Page Text
________________
एवं ण भूतधम्मो ण य कज्जं चेतणत्ति सिद्धमिदं ।
जस्सेतं सो आता पसाहगं चेत्थ माणमिदं ॥ ८७ ॥ (एवं न भूतधर्मो नच कार्य चेतनेति सिद्धमिदम् । यस्येयं स आत्मा प्रसाधकं चात्र मानमिदम् ।)
एवं यथोक्तं प्राक्-तथा न भूतधर्मश्चेतना नापि कार्य भूतानामिति शेषः, इति इदं सिद्धम्। ततश्च पारिशेष्यात् यस्येयं चेतना स आत्मेति प्रतिपत्तव्यम् । तदुक्तम्-"अचेतनानि भूतानि, न तद्धर्मो न तत्फलम्।
चेतनास्ति च यस्येयं, स एवाऽऽत्मेति चापरे ॥१॥" अस्मिंश्चार्थे भूतधर्मत्वभूतकार्यत्वप्रतिषेधम्पे प्रसाधक प्रमाणमिदं वक्ष्यमाणम् ॥ ८७ ॥ तदेवाह-- .
जीवंतदेवदत्तस्सरीरमिच्चादि चेयणासन्नं । भूतफलत्ता घड इव न य तम्मि तयं अणभिवत्तं ॥ ८८ ॥ (जीवहेवदत्तशरीरमित्यादिकं चेतनाशून्यम् । भूतफलत्वात् घट इव न च तस्मिन् तकमनभिव्यक्तम् ।)
जीवदेवदत्तशरीरमित्यादिकं चशब्दः समुच्चयार्थोऽनुक्तोऽपि द्रष्टव्यः, एवंभूतश्चायं निर्देशो गाथानुलोम्येन, चेतनाशून्यमिति साध्यनिर्देशः, भूतफलत्वादितिहेतुः । यस्य हि यत्कार्य, भवत् दृष्टमुपादानभूतस्य तत्तद्धानुगमसंभवसहितं दृष्टं, यथा घटस्य कपालं तन्मृत्त्वरूपाद्यनुगमसहितम्। अन्यथाऽतिप्रसङ्गापत्तितः कार्यकारणव्यवस्थानुपपत्तेः। ततः कार्यत्वमुपादानकारणधर्मानुगमसंभवेन व्याप्तम् । भूतानि च काठिन्याबोधस्वभावानि प्रत्यक्षत एव प्रतीयन्ते। यदाह-"काठिन्याऽबोधरूपाणि, भूतान्यध्यक्षसिद्धितः इति । ततस्तदारब्धं यज्जीवदेवदत्तादिशरीरं तच्चेत्
चेतनावत् स्यात् तर्हि तद्धीनुगमसंभवाभावात्तत्कार्यमेव न स्यात्, अतश्चेतनावत्त्वाद्विपक्षाद्वयापकानुपलब्ध्या व्यावर्त्तमानं भूतकार्यत्वं चेतनाशून्यत्वेन व्याप्यत इति प्रतिबन्धसिद्धिः। दृष्टान्तमाह-घट इवेति । नन्वयं दृष्टान्तः साध्यविकलस्तत्रौप्यनभिव्यक्तचैतन्यस्याभ्युपगमात् यदाह-चैतन्यानभिव्यक्तिघटादिषु कारणान्तराभावात्, पांस्वादिष्वनभिव्यक्तमदशक्तिवत् । चैतन्याभिव्यक्तेहि कारणं क्षित्यादेः कायाकारपरिणतत्वं मदशक्तौ पिष्टोदकगुडधातक्यादिपरिणतत्ववत्, तत्र(च्च) घटादौ नास्तीति तत्र तदनभिव्यक्तिभावः, पांस्वादौ पिष्टोदकादिपरिणामाभावात्, मदशक्तयनभिव्यक्तिभाववत् इत्यत्राह--'न य तम्मि तयं अणभिवत्तंति' न च वाच्यं तस्मिन् घटे तकत् चैतन्यमनभिव्यक्तमस्तीति, अनभिव्यक्तेरेवानुपपद्यमानत्वात् । सा ह्यावृतस्य भवति, न च चैतन्यस्य किंचिदूतव्यतिरिक्तमावारकमस्ति, "चत्वार्यैव पृथिव्यादिलक्षणानि तत्त्वानीतिः" तत्त्वसंख्यानियमव्याघातप्रसङ्गात् । नाप्येतेषामेव भूतानामन्यतमेन केनचित् चैतन्यस्यावृतिरा(रभिधीयते, तेषां व्यञ्जकत्वप्रतिज्ञानात, न च व्यञ्जकात्व)मावारकं भवतीति । अत्रोच्येत-न भूतानामन्यतममावारकं किंत्वेषामेव विशिष्टपरिणामाभाव इति, तदप्ययुक्तम्, -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -------
સંપૂર્ણ ઉપસંહાર કરતા કહે છે
આમ ચેતના નથી ભૂતોનો ધર્મ કે નથી ભૂતોનું કાર્ય, એમ સિદ્ધ થાય છે. તેથી પારિશેષ ન્યાયથી “આ ચેતના જેની છે તે આત્મા એમ સ્વીકારવું રહ્યું. ધું જ છે કે “ભૂતો અચેતન છે. ચેતના ભૂતોનો ધર્મ નથી, અને ભૂતોનું કાર્ય नथी.नी मा (-यतना) तमामा, म जीमो ५५ ." येतना भूत भूतार्थ नथी' तेवा અર્થનું પ્રસાધક પ્રમાણ આ હવે બતાવાશે તે છે !૮૭ા .
