsi yAtanAzcitrAH, saMyamo bhogavaJcaneti // 43 // tadevaM bhautikapuruSavAdimatamupanyasya sAmpratametahaSayitumupakramate-- ___ bhaNNai Na juttameyaM paccakkhaM Novalanbhai jamuttaM / jamhA avaggahAdI haMdi sasaMveyaNapasiddhA // 44 // (bhaNyate na yuktametat pratyakSaM nopalabhyate yaduktam / yasmAdavagrahAdayaH haMdi svasaMvedanaprasiddhAH) 'maNyate tatrottaraM dIyate, tatra yattAvaduktaM 'pratyakSaM nopalabhyate jIva' iti| etantra yuktam, kuta ityAha yasmAdavagrahAdaya-avagrahehApAyadhAraNAH haMdi svs,vednprsiddhaaH| tatra avagrahaNamavagrahaH, aniddezyasAmAnyamAtrAvagama ityrthH| uktaM c-"saamnntthaavgghnnmugghotti| tathA asatavizeSaparityAgena sadbhUtavizeSopAdAnAbhimukhaM jnyaanmiihaa| Aha c-"bhuuyaabhuuyvisesaadaannccaayaabhimuhmiihaa| tathA sadbhUtavizeSAnuyAyiliGgadarzanAdasadUtavizeSapratikSepeNa sadbhUtavizeSAvadhAraNamavAyajJAnam / avAyajJAnAnantaramantarmuhUrta yaavttdupyogaadvicyvnmvicyutiH| tatastadAhito yaH saMskAraH saMkhyeyamasaMkhyeyaM vA kAlaM yAvat sa vaasnetyucyte| punaH kAlAntare kutazcittAdRzArthadarzanAdikAt kAraNAtsaMskArasya prabodhe sati yat jJAnamudayate 'tadevedaM yat prAgupalabdhamityAdi' tat smRtiH| etAni ca trINyapyavicyutyAdIni jJAnAni avizeSeNa dhaarnnaashbdvaacyaani| yadAha-"tadanaMtaraM tadatyA- - - - - - - - - - - - - - -- -- ------ hoya, to tenA kartAno paNa svIkAra karavo ja paDe. kemake kna vinA karma ja anupAna che. kemake karma pote nI kSiAnuM karmakarmakAraka che.) Ama pUrvabhavanA karmo pUrvabhavamAM te karmonA itarIka jIvanA astitvanI udghoSaNA kare che. (ane tema ja mAnavuM yukta che ke pUrvabhavamAM jeNe karmo kya te ja pachInA bhavamAM te karmonA phaLano AsvAda mANe) Ama paralokagAmI jIva siddha thAya che. samAdhAna :- bhUto aneka vicitra svabhAvavALA che evA pUrvokta vidhAnathI ja tamArI A dalIla paNa salIla (pANI) vinAnI sAbita thAya che. bhUtonAM tevA prakAranA svabhAvanA kAraNe ja aprApta dhanano lAbhavagere vicitratAo siddha thAya che. tethI te mATe pUrvabhavIya karma ane tenA kvaMtarIka jIvanI lpanA karavAnI tasdI levA jevI nathI. kemake "jIvo pANInA parapoTA jevA che ema ja kahyuM che. jema nadI, samudra vageremAM niyAmaka evA adaSTa karmanA abhAvamAM paNa potAnA svabhAvanA sAmarthyathI ja vicitratA dhAraNa karanArA parapoTAo prAdurbhAva pAme che, tema jIvo paNa pUrvabhavamAM upArjalA karmanA abhAvamAM paNa, caitanyathI yukta zarIramAtrarUpe utpanna thatA mAnavAmAM zeSa nathI. ane jIvonI aprApta dhananI prApti ke prAptadhananA nAzavagererUpa vicitratA paNa bhUtonA tathAsvabhAvathI ja siddha che. tethI mULamAM paNa "eyAo ceva lAbhaharaNAdI siddhatti ema . Ama bhUtonA tathAsvabhAvathI ja je lAbha, haraNa, sakhavagere bhAvo siddha thatA hoya to karma AtmAvagerenI lpanAnA gauravanI AvazyaktA nathI. tethI "paralokagAmI AtmA nathI tema ja siddha thAya che. (mULamAM "tu"pada jakAraarthaka che. ane "natyi padasAthe saMbaMdhita che. vyAkhyA, paNa te pramANe ja karI che.) Ama paralokamAM janAro AtmA asiddha hovAthI nAkapaNuM vagere avasthArUpa je poka che te paNa asiddha che. ja che ke "jeTalo indriyano viSaya bane che teTalo ja loka che. Ama paralokno abhAva hovAthI kAlpanika palone sudhAravA karAtA tapa, cAritra vagere anuSThAno paNa nakAmA che. dhuM ja che ke "tapo vicitra prakAranI yAtanArUpa che. ane saMyama bhogothI chetaravA jevuM che. 14 1. sAmAnyArthAvagrahaNamavagraha iti / 2. bhUtA'bhUtavizeSA''dAnatyAgAbhimukhamIhA / 3. tadanaMtaraM tadavicyavanaM yazca vaasnaayogH| kAlAntareNa yatpunaranusmaraNaM dhAraNA sA tu / / dharmasaMgaNi bhAga- 5 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viccavaNaM jo ya vaasnnaajogo| kAlaMtareNa jo puNa aNusaraNaM dhAraNA sA u // 1 // " iti| ta ete avagrahAdayo 'haMdIti' parAmantraNe svaprakAzyaM prakAzayataH sato jJAnasya svayaM prakAzanaM svasaMvedanaM tena prasiddhAHpratItasvarUpAH svasaMvedanaprasiddhAH // 44 // svasaMvedanaprasiddhatvameSAM kAryAnyathAnupapattyA-- jaM jAyaI satI me uppannamihAsi NIlavinnANaM / iyamaNaNubhUyavisayA jujjai nAtippasaMgAto // 45 // (yat jAyate smRti meM utpannamihAsIt nIlavijJAnam / iyamananubhUtaviSayA yujyate naatiprsnggaat|| ) 'yat' yasmAt jAyate smRtiH-avagrahAdimpajJAnaviSayA, smRterevAkAramupadarzayati-'iha' vivakSitanIlasvalakSaNaviSaye nIlavijJAnaM mmotpnnmaasiidityevmaakaaraa| nanu yadIyaM smRtirudayate tatasteSAmavagrahAdInAM svadasaMvedanaprasiddhatve kimAyAtamityata Aha--'iyamityAdi, iyaM-smRtirananubhUtaviSayA yasmAnna yujyate-na ghttte| kuta ityAha -atiprasaGgAt prakrAntaM viSayamatikrAntaH prasaGgo'tiprasaGgastasmAt, atiprasaGgazcAtyantAnanubhUtapaJcamabhUtaviSayAyA api smRteH prsktitH| tataH smRtyanyathAnupapattyA'vagrahAdayo'nubhUtA iti prtipttvym| anubhavazcaiSAM svasaMvedaneneti siddhaM svsNvednprsiddhtvmessaamiti| tena yaducyate mImAMsakaiH-"apratyakSA ca no buddhiH, pratyakSo'rtha iti" ta65timavantavyama, saMpattei mavatiya: vasaMvitisvarUpe pavodayamAnA vyayamanA tatte tatraste ) kvAntarbhAvyantAM, kimarthe buddhau vA?, nArthe adhyAtmameSAM parispandanAta, arthAnAM caivaM prispndaayogaat| nApi ------- - - - - - - -- ------- -- - - - - - - - - - - -- - -- - (nAstiSpAdakhaMDana) - A pramANe bhUtonA ja vikArarUpa AtmA che evo nAstikamata sthApyo. have A matane dUSita karavAno AraMbha kare che | gAthArtha :- ahIM uttara apAya che- jIva pratyakSa upalabdha thato nathI evuM je kahyuM te saMgata nathI. kemake : avagrahavagere svasavadana prasiddha che. have nAstikvAdanI pUrvokta sthApanAnA pratyeka muddAnA sayukti bhUkkA bolAvavAdvArA te matanI asAtA siddha nAstikae evuM je kahyuM ke, "jIva pratyakSa upalabdha thato nathI. te taddana asaMgata che. kemake avagraha ihA, apAya ane dhAraNA A cAra jJAno svasavadana siddha che. temAM avagrahaNa avagraha che. arthAt nirdeza karI na zakAya tevo sAmAnyamAtragrAhI bodha avagraha che. zuM che ke, "sAmAnyaarthanuM avagrahaNa avaha che.' tathA avidhamAna-asaMbhavi vizeSa arthanA tyAgadvArA vidyamAna-saMbhavita vizeSa arthanA upAdAnatarapha jatuM jJAna ihA che. zuM che ke, "bhUtArtha vidyamAna arthaviroSanA grahaNatarapha ane abhUtArthaavidyamAna arthaviroSanA tyAga tarapha jatuM jJAna ihA che. (vastunA satya ane nizcita arthatarapha gherI to vicAra-tarka IhA kahevAya.) tathA vidyamAna arthavizeSane anusaratA liMganA darzanathI avidyamAnaarthano niSedha karavApUrvaka vidyamAnaarthane nizcaya karatuM jJAna apAyaapAya che. apAyajJAna pachI antarmurtasudhI te jJAnopayogamAMthI bhraSTa na thavuM. arthAt aMtarmuhUrtasudhI satata raheto jJAnopayoga avismRti kahevAya che. tyArabAda te avicyatithI saMskAravizeSanuM AdhAna thAya che. A saMskAra saMkhyAta ke asaMkhyAta kALasudhI Take che. ane vAsanA tarIke oLakhAya che. te pachI kALAntare jayAre tevA prakAranI vastunA darzana vagere koIka khuthI e saMskAro jAgRta thAya che. tyAre "pUrva je anubhaveluM te ja A che. IjyAdi je jJAna thAya che. te smRti che. avismRti, vAsanA ane smRti A traNe jJAno avizeSarUpe dhAraNA zabdathI vAcya che arthAta A traNe jJAno dhAraNArUpa matijJAnanA bhedo che. kahyuM ja che ke te pachI (apAya pachI) je te arthathI avicyavana che tathA je vAsanAyoga che ane kALAntare pharIthI je anusmaraNa thAya che te dhAraNA che. A avagrahavagere jJAnonuM svarUpa batAvyuM (mULamAM "hadi AmaMtraNaarthe che) A avagrahavagere jJAno svasavadanadvArA svasvarUpanI pratIti karAve che. potAnAthI kAya bodhya arthone prakAzatI vakhate jJAna potAne paNa prakAze che. arthAta potAno paNa bodha karAve che. tethI jJAna svasavedanasiddha che. 44 (avarahAdijJAnonI siddhi) kAryanI anyathAanupapatti batAvavAkArA avagrahAdi jJAnonuM svasavadanaprasittva darzAve che gAthArtha :- mane ahIM nIlajJAna utpanna thayuM hatuM evI smRti thAya che. A smRti ananubhUtaviSayavALI saMbhavatI nathI. kemake temAM atiprasaMga che. ahIM ullekhanIlasvarUpaaMge mane nIlajJAna thayuM hatuM. ItyAdipa avagrahavagere jJAnaaMge smRti thAya che. zaMkA :- AvI smRti thAya che tenAthI avahavagerenI svasavadanaprasiddhi zI rIte siddha thaze ? samAdhAna :- e ja batAvIe chIe. A smRti nahi anubhavelA viSayoame to saMbhavI zake nahi. kemake je ananubhUta viSayaaMge paNa smRti thatI hota, to dI nahi anubhavelA pAMcamA bhUtaage paNa tenI smRti mAnavAno atiprasaMga Ave (atiprasaMga=prastuta viSayane ullaMdhI jato prasaMga) avagrahavagerenI smRti thatI to dekhAya ja che. dharmasaMgahaNi bhAga-1 hajAra Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhau yatastA bhavanmatena vidyamAnA api satyo na prakAzante, taasaamtyntproksstvenaabhyupgmaat| ete ca prakAzamAnA anubhUyante, na ca buddhitajjJeyavyatirekeNAnyaH kazcidanubhavaprakrame'nuSaGgo vidyate / tata eSAmavagrahAdInAmityaM prakAzamAnAnAmabhAva eva prasaktaH / sa ca durupapAdo, mA bhUtsarvasyApi niSedhaprasaGgaH / tasmAt buddhaya evaite tAzca pratyakSA iti sthitam / api ca svasaMvedanapratyakSeNa buddhimenAmavagrahAdirUpAmavedayamAnaH kathamAtmani nizcinuyAt ? yathA buddhirmamotpanneti / AtmAdhikaraNatayA ca tasyA anizcaye mayA jJAtamidaM vastviti AtmAnubhavitRkaM vastu na jJAtaM bhavet / tathA ca sati pratItivirodhaH / athocyeta yAvadartho na jJAto bhavati na tAvat buddhirnizcIyate, tena sarvo'pi buddhinizcayo'rthajJAnanibandhanaH, tato yogyadezAvasthitArthajJAnAd buddhirAtmanyastItyanumIyate, tannimittatvAdarthajJAnasyeti, tadetannibiDajaDimA'vaSTabdhAntaHkaraNatAvilasitam / na hi nAmArthajJAnamanyadanyA tethI anubhavAtI A smRti anyathAanupapanna thavAdvArA avagrahavagerenI anubhUtine siddha kare che. ane avagraha vagereno anubhava to svasavedanadvArA ja saMbhave che. arthAt avagrahavagerenuM saMvedana anya jJAnadvArA saMbhavatuM nathI. (mImAMsakamata khaMDana) ahIM mImAMsaka kahe che ke ApaNI buddhi (=avagrahAdijJAna) apratyakSa-parokSa che. ane bAhyaartha pratyakSa che.' Ama mImAMsakamate jJAnanuM svavedana nathI. jJAnane svavidita klevAthI A matano pratikSepa thAya che. te A pramANe A avagrahavagere svasaMvitisvarUpavALA ja udaya pAmatA ane vilaya pAmatA dekhAya che. Ama saMdita thatA avagraha vagereno kemAM samAveza thaze ? bAhyArthamAM ke buddhimAM ? bAhyArthamAM to samAveza pAmatA ja nathI. kemake A avagrahavagere AtmAmAM ja utpatti ane vilayarUpa parispandana kare che. bAhyArthano A pramANe parispanda saMbhavato nathI. A ja pramANe avagrahaAdino buddhimAM paNa samAveza thato nathI. kemake tamArA mate vidyamAna evI paNa buddhi kyAreya paNa prakAzatI nathI=buddhinuM kyAreya svasaMvedana thatuM nathI. kemake tame buddhione atyanta parokSa svIkArI che. jyAre avagrahavagere to svasavedanarUpe prakAzatA anubhavAya che. tethI teono buddhimAM paNa samAveza thato nathI. tamArA mate Ama teono artha ke buddhi bemAMthI ekemAM samAveza thato nathI. ane anubhavanI bAbatamAM buddhi ane buddhithI jJeya arthane choDI trIjA koi prakAranI vastu saMbhavatI nathI. tethI A pramANe prakAzatA avagrahavagereno abhAva mAnavAno ja prasaMga Avaze. ane anubhUta vastuno niSedha karavo ke abhAva mAnavo asaMgata che. kemake badhI ja anubhavAtI * vastuonA niSedhano prasaMga Avaze. tethI A avagrahavagere buddhirUpa ja che, ane A buddhi pratyakSa ja che. tema anicchAe paNa svIkAravuM ja rahyuM kemake arthamAM to avagrahavagereno samAveza saMbhavato ja nathI. kAraNa ke arthathI teo atyanta bhinna che.) vaLI, jo svasaMvedana pratyakSadvArA A avagrahArUipa buddhinuM pote savedana na kare, to AtmAmAM zI rIte nizcaya kare ke "mane A pramANe buddhi utpanna thai" ane jyAM sudhI AtmAmAM A buddhino nizcaya thato nathI tyAM sudhI meM A vastunuM jJAna karyuM. e pramANe vastunuM AtmAnubhavijJAna =AtmA jemAM anubhavItarIke bhAse tevuM jJAna) na thAya. tethI pratItivirodha che. kemake vastunI tevA prakAranI pratIti thatI dekhAya che. pUrvapakSa : :- jyAM sudhI arthanuM jJAna thatuM nathI. tyAM sudhI buddhino nizcaya thato nathI. Ama badhA ja buddhinizrcayamAM arthanuM jJAna kAraNa che. tethI yogyadezamAM rahelA arthanA jJAnathI buddhi AtmAmAM che" tevuM anumAna thAya che. kemake arthanuM jJAna buddhi vinA saMbhave nahi. Ama parokSa buddhino arthajJAnadvArA anumAnathI nirNaya thAya che. mATe buddhine pratyakSa ke svavidita mAnavAnI AvazyaktA nathI. uttarapakSa :- atyaMta jaDatAthI yukta hRdayano A vilAsa che. arthAt tamArI A dalIla ajJAnathI udabhavI che. tame arthajJAnathI buddhinA anumAnanI vAta karI ane te vAta to ja suyogya bane, jo arthajJAna ane buddhi paraspara bhinna hoya paraMtu arthajJAna ane buddhi vacce bheda nathI. kemake je arthajJAna che te ja buddhi che. tethI A be vacce anumAna anumeyabhAva mAnavo yogya nathI. (arthajJAna-anumAna-anumAna karavAnuM sAdhana ane buddhi anumeya-anumAna karavAyogya evo anumAna anumeyabhAva yogya nathI.) kemake A bhAva be bhinna vastu vacce ja ghaTI zake che. pUrvapakSa :- buddhinuM liMga arthajJAna nathI. paraMtu indriya ane padArtha che. te A pramANe-indriya ane viSayabhUta padArtha upalabdha thAya che tethI cokksa indriyane Azraya karanArI ane arthaviSayaka buddhi hovI joie. (make Indriya pote jaDa sAdhana hoi viSayanuM savedana karAvI na zake ane viSayamAM to svanuM savedana karAvavAnuM sAmarthya ja nathI. ane A benI hAjarImAM viSayanuM saMvedana thatuM dekhAya che. tethI A bethI bhinna evI buddhi ja saMvedana karAvanAra tarIke siddha thAya che.) uttarapakSa H A vAta paNa Adeya nathI. kemake buddhinA liMgatarIke Indriya ane artha banne vyabhicArI che. je vastu jene vyabhicArI na hoya te vastu tenuM liMga bane, jemake dhUmADo agnine vyabhicArI nathI tethI dhUmADo agninuM liMga bane che. indriya to jJAnane vyabhicArI che. kemake te te indriyanI hAjarImAM paNa te te indriyasaMbaMdhI jJAnanI pravRtti thatI nathI. nahitara to manuSyane pAMca Indriya hovAthI haMmezA ekIsAthe pAMce ndriyanA jJAnono udaya mAnavAno prasaMga Avaze. paNa A dRSTa ke iSTa nathI. kemake jyAre eka IndriyanA paNa bhinnabhinna jJAnopayoga samAnakALe mAnyA nathI tyAre pAMca bhinna IndriyonA pAMca jJAnono upayoga eka kALe zI rIte saMbhavI zake ? vaLI nidrA vagere kALe Indriyo hAjara hovA chatAM te dharmasaMgrahaNi bhAga-1 40 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ca buddhiH, yenaivamucyamAnamupazobheta, kiMtu yadevArthajJAnaM tadeva buddhiriti kathamanayoranumAnAnumeyabhAvaH / atha manyethA - nArthajJAnaM buddherliGgaM kiM tarhi ?, indriyArthI athAhi yasmAdindriyamasti arthazca tasmAdbhavitavyamindriyAzritayA arthaviSayayA ca buddhayeti, tadapyayuktam ubhayorapi vyabhicAritvAt / yo hyartho yanna vyabhicarati sa tasya liGgam indriyaM ca jJAnaM vyabhicarati, satyapi tasminnindriye tajjJAnasyApravRtteH / anyathA sarvendriyANAM sadA sadbhAvAtsarvadA sarvendriyajJAnodayaprasaGgaH / na caitaddRdRSTamiSTaM vA, tasmAnnendriyaM jJAnAvyabhicAri / artho'pi ca jJAnaM vyabhicaratyeva tasminsatyapi tadabhAvAt / itarathA hi asannihitazcedartho jJAnasya heturiSyate, tarhi sarvasya sarvadA srvaarthvittvprsnggH| sannihitazcettataH sannihitasya sarvasyApi yugapadgrahaNaprasaGgo, na caitadiSTaM tathAnubhavAbhAvAt / yugapadapIndriyArtho jJAnaM vyabhicarataH, indriye sannihiteSu cArtheSu sarveSu yugapad jJAnAbhAvAt, nendriyArthoM liGgaM kintu mana iti cet, tadayuktam, yatastadapi pUrva tAvatsiddhasya jJAnasya siddhayA tasya yugapadanutpattyA svayamanumAtavyam, tacca jJAnamadyApi asiddhamiti kutaH tatsiddhiryena talliGgamuddhUSyeteti / vyakto'rtho buddherliGgaM na tu indriyonA jJAnano upayoga hoto nathI.) tethI indriya jJAnane vyabhicArI che. A ja pramANe artha paNa jJAnanuM liMga na banI zake. kemake artha paNa jJAnane vyabhicArI che. kemake arthanI hAjarImAM paNa jJAnano abhAva hoya che. jo dUravartI padArtha jJAnano hetu-liMgatarIke iSTa hoya, to badhAne haMmezA sarva arthanA jJAtA mAnavA paDaze. kemake haMmezA dUravartI arthonI vidyamAnatA che. tethI liMga hoya tyAM liMgI hoya' e nyAyathI teonA jJAnanI paNa vidyamAnatA mAnavI paDe . have jo najIka rahelA arthe jJAnanA hetu-liMga hoya, to najIka rahelA tamAma arthonuM ekIsAthe jJAna thavAnI Apatti Ave. paNa A iSTa nathI. kemake saghaLA arthonuM ekIsAthe jJAna thavAno anubhava thato nathI.. zaMkA :- indriya ane artha bhegA maLIne jJAnanA liMga bane che. tethI uparokta doSa nahi Ave. samAdhAna :- A bannene bhegA maLIne jJAnanA liMga mAnavAmAM paNa vyabhicArardoSa ubho ja che. kemake badhI indriyo ane e badhI indriyonA artho hAjara hovA chtAM ekIsAthe te badhAnuM jJAna thatuM nathI. (anyamanaska to eka paNa indriyanA arthanuM jJAna karato nathI, paNa anya ja vicAramAM DUbelo rahe che.) zaMkA :- indriya ane artha jJAnanA liMga nathI, paNa mana ja jJAnanuM liMga che. samAdhAna :- A vAta paNa barAbara nathI. kemake mana pote ja hajI pagabhara=siddha nathI. kemake jJAnanI siddhi thayA bAda, mananI siddhi thAya che. mana jJAnanI sAthe yugapat utpanna thatuM na hovAthI mana svayaM anumeya che. ane jJAna pote ja atyAranA asiddha che. tethI mana paNa asiddha avasthAmAM che. (kemake mananI siddhi jJAnapara avalaMbita che.) tethI asiddha manane jJAnanuM liMga zI rIte kahI zakAya ? arthAt jJAnanA liMga tarIke mana asiddha che. zaMkA :- vyakta thayelo artha buddhinuM liMga bane che, je te artha nahi. tethI pUrvokta doSa nathI. samAdhAna :- A vilpa paNa tyAjya che. arthanI vyaktithI (=vyaktapaNAthI) tamAre zuM abhimata che ? jJAna ? ke arthamAM raheluM jJAnahetuka prAyarUpa svarUpavizeSa ? jo arthanI vyaktitarIke jJAna iSTa hoya, to jJAna pote hajI asiddha avasthAmAM che, tethI arthanI vyakti asiddha che. tethI te rUpe artha paNa asiddha che. (vyakti arthanuM vizeSaNa che ane te artha jJAnanuM vizeSaNa-liMga che. tethI vyaktinI asiddhimAM artha ane jJAna banne asiddha bane.) have, jo jJAnahetuka arthagata svabhAvavizeSa ja vyakti rUpe iSTa hoya, to jJAna asiddha hovAthI tenA kAryabhUta e svabhAva paNa asiddha thAya che. tethI A pramANe arthagata svabhAvavizeSa asiddha hovAthI te svabhAvathI viziSTa artha paNa zI rIte buddhinuM liMga bane? siddha thAya che ke, vyakta artha paNa buddhinuM liMga nathI, vaLI arthamAM raheluM A svarUpavizeSa to dareka puruSa pratye samAnapaNe raheluM che. tethI tenAthI to badhA ja puruSomAM te arthaviSayaka buddhinuM anumAna karavAno prasaMga Avaze. vaLI kdAca liMga hoya, to paNa tame to buddhine haMmezA parokSatarIke ja svIkArI che. tethI te kyAreya siddha-pratyakSaAdithI anubhUta thayelI nathI. tethI tenI sAthe liMganAM saMbaMdhanuM paNa jJAna koipaNa hisAbe thAya tema nathI. ane jyAM sudhI liMga ane liMgI vaccenA saMbaMdhano nirNaya na thAya, tyAM sudhI A liMga che ane tenAthI A liMgInuM anumAna thAya che tevo nirNaya paNa thai zake nahi. tethI buddhiviSayaka anumAna pravartI zakyuM ja nathI. Ama buddhi parokSatarIke siddha thatI nathI. tethI buddhi svaviditarUpa ja che. tevo nirNaya thAya che. naiyAyika jJAnAntaraveujJAnamata nirAsa) naiyAyika :- buddhinuM savedana thAya che, te vAta barAbara che. paraMtu tene svasaMviti mAnavAnI jarUra nathI, kemake te prameyarUpa hovAthI anyajJAnathI ja vidita thAya che. prayoga:- "jJAna bIjA jJAnathI ja vedya(=savedanayogya) che. kemake prameyarUpa che. jemake ghaDo" uttarapakSa :- tamAre A AlApa vyartha vilApatulya che. kemake tamArA anumAnaprayogamAM hetu izvaranA jJAnathI anaikAMtika Thare che. kemake izvaranuM jJAna jJAnarUpa hovA chatAM tamane jJAnAntaravedyatarIke saMmata nathI. kemake tame izvaranA jJAnane svasaMvedya mAnyuM che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 48 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - yaH kazcit, tenoktadoSAbhAva iti cet, nanu keyaM vyaktirarthasya?, kiM jJAnamuta jJAnanibandhanastadgataH prAkaTayalakSaNaH svarUpavizeSaH? tatra yadi jJAnaM ttstsyaasiddhtvaattdvishessnnsyaarthsyaapysiddhiH| atha jJAnanibandhanastadgatasvabhAvavizeSa :, nanu jJAnAsiddhau so'pyasiddha iti kathaM tadviziSTo'pyarthoM buddherliGgaM bhavedasiddhatvAt / apica tasyArthagatasvarUpavizeSasya sarvAnpuruSAnprati sAdhAraNatvAt sarvapuruSeSvapi tadviSayabuddhInAmanumAnaprasaGgaH / anyacca satyapi liGge sarvadA buddheH parokSatvenAbhyupagamAt asiddhayA tayA saha na kathaJcidapi liGgasya sambandhAvagamaH, tataH kathaM tadviSayAnumAnapravRttiH?, tanna buddhiH parokSA, kintu svsNviditspaiveti| tathA yadapyucyate naiyAyikaiHjJAnaM jJAnAntaravedyaM, prameyatvAt ghaTavaditi, tadapyayuktama, IzvarajJAnena hetornaikaantiktvaat| athocyeta-asmadAdijJAnApekSayaiva jJAnasya jJAnAntaravedyatvamabhyupagamyate, nezvarajJAnApekSayA, taddhi asmadAdijJAnAt viziSTam, na ca viziSTe dRSTaM dharmamaviziSTe'pi yojayan prekSAvattAM labhate, azeSArthagrAhitvasyApi niHzeSajJAnAnAM ttprsnggaaditi| tadayuktam, jJAnatvasyArthagrahaNAtmaka(tmakatvosya cezvarajJAne viziSTe dRSTasya dharmasyAsmadAdijJAne svasaMviditatvasyeva pratiSedhaprasaGgAt / syAdetat, jJAnatvasyArthagrahaNAtmakatvasya cAbhAve tat jJAnameva na syAt tasmAnnAsmadAdijJAne tatpratiSedha iti| tadetadanyatrApi samAnam, nahi svasaMviditatvamapi vinA jJAnasya jJAnarUpatA ghaTate, pradIpasyeva svaprakAzakatvamantareNa pradIparUpatA, jJAnasya pradIpasyeva ttsvbhaavaatmktvaat| yadapyuktam-asmadAdijJAnasya svasaMviditatvAbhyupagame IzvarajJAnavat azeSArthagrAhitvaprasaGga iti, tadapyasamIcInama, yogyatayA avabhAsakatvAt, prdiipvt| nahi pradIpasyAdityavat svaparaprakAzakatvAbhyupagame'pi tadvannikhileSvartheSu prakAzakatvaprasaGgaH, tathA atrApi / yogyatA ca jJAnAnAM svAvaraNakSayopazamatAratamyalakSaNA pratipattavyA, tadabhAve viSayagrahaNatAratamyAbhAvAt, niHshesssvaavrnnkssyotthkevljnyaanvt| tasmAdIzvarajJAnena hetoranaikAntikatvAt na pUrvoktaM sAdhanaM sAdhyaM sAdhayituM sAdhIya iti sthitam / anyacca-jJAnaM jJAnAntaravedyaM kiM sahabhUtajJAnasaMvedyam uta uttrkaalbhaavijnyaansNvedym?| -- -- -- -- -- -- -- -- -- --- - - - - - - - - - - ------ taiyAyika :- tame amArI vAta samajatA nathI. ame ApaNAvagerenA jJAnanI apekSAe ja jJAnane jJAnAntaravedya (bIjA jJAnathI vidya) kahIe chIe. nahi ke, svaranA jJAnanI apekSAe. kemake jvaranuM jJAna to ApaNI apekSAe viziSTa che. IzvaranA A viziSTajJAnamAM rahelo "svasavedhatvadharma ApaNA aviziSTajJAnamAM paNa dhUvo ucita nathI. kemake to, to svasadhitvadharmanI jema zvarajJAnamAM rahelA azeSaarthagrAhitAdharma paNa ApaNA jJAnamAM mAnavo paDaze. ane to, svaranI jema ApaNe paNa sarvaza thavAno prasaMga Ave. ane kvaranA jJAnamAM ApaNI apekSAe heluM vaizisya vilaya pAme. tethI viziSTamAM rahelA dharmanI aviziSTamAM paNa lpanA karavAmAM DahApaNa nathI. mATe zvaranA jJAnanI jema ApaNA jJAnane svasa mAnavAnI bhUla karavA jevI nathI. uttarapakSa :- buddhinA abhAvamAM ja tamArI vAta ramaNIya lAge tevI che. jo viziSTamAM rahelA badhA ja dharmo aviziSTamAM asvIkArya hoya, to kvaranA jJAnamAM rahelA svasadhitva dharmanI jema "arthagrAhakvadharmano paNa ApaNA jJAnamAM pratiSedha karavAno prasaMga che. tethI "zvaranuM viziSTajJAna arthagrAhaka che, tethI ApaNuM aviziSTa jJAna arthagrAhaka nathI' ema svIkAravuM paDaze. taiyAyika :- tame kvI vAta kare che ? jJAna jo arthagrAhaka na hoya, to pachI tene jJAna ja zI rIte kahevAya ? arthAt jJAnanuM svarUpa ja arthagrAhakatA che. A svarUpanA abhAvamAM ni:svarUpa jJAna khapuSpanI jema asat ja thaI jAya. tethI ApaNA jJAnamAM arthagrAhatAno pratiSedha karI zakAya nahi. arthAt ApaNuM jJAna arthagrAhaka ja che. uttarapakSa :- taddana barAbara che. basa, A ja pramANe "svasatva jJAnanuM svarUpa che. jo jJAna A svarUpa vinAnuM thaI jAya, to jJAnarUpa na rahetA asat ja banI jAya. jema pradIpano svaprakArAtA svabhAva che tema jJAnane svasadhitva svabhAva che. tethI jema pradIpa potAnA svaprakAzatA svabhAva vinA pradIparUpe rahI zakto nathI, tema jJAna potAnA svasadhitvasvabhAva vinA jJAnarUpe ghaTI zakatuM nathI. naiyAyika :- ame AgaLa ja kahI gayA, ke jo ApaNA jJAnane IzvaranA jJAnanI jema svasavedya mAnazo, to jvaranA ja jJAnanI jema azeSaarthagrAhaka paNa mAnavuM paDaze. uttarapakSa :- "tame kahI gayA te yathArtha che. paNa je te yathArtha nathI. evuM nathI ke eka dharmanuM sAdharma hoya, teTalAmAtrathI sarvathA sAdharyuM hoya. pradIpane sUryanI jema prakAzaktarIke svIkAravA chatAM kaMI sUryanI jema sarva padArthaprakAzaktarIke svIkAravAnI Apatti AvatI nathI. tema ApaNA jJAnane kvaranA jJAnanI jema svasavadhatarIke mAnya karavAthI kaMI te jJAnanI jema sarvaarthagrAhuktarIke mAnya karavAnI Apatti nathI. kemake ApaNuM jJAna pradIpanI jema yogyatA(=sAmarthya ne anurUpa ja avabhAsaka bane che. (jo svasadaivadharmanuM "azeSaarthagrAhitAdharmasAthe sajajaDa sAhacarya siddha hota, to taiyAyika ApelI Apatti vyAjabI Tharata. paNa tevuM sAhacarya asiddha che. balka pradIpa-sUryanA dezaMtathI to viparItatA ja siddha thAya che.) zaMkA :- jJAnanI A yogyatA zuM che ? dharmasaMgrahaNi bhAga-1 kija Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ---------- tatrAdyaH pakSo'nupapannaH, yugapajjJAnAnAmasaMbhavAt "yugapaddhi jJAnAnutpattirmanaso liGgamiti vacanAta, tiIyo'pi pakSo'nupapannaH, prAgarthajJAnaM pazcAt jJAnajJAnamiti saantrprtiiterbhaavaat| kiMca jJAnajJAnakAle tatprAktanamarthajJAnamanuvartate na vA?, yadyanuvartate tataH sa eva jJAnayogapadyaprasaGgaH akSaNikatvAnuSaGgazca, atha nAnuvartate, tarhi kasyaitat grAhakaM, grAhyasya prAgeva vilInatvAditiM kRtaM prasaGgena // 45 // tadevamavagrahAdijJAnAnAM tadviSayasmRtyanyathAnupapattyA svasaMvedanaprasiddhitvamabhidhAya sAmprataM prastutamabhisaMdhAtumAha dhammA avaggahAdI dhammI etesi jo sa jIvo tu / tappaccakkhattaNato paccakkho ceva to atthi // 46 // ( ja avahAro gf pasi : 4 navatu tatratyakSataH pratyakSa paya tamAta ) na kevalamete avagrahAdayaH svasaMvedanaprasiddhAH kiM tu dharmAzca, sadA parataMtratayopalabhyamAnatvAt / yazcaiteSAmavagrahAdidharmANAM dharmI sa eva jiivH| anyasya vakSyamANayuktyA tddhrmitvaayogaat| turevakArArthaH / 'to' tasmAdeteSAmavagrahAdidharmANAM pratyakSatvato'sau jIvaH 'pratyakSa evaM pratyakSapramANenopalabhyamAnasvabhAva ev| nahi ghaTAdInAmapi tagatarUpAdidharmapratyakSIkArAt anyat pratyakSeNa upalambhanamasti, tato ghaTAdivat tadgatadharmapratyakSIkArAdasAvapi jIvaH pratyakSa eva / avica--liGgaliGgisaMbandhasmaraNAdinirapekSamahamitijJAnaM nIlAdijJAnavat pratipramAtR saMvedyamAnatvAdapratyAkhyeyam, svasaMviditarUpatvAt spaSTapratibhAsatvAcca, tadanyapratyakSatulyamAtmagrAhakamudayate, tatkathamucyate pratyakSamAtmA nopalabhyata iti?, atra vyADirAha-"asati pratyakSAbhimAna iti asati--avidyamAne - - - - - - - - - - - - - -- samAdhAna :- jJAnAvaraNakarmanA kSayopazamanI taratamatArUpa che. kSayopazamanI A taratamatAthI ja viSayagrahaNa aMgenI taratamatA dekhAya che. ekasarakhA vacananA zravaNAdithI bhinna bhinna zrotAvagerene ochAvattA pramANamAM ane bhinna-bhinnarUpe bodha thato dekhAya che. A bodha anyathAanupapana thavAdvArA teomAM jJAnAvaraNakarmanA kSayapAmamAM bhedanuM sUcana kare che. jo kSayo parAmamAM taratamabhAva na hoya, to viSayagrahaNanI bAbatamAM paNa taratamabhAva na dekhAya, jemake kevaLajJAnAvaraNanA saMpUrNa kSayathI utpanna thatuM kevaLajJAna. badhA ja kevaLajJAnIonA jJAnAvaraNakarmo sarvathA kSINa thayA che. tethI teomAM kSayopazamanI tatamatAne avakAza rahyo nathI. tethI teonA arthagrahaNamAM taratamabhAva Avato nathI. Ama jJAnamAtra jJAnarUpe ane svasavedyarUpe samAna che. ane arthagrahaNanI bAbatamAM yogyatAnI apekSA rAkhe che. tethI taiyAyikane saMmata jvaranA dRSTAMtathI teonA anumAnano hetu anaikAtika Thare che. temanA mate zvaranuM jJAna aprameya che. tethI temAM jJAna hovA nAM prameyatva nathI. Ama hetu asibdioSagrasta che. vaLI teone zvaranuM jJAna asavedya tarIke siddha che. tethI jJAnane jJAnAnnAdya tarIke siddha karavAmAM jIvanA jJAnanA darzanathI bAladoSa paNa che. vaLI ghaTa pote arthagrAha*saMvedaka nathI. jyAre jJAna arthagrAhaka che. tethI daSTAMta-dAntika vacce vaiSamyadoSa paNa che. prameyava dharmane sAdharmsathI anyadharmanI samAnatAnuM ApAdAna karavAmAM to, jagatanI tamAma vastuomAM parasparanA dharmonuM ApAdAna thaI zake. ItyAdi) Ama taiyAyikonA anumAnano hetu ghaNA ghaSothI jarjarita thaI gayo hovAthI potAnA sAdhyane sAdhavA samartha nathI. vaLI A jJAna jJAnAntarave che, te sAthe utpanna thayelA jJAnAntarathI vadhe che ke uttarakALe thanArA jJAnAntarathI vadhe che ? prathama pakSa to asaMgata ja che. kemake 'ekasAthe aneka jJAnanI utpattino abhAva ja mananI siddhinuM liMga che.' evA vacananA baLapara tame eksAthe aneka jJAna svIkAratA nathI. tethI ejJAnavakhate sahabhAvI bIjuM jJAna thatuM ja nathI, ke jethI bIjuM jJAna prathama jJAnanuM vedana kare. bIjo pakSa paNa asvIkArya che. kemake "prathama arthanuM jJAna ane pachI e jJAnanuM jJAna' evI sAntara (=bhedavALI) pratIti thatI nathI. vaLI, A jJAnanA jJAnakALe pUrvakALabhAvI arthajJAna anuvarte che ( hAjara rahe che) ke pachI nAza pAme che ? jo anuvartatuM hoya, to ekakALe be jJAna (arthajJAna ane zAnanuM jJAna) mAnavAno aniSTa prasaMga Avaze. ane jJAnanI tame svIkArelI kSaNiktAno lopa thaI jaze. kemake "uttarakALabhAvI zAnathI pUrvakAlInajJAna nAza pAmatuM hovAthI jJAna kSaNika che' tevo abhyapagama che. have jo uttarakAlInazAnathI pUrvakAlIna arthazAna vilaya pAmatuM na hoya, to pUrvakAlIna jJAnanuM zrei nArAka na rahyuM. tethI te jJAna akSaNika thaI jaze. ane jJAnanI kaNiktAno siddhAMta paNa pAyAvinAno pUravAra thaze.) have jo arthajJAna jJAnanA jJAnakALe anuvartatuM na hoya, to uttarakAlInajJAna zAnuM grAhaka bane ? kemake potAnuM arthajJAnarUpa grAhyA to vilIna thayuM che. (jJAnajJAnanAM mAhAtarIke arthajJAna saMmata che. paNa je kALe jJAnanuM jJAna thAya che te kALe arthajJAna to ratuM nathI. tethI jJAnanAM jJAnano viSaya ja naSTa thavAthI te jJAna paNa saMbhave nahi) Ama taiyAyikamAnya jJAnano jJAnAntaledhatvamata paNa pokaLa kare che. tethI avagrahavagere jJAno nipratipakSapaNe svasaditatarIke siddha thAya che. astu prasaMgathI saryuM.... 4pA (pratyakSathI AtmAnI siddhi) ( A pramANe avagrahAdiviSayaka smRtinI anyathAanupapatti darzAvavAdvArA avagrahAdijJAnone svasaMviditarUpe siddha karyA. have te vAtanuM prastuta muddA sAthe abhisaMdhAna karatA kahe che. gAthArtha :- avagrahavagere dharmo che. ane teono je dharma che te jIva che. tethI avagrahavagerenA pratyakSathI jIva pratyakSa ja che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 % 50 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- - - - pratyakSagocaratAmatikrAnte AtmazabdAbhidheye pratyakSagrahaNAbhimAna eSa AtmavAdinAM, yathA nimIlitAkSasyAndhakAragrahaNAbhimAnaH, yasmAttat jJAnameva tathotpadyate bhUtacatuSTayAvalambanaM nAtmAlambanamiti / "rUpAdivatsvabhAvAnavadhAraNAditIndradattaH" yathA rUpAdiSu tannirbhAsaM jJAnamudayamAnaM svabhAvamavagamayati, naivamahamitijJAnamAtmasvarUpamasAdhAraNamavagamayati, na ca pratyakSagrAhye vastuni vipratipattirupalabhyate, tasmAdapratyakSa evAtmeti vyaaddiindrdttau| atrocyate-samyagnyAyAnabhijJatAkhyApanametadanayoriti purusscndrH| nahi tasya samyagnyAyAbhijJaH kaNThagataprANo'pyevamasamaJjasatvena vidvajjanopahAsyamabhidhatte iti pAtrasvAmI / asamaJjasatA cAhamitipratyakSasyAnAtmagrAhitvAnupapatteH, antrmukhaabbhaasitvaat| yat punarbhUtacatuSTayAlambanaM tadahirmukhAvabhAsyeva, tthaaprtiiymaantvaat| yadapyucyate "yathA nimIlitAkSasyAndhakAragrahaNAbhimAna iti tadapi na no bAdhakam, prAggRhItAndhakArasyaiva nimIlitAkSasya prAggRhItasyAndhakArasyopasthApanenAndhakAragrahaNopapatteH, jAtyandhasya tadgrahaNAbhimAnAbhAvAt, na caivaM prAggRhItasyAtmana upasthApanenAhaMpratyayAdAtmagrahaNAbhimAnaH, tathA'nabhyupagamAt, abhyupagamazcedAtmasiddhiprasaGgaH, evaM ca "tat jJAnameva -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ---------- A avagrahavagere svasavadanathI siddha che eTaluM ja nahi paNa teo dharmarUpe paNa siddha che. kemake teo kyAreya svataMtrapaNe upalabdha thatA nathI, paraMtu parataMtrapaNe ja-koIka AzrayanA AzritatarIka ja upalabdha thAya che. A avagrahAdi dhamonA dharmIAzrayatarIka jIva siddha thAya che. kemake AgaLa batAvazuM tema jIvathI bhinna jaDa zarIravagere tenA dharmotarIka saMbhavatA nathI. (mULamAM 'tu'pada "jakAraarthaka che.) Ama avagrahavagere dharmo pratyakSa hovAthI jIva paNa pratyakSapramANathI upalabdha thavAnA svabhAvavALo che. zaMkA :- dharmo pratyakSa thavAthI dharmane zI rIte pratyakSa %ii zakAya ? samAdhAna :- sarvatra dharmonA pratyakSathI ja dharma pratyakSa thAya che. ghaDAvagere vastuo paNa potAnA rUpavagere dharmonA pratyakSathI ja pratyakSa che. bIjI koI rIte nahi. A ghaDAvagerenI jema jIva paNa potAnA dharmonA pratyakSathI ja pratyakSa che. vaLI, jemAM dareka pramAtAne "nIla" vagerenuM jJAna thAya che, tema liMgaliMgInA smaraNavagerenI apekSA vinA ja huM evuM savadana paNa thAya che. badhAne svasavedanathI siddha A vastuno niSedha thaI zake tema nathI. kemake A jJAna svasaMvidita che ane spaSTapratibhAsavALuM che. Ama atyavastu grAhaka jJAnanI jema AtmagrAhakazAna paNa udaya pAme che. tethI "AtmA pratyakSathI upalabdha thato nathI tevuM kathana vyAjabI nathI. (vADiAdi mata nirAsa) ahIM bhADi kahe che "avidyamAnamAM pratyakSanuM abhimAna che.' avidyamAna=pratyakSanA viSayane oLaMgI gayelA pratyakSanA viSayane ayogya tathA "AtmA zabdathI abhidheya evI vastumAM "pratyakSa evo bodha AtmavAdIonuM abhimAna(-mithyA bhUma)mAtra che. jema baMdha karelI AMkhavALI vyaktine aMdhakAranuM je pratyakSajJAna thatuM dekhAya che, te vAstavamAM tenI bhrAnti (=abhimAna) rUpa ja che. tema AtmAnuM pratyakSa paNa bhrAntirUpa che. kemake A jJAna vAstavamAM cArabhUtone avalaMbIne ja utpanna thAya che. Indradatta A pramANe kahe che "rUpanI jema svabhAvanuM avadhAraNa thatuM na hovAthI" artha :- jema rUpavageremAM rUpavagerenuM udaya pAmatuM avabhAsajJAna svabhAvano nirNaya #Ave che. te pramANe "huM', evuM jJAna AtmAnA asAdhAraNa svarUpano nizcaya karAvatuM nathI. vaLI pratyakSathI grAhya vastumAM virodha-vivAda saMbhavato nathI. jayAre AtmAnI bAbatamAM to aneka viruddha vAto dekhAya che.) tethI AtmA pratyakSa saMbhavato nathI." A pramANe vacano kramaza: vADI ane IdattanA matanA che. ahIM uttara ApatA puraSacandra kahe che. - "A bannenI vAta pote nyAyanA samyagrajJAtA nathI evuM ja sUcana kare che. pAtrasvAmI kahe che - nyAyano kALa jJAtA maravA paDe to paNa, AtmAnI bAbatamAM A pramANe asamaMjasa ane vidvAnapurajane upahAsapAtra vacana bole nahi." A asamaMjasatA A pramANe che. "ahaMpratyaya pratyakSa che. A pratyakSapratyaya "AtmagrAhI nathI evuM kathana yunisiddha nathI. kemake A pratyaya antarmukhaavabhAsI hovAthI AtmagrAhI tarIke ja upapanna bane che. je pratyaya cArabhUtane avalaMbIne thatA hoya che. te pratyayo bahirmukha avabhAsI ja hoya che. kemake tevI ja pratIti thatI dekhAya che. Ama "aha" pratyaya bahirmukhaavabhAsI na hovAthI cAra bhUtane avalaMbIne nathI tema siddha thAya che. tethI ja te pratyaya cAra bhUtathI bhinna evA AtmAne avalaMbIne thAya che. tema siddha thAya che. vaLI vyAei "jema AMkha baMdha karanArane aMdhakAranA grahaNanuM abhimAna(bhrama) thAya che.' ItyAdi je , te paNa amane (AtmavAdIone) bAdhaka nathI, kemake je vyaktie pUrve aMdhakAranuM pratyakSajJAna karyuM che, te ja vyaktine AMkha baMdha ryA pachI pUrvajJAta aMdhakAranI bhama karAvanArI upasthita samAnatAthI aMdhakArano bodha thAya che. je janmAnya vyaktie kyAreya aMdhakAranuM pratyakSa kyuM nathI, tene kaMi aMdhakArano bhrama thato nathI. Ama bhrama paNa pUrvanubhUta sat vastuaMge ja thAya, tethI AtmAaMge paNa je- pratyakSAdinA bhUmane svIkArazo, to AtmAne pUrvAnubhUta tarIke ane satatarIka na Take paNa svIkAravo pra zI saMmahilI arI vAta siddha karavA dvArA tamArA mAthe paDe dharmasaMgahaNi bhAga-1 pa1 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathotpadyate bhUtacatuSTayAlambanaM, nAtmAlambanamiti" yaduktaM tadapyasamIcInam / ahamitijJAnasya bhUtacatuSTayAlambanatvAnupapatteH, arUpAdipratibhAsAtmakatvAt, antarmukhAvabhAsitayA prvRtteshc| na cAsyetthaM pratibhAsamAnasyApi ahaMpratyayasya viSayAntarakalpanA nyAyyA, atiprasaGgAt / abAdipratibhAsino'pi jJAnasya pRthivIviSayatvakalpanayA tdbhaavprskteH| etena "rUpAdivatsvabhAvAnavadhAraNAditi" yaduktaM, tadapi pratyuktamavagantavyam, yato yathA rUpAdiSu tannirbhAsaM jJAnamutpadyamAnaM rUpAdInAM svabhAvamavagamayati, tathA ahamitipratyayo'pyAtmasvarUpamavagamayatyeva, zarIraguNagrahaNavaimukhyenAntarmukhAvabhAsitvAt / yadyevaM tarhi viSayasyAtmasvarUpalakSaNasya sadA sannidhAnAt Atmanazca sadA grahaNasvabhAvatvAt sadaivAhapratyayabhAvaprasaGgato nityamAtmagrahaNaprasaGga iti cet?, etadapi yatkiMcid, AtmanaH sadA grahaNasvabhAvatvAnabhyupagamAt / tasya hi sakarmaNaH satastatkarmakSayopazamasAmarthyata eva tatra tatra viSayagrAhakatvena pravRttiH, tattatkarmapratibandhAdeva ca tadaivAparasmin viSaye pravRttyabhAva iti na sadaivAtmagrahaNaprasaGgaH / yadAha-- "AtmanA''tmagrahe'pyatra, tatsvabhAvAsyoyogataH / sadaivAgrahaNaM cAsya, vijJeyaM karmadoSataH // 1 // " iti| yadapyuktam, "na pratyakSagrAhye vastuni vipratipattirupalabhyata" iti, tadapyayuktam bhUteSvapi vipratipattidarzanAta, sacAhi-- - -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ------ che. tethI tame pUrvajJAta AtmAnI upasthApanA dvArA"ahuM pratyayathI AtmAnA bodhano bhrama thAya che tema kahI zako tema nathI. kemake tamAre tevo siddhAMta nathI. ane jo tame A siddhAMta svIkArazo, to AtmAnI siddhino svIkAra thaI jaze. tathA 'cArabhUtane avalaMbIne ja-nahi ke AtmAne avalaMbIne tevA prakAre ("ahaAkAre) te jJAna utpanna thAya che.' evuM vacana paNa tuccha che. kAraNa ke, (1) "ahaM' evAM jJAnanA AlaMbanatarIka cArabhUto asaMgata che. kAraNa ke A jJAna cArabhUtanA pAdiguNonA pratibhAsakarUpa nathI. arthAt A jJAnamAM cArabhUtanA rUpAdi ekapaNa guNa pratibhAsatA nathI. (ane je jJAnamAM jenA guNo na pratibhAse, te jJAna te vastune avalaMbIne thatuM nathI. dA.ta. paTajJAnamAM ghaTanA kambagrIvAmitvavagere guNo pratibhAsatA nathI. to te jJAna dhaTane avalaMbIne thatuM nathI. "ahaM' jJAnamAM bhUtapna. guNo pratibhAsatI nathI, mATe aha'jJAna cArabhUtane avalaMbIne thatuM nathI.) tathA (2) "ahaM' jJAne antarmukhaavabhAsaktarIke ja pravRtta thAya che. antarmukha avabhAsajJAna bhUtAvalaMbI hotuM nathI, kemake bhUtane avalaMbI thatA jJAno bahirmukhaevabhAsI ja hoya che. tethI-"ahaM jJAna bhUtane avalaMbIne thatuM nathI temaja siddha thAya che. Ama aMtarmukhapratibhAsI "ahaM pratyAyanA viSayatarIka AtmA siddha thAya che. mAM jo tame AtmAnA abhAvanA dAgrahanA kAraNe A satyane tarachoDI A pratyayanA viSayatarIka Atmabhinna bhUtAdinI lpanA karazo, to te nyAyasaMgata nahi rahe. kemake atiprasaMgadoSa ubho che. kemake A ja pramANe pANI vagerenA pratibhAsaka jJAnanA viSayatarIke pRthvIne ja lpI laI pANI vagereno paNa abhAva mAnavAno prasaMga Ave. A akAya tarkathI ja IndradattanI rUpavagerenI jema svabhAvanuM avadhAraNa thatuM na hovAthI ItyAdi IndrajALa bhedAya jAya che. kemake jema rUpAdiviSayamAM utpanna thatuM rUpAdinirmAsakajJAna rUpavagerenA svabhAvano nirNaya karAve che, tema "ahaM pratyaya paNa AtmasvarUpano avagama karAve ja che. kemake A jJAna zarIrasaMbaMdhI guNothI vimukha thavAdvArA antarmukhatayA ja pratibhAse che. ane "antarmukhatayA pratibhAsa pAmavo' e ja AtmAno svabhAva che. tethI "ahaM jJAna paNa AtmAnA svabhAvano nirNaya karAve che. pUrvapakSa :- jo Ama ja hoya, to AtmAno sarvadA pratibhAsa thavo joie, kemake (1) AtmasvarUparUpa viSaya haMmezA samIpavartI che, (2) AtmAno haMmezA grahaNasvabhAva che. arthAt hamezA jJAta thavAno svabhAva che. (athavA AtmAno haMmezA praNa=jJAna karavAno svabhAva che.) ane tethI (3) haMmezA "ahaM" pratyaya thavAno prasaMga che. uttarapakSa :- A tarkanI dhAra buThThI che. kemake "AtmA haMmezA prahaNasvabhAvavALo che. tevuM ame mAnatA ja nathI. "karmathI jakaDAyelo AtmA te te karmanA kSayopazamanA sAmarthyathI te te viSayonA grAhArIka te te viSayomAM pravRtti kare che. ane te ja vakhate te te karmonA pratibandhanA kAraNe ja anya viSayomAM pravRtti karato nathI. tethI jyAre AtmagrAhakkAnaAvArika karmanAM udayarUpa pratibandhaka hAjara hoya che tyAre ... "ahaM" pratyaya thato nathI, ane AtmAnuM grahaNa thatuM nathI. Ama hamezA AtmAnA grahaNa thavAnI Apatti rahetI nathI. kahyuM ja che ke "AtmAvaDe AtmAnuM jJAna thatuM hovA kyAM ahIM tenA tevA svabhAvanA kAraNe karmanA doSathI AtmAnuM hamezA grahaNa jJAna thatuM nathI tema samajavuM' nA (pratyakSamAM paNa vivAda). pUrvapakSa :- ame AgaLa kahI gayA ke pratyakSagrAhA padArthamAM vipratipatti virodhI mAnyatAo saMbhavatI nathI? ane AtmA aMge to ghaNI vipratipattio dekhAya che. uttarapala :- tame pUrve Ama , te barAbara che, paNa je kahyuM te barAbara nathI. kemake pratyakSathI upalabdha thatA bhUtomAM paNa vipratipattio dekhAya ja che. jemake sAMkhyadarzananA mate A bhUto prakRtinA ja vikAra che. to naiyAyiAdi anyamate "A badhA aNu bhaNuka Adi kamathI AraMbhAyelA kAryarUpa dravyo che.to vijJAnavAdI bauddhanA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ki para Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prakRtivikArarUpANyeveti" kecit, "aNudvayaNukAdikramArabdhakAryarUpANI" tyapare "vijJAnamAtra"mityanye / nanu ceyaM na vAstavI vipratipattiH, prasiddhavyavahAraniyamAt, tathAhi sarve'pi sAMkhyAdayaH zaucAdyartha mRdAyeva gRhNanti, vijJAnavAdibhirapi caityakAMdyartha mRdAyeva gRhyata iti, atrocyate, yatkiMcidetat, Atmanyapi samAnatvAt, tai---sarva patra vArito nAstika kapa cAvat reTasa nahatvAn tatirjAineva tarmana vanasmrnnprtybhijnyaanaalocnaadi kurvanti, tasmAdatrApi prasiddhavyavahAraniyamAt neyaM vAstavI vipratipattiH, tato'haMpratyayalakSaNapratyakSagamyatvAdAtmA pratyakSa eveti sthitm| nanu cAhaM gururahaM gauro'haM kRza ityAdayo'pyahamitipratyayA anubhUyante, na caiteSAmAtmAlambanatvamAtmano gauratvAdyabhAvAta, tatkathamahaMpratyayasya yathArthatA vyabhicAritvAditi ceta, na, evaM sati indriyajapratyakSasyApyayathArthatAprasakteH, tasyApi dvicandrAdiviSaye bhrAntatvenopalabdhatvAt, atha tatpratyakSAbhAsaM na pratyakSamiti na tena vyabhicAraH, yadyevaM tarhi atrApi ahaM gururityAdiko'haMpratyayo'haMpratyayAbhAso, na samyagahaMpratyayaH, guru me zarIramityAdibhedapratyayadarzanAditi samAnametaditi sthitam // 46 // yaduktaM-"avagrahAdidharmANAM dharmI jIva eva, sa ca tatpratyakSatvataH pratyakSa eveti" tatra para Aha-- bhUtehiM cetannaM kAyAgArAdipariNatehiMto / tabbhAve bhAvAto majjaMgehiM va madasattI // 47 // (pUoNItacaM vAravintiH | tAle pAvA mAga 3 mataviktaH 1 ) haMpratyayAbhAsa hAdidharmANAM dhammA bhUtehiM ceta -- -- -- -- -- -- mate "pratyakSathI upalabdha thatI badhI ja vastuo mAtra vijJAnarUpa ja che. tethI pratyakSathI upalabdha thatA padArthomAM vipratipatti na ja hoya tevo niyama raheto nathI. tethI te niyamanA baLa para AtmAne apratyakSa TheravavAnI ceSTA paNa vyAjabI nathI. pUrvapakSa :- bhUtoagenI A vipratipattio mAtra zAbdika che. vAstavika nathI. kemake prasiddha vyavahArano niyama che. te A pramANe :- sAMkhya vagere badhA ja zaucavagereaMge mATIAdine grahaNa kare che. ane vijJAnavAdI bauddha paNa maMdiranA nirmANa AdiaMge mATIvagere ja grahaNa kare che. Ama badhA prasiddhavyavahArathI ja pravRtti kare che. ane prasiddha vyavahAra badhAno samAna dekhAya che. tathA vyavahAra ja vastunA yathArtharUpane pragaTa kare che. tethI prasiddhavyavahAra niyama pratyakSasiddha bhUtomAM udbhavatI zAbdika vipratipattione akicara banAve che. uttarapakSa :- A tarka paNa tuccha che. kemake AtmAaMge paNa samAnarUpe lAgu paDe che. nAstike bhale bhUtothI bhinna Atmatatvane mAnatA na hoya, ane badhA vAdIomAM bhale AtmAaMge zAbdika vipratipattio dekhAya, to paNa nAstikasahitanA te badhA ja jaDa dehathI bhinna ane caitanyadharmayukta anya(AtmA) thI ja darzana, smaraNa, pratyabhijJA, vicAraNAvagere kare che, nahi ke dehathI. kemake deha to jaDa che. Ama ahIM paNa prasiddhavyavahAranayamathI ja vipratipattio avAstavika Thare che. Ama vyADivagerenI dalIlo UDI jAya che. tethI "ahaMpratyayarUpa pratyakSajJAnathI AtmAnI upalabdhi thAya che. ane "AtmA pratyakSasiddha che. tema niSkaTaka siddha thAya che. pUrvapakSa :- ema to huM bhAre chuM "huM goro chuM huM kRza huM vagere paNa "ahaMpratyayo thAya che. spaSTa che ke A pratyayo dehane avalaMbIne ja che. ane tamane iSTa AtmA to 'gorApaNuMvagere guNavALo nathI. tethI A yayo AtmAne avalaMbIne nathI, tema ja sarvamAnya che. Ama A pratyayo dehane avalaMbIne paNa thatA hovAthI, ekAte AtmAne ja avalaMbIne thAya, tevo niyama rahyo nahi. tethI A "ahaMpratyayo AtmAnI pratyakSasiddhimAM yathArtha sAdhana banI zake tema nathI. uttarapakSa :- A pramANe jo kahezo, to tamAre IndriyathI thatA pratyakSane paNa ayathArtha kahevAno prasaMga Avaze. kemake te pratyakSathI ghaNIvAra be catuM pratyakSajJAna thAya che je mAtra bhAntirUpa che. Ama Indriyaja pratyakSa paNa ghaNIvAra bhAntarUpe upalabdha thAya che. tethI jo "ahaMpratyaya dehaaMge paNa thato hovAthI AtmAaMge paNa te pratyayane ayathArtha kahezo, to be candravagereaMge IndriyapratyakSa bhrAnta hovAthI sarvatra IndriyapratyakSane paNa bhrAnta kahevuM paDaze. pUrvapakSa :- be candravagerenuM je IndriyapratyakSa thAya che. te pratyakSa pratyakSapramANarUpa nathI, paNa pratyakSAbhAsa rUpa che. tethI tenA AdhAre pramANabhUta IndriyapratyakSamAM vyabhicAranuM ane ayathArthatAnu ApAdAna karavuM yogya nathI. uttarapakSa :- basa, eja amAre kahevuM che. zarIrane AzrayIne thato "huM goro chuM ItyAdi "ahaMpratyaya pratyayAbhAsarUpa che. samyam "ahaMpratyaya nathI. kemake mAruM zarIra bhAre che.' ityAdi pratyayomAM AtmAthI bhinnarUpe zarIrano pratyaya thAya che. tethI samAnarUpe A pratyayane AdhAre AtmAsaMbaMdhI thatA "ahe" pratyayane ayathArtha TheravI zakAya nahi. 4dA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ( 53 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAya:-zarIraM sa evAkAraH kAyAkAraH AdizabdAtprANApAnaparigrahaH, taduktam-"kAyAkAraprANApAnaparigrahavadbhyo bhUtebhyastadutpadyate, nAviziSTebhya" iti, tena kAyAkArAdinA rUpeNa pariNatAni ' yAni bhUtAni tebhyaH samutpadyate caitanyamiti sAdhyam, hetumAha-'tadbhAve kAyAkArAdipariNatabhUtasadbhAve, 'bhAvAd utpAdAt / sAvadhAraNazcAyaM nirdezaH, vAkyasya vyavacchedaphalatvAt, dvidhA cehAvadhAraNam, tadbhAve bhAvAdeva, etena kAraNAntarApekSAvyudAsaH, tathA tadbhAva eva bhAvAta, tena vyatirekAbhAve pratikSepaH / dRSTAntamAha madyAnebhyo madazaktiriveti, yathA madyAGgabhAve bhAvAt madazaktirmadyAnebhya utpadyata iti manyate, tathA kAyAkArAdipariNatabhUtasadbhAve caitanyabhAvAttathAbhUtebhyo bhUtebhyazcaitanyamutpadyata ityapi mantavyamiti bhAvaH // 47 // tatazca-- sati tammi sasaMvedaNarUve kinnovavajjatI ettha? / dhammIvi bhUyasamudayamitto jaM to kahaM atthi? // 48 // (sati tasmin svasaMvedanampe kinnopapadyate atrA / dharmI api bhUtasamudAyamAtro yattasmAt kathamasti? // ) sati tasmin bhUtebhyo jAyamAne caitanye svasaMvedanarUpe kimatra vyavahAropayogi nopapadyate?, sarvamupapadyate iti bhAvaH, na ca vAcyaM-caitanyasya jIvamantareNAnyo dharmI nopapadyata iti tadabhyupagacchatA so'pyabhyupagantavya iti / yasmAddhayapi caitanyasya bhUtasamudAyamAtramupapadyata eva, tathopalambhAt / 'to' tasmAtkathamucyate . avagrahAdidharmANAM pratyakSatvataH pratyakSa eva jIvo'stIti // 48 // atra pratividhAnamAha-- jati tAva mataM dhammo cetannaM kaha Na asthi to aataa|| maLayvef Hsa naM Imbi nna / 42 / ( yadi tAvanmataM dharmazcaitanyaM kathaM nAsti tataAtmA? / anyenAnurUpeNAsya yad dharmiNA kaarym|) yadi tAvaccaitanyaM 'dharmo mata' dharmatvenaM pratipannaM, 'to' tataH kathaM nAstyevAtmetyucyate, kathaM nocyate? ityAha--'yat' yasmAdasya caitanyasya dharmiNA bhUtasamudAyamAtrAdanyena bodhAdisvabhAvApekSayA ..anurUpiNA kArya, anurUpitvAbhAve kAThinyajalayoriva dharmadharmibhAvAnupapatteH // 49 // . --------------- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- - - - - - - - -------- "avagrahavagere dharmono dharmI jIva che. ane A jIvatatva potAnA avarahavagere dharmonA pratyakSathI pratyakSa ja che." evuM je , te aMge nAstika kahe che -- (kAyAkArapariNati mata) gAthArtha :- kAyAkArAdirUpe pariNata bhUtomAMthI caitanya che. kemake bhUtonI hAjarImAM ja caitanya che. jemake madhanA aMgomAMthI=kAraNomAMthI madazakti. - vizeSArtha :- kAya zarIra, ta5 je AkAra te kAyAkAra. ahIM AdizabdathI prANApAna=zvAsocchavAsano samAveza thAya che. kyAM ja che ke kAyAkAra ane prANApAnarUpa parigrahavALA bhUtomAMthI te caitanya utpanna thAya che. nahi ke aviziSTa bhUtomAMthI tethI ahIM mUkAyAkAraAphipe pariNata thayelA bhUtomAMthI ja caitanya pragaTe che." e sAdhyuM che. teno heta sAdhana kemake kAyAkAraArUipe pariNata thayelA bhUtonI hAjarImAM ja caitanyanI hAjarI che." ahIM ja kArapUrvaka niMdaza ryo. kemake pratyeka vAkya vyavacchedaarthaka hoya che. ahIM ja kArathI be prakArano vyavaccheda thaze. (1) kAyAkArAdirUpe pariNata thayelA bhUtonI hAjarImAM caitanyano avayabhAva hoya ja. A dvArA caitanyanI hAjarImATe bhUtothI bhinna evA AtmAdi anya kAraNanI apekSAno vyavada thayo. arthAt caitanyanA sadbhAvamATe AtmAne kAraNa lpavAnI jarUra nathI. (2) kAyAkArAphipe pariNata bhUtonI hAjarImAM ja caitanyanI hAjarI hoya. AnAthI kAyAkArabhUtonI gerahAjarImAM caitanyanI hAjarIno niSedha thayo. ahIM daSTAMta :- jemake madhanA aMga-avayava kAraNomAMthI madazaktinI utpatti. jevI rIte madhanA aMgonI hAjarImAM ja madazakti dekhAtI hovAthI madazakti madhanA aMgomAMthI utpanna thAya che tema nirvivAda manAya che, tevI rIte kAyAkAra ArUipe pariNAma pAmelA bhUtonI hAjarImAM caitanya upalabdha thatuM hovAthI kAyAkAraArUipe pariNAma pAmelA bhUtomAMthI ja caitanya utpanna thAya che tema paNa mAnavuM ja joIe" ema kahevAno bhAva che. 47 gAthArtha :- A pramANe bhUtomAMthI utpanna thatAM svasavadanazIla caitanyano svIkAra karavAthI vyavahAra upayogI kaI vastu upapannayuktisiddha thatI nathI ? arthAta badhI vastu yuktisiddha thAya che. . zaMkA :- caitanyanA dharmI tarIke jIvasivAya bIjI koI vastu upapanna thaI jAtI nathI. caitanyano svIkAra karanAre jIvano paNa avazya svIkAra karavo joie. samAdhAna :- Ama na kahevuM kemake caitanyanA dharmotarIke paNa mAtra bhUtasamudAya ja yuktisaMgata kare che. kemake tevI ja upalabdhi thAya che. tethI tame (jIvaastitvavAdIo) Ama kema kaho che ke "avagrahAdi dharmo pratyakSa hovAthI jIva pratyakSa ja che." (sArAMza-jIva pratyakSasiddha nathI.) 48aa A pramANe nAstike pUrvapakSa sthApyo. have ahIM pUrvapakSane sacoTa uttara Ape che dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 54 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na ca caitanyaM prati bhUtasamudAyasyAnurUpatvamasti yasmAt -- bohasahAvamamuttaM visayaparicchedagaM ca cetannaM / vivarIyasahAvANi ya bhUyANi jagappasiddhANi // 50 // (bodhasvabhAvamamUrttaM viSayaparicchedakaM ca caitanyam / viparItasvabhAvAni ca bhUtAni jagatprasiddhAni // ) bodhasvabhAvaM svayaM viditAtmarUpatvAt, amUrta rUpAdyAkAravizeSavikalatvAt, viSayaparicchedakaM tadgrahaNapariNAmasvabhAvatvAt, 'ca': samuccaye, cetanasya bhAvaH karmma vA caitanyam / bhUtAni punazcaitanyApekSayA viparItasvabhAvAni / tathAhi--na tAni bodharUpANi svasaMveditAtmarUpatvAbhAvAt, nAmUrttAni rUpAdyAkAravizeSavattvavAt, na viSayaparicchedakAni bodharUpatvAbhAve tadgrahaNapariNAmAbhAvAt / asmiMzcArthe sakalalokaprasiddhireva pramANaM nAnyat / yo hi pratyakSasiddhamapyarthamapahnute tasya lokapratItireva prAyo bAdhakapramANaM, yathA-acandraH zazItyAdyabhidhAtuH, ata Aha-jagato'pi prasiddhAni jagatprasiddhAni yathoktacaitanyaviparItasvabhAvatvena // 50 // tA dhammadhammibhAvo kahametesiM? tahabbhuvagame ya / aNuruvattAbhAve kAThiNNajalANa kinna bhave? // 51 // (tasmAd dharmadharmibhAvaH kathameteSAM ? tathAbhyupagame ca / anurUpatvAbhAve kAThinyajalayoH kinna bhavet ? // ) 'tA' tasmAtkatham 'anayoH' caitanyabhUtasamudAyayordharmmadharmmibhAvo?, naiva kathaMcaneti bhAvaH, atyantavailakSaNyenAnurUpatvAbhAvAt / tathApi tadabhyupagame doSamAha-- 'tahetyAdi' / anurUpatvAbhAve'pi ca 'tathA' dharmmadharmmibhAvenAbhyupagame kriyamANe kAThinyajalayorapi dharmmadharmmibhAvaH kinna bhavati ?, bhavedeveti bhAvaH, anurUpatvAbhAvAvizeSAt na ca bhavati, tasmAnna caitanyasya bhUtasamudAyo dharmI / tathA ca prayogaH- na yasya yena saha anurUpatvaM, na tasya taM prati dharmmibhAvaH, yathA jalasya kAThinyaM prati / nAsti ca bhUtasamudAyasya caitanyaM pratyanurUpatvamiti vyApakAnupalabdhiH / na cAsiddhatA hetoH, 'vivarIyasahAvANi ya bhUyANi jagappasiddhANI' tyanena tasyAH prAgevApAstatvAt // 51 // upasaMharati- (dharmane anurUpa dharmI uttarapakSa) gAthArtha : jo tamane caitanya dharma tarIke abhimata hoya, to tame AtmA nathI. ema zI rIte kahI zako ? kemake A caitanyadharmane anurUpa ane bhUtasamudAyathI bhinna koi bIjo ja bodhavagere svabhAvavALo dharma hovo joie jo dharmane anurUpa dha na hoya, to dharma ane dharmI vacce dharmadharmAMbhAva ja ghaTI na zake. jemake kaThinatA dharmane anurUpa dharmAM pANI nathI. to kaThinatA ane pANI vacce dharmadharmAbhAva ghaTI zakto nathI. 54aa 'bhUtasamudAyamAM caitanyadharmanI anurUpatA che" ema khI zakAya tema nathI, kemake gAthArtha :- cetanano bhAva athavA cetananI yAcaitanya A caitanya (1) svasvarUpanuM svayaM savedana karatuM hovAthI bodhasvabhAvavALuM che. tathA (2) rUpaAdi AkAra vinAnuM hovAthI amUrta che. tathA (3) viSaya-prameyavastune jJAnarUpe grahaNa karavAnA svabhAvavALuM hovAthI viSayaparicchedaka che. A caitanyanI apekSAe bhUto viparItasvabhAvavALA che. te A pramANe (1) teo svasvarUpanuM svayaM saMvedana karavAnA svabhAvavALA na hovAthI bodhasvabhAvavALA nathI (2) vaLI te bhUtorUpavagere AkAravALA hovAthI amurtta nathI. ane (3) teo bodhasvabhAvavALA na hovAthI viSayane grahaNa (=jJAta) karavAnA pariNAmavALA nathI. tethI teo viSayapariccheka nathI. A bAbatamAM saMklalokamAM AvI prasiddhi ja sabaLa pramANa che bIjA pramANanI jarUra ja nathI. je vyakti pratyakSasiddha arthane chUpAvavA prayatna kare tene prAya: lokapratIti ja bAdhaka pramANabhUta bane che. jemake koi caMdrathI bhinna vastune caMdra kahevAnI ceSTA kare, to tenI vAtane sarvalokamAnya pratIti ja bAdhaka bane che. tethI ja hyuM ke bhUto caitanyanA uparokta svabhAvothI bhinna svabhAvavALAtarIke ja jagatamAM prasiddha che. ApanA gAthArtha : tethI A caitanya ane bhUtasamudAyavacce kevI rIte dharmadharmibhAva saMbhave ? arthAt breipaNa hisAbe na saMbhave, kemake banne atyaMta vilakSaNa hovAthI banne vacce anurUpatA nathI. chatAM paNa banne vacce dharmadharmAbhAva svIkAravAmAM Avato doSa batAve che - taha" ityAdi. caitanya ane bhUto vacce anurUpatA na hovA chatAM banne vacce dharmadharmAM bhAvano svIkAra karavAmAM kaThinatA" ane pANI* vacce paNa dharmadharmAbhAva zA mATe na saMbhave ? arthAt e be vacce paNa dharmadharmibhAva svIkAravAnI Apatti Ave. kemake caitanya ane bhUtanI jema kaThinatA ane pANI vacce anurUpatAno abhAva samAnarUpe ja che. paNa kaThinatA ane pANI vacce dharmadharmibhAva dekhAto nathI. tethI siddha thAya che ke, anurUpatAnA abhAvamAM dharmadharmibhAva na hoya. tethI caitanyanA dharmAMtarIke bhUtasamudAya asaMgata Thare che. ahIM anumAnaprayoga :- "jenI sAthe jenI anurUpatA nathI, teno tenA pratye dharmibhAva nathI. jemake, pANIno kaThinatApratye" bhUtasamudAyanI caitanyasAthe anurUpatA nathI Ama ahIM vyapakAnupalabdhi che. (=anurUpatA dharmadharmibhAvanuM vyApaka che. vyApakano abhAva ja prastutamAM dharmadharmibhAvanA niSedharUpa sAdhyano hetu che. vyApano abhAva vyApyanA abhAvanI siddhino hetu bane che.) A dharmasaMgrahaNi bhAga-1 55 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamhA Na bhUyadhammo cetannaM No ya tassamudayassa / patteyamabhAvAto AyA paraloyagAmi vva // 52 // (tasmAnna bhUtadharmazcaitanyaM na ca tatsamudAyasya / pratyekamabhAvAdAtmA paralokagAmIva // ) tasmAnna bhUtadharmmazcaitanyam / mA bhUt pratyekaM bhUtAnAM dharmmazcaitanyaM tatsamudAyasya bhaviSyatIti cet ? ata Aha-- na ca tatsamudAyasya dharmmazcaitanyam / kuta ityAha-- pratyekamabhAvAt / atraiva dRSTAntamAha-- 'AyA paraloyagAmivvatti yathA hi pratyekaM bhUtAnAmAtmA svabhAvaH paralokagAmI na vidyate iti tatsamudAyasyApi sa na mati, tadacaitanyamavIti // 12 // tadevaM caitanyasya bhUtadharmatvaM nirAkRtya sAMprataM tannibandhanamabhivyaktivAdaM nirAkurvannupasaMharati-tA vaMjijjati tehiM kaha teNaM vA tayaM ti? ciMtamidaM / dhammaMtaravittIe tu siddhaM jIvassa atthittaM // 53 // (tato vyajyate taiH kathaM tena vA taditi ? cintyamidam / dharmyantaravRttau tu siddhaM jIvasyAstitvam // ) * yasmAduktaprakAreNa caitanyabhUtasamudAyayorddharmadharmmibhAvo na ghaTate, 'tA' tasmAt kathaM 'tat' caitanyaM, 'tai': bhUtairvyajyate tena vA bhUtasamudAyeneti ?, cintyamidamayuktamidamityarthaH / athaitaddoSabhayAccaitanyasya dharmyantaramupakalpyate, tatrAha-dharmyantaravRttau ityAdi, dharmyantare bhUtasamudAyAdanyasmin dharmmiNi caitanyasya vRttau punariSyamANAyAM siddhaM jIvasyAstitvaM dharmyantarasyaiva caitanyAnurUpasya jIvazabdavAcyatvAditi // 53 // abhyupagamyApi caitanyasya bhUtadharmatvaM doSamabhidhitsurAha- taddhamattevi sayA'visesabhAveNa kaha Na abhivattI? / Na hi kAThiNNAdIyA kesiMci kayAi vajjaMti // 54 // (taddharmatve'pi sadA'vizeSabhAvena kathaM nAbhivyaktiH ? / nahi kAThinyAdayaH keSAJcit kadAcit vyajyante // ) na ghaTate tAvadbhUtadharmatvaM caitanyasya, bhavatu vA tadapi kathaM sadA tasya caitanyasyAvizeSabhAvena - avizeSeNa abhivyaktiH - AvirbhAvo na bhavati ? bhavedeveti bhAvaH, vizeSabhAvanibandhanahetvabhAvAt, bhAve ca tttvaantraapttiprsnggaat| iSyate ca kadAcidevAbhivyaktiH, mRtakAye tadanabhyupagamAt / amuvevArthaM dRSTAntena draDhayati 'na hItyAdi' tethIja bhUtasamudAyano caitanyapratye dharmibhAva nathI. 'anurUpatAno abhAva. hetu asiddha nathI, kemake "bhUto viparIta svabhAvavALAtarIke jagataprasiddha che." ema kahevAdvArA pUrve ja A asiktA dUra karI che pA have upasaMhAra kare che. tethI caitanya bhUtonA dharma tarIke siddha thatuM nathI. pUrvapakSa : caitanya bhale bhUtadharma na ho. paraMtu caitanyane bhUtonA samudAyanA dharma tarIke mAnavAmAM vAMdho nathI. uttarapakSa :- caitanya bhUtasamudAyanA dharmatarIke paNa yuktisiddha nathI. pratyeka bhUtamA caitanyadharmano abhAva hovAthI bhUtonA samudAyamAM paNa caitanyadharma saMbhave nahIM. ahIM dRSTAMtadvArA padArtha spaSTa kare che - AyA paraloyagAmidhvani' jema pratyeka bhUtono paralogamanano AtmA svabhAva nathI. to te bhUtonA samudAyano paNa paraloknamana svabhAva nathI. tema pratyebhUtano caitanyasvabhAva nathI, to tenA samudAyano paNa caitanyasvabhAva nathI. (abhivyaktivAdakhaMDana) A pramANe caitanyano bhutanA dharmatarIke niSedha ryo. have caitanya bhUta ke bhUtasamudAyanA nimittathI pragaTe che. tevI mAnyatAnuM nirAkaraNa kare che.gAthArtha :Ama uparoktatarkathI caitanya ane bhUtasamudAya vacce dharmadharmibhAva ghaTI zakto nathI. tethI caitanya te bhUtodvArA, ke te bhUtonA samudAyadvArA kevI rIte abhivyakta thai zake ? arthAt caitanyanI bhUto ke bhUtasamudAyadvArA abhivyakti mAnavI yuktiyukta nathI. have jo A doSathI DarIne bhUtasamudAyathI bhinna bIjA padArthane caitanyanA dharmAM tarIke svIkArazo, to jIvanA astitvanI siddhi thaze. kemake caitanyane anurUpa anyadharmI 'jIva' padathI ja vAcya bane che. (arthAt 'jIva'zabdathI vAcya dhavizeSa ja caitanyane anurUpa dharyAM che. ane caitanya ane jIvavacce dharmadharmibhAva sughaTa che.) pA caitanyane bhUtanAM dharmatarIke svIkArI levAmAM paNa gheSonI vaNajhAra ubhI che tema darzAvavAnI icchAthI he che.gAthArtha : caitanya bhUtadharma hoya, to paNa teno haMmezA avizeSabhAva hovAthI kema haMmezA abhivyakti thatI nathI ? evuM dekhAtuM nathI ke je keTalAkanA kAThinyavagere dharmo hoya che, teonA te dharmo kyAreka ja abhivyakta thAya. alabatta, caitanya bhUtanA dharmatarIke to saMbhave ja nahi, chatAM paNa tutu durjana"nyAyathI kdAca mAnI laie, ke caitanya bhUtono dharma che. to paNa A dharma bhUtomAM haMmezA avizeSarUpe rahelo che. tethI tenI haMmezA abhivyakti thavI joie. caitanyanI bhUtomAM vizeSabhAve hAjarI thavAmAM kAraNabhUta anya koi hetu nathI. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 H 59 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na hi kAThinyAdayo dhAH keSAciMt pRthivyAdInAM tanmAtranimittAbhivyaktikAH santastaiH kadAciyajyante, kiM tu sadA avishessbhaaven| evaM caitanyamapi yadi bhUtadharmassyAt tatastaiH ttsdaa'bhivyjyteti| apica-abhivyakti ma na pUrvamanAvRtasya bhavati, tathA'nupalambhAditi, tasyAvaraNaM ca vAcyaM, tathAvidhapariNAmAbhAva evAvaraNamiti cet, na, tasya sakalazaktivikalatayA AvaraNAdikriyAkAritvAyogAt, tadakArakasya cAvaraNatvAnupapatteH, atiprasaGgAt / tadrUpameva tathAvidhapariNAmAbhAvastenAdoSa iti cet, na, tathAvidhapariNAmasyApi tanmAtranimittatayA tapasya tacchnya taanupptteH||54|| kiM ca-idaM caitanyaM bhUtebhyo vyatiriktaM vA syAdavyatiriktaM vA?, kiM cAtaH, yadi vyatiriktaM tato'smAkamiSTasiddhiH, sNjnyaamaatrvipryyennaatmno'bhyupgmaat| athAvyatiriktaM tadayuktaM, yata Aha-- Na ya tassa tahA gamaNaM diTThasavi saMsao ya kesiMci / nItAviturtatAvi du patte vidito juttA che 56 che (na ca tasya tathA gamanaM dRSTeSvapi saMzayazca keSAJcit / nIlAditulyatApi hu pratyekamadRSTito'yuktA) co heto, yasmAt dRSTeSvapi bhUteSu na tasya' caitanyasya 'tathA' bhUtAnAmiva gamanam-avabodho nizcayo bhvti| kuta iti cet? ata Aha-"saMsao ya kesiMci' atrApi cazabdo hetvarthe, yasmAtkeSAMcidagdizA pratipattRNAM caitanyaviSayo nizcayapratipakSabhUtaH saMzaya upalabhyate, tato jJAyate bhUtadarzane'pi na caitanyasya harSaviSAdAdirUpasya nizcayaH, tato viruddhadharmasaMzayAnna bhUtasamudAyAdavyatiriktaM caitnym| prayogazcAtra-yasminnizcIyamAne yanna nizcIyate na tayoraikyameva, yathoSNatvakaThinatvayoH, na nizcIyate ca zarIre nizcIyamAne caitnymiti| dvirUpaM hi vizvaM, viruddhadharmasaMsargayuktaM, tadrahitaM ca |ttr tadrahiteSu dRSTa ekatvavyavahAraH, sa tadyukte'pi yadi varteta tahaniyataviSayaH syAta, niyataviSayatayA cAsau vyAptastato vyApakAnupalabdhyA viruddhadharmasaMsargiNo rUpAdvayAvartamAnastadrahitarUpaviSayatayA vyApyata iti vyaaptisiddhiH| yasmiMzca nizcIyamAne nizcIyate, banna --------------------- tAtparya :- jo A jagatamAM pRthvI vagere cAra bhUtane choDI bIjuM koI tatva ja na hoya, ane caitanya paNa bhUtono ja dharma hoya, to caitanyadharma bhUtomAM haMmezA raheluM ja mAnavuM joIe. kemake bhUto rahelA che. tethI jo caitanyano bhUtomAM AvirbhAva kyAreka kyAreka ja mAnavo hoya, to bhUtothI bhinna evA bIjA tatvanI lpanA Avazyaka bane, kemake kAraNAntaranA sadbhAva vinA caitanyano A kadAcibhAva saMbhavI na zake. (jemake mATImAM gharUpatA dharma rahyo hovA chatAM, e dharma dAcit ja pragaTa thAya che, kemake e dharmanA pragaTIkaraNamAM mATIthI bhinna evA daMDAdi bIjA kAraNo niyAmaka che. jayAre e bIjA kAraNo upasthita thAya che tyAre ja, mATImAM ghaTarUpatAno AvirbhAva thAya che.) tethI jo caitanya bhUtadharma hoya, ane tatvAntarano abhAva hoya, to bhUtomAM caitanyano sadA AvirbhAva thavo joIe. paraMtu A daSTa ke ISTa nathI. kemake mRtazarIramAM caitanyano AvirbhAva thato nathI. Ama caitanyano AvirbhAva krAcitka ja che. tethI caitanyane bhUtadharma mAnI zakAya nahi. bhUtonA dharmo haMmezA pragaTarUpe hoya, te darzAvavA daSTAMta Ape che. "nahi ItyAdi pRthvI vagere keTalIka vastuonA kAnyivagere dharmo sarvamAnya che "A dharmo pRthvIvagere potAnA dharmamAM amuka kALe ja hoya che, paNa sarvadA nathI hotA' evuM koIne mAnya nathI. kemake A dharmo potAnA pRthvIvagere dharmamAM hamezA upalabdha thAya che. Ama caitanya paNa jo bhUtadharma hota, to haMmezA avizeSarUpe abhivyakta thAta, paNa tema thatuM nathI. mATe caitanya bhUtadharma nathI. vaLI, ATaluM samajI lo, ke je DhaMkAyeluM hoya, teno ja AvirbhAva hoya, pUrve je DhaMkAyuM ja na hoya, teno keI AvirbhAva saMbhavato nathI. kemake kyAMya anAvRta ( nahi ThakAyelA) ne AvirbhAva thato dekhAto nathI. tethI nakkI thAya che, ke avirbhAva thayA pUrve caitanya DhaMkAyeluM hatuM. tethI batAvo ke caitanyane DhAMkvAra AvaraNa DhAMkaNa koNa ? - nAstika :- tevA prakAranA pariNAmano abhAva ja caitanyanAM AvaraNatarInuM kAma kare che. uttara :- A abhAva pote tatvarUpa che ke khapuSpanI jema tuccha che ? jo tatvarUpa hoya, to bhUtothI bhinna tatvanI siddhi moM phADIne ubhI che. ane jo A abhAva tuccha hoya, to e abhAvamAM koi kArya karavAnI tAkAta nathI, kemake khapuSpanI jema te badhI zaktiothI rahita che. tethI A abhAva DhAMkvAnI kyiA karavA paNa samartha nathI. ane je DhAMkvAnI kriyA karavA samartha na hoya, tene AvaraNa mAnavAnI bhUla na karazo, anyathA khapuSpavagerene paNa AvaraNa mAnavAnI Apatti Avaze. tethI abhAvane AvaraNa mAnavAnI bAliza ceSTA choDo. nAstika :- A tathAvidhipariNAmano abhAva tuccharUpa paNa nathI, ane anya tatvarUpa paNa nathI. kintu tarUpa=bhUtarUpa ja che. tethI anya tatvanI lpanArUpa ke tame ApelI ApattirUpa doSa paNa raheto nathI, ane DhAMkvAnI kriyAmAM samartha evA AvaraNanI siddhi paNa thAya che. bolo, che have koI doSa ? uttara :- bhaI, ahIM pAyAmAM pola che. tathAvidhapariNAma pote tarUpa bhUtAtmaka che ke nahi ? jo nathI ema kahezo to tatvAntaranI lpanA gaLe coMTaze ane jo tathAvidha pariNAma bhUtamAtra nimitte hovAthI tarUpa bhUtAtmaka hoya, to tarUpamAM tathAvidhipariNAmanI zUnyatA yuktisaMpanna nahi thAya kemake pote ane potAnA abhAva ane sat hoya ane ekarUpa hoya, tevI vAta to tamArA bhejA sivAya anyatra saMbhavatI nathI. pitA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 17) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatra viruddhadharmasaMsargabhAvAttadrahitarUpaviSayatvasya vyApakasyAbhAva iti vyaapkaanuplbdhiriym| na ceyama- siddhA, yasmAccaitanyasya harSaviSAdAdyanekAkAraM rUpaM nirvivAdamanubhavasiddhaM, bhUtAnAM kAThinyAdivat, tacca zarIre nizcIyamAne na nizcIyate, tatpratipakSasya saMzayasya drshnaaditi| syAdetat-cArvAkaM pratyanumAnaprayogo'nupapannaH, tanmatenAsyApramANatvAt, tadayuktam, yatazcArvAkasyApi bhUteSu pRthivyAdiSu nAnAtvavyavahAro viruddhadharmasaMsarganimittaka eva siddhaH, sa cehApyekasmin nizcIyamAne aparasyAnizcIyamAnatvamityevaMrUpo viruddhadharmasaMsargo'sti, tato nimittasaMbhave pravartanIyo'yaM vyavahAro no cedanyatrApi na pravatIyatavya ityevamanenAnumAnena nAnAtvavyavahAraH pravartate itydossH| vyatirekAvyatirekapakSe tvavipratipattireva, asmAbhirapyAtmanA saha zarIrasya kthNcidbhedaabhyupgmaat| yadapi kvaciducyate yathA-nIlatA pratyekamanupalabdhA'pi bhUtasamudAye upalabhyate, tathA caitanyamapIti, tadapyayuktam, nIlatAyAH paTAdiSUpalabhyamAnAyAH pratyekamapi tantupakSmAdau darzanAt, na caivaM caitanyaM pratyekamapyupalabhyate iti kathaM nIlatAditulyaM tdbhvet| tathA cAha--'nIlAditulyatApi ca pratyekamadRSTito'yukteti' // 55 // - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (bhada-abheda vilpothI bhatavAda khaMDana). vaLI, maherabAnA e to batAvo, ke A caitanya bhUtothI bhinna che ke abhinna ? jo bhinna hoya, to tame vAstavamAM mAtra saMjJAbhedathI AtmAno ja svIkAra ryo hovAthI hakIktamAM amArA ISTanI ja siddhi thAya che. have, jo caitanyane bhUtothI abhinna mAnazo, to te asaMgata che. kemake gAthArtha :- vaLI dekhAyelA paNa bhUtomAM caitanyano bhUtonI jema nizcaya thato nathI. kemake keTalAkane saMzaya thAya che. tathA caitanya pratyekamAM dekhAtuM na hovAthI nIlAdinI tulyatA paNa asaMgata che. mULamAM rahelo "ca"(tha)kAra hetudarzaka che. bIjo "ca"()kAra paNa hatudarzaka che. bhUtonA darzana thavA kyAM bhUtonI jema caitanyano nirNaya thato nathI. kemake keTalAka alpajJAnI pramAtAone caitanyanA viSayamAM nizcayanAM virodharUpa saMzaya thAya che. tethI nirNaya thAya che ke bhUtanA darzana thavA mAM harSa, viSAdavagerarUpa caitanyano nirNaya thato nathI. Ama caitanyamAM saMpAyarU5 viddha dharmano vAsa hovAthI caitanya bhUtathI abhinna nathI. anumAna prayoga :- jenA nizcayamAM jeno niracaya nathI. te bemAM aikyabhAva-abhedabhAva saMbhave nahi, jemake uSNatA ane kaThinatA. (uSNatAnA nirNayathI kaThinatAno nirNaya thato nathI, tethI te be bhinna siddha thAya che.) zarIranA niracayamAM caitanyano nizcaya thato nathI mATe te banne bhinna che. A jagata be prakAranA dravyothI bhareluM che. (1) viruddhadharmanA saMsargavALA bhAvo ane (2) viruddha dharma vinAnA bhAvo. emAM jeo viruddha dharma vinAnA bhAvo che, temAM ekatva-abhedano vyavahAra thAya che. have jo A abhedavyavahAra viruddhadharmovALA bhAvomAM paNa thAya, to pachI abheda vyavahAraaMge koi niyataviSaya nahi rahe (ane amRta ane viSane paNa abhinna mAnavAno avasara Avaze.) paraMtu A abhedavyavahAra niyataviSayatAthI vyApta che. (arthAt jemAM jemAM amedavyavahAra dekhAya che, temAM temAM avazya niyataviSayatA hoya che.) viruddhadharmayukta bhAvomAM niyataviSayatArUpa vyApaka upalabdha nathI. tethI temAMthI vyAvRtta thato ekvavyavahAra niyataviSayatAthI vyApta thAya che. (ahIM ekvavyavahAra mATe viruddhadharmonA abhAvarUpa niyataviSayatA Avazyaka che tema kahevAno bhAva che.) Ama vyAptinI siddhi thAya che. ane jenA nizcayamAM jeno nizcaya thato nathI, temAM viraddhadharmano saMsarga rahyo hoya che (arthAta nizcita vastuthI te anizcita vastu bhinna dharmavALI hoya che.) tethI viradharmathI hitarUpa niyataviSayatA temAM (anirNata vastumAM) rahetI nathI. Ama temAM vyApano abhAva maLe che. A vyApakAnupalabdhi thaI. caitanyanI bAbatamAM A vyApakAnupalabdhi asiddha nathI. bhUtonA kAndhivagerenI jema caitanyanuM harSa viSAdavagere aneka AkAravALuM svarUpa che, te badhAne ja vivAda vinA anubhava siddha che. ane A svarUpano nirNaya zarIranA nirNayanI sAthe thato nathI. kemake nirNayanA pratipakSarUpa saMzaya tyAM upalabdha thAya che. ghaNIvAra koi vyaktinA caherA para harSa dekhAya, paNa vAstavamAM hoya kheda. ane ghaNI kuzaLa vyakti to potAnA harSa khedane ceharA para vAMcavA ja detI nathI. tethI e bAbatamAM saMzaya vagere rahe te sahaja che.) nAstika :- tame tamArI vAta siddha karavA anumAnanA sahAyathI ghaNI mAthAkUTa karI paNa ame anumAnane pramANarUpa mAnatA ja nathI. tethI tamArA anumAnaprayoga amArI AgaLa "bheMsa AgaLa bhAgavatanI jema asaMgata che. uttara :- tamArI vAta vyAjabI nathI. tame bhUtomAM pRthvI vageremAM bhinnatAne vyavahAra zAnA AdhAre karo cho ? nAstika :- pRthvIvageremAM paraspara viraddhadhamono saMsarga dekhAya che. tethI bhinnatAno vyavahAra thAya che. uttara :- basa, teja pramANe prastutamAM paNa zarIrarUpa enA nizcayamAM caitanyarUpa bIjAnA nizcayano abhAva hoya che. Ama caitanyamAM "anizcayasvarUpa viruddha dharma rahelo che. Ama bhinnavyavahAra nuM nimitta hAjara hovAthI ahIM paNa bhinnavyavahAra pravarte te yuktiyukta ja che. je prastutamAM tame "A to anumAnathI siddha che tethI apramANa che evA mantavyathI bhinnatAno vyavahAra nahi pravartAvo, to samAnanyAyathI pRthvIvagere bhUtomAM paNa bhinnatAno vyavahAra pravartAvI zakazo nahi. tethI sarvatra anumAnathI bhinnatAno vyavahAra thato hovAthI doSa nathI. Ama dharmasaMhaNi bhAga-1 4 58 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyupagamyApi pratyekaM bhUteSu caitanyaM dUSaNamAha- tabbhAvammi vi kaha bhinnavatthudhammattaNeNa egattaM ? / ceyannassiyaresiM egatte kaha va NANattaM ? // 56 11 (tadbhAve'pi kathaM bhinnavastudharmatvena ekatvam / caitanyasyetareSAmekatve kathaM vA nAnAtvam? // ) 'tadbhAve'pi' pratyekaM bhUteSu tasya caitanyasya bhAve'pi kathaM prabhUtabhinnavastudharmatvAccaitanyasyaikatvaM bhavet ?, naiva kathaMcana bhavatIti bhAvaH, bhinnAbhiprAyapuruSasamudAyacaitanyavat / ekatve vA caitanyasya tadavyatiriktatvAt bhUtAnAM nAnAtvaM na bhavet // 56 // atha na caitanyasyaikatvamiSyate, kiMtu bhinnavastudharmmatvAt nAnAtvaM, tenAdoSa ityatrAha-bhinnAbhippAyANa ya dehammi tahA kahaM avatthANaM ? / sayaliMdiovalaMbho jao satI tesu so ya kahaM? // 57 // (bhinnAbhiprAyANAM ca dehe tathA kathamavasthAnam ? | sakalendriyopalambho yataH mRtiH saca katham? // 'bhinnAbhiprAyANAM ca' bhinnAbhiprAyeNa yuktAnAM ca caitanyAnAM 'dehe' zarIre, 'tathA' ahaM dadAmi, ahaM karomItyAdirUpaviziSTaikamAnasikAnubhavanibandhanatvenAvasthAnaM kathaM bhavet ? naiva kathaMcaneti bhAvaH / minnAmapraaytyaa tathA'vasthAnabhAve yukta yogAt / tathA yaH pratiprANi prasiddhaH pratyekaM sakalairapIndriyairupalambho 'rUpaM pazyAmItyAdyAkAraH sakalazarIrAdhiSThAtrekarUpo 'yata': pazcAttAdRzArthadarzanAdikAraNAt saMskArasya prabodhe sati caitanya bhUtothI abhinna siddha nathI. caitanyane bhUtothI bhinnAbhinna mAnatA ho, to ame virodha pAcho kheMcI levA taiyAra chIe, kemake A vilpa amane abhimata che. kemake ame paNa zarIrano AtmAthI cid abheda svIkArIe chIe. kyAMka koIka kahe che--jema pratyebhUtamAM upalabdha na thatI nIlatA(=nIlarUpatA) bhUtasamudAyamAM upalabdha thAya che. tema pratyebhUtamAM upalabdha na thatuM caitanya paNa bhUtasamudAyamAM upalabdha thaI zake che. tethI bhUtasamudAyamAM caitanyadharma svIkAravAmAM dveSa nathI. uttara :- A vAta barAbara nathI. kapaDAvageremAM upalabdha thatI nIlarUpatA tenA sUkSma avayavabhUta tantunA resAmAM paNa upalabdha thAya che. Ama samudAyamAM upalabdha thatI vastu sUkSmarUpe tenA avayavomAM paNa upalabdha thAya che. bIjI rIte kahIe, to je vastu pratyeka avasthAmAM na hoya, te samudAyaavasthAmAM paNa na hoya, caitanya bhUtonI pratyeka avasthAmAM upalabdha nathI. mATe tenI tulanA nIlAdi sAthe karavI vyAjabI nathI. ane tene bhUtasamudAyanA dharmatarIke svIkAravAmAM hApaNa nathI. tethI ja mULamAM zuM 'nIlAdi tulyatApi ca pratyekamadaSTitoyuktA' rUpA (pratyeka bhUtomAM caitanyaniSedha) bhUtonI pratyeka avasthAmAM caitanya mAnI lai cAlavAmAM paNa AvatA dUSaNa darzAve che. gAthArtha : pratyebhUtamAM caitanya hoya, to paNa (bhUto paraspara bhinna hovAthI) ghaNI bhinna vastuono dharma thavAthI bhUtasamudAyamAM rahelA caitanyomAM ekarUpatA kevI rIte Avaze ? (jema bhinna abhiprAyavALA puruSonA caitanyanI ekvAkyatA nathI dekhAtI, tema bhinna bhinna bhUtonA samudAyarUpa eka zarIramAM paNa caitanya ekarUpa dekhAvuM na joie. evuM tAtparya che.) ane jo pratyeka bhutomAM raheluM caitanya ekarUpa hoya, (tethI samudAyagata caitanya paNa jo ekarUpa hoya) to te caitanyadharmathI abhinna evA bhUtomAM paNa paraspara bhinnatA kevI rIte Ave ? arthAt bhUtomAM paNa bheda hovo joie nahi. paNa vAstavamAM ekzarIragata caitanyamAM bheda upalabdha thato nathI. ane bhUtomAM abhedabhAva iSTa nathI, tethI caitanyane pratyeka bhUtano dharma mAnI zakAya nahi.) nApA nAstika : caitanya ekarUpe iSTa nathI. paraMtu bhinnavastunA dharmarUpa hovAthI bhinnarUpe ja iSTa che. tethI dveSa nathI. nAstikanI A dalIlano javAba vALatA kle che. gAthArtha :-bhinnAbhiprAyavALA caitanyanuM tevA prakAre zarIramAM indriyonA je anubhavothI smRti thAya che te anubhavo paNa teomAM zI avasthAna zI rIte saMbhave ? vaLI badhI rIte thAya ? jo pratyebhUtamAM caitanya bhinna bhinna hoya, to eka ja zarIramAM bhinna abhiprAyavALA aneka caitanya saMbhavaze. ane to huM ApuM chuM. huM chuM" vagerUpa viziSTa eka mAnasikaanubhavamAM kAraNa bane e rUpe te badhA caitanyo ekzarIramAM zI rIte rahI zakaze ? bhinna-bhinna bhUtonA bhinna bhinna caitanyo bhinna bhinna abhiprAyavALA ja hoya ane bhinna abhiprAyavALA caitanyo eka samAna mAnasikaanubhavanA kAraNa banI na zake. tethI je huM ApuM chuM te ja huM karuM chuM" ItyArUipa viziSTa anubhava paNa thaI na zake. vaLI e vAta to sarvajanavidita che ke ekakALe badhI indriyothI 'rUpa jou chuM ityApi AkhA zarIrane adhikti eka cokkasa anubhava thAya che. (eka bhAgathI jovAno anubhava ane teja vakhate bIjA bhAgathI sAMbhaLavAno anubhava ityAdi aneka anubhava ekakALe saMbhavatA nathI. Ama je vakhate rUpAdino dharmasaMgrahaNi bhAga-1 paha Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 'smRti': tadevedaM yat prAgmayopalabdhamityAdyAkArA upajAyate, so'pi sakalendriyopalambhaH kathaM syAt?, naiva syAditi bhAvaH // 57 // syAdetat, bhinnAbhiprAyatvenApi caitanyAnAM parasparaM pratyAsattivizeSato yathoktasvarUpaikajJAnanibandhanatA bhaviSyati, tataH ko doSa ityata Aha-- na hi bhinne cetanne AsannANavi miho vibhinnANaM / bhAvesu NANamegaM logammi satI ya tappabhavA // 58 // (na hi bhinne caitanye AsannAnAmapi mitho vibhinnAnAm / bhAveSu jJAnamekaM loke smRtizca tatprabhavA // ) na yasmAdiha loke "mithaH' parasparaM vibhinnAnAmAsannAnAmapi puMsAM bhinne caitanye sati 'bhAveSu' padArtheSu viSayabhUteSu jJAnamekaM pUrvoktasvarUpaM pravartate, nApi 'tatprabhavA' tathAvidhaikajJAnaprabhavA smRtiH, tathAnupalambhAt / tasmAdbhinnAbhiprAyatvAccaitanyAnAM na tathA dehe'vasthAnaM yujyate, nApi pradarzitasvarUpaH pravarttate sklendriyoplmbhH| atha ca svasaMvedanapratyakSeNobhayamapi dehe tathA pravartamAnamanubhUyate, na cAsyetthamanubhUyamAnasyApi pratiSedhaH kartuM zakyate, mA prApat bhUtAnAmapi pratiSedhaprasaGgaH / tato na pratyekaM bhUtadharmazcaitanyamiti sthitam // 58 // yaccoktaM prAk 'noya tassamudayassa / patteyamabhAvAotti', tatra parAbhiprAyamAzaGkamAna Aha siya saMdhANaM va tayaM samudayadhammo Na taMpi / patteyaM egaMteNAsaMtaM tadanna bhAvappasaMgAto // 59 // (syAt saMghAnamiva takaM samudAyadharmo na tadapi / pratyekam ekAntenAsat tadanyabhAvaprasaGgAt // ) syAdetat, na pratyekaM bhUtadharmazcaitanyaM, kiMtu samudAyadharmo, yathA 'saMdhAnaM' madyaM, na ca pratyekamabhAvAtsamudAye'pyabhAva iti vAcyaM dRSTatvAt, tathAhi-saMdhAnaM pratyekaM madyAGgeSvadRSTamapi samudAye dRzyate, tathA caitanyamapi bhaviSyati, na hi dRSTe anupapannaM nAma / atrottaramAha-netyAdi, 'na' naiva tadapi saMdhAnaM pratyeka - - - - - - anubhava thato hoya che, tyAre anya anubhavano abhAva hovAthI "sakaLa indriyavaDe AkhA zarIrane adhikti ItyAdi %) A anubhava pachI pAchaLathI te vastunA darzanavakhate saMskAra jAgI uThe che ane "A te ja che ke je pahelA meM joyeluM ItyAdirUpa smRti thAya che. A anubhava paNa aneka caitanya lpavAmAM saMbhavI na zake. - nAstika :- caitanyo bhinna abhiprAyavALA hovA chatAM parasparanA samIpyavizeSane kAraNe uparokta svarUpavALA eka jJAnanA kAraNa banI zake che. tethI koI doSa nathI. ahIM nAstikanI lpanAmAM zeSa batAvatA kahe che. - gAthArtha :- ahIM lokamAM paraspara bhinna najIkamAM rahelA purUSomAM paNa caitanya bhinna bhinna hoya che. tethI padArthoaMge pUrvokta svarUpavALuM eka jJAna pravartatuM nathI. teja pramANe e jJAnathI utpanna thatI samAna smRti paNa saMbhavatI nathI. (sAra :-jema bahAra paNa bhinna caitanyavALA bhinna puraSonA jJAnamAM ane smRtimAM ekarUpatA dekhAtI nathI, bhale pachI ekrama samIpe rahyA hoya. tema eka dehamAM rahelA bhinna caitanyo eka anubhavajJAnanA kAraNatarIke rahelA saMbhavI zakatA nathI. kemake teonA abhiprAyo bhinna bhinna che.) temaja aneka bhinna abhiprAyovALA caitanyothI adhikti dehamAM pUrvokta eka saklandriya upalabha ane tajajanya smRti saMbhavI zakatI nathI. ane dehamAM e viziSTamAnasaanubhava ane ekasakaLaIndriya upalabhya A bane pravartatA svasavedanapratyakSathI anubhUta to thAya ja che. ane A pramANe anubhavAtI vastuno dharAra niSedha karavo paNa vyAjabI nathI, nahitara to bhUtono paNa niSedha karavAno prasaMga AvI paDe. tethI svIkAravuM ja rahyuM ke A banne prakAranA svasavadanasiddha anubhavane yathArtha TheravavA dehamAM eka ja caitanyano vAsa svIkAravo joie. tethI caitanya pratyeka bhUtanA dharmatarIka asiddha kare che. (madhaSTAttathI samudAyavAsiddhinuM khaMDana) pUrve je dhuM "pratyekamAM abhAva hovAthI tenA samudAyano paNa caitanya dharma nathI te bAbatamAM AzakA karatA bIjAnA abhiprAyane darzAve che. gAthArtha :- koI bIjo kahe ke "saMdhAna=madirAnI jema caitanya paNa pratyebhUtano dharma nathI paNa bhUtasamudAyanA dharma che. pratyekamAM je na hoya, te samudAyamAM paNa na hoya, tevo niyama nathI. kemake madhanA avayavonI pratyeka avasthAmAM anupalabdha madazakti samudAyamAM upalabdha thatI dekhAya che. te ja pramANe bhUtonI pratyeka avasthAmAM upalabdha na thatuM caitanya bhUtonI samudAyaavasthAmAM upalabdha thaI zake. A daSTa vastumAM tame anupapatti ApI zako nahi. bIjAnI A AvAMkAno uttara ApatA kahe che "Na, tapa ItyAdi. A madhe pratyeavasthAmAM ekAte asata hotuM nathI. kemake atyanta asatanI utpatti thatI nathI. jo atyaMta asat paNa utpanna thaI rahyuM hoya, to asatvarUpe samAna hovAthI pAMcamAM bhUtanI paNa madhanA avayavomAMthI madhanI jema utpatti thavI joie. tethI avayavonI pratyeka avasthAmAM madha ekAMte asatuM nathI. tethI avayavonA samudAyamAM sarvathA upalabdha thAya te barAbara che. paNa tethI pratyeka avasthAmAM na hoya te paNa samudAyaavasthAmAM hoI zake tevuM vacana nirAdhAra bane che. ane je pratyeka dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ki 60 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mekAntenAsat, atyantAsata utpAdAyogAt, anyathA asattvAvizeSataH paJcamabhUtasyApi tebhyaH saMdhAnasyevotpattiprasaGgAt / tathAcAha-'tadannabhAvapasaMgAto -tasmAt-saMdhAnAd anyasya paMcamabhUtalakSaNasya bhAvaH utpAdastasya prasaGgAt // 59 // atra para Aha-- jai saMtaM uvaladdhI kinno puvvaMpi? oghato atthi / Na ya evaM uvalabbhai patteyaM tesa ceyaNNaM // 60 // (yadi sat upalabdhiH kinna pUrvamapi oghato'sti / na ca evamupalabhyate pratyekaM teSu caitnym||) yadi madyAGgeSu pratyekAvasthAyAmapi sat vidyamAnaM saMdhAnamiSyate tarhi kinna samuditAvasthAyAmiva pratyekAvasthAyAmapi tadupalabhyate, tasmAttasya dRzyasya sato'nupalambhAdabhAva eva tasyAmavasthAyAmiti / atrottaramAha-oghato'stIti, etaduktaM bhavati-ye madyAGgeSu samuditAvasthAyAM bhramyAdayo guNA upalabhyante, te pratyekAvasthAyAmapi dhAtakyAdiSu pRthak pRthak santastathAvidhavizeSavikalAH sAmAnyata upalabhyante eva, tataH saMdhAnasya pratyekAvasthAyAmapi madyAGgeSvoghataH-sAmAnyenopalabdhirastIti dRzyasya satastasyAnupalambhAdityasiddham / tajhaivaM caitanyamapi pratyeka bhaviSyatItyArekAnirAkaraNArthamAha-'naM yetyAdi', na ca 'evamapi oghato'pi, AstAM--vizeSAkAreNetyapizabdArthaH, upalabhyate pratyekaM 'teSu bhUteSu caitanyam, ataH pratyekAvasthAyAM tasya dRzyasya sato'nupalambhAdabhAva eva yukta iti // 60 // atra parasyAbhiprAyamAha aha tassesa sahAvo samudayadhammo, tadA ya hoitti / patteyaM ca asaMte na jIvabhAvotti vAmoho // 61 // (atha tasyaiSa svabhAvaH samudAyadharmastadA ca bhavatIti / pratyekaM cAsattve na jIvabhAva iti vyAmohaH / ) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- avasthAmAM na hoya te samudAyaavasthAmAM paNa na hoya te niyama akhaMti che. ahIM bIjI vyakti bole che gAthArtha :- jo ma pratyeka avasthAmAM paNa hoya, to pUrve tenI upalabdhi kema nathI thatI ? uttara :- te pratyeka avasthAmAM odhathI hoya che. paraMtu bhUtomAM pratyeka avasthAmAM A pramANe caitanya upalabdha thatuM nathI. ' nAstika :- jo madhanA aMgomAM pratyeka avasthAmAM paNa madhe vidyamAna hoya, to madha jema samudAya avasthAmAM upalabdha thAya che tema pratyeka avasthAmAM paNa upalabdha thavuM joIe. Ama dayadanayogya hovA chatAM madha pratyeka avasthAmAM dekhAtuM nathI. tethI pratyeka avasthAmAM madhano abhAva ja mAnya bane che. uttara :- madhenA aMgonI samuditaavasthAmAM je bhUmIvagere madhaguNo upalabdha thAya che te badhA pAtakIvagere madhAMgomAM pratyeka kALe alaga alagarUpe rahyA ja hoya che. paraMtu anya aMganA abhAvamAM tathAvidhavizeSathI rahita hovAthI mAtra sAmAnyarUpe ja upalabdha thAya che. (madhanA bhUkhyAdi aneka guNomAMthI alaga alaga guNo madhenA alaga alaga avayavamAM pratyeka avasthAmAM paNa upalabdha thAya che. paNa bIjA avayavonA abhAvamAM te guNo madyarUpavizeSatayA dekhAtA nathI tethI madhenI upasthiti sAmAnyathI dhI) Ama pratyeka avasthAmAM paNa maLe upalabdha thAya che tethI hRdayanI anupalabdhithI abhAvanI siddhi madhamATe lAgu paDe tema nathI. "Aja vAta caitanyaaMge paNa lAgu paDaze tevI AzaMkAnA nivAraNa arthe kahe che "Na ya" vagere bhUtonI pratyeka avasthAmAM caitanya vizeSarUpe to upalabdha thatuM nathI, paNa sAmAnyarUpe paNa upalabdha thatuM nathI. (madhAMgomAM pratyeka avasthAmAM jema madhenA ne te guNa dekhAya che tema bhUtomAM pratyeka avasthAmAM caitanyano koI ekAda guNa paNa dekhAto nathI.) tethI "dayanI anupalabdhithI abhAvanI siddhi nyAyathI pratyeka avasthAmAM caitanyano abhAva ja che. pa60nA (caitanyanI samudAyadharmatAnuM khaMDana). ahIM bIjAno Azaya vyakta kare che- gAthArtha :- nAstika :- caitanyano ja evo svabhAva che, ke te samudAyano ja dharma che nahi ke pratyeka bhUtono tethI bhUtonI viziSTa samudAyaavasthAmAM caitanyadharma che. uttara :- pratyeka bhUtamAM to caitanya nathI ja, kemake dezya hovA chatAM anupalabdha che. have pratyekamAM nahi rahelA caitanyanI tame kahI tevI svabhAvanI lpanA karavI ane jIvanAM astitvano svIkAra na karavo emAM mAtra baLavAna vyAmoha ja kAma kare che. A svabhAvalpanA rUpaHkhoTI ja che. kemake pratyeka bhUtakALe atyanta asat evA caitanyamAM tame dhro tevo svabhAva saMbhavI zakto nathI. ane jo caitanya tevA svabhAvavALuM hoya, to te asat na rahe vaLI pratyeka bhUtaavasthAmAM atyanta asatarIka manAyelA caitanyanI samudAyaavasthAmAM utpati paNa yuktisaMgata nathI, kemake atyanta asanI utpati saMbhavatI nathI. anyathA asat tarIka samAna evA pAMcamA bhUtavagerenI paNa utpattino prasaMga Ave. dharmasaMskaNi bhAga-1 thI 5 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyantAsata nttnttnybhaavaapttiprskteH| bhUtAnA ta kharaviSANAditulyamityavadhyabhA atha manyethAH-tasya caitanyasya eSa eva svabhAvo, yaduta-samudAyasya dharmo, na pratyekaM bhUtAnAm, tathA tadaiva ca viziSTAyAmeva samuditAvasthAyAM tad bhavatIti / atrAcArya Aha--'patteyamityAdi, na tAvatpratyeka bhUteSu caitanyaM vidyate, dRzyasya sto'nuplmbhaat| pratyekaM cAsati caitanye anantaroktA kUTasvabhAvakalpanA kriyate, na punaH 'jIvabhAvo jIvasattA'GgIkriyate ityaho balavAn vyAmohaH / kUTarUpatA cAnantaroktasvabhAvakalpanAyA atyantAsatazcaitanyasya tathArUpasvabhAvAyogAt, anyathA asattvameva tasya na syAt / nApyatyantAsata utpAdo ghaTate, asattvAvizeSeNa tdvttdnybhaavaapttiprskteH| bhUtAnAM tajjananasvabhAvatvAttasyaivotpattirnAnyasyeti cet, na, teSAM tajjananasvabhAvatvakalpanAyA ayogAt, avadhyabhAvAt, anutpannaM hi caitanyaM kharaviSANAditulyamityavadhyabhAvato'vizeSeNAsajjananasvabhAvatvaM tattvato bhUtAnAM bhaveta, tatastebhyazcaitanyasyeva kharaviSANAderapyutpattiprasaGgaH // 6 // - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ---------------- nAstika:- bhUtone caitanyane utpanna karavAno ja svabhAva che, tethI teo mAtra caitanyane ja utpanna kare che. bIjI asat vastune utpanna karavAno svabhAva na hovAthI bIjI asat vastuonI utpattino. avakAza nathI. uttara :- bhUtonA tevA svabhAvanI lpanA ja khoTI che kemake avadhi=maryAdA nathI. utpanna nahi thayeluM caitanya gadheDAnA ziMgaDA samAna che. asat tarIke taddana tulya caitanya ane gadheDAMnA ziMgaDA, A bemAMthI caitanyarUpa ekane ja utpanna karavAaMge koI maryAdAnI rekhA nathI. arthAt asat tarIke tulya vastuomAM paraspara koI bhedarekhA ke maryAdA na hovAthI jo bhUtono asane utpanna karavAno svabhAva hoya, to te svabhAva avizeSarUpe ja rahelo hovo joIe.ane caitanyanI jema gadheDAnA ziMgaDA vagere badhI asat vastuonI te bhUtomAMthI utpatti thavI joIe. je aniSTa prasaMga rUpa che. (atyanta asat vastuomAM evI bhedarekhA nathI ke A caitanyapa asat ane A gadheDAnA ziMgaDArUpa asana, tethI jo asat nI utpatti saMbhavatI hoya, to te sAmAnyarUpe ja utpatti hoya. ane Ama gadheDAnA ziMgaDA vagerenI utpatino paNa prasaMga Ave) pAdarA (bhUtakAryatAvAda khaMDana) gAthArtha :- nAstika :- caitanya pratyeka bhUtana ke bhUtasamudAyano dharma nathI, paraMtu pote ja dharmarUpa che. ane ghaTavagerenI jema bhUtomAMthI utpanna thAya che. tethI lei doSa nathI. uttara :- jo Ama svIkAro, to bhUtothI bhinna tatvanI siddhi thaze. tethI "pRthvI vagere cArabhUto ja tatva che e vacanathI siddha tatvonI cAra saMkhyAne vyAghAta pahoMcaze. nAstika :- e sUtramAM je tatvo ddhA che tenA upalakSaNathI caitanyarUpa pAMcamA tatvanuM grahaNa thAya che tethI Apatti nathI. uttara :- zAbAza ! jo Ama upalakSaNathI pAMcamAM tattvane svIkAravAnI tamArI hiMmata hoya, te upalakSaNathI pAMcamA tatvatarIka Atmatattvane paNa svIkArI zakAya. (mULa sUtrakAre mAtra cAra ja tatva darzAvyA. pAMcamuM tatva upalakSaNathI levuM ke nahi ? athavA upalakSaNathI pAMcamuM kyuM tatva levuM ? teno nirNaya ryo nathI. tethI jo upalakSaNathI tatvAntaranI spanA karavAnI hoya, to je lpanA sauthI susaMgata hoya, ane lAghavayukta hoya, te ja mAnya bane.) tethI have tame uparokta sUtranA baLathI pAMcamAM tatvano ke Atmatatvano niSedha karI zako tema nathI. mULakAra A ja vAta "adbhutvagamammisUtrathI kahe che. Ama jo tame tatvAntara svIkArazo, to "bhUtathI bhinna AtmA nathI ItyApi tamAro je siddhAMtarUpatAjoma che teno tamArApara DhaSa utpanna thaze. kemake tame mAtra zabdanA pherathI Atmatattvane svIkArI lIdhuM che. tame "bhUtothI bhinna dharmirUpa caitanya che tema svIkAro, ane ame tene ja bhUtathI bhinna jIvarUpe svIkArIe temAM zabda sivAya bIjuM AMtara nathI. vaLI tame je kahyuM ke "A caitanyadharmI ghaDAvagerenI jema bhUtomAMthI utpanna thAya che te paNa barAbara nathI. kemake bhUtomAMthI caitanyanI utpattinuM sAdhaka pramANa hAjara na hovAthI caitanyanI bhUtomAMthI utpatti vyAjabI nathI. caitanyane bhUtanA kAryatarIka siddha karanAra koi pramANa amane dekhAtuM nathI. te A pramANe-pratyakSapramANa hAjara nathI. kemake atIndriya viSayamAM teno avakAza nathI. utpanna ke anutpanna caitanya bhUtonA kAryatarIke pratyakSapramANano viSaya banatuM nathI. kemake pratyakSajJAna ayogya samIpavartI viSayane ja grahaNa karavA samartha che. caitanya amUrta hovAthI pratyakSayogya ja nathI. vaLI bhUto huM bhUtonuM kArya chuM evuM AtmaviSayaka pratyakSabodha karavA samartha nathI. kemake kAryakAraNabhAvano nirNaya anvayavyatirekanA nizcayathI thAya che. AtmAtarIke iSTa evA kAryarUpa bhUto ane kAraNarUpa bhUto vacce avayavyatiraka siddha nathI. kemake kAraNarUpa bhUtonA abhAvamAM AtmAnI anupalabdhi thAya, te kAryakAraNabhAvaaMgeno vyatiraka nizcita thAya. paNa tema nathI. kemake kAraNarUpa bhUtonA abhAvamAM paNa kAryarUpa AtmasvarUpa bhUtonA anupalabhano abhAva hoya che. arthAt hAjarI hoya che. (athavA ja kAraNano abhAva hoya, te kAryano paNa abhAva hoya tevA vyatirano nirNaya thato nathI. kemake sarvatra bhUtapa kAraNasAmagrI upalabdha ja hoya che. Ama ahIM kAraNanI gerahAjarI 5 vyatirano nirNaya thato nathI. tAtparya ahIM mAtra kevalAnvayI anumAna ja che. tethI anvaya-vyatirakathI sAdhya kAryakAraNabhAvano nirNaya thaI zake tema nathI. tethI bhUto huM bhUtonuM kArya che tevo nirNaya karI zake tema nathI.) (athavA jo bhUtanA kAryarUpe ja AtmArUpa bhUta hoya, to vyatika nirNaya ja thaI zake nahi. kemake kAraNarUpa bhUtonA abhAvamAM kAryakSa AtmAsvarUpa bhUtono paNa abhAva Ave, to vyatireka nirNaya kare koNa ? ema to dharmasaMgrahaNi bhAga-1 % 62 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha dhammI, tattaMtarasiddhI, abbhuvagamammi ya padoso / dhaNimitteNa tu bheyA, Na ya bhUtehiM taduppattI // 62 // (atha dharmI, tattvAntarasiddhiH, abhyupagame ca pradveSaH / dhvanimAtreNa tu bhedAt, na ca bhUtebhyastadutpattiH // ) atha na pratyeka bhUtAni nApi bhUtasamudAyazcaitanyasya dharmI, kintu svayameva taddhammirUpaM, tacca ghaTAdivat bhUtebhya utpadyate, tato na kazciddoSa iti| atrAha-'tattvAntarasiddhi':, yadyevamiSyate tarhi tttvaantrsiddhiprsnggH| tathA ca sati 'cattvAryeva pRthivyAdIni tattvAnIti' tattvasaMkhyAniyamavyAghAtaprasaGgaH / sUtroktatattvAnAmupalakSaNatvAdadoSa iti cet, na, tathA satyAtmapratiSedhAnupapatteH / etadevAha--abhyupagame ca tattvAntarasya kriyamANe pradveSaH svakRtAntasya bhUtavyatirikta AtmA nAstItyAdikasya bhavata aapdyte| kuta ityAha-dhvanimAtreNaiva bhedAta, tathAhi-tvayA bhUtavyatiriktaM dharmirUpaM caitanyamastItyabhyupagamyate, asmAbhistu tadeva bhUtAtiriktaM jIva iti / yadapyaktaM tacca ghaTAdivat bhUtebhya utpadyata iti, tadapyayuktaM, kuta ityAha--'na yetyAdi na ca bhUtebhyastasya caitanyasyotpattiyujyate, tatsAdhakapramANAbhAvAt, na hi caitanyasya bhUtakAryatve kimapi pramANamupalabhAmahe, tathAhina tAvatpratyakSam, atIndriyaviSaye tasyAbhAvAt, na hi utpannamanutpannaM vA caitanyaM bhUtAnAM kAmiti pratyakSavyApAramupaiti, tasya svayogyasannihitArthagrahaNarUpatvAt, caitanyasya cAmUrttatvena tadayogyatvAt, na ca bhUtAnAmahaM kAryamityevamAtmaviSayaM bhUtakAryatvaM pratyakSamavagantumalaM,kAryakAraNabhAvasyAnvayavyatirekanizcayasamadhigamyatvAt, vyatirekanizcayanibandhanasya cAnupalambhasya tatrAbhAvAt, na ca tadubhayAtiriktaH kazcidanvayI tadubhayAnvayavyatirekajJAtA'bhyupagamyate, AtmasiddhiprasaGgAta, nApyanyatpramANaM, tasyAnabhyupagamAt, 'pratyakSamevaikaM pramANaM, nAnyaditivacanAt abhyupAmeDapi to vitatArthapratIsiddhi, adhikRtavaitanyavahuno tathApatva sI--- maitanca thavyAdri - - - - - - - - - - -- bane ja nahi ke "ahI kAraNabhUta bhUto na hovAthI kAryarUpa huM paNa nathI evo pratyaya thAya. Ama vyatirakanirNayamAM kAraNabhUta anupalabdhino abhAva Ave che.) - nAstika :- ahIM kAraNarUpa ane kAryarUpa bhUtothI bhinna ane bannemAM anvaya dharAvatA anyanI kalpanA Avazyaka che. A anya ja kAraNabhUta bhUtothI AtmArUpa kAryabhUta bhUtonI utpattino nirNaya kare che. uttara :-- A anya ubhayAnvayI tatva jo ubhaya (kAryarUpa ane kAraNarU5) bhUtothI bhinna hoya, to te amane mAnya "AtmA ja che. kemake ame AvA ja prakAranA AtmAno svIkAra karyo che. tethI tame mArga bhUlyA-jyAMthI chUTavA prayatna karyo, bhamI bhamIne tyAM ja bhaTakAI paDyA. je AtmAnI asiddhi mATe amArI sAme jaMga mAMDayo, teja AtmAne tame siddha karI dekhADyo. Ama bhUto "huM bhUtakArya chuM tevo AtmaviSayaka pratyakSabodha karavA samartha nathI. nAstika :- to, ame anumAna pramANathI tema siddha karI batAvazuM. jUo - uttara :- basa, AgaLa mata bolazo. tame anumAna pramANa mAno che ja kyAM ? ke jenA baLapara bhUtavAdanI siddhi karI zako. kemake tamAruM ja vacana che mAtra pratyakSa ja pramANa che. bIjA nahi." nAstika :- ame to anumAnane pramANarUpa mAnatA ja nathI. paNa tame badhA prativAdIo anumAna vagerene pramANarUpa mAno che. tethI tamArI AgaLa tatvanI siddhi mATe ja tamane mAnya anumAnano svIkAra karIe chIe. uttara :- atu. to paNa tame te badhA pramANathI paNa adhikRta caitanyane bhUtakAryatarIke siddha karI zako tema nathI, kemake caitanyatatva bhUtakAryarUpa nathI. jo caitanya pRthvIvagere bhUtonuM kArya hoya, to caitanyano "bhUtamAtrajanyasvabhAva ane bhUtamAtrano caitanyajanakasvabhAva hovo joie. tethI haMmezA ane badhe ja ghaDAvageremAM puruSavagerenI jema vyakta caitanyanI utpatti thavI joie. kemake ubhayatra (puruSa ane ghaDAvagerarUpa) bhUtamAtrarUpa nimitta samAnarUpe hAjara che. tethI jo caitanya bhUtamAtranA kAryarUpa hoya, to ghaDAvagere puruSavagerene tulya banI jAya (jaDa ane caitanya vacce koI bheda na rahe. Akhu jagata mAtra caitanyathI ja chalakAI jAya.) paNa A pratyakSabAdhita che. tethI caitanyane bhUtamAtranA kAryarUpa mAnI zakAya nahi. . (kAyAkAra pariNativAdanuM khaMDana) nAstika:- "kAyAkAra ane prANApAnatarIka parigRhIta pariNamelA bhUtomAMthI ja caitanya pragaTe che nahi ke badhA ja aviziSTa bhUtomAMthI evuM vacana che tethI kAyAkAra vagerethI sabhara puraSamAM ja caitanya upalabdha thaze ane kAyAkAravagerethI ayukta evA ghaTAdimAM caitanya upalabdha nahi thAya. tethI amAre pUrvokta koI doSane avakAza nathI. uttara :- A vAta amAnya che. kemake tamArA mate kAyAkArapariNAma ja yuktisaMgata banato nathI. te A pramANe A kAyAkArapariNAmamAM kAraNa koNa che ? (1) zuM pRthvIvagere bhUtamAtra ja kAraNa che ? ke e bhUtothI bhinna bIjI I vastu ? ke pachI A kAyAkArapariNAma nitaka che ? prathamapakSa jo mAnya hoya, to pRthvIvagere bhUtonI hAjarI to ghaDAvagere sarvatra samAnarUpe che. tethI sarvatra kAyAkArapariNAmanI upalabdhino prasaMga che. je tamane paNa amAnya che. dharmasaMgrahaNi bhAga na Ta 7. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA ghaTate, tadabhAvAdiprasaGgaH, kAyAkArapariNAma pakSaH, tadAsyApi sarvatrAmyAdibhAvo, bhUtamAtrakAraNaM, tathA sati caitanyasya bhUtamAtrajanyasvabhAvatvAt, teSAmapi tajjananasvabhAvatvAt, sadA sarvatra ca ghaTAdau puruSAdiSviva vyaktacaitanyotpAdo bhaveta, nimittAvizeSAta, evaM ca sati ghaTAdInAM puruSAdInAM cAvizeSaH syAt, sa ca pratyakSabAdhita iti ytkiNcidett| syAdetat, 'kAyAkAraprANApAnaparigrahavadrayo bhUtebhyastadutpadyate nAviziSTebhya' iti vacanAnna naH pUrvoktAtiprasaGgadoSAvakAza iti, tadayuktam, tvanmatena kAyAkArapariNAmasyaiva yuktyAnupapatteH tacAhi--sa kAyAkArapariNAmaH kiM pRthivyAdimAtranibandhanaH, kiM vA vastvantaranimittaH utAhetuka iti, yadyAdyaH pakSastatastasyAH pRthivyAdisattAyAH sarvatrAvizeSAt sarvatrApi kAyAkArapariNAmaprasaGgaH, tathAvidha sAmyAdibhAvasahakArikAraNavaikalyAnna sarvatra tatpariNAmaprasaGga iti cet, tanna yasmAtso'pi sAmyAdibhAvo na vastvantaranibandhanaH, tattvAntarApattiprasaGgAta, kiMtu pRthivyAdisattAmAtranibandhanaH, atastasyApi sarvatrAvizeSeNa bhAvaprasaGgAt kutaH shkaarikaarnnvaiklymiti| atha vastvantaranimitta iti pakSaH, tadapyayuktaM, tathAbhyupagame satyAtmasiddhiprasaGagAta, tathAbhUtavastvantarayogAdeva hi viziSTakAyAkArapariNAmabhAva upapadyate nAnyataH, tathAca sati na kazciddoSa iti| athAhetukastarhi sadAbhAvAdiprasaGgaH, 'nityaM sattvamattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAditi nyAyAt tanna tvanmatena kAyAkArapariNAmo ghaTate, tadabhAve tu dUrotsAritameva prANApAnaparigrahavattvamamISAM bhUtAnAmiti // 62 // itazca na bhUtebhyazcaitanyasyotpattiyujyate yata Aha-- jaM kAraNANurUvaM kajjaM bhUyANamaNaNurUvaM ca / cetanaM bhaNiyamiNaM siya saMgasarehi vahicAro // 63 // (yat kAraNAAnurUpaM kArya bhUtAnAmananurUpaM ca / caitanyaM bhaNitamidaM syAt zRMgazarAbhyAM vyabhicAraH / ) --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- nAstika :- ghaDAvagere anyatra tathAvidhatAmyAdibhAvarUpa sahakArI kAraNanI viklatA (abhAva) hovAthI tyAM sarvatra kAyAkArapariNAma upalabdha nahi thAya. puraSAdimAM tathAvidhasAkhyAdibhAvarUpa sahakArI kAraNo hAjara che, tethI tyAM ja tevo kAyAkAra pariNAma saMbhave che. tethI Apatti nathI. uttara : A sAmyAdibhAvamAM paNa kAraNa koNa che ? anya vastu ke bhUto ? anya vastune kAraNa mAnavAmAM bhUtothI bhinna tatvanI siddhi thAya. je aniSTa che. tethI e sAmyAdibhAvamAM vasvantarane kAraNa mAnazo nahi. have jo sAmyAdibhAvamAM paNa pRthvIvagere bhUtamAtra ja kAraNa hoya to pRthvIvagere bhUto to sarvatra samAnarUpe hAra che. tethI te sAmyAdibhAvarUpa sahakArI kAraNa paNa sarvatra upalabdha thaze ja. tethI sarvatra sahakArI kAraNano paNa abhAva nathI. Ama sarvatra kAyAkArapariNAma upalabdha thaze. arthAt sarvatra kAyAkArapariNAmano prasaMga ubhe che. nAstika :- kAyAkArapariNAmamAM bhUtothI bhinna vastu kAraNa che tevo bIjo vilpa amane ISTa che. uttara :- cira jIva ! basa, A vasvantara ja AtmA che. Ama AtmatatvanI siddhi thAya che. A AtmArUpe vasvantaranA saMbaMdhathI ja viziSTa kAyAkArapariNAma yuktisiddha thaI zake che, nahi ke te saMbaMdha vinA ja. tethI A vilpa svIkAravAmAM koI gheSa nathI. ane AtmatatvanI siddhi thAya che. nAstika:- kAyAkArapariNAma pAchaLa koI kAraNa kAma karatuM nathI. arthAt kAyAkArapariNAma nirdhaka che. uttara :- to pachI haMmezA kAyAkArapariNAma rahevo joie, kemake "nitya satva athavA nitya asatva anya hetuonI apekSA rAkhatuM nathI. e vacana che. tethI ja kAyAkArapariNAma svotpatti mATe koI hetunI apekSA rAkhatuM na hoya, to te pariNAma kAto nitya sat hoya, kAMto nitya asat hoya. nitya asat to khapuSpanI jema kaMI kAmanuM nathI. ane jo nityasata hoya, to haMmezA kAyAkArapariNAma rahevo joie. (ane to mRtyu vagere lokaprasiddha bhAvo asaMgata Thare.) tethI tamArA (nAstika) mate kAyAkArapariNAma leIpaNa vilpathI yuktisaMgata Thato nathI. ane tenA abhAvamAM (= asaMgatimAM) bhUtono prANApAna pariNAma sarvathA asaMgata re che. mAdazA (kAraNAnurUpakAryaniyama anaikAntika-nAstika) vaLI A khuthI paNa bhUtomAMthI caitanyanI utpatti yuktiyukta banatI nathI. kyA hetuthI ? te batAve che - gAthArtha :- kAraNane anurUpa kArya hoya che. ane caitanya bhUtone anurUpa nathI, te pUrve kyuM che. ahIM bIjo kahe che ke "zRMga ane zara-bANathI vyabhicAra che.' sarvatra kAraNane anurUpa ja kArya thatuM dekhAya che. jemake mATInA piMDarUpa kAraNane anurUpa ghaTakArya. caitanya bhUtone anurUpa nathI, e vAta pUrve ja "bodhasvabhAvavALuM, amUrta ItyAdi vacanathI karI ja che. tethI caitanya bhUtakAryatarIka siddha nathI. - nAstika :- zRMga ane zaranuM dRSTAMta kAraNane anurUpa ja kArya hoya tevA niyamane vyabhicAradoSagrasta banAve che. tethI tamAro niyama raheto nathI. e to dekhItI vAta che ke zRMgamAMthI je zara (= bANa) bane che te iMgarUpa potAnA kAraNane anurUpa nathI. vaLI udhIne ulAmAM caitanyanI hAjarI dekhAya che. A caitanya AvyuM kyAMthI? te te dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'yat' yasmAtkAraNAnurUpaM kAryaM bhavat dRSTaM yathA mRtpiNDasya ghaTaH, caitanyaM ca bhUtAnAmananurUpaM, eta'ccAnanurUpatvaM prAgeva' bohasahAvamamuttamityAdinA bhaNitaM, tasmAnna caitanyaM bhUtAnAM kaarym| syAdetat, zRGgazarAbhyAmiha vyabhicAraH, tathAhi-- zRGgasya kAryaM zaro bhavati, na ca sa tadanurUpa iti, api ca- suptaprabuddhasya dRzyate tAvaccaitanyaM, na ca tattadanyacaitanyapUrvakaM suSuptA(ptaya)vasthAyAM caitanyasyAbhAvAt upalabhyasya satastadAnImanupalambhAt, tathApi cettadA tatkalpanA, tarhyatiprasaGgaH, na cAhetukaM tat sadAbhAvAdiprasaGgAt, nApyanyanimittaM, tasyApratIyamAnatvAt, kintu kAyanimittam / na cedamapi vaktuM yuktaM bhUtAnAM caitanyApekSayA atyantavailakSaNyAtkathaM tebhyastadutpattiriti, loke bhinnajAtIyAdapi kAraNAdbhinnajAtIyakAryotpattidarzanAt, tathAhi-- sUkSmApradezaparamANubhyaH sthUrasapradezaghaTAdikAryabhAvo dRzyata eveti, nApi pratyekAvasthAyAmekAntenAsatazcaitanyasya samuditAvasthAyAM kathaM tebhya utpAdo'nyathA paJcamabhUtasyApyutpattirbhavedityabhidhAtavyaM, paryAyeNa vyabhicArAt, sa hi prAgavasthAyAmasannapi prAdurbhavadRSTo, na cAsattvAvizeSeNa tatrAnyabhAvaprasaGgaH, kAraNazaktiniyamAt tadvadatrApi bhaviSyatIti bhUtakAryatA caitanyasyeti // 63 // atrocyate - tatra yattAvaduktaM zRGgazarAbhyAM vyabhicAra' iti, tatrAha- caitanya tenI tenI pUrvanA caitanyapUrvaka ja hoya che" tevuM nahi klevuM kemake ghIne uThelAnI pUrvAvasthA uMghanI che, ane A uMghanI avasthA vakhate caitanyano abhAva che. kemake te upalabdha thavA yogya hovA chatAM upalabdha thatuM nathI. zaMkA :- ghaavasthAmAM caitanyanI spaSTa upalabdhi nathI. chatAM, aspaSTarUpe to caitanya raheluM ja hoya che. nAstika : A khoTo dAgraha che. spaSTa na dekhAvA chatAM AvI klpanA karIne ughavakhate caitanyanI hAjarI mAnavAmAM atiprasaMga che. kemake Ama to tevakhate khapuSpavagere ghaNI vastunI aspaSTa hAjarI mAnI zakAya. tethI suSuptikALe caitanya nathI, kemake upalabhane yogya hovA chatAM upalabdha thatuM nathI. A anumAnandvArA caitanyano abhAva ja siddha thAya che. - zaMkA: suSuptiuttarakALe caitanya ahetuka utpanna thAya che. nAstika :- AgaLa ja tame batAvI gayelA nyAyathI e vAta siddha che ke je ahetuka hoya, te kAMto AkAzanI jema nityasat hoya, kAMto khapuSpanI jema nitya asat hoya. tethI ahetuka caitanyane nitya vidyamAna mAnavuM vagere gheSo che. zaMkA :- suSuptiuttarakALe caitanya AtmArUpa anya nimittathI utpanna thAya che. nAstika :- te AtmArUpa anya pratIta thato nathI. tethI tene caitanyamAM nimitta mAnI zakAya nahi. tethI pArizeSa nyAyathI A caitanyanA nimitta=utpAdaktarIke kAyA ja siddha thAya che. zaMkA :-ame tamane pUrve kyuM to kharuM, ke bhUto caitanyanI apekSAe atyaMta vilakSaNasvabhAvavALA che. AvA vilakSaNasvabhAvavALA bhUtomAMthI caitanya zI rIte utpanna thai zake ? nAstika :- evo jaDa niyama nathI, ke kArya ane kAraNa samAnajAtIya (=avilakSaNa) ja joie lokamAM bhinnajAtIya kAraNamAMthI bhinnajAtIya kArya utpanna thatuM dekhAya ja che. jUo atyaMtasUkSma ane pradezavinAnA (=apradezI ) paramANuomAMthI utpanna thatA ghavagere kAryo sthULa, ane pradezavALA hoya che. zaMkA : paNa bhUtonI pratyekaavasthAmAM atyanta asat caitanya samuditaavasthAmAM te bhUtothI zI rIte utpanna thaI zake ? atyanta asanI paNa jo utpatti thatI hoya, to pAMcamA bhUtanI kema utpatti thatI nathI ? nAstika :- A paNa tamAre pUrve je atyantaasat hoya tenI utpatti thAya ja nahi" evo jaDa niyama vyabhicAragheSagrasta che. kemake te te paryAyo potAnI utpattinA pUrvakALe atyaMta asat hovA chatAM utpanna thatA dekhAya ja che. tethI pUrvanI pratyeka avasthAmAM asat caitanya uttaranI samuktiavasthAmAM utpanna thaI zake che. pUrvakALe caitanya ane paMcamabhUta vagere samAnarUpe asat che. tethI jo uttarakALe te samuditaavasthAmAM caitanyano prAdurbhAva thaI zakto hoya, to pAMcamA bhUta vagereno paNa prAdurbhAva thavo joie, kemake ahIM tulyarUpe asat vastumAM ekane ja utpanna karavAmAM niyAmaka tarIke koi hAjara nathI. zaMkA : nAstika : pUrvakALe samAna asat evA paryAyomAMthI te te kALe te te niyata ja paryAyo utpanna thAya che. ane bIjA nathI thatA temAM niyAmaka koNa che ? zaMkA :- asarUpe samAna paryAyomAM paNa niyata paryAyonI utpattimAM kAraNagata zaktivizeSa ja niyAmaka che. tethI paryAyomAM niyata paryAyo ja udbhava pAme che ane bIjAnI hAjarI rahetI nathI. nAstika : basa, eja vAta prastutamAM paNa lAgu paDe che. bhUtasamudAyarUpa kAraNamAM ja evI zakti che ke jethI paMcamabhUta, caitanyavagere aneka asat vastuomAMthI caitanya ja prAdurbhAva pAme. Ama caitanya bhUtonA kAryatarIke siddha thAya che. nAgA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 H 15 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgapi bhUyasamudayarUvaM haMdi u saro'vi taha ceva / - aNuvatta vi cheke tAMtAvarI | 64 / (zRGgamapi bhUtasamudAyaspaM haMdi tu zaro'pi tathA caiv| iti anurUpatvameva bhede tttvaantraapttiH|) yasmAt zRGgamapi bhUtasamudAyamAtraM, 'haMdI'tyupapradarzane, yaduktamanayorAnurUpyaM nAstIti tadetadAnurUpyamidAnI pradarzyata ityrthH| zaro'pi tathA caiva bhUtasamudAyamAtraM zRGgekadezavartibhUtasamudAyasyaiva zaratayA pariNamamAnatvAt iti / tasmAdubhayorapi zRGgazarayoranurUpatvameva, zarasya zRGgalakSaNasvakAraNadharmAnugamasaMbhavAt, anyathA kAraNadharmAnanugamena zarasya bhede'tyantavailakSaNyAGgIkRte sati atyantAsata eva tasyotpAdo'bhyupagataH syAt, tathA ca sati asattvAvizeSAt zarasyeva tattvAntarasyApi paJcamabhUtAderApattiH prasajyeteti // 64 // atra parasyAbhiprAyamAha-- siya vaicittaM diTuM sahAvabhedeNa bhUtakajjANaM / reta parva talamttama mii 6 | (syAt vaicitryaM dRSTaM svabhAvabhedena bhUtakAryANAm / caitanyasyApi evaM tatkAryatve kimyuktm| ) * syAdetat, bhUtakAryANAM ghaTapaTAdInAM svabhAvabhedena vaicitryaM dRSTam, 'evam amunA prakAreNa caitanyasyApi 'tatkAryatve'pi' bhUtakAryatve'pi yadi tadanyakAryebhyo'tyantavailakSaNyaM bhavet kimayuktaM bhavet?, naiva kiMciditi bhAvaH je dUdha ne romAhuM-- __jamakhilatakajjANaM, vilakkhaNaM savvahA amuttAdi / takSAdaLyama (joti) zibida sosALa vi mA da6 (yadakhilatatkAryANAM vilakSaNaM sarvathA amUrtyAdi / tatsvabhAvatve'pi ca kimiha kozapAnaM vinA mAnam // ) rUpAdisaMsthAnavizeSo muurtistdbhaavo'muurtiraadishbdaadodhruuptaadiprigrhH|tto yadamUrtyAdi, akhilatatkAryANAM niHzeSabhUtakAryANAM sarvathA ekAntena vilakSaNaM,tatsvAbhAvye'pi ca amUAdisvabhAvatve'pi bhUtakAryasya satazcaitanya-- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- - - - - ---------- have AcAryavarya nAstikanA A pUrvapakSanuM kramaza: samAdhAna Ape che. temAM sau prathama "zRMga ane zarathI vyabhicAra che.' evuM je % teno uttara Ape che. (kAraNaanurUpakAryaniyama ekAntika - uttarapakSa) gAthArtha :- zRMga paNa bhUtasamudAyamAtrarUpa che, ane zara paNa zRMganA ja ekrezamAM rahelA bhUtasamudAyathI baneluM hovAthI bhUtasamudAyamAtrarUpa ja che. tethI bIjAoe A banne vacce je anurUpatAno abhAva batAvyo, te asiddha thAya che. Ama zaramAM svakAraNathaMgagata dharma Ave che. tethI zRMga ane zaravacce anurUpatA che ja. jo gharamAM kAraNagata dharma sarvathA Avato na hoya ane tethI jo zarane zRMgathI atyannabhinna svIkArazo, to pUrva atyanta asata evA zaranI utpatti mAnavAno prasaMga Avaze. ane to, tatvAntara=paMcamabhUta vagerenI paNa utpatti mAnavAnI Apatti che. kemake paMcamabhUta paNa samAnatayA asat che. A kAraNane anurUpa ja kArya siddha thAya che. te 64 che ahIM bIjano abhiprAya darzAve che. gAthArtha :- ahIM kaI tarka kare ke, "bhUtanA kAryomAM svabhAvabhedathI vicitratA dekhAya che. tethI caitanya bhUtanuM kArya hoya, topaNa bhUtanA anya kAryothI atyanta vilakSaNa hoya, tema mAnavAmAM zo vAMdho che ? nAstika :- zRMga ane zaranA daSTAMtamAM bhale tame kArya-kAraNanI anurUpatA siddhi karI, to paNa kAryo sarvathA kAraNane anurUpa to siddha thatA ja nathI. kemake jo kAraNa sarvathA anurUpa kAryane ja utpanna karatuM hoya to kAraNa-kArya vacce bheda na rahe. vaLI, bhUtasamudAyarUpa eka ja kAraNathI utpanna thatA hovA kyAM ghaDA, kapaDA vagere kAryomAM svabhAvanA bhedathI ghaNI vicitratA, paraspara bhinnatA vagere dekhAya ja che. tethI ema siddha thAya che ke (1) kArya sarvathA kAraNane anurUpa na hoya tathA (2) caitanya bhUtanuM kArya hoya, to paNa ghaTAdi anyakAryothI ane svakAraNa bhUtAdithI atyanta vilakSaNa saMbhavI zake che. kemake e vilakSaNatA kAraNajanita nathI, paraMtu svabhAvabhedanjanita che. ahIM ghaTa paTa vagere bhUtasamudAyanA kAryomAM rahelI ubhayapakSasammata vicitratA anyathAanupapatidvArA potAnA kAraNatarIke svabhAvabhedane siddha kare che. Ama svabhAvabhedanA baLapara atyantavilakSaNa caitanyane paNa bhUtasamudAyanA kAryatarIka siddha karI zakAya. ApaNA - nAstikanA A takano javAba Ape che - gAthArtha :- amUrtivagere dharmo bhUtanA sarvakAryothI sarvathA vilakSaNa che. A amUrtivagere svabhAvavALuM hovA #aaN caitanyane bhUtanuM kArya mAnavAmAM kozapAna vinA bIjuM kyuM pramANa che ? arthAta A caitanyane bhUtanA kAryatarIke bIjA pAse manAvavAmAM mAtra sogaMda ja sahAyaka che, nahi ke bIjA yuktisiddha pramANo. rUpaAdi AkAraviroSa mUrti che. A mUrtino abhAva amarti. "amarniAdi e vacanamAM "AdipadathI jJAna vagereno samAveza karavo. ghaDAvagere badhA ja bhUtakAryo mUrta che. A kAryo paraspara vilakSaNa levA chatAM teo mUrtarUpe dharmasaMsAhari bhAga-1 # 1 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- syeSyamANe, kimiha kozapAnaM vinA anyat mAna-pramANaM bhavet, naiva kiMciditi bhAvaH / tato yadi bhUtakArya caitanyaM tatastasya ghaTAderivAmUyAdi sarvathA nopalabhyeta, atha ca tattasyAnubhUyate, tasmAnna bhUtakArya caitanyam / yadapyuktaM, 'suptaprabuddhasya dRzyate tAvaccaitanyamityAdi / tadapyasamIcInama, kAyamAtrAccaitanyAnutpatteH, anyathA sarveSAmamaraNaprasaGgAt, mRtAvasthAyAmapi kAyAkArapariNAmAparityAgataH soptaprabuddhAvasthAyAmiva caitnyotpaadprskteH| na tatra vAyvAdisahakArikAraNaM, tenAdoSa iti cet, etaduttaratra nissetsyaamH| syAdetatkAyajameva caitanyaM, jarAdinA tadvikAre sati caitanyasyApi vikaarsiddhH| tadapyayuktaM kAyavikArA'bhAve'pi bhAvanAvizeSato'prItyAdibhAvena caitnyvikaaroplbdhH| yadi ca dehavikAranibandhana eva caitanyavikAraH syAttarhi nAnyato bhavet, taddhAvanibandhanasya sakRdapi tamantareNAnyato bhavanavirodhAt, anyathA nirhetukatvaprasaGgAt. tathAhi--yat yadanvayavyatirekAnuvidhAyi, tattaddhetukaM, nAnyat, na ca dehavikArAnvayavyatirekAnuvidhAyI caitanyavikArastamantareNApi bhaavnaavishessvshenaapriityaadibhaavtstdvikaardrshnaat| nApyaprItyAdibhedabhAvAnvayavyatireka(kAnuvidhAyI caitanyavikArastamantareNApi bhavatA dehavikAratastadvikArAbhyupagamAt, tadevamubhayorapi hetutvAbhAvAccaitanyavikArasya nirhetuktvprsnggH| tanna dehavikArapUrvakazcaitanyavikAraH, kiMtvaprItyAdibhAvapUrvaka eva, tthaadrshnaat| anyathoktanItyA nirhetuktvprsnggaat| apriityAlibApa revivArapUrva pava, gara/vasthAnuM tathopatasmAta, sapA--jAtinA sevavA tamAravApriityaasvaasthyaadibhaavstsmaacc caitanyavikAra iti cet, na, dehivakArAbhAve'pi tthaavidhsNklpvshto'priityaadibhaavdrshnaat| kiJca-dehavikAramAtre sati caitanyavikAradarzanAttasya tatkAryatvAbhyupagame viparyayApattirapyanivAritaprasarA, zokaharSAdyavasthAsu, caitanyavikArato dehavikAradarzanAta, daihasya caitnykaarytvprskteH| api ca-vyAghrazcauro rakSa AgacchatItyAdizabdarzanAt, keSAJcicca rUdhirAdidarzacca caitanyavikriyopalabhyate, na ca tatkArya caitanyamiSyata iti ytkiNcidett| yadapyuktaM, 'suSuptA(ptyovasthAyAM caitanyasyAbhAvAdupalabhyasya satastadAnImanupalambhAditi, tadapyayuktam, svasaMvedanamAtrasyAvyaktasya tadAnImapyanubhUyamAnatvAt, avigAnena tathA skllokprsiddheH| anyacca -- - - - - - - - - - - - - - - - --- ----------- samAna che. ane amUrtatA teothI atyaMta vilakSaNa bhinna che. caitanyamAM A amUrtivagere dharmo rahelA che. Ama ghaTAdi bhUtakAryothI atyantavilakSaNa amUrtatvavagere dhamavALA caitanyane ghaDAvagerenI jema bhUtanA kAryatarIke svIkArI levAmAM svecchAcAra ja kAma karI rahyo che. jo caitanya bhUtonuM ja kArya hota, to ghaDAvagerenI jema te paNa mUrta ja hota, temAM amUrtatva %ii paNa prApta na thAta. paraMtu temAM (caitanyamAM) amUrtatvano ja pramANasiddha anubhava thAya che. tethI caitanya bhUtakArya nathI. eTaluM samajI levuM ke jema kArya kAraNane sarvathA anurUpa nathI hotuM. tema kAraNathI sarvathA virUpa paNa nathI hotuM. * nAstike AgaLa je hyuM ke "saIne ullAne caitanya hoya che tema dekhAya che ItyAdi. e badhuM paNa tarka ke pramANa vinAnuM che. kemake zarIramAtrathI kaMI caitanya utpanna thatuM nathI. kemake caitanyanA saMbhavamATe jo mAtra zarIra ja kAraNa hoya, to koInuM maraNa ja na thAya tema mAnavAno prasaMga Ave. kemake mRta avasthAmAM paNa kAyAkArapariNAmano tyAga nathI. tethI te avasthAmAM paNa sUIne ulAnI jema caitanyanI utpattino prasaMga Ave. nAstika :- mRtaavasthAmAM vAyuvagere sahakArIkAraNa hAjara na hovAthI te vakhate caitanyanI utpattino prasaMga nathI. uttarapakSa :- tamArI A kAca jevI vAtanA tarkanA paththarathI TukaDA AgaLa upara karazuM. tethI tenA baLapara ApattinuM nivAraNa karavAnuM mAMDI vALo. (caitanyano dehavikAra sAthe asambandha). nAstika :- caitanya kAyAthI ja utpanna thAya che. kemake ghaDapaNa vagerethI zarIramAM vikAra (karacalI vagere vikRti) utpanna thaye chate caitanyamAM paNa vikAra thato dekhAya che. (mATe ja lokamAM paNa kahevAya che ne ke "sAThe buddhi nAThI) - niyama :- jemAM vikAra thatAM jemAM vikAra thAya che tenAthI utpanna thAya, jemake takhtamAM lAlaraMga Adi vikAra : thAya che to paTamAM paNa tevo vikAra thAya che tethI paTa tajuthI utpanna thAya che. zarIramAM vikAra thatAM caitanyamAM vikAra thAya che mATe caitanya zarIrathI utpanna thAya che.' uttarapakSa :- tamArA A niyamane vyabhicArarUpa kSayaroga lAgu paDyo che. kemake ghaNI vakhata zarIranA vikAra vinA paNa bhAvanAvizeSathI aprIti vagere bhAvarUpe caitanyamAM vikAra upalabdha thato dekhAya che. caitanyanA vikAramAM je dehano vikAra ja kAraNa hota, to te vikAra bhAvanAAdi anyathI thavo joIe nahi. kemake je vastu je bhAvanimittaka hoya, te vastu ekvAra paNa te bhAvane choDI anyathI thaI zake nahi. anyathA te vastunI utpatti nihetuka mAnavAno prasaMga Ave. niyama che - je vastu je bhAvanA anvayavyatirekane anusare te vastu te bhAvanimittaka ja hoya, anyabhAvanimittaka na ja hoya caitanyamAM vikAra dehavikAranA avayavyatirekane anusatuM nathI, kemake dehavikAranA abhAvamAM paNa dharmasaMgrahaNi bhAga-1 7 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smaraNakAryAnyathAnupapattyA suSuptyavasthAyAM caitanyamastIti niyamAt pratipattavyam, tathAhi-- suSuptyavasthAbhAvisvapnAdicaitanyaviSayaM smaraNamavigAnenAnubhUyate, na cAnanubhUte tat smaraNamupapadyate, atiprasaGgAt / na ca kAyAnvayanibandhanameva tatsmaraNaM, tathApratItyabhAvAt, tatsvarUpasaMsparzismRtyananubhUtestathApi cedevaM kalpanA tarhyatiprasaGgaH / na caM tathAsvabhAvatvasAmarthyAt kAyAdeva tatsamaraNamiti vAcyaM tasya tathAsvabhAvatvAsiddheH, tatsAdhakapramANAbhAvAt / tasmAdanubhUtasuSuptyavasthAbhAvicaitanyavizeSanibandhanameva tatsmaraNam / tathAca siddhaM - - suSuptyavasthAyAmapi caitanyamiti / etena prAgapi yaduktaM tathApi cettatkalpanA' ityAdi tadapi nirviSayamApAditaM draSTavyaM prabuddhAvasthAbhAvicaitanyasya suSuptyavasthAbhAvicaitanyapUrvakatvenaiva vyavasthApitatvAt / yadapyabhyadhAyi, 'na cedamapi vaktuM yuktaM, caitanyApekSayA atyantavailakSaNyAdityAdi tadapi na mnormm| sUkSmApradezaparamANUnAM sthUlapradezaghaTAdikAryApekSayA atyantavailakSaNyAsiddhermUrttatvAdidharmmasamanvayAt, tathAhi-- sUkSmA apyaNavo mUrttA rUpAdyAtmakatvAt na ca apradezA eva paramANavaH, sataH kvacidavasthAnena niyamata eva digvibhAgabhedasvabhAvAt, anyathA avasthAnAyogAt / digvibhAgabhedavatazca niyamataH kathaMcitsapradezatvAt / na ca vAcyamevaM sati paramANoH paramANutvaM virudhyata iti / tasya tadanyAlpatarAbhAvanibandhanatvAt, etaccottaratra vistaratarakeNAcAryaH svayameva darzayiSyati / tatazcaivaMbhUtebhyaH paramANubhyastatsamudAyAtmakaM sthUlasapradezaghaTAdikAryamupapadyata eva kAraNavizeSadharmAnugamena tasya tdnuruuptvaat| aparastvAha- bhAvanAvizeSathI aprItivageredvArA caitanyamAM vikAra dekhAya che. vaLI tame to aprItivagere vinA dehanA vikAramAtrathI paNa caitanyamAM vikArano svIkAra karyo che. tethI caitanya aprItivagere bhAvonA paNa anvayavyartirane anusaratuM nathI. Ama deha ane aprItivagere bhAvo A banne caitanyanA hetu banatA na hovAthI caitanyane nirhatuka mAnavAno prasaMga Ave che. Ama dehavikArapUrvaka caitanyano vikAra siddha thato nathI. (ghaNIvAra ghaDapaNaArUipa dehavikAranI hAjarImAM paNa caitanyano vikAra thato nathI, lokamAM to evI vhevata paNa che ke gharaDA gADA vALe") tethI caitanyavikArane aprItyAdibhAvapUrvaka ja mAnavo yuktiyukta che. kemake te pramANe dekhAya che. ane jo caitanyavikAramAM aprItyAdine paNa kAraNa na mAno, to tene nirhetuka ja mAnavAnuM raheze. nAstika :- aprItivagerenI hAjarImAM thato paNa caitanyavikAra paramArthathI to dehavikArapUrvaka ja che. kemake ghaDapaNavagere avasthAomAM te ja pramANe dekhAya che. te A pramANe-ghaDapaNavagerethI dehavikAra thAya che. A dehavikArathI aprIti, asvAsthyavagere bhAvo janme che. uttarapakSa :- A vAta paNa barAbara nathI. kemake dehanA vikAranA abhAvamAM paNa tevA prakAranA saMlpone kAraNe aprItivagere bhAvo pragaTatA dekhAya che. vaLI dehavikAramAtranI hAjarImAM caitanyano vikAra dekhAto hovAthI jo caitanyane dehanA kAryatarIke svIkAro, to viparItalpanAnI Apatti durnivAra banaze. kemake zoka, harSavagere avasthAmAM caitanyanA vikArathI dehamAM vikAra thato dekhAya che. (zokaAdi vakhate glAni, zatAvagere ane harSaAdi vakhate praphullatA, puSTi vagere dekhAya che.) Ama caitanyanA vikArathI dehano vikAra siddha thato hovAthI dehane caitanyathI utpanna thayelo mAnavAnI moTI Apatti che. vAstavamAM to je caitanyanA vikAramAM nimittabhUta hoya, tenAthI caitanya utpanna thAya tevo niyama ja barAbara nathI. vAgha Ave che cora Ave che 'rAkSasa Ave che vagere vacananA zravaNathI ane lohIvagerenA darzanamAtrathI paNa bhayavagerethI keTalAknA caitanyamAM vikAra utpanna thAya che. paNa e zabdazravaNathI ke lohIdarzanathI caitanyanI utpatti koIne iSTa nathI. tethI caitanyanA vikAranA baLapara caitanyanI kAyAthI utpatti mAnavI barAbara nathI. vaLI uMghanI avasthAmA caitanyano abhAva che, kemake upalabdhine yogya hovA chatA tenI upalabdhi thatI nathI" ityAdi nAstikono je pokAra che te paNa bekAra che. kemake svavedanamAtra ane avyakta evuM caitanya te vakhate (=ughavakhate) paNa anubhavAya ja che. kemake A bAbata lokomAM nirdoSatayA prasiddha che. tethI ja caitanyanA abhAvamAM loko mRtano vyavahAra kare che ane caitanyanI avyaknikALe supta(=sutelA)no vyavahAra kare che. 'sutelA"ne koi marelo' mAnatA nathI.) vaLI smRtirUpa kAryanI anyathAanupapatti thatI hovAthI paNa suSuptiavasthAmAM caitanya avazya che" tema svIkAravuM ja joie. tathAhi--uMghamAM joyelA svapnoApi caitanyasaMbaMdhI smaraNa jAgRtakALe nirbhrAntarUpe anubhavAya che. arthAt uMghamAM joyelA svapno te pachInI jAgRta avasthAmAM yAda Ave ja che. ane e vAta to sarvamAnya che, ke je anubhavyuM hoya, tenuM ja smaraNa thAya. nahi anubhavelI vastunuM smaraNa thatuM nathI. nahi anubhavelI vastunuM paNa smaraNa mAnavAmAM sarvadA sarvavastunA smaraNaArUipa atiprasaMga Ave. nAstika :- suSuptikALe je zarIra hoya che, te ja zarIra te pachInI jAgRtaavasthAmAM hoya che. Ama suSuptikALanA zarIrano jAgRtakALe anvaya thAya che. A anvayanA kAraNe ja suSuptikALe joyelA svapnonuM te pachInA jAgRtakALamAM smaraNa thAya che. uttarapakSa :--A vAta barAbara nathI. kemake suSuptikALanA zarIranA svarUpasAthe saMbaMdha dharAvatI smRtino anubhava thato nathI. Ama smRtimAM zarIranA anvayanI nimittatA pratIta thatI na hovAthI e smRtimAM zarIranA anvaya dharmasaMgrahaNi bhAga-1 - 98 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdetad yadi paramANusamudAyAtmakaM ghaTAdikArya tarhi teSAM paramApUnAM pratyekamindriyagrAhyatvAbhAvAt samuditAnAM satAM kathaM teSAmindriyagrAhyatA bhavatIti, ucyate, tathApariNamanasvabhAvatayA. tadA teSAM tatsvabhAvatAbhAvAt, tathAhi--paramANUnAmevAyaM svabhAvo yena tattatkAlAdyapekSayA tatra tatra tathAvirbhUtaikatvapariNAmanairantaryeNa vishissttsaMsthAnavantoSatiSThane vArASa, avantIti gama, limiTuM sArUM nAma, , 3 : samuditAnamandriyagraahysvbhaavtaa, sthuurtvmitiyaavt| nanviyameva indriyagrAhyasvabhAvatA sUkSmANAM samuditAnAmapi satAM sattAnupacaye na nyAyyA, na svabhAvavaicitryabhAvatastannyAyyatvopapatteH / dRSTaM ca svabhAvavaicitryaM sthUrasUkSmatvaviSayaM pratyakSata eva tulAnativizeSAdibhAvenAnumIyamAnatulyaparamANUnAmapi -... bheMDavajrAdInAmiti ...nyAyyaiva teSAM -tathAvasthitAnAmindriyagrAhyasvabhAvateti / etena 'paryAyeNa vyabhicAra ityetadapi pratyuktaM, dravyasyaivAnekazaktisamanvitasya tathAbhabanena tasya sarvathA asattvAsiddhe, mRtpiNDAdehi dravyasya tathArUpeNa bhavanAbhAve ghaTAdilakSaNaparyAyasyAdalatvenAbhavanameba prasajyeta, tato dravyasya mRtpiNDAderanyathAbhavanamA ghttaadipryaaysyotpttiritydossH| na ca vAcyaM yadapi kiMcidravyasyAnyathAbhavanamA tasyAsata evotpAdAttena vyabhicAra iti, tasyApi kathaMcid dravyena sahAbhedataH / sarvathA asattvAsiddheriti sUkSmadhiyA ( bhAvanIyametat, prapaJcayiSyate caitadAcAryeNAgre svayameva / nacaivaM bhUtAnAM tathAbhAvena caitanyamupapadyate, taddharmAnanuvidhAnAt, na hi kAThinyadravasvacalatvAdidharmakatayA'sya caitanyasyAnubhavo'sti, amUrttatvabodharUpatvAdirUpatayA tasya saMvedyamAnatvAt, tathA svasaMbedanapratyakSasiddheriti na bhUtakAryatA caitanyasya // 66 // tadevaM 'bhUehi ceyannaM kAyAgArAipariNaehito' itipratijJA saprapaJca dUSayitvA hetoHSaNamabhidhitsurAha-- --------------------.... -- ------------------- ne kAraNa mAnI zakAya nahi pratItinA abhAvamAM paNa kAraNatA mAnavAmAM atiprasaMga che. kemake ghaTa paTAdi anyane paNa e smRtimAM kAraNa mAnavA paDe. (1; nAstika :- kAyAno tevo svabhAva hovAthI ja te svabhAvanA sAmarthyathI kAyAthI ja svapnanuM smaraNa thAya che. uttarapakSa :- zarIranA tevA prakAranA svabhAvanuM sAdhaka koi pramANa prApta thatuM nathI. tethI zArIrano tevo svabhAva, asiddha che. tethI mane kamane paNa svIkAravuM ja paDaze. ke. suSuptiavasthAmAM vasavadanamAtrathI.. anubhavAyeluM caitanyaviroSa uttakALabhAvI smaraNamAM kAraNarUpa che. tethI aSatiavasthAmAM paNa caitanyanI vidyamAnatA siddha thAya che. { } { "bruSamikALe caitanyanI upalabdhi na thatI hovA chatAM jo tenI lpanA karazo" ItyAdi nAsike kathvI -vAta paNa A ja tarkathI khoTI Thare che. kemake ame jAgRta avasthAmAM rahenAruM caitanya samikALanA caitanyapUrvaka ja che tevo nirNaya pUrve karAvyo ja che. kara , ' ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; , &3 ) - (paramANuo samadinaavasthAmAM indriyagrAhya) 5 7 1} , che tathA nAstike ema paNa kahevuM barAbara nathI, ke caitanyanI apekSAe na bhUto atyantavilakSaNa hovAthI" jyAdi je kaMI %, te paNa barAbara nathI. kemake kAraNamAMthI tenAthI atyantavilakSaNa kAryanI utpatti saMbhave nahi. ahIM' paramANunA chAtathI vyabhicAra ApI zakAyuM nahiM. kemake suma apradezI paramANarUpa kAraNa sthaLa ane sapradezI ghaTaAdirUpa potAnA kAryothI atyanta vilakSaNa nathI. kemake paramANumAM rahelA mUtvavagere dharmo ghaTaAdi svakAryomAM paNa samartha pAmelA " ja hoya che paramANuo sukSma hovA chatAM mUrti che e vAta to badhAne mAnya che ja. vaLI A paramANuo sarvathA pradeza vinAnA nathI. kemake sata evA te paramANuo kyAMka avasthAnanA kAraNe anvaya dizAnA vibhAgothI bheTavALA che ja. (paramANuo jyAM paNa rahyA hoya, tyAM avazya tene judA judA vibhAgathI pUrvAdi dizA svaraulI hoya che. jo vibhAgavinA ja dizAono sparza hoya, to dizAomAM ekanuM AvI jAya) je dizAonAM' vibhAgathI bheda na hoya to paramANuonuM avasthAna paNa saMbhave nahi." (athavo joIpaNa vastunI avasthiti avazya dizAonA pUrvAdi vibhogano bheda karanArI ja hoya, anyathA "amuka vastunI apekSAe bIjI vastu pUrvAdi dizAmAM che evo vyavahAra asaMbhavita thaI jAye". tethI jo dizAonA vibhAgano bheda ; thato na hoya, to avasthiti paNa hoya. nahi) . ane jeo divAnI. pUrvAdibhAgovALA hoya che teo avazya kathaMcit sapradeza hoya, maramANuo paNa avasthA dvArA, dizAnA vibhAgonA bhedavALA che. tethI teo paNa sadezI che. ) +5.3 FRE', nAstika jo Ama paramANao paNa sapradezI hoya to pachI temAM paramANurUpatAM rahI kyAMthI? qLInI prajJAthI paNa jenI be vibhAga thaI na zake tevA sUkSma aNuo- paramANu tarIke iSTa che. have jo teo paNa sadezI hoya, ane tethI temanuM paNa vibhAjana thaI zakyuM hoya, to teone praramANu kahIM zakAya nahi. I. T 52 .3 3 , che. uttarapakSa - A paramANuo vAstavamAM paramANarUpa ja che, kemake atyantasUkSma che. teonI apekSAe paNa suma hoya, tevA bIjA paramANuo maLatA na hovAthI teo paramANu gaNAya che. bAkI digvibhAganI apekSAe temane sapradezI mAnavAmAM virodha nathI. A vAta AcArya poteja AgaLa upara vistArathI batAvaze. Ama paramANuo sapradesI ane mUrta hovAthI te paramANuonA samudAyathI sthULa ane sapradezI mUrta ghaDAvagere kAryo thAya temAM krI anupapatti nathI, kemake kAraNanA mUrvatvAdiviroSadhamono kAryamAM samanvaya thato hovAthI e kAryo kAraNane anurUpa ja che. atya vilakSaNa nathI. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 29 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tabbhAvammi ya bhAvo Na parAsuraceyaNo jato kAo / dIyai Na tattha vAU sati susire so kaha Na hojjA? // 67 // tadbhAve ca bhAvo na parAsuracetano yataH kAyaH / dRzyate na tatra vAyuH sati zuSire sa kathaM na bhavet / ) yaduktaM tadAve kAyAkArAdipariNatabhUtasamudAyamAtrabhAve caitanyasya bhAva eva, yena tadatiriktAtmalakSaNakAraNAntarApekSA tasya na syAt / kuta ityAha--'yato' yasmAt 'parAsuH 'apagataprANaH kAyo'cetano dRzyate, syAdetatpRthivyaptejovAyulakSaNabhUtasamudayajanyaM caitanyaM, na cAtra vAyurasti / tathAcAha--'na tattha vAU -- - - -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- - -- ------- ahI nAstikano bIjo bhAI kahe che- jo ghaTavagere kAryo paramANuonA samudAyarUpa hoya, to pratyeka avasthAmAM rahelA paramANuo IndriyagrAhyA banatA na hovAthI teono samudAya paNa zI rIte IndriyagrAhA banI zake ? pratyeka avasthAmAM na hoya, te samuditaavasthamAM paNa na Ave evo niyama to tamane paNa mAnya che ja. tethI ghaDA vagerene paramANuonA kAryarUpa mAnazo, to teo paNa paramANunI jema cakSuvagere IndriyanA viSaya banavA ja joie. A samAdhAna :- paramANuono ghaTAdi sthaLadravyarUpe pariNAma pAmavAno svabhAva che. tethI te vakhate teomAM IndriyagrAhAtA svabhAva paNa hoya che. paramANuomAM ja evo svabhAva che ke jethI teo te te kALaAdine apekSIne tyAM tyAM tevA prakAranA pragaTa thayelA ekvapariNAmanI nirantaratAthI viziSTasaMsthAnavALA ane bAdara bane che. tAtparya - paramANuomAM ja dezakALAdine apekIne (1) paraspara ekarUpatA pAmavAnI (2) te dvArA ghaTaAdi AkAratayA lAMbo kALa TakvAnI ane (3) tevI samuditaavasthAmAM bAdara banavAnI yogyatA(svabhAva) rahelI che. tethI teo pratyeka avasthAmAM IndriyagrAhya na hovA chatAM ghaTAdi samudita avasthAmAM IndriyagrAhya banI zake che. rAMkA :- A bAdarapaNuM zuM che ? samAdhAna :- samyaga bhegA thayelAonuM IndriyathI grAhya thavAnA svabhAvapaNuM. TUMkamAM kahIe to sthaLapaNuM eja bAdarapaNuM che. nAstika:- jo sUmaparamANuomAM IndriyagrAhyasvabhAvatAnI sattA hota, to teonA samudAyamAM te svabhAvanI sattA puSTa banata, ane samudAya IndriyagrAhA banI zakta. (jemake pratyeka talamAM telanI sattA che, to tenA samudAyamAM tenI sattA upacita thAya che ane telano jaththo upalabdha thAya che) paraMtu sUma paramANuomAM IndriyagrAhA svabhAvatAnI sattA nathI. tethI teono game teTalo moTo samudAya thAya, to paNa te sattA puSTa thaI zake nahi. tethI samuditaavasthAmAM rahelA paramANuomAM IndriyagrAhmAsvabhAvatA svIkAravI nyAyasaMgata nathI. (jemake retInA kaNamAM telanI sattA nathI, tethI samudAyamAM paNa te sanA puSTa thatI nathI. tethI tenA samudAyamAM paNa tela upalabdha thatuM nathI.) uttarapakSa :- A yukti barAbara nathI. kemake svabhAvonI vicitratAnA kAraNe paramANuonA samudAyamAM IndriyagrAhyasvabhAvatA nyAyasaMgata be chesthULatva ane sUkSmata saMbaMdhI svabhAvanI vicitratA pratyakSathI ja daSTa che. juo, vajanathI prAyaH sarakhA hovAnA kAraNe bhUMDa ane vajumAM sarakhA paramANuo hovAnuM anumAna karI zakAya. mAM paNa bannenA kramAM je taphAvata che, te AbALagopALa prasiddha che. jema samAna paramANuvALA A bemAM kramaza: ApekSika sthaLatA ane suthamatA svabhAvabhedathI yuktisaMgata kare che, tema samudita avasthAmAM rahelA sUkSma paramANuomAM IndriyagrAhAsvabhAvatA paNa svabhAvanI vicitratAthI ja yuktisaMgata Thare che. tethI ghaTavagere kAryo paramANuonA samudAyarUpe ane sthULatarIka siddha thAya che. tethI ja atyanta asat ghaDAvagerenI utpattinI mAnyatA paNa asiddha Thare che. kemake atyantaasanI utpatti saMbhavatI nathI nAstika:- "atyanta asatnI utpatti na ja thAya tevA tamArA niyamane paryAyo dvArA vyabhicAradoSa lAge che te vAta ame AgaLa karI ja che. uttarapala :- tamArI te vAta paNa asat che. dravya pote. anaMtazaktiothI yukta che. tethI dravya poteja te te paryAyarUpe pariNAma pAme che. tethI paryAyonI utpattipUrve sarvathA avidyamAnatA asiddha che. kemake pUrve paNa tadyogya divyarUpe teo vidyamAna hoya che. jo maliMDavagere dravya ja je te paryAyarUpe pariNAma pAmatA na hoya, to ghaAdipa paryAyo dalavinAnA= upAdAnasAmagrI vinAnA thaI javAthI utpanna ja thaI zake nahi. tethI mRtpipUDAdi dravya ja pUrvarUpane choDI anyathArUpe pariNAma pAme eja ghaTAdiparyAyonI utpattirUpa che. tema svIkAravuM rahyuM nAstika:- A paryAya dvavyanuM kaMIka anyathA thavAmAtrarUpa haya, to paNa te anyathAbhavanarUpa paryAya pUrve asanuM ja utpanna thAya che. Ama atyansaasanI utpatti siddha che. tethI tenAdvArA tamArA uparoktaniyamane vyabhicAra Ave ja che. uttarapala :- Ama kahevAmAM sAra nathI. kemake A anyathAbhavanarUpa paryAya vyathI kyUcita abhinna che. tethI pUrve dravya san hovAthI e paryAya paNa te rUpe kathaMcit sat ja hoya che. tethI pUrve thaMcit sat paryAyonI ja dharmasaMsAhasi bhAga-1 0 00. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti na 'tatra' parAsau kAye vAyurasti, tatastadabhAvAttatra caitanyAbhAva iti / atrAha--sati zuSire sa vAtaH kathaM na bhavet?, bhavedeveti bhAvaH, zuSire vazyaMbhAvI vAyuH saMbhAvyata iti / kiJca--yadi tatra vAyuvaikalyAccaitanyasyAbhAvaH, tato bastyAdibhiH saMpAdite vAyau tatra caitanyamupalabhyeta, na ca tatra saMpAdite'pi vAyau samupata 67 lAda-- Na ya taM kaevi dIsai pANApANaNabhAvato No ce / - jo nI vAmAvAto vimetya mAnati varabaM? / 68 (na ca tatkRte'pi dRzyate prANApAnayorabhAvAno cet / na jIvAbhAvAt kimatra mAnamiti vaktavyam / ) --- -- -- -- -- -- -- - - - - - - - - - - - -- - - - utpatti thAya che. nahi ke sarvathA asata paryAyonI. tethI "sarvathA asatanI utpatti na thAya tevA amArA niyamane bAdha ke vyabhicAroSa Avato nathI. A bAbatamAM sUkamabuddhithI vicAra karavo. tathA AcArya pote ja AgaLa upara A bAbatamAM vistAra karaze. - A pramANe (1)sarvathA asatnI utpatti na thAya ane (2) kAraNathI sarvathA vilakSaNakAryanI utpatti na thAya ItyAdi siddha thAya che. eTale ja bhUtonA tevAprakAranA bhAvathI caitanya upapanna thaI zakyuM nathI. bhUtone tevA prakAranA pariNAmathI caitanyano udbhava ke bhUtonA samudAyathI atyanta asat caitanyanI utpatti saMbhavatI nathI, kemake caitanyamAM bhUtonA dharmo upalabdha thatA na hovAthI caitanya bhUtothI atyanta vilakSaNa che. zaMkA :- caitanyamAM bhUtonA dharmo upalabdha nathI tema zI rIte kahI zakAya ? samAdhAna :- bhUtonA hnitA, davA, calatva vagere dharmo che. caitanya kyAreya paNa AvA dharmovALA tarIka anubhavAtuM nathI. paraMtu bhUtomAM kyAreya upalabdha na thatA amUrtatva bodhatva vagere dharmothI saMlagnarUpe ja anubhavAya che. A vAta darekane svasavadanasiddha che. tethI caitanya bhUtonA kArya tarIke siddha thatuM nathI. dA. A pramANe kAyAkArarUpe pariNata thayelA bhUtomAMthI caitanya utpanna thAya che evI, pratijJAne moTA vistArapUrvaka dUSita karI. have "bhUtonA bhAvamAM caitanya hoya che. evA hetune zeSagrasta jAhera karavAnI bhAvanAthI kahe che. (vAyunA abhAvamAM caitanyAbhAvanuM khaMDana) nAstikoe "caitanyane bhUtakAryatarIka siddha karavA hetu Apyo ke kAyAkArarIka pariNata thayelA. bhUtasamudAyamAtranI hAjarImAM caitanya upalabdha thAya ja che. tethI bhUtothI bhinna evA AtmArUpa kAraNAntaranI caitanyane apekSA nathI" A vAta barAbara nathI. kemake prANa vinAnA khoLIyA tarIke raheluM zarIra caitanyahIna dekhAya che. nAstika - jyAre pRthvI, apa(pANI) agni ane vAyurUpa bhUtacatuSTayano samudAya bhego thAya che. tyAre 4 caitanya hoya che. mRtazarIramAM vAyuno abhAva che. Ama bhUtacatuSTayanA samudAyamAMthI ektatvano abhAva thavAthI ja 'mRtazarIramAM caitanya upalabdha thatuM nathI. uttarapala :- A vAta barAbara nathI. kemake kAyA polANavALI hovAthI temAM vAyuno abhAva zI rIte saMbhave ? polANa hoya, to vAyu avazya hoya ja' Avo niyama hovAthI mRtazarIramAM paNa vAyunI avayatayA upasthiti che ja. tethI tenA abhAvamAtrathI caitanyano abhAva kahI devo vyAjabI nathI. vaLI krAca mAnI lo, ke. "mRtazarIramAM vAyunA abhAvathI caitanyano abhAva che.' to paNa bastivagere dvArA e zarIramAM vAyu pUravAthI to caitanya upalabdha thavuM ja joie, kemake have, to bhUtacatuSTayamAMthI ekapaNa tatva gerahAjara nathI. paraMtu vAyu pUravA mAM mRta zarIramAM caitanyanA koI aMza dekhAtA nathI. tethI vAyunA abhAvathI caitanyano abhAva kahevo vyAjabI nathI. dAdA Aja vAta karatA kahe che . -"Ama vAyunA saMpAdanamAM paNa caitanya dekhAtuM nathI,' ema sUri kahe che - tyAM nAstika niSphaLa dalIla kare - mRtakAyamAM vAyuno abhAva che te vAyusAmAnyanA abhAvane uddezIne nahi paNa prANa ane apAnarUpa vAyavizeSanA abhAvane uddezIne % che. tethI vAyu pUravA mAtrathI kaMI caitanya upalabdha na thAya. prANa-ucchavAsa. apAnaH- nisvAsa. gandhahastIe % ja che - "prANApAna eTale ucchavAsa- nisvAsa(zvAsocchavAsa). Ama mRtazarIramAM zvAsocchavAsa vAyuno abhAva hovAthI ja temAM caitanya nathI. ("e" zabda vyadi (jo) arthamAM nipAtarUpa che. tethI jo nAstika Ama icchatA hoya mAnatA hoya evo artha prApta thAya che.) uttarapala :- "mRtazarIramAM jIvano abhAva hovAthI caitanyano abhAva che ema ne mAnatA svAsocchavAsanA abhAvathI caitanyano abhAva che tema mAnavAmAM tamArI pAse kyuM pramANa che ? te batAvo. kemake pramANa vinA abhipreta arthanI siddhi thatI nathI. pramANa vinA mAtra svecchAthI sarva arthanI siddhi karavAmAM to badhA ja tema karavA mAMDe ItyAdi atiprasaMga Ave. ane vAstavamAM prANApAnanA abhAvamAM caitanyanA abhAvanuM sAdhaka pramANa maLatuM nathI. tethI A dalIla tuccha che. ' dharmasaMgrahaNi bhAga-1 che ja Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "= ta vaitaruM * saMvaDiji vAro paNa e batra thatuM pafpayrg> mAzaGkate 'pANApANUNa'bhAvao noMce prANa ucchAsaH, apAno'dhaHzvasanam, vadAha gandhahastI-'prANApAnau ucchavAsanizvAsAviti, tadabhAvAna tatra caitanyamiti cet, cetazabdo nipAto yadyarthe, etadyadISyata ityarthaH / atrottaramAha-'no jIvAbhAvAo kimettha mANaMti vattavvami' ti / na jIvAbhAvAttatra parAsau kAye na caitanyamapi tu prANApAnAbhAvAdityatra 'kiM mAna kiM pramANamiti vaktavyA, pramANamantareNAbhipretArthAsiddheranyathAtiprasaGgAt / tacca pramANaM na kiJcidupalabhyata iti ytkiNcidett| syAdetat-prANAdhanvayavyatirekAnuvidhAnaM caitanyasyAtra pramANamastyevA zAhi--prANAdisadbhAve taccaitanyamupalabhyate tadabhAve tumati, tadapyayuktam tatrApi saMdehAt, sAdi--kiM prANAdibhAvAbhAvAbhyAM caitanyabhAvAbhAvI kiM vA jIvabhAvAbhAvAbhyAmiti / api ca-prANAdirapi kAyAkAra- pariNAmanimittaka eva tvayA'bhyupagamyate, AtmAnabhyupagamAt, sa ca kAyAkArapariNAmo mRtakAye'pi tadavastha upalabhyata iti, tadabhAvo'pyanupapanna eveti kathamucyate prANApAnAbhAvAnna tatra caitanyamiti // 68 // adhunA paro'nyathA kAraNavaikalyamApAdayati-- teyAbhAvAto Na taM uvaNIte tammi pAvatI bhAvo / - pada so lisino viya. vasi6 vivAd tasa? / 61 / (tejo'bhAvAnno tad, upanIte tasmin prApnoti bhAvaH / atha sa viziSTa eva vaiziSTyaM kiMkRtaM tasyA) tejaso'bhAvAnna parAsau taccaitanyamiti, Aha--'uvaNIe ityAdi yadyevaM tarhi 'tasmin tejasi upanIte sati caitanyasya bhAvaH prApnoti / atha manyethAstattejo viziSTameva sat caitanyasya kAraNamiSyate na tejomAtraM, tena tasminnupanIte'pi na caitanyasya bhAvaprasaktiH / prAkRtatvAcca so iti, puMstvanirdezaH / atrottaramAha-- 'vaisiTuM kiMkayaM tassa' // 69 // atra parasyAbhiprAyamAha-- aha nu sabhAvakayaM ciya Na pamANamihAvi sAhagaM kiMci) / che. appata hIsikkA tamAre sesamAvAto || 70 . (atha na svabhAvakRtameva na pramANamihApi sAdhakaM kiMcit / alpataraM dRzyeta tadabhAve zeSabhAvAt / ) -------- -- -- - - - - - - - - - - - -- nAstika :- prANaAdinI sAthe caitanyanI "anvaya-vyatirekathI anusaravArUpa vyApti ja prANApAnanA abhAvamAM caitanyanA abhAvanuM sAdhaka pramANa che. prANavagerenI hAjarImAM caitanyano sadbhAva ane prANaAdinA abhAvamAM caitanyanI aprApti sarvavidita che. para aa aa che paDa , - - 1 uttarapakSa :- A pramANa paNa sadeharUpamuNarathI jarjarita che. e ahIM sadeha AvIne ubho rahe che ke prANAdinA bhAvAbhAvamAM caitanyano bhAvAbhAva che ke jIvanA bhAvAbhAvamAM caitanyano bhAvAbhAva che ? jyAM sudhI A sadeha TALI na zake, tyAM sudhI prANAdinA abhAvamAM caitanyano abhAva pramANasiddha jAhera karI na zako. vaLI, tame prANaAdi paNa kAyAkAra pariNAma nimitte ja svIkAre che, kemake tame AtmAne mAnatA nathI. ane te kAyAkArapariNAma mRtazarIramAM paNa te ja avasthAvALo pratyakSa dekhAya che. mATe tamArA mate prANAdino abhAva paNa yuktithI dhati nathI, to tame kvI rIte kahI zako ? ke prANApAnanA abhAvathI mRtaka zarIramAM caitanya nathI...' , , , , , , A tijasanA abhAvathI caitanyAbhAvanuM khaMDana) che. te A tarka sAMbhaLIne have bIjo nAstika bIjI rIte kAraNanI vizvetA siddha kare che kAraNa nAstika :-mRtazarIramAM tejas (agni) tatvano abhAva hovAthI caitanyano abhAva hoya che. | uttarapala :- teno artha e thayo ke tejas jo mRta zarIramAM lAvavAmAM Ave to te zarIramAM caitanya pragaTe. nAstika :- caitanyamATe Avazyaka tejas viziSTa rUpa iSTa che. sAmAnyamAtrarUpa nahi. tethI je te agni nI hAjarIthI caitanya utpanna thAya nahi. mULamAM ('ta ne badale so-sa' evo puliMga rniza prAkSane kAraNe che.) " uttarapala :- tejasa agninI A viziSTatAmAM kAraNa kaNa che ? arthAta kyA vizeSaNathI tejasamAM A viziSTatA karAyelI che ? ahIM nAstino ArAya vyakta kare che. ' , , , nAtaka*- animAM vaizizya svabhAvataja eka utarapala :- ahIM koI tevuM sAdhaka pramANa nathI ke jenAthI agninI A viziSTatA svabhAvata ja che paNa AtmAkta nathI tema siddha thAya. ane tevA pramANane nahi jotA ame pramANahIne tamArI vAta mAnI laI jAtane gavA taiyAra nathI. vaLI, aninA abhAvamAM paNa te mRtazarIramAM pRthvIvagere tatvono to sadbhAva che ja. te pRthvIvagere vidhamAna tatvonA kAraNe kAMIka paNa caitanyanI upalabdhi to thavI ja joIe. nAstika :- ame tamane dhuM ja che ke caitanya alaga alaga bhUtomAMthI utpanna thatuM nathI. paraMtu bhUto nA dharmasaMgaNi bhAga- 2 2 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ai caMpAvataNeva taLa teno ziSTamiti mathAH "rAda--na pramANamAI sApa, di tasya tejaso vaiziSTyaM svabhAvakRtaM meM punarAtmanimmitamityatra kiMcitpramANamupalabhAmahe, na cApazyanta AtmAnaM vipralabhemahIti / kiMcaityabhyuccaye / anyacca tadabhAve tasya tejaso'bhAve zeSapRthivyAdibhUtasadbhAvAt tannimittamalpataraM kiyadapi 'caitanyamupalabhyeta / samudAyajanyaM caitanyamiti tadekasyApyabhAve kathaM caitanyasyotpattiriti reta, , pratye vizAntanApA sita " samudAmbraja tAjAvAnuvo, reNukulA sainivat samuha cettadapyupagamyate tataH pratyekamapi tadabhyupagantavyam, tathAcasati tejaso'bhAve'pi zeSapRthivyAdibhUtasadbhAvAt yatkiyadapi caitanyamupalabhyeta, etacca dUSaNaM bhUtAvyatiriktacaitanyapakSamadhikRtya veditavyam // 7 // taha puDhavAdisamudayA kiM kusalakayA Na hoI cetanaM / ___ savvattha aviseseNaM 'jatteNa vi kIramANaM tu // 1 // (tathA pRthivyAdisamudAyAt kiM kuzalakRtAt na bhavati caitanyam / sarvatrAvizeSeNayalenApi kriyamANaM tu / ) tthetiduussnnaantrsmuccye| yadi pRthivyAdisamudAyamAtranimittaM caitanyamiSyate tarhi pRthivyAdisamudAyAt 'kuzalena puMsA kRtAt sarvatra deze kAle vA'vizeSeNa yatnenApi kriyamANa tatki-kasmAnna bhavati?,'ghaTAdivata, yathA hi ghaTAdiH pRthivyAdimAtropAdAnastatsamudAyamAtrAt kuzalena puMsA yatnena kriyamANaH sarvatrAvizeSeNa bhavati tathA caitanyamapi yadi pRthivyAdimAtropAdAnaM syAt tarhi yatnena kriyamANaM tataH pRthivyAdisamudayamAtrAdavizeSeNa sarvatra bhaveta, na ca bhavati, tasmAnna tattannimittamiti // 71 // atra para Aha--13 raNatthitthIkucchisamaM tassamudAyassa ThANamaggeti / che : 11 pvabhivAdaLa pAvaru jaLa jaLamAgho ir Gra 1 pa : 1 +}* * (nAsti strIkukSisameM tatsamudAyasya sthAnAgramiti / evamudbhijjapramukhANAM prApnoti nanu caitanyAbhAvaH / / samudAyamAMthI ja pragaTe che. tethI tejas Adi ektA paNa abhAvamAM caitanya zI rIte utpanna thaI zake ? uttarapala :- Ano artha ema thayo ke tamArA mate pratyekamAM sarvathA asat evuM caitanya samudAyathI utpanna thayuM. paNa A mata barAbara nathI. kemake (1) sarvathA asatanI utpatti na thAya, te pUrve ja siddha kyuM che. ane (2) pratyekamAM sarvathA asatno prAdurbhAva tenA samudAyamAM paNa na ja thAya, jemake retInA pratyeka braNamAM gerahAjara raheluM tela teonA samudAyamAMthI paNa prApta thatuM nathI. tethI jo bhUtonA samudAyamAM caitanya mAnazo, to pratyeka bhatamAM caitanyano svIkAra, Avazyaka che. tethI tejasanA abhAvamAM paNa zeSa pRthvI vagere bhUto hAjara hovAthI teo saMbaMdhI kAMIka paNa caitanya upalabdha thavuM joie, paNa thatuM nathI. tethI caitanya bhUtono ke bhUtasamudAyano dharma nathI. A Apatti jeo caitanyane bhUtothI abhinna gaNe che teonA matane apekSIne che. l70nA GS , th (bhUtabhinna bhUtakAryavAdanuM khaMDana) tA1 : komI gAthArtha :- (tathA zathI bIjA dUSaNano saMgraha thAya che.) jema mAtra pRthvI vageremAMthI ghaDAvagere utpanna thAya che. tethI kuzaLa puruSavaDe prayatnapUrvaka banAvAtA ghaDA sarvatra aviroSatayA upalabdha thAya che. te ja pramANe je bhUtanA samudAyamAtramAMthI caitanya utpanna thatuM hota, to kuzaLa puruSavaDe prayatnapUrvaka pRthvIvagerenA samudAyamAMthI karAtuM te haMmezA ane sarvatra avizeSarUpe kema thatuM nathI. ? te i ; } } , va , tAtparya :- je caitanyanI utpatti mATe (1) pRthvI vagere bhUtono samudAya ane. (2) kurALapuruSano prayatna A be ja Avazyaka hoya, to A be kAraNa to sarvatra sarvadA upalabdha thAya che. tethI teonA kAryarUpa caitanya paNa sarvatra, sarvadA samAnarUpe upalabdha thavuM joIe. paNa tema thatuM nathI. tethI caitanyane bhUtakArya mAnavAnI bhUla karavI nahi.pAchalA ahIM bIjo svAzaya pragaTa kare che - eka vADI gAthArtha :- kuzaLa puruSathI nirmANa karAtA bhUtasamudAya mATe paNa caitanyanI utpattine AzrayI pradhAna sthAnaka adhikaraNa to strInI kula jevuM bIjuM koI nathI. strInI kukSi bIjA kAroM karatAM pradhAna eTalA mATe che ke strInI kukSi caitanyapratye avikla kAraNa che. tethI sarvatra aviroSarUpe caitanyano prasaMga nathI. tAtparya :- pRthivIvagere bhUtasamudAya nirapekSapaNe caitanyanuM kAraNa nathI, pastu adhikaraNarUpe viziSTasthAnane sApe rahIne ja kAraNa che. A viziSTasthAna strInI kutirUpa ja che paraMtu te sarvatra upalabdha thatuM nathI, tethI sarvatra caitanya upalabdha nathI. ' ' uttarapakSa :-Ama lpanA karavAmAM, ubhedavagerethI utpanna thatAM khaMjarITa (jIvAtavizeSa) vagere jajuomAM caitanyano abhAva Avaze. kemake teonA utpattisthaLe strIkSirUpasthAnano abhAva che. (ubhedathI utpanna thayelA ubhijaja kahevAya temAM "pRSodarAdinA kAraNe "dano lopa thayo che.) 1. deze kAle cAvizeSeNa sarvatra bhavet iti pAThAntaram / - ---------- - -- -- - -- - kima kama dharmasaMga.hari bhAga-1 77 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAsti strIkukSisamaM, 'tatsamudAyasya' kuzalapuruSanirmApyamANapRthivyAdibhUtasamudAyasya, sthAnaM caitanyaM prati adhikaraNabhUtaM, 'agryaM' pradhAna, pradhAnatA cAnyebhyaH sakAzAttasya caitanyaM pratyavikalakAraNatvAt iti / tasmAnnAvizeSeNa sarvatra caitanyasya bhAvaprasaGgaH / etaduktaM bhavati-na kevalapRthivyAdibhUtasamudayamAtranimittaM caitanyamiSyate, kiMtu viziSTasthAnasApekSaM, tacca viziSTaM sthAnaM strIkukSikalpam, na caitatsarvatra vidyata iti tadabhAvAtsarvatra caitanyAbhAva iti / atra dUSaNamAha-'evamunbhiyetyAdi' nanvevaM parikalpyamAne sati / udbhijjapramukhANAM udbhedanamudbhit tato jAtA udbhijjAH-khaJjarITAdayaH, pRSodarAditvAdakArasya lopaH, tatpramukhANAM jantUnAM caitanyAbhAvaH prApnoti, tadutpattideze strIkukSilakSaNasthAnAbhAvAt // 72 // aha tavvihapariNAmo Natthi Na jIvotti Nicchao keNaM / / cetannAbhAveNaM jIvAbhAve'vi so tullo // 73 // (atha tadvipapariNAmo nAsti na jIva iti nizcayaH kenA caitanyAbhAvena jIvAbhAve'pi sa tulyaH / / __athocyetaH na bUmaH kuzalapuruSanirmApyamANapRthivyAdibhUtasamudAyasya strIkukSisamaM sthAnaM nAstAta tatra caitanyAbhAvaH, kiMtu tathAvidhaH pariNAmavizeSo nAstIti, tato nodbhijjAdInAM caitanyAbhAvaprasaGga iti| atrAha-'na jIvotti nicchao keNaMtinanvatra kena pramANena bhavato nizcayo yathA-tathAvidhapariNAmo nAstIti tatra caitanyAbhAvo, na punarjIvo naastiiti| para Aha-'ceyannAbhAveNaMti' yadi tathAvidhaH pariNAmastatra bhavet tarhi tadbhavedeva tatrApi caitanyaM, na ca bhavati, tatazcaitanyAbhAvena tatra tathAvidhapariNAmAbhAvo nizcIyate iti / atrAha'jIvAbhAve'vi so tullo sa caitanyAbhAvo jIvAbhAve'pi tulyaH,tavAhi--etadapi zakyate vaktuM yadi jIvaH savizeSaNaH(trAvizeSeNa) syAt syAdeva caitanyamatazcaitanyAbhAvAttatra jIvo nAstIti nizcIyata iti||73|| AhayaduktaM-"pRthivyAdisamudAyAtkuzalapuruSakRtAdavizeSeNa caitanyaM kasmAnna bhavatIti",tadayuktamuktam, yato madyAGgasamudAyamAtranimittApi satI madazaktirna tatsamudAyamAtrAdavizeSeNa bhavati, kvacittathAvidhaparipAkAbhAvena tadanutpattidarzanAta, tathA caitanyamapi pRthivyAdisamudAyamAtrAtkuzalapuruSakRtAdavizeSeNa na bhaviSyatIti na kazciddoSa ityata Aha-- Na ya iha majjaMgANaM na hoi avisesato tu madasattI / / jaM kusalaniuttANaM nAyANugayaM na teNedaM // 74 // (naceha madyAGgAnAM na bhavati 'avizeSato madazaktiH / yat kuzalaniyuktAnAM nyAyAnugataM na tenedm||) na ca 'yad' yasmAd "iha' jagati madyAnAnAm 'kusalaniuttANaMti' kuzalena puMsA niyuktAnAm, akuzalena hi niyuktAnAM satAM tathAvidhaparipAkAbhAvena na madazaktirbhavet tato mA bhUttaivyabhicAro yathoktaM prAk ---- -------------------------------- nAstika :- kuzaLa purUSathI banAvAtA pRthvI vagere bhUtasamudAyamATe strIkSitulya sthAna na hovAthI te te sthaLoe strIkakSanA abhAvamAM caitanyano abhAva hoya che ema amAre kahevuM nathI, paraMtu te te sthaLoe caitanyanI hAjarImAM kAraNabhUta tathAvidha pariNAmaviroSa na levAthI ja caitanyano abhAva hoya che. kSedavagerethI utpanna thatA khaMjarITavageremAM tenA pariNAmaviroSa hovAthI tyAM caitanyanA abhAvano prasaMga nathI. uttarapala :- "pariNAmaviroSanA abhAvamAM caitanyano abhAva che nahika jIva na hovAthI caitanyano abhAva che. ema tame kyA pramANathI nizcaya kyuM ? arthAta ahIM kaMI pramANa nathI.' nAstika :- te te sthaLe jo tevAprakArano pariNAma hota, to te te sthaLe avazya caitanya hota, paNa upalabdha thatuM nathI, tethI caitanyanA abhAvathI anumAnadvArA siddha thAya che ke tyAM tevA prakAranA pariNAmano abhAva che. uttarapakSa :- Apo yetanyano amApa to apane 5samAna chatamA prabhArI - sarvatra pota, to sarvatra avazya caitanya ota ja, paNa kyAMka caitanyano abhAva dekhAya che mATe tyAM avaya jIvano abhAva hovo joIe 73 nAstika :- "kALapuraSe karelA pRthvI vagere samudAyamAMthI avizeSarUpe caitanya kema utpanna thatuM nathI" Avo upAlaMbha Apavo vyAjabI nathI. evo niyama nathI ke kArya potAnA kAraNamAMthI avazya utpanna thavuM ja joIe dekhAya che ke, madazakti madhanA avayavonA samudAyamAMthI utpanna thAya che, chatAM te samudAyamAtrathI avizeSatayA madazakti utpanna thatI nathI, kemake kyAMka tevA prakAranA paripAnA abhAvamAM madazaktinI utpatti thatI nathI, Aja pramANe caitanya kuzaLapuraSathI karAyelA bhUtasamudAyamAtramAMthI avizeSatayA utpanna na thAya, temAM zeSa nathI. nAstinI mAlInI pAna ApatA .. uttarapala :- kALa puraSavaDe saMyojana karAyelA madhagomAMthI avizeSayA madazakti utpanna na thAya tema nathI, arthAta kuzaLapuraSa saMyojana karelA magamAMthI sarvatra sarvadA aviroSatayA ja madazakti utpanna thAya che. hA akuzaLapura sayojelA magamAMthI kvacita madazakti utpanna na thAya tema bane. tethI tame kahelo vyAbhAra saMbhave, aee -1 21 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pareNeti tadvayavacchedArtha kuzalagrahaNam, ata eva prAgapi kuzalakRtAdityatra kuzalagrahaNamAcAryeNopAdAyi, tadevaMrUpANAM na na bhavati madazaktiH, kiMtu bhvtyev| tena kAraNena 'idaM jJAtaM madazaktilakSaNaM na nyAyAnugatamiti kathamucyate na kazciddoSa iti // 74 // tadevaM tadbhAve bhAvaM vyabhicArya sAMprataM tadabhAve'bhAvaM vyabhicArayannAha-- tadabhAvammi ya bhAvo siddho muttesa mokkhavAtINaM / AgamapAmaNNAto jaha taha uvari phuDaM vocchaM // 75 // (tadabhAve ca bhAvaH siddho mukteSu mokSavAdinAm / AgamaprAmANyAd yathA tathopari sphuTaM vkssye|) 'tadabhAve'pi' pRthivyAdibhUtasamudAyAbhAve'pi, . bhAvazcaitanyasya, 'mukteSu' kSINasakalakarmasu, mokSavAdinAmAgamaprAmANyAtsiddha eva / yathA cAsau siddhastathA upari sarvajJasiddhau, 'sphuTam atIva vyaktaM, vakSya iti I75 matra para mA-- savvesi~ tao'siddho ato asiddhotti tullamevedaM / bhUtehiM cetannaM jAyai vibuhANa jamasiddhaM // 76 / (sarveSAM sako'siddho'to'siddha iti tulyamevedam / bhUtebhyazcaitanyaM jAyate vibudhAnAM ydsiddhm|) sarveSAM vAdinAM 'taotti' sako mokSo'siddho'to'siddha eva tadabhAve'pi caitanyasya bhAva iti / atrottaramAha 'tullamevedamiti' idamanantaroktaM bhavatpakSe'pi tulym| tAmeva tulyatAM darzayati'bhUehiM ityAdi"yad yasmAd 'bhUtebhyaH' pRthivyAdibhyazcaitanyaM jAyata ityapi 'vibudhAnAM' yathAvasthitavastutattvavedinAmasiddham, tata etadapi na tAttvikamiti // 76 // tadevamanvayavyatirekAbhAvopadarzanena tadbhAve bhAvAditi heturasiddhaH udbhAvitaH, sAMprataM prAgupanyastaM madyAnebhyo madazaktiriveti dRSTAntaM duSayiSuridamAha-- Na ya majjaMgehiM iha madasattI jajjatI viNA jIvaM / tamhA painnaheUdiTuMtA tinnivi ajuttA / 77 // (na ca madyAneSya iha madazakti yujyate vinA jIvam / tasmAt pratijJAhetadRSTAntAstrayo'pi ayuktAH / ) na ca 'iha jagati jIvaM vinA madyAnebhyo madazaktiH 'yujyate ghaTate tathApratItyabhAvAt / tato madyAnebhyo paNa mULamAM pharALa"padano prayoga karI tevA akALonI bAdabAkI karI che, tethI ja caitanyanI bAbatamAM paNa AcAryae kuzaLapada grahaNa karyuM che tethI kALathI niyukta dhAMgomAM madazaktinA vyabhicArano gheSa Apavo vyAjabI nathI tethI caitanyanI avizeSatayA utpattinA abhAvamAM A madazaktinuM dRSTAMta nyAyasaMgata nathI. tethI caitanyanI avizeSatayA utpattino abhAva ghoSarUpa nathI' ema kahevuM ucita nathI. 74nA A pramANe bhabhUtasamudAyanI hAjarImAM caitanyanI hAjarI hoya, tevA anvayaniyamamAM vyabhicAdoSa darzAvyo have bhUtonA abhAvamAM caitanyano abhAva hoya tevA vyatireka niyamane anaikAtika TheravatA kahe che - vaLI pRthvIvagere bhUtonA samudAyanA abhAvamAM paNa mukta (sALakarmo jeonA naSTa thayA che te) jIvone AzrayIne caitanya che tema mokSavAdIone Agama pramANathI siddha che. A siddhi AgaLa upara sarvAnI siddhi kastI vakhate sparUpe batAvaze. 7pA ahIM nAstika kahe che nAstika :- A mokSatatva amane tathA keTalAka bIjAone mAnya nathI. Ama mola sarvavAdisaMmata na hovAthI asiddha che. tethI tenA daSTAntathI bhUtonA abhAvamAM caitanyano bhAva siddha thato nathI. uttarapakSa :- A vAta to, tamArI mAnyatAne paNa samAna rIte lAgu paDe che. kemake "pRthvIvagere bhUtomAMthI caitanya utpanna thAya che e vAta vastunA yathArthasvarUpanA jJAnavALA vidvAno svIkAratA nathI. Ama bhUtacaitanyavAda paNa sarvavAdisaMmata na hovAthI asiddha che. sArAMza :- bhUtanA abhAvamAM caitanyanA abhAvanI vAta tAtvika nathI. 