________________
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૧
પ્રબુદ્ધ જીવનઃ જૈન સાહિત્ય કથા વિશ્વ વિશેષાંક
૩૯
સાવધાની, સમતા, સહિષ્ણુતા - તે આનું નામ
મગધ દેશમાં નંદિ નામના ગામમાં ગોતમ નામનો બ્રાહ્મણ પેદા થયો. મામાના ઘરેથી નીકળી જઈને નંદિવર્ધન નામના આચાર્ય હતો. તે ભિક્ષાચર તરીકે વિવિધ ગામોમાં ભિક્ષા અર્થે ભ્રમણ કરતો. પાસે જઈ એણે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. દીક્ષિત થયા પછી એણે નિર્ણય તેને ધારિણી નામની પત્ની હતી. કેટલોક સમય વીત્યા પછી ધારિણી કર્યો કે પૂર્વભવમાં જે પાપકર્મો મેં કર્યાં છે એ કર્મોના ક્ષય માટે હું સગર્ભા થઈ. પણ ગર્ભાવસ્થાના છ મહિના થયા હતા ત્યાં પતિનું હવે મારા આ સાધુજીવનમાં તપશ્ચર્યાનો માર્ગ ગ્રહણ કરીશ. આમ અવસાન થયું. પછી પ્રસવકાળે પુત્રને જન્મ આપી ધારિણી પણ નિશ્ચય કરીને તેઓ છઠ્ઠ (સળંગ બે ઉપવાસ)ને પારણે છઠ્ઠનો તપ મૃત્યુ પામી. આથી માતા-પિતાનું છત્ર ગુમાવી બેઠેલો આ પુત્ર કરવા લાગ્યા. તે ઉપરાંત એમણે બાળ-રોગી-વૃદ્ધ સાધુજનોની મામાને ત્યાં મોટો થવા લાગ્યો. એનું નામ નંદિષેણ રાખવામાં સાધનામાં સહાયરૂપ બનવારૂપ (વયાવચ્ચનો) અભિગ્રહ લીધો. આવ્યું. નંદિષેણ મામાને ત્યાં ખેતી, પશુપાલન આદિ કામોમાં એમના આવા સાધુવર્ગની સેવાના અભિગ્રહ માટે તેઓ ખૂબ મદદરૂપ થતો. એ રીતે મામાનો બોજ પણ થોડો હળવો થયો. જાણીતા બન્યા. ઠેકઠેકાણેથી નંદિષેણ મુનિના આ ગુણની પ્રશંસા
એ ગામમાં કેટલાક ઈર્ષાળુ લોકો હતા. તેઓ આ નંદિષણની થવા લાગી. કાનભંભેરણી કરવા લાગ્યા, ‘તું આ મામાનાં ગમે તેટલાં વેતરાં નંદિષણ મુનિના આ વૈયાવચ્ચ તપની પ્રતીતિ કરવાનું એક દેવે કરીશ અને તેઓ ગમે તેટલા ધનસંપન્ન થશે તોપણ તને કશો વિચાર્યું. એ દેવે માયાજાળથી બે સાધુ પેદા કર્યા. એક સાધુને રોગી લાભ થવાનો નથી.' સતત થતી કાનભંભેરણીથી નંદિષણના તરીકે વનપ્રદેશમાં રાખ્યા. અને બીજા સાધુને નંદિષેણ મુનિ પાસે કાર્યમાં મંદતા આવી. તે અગાઉ કરતાં ઓછું કામ કરવા લાગ્યો. મોકલ્યા. નંદિષેણ પાસે આવી આ સાધુ કહેવા લાગ્યા, ‘વનમાં મામાને આનો અણસાર આવી જતાં એમણે નંદિષણને સમજાવ્યો એક બીમાર સાધુ છે. તેમની સેવાશુશ્રુષા કરવાના અભિલાષાવાળા કે “કેટલાક લોકોને પારકાં ઘર ભાંગવામાં આનંદ આવતો હોય જે હોય તે સત્વરે ત્યાં પહોંચે. નંદિષેણ મુનિ આ સમયે છઠ્ઠના છે. આવા લોકો તને નાહકના ભરમાવી રહ્યા છે.” પછી એમણે તપનું પારણું કરવા બેઠા હતા. હજી તો પહેલો કોળિયો હાથમાં નંદિષેણનો ઉત્સાહ વધારવા કહ્યું, “મારી ત્રણ પુત્રીઓમાંથી સૌથી હતો. ત્યાં જ આ સાધુના બોલ કાને પડતાં જ ઊભા થઈ ગયા ને મોટી પુત્રી યૌવનવયમાં આવશે એટલે એનાં લગ્ન હું તારી સાથે પૂછવા લાગ્યા, ‘ત્યાં બીમાર સાધુને કઈ વસ્તુનો ખપ છે?' આગંતુક કરીશ.” આ વાતથી પ્રોત્સાહિત થઈને નંદિષેણ ઘરના તમામ કામ સાધુ કહે, ‘ત્યાં પાણીની જરૂર છે.’ નંદિષેણ મુનિ પાણી માટે અગાઉની જેમ કરવા લાગ્યો.
