________________
तम्हा ण भूयधम्मो चेतन्नं णो य तस्समुदयस्स । पत्तेयमभावातो आया परलोयगामि व्व ॥ ५२ ॥
(तस्मान्न भूतधर्मश्चैतन्यं न च तत्समुदायस्य । प्रत्येकमभावादात्मा परलोकगामीव ॥ )
तस्मान्न भूतधर्म्मश्चैतन्यम् । मा भूत् प्रत्येकं भूतानां धर्म्मश्चैतन्यं तत्समुदायस्य भविष्यतीति चेत् ? अत आह— न च तत्समुदायस्य धर्म्मश्चैतन्यम् । कुत इत्याह-- प्रत्येकमभावात् । अत्रैव दृष्टान्तमाह-- 'आया परलोयगामिव्वत्ति यथा हि प्रत्येकं भूतानामात्मा स्वभावः परलोकगामी न विद्यते इति तत्समुदायस्यापि स न મતિ, તદચૈતન્યમવીતિ ॥ ૧૨ ॥
तदेवं चैतन्यस्य भूतधर्मत्वं निराकृत्य सांप्रतं तन्निबन्धनमभिव्यक्तिवादं निराकुर्वन्नुपसंहरति-ता वंजिज्जति तेहिं कह तेणं वा तयं ति? चिंतमिदं ।
धम्मंतरवित्तीए तु सिद्धं जीवस्स अत्थित्तं ॥ ५३ ॥
(ततो व्यज्यते तैः कथं तेन वा तदिति ? चिन्त्यमिदम् । धर्म्यन्तरवृत्तौ तु सिद्धं जीवस्यास्तित्वम् ॥ )
• यस्मादुक्तप्रकारेण चैतन्यभूतसमुदाययोर्द्धर्मधर्म्मिभावो न घटते, 'ता' तस्मात् कथं 'तत्' चैतन्यं, 'तै': भूतैर्व्यज्यते तेन वा भूतसमुदायेनेति ?, चिन्त्यमिदमयुक्तमिदमित्यर्थः । अथैतद्दोषभयाच्चैतन्यस्य धर्म्यन्तरमुपकल्प्यते, तत्राह-धर्म्यन्तरवृत्तौ इत्यादि, धर्म्यन्तरे भूतसमुदायादन्यस्मिन् धर्म्मिणि चैतन्यस्य वृत्तौ पुनरिष्यमाणायां सिद्धं जीवस्यास्तित्वं धर्म्यन्तरस्यैव चैतन्यानुरूपस्य जीवशब्दवाच्यत्वादिति ॥५३॥ अभ्युपगम्यापि चैतन्यस्य भूतधर्मत्वं दोषमभिधित्सुराह-
तद्धमत्तेवि सयाऽविसेसभावेण कह ण अभिवत्ती? ।
ण हि काठिण्णादीया केसिंचि कयाइ वज्जंति ॥ ५४ ॥
(तद्धर्मत्वेऽपि सदाऽविशेषभावेन कथं नाभिव्यक्तिः ? । नहि काठिन्यादयः केषाञ्चित् कदाचित् व्यज्यन्ते ॥ ) न घटते तावद्भूतधर्मत्वं चैतन्यस्य, भवतु वा तदपि कथं सदा तस्य चैतन्यस्याविशेषभावेन - अविशेषेण अभिव्यक्तिः - आविर्भावो न भवति ? भवेदेवेति भावः, विशेषभावनिबन्धनहेत्वभावात्, भावे च तत्त्वान्तरापत्तिप्रसङ्गात्। इष्यते च कदाचिदेवाभिव्यक्तिः, मृतकाये तदनभ्युपगमात् । अमुवेवार्थं दृष्टान्तेन द्रढयति 'न हीत्यादि'
તેથીજ ભૂતસમુદાયનો ચૈતન્યપ્રત્યે ધર્મિભાવ નથી. ‘અનુરૂપતાનો અભાવ॰ હેતુ અસિદ્ધ નથી, કેમકે “ભૂતો વિપરીત સ્વભાવવાળાતરીકે જગતપ્રસિદ્ધ છે.” એમ કહેવાદ્વારા પૂર્વે જ આ અસિક્તા દૂર કરી છે પા
હવે ઉપસંહાર કરે છે.
તેથી ચૈતન્ય ભૂતોના ધર્મ તરીકે સિદ્ધ થતું નથી.