7dA A pramANe anvaya ane vyaktino abhAva batAvyo tethI "bhUtonA bhAva (hAjarI) mAM caitanyano bhAva ( hAjarI) che evA hetune asiddha Theravyo. have nAstioe madhanA aMgomAMthI madazaktinuM je daSTAMta darzAveluM. temAM TUSaNa dekhADavAnA AzayathI kahe che - . (madazakti daSTAMta asaMgata) vaLI A jagatamAM jIvarUpa konA abhAvamAM madhanA aMgomAMthI madazaktinI utpatti mAnavI saMgata nathI, kemake kyAreya paNa te pramANe dekhAtuM nathI. tethI mAMgamAMthI madazaktinA daSTiAntamAM mAMgonA samudAyamAtranI hAjarImAM madazakti hoya ja tevo niyama raheto nathI, kemake jIvarUpa inA abhAvamAM mAtra madhanA aMgonA samudAyamAMthI madazaktinI utpatti anupAna che. upasaMhAra :- tethI nAstinA anumAnanA pratijJA, hetu ane dRSTAnna A traNe asaMgata che. kathA dharmasaMtaNi bhAga-1 - 75 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madazatiriveti dRSTAntastaddhAve bhAvAditi sAdhanavikalaH, kevalamadyAGgasamudayamAtrAmadazaktyanupapatteH / upasaMharati tasmAdeva jayo'pi pratijJAhebaddaSTAntA ayuktA draSTavyA iti // 77 // dRSTAntamevAzritya dUSaNAntaraM samuccetumAi kiMceyaM sadasattI, kiM majje pANage tadAdhAre? majjejja sayaMmajjajai tammi uDigAdhAre 78 // (kiJceyaM madazaktiH kiM madye pAnake dAmAre) / mAdyet - svayaM madyaM yadi tasmin uSTrikAdhAre / ) kiMcetyabhyaccaye / iyaM dRSTAntatvenopanyastA madazaktiH kiM 'madye' surAdirUpe, utazcit pAnake, Ahosvit tasya madasya AdhAre, aSTrikAdAviti vikalpatraya, pratyantarAbhAvAt / tatrAdyaM vikalpamadhikRtyAha'majjejjetyAdiH yadi tasmin majhe, madazaktirbhavatItyabhyupagamyate tarhi tadeva madyaM svayaM pAnakAdinirapekSaM svarUpeNa mAyet madazaktiyogAt, na ca mAdyati tathA'nupalambhAt, tannAyaM pakSaH zreyAn / tadAdhAra iti vikalpastatrApyAha- 'uSTrikAdhAra' iti AdhAre yadISyeta madazaktistata / uSTrikA svayaM mAdyeta, tasya madyaM pratyAdhAratvAttatra ca madazaktyabhyupagamAt // 7 // .. "HOTORAGE pApamapAtyAnaka zata pakSakakSAkArastadapyayuktama, dRSTAntasya sAdhanavikalatApattaH, tathA cAha-- jIvassa tu. mayasattI pANagapakkhammi majjasaMjoge / jAyai majjaMmehiMto NAvamasaMgataM. teNaM / / 79 // (jIvasya tu madazastiH, pAnakapakSe madyasaMyoge / jAyate majhAGgebhyo matamasaMgataM tena ko ra pAnakapakSe hi AzrIyamANe "majjaMgehitotti' madyAGgebhyo dhAtakyAdibhyo yatsamutpadyate madyaM surAdi tena saha saMyoge sati jIvasyaiva, turavadhAraNe, madazaktirbhavatItyabhyupagataM syaat| tena kAraNena madyAnebhyo madazaktiriveti 'jJAtam' udAharaNamasaMgatam sAdhanavikalatvAta, pAnakasApekSatvena kevalamadyAGgasamudAyamAtrAt madazaktyabhAvAditi // 79 // (atra parasyAzaGkA) ... . ukkhivaNaperaNAdI sattau jaha ettha devadattassa / kuMbhAdukkhivaNagayA dIsati taha majjasattIvi // 8 // (utkSepaNapreraNAdikA zakti yathA'tra devadattasya / kumbhAdyutkSepaNagatA dRzyate tathA madazaktirapi // ) kA utkSepaNapreraNAdikA zaktiryathA devadattasya saMbandhinyapi satI kumbhAyutkSepaNagatA dRzyate tathA madazaktirapi madyAGgasamudayavizeSAtmakamadyAzritA satI pAnakagatA dRzyate, tena yathA utkSepaNAdikA zaktiH puruSasya saMbandhinI satI kumbhAdhutkSepaNagatApi dRzyamAnA kumbhAderiyana puruSasyeti na zakyate vaktuM, tathA madazaktirapi pAnakagatApi dRzyamAnA pAnakasyeyaM na tu madyasyeti , na, zakyaM vaktuM, tato na jJAtamasaMgatam, sAdhanavikalatvAbhAvAditi // 80 // atrAha-- JARATION : ------------- - - - - - - - -- SINSTAnne AzrayA-jI dhAnasabhuyyayatA jIeirdds zavilImA bhaEA bhArI ? pora madhamA 3 pachI pAna (nA2) 31 cAmaDAvizeSathI banela bATalIAkAranA AdhAramAM ? "A madazakti madhamAM rahI che tevA prathamapakSe madhe potAne kepha caDavo joie. pInAranI paNa apekSA nahi rahe. kemake madhamAM svarUpathI ja madazakti rahelI che. tethI A pakSa svIkAravAmAM to badhAya dAramAM pIdhelAnI mAphaka lathaDIyA khAvAnI Apatti Ave. paNa te daSTa ke iSTa nathI. tethI A pakSa sAro nathI. jo "madhanA AdhAramAM madAkti hoya che tevo vilpa svIkAzo, to madhanI jema manA bhAjanabhUta josipamA 46 : popagera bhApatti mApa.SIL. - have e A ghiSanA bhaMyathI madhanA pInAramAM madazakti chete trIjo vikma svIkAre che. to daSTAntamAM sAdhana viklatAnuM dUSaNa che, A ja vAta karatA AcArya kahe che - pAnakapakSanA svIkAramAM dhAtakavagere mAMgothI utpanna thatA dAracAye jIvano saMyoga thAya tyAre jIvamAM madakti Te che tema mAnavuM paDe tAtparya - madhe pIvAthI pInAramAM je madazakti pragaTatI hoya, to madhanA saMyoge, jIvamAM madazakti svIkAravI paDe tethI badhAMgomAMthI madazaktinI jema evuM dRSTAnna asaMgata che, kemake te hetuvikla che. kAraNake, mAMgo madazaktinI utpattimAM pInAra jIvane sApekSa hovAthI mAtra madhAMgonA samudAyathI madazaktinI saMpatti yatI nathI. [cu. nAsti :- " pAra (12 ) prema (-4\ uqyo) vagaire na patanI 5 vagerenA uepaNamAM dekhAya che arthAt jIvuMmAM rahelI ullepaUdi zakti ghaDAdinI uttepaNa SiAmAM dekhAya che paNa te vAstavika nathI, basa teja pramANe madhenA aMgonA samudAyamAM rahelI madazakti pInAramAM rahelI dekhAya che. paNa jema ullepaNaAdi zakti paraSanI hovAthI kubhavagerenA ullepaNamAM dekhAtI hovA chatAM "A zakti kubhavagerenI che paNa dharmasaMgrahaNi bhAga-1 % 76 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaMpi bhUtasamudayavairittagatA tu ceyaNA kajjaM / sAheti ya varitto jo so jIvotti pAveti // 81 // . . (evamapi bhUtasamudAyavyatiriktagatA tu cetanA kAyam / sAdhayati ca vyatirikto yaH sa jIva iti prApnoti / ) 'evamapi' asyAmapi kalpanAyAM bhUtasamudAyavyatiriktagataiva turevakArArthaH cetanA kArya sAdhayatIti praaptm| tavAhi--yathA madazaktiH svopAdAnavyatiriktapAnakagatA satI svakArya sAdhayati na svopAdAna eva, tathAdRSTatvAt tathA cetanApi tadRSTAntAvaSTambhena svopAdAnapRthivyAdibhUtasamudayavyatiriktapadArthAntaragatA satI svakArya sAdhayet, na svopAdAna eva bhUtasamudAyamAtre iti / sAdhayati ceti cakAro bhinnakramo yazcetyevaM draSTavyaH / yazca vyatiriktaH so'nyasyAsaMbhavAjjIva eva prApnoti / tathA cAsyAmapi kalpanAyAM siddhaM naH samIhitamiti // 81 // atra para Aha-- No majjasatti majjaMgahetusamudAyabhinnavatthugatA / sAhai iha NiyakajjaM Na pANago jaM tato aNNo // 82 // (no madazakti madyAGgahetusamudAyabhinnavastugatA / sAdhayati iha nijakArya Na pAnako yttto'nyH||) na madazaktirmadyAGgAni-dhAtakyAdIni upAdAnakAraNAni, hetavazca pAnako viziSTau ca dezakAlau, teSAM samudAyAt yadbhinnaM vastu tadgatA satI 'iha loke sAdhayati nijaM kArya, (kintu) svopAdAnahetusamudAyAntargata eva vstuni| etadeva samarthayate-'yat' yasmAnna pAnakaH, 'tataH' tasmAtsvopAdAnahetusamudayAd 'anyoM vyatiriktaH / idamatra dayam--yathA madazaktirna svanimittakalApAdanyasmin svakArya sAdhayati, kiMtu tadantargata eva vastuni, tathA cetanApi tadRSTAntAvaSTambhena svanimittakalApAntargata eva vastuni svakArya kariSyati, na tadvayatirikte, tataH kathamucyate 'vairitto jo so jIvotti pAvei' iti // 82 // uttaramAha-- evaM pi sAsayAbhinnavatthupagatA tu ceyaNA kajjaM / kujjAdhArAdau sati kuNati tti Na majjasattevaM // 83 // (evamapi svAzrayAbhinnavastUpagatA tu cetanA kAryam / kuryAdAdhArAdau sati karotIti na madazaktirevam / ) -- -- -- -- -- -- -- - - - - - - - - - jIvanI nathI ema kahevAtuM nathI. tema madazakti mAMgonI hovAthI te zakti bhale pAnakamAM dekhAya mAM te zakti pAnanI che paNa madhenI nathI tema kahI na zakAya. tethI A madazakti mAMgonI ja che. tethI A mAMganuM dRSTAnta hatuvikla ane asaMgata nathI. 18Oaa ahI AcArya uttara Ape che. uttarapala :- A lpanAmAM paNa cetanA5 kArya bhUtasamudAyathI vyatiriktamAM raheluM siddha thAya che. te A pramANe- jema madazakti potAnA upAdAnabhUta mAMgothI bhinna evA pInAramAM rahIne ja marUpa arthAt bhamIrUpa potAnA kAryane sAdhe che nahi ke potAnA upAdAnamAM ja rahIne. kemake te pramANe ja dekhAya che. teja pramANe A dRSTAntanA baLa para ja dhI zakAya ke cetanA paNa potAnA upAdAnakAraNa pRthvIvagere bhUtasamudAyathI bhinna padArthamAM rahIne ja potAnA harSaAdi kAyone sAdhe che, nahi ke potAnA upAdAna evA bhUtasamudAyamAM rahIne ja (sAdhayati "ca" ahIM "ca"kArano saMbaMdha vyapada sAthe che.) ane je A bhinna padArtha che, te anyano asaMbhava hovAthI jIva tarIke ja siddha thAya che. Ama A lpanAmAM paNa amArA ISTanI ja siddhi thAya che. keTalAM ahI nAstika tarka kare che nAstika :- A jagatamAM madazakti potAnA dhAtakIvagere upAdAnakAraNa ane pAnaka tathA viziSTa dezakALarUpa hetuonA samudAyathI bhinna vastumAM rahI potAnA kAryane sAdhatI nathI, paraMtu potAnA upAdAnakAraNa ane tenA samudAyamAM rahIne ja svakAryane sAdhe che. kemake "pAnaka paNa madazaktinA upAdAna ane hetunA samudAyathI bhinna nathI. tAtparya :- jema madazakti potAnA nimittasamudAyathI bhinnamAM rahI potAnA kAryane sAdhatI nathI, paNa nimitta samudAyamAM rahIne ja sAdhe che. tema cetanA paNa te dAntanA baLapara potAnA nimittakAraNasamudAyamAM rahIne potAnA kAryane sAdhe che. nahi ke tenAthI bhinnamAM rahIne. tethI je vyatirikta che te jIva siddha thAya che. ema kahevuM ucita nathI. mArA AcArya uttara ApatA kahe che uttarapala :-A lpanA karo, to paNa tamAro vistAra nathI. kemake A lpanAmAM paNa pAnaka to bhUtasamudAyathI bhinna ja siddha thAya che. Ama jema madazakti dhAtakIvagere potAnA AzrayathI bhinna pAnakamAM rahIne kArya kare che, tema cetanA paNa pRthvIvagere bhUtasamudAyarUpa potAnA AzrayathI bhinnamAM pragaTa thaIne ja kArya kare che. ahIM madazaktinuM daSTAnta je AlaMbanabhata che. (A ja vAtane uttarArdhamAM spaSTa kare che...) jema madazakti potAnA uSTrikAAdi (AdithI madheno samAveza karavo) AdhAramAM svakArya karatI nathI, paraMtu tenAthI bhinnamAM ja kare che. tema A daSTAntanA baLa para dharmasaMgrahaNi bhAga-1 08 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- -- -- -- -- -- -- -- ---- -- 'evamapi' asyAmapi kalpanAyAM kriyamANAyAM, svAzrayAdbhinne pragatA satI cetanA svakArya kuryAt madazaktidRSTAntabalena, madazaktirhi na svAzraye kArya karoti, kiMtu tasmAdanyasmin pAnake, tathA cetanApi tahRSTAntAvaSTambhena svAzrayAbhUtasamudAyAdanyasmin svakArya kuryAt / etadevAha--'AdhArAdau sati kuNai ti na majjasattevamiti' na evaM yathA cetanA tathA ityarthaH, AdhArAdau AdhAra uSTrikA, AdizabdAnmadyaparigrahaH, tasmin svAzrayabhUte madazaktiH karoti nijaM kArya, kiMtu bhinne / tatazcetanApi tadRSTAntAvaSTambhena svAzrayAdinne svakArya kuryAt / tathA ca sati yo bhinnaH sa jIva eveti siddhaM naH samIhitamiti // 83 // punarapi paramAzaGkamAnamAha-- . - sA khalu visiTThapANagasaMbaMdhagatA tu cetaNA NevaM / . kuNati sahAvAto matI Na jIvabhAvAto kA juttI / // 84 // (sA khalu viziSTapAnakasaMbaMdhagatA tu cetanA naivam / karoti svabhAvAd mati nai jIvabhAvAt kA yuktiH|) syAdevaM matiH parasya-sA madazaktiH khaluzabdo nizcaye, nizcitametat yaduta AzrayAdviziSTaH pRthagbhUto yaH pAnakastena saha saMbandhaM gatA satI svakArya kroti| tuzabdo bhinnakramaH, cetanAzabdAnantaraM drssttvyH| cetanA tuna evaM-madazaktiriva svAzrayAdbhinne vastuni svakArya karoti, kintu svAzraya ev| etaccaivaM kuta iti cet ata Aha- 'svabhAvAt tathAsvabhAvatvAdityarthaH, na ca svabhAve paryanuyogo'sti / atrottaramAha-'na jIvabhAvAo kA jutti ti' tathAsvabhAvatvAnmadazaktiH svAzrayAdbhinne vastuni kArya karoti, cetanA tu svAzraya eveti pratipattavyaM, na punarmadazaktezcetanAyAzca jIvabhAvaH, tasmAnmadazaktiH pAnake, cetanA tu jIvaccharIre svakArya karotIti pratipattavyam, atra kA yuktiH?, naiva kAciditi yatkiMcidetat // 84. // parAbhiprAyamAha-- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- kahI zakAya ke cetanA paNa svAzrayathI bhinnamAM ja svakArya kare che. tethI je bhinna che, te jIvatarIka siddha thavAthI amArA ISTanI siddhi thAya che. 583 pharIthI AzaMkA karatA nAstika kahe che nAstika :- e vAta nizcita che ke madazakti svAzrayathI bhinna pInArasAthe saMbaMdha pAmIne ja potAnuM bhUmIrUpa kArya kare che. (mULamAM "tu'padano "cetanA"pada sAthe saMbaMdha joDavo) paNa cetanA potAnA AzrayathI bhinnamAM rahI svakArya karatI nathI, --i svAzrayamAM rahIne ja svakArya kare che. zaMkA :- madazakti potAnA AzrayathI bhinnamAM rahIne kArya karatI hoya. to cetanA svAzrayathI bhinnamAM nahi paNa svAzrayamAM ja rahIne svakArya kare temAM kAraNa zuM ? samAdhAna :- ahIM tathAsvabhAva ja hetu che. ane svabhAva aMge prazna hoto nathI.' uttarapakSa :- madazakti tathAsvabhAvathI svAzrayathI bhinnamAM rahI svakArya kare ane cetanA tathAsvabhAvathI svAzrayamAM rahIne ja kArya kare, paNa madazaktinI jema svAzrayathI bhinnamAM rahI svakArya na kare, tema mAnavAmAM I yukti che ? tathA madazakti ane cetanAthI jIvanI sattA siddha che tethI madazakti pAnakamAM ane cetanA jIvatA zarIramAM svakArya kare che tema na svIkAravAmAM kaI yukti che ? arthAt koI yukti nathI. tethI yukti ane pramANa vinA mAtra svecchAthI ja svabhAvane AgaLa karI tenI sthApanA karavI te pAyA vagaranA mahela caNavA jevI che. . 84aa ' nAstikano Azaya vyakta kare che. nAstika :- ahIM svabhAva ja yakti che, bIjI koi yuktinI jarUra nathI. "ani bALe ane AkAza nahi ahIM svabhAva sivAya bIjI kaI yukti Apazo ? (zaktinA anyatrasaMkramaNavAdanuM khaMDana) uttarapala :- tamArI A mAnyatA barAbara nathI. kemake A svabhAva ja vivAdagrasta che. je svabhAva 'ubhayapakSasaMmata hoya, teja svabhAva yukti banI zake. paraMtu je svabhAva anya kAraNavizeSathI anyathArUpe paNa sadehanuM bhAjana banI zake te svabhAva yuktirUpa banI zake nahi. caitanyaaMge paNa te tathAsvabhAvathI bhUtasamudAyamAM rahIne ja svakArya kare che, ke bhUtathI bhinna jIvamAM rahIne svakArya kare che." tevo saMdeha che. tethI ahIM svabhAva yukti banI na zake. vaLI, madazakti madhamAM utpanna thaI pAnakamAM rahI svakArya kare che ema kahI tame zaktinA anyatra saMkramaNanI vAta karI paraMtu ahI spaSTa pratItibAdha che. kemake lokamAM evI pratIti thatI nathI. lokemAM spaSTa pratIti che ke mAMgamAMthI madha utpanna thAya che, ane A madhanA saMyogathI jIvamAM madazakti udabhave che. tathA evuM je ke 'uttepaNavagere rAtti devadattamAM utpanna thavA mAM ghaDAvagerenA ullepaNaAdimAM rahelI dekhAya che. te paNa barAbara nathI. ahIM paNa vastuta: devadattanA hAthavageresAthe saMbaMdha thavAthI ghaDAvageremAM ullepaNaAdi pariNAmane yogya zakti pedA thAya che. kAraNake ghaDAvageremAM ja uttepaNaAdi pariNAma pedA thAya che. ghaDA vagerenI A zakti anyatra saMkramaNa dharmasaMgrahaNi bhAga-1 : 4 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha tu sabhAvo juttI Na sa eva vivAdagoyarAvanno / annattha saMkamammi ya patItibAdhA Na ya pamANaM // 85 // (atha tu svabhAvo yuktirna sa eva vivAdagocarApannaH / anyatra saMkrame ca pratItibAdhA na ca pramANam // ) atha manyethAH -- svabhAva eva tuzabda evakArArtho bhinnakramazca yuktirnAnyA, na hi agnirdahati nAkAzamityatra svabhAvAdanyA kAcidyuktirastIti, atrAha - yaduktaM prAk tanna, kuta ityAha- yasmAtsa eva svabhAvo vivAdagocarApanno'taH kathaM sa yuktirbhavet ? yo hi svabhAva ubhayasaMpratipannaH sa eva yuktirbhavitumarhati yastu kutazcitkAraNavizeSAdanyathApi saMdihyate sa kathaM yuktirbhavediti / tathA yadapi madye utpannA madazaktiH pAnakagatA satI svakArya karotIti prAk zakteranyatra saMkramaNamuktaM, tatrApi pratItibAdhA, nahyevaM loke pratItirasti, kiMtu madyAGgebhyo madyamutpadyate, tatsaMyogAcca jIvasya madazaktiriti pratItiH / yadapi utkSepaNAdikA zaktirdevadattasyotpannApi kumbhAdyutkSepaNAdigatA dRzyata ityuktaM, tadapyasamIcInam, tatrApi hi devadattahastAdisaMbandhavizeSabhAvataH kumbhAderevotkSepaNAdipariNAmazaktirutpadyate, yatastasyotkSepaNAdipariNAmo bhavati, na ca sA zaktiranyatra saMkrAmati, devadattasyApi svapariNAmavizeSavazAt sA zaktirudapAdi, yA kumbhAderdUratarotkSepaNAdipariNAmazaktimutpAdayitumutsahate, na ca sApyanyatra saMkrAmati / yena ca yasya yatpariNAmazaktirAdhIyate, tena tasya sa pariNAmaH kRta ityucyate, tena devadattena kumbhAdirutkSipyata ityAdiko laukiko'pi vyavahAra upapadyate, yathA madena mAdyata iti, tanna zakteranyatra kathaMcanApi saMkramaH, so'pi cedabhyupagamyate tarhi pratItibAdhAprasaGgaH / atraiva dUSaNAntaramAha- 'na ya pamANamiti na caivaMvidhasyArthasya zakteranyatra saMkramalakSaNasya sAdhakaM kiMcit pramANamasti na ca pramANamantareNAbhipreto'rthaH siddhimaznute, mA bhUtsarvasya sarveSTArthasiddhiprasaktiH, tanna madye madazaktirutpadyate, kiMtu madyasaMyogato jIva iti sthitam // 85 // amumevArthaM upasaMhAreNa darzayati- tamhA majjaMgehiM jAyati majjaM tato ya jIvassa / madasattIpariNAmo dadhisaMjoge vva NiddAdI // 86 // (tasmAnmadyAGgebhyo jAyate madyaM tatazca jIvasya / madazaktipariNAmo dadhisaMyoge iva nidrAdiH // ) yata evaM na zakteranyatra saMkramastasmAn 'madyAGgebhyo' dhAtakyAdibhyo madyaM jAyate, tasmAcca madyAdupabhujyamAnAt jIvasya madazaktipariNAmaH, atra dRSTAntamAha- 'dadhisaMyoge iva nidrAdiriti, yathA dadhisaMyoge -dani upabhukte, nidrAdipariNAmazaktiH / tanna madye madazaktiH api tu jIva eva tathA ca sati madazaktidRSTAnto'nupapannaH, sAdhanavikalatvAt / kevalamadyAGgasamudayabhAve madazakterabhAvAt // 86 // sarvopasaMhAramAha- pAmatI nathI. eja pramANe devadattamAM paNa potAnA pariNAmavazeSathI evI zakti utpanna thAya che ke je ghaDAvageremAM ghaNe dUra sudhI pheMkAvAnAM pariNAmane yogya zakti pedA karavA samartha bane che. devadattagata A zakti paNa anyatra saMkramaNa pAmatI nathI. asaMgata zaMkA : Ama jo kuMbhamAM ja utsepaNazakti hoya, to devadatte ghaDo UMce uchALyo. evo lokavyavahAra haraze.. samAdhAna :- asaMgata nahi Thare. kemake niyama che ke jenAvaDe jenAmAM je pariNAmanI zaktinuM AdhAna karAya tenAvaDe tenAmAM te pariNAma karAyo" ema hevAya che. devadattavaDe ghaDAmAM UMce pheMkAvAnA pariNAmanI zaktinuM AdhAna karAyuM che. tethI devadattathI ghaDAmAM UMce pheMkAvAno pariNAma utpanna karAyo' tema kahI zakAya. tethI devadatte ghaDe UMce pheMkyo evo lovyavahAra nyAyasaMgata Thare che. jemake zarAba pAgala kare che." tevo vyavahAra lokasaMgata ane nyAyasaMgata che. tethI zaktinuM anyatrasaMkramaNa koi paNa prakAre siddha thatuM nathI. chatAM jo tevA saMkramaNane svIkArazo to pratItibAdhano prasaMga che. ahIM ja bIjuM dUSaNa batAve che - na ya pamANamiti' vaLI zaktinA A anyatra saMkramaNane siddha karatuM koi pramANa hAjara nathI. ane pramANa vinA - iSTaartha siddha thato nathI. anyathA badhAnI parasparavarodhI badhI ja mAnyatA siddha thaI javAno prasaMga Ave. tethI madhumAM madazakti prAdurbhAva pAmatI nathI. paraMtu madhanA saMyogathI jIvamAM ja madazakti utpanna thAya che. tema pramANasiddha nirNaya thAya che. pAA A ja vAta upasaMhAra dvArA darzAve che A pramANe zaktinuM anyatra saMkramaNa thatuM nathI. tethI dhAtakIvagere madhAMgomAMthI madhe utpanna thAya che. ane te pIvAtA madyanA saMyogathI jIvamAM madazakti pedA thAya che. ahIM dRSTAnta batAve che *SisaMyoge'ityAdi. jema hinA bhojanathI jIvamAM nidrAvagere pariNAmanI zakti utpanna thAya che. tema madyanA saMyogathI jIvamAM madazakti pedA thAya che. Ama madazakti madhamAM nathI, paraMtu jIvamAM ja che. tethI mAtra madyAgasamudAyanI hAjarImAM madazakti utpanna thatI nathI. tethI madazaktinuM dRSTAnta hetuvikla che. tethI A dRSTAnta asaMgata che. LICELL dharmasaMga bhAga-1 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM Na bhUtadhammo Na ya kajjaM cetaNatti siddhamidaM / jassetaM so AtA pasAhagaM cettha mANamidaM // 87 // (evaM na bhUtadharmo naca kArya cetaneti siddhamidam / yasyeyaM sa AtmA prasAdhakaM cAtra mAnamidam / ) evaM yathoktaM prAk-tathA na bhUtadharmazcetanA nApi kArya bhUtAnAmiti zeSaH, iti idaM siddhm| tatazca pArizeSyAt yasyeyaM cetanA sa Atmeti pratipattavyam / taduktam-"acetanAni bhUtAni, na taddharmo na ttphlm| cetanAsti ca yasyeyaM, sa evA''tmeti cApare // 1 // " asmiMzcArthe bhUtadharmatvabhUtakAryatvapratiSedhampe prasAdhaka pramANamidaM vakSyamANam // 87 // tadevAha-- . jIvaMtadevadattassarIramiccAdi ceyaNAsannaM / bhUtaphalattA ghaDa iva na ya tammi tayaM aNabhivattaM // 88 // (jIvahevadattazarIramityAdikaM cetanAzUnyam / bhUtaphalatvAt ghaTa iva na ca tasmin takamanabhivyaktam / ) jIvadevadattazarIramityAdikaM cazabdaH samuccayArtho'nukto'pi draSTavyaH, evaMbhUtazcAyaM nirdezo gAthAnulomyena, cetanAzUnyamiti sAdhyanirdezaH, bhUtaphalatvAditihetuH / yasya hi yatkArya, bhavat dRSTamupAdAnabhUtasya tattaddhAnugamasaMbhavasahitaM dRSTaM, yathA ghaTasya kapAlaM tnmRttvruupaadynugmshitm| anyathA'tiprasaGgApattitaH kaarykaarnnvyvsthaanupptteH| tataH kAryatvamupAdAnakAraNadharmAnugamasaMbhavena vyAptam / bhUtAni ca kAThinyAbodhasvabhAvAni pratyakSata eva prtiiynte| yadAha-"kAThinyA'bodharUpANi, bhUtAnyadhyakSasiddhitaH iti / tatastadArabdhaM yajjIvadevadattAdizarIraM taccet cetanAvat syAt tarhi taddhInugamasaMbhavAbhAvAttatkAryameva na syAt, atazcetanAvattvAdvipakSAdvayApakAnupalabdhyA vyAvarttamAnaM bhUtakAryatvaM cetanAzUnyatvena vyApyata iti prtibndhsiddhiH| dRSTAntamAha-ghaTa iveti / nanvayaM dRSTAntaH sAdhyavikalastatraupyanabhivyaktacaitanyasyAbhyupagamAt yadAha-caitanyAnabhivyaktighaTAdiSu kAraNAntarAbhAvAt, pAMsvAdiSvanabhivyaktamadazaktivat / caitanyAbhivyaktehi kAraNaM kSityAdeH kAyAkArapariNatatvaM madazaktau piSTodakaguDadhAtakyAdipariNatatvavat, tatra(cca) ghaTAdau nAstIti tatra tadanabhivyaktibhAvaH, pAMsvAdau piSTodakAdipariNAmAbhAvAt, madazaktayanabhivyaktibhAvavat ityatrAha--'na ya tammi tayaM aNabhivattaMti' na ca vAcyaM tasmin ghaTe takat caitanyamanabhivyaktamastIti, anabhivyakterevAnupapadyamAnatvAt / sA hyAvRtasya bhavati, na ca caitanyasya kiMcidUtavyatiriktamAvArakamasti, "catvAryaiva pRthivyAdilakSaNAni tattvAnItiH" tattvasaMkhyAniyamavyAghAtaprasaGgAt / nApyeteSAmeva bhUtAnAmanyatamena kenacit caitanyasyAvRtirA(rabhidhIyate, teSAM vyaJjakatvapratijJAnAta, na ca vyaJjakAtva)mAvArakaM bhavatIti / atrocyeta-na bhUtAnAmanyatamamAvArakaM kiMtveSAmeva viziSTapariNAmAbhAva iti, tadapyayuktam, -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ------- saMpUrNa upasaMhAra karatA kahe che Ama cetanA nathI bhUtono dharma ke nathI bhUtonuM kArya, ema siddha thAya che. tethI pArizeSa nyAyathI "A cetanA jenI che te AtmA ema svIkAravuM rahyuM. dhuM ja che ke "bhUto acetana che. cetanA bhUtono dharma nathI, ane bhUtonuM kArya nathI.nI mA (-yatanA) tamAmA, ma jImo 55 ." yetanA bhUta bhUtArtha nathI' tevA arthanuM prasAdhaka pramANa A have batAvAze te che !87aa . thitanyanA bhUtadharma-hAryavAhalA prabhAra) - gAthArtha :- (mULamAM samuccayaarthaka maMca pada adhyAhArathI samajavuM ane Avo rnirdeza gAthAnA chaMdanI apekSAe che.) jIvatA devadattanuM zarIra cetanAzUnya che (sAdhya) kemake bhUtonuM kArya che hatuM). jemake ghaDo (STAnna) jenuM je kArya thatuM dekhAya che te tenA upAdAnanA dharmanA anugamasaMbhava sahita ja hoya che. (kArya upAdAnakAraNanA dharmathI yukta thaIne ja utpanna thAya.) jemake ghaDAnA kAryabhUta kapAla ghaTanA mRtva, rUpa,Adi dharmothI yukta thaIne ja utpanna thAya che. je kArya kANagata dhamothI rahita ja utpanna thatuM svIkAravAmAM Ave, to badhA kAryonA badhA ja padArtho kAraNa banavAArUipa atiprasaMga Ave. ane kAryakAraNabhAvanI vyavasthA ja bhAMgI paDe. tethI kAryatva upAdAnakAraNa dharmAnagamasaMbhava (=upAdAnakAraNanA dharmanI yuktatAe karI utpanna thavA)thI vyApta che.(jemAM jemAM upAdAnakAraNanA dharmonI sAthe utpatti hoya temAM temAM kAryatA hoya.) pAMca bhUto kaThinya, abodhavagere svabhAvavALAtarIke pratyakSathI pratIta thAya che. che ke "kahnitA ane abodhasvabhAvavALA bhUto pratyakSathI siddha che tethI ja bhUtothI baneluM jIvatA devadattanuM zarIra cetanAvALuM hoya, to temAM bhUtonA dhamono anugama na saMbhave, tethI te bhUtonuM kArya ja na bane. Ama cetanAvanArUpa vipakSamAMthI vyApanI anupalabdhithI nivRtta thatuM bhUtakAryatva cetanAzUnyatAthI vyApta thAya che Ama vyAptinI siddhi thAya che. (je je cetanavaMta hoya che, te te bhUtakArya tarIke asiddha che. tethI je je bhUtakArya hoya che te te cetanAzUnya hoya che tevI vyAminI siddhi thAya che.) ahIM daSTAnta batAve che - jemake ghaDe. ghaDo bhUtakAryarUpe ane acetanarUpe siddha che. - uae -1000 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ti - nAvyapaitanyamanupaNa tasya sakalazaktizUnyatayA AvArakatvAnupapatteH, anyathA''varaNakriyAniSpAdanazaktiyuktatayA kuDyAdivattasya bhAvatA prasajyeta, tathA ca sati tattvAntarasyAnabhyupagamAtsAmarthyAttasya bhUtAnAmanyatamatvAt vyaJjakatvaprasaktiriti / api ca-yasya pariNAmasyAbhAva AvArakaH sa tathAvidho viziSTaH pariNAmo bhUtebhyo bhinno vA syAt abhinno vA?, yadi bhinnastatastattvasaMkhyAniyamavyAghAtaH, athAbhinnastarhi bhUtasvarUpavattasyApi sadA bhAvaprasaGgena sarvadA caitnyaabhivyktiprsnggH| atha pariNAmatvAnnAsau nityo bhavitumarhati, tena tenA''kAreNa pariNamanaM hi pariNAmaH, kiMtu yasmin kAle bhavati tasmin bhUtasvarUpAbhedena bhavati tato na kazciddoSa iti, tadayuktam, kAlAnabhyupagame itthaM bhUtavacanapravRttyayogAt, lokaprasiddhatvAdapratikSepArho'sau kAla iti cet, tadetadAtmanyapi samAnaM, tasyApi lokaprasiddhatvAt, pitRkrmaadynythaa'nupptteH| taduktam-"pitRkammAdisiddhezca, hanta nAtmApyalaikikaH" iti| tadevamAvArakAbhAvAdanabhivyaktacaitanyAnupapattiriti sthitam // 88 // itazcAnabhivyaktacaitanyamanupapannam, yata Aha-- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- | (caitanya anabhivyaktiva sanirAsa) nAstika :- ghaDAnuM dRSTAnta sAdhyavikla che (caitanyazUnyatArUpa sAdhyathI rahita che.) kemake ghaDAmAM paNa anabhivyakta caitanya svIkAryuM che. kahyuM che ke, "ghaDAvageremAM caitanyanI abhivyakti nathI, kemake caitanyanI abhivyaktimAM hetubhUta acakAraNono abhAva che. jemake dhULavageremAM rahelI anabhivyakta madazakti. caitanyanI abhivyaktinuM kAraNa pRthvIvagerenI kAyAkArapariNati che. jemake piSTa, pANI, goLa, dhAtakIvagerenI pariNati madazaktinI abhivyaktimAM kAraNa che. dhaDAvageremAM pRthvI vagereno kAyAkArapariNAma nathI, tethI tyAM caitanyanI abhivyakti nathI. jemake dhULa vageremAM piSTodakvagere pariNAma na hovAthI madazaktinI anabhivyakti che. uttarapakSa :- "ghaDAmAM caitanya anabhivyakta che e vAta barAbara nathI, kemake anabhivyakti ja asaMgata che. arthAt ghaTatI nathI. je AvRta ( DhaMkAyeluM) hoya tenI ja anabhivyakti saMbhave. ane caitanyamATe bhUto choDI anya koI AvAraka nathI. jo - bhUtothI anyane AvAraka mAnazo, to "pRthvIvagere rUpa cArabhUto ja tattva che" e vacanathI siddha tatvanI cAra saMkhyAnA niyamane bAdha Ave. nAstika:- A cArabhUtamAMthI ja koikathI caitanyanuM AvaraNa thAya che. uttarapakSa :- Ama mAnI zakAya tema nathI, kemake A bhUto to caitanyanA vyaMjaktarIke DiDima pITavApUrvaka svIkArAyA che. ane vyaMjaka pote ja AvAraka na banI zake. - nAstika :- bhUtomAMthI koipaNa bhUta caitanyane AvAraka nathI. paraMtu te bhUtonA viziSTa pariNAmano abhAva ja ahIM caitanyano AvAraka che. utarapakSa :- A vAta barAbara nathI. kemake abhAva pote sakaLazaktithI zUnya hovAthI AvAraktarIke yukti yukta nathI. jo abhAva AvaraNakriyA karavAnI zaktivALuM hota, to te bhIMtavagerenI jema bhAvarUpa banI jAya. ane jo abhAva bhAvarUpa hoya, to tatvAntarano svIkAra kyuM na hovAthI sAmarthyathI tene anyatama bhUtarUpe ja svIkAravo rahyo. ane jo te bhUtarUpa hoya, to AvArakarUpa na banI zake, kemake bhUto caitanyanA vyaMjatarIka abhimata che. vaLI, je pariNAmano abhAva AvAratarIka abhimata che, te viziSTa pariNAma bhUtothI bhinna che ke abhinna ? jo bhinna hoya, to bhUtothI bhinna tatvanI siddhino prasaMga che. ane tatvanI saMkhyAnA niyamane bApanI Apatti che. tathA jo e viziSTapariNAma bhUtothI abhinna hoya, to te viziSTa pariNAmane bhUtonI jema hamezA sarvatra hAjara rahelo mAnavo paDaze. tethI caitanyanI haMmezA abhivyaktino prasaMga Avaze. nAstika :- A viziSTa pariNAma pariNAmarUpa hovAthI kyAreya paNa nitya rahI zakaze nahi. tevA tevA AkAre pariNamavuM e ja pariNAma che. tethI pariNAma haMmezA anitya ja hoya. tethI A viziSTa pariNAma paNa haMmezA raheto nathI, tethI haMmezAM caitanyanI abhivyaktino prasaMga nathI. zaMkA :- to pachI A anitya viziSTa pariNAma nityabhUtothI abhinna zI rIte bane ? samAdhAna :- A pariNAmo anitya hovA chatAM jyAre paNa utpanna thAya che, tyAre ja te viziSTapariNAma thI bhUtanA svarUpapaNe (abheda) utpanna thAya che. tethI anitya paNa A pariNAmo nityabhUtothI abhinna hoya che. uttarapakSa :- "kAla'tatvano svIkAra karyA vinA jyAre ane tyAre ItyAdi vacanaprayogo karI zakAya nahi. tethI kALa'tatvane nahi mAnanArA tamane A pramANe kAlatatvanA AdhAre Avo vacanaprayoga karavo ghaTe nahi. tethI pariNAmane anitya TheravI zako nahi. nAstika :- kAla tatva lokaprasiddha che. tethI tene amAnya TheravI zakAya nahi. utarapakSa :- sarasa ! lokaprasiddhine AgaLa karI tame bhUtothI bhinna kALatatvanA svIkAranI hiMmata karI, ane tethI tamArI tatvanI saMkhyAne bAdha pahoMce che, tenI darakAra paNa na karI, te badala tamane dhanyavAda. basa have thoDI vadhu thI bhUtanA kAla tamane A dharmasaMgrahaNi bhAga-1 : 81 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacchAvi aNuvalaMbhA dehAvatthAe~ aha u uvalaMbho / tehiMto so'siddho kaha? bhaNiyamiNaM pabaMdheNa // 89 // (pazcAdapi anupalaMbhAd dehAvasthAyAmatha tUpalambhaH / tebhyaH so'siddhaH katham? bhaNitamidaM prabanmena ) pazcAdapyanupalambhAt taddhi tatrAnabhivyaktamiti na zakyaM vaktuM, bat yatra pazcAdapyupalabhyate yathA santamasAvRte'pavarake ghaTaH, na ca caitanyaM ghaTe pazcAdapyupalabhyate tatkathaM tattatrAnabhivyaktamiti zakyaM vaktuM, anyathA sarvatrAnabhivyaktamastItyapi syAditi / atra parAbhiprAyamAzaGkamAna Aha-- 'dehAvatyAe~ aha u uvalaMbho ti, atha manyethAH 'tu': pUraNe, dehAvasthAyAM caitanyasyopalambho'stIti, idamuktaM bhavati-ta eva ghaTaparamANavo yadA dehAkAreNa pariNamante tadA caitanyasyopalambho'stIti / atrottaramAha--'tehiMto so'siddhoM 'tebhyo dehAvasthAbhAvibhyo bhUtebhyaH 'sa' caitanasyopalambho'siddhaH / kathamiti cet, ata Aha--bhaNitamidaM prabandhena, 'tamhA na bhUyadhammo ceyanaM no ya tassamudayasse tyAdinA graMthena / tasmAnna tatrAnabhivyaktaM caitanyaM na ca tattatropalabhyata iti tatra tadabhAvAna dRSTAntaH sAdhyavikalaH // 8 // -- - - - - - --- - - - - - - - - - - - - -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ----hiMmata karI Atmatatvano paNa svIkAra karI lo. eTale vivAda samApta. ane hA, AtmatatvanA svIkAramAM tamAre navuM kazuM karavAnuM nathI. je pramANe "kAla tatvano svIkAra kyuM te ja pramANe Atmatatvano svIkAra kare. kemake AtmA paNa lokaprasiddha che. anyathA pitRkarmavagere anupAna bane % ja che ke pitRkarmavagerenI siddhithI AtmA paNa alaukika (lokaaprasiddha) nathI." (pitRkarmamAM svargasthapUrvajone uddezI balivagere thAya che. A vAta paraloknAmI AtmA hoya, to susaMgata bane.) tethI tamArI viziSTapariNAmanI, tenI bhUtothI abhinnatAnI, tenA abhAvanI AvAratAnI vagere vAto to havAmAM ja uDI gaI. tamAre to ISTanI siddhi karavA jatAM mahAaniSTanI siddhi thaI gaI. ane Ama AvArakano abhAva thavAthI caitanyanI anabhivyakti asiddha thaI. 188 bIjI rIte paNa anabhivyakta caitanya anupapanna che te darzAve che. vaLI jo ghaDAmAM anabhivyakta caitanya hoya, to kyAreka te abhivyakta thavuM joIe. paraMtu pAchaLathI paNa abhivyakta caitanya upalabdha thatuM nathI, tethI ghaDAmAM anabhivyakta caitanya kahI na zakAya che jyAM pAchaLathI paNa upalabdha thatuM hoya, te tyAM anabhivyakta kahI zakAya, jemake aMdhakAramaya oraDAmAM rahelo ghaDo. caitanyanI ghaDAmAM kyAMya abhivyakti thatI nathI. chatAM tenI temAM anabhivyaktarUpe hAjarI mAnazo, to sarvatra anabhivyakta caitanya che tema kahevAno, ane badhAnI badhAmAM anabhivyakta hAjarI che tema kahevAno prasaMga che. nAstika :- ghaDAnA paramANuo jyAre dehaAkArarUpe pariNata thAya che, tyAre abhivyaktacaitanya upalabdha thAya che. Ama pAchaLathI spaSTacaitanya upalabdha thatuM hovAthI ghaDAvageremAM anabhivyaktacaitanya levAmAM kaMI doSa nathI. uttarapala :- dehAvasthAmAM rahelA bhUtomAMthI caitanyanI upalabdhi thAya che te vAta ja asiddha che. bhUtomAMthI caitanya utpanna thatuM nathI, tenA samarthanamAM to "hA na bhUmadhakho cenna ItyAdi gAthAomAM moTo vistAra ryo che. tethI ghaDAvageremAM anabhivyakta caitanya nathI, kemake kyAreya ghaDAvagere bhUtakAryomAM caitanya upalabdha thatuM nathI. tethI ghaDAnuM dRSTAnta sAdhyavikla nathI. (jIvatA devadatanuM zarIra caitanyazUnya che. (sAdhya) kemake bhUtanuM kArya che jemake ghaDe. A anumAnasthalIya zatta ane sAdhya samajavAnA che) che 89 che kAyAkAraAdipe pariNata thayelA bhUtothI caitanya' evA arthavALA sUtramAM keTalAka "abhivyakta thAya che evo SiApadasaMbaMdha joDe che to keTalAka utpanna thAya che evA yiApadane svIkAre che. Ama keTalAkanA mate bhUtomAMthI caitanyanI abhivyakti thAya che. anyamate bhUtomAMthI caitanya utpanna thAya che. emAM abhivyaktivAdIo ghaDAvageremAM anabhivyakta caitanya svIkAre che. utpattivAdIo ghaDAvageremAM caitanya svIkAstA nathI ghaDAdiavasthAmAM anutpanna caitanyanI dehAdipariNAmavakhate utpatti mAne che. temAM abhivyaktivAdIonI apekSAe ghaDAnA daSTAntamAM sAdhyaviklatA zeSa dUra ryo. have anutpannavAdInA matanI AzA vyakta karatA dhe che (kAyAkArapariNAmajanya caitanyavAda nirAsa) nAstika :- ghaDAmAM kAyAkAraAdi viziSTapariNAmane abhAva hovAthI caitanyano abhAva che. tethI caitanyanA abhAvanA nirNAyaktaraka bhUtanI kAryatAmAtrane na dhI hAkAya (dhaDe bhUtanuM kArya che ane acetana che te vAta barAbara paNa ATalA dezcanamAtrathI evo nirNaya na karAya ke je bhUtanuM karyuM te caitanyazUnya ja hoya. kemake ame caitanyane kAyAkAAdi viziSTapariNAmavALA bhatonA kAryatarIke svIkArya che. tethI jo tame evuM STiAnta batAvo ke jyAM kayAkAra Adi viziSTapariNAmane pAmelo bhUtasamudAya hoya. ane caitanya na heya, to evA pariNAmavALA bhUtasamudAyanuM karya caitanyazUnya heya, tema nizcita thAya ane tenA baLe bhUtamAtranuM kArya caitanyAya hoya, tema nirNaya thaI zake. ghaDAmAM to kAyAkarAdi viziSTapariNAma ja nathI. tethI tyAM caitanyano abhAva to amane paNa A ja che. paNa tethI te icchanAnA baLapara kai caitanyane bhUtasamudAyanA karya tarIke niSiddha karI zakAya nahi.) tame mAtra bhUtasamudAyanuM upAdAna karyuM che paNa bhUtasamudAyane catajanyatAsAthe koI vyApti nathI. tethI tamAre bhUtamAtranuM kArya evo hetu sAdhyanI kAyAkArapariNAmamArA vyakta kA konI apekSAe ghaDAne nAstika:- gha dharmasaMsAhaNi bhAgane ja 82 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iha 'bhUtebhyaH kAyAkArAdipariNatebhyazcaitanya' mityatra sUtre kecidabhivyajyata iti kriyAbhisaMbandhaM pratipadyante, anye tu prAdurbhavatIti / abhivyaktivAdinazca ghaTAdiSvanabhivyaktaM caitanyamabhimanyante itare tvanutpannaM, tatrAbhivyaktivAdinaH prati dRSTAntasya doSamapahAya anutpannavAdimatamAzaGkamAna Aha- kAyAgArAdivisiTThapariNatIvirahato Na taM taNNo / NAtavirahAto'mANaM kimettha mANeNa ? tadabhAvo // 90 // (kAyAkArAdiviziSTapariNativirahato na tat tA| nyAyavihAmAna mitramAnena? tamAva: ") "kAyAkArAdikA" AdizabdAt prANApAnavattvaparigrahaH yA viziSTA pariNatiH, tasyA viraho'bhAvastasmAnna 'tat' caitanyaM ghaTe'stIti zeSaH / etaduktaM bhavati na bhUtaphalatvamAtraM caitanyazUnyatvasya gamakaM kiM tarhi kAyAkArAdirUpaviziSTapariNativirahaviziSTaM yathA ghaTe / atra tu kevalamupAdIyate tacca na sAdhye pratibaddhamityaprayojako'yaM heturiti, tadetadasamIcInam, asya sAdhyena saha pratibandhasya caitanyasya bhUtadharmatvabhUtakAryatvapratiSedhadvAreNa prAgeva prasAdhitatvAt / tathApyetadupekSya parasya vAvadUkatAmapanetukAma AcArya idamAha--, tanno iti yadetaduktaM prAk tanna / kuta ityAha-- yasmAt 'nyAyavirahAd' yuktivirahAd 'amAnam' apramANametat anantaroktam / na hi kAyAkArAdirUpaviziSTapariNativirahanibandhano ghaTe caitanyAbhAvo, yadi punastatrApi kAyAkArAdipariNatiH, syAt syAdeva tatra caitanyamityasminnarthe (na) kiMcit pramANamasti / atra para Aha-- "kimettha mANeNa tadabhAvo" kimatrAnyena pramANena ? nanu caitanyAbhAva eva pramANam / tathAhi-- yadi kAyAkArAdipariNatimantareNApi bhaveccaitanyaM tataH sarvatra ghaTAdAvapyavizeSeNa bhavet, na ca bhavati, tasmAt kAyAkArAdipariNatinibandhanaM caitanyaM, tadvirahanibandhanazca ghaTe caitanyAbhAva iti // 90 // AcArya Aha- so sajjho Na u siddho bhaNiyamiNa taha ya uvarimo vocchaM / paDibhaNiyaM jaM bhaNiyaM pavakkhamANe bhaNissAmo // 91 // ( sa sAdhyo na tu siddho bhaNitamidaM tathA copari vakSye / pratibhaNitaM yad bhaNitaM pravakSyamANe bhaNiSyAmaH // ) sa ghaTe caitanyAbhAvaH kAyAkArAdirUpapariNativirahanibandhano'dyApi sAdhyo na tu siddhaH, na cAsiddhena siddhimATe aprayojaka che. uttarapakSa :- tamArI vAta barAbara nathI. bhUtasamudAyanuM phaLa-kAryarUpa hetune caitanyanI zUnyatArUpa sAdhyasAthe vyApti saMbaMdha che e vAta pUrve caitanya bhUtano dharma ke kArya nathI evI siddhi karavAdvArA ja siddha karI che. (bhUtasAmAnyasAthe caitanyazUnyatAno saMbadha siddha thavAthI kAyAkArapariNAmarUpa bhUtavizeSasAthe paNa caitanyazUnyatAno saMbaMdha siddha thAya che.) chatAM A siddhinI upekSA karI mULakAra AcArya nAstikanI vAcaLatA dUra karavA kahe che 'tanno' ityAdi hamaNA nAstike je tarka karyo te barAbara nathI. kemake nyAyayuktino abhAva hovAthI apramANabhUta che. kAyAkAraArUipa viziSTapariNAmanA abhAvanA kAraNe ghaDAmAM caitanya nathI, jo ghaDAnA kAyAkAraAdi pariNAmavizeSa hota, to avazya caitanya hota? evuM hevAmAM koi pramANa nathI. nAstika :- ahIM bIjA pramANanI zI avazyaktA che ? ghaDAmAM caitanyano abhAva che teja moTuM pramANa che. jokAyAkAraAdi pariNAmavizeSanA abhAvamAM paNa caitanya hota, to ghaDAvagere badhAmAM avizeSarUpe caitanya upalabdha thAta paNa thatuM nathI. tethI siddha thAya che ke ghaDAvageremAM kAyAkAraAdi pariNAmivazeSa na hovAthI ja caitanya nathI. ane caitanyamAM kAyAkAraAdi pariNAmavazeSa ja hetu che. 590aa ahIM AcArya uttara Ape che uttarapakSa :- ghaDAmAM caitanyanA abhAvamAM kAyAkAraAdi pariNAmavizeSano abhAva kAraNa che.' e vAta hajI siddha nathI thai paraMtu sAdhyarUpa che. ane asiddha vastudbArA kaMi amArA anumAnamAM bAdhA ubhI karI zakAya nahi. nAstika :- caitanyanA abhAvamAM kAyAkAraAdi pariNAmavizeSano abhAva kAraNa che" e zI rIte asiddha che ? uttarapakSa : ame pUrve kyuM che ke ghaDAvageremAM caitanyanA abhAvamAM tevAprakArano kAyAkAraAdi vizeSa pariNAmano abhAva kAraNa che. ane jIvano abhAva kAraNa nathI, temAM zuM pramANa' ityAdithI kAyAkArapariNAmanI caitanyapratye kAraNatA asiddha Thare che. vaLI AgaLa paNa ame kahevAnA chIe ke saMpi kinna sAhai ityAdi (gA. 96) (=mRtazarIramAM kAyAkArapariNAmarUpa kAraNa vidhamAna hovA chatAM caitanyarUpa kAryane kema sAdhatuM nathI.) tethI A kAyAkArapariNAmaAdi tarka 'bhUtanuM kArya hovAthI. evA hetune aprayojaka banAvI zake nahi. (bhUtasvabhAvavaicitrya khaMDana) nAstika : bhUtono evo vicitra svabhAva che ke jethI hAjara hoya, ane ghaDA vageremAM caitanya na hoya. ane svabhAvamAM jIvatA devadattanA zarIravageremAM bhUtanA kAryarUpa caitanya zA mATe ?" evo prazna hoya nahi. jemake agni dharmasaMgrahaNi bhAga-1 H 83 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdhAsti / kathamasiddha iti cet? bhaNitamidam-'aha tavihapariNAAmo natthi na jIvotti' ityAdinA granthena, upari ca 'saMtaMpi kinna sAhaI' ityAdinA vkssyaamH| tasmAnna bhUtaphalatvAdityaprayojako hetuH| syAdetat-citro bhUtAnAM svaMbhAvaH, tato jIvaddevadattazarIrAdau bhUtaphalavaccaitanyaM bhaviSyati na ghaTAdau, na ca svabhAve paryanuyogo'sti, "agnirdahati nAkAzaM, ko'tra paryanuyujyate" iti |etcc prAgevoktaM, 'citto bhUyasahAvo iti / ata evAha- 'paDibhaNitaM' pratibhaNitaM pratibhaNanaM-nirAkaraNaM yaddhaNitaM, tat 'pravakSyamANe' anantaramabhidhAsyamAne 'bhaNiSyAmaH' pratividhAsyAmaH, vakSyamANagranthena nirAkariSyAma ityarthaH // 91 // tannirAkaraNamevAha-- bhUtANaM avisese aNNammi ya cetaNe asaMtammi / takajje ceyannaM visamagatIe kahaM juttaM? // 92 // (bhUtAnAmavizeSe'nyasmin ca caitnye'sti| tatkArye caitanyaM viSamagatyA kathaM yuktam? // ) 'bhUtAnAM' pRthivyAdilakSaNAnAm 'avizeSe' vizeSAbhAve sati, vizeSAbhAvazca vizeSakamantareNa vizeSasyAnupapatteH, vizeSaNaM vinA yasmAnna tulyAnAM viziSTate ti vacanAt / na ca vizeSako'bhyupagamyate, tattvasaMkhyAniyamavyAghAtaprasaGgAt / ata evAha--'annammi ya ceyaNe asaMtammi' anyasmiMzca 'cetane jIvalakSaNe vizeSake, 'asati' avidyamAne, 'tatkArye bhUtakArye, caitanyaM 'viSamagatyA' jIvaddevadattazarIrAdau bhAvena ghaTAdau cAbhAvenetyarthaH, kathaM yuktaM?, naiva kathaMcana, vizeSakamantareNa hi sarvatrAvizeSeNa syAnnavA kvacidapIti bhAvaH // 92 // tra para mAruM-- jaha saMThANaviseso oheNaM kAraNANa taM atthi / to jutto tanbhedo Na ya cetannaM kahaMcidavi // 93 // (yathA saMsthAnavizeSa oghena kAraNAnAM tadasti / tasmAt yuktastadbhedo na ca caitanyaM kthnycidpi||) -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- - - - -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- bALe che ane AkAza bALatuM nathI tevA svabhAvamAM koI prazna nathI. A vAta pUrve "bhUta svabhAva vicitra che ItyAdithI pratipAdita karI che. uttarapala :- A pramANe tame je pratibhaNanA nirAkaraNa kaheluM teno uttara ame hamaNA ja ApIzuM. pAlAA A nirAkaraNa darzAvatA kahe che pRthvIvageremAM vizeSano abhAva che. kemake vizeSaNa arthAt viroSa karanArano abhAvavizeSa ja anu55na che. kemake evuM vacana che ke "tulya vastuomAM viroSaNa vinA viziSTatA saMbhave nahi" ane tame tatvanI saMkhyAnA niyamane vyAdhAta AvavAnA bhayathI koi viroSaka(vizeSa karanAra vizeSaNa) svIkAryo nathI. ane vizeSakane svIkAro, to e vizeSatarIka jIva ja siddha thAya. tethI jo jIvarUpa vizeSaka avidyamAna hoya, to bhUtakAryarUpe samAna evA "jIvatA devadattanuM zarIra ane ghaDAmAM AvI viSamarUpatA zI rIte AvI ke jethI e zarIramAM caitanyano sadbhAva hoya ane ghaDAvageremAM caitanyano abhAva hoya (tAtparya - ghaDo ane zarIra ane samAnarUpe bhUtamaya bhUtanA ja banelA hoya, to bannemAM uparokta viroSabheda saMbhave nahi. kAraNa dravyomAM vizeSatA hoya, to ja kAryadravyomAM viroSatA Ave. tethI jo jIvatA devadattanA zarIramAM caitanyanI hAjarI ane ghaDAmAM caitanyano abhAva evo taphAvata ISTa hoya, to bannenA kAraNamAM paNa bheda mAnavo joie. ghaDo to mAtra pRthvI AdibhUtono ja banyo che te ubhayamata saMmata che tethI jIvatA zArIrUpa kAryamAM koI vizeSa kAraNa mAnavuM joIe. ane te viroSa kAraNatarIke jIva ja svIkArya thAya che.) jIvaAdi rUpa viroSakanA abhAvamAM Avo taphAvata asaMgata che. kemake vizeSaka vinA sarvatra avizeSarUpe ja kArya thAya athavA kyAMya paNa thAya nahi. mArA ahI nAstika dalIla kare che. nAstika:- ghaDA, kapaDAvagere samAnatayA bhUtakArya hovA chatAM bhUtonA svabhAvanI vicitratAnA kAraNe teo pratyekamAM jUdA jUdA AkAro dekhAya che. basa teja pramANe bhUtonA svabhAvanI vicitratAne kAraNe viSamagatithI kAyAkArapariNAmathI caitanyanI utpatti saMbhave che. uttarapakSa :- ghaDAvagerenA AkAranI bhinnatA teonA kAraNanA hisAbe che. mATIno piMDa, juo vagere ghaDA, kapaDAAdinA kAraNono pratyakto odhathI bhinna AkAra che. kemake tevA prakAranA laMbAI pahoLAIvagere AkAze teomAM upalabdha thAya che. tethI ghaDA, kapaDA vagere bhUtakAryomAM paNa tevA prakAranA viziSTa deza, kALa rtA vagere sAmagrInA kAraNe prati vyakti AkAromAM bheda che. te yuktisaMgata che. paNa teTalA mAtra thI caitanyaaMge paNa tevI ja yukti laDAvavI barAbara nathI. kemake caitanya koipaNa prakAre saMsthAnanI jema viSamagativALA tarIke yuktiyukta nathI. athavA caitanyamAM saMsthAna=AkAra ane viSamatA koIpaNa prakAre yuktiyukta nathI. kemake pRthvI vagere bhUtomAM pratyekamAM sAmAnyathI caitanyanI viSamarUpatA upalabdha thatI nathI. (dhaDAdinA to kAraNasAmagrImAM viSamatA hovAthI teomAM AkAra AdinI viSamatA Ave che. caitanyanA bhatopa kAraNasamAtrImAM koI viSamatA nathI. tethI caitanyamAM zI rIte viSamatA AvI zake? ema kahevAno bhAva che.) tethI caitanyano sarvatra aviroSarUpe sadbhAva ke asadbhAva hoya teja saMgata che. paNa tema dekhAtuM nathI. kAraNa ke jIvaMta dharmasaMgahaNi bhAga-1 % 84 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA saMsthAnavizeSaH, idamuktaH bhavati--yathA bhUtAnAM citrasvabhAvatayA ghaTapaTAdInAM bhUtakAryatvAvizeSe'pi saMsthAnavizeSaH prativyakti bhinno bhavati, tathA caitanyamapi viSamagatyA bhaviSyatIti / atrottaramAha--'oheNaM kAraNANa taM atthi' 'kAraNAnAM' mRtpiNDatantvAdInAm 'opena' sAmAnyena, prativyakti bhinnaM 'tat saMsthAnamasti, tathAvidhA'viziSTodmadyAkAropalambhAt / tataH kAryANAmapi ghaTapaTAdInAM, tathAviziSTadezakAlakAdisAmagrIbhAvena, tadbhedaH saMsthAnabhedaH, prativyakti bhinno yukta eva / na ca vAcyaM-caitanyamapyevaM bhaviSyatIti / yata Aha--'na ya ceyannaM kahaMcidavi' na ca caitanyaM 'kathaMcidapi' kenApi prakAreNa saMsthAnavadviSamagatikaM yuktaM, pratyekaM pRthivyAdibhUteSu sAmAnyena tasya viSamagatyA'nupalambhanAt / tasmAt sarvatrApyavizeSeNa tasya bhAvo'bhAvo bA yukto, na caitadastIti yatkiMcidetat // 93 // api ca-jIvaddevadattazarIrAdau dhammiNi caitanyazUnyatvaM sAdhyaM, tatastasya pratiSedhe kRte sati heturvipakSagamanena duSTaH syAt, sa ca tatpratiSedho dussAdhya :, tathA cAha bhUtaphalattaM ceyaNNasuNNayA neti ettha kiM mANaM? / / No paccakkhaM jamhA sadatthavisayaM tayaM siddhaM // 94 // (bhUtaphalatvaM caitanyazUnyatA neti atra kiM maanm| / no pratyakSaM yasmAt sadaviSayaM takat siddham // ) - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- -- -- -- -- -- --devadattanA zarIramAM caitanya dekhAya che, paraMta ghaTa-paTamAM dekhAtuM nathI. sArAMza: sarvatra samAnatayA caitanya upalabdha thatuM nathI. tethI nAstikanI dalIla tuccha che. 93 (bhUtakAryasAdhaka pramANa khaMDana) naLI amAre jIvatA devadattanA zarIravagererUpa dharma-pakSamAM caitanyano abhAva siddha karavo che. temAM "bhUtonuM kArya hovAthI e hetu che. have jo e zarIramAM caitanyanA abhAvano pratiSedha (caitanyanI hAjarI) siddha karAya, to uparokta hetu vipakSamAM (caitanyanA abhAvanI viruddha caitanyavALA dharmamAM) rahyo gaNAya, ane to te duSTa gaNAya. paraMtu caitanyanA abhAvano pratiSedha siddha karavo du:sAdhya che. A ja vAta AcAryadeva kahe che gAthArtha :- bhUtanuM kArya hovA chatAM jIvatA devadattanA zarIravageremAM cetanAno abhAva nathI, ema kahevAmAM tamArI(nAstika)pAse zuM pramANa che ? pratyakSa ke anumAna ? eTalo khyAla rAkhavo ke pramANa vinA keI ISTa vastunI siddhi thatI nathI. ahIM pratyakSapramANa kAma nahi Ave. kemake pratyakSapramANa to najIka rahelA, vidyamAna, tathA IndriyathI anubhavane yogya vastune ja potAno viSaya banAve che. tethI A pramANa vastunA abhAvane viSaya na banAvI zake. tethI A pramANa pratiSadhamAM pravRtta thaI zake nahi. mULakArazrI A ja kahe che-"no paccakakhami ItyAdi. pratyakSapramANa vidyamAnaarthaviSayaka ja che tema badhAne virodha vinA mAnya che. tethI pratiSedhanA viSayamAM A pramANa kAma nahi Ave. jA nAstika :- bhale, tyAre pratyakSa pramANa kAma na Ave anumAna pramANa to kAma Avazene nAstikanI AvA AzayanI sAme AcArya kahe che gAthArtha :- anumAnapramANa paNa ahIM yuktisaMgata nathI. kemake lokamAM viziSyalagaAdino viraha che. (vivalitasAdhyaarthanA abhAvamAM jenI vidyamAnatA asaMgata Thare te sAdhyaarthanuM liMga bane. "AdipadathI anyathA anupapattimAM kAraNabhUta saMbaMdhavizeSano samAveza karavo.) ahIM "lokamAM ema kahIne amAre evuM kahevuM che ke "amArI pratibhAmAM khAmI che. mATe liMga dekhAtuM nathI, ema nathI paraMtu vAstavamAM ja jagatamAM liMga nathI mATe dekhAtuM nathI. kemake bhUtanI kAryatArUpa liMga hetu caitanyavALArUpa vipakSamAMthI caitanyazUnyatArUpa vyApaka sAdhyanI anupalabdhi thavAthI nivRtta thAya che. tethI cetanAnyatA sAthe vyAmi saMbaMdha dharAve che." tAtparya :- sarvatra bhUtanuM kArya caitanyazunya ja dekhAya che tethI zArIrUpa bhUtakAryamAM paNa caitanyazUnyatA ja saMbhave che. bhUtanuM kArya caitanyayukta hoya, tevuM sAdhaka koi liMgadarzana thatuM nathI.) nAstika:- AkAra anumAna banI zake che. jyAM jyAM zarIrarUpa AkAra hoya che tyAM tyAM caitanya hoya che. jemake potAnAmAM. A ja pramANe jIvatA devadattanA zarIramAM kAyAkAra AkAra dekhAya che mATe tyAM caitanya levuM joIe. A kAyAkAra AkAra ja caitanyanuM kAraNa che. tethI tenI hAjarImAM caitanya hoya te saMgata ja che. ane kAyAkAra caitanyanA anumAnamAM liMga che. tethI "ce AgAro ti' mULamAM kAyAkAra anumAna che tema kahyuM. 1 uttarapala :- tamane kAyAkarapariNAma caitanyanA kAraNatarIke ISTa che. paNa kAraNa sarvatra kAryathI saMlagna ja hoya tevo niyama nathI. kemake kAraNanI kArya sAthe vyAptino abhAva saMbhave che. (dA.ta. dhUmanuM kAraNa ani che. paNa sarvatra agnisthaLe dhUmADo hoya ja tevo niyama nathI. dA.ta. lokhaMDanA goLAmAM rahelA agnithI dhUmADo utpanna thato nathI.) tethI ja kahyuM che ke kAraNa avaya kAryayukta ja hoya tevo niyama nathI. Ama kAraNasthaLe kAryanA avazyasaMbhavano niyama na hovAthI kAryanA anumAnamAM kAraNa liMga banI zake nahi. tethI kAyAkArarUpa kAraNathI caitanyarUpa kAryanuM anumAna thaI na zake. (Aca kiMI zaMkA kare ke avikla kAraNasAmagrInA sabhAvamAM avazya kArya hoya ja, anyathA (1). kAraNasAmagrInI kAraNatA anupapana bane ane (2) auryanA nizcita kAraNasAmagrInA upAdAnano vyavahAra lopAya jAya. tethI ja aviklakAraNasAmagrIsthaLe karaNathI kAryanuM anumAna paNa ISTa dharmasaMgrahaNi bhAga-1 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUtaphalatve'pi jIvaddevadattazarIrAderna cetanAzUnyatetyatra 'kiM mAna' ? kiM pramANaM, pratyakSamanumAnaM vA?, na khalu pramANamantareNAbhipretArthasiddhirbhavati / tatra na tAvatpratyakSaM, tasya sannihitasadbhUtayogyArthaviSayatvena pratiSedhe pravRttyayogAt / etadevAha - "no paccakkhamityAdi" na ca pratyakSamanantarokte pratiSedhe pramANaM, kuta ityAha- yasmAt 'takat' pratyakSaM 'sadarthavaSayaM vidyamAnArthagocaramavigAnena sarveSAM siddham // 94 // mA bhUtpratyakSam, anumAnaM bhaviSyatIti cedata Aha amApa Na juttaM visiTThaliMgAdivizhato loe / ce AgArotti tayaM Na kAraNaM kajjavaM NiyamA // 95 " ( anumAnapi na yuktaM viziSTaliMgAdivirahito loke / cedAkAra iti takat kAraNaM kAryavanniyamAt // ) anumAnamapi pramANaM na yuktam, kuta ityAha-- 'visiTThaliMgAivirahato loe viziSTaM liGgaM vivakSitasAdhyArthAnyathAnupapannaM AdizabdAdanyathAnupapannatvanibandhanasaMbandhavizeSaparigrahaH, tasya virahAd-abhAvAt 'loke' jagati, loka ityanena ca etadAkhyAyate-- nAsmAkaM pratibhAvirahamAtreNa viziSTaliGgAdivirahaH, kiMtu vAstava eva, bhUtaphalatvasya vipakSAd vyApakAnupalabdhyA vyAvartamAnasya cetanAzUnyatvena pratibaddhatvAt / atra parasyAbhiprAyamAha--'ce AgArotti tayaM' 'takad' anumAnamAkAro bhaviSyatIti cet ? tathAhi--yatra yatrAkAraH kAyarUpastatra tatra caitanyaM, yathA svasmin tathA''kAro jIvaddevadattazarIre'stIti AkAro hi caitanyasya kAraNaM, tato yuktastadbhAve caitanyasya bhAvaH, anumAnahetutvAccAkAro'numAnamityuktaH / atrAha-- 'nakAraNaM kajjavaM niyamA AkAro hi caitanyasya kAraNamiSyate, kAraNaM ca nAvazyaM kAryavadbhavati, pratibandhavaikalyasaMbhavAt / taduktam-"nAvazyaM kAraNAni tadvanti bhavantIti", tathA ca kathamAkArAccaitanyasyAnumAnam / api ca- naivAsAvAkAraH kAraNamapi caitanyasya, tatkAraNatve mRtAvasthAyAmapi tatsadbhAvatazcaitanyasya bhAvaprasaGgAt // 95 // tathA cAha saMtaMpi kiM Na sAhai ? vigalattAto tti kiM kayaM tamiha ? / pANApANAbhAvA Na jIva'bhAveNa ko heU? // 96 // (sadapi kiM na sAdhayati ? vikalatvAditi, kiMkRtaM tadiha / prANApAnAbhAvAd na jIvAbhAvena ko hetuH 7) che. jemake AkAza tevA prakAranA kALAvAdaLAthI chavAi jAya, pavana tathAprakAre phUMkAyavagere kAraNasamudAya upasthita thAya, tyAre thoDIvAramAM varasAda paDaze. tevuM sacoTa anumAna thAya che. Ama aviksa kAraNasAmagrInI kAryanI sAthe vyApti siddha che. ane kAyAkArapariNAma caitanya pratye avikla kAraNasAmagrI che. tethI kAyAkArapariNAmathI caitanyanuM anumAna thavAmAM dveSa nathI. AvI zaMkAnA saMdarbhamAM kle che) - vaLI A kAyAkAra caitanyanA kAraNatarIke asiddha che. kemake mRtaavasthAmAM kAyAkArapariNAmanI hAjarI che. jo te caitanyanuM kAraNa hoya, to mRtaavasthAmAM paNa caitanya hAjara rahevAnI Apatti Ave. pA A ja saMdarbhamAM AcArya kahe che gAthArtha :- jo A AkAra caitanyanA kAraNatarIke abhimata hoya, to mRtazarIramAM A AkAra pote vidyamAna hovA chatAM potAnA kAryarUpa caitanyane kema utpanna karato nathI ? jo kAraNa potAnA kAryane utpanna karatI vakhate anya koI kAraNanI apekSA rAkhatu na hoya, to te kAraNanA sadbhAvamAM avazya kArya hovuM ja joie jo anya kAraNathI nirapekSa evuM kAraNa potAnA sadbhAvamAM kArya ne pedA na karI zake, to te kAraNarUpa ja na bane. anyakAraNa nirapekSa evA AkAranI hAjarImAM paNa mRtazarIramAM caitanya dekhAtuM nathI, tethI kAyAkAra caitanyanuM kAraNa nathI. nAstika - ame kAraNAntaranirapekSa mAtra kAyAkArane caitanyapratye kAraNa nathI mAnatA. ke jethI tame tema mRtazarIramAM caitanyane utpanna karatuM na hovAthI te akAraNa banI jAya. paraMtu kAraNAntarasApekSa kAyAkArane ja caitanya pratye kAraNa mAnIe chIe. mRtazarIramAM kANAntarano abhAva che. tethI kAraNAntarathI vikla kAyAkAra caitanyane utpanna sto nathI. paraMtu tethI te caitanyapratye mULathI ja kAraNa na hovAthI mRtazarIramAM caitanya utpanna karato nathI" ema khI na zakAya. uttarapakSa :- evuM kyuM kAraNAntara che ke jeno abhAva kAyAkArane vikla banAve che. arthAt jyAM tenI kAraNatAne anekAMtiktAno gheSa saMbhave che tevA mRtazarIramAM caitanyane pedA na thavAmAM kyA apekSaNIya kAraNano abhAva kAyAkAramAM vikLatA pedA kare che. pUrvapakSa : mRtazarIramAM prANApAnarUpakAraNAntarano abhAva kAyAkArane caitanyanI utpattipratye vikLa banAve che uttarapakSa - mRtazarIramAM prANApAnarUpa kAraNAntaranA abhAvathI caitanya nathI" ema kDavAmAM ane jIvano abhAva hovAthI caitanya nathI" ema na vhevAmAM tamArI pAse kyo hetu che ? kyo niyAmaka che ? arthAt tamArI pAse koi niyAmaka nathI tethI caitanyano jIvanI sAthe ja anvaya-vyatireka maLato hovAthI caitanya jIvanuM ja kArya che. arthAt caitanya pariNAma rUpa paryAya jIvano ja che kAyAkArano nathI. tethI caitanya prati kAyAkAra kAraNa nathI ane te akAraNa dharmasaMgrahaNi bhAga-1 86 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyasAvAkArazcaitanyasya kAraNamiSyate, tarhi tatkAraNaM sadapi mRtazarIre 'kiM kasmAd na 'sAdhayati' nivartayati caitanyalakSaNaM kAryam, kAraNe hi kAryajananaM prati kAraNAntaranirapekSe sati avazyaM kAryeNa bhavitavyaM, anyathA tattasya kAraNameva na syAt, na ca bhavati AkArasadbhAve'pi mRtazarIre caitanyaM, tato naivAsau kAraNam, akAraNatvAcca na caitanyasya gamaka iti / syAdetat, na kAraNAntaranirapekSaH kevala evAkArazcaitanyasya kAraNamiSyate, yena mRtazarIre tadakurvannasAvakAraNaM syAt, kiMtu kAraNAntarasApekSo, mRtazarIre cAsau kAraNAntaravikalastato na sAdhayati tatra caitanyarUpaM nijakAmiti / etadevAha-'viyalattAotti' vikalatvAt kAraNAntarahInatvAt asAvAkAro mRtazarIre caitanyarUpaM nijakArya na karoti, na tu nirmUlata evAkAraNatvAt / AcArya: pRcchati kiMkRtaM tat vaikalyam 'iha' vyabhicArAzraye mRtazarIre kasya kAraNAntarasyApekSaNIyasyAbhAvAt AkArasya tatra vikalatetiyAvat / para Aha-prANApAnayorabhAvAt / AcArya Aha-na jIvAbhAvenetyatra ko heturiti, prANApAnAbhAvAttatra vikalatvaM na jIvAbhAvAdityatra 'ko hetu':? kinniyAmakaM? naiva kiMcinniyAmakamastItyarthaH / tasmAt jIvenaiva sahAnvayavyatirekadarzanAt jIvasyaiva kArya caitanyapariNAmaviva" nAkArasya, tato naivAsau kAraNam, akAraNatvAcca na tatazcaitanyAnumAnaM, nApi tadabhAvanibandhano ghaTAdiSu caitanyAbhAvaH / evaM ca sati yat prAk pratijJAtaM 'taha ya uvarimo vocchamiti' tadidAnI samarthitaM draSTavyamiti // 96 // kiMca-- tammattA'siddhIe pariNAmAdINamabbhuvagame ya / jIvammi ko padeso? jeNa muhA khijjase matimaM / // 97 // (tanmAtrAdasiddhau pariNAmAdInAmabhyupagame ca / jIve kaH prdvessH| yena mudhA khidyase matiman / // ) 'tanmAtrAt' bhUtamAtrAdasiddhau caitanyasyeti zeSaH, asiddhizca prAk darzitA, pariNAmaH-kAyAkAralakSaNa AdizabdAt prANApAnavattvaparigrahaH, teSAmabhyupagame ca kriyamANe sati nanu jIve'GgIkriyamANe kaH pradveSo?. yena pradveSeNa 'mudhA' niyuktikaM tvamapi matimAnevaM khidyase?, na hi prekSAvato'bhinivezamAtreNa khedaH kartumucita iti bhAvaH // 97 // para Aha-- kaha Nu muhA? tabbhAvo Na pamANabaleNa ThAvio jamhA / jassetaM so AtA pariseso vesa jamajutto // 98 // (kathaM nu mughA? tadbhAvo na pramANabalena sthApito yasmAt / yasyedaM sa AtmA parizeSo vaiSa yadayuktaH // ) 'kathaM nu' ityAkSepe, mudhA khio'hamiti shessH| yasmAnna 'tadbhAva' AtmabhAvaH pramANabalena sthaapitH| syAdetat -- kathamucyate-'na pramANabalena tadbhAvaH 'sthApito' yAvatA prAgupanyastena-jIvadevadattazarIrAdi cetanAzUnyaM bhUtaphalatvAt ghaTavaditi pramANena caitanyasya bhUtadharmatve pratiSiddhe pArizeSyAt yasyedaM caitanya so'rthAdAtmeti tadbhAvaH pramANabalena sthApita eveti ata Aha--yasyedaM caitanyaM sa Atmeti parizeSo'pi eSa ysmaadyuktH|| 98 // yathA cAsyAyuktatA tathA bhAvayannAha-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- ---- - - ------ - - hovAthI ja caitanya prati liMga banI na zake. tethI te AkArathI caitanyanuM anumAna thaI zake nahi tethI ema paNa kahevuM vyAjabI nathI ke kAyAkArano abhAva hovAthI ghaDAvageremAM caitanyano abhAva che. Ama ame gA.9mAM je pratijJA karI hatI, ke "tathA have pachI kahIzuM tenuM A pramANe have barAbara samarthana thayuM jANavuM lAddA vaLI-gAthArtha :- bhUtamAtrathI caitanyanI utpatti asiddha thAya che. A asiddhi pUrve darzAvI che. tethI jo kAyAkArarUpa pariNAmano ane AdizAbdathI prANApAnano svIkAra kare che to tene badale jIvatattvanA svIkAra para zuM kAma praSa che? ke je praSathI tame prANa hovA chatAM phogaTano kheda anubhavo che ? vicArazIla mANase abhinivezamAtrathI kheda karavo jarA paNa ucita nathI. (tAtparya :- bhUtamAtrathI to caitanya siddha thatuM nathI tethI, uparAMtamAM paNa pramANasiddha nahi evA kAyAkAra ane prANApAnane caitanyanA kAraNatarIke svIkAravA paDe che. to tenA badale pramANasiddha jIvatatvano svIkAra ja saMgata che.) | 97 | (parizeSanyAyathI caitanyasiddhi) ahI nAsitaka kahe che gAthArtha :- ("nu pada AkSepa darzAvavA vaparAya che.) nAstika AkSepapUrvaka kahe che- "huM phogaTano kheda pAmuM chuM ema tame zI rIte kaho che ? hajI sudhI kaMI jIvatatvanI pramANanA baLathI siddhi thaI nathI ke jethI jIvatatvano svIkAra karI levAya dAca tame kahezo ke "tame (nAstika) ema zI rIte kaho cho ke jIvatatvanI pramANanA baLathI siddhi nathI thaI ?" hakIktamAM ame (=uttarapakSa) jyAre pUrve anumAna pramANa ApyuM ke jIvatA devadattanA zarIravagere (pakSa) cetanAzUnya che (sAdhya) kemake bhUtanuM phaLa kArya che. hitu) jemake ghaDo (daSTAnta) tyAre ja cetanAne bhUtakArya bhUtadharmatarIka pratiSedha ryo ane tyAre pAriroSanyAyathI anubhavasiddha cetanAdharma anyathAanupapattidvArA jenA dharmatarIke svIta thAya cha. te mAtmA . tavI siddhi zrI. bhAma apanI vidyamAnatA pramAthI sthApita rI 9." 5 abhAra (nAstina) kahevuM che ke AtmAaMge A rIte parizeSa paNa yuktisaMgata nathI. mahA dharbhaGP MIn-1 87 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Na hi apasiddhe dhammiANa pariseso nAta (ya) virahato etthaM / Na cauvvihaNadIpUre apasiddhe taggatesuM ca // 99 // (na hi aprasiddha pakSiNa parizeSo nyAyavirahato'tra / na caturvidhanadIpUre'prasiddhe tahateSu ca / ) dhammesu dutabharaNacchasisirakalusodagAdiesaM ti / kalusodagattaNeNaM juttamayaM vuTThijaNNo tti // 10 // (dharmeSu drutabharaNAcchazizirakaluSodakatvAdiSu iti / kaluSodakatvena yuktamaya vRSTijanya iti / ) kiMtu pasiddhesu ciya na esa vidhiratthi AyamANammi / tanno pamANabalao tassiddhI esa vAmoho // 101 // (kintu prasiddheSu eva na eSa vidhirasti AtmamAne / tanna pramANabalatastatsiddhireSa vyaamohH|) na hyatra loke aprasiddhadhammiNi parizeSo bhavati, nyAyavirahAt tathA'nupalabdherityarthaH / amumevArtha dRSTAntena samarthayate-'na caubvihetyAdi na khalu caturvighe sAmudrAdike nadIpUrake ghammiNi 'aprasiddha apratIte tadgateSu ca bhAvapradhAno'yaM nirdezaH drutabharaNAcchazizirakaluSodakatvAdiSu, tatra drutabharaNatvaM sAmudrasya nadIpUrasya, acchazizirodakatvaM himavilayajanyasya, kaluSodakatvaM vRSTijanyasya, AdizabdAtsvabhAvasthatvaM sahajasyeti parigRhyate, teSvevaMbhUteSvaprasiddheSu tadgateSu dharmeSu, itizabdo hetvarthe bhinnakramazca yuktazabdAnantaraM draSTavyaH, tatazca yasmAdayaM nadIpUraH kaluSodakatvena yukto dRzyate, na caivaMvidhakaluSodakatvaM sAmudrasya himavilayajanyasya sahajasya vA nadIpUrasya bhavati, tasmAdayaM nadIpUraH pArizeSyAt vRSTijanya iti pratyayo bhavati, kiMtu prasiddheSveva dharmAdharmiSu, na ca eSa prasiddhadharmAdharmilakSaNo 'vidhi': prakAro'sti AtmasAdhake mAne-pramANe, Atmana evAprasiddhatvAta, tasmAnna pramANabalatastasyAtmanaH siddhiH / tataH kathamucyate ? tvamapi matimAn mudhA khidyase iti| AcArya Aha--'esa vAmoho' 'eSa': anantarokto vyAmoho-vyAmohavazAt yaduktaM tadapi vyAmoha ityuktaM, kArye kAraNopacArAt, yathedaM me paurANaM karmeti // 99-100-101 // kathameSa vyAmoha ityata Aha-- jamhA Na tassa dhammo cetaNNaM etasAhaNe jatimo / kiMtu aNuhavasiddhamidaM dhammAi ya jaM tato NiyamA // 102 // (yasmAna tasya dharmazcaitanyametatsAdhane ytaamhe| kintu anubhavasiddhamidaM dharmAdi ca yattato niyamAt / ) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ------- A parizeSanI asaMgatatAnuM bhAvana kastA nAstika kahe che gAthArtha :- nAstika :- A lokamAM kyAMya pArizeSanyAyathI aprasiddha dharmamAM dharmanuM anumAna thatuM nathI. kamake tevA prakAranI upalabdhi thatI na hovAthI te nyAyayukta nathI. A vAtane daSTAnta dvArA daDha kare che. sAmuddhavagere cAra prakAranA nadIpUro sAmAnya lokamAM aprasiddha che. tathA te pUrUpa dharmamAM rahelA tabharaNatva (jaldIthI nadInuM cikkAra thaI javuM) svacchazizirajaLatva (ziziraRtunuM svaccha pANI hovuM) lUNodakla (meluM pANI hovuM) vagere dharmo che. samudra saMbaMdhI nadIpUra databharaNa-jaLanA zIdhra bharAvAne kAraNe hoya che. tethI te pUramAM dratabharaNava dharma che. keTalIkvAra himabarapha ogaLavAthI himAlayanI nadIomAM pUra Ave che. tethI e pUramAM acchazizirauda% dharma che. varasAdane kAraNe paNa nadImAM pUra Ave che. ane tyAre mATIvagerene kAraNe pANI klaSita DahoLuM hoya che. tethI te pUramAM klaSodakatvadharma hoya che. ane AdizAbdathI nadImAM sahaja AvatA pUrano niMdeza che. A pUramAM "svabhAvasthatva' dharma che. A cAra prakAranA pUrapa dharma ane teonA te te dharmo jo prasiddha na hoya to (mULamAM 'itipada yukta pada sAthe sunA arthamAM joDavAnuM che.) "A nadIpUra klaSodaqdharmathI yukta che. ane A klaSodakvadharma sAmudra himavilayajanya ke sahaja nadIpUramAM saMbhave nahi. tethI pArizeSanyAyathI A dharma pRSTijanyapUramAM saMbhave che tethI A nadIpUra vRSTine kAraNe hovuM joIe" AvI vicAraNA thaI zake nahI, parantu AvI vicAraNA je thAya che tenuM kAraNa sAmudrAdipU5 dharma ane dratabharaNatvAdirUpa dharmo prasiddha che. Ama A dRSTAntathI siddha thAya che ke prasiddha dharmo ane prasiddha dharmI age ja pArizeSanyAya lAgI zake. AtmAne pArizeSanyAyathI siddha karatA pramANamAM A prasiddha dharma-dhamipaNarUpa vidhi prakAra nathI. kemake AtmArUpa dharmI pote ja aprasiddha che. Ama pramANanA baLapara AtmatatvanI siddhi thatI nathI. tethI AtmAne nahi mAnanAra amane tame phogaTanA kema kheda pAmo che ? evo pake Apo, te vyAjabI nathI. uttarapala :- A badho je bakvATa ryo. te tamArA vyAmohane kAraNe thayo che. mATe naryA vyAmoharUpa che. ahIM vyAmohanA kArya bakvATamAM vyAmohano upacAra "A mAruM purANuM karyuM che.' evA prayoganI jema kAryamAM kAraNanA upacArathI che. (atre du:khaAdi klarpa kAryamAM karmarUpa kAraNano upacAra ucita che. indrAdi te te deva potAnA lpathI je kArya karavAno vicAra kare che te aMge "A mAruM purANuM karma che tema prayoga kare che. tyAM paNa kAryamAM kAraNano upacAra che.) 91001nA nAstikono e bakvATa zA mATe vyAmoharUpa che ? te darzAve che dharmasaMgrahaNi bhAga-1 : 88 . Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNurUveNaM kajjaM immassa dhammAdiNatti so ya balA / bhUtAdatthaMtaramo'to AtA tassabhAvo vA // 103 // (anurUpeNa kAryamasya dhAdineti sa ca balAt / bhUtAdarthAntarastata AtmA tasyAbhAvo vA // ) yasmAnna 'tasya' Atmano dharmazcaitanyamiti 'etatsAdhane etatsAdhananimittaM yatAmahe, kiMtvetAvadeva bUmo yaduta 'yat yasmAd 'idaM caitanyamanubhavasiddham-avigAnena pratiprANisvasaMvedanapramANasiddhaM, 'dhammAdi ca' dhAdisvarUpaM ca / tatra dharmaH sadA paratantratayopalabhyamAnatvAt, AdizabdAtkArya ca tattadravyakSetrAdisAmagrIsApekSeNa jIvadravyeNa tasya caitanyapariNAmasya janyamAnatvAt / tatastasmAniyamAdavazyatayA anurUpeNa dhAdinA dharmiNA, AdizabdAt kAraNena cAnurUpeNa, 'asya' caitanyasya 'kArya prayojanam / anurUpatvAbhAve dharmadharmibhAvasya kAryakAraNabhAvasya ca sarvathA'nupapadyamAnatvAt / sa cAnurUpo dhAdizcaitanyasya 'balAt' sAmarthyena tadanyathAnupapattilakSaNena, bhUtAdarthAntarabhUto, bhUtAnAM atyantavailakSaNyena taddharmitvAdyanupapatteH / 'totti' tasmAtpArizeSyAdastyAtmeti pratipattavyam / athavA 'tassabhAvo veti tasya-caitanyasyAbhAvo vA pratipadyatAM, dharmasya kAryasya ca yathAkramamanurUpaM dharmiNaM kAraNaM cAntareNAnupapadyamAnatvAt / na caitadyuktaM, caitanyasya pratiprANyavigAnena svasaMvedanasiddhasyApahotumazakyatvAt // 102-103 // atra para Aha-- ko'yamaNurUvagAho? aNumAdIhiM jato ghaDAdINaM / / divo bhAvo'ha matI tao'vi aNurUva evatti // 104 // (ko'yamanurUpagrahaH? aNvAdibhyo yato ghaTAdInAm / dRSTo bhAvo'tha matiH sako'pi anurUpa eveti / ) nanu ko'yamanantarokto'nurUpagrahaH?, naivAsAvanurUpagraho yukta ityabhiprAyaH / kimityata Aha-'yato' yasmAdatyantavilakSaNebhyo'pyaNudvayaNukAdibhyo ghaTAdInAM bhAvo dRSTaH, tasmAt yat yato bhavat dRzyate tattasya kAmitaracca kAraNamavaseyam, taccAnurUpamananurUpaM vA bhavatu, na kazciddoSa iti / AcArya AhaH 'taovi aNurUpa evatti', sako'pi ghaTAdInAM bhAvaH svArambhakANudvayaNukAdInAmanurUpa evAitizabdo vAkyaparisamAptau / "evakAra": paraparikalpitaikAntAnurUpyAbhAvavyavacchedaparo na tu sarvathA vairUpyavyavacchedakaH, tasyApi kathaMcidabhyupagamAt, evakArasyApi ca sarvatra mUDhamatyAzaGkitavyavacchedaphalatvAt // 104 // kathaM punaH sako'pi ghaTAdInAM bhAvo'NudvayaNukAdInAmanurUpa ityato hetumAha-- - -- -- -- -- -- -- -- - gAthArtha :- ame caitanya AtmAno dharma che evI siddhi karavA prayatna ja karatA nathI. tethI tame karelI AtmA aprasiddha hovAthI parizeSathI tenI siddhi karavI vyAjabI nathI ItyAdivAto bakvATasivAya bIjuM kyuM vizeSaNa pAmI zake ? nAstika :- to pachI tamAre kahevuM zuM che ? uttarapakSa :- amAre to ATaluM ja kahevuM che ke caitanya koI paNa jAtanA virodha vinA pratyeka prANIne sva saMvedanathI siddha che. tethI caitanyanuM astitva sarvamAnya che. vaLI "A caitanya dharmarUpa nathI, paNa dharmAdirUpa che, tema paNa sarvamAnya hakIkta che A caitanya hamezA dharmane paratatrapaNe ja upalabdha thatuM hovAthI dharmarUpa che. Adi zabdathI caitanya kAryakSa paNa che. kemake te te dravyakSetra vagere sAmagrIne apekSIne jIvadravya A caitanya pariNAmane utpanna kare che. Ama caitanya dharma ane kAryarUpe siddha che. tethI avazya tenA potAne anurUpa dharmo ane kAraNane svIkAravA joie. dharmI ane kAraNanA abhAvamAM dharma ke kArya saMbhavI zake nahi. ane anurUpa dharma ke kAraNanA abhAvamAM dharmadharmabhAva ke kAryakAraNabhAva sarvathA asaMgata Thare, ane caitanyanA A anurUpa dharma ane kAraNa balA caitanyanI anyathA anupapattirUpa sAmarthyadvArA bhUtothI bhinna ja hovo joIe. kemake bhUto caitanyathI atyanta vilakSaNa hevAthI caitanyanA dharma ke kAraNatarIke ayogya che. tethI ja pArizeSanyAyathI bhUtothI bhinna ane caitanyane anurUpa dharmatarIka AtmA ja siddha thAya che. ane jo dhrAgrahathI Atmatatvano svIkAra na karazo, to tamAre caitanyano abhAva ja mAnavo hyo. kemake anurUpadharma ane kAraNa vinA anukrame dharma ke kArya saMbhavI zake nahi. paNa caitanyano abhAva svIkAravo saMgata nathI kemake pratyeka jIvane nirvivAdarUpe svasavadanasiddha caitanyano apalApa karavo zakya nathI. 1varA103 ahI nAstika svAzaya darzAve che gAthArtha :- nAstika :-"dharmane anurUpa dharma hovo joIe ItyAdi tamArI anurUpano Agraha kvo che ? jarAya ucita nathI. jagatamAM TheraThera virUpa kAraNamAMthI virUpa kArya thatuM dekhAya ja che. jUo, atyanta vilakSaNa ANuo ane yahukomAMthI ghaDAvagere kAryo banatA dekhAya ja che. tethI A anurUpa-virUpanI carcA cheDI eTaluM svIkArI lo ke je vastu jemAMthI utpanna thatI dekhAya, te tenuM kArya ane utpanna karanArI vastu kAraNa A kAraNa kAryane anurUpa na hoya to paNa kaMI joSa nathI. uttarapala :- vAstavamAM to A ghaDA vagere kAryo paNa potAnA kAraNabhUta aNu vagerene anurUpa ja che. paNa dharmasaMgrahaNi bhAga-89 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muttAdiaNugamA aNurUvAvagamato ya itaro'vi / aNugamavAvittIhi ya sati satte tammi kimajuttaM ? // 105 // (mUrttatvAdyanugamAdanurUpApagamatazcetaro'pi / anugamavyAvRttibhyAM ca sati satve tasmin kimayuktaM ? // ) mUrttatvasyAdizabdAt pArthivatvAdezcAnugamAt / tathAhi dRzyanta evANudvayaNukAdyanugatA mUrttatvAdayo dharmmA ghaTAdiSvapyanuvarttamAnA iti / mA bhUtkeSAMcit prAguktaivakArazravaNAt viparyAsabuddhiryathA - sarvathA ghaTAdInAM bhAvo'NuyaNukAdInAmanurUpa evetyata Aha- 'aNurUvAvagamao ya iyaro'vitti' anurUpApagamatazca upalakSaNatvAt dvayaNukAdirUpApagamatazca' itaropi' ananugamo'pi, ghaTAdiSu draSTavyaH / etaduktaM dhyacaci - mUrttatvapArthivatvAdidharmmApekSayA ghaTAdiSu svakAraNasyAnugamo'sti, aNudvayaNukAdirUpApagamatazca itaropi tato na kevalamevAnurUpyaM ghaTAdiSu draSTavyamiti / atra paraH svAvakAzamAzaGkamAna Aha-- 'aNugametyAdi' nanvevamihApi anugamavyAvRttibhyAM viziSTe sattve sati caitanyasya tasmiMzcaitanye bhUtakAryatayeSyamANe kimayuktaM syAt ? naiva kiMciditi bhAvaH / tathAhi - yathA ghaTAdiSu mUrttatvapArthivatvAdidharmmApekSayA anugamo'sti aNudvayaNukAdirUpatAparityAgatazcAnanugamo'pIti kathaMcidAnurUpyaM, tathA caitanye'pi sattvasyAnvayAdanugamo jaDarUpatAparityAgAccAnanugamo'pIti kathaMcidAnurUpyamastyeveti kathaM caitanyaM bhUtAnAmakAryamiti // 105 // atrottaramAha-- ' savvesiM sAmannaM jaM saMtaM tA Na niyamaheutti / ghaDa - paDa-rahamAdINaM muttattAdivva logammi // 106 // (sarveSAM sAmAnyaM yat satvaM tasmAnna niyamaheturiti / ghaTapaTarathAdInAM mUrttatvAdivad loke // ) iha nAma tadapekSayA AnurUpyamanAnurUpyaM cAnusarttavyaM yat hetuphalabhAvaniyamaheturbhavati, na ca sattvaM bhUtakAryatve caitanyasya niyamahetuH / kuta ityAha-yat yasmAd loke sarveSAM bhAvAnAM sAmAnyaM sAdhAraNaM sattvam, virUpa nathI. mULamAM ti'zabda vAkyanI samApti sUcave che.) eva" bIjAo kAraNa-kAryavacce anurUpatAno je ekAnte abhAva batAve che teno vyavaccheda karavAmATe che. paraMtu A evakArathI kAryakAraNavaccenI virUpatAno sarvathA vyavaccheda thato nathI, kemake kArya-kAraNavacce kthaci virUpatA to amane paNa mAnya che. anyathA kAryakAraNavacce bheda ja na rahe. ane evakAra paNa mUDhamatithI jenI AzaMkA karAI hoya, tenAM ja vyavacchedamAM kAraNa bane che. (ahIM nAstikdArA kANakAryavacce ekAntavarUpatAnI ja AzaMkA karAi che. tethI evakArathI vyavaae paNa ekAMtivarUpatAno ja thAya che.) 5104mA zaMkA :- ghaDAvagerenuM svarUpa aNuyaNuvagerene anurUpa zI rIte che ? A zaMkAnA samAdhAnamAM AcArya anurUpatAno hetu darzAve che-- gAthArtha :- aNumAM rahelA mUrtRtvavagere(Adi'zabdathI pArthivatvavagere)dharmo ghaDAvagere kAryomAM anuvarte che. ATalA aMze kArya ane kAraNavacce anurUpatA che. paNa ATalAthI ane pUrve kArya ane kAraNavacce anurUpatA che ja evA 'ja'kAranA zravaNathI koIne evI viparItabuddhi na thAya ke ghaDAvagere kAryo aNuvagere kAraNone sarvathA anurUpa ja hoya te mATe kahe che 'aNuvAvagamao' ityAdi. kyaNavagererUpano apagamanAza thavAthI ananugama paNa che. Ama ghaDAvagere kAryomAM mUrtRtva pArthivatvavagere dharmonI apekSAe svakAraNano anugama che. ane aNu, ka ApinA apagamathI anugamano abhAva-vyAvRtti paNa che. tethI kAryamAM kAraNanI mAtra anurUpatA ja che tevI mAnyatA na rAkhavI (nahitara kArya ane kAraNa ekarUpa thai javAnI Apatti Ave.) - ahIM potAnA tarkamATe ujaLI taka jotA nAstika kahe che jo Ama kAryamAM kAraNanI anurUpatA ane vyAvRtti iSTa hoya, to caitanyamAM paNa potAnA kAraNa bhUtothI anuvRtti ane vyAvRtti banne che, tethI caitanyane bhUtakArya mAnavAmAM zo vAMdho che ? jUo ghaDAvageremAM jema mUrtRtva, pArthivatvavagere dharmonI apekSAe anugama che, ane aNu, yaNavagere rUpatAnA patyiAganA kAraNe ananugama paNa che, Ama cid anurUpatA ja che, to caitanyamAM paNa sattva dharmano anvaya che, ane jaDavavagere dharmono parityAga hovAthI ananugama che. tethI caitanyanI bhUto sAthe cid anurUpatA che. tethI caitanyane bhUtanA kAryatarIke kema svIkArI na zakAya ? 105aaaa ahIM AcArya uttara Ape che- gAthArtha : ahIM tevA dharmonI apekSAe anurUpatA-ananurUpatAne anusaravAnuM che, ke je dharmo hetu La (-kAryakAraNa)bhAvanA niyamamAM kAraNa bane. sattvadharma kaMi caitanya ane bhUtonA kAryakAraNabhAvanA niyamamAM kAraNa nathI. kemake jagatamAM badhI ja vidyamAna vastuomAM sattvadharma samAnarUpe rahelo che. kemake sarvadharmanA abhAvamAM vastuonA abhAvano prasaMga Ave. tethI sattvadharma hetuLabhAvamAM niyAmaka nathI. ahIM ghaDA, kapaDA ane ratha vagere dRSTAntarUpa che. ghaDA, kapaDA ane rathavagere mUrta che, mATe pArthiva(=pRthvInA) paramANuonA kArya che, tema hI na zakAya, kemake mUrtatva jema ghaDAvageremAM che, tema pANIvageremAM paNa che, ane pANIvagere pRthvInA kAryatarIke iSTa nathI. Ama mUrttatvadharma pANI dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ? 90 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyathA tadabhAve bhaavaanaambhaavtvprsnggaat| 'tA' tasmAnna tat hetuphalabhAvasya niymheturbhvti| atra dRSTAntamAhaghaTapaTarathAdInAM mUrtatvaM na pArthivaparamANvAdikAryatve niyamahetuH, tasyAbAdiSvapi sAdhAraNatvAt, tadvatsattvamapi sAdhAraNatvAnna caitanyasya bhUtakAryatve niyamaheturitibhAvaH // 106 // syAdetat yadi mUrttatvAdikaM ghaTAdInAM pArthivaparamANvAdikAryatve na niyamahetustarhi kimanyatsyAdityata Aha--- puDhavItattANugamo ghaDamAdINamiha NiyamaNe het / / _ iya aNurUvANugame cetaNNassApasiddhI u // 107 // " (pRthvItatvAnumo paTAvInara niyamane tuka | ti apanAne caitanyazAiiA ). pRthivItattvaM pRthivItvaM tasyAnugamo'nvayo ghaTAdInAM iha loke niyamane hetuH, pArthivaparamANvAdikAryatvasyeti zeSaH, pRthivItvasyAnyatrAsaMbhavAt / itirevamarthe / evaM pRthivItveneva ghaTAdInAM pRthivyAditvena bhUtakAryasya caitanyasyApi yadA 'aNurUvatti' bhAvapradhAnatvAnnirdezasya AnurUpyasyAnugamaparigrahaH kriyate tarhi tasmin sati ghaTAdiSviva jIvaddevadattazarIre'pi caitanyasya aprasiddhireva, abhAva eva bhavet / tuzabda evakArArthaH / pRthivyAditvasya kAThinyAbodhAdisvabhAvAvinAbhAvitvAt // 107 // pANApANanimittaM siya taM No tassa muttabhAvAto / tabbuDDhIe khayAto vivajjatAto ya maraNammi // 108 // (prANApAnanimittaM syAt, tanna tasya mUrtabhAvAt / tadadau kSayAt viparyayAcca maraNe / ) syAdetat, na pArthivaparamANvAdijanyaM caitanyaM yena pArthivatvAdyanugamanena ghaTAdiSviva jIvahevadattazarIrAdAvapi caitanyasyAbhAvaH prasajyeta, kiMtu prANApAnanimittaM, tato na kazciddoSa iti / tadetatprativedhati--'notti' yadetaduktaM tanna / kuta ityAha-tasya prANApAnasyoSNasparzAdimattayA mUrtatvAt / na ca mUrtasya kAryamamUrta bhavati yathA ghaTAdi, anyathA vivakSitakAraNadharmAnanugamane tasya tatkAryatvAbhAvaprasaGgAt, amUrta ca caitanyam, tanna prANApAnopAdAnanimittaM yuktam / itazca na caitanyaM tadupAdAnanimittaM yuktaM, yata Aha-'tabbuDDhIe' ityAdi / iha tattadupAdAnanimittaM zakyaM vaktuM, yat yanmahattve mahat yadalpatve cAlpaM, yathA mRtpiNDopAdAno ghaTaH tanmahattve mahAn tadalpatve cAlpaH, na caivaM prANApAnApekSayA caitanyam / kuta ityAha-maraNe maraNasamaye -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- vageremAM paNa samAnatayA hovAthI ghaDAvagerenA pRthvIparamANasAthe kAryakAraNabhAvamAM niyAmaka na bane. A ja pramANe satvadharma badhI vastuomAM samAnatayA rahetuM hovAthI caitanya ane bhUtavaccenA kAryakAraNabhAvamAM niyAmaka banI na zake. ane je dharma kAryakAraNabhAvamAM niyAmaka na hoya, te dharmonI apekSAe AnurUpya anAnurUpyano vicAra vyartha che. pAlA zaMkA :- jo ghaDAvagerenA pArthiva paramANakAryatAnA niyAmaktarIka mUrtatvavagere dharmo kAma na AvatA hoya, to bIjo kyo dharma niyAmaka banaze ? A zaMkAnA samAdhAnamAM kahe che gAthArtha :- A jagatamAM pRthvIparamANuomAM raheluM pRthvItva ghaDAvageremAM anusatuM hovAthI ghaDAvagere pRthvIparamANuonA kArya tarIke nizcita thAya che. kemake pRthvItvadharma pANIvagere anyamAM saMbhavatA nathI. (Itipada evuM A pramANe evA arthamAM vaparAyuM che.) Ama, jema pRthvItvadharmathI ghaDAvagere pRthvInA kAryatarIka siddha thAya che, tema jo pRthivyAdhirmothI caitanya bhUtakAryataMrIka AnurUpyano anvaya pAmatuM hoya. arthAt caitanyamAM bhUtatvadharma anvaya pAmato hoya, to ghaDAvagerenI jema jIvatA devadattanA zarIramAM caitanyano abhAva ja Ave. ("tu'pada "jakAraarthaka che.) kemake pRthivyAtvidharma kAThinya, abodhavagere svabhAvane avinAbhAvI che.-arthAt kAThinyavagere dharmo vinA pRthvItvaAdi dharma rahI na zake. arthAta jyAM pRthvI AdibhUtatva hoya, tyAM kaThinya, abodhavagere svabhAva hoya ja. caitanya jo bhUta kArya hoya ane pRthvI AditvathI yukta hoya, to jaDa banI jAya. Ama caitanya pote caitanyarUpa raheja nahi. 10nA gAthArtha :- nAstika :- caitanya pArthiva paramANuothI utpanna thatuM nathI, ke jethI caitanyamAM pArthivavAdinA anugamathI ghaDAvagerenI jema jIvatA devadattanA zarIravageremAM paNa caitanyanA abhAvano prasaMga ApI zakAya. paNa caitanya prANApAnathI utpanna thAya che. tethI temAM pArthivavAdi dharmono anugama na thAya te paNa doSa nathI. (prANApAna adeya che ane caitanya paNa adezya che Ama caitanyamAM prANApAnanA adayatAdharmanI apekSAe anurUpatA paNa che.) uttarapakSa :- tamArI A vAta vyAjabI nathI. kemake prANApAna bhale adeya che, paNa temAM uNasparzavagere mUrtinA dharmo upalabdha thAya che ja. tethI prANApAna paNa mUrta che. ane mUrtinuM kArya amUrta hoI zake nahi jemake mUrtinA kArya ghaDAvagere amUrta nathI paNa mUrta che. je mUrtinuM kArya amUrta mAnazo, to amUrtamAM hetuphaLabhAvamAM niyAmaktarIka vivakSita dharmano anugama na thavAthI te kAryarUpa ja na bane. Ama amUrtamAM mUrtanA niyAmaka dharmo na hovAthI amUrta mUrtinuM kArya banI na zake. ane caitanya amUrta che e vAta sarvamAnya che. tethI caitanyane prANApAnarUpa upAdAnanuM kArya, mAnI zakAya nahi. dharmasaMhari bhAga-1 dha la Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipryyaat| cazabdaH pUrvoktamUrtabhAvAdityapekSayA smuccyaarthH| viparyayamevAha-tadddhau kSayAt, maraNasamaye tasya prANApAnasya prANazcApAnazca prANApAnaM tasya vRddhau satyAM kSayAt viSayeNa viSayiNo lakSaNAt kSayadarzanAt caitanyasya, tanna prANApAnopAdAnanimittaM caitanyam // 108 // tadevaM saprapaJcaM caitanyasya bhUtakAryatvAdi pratiSidhya pArizeSyAdAtmAnaM ca prasAdhya sAMprataM saMkSiptarucisattvAnAm anugrahAya sakalamevAmuM prakaraNArtha sajighRkSuridamAha-- Na ya puDhavAdisahAvo(vaM) kajjaM vA sati abhAvato taMti / accaMtANuvaladdhI kaha mANadugappasaMgammi? // 109 // (na ca pRthivyAdisvabhAvaH kArya vA sadA'bhAvAttaditi / atyantAnupalabdhiH kathaM mAnadvikaprasaGge) 'na ca naiva pRthivyAdisvabhAvaM tat caitanyaM, nApi kArya pratyAsannatvAt pRthivyaadiinaamitypekssyte| atra hetumAha'sadA sarvadA mRtAvasthAyAmapi upalakSaNatvAdetasya sarvatra ghaTAdiSvapi abhAvAt / yadi hi pRthivyAdisvabhAvaM tatkArya vA caitanyaM bhavet tataH sarvadA sarvatra cAvizeSeNa bhavet, na ca bhavati, tanna caitanyaM pRthivyAdisvabhAvaM nApi tatkAmiti / syAdetat, yatpRthivyAdisvabhAvaM na bhavati nApi tatkArya tannAstyeva, yathA kharaviSANam, caitanyamapi yadi pRthivyAdisvabhAvaM tatkArya vA na bhavati tarhi tattvato nAstyevetyata Aha--'accaMtetyAdi' kathaM pratyakSAnumAnalakSaNapramANadvikaprasaGge sati caitanyasyAtyantAnupalabdhirAkhyAyate?, naivAsAvAkhyAtumuciteti bhAvaH / sAhi-svazarIragataM tAvaccaitanyaM svasaMvedanapratyakSeNa pratIyate, parazarIragataM tu viziSTaceSTAnyathAnupapattyA'numAnataH, na cetthaM pratIyamAnasya caitanyasyAbhAvaH zakyate vaktuM, mA prApat pRthivyAdInAmapi bhUtAnAmatyantAbhAvaprasaGga iti // 109 // yadapi prAguktaM-'madyAnebhyo madazaktiriveti, tadapyasamIcInam, madazaktidRSTAntasya sAdhanavikalatvAt / tathA cAha-- Nahi madhuNo" madasattI bhaNitamiNaM hetuphalavibhAge ya / jaM NiyamaNaMti tamhA vabhicAro vayaNamettaM tu // 110 // (nahi madhuno madazaktibhaNitamidaM hetuphalavibhAge ca / yanniyamanamiti tasmAd vyabhicAro vacanamAtraM tu) na hi yasmAt maMdyAnebhyo jAyamAnasya 'madhuno'. madyasya madazaktirupajAyate kiM tu jIvasya, idaM ca prAka vistaratarakeNa bhaNitam, tato madyAnebhyo madazaktivaditi dRSTAntaH sAdhanavikalaH / kevalamadyAGgasamudAyamAtrAnmadazakte----------- bIjI rIte paNa caitanyanA upAdAnakaraNanarIka prANApAna asiddha kare che. niyama che ke te vastunuM tene ja upAdAna kahI zakAya ke jenI mahattA (moTApaNAmAM) mAM te vastu moTI bane, ane jenI alpatAmAM vastu alpa (nAnI) bane. jemake mATInA piMDamAMthI ghaDo bane che, to mATIno piMDa jema moTo, tema temAMthI banato ghaDe paNa moTo, paraMtu A niyama prANApAnanI apekSAe caitanyasaMge lAgu paDe tema nathI. kemake maraNakALe viparyAsa dekhAya che. dekhAya che ke maraNakALe dhabakArA vadhI jAya che, dhamaNanI peThe zvAsocchavAsa cAlatA hoya che. Ama prANApAnanI vRddhi dekhAya che, paraMtu caitanyano kSaya dekhAya che. (mULamAM caitanya pada na hovA chatAM "viSayathI viSayI lakSita thAya' e nyAyathI "kSayApadathI caitanyarUpa viSaya lakSita thAya che.) Ama prANApAnanI vRddhimAM paNa caitanyanI vRddhine badale kSaya dekhAto hovAthI nakakI thAya che ke caitanya bhUtanuM kArya nathI. 18 Ama nAstikaeNnI caitanya bhUtanuM kArya che vagere vAtono savistara niSedha karI pArizeSanyAyathI AtmAnI siddhi karI. have saMkSiptarucivALA jIvopara anugraha karavA A prakaraNanA saMpUrNa tAtparyano saMgraha karavAnI icchAthI kahe che gAthArtha :- caitanya pRthvIAdinA svabhAvarUpa paNa nathI, ane pRthvIvagerenuM kArya paNa nathI. (pRthvI Adi svabhAvamAM pRthvIAdipada hovAthI pratyAtti nyAyathI kAryaaMge paNa pRthvIvagerenuM kArya nathI evuM tAtparya maLe che.) kemake mRta avasthAmAM ane upalakSaNathI ghaDAvagere sarvatra (pRthvIvagere hAjara hovA mAM) caitanyano sarvadA abhAva che. jo caitanya pRthvI AdinA svabhAvarUpa ke pRthvIvagerenA kAryarUpa hota, to te haMmezA badhe ja avizeSatayA hota, paNa tema nathI. tethI caitanya pRthvIvagerenA svabhAvarUpa ke kAryarUpa nathI. nAstika :- je pRthvI vagerenA svabhAvarUpa ke kAyarUpa na hoya te vastu ja asat che. jemake gadheDAnuM ziMgaDuM. tethI jo caitanya paNa pRthvIvagerenA svabhAvarUpa ke kAryarUpa na hoya, to te (caitanya) vAstavamAM che ja nahi. uttarapakSa :- pratyakSa ane anumAna A baMne pramANano prasaMga hovA chatAM caitanyanI atyanta anupalabdhi (=khapuSpavat sarvathA abhAvano bodha) zI rIte kaho cho ? A jarA paNa vyAjabI nathI. darekane potAnA zarIramAM raheluM svakIya caitanya svasavadanapratyakSathI pratIta che.. Ama pratyakSathI caitanyanI upalabdhi batAvI. A ja pramANe bIjAnA zarIramAM raheluM caitanya te zarIramAM dekhAtI viziSTa ceSTAnI anyathAanupapatti thavAdvArA anumAnapramANathI pratIta thAya che. Ama A be pramANathI pratIta thatAM caitanyano abhAva kahI zakAya nahi. anyathA to pRthvIvagere bhUtono paNa atyanta abhAva kahevAno prasaMga Ave. (10LyA tathA nAstike pUrve je kahyuM ke "manA avayavomAMthI madazaktinI jema te paNa barAbara nathI. kemake madazaktinuM dAnta sAdhanavikla=bhUtanI kAryatArUpa hetuthI rahita che. A vAta darzAvatA AcArya kahe che gAthArtha :- mAMgamAMthI utpanna thatA madhamAM madazakti utpanna thatI nathI, paraMtu jIvamAM utpanna thAya che. A vAta pUrva vistArapUrvaka jaNAvI che. tethI "madhAMgamAMthI madazaktinI jema evuM je daSTAnna ApyuM che, te sAdhanavikla che. kemake mAtra mAMganA samudAyathI madazakti utpanna thatI nathI. je A caitanyarUpa kArya svAnubhavasiddha che. temAM koI virodha thaI razake tema dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ki hara Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rabhAvAt / tasmAdidaM caitanyalakSaNaM kAryamanubhavasiddhatvAdapratikSepArhamanyathAnupapattyA svAnurUpaM kAraNamAtmana upasthApayati, tacca svAnurUpaM kAraNaM bhUtebhyo'rthAntarabhUtaM na tu bhUtAnyeva, atyaMtavailakSaNyAta, caitanyasya sarvadA sarvatra ca bhAvaprasaGgAcca, tataH pArizeSyAdAtmaiva kAraNamiti sthitam / na ca vAcyamaNvAdimyo ghaTAderbhAvadarzanAt nAvazyaM kAryAnurUpaM kAraNamanveSaNIyamiti / yata Aha-'heuphalavibhAge ya jaM niyamaNaMti hetuH-kAraNaM phalaM-kArya tayovibhAgovibhajanam ayamevAsya heturidameva cAsya phalamityevaMrUpaM tasmin yanniyamyate'neneti niyama-niyamahetuH mUrtatvapArthivatvAdidharmAnugamalakSaNastadapi prAgeva bhaNitam / itizabdaH pUraNArthaH, tasmAdaNvAdijanyaghaTAdinA vyabhicAro vacanamAtram, tatrApi mUrtatvAdidharmAnugamabhAvata AnurUpyasya bhAvAt / anyathA niyamahetvabhAvena kAryakAraNavyavasthAnupapatteH / ataH sthitametat svAnurUpAnvayinimittaM caitanyaM, tacca svAnurUpaM nimittamAtmeti prayogazcAtra-svAnurUpAnvayinimittaM caitanyaM, kAryatvAt, ghaTavat iha nAtyantAsata utpAdo'sattvAvizeSeNa kharaviSANasyApyutpattiprasaGgAt / tasya vivakSitakAraNasya vivakSitakAryajananasvabhAvatvAttasyaivotpattirnAnyasya tato na kazciddoSa iti cet? na, tadA tasyAtyantAsattvenAvadhibhAvAyogatastasya tajjananasvabhAvateti kalpanAnupapatteH(zca) / na hi atyantAsataH avadhirbhavati, asato vizeSaNatvAyogAt / ataH kathaMcitsata evotpaadH| tathA ca sati kAryatvaM hetostathAbhAvitvena vyaapyte| taduktam-"na tathAbhAvinaM hetumantareNopajAyata" iti| svAnurUpAnvayinimittAnabhyupagame cAtyantAsata utpaadaabhyupgmprsnggH| tato vipakSAdayApakaviruddhopalabdhyA vyAvarttamAnaM kAryatvaM svAnurUpAnvayinimittatvena vyApyata iti pratibandhasiddhiH // 110 // syAdetat, sApyapaIvAzeviparyayasAdhanAvayaM deviMdA, jaLa-mUrtavAnunvanimitta caitanya tvA paTavarita mA-- Na visesaviruddho'viya appaDibaMdhAtoM bAhaNAto ya / | muttarAvINa tArA saMsada bhuvAmAM 1 / 22 (vizeSaviruddho'pi cApratibandhato bAghanAcca / mUrtatvAdInAM tathA saMsAriNi abhyupagamAcca) na vizeSasya-sAdhyadharmasaMbandhino'mUrtatvalakSaNasya viparyayasAdhanAdayaM kAryatvAditi heturviruddhaH / api ca na kevalamasiddho'naikAntiko vA netyapicazabdArthaH / hetumAha-'apratibandhAt kAryatvalakSaNahetormUrttatvena sahApratibandhAt / na ca pratibandhamantareNa hetuH samyaggheturviruddho vA bhavati, kAryAdInAM hi hetUnAM svasAdhye pratibandhAt, yadgamakatvaM tatsamyagghetutvamucyate, sAdhyadhavizeSAdiviparyaye ca svabhAvapratibandhAdviparyAsanaM viruddhatvam / taduktamanyairapi-'pratibandhapUrvakaM hi gamakatvaM, tacca hetuviruddhayoraviziSTaM, tathA sAdhyaviparItasvabhAvapratibandhAdviparyAsanaM viruddhatvamiti' / atraiva hetvantaraM samuccicISurAha bAdhanAtazca Atmano mUrttatvasyAmUrtatvapratItyA baadhnaat| caH smuccye| ghAhi-yadyAtmA mUrtaH nathI. AvuM A caitanya AtmAnA abhAvamAM saMbhavI na zake. kemake bhUto caitanyaaMge aki cira che. tethI anyathAanupapatti dvArA caitanya potAne anurUpa kAraNatarI, AtmAnI upasthApanA kare che. caitanyanuM A svAnurUpa kAraNa bhUto to saMbhavI ja na zake, kemake bhUto caitanyathI atyanta vilakSaNa che. ane bhUtone kAraNa mAnavAmAM caitanyane haMmezA ane badhe upasthita mAnavuM paDe. tethI caitanyanuM kAraNa bhUtothI bhinna ja hovuM joIe. Ama pArizeSyanyAyathI caitanyanA bhUtothI bhinna kAraNatarI AtmAnI siddhi thAya che. nAstika :- ANavagere adezya padArthomAMthI ghaDAvagere dezya padArthonI utpatti dekhAtI hovAthI "sarvatra kAryane anurUpa ja kAraNa hovuM joie evo niyama raheto nathI. tethI badheja kAryane anurUpa kAraNa zodhavA besavuM vyAjabI nathI. uttarapala :- Ama kahevuM barAbara nathI. kemake hetuphaLanA vibhAgano je niyama che ke "A Ano hetu ane A ja AnuM phaLa kArya te niyamamAM je niyAmaka bane, tevA dharmo to ANamAM paNa che. ane tenA kAryabhUta ghaDAvageremAM paNa che. e sarvamAnya hakIkta che ke aNuomAM rahelA mUtva pArthivatvavagere dharmo ghaDAmAM upalabdha thAya che. ane niyAmaka dharmone apekSIne ja anurUpatAananurUpatAno vicAra vyAjabI che, e vAta pUrve kahI ja che. Ama A mUrtitvavagere niyAmaka dharmonI apekSAe ANuo ane ghaDAvageremAM paraspara anurUpatA che jatethI ghaDAnA daSTAMtathI "sarvatra kAryane anurUpa ja kAraNa hovuM joIe evA niyama ne vyabhicAra nathI. tethI e daSTAMtathI batAvelo vyabhicAra vacanamAtra che. je aNuothI nirmita ghaDAvageremAM AnurUpya na mAno, to mUrta-Adi niyAmaka hetuno ghaDAvageremAM abhAva mAnavo paDe. ane, to teo vacce kAryakAraNabhAvanI vyavasthA TakI na zake. tethI nizcaya thAya che ke, potAne anurUpa kAraNamAMthI caitanya utpanna thAya che. ane caitanyane anurUpa A kAraNa AtmA ja che." anumAnaprayoga :- "potAne anurUpa anvayI kAraNamAMthI caitanya utpanna thAya che. kemake kArya che jemake ghaDo." jagatamAM atyaMta asat vastunI utpatti thatI nathI. anyathA samAnarUpe gadheDAnA ziMgaDAnI paNa utpatti thavAno prasaMga Ave. - nAstika :- te vivalitakAraNano vivalitakArya utpanna karavAno svabhAva che. tethI te vivalita kAraNathI paNa vivakSita kArya ja utpanna thaze. AkAzakusumavagere bIjA nahi. tethI tame o tevo zeSa nathI. uttarapakSa:- A vAta barAbara nathI. vivalita kArya pote utpattipUrva atyanta asat hovAthI tuccha che, ane atyanta asaavasthAmAM to khapuSpa, kharajIMga ke vivakSitakArya badhA ja sarakhA che. tethI amuka kAraNathI amuka ja atyanta asat utpanna thAya tevI avadhi-maryAdA saMbhavatI nathI. vaLI kAraNano paNa vivakSita ja atyanta ane utpanna karavAno svabhAva che, anyane nahi. tevI lpanA paNa yuktisaMgata nathI. atyanta asatamAM viroSaNapaNuM saMbhavata na hovAthI atyanta asat mAM avadhi hotI nathI. tethI svIkAravuM jarahyuM ke kathaMcit sanI ja utpatti thAya che. tethI tenA tathAbhAvathI dharmasaMrahaNi bhAga-1 ( cha Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAttatastatkAryaM caitanyamamUrta na bhavet / na hi mUrtakAryamamUrtaM bhavat dRSTam, amUrta ca caitanyaM rUpAdivirAt, tathApratIteH, tatazcaitanyalakSaNakAryAmUrttatvAnyathAnupapattyA Atmano'mUrttatvamaGgIkarttavyaM na mUrttatvam, tathA ca mUrttatvasya bAghanAna hetorvizeSaviruddhatA, tallakSaNAyogAt / 'viruddho'sati bAdhane' iti hi tallakSaNamAhustajjJAH, anyathA'tiprasaGgAt, pAkyaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavadityAderapi vaktuM zakyatvAt / api ca, naivAsmAkamanekAntavAdinAmayaM heturviruddho'pi san kSitimAvahati, karmmaNA saha lolIbhAvenAvasthAnataH kathaMcidAtmano mUrttatvasyApyabhyupagamAt / yadvakSyati - "ahavA'to'yaM saMsArI savvahA amuttatti / jamaNAikammasaMtaipariNAmAvannarUvo so" iti / etadevAha-- 'muttattetyAdi / tatheti samAdhAnAntarasamuccaye / mUrttatvAdInAmAdizabdAccakSurindriyagrAhyatvAdiparigrahaH, audArikAdizarIreNApi saha kathaMcidabhedAbhyupagamAt saMsAriNi Atmani abhyupagamAnna vizeSaviruddho hetuH iSTatvAditi bhAvaH // 111 iha ye caitanyAbhivyaktivAdinaste caitanyaM dharmmatvena pratipadyante, caitanyamabhivyajyate na tUtpAdyata iti, bhUtAni ca dhammati / tatrAyamarthaH prAgevApAsto- 'jai tAva mayaM dhammo ceyannaM kaha na atthi to AyA? | atreNa'NuruveNaM imassa jaM dhammiNA kajja' mityAdinA granthena / tatra punarapi tanmatamAzaGkamAna Aha-aha aNurUvo dhammI sutacetaNNassa mAibuddhI tu / No tavvatiregeNaM tassa sute pAvai abhAvo // 112 // ( athAnurUpo dharmI sutacaitanyasya mAtRbuddhistu / no tadvayatirekeNa tasya sute prApnoti abhAvaH ) tathApariNAmapaNAthI kAryatA vyApta che. (arthAt hetu kAryane anurUpa pariNAmavALo thAya, to ja kArya utpanna thAya) kyuM ja che ke "tevA prakAranA bhAvane paNiAmane prApta karanAra hetu vinA kArya utpanna thatuM nathI." ane jo kAryanuM potAne anurUpa anvayI nimittakAraNa svIkAravAmAM na Ave, to atyanta asatnI utpatti mAnavAno prasaMga Ave. (kemake kAraNane kAryathI atyanta vilakSaNa mAnavuM paDe.) tethI atyanta vilakSaNa vasturUpa vipakSamAM kAraNatArUpa vyApanI viruddha akAraNatAnI upalabdhi thAya che. tethI vyApabhUta kAryatA paNa tyAM rahetI nathI, tyAMthI pAchI pharatI kAryatA svaanurUpa anvayinimittapaNAthI vyApta thAya che. Ama vyAptinI siddhi thaI. tethI svArUpakAraNamAMthI ja caitanyarUpa kArya utpanna thAya che. ane te svAnurUpakAraNa AtmA che tema siddha thAya che. 5110nA (tumAM virodhoSo bhAvananuM khaMDana) nAstika - prastutamAM kAryatva hetu sAdhyadharmavizeSa(=sAdhyabhUta edharmavizeSa amUrtasvarUpAnvayinimittatva)thI viparItanI siddhinuM sAdhana bane che, kemake kAryatvahetu sarvatra mUrtatva'sAthe ja sAhacarya dharAvatuM dekhAya che.) tethI kAryatva'hetu viruddha doSagrasta che. prayoga-"caitanya mUrtasvAnurUpa anvayinimittavALuM che, kemake kArya che. jemake ghaDo." A dalIlanA uttaramAM kahe che. gAthArtha :- uttarapakSa :- amUrtRtvarUpa sAdhyadharmavizeSathI viparItano kAryatvahetu sAdhaka nathI. tethI ('apica' zabdathI) hetu mAtra asiddha ke anekAMtika nathI, ema nahi paNa viruddha paNa nathI. kAraNake kAryatva'hetune mUrttatvasAthe pratibanyavyApti nathI. ane vyAptinA abhAvamAM hetune samyag ke viruddha TheravI zakAya nahi. kAryatva vagere hetuo potAnA sAdhyasAthe vyApti dharAvatA hoya che, (A hetuo kdI potAnA sAdhyane choDI-sAdhyanA abhAvamAM rahetA nathI.) tethI e hetuonI hAjarI potAnA sAdhyanI hAjarInA gamaka-sUcaka bane che. ane jeo A rIte yathArtha gamaka banI zake, te ja yogya hetuM banI zake. ane sAdhyadharmavizeSaAdinA viparyayamAM (viparItamAM) sva(=hetunI)bhAva(=hAjarI)nA pratibandha(=vyApti)thI je viparyAsa thAya che. te ja *viruddhapaNuM. doSa che. arthAt jyAre hetu svasAdhyanA abhAvano gamaka bane che, tyAre viruddha' bane che. bIjAoe paNa zru che, " gamakapaNuM" pratibandhapUrvaka ja hoya che, ane te, hetu ane viruddha-banne aMge samAna che." tathA-"sAdhyathI viparItamAM svabhAva(=hAjarI)nA pratibandhathI thato viparyAsa viddhapaNuM che." A aMge bIjo hetu sUcavatA he che bAdhanAtaA' ityAdi. AtmAnI amUrtarUpe ja thatI pratIti tenA mUrtapaNAnA bodhane bAdhaka bane che. jo AtmA mUrta hota, to tenA kAryarUpa caitanya amUrta saMbhavI zakta nahi. kemake mUrravastunuM amUrtakArya thatuM dekhAtuM nathI. paraMtu rUpAdithI rahita hovAthI caitanya amUrta che tema sarvajanapratIta che. Ama caitanyarUpakAryanuM amUrtapaNuM anyathA anupapattidvArA svakAraNaAtmAne paNa amUrtarUpe ja siddha kare che. tethI AtmAne amUrtatarIke ja svIkAravo joie, nahi ke mUrta tarIke. Ama mUrttatva'ne bAdha pahoMcato hovAthI hetu sAdhyavizeSathI viruddhanuM sAdhaka nathI. arthAt hetu viruddha nathI. kemake viruddhanAM lakSaNano yoga thayo nathI. bAdha na hoya, to ja viruddha hoya' (arthAt hetuAdimAM udbhAvita karelI viruddhatA pratyakSaAdithI bAdha na pAmatI hoya, to ja hetu viruddha gaNAya.) tArkiko viruddhanuM AvuM lakSaNa darzAve che. jo, je-te dRSTAntathI viruddhAdinuM udbhAvana karazo, to zabda pAkya (=pAkyogya) che kemake kRta(-kArya) che jemake ghaDo ityAdi paNa kahI zakAtuM hoi atiprasaMgano doSa che. vaLI, anekAntavAdane varelA amane kAryatvahetu viruddha hoya, to paNa koI kSati nathI. kemake ame saMsArI AtmAne thaMci mUrta paNa mAnyo che, kAraNake te mUrta karmasAthe kSIranIranyAyathI ekameka thaine rahyo che. Aja vAta granthakAra pote AgaLa upara A gAthAthI batAvaze- ahavANeNaMto ityAdi-"athavA saMsArI jIva sarvathA amUrta che, e vAta anekAntika che. kemake te anAdikarmapravAhapariNAmane kAraNe rUpane pAmelo che." Ama kAryatvahetuthI amUrtRtva viruddha mUrtatvanI siddhi thAya, to paNa doSa nathI. muttattAdINa ityAdi padothI mULakAra paNa A ja muddAne dRDha kare che. (mULamAM tathA.pada bIjA samAdhAnanA saMgrahaarthe che.) 'mUrttatvAdi sthaLe AdipadathI AMkhathI joI zakAvAnI yogyatA (cakSuindriyathI grAhyapaNuM) vagereno samAveza thAya che, kAraNake AtmA audAriAdi zarIrosAthe dUdhapANI" nyAyathI kaMika abhedabhAva pAmelo che. tethI AMkhathI audArika dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 94 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba syAnmataM parasya-yadi caitanyasyAnurUpeNa dharmiNA kArya tarhi mukhacaitanyasya 'mAtabuddhireva' mAtRcaitanyameva tuzabda ekakAyarvaH, anurUpo bhI bhaviSyati na tvanyaH, satazca naivamapi tavAtmasiddhirupapadyata iti bhAvaH / atrocaramAi-'no tabbaI ityAdi yadetaduktaM taba, asaMgatatvAt / kathamityAha-vasmAdevaM parikalpyamAne 'tAtirekeNa mAtRcaitanvavyatirekeSa tasya sutacaitanyasvAbhAvaH prApnoti, dharmiNamantareNa pAjAmasaMbhavAta, anyathA svatantratayA teSAmapi dharmitvaprApteH // 12 // atraiva dUpaNAntaramupAditsurAha-- pakhaMtattiI mApatya toga | tadabhAvapasaMgAto na ammarahito jato dhammI // 113 // (na hi dharmAntaravRttiSTA dharmANAmatra loke / tadabhAvaprasanAtana dharmarahito bato pamI) yadi mAtRcaitanyaM sutalakSaNe dhammiNi nopapadyate kiMtu mAtRcaitanyalakSaNa eva hi yasmAt, na khalu svadharmiNamantareNAnyasmin dharmyantare dharmANAM vRttiratra loke dRSTA, tthaaprtiitybhaavaat| vipakSe bAdhAmAha--tadabhAvaprasaGgAditi, yadi hi dharmANAM dharmyantare vRttirabhyupagamyeta tarhi tasya dharmiNo'bhAvaprasaGgo bhavet, svabhAvasyApi dharmatvAt, tasya ca dharmAntare varcamAnatvAbhyupagamena dharmiNo niHsvbhaavtaaptteH| etadeva bhAvayati-'na dhammarahio jo pammI 'yatoM yasmAta dhamma:-satvajJeyatvaprameyatvAdibhiH rahitovarjitastAdAtmyasaMbandhapracyuto gharmA svarUpeNAsti, tato dharnAbhAvaprasaGgAt na dharmANAM dharmyantare vRttirabhyupagantavyA / tatazca sutacaitanyaM cenmAtacaitanyasya dharmastarhi tasya tatra vRttiH syAt na sute, tathA ca sati pratItivirodhaH,tantra sutacaitanyasya mAtRcaitanyamanurUpo dharmI kiM tvAtmaivetisthitam // 11 // atra caitanyotpattivAdinaH prAhu:-ye caitanyAbhivyaktivAdinasteSAmevAyamanantarokto doSo, nAsmAkaM, kAryakAraNabhAvAbhyupagamAt / sAhi--sutacaitanyaM kArya mAtRcaitanyaM ca kAraNaM, tathA ca ko doSa ityata Aha-- .. Na ya tajjaM pi imaM tassakArANuvitta'bhAvAto / taddhAvammi'vi kajje sati na ya heta'vi tadavattho // 114 // ... (na ca tatkAryamapi idaM tatsaMskArAnuvRttyabhAvAt / tadAve'pi kArye sati na ca tupi tadavasthaH) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - zarIsAthe saMsArI AtmA paNa joI zakAya che, tema mAnya che. tethI kAryavAnuM vizeSaviruddha nathI. kemake saMsArI AtmAne AzrayI A tu ane tenAthI sAtha mUrtavAdivagere iSTa che. 111aaaa (mAtacaitanya patramaitanyane anurUpa nathI). keTalAka nAstiko caitanya abhivyaktivAdI che. temanA mate "pUbIvagere bhUto dharma che ane caitanya dharmarUpa che. A caitanya abhivyakta thAya che, paNa utpanna karAtuM nathI." teonI A vAtane pUrve ja jaI tAva mayaMka ja caitanya dharmatarIke iSTa hoya, to AtmA kema nathI ? kemake Ano - caitanyano) anurUpa dharma anya hovo ja joIe) ItyAdi gAthAthI ukheDI nAkhI che. prastutamAM te vAdIo pharIthI svamAnI puSTiarthe navI AzAMkA janmAve che. - gAthArtha :- nAstika :- je tamAre caitanyarUpa dharmane anurUpa dharmathI ja prayojana hoya, to putramAM rahelA caitanya dharmanA dhamatarIka mAtAmAM raheluM caitanya ja svIkta thAya tema che. kemake anurUpa dharmatarIka te ja yogya che. nahi ke anya ke. tethI A pramANe paNa tamArI Atmasiddhi asiddha che che. uttarapala :- tamArI A vAta yuktirahita hovAthI phAlatuM che. kemake A kalpanA karavAmAM mAtAnA caitanyathI bhinna evA putracaitanyano putramAM abhAva mAnavo paDaze. kemake dharmo dharmane choDIne rahI zaktA nathI. nahitara to tatva hovAthI teo paNa dharma ja banI jAya. tAtparya :- dharma potAnA dharmathI svatanvarUpe upalabdha thaI na zake-dharma dharmanA AzritarUpe ja upalabdha thAya, tathA eka dhamano dharma anya dharmamAM upalabdha thaI zake nahi. je mAtAnuM caitanya putranA caitanyano AzrayabhUta dharma hoya, to mAtAnuM caitanya mAtAmAM hovAthI putranuM caitanya paNa mAtAmAM ja raheze. tethI mAtAthI alaga upalabdha thatA putramAM caitanya dekhAvuM joIe nahi.11rA A ja bAbatamAM bIjA dUSaNanuM upAdAna karavAnI IcchAthI kahe che gAthArtha :- vaLI, mAtAnuM caitanya putrarUpa dhamamAM klevuM yogya nathI. kemake dharmo potAnA dharmane choDa anya dharmamAM rahetA nathI. kemake tevI pratIti thatI nathI. tethI mAtAnuM caitanya mAtApa dharmamAM ja svIkAravuM yogya che. vipakSamAM bAdhA batAve che. je dharmo anya dharmamAM paNa raklA mAnya hoya to te dharmonA mULa dharmanA abhAvano prasaMga Avaze. kemake svabhAva paNa dharmapa hoI bIja dharmamAM svI jaze. Ama mULa dharma svabhAvahIna thavAthI asana banI jaze. kemake satvayatva, prameyatva vagere dharmothI rata-ne pasAthenA tAdAsyasambandhathI bhraSTa thayelo-dharmI svarUpe ha zake nahi. tethI dharmasahitanA te dharmano khapupanI jema abhAva AvI jAya. paNa A aniSTa che tethI dhamone bIja dharmamAM rahelA mAnavA joIe nahi. tethI che putranuM caitanya mAmaitanyano dharma hoya, to putracaitanya mAmaitanyamAM ja mAtAmAM ja raheluM hovuM joIe, nahika putramAM. paNa tema hovAmAM pratItivirodha che. tethI putracaitanyanA anurUpa dharmAraka mAnacaitanya siddha thatuM nathI. tethI ananyagayA tevA dhamatarIka AtmAnI ja siddhi thAya che. 113 harSani gana 5 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atrAha-'juttamityApalabhyamAnatvAt, tadapi ca tatra dIpAntarAta dIpo'nyadIpasya) yasmAnna dIpo'nya na ca 'iMda' sutacaitanyaM tatkArya--mAtRcaitanyakAryam / kuta ityAha-tatsaMskArAnuvRttyabhAvAt tasya-mAtRcaitanyasya yaH saMskAro-vAsanA kAlAntarabhAvismaraNAdihetustasyAnuvRttiH-anugamanaM tasyAbhAvAt, tatsaMskArAnuvRttyabhAve'pi ca tatkAryatvAbhyupagame'tiprasaGgo, devadattacaitanyasyApi yajJadattacaitanya(syokAryatApattiprasakteriti / dUSaNAntaramabhidhitsuretadapyamyupagamyAha'tabbhAvammItyAdi tadbhAve'pi tatkAryatvepi iSyamANe, cazabdo yasmAdarthe, yasmAnna kArye sati ghaTAdilakSaNe heturupAdAnabhUto mRtpiNDAdilakSaNaH, apicazabda evakArArtho bhinnakramazca, tadavastha eva bhavati, kintu niyamato vinaashmaavishti| mRtpiNDAdihetUpamardainaiva ghaTAdikAryabhAvadarzanAt / tato yadi sutacaitanyaM mAtRcaitanyasya kArya bhavet tarhi sutacaitanye sati mAtRcaitanyaM na bhaveta, na ca na bhavati, tasmAnna sutacaitanyaM mAtRcaitanyasya kAmiti // 114 // atra parasya matamapAkartumAzaGkate-- dIvA dIvuppattI Na ya ubhayaM tattha'diTThamaha buddhI / juttamidamuvAdANaM na hi dIvo annadIvassa // 115 // (dIpAd dIpotpattirna cobhayaM tatrAdRSTamatha buddhiH / yuktamidamupAdAnaM na hi dIpo'nyadIpasya) . syAdiyaM buddhiH parasya-dIpAddIpAntarasyotpattirbhavati, na ca 'tatra' dIpAntarotpattau 'ubhayaM' kAryakAraNabhUtadIpadvayalakSaNamadRSTam, ubhayorapi tatra svarUpeNopalabhyamAnatvAt, tadihApi mAtRcaitanyAtsutacaitanyasyotpattAvapi na mAtRcaitanyasyAbhAvo bhaviSyatIti / atrAha-'juttamityAdi' yuktamidaM dIpAddIpAntarasya bhavanaM, na ca tatra kAraNabhUtasya dIpasyAbhAvo, yasmAnna dIpo'nyadIpasya-dIpAntarasyopAdAnaM kiM tu sahakArikAraNam, upAdAnakAraNaM hi dIpasya vAdiparamANava eva, upAdAnakAraNopamardaina ca kArya bhavati na sahakArikAraNopamardaina, yathA mRtpiNDopamardaina ghaTo na cakrAyupamardaina, na ca sutacaitanyasya mAtRcaitanyaM sahakArikAraNamiSyate kiMtapAdAnakAraNam, atastadupamardainaiva tadbhavet // 115 // : yadi punastatsahakArikAraNamiSyeta tAtmasiddhiprasaGgo yata Aha-- -- -- -- -- -- - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - ------------ | caitanyotpattivAdIta nirAsa) prastutamAM caitanyotpativAdI svamata prakAze che. "caitanyAbhivyaktivAdIone tame kahelo doSa barAbara lAgu paDe che. paraMtu amane lAgu paDe nahi. kemake ame kAryakAraNabhAva svIkArIe chIe. te A pramANe putragatavaitanya kArya che. ane mAtRgatacaitanya kAraNa che. bolo ! have A lpanAmAM kyo doSa che ?" A pakSane pAyAmAMthI ja pachADatAM kahe che. gAthArtha :- uttarapakSa :- A patragatacaitanya mAgatacaitanyanuM kArya paNa nathI. kemake putragatacaitanyamAM mAtRgata caitanyanA bhaviSyamAM thanArA maraNavageremAM kAraNabhUta saMskAronI anuvRtti thatI nathI. ane jo mAtRgatacaitanyanA saMskAronI anuvRttinA abhAvamAM paNa mAtRgatacaitanyanA kAryatarIke svIkArazo, to atiprasaMga Avaze. kemake samAnatayA devadattagata caitanyane yajJadattagatacaitanyanA kAryatarIke svIkAravAnI Apatti che. (arthAta enA caitanyanA janakraraka ne ja svIkAravAmAM ane anyane na svIkAravAmAM koi niyAmaka nahi rahe.) anyadUSaNo darzAvavA "tuSatu durjana' nyAyathI putragatacaitanyane mAtRgatacaitanyanA kArya tarIke svIkArI laIne cAlavAmAM AvatI muklI darzAve che. "tabhAvammi ityAdi.(mULamAM "ca pada hetudarzaka che ane avipada ja kArasUcaka che, ane te tadavastha"padane saMlagna che.) ghaTavagere kAryo jyAre utpanna thAya che, tyAre mATIvagere upAdAna kAraNonA pUrvasvarUpamAM koI pheraphAra thatA nathI, ema nathI. arthAt avazya pheraphAra thAya che. avazya pUrvasvarUpano nAza thAya che. kemake mATInA piMDavagere kAraNonuM upamardana( nAza)thI ja ghaDAvagere kAryo thatAM dekhAya che. (mATInI piMDaavasthAno vinAza thAya, to ja ghaTaAkAra utpanna thAya che. mATIno piMDa paNa rahe ane ghaTa paNa utpanna thAya ema bane nahi.) tethI jo putragatavaitanya mAtRgatacaitanyanuM kArya hota, to putragatacaitanyanI utpatti thatAM mAtRgatacaitanya raheta nahi paNa tema thatuM nathI. kemake putragatacaitanyanI upalabdhi vakhate paNa tenAthI bhinna evA mAgatacaitanyanI pUrvavat upalabdhi thAya ja che. tethI putragata caitanya mAtRgatacaitanyanuM kArya nathI. 114iaa ' A sthaLe anyano mata dUra karavA ArAMkA darzAve che. gAthArtha :- "dIvAmAMthI bIjo dIvo pragaTe che. dhrAM tyAM bane aSTa nathI." evI buddhi thAya. paNa A yogya che, kemake dIvo bIjA dIvAnuM upAdAnakAraNa nathI. pUrvapakSa :- "eka dIvo hajAro dIvAne pragaTAve e nyAyathI eka dIvAmAMthI bIjo dIvo pragaTa thAya che. mAM bemAMthI eka paNa dIvo adezya banato nathI. kemake bannenI hAjarI spaSTa upalabdha thAya che. Ama be dIvA vacce kAryakAraNabhAva hovA chatAM kAryadIvo kAraNadIvAno nAza thayA vinA utpanna thAya che. basa, A ja nyAyathI mAtAgata caitanyamAMthI putragatacaitanya pragatu hovA chatAM temAM mAtRgatacaitanyano vinAza mAnavAnI AvazyakatA nathI. tethI bane caitanyanI saha upalabdhi thAya temAM doSa nathI. - uttarapakSa :- "eka dIvAmAMthI bIjo dIvo pragaTe che. e taddana sAcI hakIkta che. tathA tyAM kAraNabhUta dIvAno abhAva thato nathI e vAta paNa barAbara che. paraMtu eTaluM dhyAnamAM levAnI jarUra che ke, ahIM kAraNabhUta dIvo kAryabhUta dIvAnuM upAdAnakAraNa nathI, paNa sahakArIkAraNa che. vATavagerenA paramANuo ja tyAM kAryadIvAnA upAdAnakAraNa che. ane amAre kahevAnuM eTaluM ja che, ke kArya potAnA upAdAnakAraNanA vinAzAthI pragaTe che, nahika sahakArIkaraNanA vinAzAthI. jemake ghaDo mATInA piMDanA upamardana (nAza)thI utpanna thAya che, nahi ke cakvagerenA vinAzathI. prastutamAM tamane mAtRcaitanya putracaitanyanA upAdAnakAraNa tarIke ISTa che, nahi ke sahakArI kAraNa tarIka. tethI jo putragata caitanya mAtR caitanyamAMthI udbhavatuM hoya, to putracaitanyakALe dharmasaMgrahaNi bhAga-1 9 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Na ya mAtIcetaNNaM aNuvAdANaM tayabbhuvagame ya / jaduvAdANaM eyaM tatto paralogasiddhi tti // 116 11 ( na ca mAtRcaitanyamanupAdAnaM tadabhyupagame ca / yadupAdAnametat tataH paralokasiddhiriti) cazabdo hetvarthe / makArastvalAkSaNikaH / yasmAnnaivAdi- prathamaM caitanyaM sutasyopajAyamAnasyeti zeSaH, 'anupAdAnam' upAdAnakAraNavikalaM yujyate atiprasaGgAt paJcamabhUtasyApi tadvadutpattiprasakteH, 'tadabhyupagame ca' tasya - upAdAnasyAbhyupagame ca kriyamANe yadupAdAnametatsutasyAdicaitanyam 'tata' upAdAnAt sutaprathamacaitanyAnyathAnupapattyA siddhAt paralokasyasuranArakatvAdyavasthAlakSaNasya siddhiH - prasiddhiH / tathAhi tadevopAdAnamupAdeyarUpatayA pariNamate, tadapyuttarottarabhAvena, tathA ca satyevaM satatamanucchittyA eko'nvayI siddhastatsiddhau ca tadavasthA devanArakatvAdilakSaNA paralokasaMjJA sutarAM siddhaiveti / apica, yadi sutacaitanyaM mAtRcaitanyopAdAnamiSyate tataH sammUrcchiteSu yUkAdiSu kRmyAdiSu ca mRtadehe samutpadyamAneSu na caitanyaM bhavet, teSAM mAturabhAvAt, atha teSu caitanyamanyopAdAnamiSyate tarhi sute'pi caitanyamanyopAdAnamastu ?, vizeSAbhAvAt / taccAnyadupAdAnamarthAdAtmaiva bhUtAnAM tatkAraNatayA prAgeva pratiSiddhatvAt / tasmAnna sutacaitanyaM mAtRcaitanyoSAvAnam // 6 // tarevAha--- samucchimabhAvA matadehe'NegasaMbhavAto ya / annatthanimittatte Na pamANaM lokabAdhA ya // 117 11 ( saMmUrcchi masadbhAvAd mRtadehe'nekasaMbhavAcca / anyasmin nimittatve na pramANaM lokabAdhA ca) sammUrcchimeSu yUkAdiSu caitanyasya sadbhAvAt, mRtadehe anekeSAM kRmyAdInAM caitanyavatAM saMbhavAcca na maatRcaitnyomAtRcaitanya upalabdha thavuM joie nahi. paraMtu thatuM dekhAya che. tethI mAtRcaitanya putracaitanyanuM upAdAnakAraNa nathI. 11pA pUrvapakSa :- mAtRgatacaitanya putragatacaitanyanuM upAdAna kAraNa nathI, paraMtu sahakArI kAraNa che. tethI putracaitanyakALe mAtRcaitanyanI upalabdhimAM doSa nathI. uttarapakSa :- ciraMjIva ! Ama khIne tame ja AtmAnI siddhi karI amAro mArga mokaLo karI Apyo. pUrvapakSa :- Ama zI rIte ho cho ? uttarapakSa :- sAMbhaLo tyAre sAvadhAna thaIne.... gAthArtha :- vaLI, upAdAna vinA caitanyanI Adi saMbhave nahi. ane jo upAdAna svIkArazo, to je upAdAna haze, tenAthI ja paralokanI siddhi thaze. (mULamAM ca.pada hetusUcaka che ane ma'kAra alAkSaNika che.) utpanna thatA putramAM prathama caitanyane upAdAnakAraNa vinAnuM mAnavuM yogya nathI. kemake upAdAnakAraNanA abhAvamAM paNa kAryotpatti mAnavAmAM pAMcamA bhUtanI utpatti mAnavAno atiprasaMga che. tethI mAtRcaitanyavagere bhale sahakArI kAraNa hoya, paNa koika to upAdAnakAraNa hovuM ja joie. ane jo putragatacaitanyanA prathamotpAdanuM koika upAdAnakAraNa svIkArazo, to je upAdAnakAraNatarIke svIkRta banaze, putragata caitanyanI anyathAanupapattithI siddha thayelA te ja upAdAnakAraNathI deva, naraka vagere avasthArUpa paralokanI siddhi thaze. te A pramANe- te ja upAdAna upAdeyarUpe pariNAma pAme che. pachI e upAdeya uttarottaranA upAdeyonI apekSAe upAdAna bane che, ane uttarottaranA upAdeyarUpe pariNAma pAme che. Ama satata avicchinna paraMparA cAle che. tethI eka anvayI tattva siddha thAya che. (jema jUdA-jUdA AkAravALA jUdA-jUdA pAtrane pAmI jUdA-jUdA AkArane pAmatuM pANI pote eka bhinna anvayItasvarUpa che. tema anya anya zarIraAdine pAmI jUdA-jUdA svarUpane dhAraNa karatuM eka bhinna anvayI tattva hovuM ja joIe, ke je pote ja upAdAnarUpa ane upAdeyarUpa banne avasthAmAM varte che. jo upAdAna poteja upAdeyarUpatAne pAmatuM na hoya, to upAdeyanI utpattimAM upAdeyathI bhinna upAdAnano abhAva asiddha Thare. vaLI upAdAnano nAza ke abhAva paNa upAdAna avasthArUpe ja iSTa che. sarvathA nahi. anyathA khapuSpArUipa sarvathA asattnI utpattivagere aneka aniSTa Apattio Ave. A upAdAna upAdeyacakra AdivanAnuM hovAthI e avasthAomAM vartatuM tatva anAdi siddha thAya che.) A anvayItattva tarIke je nAmathI oLakhavuM hoya te nAmathI oLakho paNa AtmA ja siddha thAya che. ane tethI AtmAnI deva, nArakvagere avasthAo rUpa paraloka saMjJA paNa avazyameva siddha thAya che. vaLI, putracaitanyanA upAdAnatarIke mAtRcaitanya ja jo iSTa hoya, utpanna thatAM caitanyaaMge koi bhinna janaka caitanyanI klpanA Avazyaka hoya, to saMmUrcchama utpanna thatAM jU vagere tathA mRtazarIramAM utpanna thatAM kRmi vagere jIvomAM caitanyano abhAva mAnavo paDaze. kemake teonA mAtRcaitanyano teomAM caitanya pedA kare tevA anya bhinna caitanyano abhAva che. nAstika :- te jU vagerenA caitanyanA upAdAna tarIke amane mAtA sivAya anya koinI klpanA iSTa che. uttarapakSa :- tethI caitanyanA upAdAnatarIke mAtRcaitanyano niyama rahyo nahi, ane Ama ananyagatyA anya koinI kpanA Avazyaka ja hoya, to putragatacaitanyanA upAdAnatarIke paNa te anya ja ho, mAtRcaitanyanI klpanAthI saryu. kemake caitanyotpAda ubhayasthaLe (putra ane jU vagere) samAnarUpe che. ane klpanAno viSaya banelo A 'anya arthata: AtmA ja siddha thAya che. kemake bhUtone to caitanyanA upAdAnatarIke pUrve ja asiddha TheravyA che. Ama AtmatattvanI caitanyanA upAdAna tarIke yuktisiddha upalabdhi thatI hovAthI putracaitanyanA upAdAnakAraNatarIke mAtRcaitanyanI klpanA ksa vinAnI siddha thAya che. 5 116 // A ja tarkanuM samarthana karatA mULakArazrI kahe che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ? 97 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAdAnaM sutacaitanyam, anyathA teSu mAturabhAvena caitanyasyAbhAvaH prasajyeta / kiMca, 'annatthanimittatte' ityAdi, anyasmin mAtRlakSaNe dhammiNi sthitaM caitanyamanyasthaM tannimittamupAdAnaM yasya tadanyasthanimittaM tadbhAvo'nyasthanimittatvaM tasmin sutacaitanyasyeSyamANe na pramANam, na hyevaMvidhArthasAdhakaM kiMcitpratyakSAdikaM pramANamupalabhAmahe, na cApazyanta AtmAnaM vipralabhemahi iti / anyacca-evaM parikalpayato bhavato lokabAdhApyApadyate, na hyevaM loke pratItirasti yatsutacaitanyaM mAtRtopalAmiti diMti che 227 che tadevaM caitanyasya dharmAditvAnyathAnupapattyA Atmano'stitvaM prasAdhya sAMprataM tatpratiSedhAyogataH pratipAdayannAha-- kiMca paDisehagaM kiM pamANameyassa? aha tu paccakkhaM / logammi vijjamANatthamAhagatteNa taM siddhaM // 118 // (kiJca pratiSedhakaM kiM pramANametasya? atha tu pratyakSam / loke vidyamAnArthagrAhakatvena tat siddham) kiMceti. dUSaNAntarasamuccayadyotane / etasyAtmanaH pratiSedhakaM pramANaM kiM?-pratyakSamanumAnaM vA?, na khalu pramANamantareNa kasyApi pratiSedhaH kartuM zakyate, mA bhUt bhUtAnAmapi prtissedhprsnggH| atha brUyAt-kimanyena pramANena?, pratyakSamevAtra pramANaM bhaviSyatIti, tadayuktam, yasmAt 'tat pratyakSaM loke vidyamAnArthagrAhakatvena "siddhaM vyavasthitam, tadviSayasannipAtavizeSAbhivyaktakSayopazamavizeSasAmarthyAdupajAyamAnamavyavahitavidyamAnArthagrahaNa eva pravartate, na punaH padArthAntarapratiSedhe iti // 118 // syAdetat, yadyapi pratyakSaM padArthAntarapratiSedhe na pravartate tathApi taM vyavahArayitumIzamityAzaGkAmapanetumAha-- tasseva NivittIe aha gammai ettha vatthu'bhAvo'vi / sA taM ciya tucchA vA havejja jati taM ciya viroho // 119 // (tasyaiva nivRtteratha gamyate'tra vastvabhAvo'pi / sA tadeva tucchA vA bhaved yadi tadeva virodhaH) atheti parapraznAbhivyaktau 'tasyaiva' pratyakSasya 'nivRtteH' nivRttatvAdiha jagati gamyate vastu(stva) bhAvo'pi. -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- - - - - - -- - - -- gAthArtha :- saMmUcchimamAM hovAthI tathA mRtadehamAM anekano saMbhava hovAthI (mAtRcaitanya putracaitanyanuM upAdAna nathI.) anyamAM rahelA caitanyane upAdAna mAnavAmAM pramANa nathI ane lobAdha che. jUvagere sammacchima jIvomAM tathA mRtadehamAM utpanna thatA aneka kaDAomAM caitanya spaSTa upalabdha che. tethI putracaitanyanA upAdAnatarIke mAtRcaitanyanI kalpanA avAstavika che. nahitara to mAtA vinAnA A jU-kIDAvagere jIvomAM caitanyano abhAva mAnavAno ja prasaMga Ave. vaLI putrathI anya-bhinna evI mAtAmAM rahelAM caitanyane putragatacaitanyanuM upAdAnakAraNa svIkAravAmAM pratyakSavagere koI pramANa upalabdha thatuM nathI. ane koI pramANa dekhAtuM na hovA chatAM svIkArI laI potAnI jAtane zvAnI taiyArI amArI nathI. vaLI AvI uTapaTAMga lpanAo karavAmAM loko sAthe ja virodha Avaze. lokapratIti ja bAdhaka banaze. lokamAM kyAMya koIne evI pratIti thatI nathI ke mAtRgatacaitanya putragatacaitanyanuM upAdAnakAraNa hoya, tethI nAstikonI A lpanA phAlatuM che. [117nA (AtmaniSedhaka pramANAbhAva) A pramANe caitanyanI dharmavagerarUpa anyathAanupapattidvArA AtmAnAM astitvanI siddhi karI. have AtmAnA niSedhaka pramANanA abhAvadvArA AtmAnI siddhinuM pratipAdana karatAM kahe che. gAthArtha :- ('kiya pada anya dUSaNanA samAvezanuM ghAtaka che.) A AtmAnA astitvanA pratiSedhaka tarIke kyuM pramANa iSTa che ? pratyakSa ke anumAna ? pramANanA AdhAra vinA to koIpaNa vastuno pratiSedha karavo yogya ja nathI. kemake bhUtono paNa abhAva kahevAno prasaMga Ave. (pratyakSa ke tenI, nivRtti apratiSedhaka) nAstika :- ahIM bIjA pramANothI saryuM. pratyakSapramANathI ja AtmAno pratiSedha thaI zake tema che. uttarapakSa :- pratyakSapramANa AtmAno niSedha karavA samartha nathI. kemake lokomAM pratyakSapramANa vidhamAna vastunA grAhakArIka ja nirNata karAyuM che. A pratyakSapramANa tenA viSayanA sanipAtavizeSa arthAt sAmIpyAdi saMyogavizeSarUpa saMbaMdhavizeSa ane abhivyakta(spaSTIyopazamaviroSanA sAmarthyathI utpanna thAya che. ane avyavahita vidyamAna padArthanA grahaNamAM ja pravarte che. te sivAyanA anya padArthanA niSedhamAM pravartatuM nathI. (pratyakSajJAna utpanna thavA mATe traNa pAsa che. (1) viSayano sanipAta yogya dezamAM rahevuM (2) matijJAnAvaraNano spaSTa kSayopazama ane (3) viSaya ane indriyavacce vyavadhAnano abhAva. A traNanI hAjarImAM pratyakSa thAya. AmAMthI ekAdanA paNa abhAvamAM viSaya vidyamAna (sa) hoya, to paNa pratyakSa na thAya. tethI padArtha pratyakSano viSaya na bane, to paNa teno abhAva siddha na thAya. hA.. pratyakSane yogya hovA chatAM te sthAne te vastu upalabdha na thAya, to tyAM teno abhAva hI zakAya paNa sarvathA abhAva to kahI zakAya ja nahi.) dha118 nAstika :- joke pratyakSapramANa padArthantaranA niSedhamAM samartha nathI. chatAM paNa padArthAntaranA niSedhano vyavahAra calAvavA to samartha che ja. nAstikanI A AzaMkA dUra karavA kahe che. gAthArtha :- (razaMkA) pratyakSanI nivRttithI ja A jagatamAM vastuno abhAva jJAta thAya che. (uttara) A nivRtti pote pratyakSa che ke tuccha che ? jo pratyakSa ja hoya, to virodha che. ('atha' pada bIjAnA praznanI abhivyaktinA arthamAM che.) dharmasaMgahaNi bhAga-1 - 8 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hradayukta jayati- pratyakSaM jJAnaM kvacitpravRttaM sat pravRttiviSaye sadvyavahAraM nivRttiviSaye ca pratiSedhavyavahAraM pravarttayati, tena pratyakSameva pravRttinivRttimukhAbhyAmazeSAM lokayAtrAM pravarttayati / atrAha-- sA nivRttiH kiM tadeva pratyakSaM ?, paro hi kadAcittadeva pratyakSaM viSayAntaraviSayamAtmano grAhakatvena nivRttaM nivRttizabdenAbhidadhyAditItyamucyate, 'tucchA vA havejjatti' tucchA vA prasajyapratiSedharUpA nivRttirbhavet / vAzabdaH pakSAntarasUcanArthaH / tatrAdyaM pakSamadhikRtyAha- yadi tadeva pratyakSamAtmano grAhakatvena nivarttamAnaM nivRttizabdenAbhidhIyate tarhi virodhaH, tathAhi-- pratyakSanivRttyA gamyate vastvabhAva ityuktaM, sA ca nivRttiH pratyakSameva nivarttamAnaM nivarttamAnaM ca pratiSedhaviSaye pratyakSamavidyamAnam, avidyamAnena ca pratyakSeNa vastvabhAvo gamyata iti vyAhatam, avidyamAnasya kharaviSANasyevAvagamanibandhanatvAbhAvAt / talu - "pratyakSasya nivRtterabhAvanizcayaH iti cet ? tacca nAsti ca tena ca pratipattiriti vyAhatametaditi" // 119 " syAdetat, na tat pratyakSaM viSayAntaraviSayamAtmano grAhakatvena nivarttamAnamapi sarvathA avidyamAnameva, tasya bhAvAt, svarUpeNa ca vidyamAnaM pravRttiviSaye sadvyavahAraM nivRttiviSaye cAsadvayavahAraM pravarttayiSyati tato na kazciddoSa tyetarevAha- aha tu tadaMtaramesA No tavvisaeNa tassa saMbaMdho / siddho kahaM tato NaNu tadabhAvaviNicchao ettha ? // 120 // ( atha tu tadantarameSA no tadviSayeNa tasya sambandhaH / siddhaH kathaM tato nanu tadabhAvavinizcayo'tra) atha syAdiyaM matiH parasya tuzabda evakArArtho bhinnakramazca / 'tadantarameva' pratyakSAntarameva vastvantaraviSayameSA nivRtti, tato na kazciddoSaH, tathAhi-- vastvantaraviSayaM pratyakSamAtmano grAhakatvena nivRttamato nivRttizabdenAbhidhIyate, tacca vidyamAnaM tataH pravRttiviSaye sadvyavahAraM nivRttiviSaye cAsadvyavahAraM pravarttayiSyati, yathA kevalabhUtalaviSayaM ghaTAsadvyavahAramiti kutaH pUrvoktadoSAvakAza iti, tadapyayuktam, yasmAnna 'tadviSayeNa ' pratyakSAntaraviSayeNa vastvantareNa saha 'tasya' AtmanaH 'saMbandha' ekajJAnasaMsargitvalakSaNaH 'siddhaH ' pratItaH, tasyAtIndriyatvenopalabdhilakSaNaprAptatvAbhAvAt tatastasmAt kathaM pratyakSAntarAnnanu 'tadabhAvavinizcayaH' AtmAbhAvavinizcayaH 'atra' jagati? naiva kathaMcanetibhAvaH / ekajJAnasaMsargitve hi satyekasmin dRzyamAne aparasyAbhAvanizcayaH kartuM zakyate, yathA- viviktabhUtalAvalokane ghaTasya, tathAhi-- yadyatra san ghaTo bhavet so'pi bhUtalavat upalabhyeta, na copalabhyate, tasmAnnAstIti / na caivamihAtmana ekajJAnasaMsargitvamasti, nAstika :- pratyakSapramANanI nivRttithI vastunA abhAvanuM jJAna thAya che. tAtparya :- pratyakSajJAna jyAre kyAMka pravRtta thAya che, tyAre potAnI pravRttinA viSayamAM 'sat-vardhamAnatAno vyavahAra ane potAnI nivRttinA viSayamAM pratiSedhano vyavahAra pravartAve che. (arthAt-je artha pratyakSano viSaya bane, te sat che, ane je artha pratyakSano viSaya na bane, te asat che. evo vyavahAra thAya che.) Ama pratyakSapramANa ja pravRtti ane nivRttidvArA saghaLoya lokavyavahAra calAvavA samartha che. uttarapakSa :- A nivRtti zuM pratyakSarUpa che ? pratyakSapramANa viSayAntara(-AtmAthI bhinna artha)ne ja viSaya banAvatuM hovAthI AtmAnA grAhaktarIke nivRtta thAya che. A ja nivRtti che. Ama AtmAnA grAhaktarIke nivRtta thatuM pratyakSa ja nivRttirUpa che." evo tamAro (nAstikono) Azaya che. ? ke A nivRtti tuccharUpa-prasajyapratiSadharUpa=mAtra abhAva rRpa ja che? (prasajyapratiSedha mAtra vastunA abhAvanuM sUcaka che. dA.ta. ahIM ghaDo nathI. parmyudAsaniSedha te vastunA niSedha vakhate tenAthI bhinna ane tene sadeza anya vastunuM sUcana kare che. dA.ta.abrAhmaNa-brAhmaNathI bhinna manuSya.) mULamAM vA'pada pakSAntaranuM dyotaka che. prastutamAM prathamapakSa (pratyakSa pote ja nivRttirUpa che e pakSa) ne uddezI kle che. AtmAnA grAhaktarIke nivRtta thatAM pratyakSane ja jo nivRttitarIke svIkArazo, to virodha doSa che. te A pramANe + pratyakSanI nivRttithI vastuno abhAva jJAta thAya che." Ama . A nivRtti nivRtta thatA pratyakSarUpa che. ane nivRtta thatuM pratyakSa pratiSedhanA viSayamAM avidhamAna che (kemake 'nivRtta thavuM" eno artha ja e che ke 'avidhamAna hovuM") ane avidhamAna evA pratyakSathI vastuno abhAva jJAta thAya che" tema kahevAmAM pUrvaparivarodha che. kemake gadheDAnA ziMgaDAtulya asat arthAt avidhamAna evuM pratyakSapramANa koinA jJAnanuM nimittakAraNa banI zake nahi. tethI ja kyuM che. pratyakSanI nivRttithI abhAvano nizcaya thAya che ema jo kahezo, to te barAbara nathI. kemake nivRtta thatuM pratyakSa asat rUpa che. ane tenAthI pratiSedhano bodha thavo A paraspara vyAhata che." 119nA * pUrvapakSa viSayAntarane (arthAt-AtmAsivAyanA padArthane) viSaya banAvatuM te pratyakSa AtmAnA grAhaktIke nivRtta thatuM hovA chatAM sarvathA asat nathI. kemake te bhAvarUpa che, svarUpathI vidyamAna che ane vidyamAna evuM te pravRttinA viSayamAM sat"no vyavahAra ane nivRttinA viSayamAM asat'no vyavahAra pravartAvaze. tethI koi doSa nathI. A ja vAta kahe che. gAthArthazaMkA :- anyavastuviSayaka ja A nivRtti che. samAdhAna :- A barAbara nathI. kAraNake AtmAthI bhinna vastune viSaya banAvatA pratyakSanA viSayasAthe te AtmA no koI saMbaMdha siddha thato nathI. tethI A jagatamAM AtmAnA abhAvano nizcaya zI rIte thai zake ? arthAt na thaI zake. (mULamAM 'tu" pada 'ja'kAraarthaka che. ane teno saMbaMdha 'tadantara' pada sAthe che.) pUrvapakSa :- potAnA viSayathI anya vastune viSaya karatuM pratyakSa ja nivRtti che. tethI Atmabhinna vastune viSaya karatuM pratyakSa AtmAnA grAhaka (nizcAyaka)tarIke nivRtta thAya che. koI doSa nathI. te A pramANemATe te pratyakSa 'nivRtta' zabdathI dharmasaMgrahaNi bhAga-1 Ta 99 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyAtIndriyatvenopalabdhilakSaNaprAptatvAbhAvAt, bhAve vA ghaTAdivat dezakAlaniSedha eva tasya syAta, nAtyantAbhAva iti ( 120 che pakSAta mUyitumAzamAna gAI-- ___ aha tucchA tIe kahaM tadavagamo savvahA asattAto? / siddho ya'viNAbhAvo teNa samaM tIe kiM bhavato? // 121 // . (atha tucchA tayA kathaM tadavagamaH sarvathA'sattvAt / siddhazcAvinAbhAvastena samaM tasyAH kiM bhavataH?) atha sA nivRttiH pratyakSasya 'tucchA' prasajyapratiSedhAtmikA manyate tarhi 'tayA' tucchayA nivRttyA kathaM 'tadavagama': AtmAbhAvAvagamaH?, naiva kathaMcana / kuta ityAha-tasyAH sarvathA'sattvAt-tuccharUpatvAt, tuccharUpatvenAvagamakAritvAbhAvAt, avagamakAritvaM hi bodhasya svabhAvaH, sa kathamekAntatucchAyAM nivRttau bhavediti bhaavH| apica, kimAtmapratiSedhakaM pramANamiti pRSTena tvayA nivRttirabhihitA, sA ca na pratyakSaM, tanniSedhAtmakatvAt, kiMtu pramANAntaraM tat syAt, tatazca pratyakSamevaikaM pramANaM nAnyaditi" sNgrvyaaghaatH| sA na kiMcit, tuccharUpatvAttato na saMgaravyAghAta iti cet, kathaM tarhi tayA AtmAbhAvanizcaya ityanantaramevoktamAnanu sa AtmAbhAvavinizcayastadgrAhakapramANAbhAva eva, nAnyaH, tataH ka uktadoSAvakAza iti cet, tadetadasamIcInam, abhAvo nizcayazceti parasparaviruddhatvAtAnanvabhAva eva nizcayo mA bhUta, tataH punaH sa bhaviSyati, loke tathAdarzanAt, na ca dRSTe'pyanupapannaM nAmeti cet kathaM loke tathAdarzanamiti vAcyam, yantra dRzyate, tanUnaM nAstIti vyavahAradarzanAditicet? na, paracaitanyAdinA vyabhicArAt / ceSTAdidarzanAnna tasyAdarzanamiti cet, na, mUrchitAdau tdrshnaasiddheH| tatra tattvatastannAstyeveti cet, na, kvacinmUrchAdyapagame tduplbdheH| tat anyadeva kAyAdutpannamiti cet, na atIndriyatvenAtra pramANAbhAvAt, pratiSiddhazcAyamarthaH prAgeva suptotthitaprabuddhasyetyAdau pradeze / tadevedaM caitanyaM mUrchAdyapagame'pItyatrApi kiM pramANamiti cet ? pUrvAnubhUtasmaraNadarzanamiti bUmaH / nahi ananubhUte anyAnubhUte vA smaraNamupapadyate tathAnupalambhAt, upalabhyate ca loke mUrchAdyapagame'pi pUrvAnubhUtasmaraNam, avigAnena sarveSAM tathAnubhavAt / nacedaM bhrAntamiti zakyate vaktuma, vivakSitamartha smRtvA pravRttasya saMvAdopalabdheH / anyacca-kathamuktaM prAk ceSTAdarzanAnna tasyAdarzanamiti, nahi ceSTA caitanyAvyabhicAriNI, pavanAdinA mRtakAye'pi tasyA drshnaat| naceyaM na ceSTA tathAtvenAdhyavasAyAt / - - - - - - - -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- kahevAya che. tathA tenuM pratyakSa vidyamAna che. arthAt svarUpathI sat che. tethI te potAnI pravRttinA viSayamAM "sa" no vyavahAra pravartAvo, ane potAnI nivRttinA viSayamAM "asa"no vyavahAra pravartAvaze. jemake muDa =khAlI) bhUtala(jamIna)ne viSaya banAvatuM pratyakSajJAna ghaviSayaka asavyavahAra pravartAve che. arthAt ghaTAbhAvano nizcaya karAve che. tethI pUrvokta doSane avakAza nathI. uttarapala :- ahIM paNa doSa che ja. AtmAthI bhinna evI vastune viSaya banAvatA pratyakSanA e viSayasAthe AtmAno koI sambandha prasiddha nathI. (ahI eka ja jJAnanA ekathI adhika vastuo viSaya banavA-ejJAnaviSayanArUpa sambandha ISTa che.) kAraNake ajavastune "sarUpe viSaya banAvatA pratyakSano AtmA asatarUpe viSaya banato nathI. kAraNake pratyakSano viSaya banatI anya vastu IndriyathI upalabdha thavAnI yogyatA dharAve che, jyAre AtmA atIndriya hovAthI upalabdhirUpa prAmi(IndriyapratyakSanA viSaya banavAnI yogyatA dharAvato nathI. tethI anya vastuno bodha karAvatA pratyakSathI AtmAnA abhAvano nizcaya zI rIte thaI zake ? arthAt na ja thaI zake. be vastuo eka jJAnanI viSamatArUpa saMbaMdhathI saMbaMdhI thaI zaktA hoya, te AmAMthI ja enA darzana vakhate anyanA abhAvano nirNaya karI zakAya. jemake khAlI jamIna dekhAya, to ghaDAnA abhAvano nirNaya thAya che. te A rIte ke jo ahI (bhUmipara) ghaDo hota, to tenI paNa bhUminI jema pratyakSa anubhUti thAta, paNa thatI nathI. tethI ahI bhUmi para ghaDo nathI. paNa A pramANe AtmAnuM viSayAntarasAthe eka jJAnanA sambandhIpaNuM nathI. kemake AtmA atIndriya hovAthI jo hota, to dekhAta' ItyAdirUpa upalabdhilakSaNane prApta nathI. jo AtmA upalabdhilakSaNane prApta hoya, to paNa ghaDAvagerenI jema AtmAno deza ane kAlane AzrayI ja niSedha thaI zake jemake atyAre ahIM ghaDo nathI. paNa sarvathA na thaI zake. (amusthaLe ghaDAdino niSedha dezaniSedharUpa che ane amuka kALane AzrayI ghaDAno niSedha koLaniSedha che. athavA amuka dezamAM amuka kALe ghaDAno niSedha derAkALaniSedharUpa che. dA.ta. "atyAre (FkALa) ahIM (deza) ghaDo nathI....) t[1ranA have bIjA vikalpane ikti karavA AzaMkA karatA kahe che. gAthArtha :- (have jo A nivRtti) tuccharUpa hoya, to tenAthI AtmAnA abhAvano bodha zI rIte thAya ? kemake te taddana asat che. vaLI zuM tamane AtmA sAthe A nivRttino avinAbhAva siddha che ? arthAt siddha nathI. have jo tame pratyakSanI nivRttine prasajaya pratiSedharUpatuccha abhAvarUpa mAnazo, to te tuccha nivRttithI AtmAnA abhAvano bodha zI rIte thaze ? arthAt koipaNa rIte nahi thAya. kemake "avagama karAvavo' e bodhano svabhAva che. ane nivRtti sarvathA asat-tuccharUpa che. tethI ekAntatuccha nivRttimAM avagama karAvavAnA svabhAvano abhAva che. vaLI ame jyAre "AtmAno pratiSedha karanAruM pramANa kyuM che ?" ema pUchyuM tyAre tame nivRttipramANa batAvyuM. A nivRtti pratyakSane niSedharUpa hoI pratyakSarUpa to nathI ja. paNa bIjA ja koIka pramANarUpa hovI joIe. ane to, mAtra eka pratyakSa ja pramANa che. bIjA koI pramANa nathI evA pratijJAvacana sAthe virodha Avaze - nAstika :- A nivRtti kathArUpa nathI, kemake tuccha che. tethI tenI gaNanA thAya nahi. tethI mAtra pratyakSa ja pramANabhUta che ItyAdi pratijJAne virodha nathI. 25dha Avaro dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ( 100 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha viziSTA kAcanApi ceSTA tadavyabhicAriNI saMgIryate, na yA kAcana, tenAyamadoSa iti cet ? nanu tasyAH kena pramANenAvyabhicAraH siddha iti vAcyam ? svasaMvedanapratyakSata eva tasyAH svazarIre caitanyena sahAvyabhicAragrahaNamiti cet ? hanta tarhi hato'si avyabhicaritArthAntaradarzanAtsAdhyArthapratipattimicchato'numAnaprAmANyaprasaGgena "pratyakSamevaikaM pramANaM nAnyaditi" pratijJAvyAhatiprasaGgAditi yatkiMcidetat tanna nivRttimAtrAttuccharUpAdAtmAbhAvanizcaya iti sthitam / kiJca "siddho ya ityAdi cazabdo dUSaNAntarasamuccaye, 'tasyAH' nivRtteH 'tena' AtmAbhAvena sahAvinAbhAvaH kiM bhavataH siddho ? yena tata AtmAbhAvo nizcIyate naiva siddha iti bhAvaH / vastuni satyapi pratyakSanivRttimAtrasya sadbhAvAt // 2 // ati na siddhaptataH nimityAha- tadabhAve NAvagamo tabbhAve kaha Na hoti aNumANaM ? // tabbhAvammi a ( ve ya a ) juttaM aNumANaM appamANaMti // 122 // (tadabhAvenAvagama stadbhAve kathaM na bhavati anumAnam / tadbhAve cAyuktamanumAnamapramANamiti // ) 'tadabhAve' avinAbhAvAbhAve nAvagamo nivRtteH sakAzAt AtmAbhAvasya, saMdigdhavipakSavyatirekatvAt / athApyucyetasiddha evAvinAbhAvaH tena noktadoSaprasaGga iti / tata Aha-- 'tadbhAve' avinAbhAvabhAve kathaM na bhavatyanumAnaM pramANaM ?, bhavatyeva pramANamitibhAvaH / avinAbhAvasaMbandhasmaraNasApekSaM hi liGgAt liGgini jJAnamanumAnamityAhuranumAnalakSaNaM pramANa uttarapakSa :- jo A nivRtti taddana tuccha-asat ja hoya, to tenAthI AtmAnA abhAvano nizcaya zI rIte thai zake ? na ja thAya ema pUrve ja khI gayA. nAstika :- are bhaI ! AtmAnA grAhaka pramANano abhAva ja AtmAnA abhAvanA nizcayarUpa che. have ahIM kyAM pUrvokta doSano avakAza che ? uttarapakSa :- A vAta mULa vinAnI che. Ama to, tame abhAva ane nizcayane eka karI nAkhyA. paNa nizcaya to bodharUpa hoya sat bhAvAtmaka che. tethI abhAva ane nizcaya paraspara viruddha che. nAstika :- tame to kharA pAchaLa paDyA cho. lo bhAi ! abhAva abhAvarUpa ja che. nizcayarUpa nathI basa have. chatAM abhAvamAMthI nizcaya to utpanna thai zake ja che. kemake lokmAM tema dekhAya che. ane dRSTa vastumAM anupapatti darzAvavI vyAjabI nathI. uttarapakSa :- *abhAvathI nizcaya pragaTe che." evuM lokomAM darzana zI rIte thAya che ? nAstika :- je dekhAya nahi, te nathI" AvA vyavahAranA darzanathI ame khIe chIe ke, lokomAM 'abhAvathI nizcaya pragaTe che.' tevuM darzana thAya che. uttarapakSa :- jo ATalA mAtrathI abhAvano nizcaya karazo, to bIjAnA zarIraAdimAM rahelA caitanyano paNa abhAva svIkAravo paDaze. kemake te caitanyanuM paNa darzana thatuM nathI. nAstika :- bIjAnA zarIramAM ceSTA vagere dekhAya ja che. A ceSTAo caitanyajanya che. tethI ceSTAdvArA caitanyanuM darzana thAya ja che. tethI caitanyanA darzanano abhAva vhevo barAbara nathI. uttarapakSa :- tamArI vAta dhanyavAdapAtra nathI. kemake mUkti thayelA zarIramAM ceSTAo paNa upalabdha thatI nathI. nAstika : mUrchita zarIramAM vAstavamAM caitanya ja nathI. uttarapakSa :- Ama klevuM barAbara nathI. kemake kyAMka kyAreka mUrccha utare che tyAre caitanya ane ceSTA dekhAya ja che. nAstika :- mUrchA pachI upalabdha thatuM caitanya pUrvacaitanya karatA bhinna che, ane kAyAmAMthI navuM utpanna thayuM che. uttarapakSa :- caitanya pote atIndriya hovAthI navA caitanyanI utpatti vpavAmAM koi pramANa nathI. vaLI nUtana caitanyanI utpattino niSedha 'susosthitaprabuddha' ityAdi (sUna uThelAnA ItyAdi) paMktio dvArA pUrve karelo ja che. nAMstika :- mUrchA dUra thayA pachInuM caitanya pUrvanuM ja che, ema hevAmAM paNa zuM pramANa che ? uttarapakSa :- mUrccha pachI mUrchA pahelAnA anubhavanuM thatuM smaraNa ja ahIM niyAmakapramANa che. ema to bane ja nahi ke, je anubhavyuM na hoya, athavA jeno anubhava anya puruSe ryo hoya, tenuM potAne smaraNa thAya. tethI pote atyAranA jenuM smaraNa kare che, te pUrve pote ja anubhavyuM che, tema siddha thAya che. ane lokamAM, mUrchA dUra thayA pachI pUrvAnubhUtanuM smaraNa thatuM dekhAya ja che. kemake virodha vinA te prakAre badhAne anubhava thAya che. ane A smaraNane bhrAnta klevAnuM sAhasa to karazo ja nahi kemake te iSTa vastune barAbara yAda karI pravRtta thanArane smRtisAthe pravRttino saMvAda=sumeLa spaSTa dekhAya ja che. vaLI pUrve ema tame zI rIte kyuM ke "ceSTA dekhAvAthI caitanya adRSTa nathI" kemake ceSTA kaMi caitanyane avyabhicAriNI nathI. arthAt ceSTAnA darzanavakhate paNa caitanyano abhAva susaMbhavita che. dA.ta. pavanavagerethI mRtazarIramAM paNa ceSTAdekhAya che. ane temAM ceSTA tarIkeno bodha thato hovAthI pavanAdithI thatI mRtazarIramAM yiA ceSTApa nathI" ema hevuM vyAjabI tuM nathI. nAstika :- ame je te ceSTAne caitanyanI avyabhicAraNAtarAka prakAzatA nathI, caitanyanA avyabhicAriNItarIke sthApIe chIe. tethI A(mRtakAyagataceSTA)doSarUpa(-ceSTAna paraMtu koika viziSTaceSTAne ja caitanya sAthe vyabhicArarUpa)nathI. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 11 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NavyAptyA lakSaNajJAH, taccehAstyeveti kathaM na tat pramANaM bhavet ? / 'tabbhAvammi ya' ityAdi 'tadbhAve ca anumAnapramANabhAve ca yaduktaM prAk " anumAnamapramANamiti" tadayuktaM draSTavyam, svavAcaivedAnIM tasya prAmANyAbhyupagamAt / a( A )tazcAnumAnamapramANamityayuktaM, tadaprAmANye pratyakSatadAbhAsayorapi prAmANyAprAmANyavyavasthAnupapatteH (ttiH) / tathAhi sa bhautikapuruSavAdI kAzcit pratyakSajJAnavyaktIrvivakSitArthakriyAsamarthArthaprApakatvenAvisaMvAdinIranyAzca tadviparItatayA visaMvAdinIrupalabhya tallakSatAdRzInAM pratyakSavyaktInAM prAmANyamitarAsAM cAprAmANyamuddhoSayet, na ca pratyakSamavyavahitavidyamAnArthagrahaNaparyavasitasattAkatayA pUrvAparaparAmarzazUnyaM sat sakalakAlabhAvinInAM pratyakSavyaktInAM prAmANyanibandhanamavisaMvAditvasAmAnyamavabodhayitumISTe, tasmAdavazyaMtayA paridRSTapratyakSajJAnavyaktyanusAreNa prAmANyanibandhanasyAvisaMvAditvasAmAnyasya pratyAyakamanumAnaM pramANatvenAzrayaNIyam / apica, parAvabodhArthaM zAstraM praNayan kathamanumAnasya prAmANyameSa pratikSipati ?, tatpratikSepe shaastrkrnnprvRttervaiphlyprsnggaat| nahi pratyakSeNa paracetovRttiH sAkSAtkriyate, agRhIte ca paracaitanye tannivRttyA cAsattvena zaGkite 'paraH zAstrArthamavabudhyete'tisaMzayenApi na zAstrapraNayane pravRttirupapadyeteti / jiMtra, pratyakSastha prAmANyanimittaM gRhyamANapadArthAnvayavyatirekAnukaraNaM, tacca sAdhyapratibaddhaliGgajJAnasAmarthyenodIyamAnasyAnumAnasyapyaviziSTamiti kathaM na tat pramANamaGgIkriyate ? / syAdetat kathamanumAnasya prAmANyamaGgIkurmaH ?, anumAnavirodhAdyanekadoSasaMpAtasaMbhavAt, tathApi cettasya prAmANyAbhyupagamaH, tarhi sa zyAmastatputratvAt, ityAderapi prAmANyaprasaGgaH // 22 | revAha- uttarapakSa :- e viziSTaceSTAno caitanya avyabhicAra kyA pramANathI siddha che.? nAstika :- svasaMvedana pratyakSathI ja potAnA zarIramAM viziSTa ceSTAno caitanyasAthe avyabhicAra siddha che. uttarapakSa :- arara ! A to tame AtmahatyAno prayAsa karI rahyA cho ! kemake Ama hI tame anya zarIramAM upalabdha thatI ceSTArUpa avyabhicaritapadArthane joi te zarIramAM sAdhyapadArtha-caitanyanI siddhi karavA jhaMkho cho. A paddhati to anumAna pramANanI che. tethI tame paNa svAbhimatArthanI siddhimATe anumAnapramANanI sahAya lo cho tema nakkI thAya che. tethI ekamAtra pratyakSa ja pramANa che bIjA nahi" evI tamArI udghoSaNAne tame ja phArasa banAvI rahyA cho. tethI tamArI tamAma klpanAo khoTA pAye che. te siddha thAya che. ane tuccha nivRttithI AtmAbhAvano nizcaya thAya nahi. evo abAdhita nirNaya thAya che. (mULamAM ca'pada anya dUSaNanA samAvezaarthe che) vaLI, zuM tamane A nivRttino AtmAnA abhAvasAthe avinAbhAva siddha che.? ke jethI tenA baLapara AtmAnA abhAvanI siddhi karo cho ? hakIktamAM A avinAbhAva siddha nathI. kemake vastunI hAjarImAM paNa pratyakSanI nivRttimAtranI hAjarI saMbhavI zake che. arthAt vastuno abhAva na hoya to paNa teaMge cakSudoSa Adi kAraNe pratyakSanI nivRtti saMbhave che. tethI nivRttisAthe abhAvano avinAbhAva 5vo yogya nathI. 121aaaa *nivRttino AtmAnA abhAva sAthe jo avinAbhAva siddha na hoya, to zuM thAya ?" te batAve che. (anumAnanI pramANa tarIke siddhi) gAthArtha : avinAbhAvanA abhAvamAM AtmAnA abhAvano bodha nathI. ane avinAbhAvanI hAjarImAM (anumAna) kema pramANa na Thare ? ane anumAna pramANa hoya, to anumAna apramANa che." e vAta ayogya Thare che. jo nivRttino AtmAnA abhAvasAthe avinAbhAva na hoya, to nivRttithI AtmAnA abhAvano nirNaya thaI zake nahi. kemake vipakSamAMthI vyatireka saMdigdha che. arthAt 'AtmAno abhAva na hoya(-AtmA hoya)to paNa nivRtti saMbhave che.' evI vyatireka (=sAdhyAbhAvasthaLe hetunuM na hovuM. vyatirekarUpa che.) sambandhI AzaMkA nirmULa thaI zaktI nathI. have, jo ema hezo ke "nivRttino AtmAnA abhAvasAthe avinAbhAva che." to anumAna'pramANatIka siddha kema nahi thAya ? arthAt avazya anumAna'pramANatarIke siddha thAya che. kemake liMgadvArA liMgInuM avinAbhAva sambandha(=vyApti)nA smaraNane sApekSa thaI thatuM jJAna anumAnasvarUpa che, ema pramANanA lakSaNanA niSNAtonuM mantavya che. ane A svarUpa-lakSaNa prastutamAM paNa upasthita che ja. kemake nivRttino AtmAnA abhAvasAthe avinAbhAva iSTa che. nivRttirUpa liMga hAjara che. tethI eka sambandhI jJAna bIjA sambandhInuM smAraka bane che. e nyAyathI liMganA jJAnathI avinAbhAvanuM smaraNa thaze.ane A smaraNane sApekSa thai nivRttirUpa liMga AtmAnA abhAvano nirNaya karAvaze. Ama anumAnapramANanuM lakSaNa ahIM barAbara bese che. tethI prastutamAM anumAna pramANatarIke siddha thAya che. ane anumAna pramANatarIke siddha thavAthI 'anumAna apramANabhUta che. evuM vacana asatya Thare che. kemake tame potAnA ja vacanathI anumAnane pramANabhUta jAhera kyuM che. vaLI, A rIte paNa anumAna apramANabhUta che" evuM vacana ayogya Thare che. jo anumAna pote apramANabhUta hoya, to pratyakSa ane pratyakSAbhAsamAM kramaza: prAmANya ane aprAmANyano nirNaya thai zake nahi. te A rIte nAstikvAdI keTalAka pratyakSajJAnone icchita arthakriyA karavAmAM samartha vastunA prApatarIke ane tethI avisaMvAdIrUpe tathA bIjA keTalAka pratyakSa jJAnone icchita arthayiA karavAmAM asamartha vastunA prApaktarIke athavA arthayiA samartha vastunA aprApaktarIke ane tethI visaMvAdItarIke anubhave che. A anubhavanA eraNaparathI tAraNa nIkLa che, ke je pratyakSajJAno iSTa arthakriyA karavAmAM samartha artha(=vastu)nA prApaka hoya, te pratyakSajJAno avisaMvAdI che, ane je pratyakSajJAno iSTaarthayiA karavAmAM asamartha arthanA prApaka bane te pratyakSa jJAno avisavAMdI nathI (=visaMvAdI che.) (arthAt samartha arthaprApaka jJAno avisaMvAdI che. je jJAno avisaMvAdI nathI( =visaMvAdI che) te jJAno samartha arthaprApaka nathI. (samartha arthaprApatva ane avisaMvAditva (avisaMvAda.) A banne paraspara samavyApya-vyApa'bhAva dharAve che. paraMtu, prathama samartha arthaprApaktvano nirNaya thAya che, tenAparathI avisaMvAdano nirNaya thAya che.) A pramANe samarthaarthaprApakva ane avisaMvAdano vyApavyApakbhAva (=vyApti) nizcita - - dharmasaMgrahaNi bhAga-1 H 102 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- -- -- -- aha maNumANaviruddhAdidosasabbhAvato'pamANaM taM / No vatthubalapavatte te dosA daMsiyamidaM tu // 123 // . (athAnumAnaviruddhAdidoSasaddhAvato'pramANaM tat / na vastubalapravRtte te doSA darzitamidaM tu) atheti parAzaGkAbhivyaktau / anumAnavirodhAdidoSasadbhAvAt apramANaM tadanumAnamiti manyethAH, tadayuktam, yasmAnna "vasulatA saNAvyathAnunnata niyavatapravRtteiDanumAne te anumAnaviroSo roSA: praduSattiA japa-- dhUmavattvenAgnimati parvate sAdhye na khalu nAgnimAn parvataH parvatatvAttadanyaparvatavat ityanumAnavirodhasya, tathA nistalanirvRkSapradezAgninA agnimAn parvato dhUmavattvAt mahAnasavaditISTavighAtakRttvasya, nAtratyenAgninA agnimAn parvato dhUmavattvAt mahAnasavaditi viruddhAvyabhicAritvasya vA doSasyAvakAzo'sti, teSAM pratyakSabAdhitaviSayatayA anumAnAbhAsatvato vivakSitAnumAnabAdhakatvAyogAt, etacca prAgeva darzitam / tathA cAha-- 'daMsiyamidaM tu ti' idamanantaroktam tuzabdaH -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ---- -- thAya che. pachI jyAre koIka pratyakSajJAna samarthaarthaprApakatarIka saMveti thAya che, tyAre uparokta vyaktinA baLapara te jJAna avisaMvAdItarIka nizcita thAya che. ane jo, te pratyakSajJAna samartha arthaprApaka na bane, to, temAM visaMvAdano nizcaya thAya che. ane avisaMvAdI pratyakSa pramANatarIka ( prAmANyayukta) ane visaMvAdI pratyakSa apramANatarIke jAhera thAya che. vaLI yogya dezamAM raddhA vyavadhAna vinAnA vidyamAnaviSayanA grahaNathI ja pratyakSajJAnanI itizrI che. tethI pratyakSajJAna pUrvAparanA parAmara thI rahita che. ( pUrvakAlIna ane uttarakAlIna jJAnonA saMkalanamAM samartha nathI.) tethI pratyakSajJAna sarvakALe thayelA, thatAM, thanArA pratyakSajJAnomAM avisaMvAditAsAmAnyano bodha karAvavA samartha nathI. tethI A pratyakSajJAna sarvakAlIna pratyakSajJAnomAM prAmANyanI mahorachApa mArI zake tema nathI. tethI svIkAravuM ja rahyuM ke, anubhavelA te pratyakSajJAnanA ja anusAre saghaLA samartha arthaprApaka pratyakSajJAnomAM avisaMvAditAno nirNaya karAvanAra anumAna pramANa hovuM joIe. ke je (anumAna) avisaMvAdi sAmAnyatAnirNayadvArA prAmAyane siddha karI zake. Ama pratyakSanA prAmAyanirNaya mATe paNa anumAna pramANa Avazyaka che. vaLI, je vyakti(nAstika) bIjAne jJAna karAvavA zAstro race, te vyakti zI rIte anumAnanA prAmANyanuM khaMDana karI zake ? kemake anumAnanA niSedhamAM zAstra racavAnI pravRtti niSphaLa thavAno prasaMga che. pratyakSajJAnathI anyanA cittano abhiprAya jANI zakAto nathI. vaLI anyamAM caitanyano bodha thAya nahi tyAM sudhI, ane pratyakSajJAnanI nivRttithI anyamAM caitanyanA abhAvanI rAMkA rahe tyAM sudhI "A bIjI vyakti dAca zAstrArthano bodha pAmaze evA saMzayathI paNa zAstra racavAmAM pravRtti thavI yuktisaMgata bane nahi. (jenI samakSa zAstranI rajuAta karavI che, te jaDa che, ke cetana evo nirNaya na thAya, tyAM sudhI te samajaze ke nahi tevA saMzayane paNa avakAza nathI. to tevA saMhAyathI pravRtti thavAnI to vAta ja kyAM rahI ?) ceSTAAdi liMgathI caitanyano nirNaya karyA pachI bIjAnA mukhavagerenA hAvabhAvathI tenA aMtargata abhiprAyano nirNaya karavAmAM Ave pachI ja tenI AgaLa zAstronI vAta raju thaI zake. vaLI, pratyakSajJAnanAM prAmANyanuM kAraNa che 'grahaNa karAtA padArthonA anvaya-vyatirekanuM anukaraNa (je vastunuM pratyakSajJAna thAya, te vastu jo hAjara hoya, to pratyakSajJAna vastunA anvayane anusarya gaNAya.ane te vastunA abhAvamAM tenuM pratyakSajJAna paNa jo na thAya, to vastunA vyatireka-abhAvane anusaryuM gaNAya) Ama jo pratyakSajJAna vastu(viSaya) nA anvaya-vyatirekane anusare, to pramANabhUta bane. A ja nimittakAraNasamAnatA anumAnane paNa lAgu paDe che. kemake sAdhyanA anvaya ane vyatirekane anusaratA, sAdhyasAthe pratibaddha liMganA jJAnathI ja thatuM sAdhyanuM anumAna pramANabhUta bane che. tethI anumAna kema pramANabhUta na bane ? nAstika :- ame zA mATe anumAnano pramANatarIke svIkAra karIe ? kemake anumAnavirodha vagere aneka doSonA humalAno saMbhava che. mAM jo anumAnanuM pramANa tarIke svIkArazo, to "te zyAma (FkALo) che kemake teno putra che. jemake tenA bIjAputro" jyAdine paNa pramANatarIke svIkAravAno prasaMga Avaze. (yAma sAdhya che, "tatpannatva hetu che "tadanyaputra' daSTAMta che. ahIM zyAmatvane taputra-sAthe vyApti nathI. mAM dRSTAntanA baLapara tevI vyAti joDI AvA lpita anumAno siddha karI zakAya. ane to, jagatamAM phAve tevI lpanAo pramANasiddha karI jAya, kemake jagatamAM aneka prakAranA dRSTAntono toTo nathI. tethI pramANa ane bhrAnti vacce bheda na rahe, ane kAryakAraNabhAvanI vyavasthA na rahevAthI pravRttiomAM moTA visaMvAda pedA thAya yAdi aneka doSo hovAthI anumAnane pramANatarIke svIkAravuM na joie) 1rarA A ja daiSTibiMdanuM samarthana karatA kahe che. -- gAthArtha :- (nAstika)-anumAnaviruddhavagere doSo hovAthI te(=anumAna)apramANa che." (uttara)-ema nathI. kemake vastu(=vyAptinA baLa para pravRtta(thayelA anumAna)mAM te(anumAna virodhavagere) doSo ubhA nathI. A vAta pUrve darzAvI ja che. ('athapada anyanI AzaMkA pragaTa karavAnA arthe che) nA baLa para pra gaTa karavAnA avazavAdi doSonuM pramANa kahI dI nA sAnathI) 53 sAdhya uttarapakSa :- tame anumAnavirodhaAdi doSothI bhaya pAmI anumAnane apramANa kahI do cho, te barAbara nathI. kemake sAdhyavastunI gerahAjarImAM anupapanna banatA liMganA nizcayathI (sAdhyasAthe vyAti dharAvatA liMganA jJAnathI) pravRtta thatA anumAnamAM anumAnavirodhavagere doSo saMbhavatA nathI. te A pramANe - parvata dhUmADAvALo hovAthI agnivALo che ema sAdhya hoya, tyAre joyelA anivinAnA parvatanA dRSTAntane AgaLa karI koI kahe) *parvatuM anivALo nathI, kemake parvata che, jemake (joelo) bIjo parvata' (to A bIjuM anumAna prathama anumAnathI viparItanuM sAdhaka hovAthI) "ahI anumAna virodha doSa dharmasaMgrahaNi bhAMga-1 ke 103 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punararthe prAgeva 'na visesaviruddha ciya appaDibaMdhAo bAhaNAo ya' ityanena granthena darzitamiti / yadapi ca prAgabhihitam--anumAnavirodho yathA ghaTasya nityatve sAdhye, tadyuktameva, yato na khalvekAntanityatvaM kasyApi vastunaH samasti, sarvasyAdIpamAvyoma ca nityAnityatvasvabhAvAt, naca nityAnityatve sAdhyamAne'numAnavirodhasyAvakAzo'sti, yathAvasthitavastuviSayatvAbhAvatastasyAnumAnAbhAsatvAt / tathA yadapi prAgavAdi-kimanumAnasya viSayaH sAmAnyaM vizeSa ubhayaM vetyAdi, tatra na sAmAnyamagnimAtraM sAdhyaM, vivAdAbhAvAt, nApyekAntena vizeSa eva, tasya vyaktyantarAnanuyAyitvenAnvayAbhAvAt, kiMtu vizeSavat sAmAnyam, ayogavyavacchedena pradezaviziSTasyaiva vaDheH puruSasya prvRttynggtvaat| yadapi prAguktaM, na dezaviziSTo'pi vahniH sAdhyo yukto, dezaviziSTasya vaheranvayAbhAvAt, na hi asmin parvate vahnirasti ghUmAdityAdau vivakSitadezAdiviziSTena sAdhyena saha hetoranvayo'stItyAdi, tadapyasamIcInam, yata iha dvividho viSayaH-- prayogakAle vyAptikAle ca / tatra prayogakAle dezaviziSTo vahirviSayaH vyAptikAle ca kevalaM vahnimAtram / pratipAdyaM hi pratipAdayitA(trAprekSAvatA dhUmo'gninAntarIyako darzanIyaH yathA yatra dhUmastatrAvazyamagniriti / sa ca dhUmastathA vyAptikAle vahnimAtreNa vyAptaH siddhaH san yatraiva parvatAdau svayaM dRzyate tatraivAgnibuddhi janayati, nodadhyAdau, ----------------------------------------- -- - - - - - - - -- che ema na kahevuM. kemake parvatatvane agninA abhAvasAthe vyAmi nathI. kyAMka kyAreka agnino abhAva hovAthI sAmAnAdhi karaNya che. jyAre dhumADAnI anisAthe vyApti avacchedakAvadana sambandhathI =dhUmADo hoya tyAM ani hoya ja. ane pUrvokta sAmAnAdhikara A vyAtinuM bAdhaka ke viruddha nathI. paraspanA abhAvamAM paNa rahI janArA be dharmo kyAMka eka AdhAramAM upalabdha thaI jAya, to te be vacce 'sAmAnAdhikasya sambandha kahevAya che. gha.ta. samyakta ane manuSyatva dharmo. ane jyAre eka dharma bIjA dharmane choDI na ja raheto hoya, tyAre "avaze kAvadana'' zabdaprayoga thAya che. gha.ta. dhUmADo ane ani) tevI ja rIte koI kahe-jo dhUmADo hovAmAtrathI parvata anivALo hoya, to dhUmADAvALo hovAthI ja parvatanA tala ane vRkSa vinAnA pradezamAM paNa ani hovo joIe. jemake rasoDuM. paNa tema dekhAtuM nathI. tethI dhUmADAthI aninI siddhi asiddha che. Ama ahIM dhUmADAne anihetutarIka asiddha TheravI iSTa(sAdhyanuM anumAna)no vidhAtakArI doSa batAvI zakAya, to te paNa barAbara nathI. (saMyogasaMbaMdhathI dharma potAnA dharmamAM avyApyavRtti hoya che. dharmanA sarvaprone vyApIne to nathI. tethI dharmanA eka pradezamAM dharma evA mAM anya pradezamAM abhAva saMbhavI zake che. jyAre bhADAnA kAraNe aninI parvata para siddhi karavI hoya, tyAre dhUmADAnA mULa utpattipradezane AzrayIne ja aninI hAjarI ISTa hoya che, nahi ke parvatanA mUrva pradezo para tethI jyAM anino saMbhava ja nathI, evA pradezane AzrayIne ISTano vidhAta karavo vyAjabI nathI.) tathA koI kahe "parvatIya dhUmADAnI parvatIya anisAthe vyAti siddha nathI. ahIMnA(=mahAna vagerenA) dhUmADAnI vyApti ahIMnA anisAthe che. tethI mahAnasanA dRSTAntathI dhUmADAthI aninI siddhi karavI hoya, to ahIMnA agninI ja thAya, parvatIya agninI nahi. kemake ahIno agni parvatIya anithI bhinna che. tethI dhUmADAthI siddha thatA ahIMnA agnino abhAva ja parvata para siddha thAya che. Ama dhUmahetu sAdhya(ahIMnA ani)thI viruddha (ahIMnA aninA abhAva)nuM sAdhaka bane che. tethI "ahIMnA agnithI parvata anivALo nathI, kemake dhUmADAvALo che jemake rasoDu" ahIM hetu ahIMnA anithI viruddhanuM sAdhaka hovAthI viruddhaavyabhicAra doSathI laMkti che.' to e paNa barAbara nathI. kemake mahAnasaAdisthaLe dhUmADA ane agninA sahacAra darzanathI dhUmasAmAnyanI anisAmAnya sAthe vyAmi siddha thAya che. ane tenA baLapara parvatIya dhUma joi parvatastha aninuM ja anumAna thAya che, nahika ahIMnA aninuM) vaLI uparanA traNe anumAno pratyakSathI bAdha pAmatA viSayavALA hovAthI anumAnAbhAsarUpa che, saanumAna nathI. tethI prastuta parvata anivALo che, kemake dhUmADAvALo che anumAnanA bAdhaka banI zaktA nathI. A vAta pUrve paNa karI ja che. (mULamAM paNa A nirdeza "siyamipadathI ryo che "tu'pada "puna'arthamAM che.) pUrve "na visesa viruddho ciya apaDibaMdhAo bANAo ya (gAthA naM 111)ItyAdi zlokathI darzAvyuM hatuM. vaLI pUrve je hyuM hatuM ke "anumAnavirodha che, jemake ghaDAnI "nityatA sAdhya hoya, to "tatva Adi hetuthI 'anityatA sAdhaka anumAnathI pUrvanA anumAnamAM anumAnavirodhadoSa che." te barAbara ja che. kemake dIvAthI mAMDI AkAza sudhInI tamAma vastuo nityAnityatva svabhAvathI sabhara hovAthI koI vastu ekAntanitya nathI. ane je "nityAnitva sAdhya hoya, to anumAnavirodhadoSane sthAna nathI. kemake ekAntaanityatA sAdhaka ke ekAntanityatA sAdhaka anumAno yathAvasthitavastune viSaya banAvatA nathI. tethI anumAnaAbhAsarUpa che. (vastunI nityAnityatAnI siddhi AgaLa upara batAvaze vaLI pUrve je hyuM hatuM ke "anumAnano viSaya koNa che ? sAmAnya ke viroSa ? ke ubhaya (sAmAnya viroSa ubhaya). agnimAtraAdipa sAmAnya to anumAnanuM sAdhya nathI ja, kemake te nitya hovAthI ane sarvamAnya pratItigocara hovAthI tenA astitvamAM koI vivAda nathI. eja pramANe ekAnta viroSa viSaya nathI. kemake tene vizeSa anya vyaktimAM anusarato nathI. arthAta tene vyaktivizeSa mAtra tene vyaktisAthe ja sambandhita hoya che, nahika samaSTisAthe. tethI eka vizeSanA jJAnathI bIjA vizeSanuM jJAna thaI na zake. tethI anumAnano viSaya A be vilpathI anya-sAmAnyavizeSaubhaya che. viroSayukta sAmAnya ja che. kemake pradezavizeSamAM ayogavyavaccheda (abhAvanA niSedha) pUrvakano agni ja puruSanI pravRttinuM aMga=kAraNa bane che. (puruSane svAbhita sthaLe helA aninuM ja prayojana hoya che. tethI te svAbhipreta sthaLe ani che ke nahi teDhuM ja jANavA prayatnazIla hoya che) ahIM pradezaviroSa amimAM viroSatA ANe che. ane agni pote "anitva sAmAnyathI anameya che.) vaLI, pUrve je kyAM ke dezaviziSTa ( dezavizeSamAM lo) agni sAdhyatarIka yogya nathI, kemake dezavizeSamAM rahelA agnino dhUmahesAthe anvaye prasiddha nathI. "A parvata para dhUmADo hovAthI agni che. jyAdi anumAnasthaLe dhUmahetunI abhipreta dezavagerethI viziSTa banelA sAthe agnisAthe anvaya nathI, (patu dezAdithI viziSTa na banelA animAbasAthe anvaya che.) te vAta paNa sujJamAnya nathI. kemake viSaya be prakAra che.(1) prayogakAle ane (2)vyAyikAle temAM, anumAnaprayogakAle dezaviziSTa ani viSaya bane che, ane vANigrahaNakAle dezAdithI aviziSTa animAtra viSaya bane che. buddhimAna pratipAdake pratipAdhe (jene aninuM jJAna karAvavuM che.) tenI AgaLa dhUmADo aninAntarIyaka (agni vinA nahi rahevAvALo) che, jemake jyAM dhUmADo hoya, tyAM ani hoya, ema darzAvavuM joIe. dharmasaMgahaNi bhAga- 2 104 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyadezasthena kAraNenAnyadezasthakAryasyAjananAt tena prayogakAle dezaviziSTo vahnirviSayo nirdizyate / yadyevaM tarhi prayogakAle na sAdhyanirdezo yuktaH, sAmarthyenaivAnantaroktena tasya gatArthatvAt, na, anantaroktasAmarthya parAmarzazUnyatathAvidhaparavyAmohanivRttyarthatvena tasyApi saphalatvAt, anyathA hi tannirdezAbhAve vyAptivacanAnantaraM dharmiNi parvatAdau dhUmasya sattve darzite'pi anantaroktaM sAmarthyamanusartumazaktaH san kazcit vyAmuhyet / atha ca parapratipattyarthaM parArthAnumAnaprayoga iti yuktastadapekSayA pratijJAprayoga iti kRtaM prasaGgena prakRtamabhidhIyate tatra nanu mA bhUt pratyakSeNa tannivRttyA vA AtmapratiSedhaH, anumAnato bhaviSyatIti parAkUtamudghATayannAha-aha aNumANeNaM ciya paDiseho No tayaM tuha pamANaM / appamANammi ya tammi kA atthA NAda (ya) vAdINaM // 124 " 123 // .. ( athAnumAnenaiva pratiSedho no takat tava pramANam / apramANe ca tasmin kA''sthA nyAyavAdinAm ) atha manyethAH - anumAnenaiva ciyazabdaH prAkRte nipAto'vadhAraNArthaH, pratiSedha Atmana iti saMbandhaH / atrAha-'No ityAdi' nanu takat anumAnaM na 'tava' bhavataH pramANaM "pratyakSamevaikaM pramANamitti" vacanAt / athocyeta - yadyapi na me pramANamanumAnaM, tathApi tenAtmanaH pratiSedhaH kariSyate ko doSaH ? ityAha--' appamANammItyAdi apramANe ca tasminnanumAne kA 'AsthA' nyastabharatA nyAyavAdinAM yuktivAdinAM ?, naiveyaM yuktetyabhiprAyaH, apramANasyAyathArthatvena pratiSedhakAritvAyogAt / nanu yadi vayamanumAnato nizcinumahe tataH syAdeSa upAlambho yathA -- 'tasminnapramANe kA AsthA nyAyavAdinAmiti yAvatA parapratipAdanAyAtmapratiSedhaprayAsaH, parazcAzrayatyeva svasya pramANatvenAnumAnaM tatastenAtmapratiSedhaM jAvaMte pati na SioSaH // 224 // talevAha- aha parasiddheNaM ciya parapaDivattIeN Natthi dosotti / parakhaggeNa vi diTTho viNivAdo kiM na logammi ? // 125 // ( atha parasiddhenaiva parapratipattau nAsti doSa iti / parakhaGgenApi dRSTo vinipAtaH kiM na loke?) 