Dharm Sangrahani Part 01

SR No.: 006033
Original Sutra Author: N/A
Author: Ajitshekharsuri
Publisher: Divyadarshan Trust
Publication Year: 1994
Total Pages: 292
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 14 MB

Page 154

पक्षस्तहि
पुनरपि तेनापरिमितादापादयतीति वक्तव्यमा जीवानां कर्तोपपद्यत वष्यतीत्यारेकानिरा
अजीवो 'न तु' नैव जीवानां कर्ता भवति, कुत इत्याह-अभिप्रायाभावात्, न हि अजीवस्याभिप्रायः संभवति, तस्य चेतनधर्मत्वात्, न चाभिप्रायमन्तरेण देवनारकादिभेदेन ईश्वरादिभेदेन च नियतव्यवस्था जीवा उत्पादयितुं शक्यन्ते इति, दृष्टान्तमाह-घटादिवत्, स्यादेतत् शालिबीजादीन्यभिप्रायविकलान्यपि नियतशक्तयुपेततया नियतस्वस्वकार्यकारीण्युपलप्यन्ते, तद्वदयमप्यजीवस्तथाविधनियतशक्तधुपेततया देवनारकादिभेदेन ईश्वरादिभेदेन च नियतव्यवस्थान् सत्त्वान् उत्पादयिष्यतीति को दोष इत्यत आह--'दोसा एत्थंपि पुबुत्ता' अत्रापि अजीवपक्षेऽपि दोषाः पूर्वोक्ता द्रष्टव्याः, परशुळे बति-यद्यभिप्रायशुन्यस्यापि तस्य नियतशक्तयुपेततया नियतकार्यकारित्वाभ्युपगमस्तथाप्यत्र पूर्वोक्ता दोषा . अपरिहार्या एव, प्रथाह-सोऽजीवो जगन्निर्मापणसमर्थः कृत्रिमो वा स्यादकृत्रिमो वा?, यदि कृत्रिमस्ततः सोऽप्यन्येन कर्तव्यः, अन्यथा कृत्रिमत्वायोगात् सोऽप्यन्येनेत्येवमनवस्था। अथाकृत्रिमस्तर्हि जीवैः किमपराद्धं?, येनाकृत्रिमास्ते नेष्यन्ते। अपिच-यद्यसावकृत्रिमस्ततस्तन्निष्पाधाः सत्त्वा अपि च तत्सत्ताभवनतुल्यकालत्वादनादय एव प्राप्ता इति सिद्ध नः समीहितम्, तस्य हि सत्ता अनादिमती ततस्तनिष्पाद्याः सत्त्वा अपि अनादय एव, अन्यथा सोऽपि कृत्रिमः स्यात, तथा च सति प्राग्वदनवस्थाऽनुषङ्गः, अयोच्येत-नैवासौ स्वसत्ताभवनकाले जीवानामुत्पादकः किंत्वनन्तायामद्धायामतीतायां सत्याम, तथा च कुतो जीवानामनादितेति, तदयुक्तम्, एवं सति तस्यानित्यत्वप्रसक्तेः, अनुत्पादकत्वलक्षणपूर्वस्वभावप्रच्युत्योत्पादकत्वलक्षणस्वभावान्तरस्योत्पादात, स्वभावस्य च स्वभाविनोऽनन्तरत्वात्, अन्यथा स्वभावभेदाभावेन पूर्वकालमिव पश्चादपि तस्यानुत्पादकत्वप्रसङ्गः। स्यादेतत्-तस्य तथाविध एवैकः स्वभावो येनापरिमिताद्धायामतीतायां सत्यां जीवान् उत्पादयति नान्यदा, तथा च सति तस्य स्वभावभेदेनापि(न)जीवानामनादितेति, एतदप्ययुक्तम्, विकल्पायोगात, साहि-तस्यापरिमितायामद्धायामतीतायां सत्यां च स्वभावो निवर्तते न वेति विकल्पद्यम्, तत्र यदि निवर्तत इति पक्षस्तर्हि तस्यानित्यत्वप्रसङ्गः, अतादवस्थ्यस्यानित्यत्वलक्षणात्, अथ न निवर्तते यदि पक्षस्ततस्तदाऽपि तस्य स्वभावस्य तदवस्थत्वात् पुनरपि तेनापरिमिताद्धाऽतिक्रमणीया, तदापि च स एव तस्य स्वभाव इति सर्वदाप्यकरणप्रसङ्गः । किं च-असौ सतोऽसतो वा जीवान्निष्पादयतीति वक्तव्यम्, तत्र सत्पक्षे तस्य वैफल्यं, अग्रत एव तेषां निष्पन्नत्वात्, असत्पक्षेऽपि च खरविषाणस्येवाकरणमिति, तन्नाजीवोऽपि जीवानां कर्तोपपद्यते इति स्थितम् ॥ १८९ ॥ अथ मा भूत् जीवोऽजीवो वा कर्ता, जीवाजीवविभिन्नं तु वस्त्वन्तरं जगन्निर्मापणसमर्थ भविष्यतीत्यारेकानिराकरणार्थमाह--
