________________
४४
પ્રબુદ્ધ જીવનઃ જૈન સાહિત્ય કથા વિશ્વ વિશેષાંક
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૧
આરામશોભા ]
ભરતક્ષેત્રમાં કુશાવર્ત દેશમાં સ્થલાશ્રય નામે એક ગામ છે. ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. એ ગામની આસપાસની ભૂમિ તદ્દન વૃક્ષ-વનસ્પતિ વિનાની છે. પછી બાળાએ નાગને બહાર નીકળવા કહ્યું. ત્યારે તે નાગ હવે કેવળ ઘાસ સિવાય કોઈ અન્ન ત્યાં પેદા થતું નથી.
દેવસ્વરૂપે પ્રગટ થઈને કહેવા લાગ્યો, “બેટા, હું તારા પરોપકાર એ ગામમાં અગ્નિશર્મા નામે એક બ્રાહ્મણ રહેતો હતો. તેને અને ધર્મયુક્ત આચરણથી પ્રસન્ન થયો છું. તો તું વરદાન માગ.' વલનશિખા નામે પત્ની હતી. પત્નીની કૂખે એક પુત્રીનો જન્મ બાળાએ કહ્યું “જો પ્રસન્ન થયા હો તો આ વૃક્ષ વિનાની ભૂમિમાં થયો હતો. તેનું નામ વિદ્યુભા રાખવામાં આવ્યું હતું. પુત્રી મારી ઉપર છાંયડો કરો જેથી હું સુખેથી ગાયોને ચરાવી શકું.” રૂપવાન અને ગુણસંપન્ન હતી. આ પુત્રી જ્યારે આઠ વર્ષની થઈ ત્યારે નાગદેવે એની ઉપર એક ઉદ્યાન (આરામ)નું નિર્માણ કર્યું. ત્યારે માતા એક ભયંકર વ્યાધિમાં સપડાઈને મૃત્યુ પામી. પરિણામે એવો ઉદ્યાન જે અનેક વૃક્ષોથી સભર અને પુષ્પોથી સુવાસિત હતો. નાની વયમાંજ પુત્રીને ઘરના કામકાજનો બોજ માથે ઉપાડવાનો પછી નાગદેવે કહ્યું, “આ ઉદ્યાન તું જ્યાં જ્યાં જઈશ ત્યાં ત્યાં તારા થયો. સવારે ઊઠીને તે ગાયો દોહતી, ગાયોને ચરાવવા લઈ જતી, ઉપર છવાયેલો રહેશે. ઘેર જતાં એ તારી ઇચ્છાથી સંકોચાઈને નાનો છાણ એકઠું કરતી, પિતાને જમાડતી. આ બધા કામો ખડે પગે તે બની તારા ઘર ઉપર સ્થિર થશે. તને કોઈ પણ આફત આવે ત્યારે સંભાળતી.
તું મારું સ્મરણ કરજે.' આમ કહી નાગદેવ અદશ્ય થયો. એક દિવસ આ કામોથી અત્યંત શ્રમિત થઈને પુત્રીએ પિતાને વિધુત્રભા મોડી સાંજ સુધી ત્યાં જ રોકાઈ. પ્રગટ થયેલાં પોતાને માટે માતા લાવવાનું કહ્યું. પુત્રીની પરિસ્થિતિ પારખીને ઉદ્યાનના વિવિધ ફળોથી એની ભૂખ-તરસ છીપાવી. પછી ગાયોને પિતા એક સ્ત્રીને પત્ની તરીકે ઘરમાં લઈ આવ્યા. પણ આ સાવકી લઈ ઘેર ગઈ. ઉદ્યાન પણ એની સાથે સાથે આવી ઘર ઉપર છવાયો. મા તો પુત્રીનો બોજ હળવો કરવાને બદલે એને બધાં કામો વળગાડી સાવકી માતાએ જમવાનું કહેતાં ‘ભૂખ નથી' કહીને સૂઈ ગઈ. પોતે સ્નાન-વિલેપન-વસ્ત્રાલંકારમાં રચીપચી રહેવા લાગી. પુત્રીને રોજિંદા ક્રમ પ્રમાણે વિદ્યુતૂભા એક દિવસ વગડામાં ઉદ્યાન થયું કે પોતે ઊલટાની ઉલમાંથી ચૂલમાં પડી.