'athedamAcakSIthAH - parasiddhenAnumAnena parasyAtmapratiSedhapratipattau kriyamANAyAM nAsti kazciddoSaH parasya tenAtmapratiSedhapratipattyutpatteH / amumevArthaM prativastUpamayA bhAvayati-- 'paretyAdi kiM loke tvayA parakhaGgenApi parakIyenApyasinA. parasya virnipAtaH kriyamANo na dRSTaH ?, dRSTa eveti bhAvaH sarveSAmavigAnena tathAprasiddheH / iha vinipAtatulyA (=AvuM vyAptijJAna karAvavuM joie) tevAprakAranI vyAptinA samaye A dhUmADo agnimAtra(=aviziSTa agni) vyAsa tarIke siddha thAya che. te pachI parvatavagere je sthaLe dhUmADo svayaM dekhAya che, te ja sthaLe te (-dhUmADo)agnino bodha karAve che, nahi ke samudravagere sthaLe. kemake ekasthaLe raheluM kAraNa anya dezamAM rahelA kAryane utpanna karI zake nahi. (kArya be prakAranA hoya (1) niSpattirUpa ane (2) jJaptirUpa jemake agnimAMthI dhUmADAnI utpatti niSpattirUpa kArya che. ane dhUmADAnA jJAnathI thatuM agninI anumitirUpa kArya jJaptirUpa che. prathamasthaLe kAryasthaLa ane kAraNa. sthaLa eka hovA jarUrI che. dvitIyasthaLe naiyAyikvagerenI mAnyatA mujaba jJaptirUpa kAryamAM jJAnano viSaya banato hetu (jemake dhUmADo) je sthaLe hoya, tyAM ja sAdhya (=agni) hovo Avazyaka che. arthAta hetu ane sAdhya vacce sAmAnAdhikaraNya abhimata che.) tethI anumAnaprayogakALe dezaviziSTa (dezavizeSamAM rahelo) agni ja sAdhya tarIke nirdeza pAme che. zaMkA :- jo Ama hoya, to prayogakAle sAdhyano(agnivagereno) nirdeza karavo yogya nathI. kemake hamaNA ja kahI gayA te sAmarthyathI(=vyAptinA baLapara ane kArya-kAraNanA ekAdhikaraNyanA baLapara) hetunA nirdezathI ja sAdhyano bodha thai jAya che. samAdhAna :- ema nathI. je vyakti A sAmarthyanA parAmarzathI zUnya che, ane tevAprakAranA vyAmohane pAmyo che. tenA vyAmohane dUra karavAdvArA sAdhyano nirdeza saphaLatA pAme che. nahitara sAdhyanA nirdezanA abhAvamAM vyAptivacana darzAvyA bAda ane parvataAdidharmI(=AdhAra)mAM dhUmADAnI hAjarI darzAvyA bAda paNa je vyakti A sAmarthyane anusaravA zakti saMpanna nathI, te vyAmoha pAmI jAya ke eka bAju dhUmADo hoya tyAM agni hoya, evI vyApti batAve che. bIjIbAju parvata para dhUmADo hovA chatAM agni dekhAto nathI. to zuM A vyApti khoTI che ?") tethI uMdhA mArge doravAi jAya. bIjAne samyaarthano bodha karAvavA bIjAmATe anumAnaprayoga thAya che. to A anumAnathI bIjo samyag arthabodha pAme" evA hetuthI karAto anumAnaprayoga sAdhyanA nirdeza vinA unmArge laI jAya, te kema cAle ? tethI sAdhyano nirdeza (-pratijJAprayoga) yogya ja che. astu ! ahIM prasaMgathI saryuM. prastutamAM AvIe 123gA nAstika :- bhale ! pratyakSa ke pratyakSanI nivRttithI AtmAno pratiSadha karavo zakya na hoya, to paNa anumAnathI to tema karI zakAze ja. (anumAna AtmAnuM aniSedhaka) nAstiknA AvA Azayane ughADo pADatA kahe che. gAthArtha : (nAstika) anumAnathI ja (AtmAno) pratiSedha karIzuM (uttara) tamane anumAna pramANatarIke * mAnya nathI. ane te apramANabhUta hoya, to nyAyavAdIne temAM (anumAnamAM) zraddhA zI rIte hoya ? ('ciya'pada ja kAraarthaka prAkRtaavyaya che.) uttarapakSa: tame anumAnathI AtmAno pratiSedha thaze" evI klpanA karo te vyAjabI nathI. kemake eka pratyakSa ja pramANabhUta che" evA vacanathI tamAre mana anumAna pramANabhUta nathI. nAstika : alabatta, ame anumAnane pramANabhUta mAnatA nathI ja. chatAM paNa, anumAnathI AtmAno pratiSedha karavAmAM vAMdho zo che ? dharmasaMgrahaNi bhAga-1 . 105 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - utarapala ane baLathI nahi. parasyAtmapratiSedhapratipattiH khaGgakalpaM cAnumAnamiti / tadetadayuktam, dRSTAntadASTAntikayovaiSamyAt, sacAhi--khaDgasya svaparavinipAtakaraNe zaktirapratihatA, tatastena parakIyenApi parasya vinipAto yujyate, tvayA punaranumAnamapramANamiSyate, tatastatparasyApi nAtmapratiSedhapratipattimAdhAtumalam, apramANasya yathAvasthitArthapratipattinibandhanatvAyogAt, anyathA pramANaparyeSaNAnarthakyaprasaGgAt // 125 // etadevAha-- viNivAyakaraNasattI-sabbhAve jujjaI tao NiyamA / 32 parivattinimitta 2 ho hamappA taM?, 126 che (vinipAtakaraNazaktisadbhAve yujyate sako niyamAt / iti pratipattinimittaM ca bhavati kathamapramANaM tat) vinipAtakaraNazaktisadbhAve sati khaGgasya sako-vinipAtastena parasya kriyamANo niyamAdavazyatayA yujyate, na punaranumAnAdAtmapratiSedhapratipattiH, tasyApramANatve tatkaraNazaktivikalatvAt / atha tasyAtmapratiSedhapratipAdanazaktiriSyate tarhi prAmANyaprasaGgaH, tathA cAha-'iya ityAdi 'iti': evaM khaDgadRSTAntAnusAreNa tathAvidhazaktisadbhAvAbhyupagamena yadyanumAnamAtmapratiSedhapratipattinimittamiSyate, cazabdo yadyarthaH sa ca bhAvita eva, tataH kathaM tadanumAnamapramANaM bhavati?, naiva bhavatIti bhAvaH / yathAvasthitavastuviSayatayA. balAttasya prAmANyopapatteH / atrAparaH pAvasthaH praznayati nanu ca ------------------- uttarapala :- jo anumAna pote pramANabhUta ja na hoya to arthanI siddhi mATe tenA para zraddhA ja zI rIte rAkhI zakAya ? arthAt apramANabhUta anumAnanA baLapara koI vastu siddha thaI zake nahi. kemake je apramANa hoya, te ayathArtha ja hoya. tethI AtmapratiSedha paNa anumAnathI thaI zake nahi. nAstika :- jo ame anumAnathI nizcaya karatA hoIe, to Avo Thapako vyAjabI che ke "anumAna apramANa hoya, to nyAyavAdIne temAM(anumAnamAM)zraddhA kvI ?" paraMtu bIjA AgaLa pratipAdana karavA ja AtmAnA pratiSedhano prayAsa karIe chIe. (arthAta amane to AtmAno pratiSadha nizcita ja che. emA anumAnanI jarUra nathI.) ane bIjAo to anumAnane pramANatarIka svIkAre ja che. tethI temanI pAse temanA mAnya anumAnapramANathI AtmAno pratiSedha karAvavAmAM koI doSa nathI. 124 Aja vAta karatA kahe che. - gAthArtha :- (nAstika) bIjAne siddha (evA anumAna) pramANathI ja bIjA pAse svIkAra karAvavAmAM deSa nathI. lokomAM bIjAnI ja talavArathI bIjAno ghAta thato dekhAya ja che. nAstika :- bIjAone pramANatarIka siddha evA anumAnathI bIjA pAse AtmAnA pratiSedhano svIkAra karAvavAmAM koi doSa nathI. kemake anumAnathI bIjAo AtmAnA pratiSedhano svIkAra kare tema che. A muddAne prativastu upamAthI darzAve che. tame zuM lokomAM rAtrunA ja zastrathI rAtruno vadha thato jotA nathI ? A vAta rAvaNaAdinA daSTAntathI badhAne ja virodha vinA anubhavasiddha che. prastutamAM bIjAo AtmapratiSedhano svIkAra kare, e vinipAtatulya che. kemake bIjAonuM vAdI tarIke mota thAya che.) ane anumAna talavAra samAna che. kemake bIjAo pAse raheluM che, ane bIjAonA vAdipaNAnuM vinAzaka che.) uttarapakSa :- tamAro tarka pattAnA mahela jevo che. kemake daSTAnna ane dArjIntika vacce AsamAna jamInanuM AMtaruM che. talavAra potAnI che ke bIjAnI e vAta bIjA naMbare che. prathama vAta tenAmAM svaparano nAza karavAnI apratihata zakti che. ghAta karanAra A ktine svIkArato hovAthI ja bIjA pAsethI khuMcavI bIjAno nAza karavA pravRta thAya che te yogya kare che.) bIjA pAse rahelI talavAra jo bukI ja hoya, to kaMi talavAra jhUMTavI bIjAno ghAta karavA koI udyama karatuM nathI. jyAre ahIM tame anumAnane pramANatarIke svIkAratA ja nathI. tethI apramANabhUta anumAna bIjAne paNa AtmapratiSedha karAvavA samartha na banI zake. kemake je pramANabhUta na hoya, te yathAvasthita arthabodhamAM kAraNa banI zake nahi. nahitara to je te vacanathI ja arthabodha karAvI zakAya, ane pramANa zodhavAnI mahenata mAthe ja paDe pAvarapA A ja takane puSTa karatA kahe che. ' gAthArtha :- vinipAta karavAnI zaktinI hAjarImAM te(=vinipAta) avazya yogya che. Aja pramANe jo te (anumAna) pratipattinuM kAraNa hoya, to zI rIte apramANa bane? talavAramAM ghA karavAnI zakti hovAthI tenAthI (talavArathI) karAto bIjAno vinipAta avazya yogya Thare che. paNa anumAnathI AtmAnA pratiSedhanI pratipatti yogya TharatI nathI, kemake te apramANabhUta hovAthI, temAM(anumAnamAM) AvI pratipatti karAvavAnI zakti ja nathI. ane jo tame anumAnamAM AtmAno pratiSedha darzAvavAnI zakti mAnya rAkhazo, to vAstavamAM anumAnane pramANabhUta mAnavAnI ja Apatti che. Ama jo(ca'pada jo arthaka che.) talavAranA draSTAMtathI anumAnamAM tevI zakti svIkArazo, ane tethI AtmAnA pratiSedhanI pratipattimATe, tene kAraNatarIke svIkArazo, to anumAna apramANabhUta zI rIte banaze ? arthAt apramANa nahi ja bane. kemake yathAvasthita vastuviSayaka banavAthI temAM(anumAnamAM) prAmANya upapanna thAya che. (tamAre mana AtmAno pratiSedha yathAvasthita vasturUpa che. ane anumAna pramANa tene viSaya banAve che.) ahIM pAse rahelo koika kahe che. tame Ama kema kaho che ke jo te anumAna pratipattinuM kAraNa banatuM hoya, to apramANa zI rIte bane?" arthAta "anumAna pratipattinuM nimitta che ema kahevAmAtrathI kaMI te pramANabhUta banatuM nathI. kemake mAtra pratipattinimittatA ja che prAmANyanuM lakSaNa nathI.' arthAt je pratipattinuM nimitta bane te pramANabhUta hoya, tevo niyama nathI. kemake temAM anekAMtika doSa che. kemake pratipatti (jJAna)nA nimitta tarIke rUpa, Aloka (=prakAza) AMkha vagere paNa saMmata che. paNa te badhA pramANa tarIke mAnya nathI. varadA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 dhI 106 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathamidamuktaM - yadi tadanumAnaM pratipattinimittaM tataH kathamapramANamiti, na hi pratipattinimittatAmAtraM prAmANyalakSaNaM, tasya vyabhicAritvAt, tathAhi rUpAlokacakSurAdayo'pi pratipattinimittaM bhavanti, na ca te pramANamiti // 126 // etadeva dUSayitumAzaGkamAna Aha- jai paDivattiNimittaM savvaM mANaMti haMta visaovi / pAvara pamANamevaM icchijjai sovayAreNaM // 127 || ( yadi pratipattinimittaM sarvaM mAnamiti hanta / viSayo'pi / prApnoti pramANamevamiSyate sopacAreNa) yadi pratipattinimittaM sarvaM mAnamiSyate, atra sarvazabdo niyamArthaH, yadi pratipattinimittaM mAnamevetyarthaH, yathA sarva kRtakamanityamityatra kRtakamanityameveti itizabdastasmAdarthe, tato hanta ! viSayo'pi upalakSaNatvAdAlokAdayo'pi prApnoti pramANaM, 'eva' pratipattinimittatAmAtraprAmANyAbhyupagame, AcArya Aha- 'icchijjai sovayAreNaMti' 'so'pi' viSayo'pi AstAM tAvat jJAnamityapizabdArthaH / upalakSaNametat, AlokAdayo'pi upacAreNa gauNyA vRttyA iSyate pramANam / tato nAtiprasaGgo doSAya / na hyabhyupagamA eva bAdhAyai bhavanti // 127 // upacArazca mukhyApekSa iti, mukhyaM pramANamupadizannAha-Nicchayao puNa etthaM paDivattI ceva hoi mANaM tu // tIr (5) jovi mAve cha te pamALati vAmoddo // 128 (nizcayataH punaratra pratipattireva bhavati mAnaM tu / tasyAzca dvayorapi bhAve na tat pramANamiti vyAmohaH) 'nizcayataH ' paramArthena mukhyavRttyetiyAvat punaH zabdo vAkyabhede 'atra' pramANavicAraprakrame pratipattireva arthagrahaNapariNAmalakSaNA bhavati 'mAnaM pramANam, pratipadyate'rtho'nayeti pratipattiritikRtvA / tuH pUraNe / 'iya paDivattinimittaM cetyatra tu pratipattizabdo bhAvasAdhano vivakSitaH, tathAprakaraNAt tasyAzca nimittamanumAnamarthagrahaNapariNAmAtmakapratipattyAzrayatvAt / kathaM punaranyat pramANaM nizcayato na bhavatIti ceta? ucyate--iha tadeva pramANaM yata iyaM prameyAdhigatiravyavadhAnena svatattvaM pratilabhate, pramIyate'neneti pramANamiti karaNe vyutpAdanAt / karaNaM hi nAma kArakaM taducyate yatkriyAyA antyaM bhedakaM taccAntyaM bhedakaM yasya kArakasya bheda (ka? ) vyApAraH, sarveSAmapi katrAdikArakANAM bhedakatve'pi tadanyatamena bhedakAntareNApekSaNIyena(na?) vyavadhIyate kintu tadbhedenaiva kriyA bhidyate, prameyArthAdhigatikriyAyAzcAntyaM bhedakaM jJAnasya prameyArtha (mukhyavRttA pratipatti pramANarUpa) AvI zaMkAne gheSamULaka batAvavA AzaMkA karatA kahe che. gAthArtha :- (zaMkA) jo pratipattinuM nimitta banatuM badhuM ja pramANabhUta hoya, to e pramANe viSaya paNa pramANa banaze. (uttara) te(=viSaya) paNa upacArathI (pramANatarIke) iSTa che. jo pratipattimAM nimitta banatuM badhuM pramANatarIke iSTa hoya ahIM sarva-badhuM zabda niyama darzAve che. tethI jo pratipattinuM nimitta pramANa ja hoya tevo artha thayo. jemake badhuM kRtaka (=kArya) anitya hoya-kRtaka anitya ja hoya. (mULamAM 'iti'pada 'to" evA arthamAM che.) to viSaya paNa (upalakSaNathI Alovagere paNa) pramANa banaze. (A Apatti pratipattimAM nimittapaNA mAtrathI prAmANya svIkAravAmAM che.) uttarapakSa :- jJAnanI vAta to javA do. viSaya paNa upacArathI pramANatarIke iSTa che. A upalakSaNa che. upalakSaNathI Alovagere paNa upacArathI=gauNarUpe pramANatarIke iSTa che. tethI viSayane pramANa mAnavAnI Apattino Apelo atiprasaMga doSarUpa nathI. kemake abhyapagamo ja bAdhaApattirUpa banatA nathI. 1ra7nA upacAra haMmezA mukhyane apekSIne hoya che, tethI mukhya pramANa upadezatA he che. gAthArtha :- nizcayathI to ahIM pratipatti ja pramANa che. ane tenA (=pratipatti) banne (artha ane jJAna) sambandhIonI hAjarImAM te (=viSaya) pramANa nathI tema klevuM vyAmoha che. (mULamAM 'puna" pada vAkyabheda sUcaka che) pramANanA vicAranA prastAvamAM arthanA grahaNanA pariNAmarUpa pratipatti ja mukhyatayA-paramArthathI pramANarUpa che. kemake pratipattinI vyutpatti jenAthI artha pratipanna (=jJAta) thAya te pratipatti" evI che. ('tu' pada chaMdapUrvaka che.) pUrve jyAM ya paDivattinimitta' ityAdi (gA. 1296) kyuM hatuM, tyAM pratipatti zabdanI bhAvavyutpatti ISTa hatI. ('ti" pratyaya mukhyatayA bhAvaarthamAM lAge che. tethI pratipanna karAya te pratipatti evI vyutpatti iSTa hatI.) evo nirNaya te vakhatanA tevA prakaraNathI gamya che. tasmAcca prastutamAM pratipattinI pramANatayA siddhi iSTa che. tethI karaNatayA vyutpatti karI. A pratipattinuM nimitta (=kAraNa) anumAna che, kemake arthagrahaNapariNAmarUpa pratipattinuM te (=anumAna) Azraya che. (anumAnajJAnamAM sAdhyaarthagrahaNa no pariNAma utpanna thAya che. tethI anumAnane pratipattinA Azraya tarIke ) (pratipattinI karaNatayA siddhi) zaMkA :- nizcayathI (=paramArthathI) pratipattine choDI anya koi pramANa kema nathI ? samAdhAna :- jenAthI A prameyano bodha aDacaNavagara athavA avilaMbe utpanna thAya te ja pramANatarIke abhimata che. kemake jenAthI pramiti thAya, te pramANa' evI karaNakArakamaya vyutpatti iSTa che. (arthAt pramANa pramitirUpa phaLa-kAryanA karaNatarIke iSTa che.) kAraNake kharekhara raNa teja kAraka bane je kyiAno chello bhedaka hoya, ane viziSTa vyApAvALo hoya. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 - 107 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grahaNapariNAmalakSaNam, tazAdeva bodhampatayA aviziSTasyApi jJAnasya pratikarma vibhAgopapatteH, yathA nIlasyedamadaH pItasyeti / tataH sa evArthagrahaNapariNAmaH pramANaM na tvanyadindriyAdikam, tato jJAnasya pratikarma vyavasthAnupapatteH / acAha--nendriyANi prativiSayaM jJAnasya bhedakAni, azeSanIlapItAdivijJAnasAdhAraNatvAta, tAni hi yathA pATavAdiguNopetAni nIlavijJAne kAraNatvena vyApriyante tathA pItavijJAne'pIti, etenAloko'pi pramANatvenAbhyupagamyamAnaH pratikSipto draSTavyaH, tasyApyazeSavijJAnasAdhAraNatayA vijJAnasya prativiSayavyavasthAhetutvAyogAt, arthastu yadyapi svarUpeNa bhinnatvAdedakastathApi naivAsau jJAnavizeSavyavasthAnimittaM, sa hi adyApyajJAtaH, ajJAtena ca tena vijJAnamanubhUyamAnaM saMsRSTamityeva na vijJAtuM zakyaM, kiM punastatsaMsargitayA viziSTaM vyavasthApayitumiti / evamindriyArthasannikarSo'pi pratyartha bhidhamAno jJAnasya prativiSayavyavasthAhetuH parikalpyamAno nirAkRto draSTavyaH, ajJAtatvena tasyApi prativiSayavyavasthAhetutvAyogAta, itazca nAsau pramANa, sarvAtmanA sannikarSe'pi kaizcideva dhammaH pratipatteH, adhigamanimittaM hi pramANam iSyate, sannikarSazcedabhigamanimittaM tataH sarvAtmanA sanikRSTe vastuni savereva svaparaparyAyaistadviSayA pratipattirutpakheta, na cotpadyate, tasmAbevAsau pramANam / yadapyucyate mImAMsakaiH-'prathamamAlocanAjJAnaM nirvikalpakaM vikalpavijJAnasya nimittaM sat pramANam, teSAM hi matenAlocanAjJAnaprabhRtInAM prAptijJAnaparyantAnAM pUrva pUrva pramANamuttaramuttaraM tu phlmiti| tadapyasamIcInam, AlocanAjJAnasya vivakSitArthagrahaNapariNAmAbhAve tasya tdrthaalocntvsyaivaasiddheH| yadi nIlasyArthasyaitadAlocanaM iti siddhayet tadA tasyottarakAlabhAvinaM tadvizeSaviSayaM vikalpaM prati prAmANyaM bhaveta, yAvatA vivakSitArthagrahaNapariNAmAbhAvAt tasya tadarthAlocanatvamevAsiddhamiti kutastasya prAmANyamiti tathA yadapi naiyAyikavaizeSikairvizeSaNajJAnaM pramANaM vizeSyajJAnaM phalamiti pratipannam, tadapi na vicArakSamama, vizeSaNajJAnasya vizeSaNalakSaNArthagrahaNapariNAmAbhAve vizeSyajJAnAtsvArthagrahaNapariNAma -------------------------- -- -- -- -- -- -- -- ---- -- -- -- - Ama to kartAvagere badhA ja kAko DyiAnA bhedaka che. paNa teo aMtya bhedaka nathI, kemake teo brisiddhimATe anya bhecchanI apekSA rAkhe che. tethI ja teo hAjara hoya, to paNa arthabodhanI yiAmAM DhIla thAya che. jyAre karaNakAraka yiAno bhedaka bane che pachI anya koinI apekSA rahetI nathI ane avilaMbe arthabodha Adi kArya thAya che. tethI kANakAraka ja kviAno anyabhedaka che. kAraNake jenA bhedavyApArathI ja anyabhedakakAnI apekSA vinA DyiA bhinna(viziSTa) thAya che. te ajyabheda kkAraka che. A lakSaNa raNakArakamAM barAbara ghaTe che. prastutamAM prameyanA bodhanI SiArUpa jJAnanuM abhedaka che prameyaarthanA grahaNa(jJAna)pariNAmarUpa pratipatti. kAraNake bodharUpe samAna dekhAtA jJAnomAM paNa AvI pratipattinA bhedathI ja dareka bodhayiAmAM bheda susaMgata thAya che. jemake "A nIlapadArthanuM jJAna che peluM pItapadArthanuM jJAna che. arthAt jJAnaSiAo vAnAipe samAna hovA mAM, teomAM pratipattinA bhedathI bheda paDe che. tethI te arthagaNapariNAmarUpa pratipatti ja pramANabhUta che. tenAthI bhinna indriyavagere nahi. * IndriyavaranA kAraNe pratyajJAnaSiAne AzrayI jJAnanI vyavasthA upapana thatI nathI. te A pramANe che Indriyo judA judA viSayane AzrayI zAnamAM bheda utpanna karAvatI nathI. kemake nIla, pItavagere tamAma vijJAnamAM teo(Indriyo) sAdhAraNa avizeSarUpe pravRtta thAya che. pATavavagere guNothI sabhara Indriyo jevI rIte nIlavijJAna(tranIlapadArthanA jJAna)mAM kAraNatarIke lAgRta thAya che, tevI ja rIte pItavijJAnamAM paNa lAgRta thAya che. (arthAt bhinna bhinna viSayanA jJAna vakhate indriyono vyApAra bhinna mina thato nathI.) A ja pramANe Aloka-prakAzano paNa pramANatarInno abhyapagama jarjarita thayelo jovo. kemake te paNa saghaLA jJAnomAM sAdhAraNa aviroSarUpa hovAthI bhinna bhinna viSayone AzrayI jJAnanI vyavasthA karavAmAM kAraNa banato nathI. rAMka :- bhale Alovagere pramANa5 na ho, paNa artha jJAnano viSaya) ne to pramANatarIke svIkAravo ja paDo. kemake jJAnanA viSaya banatA artho svarUpathI ja paraspara bhinna che. tethI teone viSaya banAvatuM jJAna paNa bhinna bane che. Ama jJAnaSiAmAM bhedaka banato artha jJAnanI vyavasthAmAM nimitta bane che. ane pramANarUpa che. samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. mAM paNa artha pramANatayA asiddha che. kemake te(artha) jJAnavizeSanI vyavasthAmAM kAraNa banato nathI. kAraNake je vakhate jJAnaSiA thaI rahI che. te vakhate artha pote hajI ajJAtaavasthAmAM che. tethI "anubhavAte vijJAna te ajJAta arthathI saMsRSTa che. tevuM jJAna thaI rahyuM nathI, to te arthanA saMsargavALuM hovAthI A vAna viziSTa che. tevI vyavasthA (nirNaya) karavAno to avakAza ja kyAM che ? tAtparya che te arthanI bodhaSiA vakhate arthano bodha thaI gayo hoto nathI. arthAta artha hajI rAyamAnaavasthAmAM che. jJAna avasthAmAM nathI. tethI anubhavAto bodha kyA arthasAthe sambandhita che tevo nirNaya thayo nathI. tethI e anubhavAto bodha amuka arthasAthe saMbaMdhita hovAthI viziSTa che. evo nirNaya paNa thato nathI.) tethI arthe paNa pramANapa nathI. eja pramANe "Indriya ane viSayano saniSpa (sambandha) paNa pramANa tarIke asaMgata che tema samajavuM alabatta, bIjaoe(kanaiyAyikovagere) spelo A sanikarSa viSayanA bhedathI bheda pAme che. viziSTa che. chatAM paNa nAnanyiAkALe artha ajJAta hovAthI A IjiyArthasanirca paNa ajJAta che. tethI te (Rnirva) paNa prativiSaya jJAnanI vyavasthAmAM su banI zake nahi. vaLI, sanirmane pramANa na mAnavAmAM bIje paNa che, te A pramANe je vastuno hariyasAthe thato nirja saMpUrNatayA thato hovA mAM vastunI pratipatti saMpUrNatayA thatI nathI, parUM vastunA keTalAka dhamathI ja thAya che. arthanA jJAnamAM kAraNa bananAra pramANatarIke ISTa che. have jo sanirma arthanA jJAnamAM kAraNa hota, to saMparNatayA saniSTa rahelI vastunI tenA svapara badhA ja paryAyosahita pratipatti thavI joie. paNa tema thatuM nathI. tethI nirba pramANabhUta nathI. (pramANanayatatvAkore paNa pramiti nAnaSiArUpa kAryanA pAnAtmaka kaNano ja pramANanarIke svIkAra rco che nAnabhina nirbarano nahi) dharmANi bhAga- 2 104 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalAdvizeSavyavasthAyA evAnupapatteH / yadi hi vizeSyavizeSaNajJAnayovibhAgaH kartuM zakyeta-idaM vizeSyajJAnaM idaM tu vizeSaNajJAnamiti tadA syAdapi vizeSyajJAnaM prati vizeSaNajJAnaM pramANam, yadA tu svasvArthagrahaNapariNAmAbhAvAdubhayorapi vibhAga evaM kartuM na zakyate tadA kathaM vizeSyajJAnaM prati vizeSaNajJAnaM pramANaM bhvitumrhti?| api ca kriyAyAH sAdhanasya ca viSayanAnAtvaM na yujyate, tathAdarzanAbhAvAt, na hi dhavAdAvutpatananipatanavyApAravati parazau tato'nyatra chidikriyA bhavantI dRzyate, tata ihApyanyatraiva vizeSaNajJAnaM pramANabhUtaM vyAptamanyatraiva ca vizeSyajJAnaM tatphalabhUtamiti vyAhatametat, tanna vizeSaNajJAnaM vizeSyAdhigatikriyAM prati pramANam / atha mA prApadayaM doSa iti vizeSaNavizeSyajJAnayorabhinnaviSayatvamabhyupagamyate, tarhi dvayakalpanA vyarthA, vizeSaNajJAnenaiva tasyArthasyAdhigatatvena vizeSyajJAnasyAkiMcitkaratvAt / etaccAlocanAjJAnottaravikalpajJAnayorapi dUSaNaM vAcyam, tatrApi hyekaviSayatve sati uttaravikalpajJAnasya vaiyyarthya bhinnaviSayatve kriyAsAdhanaviSayanAnAtvavirodha iti / tathA yadapyucyate-jJAnasya prameyasArUpyaM pramANaM, tadantareNa prmeyaadhigtivyvsthaanupptteH| taduktam-"arthena ghaTayatyenAM, na hi muktvaarthruuptaam| tasmAtprameyAdhigateH, pramANaM meyarUpatA // 1 // iti| tadapyayuktam, vijJAnasya prameyasArUpyAyogAt, amUrtasya pratibimbAbhAvAt, bAhi--yadamUrta na tat pratibimbavat, yathAkAzam, amUrta ca vijJAnamiti / pratibimbaM hi pratibimbavato darpaNAdeH pratibimbyajapAkusumAdivastugatasannivezavizeSAnukArI rUpasannivezavizeSaH, sa ca mUrtAnAmeva dharmo "mpa-rasa-gandha-sparzavantaH pudgalA' iti vacanaprAmANyAta, - -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- (mImAMsakalpita locanAjJAnanA prAmANyano niSedha) mImAMsako kahe che ke prathama utpanna thatuM nirvilpaka (taddana aviziSTa) AlocanAjJAna tadanantara utpanna thatA vilpajJAnanuM nimitta banatuM hovAthI pramANabhUta che. A mate AlocanAjJAnathI mAMDI prAtijJAna sudhInA jJAnomAM pUrva-parvanuM jJAna pramANa bane che, ane uttara uttaranuM jJAna kula kArya bane che. uttarapala :- (AlocanAjJAna je abhipreta arthane grahaNa karavAnA pariNAmavALuM hoya, to te nirvilpaka na nAM savilpaka banI jAya ane jo) AlocanAjJAna abhipretaarthane grahaNa karavAnA pariNAmavALuM na hoya, to te (AlocanA jJAna) teja (abhipreta) arthanI AlocanArUpa che, tema siddha ja nahi thAya. kemake je "A nIlaarthanI AlocanArUpa che.' ema siddha thAya, to ja te AlocanAjJAnanA uttarakALe thatA te(nIlaartha)nA viroSaparyAyone viSaya banAvatA vilpajJAna pratye AlocanAjJAna pramANabhUta bane. paNa jyAre AlocanAjJAnamAM abhipretaartha grahaNa karavAno pariNAma ja nathI, tyAre te (AlocanA) te(abhipreta) arthanI AlocanArUpe ja asiddha che. to temAM (AlocanAjJAnamAM) prAmANyanA vicArane avakAza ja kyAM che ? (vizeSaNa vizeSajJAna pramANa-pramitibhAvanirAsa) naiyAyika vaizeSika :- viroSaNajJAna pramANarUpa che. ane viroSajJAna phaLarUpa che. uttarapala :- A kathana vicAraramaNIya nathI. viroSaNajJAnamAM vizeSaNAtmakaarthagrahaNano pariNAma tamane ISTa nathI. (jJAnamAM svAvabodhasAmartha tame svIkAryuM nathI) teja pramANe viroSajJAna paNa svArthagrahaNapariNAmathI vikla che. tethI vizeSyano nirNaya paNa thato nathI. tethI vizeSaNa ane viroSavaccenA vizeSano nirNaya je anupAna che. je viroSya ane viroSaNajJAnano vibhAga karavo zakya hota, ke "A vizeSajJAna ane A vizeSaNajJAna to %Aca vizeSaNajJAnane vizeSajJAnaprati pramANatayA svIkArI zakAta. paNa jyAre banne potapotAnA arthanA gaNapariNAmathI vikla hoya, tyAre banne vacce vizeSaNa ane vizeSyano vibhAga ja zI rIte thaI zake ? ane tevA vibhAganA abhAvamAM vizeSaNajJAnane zI rIte vizeSajJAnanA pramANatarIke svIkArI zakAya ? vaLI, DyiA ane sAdhananA viSaya jUdA jUdA hoI zake nahi. kemake kyAMya tema dekhAtuM nathI. kuhADI dhavavRviroSa) vagere para uThThA-paDavAnA vyApAravALI hoya, ane chedavAnI kyiA koI anya ja vRkSavagere para thAya, tevuM dekhAtuM nathI. teja pramANe ahIM paNa pramANabhUta viroSaNajJAna anyaartha(viroSaNabhUta artha aMge pravRta thAya ane tenA phaLarUpa vizeSajJAna anya artha(vizeSaartha)aMge pravRta thAya, e vAta taddana asaMgata che. tethI viroSaNajJAna viroSanA bodha jJAnanI kSiA pratye pramANa nathI.) rAMkA :- vizeSaNajJAna ane vizeSyajJAna A bane jJAnane samAna viSayaka mAnavAthI A doSa mULathI nAza pAmaze. samAdhAna :- bane jJAnanA viSaya jo eka ja hoya, to be jJAna mAnavAnI jarUra ja zuM che ? vizeSaNajJAnathI ja te abhipreta) artha jJAta thaI jazo. tethI vizeSajJAna akicikara banaze. A ja vAta 'AlocanAjJAna ane tenI uttaramAM thatA vilpajJAna aMge paNa samAna che. je AlocanAjJAna ane uttarakAlIna vijJAna ane samAnaviSayavALA hoya to uttarakAlIna vilpajJAnanI kalpanA vyartha che ane jo bhinna viSayavALA hoya, to be vacce pramANa-pramitibhAva nahIM hai kemake DyiA ane sAdhananA viSayo bhinna mAnavAmAM virodha doSa che. (bauddhamAnya . prameyasAruNyavAnirAsa) bauddha-jJAnamAM raheluM prameyanuM sApya ja pramANarUpa che. kemake A prameyasArUpyaarthasAruNyanA abhAvamAM prameyanA bodhanI vyavasthA ghaTI rAnI nathI. kyAM che ke "A artharUpatAne choDI (jJAna) arthasAthe ghaTanA karI zakyuM nathI (arthAt arthanuM saMvedana karAvI zakyuM nathI.) tethI prameya(viSayabhUtaartha)nA bodhamAM prameyarUpatA =prameyasArUpyuarthasAruuarthapatA) ja pramANabhUta che." dharmasaMpatti bAvana che : Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tataH pratibimbaM svAzrayamUrtatvena vyApyate, vijJAnaM cAmUrta, mUrtilakSaNAyogAt, rUpAdisaMsthAnavizeSo mUrtiriti hi mUrtilakSaNam, tato vijJAnAdAzrayAt mUrtatvena vyAvartamAnena svavyApyamapi pratibimbaM vyAvartyata iti vyApakAnupalabdhiriyam / etacca darpaNAdaya evaM pratibimbyajapAkusumAdisannidhAnavizeSatastathA tathA pratibimbavattayA pariNamante iti prdeshaantraabhivyktmaacaarysyaivaabhipraaymupjiivyocyte| yadA tu na pratibimbyavastupratibaddhacchAyANusaMkramAtirekeNAdarzake anyapratibimbasaMbhava iti sUtrAbhiprAyo'nuzrIyate, tadAnImavyAptidoSo draSTavyaH anumAnajJAnAnAM, tadviSayasya dezakAlAdiviprakRSTatayA tatpratibaddhacchAyANusaMkramAbhAvena sArUpyAyogataH praamaannyaanupptteH| amuM ca sUtrAbhiprAyamAcAryaH svayameva sarvajJasiddhau vistaratarakeNAbhidhAsyata iti neha pratAyate / astu vA yathA kathaMcana jJAne'pi anumAnajJAnasyApi ca sArUpyaM, tathApi na tajhamALe, vivAQTgAmo | vAri-sarvAtmanA vA sANaM cAre zena vA?, na tAvatsatyanA, tathA ti jJAnasyAjJAnatvaprasaGgAt, sarvAtmanA hi (sAmAnya) sArUpyaM saMgatimupapadyate sakalabhedApagame cArtha eva syAdaparArthavyaktivada, na jJAnam / athaikadezena tarhi sarva sarvasya paricchedakaM syAt, sarvasyApi jJAnasya sarvairapi vastubhiH saha kenacidaMzenAntataH prameyatvAdinA samAnatvasaMbhavAt / tathA caitadeva bhavadAcAryo'pi dharmakIrtirvijJAnanayaprasthAne'bhidhatte--"sarvAtmanA hi sArUpye, jJAnamajJAnatAM vrjet| sAmye kenacidaMzena, syAtsarva sarvavedanam // 1 // api ca sArUpyaprAmANyAbhyupagame tiprakRtti, pAdi-pratikriyanimitte prama, sANaM vet pratikriyanimittamiLyate tataH vavat pUrvavijnyaansyaapi grahaNaprasaGgaH, tasyApi viSayeNa saha tulyyogkssemtvaat| tathAhi--kasyApi puMsaH kadAcit prathamaM tAvadekaM purovartinIlasvalakSaNagrahaNapravaNaM nIlapratibhAsaM vijJAnamudayate, tasmAdeva ca samanantarapratyayIbhUtAt dvitIyamapi nIlapratibhAsaM vijJAnam upajAyate / tatra ca yathottarasmin vijJAne vicchinno grAhyAkAro bAhya iva pratibhAsate tathA pUrvasminnapi, tato yathottaravijJAnasya bAhyena viSayeNa saha sArUpyamasti tathA pUrvavijJAnenApi / api ca-bAhyena saha sArUpyaM nIlAditvamAtreNa, pUrvavijJAnena punaH sarvAtmanA, tatazca yathA sArUpyAdvAhyArthasyAdhigatistathA pUvijJAnasyApi syAt, vizeSAbhAvAt / uktaM ca--"yathA nIlAdirUpatvAnnIlAdyanubhavo mataH / tathAnubhavasArUpyAttasyApyanubhavo bhavet // 1 // " na - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - - - - -- - - - - -- - --- - - - - uttarapakSa :- A tarka paNa tathya vinAno che. vijJAnamAM prameyasApya saMbhavI zakyuM nathI. kemake amUrtamAM pratibiMba saMbhavI zake nahi. prayoga :- "vijJAna pratibiMbavAnuM nathI. kemake amUrta che, jemake AkAza." anvayavyAti je je amUrta hoya che, te te pratibiMbavALuM hotuM nathI, jemake AkAza.' vijJAna paNa amUrta che. tethI vijJAna pratibiMbavAnuM nathI. zaMkA :- pratibiMba' eTale zuM ? samAdhAna :- pratibiMkhya(jenuM pratibiMba paDe, te) japAkusumavagere vastumAM rahelA sanniveza(saMsthAna)vizeSane anusarato pratibiMbavALA arisAvagereno ja rUpasannivezaviroSa, pratibiMba che. A(upasannivezavizeSa)mUrtavastuo no ja dharma che. kemake "rUpa, rasa, gandha ane sparzavALA pudagaLo (ja) che (tatvArtha. 5/23) evA vacananuM ahIM prAmANya che. (rUpavAna mAM ja rUpaviroSano prAdurbhAva saMbhavI zake. A tAtparya che.) Ama pratibiMba potAnA AzrayanA mUrtavane vyApya che. arthAta jemAM pratibiMba utpanna thAya, temAM mUrtatva(te mUrta) ja hoya. mUrtamAM ja pratibiMba saMbhave. vijJAna amUrta che. kemake temAM (vijJAnamAM) mUrtinuM lakSaNa saMbhavatuM nathI. "rUpAdisaMsthAnavizeSa mUrti che. evuM mUrtinuM lakSaNa che. Ama vijJAnAtmaka Azraya (dharma)mAMthI vyAvRtta thatuM mUrtatva potAnA vyApya pratibiMbane paNa vyAvRta kare che.Ama vijJAnarUpa pakSamAM vyApaka(kamUrtatva) nI anupalabdhi che.A vicAraNA "darpaNavagere ja pratibiMbU japAkusumavagerenA sanidhAnavizeSathI tevA prakAranA pratibiMba tarIka pariNAma pAme che.' ema anya sthaLe AcArya(zrI haribhadrasUrima.)e vyakta karelA abhiprAyane anusAra karI che. sUtra(Agama)nA abhiprAyathI pratibiMkhya vastune pratibaddha chAyAaNuonA saMkrama vinA arisAmAM anyanuM pratibiMba saMbhave nahi. (AgamanA abhiprAye pratibiMba pAmatI pratibiMba vastumAMthI chAyANuo nIkaLe che. A aNuo darpaNavageremAM saMkrama thavAthI AkAra pAme che. ane tethI temAM pratibiMkhyavastunuM pratibiMba paDe che.) A abhiprAyane AgaLa karavAmAM Ave, to, (jJAnamAM arthasAruNane pramANa mAnavAmAM) anumAnajJAno avyAmidoSathI dUSita thaze. kemake anumAnajJAnanA viSaya banatA sAdhya artho, jJAnanA sthAnathI (jJAnakaranAra vyaktithI) deza ane kALathI ghaNA dUra hoya che. tethI te viSayonA chAyANaono jJAnamAM saMkrama saMbhavato nathI. tethI te viSayonuM sArUpya anumAnajJAnomAM AvI zakyuM nathI. tethI anumAnajJAnamAM prAmANya ayogya Tharaze. (pramANatarIka lakSyabhUta anumAnajJAnamAM arthasArUpyarUpa pramANa lakSaNano abhAva AvavAthI avAmidoSa che.) AcArya (=zrIharibhadrasurijI) pote AvA sUtraabhiprAyane sarvajJasiddhiprakaraNamAM vistArathI batAvaze. tethI ahIM teno vistAra karatA nathI. athavA to, "tugatu durjanaH nyAyathI mAnI lo ke anumAnajJAnamAM paNa koipaNa hisAbe jJAnanI jema arthanuM sArUpya che. mAM paNa arthasArU pramANatayA siddha thatuM nathI. kAraNake banne vilpo temAM asiddha che. bolo, A sArUpya saMparNatayA che, ke ekTazathI che ? jo jJAnamAM arthasArUpya sarvAtmanA hoya, to jJAnane paNa arthanI jema ajJAna banerUpa svIkAravAno prasaMga che. kemake jJAnanA arthasAthenA saMbhavita sakaLabhedo dUra thAya, to ja sarvAtmanA sArUpya saMgata thAya. ane badhA ja bhedo dUra thAya, to kAMto mAtra jJAna ja rahe, kAMto mAtra artha ja rahe. jemake eka arthanI bIjA arthasAthe arthatvarUpe samAnatA hovAthI bIjo artharUpa ja che paNa jJAnarUpa nathI. (tAtparya :- sarvathA abhinna vastuo bhinna bhinna svataMtra astitva dharAvI zake nahi pasta ekarUpa ja banI jAya. tethI jJAna ane arthavacce sarvathA sArUpyaabheda mAnavAmAM bannenuM envarUpe ja astitva svIkAravuM paDe. nahi ke alaga alaga svataMtra astitva. tethI bemAMthI ekano abhAva mAnavAnI Apatti Ave.) dharmasaMgrahaNi bhAga-1 che 11e Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- -- -- -- ca bhavati, tasmAnnaiva sArUpyaM pramANaM, kiMtu yato nimittavizeSAt sArUpyAvizeSe'pi niyataviSayA pratipattirutpadyate sa eva nimittavizeSo'rthagrahaNapariNAmalakSaNaH pramANam / yadi tvarthagrahaNapariNAma eva sArUpyamityucyate, tadA na kAcidAvayorvipratipattiH, nAmni vivAdAbhAvAt / tadevaM nizcayataH pramANamabhidhAya sAMpratamupacAranibandhanaM prAmANyamarthajJAnayoravizeSeNopapAdayannAha--'tIe ya ityAdi, 'tasyAzca' arthagrahaNapariNAmalakSaNAyAH pratipatte yorapyarthajJAnayorbhAve sati javA yoga sau viSayo na sa mALa, vihaMtu jJAnameti vyAmoda pavA, pati--2thA jJAnacAIgrahapariNAmo jJAne satyeva bhavati na tadabhAve, tathA bAhyArthasyApi bhAve sati bhavati na tadabhAve, anyathA nirviSayatvena tasyAprAmANyaprasaGgAt, tatazca yathA jJAnaM tannibandhanatvAdupacAreNa pramANamiSyate tathA viSayo'pISyatAmupacAranimittAvizeSAt, tathApi cedviSayasya prAmANyopacArapratiSedhastarhi vyAmoha eSaH, yuktivaikalyAditi sthitam // 128 // adhikRta evArthe parasyAzaGkAzeSamapanetukAma Aha-- tullANaM vi vabhicArA tamappamANaMti kinna paccakkhaM ? / tehiM vizeSamAvA ravi i to tni ? | 221 che (tulyAnAmapi vyabhicArAd tadapramANamiti kinna prtykssm| teSAM vizeSabhAvAditareSvapi kiM na so'sti?) -- - - -- have je jJAnanuM arthasAthe eka dezathI ekAda aMzathI ekAda dharmathI ja sArUpya iSTa hoya, to pratyeka jJAnane saghaLAya arthanA paricchedaka bodhaka-prakAzaka tarIke svIkAravuM paDaze. kemake dareka jJAnamAM badhA ja arthonuM koka aMzAthI chevaTe prameyavAdi dharmothI sArUpya raheluM ja che. tethI ja A vAta tamane (bauddhone) mAnya AcArya dharmakIrti "vijJAnanayaprasthAnA mAM A pramANe kahe che- jo sarvAtmanA sArUpya hoya, to jJAna ajJAnatAne pAme. ( jJAna ajJAnarUpa bane.) ane koIka aMzathI sArUpya hoya, to badhA (artho) nuM badhA ja (jJAno) thI vedana (bodha) thaI jAya. vaLI, sArUpyamAM prAmANya svIkAravAmAM atiprasaMga paNa che. te A pramANe pramitiSiAnuM je nimitta=kAraNa bane, te pramANa che. have jo sArUpyane pramitiSyiAnuM kAraNa mAnazo, to kyAreka pUrvavijJAnanuM paNa saMvedana thavAnI Apatti che. kemake pUrvavijJAna paNa viSayanI jema samAna yogakSema dharAve che. te A pramANe koIka puruSane kyAreka prathama sAme rahelA nIlalakSaNa(nIlavastu)nA bodhamAM samartha nIlapratibhAsa vijJAna (nIlaarthano pratibhAsa karAvanAruM jJAna) udaya pAme che. te pachI te ja samanattarapratyayIbhUta prathama anubhavelA nIlavijJAnathI bIjuM paNa nIlapratibhAsa vijJAna utpanna thAya che. jema A bIjA nIlapratibhAsa vijJAnamAM pratibhAsa thayelo grAhma(artha)AkAra bAhyAartha jevo pratibhAse che. tema prathama nIlapratibhAsa vijJAnamAM pratibhAsato grAhyAkAra paNa bAhyAWtulya ja pratibhAse che. tethI uttaravijJAnamAM(bIjA vijJAnamAM) jema bAhya viSayasAthe sArUpya che, tema pUrva(=prathama)vijJAna sAthe paNa sArUpya che. vaLI, uttaravijJAnanuM bAdhArthasAthe to mAtra nIlA* kvirUpe ja sArUpya che, jyAre pUrvanA vijJAna sAthe to sarvarUpe sApya che. tethI jema sArUNyanA kAraNe bAhyAArthano bodha thAya che, tema pUrvanA vijJAnanuM paNa jJAna thavuM joIe, kemake bAhArthanA grahaNamAM ane pUrvajJAnanA agrahaNamAM koI vizeSa kAraNa nathI. aaN ja che ke - jemeM nIlAdirUpatAne kAraNe nIlAdino anubhava(saMvedana) ISTa che. tema anubhavanA sArUpyathI teno(tranIlAdianubhavano) paNa anubhava thavo joie." paNa tema thatuM nathI. tethI nirNaya thAya che ke, sArUpya pramANarUpa nathI. paraMtu sArUpyanI samAnatA hovA chatAM je nimittavizeSane kAraNe niyataviSayaka ja pratipatti thAya. te nimitaviroSa ja arthagrahaNapariNAma che, je nizcayathI pramANarUpa che. tamane paNa jo, "arthasArUpyapadanA tAtparyathI "arthagaNapariNAma ja abhipreta hoya, to ApaNA bannenA siddhAMtamAM koI virodha nathI. ane nAmabhedamAM vivAdane avakAza nathI. Ama nizcayathI arthagrahaNapariNAmarUpa pratipatti ja pramANarUpa che. ema batAvI, have "aupacArikaprAmANya artha (bAhyaartha) ane jJAna-bannemAM samAnatayAM che." evuM pratipAdana kartA kahe che "tIeya ItyAdi arthagrahaNapariNAmarUpa A pratipatti artha ane jJAna A benI hAjarImAM ja thAya che. arthAta bemAMthI eknI paNa gerahAjarImAM pratipatti na thAya. tethI mAtra jJAna ja pramANabhUta che, ane viSaya(artha) nahi evuM kahevAmAM mUDhatA ja kAraNa che. juo. jJAnano arthagrahaNa pariNAma jema jJAnanI hAjarImAM ja saMbhave, gerahAjarImAM nahi tema bAhAarthanI hAjarImAM ja saMbhave, gerahAjarImAM nahi. nahitara(bADhArthanA abhAvamAM jo arthagrahaNapariNAma udbhave to) te(=arthagrahaNa pariNAma) niviSaya(viSaya vinAno) hovA thI pramANabhUta rahe nahi. Ama arthagrahaNapariNAmanuM kAraNa hovAthI jema jJAna upacArathI pramANa bane che, tema viSaya paNa banavA joie. kAraNake banne(jJAna-artha)sthaLe upacAranA kAraNa samAna che. chatAM paNa viSayamAM prAmANyanA upacArano niSedha karavAmAM koI yukti hAjara nathI. tethI evo niSedha vyAmohanA gharano ja saMbhavI zake che. ema nirNaya thAya che. varadA | (sadaasatatatyatA aprAmANyaprayojaka-nAstika) prastuta arthamAM ja anyanI bAkI rahelI AzaMkA dUra karavA kahe che gAthArtha :- tulya (sadanumAnane tulya) anumAno(asadanumAno)mAM vyabhicAra dekhAto hovAthI te(anumAna) apramANa che. (ema kahevAmAM) to pratyakSa paNa kema apramANa nahi ? teomAM ( pramANabhUta pratyakSomAM apramANabhUta pratyakSathI). viroSa hovAthI pratyakSa pramANabhUta che. (ema kahezo, to) bIjAmAM(saanumAnomAM) paNa zuM te (asaanumAnathI vizeSa) nathI ? arthAt che ja. nAstika :- anumAnomAM paNa kyAMka vastu sAthe saMvAda thato dekhAya che. tethI anumAnane pramANatarIke svIkAravAnuM mana thAya che. paNa zuM karIe ? anumAnanA hetu vagere avayavonA kAraNe pramANa tarIke abhipreta anumAnonI barAbarI karatAM paNa dharmasaMhAsa bhAga che : Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ s syAdetata, kvacitsaMvAdadarzanAdasmAbhirapyanumAnasya prAmANyamabhyupagantumiSyate, paraM kiM kurmo?, yataH 'tulyAnAmapi hetvAdyavayavayuktatayA pramANAbhimatAnumAnasadRzAnAmapi .anumAnAnAM vyabhicAro dRzyate, tasmAnna tatpramANamaGgIkurmaH / ebaTuke vadhi-sa zyAmastatputratvAt paridRzyamAnaputravadityAdyanumAnAnAM hetvAdyavayavopetatayA pramANAbhimatAnumAnatulyAnAmapi vyabhicAye dRzyate, tatastanmAtralakSaNake'numAne sarvathA'(pyoprAmANyAzaGkA na nivartate, yathA yasmAdetAdRzamevAnyadanumAnaM vyabhicarat dRSTaM tasmAnnetadapi pramANAbhimatamanumAnaM pramANa yuktam, yastu saMvAdaH sa kutazcinnimittAtkAkatAlIya iti / atrAcAryaH pratibandigraheNAha--'kinna paccakkhamiti' yadi tattulyavyabhicAradarzanAtsarvatrAnAzvAsApattyA anumAnamapramANamudrIryate, tataH pratyakSamapi kiM nApramANamudgIryate?, tadapi hi marumarIcikAnicayaviSaye jalollekhi prAdurbhavat visaMvAdi dRSTamataH sarvatrApyanAzvAsApattyA sarvasyApi pratyakSasyAprAmANyaprasaGgo durnivAraH / para Aha--'tesiM visesabhAvA' teSAM pratyakSANAM vizeSabhAvAt (tatpratyakSasyApramANabhAvAnI) pratyakSatadAbhAsalakSaNavizeSabhAvAnna tasya sarvatrApyaprAmANyaprasaGgaH / etaduI bhavati-yadindriyasAdguNyAdisAmagrIvizeSasaMpAditasattAkaM tat pramANaM, na ca tasya kvApi visaMvAdo'sti / itarastuttui) tadAbhAsaM, na ca tadvAghane pramANAbhimatasya pratyakSasya kazcidayAghAto, bhinnajAtIyatvAditi / AcArya Aha--"itaresuvi kinna so athiti' itareSvapi anumAneSu kiM na 'sa' pramANatadAbhAsalakSaNo vizeSo'sti?, astyeveti bhaavH| tavAhi--na hetvAdyavayavamAtrajanitatvamanumAnalakSaNaM, kiMtu sAdhyArthAnyathAnupapannahetudarzanatatsaMbandhasmaraNajanitatvaM, na caitallakSaNopetamanumAnaM kvApi vyabhicarati / yattu tatputratvAdihetvAdyavayavamAtrajanitaM tattadAbhAsaM, tatputratvAdikasya hetoH sAdhyArthAnyathAnupapannatvAbhAvAt, na ca tadAdhane pramANAbhimatasyAnumAnasya kazcidvayAghAto, bhinnajAtIyatvAt / tasmAdanumAnamapi pratyakSavat pramANameveti sthitam // 129 // adhikRta evArthe dUSaNAntaramapyabhidhitsurAha-- - - --- -- -- --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - keTalAka anumAnomAM spaSTa anekAMtiktA upalabdha thAya che. Ama (saasad anumAno mizra thaI gayA hovAthI) badhA ja anumAnone apramANa jAhera karavA paDe che. bhalA dUdhapAknA tapelAmAM cAra TIpA jhera paDe to paNa AkhA tapelAne jheramaya 5ii tyAjya ja kahevuM paDe. nAstika sAme prazna :- sada ane asada anumAnomAM utpAdinuM sAmya zI rIte che ? nAstikta samAdhAna :- juo, te zayAma che, kemake teno(abhipretavyaktiviroSano)putra che, jemake tenA dekhAtA bIjA putro. (A asataanumAna che, kemake yAmatvanI taputra-sAthe vyApti nathI paNa tevA prakAranA zAAdinA AhAraAdi sAthe che.) A anumAnasthaLe pramANanarIka abhimata (=sata) anumAnonA jevA ja hetu daSTAntavagere avayavo dekhAya che. mAM paNa A sthaLe anekAnta(yAmatvane badale gautvanA darzana thAya che. ane je hevAdi avayavothI yukta hoya, te. anumAna" evuM anumAnanuM lakSaNa che. A lakSaNa apramANabhUta anumAnamAM paNa vyApeluM che. tethI anumAnamAtramAM aprAmANyanI AvI AzaMkA dUra thatI nathI ke AvA ja prakAranuM anya("sa zayAma taputravAna ItyAdi) anumAna anekAMtika thatuM dekhAya che, tethI A pramANAbhimata anumAna paNa pramANa tarIke yogya nathI. - nAstika prati zaMkA :- pramANa tarIke abhimata anumAna jo pramANarUpa na hoya, to te anumAnathI thatI anumitino arthanI sAthe saMvAda kema dekhAya che ? 1 nAstikta samAdhAna - koIka nimittaviroSane pAmI kAtAlIya (kAganuM besavu ane DALanuM paDavuM) nyAyathI A saMvAda dekhAya che, nahika vastutaH (pratibandithI prAmAyasiddhi) nAstinA A takane pralApamAtrarUpa TheravavA AcArya pratibadi taikta sahAre kahe che- gni paccakhama uttarapala :- jo pramANatayA abhimata anumAnane tulya anyaanumAnomAM anekAMtanA darzana thavAthI anumAnamAtrane apramANatarIke jAhera karazo, to pratyakSane paNa apramANabhUta jAhera karavuM paDaze. kemake mRgajaLavagere sthaLe pANI sUcavatuM A pratyakSa spaSTa visaMvAdI dekhAya che. tethI badhA ja pratyakSasthaLe avizvAsa ubho thavAno prasaMga hovAthI badhAja pratyakSajJAnone apramANabhUta mAnavAno prasaMga anivArya bane che. - nAstika :- pratyakSajJAnomAM to pratyakSa ane pratyakSAbhAsanA lakSaNamAM viroSa(bheda) che. athavA pratyakSamAM to, pratyakSa ane pratyakSAbhAsarU5 vizeSa che. tethI badhA ja pratyakSamAM aprAmAyano prasaMga nathI. tAtparya :- indriyasANuNya (-rogAdidoSarahita Indriya)vagere yogyasAmagrIvizeSathI pragaTatuM pratyakSa pramANabhUta che. ane AvuM pratyakSa kyAMya visaMvAda pAmatuM nathI. yogyasAmagrInA abhAvamAM AvirbhAva pAmatuM pratyakSa pratyakSAbhAsarUpa che. AvA pratyakSarAtamAM bAdha Ave to paNa pramANasarIka abhimata pratyakSane koI hAni nathI. kemake te ( pramANabhUta pratyakSa) tenAthI (pratyakSAbhAsathI) bhinna jAtivALuM che. (jUdA lakSaNavALuM che.) uttarapakSa :- to zuM anumAnamAM pramANa ane pramANabhAsarUpa bheda nathI ? che ja. dekho, hevAdiavayavothI utpanna thavuM ATaluM ja anumAnanuM lakSaNa nathI. paraMtu sAdhyaarthanA abhAvamAM asaMgata svA hetunA darzanathI ane te-be (sAdhya ane hetu) nA saMbandha(=vyAmi)nA smaraNathI utpanna thavuM AvuM anumAnanuM lakSaNa che. AvA lakSaNathI sabhara anumAna kyAMya visaMvAda pAmatuM nathI. je anumAna mAtra hevAdi avayavothI ja pragaTe che, te anumAno anumAnAbhAsarUpa che, kemake tyAM dharmasaMtaNi bhAga- 112 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiM ca paDisehagaM taM aNumANaM?, aha bhave aNuvaladdhI / paccakkhaNumANehiM bhaNiyamihaM NaNu pabaMdheNaM // 130 // (kiJca pratiSedhakaM tadanumAnam ? atha bhavedanupalabdhiH / pratyakSAnumAnAbhyAM bhaNitamiha nanu prabandhena) kimiti paraprazne, cazabdo dUSaNAntarasamuccaye / yenAnumAnenAtmanaH pratiSedhaH kartumiSyate tadanumAnaM pratiSedhakaM kiM syAt?, naiva kiMcidityabhiprAyaH / aparasyAbhiprAyamAzaGkate --' atha bhavedanupalabdhiriti atha syAd iyaM matiH parasya, bhavedAtmapratiSedhakamanumAnaM pramANamanupalabdhiH, anyasya pratiSedhe vyApArAyogAt / atrAha-- 'paccakkhetyAdi' 'iha' asyAmanupalabdhau yadvaktavyaM tadbhaNitaM 'prabandhena' vistareNa pratyakSAnumAnAbhyAmAtmapratiSedhakatvena vicAryamANAbhyAM, pratyakSa prastAve - 'numAnaprastAve cetyarthaH / tatra pratyakSa prastAve 'siddho ya'viNAbhAvo teNa samaM tIe kiM bhavato' ityAdinA, anumAnaprastAve ca "no tayaM tuha pamANamityAdineti / tasmAnnAnumAnamapyAtmanaH pratiSedhakam // 130 // tadevamAtmano'stitvaM caitanyasya dharmmAditvAnyathAnupapattitastatpratiSedhakapratyakSAnumAnapramANAbhAvAcca prasAdhya sAMprataM AgamatastatprasAdhayannAha-Agamato ciya siddho jaM uvaogAdilakkhaNo jIvo / AhiMDai saMsAraM succai savvaNNuvayaNammi // 131 // (Agamata eva siddho yadUpayogAdilakSaNo jIvaH / AhiNDate saMsAraM zrUyate sarvajJavacane) Agacchati gurupAramparyeNetyAgamaH tato'pi ca siddha Atmeti prakaraNAdgamyate / kathamityAha -- 'yad' yasmAt zrUyate 'sarvajJavacane' sarva jAnAtIti sarvajJastasya vacanaM dvAdazAGgaM gaNipiTakam arthatastena praNItatvAt sarvajJavacanaM tasmin yaduta - upayogAdilakSaNo jIvaH 'AhiNDate' bhramati saMsAramiti // 131 // iha kaizcidAgamasya bAhyArthaM prati prAmANyaM nAbhyupagamyate, yatra tu vakturabhiprAyo'bhyupagamyate yathA - " vaktRvyApAraviSayo, yo'rthe buddhau prakAzate / prAmANyaM tatra zabdasyeti" tatrAnumAne'ntarbhAvyate, yadAhuH-- "vakturabhipretaM tu sUcayeyuriti, sa eva vaktA viziSTAbhiprAyasaMbandhitayA pratyAyyamAno dharmI, abhiprAyavizeSaH sAdhyaH zabdaH sAdhanamiti" / atastanmatavikuTTanArthamidamAha- assa ya pamANabhAvaM mANaMtarayaM ca uvari vocchAmi / NAsaMgatametteNaM vAdINaM vatthuNo'bhAvo // 132 // (asya ca pramANabhAvaM mAnAntaratAM copari vakSyAmi / nAsaMgatamAtreNa vAdinAM vastuno'bhAvaH) taputratva vagere hetuo sAdhyaartha (-zyAmatvavagere)thI anyathAmAM (-viparIta thavAmAM) anupanna banatA nathI. ane AvA anumAnomAM bAdha Ave eTalAmAtrathI pramANabhUta anumAnone UnI AMca AvatI nathI. kemake te (-pramANabhUta anumAna) bhinna jAtivALuM che. Ama pratyakSanI jema anumAna paNa pramANatarIke nizcita thAya che. 512aa prastuta (=AtmapratiSadha) viSayamAM ja bIjuM dUSaNa paNa darzAvavAnI icchAthI kahe che. gAthArtha :- vaLI te anumAna zuM (AtmAnuM) pratiSedhaka banI zakaze ? (nAstika) anupalabdhi (pratiSaSaka) banaze. (uttara) pratyakSa ane anumAnandvArA A viSayamAM vistArathI ja che. (mULamAM kim. pada parane prazna pUchavAaMge che. 'ca'pada bIjA dUSaNanA samAvezaarthe che.) *anumAna pramANabhUta che ke nahi te vAta javA do. paNa e kho, ke tame je anumAnathI AtmAno pratiSedha karavA iccho cho, te anumAna zuM pratiSedhaka banI zakaze ? nahi ja bane. nAstika :- anupalabdhi ja AtmAnA pratiSedhaka anumAnapramANarUpa che. kemake pratiSedhanA viSayamAM anyanI pravRtti saMbhavatI nathI. uttarapakSa :- anupalabdhinI bAbatamAM je klevAnuM hatuM, te AtmAnA pratiSadhatarIke vicArAtA pratyakSa ane anumAnanA prastAvamAM vistArathI hevAI gayuM ja che. pratyakSanA prastAvamAM 'siddhoya'viNAbhAvo teNa samuM tIe kaM bhavato' (gA.121) ityAdithI ane anumAnanA prastAvamAM no tAM tu pamANam" (gA.124) ityAdithI pratiSadhanI (=anupalabdhinI) bAbatamAM hevAyuM che. tethI anumAna paNa AtmAnuM pratiSadhaka nathI. ||13nA (AgamathI Atmasiddhi) Ama, caitanyanA dharmAdipaNAnI anyathAanupapattidvArA AtmAnA astitvanI siddhi karI. ane AtmapratiSedhaktarIka pratyakSa ane anumAna pramANano abhAva darzAvavAdvArA tenI puSTi karI. have, AgamapramANathI AtmatattvanI siddhi batAve che. gAthArtha :- AgamathI paNa AtmA siddha che. kemake sarvajJavacanamAM saMbhaLAya che ke upayogaAdi lakSaNavALo. jIva saMsAramAM bhame che. (guruonI paraMparAthI Ave, te Agama.) AgamathI paNa AtmA siddha che. (je badhuM jANe, te sarvajJa. dvAdazAMga gaNipiTanA arthata: praNayitA sarvajJa che.) sarvajJanA dvAdazAMgAtmaka vacanomAM saMbhaLAya che, ke jIva upayogavagere lakSaNavALo che ane saMsAramAM bhamI rahyo che 5131aaaa pUrvapakSa ahIM keTalAka bauvizeSa)no - Agama bAdhArtha(-bAAghavagere viSaya) prati pramANabhUta nathI. jyAM zabdathI vaktAnA abhiprAyanuM jJAna thAya che, tyAM te anumAnapramANamAM samAveza pAme che, kyuM che ke vaktAnA vyApAra (=bolavAnI ceSTA)no viSaya banato je artha buddhimAM prakAze che(=saMvadita thAya che.) te arthaprati zabdanuM prAmANya che A dharmasaMgrahaNi bhAga-1 Ta 113 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'asya ca' Agamasya 'pramANabhAvaM 'prAmANyaM 'mAnAntaratAM ca' pramANAntaratAM cAnumAnAdityapekSyate, 'upari sarvajJasiddhau vakSyAmIti tata evehAvadhAryam / yatpunaruktaM prAk 'AgamapamuhesuM puNa savvevi na saMgayA pAyaM / tA kahamAgamapamuhA hoti pamANA u iti / tdtiivaayuktm| yata Aha-- 'nAsa~gayetyAdi' na parasparaM vAdinAm 'asaMgatatvamAtreNa' asaMgatAbhiprAyamAtreNa 'vastuno' ghaTAderabhAvaH / na hi vastu pravAdyabhiprAyanimittaM yena tadasaMgatatve vastuno'pyabhAvaH syAt, kiMtu svkaarnnklaapnimittm| tatazcAyamapyAgamo yathAvasthitapadArthaprakAzanasvabhAvatayA svayaM pramANaM san parasparaM vAdinAmasaMyatAbhiprAyatvamAtreNa nApramANaM bhavitumarhati tadabhiprAyanimittaprAmANyAnabhyupagamAt / ihAbhiprAyavizeSeNaiva vAdino vastu prati parasparamasaMgatA na svarUpeNeti 'asaMgayametteNaM' ityuktAvapi asaMgatAbhiprAyatvamAtreNeti vyAkhyAtam // 132 // tadevaM vAdinAmasaMgatAbhiprAyatvamAtrasya vastutathAbhAvAbhAve pratibandhAbhAvAdanaikAntikatvamudbhAvya sAMprataM sAdhAraNAnaikAntikatvamupadarzayannAha- Na ya saMgayA pavAdI bhUtesuvi aha ya tANi vijjaMti / NajjaMti ya evaM ciya Agamapakkhevi ko doso? // 133 // (na ca saMgatAH pravAdinaH bhUteSvapi atha ca tAni vidynte| jJAyante caivamevAgamapakSe'pi ko doSaH ?) prAmANya anumAnamAM samAveza pAme che, kemake hyuM che ke, (zabda) vaktAnA abhipretane sUcave che. ahIM viziSTa abhiprAyanA saMbandhItarIke pratItino viSaya karAvato vaktA ja dharmI(-pakSa) che. abhiprAyavizeSa sAdhya che. ane vaktAthI uccArAto zabda sAdhana (hetu) che. AgamaprAmANyanuManiSedhaka) (asaMgatAbhiprAya A pUrvapakSane khAMDavA A pramANe he che. gAthArtha :- AnuM( AgamanuM) prAmANya ane bhinna pramANarUpatA paNa AgaLa batAvazuM. paraspara vAdIonA asaMgata vacanamAtrathI vastuno abhAva thato nathI. AgamanuM prAmANya, ane( anumAnathI. ATaluM adhyAhArya che.) bhinna prAmANya -> anumAnanI apekSAe pramANAntastA arthAt AMgamapramANa anumAnapramANa katAM bhinna pramANa che. A vAta sarvajJasiddhipraNasthaLe batAvazuM, tethI tyAMthI ja jANI levuM. tathA pUrve je nAstikoe zuM ke Agamapamuaesa. ityAdi. AgamavageremAM badhA prAyaH saMgata nathI tethI Agamavagere zI rIte pramANa banI zake ? te atyaMta ayogya che. kemake vAdIonA paraspara asaMgata' evA abhiprAyamAtrathI kaMI ghaDAvagere vastuono abhAva nathI thaI jato. vastu potAnA astitvaaMge IM vAdInA abhiprAyanI apekSA rAkhatI nathI, ke jethI vAdIonA abhiprAyanI asaMgatatAmAtrathI vastuno paNa abhAva avI jAya. vastu to potAnAM astitva mATe potAnA kAraNasamudAyanI ja apekSA rAkhe che. Ama padArthanA yathAvasthita svarUpano prakAza karavAnA svabhAvanA kAraNe Agama svayaM pramANarUpa ja che. vAdIonA paraspara asaMgatisUcaka abhiprAyamAtrathI AgamanI A pramANatAno lopa thaI zake nahi. kemake pramANanuM prAmANya vAdIonA abhiprAyapara AdhAsti nathI. ahIM abhiprAyavizeSathI vAdIo vastuaMge paraspara asaMmata che, nahi ke svarUpathI. tethI mULamAM asaMgayamenaeNNa" evuM je vacana che, tenI vyAkhyA asaMgata abhiprAyamAtrathI evI karI 1aa A pramANe AgamapramANaaMge vAdIonA asaMgataabhiprAyanI sAthe vastusvarUpanA abhAvano pratibandha arthAt vyApti na hovAthI anekAntiktA vyabhicAra batAvyo. Dve sAdhAraNaanaikAntiktA darzAve che. gAthArtha :- vaLI vAdIo bhUtoaMge paNa saMgata abhiprAyavALA (=saMmata) nathI. ane chatAM teo vidyamAna che ane dekhAya che. A ja pramANe AgamapakSamAM paNa jJAna thAya temAM zo doSa che ? mULamAM ca saMgataabhiprAyanA sAdhAraNaanaikAntivRdoSanA samAveza arthe che.(athavA TaukAmAM cazabdo saMgatAbhi prAyatvasya ityAdimAM cazabda pachI OM" (avagraha) jANavo. tyAM AgamapramANamAM asaMgatAbhiprAya ane prAmANyabhAvamAM anekAntiktA batAvI. have samuccayI pratyakSaAdipramANathI siddha pRthvIvagere bhUtomAM paNa asaMgatAbhiprAya ane astitvanA abhAvamAM anekAntiktAno doSa batAve che.) pRthvIvagere bhUtoaMge vAdIo saMgataabhiprAyavALA(eka abhiprAya vALA) nathI. keTalAka kye che (vijJAnavAdI--bauddho) pRthvIvagere bhUto nathI, paraMtu A badhuM mAtra vijJAnarUpa ja che.. bIjAo (=sAMkhya) kahe che A jgata pradhAna(-prakRti)nA pariNAmarUpa ja che. Ama paraspara saMgataabhiprAya na hovA chatAM bhUto to vidhamAna che ja. nahi ke vAdIonA pUrvokta asaMgata abhiprAyamAtrathI bhUtono abhAva che. ema tamane (nAstikone) paNa saMmata che. Ama asaMgataabhiprAya ane abhAvavacce anaikAntiktA batAvI. vaLI, o bhUto paNa kaMI bhUto che evI pratijJAmAtrathI vidyamAna nathI, paraMtu pratyakSaAdi pramANathI vidyamAna dekhAya che. ('ciya-pada jakAra arthaka che.) A ja pramANe AgamapakSe paNa kyo dveSa che ? arthAt koi doSa nathI. kemake vAdIonA paraspara asaMgataabhiprAya hovA chatAM AgamapramANa bhUtonI jema potAnA svarUpamAMthI bhraSTa thatuM nathI. Ama Agama pramANatarIke siddha thAya che. ane te pramANarUpa hovAthI ja tenAthI-AgamathI jIva paNa sArI rIte siddha thAya che. vaLI pUrve nAstikoe kahyuM hatuM ke "Avo nirNaya zI rIte thai zake ke jIva anAiinadhana che, ane jJAnAvaraNIya AdikarmothI saMyukta che. ItyAdi jIvanA astitvanuM pratipAdana karastA vacano pramANabhUta che, ane pRthvI, pANI, agni ane vAyu" yAvicano pramANabhUta nathI. tethI prAmANya apramANyamAM bheda pADanAra koIka niyAmaka batAvo. paNa vAstavamAM koi niyAmaka nathI. tethI vaastitvapratipAdaka vacano pramANabhUta nathI" nAstikonI A vAta tathya vinAnI che. kemake ahIM dharmasaMhaNi bhAga-1 7 114 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cazabdo saMgatAbhiprAyatvasya sAdhAraNAnaikAntikatvadoSasamuccayArthaH / na parasparaM 'saMgatAH' saMgatAbhiprAyA vAdino 'bhUteSvapi pRthivyAdiSu / tathA cAhureke--na santyeva pRthivyAdIni bhUtAni kiMtu vijJAnamAtramevedamiti / apare punarAhuH-'pradhAnapariNAmarUpaM jagadityAdi / atha ca tAni bhUtAni vidyante na punarvAdinAmuktaprakAreNAsaMgatAbhiprAyatvamAtre'pi teSAmabhAvaH, na ca tAni pratijJAmAtreNa vidyante, kiMtu jJAyante ca pratyakSAdinA pramANena, evameva ciyazabda evakArArthaH, AgamapakSe'pi ko doSaH ?, naiva kazcidityabhiprAyaH / parasparaM vAdinAmasaMgatAbhiprAyatvamAtre 'pi 'bhUtAnAmivAgamasyAMpi svarUpabhraMzAbhAvAt / tasmAdAgamaH pramANaM, pramANatvAccAtaH siddho jIvaH susiddha iti / yadapyuktaM- "kathamidaM jJAyate "jIvo aNAinihaNo nANAvaraNAikammasaMjutto' ityAdikaM jIvAstitvapratipAdakaM vacaH pramANam, idaM tu pRthivyaptejovAyurityAdi na pramANaM, tasmAdatra kiMcinniyAmakaM vaktavyaM, tacca nAstIti ytkiNcidetditi"| tadapyayuktam, yata iha tadeva vaco'tIndriyaviSaye pramANaM yadavisaMvAdi, avisaMvAdazca tadabhidheyasyArthasya pratyakSasyAnumeyasya vA yathAkramaM pratyakSeNAnumAnena vA grahaNaM parasparamavyAghAtazca, evaMbhUtazcAvisaMvAdo'sminnArhate vacasi tAvadupalabhyata ev| yathAhi tatrAsti pratyakSatvenAbhimatasyArthasya pratyakSeNa grahaNam, 1yathA-- se jahAnAmae kei purise avvattaM sadaM suNejjA, teNaM saddotti uggahie, no ceva NaM jANai ke vesa saddetti, tato IhaM pavisai" ityAdinA sUtreNa zabdAdInAM zrAvaNAvagrahAdirUpapratyakSagocaratvenAbhihitAnAM tathaiva grahaNam / anumeyatvenAbhimatasyApi cAstyanumAnena grahaNam, yathA--2 kiM sAsae asAsae jIe7, goyamA] siya sAsae siya asAsae, se, keNaTTe NaM bhNte| evaM vuccai?, goyamA / davvaTTayAe sAsae bhAvaTTayAe asAsae" ityAdinA'bhihitasya nityAnityatvasya smaraNAdyanyathAnupapattyA avasthAbhedAnyathAnupapattyA ca jJAyamAnatvenAnumeyatayAbhimatasya tathaiva grahaNam / parasparAvyAghAto'pIha sphuTo'styeva, yathA-jIvasya bandhamokSAvabhidhAya nityAnityatvAbhidhAnam, ekAntanityapakSe anityapakSe ca tayoH sarvathAnupapadyamAnatvAt, yathA cAnupapadyamAnatvaM tathottaratra svayamevAcAryeNa darzayiSyate / tadevamavisaMvAdadarzanAdidamArhataM vacastAvatpramANameva / tathA ca vakSyati didveNaM idveNa ya jammi viroho na hujja u kahiMci / so aagmotti| yatpunaretat pRthivyaptejovAyuriti tattvAni / tatsamudAye zarIrendriyaviSayasaMjJA" iti, tadapramANam, jIvasattvAbhyupagamamantareNa pRthivyAdiSveva bhUteSu jIvaddevadattAdizarIraghaTAdilakSaNeSu dRSTasya sacetanAcetanatvarUpasya vaicitryasya sarvathAnupapadyamAnatvAt tathaiva prAk saprapaJcaM darzitatvAt / evaM ca "vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhya ityAdyapi yathAbhiprAyamupanyastamapramANamavagantavyam, yathA ca punaretadapi vaco vimalamatayo vyAkhyAnayanti avisaMvAdI vacano ja atIndriyaviSayamAM pramANabhUta che. ane avisaMvAdano nirNaya A pramANe thAya che . jenA vacananA viSayo jo pratyakSa hoya, to pratyakSathI grAhya thAya, ane anumeya hoya, to anumAnapramANathI grAhya bane, ane temAM paraspara vyAghAta Avato dekhAya nahi tenA vacano avisaMvAdI hoya che. Avo avisaMvAda asjitanA vacanomAM upalabdha thAya ja che. nAgabhanuM prAmAekha) te khA prabhAga kemake jinavacanamAM pratyakSagrAhAarthano pratyakSathI bodhano nirdeza che. jemake yathAnAma(koika nAmavALo) koika puruSa avyakta zabda sAMbhaLe, to teNe zabda che.' A pramANe avagaha kyo. paraMtu te jANato nathI ke, A kyo zabda che ? te pachI hAmAM praveze che." ityAdi stradvArA zabdavagerene zrAvaNaavagrahArUipe pratyakSanA viSayatarIke nirUpyA che. ane vyavahAramAM zabdavagere te ja pramANe zrAvaNapratyakSaAdithI gRhIta thatA anubhavAya che. e ja pramANe jainAgame anumeyatarIke abhimata padArthonuM grahaNa anumAnapramANathI karavAnuM sUcavyuM che. jemake "jIva zAzrvata che ke azozvata ? gautama / jIva cit zAzvata che, kathaMcit azAzvata che. te bhadA ! kema Ama o che ? gautama! jIva vyArthiktayA zAzrvata che, bhAvArSiktayA azAzvata che." Ama jIvamAM nityAnityatva batAvyuM. ane A nityAnityapaNuM smaraNavagerenI anyathAanupapanidvArA tathA avasthA bhedI anyathA anupapattidvArA jANI zakAya che. Ama nityAnityapaNuM anumaiyatarIke darzAvyuM che, ane smaraNaAdi liMgathI anumAnapramAdvArA e ja pramANe anumita thAya che. vaLI jinAgamamAM siddhAntono paraspara avyAghAta phUTa upalabdha thAya che. jemake, jIvanA baMdha ane mokSanI prarUpaNA ryAM bAda, jIvanA nityAnityatvanuM nirUpaNa karyuM. kemake ekAntanityapakSe ane ekAntaanityapaNe bandha ane mokSa sarvathA ghaTI zaktA nathI. kema ghaTatA nathI?" e vAta maLakAra AcArya svayaM darzAvaze. Ama nityAnityavasiddhAnta bandhamokSasiddhAntane vyAghAta pahoMcADato nathI, paraMtu puSTa kare che. A pramANe jinavacanamAM avisaMvAda dekhAto hovAthI jinavacana pramANarUpa che. AgaLa bhUjAra revAnA 4 che chityAhi mAM (= vayanamA) Takhane ISTanI sAthai ardhapAga visAne virodha na Ave te Agama (prabhAga) che."] tathA nAsti pRthvI, pANI, agni bhane vAyu.. khA yAra tattva cha, ane tekhanA samuprAyaje * zarIra chendriyakhane viSaya khevI saMjJA che." te taddana aprabhAegalUta che. umaDe chapatattvanI sattA (-DArI) svIaryA vinA cAle ema nathI, kemake pRthvIvagere bhUto jIvatA devadattanA zarIramAM ane ghaTamAM samAnatayA hovA chatAM bannemAM saMcetanapaNuM kAne khayaitanapAsuM dhetyAhi ne vaicitrya tejAya che, te chaktatva mAnyA vinA saMbhavI De nahi khA jAtamAM pUrva vistArathI 1. sa yathAnAmakaH kazcitpuruSo'vyaktaM zabdaM zRNuyAt tena zabda iti avagRhIta no caiva jAnAti ko vA eva zabda iti, tata IhAM pravizati / 2. kiM zAzvato'zAzvato jIvaH ?, gauttama / syAt zAzvataH syAdazAzvataH, tat kenArthena bhagavan / evamucyate ? gautama / dravyArthikatayA sAzvato bhAvArthikatayA'zAzvataH / " PSPIRI dharmasaMgrahaNi bhAga-1 115 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA pramANameva, tathAvyAkhyAne dRSTasya sacetanAcetanatvalakSaNasya vaicitryasya jAtismaraNAdezcopapadyamAnatvAt / tacca vyAkhyAnamidam -- jJAnadarzanopayogalakSaNavijJAnAnanyatvAdvijJAnaghanaH, yadvA pratipradezamanantAnantavijJAnaparyAyaghaTitatvAt vijJAnaghana AtmA, etebhyo bhUtebhyo ghaTAdirUpebhyo jJeyebhyaH sahakAribhyaH samutthAya samutpadya ghaTavijJAnAdibhAvena, punastAnyeva bhUtAni ghaTAdIni vijJeyabhAvena vinazyanti santi anu pratItya tadvijJAnabhAvena vinazyati, tasyArthAntara upayuktatvAt, 'na pretya saMjJAstIti na pretya-na prAktanI ghaTavijJAnAdirUpA saMjJA tadA'vatiSThate iti| aparo'rthaH -- vijJAnaghana AtmA, etebhyo bhUtebhyaH samutthAya -- samutpadya punastAnyeva vinazyanti santi anu-pratItya vinazyati, yathA bhautikapuruSavAdibhirucyate iti, etanna, yasmAtpretyasaMjJA'sti-pretyabhAvo'sti ya evAyaM pretya-paraloke devo nArako vA'bhavat sa evAdhunA manuSyaH saMvRtta iti pretyavyavahAro'stItiyAvat / tasmAdAgamato'pi jIvaH siddha iti sthitam // 133 // tadevaM pramANato jIvasya siddhimupapAdya sAMprataM yadyadAzaGkaya pareNa pratikSiptaM tattatsamarthayannAha--- jo paDisehe tathA sa eva jIvotti juttameyaMpi / bhUtehiM cetannaM aNNanimittaM jao ThaviyaM // 134 // (yaH prataSedhati tathA sa eva jIva iti yuktametadapi / bhUtebhyazcaitanyamanyanimittaM yataH sthApitam ) yaH pratiSedhati jIvaM sa eva jIva iti yat prAk AzaGkitaM, tadapi yuktameva, jIvamantareNAnyasyAcetanatvena prtissedhktvaayogaat| tadevAcetanatvamanyasya samarthayate - 'bhUehiM ityAdi' yato yasmAdbhUtebhyaH - pRthivyAdibhyo'nyo yo jIvastannimittaM caitanyaM prAk sthApitaM vyavasthApitaM tatkathaM bhUtAnAmAtmapratiSedhakatvaM syAt ? acetanatvAt yadanyanimittaM ca caitanyaM prAk vyavasthApitaM sa sAmarthyAdAtmaiva, tasyaivAnurUpatayA caitanyaM prati dharmitvAdyupapatteH / sa ca pariNAmitvAt suranArakAdipariNAmarUpeNa pariNamate, suranArakAdibhAvazca paralokazabdavAcyo, yadvakSyati - 'surabhAvo hoi paralogo' iti / tata AtmA paralokyapi siddha:, tathA ca sati yadabhihitaM prAk 'natthi paralogagAmI jaM bhaNimotti' tanmahAmohavijRmbhitamityupekSaNIyam // 134 // adhunA yathA AtmanaH suranArakAdirUpeNa pariNamanaM bhavati tathopapAdayannAha- saMtassa Natthi NAso egaMteNaM Na yAvi uppAto / atthi asaMtassa tao eso paralogagAmi vva(tti) // 135 (sato nAsti nAza ekAntena nacApi utpAdaH / asti asatastata eva paralokagAmIti) nirUpaNa rkyu che. Aja pramANe, vijJAnaghana e vaitebhyo bhUtebhyo ityAdi vacananI yatheccha vyAkhyA karI sAkSI batAvavI yogya nathI. paraMtu vimalamatie(bhagavAna mahAvIra svAmIe pUchya gautamasvAmIne) batAvelI vyAkhyA ja pramANabhUta che. kemake e pramANe vyAkhyAna karavAthI ja sacetanatva acetanatvarUpa dRSTa vaicitrya ane jAtismaraNavagere yuktiyukta bane che. zrImahAvIra bhagavAne vijJAnaghana ityAdi vacananuM vyAkhyAna A pramANe kyuM che. + vijJAna jJAnadarzanaupayogarUpa che. ane AtmA satata jJAna ke darzananA upayogamAM rahe che. A upayogathI AtmA kathaMcit abhinna che. tethI AtmA *vijJAnaghana" che. athavA, AtmAno pratyeka pradeza anantAnanta vijJAnaparyAyothI yukta che. tethI AtmA vijJAnaghana che. Avo AtmA A ghaTAdi rUpa, jJeyAtmaka ane(viSaya banavAdvArA) sahakArI(=ghaTaAdijJAnanI utpattimAM sahakArIkAraNa)rUpa bhUtomAMthI ghavijJAnaArUpe utpanna thAya che. ane jyAre ghaTavagerebhUto vizeyarUpe naSTa thAya che (=arthAt upayoganA viSaya badalAya che) tyAre teone AzrayIne AtmA teonA jJAnarUpe nAza pAme che. kemake AtmA anya arthamAM upayogavALo hoya che. na pretya saMjJAsti' + ane tyAre pretya=pUrvakAlIna ghavijJAnaAdi rUpa saMjJA rahetI nathI. nAstikamAnya artha + vijJAnaghana AtmA A bhUtomAMthI utpanna thai teonA vinAzamAM vinAza pAme che." paNa A artha barAbara nathI. kemake pretyasaMjJA-pretyabhAva=paralokbhAva che. arthAt 'paralokamAM je A deva ke naraka hato, te ja A bhavamAM manuSya thayo. evo vyavahAra thAya che. (AtmA bhUtomAMthI utpatti-vinAza pAmato na hoya, to ja A vyavahAra saMbhave.) Ama AgamathI paNa jIvanI siddhi nizcita thAya che. 5133aa Ama pramANathI jIvanI siddhi karI. have nAstike je je AzaMkA karIne pratikSapa ryo, te tenuM samarthana karatA kahe che gAthArtha :- tyAre (AzaMkA vakhate) je pratiSedha kare che, te ja jIva che. (evI je AzaMkA karelI) te paNa barAbara che. kAraNa ke caitanya bhUtothI bhinna nimitta (kAraNa) vALuM che. ema nizcita thayuM che. jIvatattvano je pratiSedhaka che te ja jIva che. pUrve AvI je AzaMkA karI hatI, te yogya ja che. kemake jagatamAM jIvane breDI bAkInA badhA tattvo acetana-jaDa che. ane jaDavastu pratiSedhaka banI zaktI nathI, kemake pratiSedhaktA cetanano dharma che. anya (=jIvathI bhinna)mAM acetanapaNAnuM samarthana karatAM kyu che, bhUehiM, ityAdi. AgaLa ame evI sthApanA karI ja che ke bhUtothI bhinna evo jIva ja caitanyanuM nimitta (=kAraNa) che. Ama bhUto acetana che, tema siddha thAya che. tethI bhUto zI rIte AtmapratiSedhaka banI zake ? zaMkA :- pUrve tame caitanyanA nimittatarIke bhUtothI bhinna vastunI siddhi karI. paraMtu tenAthI AtmA ja caitanyanuM nimitta che, tema zI rIte kahI zake ? (AtmA paralogAmI che.) samAdhAna - caitanyanA nimittatarIke siddha thayelI bhUtothI bhinna vastutarIke sAmarthyathI AtmA siddha thAya che. kemake te ja(=AtmA ja) caitanyanA anurUpa dharmAMtarIka upapatna che. A AtmA pariNAmI hovAthI deva, nAraka ArUipa pariNAma pAme che. ane AtmAno deva, nAraAdi bhAva(=paryAya) 'paraloka" zabdathI abhiSaya bane che. AgaLa mULakAra ja kahevAnA che ke sura dharmasaMgrahaNi bhAga-1 Ta 119 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iha sato vastuna ekAntena sarvathA naivAsti vinAzaH tdnntrmevaavyvdhaanenotpdymaankpaalaadipdaarthaantrdrshnaat| yadi ghaTakapAlayorantare ko'pi kSaNo bhAvarUpatAzanya upalabhyeta tadA syAdevaM, yathA ghaTasya sarvathA vinAzaH kapAlAnAM cAtyantAsatAmutpAda iti, na caivamupalabhyate, tasmAt ghaTaH kapAlampeNaiva pariNamate natu sarvathA vinazyatIti nizcIyate / atha kathamucyate naiva sataH kasyApi sarvathA vinAzo? yAvatA dIpataDAgodakAdInAmananvayo'pi vinAzo dRSTaH, tatra tadanyavikAropalambhAbhAvAt, tadvadanyeSAmapi bhaviSyatIti, tadapyayuktam, tatrApi niranvayavinAzAsiddheH, tamaHprabhRtivikAropalambhAt / dIpAdi tamaH prAdurbhavat upalabhyate, tacca tamaH paugalikaM, tu dIpAbhAvamAtraM, cakSuSA gRhamANatvAt tamazchAyodyotAtapAzca paurAlikA iti vacanaprAmANyAcca / tathA taDAgodakAt zItaH pavanaH, atastatrApi dIpAderbhAvAntarabhAva evAbhAvo na tu sarvathA vinAzaH / pramANabAdhitazcAsau sataH sarvathAvinAzAbhyupagamaH, athAha--yat yadupAdAnaM tattadUpAtmakaM, yathA mRdAtmakaMpiNDopAdAno ghaTo mRdAtmakaH, bhAvarUpaghaTopAdAnazca tadvinAza iti / upAdAnopAdeyabhAvo hi kAryasya kAraNadharmAnugamasaMbhavena vyAptaH, anyathA'tiprasaGgena tavyavasthA'nupapatterityuktaM prAka, ghaTavinAzazcet bhAvarUpaghaTopAdAna iSyate tato'vazyaM tasya bhAvaspatA'GgIkartavyA, tathA ca sati na tasya ghaTasya sarvathA vinAza iti sthitam / 'na'cAvi uppAo / atthi asaMtasseti na cApyekAntenAsata:-avidyamAnasyotpAdaH, ekAntenAsatastucchampatayA tadbhavanazaktacayogAta, anyathaikAntenAsattvAyogAta, tathApi cettasya sattvarUpatayA bhavanamiSyate tarhi atiprasaGgaH, kharaviSANasyApyutpattiprasakteH, tadbhavanazaktyabhAvAvizeSAt / api caivamabhyupagame sati vivakSitabhAvotpAdo'sadupAdAno'bhyupagataH syAt, tathA ca sati tasyAbhAvasyAsattvApattireva, kUrmaromabhya ivopajAyamAnAyA --- - - --- - - --- --- - - - - --- - - - - - - - - - --- bhAvo hoI paralo (devapaNuM paraloke che.) Ama AtmA paralokamAM janAstIka paNa siddha thAya che. tethI nAstike pUrve je kyAM ke natyi pazlokagAmI je bhaNimo(=paralokagAmI jIva nathI ItyAdita mahAmohanaTano vilAsa che. eTale upekSaNIya che. have, AtmAnA devanAkArUipe pariNAmane yuktisaMgata darzAvavA kahe che gAthArtha :- satavastano ekAjo nAza nathI. ane ekAjo asatano utpAda nathI. tethI A(AtmA) paralokagAmI tarIka siddha thAya che. ghaTavagere saMta vastano ekAntasarvathA vinAza nathI. kemake tenA nArA pachI tarata ja-vyavadhAna vinA kapAlavagere anya padArthanA darzana thAya che. je ghaTanA nAza ane kapALanI utpattinA samaya vacce ekAda kSaNa paNa evI maLe, ke je kSaNe ghaTa paNa na hoya ane kapALa paNa na hoya-bhAvazUnya hoya, to ghaTano sarvathA nAza, ane atyanta asata evA kapALano utpAda saMbhavI zake paNa tevI bhAvazUnya kSaNa dekhAtI nathI. tethI ghaDo pote ja kapALa pariNAma pAme che. paraMtu sarvathA vinAza pAmato nathI tema nizcaya thAya che. zaMkA :- koIpaNa sata-vastuno sarvathA vinAza nathI ema kahevuM vyAjabI nathI, kemake dIvo, taLAvanuM pANI vagereno niranvaye vinAza thato dekhAya che. kemake tyAM teonA nAza vakhate anya koI vikAra upalabdha thato nathI. A dRSTAntathI sarvatra niranvaya nAza=sarvathA nAza saMbhavI zake che. samAdhAna :- niranvaya nAzamATe ApeluM datta ayogya che. kemake dIpaAdi sthaLe paNa niraya vinAza asiddha che. kemake dIpaAliA vinAzakALathI ja vikAra upalabdha thAya che. dIpamAMthI tama(aMdhakAra) prAdurbhAva pAmato dekhAya che. (dIpanA vinAzanA samakALe aMdhakAra upalabdha thAya che.) A tamaaMdhakAra paugalika che, nahi ke dIpa(=prakAza)nA abhAvamAtrarU5. kAraNake A aMdhakAra paNa AMkhathI dekhAya che. vaLI aMdhakAra chAyA, udhata ane Atapa paudgalika che evuM AgamavacananuM prAmANya che. A ja pramANe, taLAvanA pANInA kAraNe pavana anubhavAya che. pavanamAM rahelI A ThaMDaka taLAvanA pANIno vikAra che. Ama dIpa ane taLAvanA pANI vagere sthaLe paNa dIpavagere andhakAraAdi bhAvAttarane pAme che, paNa sarvathA nAza pAmatA nathI. vaLI savastunA sarvathA vinAzano siddhAnta pramANathI bAdhita che. juo je vastunuM je upAdAna kAraNa hoya. te vastu te (=upAghananA svarUpavALI hoya. jemake ghaDAnuM upAdAnabhUta piNDa mATImaya che, to ghaDo paNa mATImaya che. e ja pramANe ghaTa vinAzanA upAdAnabhUta ghaDo bhAvAtmaka che to ghaTavinAza paNa bhAvAtmaka ja hovo joie. zaMkA :- ghaDe ghavinAzanuM upAdAna hoya, teTalAmAtrathI ghaTavinAzamAM ghaDAnA bhAvAtmaka dharma-svarUpanI hAjarI svIkAravAnI zI jarUra che ? samAdhAna :- upAdAna-upAdeyabhAva kAryamAM kAraNadharmakAraNanA dharmanA anugamabhAvane vyApya che. arthAna kyAM upAdAna upAdeyabhAva hoya, tyAM kAryamAM kAsaNadharmano anugama hoya ja. ane jyAM kAryamAM kAraNadharmano anugama na dekhAya, tyAM upAdAnaupAdeyabhAva saMbhave nahi. kAryamAM kAraNadharmanA anugama vinA paNa upAdAnaupAyabhAva mAnavAmAM atiprasaMga che, kemake badhI ja vastuo badhA ja kAryanA kAraNa banI jAya ane badhA ja kAryo dareka vastunA upAdeya banI jAya. ane A atiprasaMgane kAraNe upAdAnaupAdeyabhAvanI amuka upAdeyamATe amuka ja upAdAna, anya nahi." yAdi je niyata vyavasthA che. teno vilopa thaI jAya. A siddhAnta pUrve darzAvyo ja che. tethI upAdeyamAM upAdAnanA dharmano anugama svIkAravo ja Ro. have che, ghaTavinAzanA upAghanatarIke bhAvAtmaka ghaDe ISTa heya. to upAdAnanA A bhAvAtmaka dharmano upAyabhUta ghaTavinAzamAM anugama svIkaro ja paze. ane to ghaTavinAza paNa bhAvAtmaka ja siddha thaze. tethI ghaTano sarvathA(mAtra abhAva5) vinAza nathI. ema siddha thAya che. (na cAvi upAo ItyAdi) A ja pramANe ekane asata(avidyamAnanI utpatti saMbhavatI nathI. ekAje an-vastu apuSpaAdinI jema tuccharUpa che. ane tenI tuccha vastuomAM utpanna thavAnI zakti dharmasaMgANi bhAga- 2 117 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rajjoH, anyathA kAryasya kAraNadharmAnugamasaMbhavAbhAvaprasaGgena kAryakAraNavyavasthAvilopaprasaGgAta, ataH sthitametat-nAtyatAsata utpAda iti| 'tao eso paralogagAmitti' 'tataH tasmAtsataH sarvathA vinAzAbhAvAdatyantAsata utpAdAbhAvAcca 'epa' AtmA paralokagAmI paralokasuratvAdiparyAyastaM gAmI paralokagAmI pariNAmitvAt // 135 // etadeva bhAvayati-- . bAlAipajjavAto juvAdi jaha hoi pajjavo ihayaM / evaM maNassabhAvA sarabhAvo hoi paralogo // 136 // (bAlAdiparyAyAd yuvAdiryayA bhavati paryAya ha / evaM manuSyabhAvAt surabhAvo bhavati paralokaH) 'iha jagati yathAkathaMcidavasthitasya manuSyasya bAlAdiparyAyAdUrdhva yuvAdilakSaNaH paryAyo bhavati, evaM jIvasyApi manuSyabhAvAdUrva surabhAvo bhavati, sa ca surabhAvaH 'paraloka' iti paralokasaMjJaH, lokyata iti lokaH manuSyatvAdiparyAyaH paro-manuSyatvApekSayA lokaH suratvAdiparyAyaH paralokaH, tatastatsaMbandhAdAtmA paralokIti sthitam // 136 // sAMprataM yadavAdIt prAk "atthi paDisehago haya ceyannavisiTThakAyametto u iti, tat dUSayitumupakramate-- Na ya paDiseho'vi ihaM kappai cetaNNasaMgate kAe / tassevAbhAvAto Na kAyamette ya so divo // 137 // __(na ca pratiSemo'pi iha kalpate caitanyasaMgate kAye / yasyaivAbhAvAna kAyamAne ca sa dRSTaH) iha pratiSedhazabdaH kartasthakriyAvacano, yathA devadattasya pAka ityatra pAkazabdaH / tatazca prativeSo'pi pratiSedhakatvavyApAro'pi 'na kalpate na ghaTate 'caitanyasaMgate' caitanyayukte kAye / kuta ityAha--'tassevAbhAvAoM tasyaiva caitanyasaMgatasyaiva kAyasyAbhAvAt / na hi bhUtAnAM dharmaH kArya vA caitanyaM yena tatsaMgataH kAya upapadyatetyuktaM prAk / atha mA bhUccaitanyasaMgatatvaM kAyasya kevala eva kAyaH pratiSedhako bhaviSyatItyArekAnirAkaraNArthamAha--'na kAyamece ya so dihrotti na ca 'sa' pratiSedhaH pratiSedhakatvalakSaNo vyApAraH 'kAyamAtre kevala eva kAye dRSTo, mRtakAye tathAdarzanAbhAvAta, tataH pArizeSyAdAtmaiva pratiSedhaka iti yuktamuktaM-'yaH pratiSedhati sa eva jIvaH' iti // 137 // idAnI 'dANAiphalAbhAvA so natthiti yat AzaGkaya dUSitaM, tat bubhUSayiSuridamAha-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- nathI. jo temAM utpanna thavAnI zakti hoya, to te sarvathA asata nathI. have je utpana thavAnI zaktinA abhAvavALI ekAnta asata-vastunI paNa utpatti svIkArazo. to gadheDAnA ziMgaDAnI utpatti svIkAravAno atiprasaMga che. kemake te(gadheDAnA ziMgaDA)mAM paNa utpanna thavAnI zaktino abhAva samAnarUpe che. vaLI, je ekAnta asatanI utpati saMbhavatI hoya, to te asanA upAdAnatarIke paNa asavastunI ja lpanA karavI rahI. tethI asat upAdAnamAMthI utpanna thatI vastune paNa asata ja mAnavI paDaze. jemake kAcabAnA zemamAMthI utpana thatAM gheraDA. have , asada vastunA upAdAnatarIka savastune svIkAro, athavA asad upAdAnamAMthI utpanna thatI vastune sarUpa svIkArazo, to kAryamAM kAraNagata dharmanA anugamanA siddhAntane bAdha Avaze. ane kAryakAraNabhAvanI pratiniyata vyavasthA bhAMgI paDaze. tethI svIkAravuM ja rahyuM che ke atyanta asatanI utpatti nathI, paraMtu kathaMcit sanI ja utpatti che. ("tao eso paralogagAmI ItyAdi tethI sanano sarvathA vinAza ane atyanta asatano utpAda saMbhavatA na hovAthI AtmA vAdiparyAyarUpa paralokamAM janAro che tema siddha thAya che. kemake AtmA pariNAmI (pariNAma, te te paryAyone pAmanAruM) dravya che. 13pA A ja hakkitanuM bhAvana kastA kahe che ke gAthArtha :- jema ahIM (jagatamAM) yathAkathaMcita avasthita rahelA manuSyano bALaAdi paryAya pachI yuvAnaAdi paryAya thAya che. e ja pramANe jIvane paNa manuSyabhAvamanuSyaparyAya pachI devabhAva devaparyAya thAya che. A devaparyAya palokasaMjJA pAme che. dekhAto loka-manuSyapaNAdiparyAya. manuSyapaNAdinI apekSAe devabhAvavagereparyAya para bIje loparyAyapaloka che. ane A paraloknA saMbaMdhathI AtmA paralokI gaNAya che. 13dA have. pUrve je kahyuM ke "ahI caitanyaviziSTakAyamAtra(zarIra ja) pratiSedhaka che. e muddAne laMkti TheravavA upakrama kare che. gAthArtha :- vaLI, caitanyayukta kAyAmAM pratiSedha paNa kalpato nathI. kAraNake teno (caitanyayukta kAyAno) abhAva che. vaLI kAyamAtramAM paNa te =pratiSadha) dekhAto nathI. - prastAmAM pratiSadha zabda mAM rahelI DyiAno sUcaka che. jemake devadattano pAka(devadaramAM rahelI pAkasaMbaMdhIkSiA) tethI ahIM "pratiSadha padathI pratiSedhakamAM rahelI pratiSedha karavAnI kyiA samajavAnI che. A yiA caitanyayukta zarIramAM saMbhavatI nathI. kAraNake caitanyayukta kAyAno ja abhAva che. pUrve % ja che ke caitanya bhUtono dharma ke bhUtonuM kArya nathI, tethI caitanyayukta kaya hovAmAM koI yukti nathI." . " zakA :- caitanyayakta kAyAno abhAva hovAthI bhale te pratiSedhaka na che. paNa mAtra caitanyahIna) kAyA ja pratiSedhaka che, tema mAnavAmAM zo vAMdho che ? kemake mAtra kAyA to sarvatra dekhAya che. - samAdhAna :- mAtra kAyAmAM pratiSedhaSiA dekhAtI nathI, kemake maDadAmAM tevI DyiA dekhAtI nathI. Ama caitanyayakta kAya ke mAtra kAyAmAM pratiSedhaDyiA saMbhavatI nathI. tethI pAriza(gsAmAnya antargata eka sivAyanA saghaLAviroSo kyAre ayogya che tyAre bAkI ela vizeSa ja yogya che. te keravavA A nyAya upayukta che.) nyAyathI pratiSedhatarIka AtmA ja siddha thAya che. tethI je pratiSedhaka che te ja jIva cheevuM kathana tadana barAbara che. 137 on dharmasaMtari bhAga- 2 8 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ etto cciya NAbhAvo dANAdviphalassa maNappasAdAdI / ihalogammivi diTThA paraloge kiM na juttatti ? // 138 // (ata eva nAbhAvo dAnAdiphalasya manaHprasAdAdayaH / ihaloke'pi dRSTAH paraloke kiM na yujyate?) 'ata eva paralokayAyino jIvasya siddhereva na dAnAdikriyAphalasyAbhAvaH, etaduktaM bhavati-pareNa hi 'na saMgayamidaMpItyAdi pratipAdayatA dAnAdikriyAphalasyAbhAva ApAditaH, sa idAnImAtmani paralokayAyini siddhe naiva yuktaH / kuta ityAha--yasmAnmanaH prasAdAdaya ihaloke'pi dAnAdikriyAphalatvena dRSTAH, tataH paraloke 'kiM' kasmAddAnAdikriyAyAH phalaM na yuktaM ?, yuktameveti bhAvaH, tatsAdhakapramANasaMbhavAt / itizabdo vAkyaparisamAptau // 138 // tatsAdhakameva pramANamupadarzayati- kiriyAphalabhAvAto dANAdINaM phalaM kisIevva / taM diTThe ceva matI jasakittIlAbhamAdIyaM // 139 // (kriyAphalabhAvAt dAnAdInAM phalaM kRSeriva / taddRSTameva matiH yazaHkIrtilAbhAdikam // ) asti dAnAdikriyANAM phalamiti sAdhyaM, kriyAyA avazyaM phalabhAvAditi hetu:, kRSikriyAyA iveti dRSTAntaH / prayogazcaivam- yA cetanAvataH parispandAtmikA kriyA sA niyamena phalavatI, yathA kRSikriyA, tathA ca cetanAvataH parispandAtmikA dAnAdikriyeti / atra cetanAvattvavizeSaNena paramANvAdikriyAvyudAsaH, parispandagrahaNena ca muktAtmanAM yA pratikSaNaM sakalapadArthaparicchedarUpA kriyA tasyAH pratikSepaH, anyathaitAbhyAM vyabhicAraH syAdanayorabhipretaphalena phlvttvaabhaavaat| atra hetorabhipretAdRSTaphalalakSaNena sAdhyena saha pratibandhaM sisAdhayiSurAcAryastAvatparasya siddhasAdhanamAzaGkate -- 'taM diTThamityAdi', atha syAdiyaM matiH parasya- iSyata eva dAnAdikriyAyAH phalaM paraM tatphalaM dRSTameva yazaHkIrtilAbhAdikaM draSTavyaM, na tvadRSTaM puNyAdi, tatra parAkramakRtaH zloko yazaH, dAnapuNyakRtastu kIrttiH, uktaM ca- "dAnapuNyakRtA kIrttiH, parAkramakRtaM yazaH * iti, lAbho dhanAdyavAptiH, avasare hi puruSavizeSAya dIyamAnamalpamapi vipula - dhanAdilAbhanimittaM bhavatIti, AdizabdAdapAyarakSAdiparigrahaH / tatazca siddhasAdhanamevedamiti // 139 // atha manyase yazaHkIrttilAbhAdike dRSTe phale na vivAdo'sti, yadviSayA ca vipratipattistadeva sAdhyaM netarat yathA parArthazcakSurAdaya ityatra para AtmA, adRSTaphalaviSayA cAvayorviprattipattiratastadeva sAdhyaM, tathA ca kutaH siddhasAdhanamityAzaGkaya para Aha-iharA ya kisIevi hu pAvei adiTThameva taMpatthi / tassa pariNAmarUvaM suhadukkhaphalaM jato bhujjo // 140 // (itarathA ca kRSerapi hu prApnoti adRSTameva tadapyasti / tasya pariNAmarUpaM sukhaduHkhaphalaM yato bhUyaH) have, dAnaAdinA phaLa dekhAtA na hovAthI te (=jIva) nathI. evI AzaMkA karI nAstike ApelA dUSaNane bhUSaNa TheravavA AcArya A pramANe kye che (dhAnakhAhinA khaheSTa ijanI siddhi) gAthArtha :- tethI japaralokyAyI jIva siddha thato hovAthI ja dAnaAdinA phaLano abhAva nathI. kemake AlokamAM paNa mana:prasAdaAdi phaLo dekhAya che, to paralokamAM kema yogya na hoya? arthAt paralokamAM phaLa yogya ja che. tAtparya:- nAstike na saMgayamidaMpI. ityAdi gAthAdvArA pratipAdana karatA dAnavagere kriyAnA phaLano abhAva batAvyo. paraMtu have, jIva paralokagAmItarIke siddha thavAthI dAnadiyAnA phaLano abhAva batAvavo yogya nathI. dAnaAdinA jema Alaukika mana:prasAdaAdi phaLo che tema paralokamAM paNa phaLa che ja. kemake pAralaukpiLasAdhaka pramANa hAjara che. (mULamAM ti" pada vAkyanI samApti sUcave che.) 5138aa pAralauki phLasAdhaka pramANa batAve che gAthArtha :- kyiAnuM phaLa hovAthI khetIyiAnI jema dAnaAdiyAnuM phaLa che. ahIM bIjAne (=nAstikone) buddhi thAya ke, dAnaAdinuM yazakIrtilAbhavagere dRSTa phaLa ja che. dhanakhAdhiyAkhanuM ija che (= sAdhya) DebhaDe priyAkhanuM ija khavazya hoya che (-hetu) bhebhaDe jetaDiyAnuM ija (= TeSTAnta). prayoga :- cetanAvAnanI parisparUpa je kyiA hoya, te avazya phaLavALI hoya che. jemake khetIkyiA. ane cetanAvAnanI dAnaAdiyA paNa parisparUpa che. tethI phaLavALItarIke siddha thAya che. prastutamAM cetanAvattva (-cetanAvAna'pada) vizeSaNa, paramANuvagerenI kriyAne bAkAta karavA che. mukta jIvo paNa pratyeka kSaNe saghaLA padArthonuM jJAna karavAnI kriyA satata karI rahyA che. A yiAono samAveza na karavA *parispandarUpa kyiAno ullekha ryo. jo A bene (paramANuAdigatayiA ane muktAtmAo nI kyiA) bAkAta na karavAmAM Ave, to A benI kriyAnA dRSTAntathI anaikAntirdoSa Ave, kemake A bannenI kyiA abhipreta phaLavALI na hovAthI, te rUpe phaLavALI nathI. prastutamAM AcAryane dhyAnA adRSTaphaLarUpa sAdhyasAthe avazya phaLavanArUpa hetunI vyApti siddha karavI che. tenI bhUmikArUpe AcArya pote bIjAo (-nAstiko) vatI uparokta anumAnamAM siddhasAdhanoSa batAve che. * taM chibhiH chatyAhi. nAstika :- dAnavagereyiAnA phaLa amane iSTa ja che. tethI te aMge tamAre siddhasAdhana gheSa che. paNa te phaLa yaza, kIrti, lAbha vagere T ja che, nahika puNya vagere adRSTa pasakramathI prApta thato varNavAda yaza che. ane dAnapuNyathI prApta thato dharmasaMga bhAga-1 117 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'itarathA (ca) dRSTaphalavyatirekeNAdRSTaphalena dAnAdikriyAyAH phalavattvasAdhane'kRSerapi kRSikriyAyA api, huzabdo'pizabdArthe, uktaM ca-"hu avisahatthammi vatti sa ca bhinnakramo'dRSTazabdAnantaraM draSTavyaH, evakArastu prApnotikriyayA abhisaMbadhyate, tatazca kRSerapi kriyAyA adRSTamapi phalaM prApnotyeva, vizeSAbhAvAt, tathAca sati lokabAdhA, na hadRSTaphalArthA loke kRSiH prasiddhA, kintu dRSTaphalAthaiveti / atra pratividhAnamAha--'taMpItyAdi' tadapiadRSTamapi kRSikriyAyAH phalamasti, na kevalaM dRssttmitypishbdaarthH| tasya' kRSikriyAkartuH, 'pariNAmarUpam', adhyavasAyAnurUpaM,'yato' yasmAd dRSTAt 'bhUyaH punarapi bhavAntare sukhaduHkhalakSaNaM phalaM 'tasya kRSikriyAkarturbhavati // 140 // tadabhAvammi ya muttI pAvai NiyameNa savvasasANaM / / ___evaM ca bhavasamuddo Na ghaDai paccakkhadiTThovi // 141 // (tadabhAve ca muktiH prApnoti niyamena sarvasattvAnAm / evaM ca bhavasamudro na ghaTate pratyakSadRSTopi) yadi punaH kRSyAdikriyA adRSTasaMjJakapuNyApuNyalakSaNaphalanibandhanaM neSyate tarhi tasya adRSTasyAbhAva eva syAt, kAraNAntarAbhAvAt, tadabhAve ca sati sarveSAmapi sattvAnAM niyamena muktiH prApnoti, muktivibndhkpunnypaapvinirmukttvaat| 'evaM ca bhavasamuddo tti' bhavanti karmavazavartinaH prANino'sminniti bhavastiryagmanuSyAdiparyAyasaMtatiH sa evAtivistIrNatayA samudra iva (bhvosmudrH| sa 'pratyakSadRSTo'pi' pratyakSata upalabhyamAno'pi 'na ghaTeta' na yujyeta, muktAtmanAmiva punnypaapaabhaavaat| tasmAtpratyakSasiddhabhavasamudrAnyathAnupapattyA avazyamadRSTamabhyupagantavyam // 141 // itazcAbhyupagantavyaM yasmAt-- tullaphalasAdhagANaM tullAraMbhANa iTThavisayammi / dIsai ya phalaviseso sa kahaM addiTTha'bhAvammi? // 142 // (tulyaphalasAdhakAnAM tulyAraMbhANAmiSTaviSaye / dRzyate ca phalavizeSaH sa kathaM adRSTAbhAve) -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- --prAMsAvAda kIrti che. kyAM che ke "dAnapuNyathI kIrti thAya, parAkramathI yaza lAbha=dhanavagerenI prApti. avasare puraSavizeSane ApeluM alpa paNa dAna dhanaAdinA moTAlAbhanuM kAraNa bane che. dAnaAdimAM AdipadathI nukazAnImAMthI rakSaNa vagere samajavuM. tethI uparokta anumAnanA hetumAM siddhasAdhana (siddha thayelA sAdhyanI pharIthI siddhinI pravRttirUpa) gheSa che. lAlA zaMkA :- yazakIrti-lAbhavagere daSTaphaLamAM vivAda nathI. vivAdavibhinnamAnyatA, kyiAnA je phaLaaMge che, te ja sAdhya che. anya(daSTaphaLa nahi. jemake "cakSuvage. parArtha che.' ahIM para AtmA ja sAdhya che. kemake te aMro ja vipratipatti che) e ja pramANe prastutamAM DyiAnA adaSTaphaLaaMge ApaNo matabheda che. tethI aSTaphaLa ja sAdhya che. tethI siddhasAdhanadoSa zI rIte saMbhave ? anyavatI AvI AzaMkA uThAvI nAstika javAba Ape che. - gAthArtha :- anyathA khetInuM paNa aSTaphaLa prApta thaze. (AcAryano uttara) khetInuM paNa aSTaphaLa che. kemake tenA (khetanA) adhyavasAyane anurUpa bhavAMtaramAM sukhadu:kha phaLa tene (kheDUtane) maLe ja che. nAstika :- jo dAnaArthiyAnA daSTaphaLane choDI aSTaphaLa ja sAdhyatarIka iSTa hoya, to khetIyiAnuM paNa aSTaphaLa ja prApta thAya che. (mULamAM "hupada api paNa arthamAM che. hyuM che ke hu pada apizabdanA arthamAM che. A padano anvaya aSTapada pachI che. ane "evakArano anvaya "pAvei pada pachI che. tethI khetInI. paNa DyiAnuM adaSTa paNa phaLa prApta thAya ja che. evo artha thaze.) kemake vizeSano abhAva che. (3khetIvagere paNa kriyArUpe dAnAdine samAna che.) ane khetIvagerenuM aSTaphaLa mAnavAmAM "lombAdha ghoSa che. kemake lokemAM kaMI aSTaphaLanA prayojanathI khetI thatI prasiddha nathI. paraMtu dhAnyaAdi draSTakULanA prayojanathI ja khetIkyiA thAya che. uttarapakSa :- khetISiAnuM adaSTa phaLa paNa che. nahi ke mAtra dRSTaphaLa. (mULamAM helA "api" padano A artha che.) kemake potAnA adhyavasAyane anurUpa deSTaphaLa sivAya sukha-duHkharUpa adaphaLa paNa bhavAntaramAM kheDUtane prApta thAya che.14nA gAthArtha :- (jo, khetIvageSiAnuM puNyapAparUpa adaSTa phaLa na hoya, to adaSTano abhAva Avaze. ane) adaSTanA abhAvamAM badhAja jIvonI mukti thavAno prasaMga che. ane tema thAya to pratyakSa dekhAto paNa saMsArasAgara yuktisaMgata na re. (SiAmAtranuM aSTaphaLa), puNyapApAtmaka aSTinA kAraNatarIka kyiA ISTa che. kAraNake puNyapAparUpa adaSTanI utpatti aMge DyiAne choDI anya I kAraNa nathI. jyAre paNa te aSTanA kAraNa tarIke na svIkAravAmAM aSTano abhAva ja svIkAravo paDe. ane aSTanA abhAvamAM to badhAnI mukti mAnavI paDe kemake puNyapAparUpa adaSTa ja muktinA pratirodhaka che jemAM karmaparAdhIna jIvo utpanna thAya (jo te gatyADripa paryAya pAme) te bhava-saMsAratiyaca. manuSyavagere paryAyono pravAha. A bhava ativizALa hovAthI samudrarUpa che. badhA jIvo jo mukta thAya, to pratyakSa dekhAto A bhavasAgara asaMgata bane, kemake muktajIvonI jema pAye pApano abhAva che. arthAt jema puNyapApanA lepa vinAnA hovAthI muktajIvono bhavasAgara nathI, tema anya saMsArI, jIvo paNa payapApa vinAnA thavAthI teono paNa bhavasAgarasaMsAra asaMgata kare. tethI pratyakSa dekhAto bhavasAgara anyathA anupapattirUpa hetuthI "adaSTa avazya che evuM siddha karI Ape che. 141 adaSTane AvakAravAmAM Avo Azaya paNa che ke gAthArtha- talyaphaLa sAdhakono khetIvargerarUpe tatyAraMbha dekhAto hovA mAM gnaviSayamAM ISTanI prAptiaMge phaLavizeSa tharmasaMsAhaNi bhAga-1 - 20 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tulyaphalasAdhakAnAM' tulya ArambhaH kRSyAdilakSaNo yeSAM teSAM yaH khalu iSTaviSaye dRzyate 'phalavizeSaH ' prAptyaprAptilakSaNaH, sa kathamadRSTasyAbhAve syAd ?, naiva syAdityabhiprAyaH / tata ekasminneva viSaye pravRttAnAM tulyopAyAnAM phalavizeSAnyathAnupapattyApi niyamAdadRSTamabhyupagantavyam / tatkAraNatvena kRSyAdikApi kriyA // 142 // etadevopasaMharati-addidvegaMtaphalA tamhA kiriyA ihaM matA savvA / diTThANegaMtaphalA sAvi adiTThANubhAveNaM // 143 11 (adRSTaikAntaphalA tasmAt kriyA iha matA sarvA / dRSTAnekAntaphalA sApi adRSTAnubhAvena) tasmAdiha-jagati cetanAvatAM yA parispandAtmikA kriyAM sA sarvApyadRSTaikAntaphalA matA, adRSTamekAntenaniyamena phalaM yasyAH sA adRSTaikAntaphalA / uktaM cArSe -- 1 "jAva NaM esa jIve eyai veyai calai phaMdara ghaTTai khu udIraitaM taM bhAvaM pariNamai, tAva NaM esa jIve sattavihabaMdhae vA aTThavihabaMdhae vA chavvihabaMdhae vA egavihabaMdha vA, no ceva NaM, abaMdhae siyatti" / etAmeva kriyAM vizeSayati- 'dRSTAnekAntaphalA' dRSTaM dhanalAbhAdi anekAntaMsavyabhicAraM phalaM yasyAH sA dRSTAnekAntaphalA, dRSTaM phalaM kadAcidasyA bhavati kadAcinna bhavatItyarthaH / sA ityaMbhUtA kutaH ? ityAha- sA'pi adRSTAnubhAvena pUrvopArjitatathAvidhAdRSTAnubhavasAmarthyena / iha sarvasyApyanantaroktasyAyamabhiprAyaH -- iha cetanAvatazceSTArUpA kriyA avazyamadRSTanibandhanam, anyathA kAraNAntarAsaMbhavena tasyAbhAvaprasaGgatastannibandhanabhavasamudrAdyanupapatteH, tata iyaM cetanAvatazceSTArUpA kriyA adRSTajanaMnaM prati kAraNAntaranirapekSatvena vyAptA evaM ca sati yadi tasyAH kriyAyAH saMbhave'pi adRSTaM na bhavet tarhi tajjananaM prati kAraNAntarApekSA syAditi sApekSatvaM svavyApakaviruddhaM prasajyeta, tato vipakSAdvayApakaviruddhopalabdhyA nivarttamAnA cetanAvatazceSTArUpA kriyA adRSTaphalajanakatvena vyApyate iti pratibandhasiddhiH 1 taccAdRSTaM dvidhA - puNyarUpaM pAparUpaM ca / tatra puNyarUpaM dAnahiMsAviratyAdikriyAjanyamitaracca tadviparItakriyAjanyam // 143 // na ca vAcyamatra viparyayaH kasmAnna bhavatIti, yata Aha-Na vivajjayammivi phalaM logavirohA patItibAdhAto / thevasuhidaMsaNAto taha jiNacaMdAgamAto ya // 144 // (na viparyaye'pi phalaM lokavirodhAt pratItibAdhAt / stokasukhidarzanAttathA jinacandrAgamAcca atra prAkRtatvAt tRtIyArthe saptamI, yadAha pANiniH svaprAkRtalakSaNe -- "tRtIyArthe saptamI" / yathA - " 2tisu tesu dekhAya che. (koika ne iSTa prApta thAya che, koika ne nathI thatuM) A phaLavizeSa ardaSTanA abhAvamAM zI rIte. saMbhave ? na ja saMbhave. Ama eka ja. viSayamAM tulya upAya-sAdhano sAthe pravRtta thanArAomAM phaLavizeSanI prApti anyathAanupapatti dvArA aSTano svIkAra karavA prere che. ane tenA kAraNa tarIke khetI vagere kriyAne svIkAravA paNa prere che. 514aa A ja pramANe upasaMhAra karatA kahe che + gAthArtha :- tethI ahIM badhIja kriyA aSTaekAntaphaLavALI che. vaLI, te(=yiA) adRSTanA prabhAve dRSTa anekAntaphaLa vALI che. adRSTa che avazya phaLa jenuM=adRSTaekAntaphaLA. arthAt A jagatanI caitanyavAnanI paspindAtmaka badhI kriyAnuM ardaSTaphaLa avazya che. AgamamAM che + "jyAM sudhI A jIva ejana (=kaMpana) kare che, vedana kare che, cAle che, spaMdana kare che, saMgho kare che, kSobha pAme che, udIraNA kare che, ane te-te bhAve pariNAma pAme che, tyAM sudhI A jIva savidha karmano baMdhaka che, athavA aSTavidha karmano baMdhaka che, athavA SaDvadhakarmano baMdhaka che, athavA ekavidhakarmano baMdhaka che, paraMtu abaMdhaka nathI." A ja yiAaMge vizeSa he che, yiA daiSTaanekAntakaLA che-dhanalAbhavagere anekAntiLa che jenuM. arthAt kyAthI dhanalAbhavagere dRSTaphaLo avazya maLe ja, evo niyama nathI, kemake kyAreka tenuM dRSTaphaLa nathI paNa maLatuM. kriyAnuM dRSTaphaLa aniyamita kema che ? e batAve che * kyiAnuM daiSTaphaLa aniyamita thavAmAM pUrve upArjana karelA adRSTano prabhAva javAbadAra che. pUrvokta tamAma carcAno sAra - cetanAvaMtanI ceSTArUpa kriyAnuM adRSTaphaLa avazya hoya che. nahitara adRSTanuM anya koi kAraNa na hovAthI aSTano abhAva thavAno prasaMga Ave. ane ardaSTajanya saMsArasAgaravagere asaMgata Thare. tethI cetanAvaMtanI ceSTArUpa kyA aSTanI utpattipratye kAraNAntaranirapekSarUpe vyApta che. tethI jo tevI yiA hovA chatAM aSTanI utpatti na thAya, to, aSTanI utpattipratye kAraNAntaranI apekSA hovI joie. Ama sApekSapaNuM Ave. ane A sApekSapaNuM kANAntarathI nirapekSapaNArUpa yAnA vyApakathI viruddha che. tethI viruddhano prasaMgaM Ave. paNa kriyAne aSTajananapratye koinI apekSA dekhAtI nathI. arthAt yiAmAM sApekSapaNuM dekhAtuM nathI adRSTajananapratye kAraNAntara upalabdha thatuM nathI. Ama cetanAvaMtanI ceSTarUpa kviA sApekSatvarUpa vipakSamAMthI vyApaviruddhaupalabdhidvArA nivRtta thAya che. (=aSTajananaaMge kriyA anyakAraNonI apekSA vinAnuM ja kAraNa che =kmiAnI hAjarIthI adRSTa utpanna thAya ja.) tethI adRSTajanatva' yAnuM vyApya che. arthAt jyAM jyAM adRSTajana che, tyAM tyAM dhyiAtva che - je je adRSTajanaka che, te te kyArUpa che. A pramANe vyApti siddha thAya che. A adRSTa be prakAranA che. * (1) puNyarUpa ane (2) pAparUpa che. temAM dAna, hisAvitivagere kriyAothI utpanna thatuM aSTa puNyarUpa che. ane tethI viparIta (-AMcakI levuM hiMsAkaravI vagere) yAothI prasUTa thatuM adRSTa pAparUpa che. 51435 1. yAvadeSa jIva ejati-vedayate -calati - spandate - ghaTTayati- udIrayati taM taM bhAvaM pariNamati tAvadeva jIvaH saptavidhabandhako vA'STavidhabandhako vA SaDvidhabandhako vA ekavidhabandhako vA na caiva khalu abandhakaH syAditi / 2. tribhistairalaMkRtA pRthvI / dharmasaMgrahaNi bhAga-1 . 121 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alaMkiyA puhaI" / tatazca na viparyayeNApi kriyAyAH phalaM saMbhAvanIyaM, yathA hiMsAdikriyAbhyaH zubhaM tadviparItakriyAmyazcAzubhamiti / kuta ityAha--lokavirodhAt, na hyevaM loke kasyApi pratItirasti yathA bhavatA viparyayeNocyate / atha kadAcitparo lokamapyatikrAmeta, yathA-na khalu loko yathA pratyeti tathaiva vastvapi, kiMtvanyathApi, yathA gagane zyAmatA, tato hetvantaramAha--'pratItibAdhAtazca pratItiH-pratItiviSayaH, viSayiNo viSayasyopalakSaNatvAt, pratIyamAno'rtha itiyAvat, na hi jJAnaM svarUpeNArthena saha virudhyate, kiMtu viparItamarthamupasthApayat, ata iha pratItiriti pratItiviSayo vyAkhyAtaH, tayA pratItyA pratItiviSayeNa viparItenArthena bAdhAtaH / idamuktaM bhavati--azubharUpasyAdRSTasya hiMsAdikriyAjanyatvena pratIyamAnena zubharUpasya ca dAnahiMsAviratyAdikriyAjanyatvena tadviparItasya kalpyamAnasyArthasya bAdhanAnna viparyayeNa phalaM saMbhAvanIyam / sA ca pratItiryuktayAgamAbhyAm / tatra tAvadyuktimupanyasyati- 'thevasuhidaMsaNAo,' stokasukhidarzanAt, yadi hi dAnAdikriyAdibhirazubharUpamadRSTaM janyeta hiMsAdikriyAbhizca zubhaM tataH sukhibAhulyamupalabhyeta, bahavo hi prAANino hiMsAdikriyAsvanavarataM pravarttamAnA upalabhyante kvacideva ca dAnahiMsAviratyAdikriyAsu, taduktam-"bahavaH pApakANo, viralAH zubhakAriNaH" iti| tatazca prabhUtAnAM prabhUtatarazubhakarmopacayasaMbhavena sukhabahulatA syAt, katipayAnAmeva ca duHkhabahulatA, atha ca stokAH sukhina upalabhyante bahavazca duHkhitAH, tataH stokasukhidarzanAt hiMsAdikriyAjanyamadRSTamazubharUpamitaracca tadviparItakriyAjanyamavaseyam / nanu cedaM stokasukhidarzanamasAdhanaM, nizcayAbhAvAt, na hi ---------------------------------------------- (ktiAphaLamAM aviparyAsanA kAraNo) "prastutamAM SiAnA phaLamAM viparyaya kema na thAya ?" AvI zaMkA karavI nahi. kemake gAthArtha :- viparyayathI phaLa nathI, kemake (1) lovirodha che (2) pratItibAdha che, (3) alpa sukhI dekhAya che. tathA (4, jinAgama che. [ahIM prApta hovAthI tRtIyAvibhaktinA arthe saptamIno prayoga che. pANinie potAnA prAlakSaNamAM kyuM che "tRtIyAnA arthamAM samI (vaparAya che)" jemake tenuM tenuM alaMkyiA puhai (te traNathI pRthvI alaMkta che.)] viparyayathI kriyAnA phaLanI saMbhAvanA na karavI, jevI ke "hiMsA AdikriyAthI zubhaphaLa maLe, ane dAnaAdithI azubhaphaLa maLe." kemake AvI viparIta saMbhAvanA ghaNA (taothI bAdha pAme che. (1) lokarvirodha che, kemake AvI viparyayaphaLanI pratIti lokamAM koIne thatI nathI. ahIM koI lokanI paravA na kare, ane kahe ke "bhai! loko je pramANe pratIti kare, e ja pramANe vastu hoya, tevo niyama nathI. kemake pratItithI virai paNa saMbhave che, jemake loko AkAzamAM zyAmaLatA-bhurArAnA darzana kare che, paNa vAstavamAM AkAza bhUruM nathI. tethI lokapratItivirodhanA nAme saMbhAvanAne UDADI devAya nahi." tethI viparIta saMbhAvanAnAM bAdhakatarIka bIjo batAve che pratItibAdha' che - pratIti pratItino viSaya. kemake viSayI(=jJAna) potAnA viSaya(artha)nuM upalakSaNa bane che. tAtparya :- pratIti pratIta thato artha. zaMkA :- "pratIti thI "arthanuM jJAna' evo vAcyArtha choDI "jJAnano viSaya banato artha evo lakSyArtha kema ryo ? samAdhAna :- jJAna svarUpathI arthasAthe virodha dharAvatuM nathI. kemake anyajJAnavakhate paNa anyaartha saMbhave che.) paraMtu viparIta arthanI upasthApanA karatuM jJAna virakta kahevAya che. arthAt arthonA paraspara virodhathI jJAnamAM virodha Ave che, svarUpathI nahi. tethI ahIM "pratItipadathI "pratItino viSaya evo artha karyo. pratItithI=pratItinA viSaya banatA viparIta arthathI bAdha che. sAra :- azubhaaSTa hisAAdi kyiAthI janyarUpe ane zubhaadaSTa dAna, hisAvirativagere kriyAthI janyarUpe pratIta thAya che. tethI teo(=pratIta thatA zubhAzubhaao ) viparItarUpe kalpAtA arthanA bAdhaka bane che. tethI viparyayathI phaLanI saMbhAvanA karavI nahi. A pratIti yuktinA ane AgamanA baLapara thAya che. temAM prathama yukti darzAve che. 'thevasUhidaMsaNAo sukhIo thoDA dekhAya che. jo, dAnavagere yiAothI azubhaadRSTa utpanna thatuM hoya, ane hisAvagere kyiAthI zubhaaSTa janmatuM hoya, to, jagatamAM sukhIo vadhAre dekhAvA joie, kemake, ghaNA jIvo hisAvageremAM satata pravRtta thatAM dekhAya che ane kyAreka ja, keTalAka ja dAna, hisAvirati vagere yiAmAM pravRtta thatAM dekhAya che. %aaN che ke "pApakaranArAo ghaNA che. zubhakaranArA virala che" tethI ghaNA lokone atighaNA pramANamAM zubhakarmanI saMprAptino saMbhava thAya, ane ghaNuM sukha prApta thavuM joie. ane keTalAkane ja du:khanI vRddhi thavI joIe. paNa vAstavamAM dekhAya che viparIta. sukhIo thoDA che, duHkhatrasta ghaNA che. tethI nizcaya thAya che ke, hisAvagere kyiAthI utpanna thatuM adaSTa azubha che, ane dAnaAdikSiAthI prApta thatuM adaSTa zubha che. rAMkA :- "thoDA sukhI dekhAya che A vAta "dAnAdithI zubhaadaSTa baMdhAya' ityAdi siddhAntane siddha karavA sAdhana banatuM nathI. kemake thoDA sukhInA darzana mAtrathI Avo nirNaya thaI zakato nathI. tamane kaMI saghaLAya deza ane kALane vyApIne rahelA bhAvonA svabhAvano nirNaya karAvatuM darzana thayuM nathI. tethI joke A bharatakSetramAM thoDA ja sukhIo dekhAya che, mAM paNa anyatra-bharatakSetrathI bahAra ghaNA sukhIo saMbhavI zake che. tethI tamAro "alpasukhIdarzana' hetu saMdigdha ane asiddha che. samAdhAna :- ("taha jiNacaMdAgamAo ya ahIM "ca' zabda vAkyabhedaddhAro alpasukhIdarzananI siddhimAM jinacandranA AgamanI hetatA darzAve che.) jainAgamamAM sukhIonuM pramANa alpa batAvyuM che. tethI alpasukhIdarzana siddha ja che, saMdigdha nathI. sAra :- deza ane kALathI dUra rahelA bhAvoaMge ApaNA jevA chadmasthane pratyakSajJAnano udaya thato nathI. ane anumAna prAya: pratyakSapUrvaka hovAthI anumAna paNa thatuM nathI. chatAM paNa jinezvara bhagavAnanuM saMpUrNa jJAnAvaraNIyakarma nAza pAmyuM hovAthI teo sarvajJa che. ane temane kevalajJAnapratyakSadvArA deza ane kALathI dUra rahelA bhAvo aMge paNa pratyakSa bodha thAya che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 122 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakaladezakAlabhAvibhAvasvabhAvAvabhAsi bhavato darzanamasti yato yadyapyasmin bharatakSetre stokAH sukhina upalabhyante tathApyanyatra bahavo bhaviSyantIti saMdigdhAsiddho'yaM heturityata Aha- 'taha jiNacaMdAgamAo ya' cazabdo vAkyabhedena stokasukhidarzanasAdhane jinacandrAgamasya hetutvadyotanAya, tathA stokasukhidarzakatvena yo jinacandrAgamastasmAtpunaridaM stokasukhidarzanaM siddhamiti na saMdigdham / etaduktaM bhavati -- yadyapi dezakAlasvabhAvaviprakRSTeSu bhAveSu nAsmadAdipratyakSamudayate, prAyastatpUrvakatvAcca nAnumAnamiti, tathApi bhagavato jinasya kSINAzeSajJAnAvaraNIyakarmmapaTalatvAt kevalajJAnapratyakSaM tadviSayamudayate sma tatastadvacanAt stokA jagati sukhinaH siddhA iti na saMdigdhAsiddho hetuH // 144 // syAdetat astu hiMsAdikriyAjanyamadRSTamazubhaM tadviparItakriyAjanyaM ca zubhaM, tathApi zubhAt sukhamitarasmAcca duHkhamiti kathamavasIyata ityAzaGkApanodArthamiyameva gAthA punarAvartyate- Na vivajjayammivi phalaM logavirohA patItibAdhAto / thevasuhidaMsaNAto taha jiNacaMdAgamAto ya // 144 11 (na viparyaye'pi phalaM lokavirodhAt pratItibAdhAt / stokasukhidarzanAt tathA jinacaMdrAgamAcca) na viparyayeNAdRSTayoH zubhAzubharUpayoH phalaM saMbhAvanIyam / kuta ityAha- 'lokavirodhAt' na hyevaM loke pratItirasti yathA bhavatA viparyayeNocyate, kiMtvanyathA, tathA ca loke vaktAro bhavanti -- ' kRtazubhakarmAyaM caitro yaditthamananyasAdhAraNAn bhogAn bhuGkte iti / atha kadAcitparo lokamapyatikrAmet yathAbhihitaM prAk ato hetvantaramAha-pratItibAdhAtazceti, akSarArthaH prAgvat / sA ca pratItiryuktyAgamAbhyAmatastAvat yuktimAha- stokasukhidarzanAt / yadi hi azubhAtsukhamitarasmAccAsukhaM tato bahavaH prANino'zubhakAriNa iti bahava: sukhina upalabhyeran!, na copalabhyante, tasmAnnAzubhAtsukhaM kiMtu zubhAdeva 1 api cAtIndriyeSvevaMvidheSvartheSu nirNIyamAneSu chadmasthAnAmavisaMvAdipramANatayA jinavacanameva prAyo vijRmbhate, nAnyatpratyakSAdi, aviSayatvAt / tata Aha- 'taha jiNacaMdAgamAo ya' atra ta hetvAntarAbhidhAnoddvAropakSepe, cazabdastu samuccaya iti / tadevaM dAnAdikriyA avazyamadRSTamaviparyayeNa janayati, tadapi cAdRSTamaviparyayeNa sukhAdItyupapAditam // 144 // sAMpratamadRSTanibandhanadAnAdikriyAnyathAnupapattyA prakRtamupasaMharati-kiriyA Na kattirahitA siddho jIvotti tA ihaM kattA / evaM dhammiyaNAyaM vinneyaM vayaNamettaM tu // 145 // (kriyA na kartRrahitA siddho jIva iti tasmAdiha karttA / evaM dhArmikajJAtaM vijJeyaM vacanamAtraM tu) tethI temanA satyavacanothI siddha thAya che ke jagatamAM sukhI jIvo thoDA che, tethI hetu saMdigdhAsiddha nathI. (Ama AgamapramANanA baLapara ane dezakALathI samIpa rahelA pratyakSanA baLapara sarvatra alpasukhIo anumAnaAdithI siddha che. ane tenA baLapara dAnaAdiyA zubhaphaLamAM kAraNa che. ityAdi anumAna siddha thAya che.) 51445 "bhale tyAre hiMsAvagerekriyAthI utpanna thatuM adRSTa azubha ho, ane dAnaArdiyAthI pragaTatuM adRSTa zubha ho, chatAM paNa, zubhaaSTathI sukha ja maLe, ane azubha adRSTathI du:kha ja bhogavavuM paDe, Avo nirNaya kevI rIte ryo" AvI AzaMkA dUra karavA pUrvanI ja gAthAnuM punarAvartana kare che. gAthArtha :- viparyayathI pAga ija nathI. DebhaDe (1) so'virodha che (2) pratItijAdha che. (3) khasya sujI hejAya che tathA (4) vinayaMdranuM khAgama che. zubhAzubharUpa adRSTanA viparItaphaLanI saMbhAvanA karavI nahi. kemake viparIta saMbhAvanAmAM lokbAdha che. tame jevI viparItasaMbhAvanA batAvI, evI viparItapratIti lokomAM thatI nathI. paNa aviparItapratIti ja thAya che. jUo! lokomAM A pramANe ja bolAtuM saMbhaLAya che, ke kharekhara ! A caitra (vyaktivizeSe) zubhakarmo bAdhyAM che, jethI AvA anyane durlabha bhogo bhogave che. kdAca koi lokyavahArane pUrve kyuM tema oLaMgI viparIta saMbhAvanAmAM ja sthira rahe, tethI bIjo hetu batAve che. viparItalpanA karavAmAM pratItibAdha che. ahIM paNa zabdArtha pUrvavat che. A pratIti yukti ane AgamathI saMbhave che, temAM prathama yukti batAve che. jagatamAM sukhIo alpa dekhAya che. jo azubhaadRSTathI ja sukha hota, ane zubhaadRSTathI du:kha ja hota, to ghaNA loko azubha ja karatA hovAthI ghaNA loko sukhI dekhAta. paNa tema dekhAtA nathI. tethI azubhaadRSTathI sukha nathI. paraMtu zubhathI ja sukha che. vaLI, nirNaya karAtA AvA atIndriya padArthoaMge chadmasthomATe avisaMvAdI pramANatarIka prAya: jinavacana ja samartha che. nahika anya pratyakSaAdi pramANa. tethI mULakAre kyuM taha ya jiNacaMdAgamAo a' (mULamAM 'taha'--'tathA'pada bIjA hetunA sUcakvacananA upakramarUpe che. ane ca'pada samuccayaarthe che.) Ama dAnavagere kriyA viparyaya vinA adRSTanA janaka che. (arthAt zubhaAdiadRSTano avazya janaka che.) ane te adRSTa paNa viparyaya vinA sukhavagerenA kAraNa che. ema siddha karyuM. 51445 have, adRSTamAM kAraNabhUta dAnavagere kriyAonI anyathA anupapatti darzAvavA dvArA jIvasiddhino upasaMhAra kare che. gAthArtha :- kyiA rtAthI rahita hotI nathI, tethI ahIM rtAtarIke jIva siddha thAya che. tethI dhArmikanuM dRSTAnta (pUrve nAstike batAveluM) vacanamAtra ja samajavuM. rtAnA abhAvamAM kyA saMbhave nahi, kemake lokamAM kyAreya, te pramANe (rtA vinAnI yiA) dekhAtuM nathI. tethI yiAnA rjhAnI siddhi thAya che. ane bhavAntaramAM prApta thanArA sukhavagere phaLamAM kAraNabhUta adRSTanI jAnakA dAnavagereyAonA rtAtarIke jIvane breDI anya koi yuktithI siddha thatAM nathI. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 Ta 123 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA na kartRrahitA bhavati, tathA loke'darzanAt, na bhavAntarabhAvisukhAdiphalAdRSTajanitA(kA?)yA dAnAdikriyAyA jIvamantareNAnyaH kazcitkarlopapadyate, zarIrasyAcetanatvena ghaTAderiva tatkartRtvAyogAt, abhyupagame vA tasya ihaiva vinAzAdanya eva kartA anyacca bhavAntare tatphalabhoktetyaniSTApattiH, tata iha jagati adRSTanibandhanadAnAdikriyAyAH kartA jIvaH siddha iti sthitam / evaM ca sati yadupahAsAya dhArmikajJAtamudIritaM tadvacanamAtrameva, dAnAdiphalAbhAvAdityasya samyagbhAvArthAparijJAnAt // 145 // sAMprataM yaduktaM 'jAtismaraNamasiddhamiti;' tahUSayitumupakramate-- jAIsaraNaM ca ihaM dIsai kesiMci avitahaM loe / puvvabhavaThaviyaseviyasaMvAdAto aNegabhavaM // 146 // (jAtismaraNaM ceha dRzyate keSAJcidavitathaM loke / pUrvabhavasthApitasevitasaMvAdAdanekabhavam) cazabdo'pizabdArthe iha loke jAtismaraNamapi anekabhavam-anekabhavaviSayaM keSAMcidasumatAmavitathArtha dRzyate / avitathArthatve hetumAha-- 'pubvabhavaThaviyaseviyasaMvAdAu' tti pUrvasminbhave yatsthApitaM dhanAdi yacca sevitaM stryAdi tasya saMvAdo-yathA'vagamaprAptistaduktacihlAdimIlanaM ca tasmAt // 146 // atra parAbhiprAyamAzaGkate-- aha tammi kiM pamANaM? NaNu so cciya appatArage kiMti? / bAlassavi bhAvAto saMvAdo bhAvato tassa // 147 // (atha tasmin kiM prmaannm| nanu sa evApratArake kimiti? / bAlasyApi bhAvAt saMvAdo bhAvatastasya) atha manyethAH-tasminnavisaMvAdijAtismaraNe astitvena nizcetumiSyamANe kiM pramANaM?, va kiMcidityAbhiprAyaH / na ca pramANamantareNa prameyavyavasthA yuktA, mA prApadatiprasaGgaH / AcArya Aha--naNu so ciyatti nanu sa eva jAtismaraNavAn pramANam, sa hyevamAha-'jAtismaraNamavisaMvAdi me smutpnnmiti'| itara Aha--'appatArage ki ti' sa evaM vaktA na vipratAraka evetyatra kiM pramANaM?, naiva kiMciditi bhAvaH / dRzyante hi kecitkrIDAdyarthamanyathApi saMvAdyAbhAsamAbhASamANA iti / AcArya Aha-'saMvAdo bhAvao tassa' tti tasya-jAtismaraNavato yo jAtismaraNaviSayo bhAvataH-paramArthena saMvAdaH so'pratArakatvanizcaye pramANam / athocyeta-sa tasya bhAvataH saMvAdo na tu saMvAdAbhAsa ityetadapi kathamavasIyata ityata Aha--bAlasyApi bhAvAt, jAtismaraNasyeti zeSaH / etaduktaM bhavati-bAlasyApi sato jAtismaraNamutpadyate, na ca tasya saMvAdo vipratAraNabuddhinirmApito, bAlatvena tasya buddhizAThyAbhAvAt / evamanyatrApi saMvAdastadguNaparizIlanAdinA liGgavizeSeNa bhAvato boddhavyaH // 147 // atra para Aha-- - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - zAMkA :- dAnaAkriyAnA kartA tarIke zarIra pratyakSa upalabdha che. - samAdhAna :- zarIra jaDa che. tethI te(zarIra) ghaDAvagerenI jema dAnaAiiSAnA tarIke saMbhave nahi ane jo zarIrane dAnaArdiSiAnA itarIke svIkArazo, to zarIra to ahIM ja nAza pAme che. tethI A bhavanA zarIrane rtA, ane anyabhavIya zarIrane tenA phaLabhUta sukhaAdinA bhokatA mAnavAno aniSTaprasaMga che. tethI A jagatamAM adanA kAraNabhUta dAnaAdikSiAnA kvaMtarIka jIva siddha thAya che. Ama hovAthI nAstikoe pUrve upahAsa karavA kaheluM dhArmikanuM dRSTAnta mAtra vacanarUpa che, paNa tAtvika nathI. kemake "dAnaAdinA phaLano abhAva che ItyAdivacananA yogya bhAvArthanuM teone (nAstikone) jJAna nathI. 145mAM (tismanI sidi) have, nAstikoe je % ke jAtismaraNa asiddha che. te kathanane asatya TheravavA kahe che gAthArtha :- A lokamAM keTalAkajIvone anekabhavaaMgenuM avitatha jAtismaraNa paNa thatuM dekhAya che. (avitatha= satyapaNAmAM hetu darzAve che-) pUrvabhavamAM (dhanavagere) je kaMI sthApI rAkhyuM hoya ane strIvagere) je kaMI bhogavyuM hoya, te aMgeno saMvAda(= jAtismaraNajJAnane anurUpa prApti ane te jJAnanA baLe karelA kathanane anurUpa cinDavagere maLavA) dekhAya cha.(bhUgamA yadeg56 - [artha 7.) // 14 // prastutamA 52 (nAstis) nA abhiprAya (bhAzaya) 2 mA3 zavi. gAthArtha :-(naHi5) bhA (smiramai) suM prabhArI ? (Grt2) te 4 (-tismazAnavANI) prabhA . (nAstis) guMta to nathI? (uttara) bhAgane yA thopAthI tene (tismazAnabAgAne) paramArthathI saMpA hai. tithI jAtismaraNajJAna che ja.) nAstika :- "avisaMvAdI jAtismaraNajJAna che evA nizcayamAM zuM pramANa che ? arthAt koI pramANa nathI. ane pramANanA abhAvamAM prameyano tavaMtarIka nirNaya karavo yogya nathI, nahitara atiprasaMga Ave. uttarapakSa :- ahI jAtismaraNajJAnavALI vyakti ja pramANabhUta che. te ja kahe che ke "mane avisaMvAdI. jAtismaraNa jJAna utpanna thayuM che.' nAstika :- evuM kahenAro Thamato nathI, paNa sAcuM ja kahe che, tema mAnavAmAM zuM pramANa che ? kaMI pramANa nathI. kemake keTalIka vyaktio kIDAAdikhAtara saMvAdano AbhAsa ubho karAvatuM asatyavacana bolatA dekhAya ja che. tethI koi vyaktinA bolavAmAtrathI te vacanane satyatarIke svIkArI levAmAM DahApaNa nathI. e ja pramANe mane jAtismaraNa thayuM che ema kahenAranA vacanamAtrathI jAtismaraNano saMbhava svIkAravAmAM DahApaNa nathI.) dhamasAhaNi bhAga-1 = 124 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha u jahicchAhetU so saMvAdotti kiM na itarovi ? / Naya jAtissaravayaNe ihaM pasiddho visaMvAdo // 148 // (atha tu yathecchAhetuH sa saMvAda iti kiM netaro'pi / na ca jAtismaravacane iha prasiddho visaMvAdaH) tuzabda evakArArtho bhinnakramazca / atha manyase - bAlasyApi saMbandhino jAtismaraNasya yaH saMvAdaH sa yadRcchAhetureva, tatkathaM saMvAdo bhAvatastasyetyucyate, etaduktaM bhavati--bhUtAnAM citrasvabhAvatayA svapnajJAnamiva keSAMcidarthatathAbhAvavikalaM jAtismaraNamutpadyate, yastu kvacittasya saMvAdaH sa kAkatAlIyo, yathA kvacit bASpAderdhUmatvena nizcitAdagnyanumAne tathaivAgnisaMvAda iti / atrottaramAha-- 'kinna iyaro'vi' kinna itaro'pi visaMvAdo?, yathA kvApi bASpAdereva ghUmatvena nizcitAdagnyanumAne'gnivisaMvAda iti bhavatyeveti kecit, ata Aha--'na yetyAdi' na ca kadAcidapi jAtismaravacane 'iha' jagati 'prasiddhoM' nizcitaH kvApi visaMvAdaH, tathA'nupalambhAt / 'jAtismarai' ti jAtiM smaratIti jAtismaraH, "NvultrajlihAdibhyazceti" lihAditvAdac / 'svakRtAbhyuktamiti samAso, yathA jArabhara iti // 148 parAbhiprAyamAha- aha amhehiM Na diTTho koI jAissarotti to Natthi / evaM papiyAmahassavi acvaMtaM pAvara abhAvo // 149 // (athAsmAbhirna dRSTaH ko'pi jAtismara iti tato nAsti / evaM prapitAmahasyApi atyantaM prApnotyabhAvaH) atha manyethAH - asmAbhiH ko'pi na dRSTo jAtismara iti, tasmAnnaivAsau jAtismaro'sti kharaviSANavat / yadi hi syAdasmAbhirapyupalabhyeteti bhAvaH / atra dUSaNamAha- 'evamityAdi' 'nanvevamuktaprakAreNa prapitAmahasyApyatyantamabhAvaH prApnoti, tadviSaye'pi bhavato darzanAbhAvAt // 149 // tataH kimityAha- uttarapakSa :- jAtismaraNajJAnavALAnA vacanano paramArthasAthe upalabdha thato saMvAda ja te Thagato nathI, paNa satya kahe che, tevA nizcayamAM pramANabhUta che. nAstika :- tenA vacano paramArthathI saMvAdarUpa che, ane saMvAdAbhAsarUpa nathI, tevo nirNaya paNa zI rIte thayo ? uttarapakSa :- bALakane paNa jAtismaraNajJAna thAya che. sAra :- bALakane paNa jAtismaraNa thAya che, ane tenA vacanamAM dekhAto saMvAda kaMI ThagavAnI buddhithI nirmANa pato nathI. kemake te bALaka hovAthI tenI buddhimAM zapaNuM saMbhavatuM nathI. (bALaka nirdoSatarIke ja lokamAnya che. vaLI kuzaLatAthI bIjAne ullu banAvI zakAya tevI kapaTa racavA jeTalI tenI buddhi vikAsa pAmI nathI. tethI bALakanA jAtismaraNajJAnamAM dekhAtA saMvAdane kapayukta mAnavo yogya nathI.) Ama bALakanuM jAtismaraNajJAna paramArthathI saMvAdI che. tethI jAtismaraNa jJAna hovAno nirNaya thAya che. Aja pramANe anyane thayelA jAtismaraNane paNa paramArthathI saMvAdI svIkAravuM ja rahyuM. vaLI teonA jAtismaraNamAM paNa te vyaktinA guNonA parizIlanaAdi liMgavizeSathI saMvAdano nirNaya thaI zake che. 5147gA ahIM nAstika kakke che. gAthArtha :- (nAstika) te saMvAda yaEAhetuka che. (uttara) e pramANe itara (- visaMvAda) aMge kema nahi kahevAya ? vaLI ahIM jAtismaraNavALAnA vacanamAM visaMvAda prasiddha nathI. (mULamAM hatu. pada kAra" arthaka che. ane teno anvaya yadacchAhetu pada pachI karavAno che.) nAstika :- bALaknA jAtismaraNamAM je saMvAda dekhAya che, temAM yacchAne cheDI anya koi hetu nathI. tethI tenA saMvAdane bhAvathI=paramArthathI zI rIte kahI zakAya? tAtparya :-pRthvIvagere bhUtono svabhAva vicitra che. tethI jema tevA prakAranA arthathI rahita=paramArthavinAnuM svapnajJAna thAya che. arthavinAnA svapno Ave che, tema keTalAne avinAnuM jAtismaraNajJAna thAya che. zaMkA :- jo jAtismaraNajJAna paramArthahIna hoya, to te jJAnano arthasAthe saMvAda zI rIte dekhAya ? samAdhAna :- A je saMvAda kyAreka upalabdha thAya che, te kAkdAlIya che. (kAgane besavuM ane DALane paDavuM e nyAyathI nidvaituka che.) jemake kyAreka varALane dhUmADo samajIne agninuM anumAna karavAmAM Ave, ane agni hoya paNa kharo to A anumAnano saMvAda kAktAlIya che. (bASpane agni sAthe avinAbhAva nathI. tethI bASpane dhUmADo kkhIne kareluM agninuM anumAna khoTuM paDavAno ja saMbhava che, chatAM kyAreka agni hoya, to tyAM agninI hAjarI hetusiddha nathI, paNa yathAsthaMcita ja che.) uttarapakSa :- saMvAda aMge vhelI vAta visaMvAdane kema lAgu na paDI zake ? jemake kyAMka bASpavageremAM dhUmADAnI klpanA karI karelA agninA anumAnamAM visaMvAda upalabdha nathI thato ? thAya ja che. (arthAt bhrAntithI bASpane dhUma kpI agninA anumAnamAM visaMvAda upalabdha thAya che, chatAM sarvatra dhUmaketuthI thatAM agninA anumAnamAM thatA saMvAdane bAdha nathI. tAtparya jema kAkdAlIya nyAyathI thatA saMvAdane nirhatuka kyo che, tema te ja nyAyathI kathaMcit thatA visaMvAdane nirhatuka kahI zakAya che.) vaLI kyAreka paNa jAtismaraNa jJAnavALAnA vacanamAM A jagatamAM visaMvAda prasiddha nathI. kemake tevI upalabdhi thatI nathI. arthAt sarvatra jAtismaraNavALAnA vacanamAM saMvAdano ja nizcaya che. (prastutamAM jAtismara.pada je jAtinuM smaraNa kare che te jAtismara" evI vyutpattithI niSpanna che. ane vulbalihAdisyazya' sUtrathI liha'Adi gaNamAM hovAthI kmIra ac.pratyaya lAgyo che. A sUtra zrImalayagisUirie zailA zabdAnuzAsana vyAkaraNanuM che. ane jAti ane smara" thI thayo che. jemake jArabhara) 5148aaaa vacceno samAsa sva(2) dAbhyAm dharmasaMgrahaNi bhAganI rapa Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadabhAvammi abhAvo pitAmahassAvi taha ya pituNo'vi / tadabhAve bhakto'vi ya paDiseho'saMgato tamhA // 150 // dabhAve'pAka pitAmahasyApi tathA ca piturapi / tadabhAve bhavato'pi ca prativeSo'saMgatastasmAt / / 2 tadabhAve prapitAmahAbhAve pitAmahasyApyabhAvaH prApnoti, prapitAmahI hi pitAmahasya kAraNaM, kAraNAbhAve kArya bhavati, nirhetukatvaprasannAt / tataH prapittAmahAbhAve pitAmahasyApyabhAvaH praapnoti|'th ya piuNo'viti tathA tenaivAnantayektena prakAreNa piturapyabhAvaH prApnoti, pitAmahApAve piturayomAtA'tadabhAve tasyApi piturabhAve bhavato'pi cApAkaH prApnoti, nyAyasya samAnatvAt / tathA ca sati pratiSedho'saGgataH, pratiSedhakasyaivAbhAvAt / 150 / aA paupawvArA samAna Ada-- a vALAno mAro pitAmahAvILameya vi nAsavana ne la kevavanamAvI ? | 25 | (jAto thAyaH pitAmahIrAvati | jiM gativAre 4 8 vAjI . - - atha pitAmahAdInAmAdizabdAt prapitAmahAdiparigrahaH kAryataH pitRlakSaNAdeviH-sattA anugamyata iti mnyethaaH|| atrAha-'evamevehaMti ihaapi| jAtismaraviSaye evameva kAryAnyathAnupapattita ekApAvo rizceSyate, tato na kiMcitraH kssunnnnmiti| na ca vAcya-jAtismarakAryamasidayaMta Aha-'kiMjAItyAdilI jAtismArakArya: 'devakulAdi devakulaM bhRgukacche zakunikAbihAra: AdizabdAttadanyaivaMvidhakAryaparigrahI, kivatoM na prasibai prasiddhameva, sakalalokaprasiddhatvAta, tanna jaatismrnnmsiddhm| itazca nAsirddha, saMbhavAnumAnato nizcIyamAnatvAt / / 151 // tadevaM saMbhavAnumAna bhAvayannAha-- bAlakatANussaraNaM tivvakhaovasamabhAvajuttassa / jaha kassai vuDDassavi jAissaraNaM tahA kiM Na ? // 152 // " (bAlakRtAnusmaraNa tIvrakSayopazamabhAvayuktasya / yathA kasyacid vRddhasyApi jAtismaraNaM tathA kinA), __ yathA kasyApi puMso vRddhasyApi satastIvrakSayopazamayuktasya bAlAvasthAyAmapi yatkRtaM tasyAnusmaraNaM bhavati tathA jAtismaraNaM kiM na sNbhvti| saMbhavatyeveti bhaavH| tAvatkAlaviSayasyApi tatkAraNakSayopazamavizeSasya saMbhavAt // 152 // 35iphAmAina - - - - - - - - - - - - - - - - - - ---- -- -- -- -- prastutamAM nAstino Azaya pragaTa kare che. te ke gAthArtha - (nAsika) ame koI jAtismaraNazAnI joyo nathI. tethI (gadheDAnA ziMgaDAnI jema) jAtismaNAnI nathI. kemake hota, to amane paNa upalabdha thAta.). (ahIM dUSaNa batAvatA AcArya uttarapala kare che) uttarapala - Ama to, tamArA prapitAmahanadAghanA pitAne paNa atyanta abhAva siddha thAya che kemake tame temane paNa joyA nathI. 14lA prapitAmahano abhAva hoya, to zuM Apatti che ? te batAve che. gAthArtha - ane temanA (-prapitAmahanA) abhAvamAM pitAmaha (dAdA) ne ane tethI pitAno abhAva Avaze ane pitAnA abhAvamAM tamAre paNa abhAva Avaze. tethI pratiSedha karavo yogya nathI. - prapitAmaha MiAmahanA janaka che. tethI prapitAmahanA abhAvamAM pitAmahano paNa abhAva Ave. kemake karaNanA abhAvamAM kArya na thAya. anyathA kAryane niMtaka mAnavAno prasaMga Ave teja pramANe pitAmahanA abhAvamAM ptiAno paNa abhAva Ave. kemake pitAmahanA abhAvamAM pitAjI saMbhavatA nathI. ane pitAnA abhAvamAM tamAre paNa abhAva nakkI thAya chaeN. kemake nyAya sarvatra samAna che." Ama pratiSedha karanArAM evA tamAre ja 'abhAva hovAthI tamArAthI karAto (jAtismaraNano) pratiSedha paNa asaMgata re che... AmanA - A sthaLe nAstiknA hRdhyanAM bhAvone AIkano raMga ApatAM kahe che!" is + 1 + ke, ' . . . . . ' , gAthArtha - nAstika) pitAmahavagerenI hAjarI kAryo sacita thAya che. (uttara) eja pramANe ahIM paNa jAtismaranuM devakulavagere. kArya zuM prasiddha nathI ? * nAstika :-"pitApe kAryanI sattAthI pitAmahavagere(vagerathI prapitAmahavagereno samAveza che.nI hAjarIno anugamanirNaya thAya che. ( pitAmaha na hota, to pitA kevI rIte heta ! ane pitAjI na hota, to huM zI rIte hota ? mArI hAjarI mArA pitAjInI hAsa sUcave che ane pitAnI hAjarI pitAmahanI hAjarI sUca che evo bhAva che). " A uttara A ja pramANe kAryanI anyathA anupattikAra ja jAtismaranA viSayamAM paNa jAtismaraNajJAnavALAnI hAjarIno vilaya thaI zake che. tethI amane zreSTha zeSa nathI." 12 rokA- atismaranuM kArya asiddha che. 16 , .1] samAdhAna ra jAtismaranuM devalavagere kArya aprasiddha nathI. bhacamAM raheluM nikAvihArasamuvihAra) ati smaraNAnavALAnA kAryatarIka: badhA lokone prasiddha ja che(ahIM AdimadathI AvA prakAranA anya kAryono samAveza thAya che.) Ama atimahatuM. kArya prasiddha chevAthI tenA kAsa tarIke jAtimaNa paNa asiddha nathI. vaLI saMbhavaanumAnathI paNa jAtismaraNano nirNaya thato hovAthI atismaraNa aprasiddha nathI. 1pavA I , , ; , , , , , , nA * * * * * . f .. " " ka " -:-: _ruh & 4 * dharmasaMtaNi bhAga1 0 126 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - iya saMbhavANumANA siddhamiNaM jaM ca bhUtavatirittaM / sAhiyamiha ceyaNNaM bhUyasabhAvaM ti vo'juttaM // 153 // salamAna (iti saMbhavAnumAnAt siddhamidaM yacca bhUtavyatiriktam / sAdhitamidaM caitanyaM bhUtasvabhAvamiti tato'yuktam) 'iti': evamuktaprakAreNa saMbhavAnumAnAdidaM jAtismaraNaM siddham / yadapyavAdIt--'bhUtAnAM citrasvabhAvatayA svapnajJAnamivArthatathAbhAvavikalaM jAtismaraNamutpadyata iti, tadapyayuktam, yata Aha- 'jaM cetyAdi' yat-yasmAtkAraNAdiha granye prAk bhUtavyatiriktaM caitanyaM prapaJcena sAdhitaM, 'to' tasmAdidaM caitanyaM bhUtasvabhAvamityayuktam / etena yadapi prAk 'thaNAbhilAsAo ceva' ityatra pratividhAnamabhihitaM yathA- 'bhUyasahAvAu imaraMpitti, tadapi prtikssiptmvgntvym| tatazca yadasmAbhiH prAk pratyapAdi -- 'yathA bAlakasya prathamata evotpannasya stanadarzanAnantaraM stanAdAne'bhilASo jAyate sa cAbhilASaH pUrvamityAdi yAvadasti dehAtiriktaH paralokAnuyAyI jIva iti tatsamIcInameva / api ca-AstAM tAvadabhilASasyAnubhavapUrvakatvAtparalokayAyI jIvaH siddhaH, kiMtvabhilASAntarapUrvakatvAnumAnato'pi siddhaH // 153 // etadevopadarzayannAha-jo bAlathaNabhilAso paDhamo ahilAsapuvvago so'vi / . ahilAsattA jUNo jaha vilayAhAra ahilAso // 154 // ( yo bAlastanAbhilASaH prathamo'bhilAvapUrvakaH so'pi / abhilASatvAd yUno yathA vanItAhArAbhilASaH) A saMbhava anumAnanuM bhAvana karatA kahe che. gAthArtha :- jema koika vRddha thayelA tIvrAyopazamavALA puruSane bALaavasthAmAM karelA kRtyonuM paNa anusmaraNa thAya che, tema jAtismaraNa kema na saMbhave ? saMbhave ja che. kemake teTalA kALa pahelAnA kAryaaMgenAM jAtismaraNamAM kAraNabhUta kSayopazama vizeSa paNa saMbhavI zake che. (smRtijJAna ane tenA kAraNabhUta thayopazamano tatamabhAva A bhavanI apekSAe siddha che. tenA baLapara koIno thayopazama vadhu tIvra hoya, ane pUrvabhavanI smRti paNa thAya, tema saMbhava anumAna thaI zake che.) 15sA upasaMhAra batAve che. gAthArtha :- Ama saMbhavaanumAnathI A (=jAtismaraNa) siddha thAya che. vaLI caitanyane bhUtothI bhinnatarIke siddha karyuM hovAthI, caitanyane bhUtanA svabhAvarUpa svIkAravuM ayogya che. (prathamastanAbhilASathI paralosiddhi) Ama saMbhavAnumAnathI jAtismaraNa siddha thAya che. vaLI nAstike (gA. 148nI TIkAmAM) je kyuM ke bhUtono svabhAva vicitra che. tethI svapnajJAnanI jema arthanA tathAbhAvathI rahita jAtismaraNa utpanna thAya che, ityAdi te badhuM arthahIna che. kemake A ja granthamAM pUrve moTA vistArathI caitanyanI bhUtothI bhinnatA siddha karI che. tethI caitanyane bhUtano svabhAva lpI te svabhAvanI vicitratAthI jAtismaraNajJAnanI utpatti svIkAravI ayogya che. tethI ja pUrve je hyuM ke stananA abhilASathI.. ityAdi tenA javAbamAM nAstikoe je kyuM ke bhUtanA svabhAvathI anya paNa siddha che tyAdi te kathana paNa ayogya Thare che. (kemake abhilASavagere caitanyavAnanA dharmo bhUtamAM saMbhavatA nathI.) tethI ame pUrve je pratipAdana karyuM ke, "utpattinA prAraMbhakALamAM ja vartatA bALakane stananA darzanathI teaMgeno abhilASa utpanna thAya che, ane te abhilASa anubhavapUrvano ja hoya che yAvat dehathI bhinna paralokyAyI jIva che" e badhuM suyogya ja siddha thAya che. vaLI, "abhilASa anubhavapUrvaka hovAthI paralokyAyI jIva siddha thAya che" e vAta to dUra rAkho, paNa abhilASa, anyaabhilASapUrvaka ja hoya che. evA anumAnathI paNa paralokyAyI jIva siddha thAya che. 5153gA A ja vAtanuM upadarzana karatA kahe che. gAthArtha :- bALakne je prathama stanAbhilASa thAya che, te paNa abhilASapUrvaka ja hoya che, kemake te abhilASarUpa che. jemake yuvAnane strI, AhAra abhilASa. (mULamAM api'zabda ja kAraarthaka che, ane teno saMbaMdha abhilASapUrvaka pada pachI che.) anumAnaprayoga 'bALakane thato prathamastanAbhilASa abhilASapUrvaka hoya che, kemake abhilASarUpa che. jemake yuvAnane thato strI ane AhArano abhilASa. pUrvapakSa :- ahIM tame yuvAnanA strIvagerenA abhilASane bALakanA stanaAdinA abhilASapUrvaka jovAthI AvI vyApti bAMdhI, ke abhilASa abhilASapUrvaka hoya, ane tenA baLapara bALakano abhilASa abhilASapUrvaka hoya che tema siddha karyuM. paNa A barAbara nathI. tame je abhilASanI abhilASapUrvaktAnI siddhi karI te abhilASa yuvAnanA che. arthAt te abhilASanA dharmAM yuvAna che. jyAre sAdhyabhUta abhilASanA dharmAMtarIke bALaka iSTa che. tethI tamArI vyApti bALarUpa dharmAMthI anyamAM siddha hovAthI bahirSyAsirUpa che. hA, jo tame anya bALakamAM ja prathama abhilASane abhilASapUrvaktarIke siddha karo, to antaryAmi bane. athavA bahiryApti-prathama darzane dekhAto sahacAra. A vyAptithI vastunI siddhi thatI nathI, kemake evo sahacAra to ghaNe sthaLe dekhAya che. anumAnayogya vyApti to antaryAmiavinAbhAvathI ja siddha thAya che. bahiryAptimAtrathI kaMI vastunA tevA svarUpanI siddhi thaI zaktI nathI. kemake te (garbhamAM rahela bALaka) zyAma che, kemake teno (vyaktivizeSano) putra che. jemake tenA anya putro ityAdi paNa vastunA svarUpanA nirNAyaka thavAno prasaMga che. tethI vastunI siddhi antaryAtithI ja thAya che tema siddha thAya che. kyuM ja ke "antaryApti aprasiddha hoya, ane jo bahiryApti ja hoya. to tyAM (bahiryAptisthaLe) sAdhya siddha na thAya. kemake je anyatra vyAptithI anyanI siddhi thatI hoya, to badhAnI ja (badhAja asat sAdhyonI paNa siddhi thavAno prasaMga che." ane prastutamAM anya bALaka nA prathama abhilASanA abhilASa pUrvaktAnA nirNaya rUpa antaryAmi siddha nathI. kemake dharmasaMgrahaNi bhAganI 127 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yo bAlasya stanAbhilASaH prathamaH so'bhilASapUrvaka eva / apizabda evakArArthoM bhinnakramazca, abhilASatvAta, yUno vilyaahaaraabhilaassvditi| nanu ca na bahivyAptimAtreNa vastunastathAbhAvaH sAdhayituM zakyate, sa zyAmastatputratvAdityAdiSvapi gamakatvaprasaGgAt, kiMtu antarvyAptyA, sA ceha na vidyate, pratibandhAbhAvAt, tataH kathaM saadhysiddhiH?| uktaM ca--"antavyAptaraprasidibahizcedayAptistasyAM sAdhyasiddhirna jAtu / anyavyAptyA'nyasya siddhiyadi syAt, sarvasya syAtsIsandiprasaGgaH // 1 // iti / api ca-evaM sati idamapi zakyaM vaktuM-yo'bhilASaH so'vazyamabhilASAntarajanako, yathA bAlasya prathamaH stanAbhilASaH, tatazcaivamavicchedenAbhilASasaMtatiprAptau mokSAbhAvaprasaGga iti, tadayuktam, pratibandhabhAvato'ntAptisadbhAvAt, athAha--abhilASo nAma abhISTavastuprAptyabhiSvaGgaH, sa ca lobhakamIvapAkodayajanya iti tena vyAptaH, tadapi ca lobhakA'bhilASAdisAmagrIvizeSajanyaM, tadabhAve kSINamohAnAmiva tadvandhAbhAvAt, tadyadi prAgbhave abhilASo na syAt tatastadabhAve lobhakarmaNo'pyabhAvApattitaH kutastadudayanimittaH prathamastanAbhilASo bhavet?, tato vipakSAdvayApakAnupalabyA vyAvarttamAno'bhilASAntarapUrvakatvena vyApyata iti pratibandhasiddhiH / 154 // atra paro vizeSaviruddhatAmuddhAvayati-- vilayAhArabhilAso ihaaNubhUyAbhilAsapuvvo tu / so'vi siyA evaM ciya No paDhamattappakovAo // 155 // (vanItAhArAbhilASa ihAnubhUtAbhilASapUrvastu / so'pi syAdevameva no prathamatvakopAt) yUno vilayAhArAbhilASa ihabhavAnubhUtAbhilASarpUvaka eva dRSTaH, tuzabda evakArArthaH, tatazca tadRSTAntAvaSTambhena so'pi prathamaH stanAbhilASa 'evaM ciyatti evameva ihabhavAnubhUtAbhilASapUrvaka eva syAt, tathA ca sati kuto'smAdapyanumAnAt paralokayAyino jIvasya siddhiriti / atrottaramAha-'no paDhamattappakopAo neti paroktaM pratiSedhati, kuta ityAha--evaM sati prathamatvasya prathamatvavizeSaNasya prkopaat-nirrthkaataaptteH| etaduktaM bhavati-prathamatvavizeSaNenaiva bAlAdyastanAbhilASasyehabhavAnubhUtAbhilASapUrvakatvaM bAdhyate, tasmin sati prathamatvasyAyogAta, tatazca kuto'tra vizeSaviruddhatA? tallakSaNAyogAta, ayogazca--"viruddho'sati bAdhane itivacanAt // 155 // api ca-dRSTAntabalenaiSa vizeSaviruddha udghaSyate, na ca dRSTAnto'pyekAntena tathAbhUto, yata Aha-- so'vi Na egaMteNaM iha'NubhUyAbhilAsapuvvo tu / jamaNAdau saMsAre ta Natthi jataM Na aNubhUtaM // 156 // (so'pi naikAntenehAnubhUtAbhilASapUrvastu / yadanAdau saMsAre tatrAsti yakannAnubhUtam) -- -- -- -- -- --tevI vyAti maLatI nathI. tethI bALakano prathama abhilASa abhilASapUrvaka hoya che tevuM sAdhya siddha zI rIte thaze ? vaLI, Ama jo kyAMka abhilASane abhilASapUrvakano joi sarvatra evI vyApti joDazo, to A pramANe paNa kahI zakAze, ke dareka abhilASa abhilASAntaranA janaka hoya che, jemake bALakano prathama stanAbhilASa. zaMkA :- A pramANe siddha thAya, temAM zuM cheSa che? samAdhAna :- Ama siddha thAya, to pUrva pUrvanA abhilASa uttara uttaranA abhilASanA janaka banaze A abhilASA paraMparA kyAMya aTakayo nahi. tethI kyAreya mokSa nahi thAya, kemake abhilASano viccheda thAya, to ja mokSa saMbhave che. uttarapakSa :- tamArI A badhI dalIla vAhiyAta che. kemake sAdhya ane hetu vacce pratibandhasaMbaMdha hovAthI anArthIti maLe che. te A pramANe ja "abhilASano artha IsTa vastunI prAptino abhivaMga( icchA) che. AvI icachA lobhakarmanA vipAkadiyathI utpanna thAya che. tethI IcchA(abhilASa) lobhakarmavipAkodayathI vyApta che. arthAta abhilASa vyApya che. ane tevo karmodaya vyApaka che. tathA A lobhakarma abhilASavagere sAmagrIviroSathI utpanna thAya che. kemake tevI sAmagrIviroSanA abhAvamAM lINamohI (bAramAMvagere guNasthAne rahelA) jIvanI jema lobhakarmano bandha thato nathI. tethI je pUrvabhave abhilASA na hota, to lobhakarmanA bandhanI sAmagrInA abhAvamAM lobhakarmano baMdha paNa na thAta. Ama lobhakarmanA abhAvanI Apatti Ave. ane to lobhakarmanA udayathI pragaTato prathamatanAbhilASa paNa zI rIte saMbhave ? arthAt pUrvabhavanA abhilASa vinA lobhakarma saMbhave nahi. ane lobhakarmanA abhAvamAM AvIya anAbhilASa paNa saMbhave nahi. Ama pUrvano abhilASa lobhakarma dvAra banAvI uttaranA abhilASanuM kAraNa bane che. tethI pUrvIya abhilASanA abhAvamaya kSINamoharUpa vipakSamAM abhilASAdi 'vizeSasAmagrIthI janya lobhakarmarUpa vyApakano abhAva che. tethI tyAM uttaranA abhilASarUpa vyApya(hetu) paNa vyAvRtta thAya che. (vyApanA abhAvamAM vyApyano paNa abhAva hoya.) tethI uttaranA abhilASanI abhilASapUrvaktA sAthe pratibandha-vyAmi siddha thAya che. 154aa - ahIM nAstika vizeSaviratA doSanuM ubhAvana kare che.. gAthArtha :- (nAstika) vanitA (strI) ane AhAra vagereno abhilASa ahIM(A bhavamAM) anubhavelA abhilASapUrvaka che. ema te ( prathama abhilASa) paNa ema ja (Aja bhavanA anya abhilASapUrvaka) che. (uttara) ema nathI. kemake to temAM prathamapaNuM nirarthaka thaze. nAstika :- yuvAnano vanitA, AhAraAdi abhilASa A bhavamAM anubhavelA abhilASapUrvaka ja dekhAya che. (pada ja kAra arthaka che.) tethI tenAM daSTAntathI te prathama stana abhilASa paNa A bhavamAM anubhavelA abhilASapUrvaka ja saMbhave dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 128 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'so'pi' vilayAhArAbhilASo dRSTAntatvenopAtto na ekAntena ihabhavAnubhUtAbhilASapUrvaka eva, turevakArArthaH / ku ityAha-- 'yat' yasmAdanAdau saMsAre tannAsti yakannAnubhUtaM, kiMtu sarvamanubhUtameva, tatkathaM dRSTAntabalenaiSa prathamastanAbhilASa ihabhavAnubhUtAbhilASapUrvaka eva prasajyata iti // 156 // atha kadAcit paro manyeta nAsya stanAbhilASaH, avyaktatvAd api tvevameva pravRttimAtramiti, ato'numAnAntaramapyAha- iya paDhamaM vinnANaM vinnANaMtarasamubbhavaM NeyaM / vinnANattAto cciya juvavinnANaM va bAlassa // 157 // (iti prathamaM vijJAnaM vijJAnAntarasamudbhavaM jJeyam / vijJAnatvAdeva yuvavijJAnamiva bAlasya / ) itirevamarthe, evaM yathA stanAbhilASo'bhilASAntarapUrvako jJAtastathA prathamaM vijJAnaM vijJAnAntarasamudbhavaM jJeyaM, vijJAnatvAdeva, yathA yuvavijJAnaM 'bAlasyeti' bAlAvasthAvijJAnasamudbhavam // 157 // iha vastuno nAtyantAsata utpAdo, nApi sato niranvaya eva vinAzaH, kiMtu kathaMcit sata eva bhAvAntararUpatayA pariNamanam, tato vijJAnAdervastunaH svarUpamanvayena vyAptaM, vijJAnaM cenna vijJAnAntarapUrvakaM syAt tarhi anvayaviruddho'tyantAsata utpAdo'bhyupagataH syAt, tatazca vipakSAdvyApakaviruddhopalabdhyA vyAvarttamAnaM vijJAnaM vijJAnAntarapUrvakatvena vyApyata iti pratibandhasiddhiH / yatpunaH 'pratiniyatAlabdhavittalAbhalabdhavittApahArasukhaduHkhAdivaicitryasya niyAmakamantareNAnupapadyamAnatvAdityAdyAzaMkya pratipAditaM bhUtAnAmeva tathAsvabhAvatvato vaicitryopapatteryadAha-- "jalabudbudavajjIvA" ityAdi tanna sAdhIyaH, pratyuta tasya jIvasiddhinimittatvAt / tathAhi--na jalamAtrAttadbudbudavaicitryamupapadyate, nimittAvizeSataH sadA sarvatra cAvizeSeNa tadbhAvaprasaGgAt, tato yathA jalabudbudavaicitryamanyathAnupapadyamAnaM pavanavizeSAdi sahakArikAraNamAtmano gamayati, tathA bhUtamAtratvAvizeSe'pi narapazvAdirUpeNa sukhitvaduHkhitvAdirUpeNa vA yat pratyAtmavaicitryamupalabhyate tadanyathA'nupapadyamAnamavazyamadRSTaM gamayati, tadapi ca vicitrakAryadarzanAdvicitram, taduktam--"AtmatvenAviziSTasya, vaicitryaM tasya yadvazAt / narAdirUpaM taccitramadRSTaM rmasaMham // 24" tyetarevAda- che. tethI A anumAnathI paNa paralokjhAmI jIvanI siddhi zI rIte thaze ? (yuvAnanA abhilASanA dRSTAntadvArA nAstika abhilASamAtramAM ihabhavAnubhUtaabhilASapUrvaktva' nuM ApAdana karI vizeSaviruddhatA doSanuM bhAvana karavA mAMge che. kemake tethI bALaknA prathama abhilASarUpa abhilASavizeSamAM paNa ihabhavAnubhUta abhilASapUrvaktAnI siddhi te abhilASamAM pUrvabhavIya abhilASapUrvaktAnI siddhithI viruddharUpa bane che.) uttarapakSa :- tamArI klpanA vyAjabI nathI. kAraNake jo badhAja abhilASo ihabhavAnubhUtaabhilASapUrvaka hoya, ane tethI prathama abhilASa paNa A ja bhavanA anya abhilASapUrvaka hoya, to pachI prathama abhilASamAM prathamapaNuM ja zI rIte saMbhave? prathamapaNuMno artha ja e che, ke A bhavanA anya abhilASapUrvaka na hovuM. nahitara to anya abhilASa e abhilASanI pUrve hovAthI te abhilASa prathama nahi rahe. (ane vAstavamAM koI abhilASa prathama nahi rahevAthI A bhavane anAiisaddha mAnavo paDe. athavA koi abhilASa prathama banato na hovAthI tapUrvakano bIjo abhilASa, tapUrvano trIjo abhilASavagere uttaranA tamAma abhilASono abhAva thavAthI A bhavamAM ja muktino prasaMga Ave. tethI abhilASamAM mAtra abhilASapUrvatAno ja niyama karavo joie, nahi ke iDabhavAnubhUta abhilASapUrvaktAno.) Ama stanaabhilASamAM prathamapaNuM vizeSaNarUpa che. A vizeSaNa bALavagerenA stanaAdi abhilASamAM ihabhavAnubhUta abhilASapUrvaktAne bAdha pahoMcADe che. ane bAdhita thayelA dharmathI virudhnAnuM udbhAvana thaI zake nahi. kemake temAM viruddhatAnuM lakSaNa rahetuM nathI. kemake bAdha na hoya, to ja vizuddha bane che evuM viruddhanuM lakSaNa che. pappAA vaLI, tame dRSTAntanA baLathI vizeSaviruddhanI udghoSaNA kare che. paraMtu dRSTAnta paNa ekAMte tevo (=A bhavanA anubhUta abhilASapUrvakano) nathI. ema batAvatA kahe che.+ gAthArtha :- te dRSTAntatarIke grahaNa karelo strIAhAraAdi abhilASa paNa ekAnte A bhavamAM anubhavelA abhilASapUrvaka nathI. kemake anAdi saMsAramAM evuM kazuM nathI ke je anubhavyuM na hoya, arthAt badhuM ja anubhaveluM che. tethI dRSTAntanA baLapara prathama stanaabhilASa A bhavanA anubhavelA abhilASapUrvaka ja hoya, tevo prasaMga zI rIte ApI zakAya? na ja ApI zakAya. (mULamAM 'tu' pada ja'kAra arthaka che.) 156aaaa ahIM nAstika potAnI mAnyatA vyakta kare ke, "tarata janmelA bALakne stanano abhilASa saMbhavato nathI, kAraNake te taddana avyakta (=avikasita buddhivALo) che. tethI tenI stanaaMge thatI pravRtti emaja-upayogazUnya mAtra pravRttirUpa ja che. tethI tenA abhilASane pUrvabhavIya abhilASapUrvaka siddha karanAruM anumAna ja ayogya che." (ahIM tasta janmelA bALaknI paNa svayaM-sphUrita tevI ceSTA tenA kaMika vyakta caitanyane sUcave che. tethI tene tevo abhilASa paNa saMbhave che. chatAM bALakanuM anya bAbatomAM avyaktapaNe pratyakSasiddha ane lokamAnya hovAthI nAstikanA A tarkanuM khaMDana karavAnuM beDI athavA svamatane sudRDha banAvavA) mULakAra anya anumAna batAve che... (vijJAnAttarajanya prathamavijJAnathI paralokasiddhi) gAthArtha :- e ja pramANe prathama vijJAna anya vijJAnathI utpanna thAya che, kemake vijJAnarUpa che, jemake yuvAnanuM vijJAna bALakanA (vijJAnathI utpanna thAya che.) (*iti" pada 'evam'=teja pramANe evA arthamAM che.) jema stanAbhilASano anya abhilASapUrvaka tarIke nirNaya ryo. te ja pramANe (bALakanuM) prathama vijJAna anyavijJAnathI udbhave che. kemake vijJAna che, jemake yuvAnanuM vijJAna bALakaavasthAnA nA vijJAnathI utpanna thAya che. (ane bALaknA vijJAnanuM kAraNa bhUta vijJAna pUrva bhavIya vijJAna ja saMbhave che. tethI paNa paralokyAyI jIvanI dharmasaMgrahaNi bhAga-1 H 1ra9 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citto kammasahAvo bhaNio tatto ya lAbhaharaNAdI / siddhatti atthi jIvo tamhA paralogagAmI. tu // 158 // (citraH karmasvabhAvo bhaNitastatazca lAbhaharaNAdiH / siddha iti asti jIvastasmAtparalokagAmI tu) "citro nAnArUpaH karmaNAM-sAtAdivedanIyAdInAM svabhAvo bhaNitaH praak| tatra 'adidrugaMtaphaletyAdinA sAmAnyataH kammAbhihitaM, karmaNa evAdRSTazabdavAcyatvAt, 'na vivajjayammI'tyAdinA tu tasyaiva zubhAzubhabhedena svabhAvavaicitryamiti / 'tatto ya lAbhaharaNAdI siddhatti;' tata eva tasmAdeva citrarUpAtkarmaNaH sakAzAt lAbhaharaNAdiH siddho, na tu bhUtAnAM tathAsvabhAvatvataH, bhedakamantareNa tathAsvabhAvatvavizeSasyaivAsaMbhavAta, bhedakAbhyupagame ca paryAyataH karmaNa evAbhyupagamAta, tasya ca karmaNaH kartAramantareNAnupapadyamAnatvAttatkartustadanyathA'nupapattyAunumIyamAnasya jIvasya pUrvabhave'pyastitvaM siddha, tasmAdastyeva jIvaH paralokagAmI / turavadhAraNe bhinnakramazca sa cAstIti kriyayA saha yojita eva / evaM ca mati yaduktaM--'paralokino'bhAvAta, devanArakatvAdilakSaNaparalokAbhAva ityAdi,' tatsarvamasamIcInameveti sthitam / 158 // // bhautikapuruSavAdimataparIkSA samAptA // ja banIvo mAni patyAditA thAya t nIva pratyutta tatsamarthata . - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - siddhi thAya che.) 15nA jagatamAM atyanta asat vastu utpanna thatI nathI. ane sat vastuno niranvaya nAza thato nathI. paraMtu thaMcita sata vastu ja bhAvAntarUpe pariNAma pAme che. tethI vijJAna vagere vastunuM svarUpa anvayathI vyApta che. (arthAta vijJAnamAM leIka bhAvano anvaya avazya hovo joie. ane ) vijJAna anya vijJAnapUrvaka (vijJAnamAM anya vijJAnano anvaya) na hoya, to vijJAnanI anvayanI viruddha atyanta asamAMthI utpatti svIkAravI paDe. (paNa A saMbhavita nathI. kemake ghaDAvageremAM paNa tathotpattino prasaMga che.) Ama vipakSamAM vyApakathI viruddhanI upalabdhi thAya che. tethI vyApyabhUta vijJAna paNa vipakSamAMthI vyAvRtta thAya che. ane vijJAnAntarapUrvakva(naMda rUpe anvaya)thI vyApta thAya che. arthAt Ama jo vijJAna vijJAnAntarapUrvaka hoya, to ja anvayayukta bane. vijJAnapUrvaktA vyApaka(sAdhya) che. anvayayuktatA vyApya hetu che. vijJAnabhinna vastu athavA asatanI apekSAe vijJAnamAM vijJAnAntarapUrvakatA nathI. to anvayayuktatA paNa upalabdha thatI nathI. Ama vyatiradhyAtithI vijJAnAnnapUrvakanA ane anvayunnatAno saMbaMdha maLe che. tethI vijJAna vijJAnAntarapUrvaka siddha thAya che. (karmavicitratAjanya lAbhanukazAnathI jIvasiddhi) vaLI ame je AzaMkA karI ke "aprApta dhananI prApti ane prApta dhananI hAni ItyAdi pratiniyata sukha-dukhabhAvonI vicitratA niyAmaka vinA saMbhave nahi. te barAbara ja che. kemake tame (nAstiko) je javAba Apyo ke "bhUtonA ja tevA svabhAvathI vicitratA saMbhave che kemake jIvo to pANInA parapoTA jevA che." te barAbara nathI. kemake pANInA parapoTAnuM daSTAnna jIvanI siddhimAM kAraNabhUta che. te A pramANe pANInI hAjarImAtrathI kaMI temAM parapoTA utpanna thatAM nathI. je pANI hovA mAtrathI parapoTA utpanna thatA hoya, mAtra pANI ja jo parapoTAnuM kAraNa hoya, to haMmezA badhe pANIsthaLe parapoTA thavA joIe. kAraNake haMmezA sarvatra parapoTAmAM kAraNabhUta pANI samAnatayA hAjara che. paNa haMmezA-sarvatra parapoTA dekhAtA nathI. Ama pANInI hAjarI sarvatra samAnatayA hovA chatAM parapoTAnA bhAva ane abhAvarUpa vicitratA anya kAraNanI hAjarI vinA asaMbhavita che. tethI te vicitratA, parapoTAnA sahakArI-kAraNatarI, pavanaviroSanuM sUcana kare che. A ja pramANe, bhUtamAgarUpe samAna hovA chatAM manuSya, pazuArUipe athavA sukhI-du:khI AdirUpe je vicitratA dekhAya che, te anyathA asaMbhavita thavA dvArA "aSTano nirNaya karAve che. A aSTanA kAryo vicitra dekhAtA hovAthI adaSTa paNa vicitra che. kyAM ja che "AtmA tarIka samAna evA paNa temAM manuSyaAphipa vicitratA jenA kAraNe che. te karma saMjJA(oLakha)pAmeluM vicitra adaiSTa che A arthano aNasAra ApatA AcArya kahe che. gAthArtha :- karmasvabhAva vicitra kvo che. tethI prApti-hAni siddha thAya che. ane tethI pazlokagAmI jIva che tema siddha thAya che. pUrve zAtAvedanIyavagere karmono vicitra svabhAva %o. temAM "azvigaMtalA (gA. 143) ItyAdithI karmanI sAmAnyathI prarUpaNA karI. kAraNake "aSTAbdathI karmanuM ja abhidhAna thAya che. na vivayammi IjyAdithI te karmanI ja zubhAzubha bhedathI svabhAvavicitratA batAvI. A vicitra svarUpavALA karmane kAraNe ja lAbha-hAni siddha thAya che. nahi ke bhUtonA tevA svabhAvanA kAraNe, kAraNake bhedakanA abhAvamAM tathAsvabhAvamAM vaicitrya saMbhave nahi. (arthAt svabhAvano bheda paNa bheda pADanAra anya vastu para AdhArita che.) ane bhedakane svIkAravAthI nAmAntarathI karmano ja svIkAra thAya che. ane nA abhAvamAM karma saMbhave nahi. tethI karmanI anyathA anupapattinA baLapara karmanA kartAnuM anumAna thAya che. ane te tarIka jIva ja anumAnano viSaya bane che. te jIva pUrvabhavamAM paNa vidyamAna hato, temaja siddha thAya che. tethI "paralokagAmI jIva che ja ema siddha thAya che. (mULamAM "tupada jakAraarthaka che. ane teno anvaye "ati yiApada sAthe karavAno che.) tethI "paralokamAM janAra jIvano abhAva hevAthI deva, nAvagere paralokano paNa abhAva che." ItyAdi nAstikvacana sarvathA asaMgata kare che. 158aaaa pUrve jIvo anAi nihaNo ItyAdi dvAragAthAmAM je jIva pada mukyuM hatuM tenuM vistArathI samarthana kyuM....... bhautikapuruSavAdI nAtika) matanI parIkSA pUrNa thai. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 je 100 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMpratamanukramaprAptam, 'aNAdinihanoM ityetatsamarthayamAna Aha-- ' jamhA Na kittimo so tamhA'NAdIttha kittimatte ya (u) / vattavvaM jeNa kato so kiM jIvo ajIvo ti? // 159 // (yasmAnna kRtrimaH sa tasmAdanAdiratra kRtrimatve ca / vaktavyaM yena kRtaH sa kiM jIvo'jIva iti) yasmAdasau jIvo'kRtrimaH karaNena nirvRttaH kRtrimaH "DvitastrimA tatkRteH" iti trimapratyayaH, na kRtrimo'kRtrimo'kRtaka itiyAvat, tasmAdakRtrimatvAdayamanAdireva / tuzabda evakArArthaH / atha nAsAvakRtrima iSyate tarhi kRtrimatve'bhyupagamyamAne sati avazyamasya kartA'bhyupagantavyaH, tamantareNa kRtrimatvAyogAta, tatazca vaktavyaM yenAsau jIvaH kRtaH sa kiM jIvo'jIvo veti, gatyantarAbhAvAt // 159 // tatrAcaM pakSamadhikRtya dUSaNamAha-- jai jIvo jeNa kato so anneNaMti evamaNavatthA / caramo akittimo aha savvesu tu maccharo ko Nu ? // 160 // (yadi jIvo yena kRtaH so'nyeneti evamanavasthA / caramo'kRtrimo'tha sarveSu tu matsaraH ko nu) yadi yena kRto vivakSito jIvaH sa jIva iSyate, tataH so'pi jIvatvAvizeSAdanyena jIvena karttavyaH so'pyanyenetyevamanavasthA syAt / athAnavasthAdoSabhayAccaramaH-antimo'kRtrima iSyate nanu tarhi tamekaM muktvA sarveSu punaranyeSu jIveSu bhavataH ko nu matsaro? yena teSAM sarveSAmapyakRtrimatvaM neSyate, niSkAraNatvAd, ayamatIvAyukta iti bhAvaH // 160 // api ca-- jo so akittimo so rAgAdijutto havejja rahito vA ? / rahiyassa sesakaraNe paoyaNaM kiMti vattavvaM // 161 // (yo'sAvakRtrimaH sa rAgAdiyukto bhaved rahito vA? / rahitasya zeSakaraNe prayojanaM kimiti vaktavyam) yo'sAvakRtrimaH puruSa iSyate jagataH sraSTA sa kiM 'rAgAdiyuto' rAgAdimAn bhavetra, rahito vA rAgAdivinirmukto veti vikalpadvayam / tatra caramapakSasya pazcAduktatvenAtIva pratyAsannatvAttamevAdhikRtya tAvad dUSaNamAha-- 'rahiyassetyAdi' rahitasya rAgAdibhiriti gamyate, zeSANAM jIvAnAM 'karaNe niSpAdane "kiM prayojanaM?' kiM phalamiti vaktavyaM? na hi kazcanApi sacetanaH prayojanamantareNa pravRttimAtanoti, taduktam--"nAsamIkSya yataH kArya, sana ko'pi pravartate" iti // 161 // itara Aha-- tesiM cevuppattI kiM ca sahAvo ya tassa eso u / aparAyattataNao kuNai vicitte tao satte // 162 // (teSAmevotpattiH kiM ca svabhAvazca tasya eSa tu / aparAyattatayA karoti vicitrAn tataH sattvAn) have anukramathI prApta thatA "anAIniNo vizeSaNanuM samarthana karatAM kahe che. (01 mahinadhana) gAthArtha :- (-1) trima nathI. tathA manA 47. ne kRtrima loya, to ho, tano A 43 44 ? (karaNa sAdhanathI banelI vastu kRtrima kahevAya. 6 dhAtane "vitastrimaku tatkRtaH sUtrathI trimad pratyaya lAgI kRtrima zabda niSpanna thayo che.) A jIva kRtrima nathI-akRtrima che inAthI niSpanna thayo nathI. tethI anAdi ja che. ("tu' zabda kAra arthaka che.) have, jo tame jIvane atrima nahi mAnazo - kRtrima mAnazo, to tenA koI ktane paNa svIkAravo paDaze, kemake inA abhAvamAM kArya kRtrima vastu saMbhave nahi. tethI kaho, jIvano rtA koNa che ? jIva ke ajIva ? A be sivAya anya to saMbhave ja nahi. kemake jagatanI tamAma vastuono A bemAMthI ja ekamAM samAveza thAya che.) upalA . hI prathama pa (=* Acha mevA pakSa) ne 6dazI dUdhArA zaviche. - gAthArtha :- jIva jenAthI karAyo ( jIvano kartA) te jIvatarIke iSTa hoya, to te ( kartA jIva) anyathI karAyo. te anya vaLI anyatarathI karAyo ema anavasthAdoSa Avaze. ( jIvamAM paNa kAryabhUta jIvane tulya jIvatva hovAthI kna jIvane paNa kAryavRtrima ja svIkAravo rahyo. tethI tenA kvaMtarIka anya jIvanI lpanA ubhI thaze. vaLI e anyamAM paNa jIvatva tulyarUpa hoI, te paNa kAryakSa banaze. tethI tenA kvaMtarIka anyatara jIvanI lpanA Ama anavasthA che.) have jo, A avasthAnA bhayathI caramajIvane akRtrima-nitya mAnazo, to tene cheDI bIjA badhA jIvo para evo te kevo matsarabhAva che ke, jethI teone akRtrima nathI mAnatA ? arthAt jIvatvarUpe samAna hovA chatAM chellA jIvane choDI anya jIvone atrima na mAnavAmAM koI kAraNa nathI. tethI teone kRtrima mAnavA taddana asaMgata che. 16 jI, gAthArtha :- jo te (carama jIva) akatrima che. to te rAgavagerethI yukta che ? ke rAga AdithI hita che ? jo hita hoya. to zeSamAM (bIjA jIvone karavAmAM) tene zuM prayojana che? te batAvavuM paDaze. (tatpapAdhanirAsa) jagatanA sarjanahAra tarIke je A kRtrima paraSa (jIva) ISTa che. te rAgavagerethI yukta che, ke rAgaAdithI hita che ? Ama be vilpa che. ahI chello pakSa pAchaLathI dhro hovAthI atyanta najIka che. tethI te caramapakSa)ne uddezIne dUSaNa batAve dharmasaMgrahaNi bhAga-131 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teSAmeva- jIvAnAmutpattiH - niSpattiH prayojanaM, ghaTaM hi kartumArabhamANasya kumbhakArasya ghaTakaraNakriyAyA paTaniSpattireva phalaM, nAnyat, tadvadihApi teSAmutpattireva tasya prayojanamiti / parihArAntaramAha-- kiM cetyabhyuccaye / 'tasya' jagatpraSTuH svabhAva evaiSa tuzabda evakArArtho bhinnakramazca sa ca yathAsthAnaM yojita eva, caH pUraNe, yena 'taotti' sako-jagatsraSTA aparAyattatayA vicitrAn sattvAn karoti tato na kazciddoSa iti // 162 // atrottaramAha-tesiM uppattIe ko tassa'tthotti ? seva u Na juttA / kuMbhArAdINa jao Na ghaDAduppattirevattho // 163 // (teSAmutpattyA kastasyArtha iti? saiva tu na yuktA / kumbhakArAdInAM yato na ghaTAdutpattirevArthaH) . teSAM jIvAnAmutpattyA kastasya - jagatpraSTurarthaH- prayojanam ? etaduktaM pacati yadyapi jIvaniSpAdanakriyAyA jIvaniSpattiH phalaM tathApi tasyA api jIvaniSpatteH prayojanamabhidhAnIyaM, na ca vAcyaM kimatra phalAntareNa ?, tanniSpattireva kevalA phalaM bhaviSyatIti / yata Aha-- 'seva u na juttA' saiva punarniSpattiH kevalA phalatvena kalpyamAnA na yuktA, kuta ityAha-- 'kuMbhetyAdi yato- yasmAtkumbhakArAdInAm, AdizabdAttantuvAyAdiparigrahaH, na ghaTAdyutpattireva, atrAdizabdAt paTAdiparigrahaH arthaH- prayojanaM, kiMtvanyadapi tadvikrayAllabhyaM dhanAdi, na hi kumbhakArAdayo vyasanitayA ghaTAdIn kartumArabhante, kiMtu labhyamAnadhanAdiphalArthitayA, tatazcehApi jIvaniSpAdanakriyAyAstanniSpattyatiriktaM phalAntaramanveSaNIyaM, tacca nAstIti yatkiMcidetat // 163 // atra parasyAzaGkAmapanetumAha- siya kuMbhArAdIyA aNiTThiyaTThitti NiTTiyaTTho ya / so iya Na jujjaI se uppattiM kAu sattANaM // 164 // (syAt kumbhakArAdayo'niSThitArthA iti niSThitArthazca / sa iti na yujyate tasyotpattiM kartuM sattvAnAm ) che + rAgavagerethI rahita te akRtrima jIva anya jIvone sarjavAmAM kyuM prayojana dharAve che ? kyA phaLanI AzAthI anya jIvone sarje che ? kemake cetanavaMtA puruSo kyAreya prayojana vinA pravRtti karatA nathI. kyuM che ke "kAryano vicAra karyA vinA koi paNa (kAryamAM) pravRtta thatA nathI." gA161AA ahIM bIjI vyakti svAzaya pragaTa kare che. gAthArtha : teonI(=jIvonI) utpatti ja carama rtAjIvanuM jIvone utpanna karavAnuM prayojana che. emAM pUchyAnuM zuM? ghaDo banAvavAnuM zaruM karanAra kuMbhArane ghaDA banAvavAnI kyAnuM prayojana ghaDAnI utpattine breDI bIjuM zuM hoya ? kaMi nahi. te ja pramANe ahIM paNa jIvonI utpatti ja tenuM (jagatinuM) prayojana che. (mULamAM 'tu jakAraarthaka che. ane teno anvaya 'svabhAva' pachI che. 'ca'pada pAdapUrtiarthe che. bIjI vyakti bIjo javAba paNa batAve che.) vaLI jagatasraSTA no svabhAva ja evo che, ke jethI te(=gasraSTA)aparAdhInapaNe-svataMtrapaNe vicitra jIvone utpanna kare che. Ama jagatpraSTAno vicitra jIvone utpanna karavAno svabhAva ja hovAthI e bAbatamAM krei pUchaparacha karavI vyAjabI nathI.) tethI ahIM koi gheSa batAvavo na joie. 16zA ahIM AcArya uttara Ape che. (jIvotpatti karavAmAM prayojanAbhAva) gAthArtha : teonI (=trima tarIke) yogya nathI ja kemake kuMbhAravagerene jIvonI) utpattithI tene (jagatina) zuM prayojana che ? utpatti ja to (prayojana ghaDAvagerenI utpatti ja prayojana nathI. paraMtu dhanaAdiprayojana paNa che.) uttara :- jIvone utpanna karavAmAM jagatavidhAtAne zuM prayojana che ? tAtparya :- jIvane utpanna karavAnI kriyAnA phaLa tarIke jIvonI niSpatti barAbara che. chatAM paNa, jIvone pedA karIne jagatartAe karavuM zuM che ? jIvonA utpAdana pAchaLa jagatpatino kyo Azaya kAma kare che. ? ema to klezo ja nahi ke basa jIvone utpanna karavA e ja jIvotpatti pAchaLa garbhrAno Azaya che bIjo koI Azaya nathI. ane bIjuM koi phaLa nathI.* kemake mAtra utpattine ja phaLatarIke klpI levI yogya nathI. kemake kuMbhAravagerene paNa (vagerethI vaNakaraAdi samAveza pAme che.) ghaDAvagerenI(AdithI kApaDavagerenI) mAtra utpatti ja iSTa nathI, paraMtu te veMcavAdvArA prApta thatAM dhanavagere ja mukhya prayojana che. kuMbhAravagerene ghaDA banAvavAnuM vyasana hovAthI teo ghaDAvagere banAve che, ema nathI, paraMtu dhanalAbhaAdi hetuthI ja ghaDA banAve che, tethI jIvone pedA karavAnI kriyAnuM niSpattine choDI anya phaLa avazya zodhavuM joie. paNa dekhAtuM nathI, tethI vAstavamAM to jIvotpAdana nirarthaka ja Thare che. ane klpanAne asaMgata banAve che. (prekSAvAnanI pravRtti kAMto svArthathI hoya, kAMto paramArthathI. svArthathI thatI pravRttimAM svArtha mukhyatayA be ja hoya (1) sukha prApti (ra) duHkha abhAva. dhana prApti, bhojana ityAdi anya prayojano peTA prayojana bane che. ane vyApAra, utpAdanavagere to peTA-peTA prayojana bane che. vyasanathI thatI sIgareTa phUMkvIvagere pravRtti paNa kSaNika AnaMdamATe ke, te na pIvAthI mAthuM du:khavuMvagere thatA du:khathI bacavA ja thAya che. paramArthahetuka thatI pravRtti kaNAthI thAya che. ane kaNA paNa anyanI du:khAditrasta dazA joIne ja saMbhave. 'jIvotpatti rUpa prayojana A bemAMthI (svArtha-paramArtha) eka paNa prayojanarUpa nathI. tethI tenuM (=jIvotpaninuM) uparokta bemAMthI eka aMtima prayojana darzAvavuM joie. anyathA te niSprayojana bane.) 11636aa . ahIM anyanI AzaMkAnuM apanayana karavA kahe che. gAthArtha :(pUrvapakSa) kuMbhAravagere kRtakRtya nathI, jyAre jagatakartA to kRtakRtya che. (uttara) jo ema hoya, to jIvonI utpatti karavI tenA mATe yogya nathI. