Dharm Sangrahani Part 01

SR No.: 006033
Original Sutra Author: N/A
Author: Ajitshekharsuri
Publisher: Divyadarshan Trust
Publication Year: 1994
Total Pages: 292
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 14 MB

Page 94

इह 'भूतेभ्यः कायाकारादिपरिणतेभ्यश्चैतन्य' मित्यत्र सूत्रे केचिदभिव्यज्यत इति क्रियाभिसंबन्धं प्रतिपद्यन्ते, अन्ये तु प्रादुर्भवतीति । अभिव्यक्तिवादिनश्च घटादिष्वनभिव्यक्तं चैतन्यमभिमन्यन्ते इतरे त्वनुत्पन्नं, तत्राभिव्यक्तिवादिनः प्रति दृष्टान्तस्य दोषमपहाय अनुत्पन्नवादिमतमाशङ्कमान आह-
कायागारादिविसिट्ठपरिणतीविरहतो ण तं तण्णो ।
णातविरहातोऽमाणं किमेत्थ माणेण ? तदभावो ॥ ९० ॥
(कायाकारादिविशिष्टपरिणतिविरहतो न तत् તા। ન્યાયવિહામાન મિત્રમાનેન? તમાવ: ") "कायाकारादिका" आदिशब्दात् प्राणापानवत्त्वपरिग्रहः या विशिष्टा परिणतिः, तस्या विरहोऽभावस्तस्मान्न 'तत्' चैतन्यं घटेऽस्तीति शेषः । एतदुक्तं भवति न भूतफलत्वमात्रं चैतन्यशून्यत्वस्य गमकं किं तर्हि कायाकारादिरूपविशिष्टपरिणतिविरहविशिष्टं यथा घटे । अत्र तु केवलमुपादीयते तच्च न साध्ये प्रतिबद्धमित्यप्रयोजकोऽयं हेतुरिति, तदेतदसमीचीनम्, अस्य साध्येन सह प्रतिबन्धस्य चैतन्यस्य भूतधर्मत्वभूतकार्यत्वप्रतिषेधद्वारेण प्रागेव प्रसाधितत्वात् । तथाप्येतदुपेक्ष्य परस्य वावदूकतामपनेतुकाम आचार्य इदमाह--, तन्नो इति यदेतदुक्तं प्राक् तन्न । कुत इत्याह-- यस्मात् 'न्यायविरहाद्' युक्तिविरहाद् 'अमानम्' अप्रमाणमेतत् अनन्तरोक्तम् । न हि कायाकारादिरूपविशिष्टपरिणतिविरहनिबन्धनो घटे चैतन्याभावो, यदि पुनस्तत्रापि कायाकारादिपरिणतिः, स्यात् स्यादेव तत्र चैतन्यमित्यस्मिन्नर्थे (न) किंचित् प्रमाणमस्ति । अत्र पर आह-- "किमेत्थ माणेण तदभावो" किमत्रान्येन प्रमाणेन ? ननु चैतन्याभाव एव प्रमाणम् । तथाहि-- यदि कायाकारादिपरिणतिमन्तरेणापि भवेच्चैतन्यं ततः सर्वत्र घटादावप्यविशेषेण भवेत्, न च भवति, तस्मात् कायाकारादिपरिणतिनिबन्धनं चैतन्यं, तद्विरहनिबन्धनश्च घटे चैतन्याभाव इति ॥ ९०॥ आचार्य आह-
सो सज्झो ण उ सिद्धो भणियमिण तह य उवरिमो वोच्छं । पडिभणियं जं भणियं पवक्खमाणे भणिस्सामो ॥ ९१ ॥
( स साध्यो न तु सिद्धो भणितमिदं तथा चोपरि वक्ष्ये । प्रतिभणितं यद् भणितं प्रवक्ष्यमाणे भणिष्यामः ॥ ) स घटे चैतन्याभावः कायाकारादिरूपपरिणतिविरहनिबन्धनोऽद्यापि साध्यो न तु सिद्धः, न चासिद्धेन
