________________
ફેબ્રુઆરી, ૨૦૧૧
પ્રબુદ્ધ જીવન હતો. વિશલ્યા, ચન્દના રાજમતિ આદિ એ સાધ્વીઓ છે જેઓ ત્યાગ ચૌદ રત્નોમાંનું એક રત્ન ગયું છે. ધર્મપરાયણ પત્ની ન હોય એવો કોઈ અને તપસ્યાની મૂર્તિ હતી. (પદ્મપુરાણ, પૃ. ૪૨૫, ૪૨૬). પણ રાજા અભિષેકને યોગ્ય મનાતો નહીં” (જબૂદીપ પણત્તી). આટલું
અનેક નારી સંઘોના ઉલ્લેખ જૈન સાહિત્યમાં મળે છે. એક નારી ઊંચું સ્થાન ભાગ્યે જ નારીને બીજે ક્યાંય મળતું હશે. સંઘમાં છત્રીસ હજાર નારીઓ હોવાનું પ્રમાણ મળે છે. (વાસુમતિ સંક્ષેપમાં કહીએ તો જૈન સંસ્કૃતિમાં નારીના તે બધાં રૂપ સ્વીકાર્ય ચરિત્ર). નારી સંઘોની સાધ્વીઓ એક તરફ ધ્યાન એકાગ્ર કરી છે જેના વિના માનવ સમાજનું કોઈ પણ ચિત્ર પૂરું ન થઈ શકે. આત્મચિંતન કરતી હતી તો બીજી તરફ બાહ્ય મુશ્કેલીઓ પણ તેને કન્યાના રૂપમાં નારી દુલારી છે. તો ગૃહસ્વામિનીના રૂપમાં તે સહન કરવી પડતી હતી. પરંતુ તેજસ્વી સાધ્વીઓના તેજ અને શીલ સન્માનીય છે. જૈન નારીએ સમસ્ત કલાઓમાં પારંગત થઈ પોતાની એમની રક્ષા કરતા હતા. અનેક મુશ્કેલીઓ છતાં નારી સંઘો વિદ્વત્તા અને સામર્થ્યનો જ્યાં પરિચય કરાવ્યો છે ત્યાં ધર્મની સેવા આત્મકલ્યાણના માર્ગથી વિચલિત ન થયા. તેમણે પોતાના ધાર્મિક પણ કરી છે. આત્મસાધના, ત્યાગ અને તપસ્યાની તો તે અધિષ્ઠાત્રી અનુષ્ઠાનોનું પાલન કરતા જૈનાચાર્યોના આદર્શને કાયમ રાખ્યો રહી છે. અને તેણે નિર્વાણની પ્રાપ્તિ પણ કરી છે. અન્ય સંસ્કૃતિઓમાં તથા પોતાના નૈતિક જીવનના સ્તરને ઊંચું ઊઠાવ્યું.
નારીને ઉપભોગની વસ્તુ સમજવામાં આવે છે જ્યારે જૈન સંસ્કૃતિમાં નારીની પ્રશંસા કરતા આચાર્ય જિનસેને કહ્યું છે, “નારી ગુણવત્તી નારીનું સ્થાન ગૌરવપૂર્ણ અને ગરિમાયુક્ત છે. * * *
સ્ત્રી સૃષ્ટિ પ્રિમ પમ’ ‘ગુણવતી સ્ત્રીઓ પોતાના ગુણો વડે બી-૪૨, દયાનંદ સોસાયટી, એ-૧૦૪, ગોકુલ-ધામ, ગોરેગામ (ઈસ્ટ), સંસારમાં શ્રેષ્ઠ પદ પ્રાપ્ત કરે છે. જૈન સાહિત્યમાં સ્ત્રીને ચક્રવર્તીના મુંબઈ-૪૦૦૦૬૩. ફોન નં. : (022) 22923754
ક્રોધ
|| ડૉ. રણજિત પટેલ (અનામી) આહાર, નિદ્રા, ભય, ક્રોધ અને મૈથુનઃ આ પાંચ વૃત્તિઓ માનવ પ્રત્યેનો ક્રોધ ને શાપ. દુર્વાસા મુનિ મૂળે ક્રોધી પ્રકૃતિના તો છે અને પશુમાં મોટે ભાગે જોવા મળે છે. વિવેક એ માનવનું ભેદક જ..તેમાં વળી, આર્ય સંસ્કૃતિનો એક મહામંત્ર: તિથિ કેવો મવા વ્યાવર્તક લક્ષણ છે. અતિ ક્રોધીને આપણે દુર્વાસા' કહીએ છીએ. એના આગ્રહી પણ છે. એમને અહમ્ (Ego) ઘવાય છે. આતિથ્યમાં તો આ ક્રોધનું મૂળ ક્યાં રહ્યું છે?