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 132 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tabbhavaNatallattAmAtraNa kArako yajagatpraSTuH klezIraka iSyate, hanta tadeva taniSpA syAdetat-kumbhakArAdayo'niSThitArthAH-akRtakRtyAstataste ghaTAdiniSpAdane tanniSpattyatirekeNa phalAntaramapyapekSante, yastu jagataH sraSTA sa niSThitArtha iti nAsya phlaantraapeksseti| atrAha--'iya' ityAdi, itirevamarthe, yadyevamiSyate tata evaM sati 'se' tasya 'na yujyate na yuktaM bhavati sattvAnAmutpattiM kartum, ekAntena kRtakRtyatvAt / athocyetayadyapyeSa kRtakRtyastathApi tasya svabhAva evaiSa-yena tathAvidhaprayojanamantareNApi vicitrAn sattvAn karoti, tato na kazcidiha pUrvoktadoSaprasaGgaH, etacca prAgeva "kiM ca sahAvo ya tassa eso u' ityAdinA'bhihitamiti // 164 // ata Aha-- eso ya sahAvo se kimettha mANaM? na saMdaro ya jato / takaraNakilesassa tu mahato aphalassa heutti // 165 // (eSa ca svabhAvastasya kimatra mAnam? na suMdarazca yataH / tatkaraNaklezasya tu mahato'phalasya heturiti) 'eSa ca' jagannirmANapravRttihetuH 'se' tasya jagataH sraSTuH svabhAvo'stItyatra kiM mAnaM- pramANaM?, naiva kiMcitpramANamiti bhAvaH, atIndriyatvenAtra pratyakSAderanupapatteH / athavA kalpyatAmevaMvidho'pi tasya svabhAvastathApyeSa na sundaraH, ca zabdo dUSaNAntarasamuccaye, kathaM na sundara iti?, ata Aha--yato-yasmAnmahato'phalasya tatkaraNaklezasyajagajjantuniSpAdanaprayAsasya hetu:-kAraNamasau svabhAva iti, tasmAnna sundaraH // 165 // sAMprataM yadavAdi prAk 'aparAyattattaNaotti tat dUSayitumAha-- aparAyatto ya kahaM ? jo kuNai kilesamettiyaM jamhA / aNNo'vi parAyatto kilesakArI tu logammi // 166 // (aparAyattazca katham? yaH karoti klezametAvantaM yasmAt / anyo'pi parAyattaH klezakArI tu loke) aparAyattazca kathaM sa jagatsraSTA yaH karoti klezamAtmana etAvantaM sakalajagajjantunirmApaNalakSaNaM?, naivAparAyatta ityarthaH / kuta ityAha--yasmAdanyo'pi loke parAyattaH sa ucyate yo nAmAtmano mahAklezakArI, tathA ca jagatsraSTA'pyAtmana etAvanmahAklezakArI tataH kathamasAvaparAyatta iti? // 166 // parAbhiprAyamAha-- aha na kilesotti matI sattAmetteNa kArao jamhA / tabbhavaNatullakAlA sattA savve'vi siddhamiNaM // 167 // (atha na kleza iti matiH sattAmAtreNa kArako yasmAt / tadbhavanatulyakAlA sattvAH sarve'pi siddhamidam) atha syAdiyaM matiH parasya, yathA--naiva tasya jagatpraSTuH klezo, yasmAtsattAmAtreNaiva svarUpasadbhAvamAtreNaiva kAraka iti / atrottaramAha--'tabbhavaNetyAdi' yadi sattAmAtreNaiva jagataH kAraka iSyate, hanta tarhi siddhamidaM--yaduta sarve'pi sattvAstadbhavanatulyakAlA iti, sa hi sattAmAtreNaiva kArakaH, tatazca yadaiva tasya sattA tadaiva taniSpAdyAH zeSA api sattvAH // 17 // tataH kimityAha-- -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- pUrvapakSa :- bhaI, kuMbhAravagere kAryo nathI, tethI teone ghaDAvagere banAvavAmAM niSpatti sivAya bIjA dhanalAbhavagere prayojano hoya, te barAbara che. paNa jagatai to kRtajya che. tethI tene vaLI utpattine choDI bIjI kaI AzaMsA hoya? (ane A be vacce ATalo bheda Avazyaka che, nahitara kuMbhAra ane IzvaramAM bheda zuM rahe ?) uttara :- jo svara (jagatai) kADhya ja hoya, to to amAre khAsa kahevuM che, ke "kvara jIvotpatti kare te taddana ayogya che. kAraNake sarvathA kRtajya Izvarane to jIvotpattirUpa prayojana paNa na hoya jo ATaluM prayojana paNa bAkI hoya, to te kRtajya zAno ? (ane je je anya prayojanathI kArya kare te sAmAnya jIva ane tevA prayojana vinA kArya kare te svara Avo jIva ane svara vacce bheda iSTa hoya, to pAgalane paNa svara mAnavo paDe, kemake tenI pravRtti prAya: pravRtti sivAya anya AzayathI saMbhavatI nathI. ane te mAtra pravRttino ja AnaMda prApta karavA mathe che. tethI pAgala ane IzvaramAM bheda nahI rahe.) pUrvapakSa :- sAma to 12 saya 4, 5 tano svabhAva 4 vo cha, yI te (6152) tevA prAranA prayojana vinA paNa vicitra jIvone pedA kare. (jemake tame ja kaho che ke, tIrthakara kRtakRtya hovA mAM ane prayojana na hovA chatAM dezanA ApavAnI pravRtti kare che.) tethI ahIM kaI pUrvokta gheSa nathI. A vAta pUrve ja kica sahAvo ya tassa eso u ityAdi vacanathI kahI ja che. 164nA bhI AyA .. gAthArtha :- teno Avo svabhAva hovAmAM pramANa zuM ? vaLI te (A svabhAva) suMdara paNa nathI. kemake A svabhAva moTA niSphaLa takaraNa(jIvakaraNa) klezanuM kAraNa che. uttarapakSa :- jagataino jagatanirmANamAM kAraNabhUta Avo svabhAva che Avo nirNaya karavAmAM pramANa zuM che ? pramANa nathI. kemake te atIndriya hovAthI pratyakSavagere pramANa saMbhavatA nathI. (tIrthakaronA dharmadezanA devAnA svabhAvamAM tIrthaMkara nAmakarmanA daya niyAmaka che. ane A karmanA udayathI ja teo dezanA de che. Ama dekhItuM prayojana na hovA nAM tIrthakaranAmakarmanA vedananuM prayojana to che ja. tethI ja tIrthakare simbalya nakya nathI. tethI tIrthanI dhamadAnA pravRtti sAthe saMgartAnI javotpatti pravRttine sarakhAvI na zakAya.) athavA mAnI lo ke jagatkartAno AvA prakArano svabhAva che. kyAM paNa A svabhAva suMdara to nathI ja. ("ca' zabda dUSaNAntaranA saMgraha arthe che.) st :-bha suMdara nathI. ? dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 133 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM ca aNAdittaM savvesiM ceva haMdi sattANaM tassattANAdimatI ja No ce kittimo so'vi / 168 // mAM tArA (paa thAnakitva sarvekAmeva ri karavAnA . tatsaDinAramatI yaao je nama: roDa), evaM ca sati tadbhavanatulyakAlatve sati 'haMdIti' parAmantraNe sarveSAmeva sattvAnAmanAditvaM siddham / kuta ityAha yat-yasmAt tatsattA tasya jagatsraSTuH sattA anAdimatI tatastanniSpAdyAH sattvA api anAdaya evANo cetti yadi punaretaddoSabhayAttasya sattA anAdimatI neSyate tarhi so'pi-jagatsraSTA kAdAcitkatvAtkRtrimaH-kRtakaH prApnoti, tathA ca sati so'pyanyena karttavya iti prAptam, anyathA kRtrimatvAnupapatteH, so'pi cAnyaH kartA pUrvoktadoSaprasaGgabhayAt kRtaka dhyamALo cena rtavya, soDanyaneyevamanavathAnu ke, 268 . parasthApiprathama i-- nAda ga6 sattAmattentra vAro vituM ja sAtti ... - pachAvi parimiyApa ho tatsaphikajaM tu | 261: II (atha sattAmAtreNaiva kArakaH kintu na samakAlamiti / pazcAdapi parimitAddhAyAM bhavati tasyAdimattvaM tu) yA athocyeta-sa jagaddhAtA sattAmAtreNaiva jagataH kAraka iSyate, paraM-kiMtu na samakAlaM na-svasattAbhavanakAlam, api tu prabhUtena kAlenAtItena, tato na sattvAnAmanAditvApattiprasaGga iti / atrAha--'pacchAvI'tyAdi, pazcAdapi parimitAddhAyAM-niyatAddhAyAM tasya jagatsraSTurjagajjantukAritve'bhyupagamyamAne sati ' bhavati' prApnoti Aditvameva, na vinAvim | tu puvalArtha / 261; tadeva mAvayati-- NT ---------- ----- --- --- - --- - - -- samAdhAna :- A svabhAva gatanA jIvonA utpattinA moTA ane niSphaLa prayAsanuM kAraNa bane che. tethI A svabhAva sAro nathI. (niSphaLa prayatna karAvatA svabhAvane sAse zI rIte kahI zakAya ?) tA165mAM have, pUrve 'aparAyattataNao' (aparAdhIna hovAthI) ItyAdi je kahyuM tene doSagrasta jAhera karatA kahe che. to gAthArtha :- je jagansarjaka potAne ATalo (jagatanA badhA jIvone utpanna karavAno) kleza Ape che. te aparAdhIna zI rIte hoI zake ? kemake lokemAM paNa jAtane, mahAkleza ApanArI vyakti parAdhIna ja gaNAya che. jagatavidhAtA paNa jAtane mahAkleza pahoMcADe che. tethI te zI rIte aparAdhIna kahevAya ? arthAt tene parAdhIna ja mAnavo paDe. I166aa kAra para (satAmAtrathI ra ktitvanA niSatha), f : ja ahIM anyanA abhiprAyane AkAra ApatA AcArya kahe che.- che, ja , . 1 : gAthArtha :- ahIM bIjAne buddhi thAya che - vizvavidhAtAne lezamAtra paNa kleza nathI. kemake te(=vizvavidhAtA) sattAmAtrathI - arthAt potAnI hAjarImAtrathI jagatanA jIvono kartA che. (uttara) jo hAjarImAtrathI jagatanA rnA ISTa hoya, to siddha thAya che ke jagatainA utpanna thavAnA kALe ja badhA jIvo paNa utpanna thayA. jagatai potAnI hAjarImAtrathI kartA tarIke iSTa che, tethI je kSaNe tenI hAjarI Avaze, teja kSaNe tenAthI niSpanna thatA jIvo paNa hAjara thaI jaze. 16LA jo tema thAya, to zuM vAMdho che ? te batAve che. . gAthArtha :- Ama badhA jIvo anAiisaddha thAya che. kemake tenI (jagatavidhAtAnI) sattA anAdikAlIna che. jo tema na hoya, to te ( jagatavidhAtA) paNa kRtrima che. . jo badhA jIvo vizrvavidhAtAnA samakAlIna hoya, to badhA ja jIvo anAditarIka siddha thAya che. kemake jagatavidhAtA anAdikALathI vidyamAna che. tethI tenI vidyamAnatAmAtrathI utpanna thatAM jIvo paNa anAdikAlIna ja hoya. ane jo, A deSanA bhayathI brahmAMDabhraSTAne anAdikAlIna na mAnazo, to te paNa kadAcika (AdimAna-kyAreka thanAro) siddha thAya che. ane je kAdAcihna hoya, te kRtrima (kArya) ja heya. tethI Izvara paNa kRtrima siddha thAya che. ane anavasthAgheSa coMTe che. kemake kRtrima siddha thayelo te vara anya keikathI karAyo hovo joie. anyathA tenAmAM kRtrimatA Ave ja nahi. te acUkna paNa pUrvoktaSanA bhayathI kRtrima lpavo paDe ane tenAM paNa nI lpanA Avazyaka bane. Ama anavasthA che. zaMkA :- jema (1) kAryabhUta dravyonA avayavonI paraMparAthI siddha thayelo paramANu bIjA badhA kAraNabhUta avayavothI bhinna manAyo che. bIjA badhA avayavo anitya ane kArya5 che. jayAre paramANu nitya ane mAtra kAraNa35 ja che. kAryarUpa nathI basa Aja pramANe jIvonI paraMparAmAM chello evo jIva hovo joIe ke je nitya hoya ane kAryarUpe na hoya. (2) tyAM avayavonI paraMparAnA ' vizrAtisthAna-caramasthAnatarIke paramANune na mAnavAmAM anavasthAdoSa ane meru-sarasavanI tulyatA Adi dezo jema batAvyA che, tema ahIM paNa eka nitya jIva na mAnavAmAM anavasthAdoSa che tathA badhA jIvomAM samAnatAno prasaMga che. (3) jema tyAM lAdhavatarkathI nitya paramANu siddha thAya che, tema ahIM paNa lAghavatarkathI caramajIva nitya siddha thaI zake. (4) jema tyAM avayavatva ke dravyatva samAna hovA mAM paramANamAM nityatA viroSarUpe che. tema ahIM paNa jIvata samAna hovA mAM caramajIvamAM nityatvane vizeSarUpe svIkArI zakAya. Ama paramANunA daittathI eka IzvabhUta nitya jIvanI siddhi thaI zake che. ane anya kayaNukaAdi avayavatulya anya jIvo anitya paNa siddha thAya che. A samAdhAna :- paramANayANuAdi kAryomAM avayava-avayavIbhAva hevAthI teomAM karelI uparokta kalpanA kAMIka vyAjabI gaNAya. paNa jIvo vacce tevo bhAva na hovAthI teomAM e lpanA saMgata banatI nathI. jyAM upAdAna - upodayabhAva ke avayava-avayavIbhAva hoya tyAM carama upAdAna ke avayavane nitya svIkAravA hajI saMbhavita che. paNa jyAM tevo bhAva na hoya, tyAM tevuM nathI. eka dIvAmAMthI bIjo dIvo, temAMthI trIjo.. evI dIpa-paraMparAmAM badhA ja dIvA, dIvArIka samAna che. ane prathama dIva paNa take ja che. be jIvo vacce jo kAryakaraNabhAva svIkRta hoya, to te be thavA vaccenA kAryakAsaNabhAva jevo ja ISTa hoya, ane to bane dIvAnI jema bane jIvane taka ja mAnavA, paDe Ama jIvotpattinI kAraNaparaMparAnA chellA kAraNane paNa taka ja svIkAravo paDe. tethI ahIM paramANanuM dRSTAnna ayogya che.) 168 ahIM pUrvapakSano abhiprAya vyakta kare che. - dharmasaMgrahaNi bhAga-1 : 134 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparimitaddhAevi ya sahAvabhedammi tassa NiccattaM / purva va akaraNaM pacchatovi tesiM abhedammi // 170 // (aparimitAddhAyAmapi ca svabhAvabhede tasya nityatvam / pUrvamivAkaraNaM pazcAdapi teSAmabhede / ) yasmAttasya-jagatpraSTuraparimitAddhAyAmapi--aniyatAddhAyAmapi satyAM svabhAvabhede-pUrva jagadakArakatvaM pazcAttatkArakatvamityevaMrUpe satyanityatvaM prApnoti, "atAdavasthyamanityatAM bUma iti vacanAta, tathA ca sati tasya jagatpraSTurjagatkaraNAbhyudyatasyAdimattvameva prasaktamiti / atha mA bhUdeSa doSa iti svabhAvabhedo neSyate, tata Aha--'puvvaM vetyAdi jagatkaraNakAle yaH svabhAvo yazca jagadakaraNakAle tayorabhede sati ubhayyAmapyavasthAyAmekasvabhAvatve satItiyAvat, pUrvamiva svasattAbhavanakAla iva pazcAdapi- parimitAddhAyAmapi akaraNaM prApnoti, vizeSAbhAvAt // 170 // itara Aha eso ceva sahAvo se'NaMtaddhAe kaNaDatIyAe / 31 egasahAvatte sai karaNaM vA'NiccayA bhede // 171 // (eSa eva svabhAvastasyAnaMtAddhAyAM karotyatItAyAm / eka svabhAvatve sadA karaNaM vA'nityatA bhede) eSa eva 'se tasya jagatkartuH svabhAvo yenAnantAddhAyAmatItAyAM satyAM jagatkaroti, tataH kathaM tasyAdimattvaprasaktiH, kathaM vA prAgiva pazcAdapyakaraNamiti / AcArya Aha--kimiha punaH punaH punarnigaditena, yadi tasya sarvadA ekasvabhiAvatvamiSyate tatastasminsati sarvadA-sarvakArla 'jagataH karaNaM prApnoti, "atha svabhAvabhedastathA satyanityatA, tasyAH svabhAvabhedalakSaNatvAta, vAzabdo bhinnakrame, 'bhede vA'NiccayetyevaM yojanIyaH // 171 // atra para Aha-- ma tesiM ceva sahAvo ja tassattAmavekkha honti tayA / _ 'jAyANa puNo'bhavaNA'jutto'jAyANa tu viruddho // 172 // " (teSAmeva svabhAvo yattatsattApekSya bhavanti tadA / jAtAnAM punarabhavanAdayukto'jAtAnAM tu viruddhaH) nanu ca kastasya jagaddhAturaparAdho? yat-yasmAtteSAmevotpadyamAnAnAM jIvAnAmeSa svabhAvo yena tadA anantAddhAyAM atItAyAM satyAM tatsattAM-tasya jagatsraSTuH sattAmapekSya te bhavanti-utpadyante, nAnyadA, tato na tasya sadAkaraNaprasaGgaH, kriyamANAnAM tathAsvabhAvAbhAvAt, nApyanityatA srvdaiksvbhaavtvaaditi| atrottaramAha-- 'jAyANetyAdi iha teSAM jIvAnAmu tpAdyamAnAnAmeSa svabhAvaH kalpyate kimutpannAnAmanutpannAnAM veti vikalpadvayaM?, gatyantarAbhAvAt, tatra yadyAdyaH pakSastadayuktam, jAtAnAmutpannAnAM satAM punarabhavanAta, na hyutpannasya punarutpattirbhavati yena sa svabhAvaH parikalpyamAnaH phalavAn --- - -- - - gAthArtha - (pUrvapakSa) jagatakartA hAjarImAMthI je jagatano kartA che. paraMtu vidyamAnatAnA samakAle nahi, paraMtu ghaNo kALI pasAra thayA pachI, tethI jIvone anAdikAlIna thavAnI Apatti nathI. (uttara) pachI paNa niyatakALe tene aMgatA~ svI62pAmA (=gPldsri) bhAna.sira thAya OM, nA Arulinclna. (tu zaE 04 1245 .) 16 // 4 arthanumApana vA mAyAya .... ( Rites (svabhAvAmanarAsa) mAyArtha :- 4ni aparimitA. topa samApana (8 ) manityatva siddha thAya cha. bhane bho spamApano moya, to (pUrvanI bha) 48 5 / tamaone (pAne) Gpanna 2 nali. jagataktane vidyamAnatAkALa aniyata-anAdi hoya, to paNa svabhAvabhedanA kAraNe anityatA Ave che. pahelA jagIkaraNatva svabhAva hato, have jagatkaraNatva svabhAva Avyo. Ama svabhAvabheda siddha che. ane "tadaavastha (te ja svabhAva)mAM na rahevuM e ja aniyatA che ema ame kahIe chIe." e vacanathI svabhAvabhede aniyaMtA siddha thAya che. ane jo A ghaSanA bhayathI tenA pahelA ane pachInA svabhAvamAM bheda svIkArazo nahi. arthAta jagatapharANakALe je svabhAva che ane jaMgaakaraNakALe je svabhAva che, te banne vacce abheda svIkAraze, arthAt bane avasthAmAM eka ja svabhAva svIkAzo, to pUrvanI-potAnI sattAnAM zarUAtanA kALanI-jema pachI paNa parimitakALe paNa te jIvone utpanna nahi kare kemake vaziSTayA nathI. (vabhAvama35 vizaSa82 nathA.), 199oll ahIM anya AtmIya ArAyanuM Avedana kare che. 'gAthArtha :-(pUrvapakSa) teno svabhAva ja evo che ke jethI te anaMtakALa pasAra thayA bAda ja jagatane race che. (uttarapakSa) jo tene eka ja svabhAva hoya, to te haMmezA jagatane race, ane svabhAvabheda hoya, to anityatA prApta kare. * pUrvapakSa :- jagatarjAno svabhAva ja evo che, ke te anaMtakALa pasAra thayA pachI ja jIvone utpanna kare. tethI tene AdimAna thavAnI Apatti kyAM rahI ? ke pahelAnI jema pachI paNa akaraNasvabhAva kyAM rahyo ? " '' uttarapala :- ame tamane vAraMvAra % che, ke jo teno haMmezA eka ja svabhAva ja hoya, to te (-q2) haMmezA jagatano rtA raheze (nahi ke amUkkALa gayA pachI.) ane jo tenA pahelAnA ane pachInA svabhAvamAM bheda mAnazo, to te anitya siddha thaze. kemake svabhAvabheda ja anityatAnuM lakSaNa che. (mULamAM "vA padano bhinnakrama che. tethI "bhede vANiccayA ema yojanA karavI.) (17nA sI anya - - -- dharmasaMgrahaNi bhAga-1 % 135 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAt, anavasthAprasaGgAt, athAnutpannAnAmiti pakSastadapyayuktam, viruddhatvAt, anutpannA hyekAntena tuccharUpAH, tkithameSAmayaM svabhAvaH parikalpyate?, tasya vastudharmatvAt tathA cAha--ajAtAnAM tu viruddha iti // 172 // liMca-- majjhattho ya kimatthaM citte issariyamAdibhedeNaM? / satte kuNatitti siyA kIDatthamasaMgayA sAvi // 173 // (madhyasthazca kimartha citrAnIzvarAdibhedenA / sattvAn karotIti syAt krIDArthamasaMgatA sA'pi) cazabdo dUSaNAntarAbhyuccaye, sa jagaddhAtA vItarAgatvAt madhyasthaH san kimarthamIzvarAdibhedena, AdizabdAt daridrAdibhedaparigrahaH, citrAn sattvAn karoti?, tasya hi madhyasthatvena sadAbhyudayayogina eva sattvAn kartumucitamiti bhAvaH / iha prAk 'rahiyassa sesakaraNe payoyaNaM kiMti vattavamiti sAmAnyena sattvaniSpAdanaviSayaH praznaH kRtaH, idAnIM punarIzvarAdibhedena sattvavaicitryaniSpAdanaviSaya iti na punaruktatA / 'siyetyAdi' syAdetat, krIDArtham IzvarAdibhedena vicitrAn karoti, tato na kazciddoSa iti, AcArya Aha--'asaMgayA sAvi' sApi krIDA tasyamadhyasthasya jagaddhAturasaMgatA-ayuktA // 173 // kathamityAha-- jaM rAgAdivijutto sA nu sarAgassa dIsatI so'vi / rAgAdijuttotti matI Na sesakattA tadannovva // 174 // (yad rAgAdiviyuktaH sA nu sarAgasya dRzyate so'pi / rAgAdiyukta iti matirna zeSakartA tadanyavat) - yat-yasmAjjagaddhAtA rAgAdiviyukta iSyate, taduktam--"jJAnamapratighaM yasya, vairAgyaM ca jagatpateH / aizvarya caiva dharmazca, sahasiddhaM catuSTayam // 1 // " iti, sA punaH krIDA sarAgasya-rAgAdimato dRzyate, vicitrakrIDanopAyasAdhyakriyAdarzanAbhiSvaGgAtmakatayA tasyA rAgasvabhAvatvAt, tato na madhyasthasya sataH sA krIDA saMgateti / atha syAdiyaM matiH - - -- -- -- -- ---- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - ---- gAthArtha :- (pUrvapakSa) teono (jIvono) svabhAva ja evo che ke tenI ( ivaranI) sattAne apekSIne ja tyAre utpanna thavuM. (uttara) utpanna thayelAone pharIthI utpanna thavAnuM na hovAthI Avo svabhAva yogya nathI. ane anutpanna jIvono tevo svabhAva hovAmAM virodha che. parvapakSa :- ahIM jAtartAno zo aparAdha che ? kemake utpanna thatAM te jIvono ja evo svabhAva che, ke jethI anaMtakALa pasAra thayA pachI ja jagataktanI hAjarIne apekSIne utpanna thavuM. anyadA nahi. Ama jagatane haMmezA jIvakaraNano prasaMga nathI, temaja, svarane anitya thavAno prasaMga paNa nathI, kemake te haMmezA ekasvabhAvavALo ja rahe che. uttara :- utpanna thatAM jIvono A svabhAva pyo. temAM bolo, utpanna thayelA jIvono A svabhAva che, ke nahi utpanna thayelA jIvono A svabhAva che ? trIjo koI vilpa to saMbhavato nathI. ahIM prathamapakSa ayogya che, kemake utpanna thayelA jIvone pharIthI utpanna thavAnuM nathI, kemake utpanna thayelAnI pharIthI utpatti thatI nathI. tethI "zvaranI sattAne apekSIne utpanna thavuM Avo dhelo svabhAva phaLayukta banato nathI. kemake jo utpanna thayelo jIva paNa A svabhAvane kAraNe pharIthI utpanna thaze, to haMmezA te utpanna ja thayA karo, Ama anavasthAno prasaMga Avaze. utpanna nahi thayelAno Avo svabhAva lpavArUpa bIjo pakSa to viruddhaSagrasta ja che. kemake anutpanna jIvo to khapuSpaAdinI jema ekAnta tuccha hovAthI svabhAvahIna che. kemake svabhAva vastuno dharma che. tethI ja kahyuM "ajAtone to te svabhAva viruddha che.' 17rA vaLI, (izvaramAM krIDAAdi na saMbhave). gAthArtha :- madhyastha zuM kAma IkavaraAdi bhedathI vicitra jIvone race ? (pUrvapakSa) kriIDA mATe. (uttara) madhyasthane DhaDA paNa yogya nathI. " ("pada bIjA dUSaNane samAviSTa kare che.) tame te jagatane vItarAga mAno che. ane vItarAga hoya, te madhyastha ja hoya. Avo madhyastha jagatai kaikta svAmI banAve ane keInne sevaka banAve, Ama vicitra jIvone zuM kAma utpanna karato haze ? A naryo pakSapAta dekhAya che. AmAM madhyasthabhAva kyAM rahyo ? kharekhara jo te karaNAvaMta ane madhyastha hoya, to badhA ja jIvone hamezamATe abhyadayavALA ja banAvavA joie. zaMkA :- pUrva maMtraviyasa sesakaraNe (gA. 161)thI rAgavagerethI rahitane jIvo utpanna karavAmAM zuM prayojana che ? evo prayojana aMge prAna pUchyo ja hato. have pharIthI prazna pUchavAmAM zuM punarukti ghoSa nathI ? samAdhAna :- tyAM jIvotpatti sAmAnya aMge prAna hato. ahIM svAmI Adi bhedathI vicitrarUpe jIvone utpanna karavA aMge prazna che. tethI punakti zeSa nathI. pUrvapakSa :- Ikavara krIDA arthe ja svAmIAdibhedathI jIvone vicitrarUpe utpanna kare che. tethI deSa nathI. (tame ja vicArone ke badhA ja jIvo sarakhA hoya, kyAMya vaividhya dekhAya ja nahi to pachI majA zuM rahe ? vaividhya hoya, to sarvatra rasa ubho rahe.) uttarapakSa :- A vAta madhyastha vyaktimATe vicAravI ja yogya nathI. madhyastha vyakti gaMbhIra hoya, tene phrI phrIDA vageremAM rasa na hoya. (ane mAtra vaDAno AnaMda mANavA aneka jIvone pIDavA, sevakapaNAAdinA duHkha devA emAM to mANasAI paNa rahetI nathI, paramAtmapaNAnI to vAta ja javA de. ane jo daDA mATe ATalA jIvone kaSTa Ape to karaNAvaMta zI rIte he ? tethI jagatarnA dhaDA mATe jIvomAM dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 136 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parasya-so'pi-jagaddhAtA rAgAdiyuto-rAgAdidoSasaMkula iSyate, tatkathamasya krIDA na saMgatA syAditi?, etena ca 'rAgAijutto havejja iyaro vetyupanyastapakSadvayamadhye prathamaH pakSa AzaGkito draSTavyaH, caramastu prAgevAzaGkaya nirstH| atrottaramAha--'na sesakattA tadanno vatti' yadyasau jagaddhAtA hanta rAgAdimAniSyate tarhi na zeSANAM jIvAnAM kartA prApnoti, kiMvadityAha--'tadanyavat tasmAjjagaddhAturanyo yo'smAdRzastadanyastadvat / prayogazcAtra-yo rAgAdimAn, na sa jagaddhAtA; yathA'smAdRzaH, rAgAdimAMzca vivakSitaH puruSa iti, yo hi yasya kartA sa tatkArya, tasya ca kAryasyopAdAnasahakAribhedabhinnAni kAraNAnyavazyaM vedayitA bhavati, yathA ghaTasya kartA kumbhakAraH, tatazca buddhipUrvakaM kAryakAritvaM kAryakAraNaparijJAnena vyAptaM, yazca rAgAdimAna, so'vazyamadhiSThitaudArikAdizarIraH karaNagrAmAdhInavijJAnodayazca bhavati, na tu sakalajagadvedayitA, yathA'smAdRzaH, vivakSitaH puruSo rAgAdimAniSyate tato vyApakaviruddhopalabdhyA tasya jagatkartRtvapratiSedhaH kriyate, abuddhipUrvakakAryakAritvAbhyupagame ca svabhAva eva tasya tathAbhUto jagannirmApaNe vaktavyaH, sa ca prAgevApAsta iti // 174 // para Aha-- jamakittimo Na anno teNa Na kattatti tulla eveha / rAgAdidosabhAve NeyaMpi visesaNaM jattaM // 175 // (yadakRtrimo nA'nyastena na karteti tulya eveha / rAgAdidoSabhAve nedamapi vizeSaNaM yuktam) yat-yasmAdanyaH-asmAdRzo'kRtrimo na bhavati, tena kAraNena na zeSANAM jIvAnAM kartA, idakke patina kevalameva rAgAdimattvaM jagaddhAtRtvapratiSedhAyAlaM, kiMtu kRtrimatvasahitaM, yathA'smAdRzasya, akRtrimazca vivakSitaH puruSastenAsya rAgAdimattve'pi jagaddhAtRtvapratiSedho'yuktaH, sAdhyasAdhanayoH saMbandhasyopAdhyapekSitvAt, tasya cehAbhAvAditi / AcArya Aha--tulya eva-samAna eva 'iha' vicAraprakrame, rAgAdibhAve sati naitadapi akRtrimatvaM vizeSaNaM jagatkartatvAbhAvaprasaGgarUpadoSavyavacchedakaM yuktam, kRtrimatvopAdhirahitasyApi kevalasya rAgAdimattvasya jgtkrtRtvprtissedhkrnnsAmarthasaMpavAta, yorjA prA 275 che tad dRSTAntane samarthayate-- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ---- - - - - - - - - - - -- - - - - - vividhatA ubhI kare, evI kalpanA vAstavamAM jagataktane sArA zabdomAM ApelI bhayaMkara gALa ja che.) ||173mAM jagatavidhAtAne krIDA kema ayogya che ? te AcArya pote darzAve che. gAthArtha :- kemake te ( ivara) rAga AdithI vimukta che. jyAre krIDA to sarAgIne ja dekhAya che. (pUrvapakSa) te(=Ivara) paNa rAgaAdithI yukta che. (uttarapakSa) to te (Ivara) paNa tadanya (bIjA jIvo) nI jema bIjAono rtA na hoI zake. jagatai rAgavagerethI rahita ja tamane ISTa che. je jagatpatinuM (IvaranuM) apratigha (vyAdhAta vinAnuM) jJAna, vairAgya, aivirya ane dharma A cAra sahajasiddha che." A vacanathI jagatavidhAtA rAgarahita siddha thAya che. ane kriIDA to rAgavagerethI yukta jIvone ja dekhAya che. kemake krIDA eTale - khelavAnA vicitra sAdhanothI thatI khelavAnI kriyA jovAno abhivaMga (lolupatA). ane abhivaMga rAgarUpa che. tethI kIDA rAgAtmaka siddha thavAthI tethI madhyasthane saMbhavatI nathI. (rAgAdinI hAjarImAM jagattva niSedha). zaMkA :- ame kaMI jIvotpAdaka jagatakartAne vItarAga mAnatA nathI. paraMtu rAgaAdithI sabhara ja mAnIe chIe. tethI jagataktane krIDAnA zokhIna mAnavAmAM zo vAMdho che ? (A zaMkAthI "rAgAI jato haveja Iyaro va athavA Itara-Izvara rAga AdithI yukta hoya evA prathama vilpano upavAsa thAya che. bIjA pakSanuM khaMDana to pUrve ja kyuM che.) uttara :- jo jagatai rAgavagerethI yukta ISTa hoya to te ApaNI jema bIjA jIvono kartA na saMbhavI zake. anumAna prayoga :- je rAgaAdithI yukta hoya, te jagatakartA na hoya jemake ApaNe. vivakSita(lpita jagatavidhAtA) puruSa paNa rAgAdithI yukta hovAthI jagatai nathI. eka niyama che ke, je vyakti ke vastune kna hoya, te vyakti te kAryanA upAdAna tathA sahakArI bhedathI jUdA jUdA kAraNono avazya jANakAra hoya. jemake ghaDA banAvanAra kuMbhAra. (aNasamajuM kAryakAraNabhAvanA jJAna vinA ghaNAkSara nyAyathI koIka aNaghaDa kArya kare tyAM vyabhicAra zeSa Ave te TALavA kahe che.) buddhipUrvanA kAryakAripaNuM (=buddhipUrvakanuM rtApaNuM) kAryakAraNaparijJAnathI vyApta che. (rtApaNuM thAya che. kAryakAraNajJAna vyApaka che.) vaLI, je rAgaAdithI yukta hoya te avazya audArikvagere zarIvALo ja hoya. (ahIM anvayamAM ApaNe ane vyatirekamAM muktAtmAo daSTAnta che.) tethI ja, rogayukta jIvanuM jJAna indriyasamudAyanI apekSA rAkhe che. (ane aikriyajJAno maryAdita vastuviSayaka ja hoya alabatta, rAgayukta devone avadhijJAnaAdi atIndriyajJAna iSTa che. mAM te jJAno paNa adhurA ja che. vaLI devo pote atIndriya hovAthI teonA carcA asthAne che. tathA rAgayazna jIvono mukhya vyavahAra paNa aiyika jJAnathI ja thAya che. tethI rogayukta zArIrIjIvonA jJAnane IndriyasamudAyanI apekSA kahevAmAM doSa nathI.) tethI ApaNI jema je koI rAgayukta hoya, te zarIrI ane endriyajJAnI ja svIkAravo rahyo- nahi ke jagatano jANakAra sarvajJa. (ane sarvAne cheDI anyanI amUrta jIvanA upAdAnaAdi kAraNonuM jJAna karavAnI zakti nathI.) tethI jo iravaratarIka kalpitapuraSa rAgaAdithI yuktatarIke iSTa hoya to temAM kAryakAraNa jJAnarUpa vyApakathI viruddha ajJAna ja raheze. ane Ama vyApakathI viruddhanI upalabdhi thavAthI jagandravarUpa vyApya paNa temAM ( IkavaramAM) raheze nahi. ane jo, sarvasatArUpa buddhimattAnA abhAvamAM paNa tene jagataitarIke svIkArazo, to pachI tenuM jagataAtva tevA svabhAvathI ja kahevAnuM raheze, ane tevA svabhAvavAdanuM mULa pUrve ja ukheDI nAkhyuM che. (174 ahIM anya AtmIya ArAyanuM anAvaraNa karatAM kahe che. gAthArtha :- (pUrvapakSa) bIjAo akRtrima na hovAthI ja rtA nathI. (uttara) rAgavagere doSa hoya, to tulya ja che, tethI dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 137 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * "Na hi tullamma diyatte vedajjhayaNaguNasaMpauttANaM // kesANappabahuttaM dANammi visesaNaM hoti // 176 // (nahi tulye dvijatve vedAdhyayanaguNasaMprayuktayoH / kezAnAmelpabahutvaM dAne vizeSaNaM bhavati) / na hi vedAdhyayanaguNasaMprayuktayordvijayostulye samAne dvijatve-brAhmaNatve vedAdhyayanAdike ca guNe sati tAbhyAM dIyamAne dAne kezAnAmalpatvaM bahutvaM vA vizeSaNaM bhavati, yathA'syAlpe bahavo vA kezA ityasmai dAtavyaM netarasmAyiti, dAnapravRtteH kezAlpabahutvanimittatvAbhAvAt / evamihApi na jagatkartRtvamakRtrimatvamAtranimittamAkAzAdInAM tathAnupalambhAta, kiMtu kAraNAdisvarUpaparijJAnAdinimirta, tacca kAraNAdiparijJAna rAmAdimato'smAdRzasyevAnupapannam, ato na rAgAdibhAve'viziSTe sati tasyAkRtrimatvavizeSaNaM phalavadupapadyata iti // 176 // idAnIM yathA tasya rAgAdimattvAbhyupagamena jagatkAritvavyApakasyAzeSavastusvarUpaparijJAnasyAbhAvo bhavati tathA darzayati-- rAgAdidosavasago baMdhati kammaM kiliTThamaccatthaM / tappaccayaM tayaM puNa vedeMto sesatullo u // 177 // (rAgAdidoSavazago badhnAti karma kliSTamatyartham / tatpratyayaM takat puna vaidayamAnaH zeSatulyastu) 'rAgAdidoSavazago rAgadveSAdidoSAyatto yasmAt badhnAti 'kama jJAnAvaraNIyAdika "tatpratyayaM rAgAdidoSapratyayam, etadevaM vizeSayati--atyarthama-atizayena kliSTaM-dAruNavipAkodayam / bavA ca punastakat-karma jJAnAvaraNIyAdi vedayamAnaH-anubhavan zeSaiH-asmAdRzaistulya eva-samAna eva bhavati, turevakArArthaH, karaNagrAmAdhInavijJAnodayatayA samastavastuvistAraparijJAnavikalo bhavatIti bhAvaH / tathA ca sati tasya jagatkAritvAbhAva iti // 177 // matra paNa matamAzakumana mAi-- . : = '3 5 13, ku nizA ) . - - - A (akRtrimatva) vizeSaNa paNa yogya nathI. - : . ( sa ) ) - pUrvapakSa :- IzvarathI bhinna ApaNA jevA jIvo akRtrima nathI. (arthAt kRtrima che.) tethI zeSa jIvonA kartA nathI. tAtparya :- mAtra rAgAdimatA jagataSkRtvanA niSedhamATe samartha nathI. paraMtu kRtrimatvathI yukta rAgAdimattA ja jagataknatvanA niSedhamATe samartha che. jemake ApaNA jevAonI kRtrimatvaviziSTa gAminA. vivakSita puraSa rAgadimAna hovA 6mAM kRtrima nathI. tethI teno jagatakatarIno niSedha yogya nathI. kemake sAdhya ane sAdhanano saMbaMdha upAdhinI apekSA rAkhe che. (ahIM jagatva niSedharUpa sAdhya ane rAgaAdimattArUpa sAdhana "kRtrimatvarUpa upAdhinI apekSA rAkhe che.) ane A upAdhi prastuta ikavaramAM nathI. tethI IzvaramAM jagatvano niSedha yogya nathI.. : 1; } uttara :- prastuta vicAramAM kRtrima ke akRtrima jIva tulyatAne ja dhAraNa kare che. arthAta rAgavagere jo hAjara hoya, to akRtrimatva viroSaNa vyartha che. kemake jaMgataktatvanA abhAvanA prasaMgarUpa doSanA vyavacchedamATe samartha nathI. " godimattA' ja evuM vizeSaNa che ke tadavAna (=rAgaAdimAna) kRtrima hoya ke na hoya paNe jagatakartA banI ja zake nahi. tethI, "rAgAdimattA A viroSaNa ja jagataSkRtvanA niSedha mATe: samartha che. A viSayanuM vivaraNa gA. 174nA vivecanamAM che. ane have gA. 176nA vivecanamAM kahevAze. 17pA " che ; ; , , , , , , , , , , , che. A ja vAtane dRSTAnnanuM samarthana ApatA kahe che. 10, 11.5 karo. . . . gAthArtha :- brAhmaNarUpe samAna, ane vedanuM jJAnavagere guNa samAna hoya, tevI be brAhmaNavyaktine dAna detI vakhate vALonuM ochAvattApaNuM najaramAM levAtuM nathI. kemake A be brAhmaNamAM A brAhmaNane vALa ochA che, athavA vadhAre che, mATe A briAhmaNane dAna Apo, ane bIjAne nahI Apo' ema vicArAtuM nathI kemake dAnanI pravRttimAM vALanuM ochAvattApaNuM nimitta banatuM nathI. A ja pramANe prastAmAM jagataknatva akRtrimatvamAtrane AdhIna nathI, kemake AkAra vagere paNa akRtrima hevA bhAM teomAM jagataktatva dekhAtuM nathI... . ( zaMkA :- to pachI jagatatvanuM samartha kAraNa zuM che ? mAre . . . . . javAba :- jagataknatvanuM samartha kAraNa, gatarUpakAryanA kAraNavagerenAM svarUpanuM spaSTajJAna ja che. ane kANAdinuM A jJAna rAgavagerethI bharelAne ApaNI jema zakya ja nathI. tethI rAgaAdimattAnI samAnatA hoya, to tene (vivAdAspada lpita Ivarane) arpaluM "akRtrimatva vizeSaNa bakarInA gaLAmAM rahelA AMcaLanI jema niSphaLa ja che. 17dAra - have, kalpita jagataktane ' rAgaAdimAna svIkAravAthI tenAMmAM jaMgakartutvane vyApaka azeSa vastuviSayajJAnano abhAva zI rIte Ave ? te batAve che. (rAgAdithI cIo karmabaMdha badhAne samAna) - gAthArtha :- rAgavagerethI ghoSayukta (ta) te pratyaya (=rAgaSine AzrayI) atyaMta cIkaNA karma bAMdhe che. ane tene (bAMdhelA karmone) anubhavato te (Ivara) bIjAo jevo ja che. A rAgavagere ghaSothI gherAyelo AtmA jJAnAvaraNIya vagere karmo bAMdhe che. kemake rAgavagere dezo karmabaMdhamAM kAraNa che. A baMdhAtA karmo paNa jevA tevA nathI hotA, paraMtu potAnA vipAka udaya vakhate atyaMta daraNaphaLa ApanArA hoya che. ( tamArA mate ja zreNigata jIva paNa rAgaAdinA kAraNe karmabaMdha kare che mAM te karma baMdha kliSTa nathI mAnyo, ane prAya: vipAkedaya vinA ja nArA pAme che. tema IkavaraaMge paNa spavAmAM zuM vAMdho che ? samA. zreNimAM lo jIva rAga AdiSayukta hovA mAM pratikSaNa vItarAgabhAva tarapha jaI rahyo che. zIdhratayA ghaSahAnimAM pravRta che, ane atyaMta vizuddhi dharAve che tethI tene akliSTa baMdha che. tame pelA 6 varaaMge A paristhiti nathI. kemake (1) te anAdikkala dharmasaMgrahaNi bhAga-1 % 14 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / aha No baMdhai evaM Na saMti rAgAdatotti se pattaM saMttavicavaSe mi vaMze hoti memAyaM? 38 // ; *-* sa (atha no badhnAti evaM na santi rAgAdaya iti tasya prAptam // satsvapi cAbandhe kiM bandhoM bhavati zeSANAm ) adhocyeta - rAgAdidoSavazago'pi naivAsau jagaddhAtA karma baghnAti, tatkathaM zepatulyaH syAdityata Aha- 'evaM na saMti rAgAdayotti se pataMti yadyevamabhyupagamyate tata evaM 'se' tasya jagaddhAtuH rAgAdayo doSA na santyeveti prAptam / rAgAdidoSasadbhAve satyavazyaM karmasaMbanyasadbhAvAt / atraiva vipakSe bAdhAmAha-- 'saMtesuvi va' ityAdi, satsvapi ca vidyamAneSvapi ca rAgAdidoSeSu avano- jJAnAvaraNIyAdikarmAbandhAbhAve'bhyupagamyamAne "ka" kasmAt ca, 'kiM' ' bhavati bandhaH zeSANa jIvAnAM?, naivAsau teSAmapi bhavitumarhatIti bhAvaH / rAgAdimattvAvizeSAddhi sarveSAmapyavizeSeNa bandhaH syAnna vA kasyacidapIti // 178 // eso caiva sahAvo saMtesu'vi tassa jeNa No / 278 || para A- 31 baMdho hoyannesiM Na ya iha pajjaNu ogo sahAvassa // 179 // (eSa eva svabhAvaH satsvapi tasya yena na bandhaH / bhavati anyeSAM na ceha paryanuyogaH svabhAvasya ) eSa eva tasya jagatkartuH svabhAvI yena satsvapi rAgAdiSu tasya dho na bhavati, anyeSAM punaH 'zeSajIvAnAmitthaMbhUto yenAsau bhavatyeva / na ca iha svabhAvasya paryanuyogo'sti loke tathA'darzanAt // 179 // etadeva dRSTAntena bhAvayati F 6/05 avisiTThe sabbhAve jaleNa saMjuatI jahA vatthaM / R vaM naliNIpatta sahAvato evameyaMpi // 180 // (aviziSTe sadbhAve jalena saMyujyate yathA bastram / naivaM nalinIpatra svabhAvata evametadapi ) re te zuMka nathI . balka DArthe navAnavA vIne utpanna karI potAnA rAgane dRDha ja karato jAya che. vaLI (3) mAtra IDAmATe aneka jIvone du:kha, trAsa ApavAnI vRtti atyaMta saMkliSTa rAgeAda vinA saMbhave nahi. tethI e ivane to rAgaAdine kAraNe baMdhAtA gauNa ane vika ghaNa ja saMbhava) AvA baMdhAyelA kliSTa karmone anubhavIvakhate te kalpita Izvara ApaNA jevo ja banIne rahe che. (mULamAM 'tu''jAkAraarthaka che.) arthAt ApaNI jema indriyasamudAyane apekSIne ja jJAna prApta karanAra bane che. ane ApaNI jema ja samasta vastusaMbaMdhI jJAnathI rahita che. tethI ahIM anyanA matanI AzaMkA karatA kahe che. ma bhAvArtha te jagatartA saMbhavI zake nahi. 17371aa - (pUrvapakSa) ne (=avara) Ujarma bAMdho nathI. prApta thAya che. ane te (rAgaAdi) hovA chatAM tene baMdha na hoya, to pUrvapakSa :- janakartA rAgadoSothI yukta hovA chatAM karma sarakhAvI zakAya ? (uttara) jo ema iMca no ane rAmaAdi nathI, tema rojIrone krama bandha che ? bAMdhato nathI. tethI tene bIjA jIvo sAthe zI rIte > uttarapatra - jo, janavidhAnane karmabaMdhanathI ema svIkAryo, to jagatavidhAnAmAM zagayo. ghelo nathI tema siddha ca. ke. gavarodhonI bAjImAM avazya karmabandha thAya che. ahIM vipakSamAM bApa banAve che. gagadoSonI hAjarImAM patra jJAnAvaraNIyavagere karmo baMdhAtA na hoya, to bAkInA jIvone kema karmabandha saMbhave ? teone paNa rmabaMdha thavo joie nahi. zaga dimattAnI samAnatAthI ja badhAne samAnanayA bandha thavo joie. athavA samAna-nayA badhAne baMdha thavo na joie. (prastutamAM gAmanA.mAnya ane bapasAmAnya vacce ja banne samajavI. tethI AnA tamatro, bandhanI tasamabhAya cA nI paNa deza nathI. samAnatA uparokta ne anudAsIne ja che. zaMkA :- nijha ane anya cArika pAo zrI ane pasApe sagabhAyabaMdhamAM kAraNa evo che ? samAdhAna :- baMdha abadhA Azraya-saMyarAmAM bhAva ja mukhyatamI karaNe che. parokta hetu svarUpa anubaMdhathI thAya che. zubha-azubhabhAvanA A svarUpaAdithI vicAra thato nathI. tethI svarUpasAvayiA anubaMdhathI niveSe banI zake che. paNa sAdhabhAva niravadhU banI zakto nathI. tethI ja manoyoga vacanayoga ke adhyavasAyonA nizcayathI zubha ke azubha ema be ja bheda paDe che. tethI rAgAdimatAnI samAnatAmAM baMdha-abaMdha evo bheda saMbhave nahi kemake bhAvanI samAnanA phaLanI samAnatAnuM niyAmaka che. ahIM vyakti ke yiAnI pradhAnatA nathI, paNa sagaAdibhAvo ja pradhAna che.) tethI rAgaAdiSTabhAvamAM vartatA badhAne te iravara hoya ke sAmAnyajana samAnatayA karmabaMdha bheda mAnavAmAM zo vAMdho tema thAya, athavA na thAya. 1985 J} }}}}} { IzvarIya (IzvarIya svabhAvavAda nisasa) ahIM para potAno vicAra pa pha pUrvapakSa :- jagatarjAno vyakta kare che. jo svabhAva ja evo che, ke jethI tene Agavagere jevA kyAM karmabandha na thAya, ane bIjAono enne mAva ja che ke rAgaAdinI hAjarImAM karmabandha thAya ane svabhAva paryanuyogane yogya nathI svabhAvanI bAbatamAM Ama kema?' ityAdi praznano avakAza nathI, kemake lokomAM svabhAva aMge parmanuyoga nathI. 19 1-53; pa para potAnA svabhAvavAdane deSTAntathI bhAvita kare che. mA Freeline pas MENS 66 # B6 gAthArtha - nalinIpatra ane vastranA paraspara svarUpamAM (dravyatva ArUipe) samAnatA hovA chatAM, ajA: praveza dvArA viza dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 139 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aviziSTe - parasparaM vizeSarahite sadbhAve -- svarUpe satyapi yathA antaHpravezarUpatayA jalena saMyujyate vastraM na evamuktaprakAreNa nalinIpatraM saMyujyate, kuta ityAha-- 'svabhAvataH ' tathAsvabhAvatvAdityarthaH / ' evameyaMpi' tti evaM tathAsvabhAvavaicitryata 'etadapi pUrvoktaM rAgAdisadbhAvAvizeSe'pi karmmabandhalakSaNaM vaicitryaM draSTavyamiti // 180 // atrottaramAha-jalasaMjoyaNimittaM vatthe parusattamatthi No patte / sabbhAve avisiTThevi jujjatI tesi jaM bhaNitaM // 189 // (jalasaMyoganimittaM vastre paruSatvamasti no patre | sadbhAve aviziSTe'pi yujyate teSAM yadbhaNitam) yasmAdvastre jalasaMyoganimittaM paruSatvamasti na padminIpatre, etaduktaM mayati-na vastutvasadbhAvamAtraM vastuni jalasaMyoganimittamapi tu saMyujyamAnavastugataM tathAvidhaparuSatvamapi tacca vastra eva vidyate na padminIpatre tenAviziSTepi sadbhAve yadbhaNitaM vastrapadminIpatrayorjalasaMyogAsaMyogavaicitryaM tat yujyata eva dvayorapyavizeSeNa jalasaMyoganimittasya tathAvidhaparuSatvavizeSasyAbhAvAt // 181 // yadyevamihApyevaM bhaviSyatItyata Aha- iha puNa baMdhanimittaM jamhA rAgAdiparINatI ceva / tabbhAve avisi baMdhAbaMdhA Na jujjaMti // 182 // ( iha puna rbandhanimittaM yasmAd rAgAdipariNatireva / tadbhAvA'viziSTe bandhAbandhau na yujyataH) 'iha' prastutavicAraprakrame punarbandhanimittaM - jJAnAvaraNIyAdikarmasaMbandhanimittaM yasmAt rAgAdipariNatireva tadbhAvamAtre satyavazyaM karmabandhasaMbhavAt, tadabhAve ca muktAnAmiva tadabhAvAt sA ca rAgAdipariNatiH zeSajIvAnAM jagaddhAtuzcAviziSTA, aviziSTe ca 'tadbhAve' rAgAdipariNatibhAve yau bandhAbandhAvucyete, yathA- jagaddhAturna bandhaH zeSajIvAnAM tu vanya kRti, tau na saMchete, vizeSahetvamAvAt // 82 | eteNaM paDisiddhA visajalaNAdIvi haMdi diTThatA / jaM Nattha'viseseNaM savvattha visesaheutti // 183 // (etena pratiSiddhA viSajvalanAdayo'pi haMdi dRSTAntAH / yannAsti avizeSeNa sarvatra vizeSaheturiti) sovakkamAdiDajjhAdi ceva savvattha atipasaMgAto / Na ya sattAmetteNaM iTThatthapasAhagA tevi // 184 // (sopakramAdi dAhyAdizcaiva sarvatrAtiprasaMgataH / na ca sattAmAtreNa iSTArthaprasAdhakAH te'pi ) 'etena' anantaroktena jaladRSTAntapratiSedhena ye viSajvalanAdaya AdizabdAttadanyaivaMvidhadRSTAntaparigrahaH, dRSTAntAH parairupanyasyante te sarve'pi 'haMdIti' parAmantraNe, pratiSiddhA draSTavyAH / kathamityAha- 'jaM natthetyAdi' yat - yasmAnnAsti sarvatrA vastrano pANIsAthe jevo saMyoga thAya che, tevo nilanIpatra(kamaLanAM pAMdaDA)no thato nathI. ahIM jema tathAsvabhAva ja hetu che, tema tathAsvabhAvanI vicitratAthI rAgaAdimattAnI samAnatAmAM paNa karmabaMdha-abaMdhanI vicitratA samajavI 518nA ahIM uttara ApatA kahe che. gAthArtha :- vastramAM jaLasaMyogamAM kAraNabhUta puruSatva che. kamaLanI pAMkhaDImAM nathI. tethI sadbhAvamAM samAnatA hovA chatAM teomAM vicitratA susaMgata che. tAtparya :- vastumAM jaLasaMyoganA kAraNatarIke mAtra vastutvanI hAjarI paryApta nathI, paraMtu saMyoga pAmatI vastumAM tevA prakAranuM puruSatva paNa Avazyaka che. AvuM paruSatva vastramAM che, kamaLanI pAMkhaDImAM nathI. tethI sadbhAva samAnatayA hovA chatAM vastra ane kamaLanI pAMkhaDImAM jaLasaMyogaaMge hevAyelI vicitratA suyogya ja che. kemake jaLasaMyogamAM kAraNabhUta tevA prakAranI puruSatArUpa vizeSanI bannemAM samAnatA nathI. 51815 jo ema hoya, to prastutamAM paNa evo vizeSa haze ja evI AzaMkAnuM mULa ukheDatA kahe che. gAthArtha - prastuta vicAramAM jJAnAvaraNIyaAdi karmanA baMdhamAM rAgaAdinI pariNati ja kAraNa che. tethI tenI (=rAgaAdinI pariNatinI) hAjarImAtrathI avazya karmabaMdha thAya ja. ane tenA abhAvamAM muktajIvonI jema karmabaMdha na ja thAya. ane A rAgaAdinI pariNati jagatartA ane bIjA jIvone samAnarUpe ja che. chatAM paNa Izvarane abaMdha ane zeSajIvone baMdha' evuM kahevuM jarA paNa barAbara nathI. kemake A bhedabhAvamAM kAraNabhUta vizeSa hAjara nathI 182aa gAthArtha :- AnAthI ja jhera, agnivagere dRSTAntono niSedha thAya che. kemake sarvatra samAnatayA sopakramavagere ane dAhya paNuMvagere vizeSahetu nathI. kemake sarvatra atiprasaMga che. ane te vastuo paNa hAjarImAtrathI iSTArthanA prasAdhaka banatA nathI. Ama hamaNAM ja pANInAM dRSTAntano niSedha ryo. (tathAvidhapuruSatvavizeSathI saMyogavaicitrya darzAvyuM.) A ja pramANe anyoe jhera, agnivagere (vagerethI tevAprakAranA bIjA dRSTAnto samajavA.) darzAvelA dRSTAntono pratiSedha samajavo. kemake sarvatra samAnatayA upakramapaNuMAdi ane dAhyatAvagere (mULamAM upakrama ane dAhyazabdo hovA chatAM upakramapaNuM ane dAhyatvaartha ryo, kemake mULamAM thayelo nirdaza bhAvapradhAna che.) vizeSa hetuo nathI. (ahIM upakramaAdi ane dAhyaAdi kyuM temAM ubhayasthaLe rahelA 'Adi'padathI kramaza: viSardaSTAntane anurUpa anya dRSTAntonA tathA agnine anurUpa anya dRSTAntonA yogya vizeSa hetuo tathA tene anurUpa anya sAmagrIvizeSano samAveza thAya che.) sopakrama AyuSyavALAe jhera khAdhuM hoya, tathA auSadha vagerethI te jheranI zakti nAza karI na hoya, tathA paripAka thavAne yogya kALa hoya to ja jhera khAnArane mAravA samartha che. anyathA nahi.eja pramANe jo agninA saMparkamAM AvanArI vastu bALI zakAya tevI hoya, tathA yogya pavanavagere vizeSakAraNo dharmasaMgrahaNi bhAga-1 Ta 140 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nopaya sattAmetteNaM ityaSTAprasAdhakA' mAraNAdisvakAsAt tasmAtsopakrama vizeSeNa vizeSahetuH-sopakramAdihyAdizcaiva, bhAvapradhAno'yaM nirdezaH, sopakramatvAdihyatvAdizcaiva, AdizabdAdubhayatrApi yathAkramaM viSadRSTAntAnurUpadRSTAntAntarajvalanadRSTAntAnurUpadRSTAntAntarayogyavizeSahetuparigrahaH tadanyasAmagrIvizeSaparigrahazca, viSaM hi upabhujyamAnaM sopakramAyuSkamagadAdinA cA'pratihatazaktikatvamanyaM ca kAlavizeSAdikaM vizeSahetumapekSya mAraNAya prabhavati nAnyathA, jvalano'pi ca svaviSayasya dAhyasvabhAvatvaM zuSkatvaM pavanAdikaM ca vizeSahetumavApya dAhanimittaM bhavati na tadabhAve / tathA cAha-'na ya sattAmetteNaM iTThatthapasAhagA te'vitti, co hetau, yasmAnna sattAmAtreNasvasannidhAnabhAvamAtreNa te'pi-viSAdayo dRSTAntatvenopAttA 'iSTArthaprasAdhakA' mAraNAdisvakAryaprasAdhakAH, kuta ityAha'savvattha aippasaMgAo' sarvatra nirupakramAyuSkAdiSvapi atiprasaGgAt, mAraNAdilakSaNeSTArthakAritvaprasaGgAt tasmAtsopakramatvAdikaM vizeSamapekSyaiva viSAdayo mAraNAdinimittaM bhavanti nAnyathA, na cAsau sopakramAdiko vizeSahetuH sarvatrAsti, tatasteSu sannihiteSvapi viSAdiSu maraNAmaraNAdivaicitryamupapadyate, na tvevamiha bandhAbandhau // 183-184 // yata Aha-- rAgAdipariNatI puNa pharusattasamA visesaheutti / appANagammi ya jato vedhammaM teNa doNhaMpi // 185 // . (rAgAdipariNatiH punaH paruSatvasamA vizeSaheturiti / Atmanyapi ca yato vaidhayaM tena yorapi) rAgAdipariNatiH punaryasmAjjalasaMyogasya tathAvidhaparuSatvamiva karmabandhasya vizeSaheturAtmanyapi jagaddhAtayapi vidyate, AstAM zeSajIveSvityapizabdArthaH, tasmAdubhayorapyavizeSeNa bandhaH prApnoti, vizeSahetorubhayatrApyavizeSeNa bhAvAt / tathA ca sati yaduktam-- 'yathA sadbhAvAvizeSe'pi vastraM jalena saMyujyate na tu padminIpatraM, tathehApi rAgAdimattvAvizeSe'pi zeSajIvA eva karmaNA saMbhansyante na tu paramAtmeti tadayuktamavagantavyam, dRSTAntadASTAntikayorvaiSamyAt / etadevopasaMharati--'vehammaM teNa doNhaMpitti' yena kAraNena saMyogasya tathAvidhaparuSatvalakSaNo vizeSaheturubhayatrApyavizeSeNa na vidyate karmabandhasya ca rAgAdipariNatilakSaNo vizeSaheturubhayorapyasti tena kAraNena dvayorapi-dRSTAntadASTAntikayorveSamya(dhamyAmiti sthitam / syAdetat-yAdRzA rAgAdayaH zeSajIvAnAM na tAdRzAH paramAtmanaH, tatkathamucyate? rAgAdimattvAvizeSAdubhayorapyavizeSeNa bandhaH prApnoti', rAgAdimattvAvizeSasyaivAbhAvAt // 185 // ata Aha-- tabbhAvo avisiTTho jadi No thevataradosasabbhAvo / pAveti tassa ahavA rAgAdINaM abhAvo tu // 186 // (tadbhAvo'viziSTo yadi no stokataradoSasadbhAvaH / prApnoti tasyAthavA rAgAdInAmabhAvastu) yadi tasya paramAtmanastadbhAvo-rAgAdipariNatibhAvo'viziSTo nAbhyupagamyate tarhi sAmarthyAt stokatararAgAdisadbhAvaH prApnoti, tathA ca sati tadanusArI karmabandho'pi, tatazcaivamapi zeSajIvaistulya eva / 'ahavA rAgAINaM abhAvo utti' athaveti prakArAntareNa dUSaNAntarasUcane, yadi punaH karmabandhaprasaGgAt stokataro'pi rAgAdidoSasaddhAvo neSyate tarhi sarvathA tasya rAgAdInAmabhAva evAbhyupagataH syAt, tathA ca sati tasya vItarAgatayA krIDAyA anupapatternezvarAdibhedena citrAn sattvAn kartumucitamiti sthitam // 186 // sAmprataM yena prakAreNa etahUSitaM taM prakAramabhivyaktIkurvannAha-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - hAjara hoya, to ja agni te vastune bALavA samartha bane che, nahike tevA viroSakAraNonA abhAvamAM (mULamAM "capada hetvarthaka che.) Ama daSTAntatarIke darzAvelA viSavagere paNa potAnI hAjarImAtrathI mAraNavagere svakAryanA prasAdhaka banatA nathI. kemake tema thavAmAM nirapakrama AyuSyavALAvagerenA paNa mAraka banavAdhirUpa atiprasaMga Ave che. tethI jhera vagere sopakama_vagere vizeSone apekSIne ja ghAtavagerenA kAraNa bane che. anyathA nahi. ane A sopadamaAdi viroSahetu sarvatra hotA nathI. tethI tyAM viSavagerenI hAjarImAM paNa maraNa-amaraNaAdi vicitratA susaMgata che. paraMtu bandha-abajUnI bAbatamAM Ama kahI zakAya tema nathI. 183184 ahIM kAraNa batAve che. gAthArtha :- parayatnatulya rAgAdipariNati viroSahetu che. ane te AtmAmAM (jagataimAM) paNa che. tethI be (zAntAntiDa) pathye vedhale. jaLasaMyogamAM jema tathAvidhaparaSatA viroSakAraNa che. tema karmabandhamAM viroSakAraNa rAgAdipariNati che. ane te roSajIvo ne to dUra raho, paNa jagataktane paNa che. tethI zeSajIvo ane ivara bannene karmabandha thavo joIe. kemake bannemAM viroSanuM nI hAjarI samAnatayA che. tethI jemaM sadbhAvamAM samAnatA hovA chatAM pANI sAthe vastrano ja saMyoga thAya che, nahika kamaLanI pAMkhaDIno, tema prastutamAM paNa rAgavagere samAnatayA hovA chatAM roSajIvo karmathI baMdhAya, ivara nahi evuM pUrvapakSe je kyuM te taddana asaMgata Thare che. kemake daSTAMta ane dArjentikvacce viSamatA che. kemake daSTAntasthaLe saMyogamAM vizeSakAraNabhUta tathAvidha paraSatA banne sthaLe samAnatayA nathI. jayAre dArjIntikasthaLe rAgAdipariNatirUpa viroSakAraNa bane(=Ivara ane zeSajIvo) mAM samAnatayA che. pUrvapakSa :- anyajIvone jevA rAgavagere che, tevA paramAtmAne nathI. tethI "rAgAdimattA bannemAM samAna hovAthI bannene samAnatayA baMdha thavo joIe." evuM zI rIte kahI zakAya? kemake bannemAM rAgAdimattA samAnatayA nathI. 18pA ahIM uttara ApatA kahe che. gAthArtha :- je, tenI (rAgaAdinI) hAjarI samAnatayA na hoya, to alpatara doSanI hAjarI prApta thAya che. athavA te(=Ivara)mAM rAgaAdino abhAva siddha thAya che.. ulincle un-1 *an Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kivAkaroti sakastAn tu prathamaparaparikalpita AtmApiramAtmanaH kArakatvaM = = = = -- -- -- -- -- tassa aNAdittaM taha annesiM vA''dimattamahikicca / bhaNiyamiNaM Na tu siddhaM tassevANAdimattaM tu // 187 // (tasyAnAditvaM tathA'nyeSAM kA''dimattvamadhikRtya / bhaNitamidaM na tu siddhaM tasyaivAnAdimatvaM tu) 'tasya' paraparikalpitasya paramAtmano'nAditvamanyeSAM ca zeSajIvAnAmAdimattvamadhikRtya-abhyupagamya 'idam anantaroktaM 'jo so akittimo rAgAijutto havejja iyaro vetyAdinA' prapaJcena bhaNitaM, yAvatA punastasyaiva paramAtmano'nAditvamasmAkaM na tu naiva siddhaM, tatsattAyA evAsiddhatvAt, tatsAdhakapramANAbhAvAt // 187 // dUSaNAntaramapyamyuccetumAha-- taha saMte'saMte vA kuNati tao te tu paDhamapakkhammi / kiM tassa kArakattaM? carame ta Na saMgayaM karaNaM // 188 // (tathA sato'sato vA karoti sakastAn tu prathamapakSe / kiM tasya kArakatvaM carame tu na saMgataM karaNam) - 'tatheti dUSaNAntarasamuccaye 'taotti' sakaH paraparikalpita AtmA(paramAtmA) tAn jIvAn karoti kiM sato'sato veti pakSadvayam, tatra'padamapakkhe(kkhaMmitti' prathamapakSe kiM 'tasya paramAtmanaH kArakatvaM?, naiva kiJcana, teSAmagre'pi vidyamAnatvAt, vidyamAnasya ca karaNAbhyupagame'navasthAprasaGgAt, 'carame u na saMgayaM karaNaMti' carame punaH pakSe na saMgataM teSAM jIvAnAM karaNaM-niSpAdanam, atyantAsattvena kharaviSANasyeva kartumazakyatvAt // 188 // tadevaM yadabhihitaM prAk 'vattavvaM jeNa kao so kiM jIvo ajIvo veti pakSadvayam, tatra jIvapakSaM saprapaJcaM nirAkRtyAjIvapakSaM nirAcikIrSuridamAha-- ajjIvo tu Na kattA'bhippAyAbhAvato ghaDAdivva / annesiM sattANaM dosA etthaMpi puvvuttA // 189 // (ajIvastu na kartA'bhiprAyAbhAvAt ghaTAdivat / anyeSAM sattvAnAM doSA atrApi pUrvoktAH) - - - - - - -- -- -- -- -- -- uttarapala :- tame ema kaho che ke, "ivara ane zeSajIvone rAga Adi samAnatayA nathItenAthI ja nakkI thAya che ke Ivarane samAnarUpe nahi to alpa paNa rAgaAdiSa hovA joIe. ane tene anurUpa karmabandha paNa hovo joie. tethI paNa te anyajIvone tulyarUpe siddha thAya che. (mULamAM "athavA'pada bIjA dUSaNanuM sUcana kare che.) athavA to karmabandhanA prasaMgathI bIne thoDe paNa rAgAdiSa nahi svIkAro to Ivara rAgAdinA abhAvavALo ja svIkA thaze. arthAta vItarAgatarIke mAnya banaze. ane to, tenI krIDA paNa asaMgata Thare. tethI Izvara svAmIAdibhedathI vicitrarUpe jIvone utpanna kare te yogya nathI. evo nirNaya thAya che. 186aaaa jagataktane ApeluM dUSaNa kvA prakAranuM che? te have abhivyakta karatA kahe che. gAthArtha :- bIjAoe dhelo ivara anAdi che, ane zeSa jIvo AdimAna che evA siddhAMtane uddezIne svIkArIne jo so akinimo' (gA 161) ItyAdithI vistArathI ddhAM. paNa vAstavamAM to te IzvaranI anAditA ApaNane siddha ja nathI, kemake tenI vidyamAnatA ja asiddha che, kemake vidyamAnatAsAdhaka koI pramANa najare caDatuM nathI ll187 bIjA dUSaNano paNa umero karatAM kahe che... gAthArtha :- vaLI te (ivara) sat (vidyamAna) ke asat (avidyamAna) jIvone utpanna kare che.? prathama pakSe tenAmAM kArakapaNuM zuM che? bIjA pakSe karaNa asaMgata che. | (tathA (taha)pada anya dUSaNano umero kare che.) te (pUrvapalpita) paramAtmA vidyamAna jIvone ja utpanna kare che. ke avidyamAna (FkhapuSpavat sarvathA asata) jIvone pedA kare che ? ahIM prathamapaNe ivara zuM kare che ? te ja prazna rahe che. kemake Ivara teone utpanna karavA prayatna kare te pahelA paNa teo hAjara ja che. vidhamAna vastune paNa utpanna karavI paDe tema mAnazo, to A pravRttino cheDalo ja nahi Ave. Ama anavasthAoSa ubho thAya. ane bIjA pakSe to jIvonuM utpAdana ja asaMgata che. kemake gadheDAnA ziMgaDA tulya taddana asat jIvone utpanna karavA e azakyakArya che. 18TA (ajIva jagataktano niSedha) Ama pUrve batAvelA nA jIva ke ajIva evA be vikalpamAMthI jIvapakSanuM vistArathI khaMDana kyuM. have ajIvapakSane khoro sikko TheravatA che che. gAthArtha :- ajIva to ghaDAnI jema abhiprAyathI rahita hovAthI anya jIvono kartA na banI zake. A pakSe paNa pUrvokta doSo rahelA che. ' * ajIvatatva abhiprAya dharAvatuM nathI. kemake abhiprAya cetanano dharma che. ane abhiprAyanA abhAvamAM devanArakAdi bhedathI ane svAmIAdibhedathI niyata vyavasthAvALA jIvo utpanna karavA zakya nathI. tethI ghaDAvagerenI jema jIvavastu bhedathI tarIke saMbhave nA viroSa)nA bIjavara, bANa A ajIba che. ahIM kyo che pUrvapakSa :- zAli(cokhAvizeSa)nA bIjavagere abhiprAya vinAnA che. mAM paNa niyatazaktithI yukta che. tethI teo potapotAnA niyata kAryo kare che. tema dekhAya che. teja pramANe A ajIva paNa tevA prakAranI niyatazaktithI yukta che. tethI deva nArakAdibhedathI ane svAmIAdibhedathI niyata vyavasthAvALA jIvonuM utpAdana karaze. ahIM kyo gheSa che? uttarapala :- A tarkamAM kyo doSa che ? ema pUche che. to, sAMbhaLI lo. AvI lpanA mAnya bane, to paNa jIvapakSe dharmasaMgrahaNi bhAga-1 & 142 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSastahi punarapi tenAparimitAdApAdayatIti vaktavyamA jIvAnAM kartopapadyata vaSyatItyArekAnirA ajIvo 'na tu' naiva jIvAnAM kartA bhavati, kuta ityAha-abhiprAyAbhAvAt, na hi ajIvasyAbhiprAyaH saMbhavati, tasya cetanadharmatvAt, na cAbhiprAyamantareNa devanArakAdibhedena IzvarAdibhedena ca niyatavyavasthA jIvA utpAdayituM zakyante iti, dRSTAntamAha-ghaTAdivat, syAdetat zAlibIjAdInyabhiprAyavikalAnyapi niyatazaktayupetatayA niyatasvasvakAryakArINyupalapyante, tadvadayamapyajIvastathAvidhaniyatazaktadhupetatayA devanArakAdibhedena IzvarAdibhedena ca niyatavyavasthAn sattvAn utpAdayiSyatIti ko doSa ityata Aha--'dosA etthaMpi pubuttA' atrApi ajIvapakSe'pi doSAH pUrvoktA draSTavyAH, parazuLe bati-yadyabhiprAyazunyasyApi tasya niyatazaktayupetatayA niyatakAryakAritvAbhyupagamastathApyatra pUrvoktA doSA . aparihAryA eva, prathAha-so'jIvo jagannirmApaNasamarthaH kRtrimo vA syAdakRtrimo vA?, yadi kRtrimastataH so'pyanyena kartavyaH, anyathA kRtrimatvAyogAt so'pynyenetyevmnvsthaa| athAkRtrimastarhi jIvaiH kimaparAddhaM?, yenAkRtrimAste nessynte| apica-yadyasAvakRtrimastatastanniSpAdhAH sattvA api ca tatsattAbhavanatulyakAlatvAdanAdaya eva prAptA iti siddha naH samIhitam, tasya hi sattA anAdimatI tatastaniSpAdyAH sattvA api anAdaya eva, anyathA so'pi kRtrimaH syAta, tathA ca sati prAgvadanavasthA'nuSaGgaH, ayocyeta-naivAsau svasattAbhavanakAle jIvAnAmutpAdakaH kiMtvanantAyAmaddhAyAmatItAyAM satyAma, tathA ca kuto jIvAnAmanAditeti, tadayuktam, evaM sati tasyAnityatvaprasakteH, anutpAdakatvalakSaNapUrvasvabhAvapracyutyotpAdakatvalakSaNasvabhAvAntarasyotpAdAta, svabhAvasya ca svabhAvino'nantaratvAt, anyathA svabhAvabhedAbhAvena pUrvakAlamiva pazcAdapi tsyaanutpaadktvprsnggH| syAdetat-tasya tathAvidha evaikaH svabhAvo yenAparimitAddhAyAmatItAyAM satyAM jIvAn utpAdayati nAnyadA, tathA ca sati tasya svabhAvabhedenApi(na)jIvAnAmanAditeti, etadapyayuktam, vikalpAyogAta, sAhi-tasyAparimitAyAmaddhAyAmatItAyAM satyAM ca svabhAvo nivartate na veti vikalpadyam, tatra yadi nivartata iti pakSastarhi tasyAnityatvaprasaGgaH, atAdavasthyasyAnityatvalakSaNAt, atha na nivartate yadi pakSastatastadA'pi tasya svabhAvasya tadavasthatvAt punarapi tenAparimitAddhA'tikramaNIyA, tadApi ca sa eva tasya svabhAva iti sarvadApyakaraNaprasaGgaH / kiM ca-asau sato'sato vA jIvAnniSpAdayatIti vaktavyam, tatra satpakSe tasya vaiphalyaM, agrata eva teSAM niSpannatvAt, asatpakSe'pi ca kharaviSANasyevAkaraNamiti, tannAjIvo'pi jIvAnAM kartopapadyate iti sthitam // 189 // atha mA bhUt jIvo'jIvo vA kartA, jIvAjIvavibhinnaM tu vastvantaraM jagannirmApaNasamartha bhaviSyatItyArekAnirAkaraNArthamAha-- jIvAjIvavibhinnaM Na atthi vatthaMtaraMti jappabhavA / hojja ime khalu jIvA Na kattivAdo tato jutto // 190 // (jIvAjIvavibhinnaM nAsti vastvantaramiti yatprabhavAH / bhaveyuH ime khalu jIvA na kartRvAdastato yuktaH) - - - - - - - - - - - - - - -- batAvelA cheSo ajIvapakSe ubhA thaze. sAra :- abhiprAyaphUnya evA paNa te ajIvane niyatazaktithI yukta mAnI niyatakAryakArI mAnazo, to paNa pUrvokta gheSo to aparihArya ja che. te A pramANe jagatasarjanamAM samartha te ajIva kRtrima che, ke akRtrima? jo kRtrima hoya, to tenA kartA tarIke anyanI lpanA karavI paDaze. kemake anyainAM abhAvamAM te kRtrima banI zake nahi, ane tenA kaoNMtarIka dhelA anyano paNa I kartA hovo joie ema anavasthAghaSa Ave. have je te ajIva, jagatai akRtrima hoya, to jIvoe zo guno karyo che ? ke jethI temane akRtrima mAnatA nathI. vaLI, jo te akRtrima hoya, to tene utpanna karelA jIvo paNa tenI(ajIva jagatainI) hAjarInA samAnakAlInaanAdisiddha thavA joIe. Ama amArA iSTanI siddhi thAya che. kemake tenI sattA anAdinI hovAthI, tenAthI niSpA jIvo paNa anAdi ja thavA joIe. nahitara svabhAvabheda thavAthI te paNa kRtrima ja che ane pUrvavata anavasthAoSa ubho thAya. pUrvapakSa :- te ajIva potAnI hAjarInA samakALe jIvotpAdaka nathI, paraMtu anaMtakALa pasAra thayA bAda ja jIvotpAdaka che. tethI jIvo anAiisaddha thaze nahi. uttarapakSa :- A lpanA barAbara nathI. kemake ahIM Ikavarane anitya thavAnI Apatti che. te A pramANe - ivara AraMbhanA anaMtakALasudhI anutpAdaqsvabhAvavALo hato. pachI jyArathI jIvonuM utpAdana zarU tyArathI utpAdava svabhAvavALo thayo. (kAraNake tevA tevA svabhAva vinA tevuM tevuM kArya thAya nahi) Ama ivarano pUrvIya anutpAdakvasvabhAva nAza pAmyo ane utpAdavAsvabhAva utpanna thayo. svabhAva svabhAvathI abhinna che. tethI pUrvIya anutpAdaqsvabhAvanA nAza vakhate tevA svabhAvI Izvarano paNa nAza thayo. ane navA utpAdavasvabhAvanI sAthe tenA svabhAvavALo ikavara paNa utpanna thayo. Ama Ikavara anitya thavAnI Apatti che. ane jo sarvadA eka ja Izvara mAnazo-svabhAvInA nAza ane utpatti mAnya na hoya, to svabhAvabheda paNa saMbhave nahI, ane to pUrvano anutpAdakvasvabhAva kAyama rahevAthI Izvara jIvono anutpAdaka ja rahevAno prasaMga che. pUrvapakSa :- ivarano evo eka ja svabhAva che ke "anaMtakALa pasAra thayA bAda jIvone utpanna karavA te pahelA nahIM tethI IzavaranA svabhAvabhedathI paNa jIvonI anAditAnI Apatti nahIM Ave. (athavA Ama Izvarano eka ja svabhAva 5vAthI IkavaramAM svabhAvabhedano prasaMga nathI ane jIvo anAdi thavAnI Apatti paNa nathI.) uttarapakSa :- A lpanA paNa yogya nathI. kemake vilpa saMbhavatA nathI. te A pramANe - Izvarano A svabhAva - - 1. 'na tasya svabhAvabhedo nApi jIvAnAmanAditeti pAThaH saMgato bhAti / dharmasaMgaNi bhAga-1 ( 143 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- -- -- -- -- yataH prabhavaH-utpattiryeSAM te yatprabhavAH, khalvime jIvA bhaveyustat jIvAjIvavibhinnaM vastvantaraM naivAsti, sarvasyApi vastuno jIvAjIvalakSaNadvairAzya evAntarbhAvAt / iti vAkyaparisamAptau / tatastasmAt jIvAnAM 'kartRvAdaH' kartA kazcidastItyevaM jalpo na yuktaH // 190 // kutaH iti hetumAha kAraNavirahA paramarisivayaNato bhaNitadosasabbhAvA / / tamhA aNAdiNihaNA jIvA savve'vi siddhamiNaM // 191 // (kAraNavirahAt paramarSivacanato bhaNitadoSasadbhAvAt / tasmAdanAdinidhanA jIvAH sarve'pi siddhamidam) 'kAraNavirahAt' AkAzasyeva kAraNAbhAvAt, so'pi kutaH siddha? iti cet ucyate-'paramarSivacanAt paramamunivacanAt, taccedaM--amao ya hoi jIvo kAraNavirahA jaheva aagaasN| samayaM ca hoaNiccaM mimmayaghaDataMtupaDamAI // 1 // asyAyamarthaH-amayazca bhavati jIvaH na kimmayo bhavatItyarthaH,na kenApi kRta itiyaavt| kuta ityAha-kAraNavirahAt-akAraNatvAt, kiMvadityAha-yathaivAkAzam, aakaashvdityrthH| 'samayaM ca' sahetukaM ca hetormayaDvidhAnamadhikRtyobhayatrApyevaM nirdezaH, bhavati anitym| kimivetyata Aha-mRnmayaghaTatantumayapaTAdi yathA mRnmayo ghaTaH, tantumayaH paTaH / adhikRta eva kAraNavirahe hetvantaramAha-'bhaNitadoSasadbhAvAt jIvAnAM sakAraNatvAbhyupagame ye pUrva doSA bhaNitAsteSAM sadbhAvAt sadbhAvaprasaGgAt kAraNavirahaH siddhH| upasaMharati-'tamhA' ityAdi, tasmAtsiddhamidaM sarve'pi jIvA anAdinidhanA iti / nanu ca kAraNavirahAdanAditvameva sidhyati na tvanidhanatvamapi, tatkathamucyate--siddhamidamanAdinidhanA iti?, tadayuktam, anAditvasiddhAvanidhanatvasya svayameva siddhatvAt, sataH sarvathAvinAzAyogAt, AkAzavada, iti jiivaanaamnaadinidhntvsiddhiH||191|| samarthitaM jiivaanaamnaadinidhntvm| sAmpratama(nuktamaprAptamomUrttatvaM sisAdhayiSuridamAha-- kammavimukkasarUvo aNiMdiyattA achejjabhejjo u / rUvAdivirahato vA aNAdipariNAmabhAvAto // 192 // __ (kavimuktasvarUpo'nindriyatvAdachedyabhedyastu / spAdivirahAd vA'nAdipariNAmabhAvAt) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- anaMtakALa pasAra thayA bAda badalAya che ke nahI ? ema be vilpa che. jo svabhAva badalAto hoya, to te anitya karaze. kemake anityatAnA "te ja rUpe na rahevuM evA lakSaNathI yukta banaze. have jo te svabhAva anaMtakALe paNa jAya nahi to anaMtakALa pachI jIva utpanna karavA evo svabhAva ubho rahevAthI pharIthI anaMtakALamATe jIvotpAdanamAM pravRtta nahi thAya, te pachI paNa te svabhAva ubho raheze, Ama haMmezA kArya nahi karavAno prasaMga Avaze. vaLI, te sajIvone utpanna karaze, ke asat jIvone te kaho. satapaNe tenuM knatva niSphaLa jaze. kemake teo( jIvo) te pUrve ja sarjAyelA hatA. asatpale gadheDAnA ziMgaDAnI jema jIvonuM utpAdana ja azakya che. tethI ajIva paNa jIvonA kaoNMtarIka asiddha che tema nirNaya thAya che. 18lA jIva ke ajIva bhale i na ho, paNa jIva ane ajIvathI bhinna anya ja koi vastu jagatanuM nirmANa karavAmAM samartha hazeAvA saMzayanuM nirAkaraNa karatAM kahe che. gAthArtha :- jenAthI A jIvo utpanna thayA hoya tevI jIva ane ajIvathI bhinna koI vastu ja nathI. kemake badhI ja vastuo jIva-ajIvarUpa be rAzimAM ja samAveza pAme che.) tethI jIvo aMgeno kartuvAda (koika kartA che evuM kathana) yogya nathI. (Iti"pada vAkya samApti sUcaka che.) (1(c)aa "brUtvavAda kema ayogya che ?" teno hetu batAve che. gAthArtha :- (1) kAraNano abhAva hovAthI (2) paramaSi-arihaMtanuM vacana hovAthI ane (3) kahelA zeSo hovAthI (rksavAda ayogya che.) tethI badhA ja jIvo anAdinidhana (Adi ane aMta vinAnA) che, tema siddha thAya che. jema AkAzanuM koI kAraNa nathI, tema jIvonuM leI kAraNa nathI. Ama siddha kvI rIte thayuM? paramamuninA vacanathI. Agamavacana che ke, "jIva abhaya che kemake koI kAraNa nathI. jemake AkAza. samaya vastu anitya che, jemake mATImaya ghaDe ane takhtamaya kapaDe. artha: jIva amaya che arthAt kazAthI nirmANa thayo nathI, kemake AkAzanI jema niSkAraNa che. je samaya sahetuka kAraNa hoya, te anitya hoya. amaya ane samaya A banne sthaLe hetusUcaka mayaTa takti pratyaya che. jemake mATImaya mATIthI banelo ghaDe, ane tajuthI banelo kapaDe anitya che. kAraNavirahanI siddhimAM bIjo hetu paNa batAve che na jIvone sahetuka svIkAravAmAM pUrve kahelA zeSo hAjara thAya che. tethI paNa kAraNano abhAva siddha thAya che. upasaMhAra :tethI badhA jIvo anAdinidhana siddha thAya che. * zaMkA :- jIvonA kAraNano abhAva siddha thavAthI jIvo anAdi siddha thayA, te barAbara che. paNa tethI teo anidhana (=amara) kaMI siddha thatAM nathI. tethI jIvone anAdi kaho, anAdinidhana kema kaho cho ? | samAdhAna :- jIvo anAdi siddha thavAthI ApoApa anidhana paNa siddha thAya che. kemake AkAzanI jema sat vastuno sarvathA nAza saMbhavato nathI. tethI jIvo anAdinidhana ja siddha thAya che. Ama jIvonI anAdinidhanatAnuM samarthana karyuM. 1llA (amUrtatvasiddhi) have anukta(akathita) ane aprApta(sahajasiddha nahi tevuM) amUrtatva siddha karavA che che. (pUrve jenI siddhi karI na hoya. ane je sahaja siddha na hoya, te sAdhya bane, ane tenI siddhimAM karelo prayatna sArthaka gaNAya te sUcavavA Ama %) gAthArtha :- karmathI vimukta svarUpavALo (jIva) 1) atIndriya hovAthI (2) che ane bhedya na hovAthI (3) rUpaAdi vinAno hovAthI athavA (4) anAdipariNAma hovAthI (amUrta che.) dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 14 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmANi-jJAnAvaraNIyAdIni vakSyamANasvarUpANi vinirmuktaM-vizeSeNa sarvApagamarUpeNa nirmuktaM parityaktaM mpaM svarUpaM yasya sa jIvo'mUrto jJAtavya iti sAdhyanirdezaH, atra sAdhanamAha-aNiMdiyattA' atIndriyatvAta, mUrta hi yat bhavati tatkadAcanApyavazyamindriyagrAhmamapi bhavati, yathA ghaTaparamANavo ghaTAvasthAyAma, na cAsau jIvaH karmavinirmuktasvarUpaH kadAcanApi cakSurAdIndriyagrAhyo bhavati, tasmAdayamatIndriyatvAt amUrtaH ev| evaM zeSahetuSvapi yathAyogaM bhAvanA kaaryaa| tathA 'achejjabhejjatti khaGgazalAdinA acchedyAbhedyatvAta, 'svAdivirahato veti' rUpAdyAkAravizeSo hi mUrtiH, ayaM ca jIvo spAdiguNavikalastasmAdayamamUrtaH, rUpAdiguNaviraho'pi tasya kutaH siddha iti cet, ucyate 'anAdipariNAmabhAvAt AkAzasyevAnAdirUpAdiguNavirahalakSaNapariNAmabhAvAt // 192 // amUrtatva eva sAdhye hetUnAha-- chaumatthANuvalaMbhA taheva savvannuvayaNao pAyaM / logAdipasiddhIto'mutto jIvotti Neyavvo // 193 // (chagrasthAnupalambhAt tathaiva sarvajJavacanAt prAyaH / lokAdiprasiddhito'mUrto jIva iti jJAtavyaH) 'chagrasthAnAmanupalambhAt' na hyavadhijJAniprabhRtibhirapi chagrasthaiH sa sAkSAdupalabhyata iti| 'taheva savvaNNuvayaNao pAyaM tathaiva sarvajJavacanataH-nirmUlApagatasakalarAgAdidoSajAlabhagavatsarvavedivacanataH prAyaH so'mUrto'vagamyate, prAyograhaNena ca etadarzayati-evaMvidheSvatIndriyeSu prAyo jinavacanameva pramANatayA vijRmbhate nAnyaditi / tathA 'lokAdiprasiddhita' lokAdau amUrtatvena prasiddheH / AdizabdAvedataccheSasamayaparigrahaH, atra kavinirmuktasvarUpagrahaNaM saMsArijIvapratiSedhArtha, tasya hi vahnayayaspiNDavat karmaNA saha lolIbhUtatayA kathaJcinmUrttatvenAbhyupagamAt, vakSyati--'ahavA gaMto'yaM saMsArI savvahA amuttotti / jamaNAikammasaMtaipariNAmAvarUvo so' iti / yadvA sAmAnyena tatsvarUpavizeSanirdhAraNArthamato na kazciddoSaH // 193 // (iti) amuurtttvsiddhiH| vyAkhyAtaM dvAragAthopanyastamamUrta iti dvAram // adhunA pariNAmIti vyAkhyAnayannAha-- pariNAmI khalu jIvo suhAdijogAto hoi Neyavvo / NegaMtaNiccapakkhe aNiccapakkhe yaso jutto // 194 // (pariNAmI khalu jIvaH sukhAdiyogAd bhavati jJAtavyaH / naikAntanityapakSe'nityapakSe ca sa yuktaH) -- -- -- -- -- - - - - - - - - - -- -- -- -- -- -- -- -- jJAnAvaraNIyavagere karmonuM svarUpa AgaLa upara batAvAze. "A karmothI saMpUrNa mukta thayelA svarUpavALo jIva amUrta samajavo evo sAdhyarnirdeza che. (karmavinirmanasvalpavALo jIva pakSa che. amartatva sAdhyadharma che.) ahIM sAdhana hetuo batAve che. (1) jIva atIndriya che. je vastu mUrta hoya, te kyAreka paNa avazya IndriyagrAhya bane. jemake ghaDAnA paramANuo ghaDAnI avasthAmAM IndriyagrAhA bane che. karmarajathI rahita jIva kyAreya AMkhavagere indriyono viSaya banI rAto nathI. (Ama jIva atIndriya hovAthI AkAzanI jema amUrta che. A ja pramANe bAkInA hetuo aMge paNa yathAyoga vicAraNA karavI) (2) A jIva talavAra, zULa vagerethI chedana ke bhedana pAmato nathI. tethI paNa AkAzanI jema amUrta che. (alabatta, paramANu paNa arthe bheLe che. paNa tenI abhebaitAmAM tenuM niraMzapaNuM nivayavIpaNuM - sUkSmatamapaNuM kAma kare che. jyAre jIva nirasA na hovA chatAM vaibhelve nathI banato, temAM anya hetuM na hovAthI AkArAnI jema amUrtapaNuM ja karaNatarIka siddha thAya che.) (3) rUpaAdi AkAravizeSa ja mUrti che. jIva rUpavagere vinAno hevAthI (=mUrti vinAno hovAthI) amUrta che. zaMkA :- jIva gRpaAdithI vikla che tema kevI rIte siddha thayuM? samAdhAna :- (4) teno tevo anAdipAriNAmibhAva hovAthI ja te pAdithI hitarUpe siddha che, jemake AkAza tevA anAdipAriNAmibhAvathI ja pAdithI hitarIka siddha che. (saMsArI jIvamAM zarIranA saMgathI je rUpavattAnuM bhAna thAya che, te pudagaLanA sAnidhyathI thatuM hovAthI pAdhika aupacArika che, ane tenA tAtvika anAdipAriNAmika rUpaAdisahitasvarUpanuM bAdhaka nathI. te sphaTika ane lAlapuSpanA derAntathI samajI levuM. rAMkA :- je pudagaLanA saMgathI amUrta jIvamAM mUrtatvano bhAsa thaI zakto hoya, to AkArAmAM kema mUrtatA bhAsatI nathI ? samAdhAna :- pudagaLanA saMgathI AkArAmAM paNa mUrtatA bhAse ja che(vAdaLA na heya tyAre appI AkAza bhUrA raMganuM bhAse ja che ane ghaDAvargenA kANe AkAzanA ghayakAzavagere AkAraviroSano vyavahAra thAya ja che. tethI ahIM A rAMkA vyAjabI nathI.) ( 19aa , amUrtatva sAdhyaaMge ja bIjA hetuo batAve che. gAthArtha :- (5) chadmasthone dekhAto na hovAthI, tathA (6) prAyaH sarvajJanuM vacana hovAthI ane (7) lokaAdinI prasiddhithI jIva amUrta che. tema samajavuM. (5) avadhijJAnI vagere kama0o paNa jIvane sAkSAt joI zaktA nathI. kemake teono viSaya mAtra rUpI dravyo ja bane che.) Ama jIva chadmasthonA pratyakSajJAnano viSaya banato nathI. tethI amUrta che. (6) teja pramANe rAgavagere sakaLadoSa samudAyanA sarvathA layathI sarvajJa banelA bhagavAnanA vacanathI paNa prAya: jIva amUrta siddha thAya che. prAyaH' zabda sUcave che ke AvA prakAranA atIndriya padArthomAM prAya: jinavacana ja pramANatarIka samartha che, nahika anya pratyakSaAdi. tathA (7) lovageremAM jIva amUrtatarIka ja prasiddha che. (vagerethI teonA vedavagere bIjA zAstrono samAveza thAya che.) prastutamAM karmathI vinimna jIvanuM AvuM svarUpe kahevAmAM saMsArI jIvano pratiSedha karavAno ArAya che. kemake saMsArI jIva ani ane lokhaMDanA goLAnI jema karmasAthe atyaMta ekameka thayo hovAthI kathaMcita mUrtatarIke mAnya che. AcArya pote AgaLa upara "ahavA BgaMto (athavA evo ekAMta nathI ke saMsArI jIva sarvathA amUrta che. kemake te anAdikarmapravAha pariNAmane pAmelo che.) ItyAdi kaheze. (saMsArI jIvamAM dekhAtuM mUrtatva mAtra aupAdhika levAthI karmavinirmaka viroSaNa vyartha thavAnI Apatti vaLavAnA abhiprAyathI A viroSaNaaMge bIje tu batAve che) sAmAnyathI svarUpavizeSano nirNaya karavA ja A viroSaNa che. arthAt jIvanuM vAstavika ane siddhaavasthAnuM svarUpa karmamaLathI rahita che, te sUcavavA ja uparokta vizeSaNa che. tethI koI doSa nathI. 193 dharmasaMgAvaNi bhAga-1 Ta 145 * Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khalazabda evakArArthaH, pariNAmyeva jIvo bhavati jJAtavya iti sAdhyanirdezaH, sukhAdiyogAditi hetuH, ayaM hi jIvaH kadAcidiSTasaMprayogAdinA sukhIbhavati, sa eva pazcAdiSTaviyogAniSTasaMprayogAdinA duHkhIbhavati, na caikasya tathAtathApariNamanamantareNAyaM sukhAdiyoga upapadyate, tataH sukhAdiyogAnyathA'nupapattyA pariNAmI jIvo jJAtavyaH / syAdetatsukhAdiyogo'pi syAnna ca pariNAmI ko patra pratibandhaH? yena pariNAmitva eva sukhAdiyoga ityata Aha-- 'NegaMtetyAdi na yasmAdekAntanityapakSe anityapakSe ca sukhAdiyogo yukto, yathA ca na yuktastathopariSTAdAcAryeNa svayameva vakSyate, tato vipakSAdanyathA'nupapattyA vyAvarttamAnaH pariNAmyAtmadharmatvena vyApyata iti pratibandhasiddhiH // 194 // tatraikAntanityapakSe sukhAdiyogasyAyuktatAM bhAvayannAha-- __ egasahAvo Nicco sa jai suhI Niccameva tabbhAvo / . pAvai tassa aha duhI duhabhAvo dissae cubhayaM // 195 // (ekasvabhAvo nityaH sa yadi sukhI nityameva tadbhAvaH / prApnoti tasyAtha duHkhI dukhabhAvo dRzyate cobhayam) yadyayamAtmA ekAntanitya iSyate tato hanta sarvadevAyamekasvabhAva' iSTaH syAt, aprcyutaanutpnnsthiraiksvbhaavlkssnntvaadekaantnitytvsy| tatazca sa yadi sukhI syAt tato nityameva sarvadeva tasya-AtmanastaddhAvaH sukhibhAvaH praapnoti| atha duHkhI tarhi nityameva duHkhibhAvaH prApnoti / bhavatvetat, kA no hAniriti cedata Aha--'dissate cubhayamiti' te ropa-suha35mAtmana, rathAnika pava putrajanmAvinA muLI to vinA 2 kula rata tA // 195 // atra parAbhiprAyamAzaGkamAna Aha-- ubhayasahAvottiM matI jugavaM vedejja do'vi suhadukkhe / kamavedagassabhAvo'NiccattaM pAvatI avassaM // 196 // (ubhayasvabhAva iti matiH yugapad vedayeta he api sukhaduHkhe / kramavedakasvabhAvo'nityatvaM prApnoti avazyam) atha syAdiyaM matiH parasya yathA-dRzyate evAsmAbhirapyAtmanaH sukhaduHkhAnubhavo na ca dRSTasyApahavaH kartu zakyate, mA prApadatiprasaGgaH, tasmAtsukhaduHkhobhayasvabhAva AtmeSyata iti, atra dUSaNamAha- 'jugavamityAdi' yadyevamiSyate tato hanta yugapadekakAlaM ve api sukhaduHkhe vedayeta, ubhayasvabhAvatvAt, na ca vedayate, tadanubhavasya svasaMvedanapratyakSeNa kramazo - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - -- - - - - (pariNAmavAdanI puSTi) Ama amartatvanI siddhi karI. A pramANe dvAragathAmAM upanyasta karela "amUrta dvAranI vyAkhyA thaI. have pariNAmI' dvAranI vyAkhyA karatA kahe che. gAthArtha :- jIva sukhaAdinA yogathI pariNAmI samajavo. ekAntanityapaNe ane ekAntaanitya paze te (=sukhaAdino yoga) saMbhave nahi. ("khala zabda ja kAra arthaka che.) "jIva pariNAmI ja hoya che A pramANe sAdhyarnirdeza-pratijJA che. (jIvapakSamAM "pariNAmitva dharma sAdhya che.) sukhaAdino yoga hetu che. hitamAM asiddhidoSa nathI- hetunI pakSamAM siddhi che te batAvatAM kahe che) A jIva kyAreka ISTavastunI prAptivagerethI sukhI thAya che, ane pAchaLathI ISTavastunA viyogathI ke aniSTanI prAptithI dakhI thAya che. jo ekano eka jIva tevA tevA rUpe pariNAma pAme nahi, to A sukha vagereno saMgama saMbhave nahi. tethI sukhaAdino saMgama anyathA anupapanna thavA dvArA jIvane pariNAmI siddha kare che. ahIM vipakSanI lpanA karatAM koI kahe che ke jIva sukhaAdinA saMgamavALo hoya, ane pariNAmI na hoya, to zo vAMdho che ? ahIM evo kyo pratibaMdha-vyAptisaMbaMdha che jethI jIvamAM pariNAmipaNuM hoya, to ja sukha vagereno saMgama hoya, tema kahevAya. (samAdhAnamAM vipakSabAdhaka tarka batAvatA apariNAmitA mAnavAmAM ekAMta nitya ke anitya mAnavAmAM ghoSa batAve che.) ekAnta nityapakSe ane ekAntaanityapaNe sukha vagere saMbhave nahi. kema nahi saMbhave? te have pachI mULakAra AcArya pote ja batAvaze. sukhAdiyoga anyathAanupapatidvArA ekAntanitya-anityapakSarUpa vipakSamAMthI vyAvRtta thAya che. ane pariNAmI AtmadharmavathI vyAsa bane che. Ama vyAti siddha thAya che. 1940 (ekAttanityapakSanuM khaMDana) ahI jIvane ekAnta nitya mAnatA pakSe sukha vagerenAM yoga kema na saMbhave ? te batAve che -- gAthArtha :- esvabhAvavALo nitya te(jIva) jo sukhI hoya, to haMmezA tene(jIvana) sukha ja prApta thavuM joIe. ane je duHkhI hoya, to haMmezA duHkha ja maLavuM joIe, paraMtu ubhaya (sukha ane duHkha) dekhAya che. jo A AtmA ekAntanitya iSTa hoya, to te (AtmA) haMmezA eka ja svabhAvamAM rahenAro mAnya banaze. kAraNake 'utpanna thavuM nahi nAza pAmavo nahi ane haMmezA eka ja svabhAvamAM rahevuM ekAntanityanuM A ja lakSaNa che. tethI ja A ekAntanitya jIva sukhI hoya, to haMmezA te sukhI ja rahevo joIe. ane duHkhI hoya to haMmezA du:khI rahevo joie. zaMkA :- bhale tema thAo, temAM amAre zuM vAMdho hoya ? samAdhAna :- kema vaLI tamArA mate sukhI jIva sukhI ja rahevo joie, ane du:khI jIva duHkhamAM ja sabaDavo joIe jyAre vAstavamAM prAya: dareka jIva sukha-du:khanI ghaTamALamAM aTavAyA ja karato hoya che. jIvo putrajanmavagerene pAmI sukhI ane tenA viyogaAdine pAmI duHkhI thatA dekhAya ja che. 195aa dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 14 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcIyamAnatvAt, yazca kvacit yaugapadyAbhimAno yathA nadImuttaratA yadaiva pAdayoH zItalajalasaMsparzAtsukhamanubhUyate tadaiva khalvATe zirasyAtapasaMparkato duHkhamapIti, sA bhrAntiH, kAlasyAtyantasUkSmatvena manaso'tIvAzusaMcAritvena ca kramAnubhavasya sato'pyanupalakSaNAt, utpaladalazatakramavedhavat / mano hatyantasUkSma, tato yadaikena sparzanendriyadezena saha saMbadhyate na tadaivAnyena, yaddezenaiva ca saha saMbaddhaM taddeza eva vijJAnahetuH netaratra, tato na yugapadvijJAnAnubhavasaMbhava iti sa yogapadyenAnubhavAbhimAno bhrAntimAtrameva / taduktam--1suhumA''sucaraM cittaM iMdiyadeseNa jeNa jaM kAlaM / saMbajjhai taM tammattanANaheutti no teNa // 1 // uvalabbhai kiriyAo jugavaM do dUradesabhinnAo / pAyasirogayasIuNhaveyaNANubhavarUvAo // 2 // iti / api ca yugapajjJAnAnutpattireva manaso liGgam, yogapadyaM cet jJAnasyAbhyupagamyeta tatastadanyaliGgAbhAvAnmanaHkalpanA nirAlambanA syaaditi| syAdetat-yadi nAma tasyobhayasvabhAvatA tathApi kathaM sadA yaugapadyena sukhaduHkhAnubhavaprasaGga Apadyate, na hi tasyetthaMbhUtaH svabhAvo, yaduta sadA yaugapadyena sukhaduHkhe vedayitavye, kiMtu sAmAnyenobhayavedakatvam, tathA ca sati kadAcitsukhaM vedayiSyate kadAcihuHkhamapIti na kazciddoSa ityata Aha--. 'kamaveyagetyAdi' krameNa sukhaduHkhayorvedake svabhAve iSyamANe'vazyamanityatvaM tasya prApnoti // 196 // kathamiti cet? ata Aha-- vedei jayA sa suhaM na tadA duhavedagassabhAvo se / tannivvittIe tao'Nicco so jaM tao'NaNNo // 197 // (vedayate yadA sa sukhaM na tadA duHkhavedakasvabhAvastasya / tannivRttau sako'nityaH sa yattato'nanyaH) . krameNa hi sukhaduHkhayorvedake svabhAve iSyamANe vedayate yadA AtmA sukhaM na tadA-sukhavedanakAle 'se tasyAtmano duHkhavedakasvabhAvo vidyate, tatazca tadA tasya-duHkhavedakasvabhAvasya nivRttau satyAM 'tautti saka AtmA anityaH prApnoti, svabhAvanivRttau kathaJcitsvabhAvavato'pi nivRtteH, kathamityata Aha-'so jaM tao'NaNNo' saH-duHkhavedakaH svabhAvo yat-yasmAttataH-tadAtmanaH sakAzAdananyaH-anarthAntarabhUtaH, na hi svabhAvaH svabhAvino'rthAntarabhUto bhavitumarhati, - - - - -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- --- ahI anyanA arAyano AvirbhAva karatA kahe che. gAthArtha :jIva ubhayasvabhAvI che, tevI buddhi karo, to eka sAthe sukhadu:khanA saMvedanano prasaMga che. kramaza: vedaka svabhAva svIkAravAmAM avaya anityatAnI prApti che. - pUrvapakSa :- ame paNa joIe ja chIe ke jIva sukha ane du:kha banneno anubhava kare che. ane je dekhAtuM hoya, teno niSedha na karI zakAya. anyathA atiprasaMga Ave. tethI ame jIvane sukha-duHkhaubhaya svabhAvI svIkArIe chIe. - (eka sAthe be anubhavano niSedha). uttarapakSa :- jo Ama svIkArazo, to jIva ekakALe sukha ane duHkha banneno anubhava kare che, tema svIkAravuM paDaze. kemake teno ubhayasvabhAva che. paraMtu ekIsAthe banneno anubhava thato nathI, kemake svasavedanapratyakSathI evo nizcaya thaI zake che ke sukha ane du:khano anubhava kramaza: che. pUrvapakSa :- kyAreka sukhadu:khano ekIsAthe anubhava paNa thAya che. jemake nadI utaratA TAlavALA mANasane jyAre pagamAM ThaMDA pANInA sparzathI sukhano anubhava thAya che, tyAre ja vALa vinAnA mAthApara sUryane taDake paDavAthI du:khano anubhava paNa thAya che. - uttarapala :- A yugapad sukha-duHkhanA anubhavanuM abhimAna bhrAntiyukta che, samaya atyanta sUkSma che, ane mana atyaMta zIdhragativALuM che. tethI kramika anubhava thato hevA chatAM najaramAM Avato nathI. ahIM kamaLanI so pAMkhaDInA vedhanuM dRSTAnta che. mana atyaMta sukSma che. tethI jyAre spandrayanA ebhAga sAthe saMbaMdhita thAya che, tyAre bIjAbhAgasAthe saMbaMdha pAmatuM nathI. ane je bhAgasAthe saMbaMdhamAM Ave che, te ja bhAgamAM vijJAnanuM kAraNa bane che anyatra nahI. tethI ekI sAthe aneka jJAnano anubhava saMbhave nahi. tethI yugapa6 anubhavanuM abhimAna bhrAntimAtra che, satya nathI. kyAM ja che "sUkSma ane zIghacArI cina IjiyanA je dezasAthe je samaye joDAya che. te kALe te dezamAtra ja jJAnano hetu bane che. tethI zarIranA dUranA bhAgothI bhinna banelI paga ane mastaka saMbaMdhI zIta ane uSNa anubhavAtmaka be SiAo eka sAthe upalabdha ( saMvidita) thatI nathI." 15 rAA vaLa, "eka sAthe be jJAna utpanna na thavA,' e ja, mananuM liMga che. jo jJAnamAM yaugapadhe saMbhavatuM hoya, to mananI siddhi mATe bIjuM koI liMgasAdhana na hovAthI mananI lpanA ja nirAlambananirAdhAra banI jAya. pUrvapakSa :- jIvano ubhayasvabhAva hoya, chatAM paNa haMmezA ekasAthe ja sukha-duHkhanA anubhavano prasaMga zI rIte Ave ? teno evo svabhAva to nathI ja ke haMmezA sukha-duHkhanuM vadana ekasAthe karavuM paraMtu "sAmAnyathI sukha ane duHkha bane anubhavavA evo ja svabhAva che. tethI kyAreka sukhanuM vedana karaze, to kyAreka duHkhanuM paNa. tethI koI zeSa nathI. uttarapala :- jo Ama jIvano kramaza: sukha-du:kha saMvedana karavAno svabhAva ISTa hoya, to tamAre jIvane nityane badale anitya ja mAnavo rahyo. 19aaaa 1. sUkSmamAzucaraM cittamindriyadezena yena yasmin kAle / saMbaMdhyate tasmin tanmAtrajJAnaheturiti no tena // 1 // upalabhyete kriye yugapad he dUradezabhinne / pAdazirogatazItoSNavedanAnubhavarUpe // 2 // dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 147 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - anyathA niHsvabhAvatvena tasya kharaviSANasyevAbhAvaprasaGgAt, tato'narthAntarabhUtasya duHkhavedakasvabhAvasya nivRttau tasyApyAtmanaH kathaJcinnivRttirityanityatvam // 197 // atra parAbhiprAyamAha-- ____ aha No tassa nivittI kahaM Na dukkhI ? jahA suhI. ko vaa| ubhayasahAvatte sai haMdi viseso sa jeNa suhI? // 198 // (atha no tasya nivRttiH kathaM na duHkhI? yathA sukhI, ko vA / ubhayasvabhAvattve sati haMdi vizeSo sa yena sukhI) atha syAdiyaM matiH parasya-na tasya-duHkhavedakasvabhAvasya nivRttiH, kiMtu so'pi tadAnIM vidyata eva, tato na kazcidoSa iti, atrAha-'kathamityAdi' yadi sa duHkhavedakasvabhAvastadAnIM na nivartate tarhi kathaM sa AtmA duHkhI na bhavati?, yathA sukhI, sa hi tadA sukhI sukhavedakasvabhAvatvAdbhavati, sa ca vedakasvabhAvastadAnI duHkhasyApyaviziSTa iti duHkhyapi syAdeva, atha na sukhasya duHkhasya vA vedakasvabhAvasaMbhavamAtreNAtmA sukhI duHkhI vA bhavati, kiMtvanyasmAdvizeSahetorityata Aha--'ko vetyAdi ubhayasvabhAvatve'viziSTe'pi 'haMdIti' parAmantraNe ko vA'sau vizeSo vidyate? yena vizeSeNa saMbhavatA satA AtmA tadAnIM sukhI bhavati na tu duHkhI?, naiva kazcidvizeSo'stIti bhaavH|| 198 // paro vizeSamupadIyatumAha-- atthi viseso jamhA sa sahI sahakArikAraNaM pappa / hoi sayacaMdaNAdI visasatthAdI ya dukkhitti // 199 // (asti vizeSo yasmAt sa sukhI sahakArikAraNaM prApya / bhavati mrakcandanAdi viSazastrAdi ca duHkhIti) -- -- -- -- -- -- -- --pUrvapakSa :- zA mATe anitya mAnavo paDe ? uttarapakSa :- jUo, A rIte gAthArtha :- jyAre te sukhanuM saMvedana kare che, tyAre teno du:khavedaka svabhAva nathI. ane tenI (du:khavedaka svabhAvanI) nivRttimAM te (jIva) anitya Thare che kemake te (-du:khavekasvabhAva) tenAthI (jIvathI) abhinna che. AtmA jo kramaza: sukha-du:khavekasvabhAvavALo iSTa heya, to AtmA jyAre sukhanuM saMvedana karato hoya, tyAre du:khavekasvabhAvavALo nathI. kemake jo dukhavekasvabhAva hAjara hoya, to zuM kAma duHkhanuM saMvedana na kare?) Ama te vakhate dukhavekasvabhAva nivRtta thAya che. ane svabhAva svabhAvavAnathI abhinna hoya che eTale ke du:khavedasvabhAva ane AtmA anarthAntarabhUtaabhinna che. zaMkA :- svabhAvane svabhAvavAnathI bhinna mAnavAmAM zuM vAMdho che ? samAdhAna :- jo svabhAvathI svabhAva bhinna hoya, to svabhAvI pote svabhAvahIna thavAthI gadheDAnA ziMgaDAnI jema sarvathA asat banI jAya. tethI svabhAvane svabhAvathI bhinna na mAnatA abhinna mAnavo paDe. tethI svabhAvanI nivRttimAM svabhAvavAnanI paNa nivRtti mAnavI paDe. tethI svabhAvavAna=AtmAnI kathaMcit nivRtti thavAthI AtmAne anitya svIkAravo paDe. (ahIM eTalo khyAla rAkhavo ke jainamate svabhAva svabhAvathI kathaMcit ja abhinna che. tethI svabhAvanA nAzamAM svabhAvI AtmAno kathaMcit nAza ane thaMcit anityatA ja iSTa che. nahi ke sarvathA nAza ke anityatA. svabhAva ane svabhAvamAM bheda mAnavAmAM batAvelI Apatti paNa sarvathA bheda mAnavAnA po ja che. kathaMcida abheda to ISTa ja che.) 197aa. ahI bIjAno ArAya batAve che. gAthArtha :-(pUrvapakSa) tenI (da:khasvabhAvanI) nivRtti thatI nathI.(uttara) to, te jema sukhI che, tema du:khI kema nathI ? athavA ubhayasvabhAva hovA kyAM kyo vizeSa che ke jethI te sukhI che ? | (sakhAdivadanakALe vizeSakAraNanI hAjarI) parvapakSa :- sakhavedakALe jIvanA dukhavedakasvabhAvanI nivRtti thatI nathI, arthAt dukhavedasvabhAva paNa hAjara ja hoya che. tethI anityatAno zeSa nathI. uttarapakSa :- je te duHkhadasvabhAva sukhadanakALa dUra thato na hoya, to AtmA jema sukhI thAya che, tema duHkhI kema nathI thato ? arthAt thavo ja joIe. kemake jema tyAre sukhadakasvabhAva hovAthI ja sukhI che, tema tyAre du:khavedakasvabhAva paNa samAnatayA hAjara ja che. - pUrvapakSa :- sukhavekasvabhAva ke dukhavedakasvabhAvanI hAjarImAtrathI kaMI AtmA sukhI ke duHkhI thato nathI, paraMtu anya viroSakAraNanI hAjarIthI ja sukhI ke duHkhI thAya che. tethI ubhayavekasvabhAva samakALe hAjara hovA mAM jenA viroSakAraNa hAjara hoya, teno anubhava kare. uttarapala :- to e batAvo, ke te vakhate evo kyo viroSa hetu hAjara che, ke jethI te AtmA tyAre sukhI ja thAya che dukhI nahi. amane to evo koi vizeSa hetu dekhAto nathI. 198 pUrvapakSakAra vizeSahetunuM upadarzana karAvatA kahe che gAthArtha :- vizeSa che. kemake te mALA, caMdana Adi sahakArI kAraNane pAmI sukhI thAya che, ane viSa, zastra vagere sahakArI kAraNane pAmI duHkhI thAya che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 18 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - asti vizeSo yadvazAdubhayasvabhAvatve'viziSTe'pi kadAcit sukhI kadAcihuHkhI, tameva vizeSa sukhAdilakSaNakAryAnvayavyatirekAmyAM darzayati-yasmAtsaH-AtmA srakcandanAdikaM sahakArikAraNaM prApya sukhI bhavati, viSazastrAdikaM ca sahakArikAraNamAsAdya duHkhI, asmAccAnvayAbhidhAnAdayatireko'pi labhyate, anvayasya vyatirekAvinAbhUtatvAt, tatazca yataH sakvandanAdyabhAve na sukhI bhavati nApi viSazastrAyabhAve duHkhI, tasmAdastyeva ca makcandanAdiviSazastrAdilakSaNasahakArikAraNasannidhAnarUpo vizeSa iti // 199 // syAdetat-yadyevaM vizeSastato'syApi yugapatsaMnidhAnAtsa eva yogapadhena, sukhaduHkhAnubhavaprasaGgaH prApta ityata Aha-- Na ya tesi saNNihANaM jugavaM no teNa hoti suhadukkhA / iya ubhayasannihANe pAvai naNa ubhayabhAvo'vi // . 200 // (na ca teSAM sannidhAnaM yugapanno tena bhavataH sukhaduHkhe / iti ubhayasannidhAne prApnoti nanu ubhayabhAvo'pi) na ca 'teSAM' srakcandanAdInAM viSazastrAdInAM ca yugapad-ekakAlaM sannidhAnaM, kiMtu kadAcit, keSAJcit tena kAraNena na sukhaduHkhe yugapadbhavataH / atra dUSaNamAha--'iya' ityAdi, itirevamarthe, evaM sati kadAcidubhayasyasrakcandanAdiviSazastrAdilakSaNasya sannidhAne sati, nanviti parAkSepe, tasyAtmana ubhayabhAvo'pi-sukhaduHkhabhAvo'pi prApnoti, tathAkAraNasaMbhavAt, anyathA tattasya kAraNameva na syAt, na cobhayasannidhAnaM na bhavati, kadAcittathopalambhAt, na ca tathobhayasannidhAne'pi kadAcanApi sukhaduHkhobhayabhAvo yathoktaM prAgiti yatkiJcidetat // 20 // sahakArikAraNaM se kiM uvagAraM karei kiM vA No? / jaM pappa hoi sa suhI duhAvi dosA aNegavihA // 201 // (sahakArikAraNaM tasya kimupakAraM karoti kiM vA no? / yatprApya bhavati sa sukhI dvidhApi doSA anekavidhAH) yat sahakArikAraNaM sakvandanAdikaM viSazastrAdikaM vA prApya sa sukhI bhavati, upalakSaNametat duHkhI vA bhavati, tat 'se tasyAtmanaH kimupakAraM karoti kiMvA neti pakSadvayam, kiMcAta iti cedata Aha 'duhAvi dosA - - - - - - - - - - - - pUrvapakSa :- ubhayasvabhAva samAnatayA hovA chatAM, kyAreka sukha ane kyAreka du:khanI prAptimAM viroSahetu che. sukhaAdi kAryanA anvaya-vyatirekvArA te vizeSahetu A pramANe siddha che ke jIva puSpamALa, caMdanavagere sahakArI kAraNone pAmI sukhI thato dekhAya che. te ja pramANe jhera, zastravagere sahakArI kAraNone pAmI du:khI thato dekhAya che. A anvayadarzanathI vyatireka paNa upalabdha thAya che, kemake anvaya vyatirakane avinAbhUta che. (arthAt be bhAvavacce yathArtha anvaya to ja maLe, e be vacce yathArtha vyatirakasaMbaMdha paNa heya.) tethI jo phUlamALa, caMdanaAdi sahakArIkaraNo hAjara na hoya, to jIva sukhI thato nathI. temaja, jhera, zastraAdi sahakArIkAraNonI gerahAjarImAM duHkhI thato nathI evo vyatireka paNa upalabdha thAya che. tethI puSpamALA, caMdana, jhera, zastravagerarUpa sahakArIkAraNonI hAjarIrUpa vizeSahetu che ja. ke jenA kAraNe sukha-duHkhanuM cakkara ghUmyA kare che.) 1llA (mULa pUrvapakSanI aMdara uttarapakSanA AbhAsarUpa peTApUrvapakSano Azaya) jo A pramANe vizeSahetuo hoya, to te viroSatuonI ekI sAthe prApti thavAthI pharIthI eja ekasAthe sukha-duHkhanA anubhavano prasaMga AvIne ubho rahyo. ahIM mULapUrvapakSakAra samAdhAna batAve che gAthArtha :- teonI (vizeSahetuonI) eka sAthe hAjarI thatI nathI. tethI ekasAthe sukha-du:kha nathI. (uttara) ubhayanI hAjarImAM ubhaya (=sukha duHkha) nI Apatti prApta thAya che. puSpamALA, caMdanavagere sukhanA vizeSa hetuo ane jhera, zastravagere duHkhanA viroSa hetuo eksAthe prApta nathI, paraMtu kyAreka temAnAM koika ja prApta thAya che. tethI sukha-du:kha eksAthe AvatA nathI. uttarapakSa :- AnuM tAtparya to e ja AvIne ubhu rahyAM ke kyAreka jyAre phUlanI mALA ke caMdanavagere sukhanA vizeSa hatuM ane jhera ke zAstravagere du:khanA viroSahetu eka sAthe hAjara thaI jAya, tyAre AtmA sukhadu:kha ubhayane ekasAthe anubhave. ("nanu pada pUrvapakSapara AkSepanuM sUcana kare che.) kemake ubhayanA kAraNa hAjara che. jo ubhayanA kAraNa hAjara hovA chatAM sukhadu:khaubhayamAMthI enuM ja saMvedana thatuM mAnazo, to pelA vizeSakAraNo kAraNarUpa ja nahi rahe. kemake teonI hAjarI hovA chatAM, ane ubhayasvabhAva paNa hovA chatAM sukha ke duHkharUpa svakArya na thayuM. ane kAryanI anya sAmagrI hAjara hovA chatAM jenI hAjarI kAryapratye udAsInabhAva rAkhe. te kAraNa na gaNAya. jemake kapaDAnA bIjA badhA kAraNa hAjara thavA mAM mATI kapaDArUpa kArya mATe udAsInabhAva rAkhatuM hovAthI mATI kapaDAnuM kAraNa nathI. prastutamAM "ubhaya(sukhadu:khonA viroSahetuo kyAreya ekasAthe prApta thatAM ja nathI. Ama kahevuM yogya nathI. kemake ghaNIvakhata ubhayanA viroSakAraNo ekasAthe AvatA dekhAya ja che.(jemake nadI utaratA tApa ane jaLanI zItaLatA.) te vakhate sukhadu:khaubhayano ekasAthe anubhava thaze AvuM kathana paNa hAsyAspada ja che. kemake kyAreya sukhadu:khano anubhava ekasAthe thato nathI." tema pUrve kahI ja gayA chIe. tethI tamArI vizeSahetunI dalIla pokaLa Thare che. mArA | (sahakArita upakArAdi ciMtA) gAthArtha :- je mALa, caMdanaAdi sahakArI kAraNane pAmI te sukhI thAya che te sahakArI kAraNa zuM tenA (jIva) para upakAra kare che ? ke nahi? A banne pakSe aneka prakAranA dezo che. ahIM upalakSaNathI jhera, zastrAdi sahakArIne pAmI duHkhI thavA aMge paNa samajI levuM. e ra01 che zeSo batAve che- dharmasaMgrahaNi bhAga-1 149 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNegavihA' dvividhApi dvAbhyAmapi upakArakaraNAkaraNalakSaNAbhyAM prakArAmyAM doSA vakSyamANA anekavidhA:-anekaprakArAH prApnuvanti // 201 // tAnevAha-- jai kuNai haMta tatto bhinnamabhinnaM va taM karejjattiH / bhinne Na teNa jogo hoi aNicco abhinnammi // 202 // (yadi karoti hanta tato bhinnamabhinnaM vA taM kuryaaditi| bhinne na tena yogo bhavati anityo'bhinne) yadi karoti tatsahakArikAraNamupakAramAtmana ityabhyupag2amastato 'hanteti' viSAde, taduktam-"hanta saMpreSaNapratya .. dhAraNaviSAdeSviti' AtmanaH sakAzAdinnam-arthAntarabhUtamabhinnaM vA-anarthAntarabhUtaM upakAraM kuryAt? pakSadvaye'pi dIpamA 'bhinne ityAdi bhinne upakAre kriyamANe na tena-upakAreNAtmano yogaH--saMbandhaH kazcit ghaTate, ghaTapaTavat, tathA ca sati tadApi tadavasthatvAnnAtmA sukhI duHkhI vA syaat| atha mA bhUdeSa doSa ityabhinna upakAraH kriyata ityabhyupagamyate, tadayuktam, vikalpAbhyAmanupapatteH, sathAhi--sa upakAra Atmano'narthAntarabhUtaH kriyate kiM vidyamAno'vidyamAno vA?, yadi vidyamAnaH kathaM kriyate?, kRtasya karaNAyogAt, kriyate cettahanavasthAprasaGgaH, vidyamAnasyApi hi karaNAbhyupagame vidyamAnatvAvizeSAt bhUyo bhUyaH karaNaprasaGgaH, athAvidyamAno, vyAhatametat, sato'narthAntarabhUto'vidyamAnazceti, vidyamAnAvyatirikto hi vidyamAna eva bhavati, anyathA tadavyatirekAyogAt / syAdetat-kimanena gajavyApAdanavikalpena (vikalpakalpena) vAgjAlena? sata evaM hi vastrasya nIlyAdirAgadravyeNAvidyamAnastadavyatirikto nIlatAdirUpa upakAraH kriyamANo dRSTaH, na ca dRSTe'nupapannaM nAma kiMcidityato dUSaNAntaramAha--'hoi aNicco abhinnammitti' abhinne-- anarthAntarabhUte upakAre kriyamANe'bhyupagamyamAne sati AtmA anityo bhavati--prApnoti, upakAre hi kriyamANe sa evAtmA tathAbhUtaH kRtaH syAt, tasya tdvytirikttvaaditi||202|| etadeva bhinnAbhinnarUpaM pakSadvayaM saprapaJcaM bhAvayati-- jai bhinno uvagAro jAto tatto kimAgayaM tassa? / tatto puNovi tammi bhinne doso'NavatthA u // 203. // (yadi bhinna upakAro jAtastataH kimAgataM tasya? tataH punarapi tasmin bhinne doSo'navasthA tu) yadi prakcandanAdikAdviSazastrAdikAdvA sahakAriNaH sakAzAdAtmana upakAro bhinno jAtastatastasyAtmanaH kimAyAtaM? naiva kiJcaneti bhAvaH, sa hi tadavastha eva, tataH prAgvat sa sukhI duHkhI vA tadA na syAt, atha tena sahakArijanitenopakAreNAtmanaH punarupakAraH kriyate tataH kathamucyate kimAgataM tasyetyata Aha-- 'tatto ityAdi tataHsahakArikRtAdbhinnAdupakArAtpunarapi-bhUyo'pi tasminupakAre bhinne'bhyupagamyamAne doSo mahAn prApnoti ka ityAha-anavasthA tu-anavasthAprasaGgaH, tuH pUraNe, sthAhi--upakAreNApi kRta upakArastasmAdAtmano bhinna eva syAdabhedapakSasyAnabhyupagamAt, tathA ca sati tasya kimAgatamityAdi tadevAvartate ityanavasthA // 203 // dvitIyapakSe doSamudbhAvayannAha-- - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - -- gAthArtha :- (sArI 12) 64512 2. to tanAthI (-94thI) bhinna bhinna ze. bhinna (G4812) karaze, to tenI sAthe (=upakAra sAthe) AtmAno saMbaMdha nahi thAya. abhinna karaze, to AtmA anitya Tharaze. sarI 2 mAtmA52 752 cha meM paleSo matApe cha. (bhUgamA unta' viSAsUya: cha. cha saMpreSaNa pratyadhAraNa ane viSAdaarthamAM 'hatta avyaya upayukta che.) sahakArI kAraNathI thato AtmApara upakAra AtmAthI bhinna che, ke abhinna ? A banne pakSe gheSo che. jo karAto upakAra AtmAthI bhinna hoya, to teno AtmAsAthe koI saMbaMdha ghaTato nathI. jemake AtmAthI bhinna ghaTa paTa vagereno AtmAsAthe saMbaMdha ghaTato nathI. tethI tene sahakArI kAraNonI hAjarI mAM, ane teodvArA upakAra thavA chatAM AtmAmAM koI phera paDato na hovAthI, AtmA to pUrvakAlavat sukhI ke du:khI ja raheze. pUrvapakSa :- bhinna pakSe A doSa hovAthI upakArane AtmAthI abhinna svIkAravAmAM koI doSa nathI. uttarapala :- A pakSe paNa zeSa che ja. kemake ahI saMbhavatA bane vilpo asaMgata kare che. jUo - AtmAthI abhinnatayA karAto te upakAra zuM vidyamAna karAya che, ke avidyamAna ? vidyamAna upakAra yogya nathI, kemake tanuM karaNa saMbhave nahi ane (karAyeluM)ne karaNanI svIkRtimAM anavasthA prasaMga che. kemake vidyamAnanA karaNa(=satkArya)vAdamAM pharIpharIthI karaNano prasaMga che, kemake sarvadA vidyamAnatva samAna che. have jo, avidhamAna upakAra karAto hoya, to vato vyAdhAta prasaMga che. kemake sat AtmAthI abhinna upakAra avidyamAna-asatarIke svIkArAya che. vidyamAnathI abhinna vastu paNa vidyamAna ja hoya, jo avidyamAna hoya, to te vidyamAna vastuthI abhinna saMbhave nahi. pUrvapala :- (hastivyApAdana nyAya - gADo thayelo hAthI ja najIkanAne mAsto hoya, to prathama mahAvatane ja mAre, kemake te sauthI najIka che. ane je daranAne mAre to game teTalA dUra hoya to paNa mAso ja. evA rAka tIvalpo vyavahAramAM nakAmAM che mAtra vacanaADaMbarUpa che. A) hativyApAdananyAyatulya AvA vacanaADaMbara vacanavilpothI saryuM. spaSTa dekhAya ja che ke vidhamAna vastrapara gaLIvagere raMga dravyo. avidhamAna ane vastrathI abhinna evA bhuro raMgaArUipa upakAra kare ja che.ane daSTavastumAM anupapatti saMbhavatI nathI. uttarapakSa :- ubhA raho tamane ahIM anya dUSaNa batAvIe chIe. jo AtmApara karAto upakAra AtmAthI abhinna hoya, to AtmA anitya kare che. kemake upakAra jyAre karAya che, tyAre AtmA paNa te rUpe karAze. kAraNa ke AtmA upakArathI abhinna che. parA A ja, bhinna-abhinna rUpa banne pakSanuM vistArathI bhAvana kare che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 150 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anbhinnammi aNicco pAvai jIvo tahA ya takkaraNe / yLAto no vitha milAvo to Toti? | 204 . . (abhinne'nityaH prApnoti jIvostathA ca tatkaraNe / pUrvasmAdanya eva bhinna svabhAvaH kRto bhavati) sahakAriNaH sakAzAdabhinne-anarthAntarabhUte upakAre jAte sati sa jIvaH-AtmA anityaH prApnoti / kathamityAha-'tahA yetyAdi tathA ceti anityatvaprasaktiprakAropadarzane, tatkaraNe-tasya-anarthAntarabhUtasyopakArasya karaNe pUrvasmAt-pUrvakAlabhAvino jIvAdanya eva-vibhinnasvabhAvo jIvaH kRto bhavatIti // 204 // aha No kuNatuvagAraM taM. kiM teNa? tadannabhAve ya / hiM ja tamo dora surI. jo anna tasaha vaM ? 205 (atha na karotUpakAraM tat, kiM tena? tadanyabhAve ca / kiM na sako bhavati sukhI? no anyat tatsvabhAvaM cet|) atha mA prApadayaM doSa iti na tat prakcandanAdikaM viSazastrAdikaM vA sahakArikAraNamAtmana upakAraM karotIti pakSa AzrIyate, atrAha--'kiM teNaMti' yadyevaM tataH kiM tena sahakAriNA'pekSitena kArya?, naiva kiJciditi bhAvaH / tathA ca sati 'tadanyabhAve ca tasmAd-vivakSitAtsahakAriNaH sakAzAdanyad-vastvantaraM tadbhAve'pi, co'pizabdArthe, kinna sakaH-AtmA bhavati sukhI, upalakSaNametahuHkhI vA?, bhavedeveti bhAvaH, esake zAsa--yadi mrakcandanAdikaM viSazastrAdikaM vA''tmano nopakAramAdhatte tarhi naitattasya sahakAri, akiJcitkaratvAt, anyathA sarvabhAvAnAmapi tatsahakAritvaprasaGgaH, tadvizeSAkaraNenAvizeSAta, tathA ca satyakAritvAvizeSAttadanyavastvantarabhAve'pi sa sukhI duHkhI vA syaaditi| atra parAbhiprAyamAzaGkamAna Aha-'no annaM tassahAvaM cetti na anyad-vastvantaraM tatsvabhAvaM-sukhajananasvabhAvaM duHkhajananasvabhAvaM vA, kiMtu srakcandanAdyeva, tato nAnyabhAve'pi sa sukhI duHkhI vA bhavatIti cet||205|| atrAha-- naNu jaM kuNauvagAraM sahAvabhedo'vi taggato jatto / - bhaNio vivarIyassa tu Niratthago so muNeyavvo // 206 // (nanu yat karotyupakAra svabhAvabhedo'pi tadto yuktaH / bhaNito viparItasya tu nirarthakaH sa jJAtavyaH) gAthArtha :-je upakAra bhinna thayo. to tene(= jIvane) zo lAbha thayo? tenAthI pharIthI bhinna hovAmAM anavasthAoSa che. jo mALA, caMdanavagere ke jhera, zastrAdi sahakArIothI thato AtmApara upakAra AtmAthI bhinna hoya, to te upakArathI AtmAne zI asara thavAnI ? arthAt koI asara nahi thAya. kemake AtmA to potAnI pUrvanI avasthAmAM ja rahevAno tethI te upakAranI pUrve jema sukhI ke duHkhI na hato, tema upakAra thayA pachI paNa sukhI ke du:khI nahi thAya. pUrvapakSa :- sahakArIoe karelo A upakAra AtmApara pharI upakAra kare ja che, tethI te upakArathI AtmAne zI asara thaI ? te pUchavAno avakAza ja nathI. uttarapala :- sahakArikta ane AtmAthI bhinna evA te upakAre je upakAra ryo te upakAra bhinna che ke abhinaM? jo bhinna mAnazo. to moTo gheSa che. kemake anavasthAno prasaMga che ("tu'pada vAkyapUrti arthe che.) te A pramANe je upakAra karelo upakAra AtmAthI bhinna ja haze kemake abhedapakSa amAnya che. tethI te bIjA upakArathI AtmAne zI asara thaI? ahIM pharIthI tame kahezo, ke bIjA upakAre AtmApara navo upakAra karyo ane pUchuM. "e navo upakAra AtmAthI bhinna che ke abhinna? Ama cakra pharyA ja karaze, ane tame anavasthASanA cuMgAlamAM aTavAI javAnA. pAraskAra have bIjA abhedapakSamAM doSadarzana karAve che. gAthArtha :- (sahakArIothI karAto upakAra) jo AtmAthI abhinna hoya. to AtmA anitya sAbita thAya che. kemake te (abhinna evA upakAra)nA karaNamAM pUrvakAlIna jIvathI anya ja bhinna svabhAvavALo jIva karAI rahyo che. ("tathA capada aniyatva prasaMgarUpa prakAranuM upadarzana karAve che.) 08aa - gAthArtha :- (pUrvapakSa) te (sahakArI) upakAra karatuM nathI. (uttara) to tenAthI (=sahakArIthI) zuM ? vaLI sahakArIthI bhinnanI hAjarImAM AtmA kema sukhI nathI thato ? (pUrvapakSa) anya vastu te svabhAva (sukhajananaAdi svabhAva) vALI nathI. pUrvapakSa :- "sahakArI upakAra kare che ema mAnavAmAM AvA gheSo Ave che. tethI mALa, caMdana vagere ke jhera zastra vagere sahakArIkAraNo AtmApara upakAra karatA nathI." evo pakSa svIkAravo hitAvaha che. uttarapakSa :- jo ema hoya, to apekSita sahakArIthI saryuM. kema ke tenAthI koI kArya saravAnuM nathI. vaLI, vivakSita te sahakArIthI bhinna vastunI hAjarImAM paNa AtmA sukhI kema thato nathI ? (upalakSaNathI) duHkhI kema thato nathI ? (ca pada paNa arthe che.) tAtparya :- jo mALA, caMdana vagere ke jhera, zastra vagere sahakArIo AtmApara kai upakAra ja na karatA hoya. to teone AtmAnA sukhaAdiaMge sahakArI mAnI zakAya nahi. kemake teo kazA kAmanA nathI. chatAM ja, teo sahakArI tarIke mAnya hoya, to jagatanI badhI vastune sahakArI mAno, kemake badhI ja vastu samAnatayA nakAmI che. Ama anupayogI tarIke badhA samAna hovAthI kalpita sahakArIthI bhinna vastunI hAjarImAM paNa AtmA sukhI ke dukhI thavo joie. pUrvapakSa :- amArA abhiprAyane samajo. jUo ISTa sahakArIthI bhinnavastuomAM sukha ke du:kha utpanna karavAno svabhAva nathI, jyAre iSTa mALa, caMdanavagere sahakArIomAM sukha ke duHkha utpanna karavAno svabhAva che. ATalo bheda che. tethI mALAge che ke karImAM jIva sukhI ke duHkhI thAya che. bIjI vastuonI hAjarImAM nahi. ra0pA - dharmasaMgaNi bhAga-1 ( 151 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phala prati tulya eva 207 // puna mahAvo eso'NuvAdAkhatti // 20% athavA duHkhIti) pa saMprApya ' ' ti ja A ja kisa ko ja nanu yatkarotyupakAramAtmana iti gamyate, 'svabhAvabhedo'pi' svabhAvavizeSo'pi tadgata eva bhaNituM 'yukta': saMgataH, viparItasya tu-anupakArakasya punaH 'sa' svabhAvavizeSo vyAvaya'mAno nirarthaka eva 'muNitavyo'; jJAtavyaH, bAhi-tadA tasya svabhAvavizeSavyAvarNanamupayujyate yadA tadvastu upakAri bhavati, yadA tu tadvastu anupakArakameva tadA tata upakAryasya vizeSapratilambhAbhAvAvizeSAt tadanyasyeva tasyApi srakcandanAdeMH svabhAvavizeSavyAvarNanamanarthakameveti // 206 // etadeva dRSTAntena samarthayate-- jaha khaggasarisavANaM aNummi chedaM paDucca niccammi / tahavi tao atthi mato (tI?) atthi phalaM pati sa tullo u // 207 // (yathA khagasarSapayoraNau chedaM pratItya nitye / tathApi sako'sti matiH asti phalaM prati sa tulyastu) yathA 'nitye zastrAviSaye 'aNau' paramANau 'chedaM dvaidhIbhAvaM pratItya khaGgasarSapayoH svabhAvavizeSo vyAvaya'mAno nirarthaka ubhayorapi ttraakinycitkrtvenaavishessaat| athocyeta-tathApi-chedakAritvAbhAvAvizeSe'pi, 'tautti' sakaH svabhAvavizeSaH khaGgasarSapayoH svarUpeNAsti-vidyate, tathA'trApi upakAritvAbhAvAvizeSo(So'pi?) bhaviSyatIti, atrAha--'atthi phalaM pai sa tullo u iti, asti khanasarSapayoH svarUpeNa svabhAvavizeSaH, paraM sa svabhAvavizeSaH phalam-aNucchedanalakSaNaM prati tulya evobhayorapi tatrAkiJcitkaratvAt, evamatrApi / tato yathA tayoH svabhAvavizeSo vyAvaya'mAno nirarthakastathehApIti sthitam // 207 // punarapyatra parAbhiprAyamapAkartumAzaGkate aha tasseva sahAvo eso'NavagAriNaMpi saMpappa / sahakArikAraNaM jaM hoi suhI ahava dukkhitti // 208 // (atha tasyaiva svabhAva eSo'nupakAriNamapi saMprApya / sahakArikAraNaM yad bhavati sukhI athavA duHkhIti) atha tasyaivAtmanaH eSa svabhAvo yatsahakArikAraNaM mrakcandanAdikaM viSazastrAdikaM vA anupakAryapi saMprApya sulI kuNI vA na pati ke 208 che talam vivasvAnupaparo | rAtha-i pattammi so sahAvo kimaveti Navatti? caramapakkhammi / puvvasahAvattA so Na suhI puTviMva pacchAvi // 209 // (prApte sa svabhAvaH kimapaitira naveti caramapakSe / pUrvasvabhAvatvAt sa na sukhI pUrvImiva pazcAdapi) -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ahIM uttara ApatA kahe che. A gAthArtha :- uttarapakSa :- AtmApara je upakAra karato hoya, temAM rahelA svabhAvabhedanuM varNana vyAjabI che. paNa je viparIta (anupakArI) che, tenA svabhAvanuM varNana to nirarthaka ja samajavuM. jema anya vastu AtmArUpa upakAryapara koi upakAra karatI nathI, to AtmAnA sukha-du:khaAdi prasaMge teonA svabhAvanuM varNana karavuM nirarthaka chetema puSpamALAvagere kalpita sahakArIothI AtmAne koI upakAravizeSa prApta thato na hoya, to teonA svabhAvanuM varNana paNa kazA kAmanuM nathI. pArakkA A ja arthane deSTAntathI samarthana Ape che. gAthArtha :- jema nitya evA aNumAM chedane AzrayI talavAra ane sarasavanA (svabhAvanuM varNana nirarthaka che.) (rAMkA) to paNa te bemAM svabhAvaviroSa che. (uttara) paraMtu phaLane AzrayI to tulya ja che. jema nitya ane zastrathI adhe paramANunA be TukaDA karavAaMge talavAra ane sarasava bane samAnatayA nakAmAM che. tethI tyAM te bannenA svabhAvanuM varNana nirarthaka che. tema AtmA para sukhAdiaMge upakAra karavAmAM niSphaLa evA sahakArIkAraNo ane anyoaMge svabhAvaviroSanuM varNana niSphaLa che) zaMkA :- bhale, sarasava ane talavAra paramANunA chedaaMge samAnatayA niSphaLa che. mAM, svarUpathI to te bemAM svabhAva bheda che ja. te ja pramANe prastutamAM paNa anupakAritA samAnatayA hovA chatAM svabhAvabheda to hovo ja joIe. :- talavAra ane sarasavamAM svarUpathI bhale svabhAvabheda ho. paraMtu aNunA darUpa phaLaaMge to banneno te svabhAvaviroSa tulya ja che, kemake bane tulyarUpe akiMcitkara che. prastutamAM puSpamALAvagere sahakArI ane anyomAM svarUpathI bhale svabhAvabheda ho. paraMtu AtmApara upakAraaMge to te badhA sarakhI rIte upayoga vinAnA che. tethI jema sarasava ane talavAra nA svabhAvabhedanuM varNana nirarthaka che, tema prastutamAM paNa svabhAvabhedanuM varNana nirarthaka che. tema nirNaya thAya che. parivA - prastutamAM pharIthI bIjAnA Azayane dhoI nAkhavA kahe che. gAthArtha :- (pUrvapakSa) AtmAno ja Avo svabhAva che ke puSpamALA, caMdanavagere ke jheravagere anupakArI evA paNa sahakArI kAraNane pAmI sukhI ke du:khI thavuM. pArA uttarapala :- A tarka paNa barAbara nathI. kema ke vilpo saMbhavatA nathI. juo- gAthArtha :- te vivakSita sahakArI kAraNa prApta thAya, tyAre AtmAno pUrvokta te svabhAva dUra thAya che ke nahi? ema be pakSa che. (ahIM bIjo pala pachI batAvyo che. tethI upanyAsanI apekSAe atIva samIpavartI che- upasthitistalAghavayukta che. tethI prathama tene uddezI kahe che.) bIjA pakSano Azraya karavAmAM jIva pUrvanI jema pachI paNa sukhI nahi thAya upalakSaNathI dukhI paNa nahi thAya, kemake pUrvano svabhAva nAza pAmato nathI. arthAt vivakSita sahakArInI gerahAjarImAM AtmAno je svabhAva ahI dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 1para Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasmin vivakSite sahakAriNi prApte sati AtmanaH sa svabhAvaH kimapaiti naveti pakSadvayam, tatra pazcAdupanyastatvena caramapakSasyAtIva pratyAsannatvAttamevAdhikRtya tAvadAha-'caramapakkhammItyAdi' caramapakSe AzrIyamANe pUrvImava pazcAdapi na sukhI syAt, upalakSaNametat, duHkhyapi na syAt, pUrvasvabhAvAvicchedAta, vivakSitasahakArisannidhAnAddhi prAk ya evAtmanaH svabhAva AsIt sa eva vivakSitasahakArisannidhAne'pi, tataH prAgiva tatkAle'pi na sukhI duHkhI vA bhavediti // 209 // para Aha-- NaNu taM puvvamapattaM pacchA pattaMti taha ya eso tu / tassa sahAvo bhaNito viyappaNA niSphalA teNa // 210 // (nanu tat pUrvamaprAptaM pazcAt prAptamiti tathA ca eSa tu / tasya svabhAvo bhaNito vikalpanA niSphalA tena) .. nanviti parAkSepe, taduktam-"praznAvadhAraNAnujJA'nunayAmantraNavAkyArambhapratyuktAkSepe nanviti" yasmAt tat vivakSitaM sahakArikAraNaM pUrvamaprAptaM pazcAcca prAptam, tathA Atmano'pi ca eSa eva svabhAvo bhaNitaH prAgasmAbhiryaduta anupakAryapi sahakArikAraNaM saMprApya sukhI duHkhI vA bhavati nAnyatheti, tasmAt yA eSA-kimapaiti naveti vikalpanA sA niSphalaiva, prastutArthavyAghAtakAritvAbhAvAt // 210 // anottaramAha-- pattammi apattammi ya tammi sati savvahegarUvassa / egAvatthassa'ddhAbhedo'vi Na jujjatI tassa // 211 // (prApte'prApte ca tasmin sati sarvathaikarUpasya / ekAvasthasyA'ddhAbhedo'pi na yujyate tasya) kiM puNa suhAdibhedo (vi.) majjhattheNaMtarappaNA sammaM / ciMtehi tA sayaM ciya Na eyamavi saMgataM Nicce // 212 // (kiM punaH sukhAdibhedo'pi madhyasthenAtaMrAtmanA samyag / cintaya tataH svayameva naitadapi saMgataM nitye) nanu tasyAtmanastasmin sahakAriNi prApte aprApte vA sati sarvathaikarUpasya-apracyutAnutpannaikasthirasvabhAvasya, etadeva paryAyAntareNa vyAcaSTe-ekAvasthasya-nityamekasvabhAvasya sato'ddhAbhedo'pi sahakAriprAptyaprAptiviziSTo na yujyate, kiM punaH sukhAdibhedaH, sa punardUrApAsta eveti bhAvaH / ityetattAvat madhyasthenAntarAtmanA samyak cintaya-paryAlocaya / yadvA kimatra cintanena?, nizcitametat, etadapi pUrvoktaM 'naNu taM puvamapattamityAdikaM nitye AtmanyabhyupagamyamAne sarvathA na saMgatameva, yathAdi-vivakSitasahakArisannidhAnena saha sukhi(tva)bhavanalakSaNaH svabhAva Atmano nitya iSyate, tataH sahakAriNo'pi vivakSitasya nityaM sannidhAnaM prApnoti, anyathA''tmanastatsvabhAvatvahAniprasaGgenAnityatvaprApteH, tathA ca sati kutaH sahakAriprAptyaprAptiviziSTasyAddhAbhedasya saMbhava iti // 211-212 // dvitIyapakSamadhikRtyAha-- aha'vei so sahAvo tassaMpattIe jujjatI etaM / / kiMtu aNicco pAvai Na yatthi pakkhaMtaraM aNNaM // 213 // (athApaiti sa svabhAvastatsaMprAptau yujyate etat / kintu anityaH prApnoti na cAsti pakSAntaramanyat) - - - - - -- hato, te ja svabhAva te sahakArInI hAjarImAM paNa rahe che ja. tethI jema pUrve AtmA sukhI na hato tema pachI paNa sukhI nahIM thAya. eja pramANe jema pUrve du:khI na hato, tema pachI paNa du:khI nahi thAya. rilA mI pUrvapakSa sIba 20 gAthArtha :- (pUrvapakSa) te sahakArIkaraNa pUrve prApta thayuM na hatuM, pachI prApta thayuM tathA AtmAno paNa Avo svabhAva che ke sahakArIkaraNane pAmI sukhI ke du:khI thavuM anyathA nahi. A vAta ame pUrve karI ja che. tethI AvI (svabhAva dUra thAya che ke nahi?) vilpanA nirarthaka ja che. kemake prastuta arthamAM te(=vilpanA) vyAghAta karanArI nathI. (prastutamAM nanu pada anyapara mAlepanuM sUrya cha. 04 (1) prazna (2) apadhArA (3) anujJA (4) anunaya (5) mAmantra (6) pAyA (7) pratyuttaramAM tathA (8) AkSepa' ATalA arthe "nanu pada vaparAya che.) ra1nA ahIM pratyuttara ApatA kahe che. gAthArtha :- sahakArI prApta thAya ke na thAya, sarvathA ekarUpa ane eka avasthAmAM rahelA AtmAaMge kALabheda paNa ghaTato nathI, to sukhaAdibhedanI to vAta ja kyAM karavI ? tethI madhyastha evA aMtaraAtmAthI tame svayaM vicAro ke nitya sarvathA ekarUpa ane eka vastumAM A paNa AdimAnI to vAta ja kyAM ya tame AtmAne sarvathA anutpana, avinAzI, sthira ekamAtrasvabhAvavALo, bIjA zabdomAM kahIe to haMmezA eka ja avasthAmAM rahelo svIkAryo che. AvA AtmAne sahakArI kAraNo prApta thAya to ya zuM ? ane prApta na thAya toya zuM ? vaLI sahakArIviziSTakALa, ane "sahakArI vinAno kALa' evo kALabheda paNa sthanitya AtmAne jo saMbhavato nathI, to sahakArI kAraNa ke te kAraNayukta kALane AzrayI saMbhavatA sukha vagereno bheda to saMbhave ja kyAMthI? A vAta tame ja madhyastha thaIne vicAre. athavA AvA suspaSTa sthaLe vicArathI paNa saryuM nizcala ja thAya che, ke Trastha nityaAtmAmAM sukhaAdibheda na saMbhave. vaLI pUrve je kahyuM ke "naNa te putvamapatta (gA.ra10) te AtmAne ekattanitya svIkAravAmAM sarvathA asaMgata che. jUo tevA prakAranA sahakArInI hAjarImAM sukhI thavAno AtmAno svabhAva nitya hoya tema tamane ISTa che. A svabhAvanI nityatA to ja TakI rahe jo sahakArIonI hAjarI paNa nitya hoya, nahitara to AtmAnA te svabhAvamAM khAmI AvI jAya.ane AtmA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 153 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tasya vivakSitasya sahakAriNaH saMprAptau satyAM yaH sahakAryaprAptyavasthAyAM svabhAva AsIt so'paintatyabhyupagamyate, atrAha -- 'tassaMpattIe ityAdi', nanvevamabhyupagamyamAne sati AtmanastatsaMprAptau tasya vivakSitasya sahakAriNaH saMprAptau satyAm, 'etat' pratiniyatakAlabhAvi sukhitvaM duHkhitvaM copalabhyamAnaM yujyata eva tadabhavanalakSaNasvabhAvanivRttau tadA tadbhavanalakSaNasya svabhAvAntarasyotpAdAt, kiMtvevamabhyupagame sati sa AtmA. anityaH prApnoti, "atAdavasthyamanityatAM bUma" iti nyAyAt / na ca kimapaiti navetilakSaNapakSadvayavyatiriktaM pakSAntaramasti, yena bhavatAmiSTasiddhiH syAt, Atmanazca krameNa sukhAditvamupapadyeta, tathA cAha--'na atthi pakkhaMtaraM annaM / athocyeta tasyAtmana itthaMbhUta evaikaH svabhAvo vyenA''kAlaM tatastataH pratiniyatAt srakcandanAderviSazastrAdervA sannidhIyamAnAt sahakArikAraNAt tadA tadA tasya tasya sukhitvasya duHkhitvasya vA bhAva iti, tathA ca sati sahakArisannidhau pUrvasvabhAvAvinivRttAvapi na pUrvavat sukhitvAdyabhAvaH, pUrva tasya sahakAriNo'bhAvAt saMprati ca tasya bhAvAt na ca sukhitvabhavanAdUrvamAtmanastasya svabhAvasya nivRttiH, sadA tathAsvabhAvatvAt na cA''kAlaM kevalasukhitAdiprasaGgaH, tathAsvabhAvatvAdeva, na ca vAcyaM kathamitthametaditi, svabhAvasyAparyanuyogArhatvAditi / tadetannibiDajaDimAvaSTabdhAntaHkaraNatAvilasitaM yaditthamapi paro viruddhaM bhASate, tathAhi-- sukhitvAdibhAve'pi sati na sa svabhAvo nivarttate yaH prAgAsIt, na ca tatsvabhAvAnivRttAvapi tasyA''kAlaM kevalasukhAditva (sukhitvAdi) prasaGga iti parasparavyAhatametat / yadi hi tasya svabhAvasyAnivRttiH kathamAkAlaM na sukhitvAdiprasaGgaH, tatprasaGgAbhAvazcetkathaM tatsvabhAvAnivRttiriti yatkiMcidetat // 213 // sAMprataM sAMkhyamatamapAcikIrSuridamAha-aha aNNe sukhadukkhe aNNo Atatti aNuhavo kassa / AbAlalogasiddho? tappaDibiMbAto tasseva // 214 // (athAnye sukhaduHkhe anya Atmeti anubhavaH kasya? | AbAlalokasiddhaH ? tatpratibimbAttasyaiva ) atha manyethAH - anye eva sukhaduHkhe anyazcAtmA tatkathaM sukhAdiyogAnyathAnupapattyA AtmanaH pariNAmitvamApadyata iti ? / atrAha- 'aNuhavo ityAdi, yadi sukhaduHkhAbhyAmekAntenAnya evAtmA syAttarhi yo'yamAbAlalokasiddhaH sukhaduHkha- yoranubhavaH sa kasya syAt ?, naiva kasyaciditi bhAvaH, Atmano'nabhyupagamAt anyasya cAcetanatvena ghaTAderiva tadabhAvAt / para Aha- 'tappaDibiMbAo tasseva' tayoH - sukhaduHkhayoH pratibimbAttasyaivAtmanaH sukhAdyanubhavo nAnyasyeti nAnumavizeSaH // 264 // atraiva dRSTAntamAha- AtmA anitya Thare. Ama sahakArInI hAjarI nitya thavAthI tenI prApti ane aprAptithI viziSTa kALano bheda zI rIte saMbhave ? ||11ra1rAA sahakArInA sAnnidhyathI AtmAno svabhAva vilaya pAme che" evA bIjA(mULa prathama)viklparUpa phUggAmAMthI havA kADhI nAkhatA kahe che.... gAthArtha :- (pUrvapakSa) sahakArInI prAptimAM svabhAva dUra thAya che. (uttarapakSa) A vilpa yogya che. paraMtu tenA svIkAramAM AtmA anitya siddha thAya che. ane A bene breDI anya pakSa (=viklpa) to saMbhavato nathI. pUrvapakSa :- vivakSita sahakArikAraNa prApta thatAnI sAthe ja AtmAno sahakArInI aprAptikALe rahelo svabhAva nAza pAme che. uttarapakSa : Ama svIkAravAmAM eka guNa che, ke te vivakSita sahakArInI prAptimAM AtmA pratiniyatakALamATe sukhI ke du:khI rahI zake. kemake sukhI ke du:khI nahi thavAno svabhAva TaLe che, ane sukhI ke du:khI thavAno svabhAva utpanna thAya che. paNa A guNano lAbha tamane maLavAno nathI. kemake A vilpe AtmA anitya siddha thAya che. kemake te ja avasthAmAM sadA na rahevuM e ja anityatA che tema ame khIe chIe" A vacananA nyAyathI svabhAvabhede avasthAno bheda thavAthI avasthAvAna AtmA paNa kathaMcit badalAya che. ane anityatA pAme che. Ama tamArA pAyAnA siddhAnta para ja ghA thAya che. vaLI 'dUra thAya che ke nahi ?" A be pakSane choDI anya koi pakSa ja nathI, ke jeno Azraya karI tame svAbhimata siddhAntane siddha karI zako, ane AtmAnA kramika sukhaAdipaNAne yuktisaMgata TheravI zako. pUrvapakSa :- te AtmAno ja AvA prakArano eka ja svabhAva che, ke "haMmezA pratiniyata puSpamALA, caMdanavagere ke jhera, zastravagere tevA tevA hAjara thatAM sahakArIonA prabhAve tyAre tyAre tevA tevA sukha ke du:khano anubhava thAya." tethI sahakArI kAraNonI hAjarImAM Avo pUrvakAlIna svabhAva nAza na pAme, ane chatAM pUrvanI jema sukhano abhAva na rahetA sukhanI prApti paNa thAya. pUrve sahakArI na hatA, tethI sukhI ke du:khI na hato pachI sahakArI hAjara thayA. tethI sukhI ke du:khI thayo ane sukhI ke du:khI thavA chatAM pUrvanA svabhAvane UnI AMca nahi Ave. ke nAza pAmavAno bhaya nahi rahe, kemake te svabhAva sadAkALamATe che. ane jUo haMmezA sukhI ke du:khI ja rahevAno prasaMga paNa nathI, kemake teno svabhAva ja evo che ke tevA tevA sahakArInI hAjarImAM sukha ke duHkha anubhavavuM. ane hA! ema na pUchyo ke teno svabhAva Avo ja kema che ?' kemake svabhAvanI vAta ja nyArI che, emAM ApaNAthI koI prazna ja thai na zake, bolo! chene amArI lAkaDI bhAMge nahi ane sApa mare nahi" evI vAta. uttarapakSa :- gADha jaDatAthI jaDa thaI gayelA manavALo ja AvuM parasparaviruddha bolavA himmata karI zake. kamAla che ne! ke sukhavagere vakhate paNa pUrvakAlIna svabhAva jato na rahe. ane tevo svabhAva sthira rahevA chatAM te kAyama sukhI na rahe. amane e to samajAvo, ke jo haMmezA AtmAne sukhI rahevAno prasaMga nathI, to teno pUrvakAlIna svabhAva nivRtta kema thato nathI? ane dharmasaMgrahaNi bhAga-1 - 154 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phalihamaNissAlattaga-jogAto rattayavva eyaMpi / takSeva tahAragAma-vihato sarvyahADa(na)nuE // 5 // (sphaTikamaNeralaktakayogAd raktatAvadetadapi / tasyaiva tathApariNAmavirahAt sarvathA'yuktam) sphaTikamaNiH - upalavizeSastasya yathA alaktakaMyogAd raktatA bhavati tathA Atmano'pi sukhAdInAM sannidhAnAt tatpratibimbena tadanubhava iti / atra dUSaNamAha- 'eyaMpItyAdi etadapi - pratibimbaM tasyaiva -- AtmanastathApariNAmavirahataH tattatpratibimbarUpatApattilakSaNapariNAmamantareNa sarvathA na yuktam, sphaTikopalasya hi tattadupadhAnabhedena tattatpratibimbaM yuktaM, tasyAparApararUpApattiyogataH pariNAmitvAt, AtmA tu tvayA ekAntanitya iSyate, tatastasya tathApariNAmazUnyatvena sarvathA pratibimbamayuktameveti // 215 // atha mA bhUdeSa doSa iti tasya tathApariNAma iSyate, tata Aha- tas ya tahapariNAme pariNAmittaM pasajjatI taha ya / lhAyAdisahAvattA taddhammattaM suhAdINaM // 216 11 (tasya ca tathApariNAme pariNAmitvaM prasajyate tathA ca / hvAdisvabhAvatvAt taddharmatvaM sukhAdInAm ) tasya pa-AtmanaH pratibimbAnyathAnupapattyA tathApariNAme - aparAparasukhAdipratibimbarUpatApattilakSaNe'bhyupagamyamAne pariNAmitvaM prasajyate, tathA ca sati tasyAtmano hrAdAdisvabhAvatvAt sukhAdInAmAtmadharmatvaM prasajyate, tathAhi-- AtmA sukhAdipratibimbarUpapariNAmabhAvAt hlAdAdisvabhAvo jAto, hlAdAdayazca sukhAdaya iti // 216 // sukhAdInAmAtmadharmmatvameva sarvajJamukhena draDhayati- suhadukkhe sAtetarakammodayaje jiNehi paNNatte / AyapariNAmarUve UhAvinnANagammetti // 217 // (sukhaduHkhe sAtetarakarmodayaje jinaiH prajJapte / AtmapariNAmarUpe UhAvijJAnagamye iti) jo te svabhAve khasavuM ja na hoya, to te haMmezA sukhI kema raheto nathI ? (sukhI thavAnA svabhAva vinA sukhI thai zake nahi, ane du:khI thavAnA svabhAva vinA du:khI thai zake nahi. tethI sukha-du:khakALa svabhAvabheda thavo ja joie.) sArAMza ekAMta nitya" evuM pUrvapakSIya vacana mAla vinAnuM che. ra13gA (sAMkhyamatanirAsa) have sAMkhyamatanuM khaMDana karatAM he che gAthArtha :- (sAMkhya) sukha, du:kha bhinna che, AtmA bhinna che. (jaina) AbALagopALa prasiddha anubhava kone thaze? (sAMkhya) tenA (sukha du:khanA) pratibiMbathI tene (-AtmAne) ja. sAMkhya :- sukha-du:kha ane AtmA parasparathI atyaMta bhinna che. tethI sukhavagerenI anyathA anupapatti dvArA AtmAne pariNAmI siddha karavo asthAne che. jaina :- jo AtmA sukha ane du:khathI ekAnte bhinna ja hoya, to AbALagopALaprasiddha sukhavagereno A anubhava karanAra koi maLaze nahi. kemake tame AtmAne sukhaAdithI ekAntabhinna kahI AtmAne anubhavakartA tarIke svIkAratA nathI. ane Atmabhinna vastuo ghaDAvagerenI jema acetana che. tethI teone anubhava saMbhavato nathI. che. sAMkhya : sukha ane du:khanuM AtmAmAM pratibiMba paDatuM hovAthI AtmA ja sukhaAdino anubhava kare che. bIjAo nahi. tethI anubhavasAthe virodhanI Apatti nathI. Ara14A ahIM dRSTAMta batAve che. gAthArtha :- jemake alaktaka ('alatho" nAmanuM page lagADavAnuM dravyavizeSa)nA saMbaMdhathI sphaTikamaNi lAlAza dhAraNa kare che. (uttara) A paNa AtmAno tevA pariNAma na hovAthI taddana ayogya che. sphaTikamaNi nirmala che. chatAM alathAvagerenA saMyogathI temAM lAlAza dekhAya che. tema AtmA svayaM sukhaAdithI rahita che, chatAM paNa sukhavagerenA saMnidhAnathI sukhavagerenuM pratibiMba paDatuM hovAthI sukhano anubhava kare che. tema kahI zakAya. uttarapakSa : ahIM dUSaNa A che + AtmAno tevA prakArano pariNAma na hovAthI AtmAmAM pratibiMba saMbhavatuM nathI. AtmAmAM jo sukhaAdinI pratibiMbarUpatA pAmavAno pariNAma hoya, to ja temAM pratibiMba paDe. tevo pariNAma na hoya, to pratibiMba paDe te sarvathA asaMgata che. sphaTika te te vastunA sannidhAnathI tevA tevA rUpane dhAraNa kare, te magajamAM besI zake, kemake sphaTikamAM anya anya rUpanI prApti saMbhave che, kemake te pariNAmI che. jyAre tame AtmAne ekAntanitya svIkAro cho tethI tamArA mate AtmA tevA tevA pariNAma vinAno che. tethI AtmAmAM sukhavagerenuM pratibiMba paDe, tevI klpanA yukti vinAnI che. ArapA Avo gheSa ubho na thAya, te hetuthI AtmAno tevo pariNAma svIkArya che. sAMkhyanA A mata aMge he che. gAthArtha :- pratibiMbanI anyathAanupapatti thavAthI AtmAno aparAparasukhAdipratibiMbarUpatAnI ApattirUpa pariNAma svIkAravAmAM AtmA pariNAmI thavAno prasaMga che. vaLI, AtmAno AhlAdAdisvabhAva hovAthI sukhavagere AtmAnA dharma che. te A pramANe AtmA jyAre sukhAdinA pratibiMbAtmaka pariNAmane dhAraNa kare che, tyAre te AhlAdavagere svabhAvavALo thAya che. ane AhlAdavagere sukhaArUpa ja che. tethI sukhavagere AtmAnA dharmatarIke nirNIta thAya che. - mAravA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 Ta 155 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhaduHkhe sAtetarakarmodayaje-sAtAsAtavedanIyakarmodayasamudbhave AtmapariNAmarUpe, 'jinai': sarvajJaiH prajJapte, na kevalaM jinaiH prajJapte UhAvijJAnagamye ca dRSTasyAnyathAnupapattyA adRSTasyAnusmaraNamUhA sA ca tadvijJAnaM ca tena gamye yathoktaM prAk / tadevaM jinaiH prajJaptatvAt UhAvijJAnagamyatvAcca sukhAdInAmAtmadharmmatvam, tathA ca sati teSAM sukhAdInAmanyathAnupapatterAtmanaH pariNAmitvamiti sthitam // 217 // sAMpratamatidezenAnyeSAmapi dUSaNamabhidhitsurAha- evaM aNuhavasiddho ghaDapaDasaMvedaNAdibhedo'vi / egataNiccapakkhe na saMgato baMdhamokkho ya // 218 // ( evamanubhavasiddho ghaTapaTasaMvedanAdibhedo'pi / ekAntanityapakSe na saMgato bandhamokSau ca ) 'evam upadarzitaprakAreNa ekAntanityapakSe ghaTapaTasaMvedanAdibhedo'pi 'anubhavasiddha:' pratiprANisvasaMvedanapramANasiddho 'na saMgato' na yuktaH, tathAhi na jJAnamAtmano'rthAntarabhUtaM tathA sati svayamacetanasya sataH pratiprANiprasiddhaghaTapaTAdisaMvittyabhAvaprasaGgAt, na ca jJAnamAtmani samavetamiti saMvittyabhAvaprasaGgo na yukta iti vAcyam, samavAyasya niSetsyamAnatvAt kiMtvAtmano'narthAntarabhUtam, tathA ca sati yadyekAntenAtmA nitya iSyate tataH pratiprANiprasiddho ghaTapaTasaMvedanAdivivarttaH sarvathA nopapadyate, tasyApracyutAnutpannaikasthirasvabhAvatvAt, kiMtvAkAlamekameva ghaTAdyanyatamasaMvedanaM bhavet, AstAmeSa saMvedanabhedo na saMgata, api tu bandhamokSAvapi tathAhi-- ekAntanityasya sataH sarvadA bandho vA syAtkevalo mokSo vA, na punardvayam anityatvaprasakteH pUrvatanabandhalakSaNasvabhAvopamarddana muktilakSaNasya svabhAvAntarasyotpAdAt tasmAt ghaTAdisaMvedanAnyathAnupapattyA bandhamokSAnyathAnupapattyA cAtmA niyamAtpariNAmI pratipattavyaH // 298 // tatra ghaTAdisaMvedanabhedAsaMgatatvamekAntanityapakSe bibhAvayiSurjJAnajJAninorekAntabhedAbhyupagamaM nirAkurvannAha-Na ya NANaM NANissA egaMteNeva jujjate aNNaM / paDivattAdI Na tao tassa havejjA jaha'nnassa // 219 // ( na ca jJAnaM jJAnina ekAntenaiva yujyate'nyat / pratipattyAdi na tatastasya bhaved yathA'nyasya) sarvajJanA vacanathI "sukhavagere AtmAnA ja dharmo che" evA kathanane dRDha kare che. gAthArtha :- sukha ane du:kha kramaza: sAtA ane asAtA karmanA udayathI utpanna thAya che ane AtmAnA pariNAmarUpa che. ema jinoe kyuM che. tathA tarkavijJAnathI paNa gamya che. zAtAvedanIyakarmanA udayathI ane azAtAvedanIyakarmanA udayathI udbhavatA sukha ane du:kha AtmAnA pariNAmarUpa ja che. ema jinoe-sarvajJoe kyuM che. Ama AgamapramANathI siddhi karI. (paNa kdAca bIjAo jinane sarvajJatarIke na svIkAre, ane temanA vacanone mAnya na rAkhe, tethI teo AgaLa tarka(rUpa/ane) vijJAnathI siddha karavA he che.) sukha-du:kha AtmapariNAmarUpa che, te UhA(=tarka) vijJAnathI paNa gamya che. UhA=rdaSTanI anyathA anupapattidvArA adRSTano bodha (=smRti) karAvatuM jJAna. tarkathI siddhi pUrve batAvI ja che. tethI jinoe kyuM hovAthI, ane UhAvijJAnathI nirNaya thato hovAthI sukhavagere AtmAnA dharmatarIke ja siddha che. AtmAne pariNAmI na svIkAravAmAM A sukhavagere suyogya TharatAM nathI. tethI teonI anyathA anupapatti dvArA AtmA pariNAmI ja siddha thAya che. A217nA (nityapakSe anyadoSo) have atiMdezathI nityapakSe anya saMbaMdhI dUSaNa paNa batAve che. gAthArtha :- A ja pramANe ekAntanityapakSe anubhavasiddha ghaTapaTasaMvedanAdi bheda paNa ghaTe nahi, temaja baMdha-mokSa paNa saMbhavatA nathI. upara darzAvyuM e pramANe ekAntanityapakSamAM badhA jIvone svasaMvedanapratyakSathI siddha ghaTasaMvedana ane paTasaMvedana Adino bheda yuktiyukta na bane, kemake jJAnane AtmAthI bhinna mAnavAmAM AtmA svayaM jaDa banI jAya. - jJAna AtmAthI bhinna hovA chatAM samavAyasaMbaMdhathI AtmAmAM samaveta (=raheluM) che. tethI ghaDAvagerenA saMvedananA abhAvanI Apatti barAbara nathI. pUrvapakSa uttarapakSa :- samavAyaaMgenI tamArI klpanA keTalI bogasa che ? te AgaLa batAvavAnA ja chIe. tethI tenI klpanAnA pAyApara karelI saMvedananI siddhi TakI zake nahi. tethI jJAnane AtmAthI bhinna nahi, paraMtu abhinna ja svIkAravuM joie. have jo, AtmA ekAnte nitya iSTa hoya, to dareka jIva je ghaTasaMvedana, paTasaMvedanavagere aneka saMvedanapariNAmone anubhave che, te yuktisaMgata Thare nahi. kAraNake jJAna ane AtmA ekAnta nitya hovAthI haMmezamATe ghaTaAdimAMthI koika ekanuM ja saMvedana saMbhave kyAreya paTavagere anyanuM saMvedana thAya ja nahi. Ama saMvedanamAM kyAreya bheda ubho na thAya. A saMvedanabhedanI vAta javA ghe. paraMtu baMdha ane mokSatattva paNa besI zaktA nathI. ekAntanitya AtmA kAMto haMmezA baMdha avasthAmAM rahe, kAMto haMmezA mukta avasthAmAM rahe. paNa kramaza: A banne avasthAne anubhavI zake nahi. chatAM jo anubhavI zake tema hezo, to anityatAno prasaMga Ave, kAraNake, pUrvakAlIna baMdhAtmakasvabhAvano cheda thayA vinA uttarakAlIna mokSarUpasvabhAva utpanna thaI zake nahi. Ama ghaDAvagerenA saMvedanamAM paDatA bhedanI anyathAanupapattidvArA ane baMdha-mokSanI anyathAanupapattidvArA AtmAne avazya pariNAmI ja svIkAravo rahyo. ArA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 156 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- -- cazabdo hetvarthe / yasmAnna jJAnaM jJAninaH 'sakAzAdekAntenAnyad-arthAntarabhUtaM yujyate, tathA sati hi tasyaAtmanastato-jJAnAnnaiva pratipattyAdi bhavet, AdizabdAtpravRttyAdiparigrahaH, dRSTAntamAha-yathA anyasya, sAhi-na devadattasaMbandhino jJAnAt jinadattasya pratipattyAdi bhavati, vibhinnatvAt, tathA Atmano'pi bhedAvizeSAt na tataH pratipatyAdi bhavet, tato jnyaanmaatmno'nntrbhuutm| tatazca yadyayamAtmA ekAntanitya iSyate tarhi tasyApracyutAnutpannaikasthirasvabhAvatvAt ghaTapaTasaMvedanAdibhedo na syAt, tasmAdayamAtmA pariNAmIti // 219 // bandhamokSAsaMgatatvamekAntanityapakSe bhAvayati-- hiMsAdipariNatI baMdhakAraNaM sA ya Niccapakkhammi / egasahAvattA sati Na jujjate'NiccabhAvo vA // 220 // (hiMsAdipariNati bandhakAraNaM sA ca nityapakSe / ekasvabhAvatvAt sati na yujyate'nityabhAvo vA) hiMsAdiSu yA AtmanaH svayaMkaraNAdirUpatayA pariNatiH sA khalu bandhasya, prakaraNAt karmaNAmiti gamyate, kAraNaM nimittam / uktaM ca-"kliSTAddhiMsAdhanuSThAnAt, prAptiH, kliSTasya karmaNaH / yathA'pathyabhujo vyAdhirakliSTasya viparyayAt // 1 // svabhAva eSa jIvasya, yattathApariNAmabhAk / badhyate puNyapApAbhyAM, mAdhyasthyAttu vimucyate // 2 // " sA ca hiMsAdipariNatirnityapakSe na yujyate, 'sadA' sarvakAlam, ekasvabhAvatvAt / atha mA bhUt dRSTavirodha iti sA'bhyupagamyate, tarhi hanta pUrvamahiMsAdipariNatilakSaNasvabhAvopamardaina hiMsAdipariNatilakSaNasvabhAvabhAvAdAtmano'nityatvApattiH, etadevAha-'aNiccabhAvo vA' // 220 // upasaMharannAha-(saMhAramAha) tamhA Na jAtu baMdho kAraNavirahAtoM NiccabaMdho vA / baMdha'ddhAbhedammi ya aNiccayA pAvatI tassa // 221 // (tasmAnna jAtu bandhaH kAraNavirahAd nityabandho vA / bandhAbhede cAnityatA prApnoti tasya) - - -- -- -- -- -- - ahIM ghaDAvagerenA saMvedanono bheda ekAntanityapakSe asaMgata che. tevuM bhAvana karavAnI IcchAthI prathama jJAna ane jJAnI AtmA vaccenA ekAntabhedanA siddhAntanA chotarAM ukhetA kahe che. gAthArtha :- jJAna jJAnIthI ekAnta bhinna saMbhavatuM nathI. kemake (ekAnta bhinna hoya, to) jJAnathI jJAnIne anyanI jema arthabodhavagere thAya nahi. (capada hetasUcaka che.) jJAnane jJAnIthI ekAnta bhinna mAnavuM yogya nathI, kemake tema mAnavAmAM AtmAne zAnathI arthabodhavagere-vagerethI arthamAM pravRtti vagere saMbhave nahi. jemake anyane. jema devadattasaMbaMdhI jJAnathI jinadattane arthanuM saMvedana ke arthamAM pravRtti saMbhavatI nathI, kemake devadattanuM jJAna jinadattathI bhinna che. te ja pramANe AtmAne (-devadattaAdi AtmAne) paNa saMbhave nahi. kemake jJAnano te AtmAthI bheda paNa samAnatayA che. (je bhedahetuthI enA jJAnathI anyane saMvedana svIkAryuM nathI, teja bhedahetu AtmAaMge paNa samAna che. tethI AtmAne paNa arthasaMvedana thAya nahi.) tethI jJAna AtmAthI abhinna siddha thAya che. tethI jo AtmAne nitya svIkAraze, to AtmA avinAzI, aja, ane sthiraeka svarUpavALo siddha thavAthI tenAmAM arthasaMvedanaaMge paNa svarUpabheda nahi Ave, tethI sadAmATe eka ja sarakhuM saMvedana thavAnI Apatti che. ane ghaTasaMvedana paTasaMvedanavagerarUpa saMvedanabheda anupapanna banaze. jo A saMvedanabheda ISTa hoya, to AtmAmAM te te saMvedanone anurUpa svarUpabheda svIkAravo ja rahyo. tethI AtmAne pariNAmI svIkAravAmAM ja sAra che. paravA (nityapakSe baMdhamosAbhAva) have ekAntanityapakSamAM baMdha ane mokSanI asaMgatinuM bhAvana kare che. - gAthArtha :- hisAvagerenI pariNati baMdhanuM kAraNa che. ane nityapaNe haMmezA ekasvabhAva hovAthI A pariNati saMbhavatI nathI, anyathA anityabhAva prApta thAya che. AtmAnI hisAvageremAM svayaM pravRttathavAvagererUpe pariNati ja karmabaMdhanuM kAraNa che. dhuM ja che ke "kliSTa evA hiMsA AdinA anuSThAno(=pravRtti)thI kliSTakarmanI prApti thAya che. jemake apadhyabhajana karanArane vyAdhi thAya che. ema viparyayathI (akliSTa anuSThAnathI) akliSTa karma baMdhAya che." "jIvano ja A svabhAva che ke, tenA pariNAmane pAmelo te puNya ane pApathI baMdhAya che, ane mAdhyazmabhAvathI (karmathI) vimukta thAya che. A hiMsAdipariNati AtmAne ekAntanitya svIkAranAra pakSe saMbhave nahi. kemake AtmA haMmezA eka ja svabhAvamAM rahe. pUrvapakSa :- AtmAmAM hisAdipariNati pratyasiddha hovAthI darzavarodhoSa na Ave e hetuthI te svIkAravI ja rahI. uttarapakSa :- tema svIkAravAmAM AtmAne anitya mAnavAnI Apatti che. kemake pUrvakAlIna ahiMsApariNatinA nAzathI duttarakAlIna hiMsAdipariNatisvabhAva saMbhave. ane pUrvakAlInapariNatinA nAzamAM kathaMcit tarUpe AtmAno paNa nAza thAya che. tethI AtmA anitya siddha thAya che. sAraravA upasaMhAra karatA kahe che. gAthArtha :- tethI kAraNano abhAva hovAthI baMdha saMbhavato nathI, athavA nitya baMdha saMbhave che. ane baMdhanA kALamAM bheda thavAmAM AtmAnI anityatA siddha thAya che. Ama ekAnsanityapaNe hisAAdipariNati sarvathA saMbhavatI nathI. tethI kyAreya AtmAno baMdha paNa saMbhave nahi. kemake hisAAdipariNatirUpa baMdhanA kAraNano abhAva che. have jo, hiMsAAdipariNati svIkArazo, to AtmA sadA eka svabhAvI dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 157 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yupagamyamAne tasyAtmanAta tatazca kA noyA cAha-niccabaMdho vA yasmAdevamekAntanityapakSe hiMsAdipariNatiH sarvathA na yujyate tasmAnna jAtu-na kadAcanApyAtmano bandhaH prApnoti, 'kAraNavirahAd' hiMsAdipariNatilakSaNasya tatkAraNasyAbhAvAt / athaitadabhyupagamyate tarhi tasya sadaikasvabhAvatvena hiMsAdipariNatipracyutyabhAvAt sarvadA bandha eva prApnoti, na muktiH, tathA cAha-'niccabaMdho vaa| athocyeta-kadAcidvandhaH kadAcitpunarabandhaH, tasya tathAvidhaikasvabhAvatvAt, tatazca kA no hAnirityata Aha--'baMdhetyAdi' 'bandhAddhAbhede ca' bandhAbandhakAlabhede cAbhyupagamyamAne tasyAtmano'nityatA prApnoti, bAhi-yadaivAsyAtmano(nobandhastadaiva bandhakAraNahiMsAdipariNatisvabhAvo jaraseva yauvanamabandhakAraNena hiMsAdiviratipariNatisvabhAvenApanIyate anyathA tatpariNatisvabhAvabhAvena pUrvakAlavat bandhAdvandha eva prasajyeta, na hyagniranapagate dahanasvabhAve na dahatIti, tatpariNatisvabhAvApagame ca niyatamanityateti // 221 // mA bhUt bandhAbandhakAlabhedastathApi tasyAnityataiveti pratipAdayannAha-- tadabhedammi ya egammi ceva samayammi savvabaMdhAto / biie abaMdhagattaM sahAvabhedAu to'Nicco // 222 // (tadabhede caikasminnaiva samaye sarvabandhAt / dvitIye'baMdhakatvaM svabhAvabhedAttasmAdanityaH) tasyA:-bandhAddhAyA abhede'pi bandhAbandhakAlabhedAbhAve'pItyarthaH, ekasminneva samaye sarvakarmabandhAt yatkarma baddhavyaM tasya sarvasyApi bandhabhAvAt dvitIyasamaye bandhanIyakAbhAvAdabandhakatvam, ghAdi--yenaiva svabhAvena prathamasamaye karma badhnAti tenaiva dvitIyAdiSvapi samayeSu, na svabhAvAntareNa, tathA'bhyupagamAt, tatazca yAvAn kazcit dvitIyAdisamayabhAvI bandhaH sa sarvo'pi prathamasamaya eva syAt, tatkAraNasya svabhAvasya vidyamAnatvAt, prathamasamayabhAvibandhavat, anyathA dvitIyAdiSvapi samayeSu mA bhUta, vizeSAbhAvAt, tathA ca sati dvitIyasamaye baddhavyakAbhAvAdabandhakatvamAyAtamiti / tataH kimityAha-'sahAvabhedAu to'Niccotti', yata evaM prathamasamaye bandhakatvaM dvitIyasamaye cAbandhakatvama, 'to' tasmAdayamAtmA svabhAvabhedAt bandhakatvAbandhakatvalakSaNasvarUpabhedAt anitya eveti sthitam // 222 // mokSamadhikRtya dUSaNamAha-- hiMsAdiviratipariNatI mokkhassavi kAraNaM tu jA siddhA / sA viha viyappiyavvA evaM jahasaMbhavaM sammaM // 223 // (hiMsAdiviratipariNatiH mokSasyApi kAraNaM tu yA siddhA / sApi hu vikalpayitavyA evaM yathAsaMbhavaM samyaka) mokSasyApi kAraNaM yA hiMsAdiSu viratipariNatiH siddhA-pratItA mokSavAdinAmavigAnena, yathoktam-"muktiH karmakSayAdiSTA, jJAnayogaphalaM sa ca / ahiMsAdi ca taddheturiti nyAyaH satAM mataH / iti" // 1 // sApyevaM yathA hiMsAdipariNatistathA samyak yathAsaMbhavaM vikalpayitavyA, athAdi--na khalvekAntanityapakSe hiMsAdiviratipariNatirupapadyate, pAraNatiH siddhA-pratItA mojA evaM yathAsaMbhavaM samyak) jJAnayogaphalaM sa ca yatavyA, bAhirati nyAyaH satAM matanAmavigAnena, yathokta. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - che. tethI hiMsA AdipariNatimAMthI kyAreya bhraSTa nahi thAya. tethI haMmezA baMdhano prasaMga che. tethI kyAreya mokSa nahi thAya. pUrvapakSa :- AtmAno tevA prakArano eka ja svabhAva che, ke jethI kyAreka baMdha ane kyAreka baMdhano abhAva ema banne saMbhave. tethI amAre koi hAni nathI. uttarapakSa :- A pramANe baMdhakALa ane abaMdhakALa Ama baMdhAbaMdhakAlano bheda svIkAravAmAM AtmA anitya Thare che. te A rIte - jyAre A AtmAno baMdha nathI, tyAre ja baMdhamAM kAraNabhUta hisAAdipariNatisvabhAvane abaMdhamAM kAraNabhUta hiMsAdivitipariNatisvabhAva dUra kare che, jemake ghaDapaNa yauvanane dUra kare che. nahitara to, hiMsAdipariNati svabhAva hAjara rahevAthI pUrvakAlanI jema baMdhathI baMdha(baMdha pachI baMdha)no ja prasaMga Avaze. arthAta baMdhathI abaMdha (baMdhathI mokSa) nahIM thAya. bALavAno svabhAva dUra na thAya tyAM sudhI agni bALavAnuM kAma na kare ema na bane arthAta avazya bALe. tema jyAM sudhI hiMsAdipariNatisvabhAva dUra na thAya, tyAM sudhI baMdha kArya na thAya, tema na bane, arthAt avazya baMdha thAya. ane je hisAdipariNatisvabhAva dUra thAya, to AtmA avazya anitya kare che. raravA baMdha ane abaMdhakALamAM bheda bhale na ho, chatAM paNa AtmA anitya ja siddha thAya che, tema pratipAdana karatAM kahe che. gAthArtha :- baMdhAbaMdhakALamAM abheda hoya, to paNa eka ja samaye sarvabaMdha hovAthI bIjA samaye abaMdhatA ja Avaze. Ama svabhAvabhedathI AtmA anitya siddha thAya che. baMdhakALa ane abaMdhakALa vacce abheda hoya, to paNa eka ja samaye baMdhayogya badhA ja karmo baMdhAI jaze, tethI bIjA samaye baMdhayogya karmono abhAva thavAthI abaMdhatA ja AvIne ubhI raheze. te A pramANe - je svabhAvathI prathama samaye karma baMdhAya che, e ja svabhAvathI bIjAvagere samayomAM paNa karma baMdhAya, nahi ke bIjA svabhAvathI; kemake AtmAne eka ja svabhAvI svIkAryo che. have jo, bIjAvagere samaye baMdhAto karmabaMdha pahelA samayanA karmabaMdhanA svabhAvathI ja hoya, to te badhA karmo prathama samaye ja kema na baMdhAya? arthAt baMdhAvA ja joie, kemake bIjAvagere samaye karmabaMdhamAM kAraNabhUta svabhAva prathama samaye paNa vidyamAna ja che. jemake prathama samaye thato karmabaMdha. ane jo te svabhAva hovA kyAM prathama samaye karmabaMdha na thAya, to bIjAvagere samaye paNa karmabaMdha na thavo joIe. kemake prathama samayanA svabhAva ane bIjA samayanAM svabhAva rUpa kAraNamAM bheda nathI. tethI dvitIyaAdi samaye baMdhayogya karmo paNa prathamasamaye ja baMdhAze. tethI bIjAvagere samaye bAMdhavA yogya karmono abhAva thavAthI AtmA abaMdhaka ja siddha thaze. Ama prathama samaye baMdhakapaNuM ane bIjAvagere samaye abaMdhakapaNuM, Ama svabhAvabheda thavAthI AtmA anitya ja siddha thAya che. rararA mokSane uddezI ekAntanityapaNe dUSaNa darzAve che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 je 158 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasya sarvakAlamekasvabhAvatvena . pUrvasvabhAvapracyutyabhAvAt, tato na kadAcanApi kasyApi muktirbhavet, tatkAraNahiMsAdiviratipariNatyabhAvAt / atha mA bhUdiSTavirodha iti tatkAraNabhUtA hiMsAdiviratipariNatirabhyupagamyate tarhi sarvakAlaM tadekasvabhAvatayA nityaM muktireva syAt, na saMsAraH / athocyeta-tasyetthaMbhUta eva svabhAvo yena kadAcidvandhaH kadAcicca muktiH, na ca vAcyaM kathamevaMvidhastasya svabhAvaH kalpyata iti, svbhaavsyaaprynuyogaarhtvaaditi| tadetadunmattapralapitaM, yato bandhasya kAraNaM yA hiMsAdipariNatiryA ca tadviratipariNatirmuktikAraNaM tayoH parasparavirodhitayA yadaiva hiMsAdiviratipariNatirupajAyate tadeva yauvanikAyAM zizutvamiva itarA hiMsAdipariNatirapagacchati, anyathA tatpariNatilakSaNasvabhAvabhAvena pUrvakAla iva vivakSitakAle'pi bandha eva kevalo bhavenna muktiriti niyatamanitya evAtmeti kRtaM prasaGgena / syAdetata, hiMsAdipariNatistadviratirvA Atmano'vasthAbhUtA, avasthAzcAvasthAturekAntena bhinnAH, dharmAdharmiNorekAntena bhedAbhyupagamAt, tato'vasthAnAM parasparaM bhede'pi avasthAturavicalitasvarUpatvAt na kAcit no bAdheti // 223 // etadevAzaGkamAna Aha-- tatto'ha pariNatIo bhinnA etAo hoti to tassa / pAvaDuM mathAmAvo mAvaSThi yatipUrNa 3 | 224 | (tato'tha pariNatI bhinne ete bhavatastasmAt tasya / prApnoti ubhayAbhAvo bhAve cAtiprasaMgastu / ) atha tataH-AtmanaH sakAzAdete pariNatI bhinne eva bhavata ityabhyupagamyate, atra 'bhinnA eyAutti' prAkRtatvAt dvitve'pi bahuvacanam, yadAha pANiniH- "dvivacana bahuvacaneneti," evamanyatrApi yathAyogaM prAkRtalakSaNamabhyUhyam, atrottaramAha'to tassetyAdi, yadyevamabhyupagamyate tatastasya-AtmanaH 'ubhayAbhAvo' bandhamokSAbhAvaH prApnoti, bhAve cobhayasyAtmano'bhyupagamyamAne'tiprasaGga eva syAt / tuzabdo'vadhAraNe / atiprasaGgazcAyam-yathA devadattasya hiMsAdipariNatitadviratipariNatibhyAM bandhamokSau bhavatastathA jinadattasyApi syAtA, bhedaavishessaaditi||224|| sAMprataM sAMkhyamatamapAcikIrSuridamAha-- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- gAthArtha :- mokSanA kAraNatarIka siddha thayelI hiMsAviratipariNatiaMge paNa Aja pramANe yathAyogya sArI rIte vilpo karavA. mokSatatva svIkAranArA tamAma mokSavAdIo virodha vinA svIkAre che ke hisAvageremAMthI viratino pariNAma mokSanuM kAraNa che. hyuM che ke akarmakSayathI mokSa iSTa che ane karmakSaya jJAnayoganuM phaLa che. tathA ahiMsAvagere tenA(-karmakSayanA) kAraNa che. Avo nyAya sajajanone mAnya che." hisAdipariNatinI jema A hisAviratipariNatiaMge paNa vilpanA karavI. te A pramANe ekAntanityapakSamAM hiMsAvageremAMthI viratinI pariNati susaMgata banatI nathI. kAraNake AtmA haMmezA ekasvabhAvI hovAthI kyAreya paNa teno pUrvakAlIna svabhAva nAza pAme nahi. ane uttarakAlIna hisAvitipariNati ubhI thAya nahi. tethI e pariNatino abhAva thavAthI kyAreya paNa koinI mukti thaze nahi. paNa mukti thavI ISTa che. Ama ekAntanityapaNe mokSaaMge paNa ISyavirodhadoSa che. pUrvapakSa :- A doSa dUra karavA AtmAmAM hiMsAAdinI viratino pariNAma svIkAravo ja rahyo. uttarapakSa :- AtmA esvabhAvI hovAthI, AtmAmAM A viti pariNati haMmezA mATe svIkAravI rahI. tethI AtmA haMmezA mukta ja raheze, kyAreya saMsArI nahi bane. pUrvapakSa :- AtmAno svabhAva ja evA prakArano che, ke kyAreka baMdha thAya, ane kyAreka mukti ane svabhAvaaMge praznano avakAza na hovAthI ema na pUchavuM ke teno svabhAva Avo ja kema che ?" uttarapakSa :- A vacana unmattanA pralApanI barAbarI kare che. kemake hiMsAdipariNati baMdhanuM kAraNa che, ane temAMthI ( hiMsAmAMthI) viratinI pariNati muktinuM kAraNa che. A banne pariNati paraspara virodhI che. tethI jyAre hisAAdinI viratinI pariNati ubhI thAya che, tyAre yuvAnInI prApti vakhate bALapaNanI jema hisAAdinI pariNati dUra thAya che. je te pariNati dUra na thAya, to hisAAdipariNatirUpa svabhAva hAjara rahe che. tethI pUrvavata tyAre paNa mAtra baMdha ja thaze, mukti nahi thAya. tethI AtmAnI anityatA ja siddha thAya che. pUrvapakSa :- hisAnI pariNati ke tenI viratinI pariNati mULa che to AtmAnI ja avasthA. ane avasthA avasthAvAnathI ekAtte bhinna hoya che. kemake dharma ane dharmI vacce ekAnta bheda svIkAryo che. Ama avasthAo parasparathI atyanta bhinna hoya, to paNa avasthAvAna AtmA to avicalita svarUpavALo ja hovAthI amane AtmA anitya thavAnI kiI Apatti nathI pararavA A ja vAtanI AzaMkA karatA kahe che. gAthArtha :- tethI A be pariNatio AtmAthI bhinna che. (uttara) to AtmAnA baMdha ane mokSano abhAva prApta thAya che. ane baMdha-mokSa svIkAravAmAM atiprasaMga che. A hiMsAdinI ane hiMsAArthivatinI pariNatio AtmAthI ekAnta bhinna svIkArelI che. (mULamAM dvivacana arthe bahuvacanano prayoga prApta hovAthI ryo che. pANinie kahyuM ja che ke "dvivacana bahuvacanathI (darzAvavuM) A ja pramANe anyatra paNa prAptanA niyama yathAyoga samajavA) uttarapakSa :- A abhyapagamamAM AtmAnA baMdha-mokSano abhAva Ave che. kemake AtmAnA baMdha-mokSa svIkAravAmAM atiprasaMga che. jemake jema devadattanI hiMsA pariNatithI devadattane baMdha ane virati pariNatithI devadattano mokSa thAya che, tema dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 159 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNNassa baMdhamokkhA Na appaNo bAlavayaNasarisamiNaM / tavi vipavaSe imeva saMtA te 3 225 che (anyasya bandhamokSau nAtmanaH bAlavacanasadRzamidam / tasyApi ca nityapakSe evameva na saMgatau tau tu) 'aNNassetyAdi', sAMkhyo hyevamAha-naivAtmA puNyapApe badhnAti, tasyAkartRkatvAt, nApyasau mukto bhavati, bandhAbhAvAt, nApyasau kvacidapi saMsarati, niSkriyatvAt, kevalaM prakRtireva sattvAdisAmyAvasthAlakSaNA saMsarati badhyate mucyate ceti| taduktam-"tasmAnna badhyate nApi saMsarati kazcit, saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiriti / taM pratyucyate-anyasya-Atmano vyatiriktasya pradhAnasyeti yAvat, bandhamokSau na tvAtmana iti yaducyate tadidaM vAtavAna --ajJamASitatulyam | rAtha-i isatatamapravutAnuFrendrabhAva pavAyamAtmA pradhAnameva ja vanyamokssaadikaa vicitrA avasthAH pratipadyata ityabhyupagamyate, tarhi bhavApavargayorAtmano'viziSTatvAtkimityeSo'tiparuSaduHkhabharabhISaNabhavabhramaNabhIrutayA niratizayAnandamandiramuktipadAbhilASukatayA ca yamaniyamAdAvanuSThAne pravartate, niSphalatvAt / syAdetat, naivAtmA muktyarthamanuSThAne pravartate, kiM tarhi?, dehendriyamanovikArasahitaM pradhAnameva tato na kazcinno doSa iti, tadayuktam, pradhAnasyAcetanatvena ghaTAdInAmivAlocakatvAyogAt, muktayartha cedamanuSThAnamAlocanApUrvakaM "kriyAsu sarvoparamo mokSa" iti niyamavatA yathA(ha) pravRtteH / atha yadyapi svayamacetanaM pradhAnaM tathApi tanmanovikArAvasthamAtmA cidrUpaH svasAnnidhyAdupAdhiH sphaTikamiva svanirbhAsaM karoti, yadAha--"puruSo'dhiAviokRtAtmaiva, svani samacetanam / manaH karoti sAnnidhyAdupAdhiH sphaTikaM yathA // 1 // " iti / svanirbhAsitaM ca tat AlocanAyAM pravarttate tataH kathaM punaH pUrvoktadoSAbhiSvaGgaH?, taduktam-"sa tasyetthamAlocanAyAM prayojaka iti", tadapyasamIcInam, puruSasyaikasvabhAvatvenetthaM -- - - - - - - - - - - - - - - - - - -- jinadattanA paNa baMdha -mokSa thavA joIe. kemake te hiMsAdipariNati ane hiMsAArthivatinI pariNati jema devadattathI bhinna che. tema jinadattathI paNa bhinna che. pArarajA (sAMkhyamatanirAsa) have sAMkhyamatanI mUcha utAratA kahe che. gAthArtha :- baMdha ane mokSa anyano che, AtmAno nahi evuM vacana bALaknA vacanatulya che. teno paNa (=anyane paNa) baMdha-mokSa nityapakSe saMgata nathI. sAMkhyamata :- AtmA puNya ane pApa karma bAMdhato nathI. kemake te(AtmA) karmano kartA nathI. teja pramANe AtmA mukta paNa thato nathI, kemake tene baMdha ja nathI. teja pramANe AtmA saMsAramAM bhakto paNa nathI, kemake nikti che. satva jasa ane tamasanI sAmyaavasthArUpa prakRti ja saMsAramAM bhaTake che, baMdhAya che, ane mokSa pAme che. dhuM ja che ke "tethI koI puraSa(AtmA) baMdhAto nathI, ke saMsaraNa karato nathI. aneka AzrayavALI prakRti ja saMsaraNa kare che. baMdhAya che, ane mukta thAya che." uttarapakSa :- "AtmAthI bhinna-pradhAna ( prakRti)no baMdha-mokSa che, paNa AtmAne nathI ItyAdi tamAruM kathana ajJA bALakanA vacananI barobarI kare che. jo satata anutpanna, avinAzI sthira ekasvabhAvavALo ja A AtmA hoya, tathA prakRti ja baMdha, mokSavagere avasthAone anubhavatI hoya, to saMsAra ane mokSa A banne sAthe AtmAne samAnatayA I lAgatuM vaLagatuM nathI. tethI atyaMta kora, du:khathI chalakAyelA ane bhayaMkara banelA saMsAramAM bhaTakvAno bhaya AtmAne hovo joIe nahi. temaja niratizayaAnandanA mahelanulya mokSasthAnanI prAptinI abhilASA saMbhave nahi. tethI AtmA saMsArathI chUTavA ane mokSa meLavavA yama, niyamavagere anuSThAnomAM pravRtta thaze nahi. kemake A kRtyo niSphaLa che. sAMkhya :- AtmA mokSa meLavavA anuSThAnomAM pravRtta thato ja nathI. paraMtu zarIra, Indriya ane mananA vikArothI yukta pradhAna ja pravRtta thAya che. tethI koI doSa nathI. ' uttarapakSa :- A pradhAna ( prakRti) tatva ghaDAvagerenI jema acetana che. tethI te AlocanA karavA samartha nathI. ane mokSArthaka thatuM anuSThAna vicArapUrvaka ja saMbhave kemake "kliAomAMthI saMpUrNa virAma ja mokSa che ItyAdi niyama karanAra ja (AlocanA karanAra ja) mokSArthaka pravRttimAM pravRtta thAya che. tethI acetana ane avicArazIla pradhAnatatvanI mokSArthaka pravRttinuM kathana asaMgata che. sAMkhya :- alabatta, pradhAna svayaM jaDa ja che. jyAre, te manovikAraavasthAmAM hoya che tyAre cipa(jJAnacaitanyamaya) AtmA potAnA sAnidhyanA prabhAve e jaDa pradhAnane svanirbhasa (svatulya) kare che. jemake lAla laAdi upAdhi sphaTine kahyuM che ke "aviktasvarUpavALo puruSa acetana manane sAnnidhyathI svanirbhasa kare che. jemake upAdhi sphaTiLe." Ama AtmAthI nirmAsa pAmeluM (AtmAnA sahavAsathI jANe ke cetanavaMtu bhAsatuM) mana vicAraNAmAM pravRtta thAya che. tethI pUrvokta zeSo zI rIte saMbhavI zake ? kahyuM che ke "te (AtmA) Ama tenI (=manovikAraavasthAne pAmelA pradhAnanI) AlocanAmAM prayojaka che. uttarapakSa :- A vAta taddana khoTI che. kemake puruSa haMmezA ekasvabhAvI hovAthI tene haMmezA prayojaka mAnavAnI -- 1. vArina ti pAnAma / dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 160 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - --- - - - - - - -- sadA prayojakatvAMpatteH, tathA ca sati sadaiva tadrUpatvAt muktayabhAvaprasaGgaH / etena yaducyate-"yathA candraH svabhAvenAvikRtasvabhAva eva san candropalasya payaHkSaraNe kadAcitprayojakaH kadAcinna, tathA ayamapyAtmA kadAcideva prayojako bhaviSyati na tu sadeti " tadapAkRtamavaseyam, candrasyApi nityAnityAtmakatayA sarvadevAvikRtasvabhAvatvAnabhyupagamAt, anyathA tasyApi sadA prayojakatvApatteriti yatkiMcidetat / tasmAdAtmana eva bandhamokSAvabhyupagantavyau, tathA ca sati tasya tadanyathAnupapattyA prinnaamitvmiti| anyasyApyabhyupagame tayorbandhamokSayorekAntanityapakSe'nupapattimAha-tasyApi ca-AtmanaH sakAzAdanyasya pradhAnasya 'nityapakSe ekAntanityatvAbhyupagame na saMgatAveva 'to' bandhamokSau / tuzabda evakArArtho bhinnkrmshc| tadapi hi pradhAnaM yuSmAbhirekAntanityamekarUpamakriyamiSyate, tataH kathaM tasyApi bandhamokSau syaataamiti||225|| atha mAbhUdeSa doSa iti tasya pariNAmamabhimanyase tata Aha pariNAmammi ya NaNu tassa ceva jujjati kiM tato'NNeNa / apamANeNaM parikappiteNa aNNANapisuNeNaM? // 226 // (pariNAme ca nanu tasyaiva yujyate kiM tato'nyena / apramANena parikalpitenAjJAnapizunena) pariNAme ca pradhAnasyeSyamANe nanu tasyApyAtmanastathApariNAmAbhyupagame bandhamokSau yujyate ev| evazabdo bhinnakramaH sa ca yathAsaMbandhaM yojita eva / tataH kimanyenApramANena tadgrAhakapramANavikalenAjJAnapizunena-viparyAsasUcakena pradhAnena parikalpiteneti / apica, pradhAnasya mokSAbhyupagame tasya svarUpahAnirevAbhyupagatA syAt, yadAha bhavadAcArya:-"prakRtiviyogo mokSa iti / tataH prakRteH prakRtitvaviyoge svarUpabhraMzaprasaGgaH, tathA ca kuto'sya nityateti / svasiddhAntaprakopazcaivaM bhavata Apadyate, siddhAnte hi bhavataH- "paJcaviMzatitattvajJo, yatra tatrAzrame rt:| jaTI muNDI zikhI vApi, mucyate nAtra saMzayaH // 1 // ityAdinA granthena puruSasya muktirabhihitA, bhavatA cAdhunA pradhAnasyeSyata iti // 226 // 3pasaMhAramA-- iya diTThAdiTThaviroha-bhAvato savvavatthuvisao u // egaMtaNiccapakkho micchattaM hoi tavvo // 227 // (iti dRSTAdRSTavirodhabhAvatoH sarvavastuviSayastu / ekAntanityapakSo mithyAtvaM bhavati jJAtavyaH) Apatti che, ane pradhAna paNa haMmezA tarUpa( svanirbhAsita) ja raheze. tethI teno kyAreya mokSa thaze nahi. tethI ja "jema caMdra svabhAvathI ja vikAra na pAmavAnA svabhAvavALo hovAM mAM caMdrakAnta maNimAMthI pANInA TapakvAmAM kyAreka prayojaka bane che, ane kyAreka prayojaka banato nathI, te ja pramANe A AtmA paNa kyAreka prayojaka banaze, hamezA nahi" evuM vacana paNa ukhaDI jAya che. kemake candra paNa nityAnityarUpe ja ISTa che. sarvadA avisvabhAvavALo mAnya nathI ja. jo te(candra) sarvadA avikRta ekasvabhAvI hota, to tene paNa haMmezA prayojaka mAnavo ja paddha. tethI AvA dRSTAntonA baLapara oNSTanI siddhi karavAmAM koI dama nathI. tethI jaDa pradhAnamAM vicArakapaNuM asiddha kare che. tethI mokSArthaka anuSThAnamAM tenI pravRtti saMbhavatI nathI. ane AtmAnI pravRtti hoya, to AtmA potAnAM ja mokSamATe pravRtti kare tema svIkAravuM ja yogya che. tethI AtmAnA ja baMdha ane mokSa svIrtavya che. tethI ananyagatyA AtmAne pariNAmI svIkAravo ja rahyo. tuSya darzana nyAyathI tamane abhISTa pradhAnanA baMdha-mokSa svIkAravAmAM paNa leI dALa maLe tema nathI. kemake asiddioSa moM phADIne beThe che. kemake ekAntanityapaNe pradhAnatatvanA paNa baMdha-mokSa asaMgata ja che. ("tu"pada nakArArthaka che, ane "saMgata"padasAthe sambandhita che.) kemake tame pradhAnane paNa ekAntanitya eka svarUpI, ane niSei ja pyuM che. rarapA A doSanA bhayathI jo pradhAnane pariNAmamAM svIkArazo, to sAMbhaLo. gAthArtha :- jo pariNAma mAnya ja hoya, to tenA(AtmAnA) ja baMdha-mola yogya che. tethI tenA(AtmA)thI bhinna, apramANabhUta, parilpita, ane mAtra ajJAnanAM ja sUcaka evA anyathI( pradhAnathI) zuM? ( pradhAnanI lpanAno lei artha nathI.) sAra :- jo tame pradhAnane pariNAmI svIkAravA taiyAra thAya che, to AtmAne ja pariNAmI svIkArI lo. badhA prazno maTI jaze. kemake AtmAnA baMdha-mokSa saMbhavI zakaze. (evakArano saMbaMdha yujyate kriyApadasAthe che. arthAt ahIM anyayoga vyavaccheda iSTa nathI, paraMtu atyantAyogavyavaccheda ISTa che.) vaLI, pradhAnatatvanA baMdha-mokSa svIkAravAmAM pradhAna (prakRti) potAnA svarUpane gumAvI deze. tamArA AcArye ja kahyuM che - "prakRtino viyoga mokSa che." have jo prakRti potAnA prakRtipaNAthI viyoga pAme toja prakRtino mokSa thAya. ane prakRtipaNAthI viyoga pAmavo eTale ja "potAnA "prakRtipaNuM svarUpane khoI besavuM" ane teno artha khapuSpanI jema asat thavuM kemake asavastuo ja svarUpathI bhraSTa hoya che. ane to prakRti nitya nahIM rahe. vaLI tamArA siddhAntasAthe paNa virodha che. kemake tamAro ja siddhAnta che. "paccIza tatvono jJAtA je paNa koI AzramamAM(brahmacaryaAdimAMthI) sa hoya, te pachI jaTAvALo hoya, munayukta hoya ke pachI coTalIvALo hoya, to paNa mukta thAya che temAM saMzaya nathI" A vacanathI puruSanI ja muktino nirdeza che. jyAre hAlamAM tame pradhAnanA mokSanI vAto kare che. tethI siddhAntavirodhazeSa che. . rara6 ! upasaMhAra batAve che. gAthArtha :- Ama sukha vagerenA saMbaMdharUpa ane ghaDa, kapaDavagerenA saMvedanamAM bhedarUpa daSTa ane baMdhamokSarUpa aSTamAM virodha Avato hovAthI dareka vastuaMge ekAntanityapakSa mithyA che, tema samajI levuM. nityatvapakSanI parIkSA pUrNa thaI. pArarakA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 191 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'iti evamuktaprakAreNa dRSTasya-sukhAdiyogasya ghaTapaTasaMvedanAdibhedasya cAdRSTasya-bandhamokSasya virodhabhAvAdekAntanityapakSaH sarvavastuviSayo mithyAtvaM bhavati jJAtavyaH / iti nityatvaparIkSA // 227 / sAMprataM yaduktam 'aNiccapakkhe Na so juttotti tatsamarthayamAna Aha--- khaNigo cegasahAvo sa kahaM vedei do'vi suhadukkhe ? / - vedagabhedammi ya savvalogavavahAravocchedo // 228 // (kSaNikazcaikasvabhAvaH sa kathaM vedayate dveapi sukhaduHkhe / vedakabhede ca sarvalokavyavahAravyavacchedaH) kSaNiko'pi padArthaH paraiH parikalpyamAna ekasvabhAvaM ekAntakSaNikazca parikalpyate, * tatazca yadyayamAtmA kSaNikastataH kathaM dve api sukhaduHkhe vedayate?, tAvatkAlamavasthAnAbhAvAt, dRSyate ca krameNobhayamapi vedayamAnaH, tathAnubhavAt / athA'nya eva duHkhavedakaH kSaNa AsIt, anya eva cAdhunA sukhavedakaH kSaNa utpadyate, tatkathamucyate dRzyate krameNobhayamapi vedayamAna iti?, atrAha--"vedagetyAdi sukhaduHkhayorvedakasya bhede-anya eva duHkhavedakaH kSaNo'nya eva ca sukhavedaka ityevaMrUpe iSyamANe sakalalokavyavahAravyavacchedaH praapnoti||228|| yata itthaM lokavyavahArasvathAhi-- suhito sa eva duhito puNo'vi tassAhaNatthamujjamai / pAvei kila sa eva tu sumarai ya mae kayaM etaM // 229 // (sukhitaH sa eva duHkhitaH punarapi tatsAdhanArthamudyacchati / prApnoti kila sa eva tu smarati ca mayA kRtametat) ya eva prAk / sukhita AsIt sa evedAnI duHkhito jAtaH, punarapi ca ya eva tatsAdhanArthasukhasAdhanArthamudyacchati-udyamaM karoti, sa eva kila sukhamApnoti, kiletyanena ca lokabAdhayA parAbhyupagamasyAtIva pApIyastAM darzayati / tathA yenaiva ca prAk anubhUtaM kiMcit sa evAdhunA tatsmarati nAnyaH, tatra tthaabhuutaanusndhaanaanupptteH| smaraNasyaivollekhaM darzayati-mayA kRtametaditi // 229 // tathA-- vedei ya puvakayaM kammaM iha ajjiyaM ca aNNattha / paramapadasAhaNatthaM kuNai payAsaM ca uvautto // 230 // (vedayati ca pUrvakRtaM karma ihArjitaM cAnyatra / paramapadasAdhanArtha karoti prayAsa copayuktaH) mettAdisuguNapagarisamabbhAsAto ya pAvae koi / emAdilogasiddho NaNu vavahAro kahaM tattha? // 231 // (maitryAdisuguNaprakarSamabhyAsAcca prApnoti ko'pi / evamAdilokasiddho nanu vyavahAraH kathaM tatra?) yenaiva pUrvasmin bhave kRtaM karma-jJAnAvaraNIyAdi sa eva iha bhave vedayati, yenaiva ca iha bhave karma aya'te sa evAnyatra-bhavAntare vedayiSyate / ya eva ca zArIramAnasAnekaduHkhabharApUritazarIraH sa evAparimitAnandamandiraparamapada- - - - - - - - - - - - - - - - - - - (bhanityapakSanuna) have "anityapaNe te yogya nathI (gA.194) A vAtanuM samarthana kare che. gAthArtha :- bIjAoe(bauddhoe) kSaNika padArthanI lpanA karatI vakhate padArthane ekasvabhAvI ane ekAnta kSaNika dhyo che. paNa jo AtmA kSaNika ane ekasvabhAvI hoya, to te(AtmA) sukha ane duHkha bannenuM vedana(saMvedana) zI rIte karI zake ? kemake teTalA kALasudhI (sukhadu:kha bannenA anubhavakALasudhI) te(AtmA) rahevAno ja nathI. paNa AtmA sukha ane du:kha bannene kramaza: anubhavato dekhAya ja che. kemake A vAta anubhavasiddha che. (arthAt kSaNijvAdamAM "anubhavavirodha doSa che.) pUrvapakSa :- pUrvanI du:khavedaka kSaNa bhinna hatI, ane vartamAnanI sukhavedaka kSaNa bhinna ja utpanna thaI che. tethI eka ja AtmA kamarA: sukhadu:khaubhayanuM saMvedana karato dekhAya che. tevuM kahevuM zI rIte vyAjabI Thare ? uttarapakSa :- Ama jo, sukhavedaka kSaNane(=kSaNavartI AtmA) ane duHkhavedaka kSaNane bhinna svIkArazo, to to badho ja loLyavahAra chinnabhinna thavAnI Apatti che. dararatA loLyavahAranI chinnabhinna thavAnI Apatti eTalA mATe che, ke lAvyavahAra AvA prakArano che. gAthArtha :- pUrve je sukhI hato, teja have duHkhI thayo. ane je sukhanA sAdhanaarthe udyama kare che, te ja sukha pAme che." ("kli=kharekhara padathI mULAkAra lokabAdhAdoSathI bIjAo(=bauddho)no siddhAMta atyaMta pApayukta che tema darzAve che.) vaLI pUrve je vyaktie anubhava ryo hoya che, te ja vyakti te anubhavanuM "A meM karyu ItyAdirUpa smaraNa kare che. (anya nahi kemeke anya vyaktimAM tevA prakAranuM anusaMdhAna anupapanna che.) che rara9 ! - jI, gAthArtha :-"pUrvakta karmane ahIM vaide che ane ahIM karelA karmone anyatra(AvanArA bhavomAM) anubhave che. vaLI upayukta thai paramapada(mokSa) prApta karavA prayAsa kare che. ane keTalAka abhyAsathI maitrIvagere sadgaNono prarSa pAme che." ItyAdi lokasiddha vyavahAra kSaNijvAdamAM zI rIte saMbhavI zake ? pUrvabhavamAM je vyaktie jJAnAvaraNIyavagere karmo bAMdhyA hoya te ja vyakti A bhavamAM te karmanA vipAko anubhave che. jo kare so pAve. tathA A bhavamAM je vyakti karma bAMdhe, te ja vyakti bhavAMtaramAM te karmano bhoktA banaze. vaLI zArIrika ane mAnasika aneka prakAranA du:khothI gherAyelA zarIravALo e ja jIva aparimita AnandanA sthAna bhUta mokSa pade pahoMcavAnI dharmasaMgrahaNi bhAga-1 2 162 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yiyAsayA tatprAptyarthamupayuktaH san maitryAdiSu prayAsamAdadhAti / ya eva ca maitryAdiSu prayAsamAhitavAn sa evAbhyAsavizeSAt guNaprakarSa-rAgAdiprahANalakSaNaM prApnoti, maitryAdiSvityatrAdizabdAt karuNAmuditopekSAparigrahaH / tatra pratyupakAranirapekSA prItimaitrI, duHkhAt duHkhahetorvA yA samuddharaNakAmanA sA karuNA, abhilaSitahitavastuprAptyA tuSTirmuditA pramodA'paraparyAyA, azakyopakAravizeSAdhAne puruSe upakArAdhAnaM pratyupekSaNamupekSA / etAzca sattvAdiviSayatayA'bhyasyamAnA rAgAdiprahANahetavo bhavantIti tadviSayAH kartumadhyavaseyAH, taduktam-"maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyaparicintanaM sattvaguNAdhikaklizyamAnAprajJApyagocara'mityAdi / tata evamAdikaH, AdizabdAt pratyabhijJAdRSTaviSayakautukatadasaMprAptyudvegatadarthapravRttitatprAptyAdirUpazca vyavahAro lokasiddhaH sakalalokaprasiddho nanu kathaM tatra kSaNikapakSe syAt?, naiva kathaMcidapItyarthaH // 230-231 // yasmAt kSaNikatve satIdaM prApnoti anno vedei suhaM aNNo dukkhaM pavattae aNNo / __pAveti vedatI sumaratI ya patteyamanno tu // 232 // . (anyo vedayate sukhamanyo duHkhaM pravartate'nyaH / prApnoti vedayate smarati ca pratyekamanyastu) . anyo vedayate sukham anyazca duHkhm| pravartate cAnyaH prApnoti cAnya ev| vedayate cAnyaH smarati caanyH| kathamanyatvamityAha-pratyekam ekamekaM vedanAdi (prati) pratyekam, idaM ca pratyekamanyatvaprasaJjanamekasantAnApekSayA draSTavyam, bhinnasantAnaviSayasyetthamanyatvavyavahArasya vivAdAnAspadatvAt // 232 // anno karei kammaM phalamanno bhuMjatI tu mokkhatthaM / kuNai payAsaM anno pAveti ya taMpi aNNotu // 233 // (anyaH karoti karma phalamanyo bhuGkate tu mokSArtham / karoti prayAsamanyaH prApnoti ca tamanyastu) anyaH karoti karma-zubhAzubham, anyazca tatphalaM-svargasukulapratyAyAtyAdi bhungkte| mokSArtha ca prayAsamanya eva vidadhAti, prApnoti cAnya eva taM mokSam / turavadhAraNe // 233 // kasmAdevamidamekAntakSaNikapakSe iti cedata Aha-- accaMtabhedato iya savvo'vi Na saMgato tato samma / mottUNa didvirAgaM AloejjA baho 1etaM // 234 // __ (atyantabhedAta iti sarvo'pi na saMgatastataH samyak / muktvA dRSTirAgaM Alocayed budha etam) 'atyantabhedAt' anyathA anvayApattyA sarvathA kSaNikatvAbhAvaprasaGgAt / upasaMhAramAha-'iya ityAdi' itievamupadarzitaprakAreNa sarvo'pi pUrvokto vyavahAra ekAdhikaraNasukhaduHkhAnubhavAdilakSaNo na saMgataH kSaNikapakSe / tasmAt dRSTirAgaM muktvA 'budhaH' paNDitaH samyagevamAlocayet 'etaM' kSaNikapakSaM, kimayamasaMgato naveti?, sakalavyavahAravilopaprasaGgAdatIvAsaMgata evetibhaavH||234|| parAbhiprAyamAzaGkate-- - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - jhaMkhanAthI mokSapadanI prAptiaMge jJAnAditraNamAM upayukta bane che. ane maitrI vagere bhAvanAomAM prayatna Adare che. tathA, maitrI vagere bhAvomAM prayatna karanAra ja abhyAsanA baLapara rAgavagerenI hAnirUpa guNaprarSa prApta kare che. maitrIAdimAM AdipadathI karuNA, pramoda ane mAdhyacya bhAvanAono samAveza thAya che. ahIM upakArano badalAnI apekSA vinAnI prIti nirapekSabhAvano prema maitrI che. du:khamAMthI ke duHkhanA kAraNa(=pApa anucita pravRtti vagere)mAMthI uddhAra karavAnI kAmanA karaNA che. Ikti hitakaranArI vastunI prAptithI pragaTelo saMtoSa muditA che. bIjuM nAma pramoda paNa che. je vyakti para upakAra karavo azakya hoya, te vyakti para upakAra karavAnI bAbatamAM upekSA karavI e upekSA che, tenuM bIjuM nAma mAdhyacyuM che. jIvavagere aMge abhyAsa karAtI A bhavAnAo rAgAdinI hAnimAM kAraNa bane che. tethI jIvavagere viSayaka bhAvanAo bhAvavAyogya che. tuM ja che ke "sarva jIvo, guNAdhika jIvo, pIDAtA jIvo, ane aprajJApya(=samajAvI na zakAya tevA) jIvone uddezI kramaza: maitrI, pramoda kAraNya ane mAdhyazmabhAvanuM ciMtavana karavuM" A pramANe bhAvanAnA prarSathI guNaprarzva prApta thAya che. ItyAdi lokasiddha vyavahAra che. ahI "AdithI pratyabhijJA, aSTavaSayaaMge kautuka jovA/jANavAnI uThA), tenI aprAptimAM vega tathA prApti mATe prayatna ane aMte prAptivagerarUpa sajvalokamAM prasiddha vyavahArono samAveza thAya che. A badhA vyavahAro eka ja vyaktine AzrayI lAMbAkALanI prakyiA sUcave che. tethI A badho vyavahAra kSaNikapaNe zI rIte susaMgata bane? jIvavagere tattvone mAtra kSaNajIvI mAnavAmAM A badho vyavahAra jarA paNa susaMgata banI zake nahi. ra7/2nA kemake jIvavagere jo kSaNika hoya, to AvA prakAranI paristhiti thAya. gAthArtha :- anya kSaNa sukhanuM vedana(anubhava) kare anya kSaNa du:khanuM teja pramANe anya vyakti pravRtta thAya, ane anya vyakti prApta kare. tathaiva anya jIva anubhava kare, ane anya jIva smaraNa kare. Ama sukhavedanAdi pratyekasaMbaMdhI anyatvanI Apatti Ave che. ahIM eTalo khyAla rAkhavo ke ekasaMtAna(ekSaNapravAhane apekSIne ja A sukhaAdi pratyekasaMbaMdhI anyapaNuM vivAdAspada che. bhinnasaMtAnane apekSIne to Avo anyapaNAno vyavahAra sarvamAnya ja che. mArA gAthArtha :- zubhAzubha karma bAMdhe anya, ane te karmonA svarga, sakuLamAM janmavagema phaLane bhogave koI anya ja. tathA mokSaaMge prayAsa kare cheka vyakti ane mokSa pAme koI bIjI ja vyakti. ('tu'pada "ja'kAra arthaka che.) ra33 1. evamiti pAThAntaram / dharmasaMgrahaNi bhAga-1 163 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtANAto aha so vavahAro savva eva jutto tu / so saMtANIhiMto anno'Nannotti vattavvaM // 235 // (saMtAnAdatha sa vyavahAraH sarva eva yuktastu / sa saMtAnibhyo'nyo'nanya iti vaktavyam) jai anno kiM Nicco kiMvA khaNiyotti. Niccapakkhammi / hoi patinnAhANI itarammi u puvvadosA tu // 236 // (yadi anyaH kiM nityaH kiMvA kSaNika iti? nityapakSe / bhavati pratijJAhAniH itarasmin tu pUrvadoSAstu) atha 'sa: anantarokta aihikAmuSmikarUpo vyavahAraH sarvo'pi 'saMtAnAt bhUtabhavadbhaviSyatkSaNapravAharUpAt yukta eva / tuzabda evakArArthaH / tathA cAmuSmikaM vyavahAramAzrityoktam-- "yasminneva hi saMtAne, AhitA karmavAsanA / naM tavaiva saMtAne, gfse rajUtA yathA + ti' tayu" vityAnupaje, rathaff -"sa"tyAre sArtAthI, 'sa' saMtAnaH saMtAna saMtAnibhyaH sakAzAdanyo vA syAdananyo veti vaktavyam / tatra yadyanyastarhi tatrApi vikalpayugalamupaDhaukate, sa kiM nityo vA syAt kiMvA kSaNika iti? / tatra yadyAdyaH pakSastadayuktam, "kSaNikAH sarvasaMskArA" iti pratijJAvyAghAtaprasaGgAt / athottaraH pakSastadapyayuktam, yata Aha--'itarasmin' kSaNikapakSe'GgIkriyamANe ye. pUrvamabhihitA doSAste sarve'pi prasajyante / atha saMtAnibhyaH saMtAno nAnya iSyate, tarhi saMtAnina eva saMtAnastadavyatiriktatvAttatsvarUpavat, tathA ca sati tadavastha eva pUrvavat vyavahAravilopaprasaGgaH // 235-236 // atra parAbhiprAyAmAzaGkamAna Aha-- aha saMtANo Neo ja iha visiTTho u heuphalabhAvo / tatto so vavahAro No NANattAvisesAto // 237 // (atha saMtAno jJeyo ya iha viziSTastu hetuphalabhAvaH / tasmAcca sa vyavahAro no nAnAtvAvizeSAt) - - -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- zaMkA :- ekAntakSaNikapakSamAM A pramANe thavAnI Apatti kema Apo cho ? ahIM uttara ApatA AcAryavara kahe che. gAthArtha :- samAdhAna :- ekAntakSaNikapakSe eka ja saMtAnaaMtargata pUrva-uttarakSaNone sarvathA bhinna kalpI che. tethI uparokta Apattio kSaNikapakSe Ave che. zaMkA :- ekasaMtAna aMtargata pUrva-uttarakSaNo ekAnta kSaNika hovA chatAM paraspara atyanta bhinna nathI, tema svIkAravAthI pUrvokta Apattio nahi Ave. samAdhAna :- jo pUrva-uttarakSaNone paraspara atyantabhinna nahi svIkAro, to teone ekAntakSaNika paNa nahi svIkArI zako. kemake te kSaNovacce koI paNa prakArano anvaya-saMbaMdha mAnavo ja paDaze ane te anvayarUpe uttarakSaNamAM pUrvekSaNanI hAjarI svIkAravI paDe. ane, to pUrvekSaNano sarvathA nAza na thavAthI sarvathA kSaNiktA paNa UDI jAya. Ama eka ja vyaktine AzrayIne sukha-du:khanA anubhavavagerarUpa thato vyavahAra ekAntakSaNikapaNe susaMgata banato nathI. tethI sujJa vyaktie daSTirAga=svapakSanA siddhAntano durAgraha choDI barAbara vicAravuM joie ke "A kSaNikapakSa asaMgata che ke nahi? kSaNijvAdane mAnyatA ApavAmAM saghaLAya prasiddha vyavahArono vinAza thavAno saMbhava che. tethI kSaNikapakSa atyanta asaMgata che. ema kahevAno bhAva che. zAra34 ahI para (=bauddha) no ArAya AzaMkArUpe vyakta kare che. | gAthArtha :- saMtAna pravAha dvArA pUrvokta badho vyavahAra yogya Thare che. (uttarapakSa) A saMtAna saMtAnI( pUrva-uttara Adi kSaNo)thI bhinna che ke abhinna che? te batAvo. jo bhinna hoya, to nitya che ke kSaNika che? nitya mAnazo, to pratijJAhAni doSa che, bIjApakSe (anityapaNe) to pUrvokta doSo ubhA ja raheze. kSaNikavAdI :- ame atIta, vartamAna ane anAgata kSaNonA pravAharUpa saMtAnanI lpanA karI che. A saMtAnathI pUrvokta ilaukika-paralaukika badho ja vyavahAra susaMgata banaze. (mULamAM "tu' ja kArArthaka che.) tethIja pAralaukika vyavahArane uddezI kahyuM che, je saMtAnamAM karmavAsanAnuM AdhAna thayuM hoya, teja saMtAnamAM phaLa thAya chejemake kapAsamAM raktapaNuM." uttarapakSa :- A vAta barAbara nathI. kemake vilpo anupapanna bane che. juo - tame ghelo A saMtAna saMtAnIo=pUrva-uttara kSaNothI bhinna che ke abhinaM? jo bhinna hoya to be vilpo saMbhave che. saMtAnIthI bhinna evo saMtAna nitya che ke anitya che ? jo nitya kahezo, to badhA ja saMskAro kSaNika che." evI tamArI pratijJA tUTI jaze. tethI A vilpa ayogya che. have je "saMtAna paNa kSaNika che evo bIjo vikma aMgIkAra karazo, to te paNa ayogya che. kemake kSaNikapakSamAM AvatA pUrvokta badhA ja doSo vaLagavA Avaze. tethI saMtAnane bhinna lpI svIkArelA nitya/anitya bane vilpo asaMgata che. tethI saMtAnane saMtAnIthI bhinna dhUvAnI jarUra nathI. tethI jo saMtAnane saMtAnIthI abhinna svIkArazo, to te (=saMtAna) saMtAnIrUpa ja che. kemake te (=saMtAna) saMtAnIthI saMtAnanA svarUpanI jema abhinna che. arthAta saMtAnanI navatara lpanA vAhiyAta karaze. ane kSaNika saMtAnIoaMge pUrve kahelA badhA ja doSo aDIkhama ubhA raheze. vyavahAralopaprasaMga pUrvanI jema ja ubho raheze. mAra35/23%A dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ) 164 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha manyethAH na pUrvAparakSaNapravAhamAtraM saMtAno nApi tadvayatiriktaH kazcidvastvantarabhUtaH, kiMtu ya eveha pUrvottarakSaNAnAM viziSTa upAdAnopAdeyabhAvena hetuphalabhAvaH sa eva saMtAno jJeyaH, tasmAcca so'nantaroditaH sarvo'pi vyavahAra viSaH | tatvatiSedhati-- ketatannato tyAha--nAnAvizeSAt rarUkA pavameva viSe-- avahikhaNAto satANaMtaravattI jahA khaNo bhinno / kajjakkhaNo'vi evaM tatto ko vA viseso ta? // 238 // (avadhikSaNAt saMtAnAntaravartI yathA kSaNo bhinnaH / kAryakSaNo'pi evaM tasmAt ko vA vizeSastu) . 