Dharm Sangrahani Part 01

SR No.: 006033
Original Sutra Author: N/A
Author: Ajitshekharsuri
Publisher: Divyadarshan Trust
Publication Year: 1994
Total Pages: 292
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 14 MB

Page 161

अणेगविहा' द्विविधापि द्वाभ्यामपि उपकारकरणाकरणलक्षणाभ्यां प्रकाराम्यां दोषा वक्ष्यमाणा अनेकविधा:-अनेकप्रकाराः प्राप्नुवन्ति ॥२०१॥ तानेवाह--
जइ कुणइ हंत तत्तो भिन्नमभिन्नं व तं करेज्जत्तिः ।
भिन्ने ण तेण जोगो होइ अणिच्चो अभिन्नम्मि ॥ २०२ ॥ (यदि करोति हन्त ततो भिन्नमभिन्नं वा तं कुर्यादिति। भिन्ने न तेन योगो भवति अनित्योऽभिन्ने) यदि करोति तत्सहकारिकारणमुपकारमात्मन इत्यभ्युपग़मस्ततो 'हन्तेति' विषादे, तदुक्तम्-"हन्त संप्रेषणप्रत्य .. धारणविषादेष्विति' आत्मनः सकाशादिन्नम्-अर्थान्तरभूतमभिन्नं वा-अनर्थान्तरभूतं उपकारं कुर्यात्? पक्षद्वयेऽपि दीपमा 'भिन्ने इत्यादि भिन्ने उपकारे क्रियमाणे न तेन-उपकारेणात्मनो योगः--संबन्धः कश्चित् घटते, घटपटवत्, तथा च सति तदापि तदवस्थत्वान्नात्मा सुखी दुःखी वा स्यात्। अथ मा भूदेष दोष इत्यभिन्न उपकारः क्रियत इत्यभ्युपगम्यते, तदयुक्तम्, विकल्पाभ्यामनुपपत्तेः, सथाहि--स उपकार आत्मनोऽनर्थान्तरभूतः क्रियते किं विद्यमानोऽविद्यमानो वा?, यदि विद्यमानः कथं क्रियते?, कृतस्य करणायोगात्, क्रियते चेत्तहनवस्थाप्रसङ्गः, विद्यमानस्यापि हि करणाभ्युपगमे विद्यमानत्वाविशेषात् भूयो भूयः करणप्रसङ्गः, अथाविद्यमानो, व्याहतमेतत्, सतोऽनर्थान्तरभूतोऽविद्यमानश्चेति, विद्यमानाव्यतिरिक्तो हि विद्यमान एव भवति, अन्यथा तदव्यतिरेकायोगात् । स्यादेतत्-किमनेन गजव्यापादनविकल्पेन (विकल्पकल्पेन) वाग्जालेन? सत एवं हि वस्त्रस्य नील्यादिरागद्रव्येणाविद्यमानस्तदव्यतिरिक्तो नीलतादिरूप उपकारः क्रियमाणो दृष्टः, न च दृष्टेऽनुपपन्नं नाम किंचिदित्यतो दूषणान्तरमाह--'होइ अणिच्चो अभिन्नम्मित्ति' अभिन्ने-- अनर्थान्तरभूते उपकारे क्रियमाणेऽभ्युपगम्यमाने सति आत्मा अनित्यो भवति--प्राप्नोति, उपकारे हि क्रियमाणे स एवात्मा तथाभूतः कृतः स्यात्, तस्य तदव्यतिरिक्तत्वादिति॥२०२॥ एतदेव भिन्नाभिन्नरूपं पक्षद्वयं सप्रपञ्चं भावयति--
जइ भिन्नो उवगारो जातो तत्तो किमागयं तस्स? ।
तत्तो पुणोवि तम्मि भिन्ने दोसोऽणवत्था उ ॥ २०३. ॥ (यदि भिन्न उपकारो जातस्ततः किमागतं तस्य? ततः पुनरपि तस्मिन् भिन्ने दोषोऽनवस्था तु) यदि प्रक्चन्दनादिकाद्विषशस्त्रादिकाद्वा सहकारिणः सकाशादात्मन उपकारो भिन्नो जातस्ततस्तस्यात्मनः किमायातं? नैव किञ्चनेति भावः, स हि तदवस्थ एव, ततः प्राग्वत् स सुखी दुःखी वा तदा न स्यात्, अथ तेन सहकारिजनितेनोपकारेणात्मनः पुनरुपकारः क्रियते ततः कथमुच्यते किमागतं तस्येत्यत आह-- 'तत्तो इत्यादि ततःसहकारिकृताद्भिन्नादुपकारात्पुनरपि-भूयोऽपि तस्मिनुपकारे भिन्नेऽभ्युपगम्यमाने दोषो महान् प्राप्नोति क इत्याह-अनवस्था तु-अनवस्थाप्रसङ्गः, तुः पूरणे, स्थाहि--उपकारेणापि कृत उपकारस्तस्मादात्मनो भिन्न एव स्यादभेदपक्षस्यानभ्युपगमात्, तथा च सति तस्य किमागतमित्यादि तदेवावर्तते इत्यनवस्था ॥२०३॥ द्वितीयपक्षे दोषमुद्भावयन्नाह-- - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - --
गाथार्थ :- (सारी १२) 6451२ २. तो तनाथी (-94थी) भिन्न भिन्न शे. भिन्न (G481२) કરશે, તો તેની સાથે (=ઉપકાર સાથે) આત્માનો સંબંધ નહિ થાય. અભિન્ન કરશે, તો આત્મા અનિત્ય ઠરશે.
सरी २ मात्मा५२ ७५२ छ में पलेषो मतापे छ. (भूगमा उन्त' विषासूय: छ. छ સંપ્રેષણ પ્રત્યધારણ અને વિષાદઅર્થમાં ‘હત્ત અવ્યય ઉપયુક્ત છે.) સહકારી કારણથી થતો આત્માપર ઉપકાર આત્માથી ભિન્ન છે, કે અભિન્ન ? આ બન્ને પક્ષે ઘેષો છે. જો કરાતો ઉપકાર આત્માથી ભિન્ન હોય, તો તેનો આત્માસાથે કોઈ સંબંધ ઘટતો નથી. જેમકે આત્માથી ભિન્ન ઘટ પટ વગેરેનો આત્માસાથે સંબંધ ઘટતો નથી. તેથી તેને સહકારી કારણોની હાજરી માં, અને તેઓદ્વારા ઉપકાર થવા છતાં આત્મામાં કોઈ ફેર પડતો ન હોવાથી, આત્મા તો પૂર્વકાલવત્ સુખી કે દુ:ખી જ રહેશે.
પૂર્વપક્ષ :- ભિન્ન પક્ષે આ દોષ હોવાથી ઉપકારને આત્માથી અભિન્ન સ્વીકારવામાં કોઈ દોષ નથી.
ઉત્તરપલ :- આ પક્ષે પણ શેષ છે જ. કેમકે અહી સંભવતા બને વિલ્પો અસંગત કરે છે. જૂઓ - આત્માથી અભિન્નતયા કરાતો તે ઉપકાર શું વિદ્યમાન કરાય છે, કે અવિદ્યમાન ? વિદ્યમાન ઉપકાર યોગ્ય નથી, કેમકે તનું કરણ સંભવે નહિ અને (કરાયેલું)ને કરણની સ્વીકૃતિમાં અનવસ્થા પ્રસંગ છે. કેમકે વિદ્યમાનના કરણ(=સત્કાર્ય)વાદમાં ફરીફરીથી કરણનો પ્રસંગ છે, કેમકે સર્વદા વિદ્યમાનત્વ સમાન છે. હવે જો, અવિધમાન ઉપકાર કરાતો હોય, તો વતો વ્યાધાત પ્રસંગ છે. કેમકે સત્ આત્માથી અભિન્ન ઉપકાર અવિદ્યમાન-અસતરીકે સ્વીકારાય છે. વિદ્યમાનથી અભિન્ન વસ્તુ પણ વિદ્યમાન જ હોય, જો અવિદ્યમાન હોય, તો તે વિદ્યમાન વસ્તુથી અભિન્ન સંભવે નહિ.
પૂર્વપલ :- (હસ્તિવ્યાપાદન ન્યાય - ગાડો થયેલો હાથી જ નજીકનાને માસ્તો હોય, તો પ્રથમ મહાવતને જ મારે, કેમકે તે સૌથી નજીક છે. અને જે દરનાને મારે તો ગમે તેટલા દૂર હોય તો પણ માસો જ. એવા રાક તીવલ્પો વ્યવહારમાં નકામાં છે માત્ર વચનઆડંબરૂપ છે. આ) હતિવ્યાપાદનન્યાયતુલ્ય આવા વચનઆડંબર વચનવિલ્પોથી સર્યું. સ્પષ્ટ દેખાય જ છે કે વિધમાન વસ્ત્રપર ગળીવગેરે રંગ દ્રવ્યો. અવિધમાન અને વસ્ત્રથી અભિન્ન એવા ભુરો રંગઆરૂિપ ઉપકાર કરે જ છે.અને દષ્ટવસ્તુમાં અનુપપત્તિ સંભવતી નથી.
ઉત્તરપક્ષ :- ઉભા રહો તમને અહીં અન્ય દૂષણ બતાવીએ છીએ. જો આત્માપર કરાતો ઉપકાર આત્માથી અભિન્ન હોય, તો આત્મા અનિત્ય કરે છે. કેમકે ઉપકાર જ્યારે કરાય છે, ત્યારે આત્મા પણ તે રૂપે કરાશે. કારણ કે આત્મા ઉપકારથી અભિન્ન છે. પરા
આ જ, ભિન્ન–અભિન્ન રૂપ બન્ને પક્ષનું વિસ્તારથી ભાવન કરે છે.
ધર્મસંગ્રહણિ ભાગ-૧ થી ૧૫૦