પૂર્વપક્ષ : ચૈતન્ય ભલે ભૂતધર્મ ન હો. પરંતુ ચૈતન્યને ભૂતોના સમુદાયના ધર્મ તરીકે માનવામાં વાંધો નથી. ઉત્તરપક્ષ :- ચૈતન્ય ભૂતસમુદાયના ધર્મતરીકે પણ યુક્તિસિદ્ધ નથી. પ્રત્યેક ભૂતમા ચૈતન્યધર્મનો અભાવ હોવાથી ભૂતોના સમુદાયમાં પણ ચૈતન્યધર્મ સંભવે નહીં. અહીં દૃષ્ટાંતદ્વારા પદાર્થ સ્પષ્ટ કરે છે - આયા પરલોયગામિધ્વનિ' જેમ પ્રત્યેક ભૂતોનો પરલોગમનનો આત્મા સ્વભાવ નથી. તો તે ભૂતોના સમુદાયનો પણ પરલોક્નમન સ્વભાવ નથી. તેમ પ્રત્યેભૂતનો ચૈતન્યસ્વભાવ નથી, તો તેના સમુદાયનો પણ ચૈતન્યસ્વભાવ નથી. (અભિવ્યક્તિવાદખંડન)
આ પ્રમાણે ચૈતન્યનો ભુતના ધર્મતરીકે નિષેધ ર્યો. હવે ચૈતન્ય ભૂત કે ભૂતસમુદાયના નિમિત્તથી પ્રગટે છે. તેવી માન્યતાનું નિરાકરણ કરે છે.ગાથાર્થ :આમ ઉપરોક્તતર્કથી ચૈતન્ય અને ભૂતસમુદાય વચ્ચે ધર્મધર્મિભાવ ઘટી શક્તો નથી. તેથી ચૈતન્ય તે ભૂતોદ્વારા, કે તે ભૂતોના સમુદાયદ્વારા કેવી રીતે અભિવ્યક્ત થઇ શકે ? અર્થાત્ ચૈતન્યની ભૂતો કે ભૂતસમુદાયદ્વારા અભિવ્યક્તિ માનવી યુક્તિયુક્ત નથી. હવે જો આ દોષથી ડરીને ભૂતસમુદાયથી ભિન્ન બીજા પદાર્થને ચૈતન્યના ધર્માં તરીકે સ્વીકારશો, તો જીવના અસ્તિત્વની સિદ્ધિ થશે. કેમકે ચૈતન્યને અનુરૂપ અન્યધર્મી ‘જીવ' પદથી જ વાચ્ય બને છે. (અર્થાત્ ‘જીવ’શબ્દથી વાચ્ય ધવિશેષ જ ચૈતન્યને અનુરૂપ ધર્યાં છે. અને ચૈતન્ય અને જીવવચ્ચે ધર્મધર્મિભાવ સુઘટ છે.) પા ચૈતન્યને ભૂતનાં ધર્મતરીકે સ્વીકારી લેવામાં પણ ઘેષોની વણઝાર ઉભી છે તેમ દર્શાવવાની ઇચ્છાથી હે છે.ગાથાર્થ : ચૈતન્ય ભૂતધર્મ હોય, તો પણ તેનો હંમેશા અવિશેષભાવ હોવાથી કેમ હંમેશા અભિવ્યક્તિ થતી નથી ? એવું દેખાતું નથી કે જે કેટલાકના કાઠિન્યવગેરે ધર્મો હોય છે, તેઓના તે ધર્મો ક્યારેક જ અભિવ્યક્ત થાય. અલબત્ત, ચૈતન્ય ભૂતના ધર્મતરીકે તો સંભવે જ નહિ, છતાં પણ તુતુ દુર્જન”ન્યાયથી ક્દાચ માની લઇએ, કે ચૈતન્ય ભૂતોનો ધર્મ છે. તો પણ આ ધર્મ ભૂતોમાં હંમેશા અવિશેષરૂપે રહેલો છે. તેથી તેની હંમેશા અભિવ્યક્તિ થવી જોઇએ. ચૈતન્યની ભૂતોમાં વિશેષભાવે હાજરી થવામાં કારણભૂત અન્ય કોઇ હેતુ નથી.
ધર્મસંગ્રહણિ ભાગ-૧ ઃ ૫૯