ઉપાશ્રયેથી નીકળ્યા. પણ પરીક્ષા લઈ રહેલ પેલા દેવે માયાજાળ - હવે મોટી પુત્રી જ્યારે વયમાં આવી ત્યારે
પાથરીને જ્યાં જ્યાં નંદિષેણ જાય ત્યાં પાણી એણે નંદિષેણ સાથે લગ્ન કરવાની પિતા સમક્ષ
આ કથાનો આધારસોત છે આ. અ9 કરી નાખના આહાર-પાણીની શઢિ અનિચ્છા પ્રગટ કરી. પુત્રીએ કારણ એ આપ્યું હરિભદ્રસૂરિ-વિ
હરિભદ્રસૂરિ-વિરચિત ગ્રંથ ‘ઉપદેશપદ' માટે સાવધાની રાખનાર આ મુનિ અશુદ્ધ
[૧રના આા. કુનલકસૂરિના ૪ ભ સમાવા પાણી ગ્રહણ કરતા નથી. આમ એક વાર, બે જરાયે ગમતો નહોતો.
વૃત્તિ.' મૂળ ગ્રંથની ભાષા પ્રાકૃત. વૃત્તિની વાર ને છેવટે ત્રીજી વારના ભ્રમણ સમયે શુદ્ધ હતાશ થઈને નંદિષેણ ઘરકામમાં વળી
ભાષા સંસ્કૃત. પણ વૃત્તિકારે એમાં જે પાણી છે
... કથાઓ આપી છે તે બહુધા પ્રાકૃતમાં છે. પછી નંદિષણ મનિ સત્વરે વનમાં રહેલા એને પુનઃ સમજાવ્યો કે આ મોટી પુત્રીએ ભલે ભલે વૃત્તિની રચના વિ. સં. ૧૧૭૪માં થઈ છે
માંદા સાધુ પાસે પહોંચી ગયા. મુનિના ત્યાં લગ્નનો ઈન્કાર કર્યો, પણ બીજી પુત્રીને હું ' | ‘ઉપદેશમાલા'ની “હેયોપાદેયાટીકા'માં
જતાંવેંત જ તે સાધુ આક્રોશપૂર્વક કઠોર વેણ તારી સાથે પરણાવીશ. પણ સમય જતાં બીજી મા
પણ આ કથા મળે છે.
સંભળાવવા લાગ્યા. ‘સાધુઓની વૈયાવચ્ચ પુત્રીએ પણ નંદિષણને પરણવાની અનિચ્છા પુસ્તક : ‘ઉપદેશપદનો ગૂર્જર અનુવાદ' કરનાર છે એમ કહેવાય છે અને તું એમ માને પ્રગટ કરી. એટલે મામાએ ત્રીજી પુત્રી સંપા.- અનુ. આ. હે મસાગરસૂરિ, છે, પણ એ માત્ર નામનું જ છે. તારામાં એવા આપવાનું જણાવ્યું. પરંતુ આ ત્રીજી પુત્રીએ સહસંપા.-પં. લાલચંદ્ર ભગવાન ગાંધી, કોઈ ગુણ તો દેખાતા નથી. તે અહીં આવવામાં પણ નંદિષણ સાથેના લગ્નની ના પાડી દીધી. પ્રકા. આનન્દ-હે મ-ગ્રંથમાલા વતી કેટલો વિલબં કર્યો. ભોજન કરીને આવ્યો
ઉપરાછાપરી બનેલી લગ્નઈન્કારની આ ચંદ્રકાંત સાકરચંદ ઝવેરી, મુંબઈ-૨, વિ. જણાય છે. મારી માંદગીનો તો મેં કંઈ ખ્યાલ ઘટનાઓથી નંદિષણના જીવનમાં વૈરાગ્ય સં. ૨૦૨૮ (ઈ. સ. ૧૯૭ ૨]
રાખ્યો જ નથી.'
૬૬/