'avadhikSaNAt' vivakSitaikatamakAraNakSaNAt yathA saMtAnAntaravartI kSaNo bhinna eva, tathA kAryakSaNo'pi bhinna eva, sarvathA kArye kAraNadharmAnugamAbhAvAt, tato yathA devadattajinadattayoratyantabhinnatvAdekakartRkasmaraNAdiko vyavahAro na saMgatimaznute, tathA vivakSiteSvapi puurvottrkssnnessu| atra paraM niruttarIkartuM pRcchati-- 'tatto ko vA viseso u?' tatobhinnasaMtAnAntaravartinaH kSaNAdasya kAryakSaNasya ko vA vizeSo? yannibandhana iha pUrvokto vyavahAraH sarvo'pi pravartate, netaratra, naiva kazcidvizeSa iti bhAvaH // 238 // paro vizeSamudghaTTayati-- asthi viseso hetuphalabhAvato virahao ya tasseva / egaMtakhaNiyapakkhe NiyameNa tato'vi hu Na 'jutto // 239 // . (asti vizeSo hetuphalabhAvAd virahAcca tasyaiva / ekAntakSaNikapakSe niyamena tato'pi huna yuktaH) asti vizeSo bhinnasaMtAnAntaravartinaH kSaNAdasya kAryakSaNasya, kuta ityAha--'hetuphalabhAvataH' upAdAnopAdeyabhAvenAvadhikSaNena saha vivakSitakAryakSaNasya kAryakAraNabhAvataH, tathA "tasyaiva" hetuphalabhAvasya virahatazca-abhAvatazca, avadhikSaNena saha bhinnasaMtAnAntaravartinaH kSaNasya / atra dUSaNamAha--'egate'tyAdi, ekAntakSaNikapakSe 'sako'pi' kAryakAraNabhAvo niyamena na yuktaH // 239 // kathaM na yukta iti tAmevAyuktatAM darzayati-- - va AraNe nirannayaa nnasa sApha hoti? | NAbhAvAto bhAvo jAyati puvviMvi hojjA tu // 240 // (kathaM kAraNaM niranvayanaSTaM kAryasya sAdhakaM bhavati? / nAbhAvAt bhAvo jAyate pUrvamapi bhavettu // ) . ekAntakSaNikapakSe hi kAraNaM sarvathA vinivartate, tacca niranvayanaSTaM kathaM kAryasya sAdhakaM bhavati?, naiva bhavatIti bhAvaH / yasmAnnAbhAvataH sakAzAdbhAvo jAyate, yadi jAyeta tataH pUrvamapi bhavet, tadabhAvasya prAgapi vidyamAnatvAt / athocyeta-na yataH kutazcidabhAvAdayaM bhAva upajAyate, kiMtu viziSTAt, sa ca viziSTaH kAraNasya ------------- -------- (kSaNijvAdamAM kAryakAraNabhAva asaMgata) ahIM para (=bauddha) nA abhiprAyane AzaMkAnuM rUpa ApatA kahe che. gAthArtha :- (bauddha) A saMtAna kaMI mAtra pUrva-uttarakSaNonA pravAharUpa nathI, tema ja, pUrva-uttarakSaNothI bhinna koI vasturUpa paNa nathI. paraMtu pUrva-uttarakSaNo vacce upAdAna-upAdeyabhAvarUpe rahelo je hetu-phaLabhAva che, teja saMtAna che. ane A hetuphaLabhAvarUpacaMtAnathI je pUrvokta tamAma vyavahAro susaMgata banaze, tethI koI doSa nathI. uttarapala :- A tarkamAM kasa nathI, kemake bhinnapaNuM to samAnatayA raheluM ja che. mAra3chA A bhinapaNAne spaSTa karatA kahe che. abhISTa eka-kAraNakSaNathI jema bhinnasaMtAnamAM rahelI kSaNa bhinna che. tema te ja saMtAnamAM rahelI kAryakSaNa paNa bhinna ja che. kemake kAryakSaNamAM kAraNakSaNano ekapaNa dharma Avato nathI. (kAraNake kAraNakSaNano niravayanA ISTa che.) tethI jema devadatta ane jinadatta paraspara atyanta bhinna hovAthI devadattanA anubhavanuM jinadattane smaraNa thavArirUpa ekakartakasmaraNAdivyavahAra saMgata na bane, tema pUrvIya-kAraNakSaNa ane uttaranI kAryakSaNavacce paNa anubhava-smaraNAdi vyavahAra susaMgata bane nahi. (arthAt ekasaMtAnagata pUrvabhaNe anubhavelI vastunuM smaraNa jema bhinnasaMtAnagatakSaNane na thAya, tema te ja saMtAnamAM rahelI uttarakSaNane paNa nahi thAya, kemake abhISTa pUrvalaNathI te bannenI bhinnatA samAnatayA che.) jo uttarakSaNamAM evI koI viroSatA hoya, ke jethI temAM pUrvokta vyavahAra pravate ane bhinna saMtAnamAM tevo vyavahAra na pravarte, to te vizeSa batAvo ? paNa AvI koI vizeSatA vAstavamAM nathI. parasTAra bauddha vizeSane pragaTa karavA prayAsa karatA kahe che. gAthArtha :- (bauddha) A kAryakSaNa(uttarakSaNa)mAM bhinna saMtAnamAM rahelI kSaNathI vizeSa che. kemake kAraNakSaNa(pUrvekSaNa) sAthe ISTa kAryakSaNa(=samAnakSaNavartI uttarakSaNano hetuphaLabhAva che. jyAre bhinnasaMtAnavartakSaNano iSTakAraNakSaNa sAthe hetuphaLabhAvasaMbaMdha nathI. Ama samAnasaMtAnavarsI uttarakSaNamAM bhinnasaMtAnavartIkSaNa karatAM A hetuphaLabhAvarUpa vizeSa che. tethI tyAM(=uttarakSaNamAM) pUrvokta smaraNAdi vyavahAra susaMgata che. bhinnasaMtAnagatakSaNamAM e vyavahAra asaMgata che. uttarapakSa :- tamArI dalIlamAM dUSaNa che. kAraNake ekAnta kSaNikapaNe kAryakAraNabhAva avayameva saMbhavato nathI. mArA kAryakAraNabhAva kema saMbhave nahi ? te AcArya batAvI rahyA che. gAthArtha :- ekAntakSaNikapakSe kAraNakSaNa niranvayanAza = sarvathA vinivRtta thAya che. tethI te(kAraNakSaNa) kAryanuM sAdhaka banI zake nahi. kAraNake abhAvamAMthI bhAvanI utpatti zakya nathI. jo utpatti zakya hoya, to pUrve paNa kArya utpanna -- -- -- -- -- -- -- 'dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 165 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhvaMsAbhAvo na prAgabhAva iti na pUrvamapi bhAvasya bhAvaprasaGgaH // 240 // atrAha- niruvakkhattA Na ya iha vaisiTTaM jujjate abhAvassa / kAraNapuvvattammi ya kajjassa u annayapasiddhI // 241 // (nirupAkhyatvAt na ceha vaiziSTyaM yujyate'bhAvasya / kAraNapUrvakatve ca kAryasya tu anvayaprasiddhiH) 'iha' vicAraprakrame 'sarvathA nirupAkhyatvAt' sarvopAkhyAvikalatvAdabhAvasya vaiziSTyaM na yujyate, sakalazaktizUnyatayA karmmatvazaktyayogena kenacidapi vizeSayitumazakyatvAt, vizeSaNena ca viziSyamANo viziSTo bhavati, tato'bhAvasya vaiziSTyAbhAvAd yadi tato bhAvo jAyeta tataH pUrvamapi jAyeta / athaitaddoSabhayAnnAbhAvAdvAvasyotpattiriSyate, kiM tarhi ?, kAraNAdeva / tata Aha-- ' kAraNetyAdi' kAraNapUrvakatve ca kAryasyeSyamANe'nvayaprasiddhiH - anvayasya prasaGgaH, kAraNabhAvA- vicchedena kAryasya bhAvAbhyupagamAt bhAvAvicchedazcAnvayaH / nanvanya eva kAraNabhAvo'nyazca kAryabhAvastatkathamiha bhAvAvicchede'pi anvayApattiriti cet, na tattvato bhedakAbhAvata ekAntenAnyatvAbhAvAt / kSaNau hi pUrvAparau tadvizeSaNatayA bhedakau syAtAM, tau ca vivakSitapUrvAparabhAvavyatirekeNa nAnyAvabhyupagamyete, tayorakSaNikatvaprasaGgAt, tadaparakSaNAbhAvAt, bhAve cAnavasthAprasaGgAt mA bhUdvA anavasthAprasaGgastathApi na tayoH kSaNayorbhedakatvameva, ubhayorapi bhAvayorbhAvarUpatAyA avizeSAt / AkArAdibhedAt vizeSasiddhiriti cet, na, AkArAdibhedavadavizeSeNa bhAvarUpatAyA api pratIyamAnatvAt / nanu cAdhikRtaghaTajanyakapAlavat ghaTAntarajanyakapAle'pi mRttvAdilakSaNA bhAvarUpatA avizeSeNa pratIyate; na ca tatrAnvayaH, tathAnabhyupagamAt tadvadadhikRtaghaTajanyakapAle'pi na bhaviSyatIti, ucyate, na bhAvarUpatA kevalaivAnvayasiddhinibandhanaM kiMtu tadrUpazaktigandhaparimANAdisaMgatA tattathAbhAvAdhyavasAyahetuH na cAsAvevaMvidhA bhAvarUpatA ghaTAntarajanyakapAle'pi pratIyate, naca tadadhikRtaghaTajanyakapAle'pi nAnubhUyate, ityanvayasiddhiravyAhataiva // 249 // atra parAbhiprAyamAzaGkate- bauddha : A kAryakSaNarUpa bhAva je-te viziSTatA kAraNakSaNanA praZsarUpa samajavAnI che. tenA nAza pachI thato abhAva praUsAbhAvarUpa che.) kAryakSaNanI utpatti saMbhavatI nathI. pAra4nA thavuM joie. kemake ta(kAraNakSaNano) abhAva pUrve paNa (kAraNakSaNanI pUrvanI kSaNomAM) hAjara ja che. abhAvamAMthI udbhavato nathI, paraMtu viziSTaabhAvamAMthI ja udbhave che. A prAgabhAvarUpa nahi. kAraNakSaNano potAnI utpatti pUrveno abhAva prAgabhAva che. ane Ama pUrvakALe kAraNanA pradhvaMsarUpa viziSTaabhAva na hovAthI te vakhate ahIM uttara ApatAM kahe che. kAraNapUrvaka kAryamAM anvayasiddhi) gAthArtha : ahIM abhAva nirupAdhika hoi temAM vaiziSTya yogya nathI. tathA kAryane kAraNapUrvaka mAnavAmAM anvayaprasiddhidoSa che. prastutavicAramAM abhAvamAM vizeSaNanA pIchAM umeravA yogya nathI. abhAva svayaM tuccharUpa hovAthI eka paNa prakAranI zaktivALo nathI. tethI te karmatvazaktivALo paNa nathI. arthAt abhAvamAM kriyA saMbhavatI nathI. (vizeSaNa prAya: guNa ke kliArUpa hoya che. abhAva tucchapa hovAthI temAM guNa ke kyA saMbhave nahi. vastumAM jevA prakAranI zaktiyogyatA hoya, tevA prakAranI kriyA temAM thai zake ane tevA prakAranuM dhyiAtmavizeSaNa saMbhavI zake.) tethI abhAvane koipaNa vizeSaNathI zobhAvI zakAya tema nathI. ane je vizeSaNothI yukta thAya tene ja 'viziSTa'padanI prApti thAya che. Ama vizeSaNo vinAno (=vaiziSTya hitano) abhAva viziSTa banI zake nahi. tethI tamAruM 'viziSTa abhAva" evuM thana mULa vinAnuM che. tethI tenA AdhAre karelI dalIla paNa mULa vinAnI vAhiyAta che. tethI jo abhAvamAMthI bhAva utpanna thaI zakyo hota to to A pahelA paNa utpanna thai jAta. kAraNakSaNanA abhAvane prAgabhAva kyo ke dhvaMsAbhAva kyo paNa mULa to abhAvarUpa ja che. vaLI dhvaMsAbhAvane kAryakSaNanI utpattimAM kAraNa mAno, to sAbhAva sAdianaMta hovAthI satata utpatti mAnavI paDe vagere ghaNA doSo che.) A doSonA bhayathI jo tame(=bauddho) abhAvamAMthI bhAvanI utpatti nahI svIkAro paNa kAraNamAMthI bhAvanI utpatti svIkArazo, arthAt kAraNapUrvaka kArya svIkArazo, to anvayano prasaMga che. kemake kAraNabhAvanA avicchedarUpe kAryano bhAva svIkAryo. (arthAt kAraNabhAvanI tasta uttaramAM kAryabhAva svIkAryo. be bhAvanI vacce evI koI kSaNa nathI ke je kSaNe kAraNanAM nAzanA kAraNe ane kAryanI anutpattinA kAraNe abhAva hoya.) Ama bhAvano aviccheda=akhaMDapravAha raheze. A bhAvAviccheda (=bhAvanI akhaMDitatA) ja anvayarUpa che. bauddha :- kAraNabhAva anya che ane kAryabhAva anya che. tethI bhAvano aviccheda hovA chatAM anvayano prasaMga nathI. kAraNake kAraNanI kAryamAM anuvRtti nathI. . uttarapakSa : kAraNa ane kAryano koI tAttvika bhedaka(=paraspara anyatAApAdaka) nathI. tethI kAraNa--kAryavacce ekAnta anyatA nathI. alabatta, pUrvApara kSaNo kAraNa-kAryanA vizeSarUpe bhedaka banI zake, (jemake pUrvakSaNaviziSTa hoya, te 'kAraNa' ane uttarakSaNaviziSTa hoya te 'kArya..) paraMtu kArya-kAraNabhAva vacce tAttvika bheda lAvavA ATaluM paryApta nathI. kemake kAraNane samakAlIna tamAmane ane kAryane samAnakAlIna tamAmane kramaza: samAnatayA pUrvakSaNaviziSTatA" ane 'uttarakSaNaviziSTatA" lAgu paDe che. tethI nizcita kArya-kAraNabhAvavacce bhedArtha pUrvApabhAva uparAMta ka hovuM jarUrI che. paraMtu A be kSaNo to pUrvAparabhAva cheDI anya kyArUpe ISTa nathI. jo anyarUpatA hoya to kSaNiktA na rahe(kemake niraza ekasvabhAva iSTa che.) A kSaNiktAnuM ApAdana karanArA karanAra anya koi kSaNa nathI. jo hoya, to anavasthAdoSa che. kAraNake pUrvaparakSaNonI kSaNiktAmATe jema apakSaNanI jarura che, tema e aparakSaNanI kSaNiktAmATe tadanyakSaNanI jarura paDaze. kdAca svata:kSaNiktA svIkArI anavasthAoSa TALo, to paNa e dharmasaMgrahaNi bhAga-1 Ta 199 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . kAraNaviNAsakajjuppAdA jugavaM tu hoti NAtavvA / to Natthi bhaNiyadosA tulAe~ NAmAvaNAmavva // 242 // (kAraNavinAzakAryotpAdau yugapattu bhavataH jJAtavyau / tato nAsti bhaNitadoSAstulAyA nAmonnAmAviva) tulAyA nAmonnAmAviva yugapatkAraNavinAzakAryotpAdau jJAtavyo, 'to' tasmAtpUrvakSaNa eva kAraNasya niranvayavinAzAdabhAvAt kAryasyAbhAvaprasaGga ityAdayo'bhihitA doSAste sarve'pIha na santi, niravakAzatvAt, ghAhi-yasminneva kSaNe kAraNaM vinazyati tasminneva kSaNe kAryotpAdazca, tato nAbhAvAd bhAvaprasaGgaH, kAraNAt kAryasya bhaavaat| nApyanvayApattiH, kAraNasya niranvayavinAzAditi // 242 // atrAha-- ____kAraNakajjANaM NaNu NAsuppAdA puDho'puDho vAvi / paDhame Na tassa NAso Na ya uppAdo tu iyarassa // 243 // (kAraNakAryayornanu nAzotpAdau pRthagapRthag vApi / prathame na tasya nAzo nacotpAdastu itarasya) nanvimau nAzotpAdau yathAkramaM kAraNakAryasaMbandhinau hi tAbhyAM pRthag-bhinnau vA syAtAmapRthak-abhinnau veti vikalpadvayam / tatra prathamapakSe pArthakyalakSaNe na tasya-kAraNasya saMbandhI vinAzo nApItarasya kAryasyotpAdo, bhinnatvAd, arthAntaragatanAzotpAdavat // 243 // dvitIyapakSamadhikRtyAha-- caramammi ya tabbhAvo tesiM tatto Na hetuphalabhAvo / jugavabbhAvAo ciya savvetaragovisANavva // 244 // (carame ca taddhAvasteSAM tato na hetuphalabhAvaH / yugapadAvAdeva savyetaragoviSANavat) carame ca pakSe AzrIyamANe "tesiMti' tayo zotpAdayostadbhAvo-yathAkrama kAryakAraNabhAvaH syAt, kAraNakAryAvyatiriktatvAttatsvarUpavat / 'tattotti tatazca na tayorvivakSitayoH kAraNakAryayorhetuphalabhAvaH kAraNakAryabhAvo yugapadbhAvAt savyetaragoviSANavat / yugapaddhAvazcAbhinnakAlanAzotpAdAbhinnatvAbhyupagamAt // 244 // para Aha-- - - - - --- - - - - - - - - - - - -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ---- -- -- -- -- kSaNo tAtvibhedaka to nathI ja. kAraNake pUrvalaNIya kAraNabhAva ane uttarakSaNIya kAryabhAva bane bhAvarUpe samAna ja che. bauddha :- AkArAdibhedathI kAryamAM kAraNathI viroSanI-anyatAnI siddhi thAya che. uttarapakSa :- AkArAdibhedanI samAnatayA bhAvarUpatAnI paNa pratIti thAya ja che. bauddha :- abhISTadhaTajanyakapAlanI jema anyaghaTajanyakapAlamAM paNa mATIArUipa bhAvarUpatA samAnatathI bhAse che, mAM tyAM abhISTaghaTanA anvaye svIta nathI. te ja pramANe bhAvarUpatAnI samAnatAmAtra hovA nAM abhISTadhaTano tarjanya kapAlamAM paNa anvaya thato nathI. uttarapakSa :- mAtra bhAvarUpatA anvayasiddhinuM kAraNa nathI, paraMtu tenA(=kAraNagata) rUpa, zakti, gabdha, parimANavagerethI yukta bhAvarUpatA kAraNanA anvayabhAvanA adhyavasAyamAM kAraNa bane che. AvA prakAranI bhAvarUpatA anyaghaDAthI udbhavelA kapAlamAM pratIta thatI nathI. tethI temAM abhISTaghaDAno anvaya amAnya che. adhikRtadhajanya kapAlamAM uparokta bhAvarUpatA pratIta thAya ja che. Ama virodha vinA anvayanI siddhi thAya che. ra41AA | (samakAlInamAM kAryakAraNabhAva asiddha) ahIM para(bauddha)nA abhiprAyanI AzaMkA kare che. gAthArtha :- bauddha :- trAjavAnA be pallAmAM jyAre eka palluM nIce name che, tyAre ja bIjuM palluM UMcuM thAya che. A ja pramANe kAraNano vinAza ane kAryanI utpatti ekasAthe thAya che. tethI "pUrvekSaNe ja kAraNano niranvaya nAza thavAthI abhAva Avyo. tethI kAryanA paNa abhAvano prasaMga che" vagere je pUrve doSo batAvyA, te badhA doSo have avakAza na hovAthI saMbhavatA nathI. kemake je kSaNe kAraNa vinAza pAme che. te ja kSaNe kArya utpanna thAya che. Ama kAraNamAMthI ja kArya utpanna thAya che. tethI "abhAvamAMthI bhAvanI utpattino prasaMga nathI. sAthe sAthe kAraNano niranvayavinAza hovAthI anvayanI Apatti paNa nathI. ra4rA ahIM uttara ApatA kahe che. gADAthe :- uttarapakSa :- nArA kAraNathI ane utpAda kAryathI bhinna che ke abhinna che ? jo bhinnarUpa prathamapakSa svIkArazo. to te nAza kAraNano nahi gaNAya, ane utpatti kAryanI nahi gaNAya. kemake nArI ane utpAda kramaza: kAraNa ane kAryathI bhinna che. jemake anyavatugata nAza ke utpAda kAraNa ke kAryanA gaNAtA nathI. nAza ane kAraNa tathA utpAda ane kArya paraspara abhinna che. evA bIjApakSane AzrayI AcAryavara kahe che. gAthArtha :- bIjApakSanA svIkAramAM nAza ane utpAda kramazaH kAryakAraNabhAva pAmaze. kemake kAraNa ane kAryathI teonAM svarUpanI jema teo(nAza ane utpAda) abhinna che. tethI vivakSita (abhISTa) kAraNa ane kArya vacce kAraNakAryabhAva raheze nahi. kemake bannemAM yugapabhAva che. yugapabhAva A pramANe Avyo ne kAraNa ane teno nAza abhinna che. temaja kArya ane teno utpAda abhinna che. have je kALe nAza che te ja kALe utpAda mAnyo che. tethI eka ja kALe nArAthI abhinna kAraNa ane utpAdathI abhinna kArya prApta thaze. ane eka ja kALe rahellI be vastu vacce gAyanA DAbAjamaNA ziMgaDAnI jema kAryakAraNa bhAva saMbhave nahi. ra44 dharmasaMgrahaNi bhAga-1 Ta 1976 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . uvacariyatthA kiriyAsaddA itaresi tullakAlattA / kiM na viyappehevaM bhedAbhedubbhavA dosA? // 245 // ___(upacaritArthAH kriyAzabdA itareSAM tulyakAlatvAt / kiM na vikalpayasyevaM bhedAbhedodbhavAn doSAn) ete kriyAzabdA utpAdanAzAdaya 'upacaritArthAH' kalpitArthAH, na khalu vastUnAM tadatiriktA kAcikriyA'sti yannibandhanA ete kriyAzabdAH pAramArthikA bhaveyuH, tato na kazcidiha pUrvoktadoSAvakAza iti / atrottaramAha-'iyaresiM' ityAdi, yadyapyete kriyAzabdA upacaritArthAH-kalpitAstathApi itarayoH-nAzotpAdayoH pratiprANipratyakSapramANasiddhatvenApratikSepArhayostulyakAlatvenAbhyupagatayorvastusthityA kAraNakAryAbhyAM saha bhedAbhedodbhavAn doSAn. kinnaivamupadarzitaprakAreNa vikalpayasi?-svadarzanakalpitakuvikalpatAmapahAya sUkSmabuddhayA paryAlocayasi / etaduktaM bhavati-yadyapi kayAcidapi svamatikalpanayA kriyAzabdAnAmupacaritArthatvAbhyupagamaH, tathApi nAzotpAdau tAvatpratiprANi pratyakSeNopalabhyete, tau ca tulyakAlAvabhyupagatAvatastadviSayA bhedAbhedodbhavA doSAH kathaM parihartuM zakyanta iti? sUkSmadhiyA nibhAlanIyametat // 245 // punaratyatra paramAzaGkate-- aha u khaNaTThitidhammA bhAvo NAsotti NaNu tadaddhAe / kajjuppAdammi puNo sa eva puvvodito doso // 246 // (atha tu kSaNasthitidharmA dhAvo nAza iti nanu tadaddhAyAm / kAryotpAde punaH sa eva pUrvodito doSaH) tuzabdo'vadhAraNArthe bhinnakramazca / atha manyethA:-kSaNasthitidharmA bhAva eva nAzo na tu tadanyaH kazcit, taduktam--"kSaNasthitidharmA bhAva eva vinAza" iti, tatkathamiha bhedAbhedakalpanA yuktisaMgatetibhAvaH / atrAha-'NaNu ityAdi nanvevamapi tadaddhAyAM-nAzAddhAyAM kAryotpAde tulAnAmonnAmavaditi dRSTAntabaleneSyamANe punarapi sa eva pUrvodito hetuphalayogapadyaprasaGgalakSaNo doSaH prApnoti / tathAhi-kAraNanAzAddhAyAM kAryotpAdAbhyupagamaH, kAraNanAzazca kAraNabhAva eva, tathA cAnayoryogapadyaprasaGga iti, tasmAnnaitadapi kalpanaM samIcInam // 246 // punarapi paramatamAzaGkaya dUSayati-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ahI bauddha svAzaya vyakta kare che. (nAza-utpatti tAtvika che.) gAthArtha :- (bauddha) kriyAzabdo upacaritArtha che. (uttara) kyAM paNa nara (nAza-utpAda) nI tulyakALatA che ja. A pramANe bhedabhedathI udbhavatA doSonI vilpanA kema nathI karatA ? bauddha :- "utpAda nAza vagere yiArAbdo kalpitaarthavALA che. vastuomAM vastuthI bhinna evI koI kriyA nathI. ke jenA kAraNe A kviAvAcaka zabdo pAramArthika banI zake. tethI tame utpAdAdi kliAzabdone AgaLa karI ApelA pUrvoktadoSone ubhA rahevAno avakAza nathI. uttarapakSa :- bhale, A kriyA zabdo kalpitaarthavALA hoya, mAM nAza ane utpatti dareka jIvane pratyakSapramANasiddha che. tethI te aMge koI viparIta dalIlane sthAna nathI. ane tame mArA ane utpattino samAnakAlInatarIke svIkAra kyuM che. tAtparya :- kAraNagata nAza ane kAryagata utpatti tAtvika che te sunizcita che. have tame kyAM te mujaba, jo kAraNagata nAza ane kAryarata utpatti samAnakAlIna ja hoya, to e to tapAsavuM ja paDaze ke "kAraNa ane teno nAza, tathA kArya ane tenI utpati paraspara bhinna che, ke abhinna tathA banne pakSe guNa che ke doSa? ane tapAsa karatAM evI nakkara phikta prApta thAya che ke te banne(nArA ane utpatti)no kAraNa-kAryasAthe bheda ane abheda ema banne pakSe doSo rahyA che. tame pote ja ame upara batAvyA te mujaba doSonI vicAraNA kema nathI karatA ? tame tamArA darzananA kalpita vilpono tyAga karI sUkSmabuddhithI anveSaNa karo. sAra :- krAca amatikalpanAthI kliAzabdone kAlpanikaarthavALA lpI paNa laie, to paNa nAza ane utpatti to sarvajIvapratyakSasiddha che. tethI te bannene samAnakAlIna svIkAravAmAM bhedapaze ane abhedapakSe saMbhavatA doSo zI rIte dUra karI zakAze ? A vAta buddhinI tINadhAra kADhI vicAro. zAra4pA ahIM pharIthI bauddhamatanI AzaMkA kare che. gAthArtha :- (bauddha) "kSaNasthitidharmavALo bhAva ja nAza che.' (uttara) te kALe (nAzakALe) kAryanI utpatti (mAnavA) mAM pharIthI te ja pUrvoktadoSa che. (mULamAM 'pada jakAraarthaka che. teno anvaya "bhAva"pada sAthe che.) * bauddha :- kSaNasthitidharma (kSaNikasthiratAnA svabhAvavALo) bhAva svayaM ja nAzarUpa che. nAza A bhAvane choDI anyarUpa nathI. %aaN ja che ke "kSaNasthitidharmavALo bhAva ja vinAza cheAma nAza anya vasturUpa na hovAthI te saMbaMdhI bheda-abheda lpanA dhI rIte yuktisaMgata bane ? uttarapakSa :- AvI mAnyatAmAM paNa chUTakAro nathI. kemake "tulAnA be pallAnA ekasAthe nIce namavuM ane upara caDavuM nyAyathI te nAza vakhate kAryanI utpatti svIkAravAmAM pUrva kahelo hetu-phaLasamAnakAlInatAprasaMgadoSa aDIkhama ubho ja rahe che. te A pramANe ja kAraNano nAza kAraNabhAvarUpa ja che. ane kAraNanArAvakhate ja kAryano utpAda che AvI mAnyatA che. tethI kAraNa ane kArya ekakAlIna thavAno prasaMga che ja. tethI A (kSaNasthitidharmavALo bhAva ja nAza che evI) mAnyatA paNa kasa vinAnI che. mAra4dA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 168 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- -- -- -- -- -- -- -- aha dhammidhammabhAvo eso parikappito tu NAtavvo / ubhayAbhAvAo NaNu evaMpi Na hetuphalabhAvo // 247. // (atha parmidharmabhAva eSa parikalpitastu jJAtavyaH / ubhayAbhAvAd nanu evamapi na hetuphalabhAvaH) atha eSa dhammidharmabhAvaH kAraNatannAzAdilakSaNaH parikalpita eva-apAramArthika eva jJAtavya iti brUSe / turavadhAraNArthaH / nanvevamapi na tattvato hetuphalabhAvaH, kuta ityAha-- 'ubhayAbhAvAt kalpitasya paramArthato'sattvenobhayasyApi dharmidharmalakSaNasyAbhAvAt, na ca dhammidharmavyatiriktaM kiMcidvastvasti yat hetuH phalaM vA bhavediti // 247 // aha dhammidhammabhAvo etthaM parikappito Na puNa dhammI / . _Na hi so sahAvavikalo'sati dhamme tassa kaha bhAvo ? // 248 // __(atha dharmidharmabhAvo'tra parikalpito na punardharmI / nahi sa svabhAvavikalo'sati dharme tasya kathaM bhAvaH?) athocyeta-atra dharmadharmabhAvaH kAraNaM tadvinAzaH kArya tadutpAda ityevaMrUpaH parikalpito na punardhayapi kAryakAraNalakSaNaH, tasmAnna pUrvokto hetuphalabhAvAbhAvarUpo no doSaH prasajyate iti| atrAha-'na hItyAdi' na hi dharmI kAraNalakSaNaH kAryalakSaNo vA svabhAvavikalo bhavati, tathAnupalambhAt, yadi punaH svabhAvavikalatvaM bhavet tataH sati tasmin svabhAvavikalatve tasya-kAraNasya kAryasya ca bhAvaH-svarUpaM kathaM bhavet? naiva bhaveditibhAvaH / svabhAvavikalatve sati kharaviSANasyeva tasya tadanupapatteH / svabhAvAbhyupagame ca svabhAvasya dharmatvAt duHzakaH pAramArthiko dharmadharmabhAvo'pAkartumiti / syAdetat, sakalasajAtIyavijAtIyavyAvRttaM niraMzamevaikaM svalakSaNaM pAramArthikam, vyAvRttayazca parikalpitAH, tAzca bhedAntarapratikSepavivakSAyAM bhinnA iva paratantratayA nirdizyamAnA dharmA iti vyapadizyante, tasmAddharmadharmibhAva eva kalpito na tu dharmI, tanna kAraNasya kAryasya vA'bhAvaprasaGgaH, tathA ca sati yadi pUrva svalakSaNaM viziSTaM pratItyottaraM svalakSaNamutpatsyate tataH ko no doSa iti? // 248 // etadevAzaGkamAna Aha-- siya kAraNaM visiTuM paDucca uppajjate ya kajjapi / esa paDuccuppAdo sahAvasiddho muNeyavvo // 249 // (syAt kAraNaM viziSTaM pratItyotpadyate ca kAryamapi / eSa pratItyotpAdaH svabhAvasiddho jJAtavyaH) -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- (dharmI--dharmabhAva pAramArthika che) pharIthI bauddhamAnI AzaMkA karI dUSaNa dekhADe che. gAthArtha :- (bauddha) A dharmadharmabhAva ("kAraNa dharmo ane "nAza teno dharma ItyAdirUpa) parikalpita ja(aupacArika) che. tema samajavuM. ('pada "jakAraarthaka che.). uttarapakSa :- to paNa tAtvika hetuphaLabhAva siddha thatAM nathI. te A pramANe - kalpitavastu kavitAmAM bhale zobhe vAstavamAM to teno abhAva ja hoya che. tethI kalpita gaNAyelA dharmidharmabhAvano vAstavamAM abhAva che. tethI dharma ane dharmano abhAva siddha thayo. tathA dharma ane dharmane choDI bIjI koi vastu nathI ke je kAraNa ke kAryarUpa banI zake. tethI kAryakAraNabhAvano abhAva siddha thAya che. pAra47nA gAthArtha :- (bauddha) ahIM dharmidharmabhAva ja parikalpita che, nahi ke dharmI. (uttara) te (-dharma) svabhAvavikla hoI na zake. tethI dharmanA abhAvamAM te (-dharmI)nuM astitva zI rIte hoI zake ? bauddha :- kAraNa dharma che, teno nAza dharma che. tathA kArya dharma che, teno utpAda dharma che. AvA prakArano dharmidharmabhAva ja parilpita che, nahi ke kAraNa ke kAryarUpa dharmao. tethI tame pUrve batAvela hetu-phaLabhAvanA abhAvano prasaMga Avato nathI. uttarapakSa :- dharmIo vAstavika hovA mAM dharmidharmabhAva nathI. ema kahevAthI tAtparya e AvyuM ke dharmo vAstavika nathI. (dharmi-dharmabhAvano abhAva- (1) dharma ane dharma bannenA abhAvathI athavA (2) dharmaonA abhAvathI athavA (3) dharmonA abhAvathI saMbhave. temAM dharmIone svIkAravAthI prathama be vilpo bAkAta thayA. tethI pAriroSanyAyathI trIjo vilpa siddha thayo.) tethI kAraNarUpa ke kAryarUpa dharma svabhAva(-dharma) vinAnA siddha thayA. paNa kyAreya dharmI svabhAvahIna hoya ja nahi. kemake kyAMya svabhAvahIna dharmI upalabdha thatAM nathI. jo kAraNarUpa ke kAryarUpa dharmI svabhAvahIna hoya, to te kAraNakAryarUpa dharmaonuM svarUpa ja zI rIte rahe ? arthAt na ja rahe. kemake svabhAvanA abhAvamAM svarUpa na hoya, dA.ta. gadheDAnA rigaDA svabhAvahIna hovAthI svarUpehIna che. tethI vidyamAna paNa nathI. jo kAraNa ke kAryane svabhAvayukta svIkArazo, to svabhAva dharmarUpa hovAthI teone dharmayukta paNa svIkAravA paDaze. ane to pAramArthika dharmi-dharmabhAvano niSedha karavo duHzakya banI jaze. | ('pratItyotpAdapakSanuM cAra vikma khaMDana) bauddha :- badhA ja sajAtIya(ghaTamATe anyaghaTavagere) tathA vijAtIya(ghaTamATe paTavagere)thI vyAvRtta(=bhinna) tathA nirA(=niravayava) svalakSaNa(svaja svarUpa che jenuM. arthAta kSaNajIvI vastuo) ja pAramArthikarUpe sat che. jenA kAraNe svalakSaNa vyAvRtta thAya che, te vyAvRttio kAlpanika che. bhedAntaranA pratikSepanI vivaphAvakhate teo bhinnayA nirdeza pAme che. ane tyAre teono nirdeza svalakSaNarUpa dharmane AzrayI=paratatrarUpe thato hovAthI teo(=vyAvRttio) dharmatarIke niMdeza pAme che. Ama dharmo(=vyAvRttio) kAlpanika hovAthI dharma-dharmibhAva ja kAlpanika che. nahi ke dharma(svalakSaNo). tethI kAraNa ke kAryanA abhAvano prasaMga Avato nathI. tethI jo pUrvanA viziSTa (kurvedarUpatvathI viziSTa) svalakSaNane pratItya (AzrayI) uttaranuM dharmasaMgrahaNi bhAga-1 169 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - taM NAma paDuccijjai jaM uvagAri tayaM tu kiM kuNai? / hiM tabAvavabAsaM kiM naM 3martha majumayaM vA? - ra50 . (tannAma pratIyate yadupakAri takat tu kiM karoti? / kiM tadabhAvavinAzaM kiM tadubhayamanubhayaM vA?) syAdetat-iha viziSTaM kAraNaM pratItya kAryamutpadyate, eSa ca pratItyotpAdaH svabhAvasiddho jJAtavyaH, athAdi-sa hetuphalayoH svabhAvo yena tadeva tasyaiva hetuH phalamapi ca tadeva tasyaiva bhvtiiti| atra dUSaNamAha-'tannAmetyAdi tannAma pratIyate-AzrIyate-apekSyate yadupakAri bhavati / yadAha bhavadAcArya:-"upakArItyapekSyaH syAditi" / 'takat' punarniraMzaM svalakSaNaM kiM karoti?, kiM 'tadabhAvavinAzaM' kAryAbhAvavinAzaM, kiMvA 'tat kArya, kiMvA 'ubhaya kArya kAryAbhAvavinAzaM ca 'anubhayaM vA' ubhayAbhAvamiti, vikalpacatuSTayaM gatyantarAbhAvAt // 249-250 // tatrAdyaM vikalpamadhikRtyAha-- No tadabhAvaviNAsaM aheugo u sa tumha iTThotti / karaNe'vi ya aviroho jeNa'nno tassa NAsotti // 251 // (no tadabhAvavinAzaM ahetukastu sa yuSmAkamiSTa iti / karaNe'pi cAvirodho yenAnyastasya nAza iti) no 'tadabhAvavinAzaM' kAryAbhAvavinAzaM prAktanaM niraMzaM svalakSaNaM karoti / turyasmAdarthe / yasmAdahetukaH 'sa' vinAzo yuSmAkamiSTaH "ahetutvAdvinAzasyeti" vacanAt, tatkathameSa tena svalakSaNena kriyate ityabhyupagamyate?, 'karaNe'pi ca' nirvatane'pi ca kAryAbhAvavinAzasyAbhyupagamyamAne 'avirodho naiva kazcidvirodhaH kAryAbhAvena saheti gamyate / kathamavirodha ityAha-yena kAraNenAnyaH-arthAntarabhUtastasya-kAryAbhAvasya nAzaH, anarthAntarabhUte hi tasmin kriyamANe sa eva kAryAbhAvaH kRtaH syAt sa ca prAgevAstIti kiM tena kRtamiti // 251 // yadyavirodhastataH kimityAha-- tadabhAve ya aNadve kaha tabbhAvo? sayaM ca kiM na bhave? / Natthittammi ya (ja) tassa atthittaM hoi itarassa // 252 // (tadabhAve cAnaSTe kathaM tadbhAvaH? svayaM ca kiM na bhavet / nAstitve ca yat) tasyAstitvaM bhavatItarasya) 'tadabhAve ca' kAryAbhAve cAnaSTe bhinnatvenAvirodhe sati nAzena kAryAbhAvasya nAzayitumazakyatvAtkathaM tadbhAvaH kAryabhAvaH?, naivetyarthaH, abhAvena kroDIkRtatvAta, pUrvakAlavat / abhyupagamyApi virodhadoSamAha--'sayaM cetyAdi svayaMca kAraNavyApAranirapekSaM ca tatkArya kinna bhavet?, bhavedeveti bhAvaH / yasmAttasya kAryAbhAvasya kAraNakRtena nAzena saha -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- --- -- ----------- svalakSaNa utpanna thatuM hoya, to emAM amAro zo doSa che ? dhara48 A ja vAtanI ArAMkA karatA kahe che. gAthArtha :- (bauddha) viziSTakAraNane pratItya AzrayI kArya utpanna thAya che. A pratItyotpAda svabhAvasiddha ja - samajavo. te A pramANe hetu( kAraNa) ane phaLa(=kArya)no tevo ja svabhAva che, jethI te(vivakSitakAraNadlakSaNa)ja teno (vivatiphaLasvalakSaNano) hetu bane che, ane te(vivakSitakAryasvalakSaNa) ja tenuM vivakSitakAraNasvalakSaNanuM) phaLa bane che. uttarapakSa :- ahIM dUSaNa A pramANe che ke te ja pratIya-Azraya apekya bane, je upakArI hoya. tamArA ja AcAryae kyuM che. *upakArI apekSya bane' arthAt pUrvaviziSTakAraNasvalakSaNa uttaranA kAryasvalakSaNamATe Azraya-apekSya to ja bane, jo te (kAraNasvalakSaNa) kAryapara upakAra karato hoya. to, have e batAvo, ke te niraMza viziSTa kAraNasvalakSaNa kAryapara upakAra thAya evuM zuM kare che ? zuM (1) kAryanA AbhAvano nAza kare che ? ke (2) kArya kare che-kAryane utpanna kare che ? ke (3) bane-kAryAbhAvano nAza ane kArya ? ke (4) anubhaya-A bemAMthI kazuM nahi? kAraNakta upakAraaMge A cAra vikSone cheDI anya vilpo saMbhavatA nathI. mAra49-50nA ahI "kAryAbhAvano vinAza' rUpa prathamavilpane uddezI kahe che. (kAryAbhAvavinAzarUpa prathama vilpanuM khaMDana) gothArtha :- (kArya)abhAvano vinAza ( vilpa) barAbara nathI, kemake te (vinAza) ahetuka che, ema tamane ISTa che. ane karaNa (vinArAkaraNa)mAM paNa virodha nathI, kemake teno nAza anya che. pUrvakAlIne viziSTanarazasvalakSaNa kAryAbhAvano vinAza kare nahi. (" hetuarthe che.) kemake "tame vinAza ahetuka che A vacanathI vinAzane ahetuka svIkAryo che. tethI te(=viziSTa kAraNabhUta) svalakSaNa kAryAbhAvano vinAza kare che tema zI rIte svIkArI zakAya? kemake vacanavirodhadoSa che, ane dAca "svalakSaNa kAryAbhAvano vinAza kare che tema svIkArI lo, to paNa A vinAzane kAryAbhAva sAthe koI virodha nathI. (arthAta kAryAbhAvanI hAjarIne bAdhaka nathI.) zaMkA :- kAryAbhAva ane tenA vinAzane kema paraspara virodha nathI ? samAdhAna :- jo te vinAza kAryAbhAvathI bhinna hoya, to vinAzanI hAjarI kAryAbhAvanI hAjarIne virodhI nathI, jemake kapaDAnI hAjarI ghaTanI hAjarI mATe. ane jo, kAryAbhAva ane teno vinAza paraspara abhinna hoya, to kAryAbhAvano vinAza ryo eno artha kAryAbhAva ryo evo ja thaze. ane kAryabhAva to pahelethI ja che. tethI svalakSaNe kazuM ja karyuM nathI. zArapanA kAryAbhAvane vinAzasAthe virodha na hoya, to zuM thAya te batAve che. gAthArtha :- kAryAbhAva nAza na pAme to kAryabhAva zI rIte saMbhave? ane svayaM kema na thAya? kemake kAryAbhAvanA nAstitvamAM (gerahAjarImAM) kAryanuM astitva hoya che. ene mArI nI hAjarI vinAza karyobhAvathI pasAra virodha nazo, bAdhaka nathI.) dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 170 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virodhAnnAstitve sati itarasya kAryasya sAmarthyAdastitvaM bhavatyeva, bhAvAbhAvayorekatarapratiSedhasyAparavidhinAntarIyakatvAt, tathA ca sati tatkAryaM nirhetukameva syAt, kAraNasya tadabhAvanAze vyApRtatvAnna tadutpAde, nirhetukatve ca sadA bhAvAbhAvaprasaGgau "nityaM sattvamasattvaM vA hetoranyAnapekSaNAditi" nyAyAt, na caitadiSTamiti yatkiMcidetat // 252 // atra parasya matamAzaGkamAna Aha- aha kAraNaM ciya tau Na tu aNNo koi mANavirahAto / taM puNa kuNai tayaM ciya tahAsahAvAto bhaNiyamiNaM // 253 // ( atha kAraNameva tat na tu anyaH ko'pi mAnavirahAt / tatpunaH karoti tadeva tathAsvabhAvAd bhaNitamidam ) atha manyethAH - naivAnyaH - kazcitkAryAbhAvastatsAdhakapramANAbhAvAt, kiMtu kAraNameva, tacca punaH kAraNaM karoti tadeva vivakSitaM kAryaM, nAnyat / etena dvitIyapakSa AzaGkitaH, kasmAtpunastatkAraNaM tadeva vivakSitaM kAryaM karotItyata Aha- tathAsvabhAvAt, svahetubhyo hi tattathAsvabhAvamevotpadyate yena tadeva vivakSitaM kAryaM karoti, nAnyaditi / etacca prAgeva bhaNitam- 'esa paDuccuppAdo sahAvasiddho muNeyavvotti' // 253 // etaddUSayitumAha- taM sattA'sattubhayavivajjayasahAvajaNaNasIlaM tu / hojjA ? na savvapakkhesu saMgato abbhuvagamo te // 254 // (tat sattA'sattobhayaviparyayasvabhAvajananazIlaM tu / bhavet ? na sarvapakSeSu saMgato'bhyupagamaste) jananazIlamutAho 'taM sattetyAdi tat - kAraNaM satsvabhAvakAryajananazIlaM vA bhavet asatsvabhAvakAryajananazIlaM vA Ahozvit ubhayaanubhayajananazIlamiti vikalpacatuSTayaM gatyantarAbhAvAt / tatra na sarveSvapi pakSeSu tavAbhyupagamaH sarvathA saMgataH // 254 // kuta ityasaMgatatve hetUnAha vephallAdipasaMgA tadabhAvapasaMgamAdidosAto / abbhuvagamabAhAto asaMbhavAto ya NAtavvo // 255 // (vaiphalyAdiprasaGgAt tadabhAvaprasaMgAdidoSAt / abhyupagamabAdhAt asaMbhavAcca jJAtavyaH) kAryAbhAvathI nAza bhinna hoya, to nAza kAryAbhAvano nAza karavA samartha na bane. tethI kAryAbhAvane nAzasAthe saha astitvanI bAbatamAM virodha nathI. tethI pUrvakAlanI jema nAza vakhate paNa kAryAbhAva hovAthI kAryanuM astitva saMbhave nahi. have jo kAryabhAvano nAzasAthe virodha hoya, evo mata svIkArazo, to paNa doSa ubho che. te A pramANe - kAryana kAraNavyApArathI nirapekSa svayaM ja utpattizIla kema nathI svIkAratA ? arthAt kArya nirapekSatayA ja astitva pAme tevI Apatti che. kemake kAraNe karelo nAza kAryAbhAvano virodhI che. tethI e nAzanI hAjarImAM kAryAbhAvanuM astitva raheze nahi. tethI sAmarthyathI ja kAryanuM astitva raheze. kemake bhAva ane abhAvamAM eno pratiSedha bIjAnI hAjarI vinA saMbhave nahi. tethI ekno pratiSedha klevAthI ApoApa bIjAnI hAjarI siddha thAya che. kAryAbhAvano abhAva thavAthI ApoApa kArya hAjara thai jAya che. tethI kAryamATe koi kAraNanI jarUra rahetI nathI. kemake kAraNa to kAryabhAvanA nAzamAM ja pravRtta che. nahika kAryanA utpAdamAM. Ama kArya nirhatuka siddha thAya che. ane nirhatuka hovAmAM haMmezA vidyamAnatA ke kAyamamATe avidyamAnatAnI Apatti che, kemake "nitya sat athavA nitya asat vastuo ja hetu=kAraNanI apekSA rAkhatA nathI" evo nyAya che. paNa A iSTa nathI. tethI A badhI klpanA tuccha che. AraparA ('kAraNa kArya kare" evA bIjA viklpanuM khaMDana) ahIM bauddhanA matanI AzaMkA karatA he che. gAthArtha :- bauddha :- *kAryabhAva" nAmanI koi vastu nathI. kemake tenA astitvanuM sAdhaka koi pramANa nathI. paraMtu kAraNa ja che. A kAraNa te vikSita kAryane ja kare che. bIjA koIne nahi. te kAraNa te vivakSita ja kArya kare' Avo niyama tathAsvabhAvathI che. kAraNa potAnA hetu(=kAraNa)mAMthI evA ja svabhAvasAthe utpanna thAya che ke jethI(-je svabhAvathI) te vivakSita kArya ja kare bIjA nahi. A ja vAta pUrve paDunuppAvo. (A pratItyautpAda svabhAvasiddha jANavo) ityAdi paMkti (gA. 249)thI karI hatI. A AzaMkAthI pUrve batAvelA cAviklpamAMthI kAraNa kArya kare che" evA bIjA viklpanuM sUcana thayuM. A AzaMkAne dUSaNa lagADavA he che. gAthArtha :- A kAraNa- (1) 'sat'svabhAva(-vidhamAnatA)vALA kAryana utpanna karavAnA svabhAvavALuM che, ke (2) asat =avidhamAnatA svabhAvavALA kAryane pedA karavAnA svabhAvavALuM che, ke (3) sat-asat ubhaya svabhAvavALA kAryane utpanna karavAnA svabhAvavALuM che ke (4) sat--asatAanubhaya svabhAvavALA (=banne svabhAvathI rahita) kAryanuM janaka che? Ama cAra viklpo che, kemake e sivAya bIjA viSpo saMbhavatA nathI. tamAro siddhAnta A cAramAMthI eka paNa viklpamAM susaMgata thato nathI. Arapa4A zI rIte susaMgata thato nathI ?" te aMge hetu batAve che. gAthArtha :- cAreviklpamAM kramaza: (1) vaiphalyaAdi prasaMga hovAthI (2) kAryanA abhAvano prasaMgaAdi doSa hovAthI (3) siddhAntavirodha hovAthI ane (4) asaMbhava dveSa hovAthI te vikspo asaMgata che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 171 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiphalyAdiprasaGgAt, yadi hi tatkArya satsvabhAvaM tarhi tasyAgre'pi vidyamAnatvAt kiM tena kAraNena kAmiti vaiphalyam, AdizabdAdanavasthAparigrahaH, vidyamAnasyApi hi karaNAbhyupagame vidyamAnatvAvizeSAd bhUyo bhUyaH karaNaprasaGga ityanavasthA / dvitIyapakSe doSamAha-tadabhAvaprasaGgAdidoSAt, zAhi-yadi asatsvabhAvaM tatkArya tarhi na kenApi kharaviSANavat tadutpAdayituM zakyaM, svabhAvasyAnyathAkartumazakyatvAditi tadabhAvaprasaGgaH, atrAdizabdAttadanyabhAvaprasaktiparigrahaH, tathAhi-yadi asatsvabhAvamapi janyate tato'satsvabhAvatvAvizeSAt kharaviSANamapi janyeteti / tRtIyapakSe doSamAhaabhyupagamabAdhAta iti, na hi satsvabhAvAsatsvabhAvaM yuSmatsamaye'bhyupagamyate, ekAntavAdahAniprasaGgAt, jainA hyevamupadizanto viditayathAvasthitavastutattvAH sadasi virAjante, yaduta--kAraNAvasthAyAM kArya dravyAtmakatayA satsvabhAvaM paryAyAtmakatayA cAsatsvabhAvamityubhayasvabhAvamiti / turIyapakSe doSamAha-asaMbhavatazca, na hyevaM saMbhavo'sti yathA na satsvabhAvaM kArya nApyasatsvabhAvamiti, ekatarasvabhAvapratiSedhe sAmarthyAdanyatarasvabhAvavidhiprasakteH // 255 // AzaGkAzeSa pariharannAha-- Na ya taM tadeva sattassabhAvajaNaNassahAvagaM juttaM / puvvamasattasahAvaM evaM paDisiddhameyaM tu // 256 // (na ca tat tadaiva sattvasvabhAvajananasvabhAvakaM yuktam / pUrvamasattvasvabhAvamevaM pratiSiddhametattu) naca tat-kAraNaM yadA kAryamutpadyate tadaiva satsvabhAvajananasvabhAvamiti kalpayituM yuktam, yasmAttatkArya pUrvamasa0AvavAnI satvamAvamicetavratiSi-paraspara vyAhatam | -- prazna manavamavaM mirAniimksmaat satsvabhAvaM jAtam?, gaganendIvarAdInAmapi tathAbhAvaprasaGgAditi // 256 // eteNaM ciya khittA mUlavigappANa pacchimA dovi / jaMtullajogakhemA bhaNiyavigappehiM te pAyaM // 257 // (etenaiva kSiptau mUlavikalpAnAM pazcimau dvAvapi / yattulyayogakSemau bhaNitavikalpAbhyAMtau prAyaH) 'etenaiva satsvabhAvajananazIlAdivikalpacatuSTayanirAkaraNena, 'mUlavikalpAnAM' kiM tadabhAvavinAzamityAdInAM saMbandhinau dvau yau pAzcAtyavikalpau ubhayAnubhayalakSaNau tau pratikSiptau draSTavyau, yasmAttau bhaNitavikalpAbhyAmubhayAnubhayalakSaNAbhyAM prAyastulyayogakSemau, tulyAbhyupagamabAdhAdidoSasadbhAvAt // 257 // punarapi parapakSamAzaGkamAna Aha-- - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - prathama vilpamAM sasvabhAvI kAryanI utpatti svIkArI che. have jo kAryano satata-vidyamAnatA)svabhAva hoya, to kArya pUrve paNa vidyamAna che ja. tethI te aMge spelA kAraNanuM koI prayojana nathI. Ama kAraNavaiphalyaprasaMga che. uparAMta AdizabdathI anavasthAdoSa paNa che. kemake sasvabhAvI hovAthI kArya svayaM vidyamAna che. mAM jo kAraNa tene karo, to vAraMvAra tene(=kAryane) kya ja karaze, kemake daravakhate temAM(=kAryamAM) pUrvavata sasvabhAva paDelo che. A doSanA bhayathI jo asvabhAvI kAryanI utpattirUpa bIjo vilpa svIkArazo, to ulamAMthI cUlamAM paDazo. kemake bIjApakSe kAryanA abhAvano prasaMga che. jo kArya asavabhAvavALuM hoya, to gadheDAnA ziMgaDA jevA te(=kArya)ne utpanna karavAnI tAkAta koinI nathI. kemake svabhAvane badalavo avAkya che. tAtparya :- jema asvabhavAvALA khapuSpavagere dI utpanna thaI zakatA nathI, tema asatvabhAvavAnuM kArya lAkha prayatna karo to paNa utpanna thaI zake nahi. "AdipadanA ullekhathI ahIM bIjo doSa paNa sucita thAya che. jo asatvabhAvavALI vastu paNa utpanna thaI rAtI hoya, to kAryanI jema samAna asvabhAvavALA khapuSpavagere paNa utpanna thavAnI Apatti Avaze. Ama mAtra satpaze ane mAtra asatpakSe doSa hovAthI je kAryane sat-asat ubhayasvabhAvI svIkArazo, to tamane siddhAntabAdha Avaze. sat-asaubhayasvabhAva svIkAravAmAM anekAntavAdanI jyapatAkA pharake che. vastutatvanA hArdane pAmelA jaino ja AvI anekAntanI dezanA detAM sabhAmAM zobhI rahyA che ke - "kArya svayaM kAraNaavasthAmAM dravyasvarUpe sasvabhAvI che, ane paryAyarUpe asasvabhAvI che.(Ama ubhayaMsvabhAvI che) paNa tame(=bauddhoe) ekAntavAda apanAvyo che. tethI tamAre hisAbe to vastu sasvabhAva ane asatvabhAva ema ubhayasvabhAvI saMbhave nahi. tethI A vilpamAM tamAre siddhAntabAdha che. A traNe pakSamAM rahelA doSonA bhayathI tame anubhayasvabhAvasUcaka cotho vilpa svIkArazo, to paNa chUTakAro nahi pAmo. kemake A pakSe asaMbhavadoSa che. kAraNake evuM kyAreya saMbhavatuM nathI ke kArya sasvabhAvavALuM paNa na hoya ane asatvabhAvavALuM paNa na hoya. kemake A bemAMthI eknA pratiSedhamAM ApoApa bIjA svabhAvanI svIkRti thaI jAya che. mArApA bAkI rahelI ArAMkAne dUra karatAM kahe che. vaLI evI lpanA karavI paNa yogya nathI ke jayAre kArya utpanna thAya che, tyAre ja kAraNa "svabhAvIne utpanna karavAnA svabhAvavALuM che. kemake te kArya pUrve asvabhAvavALuM hatuM. have tene svabhAva (=sasvabhAvavALuM) svIkAravAmAM - parasparavirodha che. je pUrve asvabhAvavALuM hoya, te have zI rIte akasmAta( koi nimitta vinA) sasvabhAvavALuM banI zake? jo asmAta paNa svabhAvamAM pheraphAra maMjUra hoya, to AkArAkusumanA svabhAvamAM paNa te pramANe mAnavAno prasaMga Avaze. (=sasvabhAvanI kalpanA mAnavI paDaze.) parapadA * (chellA be vilponuM khaMDana). gAthArtha :- Ama "sasvabhAvI kAryotpAdaka svabhAva' Adi cAra vilpone ayogya TheravyA. tethI "kAraNa zuM kare che ? zuM tenA =kAryanA) abhAvano vinAza" ItyAdi je mULavilpo (gA.ra50 mAM) batAvyA hatA. tenA chellA be vilpo hatA..... dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 12 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siya uppaNNaM bhAvo tato ya ciMtAe hoi visautti / dIsai ya taM taucciya NiratthigA teNa esatti // 258 // (syAdutpannaM bhAvastatazca cintAyA bhavati viSaya iti / dRzyate ca tat tata eva nirarthikA tena eSA iti) syAdetat-'utpannaM labdhAtmalAbhaM sadvastu bhAvo bhavati-bhAvazabdavAcyaM bhavati, 'tata eva ca bhAvatvAdeva ca 'cintAyAH' yuktirUpAyA viSayo bhavati nAnyathA, dRzyate cAtha tadvastu 'tata evaM' bhAvatvAdeva pratyakSeNa pramANena, tena kAraNena 'eSA' cintA pUrvoktayuktirUpA nirarthikA, dRSTasyApahotumazakyatvAdadRSTasya cAnutpannatvena cintAtItatvAditi // 258 // atra AcArya Aha-- uppannaM ciya bhAvo idameva kahaMti jujjatI ciMtA? / tabbAdhiyaM Na siddhaM tuha sAmaNNAdi dilR pi // 259 // (utpannameva bhAva idameva kathamiti yujyate cintA / tadAdhitaM na siddhaM tava sAmAnyAdi dRSTamapi) yuktametaduktam-utpannameva bhAvo bhavati nAnyatheti, paraM-kiMtu idameva-utpannatvaM dRzyamAnaM kathaM ghaTata ityevaM cintA yujyate eva, yasmAttadbAdhitaM-tayA yuktirUpayA cintayA bAdhitaM tava sAmAnyAdi, AdizabdAd guNakriyAvayavyAdiparigrahaH 'dRSTamapi' pratyakSeNa viSayIkRtamapi na siddhaM, tasmAnna dRSTamityeva pratyetavyaM, kiMtu yuktayeti tadrUpA cintA kartu yujyata eveti // 259 // upasaMhAramAha-- tA iya jAtiviyappA ujjheyavvA'NubhUyamANammi / savvammi heuphalabhAvamohaThANAya te kiMca // 260 // (tata iti jAtivikalpA ujjhitavyA anubhUyamAne / sarvasmin hetuphalabhAvamohasthAnAya te kiJca) 'tA' tasmAditirevamarthe, evam-anena prakAreNAnye'pi ye svapakSadoSAcchAdanAya 'jAtivikalpA' jAtyuttarANi 'kAraNaviNAsakajjuppAyA jugavaM tu hoti nAyavvA' ityAdayo'bhihitAste 'ujjhitavyA' parityaktavyAH, yasmAtte pUrvoktA jAtivikalpAH 'anubhUyamAne abAdhitapratyayena nizcIyamAne sarvasmin vastuni hetuphalabhAvamohasthAnAya jAyante, teSu hi samyakparibhAvyamAneSu na kathaMcidapi hetuphalabhAvo ghaTate, kevalaM dhyAnadhyamevApadyate, yathAbhihitaM prAgiti / kiMceti vakSyamANadUSaNAbhyuccaye // 260 // tAnyevAha kiM tassattAmettaM kiM takkiriyaM va kiM va tadabhAvaM / Asajja hoti kajjaM? Na saMgayaM savvapakkhesu // 261 // (kiM tatsattAmAtraM kiM tatniyAM vA kiM vA tadabhAvam / Azritya bhavati kAya? na saMgataM sarvapakSeSu) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - (1) AryAbhAvanI nArA bhane prArtha35 maya.... bhane (2) mannanA niSa535 anumaya. mA bhanne vispo 5 // ayogya siddha thAya che. kemake uparokta ubhaya-anubhaya vilpo saMbaMdhI karelA maMDana-khaMDana prAya: samAnatayA mULavikmagata ubhaya- . anubhayapakSane lAgu paDe che. kemake banne sthaLe samAnatayA abhyapagamabAMdhAdiSo hAjara che. zArapanA (atyanna thayesI vastunI utpattispa3panI viyAgAyogya che.) pharIthI parapakSa(bauddhamata) taraphathI AzaMkA raju karatAM kahe che. bauddha :- utpanna-vidyamAna thayelI vastu "bhAva"--"bhAva"zabdathI prasiddha thAya che. ane bhAva hovAthI ja te yuktino viSaya bane che. (khapuSaAdi abhAvamaya vastu yunivicAraNAnA viSaya banatA nathI. tathA ghaDAvagere paNa abhAvakALe kaMI te sasvabhAvI che ke asvabhAvI ItyAdi yunino viSaya na bane.) have e bhAva banelI vastu bhAvarUpa hovAthI ja pratyakSathI dekhAya che. have utpanna thaI gayelI vastuaMge te sasvabhAvavALI ke asvabhAvavALI' evI pUrvokta yuktionI rADyAM pachInA DahApaNa jevI vicAraNA nakAmI che. kemake e yuktiothI kaMi je daSTa che teno apalApa karI zakAya tema nathI. ane jyAre te adaSTa hatI tyAre anutpanna hovAthI ja cintAtikAnta hatI. ahIM AcArya javAba Ape che. uttarapakSa :- e vAta sAcI che ke utpanna thayelI vastu ja "bhAva" kahevAya. paraMtu A dekhAto utpAda dhI rIte ghaTe? eaMgenI yuktivicAraNA yogya ja che. kAraNake pratyakSanA viSaya banatA sAmAnyAdi(AdithI guNa, kriyA, avayavIvagere daSTa padArtho)paNa tamane yunithI vicAratA bAdhita thatAM lAge ja che.arthAt tamane asiddha che. mATe pratyakSanA viSaya banatA padArtho daSTamAtrathI vizvAsapAtra banatA nathI, yuktithI ja pratIti pAtra bane che. tethI teoaMge yuktigaveSaNA Avazyaka che. ripalA GusaMhAra jatAye . gAthArtha :- tethI tame svapakSanA doSone DhAMkavA (gAthA 24ramAM) "kAraNavinAza jjajuppAyA jAgavuM tu hoMti nAyavA (kAryanArA ane kAryotpAda sAthe che tema samajavuM)vagere jAtiprAya(=uttarAbhAsa) uttaro je ApyA te uttaro tyAjya che kemake te jAtiprAya uttaro abAdhita pratyayathI nizcaya karAtI badhI vastumAM hetuphaLabhAvaaMge moha pamADe che (=unmArge dore che.) A jAtiprAyauttarone barAbara tapAsIe to dekhAze ke teothI(jovA uttarothI) to kyAMya hetuphaLabhAva yuktisaMgata TharatA nathI. mAtra buddhinI aMdhatA ja ubhI thAya che. A bAbatamAM pUrve vAta karI ja che. vaLI(*kica'pada have batAvAnA dUSaNonA abhyazcaya dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 173 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiM tatsattAmAtraM-kAraNasattAmAtraM, kiM vA tatkriyAM-kAraNakriyAM, kiMvA tadabhAvaM-kAraNAbhAvamAzritya bhavati kAryam, kiMcAta ityAha-na saMgataM sarvapakSeSu // 261 // tadevAsaMgatatvaM bhAvayannAha-- jai tassattAmettaM Asajja havejja NaNu tadatAe / uri Na tassa sattA jaM NAvekkhA tato juttA // 262 // (yadi tatsattAmAtramAzritya bhaved nanu tadaddhAyAm / upari na tasya sattA yannApekSA tato yuktA) yadi tatsattAmAtraM-kAraNasattAmAtramAzritya bhavati kAryamityabhyupagamo, nanu tarhi tadaddhAyAM tatkArya bhavet, yasmAdupari dvitIye kSaNe na tasya-kAraNasya sattA tato na tatra tadapekSA yuktA // 262 // syAdetat, kAraNAddhAyAmeva kAryasya tatsattAmAtrApekSA, tadaiva ca tat kAryamutpadyate, tataH ko no doSo? na hyabhyupagamA eva bAdhAyai prabhavantItyata Aha-- takkAlammi ya bhAve sai kaha tassegakAlabhAvittA / heuphalabhAva(vi)bhAvo? bhAve ya atippasaMgo u // 263 // (tatkAle ca bhAve sati kathaM tasyaikakAlabhAvitvAt / hetuphalabhAva(vi)bhAvaH) bhAve cAtiprasaGgastu) 'tatkAle ca' kAraNakAle ca 'tasya' kAryasya bhAve iSyamANe sati kathaM hetuphala(bhAvi)bhAvaH syAt? / kathaM na syAdityata Aha-ekakAlabhAvitvAt / bhAve ca ekakAlayorapi hetuphalabhAvasyeSyamANe'tiprasaGgaH syAt, savyetaragoviSANayorapi tadbhAvaprasakteH // 263 // dvitIyapakSamadhikRtyAha-- takkiriyA cuppattiM mottuM tasseva Natthi aNNA tu / etthamabhAvammi ya puvvavaNiyA ceva dosA u // 264 // (takriyA cotpattiM muktvA tasyaiva nAsti anyA tu / atrAbhAve ca pUrvavarNitA eva dossaastu||) 'takriyA ca kAraNakriyA ca tasya kAraNasyotpattiM muktvA naivAnyA kAcidasti / "bhUtiryeSAM kriyA saiva, kArakaM saiva cocyate" iti vacanAt / evazabdo bhinnakramaH, sa ca yathAsthAnaM yojitaH / tuH pAdapUraNe / atra doSamAha-'etthetyAdi' atra-takriyApakSe, tRtIye cAbhAvapakSe, pUrvavarNiNatA eva doSA draSTavyAH, tathAhi-yadA kAraNakriyA kAraNotpattimAtrameva tadA tatsattAmAtrapakSabhAvI yo doSaH so'trApi tadavastha evAvartate / abhAvapakSe ca 'nAbhAvAu bhAvo' ityAdirUpa iti // 264 // jatto cciya tassattA--mettaM ata eva'naMtaraddhAe / hoi tadaddhAe puNa tabbhAve kaha Nu tadavekkhA? // 265 // (yata eva tatsattAmAtramata evAnantarAddhAyAm / bhavati tadadAyAM punastadAve kathaM nu tadapekSA?) - -- - - - -- - arthe che.) zAradA ( kSayale AryasamAmAM anya yo) bIjA dUSaNo darzAve che. gAthArtha :- kArya zuM (1) kAraNanI sattAmAtrane apekSIne utpanna thAya che ? ke (2) kAraNanI kriyAne apekSIne prAdurbhAva pAme che ? ke (3) kAraNanA abhAvane AzrayIne ubhava pAme che ? A traNe pakSe kAryotpatti saMgata karatI nathI. mAra61AA A asaMgatinuM ulkAvana karatA kahe che. gAthArtha :- jo kArya kAraNanI hAjarImAtrane AzrayIne ja utpanna thatuM svIkArazo, to kAraNanI hAjarIkALe ja kArya utpanna thavuM joie. kemake bIjI kSaNe to kAraNanI hAjarI ja nathI, tethI te(=bIjI) kSaNe to kArya utpanna thavA kAraNanI hAjarInI apekSA rAkhavI ja yogya nathI. pAradazA bauddha :- kArya kAraNanI hAjarIkALe ja, kAraNanI hAjarImAtranI apekSA rAkhIne utpanna thAya emAM amAro ze aparAdha che ? abhyapagama pote ja kaMI bAdhAmAM kAraNa na bane. (abhyapagama yukti/pratyakSa/AgamathI viparIta hoya to ja bAdha pAme.) A pUrvapakSaaMge AcAryavara he che. gAthArtha :- uttarapala :- jo kAraNanI. sattAkALe ja( kAraNakSaNe) kArya paNa hAjara hoya, to samAnakAlIna thavAthI banne vacce hetuphaLabhAva saMgata thaze nahi. jo samakAlIna vacce paNa hetuphaLabhAva svIkArazo, to gAyanA DAbA-jamaNA ziMgaDA vacce paNa hatuphaLabhAva mAnavAno atiprasaMga che, kemake te bane paNa samakAlIna che. (ane hetuphaLabhAvaaMge anya koi niyAmaka svIkRta nathI.) ra63 have kArya kAraNanI yiAne apekSIne udabhave che. tevA bIjA pakSamAM dUSaNa batAve che. gAthArtha :- tamArA mate kAraNanI utpattine choDI anya koI kyiA nathI, kemake evuM vacana che "jeonI utpatti che. te GTA BAL bhane 126 cha.. (arthAt pastunI utpatti 4 pastunI yA 7.) bhUgamA 'me' (=08512)nI saMkhaiy 112 sAthe . mane 'tu' pAhapUrAthai . kAraNagataSiApakSarUpa bIjAvidhe ane "kAraNanA abhAvarUpa trIjA vizve pUrve batAvelA ja doSo samajI levA. te A pramANe na jo kAraNanI kyiA kAraNanI utpattimAtrarUpa hoya, ane kArya kAraNanI kriyAne apekSIne utpanna thatuM hoya, to tAtparya e ja AvIne ubhuM rahyuM ke kArya kAraNanI sattAmAtrane apekSIne udbhave che.ane to pUrvokta kAraNasattAmAtrabhAvIdoSa ahIM dharmasaMgrahaNi bhAga-thI 174, Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yata eva tatsattAmAtraM kAraNasattAmAtramapekSate kAryamutpadyamAnamata eva anantarAddhAyAM dvitIyakSaNe bhavati / vipakSe bAdhAmAha-tadaddhAyAM-kAraNAddhAyAM punastadbhAve - kAryabhAve sati kathaM nu tadapekSA - kAraNApekSA kAryasya ?, naivApekSetibhAvaH, tadA tasya sarvAtmanA pariniSpannatvAt // 265 // atrAha- katagattamettasattANubaMdhi aNccittaNaM Na evaM tu / tadabhedAtotti matI bhede abbhuvagamo duTTho // 266 // (kRtakatvamAtrasattAnubandhi anityatvaM na evaM tu / tadabhedAditi matiH bhede'bhyupagamo duSTaH ) nanvevaM sati naiva, tuzabda evakArArthaH, uktaM ca- "tuH syAdbhede'vadhAraNe" iti, kRtakatvamAtrasattAnubandhi anityatvaM syAt, dvitIye'pi kSaNe kAraNasyAnuvarttamAnatvAt kathamanyathA tasmin kSaNe kAryamutpadyamAnaM tatkAraNamapekSeta?, tasya tadA sarvathA vinAzAt / atha syAnmatiH- tadabhedAt- tayoH kRtakatvAnityatvayorabhedAt kRtakatvamAtrAnubandhi anityatvamabhyupagamyata eva sathAhi yadi kRtakatvamAtrAnubandhi anityatvaM na bhavet tarhi tat pazcAdbhavat kAraNAntarasApekSaM syAt, tathA ca sati bhinnahetukatvAt kRtakatvena saha tAdAtmyaM na bhavet, iSyate ca tAdAtmyaM, tasmAdanityatvaM kRtakatvAnubandhyeveti / ata Aha-bhede - kSaNabhede dvitIyakSaNe itiyAvat, kAryasya kAraNaM pratyapekSAyA yo'sAvabhyupagamaH sa duSTaH, tadA tasya vinaSTatvena kAryasya tadapekSAyA anupapatteH // 266 // atra parAbhiprAyaM dUSayitumAzaGkamAna Aha-aha tassesa sahAvo aNaMtarakhaNammi hoi jaM kajjaM / iyarassavi eso cciya etaMpi na juttipaDibaddhaM // 267 // ( atha tasyaiSa svabhAvo'nantarakSaNe bhavati yatkAryam / itarasyApi eSa eva etadapi na yuktipratibaddham ) 1 tatra atha tasya-kAraNasya eSa eva svabhAvo yena tasyAnantarakSaNe kArya bhavati na sa(ta? )dA, itarasyApi ca kAryasyAyameva svabhAvo yaduta kAraNakSaNAnantaraM mayotpattavyamiti, tathA ca kutaH pUrvoktadoSAvakAza iti ? dUSaNamAha- 'eyaMpItyAdi' etadapi anantaroktaM na yuktipratibaddham // 267 // kathamityAha-jaM takkhaNabhavaNammivi NibaMdhaNaM tassa tassahAvo tu / tadabhAvammi ya bhAve atippasaMgo balA hoti // 268 // (yat tatkSaNabhavane'pi nibandhanaM tasya tatsvabhAvastu / tadabhAve ca bhAve'tiprasaGgo balAd bhavati ) paNa aDIkhama ubho rahe che. abhAvapakSamAM nAbhAvAo bhAvo' abhAvamAMthI bhAva utpanna thaI zake nahi, gA.240) ityAdivacanothI doSa batAvyA che. 5264nA gAthArtha :- bauddha : utpanna thatuM kArya kAraNanI sattAmAtranI apekSA rAkhatuM hovAthI kAraNakSaNanI bIjIkSaNe utpanna thAya che. jo kAraNakSaNe ja kArya utpanna thAya, to tene (-kAryane) kAraNanI apekSA ja na rahe. kemake te vakhate pote paNa saMpUrNatayA utpanna thai cukyuM che. tethI kAraNanI sattAmAtranI apekSAthI kArya utpanna thAya, eno artha ja e ke, kAraNakSaNanI bIjIkSaNe utpanna thAya. gharapA ahIM AcAryabhagavaMta uttara Ape che. gAthArtha :- (tu. jakAraarthaka che. aaN ja che ke tu'pada bheda ane jakAraarthe che.) uttarapakSa :- Ama,kAraNakSaNanI anaMtarakSaNe kArya utpanna thatuM hoya, to kAraNane paNa bIjI kSaNe hAjara raheluM mAnavuM paDaze. kemake jo kAraNa bIjI kSaNe sarvathA vinAza pAmatuM hoya, to te(=bIjI) kSaNe utpanna thatA kAryane kAraNanI apekSA ja na rahe. (kAraNake naSTa vastunI kyAreya apekSA hotI nathI.) Ama utpanna thatI badhI ja vastuo kSaNika che. Avo kRtajvasAthe anubaMdha dharAvato anityatvapakSa UDI jaze--saghaLIya kRtaka(=kArya) vastuonI sattA(=hAjarI)sAthe saMlagna kSaNika anityatvapakSapara khataro ubho thaze. pUrvapakSa : tatva ane 'anityatva'vacce abhedabhAva che. tethI sarvatra tatvane saMlagna anityatva ISTa ja che. te A pramANe ke jo anityatva kRtatvamAtraanubaMdhI(=saghaLIya kRtavastuosAthe saMlagna) na hoya, to je kAraNathI kAryavastumAM kRtatva(=utpattimatva) AvyuM, te kAraNathI temAM anityatva nahi Ave, paNa pAchaLathI AvanAruM anitya koi anya kAraNanI apekSA rAkhaze. arthAt kAryavastu kAraNavizeSathI prathama taka banaze, pachI koi anya vastuvizeSanI hAjarIthI anitya banaze. Ama kRtatva ane anityatva kAraNabhedathI bhinna banaze. ane to banne vacce tAdAtmya nahI Ave, kemake abhinna vastuo vacce ja tAdAtmya hoya paNa kRtatva ane anityatvavacce tAdAtmya iSTa che. (kAraNake je kRtaka hoya che, te anitya ja hoya che.) tethI svIkAravuM ja rahyuM ke anityatva tatvamAtraanubaMdhI che. uttarapakSa :- to kSaNabhedamAM (kAraNakSaNanI dvitIyakSaNe) kArya kAraNaprati apekSA rAkhe che"tevo abhyupagama choDavo paDaze. kemake dvitIyakSaNe naSTa kAraNanI kAryane apekSA ja rahetI na hAvAthI A azrupagama ja duSTa che. (kAMto kAraNane dvitIyakSaNavRtti mAno, kAMto dvitIyakSaNe utpanna thatAM kAryane kAraNanI apekSAno abhyupagama choDI do.) dhAradA ahIM anyanA abhiprAyane doSita ghoSita karavA AzaMkA vyakta kare che. gAthArtha : (pUrvapakSa) kAraNano ja evo svabhAva che ke potAnI bIjI kSaNe kArya thAya, hamezA nahi. (athavA tyAre-kAraNakSaNe nahi) ane kAryano paNa evo ja svabhAva che ke "mAre kAraNakSaNanI pachInI kSaNe utpanna thavuM" tethI pUrvokta koI duSaNo saMbhavatA nathI. (kemake svabhAvamAM zaMkA na hoya) dharmasaMgrahaNi bhAga-1 - 175 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - 'yat' yasmAttasya-kAryasya tatkSaNabhavane'pi-kAraNakSaNAnantarakSaNabhavane'pi tatsvabhAva eva' kAraNasvabhAva eva, tuzabda evakArArthaH, 'nibandhanaM kAraNaM na tvanyat, kuta ityAha-'tadabhAve ca hetau kAraNasvabhAvAbhAve yasmAt kAryasya bhAve iSyamANe balAdatiprasaGgaH prApnoti, pUrvamapi tadbhAvaprasakteH // 268 // -- bitiyakkhaNe ya kajjaM Na ya so tammi khaNigattato siddhaM / ta ve ta mAvo? bhAve vitarasa umaro | 262 / (dvitIyakSaNe ca kArya na ca sa tasmin kSaNikatvataH siddham / tasmAt kathaM nu tasya bhAvaH? bhAve vetarasya kSaNabhaGgaH) 'dvitIyakSaNe ca' kAraNakSaNAnantarakSaNe ca kArya, na ca 'tasmin dvitIye kSaNe 'sa' kAraNasvabhAvo vidyate, etacca siddhaM kSaNikatvAt-kSaNikatvAbhyupagamAt, tasmAtkathaM nu tasya-kAryasya bhAvaH-utpAdaH?, bhAve vA tasya kAryasya sati itarasya-kAraNasya 'khaNabhaMgotti' padaikadeze padasamudAyopacArAt kSaNa ityukte kSaNabhaGga iti draSTavyaM, tatazca kSaNa-kSamapha0 mapha-vinAzaka pragati | thara-lAkhamAvAnuvarNanAmAve kAryo tyAre puSyate, tamAM tatsvabhAvApekSitatvAta, tadanuvartane ca kutaH kSaNabhaGgasaMbhava iti // 269 // 'iyarassavi esocciya' ityetaddUSayitumAha-- ajjAyassiyarassavi esa sahAvotti dugghaDaM jAe / kiM teNa? sociya tao sovi asiddho tu bhaNiyamiNaM // 270 // (ajAtasyetarasyApi eSa svabhAva iti durghaTa jAte / kiM tena sa eva tataH so'pi asiddhastu bhaNitamidam) itarasyApi ca-kAryasya ajAtasya sata eSa svabhAva iti kalpayituM durghaTaM svabhAvino'bhAve svabhAvasyApyabhAvAt, atha mA prApadayaM doSa iti jAtasya sata eSa svabhAvaH kalpyate, tata Aha-jAte kArye kiM tena svabhAvena kalpitena?, prayojanAbhAvAt / athocyeta 'tautti' sakaH svabhAvaH sa eva yo'yamadhunA bhAvo jAyamAno na punarjAtasya sataH pazcAdanyaH kazcit tenAdoSa ityatrAha-'so'vItyAdi yo'yamidAnI bhAvo jAyamAnaH so'pi yathA bhavatA svabhAvarUpaH parikalpitastathA asiddha eva, tathApratItyabhAvAt, idaM tu prAganekadhA bhaNitamiti na bhUyo bhUyaH prapaJcyate / tadevaM 'siya kAraNaM visiTThamityAdinA yaH prAk pratItyotpAdo'bhihitaH sa saprapaJcamapAkIrNaH // 270 // sAMprataM punaryattatraiva vaiziSTayamuktaM tahaSayitumupakramate-- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- uttarapala :- tamArI A vAta paNa yuktiyukta nathI. zAradA "kema yuniyukta nathI ? te batAve che. gAthArtha :- Ama jo kArya kAraNakSaNa pachInI kSaNe utpanna thatuM hoya, to paNa temAM kAraNano svabhAva ja kAraNa banaze, anya koI nahi. kemake jo kAraNanA svabhAva vinA kArya utpanna thatuM mAnavAmAM Ave, to atiprasaMga prApta thAyakemake vivakSita utpattikSaNanI pUrve paNa kAryanI sattA mAnavAno prasaMga che. pAraddhA gAthArtha :- Ama kAraNakSaNanI bIjI kSaNe ja kAryanI utpatti ISTa che. paNa te kSaNe kAraNano svabhAva hAjara nathI. kSaNikvAdanA abhyapagamathI ja A vAta siddha che. (kSaNika kAraNa je kSaNe nAza thayuM, teja kSaNe teno svabhAva paNa nAza pAmyo. ema to bane ja nahi ke kAraNarUpa AdhAranA nAza pachI paNa teno svabhAva addhara laTakto hAjara rahe.) Ama kANasvabhAvarUpa kAraNanA nAza pachInI kSaNe kArya zI rIte utpanna thaI zake ? chatAM, jo kAryotpatti mAnazo, to kAraNakSaNa("kSaNa'padathI "padanA ebhAgamAM padasamudAyano upacAra thAya.' e nyAye "kSaNabhaMga"artha karavo. kSaNabhaMga-kSaNapravAhanI vilpanA)no vinAza thaze. arthAt kAraNanI kSaNikatAno vinAza thaze. te A pramANe jo bIjA kSaNamAM kAraNasvabhAva anuvartato na hoya-hAjara na hoya, to te kSaNe kArya paNa utpanna thaze nahi kemake kArya te svabhAvanI apekSA rAkhe che. ane je bIjIkSaNa kAraNasvabhAva hAjara hoya, to kSaNijvAdano saMbhava ja nathI. mArA kAraNanA tevAM svabhAvamAM doSa batAvyo. have gA.ra67mAM ravaIyAdithI kAryano je svabhAva batAvyo, temAM doSa darzAvatA kahe che. gAthArtha :- utpanna nahi thayelA Itara(FkArya)no paNa Avo svabhAva durdhaTa che. ane utpanna thaI gayA pachI e svabhAvathI koI prayojana nathI. "vastu hamaNAM ja utpanna thaI basa Aja teno svabhAva che e vAta paNa asiddha che. A vAta pUrve kahI ja che. kAryano mAre kAraNakSaNa pachInI kSaNe utpanna thavuM evo svabhAva kAryanI anutpatti(asata)avasthAmAM zI rIte hoI zake? kAryarUpa svabhAvInI gerahAjarImAM svabhAva paNa gerahAjara ja hoya. zaMkA :- anutpana kAryanA evA svabhAvamAM Apatti hovAthI utpanna kAryano evo svabhAva svIkAravo joie. samAdhAna :- kAryanI utpattiaMge svabhAva 5vAno che, jo kArya utpanna ja thaI gayuM, to pachI utpattiaMgenA svabhAvanuM koi prayojana ja rahetuM nathI. bauddha :- A svabhAva utpanna thatAM kAryamAM che, nahi ke kArya utpanna thaI gayA pachI Ave che. tethI koI doSa nathI. (anutpanna-utpanna kAryano svabhAva lpavAmAM doSa che, paNa utpavaeNmAna kAryano svabhAva mAnavAmAM koI doSa nathI.) uttarapakSa :- hamaNAM utpanna thaI rahelA bhAvane tame jevA svabhAvarUpe pyo che tevA svabhAvarUpe te asiddha ja che. kemake tevI pratIti thatI ja nathI. A vAta pUrve anekvAra karI ja che. tethI pharI pharI vistAra karatA nathI. (utpana thaI rahelA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 176 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ besiTuMpi na jujjati khaNigatte kAraNassa sahajANaM / No icchijjai jamhA visesakaraNaM kahaMcidavi // 271 // (vaiziSTayamapi na yujyate kSaNikatve kAraNasya sahajAnAm / no iSyate yasmAd vizeSakaraNaM kathaMcidapi) kSaNikatve'bhyupagate sati yatkAraNasya vaiziSTayamabhihitaM 'siya kAraNaM visiTThamiti tadapi na yujyate / kuta ityAha-yasmAtsahajAnAm-ekakAlajAtAnAM 'kathaJcidapi kenApi prakAreNa vizeSaNaM neSyate, pariniSpannatvena teSAM parasparamanAdheyAtizayatvAt / atha mA bhUtsahajAnAM pariniSpannatvena parasparamatizayAdhAnaM dvAbhyAM punarupAdAnasahakArikAraNAbhyAM prAktanAbhyAmekIbhUya viziSTaM tadutpAditaM, tataH siddhaM vaiziSTayamiti // 27 // atrAha-- bhinnaddhANamuvAdANakAraNassAvisesabhAvammi / katto phale viseso?, Na ya so tassAvi iya jutto // 272 // (bhinnAddhAnAmupAdAnakAraNasyAvizeSabhAve / kutaH phale vishessH| na ca tasyApi iti yuktaH) utpAdyaviziSTakAraNApekSayA 'bhinnAddhAnAM' bhinnakAlAnAM sahakAriNAM saMbandhI kutaH 'phale' utpAdyaviziSTakAraNalakSaNe vizeSaH?, naivetyarthaH, kva satItyAha--upAdAnakAraNasya vivakSitaphalasaMbandhino'vizeSabhAve vizeSabhAvAbhAve sati, upAdAnasya vizeSabhAvamantareNa vivakSitasahakArisannidhAnAt prAgiva tata, upAdAnato viziSTaphalAnupapatteH / atha mA prApadayaM doSa iti vivakSitaphalasaMbandhina upAdAnasya vizeSabhAvaH sahakAribhiH kriyamANa AzrIyate, tatrAha-'Na yetyAdi na ca 'tasyApi' upAdAnakAraNasya sahakAribhyaH sakAzAt 'sa' vizeSabhAva itiH-evaM pUrvoktena prakAreNa yuktaH, samAnakAlabhAvitvAdayukta iti bhAvaH na hi samAnakAlabhAvino'nyato bhavataH sahakAriNaH sakAzAdanyata eva bhavataH tasyopAdAnakAraNasya vizeSabhAvo yujyata iti // 272 // syAdetat utpAdyaviziSTakSaNopAdAnasya vivakSitopAdAnasahakAryupAdAnaistadupAdAnopAdAnAnAmapi tadu(pAdAnopAdAnairvizeSabhAva AdhIyate, tathA ca na kazciddoSaH, anAditvAccopakAryopakArakaparamparAyA nAnavasthA'pISTA bAdhikA, Adau hi parikalpyamAne doSaH syAdityetadevAzaGkamAna Aha-- - aha so'NAdI Na ghaDaI evaM ciya savvahA aNAdIvi / / jugavetarabhAvittaM viNA Na jamaNAdipakkho'vi // 273 // (atha so'nAdirna ghaTate evameva sarvathA'nAdirapi / yugapaditarabhAvitvaM vinA na yadanAdipakSo'pi) . --atha 'sa' vizeSabhAvo'nAdiranAditvAcca na kazciddoSa iti pratipadyethAH?, atrAha-na ghaTate 'evameva'. pUrvoktenaiva prakAreNa sarvathA anAdirapi vizeSabhAvaH, yasmAdanAdipakSo hi(pi) vizeSabhAvasyeSyamANa upakAryopakArakANAM - - - - - - - - - -- - - - - kAryamAM tevo svabhAva che te zAthI nirNata kyuM ? e pahelA svabhAva ja na hato to kAryanI utpatti bhiA paNa zI rIte pAra thaI? ityAdi aneka prazno che.) Ama *siya kAraNe visijhama' (gA. 249) vagere vacanothI pUrve kAryano je pratItyotpAda siddhAMta' pUrvapakSe sthApelo tenuM vistArapUrvaka khaMDana kyuM. ra70nA have tyAM (gA.249) je viziSTatA darzAvelI tene doSayukta jAhera karavAno AraMbha kare che. (121kSAmAMvaziSTayAbhAra) gAthArtha :- kAraNa jo kSaNika mAnya hoya, to temAM(=kAraNamAM) koI vizeSa banAvavo yogya nathI. kAraNake samAnasamaye utpanna thayelI vastuo samAnatayA pariniSpanna(=saMpUrNa taiyAra) thaI hovAthI eka-bIjAmAM atizaya(viziSTatA)nuM AdhAna karI zaktA nathI. tethI samAnakAlIna vastuomAM koipaNa prakAranuM viroSaNa saMbhave nahi. bauddha :- sahajAta vastuo pariniSpanna hovAthI teomAM bhale paraspara atizayanuM AdhAna na thAya, paraMtu pUrvakAlIna upAdAnakAraNa ane sahakArikANa bhegA maLIne viziSTa kAraNakSaNane utpanna kare che, tethI kAraNakSaNamAM viziSTatA siddha ja che. ahI AcAryavara uttara Ape che. gAthArtha :- upAdAnakAraNamAM vizeSAbhAva hoya to bhinnakAlIna sahakArI kAraNonA saMbaMdhathI phaLamAM viroSa zI rIte saMbhave ? ane upAdAnakAraNamAM paNa vizeSabhAva yogya nathI. uttarapakSa :- jo utpAdyavivakSita kAraNakSaNake jene AzrayI kAryano pratItyotpAda ISTa che.)rUpa phaLanA upAdAna kAraNamAM koipaNa prakArano vizeSa na hoya, to (upAdAnakSaNane samAnakAlIna ane vivakSita kAraNakSaNanA pUrvekSaNabhAvI) sahakArIo paNa te kAraNakSaNamAM kazo vizeSa pedA karI zake nahIM. jo vivakSita phaLaaMge upAdAnamAM ja viroSabhAvano abhAva hoya, to sahakArInI hAjarInI pahelAnI jema sahakArInI hAjarImAM paNa e upAdAnamAMthI viziSTa phaLa utpanna thaI zake nahi. (bIja jo koruM hoya, to game teTaluM khAtara nAkho paNa phaLa paNa kodaruM raheze, bAsamatI nahIM thAya.) bauddha :- vivakSitaphaLasaMbaMdhI e upAdAnamAM sahakArIo vizeSabhAva pedA kare che, tema svIkAravAthI doSa nahIM Ave uttarapakSa :- pUrve kyuM tema te banne(sahakArI ane upAdAna) samakAlIna hovAthI parasparamAM atirAyanA AdhAyaka banI zaktA nathI. tethI anya pUrvekSaNathI udbhavatA sahakArIo anyatara pUrvalaNathI utpanna thatAM samakAlIna vivakSita upAdAnamAM vaizisyanuM ApAdAna karI zake nahi. para7rA bauddha :- utpAdhaviziSTakSaNanA upAdAnamAM e vivakSitaupAdAnanA sahakArIonA upAdAnothIke je vivakSitaupAdAnathI dharmasaMER GIN-18 177 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yugapaddhavitvamayuApadrAvitva vA vinA na mavati, tataH sopi na ghaTata v|Aju ri-anAviparamparAyaampi samakAlabhAvinAM vA parasparavizeSakaraNaM bhavet saMbhUya tadanyaviziSTakaraNaM vA?, tatra cokto doSa iti // 273 // atra parasya matamAzaGkate -- aha tassa saheUto esa sahAvotti jeNa sahakArI / pappAkiMcikaraMpi hu phale visesaM phuDaM kuNai // 274 11 ( atha tasya svahetuta eSa svabhAva iti yena sahakAriNaM / prApyAkiJcitkaramapi hu phale vizeSaM sphuTaM karoti) atha tasya-upAdAnakSaNasya svahetutaH sakAzAdeSa eva svabhAva utpede yenAkiMcitkaramapi sahakAriNaM prApya 'phale' upAdeyakSaNe 'sphuTaM' vivakSitaviziSTakAryajananasamarthaM vizeSaM karoti, tato na vaiziSTyaM ghaTate iti yaduktaM tadasamIcInameveti // 274 // atrAha- mANaM kimattha tIrati eva sahAvaMtaraMpi kappeuM / atthANapakkhavAto ya tassavekkhANiyogammi // 275 // (mAnaM kimatra zakyata eva svabhAvAntaramapi kalpayitum / asthAnapakSapAtazca tasyApekSAniyoge) 'mAnaM' pramANaM kimatra? yadbalenaivaM bhavatA svabhAvaH parikalpyate naiva kiMciditi bhAvaH / na ca pramANamantareNa svabhAvaH parikalpyamAno vastuvyavasthAnibandhanaM, yata evaM bhavatparikalpitasvabhAvavat svabhAvAntaramapyaniSTarUpaM kalpayituM zakyata eva / apica, vivakSitaphalopAdAnopAdAnasyAsthAnapakSapAto'yaM yat svakArya viziSTasvaphalasAdhanapravRttamatyantAnupakAriNaH sahakAriNo'pekSAyAM niyuGkte iti / uktaM ca- " asthAnapakSapAto'yaM, hetoranupakAriNi (NaH) / apekSAmAM nipu yAryamanya(yA?)vizeSataH // 6 // " kRti // 27 // 35saMhAramAha- pUrvakAlIna che.) vizeSabhAvanuM AdhAna karAya che. A ja pramANe e vivakSitaupAdAnanA upAdAnamAM te sahakArIonA upAdAnanA upAdAnothI vizeSabhAvanuM AdhAna karAya che. A pUrvakAlIna sahakArikSaNaparaMparA uttarakAlIna vivakSitaupAdAnakSaNaparaMparAmAM vizeSabhAvanuM AdhAna kare che, ema svIkAravAthI have samakAlIna upAdAna-sahakArI kSaNo parasparamAM vizeSanuM AdhAna karI na zake evA doSane avakAza nathI. ane viziSTa thayela upAdAnakSaNathI utpAdyaviziSTakAraNakSaNanI utpatti paNa doSagrasta nahIM bane. zaMkA :- Ama to upakArI (sahakArI kSaNa) ane upakArya (upAdAnakSaNa)nI paraMparAnI anavasthA ubhI thaze, je kyAMya aTaze nahIM. (A anavasthA pUrva-pUrva tarapha samajavI.) samAdhAna :- A anavasthA iSTa ja che. kemake ame A upakArya-upakArabhAvanI paraMparA anAdikAlIna mAnI che. jemake bIja-aMkUbhAva anAdikAlIna che, to temAM cAlatI paraMparAno AraMbha maLato nathI te iSTa ja che. tema ahIM paNa A paraMparAno AraMbha na maLe-anavasthA cAle te iSTa ja che. hA jo AdiAraMbha mAnyo hoya, to e doSa Ave ke prathama upAdAnamAM vizeSanuM AdhAna kyAMthI AvyuM ? anAdibhAvamAM A doSa nathI. AvI bauddhanI AzaMkA darzAvatA kahe che. gAthArtha - (bauddha) A vizeSabhAva anAdithI cAle che. tethI koi doSano saMbhava nathI. uttarapakSa :- vizeSabhAvanI paraMparA anAdikAlIna hoya, to paNa pUrvoktaprakAre saMgata nathI. kemake to paNa upakArya (=jemAM vizeSanuM AdhAna thAya che.) ane upakAraka(=vizeSanuM AdhAnakaranAra)vacce yugapadbhAva(=samakAlInatA) ke ayugapadbhAva (=pUrva-uttarakAlInatA) vinA to vizeSabhAva saMbhave ja nahi. tAtparya :-anAdiparaMparAmAM paNa A prazna to ubho ja che ke samakAlIna vastuo parasparamAM vizeSanuM AdhAna kare che? ke samakAlIna upAdAna-sahakArIo bhegA thai uttakSaNIya vastumAM vizeSabhAvanuM AdhAna kare che (=uttarakSaNIya vastune viziSTa kare che ?) A banne pakSe pUrvokta doSa ubho ja che. ra73gA ahIM bauddhamatanI AzaMkA kare che. gAthArtha : (bauddha) upAdAnakSaNano potAnA kAraNomAMthI evo svabhAva ja utpanna thayo che, jethI acitkara(zo upakAra na karavAvALA) evA paNa sahakArIone pAmIne upAdeyakSaNamAM abhipreta viziSTakAryanI utpattimAM samartha evA vizeSane utpanna karavo. tethI vaiziSTaya saMbhave nahi. evuM kahevuM barAbara nathI. Ara74rA ahIM AcAryazreSTha javAba Ape che. "" + gAthArtha :- (uttarapakSa) ahIM pramANa zuM che ? ke jenA baLe tame Avo svabhAva klyo cho. arthAt AvI svabhAva klpanA pAchaLa koi pramANa kAma karatuM nathI. ane pramANa vinA spelo je te svabhAva kaMI vastunI vyavasthA (=nirNaya)mAM kAraNa bane nahi. kemake Ama to tame pelA svabhAvanI jema tamArI klpanAmATe) aniSTarUpa bIjA svabhAvanI klpanA paNa karavI zakya che. vaLI, abhipretaphaLanA upAdAnanA upAdAnano A ayogya pakSapAta ja che ke jethI te potAnA kAryane (=abhipreta phaLanA upAdAnane) viziSTasvaphaLa(=abhipretaLa)nuM utpAdana karatIvakhate taddana anupayogI sahakArInI apekSAmAM joDe che. ja che ke hetuno A asthAna ja pakSapAta che ke, potAnA kAryane anyathI aviziSTa(=upakArAdi karavArUpa vizeSa vinAnA)nI apekSAmAM joDe che.' tAtparya :- upara tame zuM ke *upAdAnakSaNane svahetumAMthI evo svabhAva maLe che ke jethI te svakArya karatI vakhate arkAicatkara sahakArIonI apekSA rAkhe' tethI upAdAnanA hetuno e aiicatkara sahakArIo pratye pakSapAta ja klevAya ke dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 174 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iya sahakArikato jaM Na viseso kAraNassa uvavajje / tamhA visiTThaso Niratthago ettha NAtavvo // 276 // (iti sahakArikRto yadvizeSaH kAraNasyotpadyate / tasmAdviziSTazabdo nirarthako'tra jJAtavyaH) 'iti' evaM 'yat' yasmAtsahakArikRto vizeSaH kAraNasya sarvathA nopapadyate tasmAdatra - hetuphalabhAve vicAryamANe viziSTazabda: 'kAraNaM visiddhaM paDucce'tyevamuccAryamANo nirarthako jJAtavya iti // 276 // dUSaNAntaramabhyuccetuM paraM pRcchannAha- tadaNaMtaraM ca bhAve bahUNa avisesato kuto niyamo / iyameva assa kajjaM ? tasseva u tassahAvattA // 277 // (tadanantaraM ca bhAve bahUnAmavizeSataH kuto niyamaH ? / idamevAsya kArya? tasyaiva tu tatsvabhAvatvAt) 'tadanantaraM ca' tasmAt vivakSitaghaTakSaNAdanantaraM taduttarakSaNavat avizeSataH - avizeSeNa bahUnAM sakalalokabhAvinAM paTAdikSaNAnAM 'bhAve' utpAde sati kuto'yaM niyamo'vasIyate, yaduta asya vivakSitaghaTakSaNasyedameva-vivakSitataduttaraghaTakSaNalakSaNaM kAryaM natvanyaditi? naiva kutazcidapItyarthaH / para Aha- tasyaiva-vivakSitaghaTakSaNasya 'tatsvabhAvatvAt' vivakSitataduttaraghaTakSaNajananasvabhAvatvAt, tathA tasyaiva vivakSitataduttaraghaTakSaNalakSaNasya kAryasya tatsvabhAvatvAd-vivakSitaghaTakSaNalakSaNakAraNajanyasvabhAvatvAt // 277 // etadeva bhAvayannAha- tapphalajaNaNasahAvaM jaM taM ciya kAraNaM Na aNNaMti / kajjaMpi ya takkAraNajaNNasahAvaM tayaM ceva // 278 // (tatphalajananasvabhAvaM yattadeva kAraNaM nAnyaditi / kAryamapi ca tatkAraNajanyasvabhAvaM tadeva) yat -- yasmAttadeva - vivakSitaM kAraNaM tatphalajananasvabhAvaM vivakSitaphalajananasvabhAvaM nAnyat kAryamapi ca tadeva vivakSitatatkAraNajanyasvabhAvaM, netarat iti tatsvabhAvasAmarthyAt sa pUrvokto niyamo'vasIyate // 278 // atrAcArya Aha-kajjaMtarevva aNugamavisesasaMpAyaNAe~ rahiyassa / tapphalajaNaNasahAvo Na thevasaddhAe visautti // 279 // ( kAryAntare ivAnugamavizeSasaMpAdanayA rahitasya / tatphalajananasvabhAvo na stokazraddhAyA viSaya iti ) vivakSitasya ghaTakSaNalakSaNasya kAraNasya kAryAntara iva paTAdikSaNalakSaNe vivakSite'pi kArye taduttaraghaTakSaNalakSaNe anugamavizeSasaMpAdanayA rahitasya 'tatphalajananasvabhAvo' vivakSitaphalajananasvabhAvo na stokazraddhAyA viSayaH, sarvathA kAraNagatakarmmAnugamavizeSAbhAvAvizeSAt naivAsau svabhAvaH parikalpyamAnaH kathaMcidapyupapadyate, kevalaM svadarzanAnurAgeNAtIva taralitamatitvAt tvamevetthamavabhASasa iti bhAvaH // 279 // kAryaviSayaM svabhAvaniyamaM vighaTayitumAha- jethI aiicatkara tarIke samAna bIjI vastuone choDI amuka niyata ja sahakArIonI apekSA potAnA kAryabhUta upAdAnapAse rakhAve che. Ara7pAA upasaMhAra karatA kahe che. gAthArtha :- khAma azugamAM sahakArita vizeSanI vAta paDucca' sthaje prayobhelo 'viziSTa' zabda nirartha 4 samanvo // 276 // yogya hare che. tethI hetuijalAvanA viyAramAM 'kAraNaM visiTTha chitu-ijalAvamAM svabhAvavAdanirAsa) anya dUSaNano abhyuccaya(=samAveza) karavA bauddhane pUchtAM kahe che. gAthArtha :- abhipretaghaTakSaNanI anaMtarakSaNa jema tenI(abhipretaghaTakSaNanI) uttarakSaNa utpanna thAya che, tema AkhA jagatamAM pAdi bIjI aneka kSaNo utpanna thAya che. tethI vivakSitaghaTakSaNanuM A vivakSita ghaTauttarakSaNa ja kArya che bIju koi nahi' evA niyamano nirNaya zI rIte thaze ? bauddha : AvA niyamamAM kAraNakSaNa ane kAryakSaNanA tevA svabhAvo ja nirNAyaka che. vikSitaghaTakSaNano ja abhipreta ghaTauttarakSaNajananasvabhAva che. ane abhipretaghaTauttarakSaNano paNa tevo ja svabhAva che ke vivakSitaghaTakSaNarUpa kAraNathI ja utpanna thavuM. Ama kAraNakSaNagata ane kAryakSaNagata svabhAva ja kAryakAraNabhAvanI niyata vyavasthAnA kAraNa che. ArakA A ja hakIktanuM bhAvana karatAM kahe che. gAthArtha : vivakSita kAraNa ja vivakSitaphaLa utpanna karavAnA svabhAvavALuM che, bIjuM koI nahi; ane vivakSita kArya paNa te vikSita kAraNathI ja utpanna thavAnA svabhAvavALuM che. anya koithI nahi. Ama tathAsvabhAvanA sAmarthyathI ja pUrvokta kArya-kAraNabhAvanA niyamano bodha thAya che. tArA ahIM AcAryavarahe che. uttarapakSa :-dhaTAiivavakSita kAraNakSaNa jema sva(ghaTAda) uttarakSaNarUpa kAryamAM paNa anugamavizeSanuM kAryotpAdanasvabhAva alpazraddhAno paNa viSaya banato paTAkSiNarUpa kAryAntaramAM anugamavizeSanuM saMpAdana karatI nathI, tema jo saMpAdana karatI na hoya, to teno(vivakSitaghaTAdi kAraNakSaNano) vivakSita nathI.arthAt kAraNakSaNano tevo svabhAva mAnI zakAto nathI. kemake kAraNa dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 179 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asati ya tahovayAre kahaMcidavi kAraNaMtarakae vva / kajjaMpi ya tamAraNajanasahAvaMti ciMtamidaM / 280 // - (amati ca tathopacAre karvacidapi kAraNAntarakRta iva / kAryamapi ca tatkAramajanyasvabhAvamiti cintyamidam) tathA asati ca-avidyamAne ca kathaMcidapi-kenApi tadrUparasagandhazaktiparimANAnugamAdilakSaNena prakAreNa upakAre vivakSite kArye kasminnivetyAha-kAraNAntarakRta iva kArye-paTAdike kAryamapi-vivakSitaM tatkAraNajanyasvabhAvamitIdaM cintyaM, upakArAbhAvAvizeSAtkAraNAntarakRtakAryamiva vivakSitamapi kArya. tatkAraNajanyasvabhAvamiti na kalpayituM yuktamiti bhAvaH // 280 // atra parottaramAzaGkate-- taM ceva ahavayAro kiM no annaM? atassahAvattA / tassAhavvaM kiMkaya-maha hetusahAvakatameva // 281 // (tadevAthopakAraH kiM no anyt| atasvabhAvatvAt / tasvAbhAvyaM kiMkRtamatha hetusvbhaavkRtmev|) atha tadeva kArya-vivakSitataduttaraghaTakSaNalakSaNamupakAro vivakSitaghaTakSaNasya kAraNasya na tvanugamarUpa iti bUSe?, atrAha-kiM no? anyatpaTAdikaM tadupakAro bhavati, vizeSAbhAvAt / itara Aha-'atatsvabhAvatvAt' vivakSitakAraNajanyasvabhAvatvAbhAvAt paTAdikasya / atrAcAryaH pRcchati-'tatsvAbhAvyaM' vivakSitakAraNajanyasvabhAvatvaM vivakSitakAryasya kiMkRtam?, itara Aha-kimatra praSTavyaM? hetusvabhAvakRtameva tattatsvAbhAvyam // 281 // punaH pRcchati-- ko tassa NaNu sahAvo? tadaNaMtarameva jaM tayaM hoi / kiM no annaM? kiM teNa? haMta vAmohahetutti // 282 // (kastasya nanu svbhaavH| tadanaMtarameva yat takat bhavati / kiM no'nyat kiM tena? haMta / vyAmohaheturiti) 'nanu' iti AkSepe / kastasya hetornanu svabhAvo yadalAtkAryasya tatsvAbhAvyamupajAyate / para Aha--yat takat-vivakSitaM kArya tadanantarameva-vivakSitakAraNAnantarameva bhavati, sa hetoH svabhAvaH / iha hetusvabhAvanibandhanaM kAryabhavanamapi hetusvabhAva ityuktaM, kArye kAraNopacArAt, anyathA vivakSitahetusvabhAvavizeSasya nirdhArayitumazakyatvAd / idamukto pati--tasya hetoH svahetuzaktitastAdRza eva svabhAva(bhAva) utpede yena tadanantarameva tadvivakSitaM kAryamupajAyate, tathA ca tatkRtaM kAryasyApi tatsvAbhAvyamiti / AcArya Aha-kinno--naivAnyat-paTAdikaM tadanantarameva bhavati? yena vivakSitahetusvabhAvabalAt tasyaiva vivakSitasya ghaTakSaNalakSaNasya tatsvAbhAvyaM kalpyate nAnyasya, anyadapi tadanantaraM bhavati tatkathametattasya kalpyata iti bhAvaH / tasmAt 'hanteti' parapakSasya vicArAsahanatvena viSAdasUcane / taduktam"hanta harSe'nukampAyAM, vAkyArambhaviSAdayoriti" / kiM tena-tadanantaraM sadbhAva ityanenodghoSitena?, yasmAdayamitthaM vicAryamANo vyAmohaheturiti // 282 // para Aha-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - gataSiAnA anugamarUpa vizeSano abhAva vivakSitakArya ane kAryAntaramAM samAnatayA che. tethI tenA svabhAvanI lpanA yuktisaMgata nathI. tethI tame potAnA siddhAnta-darzananI mAnyatAnAM rAgathI capaLa thayelI buddhithIja Ama kaho cho. dArA have kAryaaMgenA svabhAvaniyamanuM vighaTana karavA kahe che. gAthA :- vaLI vivakSitakAraNa jema kAraNottaraktapaTAdimAM svayarUpa-rasa-gandha-zakti-parimANanA anugamAdirUpa upakAra karatuM nathI, tema svakAryatarIka ISTa kAryamAM paNa upakAra karUM na hoya, to kAraNAntajanyapaTAdikAryonI jema vivakSita kAryamAM paNa upakAbhAva avizeSarUpe hovAthI te paTAdikAryanI jema vivakSitakAryane paNa te kAraNathI utpanna thavAnA svabhAvavALuM lpavuM yogya nathI. paravA ahI bauddhanA uttaranI ArAMkA kare che. gAthArtha :-(bauddha) vivakSita(abhipreta) ghaTakSaNarUpakAraNa vivakSitadhaTauttarakSaNarUpakAryane utpanna kare che. A ja teno (=kAraNano) upakAra che, nahika anugamarU5. kAraNa kAryane utpanna kare eTalAthI saryuM eno kAryakSaNamAM anugama Avazyaka nathI. rAMkA :- je kAraNanA anugama vinA paNa kArya-kAraNabhAva thaI rAkto hoya, to ghaTakSaNanuM vivakSita uttaraghaTakSaNa ja kArya ane anya paTavagere uttakSaNo kema nahi ? kemake te badhA samAnarUpa ja che. (vivakSita ghaTakSaNanI uttarakSaNe ja thanArA che.) bauddha :- paTavageremAM ghaTaAdivivalitakANakaNamAMthI utpanna thavAno svabhAva nathI. tethI teo vivakSita ghaTakSaNanA kArya banI zake nahi, ( uttarapakSa :- te-te vivalita kAryano vivakSita kAraNamAMthI ja utpanna thavAno svabhAva koNe utpanna karyo ? bauddha :- ahIM pUchavAnuM zuM che ? kAryanA svabhAvano rjA hetuno svabhAva ja che. para81AA zathI pUche che. gAthArtha :- uttarapakSa :- (nanu pada ApasUcaka che.) to tevo kyo svabhAva che ke jenA baLapara kAryano tevo sabhApa Gpanna thAya . bauddha :- vivakSitakANanI pachInI kSaNe ja vivasitakArya paNa utpanna thAya basa Aja hetano svabhAva che. ahIM hetunA svabhAvathI janya kAryanI utpattine paNa nusvabhAva ema kahevAmAM kAryamAM kAraNano upacAra kAma kare che. nahitara to ... / SEE MIR-1 * 80 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taM ceva tadaNurUvaM ko vAmohotti? kiM na aNNaMpi? / kiM vA aNurUvattaM taddhammANugamavirahammi? // 283 // (tadeva tadanurUpaM ko vyAmoha iti? kiM nAnyadapi / kiM vA'nurUpatvaM taddharmAnugamavirahe) 'tadeva' vivakSitaM taduttaraghaTakSaNalakSaNaM kArya 'tadanurUpaM vivakSitaghaTalakSaNakAraNAnukAraM, nAnyat paTakSaNAdi, atastadeva tasya kArya, netarat, tathA ca ko doSaH? ityatrAha-"kiM na annapitti' kAkvA nIyate kiM nAnyadapi paTakSaNAdi tadanurUpamasti?, yena tadeva tasya kArya syAnna tu paTAdi, astyevetibhAvaH, sarvasyApi kathaMcitutvAdinA prsprmnukaaritvaat| apica, 'taddharmAnugamavirahe' vivakSitakAraNadharmANAM tadrUpagandhAdInAmanugamAbhAve kimanurUpatvaM syAt?, naiva kiMciditibhAvaH, paTAderiva vivakSitasyApi kAryasya kAraNadharmAnugamAbhAvAvizeSAt // 283 // , tatsvAbhAvyameva kAryasya pUrvoktamabhyuccayena dUSayannAha-- . kajjANaM akhilANaM asesakAraNavisesarahiyANaM / no tamAmeno vattAtoDa mahetu che 284 . (kAryANAmakhilAnAmazeSakAraNavizeSarahitAnAm / yastatsvabhAvabhedo vAGmAtratvAdaniyamahetuH) yo'yamazeSakAraNavizeSAnugamarahitAnAmakhilAnAM kAryANAM svasvakAraNApekSayA tattasvabhAvabhedaH pratikArya vyavasthAyA niyamaheturupuSyate so'niyamahetureva / kuta ityAha- 'vaimittAutti' bhAvapradhAno'yaM nirdezaH, vAGmAtratvAt, vAGmAtratA ca tatsAdhakapramANAbhAvAt, naca vAGmAtreNeSTasiddhirbhavati // 284 // yata Aha-- jaM aNNahAvi tIrai vaimetteNaM bhaNiuM sa micchatti / iya mosasammanANaM na kosapANaM viNA ettha // 285 // (yadanyathApi zakyate vAGmAtreNa bhaNituM sa mithyeti / iti mRSAsamyagjJAnaM na kozapAnaM vinA'tra) 'yat' yasmAdanyathApi satsvabhAvabhedo vAGmAtreNa bhaNituM zakyate, tathAhi-mRtpiNDa eva paTajananasvabhAvaH, paTa eva ca tajjanyasvabhAvaH, tantava eva ghaTajananasvabhAvAH, ghaTa eva tajjanyasvabhAva ityapi vaktuM zakyata eva, ubhaya -- -- -- -- -- -- -- -- vivakSita hetusvabhAvavizeSano nirdhAra karavo ja zAkya nathI. (kAraNake kSaNamAtrajIvI hetunA svabhAvano kAryaAdithI nirdhAra karo, te pahelA to na nAza pAmI cUkyo hoya.) tAtparya :- te(=vivakSita) hetuno potAnA hetunI zaktithI tevA ja prakArano svabhAva utpanna thayo ke jethI te (vivakSita) hetanI pachInI kSaNe ja te vivakSita kArya utpanna thAya. tethI tene utpanna karelA kAryane paNa teno (hetuno) svabhAva kahevAmAM doSa nathI. uttarapakSa :- te vivakSikAraNakSaNanI pachInI kSaNe paTavagere bIjI vastuo kema thatI nathI ? ke jethI vivakSita hetusvabhAvanA baLapara te vivakSitaghaTakSaNano te (vivakSitakArya) ja svabhAvatarIke mAnya bane, anya nahi. bIjI vastuo paNa vivakSitaghaTakSaNa pachInI kSaNe thAya ja che, kyAM uparokta niyata svabhAva ja kema lpo che ?' evuM kahevAnuM tAtparya che. ("hanta pada viruddhapakSano vicAra sahana na thavAthI thatAM viSAdanuM sUcana kare che. kahyuM ja che ke "hanta'pada harSa anukaMpA, vAkyAtma ane viSAda arthe vaparAya che.) kharekhara ! AvA svabhAvaAdinI vicAraNA mAtra vyAmoharUpa ja che. tethI kAryano kAraNanI pachInI kSaNe sadbhAva vagere ughoSaNAthI koI prayojana nathI. ahI bauddha kahe che. gAthArtha :- (bauddha) te vivakSitaghaTauttarakSaNarUpa kArya ja vivakSitaghaTapUrvakSaNarUpa kAraNane anurUpa che, bIjA paTakSaNa vagere nahi. A anurUpatAnA AdhArapara ja kahI zakAya ke te vivakSitaghaTauttarakSaNa ja te vivakSitaghaTapUrvekSaNanuM kArya che. anya nahi. have ahIM kayo doSa che ? uttarapakSa :- vaTapUrvakSaNarUpa kAraNane tauttarakSaNanI jema paTakSaNavagere anya paNa anurUpa kema nathI? ke jethI tauttarakSaNa ja kArya banI zake. ane paTavagere anya nahi tevo niyama banI zake. tAtparya :- vastatva'Adi sAmAnyadharmothI to taduttarakSaNanI jema paTavagere anya vastuo paNa ghaTapUrvekSaNarUpa kAraNane anurUpa che ja. kemake vastutva AdidharmothI badhI ja vastuo paraspara anurUpa che. (viroSadharmonI apekSAe anurUpatAno vicAra hoya, to eaMge kahe che) vivakSitakAraNanA ja rUpa-gandhavagere vizeSadharmono jo kAryamAM anugama na hoya, to kAryamAM kAraNanI anurUpatA kevI rIte saMbhave ? paTavagereanyamAM jema (vizeSadharmonI apekSAe) ghaTakSaNa AdikAraNagatadharmono anugama nathI, tema ghaTauttarakSaNarUpakAryamAM paNa anugama nathI tema tamane iSTa che. sAravAra kAryanA pUrvokta tathAsvabhAvane amyuccayapUrvaka duSTa jAhera karatA kahe che. gAthArtha :- Ama "saghaLA kAraNonA sarvathA vizeSaanugama vinAnA badhAya kAryomAM potapotAnA kAraNanI apekSAthI pazno te-te svabhAvabheda ja pratyeka kAryakAraNabhAvanI vyavasthAmAM niyAmaka hetu che evI udaghoSaNA karavI barAbara nathI, kemake te niyAmakahetuM nathI. paraMtu aniyamahetu ja che. kAraNa ke AvI jAherAta mAtra vacanavilAsarUpa che. (paNa pramANanuM baLa nathI.) vacanavilAsamAtra kaMI tevA prakAranI siddhi mATe pramANa na bane, temaja vacanamAtratAthI koI ISTa vastunI siddhi thatI paNa nathI. (mULamAM vamattAu pada bhAvapradhAnarnirdezarUpa che. tethI vacanamAtra thI vacanamAtratA artha levo.) gAthArtha :- vacanamAtrathI nirNaya karavAno hoya, to vacanamAtrathI to anyathArUpe paNa svabhAvabhedanI lpanA batAvavI dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 181 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trApi kAraNadharmAnugamAbhAvAvizeSAt / atra para Aha-sa tatsvabhAvabhedo bhavatA parikalpyamAno mithyA, tathApratItyabhAvAditi / atrAha-'iya ityAdi' itiH-evamuktaprakAreNa, atra-abhyupagamavicAraprakrame yat mRSAsamyagjJAnam-anantaroktaH svabhAvabhedaH parikalpyamAno mRSA pUrvoktazca bhavatparikalpitaH samyagiti jJAnaM tantra vinA kozapAnamupapadyate, tadviSayapramANAbhAvAdubhayatrApi kaarnndhrmaanugmaabhaavvishessaat||285|| punarapi pratItyotpAdaviSaye eva dUSaNaM samuccicISuridamAha-- ' vizva pabremii nA mApa jimetya? ja di Na | LiyAgo mitta-bAvAhino pALe 286 (kiJca pratItyedamidaM jAyate mAnaM kimatra? na hi ekam / kSaNikatvAd bhinnAddhAbhAvadvikagrAhiNo jJAnam) 'kiMca' iti abhyuccaye / idaM-vivakSitaM kAraNaM pratItya idaM-vivakSitaM kArya jAyata ityatra viSaye 'mAna' pramANaM kiM?, naiva kiMcidityarthaH / kuta ityAha-hiryasmAd bhinnakAlabhAvibhAvadvikagrAhiNaH puMso naikaM vijJAnaM-na bhinnakAlabhAvibhAvadvayagrahaNapravaNaM ekaM vijJAnamityarthaH / 'kSaNikatvAt . kSaNikatvAbhyupagamAt / taduktam-"kSaNAdUvaM na tiSThanti, zarIrendriyabuddhaya iti" // kiMtvekaikasyArthasya ekaikaM vijJAnam, tatazca parasparaM viSayaparicchedAbhAvAt na pratItyotpAdaviSayapramANasaMbhavaH // 286 // etto ya kajjakAraNabhAvo kahamavagamassa'bhAvAto? / jo bhaNio paccakkhANuvalaMbhiccAdigammo'yaM // 287 // (atazca kAryakAraNabhAvaH kathamavagamasyAbhAvAt / yo bhaNitaH pratyakSAnupalambhetyAdigamyo'yam) atazca yo'yaM pratyakSAnupalambhetyAdigamyaH kAryakAraNabhAvo bhaNitaH sa kathaM tathA bhavet?, naiva kathaMcidapi bhaveditibhAvaH / kuta ityAha-'avagamassa abhAvAo' tadviSayasyAvagamasyAbhAvAt, tadabhAvazca kAryakAraNapratyakSAdInAM prsprvaartaanbhijnyaanaat| pratyakSAnupalambhetyAdItyatra AdizabdAdanupalambhapurassarapratyakSaparigrahaH, kAryakAraNabhAvo hi kadAcidanupalambhapurassareNa pratyakSeNa gRhyate / yadAha dharmakIrtiH- "yeSAmanupalambhe tallakSaNamanupalabdhaM sat upalabhyate iti tallakSaNamiti upalabdhilakSaNaprAptam" etena copalabdhilakSaNaprAptAnupalambhena tasmin deze tasya dhUmAdikAryasya svahetoH sannidhAnAt prAgapi sattvaM tathA tasya kAryasya sata evAnyato dezAdAgamanaM prAgavasthitakaTakuDyAdihetukatvaM cApAkRta - - - - - - - - - - -- -- -- -- -- -- -- -- - - - --- - - - -- -- -- zakya che. jemake, "mATIno piMDa ja kapaDAne pedA karavAnA svabhAvavALo che. ane kapaDAno ja tevo svabhAva che ke mATInA piMDamAMthI utpanna thavuM. tathA taMtuo ja ghaDAne utpanna karavAnA svabhAvavALA che, ane ghaDo ja taMtuomAMthI utpanna thavAnA svabhAvavALo che." ema kahevuM paNa zakya ja che. kAraNake bane sthaLe (paTa ane ghaTa sthaLe, athavA parapakSanA vacanasthaLe ane A vacanasthaLe) kAryamAM kAraNadharmanA anugamano abhAva samAnatayA che. bauddha :- tame lhelo Avo svabhAvabheda khole che. kemake tevI pratIti thatI ja nathI. uttarapala :- Ama abhyapagamanA vicAranA prastAvamAM amArI svabhAvabhedanI lpanA khoTI ane tamArI pUrvokta lpanA sAcI evuM jJAna kozapAna vinA zakya nathI. arthAt AvA sAcA-khoTAno nirNaya mAtra sogaMda khAIne karI zakAya, kemake te aMge koI pramANa nathI. kAraNa ke banne sthaLe kAraNadharmanA anugamano abhAva samAnatayA che. pAradapA pharIthI "pratItyotpAda' aMge ja dUSaNane puSTa karavA A pramANe kahe che. (pratyakSAnupalabhyAdithI kArya-kAraNabhAva gamya nathI.) gAthArtha - vaLI A vivakSita kAraNane pratItya(AzrayI) A vivakSita kArya thayuM ema kahevAmAM koI pramANa nathI. kAraNake bhinna samaye thanArA be bhAva( kArya ane kAraNa) no bodha karanAra puruSanuM evuM koI eka jJAna nathI ke je bhinnakAlIna be vastunA bodhamAM samartha hoya. kAraNa ke tame kSaNikatA svIkArI che. dhuM ja che ke "kSaNa pachI zarIra Indriya ane buddhi rastA nathI.' Ama bhinnakAlIna be vastunA bodhamAM samartha vijJAna nathI. eka-eka alaga-alaga vastunA bodhamAM ja te samartha hoya che. Ama parasparaviSayapariccheda(viSayabodha) na hovAthI pratItyotpAIviSayamAM pramANano asaMbhava che. (kAraNakSaNavakhatanA paraSanuM jJAna mAtra kAraNano ja bodha kare. anutpanna kAryano nahi. kemake kAryakSaNe kAraNakSaNavakhatano puruSa ane kAraNanuM jJAna ane vilaya pAmyA che. Ama kAraNakSaNajJAna alaga ane kAryakSaNajJAna alaga che temaja bannenA AdhAra paNa alaga che. uparAMta uttarakSaNanA jJAnanI hAjarIvakhate pUrvalaNanuM jJAna ane teno AdhAra nAza pAmyA che. tethI kAraNa-kAryavaccenA saMbaMdhavagereno nirNaya ja thAkya nathI. tethI kAryakAraNabhAva ke pratItyotpAdano paNa nirNaya zakya nathI.) zAradA gAthArtha :- Ama 'pratyakSa anupalabha' ityAdi vacanathI je kAryakAraNabhAva bauddhoe batAvyo che, te paNa saMbhave nahi. kAraNa ke kAryakAraNabhAvaaMgenAM bodhano ja abhAva che. jene kAryanuM pratyakSAdi jJAna che, tene kAraNanuM pratyakSAdi jJAna nathI. ane jene kAraNano pratyakSAdithI bodha che. tene kAryano pratyakSAdithI bodha nathI. kAraNa ke kArya-kAraNa bhinnakAlIna che. ane ---- 1. pratItyasamutpAdakAraNanA rahevA para tene(=kAraNane) AzrayI(=pratItya) utpatti thavI. mAdhyamikavRttI mit ta je pati azotsAvAvamutvavata ta ke pratyArtha pratItvamutvA: I hetu ane pratyayane apekSI bhAvono utpAda e pratItyasamundhAdArtha. Ama pratItyasamutpAdanA be bheda. (1) nuM upanibandhana tathA (2) pratyaya upanibaMdhana. pradhAnakAraNa hatu kahevAya. ane sahAyajJApana pratyaya kahevAya. A bane paNa be prakAre (1) bAhA ane (2) AtyaMtara. bIja-aMkUra-patrAdino krama bAhA hetuupanibandhana pratItyotpAdanuM dAnta che. jayAre hetuonA samudAyathI kArya thAya, tyAre pratyaya upanibandhana kahevAya. ItyAdi vistAra prathAntaragamya che. - ----------- -------- dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 82 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mavaseyam / tathA kadAcitpratyakSapurassareNAnupalambhena gRhyate / yata uktam-"tatraikAbhAve'pi nopalabhyate tattasya kAyImati' asyAyamarthaH- yeSAM sannidhAnena pravartamAnaM yatkArya dRSTaM teSAM madhye yadA ekasyApi abhAve sati nopalabhyate tadA tattasya kAryam, yathA dhUmo hutabhuja iti // 287 // atra para Aha-- tatphalajaNaNasahAvaM tu kAraNaM taM ca gheppai taheva / ... venna pukha taraNanA dAvaMti tUpa tahI 288 + 8 (tatphalajananasvabhAvaM tu kAraNaM tacca gRhyate tathaiva / kArya punastatkAraNajanyasvabhAvamiti tadapi tathA) kAraNam-agnyAdikaM tatphalajananasvabhAvaM-dhUmAdilakSaNakAryajananasvabhAvaM, tuH pUraNe.. tacca kAraNamevaMsvabhAvaM sat tathaiva-tathAsvabhAvatayaiva pratyakSeNa gRhyate nAnyathA, anyathA tadagrahaNaprasaGgAt, kAryamapi dhUmAdikaM, punaHzabdo'pizabdArthaH, tatkAraNajanyasvabhAvam, iti tasmAdarthe, tasmAttadapi kArya tathA-tathAsvabhAvatayaiva gRhyate, anyathA tena tasyAgrahaNaprasaGgAt, tatsAmarthyaprabhavazca vikalpo'pi tathaiva pravartata iti yuktaH pratyakSAnupalambhAdinA kAryakAraNabhAvAvasAya iti // 288 // etadeva bhAvayati-- dhUmajaNaNassabhAvo(vA)'NalagAhagamo jamettha viNNANaM / jaM tamaNalajannasahAva-dhUmaviNNANaheutti // 289 // (dhUmajananasvabhAvAnalagrAhakaM yadatra vijJAnam / yattadanalajanyasvabhAvadhUmavijJAnaheturiti) yat-yasmAdatra jagati yat dhUmajananasvabhAvAnalagrAhakam 'mo' iti pAdapUraNe, vijJAnaM tadavazyamanalajanyasvabhAvasya - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - teone bodha karanArA paNa bhinnakAlIna che. pratyakSa anupalabhaAdi je kahyuM temAM AdizabdathI anupalabhapUrvaktA pratyakSano paNa samAveza karavAno che. kAryakAraNabhAvano bodha kyAreka (1)anupalabhyapUrvakanA pratyakSathI thAya che. ane (2) kyAreka pratyakSapUrvakanA anupalalmathI thAya che. prathama bAbatamAM bauddhAcArya dharmakIrtinI prarUpaNA AvI che. ke "jeonA anupalempamAM tallakSaNa (teonuM svarUpa ke kArya prathama anupalabdha evuM pachIthI upalabdha thAya, evuM tallakSaNa hoya. te upalabdhilakSaNaprApta kahevAya" (kyAreya vastunuM kArya ke svarUpa vastunI gerahAjarImAM upalabdha na thAya.' Avo niyama che. bIjA zabdomAM kahIe to je kArya ke svarUpa kAraNa ke vastunI gerahAjarImAM upalabdha na thAya, ane vastunI hAjarI vakhate upalabdha thaI rAtuM hoya, te ja vastunuM kArya ke svarUpa(tallakSaNa) hoI zake. je AvA prakAranuM kArya ke svarUpa upalabdha thAya, to vastuo paNa upalabdha thavuM joIe-vastu upalabdhilakSaNaprApta bane.) Ama upalabdhi lakSaNaprAmanA anupalaMbhathI(anupalabhapurassarapratyakSanA niyamathI) satkAryavAdI sAMkhyAdinI te sthaLe(dhUmAdisthaLe) dhUmavagere kAryanI potAnA kAraNanI hAjarInI pUrve paNa hAjarInI mAnyatA khaMDita thAya che, kemake jo te pUrve paNa hota, to upalabdha thAta, paNa thatuM nathI, tethI pUrve te na hatuM. tathaiva dhUmavagere kAryo kAraNanI hAjarInI pUrve vidhamAna ja hatAM paNa tyAM na hatAM, have anyatrathI AvyA tevI mAnyatAnA paNa cUrecUrA thAya che- uparokta ja niyamanA baLapara. tathaiva, "pUrve vidhamAna sAdaDI ke bhIta jevA kAraNomAMthI dhUmADo utpanna thAya che evo vicAra paNa uparokta niyamathI khaMDana pAme che. Ama dhUmAdi kAryaaMge aninI ahetutA tathA dhUmaAdi kAryonI ahetuka ke anya hetuka vidyamAnatAno nirAsa thayo. kAryakAraNabhAva kyAreka pratyakSapUrvakanA anapalabhathI grahaNa thAya che evI bIjI bAbataaMge dharmakIrti kahe che ke tyAM ekanA paNa abhAvamAM je upalabdha na thAya, te tenuM kArya che.' A paMktino bhAvArtha A che - jeonA sannidhAnathI je kArya pravRtta(=utpanna-vidyamAna) thayeluM dekhAyuM. pachI teo(kAraNasAmagrI)mAMthI jyAre eno paNa abhAva thAya, tyAre jo te kArya upalabdha na thAya, to te (vivakSita kArya) teonuM(=kAraNa sAmagrIonuM) kArya che. jemake dhUmADo agninuM kArya che. (bauddhamate pratyakSapUrvanA anupalaMbha ane anupalaMbha pUrvaktA pratyakSa A bethI nipajatI A paMcakAraNI=pAMcakAraNa)thI kAryakAraNa saMbaMdha nizcita thAya che. (1) utpatti thavA pahelA kArya prApta na thavuM (2) kAraNanI prApti thavA para (3) kArya prApta thavuM (4) kAryanI prAptinI bAda kAraNa prApta na thavuM tathA tenA LarUpe (5) kArya prApta na thavuM. A pAMca avayavo prApti ane aprAptinA AdhAre be bhAgamAM vibhAga pAme che. temAM aprAptinA traNa ane prAptinA be avayava che. (prApta upalabhya aprApta anupalabha.). anupalabhya upalakSma (1) utpatti pUrva kAryAnupalabhya (1) kAraNopalabhya tenA kAraNe - (2) kAraNAnupalabha tenA kAraNe (2) kAryopalabhya (3) kAryanupalabha ) achA ahIM bauddha svAzaya pragaTa kare che. gAthArtha :- anivagere kAraNo dhUmADAAdirUpa kAryane utpanna karavAnA svabhAvavALA che. (mULamAM "tupAdapUrtiarthe che.) ane tevA svabhAvavALA teo(=anivagere) pratyakSathI tevA svabhAvavALArUpe ja dekhAya che. anya svabhAvavALArUpe nahi. jo pratyakSajJAna teone tevA svabhAvavALArUpe grahaNa na kare to teo (anivagere) grahaNa ( pratyakSanA viSayo ja na thAya. te ja pramANe dhUmADavagere kArya paNa (mULamAM puNapada (apipaNaarthe che.). te (anivagere) kAraNathI utpanna thavAnA svabhAvavALuM che. (-Itipada tethI*arthamAM che.) tethI te kArya paNa tevA svabhAvathI yuktarUpe ja pratyakSaAdithI gRhIta thAya che. jo pratyakSajJAna kAryane tevA svabhAvathI yuktarUpe grahaNa na kare, to pratyakSathI tenuM(=kAryanuM) grahaNa na thavAno prasaMga Ave. A pratyakSanA sAmarthyathI manamAM utpanna thato vilpa paNa tevA ja prakAre thAya che. tethI pratyakSa anupalabhyaAdithI kArya-kAraNabhAvano adhyavasAya thAya, e vAta saMgata ja che. pari88AA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 83 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhUmasya vijJAna-paricchedastasya heturbhavati, anyathA tenAnalagrAhakena vijJAnenAnalasya dhUmajananasvabhAvataiva na gRhItA syAt, tatazcedaM bhavatIti pratyakSata eva siddham // 289 // etto idaMti siddhe no annAutti annayA'siddhI / kattovi kAraNA kiMci kajjamiya kiM na juttamiha? // 290 // (ita idamiti siddhe no'nyasmAditi anyadA'siddhiH / kuto'pi kAraNAt kiJcit kAryamiti kiM na yuktamiha) pratyakSata eva ca itaH-agnyAdeH kAraNAdidaM-dhUmAdikAryamupajAyata iti siddhe sati nAnyadA anyatra anyasmAdapi zakramUrdhAdadhUmAdikArya bhaviSyatyevamasiddhiH kAryakAraNabhAvasyAzaGkanIyA / kuta ityAha-yasmAt kuto'pi pratiniyatAdagnyAdeH kAraNAt sakAzAt kiMcit pratiniyataM . dhUmAdikaM bhavati, na yataH kutazcit yat kimapi / etadukke pati-yadi anyadA anyasmAdapi dhUmAdikaM kArya bhavet tarhi tat ahetukaM syAt, yaddhi yadanvayavyatirekAnuvidhAyi tattaddhetukaM, anyadA cedanyasmAdapi dhUmAdikaM kArya bhavettarhi na tat agnyAdivyatirekAnuvidhAyi syAt, tathA ca sati na tasyAgnyAdirheturbhavet, agnyAdezca sakAzAdbhavato dhUmAdikAryasya na zakramUrkhAdivyatirekAnuvidhAyitvaM, tatastadapi na tasya heturbhaveta, tathA ca sati ubhayasyApi taddhetutvAbhAvAt, dhUmAdikamahetukameva prApnoti, ahetukatvAcca sadAbhAvAdiprasaGgaH / "nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAditinyAyAt / tasmAt yat yasmAdekadA bhavat dRSTaM tat sarvadA tata eva netarasmAditi, kinnaH kssunnnnm?| tathA cAha-'iya kinna juttamiheti' itiH-evamupadarzitena nyAyena 'iha' vicAraprakrame kinna yuktaM?, yuktameva sarvamiti bhAvaH // 290 // atra dUSaNamAha-- vihituttaramevedaM atippasaMgAdidosabhAvAto / so ceva sahAvAto NiyamaNimittAtoM paDisiddho // 291 // (vihitottaramevedamatiprasaGgAdidoSabhAvAt sa eva svabhAvAd niyamanimittAt pratiSiddhaH) 'idaM pUrvoktaM vihitottarameva' dattottarameva / kuta ityAha-'atiprasaGgAdidoSabhAvAt atiprasaGgAdidoSasadbhAvAbhidhAnAt / tatrAtiprasaGgadoSo 'jaM annahAvi tIrai vaimitteNaM tu bhaNiumi' tynenoktH| AdizabdAnmithyAsamyagjJAnAbhAvadoSaparigrahaH, sa ca prAgukta eveti / para Aha-'so cevetyAdi' sa ca evAtiprasaGgAdidoSo 'niyamanimittAt' pratiniyata vyavasthA IMAt khAvAn pratiSiddhaH | rAtha-imRdeva paTanananasvapAvI ne tAvaH, tatva parva 2 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - A ja arthanuM bhAvana kare che. gAthArtha :- A jagatamAM dhUmADAne utpanna karavAnA svabhAvavALA agnino bodha karanAruM je vijJAna che, te vijJAna avayatayA-agnithI utpanna thavAnA svabhAvavALA dhUmADAno bodha karanAra vijJAnano hetu bane che. jo tathA prakAranuM anigrAhakajJAna tathA prakAranA dhUmajhAhajJAnano hetu na bane, to te vijJAne vAstavamAM agninI dhUmajananasvabhAvatAnuM grahaNa ja kyuM nathI. tethI tathA prakAranuM anijJAna tathA prakAranA dhUmajJAnanA kAraNatarIka siddha che. Ama kAryakAraNabhAvano nizcaya pratyakSathI siddha che. poraTalA - gAthArtha :- pratyakSathI ja Ama siddha hovAthI anyathI ke anyadA kArya thavAnI rAMkAthI asiddhi nathI. kemake koika niyata kAraNathI ja koika niyata kArya thAya che. ahIM zuM asaMgata che? - Ama "A(aniAdi) kAraNathI A dhUmAdikArya thAya che ema pratyakSasiddha che. tethI anyadA(kAraNasAmagrInA abhAvakALe) anyatra(jyAM kAraNasAmagrI nathI tyAM) ke indropa(rAphaDo)Adi anyathI (kAraNasAmagrIthI bhinna vastuthI) paNa te dhUmAdi kArya thaze, evI ApattithI kAryakAraNabhAvanI asiddhi thavAnI AzaMkA karavI nahi. kAraNake aniAdi koIka pratiniyata kAraNathI ja dhUmAdi kaMika pratiniyata kArya ja thAya che, nahi ke je temAMthI je te. tAtparya :- jo anyadA ane anyamAMthI paNa dhUmavagere kArya thatuM hoya, to te kArya ahetuka kahevAya, je(=kAya) jenA(=kAraNanA) anvaya(hAjarI) vyatiraka(=abhAva)ne anusare, te =kAraNa) teno( kAryano) hetu bane. have jo, dhUmAdi kArya agninA abhAvakALa(anyadA) athavA anyathI(agnibhinna vastuthI) thatuM hota, to te(=dhUmakArya) agninA anvayavyatirekane anusarata nahi. kemake agninA abhAvamAM-vyatirekamAM paNa tenI hAjarI-anvaya che.) ane to, teonA (dhUmAdi kAryonA) anivagere hetu banata nahi. zaMkA :- dhUmavagerenA agnivagere bhale hetu na bane paNa rAphaDAvagere anya to banazeno samAdhAna :- ema paNa na thAya. kemake anivagerethI utpanna thatAM dhUmADA vagere kAryo rAphaDAvagere anyanA anvaya vyatirane anusare nahi. Ama dhUmAdi kAryonA aniAdi ane anya Ama ubhaya hetu na thavAthI dhUmavagere kAryone ahetuka mAnavAnI Apatti Ave ane to teonI kAMto haMmezA hAjarI hovAno kAMto haMmezA abhAva hovAno prasaMga che. kemake "jeo nitya sata(haMmezA vidyamAna dA.ta. AkAza) hoya athavA nitya asa(-haMmezA avidyamAna, dA.ta. khapuSpa) hoya, teo ja ahetuka hovAthI (potAnI sattA ke abhAvamATe) anya hetunI apekSA rAkhatA nathI." evo nyAya che. Ama sarvadA sarvatra dhUmavagerenI hAjarI ke abhAvanI Apatti che. tethI teone ahetuka lpavA yogya nathI. tethI dhUmaAdi je vastu anivagere jemAMthI eka vakhata utpanna thatuM dekhAya, te vastu(dhUmavagere) haMmezA ane badhe ja temAMthI ja(=agnivageremAMthI ja) utpanna thAya, bIjAmAMthI nahi. have ahIM Avo nyAya hoya, temAM ame zuM ayogya ThAM ? arthAt badhuMja barAbara karyuM che. mAra9ot dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 184 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paTajananasvabhAvA na mRditi vastuvyavasthAniyame vastusvabhAva eva tathA tathA paridRzyamAnaH pramANatayA vijRmbhate na tvanyat kiMcit // 291 // yata Aha-- __Na ya mottu tahasahAvaM tahabhAve NiyamaNaM tu bhAvANaM / Naya vatthusahAvovi hu pajjaNujogassa visautti // 292 // (na ca muktvA tathAsvabhAvaM tathAbhAve niyamanaM tu bhAvAnAm / na ca vastusvabhAvo'pi hu paryanuyogasya viSaya iti) cazabdo yasmAdarthe / yasmAnna bhAvAnAM 'tathAbhAve niyatakAryajananasvabhAvatayA bhAve tathAsvabhAvaM paridRzyamAnaM muktvA'nyatkicinniyamanaM niyamaheturasti, kiMtu tathAsvabhAva eva, tsmaannaatiprsnggaadidossbhaavprsktiH| sa eva tathAsvabhAvo vastUnAM kathamiti cet? atrAha-'NayetyAdi na ca-naiva vastusvabhAvaH paryanuyogasya viSayo bhavati // 292 // yasmAt-- aggI Dahati Na tu NahaM sahAvato ko'Najajjate etthaM? / esA Na vipaDivattI sattAmetteNa kajjevi // 293 // (agni dahati na tu nabhaH svabhAvAt ko'nuyujyate'trA / eSA na vipratipatiH sattAmAtreNa kArye'pi) ___agnirdahati 'svabhAvAt tathAvidhasvabhAvavizeSabhAvAt, na tu nabhaH-AkAzaM vastutvAvizeSe'pi dahati sva(bhAvA) bhAvAt-dAhakatvasvabhAvapratipanthisvabhAvavizeSabhAvAt, 'atra' evaM pratiniyatavasturUpavyavasthAniyamahetusvabhAvaviSaye ko nAma anuyujyate-pRcchayate? yathA-sa evAgninabhasoH svabhAva itthaMbhUtaH kathamiti, naiva kazcidanuyujyata iti bhAvaH / evamihApIti / AcArya Aha-'esetyAdi,' 'eSA' anantaroktA na vipratipattirbhavet yadi sattAmAtreNaiva kAraNamagnyAdi kArye'pi dAhAdilakSaNe vyApriyeta, yAvatA na sattAmAtreNaiva vyApriyate, kiMtu tathApariNAmitayA, tathaiva pratyeka(pratyakSato?)to nizcIyamAnatvAt, ato'nyathA vastusvabhAvakalpane vipratipattirAsthIyata eva // 293 // syAdetat, sattAmAtreNaiva kAraNaM kAryasya niSpAdakaM, tato mA vipratipattiM kArSIrityata Aha-- sattAmetteNa ya se dAhagabhAvammi kiM na telokaM / Dahati? Na hi tassabhAvo tautti mANaM paraM saddhA // 294 // (sattAmAtreNa ca tasya dAhakabhAve kiM na trailokyam / dahati? nahi tatsvabhAvaH saka iti mAnaM paraM zraddhA) (svabhAva kyAre paryanuyojya bane?) bauddhanA A vistRta AzayamAM dUSaNa batAve che gAthArtha :- (uttarapakSa) atiprasaMgArdioSa hovAthI ja Ano javAba pUrva apAI gayo che. (bauddha) A (=atiprasaMga) ja niyamanimittasvabhAvathI pratiSiddha che. uttarapakSa :- tamArI A badhI vAtono javAba pUrve Apyo ja che. kemake "je anahA vi tIraI (gA. 285) ityAdi vacanathI pUrve atiprasaMgadoSa batAvyo che. ahIM "AdipadathI mithyAjJAna ane samyajJAnanA abhAvano doSa samAveza pAme che. A gheSa paNa pUrva (gA. 285mAM) darzAvyo ja che. bauddha :- kArya-kAraNaAdinI pratiniyata vyavasthAmAM kAraNabhUta svabhAvathI ja uparokta atiprasaMgavagere gheSo dUra thAya che. jUo - mATI ja ghaDAne utpanna karavAnA svabhAvathI yukta che, nahi ke taMtuo. ane taMtuo ja paTane utpanna karavAnA svabhAvavALA che nahi ke mATI. Ama vastuvyavasthAnA niyamamAM te-te rUpe dekhAto vastuno svabhAva ja pramANatarIka baLavAna che, anya I nahi.. parivAra A ja arthanI puSTi batAve che. gAthArtha :- ("ca' zabda hetunA arthe che.) bhAvo(=padArtho)nA tevA-niyatakAryajanana svabhAvatAmAM teonA(=bhAvonA). tevA svabhAvane cheDI bIjuM keI niyAmaka hetu nathI. arthAt ekamAtra tathAsvabhAva ja niyAmaka hetu che. tethI atiprasaMgavagere ghaSonI hAjarIno prasaMga ja nathI. zakA :- vastuono Avo ja tathAsvabhAva kema che ? - samAdhAna :- vastunA tevA svabhAvo paryayoganA viSaya banatA nathI. arthAt vastuno Avo svabhAva kema ane Avo kema nahi ? tevA prazno asthAne che. pari92 che svabhAvanA aparyanuyogamAM kAraNa batAve che. gAthArtha :- svabhAvathI ja agni bALe che ane AkArA bALatuM nathI. AmAM prazna zreNa kare ? (uttara) jo sattAmAtrathI ja (kAraNa) kAryamAM paNa pravRtta thatuM hota to A vipratipatti na hota. (paNa tema nathI) ' tevA prakAranA svabhAvavizeSathI ja ani bALe che, ane vasturUpe samAna hovA chatAM dAhanvasvabhAvathI viruddha svabhAvavizeSa hovAthI ja AkAza bALatuM nathI. Ama vastunA te-te pratiniyatasvarUpanI vyavasthAmAM svabhAva ja niyAmaka hetu che. tethI teaMge koNa prazna kare? ke "ani ane AkAzanA AvA svabhAva kema che?" arthAt koipaNa buddhizALI vyakti AvA prazno kare nahi. eja pramANe anivagerenA tenA svabhAvaniyamaaMge paNa praznane avakAza nathI. uttarapakSa :- jo anivagere dAhAdi kAryomAM potAnI hAjarImAtrathI pravRtta thatA hota, to uparokta vivAda ubho ja na thAta. paraMtu teo(anivagere) potAnI hAjarImAtrathI kaMI dAhAdi kAryo karatAM nathI. teo tevA prakAranA pariNAma(vikAra-paryAya) dharmasaMgrahaNi bhAga-1 8 85 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAmAtreNaiva, co'vadhAraNe, na tu tadbhAvapariNamanena 'se tasya vaDherdAhakabhAve-dAhakatve sati sa vahniH 'kiM' kasmAt trailokyamapi na dahati , dahedeveti bhAvaH, trailokyamapi prati ttsttaamaatrsyaavishisstttvaat| para Aha-'nahItyAdi na hi yasmAt 'tauttisako vahnistatsvabhAvaH-trailokyadahanasvabhAva 'iti' tasmAnna trailokyaM dahatIti / atrAha-'mANaM paraM saddhA' asyAmevaMvidhakalpanAyAM yadi paraM bhavato 'mAna' pramANaM zraddhava na punaranyat, sattAmAtreNa dAhakatvAbhyupagame sati tasya trailokyamapi pratyaviziSTatvena dahanAdahanasvabhAvavivekasya kartumazakyatvAt // 294 // itara Aha-- dIsai kiMci dahaMto Na tu savvaM tA kahaM bhaMve saddhA? / sattAmettavisesA eyaMpi virujjhaI mUDha ! // 295 // (dRzyate kiJcid dahan na tu sarva tataH kathaM bhavet zraddhA / sattAmAtrAvizeSAdetadapi virudhyate mUDha) yasmAdayaM vahniH 'kiMcit zuSkakASThAdikaM dahan dRzyate na tu sarva jagat, 'tA' tasmAt kathamiyaM pUrvoktA svabhAvakalpanA zraddhA bhavet?, naiva bhavediti bhAvaH / svabhAvo hi tathAvidhakAryajananasamarthaH zaktirucyate, zaktizca kAliGgagamyA, taduktam-"zaktiH kAryAnumeyA syAditi', kArya ca dAhalakSaNaM zuSkendhanAdAveva dRzyate na tu sarvasminnapi jagati, tataH kAryabhAvAbhAvadarzanAnyathA'nupapattyA vyavasthApyamAnA pUrvoktasvabhAvakalpanA anumAnapramANanibandhanA, natu zraddhAmAtranibandhaneti / AcArya Aha-'sattetyAdi' mUDha!-atIvasthUrabuddhe! 'etadapi' dAhakAryabhAvAbhAvadarzanaM sattAmAtrAvizeSAt "virudhyate' sarvathA nopapadyate, athAdi-sattAmAtreNa dAhakatvAbhyupagamaH, sattAmAtraM ca sakalajagadapi prati aviziSTamiti kathaM vivekena kAryabhAvAbhAvadarzanamupapadyata iti // 295 // syAdetat, pratyakSata eva kiMciddahan kiMciccAdahan dRzyate, tatkathamucyate bhAvAbhAvadarzanaM nopapadyate ityata Aha-- DAhammi No vigANaM kaha ghaDaI sotti? ettha savvesiM / etthavi patiNiyato cciya tassa sahAvo NimittaM tu // 296 // (dAhe no vigAnaM kathaM ghaTate sa iti? atra sarveSAm / atrApi pratiniyata eva tasya svabhAvo nimittaM tu||) dAhe pratiniyatazuSkendhanAdivastuviSaye na vigAna-na vipratipattistasya pratyakSata upalabhyamAnatvAt, kiMtu sa dAhaH pratiniyatavastuviSayatayA pratyakSata upalabhyamAnaH kathaM ghaTata ityatra sarveSAM vAdinAM vigAnam, taMtra ca yathA bhavadabhyupagamastathA nopapadyate, yathoktaM prAk / nanu kathaM nopapadyate yAvatA 'atrApi' dAhasya pratiniyatavastuviSayatve 'tasya' vahe: pratiniyata eva svabhAvo 'nimittaM' niyAmako vidyata eva, turevakArArthaH // 296 // atrAha-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ne pAmIne ja svakArya kare che. kemake Aja pramANe pratyakSathI nizcaya thAya che. ane dareka vastuaMge tathA pariNAmirUpe ja te-te kArya karavA na karavAno nizcaya thAya che. tethI A pariNAmavAdane choDI anyarUpe vastusvabhAvanI lpanAmAM ja A vivAda ubho ja che. ra93 (sattAmAtrathA Arya masi) baiddha :- kAraNa potAnI sattA ( hAjarI)mAtrathI ja kAryanuM utpAdaka che, tethI tamAre A bAbatamAM vivAda karavo nahi. ahI AcAryavara uttara Ape che. gAthArtha :- Gttara :- (** *deg51martha.) ne bhani tapA mA13 pri||m pAbhyA vinA mAtra zathI . ja dAhaka hoya, to anie traNe lone bALI nAkhavA joIe. kemake traNe lokamATe tenI hAjarI samAnatayA che. ddha :- anine vailokyadAhaka(traNaloka bALavAno) svabhAva nathI. tethI agni traNe lokane bALato nathI. uttarapakSa :- AvI lpanAmAM tamArI zraddhA ja pramANa che. arthAt A lpanAmAM tamArI svadarzanazraddhAne cheDI anya I pramANa nathI. kemake sattAmAtrathI dAktA svIkAravAmAM tenI (=aniI) sattA traNe lokamATe samAna hovAthI dahana-adahana svabhAvano bheda karavo zakya nathI. ra4 ahIM bauddha kahe che. gAthArtha :- ani koIka vastune bALato dekhAya che, badhI vastune bALato dekhAto nathI. tethI zraddhAmAtra kevI rIte kahevAya ? (uttarapakSa) mUDhA sattAmAtravizeSathI to A paNa virodha pAme che. bauddha :- agni sukAlAkaDAvagere keTalIka vastune ja bALato dekhAya che, nahi ke AkhA jagatane. tethI A pUrvokta lpanA mAtra zraddhArUpa zI rIte bane? tevA prakAranuM kArya utpanna karavAmAM samartha svabhAva zakti kahevAya che. ane A zakti kAryarUpaliMgathI jJAta thAya che, %aaN ja che ke "zakti kAryathI anumeya cheprastutamAM dAhAtmakakArya sUkAlAkaDAvageremAM ja dekhAya che AkhA jagatamAM nahi. Ama amukamAM kArya dekhAya che, bIjAmAM nahi. kAryanA A bhAvAbhAvanuM darzana aninI pUrvokta svabhAva lpanA (agnino amukane ja bALavAno svabhAva che tevI lpanA) vinA anupapanna che, Ama A darzananI anyathA anupapattinA baLapara ane kAryaliMgaka anumAna pramANanI tAkAtapara pUrvokta lpanAno nizcaya karAyo che, nahi ke mAtra zraddhAnA baLapara. uttarapakSa :- A ja tamArI jADI buddhi che. sattAmAtranA avizeSathI to dAhakAryanA A bhAvAbhAvanuM darzana paNa virodha pAme che. sarvathA anupapanna bane che. jUo tame sattAmAtrathI dAhakatA svIkAro che. ane sattAmAtra to saLa jagatane apekSIne samAna che tethI vyavasthita vibhAgapUrvaka kAryanA bhAva ane abhAvanuM darzana zI rIte saMbhavI zake? arthAt na ja saMbhave mArapA - - - - - - - - - - - livella Gun-1 * Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 261 / , ga jAmAvega - -- -- hou sa sattAmetteNa jujjatI No atippasaMgAto / mottaNamabhinivesaM vatthusahAvaM Na ciMtesi // 297 // (avatu sattAmAna pute no atiprasan muvADInavere vastumAnaM ra vistAra) bhavatu tasya vaheH pratiniyata eva svabhAvaH pratiniyatavastuviSayadAhanimittaM, kiMtu 'sa' pratiniyataH svabhAvo vaheH sattAmAtreNa dAhakatvAbhyupagame sati sarvathA na yujyate / kuta ityAha- 'atiprasaGgAt atiprasaGgadoSApatteH, Apattizca vakSyamANayuktayA / yatazca nimittavizeSAditthaM yuktibhiH pratibodhyamAno'pi paro na pratibudhyate taM nimittavizeSamapAkarta paraM zikSayannAha-'mottUNetyAdi' 'muktvA' parityajya 'abhinivezaM svapakSaviSayAtyantikAgraharUpaM kinnAvahitena manasA cintayasi vastusvabhAvam? yenetthamasaMbaddhaM punaH punarbhASamANo'smAn khedayasIti // 297 // atiprasaGgAdityuktamatastamevedAnI samarthayate-- sattAmetteNa jalaM dUratthaMpi hu tahAsahAvAto / Dahati jalaNo ya pahANaM kuNai Na evaM nu kA juttI? // 298 // (sattAmAtreNa jalaM dUrasthamapi hu tathAsvabhAvAt / dahati jvalanazca snAnaM karoti naivaM nu kA yuktiH|) dUrasthamapi 'huriti nizcaye hu nizcitaM jalaM-salilaM tathAsvabhAvAt sattAmAtreNa kASThAdikaM dahati 'jvalano hutavaho dUrastho'pi sattAmAtreNa tathAsvabhAvAt snAnaM karotItyevaM na bhavatItyatra kA yuktiH?, naiva kAcit / kAraNadharmAnugamamantareNa sattAmAtreNa tathAsvabhAvataH kAryakAraNabhAvAbhyupagame asyAmapi kalpanAyAM bAdhakAnupapatteH // 298 // atra para Aha-- No tassesa sahAvo kiM mANaM ettha? logasaMvittI / sA annaevi abbhuvagamaciMtAe ya kiM tIe ? // 299 // (no tasyaiSa svabhAvaH kiM mAnamatra? lokasaMvittiH / sA'nvaye'pi abhyupagamacintAyAM ca kiM tayA?) syAdetat, dUrasthamapi jalaM sattAmAtreNa dahet, jvalano vA snAnaM kuryAt, yadi tayostatsvabhAvatA syAt, -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- - - - -- bauddha :- are, pratyakSathI ja dekhAya che ke ani koikane bALe che ane koikane bALato nathI. to pachI ema kema kaho che ke dAhakAryanA bhAva ane abhAvanuM pratyakSadarzana saMbhave nahi. A aMge AcAryavara uttara Ape che. gAthArtha :- sUphAlAkaDAAdi amuka niyata vastuomAM ja dAhakArya thAya che, te pratyakSathI dekhAya che, tethI teaMge koI vivAda nathI, paraMtu te dAha amuka niyata ja vastuomAM pratyakSathI dekhAya che, bIjAmAM nahi, te zI rIte saMbhave ? A aMge ja badhA vAdIone paraspara matabheda che. temAMya tamArAM pUrvokta svabhAvavAdathI uparokta pratiniyata vyavasthA yuktisaMgata Thare nahi eja ame pUrvokta tarkathI siddha kyuM che. bauddha :- kema yuktisaMgata na hai? "dAha pratiniyata vastuomAM ja thAya che. temAM niyAmaktarIke agnino tevo svabhAva hAjara che ja, tethI niyAmaka svabhAvanA kAraNe uparokta pratiniyata vyavasthA yuktisaMgata Thare ja che. (mULamAM "tu jakAraarthaka che.) ra6AA ahIM AcAryavara kahe che gAthArtha :- (uttarapakSa) bhale, anino tevo svabhAva ja pratiniyatavastunA dAhamAM kAraNa ho paraMtu "ani potAnI hAjarImAtrathI dAhaka che tevI mAnyatA hoya to A svabhAva saMgata na Thare. kemake atiprasaMgano doSa che. A Apatti have pachI batAvAtI yuktithI siddha che. (Ama aneka yuktio batAvavA chatAM je nimittaviroSane pAmI bauddha samajato nathI, ane potAno taMta chelo nathI, te nimitta vizeSa dUra karavAnA AzayathI bauddhane zikhAmaNa ApatA kahe che) "mokUNaM' IyAdi. he bauddhA tame potAnA pakSa pratyenA atyaMta AgraharUpa abhinivezane cheDI sAvadhAna thaI vastusvabhAvano vicAra kema karatA nathI ? ane Ama asaMbaddha vAta vAraMvAra karI amane khinna kare che ? mArA (viparIta svabhAvanI lpanAthI svabhAvavAdanuM khaMDana). AcAryavere upara atiprasaMganI Apatti ApI. have teja ApattinuM samarthana kare che.- gAthArtha :- (mULamAM "hupada nizvayArthaka che.) dUra raheluM paNa pANI tathAsvabhAvathI ja hAjarImAtrathI lAkaDAvagerene bALe, ane dUra rahelo paNa agni tathAsvabhAvathI hAjarImAtrathI nAnakArya kare tevuM thatuM nathI. ahIM zuM yukti che ? arthAt kaI yukti nathI. tAtparya :- kAraNadharmanA anugama vinA ane tathApariNAmavAdanA svIkAra vinA mAtra tathAsvabhAvathI sattA mAtrathI kAryakAraNabhAva svIkAravAmAM to pANIne dAhaka ane agnine nAnA~ mAnavAmAM paNa kaI bAdhaka Avaze nahi. para98 ahIM bauddha svabacAvaarthe dI paDe che- - gAthArtha :- (bauddha) teno(pANIno) A(dahana) svabhAva nathI. (uttarapakSa) ahIM zuM pramANa che? (bauddha)lokasaMvitti ja pramANa che. (uttarapakSa) e to anvayaaMge paNa che. ane abhyapagamanA vicAramAM tenAthI(loksaMvittithI) zuM prayojana che ? - bauddha :- ema paNa bane ke, dUra raheluM pANI hAjarImAtrathI bALe athavA agni khAna kArya kare jo pANI ane agnino tevo svabhAva hoya. paraMtu te banneno tevo svabhAva ja nathI. tethI evuM thavAnA atiprasaMganI Apatti nirarthaka che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 87 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAvatA sa eva svabhAvo na vidyate, tatkathamayamatiprasaGga Apadyata iti / atrAha-kiM mAna-pramANam atra vahireva sattAmAtreNa dahati na jalaM, jalameva ca snAnaM karoti na dahanaH, tathAsvabhAvatvAt, na punarviparyayastathAsvabhAvAbhAvAdityasminnarthe ?, naiva kiMciditi bhAvaH / kAraNavizeSAnugamabhAvasyobhayatrApyanabhyupagamAt / atra paraH pramANamAha 'lokasaMvittiriti pratItisiddhamapi hyarthamapalapato lokasaMvittireva bAdhikA, sA cAtrApyastIti na vipryyklpnaavkaashH| atrAha-sA lokasaMvittiranvaye'pi parisphuTA, tathA ca loke vaktAro-'mRdeva ghaTIbhavati tantava eva ca paTIbhavantItyAdi, tato na sattAmAtreNa kArakatvamabhyupagantavyaM, kiMtu tadbhAvapariNamanena, tathA ca satyekAntikakSaNabhaGgabhaGgaprasaGga iti / api ca, lokasaMvittimidAnI pramANIkurvataH parasyAtIvAsaMbaddhabhASitetyetadarzayati-'abbhuvagametyAdi' anAdipravAhanipatito'yaM laukiko mArgo yathAvastu pravRtto nAnyathA kartuM zakyate, kiMtvetadvicAryate yathA kvAyaM yujyate kiM sattAmAtreNa kArakatve?, yathA tvayAbhyupagamyate, kiM vA tadbhAvapariNamanena?, yathA'smAbhirabhyupagamyate, ityevamabhyupagamacintAyAM prastutAyAM kimanayA lokasaMvittyA prastutAsaMbaddhayeti / tadevaM yathA parAbhyupagamastathA kAraNasya tatphalajananasvabhAvatA phalasya ca tatkAraNajanyasvabhAvatA sarvathA nopapadyata ityupapAditam // 299 // sAMprataM 'taM ca gheppai taheve tyetaddhAvanArtha yat 'dhUmajaNaNassahAvamityAdi prAguktaM tahaSayitumArabhate-- kiM cANalaviNNANaM tajjannasahAvadhUmaNANassa / hetutti tattha ciMtaM taNNANaM NaNu tahA kiha Nu ? // 300 // (kiJcAnalavijJAnaM tajjanyasvabhAvadhUmajJAnasya / heturiti tatra cintyaM tajjJAnaM nanu tathA kathaM nu?) kiMceti dUSaNAntarAmyuccaye / dhUmajananasvabhAvAnalagrAhakaM vijJAnaM tajjanyasvabhAvadhUmaviSayasya paricchedyasya jJAna(syavahrijJAnojanyasvabhAvadhUmaviSayasya heturiti yaduktaM tatredaM cintyaM-tajjJAnam-analajJAnaM tathA-dhUmaparicchedahetutayA kathaM mata?, naiva thaMvanApatikhAvaH | ajAriyA dhUmanananavAvatA manAtAjuM vijJAnamudIta tavA te mapricchedkN tajjJAnaM syAt nAnyathA, na ca dhUmAgrahe tadgrahaNAvadhikaM vahvestajjananasvabhAvatayA grahaNamupapadyate, avadhyagrahe avadhimatastathAtvena grahaNAyogAt, tatkathaM tat analajJAnaM dhUmaparicchedaheturiti // 300 // atha mA nipaptadayaM doSa iti tadanalavijJAnamanalamAtrasvarUpaparicchedakamiSyate, tatpunaranantaraM dhUmajJAnamupajanayat kAryakAraNabhAvAvasAyanibandhanaM bhavatItyetahUSayitumAzaGkate-- - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - uttarapakSa :- ahIM zuM pramANa che ? ke jethI agni ja tathAsvabhAvathI hAjarImAtrathI bALe, pANI nahi. ane pANI ja tathAsvabhAvathI nAnakArya kare, agni nahi 'tathAsvabhAvanA abhAvathI viparIta paNa thaI zake tevuM na kalpavAmAM kyuM pramANa kAma kare che? arthAta viparItasvabhAvanI lpanA karavAmAM ane agni-pANInA viparIta kAryo 5vAmAM bAdhaka koI pramANa nathI. kAraNake pUrvokta svabhAva ane kAryakAraNabhAva mAno ke upara batAvela viparIta svabhAva ane kAryakAraNa bhAva lpo, banne sthaLe kAraNavizeSanA anugamano to svIkAra kya ja nathI. tAtparya :- mAtra svabhAva lpI hAjarImAtrathI ja kAma calAvavuM hoya, to hAjarI to pANI ane agni bannenI che, ane svabhAva to game te lpI zakAya che. pramANa vinA mAtra svecachAthI ja jene lpanA karavI hoya, tene tevI lpanA karatA koNa aTakAvI zake ? tethI phAve te svabhAva lpI zakAya. ahIM nizcita svabhAvalpanAmAM pramANa Avazyaka che, tethI bauddha pramANa darzAvavAnI ceSTa kare che- "lokasaMvitti' ItyAdi) bauddha :- Ama phAve tevI lpanA karI pratItisiddha vastuno apalApa karavAmAM lokasaMvedana ja bAdhaka che. prastutamAM paNa pUrvoktasvabhAvathI viruddhasvabhAvanI lpanA karavAmAM loksavedana ja bAdhaka che. tethI viparItalpanAne koi avakAza nathI. uttarapakSa :- tame vAta to suphIyANI karI, paNa pANIne relo potAnA paga nIce paNa Avaze, te bhulI gayA. jo lokasaMvedanapramANathI ja vastutatvano nirNaya karatA ho, to lokasaMvedana to kAraNanA anvayaaMge paNa spaSTa che ja. loko kahetAM dekhAya ja che ke "mATI ja ghaDo banI, taMtuo ja paTa banyA ItyAdi. tethI tamAre have sattAmAtrathI agniAdine kAryanA kAraNatarIke mAnavA cheDI devA paDaze. ane svIkAravuM paDaze ke kAraNa kAryarUpe pariNAma pAme che. ane tarUpe kAryano kAraka bane che. ane Avo pariNAmavAda svIkAraze, to (uttaranA) kAryakSaNe paNa kAraNanA anvayane mAnyatA ApavI paDaze. ane to jene mATe tame ATalI mathAmaNa karI che, te ekAMta kSaNabhaMga(ekAMtakSaNijvAda) no bhaMga(nAza) thavAno bhAre bhaya che. vaLI, have lokasaMvedanane pramANa TheravavAnI mahenata karatAM tame atyaMta asaMbaddhabhASaNa karanArA Tharo che. "agni ane dAha' vagerenA kAryakAraNabhAva vAstavika che. tethI teno nirNaya anAdikAlanA pravAhathI lokamAM thayo che. ane loke te mArgane anusare che. A kArya-kAraNabhAvane ke te aMgenA nirNayane pheravavo azakya che. vicAraNA mAtra ATalI ja che ke A kAryakAraNa bhAva kyAM ghaTI zake che tamArA mata mujabanA sattAmAtrathI kAtA mAnatA svabhAvavAdamAM ke amArA siddhAMta mujaba tathAbhAvarUpe pariNAma pAmavadvArA kArakatA mAnatA pariNAmavAdamAM? Ama siddhAMtanI vicAraNA prastuta hoya, tyAM prastutasAthe asaMbaddha lokasaMvittine lAvavAnI zI jarUra che ? kemake bane abhyapagamasthaLe lokasaMvedana to samAna ja rahevAnuM che. ane vAstavamAM to A lokasaMviti kyA siddhAntanA svIkAthI upapana bane, te ja mahatvano prazna che.) Ama, bauddhanI mAnyatA mujaba kAraNamAM potAnA phaLanI janaktAsvabhAva ane phaLa(kAryomAM potAnA kAraNathI janmatAsvabhAva sarvathA asaMgata che te siddha karyuM. rahyA dhUmajanasvabhAvavijJAnanuM khaMDana) have "tuM gheppaI (gA. ra88) (anivagere dhUmajanana svabhAvavALArUpe ja rahaNa thAya che.) A arthanA bhAvanaarthe "dhUmajaNaNasahAva' (gA. ra89) vagerethI pUrve je kaThAM. temAM dUSaNa darzAvavAno AraMbha kare che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ( 88 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egapaDivattimvaM taM ce etto idaMti vaimettaM / tajjaNNasahAvattAvagamammi ya'tippasaMgotti // 301 // (ekapratipattimpaM tat cet ita iMda iti vAGamAtram / tajjanyasvabhAvatAvagame cAtiprasaGga iti|) tat-analavijJAnamupalakSaNatvAt dhUmavijJAnaM vA ekapratipattirUpaM-svasvaviSayasvarUpamAtraparicchedakamiSyate, natu yathAkrama dhUmajananasvabhAvatayA vahnijanyasvabhavatayA vA paricchedakamiti cet?. atrAha-'etto idaMti vaimettaM evaM sati tarhi 'to' vaheH sakAzAdidaM dhUmalakSaNaM kAryamutpannamiti yaducyate tadAGmAtraM na tu prmaannm| bAhi-analavijJAnaM ghUmavijJAnaM vA svasvaviSayasvarUpamAtraparicchedaM parisamAptavyApAratvAditaretaraviSayavArttAnabhijJaM, tataH kathamayamavagamo yadutAsmAdidamutpannamiti? 'taM ca peppar3a taheveMtyatraiva punarapi dUSaNAntaramabhidhitsurAha-'tajjannetyAdi tajjanyasvabhAvatvAvagame-agnijanyasvabhAvatvAvagame dhUmajJAnasyeSyamANe atiprasaGgaH prApnoti, avinAbhAvagrahaNamantareNApi dhUmagrahaNamAtrAdeva nAlikeradvIpavAsino'pi analAnumAnapravRttiprasakteH, dhUmasyAgnijanyasvabhAvatAparicchedAt / syAdetat, yAdRzo vivakSitasya puMsaH samanantarapratyayo vidyate na tAdRzo nAlikeradvIpavAsino'pi, tatastasya tathArUpasamanantarapratyayavaikalyena tajjanyasvabhAvatAyA aparicchedAt dhUmAvagamamAtrAdanalAnumitirna bhavatIti, tadayuktam, kvacidekampasamanantarapratyayabhAve'pyanalAnumiteradarzanAt / sAhi-yAnapAtramAmdAnAM samudradarzanAnantarameva dhUmamavalokamAnAnAM puMsAM samudradarzanalakSaNasamanantarapratyayAvaiziSTaye'pi kasyacideva prAggRhItAvinAbhAvasyAnalAnumitirudayate natu nAlikeradIpavAsina iti / athetthamAcakSIthAH-na vai tatra(nacaitat) samanantarapratyayAvaiziSTayaM yato vivakSitasya puMsaH samanantarapratyayasya pAraMparyeNa kAraNamagniviSayamAsIt, na tu nAlikeradvIpavAsina iti| nanvevamapi yadA daivayogAdayoguDAGgArAdhagniviSayaM nAlikeradvIpavAsino'pi samanantarapratyayasya pAraMparyeNa kAraNaM bhavet tadA tasyApi vivakSitasya gRhItAvinAbhAvasya puMsa iva samanantarapratyayAvaiziSTayAt dhUmadarzanAdanalAnumitirbhavet, na ca bhavati, tasmAnnedamapi saadhiiyH| athocyeta-tathApi kathamiha samanantarapratyayAvaiziSTayaM? yato nAlikeradvIpavAsinaH kevalAnalagrahaNapravaNaM vijJAnaM na tathA pAraMparyeNa samanantarapratyayakAraNaM yathA gRhItAvinAbhAvasya puMsa iti / nanu tathetyasya bhASi -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ------ -- -- -- --gAthArtha :- ('cipada bIjA dUSaNanA samAverAarthe che.) dhUmADAne utpanna karavAnA svabhAvavALA agninuM bodhaka vijJAna ta(=agnithI) janya(=utpanna thavAnA) svabhAvavALA dhUmaviSayakajJAnano hetu bane che. evuM je bauddha kAM tyAM A vicAraNIya che. - agninuM jJAna dhUmADAnA jJAnano hetu dhI rIte banI zake ? arthAt koIpaNa rIte na ja banI zake. te A pramANe ke jyAre dhUmADAnA utpAdasvabhAvarUpe aninuM grAhaka(bodhaka)jJAna udaya pAme tyAre ja anijanyadhUmano pariccheda (bodha) karanAruM te(=agnigrAhaka) jJAna thavuM joIe, anyathA nahi. kAraNake dhUmADAno bodha na thAya, to tenA bodhanI avadhi (maryAdA) vALuM, aninA taja(dhUma)jananasvabhAvarUpatAne grahaNa karanAruM jJAna yuktisaMgata na thAya. kemake avadhinA abodhamAM avadhivAnano paNa avadhivALArUpe bodha thai zake nahi. Ama bane jJAna(=agnigrAhaka ane dhUmaparicchaka) samAnakAlIna thavAthI hetu-hetumadbhAva asiddha che. tethI agnijJAna dhUmagrAhakajJAnanA hetutarIke asiddha che. zALA bauddha:- uparokta lpanAmAM A doSane avakAza che. tethI agnigrAhakajJAna agninA mAtra svarUpabodhArIka ja ISTa che, anyarUpe nahi. A jJAna potAnI uttaramAM dhUmajJAnane utpanna kare che. ane kAryakAraNabhAvanA adhyavasAyamAM hetu bane che. A lpanAmAM doSa batAvavA ja AcAryavara AzaMkA uThAve che. gAthArtha :- jo te(=analajJAna ke dhUmajJAna) eka ja pratipranirUpa(mAtra svaviSayasvarUpabodhatvarUpa) hoya, to AnAthI(=agnithI) A(=dhUma) thayuM.' e vacanamAtra raheze. ane "tajajanyasvabhAvatA abhyapagamamAM atiprasaMga gheSa che.' bauddha :- agnivijJAna ane upalakSaNathI dhamavijJAna potapotAnA viSayanA mAtra svarUpanA bodhakarUpa eka arthanA bodhArIka ja ISTa che. nahi ke kramazaH dhUmajanakasvabhAvatA ane anijanyasvabhAvatAnA paricchedakatarIke paNa. uttarapakSa :- jo Ama hoya, to "A(agni)thI A(=dhUmADArUpa) kArya thayuM evuM kathana mAtra vANIvilAsa banI raheze. pramANabhUta nahi rahe. jUo - tamArA kathana mujaba to anivijJAna ke dhUmavijJAna mAtra potapotAnA viSayanA svarUpano bodha karIne besI jaze. paNa parasparanA viSayanI pravRttino paricaya pAmaze nahi. ane to, "AmAMthI A utpanna thayuM tevo bodha thaze nahi. (Ama tamArA mate "bakaruM kADhatAM UMTa pese tevI hAlata che. A bhayathI tame pAchA mULa vAta para Avo ke dhUmazAnamAM dhUmanI agnijanyasvabhAvatAno paNa bodha thAya che, to pUrvanA doSonI sAthe atiprasaMgano eka bIjo ghoSa ubho thAya che. tajajanya ItyAdi) jo dhUmajJAnamAM ja dhUmanI anijanyasvabhAvatAno bodha thato hoya, to jeone dhUmamATe aninA avinAbhAvanuM jJAna nathI, tevA nALIyera dvIpanA manuSyone paNa dhUmADAnA darzana mAtrathI agninuM anumAna thavAne prasaMga che. (nALIyera dvIpanA manuSyo mAtra nALIyeranA AhAravALA hoya che. teoe ani dITho ja nathI. ane ani-dhUmADA vaccenA kAryakAraNabhAvano teone bodha nathI' evI tyAranI sarvamAnya mAnyatAnA AdhAre A vAta thAya che.) kemake dhUmADAnA darzana(jJAna)thI ja dhUmADAnA agnithI utpanna thavAnA svabhAvano paNa bodha STa che. (samanattara pratyaya kAryakAraNabhAvaniyamamAM nirarthaka) bauddha :- abhipreta vyakti(=vmadarzanathI agninuM anumAna karavAmAM samartha)ne jevA prakArano samanattarapratyaya (uttaraNanA jJAnane AkAragrahaNanI zakti ApanuM pUrvalaNanuM jJAna. samAntarapratyayajJAnarUpe sama(samAna) tathA anantara(avyavahita) evo pratyaya (tu) ne samanattara pratyaya. baubhate jJAnanA 4 pratyaya che. (kAraNa che.) jemake ghaDAne jovAmAM paheluM kAraNa ghaDe che. kemake viSaya che.) Ane dharmasaMgahaNi bhAga-1 % 89 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasya ko'rthaH 2. kevalAnalagrahaNAnantaraM bhUmagrahaNabhAveneti cet kimidamanyattadAnantarya ?, kevalAnalagrahaNAnantaraM hi atrApi uttarakAlabhAvi dhUmagrahaNamastyeva, kevalAnalagrahaNAnantarasamaya evaM dhUmagrahaNabhAvastadAnantaryamiha vivakSitaM na tu pradIrghakAlena dhUmagrahaNabhAva iti cet, nanvanantarasamayadhUmagrahaNabhAvo'pi sarvathA kevalAnalagrahaNAbhAve bhavati, sa ca kevalAnalagrahaNAbhAve dhUmagrahaNabhAva idAnImapyaviziSTa ityubhayatrApi na kazcidvizeSaH / yadi hi kevalAnalasaMbandhibodharUpatAnvayastadanantarasamayabhAvino dhUmagrahaNasyeSyeta tadA ita idamutpannamityavinAbhAvasaMbandhagrahaNamupapadyeta tathA ca sati kAlAntare samudradarzanalakSaNasamanantarapratyayAvizeSe'pi tasya gRhItAvinAbhAvasya darzanamAtreNa dhUmasyAgnijanyasvabhAvatAsmaraNato'gnyanumAnaM pravartteta, netarasya nAlikeradvIpavAsino'pi, yAvatA saiva kevalAnalagrahaNasaMbandhibodharUpatA tadanantarasamayabhAvini dhUmagrahaNe anupatiSyate, tato'vinAbhAvasaMbandhagrahaNAbhAvAvizeSataH samanantarapratyayAvaiziSTyAt vivakSitapuruSavat nAlikeradvIpavAsino'pi dhUmadarzanamAtrato'nalAnumitiH prasajyeta dhUmasyAnalajanyasvabhAvatAparicchedAditi // 309 // para Aha- aNalAdiaNubhavAto taha hoi viyappavAsaNAbodho / tato tahA viyappo tatto eto idaMti ThiI // 302 (analAdyanubhavAt tathA bhavati vikalpavAsanAbodhaH / tatastathAvikalpastata ita idamiti sthitiH // ) Alambana pratyaya he che. bIjuM kAraNa Aloka (-prakAza) che. A sahakArIkAraNa che, tethI tene sahakArI pratyaya kle che. trIjuM kAraNa AMkhavagere indriya che. Ane adhipatipratyaya kle che. tathA cothuM kAraNa vicAravAnI eka zakti ke jenA vinA AMkhasAme vastu hoya, chatAM cAkSuSapratyaya thAya nahi. TuMkamAM jene bIjAo manano upayoga che, tene bauddho samanantarapratyaya che. A cAra pratyayathI jJAna thAya.) che, tevA prakArano samanantara prathama nALIvIpavAsIne nathI. tethI tevAprakAranA samanantapratyaya vinAnA tene dhamamAM rahelA agnithI utpanna thavAnA svabhAvano bodha thato nathI. tethI tene dhUmADAnA jJAnamAtrathI agninI anumati thatI nathI. uttarapakSa : A vAta barAbara nathI. kyAreka samanantarapratyaya eka sarakho hovA chatAM keTalAkane agninI anumiti ghanI dekhAnI nathI. vAjaNamAM caDelA loko prathama samRdra jUke ane pachI tapta ja dhUmADAne jue, to rene sarzanarUpa samanantara pratyaya sarakho che, chyAM amuka vyakti dhUmadarzanathI agninI anumiti kare che, amuka nahi. tethI siddha thAya che ke jeoe pUrve dhUmaprati agnino avinAbhAva jANyo che, teo ja dhUmadarzanathI agninuM anumAna kare che jeone A avinAbhAvanuM jJAna nathI, tevA nALIyerIpanA manuSyo agninuM anumAna karI zakyA nathI. avinAbhA bauddha : tame vhelA uparokta sthaLe badhAne samanantarapratyaya samAnatayA nathI. kemake anumAna karanAra puruSane paraMparAe agniviSayajJAna samanantarapratyayanuM kAraNa banyuM hatuM, jyAre nALIyapanA manuSyane to paraMparAe paNa agni viSayAAna samanArapratyeyanuM kAraNa banatuM nathI. uttarapatra - Ama kahevAthI paNa tamAro kAro nathI. kemake bhAgayogathI kaMika nALIyeraDIpavAsIe lokhaMDanA goLA, aMgAravagerenA agninuM darzana karyuM. tene paNa agniviSayajJAna paraMparAe samanantarapratyayamAM kAraNa che. Ama agninA avinAbhAvanA maka puruSane samAna samanattarapratyaya hovAthI enAlipavAsIne pAtra dhUmathI agninI anumati thavI joIe, paNa thatI dekhAtI nathI. tethI A sAnantarapratyayanI vAta paNa vALI nathI, lokhaMDanA goLAmAM relo aga dhUmADA vinAno hoya che. tethI e agni dhUmapratyenA potAnA avinAbhAvanA jJAnamAM nimitta na bane. tethI tevA agninA jJAnavALAne paNa dhUmADAnA darzanathI agninuM anumAna na thAya.) bauddha :- ahIM samanantarapratyayanI samAnatA nathI, kemake dhUpratye agninA avinAbhAvanA jJAtAne agni grAMka vijJAna je rIte paraMparAe samanantarapratyayamAM kAraNa bane che, te rIte nALIyavAsI manuSyane (lokhaMDanA goLA vagaranA) agniaMgenuM vijJAna paraMparAe samanattarapratyayamAM kAraNa banatuM nathI. uttaraNa :- hI tame te rIte zabdano prayoga kyA arthamAM kyo ? bauddha :- kvala agninA grahaNa pachI dhUmADAnuM grahaNa thAya e rIte" evo artha abhipreta che. uttarapakSa : A vaLI bIjuM kyuM Anantarya(pachI") AvyuM. uparokta nALIyerIpavAsIne paNa vaLaagnigrahaNa pachInuM ja dhUmagrahaNa che. : bauddha - are bhAI! ema nahi. ahIM AnArya (pI) eTale kevaLa agninA gaNanA samayanA pachInA ja samaye dhUmagraNa thavuM" ema abhipreta che. tAtparya :- je vyakti kevala agninA bodha pachI tarata uttaramAM dhUmADAno bodha kare che, ene viziSTa samanantarapratyaya hovAthI dhUmanA darzanathI agninuM anumAna thAya che. jene kevaLa agninA darzananI tarata pachI dhUmADA nuM RNa karyuM nathI, teno samanantapratyaya pUrvoktavyakti jevo nathI tethI tene dhUrzanathI agninuM anumAna thatuM nathI. uttarapakSa : ThIka che. tarata pachInA samaye thatuM dhUmanuM grahaNa paNa kevaLa agninA grahaNano sarvathA abhAva thaye cho ja thavAnuM che. (kAraNa ke pUrvasIya jJAnano sarvathA nAza iSTa che.) tethI ananamAvI dhUmamaNa nA pachI thAya ke dIrdhakALa pachI thAya, sarvatra kvaLaagninA traNanA abhAvamAM ja dhUmragrahaNabhAva STa che. tethI te rUpe to uparokta nAnakaDIpavAsIno pUNabhAva vizvatipurAnA dhUNabhAvane samAna ja che. jo, vaLaagnisaMbaMdhI bodharUpatAno anvaya tyArapachInA samare thanA dhUmADAnA RNamAM ISTa ya. ane tyAre AmAMthI A utpanna thayuM. evA avinAbhAva saMbaMdhanuM traNa upapatna thatuM hoya, to ja kAlAntare samudranA darzanarUpa samanantarapratyaya samAna hoya, to paNa avinAbhAvanA jANakArane ja dhUmADAnA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 Ta 190 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- analasyAdizabdAt dhUmasya cAnubhavAt-pratyakSeNa grahaNAt tathAkAryakAraNabhAvagrAhakavikalpahetutArUpeNa prakAreNa bhavati vikalpavAsanAprabodhaH, tasmAcca vikalpavAsanAprabodhAt 'tathA' kAryakAraNabhAvagrAhakatvalakSaNena prakAreNa vikalpa upajAyate, tasmAcca vikalpAdito-vaheridaM-dhUmalakSaNaM kAryamudapAdIti sthiti-vyavasthA bhavati, tato na kazcinno doSa rUti 302 mA-- NaNu so viNassarocciya jao tao kaha Nu jujjai ThiI bhe? / sA tahadIhANubhavA aNusaMdhANAdabhAvammi // 303 // (nanu sa vinazvara eva yatastataH kathaM nu yujyate sthitiH bhavatAm / sA tthaadiirghaanubhvaa'nusNdhaanaadybhaave|) nanu so'nubhavAdirbhavadabhyupagamApekSayAyato-yasmAdekAntavinazvara eva, tataH-tasmAdre-bhavatAM sA sthitiH-kAryakAraNabhAvavyavasthA tathAdIrghAnubhavA-pradIrghakAnubhavAtmikA kathaM yujyate? naiva kathaMcanApIti bhAvaH / kuta ityAha'anusaMdhAnAdyabhAvAt anusNdhaanN-puurvaaprsNvednghttnmaadishbdaatttkaarnnbhuutvaasnaattprbodhprigrhstsyaabhaavaat| syAdetad, naiveyaM kAryakAraNabhAvasthitistathAdIrghAnubhavA'nubhUyate, tatkathamucyate, 'kaha Nu jujjai Thii bhe sA tahadIhANubhavA iti // 303 // mata mA -- dIhANuhavattaM se lakkhijjai tavvirohivirahAo / risAvanaviruSpattivipattimAMgo A 5 tatye rU04 . (dIrghAnubhavatvaM tasya lakSyate tadvirodhivirahAt / sadRzAparAparotpativipralaMbhAd na tu tthym||) 'se' tasyAH kAryakAraNabhAvasthiterdIrghAnubhavatvaM-pradIdhaiMkAnubhavarUpatvaM lakSyate 'vyavacchedaphalaM vAkya' mitIdamavadhArayitavyaM lakSyata eva-svasaMvedanapramANenAnubhUyata eva / kuta ityAha-'tadvirodhivirahAt' tasya-pradIrdhakAnubhavatvasaMvedanasya yadvirodhi svasaMvedanapramANenAdIrdhakAnubhavarUpatvAnubhavanaM tasya virahAt-abhAvAt, svasaMvedanapramANenAdIrghakAnubhavatvAnubhavAbhAvAditiyAvat / atra parasyAvakAzamAha-'sarisetyAdi' 'ayaM pratyayAdhiSThAnatayA sadRzasyAparasyAparasya saMvedanalakSaNa- .. syotpattyA vipralambhAd-viparyAsAhI(karUpatayA'nubhavanam, tasmAnnatu-naivedaM sthiteH pradIrdhakAnubhavarUpatvaM tathyaM satyamiti rU04o trATuM-- -- -- -- -- -- -- - -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- darzanamAtrathI dhUmADo agnithI utpanna thavAnA svabhAvavALo che tevuM smaraNa thAya, ane agninuM anumAna pravRtta thAya. je AvA avinAbhAvane jANato nathI, te nALIyeradvIpavAsIne dhUmADAnA darzanathI agninuM anumAna na thAya. A badhuM saMgata thAya. paNa jo, kvalaanalanA grahaNanI bodharUpatA pachInA samaye thanArA dhUmagrahaNamAM anupatana pAme arthAt dhUmagrahaNa vakhate analagrahaNano bodha paNa hoya, to dhUmajJAna mAtra dhUmasvarUpanuM ja bodhaka na rahyuM. paNa zabdAntarathI dhUmanI anijanya svabhAvatAnuM bodhaka paNa banaze ja, ane to pUrvavat avinAbhAvanuM jJAna anAvazyaka banaze. tethI vivakSita vyakti ane nALIyeradvIpavAsI bannene avinAbhAvasaMbaMdhanA jJAnano abhAva samAnatayA raheze. tethI samanattarapratyayamAM paNa koI vizeSa nahi Ave. tethI te vivakSitapuraSanI jema nALIyeradvIpavAsIne paNa dhUmADAnA darzana mAtrathI dhUmADAnI anijanyasvabhAvatAno bodha thaze. ane agninA anumAnano prasaMga yathAvata raheze. pAchalA ahIM bauddha kahe che gAthArtha :- agni (ane AdizAbdathI dhumADA)no anubhava(=sAkSAtudarzana) thavAthI vilpamAM kAraNabhUta vAsanAno prabodha(=jAgRti) thAya che. ane tenAthI (vilpavAsanAnA prabodhathI) kAryakAraNabhAvAtmaka vikalpa thAya che. ane te vilpa thI "A agnimAMthI A dhUmADArUpa kArya thayuM tevI vyavasthA( nirNaya) thAya che. tethI amane koI doSa nathI 30rA (kSaNiktAvijJAna paNa pradIrdhaekAnubhavathI ja zakya) ahIM AcAryavara kahe che. ' gAthArtha :- (uttarapakSa) tamArA siddhAntamujaba to agnivagereno pratyakSaanubhava ekAjo nAzavaMta che. tethI tamArI A pradIrdhAnubhavarUpa kAryakAraNabhAvavyavasthA yuktisaMgata nathI. kemake anusaMdhAna ane AdizAbdathI temAM kAraNabhUta vAsanA ane tenA prabodhano abhAva che. (anusaMdhAna pUrvottara anubhUtionI ghaTanA-saMgama-saMgati.) bauddha :- A kAryakAraNavyavasthA dIrdha anubhavarUpe anubhavAtI nathI, tethI dIrdhAnubhavarUpa kAryakAraNabhAva vyavasthA yuktisaMgata nathI" ema kahevuM barAbara nathI. 03 Ano javAba ApatA AcAryavara kahe che gAthArtha :- uttarapakSa :- kAryakAraNabhAvavyavasthA dIrvAnubhavarUpa ja lakSita thAya che. (deraka vAkya vyavaccheda karanAruM hoya che.' A nyAyathI sAkSAt eva(ja) kAra vAparyo na hovA chatAM TIkAmAM jakAno prayoga ryo che.) sArAMza - svavedanapramANathI kAraNakAryabhAva vyavasthA dIrdhAnubhavarUpe ja anubhavamAM Ave che. kemake asaMvedanathI-dIrghanA virodhI adIrdha ekAnubhavanuM saMvedana thatuM nathI. tAtparya :- kAryakAraNabhAvavyavasthAno svasaMvedanathI adIrdhaanubhava thato nathI. tethI te anubhava dIrdha ja che. * bauddha :- 'ayaM (A) pratyayanA mULAdhAratarIke ekasarakhI bIjI-bIjI saMvedanakSaNonI utpatti thAya che. te badhI saMvedanakSaNo atyaMta sarakhI hovAthI viparyAsathI ekarUpa ja bhAse che. tethI A pradIrdhAnubhava viparyAsathI ja thAya che. tethI vyavasthA A pradardhaanubhavarUpe saMdhyarUpa nathI. arthAt satya nathI. 