________________
'चित्रो नानारूपोऽचिन्त्यविचित्रकार्यकारितया भूतानां स्वभावो, न च स्वभावे पर्यनुयोगोऽस्ति । तदाहुः "अग्निर्दहति नाकाशं, कोऽत्र पर्यनयुज्यत" इति । तस्मान स्तनादानाभिलाषदर्शनादप्यात्मानुमानं युज्यत इति । तथा यदप्युच्यते प्रतिनियतालब्धवित्तलाभलब्धवित्तापहारसुखदुःखादिवैचित्र्यस्य नियामकमन्तरेणानुपपद्यमानत्वात्पूर्वभवोपार्जितमदृष्टं किमपि तन्नियामकमभ्युपगन्तव्यं, तदभ्युपगमे च कर्तारमन्तरेण तस्यानुपपद्यमानत्वात् तत्कर्तुरात्मनः पूर्वभवेऽप्यऽस्तित्वं प्रतिपत्तव्यमिति, तदप्येतेन प्रत्युक्तमवसेयं, भूतानामेव तथास्वभावत्वेनालन्धवित्तलाभादिवैचित्र्योपपत्तेः, यदाह-"जलबुबुदवज्जीवा' इति। यथैव हि सरित्समुद्रादौ नियामकादृष्टरहिता अपि स्वस्वभावसामर्थ्यवशाद् वैचित्र्यभाजो बुबुदाः प्रादुष्पन्ति, तथा पूर्वभवोपार्जितमदृष्टमन्तरेणापि अलब्धवित्तलाभलब्धवित्तापहारादिवैचित्र्यभाजो जीवा अपि चैतन्यविशिष्टकायमात्ररूपा भविष्यन्तीति। तथा चाह--'एयाओ चेव लाभहरणाई।सिद्धत्ति' अत एव भूतस्वभाववैचित्र्यतो लाभहरणमादिशब्दाद्विचित्रसुखादिभावश्च सिद्ध इति। तस्मानास्त्येवात्मा परलोकगामी । तुरेवकारार्थों भिन्नक्रमश्च, स च यथास्थानं योजितः । परलोकिनोऽभावाच्च परलोकस्यापि नारकत्वाद्यवस्थालक्षणस्याभावः। आह च-"एतावानेव लोकोऽयं, यावानिन्द्रियगोचर' इति। एवं च परलोकार्थे तपश्चरणाद्यप्यनुष्ठानमनर्थकम्, यदाह-"तपांसि यातनाश्चित्राः, संयमो भोगवञ्चनेति ॥४३॥ तदेवं भौतिकपुरुषवादिमतमुपन्यस्य साम्प्रतमेतहषयितुमुपक्रमते--
___ भण्णइ ण जुत्तमेयं पच्चक्खं णोवलन्भइ जमुत्तं ।
जम्हा अवग्गहादी हंदि ससंवेयणपसिद्धा ॥ ४४ ॥ (भण्यते न युक्तमेतत् प्रत्यक्षं नोपलभ्यते यदुक्तम् । यस्मादवग्रहादयः हंदि स्वसंवेदनप्रसिद्धाः) 'मण्यते तत्रोत्तरं दीयते, तत्र यत्तावदुक्तं 'प्रत्यक्षं नोपलभ्यते जीव' इति। एतन्त्र युक्तम्, कुत इत्याह यस्मादवग्रहादय-अवग्रहेहापायधारणाः हंदि स्वस,वेदनप्रसिद्धाः। तत्र अवग्रहणमवग्रहः, अनिद्देश्यसामान्यमात्रावगम इत्यर्थः। उक्तं च-"सामन्नत्थावग्गहणमुग्गहोत्ति। तथा असतविशेषपरित्यागेन सद्भूतविशेषोपादानाभिमुखं ज्ञानमीहा। आह च-"भूयाभूयविसेसादाणच्चायाभिमुहमीहा। तथा सद्भूतविशेषानुयायिलिङ्गदर्शनादसदूतविशेषप्रतिक्षेपेण सद्भूतविशेषावधारणमवायज्ञानम् । अवायज्ञानानन्तरमन्तर्मुहूर्त यावत्तदुपयोगादविच्यवनमविच्युतिः। ततस्तदाहितो यः संस्कारः संख्येयमसंख्येयं वा कालं यावत् स वासनेत्युच्यते। पुनः कालान्तरे कुतश्चित्तादृशार्थदर्शनादिकात् कारणात्संस्कारस्य प्रबोधे सति यत् ज्ञानमुदयते 'तदेवेदं यत् प्रागुपलब्धमित्यादि' तत् स्मृतिः। एतानि च त्रीण्यप्यविच्युत्यादीनि ज्ञानानि अविशेषेण धारणाशब्दवाच्यानि। यदाह-"तदनंतरं तदत्या- - - - - - - - - - - - - - --
-- ------ હોય, તો તેના કર્તાનો પણ સ્વીકાર કરવો જ પડે. કેમકે ક્ન વિના કર્મ જ અનુપાન છે. કેમકે કર્મ પોતે ની ક્ષિાનું કર્મકર્મકારક છે.) આમ પૂર્વભવના કર્મો પૂર્વભવમાં તે કર્મોના íતરીક જીવના અસ્તિત્વની ઉદ્ઘોષણા કરે છે. (અને તેમ જ માનવું યુક્ત છે કે પૂર્વભવમાં જેણે કર્મો ક્ય તે જ પછીના ભવમાં તે કર્મોના ફળનો આસ્વાદ માણે) આમ પરલોકગામી જીવ સિદ્ધ थाय छे.