जीवाजीवविभिन्नं ण अत्थि वत्थंतरंति जप्पभवा । होज्ज इमे खलु जीवा ण कत्तिवादो ततो जुत्तो ॥ १९० ॥ (जीवाजीवविभिन्नं नास्ति वस्त्वन्तरमिति यत्प्रभवाः । भवेयुः इमे खलु जीवा न कर्तृवादस्ततो युक्तः)
- - - - - - - - - - - - - - -- બતાવેલા છેષો અજીવપક્ષે ઉભા થશે. સાર :- અભિપ્રાયફૂન્ય એવા પણ તે અજીવને નિયતશક્તિથી યુક્ત માની નિયતકાર્યકારી માનશો, તો પણ પૂર્વોક્ત ઘેષો તો અપરિહાર્ય જ છે. તે આ પ્રમાણે જગતસર્જનમાં સમર્થ તે અજીવ કૃત્રિમ છે, કે અકૃત્રિમ? જો કૃત્રિમ હોય, તો તેના કર્તા તરીકે અન્યની લ્પના કરવી પડશે. કેમકે અન્યíનાં અભાવમાં તે કૃત્રિમ બની શકે નહિ, અને તેના કૉંતરીક ધેલા અન્યનો પણ ઈ કર્તા હોવો જોઇએ એમ અનવસ્થાઘષ આવે. હવે જે તે અજીવ, જગતí અકૃત્રિમ હોય, તો જીવોએ શો ગુનો કર્યો છે ? કે જેથી તેમને અકૃત્રિમ માનતા નથી. વળી, જો તે અકૃત્રિમ હોય, તો તેને ઉત્પન્ન કરેલા જીવો પણ તેની(અજીવ જગતíની) હાજરીના સમાનકાલીનઅનાદિસિદ્ધ થવા જોઈએ. આમ અમારા ઇષ્ટની સિદ્ધિ થાય છે. કેમકે તેની સત્તા અનાદિની હોવાથી, તેનાથી નિષ્પા જીવો પણ અનાદિ જ થવા જોઈએ. નહિતર સ્વભાવભેદ થવાથી તે પણ કૃત્રિમ જ છે અને પૂર્વવત અનવસ્થાોષ ઉભો થાય.
પૂર્વપક્ષ :- તે અજીવ પોતાની હાજરીના સમકાળે જીવોત્પાદક નથી, પરંતુ અનંતકાળ પસાર થયા બાદ જ જીવોત્પાદક છે. તેથી જીવો અનાિિસદ્ધ થશે નહિ.
ઉત્તરપક્ષ :- આ લ્પના બરાબર નથી. કેમકે અહીં ઈકવરને અનિત્ય થવાની આપત્તિ છે. તે આ પ્રમાણે - ઇવર આરંભના અનંતકાળસુધી અનુત્પાદqસ્વભાવવાળો હતો. પછી જ્યારથી જીવોનું ઉત્પાદન શરૂ ત્યારથી ઉત્પાદવ સ્વભાવવાળો થયો. (કારણકે તેવા તેવા સ્વભાવ વિના તેવું તેવું કાર્ય થાય નહિ) આમ ઇવરનો પૂર્વીય અનુત્પાદક્વસ્વભાવ નાશ પામ્યો અને ઉત્પાદવાસ્વભાવ ઉત્પન્ન થયો. સ્વભાવ સ્વભાવથી અભિન્ન છે. તેથી પૂર્વીય અનુત્પાદqસ્વભાવના નાશ વખતે તેવા સ્વભાવી ઈશ્વરનો પણ નાશ થયો. અને નવા ઉત્પાદવસ્વભાવની સાથે તેના સ્વભાવવાળો ઇકવર પણ ઉત્પન્ન થયો. આમ ઈકવર અનિત્ય થવાની આપત્તિ છે. અને જો સર્વદા એક જ ઈશ્વર માનશો–સ્વભાવીના નાશ અને ઉત્પત્તિ માન્ય ન હોય, તો સ્વભાવભેદ પણ સંભવે નહી, અને તો પૂર્વનો અનુત્પાદક્વસ્વભાવ કાયમ રહેવાથી ઈશ્વર જીવોનો અનુત્પાદક જ રહેવાનો પ્રસંગ છે.
પૂર્વપક્ષ :- ઇવરનો એવો એક જ સ્વભાવ છે કે “અનંતકાળ પસાર થયા બાદ જીવોને ઉત્પન્ન કરવા તે પહેલા નહીં તેથી ઈશવરના સ્વભાવભેદથી પણ જીવોની અનાદિતાની આપત્તિ નહીં આવે. (અથવા આમ ઈશ્વરનો એક જ સ્વભાવ ૫વાથી ઈકવરમાં સ્વભાવભેદનો પ્રસંગ નથી અને જીવો અનાદિ થવાની આપત્તિ પણ નથી.)
ઉત્તરપક્ષ :- આ લ્પના પણ યોગ્ય નથી. કેમકે વિલ્પ સંભવતા નથી. તે આ પ્રમાણે - ઈશ્વરનો આ સ્વભાવ
-
-
1. 'न तस्य स्वभावभेदो नापि जीवानामनादितेति पाठः संगतो भाति ।
ધર્મસંગણિ ભાગ-૧ ( ૧૪૩