30jA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 191 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM'paNuhavabAhA adiTThaparigappaNA ya niyameNa / vitahatte ya imIe savvaM ciya pAvaI vitahaM // 305 // . (evamapi anubhavabApA'dRSTaparikalpanA ca niyamena / vitathAtve cAsyAH sarvameva prApnoti vitthm||) 'evamapi' asyAmapi kalpanAyAM kriyamANAyAmanubhavabAdhA'dRSTaparikalpanA ca niyamena-avazyaMtayA praapnoti| ratha pratiwLa saMvedyate sthira karyAnusaMdhAnapoDanubhava ti, talapatApinonukhavadhA, pratikALamahitagAtIyavijaatiiyvyaavRtto'pro'pro bodhakSaNa utpadyata iti adRSTaparikalpaneti / atraiva dUSaNAntaramAha-'vitahatte ya ityAdi asyAH pradIrghakAnubhavasvampAyAH sthitervitathAtve, ceti dUSaNAntarAbhyuccaye, 'sarvaseva' pramANaprameyampaM vastu vitathaM prApnoti /305 3 ta tyA-- khaNigaM vattha avigappagaM ca NANaMti evamAdIyaM / jamhA imIeN siddhaM vicAraNA jaM na anneNa // 306 // (kSaNikaM vastu avikalpakaM ca jJAnamiti evamAdikam / yasmAdanayA sidaM vicAraNA yazAnyena) sarva vastu kSaNikam-utpannAttyonantarameva vinAzi, kSaNo hi parairutpattyanantarameva nAzo niruktivazAdabhidhIyate, tadyogAcca vastu kssnnikm| uktaM ca-"kSaNo'vAcIha nairuktairutpattyanantaraM kssyH| ahetuH so'napekSatvAt, tadyogAt kSaNika matam // 1 // " iti|| 'avikalpakaM ca kalpanApoDaM ca jJAnamindriyajAdipratyakSaM na zeSamityevamAdikaM sarva yasmAt 'imIetti' anayA pradIrghakathaMcidekAnusaMdhAnalakSaNayA sthityA' siddhaM vyavasthApitasattAkaM natvanyena / kuta ityAha vicAraNA kimidaM syAtkimidamiti tattvanirUpaNA 'yad yasmAnnAnyena-pradIrghakAnubhava(rUposthitivyatiriktena jJAnena, tasmAdasyAH sthitervitathAtve sarvameva vitathaM prApnotIti sthitam // 306 // yaduktaM-'vicAraNA jaNNa aNNeNeti tadbhAvayannAha-- Na ya NivviyappabuddhI eyaM evaMti avagamasamatthA / aviyappabhAvau cciya payappaNe'tippasaMgotti // 307 // (na ca nivikalpakabuddhiretadevamiti avagamasamarthA / avikalpabhAvAdeva prakalpane'tipralaGga iti|) co yasmAdarthe / yenAnyena jJAnena vicAraNA kariSyate tat kiM nirvikalpakaM savikalpakaM vA syAt? gtyntraabhaavaat| tatra na tAvadAdyaH pakSa , yasmAnna nirvikalpabuddhirindriyajAdipratyakSarUpA-etadvAhyavasvAdikameva kSaNikaM nAnyathe-- --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- ahIM AcAryavara uttara Ape che. gAthAthe :- A lpanA karavAmAM (1) anubhavabAdha ane (2) adaSTa parispanA A be doSa avazya Ave che. te A pramANe ja dareka jIva uparokta vyavasthAnA pradIrdhaanusaMdhAnAtmaka anubhavanuM ja saMvedana kare che. tethI tenI tatAno apalApa karanArane anubhavabAdha che. tathA "pratyekSaNe badhA ja sajAtIya-vijAtIya saMvedanakSaNothI bhinna anya-anya ja bodhakSaNa utpanna thAya che ema kahevAmAM adaSTanI lpanA che. (kAraNake A lpanA koIne paNa anubhavathI daSTa nathI.) ahIM ja A ja viSayamAM bIjuM dUSaNa batAve che. *vitaha ItyAdi ka jo A pradIrdhaanubhavarUpa vyavasthA tathyarUpa na hoya te pramANa prameyavagerarUpa badhI ja vastu vitatha(mithyA) thavAnI Apatti che. (mULamAM "ca" dUSaNAntaranA samuccayArthe che.) | 0pa che badhI vastunA atathya thavAnI Apatti kaI rIte che ? te batAve che. gAthArtha :- vastu kSaNika che, jJAna avilpaka che. vagere vAto AnAthI (pradIrdha anubhavathI) ja siddha thAya che. kemake anyathI vicAraNA thaI na zake. bauddhamate dareka vastu utpattinI bIjIkSaNe nAza pAmanArI hovAthI kSaNika che. paramate "kSaNa zabdanI nikti utpatti pachI tarata ja vinAza evI kahevAI che. A kSaNanA yogathI vastu kSaNika che. kahyuM ja che ke "niruktikAroe ahI utpattinI tata uttaramAM thatAM kSayaarthamAM "kSaNa zabda kahyo che. A kSaNa nirapekSa hovAthI(=utpatti/laya nikANa hovAthI) ahetuka ( kAraNa vinAnI) che. ane tenA (kSaNanA) yogathI (je kSaNa pUratI ja rahevAthI) vastu kSaNika mAnya che." che tathA te mate indriyajaAdi pratyakSajJAna mAtra avilpaka=lpanApoDha (lpanAhitanuM) ja che. bIjA zArUpe nathI. teoe karelI A ane evI ja bIjIvAto lAMbI ane kaMIka ekAtmatAne pAmelI anusaMdhAnamaya sthiti ( vyavasthA) thI ja siddhi( nizcita sattA)ne pAmI zake. anyadvArA nahi. kemake "A zuM Ama hoi zake ItyAdi tattvanI nirUpaNArUpa vicAraNA pradardhaanubhavAtmaka vyavasthAne cheDI anya koI jJAnathI saMbhave nahi, tethI jo A pradIrdhaanubhavarUpa vyavasthA ja vitathA (atathya-asatya)rUpa hoya, to tenA dvArA siddha karelI "kSaNiktA Adi vicAraNA paNa atathya ja siddha thAya. +2=pa nA gaNita para mAMDelA badhA ja dAkhalAo khoTA paDe. 36aaaa (nirvilpakabuddhi avicAraka) hamaNAM je kahyuM ke "vicAraNA anya jJAnathI na saMbhave tenI bhAvanA karatAM kahe che. gAthArtha :- nirvikalpa baddhi "A Ama che tevo nirNaya karavA samartha nathI. kemake avilpaka(vilpa vinAnI) ja che. ane chatAM pralpanA karavAmAM atiprasaMga che. (ca"pada hetvarthaka che.) pradIrdhaanubhavasthitirUpa jJAnane cheDI bIjA je jJAnathI uparokta vicAraNA karavA icche che, te jJAna kevuM che ? nirvilpaka ke savilpaka ? A be sivAya trIjo vilpa saMbhavato nathI. "nirvilpajJAnathI uparokta vicAraNA karazuM evA prathamapaNe muklI A che te nirvikalpajJAna indriya dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 192 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyavagamasamarthA, kuta ityAha-'avikalpabhAvAt' avikalpakatvAdavicArakatvAditiyAvat / vipakSe bAdhAmAha-'prakalpane vicArakatve abhyupagamyamAne sati 'atiprasaGgo manovijJAnavadasannihitArthagrAhitAdyApattilakSaNaH praapnoti| sAhi-vicAro nAma ayamevaMrUpo nAnyathetyevaMlakSaNaH, sa ca pUrvakAladRSTasya idAnIM dRzyamAnasya caikyaparAmarza sati bhavati nAnyathA, tatazca manovijJAnavadasyA api nirvikalpakabuddhervicArakatvAbhyupagame satyasannihitArthagrAhitvaM prasaktameva, tathA ca sati indriyavijJAnasyApi manovijJAnavat atItAnAgatayorvyAvRttinimittasvarUpANAmanityatvAdInAM ca grahaNamUharUpatvamarthabhAvAnapekSAicchApratibaddhatvamApadyeta, manovijJAnasya vA indriyavijJAnavadatItAnAgatayoAvRttinimittAnityatvAdisvabhAvAnAM cAgrahaNamanUharUpatvamarthabhAvA(na?)pekSA-anicchApratibaddhatvamApadyeta, asannihitArthagrAhitayobhayorapi vizeSAbhAvAt / yadvA 'prakalpane idamitthameva nAnyatheti nizcayasamarthatve'bhyupagamyamAne sati atiprasaGgaH prApnoti, dAnahiMsAdiviraticetanAdInAmabhyudayahetutAdinizcayApatteH, nirvikalpakabuddhayA sarvAtmanA vastugrahaNAbhyupagamAditi // 307 // dvitIyaM pakSamadhikRtyAha-- taha NicchayabuddhIe Natthi taoM na khalu sAvi tavvisayA / uppajjae ya kassai tadaNaMtaramaNNahAvi taI // 308 // (tathA nizcayabuddhayA nAsti sako na khalu sApi tadviSayA / utpadyate ca kasyApi tadanaMtaramanyathA'pi skaa||) tathA 'nizcayabuddhayA' vikalpabuddhayA nAsti 'tautti sako vinizcaya idaM vastvitthaM nAnyathetyevaMrUpo yasmAtsApi nizcayabuddhirna khalu-naiva tadviSayA |"viklpo'vstunirbhaasaadvisNvaadaadupplvH / pratyakSAbha" itivcnaat| tathA utpadyate ca 'taItti' sakA nizcayabuddhiH kasyApi-puMsastadanantaraM-nirvikalpakabuddhayanantaram 'anyathApi yathAsthitapurovarttivastvatikrameNApi, marumarIcikAjalanizcayAdau tathopalabdheH, tato vastuviSayatvAbhAvAt anyathApi pravRttezca nAsau nizcayabuddhirvastuyAthAtmyanizcayanibandhanam // 308 // atra parasyottaramAzaGkate-- jA vatthuNuhavasahagArivAsaNAbodhao tahA hoI / .. tattheva sA jao taM vat, NiyamA tahacceva // 309 // (yA vastvanubhavasahakArivAsanAbodhAt tathA bhavati / tatraiva sA yatastadvastu niymaattthaiv||) yA nizcayabuddhiryathAvasthitavastvanubhavena sahakAriNA kRtAt vAsanAvibodhAt tathA bhavati-evamidaM nAnyathetyevaM bhavati sA tathyaiva / kuta ityAha-yato yasmAttadvastu nizcIyamAnaM niyamAttathaiva yathA tayA nizcayabuddhayA nizcIyata rUti 5301 - - - -- - - - --- - - - ----- - - --- - - - - - - - - - - -- - --- - vagerethI utpanna thatA pratyakSarUpa che. A jJAna "A bAhyavastuvagere kSaNika ja che anyathArUpe nahi evA nirNayo levAmAM samartha nathI. kemake A jJAna avilpaka(=avicAraka) che. jo A jJAnane vicAraka svIkArazo, to manovijJAna (mAtra manathI thatA jJAna)nI jema A jJAnane paNa samIpe nahI rahelA padArthonA grAhaka (bodhakaranAra) tarIke svIkAravAno atiprasaMga che. juo - A AvA prakAre ja che anyarUpe nahi vicAranuM A svarUpa che. A vicAra pUrvaSTanuM atyAre dekhAtA padArtha sAthenI ektAnA parAmarza vinA saMbhave nahi. ane pUrvaSTi vastu te vakhate samIpavartI hotI nathI. tethI jo manovijJAnanI jema A nirvilpabuddhine paNa vicAraka mAnazo, to tene manovijJAnanI jema ja asannihita (kAla/kSetrathI dUravartI) padArthanI grAhaka svIkAravI paDaze. ane manovijJAnanI peThe IndriyajJAnamAM paNa (1)atIta-anAgatanI viSayatA, (2)bheda che nimitta jemanA svarUpamAM, evA-anityatAAdi svabhAvanuM grahaNa, (3) bAhyapadArthonI nirapekSatA=mAtra aTakkarUpatA, arthAt icchAjanyatA svIkAravI paDaze. athavA manovijJAnanuM svarUpa IndriyavijJAna jevuM svIkAravuM paDaze. kAraNa ke asannihita arthagrahaNa karavArUpe bane samAna che. tethI indriyajJAnanI jema manovijJAnamAM paNa (1) atIta-anAgatanI aviSayatA, (2) bheda che nimitta jemanA svarUpamAM evA anityaAdi bhAvonuM agrahaNa, (3)tarkazUnyatA, (4)saMlpazUnyatA=bAhya ghaTa-paTaAdi padArthonI sApekSatA svIkAravI paDaze. arthAt IcchA pratibaddhatA nahI rahe. athavA nirvilpajJAna "A Ama ja che anyathArUpe nahi evA nizcayo karavAmAM samartha che tema svIkAravAmAM bIjo atiprasaMga e che ke dAna, hiMsAdinI virati, cetanAvagere abhyayamAM hetu che. ItyAdine te nirvilpaka jJAnathI nizcaya thavAnI Apatti che, kemake "nirvilpakajJAnathI ja dareka vastu sarvasvarUpe grahaNa thAya tevo siddhAnta svIkAryo che. 307 (bauddhamate nizcayabuddhi paNa vastutatvamAM anirNAyaka) have "pradIrdhaanubhavathI bhinna bIjuM jJAna savilpaka che tevA bIjA pakSane AgaLa karI kahe che. gAthArtha :- tathA nizcaya(kavilpa) buddhithI paNa "A vastu Ama ja che, Ama nahi ItyAdirUpa vinizcaya saMbhave nahi. kemake nizcayabuddhi paNa taIvaSayatarIke abhimata nathI. kahyuM ja che ke "avastuno nirmAsa hovAthI, tathA visaMvAda hovAthI vilpa upaplava(bhrAntajJAnataraMgarUpa che. ane pratyakSanA jevI AbhAvALuM che. tathA koine nirvilpaka buddhinI tarata pachI nizcayabuddhi sAme rahelI yathArtha vastune atikramI anyarUpe paNa thAya che. A vAta mRgajaLavageremAM pANInA nizcayavagere sthaLe spaSTa upalabdha thAya che. Ama vasturUpa viSayano abhAva hovAthI ane anyathA pravRtta thatI hovAthI A nizcayabuddhi yathArthatAnA nizcayamAM kAraNa bane nahi. 08 ahIM bauddhanA uttarane AzaMkArUpe batAve che. gAthArtha :- (bauddha) yathAvasthita vastunA anubhavarUpa sahakArI vAsanAne jAgRta kare che. A vAsanAvibodhathI thatI A Ama ja che anyathA nathI' evI nizcaya buddhi tathyarUpa ja che. kemake Ama nizcaya karAtI te vastu avAya tevI ja hoya dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 193 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAderayuktitaH yA dhruvmekaantaatmaa'yktitH||) juttI kiM rAya- - aggahaNaM jA puNa aNAimicchAviyappakayavAsaNAvibodhAo / jAyai dhuvAdivisayA sA'tatthA tassa'juttIo // 310 // (yA punaranAdimithyAvikalpakRtavAsanAvibodhAt / jAyate ghuvAdiviSayA sA'tathyA tsyaa'yuktitH||) yA punarnizcayabuddhiranAdimithyAvikalpakRtavAsanAvibodhAd 'dhruvAdiviSayA' dhruvamekAntanityamAdizabdAdavayavyAdiparigrahaH tadviSayA-tagocarA jAyate sA'tathyA / kuta ityAha-'tasya' dhruvAderayuktitaH-aghaTamAnatvAt // 310 // AcArya Aha tassA'juttI kiM rAya-sAsaNaM Au NibviyappeNaM / aggahaNaM kiM vA''loyaNAe tasseMva tu abhAvo ? // 311 // . (tasyA'yuktiH kiM rAjazAsanAduta nirvikalpena / agrahaNaM kiM vA''locanayA tasyaiva tvbhaavH||) tasya-dhruvAderayukti:-aghaTamAnatA kiM rAjazAsanaM-rAjJAmAjJA kSaNikamityeva vastu vyavaharttavyaM na dhruvAdikamityevaMrUpA, uta nirvikalpena-kalpanApoDhena jJAnena agrahaNaM, kiMvA AlocanayA-vicAraNayA tasyaiva-dhruvAderabhAvo yo'dhigamyate sA ayuktiriti vikalpatrayaM, gatyantarAbhAvAt // 311 // tatrAdyaM vikalpamadhikRtyAha-- jai rAyasAsaNaM tA tadannaNivasAsaNeNa vabhicAro / . ANavai ya niccAdI bhAgavayAIvi tahabohA // 312 // (yadi rAjazAsanaM tatastadanyanRpazAsanena vyabhicAraH / AjJApayati ca nityAdi bhAgavatAdirapi tthaabodhaat||) yadi rAjazAsanaM-rAjJAmAjJA dhruvAderaghaTamAnatocyeta tato yat bhAvatkAt rAjazAsanAt anyat nRpazAsanaM tena vyafmavAra, rAtha-igvArSi vastu pratipattavya na kSamatyevaM tanU zAsane vRoNpi na tu kSaNa - . ghaTamAnatA bhavati, tadihApi na bhaviSyatIti / tadanyanRpazAsanameva darzayati-AjJApayati ca 'niccetyAdi nityapariNAmyAdi 'bhAgavatAdirapi' bhAgavato--bhagavadarzanAnurAgI, AdizabdAt tadanyanRpAdiparigrahaH, 'tathAbodhAt' nityAdirUpatayA avagamAt // 312 // dvitIyapakSadUSaNAbhidhitsayA Aha-- - aha NivvigappageNaM aggahaNaM ettha Nicchao kiha Nu? / jaM tamavabodhamattaM saMgahiyAsesagaM ceva // 313 // (atha nirvikalpakenAgrahaNamatra nizcayaH kathaM nu? yattadavabodhamA snggrhiitaashesskmev||) -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ------ -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ------ -- -- ---- -- -- -- - che, ke jevI te nizcayabuddhithI nizcita karAtI hoya. 309 gAthArtha :- anAdikAlIna mithyAvilpathI karAyelI vAsanAnA vibodhathI ekAntanitya Adi (AdizabdathI avayavI vagere samajavA) aMge je nizcayabuddhi thAya che te tathyabhUta nathI. kemake ekAntanityatvavagere yuktisaMgata nathI. 1nA ahI AcArya kahe che. gAthArtha :- "vastu kSaNika che, evo ja vyavahAra karavo, dhruvaAdirUpe nahi evI rAjAjJA zuM pUvavagerenI adhaTamAnatAmAM kAraNa che ? ke "lpanApoDha nirvilpakajJAnathI rahaNa nathI thatuM. e kAraNa che ? ke pachI AlocanA (-vicAraNA) thI ja dhuvavagereno je abhAva jJAta thAya che, te ja dhuvAdinI adhaTamAnatA che ? Ama traNa vilpo ja saMbhave che, kemake bIjA vilpo saMbhavatA nathI. 311aaaa. ahI prathama vilpane uddezI kahe che gAthArtha :- jo rAjAzA ja dhuvAdinI aghaTamAnatA kahezo, to ApanA rAjazAsanathI bhinna rAjazAsanathI anekAntidoSa Avaze. te A pramANe te vastune dhruvaAdirUpe ja svIkAravI, kSaNikarUpe nahi A pramANe bIjA rAjAoe AjJA karI hoya, teTalAmAtrathI kaMI kSaNitvanI aghaTamAnatA thatI nathI, tema prastutamAM paNa samajavuM (bIjA rAjAonI AjJA darzAve che. "ANavaI ItyAdi bhAgavata (bhagavaddarzanarAgI vagere vagerethI bIjA rAjA vagereno samAveza karavo.) AjJA kare che ke vastune nitya, pariNAmI vagerarUpe svIkAravI, kemake nityAdirUpe ja bhAse che. 3rA (nirvilpathI dUvAdinI aghaTamAnatA ayathArtha) bIjA pakSe dUSaNa darzAvavAnI IcchAthI kahe che gAthArtha :- jo nirvilpakathI agrahaNa" (ema kahezo) to ahI nizcaya kevI rIte thaze? kemake te (nirvilpaka) azeSanuM saMgrAhaka avabodhamAtra che. "lpanApoDha nirvikalpajJAnathI dhuvAdinuM ajhahaNa ja aghaTamAnatA che. A pakSane toDavAno AraMbha kare che dhruvaAdinuM nirvilpaka jJAnathI grahaNa na thAya, teTalAmAtrathI "dhruvAdinI aghaTamAnatAaMge nirNaya zI rIte karI zakAya ? arthAt na ja karI zakAya. kAraNa ke nirvikalpajJAnato avyakta svarUpabodhamAtrarUpa che. A ja vAta spaSTa kare che- nirvikalpajJAna mAtra "sata eTalA ja arthane bodha karatuM hovAthI saghaLA ya viroSa arthone gauNa kare che. tAtparya :- jo nirvilpaka pratyakSajJAna kSaNika ArUipe paNa vastuno bodha karavA samartha hoya, to ja tenAthI dhruvaAdinA agrahaNathI aghaTamAnatA saMgata Thare.. paraMtu A jJAna nI hAjarI mAtra sanmAtrane bodha karIne ja caritArtha thAya che. arthAta A jJAna kSaNiktAno paNa bodha karatuM nathI. tethI dhI rIte tenAthI grahaNa na thavA mAtrathI dhruvaAdinI ayuktarUpatA ghaTI zake ? anyathA to samAnatayA kSaNiqnI paNa adhaTamAnatAno prasaMga Avaze. prastutamAM "je tamavabohamAM saMgahiyAsesarga ceti' ema kahetA AcAryae bIjAonI A bhrAntamAnyatA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 194 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha nirvikalpakenAgrahaNam-aparicchedo dhruvAderaghaTamAnatetyatrAha-'ettha ityAdi' atra-nirvikalpenAgrahaNamAtrAdaghaTamAnatvaviSaye kathaM nu nAma nizcayaH? naiva kathaMcanApItibhAvaH / kuta ityAha-'yat' yasmAt tat-nirvikalpakaM jJAnam 'avabodhamAtram' avyaktasvarUpAvagamamAtram // etadeva spaSTayati-'saMgahiyAsesagaM cevatti; saMgRhItAzeSakameva upasarjanIkRtAzeSavizeSakameva kevalasanmAtragAhitvAt / etadukke pati-yadi nirvikalpakaM pratyakSaM kSaNikatvAdirUpeNApi vastugrahaNapaTu syAt, syAdeva tena dhruvAderagrahaNAdayuktarUpatA, yAvatA tatkevalasanmAtrAvagamaniSThitasattAkameva, tataH kathaM tenAgrahaNamAtrAd dhruvAderayuktarUpatA?, mA prApat kSaNikatvAdAtvasyA)pyayuktarUpatAprasaGga iti / iha 'jaM tamavabohamettaM saMgahiyAsesagaM ceveti' vadatA AcAryeNa yaducyate paraiH-'nirvikalpakapratyakSe sakalasajAtIyavijAtIyavyAvRttamasAdhAraNaM vastu sarvAtmanA pratibhAsata iti tadayuktaM draSTavyamityAvedyate / tathAhi-tatpratibhAso nizcayabalena vyavasthApyate, anyathA tadvayavasthAnAyogAt, vacanamAtreNa pratibhAsAntarasyApi kalpayituM zakyatvAt / na ca nirvikalpakAnantaramasAdhAraNavastugocaro nizcaya upajAyate, kiMtu sanmAtragocara eva, tathAnubhavabhAvAt, kvacit zIghradarzanAdau tthaaprtiiteH| na cAnyathA vastugrahe'nyathA nizcayotpAdo yuktaH, asamaJjasatApatteH / evaM hi nIladarzanAdapi pItAdinizcayaprasaGgaH, tathA ca sati pItAdivastuvyavasthAnAyogaH, tannizcayasyAnyata eva nIladarzanAderutpAdAt, tadanyasya ca vyavasthApakasyAbhAvAt / tataH prathamAkSasannipAtaje nirvikalpake'vagrahakalpe sanmAtrameva kevalamAbhAsata ityevAbhyupagantuM yuktam / uktaM ca-' 'sadravyAdyanekasvabhAve vastuni sanmAtragrAhyevAvagrahakalpamavikalpamaGgIkartavyam" evaMbhUte cAsminnAvayoravivAdaH, evaMvidhAvagrahasyAsmAbhirabhyupagatatvAditi // 313 // tRtIyapakSamapAcikIrSuridamAha-- AloyaNAevi kaha tassAbhAvo? viyappanANAo / jamhA evaM taI pavattaI taM ca bhe micchA // 314 // (AlocanayApi kathaM tasyAbhAvaH? vikalpajJAnAt / yasmAdevaM sakA pravartate tacca bhavatAM mithyA) AlocanayApi-vicAraNayApi kathaM tasya dhruvAderabhAvo nizcIyate? naiva nizcIyata iti bhaavH| kuta ityAhayasmAt 'taitti' sakA''locanA pravartate vikalpajJAnAt, nirvikalpakasya sakalakalpanAtItatvenAvicArakatvAt, tacca vikalpajJAnaM bhe bhavatAM matena mithyA, yathAvasthitavastusaMsparzitvAnabhyupagamAditi // 314 // atraiva parAbhiprAya dUSayitumAzaGkate-- aha tassevamajuttI NeyA atthakiriyAvirohAo / khaNige tIeN viroho Nicce uNa jujjaI kahavi // 315 // (atha tasyaivamayukti IyA'kriyAvirodhAt / kSaNike tasyA virodho nitye punaryujyate kathamapi) atha tasya-dhruvAderevaM-vakSyamANaprakAreNAyuktizaiMyA / kena prakAreNetyata Aha-akriyAvirodhAt, arthakriyAkAritvaM hi vastuno lakSaNaM, "yadevAkriyAkAri tadeva paramArthasaditivacanAt," sA cAkriyA dhruvAdau nopapadyate, tatastasyAghaTamAnateti / atrAha-'khaNigetyAMdi' kSaNike vastuni tasyA arthakriyAyA virodho, nitye punaH kathaMcidamyupagamyamAne sA yujyata eva / sAhi-kSANikasyArthasyAkriyA kiM sa eva bhAva Ahosvit bhAvAntaram? yadi sa - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 'nirvilpakapratyakSamAM saghaLAya sajAtIya(ghaTamATe anya ghaTavagere) ane vijAtIya(ghaTamATe paTavagere)thI vyAvRtta, asAdhAraNa vastu sarvAtmanA pratibhAse che taddana bhrAnta che tema jaNAvyuM. te A pramANe vastupratibhAsanI vyavasthApanA nizcayabaLa para thAya che. kemake nizcaya vinA vyavasthA thaI zake nahi. vacanamAtrathI jo vyavasthA thatI hoya, to anya pratibhAsanI lpanA paNa zakya bane. vaLI nirvilpakajJAnanI tarata pachI asAdhAraNa(=viziSTa) vastuviSayaka nizvaya thato nathI, paraMtu sa"mAtraviSayaka ja nizcaya thAya che. A anubhavasiddha vAta che. kemake kyAreka zIdhradarzanavagere sthaLe tevI ja (=samAtrarUpe ja pratIti thAya che. tathA e paNa yogya to nathI ja ke vastuno bodha anyarUpe thAya, ane nizcaya anyarUpano thAya. kemake Ama thavAmAM asamaMjasatAnI Apatti che. Ama to nIlanA darzanathI paNa pItanA nizvayano prasaMga Ave. ane to, pItavagere vastunI vyavasthAmAM aMdhAdhuMdhI macI jAya, kemake pItano nizcaya nIlaAdi anyanA darzanathI ja thAya, ane nIlaAdianya kaMI pItaAdinI vyavasthA(-nizcita sthiti)mAM niyAmaka nathI. tethI indriyanA prathama saMbaMdhathI utpanna thatuM nirvilpajJAna avagrahatulya ane sanmAtranuM ja AbhAsaka che. ema anicchAe paNa svIktavya che. kAM ja che ke "sata, dravya Adi anekasvabhAvavALI(sattA- dravyatvaAdi aneka dharmavALI) vastumAM sanmAtragrAhI ane avagrahanulya avilpaka jJAna che tema svIkAravuM" jo Ama svIkArazo to ApaNA be vaccenA vivAdano aMta Avaze. kAraNa ke ame AvA prakAranA avagrahane svIkArIe chIe. 313 (mAtoyanAjJAna ra masamartha) have trIjA pakSane daphanAvavA Ama kahe che gAthArtha :- vicAraNAthI paNa zI rIte te pUvavagerenA abhAvano nizcaya thaI zake ? arthAt na ja thaI zake. kAraNa ke A AlocanA-vicAraNA vilpajJAnathI ja pravRtta thAya che. kAraNake nirvilpakazAna svayaM saghaLI 5 kalpanAothI atIta hoI vicAraka nathI. tamArA mate vilpajJAna mithyA che, kemake yathAvasthita vastunA saMsparzathI rahita che. tethI mithyAbhUta vilpajJAnathI pravartatI AlocanA paNa mithyA che. tethI tenAthI koI satya nirNaya thaI zake nahi. 314nA 'dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 195 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAtItyAtmAnaM karotItyAyAtam, etaccAyuktam, Atmana evAtmana utpAdAnabhyupagamAt, svabhAva atha bhAvAntaramarthakriyeti pakSastadapyayuktam, tathA (trA?)pi tatkaraNasAmarthyAyogAt / taddhi sAmarthyaM tato vyatiriktam avyatiriktaM vA?, yadi vyatiriktaM tarhi tasyedaM sAmarthyamiti saMbandhAnupapattiH, tadanyasyeva vyatirekAvizeSAt, athAvyatiriktaM na tarhi bhAvAntarotpattAvidamupayogi, tadutpattikAle vivakSitabhAvasyeva - tasyApi sAmarthyasya tadavyatirekeNa sarvathA vinivRttatvAt / tasmAnna kathaMcanApi kSaNike vastuni arthakriyA ghaTate, kiMtu kathaMcinnitye eva, tasyaiva tena tena rUpeNa bhavanAt, atastadrUpameva vastu abhyupagantuM yuktaM, natvekAntakSaNikamiti / athavA kSaNike tasyA arthakriyAyA virodho, nitye punaH kathaMcitkayA'pi svabhAvakalpanayA yujyata eva nahi kSaNikapakSe'pi kSaNikamityevArthakriyAkAritopapadyate, kiMtu tatkaraNasvabhAvatayA, sA ca nityapakSe'pi vidyate, tato nityamapi kramasAdhyAmarthakriyAM krameNa yaugapadyasAdhyAM yaugapadyena kariSyati, AkAlaM tatkramayaugapadyasAdhyArthakriyAkaraNaikasvabhAvatvAt, svabhAvasya cAparyanuyogArhatvAt / kSaNikapakSe punastathAbhUtasvabhAvakalpanayApi sA'rthakriyA na ghaTata eva, yataH kSaNikasyArthIniSpAdanazaktiH AtmabhUtireva, "bhUtiryeSAM kriyA saiveti" vacanAt sA cAtmabhUtirdurupapAdA, kAraNasya niranvayavinAze sati uttarasyAtyantAsataH kharaviSANasyevotpAdAyogAt, etacca 'nAbhAvao bhAvoM' ityAdinA prAgevAbhihitam, tato'rthakriyA'virodhena yadi vastu sadabhyupagamyate tadvaraM nityamabhyupagamyatAM na tu kSaNikamiti / kathaMcidityanena cAcAryo nityapakSe'pyarucimAtmano darzayati, paraM nityapakSAdapyayaM pakSaH pApIyAniti darzayitumevamupanyastamiti // 315 // anyacca -- khaNa sadasattaM tassuppAo tao viNAso ya I Tussa tao bhAvo sai NAse taTThiI kiha Nu? // 316 || (kSaNikatve sadasattvaM tasyotpAdastato vinAzazca / naSTasya tato bhAvaH nAze tatsthitiH kathaM nu ? ) kSaNikatve bhAvAnAmabhyupagate sati sAmarthyAtsato'sattvaM bhavatItyabhyupagataM bhavati, tathA ca sati tasya kAdA A ja sthaLe bauddhanA abhiprAyane dUSita karavA AzaMkA kare che. gAthArtha : (bauddha) tenI (=dhruvAdinI) aghaTamAnatA arthakriyAnA virodhathI samajavI. (AcArya) teno (=arthayiAno) kSaNika vastumAM virodha che. kathaMcit nityamAM ja ghaTI zake che. bauddha : jUo A prakAre dhruvaAdi adhaTamAna che. je arthakyAkArI hoya, te ja paramArthasat che" A vacananA baLa para arthayiAkAritA ja vastunA lakSaNatarIke siddha che. ane A arthakriyA nityAdi abhyupagamamAM upapanna thai zake tema nathI. tethI nityaAdi abhyapagama asaMgata che. (kSaNikamAM arthayiAvirodha) uttarapakSa :- kSaNika vastumAM te arthayiAne virodha che. kathaMcit nityano abhyupagama karo, to ja arthayiA ghaTI zake che. jUo + kSaNikanI arthayiA zuM te ja bhAvarUpa che ke bhAvAntararUpa che ? jo te ja bhAva arthakyiArUpa hoya, to kSaNika arthakriyA kare che" eno artha e ja thAya ke kSaNika potAne kare che ane potAne ja potAnA utpAdaktarIke svIkAravAmAM svabhAvavAdanI Apatti che. tethI A pakSa barAbara nathI. bIjo arthakriyA bhAvAntararUpa che. evo pakSa paNa barAbara nathI. kAraNake kSaNibhAvamAM bhAvAntararUpa arthayiA karavAnuM sAmarthya nathI. te A pramANe + A sAmarthya kSaNikbhAvathI bhinna che ke abhinna ? jo bhinna hoya, to A sAmarthya A kSaNibhAvanuM ja che" tevA saMbaMdhanI yojanA zI rIte karazo ? kemake te sAmarthya jema anyabhAvothI bhinna che, tema samAnatayA te kSaNikbhAvathI paNa bhinna che. Ama saMbaMdha anupapanna hoi sAmarthya bhinnarUpe siddha nathI. have jo abhinna hoya, to te kaMi bhAvAntaranI utpattimAM upayogI thai zake nahi. kAraNa ke bhAvAntaranI utpattikALe te vivakSita kSaNibhAvanI jema sAmarthya paNa abhinna hoi, sarvathA nAza pAmI cUkyuM che. Ama kSaNikamAM bhAvAntabhUtaarthayiA karavAnuM sAmarthya nathI. tethI te arthayiA karI na zake. Ama te ja bhAva ane bhAvAntara A banne pakSe kSaNikapakSamAM arthayiA ghaTatI nathI. tethI kSaNivastumAM koi hisAbe arthakriyA ghaTe nahi. sthaMcitanitya vastumAM ja arthakyA saMbhavI zake. kemake te ja vastu te-terUpe pariNAma pAmI zake che. tethI kathaMcitanityarUpe ja vastuno svIkAra karavo yogya che. ekAMtakSaNirUpe nahi. athavA, kSaNikapakSe arthayiAno virodha che. nityapakSamAM to koika rIte paNa-svabhAvaklpanAthI paNa arthayiA saMbhavI zake. eTalo khyAla rAkhavo ke kSaNikamAM paNa kSaNika hovAmAtrathI arthayiA upapanna nathI, paNa arthakriyAkaraNasvabhAvatAthI ja upapanna che. ane AvI svabhAvatA to nityapakSe paNa vidyamAna ja che, tethI nityavastu paNa kramasAdhya arthayiAne kramaza: ane samakALasAdhya arthayiAne samakALe sAdhI zake. kAraNake haMmezA teno(=nitya vastuno) kramathI ane yugapadbhAvathI sAdhya arthayiA karavAno eksTrabhAva rahelo che. ane svabhAvamAM paryaMnuyoga hoya nahi. kSaNikapakSamAM tevA prakAranI svabhAvaklpanAthI paNa arthakriyAnuM kAma saratuM nathI. kAraNa ke kSaNinI arthotpAdanazakti potAnI bhUti(=utpatti) ja che. kyuM ja che ke, jeonI bhUti(=sattA) che, te ja teonI kyiA che.' A AtmabhUti(=svasattA)nI upapatti du:zakya che. kAraNake kAraNadravyanA niranvaya vinAza thaye chate, uttaranA gadheDAnA ziMgaDA jevA atyanta asatnI utpatti thaI zake nahi. A vAta pUrve ja nAbhAvAo bhAvo' (gA. 240) ityAdithI batAvI che. tethI jo arthakriyAnA avizeSathI ja vastune sat svIkAravI hoya, to 'nitya'no abhyapagama hajI sAro che, paNa kSaNikno to nahi ja. ahIM thaMcit'padathI AcArya potAnI ekAntanityapakSamAM paNa aci ja darzAvavA mAMge che. chatAM "nityapakSa karatA paNa A kSaNikapakSa vadhu kharAba che" tema darzAvavA nityapakSanuM upAdAna karyuM. pA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 199 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citkatayA bhavatyevotpAdo, yaccotpadyate tadavazyaMvinazyati, tata utpAdAbhyupagamAttasya vinAzo'bhyupagataH, tasmAccAsattvasya vinAzAbhyupagamAtpUrva naSTasya sato bhAvasya punarbhAvaprasaGgaH, sattvAsattvayorekataranivRtteraparavidhinAntarIyakatvAt / syAdetat na vai nAzo nAmAnya eva kazcid, api tu kSaNasthitidharmA bhAva eva, na ca tasyotpattyAdyApAdane kazciddoSa iti| tadapyayuktam, yato dvitIyAdikSaNeSvasthitau satyAmeSa bhAvaH kSaNasthatidharmeti vaktuM pAryate nAnyathA, sA cAsthitiH prathame'pi kSaNe na vidyate, bhAvasyAbhAvaprasaGgAt, tathA cAha-'sai nAsetyAdi tathA prathame'pi kSaNe nAze'bhyupagamyamAne sati tasya-bhAvasya sthitiH-AtmalAbhaH kathaM bhavet? naiva kathaMcaneti bhAvaH, asthityA kroDIkRtatvAt, kiMtu dvitIyAdikSaNeSveva, tatastadavasthameva kaadaacitktvaadbhaavsyotpttyaadi| athocyate-naivAbhAvo nAma kazcidbhavati, tasyaikAntatuccharUpatvena sakalazaktivikalatayA bhavanadharmakatvAyogAt, kevalaM sa eva bhAvaH svahetubhyastathA utpanno yena kSaNAdUrva na bhavatIti / taduktam-"na tasya kiMcidbhavati na bhavatyeva kevalamiti" / nanu yadyevaM tarhi sarvathA tannivRtterabhavanAtsadA abhAvasya(bhAvasya?) bhAvaprasaGgaH, tathA ca sati kSaNikatvAbhyupagamAya datto jalAJjaliH / atha tasya kiMcit tuccharUpaM bhavitR pratiSidhyate na punabhAvasyApi sarvathA nivRttiH sA hi abhyupagamyata eva, dvitIye kSaNe tasya nivarttanAt / aho niratizayanibiDajaDimAvaSTabdhAntaHkaraNatAvilasitaM! bhAvasya nivRttibhavanamicchati abhAvasya tu bhavanaM necchatIti / na khalu bhAvasya svanivRttibhavanAdanyadabhAvabhavanaM kiMtu tadeva, tacca kAdAcitkaM, tataH kathamasyotpattyAdi pratikSeptuM zakyate? iti / ekAntatucchatvAtkathamasyotpattyAdi yuktimaditi cet?, nanu bhAvasyApyatuccharUpatvAtkathamutpattyAdi yuktimaditi vAcyaM? kimatra vAcyaM? tasminneva vivakSite kSaNe bhAva utpadyate iti yuktameva tasyotpattyAdIti cet, hanta - -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- --- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- - - - - - - - (asatanI utpattinI Apatti). vaLI, gAthArtha :- kSaNijvamAM satanI asattA teno utpAda ane tethI vinAza, nArAnI pachI bhAva ane nAza thaye ne bhAvanI sthiti kevI rIte Ave ? (vagere prazno che) bhAvone kSaNika svIkAravAthI nAmAMtarathI "sanI asara thAya che tema svIkRta thAya che. Ama pahelA avidyamAna asattA pachIthI thaI, ema siddha thAya che. arthAta asatapaNe kadAcitka(-kyAreka hovuM-kArya)tarIka siddha thAya che. tethI tenI utpatti paNa siddha thAya che. kemake je kAdAcitka hoya, te kyAreka utpanna thAya ja.) ane tamArA siddhAntanA anusAra je utpanna thAya, teno avazya vinAza thAya ja' evo niyama che. tethI asapaNAnI utpattinA abhyapagamathI teno vinArA paNa svIkAravI ja paDe. ane asapaNAne vinAza svIkAravAthI pUrve naSTa thayelA sabhAvanA punarbhavano prasaMga che. (sanA vinArAthI asat ane tenA vinAzathI sat hAjara thAya tevI Apatti che.) kemake sattA(=sapaNuM) ane asatapaNuM(=asattA) paraspara evA virodhI che ke, ekano abhAva bIjAnI hAjarIne saMlagna ja hoya. (eka na hoya tyAre bIjo hoya ja.) - bauddha :-are bhAInAza nAmanI bIjI koI vastu ja nathI, paraMtu vAstavamAM "kSaNavAra rahevAnA dharmavALo bhAva ja che. ane te bhAvanI utpatti AdinA ApAdanamAM (Apatti darzAvavAmAM) koI doSa nathI, kemake amane paNa sammata ja che. uttarapakSa :- jo te bhAva dvitIyaAdikSaNomAM avidhamAna hoya, to ja te bhAvane kSaNasthiti dharmavALo kahI zakAya. anyathA nahi. A vAta barAbara che ? bauddha :- barAbara che. uttarapakSa :- zuM A avidyamAnatA prathamakSaNe paNa che ? bauddha :- jo prathamaNe paNa hoya, to bhAva pote ja abhAvarUpa thavAnI Apatti Ave. tethI prathamakSaNe A avidyamAnatA nathI. uttarapakSa :- barAbara che. prathamakSaNe paNa avidyamAnatA=nAzanA svIkAramAM to bhAvano AtmalAbha(=sattA) ja nahi thaI zake. kemake prathamakSaNe paNa avidyamAnatAthI vyApta che. tethI bIjIvagere kSaNoe ja avidhamAnatA svIkAravI rahI. tethI abhAva (avidyamAnatA) kadAcihnarUpe siddha thayo. tethI tenA utpattivagere doSa ema ja ubhA che. - bauddha :- abhAva nAmanI koI vastu thatI ja nathI. kemake abhAva pote atyantatuccha(=atyanta asata) hoI saghaLIya zakti vinAno che. tethI abhAvamAM bhavana( thavuM) dharma paNa nathI. hakIkatamAM te kSaNibhAva ja potAnA hetuomAMthI evI rIte ja utpanna thayo ke jethI eka kSaNa pachI rahe nahi. kahyuM je che ke "bhAvanuM kazuM(=abhAva) thatuM nathI mAtra pote ja nathI thato.' (tAtparya :- "bhAvatuM na thavuM e ja lokomAM "abhAva thayo tarIke oLakhAya che.) uttarapakSa :- Ama jo abhAva na hoya, to eno artha e ja thayo ke "bhAvanI sarvathA nivRtti thatI nathI ane to, bhAvane haMmezA bhAgarUpe rahelo mAnavAno prasaMga che. ane to pachI patI gayuM, ApI dha kSaNikapakSane jalAMjali. kemake bhAva pote kSaNika thavAne badale nitya siddha thayo. bauddha :- tame samajatA nathI. ame bhAvanA kaMika tuccharUpa thavAno niSedha karIe chIe. nahika bhAvanI sarvathA nivRttino. Ama ame bhAvanI nivRtti te svIkArIe ja chIe. kemake bIjI kSaNe te (=bhAva) nivRtta thAya che. uttarapakSa :- aho asAdhAraNa gADhajaDatAthI jakaDAyelA tamArA mananI ceSTA bhAvanI nivRtti thAya, tema icche cho ane "abhAvanuM thavuM icchatA nathI.bhAvanI potAnI nivRtti thavI e "abhAva thavo.' Ane choDI I bIjArUpe nathI, paNa dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 197 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadidaM vivakSita eva kSaNe utpadyamAnatvamekAntatucchasyApyabhavanasyAviziSTaM, bhAvabhavanakAle tasyApyabhAvAditi nivezyatAM samyagavagame cetH| athocyeta-bhAvasyotpattimattvena ekAntatuccharUpA nivRttirbhavet, tasya svayamatuccharUpatvAt, yattu abhavanaM tadekAntatuccharUpaM, tatastasya nivRttyA kiM prayojana? nivRttyA hi tuccharUpatA''pAdanIyA, sA ca tasyAgre'pi svayaM siddhaiveti, tadapyayuktam, bhAvAbhAvayorekatarapratiSedhasyAparavidhinAntarIyakatvenAbhAvasya svarUpapratiSedhe bhAvarUpatApatteH / asataH kathaM bhAvarUpatApattiriti cet sato'pi kathamabhAvarUpatApattiriti vAcyaM?, sahetukatvAttasyAvazyaM vinAzena bhavitavyaM tenAyamadoSa iti cet,? tadetaditaratrApi samAnaM, nahyetadapi abhavanaM bhAvakAle'pyasti, tatastatkSaNAdUvametat niyamAttaddhetukaM, tathA ca satyavazyamasyApi vinAzaprasaGga iti| evaM ca yadapi parairabhidhIyate-"etenAhetukatve'pi, hyabhUtvA naashbhaavtH| sattAnAzitvadoSasya, pratyAkhyAnAtoprasaJjanam // 1 // " iti, tadapyapAkRtamavaseyam, tuccharUpasyApyabhavanasya prathamakSaNe'bhAvato dvitIyAdiSu ca kSaNeSu bhAvataH kAdAcitkatayA sattAnAzitvadoSasya pratyAkhyAtumazakyatvAditi sthitm||316|| kAryakAraNabhAvAvagame eva prastute dUSaNAntaramAha-- . Na ya taddhammANugamo kahaMcidavi atthi jaM tato Niyamo / vaimetaM kosapANAdisavahagammo muNeyavvo // 317 // (na ca taddharmAnugamaH kathaJcidapi asti yattato niyamaH / vAGmAnaM kozapAnAdizapathagamyo jJAtavyaH) cazabdo dUSaNAntarasamuccaye / na ca yat yasmAttaddhAnugamaH kathaMcidapi kArye vidyate, kAraNasya niranvayavinAzitayA'bhyupagamAt, tatastasmAdayaM kAryakAraNabhAvaniyamo'vagamapUrvaka ucyamAno vAGmAtraM koSapAnAdizapathagamyo vA, na pramANanibandhanaH, niyamaviSayapramANapravRttihetoranvayasyAbhAvAt / iha 'kajjANaM akhilANaM asesakAraNavisesarahiyANamityAdi pUrvamuktaM kAryakAraNayoryathAkramaM tajjanyatAsvabhAvatajjananasvabhAvavizeSavighaTanaviSayamidaM tu kAryakAraNabhAvAvagamavighaTanaviSayamiti na punaruktatA // 317 // atra parAbhiprAyamapAkartumAzaGkate-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - abhAva thavA rUpa ja che. ane abhAvabhavana kadAcihnarUpe siddha che. tethI te abhAvanA utpattivagereno pratikSepa karavo zI rIte zakya bane ? bauddha :- abhAva pote ekAttatathya che. tethI tenA utpattivagere zI rIte yuniyukta bane ? uttarapakSa :- bhAva pote atuccharUpa che, arthAta sata che. to tenA paNa utpatti vagere zI rIte saMbhave ? bauddha :- ahIM zuM kahevAnuM? te ja vivakSita kSaNe bhAva utpanna thAya che tethI tenA utpattivagere yuktiyukta ja che. uttarapakSa :- Ama 'vivakSita kSaNe ja utpanna thavuM e vAta to ekAnta tuccha evA abhavana (abhAva) mATe paNa samAna ja che. dekhAya ja che ke bhAvanA bhavanakAle teno paNa abhAva hoya che. tethI jarA samyodhamAM citta Theravo. - bauddha :- bhAva pote utpattimAna che. tethI tenI ekAttatuccharUpa nivRtti saMbhavI zake. kemake bhAva svayaM atuccha che. jyAre abhavana to svayaM ja ekAntatuccharUpa che. tethI tenI nivRttithI zuM prayojana che ? nivRttidvArA tuccharUpatAnuM ApAdana karavAnuM che. ane abhavanamATe A tuccharUpatA nivRttipUrve paNa svayaM siddha ja che. tethI tuccharUpa abhAvanI nivRtti saMbhave nahi. uttarapakSa :- A vAta paNa barAbara nathI. bhAva ane abhAvamAM ene niSedha bIjAnI vidhi (=sattA) ne nAntarIyaka (=avazya saMlagna) che. tethI jo abhAvano svarUpaniSedha karazo, to bhAvarUpanI Apatti che. bauddha :- abhAva asat che, tethI temAM bhAvarUpanI Apatti zI rIte saMbhave? uttarapakSa :- bhAva sat che, tethI tenA paNa abhAvarUpanI Apatti zI rIte saMbhave ? te kaho. - bauddha :- bhAva sahetukohetumAMthI janya che) che. tethI avazya teno vinAza thavo joie. tethI temAM abhAvarUpatA AvI zake che. uttarapakSa :- A vAta abhAvaaMge paNa samAna che. abhavana pote paNa bhAvakALe hotuM nathI. paNa bhAvakSaNanI uttaranI kSaNe hoya che. tethI abhavana avazya bhAvahetuka che. tethI tenA paNa avazya vinAzano prasaMga che ja. tethI bauddha Ama je kahe che ke "Ama nAza ahetuka hovA mAM abhUtvA (=asat thaIne) bhAvarUpe thato hovAthI tena (-nAzanI sattA ane vinAzazIlatA) A be paiSano prasaMga che (evuM bauthI anya je kahe che) teno niSedha thAya che.' (pramANavArtika). tenuM paNa khaMDana thAya che. (arthAta uparokta be doSono prasaMga ubho ja che.) kemake abhavana tuccharUpa hovA chatAM prathamakSaNe teno abhAva che. ane dvitIyaAdi kSaNoe teno bhAva che. tethI te kadAcihna che. ane tenI sattA ane vinAzitA-bannenI Apatti che. tethI sattAnAzitvadoSano pratiSedha azakya che, ema nizcaya thAya che. 316aaaa | (kAraNadharmanA anugama vinA kAryakAraNabhAvaniyama asiddha). prastuta kAryakAraNabhAvanA nirNaya aMge ja bIjuM dUSaNa darzAve che. gAthArtha :- (ca pada bIjAdUSaNanA samuccayaarthe che.) kAraNane niranvayavinAzI svIkAryo hovAthI kAryamAM kAraNa dharmano anugama koi aMze paNa thato nathI. tethI 'A kAryakAraNabhAvano niyama jJAnapUrvaka che ema kahevuM e mAtra vANIvilAsa che. athavA kopAnavagere sogaMda khAIne ja A niyamaavagama siddha thaI zake, pramANanA baLe nahI. kAraNake AvA niyama aMge dharmasaMgrahaNi bhAga-1 198 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha uttarAvaraTThiya-khaNadugagahaNamiha dissate sakkhaM / kiM teNa? jaM Na tesiM sovagato hetuphalabhAve // 318 // (athottarAvarasthitakSaNadvikagrahaNamiha dRzyate sAkSAt / kiM tena? yat teSAM sa upagato hetuphalabhAvaH) atha uttarAvararUpatA yat * kSaNadvikaM tasya grahaNamiha sAkSAt dRzyate-svasaMvedanapramANenAnubhUyate, tatkathamucyate na kathaMcanApi kAryakAraNabhAvAvagamaH, uttarAvarayoreva kSaNayoH kAraNakAryatvAttayozca pratyakSeNa grahaNAditi / atrottaramAha'kiM teNetyAdi' kiM tenottarAvarasthitakSaNadvikagrahaNena?, yat-yasmAnna tayoH-uttarAvaratvena sthitayoH kSaNayoH 'sa' hetuphalabhAvo'vagataH, nahyanta(hyuttorAvarasthitakSaNadvikagrahaNamityeva kAryakAraNabhAvAvagamaH, mRttiMDapaTakSaNayorapi kadAciduttarAvaratvena sthitayorgRhyamANatvAt, tayozca kAryakAraNabhAvAnabhyupagamAditi // 318 // punarapyatraivAbhyuccayena dUSaNamAha-- Na ya sAmannaM pativatthu-savvahAbhedavAdiNo kiMci / __ atthi viyArijjaMtaM jassa balA hoi tadavagamo // 319 // (na ca sAmAnya prativastu-sarvathAbhedavAdinaH kiJcit / asti vicAryamANaM yasya balAdbhavati avagamaH) ayaM hi kAryakAraNabhAvAvagamaH sAmAnyaviSayo, yathA etAdRzaM dhUmalakSaNaM kAryametAdRzAgnilakSaNakAraNajanyamiti, anyathA numAnoche prasan ! ratharina vayova mahAnale pUmaDutavo #AryavALakhAvovataH tAveva parvatanitmbe staH, kiMtvanyau, na ca tayoH kAryakAraNabhAvo'vagata iti kAryAnumAnocchedaprasaGgaH, tasmAtsAmAnyaviSayaH kAryakAraNabhAvAvagamaH na ca tat sAmAnyaM sarvathA prativastubhedavAdino bauddhasya kiMcit vyAvRttilakSaNamapi yAvat vicAryamANamasti, yadvazAttadavagamaH-kAryakAraNabhAvAvagamaH syAt, tataH kathaM kSaNike vastuni kAryakAraNabhAvAvagama iti? // 319 // yathA ca vicAryamANaM na kiMcidapi sAmAnyamasti tathopapAdayannAha-- patiniyategasahAvA bhAvA savve miho vibhiNNA ya / savvatto savvesiM avisiTTA teNa vAvattI // 320 // (pratiniyataikasvabhAvA bhAvA sarve mitho vibhinnAzca / sarvebhyaH sarveSAmaviziSTA tena vyAvRttiH) iha hi pratiniyataikasvabhAvA bhAvA mithaH-parasparaM bhinnAzca, tena kAraNena sarveSAm sarvebhyo vyAvRttiraviziSTA, tato na taddvAreNApi bhavataH sAmAnyakalpanAsaMbhavaH / etadukke pati-yathA ghaTadhUmayoH sarvebhyaH sarvAtmanA vyAvRttayoH parasparamapyekAntena vyAvRttatvAt nobhayoraviziSTA adhUmavyAvRttinibandhanA dhUmasAmAnyakalpanA kartuM yujyate, tathA vivakSitadhUmayorapi parasparamekAntena vyAvRtteravizeSAditi // 320 // - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - -- - - - - - --- - - ---- - --- pramANane pravRtta thavAmAM kAraNabhUta anvayano abhAva che. (tAtparya :- jo kAraNadharmano anvaya thato hoya, to ja tevA kAryakAraNabhAvanA niyamano nirNaya te dharmanA anugamanA baLapara pramANasiddha thAya.) ahI "jUjANe akhilANaM asesakANavisesarahiyANa' gA.284 (saghaLAya kAraNavizeSathI rahita badhA kAryono) ItyAdi pUrve je hyuM hatuM, te kArya ane kAraNanA kramaza: tajjanyatAsvabhAva ane tajajananasvabhAva viroSanI vidhaTanA(=asaMbhavatA)ne AzrayI kahyuM hatuM. ahIM je vAta karI te kAryakAraNabhAvanA avagamanI vidhaTanAne AzrayI karI che, tethI punaruktighaSanI zaMkA rAkhavI nahi. 31chA ahI bauddhanA abhiprAyane dUra karavA AzaMkA kare che. gAthArtha :-bauddha :-uttarakSaNa ane pUrvekSaNarUpe je be kSaNo che, tenuM grahaNa sAkSAt svasaMvedanapramANathI anubhavAya che. tethI koI hisAbe kAryakAraNabhAvano avagama thAya nahi evuM kahevuM barAbara nathI, kAraNake pUrva-uttarakSaNo vacce ja kAryakAraNabhAva che. ane te bannenuM pratyakSapramANathI grahaNa thAya ja che. uttarapakSa :- pUrva-uttaramAM rahelI be kSaNonA grahaNathI zuM kArya saravAnuM che ? kAraNa ke pUrva-uttararUpe rahelI te be kSaNovacce kaMI hetuphaLabhAvanuM jJAna thatuM nathI. kSaNonuM pUrva-uttara kSaNaddhikarUpe grahaNa thAya teTalAmAtrathI kaMI kAryakAraNabhAvano nirNaya thAya nahi. Ama to mRtyikSaNa ane paTakSaNa paNa kyAreka pUrvottararUpe rahelA gRhIta thatA hoya che. chatAM paNa te be vacce kAryakAraNabhAva svIkAryo nathI. tethI kSaNonuM pUrva-uttarapaNuM kAryakAraNabhAvanA avagamanuM niyAmaka nathI. 18 (bauddhamate sAmAnyAbhAva) pharIthI A ja viSayamAM puSTi karavApUrvaka dUSaNa dekhADe che gAthArtha :- A kAryakAraNabhAvano nirNaya kAryakAraNabhAvasAmAnyaaMge ja saMbhave che, jemake AvA prakAranuM dhUmarUpakArya AvA prakAranA anirUpakAraNathI utpanna thAya che. jo Ama sAmAnyaaMge na svIkAro, to kAryaliMgakaanumAnano vilopa thavAno prasaMga che. te A pramANe te rasoDAmAM je dhUma ane agninA kAryakAraNabhAvano nirNaya thayo, te ja dhUma ane agni parvatanI taLeTImAM nathI, paNa jUdA ja che. ane A dhUma-anivacceno kAryakAraNabhAva jJAta thayo nathI. tethI A dhUmADAne joI kAryaliMgathvArA agninuM anumAna thaI zake nahi. Ama kAryaliMgaanumAnanAM udano prasaMga Ave. tethI kAryakAraNabhAvanirNaya tatsAmAnyaaMge ja samajavo joie. pratyakvastumAM sarvathA bhedane ja svIkAranArA bauddhamate to kicit arthAt mAtra vijAtIyathI ja vyAvRti karAvanArUM sAmAnya paNa ghaTI zakatuM nathI. are dareka vastumAM vyAvRtti svIkAravA mAM vyAvRttirUpa sAmAnya paNa saMbhave nahi, ke jenA baLapara kAryakAraNabhAvano nirNaya thAya. tethI jo vastu kSapti hoya to kAryakAraNabhAvano bodha zI rIte thAya ? arthAt na ja thAya, 319 dharmasaMgrahaNi bhAga-1 2 199 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - jai koi kutoi bhave avvAvitto kahaMci to hojjA / vAvittINa viseso tatto sAmannavavahAro // 321 // (yadi ko'pi kutazcid bhavedavyAvRttaH kathaJcid tato bhavet / vyAvRttInAM vizeSastasmAt sAmAnyavyavahAraH) yadi ko'pi dhUmAdiH kutazcit-dhUmAntarAdereva kathaMcit-adhUmavyAvRttatvAdinA prakAreNa bhavedavyAvRttastato bhavedbhAveSu vyAvRttInAM vizeSaH, yathA-na ghaTAdiSu dhUmAdavyAvRttirasti, dhUmeSu ca dhUmAntarAdvidyata eveti, tasmAccavyAvRttivizeSAdanantaroktasvarUpaH sAmAnyavyavahAro bhavet, yathA eteSu adhUmavyAvRttiraviziSTA tasmAdeteSu dhUmasAmAnya kalpyate netareSviti, na caitadasti, tataH kathaM sAmAnyavyavahAra iti // 321 // paro'nyathA bhAvAnAM vizeSa kalpayannAha-- Na ya koi kutoi kahaMci vijjate bhAvato abhinno u / tullatthasAhagattA tahavi viseso sahAvAto // 322 // (na ca ko'pi kutazcit kathaJcid vidyate bhAvato'bhinnastu / tulyArthasAdhakatvAttathApi vizeSaH svabhAvAt) na ca ko'pi kutazcit kathaMcit bhAvataH--paramArthato'bhinna-avyAvRtto vidyate / tuH pUraNe / tathApi svabhAvAt yat bhAvAnAM keSAMcitparasparaM-tulyArthasAdhakatvaM kaNThakSAlanakAlIkaraNAdisamAnAkriyAkAritvaM, tasmAdvizeSastadanyabhAvebhyo bhaviSyati, tasmAcca sAmAnyavyavahAra iti // 322 // atra dUSaNamAha-- avisiTThammi tu bhede tullatthapasAhagattameveha / _Na ghaDai goghaDatullattha-sAdhagattappasaMgAto // 323 // / (aviziSTe tu bhede tulyArthaprasAdhakatvameveha / na ghaTate goghaTatulyArthasAdhakatvaprasaGgAt) nanu aviziSTe bhAvAnAM parasparamekAntena bhede sati etadeva tulyArthaprasAdhakatvaM na ghaTate / kuta ityAhagoghaTayorapi parasparaM tulyArthasAdhakatvaprasaGgAt, bhedAvizeSAt / aviziSTe hi bhede sati avizeSeNa sarveSAmapi tulyArthaprasAdhakatvaM syAd navA kasyacidapIti bhAvaH // 323 // atra parasyAvakAzamAha-- . tullatthasAdhigA aha sattI No tesi jesu tA asthi / te ceva tahAbhUtA sA egA vA aNegatti? // 324 // (tulyArthasAdhikA'tha zaktiH no teSAM yeSu tato'sti / ta eva tathAbhUtA sA ekA vA'neketi) atha tayoH-goghaTayoH parasparaM tulyArthaprasAdhikA zaktirna vidyate, tato na tayostulyArthaprasAdhakatvam, yeSu -- -- -- -- -- ------ -- -- - - - - - - - - - - - - - - -- -- -- ---- -- bauddhamate vicAratA kaMikarUpe paNa sAmAnya nathI e arthanI upapatti karatA kahe che.. - gAthArtha :- bauddhamate badhA ja bhAvo alaga-alaga eka pratiniyata(nizcita) svabhAvavALA che. ane paraspara atyaMta bhinna che. tethI badhAnI badhAthI vyAvRtti(bhinnatA) aviziSTa che. tethI dvArA paNa sAmAnyanI lpanAno saMbhava nathI. tAtparya :- jema ghaDo ane dhUmADe badhAthI saMpUrNatayA vyAvRtta che. ane paraspara paNa (ghaTa ane dhUmADo) atyaMta vyAvRtta che. tethI te bannenI vyAvRttio samAna nathI. tethI tyAM adhUma(dhUmabhinna)thI vyAvRttimAM kAraNabhUta dhUmasAmAnyanI lpanA thaI zake nahi. tema vivakSita be dhUmADAnI paNa paraspara ekAne vyAvRtti samAnatayA ja che. arthAt be dhUmADAo parasparathI paNa atyaMta vyAvRtta che. tethI banneaMge samAna ane adhUmavyAvRttimAM kAraNabhUta dhUmasAmAnyanI kalpanA thaI zake nahi. Ama dhUmanI ghaTathI jema vyAvRtti che, tema bIjA dhUmathI paNa che. tethI vyAvRttidvArA paNa sAmAnyanI lpanA zakya nathI. tA3ranA gAthArtha :- jo koika dhUmaAdi, anya koka dhUmaAdithI adhUmavyAvRttatvaAdi ko'karUpe avyAvRtta hoya, to ja padArthomAM rahelI vyAvRttiomAM vizeSa thAya, jemake ghaDAvageremAM dhUmADAthI avyAvRtti(abheda) nathI, paNa dhUmADAomAM to anya anya-dhUmathI avyAvRtti hoya ja che. Ama jo vyAvRttiomAM vizeSa Ave, to tenA dvArA pUrvokta svarUpavALo Avo sAmAnya vyavahAra saMbhavI zake ke "A dhUmavyaktiomAM rahelI adhUmavyAvRtti eka sarakhI che-samAna che. tethI A badhI dhUmavyaktiomAM dhUmasAmAnyanI lpanA karI zakAya. bIjAomAM nahi" paNa dhUmavyaktiomAM paNa AvI aviziSTa vyAvRttio svIkArI na hovAthI dhUmasAmAnya nathI. tethI sAmAnyavyavahAra zI rIte thaI zake ? ahIM bauddha bhAvonA vizeSanI anyathArUpe lpanA karatA kahe che. gAthArtha :- (bauddha) vAstavamAM koI bhAva koInAthI koipaNarUpe abhinna nathI. mAM svabhAvathI ja keTalAka bhAvomAM je paraspara tulyArthasAdhaktA che-rakSAlana, kAlIkaraNavagere (gaLAne palALI zoSa dUra karavo e badhA ghaDAnI, tathA potAnA sthAnane kALuM karavuM e badhA dhUmonI arthakriyAkAritA che.) je samAnaarthayikAritA che, tenAthI temAM anyabhAvothI viroSa saMbhave che, ane sAmAnya vyavahAra paNa saMbhave che. 3rarA ahIM dUSaNa batAve che. talyArthaprasAdhaka zakti nAmAntarathI sAmAnyarUpa) gAthArtha :-uttarapakSa :-jo badhA padArtho paraspara ekAnta samAnatayA bhinna hoya, to A tulyArthasAdhakatA ghaTI na zake. anyathA to gAya ane ghaDAvacce paNa samAnatayA bheda hovAthI bannemAM paNa paraspara tulyArthasAdhakkA svIkAravAno prasaMga Ave. jo badhAvacce bheda samAnatayA hoya, to kAMto badhA ja tulyArthaprasAdhaka hoya, kAMto koIpaNa tulyArthaprasAdhaka na hoya. 323 ahI bauddhano tarka darzAve che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 200 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punadhUmAdiSu parasparaM tulyArthaprasAdhikA zaktirasti ta eva tathAbhUtA:-parasparaM tulyAkriyAprasAdhakAstato na kazciddoSa iti / atra dUSaNamAha-'setyAdi' sA tulyAkriyAprasAdhikA zaktisteSu dhUmAdiSu kimekA vA syAdanekA veti vikalpadvayaM, gatyantarAbhAvAt // 324 // tatra-- jati egA kaha bhinnesu vaTTate? kiM ca taha Na sAmaNNaM? / accaMtaNegapakkhe so ceva atippasaMgo tu // 325 // (yadi ekA kathaM bhinneSu vartate? kiJca tathA na sAmAnyam? / atyantAnekapakSe sa evAtiprasaGgastu) yadyekA zaktiriti pakSAbhyupagamastarhi sA kathaM teSu dhUmeSu dezakAlabhedabhinneSu vartate?, naiva vartata itibhAvaH / ekasyAnekatra dezena kAryena vA sarvathA vRttyayogAt / dezena hi vRttyabhyupagame sadezatvaprasaGgaH, kAryena tu ekatraiva sarvAtmanA parisamAptatvAdanyatra vRttyabhAvaprasaGgaH / apica, yadyekA zaktiranekatra vartamAneSyate tarhi naiyAyikAdiparikalpitaM sAmAnyaM vivakSitazaktivat anekatra vartamAnaM kiM neSyate? tulyayogakSematvAta, tathAcAha-"kiMca taha na sAmannamiti' varttata iti saMbadhyate / athaitaddoSabhayAdanekA zaktiriti pakSAbhyupagamaH, tatrAha-'accaMtetyAdi' atyantAnekapakSeparasparAtyantavilakSaNAnekazaktayabhyupagamapakSe sa eva--pUrvokto goghaTayorapi parasparaM tulyArthaprasAdhakatvaprasaGgalakSaNo'tiprasaGgaH prApnoti / tuzabdo vizeSaNArthaH, sa ca ekazaktayabhyupagamapakSe'nekatra vRttyabhAvo doSaH, anekazaktipakSe tu sa evAtiprasaGga iti vizeSayati // 325 // atra para Aha-- bheyammivi sA tullA NevaM aNNatti NevamavisiTTho / bhAvANa haMta bhedo phalabhedAbhedao Neo // 326 // (bhede'pi sA tulyA naivamanyA iti naivamaviziSTaH / bhAvAnAM hanta / bhedaH phalabhedAbhedato jJeyaH) bhede'pi--parasparaM vailakSaNye'pi 'sA tullatti' jAtAvekavacanaM tAH zaktayasteSu dhUmeSu parasparaM tulyAH samAnAH, na evaM parasparaM tulyAH anyA--goghaTAdiSu vartamAnAH zaktaya ityevaM nAviziSTo hanta bhAvAnAM bhedo jJeyaH / kuta ityAha--phalabhedAbhedAt-viSayeNa viSayiNo lakSaNAt phalabhedAbhedadarzanAt / zAhi-tulyazaktikeSu bhAveSu phalAbhedaHtulyaphalabhAvo dRzyate, yathA dhUmeSveva parasparam, atulyazaktikeSu tu phalabhedaH--parasparaM vilakSaNaphalabhAvo, yathA goghaTayoriti tulyazaktikatayA dhUmAdiSu sAmAnyavyavahAro bhaviSyati, na goghaTAdiSviti // 326 // atrAha-- tullatthasAdhigA iha sattI tamhA samANapariNAmo / so bhAvotti sahAvo taddhammo ceva eso'vi // 327 // (tulyArthasAdhikA iha zaktistasmAt samAnapariNAmaH / svo bhAva iti svabhAvastaddharma eva eSo'pi) - - - - - - - - - - - -- - - - - - -- -- - - --- - - - gAthArtha :- bauddha :- gAya ane ghaDAmAM paraspara talyArthaprasAdhAkti nathI. tethI te bemAM tulyArthaprasAdhaktA nathI. dhUmADAvagere jemAM paraspara tulyArthaprasAdhakarazakti che, teo ja paraspara tulyArthaprasAdhaka che. tethI koI doSarUpa nathI. uttarapakSa :- A tarkamAM paNa dUSaNa che. bolo dhUmADAvageremAM rahelI A tulyArthaprasAdhakapAkti eka che ke aneka che ? A be vilpane cheDI trIjo vilpa to saMbhavato ja nathI. pa3ra4nA mA vipawi........ gAthArtha :- jo zakti eka ja hoya, to bhinnamAM zI rIte rahe? vaLI, teja pramANe sAmAnya kema na rahe ? ane atyaMta anekapakSamAM te ja atiprasaMga ubho che. jo. 'eka ja zakti che' evo pakSa svIkAraze, to deza ane kALanA bhedathI je bhinna che, te dhUmADAomAM e zakti zI rIte rahI zakaze ? eka vastu anesthaLe aMzathI ke saMpUrNatayA rahI zake nahi. kAraNake "aMrAthI rahe tema mAnavAmAM zaktine sadeza-avayavI mAnavAno prasaMga che. ane saMpUrNatayA pakSe to ejja sthaLe sarvarUpe rahI javAthI anyatra rahI zake nahi. Ama vRttiabhAvano prasaMga Ave. vaLI, jo eka ja zakti anekamAM rahelI svIkArI zako, to taiyApikvageree dhelA sAmAnyane e zaktinI jema anekamAM rahetA mAnavAmAM zuM vAMdho Ave che ? kAraNake banne sthaLe guNagheSanI prApti parihAra tulyarUpe che. tethI ja 'kyi taha na sAmaNaM' ema %aaN. ahI vartata-rahe che adhyAhArya che. have jo A ghaSanA bhayathI "zakti aneka che evo pakSa svIkArazo, "paraspara atyantavilakSaNa aneka zaktio che ema kahezo, to pUrve ja kahelo gAya ane ghaDAmAM paraspara tulyArthaprasAdhaktAno prasaMga che e doSa tathaiva ubho raheze. ("tuM pada vizeSaNArthaka che) tethI eka zaktinA svIkArapakSe anekamAM vRttinA abhAvano doSa che, anekanipakSamAM to te ja pUrvokta ati prasaMga zeSa che. eka vizeSatA sucita thAya che. garapA prasaMga A sthaLe bauddha kare che jAtiarthe "sA ema helI zaktio mA gAthArtha :- (bauddha) (mULamAM jAtiarthe "sA' ema ekvacanano nirdeza che.) te zaktio paraspara bhinna che. mAM dhUmADAmAM rahelI zaktio paraspara tulya che, jyAre gAya-ghaDAvageremAM rahelI zaktio dhUmADAvageremAM rahelI zaktionI jema paraspara tulya nathI. tethI bhAvovacce rahelo bheda aviziSTa nathI, paNa viziSTa ja che. "viSayathI viSayInuM lakSaNa thAya che.' e nyAyathI phaLamAM bhedAbhedanuM darzana thatuM hovAthI ja bhAvonA bhedanI asamAnatAM daSTa thAya che juo - tulyaktivALA bhAvomAM phaLano abheda che (samAnaphaLa dekhAya che.) jemake dhUmADAomAM ja paraspara, jyAre asamAnazaktivALAomAM paraspara vadhInuM lakSaNa thAya che.' dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 201 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yata uktanyAyena dhUmAdiSu zaktInAM parasparaM tulyarUpatA'bhyupagamyate tasmAdidamAyAtaM - dhUmAdiSu tulyArthasAdhikA zaktirastIti, kimuktaM bhavati ? - samAnapariNAmo 'stIti yata eSo'pi samAnapariNAmo vastUnAM svabhAvaH, svabhAvazca svo bhAvaH svabhAva iti vyutpattestaddharmmo vastudharmmaH, dharmmaH zaktiriti cAnarthAntaramiti // 327 // eso kahaMci bhinno saMvedaNavayaNakajjato Neo / avazeSvara samALatta-mAhA sAngutta 5 rU28 // (eSa kathaMcid bhinnaH saMvedanavacanakAryato jJeyaH / parasparaM samAnatvamanyathA sarvathA'yuktam ) eSa- samAnapariNAmaH kathaMcit - dezAdibhedApekSayA bhinnaH - asamAnapariNAmAnuviddho jJeyaH / ta hatyA-venavcnkaarytH- sNvednvcnlkssnnkaarybheddrshnaat| tathAhi ghaTeSu ghaTo ghaTa iti sAmAnyAkAraM mArttikastAmro rAjata iti vyAvRttAkAraM ca saMvedanaM vacanaM copajAyamAnamupalabhyata iti / itthaM ca etadaGgIkarttavyamanyathA-asamAnapariNAmAnuvedhamantareNa bhAvAnAM parasparaM samAnatvameva na yuktam, ekarUpatApatteH / samAnapariNAmazca sAmAnyam, "vastuna eva samAnaH pariNAmo yaH sa eva sAmAnya" miti vacanAt asamAnapariNAmazca vizeSaH, "asamAnastu vizeSa" iti vacanAt / tato bhavatApyuktanItyA sAmAnyavizeSAtmakaM ca vastvabhyupagataM, tathA cAvipratipattiriti sthitam // 328 // kAryakAraNabhAvAvagame eva punarapi parAbhiprAyaM dUSayitumAzaGkamAna Aha- siya vAsaNAta gammai sA vAsagavAsaNijjabhAveNa / juttA samecca donhaM Na tu jammANaMtarahatassa // 329 // (syAd vAsanAtaH gamyate sA vAsakavAsanIyabhAvena / yuktA sametya dvayorna tu janmAnantarahatasya) syAdetat, vAsanAtaH kAryakAraNabhAvo'vagamyate, tathAhi pUrvaM kAraNaviSayaM jJAnaM nirundhAnamuttaraM kAryaviSayaM vijJAnaM vAsayati, tasmAcca vAsanAvizeSAdata idamutpannamiti kAryakAraNabhAvAvasAyo bhavatIti / atrottaramAha - 'sA vAsagetyAdi sA-vAsanA dvayorapi-vAsyavAsakayoH sametya-militvA sthitayoryuktA, puSpAditilAdyostathAdarzanAt, na tu janmAnantarameva hatasya, vAsyakAle vAsakasyaivAbhAvAt / kiMceha yad yasya vizeSakaM tattasya vAsakamitaracca vAsyaM yathA tilAdeM: puSpAdi, surabhigandhAdikalpazca vizeSo vAsanA, sA ca bhavadabhyupagamaparyAlocanayA sarvathA nopapadyata eva // 329 // rAtri- bhinna phaLa dekhAya che. jemake gAya ane ghaDAomAM. Ama phaLanI samAnatAasamAnatAthI ja vastuonA bhedanI asamAnatAno nizcaya thAya che. Ama samAnazaktivALA dhUmavageremAM sAmAnyavyavahAra thaze, gAya, ghaDAvageremAM nahi. 53ra6nA ahIM uttara Ape che. gAthArtha :- (utarapakSa) pUrvoktanyAyathI tame dhUmADAvageremAM zaktionI paraspara tulyarUpatA svIkAro cho, tethI evo artha thayo ke dhUmADAvageremAM tulyaarthasAdhazakti che, arthAt samAnapariNAma che. kAraNake A samAnapariNAma paNa vastuonA svabhAvarUpa ja che. tathA sva=potAno bhAva-svabhAva svabhAva' padanI AvI vyutpatti che. Ama samAnapariNAma vastunA svabhAvarUpa dharmarUpa ja che. dharma kyo ke zakti ho, eka ja artha dhvanita thAya che. (tAtparya :- vastugata zakti'no artha svabhAva-pariNAmadharma karI zakAya che. kemake A badhA vastunA ja svabhAvaArUipe che. tethI vastugata tulyazakti vAstavamAM vastugata samAnapariNAmarUpa ja che.) gA3ra7nA gAthArtha : A (samAnapariNAma) saMvedana ane vacanarUpa kAryathI kathaMci bhinna samajavo anyathA paraspara samAnatA sarvathA asaMgata Thare. A samAnapariNAma dezaAdibhedanI apekSAthI thaciM bhinna-asamAnapariNAmathI saMvalita samajavo. kAraNake tenA saMvedana ane vacanarUpa kAryamAM bheda dekhAya che. te A pramANe + ghaDAomAM A gho' A gho' ema sAmAnyaAkAravALuM tathA A mATIno" A tAMbAno'A cAMdIno' ityAdi bhinnaAkAravALuM saMvedana thAya che. ane te pramANe vacanaprayoga thAya che. tema upalabdha thAya che. tethI A pramANe svIkAravuM ja rahyuM, jo Ama asamAnaparaNAmathI anuviddha na hoya, to e bhAvomAM paraspara samAnapariNAmatva paNa saMgata na Thare. kAraNake e pariNAmomAM jo jarA paNa asamAnatA na hoya--sarvathA samAnatA hoya, to vAstavamAM samAnatA paNa nathI, paraMtu ekarUpatA ja che. (samAnatAno artha ja bhinna vastuomAM koika prakAranI sadezatA. ane bhinnatA--asamAnatA vinA saMbhave nahi.) tethI asamAnapariNAmathI saMvalita samAnapariNAma svIkAravAmAM ja zreya: che. ahIM samAna pariNAma sAmAnyarUpa che. kemake vastuno je samAnapariNAma che, te ja sAmAnya che' tevuM vacana che. tathA vastugata asamAna pariNAma vizeSarUpa che, kemake asamAnapariNAma ja vizeSa che tevuM vacana che. Ama Ape paNa uktanyAyathI sAmAnyavizeSAtmaka vastuno svIkAra karyo. tethI have koi matabheda nathI. ema nizcita thAya che. ArA (vAsanAthI paNa kAryakAraNabhAva asaMgata) kAryakAraNabhAvanA nirNaya aMge ja pharIthI bauddhanA Azayane dUSita karavA AzaMkA kare che. gAthArtha :- bauddha :- vAsanAthI ja kAryakAraNabhAvano nirNaya thaI zake tema che. jUo nirodha pAmatuM pUrvIya kAraNaviSayajJAna uttarIya kAryaviSayaka jJAnane vAsita kare che. A vAsanAvizeSathI ja AmAMthI A utpanna thayuM. ema kAryakAraNabhAva no bodha thAya che. .. uttarapakSa :- jo vAsya ane vAsaka bhegA thaine rahyA hoya, to ja A vAsanA paNa yogya Thare. kemake puSpa ane tala dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 202 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sA vAsagAta bhiNNA - 'bhiNNA va havejja? bhedapakkhammi / ko tIeN tassa jogo? tassuNNo vAsai kahaM ca? // 330 // (sA vAsakAd bhinnA'bhinnA vA bhavet ? bhedapakSe / kastasyA tasya yogaH tacchUnyo vAsayati kathaM ca ?) sA vAsanA vAsakAtsakAzAddhinA vA syAdabhinnA veti vikalpadvayaM gatyantarAbhAvAt / tatra bhedapakSe tasyavAsakasya tayA vAsanayA saha ko yogaH ?- kassaMbandho naiva kazciditibhAvaH, bhedAbhyupagamena tAdAtmyAbhAvAt samAnakAlatayA tadutpatterapyanabhyupagamAcca / kathaM vA tacchUnyaH tayA vAsanayA zUnyaH san anyaM vAsayati ? naiva vAsayIti bhAvaH, padArthAntaravat // 330 // dvitIyapakSamAzaGkamAna Aha- aha No bhinnA kaha tIeN saMkamo hoi vAsaNijjammi ? / tadabhAvammi va tatto No juttA vAsaNA tassa // 331 ( atha no bhinnA kathaM tasyAH saMkramo bhaved vAsanIye? / tadabhAve ca tato no yuktA vAsanA tasya ) 2 atha sA vAsanA vAsakAt sakAzAt na bhinnA iSyate kiMtvabhinnA tarhi tasyA- vAsanAyA vAsanIye kathaM saMkramo bhavati ? naiva bhavatItyarthaH / vAsakAdavyatiriktatvAtsvarUpavat / tadabhAve ca saMkramAbhAve ca tato vAsakAt tasyavAsyasya vAsanA na yukteti // 339 // atha mA bhUDuSTahAniriti vAsye kathamapi vAsanAyAH saMkrama iSyate, tata Aha-sati yaNNayappasiddhI pakkhaMtaramo ya Natthi iha annaM / parikapitA taI aha vavahAraMga tato kaha Nu ? // 332 // (sati cAnvayaprasiddhiH pakSAntaraM ca nAstIhAnyat / parikalpitA sakA'tha vyavahArAGgaM tataH kathaM nu ? ) sati ca vAsanAyA vAsye saMkrame anvayaprasiddhiH prApnoti, kAraNagatavizeSasya kArye anuvartanAbhyupagamAt na cehAnyat pakSAntaramasti, 'mo' iti nipAtaH pAdapUraNe, yadbalAdvAsyavAsakabhAva upapadyeta / atra parAbhiprAyamAha-atha "tati" sakA vAsanA parikalpitA, yathA- avRkSavyAvRttyA vRkSatvasAmAnyaM tato na bhedAbhedoktadoSAvakAza iti / atrAha'vavahAretyAdi' yadi parikalpitA vAsanA tataH kathaM nu vyavahArAGga-kAryakAraNabhAvAvagamalakSaNavyavahArakAraNaM bhavet ?, naiva bhaveditibhAvaH / parikalpitasya kharaviSANakalpatvAt // 332 // upasaMhAramAha- ' etakhaNigapakkhevi jujjate No suhAdijogevaM / atthi ya jaM to AyA pariNAmI hoi NAyavvo // 333 // (ekAntakSaNikapakSe'pi yujyate no sukhAdiyoga evam / asti ca yattata AtmA pariNAmI bhavati jJAtavyaH) vageremAM tema ja dekhAya che. jo vastu utpatti pachI tapta ja nAza pAmatI hoya, to pAmyanI hAjarIkALa vAsano ja abhAva hovAthI vAsanA paNa zI rIte saMgata che ? vaLI, vAsanAsthaLe eka niyama che ke, je jemAM vizeSa kare, te (jethI saMbaMdhita) ja teno ('jemA'thI saMbaMdhita) vAsaka bane, ane bIjo vAsya bane. jema phUla talamAM sugaMdharUpa vizeSa utpanna kare che.' tethI phUla vAsaka che, tala vAsya che ane sugaMdha vAsanArUpa che. Ama sugandhaAdittulya vizeSarUpa je vAsanA che, te tamArA siddhAntanI paryAlocanA kassA jarA paNa upapanna thanI nathI. 53ra9nA te A pramANe gAthArtha :- A vAsanA vAsakathI bhinna che ke abhinna ? anya viklpa saMbhavatA na hovAthI ahIM A be ja viklpa che. prathama bhedapakSano vicAra karIe, to vAsakano vAsanAsAthe kyo saMbaMdha Avaze ? arthAt koi sambandha nahi Ave. kAraNake bhedano svIkAra karyo hovAthI tAdAtmyano abhAva che. ane vAsaka ane vAsanA samakAlIna hovAthI baeNvacce panisaMbaMdha noM svIkAryo ja nathI. (bauo be ja saMbaMdha mAnya che. (1) abhedasyo nAdAtmya ane (2) bheda-karmakAAsthaLe tatvani) vaLI, vAsanA tya bIjA padArthanI jema vAsanAzUnya abhipreta vAsaka paNa zI rIte bIjAne vAsita karI zake ? arthAt na ja karI zake 533nA bIjApakSanI AzaMkA karatA kahe che. -- gAthArtha :- ve, jo vAsanA vAsathI bhinna nahi paNa abhinna ISTa greya, to vAsanAno vAsanIyamAM saMkrama zI rIte thaze? arthAt nahi ja thAya, kemake vAsanA svarUpanI jema vAsanA paNa vAsI abhinna che.(-chUTI paDI zake tema nathI.) ane jo vAsanAno vAsyamAM saMkrama ja thato na hraya, to vAsI vAsyamAM vAsanA thAya che." e vAna vAmAM UDI jAya. AsA vAsanAno vAsyamAM saMkrama dRSTa che ane uparokta dalIlathI tenuM khaMDana thAya che. tethI dRSTahAnino prasaMga Ave. A prasaMga na Ave te mATe vAsyamAM vAsanAno saMkrama svIkAravo ja hoya evI vAta kadAca ba che, no javAba A ..- gAthArtha - jo vAsanAno vAsyamAM saMkrama hoya, to anvayanI siddhi thAya. kemake kAraNamAM rahelA vizeSanI kAryamAM anu vartanA svIkArI che. AaMge anya koi pakSAntara nathI, ('mo*pada pAdapUraNArthe che.) ke jenA baLapara vAmyavAsambhAva susaMgata Thare. (ahIM bauddhano Azaya darzAve che.) bauddha :- A vAsanA to parikalpita che. jema avRkSa(=vRkSabhinna)nI vyAvRttithI vRkSatvasAmAnyanI klpanA karI che te ja pramANe A vAsanA paNa kalpita che tAttvika nathI. tethI te aMge tame vhelA bheda-abheda gheSane sthAna nathI. uttarapakSa :- jo vAsanA mAtra klpanA ja dhyeya, to kAryakAraNabhAvanA nirNayarUpa vyavahAranuM kAraNa zI rIte banI zake ? arthAt na ja bane. kAraNake kalpita vastuo, to gadheDAnA ziMgaDAnI jema asat che. 133rA have, A tamAma carcAno upAya che che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 203 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yat-yasmAdevam-uktaprakAreNa ekAntakSaNikapakSe'pi AstAM nityapakSe ityapizabdArthaH, na yujyate suvAdiyogaH, - asti cAyaM svasaMvedanapratyakSAdinA pramANenopalabhyamAnatvAta, 'to' tasmAdayamAtmA pariNAmI jJAtavya hI // 333 // pariNAmitva eva hetUnAha-- bAlAdidarisaNAto suhAdijogAtauM taha satIo ya / saMsArAto kammaphala-bhAvato mokkhao ceva // 334 // (bAlAdidarzanAt sukhAdiyogAttathA smRtezca / saMsArAt karmaphalabhAvato mokSatazcaiva) bAlAdidarzanAt-bAlAdyavasthAbhedadarzanAt, sa eva hi puruSo bAlo bhUtvA kumAro bhavan dRzyate, kumArazca bhUtvA yuvA, nacAyaM bAlAdyavasthAbheda ekAntanityapakSe yujyate, tsyaaprcyutaanutpnnsthireksvbhaavtyaa'vsthaantrsNbhvaabhaavaat| nApyekAntakSaNikapakSe, tatrApi niranvayavinAzitA'bhyupagamAt, sa evAyaM bAlaH kumAro bhUta ityaadiprtyvmrshaanupptteriti| tathA sukhAdiyogataH, yasyaiva hi prAk putralAbhAdinA sukhamutpannamAsIt tasyaivedAnIM tadviyogAdinA duHkhamupajAyamAnamupalabhyate, nacaivaM sukhAdiyogaH pariNAmitvamantareNopapadyate iti / tathA smRtezca, smRtirhi tasyaiva prAganubhavapUrvikA nAnyasya, tathA'nupalambhAt, tathA ca sati sa evAtmA tathA pariNamata iti pariNAmitvam / tathA saMsArAtnArakAdibhavabhramaNarUpAt, sa eva hi jIvo devo bhUtvA manuSyo bhavati, manuSyazca bhUtvA devAdiriti saMsArAdAtmA pariNAmItyanumIyate / tathA karmaphalabhAvataH-ya eva hi zubhamazubhaM vA karma badhnAti sa eva janmAntare tatphalamupabhuGkte, na cAsAvekasya karmasaMbandhabhogabhAvastathApariNAmitvamantareNopapadyata iti / tathA mokSatazcaiva, bandhapUrvako hi mokSaH, tau ca bandhamokSAvekAdhikaraNAvekasyaiva sato'vasthAbhedanibandhanau, tato naitau pariNAmitvamantareNa ghaTete iti rU34 tatrAI tuM vivRvannAI-- bAlo hoi kumAro sovi juvA majjhimo ya thaviro ya / egaMtaniccapakkhe aNiccapakkhe ya kahameyaM? // 335 // (bAlo bhavati kumAraH so'pi yuvA madhyamaH sthavirazca / ekAntanityapakSe'nityapakSe ca kathametat ?) bAlo bhavati kumAraH, pratikSaNaM viziSTaviziSTataropacayadarzanAta, so'pi ca kumAro bhavati yuvA, tato madhyamaH sthavirazca, etaccaikasyaiva bAlAdyavasthAbhedabhavanamekAntanityapakSe'nityapakSe vA kathaM ghaTate? naiva ghaTata iti bhAvaH // 335 // kuta ityAha- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - -- Ama ekAntakSaNikapaNe paNa (ekAntanityapakSanI to vAta ja javAzeA "api" paNa zabdano artha che.) sukhavagereno AtmA sAthe saMbaMdha saMgata thato nathI. paNa "AtmAne sukha vagere che te svasavedanapratyakSathI upalabdha che. tethI A AtmA pariNAmI che tema samajavuM. 333 AtmAnI pariNAmitAaMge ja hetuo batAve che. (AtmAnI pariNAmitAmAM hetuo). gAthArtha :- (1) bALaAdinathI (2) sukhaAdinAM yogathI (3) smRtithI (4) saMsArathI (5) karmaphaLabhAvathI ane (6) mokSathI (AtmA pariNAmI siddha thAya che.) AtmAnI pariNAminAnI siddhinA kramaza: A badhA hetuo che. (1) bALaAdiavasthAnuM darzana. ekanI eka vyakti bALaka thaIne kumAra thatI dekhAya che, ane kumAra thaIne yuvAna thatI dekhAya che. A bALaAdi avasthAbheda ekAntanityapakSe saMbhave nahi, kAraNake AtmA ekAntanitya-avinAzI-anutpanna-sadA eka-sthirasvabhAvavALAtarIke iSTa che. tethI temAM ekathI bIjI avasthA saMbhave nahi. teja pramANe ekAntakSaNikapakSamAM paNa avasthAbheda saMgata nathI. kemake A pakSe vastuno kSaNa pachI nirava vinAza svIkAryo che. tethI te ja bALaka kumAra thayo evo parAmarza saMbhave nahi. (2) sukhaAdino saMbaMdha. je vyaktine pUrve putraprAptivagerethI sukha thayuM hatuM. te ja vyaktine atyAre putraviyogavagere thI duHkha thatuM dekhAya che. A pramANe sukha vagerenI prApti AtmAnI pariNAmitA vinA saMbhave nahi. (3) smRti. smRti haMmezA te ja vyaktine pUrvakAlInaanubhavapUrvakanI hoya che. anya vyaktine nahi. kAraNa ke kyAreya evuM dekhAtuM nathI, ke anubhava eke ryo hoya, ane smaraNa bIjAne thAya." Ama eka ja vyaktine pUrvanA anubhavapUrvakanI smRti che. ane tema thAya, tyAre AtmA te-te rUpe pariNAma pAme che. tethI AtmAnI pariNAmitA siddha thAya che. (4) nArakaAdi bhavomAM bhramaNarUpa saMsAra. ekano eka jIva deva thaIne manuSya thAya che. manuSya thaIne deva. Ama te-te bhavomAM bhramaNarUpe saMsArathI paNa AtmA pariNAmI che, tevuM anumAna thAya che. (5) karmaphaLano bhAva. je jIva zubha ke azubha karma bAMdhe, te ja vyakti bhavAMtaramAM tenA phaLane bhogave. Ama eka ja vyakti karma bAMdhe ane bhogave A paristhiti AtmAnI tevI pariNAmitA vinA saMbhave nahi. ane (6) moja, mokSa-chUTakAro. tethI mokSa bandhapUrvaka ja hoya, je baMdhAyo hoya, teno ja mokSa thAya. tethI bandha ane mokSa eka ja jIvane AzrayI hoya. tethI (A banne eka jIvanI be avasthAnA kAraNabhUta che. ane avasthAbheda pariNAmitA vinA saMbhave nahi. tethI banma ane mokSa AtmAnI pariNAmitA vinA saMbhavatA na hovAthI) AtmAnI pariNAmitA siddha thAya che. sajA (anekAMtapase ja avasthAbheda saMgata). A hetuomAM prathama-bALaAdi avasthA-hetunuM vivaraNa karatAM kahe che. gAthArtha :- bALakamAM pratikSaNa viziSTa viziSTatara upacaya thato dekhAto hovAthI bALaka pote ja kumAra bane che.ane dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 204 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ egasahAvattA sati nirannayatteNa kAraNAbhAvA / nicce dhammAjogo bhedAdivigappio neo // 336 // (ekasvabhAvatvAtsadA niranvayatvena kAraNAbhAvAt / nitye dharmA'yogo bhedAdivikalpito jJeyaH) / nityapakSe sarvadA ekasvabhAvatvAdaghaTanam, anityapakSe ca kAraNasya niranvayatvenAbhAvAd-vinAzAt / syAdetat, nityapakSe kathaM bAlAdyavasthAbhedA'ghaTanA, yAvatA tatrApi dharmAdharmibhAvo vidyate eva, tata ete'pi bAlAdyavasthAH sukhAdayazcAtmano dharmA bhaviSyantIti ko no doSaH? ityata Aha-'nicceityAdi nitye Atmani dharmANAM-bAlAdyavasthAbhedAdilakSaNAnAmayogaH-aghaTamAnatA jJeyaH / kiMviziSTa ityAha-bhedAdivikalpitaH-bhedAbhedavikalpitaH, bAhi-te dhAstato bhinnA vA syurabhinnA vA?, yadi bhinnAstataste tasyeti saMbandhAnupapattiH / samavAyalakSaNaH saMbandho'stIti cet / na / tasyAgre niSetsyamAnatvAt / athAbhinnAstarhi teSAmutpAde vinAze ca tadavyatiriktatvAt Atmano'pyutpAdavinAzaprasaGgaH, tathA ca sati nityatvakSitiriti // 336 // svapakSe punardoSAbhAvamAha-- pariNAme puNa jaM dhammadhammiNo iha kahaMci bhedo u / eso aNuhavasiddho mANaM ca tao abAdhAo // 337 // (pariNAme puna yad dharmadharmiNoriha kathaJcid bhedastu / eSo'nubhavasiddho mAnaM ca sako'bAdhAtaH) pariNAme punarabhyupagamyamAne dharmayoga Atmano ghaTata eva, yat yasmAdiha-pariNAme dharmadharmiNoH kacit abhedAnuviddho bhedo, na tu kevalo bhedo'bhedo vA, nacAsau kathaMcidbhedaH svakalpanAzilpinirmApitasattAko yata Aha'eSa dharmadharmiNoH kathaMcidbhedo'nubhavasiddhaH-anubhUyate yathAvasthitaM vastvanenetyanubhava:-"bhUveral pratyayaH" pratyakSAdipramANaM tena siddhaH-pratIto'nubhavasiddhaH / na ca vAcyameSo'nubhavaH kathaMcidbhedaviSayaH pramANAntareNa bAdhyamAnatvAdapramANam / yata Aha-'mAnaM ca pramANaM ca 'tautti' sako'nubhavaH kathaMcidbhedaviSayaH / kuta ityAha-abAdhAtaH, abAdhyamAnaviSayatvAdityarthaH // 337 // yaduktameSo'nubhavasiddha iti, tatrAnubhavaM darzayati-- savvesi davvapajjava-dugarUvo'Nahavo viseseNaM / jaM na miho te bhinnA bhuvaNammivi savvahA atthi // 338 // (sarveSAM dravyaparyAyavekarUpo'nubhavo vizeSeNa / yanna mithaste bhinnA bhuvane'pi sarvathA santi) 'sarveSAM sakaladezakAlavarttinAM pramAtRNAmavizeSeNAnubhavo dravyaparyAyadvikarUpo-dravyaparyAyarUpadvikagrahaNasvabhAvo jAyate / tatra dravyamanvayirUpaM, paryAyAH mRdAderanvayino dravyasya krameNa pratikSaNabhavanAdikriyAbhisaMbandhAH, yadAha zAkaTAyana:-"krameNa padArthAnAM kriyAbhisaMbandhaH payArya iti," evaMrUpaM yad dvikaM tadviSayaM rUpam-AkAraH pratibhAso grahaNapariNAmo yasmin anubhave itthaMbhUtaH / kasmAtpunarayamanubhava itthaMbhUtaH? ityAha- 'jaM NetyAdi' yat-yasmAtte dravyaparyAyAH samaste'pi bhuvane na sarvathA mitho vibhinnAH santi, nahi mukulitArddhamukulitAdyAkArazUnyaM kiMcit kusumAdidravyaM kusumAdidravyavinirmuThitA - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - A kumAra ja yuvAna thAya che. pachI madhyamavayavALo ane aMte gharaDo thAya che. Ama eka ja jIvanI bALaAdi bhinna avasthAo thavI e ekAntanityapaze ane ekAntaanityapakSe zI rIte saMbhave ? arthAt na ja saMbhave 33pa bhana saMbhave ? tazavi. gAthArtha :- nityapakSe haMmezA ekasvabhAva hovAthI ane anityapakSe kAraNano niranvayanAzathI abhAva hovAthI (ekAntanityAnityapakSe asaMgatatA che.) nityaAtmAmAM dharmano asaMbaMdha, bhedaAvilpathI samajavo. zaMkA :- nityapakSamAM bALAdiavasthAbheda kema ghaTe nahi? arthAt ghaTavA joie. kAraNake nityapakSe paNa dharmadharmibhAva to rahelo ja che. tethI A badhI bALAdiavasthAo ane sukha vagere AtmAnA dharmo hoya temAM nityapakSavALA amane zo doSa che? samAdhAna :- nityapakSe bALAdiavasthAbhedarUpa dharmo AtmAmAM saMbhavatA nathI. kemake bhedavagere vilpothI anupapanna bane che. kaho, A dharmo AtmAthI bhinna che ke abhinaM? jo bhinna hoya, to te dharmo te(AtmA)nA ja che. evA saMbaMdhanI anupapatti . zaMkA :- dharma ane dharmanA saMbaMdha tarIke "samavAya' nAmano padArtha kAma karaze. samAdhAna :- A samavAyano ame AgaLa upara niSedha karavAnA chIe. tethI te saMbaMdha banI zake tema nathI. have jo dharma dharmathI abhinna hoya, to dharmanA utpatti ane vinAzamAM dharmIbhUta AtmAnA paNa utpatti ane vinAza svIkAravA paDaze. kemake AtmA te dharmothI abhinna che. Ama AtmAnI nityatAne kSati pahoMcaze. tethI nityapakSe AtmAno dharmasAthe saMbaMdha saMbhave nahi. tethI bALaAdiavasthA paNa ghaTe nahi. 336aaaa sva-pariNAmIpakSe ghaSano abhAva darzAve che. gAthArtha :- AtmAnA pariNAmane svIkAravAthI dharmane AtmAmAM saMbaMdha ghaTI zake che. kAraNake pariNAmapakSe dharma ane dharmane kathaMcita(abhedathI saMmizrita) bheda che, nahi ke mAtra bheda ke abheda. A kathaMcitabheda mAtra amArI dhUnArUpa zilpInuM nirmANa nathI paraMtu anubhavasiddha che. jenAthI yathArtha vastu anubhavAya te anubhava' (ahIM "bhUrnarala pratyaya sUtrathI "a" pratyaya lAgI anubhavazabda banyo.) tethI anubhava=pratyakSaAdi pramANo. A anubhavathI dharmadharmano kathaMcit bheda siddha pratIta che. "kathaMcit bhedaaMgeno A anubhava bIjA pramANathI bAdha pAmato hovAthI pramANabhUta nathI." ema kahevuM nahi, kAraNake A kathaMcid bhaviSayaka anubhava abAdhitaviSayavALo hovAthI pramANabhUta ja che. 33chA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 205 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vA kecit mukulitArddhamukulitAdyAkArA upalabhyante iti / uktaM ca- "dravyaM paryAyaviyutaM, paryAyA dravyavarjitAH / kva kadA kena kiMrUpA, dRSTA mAnena kena vA? // 1 // " iti / tasmAdanubhavasiddhatvAt dravyaparyAyarUpaM vastvaGgIkarttavyam, / tathAca sati tasyaiva tathApariNAmitvAt siddho dharmmadharmmiNoH kathaMcidbheda iti // 338 // yadapi coktam 'mANaM ca tao abAhAutti' tadapIdAnIM bhAvayannAha- naya bAhagaM pamANaM imassa loyammi dissati kahaMci / aha attha'niMdiyaM se Na sAhagaM taMpi kA juttI ? 11 339 // (na ca bAdhakaM pramANamasya loke dRzyate kathaJcidapi / athAsyanindriyaM tasya na sAdhakaM tadapi kA yuktiH) na cAsya- dravyaparyAyaviSayasyAnubhavasya bAdhakaM pramANaM kiMcilloke dRzyate yenAsyAprAmANyaM syAt, tato'bAdhitaviSayatvAdasau pramANameva / atra parAbhiprAyamAzaGkamAna Aha- 'ahetyAdi' atha manyethAH nirastAzeSAvaraNabhedaprapaJcamanindriyaM jJAnaM 'se' tasya dravyaparyAyaviSayasyAnubhavasya bAdhakaM bhaviSyatItyatrAha - 'netyAdi' tadapi anindriyaM jJAnaM dravyaparyAyagrahaNapravaNatayA na vivakSitasyAnubhavasya sAdhakaM kiM tu bAdhakamityatra kA yuktiH ?, naiva kAcit, yadi hi tasya svarUpeNa grahaNaM syAt tato nizcIyeta yathaitasya sAdhakaM bAdhakaM veti, na ca tasya svarUpeNa grahaNamasti, atIndriyatvAt / dezanAvizeSAttatsvarUpanirNaya iti cet, na, dezanAyA api vineyAMnuguNyato'nyathApi pravarttanAt / taduktam"nityaM yogI vijJAnAti, anitya naiti jA pramA? / rezanAyA vineyAnununthenApi pravRttitA" kRti "rUrUrI anyattva-bhuuttthgaahgN jaM tamaNiMdiyaM esa ceva ca tautti (vi? ) / juttIe~ annahA jaM na jujjae vatthusabbhAvo // 340 // (bhUtArthagrAhakaM yattadanindriyameSa eva ca saka iti / yuktayA'nyathA yanna yujyate vastusadbhAvaH) yat -- yasmAttat-- anindriyaM jJAnaM bhUtArthagrAhakaM - yathAvasthitArthagrAhakaM yathAvasthitArthaparicchedakaM, sako'pi cabhUtArtha eSa eva dravyaparyAyobhayalakSaNaH / kuta ityAha--yat- yasmAdanyathA vastusadbhAvo yuktayA vicAryamANaH sarvathA na yujyate, (yathA ca na yujyate) tathA prAgeva kevalanityAnityapakSayoH saprapaJcamabhihitaM tato'nindriyamapi jJAnaM tasyAnu (dravyaparyAyaubhayarUpatA anubhavasiddha) ahIM A anubhavasiddha che ema je kyuM tyAM anubhava batAve che gAthArtha :- badhAne ja samAnatayA dravyaparyAyayarUpe ja anubhava thAya che, kemake teo lokamAM paNa sarvathA bhinna nathI. saghaLA'ya sthaLe ane traNe kALamAM rahelA badhA ja pramAtAo(=anubhava karanArAo)ne avizeSarUpe dravya-paryAya rUpa be vastunA grahaNAtmakaanubhava ja thAya che. temAM dravya anvayIrUpa che, ane mATIvagere anvayI dravyano pratikSaNa bhavana Adi (=thavuMvagere) yAosAthe abhisaMbaMdha paryAyarUpa che. zAkaTAyane kyuM ja che ke "padArthono kramaza: kyAbhisaMbaMdha paryAya che." Ama AvAprakAranA je dravya ane paryAyo che, te viSayarUpa (-AkAra-pratibhAsa) grahaNapariNAmAtmaka anubhava che. anubhava Avo kema che ? te jaM Na" ityAdithI darzAve che. jagatamAM kyAMya A dravya ane paryAyo parasparathI atyaMta bhinnarUpe upalabdha thatA nathI. phUlavagere dravyo kyAreya vikasita''ardhavikasata'vagere AkArathI rahita hotA nathI. tema ja 'vikasita" 'ardhavikasita' Adi AkAro-paryAyo kyAya phUlavagere dravyathI alagarUpe upalabdha thatA nathI. kyuM ja che ke paryAyathI rahita dravya, ane dravyarahita paryAyo kyAM kyAre koNe kyArUpe kyA pramANathI joyA?" tethI anubhavasiddha hovAthI vastune dravyaparyAyaubhayAtmaka ja svIkAravI joie. ane to te vastu ja tathApariNAmI hovAthI dharma ane dharmI vacce kathaMcid bheda siddha thAya che. 338nA tathA ame mANaM ca tao abAhAo' (=te abAdhAthI pramANabhUta che gA. 337) evuM je hyuM, tenI paNa have vibhAvanA kare che. gAthArtha :- A lokamAM koi bAdhaka pramANa dekhAtuM nathI. (zaMkA) anindriya pramANa che. (samAdhAna) e paNa sAdhaka nathI, temAM zuM yukti che ? A dravyaparyAyaviSayaka anubhavanuM bAdhaka thAya tevuM koi pramANa A jagatamAM nathI, ke jethI anubhava apramANabhUta Thare. Ama A anubhava abAdhitaviSayavALo hovAthI ja pramANabhUta che. (anindriyajJAna paNa ubhayarUpa samarthaka) zaMkA :- saghaLAya AvaraNabhedanA vistAranuM nAzaka anindriyajJAna dravyaparyAyaviSayaka anubhavanuM bAdhaka thaze. samAdhAna : A anindriyajJAna paNa dravyaparyAyanA grahaNamAM ja tatpara hovAthI A jJAna vivakSita anubhavanuM sAdhaka nathI paNa bAdhaka che" ema hevAmAM koi yukti nathI. jo A jJAna svarUpathI grahaNa thatuM hota, to nizcaya karI zakAta ke A jJAna e anubhavanuM sAdhaka che ke bAdhaka ? paNa A jJAna atIndriya hovAthI tenuM svarUpathI grahaNa thaI zake nahi. zaMkA :e anindriyajJAnInA dezanAvizeSathI tenA(=anindriyajJAnanA) svarUpano nirNaya karI, uparokta . anubhavanI sAdhaktA ke bAdhaktA jANI zakAya. samAdhAna :- anindriyajJAnIno upadeza ziSyanI yogyatAne anurUpa hoya che. tethI kyAreka kokane dravyArthinaya AgaLa zrI nityatAno ane ko"ne anyathA-arthAt paryAyArthinayane AgaLa karI anityatAno upadeza Ape. Ama anyathArUpe paNa pravRtta thAya che. tethI tenA (dezanAnA) AdhAre anindriyajJAnanA svarUpano nirNaya thaI na zake. kyuM ja che "yogI padArthana nityarUpe jANe che ke anityarUpe temAM zuM pramANa che ? kemake dezanA tau ziSyane anurUpa paNa pravRtta thAya che." 339nA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 209 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavasya sAdhakameva na tu bAdhakamiti // 340 // tadevamanubhavapramANabalena vastuno dravyaparyAyobhayarUpatAM prasAdhya yathA kevalabhedAbhedanirAsenAnayoH kathaMcidbhedaH sidhyati tathopapAdayannAha- aNuvittiM vAvittiM vihAya Na ya ubhayarUvatA jamhA / bheyAbheyavigappo tamhA Neo asavvAto // 341 // (anuvRttiM vyAvRttiM vihAya na cobhayarUpatA yasmAt / bhedAbhedavikalpastasmAd jJeyo'sadvAdaH) anuvRttiM sakalamRtpiMDazivakAdyavasthAsu mRdo'nugamarUpAM vyAvRttiM ca- pUrvapiNDAdirUpaparyAya(bhavana) parityAgottaraghaTAdirUpaparyAyotpAdAtmikAM "pUrvabhavanAnyathAbhUtabhavanAtmako vyaya" itivacanAt vihAya - parityajya nobhayarUpatA - na dravyaparyAyalakSaNobhayarUpatA yasmAdbhavati vastunaH tasmAdyo'yaM dravyaparyAyayorekAntena bhedo yathA naiyAyikAdibhiH parikalpyate ekAntenAbhedo vA yathA bauddhaiH sa bhedAbhedavikalpo'sadvAdo jJeyaH / tathAhi - mRdeva tena tenAkAreNa pariNamamAnopalabhyate, tato mRdA lolIbhAvena vyAptasyordhvAdyAkArasyopalambhAnnAnayorekAntena bhedaH, nApyabhedo, dvayorapi mRdUrvAdyAkArayorupalabhyamAnatvAt, yastu kevalabhedAbhedapakSAbhyAmatyantabahirbhUto guDasuNThImAdhuryakaTukatvAdivaditaretarAnuvedhena jAtyantarAtmakaH kathaMcidbhedapakSaH sa samIcIno draSTavyaH tatrobhayapakSabhAvidoSAsaMbhavAt / pAThAntaraM vA-' bhedAbhedavigappo tamhA neo u savvAdo' asyAyamarthaH - yasmAdanuvRttiM vyAvRttiM coktasvarUpAM vihAya nobhayarUpatA - na dravyaparyoyobhayarUpatA bhavati vastunastasmAt yo dravyaparyAyayorbhedAbhedavikalpo jAtyantarAtmakaH sa sadvAda eva itaretarAnuvedhato jAtyantarAtmakatayA tatra kevalabhedAbhedobhayapakSabhAvidoSAsaMbhavAt, guDasuNThimAdhuryakaTukatvAdau tathAdarzanAt / tathAhi na guDasuNThyormAdhuryaM kaTukatvAnanuviddhaM, kaTukatvaMvA mAdhuryAdikAntataH pRthagbhUtaM nApyanayorekarUpatA, kiMtvitaretarAnuvedhato jAtyantaramidam, atastadupabhogAt kaphAdidoSAbhAvo'nyathA kevalaguDasuNThayupabhogAdivattadubhayopabhogAdapi kaphapittadoSalakSaNa (kaphapittalakSaNadoSa) dvayapravRddhiH prasajyeta, svsvbhaavaanpgmaat| syAdetat-naivedaM jAtyantaraM kiM tarhi ?, mAdhuryeNa kaTukatvotkarSahAnirAdhIyate, kaTukatvena ca mAdhuryo - tkarSahAniratastatra pittAdidoSAbhAva iti, tadapyayuktam, ubhayormandatApattAvapi tadupabhogAnmandapittAdidoSasaMbhavApatteH / etenetaretarapravezato'nyataraikamAdhuryAdyabhyupagamo'pi nirasto draSTavyaH, tatrApyekataradoSApatteH, anubhavabAdhA caivaM prasajyate, yato gAthArtha :- vaLI, A anindriyajJAna vastu jevA svarUpavALI che, tevA svarUpe ja vastunuM bodhaka che. ane dravya-paryAya ubhayarUpatA ja vastunuM svarUpa che. kAraNake yuktithI vicArIe to dravyaparyAyaubhayarUpatAne choDI anyarUpe vastu saMbhavatI ja nathI. A vAta kevala nityapakSa ane kevalaanityapakSa sthaLe vistArathI kkI ja che. tethI anindriyajJAna paNa dravyaparyAya ubhayarUpanA anubhavanuM sAdhaka ja che, bAdhaka nathI. 534nA (kathaMci bhedAbheda jAtyantarUpa ane nirdoSa) A pramANe anubhavapramANanA baLapara vastunI dravyaparyAyaubhayarUpatA siddha karI. have, AbhArya mAtra bheda ane mAtra abheda ne dUra kare che ane dravya ane paryAya vacce sthaMcid bheda zI rIte siddha thAya, te darzAve che. gAthArtha :- anuvRtti ane vyAvRttine choDI ubhayarUpatA nathI. tethI bhedAbhevikalpa asadavAda samajavo. mATIno ghaDo banAvatI vakhate mRNDi, zivakAdi aneka avasthAo utpanna thAya che, ane nAza pAme che. A dareka avasthAomAM mATIno anugama thavo(-mATIpaNuM hovuM) e anuvRtti che. tathA piNDAdi pUrvapUrvaavasthAono tyAga karI zivaka, ghaTAdi uttara-uttaraavasthAo pAmavI, e vyAvRtti che. kyuM ja che ke pUrve je thayuM tenAthI anyatharUpe thavuM e vyaya che.' A anuvRtti ane vyAvRttine breDI anya kreirUpe vastunI dravyaparyAyaubhayarUpatA nathI. dravya anuvRttirUpa ane paryAya vyAvRttirUpa. tethI taiyAyikovagere dravya ane paryAyavacce je ekAMtabhedanI klpanA kare che. naiyAyiko dharma ane dharmIne ekAntabhinna mAnI samavAyasaMbaMdhathI dharmanI dharmImAM vRtti svIkAre che.) athavA bauddha je ekAntaabhedanI klpanA kare che. (kSaNivAdI bauddhamate vastu mAtra paryAyarUpa ja che.) te ekAntabheda ane ekAntaabhedanI klpanA asAdarUpa che. jUo + mATI ja te-te AkAre pariNAma pAmatI dekhAya che. tethI UrdhvaAdiAkAra mATIsAthe atyaMta ekamekarUpe ja upalabdha thAya che. tethI mATI ane Urdhvavagere AkAravacce ekAnta bheda nathI. vaLI mATI ane UrdhvaAdi AkAra banne upalabdha thatAM hovAthI ekAntAbheda paNa saMgata nathI. je mAtra bhedapakSa ane mAtra abhedapakSathI atyanta alaga jAtyantarUpa sthaMcidbhuda pakSa che, te ja barAbara che. goLa ane sUMThanI goLImAM jema mIThAza ane tIkhAza parasparamAM atyaMta bhaLI gayA che, ane eka alaga svAda ja ubho thAya che, tema kathaMcidbhudapakSamAM bheda ane abheda paraspara atyantasaMlagna thaI bannethI bhinna jAyantarUpa ja bane che, ke jemAM bhedapakSasaMbhavI ane abhedapakSasaMbhavI gheSone avakAza ja nathI. mULamAM bhedAbheda vigappo tamhA teo u savvAde evo pAThAntara che. teno artha + pUrvoktasvarUpavALI anuvRtti ane vyAvRttine breDI anyarUpe vastunI dravyaparyAyaubhayarUpatA nathI, tethI dravya ane paryAyano je jAtyaMtararUpa bhedAbheviklpa che, te ja sAdarUpa che. kAraNake parasparaanuvedhanA kAraNe temAM mAtra bhedapakSamAM ane mAtra abhedapakSamAM saMbhavatA . gheSono saMbhava nathI. kemake goLasUMThanI goLInI mIThAza ane tIkhAzaAdimAM tema ja dekhAya che. te A pramANe + goLasUMThThI goLImAM rahelI mIThAza tIkhAzathI ekAnte alaga nathI. temaja tIkhAza mIThAza thI ekAnte alaga nathI. temaja baMnnee (mIThAza ke tIkhAzarUpa) ekarUpatAne paNa dhArI nathI. paraMtu parasparamAM bhaLI javAthI anyajAtirUpa ja banyA che. tethI ja A goLI vAparavAthI vagere gheSa thatA nathI. nahIMtara to jema eklo goLa vAparavAthI pha thAya ane eklI sUMTha phAMkvAthI pitta thAya, tema banne(=goLa-sUMTha) levAthI ka ane pittarUpa banne dveSamAM vRddhi thavI joie. kAraNake bannenA potAnA svabhAva dUra thayA nathI. zaMkA :- ktimAM ahIM anya jAtino udbhava thayo nathI. paraMtu goLanI mIThAze sUMThThI tIkhAzanI tIvratAmAM ghaTADo ryo, ane sUMThThI tIkhAze goLanI mIThAzanI tIvratAmAM hAni karI, tethI ja pittavagere gheSa thatA nathI. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 207 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unubhUyate tatrAvigAnena mAdhurya kaTutvaM ceti / athocyate-pratyeka guDasuNThibhyAmanyaiva ekarUpA jAtiH guDasuNThiH kaphapittalakSaNadoSadvayopazamanasvabhAvA janyate, tato nedamubhayAtmakaM jAtyantaramiti / taduktam-"tanmUlamanyadeveda, guDanAgarasaMjJitamiti", tadapi azlIlam, ekAntenaikasvabhAvAyAstasyAH kaphapittalakSaNadoSadvayopazamakAritvAyogAt, sA hi guDasuNThirekatarasmin kaphopazame pittopazame vA kAryenopayuktA satI kathamanyatropayujyeta? svabhAvAntarAbhAvAt / atha itthaMbhUta eva tasyA ekaH svabhAvo yenobhayamupazamayati tenAyamadoSa iti yet, na, itthaM citratAgarbhasya (svosvabhAvasya sarvathaikatvAyogAt, nahi yayaiva zaktayA sA guDasuNThiH pittamupazamayati tayaiva kaphamapi, pittopshmnimittshkte| kaphopazamakAritvAyogAdanyathA'tiprasaGgato vastuvyavasthAvilopaprasaGgAt, atastatra svabhAvanAnAtvamavazyamurarIkartavyaM, taccAnubhUyamAnamAdhuryakaTukatvaguNetaretarAnuvedhanimittamanyathA mAdhuryakaTukatvayoH svasvabhAvAnapagamanena svsvkphaadidosskaaritaaptteH| evamihApi dravyaparyAyayoH kevalabhedAbhedapakSAbhyAmatyantavilakSaNo'nyo'nyAnuvedhena jAtyantararUpo bhedAbhedastato nobhayapakSabhAvidoSasaMbhava iti sthitam / etena yadapi mahatImAsthAmAlambya parairucyate- "yathA snigdhatvoSNatvayoH kevalasvarUpayoH pRthak pRthak kaphapittakAritvAd mAthe tayoranyo'nyAnuvedhena jAtyantararUpatve'pi na svasvadoSakartRtvanivRttiH, tathA darzanAt, tadadihApi bhedAbhedayoranyo'nyAnuvedhato jAtyantararUpatve'pi nobhayadoSanivRttiH, uktaM ca-"pratyekaM yannidAna yat, svato mizraM tadAtmakam / kiM na dRSTaM yathA mASaH, snigdhoSNaH kaphapittakRd? // 1 // " iti tadapAkRtamavaseyam, -- -- - samAdhAna :- Ama kahezo to tIkhArA ane mIThAza A banne maMda thAya, to paNa vAparavAthI alpamAtrAmAM paNa pitta ane kapha thavA joIe. paNa vAstavamAM thatAM nathI. balka e goLI bannenA (kapha ane pittanA) nAzaarthe vaparAya che. zaMkA :- goLa ane suMThanA saMyojana vakhate je baLavAna hoya, te jIte che, bIjo dabAya che, tethI mIThAza ane tIkhAzamAMthI kAMto ekamAtra mIThAza bace che, kAMto ekamAtra tIkhAza. samAdhAna :- A pakSa paNa khoTo che. kemake jo. mIThAza bace to kaphoSa ane tIkhAza rahe to pittadoSa, Ama bemAMthI eka zeSa rahevAnI Apatti che. vaLI AvA ektarapakSamAM anubhavabAdha che. kAraNake e goLImAM anubhava to mIThAza ane tIkhAza banneno thAya che. e sarvavidita che. zaMkA :- pratyeka goLa ane suMTha bhegA maLI anya goLasuMTharUpa ekarUpa jAtinuM nirmANa thAya che. A jAti kapha ane pittarUpa bane gheSone zAMta karavAnA svabhAvavALI utpanna thAya che. tethI A "goLaseMTha(goLa ane sUMTha ubhayarUpa) jAtyAra nathI. ThAM che- "goLa ane suMthI bIjI ja eka goLasuMTha saMjJAvALI jAti utpanna thAya che." samAdhAna :- A vAta paNa sArI nathI. jo A anya jAti ekAnta ekasvabhAvALI hoya, to te kapha ane pitta A banne deSanuM upazamana karI na zake. A goLasuMTha kapha-pitta bemAMthI enA upazamamAM saMpUrNatayA lAgI hoya, tyAre bIjAnA upazamananuM kArya kaI rIte karaze ? kemake bIjo svabhAva to svIkAryo nathI. (tAtparya :- A goLasuMdajAti anyarUpa hovA chatAM ekarUpa nathI paNa ubhayarUpa che.) zaMkA :- "goLasuMTha jAtino eka ja svabhAva che, paNa te evA prakArano che ke jethI te kapha ane pitta bannene upazAMta karI zake. tethI doSa nathI. te samAdhAna :- Ama ubhayaupazAmakatArUpe vicitratAthI yukta svabhAva sarvathA ekarUpa na hoI zake. evuM to na ja bane ke goLasuMTha je zaktithI pittane upazAMta kare te ja zaktithI kaphane paNa upazAMta kare. kAraNa ke pittanA uparAmamAM nimittabhUta zakti kaphane upazAMta karavA samartha nathI. nahitara to eka ja zaktithI badhA kAma thaI javAno atiprasaMga Ave, ane niyata kAryakAraNabhAvavagerarUpa vasuvyavasthA bhAMgI paDavAno avasara Ave. tethI goLasuMThamAM alaga-alaga svabhAva svIkAravA ja joie. ane A svabhAvabheda anubhavAtA mIThAza ane tIkhAza guNonA parasparamAM anuvedhathI pragaTe che. nahitara to mIThAza ane tIkhAzanA potAnA svabhAva to dUra thaze ja nahi. ane teo potapotAnA kapha ane pitta gheSa ubhA karaze, tevI Apatti Avaze. Ama goLasuMnI goLImAM mIThAza-tIkhAza ubhayarUpatAthI saMvalita jAtyaMtararUpa che. tema siddha thAya che. A ja pramANe dravya-paryAyavacce (1) mAtra bhedapakSa ane mAtra abhedapakSathI atyaMta vilakSaNa ane (2) bheda ane abhedanA paraspara anuvedhathI sarjAyelA bhedabheda ubhayamaya bhedabheda nAmanI anya jAti che. tAtparya dravya ane paryAya bhedabheda nAmanI viziSTa jAtithI saMkaLAyelA che. tethI tyAM bhedapakSanA ane abhedapakSa nA doSo saMbhavatA nathI ema nirNaya thAya che. tethI UMDA vizvAsathI bIjAo je AnI viruddha nIce pramANe kahe che. te khoTuM jAhera thAya che. bIjAo :- kevaLasnigdhatva kapha kare che. ane vaLauSNatva pitta kare che. pratyeka avasthAmAM A bannenA (snigdhatva uSNatvanA) A (kapha ane pitta) be zeSo che. aDadamAM snigdhatA ane uSNatA parasparane anuviddha che. tethI uparokta mujaba temAM (=aDadamAM) snigdhatva-uSNatva rUpa alaga jAti che. chatAM temAM ubhayapakSanA gheSa dUra thavAne badale bannenA (snigdhatva uSNatvanA) pota-potAnA kapha ane pittarUpa dezo ubhA ja rahe che. kAraNake gheSo dUra thatAM dekhAtA nathI. teja pramANe prastutamAM paNa bheda ane abhedanA paraspara anuvedhathI jAtyantararUpatA AvatI hovA chatAM ubhaya ( bheda ane abheda) pakSanA gheSo nivRtta nahi thAya, paNa ubhA ja raheze. kAM ja che ke je pratyeka svata: jenuM kAraNa bane, te mizra (paNa) tadAtmaka ja (tenA ja kAraNarUpa) bane che. jemake snigdhauSNa aDada kapha ane pitta ane kare che. te zuM joyuM nathI ?" samAdhAna :- tamArI A vAta galata che. aDadamAM rahelI snigdhatA ane uSNatA jAtyantaratAne pAmyA nathI. parasparanA anuvedhathI anyasvabhAvanuM kAraNa banavuM e ja jAtyantarapaNuM che. ahIM (adasthaLe) snigdhatA ane uSNatAne dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 28 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mASe snigdhatvoSNatvayorjAtyantarAtmakatvAbhAvAt / anyo'nyAnuvedhena hi svabhAvAntarabhAvanibandhanaM jAtyantarAtmakatvam, na cAtrAnyo'nyAnuvedho'sti, tayoH khaNDazo vyAptyA'vasthAnAta, na ca vAcyaM kathamekasmin dravye parasparAnuvedhamantareNa guNAnAmavasthAnaM ghaTata iti?, kvacittathAdarzanAta, guJjAphalAdau hi parasparAnuvedhamantareNApi raktatvakRSNatvAdInAM guNAnAM dezavyAptyA'vasthAnamupalabhyata eva, tathA mASe'pi anyo'nyAnuvedhamantareNa dezavyAptyA snigdhatvoSNatvayoravasthAnaM bhaviSyatIti na kazciddoSaH / dezabhedAvasthitaguNadvayAbhedato'nekarUpatApatteH dravyasya kathamekarUpateti cet, naiSa doSaH, ekAntena dravyasyaikarUpatA'nabhyupagamAt, samAnapariNAmo hi viziSTo dravyamityucyate, "tulyAzoM dravyamiti vacanAt", sa cAsamAnapariNAmA'vinAbhUtatayA ekAnekasvabhAva iti / yatra tu snigdhatvoSNatvayoritaretarAnuvedhato jAtyantarAtmakatopajAyate tatra pratyekAvasthAsaMbhavidoSAbhAva eva, yathA dADime, "snigdhoSNaM dADima hRdyaM, zleSmapittavirodhi ceti" / tato mASe snigdhatvoSNatvayoranyo'nyAnanuvedhena jAtyantarAtmakatvAbhAvAt kaphapittadoSakAritvaM na no vyabhicAranibandhanam // itthaM ca dravyaparyAyayorbhedAbhedapakSe jAtyantarAtmake vyavasthite sati yadapyetat parairucyate-"ye bhedAbhedamAtre tu, doSAH saMbhavinaH kthm| tatsadbhAve'pi te na syuriti bruuyaadvickssnnH?||1||" tathA-ekAntikAvananyatvAdbhedAbhedau tyo(vm| anyo'nyaM vA tayorbhedo, niyato dharmadharmiNoH // 2 // tayorapi bhavedbhedo, yadi yenAtmanA tayoH / paryAyA dravyamityetat, yadi bhedastadAtmanA // 3 // bheda eva tathA ca syAnnaivekasya dvirUpatA / dravyaryAyarUpAbhyAM, na cAnyo'stIha kazcana // 4 // svabhAvo yannimittaH syAt, tayorekatvakalpanA / tatastayorabhede hi, svAtmahAniH prasajyate // 5 // tasyAbhedo'pi tAbhyAM cet, yadi yenAtmanA bhvet| dharmAdharmastadanyazca, yadi bhedstdaatmnaa||6|| bheda evAtha tatrApi, tebhyo'nytpriklpyte| teSAmabhedasiddha artha, prasaGgaH puurvvdbhvet||7|| dharmitvaM tasya caivaM syAt, tttntrtvaattdnyyoH| na caivaM gamyate, tatra, vAdo'yaM jaalmklpitH||8|| iti" tadapyatyantaM jinamatA'nabhijJatAsUcakameva, prakArAntareNa dravyaparyAyayorguDasuNThimAdhuryakaTukatvayoriva bhedAbhedasya vyavasthApanAt, - -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- paraspara anuvedha nathI. kemake te banne bhinna-bhinnaaMze vyApIne rahyA che. zaMkA :- eka ja dravyamAM aneka guNo parasparanA anuvedha vinA rahe te zI rIte saMbhave? samAdhAna :- eka ja dravyamAM guNo parasparanA anuvedha vinA rahetA kyAMka dekhAya che. juo - caNoThIvageremAM paraspara mAM anavedha vinA paNa lAlAza ane kALAza bhinna-bhinnaarAne vyApIne rahelAM dekhAya ja che. Aja pramANe aDadamAM paNa snigdhatA ane uSNatA alaga-alaga dezane vyApIne ane parasparanA anuvadha vinA rahyA hoya, temAM koi zeSa nathI. zaMkA :- bhinna-bhinnaaMro rahelA be guNAsAthe abhedanA kAraNe dravyamAM anekarUpatAnI Apatti che, tethI temAM ekarUpatA zI rIte Avaze ? samAdhAna :- A doSa nathI. ame dravyane ekAMte ekarUpa svIkAratA ja nathI. viziSTasamAnapariNAma ja dravya kahevAya che. "davya tulyaaMza(=samAnapariNAma)rUpa che. evuM vacana che. A samAnapariNAma asamAnapariNAma vinA saMbhave nahi. (kAraNake asamAnapariNAma na hoya, to samAnapariNAmane badale "ekapariNAma ke "abhinnapariNAma ema ja kahevuM paDe) tethI ja ekAnekasvabhAva siddha thAya che. arthAt kathaMcit ekarUpatA ane kathaMcit anekarUpatA siddha thAya che. jyAM snigdhatva ane uSNatvanA parasparaanuvedha thI jAtyantararUpatA uddabhave che. tyAM te bannenI pratyeka avasthAmAM saMbhavatA kramaza: kapha ane pitta doSo saMbhavatA nathI. jemake dADamamAM. dhuM ja che ke " snigdha ane uSNa dADama svAdiSTa che ane kapha tathA pittanuM virodhI che." aDadamAM snigdhatva ane uSNatvane paraspara anuvedha na hovAthI tyAM jAtyantararUpatA nathI. tethI te(=aDada) kapha ane pitta deSa karanAruM bane, temAM amane(amArA siddhAntane) anaikAntika doSa lAgato nathI. Ama dravya ane paryAya vacce jAtyantararUpa bhedabheda siddha thAya che. tethI bIjAo je nIce pramANe kahe che, te teonuM jainamataaMgenuM atyaMta ajJAna sUcave che. bIjAo kahe che... mAtra bheda ke mAtra abheda pakSe saMbhavatA ghelo bhedabheda(tadubhayarUpa)nA sadabhAvamAM paNa kema na lAge? te vicakSaNapurUSe batAvavuM joIe. tathA "vahu dravya-paryAyathI ananya hovAthI te bannenodivya-paryAyano) ekAntibheda athavA ekAntikAbheda avazya prasanna thaze. athavA dharma ane dharmano paraspara bheda avazya thaze. (tAtparya :- dharma ane dharmI je abhinna heya, to kAMto dharmarUpa ja raheze, ane to mAtra bheda ja heze. (kAraNa ke dharma-paryAya saNavinAzI che.) kAMto mAtra dharmI ja raheze. ane to ekAtte abheda ja Avaze. kAraNake dharmedravya anvayI che) have je, banne vacce karyAciThTha paraspara bheda mAnazo, to je sAdhAraNa ke asAdhAraNa AtmasvarUpathI te be( dravya-paryAya)no bheda sthapAya che, te svarUpathI jo bheda mAnazo, to ekAtte bheda ja raheze, (jemake ghaTa ane paTavacce) ane tema thavAthI eka vastumAM dravya-paryAya ubhayarUpatA nahI ghaTI zake. zaMkA :- ahI dravya-paryAyavacce bhedano sthApaka svabhAva ja bheda pAme che nahi ke bhAva. samAdhAna :- dravya ane paryAyane cheDI anya koi pe svabhAva ja nathI. ke je bhedamAM nimitta bane. have jo te be cacce eqabhedanI kalpanA karo, to svAtmahAni gheSa che. (kAMto dharma, dharmarUpatA choDI dhamarUpa bane kAMto dhamae dharmirUpatA beDI dharmarUpatA svIkAravI paDe) have jo te bethIdavyarUpatA-paryAyarUpatAthI) vastuno abheda hoya, to je svabhAvathI dharmI dharmarUpa che. tenAthI bhinna svabhAvathI te tadanya dharmathI sarvathA bhinna ja thaze. jo te svabhAvathI bheda hoya, to ekAtte bheda ja che. have je tyAM teomAM abhedanI siddhi karavA teothI anyanI lpanA karo, to pUrvavat ja prasaMga Avaze. (e anya teothI ananya hoya, to ekAtte bheda ke ekAtte abheda Ave IjyAdi) vaLI e anya svaye ja dharmI banaze, kemake tadanya(pUrvanA dravya-paryAya) tene AdhIna che. paNa tyAM A pramANe dekhAtuM nathI. tethI A vAda(=bhedabhedavAda) duSTalpita che. | (zaranA ekAntikA....thI mAMDI kiMmpatA... sudhInA zloko pramANavArtikamAM rAbdAntarathI maLe che. tenA AdhAre kSayopazama mujabaartha karyo che. vivarga saMzodhana karI sUkSmArtha prApta kare tevI vinaMtI.) dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 209 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatra coktadoSANAM lezato'pi prvRttysNbhvaaditi| etena yadapi "sarvatraiva hi jainairdravyaparyAyayoH saMkhyAsaMjJAlakSaNakAryabhedAdredo dezakAlasvabhAvAbhedAccAbheda iSyate, yathA ghaTasya rUpAdInAM ceti / atra hi eko ghaTo rUpAdayo bahava iti saMkhyAbhedaH, ghaTo rUpAdaya iti ca saMjJAbhedaH, anuvRttilakSaNaM dravyaM nityaM ca, vyAvRttilakSaNAH paryAyAH kSaNikAH kiyatkAlAvasthAyinazceti lakSaNabhedaH, ghaTenodakAharaNaM kriyate rUpAdibhistu vasturAga iti kAryabhedaH, tadevaM dravyaparyAyayoH saMkhyAdibhirbhedo dezAdibhistvabheda ityAdyAzaGkaca-tadayukta, yadi hi svabhAvato na bhedo dharmadharmiNoH saMkhyAdibhedAdapi naiva bhedaH, te hi pararUpAH saMkhyAdayo bhidyamAnA api nAtmabhUtamabhedaM bAdhituM samarthA" ityAdyuktam, tadapi tattvataH palAlaprAyam, svabhAvato'pi bhedAbhedasya vyavasthApitatvAt / vAhi-dravyaparyAyayordADimagatasnigdhatvoSNatvayoriva parasparAnuvedha iSyate, anyo'nyAnuvedhazca bhedAbhede sati bhavati nAnyathA, yato'nyo'nyazabdena parasparaM bheda AkSipyate, anuvedhazabdena cAbhedaH, tadAha-"anyo'nyamiti yadbhedaM, vyAptizcAha viparyayam / bhedAbhede dvayostasmAdanyo'nyavyAptisaMbhavaH // 1 // " iti evaM ca sati kathamekAntikasvabhAvabhedAbhedanibandhano doSo'smAkamupaDhaukata iti| dezakAlamAtrApekSayA tvabhedo'nabhyupagamAdeva na naH kSitimAvahati / yo'pi saMkhyAdibhedAr3hedaH so'pi kathaMcit svabhAvabhedanibandhana eva, tato "na hi pararUpAH saMkhyAdayo bhidyamAnA apyAtmabhUtamabhedaM bAdhituM samarthAH" iti yaduktaM tat plavata eva / yatpunarucyate-"saMkhyAbhedastAvadasamartha evaikasminnapi dravye bahutvena vyavahAradarzanAt, yathA gurava iti", tadapi na manoharam, anekaparyAyopanipAtalakSaNanimittApekSayA bhuvcnsyaapyuppdymaantvaat| na ca vAcyamevaM sati na kadAcidapi gururityekavacanaM syAditi, yato dravyaparyAyAtmakaM vastu, dezakAlapuruSAdyapekSayA codbhUtAnubhUtaM dravyAdikaM, tato yadA upasarjanIbhUtadravyaM pradhAnIkRtaparyAyopanipAta ---- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- - - - - - - - - - - - - - - uttarapakSa :- amArA jainasiddhAjAno tamane alpa paNa khyAla nathI, e vAtanI A vacano sAkSI pUre che. tame carcA karI tenAthI anyarUpe ja ame dravya-paryAyavacce bhedAbhedanI vyavasthA svIkArelI che. temAM goLa ane sUMThanI mIThAza ane tIkhArA daSTAntarUpa che. te pe svIkArelA bhedAbhedamAM upara kahelA doSono aMro paNa avakAza nathI. ahIM bIjAo jainonI bhedabhedanI mAnyatA dhI che? ane te kema joSayukta che ?" te batAvavA prayatna kare che. | (jaina-bhedabhedaaMge anyonI lpanAnuM khaMDana) bIjAo :- bajaino sarvatra dravya ane paryAya vacce saMkhyA, saMjJA, lakSaNa ane kAryanA bhedathI bheda ane deza, kALa ane svabhAvanA abhedathI abheda Icche che. jemake ghaTa ane rUpavagere. ahIM ghaDo eka che jyAre rUpavagere paryAyo aneka che, Ama davya-paryAyavacce saMkhyAbheda che, vaLI ghaTa ghaTa kahevAya che. rUpavagere "rUpa AdithI oLakhAya che. Ama saMjJAbheda che. ghaDAvagere anuvRttilakSaNavALuM nitya dravya che. jyAre rUpavagere paryAyo vyAvRttilakSaNavALA che, tathA kSaNika ane keTaloka kALa rahevAvALA che. A lakSaNabheda Avyo. tathA ghaDAthI pANI lAvavAnI kriyA thAya che, jyAre rUpavagere vastune svarUpathI raMge che. (athavA vastuno rAga Asakti rUpAdinuM kArya che.) A kAryabheda Avyo. Ama dravya-paryAyavacce saMkhyAvagerethI bheda che. jyAre deza-sthAna vagerethI abheda che. (je dezamAM ghaTa che tyAM ja tenA rUpaAdi guNo upalabdha thAya che. je kALe ghaDe che, te ja kALe rUpavagere che. icArirUpe abheda che.) A pramANe ArAMkA karI (arthAt pUrvapakSa sthApI) have jainamatanuM khaMDana kare che. "A bhedabheda barAbara nathI. jo dharma-dharmavacce svabhAvathI abheda hoya, to saMkhyAAdi bhedathI paNa bheda na hovo joie. pararUpe rahelA saMkhyAvagere bhale bheda pAmatA hoya, to paNa teo tene dravyanA AtmabhUta=svabhAvabhUta abhedane bAdha pahoMcADavA samartha nathI." jaina :- bIjAoe AvuM ja kyuM che, te badhuM vAstavamAM taNakhalAtulya che. kAraNa ke ame svabhAvathI paNa abheda nathI iSmA, paraMtu bhedAbheda ja icchIe chIe. te A pramANe - ame dravya-paryAyavacce dADamamAM rahelI snigdhatA ane uSNatAnI jema paraspara anuvedha icchIe chIe. A anyonyAnuvedha, bhedabheda hoya, to ja saMbhave anyathA nahi. kAraNake anyonya zabdathI parasparano bheda AkSipta thAya che, ane 'anavedha zabdathI abhedane AkSepa thAya che. ThAM ja che ke "anyonya' bhedane ane vyAmi'abhedane sUcave che. tethI bhedabheda hoya, to ja anyonyavyAti saMbhave." tatva A che. tethI ekAntasvabhAva bhedamAM saMbhavatA ane ekAntasvabhAvaabhedamAM saMbhavatA gheSo zI rIte ame svIkArelA bhedabhedamAM upasthita thaI zake? arthAta na ja thAya. mAtra deza ane kAlanI apekSAe ame abheda svIkAryo ja nathI, tethI te aMge amane koI kSati pahoMcatI nathI. saMkhyAAdibhedathI je bheda che, te paNa kathaMcit svabhAvabhedane kAraNe ja che. tethI "pararUpe saMkhyAvagere bheda pAmatA hoya, to paNa AtmabhUta(=svabhAvabhUta) abhedane bAdha pahoMcADavA samartha nathI' ityAdi bIjAnA vacano UDI jAya che, phoka thAya che. kemake ekAnta svabhAvaabheda nathI paraMtu kathaMcit svabhAvabheda bda che.) zaMkA :- saMkhyAbheda bheda karavA samartha nathI, kemake eka dravyamAM paNa bahutvano vyavahAra thato dekhAya che. jemake guru eka hovA chatAM "gurava' (gurao) evo bahuvacanayukta rnirdeza thAya che. samAdhAna :- A vAta suMdara nathI, kAraNake aneka paryAyonI hAjarIrUpa nimittanA kAraNe "gurava' ema bahuvacana paNa susaMgata che. rAMkA :- jo aneka paryAyonA kAraNe bahuvacana iSTa hoya, to haMmezAM aneka paryAyo rahe che. tethI haMmezA bahuvacana no ja prayoga thavo joie."gura:' ema ekvacanano prayoga kyAreya thaI zakaze nahi. samAdhAna :- ema nathI. dareka vastu dravyaparyAyaubhayAtmaka che. athavA dareka vastu samAnapariNAma(sAmAnya) ane bhinna pariNAma( vizeSa)thI yukta hoya che. (jemake "brAhmaNo lobhI (=brAhmaNa lobhI hoya che.) ityAdisthaLe brAhmaNomAM lobha samAnapariNAma tulyAMkalpa che. TUMphamAM dravyarUpatA, anuvRnirUpatA, sAmAnya, samAnapariNAma, tulyAM vagere zabdo kathaMcit samAna arthaka che.) derA, kALa dharmasaMgrahaNi bhAga-1 % 210 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ca vastu zabdena ca vaktumiSyate tadA tadvAcakasya zabdasya bahuvacanaM paryAyANAM bahutvAt, yadA tUpasarjanIkRtaparyAyopanipAtaM pradhAnIkRtatulyAMzaM ca tadeva vastu vaktumiSyate tadaikavacanaM, tulyAzaMsya kathaMcidekatvAt / ata eva caikavacanakAle bahuvacanakAle vA dravyayaparyAyobhayarUpaM vastu sakalamavigAnena pratIyate / evaM ca sati "saMbhavidharmmirUpamAtrAbhidheyatvena vivakSitamata ekavacana" miti cedatyAzaGkaya yaduktaM pareNa -- "na, tasyaikatvena vivakSAyAM kArtsyagauravayorapratItiprasaGgAt, ubhayarUpasya vastuno guruzabdavAcyatvAt kathaM saMbhavino dharmirUpasyaikatvena vivakSeti" tat dUrApAstaprasaraM draSTavyam, tathAna - bhyupagamAditi / yadA tUbhayorapi udbhUtatvaM vivakSyate tadA dvayorapi dravyaparyAyavAcakayoH zabdayoH yathAkramamekavacanabahuvacanabhedaH, yathA - ghaTasya rUpAdaya iti / anenaiva ca krameNa vrIhyAdiSu zabdeSu samAnAsamAnapariNAmapradhAnopasarjjanabhAvavivakSAyAmekavacanabahuvacane draSTavye, yathA- "vrIhireko'pi saMpannaH subhikSaM karotItyAdi " / tathA ca sati yaduktaM-"vrIhaya iti jAtivacane dharmiNo rUpAdInAM cAnabhidhAnAnna kiMciduttaramiti" tadapi bAlizajalpitaM, sarvathA vastugatyanavagamAt, atropasarjjanIkRtasamAnapariNAmasyAnekAtmakasyAsamAnapariNAmasyAbhidhAnAditi / yadapi saMjJAbhedAdbhadaM dUSayatA abhihitaM- "saMjJApi saMketanibandhanA saMketazcecchAyattavRttiriti kutastato'rthabheda iti" tadapi na zobhanam, zabdArthayoH saMbandhasya vAstavatvAt, tathAhi-- yadi zabdArthayoH saMbandhaH sAMketika iSyate tarhi yena zabdenAyamityAdinA tasya zabdasya saMketaH kriyate tena kiM saMketitena asaMketitena veti vaktavyaM ?, yadi saMketitena tarhi tasyApi yena zabdena saMketaH kRto vidyate tenApi saMketitenAsaMketitena vetyAdi tadevAvartata ityanavasthA, athAsaMketitena tarhi siddhaH zabdArthayoH saMbandho vAstavaH, asaMketitAdapi tasmAt zabdAt vivakSitavAcyapratIteH / athocyeta yAdRzo bAhyo'rtho ghaTAdiH pratyakSe jJAne pratibhAsate tathA puruSavagerene apekSIne kyAreka dravya(tulyAMza) mukhya bane che, paryAyo gauNa, to kyAreka dravya gauNa ane paryAyo mukhya bane che. have, jyAre vastugata dravya gauNa bane, ane paryAyonI upasthiti mukhya bane, ane te vastuno zabdathI nirdeza karavAno hoya, to paryAyo bahu hovAthI e vAcazabdano bahuvacanamAM nirdeza thAya che. ane jyAre paryAyonI upasthiti gauNa hoya, dravya pradhAna karAyuM hoya, ane te vastunuM pratipAdana iSTa hoya, to dravya kathaMci eka hovAthI ekvacanamAM prayoga thAya che. tethI ja ekvacanamAM prayoga thato hoya, ke bahuvacanamAM prayoga thato hoya, vastu to dravya-paryAya ubhayarUpe ja-saLatayA ja aviruddha rUpe bhAse che. tethI ja, bIjAoe je AzaMkA ane nirAkaraNa karyuM che, te ayogya Thare che. bIjAoe je AzaMkA ane nirAkaraNa karyuM che te A pramANe che + "jaino jo ema kahetA hoya, ke saMbhavI dharmirUpamAtra (=vya) abhidheyatarIke vivakSita hovAthI ekvacana che, to te barAbara nathI. kemake tenI(=gururUpa dharmAMnI) evRtarIke vivakSA karavAmAM saMpUrNatA ane gauravanI pratIti nahi thavAno prasaMga che. je kAraNathI saMpUrNatA ane gustA ubhayarUpavALI vastu ja 'guru' zabdathI vAcya bane che. te ja kAraNathI saMbhavita dharmarUpanI ektvathI vivakSA zI rIte thaI zake ?" A paramata barAbara nathI, tenuM kAraNa e ja che ke, vastunI mAtra dharmAMrUpe vivakSA ame svIkAratA ja nathI. vastune ubhayarUpe ja svIkArIe chIe. ane temAM jyAre paryAyane gauNa karI dravyane mukhya karIe chIe, tyAre ja ekvacanano nirdeza thAya che. ane chaThThAM te vakhate mukhyatayA dravya ane gauNatayA paryAyo bhAsatA hovAthI ubhayAtmaka ja vastu bhAse che. zaMkA :- jyAre dravya ane paryAya bannenI pradhAnatayA vivakSA iSTa hoya, tyAre zuM karazo ? samAdhAna :- tyAre dravya ane paryAya bannenA vAcaka be zabdono kramaza: ekvacanamAM ane bahuvacanamAM niMrdeza karIzuM. jemake ghaDAnA rUpavagere(ghaTasya rUpAdaya:)" tethI krei doSa nathI. Aja kramathI 'vrIhi'(=cokhA)zabdomAM samAnapariNAma(=vyatva sAmAnya) ane asamAnapariNAma(-paryAya-vizeSa)nI kramaza: pradhAna ane gauNatarIke vivakSA karatI vakhate kramaza: ekvacana ane bahuvacanamAM nirdeza thAya che. jemake vrIhirakopi saMpanna: subhikSa karoti (-eka paNa saMpanna thayelo cokho sukALa kare che.)* A sthaLe samAnapariNAmane AgaLa karI evacanamAM prayoga che. tethI koika ema kahe che "zrIhaya:(-cokhAo) ema jAtipradhAna nirdezasthaLe dharmI ke rUpaAdiparyAya bemAMthI ekanuM paNa abhidhAna na hovAthI ahIM jaino koi uttara ApI zake tema nathI." A taddana bAliza babaDATa che. kemake vastutatvane samajyA vinA ja bharaDAyuM che. 'zrIhaya:" A sthaLe samAnapariNAmane gauNa karI tathA asamAnapariNAmane mukhya karIne kahevAyuM hovAthI bahuvacana che. (zabda-artha vacce vAstavika saMbaMdha) vaLI keTalAka saMjJAbhedanA bhedathI thatAM bhedane dUSaNa lagADatAM kle che. "saMjJA paNa saMketanA kAraNe hoya che. tathA saMketa icchAne AdhIna che. tethI saMjJAbhedathI arthabheda zI rIte saMbhave ? arthAt saMjJAbhedane arthabhedasAthe saMbaMdha nathI, paNa saMta dvArA icchAsAthe saMbaMdha che." A vAta paNa sarAhanIya nathI. kAraNake zabda ane artha vacceno saMbaMdha vAstavika che. te A pramANe + jo zabda-arthavacceno saMbaMdha sAMketika ja iSTa hoya, to je zabdathI 'A' ityAdipe te zabdano sakta karAya che (te zabdane saMketarUpa apAya che.) te zabda pote saktayukta thaIne ke saMktayukta thayA vinA ja tema kare che ? te o. jo te zabda saMktayukta thaIne tema karato hoya, to te zabdane je zabdathI saMta apAyo, te zabda paNa saMketita che ke asaMtita che ? ityAdi pUrvapraznanuM punarAvartana thaze. Ama anavasthAoSa Avaze. ane jo asaMketitazabda saMkta Apato hoya, to zabda arthavacceno saMbaMdha vAstavika Tharaze. kemake asaMketita evA te zabdathI vivakSitavAcyanI pratIti thaI zake che. ane vAta zabda. arthavacce vAstaviksaMbaMdha vinA saMbhave nahiM. zaMkA :- ghaTavagere bAhyaartha(=ghaTavagere vastu) pratyakSajJAnamAM je pramANe bhAse che, te bhAsato nathI. tethI zabda ane artha vacce kevI rIte vAstavika saMbaMdha mAnI zakAya ? pramANe zabdajanya jJAnamAM dharmasaMgrahaNi bhAga-1 H 11 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rA - 1 na tathA zabdotthe, tatkathamanayoH zabdArthayoH vAstavaH saMbandhaH iti?, tadapyayuktam, zabdAdapi tAdRzasyaiva bAhyasyArthasya pratIte, ijiM-apavamadhyasthitAt thAtA poritamupati patatiAmaNIya sumirAje mahAmRtamAnatyu: san tadanyAmraphalamadhyAttadevAnayati nAnyaditi, na ca zabdasyAspaSTaH pratibhAso bhinnaviSayatAnibandhanam, ekasminnapi nIlAdivastuni samIpaviprakRSTadezavartinoH puMsoH spaSTAspaSTapratibhAsayorupalabhyamAnatvAt / na ca vAcyaM zabdArthayoH saMbandhasya vAstavatve 'sati pradhAnAdizabdAnAmapi tAttvikaviSayatAprasaktiH, teSAM mithyAbhASAvargaNopAdAnatvenAlIkArthAnAmevAbhyupagamAt, evamatItAnAgatayorapi vartamAnatvena vAcakAnAM zabdAnAmalIkArthatA draSTavyA, ye tvatItAnAgatayorapyatItAnAgatatvena vAcakAH zabdAste taddhiSaye sArvajJajJAnamiva satyArthA eva, etacca prAgevoktam / etena yadapyucyate-"indriyajJAnanisi, vasturUpaM hi govA nAnAM naiva tat phrena, saMsApeffmatratA? " "paramArthe tAtvei tyavAnAt | tathA-"zarve nAvyAtAksssy, buddhAvapratibhAsanAt / arthasya dRSTAviva tat, zabdAH kalpitagocarAH // 1 // kalpitasyaiva tadbhedaH, saMjJAbhedAdbhavedyadi // 2 // " tathA "anyadevendriyagrAhyamanyacchabdasya gocaraH / zabdAtpratyeti bhinnAkSo, natu pratyakSamIkSate // 3 // ityAdi tadapi pratyuktamavaseyam, yathoktabhAvArthazUnyatvAt / yadapi cocyate-ekasminnapi ca saMjJAbhedo dRzyate, yathA indraH zakraH puraMdara iti, tatkathamasya bhedanimittateti / tadapi kavalitanibiDajaDimodgArarUpaM, zakrAdizabdAnAmapi svasvabhinnapravRttinimittabhAvAt, zAhi--iMdanAt indraH, zakanAt zakraH, pUrdAraNAt puraMdara iti / zaktizaktimatozca kathaMcidabhedAt zakrAdizabdaiH - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- samAdhAna :- A vAta barAbara nathI. kAraNake zabdathI paNa pratyakSatulya ja bAdhArtha pratIta thAya che. dA.ta. oraDAnI madhyamAM rahelA thALAmAMthI nIcethI lIlI ane uparathI pILI, atyaMta ramaNIya, sugaMdhI moTI kerI lAva' ema kahevAyelI vyakti che ane bIjI kerIonI madhyamAMthI teja (vivakSita ja) kerI lAve che, bIjI nahi. zaMkA :- kyAM paNa zabdathI thato pratibhAsa aspaSTa hoya che. samAdhAna :- e pratibhAsa aspaSTa hoya, teTalAmAtrathI kaMi bhinna viSayatAnuM kAraNa na bane. ema to najIka rahelA puruSane ekanI eka nIlavagere vastu spaSTa dekhAya ane dUra rahelA puruSane te ja vastu aspaSTa dekhAya, ema pratItisiddha ja che. paNa teTalAmAtrathI bannenA pratyakSane alaga alaga vastuviSayaka mAnavAmAM AvatuM nathI. A pramANe prastutamAM paNa samajavuM. zaMkA :- jo zabda-arthavacce vAstavikasaMbaMdha hoya, to sAMkhyavageremAnya pradhAna(=prakRti vagere zabdone paNa tAtvika viSayavALA mAnavA paDaze. arthAt sAMkhyoe pradhAna vagere zabdathI oLakhAvela prakRtivagere tatvone satyarUpe svIkAravA paDaze. je tamane ISTa nathI.. - samAdhAna :- pradhAnavagere zabdha mithyAbhASAvargaNAnA pugaLonA upAdAnathI bolAya che. tethI teo asaarthanA abhidhAyatarIka ja mAnya che. A ja pramANe atIta ane anAgatane vartamAnarUpe sUcavatA zabdha paNa asaarthavALA ja samajavA. je. zabda atItane atItarUpe ane anAgatane anAgatarUpe sUcave che, te zabdo te viSayamAM sarvajJanA jJAnanI jema satyaarthavALA ja che. A vAta pUrve batAvelI ja che. bauddha :- indriyajJAnamAM pratibhAsa pAmatA vastarUpa ja gocara viSaya che. zabdomAM tema nathI. kAraNake zabdanA viSayo IndriyanirbhasI nathI.) tethI klI rIte saMjJAbhedathI vibhinnatA AvI zake? kAraNake pramANavArtikamAM "paramArthakatAnatve (jo zabdano viSaya paramArthatAna-paramArthathI vastaSpa hoya, to bhinna-bhinna darzanamAM nityatva-anityatvaArUipe dhelA virUddha arthamAM zabdanI apAramArthika pravRtti thAya nahIM.) tathA zabdathI(rAbdaprayogathI) indriyanI pravRtti vinAno artha athavA indriyanI pravRtti vinAnI vyaktine artha baddhimAM pratibhAsato nathI. jemake je arthamAM AMkha pravRtta na thaI hoya, athavA je vyakti AMkha ughA nathI, tenI daiSTimAM te artha pratibhAsato nathI. tethI zabda mAtra kalpitaviSayaka che. tethI jo saMjJAbhedathI bheda paLo hoya, to te kalpita arthomAM ja paDe che. tathA indriyagrAhya padArtho alaga che. zabdanA viSayo alaga che. bhinnAkSa (-bhinna indriya, athavA bhinna IndriyavALI vyakti athavA bhedAyelI AMkhavALo= aMdhapuruSa) zabdathI pratyaya kare che, paNa pratyakSa dekhato nathI." uttarapakSa :- ame pUrve je kahyuM tenA bhAvArtha ne nahI pakaDanI A vAta tuccha che. (ame pUrve kyAM ja che ke zabdathI paNa AMkhanI jema ja bAhyarthanI pratIti thAya che. spaSTAspaviSayatA gauNa che. IyAdi. e badhI vAtothI uparokta vAtonuM nirAkaraNa thAya che.) | (saMjJAbhedathI paNa bhedabheda) zaMkA :- eka ja arthamAM aneka saMjJArUpa saMjJAbheda dekhAya che. jemake eno e indra zukra "puraMdara' vagere aneka saMjJAthI oLakhAya che. tethI saMjJAbhedane arthabhedamAM nimitta mAnI zakAya nahi. samAdhAna :- A vacana gADha jabAnuM pratIka che. kAraNake rASpagerezadhe paNa alaga alaga potapotAnA pravRttinimitte dharAve che. jemake IndanAna(aizvaryavAna hovAthI) Indra, rAkanAta(zaktimAna hovAthI) rAka, pUraNAta(=dAnavanA nagarano saMhAra karavAthI) puraMdara ityAdi. vaLI, zakti ane zaktimAna paraspara kathaMcit abhinna che. tethI te-te zabdathI mAtra te-te potapotAnI pravRttimAM kAraNabhUta zanavagere zakti(=vAcyatA) ja pratIta na thAya, paraMtu te zaktivALI samasta vastu ja pratIta thAya. tethI rAvagere rAdhenI zakti alaga alaga hovA mAM te zabdothI vAcya(zaktimAna) artha eka ja hoya, ane te zaktio paraspara samAnaadhikaraNatA dharAve e vAta asaMgata nathI banatI. (kAraNake eka vastumAM aneka zakti hovI amane mAnya che.) zAMkA :- Ama hoya, to paNa e vAta to nizcita thaI ja ne, ke eka ja dharmImAM zukra vagere aneka saMjJArAdhe pravRtta thai karavAthI) puraMdara ityAdi 39 zanivAtA) ja pratIta thI vAta zaktimAna) a na hovI amane mAnya che. -- -- -- -- - -- -- -- 1. tadviruddhopalabdhau syAdasattAyA vinizciyaH / paramArthakatAnatve zabdAnAmanibandhanA // 201 // iti pUrNazlokaH pramANavArtike dharmasaMgrahaNi bhAga-1 212 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ta, sata parvayAvinAzAyI" -------- manI pratItimAM nimitta na zakanAdizaktiviziSTaM samastameva vastu pratIyate, natu svasvapravRttinimittabhUtazakanAdizaktimAtram, tataH zakrAdizabdaistadvAcinAM sAmAnAdhikaraNyamapyupapadyata eva / na ca vAcyamevamapi ekasmin dharmirUpe zakrAdizabdAnAM pravRttyabhyupagamAnna saMjJAbhedo viSayabhedapratItinimittamiti, tasyApi kathaMcidanekasvabhAvatayA sarvathaikatvAsiddheH / evaM ca sati atrApi indanAt zakanAt pUrdAraNAt zaktibhedo gamyata iti cedityAzaGkaya yadetadabhihitaM-"na,samastasyaiva kAryakartRtvAt, nahi zaktirevendati zaknoti vidArayati ca, kiM tarhi?, dharmirUpamapi, tayorekasvabhAvatopagamAt, zaknotyAdipadaistadvAcinAM saamaanaadhikrnnydrshnaacc| na cAskhaladvRttipratyayaviSayatvAdupacArakalpaneti" tadapIha niravakAzamavaseyam, zakanAdizaktiviziSTasya dharmirUpasya kathaMcidanekasvarUpasya zakanAdizaktinimittakaiH zakrAdizabdairvAcyatvenAbhyupagamAdupacArasya cAnAzrayaNAditi / yaH punaratra lakSaNabhedo'bhihito'nuvRttilakSaNaM dravyamityAdirUpaH so'bhyupagamyata eva, na hyabhyupagamA eva bAdhAyai bhavantIti / yatpunarucyate-- "lakSaNabhedo bhedaM prati aheturasiddhatvAt, na hyeko bhAvaH kvacidanvayI siddhaH, atha na kUTasthanityatayA nityaM dravyamArhatairiSyate, pariNAmanityatopagamAt, sA ca pUrvottarakSaNaprabandhavRttyA, na hyasya paryAyANAmivocchedaH, paryAyA eva hi paryAyarUpeNa nirudhyante na tu dravyamiti, tadapyayuktam, asyAapi nityatAyA dravye'saMbhavAt, paryAyavyatiriktasya dravyasyaivAsiddheH, tasyopalabdhilakSaNaprAptasya tadvivekenAnupalakSaNAditi / tadasamIcInam, paryAyavyatiriktasya drvysyaanuplkssnnaasiddheH| zAhi--anvayirUpamiha dravyamucyate, taccAnvayirUpaM mRllakSaNaM pratyakSata eva sakalamRtpiNDazivakasthAsakozakuzUlaghaTakapAlAdirUpAsvavasthAsvanubhUyate, na ca vAcyamanyaiva mRtpiNDAdirUpA mRdAsIt, anyaiva ceyamupalabhyamAnA ghaTAdimRditi, sataH sarvathAvinAzAyogAt, tathAdarzanAbhAvAt / na ca pradIpAdinA vyabhicArastatrApi tamaHprabhRtivitakAradarzanAt, - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- ----- - - - - - - - - -- - -- zake. tethI ema ja nizcita thAya che ke saMjJAbheda viSaya (=vastu) nA bhedanI pratItimAM nimitta nathI. samAdhAna :- dharmI anekasvabhAvavALo che. te-te svabhAva( zakti pravRttinimitto) paraspara kathaMcida bhinna che, tethI te-te svabhAvarUpe dharmamAM paNa kathaMcibheda siddha che. arthAt sarvathA ekva asiddha che. tethI saMjJAbhedathI viSayabhedanA svIkAramAM bAdha nathI. (ahIM koIka pUrvapakSa Ahata (jaina) taraphathI zaMkA uThAvI khaMDana kare che.) jaina :- Ama ahIM paNa (eka arthamAM paNa) aizvaryathI, zaktithI ane nagaranA kAraNathI zaktibheda dekhAya che. pUrvapakSakAra :- A barAbara nathI. vastu samastarUpe ja kArya kare che. evuM nathI ke zakti pote ja aizvarya anubhave che, samartha che ane vidAraNa kare che. paraMtu niyukta dharmI pote paNa aizvaryaAdi anubhavanI yiA kare che. kemake zakti ane zaktimAna vacce ekasvabhAvatA svIkArI che. ane zaktoti( karI zake che)vagere kriyApadonI te-te vAcya( zakvagere) artho sAthe samAnAdhikaraNatA paNa dekhAya che. A vAta alavRttipratyayano viSaya che (abAdhita pratyakSano viSaya che.) tethI A aMge upacAranI lpanA paNa yogya nathI. (athavA zakvagere zabdo ekAryavAcItarIke aspalavRtti pratyayanA viSaya che. tethI tyAM ekAWvAcitA upacAranI lpanAthI che tema paNa nathI.) tAtparya :- zoti vagere zaktio paraspara bhinna che. tethI te te zaktiothI abhinna tene dharmIo paNa paraspara bhinna thaze. tethI saMjJA bheda viSayabheda svIkAravAmAM eka arthamAM dekhAtI aneka saMjJA anupapana bane che. uttarapakSa (jaina) :- A vAta paNa ahIM lAgu paDatI nathI. kemake ame jema zakti ane zaktimAna vacce kathaMci abheda svIkArIe chIe, tema zaktimAna(dharmI)ne aneka zakti(svabhAva)vALo paNa svIkArIe chIe. ane tene svabhAvonI anektA thI te dharmane paNa kathaMcit anekarUpe svIkArIe chIe. tethI rAkana(=sAmarthya)Adi zaktinimittaka rAkrAdi te-te rAdhenA vAcya tarIke te-te zakti sAthe abheda hovAthI) paNa te dharmane svIkArIe chIe. (tAtparya - eka ja IndrAdivyaktimAM aizvarya, sAmarthya. vidAraNaAdi svabhAvo rahelA che. temAMthI je sAmarthyavagere svabhAvane AgaLa karI zakaAdi je zabdaprayoga thAya, te zAbdathI zakaAripe(=sAmarthyavAnarUpa) te indraAdinI pratIti thAya che.) ahI A padArtha vAstavika che. tethI upacArano Azraya levAnI jarUra ja nathI. Ama saMzAbhede arthabheda mAnya ja che. | (satano sarvathA vinAza na thAya) vaLI, pUrve je dravya anuvRttirUpa che ItyAdirUpa lakSaNabheda darzAvyo. te amane svIkRta ja che. paNa ema abhyapagama (=svati)mAtrathI kaMi bAdhA pahoMcatI nathI. (abhyapagama svayaM bAdhArUpa nathI. ahIM pUrvapakSakAre svagranthamAM jainamataviruddha je kaMI baphATa ryo chete pUrvapakSarUpe TakakAra svayaM rajU kare che.) pUrvapakSa :- lakSaNabheda viSayabhedapratye kAraNa nathI, kAraNake asiddha che. kyAreya paNa eka bhAva anvayItarIka siddha nathI. ( netyasthaLe haMmezA vastu eka ja bhAvarUpe mAnavI paDe. ane kyAreya eka ja bhAvarUpe anvaya thAya nahi.) zaMkA :- jeno vastune phUTastha nitya nahIM, paNa pariNAmI nitya mAne che. tethI te ja vastu anya anyarUpe anvaya pAmatI hoya, temAM deSa kyAM che ? kemake pUrvottarakSaNonI paraMparArUpe rahevuM e ja pariNAmI nityatAno artha che. ane dravyano paryAyo nI jema uccheda thato nathI. paryAyo ja paryAyarUpe nirodhakanAza pAme che, nahi ke te paryAyomAM saMkaLAyeluM dravya. tethI gheSa nathI. samAdhAna :- A vAta barAbara nathI. AvI pariNAmanityatA paNa dravyamAM saMbhavatI nathI. kAraNake jo dravya san hoya, to te upalabdha thavuM joie. arthAta te upalabdhilakSaNaprApta che. chatAM paNa paryAyothI alagarUpe te upalabdha thatuM nathI. tethI paryAyathI juduM dravya ja asiddha che. uttarapakSa (jaina) :- tamArI vAta barAbara nathI. kemake "paryAyathI vyatiriktarUpe dravya upalabdha thatuM nathI e vAta ja galata che. jUo - dravya anvayirUpa kahevAyuM che. ane mATIrUpa A anvayisvarUpa mATIno piMDa zivaka, sthAsa, ko, kurAla, gharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 213 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA'tyantAsata utpAdAyogAt, kharaviSANasyApyutpattiprasaGgAt / athocyeta vivakSitaM kAraNaM vivakSitakAryajananasvabhAvameva na tu kharaviSANajananasvabhAvamapi tatkathaM tasyApyutpattiprasaGga iti, tadapyayuktam, kAryakAle kAraNasya niranvayavinaSTatayA tadavyatiriktasya tajjananasvabhAvasyApyabhAvenobhayatrApi vizeSAbhAvAt / tanna piNDamRdaH sarvathA'nyaiva ghaTamRdityanuyAyinI mRt, tataH paryAyavyatiriktasya dravyasyopalabdhilakSaNaprAptasyAnupalakSaNamasiddhamitisthitam / evaM ca sati yadavAdIt - " paryAyeSveva tulyarUpakAryakartRSu dravyAbhimAno mandamatInAM na punastattvato vilakSaNamupalakSyate iti" tattasyaiva mandamatitAsUcakam, uktavattadanupalambhAsiddheH / yo'pi ca prAkkAryabhedo darzito, yathA-- "ghaTenodakAharaNaM kriyate rUpAdibhistu vasturAga iti" so'pi parasiddhAntAtyantAnabhijJatAsUcako, na hyevamArhatairdravyaparyAyayoH kAryabhedo'bhyupagamyate, ghaTasyotkalitarUpAdiguNAnAM ca tatparamANUnAM pratyekaM dravyaparyAyasvabhAvatayo bhayarUpasyaiva vastuna udakAharaNavasturAgAdikriyAsu pravRtteH, kiMtu saMvedanAdilakSaNaH, 12 pratiprApyanubhavasiddhatvAvapratikSepArDa, phri--rezAntare-vhAlAntare-nAsto-avasthAno 2 mRtvi'zivasthAtakoshkushuulghttkpaalaadissvvishessenn sarvatrAnuvRttasya mRdanvayasya saMvedanamanubhUyate, pratibhedavyavasthitaparyAyavyAvRttisaMvedanaM ca / na cedamasiddhaM, yato na yathApratibhAsaM mRtpiNDasaMvedanaM tathApratibhAsameva zivakasaMvedanamAkArabhedAnubhavAt / na ca yathApratibhAsabhedameva tadvijAtIyeSu dahanapavanavanaspatyAdiSu tathApratibhAsabhedameva mRtpiNDazivakAdiSu, mRdUpAnvayAnubhavAditi kRtaM prasaGgena / tadevaM jAtyantarAtmakabhedAbhedapakSaH sakaladoSavinirmuktatvAtsadvAdo na kevalabhedAbhedavAdAviti sthitam // 341 // atra parazcucodayiSuridamAha- ghaTa, kapAla Api badhI ja avasthAomAM pratyakSathI upalabdha thAya che. ema nahi kahevuM ke "mRtpiNDAdimAM rahelI mATI anya hatI, ane atyAre ghaDAvageremAM upalabdha thatI mATI anyarUpa ja che." kAraNake sata vastuno sarvathA vinAza thato kyAreya dekhAto nathI. tethI mRtpirNAgata mATIno sarvathA vinAza na mAnatA uttara uttaranI avasthAmAM anvaya svIkAravo yuktisaMgata che. zaMkA :- sat no sarvathA vinAza na thAya' evA niyamamAM pradIpajyota anaikAntiktAnuM ApAdana kare che. kemake pratyeka kSaNe pUrva-pUrvanI jyotano sarvathA vinAza thato dekhAya che. samAdhAna : A jyotano sarvathA vinAza thato nathI. kemake ahIM paNa aMdhakAravagere(prakRtizabdathI kAjaLavagere) vikAra dekhAya ja che. jyota svayaM te uttaraparyAyane pAme che. A ja pramANe khapuSpavat atyanta asanI utpatti saMbhave nahi. anyathA gadheDAnA ziMgaDAnI utpattino paNa prasaMga Ave. tethI ghaTAdigata mATIne pUrve atyantaasat svIkArI pachI tenI utpatti mAnavA karatA, pUrvIyamATIno ja anvaya svIkAravo yogya che. kAraNake dRSTa paNa tema ja che. yuktiAdithI iSTa paNa te ja che. zaMkA :- te-te abhipreta kAraNa te-te abhipreta kArya utpanna karavAno svabhAva dharAve che. tethI atyantaasat ghaTaAdi mATI utpanna thaI zake. koipaNa kAraNa gadheDAnA ziMgaDAne utpanna karavAno svabhAva dharAvatuM nathI. tethI tevA svabhAvanA abhAvamAM gadheDAnA ziMgaDA utpanna thavAno prasaMga ja kyAMthI Avaze ? samAdhAna :- A vAta barAbara nathI. tamArA mate to kAryakALe kAraNa sarvathA vinAza pAmyuM hovAthI kAraNathI abhinna kAraNano tevo kAryajananasvabhAva paNa naSTa thaze. Ama kAryakALa to kAraNanA te--te jananasvabhAvono abhAva bane sthAne (gadheDAnA ziMgaDA ane ghaDAna sthAne) tulya ja che. tethI atyanta asattnI utpatti svIkAravAmAM gadheDAnA ziMgaDAnI utpattinI Apatti ubhI ja che. tethI ghaTamATIthI piNDamATI sarvathA bhinna ja che, te vAta khoTI che. tethI mATIvagere dravyo anvayI siddha thAya che. tethI 'paryAyathI bhinna dravya upalabdhilakSaNaprApta hovA chatAM upalabdha thatuM nathI" te vAta asiddha nizcita thAya che. tethI ja bIjAo je he che ke - "tulyarUpe kArya karatA paryAyomAM ja alpabuddhivALAone dravyanI mithyabuddhi thAya che. paraMtu vAstavamAM paryAyathI vilakSaNa dravya kyAreya upalakSita thatuM nathI." te teonI ja alpabuddhinuM sUcaka che. kemake upara batAvyuM tema dravyanI vilakSaNarUpe upalabdhi asiddha nathI. (dravya-paryAya-ubhaya yiAmAM pravRtta) tathA pUrve pUrvapakSakAre dravya-paryAyavacce kAryabheda darzAvyo ke "ghaDAthI pANI lAvavAnI kriyA thAya che jyAre rUpavagere thI vasturAga thAya che." pUrvapakSakAranI A vAta paNa para(-jaina)siddhAntaaMge teonI atyaMta ajJAnatAne ja chatI kare che. jaino dravya paryAyavacce Avo kAryabheda svIkAratA ja nathI. jainamate gho ane tenA udbhutarUpavagere guNovALA paramANuo A pratyeka, dravya-paryAyaubhayasvabhAvavALA che. tethI dravyaparyAyaubhayAtmaka vastu ja pANI lAvavuM ane vasturAgavagere kriyAmAM pravarte che. Ama jainamate pUrvokta kAryabheda iSTa nathI, paNa saMvedanaAdirUpa bheda iSTa che. ane A badhAne anubhavasiddha hovAthI dUSaNa devA yogya nathI. jUo - dezAntaramAM-kALAMtaramAM-puruSAntaramAM-avasthAntaramAM, A darekamAM mRtapiNDa, zivaka, sthAsa, koza, kuzUla, ghaTa, kapAlavagere badhAmAM anuvRtti pAmatA mATInAM anvayanuM saMvedana thAya che. (bhinnadezamAM rahelA, ane bhinna kALamAM rahelA jUdA jUdA puruSone ke eka ja puruSane jUdI jUdI avasthAvakhate paNa uparokta baMdhAmAM mATInA anvayanuM saMvedana thAya che.) te ja pramANe te ja mATInA piNDaAdi dareka bhedamAM nizcitarUpe rahelA paryAyabhedanuM paNa saMvedana thAya che. ane A asiddha paNa nathI. kAraNa ke mRtapiNDanuM saMvedana jevA pratibhAsavALuM che, tevA ja pratibhAsavALuM zivakanuM saMvedana nathI. kAraNake bannenAM bodhanA AkAramAM spaSTabhedano anubhava thAya che. chatAM, A pratibhAsano bheda tevo to nathI ja, jevo agni, pavana, vanaspativageremAM mATIAdithI pratibhAsano bheda che. kAraNake agnivegeremAM mATInuM annayarUpa nathI, jyAre piNDavageremAM mATIrUpa dravyano anvaya anubhavAya che. (eka anvayI dravyanA be paryAyamAM bheda bhAse che. paNa te bheda bhinnadravyanA paryAyathI bhAsatA bheda katAM vilakSaNa che. A vilakSaNatA dravyanA anvayipaNAne kAraNe che.) A bAbatamAM prasaMgathI saryuM. Ama, jAtyantararUpa bhedAbhedapakSa saghaLAya doSothI vimukta che. tethI bhedAbhedapakSavAda ja sAda che, nahi ke mAtra bhedavAda ane mAtra abhedavAda, tema nizcaya thAya che. 5341aaaa dharmasaMgrahaNi bhAga-1 214 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhammammi niyattaMte jai No davvaM niyattaI bheo / aha u Niyattai evaM tao abheutti kahamubhayaM ? // 342 // (dharme nivarttamAne yadi no dravyaM nivarttate bhedaH / atha tu nivarttate evaM tato'bheda iti kathamubhayam) nanu paryAyanivRtau dravyaM nivarttate na vA?, tatra yadi dharme paryAye nivarttamAne dravyaM na nivarttata iti pakSastarhi dravyaparyAyayorbhedaprasaGgaH / tathAhi-- yasmin nivarttamAne'pi yanna nivarttate tattato bhinnaM yathA ghaTAtpaTaH, na nivarttate ca paryAye nivarttamAne'pi dravyamiti vyApakaviruddhopalabdhiH / abhedo hi tulyayogakSematayA vyAptaH, anyathA tadvayavasthAvilopaprasaGgAt, tadviruddhaM cedamekataranivRttAvanyAnivarttanamiti / atha nivarttata iti pakSaH ? evaM tarhi tato dravyAtparyAyasyAbheda eva prApnoti tulyayogakSematvAt iti / tasmAtkathaM dravyaparyAyayorubhayaM bhedAbhedalakSaNaM bhavati, uktavadekAntena bhedasyAbhedasya vA yujyamAnatvAditi // 342 // atrAha- 1 ubhayaM aNuhavasiddhaM bhaNiyamiNaM aNuhavo'vi kaha tammi ? | laMghai viyappajuyalaMti haMta to so tadAbhAso // 343 // mottUNamaNubhavaM kiM pamANabhAvo viyappajuyalassa ? / tadaNuhavassavi evaM apamANattammi kiM teNa ? // 344 // (muktvA'nubhavaM kiM pramANabhAvo vikalpayugalasya ? / tadanubhavasyApi evamapramANatve kiM tena ? ) - evaM nanu vikalpayugalasyApi bhavaduktasyAnubhavaM muktvA kimanyat pramANabhAvaH prAmANyaM ?, naiva kiMcit, kiMtu sa evAnubhava iti bhAvaH, sa cAnubhavo bhavato'pramANam, tatazca tadanubhavasyApi -- bhavaduktavikalpayugalAnubhavasyApi bhedAbhedAnubhavasyevApramANatve sati kiM tena vikalpayugalakenopanyastena ?, apramANasya sAdhakabAdhakabhAvAnupapatteH // 344 // tahavi ya pamANabhAvo jai tassitarassa Neti kA juttI ? 1 aha u abAhiyabodhattaNaM na iyareNa bAdhAto // 345 // (tathApi ca pramANabhAvo yadi tasyetarasya neti kA yuktiH ? / atha tu abAdhitabodhatvaM netareNa bAdhAtaH) bhedAbheda) (dravya-paryAyavacce ahIM parapakSa preraNA karavAnI icchAthI Ama kahe che - gAthArtha - (pUrvapakSa) : paryAyanI nivRttimAM dravya nivRtta thAya che ke nahi ? jo dharma-paryAyanI nivRttimAM dravya nivRtta thatuM nathI, tevo pakSa lezo, to dravya-paryAyavacce bheda svIkAravAno prasaMga che. te A pramANe je nivRtta thavA chatAM paNa je nivRtta thatuM nathI, te tenAthI bhinna che. jemake ghaDAthI paTa=kapo.' (ghaTanI nivRttimAM paNa paTa nivRtta thatuM nathI, tethI ghaTa paTathI bhinna che.) A ja pramANe paryAya nivRtta thato hovA chatAM paNa dravya nivRtta thatuM nathI. Ama vyApaviruddhaupalabdhi che. abheda tulyayoga kSamatAthI vyApta che. (arthAt jyAM abheda hoya, tyAM tulyayogakSema hoya ja. abheda vyApya che. tulyayogakSema vyApaka che.) A vyApti na svIkAravAmAM to bheda-abhedaAdi vyavasthA bhAMgI paDe. dravya-paryAyasthaLe A vyAptithI viruddha dekhAya che. kemake bemAMthI eka (=paryAya)nI nivRttimAM paNa bIjuM nivRtta thatuM nathI. (Ama ahIM tulyayogakSemarUpavyApakathI viruddha tulyayogakSemanA abhAvarUpa bhedanI upalabdhi thAya che.) tethI dravya-paryAyavacce bheda siddha thaze. have jo paryAyanI nivRttimAM dravya nI paNa nivRtti svIkAro, to banne vacce mAtra abheda ja siddha thaze, kemake bannevacce tulyayogakSematA che. tethI dravya-paryAya A bannevacce bhedAbhedapakSa saMgata nathI. kAraNake uparokta tarkathI ekAnte bheda ke ekAnte abheda ja saMgata Thare che. 534zA ahIM uttarapakSa darzAve che. gAthArtha (uttarapakSa) bhedAbheda (saMvalita) ubhayarUpa anubhavasiddha che, te upara ja kahI dIdhuM che. pUrvapakSa :- te anubhava paNa ubhayata: kevI rIte ghaTI zake ? arthAt na ghaTe. kemake gA. 342 pramANe vi,yugala te anubhavane ullaMghI jAya che. bAdhita kare che. tethI te bhedAbhedaubhayano hevAto anubhava anubhavAbhAsa mAtra che. te laMghe (=atikrame) zI rIte? (arthAt vipayugalane oLaMgI bhedAbhedaubhayano anubhava thaI na zake,) tethI je ubhayano anubhava thAya che, te anubhavAbhAsa che pramANabhUta nathI. A gAthAnI TIkA na hovAthI svaklpanAthI artha besADyo che. gItArtho yogyAyogyano nirNaya kare.) l[34]aa gAthArtha : uttarapakSa) tame kahelA vi,yugalaaMge paNa anubhavane choDI bIjuM zuM pramANa che ? arthAt bIjuM koi pramANa nathI. ane tame, anubhavane anubhavAbhAsa kDI apramANa Theravo cho. tethI tame vhelA vi,yugalano anubhava paNa bhedAbhedanA anubhavanI jema apramANa Thato hovAthI tenA vicArathI saryuM. kemake apramANabhUta vastu svayaM zAnuM sAdhaka ke bAdhaka bane nahi. 1344nA gAthArtha : bhedAbhobhayAnubhava ane vi,yugalAnubhava banne anubhavarUpe samAna hovA chatAM vikspayugala anubhava pramANabhUta che, ane bhedAbhedaubhayAnubhava pramANa nathI" evI klapanA karavAmAM zuM yukti che? arthAt koi yukti nathI. mAtra vacanarUpa ja che. 1. asyA mUlagAthAyA vRttirna dRzyate, chAyA tviyam - - ubhayamanubhavasiddhaM bhaNitamidamanubhavo'pi kathaM tasmin ? / laGghate vikalpayugalamiti hanta tataH sa tadAbhAsaH // 343 // dharmasaMgrahaNi bhAga-1 -215 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sya punarbhadAbhedAnubhavasya nadAra tasya vikalpayugasyava tathApariNamanamantarezyeva pradIrghAnusyUtamparijApapadyate yena tathApi-anubhavarUpatvAvizeSe'pi yadi tasya-bhavaduktavikalpayugalAnubhavasya pramANabhAvo natvitarasya-bhedAbhedobhayAnubhavasya tarhi 'iti evaM kalpanAyAM kA yuktiH?, naiva kAcit, kiMtvidaM vcnmaatrmevetibhaavH| athocyeta abaadhitvodhatvameva yu, atharina vidhutAnumavasaMvanya poSaka-paraccheH nAgapAnuM vite, tamAla pramANamevA etat pratiSedhati-'neti' yadetaduktaM tanna / kuta ityAha-itareNa--bhedAnubhavena(bhedAbhedAnubhavena-pAThA.) tasya vikalpayugalAnubhavasya bAdhAtaH bAdhyamAnatvAt // 345 // tassa tu Na teNa bAdhA tadabhAve tassa ceva'bhAvAo / egaMtanicca'niccammi bhAvio ceva so kiMca // 346 // (tasya tu na tena bAdhA tadabhAve tasyaivAbhAvAt / ekAntanityAnitye bhAvita eva sa kiJca) tasya punarbhedAbhedAnubhavasya na tena-vikalpayugalAnubhavena bAdhA / kuta ityAha-tadabhAve-dravyaparyAyayoH kevlmemeniDAlena nAtyAtmie kheDApAve ta-- vinyuyutAnukhavAbAvAn | ratha-ve vivasvayuItAnumava: pradIrghAnusyUtarUpo'nubhUyate, tacca pradIrghAnusyUtarUpatvaM na tasyaiva tathApariNamanamantareNopapadyate, tathApariNAmAbhyupagame ca dravyaparyAyayorbhedAbheda evAnyathA pariNAmAyogAt, tato dravyaparyAyabhedAbhedAnabhyupagame tasyaiva pradIrghAnusyUtarUpavikalpayugalAnubhavasyAbhAvo bhavati / nanu kathameSa pradIrghAnusyUtarUpo vikalpayugalAnubhavo na tasyaiva tathApariNamanamantareNopapadyate yena dravyaparyAyayorbhedAbhedAnabhyupagame tasyaivAbhAvaH syAdityata Aha-'egaMtetyAdi saH-pradIrghAnusyUtarUpavikalpayugalAnubhavAbhAvaH prAgeva ekAntaMnityapakSe 'evaM aNuhavasiddho ghaDapaDasaMvedaNAdibhedovi'ityAdinA granthena, ekAntAnityapakSe ca "NaNu so viNassarocciya" ityAdinA bhAvita eveti neha punarbhAvyate, tanna bhedAbhedAnubhavasya tena vikalpayugalAnubhavena bAdhA, tathA ca satyasAvabAdhitabodhatvAtpramANaM pramANatvAcca tatsiddhau bhedAbhedaH susiddha iti| yatpunaruktaM-'yasminnivartamAne yanna nivartate tattato bhinnamityAdi', tadapyayuktam, tulyayogakSematAyA abhedavyApakatvAsiddheH, tasyAstannibandhanatvAbhAvAt, taddhi tasya vyApakaM yadanvayavyatireko yadanukaroti, na cAbhedastulyayogakSematAyA anvayaM vyatirekaM vA'nukaroti, vyabhicAradarzanAt, - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - pUrvapakSa :- vindhayugalano abApitaanubhava ja ahI yuktirUpa che. jUo - vindhayugalanA anubhavasaMbaMdhI thatA bodhano koI pramANathI koipaNa vyaktithI cheda uDADI zakAya tema nathI. tethI te pramANabhUta ja che. uttarapakSa :- tame zuM te sAcuM nathI. kAraNake bhedabhedaubhaya anubhavathI vindhayugalano anubhava bAdhita thAya che. 34pA. gAthArtha :- te bhedabhedaanubhavane vindhayugalAnubhavathI bAdhA nathI. kAraNake dravya-paryAyavacce mAtra bheda ane mAtra abhedano niSedha karI jAtyantararUpe batAvelA bhedabhedanA abhAvamAM vindhayugalano anubhava thaI zake nahi. te A pramANe je A vi5yugalaanubhava pradIrdha ane eka bIjAmAM anusmRta vaNAyelArUpe anubhavAya che. A pradIrdhatA ane vaNAyelApaNuM anubhavanA tevA pariNamana vinA saMbhave nahi. ane tenA pariNAmanA svIkAramAM dravya-paryAyavacce bhedabheda ja nizcita thAya che. kAraNake bhedabheda vinA tathApariNAma zakya ja nathI. tethI dravya-paryAyavacce bhedabhedano svIkAra na karo, to vindhayugalanA pradIrdhaanusUtarUpa anubhavano abhAva ja Ave. zaMkA :- dravya-paryAyavacce bhedabhedanA abhAvamAM tathApariNAmano abhAva Ave, ane to, pradIrdhaanusUtarUpa vilpa yugalaanubhavano abhAva Ave ema tame kaho cho, paNa e to batAvo ke "pradIrdhaanusUtarUpa vindhayugalaanubhava tenA ja tevA pariNAma vinA anupapuna che" ema kevI rIte kahI zakAya? (ekamektA abheniyAmaka) samAdhAna :- jo ahIM pariNAmavAda nahi svIkAro, to ekAntanityapakSa ke ekAanityapakSa svIkAravAno rahe. temAM ekAntanityapaNe pradIrdhaanusUta anubhava asiddha che. te pUrve ja "evuM aNahavasiddho ghaDapaDasaMveNAdimeghovira (gA.ra18)sthaLe siddha kyuM che. ekAntaanityapaNe tenI asiddhi "NaNa so viNasmocciya' (gA.03) ItyAdi gAthAthI karI che. tethI ahI pharIthI bhAvana karatA nathI. Ama pradIrdhaanusUtaanubhava tathApariNAma vinA zakya nathI. ane tathApariNAma dravya-paryAyanA bhedabheda vinA zakya nathI. tethI vindhayugalanA anubhavathI bhedabhedaanubhavane bAdhA pahoMce tema nathI. tethI bhedabhedaanubhava abAdhita ane pramANabhUta che, ane te pramANarUpa hovAthI ja bhedabheda susiddha che. vaLI pUrve (gA. 34ranI TIkAmAM) je kahyuM ke je nivRtta thavA mAM je nivRtta na thAya, te tenAthI bhinna hoya te kathana paNa taddana vAhiyAta che. kAraNake tulya yogakSematA abhedanA vyApanarIka asiddha che. kAraNake tulyayogakSamatA abhedanuM kAraNa nathI. kemake je vastunA anvaya-vyatirekanuM je bIjI vastu anukaraNa kare, te bIjIvAnuM prathama vastu vyApaka bane. evo niyama che. jyAre ahIM abheda tulyayogakSematAnA anvaya ke vyatirekanuM anukaraNa karato nathI. kemake anaikAntikatA dekhAya che. te A pramANe - jema abhipretakSaNe ghaTakSaNa utpanna thAya che, tema koika paTakSaNa * paNa utpanna thAya che. tathA te pachInI kSaNe jema ghaTakSaNa nivRtta thAya che. tema paTakSaNa paNa nivRtta thAya che. Ama banne vacce tulyogakSemanA hevA mAM te banne vacce abheda nathI. tethI tulyayogakSemanA abhedanuM kAraNa nathI. - pUrvapakSa :- te-te kSaNonI apekSAe tulyayogakSemanA abhedanuM kAraNa nathI, paraMtu saMtAnanI apekSAe abhedanuM kAraNa che. uttarapakSa :- A paNa tuccha che. kAraNa ke saMtAnanI apekSAe paNa tulyayogakSamatA abhedanA kAraNatarIka asiddha che. jUo eka ja jJAnasaMtAnamAM jyAre ghaDAnuM avalokana thAya che. tyAre ghaTasArUpya utpanna thAya che. pachI kapaDAnuM avalokna karatI veLA ghaTasApya naSTa thAya che, ane paTasApya utpanna thAya che. Ama ghaTasApya ane jJAnasaMtAna vacce tulya yogakSematA nathI, mAM jJAnasaMtAna ane ghaTasArUpravacce abheda iSTa che. tethI kSaNaapekSAe ke saMtAna apekSAe abhedamAM tulyayoga letA dharmasaMgraha bhAga-1 216 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathAhi yathA vivakSite kSaNe ghaTakSaNa utpadyate tathA kazcitpaTakSaNo'pi yathA ca taduttare kSaNe ghaTakSaNo nivarttate tathA so'pi paTakSaNaH, na caivaM tulyayogakSematAyAmapi tayorabheda iti nAsAvabhedanibandhanam, saMtAnApekSayA tulyayogakSematA abhedanibandhanaM na kSaNApekSayeti cet, tadapyasAram, tatrApi tasyAstannibandhanatvAsiddhervyatirekAbhAvAt, tathAhi - jJAnasaMtAne ghaTamavalokayato ghaTasArUpyamutpadyate, paTamavalokayatazca tannivarttate paTasArUpyamutpadyate, atha cetthaM tulyayogakSematvAbhAve'pi jJAnasaMtAnaghaTasArUpyayorabhedo'sti, tanna kSaNApekSayA saMtAnApekSayA vA abhedastulyayogakSematAnibandhana iti na sA vyAvarttamAnA'bhedaM vyAvarttayitumISTe, tasyAstaM prati vyApakatvAyogAt / yadi nAbhedastulyayogakSematAnibandhanastarhi kiMnibandhana iti cet, ucyate- anyo'nyAnuvedhanibandhanaH, na cAtrAtiprasaGgAdidoSasaMbhavaH, tathA'nupalambhAt sa cAnyo'nyAnuvedho dravyaparyAyayorapyastIti nAbhedakSitiH, dvitIyapakSastvanabhyupagamAdeva na naH kSitimAvahati // 346 // saMprati prakArAntareNa bhedAbhedapakSe doSAbhAvamabhyuccetumAha- kiMca-dhamme niyattamANe niyattae iha kahaMci davvaMpi / tammi ya aNiyattaMte Na Niyattati savvahA so'vi // 347 // (dharme nivarttamAne nivarttata iha kathaJcid dravyamapi / tasmiMzcAnivarttamAne na nivarttate sarvathA so'pi ) kiMcetyabhyuccaye / dharme paryAye nivarttamAne dravyamapi kathaMcittatsaMbandhirUpatayA nivarttata eva tasmiMzca dravye anivarttamAne so'pi - dharmaH payAryaH sarvathA -- niranvayatayA na nivarttate, tasyApyanvayamAtrasya dravyAbhedarUpatayA anuvrttmaansyoplbhymaantvaat| tathA ca loko ghaTakapAlAni dRSTvA tadanvayamAtramanubhUya 'ghaTasyAmuni kapAlAni na zarAvAdInAmiti' vivecayati, tatazca na nivarttate ca paryAye nivarttamAne'pi dravyamityasiddha eva hetu:, tathA paryAye nivartamAne nivarttata eva dravyamityapIti / yadapi cocyate- "na vinAzo'nuvRttizca, vyAvRttirnAza ucyate / dravyAvinAze paryAyA, nAzinaH kiM tadAtmakAH ? // 1 // naSTAH paryAyarUpeNa, te cet dravyasvabhAvataH / kimanyarUpatA teSAM na cennAzastadA katha // 2 // miti" / tadapyetena nirastaM draSTavyam, dravyasyApi kathaJcinnivRtteH paryAyasyApi ca kathaMcidanuvRtteriti // 347 // dravyaparyAyayoH kathaMcinnivRttyanivRttI eva bhAvayannAha- dIsai paccakkhaM ciya eyaM vakkammi ujjue hoMte / aMgulidavvammi paraM bhAvetavvaM ihekkeNaM // 348 // (dRzyate pratyakSameva etad vakre RjvIbhavati / aGgulidravye paraM bhAvayitavyamiha aikyena ) kAraNa nathI. tethI tulyayogakSematAnI nivRtti(=abhAva) abhedanI vyAvRtti(=abhAva) karavA samartha nathI. kAraNake tulyayoga kSematA abhAvanA vyApakarUpe nathI. zaMkA :- jo abhedamAM tulyayogakSematA kAraNa nathI, to koNa kAraNa che ? samAdhAna :- paraspara ekamektA-abhedanuM kAraNa che. Ama vhevAmAM atiprasaMgavagere gheSo saMbhavatA nathI. kAraNa ke atiprasaMganA koi sthAna dekhAtA nathI. dravya-paryAyavacce paNa paraspara anuve(=ekamektA) che. tethI dravya-paryAyavaccenA abhedabhAvane koi gheSa Avato nathI. tathA paryAyanI nivRttimAM dravya nivRtta thAya che.' evo bIjo pakSa amane mAnya nathI. tethI te aMgenA dUSaNo amane kSati pahoMcADe tema nathI. 5346nA (bhedAbhedamAM anyagheSono abhAva) have bhedAbhedapakSamAM rahelA dveSanAM abhAvane anya prakAre puSTa karavA kahe che. vaLI, gAthArtha :- ahIM dharma nivRtta thAya tyAre sthaMci dravya paNa nivRtta thAya che. ane dravya nivRtta na thatuM hoi dharma paNa sarvathA nivRtta thato nathI. (gA. 346mAM ci pada amyuccayaarthaka che.) dravyano paryAya(-dharma)sAthe saMbaMdha che. tethI jyAre paryAya nAza pAme, tyAre tenA saMbaMdhIrUpe kaMika aMze dravya paNa nAza pAme ja. paNa dravyano sarvathA nAza nathI thato anyarUpe dravya anivRtta(=nAza vinAnuM) che, tethI paryAya paNa ninvaya nAza pAmato nathI. anvayamAtrarUpa te(=paryAya)dravyasAthe abhedarUpe hovAthI dravyanI anuvRttivakhate dravyarUpe anuvRtti pAmato upalabdha thAya che. tethI ja loko ghaDAnA kapAla (=TUkaDA) joIne temAM (TUkaDAmAM) ghaDAnAM anvayamAtrane anubhave che. ane 'A kapAlo ghaDAnA che koDIyAvagerenA nathI." ema vivecana paNa kare che. tethI paryAyanI nivRttimAM paNa dravya nivRtta thatuM nathI.' evo pUrvapakSIya hetu asiddha ja che. kAraNa ke tathAparyAya=ghaTaAdiparyAya nivRtta thAya tyAre mATIApi dravya paNa nivRtta thAya ja che. (A 'api" zabdanuM tAtparya che.) pUrvapakSa - vinAza na pAmavo e anuvRtti che, ane vyAvRtti nAzarUpa che. (tethI) dravyanA avinAzamAM nAza pAmanArA paryAyo kevI rIte dravyAtmaka(=dravyasAthe abheda dharAvanArA) hoi zake ? zA (jo ema klezo ke) *paryAyA paryAyarUpe nAza pAme che" to e batAvo ke zuM teonI(=paryAyonI) vyasvabhAvathI bhinnarUpatA che ? (jo hA kahezo, to dravya-paryAyavacce bheda siddha thaze.) jo bhinnarUpatA nathI, to dravyanA avinAzamAM teono(=paryAyono) nAza kvI rIte thAya ? ArA (ane nAza thato dekhAya che. tethI dravya-paryAyavacce bhedAbheda asiddha che.) uttarapakSa :- amArI pUrvokta yuktithI A vAtanuM khaMDana thaI ja jAya che, kAraNa ke dravya paNa thaMcid nAza pAme che, ane paryAya paNa thaMcid anuvRtti pAme che (Ama bemAMthI ekno paNa sarvathA nAza ke anAza iSTa nathI.) 15347nA have dravya ane paryAyanI kramaza: sthaMcita nivRtti ane kathaMcita anivRttinuM bhAvana karatAM kahe che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1. 21 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dRzyate' samupalabhyate pratyakSameva 'etat' kathaMcit dravyanivRttyAdi / kvetyAha--vakre agulidravye RjvIbhavati sati, paraM dRzyamAnamapi yAvanna sUkSmabuddhayA paryAlocyate tAvanna budhyate, tata 'iha' vicAraprakrame 'aikyena' ekAgratayA ananyamanaskatayetyarthaH, bhAvayitavyam // 348 // tAmeva bhAvanAmAha-- vakkattamaMgulIo kahaMci abhinnati tIeN jogAo / . .. bhinnapi avatthaMtara(mA?)bhAve tatto niyattIo // 349 // (vakratvamaGgaleH kathaJcidabhinnamiti tayA yogAt / bhinnamapi avasthAntarabhAve tato nivRtteH) iha dravyaparyAyayoH kathaMcinnivRttyanivRttI bhedAbhedanibandhane iti tAvevehopapAdayati-vakratvamaMguleragulidravyAtsakAzAtkathaMcidabhinnam, kuta? ityAha-tayA-amulyA saha yogAt-saMbandhAt, anyathA tattasyA iti saMbandho na syAt / bhinnamapi ca tatkathaMcit, kuta ityAha-avasthAntare tato'guleH sakAzAttasya nivRtteH // 349 // tadevaM vakratvamaGgulerbhinnA'bhinnaM prasAdhyAgulidravyasyAnvayamAha-- taM ciya kahaMca'vatyaMtarevi taM tullabuddhito haMdi / egateNa'nnatte bhijjejja imIvi taha ceva // 350 // (tadeva kathaJcidavasthAntare'pi tattulyabuddhito haMdi / ekAntenA'nyatve bhidyeta iyamapi tathaiva) tad-agulidravyamavasthAntare'pi-RjutvAdilakSaNe prAdurbhavati kathaMcittadeva yat prAgavasthAyAmAsIt / kuta ityAha tulyabuddhitaH / 'haMdIti' praamntrnne| vipakSe bAdhAmAha- 'egetyAdi' ekAntena aGguleravasthAntaraprAdurbhAve'nyatve sati tathA caiva-aguliriva iyamapi tadviSayA buddhirvibhidyeta, na ca vibhidyate, tasmAdavasthAntare'pi tat aGgulidravyaM kathaMcittadeva // 350 // atra para Aha-- bhinnacciya aviyappA egateNaMva esa ta vigappo / tullatti appamANaM gihItagahaNAdidosAo // 351 // (bhinnA evAvikalpA ekAntenaiva eSa tu vikalpaH / tulyeti apramANaM gRhItagrahaNAdidoSAt) nanu yaduktam-ekAntenAguleranyatve satIyamapi tadviSayA buddhirvibhidyeteti tadastyeva, yato'vikalpikA buddhistadviSayA ekAntena bhinnaivopajAyate, saiva ca naH pramANaM, yastveSa iyamaGgalistulyeti vikalpaH pravartate so'pramANaM, gRhItagrahaNAdidoSAdAdizabdAt nirvissytvprigrhH| tataH kthmucyte?-tdevaanggoldrvymvsthaantre'piiti||351|| atrAcAryaH prAha na hu tA gihItagAhI tassAbhAvA tadA'visayato u / ajjhAroveNavi No geNhai taM tammi tadabhAvA // 352 // (na hu tasmAd gRhItagrAhI tasyAbhAvAt tadA'viSayatazca / adhyAropeNApi no gRhaNAti tattasmin tadabhAvAt) 'hu' zabdo'vadhAraNe / nahu-naiva tAvadasau vikalpo gRhItagrAhI yenAsyA'prAmANyaM syAt / kuta ityAha--tadA vikalpakAle tasya-nirvikalpagRhItavastunaH kSaNikatvenAbhAvAt, tathA aviSayatazca-vikalpaM prati tasyAviSayabhAvatazca, na - - - - - - - - gAthArtha :- dravyarUpa vAMkI AgaLI sIdhI thAya che, tyAre A kathaMcit dravyanivRttivagere pratyakSathI upalabdha thAya che. paraMtu A vAta pratyakSa dekhAtI hoya, te paNa jyAM sudhI sUkSmabuddhithI vicAravAmAM na Ave, tyAM sudhI samajAya nahi. tethI A vicAra ananyamane arthAt ekAgra thaI bhAvavA yogya che. 348 AyArtha svayaM mA bhAvanA zavi. gAthArtha :- dravya ane paryAyanI kamaza: kathaMcida nivRtti ane anivRttimAM paraspara bhedAbheda kAraNabhUta che. (athavA. kathaMci6 nivRtti ane anivRtti bhedabhedanI siddhimAM kAraNa che.) tethI te banne(bheda-abheda)nuM upapAdana karatAM kahe che- AMgaLImAM je vAMkApaNuM che te AMgaLIdravyasAthe kathaMcit abheda dharAve che. kAraNake teno(=vAMkApaNAno) AMgaLIsAthe saMbaMdha che. jo abheda na hota, to "AMgalInI vaktA Avo saMbaMdha ja na thAta, teja pramANe vaktA(vAMkApaNuM) AMgaLIdravyathI kathaMcit bhinna paNa che, kAraNake saraLatA(=sIdhApaNuM)Adi bIjI avasthAkALe te(=vatA) AMgaLImAMthI nivRtta thAya che. 4lA Ama vakratA AMgaLIthI bhinnabhinna che tema prasiddha karyuM. have AMgaLIdravyano anvaye darzAve che. gAthArtha :- A AMgaLIdravya majUtAArUipaavasthAntaramAM paNa te ja che ke je pUrvanI vakratA avasthAmAM hatI. kAraNake bane avasthAmAM AMgaLItarIka samAna buddhi thAya che. (baMdipada AmatraNaarthaka che.) vipakSamAM (avasthAntaramAM te ja AMgaLIno svIkAra na karavAmAM) bAdhA A che - jUtAAdi bIjI avasthA pragaTa thAya, tyAre jo AMgaLI pUrvaavasthA vakhatanI AMgaLIthI ekAnta bhinna ja hoya, to jema AMgaLImAM bheda paDyo tema AMgaLIaMgenI buddhimAM paNa bheda paDavo joie. paNa buddhi bane avasthAkALe bhinna thatI nathI, tethI avasthAntaramAM paNa te AMgaLIdravya kathaMcida tenuM te ja rahe che. 3pa0nA ahIM pUrvapakSakAra mata abhivyakta kare che.