નીચે સૂતી હતી ત્યાં પાટલિપુત્રનો જિતશત્રુ એનો સંતાપ બેવડાયો. [આ કથાનો આધારસોત છે આચાર્ય .
રાજા એના મંત્રી અને સૈન્ય સાથે ત્યાં આવી કામ માટે રોજ સવારે તે બહાર જાય. પ્રદ્યુમ્નસૂરિ-વિરચિત “મૂલશુદ્ધિ પ્રકરણ'
ચડ્યો. તેણે આ ઉદ્યાન જોયો એટલે ત્યાં જ ભોજન સમયે ઘેર આવે ત્યારે વધ્યું-ઘટ્યું
પરની આચાર્ય દેવેન્દ્રસૂરિ-વિરચિત વૃત્તિ.
“ પડાવ નાંખ્યો. સૈન્યના અને હાથીઓના ખાવા પામે. પછી પાછી કામે જાય તે રાત્રે
મૂળ ગ્રંથ પ્રાકૃતમાં છે, વૃત્તિ સંસ્કૃતમાં અવાજ પાછી આવે. આમ દુ:ખના દહાડા પસાર છે.
છે. પણ એ વૃત્તિ-અંતર્ગત મળતી આ કથા
ભયથી એની ગાયોને દૂર ચાલી ગયેલી એણે કરતી તે મોટી થવા લાગી.
પ્રાકૃત ભાષામાં છે. કથાનક
જોઈ. એટલે એ ગાયોને પાછી વાળવા માટે એક દિવસ ગાયો ચરાવવા ગયેલી ગદ્યપદ્યમિશ્રિત છે. રચનાવર્ષ ઈ. સ.
દોડી. વિદ્યુમ્રભા ઘાસની વચ્ચે સૂતી હતી. ત્યાં એક
૧૦૮૯ છે.
- હવે બન્યું એવું કે એના દોડવા સાથે આખો નાગ આવ્યો. એ નાગે મન ષ્યવાણીમાં આ કથા સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષામાં ઉદ્યાન પણ એની સાથે ખસવા લાગ્યો. રાજા, વિદ્યુમભાને ઉઠાડી. નાગ કહે, ‘દીકરી, ડરનો
રચાયેલા છએક ગ્રંથોમાં મળે છે. ઉપરાંત મંત્રી અને સૌ સાથીઓ આ જોઈ નવાઈ પામી માર્યો હું અહીં આવ્યો છું. દુષ્ટ ગારુડીઓ મારી
મધ્યકાલીન ગુજરાતી ભાષામાં છએક જૈન ગયા. એમને તો આ એક ઈન્દ્રજાળ જેવું લાગ્યું. પાછળ પડ્યા છે. તો તારી ઓઢણીથી ઢાંકીને સાધુ કવિઓએ આ કથાની રચના કરી છે. મંત્રીએ કદ
લંકીને સાધુકવિઓ એ આ કથાની રચના કરી છે. મંત્રીએ કહ્યું કે “આ બાળાની સાથે સાથે ઉદ્યાન તું મારી રક્ષા કર. તું મારો જરા પણ ભય પરંતુ એ બધામાં આચાર્ય દેવચન્દ્રસૂરિ ચાલી ન રાખીશ નહીં.'
રચિત વૃત્તિમાં મળતી કથા સૌથી પ્રાચીન પ્રભાવ જણાય છે.” આ બાળાએ નાગને છૂપાવી દીધો. છે.
મંત્રીએ છોકરીને નજીક બોલાવી. થોડીવારમાં ગારુડીઓ નાગને શોધતા ત્યાં પુસ્તક : ‘આરામશોભા રાસમાળા', વિદ્યુ—ભા પાછી આવી એની સાથે ઉદ્યાન આવ્યાં. એમને થયું કે જો આ બાલિકાએ સંપા. જયંત કોઠારી, પ્રકા. પ્રાકૃત જેન પણ પાછો આવ્યો. રાજા આ છોકરીની દેવી નાગને જોયો હોત તો એણે ચીસાચીસ કરી વિદ્યા વિકાસ ફંડ, અમદાવાદ-૧ ૫, ઈ. સ. લબ્ધિ જોઈને એના પ્રત્યે અનુરક્ત થયો. મંત્રી હોત. એટલે નાગને ન જોતાં તે ગારુડીઓ ૧૯૮૯.]
રાજાની ઈચ્છા કળી જઈ વિદ્યુxભાને કહે,
