Page Text
________________
इतिः-एवं वासिवर्द्धकिवत् आत्मज्ञानयोः कर्तृकरणभावे सति कार्यं संवित्तिलक्षणं कुत्र स्यात् ? किं जीवे उत विषये ? तत्र यदि जीवे ततः कथमात्मनो ज्ञानमन्यत् स्यात् ? नन्वेवं तत्तदभिन्नरूपमेव स्यात्, संवित्तिपरिणामस्यैव ज्ञानशब्दवाच्यत्वात्, तस्य च जीवादभिन्नत्वात् । तु ॥ ४९३॥
अह विसए णणु एवं कहमिह जीवस्स अणुहवो लोए ? । अह तत्तो च्चिय भेदे कहं ण अन्नस्स तदभेदा ? ॥ ४९४ 11
(अथ विषये ननु एवं कथमिह जीवस्यानुभवो लोके । अथ तत एव भेदे कथं नान्यस्य तदभेदात् ) अथ विषये कार्य संवित्तिलक्षणमिष्यत नन्वेवं तर्हि कथमिह जगति प्रतिप्राणि प्रसिद्धो जीवस्यानुभवः स्यात् ? नैव कथंचन, तस्य विषयेऽभ्युपगमात् । अथ तत एव विषयाज्जीवस्याप्यनुभवो भवतीतीष्यते । तत्राह - 'भेदे इत्यादि' भेदे सति कथं न अन्यस्याविवक्षितस्य पुंसो भवति ? तस्यापि स्यादेवेति भावः । कुतः इत्याह- ' तदभेदात् 'तस्य भेदस्याभेदाद् - अविशेषात् ॥ ४९४ ॥ अभ्युपगम्याप्येतत् दोषान्तरमाह-
तत्तोवि जइ तइ तम्मि हंत एवंपि सा णहि ण णाणं । तभावम्मि य चिंतं आता णाणाउ अन्नोति ॥ ४९५ ॥
( ततोऽपि यदि सका तस्मिन् हन्त एवमपि सा नहि न ज्ञानम् । तद्भावे च चिन्त्यमात्मा ज्ञानादन्य इति ) ततोऽपि-विषयादपि यदि 'तई ति' सका संवित्तिरनुभवापरपर्याया तस्मिन् - विवक्षितजीवे संभवतीतीष्यते, हन्त एवमपि हन्तेति परस्य स्वपक्षव्यवस्थापने दुःस्थितस्याऽनुकम्पायाम्, " हन्त हर्षेऽनुकम्पायामिति” वचनात्, नहि सा संवित्तिर्न ज्ञानं, किंतु ज्ञानमेव । ज्ञानं संवित्तिरनुभव इत्यादिशब्दानां पर्यायत्वात् । तद्भावे च ज्ञानभावे च एतत् चिन्त्यं आत्मा ज्ञानादन्य इति ॥ ४९५ ॥ अत्र परस्याभिप्रायमाशङ्कते-
सिय कत्तिकरणभावो अभेदपक्खम्मि जुज्जई किह णु? । वेढेइ अही अत्ताणमत्तणा चेव जह लोए ॥ ४९६ 11 (स्यात् कर्तृकरणभावोऽभेदपक्षे युज्यते कथं नु । वेष्टयति अहिरात्मानमात्मनैव यथा लोके)
स्यादेतत् ज्ञानात्मनोरभेदपक्षे सति कथं नु कर्तृकरणभावो युज्यते ? नैव कथंचन, तस्य भेदाधिष्ठानत्वादितिभावः । अत्राचार्य आह- 'वेढेइ'त्यादि यथा लोके - 'वेष्टयत्यहिरात्मानमात्मने 'त्यत्राभेदेऽपि कर्तृकरणभावो भवति, तद्वत् ज्ञानात्मनोरपि भविष्यतीति ॥ ४९६ ॥ पर आह-
परिकप्पितो तु एसो अह णो तक्कज्जदरिसणातो उ 1 णय सेलक्खंभादो वेढणमिह कप्पणाए वि ॥ ४९७ ॥
( परिकल्पिस्तु एषोऽथ नो तत्कार्यदर्शनात्तु । न च शैलस्तम्भादौ वेष्टनमिह कल्पनायामपि )