સમાધાન :- ભૂતો અનેક વિચિત્ર સ્વભાવવાળા છે એવા પૂર્વોક્ત વિધાનથી જ તમારી આ દલીલ પણ સલીલ (પાણી) વિનાની સાબિત થાય છે. ભૂતોનાં તેવા પ્રકારના સ્વભાવના કારણે જ અપ્રાપ્ત ધનનો લાભવગેરે વિચિત્રતાઓ સિદ્ધ થાય છે. તેથી તે માટે પૂર્વભવીય કર્મ અને તેના ક્વંતરીક જીવની લ્પના કરવાની તસ્દી લેવા જેવી નથી. કેમકે “જીવો પાણીના પરપોટા જેવા છે એમ જ કહ્યું છે. જેમ નદી, સમુદ્ર વગેરેમાં નિયામક એવા અદષ્ટ કર્મના અભાવમાં પણ પોતાના સ્વભાવના સામર્થ્યથી જ વિચિત્રતા ધારણ કરનારા પરપોટાઓ પ્રાદુર્ભાવ પામે છે, તેમ જીવો પણ પૂર્વભવમાં ઉપાર્જલા કર્મના અભાવમાં પણ, ચૈતન્યથી યુક્ત શરીરમાત્રરૂપે ઉત્પન્ન થતા માનવામાં શેષ નથી. અને જીવોની અપ્રાપ્ત ધનની પ્રાપ્તિ કે પ્રાપ્તધનના નાશવગેરેરૂપ વિચિત્રતા પણ ભૂતોના તથાસ્વભાવથી જ સિદ્ધ છે. તેથી મૂળમાં પણ “એયાઓ ચેવ લાભહરણાદી સિદ્ધત્તિ એમ . આમ ભૂતોના તથાસ્વભાવથી જ જે લાભ, હરણ, સખવગેરે ભાવો સિદ્ધ થતા હોય તો કર્મ આત્માવગેરેની લ્પનાના ગૌરવની આવશ્યક્તા નથી. તેથી “પરલોકગામી આત્મા નથી તેમ જ સિદ્ધ થાય છે. (મૂળમાં “તુ"પદ જકારઅર્થક છે. અને “નત્યિ પદસાથે સંબંધિત છે. વ્યાખ્યા, પણ તે પ્રમાણે જ કરી છે.) આમ પરલોકમાં જનારો આત્મા અસિદ્ધ હોવાથી નાકપણું વગેરે અવસ્થારૂપ જે પોક છે તે પણ અસિદ્ધ છે. જ છે કે “જેટલો ઇન્દ્રિયનો વિષય બને છે તેટલો જ લોક છે. આમ પરલોક્નો અભાવ હોવાથી કાલ્પનિક પલોને સુધારવા કરાતા તપ, ચારિત્ર વગેરે અનુષ્ઠાનો પણ નકામા છે. ધું જ છે કે “તપો વિચિત્ર પ્રકારની યાતનારૂપ છે. અને સંયમ ભોગોથી છેતરવા જેવું છે. ૧૪
1. सामान्यार्थावग्रहणमवग्रह इति । 2. भूताऽभूतविशेषाऽऽदानत्यागाभिमुखमीहा । 3. तदनंतरं तदविच्यवनं यश्च वासनायोगः। कालान्तरेण यत्पुनरनुस्मरणं धारणा सा तु । ।
ધર્મસંગણિ ભાગ-
૫