थितन्यना भूतधर्म-हार्यवाहला प्रभार) - ગાથાર્થ :- (મૂળમાં સમુચ્ચયઅર્થક મંચ પદ અધ્યાહારથી સમજવું અને આવો ર્નિર્દેશ ગાથાના છંદની અપેક્ષાએ છે.) જીવતા દેવદત્તનું શરીર ચેતનાશૂન્ય છે (સાધ્ય) કેમકે ભૂતોનું કાર્ય છે હતું). જેમકે ઘડો (ષ્ટાન્ન) જેનું જે કાર્ય થતું દેખાય છે તે તેના ઉપાદાનના ધર્મના અનુગમસંભવ સહિત જ હોય છે. (કાર્ય ઉપાદાનકારણના ધર્મથી યુક્ત થઈને જ ઉત્પન્ન થાય.) જેમકે ઘડાના કાર્યભૂત કપાલ ઘટના મૃત્વ, રૂપ,આદિ ધર્મોથી યુક્ત થઈને જ ઉત્પન્ન થાય છે. જે કાર્ય કાણગત ધમોથી રહિત જ ઉત્પન્ન થતું સ્વીકારવામાં આવે, તો બધા કાર્યોના બધા જ પદાર્થો કારણ બનવાઆરૂિપ અતિપ્રસંગ આવે. અને કાર્યકારણભાવની વ્યવસ્થા જ ભાંગી પડે. તેથી કાર્યત્વ ઉપાદાનકારણ ધર્માનગમસંભવ (=ઉપાદાનકારણના ધર્મની યુક્તતાએ કરી ઉત્પન્ન થવા)થી વ્યાપ્ત છે.(જેમાં જેમાં ઉપાદાનકારણના ધર્મોની સાથે ઉત્પત્તિ હોય તેમાં તેમાં કાર્યતા હોય.) પાંચ ભૂતો કઠિન્ય, અબોધવગેરે સ્વભાવવાળાતરીકે પ્રત્યક્ષથી પ્રતીત થાય છે. છે કે “કહ્નિતા અને અબોધસ્વભાવવાળા ભૂતો પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ છે તેથી જ ભૂતોથી બનેલું જીવતા દેવદત્તનું શરીર ચેતનાવાળું હોય, તો તેમાં ભૂતોના ધમોનો અનુગમ ન સંભવે, તેથી તે ભૂતોનું કાર્ય જ ન બને. આમ ચેતનાવનારૂપ વિપક્ષમાંથી વ્યાપની અનુપલબ્ધિથી નિવૃત્ત થતું ભૂતકાર્યત્વ ચેતનાશૂન્યતાથી વ્યાપ્ત થાય છે આમ વ્યાપ્તિની સિદ્ધિ થાય છે. (જે જે ચેતનવંત હોય છે, તે તે ભૂતકાર્ય તરીકે અસિદ્ધ છે. તેથી જે જે ભૂતકાર્ય હોય છે તે તે ચેતનાશૂન્ય હોય છે તેવી વ્યામિની સિદ્ધિ થાય છે.) અહીં દષ્ટાન્ત બતાવે છે - જેમકે ઘડે. ઘડો ભૂતકાર્યરૂપે અને અચેતનરૂપે સિદ્ધ છે.
-
uae
-1000
| SR No. | 006033 |
| Book Title | Dharm Sangrahani Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ajitshekharsuri |
| Publisher | Divyadarshan Trust |
| Publication Year | 1994 |
| Total Pages | 292 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 14 MB |