સિદ્ધિમાટે અપ્રયોજક છે.
ઉત્તરપક્ષ :- તમારી વાત બરાબર નથી. ભૂતસમુદાયનું ફળ-કાર્યરૂપ હેતુને ચૈતન્યની શૂન્યતારૂપ સાધ્યસાથે વ્યાપ્તિ સંબંધ છે એ વાત પૂર્વે ચૈતન્ય ભૂતનો ધર્મ કે કાર્ય નથી એવી સિદ્ધિ કરવાદ્વારા જ સિદ્ધ કરી છે. (ભૂતસામાન્યસાથે ચૈતન્યશૂન્યતાનો સંબધ સિદ્ધ થવાથી કાયાકારપરિણામરૂપ ભૂતવિશેષસાથે પણ ચૈતન્યશૂન્યતાનો સંબંધ સિદ્ધ થાય છે.) છતાં આ સિદ્ધિની ઉપેક્ષા કરી મૂળકાર આચાર્ય નાસ્તિકની વાચળતા દૂર કરવા કહે છે ‘તન્નો' ઇત્યાદિ હમણા નાસ્તિકે જે તર્ક કર્યો તે બરાબર નથી. કેમકે ન્યાયયુક્તિનો અભાવ હોવાથી અપ્રમાણભૂત છે. કાયાકારઆરૂિપ વિશિષ્ટપરિણામના અભાવના કારણે ઘડામાં ચૈતન્ય નથી, જો ઘડાના કાયાકારઆદિ પરિણામવિશેષ હોત, તો અવશ્ય ચૈતન્ય હોત? એવું હેવામાં કોઇ પ્રમાણ નથી.
નાસ્તિક :– અહીં બીજા પ્રમાણની શી અવશ્યક્તા છે ? ઘડામાં ચૈતન્યનો અભાવ છે તેજ મોટું પ્રમાણ છે. જોકાયાકારઆદિ પરિણામવિશેષના અભાવમાં પણ ચૈતન્ય હોત, તો ઘડાવગેરે બધામાં અવિશેષરૂપે ચૈતન્ય ઉપલબ્ધ થાત પણ થતું નથી. તેથી સિદ્ધ થાય છે કે ઘડાવગેરેમાં કાયાકારઆદિ પરિણામિવશેષ ન હોવાથી જ ચૈતન્ય નથી. અને ચૈતન્યમાં કાયાકારઆદિ પરિણામવશેષ જ હેતુ છે.
૫૯૦ા
અહીં આચાર્ય ઉત્તર આપે છે
ઉત્તરપક્ષ :- ઘડામાં ચૈતન્યના અભાવમાં કાયાકારઆદિ પરિણામવિશેષનો અભાવ કારણ છે.' એ વાત હજી સિદ્ધ નથી થઇ પરંતુ સાધ્યરૂપ છે. અને અસિદ્ધ વસ્તુદ્બારા કંઇ અમારા અનુમાનમાં બાધા ઉભી કરી શકાય નહિ. નાસ્તિક :- ચૈતન્યના અભાવમાં કાયાકારઆદિ પરિણામવિશેષનો અભાવ કારણ છે” એ શી રીતે અસિદ્ધ છે ? ઉત્તરપક્ષ : અમે પૂર્વે ક્યું છે કે ઘડાવગેરેમાં ચૈતન્યના અભાવમાં તેવાપ્રકારનો કાયાકારઆદિ વિશેષ પરિણામનો અભાવ કારણ છે. અને જીવનો અભાવ કારણ નથી, તેમાં શું પ્રમાણ' ઇત્યાદિથી કાયાકારપરિણામની ચૈતન્યપ્રત્યે કારણતા અસિદ્ધ ઠરે છે. વળી આગળ પણ અમે કહેવાના છીએ કે સંપિ કિન્ન સાહઇ ઇત્યાદિ (ગા. ૯૬) (=મૃતશરીરમાં કાયાકારપરિણામરૂપ કારણ વિધમાન હોવા છતાં ચૈતન્યરૂપ કાર્યને કેમ સાધતું નથી.) તેથી આ કાયાકારપરિણામઆદિ તર્ક ‘ભૂતનું કાર્ય હોવાથી. એવા હેતુને અપ્રયોજક બનાવી શકે નહિ.
(ભૂતસ્વભાવવૈચિત્ર્ય ખંડન) નાસ્તિક : ભૂતોનો એવો વિચિત્ર સ્વભાવ છે કે જેથી હાજર હોય, અને ઘડા વગેરેમાં ચૈતન્ય ન હોય. અને સ્વભાવમાં
જીવતા દેવદત્તના શરીરવગેરેમાં ભૂતના કાર્યરૂપ ચૈતન્ય શા માટે ?” એવો પ્રશ્ન હોય નહિ. જેમકે અગ્નિ
ધર્મસંગ્રહણિ ભાગ-૧ ઃ ૮૩