तुशब्दों हेतौ । अथोच्येत यस्मादेषोऽहेः कर्तृकरणभावः परिकल्पितस्ततो न कश्चिद्दोषः । परिकल्पितस्य परमार्थतोऽसत्त्वात् । अत्राह - 'नोइति' यदेतदुक्तं तन्न ? कुतः ? इत्याह- 'तत्कार्यदर्शनात्' तत्कार्यस्य कर्तृकरणभावकार्यस्य वेष्टनलक्षणस्य दर्शनात् । यदि पुनरिह कर्तृकरणभावः कल्पितः स्यात् ततः कथं तस्मात्परमार्थसत् वेष्टनलक्षणं कार्यं भवेत् ? वस्तुसतो हि वस्तुसत उत्पत्तिर्नावस्तुसतः, तथाचाह- 'न येत्यादि । चो यस्मादर्थे । न यस्मादिहजगति
ગાથાર્થ : વળી, આમ રંધો-સુથારની જેમ આત્મા-જ્ઞાનવચ્ચે જો ર્કા-કરણભાવ હોય, તો સંવેદનરૂપ કાર્ય ક્યાં થશે? જીવમાં કે વિષયમાં ? જો જીવમાં થતું હોય, તો આત્માથી જ્ઞાન અન્ય શી રીતે થાય? અર્થાત્ જ્ઞાન આત્માથી અભિન્ન જ રહે. કારણ કે સંવેદન પરિણામ' જ જ્ઞાનશબ્દથી વાચ્ય છે. અને તે જીવથી અભિન્ન છે. (તુ. જકારઅર્થક છે.) ૫૪૯૩ા ગાથાર્થ :- હવે જો તમે વિષયમાં સંવેદનરૂપ કાર્ય સ્વીકારશો, તો આ જગતમાં દરેક વ્યક્તિમાં પ્રસિદ્ધ એવો જીવને થતો સંવેદનનો અનુભવ ઘટશે શી રીતે ? અર્થાત્ જરા પણ નહિ ઘટે. કારણકે આ અનુભવ વિષયમાં સ્વીકાર્યો છે. :- એ વિષયથી જ જીવને પણ અનુભવ થાય છે તેમ ઇષ્ટ છે.
પૂર્વપક્ષ
ઉત્તરપક્ષ :- આમ અનુભવ વિષયમાં છે, તેથી હોવાથી તેનો જીવથી ભેદ હોવાથી અભિપ્રેતપુરુષની જેમ અન્યને પણ તે સંવેદન કેમ નહી થાય ? અર્થાત્ અન્યને પણ થવું જોઇએ. કારણકે સંવેદનથી ભેદ સર્વત્ર અવિશેષરૂપે છે. ૪૯૪૫ *વિષયમાં સંવેદનકાર્ય થાય છે. અને તેમાંથી જીવને થાય છે.' તેમ સ્વીકારીએ તો પણ એક બીજો દોષ ઉભો છે. ગાથાર્થ :– (‘હન્ત પદ પૂર્વપક્ષની સ્વપક્ષવ્યવસ્થાપનઅંગે દયનીયતા જોઇ અનુકંપાસૂચક છે જ છે કે “હા” પદ હર્ષ અને અનુકંપાઅર્થે છે.) ‘અનુભવ'અપરનામક આ સંવિત્તિ વિષયપરથી જીવમાં થતી હોય, તો પણ તે સંવિત્તિ જ્ઞાન નથી એમ નથી, પરંતુ જ્ઞાનરૂપ જ છે. કારણકે ‘જ્ઞાન” ‘અનુભવ' 'સંવિત્તિ વગેરે શબ્દો પરસ્પર પર્યાયવાચી છે. અને સંવિત્તિ જ્ઞાનરૂપ હોઇ, આત્મા જ્ઞાનથી ભિન્ન છે” એ વાત ચિંતનીય છે. અર્થાત્ વ્યાજબી નથી. ૫૪૯૫૫ા
અહીં પૂર્વપક્ષના આશયની આશંકા કરે છે.
गाथार्थ :- पूर्वपक्ष : જ્ઞાન-આત્માવચ્ચે જો અભેદભાવ હોય, તો તે બન્નેવચ્ચે ક્નેકરણભાવ શી રીતે સંગત થાય ? અર્થાત્ ન જ થાય, કારણકે ક્લૂ–કરણભાવ ભેદમાં અધિક્તિ છે.
ઉત્તરપક્ષ :- લોકમાં સાપ પોતાનાથી જ પોતાને વીંટાળે છે. આ સ્થળે જેમ અભેદમાં પણ ઠૂકરણભાવ છે તેમ જ્ઞાન અને આત્માવચ્ચે પણ સમજવું રાજા
અહીં પૂર્વપક્ષ કહે છે.
ધર્મસંગ્રહણિ ભાગ-૧ ઃ ૨૯૭
| SR No. | 006033 |
| Book Title | Dharm Sangrahani Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ajitshekharsuri |
| Publisher | Divyadarshan Trust |
| Publication Year | 1994 |
| Total Pages | 292 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 14 MB |