- gAthArtha :- (pUrvapakSa) tame ema ke jo AMgaLI ekAtte anya hoya, to taddaviSayaka buddhi paNa bheda pAme te barAbara ja che, kemake buddhimAM bheda paDe ja che. kAraNake te AMgaLIaMgenI nirvilpabuddhi sarvathA bhinna ja utpanna thAya che. (A kSaNikapakSano tarka che. te khyAlamAM rAkhavuM) amane A nirvilpakabuddhi ja pramANabhUta che. "A AMgaLI pUrvalaNane tulya che ItyAdi je vilpa pravRtta thAya che, te to apramANa che. kAraNa ke temAM gRhItagrahaNavagere doSo rahelA che. (vagerethI vilpajJAnanI nirviSayatAno samAveza thAya che.) tethI "avasthAntaramAM paNa teja AMgaLIdravya che tema kahevuM barAbara nathI. upalA - - - - - - - - - - - dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 218 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - hi vikalpasya bAhyaM vastu viSayo'bhyupagamyate / syAdetata, atadrUpe'pi svapratibhAse tena vikalpena svalakSaNarUpamavikalpakajJAnaparicchinnamadhyAropyate, tato gRhItagrAhI na paramArthata ityata Aha-adhyAropeNApi na taM-nirvikalpakajJAnagRhItamartha gRhaNAti / kutaH? ityAha-tasmin-vikalpajJAne sati 'tadabhAvAt tsy-nirviklpkjnyaangRhiitsyaarthsyaabhaavaat| evadutale pati-yadi bAhyo'rthastena dRSTaH syAt tadA svAtmani tadadhyAropaH kriyetA'dRSTasyAdhyAropayitumazakyatvAt, anyathA SaSThaskandhasyApi adhyAropaprasakteH, yAvatA na bAhyo'rthastena dRSTaH, tatkAle' tasyAbhAvAt tadaviSayatvAcca, tatkathaM tena svAtmani tadadhyAropaH kriyata iti? athocyeta-mA bhUttadAnIM bAhyo'rthastathApi tamartha nirvikalpakajJAnapratibimbitaM dRSTvA svAtmanyadhyAropayiSyati, tatazcaivamapi tasya gRhItagrAhitvameveti // 352 // tadapyuktam, yata Aha attullaM avigappaM na ya diRs bhAvato jao taMpi / tA kahamajjhArovo niyameNa'nnassa kiM nevaM? // 353 // (atulyamavikalpakaM na ca dRSTaM bhAvato yatastadapi / tasmAtkathamadhyAropo niyamenAnyasya kiM naivam) yato-yasmAttadapi-avikalpakaM jJAnamatulyam-atulyAviSayam, anena parasyAdhyAropanimittaM darzayati / paro hi nirvikalpakArUDho'rtho'sAdhAraNo'kriyAsamartho vikalpena dRSTvA svAtmanyadhyAropyata iti manyate, naca-naiva bhAvataH-paramArthena dRSTa, tadanantaraM tasyotpAdAt, 'tA' tasmAtkathaM niyamena tasyaiva vivakSitasyArthasyAvikalpajJAnadvAreNApyadhyAropo yuktaH?, naivAsau yukta itibhAvaH, tatkAle tasyAbhAvatastena tasyAdarzanAt, yAvatA anyasyApi vikalpAnanubhUtasyArthasya evam-uktanItyA kiM nAdhyAropo bhavati?, vizeSAbhAvAt // 353 // para Aha-- saMkAravisesAto savvamiNaM haMdi tammivi samANaM / jaM sovi lakkhaNaM vA hojja viyappo va? kiM annaM // 354 // (saMskAravizeSAt sarvamidaM haMdi tasminnapi samAnam / yat so'pi lakSaNaM vA bhavet vikalpo vA kiM anyat) -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- - - -- - - - - | ( vilpajJAna pramANabhUta) ahIM AcArya uttara Ape che.gAthArtha :- A (vilpa) gRhItagrAhI nathI, kemake tyAre ( vilpakALe) teno (nirvilpagRhItavastuno) abhAva che, ane te (vastu) viSayarUpa nathI. tathA adhyAropathI paNa tene (vastune) grahaNa na kare, kemake vikalpajJAnavakhate tene abhAva che. | (mULamAM "hupada jakAraarthaka che.) uttarapakSa :- A vilpa gRhItagrAhI nathI. tethI apramANabhUta nathI. vilpabuddhinI kSaNe nirvilpakabuddhie grahaNa karelI vastuno abhAva che, kemake tamArA mate vastu kSaNika che. Ama nirvilpakajJAne grahaNa karelI vastu vilpajJAnano viSaya banatI na hovAthI vilpajJAna gRhItagrAhI nathI, tathaiva e vastu vilpajJAnano viSaya banI zake tema nathI, kemake tamArA mate bAhya vastuo vilpajJAnano viSaya banatI nathI. tethI paNa vikalpajJAna gRhItagrAhI tarIke asiddha kare che. parvapakSa :- alabatta, bAhmavastu vilpajJAnano viSaya banatI nathI, tethI vilpajJAnano svapratibhAsa tadrupa nathI (bAhya vasturUpa nathI) chatAM paNa vilpajJAna nirvilpajJAne paricchinna (=saMvedita) karelA svalakSaNano svapratibhAsamAM adhyAropa kare che. tethI te gRhItagAhI che, paramArthathI nahi. uttarapala :- vilpajJAna adhyAropathI paNa nirvilpajJAne grahaNa karelA arthane grahaNa kare nahIM. kAraNake vilpajJAnakSaNe nirvilpakkAne grahaNa karelA arthano abhAva hoya che. tAtparya :- jo vilpajJAne bAhAthane joyo hota, to pratibhAsa mAM tene adhyAropa karata, kAraNake je vastu joi na hoya, te vastuno adhyAropa karavo paNa zakya nathI. nahi dekhelI vastuno paNa jo adhyAropa zakya hoya, to chaThThA skandha (bauddha pAMca kSaNika kvavAdI che. pAMca % (1) pRthvIvagere dhAtu ane rUpavagere rUpalpa (2) sukha, duHkha, asukhadu:kha, AvedanA-vedanAndha. (3) rUpavijJAna, rasavijJAna ityAdi vijJAnakva, (4) saMjJAnimittakaugrahaNAtmaka bodha saMjJAbdha ane (5) puNya, pApavagere dharmonA samudAyAtmaka saMskAraskandha)ne paNa adhyAropano prasaMga Ave. ane vilpajJAne bAhyaartha joyo ja nathI, kemake vilpajJAnakSaNe teno abhAva che, ane te vilpajJAnano viSaya banato nathI. tethI vilpajJAna bAhAarthano apratibhAsamAM adhyAropa karI zake nahi. pUrvapakSa :- alabatta, vilpajJAnakSaNe bahArtha nathI. chatAM nirvikalpakajJAnamAM pratibiMbita thayelA te bAhyAArthane to vilpajJAna jUe ja che. (=bAhyAArthanAM nirvilpajJAnamAM paDelA pratibiMba-pratibhAsane vilpajJAna jUe che.) A joIne ja vilpajJAna teno(bAhyarthano) svapratibhAsamAM adhyAropa karo, Ama paNa vikalpajJAna gRhItagAhI ja siddha thAya che. uparA uttarapakSa :- A vAta paNa barAbara nathI. kemake-- gAthArtha :- avilpaka atulya che, ane (artha) bhAvathI daSTa nathI. tethI niyamathI teno ja adhyAropa kevI rIte thAya ? ane bIjAno kema na thAya ? avi5ka(-nirvilpaka)jJAna atulyArthaviSayaka che. (Ama kahevAthI bIjAo je adhyAropanimitta che, teno nirdeza thayo. paramate nirvilpajJAnamAM ArUDha(=pratibimba pAmelA) asAdhAraNa ane arthayiAmAM samartha arthane vikalpajJAna jUe che, ane te pratibiMbitaarthano svapratibhAsamAM adhyAropa kare che.) tathA vilpajJAna e arthayiAsamartha bAdhArthanuM paramArthathI darzana karatuM nathI. kAraNake bAdhArthanA kSaNanI pachInI kSaNe te vilpajJAna udbhave che. arthAt arthakALe vilpajJAnano abhAva che. tethI avilpajJAnadvArA paNa vilpajJAna avaya te ja vivalita bAdhArthano adhyAropa kare te yogya nathI. nahitara to (=svayaM ananubhUtano paNa adhyAropa svIkAravAmAM) vilpajJAne svayaM nahi anubhavelA anya arthono paNa te (FvilpajJAna) adhyAropa dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 219 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskAravizeSAt-svalakSaNAnubhavAhitAt tena vikalpena tadeva vivakSitaM svalakSaNaM nirvikalpenAnubhUtaM svAtmanyadhyAropyate na yat kimapi tenAyamadoSa iti cet? atrAha-'savvamityAdi' 'hadi tasminnapi-saMskAre sarva idam-anantaroktaM pratiniyatArthasamAroNarATanaM smaanm| kutaH? ityAha-yat-yasmAtso'pi-saMskAraH svalakSaNaM vA bhavet nirvikalpavijJAnamityarthaH, vikalpo vA?, anyathA kimanyattAbhyAM bhavet?, naiva kiMciditibhAvaH / jJAnarUpasya sato gatyantarAbhAvAt / tatra vomo roSa, rathAdi- ivatakSa tata: the tatkRtipasimartha viva7: svAtmini adhyAropa?, tAre tasyAbhAvAta, tasya tadaviSayatvAcca / atha vikalpaH tataH kathaM so'pi tadarthAdhyAropayukta iti // 354 // punarapyatraivAbhyuccaye dUSaNamAha-- kiMcovAdANaM se? taM ciya jai vatthuNo kahamavatthu? / taM pi hu kahaM ci vatthu to NAvatthU viroho vA // 355 // (kiJcopAdAnaM tasya? tadeva yadi vastunaH kathamavastu? / tadapi hu kathaJcid vastu tato nAvastu virodho vA) co'trAdhikSepasacane / kimupAdAnam--upAdAnakAraNaM 'se tasya vikalpasya syAditi vAcyam? kimatra vaktavyaM? tadeva nirvikalpaM jJAnaM tasyopAdAnamiti cet? / atrAha-tadeva nirvikalpakaM yadi upAdAnamiSyate tataH kathaM vastunaHsvalakSaNarUpAnirvikalpakAdavastu-avasturUpamidaM vikalpajJAnamupajAyate?, avastutA cAsya draSTavyA, tatkalpanasyA'vastutvAt, tasya ca tadavyatiriktatvAt / athocyate-tadapi vikalpajJAnaM kathaMcittsvasaMvittyapekSayA vastviSyate / atrAha-'to' tato nAvatu, vinu vatveva, vasaMvijyatiri pAntarayAmAvA tUpAntaramAda-virodho vA, athar-6 vastu ghamvstu? avastu cet kathaM vastu?, vastutvAvastukatvayoH prsprprihaarennaavsthaanaat| tadevaM vikalpaH parAbhyumagamaparyAlocanayA na gRhItagrAhI yujyata iti vyvsthaapitm||355|| sAMpratamAdizabdAkSiptaM nirviSayatvaM dUSayitumAzaGkamAna Aha aha so nivvisao cciya Na payaTTai kimiha chaTThakhaMdhevi / tahasaNuttaraddhaM ca kiM tato tappavittI ya? // 356 // (atha sa nirviSaya eva na pravarttate kimiha SaSThaskandhe'pi / taddarzanottarakAlaM ca kiM tatastatpravRttizca) kare tema mAnavAno prasaMga che. kAraNake ubhayatra ananubhava samAna che. 353 ahIM pUrvapakSa kahe che. gAthA :- (bauddha) saMskAraviroSathI adhyAropa che. (uttara) saMskAramAM paNa A badhuM samAna che. kAraNake te saMskAra paNa svalakSaNa che ? vilpa che ? ke anya che ? bauddha :- lakSaNano anubhava saMskAranuM AdhAra kare che. A saMskAranA baLapara vikalpajJAna nirvilpajJAne anubhavelA te ja(vivakSita ke jenA saMskAranuM AdhAna thayuM che) svalakSaNano pratibhAsamAM adhyAropa kare che je teno nahi, tethI doSa nathI. uttarapakSa :- saMskAranI lpanA karavAthI paNa vistAra nathI. kemake saMskAranI svIkRtimAM paNa pUrvokta pratiniyata artha nA ja adhyAropanI aghaTamAnatA samAnarUpe che. kaho, A saMskAra zuM che ? svalakSaNa(-nirvilpajJAna) ke vilparUpa? te bethI bIjuM to zuM hoI zake ? arthAt bIjA koirUpe na hoI zake, kAraNake saMskAra jJAnarUpa che ane jJAna mATe nirvilpaka ane vilpaka A be ja prakAra saMbhave che. Ama saMskAra kAMto svalakSaNarUpa hoya, kAMto vilparUpa hoya. A banne pakSe pUrvokta zeSa che ja. jUo - jo saMskAra svalakSaNa(nirvikalpakajJAna)rUpa hoya, to temAM pratibhAsatA arthano vilpa pratibhAsamAM zI rIte adhyAropa karI zake ? kAraNake nirvilpajJAnakALe vilpano abhAva che, ane te artha vilpano viSaya banato nathI. have jo saMskAra vilparUpe hoya, to paNa kevI rIte te arthano adhyAropa saMbhave ? arthAt na ja saMbhave. ahIM nirvilpajJAnakALe saMkArAbhAvavagere hetuo che. 354 pharIthI A ja abhyazcayanA vistAramAM dUSaNa batAve che - gAthArtha :- vaLI vilpajJAnanuM upAdAna zuM che ? jo te ja ( nirvilpaka) hoya, to vastumAMthI avastu kvI rIte saMbhave? te paNa (vilpajJAna) je kathaMcit vastu hoya, to te avastu kvI rIte bane ? athavA virodha Avaze. (mULamAM "ca pada adhikSepasUcaka che.) vaLI tame A vilpajJAnanuM upAdAnakAraNa zuM che ? te batAvo. bauddha :- emAM kahevAnuM zuM ? te nirvilpakajJAna ja A vilpajJAnanuM upAdAna che. uttarapakSa :- jo nirvilpajJAnane vilpajJAnanuM upAdAna kaheze, to vastubhUta (svalakSaNabhUta)nirvikalpajJAna mAMthI . avastubhUta vilpajJAna zI rIte utpanna thAya ? te kaho. vilpajJAnamAM je kalpana(=pratibhAsa) che te avastutarIke mAnya che. ane vilpa te pratibhAsathI abhinna che. tethI vilpa paNa avastu che. bauddha :- A vilpajJAna lpananI apekSAe bhale avastu hoya, paNa svasaMvedananI apekSAe kathaMcit vasturUpa ja che. uttarapakSa :- to vilpajJAnane anurUpa gaNI zakAze nahi, paNa vasturUpe ja mAnavuM paDaze, kAraNake temAM(- vilpajJAna mAM) svasaMvittine cheDI anya koi svarUpa nathI. (ke jenA kAraNe te avastu bane.) athavA to bIju dUSaNa virodharUpa che. te A pramANe na jo te(=vilpajJAna) vasturUpa hoya, to avastu zI rIte ? ane jo avatu hoya, to vastu zI rIte? kAraNa ke vastutva ane avasutva parasparano parihAra karIne rahenArA che. tethI A badhI carcA photarA khAMDavAtulya vyartha che. tethI tamArA siddhAntanI paryAlocanAthI vilpajJAnane gRhItagAhI gaNavuM yogya nathI. tema nizcaya thAya che. 35pA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 220 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha_ sa-vikalpako nirviSaya eva "vikalpo'vastunirbhAsAdityAdivacanAt ato'pramANamiti / yadyevaM tataH kimiha rUpAdiskandhapaJcakavyatirikte SaSThe skandhe sa vikalpo na pravarttate?, ubhayatrApi nirviSayatvAvizeSAt / anyacca taddarzanottarakAlaM--vivakSitArthInirvikalpadarzanottarakAlaM kimiti tato-- vikalpAttasminniyate'rthe pravRttirbhavati ?, vaivAsau vitumahaMtItimAvaH ||rUdhddA ta:? tyA- jaha annamavisao se iya taMpi Na jujjatI tato niyamA / tatto tammi pavittI saMpattI ceva teNeva // 357 11 (yathA'nyadaviSayastasyeti tadapi na yujyate tato niyamAt / tatastasmin pravRttiH saMprAptireva tenaiva ) tathA anyat-vivakSitAditarat 'se' tasya vikalpasyAviSaya iti tasmin pravRttirna yujyate, itiH - evaM tadapi - vivakSitaM vastu tasyAviSayastato niyamAd - avazyaMtayA tasmin vikalpyamAne'rthe tato- vikalpAnna pravRttiryujyate, nApi tena - vikalpajJAnena pravarttitasya sato niyamena tadarthasaMprAptiryathA saMzayena pravarttitasya, atha ca dRzyate vikalpAnniyamena pravRttistadarthaprAptizca tasmAnnAsau nirviSayaH // 357 // atra parAbhiprAyamAzaGkamAna Aha- aha so tappaDibaddho vatthAvatthUNa ko paDibaMdho ? / so vi hu kahaMci vatthu to nAvatyuM viroho vA // 358 // (atha sa tatpratibaddho vastvavastunoH ko nu pratibandhaH ? so'pi hu kathaJcid vastu tato nAvastu virodho vA ) atha sa-vikalpaH paraMparayA tasmin - vastuni pratibaddhaH, tathAhi - tena vastunA nirvakalpakaM janyate tena cAyaM vikalpa iti, tena nirviSayatve'pi tato niyamena pravRttyAdyupapadyate iti manyethAH / atrAha - vastvavastunoH ko nu pratibandhaH ?, naiva kazcit saMbandhasya vasturUpobhayaniSThatvAt, nahi ghaTasya kharaviSANena saha kazcit saMbandho'stIti, avastu cAsau vikalpastadavyatiriktasya pratibhAsasyAvastutvenAbhyupagamAt / so'pi vikalpaH kathaMcit svasaMvittyapekSayA vastu iSyate, tenAyamadoSa iti cet / atrAha - 'to' tato nAvastu, svasaMvittyatirekeNa tasya rUpAntarAbhAvAt / dUSaNAntaramAha - virodho vA, vastutvAvastutvayoH parasparaparihAreNa vyavisthitayorekatrAsaMbhavAt // 358 // upasaMhAramAha- gA. 351mAM gihItagahaNAghisAo' evuM je kyuM hatuM, viklpajJAnamAM sUcavelA A nirviSayatvagheSanuM khaMDana karavA AzaMkA karatAM he che bauddha : 'avastuno nirvyAsa(-pratibhAsa) hovAthI te vilparUpa che" A vacanathI viklpajJAna nirviSaya(=vasturUpa viSaya vinAnuM) siddha thAya che. tethI viklpajJAna apramANa che. uttarapakSa : jo viklpajJAna avastuviSayaka hoya, to rUpAdi pAMca skandhathI bhinna avasturUpa chaThThA skandhaaMge paNa pravartavuM joie, kemake cho skandha paNa samAnatayA avastu che. ane ubhayatra(vivakSita viklpajJAna ane SaThandhaviSayaka viklpajJAnasthaLe) jJAnanI nirviSayatA samAna che. vaLI, jo vilpajJAna nirviSaya-avastuviSayaka ja hoya, to vivakSitaarthanuM nirvikalpadarzana thayA bAda uttarakAlIna viklpajJAnathI te niyataarthamAM ja pravRtti kema thAya che ? avastuviSayajJAnathI vastumAM pravRtti thavI yogya nathI. tApadanA - kema yogya nathI ? te batAve chegAthArtha : jUo vivakSita arthathI anya artha te(=vivakSitaarthaaMgenA) viklpajJAnamATe aviSaya che, tethI temAM (anya arthamAM) pravRtti thavI yogya gaNAtI nathI. teja pramANe e vivakSita vastu paNa nirviSaya evA te viklpajJAnamATe samAnatayA aviSaya ja che. tethI viklpajJAnathI te vikalpita karAyelA arthamAM pravRtti thavI samAnatayA yogya ja gaNAya, ane vikalpajJAnathI te arthamAM pravRtta thayelAne avazya te artha prApta thAya, tevuM paNa na thavuM joie. jemake saMzayathI pravRtta thanArane te artha avazya prApta thAya tevo niyama nathI. paNa dekhAya ja che ke e viklpajJAnathI te arthamAM avazya pravRtti thAya che, ane te arthanI avazya saMprApti thAya che. tethI viklpajJAnane nirviSaya mAnavuM yogya nathI. AupaNA ahIM bauddhanA AzayanI AzaMkA karatAM kahe che. temAM 'Adi'padathI nirviSayatvadoSano saMgraha karelo, have gAthArtha :- (bauddha) te (viklpa) tene (=arthana) pratibaddha che. (uttara) vastu-avastu vacce pratibaMdha kyo ? (bauddha) te (=viklpa) paNa kathaMci vastu che. (jaina) to avastu nathI, athavA virodha che. boddha :- A vilkya paraMparAe te vastusAthe pratibaddha che. te A rIte - te vastuthI nirvilpajJAna utpanna thAya che, ane te nirvilpajJAnathI A vilpajJAna. Ama vilpajJAna nirviSaya hovA chatAM tenAthI avazya pravRtti upapanna thAya che. uttarapakSa :- vastu-avastuvacce . vaLI pratibaMdha kevo ? arthAt saMbhave ja nahi. kAraNake saMbandha haMmezA sadbhUta be bhAvomAM ja rahe che. ghaDAne kyAreya gadheDAnA ziMgaDAsAthe saMbaMdha hoto nathI. tema viklpa svayaM avastu che. kAraNake tenAthI abhinna pratibhAsano avastRtarIke abhyapagama ryo che. tethI avasturUpa vi,sAthe vasturUpaarthano saMbaMdha saMbhave nahi. vastutarIke mAnya che. tethI uparokta doSa nathI. bauddha : A vilpa paNa svasaMvedananI apekSAe kathaMci uttarapakSa : jo viklpa vasturUpa hoya, to avasturUpa nathI, ane tamane te rUpe viklyavasturUpe iSTa che. tethI viklpa ane avastutva parasparano parihAra karIne rahetA hovAthI viklpamAM nahi. tethI tevI kalpanA karavAmAM virodha oSa che. 358aaaa nathI. kAraNake viklpanuM svasaMvedanane choDI bIjuM koi svarUpa avasturUpe asiddha thaze. bIju dUSaNa e che ke vastuva e banne (=vastutva ane avastutva) sAthe rahI zake dharmasaMgrahaNi bhAga-1 H 221 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamhA avaggahAdI kahaMci bhinnatthagAhagA NeyA / aNuhavasaMdhANeNaM evaM vavahArasiddhIo // 359 // (tasmAdavagrahAdayaH kathaJcidbhinnArthagrAhakA jJeyAH / anubhavasaMdhAnenaivaM vyavahArasiddheH) yata evaM tasmAt pUrvapUrvAnubhavasaMdhAnena pravarttamAnA ete avagrahAdayo jJAnavizeSAH kathaMcit gRhyamANArthottaravizeSApekSayA bhinnArthagrAhakA jJeyAH, na punargRhItagrAhiNo nApi nirviSayA: / kutaH? ityAha-evaM vyavahArasiddhito(taH) evaM pUrvapUrvAnubhavasaMdhAnena kathaMcittadarthottarottaradharmApekSayA bhinnArthagrAhakatvena vyavahArasya-pravRttyAdilakSaNasya siddhernAnyathA, tathA ca te pramANam, tatazca yato'pAyarUpeNa vikalpenAGgalidravyasya tulyatA gRhyate tasmAdavasthAntare'pi tadevAGgalidravyamiti sthitam / avagrahAdisvarUpaM ca. samyagjJAnanirUpaNAprastAve darzayiSyate // 359 // para Aha-- evaMpi kiMci niyamA NiyattatI tassa Na puNa annaMti / etesi kahamabhedo ubhayanivittIe vA'Nugamo? // 360 // (evamapi kiJcid niyamAd nivartate tasya na punaranyaditi / eteSAM kathamabheda ubhayanivRttau vA'nugamaH?) "evamapi kathaMcit dravyaparyAyayornivRttyanivRttibhAve'pi kiMcit rUpaM tasya-vastunaH saMbandhi niyamAnivartata eva, anyat punarnaiva, anyathaikAntanityatvAnityatvApatteH, tata etayo:-nivartamAnA'nivartamAnayo rUpayoH kathamabhedaH?, naivAbheda iti bhAvaH, bhinnasvabhAvatvAt / yadi punarabhedAbhAvabhayAdanivartamAnamapi rUpaM tasya nivartamAnamiSyate tata ubhayasyApi nivRttau kathamanugamo bhavet?, naiva kathaMcanApi, anuvartamAnarUpAbhAvAt / upalakSaNatvAt yadyabhedahAnibhayAnna kimapi rUpaM nivartamAnamiSyate tadA kathaM vyatirekaH? ityapi draSTavyam // 360 // tassa niyattati jamhA ato na bhedotti savvahA mUDha / / sati tammi ko'Nujogo? tassatti aippasaMgo ya // 361 // (tasya nivartate yasmAdato na bheda iti sarvathA mUDha / / sati tasmin ko'nuyogaH?, tasyeti atiprasaGgazca) tasyA'nivartamAnasya rUpasya saMbandhi yasmAdaparaM rUpaM nivartate tatastasmAnna mUDha! suukssmaavicaarnnaanipunnshemussiivikl| nivartamAnena rUpeNa sahAnivartamAnasya rUpasya sarvathA bhedaH, tasyeti vyapadezo hi saMbandhanibandhanaH, saMbandhazceha tAdAtmyaM, tAdAtmyaM ca kathaMcidabhedanibandhamiti, yadi punaH sarvathA bhedaH syAt tatastasmin bhede sati ko'nuyoga:saMbandhastasya nivartamAnasya rUpasyAnivartamAnena rUpeNa saha?, naiva kazcit / vAhi-bhedAzrayaNAnna tAdAtmyaM, janyajanakabhAvAbhAvAcca na tadutpattiH, saMbandhAbhAve ca kathaM tasyeti vyapadezapravRttiriti? atha saMbandhAbhAve'pi tasya taditi vyapadizyate tahatiprasaGgaH, tathA sati hi yatkiMcit yasya kasya vA saMbandhIti vyapadezArha syAt, tathA cAha-- "aippasaGgo yatti" // 361 // atra para Aha-- - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - upasaMhAra batAve che. gAthArtha :- Ama hovAthI pUrva-pUrvanA anubhavanA anusaMdhAnathI pravartatA A avagrahavagere jJAnaviroSo kaMIka aMze grahaNa karAtA arthanA uttaravartAvizeSanI apekSAe bhinnaarthagrAhaka che. (pUrvajJAnanI apekSAe uttarajJAna kathaMcivizeSanuM grahaNa kare che.) tethI te badhA jJAno gRhItagAhI ke nirviSaya nathI. kAraNake pUrvapUrvanA anubhavanA anusaMdhAnapUrvaka kathaMcit te arthanA uttarottara dharmanI apekSAe bhinna-bhinna arthanA grAhatarIke ja pravRttiAdirUpavyavahAra siddha che. anyathA nahIM. tethI te (avagrahavagere jJAno)pramANabhUta ja che. temAM apAya(matijJAnano avagraha ane IhApachIno prakAra)rUpa vilpa AMgalIdravyano vAMkI ane sIdhI bane avasthA vakhate tulyarUpe bodha kare che. tethI avasthAntaramAM paNa AMgalIdravya to tenuM te ja che. tema nirNaya thAya che. avagrahavagerenuM svarUpa samyajJAnanI nirUpaNA vakhate darzAvAze. 35lA (nivRtta35sAthai manivRtta3panI thayiha mamaH) ahIM pUrvapakSakAra kahe che. gAthArtha :- pUrvapakSa :- Ama dravya ane paryAyanI kathaMcida nivRtti ane anivRtti bhale ho. kyAM te vAsaMbaMdhI koka rUpa avaya nivRtta thAya che, ane bIjuM ko'karUpa nivRtta thatuM nathI. vastune sarvAze nivRtta mAno to ekAnta aniyatA Ave, ane sarvIza anivRtta mAno to ekAtte nityatA Ave. tamane A banne ISTa nathI. tethI amuka rUpanI nivRtti ane amukarUpanI. anivRtti ja tamAre ISTa che. have kaho ke A nivRtta thatAM ane nivRtta na thatAM rUpavacce zI rIte abheda saMbhave? arthAt bane nA svabhAva bhinna hovAthI abheda saMbhave ja nahi. jo abhedanA abhAvanI ApattinA DarathI nivRtta na thatAM rUpane paNa nivRtta thatuM svIkArI lezo, to ubhayanI nivRtti thavAthI (=vastu sarvathA nivRtta thatuM hovAthI) anugama kvI rIte Avaze ? arthAt anugama pAmatA rUpano abhAva thavAthI koI hisAbe anugama nahi thAya. ahIM upalakSaNathI "abhedanI hAninA bhayathI nivRtta thatA rUpane paNa nivRta na thatAM rUpatarIke svIkArazo, to koipaNa rUpa nivRtta nathI thatuM tema ISTa thaze, ane te bheda zI rIte Avaze ? arthAt bheda nahi Ave" Ama paNa samajI levuM 36nA gAthArtha :- tenuM (=anivRttanuM) saMbaMdhI bIjuM rUpa nivRtta thAya che tethI ja te mUDha ! sarvathA bheda nathI. jo sarvathA bheda hoya to saMbaMdha zI rIte ? ane saMbaMdha vinA te tenuM ItyAdi vicAraNAmAM atiprasaMga che. uttarapakSa :- bhUta ! (sUkSmamarthanI piyAramA nipugabuddhithI rahita !) nivRtta na thatA 3parnu saMbaMdhI jIhu~ 35 nivRtta thAya che ema kaho cho, tethI ja "nivRtta thatA rUpasAthe anivRttarUpano sarvathA bheda nathI' tema siddha thAya che. tenuM eka dharmasaMgrahaNi bhAga-1 222 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jai tassa kaha niyattati? kahaMci jaM tassa to Na doso'yaM / | mojUfmani saMmo na vitasi? . rUdra che (yadi tasya kathaM nivartate? kathaJcit tasya tasmAnna doSo'yam / muktvA'bhinivezaM saMvedanaM na cintayasi?). yadi tannivartamAnaM rUpaM tasyAnivartamAnasya saMbandhISyate tatastasminnanivartamAne kathaM tat nivartate?, naiva nivarteta itibhAvaH, tatsaMbandhitvena tatsvarUpavattasya nivRttasya nivRttyanupapatteriti / AcArya Aha-kathaMcit bhedagarbhAnyo'nyAnuvedhena yat-yasmAttat nivartamAnaM rUpaM tasya-anivartamAnasya saMbandhi, na tu tatsvarUpavat sarvathaikyena, 'to' tato na kazcidayam anantarokto dossH| etacca pratyakSasiddhamanekadhocyamAnamapi yaddoSavazAnnAvabudhyate tamapAkartu paraM zikSayannAha-'mottUNetyAdi muktvA abhinivezaM-svadarzanaviSayakadAgrahalakSaNaM kinna saMvedanaM yathA vastuviSaye pravartate tathA cintayasi? yenetthaM punaH punrsmaannaayaasysi| tadevaM yasmAt dravyaparyAyayorbhedAbhedastasmAdvAlAdyavasthAbhedadarzanAdAtmA pariNAmIti sthitam // 362 // syAdetad-bAlAdyavasthAbhedaH zarIrasya na tvAtmanaH, tatkathaM tadarzanAdAtmanaH pariNAmitvamApAdyate iti?| ucyatezarIrAtmanoH kthNcidbhedaat| taduktam-"1 aNNoNNANugayANaM imaM ca taM catti vibhayaNamajuttaM jaha khiirpaanniyaannmityaadi| amumevAbhedaM vyatirekamukhenAha-- Na ya dehAdegaMteNa esa anno uvaggahe tassa / suhajogA muttassa va na siyA eso u annatte // 363 // (na ca dehAdekAntena eSo'nya upagrahe tasya / sukhayogAd muktasya vA na syAdeSa tu anyatve / ) na ga rehAdevajona -mAtmA pannA, viraMtu vat | dH ? tyA-'vAde tapta suhanortargashriirsy upa-sAmIpyena kSIranIravat grahe-saMbandhe sati sukhayogAt, upalakSaNametat, sukhaduHkhaghaTanAt / athavA, tasyazarIrasyopagrahe-mrakcandanAdibhiranugrahe sukhayogAt, upalakSaNametat viSazastrAdibhirupaghAte duHkhyogdrshnaat| kathaMcidabhede hi zarIropagrahAdAvAtmanaH sukhAdiyogo bhavati naanythaa| tathA cAha-'muttassa vetyAdi ekAntena AtmanaH sakAzAt zarIrasyAnyatve sati eSa-zarIropagrahanimittasukhayogo muktasyeva na syAt, ubhayamapi pratyanyatvAvizeSAt / api ca, yadi -- - - - - - - - - - - - - - - - - - rUpa nivRtta thAya che ItyAdimAM tenuM (tasya) evo je vyapadeza che, temAM saMbadha kAraNabhUta che. ane prastutamAM nivRnarUpano anivRtarUpasAthe tAdAbhyasaMbaMdha iSTa che. A tAdAbhyasaMbandha kathaMcit abhenimittaka che ( kathaMcit abheda hovAthI tAdAmyasaMbaMdha che.) jo banne vacce arthAta nivRtarUpano anivRtarUpasAthe sarvathA bheda ja hoya, to evacce kyo saMbaMdha saMbhave? arthAt koI saMbaMdha saMbhave nahi. evacce bhedano Azraya ryo hovAthI tAdAbhyasaMbaMdha saMbhave nahi. temaja bane (nivRtta-anivRttarUpa vacce janyajanaka bhAva nathI. tethI tadutpattisaMbaMdha paNa saMbhave nahi. (bauddhone A be saMbaMdha ja mAnya che.) Ama ekapaNa saMbaMdha saMbhave nahi. ane saMbaMdhanA abhAvamAM "A tenuM ItyAdi vyapadeza paNa saMbhave nahIM jo saMbaMdha vinA paNa te tenuM ItyAdi vyapadeza karaze, to je te vastune je tenA saMbaMdhItarIke vyapadeza karavAno atiprasaMga Ave. 361 ahIM bauddha kahe che. gAthArtha :- parvapakSa :- jo e nivRtta thatuM rUpa pelA anivRtta thatA rUpanA saMbaMdhItarIke iSTa hoya, to te anivRtta thatAM rUpanI anivRttimAM e nivRtta thatuM rUpa paNa nivRtta na thavuM joie. kAraNake anivRnarUpanA saMbaMdhI hovAthI nivRtta thatA rUpanI nivRtti asaMgata che, jemake anivRtarUpanuM svarUpa. uttarapala :- nivRtta thatuM rUpa anivRtta thatA rUpanuM saMbaMdhI che, paNa anivRtarUpanA svarUpanI jema sarvathA abhedabhAva thI saMbaMdhI nathI, paraMtu bhedayukta anyonyaanuvedhathI(=bhedabhedathI) saMbaMdhI che. tethI uparokta koI doSa saMbhavato nathI. (A vAta pratyakSasiddha che. ane vAraMvAra kahI che. mAM pUrvapakSakAra je doSanA kAraNe samajatA nathI. te doSa(=abhiniveza) dUra karavAnI pUrvapakSakArane salAha ApatA kahe che "monuNa ItyAdi) A vAta samajavA tame tamArA darzana pratyeno krAgraha cheDo, ane je pramANe saMvedana thAya che te ja pramANe vicAro. jethI vAraMvAra amane je prayatna karAvo cho te maTI jAya. Ama dravyaparyAya vacce bhedabheda siddha thAya che. tethI ja bALavagere avasthAbhedanA darzanathI AtmA pariNAmI che tevo nirNaya thAya che. pAdarA (bALaAdi avasthAbheda kathaMcit AtmAnA) pUrvapakSa :- bALAdiavasthAbheda zarIranA che, AtmAnA nahi. tethI enA baLapara AtmAne zI rIte pariNAmI siddha karI - -- -- -- -- zakAya ? uttarapala :- zarIra ane AtmAvacce kathaMcit abheda hovAthI e avasthAbheda AtmAnA paNa gaNI zakAya. che ke anyonyAnagana thayelAomAM 'A A che ane A te che evo vibhAga karavo yogya nathI. jemake dUdha ane pANIaMge" A ja abheda vyatirekadvArA darzAve che. gAthArtha :- AtmA dehathI ekAnta anya nathI. kemake zarIranA upagrahamAM (=saMbaMdhamAM) sukhano yoga thAya che. jo AtmA anya ja hoya, to muktanI jema sukha na thAya. A AtmA zarIrathI ekAtte bhinna nathI. paNa kathaMcit bhinna che. arthAt thaMcit abhinna che. kAraNake AtmAno zarIra sAthe upagraha(dUdhapANI jevo saMbaMdha) thavAthI ja sukhano yoga-upalakSaNathI sukhadu:khano yoga-thAya che. arthAt AtmA 1. anyonyAnugatayorimaM ca tacceti vibhajanamayuktam / yathA kSIrapAnIyayoH / dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 223 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIrAdAtmA ekAntena bhinnaH syAt tato tAtmanaH zarIrAsacceSTAdinimitto bandhaH syAt, nahi svata eva girizikharAdupanipatatA pASANena jIvaghAte sati devadattasya tannimitto bandho bhvtiiti| na ca vAcyaM naivAtmanaH zarIrAsacceSTAdinimitto bandhaH, kiMtu svata eva tatkaraNasvabhAvatvAditi zarIrAdekAntenArthAntarabhUtasya muktAnAmiva niSkriyatvena ttkrtRtvaayogaat| atha mA bhUdeSa doSa iti naivAtmA karmaNAM karteSyate kiMtu prakRtiH, AtmA tu kevalaM teSAM bhokteti| tadapyayuktam, evamanyakRtakarmAnyatatphalabhogAbhyupagame devadattakRtasyApi karmaNo jinadattasya phlopbhogaaptteH| anyacca prakRtiracetanA tataH kathaM sA ghaTavat adhyavasAyazUnyatvAt karma karoti? / puruSeNa preritA satI karma karoti na kevalA tato na kazciddoSa iti cet? na, puruSasyodAsInatvAbhyupagamena prerakatvAyogAt, yoge vA apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvatayA sadA taduparamAbhAvaprasaGgato muktybhaavprsnggH| kiMca AntarAdapi zarIrAdekAntenAtmano'nyatvAbhyupagame sati phalopabhogo'pi buddhipratibimbodayarUpo vyAvaya'mAno nopapadyeta, tasyaikAntenAmUrtasyAkAzasyeva pratibimbAsaMbhavAt / tasmAnna zarIrAdayamAtmA sarvathA bhinnaH, kiMtu kathaMcit, tatazca tasyAvasthAbhede satyAtmano'pi kathaMcidavasthAbhedasaMbhavAtpariNAmitvam // 363 // zarIrasaMbandhAbhidhAnaprastAvAnurodhAdeva cAtmanaH zarIrapramANatAmupapAdayati-- Na ya savvagato jIvo taNumette liMgadarisaNAo tu / savvagate saMsaraNaM kaha? teNa sarIramANo so // 364 // (na ca sarvagato jIvastanumAtre liGgadarzanAttu / sarvagate saMsaraNaM katham?) na cAsau jIvaH-AtmA sarvagataH kiMtu tnumaatrH| kutaH? ityAha-tanumAtre eva liGgasya-caitanyasukhAderdarzanAt / -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -------- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ne thatAM sukhadu:khanA anubhavamAM AtmAno zarIrasAtheno dUdhapANI jevo saMbaMdha kAma kare che. athavA zarIranA upagraha (anugraha upadhAna vakhate AtmAne sukhaAdi thAya che. arthAt phUlanI mALA, caMdanavagerethI zarIrane anugraha thAya tyAre AtmA ne sukhano anubhava thAya che. ane upalakSaNathI jhera zastravagerethI zarIrane upadhAta thAya, tyAre AtmAne du:kha thatuM dekhAya che. jo AtmAno zarIrasAthe kathaMcit abheda hoya, to ja zarIranA upagrahathI(=anugraha-upaghAtathI) AtmAne sukhaAdino anubhava thAya. anyathA nahi. jo AmAthI zarIra ekAte bhinna hoya, to jema mukta jIvone zarIranA upagrahanimittaka sukhadu:kha thatAM nathI, tema saMsArI AtmAne paNa zarIranA upagrahanimittaka sukhadu:khaAdi thAya nahi. kAraNake bane sthaLe (mukta ane saMsArI) zarIranuM anyapaNuM samAna che. vaLI, jo zarIrathI AtmA sarvathA bhinna hoya, to AtmAne zarIranI ayogya ceSTA vagerenA kAraNe karmano baMdha thAya nahi. parvataparathI svayaM paDelA paththarathI jIva haNAya tyAre devadattane e jIvavadhasaMbaMdhI karmabandha thato nathI. (kAraNake devadatta e paththarathI sarvathA bhinna che. ane paththaranI patanAdi ceSTAmAM kAraNa nathI.) pUrvapakSa :- AtmAne zarIranI ayogya ceSTAnA kAraNe karmabaMdha thato nathI, paraMtu potAnA ja takaraNa (tavI ceSTA karavAnA) svabhAvathI karmabaMdha thAya che. uttarapakSa :- jo mukronI jema saMsArI AtmA paNa zarIrathI ekAnta bhinna hoya, to mAnI jema te(=saMsArI) AtmA paNa niSyi ja siddha thAya. tethI te (=saMsArI AtmA) tevI ceSTAno kartA banI zake nahi. (sAMkhyamata nirAsa) pUrvapakSa :- AvA gheSa hovAthI ja AtmAne karmanA mAnavo yogya nathI. prakRti ja karmonI kartA che. AtmA to te karmono mAtra bhokatA ja che. - uttarapakSa :- A vAta paNa barAbara nathI. AmAM to eke karelA karmonA phaLanA bhoktAtarIke bIjAne svIkAravAnuM AvyuM. ( prakRti ane bhoktA AtmA). Ama to devadatte karelA kAmonuM phaLa jinadatta bhogave ema mAnavAnI Apatti Avaze. vaLI tame prakRtine jaDa mAnI che. tethI A prakRti ghaDAnI jema adhyavasAyathI rahita hovAthI zI rIte karma karI zake ? pUrvapakSa :- A prakRti ekAkIrUpe karma karatI nathI, paNa puruSathI prerAyelI ja te karma kare che. tethI koI doSa nathI. uttarapakSa :- tame puruSa(AtmA)ne udAsIna(niyi) svIkAryo che. tethI te preraka paNa zI rIte banI zake ? A puruSa haMmezA avinAzI, aja ane ekamAtra sthira svabhAvavALo che. tethI dAca mAnI laIe ke puruSa preraka hoya, to teno preraNA ApavAno svabhAva kAyama raheze, kyAreya aTakaze nahi ane to muktinA abhAvano prasaMga Avaze. vaLI, jo AtmA AnsarazarIrathI paNa ekAnta bhinna hoya, to tame buddhimAM pratibiMbanA udayarUpa je phaLopabhoga varNavo che, te paNa yukti saMgata Tharaze nahi. kAraNake ekAntaamUrta AtmAnuM AkAzanI jema pratibiMba paDI zake nahi. bhedapakSe A badhI Apattio hovAthI ja zarIra AtmAthI sarvathA bhinna nathI. paraMtu kathaMcit bhinna ane kathaMcit abhinna che. tethI zarIranI avasthAonA bhedavakhate AtmAnI avasthAmAM paNa kathaMcid bheda saMbhave che. tethI AtmA pariNAmI che. pA363 (AtmA zarIrapramANe che). AtmAnA zarIrasAthenA saMbaMdhanA kathanathI prastAvane anurUpa "AtmA zarIra pramANa che e tatvanI upapatti darzAve che. gAthArtha :- vaLI, A jIva sarvavyApI nathI, paraMtu zarIramAtravyApI che. kAraNake mAtra zarIramAM ja jIvanA caitanya, sukha vagere liMgo dekhAya che. (mULamAM "tu'pada jakAraarthaka che ane "tanumAtra pada pachI prayojya che.) vaLI jo AtmAne vibhu svIkArazo, to AtmAnuM narakvagere bhavomAM bhramaNarUpa saMsaraNa dhI rIte saMbhavaze ? arthAt saMbhavaze nahi. tethI A AtmA zarIrapramANa ja che. pa364nA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 224 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pagAsAta / tuzabdo'vadhAraNA'rtho bhinnakramazca, sa ca yathAsthAnaM yojita eva / anyacca-tasminnAtmani sarvagate'bhyupagamyamAne sati kathaM saMsaraNaM nArakAdibhavabhramaNarUpamupapadyate?, naivopapadyata iti bhAvaH / tena kAraNenAsAvAtmA zarIramAna eva // 364 // etadeva bhAvayannAha-- ___Asajja kuMthudehaM tattiyametto gayammi gayametto / Na ya saMjujjati jIvo saMkoyavikoyadosehiM // 365 // (AsAdya kuMthudehaM tAvanmAtro gaje gajamAtraH / na ca saMyujyate jIvaH saMkocavikocadoSaiH) Azritya (AsAdya) kunthudehamayamAtmA tAvanmAtraH-kunthudehamAtro, gaje tu-gajadehe tu gajamAtraH-gajadehamAtraH / na ca saMkocavikocadoSaireSa jIvo yujyate, tasya saMsArAvasthAyAM tathAsvabhAvatvatastayorabhyupagamAt / yaduktam-"dehamAtraH saMsArI saMkocavikAzadharmetyAdi" // 365 // etadeva dRSTAntena draDhayannAha-- jaha dIvo mahati ghare palIvito taM gharaM pagAseti / appappatare taM taM evaM jIvo sadehAI // 366 // (yathA dIpo mahati gRhe pradIpita stadgRhaM prakAzayati / alpAlpatare tattadevaM jIvaH svadehAni) yathA dIpo mahati gRhe pradIpitaH san tat-mahat gRhaM prakAzayati, alpAlpatare ca tat tat, evaM dIpa iva jIvaH svadehAni caitanyajyotiSA prakAzayati // 366 // atra para Aha-- NaNu logate NANaM jAyai iha taM ca jeNamAyaguNo / __Na ya addavvA ya guNA teNa to savvavAvittI // 367 // (nanu lokAnte jJAnaM jAyate iha tacca yenAtmaguNaH / na cAdravyAzca guNAstena sakaH sarvavyApIti) nanu iha vyavasthitasya puMso yena kAraNena lokAnte jJAnaM jAyate, tacca jJAnamAtmano guNaH, guNAzcAdravyAdravyamantareNa kevalA na ca kvApi vartante, tena kAraNena-lokAntajJAnalakSaNaguNadarzanA'nyathA'nupapattilakSaNena eva (etad pAThA.) jJAyate 'tauttisaka AtmA srvvyaapii| atha brUyAdAtmadezasthameva sat jJAnaM lokAntagatamapi jJeyaM paricchetsyati tato na sarvavyApyAtmeti / tadayuktam, saMbandhamantareNa jJeyasya paricchettumazakyatvAt, na khalu zikhAparipUrNo'pi dIpaH kumbhamadhyanikSipto gRhAntavarttino bhAvAn prakAzayitumalam / tathA coktam--"jJAtuM vapuHparimitaH kSamate trilokI, jIvaH kathaM kathaya snggtimntrenn?| zaknoti kumbhanihitaH suzikho'pi dIpo, nArthAn prakAzayitumadhyudaraM gRhasya // 1 // " tato'vazyaM lokAntagataM jJAnameSTavyam, tathA ca siddha AtmA sarvavyApIti // 367 // AcAryastu paramatIva jaDabuddhitvAt kSudratvAcca krIDanakaprakhyamavalokya tena saha tAvaccasUrimArabhate-- niyadesasaMThiyassavi raviNo kiraNA jaheva annapi / ujjoyayaMti desaM taheva eyaMpi nAyavvaM // 368 // (nijadezasaMsthitasyApi raveH kiraNA yathaiva anyamapi / uddyotayanti deza tathaiva etadapi jJAtavyam) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - A ja arthanuM bhAvana karatA kahe che. gAthArtha :- A AtmA kaMtha sUkSma jIvAtaviroSa)nA zarIrane pAmI te zarIra jevaDo, ane hAthIzarIra pAmI hAthIzarIra jevaDo thAya che. (tAtparya je bhavamAM jevaDuM zarIra pAme teTalA pramANavALo thAya che.) ahI "jIvane saMkocavikAsanA doSono saMbhava che tema na kahevuM. kAraNake saMsArI avasthAmAM jIva tathAsvabhAvathI ja saMkoca-vikAsa kare che, te mAnya che. ja che ke saMsArI jIva dehamAtra pramANavALo che ane saMkoca-vikAsadharmathI yukta che.' 36pA A ja vAtane daSTAntathI daDha karatAM kahe che-- gAthArtha :- jema dIvo moTA gharamAM pragaTAvavAmAM Ave, to moTA gharane prakAze che ane nAnA nAnA gharamAM nAnA, nAnA gharane. Ama pradIpanI jema jIva potAnA (moTA ke nAnA ) zarIrone caitanyajyotithI prakAze che. 366aaaa ahIM vibhaAtmAvAdI kahe che. gAthArtha :- (pUrvapakSa) jJAna asrdhi Gurt thAya . bhane ta (jJAna) 46. Atmazu . quii, guNa bhavya hotA nathI, tethI (mAtmA) sarvavyApIche. pUrvapakSa :- ahI rahelA puruSane lokAntamAM jJAna utpanna thAya cheA jJAna AtmAno guNa che ane guNo dravyane choDI ekalo kyAMya rahetA nathI. e ubhayamata sammata che. tethI lokAntamAM jJAnarUpa guNanuM darzana anyathA anupapanna thavA dvArA ja AtmA sarvavyApI che, tema siddha thAya che. zaMkA :- AtmAnA(punA) sthaLe ja raheluM jJAna lokAntamAM rahelA zeyano bodha kare che. tethI AtmA sarvavyApI nathI. samAdhAna :- A vAta barAbara nathI. jJAnano jyAM sudhI zeyasAthe saMbaMdha na thAya tyAM sudhI zeyano pariccheda(bodha). thavo zakya nathI. kyAreya evuM banatuM nathI ke zikhAthI paripUrNa paNa ghaDAmAM mukAyelo dIvo gharamAM rahelA padArthone prakAzavA samartha bane. dhuM ja che ke zarIrapramANa, jIva saMbaMdhavagara traNa lone jANavA samartha kevI rIte bane? te ho. sArI zikhAvALo paNa ghaDAmAM rakhAyelo dIvo gharamAM rahelA arthone prakAzavA samartha banato nathI. tethI jJAna lokAjogAmI che, tema svIkAravuM ja rahyuM. tethI AtmA sarvavyApI siddha thAya che. 367nA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 hi rara5 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nijadeze-svanabhobhAgampe saMsthitasyApi sato raveH-Adityasya kiraNA yathaivAnya-pRthivyAdirUpaM dezamuddyotayanti, tathaiva-raveH kiraNA iva, etadapi jJAnamAtmanaH svadezAvasthitasyApi sato bhinnadezAntarasthitavastutattvaprakAzakaM jJAtavyamiti // 368 // atra paro dRSTAntadAntikayorveSamyamudbhAvayannAha-- te tullaM savvadisaM nANaM puNa hoti egadesammi / kammaghaNapaDalAcchAdiyarUvassevaM na suddhassa // 369 // (te tulyaM sarvadizaM jJAnaM punarbhavati ekadeze / karmaghanapaTalAcchAditarUpasyaivaM na zuddhasya) te-ravikiraNAH, tulyaM samakAlaM sarvadiza-sarvAsu dikSu jJeyamuddyotayanti, jJAnaM punarbhavati ekasmin deze vastunAM prakAzaka, tato neha ravikiraNA dRSTAntatvenopayujyante, jJAnasya taiH saha saadhaabhaavaat| atrAha-'kammaghaNetyAdi evaMekadezasthitavastuprakAzakatvalakSaNena prakAraNa jJAnamAtmano bhavati karmaghanapaTalAcchAditarUpasya sato, na tu vizuddhasyasakalakarmakalaGkavipramuktasya, tathAbhUtasya saMbandhino jJAnasya samakAlaM sarvAsu dikSu sakalajJeyaviSayatayA pravarttamAnatvAt / tato na dRSTAntadASTAntikavaiSamya, raverapi ghanapaTalAcchAditasya kiraNAnAmekadezaviSayatvAt // 369 // adhunA prakArAntareNa paro dRSTAntadASTAntikayorveSamyamAha-- kiraNA guNA Na davvaM tesi pagAso guNo Na yAdavvo / jaM nANaM AyaguNo kahamaddavvo sa annattha? // 370 // (kiraNA guNA na dravya teSAM prakAzo guNo na cAdravyaH / yajjJAnamAtmaguNaH kathamadravyaH so'nyatra) nanu kiraNA guNA na bhavanti kiMtu dravyaM, yastu teSAM kiraNAnAM prakAzaH sa guNo, na cAsau prakAzarUpo guNo'dravyo-dravyadezAdanyatra varttate, jJAnaM punaridaM yat-yasmAdAtmaguNastataH sa kathamadravyo-dravyarahitaH san anyatra AtmadezaparityAgena bhavet?, naiva bhaveditibhAvaH / tasmAllokAnte jJAnadarzanAdayamAtmA sarvavyApI pratIyate eva // 370 // tadevaM cirAda(vobudhyamAnena pareNAbhihite satyAcAryaH samyaguttaramAha-- 'gaMtaM Na paricchiMdai nANaM NeyaM tayammi desammi / AyatthaM ciya navaraM aciMtasattIu vinneyaM // 371 // (gatvA na paricchinatti jJAna jJeyaM tasmin deze / Atmasthameva navaramacintyazaktervijJeyam) na jJAnaM yasmin deze jJeyamasti tasmin deze gatvA jJeyaM paricchinatti, navaraM kiMtu Atmasthameva sat tat dUradezasthasyApi jJeyasya paricchedakamacintyazaktervijJeyam // 371 // amuvemArtha dRSTAntena bhAvayati-- - lohovalassa sattI AyatthA ceva bhinnadesapi / * lohaM AgarisaMtI dIsai iha kajjapaccakkhA // 372 // (lohopalasya zaktirAtmasthaiva bhinnadezamapi / lohamAkarSantI dRzyate iha kAryapratyakSatvAt) lohasyAkarSaka upalaH lohopalaH, atrAkRSyAkarSakabhAvalakSaNasaMbandhe SaSThI, yathA rAjJaH puruSa ityatra poSyapoSakabhAve, tasya zaktirAtmasthaiva satI bhinna dezamapi-bhinnasthAlasthomapi lohamAkarSantI dRzyate, na ca dRSTe anupapannaM nAma / atIndritvAcchaktInAM kathaM tasyA darzanamiti cet? ata Aha-'kAryapratyakSA' kArya-lohAkarSaNalakSaNaM pratyakSaM yasyAH sA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ahIM AcArya pUrvapakSakAranI atyaMta jADI buddhi ane zuddhatA joI ramakaDAtulya samajI tenI sAthe krIDA kare che. gAthArtha :- AkAzamAM svasthaLe rahelA paNa sUryanA kiraNo jema pRthvIvagere anya sthaLane prakAze che. sUryanA A kiraNonI jema A jJAna paNa AtmAnA asthAnamAM ja rahIne bhinna dezamAM rahelA vastutatvane prakAro che tema samajavuM. - ahIM pUrvapakSakAra daSTAnna ane dArjentika vacce viSamatAnuM ubhAvana karatA kahe che. gAthArtha :- pUrvapakSa :- sUryanA te kiraNo eka samaye badhI ja dizAmAM zeyaarthane prakAze che. jyAre jJAna eka ja dezamAM rahelI vastune prakAro che. tethI ahIM sUryakiraNo daSTAnnatarIke upayogI nathI. kAraNake jJAnanuM teo sAthe sAdhaNyuM nathI. uttarapakSa :- karmarUpa vAdaLonA paradA pAchaLa chUpAyelA AtmAnuM jJAna edhezamAM rahelI vastune prakAze che. paraMtu saghaLAya karmaithI mukta vizuddha AtmAnuM jJAna to ekIkALe saghaLIya dizAmAM rahelA saghaLAya zeyapadArthone viSaya banAvI pravRtta thAya che. tethI dRSTAnna ane dArjIntikvae viSamatA nathI. balka, vAdaLAothI DhaMkAyelA sUryanA kiraNo paNa ekTazanA royane ja viSaya banAvatA hovAthI jJAna sAthe suyogya sAdharma dharAve ja che. chellA have pUrvapakSakAra anya prakAre dRSTAnna ane dArjIntikvae viSamatA dekhADe che. gAthArtha:- pUrvapakSa :- sUrya ra zu35 nathI, 5 // dravya35 cha. tabhanA(-zono) 51 deg4 gu35 . bhane A prakArAguNa kiraNadravyanA sthAnathI anyatra upalabdha thato nathI. Aja pramANe jJAna AtmAno guNa che. tethI te Atmadravyane choDI anyatra(AtmAnA sthAnathI bIje) zI rIte upalabdha thAya ? arthAt na ja thAya. tethI lokAntamAM jJAna dekhAya che, tenAthI AtmA sarvavyApIrUpe ja siddha thAya che. 37LA lAMbAkALe samajelA(athavA lAMbAkALathI nahi samajatA) pUrvapakSe Ama dho. tethI AcArya yogya uttara ApatA kahe che. gAthArtha :- GHR :- zeya yA Doya, tyAM ne jJAna nA(=zeyano) pari(lo5) tuM nathI. paraMtu AtmAmAM rahIne ja te dUra dezamAM rahelA zeyano pariccheda kare che. kemake tenI zakti acinya che. 37nA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 % rarara Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- -- --- kAryapratyakSA, ekhaduI pacati-tatkAryasya pratyakSatvAt sApi dRzyata iti vyavahiyata ityadoSaH // 372 // tadevaM dRSTAntamabhidhAya dASTAntike yojanAmAha-- evamiha nANasattI AyatthA ceva haMdi logaMtaM / jai paricchiMdai sammaM ko Nu viroho bhave etthaM? // 373 // (evamiha jJAnazaktirAtmasthaiva haMdi lokAntam / yadi paricchinatti samyak ko nu virodho bhavedatrA) 'evaM lohopalazaktiriva 'iha jagati 'haMdIti' parAmantraNe, yadi jJAnarUpA zaktirAtmasthaiva satI samyak lokAntaM paricchinatti tataH ko nu atra virodho bhavet? naiva kazciditi bhAvaH // 373 // atra paro dRSTAntaM viTayA-- lohovalachAyANU ghaDittu loheNa. to(ta) palaTeti (pakaDDeti) / mANaM kimettha? annaha tadabhAvo ceva te buddhI // 374 // (lohopalachAyANavo ghaTitvA lohena tata(stat) prakarSanti / mAnaM kimatrA anyathA tadabhAva eva te buddhiH) lohopalasaMbandhinaH chAyANavo lohadezaM gatvA lohena saha ghaTante-saMyujyante, tato ghaTitvA tat-lohaM prakarSanti samAkRSanti, natu lohopalasya zaktirAtmasthaiva satI lohamAkarSatIti dRSTAntAnupapattiH / atrAcArya Aha--'mANamityAdi atra-asyAmevaMvidhAyAM kalpanAyAM mAna-pramANaM kiM?, naiva kiNcidityrthH| na ca pramANamantareNa prameyasiddhiH, mA prApat srvessaamissttsiddhiprsnggH| atha te-tava iyaM buddhiH-anyathA evamanabhyupagame tadabhAva eva-lohAkarSaNAbhAva eva prApnoti, tamAstorArthanADa thAnupattivAcA vaparAya pramANam rU74 ranatha-i jattiyamette khette saMti tu te tettiyAu taM eI / kaDDejja u sattIe savvaM bhuvaNoyaragayapi // 375 // ..(yAvanmAtre kSetre santi tu te tAvatastadeti / karSet tu zaktayA sarva bhuvanodaragatamapi ) yAvanmAtre kSetre chAyANavaH santi tAvanmAtrAdeva kSetrAt, turavadhAraNe bhinnakramazca, sa ca yathAsthAnaM yojitaH, tat-loham eti-Agacchati, anyathA yadi lohopala AtmasthayA zaktayA bhinnadezasthasyA'pi lohasyAkarSaka iSyeta tataH sarvamapi bhavanodarAntargataM lohamAkarSet, sarvasyApi aprAptatvAvizeSAt // 375 // atrAcArya Aha- . --------------------------------- ---------- (jJAnanI zaktiaMge lohacuMbanuM daSTAnna) Aja arthanuM dRSTAntathI bhAvana kare che. gAthArtha :- lohalokhaMDane AkarSato paththara lohopala-lohacuMbaka. ahIM Akya-AkarSabhAvarUpasaMbaMdhaarthe SaSThI- vibhakti che. jemake rAjJa: puraSa: (rAjAno puraSa) sthaLe poSapoSabhAve SaSThIvibhakti thAya. lohacuMbanI potAnAmAM ja rahelI zakti bhinnasthaLe rahelA lokhaMDane ArSatI dekhAya che. ane je daSTa che temAM anupapatti saMbhave nahi." zaMkA :- tame zakti bhinnasthaLe rahelA lokhaMDane AkarSatI dekhAya che ema kaho cho. paNa zakti to atIndriya che. pachI zI rIte te tamane dekhAya ? samAdhAna :- A zakti potAnA lokhaMDane AkarSavArUpa kAryanA pratyakSathI pratyakSa che. tAtparya :- tenuM kArya pratyakSa che, tethI te paNa pratyakSa che tevo vyavahAra karI rokAya che, temAM koI ghoSa nathI. (37rA Ama daSTAnta batAvyuM. have tene dArjIntikamAM ghaTAve che. gAthArtha :- Ama lohacuMbanI zaktinI jema jo jJAnazakti AtmAmAM rahIne samyaga lokAntano pariccheda kare to temAM ze virodha che ? arthAt koI virodha nathI. 373 ahIM pUrvapakSa daSTAnnanuM vighaTana karatAM kahe che - gAthArtha :- (pUrvapakSa) lohacuMbakasaMbaMdhI chAyAaNuo lokhaMDanA sthAne jAya che. ane lokhaMDasAthe saMbaMdhamAM Ave che. Ama saMbaMdhamAM AvyA bAda lokhaMDane khece che. evuM nathI banatuM ke lohacuMbakanI zakti lohacuMbakamAM ja rahetI rahetI lokhaMDane kheMce. tethI A daSTAnta prastutamAM tamArA siddhAntamATe anupAna che. * uttarapakSa :- AvI lpanAmAM pramANa zuM che ? arthAt koI pramANa nathI. ane pramANa vinA prameyanI siddhi thatI nathI. nahitara to badhAnA potapotAnA iSTanI siddhino prasaMga Ave. parvapakSa :-jo amArI uparokta kalpanA na svIkAro to lokhaMDanA AkarSaNano abhAva ja Ave. Ama lokhaMDanA ArSaNa nI anyathAanupapatti ja A lpanAmAM pramANa che. 374 te A pramANe-- gAthArtha :- jeTalA pramANavALA kSetramAM chAyAaNuo hoya, teTalA ja kSetramAMthI lokhaMDa kheMcAI Ave che. (mULamAM "tuM" pada jakAraarthaka che, ane tetiyAu"pada pachI joDavuM.) jo lohacuMbaka potAnAmAM ja rahelI zaktithI bhinnadezamAM paNa rahelA lokhaMDane kheMce, tema svIkAraze, to te jagatamAM rahelA badhA ja lokhaMDane kheMce tema mAnavAnI Apatti Ave. kAraNake badhuM ja lokhaMDa samAnatayA lohacuMbakane aprAsa(=asaMbaMdhita) che. 37pA ahI AcArya uttara Ape che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 27 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parimiyavisayA sattI jamhA doso Na esa to hoi / chAyANavovi annaha savvaM gaMtaNa kaDDejjA // 376 // (parimitaviSayA zakti yasmAd doSo na eSa tasmAdbhavati / chAyANavo'pi anyathA sarva gatvA karSet) yasmAt zaktiH parimitaviSayA bhavati tasmAnnaiva sakalabhUvanodaravartilohAkarSaNalakSaNo doSo'smAkaM bhavati, itthaM caitadaGgIkarttavyamanyathA zakteH parimitaviSayatvAnabhyupagame chAyANavo'pi gatvA sarva bhavanodaravartinaM lohamAkarSeyuH, zaktivazAddhi gamanAkarSaNAdikriyopapattistasyAzcAparimitaviSayatvamiti / tasmAdavazya zakteH parimitaviSayatvamaGgIkartavyaM, tathA ca sati kutaH pUrvoktadoSAvakAza iti? // 376 // api ca-- tasseva esa sattI jaM parimitadesagAmiNo haMdi / chAyANavovi sA puNa tatthatthA ceva kajjakarI // 377 // (tasyaiva eSa zakti yat parimitadezagAmino haMdi / chAyANavo'pi sA punastatrasthaiva kAryakArI) 'haMditasyaiva lohopalasya eSA zaktiryattatsaMbandhinaH chAyANavo'pi parimitadezagAmino bhavanti, sA punaritthaMbhUtA zaktistatrasthaiva-lohopalasthaiva satI kAryakarI-svasaMbandhicchAyANuparimitadezagamanakarI, tadvadiyamapi lohAkarSaNazaktistatrasthA parimitadezaviSayalohAkarSaNakarI bhaviSyati, tato na kazciddoSaH // 377 // atra para Aha-- no tassa tannimitto tammi desammi tesi sabbhAvo / kiMtu tadaviNAbhUtA sahAvato ceva te hoti // 378 // (no tasya tannimittastasmin deze teSAM sadbhAvaH / kintu tadavinAbhUtA svabhAvAdeva te bhavanti) no tasya-lohopalasya tannimittaH-zaktinimittastasmin parimite deze teSA-chAyANUnAM sadbhAvaH, kiMtu svabhAvata eva te chAyANavastadavinAbhUtAH-lohopalA'vinAbhUtAH pravAhato lohopalamamuJcato lohadezagAmino bhavanti, tato nAtmasthA lohopalasya zaktirbhinnadezakAryakarIti tadRSTAntAnupapattiH // 378 // atrAcArya Aha-- tesi khalu jo sahAvo tassa va NaNa seva hoti sattitti / aviNAbhAvammi ya se itarammi vi asthi sAmatthaM // 379 // (teSAM khalu yaH svabhAvastasyeva nu saiva bhavati zaktiriti / avinAbhAve ca tasyaitarasminnapi asti sAmathya) teSA-chAyANUnAM yaH svabhAvo lohopalA'vinAbhAvanibandhanaM nanu sa 'tassaveti tasyaiva lohopalasyaiva svabhAvastasya tathAsvabhAvAbhAve teSAmapi tathAsvabhAvatvAyogAt, 'seva hoi sattitti' saiva ca bhavati zaktiH, zaktisvabhAvazabdayoH paryAyatvAt, avinAbhAve ca teSAM chAyANUnAmavinAbhAvaviSaye ca 'se' tasya lohopalasya zaktAviSyamANAyAmitarasminnapi lohAkarSaNe sAmarthya-zaktirastItyabhyupagamyatA, vizeSAbhAvAt // 379 // api ca-- abbhuvagammANUNa tahabhAvaM bhaNitametamo ettha / taddesammi ya tesiM niyamA sattapi ha asiddhaM // 380 // . (abhyupagamyANUnA tathAbhAvaM bhaNitametadatra / taddeze ca teSAM niyamAt sattvamapi asiddham) - - - - - - - - - - -- - - - - - -- gAthArtha :- (uttarapakSa) zakti parimita viSayavALI hevAthI jagatamAM rahelA tamAma lokhaMDane ArSavAno ghaSa amane Avaze nahi. A vastu A pramANe ja svIkAravI joIe. nahitara (jo zaktine parimitaviSayavALI na mAno to) chAyAaNu o paNa nIkaLIne jagatamAM rahelA tamAma lokhaMDane AkarSaze. kAraNake zaktinA AdhAre ja gamana ane ArSaNavagere kyiA susaMgata bane, ane zakti to tamane aparimita viSayavALI iSTa che. tethI zaktine ja parimitaviSayavALI svIkAravI yogya che. ane tema svIkAravAmAM amArA siddhAntane pUrvokta doSano saMbhava ja nathI. 376 gAthArtha :- vaLI, lohacuMbakanI ja e zakti che. ke jethI potAnA chAyAaNuo paNa parimita dezamAM janArA thAya che. AvI A zakti lohacuMbakamAM rahIne ja potAnA chAyAaNuone paritadezamAM moklavArUpa kArya kare che. (arthAt chAyAaNu onI lpanAmAM paNa lohacuMbakamAM eka evI zakti to mAnavI ja paDaze, ke je lohacuMbakamAM ja rahIne chAyANuone bhinna parimita sthaLe moLe. Ama lpanAaurava karIne paNa aMte Atmasthatine dUraderAaMge kAryakara mAnavI paddhI hoya, to amArI kvanAlAghavayukta vAta svIkAravI vadhu saMgata che. teja batAve che teja pramANe lokhaMDane ArSatI zakti lohacuMbakamAM rahIne parimitadevAmAM rahelA lokhaMDane AkarSe temAM doSa nathI. 377 ahIM pUrvapakSakAra kahe che. gAthArtha :- (pUrvapakSa) lohacuMbakanI zaktinA kAraNe parimitadezamAM chAyANao hoya tevuM nathI. paraMtu chAyANuo svabhAvathI ja lohacuMbakane pravAharUpe choDyA vinA lokhaMDanA sthaLe jAya che. Ama lohacuMbakanI potAnAmAM rahelI zakti bhinna dezamAM kArya kare te vAta siddha nathI tethI e dRSTAnna asaMgata che. ahIM AcAryapuMgava kahe che gAthArtha :- (uttarapakSa) tame chAyAaNuonA lohacuMbakasAthe avinAbhAvamAM kAraNabhUta je svabhAva batAvo che. te svabhAva lohacuMbano ja che. kAraNake jo lohacuMbakanA tevA svabhAva vinA chAyAaNuono paNa tevo svabhAva saMbhave nahi. A svabhAva ja zaktirUpa che. kAraNake "svabhAva ane zaktizALe paryAyavAcI che. ane chAyAaNuono avinAbhAvanA viSayamAM je lohacuMbakanI zakti iSTa hoya, te lokhaMDane AkarSavAnA viSayamAM paNa tenI(lohacuMbanI) zakti che. tema svIkAro kAraNake bane sthaLe samAnatA ja che. 37lA - -- -- - - dharmasaMgrahaNi bhAga-1 28 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- -- -- abhyupagamya aNUnA tathAbhAvaM-tathA lohena saMghaTaya te lohamAkarSantItyevaMbhAvam etat-pUrvoktaM parimiyavisayA sattI' ityAdikamatra-vicAraprakrame bhaNitam, yAvatA tadeze teSAM-lohopalacchAyANUnAM niyamAtsattvamapyasiddhaM, tadgrAhakapramANAbhAvAt / nanvasti tadgrAhakamanumAnam / ghathAhi-yadAkarSaNaM tatsaMsargapUrvakaM, yathA'yogolakasya saMdazena, bhavati cAkarSaNaM lohasya lohopalena, tatra sAkSAtsaMsargoM lohalohopalayoH pratyakSabAdhita ityarthAtsaMsargaH chAyANubhiriti chAyANUnAM sarvam tam hetonektitvat, mana mArA hAtha maMtrena maryamALanA mavati vikSatatvArSaNa, na ca tatra kazcidapi saMsargastato nedamanumAnamiti na siddhaM chAyANUnAM sattvam / tasmAd yathA lohopalasya zaktirAtmasthaiva satI bhinnadezamapi lohamAkarSati tathedamapi jJAnamAtmasthaM sadacintyazaktiyuktatayA lokAntaM paricchinattIti sthitam // 380 // syAdetat, paricchinattu jJAnamAtmasthameva sat jJeyaM, tat punarjeyaM lokAntasthamapi yAvat paricchinattIti kathaM zraddhIyate? zakteH parimitaviSayatayA darzanAdityata Aha-- sattINa ya ukkariso dIsai jaM kajjao iha vicitto / logaMtAvagamovi hu na virujjhai teNa tassatti // 381 // (zaktInA cotkarSoM dRzyate yatkAryAdiha vicitraH / lokAntAvagamo'pi hu na virudhyate tena tasyeti) iha yat-yasmAd bhAveSu yathAnurUpaM tathA tathA kAryadarzanAt zaktInAmutkarSoM vicitro dRzyate, tena kAraNena tasya jJAnasya tathAvidhasAmagrIvizeSabhAvata utkarSe sati lokAntAvagamo'pi na virudhyate // 381 // iha "sarvagatAvabhAsaM bhagavantamityAdi vacanazravaNataH kecit kevalajJAnaM sarvataH sarvagatamabhimanyante, tanmataM sarvajJasiddhAvagre nirAkariSyamANamapi prakaraNAnurodhAdihApi lezato nirAkartumupakramate-- keI kevalanANaM gaMtUNamalogamavagacchatI tanno / jamhA Na ettha kassa(tthoi di8 addavaguNaggamaNaM // 382 // (kecit kevalajJAnaM gatvA'lokamavagacchati tanna / yasmAnnaivAtra kasyApi dRSTamadravyaguNagamanam) kecidAcAryA idamAhuH-gatvA kevalajJAnamalokamavagacchatIti / tadetad na yuktam / kuta ityAha-yasmAnnaivAtra-jagati kutrApi pradeze dRSTamadravyaguNagamanaM-dravyamantareNa kevalAnAM guNAnAM gamanaM, kiMtu dravyAzritAnAmeva, tathA kiraNadravyAzritaprakAzasya, na cAnyathA dRzyamAnamanyathA kalpayituM zakyate, mA bhUdatiprasaGgaH // 382 // anyacca, - - -- -- -- -- -- -- -- -- gAthArtha :- vaLI, "parimayavisayA sIItyAdi pUrvagAthAthI prastuta vicAramAM "chAyAaNuo lokhaMDasAthe saMbaMdha karI lokhaMDane AkarSe che. IyAdivAta to abhyapagamathI karI. vAstavamAM to te sthaLe lohacuMbakamAM chAyAaNuonI hAjarI ja avazya asiddha che. kAraNake teonI hAjarIsAdhaka koI pramANa nathI. pUrvapakSa :- chAyAaNuonI sattAnuM sAdhaka anumAna pramANa hAjara che. anumAnaprayoga - "ArSaNa haMmezA saMsarga pUrvaka ja hoya, jemake sANasAthI lokhaMDanA goLAnuM ArSaNa. lokhaMDanuM lohacuMbakathI AkarSaNa thAya che paNa te beno sAkSAt saMbaMdha pratyakSabAdhita che. tethI te beno saMbaMdha chAyAaNuodvArA thAya che, tema arthathI siddha thAya che. tethI chAyAaNuonI sattA siddha thAya che. - uttarapakSa :- ahIM A anumAnamAM mancavagerethI hetumAM anekAMtiSa Ave che. jUo + smaraNa karAtA manTothI abhipreta vastunuM ArSaNa thatuM dekhAya che. ane tyAM koipaNa prakArano saMsarga nathI. tethI A anumAna pramANabhUta nathI. tethI chAyANuonI sattA siddha nathI. tethI lohacuMbakanI zakti lohacuMbakamAM rahIne ja lokhaMDane AkarSe tema siddha thAya che. ane A daSTAntanA baLa para jJAna paNa acijyazaktithI AtmAmAM ja rahIne lokAntano parikTa kare. tema siddha thAya che. AvA (kavaLajJAna AtmAmAM rahIne ja lokAlokaprakAzaka) zaMkA :- bhale tyAre jJAna AtmAmAM ja rahIne zeyano pariccheda kare. paNa te (jJAna) lokAntamAM rahelA zeyano paNa bodha kare che. te vAta zraddhAno viSaya zI rIte banI zake ? kAraNa ke zakti to haMmezA parimitaviSayavALI ja dekhAya che. ahIM AcAryapAda uttara Ape che.... gAthArtha :- (uttarapakSa) bhAvomAM padArthomAM) yathAnarUpa tevA tevA kArya dekhAya che. (tAtparya bhAvomAM sva-svazaktine anurUpa kAryomAM tatamatA dekhAya che.) tethI zaktiono utkarSa vicitra dekhAya che. (-zaktiomAM taratamatA dekhAya che.) tethI kyAMka uSTa zakti saMbhave che. A ja pramANe tevI sAmagrI vizeSathI urSa pAmelI jJAnazakti lokAntano paNa bodha re, temAM virodha nathI. avA sarvagataavabhAsa-jJAnavALA bhagavAnane ItyAdi vacana sAMbhaLI keTalAka evI asat lpanA kare che ke. vaLajJAna sarvabAjU-sarvagAmI che. A matane AgaLa upara sarvAsiddhi avasare deSita siddha karaze, mAM prakaraNanA anurodhathI ahI paNa aMze nirAkaraNa karavA AcAryapravara upakrama kare che. gAthArtha :- keTalAka AcArya Ama kahe che kevaLajJAna alokamAM jaI alokano bodha kare che. paNa, A barAbara nathI. kAraNake A jagatamAM kyAMya dravyane choDI eklA guNonuM gamana dekhAtuM nathI. paraMtu dravyane Azrita guNo ja gamana kare che. arthAta dravya jyAM jAya, tyAM ja temAM rahelA guNo jAya. jemake kiraNadravyane AzrayIne rahelo prakAza. ane dekhAya enAthI bhinna lpanA karavI zakya nathI, kemake atiprasaMga AvavAno saMbhava che. 4rA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 229 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ davvagamapi jujjai na kahaMcivi tattha dhammavirahAo / tamhA AtatthaM ciya savvaM parichiMdara tayaMpi // 383 // (dravyagamanamapi yujyate na kathaJcidapi tatra dharmavirahAt / tasmAdAtmasthameva sarva paricchinatti tadapi ) dravyagamanamapi AstAmadravyaguNagamanamityapizabdArthaH, na kathaMcidapi tatra - aloke yujyate / kuta ityAha- dharma - virahAt- gatyupaSTambhakadhamrmmAstikAyAbhAvAt / tasmAttadapi kevalajJAnamAtmasthameva sat sarva-lokAlokAtmakaM jJeyaM paricchinatti / yadapi ca 'sarvagatAvabhAsa' mityAdi vacanaM tadapyaviruddhameva, paricchedazakterevAvabhAsazabdavAcyatvAt / uktaM ca- "sarvagatAvabhAsamityAdi virudhyata iti cet / na / paricchedazakterevAvabhAsatvAt, avabhAsaH paricchittiH saMviditi hyanarthAntaramiti" // 383 // upasaMhAramAha- evaM sarIrametto AyA siddho Na yANumittAdI / jugavaM savvasarIre cetaNNAsaMbhavAo ya // 384 // ( evaM zarIramAtra AtmA siddho na cANumAtrAdiH / yugapat sarvazarIre caitanyAsaMbhavAcca) evam uktena prakAreNa zarIramAtraH- zarIrapramANa AtmA siddhaH / syAdetat mA bhUduktavadayamAtmA sarvavyApI, aNumAtrAdirUpo bhaviSyati, yathA'nyaiH parikalpyate, "zyAmAkatandulamAtro'yamAtmA, aGgaSThaparvamAtro'yamAtmA" ityAdi, tatkathaM zarIramAtraH siddha ityata Aha- 'na yetyAdi' na cAsAvAtmA'NumAtrAdiH, AdizabdAdaGgaSThaparvamAtrAdiparigrahaH / kutaH ? ityAha- yugapatsarvazarIracaitanyAsaMbhavAt - caitanyAsaMbhavaprasaGgAdanubhUyate ca sAmAnyAkAreNa sarvasminnapi zarIre svasaMbandhini caitanyamiti // 384 // tadevamAtmanaH zarIramAtratvaM prasAdhya saMprati sapradezatvaM sisAdhayiSurAha- karacaraNAdisu jogA na ya apadesotti hoi vinneo / apadesamma ya pAvara karacaraNAdINamegattaM // 385 // ( karacaraNAdiSu yogAnna ca pradeza iti bhavati vijJeyaH / apradeze ca prapnoti karacaraNAdInAmekatvam) karacaraNAdiyogAt -- karacaraNazirohRdayAdisaMbandhAnna cAsAvAtmA apradeza iti bhavati jJAtavyaH / kuta ityAha'apadesetyAdi' 'co' hetau yasmAttasminnAtmanyapradeze sati karacaraNAdInAmekatvaM prApnoti // 385 // etadeva bhAvayannAha-jo ceva u karadese sa eva jaM hoti caraNadesevi / to egataM bhede sapadeso Niyamato hoi // 386 // ( ya eva tu karadeze sa eva yadbhavati caraNadeze'pi tata ekatvaM bhede sapradezo niyamato bhavati) `yat - yasmAt ya evAtmA karadeze vyavasthitaH sa eva caraNadeze'pi 'to' tasmAttadabhinnadezatvAdAtmana iva tayorapi karacaraNayorekatvam - ekadezatvaM prApnoti / atha mA bhUt dRSTahAniriti tayoH karacaraNayorbheda iSyate / tata Aha bhede-bhinnatve karacaraNayoH sati tadabhinnatvAdAtmApi niyamataH sapradezo bhavati, anyathA yugapatkaracaraNAdibhiH saha saMbandhAyogAt // 386 // pradezaparimANamAha- gAthArtha :- dravyarahita kevaLa guNanI vAta choDo, dravya paNa alokamAM jAya te saMgata nathI. (arthAt kevaLaguNanuM gamana to atyaMta asaMgata che. api"(=paNa)zabdathI AvuM tAtparya nIkLa che.) kAraNake gatimAM sahAyaka banatuM dharmAstikAya dravya alokamAM nathI. tethI vaLajJAna paNa AtmAmAM ja rahIne lokAlokaAtmaka saghaLAya zeya padArthono bodha kare che. zaMkA :- to 'sarvagatAvabhAsa vacanane viruddhavacana mAnavuM paDaze. kemake A vacana kevaLajJAnane sarvagAmI batAve che. samAdhAna : ahIM koi virodha nathI. kAraNake 'avabhAsa'padano artha paricchedazakti' evo karavAno che. kyuM ja che ke "sarvagata ityAcina virodha pAme che, ema na kahezo, kemake paricchedazakti ja avabhAsarUpa che. kAraNake avabhAsa, paricche, saMvidavagere paryAyavAcI zabdo che." tethI vaLajJAnanI bodha karavAnI zakti sarvagata(=sarva jJeyapadArthomAM vyAsa) che. 5335 have upasaMhAra batAve che.-- gAthArtha - Ama AtmA zarIrapramANa ja siddha thAya che. zaMkA :- upara kyuM tema AtmA bhale sarvavyApI nathI, paNa aNumAtraArUipa to haze ja, jemake bIjAo klpanA kare che A AtmA zyAmAka cokhA jeTalo che, aMgUThAnA parva jeTalo che." vagere... tethI AtmA zarIramAtratarIke kevI rIte siddha thAya? samAdhAna :- AtmA aNumAtraAdirUpa paNa nathI. (AdipadathI aMgUThAnA parvaAdi pramANano paNa niSedha thAya che.) kemake AtmAne aNumAtraArUipa mAnavAmAM AkhA zarIramAM eka sAthe caitanyano anubhava asaMbhava thavAno prasaMga che. paNa anubhava evo thAya che ke AkhA zarIramAM sAmAnyaAkArarUpe svasaMbaMdhI eka ja caitanya hoya. ( khAtmA sapradeza che.) 5345 Ama AtmAne zarIramAtratarIke prasiddha ryo. have AtmAne sapradezI siddha karavAnI gAthArtha :- AtmAno hAtha, paga, mastaka, hRdaya vagere sAthe saMbaMdha che. tethI A kAraNake jo AtmA apradezI hoya, to hAtha, paga, vagere ekarUpatAne pAmI jAya. (mULamAM ca' hetvarthaka che.) A ja arthanuM bhAvana karatA he che. gAthArtha : (AtmA jo apradezI hoya to) icchAthI kahe che. AtmA apradezI nathI, tema samajavuM. rAmA hAtha sthaLe je AtmA rahyo hoya, te ja AtmA paga sthaLe paNa raheze. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 - 230 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ so ya asaMkhapaeso logAgAsappadesatullotti / jai evaM saMkuDio thevapaesesu kaha ciTThati ? // 387 // (sa cAsaGghayapradezo lokAkAzapradezatulya iti / yadi evaM saMkuTitaH stokapradezeSu kathaM tiSThati ?) saca- AtmA'saMkhya pradezaH / kuta ityAha- 'logAgAsapadesatullatti' yasmAdasau lokAkAzapradezatulyo- lokAkAzapradezatulyapradezaH, kevalisamudghAtAvasthAyAM caturthasamaye tatpradezaiH sakalalokAkAzapUraNAditi, tasmAtso'saMkhyapradezaH / para Aha- 'jar3a ityAdi yadi evaM sakalalokAkAzapramANapradezo'yamAtmA, tataH kathaM saMkuTitaH san stokapradezeSustokAkAzapradezeSu tiSThati, saMkuTane'pi tatsattAyA apacayAbhAvAt, tadavasthasya ca tadalpataradeze'vasthAnAyogAditi, tadetadabAdhakaM, tathAdRSTatvAt // 387 // tathA cAha- jaha khalu mahApamANo NettapaDo koDito Nahaggammi / tammivi tAvati te cciya phusai paese Na iya jIvo // 388 "I ( yathA khalu mahApramANo netrapaTaH koTitaH nakhAgre / tasminnapi tAvataH ta eva spRzati pradezAnneti jIvaH) yathA khalu mahApramANo'pi hastazatAdimAnatayA netrapaTaH koTitaH - saMkocitaH san nakhAgre tiSThati, na ca tatsaMkocane tatsattAyA apacayaH, tadvadayamapyAtmA lokAkAzapradezapramANo'pi saMkuTitaH san tatsattAyA anapacaye'pi stokapradezeSu sthAsyatIti / paro dRSTAntadASTantikayorvaiSamyamApAdayannAha - tasminnapi nakhAgre tiSThan netrapaTastAvata evAkAzapradezAn spRzati yAvato vistAritaH san saMkocavikAzayostatsattApacayopacayAbhAvAt kevalaM tatra prataraghanamAtrakRta eva vizeSaH, 'na iya jIvotti' na itiH - evaM netrapaTavat saMkoce vikAze ca tAvanmAtrapradezasparzako jIvaH, samudghAtAvasthAyAM sakalamapi lokamabhivyApya tata UrdhvaM tadasaMkhyeyabhAgamAtre'vasthAnAditi // 388 // atrAha- dese saMpunnANaM abhAvato tassa suhumapariNAmA / Thategammivi bahave bAdarato NevaM paDaddavve // 389 // (deze saMpUrNAnAmabhAvAt tasya sUkSmapariNAmAt / (ava) tiSThante ekasminnapi bahavo bAdarAt naivaM paTadravye) tasya- AtmanaH sUkSmapariNAmA (mANA?) dekasminnapyAkAzadeze bahavaH pradezAstiSThanti, dRSTaM ca sUkSmaparamANUnAM mUrtInAmapi yAvadekasminnapyAkAzapradeze bahUnAmavasthAnaM, yathaikApavarakasthitapradIpazataprabhAparamANUnAm, 'nevaM paDadavve iti' naivaM paTadravye paTadravyaviSayAH pradezA bahavo'pyekasminnAkAzadeze'vatiSThante / kuta ityAha- bAdaratvAt / nanu yadyAtmapradezAnAM bahUnAmapyekasminnAkAzadeze'vasthAnaM tataH kathaM kadAcitsarveSAmapi na bhavati ?, saMkocaviSayasAmarthyasya kunthvAdiSu prakRSTa Ama abhinnadezanA kAraNe AtmAnI jema hAtha-paga paNa ekva-edezapaNuM prApta karaze. paNa temAM dehAni(=pratyakSabAdha) che. A dRSTahAninA bhayathI jo hAtha ane pagamAM bheda svIkArazo, to hAtha, paganI bhinnatAnA kAraNe te-tethI abhinna AtmAne paNa pradezavALo avazya svIkAravo paDaze. nahitara AtmA ekasAthe hAtha, ane pagasAthe saMbaMdha karI zake nahi. u have AtmapradezonuM parimANa batAve che. gAthArtha : A AtmA lokAkAzanA pradeza jeTalA asaMkhyapradezavALo che. kAraNa ke vaLIsamuddAtanA cothA samaye Atmapradezo AkhA lokAkAzamAM patharAi jAya che. tethI AtmAnA pradezo asaMkhya che. pUrvapakSa :- Ama jo AtmA lokAkAzanA pradeza jeTalA pradezavALo hoya, to te saMkoca pAmIne kvI rIte alpa AkAzapradezomAM rahI zake ? kAraNa ke saMkoca thAya tyAre paNa AtmapradezonI sattAmAM ghaTADo thato nathI, ane A avasthAmAM alpataradezamAM rahevuM saMbhave nahi. uttarapakSa : ahIM koI bAdhA nathI. vadhupradezavALI vastu alpapradezamAM rahetI dekhAya ja che. // 87 // A ja vAta siddha kare che. gAthArtha : netrapaTa(=AMkhano paDade) seMkaDo hAthapramANa jeTalo hovA chatAM saMkucita thaIne nakhanA agrabhAgapara rahI zake che. Ama saMkoca thavA chachtAM tenA pradezonI saMkhyAmAM apacaya(=ghaTADo) thato nathI. A pramANe AtmA paNa lokAkAza pradeza jeTalA pradezavALo hovA chatAM saMdrecAIne alpapradezamAM rahI zake che. chatAM tenA pradezonI saMkhyAmAM ghaTADo thato nathI. pUrvapakSa :- dRSTAnta ane dAntika vacce viSamatA che. netrapaTa nakhanA agrabhAgapara rahevA chatAM vistRta avasthAmAM jeTalA AkAzapradezone sparzato hato, teTalA ja AkAzapradezone A saMkocaavasthAmAM sparze che. kemake saMkoca ane vikAzathI tenA pradezonI saMkhyAmAM ghaTADo ke vadhAro thato nathI. mAtra pratara ane dhanarUpe ja vizeSatA thAya che. vistRta avasthAmAM pratarUpe che. saMkoca avasthAmAM ghanarUpa) A netrapaTanI jema jIva saMkoca-vikAzaavasthAmAM samAna AkAzapradezone sparzato nathI, kAraNake samuddAtaavasthAmAM saklalovyApI thayA bAda te (=jIva) AkAzanA asaMkhyabhAgamAtramAM ja rahe che. 5388aaaa ahIM AcAryavRSabha kle che- gAthArtha :- dezamAM saMpUrNano abhAva hovAthI tenA(-AtmAnA)pradezo sUkSma pariNAmanA kAraNe eka dezamAM paNa ghaNA rahe che. bAdara hovAthI padravyamAM Ama thatuM nathI. AtmAnA sUkSmapariNAmanA kAraNe eka AkAzapradezamAM paNa ghaNA Atmapradezo rahI zake che. sUkSma mUrta paramANuo paNa eka AkAzapradezamAM aneka samAi zaktA dekhAya che. jemake eka ja oraDAmAM rahelA so dIvAnA prabhAparamANuo eka eka AkAzapradezamAM aneka saMkhyAmAM rahe che. (Ama jo mUrta paramANuo paNa sUkSmapariNAmanA kAraNe eka AkAzapradezamAM aneka saMkhyAmAM rahI dharmasaMgrahaNi bhAga-1 H 231 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradezAvagAhitvameva mANuskandhapracitatvAjjaghanyatApaTa ucyate-sarvasya hi saMsArAkAzapradeze saMpUrNAnAM sarveSAmapyArI sAMpratametadeva prAvamantareNa kazcitkAryakAraNabhAta antara AtmagataH, tirekabhAvAt-anuvRttivyAvara tarasyApi drshnaat| ata Aha-'dese saMpuNNANaM abhAvautti deze-ekasminnAkAzapradeze saMpUrNAnAM sarveSAmapyAtmapradezA- . nAmavasthAnAbhAvAt / kathamidaM jJAyata iti cet? ucyate-sarvasya hi saMsAriNo'vazyaM kArmaNena vapuSA bhavitavyaM, tacca tathAvidhAnantAnantaparamANuskandhapracitatvAjjaghanyato'pyasaMkhyapradezAvagAhi, tataH kathaMcidabhedena tadupazleSAdAtmano'pyasaMkhyeyapradezAvagAhitvameva yujyate, natu kadAcidekapradezAvagAhitvam, siddhAnAM punaH kAyAdikaraNAbhAvena tathAvidhaprayatnAbhAvAnna saMkocavikAzadharmatA, kiMtu yoganirodhAvasare yAvatpramANAvagAhitA''sIt taavtprmaannaiveti| tadevamayamAtmA lokAkAzapradezapramANapradezastattaccharIraparigrahAcca tAvattAvatpramANAkAzadezAvagAhI, zarIrAcca kathaMcidabhedAttasyAvasthAbhede sati tasyapi avasthAbhedAtpariNAmItyupapAditam // 389 // sAMpratametadeva pariNAmitvamanusaMdhitsuraprakRtamupasaMharannAha-- pagatamidANiM bhaNimo kayaM pasaMgeNa taM puNa imaM tu / pariNAmI khalu jIvo dehAvatthANa bhedAo // 390 // (prakRtamidAnI bhaNimaH kRtaM prasaGgena tatpunaridaM tu / pariNAmI khalu jIvo dehAvasthAnAM bhedAt) kRta-paryAptaM prasaGgena, prakRtamidAnI bhaNAmaH / tacca prakRtamidaM, yaduta pariNAmI khalvayaM jIvo dehAvasthAnAMbAlatvAdInAM bhedAt // 390 // evaM suhAdijogo na annahA jujjae satI ceva / / saMsAro kammaphalaM mokkho ya pasAhiyamidaM ca // 391 // (evaM sukhAdiyogo nAnyathA yujyate smRtizcaiva / saMsAraH karmaphalaM mokSazca prasAdhitamidaM ca) paccakkhapasiddhAto sayalavavvahAramUlabhUtAto / bajhaMtarabhedAo aNNayavaireyabhAvAto // 392 // (pratyakSaprasiddhAt sakalavyavahAramUlabhUtAt / bAhyAbhyantarabhedAdanvayavyatirekabhAvAt) evaM-pariNAmitve sati sukhAdiyogo yujyate nAnyathA, tathA smRtizcaiva, saMsAraH, karmaphalaM, mokSazca / idaM ca pariNAmitvaM prAgeva prasAdhitam / kuta ityAha-pratyakSaprasiddhAdanvayavyatirekabhAvAt-anuvRttivyAvRttibhAvAt, kathaMbhUtAdityAhabAhyAntarabhedAta, tathA(tra) bAhyo dehaghaTAdigata Antara AtmagataH, punarapyenameva vizeSayati-sakalavyavahAramUlabhUtAt, na hyanvayavyatirekabhAvamantareNa kazcitkAryakAraNabhAvAdiko vyavahAro ghaTata ityupapAditaM prAk prapaJcaneti // 391-392 // sAMpratametadeva prAk prasAdhitaM pariNAmitvaM vineyajanAnugrahAya dRSTAntena bhAvayannAha-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - zakatA hoya, to amUrta Atmapradezo tevA prakAranA sUkSmapariNAmanA kAraNe eka AkArapradezamAM aneka saMkhyAmAM rahe temAM to doSa hoya ja kyAMthI ?) paraMtu A pramANe kapaDAnA pradezo eka AkAzapradezamAM aneka saMkhyAmAM rahI zakatA nathI kAraNa ke teo bAdara chesUkSmapariNAma pAmatA nathI. zaMkA :- jo eka AkAzapradezamAM ghaNA Atmapradezo rahI zake to kyAreka badhA ja Atmapradezo eka AkAzapradezamAM rahe tema kema na bane? kAraNake saMkocanA viSayamAM kuMthavageremAM sAmarthyanI prakRSTataratA dekhAya che. (tathI kyAMka kyAreka to prakRSTa tamatA hovI ja joIe.) samAdhAna :- eka AkAzapradezamAM badhA ja Atmapradezo kyAreya rahetA nathI. zaMkA :- Ama zI rIte jANI zakAya ? samAdhAna :- jUo badhA ja saMsArI jIvone avazya kArmaNazarIra vaLageluM hoya che. A kAryaNazarIra tevA prakAranA pariNAmavALA kAmaNavargaNAnA anaMtAnanta paramANundhothI baneluM hoya che. tethI jaghanyathI paNa asaMkhya AkAzapradezane avagAhIne rahe che. AtmAno A kAmaNazarIrasAthe kathaMci abhedabhAva che. Ama kArmaNazarIranA upaleSathI AtmA paNa asaMkhya AkAzapradezane avagAhIne rahe te je yogya che, nahi ke eka AkAzapradezane avagAhIne rahe che. siddha jIvone pharIthI zarIra banAvavAnuM hotuM nathI. tethI te aMgeno prayatna paNa karavAno nathI. tethI teone saMkoca-vikAsa dharma saMbhavato nathI. paraMtu yoganirodhavakhate Atmapradezo jeTalA pramANamAM AkAzapradezone avagAhIne rahyA hoya che, teTaluM ja pramANa teonuM( siddhonuM) kAyama hoya che. Ama koIpaNa jIva kyAreya paNa ekaAkAzapradezaavagAhI hoto nathI. A pramANe AtmAM lokAkAzanA pradeza, jeTalA pradezavALo che. ane te-te zarIranA saMbaMdhanA kAraNe teTalA( zarIrane anurUpa) teTalA AkAzapradezone avagAhIne rahe che. tathA zarIrathI kathaMcit abhinna che. tethI zarIranI avasthAnA bhedavakhate tenI(AtmAnI) paNa avasthAmAM bheda paDe che. tethI AtmA pariNAmI che, tema susaMgata kare che. . (AtmAnI pariNAmitAaMge daSTAnna) have A pariNAmapaNAnI mULacarcAno ghara sAdhavA aprastutano upasaMhAra karatAM kahe che. gAthArtha :- prasaMgathI saryuM. have prastuta kahIe chIe. prastuta vAta e che ke dehanI bALaAdi avasthAonA bhedanA kAraNe jIva pariNAmI ja che. 30 gAthArtha :- Ama AtmA pariNAmI hoya, to ja sukhavagereno yoga tathA smRti, saMsAra, karmaphaLa ane mokSa saMbhave che. anyathA nahi. kAraNake pratyakSaprasiddha pariNAmitvaaMge anvaya-vyartika maLe che. A avayavyatireka paNa deha, ghaTaAdiaMge bAhA ane AtmAAdiaMge Ansara ema be prakAre che. A bAhya-Attara anvaya-vyatireka ja sakaLa vyavahAronuM mULa che. anvayavyatirekabhAva vinA kAryakAraNabhAva Adi vyavahArasaMgata Thare nahi. te vAta pUrva vistArathI siddha karI de che. 31-39rA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 232 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaha kaMcaNassa kaMcaNa-bhAveNa avaTThiyassa kaDagAdI / uppajjeti viNassaMti caiva bhAvA aNegavihA // 393 // (yathA kAMcanasya kAJcanabhAvenAvasthitasya kaTakAdayaH / utpadyante vinazyanti caiva bhAvA anekavidhAH) yathA kAJcanasya- suvarNasya kAJcanabhAvena - sarvabhAvAnuyAyinyA suvarNasattayA avasthitasya kaTakAdayaH- kaTakakeyUrakarNAlaGkArAdayo bhAvA paryAyA anekavidhA utpadyante vinazyanti ca // 393 // evaM jIvaddavvassa davvapajjavavisesabhaitassa / niccattamaNiccattaM ca hoti nAovalabbhaMtaM // 394 // evaM jIvadravyasya dravyaparyAyavizeSabhaktasya nityatvamanityatvaM ca bhavati nyAyopalabhyamAnam ) evaM jIvadravyasya dravyaparyAyavizeSabhaktasya- anubhavapramANasiddhasyobhayarUpatayA viziSTasya nyAyenopalabhyamAnaM nityatvamanityatvaM ca bhavati / punarayaM iha bAlAdyavasthAsu mitho vibhinnAsvapi jIvatvAdyanvaya upalabhyate tatraiva ca bAlAdyavasthAbhedazceti // 394 // amumeva nyAyaM samarthayitukAma Aha- kAraNadhammANa jar3a No kajje saMkamo kahA~cadavi / to kaha Nu tassa kajjaM taM tassa ca kAraNaM itaraM? // 395 // (kAraNadharmANAM yadi no kArye saMkramaH kathaJcidapi / tat kathaM nu tasya kAryaM tattasya ca kAraNamitarat ? ) yadi kAraNadharmANAM kArye kathaMcidapi na saMkramaH syAttataH kathaM tattasya kAryamitaracca tasya kAraNaM?, kathaMcidapIti bhAvaH // 395 // tathAhi- naiva puDhavIdhammANa paDe Na saMkamo jaha taheva ya ghaDevi / tulle asaMkame kiM ghaDo tu kajjaM natu paDAdI? // 396 // (pRthvIdharmANAM paTe na saMkramo yathA tathaiva ca ghaTe'pi / tulye'saMkrame kiM ghaTastu kAryaM natu paTAdi ? ) pRthvI dharmANAM - mRtpiNDadharmANAM mRttvAdInAM yathA paTe na saMkramastathA ghaTe'pi tatazcaivamasaMkrame tulye sati kiM mRtpiNDasya ghaTa evaM kArya bhavati natu paTAdi ? niyAmakAbhAvAt tadapi tasya kArya bhavediti bhAvaH / tasmAt kAryakAraNabhAvavyavasthAmicchatA kAraNadharmANAM kArye saMkramo'vazyamabhyupagantavyastathA ca satyanvayasiddhiH // 396 // atraivAbhyuccayenAha- annaM ca dalavihINaM kaha jAyati kiM dalaMti se vaccaM ? I jai kAraNaM aNugamo aha No adalA hu uppattI // 397 // (anyacca dalavihIna kathaM jAyate? kiM dalamiti tasya vAcyam ? / yadi kAraNamanugamo'tha no'da lAhu utpattiH) anyacca tatkArya dalavihInaM kathaM jAyate? nahi viyati kusumAdidravyalakSaNadalavyatirekeNa kecinmukulitArthamukulitAdirUpA bhAvA upajAyante tasmAt 'se' tasya kAryasya kiM dalamiti vAcyaM tatra yadi kAraNaM dalamiSyate tarhi niyamAdanugamAnuSaGgaH, kAryakAle'pi tadalatayA tasya bhAvAt / atha na kAraNalakSaNaM dalamiSyate tarhi kAryasyo tpattiradalA syAt sA viruddhA, tathAdarzanAbhAvAt // 397 // taditthamanvayaM prasAdhya vyatirekaM sisAdhayiSuridamAha- ve, pUrve ja siddha karelI pariNAminAnuM zivargapara anumana karavA TAjApUrvaka bhAvana karavAmAM Ave che. gAthArtha :- jema, suvarNabhAvarUpe avasthita evA sonAnA kaDA, bAjubaMdha kAnanA alaMkAravagere aneka prakAranA paryAyo utpanna thAya che ane nAza pAme che. 5335 gAyArtha :- A ja pramANe dravya-paryAyavizeSarUpe bheda pAmatA ane ubharUpe chapadravyanI nityatA-khanityatA nyAyathI ( = prabhAgathI) upalabdha che. khaDI nyAya khA che bALaAdiavasthAomAM paNa jIvatvaAdino anvaya ane tyAM ja bALaAdiavasthAbheda spaSTa upalabdha thAya che. 1394mA A ja nyAyanuM samarthana karavA kle che. gAthArtha :- jo kAraNadharmono kAryamAM krei e saMma thato ja na hoya, to kevI rIte te ja tenuM kArya che, ane te ja tenuM kAraNa che.' evo niyama thai zake ? arthAt Avo nizcita niyama ja na rahe. 5395aa A ja vAta spaSTa kare che- viziSTatarIke anubhavapramANathI siddha A jagatamAM paraspara hoda pAmanI gAthArtha :pRthvI-smRtpiNDavagerenA mRttvavagere dharmono jema kapaDAmAM saMkrama nathI, tema ghaTamAM paNa nathI. Ama asaMkrama tulyarUpe hoya, to 'zrRtpiNanuM kArya ghaDo ja che ane kapaDAvagere nathI," tema zI rIte hI zakAya ? kemake koi niyAmaka na hovAthI kapaDAvagere paNa tenA karya thai zake che. tethI kAryakAraNabhAvavyavasthA icchanAre kAraNapono kAryamAM saMkrama avazya svIkAravo ja rahyo. ane Ama svIkAravAthI anvayanI siddhi thAya che. 536aa A ja viSayamAM byuma dave che. gAthArya :- vaLI, A kArya lahita zI rIte utpanna thAya ? kyAMya AkAzamAM samavagere dravyarUpa dalanA abhAvamAM vikasita arpavikasita rUipa bhAvo utpanna thatAM nathI. tethI kAryanuM dala(dravya) zuM che ? te batAvo. ahIM jo kAraNa dalanarIka iSTa hoya, to avazya anugamano prasaMga che. kAraNa ke kAryakALa paNa kAryanA dala tarIke kAraNa hAjara che. have kAraNarUpa dala jo dharmasaMgrahaNi bhAga-1 H 233 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tabbhAvamikajje evaM ciyAna evamAtmanyapi aNiyatte ya kahaMcI aviNAbhayammi tassa pariNAme / jAtamiNati na jujjai adarisaNaM taha ya itarassa // 398 // (anivRtte ca kathaJcidavinAbhUte tasya pariNAme / jAtamidamiti na yujyate'darzanaM tathA cetarasya) anivRtte ca kathaMcit tasya-kAraNasya mRtpiNDAdeH pariNAme-mRtpiNDatvAdirUpe kathaMcidavinAbhUte jAtamidaMghaTAdilakSaNaM kAmiti / yujyate, tathA itarasya-kAraNasya mRtpiNDAdirUpasyAdarzanam, tasmAd vyatireko'pyavazyamaGgIkartavyaH, tathA ca satyanvayavyatirekatvAd ghaTAdInAM pariNAmitvaM siddham, evamAtmanyapi draSTavyam // 398 // tathA cAha-- abhiMtarevi kajje evaM ciya bhAvaNeha kAyavvA / tabbhAvammi ya siddho pariNAmI haMta jIvovi // 399 // (Abhyantare'pi kArye evameva bhAvaneha karttavyA / tadbhAve ca siddhaH pariNAmI hanta jIvo'pi) Abhyantare'pi kArye-surAdiparyAyalakSaNe manuSyAdiparyAyAdutpadyamAne evaM-ghaTAdivad bhAvanA 'iha' vicAraprakrame kartavyA / tatazca tadbhAve- anvayavyatirekabhAve sati, hantetyavadhAraNe, jIvo'pi pariNAmI siddha eveti // 399 // punarapi paraH prakArAntareNa pariNAmitvaM dUSayitumupakramate-- Nirahetugo viNAso NaNu bhAvANaM tao ya khaNigattaM / / jujjai ya avatthANaM sahetuge iha viNAsammi // 400 // (nirhetuko vinAzo nanu bhAvAnAM tatazca kSaNikatvam / yujyate cAvasthAnaM sahetuke iha vinAze) nanu bhAvAnAM vinAzo nirhetukaH, tasmAcca-nirhetukavinAzAt kSaNikatvam, yasmAdiha sahetuke vinAze sati bhAvAnAmavasthAnaM yujyate nAnyathA // 400 // vAhi-- jAva Na viNAsaheU tAva ciTThati sati ya tammi u viNasse / na ya te ghaDatti (ghaDaMti) samma ciMtijjaMtA kahaMcidavi // 401 // (yAvanna vinAzahetustAvat tiSThati sati ca tasmiMstu vinazyet / na ca te ghaTante samyak ciMtyamAnAH kathaJcidapi) / yAvanna vinAzaheturupaDhauko tAvadasau bhAvastiSThatyeva, sati ca tasmin vinAzahetAvapaDhaukite vinshyet| yadyevaM tata etadevAstu kiM nirhetukavinAzAbhyupagamenetyata Aha-'na yetyAdi na ca te vinAzahetavaH samyakcintyamAnAH kathaMcidapi ghttnte| atha cAvazyaMbhAvI bhAvAnAM vinAzo dRzyate, tasmAdasau nirhetuka eva // 401 // kathaM vinAzahetavo na ghaTanta ityaghaTanopapattimAha-- kiM kuNai nAsaheU? jao viNassaM tu kiM tao annaM? / / kiM tadabhAvaM kiM vA na kiMci? naNu ettigA bhedA // 402 // (kiM karoti nAzahetuH? yato vinAzyaM tu kiM tato'nyat / kiM vA tadabhAvaM kiM vA na kiJcit? nanu etAvanto bhedAH) - -- iSTa na hoya, to kArya dala vinA ja utpanna thaze. paNa A vAta viruddha che. kemake kyAreya tevuM darzana thatuM nathI. kA. Ama anvayanI siddhi karI. have vyatirekanI siddhi karavAnA AzayathI kahe che. gAthArtha :- vaLI, mRpiDaAdi kAraNanA kathaMcit avinAbhUta mRpikvaAdi pariNAmo jo nivRtta na thAya, to ghaTa AdirUpa kArya thayuM tevuM kahevuM yogya na kare. ane mRtpiptAhipa kAraNanuM adarzana paNa yogya na Thare. Ama mRtpiAdikAraNanA mRmpikvaAdipariNAmanI kathaMcit nivRtti paNa svIkAravI ja joIe. Ama vyatireka paNa avazya aMgIkAra karavA yogya che. Ama anvaya ane vyatirekathI ghaDAvagere pariNAmI tarIke siddha thAya che. A ja pramANe AtmAaMge paNa samajavuM. 98aaaa AtmAnI pariNAmitAaMge ja kahe che. gAthArtha :- prastuta vicArasthaLe manuSyavagere paryAyamAMthI devavagereparyAyarUpakAryanI utpattimAM paNa ghaDAvagerenI jema ja bhAvanA karavI. Ama anvayavyatireka hovAthI jIva paNa pariNAmI ja siddha thAya che. ("hA'pada "jakAraarthaka che.) 3lA (mAyonA nitunAzapAtuMDana) pharIthI pUrvapakSa anya prakAre pariNAmapaNAne dUSita karavAno AraMbha kare che.- gAthArtha :- (bauddha) bhAvono nAza nirvataka che. tethI bhAvo kSaNika che. jo bhAvano vinAza sahetuka hoya, to ja bhAvonuM avasthAna yogya pAya, anyathA (niraMtu nAza hoya to) nahi. // 400 / bauddha svAzaya spaSTa kare che. gAthArtha :- jyAM sudhI vinAzano hetu hAjara thato nathI, tyAM sudhI e bhAva rahe che. ane vinAzahetu hAjara thaye vinAza pAme che. zaMkA :- jo Ama ja hoya to ema ja mAno. nietaka vinAzanA svIkArathI saryuM. samAdhAna :- paraMtu barAbara vicArIe to A vinA hetuo jarA paNa saMgata thatA nathI. ane bhAvono vinAza to avazya dekhAya ja che. tethI A vinAza nihaMtuka ja che. 40nA - - dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 234 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yato-yasmAdeSa vinAzahetuH-mudrAdiH kiM vinAzyameva-ghaTAdikaM karoti, kiMvA tadanyat-kapAlAdikaM kiMvA tadabhAva-ghaTAdyabhAvaM, kiMvA na kiMcidapi karotIti, nanvetAvanta eva bhedA-vikalpAH, na caiteSAM bhedAnAmanyatamo'pi bhedo ghaTate // 402 // vAhi-- na viNassameva jamhA saheuto ceva so pasUtotti / jAtassavi puNa karaNe jAyai aNavatthadoso u // 403 // ___ (na vinAzyameva yasmAt svahetutaH eva sa prasUta iti / jAtasyApi punaH karaNe jAyate'navasthA doSastu) na vinAzyameva-ghaTAdikaM tAvadvinAzahetuH-mudrAdiH karoti, yasmAtsa vinAzyo-ghaTAdiH svahetuta eva-mRtpiNDAdeH samutpannastasmAnna tameva vinAzyaM karoti / atha yadyapi svahetubhyaH samutpannastathApi taM kariSyatItyAzaGkApohAyAha- 'jAyassetyAdi jAtasyApi punaHkaraNe'bhyupagamyamAne jAyate-Apadyate anavasthAdoSaH, jAtatvAvizeSeNa punaH punaH karaNaprasakteH // 403 // dvitIyaM pakSaM dUSayitumAzaGkamAna Aha-- aha u tadannaM kiM tassa Agaya? teNa tAdavatthAto / dIsejja tao kujja kajjaMtaramo ya jahapuvviM // 404 // (atha tu tadanyat kiM tasyAgatam? tena tAdavasthyAt / dRzyeta sakaH kuryAt kAryAntaraM ca yathApUrvam) atha tadanyat-kapAlAdikaM vinAzahetuH karotItyabhyupagamaH, tarhi kiM tasya-vinAzyasya ghaTAderAgataM?,naiva kiMcita, vinAzahetostadanyakaraNe vyApRtatvAt, tena kAraNena 'tautti'sako vinAzyo ghaTAdiH prAgiva dRzyeta, yacca svapratibaddhaM kAryAntaraM tadapi kuryAt, yathA svavinAzahetUpanipAtAtpUrvam / kuta ityAha- tAdavasthyAt-svarUpAbhraMzAt // 404 // atha tena kapAlAdinA AvRtatvAnna prAgvadasya darzanAdiprasaGga iti manyethAstatrAha-- AvaraNaMpi na jujjai tappabhavaM tassa tAdavatthAto / annaha tao u NAso ettha ya pavvodio doso // 405 // (AvaraNamapi na yujyate tatprabhava tasya tAdavasthyAt / anyathA tatastu nAzo'tra ca pUrvodito doSaH) .... AvaraNamapi-AdriyamANatvamapi tasya-ghaTAdevinAzyasya tatprabhavaM-mudrAdijanyamAnatadanyakapAlAdiprabhavaM na yujyate-na ghaTate / kuta ityAha-tAdavasthyAt, anyathA-tAdavasthyAnabhyupagame tata eva tadanyasmAtkapAlAdertasya ghaTAde zo'bhyupagataH syAt / syAdeva ko doSa iti cet / atrAha-atra ca kapAlAde zAbhyupagame pUrvodito doSo drssttvyH| tathAhitenApi kapAlAdinA kiM tadeva ghaTAdikaM kriyate kiMvA tadanyadbhAvAntaramityAdi tadevAvarttata iti // 405 // tRtIyaM pakSamadhikRtyAha-- - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - - - - - - - - - - - - - - - (vinAzatabhaMga modanA yAra vi5) vinAzAhetuo kema saMgata thatA nathI? e zaMkAnA samAdhAnarUpe asaMgatatAnI upapatti karatAM kahe che. gAthArtha :- kaho, A magaravagere vinAzakAraNo zuM (1) ghaDAvagere vinAyane ja utpanna kare che ? ke (2) tenAthI bhinna kapAlavagerene ? ke (3) ghaDAvagerenA abhAvane utpanna kare che ? ke pachI (4) kazuM ja karatAM nathI ? A cAra ja vikalpo saMbhave che. ane A cAre vilpomAMthI ekapaNa vilpa saMgata karato nathI. 40rA have kramaza: dareka vilpanI asaMgatatA batAve che. gAthArtha :- prathama vitye mudagaravagere vinA hetu ghaDAvagere vinAyane utpanna karI na zake. kemake ghaTavagere te vinAya potAnA mATInA piMDaAdi hetuomAMthI ja udbhave che. tethI vinAzAhetu vinAzyane utpanna na karI zake. zaMkA :- bhale vinAya svatAmAMthI ja utpana thayo hoya to paNa vinAza hetu e vinAzayane utpanna karaze. zaMkA :- bhale vinAya svahetumAMthI ja samAdhAna :- utpanna thayelAne pharIthI utpanna karavAmAM anavasthAghaSa Ave. kAraNake jAtatva'(=utpatti) nI samAnatAthI vAraMvAra utpanna karavAno prasaMga che. 43 have bIjA pakSane dUSita karavA AzaMkA darzAve che. gAthArtha :- "vinAzanuM ghaTaAdithI bhinna kapAlavagerene utpanna kare che evA bIjA vilpasthaLe ghaSa A che. * jo vinAzahatu kapAlaAdi anyane utpanna karato hoya, to temAM ghaTavagere vinAyamATe zuM AvyuM ? arthAt kazuM ja nahi, kAraNa ke vinAzAhe to ghaTaAdithI anyane utpanna karavAmAM parovAyelA che. tethI ghaDAvagere pUrvavat dekhAvA ja joIe. ane svasaMlagna kAryo karavAnA paNa cAlu ja rAkhaze. jemake avinAzanA hetuonI hAjarInI pUrve. kAraNake ghaTavagere tadavastha ja che svasvarUpathI bhraSTa thayA nathI 404mAM zaMkA:- kapAlavagerethI ghaTavagere AvRtta thAya che tethI teo (ghaDAvagere)nA pUrvavat darzana nahi thAya. A mAnyatAaMge kahe che. gAthArtha :-(samAdhAna) ghaTavagere vinAyanuM mugaravagerethI utpanna thatAM ghaTabhinna kapAlavagerethI utpanna thatuM AvaraNa paNa yogya nathI. kAraNake to paNa ghaTavagere tadavastha ja rahe che. jo "ghaTavagere tadavastha( pUrvavata) rahetA nathI ema svIkAraze to teno artha e thaze ke, "ghaDAvagere svabhinna kapAlaAdithI nAza pAme che, ema mAnya che." zaMkA :- ghaDAno kapAla AdithI nAza mAnavAmAM zo vAMdho che ? dharmasaMgrahaNi bhAga-1 235 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatiyammi pajjadAse haMta viyappammi avigalA dosA / etacciya vinneyA bhAvaMtarao u tassAvi // 406 // tIye paryudAse hanta / vikalpe'vikalA doSAH / eta eva vijJeyA bhAvAntaratastu tasyApi) iha tadabhAvaM vinAzahetuH karotIti kiM paryudAsavidhinA vivakSitAddhAvAd bhAvAntarameva karotItyucyate, kiMvA tatpradhvaMsamiti vikalpadvayam / tatra paryudAsarUpe tRtIye vikalpe AzrIyamANe ye doSAH prAk dvitIye vikalpe'bhihitA eta evehApyavikalA jJeyAH / kutaH? ityAha-'bhAvantarao ya tassAvitti' tasyApi-paryudAsavidhinA'bhimatasya tadabhAvasya bhAvAntaratvAt, tathA ca sati vinAzahetostatraiva vyApArAdvinAzyasya tAdavasthyamityAdi prasajyate iti // 406 // atha mA bhUdeSa doSa iti tadabhAvaH prasajyapratiSedhAtmA vinAzahetunA kriyata ityabhyupagamyate, ityetadeva dUSayitumAzaGkamAna Aha-- tadabhAvamaha karetI tadabhA(tabbhA)vaM haMta evaM Na karei / bhAvaM ca akuvvaMto kahaM saM hetutti? cintamidaM // 407 // (tadabhAvamatha karoti taddhAvaM hanta / evaM na karoti / bhAva cAkurvan kathaM sa heturiti? cintyamidam) - atha tadabhAvaM-prasajyapratiSedharUpaM vinAzahetuH karotItyabhyupagamastarhi hanta evaM sati tadbhAvaM na karotItyAyAtaM, prasajyapratiSedhe hi naJ kriyApadasaMbandhI, tatastadabhAva karotIti, kimuktaM bhavati?-taddhAvaM na karotIti / tathApi ko doSa iti cet? atrAha-bhAvaM ca-ghaTAdibhAvaM cAkurvan kathaM sa mudrAdistasya vinAzaheturucyate?, iti cintyamidam, na yuktamityarthaH / paTAdayo'pi hi na ghaTAdibhAvakaraNe vyApriyante na ca te tasya vinAzahetavastadvadayamapi mudrAdirna tasya vinAzaheturiti // 407 // caramapakSamadhikRtyAha-- caramammi vi kaha heU? na kiMci kuvvaMti je viNAsassa / bhAve ya sadAbhAvA esiM khaNabhaMgasiddhitti // 408 // (carame'pi kathaM hetuH / na kiJcit kurvanti ye vinAzasya / bhAve ca sadAbhAvAdeSAM kSaNabhaGgasiddhiriti) carame'pi pakSe kathaM te mudrAdayo vinAzahetavo bhaveyurye vinAzyasya-ghaTAdena kimapi kurvanti? mA prApatpaTAdInAmapi ghaTAdIn prati vinAzahetutvaprasaGgaH / abhyupagamyApyetat doSamAha-bhAve ca-prakaraNAdvinAzaM prati hetubhAve cAkiMcitkarANAmiSyamANe kSaNabhaGgasiddhiH / kutaH? ityAha-eSAmakiMcitkarANAM sarvatra sarvadA ca bhAvAditi // 408 // tadityaM vinAzahetUnAmasAmarthyamaghaTamAnatAnibandhanamuddhAvya sAMprataM vaiyarthya tannibandhanamupapAdayannAha annaM ca nassaro vA sahAvato hojja aNassaro vAvi? / bhAvo Nassarapakkhe nAse kiM hetuNA tassa? // 409 // (anyacca nazvaro vA svabhAvAd bhavedanazvaro vApiA / bhAvo nazvarapakSe nAze kiM hetunA tasya) - - - - - - - - - - - samAdhAna :- kapAlaAdithI ghaDAvagereno nAza mAnavAmAM pUrvokta ghaSa Ave che. arthAt A kapAla ghaDAne utpanna kare che? ke ghabhinna-bhAvAMtarane utpanna kare che ? ItyAdi pUrvokta cAra vikma vetAlanI jema pharIthI ubhA thaze. 40pA have trIjA pakSane AzrayI kahe che. gAthArtha . :- vinAzahata vinAyano abhAva kare che A trIjA vilpasthaLe e pUchavAnuM che ke "vivati(ghaTaAdi) bhAvathI bhinna bhAva-bhAvAntara utpanna karavArUpa paryadAsa abhAva iSTa che, ke ghaTaAdi vinAyanA prabaMsarUpa prasA abhAva iSTa che ? Ama be vilpa saMbhave che. je tRtIya vilpa paryadAsaabhAvarUpe iSTa hoya, to ahIM bIjA vilpamAM batAvelA pUrvokta ghoSo jarAya khaMti thayA vinA lAgu paDaze. kAraNa ke paryadAsavidhithI ISTa abhAva vAstavamAM bhAvAttararUpa ja che. ane vinAzaetu jo bhAvAntara banAvavAmAM ja magna hoya, to vinAya to svasvarUpe avicaLa ja raheze. ItyAdi 46 zaMkA :- A zeSa na Ave, tethI vinAzahetu prasa"pratiSedharUpa-prabaMsarUpa abhAva kare che, tema svIkArazuM. A vAta paNa dUSita karavA AzaMkA kare che. gAthArtha :- "vinA hetu prasapratiSadharUpa abhAva kare che.' evo tamAro jo abhyapagama che. to teno artha e ja AvIne ubho ke te (vinAzahe) te bhAvane utpanna karatA nathI. prasajayapratiSedhasthaLe najha(=abhAva)no saMbaMdha kyiApada sAthe hoya che. tethI teno abhAva kare che tema artha Ave. arthAta te bhAvane na kare tevo artha Ave. st :- ma ma martha DI.zI pAMgho cha? samAdhAna :- jo mudagaravagere ghaTaAdi bhAvone karatAM na hoya, to te kvI rIte tenA(=ghaTavagerenA) vinAzahatu kahI zakAya? A vicAro, arthAt A yogya nathI. kapaDA vagere ghaTaAdibhAvane na karavA mAtrathI temanA vinAzanu gaNAtA nathI. e ja pramANe magaravagerene paNa ghaTaAdibhAva na karavA mAtrathI teonA zI rIte vinAza hetu kahI zakAya ? lA40cchA ve, yothA visyane tazI 58. gAthArtha :- vinAzahatuo kazuM karatA nathI, evA cothA vilpamAM paNa te mudagaravagere kvI rIte vinA hetuo thaI zake ? ke jeo ghaTaAdi vinAyanuM kazuM ja karatAM nathI. Ama to kapaDA vagerene paNa ghaDAvagerenA vinAzanuM mAnavAno prasaMga Ave. kemake teo paNa ghaTaprati kazuM karatAM nathI. ane dAca Ama svIkArI paNa laIe to eka zeSa Ave che ke vinAza pratye akicitkarane paNa jo hetu mAnI laie to kSaNabhaMga (kSaNijvAda)nI siddhi thAya che. kAraNa ke AvA akicitko (phogaTIyA) dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 236 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyacca sa nAzyo bhAvaH svabhAvataH-svarUpeNa nazvaro vA syAdanazvaro veti vikalpadvayaM, gatyantarAbhAvAt / tatra nazvarapakSe'GgIkriyamANe tasya-nAzyasya ghaTAdena ze-nAzaviSaye kiM hetunA mudrAdirUpeNa karttavyaM?, naiva kiMcit, tasya tatsvabhAvatayA svayameva nAzAt // 409 // etadeva bhAvayati no annamiha sa bhAvo bhAve bhAvassa'vekkhae heuM / ' kAThinnAdI puDhavAdiNaM ca taddhetuo ceva // 410 // (no'nyamiha sa bhAvo bhAve bhAvasya'pekSate hetum / kAThinyAdi pRthivyAdinAM ca taddhetuta eva) na iha sa nazvaro bhAvo bhAvye-utpAdye'bhAve nAze svotpAdahetvatirekeNAnyaM hetumapekSate, kiMtu taddhetuta evatasya svotpAdahetuta evAsau-abhAvo bhavati, yathA pRthivyAdInAM kAThinyAdi / nahi pRthivyAdayaH kAThinyAdibhAve svotpAdahetvatirekeNAnyaM hetumapekSante, kiMtu tatsvabhAvatayA teSAM svotpAdahetuta eva kAThinyAdi bhavati, tathA vinAzo'pIti // 410 // atraiva vipakSe bAdhAmAha-- atadubbhavattaNammi ya pAvai tassa NaNu nissahAvattaM / aha Nassarotti evaMpi nAsaheU vidhA tassa // 411 // (atadudbhavatve ca prApnoti tasya nanu niHsvabhAvatvam / atha nazvara iti evamapi nAzahetu vRthA tasya) kAThinyAderabhAvasya vA atadudbhavatve-tasmAtsvotpAdahatorudbhavAbhAve tasya-bhAvasya kAThinyAdisvabhAvasya pRthivyAdenazvarasvabhAvasya vA ghaTAdernanu niHsvabhAvatvaM prApnoti, teSAM kAThinyAdisvabhAvAtmakatvAt, tasya ca hetvantarApekSaNenAdyApyabhAvAt / tasmAt yo yatsvabhAvaH sa svahetoreva tAdRza utpanno na tadbhAve hetvantaramapekSate, yathA kAThinyAdau pRthivyAdayaH / nazvarasvabhAvAzcAmI bhAvAstato na tadbhAve hetvantaramapekSante iti / dvitIyaM pakSaM dUSayitumupanyasyannAha 'ahetvAdi' athAnazvara iti pakSaH, * evamapi tasya nAzyasya nAzaheturvRthaiva // 411 // bAhi-- nahi bhAvAu sahAvo tIrai anneNa annahA kAuM / gayaNassava'muttattaM naya dusahAvo virodhAto // 412 // (na hi bhAvAt svabhAvaH zakyate'nyenAnyathA kartum / gaganasyevAmUrtatvaM na ca dvisvabhAvo virodhAt) . nahi yasmAt bhAvAt svabhAvo'nyenAnyathA kartuM zakyate, yathA gaganasyAmUrttatvaM, tadyadi bhAvo'nazvarasvabhAvastataH kathaM tasya nAzahetunA nAzaH kriyate? svabhAvasyAnyathAkartumazakyatvAt / apica, svahetoranazvarasvabhAvasyotpannasya pazcAt nAzahetunA nazvarasvabhAvatA ApAdyamAnA hetubhedAt svarUpabhedAcca pUrvasvabhAvAdarthAntaraM syAt, taccAyuktam, yata Aha 'nayetyAdi na ca dvisvabhAvo-nazvaratvAnazvaratvalakSaNasvabhAvadvayopeto bhAvo bhavati / kuta ityAha-virodhAt, aviruddhA hi svabhAvA bahavo'pyekasmin tAdAtmyena bhaveyurapi, yathA jJeyatvasattvAdayaH, natu viruddhAH, zItoSNatvAdivat, viruddhau ca parasparaM nazvaratvAnazvaratvasvabhAvau, tatkathametAvekatra bhavetAmiti? // 412 // atraivAbhyuccayena dUSaNamAha-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - haMmezA badhe ja rakhajJA paDyA hoya che. jo Ama aghaTamAnatAdvArA vinAzAhetuonuM asAmarthya siddha karyuM. have aghaTamAnatAdvArA ja vyarthatA siddha karavA kahe che gAthArtha :- vaLI, ghaTaAdi nAyabhAva svabhAvathI vinAzI che ke avinAzI ? A be sivAya trIjo vilpa saMbhavato nathI. ahIM vinAzI pakSa svIkArIe, to ghaTavagere vinAyabhAvonA nArAaMge mudagaravagerarUpa hetu zuM karo ? arthAt kazuM nahi kare. kAraNake e ghaTavagere vinAzI svabhAvavALA hovAthI svayaM vinAza pAmaze. 4 A ja artha, bhAvana karatAM kahe che. gAthArtha :- ahI A nazvarabhAva abhAva(=svanAza)nA utpAdanamAM potAnI utpattimAM kAraNabhUta hetune choDI anya hetunI apekSA rAkhato nathI. paraMtu navarabhAvanA utpAdanamAMthI ja A abhAva paNa utpanna thAya che jemake pRthvIvagere kAThinyaAdibhAva mATe potAnI utpattinA kAraNane choDI anya kAraNanI apekSA rAkhatA nathI. paraMtu pRthvInA ja tevA svabhAvathI pRthvInA ja kAraNamAMthI kAThinyavagere paNa utpanna thAya che. A ja pramANe vinAzaaMge paNa samajavuM. 41nA A ja sthaLe vipakSamAM bAdhA darzAve che gAthArtha :- jo kAThinyavagere ke abhAva vinAyanA utpAdanA hetumAMthI utpanna thatAM na hoya, to kAjyiAdisvabhAvavALA pRthvI vagere ane nazvarasvabhAvavALA ghaDAvagere svabhAvavinAnA thaI jAya, kAraNake teo kaThinyaAdisvabhAvavALA che, ane te svabhAva hevantaranI apekSA rAkhatA hovAthI hajI sudhI utpanna nathI thayA tevI Apatti che. tethI je vastu jevA svabhAvavALI hoya, te vastu tevA svabhAvavALArUpe ja potAnA hetumAMthI utpanna thAya che. tenI sattA mATe bIjA hetunI apekSA rAkhatA nathI. . have. bIjA vilpane doSita ghoSita karavA upanyAsa kare che "aha" ItyAdi. je anasvarapakSa svIkArazo, to paNa te nAyanA vinA hetuo vyartha ja siddha thaze. (411 A ja muddAne spaSTa kare che. gAthArtha :- bIjAdvArA bhAvathI svabhAvane anyathA karavo zakya nathI. jemake AkAzanuM amUrtava(gagananA amUrtatva svabhAvane badale mUrtatvasvabhAvanuM ApAdana thaI zake nahi.) tethI jo bhAva anasvarasvabhAvavALo hoya, to kvI rIte nAzahetu teno nAza karI zake ? kemake svabhAvane anyathA karI zakAya nahIM. vaLI, je vastu potAnA hetumAMthI anasvarasvabhAvavALArUpe utpanna thaI hoya, temAM pAchaLathI nAzahedrArA nazvarasvabhAvatAnuM ApAdana karavAmAM to hetabheda ane svarUpabheda thavAthI pUrva dharmasaMgrahaNi bhAga-1 237 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiMca saheugapakkhe kajjassa va tassa pAvatI nAso / taNNAsammi ya bhAvo puvvaviNaTThassa bhAvassa // 413 // ...Jca sahetukapakSe kAryasyeva tasya prApnoti nAzaH / tannAze ca bhAvaH pUrvavinaSTasya bhAvasya) kiMca sahera kapakSe-sahetukavinAzAbhyupagame kAryasyeva tasya-nAzasya nAzaH prApnoti, tannAze ca nAzanAze ca sati pUrvavinaSTasya bhAvasya bhAvaH-sattA prApnoti, bhAvAbhAvayorekatarapratiSedhasyAparavidhinAntarIyakatvAt // 413 // api ca,-- naya so havejja niyamA kayagANavi kAraNaMtarAvekkho / vatthassa jahA rAgo kayagovi tato na nAsejjA // 414 // (na ca sa bhaveniyamAt kRtakAnAmapi kAraNAntarApekSaH / vastrasya yathA rAgaH kRtako'pi tato na nazyet) kovi kadAI bhAvo kAraNavirahAto tassa bhAvevi / nahi kAraNAI niyameNa hoti jaM kajjavaMtAI // 415 // (ke'pi kadAcid bhAvaH kAraNavirahAt tasya bhAve'pi / nahi kAraNAni niyamena bhavanti yat kAryavanti) na ca saH-vinAzaH kAraNAntarApekSaH san kRtakAnAmapyante'vazyamabhyupagatavinAzAnAM niyamAdbhaveta, yathA vastrasya rAgaH, rAgo hi vastre tadatiriktakAraNAntarApekSatvAnnAvazyaMbhAvI, kAraNAntarANAM svasvahetupratibaddhatvAt, teSAM ca kvacit kadAcidbhAvAt, tadvadeSo'pi vinAzaH kAraNAntarApekSatvAnnAvazyaM bhavet, tatazca kazcidbhAvaH kRtako'pi san kadAcit kAraNavirahAnna vinazyedapi, 'tassa bhAvevitti' tasya-kAraNasya bhAve'pi kazcidbhAvaH kadAcinna vinshyet| kuta ityAha'nahItyAdi hi yasmAnna kAraNAni niyamena kAryavanti bhavanti, pratibandhavaikalyasaMbhavAt // 414-415 // upasaMhAramAha-- . tA bhAvahetavo cciya kuNati payaIeN nassare bhAve / uppattaNaMtaraM ciya tevi viNassaMti to khaNigA // 416 // (tasmAd bhAvahetava eva kurvInta prakRtyA nazvarAn bhAvAn / utpattyanaMtarameva te'pi vinazyanti tasmAt kSaNikAH) yasmAditthaM kAraNAntarApekSavinAzAbhyupagame'nekadoSopanipAtasaMbhavastasmAddhAvahetava eva bhAvAn prakRtyA svabhAvena nazvarAn kurvanti, prakRtyA nazvaratvAcca te'pi bhAvA utpattyanantarameva vinazyanti / 'to' tasmAte kSaNikA iti sthitam // 416 // atrAcAryaH pratividhitsurAha-- niraheugo viNAso ahava saheU niratthigA ciMtA / nahi ettha'NavatthANaM pariNAme savvahA atthi // 417 // (nirhetuko vinAzo'thavA sahetukaH nirarthikA cintA / nahi atrAnasthAna pariNAme sarvathA'sti) - - - - - - - - - - - - - svabhAvathI arthAra ( bhinnatA) kahevAya. paNa te yogya nathI. kAraNa ke eka ja vastumAM nazvaratA-anavasArUpa be svabhAva saMbhave nahi. kAraNake virodha che. hajI ema bane ke avirakta hoya, tevA aneka svabhAvo eka bhAvamAM tAdAmyathI rahetA hoya, jemake zeyatva-satvavagere. paraMtu viruddha svabhAvo rahI na zake, jemake zItatva, uSNatvavagere. Aja pramANe nazvaratva ane anavaratva svabhAva paraspara viruddha che. tethI te be ekasthAne rahI na zake. 41razA - A ja sthaLe amyuccayathI dUSaNa batAve che. gAthArtha :- vaLI, sahetuka vinAzapa kAryanI jema vinAzano paNa nAza mAnavo paDe. (kAraNake je sahetuka hoya, te vinAya hoya.) ane nAzano nAza thAya, to pUrva nAza pAmelo bhAva pharIthI hAjara thAya. kAraNake bhAva ane abhAvamAM eno niSedha avazya bIjAnI vidhi vinA saMbhave nahi. Ama pUrvavinaSTanI pharIthI sattA mAnavAno prasaMga che. 413 gAthArtha :- vaLI, "ane jeono avazya vinAza svIkAryo che, tevA kAryone avaya vinAza thAya che tevo niyama nahi rahe, kAraNake e vinAza anya kAraNane sApekSa svIkAryo che. jemake vastranA kAraNathI vastranA raMganA kAraNe anya che, to vastrapara haMmezA raMga caDe ja, tevo niyama nathI. (arthAta dareka vastra raMgAyelA ja hoya, tevo niyama nathI.) kAraNake kAraNAntaro potapotAnA hetuo sAthe pratibaddha che. ane e hetuo kyAMka ane kyAreka ja hoya che, nahi ke sarvatra-sarvadA. A ja pramANe vinAza paNa kAraNAntarane sApekSa hovAthI haMmezA thAya ja tevo niyama na rahe. tethI koIka vastu kAryarUpa hovA chatAM vinAzanA kAraNanI gerahAjarInA kAraNe kadApI nAza na paNa pAme. vaLI kAraNanI hAjarImAM paNa koIka bhAva kyAreka nAza na paNa pAme, kAraNa ke pratibandha(=vyAti)nI viklatAnA saMbhavathI dareka kAraNo kAryavALA( kArya karanArA) hoya ja tevo niyama nathI. arthAt kAraNa hoya, tyAM kArya thAya ja tevo niyama nathI. (jemake dareka agni dhUmADAnA utpAdaka nathI.) athavA pratibandha(=saMyogAdinI - viklatAnA kAraNe kAraNa kAryakara na bane. jemake jaMgalanI mATI. 414 | 41pamAM have upasaMhAra batAve che. gAthArtha :- Ama kAraNAntarasApekSa vinArAnA siddhAntamAM aneka gheSo AvavAno saMbhava che. tethI bhAvanA hetuo ja bhAvone svabhAvathI ja nazvara utpanna kare che. ane bhAvo paNa svabhAvathI nazvara hovAthI utpattinI tarata uttaramAM ja vinAza pAme che. tethI bhAvo kSaNika che, tema nirNaya thAya che. 416 pariNAmavAdamAM cAre vilpo asthAna) bauddhanA A vistRta pUrvapakSano uttara ApavA AcAryazreSTha kahe che.gAthA :- (uttarapakSa) A vinA nirNana che ke mahe che ?' ImyAdi je vicAraNA karI te badhI nakAmI che. kAraNa dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 24 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nanvayaM vinAzaH kiM nirhetuko'thavA sahetuka iti yA cintA kriyate sA sarvathA nirrth(rthiiikaiv| kuta ityAha hi yasmAt na atra-pariNAme pariNAmapakSAbhyupagame bhAvAnAmanavasthAna-vinAzaH sarvathA-ekAntenAsti, kiMtu kathaMcidavasthAnamapi, tathA ca sati sarvathA vinAzAbhAvAtkathaM tadviSayA sahetukacintopayujyate // 417 // kathaM sarvathA'navasthAnaM nAstIti cedata Aha-- jaM taM ciya pariNamae patisamayaM cittakAraNaM pappa / dalavirahAto annaha jujjai na phalaM tu bhaNiyamiNaM // 418 // (yattadeva pariNamate pratisamaya citrakAraNaM prApya / dalavirahAdanyathA yujyate na phalaM tu bhaNitamidam) yat-yasmAttadeva-mRtpiNDAdirUpaM vastu cakracIvarAdikaM citraM-nAnArUpaM kAraNaM prApya pratisamayaM tathA tathA pariNamate, tataH kutaH sarvathA'vasthAnaM vinAzo veti? / itthaM caitadaGgIkartavyamanyathA pariNAmapakSAnabhyupagame pUrvakAraNasya niranvayavinAze sati dalavirahAt-dalAbhAvAt uttaraM phalaM na yujyeta / idaM ca 'dalavihINaM kaha jAyai' ityAdinA prAgeva bhaNitamiti na punaH prapaJcya te // 418 // atra paramatamAzaGkamAna Aha-- ' aha taM puvvaM rUvaM caiUNa tahA havejja niyameNa / tadabhAve tadabhAvo atAdavatthaM ca'niccattaM // 419 // (atha tat pUrva rUpaM tyaktvA tayA bhaved niyamena / tadabhAve tadabhAvo'tAdavasthyaM cAnityatvam) atha tat-mRtpiNDAdirUpaM vastu niyamena pUrva rUpaM-mRtpiNDatvAdilakSaNaM tyaktvA tathA ghaTAdirUpatayA bhavet, anyathA tadabhAve-mRtpiNDatvAdilakSaNapUrvarUpaparityAgAbhAve tadabhAvo-ghaTAdirUpatayA bhavanAbhAvo bhavet, na hi mRtpiNDAkArAparityAge ghaTAkAro bhavan dRzyate, tasmAdavazyaM pUrvarUpasyAtAdavasthyameSTavyam / idameva ca bhAvAnAmanityatvam, "atAdavasthyamanityatAM brUma" iti vcnaat| ataH pariNAmapakSe'pyekAntakSaNikatvaM smaaptitmiti||319|| atrAcArya Aha niyameNa tassa cAto kahaMci na (tu) savvajjhe (he) va bhaNitamiNaM / evaM ca tAdavatthe niccataM kassa va viruddhaM? // 420 // (niyamena tasya tyAgaH kathaJcinna tu sarvathaiva bhaNitamidam / evaM ca tAdavasthye nityatvaM kasyeva viruddham?) niyamena tasya-pUrvarUpasya tyAgo bhavatyeva, paraM kacit, na sarvathA, tatsaMbandhino mRdAdirUpasyAnvayato darzanAt, idaM ca saprapaJcaM prAk bhaNitameva / tataH kimityAha-evaM ca sati kathaMcit pUrvarUpanivRttyA bhAvAnAmatAdavasthye sati anityatvaM kasya vA viruddhaM?, naiva kasyacidityarthaH // 420 // iha pariNAmasiddhau vastunaH kathaMcitpUrvarUpatyAgasiddhinAyatheti tAM prAk sukhAdiyogAnyathAnupapattibalenopapAditAmapi sAMpratamadhyakSata upapAdayannAha-- paccakkheNeva tahA aNugamavairegagahaNato siddha / vatthu pariNAmi(ma) rUvaM mimmayaghaDavedaNAutti // 421 // . (pratyakSeNaiva tathA'nugamavyatirekagrahaNataH siddham / vastu pariNAmirUpaM mRnmayaghaTavedanAditi) tatheti samuccaye / pratyakSeNaivAnugamavyatirekayohaNAt vastu pariNAmi(morUpaM siddhaM, pariNAmasyAnugamavyatirekAtmakatvAt / kathaM punaH pratyakSeNAnugamavyatirekayorgrahaNamiti cet? / ata Aha-'mimmayaghaDaveyaNAutti' mRnnmyghttvednaat| etAduto pati-yato mRtpiNDAdupajAyamAne ghaTe mRt anvayinI mRtpiNDatvaparyAyavyAvRttizca pratyakSata eva vedyate, - - - - - - - -- pariNAmapakSanA svIkAramAM bhAvono ekAne vinAza nathI. paraMtu kathaMcit avasthAna paNa che. Ama sarvathA vinAza ja jyAM nathI, tyAM te aMge sahetuka ke nihetuka vicAraNA kevI rIte yogya Thare ? 41LA mAvono sarvathA nAza bhanathI ? mevI zAnA samAdhAnamA . gAthArtha :- mATInA piMDaArirUpa tenI te ja vastu cakra, vastraAdi aneka prakAranA kAraNo pAmI pratyeka samaye te-te rUpe pariNAma pAme che. tethI sarvathA sattA ke sarvathA vinAza zI rIte saMbhave ? A vastu A pramANe ja svIkAravI joIe. jo pariNAmavAdane svIkAra na karazo. to pUrvakAraNano niranvayanArA thayA bAda dala(tathAvidha upAdAnakAraNadravya)nA abhAvamAM uttarakAlIna kAryanI utpatti zI rIte yogya che ? A vAta pUrve 'dalavihINa hajAyaI (gA. 37) ItyAdi gAthAthI karI ja che. tethI ahIM pharIthI vistAra karatA nathI. pa418 sahI 52 (goDa) bhatanI mA 2tA che. - gAthArtha :- pUrvapakSa :- e mATInA piNDArirUpa vastu pUrvanA mRtpivAdirUpane choDIne ja ghaDAAdirUpa thAya che. jo mRtpivAdi pUrvarUpano tyAga na hoya, to te ghaDAdirUpe bane ja nahi. kyAreya mRtpiDakAranA tyAga vinA ja ghaDo thato dekhAto nathI. tethI pUrvarUpanI atadavasthA(pUrvarUpe na rahevuM)no svIkAra avazya karavo ja rahyo. ane A ja bhAvonuM anitya paNuM che %aaN ja che ke "ame atAdavathyane ja anityatA kahIe chIe. Ama pariNAmapakSe paNa ekAnta kSaNikatA TapakI paDe che. 41lA ahI AcAryaziromaNi uttara Ape che. gAthArtha :- (uttarapakSa) pUrvarUpano tyAga avaya thAya che. paNa te amuka aMze ja, sarvathA nahi. kAraNake te pUrvarUpa saMbaMdhI mATIAdino ghaDAvagere uttararUpamAM anvaya thato dekhAya che. A vAta savistAra pUrve karI ja che. Ama thaMcit pUrvarUpanI nivRttithI bhAvomAM anAdavae Ave ane anityatA Ave, te konI viruddha che. arthAt koinI viruddha nathI. tAtparya - bhAvono kathaMcit akAdavathya ane anityapaNuM ISTa che. paNa ekAMta anityapaNuM atAivaccha ane vinAza ayogya che. i4ravA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 239 to mRtpiNDAnugamavyatirekayotirekayohaNAt / vastu pAejatti // 4 - - - - - - pa Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasmAttadAtmakapariNAmarUpaM vastu pratyakSata eva siddham // 421 // atra parAbhiprAya dUSayitumArekate-- siya NedaM paccakkhaM viyappato tamavigappagaM hou / teNavi taheva so NaNu gheppar3a jamhA sarUveNa // 422 // (syAta, nedaM pratyakSa vikalpatastadavikalpakaM bhavatu / tenApi tathaiva sa nanu gRhyate yasmAtsvarUpeNa) syAdetat-nedamanugamavyatirekagrahaNAtmakaM jJAnaM pratyakSam / kuta ityAha-vikalpAd-vikalparUpatvAt, pratyakSaM hi kalpanApoDham / taduktam-"pratyakSa kalpanApoDhamabhrAntamabhilApinI / pratItiH kalpanetyAdi idaM tu anugamavyatirekagrahaNAtmakaM jJAnaM kalpanAtmakamato na pratyakSam, tatkathamuktaM pariNAmarUpaM vastu pratyakSataH siddhamiti / AcArya Aha'tamavikappagaM hou' tatpratyakSamavikalpakaM bhavatu, nAtra kazciddoSaH, yasmAttenApyavikalpakapratyakSeNa sa bhAvaH svarUpeNa tathaiva-pariNAmirUpatayA gRhyate, nAnyathA, tasya yathAvasthitArthagrahaNasvabhAvatvAt, arthasya ca pariNAmarUpatayaiva sthitatvAditi nAtra kazciddoSaH, yasmAtA pratyakSataH siddhamiti / Agama // 422 // avApatayA gRhyate, nAnyathA, tasya naya tassa taM Na rUvaM kAraNaniyamAdibhAvato NeyaM / paccakkhapiTThabhAvI haMta viha(yoppo viNA heU // 423 // (na ca tasya tanna rUpaM kAraNaniyamAdibhAvato jJeyam / pratyakSapRSThabhAvI hanta vikalpo vinA hetuH) na ca tasya-bhAvasya tat-anugamavyatirekAtmakatvaM rUpaM na jJeyaM, kiMtu tadeva jJeyam / kuta ityAha-kAraNaniyamAdibhAvataH, AdizabdAtkAryaniyamabhAvaparigrahaH, kAryakAraNabhAvaniyamAdityarthaH / anyathA sa eva nopapadyeta, yathA ca nopapadyate tathA prAgeva saprapaJcamabhihitamiti na punarihocyate / api cAyaM vikalpaH pratyakSapRSThabhAvI san nAhetuko yuktaH, sadAbhAvAdiprasaGgAt // 423 // kiMtu-- . tassAmatthappabhavo na ya sa sajAtIyabhedagaharUvo / tA taMpi tahArUvaM geNhai kiMvA tamannaMti? // 424 // .(tatsAmarthyaprabhavo na ca sa sajAtIyabhedagraharUpaH tasmAttadapi tathArUpaM gRhaNAti kiMvA tadanyamiti) tatsAmarthyaprabhavo-nirvikalpakasAmarthyaprabhavo na ca sa-vikalpastatsAmarthyAdudbhUto'pi sajAtIyabhedagraharUpaH-sajAtIyAdapi vyaktayantarAt mRtpiNDAdighaTAntarAdeH bhedasya grAhakaH sakalasajAtIyavyAvRttavastugrahaNarUpa itiyAvat, kiMtu sajAtIyena sahAbhedasya grAhakaH, tthaanubhvaat| 'tA' tasmAttadapi-avikalpakaM pratyakSaM bhAvaM tathArUpa-sajAtIyAvyAvRttasvarUpaM gRhaNAti anyathA tasya vikalpasya tadrUpAnukArAbhAvena ttsaamrthyprbhvtvaanupptteH| parameva dUSayituM pRcchati-'kiM vA tamannati' kiMvA tat--avikalpaka tathArUpAdbhAvAt anyaM bhAvaM gRhNAti? // 424 // para Aha-- -- - - - --- - - - - - - - - -- - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - ' (anvaya-vyatiranuM jJAna pratyakSa) A jagatamAM pariNAmavAdanI siddhi para ja vastunA kathaMcit pUrvarUpano tyAga siddha che, anyathA nahi. tethI pUrva sukhAdi , yoganI anyathAanupapattinA baLapara pariNAmavAdanI siddhi karI hatI. have pratyakSathI ja siddha karatA kahe che. gAthArtha :- (mULamAM tathA pada samuccayaarthaka che.) anugama(anvaya) ane vyatirekanuM pratyakSathI grahaNa thatuM hovAthI vastu pariNAmI tarIke ja siddha che. kAraNake pariNAma anvaya-vyatirekarUpa che. zaMkA :- anvaya ane vyatirakta pratyakSa grahaNa zI rIte thAya ? samAdhAna :- mATInA ghaDAnA saMvedanathI. tAtparya - mRpiMDamAMthI banatA ghaDAmAM mATIno anvaya ane mRtpirva paryAya ne vyatiraka(=abhAva) sAkSAt ja anubhavAya che. tethI anvayavyatirekarUpa pariNAmamaya vastu pratyakSathI ja siddha che. 4ravA ahI bauddhanA abhiprAyane deSita TheravavA AvAMkA kare che. gAthArtha :- (bauddha) anugama-vyatirekanA grahaNarUpa A jJAna pratyakSa nathI. kAraNake te vilparUpa che. jyAre pratyakSa jJAna to lpanApoDha( kalpanArahita) che. ja che ke "pratyakSajJAna lpanApoDha ane abhrAnta che. abhilApamaya pratIti lpanA che." ItyAdi. A anvayavyatirekagraNAtmaka jJAna lpanAtmaka che, tethI pratyakSarUpa nathI. tethI "pariNAmarU5 vastu pratyakSa siddha che." evuM kahevuM barAbara nathI. uttarapakSa :- bhale tyAre pratyakSajJAna avilpaka ho...(A abhyapagamamAtra che. pramANabhUta siddhAMtatarIke mAnya nathI. eTalo khyAla rAkhavo) ahIM paNa koI Sa nathI. kAraNake te avilpakapratyakSathI paNa te bhAva svarUpathI pariNAmirUpe ja grahaNa thAya che, anyarUpe nahi. kemake A jJAna vAstavikaarthane grahaNa karavAnA svabhAvavALuM che. ane artha pariNAmirUpe ja rahelo che. pa4rarA A ja viSayamAM bAkI rahelI AzaMkAnuM umUlana karatA kahe che. gAthArtha - vaLI, bhAvanuM anugamavyatirekarUpa nathI tema nahi samajavuM. arthAt anugamavyatireka ja rUpa samajavuM. kAraNake kAraNaniyamaAdi che. AdithI kAryaniyama samajavo. arthAta kAryakAraNabhAvaniyama hovAthI ja bhAvonuM anvayavyatireka svarUpa che. jo anvayavyatirekasvarUpa na hoya, to kAryakAraNabhAvaniyama asaMgata kare. dhI rIte asaMgata kare te pUrve ja savistAra batAvyuM che. tethI ahI pharIthI kahetA nathI. vaLI, A je vilpajJAna pratyakSanI pachI thAya che. te nirNatuka to nathI ja, anyathA haMmezA hovAnuM athavA haMmezA na hovAno prasaMga Ave. 42aa . (vilpajJAnavata nirvilpajJAna paNa abhedagrAhaka). pastu................. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 240 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ royavibhinnAva sArikhavippalaMbhAtA ko bhavatItyatrAha- 'lambhaH syAt? neva kimiha sAricchamitiyA vyAvRtti taM ciya ubhayavibhinnaM kinna viyappovi tAriso hoi ? / sArikkhavippalaMbhA taha bhede kimiha sArikkhaM? // 425 // (tadevobhayavibhinnaM kinna vikalpo'pi tAdRzo bhavati? sAdRzyavipralambhAttathA bhede kimiha sAdRzyam) yameva bhAvaM vikalpo gRhNAti tameva nirvikalpakamapi paraM kiMtUbhayavibhinna-sajAtIyavijAtIyavibhinnaM, vikalpastu vijAtIyAdeva vyAvRttaM na sajAtIyAdapi / AcArya Aha-kinna vikalpo'pi tatsAmarthyaprabhavastAdRzaH sajAtIyavijAtIyavibhinnabhAvasvarUpagrAhako bhavati? tatsAmarthyaprabhavatvAddhi so'pi vikalpastAdRza eva yukto nAnyAdRza iti bhaavH| para Aha- 'sArikkhavippalaMbhAt' sAdRzyavipralaMbhAt sadRzAparAparadarzanAt vipralambhAnnAsau vikalpastAdRzo vijAtIyabhedasyeva sajAtIyabhedasyApi grAhako bhavatItyatrAha-'taha bhee kimiha sArikhaM tathA-sarvebhyaH sarvAtmanA bhede vailakSaNye sati kimiha bhAvAnAM parasparaM sAdRzyaM yadvazAdvipralambhaH syAt? naiva kiMcidityabhiprAyaH / athocyeta atatkAraNAtkAryavyAvRttinibandhanaM parikalpitaM sAdRzyamastyeva, tatkathamucyate 'taha bhee kimiha sAricchamiti' atatkAraNAdibhya iva tatkAraNAdibhyo'pi vyAvRtteH, paTAdavizeSeNa vyAvRttayorapi goghaTayoriva parasparaM vyAvRttatayA vyAvRttinibandhanasyApi sAdRzyasya parikalpayitumazakyatvAt, parikalpitasya ca paramArthataH kharaviSANakalpatvena yathAvasthitavastubhedagrahaNavibandhakatvAyogAt // 425 // parAbhiprAyaM dUSayitumArekate-- __ aha bhaMtaM apahuM vA tammi sajAtIyabhedagahaNammi / itarammi tu No evaM ubhayasabhAvAdidosAu // 426 // __ (atha bhrAntamapaTu vA tasmin sajAtIyabhedagrahaNe / itarasmin tu no evamubhayasvabhAvAdidoSAt) atha tadapi nirvikalpakaM pratyakSaM sajAtIyabhedagrahaNe bhrAntamitarasmiMzca vijAtIyabhedagrahaNe na bhrAntamatastatpRSThabhAvI vikalpo'pi na vijAtIyabhedasyeva sajAtIyabhedasyApi grAhako bhavati, yadvA tadapi nirvikalpakaM sajAtIyabhedagrahaNe na paTu itarasmiMzca paTu, tataHpaTvanubhavAhitasaMskAraprakopasAmarthyAdayamapyupajAyamAno vikalpo vijAtIyabhedasyaiva grAhako bhavati -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- gAthArtha :- nirvilpajJAnanA sAmarthyathI A vilpajJAna utpanna thAya che. ane tenA sAmarthyathI utpanna thavA mAM vilpajJAna sajAtIyabhedagrahaNarUpa. arthAt mATInA piMDa, anya ghaTAdi sajAtIya bhinna vyaktithI bhedanuM grAhaka nathI. tAtparyavilpajJAna saghaLAya sajAtIyathI vyAvRta vastunuM grAhaka nathI, paraMtu sajAtIya sAthenA abhedanuM grAhaka che. kAraNake anubhava tevo thAya che. tethI avilpakapratyakSa paNa sajAtIyathI abhinnasvarUpavALA arthanuM ja grAhaka che. jo avilpajJAna sakaLa sajAtIyathI vyAvRttarUpanuM grAhaka hoya, ane vilpajJAna sajAtIyathI avyAvRttarUpanuM grAhaka hoya, to avilpajJAnanA rUpanuM anukaraNa karatuM nahIM hovAthI vilpakajJAna "nirvilpajJAnanA sAmarthyathI utpanna thAya che te asaMgata che. (ahIM bauddhane dUSaNa ApavA bauddhane ja pUche che.) athavA zuM avilpajJAna tathArUpavALA bhAvathI anya bhAvane grahaNa kare che ? 424mA ahIM bauddha kahe che. gAthArtha :- bauddha :- vilpa je bhAvane grahaNa kare che, avilpajJAna paNa te ja bhAvane grahaNa kare che. paraMtu sajAtIya-vijAtIya rUpa ubhayathI vibhinna rUpe grahaNa kare che. jyAre vilpa to vijAtIyathI ja bhirUpe nahi ke sajAtIyathI paNa bhinnarUpe bhAvane grahaNa kare che. uttarapala :- avilpakajJAnanA sAmarthyathI utpanna thayelo vilpa paNa tevo ja (sajAtIya-vijAtIyathI bhinna svarUpavALA bhAvano grAhaka) kema nathI ? avilpanA sAmarthyathI utpanna thato vilpa paNa avilpakane tulya ja hovo yogya che, asamAna hoya te yogya nathI. - bauddha :- eka sarakhA apara-apara (-pUrvottaraAdibhUta) anya-anya kSaNonA darzanathI bhramanA kAraNe te vilpa vijAtIyabhedanI jema sajAtIyabhedane grAhaka thaI zakto nathI. uttarapakSa :- jo dareka bhAva badhA bhAvothI badhI ja rIte vilakSaNa hoya, to e bhAvo vacce paraspara sadezatA saMbhave ja zI rIte ? ke jenA baLapara bhrama ubho thAya ? arthAt bhramamAM kAraNabhUta sazitA saMbhavatI ja nathI. - bauddha :- pUrvaghaTakSaNathI uttarapaTakSaNanI tathA pUrvapaTalaNathI uttaraghaTakSaNanI jema atatkAraNothIvijAtIyakAraNothI kAryanI vyAvRttimAM nimittabhUta parikalpitasAdeya che ja. tethI "he bhee kimiha sAriSTha"(bhadamAM sAdeya zuM hoI zake ? ) ItyAdi kathana barAbara nathI. uttarapakSa :- Ama to, atatkAraNaAdinI jema tatkAraNaAdithI paNa vyAvRtti che ja, arthAt vastu jema vijAtIya kAraNa(athavA kArya)thI vyAvRtta che, tema sajAtIya kAraNaAdithI paNa vyAvRtta che. (athavA jema kArya vijAtIyakAraNa ke vijAtIya kANathI utpanna thatA vijAtIyakAryathI vyAvRtta che, tema sajAtIyakAraNa ke sajAtIyakAraNathI utpanna thatAM sajAtIyakAryathI paNa vyAvRta ja che.) tethI (mAtra vyAvRttinimitte) sAdaya saMbhave nahi. paTathI samAnatayA vyAvRtta thayelA gAya ane ghaTa paraspara paNa vyAvRta che. tethI paTathI teonI vyAvRttinA nimittathI teomAM(gAya ane ghaTamAM) sAdeyanI lpanA karI zakAya nahI. (A ja pramANe kAryathI samAnatayA vyAvRtta thayelA tatkAraNa ane atakAraNa paraspara paNa vyAvRtta che. tethI kAryathI te bannenI vyAvRttinA nimittane AgaLa karI sAyinI lpanA karavI azakya che.) vaLI parikalpita vastu vAstavamAM to gadheDAnA ziMgaDAnI jema asat ja che, tethI vastuomAM rahelA yathAvasthitabhedanA grahaNamAM pratibandhaka banI zake nahi. (arthAta parikalpitaabheda vAstavibhedanA grahaNane aTakAvI na zake.) 4rapA. ahIM bauddhanA ArAyane dUSaNa lagADavA AzaMkA kare che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 241 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM sati ubhayasvabhAvAdidoSa bhrAntamapaTu vA kisAnuvanti / tuH pUraNe / yo natu sajAtIyabhedasyApi / atrAha- 'evamubhayasahAvAdidosAo evaM sati ubhayasvabhAvAdidoSAH prApnuvanti svtntrviruddhojayaqmAvatoSA prastuti | tuH pUraNe | zAtirvivatva naiva vAvena viziSTa san sanAtIyape graho bhrAntamapaTu vA kiM tenaiva svabhAvena vijAtIyabhedagrahaNe'bhrAntaM paTu vA, Ahozvidanyena? yadi tenaiva tarhi sajAtIyabhedasyeva tatsvabhAvasAmarthyAdvijAtIyabhedasyApi grahaNaM na syAt, yadvA vijAtIyabhedagrahaNavat svabhAvAbhedAt sajAtIyabhedagrahaNamavikalpaM syAt, tathA ca tadanubhavAhitasaMskAraprakopasAmarthyAdupajAyamAno vikalpo'pi sajAtIyavijAtIyabhedayoravizeSaNa grAhakaH syAt na vA kasyacidapi / athAnyeneti pakSastarhi hnt| tasyobhayasvabhAvatA''pattiH, sA ca svatantranItivirodhinI, sarvavastUnAM niraMzaikasvabhAvatayA'bhyupagamAt / api ca, tau svabhAvau tato nirvikalpakAt bhinnau vA syAtAmabhinnau vA bhinnAbhinnau vA? yadi bhinnau tatastasya tAviti sNbndhaanuppttiH| athAbhinnau tarhi tayoH svabhAvayorekatvam, ekasmAd dharmiNo'nanyatvAttatsvarUpavat, tathAca sati kathamekamubhayasvabhAvamiti? atha bhinnAbhinnau tarhi svatantranItityAgo jaatyntraatmkbhedaabhedaabhyupgmlkssnnprsiddhaantaashrynnaaditi| anyacca, 'taM ciya ubhayavibhinnamiti' yaduktaM ttsvaabhyupgmviruddha, to vivaza yurItaritnama_te tat 'te viya maryAvidhinna mitragupane sati virudhdhatA 4ra6 aa ri nicchayanANeNa tahA jArisato so'vagammatI bhAvo / jai teNavi tArisao to tassa gihItagAhittaM // 427 // (nizcayajJAnena tathA yAdRzaH so'vagamyate bhAvaH / yadi tenApi tAdRzastasmAt tasya gRhItagrAhitvam) tatheti dUSaNAntarasamuccaye / yAdRzo bhAvo nizcayajJAnena-savikalpakenAvagamyate, yadi tenA'vikalpakena tAdRza evAvagamyate tatastasya-vikalpajJAnasya gRhItagrAhitvaM syAnnAnyatheti // 427 // itazca 'taM ciya ubhayavibhinna' mityayuktaM, yasmAt-- ajjhavasiyatabbhAvA dissavigappANa egakaraNeNa / tammi pavattI pattI jujjati natu annahA kiMci // 428 // __ (adhyavasitataddhAvAd dRzyavikalpayorekIkaraNena / tasmin pravRttiH prApti yujyate natvanyathA kiJcit) -- - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - gAthArtha :- bauddha(nirvilpajJAna) sajAtIyabhedagrahaNamAM bhrAnta athavA apaTuM che, ane bIjAmAM (vijAtIyaaMge) evuM nathI. uttarapala :- Ama to ubhayasvabhAvavagere doSo che. bauddha :- A nirvilpakapratyakSa sajAtIyanA bhedanA grahaNamAM bhAjo che, ane vijAtIyanA bhedanA grahaNaaMge abhrAnta che. tethI tenI uttaramAM thanAro vilpa paNa vijAtIyabhedanI jema sajAtIyanA bhedano grAhaka thato nathI. (ahIM koI zaMkA kare ke je nirviklapaka jJAna bhAnta hoya, to pramANa zI rIte ? mAtra vijAtIyanA bhedanA grahaNanA hisAbe hezo, to te to vilpa mATe paNa samAna che. ItyAdi tevI koI saMbhavita AzaMkAnA AzayathI bIjI vAta kare che, athavA to e nirvilpakajJAna sajAtIyanA. bhedanA grahaNamAM paTuM che. ane svAbhAvika che ke pahuanubhave AdhAra karelA saMskAranA prakopa(=udaya)nA sAmarthyathI A paNa utpanna thato vilpa mAtra vijAtIyabhedanA raNamAM ja paTu bane che, nahi ke sajAtIyabhedanA grahaNamAM paNa. - uttarapakSa :- Ama kahevAmAM tamArA siddhAntanI viruddha ubhayasvabhAvatAvagere gheSo Avaze. ("tu"pada pUraNaarthe che.) te A pramANe:- nirvilpajJAna je svabhAvathI viziSTa thaI sajAtIyabhedanA grahaNamAM bhrAnta ke apaTu che, zuM te ja svabhAvathI vijAtIyabhedanA raNamAM abhrAnta ke paTu che ke bIjA svabhAvathI ? jo te ja svabhAvathI ema kahezo, to te svabhAvanA sAmarthyathI sajAtIyabhedanI jema vijAtIyabhedane paNa grahaNa karI zakyo nahi. athavA te nirvikalpakajJAna vijAtIyabhedanI jema sajAtIyabheda paNa grahaNa karaze. kAraNake banneaMge svabhAva abhinna che. ane to te anubhave AdhAra karelA saMskAranA dayanA sAmarthyathI utpanna thato vilpa paNa samAnatayA sajAtIyabheda ane vijAtIyabhedane grahaNa karaze. athavA bemAMthI ekane paNa grahaNa nahi kare. have jo ema kahe ke "vijAtIya bhedanuM grahaNa anya svabhAvathI thAya che to nirvilpajJAnane ubhaya svabhAvavALuM mAnavAnI Apatti che. ane tame to dareka vastu niraMzaeka svabhAvI svIkArI che. Ama tamane tamArA ja siddhAntanIti sAthe virodha Avaze. vaLI, A bane svabhAva te nirvilpajJAnathI bhinna che ke abhinna che ? ke bhinna-bhinna? jo bhinna hoya, to "nirvilpajJAnanA te svabhAva che ema kahI zakAze nahi. Ama saMbaMdhAbhAvanI Apatti che. have jo e bane svabhAva nirvilpajJAnathI abhinna che, ema kahezo, to banne ekvane ja pAmara, kemake eka ja dharmathI tenA svarUpanI jema abhinna che. (svathI abhinathI je abhinna hoya te svathI paNa abhinna hoya. ahIM apaTusvabhAvathI abhinna nirvilpakajJAna che ane te jJAnathI abhinna paTasvabhAva che, tethI A banne svabhAva paraspara paNa abhinna thayA.) ane to, eka ja vastu ubhayasvabhAvavALI zI rIte hoI zake? vilpathI asaMgati che. have jo bhedabheda vilpa svIkAraze, to amArA bheda ane abhedathI jAtyaMtararUpa bhedAbheda siddhAntano tame svIkAra ryo, teno amane to jarUra AnaMda che paNa tamAre tamArA siddhAntane jalAMjali ApavI paDaze. ( vilpajJAnanI pramANatAnI siddhi) bIjuM badhuM to ThIka che, paNa tame "tuM ciya ubhaya vibhinna (gA. 425) evuM je %, te pUrvApara ane svAbhyapagama viruddha che. eka bAju vilpane gRhItagAhI(nirvidhe grahaNa karelA arthane grahaNa karanAruM) batAvo cho, bIjI bAjU "tuM ciya" ItyAdivacanathI nirvilpajJAna ane vilpakajJAnanA prahaNamAM bheda batAvo chetethI viruddhavacana che. 4ra6AA A ja vAta spaSTa kare che.gAthArtha :- ("tathA pada anya dUSaNanA saMgrahaarthe che.) nizcayajJAna=savilpakajJAnathI je arthano bodha thAya che, je dharmasaMgrahaNi bhAga-1 242 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyavasito-nizcitastasya-dRzyasya yo bhAva :-svarUpaM tasmAt dRzyabhAvavinizcayAdityartho dRzyavikalpayorekIkaraNena dRzyavikalpyAvarthAvekIkRtyetyarthaH, tasmin-dRzye vastuni pravRttiH, pravRttasya ca satastasyArthasya prAptiyujyate, na tvanyathA adhyavasitatadbhAvamantareNa kiMcidapi dRzyavikalpyaikIkaraNapravRttyAdi yujyate // 428 // kuta ityAha-- accaMtaM bhedAo atippasaMgAtoM kiMca taM mottaM / tulle avabohatte uggahamettammi ko rAgo ? // 429 // (atyantaM bhedAdatiprasaGgAt kiJca tanmuktvA / tulye'vabodhatve'vagrahamAtre ko rAgaH?) atyantaM bhedAt, dRzyaM hi svalakSaNamarthakriyAsamartha sakalasajAtIyavijAtIyavyAvRttaM, vikalpyaM tu sAmAnyalakSaNaM kriyAvikalamiSyate, tato'tyantaM bhedAt kathamanayorekIkaraNam? ekIkaraNanimittasya sAdharmyasyaikAntenAbhAvAt / athetthamatyantaM bhede'pyekIkaraNamiSyate, tatrAha-atiprasaGgAt nIlavikalpAkArasyApi pItasvalakSaNena sahakIkaraNaprasaGgApatteH bhedAvizeSAt, tathA ca pratiniyatasakalavyavahArocchedaprasaGgaH / tasmAdadhyavasitatadbhAvatvAdevaikIkaraNAdi yujyate nAnyathA / dRzyaM cAvigAnenAdhyavasIyate sjaatiiyaavyaavRttmtstttthaabhuutmevaanggiikrttvym| tathA ca sati nirvikalpamapi yathAvasthitArthagrahaNasvabhAvatvAt tathArUpameva tat gRhaNAti na tUbhayavibhinnamiti sthitam / nirvikalpakasamAnatAmeva vikalpasya . prakArAntareNa samarthayamAno'bhyuccayannAha-'kiMcetyAdi; kiMca taM-vikalpaM muktvA tulye-samAne avabodhatve-paricchedampatve sati avagrahamAtre-avagrahakalpanirvikalpakamAtre ko rAgaH?-AsaktatA bhavato yena tadeva(imiSyate na vikalpaH, naivAsau yukto, dUyorapi vizeSAbhAvenAsya nirnibandhanatvAditi bhAvaH // 429 // parAbhimataM vizeSamAzaGkaya dUSayati-- aha so'bAhitavisao itarassavi haMta keNa bAdhA tu? / / atthe saddAbhAvA tadaNugatattA ya tassa tti // 430 // (atha so'bAdhitaviSaya itarasyApi hanta kena bAdhA tu / arthe zabdAbhAvAt tadanugatatvAcca tasyeti) atha saH-avagraho nirvikalpakAparaparyAyo'bAdhitaviSaya iti hetostasminnavagrahe rAgaH / atrAha-itarasyApi vikalpasya hanta kena bAdhA? naiva kenApItyarthaH / para Aha-arthe zabdAbhAvAt tadanugatatvAcca-zabdAnugatatvAcca tasya vikalpasya bAdhyamAnaviSayatA bhavatIti shessH| etadukke pati-yasmAdarthAdidamindrayajJAnamudayapadavIM samAsAdayati tasyaiva arthasya rUpamanukartumutsahate, janakatvAt, naanysy| taduktam-"taddhi arthasAmarthyenodIyamAnaM tdruupmevaanukuryaaditi| na cArthe zabdAH santi, nApyarthAtmAnaH zabdAH, yena tasminnarthe svakAryabhUtavijJAnAdarzake pratibhAsamAne'rthavadanukAritAnvayavyatirekAH santaste'pi kAraNabhUtAH zabdAH prtibhaasern| na cAnyAdRzo'rthaH svakAryabhUte vijJAne'nyAdRzaM pratibhAsaM puraskartumalaM, - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- te ja arthano bodha apilpakajJAnathI thato hoya, to ja vilpajJAna gRhItagrAhI gaNAya anyathA nahi. 42aaaa vaLI, 'tuM ciya ubhayavibhinna' paMkti A pramANe paNa asaMgata che. gAthArtha :-- dayabhAvanA svarUpanA vinizcayathI dezya ane vidhyArthIne eka karIne (=abhinnarUpe nizcaya karIne) dezyavastumAM pravRtti ane pravRtta thayelAne te arthanI prApti thAya, te saMgata che. (arthAt yArthI ane vidhyArtha samAna hoya, te ja dayArthamAM pravRtti ane prApti saMbhave che. ahIM nizcaya vilparUpa che. tethI dakSArtha ane nizcitArthane ekarUpa karavAthI ja dayArthamAM pravRtti yogya hI.) jo dayanA svarUpano vinizvaya ja na hoya, na karo, to dakSArtha- vidhyArthanA ekIkaraNanI pravRtti vagere saMgata na thAya. 4ra8AA kema saMgata na thAya? te batAve che.-- gAthArtha :- deyArtha svalakSaNa(=sa) che, ane arthayiAmAM samartha che. tathA sakaLasajAtIyo ane vijAtIyothI vilakSaNa che. jyAre vidhyavilpano viSaya banato)artha sAmAnyarUpa che, ane arthayiAthI rahita che. Ama banne vacce atyantabheda che. tethI e benuM ekIkaraNa zI rIte thaI zake ? kAraNa ke ekIkaraNamAM AvayabhUta sAdharmano sarvathA abhAva che. jo Ama ekAMtabheda hovA chatAM ekIkaraNa iSTa hoya, to atiprasaMga che. kAraNake nIlavilpAkArane pItasvalakSaNa sAthe ekI karaNanI Apatti Avaze. kAraNake nIlavilpAkArane nIlasvalakSaNathI jevo bheda che, tevo ja bheda pItavalakSaNathI che. Ama atyAbhedamAM paNa ekIkaraNa karavAmAM saghaLAya niyatavyavahArono lopa thavAno prasaMga Ave. tethI adhyavasitatabhAvata hovAthI (dayArthanA svarUpanA vinizcayathI) ja ekIkaraNaAdi saMgata Thare, anyathA nahi. ane vivAda vinA deramArtha sajAtIyathI avyAvRttarUpe adhyavasita thAya ja che. tethI te rUpe teno(dakSArthano) svIkAra karavo ja rahyo. (tAtparya - vilpajJAnanA-nizvayajJAnanA baLapara ja dezyaartha vidhyaarthanuM ekIkaraNa ane tenA AdhAre thatI pravRtti, prAptiAdi saMbhave che. Ama vilpajJAna khuba agatyanuM che. A vilpajJAna vastuno sajAtIyathI avyAvRrUpe bodha kare che. tethI vastu paNa tevI ja che.) tethI nirvilpakajJAna paNa vAstaviarthagrAhaka svabhAvavALuM hovAthI sajAtIyathI avyAvRttarUpe ja vastuno bodha kare che nahi ke vijAtIya-sajAtIyaubhayathI vibhinna rUpe, tevo nizcaya thAya che. have vikalpajJAnanI nirvilpajJAnasAthe samAnatAnuM anya rIte samarthana karavA dvArA prastutane puSTa karatAM kahe che. *kica ItyAdi. vilpajJAna ane nirvilpakajJAna avabodharUpe samAna che. mAM avarahamAtrarUpa nirvilpakapara tamArI evI to kaI Asakti che ke jethI mAtra nirvilpakane ja pramANatayA svIkAro che ane vilpane nahi. nirvilpakajJAna pratyeno rAga yogya nathI. kAraNake banne samAna hovAthI e rAga pAchaLa kaI hetu nathI. 4rA ahIM bauddhane abhipreta vizeSanI ArAMkA karI dUSaNa batAve che. gAthArtha :- (bauddha) nirvilpaka evuM bIjuM nAma dharAvato A avagraha abAdhitaviSayavALo che, tethI tenA pratye pakSapAta che. uttarapakSa :- vikalpane paNa zrenAthI bAdhA che ? arthAt vilpajJAna paNa abAdhitaviSayavALo ja che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 243 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yataH kAraNasya janakatvaM kAryAntarAt svakAryasya bhedakatve sati bhavati, anyathA sarvasyApi svakAraNAtirekeNa kAraNAntarAdapyutpattyA kutracidapyanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAdahetukatA syAt / tasmAnnAyamarthaH svavijJAnaM janayada'rthAntarasaMbandhinaM pratibhAsaM tatrAdhatte / taduktam-"tasmAdayamupanipatya vijJAnaM janayannAnAtmanAntarIyakaM pratibhAsaM puraskartu yukto rUpAdaya iva parasparamiti" / arthAntarabhUtazabdasaMbandhipratibhAsAtmakaM cedaM vikalpajJAnamato na bAhyarUpAdisvalakSaNaviSayaM, tajjanyatvAbhAvAdakAraNasya ca viSayatvAyogAt / yadAha-"nAkAraNaM viSaya" iti, atha ca tadadhyavasAyi tato bAdhyamAnaviSayateti // 430 // atrottaramAha-- atthagayasaddagahaNA No tadaNugato taotti avi evaM / / tabbohasahajamaNavaijogAo kammaheUto // 431 // (arthagatazabdagrahaNAnna tadanugataH saka iti apyevam / tadodhasahajamanovAgyogAt karmahetutaH) / 'taotti' sako vikalpo na arthagatazabdagrahaNAttadanugataH-zabdapratibhAsAnugataH, apitvevaM-kiMtu evameva zabdapratibhAsAnugataH, evamevApi kutaH samupajAyata iti cedata Aha-karmahetukAttadvodhasahajamanovacanayogAt-karmajanitavivakSitArthAvabodhasahabhUtamanovacanayogAt / idamuktaM bhavati-arthAtmAnaH zabdAH santItyevamarthagatazabdagrahaNAnnAsau vikalpaH zabdAkArAnugata iSyate, tathApratibhAsAbhAvAt, kiMtu tathAvidhakarmavipAkodayasAmarthyahatuka vivakSitArthAvabodhasahasamudbhUtamanoyogavacanayogaprabhAvAt, tatra manoyogasAmarthyAdantarjalpAkArasya prabhavo, vacanayogasAmarthyAcca bAhyazabdasya, tato na kazcidiha pUrvoktadoSAvakAza: / nahi ghaTaM vikalpayataH puMsa itthaM pratibhAsa udayate yathA-ayaM ghaTaH zabdaH zabdayukto veti, tathAnubhavAbhAvAt, kiMtu ayaM ghaTo ghaTazabdavAcya iti| tato yaducyate- 'nahyarthe zabdAH santi tadAtmAno vA, yena tasmin pratibhAsamAne te'pi pratibhAseranniti', tahiHplavate, arthagatazabdagrahaNAtmakazabdAkArasya tathApratibhAsatvenAnabhyupagamAt, tadanyarUpasya ca zabdAkArasya bodharUpatAdivat svahetorupajAyamAnasya jJAnasyArthasAmarthyajanyatvAbAdhakatvAt / yadapi coktaM-'na cAnyAdRzo'rthaH svakAryabhUte vijJAne' ityAdi, tadapyandhakAranartanaprakhyaM, bAhyArthajanyatayA zabdAkArasyAnabhyupagamAt, bAhyArthagatarUpagrahaNAtmakatayA rUpAkArasyeva bAhyArthagatazabdagrahaNAtmakatayA tasyAnubhavAbhAvAt // 431 // - - - - - -- -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - vahI javAnA thAnagupamALA - ---- prAmANyapratibaMdhaka nathI) che. tethI ja te(-vilpa bauddha :- bAhyasvalakSaNarUpa arthamAM zabda nathI, ane vilpajJAna zabdane anusare che. tethI ja te(vilpa) bAdhya mAna viSayavALo che. tAtparya :- je bAdhyArthathI A IndriyajJAna udaya pAme che, te ja arthanA rUpanuM anukaraNa karavA te indriya jJAna utsAhita thAya che. bIjAnA nahi. kahyuM ja che "arthanA sAmarthyathI udaya pAmatuM te jJAna te ja arthanAM rUpanuM anukaraNa kare.' arthamAM rUpa hovAthI jJAna tenuM anukaraNa kare te zakya che. tethI ja artha potAnA kAryabhUta jJAnapAse potAnA anvaya ane vyatirekanuM anukaraNa karAve che. (arthAt te arthanI hAjarImAM ja te jJAna hoya, te arthanA abhAvamAM te jJAna na hoya.) ane te jJAnarUpa darpaNamAM pratibhAsa pAme che. paNa zabdo mATe A badhu zakya nathI. kemake jema, zizu mAtAnI godamAM, hoya to arisAmAM mAtAnA pratibiMbasAthe zizunuM pratibiMba paNa paDe che. athavA rUpavagere vyaktinA svarUpabhUta che. ane te vyakti jema potAnA anvaya-vyatirekanuM anukaraNa arisAmAM patAM potAnA pratibiMba pAse karAve che, tema vyaktigata rUpavagere paNa arisAgata pratibiMba pAse potAnA anvaya-vyatirekanuM anukaraNa karAve che. tethI arisAmAM vyaktinA pratibiMbavakhate pavagerenuM pratibiMba paNa paDe che. paNa artha ane rAbdanI bAbatamAM Ama nathI.) kAraNake zabdo arthamAM nathI tathA arthanA svarUpabhUta paNa nathI (arthAt mAtAnI godamAM zizunI jema, nathI zabda arthamAM saMyogAdi ke tadutpatiAdi saMbaMdhathI rahetA ke nathI zabdo arthasAthe rUpAdinI jema tAdAtmasaMbaMdha dharAvatA) Ama zabdha arthathI atyaMta vilakSaNa che. tethI jyAre artho svajanyavijJAnarUpa arisAmAM potAnA pratibhAsapAse potAnA anvayuvyatirekanuM anukaraNa karAve che. ane tethI kAraNa bane che. tyAre evuM banatuM nathI ke zabde e arthajanya vijJAnarUpaarisAmAM potAnA(zabdanA) pratibhAsapAse potAnA anvaya vyatirekanuM anukaraNa karAve. tethI te zaLe tyAM kAraNa banatAtha nathI, ane pratibhAsatAvya nathI. vaLI, zabdathI bhinna svarUpe rahelo artha potAnA kAryarUpa vijJAnamAM anyAdeza(zabdasvarUpe) potAne pratibhAsa upasAvavA samartha nathI. arthAt je artha svayaM je svarUpe che te artha potAnA te ja svarUpane potAnA kAryabhUta vijJAnamAM upasAvI zake, anyane nahi. kAraNake kAraNanI kAraNatA haMmezA potAnA kAryamAM anyakAryathI viziSTabhAta paDavAmAM ja nirdhArita hoya che. jo Ama na mAno to badhAye kAryone potAnA kAraNa vinA paNa anya kAraNathI utpanna thavAno, kArya-kAraNavaccenA anvayavyatirekanayamano bhaMga thavAno ane tethI sarvakAryo niSkAraNa thavAno prasaMga Ave. tethI phalita thAya che ke, artha jyAre svaviSayaka vijJAnane utpanna kare che. tyAre te janya vijJAnamAM anya svarUpabhUta zabdanA pratibhAsanuM AdhAna karato nathI. dhAM ja che ke "tethI A artha upasthita thaI vijJAnane utpanna karatI vakhate potAthI bhinna svarUpavALAM anyanA pratibhAsane upasAvavA samartha nathI, jemake rUpavagere paraspara' (arthAta pItarUpa svajanyajJAnamAM jema nIlarUpanA pratibhAsane AgaLa kare nahi, tema artha svajanyajJAnamAM arthAntaranA pratibhAsane AgaLa kare nahi.) prastutamAM bAdhArthathI bhinna evA zabdasaMbaMdhI pratibhAsAtmaka ja A vilpajJAna che. tethI A vilpajJAna bAdhA rUpAdisvalakSaNa viSayaka nathI. kAraNa ke te bAdhyArthathI janya nathI. ane je kAraNa na hoya, te viSaya banI zake nahi. dhuM ja che ke je kAraNa na hoya te viSaya na bane Ama zabdajanya ane rAbdapratibhAsAtmaka vikalpajJAnano viSaya rUpaAdi bAhyartha nathI. chatAM e vilpajJAna bAArthano abasAya kare e ja tenI(= vilpajJAnanI) bAdhyamAnaviSayatA che. tAtparya :- A tarkathI vilpajJAnanA viSayatarIka bAdhArtha bAdha pAme che. tethI bAdhArthamAM vilpajJAnane apekSIne bAdhyamAnaviSayatA che. athavA vilpajJAna zabdanA pratibhAsathI yuktAbdanuM adhyavasAyI che. paraMtu arthamAM zabdano abhAva che ane zabe arthAtmaka paNa nathI. tethI vilpajJAnanI viSayatA bAdha pAme che.) 4LA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 % 24 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha atthamaMtareNavi bhAvA itarammi kiM na so atthi? / ___ ajjhAroveNa tao etthavi tItAdavekkhAe // 432 // ___(athArthamantareNApi bhAvA itarasmin ki na so'sti? / adhyAropeNa sako'trApi atItAdyapekSayA) athocyeta-na vikalpasya zabdAkArAnuviddhatayA bAdhyamAnaviSayatA, kiMtu kadAcidarthamantareNApi bhAvAta, yadi hyarthanibandhano'yaM vikalpaH syAt tato na kadAcanApyarthamantareNa bhavet, bhavati cArthamantareNApi, yathA-marIcikAsu jalavikalpastasmAnnevAsAvanibandhanaH / atrAha-'iyarammi kinna so atthi' itarasmin-nirvikalpake kinna so'rthamantareNApi bhAdo'sti? astyevetibhAvaH, kozAMdukAdau tathAdarzanAt / itara Aha 'ajjhAroveNa tao' sako'rthamantareNApi nirvikalpakabhAvo'dhyAropeNa-yaH pUrvamupalabdho'rthastatsamAropeNa, na hyarthamantareNApi upajAyamAnamavikalpakamatyantAnupalabdhaSaSThaskandhaviSayamupajAyate, tasmAttadapyanibandhanamiti na kaacitkssitiH| atrAha- 'etthavi tIyAdavekkhAe' atrApi-vikalpe atItAdyarthApekSayA'dhyAropeNa bhAvaH samAna eva, nahi vikalpo'pi purovartinamarthamantareNopajAyamAnaH pUrvAnubhUtArthAdhyAropamantareNopajAyate iti // 432 // para Aha-- taM annattavisiTuM samANameyaM ti evamAIyaM / jaM jaM nimittamihaiM taM taM itarammi vi samANaM // 433 // (tadanyato viziSTaM samAnametadapi evamAdikam / yad yad nimittamiha tattaditarasminnapi samAnam) tat-nirvikalpakamanyataH-zeSavijJAnebhyo viziSTamato'bAdhitaviSayamiti cet| atrAha-samAnametat etat-viziSTatvaM vikalpe'pi samAnaM, tasyApyanyato viziSTatvAt / kiyaccehAtiprabalamahAmohanidrAvazavihvalIbhUtabuddhInAmutsvapnAyamAnaM pratyeka pratividhAtuM zakyamato'tidezenobhayorapyabAdhitaviSayatvanimittasamAnatAmAcikhyAsurAha-'iti evamAIyamityAdi' itiH-amunA - - - - - - - - - - - -- - - -- - - - - - - - - -- ------------- ahI AcAryajjara uttara Ape che. gAthArtha :- "A vikalpajJAna arthagatAbdanA grahaNathI zabdanA pratibhAsathI anugata che evuM nathI, paraMtu ema ja zabdapratibhAsathI anugata che. zaMkA :- ema ja zabdapratibhAsathI zI rIte anugata thAya ? samAdhAna :- vivakSitaarthaaMgenA avabodhanI sAthe ja karmanA hetuthI utpanna thatAM mana ane vacananA yogathI te vilpajJAna zabdapratibhAsathI yukta utpanna thAya che. tAtparya :- "zabda arthAtmaka che, tethI arthagatAbdanA grahaNathI A vilpa zabdAkArathI anugata che' tema amane ISTa nathI. kAraNake tevA prakAre pratibhAsa thato nathI. paraMtu, tevA prakAranA karmanA vipAkodayanA sAmarthyathI vivakSita arthavabodhanI sAthe utpanna thatAM manoyoga ane vacanayoganA prabhAvathI vilpajJAna zabda pratibhAsathI anugata che. temAM manoyoganA sAmarthyathI antarjalpAkAra zavilpa utpanna thAya che, ane vacanayoganA sAmarthyathI bAhyazabda. tethI ahIM pUrvokta doSane avakAza nathI. ghaTano vikalpa karatA puraSane AvA prakArano pratibhAsa thato nathI ke "A ghaDo zabda che, athavA zabdayukta che kAraNake tevo anubhava thato nathI. paraMtu "A ghaDo ghaTa zabdathI vAcya che tevA ja anubhava ane pratibhAsa thAya che. tethI tame je ke "arthamAM zALe nathI, athavA zabda arthAtmaka nathI ke jethI arthanA pratibhAsamAM teo(zajo) paNa pratibhAse' te UDI jAya che. kAraNa ke arthagatazabdanA traNarUpa zabdAkArano tathA pratibhAsarUpe svIkAra karyo ja nathI parantu tethI bhinnarUpavALA zabdAkAravALuM tathA potAnA hetuthI utpanna thatuM jJAna bodha rUpatAAdinI jema arthanA sAmarthyathI utpanna thatuM hoya (upara darzAvyuM tema) temAM koI bAdhaka nathI. vaLI, tame je kahyuM ke ardhajanya vijJAnamAM arthAntarano pratibhAsa thAya nahi yAdi te paNa ajJAnaaMdhakAramAM karelA nRtyatulya che. ame jJAnagata zabdAkArane bAhyArthathI janyarUpe svIkAratA ja nathI, kAraNa ke bAhyarthamAM rahelA rUpanA praNarUpe jema rUpAkAra hoya che, tema bAhAAgata zabdanA prahaNarUpe zabdAkArano anubhava thato nathI. 43nA (nirvilpakajJAnanI samAnatAthI vilpajJAnanuM prAmANya siddha) gAthArtha :- (bauddha) "vikalpajJAna zabdAkArathI anuviddha hovAthI bAdhyamAnaviSayavALo che tema nathI kahevuM. paraMtu vilpajJAna kyAreka artha vinA paNa thAya che. tethI bAdhyamAnaviSayavALo che, tema kahevuM che. jo A vilpa arthanuM kArya hota, to kyAreya artha vinA thAta nahi. paNa thato dekhAya che. jemake mRgajaLamAM pANIno vilpa. tethI A vilpa arthanuM kArya nathI. uttarapakSa :- zuM nirvilpaka jJAna artha vinA thatuM nathI ? arthAt nirvilpajJAna paNa kyAreka artha vinA thAya che. kezaaMduka vagerasthaLe arthanA abhAvamAM paNa nirvilpaka jJAna thatuM dekhAya che. kizanala padArtho rAkhavAnuM khAlI bhAjana bAladIvagere, tathA aMkabeDI, hAthakaDI Adi. koi vakhate khAlI bAladI AdimAM pANInI bhrAMti thAya.). bauddha :- A nirvilpaka arthanA abhAvamAM thavA mAM pUrvapalabdhaarthanA adhyAropathI thAya che. evuM nathI banatuM ke arthanA abhAvamAM paNa thatuM nirvilpajJAna chaThThA kvaAdirUpa atyAasat aMge paNa thAya. tethI AvuM paNa nirvilpajJAna vAstavamAM arthajanya che tethI koI doSa nathI. uttarapala :- atItaAdi arthanI apekSAe adhyAropathI vilpanI utpatti paNa samAnarUpa ja che. evuM nathI banatuM ke sAme rahelA padArthanA abhAvamAM thatuM vilpajJAna pUrvAnubhUta arthanA adhyAropa vinA thatuM hoya. arthAta vilpajJAna mAM paNa pUrve anubhavelA arthane adhyAropa che ja. 43rA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 245 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAreNa evamAdikaM yat yat abAdhitaviSayatayA nimittamiha-nirvikalpake'bhidhIyate tattat nimittamitarasminnapisavikalpake samAnaM draSTavyam // 433 // nimittAsamAnatAviSayaM parAbhiprAyaM dudUSayiSurAzaGkate-- ___ accaMtA'sAhAraNagAhagamaha taM Na evamiyara ti / tassevAbhAvAto eyaM pi na juttipaDibaddhaM // 434 // __ (atyantA'sAdhAraNagrAhakamatha tantra evamitaraditi / tasyaivAbhAvAdetadapi na yuktipratibaddham) atha nirvikalpakapratyakSamatyantA'sAdhAraNagrAhakamato'bAdhitaviSayaM, bAhyArthasya tathArUpatvAt, naivamatyantA'sAdhAraNagrAhakamitarat-vikalpajJAnaM, sAmAnyaviSayatvAta, tena bAdhitaviSayaM, bahirarthasya sAmAnyarUpatayA'bhAvAt / atrAha-'tassevetyAdi etadapi anantaroktaM na yuktiprtibddhm| kuta ityAha-tasyaivAtyantA'sAdhAraNasyAbhAvAt // 434 // sa eva kathamiti cet ata Aha-- sattAdINaM sAdhAraNattato aNubhavappasiddhIto / hojja va bhAvAbhAvo tesiM accaMtabhedammi // 435 // (sattvAdInAM sAdhAraNatvAdanubhavaprasiddhitaH / bhavet vA bhAvAbhAvasteSAmatyantabhede) sattvAdInAmAdizabdAd jJeyatvaprameyatvAdInAM sAdhAraNatvAt / etadapi kathaM siddhamityata Aha-anubhavaprasiddhitaH, avigAnena hyanubhavaprasiddhAH sattvAdayo dharmA vastUnAM sAdhAraNAH / atraiva vipakSe bAdhAmAha-'hojja vetyAdi' vAzabdo'vadhAraNe bhinnakramazca, sa ca yathAsthAnaM yokssyte| anyathA teSAM vastUnAmatyantaM bhede sati sAdhAraNasattvAdidharmAbhAve sati bhAvAbhAva eva-svarUpAbhAva eva bhavet / tathAhi--yadi sattvasyApi vyAvRttistato'sattvamevApadyata iti // 435 // atra paramatamAzaGkamAna Aha-- jaM egammI sattaM annammivi aha tu tassa bhAvammi / pAvai egataM ciya tesiM tamhA Thio bhedo // 436 // (yadekasmin sattvamanyasminnapi atha tu tasya bhAve / prApnoti ekatvameva teSAM tasmAt sthito bhedaH) atha manyethAH tuH pUraNe, yatsattvamekasmin bhAve vartate tasya-sattvasyAnyatrApi bhAve sati tayorekatvameva prApnoti, na caitadasti, tayorbhedanopalabhyamAnatvAt / tasmAttayoH sattvasya parasparaM bhedaH sthita iti // 436 // atrAha-- sAdhAraNaM Na egaM avi samANattaNaM ti Na ya etaM / egaMtA'bhedammi vi jujjai paccakkhasaMsiddhaM // 437 // (sAdhAraNaM na ekamapi samAnatvamiti na ca etat / ekAntAbhede'pi yujyate pratyakSasasiddham) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - mo . - gAthArtha :- bauddha :- nirvilpakazAna zeSavijJAnothI viziSTa hovAthI abAdhitaviSayavALuM che. uttarapakSa :- AvuM vaiziSTaya to vikalpamAM paNa samAnatAyA che. kemake te paNa bIjA vijJAnothI viziSTa che. (darekamAM kaMine kaMi vizeSatA to hoya ja, anyathA bheda anupapanna bane.) atiprabaLa mahAmahanI nidrAne vaza thavAthI muMjhAyelI buddhi vALAoe to jANe svapna jotA hoya, tema aneka kalpanAo karI che, ame kyAM ahIM darekno javAba ApavA besIe. tethI nA5 bhane savisus mA bhannemA manAdhipataviSayatAnA nimitto samAna cha. tevI mAmA ta ke che. 'iti evam. ItyAdi. Ama nirvilpajJAnamAM abAdhitaviSayatAnA je je nimitte bauddho batAve te-te nimitte savilpakamAM paNa samAnatayA samajI levA 433 nimittanI asamAnatAaMgenA bauddhanA Azayane dUSita karavAnI icchAthI azaMkA kare che. gAthArtha :- (bauddha) nirvilpa pratyakSa atyaMtaasAdhAraNanuM grAhaka che, tethI abAdhitaviSayavALuM che. kAraNake bAdhArtha svayaM atyaMtaasAdhAraNa(sajAtIya-vijAtIyathI atyaMta bhinna) che. vilpajJAna sAmAnyane viSaya banAve che. tethI e Ama atyaMta asAdhAraNanuM grAhaka nathI. tethI vilpajJAna bAdhita viSayavALuM che. kAraNake bAhAartha sAmAnyarUpe nathI. uttarapakSa :- A kathana yukti yukta nathI. kAraNake atyanta asAdhAraNano ja abhAva che. 434 atyanta asAdhAraNano abhAva zI rIte kaho che ?" tevI zaMkAno uttara ApatA kahe che. gAthArtha :- satva, zeyatva, prameyatvavagere sarvatra sAdhAraNarUpe hovAthI asAdhAraNatAno abhAva che. "A vAta zI rIte siddha karI ?" tema na pUchazo, kemake satvavagere dharmo vastumAM sAdhAraNarUpe che te anubhavasiddha vAta che. (vAcharAba jakAraarthaka che ane bhAvAbhAvapadasAthe saMbaMdhita che.) A vAtathI vipakSamAM A bAdhA che ke jo te vastuo paraspara atyanna bhinna hoya teomAM satvavagere sAdhAraNa dharmona hoya, to teonA svarUpano abhAva ja Ave. te A pramANe ke jo satvadharmanI paNa vyavRtti hoya, to vastu asata ja banI jAya. arthAt vastumAM asatvanuM ja ApAdana thAya. 43pA ahIM bauddhamatanI ArAMkA karatA kahe che gAthArtha :- (bhUgamA tupa 52marthaH .) poda :- satyabhAmA cha, ta4 satpane anyabhAvamA 22 to bane bhAva eka ja thaI jAya. paNa tema nathI, kAraNake bane bhAvo bhinnatayA upalabdha thAya che. tethI te bannemAM satva paraspara bhinna che tevo nirNaya thAya che. 436aaaa dharmasaMgrahaNi bhAga-1 246 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nanu sattvAdi sAdhAraNamasmAbhiruktaM, na ca sAdhAraNamityekamucyate, api tu parasparaM samAnatvam, nacaitatsamAnatvaM pratyakSapramANasiddhamekAntAbhede'pi yujyate, AstAmekAntabhede'pItyapizabdArthaH, tasmAnna bhAvAnAM parasparamekatvaM prApnoti / tadevaM yasmAtsAdhAraNasattvAdyanabhyupagame bhAvAbhAvaH prApnoti, tasmAttadavazyamaGgIkarttavyam, tathA ca sati vastuno'tyantA'sAdhAraNarUpasyAbhAvAd tadgrAhakaM bhavatparikalpitaM nirvikalpakapratyakSameva bAdhitaviSayaM natu pramANasaMsiddhasamAnAsamAnarUpavastugrahaNapravaNaM savikalpakamatastadeva pramANaM natvitaraditi // 437 // etadevopasaMharannAha- tamhA taggahaNAo tato pavittIoM logasiddhI o / saviyappaM paccakkhaM siddhaM ti kayaM pasaMgeNa // 438 11 (tasmAttadgrahaNAt tataH pravRtteH lokasiddheH / savikalpakaM pratyakSaM siddhamiti kRtaM prasaGgena) tasmAttadgrahaNAt-samAnAsamAnarUpavastugrahaNAttasmAcca tadgrahaNAtpravRtteravigAnena sakalalokasiddheH / cazabdasyAnuktasamuccayArthasya gamyamAnatvAdetadapi draSTavyaM pravRttasya satastathAbhUtArthaprAptezca savikalpakaM jJAnaM pratyakSaM pramANaM siddhamakSAzritatvAdavisaMvAdakatvAcca / tataH pratyakSapramANena anvayavyatirekAtmakatayA gRhyamANatvAdvastu pariNAmarUpaM siddhaM tatsiddhau ca sarvathA vinAzAbhAvAt kimayaM nAzaH sahetukaH kiMvA nirhetuka iti cintA'pyatra nopapadyate iti kRtaM prasaGgena // 438 // tadevaM paroktadUSaNAnAmiha lezato'pyanavakAzastathApi parasyAtIva jaDabuddhitAM pracikaTayiSurdUSaNAbhAsatAmudbhAvayannAha-taha bhAvahetavo cciya kuNaMti payaIeN Nassare bhAve / jaM bhaNiyaM tadajuttaM aNegadosappaMsagAo // 439 // ( tathA bhAvahetava eva kurvanti prakRtyA nazvarAn bhAvAn / yadbhaNitaM tadayuktamanekadoSaprasaGgAt) tathA yadbhaNitaM svapakSamupasaMharatA bhAvahetava eva prakRtyA nazvarAn bhAvAn kurvantIti, tadayuktamavagantavyam / kuta ityAha- anekadoSaprasaGgAt // 439 // tameva darzayati- iya bhAvahetavo cciya tannAsassAvi hetavo niyamA / evaM ca ubhayabhAvo pAvara egammi samayasmi // 440 // ( iti bhAvahetava eva tannAzasyApi hetavo niyamAt / evaM cobhayabhAvaH prApnoti ekasmin samaye) itiH - evamabhyupagamane bhAvahetava eva - ghaTAdibhAvahetava eva mRtpiNDAdayo niyamAt tannAzasyApi ghaTAdinAzasyApi va Adyante / astvevaM kA no hAniriti cet ? ata Aha-- evaM sati ekasminneva samaye-kSaNe ubhayabhAvaHutpAdavinAzabhAvaH prApnoti // 440 // tabbhAvammi ya bhAvo itarassa na jujjatI u bhAve ya / NAvirodhato puNa pAvai niccapi tabbhAvo // 441 // (tadbhAve ca bhAva itarasyApi na yujyate tu bhAve ca / tenAvirodhAt punaH prApnoti nityamapi tadbhAvaH) ahIM uttara Ape che. gAthArtha :- uttarapakSa - ame sattvavagerene sAdhAraNatarIke batAvyAM, tyAM sAdhAraNano artha eka evo nathI, paNa paraspara 'samAnapaNuM" evo che. ane A samAnapaNuM pratyakSaprasiddha che. paNa A samAnapaNuM ekAntabhedanI vAta to dUra raho, paNa ekAntAbhedapakSe paNa saMbhave nahi. (kAraNake ekAntaabhinnasthaLe samAnatA na hoya, ektA hoya,) tethI bhAvano paraspara etva pAmavAno prasaMga nathI. Ama sattvaAdisAdhAraNanA asvIkAramAM svarUpAbhAvano prasaMga che. tethI sattvaAdisAmAnyano svIkAra avazya karavo ja rahyo. ane tethI vastunA atyaMtAsAdhAraNarUpano abhAva siddha thaze. ane to tevA asat asAdhAraNa rUpanA grAhakArIke tame 5eluM nirvikalpakapratyakSa ja bAdhitaviSayavALuM thAya che, nahi ke pramANasiddha sAdhAraNa-asAdhAraNarUpa vastunA grahaNamAM kuzaLa savikpakzAna. tethI savikalpajJAna ja pramANabhUta che, nahi ke nirvilpakajJAna. A ja pramANe upasaMhAra karatA kahe che. gAthArtha :Ama samAna-asamAnarUpa vastunA grahaNathI ane te grahaNamujaba ja thatI pravRtti nirvivAda loka siddha hovAthI tathA'ca'pada anuktasamuccayArthaka hovAthI ane ahIM adhyAhArathI hovAthI) pravRtta thayelAne tathAbhUtaarthanI prApti thatI hovAthI savilpajJAna ja pratyakSapramANabhUta che. kemake te ja indriyAzrita che ane avisaMvAdaka che. ane pratyakSa pramANathI vastu anvayavyatirekAtmarUpe ja grahaNa thAya che. tethI vastu pariNAmI siddha thAya che. ane pariNAmitA siddha yavAthI sarvathA vinAza asiddha thAya che. tethI A vinAza sahetuka che ke niMrhatuka evI vicAraNA paNa asaMgata che. tethI ahIM prasaMgathI saryuM. // 48 // A pariNAmavAdamAM pUrvapakSakAre ApelA dUSaNo aMze paNa saMbhavatA nathI. chatAM paNa parapakSakAranI buddhi atyaMta jaDa che. tema pragaTa karavA teoe darzAvelA dUSaNo mAtra dUSaNAbhAsa che, tema udbhAvana kare che.(laavddetukho svabhAvanavarabhAvotpAdaktarIke khasiddha) // 437 // gAthArtha :- vaLI, bauddhoe svapakSanA upasaMhAravakhate bhAvahetuo ja svabhAvathI navara bhAvane kare che" ema je te asaMgata ja samajavuM, kAraNake temAM anekveSono prasaMga che. // 48 // A doSo batAve che. gAthArtha : bauddhanI mAnyatAthI to ghaDAdibhAvanA mRNDavagere kAraNo avazya ghaDAvagerenA nAzanA paNa kAraNa banaze. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 247 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadbhAve ca-ubhayabhAve caikasminsamaye prApnuvati sati itarasya utpAdasya bhAvaH-sadbhAvo na yujyate, svavinAzena tasya kroDIkRtatvAt, dvitIyakSaNavat / atha mA bhUt dRSTavirodha iti svavinAzabhAve'pi tasya bhAva iSyate / tata Aha-bhAve cotpAdasyeSyamANe tena-svavinAzena sahAvirodhAt nityamapi-AkAlamapi tadbhAvo-vastubhAvaH prApnoti // 441 // aha u khaNaTThitidhammA bhAvo nAso na juttameyaMpi / niraheugo sa iTTho eso ya jao saheu ti // 442 // (atha tu kSaNasthitidharmA bhAvo nAzo na yujyate etadapi / nirhetukaH sa iSTa eSa ca yataH sahetuka iti) atha kSaNasthitidharmA bhAva eva nAzastaduktaM-"na vinAzo nAmAnya eva bhAvAt kazcit, bhAva eva vinAza iti' tato na kazcitpUrvoktadoSAvakAzaH / atrAha-na yuktametadapi-pUrvoktaM, yasmAtsa vinAzo nirhetuka iSTaH, 'ahetutvAdvinAzasya, svabhAvAnubandhite" tivacanAt, eSa ca bhAvaH sahetuka iti, tasmAt sa eva bhAvaH kSaNasthitidharmA vinAza ityayuktamiti // 442 // ___ aha mottUNa saheuM annaM nAvekkhai tti NiraheU / tullamiNaM itarammi vi atthavisese vi dhaNimettaM // 443 // (atha muktvA svahetumanya nApekSate iti nirhetukaH / tulyamidamitarasminnapi avizeSe'pi dhvanimAtram) atha svahetuM svotpAdahetu-muktvA sa bhAvo na svavinAze'nyaM hetumapekSate iti tasya nAzo nirhetuka ityucyte| atrAcArya Aha--tulyamidamitarasminnapi-utpAde, na hi so'pi svahetumatiricyAnyaM hetumapekSate iti, tata itthamarthAvizeSe'pi yadidamucyate sahetuka utpAdo nirhetuko vinAza iti, tat bhAvArthazUnyaM dhvanimAtrameveti // 443 // aha taM pai heussA aheugattaM pasAhiyaM puvviM / Neyehi viyappehiM jAtiviyappA hu te NeyA // 444 // (atha taM prati hetorahetukatvaM prasAdhitaM pUrvam / anekairvikalpai jAtivikalpA hu te jJeyAH) athocyeta-kimanena vAgjAlena? ghaTAdivinAzaM prati yo heturmudrAdirabhyupagamyate tasyAhetutvamanekairvikalpaiH pUrvaprAk prasAdhitaM, tadapekSayA cAsau nirhetuka ityadoSaH / atrAha- 'jAivigappA hu te neyA' ye mudrAderahetutvaprasAdhanAya aneke vikalpAH prAgabhihitAste sarve'pi huravadhAraNe pratyakSabAdhitaviSayatayA jAtivikalpA eva jJeyAH // 444 // jAtivikalpatvameva draDhayati-- jamhA aNuhavasiddhe tassuppAe vi evaMjAtIyA / / saMti viyappA tesiM bhAve vi ya tassa NAbhAvo // 445 // (yasmAdanubhavasiddhe tasyotpAde'pi evaMjAtIyAH / santi vikalpAsteSAM bhAve'pi ca tasya nAbhAvaH) yasmAttasya-bhAvasyotpAde'pi pratiprANyanubhavapramANasiddhe evaMjAtIyA vikalpAH santi, na ca teSAM vikalpAnAM bhAve'pi tasya-utpAdasyAbhAvo bhavati, tadvannAzapakSe'pi bhaviSyatIti // 445 // tAnevotpAdaviSayAn vikalpAn darzayannAha- - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - bauddha :- bhale ema thAya emAM amane zo doSa che ? uttarapakSa :- Ama mAnavAmAM to eka ja samaye utpAda-vinArA bannenI hAjarInI Apatti che. (440 gAthArtha :- kAraNa ke eka ja samaye utpatti-vinAza banne hoya, to vAstavamAM utpAdanI hAjarI yogya nathI. kAraNa ke bIjI kSaNanI jema utpAdakSaNapara paNa vinAzano kanno hovAthI utpAda saMbhave nahIM paraMtu te daSTa che. Ama virodhoSa che. virodhanA bhayathI te kSaNe vinAza hovA MaaN utpAda paNa svIkAraze, to utpAda ane vinAza banneno bhAva ekakALe hovAthI bane paraspara aviruddha thavAthI haMmezamATe sAthe ja raheze. ane to haMmeza mATe vastunI hAjarI pIkAravI paDaze. 441 gAthArtha :- (bauddha) kSaNa rahevAnA dharmavALo bhAva ja nAza che. ThAM ja che *vinAza e bhAvathI bhinna anya i vastu rUpa nathI, paraMtu bhAva pote ja vinAzarUpa chetethI pUrvokta zeSane koi avakAza nathI. uttarapakSa :- A tarka paNa asaMgata che. kAraNake tame vinAzane nihetuka svIkAryo che. kahyuM ja che ke "vinArA nirdhaka che. tethI tenA svabhAva(=svA)thI ja anubandhitA (sadbhAva) che."(pramANavArtika gA. 16 pUrvArdha) jyAre A bhAva sahetuka iSTa che. tethI te kSaNasthiti dharmavALo bhAva ja vinAza che e kahevuM yogya nathI. pA44rA gAthArtha :- (bauddha) te bhAva potAnA utpAdanA hetune cheDI bIjA kreinI potAnA vinAzanA tarIke apekSA rAkhato nathI. tethI teno vinAza nihetuka che ema kahIe chIe. - uttarapakSa :- A vAta to utpAdaaMge paNa samAna che. utpAda paNa vahetune choDI bIjA koinI apekSA rAkhato nathI (arthAt bannemAM ebhAvanI apekSA samAna che.) Ama arthamAM koI vizeSa na hovA nAM utpAdane sahetuka kahevo ane vinArAne (arthAta banemAM eka lAhalamAtra ja che ghaDAvagerenA vinAzapratye kara che. tethI koI ghoSa gAthArtha :- (bauddha) A zabdaADaMbarathI saryuM. ghaDAvagerenA vinAzapratye magaravagere je hetu parapakSa svIkAre che. te heturUpa nathI, ema aneka vilpothI pUrva siddha kyuM che. A apekSAe ja vinAza nirdhatuka STa che. tethI koI gheSa nathI. uttarapakSa :- magaravagerene ahesutarIka siddha karavA tame pUrve je vilpo batAvyA te badhAja pratyakSabAdhita viSayavALA hovAthI jAtivilparUpa samajavA 444aa dharmasaMgrahaNi bhAga-1 248 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uppattisahAvaM vA-NuppattisahAvarga va taddheU / kujjA bhAvaM ubhayA-NubhayasahAvaM va iti bhedA? // 446 // (utpattisvabhAva vA'nutpattisvabhAvakaM vA taddhetuH / kuryAd bhAvamubhayAnubhayasvabhAva veti bhedAH) taddhetuH-bhAvaheturbhAvamutpattisvabhAvaM vA kuryAt, anutpattisvabhAvaM vA, ubhayasvabhAvam-utpattyanutpattisvabhAvamanubhayasvabhAvaM veti, bhedA-vikalpAH , na caiteSAmanyatamo'pi bhedo ghaTate // 446 // tathA cAha jai uppattisahAvaM aphalo tasseva tassabhAvattA / heta tadavekkhammi ya tammi viNAsevi kimajuttaM? // 447 // (yadi utpattisvabhAvamaphalastasyaiva tatsvabhAvatvAt / hetustadapekSe ca tasmin vinAze'pi kimayuktam) yadi bhAvaheturutpattisvabhAvaM bhAvaM karotIti pakSastataH sa heturphlH| kuta ityAha-tasyaiva ttsvbhaavtvaattdutpaadsiddheH| athocyeta-tasyetthaMbhUta eva svabhAvo yena vivakSitaM hetumapekSyotpadyate nAnyathetyata Aha-'tadavekkhammItyAdi tasminnutpAde tadapekSe-vivakSitahetvapekSe'bhyupagamyamAne hanta vinAze'pi kimayuktaM syAd? naiva kiNcit||447|| zAdi tassevesa sahAvo patiNiyayaM ceva aNuvagAripi / heuM pappa viNassai bhAvotti saheugo to so // 448 // (tasyaivaiSa svabhAvaH pratiniyatamevAnupakAriNamapi / hetuM prApya vinazyati bhAva iti sahetukastasmAt saH) tasyaiva-ghaTAdeH svahetorutpannasya eSa svabhAvo yena pratiniyatamevAnupakAriNamapi sahakAriNaM hetumapekSya sa ghaTAdi vo vinazyatIti tasmAdutpAdavatso'pi vinAzaH sahetuka eva // 448 // etadeva bhAvayati-- Naya bhAvahetavo vi hu kurNati bhAvassa kiMci tuha pakkhe / jaM tassattAmettaM paDucca bhaNito taduppAto // 449 // (na ca bhAvahetavo'pi hu kurvanti bhAvasya kiJcittava pakSe / yattatsattAmAtra pratItya bhaNitastadutpAdaH) na hi tava pakSe bhAvahetavo'pi bhAvasya kiMcit kurvanti, yat-yasmAttatsattAmAtraM-svahetusattAmAtraM pratItya tadutpAdo-bhAvotpAdo bhaNitaH, kAraNasya niranvayavinAze sati tatpratItya kAryasyotpAdAbhyupagamAt // 449 // dvitIyapakSamadhikRtyAha aha'NuppattisahAvaM kujjA evaM nu kharavisANaMpi / aha so na tassa heU itarassa u keNa heutti? // 450 // (athAnutpattisvabhAva kuyadivaM nu kharaviSANamapi / atha sa na tasya heturitarasya tu kena heturiti?) atha bhAvaheturanutpattisvabhAvaM santaM bhAvaM karotItipakSaH / nanvevaM tarhi sa hetuH kharaviSANamapi kuryAt, ubhayorapyanutpattisvabhAvatvAvizeSAt / athocyeta-na sa vivakSito bhAvahetuH kharaviSANasyApi hetuH, kiMtu bhAvasyaiva, tato - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - (yAra vispothI 527panA Dana) have e vilponuM jAtivilpapaNuM je daDha kare che. gAthArtha :- bhAvano utpAda dareka jIvane anubhavasiddha che. mAM eaMge paNa AvA prakAranA vilpo che. paNa e vilpo hovA chatAM utpAdano abhAva nathI thato. e ja pramANe nArAaMge paNa samajavuM 44pA ve, tyAmAnA vispo jatApe che. gAthArtha :- mAno 30 spamApA mApane utpanna s? (1) GpatispamApApa? (2) anutpatti svabhAvA? (3) Gobhaya-patti-anutpatti svabhAvA? 3 (4) anumayasvabhAvA? aa yAra vispoche. mAthI ekapaNa vilpa saMgata nathI. 446 dareka vidhUnI kramaza: anupapatti batAve che. gAthArtha :- jo, "bhAvano hetu utpattisvabhAvavALA bhAvane utpanna kare che te pakSa leze, to te hetu niSphaLa Tharaze. kAraNake potAnA tevA svabhAvathI ja bhAvanI utpatti siddha thAya che. bauddha :- bhAvano svabhAva ja evo che ke abhipreta hetunI apekSA rAkhIne utpanna thAya, anyathA nahi. uttarapakSa :- jo utpAdaaMge abhipreta hetunI apekSA iSTa hoya, to vinA aMge evI hetunI apekSA svIkAravAmAM zI Apatti che ? arthAt koI Apatti hovI na joIe. 447nA A ja vAta spaSTa kare che. gAthArtha :- svahetumAMthI utpanna thayelA ghaDA vagereno evo svabhAva che ke anupakArI evA paNa pratiniyata sahakArI hetunI apekSA rAkhIne ja vinAza pAmavo, Ama utpAdanI jema vinAza paNa sahetuka ja thayo 448 A ja arthanuM bhAvana kare che. gAthArtha :- tamArA pakSe bhAvanA kAraNo paNa bhAvanuM kazuM karatAM nathI. kAraNake potAnA hetunI hAjarImAtrane apehalIne tame bhAvano utpAda svIkAryo che. arthAta tame kAraNano niranvayavinAza thaye chate te kAraNane AzrayIne kAryano utpAda svIkAryo de. Ama prathama pakSe kAMto utpAdana paNa nirNatuka mAno kAMto vinAzane paNa samAnatayA sahetuka svIkAro 44lA - - - - - - - - - - - - dharmasaMgrahaNi bhAga-1 : 249 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na kazciddoSa iti / atrAha-itarasyApi-vivakSitabhAvasya kena kAraNena sa vivakSito heturbhavati? na kenApi kAraNena hetuvitumarhatIti bhAvaH // 450 // kuta ityAha-- jamaNuppattisahAvA kharasiMgaghaDAdao'viseseNa / tA egassA'heU sesANavi, bheyasiddhI vA // 451 // (yadanutpattisvabhAvAH kharazRGgaghaTAdayo'vizeSeNa / tasmAdekasyAhetuH zeSANAmapi bhedasiddhiA ) yat-yasmAdavizeSeNAnutpattisvabhAvAH kharazRGgaghaTAdayaH 'tA' tasmAt yadyekasya kharaviSANasyAhetustarhi zeSANAmapighaTAdInAmahetureva / bhedasiddhirveti-utpattyanutpattilakSaNasvabhAvabhedasiddhirvA parasparaM kharazRGgaghaTAdInAM sA prasajyate // 451 // cAhi-- tassatthi ihaM heU tattho uppajjate ya tA kaha Nu? / eso'NuppattisahAvago tti pannA vavaisaMti // 452 // (tasyAsti iha hetumtatstha utpadyate ca tasmAt kathaM nu? / eSo'nutpattisvabhAva iti, prAjJA vyapadizanti) iha-jagati tasya-utpAdyasya ghaTAderutpattau hetustatstha:-utpAdyaghaTAdisthaH tathAbhavanasvabhAvatAlakSaNo'sti / co yasmAdarthe / yasmAt ghaTAdikamutpadyate, viSayeNa viSayiNo lakSaNAt utpadyamAnaM dRzyate, na tu kharaviSANasya tatstho heturasti, vivakSitakAraNAnantaraM tadutpAdAdarzanAditi, astvevaM bhedasiddhiH, suyuktiyuktatvAditi cet| ata Aha-'tA kaha Nu ityAdi yadyevaM bhedasiddhiriSyate tataH kathaM nu eSaH-utpAdyo ghaTAdiko bhAvo'nutpattisvabhAva iti prAjJA bhavAdRzA vyapadizantIti // 452 // tRtIyaM pakSamadhikRtyAha-- ubhayasahAvattammi u virohadoso'NivAriyappasaro / itarammivi uppAto abhAvato ceva no jutto // 453 // (ubhayasvabhAvatve tu virodhadoSo'nivAritaprasaraH / itarasminnapi utpAdo'bhAvAdeva na yuktaH) ubhayasvabhAvatve tu aGgIkriyamANe virodhadoSo'nivAritaprasaraH prApnoti, sAhi-yadi utpattisvadhAvaM kArya kathamanutpattisvabhAvaM? athAnutpattisvabhAvaM kathamutpattisvabhAvamiti? ekasya viruddhadharmAdhyAsAyogAt / kathaMcit yoge'pi svakRtAntaprakopAt / caramapakSaM dUSayitumAha-itarasminnapi-anubhayasvabhAvatve tathAbhUtasya vastuno'bhAvAnnotpAdo yukta iti // 453 // atra para Aha-- kiM tiNhaM kiM sahaM kiM kasiNaM sukkillaM ca kharasiMga / jaha nivvisayA bheyA ee emeva etevi // 454 // (kiM tIkSNaM kiM zlakSNaM kiM kRtsnaM zuklaM ca kharazRGgam / yathA nirviSayA bhedA ete evameva ete'pi) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - have bIjA pakSane uddezI kahe che. gAthArtha :- "bhAvanA kAraNo anutpattisvabhAvavALA bhAvane utpanna kare che ema kahezo to te hetu gadheDAnA ziMgaDAne paNa utpanna karaze. kAraNake banneno utpanna na thavAno svabhAva sarakho che. bauddha :- abhipreta bhAvakAraNa gadheDAnA ziMgaDAno hetu nathI, paraMtu bhAvano ja hetu che. tethI koi doSa nathI. uttarapakSa :- e bhAvahetu abhipreta bhAvano paNa hetu kyA kAraNathI kaho cho? arthAt koI kAraNathI te abhipreta bhAvano paNa hetu banavA yogya nathI. 