શકુંતલા ઊણી ઉતરી એટલે દુર્વાસાની કમાન છટકી, પણ ઋષિ, કારણ વિના કાર્ય સંભવે નહીં. ઘણીવાર કારણ ચિત્તના પાતાળ- સમતાપૂર્વક, ધીરજપૂર્વક કારણ ન રહેત. શકુંતલાનો પ્રેમ રીઢો તળિયે પડ્યું હોય ને આપણી પહોંચ કે પકડમાં ન આવે એવું નહીં પણ ઋજુ-તાજો છે. એના નવા પ્રેમીના વિચારોમાં એ તલ્લીન સૂક્ષ્મ ને સંકુલ હોય જેના ફળ સ્વરૂપે ક્રોધ થઈ જાય. એવું પણ છે. કોણ આવ્યું, કોણ ગયું એનું એને ભાન નથી. એની સમક્ષ બે જોવા મળે છે કે ઘણીવાર, જૂઠ્ઠા માણસો કરતાં પ્રમાણમાં સાચા ફરજો એકી સાથે આવી પડી છે. એક અતિથિનો સત્કાર કરવો, માણસને, પ્રામાણિક વ્યક્તિઓને વધુ ક્રોધ આવતો હોય છે. અસત્ય બીજું : પ્રિયતમનું ચિંતન કરવું. આ બંને ફરજો પ્રત્યેનો કે બનાવટ એ સહી શકતા નથી, એટલે ક્રોધ એમની ઉશ્કેરાયેલી પ્રધાન-ગણ-વિવેક એ ચૂકી-ફળસ્વરૂપે ઋષિનો શાપ. બે ફરજો લાગણી અભિવ્યક્તિનું માધ્યમ બની જાય છે. બધા દેવોમાં ભોળા વચ્ચે બેલેન્સ જાળવવામાં મોટા ભાગના લોકો ગોથું થઈ જાય છે દેવ શંકર પણ જ્યારે એમની કમાન છટકે ત્યારે પાર્વતીનું લાસ્ય ને પરિણામે આત્મ કે પર ઉપર ક્રોધ થઈ જાય છે. માનસશાસ્ત્રની નહીં પણ ત્રિભુવનને ઉથલપાથલ કરી નાંખે એવું તાંડવ કરે. આમ દૃષ્ટિએ ક્રોધ કરવાથી આપણી દમિત તામસિક પ્રકૃતિ વૃત્તિનું તો કલ્યાણના એ દેવ છે, મંગલકારી છે, શિવ છે પણ અસત્ય હોય વિવેચન (કંથાર્સિસ) થી જતું હોય છે એ જમા-પક્ષે ગણવું જોઈએ. ત્યાં એ રુદ્ર બની જાય.
બહુ ઓછા લોકો જાણે છે પણ ગીતામાં વર્ણવેલી સ્થિતપ્રજ્ઞની ક્રોધનું બીજું કારણ, જ્યારે આપણે આપણી જાની મોટી સ્થિતિએ લગભગ પહોંચેલા મહાત્મા ગાંધીએ પણ, બીડી પીતી જ્ઞાન-અજ્ઞાત અશક્તિઓને પ્રયત્નપૂર્વક અતિક્રમવામાં (To over- એમની સ્ટેનોને ધોલ મારી દીધેલી ને ‘મહાત્મા ઈન મેકીંગ' સ્થિતિમાં come) નિષ્ફળ નીવડી છીએ ત્યારે જાત ઉપર ક્રોધ કરીએ છીએ. હતા ત્યારે ધક્કો મારીને પૂ. કસ્તુરબાને બારણા બહાર ધકેલી પૌરાણિક દૃષ્ટાંત જોઇએ તો, તપસ્વી વિશ્વામિત્ર અપ્સરા મેનકાથી દીધેલાં. અહીં ક્રોધનું કારણ, પોતાની સ્વીકૃત વિચારસરણીને ચલિત ચિત્ત થાય છે, પરિણામે એમનો તપભંગ થાય છે ત્યારે તે અનુરૂપ પત્નીનું વલણ-વર્તન નહોતું એટલે એમનો ક્રોધ ભભૂકી અપ્સરા પર નહીં પણ આત્મા પર ક્રોધ કરે છે. અહીં ક્રોધ એ તામસિક ઉઠેલો. કવચિત્, જડભરત સ્થિતિ કરતાં સ્વલ્પક્રોધ ઈષ્ટાપત્તિ સમાન પ્રકૃતિ દર્શાવે છે પણ એમાંથી જન્મતું-નીપજતું આત્મ નિરીક્ષણ પણ હોય છે. આપત્તિ તો ખરી જ પણ ઈષ્ટ એટલે સહ્ય. અને નિર્વેદવૃત્તિ ઉજ્જવલ ભાવિના દ્યોતક બની રહે છે. કેટલીક જીવનમાં એવી પણ કેટલીક અધન્ય ક્ષણો આવે છે જ્યારે વાર જીવનમાં આવી ઈષ્ટાપતિઓ પણ આવતી હોય છે! તો ક્રોધના ઋષિ-મહાત્માઓથી પણ અતંદ્ર જાગ્રતિ રહી શકતી નથી...ને નળ આવિષ્કારનું એક કારણ વધુ પડતા અહ-કેન્દ્રી (સેલ્ફ-સેન્ટર્ડ) રાજાનો એક માત્ર અંગુઠો સ્નાનથી વંચિત રહી જતાં...એ છિદ્રમાંથી વ્યક્તિમાં પમ ગર્ભિત હોય છે. દાખલા તરીકે દુર્વાસાનો શકુન્તલા કલિ પ્રવેશ થઈ જતો હોય છે; મતલબ કે ન્હાનો અમથો પ્રમાદ