45nA bha? te jatAye . gAthArtha :- gadheDAnA ziMgaDA ane ghaDAvagere samAnatayA anutpattisvabhAvavALA che. tethI jo gadheDAnA ziMgaDArUpa eno hena na hoya, to ghaDAvagere bAkInAno paNa te hetu nathI ja. athavA to gadheDAnA ziMgaDAvagere ane ghaDAvageremAM svabhAvabheda mAnavo paDaze, ke gadheDAnA ziMgaDAvagere anupasvibhAvavALA che, ane ghaDAvagere utpattisvabhAvavALA che. 4pavA mA 4 pAta spATa re. gAthArtha :- (bauddha) A jagatamAM utpAdhe ghaTAdinI utpattimAM utpAdyaghaTAdimAM rahelo tathAbhavanasvabhAvatA ja hetu che, kemake ghaDAvagere utpanna thAya che. - ahIM viSayathI viSayInuM lakSaNa thAya e nyAye ghaDo utpanna thato dekhAya che. evo artha che. (ghotpatti viSaya che. tenuM darzana viSayI che.) gadheDAnA ziMgaDAno Avo tasthahetuM nathI. kAraNake vivakSitakAraNanI uttarakSaNe tenI utpattinA darzana thatA nathI. Ama ghaDAvageremAM ane gadheDAnA ziMgaDAvageremAM bhedanI siddhi suyuniyuko che. uttarapasa :- jo Ama bhesiddhi svIkArazoto ghaDAvagere utpAdhabhAva anutpattisvabhAvavALA che ema zI rIte tamArA pA prAzo (!) 361 : ? tathA jAne vi5 5 saMta cha. // 452 // trIjA vilpane uddezI kahe che gAthArtha :- "ubhayasvabhAvavilpa svIkAravAmAM virodhadoSane Avato aTakAvI zakAze nahi. virodhazeSa A pramANe che jo kArya utpattisvabhAvavALuM hoya, to anutpattisvabhAva zI rIte hoya? ane jo anutpattisvabhAvavALuM hoya, to utpattisvabhAva zI rIte hoya ? kemake ekamAM be viruddha dharmo rahI zake nahi. ane jo kathaMcit rahetA svIkArazo, to tamArA siddhAntasAthe virodha ubho thaze. kemake ekAntavAdI tame kAryane ekasvabhAvI svIkAro che.) tethI tRtIyavilpa to tamAremATe aspRzya ja che. Alot dharmasaMgrahaNi bhAga-1 - 250 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA kharazRGga kiM tIkSNaM kiM zlakSaNaM kiM kRSNaM kiM vA zuklamityete bhedAH-vikalpAH kriyamANA nirviSayA eva, viSayasya kharazRGgasya svruupto'bhaavaat| evamete'pi utpattisvabhAvamityAdayo vikalpA nirviSayA drssttvyaaH||454|| jamhA'Nuppanno so bhAvo kharasiMgatalla eveha / uppannammi ya tammivi viyappaNA nipphalA ceva // 455 // (yasmAdanutpannaH sa bhAvaH kharazRGgatulya eveha / utpanne ca tasminnapi vikalpanA niSphaleva) yasmAdasau bhAvo'nutpannaH sanniha-jagati kharazRGgatulya eva, svruupsttvaabhaavaavishessaat| athocyeta-jAnutpanne bhAve ete vikatyAH kriyante, kiMtatpanne, tato nAdhikRtavikalpAnAM kharaviSANataNyAdiviSayavikalpAnAmiva nirviSayateti, atrAha- 'umpannammItyAdi utpanne ca tasmin bhAve yA pUrvoktA vikalpanA sA niSphalaiva, dRSTasya bAdhitumazakyatvAt /4'' - jo umpanno Niyahetu-bhAvato dissatI tahAbhAvo / tassa viyappAbhAvo jalaNassuNhattaNaM kiha Nu? // 456 // (ya utpanno nijahetubhAvato dRzyate tathAbhAvaH / tasya vikalpAbhAvaH jvalanasyoSNatvaM kathaM nu?) yo bhAve ghaTAdiko nijahetubhAvataH-svotpAdahetusvabhAvataH utpannastathaiva cotpannatayA dRzyate tasya bhAvasya viklpaabhaavH-klpnaa'sNbhvH| atraiva dRSTAntamAha-yathA jvalanasya-dahanasyoSNatvaM kathaM nviti?||4||6||atraacaary Aha uppattIeN'vigANaM kaha esA jujjai tti cintamidaraha)? / bhaNiyavigappehiM ya savvaheva esA ajuttA tu // 457 // (utpattau avigAnaM kathameSA yujyata iti cintyamidam / bhaNitavikalpaizca sarvathaiva eSA'yuktA tu) utpanno bhAvastathaiva dRzyata ityevamutpattAvavigAnaM, na hi bhAvAnAmutpattau dRzyamAnAyAM kazcidvipratipadyate, kevalamihedaM cintyaM-kathameSotpattirdRzyamAnA yujyata iti? bhaNitavikalpaizca utpattisvabhAvaM vA taddhetuH kuryAdityAdirUpaizcintyamAnA sarvathaivaiSA-bhAvAnAmutpattirayuktA / tuH pUraNe / tanna kharazRGgataikSNyAdivikalpA iva ete vikalpA nirviSayA nApi niSphalA iti // 457 // anyacca yathA bhAvAnAmutpattirdRzyate tathA-- dIsai ya NAsaheU-vaNivAyAo ya tassa nAsovi / tamhA jAiviyappA jaha ete evaM(me?)tevi tti // 458 // (dRzyate ca nAzahetUpanipAtAt ca tasya nAzo'pi / tasmAd jAtivikalpA yathaite evamete'pIti) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- -- -- -- -- -- have cothA vilpane gheSita Therave che. "anubhayasvabhAva pakSe to tevA svabhAvavALI vastune ja abhAva hovAthI utpAda asaMgata Thare. Ama cAre vidhe utpAda asaMgata Thare che. t453 ahIM bauddha kahe che - gAthArtha :- jema gadheDAnuM ziMgaDuM zuM tIkSaNa che ke glaNa(komaLa) che ? zuM kALuM che ke dhoLuM ? ItyAdi karAtA vikalpo nirviSaya che. kAraNake viSayabhUta gadheDAnA ziMgaDAnuM svarUpathI abhAva che. A ja pramANe A 'utpattisvabhAva vagere vikalpo paNa nirviSaya ja samajavA. 4pa4mAM gAthArtha :- kAraNa ke A bhAva anutpanna hoya tyAre jagatamAM gadheDAnA ziMgaDA jevo che. kAraNake e bhAvamAM paNa svarUpasatvano abhAva samAnatayA che. have ema kahezo ke "anutpanna bhAvaaMge A badhA vikalpo nathI karatA paNa utpanna bhAvaaMge karAya che tethI adhikatavilpo gadheDAnA ziMgaDAnA tINaAviSayaka vilponI jema nirviSaya nathI. ahIM kahe che. *ukhannami vagere... utpanna thayelA bhAvamATe pUrve karelI vilpanAo niSphaLa ja samajavI, kAraNa ke je daSTa che, tene bApita karI zakAya nahi. 4papA te A pramANe gAthArtha :- ghaTavagere je bhAva svautpAdaherAsvabhAvathI utpanna thayo ane te ja pramANe utpanna thayelo dekhAya che. te bhAvaaMge kalpanA saMbhavI zake nahi. jemake "agni uSNa kema che ? te aMge lpanA karavI nirarthaka che. 4pa6AA ahI AcAryadhorI uttara Ape che. gAthArtha :- (uttarapakSa) "utpanna thayelo bhAva tevo ja dekhAya che. Ama utpattiaMge koI vivAda nathI. bhAvonI dekhAtI utpattimAM koI virodha uThAve tema nathI. ahIM mAtra e ja vicAravAnuM che ke "A dekhAtI utpatti kevI rIte yunisaMgata che ? teno hetu utpattisvabhAvavALA bhAvane utpanna kare che ke ItyAdi pUrvoktavilpothI vicArIe to utpatti saMgata Thare ke nahi evo vicAra to karI ja zakAya che. (tu"pada pUraNArthaka che.) gadheDAnA ziMgaDA vINa che. IyAdi vilpo to sarvathA asat vastuviSayaka hovAthI nakakAmAM che. paNa A vilpo savastuviSayaka hovAthI nirviSaya ke niSphaLa nathI. 45nA (vinAzanI tuccharUpatAno niSedha) vaLI, bhAvonI jema utpatti dekhAya che tema gAthArtha :- (ca pada abhyaaiyArthaka che, ane tenuM sUcana avataraNikAmAM ja karI lIdhuM che.) nA hetuo hAra thAya tyAre bhAvano nAza paNa dekhAya che. tethI jema utpatti aMgenA A vilpo pratyakSabAdhitaviSayavALA hovAthI jAtivilparUpa paNa nigAthArtha - kAraNa ke A ja kahezo ke aviSayaka vilponI je dizA ja dera che, dharmasaMgrahaNi bhAga-1 % 251 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAzahetUpanipAtAttasya- bhAvasya nAzo'pi dRzyate / cazabdo'bhyuccaye, sa ca prathamameva pAtanikAyAM bhAvitaH, tasmAdyathA ete utpattiviSayA vikalpAH pratyakSabAdhitaviSayatvAjjAtivikalpAH, evamete'pi 'kiM kuNai nAsahetU' ityAdayo vikalpA jAtivikalpA draSTavyAH / pratyakSasiddhasya sahetukasya nAzasya utpAdasyeva vikalpazatairapyanyathA kartumazakyatvAt // 458 // api ca, yaduktaM "jamhA'Nuppanno" ityAdi jAtivikalpadvikaM tat nAzapakSe'pi samAnamityAvedayannAha-aviNassa viNAse viyappaNA'saMgatA viNaTThassa / kiM tIeN phalaM? etthavi tullamidaM jAtibhedadugaM // 459 11 ( avinaSTasya vinAze vikalpanA'saMgatA vinaSTasya / kiM phalam ? atrApi tulyamidaM jAtibhedadvikam ) avinaSTasya sato ghaTAdervinAze - vinAzaviSayA vikalpanA'saGgataiva, viSayasyAbhAvAt / atha mA bhUdaiSa doSa iti vinaSTasya sataH kriyate ityAha- vinaSTasya sato ghaTAdervinAze kiM tayA vinAzaviSayayA kalpanayA karttavyaM ? dRSTasyApahnotumazakyatvAdityevamatrApi nAzapakSe'pi jAtibhedadvikaM - jAtivikalpadvikaM tulyaM samAnamiti // 459 // atra parAbhiprAyamAhaaha uppattI dIsaha Natu NAso tassabhAvato Na tao / eteNAbhAvo ghaDA kavAlAdibhAvAo // 460 // ( athotpattirdRzyate natu nAzastasyAbhAvAnna sakaH / ekAntenAbhAvo ghaTAt kapAlAdibhAvAt) athocyeta-bhAvAnAmutpattiradhyakSato dRzyate, tato yaduktaM- 'jo uppanno niyahetubhAvao dIsai ya taha ceva' / tassa vikappAbhAvo' iti tatsUktameva natu nAzo dRzyate, tasya tuccharUpatvAt, tatkathamucyate 'dIsai ya nAsaheUvaNivAyAo ya tassa nAsovi tti', tasmAdutpAdaviSayA eva vikalpA jAtivikalpA na tu nAzaviSayA iti / AcArya Aha-na 'tautti' sako vinAza ekAntenAbhAvastuccharUpaH / kuta ityAha- 'tassabhAvao' bhAvapradhAno'yaM nirdezaH, tatsvabhAvatvAt tasya- utpAdyamAnasya kapAlAdervastunaH svabhAvatvAt / etadapi kutaH siddhamiti cet ? kavAlAibhAvAo' ghaTAt sakAzAdavyavadhAnena kapAlAderbhAvAt / etaduktaM pacati-mudrarAdisaMparkato ghaTAderanantaramutpadyamAnaM kapAlAdyeva tannivRttiviziSTaM dRzyate na tu kevalA tannivRttireva tata utpAdyamAnakapAlAdisvabhAvo ghaTAdyabhAvo na tu tuccharUpaH, tathA ca sati kathamasyAdarzanamahetujanyatA veti ? // 460 // tuccharUpatAmeva vinAzasya doSAntarapradarzanena nirAkurvannAha ata Aha- 'ghaDA Naya egaMteNa tao anno niruvakkha eva so tatto / bhAvA, sahAvabhede bhedAbhedAdiyA dosA // 461 // ( na ca ekAntena tato'nyaH nirupAkhya eva sa tataH / bhAvAt svabhAvabhede bhedAbhedAdikAH doSAH) naca tato- mudgarAdinA janyamAnAtkapAlAderekAntenAnyo-bhinnasvarUpo nirupAkhyaH sa-ghaTAdivinAzaH / kutaH ? ityAha- 'tatto bhAvA' ityAdi, yasmAttato bhAvAtkapAlAdervinAzasya svabhAvabhede - tuccha (tuccha) rUpatayA svarUpabhede sati bhedAbhedAdayo doSAH prApnuvanti, tathAhi yadi bhedastataH saMbandhAbhAvAt ghaTAdinivRttiviziSTamidaM kapAlAdIti vizeSaNavizeSyabhAvAnupapattiH, athAbhedastarhi tadabhinnatvAtkapAlAderapi tuccharUpatApattirnivRttervA kapAlAdirUpatA, tathA ca sati che. tema ki g2ai nAsahetu'(nAzahetuM zuM kare che? gA.402)vagere vikspo paNa pratyakSabAdhitaviSayavALA hovAthI jAtivilpa rUpa ja che. kAraNake utpAdanI jema pratyakSasiddha sahetukanAzane seMkaDo vikalpothI paNa anyathA karavo zakya nathI. 5458aaaa vaLI, jamhA anupa5nno (gA. 455)vagere je be jAtivilpa utpattiaMge batAvyA te banne nAzapakSe paNa samAna che, khema sUyavatA he che. gAthArtha : ghaDo nAza nathI pAmyo, tyAre tenA vinAzaaMgenI viklpanA asaMgata ja che. kAraNake vinAzarUpa viSayano abhAva che. A gheSa na Ave e AzayathI vinAzapAmelA ghaDAaMge viklpanA karazo, to je ghaDo vinAza ja pAmI gayo che, tenA vinAzaaMgenI klpanA karIne karavuM che zuM? vinAza thai gayelo dekhAya ja che. ane je dRSTa che tene kaMI chUpAvI zakAya nahi. Ama nAzapakSamAM paNa banne jAtiviSpo samAna che. 54pA ahIM bauddhano Azaya pragaTa kare che. - gAthArtha (bauddha) bhAvonI utpatti pratyakSathI dekhAya che. tethI je hyuM ke jo uppanno'(=je potAnA hetubhAvathI utpanna thayo, tathA tema ja dekhAya che, temAM viklpano abhAva che. gA. 456) te taddana yogya kyuM che. parantu nAza dekhAto nathI. kAraNake tana tuccha che. tethI 'dIsai ya nAsa' (nAza hetunA upanipAtamAM teno nAza paNa dekhAya che. gA.458) evuM kathana zI rIte karI zakAya ? tethI utpAdaaMgenA viSpo ja jAtiviklpa che nAzaaMgenA nahi. uttarapakSa :- A vinAza taddana tuccharUpa nathI. kAraNake utpanna karAtI te-te kapAlavagere vastuno svabhAva che. (ke ghaTAdinA nAzathI utpanna thavuM) 'tassa bhAvato' e bhAvapradhAna niMddeza che. tethI 'tattvabhAvata'no artha tabhAvatvAta' evo karavo.) 'A vAta zI rIte siddha thaze?" tevI zaMkA na karavI. kAraNake ghaDAnI tarata uttaramAM kapAlavagere dekhAya che. tAtparya mugaravagerenA saMparkathI ghaDAvagerenI tarata uttaramAM kapAlavagere ja ghaDAdinA vinAzathI abhinnarUpe dekhAya che. nahi ke mAtra ghaDA Adino vinAza arthAt mugaraAdinA sAnnidhyathI mAtra ghaDAno nAza nathI thato, paraMtu sAthe sAthe kapAlavagere utpanna thatA paNa dekhAya ja che. tethI utpArdhamAna(=utpanna karAi rahelA) kapAlAdisvabhAvarUpa ghaTAdino abhAva che, nahi ke tuccharUpa. tethI A abhAva dekhAto nathI' ke A abhAva nirhetuka che" tevA vacano saMgata nathI. 5460nA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 252 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zamANAbhAvAta, yAbhAvaM ca vikAra, pradIpAnAma ghaTAdinivRtterabhAvAt ghttaadidhaavprsnggH| bhedAbhedapakSastu virodhAghrAtatvAnna yuktaH, kathaMcit yuktatAyAM caikAntatuccharUpatAhAnyA parasiddhAntApattiriti / api ca, nirupAkhyasya sakalazaktivikalatayA jJeyatvotpattyAdisvabhAvAnutpatteH tajjJAnotpattyAdyabhAvaprasaGgaH kena nivArayituM pAryate? tasmAnnaikAntenotpAdyAtkapAlAderanyo nirupAkhyo vinAzaH, kintu taddharma iti // 461 // atra para Aha-- dIvammi ko Na bhAvo sukke va sarammi AtavAdisu ya / tamabrApiriNatI chAyArDa veva vijoyA che 462 / (dIpe ko nu bhAvaH zuSka vA sarasi AtapAdiSu ca / tamodravyAdipariNatiH chAyAdayazca vijJeyAH) yadyutpAdyamAnabhAvAntaradharmarUpa eva pUrvabhAvasyAbhAvastato dIpe zuSke vA sarasi AtapAdiSu cAdizabdAtbuddhayAdiparigrahaH, ko nu bhAvaH?-kiMnu utpAdyamAnaM bhAvAntaraM? yaddharmarUpatvaM teSAmabhAvasya parikalpyeta, naiva kiMciditi bhaavH| atrAha-'tametyAdi' tamodravyAdipariNatiH chAyAdayazca bhAvAntararUpA vijJeyAH, tatra dIpasya bhAvAntaraM tamaH, zuSkasarasaH zItapavanaH, Atapasya chAyA, buddhezca sAmAnyaM caitanyamAnaM viziSTaM vA jnyaanmityaadi| tena yaducyate bhaTTArcaTena-"yadi pUrvabhAvavinirmuktaM bhAvAntaraM pradhvaMsAdhAvastato ya ete'nupajAtavikArA dIpabuddhayAdayo dhvaMsante teSAM katarat bhAvAntaraM vyavasthApyeteti" tatpratikSiptamavaseyam, pradIpAnAmanupajAtavikAratvAsiddheH, tamaAdervikArasya darzitatvAt / yat punaH "te'pyavyaktatAmAtmabhAvaM ca vikArameva dhvaMsalakSaNamAlambata iti cet, ityAzaGkaya "na, dIpAderbhAvarUpAvyaktatAbhAve pramANAbhAvAt, yadi hi zaktirUpatApattiravyaktistadA zakteH kAryadarzanonnIyamAnarUpatvAt tadabhAve kathaM pradIpAdayaH zaktyAtmanA vyavasthitAH kalpyeran?, athopalabdhiyogyatAvikalAtmatApattiravyaktiratrApi tadAtmanA vyavasthitau naiva pramANamasti, na cApramANakamAdriyante vaco vipazcitaH, AtmanazcAsattvAtkathaM tadabhAvo(ve?) buddhayAdInAM vikAraH?" ityucyate tadanabhyupagamAdeva na naH kSitimAvahati, nahi pradIpAdInAmavyaktarUpaM vikAramabhimanyante jainAH yena prAcInaM vikalpayugalamavatetIryeta, kiMtu tamaHprabhRtika, tasyAdhyakSato darzanAt, tatra coktadoSAnavakAza iti| yadapi cAtmano'sattvamuktaM tadapyanupapannaM, pUrvottarajJAnakSaNayorevAnugamasyAtmazabdavAcyatvAt, tasya ca svasaMvedanapratyakSapramANasiddhatayA'pAkartumazakyatvAt, anyathA pUrvajJAnakSaNasya vinAze sati tadutarasya jJAnakSaNasyAtyantAsataH kharaviSANasyevotpattyayogAditi // 462 // atra para Aha- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - - - bIjo doSa darzAvI vinAzanI succharUpatAno niSedha kare che. gAthArtha :- vaLI, magaravageredvArA utpanna karAtA kapAlavagerethI ghaTavagereno vinAza ni:svarUparUpa bhinnasvabhAvavALo kAraNake jo vinArAno kapAlavagerebhAvathI svabhAvabheda hoya-arthAt kapAlavagere atucchasvarUpavALA che ane vinAza tuccha svarUpavALo che. ema jo banne vacce svabhAvabheda hoya, to bhedabhedavagere doSo ubhA thAya che. te A pramANe - jo bane (kapAla ane ghaTAdhivinArA vacce bheda hoya, to paraspara saMbaMdhI raheze nahi. ane to "A kapAla iTAdinA vinAzathI abhinna che.' evA vizeSaNa-vizeSabhAvanI asaMgati Avaze. have jo banne vacce abheda kahezo, to vinAzathI abhinna hoI, kapAla paNa tuccharUpa(vinAza) thavAnI Apatti che. athavA vinAza paNa kapAlarUpa thavAnI Apatti che. A pramANe ghaTavagereno vinAza na thavAthI ghaTAdinI hAjarIno prasaMga Avaro. ekAntabhedabhedapakSa to paraspara virodha dharAvato hovAthI lpavo yogya ja nathI. ane A bhedabhedapakSane kathaMcit yogya gaNI ahIM eno (-bhedabhedapakSano) amala karazo, to 'vinAza ekAnta tuccha che" ema kahevAze nahi, ane para(amArA) siddhAntanA svIkArano prasaMga Avaze. vaLI, 'nirUpa (ni:svabhAva)nAmano A abhAva sakaLazaktithI rahita che. tethI temAM kazeyatva ( jJAnaviSaya yogyatA) ke utpattivagere svabhAva anupapanna che. (kAraNake tevA svabhAvanA svIkAramAM paNa nirUpatA UDI jAya.) ane to tevA tuccha abhAvanuM jJAna paNa nahi thAya, ke te abhAva utpanna paNa nahi thAya. A prasaMga Avato koNa aTakAvI zakaze nathI utpanna karAtA polavagerethI ekAnta bhinna nirUpa nAmano vinAza nathI. paraMtu kapAlavagereno ja dharma che. 461 ahIM bauddha kahe che. gAthArtha :- (bauddha) jo pUrvabhAvano abhAva utpanna karAtA navA bhAvarUpa ja hoya, to dIvA, sukAtA sarovara, taDakA vagere (vagerethI buddhivagereno samAveza karavo) sthaLe kyo navo utpanna karAto bhAvAntara che ke jenA dharmarUpe teonA (-dIpavagerenA) abhAvanI kalpanA karazo ? arthAt koI navo utpanna karAto bhAva nathI. uttarapala :- ahIM paNa tamodravyaAdipariNati ane chAyAvagere ja bhAvAttarotarIke samajavA. ahI dIvAno vinAza utpanna thatA "tamanAmanA bhAvAjArano dharma banaze. sukAtA sarovaramAM vinAza ThaMDA pavanarUpa bhAvAntarano dharma banaze. (pavanathI sarovara sukAya che, paNa te vakhate pANIno nAza nathI thato, balka sUkSma biMdu banI pavana sAthe vahevA mAMDe che. jethI pavana ThaMDo anubhavAya che. tathA pANInuM bASpIbhavana thai vAdaLA bane che.) AtapanataDakAno vinAza chAyArUpa bhAvAntarano dharma che. ane te-te buddhino vinAza sAmAnya caitanyamAtrano athavA navA utpanna thatA viziSTajJAnano dharma bane che. Ama A sthaLoe paNa bhAvAntara upalabdha ja che. bhaTTArcaTa :- jo pUrvabhAvathI vimukta bhAvAMtararUpa ja prabaMsAbhAva hoya, to jeonA koi vikAra utpanna thayA nathI tevA dIpa, buddhivagere baMsa pAme che, tyAre teonA bhAvAMtaratarIke konI vyavasthA karazo ? uttarapakSa :- "pradIpavagerenA vikAra utpanna thatA nathI e vAta ja asiddha che. kAraNake teonA pUrva dhA tema tama:vagere vikAro banAvyA ja che. (ahIM koika jainamatAnA nAme AzaMkA karI tenuM khaMDana karavAnI ceSTA kare che.) jaina :- teo ( nAza pAmatI vastu) baMsarUpa AtmabhAvabhUta vikAranuM AlaMbana kare che, ane avyatatAne pAme che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 % 253 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiM teNa tato kIrai? iTThamidaM siddhasAhaNaM evaM / no ta (rUta) vittamaMtaLa ne temAM pratye upa || 463 . (kiM tena tataH kriyate / iSTamidaM siddhasAdhanamevam / no itaranivRttimantareNa yattenAtrApi) sAvi hu tadubbhavacciya tabbhAve bhAvato jahuppattI / Naya egatAbhAvo sA neyA vatthudhammattA // 464 // (sApi hu tadudbhavA eva tadbhAve bhAvato yathotpattiH / na ca ekAntAbhAvaH sA jJeyA vastudharmatvAt) yadi bhAvAntararUpa eva bhAvasya pradhvaMsastataH kiM tena mudrAdinA kriyate?, nanu kapAlAdyeva tena kriyate ityApatitam / astu ko doSa iti cedatrAha-"iTThamiyamiti'idaM-mudrAdinA kapAlAdyutpAdanamasmAkamiSTameva, tathAdarzanAt, tata evaM sati siddhsaadhnmeveti| atrAcArya Aha-'no' ityAdi yat-yasmAnna itarasya-ghaTAdernivRttimantareNa kapAlAdi utpadyate tena kAraNena atrApi-mudrAdijanyakapAlAdyutpattipakSe'pi // 463 // sApi-ghaTAdinivRttirAstAM kapAlAdyutpattira(rityopizabdArthaH, tdudbhvaiv-mudraayudbhvaiv| kutaH? ityAha-tadbhAve-mudrAdibhAve bhAvAt, dRSTAntamAha-yathotpattiriti, yathA kapAlAdyutpattistadbhAve bhAvAt tadudbhavA, tadvadiyamapi ghaTAdinivRttiH, taduktamanyairapi-"san bodhagocaraH prAptastadbhAvenopalabhyate / nazyan bhAvaH kathaM tasya, na nAzaH kAryatAmiyAt? // 1 // prAgabhUtvA bhavan bhAvo, hetubhyo jAyate ythaa| bhUtvApi na bhavaMstadvat, hetubhyo na bhavatyayam // 2 // " iti|| syAdetat, ghaTAdinivRttistuccharUpA tatkathaM tatra kArakavyApArasaMbhavaH? bhavanadharmiNyeva tatsaMbhavopapatteH, na ca tasya bhavanadharmatA'sti, tuccharUpatayA sakalazaktivikalatvAdata Aha-'nayetyAdi' na ca saa-ghttaadinivRttirekaantenaabhaavstucchruupH| kutaH? ityaah-vstudhrmtvaat| etacca prAgevAbhihitam, 'no(?) tassabhAvao bheo (Na tao?) egateNAbhAvo' ityanena granthena // 464 // atraiva vipakSe bAdhAmAha-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --- - -- khaMDana :- A barAbara nathI. kAraNake dIpavagerenuM bhAvarUpa avyaktatA pAme temAM koI pramANa nathI. jo te bhAva zaktirUpa avyakti pAme che. ema kahezo, to zakti haMmezA svakAryathI sUcita thavAnA svarUpavALI hoya che. paNa dIpavagerenI kahevAtI e zakti kyAreya svakAryarUpe sUcita thatI nathI. tethI kevI rIte pradIpavagere zaktirUpe vyavasthita che, tevI lpanA karI zakAya ? have jo "pote upalabdhinI yogyatAthI rahita svarUpavALA thavuM e ja avyakti che." ema kahezo, to te barAbara nathI. kAraNake ahIM paNa vastu tarUpe rahI che tema lpavAmAM koI pramANa nathI. ane vidvAnapuzyo dI apramANabhUtavacanano Adara karatA nathI. vaLI jyAre AtmAno ja abhAva che. to tenA abhAvatarIke ke tenA abhAvamAM) buddhi Adino vikAra: dhI rIte saMbhavI zake ? uttarapakSa :- vAstavika jainamataH- ame A badhI avyaktiAdi kalpanAo svIkAratA ja nathI. tethI amane koi doSa nathI. jaino kaMI pradIpAdinA vikAratarIke tenA avyakta rUpane svIkAratA nathI. ke jethI pUrvokta zakti ane upalabdhinA abhAvarUpa be vilpanuM avataraNa karavuM yogya Thare. ame to dIpavagerenA vikAratarIke tamasUvagere batAvIe chIe, ane te (tamasa) vagere pratyakSathI dekhAya che. tethI tyAM tame kahelA doSo saMbhavatA nathI. vaLI tame AtmAno je abhAva hyo, te jarA paNa saMgata nathI. kAraNake pUrva-uttarajJAnakSaNovacce je anugama che, te ja "AtmA' zabdano vAcya che. ane te svasavedana nAmanA pratyakSapramANathI siddha che. tethI teno niSedha zakya nathI. jo be kSaNavacce anugamAtmaka AtmAne nahi svIkAro, to pUrvajJAnakSaNanA vinAzamAM tenI uttaramAM taddana asat jJAnakSaNanI gadheDAnA ziMgaDAnI jema utpatti ja thaI zake nahi. 46zA ahIM bauddha kahe che. gAthArtha :- (bauddha) jo bhAvano prabaMsa bhAvAntararUpa ja hoya, to mudgaravagerethI zuM karAya che ? teo kapAla Adi banAve che, ema ja AvIne ubhuM raheze. ema na kahezo ke "bhale ema ho, emAM zo doSa che ? kAraNake munnaravagerethI kapAla vagerenuM utpAdana spaSTa dekhAtuM hovAthI amane ISTa ja che. tethI tame kaMi navuM nathI kahetA, arthAt tamane siddhasAdhanadoSa che. uttarapakSa :- kapAlavagerenI utpatti ghaDAvagerenI nivRtti vinA zakya ja nathI. tethI "mudagaravagerethI kapAlavagere janya che" tevA pakSe paNa kapAlaAdinI utpatti to ThIka, paNa ghaDAvagerenI nivRtti paNa mudagaravagerethI ja thAya che. kAraNake A banne(ghanivRtti-kapAlautpatti) murgArAdinI hAjarImAM ja hoya che. arthAt jema kapAlaAdinI utpatti mudagaravagerenI hAjarI mAM ja hoya che, tema ghaTavagerenI nivRtti paNa muzavagerenI hAjarImAM ja hoya che. bIjAo paNa kahe che. "nAza pAmato bhAva bodhavagereno viSaya bane che. tyAre nAza pAmavArUpe ja upalabdha thAya che. tethI nAza zuM kAma tenuM kArya na bane? te pahelA asatuM ane pachI thato bhAva jema hetuomAMthI ja utpanna thAya che, tema thayelo te bhAva jyAre nathI thato (teno nAza thAya che) tyAre bhavananI jema hetuothI ja nathI thato (vinAza pAme che.) tArA (vinAza vastusvabhAvarUpa) bauddha :- ghaDAvagerenI nivRtti tuccharUpa che. tethI teaMge kAraDyApAra zI rIte saMbhave? kAraNake bhavanadharma(bhAvadharma) aMge ja kADhyApArano saMbhava saMgata che. ane nivRttimAM bhavanadharmatA to saMbhave ja nahi kAraNake te tuccharUpa hovAthI sakaLa zaktithI rahita che. | uttarapala :- A ghaTAiinavRtti ekAnta abhAva-tuccharUpa nathI. kAraNa ke te vastu(bhAva)no dharma che. A vAta pUrve ja . tasmabhAvato Na tao egaNAbhAvo' ityAdi (gA.460) gAthAthI batAvI ja che. 464nA ahIM vipakSamAM bAdha darzAve che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 254 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- -- -- -- -- -- -- aha sA Na vatthudhammo Na taI tA tassa ghaDaNivittIe / jaha vattamANasamae sagaDassa nivittisunnaM vA // 465 // (atha sA na vastudharmo na sakA tatastasya ghaTanivRttau / yathA vartamAnasamaye zakaTasya nivRttizUnyaM vA) atha sA-ghaTAdinivRttina vastudharmo'bhyupagamyate kiMtvekAntatuccharUpA tatrAha-'na taI tA tassatti' na 'tA' tataH 'tai ti sakA ghaTAdinivRttistasya-ghaTAdeH saMbandhinI prApnoti, vastvavastunoH saMbandhAbhAvAt, tAdAtmyasya tadutpatte vastudvayAdhiSThAnatvAt / atraiva dRSTAntamAha-'ghaDetyAdi yathA ghaTanivRttau satyAM vartamAnasamaye-vivakSitasamaye zakaTasya rivRttirna ghaTasaMbandhinI bhavati, tAdAtmyAdeH saMbandhasyAbhAvAt, tadvadiyamapi na tatsaMbandhinI syaat| mA bhUt ko doSa iti cet, tadayuktam, evaM sati ghaTasya nAzo vinaSTo ghaTa iti prtipraanniprsiddhtaadaatmysNbndhnibndhnvyvhaarvilopprsnggaat| nanvayaM doSo bhavatpakSe'pyaparihArya eva, saahi-ghttaadinivRttirutpaadykpaalaadivstusvbhaavruupaa| taduktam 'tassabhAvao na tao eNateNAbhAvo 'iti, na ca tadAnIM ghaTo vidyate, nivRttatvAdanyathA kapAlAdyanutpatteH, tatkathaM ghaTAditannivRttyostAdAtmyalakSaNaH saMbandhaH? yena 'ghaTasya nAza' ityAdiko vyavahAra uppdyeteti| ucyate, iha ghaTavastveva kapAlarUpatayA pariNamati, sataH sarvathAvinAzasyAtyantAsata utpAdasya cAyogAt, tataH kathaMcidavasthitasya ghaTavastunaH samutpadyamAnakapAlaparyAyeNa saha tAdAtmyopapattau tatsvabhAvarUpayA ghaTanivRttyA'pi saha tasya tAdAtmyamupapadyata eva / syAdetat, mRdravyameva na nivartate ghaTaparyAyavastu sarvAtmanA nivartata eva, tatkathaM tasya tannivRttyA saha tAdAtmyaM ghaTata ti? vaiSa hoya, mRdravyavat tathApi caMcanavarNanAt, tathA pratyakSatonumavAn | itha-ipaTalAni kevalAnyapi dRSTvA lokastagatorkhAdyAkArAnuvRttidarzanAt 'ghaTasyAmUni kapAlAni na zarAvAdInAmiti' vivecayan dRzyata iti / uktaM ca-'tammi ya aNiyattaMte na niyattai savvahA so vitti' / ghaTAdinivRttervastudharmatvAnabhyupagama eva doSAntaramAha- 'sunnaM vA' iti, yadi hi ghaTAdinivRttirekAntena tuccharUpA syAt tato na ghaTAdanantarameva kapAlotpattirbhavet, kiMtu zUnyaM, na caitadupalabhyate, nirvyavadhAnaM ghaTAt kpaalotptterdrshnaat| tasmAdiyaM ghaTAdinivRtti:- - - - - - - - - - - - - gAthArtha :- (bauddha) ame ghaDAvagerenI nivRttine vastudharma rUpe svIkAratA nathI, paraMtu ekAntatuccharUpe svIkArIe chIe. uttarapakSa :- to e ghaDAAdinI nivRttine ghaDAvageresAthe koI saMbaMdha nathI. kAraNake vastu ane avAstu(=asata) ne koI sambandha hoto nathI. kAraNake temane mAnya tAdAbhya-tadutpattirUpa bane sambandho saMbaMdhita be vastumAM ja rahe che (nahi ke eka vastumAM ane eka avastumAM.) tethI jema A vivakSitasamaye ghaDAnI nivRtti vakhate gADAnI nivRttine ghaDAsAthe koI saMbaMdha nathI, kAraNake tAdAmyavagere saMbaMdha nathI, tema A ghaTanivRttine paNa ghaDAsAthe koI levAdevA raheze nahi. kemake koI saMbaMdha nathI. zaMkA :- bhalene ghaTanivRttine ghaDA sAthe saMbaMdha na ho... zuM vAMdho che ? samAdhAna :- zuM vAMdho che ? ema pUcho cho ? bhalA.... ghaDA ane tenI nivRtti vaccenA tAdAmyasaMbaMdhanA kAraNe dareka prANI "ghaDAno nAza thayo "ghaDo naSTa thayo evo je vyavahAra kare che, te vyavahAranA mUlamAM ja Aga caMpAI jaze. arthAta vyavahAralopano prasaMga che. bauddha :- Avo doSa to tamArA mate paNa aparihArya ja che. jUo - tamArAmate ghaDAnI nivRtti utpanna karAtA kapAlarUpa vastunA svabhAvarUpa che. dhuM ja che, "tasa bhAvao na tao, egaNAbhAvo (gA.460) (tano svabhAva hovAthI teno ekAte abhAva nathI.) have A vakhate(ghaTanAzavakhate) ghaDo vidyamAna nathI, kAraNake nivRtta thayo che. nahitara to, kapAla utpanna na thAta. Ama ghanivRttikALe ghaDo svayaM nivRtta hovAthI asat che. A ghaTanivRtti kapAlanA svabhAvarUpa hoI sat che. to ahI ghaTa-ghaTanivRtti vacce tAdAbhyasambandha zI rIte ghaTI zake? ke jethI "ghaDAno nAza thayo vagere vyavahAra saMgata ? uttarapakSa :- amArA mate ghaDo sarvathA nivRtta nathI, paraMtu kapAlarUpe pariNAma pAme che, kAraNake "sano ekAMte nAza ane taddana asatnI utpatti kyAreya saMbhave nahi kathaMcit avasthita ghaDAno utpanna thatAM kapAlaparyAyasAthe tAdAsyabhAva susaMgata che. ane ghaTanivRtti kapAlano svabhAva che. ane svama svabhAva/svabhAvavacce kathaMcit abheda che. tethI kapAlanI jema kapAlanA svabhAvabhUta ghanivRttino paNa ghaTasAthe tAdAsyasambandha susaMgata ja che. bauddha :- tamArA mate ghaDo paNa paryAya che. dravyatarIke to mATI ja che. e mATI dravya ja bhale nivRtta na thAya. paNa ghaTaparyAya to sarvathA nivRtta thAya ja che. tethI asat thayelA e ghaTaparyAyasAthe ghanivRttino tAdAbhyasaMbaMdha saMgata kare nahi. uttarapakSa :- A koi doSa nathI. kAraNake mATIdravyanI jema ghaTaparyAya paNa kathaMcit anivRtta ja che. (kAraNake mATI dravyathI te kathaMcit abhinna che.) ghaDAnI kathaMcit anivRtti pratyakSathI anubhavAya che. ghaDAnA kapAlo eklA paDyA hoya, to paNa te joIne, ghaDAmAM rahelA urdhvaAkAravagere dharmonI anuvRttinA darzanathI loko "A kapAlo dhaDAnA che koDIyAnA nathI evuM vivecana karatAM dekhAya ja che. kahyuM ja che ke tafkha ja maLiyattate ra (gA. 347 tenI anivRttimAM sarvathA nivRtta thato nathI.) ityAdi tethI ghaTa-ghaTanivRttinA tAdAmyamAM koI doSa nathI. vaLI, jo ghaDAvagerenI nivRttine vastudharmarUpe svIkArazo nahi, to eka bIjo doSa paNa che. jo ghaDAvagerenI nivRtti ekAnta tuccharUpa ja hoya, to ghaDAnI tarata uttaramAM kapAlanI utpatti thAya nahi. paraMtu zunya ja rahe. paNa tema dekhAtuM nathI. kAraNake ghaDAnI tarata uttaramAM(=vyavadhAna vinA) kapAlanI utpatti thatI dekhAya che. tethI ghaDAnI A nivRtti sarvathA tuccharUpa nathI, paraMtu utpanna karAtA kapAlavagere vastunA svabhAvarUpa che. Ama A nivRtti paNa sat-vasturUpa che. tethI temAM bhavanadharma(=utpattidharma) saMbhave che. tethI ja tene utpanna karavAaMge kAraarthono vyApAra thAya te asaMbhavita nathI. (ahIM koka jainamataaMge vikRta lpanA karI khaMDana karavAnI bAlizaceSTA kare che te darzAvI tenuM khaMDana darzAve che.) dharmasaMgrahaNi bhAga-1 255 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitatvena aikyasya virAti, kathamanayoraikya sarveSAM tathAnubhavabhAvAta' yadi parikalpita va tuccharUpA abhyaraSyamANe -- -- -- -- -- -- - - -- -- -- -- - --- -- - - - - kAntena tuccharUpA kiMtUtpAdyamAnakapAlAdivastusvabhAvA, tathA ca sati bhavanadharmakatvAvirodhAnna tatra kaarkvyaapaaraasNbhvH| etena "tasyApi nAzasyAbhUtvA bhAvopagamAtkAryatA na virudhyata iti cedi' tyAzaGkaya 'na, tasya bhavanadharmiNo bhAvarUpatAprApterabhAvatvahAnaH / yato bhavatIti bhAvo bhaNyate tato nAparakuJjarAderapi bhAvazabdaH pravRttinimittamiti" yaducyate tat pratikSiptaM draSTavyam, bhAvAnuviddhatayA kathaMcittasyA api bhAvarUpatvAbhyupagamAt / anyathA jJeyatvAdyanupapatteH / yadyevaM tarhi bhAvAdabhAvasya vizeSAbhAvaprasaGga iti cet?| na / pUrvApararUpavyApattyApattilakSaNasvabhAvabhedato vizeSAbhAvaprasaGgAbhAvAt / pUrvarUpavyApattisvabhAvo hi ghaTAdyabhAvaH, apararUpApattisvabhAvA ca kapAlAdyutpattirita // 465 // athocyeta-naiva kAcidanyA ghaTAdinivRttiH kiMtu kapAlAdyutpattireva, tadanantaraM tasyA evopalabhyamAnatvAdata Aha-- __Naya sA uppatti cciya bhinnanimittattato virodhAto / pariNiya tti nidave anna putronA 3 / 466 . (na ca sA utpattireva bhinnanimittatvato virodhAt / parikalpiteti nityamanyatve pUrvadoSAttu) na ca sA-ghaTAdinivRttiH utpattireva-kapAlAdyutpattireva kevlaa| kuta ityAha-bhinnanimittatvato virodhaat-bhinnnimittatvera deva virodhAt | athaf-paTanivRttanimitte vizvavyApattirUpatA pavanasthapAvatA, pAtAdyutptteshc tadrUpabhavanasvadhAvateti, kathamanayoraikyaM? mA prApadatiprasaGga iti, na ghaTAdyanantaraM kapAlAdyutpattireva kevalA upalabhyate, kiMtu tannivRttiviziSTA, avigAnena sarveSAM tathAnubhavabhAvAt / atraivAzaGkAzeSa parihartumAha- 'parikappiya tti' sA ghaTAdinivRttiH parikalpitA tenAdoSa iti cet? atrAha-'niccamiti' yadi parikalpitA tato nityaM bhAvakAle'pi tadbhAvaprasaGgaH, kalpanAyA icchAmAtrAnurodhitvAt / atha kapAlotpatteriyaM ghaTanivRttirbhinnasvarUpaiva tuccharUpA abhyupagamyate natu tadanuvidhetyatrAha-'annatte puvvadosA u anyatve-bhinnasvarUpatve kapAlotpatteH sakAzAttasyA ghaTanivRtteriSyamANe pUrvoktA eva bhedAbhedAdayo doSAH prApnuvanti / tasmAnnAnyA kiMtu tadanuviddheti sthitam / tadevaM yato ghaTAdayaH svahetubhyaH sakAzAditthaMsvabhAvA eva samutpannavanto yenAnupakAriNamapi pratiniyataM mudgarAdikaM sahakAriNamAsAdya vinivartante, tathaivopalabhyamAnatvAt, tataH kapAlAdInAmutpattiriva ghaTAdInAmapi nivRttirvivakSitahetvanvayavyatirekAnuvidhAnAtsahetuketyupapAditam // 466 // sAMpratamatraiva parAkUtazeSaM dudUSayiSuridamAha-- -- -- -- -- -- -- -- -- - - - jainAbhAsa :- te nAza paNa pahelA asata thaIne bhAvarUpane pAme che. tethI temAM(nAza) kAryatA viruddha nathI. arthAt nAza paNa kAryarUpa che. bauddha :- jo nAza paNa bhavanadharmavALo hoya, to tenAmAM(nAzamAM) bhAvarUpatA Avaze ane te tenI abhAvarUpatA raheze nahi (kAraNake bhAvatva-abhAvatva parasparano parihAra karIne rahenArA dharmo che.) kAraNake je utpanna thAya te bhAva" ema kahevAya che. zabda zabdanA pravRttinimitta na hoya, paNa guNajyiAdi hoya. tethI "bhAva"zabda bIjA hAthIvagere padArthono paNa pravRttinimitta nathI. uttarapakSa- amArA pUrvokta tarkathI tamArI vAta khoTI re che. kemake ame nAzane paNa bhAvanA dharmarUpe bhAvathI anuviddha, (saMkalita) ja mAnIe chIe. tethI nArA paNa kathaMcid bhAvarUpa che tema ja svIkArIe chIe. nahitara to nAzavageremAM zeyatva vagere dharmo saMgata na thAya. (paNa nAzavagere paNa zeya hovAthI kathaMcid bhAvarUpa che. tethI bhavanadharmane yogya che.) bauddha :- jo Ama nAza paNa bhAvarUpa hoya, to bhAva ane abhAva vacce koI vizeSatA na rahevAnI Apatti Avaze. uttarapakSa :- tema nahi thAya. abhAva e pUrvarUpanA nAzarUpe che. ane uttararUpanI prApti e utpatti che. bannemAM A mahatvano bheda(parasparavizeSatA) che. arthAt ghaDAvagereno abhAva ghaTaAdipUrvarUpanA nAzasvabhAvavALo che. ane kapAlaAdinI utpatti kapAlaAdiaparUpanI prAptisvabhAvavALI che. tethI banne vacce vizeSatA susaMgata che. pA46pA pUrvapakSa :- ghaTaAiinavRtti anya kArUpe nathI, paraMtu kapAlaAdiutpattirUpa ja che. kAraNake ghaTAdinI nivRttinI anantara kapAlaAdiutpatti ja upalabdha thAya che. AnA samAdhAnamAM kahe che. gAthArtha :-(uttarapakSa) A ghaTAnivRtti mAtra kapAlAdinI utpattirUpa ja nathI. kAraNake banne zabdo bhinnanimittavALA hovAthI banne vacce sarvathA ekvamAM virodha che. jUo - ghaDAAdinA svarUpanA nAzarUpe bhavanasvabhAvatA(=utpanna thavAnA svabhAvavALApaNuM) ghaTaAiinavRtti zabdanA nimitta che. ane kapAlAdirUpe bhavanasvabhAvatA kapAlAdiutpattizabdanuM nimitta che. tethI A be vacce ekatva zI rIte saMbhave ? arthAt aikya nathI. kemake Ama bhinna pravRttinimittavALAo vacce paNa ekatva svIkAravAmAM badhAno badhA sAthe abheda mAnavAno atiprasaMga Ave. tathA ghaDAnI tarata uttaramAM mAtra kapAlanI utpatti ja upalabdha nathI thatI, paNa ghaDAnI nivRttithI yukta ja kapAlaAdiutpatti upalabdha thAya che. kAraNake badhAne virodha vinA evo ja anubhava thAya che. A ja viSayamAM bAkI rahelI AvAMkA dUra karavA kahe che - "parippiya' yAdi. (nivRtti kalpita nahi paNa vAstavika) bauddha :- A ghaTAdinivRtti vAstavika nathI, parikalpita che. tethI anubhavAtI hoya, to paNa doSa nathI. uttarapakSa :- jo dhaTAdinivRtti mAtra parilpita ja hoya, to e nivRtti haMmezA-ghaTakAle paNa rahe tevo prasaMga Avaze. kAraNake lpanA to mAtra icchApara ja AdhAra rAkhe che. kAraNAdithI niyaMtrita nathI. bauddha :- A ghaTanivRtti kapAlotpattithI bhinnasvarUpavALI tuccharUpa ja che, nahi ke. kapAla utpattithI anuviddha. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 256 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha u saheuu cciya uvavanno appaNo viNAsammi / novekkhaI tadannaM heuM niraheugo teNa // 467 11 ( atha tu svahetubhya utpanna Atmano vinAze / nApekSate tadanyaM hetuM nirhetukastena) athocyeta - svahetubhya eva itthaMbhUtasvabhAvo ghaTAdirutpanno yenAtmano vinAze na tadanyaM svopAdAnahetvatiriktaM hetumapekSate, tena kAraNenAsau nirhetuka eva na punarbhavatkalpanayA sahetuka iti // 467 // atrAcArya Aha-kiM evaM ti? aha matI tatto cciya tassa tassa bhAvo u / eso ceva sahAvo imassa Naya kiMci vi pamANaM // 468 // (kimevamiti ? atha matistata eva tasya tasya bhAvastu / eSa eva svabhAvo'sya na ca kiMcidapi pramANam) kimevaM kalpanAyAM bhavataH phalaM? naiva kiMciditibhAvaH / parAbhiprAyamAzaGkamAna Aha 'aha maI' ityAdi, atha matiH- tata eva - svahetoreva tasya ghaTAdestasya nAzasya bhAva iti / tuH pUraNe / AcArya Aha- eSa eva svabhAvo'sya ghaTAderyaduta Atmano vinAze nAnyo heturapekSaNIya ityatra ca na ca naiva kiMcitpramANaM, na cApramANakamAdriyante vaco vipazcita iti yatkiMcidetat // 468 // atra paraH pramANamAha- atthakiriyAeN bhAvo Nahi sA uppattimantareNa'nnA / sA ya Nirannayapakkhe asaMgatA'tippasaMgAo // 469 // (arthakriyAyA bhAvo nahi sA utpattimantareNAnyA / sA ca niranvayapakSe asaMgatA'tiprasaMgAt) arthakriyAyA bhAvaH pUrvoktasvabhAvakalpanAyAM pramANam / tathAhi - arthakrayAsAmarthyaM sattvalakSaNam, " arthakrayAsamartha yat tadeva paramArthasaditi vacanAt " sA cArthakriyA kSaNikavastunyeva ghaTate nAkSaNike, krameNa yaugapadyena vA tatra tasyA virodhAt / tathAhi krameNArthakriyAM kurvan akSaNiko bhAvaH yena svabhAvena prathame kSaNe kArya karoti dvitIye'pi kSaNe kiM tenaiva kiMvA svabhAvAntareNa ? tatra yadi tenaiveti pakSastato dvitIyakSaNabhAvino'pi kAryasya prathamakSaNa eva karaNaprasaGgaH, tajjananasvabhAvatvAt prathamakSaNabhAvikAryavat, yadvA dvitIye'pi kSaNe tatkAryaM mA kArSIt tasya svarUpAvizeSAt prathamakSaNavat / tasmAnnAsya krameNArthakriyAsaMbhavaH, nApi yaugapadyena, prathamakSaNa eva sakalArthakriyAniSpAdane sati dvitIye kSaNe karaNasyAbhAvato'kArakatvaprasaGgena svabhAvabhedApatteH, tannAkSaNike arthakriyAsAmarthyaM sattvalakSaNaM ghttte| taduktam- "asanto'kSaNikAstasyAM kramAkramavirodhat" iti / kSaNikaM ca vastu utpattyanantaraM nirhetukavinAze sati ghaTate nAnyathA, tato'rthakriyAbhAvAnyathAnupapattiH pUrvoktasvabhAvakalpanAnibandhanamityadoSaH 1 atra cArthIkriyAbhAvaH pramANanibandhanatvAt pramANamityuktaH, kAraNe kAryopacArAt / atrAcArya Aha- 'nahItyAdi' nahi sA arthakriyA bhavatpakSe utpattimantareNAnyA kAcit kiMtUtpattireva / yaduktam "bhUtiryeSAM kriyA saiva, kArakaM saiva cocyataH" iti / sA cotpattirniranvayapakSe - kAraNasya niranvayavinAzAbhyupagame uttarasyAtyantAsataH asaMgatA, kutaH ? ityAha- atiprasaMgAt, kharaviSANasyApyutpattyApatteriti // 469 // nirhetukavinAzAbhyupagame parasya svAgamavirodhaM darzayati- uttarapakSa :-jo kapAlotpattithI ghaTanivRtti bhinnasvarUpavALI iSTa hoya, to pUrve vhelA (gA. 461mAM) bhedAbhedavagere doSo ubhA thaze. tethI ghanivRtti kapAlotpattithI ekAnte anyarUpa nathI, paraMtu anuviddha ja che. Ama, ghaDAvagere potAnA hetuomAMthI evA svabhAvasAthe ja utpanna thAya che ke jethI anupakArI evA paNa pratiniyata mudgaravagere sahakArIne prApta karIne ja nivRtta thAya. kAraNake te pramANe ja dekhAya che. tethI kapAlavagerenI utpattinI jema ghaDAvagerenI nivRtti paNa abhipreta hetunA anvaya-vyatirekta anusaratuM hovAthI ghanivRtti paNa sahetuka ja che, ema siddha thAya che. 5466aaaa have A ja viSayamAM bIjAnA bAkI rahelA Azayane paNa doSita TheravavA Ama kahe che. gAthArtha : (bauddha) ghaDo potAnA hetuomAMthI ja evA svabhAvavALo utpanna thAya che ke, jethI te potAnA vinAzamAM potAnA upAdAnabhUta hetuone choDI bIjA koi hetunI apekSA rAkhe nahi, tethI ghaDAno vinAza nihaMtuka ja che, nahi ke tamArI 5nAmujaba sahetuka. 15467nA ahIM AcAryaratna uttara Ape che. gAthArtha :- uttarapakSa) tamArI AvI klpanAnuM phaLa zuM che ? arthAt niSphaLalpanA che. kdAca tamane evI buddhi thAya ke ghaDAno nAza ghaDAnA hetuothI ja thAya che (evI siddhi ja phaLa che.) paNa te barAbara nathI. kAraNake ghaDAno evo ja svabhAva hoya ke potAnA nAzamAM bIjA hetunI apekSA rAkhavI nahi" A aMge koi pramANa nathI. ane sujJa puruSa apramANabhUta vacanano Adara karatA nathI. tethI A vAta tuccha che. 468nA ahIM bauddha pramANa darzAve che. gAthArtha : arthaDiyAno bhAva (prabhAga che.) pAga (jauddhamate) te utpattine choDI anyAya nathI. khane niranvayapakSe te asaMgata che. kemake atiprasaMga che. bauddha : pUrvokta svabhAvaklpanAmAM arthakriyAno bhAva pramANabhUta che. arthayiAsAmarthya sattvanuM lakSaNa che. kemake ja che ke je ayAsamartha hoya, te ja paramArthasat che.' ane A arthayiA kSaNivastumAM ja ghaTe che, akSaNivastumAM nAhi. DAgaDe ubhathI } yugapat (kheDa sAthai ) arthaDiyAno tyAM (akSaNipakSe ) virodha khAve che. te khApramANe akSaNibhAva kramaza: arthayiA karato hoya, - to je svabhAvathI prathamakSaNe kriyA kare zuM te ja svabhAvathI bIjIkSaNe kriyA kare che ke anya dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 257 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANAivAyaviraI-sikkhAvatadesaNA muhA evaM / nivvisayattA jaNago hiMsAgAri tti paMDiccaM // 470 // (prANAtipAtaviratizikSAvratadezanA mudhA evam / nirviSayatvAd janako hiMsAkArIti pANDityam) prANAtipAtaviratilakSaNazikSAvratadezanA evaM-svahetuta eva nAzAbhyupagame mudhA-vRthA prApnoti, nirviSayatvAt, yadi hi ko'pi vinazyet tataH upapadyeta naanytheti| api ca, yadi svotpAdahetuta eSa nAzastarhi svotpAdahetureva tasya vinAzakaH prAptaH, tathA ca sati putrasya janakaH-pitA hiMsAkArI-hiMsaka ityApatitamityapUrvamaho pANDityaM tava, lokAgamavyavasthottIrNatvAt // 470 // tadeva bhAvayati-- Nahi suyajamme piuNo siddhaM logammi hiMsago esa / samaevi NAvi sikkhA-vayabhaMgo tassa jammammi // 471 // (nahi sutajanmati pituH siddha loke hiMsaka eSaH / samaye'pi nApi zikSAvratabhaGgastasya janmani) nahi pituH sakAzAt sutasya janmani sati idaM loke siddham 'eSa' pitA sutasya hiMsaka iti| nApi tasya-sutasya janmani samaye'pi-Agame'pi pituH zikSAvratabhaGgo dezita iti // 471 // para Aha-- pariNAmAo hisA so'vi kahaM khaNigapakkhavAyammi? / pariNamaNaM pariNAmo jamhA'vatthaMtarAvattI // 472 // (pariNAmAda hiMsA so'pi kathaM kSaNikapakSapAte / / pariNamanaM pariNAmo yasmAdavasthAntarApattiH) syAdetat, na janakatvamAtreNa hiMsA, kiMtu hanmyenamiti cetasi saMklezapariNAmAt, na cAsau pituH sutajanmani vidyate, tato na kazciddoSa iti / tatrAha- 'so'vItyAdi so'pi pariNAmaH kathamekAntakSaNikapakSavAde ghaTate?, naiva ghaTate ityarthaH, yasmAtkathaMcidavasthitasya kathaMcit pUrvarUpatyAgena avasthAntarApattiH pariNAma ucyate, pariNamanaM pariNAma iti zabdAnvarthAt, taduktam-"tadbhAvaH pariNAmo yattena tathA bhUyata iti / tasmAtsa kathamekAntakSaNikapakSe syaaditi?| ---- - - - - - - - - - - -- svabhAvathI ? jo teja svabhAvathI ema kahezo, to bIjI kSaNe rahelA kAryo paNa prathamakSaNe ja karavAno prasaMga Avaze. kAraNake prathamakSaNe ja prathamakSaNanA kAryanI jema dvitIyakSaNanA kAryo karavAno svabhAva che athavA to bIjI kSaNe paNa svarUpamAM vizeSa na hovAthI prathamakSaNanI jema ja te kArya nahi thAya. tethI banne rIte akSaNiktI kramaza: arthaSiA saMbhavatI nathI. te ja pramANe yugapata paNa arthayiA na saMbhave, kAraNake prathamakSaNe ja saghaLI arthaSiAnuM niSpAdana thaI javAthI bIjI kSaNe karavAnuM raheze nahi. ane akArakatvano prasaMga AvavAthI svabhAvabhedanI Apatti Ave. Ama akSaNibhAvamAM arthaSiAnA sAmarthyarUpa satvalakSaNa ghaTatuM nathI. kahyuM ja che ke "akSaNikaartho asat che kemake krama ane akrama (cugapata)thI arthaSiAno virodha che. ane kSaNika vastu utpatti pachI tarata nihetukavinAza pAme to ja saMgata Thare anyathA nahi. arthAt akSaNiktA to asaMgata che ja, kSaNiktA paNa to ja saMgata che. jo vastu utpatti pachI tarata ja bIjA koI hetunI rAha joyA vinA nAza pAme. Ama arthaSiAbhAvanI anyathAanupapatti ja pUrvokta nirdhatunAza lpavAmAM kAraNabhUta che tethI koI doSa nathI. ahIM arthakyAbhAva pramANamAM kAraNa hovAthI arthayiAbhAvane ja pramANanarIka darzAvavAmAM kAraNamAM kAryopacAra kAma kare che. uttarapakSa :- tamArA mate kSaNikaarthanI A arthaSiA utpattine choDI anya koI nathI. paraMtu utpatti ja che. kahyuM ja che ke jeonI utpatti ja kyiA ane kAraka kahevAI che.' ane kAraNanA niravayanArApakSe atyanta asat uttarakSaNanI A utpatti asaMgata che. kAraNake ema to gadheDAnA ziMgaDAnI paNa utpattinI Apattino atiprasaMga che. 146tAhave nihaMtukavinAzapakSamAM bauddhane teonA ja Agamano virodha batAve che. bauddhamAnya hiMsAnuM khaMDana) gAthArtha :- vaLI, jo vahetuthI ja vinAza svIkArazo, to prANAtipAtaviratirUpa zikSAvratanI dezanA vyartha siddha thaze. kAraNake teno koi viSaya nahi rahe. jo koIno bIjAthI vinAza thato hoya, to A vrata, ane te aMgenI dezanA aMgata Thare anyathA nahi. vaLI, jo svotpattihetuothI ja vinAza hoya, to potAno utpAdaka ja potAno vinAzaka nakkI che. tethI, pitA ja putrano hiMsaka siddha thaze. kharekhara gajabanI tamArI paMDitAI che. kAraNake tamArI paMDitAI to loka ane AgamavyavasthAne paNa ullaMdhI gaI che. A47nA A ja arthanuM bhAvana kare che. gAthArtha :- pitAdvArA putranA janma vakhate lokomAM evuM siddha nathI ke "A (pitA) putrano hiMsaka che. temaja AgamamAM paNa evI vAta nathI ke putranA janma samaye pitAnA zikSAvratano bhaMga thAya che. A47nA ahIM bauddha kahe che. 'gAthArtha :- (bauddha) janakapaNAmAtrathI hiMsA nathI, paraMtu "Ane haNuM chuM evA prakAranA cittanA saMklezapariNAmathI ja hiMsA che. pitAne putranA janma vakhate Avo saMklera pariNAma hoto nathI. tethI pitAne hiMsaka thavAno koI doSa nathI. uttarapakSa :- ekAntakSaNikapakSavAdamAM A pariNAma paNa ghaTe kvI rIte ? arthAt na ja ghaTe. kAraNake pariNamavuM e ja "pariNAmazabdano anvartha che. tethI kathaMcidavasthita rahelI vastunI pUrvarUpanA tyAgapUrvaka uttarAvasthAnI prApti pariNAma kahevAya che. zuM ja che ke je tenAthI te rUpe thavAya che te tabhAva ja pariNAma che. tethI A pariNAma ekAntakSaNikapaNe zI rIte saMgata thAya? dharmasaMgrahaNi bhAga-1 258 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 athocyeta-kiM tena kathaMcidavasthAntarApattirUpeNa pariNAmena ? pUrvakSaNasAmarthyAdeva hi tathArUpasaMklezapariNAmopetaH sa uttarakSaNa upajAyate, tatastasya hiMsakatvamiti / tadapyayuktam, pUrvakSaNAdasaMkliSTAt kevalAt tathAsaMklezaviziSTottarakSaNAnupapatteH, anyathA yoginAmapi tatprAptiprasaGgAt / mA bhUt kevalAt pUrvakSaNAt, hiMsyAdisahakArisacivAttubhaviSyatIti cet ? na / hiMsyAdisahakAriNaH sakAzAt pUrvakSaNasya samakAlabhAvitayA atizayalAbhA anatizayAcca tasmAt hiMsyAdisahakArivikalAdiva tathArUpasaMklezaviziSTasyottarakSaNasyotpAdAsaMbhavAt // 472 // atha mA smotpAdi pUrvakSaNasAmarthyAdeSa tathArUpasaMklezapariNAmaH kiMtu nirhetuka evAsAvutpadyata iti etaddUSayitumAzaGkate -- niraheugo tao aha niccaM bhAvo Na vA kadAcidavi / tassevaMpi hu sikkhAvatadesaNamaNuvavannaM tu // 473 // (nirhetukaH sako'tha nityaM bhAvo na vA kadAcidapi / tasyaivamapi hu zikSAvratadezanamanupapannaM tu) atha 'tauti' sakastathArUpasaMklezapariNAmo nirhetuka ityatrAha - "niccaM bhAvo na vA kadAcidavi' yadi sa pariNAmo nirhetukastatastasya nityaM bhAvaH prApnoti na vA kadAcidapi / "nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAditi nyAyAt" / tatastasyaivamapi prANAtipAtaviramaNalakSaNazikSAvratadezanamanupapannameva / tuzabda evakArArthaH tanna svahetuta eva bhAvAnAM vinAzaH kiMtu mudrarAderiti sthitam / yatpunaruktaM 'vinAzahetuH kiM vinAzyameva kuryAdityAdi' tatra vinAzyapakSaH kevalatadanyabhAvAntarapakSazcAnabhyupagamAdeva na naH kSitimAvahati / tadabhAvapakSe'pi kevalaparyudAsarUpaH kevalaprasajyarUpo vA anabhyupagamenaiva tiraskRtaH / ubhayarUpAbhyupagame tu doSAbhAvaH / yadapyatroktam- 'tadabhAvamatha karotIti pakSastarhi bhAvaM hanta na karotItyApatitaM, prasajyapakSe naJaH kriyApadenaiva saMbandhAt, abhAvasya prasajyapratiSedharUpasya ekAntatuccharUpatayA kartumazakyatvAditi / tadapyanalpatamovilasitam abhAvasya prasajyapratiSedharUpasya vastudharmatayA ekAntatuccharUpatvAbhAvAt, etacca prAgevAbhihitamiti / caramapakSo'pyabAdhaka eva, akiMcitkarANAmapyutpattAviva nAze'pi hetutvAbhyupagame doSAbhAvAt / yadapyuktam 'nazvaro vA syAdanazvaro veti vikalpadvayam, tatrAnazvarapakSo'nabhyupagamAdevapAstaH / nazvarapakSe'pi pratiniyatAnupakArisahakArisApekSatvena nazvarasvabhAvAbhyupagame doSAbhAva iti / tena na ya so havejja niyamA gANa karaNaMtarAvekkho' ityAdyapi pratyuktam / yatasteSAmitthaMbhUta eva svabhAvaH svahetubhyaH samutpanno yenAnupakAriNamapi pratiniyatameva sahakAriNamAsAdyAvazyaM vinazyatIti / tathA ca sati na keSAMcit kRtakAnAmapi na vinAzaH prApnoti, tatsvabhAvasAmarthyena kAraNAntarANAmavazyamupanipAtasaMbhavAt vastusvabhAvatvAyogAt - anyathA teSAM tatsvabhAvatvAyogAt / vastrasya tu tathAsvabhAvatvAbhAvAnnAvazyaM rAgakAraNopanipAtasaMbhavastadasaMbhavAcca nAvazyaM rAgasaMbhava iti / yadapyuktam 'kiMca saheu bauddha : kathaMci avasthAntaranI prAptirUpa pariNAmathI saryuM. pUrvakSaNanA sAmarthyathI ja tevA prakAranA saMkleza pariNAmathI yukta uttarakSaNa utpanna thAya che. tethI te uttarakSaNa hiMsaka bane che. uttarapakSa : A vAta paNa nAkhI devA jevI che. kevaLa asaMkliSTapUrvakSaNathI tevAprakAranA saMklezayukta uttarakSaNanI utpatti asaMgata che. nahitara to yogIomAM paNa asaMkliSTapUrvakSaNathI saMkliSTauttarakSaNa utpanna thavAnI Apatti Avaze. bauddha : mAtra asaMkliSTa pUrvakSaNathI saMkliSTa uttarakSaNanI utpatti bhale na thAva. paNa hisyavagere sahakArIonA sahakArathI to jarUra pUrvakSaNa saMkliSTa uttarakSaNane utpanna karI zakaze. uttarapakSa :- haMsyAdisahakArIo pUrvakSaNanA samAnakAlIna che. tethI teotaraphathI pUrvakSaNane koI atizayano lAbha thavAno saMbhava nathI. ane atizaya vinAnA asaMkliSTapUrvakSaNathI hiMsyAdisahakArIthI rahita avasthAnI jema ja tevA prakAranA saMklezayukta uttarakSaNanI utpatti saMbhave nahi. arthAt hiMsyAdisahakArIonI hAjarI koi mahattvanI nathI. 547aaaa pUrvakSaNanA sAmarthyathI A tevAprakArano saMklezapariNAma bhale utpanna na thAo. paraMtu nirhatuka ja te utpanna thaze'. AvI AzaMkAne dUSita karavA kahe che. gAthArtha :- jo tathArUpa saMklezapariNAma nirhatuka che. tema kahezo, to te pariNAma kAMto haMmezA rahevo joie, kAMto kyAreya paNa utpanna nahi thAya. kAraNake je nitya sat ke asat che te ahetuka che, ane anya hetuonI apekSA rAkhato nathI.' evo nyAya che. Ama A pariNAma nityasat athavA nityaasat thaze. Ama thAya to paNa tene prANAtipAtavita rUpa zikSAvratanI dezanA asaMgata ja Thare. ('tu'pada jakAraarthaka che.) tethI padArthono nAza nihetuka nathI, paraMtu mudgaravagere hetuothI ja che. ema nizcaya thAya che. vaLI, tame je vinAzahetu zuM vinAzya(ghaTavagere)ne ja utpanna kare che gA.402 ityAdi viSpo batAvyA. tyAM vinAzyapakSa ane mAtra tenAthI bhinna bhAvAMtaranI utpattipakSa to amane amAnya hovAthI ja doSarUpa nathI. te ja pramANe vinAzya no abhAvapakSa paNa mAtra paryudAsarUpa ho ke mAtra prasarUpa ho, amane amAnya hovAthI ja tiraskaraNIya che. vinAzyano vinAza ane bhAvAMtotpattirUpa ubhayarUpa(paryAdAsa-prasajyaubhayarUpa)nA svIkAramAM koi doSa nathI. vaLI tame vinAzyanA abhAvane utpanna kare che te pakSamAM bhAva na vo. evo artha thAya. kAraNake prasajja niSedhano yApadasAthe ja sambandha thAya che. ane prasajyapratiSadharUpa abhAva ekAntaturUpa hovAthI karavo zakya nathI evo ja bakvATa ryo temAM paNa gADhaaMdhakArano prabhAva che. kAraNake prasajyapratiSadharUpa abhAva vastudharmarUpa hovAthI ekAnta tuccharUpa nathI, paNa kAryarUpa ja che. A vAta pUrve karI ja che. vinAzatuo kazuM karatA nathI. evo chellovikalpa paNa bAdhaka nathI. kAraNake tame jema utpattimAM zu na karanArAone hetutarIke svIkAryA che, tema nAzamAM paNa teone hetutarIke svIkAravAmAM koi doSa nathI. tathA gA. 409mAM ghaTAdi vinAyabhAva svabhAvathI navara che ke anavara evA be vilpa darzAvyA che. teAmAM dharmasaMgrahaNi bhAga-1 H 259 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakkhe kajjassa va tassa pAvaI nAso / tannAsammi ya bhAvo puvvaviNaTThassa bhAvassa tti / tadapyasamIcInam, yato ghaTAdinivRttiviziSTAnAmeva kapAlAdInAmuttarottarakAryarUpatayA pariNAmaH, tato ghaTAdinivRtterapi uttarottaraparyAyadharmarUpatayA pariNamamAnatvAt na kRtakatvAnnAzApAdanamasmAkaM doSAya, tthaabhyupgmaat| na ca vAcyaM tannAze ghaTAdibhAvonmajjanaprasaGgaH, yataH sA kapAlasaMbandhirUpatayA vinazyati na sarvathA, pariNAmapakSe sarvathA nAzAbhAvAt, uktaM ca-"nArthAntaragamo yasmAtsarvathaiva na cAgamaH / pariNAmaH pramAsiddhaH, iSTazca khalu pnndditaiH||1|| iti" itthaM caitadaGgIkarttavyamanyathA tvatpakSe'pi bhAvakAle tuccharUpasyAbhAvasyAbhAvAt tatkSaNAnantaraM ca tasya bhA(bhovataH kAdAcitkatayA bhAvasyeva nAze sati punarbhAvonmajjanaprasaGgo durnivaarH| api ca, ghaTAbhAvasya nAzahetuma'tpiNDaparyAyaH sakalasAmagrIko'ntyAvasthAprApto, yato ya eva ghaTabhAvaH sa eva tadabhAvanAzastato ya eva ghaTasya hetuH sa eva tadabhAvanAzasyApi, ghaTasya ca heturyathoktarUpo mRtpiNDaparyAyaH, sa ca ghaTaparyAyAdUvaM prAyo na bhavati, tatastadabhAvAt ghaTAbhAvanAzasyApyabhAva iti kRtaM prasaGgena / tadevaM na nirhetuko bhAvAnAM vinAza : kiMtu sahetukastathA ca kutaH kSaNikatvamiti? // 473 // evamanye'pi ye kSaNikatvaprasAdhanAya pariNAmAdayo hetavaH parairupanyasyante te sarve'pyahetava eva draSTavyAH, tathA cAha iya pariNAmaMtakkhaya-darisaNapamuhAvi heyavo savve / egaMtakhaNigapakkhe ahetavo ceva daTThavvA // 474 // (iti pariNAmAntakSayadarzanapramukhA'pi hetavaH sarve / ekAntakSaNikapakSe'hetava eva dRSTavyAH) itiH-evamuktanItyA pariNAmAntakSayadarzanapramukhA api ye hetava ekAntakSaNikapakSe parairupanyasyante te sarve'pyahetavo drssttvyaaH| yathAdi-pariNAmo nAma kathaMcidavasthitasya kthNcitpuurvruuptyaagenaavsthaantraapttirbhidhiiyte| taduktam-'pariNamaNaM pariNAmo jamhAvatthaMtarAvattI' iti| tatkathameSa kSaNikatvaprasAdhanAyAlaM bhavet? yadapi cocyate "pariNAmavAdibhiravazyaM bhAvAnAmatAdavasthyamabhyupagantavyamanyathA pariNAmAyogAt, tathA ca satyasmAkamiSTasiddhiH, atAdavasthyamanityatA bUma' itivcnaadnitytvsiddheriti'| tadapi bAlizajalpitam, atAdavasthyasya pariNAmapakSe kathaMcidevAbhyupagamAt, tasya cAnvayA ---------------------------- - --- - - - anavarapakSa to amAnya hovAthI ja upekSaNIya che. navarapakSamAM paNa pratiniyata anupakArI sahakArIone sApekSarUpe navarasvabhAva svIkAravAmAM koI doSa nathI. vaLI, kAryono paNa kAraNottarasApekSa nAza thAya ja tevo niyama nahi rahe ItyAdi (gA.414) vacana paNa khoTA samajavA, kAraNake kAryono svakAraNothI evo ja svabhAva utpanna thayo che, ke jethI anupakArI evA paNa pratiniyata sahakArIne prApta karI avazya vinAza pAme che. tethI keTalAka kAryo nArI nahi pAme evI Apatti raheze nahi. kAraNake tevA svabhAvanA sAmarthyathI kAraNAntara=nAzanA kAraNo) avazya hAjara thAya ja che. nahitara to teono uparokta svabhAva saMbhave ja nahi. vastranA raMganI bAbatamAM to vastrano tevo svabhAva na hovAthI ja raMganA kAraNonI avazya upasthitino saMbhava nathI. ane saMbhava na hovAthI ja avazya raMga lAgavAno saMbhava nathI. tathA "kica saheu". (gA.313 vaLI sahetukapakSe kAryanI jema nArAno paNa nArA prApta thAya che, ane nAzanA nArAmAM pUrvavinaSTa bhAvano bhAva thavAno prasaMga che.) ItyAdikathana paNa barAbara nathI. kAraNake ghaTAdi nivRttithI yukta kapAla vagere ja uttara-uttara kAryarUpe pariNAma pAme che. Ama ghaTAiinavRtti paNa uttara-uttaranA paryAyanA dharmarUpe pariNAma pAme che. tethI kRtakana=kArya) hovAthI ghaTAnivRttinA nArAnI Apatti batAvo, te amane doSarUpa nathI banatI. kAraNake ame te svIkArIe ja chIe. ema na kahezo, ke "to ghaTAdinivRttinA nArAmAM ghaDAno punarbhava thaze kAraNake jyAre kapAla nArA pAme che tyAre ghanivRtti kapAlanA saMbaMdhIrUpe ja nArA pAme che, nahi ke sarvathA. kAraNake pariNAmavAdamAM kazuM sarvathA nAza pAmatuM nathI. hyuM ja che ke "jethI sarvathA arthAntaragama(arthAntaranI prApti) nathI ke nathI sarvathA agama(aprApti) tethI pariNAma pramANa siddha che ane paMDitone ISTa che. A vastu Ama svIkAravI ja joIe, anyathA tamArA pakSe paNa bhAvakAle turUpano abhAva hovAthI ane uttarakSaNe teno(tuccharUpano) bhAva hovAthI tuccharUpa krAcitya ja che. ane tethI bhAvanI jema teno (tuccharUpano) paNa nAza thavAthI pharIthI bhAva pragaTa thavAno prasaMga durnivArya che. vaLI, ghaTAbhAvano nAzahetu saghaLI sAmagrIthI yukta ane aMtyaavasthA pAmelo mRtparyAya ja che. kAraNake je ghaTabhAva che, te ja ghaTAbhAvano nAza che. tethI ghaTanA je hetuM hoya, teja ghaTAbhAvanArAno paNa hetu bane. ane ghaDAno hetu uparokta mRpiDaparyAya ja che, tethI teja ghaTAbhAvanArAno paNa hetu che. paraMtu A hetu ghaTaparyAyanA uttarakALe prAya: hoto nathI, tethI A hetunA abhAvamAM ghaTAbhAvanA nAzano paNa abhAva Avaze. Ama ghaTAbhAvanA nAzanI Apatti nathI. tethI prasaMgathI saryuM. Ama bhAvono nAza nibuka nathI, paraMtu sahetuka ja che. tethI kSaNikapaNuM asaMbhavita che. 473 (bauddhati pariNAma-annakSayAdi ahetubhUta) Aja pramANe kSaNijyanI siddhi karavA bIjA paNa pariNAmavagere je hetuo bauddhoe batAvyA te badhA paNa hetubhUta nathI, tema ja samajavuM tethI ja kahe che. gArthAtha :- Ama bauddhoe batAvelA pariNAma-antakSayadanavagere hatuo paNa ekAntakSaNikapaNe ahetu ja che. kaMIka aMro avasthitavastu amukaaMze pUrvaparyAyano tyAga kare ane avasthAntarane pAme e pariNAma kahevAya. ja che ke "pariNamana pariNAma che kAraNake avasthAntaranI Apatti cheAvA svarUpavALo pariNAma kSaNitvanI siddhimAdezI rIte samartha bane? tathA tame "pariNAmavAdIoe avazya bhAvonuM anAvazya svIkAravuM paDe kemake te vinA pariNAma saMbhave nahi. ane atAdavathyanA svIkAramAM amArA ISTanI siddhi che kAraNake "atAivacce ja anityatA che ema kahIe chIe evA vacanathI anityatvanI siddhi thAya che. Avo karelo bAliza pralApa vyartha che. kAraNake pariNAmavAdamAM kathaMcidra dharmasaMgrahaNi bhAga-1 * ra60 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvivarSadazakasthitisvabhAvatvanyAyasya samAnatvAt, , atha cAnte kSayo dRzya icna pAyakAntenAnivRttiH kartuM yujyate kacaramakSaNe va tathA sati vinaabhuuttvenaikaantkssnniktvprtipnthitvaaditi| antakSayadarzanamapi anta eva kSayasAdhanAyAlaM nAdAvapi / syAdetat, yadyAdau kSayo nAbhyupagamyate tato'nte'pi kSayo na syAt, yuktita AkAlanityatApatteH, athAhi-ghaTasya varSadazakasthitisvabhAvasya prathamakSaNAtikrame tatsvabhAvanivRttirbhavati vA na vA? tatra yadyAdyaH pakSastato'tAdavasthyaM, tathA ca kSaNikatvaprasaGgaH / atha dvitIyaH pakSastarhi kSaNAntarAtikrame'pi sa eva svabhAvo yAvaccaramakSaNe'pi sa eva svabhAvaH, tato yathA prathamakSaNabhAvivarSadazakasthitisvabhAvatvasAmarthyAttasya varSadazakaM yAvadavasthAnamabhUt tathA caramakSaNavartitatsvabhAvasAmarthyAdanyadapi varSadazakaM yAvattenAvasthAtavyaM, nyAyasya samAnatvAt, tatrApi caramasamaye sa eva svabhAva ityanyadapi varSadazakaM yAvattenAvasthAtavyaM, tatrApi ceyameva yuktirityAkAlanityatApattiH, atha cAnte kSayo dRzyate, tasmAdantakSayadarzanAnyathA'nupapattyA tasyAdAvapi kSayo'numIyata iti, tadetadayuktam, varSadazakasthitisvabhAvatve'bhihite sati paramArthato vikalpayugala pravRttei, tatha vidvAnuyAyitvA ri-paTa vahetu varSa zasthitivamAvaH samutvajJastajUthamaNa prathamakssnnmaatraatikrme sati ekAntenAtAdavasthyaM bhavet? prathamakSaNasya varSadazakatvAyogAt, kathaM vA tAdavasthyameva? tathA sati varSadazakasthitisvabhAvatvavirodhAt, yadi hi tasya kathaMcit pratikSaNamapacayabhAvena varSadazakacaramakSaNe varSadazakasthitisvabhAvatvasya sarvAtmanA nivRttirbhavati tadA tasya tatsvabhAvatvakalpanA kartuM yujyate nAnyathA, tanna varSadazakasthitisvabhAvatvasya prathamakSaNAtikrame satyekAntena nivRtti pyekAntenAnivRttiH kiMtu kthNcit| zAhi-prathamakSaNApekSayA nivRttiH, zeSakSaNApekSayA caanivRttiriti| etaduI pati-varSadazakakAlasya niyatamAnatvAdetadvarSadazakasthitisvabhAvatvaM manuSyaparyAyavat pratikSaNamavazyaM nyUnabhAvena pariNAmi / tathAhi-yadeva prathame kSaNe varSadazakasthitisvabhAvatvamAsItadeva dvitIye kSaNe prathamakSaNahInavarSadazakasthitisvabhAvatvarUpatayopajAtam, evamuttarakSaNeSvapi bhAvanIyamiti na kazciddoSa iti kRtaM prasaGgena // 474 // upasaMhAramAha-- tamhA pariNAmI khalu jIvo logappamANao siddho / adhuNA jahesa NAtA taha suttAdesato vocchaM // 475 // __ (tasmAtpariNAmI khalu jIvo lokapramANataH siddhaH / adhunA yathaiva jJAtA tathA sUtrAdezato vakSye) tasmAtpariNAmI khalu jIvo lokataH pramANatazca siddha iti sthitam // (iti) pariNAmitvasiddhiH // samarthita mUladvAragAthopanyastaM pariNAmitvamidAnIM tu jJAyakatvaM samIyatukAmastadupakSepaM kurvannAha-'ahuNetyAdi' adhunA yathA eSa jIvo jJAtA bhavati tathA sUtrAdezataH vakSye // 475 // pratijJAtamevAha--. - - - - - - - - - - - - -- -- --akAdavathya ja ISTa che nahika sarvathA. ane kathaMciH atAivacca anvaye vinA saMbhave ja nahi. tethI A kathaMcid atAivacca ekAntaanityatAnuM sAdhaka nathI paNa bAdhaka che. tavaiva akSayadarzana paNa anne kSaya(nAza)nuM ja sAdhaka che, nahi ke AraMbhe paNa kSayanuM. bauddha :- jo AdimAM kSaya nahi svIkArazo, to atte paNa kSaya svIkArI zakAze nahi. kAraNake yuktithI sadA nityatAnI Apatti Avaze. jUo - eka ghaDo dasavarSa rahevAnA svabhAvavALo che. have, ghaDAno A svabhAva prathamakSaNa pUrNa thaye nivRtta thaze ke nahi thAya? jo 'nivRtta thaze' ema kahezo, to svabhAva badalAvAthI akAdavathya AvyuM ane te kSaNitvano prasaMga che. have jo ema kahezo ke "e svabhAva nivRtti nahi thAya to prathamakSaNavat bIjIkSaNe paNa te svabhAva nivRtta nahi thAya, yAvat dasavarSanI caramakSaNe paNa te svabhAva nivRtta nahi thAya. tethI jema prathamakSaNe dasavarSa rahevAnA svabhAvanA sAmarthyathI ghaDo dasavarSasudhI rahyo, tema dasavarSanI caramakSaNe paNa te ja svabhAvanA sAmarthyathI bIjA paNa dasavarSasudhI te ghaDo raheze. kAraNake nyAya sarvatra samAna che. e bIjA dasa varSa vItI gayA bAda paNa A ja yuktithI dasavarSa rahevAno svabhAva akhaMDa hovAthI pharIthI dasavarSa raheze. Ama ghaDo sadAbhAvI raheze. A Apatti che paNa ghaDAno aMte nAza thato to dekhAya che, Ama ane dekhAtA kSayanI anyathAanupapatti dvArA ghaDAno AraMbha paNa kSaya thAya che tevuM anumAna thAya che. uttarapakSa :- A tame pANImAM taiyo pheravyo. kAraNake jyAre ema % ke "ghaDAno dasavarSa rahevAno svabhAva che. tyAre A svabhAva bIjI kSaNe nivRtta thaze ke nahi tevA tamArA vindhayugalane pravRtta thavAno koi avakAza ja nathI. kAraNake A svabhAva kathaMcikavAda(=syAdavAda)ne anusare che. te A pramANe ghaDo potAnA hetuomAMthI dasavarSanI sthitinA svabhAvavALo utpanna thayo. to dhI rIte prathama kSaNa pasAra thavA mAtrathI te ekAtte atadavastha thAya? prathamakSaNa kaMI dasavarSarUpa nathI. te ja pramANe prathamakSaNanA aMte sarvathA tadavastha paNa raheto nathI. kAraNake prathamakSaNa pasAra thayA pachI paNa pUrvavat ja raheto hoya, to tenA dasavarSarahevAnA svabhAvasAthe virodha Ave. jo pratyeka kSaNa apacaya thavAdvArA dasamAvarSanA aMta samaye dasavarSa rahevAnA svabhAvatvanI sarvathA nivRtti thAya, to ja ghaDAnI dasavarSarahevAnI svabhAvatA lpavI yogya Thare, anyathA nahi.Ama dazavarSa rahevAnA svabhAvatvanI prathamakSaNanA atyaye - ekAnta nivRtti paNa thatI nathI, ane ekAnta anivRtti paNa thatI nathI. paraMtu kathaMcit nivRtti ane kathaMcit anivRtti ja thAya che. te A pramANe ke prathamakSaNanI apekSAe nivRtti che, bAkInI kSaNonI apekSAe anivRtti. tAtparya- dasavarSano kALa niyatapramANavALo che. tethI A dasavarSarahevAnI svabhAvatA manuSyaparyAyanI jema pratikSaNa nyUnabhAve pariNAma pAmanArI che. tethI prathamakSaNe je dasavarSasthitisvabhAvatA hatI, teja svabhAvatA dvitIyakSaNe prathamakSaNanyUnadasavarSasthitisvabhAvatArUpe pariNAma pAme che. Ama uttara-uttarakSaNoaMge samajavuM. tethI koI doSa saMbhavato nathI. tethI prasaMgathI saryuM. 474 have upasaMhAra darzAve che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 : ra01 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAtA saMvittIo jIvo nahi nANabhinnarUvANaM / sA atthi ghaDAdINaM takajjA'darisaNAu tti // 476 // (jJAtA saMvitteH jIvo nahi jJAnabhinnarUpANAm / so'sti ghaTAdInAM tatkAryA'darzanAditi) jJAtA-jJasvabhAvo jJAnAdabhinna iti prtijnyaa| saMvitteH-saMvidAnatvAditi vyatirekI hetuH| vyatirekamevAsya vipakSAt sAdhayati 'nahItyAdi na hi-yasmAd ghaTAdInAM jJAnAdbhinnarUpANAM sA saMvittiH-saMvidAnatA'sti / kutaH? ityAha'tatkAryAdarzanAt tatkAryasya-paryAlocanApUrvakaniyatapravRttinivRttyAdilakSaNasyAdarzanAt iti| tasmAdayaM jIvaH saMvittyupalabdheAnAdabhinna itynumiiyte| etadustake pati-iyaM saMvidAnatA tAvajjIva evopalabhyate natu ghaTAdau, tadyadi jJAnAdbhinnarUpe'pi jIve syAt tato ghaTAdAvapi prasajyeta, bhedAvizeSAt, tathA ca sati sarvavastvAzrayatayA bhavet niyatAzrayatayA ca vyAptA, tato vyApakAnupalabdhyA jJAnAdinnarUpAdvipakSAd vyAvarttamAnA jJAnAbhinnavastvAzrayatayA vyApyata iti vivakSitahetusAdhyayoH pratibandhasiddhiriti // 476 // yaduktaM bhedAvizeSAd ghaTAdAvapi sA prasajyeteti, tatra paraH samAdhAnamAha tesiM na teNa jogo annaguNattAtoM teNa sA natthi / avisiTe annatte etaM pi ya kiMkayaM ettha? // 477 // (teSAM na tena yogo'nyatvAt tena sA nAsti / aviziSTe'nyatve ca kiMkRtamatra) teSAM-ghaTAdInAM na tena-jJAnera saha yogaH saMbandho'sti, anyaguNatvAt, jJAnaM hyAtmano guNo na ghaTAdInAM, tatastat tenaiva saha saMbaddhaM na tu ghaTAdibhiH, tena kAraNena yogAbhAvalakSaNena sA-saMvitsaMvidAnatA na teSAM ghaTAdInAmasti, na tu jJAnAdbhinnarUpatvena, tanna jJAnAbhinnavastvAzrayatayA sNvitteptiriti| atrAcArya Aha-'avisiTe ityAdi aviziSTe anyatve etadapi-jJAnamAtmano guNo na ghaTAdInAmitIdamapi atra-vicAraprakrame kiMkRtaM-kinnibandhanaM?, naiva sanibandhanamiti, vAGmAtrametaditi bhAvaH // 477 // atra parasya matamAzaGkamAna Aha-- aha u.sahAvakataM ciya patiNiyatA ceva jaM guNA loe / eso vi ha animitto sahAvapakkho sapaDivakkho // 478 // (atha tu svabhAvakRtamevaM pratinayataiva yaduNA loke / eSo'pi hu animittaH svabhAvapakSaH sapratipakSaH) -- -- -- --gAthArtha :-Ama loka ane pramANathI jIva pariNAmI siddha thAya che. Ama pariNAmitvanI siddhi thaI. tethI mULagAthAmAM je pariNAmIdvAra batAveluM tenuM samarthana thayuM. have, AtmAnuM jJAyakapaNAnuM samarthana karavA, tenA upakramanA ArAyathI "ahuNA ItyAdi kahe che. have sUtranA AderAthI "A jIva jJAtA che tema kahIrA...40pA | (AtmA jJAyaka che) pratijJAta karelA jIvanA jJAtRtvanuM sUcana kare che. gAthArtha :- "svabhAva(jJAnasvabhAva) jJAnathI abhinna che. A anumAna-pratijJAvAkyamAM "kAraNake saMvidAna che.' evo vyatirakI hetu che. hetuno A vyatireka vipakSadvArA sUcave che. "nahi ItyAdi. ghaDAvagere jJAnathI bhinna vastuomAM saMvitti nathI. kAraNake teomAM (ghaDA vageremAM) saMvittinA paryAlocanapUrvaka niyata pravRtti/nivRttirU5 kAryo dekhAtA nathI. tethI A jIva saMvittinI upalabdhithI jJAnathI abhinna che tema anumAna thAya che. tAtparya:- A saMvedana jIvamAM ja upalabdha thAya che, ghaDAvagere ajIvamAM nahi. jo A saMvedana jJAnathI bhinna evA paNa jIvamAM hota to ghaDAvageremAM paNa mAnavAno prasaMga Avata kemake te(=jJAna) jIva ane ghaDAvagerethI samAnatayA bhinna che. ane to saMvitti sarvavastu( jIva ane jaDa)no Azraya kare. tema mAnavuM paDaze. paNa vAstavamAM saMvitti niyata AzrayatAthI vyApta che. (niyataAzrayatA vyApaka che. saMvitti vyApya che.) Ama vyApakanI anupalabdhi che. tethI bhinnarUpa jJAnAtmakavipakSathI vyAvRtta thaI saMvitti jJAnathI abhinna vasturUpa AzrayamAM rahelI AzrayatAthI vyApelI che. arthAta jyAM jyAM saMvitti che tyAM tyAM jJAnabhinna AzrayatA che. jyAM jJAnAbhinna AzrayatA nathI tyAM saMvitti paNa nathI. tAtparya :- saMvitti jJAnanA AdhAramAM rahelI che. have jo jJAna svAzrayabhUta jIvathI ekAMte bhinna ja hoya. ane mAM jo jIva jJAnanA AdhAratarIka ISTa hoya, to jJAnanA AdhAratarIka jIvanI jema ghaTavagerene paNa ekAMntabhedarUpa nyAyanI samAnatAthI svIkAravA joIe. ghaDAvagere jJAnathI bhinnarUpe sarvatra siddha che. ane tyAM saMvitti upalabdha thatI nathI. tethI mAtra jIvamAM ja upalabdha thatI saMvitti anyathA aghaTamAna thavAdvArA svAzrayane jJAnathI abhinna tarIka siddha kare che. Ama hatu ane sAdhya vacceno saMbaMdha siddha thAya che. 476aaaa (jJAna AtmAthI kathaMcita abhinna). ahIM "samAnatayA bheda hovAthI ghaDAmAM paNa saMvittino prasaMga che evuM je ThAM tyAM pUrvapakSa samAdhAna Ape che. gAthArtha :- pUrvapakSa :- ghaDAvagereno jJAnasAthe saMbaMdha eTalA mATe nathI, ke jJAna teonA guNa nathI paNa AtmArUpaanyano guNa che. tethI ja jJAna AtmAsAthe saMbaddha che, paNa ghaDAvagere sAthe saMbaddha nathI. Ama jJAnano ghaDAvageresAthe saMbaMdha na hovAthI ja ghaDAvagerene saMvitti(saMvedana) nathI, nahika ghaDAvagere jJAnathI bhinnarUpavALA hovAthI. tethI savedananI jJAnAbhina AzrayatA sAthe vyAti lpavAnI jarUra nathI. uttarapakSa :- jJAna AtmA ane ghaDAvagerethI samAnatayA bhinna hoya, to prastutavicArasthaLe "jJAna AtmAno ja guNa che ghaDAvagereno nathI evo nirNaya karavAmAM kAraNa koNa che? arthAt koI kAraNa nathI. mAtra vacanavilAsa che. 477 dharmasaMgrahaNi bhAga-1 262 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athocyeta-jJAnamAtmano guNo natvanyeSAmityetat svabhAvakRtameva-svabhAvanibandhanameva, yat-yasmAtsvabhAvata eva loke pratiniyatA guNA bhavantIti / atrAha-eSo'pi ca-svabhAvapakSo'nimitto-nimittamantareNa kalpyamAnaH sapratipakSaHsvabhAvAntarakalpanAprasaGgalakSaNapratipakSayuktaH // 478 // sapratipakSatvameva bhAvayati-- egateNa vibhinnaM nANaM AyAu tagguNo tahavi / ettocciya NannaguNo tahAsahAvAtoM kiM mANaM ? // 479 // (ekAntena vibhinnaM jJAnamAtmanastadguNastathApi / ata evAnyaguNastathAsvabhAvAt kiM mAnam) ekAntenAtmanaH sakAzAt vibhinnaM jJAnaM tathApyetattathAsvabhAvAttaguNa-AtmaguNo na punarata eva bhedAvizeSAt anyaguNo'pItyatra kiM mAna-pramANaM?, naiva kiMcit / tato'nyaguNatayA'pi kalpanAprasaGgAt na yathoktasvabhAvapakSaH zreyAniti // 479 // yaccoktam- 'painiyayA ceva jaM guNA loe' iti taddUSayitumAha-- patiNiyatatA tu loe guNANa diTThA nimittabhedeNa / egaMtabhedapakkhe Na ya jujjai tamavisesAo // 480 // (pratiniyatatA tu loke guNAnAM dRSTA nimittabhedena / ekAntabhedapakSe na ca yujyate tadavizeSAt) . pratiniyatatA tu loke guNAnAM dRSTA nimittabhedena-nimittavizeSeNa kthNcidbhedlkssnnen| tathAdi-yasya guNasya yena saha kathaMcidabhedo'sti sa tatra pratiniyato bhavati, nAnyatreti, ekAntabhedapakSe cAGgIkriyamANe, cazabdo bhinnakramaH sa ca yathAsthAnaM yojitaH, na yujyate tat-pratiniyatatAyA nimittaM kiNcit| kuta ityAha-'avizeSAt AtmaghaTAdInAM jJAnAdbhinnarUpatvena vizeSA'bhAvAt // 480 // paro bhedAvizeSe'pi nimittamAdarzayati-- samavAyA saMbaMdho tesiM tasseva tehi NaNa keNa ? / jati anneNa'NavatthA aha u sayaM kinna tesiM pi ? // 481 // (samavAyAt sambandhasteSAM tasyaiva tAbhyAMnanu kena ? / yadi anyenAnavasthA'tha tu svayaM kinna teSamapi) samavAyAtsakAzAt yaH parasparaM tayorjJAnAtmanoH saMbandhaH sa bhedAvizeSe'pi pratiniyatatAyAH-jJAnamAtmana eva guNo nAnyeSAmityevaMrUpAyA nimittamiti cet| atrAha-'tassevetyAdi tasyaiva samavAyasya tAbhyAM-samavAyibhyAM saha kena saMbandhaH syAt? kimanyena samavAyena kiMvA svarUpeNaiva? tatra yadyanyeneti pakSastInavasthA, tasyApi svasamavAyibhiH saha saMbandhasya tadanyasamavAyabalAdeva bhAvAt, tasyApyanyata iti / atha, tuH pUraNe, svayaM svarUpeNeti pakSastataH kinna tayorapijJAnAtmanoH guNaguNinoH svayaM saMbandhaH? kimetadarddhajaratIyamiti // 481 // atra parAbhiprAyaM dUSayitumAha-- - - -- -- - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - --- - - - ahI pUrvapakSanA AzayanI AzaMkA karatAM kahe che. gAthArtha :- pUrvapakSa :- "jJAna AtmAno guNa ja che, anyano nahi emAM svabhAva ja kAraNa che. kAraNake lokamAM svabhAvanA ja kAraNe pratiniyata guNo hoya che. uttarapakSa :- koIpaNa prakAranA nimitta vinA AvA svabhAvanI lpanA karavI yogya nathI, kemake te(=animittaka svabhAvalpanA) anyasvabhAvanI lpanAnA prasaMgarUpa pratipakSathI yukta che. 48. sapratipakSapaNAnuM ja bhAvana kare che. gAthArtha :- AtmAthI ekAnta bhinna levA mAM jJAna tevA svabhAvathI AtmAno guNa che. paNa bhedanI samAnatA hovA chatAM ghaDAvagere bIjAno guNa nathI, ema kahevAmAM koi pramANa nathI. Ama to anyanA gaNatarIka paNa lpanA karavAno prasaMga hovAthI tame kahelo svabhAvapakSa zreyaskara nathI. bhAjallA vaLI gA.48mAM "pratiniyata ja guNo hoya che.' ityAdi je kahyuM te dUSita karavA kahe che. gAthArtha :- lokamAM guNonI je pratiniyatatA dekhAya che te kathaMcibhedarUpa nimittabhedanA kAraNe hoya che. je guNano je guNIsAthe kathaMcidabheda hoya te guNa te ja guNImAM pratiniyata che anyatra nahi. ane ekAntabhedapakSanA aMgIkAramAM to pratiniyatatAnuM koI nimitta yogya nathI. kAraNake AtmA ane ghaTavagere jJAnathI bhinnarUpe samAna che. (mULamAM "capadano anvaya 'sAnta '6 sAthai cha.) // 48 // (samavAyarnu una) ahI pUrvapakSa samAnatayA bheda hovA mAM jJAnanA AtmaguNa hovAmAM nimitta darzAve che. gAthArtha :- pUrvapakSa :- jJAnanI mAtmAthI ma bhavizeSa35 .samavAyanA 10 te jnnnaa(=jnyaanAtmAno) saMbaMdha thAya che. tethI "jJAna AtmAno ja guNa che anyono nahi evI pratiniyatatAnuM nimitta A sambandha che. tapakSa :- mA samavAyanI ta samavAyI (samapAyapA-mAtmA bhane jJAna)sAthe saMjaya nAthI ? suManya samavAyathI ke svarUpathI ja? jo anya samavayathI ema kahezo, to anavasthAdoSa che. kemake te anya samavAyano paNa potAnA samavAyIo sAthe saMbaMdha anyatarasamavAyanA baLathI svIkAravo paDaze. ane te anyatarano vaLI anyatamathI. Ama anavasthA cakra cAlaze. have samavAyano samavAyIosAthe svarUpathI saMbaMdha che tema kahezo, to jJAna-AtmArUpa guNa guNIno ja svayaM svarUpathI ja sambandha kema kyA nathI? amusthaLe svarUpa svIkArI ane amusthaLe na svIkArI Avo ardhajaratIyanyAya kema pakaDo cho ? 481aaaa dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 263 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siya so ubhayasahAvo appANaM te ya saMghaDAveti / saparappakAsadhammo tahAsahAvA padIvovva // 482 // (syAt sa ubhayasvabhAva AtmanAM tau ca saMghaTayati / svaparaprakAzadharmastathAsvabhAvAt pradIpa iva) syAdetat, samavAyaH ubhayasvabhAvaH-svaparasaMbandhanasvabhAvastata AtmAnaM samavAyibhyAM saha tau ca-samavAyinI parasparaM ghttyti-sNbndhyti| atraiva dRSTAntamAha-'saparetyAdi' yathA pradIpastathAsvabhAvatvAt svaparaprakAzakaraNasvabhAvaH tadvadeSo'pi samavAyaH svaparasaMbandhanasvabhAva iti na tadanyasamavAyApekSaNenAnavasthAdoSa iti // 482 // atrAha-- te ceva kinna? evaM tahAsahAvavirahA Na mANamiha / na ghaDai ciMtijjataM tuha pakkhe dIvaNAtaM pi // 483 // (tAveva kinn| evaM tathAsvabhAvavirahAnna mAnamiha / na ghaTate cintyamAnaM tava pakSe dIpajJAtamapi) tAveva-jJAnAtmalakSaNau guNaguNinau kinna evaM-svabhAvata eva parasparaM saMbaddhau bhavataH? yena tadanyaH samavAyaH parikalpyate iti / para Aha-'tahAsahAvavirahA' tthaasvbhaavvirhaat| sUrirAha-'na mANamiha' iha jJAnAtmanoH svata eva saMbandhe na svabhAvaH samavAyasya tvastItyatra na kimapi mAna-pramANaM, na ca pramANamantareNa tattvavyavasthA,mA prApadatiprasaGga iti / yadapi ca prAk dIpajJAtamudAritaM tadapi yuktyA cintyamAnaM sarvathA tava pakSe na ghaTata eva // 483 // aghaTanameva bhAvayati-- jamabhinno sapagAsA so saparapagAsago NayAbhedo / tesiM pi tujjha iTTho tA so vi tahAviho kiha Nu? // 484 // (yadabhinnaH svaprakAzAta sa svaparaprakAzako nacAbhedaH / teSAmapi taveSTastataH so'pi tathAvidhaH kathaM na) yat-yasmAtsvaprakAzAdabhinna san sa pradIpaH svaparaprakAzako bhavati, na ca tayorapi-pradIpasvaprakAzayostavAbheda iSTaH, kiMtu bhedaH, guNaguNimorbhedAbhyupagamAt / 'tA' tasmAtso'pi-pradIpastathAvidhaH-svaparaprakAzakaH kathaM nu syAt? naiva kathaMcanetibhAvaH // 484 // etadeva bhAvayati-- dIvo vi haMta davvaM tassa pagAso mato ihaM dhammo / ___etesiM bhedammi tu so saparapagAsago moho // 485 // (dIpo'pi hnt| dravyaM tasya prakAzo mata iha dharmaH / eteSAM bhede tu sa svaparaprakAzako mohaH) / hanteti vAkyArambhe / taduktam-"hanta harSe'nukampAyAM vAkyArambhaviSAdayoriti" / hanta iha dIpo'pi dravyaM, tasya-dIpasya punaH prakAza:-prakAzatvazaktirmato dharmo-guNastata etayoH-dIpatatprakAzayorbhade'pi / tazabdo'pizabdArthaH / 'sa dIpaH svaparaprakAzaka' iti yaducyate tanmoho-mohavilasitaM, prakAzAr3hedAvizeSeNa ghaTAdI-nAmapi svaparaprakAzakatvaprasakteriti // 485 // yaduktam-'siya so ubhayasahAvo' iti tatraivAbhyuccayena dUSaNamAha- - - --- - - - - - - - - - - - -- -- - - - - - - - - - - - - - - - ahIM pUrvapakSanA abhiprAyane dUSita karavA kahe che. gAthArtha :- pUrvapakSa :- samavAya sva ane para sambandhanarUpa ubhayasvabhAvavALo che. tethI potAne samavAyIo sAthe ane e banne samavAyIone paraspara saMbaMdhita kare che. ahIM daSTAMta A che - jema dIvo tathAsvabhAvathI potAno ane parano prakAza karavAnA svabhAvavALo che tema A samavAya paNa vaparasaMbadhanasvabhAvavALo che. tethI anya samavAyanI apekSAthI Avato anavasthAdoSa raheze nahi. 48rA ahI AcAryavara kahe che. gAthArtha :- uttarapakSa :- jJAna ane AtmArUpa guNaguNI ja svabhAvathI paraspara saMbaddha kema thatA nathI ke jethI samavAyanAmanA anya padArthanI lpanA karo che. parvapakSa :- e bemAM tevo svabhAva nathI. uttarapakSa :- jJAna ane AtmAnA svata sambandhaaMge svabhAva nathI, ane samavAyanA svata: sambandhaaMge svabhAva che ema kahevAmAM zuM pramANa che ? kAraNake pramANa vinA tatvanirNaya thaI na zake, anyathA atiprasaMga Ave. ane samavAyanA tathAsvabhAvanI lpanAmAM koI pramANa nathI. tathA pUrve je dIpadAnta batAvyuM te paNa yuktithI vicAratAM tamArA pakSe jarA paNa saMgata karatuM nathI. 483 dIpadaSTAntanI asaMgatatAnuM bhAvana kare che. gAthArtha :- jo pradIpa potAnA prakArothI abhinna hoya, to ja svaparaprakAraka thaI zake anyathA nahi (kAraNake prakAzavAnuM kArya prakAzanuM che, tenAthI abhinna hovAthI ja pradIpanuM paNa kahevAya che.) paraMtu tamane pradIpa-prakAzavacce abheda nahi paNa bheda iSTa che. kAraNake tamArA mate guNa ane guNIvacce bheda che. tethI pradIpathI bhinna prakAzanuM pradIpa tathA parane prakAravAnuM kArya hovAthI pradIpane paraprakAzaka kahI zakAya nathI. 484aa Aja arthanuM bhAvana kare che. gAthArtha :- ("hanta avyaya ahIM vAkyanA AraMbhaarthaka che. dhuM ja che ke "harSa, anukampA vAkyAraMbha ane viSAdaarthe hunta' avyaya Ave.") ahIM dIvo dravya che teno prakAza-prakAratvazakti dharma guNa che. Ama tamArA mate dIpa-prakAra vacce zubha- 35 mA che. ('tu'5E * artha .) Hi lo sa52U515 * me dj me bho 35 cha, 29 AmatI, dharmasaMgrahaNi bhAga-1 % ra04 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiMca iha te sahAvA tatto bhinnA va hojja'bhinnA vA? / - bhede tassatti kaha? ete'bhede kaha donni? // 486 // (kiJceha tau svabhAvau tato bhinnau vA syAtAmabhinnau vA? / bhede tasyeti katham? etAvabhede kathaM dau) kiMca, iha-vicAraprakrame tau-svaparasaMbandhanasvabhAvau tataH-samavAyAtsakAzAdinnau vA syAtAmabhinnau vA? yadi bhinnau tato bhede sati tasya-samavAyasyaitau svabhAvAviti saMbandhaH kathaM syAt? naiva kathaMcanApi / saMbandhanibandhanasya samavAyAntarasyAnavasthApayAdanabhyupagamAt / athAbhinnau tataH samavAyamAtrameva, na tau, tadavyatiriktatvAt, tatsvarUpavat / sAhi-'abhede kahaM donni' abhede sati kathaM dvau-samavAyatatsvabhAvadvayalakSaNau kathaM bhavataH? naiva kathaMcana, svabhAvayoH samavAye antarbhUtatvAt // 486 // anyacca, . "ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM 'iha' iti pratyayaheturyaH saMbandhaH sa samavAya" iti vacanAdiheti buddhigamyaH samavAya iSyate, so'pyanaikAntika iti darzayannAha-- samavAisu sapavAto iha buddhI jaha viNA tayaM iTThA / __ iya jIve NANamiyaM Na havai NaNu keNa kajjeNaM ? // 487 // (samavAyiSu samavAya iha buddhiryathA vinA takamiSTA / iti jIve jJAnamiyaM na bhavati nanu kena kAryeNa?) yathA taka-samavAyaM vinA iha-samavAyiSu samavAya itIha buddhirissttaa| itiH-evamiha-jIve jJAnamitIyamapi iha buddhiH samavAyaM vinA kena kAryeNa-kena kAraNena na bhavati? bhavatyeveti bhAvaH / tulyayogakSematvAt / tadevapAstAM tAvatsvarUpatazcintyamAnaH samavAyo na ghaTate, ihapratyayagamyatayApi na ghaTata ityuSaNaditam // 487 // sAMpratamupasaMhAramAha evaM samavAto'ti hu ciMtijjaMto na savvahA ghaDai / tA guNaguNiNo siddho saMvedaNao abhedovi // 488 // (evaM samavAyo'pi hu cintyamAno na sarvathA ghaTate / tasmAd guNaguNino. siddhaH saMvedanato' bhedo'pi) evam-uktena prakAreNa samavAyo'pi 'hu' nizcitaM guNAnAM pratiniyatAdhAratAyA nimittaM paraiH parikalpitazcintyamAnaH sarvathA na ghaTate / tasmAt guNaguNinoH-jJAnAtmalakSaNayoH saMvedanataH-pratiniyatAdhAratAnyathAnupapattilakSaNayuktimUlAnubhavAdabhedo'pi kathaMcitsiddha iti sthitam // 488 // atra parasya matamAzaGkamAna Aha-- siya karaNameva nANaM AtA katta tti ceva bhedo tu / nahi vAsivaDDhaINaM ihaM abhedo kahaMcidavi // 489 // (syAt karaNameva jJAnamAtmA karteti eva bhedastu / nahi vAsivarddhakyoriha bhedaH kathaJcidapi) syAdetat, jJAnaM karaNameva, AtmA tu kartA, itiH evaM kartRkaraNabhAvena jJAnAtmanodhaiMda eva / tuzabda evkaaraarthH| ghedapeta karaNayordRSTAntena sAdhayannAha- 'nahItyAdi nahi vAsivarddhakyoriha-jagati abhedaH kathaMcidapi bhavati, -- - - - - - - --- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ghaDAvagere paNa samAnatayA prakArAthI bhinna hovAthI teone paNa svaparaprakAzaka kahevAnI Apatti Avaze. 48pA - tame gA.48ramAM je kahyuM ke "samavAya ubhayasvabhAvavALo che ItyAdi, tyAM paNa amyuccayathI dUSaNa batAve che. gAthArtha :- vaLI, prastuvicAramAM te be svaparasambandhasvabhAvo samavAyathI bhinna che ke abhinna ? jo bhinna hoya, to "samavAyanA te banne svabhAva che.' evo sambandha zI rIte saMbhave? arthAta na ja saMbhave. kAraNake sambandhamAM kAraNa tarIke anya samavAyanI lpanA anavasthAdoSanA bhayathI ja svIkArI nathI. ane jo te svabhAvo samavAyathI abhinna ja hoya, to samavAyamAtra ja bAkI rahe che, te bane nahi. kAraNake te bane samavAyathI avyatirikta che. jemake samavAyanuM svarUpa. (samavAyanuM svarUpa samavAyathI abhinna hoI alaga nathI - samavAyarUpa ja che. tema te banne svabhAvo paNa samavAyathI abhinna hoya, to alagarUpa na banatA samavAyarUpa ja rahe.) Ama abhedapale samavAya ane tenA be svabhAva ema be vastu kevI rIte rahe ? arthAt na ja rahe. kAraNake te banne svabhAvano samavAyamAM ja antarbhAva thaI jAya. 486aaaa vaLI, naiyAyika/vaizaSiko samavAyanI AvI vyAkhyA kare che. "epRthagrupa siddha thayelA ane paraspara AdhAra/Adheya bhAva dharAvatA bhAvomAM Iha (=ahIM A)" pratyaya(=saMvedana) thavAmAM kAraNabhUta je sambandha che. te samavAya che." A vyAkhyAnA baLapara 'i evI buddhithI gamya samavAyapadArtha iSTa che. A lpanA paNa anaikAntika che, tema darzAvatAM kahe che. gAthArtha :- tamane samavAya vinA paNa "A samavAyIomAM samavAya' evI Ihabuddhi iSTa che. (anyathA pUrvAna anavasthAdoSa ubho thAya.) eja pramANe "A jIvamAM jJAna' evI paNa ihabuddhi samavAya vinA kyA kAraNe na thAya ? arthAt thaI ja zake. kAraNake ubhayasthaLe(samavAya ane jJAnasthaLe) tulyayogakSema che. Ama "svarUpathI vicAranA samavAya asaMgata che e vAta javA do paNa ihapratyayagamyarUpe paNa samavAya asaMgata che tema siddha kyuM. 487 have upasaMhAra batAve che. gAthArtha :- Ama upara dhuM tema bIjAoe guNonA pratiniyataAdhAratAnA nimittatarIka pelo samavAya paNa vicAratA avazya asaMgata kare che. tethI pratiniyataAdhAratAnI anyathA anupapattirUpa yuktinA mULathI udbhavelA anubhavathI jJAna AtmArUpa guNa-guNIno kathaMcit abheda paNa siddha thAya che. 488 (Sr-521 pathye mahanI saMbha) ahIM pUrvapakSanA ArAyanI AzaMkA karatA kahe che. gAthArtha :- pUrvakSa :- jJAna 523 (sAyama sAdhana) cha bhane mAtmA Ahe. bhAma jJAna-mAtmA pathye me 4 dharmasaMgrahaNi bhAga-1 - 265 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ pariNAme puNaNa tesiM'bhedo kahAvaktaM na teSAmabhedaH kaciyAbhadato vAsirapi tasya kiMtu bheda eva, sa ca kartRkaraNabhAvanibandhanaH, kartRkaraNabhAvazca jJAnAtmanorapyaviziSTa ityatrApi bheda eveti bhAvaH // 489 // atrAha-- taM khalu bajhaM karaNaM nANaM paNa aMtaraM ti vedhamma / na ya apariNao u tahA ageNhiuM tI ayaM ghaDati // 490 // (tatkhalu bAhyaM karaNaM jJAnaM punarAMtaramiti vaidharmyam / na cApariNatastu tathA'gRhItvA tAmayaM ghaTayati ) tat-khalu vAsilakSaNaM karaNaM bAhyaM, jJAnaM punarAntaramato dRssttaantdaassaantikyo_dhrmym| yadi hi kiMcitkaraNamAntaramekAntena bhinnamupadaryeta tataH syAt dRSTAntadASTAntikayoH sAdharmya, na ca tttthaavidhmsti| na ca bAhyakaraNagato dharmaH sarvo'pyAntare yojayituM zakyate, anyathA 'dIpena cakSuSA devadattaH pazyatI'tyatrApi dIpAdivaccakSuSo'pyekAntena devadattasya bhedaH syAt / tathA ca sati lokapratItivirodhaH / api ca, sAdhyavikalo'pi vAsivarddhakidRSTAnta ityAvedayannAha-'naya ityAdi na ca ayaM varddhakistathA kASThamidamanayA vAsyA ghaTiSye ityevaM vAsigrahaNapariNAmenApariNataH san 'tIti' tAM vAsimagRhItvA ghaTayati, kiMtu tathApariNatastAM gRhItvA // 490 // tataH kimityAha-- pariNAme puNa egattha-sAhagattassa'bhedao kiha Nu / jujjai imaM jamuttaM Na tesiM'bhedo kahaMcidavi? // 491 // (pariNAme punarekArthasAdhakatvasyAbhedataH kathaM nu / yujyate idaM yaduktaM na teSAmabhedaH kathaMcidapi?) pariNAme-yathoktasvarUpe sati punarekArthasAdhakatvasya-vivakSitakASThaghaTanalakSaNekArthakArakatvasyAbhedato vAsirapi tasya kASThasya ghaTane vyApriyate puruSo'pItyevaMlakSaNataH kathaM nu idaM yujyate? yaduktam 'na tesiM'bhedo kathaMcidavi iti?' naiva kathaMcana / abhedasyApyekArthakAritayA tayorbhAvAt // 491 // . iya nANagahaNapariNAmabhAvato attaNo gaho jeNa / so ceva kinna nANaM tullammi tadanubha(bhovagamammi? // 492 // (iti jJAnagrahaNapariNAmabhAvata Atmano graho yena / sa eva kinna jJAnaM tulye tadabhyupagame). itiH-evaM vAsigrahaNavat yena jJAnagrahaNapariNAmabhAvato vivakSitamarthamanena jJAsyAmItyevaM jJAnagrahaNapariNAmabhAvenAtmano graho jJAnasya bhavati sa-evaM pariNAmastulye-bodharUpatayA samAne 'tadabhyupagame' tasya pariNAmasyAbhyupagame, bodharUpe tasminnabhyupagamyamAne ityarthaH, kinna jJAnamaSyite bodharUpatayA? tata eva sakalavivakSitArthasiddheH sa eva .. jJAnatayA abhyupagantuM yukta iti bhAvaH / tathA ca satyAtmanaH kathaMcidabhinnaM jJAnaM siddhamiti // 492 // api ca,-- iya kattikaraNabhAve kajjaM saMvittilakkhaNaM kattha? / jati jIve kahamannaM nANaM tadabhinnarUvaM tu? // 493 // (iti kartRkaraNabhAve kArya saMvittilakSaNaM kutra? / yadi jIve kathamanyad jJAnaM tadabhinnarUpaM tu) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - che. ("tu"pada jakAraarthaka che.) rtA ane karaNavaccenA bhedanI siddhimAM vAsI-suthAranuM ojAra vizeSa (basUla athavA raMdho) ane suthAra nuM daSTAnta che. ahIM raMdhA suthAravacce jarA paNa abhedabhAva nathI, paraMtu bheda ja che. A bheda kartA-karaNabhAvanA kAraNe ja che ane te to jJAna ane AtmAvacce paNa samAnatayA che. tethI jJAna ane AtmAvacce paNa bheda ja che. 48lA ahI AcAryaratna uttara Ape che. gAthArtha :-uttarapakSa :- pAMsatuM (asUna raMdhA) mA 29 cha, thAre jJAna mAtari 2 . mAma dRSTAnta bhane dAntika vacce mahattvanI asamAnatA che. jo tame evuM koI AMtarika karaNa AtmArUpa knathI ekAnnabhinna darzAvyuM hota, to jarUra dRSTAnta-dArjIntikvacce samAnatAnA baLe karaNa-kartAvacce ekAntabheda siddha thAta. paNa tevuM koI AMtarikakaraNa nathI vaLI bAhyakaraNagata badhA ja dharmo AMtarakaraNamAM paNa yojavA zakya nathI. nahitara to dIvAthI AMkhadvArA devadatta jUe che" vagerasthaLe dIvAvagerenI jema AMkhane paNa devadattathI ekAntabhinna mAnavAnI ApattithI lokapratIti sAthe virodha Ave. vaLI, raMdhA-suthAranuM dRSTAnta ekAntabhedarUpa sAdhyathI viksa(hita) che te darzAvavA kahe che. "naya ItyAdi suthAra A raMdhAthI A lAkaDAne A pramANe ghaDIza' evA pariNAmathI pariNata thayA vinA ane (vAsaMlAne) raMdhAne grahaNa kyA vinA lAkaDAne ghaDato nathI, paraMtu tenA pariNAmathI pariNata thaI ane radho laIne ja lAkaDAne ghaDe che. 490nA tathI guMthAya ? te matAve. gAthArtha :- Ama uparoktapariNAmanA kAraNe suthAra-raMdhAmAM abhipretakArghaTanarUpa ekAryakAraktAno abheda che. kAraNa ke raMdho paNa te lAkaDAne ghaDavA pravRtta thAya che ane suthAra paNa. tethI tame "suthAra-raMdhAvacce jarA paNa abheda nathI evuM je hyuM te kvI rIte saMgata Thare? arthAt jarAye saMgata nathI. kAraNake te banne vacce ekAryakAritArUpe abheda paNa rahyo che. 4lA gAthArtha :- Ama raMdhAnA prahaNanI jema ja AtmAnA "hu abhipreta arthane AnAthI jANIza' AvA prakAranAM jJAnagrahaNapariNAmathI ja jJAna grahaNa thAya che. Ama dArjIntikasthaLe paNa jJAnAtmaka karaNagrahaNano pariNAma che ja. Ama ubhayasthaLe pariNAma bodharUpe samAna che. tethI pariNAmane bodharUpe svIkAratA ho, to jJAnane bodharUpa kema svIkAratA nathI? kAraNake tethI ja sakaLa abhipreta arthanI siddhi che. arthAt A pariNAma ja jJAnatarIke svIkartavya che. ane to jJAna AtmA thI kathaMcit abhinna siddha thaze ja. 4lA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ke 296 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itiH-evaM vAsivarddhakivat AtmajJAnayoH kartRkaraNabhAve sati kAryaM saMvittilakSaNaM kutra syAt ? kiM jIve uta viSaye ? tatra yadi jIve tataH kathamAtmano jJAnamanyat syAt ? nanvevaM tattadabhinnarUpameva syAt, saMvittipariNAmasyaiva jJAnazabdavAcyatvAt, tasya ca jIvAdabhinnatvAt / tu // 493 // aha visae NaNu evaM kahamiha jIvassa aNuhavo loe ? / aha tatto cciya bhede kahaM Na annassa tadabhedA ? // 494 11 (atha viSaye nanu evaM kathamiha jIvasyAnubhavo loke / atha tata eva bhede kathaM nAnyasya tadabhedAt ) atha viSaye kArya saMvittilakSaNamiSyata nanvevaM tarhi kathamiha jagati pratiprANi prasiddho jIvasyAnubhavaH syAt ? naiva kathaMcana, tasya viSaye'bhyupagamAt / atha tata eva viSayAjjIvasyApyanubhavo bhavatItISyate / tatrAha - 'bhede ityAdi' bhede sati kathaM na anyasyAvivakSitasya puMso bhavati ? tasyApi syAdeveti bhAvaH / kutaH ityAha- ' tadabhedAt 'tasya bhedasyAbhedAd - avizeSAt // 494 // abhyupagamyApyetat doSAntaramAha- tattovi jai tai tammi haMta evaMpi sA Nahi Na NANaM / tabhAvammi ya ciMtaM AtA NANAu annoti // 495 // ( tato'pi yadi sakA tasmin hanta evamapi sA nahi na jJAnam / tadbhAve ca cintyamAtmA jJAnAdanya iti ) tato'pi-viSayAdapi yadi 'taI ti' sakA saMvittiranubhavAparaparyAyA tasmin - vivakSitajIve saMbhavatItISyate, hanta evamapi hanteti parasya svapakSavyavasthApane duHsthitasyA'nukampAyAm, " hanta harSe'nukampAyAmiti" vacanAt, nahi sA saMvittirna jJAnaM, kiMtu jJAnameva / jJAnaM saMvittiranubhava ityAdizabdAnAM paryAyatvAt / tadbhAve ca jJAnabhAve ca etat cintyaM AtmA jJAnAdanya iti // 495 // atra parasyAbhiprAyamAzaGkate- siya kattikaraNabhAvo abhedapakkhammi jujjaI kiha Nu? / veDhei ahI attANamattaNA ceva jaha loe // 496 11 (syAt kartRkaraNabhAvo'bhedapakSe yujyate kathaM nu / veSTayati ahirAtmAnamAtmanaiva yathA loke) syAdetat jJAnAtmanorabhedapakSe sati kathaM nu kartRkaraNabhAvo yujyate ? naiva kathaMcana, tasya bhedAdhiSThAnatvAditibhAvaH / atrAcArya Aha- 'veDhei'tyAdi yathA loke - 'veSTayatyahirAtmAnamAtmane 'tyatrAbhede'pi kartRkaraNabhAvo bhavati, tadvat jJAnAtmanorapi bhaviSyatIti // 496 // para Aha- parikappito tu eso aha No takkajjadarisaNAto u 1 Naya selakkhaMbhAdo veDhaNamiha kappaNAe vi // 497 // ( parikalpistu eSo'tha no tatkAryadarzanAttu / na ca zailastambhAdau veSTanamiha kalpanAyAmapi ) tuzabdoM hetau / athocyeta yasmAdeSo'heH kartRkaraNabhAvaH parikalpitastato na kazciddoSaH / parikalpitasya paramArthato'sattvAt / atrAha - 'noiti' yadetaduktaM tanna ? kutaH ? ityAha- 'tatkAryadarzanAt' tatkAryasya kartRkaraNabhAvakAryasya veSTanalakSaNasya darzanAt / yadi punariha kartRkaraNabhAvaH kalpitaH syAt tataH kathaM tasmAtparamArthasat veSTanalakSaNaM kAryaM bhavet ? vastusato hi vastusata utpattirnAvastusataH, tathAcAha- 'na yetyAdi / co yasmAdarthe / na yasmAdihajagati gAthArtha : vaLI, Ama raMdho-suthAranI jema AtmA-jJAnavacce jo rkA-karaNabhAva hoya, to saMvedanarUpa kArya kyAM thaze? jIvamAM ke viSayamAM ? jo jIvamAM thatuM hoya, to AtmAthI jJAna anya zI rIte thAya? arthAt jJAna AtmAthI abhinna ja rahe. kAraNa ke saMvedana pariNAma' ja jJAnazabdathI vAcya che. ane te jIvathI abhinna che. (tu. jakAraarthaka che.) 5493aa gAthArtha :- have jo tame viSayamAM saMvedanarUpa kArya svIkArazo, to A jagatamAM dareka vyaktimAM prasiddha evo jIvane thato saMvedanano anubhava ghaTaze zI rIte ? arthAt jarA paNa nahi ghaTe. kAraNake A anubhava viSayamAM svIkAryo che. :- e viSayathI ja jIvane paNa anubhava thAya che tema iSTa che. pUrvapakSa uttarapakSa :- Ama anubhava viSayamAM che, tethI hovAthI teno jIvathI bheda hovAthI abhipretapuruSanI jema anyane paNa te saMvedana kema nahI thAya ? arthAt anyane paNa thavuM joie. kAraNake saMvedanathI bheda sarvatra avizeSarUpe che. 4945 *viSayamAM saMvedanakArya thAya che. ane temAMthI jIvane thAya che.' tema svIkArIe to paNa eka bIjo doSa ubho che. gAthArtha :- ('hanta pada pUrvapakSanI svapakSavyavasthApanaaMge dayanIyatA joi anukaMpAsUcaka che ja che ke "hA" pada harSa ane anukaMpAarthe che.) 'anubhava'aparanAmaka A saMvitti viSayaparathI jIvamAM thatI hoya, to paNa te saMvitti jJAna nathI ema nathI, paraMtu jJAnarUpa ja che. kAraNake 'jJAna" 'anubhava' 'saMvitti vagere zabdo paraspara paryAyavAcI che. ane saMvitti jJAnarUpa hoi, AtmA jJAnathI bhinna che" e vAta ciMtanIya che. arthAt vyAjabI nathI. 54955aa ahIM pUrvapakSanA AzayanI AzaMkA kare che. gAthArtha :- pUrvapakSa : jJAna-AtmAvacce jo abhedabhAva hoya, to te bannevacce knekaraNabhAva zI rIte saMgata thAya ? arthAt na ja thAya, kAraNake klU-karaNabhAva bhedamAM adhikti che. uttarapakSa :- lokamAM sApa potAnAthI ja potAne vIMTALe che. A sthaLe jema abhedamAM paNa ThUkaraNabhAva che tema jJAna ane AtmAvacce paNa samajavuM rAjA ahIM pUrvapakSa kahe che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 H 297 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zailastambhAdau kartRkaraNabhAvasya kalpanAyAmapi tatkArya veSTanalakSaNamupapadyate / tasmAnAhe: kartRkaraNabhAvaH parikalpitaH / yathA cehAbhede'pi kartRkaraNabhAvo'parikalpitastathA jJAnAtmanorapi draSTavyaH // 497 // etadevopasaMharati-- tamhA tahAvihANegacittapariNAmabhAvato siddho / __ aNuhavapAmannA kattikaraNabhAvo abhede vi // 498 // (tasmAttathAvidhAnekacitrapariNAmabhAvataH siddhaH / anubhavaprAmANyAt kartukaraNabhAvo'bhede'pi) tasmAd-anubhavaprAmANyAt jJAnAtmanorabhede'pi tathAvidhA'nekacitrapariNAmabhAvataH kartRkaraNabhAvaH siddha iti sthitam // 498 // sAmprataM jJAnavicAraprakaraNAnurodhAdajJAnikamatamapAcikIrSustanmataM tAvadupanyasyannAha-- - anne bhaNaMti nANaM paralogavibAhagaM vigANAto / na ya nicchayassa heU tamhA annANa mo seyaM // 499 // (anye bhaNanti jJAnaM paralokavibAdhakaM vigAnAt / na ca nizcayasya hetustasmAdajJAnameva zreyaH) anye bhaNanti-yasmAt jJAnaM vigAnAt-vipratipatteH paralokavibAdhakam / tathA, idaM samyagjJAnaM na mithyetyevaM yo nizcayaH na ca tasyApi nizcayasya kazciddheturasti / tasmAdajJAnameva zreyo na jJAnamiti // 499 // tatra vigAnataH paralokavibAdhakaM (iti) bhAvayannAha-- anneNa annahAdesiyammi bhAvammi nANagavveNa / kuNai vivAdaM kalusiyacitto tatto ya se baMdho // 500 // (anyenAnyathAdezite bhAve jJAnagarveNa / karoti vivAdaM kaluSitacittastatazca tasya bandhaH) anyena puMsA anyathA dezite sati bhAve jJAnI jJAnagarveNa kaluSitacittaH san vivAdaM karoti, tatazcatasmAcca cittakAluSyAt 'se' tasya jJAnino bandho'zubhakarmaNAM bhavati, tathA ca paralokavyAghAta iti jJAnaM paralokavibAdhakam // 50 // yaccoktam- 'na ya nicchayassa heutti' tatsamarthayamAna Aha savve vi miho bhinnaM nANaM iha nANiNo jao beMti / tIrai na tao kAuM viNicchao eyamevaM ti // 501 // (sarva'pimithate bhinnaM jJAnamihaM jJAnino yato buvanti / tIryate na tataH kartu vinizcayaH etadevamiti) sarve'pi-jJAnino mitha:-parasparaM yato-yasmAt jJAnaM bhinnameva bruvanti, tato na vinizcayaH kartuM zakyate, yathA etat jJAnam evaM samyak mithyA ve(ce)ti // 501 // etadeva bhAvayati-- tavvisayadarisaNAto jujjai eso Na taM ca pArokkhe / saMvedaNametteNa tu paDipakkhanisehaNamajuttaM // 502 // (tadviSayadarzanAt yujyate eSa na tacca pArokSe / saMvedanamAtreNa tu pratipakSaniSedhanamayuktam) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- gAthArtha :- ("tu'pada hetudarzaka che.) pUrvapakSa :- sApano A kiraNabhAva parikalpita che. vAstavika nathI. tethI bhedamAM kakkaraNabhAvanA niyamane koI doSa nathI. kAraNake parikalpitavastu paramArthathI asat hoya che. uttara :- mA pAta yogya nathI. 27 sApamA H-52mAparnu veSTana(=4lzj)35 Arya sa jAya 4 . jo karaNabhAva lpanAmAtra ja hoya, to tenAthI pAramArthikveSTanarUpa kArya thavuM joIe nahi. kAraNake vastusata ( pAramArthika sa)mAMthI ja vastunI utpatti saMbhave che nahika avasusa(=apAramArthika)mAMthI. (ca pada hetudarzaka che.) vaLI, ahIM paththaranA thAMbhalAvageremAM karNa-karaNabhavanI lpanA karIe, to paNa veTanarUpa kArya thatuM dekhAtuM nathI. tethI sApano -karaNa bhAva kAlpanika nathI ane jema ahI abhedamAM paNa kendrakaraNabhAva vAstavika che, tema jJAna-AtmAaMge paNa samajavuM. 49LA Aja arthano upasaMhAra karatA kahe che. gAthArtha :- tethI anubhavapramANanA baLapara jJAna-AtmAvacce abhedamAM paNa tevA prakAranA aneka vicitra pariNAmanA kAraNe rra-karaNabhAva siddha che, tema nirNaya thAya che. 498 (majJAnapAhIno mata) have jJAnavicAranA prakaraNanA anurodhathI ajJAnavAdImatanuM khaMDana karavAnA AzayathI te matanI rajuAta kare che. gAthArtha :- ajJAnavAdI :- jJAna vivAdanA kAraNe paralokna bAdhaka che. tathA "A jJAna samyaga che mithyA nathI evA prakArano nizcaya karAvanAru koI kAraNa nathI. tethI ajJAna ja zreyaskara che, jJAna nahi. ti49lA ahIM "vivAdanA kAraNe palonuM bAdhaka che evuM kyAM tenuM bhAna karatAM kahe che. gAthArtha :- anya puru koI bhAva anyarUpe kvo hoya, tyAre jJAnI jJAnanA garvathI malinaArAyavALo thaI vivAda kare che. A malinaArAyathI te jJAnIne azubhakarmano baMdha thAya che. tethI paraloka bagaDe che. tethI jJAna palonuM bAdhaka che.pApA vaLI gA.499mAM je kahyuM ke "samyajJAnanA nizcayano koI hetu nathI" te kathananuM samarthana karatAM kahe che. gAthArtha :- badhA ja jJAnIo paraspara bhinna ja jJAna kahe che. tethI evo nizcaya karavo zakya nathI, ke "A jJAna sAcuM che ke khoTuM ' patranA A ja vAta batAve che. - - - - - - - - - - dharmasaMgrahaNi bhAga-1 % 28 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadviSayadarzanAt - jJAnaviSayadarzanAt eSa - jJAnasya samyaktvamithyAtvaviSayo nizcayaH kartuM yujyate nAnyathA, na ca tadviSayadarzanaM pArokSe-parokSaviSaye jJAne'stIti, tadviSayasya parokSatvAdeveti / syAdetat mA bhUt tadviSayadarzanaM, tathApi yat yuktyA ghaTate tat samyak jJAnamitaracca mithyAjJAnamiti vyavasthA bhaviSyatIti / ata Aha-- 'saMveyaNetyAdi saMvedanamAtreNa yuktimAtrakRtena pratipakSaniSedhanamayuktaM yuktInAmubhayatrApi prAyaH samAnatvAt, tAsAM puruSapratibhAmAtrApekSatvAt // 402 // atraiva sUrerabhiprAyamAzaGkamAna Aha- jaM savvaNNuvadesA jAyai aha taM mayaM suvinnANaM / tabbhAve kiM mANaM bahusu ya esa eva tti ? // 503 // ( yat sarvajJopadezAd jAyate'tha tanmataM suvijJAnam / tadbhAve kiM mAnaM bahuSu ca eSa eveti 2) athocyeta-yat jJAnaM sarvajJopadezAjjAyate tanmataM suvijJAnaM zeSaM tu mithyAjJAnamiti / atrAha - 'tabbhAvetyAdi' nanu tadbhAve - sarvajJasattAyAM kiM mAnaM pramANaM ? bhavatu tadbhAvastathApi bahuSu - kapilabuddhavarddhamAnasvAmyAdiSu madhye eSa eva vardhamAnasvAmilakSaNaH sarvajJo natvitara ityatrApi kiM mAnaM pramANaM ? naiva kiMcidityabhiprAyaH // 503 // punarapyatrAcAryAbhiprAyamAzaGkate devAgamAdiyaM ceva visesaliMgaM Na ettha vi pamANaM / sAhAraNaM ca taM pi hu bhAvammi vi taduvadesammi // 504 // (devAgamAdikameva vizeSaliGgaM nAtrApi pramANam / sAdhAraNaM ca tadapi hu bhAve'pi tadupadeze) devAgamAdikamAdizabdAccamarAdivibhUtyAdiparigrahaH vizeSaliGgaM sarvajJavizeSAvagamanimittamiti cet / atrAha 'Na ettha vi pamANaM nAtrApi - devAgamAdau kiMcit pramANaM, nahi devAgamAdikaM tasyAsIdityatra kiMcit pramANamasti bhavedvA pramANaM, tathApi nedaM devAgamAdikaM sarvajJavizeSAvasAyaliGgam / yata Aha-'sAhAraNaM ca taM pi hu iti' tadapi - devAgamAdikaM tadanyamAyAvinAmapi sAdhAraNaM - samAnam, uktaM ca bhAvatkairapi - "devAgamana bhoyAnacAmarAdivibhUtayaH / mAyAviSvapi dRzyante, nAtastvamasi no mahAn // 1 // " iti / tasmAnna devAgamAdikamapi sarvajJavizeSAvasAyaliGgam / atraivAbhyuccayenAha'bhAvammi vi taduvaesammi' bhAve'pi devAgamAdInAM sarvajJavizeSAvasAyaliGgatvasya, tadupadeze - vivakSitavarddhamAnasvAmyAdisarvajJavizeSopadeze kiM pramANaM? yathA'yaM varddhamAnasvAmyupadezo natvanyakRta iti / naivAtra kiMcit pramANamiti bhAvaH // 504 // abhyupagamyApyetat dUSaNAntaramAha- NAtevi taduvadese esevattho mau tti se kaha Nu? / najjai cittatthA khalu jaM saddA samaiyANege // 505 // (jJAte'pi tadupadeze eSa evArtho mata iti tasya kathaM nu? / jJAyate citrArthAH khalu zabdAH samayitA aneke) jJAte'pi tadupadeze - vivakSitavarddhamAnasvAmyAdisarvajJavizeSasya saMbandhitvenopadeze tasya-upadezasya eSa evArthe mato gAthArtha :- jJAnanA viSayanA darzanathI ja jJAnanA samyaktva ke mithyAtvaaMgeno nirNaya karavo yogya che anyathA nahi. ane parokSaviSayakzAnamAM e jJAnano viSaya parokSa hovAthI, viSayanuM darzana zakya nathI. zaMkA :- viSayanA darzana vinA paNa je yuktithI ghaTe te samyag ane bAkInuM mithyAjJAna' Ama nizcaya thai zake che. samAdhAna :- mAtra yuktinA AdhAre thatAM saMvedanamAtrathI Ama pratipakSano niSedha karavo vyAjabI nathI. kAraNake bedhArI talavAra jevI yuktio to ubhayapakSe prAya: samAnarUpe hoya che. kAraNake yuktine satyasAthe levA devA nathI, e to basa bolanAra puruSanI mAtra pratibhAnI ja apekSA rAkhe che. pangA ahIM AcAryanA abhiprAyanI AzaMkA karatA kahe che. zaMkA :- sarvajJanA upadezathI je jJAna thAya te suvijJAna-samyajJAna che. bAkInuM mithyAjJAna che. samAdhAna :- sarvajJanA astitvamAM pramANa zuM che ? arthAt koi pramANa nathI. athavA to bhale sarvajJa ho, chatAM paNa kapila, buddha, vardhamAnasvAmI vagere ghaNAonI madhyamAM 'A vardhamAnasvAmI ja sarvajJa che bIjA nahi" evA nirNayamA zuM pramaNa che ? arthAt koi pramANa nathI. ApA pharIthI ahIM AcAryanA abhiprAyanI AzaMkA kare che. gAthArtha :- zaMkA :- devonuM Agamana, cAmaravagere vibhUtiAdi sarvajJavizeSanA bodhamAM nimittabhUta liMga che. samAdhAna :- devonA Agamanavagere vibhUtimAM koi pramANa nathI. vardhamAnasvAmIpAse devo AvatA hatA. evuM vhevAmAM koi pramANa nathI. ane kdAca pramANa hoya, to paNa A devAgamanavagere kaMi sarvajJavizeSanA jJAnamAM liMga na bane. kAraNake A devatAgamavagere to anya mAyAvIo mATe samAnatayA saMbhave. tethI ja tamArA pakSakAroe paNa kyuM che "devonuM Agamana, AkAzamAM yAna(=gamana athavA vAhana) sihAsana, cAmavagere vibhUtio to mAyAviomAM paNa dekhAya che, tethI tuM(=bhagavAna) eTalAmAtrathI(=tevI bAhya vibhUtimAtrathI) amAre mana mahAna nathI. (paNa ApyaMtara siddhithI mahAna che.) zA" tethI devonuM Agamanavagere paNa sarvajJavizeSanA bodhamAM liMga nathI. ahIM ja amyuccayathI kahe che bhAvammi vi tadu' athavA devAgamanavagere sarvajJavizeSanA bodhamAM bhale liMga ho chatAM abhipreta vardhamAnasvAmIAdika sarvajJavizeSanA upadezamAM jemake vardhamAnasvAmIe ja A upadeza Apyo che bIjAe nahi" temAM zuM pramANa che ? arthAt koi pramANa nathI. ApajA athavA 'abhipreta upadeza vardhamAnasvAmIno ja che" tevo nirNaya thAya, tema mAnIe to paNa bIjuM dUSaNa A che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 - 269 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natvanya iti kathaM nu jJAyate? naiva kathaMcana, yasmAdaneke zabdAH samayitAH santo loke khalu citrArthAH-nAnArthAH zrUyante / tasmAnna tadupadezasya vivakSitArthaniyamanizcaya iti // 505 // atra paraH sUrermatamAzaGkamAna Aha-- aha tatto savaNAo AyariyaparaMparA idANiM pi / savaNe vi tavvivakkhA Nahi chaumatthassa paccakkhA // 506 // (atha tataH zravaNAdAcAryaparaMparAdidAnImapi / zravaNe'pi tadvivakSA nahi chadmasthasya pratyakSA) athocyeta-tadAtve tata eva-sarvajJAt sAkSAt zravaNAdarthaniyamanizcaya idAnIM tvAcAryaparaMparakAt / atra dUSaNamAha-'savaNevItyAdi na hi yasmAttataH sAkSAt zravaNe'pi tadvivakSA-tasya sarvajJasya vivakSA chadmasthasya pratyakSA, tasya (tasyA) atIndriyatvAt, chadmasthasya cAtIndriyArthadarzitvAbhAvAt // 506 // yadi na tadvivakSA chadmasthasya pratyakSA tataH kimityAha-- tadabhAvammi ya najjai kahamidameso imassa'bhippAto? / tassANuvAdakaraNe milakkhuNAtaM phuDa ceva // 507 // (tadabhAve ca jJAyate kathamidameSo'syAbhiprAyaH? / tasyAnuvAdakaraNe mlecchajJAta sphuTameva) tadabhAve ca-tadvivakSApratyakSatvAbhAve ca kathamidaM jJAyate eSo'sya sarvajJasyAbhiprAya iti? naiva kthNcn| tatazcetthamabhiprAyaparijJAnAbhAve tasya-sarvajJopadezasya AcAryaparaMparakeNAnuvAdakaraNe-anuvAde kriyamANe sphuTameveha mlecchajJAtamupaDhaukate // 507 // etadeva bhAvayati-- milakakhU amilakkhussa jahA vuttANubhAsae / Na heuM se viyANei bhAsiyaM ta'NubhAsai // 508 // . (mleccho'mlecchasya yathoktAnubhASakaH / na hetuM tasya vijAnAti bhASitaM tvanubhASate) yathA mlecchaH-anAryadezodbhavo'mlecchasya-AryadezotpannasyoktA'nubhASakaH san na hetu-pravRttinimittaM 'se tasyoktasya vijAnAti bhASitaM tu--uktaM tu kevalamanubhASate // 508 // evamannANiyA NANaM vadaMtA vi sayaM sayaM / nicchayatthaM na yANaMti milakkhuvva abodhie // 509 // (evamajJAnikA jJAnaM vadanto'pi svakaM svakam / nizcayArtha na jAnanti mleccha ivAbodhitaH) evamajJAnikA api svakaM svakaM jJAnaM-samyagjJAnaM vadanto nizcayArtha-paramArtha na jAnanti mleccha ivA'bodhitaH--zabdArthamanavagamita iti / atra yadyapi kadavalepAdAtmAnaM te jJAninamabhimanyante tathApi te paramArthenA'jJAnina eveti parAbhiprAya dIyatumajJAnikA ityuktam / tadevaM hetvabhAvena samyagjJAnasya nizcayA'saMbhavAt saMbhave vA vipratipattihetutayA paralokapratipanthitvAt na tat zreya ityupapAditam // 509 // sAMpratamatraivAbhyuccayena dUSaNamAha-- - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - gAthArtha :- abhipreta vardhamAnasvAmI Adi sarvazaviroSano ja A upaderA che tevuM jJAna thAya to paNa te upadezano A ja artha saMgata che, anya nahi te kevI rIte jANI zakAya ? arthAta jANI zakAya nahi. kAraNake A jagatamAM sakta karelA aneka zabdo aneka vicitra arthavALA saMbhaLAya che. tethI 'sarvasanA upadezano amuka ja abhipreta artha che anya nahi tevA niyamano nirNaya thaI zake tema nathI. pa0pA ahIM AcAryanA ArAyanI AzaMkA karatA ajJAnavAdI kahe che. gAthArtha :- zaMkA :- sarvattakALe te sarvajJapAsethI ja sAkSAt zravaNa karavAthI ane hAla AcAryonI paraMparAthI artha nirNaya thAya che. samAdhAna :- ahIM dUSaNa A che -. sarvajJa pAsethI sAkSAt zravaNa karavA mAM e zabdo pAchaLa sarvajJanI kaI vivakSA che te kyasthane pratyakSathI jJAta thatuM nathI. kAraNake vivakSA atIndriya che, ane chaba0 atIndriya artha jovA. samartha nathI. pa0%A A sarvajJanI vivakSA chadmasthane pratyakSa na hoya tethI zuM ? te batAve che. gAthArtha :- sarvajJanI vivalA pratyakSa na hoya, to A kevI rIte jANI zakAya ke "sarvajJano abhiprAya che?" arthAt na ja jANI zakAya. Ama abhiprAyanA jJAna vinA sarvajJanA upadezano AcAryanI paraMparA anuvAda kare to spaSTa ja pleccha nuM diSTAnta lAgu paDe che. 507 A daSTAnnanuM bhAvana kare che. gAthArtha :- mleccha anAyadezamAM janmelI vyakti. amleccha AryadezamAM thayelI vyakti. jema pleccha amlecche kahelAno anuvAda karatI vakhate te kathananA pravRttinimittane jANato nathI, mAtra kathananuM ja anubhASaNa kare che. pApA gAthArtha :- Ama mlecchanI jema zabdArthane nahi jANatA ajJAnIo paNa potapotAnA jJAnane samyagatarIke varNave che paNa paramArthane jANatA nathI. ahI joke khoTA ahaMkArathI teo pote jJAnI hovAnuM abhimAna rAkhe che, kyAM paNa teo paramArthathI ajJAnI ja che. evo para(ajJAnavAdI)nA Azayane chato karavA "ajJAnikAema kahyuM. Ama hetuno abhAva hovAthI samyajJAnanA nizcayano asaMbhava che. ane saMbhava hoya to paNa vivAdano hetu banatuM hovAthI jJAna paralokavirodhI che. tethI jJAna zreyaskara nathI, ema nakakI thayuM pallA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 % 270 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaM cA'kajjAyaraNe pavattamANassa jAyaI tivvo // pariNAmo nANissA tatto baMdho vi tivvo tti // 510 // (yaccAkAryAcaraNe pravartamAnasya jAyate tIvraH / pariNAmo jJAninastato bandho'pi tIvra iti) yacca-yasmAcca jJAnino'kAryAcaraNe pravarttamAnasya satastIvraH pariNAmo jAyate, nahi jAnato'kArye tIvrAbhiSvaGgamantareNa pravRttirbhavatIti / tasmAcca tIvrapariNAmAvandho'pyazubhakarmaNAM tIvro bhavati // 510 // api ca, nANI vi kuNai pAvaM nRNaM tA eyameva seyaM ti / logassa vipariNAmaM jaNayaMto baMdhaI kama // 511 // ___ (jJAnyapi karoti pApaM nUnaM tasmAdetadeva zreya iti / lokasya vipariNAma janayan badhnAti kama) yadi jJAnaM bhavat avazyaM pApAnnivRttiM kArayet tataH zreyo, yAvatA jJAnyapi-jJAnavAnapi pApaM karoti 'tA' tasmAt jJAne satyapi vizeSAbhAvAt nUnametadevA'jJAnameva zreya iti / anyacca, yadA jJAnavAnapyakArye pravartate tadA lokasya paralokAstikyAdiviSaye vipariNAmo jAyate-yadi hi paralokAdikaM kiMcit syAt, tataH kathameSa jJAnavAnapItthaM pravartate? iti / vipariNAmaM ca lokasyetthaM janayan prabhUtamazubhaM karma badhnAti / tanna jJAnaM prekSAvatAmupAdAtumucitamiti // 511 // etadevopasaMharannAha tamhA paralogasamujjayassa bhikkhussa asaDhabhAvassa / caraNovaghAyageNaM nANeNa alamasaMgassa // 512 // (tasmAt paralokasamudyatasya bhikSorazaThabhAvasya / caraNopaghAtakena jJAnenAlamasaGgasya) tasmAt paralokasamudyatasya bhikSorazaThabhAvasyAsaMgasya vigAnatazcittakAluSyApAdakatayA caraNopaghAtakena jJAnenAlaM paryAptamiti // 512 // atrAcArya Aha-- nANanisehaNahetU nANaM itaraM va hojja? jai nANaM / abbhuvagamammi tassA kahannu annANa mo seyaM ? // 513 // (jJAnaniSedhanahetuH jJAnamitaradvA bhavet? yadi jJAnam / abhyupagame tasya kathaM nu ajJAnaM zreyaH ) AstAM tAvadanyat-yena jJAnaM niSidhyate sa jJAnaniSedhanahetuH kiM jJAnaM vA syAt itarat-ajJAnaM vA? tadyadi jJAnamiti pakSastato'vazyaM tadabhyupagantavyaM, tasya cA'bhyupagame sati kathaM nu ucyate 'na jJAnaM zreyaH'? jJAnasyaivetthaM zreyastApatteH // 513 // aha annANaM Na tayaM NANanisehaNasamatthamevaM pi / appaDisehAto cciya saMsiddhaM nANameva tti // 514 // (athAjJAnaM na takat jJAnaniSedhanasamarthamevamapi / apratiSedhAdeva saMsiddha jJAnameveti) athAjJAnaM jJAnaniSedhanaheturiti pakSastadapyayukta, yasmAnna takat-ajJAnaM jJAnaniSedhanasamartham, ajJAnasya sAdhakabAdhakatvAyogAt / tata evamapi-ajJAnalakSaNadvitIyapakSAbhyupagame'pi apratiSedhAdeva jJAnaM sNsiddhmev| evakAro bhinnakramaH sa ca yathAsthAnaM yojitaH // 514 // yadapi ca vigAnataH paralokavibAdhakatvaM bhAvayatA'bhihitam-'anneNa annahAdesiyammi ityAdi', tatra pratividhAnamAha-- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - have ahIM ja abhyazcayathI dUSaNa batAve che. gAthArtha :- vaLI, jJAnI akAryamAM pravRtta thAya, to tene tIvra pariNAma ubho thAya che. kAraNake tIvra Asakti vinA jANatAnI akAryamAM pravRtti thAya nahi. ane A tIvra pariNAmathI azubhakamono bandha paNa tIvra thAya che. pa1nA - gAthArtha :- vaLI, jo prApta thatuM jJAna pApamAMthI nivRtta karAvatuM hoya, to sAruM che, paraMtu jJAnI paNa pApa kare che, Ama jJAna hovA chatAM koI vizeSatA AvatI na hoya to to ajJAna ja sAru che. vaLI, jyAre jJAnI paNa akAryamAM pravRtta thAya che, tyAre lokone paralokanA astitvavagereaMge vipariNAma thAya che ke jo paraloka jevuM kaMIka hota, to A jJAnI hovA chatAM kema A pramANe (ayogya) varte ? arthAta paraloka jevuM kaMI lAgatuM ja nathI lokomAM Ama vipariNAma pragaTAvato te vipula pramANamAM azubha karma bAMdhe che. tethI vicArazIla vyaktie jJAnanuM upAdAna na karavuM ja ucita che. pa11AA A ja vAtano upasaMhAra karatA kahe che. gAthArtha :- tethI paralokamATe sArI rIte udyamazIla thayelA, arATha(amAyAvI)bhAvavALA ane saMgahitanA sAdhune vivAdanA kAraNe cittamAM malinatA pedA karAvI cAritrane upaghAta lagADanAra jJAnathI saryuM. pariNA (majJAnapAnuMDana) ajJAnavAdInA A vistRta pUrvapakSano AcAryavara uttara Ape che. gAthA:- uttarapakSa :- bIjI vAta javA do. jenAthI tame jJAnano niSedha karo cho, te jJAnaniSedhano hetu zuM jJAna che ke Itara-ajJAna che? jo "jJAna che evo pakSa lezo, to avazya tamAre jJAnano abhyapagama karavo paDaze. ane jJAnano abhyapagama karIne "jJAna zreyaskara nathI evuM zI rIte kahI zako? kAraNake Ama to jJAna ja zreyaskara thavAnI Apatti che. 1513 gAthArtha :- have, jo "ajJAna jJAnanA niSedhano hetu che ema kahezo, to te paNa barAbara nathI, kAraNake ajJAna svayaM dharmasaMgrahaNi bhAga-1 thI 21 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAde vi kalusabhAvo baMdhanimittamiha Na puNa NANaM ti / / __ annANAvagameNaM taM puNa kammakkhayanimittaM // 515 // (vAde'pi kaluSabhAvo bandhanimittamiha na puna jJAnamiti / ajJAnApagamena tatpunaH karmakSayanimittam) anyenAnyathAdezite bhAve sati vAde'pi kriyamANe yazcittasya kaluSabhAvaH sa eveha bandhanimittaM na punarjJAnaM kevalaM, tatpunanimajJAnApagamakAritayA karmakSayanimittameva / etaduI pacali-yadA vivekapUtAtmatayA jJAnagarvamapahAya pareSAmupakArabuddhayA vAdaM vidhatte tadA tat jJAnaM tasya vAdinaH pareSAmajJAnApagamakAritayA karmakSayanimittameva bhavati / tato na jJAnaM paralokasya vibAdhakaM kiMtu cittasya kaluSabhAva iti na kazciddoSaH // 515 // yathA ca vivekAtmano vAde cittasya kaluSabhAvo na bhavati taM vidhimupadarzayannAha-- ___ vAdo vi vAdinaravaiparicchagajaNesu niuNabuddhIsu / majjhatthesu vihiNA ussaggeNaM aNunnAo // 516 // (vAdo'pi vAdinarapatiparIkSakajaneSu nipuNabuddhiSu / madhyastheSu vidhinA utsargeNAnujJAtaH) vAdo'pi tIrthakaragaNadharairutsargeNa vidhinA anujJAto vAdinarapatiparIkSakeSu nipuNabuddhiSu-madhyastheSu satsu naanyessu| tathA ca sati kutastasya kaluSatAsamutpAdaH? yena tasya bandho bhavediti // 516 // yaduktam- 'sabve ya miho bhinnaM nANamityAdi' tatrAha-- savve vi miho bhinnaM nANaM jai vi iha nANiNo beMti / tIrai tao vi kAuM viNicchao eyameva tti // 517 // (sarve'pi mitho bhinnaM jJAnaM yadyapi iha jJAnino buvanti / zakyate tathApi kartuM vinizcaya etadevamiti) tavvisayadarisaNA'saMbhave vi diTeTTha'bAdhitA samayA / saMvedaNeNa ya tao paDivakkhanisehaNaM juttaM // 518 // (tadviSayadarzanAsaMbhave'pi dRSTeSTAbAdhitAtsamayAt / saMvedanena ca tataH pratipakSaniSedhanaM yuktam) iha yadyapi sarve'pi jJAnino mitho bhinna bhinnaM jJAnaM bruvanti, yadyapi ca tasya jJAnasya parokSaviSayatvAttadviSayadarzanA'saMbhavastathApi dRSTeSTa'bAdhitAtsamayAt vinizcayaH kartuM shkyte| kenollekhenetyatrAha- 'eyamevatti' etajjJAnam evaM-samyak nAnyatheti / tatazcaivaM saMvedanenA'pi yuktinibandhanAnubhavalakSaNena yat pratipakSaniSedhanaM tadyuktameva, saMvedanasya samUlatvAt, pratipakSasAdhanayuktInAM tu nirmUlatayA tadAbhAsatvAt // 517 // 518 // yaduktam-'didve'bAhiyA samayA iti tadbhAvayannAha-- dideNaM iTeNa ya jammi viroho na jajjai kahaM ci / so Agamo tato jaM NANaM taM sammaNANaM ti // 519 // (dRSTeneSTena ca yasmin virodho na yujyate kathaJcidapi / sa Agamastato yajjJAnam tat samyagjJAnamiti) yasminnAgame dRSTena-pratyakSAnumeyarUpeNa iSTena ca-svAbhyupagatena na kathaMcidapi virodhoM yujyate, sa khalu tattvata HTHHTHHTrail yadyapi sarvenadarzanAsaMbhave'pi durI paDivakhanisalabAdhitA samayAvanizcaya etadevamiti) - - - - - - - koI vastunuM sAdhaka ke bAdhaka banI zake nahi. tethI te(=ajJAna) jJAnanA paNa niSedhamAM samartha nathI. Ama ajJAnarUpa bIjA pakSanA svIkAramAM paNa apratiSedhathI jJAna siddha ja thAya che. (mULamAM evakArano krama saMsiddhapada pachI che.) pa14o. tathA, "vivAdanA kAraNe jJAna paralombAdhaka che evuM bhAvana karatI veLA ajJAnavAdIoe aneNa annA (gA.50) ityAdi gAthAthI "bIjAe anyathA bhAvanI prarUpaNA karI hoya ItyAdi je kahyuM teno uttara A che. gAthArtha :- bIjAe bhAvanI prarUpaNA anyathA karI hoya, tyAre vAda karatI veLA paNa cittano je malinabhAva che, teja ahI bandhanuM kAraNa che, nahi ke jJAna. ei(malinatA vinAnuM) jJAna to ajJAna dUra karatuM hovAthI karmakSayanuM ja kAraNa che. tAtparya - jyAre jJAnI vivethI pavitra karAyelA cittavALo hovAthI jJAnanA garvane dUra karI bIjAo para upakAranI buddhithI ja vAda kare, tyAre te vAdInuM te jJAna bIjAonA ajJAnane dUra karatuM hovAthI karmakSayanuM ja kAraNa bane che. tethI paralokanuM bAdhaka jJAna nathI, paraMtu cittano kyuSabhAva ja che. tethI koI doSa nathI. pa1pA vivejyukta jIvane vAdamAM je vidhithI cittano kyuSabhAva thato nathI te vidhi darzAvatA kahe che. gAthArtha :- (1) pAhI (2) rA. mane (3) parIes mA adhA napurAdipAyA bhane madhyastha(=pakSapAta binAnA) hoya, to teonI vacce vAda karavAnI tIrthaMkara gaNadharoe utsargavidhithI anujJA ApI che. Ama hovAthI jJAnI vAdIne cittanI klaSatA utpanna thavAno savAla ja kyAM che? ke jethI tene karmabandha thavAno prasaMga Ave. papa16AA vaLI, ajJAnavAdIoe "sabe ya miho' (gA.51) gAthAthI kahyuM ke "badhA ja paraspara bhinna ja jJAna kahe che ityAdi evuM je kajte aMge samAdhAna ApatA kahe che. gAthArtha :- jo ke ahIM badhA jJAnIo paraspara bhinna jJAna kahe che, ane joke te jJAna parokSaviSayavALuM hovAthI tenA viSayanuM darzana asaMbhavita che, tathApi daSTa ane iSTathI abAdhita AgamadvArA evo nizcaya karavo zakya ja che ke "A jJAna samyaga ja che anyathA nathI. Ama yuktijanya anubhavarUpa saMvedanathI paNa pratipakSano niSedha thAya. te yogya ja che. kAraNake A saMvedana yukti ane AgamamUlaka che. pratipakSanI sAdhakyuktio to dRSTa-iSTathI abAdhita AgamamUlaka na hovAthI ja saMvedanarUpa nathI paNa saMvedanAbhAsarUpa che. pa17-218 dharmasaMgrahaNi bhAga-1 % 2% , Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamaH zeSastu tdaabhaasH| tasmAcca dRSTeSTAbAdhitAdAgamAt yat jJAnamupajAyate tatsamyak jJAnaM netarat / tataH kathametadevamiti na vinizcayaH kartuM zakyate iti // 519 // kaH punarasAvAgamo dRSTeSTA'bAdhita iti cet? ata Aha-- so uNa jIvavavatthAvaNAdiNA daMsio tu leseNaM / vavahArajogau cciya vittharayo uvari vocchAmi // 520 // (sa punaH jIvavyavasthApanAdinA darzitastu lezena / vyavahArayogata eva vistarata upari vakSyAmi) sa punadRSTeSTA'bAdhita Agamo vyavahArayogata eva yathaiva pratiprANi prasiddho vyavahAro ghaTate tathaiva jIvavyavasthApanAdinA lezena darzita eva / taravadhAraNe / uktaM ca-"tuH syAdrede'vadhAraNe" vistaratastu upari sarvajJasiddhau vakSyAmiti // 520 // yadapi ca 'jaM savvaNNuvaesA jAyai aha taM mayaM suviNNANa' mityAzaGkayoktam-'tabbhAve kiM mANamityAdi, tatrApi pratividhAnamAha-- tatto cciya phalabhUo savvannU ciya asaMsayaM siddho / jaM saggakevalatthI tavAdi kujjA sute bhaNiyaM // 521 // (tata eva phalabhUtaH sarvajJa evAsaMzayaM siddhaH / yat svargakevalArthI tapakSAdi kuryAt zrute bhaNitam) tata evAgamAt phalabhUtaH sarvajJo'pi cAsaMzayaM siddhH| yat-yasmAttasminneva zrute-Agame bhaNitam-'saggakevalatthI tavAdi kujjatti' svargakevalArthI tapaAdi kuryAt / AdizabdAt dhyAnAdiparigrahaH // 521 // atra para Aha-- Agamato savvannU tatto cciya Agamassa pAmannaM / itaretarAsayo iya doso aNivAraNijjo u // 522 // (AgamataH sarvajJastata evAgamasya prAmANyam / itaretarAzraya iti doSo'nivAraNIyastu) AgamAtsarvajJo bhavati, 'tatto ciya phalabhUo savvaNNU' itivacanAt, tata eva ca sarvajJAdeva ca ciyazabdaH prAkRtanipAto'vadhAraNe.. Agamasya prAmANyam / "jinapraNItaM sAdhu nimittasiddhe(zuddhernAnyattadabhAvAditi" vacanAt / tataH kimityAha- 'iyareyaretyAdi' itiH-evamuktaprakAreNa itaretarAzrayadoSo'nivAraNIyaH prApnoti / bAhi-yAvannAgamasya prAmANyaM tAvatkutastatra puruSasya pravRttiH? nizcitaprAmANya eva tatra prekSAvatAM pravRtteranyathA prekSAvattAkSitiprasaGgAt / pravRttyabhAvAcca kutastatphalabhUtaH sarvajJaH? yAvacca na tatphalabhUtaH sarvajJastAvatkutastasya prAmANya? sarvajJapraNItatvena tasya prAmANyAbhyupagamAt, tasya ca prAgyukterasaMbhavAt // 522 // atrAcArya Aha-- Agamao savvannU tattocciya Agamassa pAmannaM / kiMtu sa eva navaraM tadatthaNAtA jao tassa // 523 // (AgamataH sarvajJastata evAgamasya prAmANyam / kintu sa eva navaraM tadarthajJAtA yatastasya) AgamataH sarvajJastatphalabhUta ityekAntastata eva-sarvajJAdAgamasya prAmANyaM na tatpraNItatvena kiMtu evaM-vakSyamANa- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- upara ja je badaSTa ane iSTathI abAdhita AgamathI" ItyAdi %aaN te spaSTa karatA kahe che. gAthArtha :- dRSTa pratyakSa ane anumeya(anumAna karavAyogya)padArtha. STa-svaabhISTa siddhAnta. je AgamamAM A daSTa ane ISTasAthe jarApaNa virodha Avato na hoya, te ja Agama tatvathI Agama che, bIjA badhA mAtra AgamAbhAsa che ane A dRSTa ane ISTathI abAdhita AgamakhvArA je jJAna thAya che, te jJAna samyak che, bIjuM nahi. tethI "A ja jJAna samyaka che' evo nizcaya karavo kema thAkya nathI ? arthAt zakya ja che. pa1lA , kyuM Agama daSTa ane iSTathI abAdhita che tevI zaMkAnA samAdhAnamAM kahe che. gAthArtha :- je pramANe pratyeka jIvano prasiddha vyavahAra saMgata thAya te rIte jIvaAdi tatvonI vyavasthA batAvavA dvArA deTa ane ISTathI abAdhita te Agama aMro darzAvyo ja che. ("tu'pada kAra arthaka che. kyAM ja che ke "tupada bheda ane avadhAraNa-jakAraarthe Ave") ane sarvazasiddhi avasare vistArathI batAvIzuM pAparavA - ajJAnavAdIoe je 'savaNavaesA' (gA.53) ItyAdi gAthAthI 'sarvajJanA upadezathI je jJAna utpanna thAya ityAdi AcAryanA abhiprAyanI AzaMkA karI "sarvajJanI sattAmAM zuM pramANa che ItyAdi je tyAM paNa uttara A che. gAthArtha :- A ja AgamathI tenA phaLabhUta sarvajJa paNa ni:zaMka siddha thAya ja che. kAraNake te ja kRtamAM kahyuM che ke "svarga ane kvala(=sarvajJatA)nA arthIe tapavagere karavA (vagerethI dhyAnavagereno samAveza thAya che.) zAparavA ahIM ajJAnavAdI kahe che. gAthArtha :- ajJAnavAdI :- "AgamathI ja phaLabhUta sarvajJa che evA uparokta vacanathI AgamathI sarvajJa thAya che. tema sAbita thayuM. ane A ja sarvasathI AgamamAM prAmANya che. (ciyapada "jakAraarthaka prAkAavyaya che.) dhAM ja che ke jine raceluM Agama ja nimittazuddhinA kAraNe samyam che, bIjA Agamo nimittazuddhi na hovAthI samyam nathI.' Ama itaretara AzrayadoSa anivAraNIyarUpe Ave che. te A pramANe che jyAM sudhI Agama pramANabhUta siddha na thAya, tyAM sudhI temAM(nne AgamavihitaanuSThAnomAM) purUnI pravRtti kvI rIte saMbhave? pramANabhUtatarIke nizcita thayelA AgamamAM ja prekSAvAna puruSonI pravRtti thAya che. anyathA teonI prekSAvatA ja na rahe, ane jyAMsudhI pravRtti na thAya tyAM sudhI AgamanA phaLabhUta sarvajJa paNa kyAMthI saMbhave? ane jyAM sudhI tenA(AgamanA) phaLabhUta sarvajJa na thAya tyAM sudhI temAM pramANatA kyAMthI Ave? kAraNake sarva praNIta hovAthI ja temAM pramANatA svIkArI che ane sarva praNItatvano pUrvoktayuktithI asaMbhava che. pararA. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 273 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nItyA / navaraMzabdo nipaato'vdhaarnne| yato-yasmAtsa eva-sarvajJastadarthajJAtA tasya-Agamasya yathAvasthitArthaparijJAtA natvanyaH // 523 // etadeva bhAvayati-- tIrai na annahA Agamassa attho aNidio nAuM / - emAdi uvari vocchaM savvaM savvannasiddhIe // 524 // (zakyate nAnyathA''gamasyArtho'tIndriyo jJAtum / evamAdi upari vakSye sarva sarvajJasiddhau) nAnyathA-sarvajJamantareNAgamasyArtho'tIndriyo jJAtuM zakyate, tato niyatArthapradarzakatvena sarvajJAdAgamasya prAmANyamiSyate na sAkSAt tatpraNItatvena, tasya kathaMcinnityatayA abhyupgmaat| 1"esA duvAlasaMgI na kayAvi nAsI, na kayAvi natthi, na kayAvi na bhavissai, dhuvA nIyA" ityaadivcnpraamaannyaat| 'jinapraNItaM sAdhu' ityAdAvapi arthapradarzakatvApekSayA tatpraNItatvaM draSTavyaM, na sAkSAtkartRtveneti nehetretraashrydossprsnggH| syAdetat, arthapradarzakatvenApi tataH prAmANyAbhyupagame itaretarAzrayadoSastadavastha ev| bAhi-tatphalabhUtasarvajJapradarzitArthatvenAgamasya prAmANyaM, nizcitaprAmANye ca tatra pravRttau tasyAM tatphalabhUtaH sarvajJa iti, na, sarvajJaparaMparAyA anAditvena doSAbhAvAt, biijaangkraadivt| 'emAdItyAdi evamAdika-nAgamasyArtho'tIndriyo'nyathA jJAtuM zakyata ityevamAdikaM sarvamupari-sarvajJasiddhau vkssye| tatrAvazyaM saprapaJcaM bhaNiSyamANatvAdiha punarbhaNane grnthgaurvprsnggaaditi||524|| yaccoktam-'bhAvammi vi taduvaesammi kiM mANamiti tatrAha jo didveTTha'viruddho dayAvaro savvabhAvavAvI ya / so savvannuvadeso Najjai kimao paraM mANaM? // 525 // (yo dRSTeSTAvirudo dayAparaH sarvabhAvavyApI ca / sa sarvajJopadezo jJAyate kimataH paraM mAnam) ya upadezo dRSTeSTAviruddho, dayApara:-sarvathA prANihiMsAniSedhaparaH, sarvabhAvavyApI ca-samastavastusvarUpAbhidhAyI ca, sa jJAyate eSa sarvajJopadeza iti| anysyaivNvidhopdeshdaatRtvaayogaat| tataH kimito-dRSTeSTAvirodhadarzanAdito'paraM mAnaM-pramANamupadezasya sarvajJopadezatvajJaptaye? na yuktaM tadanveSaNaM, dRSTeSTAvirodhadarzanAdinaiva niHsaMzayaM tasya tathAjJAtatvAdityabhiprAyaH // 525 // yatpunaruktaM 'NAe vi taduvaese esevattho mato tti se kiha Nu Najjai ti tatredamAha NAte ya taduvadese esevattho mau tti se evaM / najjai pavattamANaM jaM Na NivArei taha ceva // 526 // (jJAte ca tadupadeze eSa evArtho mata iti tasyaivam / jJAyate pravartamAnaM yanna nivArayati tathAcaiva) - - - - - - - - - - - - - - --- - - - - - - - - - - - -- - - - - ahIM AcArya uttara Ape che. gAthArtha :- uttarapakSa :- AgamathI tenA phaLabhUta sarvajJa thAya che, evo ekAnta che. ane sarvasathI ja AgamanI pramANatA che te paNa barAbara che. paraMtu te pramANatA "sarvAe Agama racyA che tethI nathI. paraMtu A hetuthI che (navarapada jakArArthaka avyaya che.) sarvajJa ja AgamanA yathAvasthitaarthanA jJAtA che, bIjA nahi. tithI AgamanI pramANanA che.) paraDA A ja arthane spaSTa kare che. gAthArtha :- sarvajJa vinA AgamanA atIndriyArthI jANavA zakya nathI. tethI niyatArthapradaraka hovAthI ja sarvasathI AgamanuM prAmANya iSTa che, nahi ke sAkSAt sarvattae raceluM hovAthI. kAraNake Agama kathaMcit nityarUpe iSTa che. kAraNake "A dvAdazAMgI pahelA kyAreya na hatI evuM nathI, kyAya che nahi evuM nathI, kyAreya haze nahi evuM nathI, paraMtu dhruva ane nitya che." A vacana pramANa che. "jinapraNIta sAdhu" evuM je vacana che, tyAM paNa arthanA pradarzIkarUpe ja sarva praNItatva ISTa che nahi ke sAkSAta ddharUpe. tethI ahIM ItaretaraAzrayadoSa nathI. ajJAnavAdI :- arthapradarakarUpe paNa sarvattathI AgamanA prAmAyanA svIkAramAM itaretara AzrayadoSa ema ja ubho che. AgamanA phaLabhUta sarvajJae prarzita karelA arthavALuM hovAthI AgamanuM prAmANya che. ane prAmANya nizcita thAya to temAM (AgamamAM) pravRtti thAya ane tenA phaLabhUta sarvajJa thAya. Ama itaretaraAzrayadoSa che. uttarapala :- ema nathI, bIjaaMkuranyAyathI sarvajJaparaMparA anAdi hovAthI koI doSa nathI. pUrvanA sarvajJa AgamanA arthane prakAra, tenA AdhAre ArAdhanA karI anya sarvajJa thAya. te paNa Agamaarthane prakAze. tenA AdhAre vaLI anya sarvajJa thAya Ama paraMparA cAle tethI koi itaretaraAzraya doSa nathI. "Agamano artha atIndriya hoI sarvazatA vinA jANavo zakya nathI" ItyAdi vAto sarvAsiddhiavasare vistArathI kahIzuM. tethI ahI granthagauravano prasaMga hovAthI kahetA nathI. pa24mAM ajJAnavAdIoe "bhAvammi vi' (gA.504) gAthAthI "sarvajJa hoya, to paNa tenA upadezamAM zuM pramANa che ? ItyAdi je kyAM tenA javAbamAM kahe che. gAthArtha :- je upadeza daSTa-ISTathI aviruddha che, sarvathA jIvahiMsAniSedhaparaka che, tathA samasta vastuonA svarUpa ne sUcavanAro che, te ja upadeza sarvajJanA upadezatarIka jJAta thAya che. kAraNake asarvajJa AvA prakArano upadeza ApI zake nahi. tethI "A upadeza sarvajJano che teaMge A dRSTa-iSTasAthe avirodhanA darzanane choDI bIjuM kyuM pramANa zodhavuM ? arthAta bIjuM pramANa zodhavuM yogya nathI. kAraNake dRSTa-ISTasAthe avirodhanA darzanaAdithI ja te upadeza nisaMhAyarUpe sarvAnA upaderArUpe jJAta thAya che. pirapA -- -- -- -- --1. eSA dvAdazAGgI na kadApi nAsIt, na kadApi nAsti, na kadApi na bhaviSyati dhuvA nityA / / dharmasaMgrahaNi bhAga-1 # 24 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Naya ta jJAte ca pUrvoktaprakAreNa tadupadeze-sarvajJopadeze se tasyopadezasya eSa evArtho mato natvanya ityetat vakSyamANayuktyA jJAyate / tAmevAha-yat-yasmAt tathA caiva-yathA vivakSitopadezavAkyoktaprakAro jJAtastenaiva prakAreNa pravarttamAnaM santaM na nivArayati // 526 // annaha ya pavattaMtaM nivAratI na ya tao pavaMcei / jamhA sa vIyarAgo kahaNe puNa kAraNaM kama // 527 // (anyathA ca pravarttamAnaM nivArayati naca sakaH pravaJcayati / yasmAt sa vItarAgaH kathane punaH kAraNaM karma) anyathA ca-yadi tasyopadezasya vivakSito'rtho nAbhimato bhavet kiMtvanya eva tadA yathAjJAtena prakAreNa pravarttamAnaM santaM nivArayet, hitArtha hi bhagavAn upadizati, tato yadyanyathA'pi tata upadezAtpravarttamAnaM na nivArayet tarhi kathamasau hito bhavet? tato yathAjJAtaprakArapravRttyaniSedhena idaM vijJAyate-eSa evArthastasyopadezasya sammata iti / athocyeta-hita evAsau kathaM jJAyate ityAha-'nayetyAdi na ca 'tau tti' sakaH sarvajJaH pravaJcayati pratArayati, yasmAt sa vItarAgaH, rAgagrahaNamupalakSaNaM kSINasakalarAgadveSamohaH, pratAraNaM ca rAgAdidoSanibandhanamiti / yadi vItarAgastataH prayojanAbhAvAdupadezamapi kasmAtprayacchatIti cet / ata Aha-'kahaNe puNa kAraNaM kamma' vItarAgasyApi sataH bhagavataH kathane-upadeze punaH kAraNaM karma-tIrthakaranAma, tato na kazciddoSa iti // 527 // etadeva bhAvayati-- arahaMtamAdivacchallayAdijaNitaM aNuttaraM puNNaM / titthagaranAmagottaM tassudayA desaNaM kuNai // 528 // (arhadAdivatsalatAdijanitamanuttaraM puNyam / tIrthakaranAmagotraM tasyodayAd dezanAM karoti) yasmAdarhadAdivatsalatAdijanitam-arhatsiddhapravacanAdivatsalatA'bhIkSNajJAnopayogAdijanitamanuttaraM puNyaM tIrthakaranAmagotraM-tIrthakaranAmasaMjJaM, tasyodayAt bhagavAn dezanAM kroti| tasmAnna tasya vItarAgatvAdupadezo virudhyata iti // 528 // nanu yadi bhagavAnapi sakA tato'smAdRzasyeva tasyApyupadezo na pramANaM syAdata Aha Naya taM vidhAyagaM kevalassa bhAvevi tassa to bhagavaM / savvanna kayakicco pamANamiha desaNAe ya // 529 // (na ca tad vighAtakaM kevalasya bhAve'pi tasya tasmAd bhagavAn / sarvajJaH kRtakRtyaH pramANamiha dezanAyAM ca) na ca tat, cazabdo yasmAdarthe, yasmAnna tat-tIrthakaranAmakarma kevalasya-sakaladravyaparyAyajJAnasya vighAtakaM, 'to' tasmAttasya-tIrthakaranAmakarmaNo bhAve'pi bhagavAn aSTamahAprAtihAryaizvaryAdimAn sarvajJo vItarAgatvAt kRtakRtyaH pramANamiha dezanAyAm, natvasmAdRzaH, kevalavighAtakRttadAvaraNIyakAvabaddhatvAt // 529 // yadapi coktam-'cittatthAvi ya sahA ityAdi tatrApi doSAbhAvamAha cittatthA vi ya saddA tatto cciya samaiyA aNege tu / siddhA taha ceva tao na dUsaNaM hoi eyapi // 530 // (citrArthA api ca zabdAstata eva samayitA aneke tu / siddhAstathaiva tato na dUSaNaM bhavati etadapi) - - - - - - - - -- ajJAnavAdIoe 'NAe vi tadu' (gA.505) ItyAdithI je "sarvajJanA upadeza tarIke jJAta thAya, to paNa teno A ja artha che te kevI rIte jaNAya ? ItyAdi %aaN tyAM A uttara che. gAthArtha :- Ama pUrvokta rIte sarvAno upadeza jANyA bAda te upadezano A ja artha che, anya nathI' A vAta A yuktithI jANI zakAya ke "abhipreta upadezavAkyane uktaprakAre jANI pravRtta thanArane te sarvajJa roktA nathI paradA gAthArtha :- te upadezano abhipretaartha je abhimata na hota, paraMtu koI anya ja artha abhimata hota, to te jJAna ne anurUpa pravRtta thanArane bhagavAna jarUra aTakAve bhagavAna hitArthe ja upadeza Ape che. tethI jo te upadezathI viparIta vartanArane aTakAve nahi to kevI rIte teo hitakArI bane ? (alabata A aTakAvavAnuM kArya prApya vinItaaMge ja samajavuM jamAlI jevA anyane aMge nahi. nahitara uparokta vAtamAM anaikAnikatA Ave. 'pratikArAtakaAdi granthomAM A carcA che.) tethI jJAnane anurUpa pravRttinA aniSedhathI A vAta jaNAya che ke te upadezano A ja artha sammata che. zaMkA :- bhagavAna hitakArI ja che tevo nirNaya zI rIte thAya ? samAdhAna :- bhagavAna hitakArI ja che koIne rAtA nathI, kAraNake teo vItarAga che. vItarAganA upalakSaNathI saghaLAya rAgadveSa ane mohanA kSaya karanArA' ema samajavuM. ane ghavAnI pravRtti rAga, dveSaAdi doSanA kAraNe hoya che. zaMkA :- jo bhagavAna vItarAga hoya, to prayojana na hovAthI upadeza paNa zuM kAma Ape? samAdhAna :- bhagavAna vItarAga hovA chatAM tIrthakara nAmakarmanA udayathI upadeza Ape che. tethI koI doSa nathI. parA A ja artha spaSTa kare che. - gAthArtha :- arihaMta-siddha-pravacanavagerepara vatsalatA tathA vAraMvAra jJAnopayogAdithI upajelA anuttara puNyarUpa tIrthakaranA karmanA udayathI bhagavAna dezanA Ape che. tethI teo vItarAga hovAthI upadeza viruddha che tema nathI. paratA zaMkA :- je bhagavAna paNa karmayukta hoya, to ApaNA jevA ja hovAthI temano paNa upadeza pramANabhUta na thAya. ahIM samAdhAna batAve che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 4 275 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citrArthA api ca aneke zabdAstata eva sarvajJAdeva samayitAH - saMketitAH santo jAtA nAnyathA / 'siddhA taha caivati' yathaiva ca sarvajJena samayitAstathaiva ca loke'pi siddhAstato na dUSaNametadapi - citrArthatvaM bhavati / yadA hi bhagavataiva ete zabdAzcitrArthAH ' - citrArthatA'pi ca prakaraNAdyanurodhenaiva draSTavyA - ityupadizyate pUrvoktadoSAvakAza iti ? // 530 // prakArAntareNa citrArthatve'pi zabdAnAM doSAbhAvamAha tadA kaH AyariyaparaMparao pamANameyammi hoi atthammi / assa ya apamANatte savvAgamakiriyalovo u // 531 // (AcAryaparaMparakaH pramANametasmin bhavati arthe / asya cApramANatve sarvAgamakriyAlopastu ) etasminnarthe - parokSazabdArthaniyamalakSaNe pramANamAcAryaparaMparakastato na zabdAnAM citrArthatA'pi doSAya / na ca vAcyamayamAcAryaparaMparako na pramANaM yasmAdasya paraparaMkasyApramANatve sati sarvAgamakriyAlopaH prasajyate, tamantareNAnyasyArtheniyamavyavasthAnibandhanasyAbhAvAt / tasmAdasau pramANameva // 531 // kiMca, annANimataM pi imaM AgamaghaDiyaM va hojja itaraM vA? / paDhamammi paraMparao mANaM itarammi tu Na juttaM // 532 11 (ajJAnimatamapi idamAgamaghaTitaM vA bhavet itaradvA ? / prathame paraMparako mAnamitarasmiMstu na yuktam) ajJAnimatamapIdaM kimAgamaghaTitaM vA bhaveditaradvA- anAgamaghaTitaM vA? tatra prathamapakSe paraMparaka eva pramANamAyAto'nyasya tdrthaavgmnibndhntvaabhaavaat| itarasmiMzcanAgamaghaTitatvalakSaNe pakSe na yuktamidamajJAnimataM nirmUlatvAt // 532 // para Aha- javi Na AgamaghaDitaM tahAvi uvavannameyamevaMti (vatti) / NAUNa pavittIo kA uvavattI tu annANe ? // 533 // ( yadyapi nAgamaghaTitaM tathApi upapannametadevamiti / jJAtvA pravRttiH kopapattistu ajJAne ? ) yadyapyetadjJAnimatamanAgamaghaTitaM tathApyetadupapannameveti cet ? tadayuktam, kuta ityAha- jJAtvA pravRtteH, na hi prekSAvatAM heyamupAdeyaM vA tattvenAparijJAya hAtumupAdAtuM vA pravRttirupajAyate, prekSAvattAkSitiprasaGgAt, tacca parijJAnamajJAnapakSe'tIva durghaTamiti kathamajJAnapakSe bhavatAM pravRttiH prApnoti ? svAbhyupagamaviruddhatvAt / yadapyuktametadupapannameveti tadapi nUnamajJAnitvasUcakameva, yato yadupapattyA nizcitaM tadupapannamityucyate, ajJAne cAjJAnapakSe cAbhyupagamyamAne kA upapattiH ? naiva kAcit, tasyA jJAnanibandhanatvAt, jJAnAcca bhavatAmatIva dUrApAstatvAditi // 533 // yaduktaM- 'jJAtvA pravRtteriti', tatra paro vyabhicAramAha- annANao vi diTThA ettha pavittI kisAdiesuM ti / saphalA tIeN vi phalaM nANAto ceva vinneyaM // 534 11 (ajJAnato'pi dRSTA'tra pravRttiH kRSyAdiSu iti / saphalA tasyAmapi phalaM jJAnAdeva vijJeyam) kRSyAdikarmmasu atra - jagati ajJAnato'pi kRSIbalAdInAM pravRttirdRSTA, saphalA ca, tato nAvazyaM prekSAvatAM jJAtvaiva pravRttiriti / atrAha - 'tIe vi' ityAdi tasyAmapi - kRSyAdiviSayAyAM pravRttau phalaM jJAnAdeva vijJeyam // 534 // atra paraH prAha- gAthArtha :- (cazabda hetuarthe che.) tIrthaMkaranAmakarma sakaLa dravya-paryAyaviSayajJAnarUpa kevaLajJAnanuM vighAtaka nathI. tethI tIrthaMkaranAmakarmanA udayamAM paNa aSTamahAprAtihAryAdi aizrvaryavALA bhagavAna sarvajJa che ane vItarAga hovAthI kRtakRtya che. tethI teo dezanAmAM pramANabhUta che paNa ApaNe pramANabhUta nathI, kAraNake kevaLajJAnAvArakakarmothI baMdhAyelA chIe.AparA ajJAnavAdIoe cittatthAvi (gA.506) ityAdi gAthAthI ema kyuM ke zabdo aneka citra arthavALA che" temAM paNa doSano abhAva batAve che. gAthArtha :- aneka zabdamAM je vicitra artho che te paNa sarvajJe saMtita ryA hovAthI che anyathA nahi. ane sarvajJa e je pramANe saMketita karyAM te ja pramANe lokamAM paNa siddha che. tethI vicitra arthavALApaNuM paNa dUSaNarUpa nathI. zabdonI vicitraarthatA paNa te--te prakaraNaAdinA anurodhathI ja samajavI ane jyAre bhagavAne ja A zabdo vicitra arthavALA upadiSTa ryo hoya tyAre tame vhelA pUrvoktadoSane avakAza ja kyAMthI hoya. ApajhjhA zabdo citrArtharUpa hovA chatAM prakArAntarathI doSAbhAva batAve che. gAthArtha :- je zabdArtha parokSabhUta che, tenA yathArtha niyamaaMge (amuka zabdano amuka ja artha che ityAdi niyama aMge) AcAryanI paraMparA ja pramANabhUta che. tethI zabdonI vicitraarthatA paNa gheSarUpa nathI. ahIM 'AcAryonI paraMparA pramANabhUta nathI" ema nahi hevuM kemake jo AcAryaparaMparA apramANabhUta thaze, to sarvaAgamasUcita yiAnA lopano prasaMga Ave. kAraNa ke AcAryaparaMparAne choDI anya koi arthavyavasthAnA niyamamAM niyAmaka nathI. tethI AcAryaparaMparA pramANabhUta ja che. paJAA gAthArtha : vaLI, A ajJAnavAda paNa AgamaTita che ke anAgamaghaTita ? prathamapakSe paraMparA ja pramANatarIke siddha Tharaze kAraNake paraMparA sivAya andhe koI AgamanA arthanA bodhamAM kAraNabhUta nathI. anAgamaghaTita bIjApakSamAM to A ajJAnavAda yogya nathI, kAraNake nirmULa che. ApA ahIM ajJAnavAdI kahe che. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 276 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NaNa saMsayA pavittI phalasaMpattI ya nicchayAo u / dhannAdiNANarahio na hi gahaNAdau kuNai ju(jottaM // 535 // (nanu saMzayAt pravRttiH phalasaMpattizcanizcayatastu / dhAnyAdijJAnarahito nahi grahaNAdau karoti yatnam) nanu kRSyAdiSu pravRttiH saMzayAdeva na jJAnAttatkathamuktam- 'tIe vi phalaM nANAo ceva tti' / sthAhipravRttinibandhanA phalaprAptiH pravRttizca saMzayAdataH phalaprAptirapi saMzayAdeveti bhaavH| AcArya Aha-'phalasaMpattI ya nicchayAo u' asti kRSyAdiSu pravRttiH saMzayAt, phalaprAptiH-phalAdAnaM punaH caH punararthe tatrApi nizcayAdeva, turevakArArtha / kutaH? ityAha-hiryasmAnna khalu dhAnyAdijJAnarahitastadgrahaNAdau yatnaM karoti, tathA'nupalambhAt, tanna pravRtteH saMzayakRtatvAt phalaprAptirapi saMzayAdeva / evamihApyajJAnapakSe prathamatastadvicArAbhimukhyAdilakSaNAt saMzayAdapi pravRttiH syAt tadAdAnAbhyupagamastu jJAnAdeva yujyate nAnyathA, tacca jJAnaM bhavatAM svAbhyupagamaviruddhamiti yatkiMcidetat / jJAtvA pravRtterityatrApi ca pravRttirupAdAnalakSaNA vivakSitA netaretyadoSaH / anyathA jJAtvA pravRtterityasyoktaprakAreNa vyabhicAradarzanato'sAdhanAGgatve tadabhidhAturAcAryasya nigrahasthAnamApadyeteti // 535 // yatpunaruktam- 'savaNe vi tavivakkhA nahi chaumatthassa paccakkhetyAdi tatra pratividhAnamAha-- najjati ya tavvivakkhAapaccakkhatte vi tassabhippAo / bhaNiovavattio cciya milakkhuNAtaM tao'juttaM // 536 // (jJAyate ca tadvivakSA'pratyakSatve'pi tasyAbhiprAyaH / bhaNitopapattita eva mlecchajJAtaM tato'yuktam) jJAyate ca tadvivakSAyAH-sarvajJavivakSAyA apratyakSatve'pi tasya-sarvajJasyAbhiprAyaH / kuta ityAha-bhaNitopapattitaH'pavattamANaM janna nivAreha' ityaadiruupaayaaH| tatazca yat mlecchajJAtamudIritaM tadayuktameva draSTavyamiti // 536 // yadapi ca 'jaM cAkajjetyAdyabhihitaM tadapyasaMgatam, yata Aha-- pariNAmo puNa tivvo pAvapavittIe baMdhaheu tti / natthettha visaMvAdo Naya NANaM kAraNaM ettha // 537 // (pariNAmaH punastIvraH pApapravRttau bandhaheturiti / nAstyatra visaMvAdo na ca jJAnaM kAraNamatra) -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- :- ajJAnavAdI :- joke ajJAnavAda Agamika nathI (AgamaghaTita nathI), chatAM paNa saMgata ja che. uttarapakSa :- A barAbara nathI. kAraNake jANIne ja pravRtti thAya che. vicArazIlamANasanI choDavAnI ke grahaNa karavA nI pravRtti kyAreya heya ke upAdeyanA tatvathI parijJAna vinA thatI nathI. jo tevA jJAna vinA paNa pravRtti thAya to, teonI prekSAvattAmAM khAmI Ave. ane A parijJAna ajJAnapakSe atyaMta asaMgata che. tethI ajJAnapakSamAM tamArI (upAdeyarUpe) pravRtti zI rIte saMgata thAya? kAraNake tyAM svasiddhAntasAthe virodha che. ane tame je krAM ke "ajJAnavAda saMgata ja che.' te kharekhara tamArA ajJAnipaNAnuM sUcaka che. kAraNake je upapattithI nizcita thAya, te ja upapatna=saMgata kahevAya ane ajJAnapakSanA svIkAramAM kaI upapatti che? arthAt koI nathI. kAraNake upapatti jJAnahetuka che. ane jJAnathI tame so gaja dUra bhAgo cho. ApaDA ahIM AcAryazrIe %o ke "jJAnathI pravRtti thAya che. tyAM ajJAnavAdI anaikAntiktA batAve che. gAthArtha :- ajJAnavAdI :- khetIvagere kriyAomAM khello vagerenI pravRtti A jagatamAM ajJAnathI thatI dekhAya che, ane saphaLa paNa thAya che. tethI vicArazIla mANasonI pravRtti avazya jJAnapUrvaka ja thAya tevo niyama nathI. uttarapakSa :- khetIvagere aMgenI pravRttimAM phaLa to jJAnathI ja maLatuM samajavuM. 534mA ahIM ajJAnavAdI kahe che. gAthArtha:-ajJAnavAdI :- khetIvageremAM pravRtti saMzayathI ja che jJAnathI nahi, tethI tenuM phaLa paNa jJAnathI jaevuM kahevuM nahIM. kAraNake phaLaprApti pravRtti para AdhAra rAkhe che. tethI jo pravRtti saMzayathI hoya, to phaLaprApti paNa saMzayathI ja che. uttarapakSa :- alabatta, khetIvageremAM pravRtti saMpAyathI che paraMtu phaLanuM grahaNa to nizcayathI ja che. ("ca" "puna: arthamAM che ane ""jakAraarthaka che.) kAraNake dhAnyavagerenA jJAna vinA dhAnyaAdinA grahaNamAM yatna kare nahi. kAraNake jJAna vinA grahaNamAM pravRtti thatI dekhAtI nathI. tethI pravRtti saMpAyathI hoya, tethI phaLaprApti paNa saMzayathI hoya tevuM nathI. A ja pramANe ajJAnapakSamAM paNa AraMbhamAM krAca tenA(ajJAnavAdanA) vicAranI abhimukhatAAdirUpa (A ajJAnavAda kevo mata haze! zuM sAco haze ?* IjyAdi) saMzayathI pravRtti thAya paNa kharI. paraMtu e matane grahaNa karavAnI svIkRti to e matanA jJAna thayA bAda ja saMbhave, anyathA nahi. ane A jJAna tamArA siddhAntanI viruddha che. tethI tamArI vAto phAlatuM che. AcAryae "jJAtA pravRteH' (jJAnapUrvaka pravRtti) evuM je kyAM te upAdAnarUpa pravRttiaMge samajavAnuM che, tethI koI doSa nathI. nahitara to khetI vageremAM saMzayathI pravRttiAdi uparoktavAtathI "jJAnapUrvaka pravRttinA niyamamAM anekAntiktA AvavAthI te sAMdhanAMga(=hetubhUta avayava) banI na zake tethI teno sAdhanatarIke upanyAsa karanArA AcArya nigrahasthAna pAme. Apa3pA ajJAnavAdIoe gAthA 506mAM kaThAM ke "zravaNamAM paNa sarvajJanI vivakSA janmasthane pratyakSa nathI tyAM uttara A che. gAthArtha :- sarvajJanI vivakSA pratyakSa na hovA mAM janma nivArei (gA.para6)mAM batAvelI upapattithI ke. arthazAnane anusAra pravRta thanArane aTakAvatA nathI. ItyAdi sarvAnA abhiprAyanuM jJAna thAya ja che. tethI mlecchanuM je sTAnta batAvyuM te taddana ayogya che. pApA ajJAnavAdIoe "je cAjUjAyarANa' (gA.510) ItyAdi gAthAmAM je kahyuM ke "akAryamAM pravRtta thanAra jJAnIne tIvra dharmasaMgrahaNi bhAga-1 % 277 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAmaH punastIvraH pApapravRttau - pApahetukAryapravRttau bhavan bandhaheturbhavatIti, atra nAsti visaMvAdaH asmAbhirapi tsyaivmbhyupgmaat| na cAtra - pApahetukAryapravRttyAdau kAraNaM jJAnaM yena pUrvAbhihitadoSaprasaGgaH syAt // 537 // kuta ityAhaannANiNovi jamhA dIsati eyaM kiliTThabhAvassa / gANissa pavittIe vi tatto tu Na tAriso bhAvo // 538 // ( ajJAnino'pi yasmAd dRzyata etat kliSTabhAvasya / jJAninaH pravRttAvapi tata eva tu na tAdRzo bhAvaH) yasmAdajJAnino'pi kliSTabhAvasya sata etat-pApahetukAryapravRttyAdi dRzyate, tasmAnna jJAnametasya kAraNaM, tadabhAve'pi bhAvAt, yathA dhUmasya zakramUrddheti / yadapyuktam- 'jJAnyapi pApaM karoti tasmAdajJAnameva zreyo, jJAne satyapi vizeSAbhAvAditi / tadapyayuktam, jJAnanibandhanasya vizeSasya darzanAt / tathA cAha - 'NANissetyAdi' jJAninaH pApakArye pravRttAvapi tata eva - jJAnAdeva turevakArArtho na tAdRzo bhAvaH - pariNAmo bhavati yAdRzo'jJAninaH, tasya saMvegA'bhAvAt, jJAninazca tadbhAvAditi // 538 // etadeva dRSTAntena bhAvayati- jANato visakhANU pavattamANovi bIhaI jaha tu / Na u itaro taha nANI pavattamANovi saMviggo // 539 // (jAnan viSasthANU pravarttamAno'pi bibheti yathA tu / na tu itarastathA jJAnI pravarttamAno'pi saMvignaH ) yathA viSaM sthANuM vA jAnan kutazcinnimittavizeSAttatra pravarttamAno'pi bibheti, tannibandhanAvazyaMbhAvyapAyaparijJAnAt, natvitaraH- ajAnan, bhayahetuviSAdisvarUpaparijJAnAbhAvAt ' tathA jJAnI tathAvidhakarmavipAkodayasAmarthyAt pravarttamAno'pyakArye saMvigno bhavati, tannibandhanadurantasaMsAramahAgarttapAtasaMbhavAt tatrAnabhiSvakto bhavati / saMvignasya ca tasya pUrvopArjitasyApi pApasya nivRttiraparimitA bhavati / na caitadubhayamapyajJAninaH saMbhavati // 539 // tathA cAha-jo saMvegapahANo accaMtasuho u hoi pariNAmo / pAvanivittIya parA neyaM annANiNo ubhayaM // 540 // ( yaH saMvegapradhAno 'tyantazubhastu bhavati pariNAmaH / pApanivRttizca parA nedamajJAnina ubhayam ) yo'tyantazubhaH saMvegapradhAnaH pariNAmo jJAnino bhavati, yA ca parA - prakRSTA pApanivRttirnaitadubhayamapyajJAninaH // 540 // kuta ityAha- saMsArAsAratte sAratte ceva muttabhAvassa / vinnAte saMvego pAvanivittI ya tatto u // 541 // (saMsArAsAratve sAratve caiva muktabhAvasya / vijJAte saMvegaH pApanivRttizca tatastu) yasmAt saMsArAsAratve, sAratve caiva muktabhAvasya - muktatvasya vijJAte sati bhavati saMvegaH, tasmAcca saMvegAtpApanivRttizca bhavati, tadapi ca saMsArAsAratvAdi jJAyate samyagjJAnAt, tato nobhayamapIdamajJAninaH saMbhavati / tanna jJAne satyapi vizeSAbhAvaH / tathA ca sati yaduktam- 'NANeNa alaM asaMgasseti tadatIvAsamIcInam, jJAnasya saMsArAsAra pariNAma thAya che. te paNa barAbara nathI, kemake- gAthArtha :- pApanA kAraNabhUta kAryomAM pravRtti vakhate thato tIvra pariNAma karmabandhamAM kAraNa bane che." e bAbatamAM koI vivAda nathI, kAraNake ame paNa te ja pramANe svIkArIe chIe. mAtra kahevAnuM eTaluM ja che ke pApanA kAraNabhUta kAryomAM pravRttivagereaMge jJAna kAraNabhUta nathI. tethI tame batAvelo doSano Topalo jJAnapara meLavo yogya nathI. 553 ahIM jJAna kema nirdoSa che, te batAve che. gAthArtha :- kliSTabhAvavALA ajJAnInI paNa pApamAM kAraNabhUta kAryomAM pravRtti thatI dekhAtI hovAthI tevI pravRttio mAM jJAna kAraNa nathI. kAraNake jJAnanA abhAvamAM paNa tevI pravRttio che. ahIM dhUmADAaMge sAphaDAnuM dRSTAnta che. (jema rAphaDAnA abhAvamAM paNa dhUmADo hoi zake che tethI rAphaDo dhUmADAnuM kAraNa nathI, tema jJAna pApapravRttionuM kAraNa nathI.) tathA ajJAnavAdIoe evuM kyuM ke jJAnI paNa pApa kare che, tethI ajJAna ja zreyaskara che. kAraNa ke jJAna hovA chatAM vizeSatA nathI.' A paNa asaMgata che. jJAna janma vizeSatA upalabdha thAya ja che. jJAnI pApakAryamAM pravRtta thato hoya, to paNa jJAnanA kAraNeja tene(=jJAnIne) evo bhAva nathI Avato, jevo bhAva ajJAnIne Ave che. (tu'pada jakAraarthaka che.) kAraNake jJAnI saMvegayukta che jyAre ajJAnIne saMvega nathI. (ahIM jJAnathI samyakdAnI artha samajI levo.) 558aaaa A ja vAta daiSTAntathI spaSTa kare che...... gAthArtha :- jema jhera athavA ThThAne jANanAro koika kAraNavazeSathI teaMge (jhera ke hrAaMge) pravRtta thato hoya, to paNa bhaya pAme che, kAraNake jhera ke hrAnA kAraNe thanArA avazya nukzAnane te jANe che. jene jheraAdinA bhayamAM kAraNabhUta svarUpanuM jJAna ja nathI, tevo ajJAnI jheraAdimAM pravRtti karatI veLA bhaya pAmato nathI. eja pramANe jJAnI tevA prakAranA karmanA vipAkaudayanA kAraNe akAryamAM pravRtti thAya, to paNa saMvigna hoya che. arthAt e akAryanA kAraNe durantasaMsArarUpa moTI khAimAM paDavAno saMbhava che. evo khyAla hovAthI e akAryamAM tene(-jJAnIne) Asakti hotI nathI. tathA saMvigna jJAnIne pUrve bAMdhelA pApakarmInI nivRtti(-nirjarA) paNa amaryAditArUpe thAya che. Ama tIvra AzravabaMdhano abhAva ane viziSTa nirjarAno lAbha mAtra jJAnIne che. ajJAnIne emAMthI kazuM nathI saMbhavatuM 5539nA tethI 4 che che............ gAthArtha :- atyanta zubha, saMvega pradhAna je pariNAma ane pApamAMthI je prakRSTa nivRtti jJAnIne che, te bemAMthI ekapaNa ajJAnIne nathI. zA54nA dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ? 274 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tvAdyavagamanibandhanatayA ekAntena caraNopakAritvAt // 541 // etadevopasaMharannAha-tamhA paralogasamujjatassa bhikkhussa asaDhabhAvassa / caraNovagAragaM iya NANaM suttevimaM bhaNitaM // 542 // (tasmAt paralokasamudyatasya bhikSorazaThabhAvasya / caraNopakArakamiti jJAnaM sUtre'pIdaM bhaNitam) tasmAditiH evamuktena prakAreNa paralokasamudyatasya bhikSorazaThabhAvasya jJAnaM caraNasya cAritrasyopakArakaM, na tUpaghAtakam / etadeva svamanISikAzaGkAvyudAsAya sUtre'pyatidizati sUtre 'pIdaM bhaNitam // 542 // tadeva sUtraM paThati-"paDhamaM nANaM tao dayA evaM ciTThati savvasaMjae / ajJALI jinhAhI? ji vA khAddI cheyapAvanuM? | 143 "" (prathamaM jJAnaM tato dayA evaM tiSThati sarvasaMyataH / ajJAnI kiM kariSyati ? kiM vA jJAsyati chekapAtakam) prathamam-Adau jJAnaM jIvasvarUpasaMrakSaNopAyaphalaviSayaM tataH tathAvidhajJAnasamanantaraM dayA- saMyama evam uktena prakAreNa jJAnapUrvakakriyApratipattirUpeNa tiSThati - Aste sarvaH saMyataH / yaH sa punarajJAnI sAdhyopAyaphalaparijJAnavikalaH sa kiM kariSyati? naiva kiMcit, srvtraandhtulytvaat| kiM vA kurvan jJAsyati chekaM- kAlocitaM hitaM pAtakaM vA hitaviparItaM tatastatkaraNaM bhAvato'karaNameva, ghuNAkSarakaraNavat // 543 // tatazca, -- iya kaha nANeNa alaM jujjai vayaNaM imaM asaMgassa? 4 aNNANaM ciya saMgo kAraNakajjovayArAto // 544 // (iti kathaM jJAnenAlaM yujyate vacanamidamasaMgasya ? | ajJAnameva saMga: kAraNakAryopacArAt) itiH - evamuktena prakAreNa caraNopakAritve sati jJAnasya kathamidaM vacanaM yujyate yaduta jJAnenAlamasaGgasyeti / yasmAdihAjJAnameva kAraNe kAryopacArAt saGgastato'saGgasyAjJAnarUpasaGgaparihArAya jJAnamevopAdAtumucitamiti sthitam // 544 // mUlata upasaMhAramAha- tamhA nANI jIvo taM pi ya paralogasAhagaM siddhaM / nANaNNANavivege uvAyamo ceva niravajjo // 545 // ( tasmAd jJAnI jIvastapi ca paralokasAdhakaM siddham / jJAnAjJAnaviveke upAya evaM niravadyaH) tasmAdayaM jIvo jJAnI - jJAnasvabhAvaH siddhaH / tadapi ca jJAnaM paralokasAdhakaM siddham / tathA jJAnAjJAnaviveke ca idaM samyagjJAnamidaM ca mithyAjJAnamityevaM jJAnAjJAnavibhAge ca karttavye upAyo- heturjJAnaM dRSTeSTAbAdhitasamayamUlatvAnniravadyaH iti jJAyakatvasiddhiH // 545 // samarthitaM 'jJAyaka' iti dvAram // iti pUrvArddhaH / ajJAnIne uparokta ubhayano kema abhAva che ? te batAve che. gAthArtha :- saMsAranI asAratA ane mokSanI sAratAnuM jJAna thAya, to ja saMvega utpanna nivRtti thAya. A saMsAranI asAratAnuM jJAna paNa samyagnAnathI ja thAya. tethI ajJAnIne A saMbhavatA nathI. tethI jJAna hovA chatAM vizeSatA nathI' evo dAvo poLa che. tethI ja NANeNa (asaMga sAdhune jJAnathI saryuM.) evuM ajJAnavAdIonuM vacana taddana geravyAjabI che. kAraNake bodhamAM kAraNa banavA dvArA jJAna ekAMte cAritranuM upakArI che. zA5414A A ja vAtano upasaMhAra karatA he che..... gAthArtha :- paralokArthe udyata thayelA ane azabhAvavALA sAdhumATe jJAna uparoktarIte cAritranuM upakArI ja che. nahi ke upaghAtaka. A vAta ame amArI buddhithI karIe chIe, tevI AzaMkA dUra karavA sUtrano atiMdeza batAvIe chIe, sUtramAM paNa Ama kyuM che 554zA jJAnasamarthaka sUtrano pATha ja rajU karavAmAM Ave che... thAya. ane te saMvegathI pApa banne(saMvega ane pApanivRtti) a asaMgalsa (gA.pa1ra) saMsArathI asAratA vagerenA gAthArtha :- sau prathama jIvanuM svarUpa, jIvanA saMrakSaNano upAya ane tenuM phaLa A badhAaMge jJAna joie, AvA prakAranA jJAnane prApta karyA bAda dayA-saMyama che. Ama uparoktarIte jJAnapUrvakakthAnA svIkArarUpe ja badhA saMyamIo rahelA che. sAdhya, teno upAya ane tenuM phaLa ityAdiaMgenA jJAnathI rahitano annAnI zuM karaze ? arthAt kaMi na karI zake, kemake sarvatra te (=ajJAnI) aMdhatulya che. athavA to zuM karatA te jANI zakaze ke A cheka-avasocita che, ane A ahitakara che.. arthAt A nahi jANI zake. tethI jANyA vinA karelI pravRttio vAstavamAM ghuNAkSaranyAyavat nahi karelI ja che. 554gA gAthArtha :- Ama, uparoktarIte jJAna cAritranuM upakArI che. tethI ajJAnavAdIonuM asaMgasAdhune jJAnathI saryuM" evuM vacana zI rIte yogya Thare ? arthAt ayogya ja che. kAraNake vAstavamAM ajJAna ja saMganuM kAraNa hovAthI kAraNamAM kAryano upacAra karIne khIeto ajJAna ja saMgarUpa che. tethI asaMga sAdhue saMgarUpa ajJAnano tyAga karavA jJAnanuM ja upAdAna karavuM yogya che, tema nakkI thAya che 544aa mULadvArano upasaMhAra karatA kahe che. gAthArtha :- tethI ATalI vAta siddha thAya che. (1) A jIva jJAnasvabhAvavALo che. (2) A jJAna paralokasAdhaka che. ane (3) jJAnAjJAnanA vivakamAM - A samyajJAna, A mithyAjJAna' ema jJAna-ajJAnanA vibhAgamAM kAraNatarIke jJAna ja nivardha upAya che. kAraNa ke te dRSTa ane iSTathI abAdhita AgamapUrvakanuM che. Ama jJAyattvanI siddhi thAya che. 54pA jJAyaka' dvArano vicAra pUrNa thayo. prathama vibhAga devagurukRpAe samApta thayo. dharmasaMgrahaNi bhAga-1 ? 279 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- Page #292 -------------------------------------------------------------------------- _