________________
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૧ પ્રબુદ્ધ જીવનઃ જૈન સાહિત્ય કથા વિશ્વ વિશેષાંક
અન્ય આગમોમાં ‘ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર' જે મૂળસૂત્ર ગણાયું છે તેમાં કથાકોશો : સંસ્કૃત-પ્રાકૃતમાં કેટલાક કથાગ્રંથો એવા મળે છે નમિ નામે પ્રત્યેકબુદ્ધની પ્રવ્રજ્યાકથા, કપિલમુનિનું ચરિત્ર, જે કથાકોશની ગરજ સારે છે. હરિષણનો ‘બૃહત્કથાકોશ' પ્રાચીન હરિકેશબલ સાધુનું ચરિત્ર, ઇષકાર રામ, મૃગાપુત્ર, અનાથ મુનિ, કથા કોશ છે; જેમાં ૧૫૭ કથાઓ છે. એમાં ભદ્રબાહુની કથા સમુદ્રપાલ, રથનેમિની કથાઓ તેમજ પાર્શ્વનાથશિષ્ય કેશીકુમાર નોંધપાત્ર બની છે. વિમલસૂરિનું “પઉમચરિયું', જિનસેનનું અને મહાવીરશિષ્ય ગૌતમ વચ્ચેની સંવાદકથા પ્રાપ્ત થાય છે. ‘હરિવંશપુરાણ', શીલાંકનું “ચઉપન્નમહાપુરિસચરિય', ભદ્રેશ્વર કૃત
વિવરણગ્રંથો અને ધર્મગ્રંથો અંતર્ગત: સમયાંતરે વિવિધ ગીતાર્થો “કથાવલિ', હેમચંદ્ર'નું ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષ ચરિત્ર', દ્વારા આ આગમગ્રંથો ઉપર નિર્યુક્તિઓ, ભાષ્યો, ચૂર્ણિઓ, ટીકા શુભશીલગણિની ‘ભરતેશ્વર-બાહુબલિ વૃત્તિ', સોમપ્રભાચાર્યકૃત અને વૃત્તિઓની રચના થઈ. આગમગ્રંથોમાં ઉલ્લેખાયેલી કથાઓનો “કુમારપાલ-પ્રતિબોધ', વિજયલક્ષ્મી કૃત ‘ઉપદેશપ્રાસાદ” તેમજ આધાર લઈને જુદાજુદા વૃત્તિકારોએ એ કથાઓને વિસ્તૃતરૂપે ઉપર જેનો ઉલ્લેખ કર્યો તે ‘ઉપદેશમાલા', ‘ઉપદેશપદ', આલેખેલી છે તેમજ અન્ય પૂરક કથાનકો પણ આ ટીકાગ્રંથોમાં “શીલોપદેશમાલા” વગેરે કથાકોશ પ્રકારના કથાગ્રંથો છે. સ્થાન પામ્યાં છે. જેમકે ‘ઉત્તરાધ્યયન' પરના ટીકાગ્રંથોમાં ૨૨ ‘ત્રિષષ્ટિ'માં ૬૩ શલાકાપુરુષોનાં ચરિત્રો છે, જેમાં ૨૪ પરીષહોની કથાઓ વિસ્તારથી મળે છે. “નંદીસૂત્ર' પરની મલયગિરિની તીર્થકરો, ૧૨ ચક્રવર્તીઓ, ૯ વાસુદેવ, ૯ બળદેવ અને ૯ નંદી-અધ્યયનવૃત્તિ'માં બુદ્ધિના ચાર પ્રકારો પરની બુદ્ધિચાતુર્યની પ્રતિવાસુદેવના ચરિત્રોનો સમાવેશ છે. આ ગ્રંથના ૧૩મા પર્વમાં રસિક લૌકિક કથાઓ ઉપલબ્ધ છે.
મહાવીરચરિત્રની સાથે સાથે શ્રેણિક, કોણિક, ચેલણા, મૃગાવતી, જેમ આગમિક વિવરણગ્રંથોમાં તેમ આગમેતર ધર્મગ્રંથો અને ધન્ના-શાલિભદ્ર, દર્દશક દેવ અને જાસા સાસાની કથાઓ પણ તે-તે ધર્મગ્રંથો પરના ટીકાગ્રંથોમાં પણ થોકબંધ કથાઓ સમાવેશ સંકળાયેલી છે. પામી છે. જેમકે ધર્મદાસગણિનો ‘ઉપદેશમાલા', હરિભદ્રસૂરિનો વિજયલક્ષ્મીના ‘ઉપદેશપ્રાસાદ'માં ૩૫૭ કથાનકો છે. જેમાં ‘ઉપદેશપદ', જયકીર્તિનો “શીલો પદે શમાલા', મલધારી ૩૪૮ દૃષ્ટાંતકથાઓ અને ૯ પર્વકથાઓ છે. શુભશીલગણિની હેમચંદ્રસૂરિનું “પુષ્પમાલા પ્રકરણ', શાંતિસૂરિનું “ધર્મરત્નપ્રકરણ” “ભરતેશ્વર-બાહુબલિ વૃત્તિ' એ મૂળમાં તો ૧૩ ગાથાની વગેરે ગ્રંથોમાં અનેક કથાઓ નિર્દિષ્ટ છે. આ ધર્મગ્રંથો પર રચાયેલા ‘ભરતેશ્વર-બાહુબલિ સક્ઝાય'માં નિર્દેશાયેલા ધર્માત્માઓ અને ટીકાગ્રંથોમાં એ કથાઓનો વ્યાપ વિસ્તરે છે. ધર્મદાસગણિના સતી નારીઓના ચરિત્રાત્મક કથાનકોનો સંગ્રહ છે. જેમાં ભરતથી ‘ઉપદેશમાલા” ઉપર ૧૦મીથી ૧૮મી સદી સુધીમાં વીસેક જેટલી મેઘકુમાર સુધીના ૫૩ પુરુષો અને સુલતાથી માંડી રેણા સુધીની સંસ્કૃત ટીકાઓ લખાઈ છે. એમાં સિદ્ધર્ષિગણિ કૃત “હેયોપાદેય’ ૪૭ સતી સ્ત્રીઓની કથાઓ છે. ટીકામાં સંક્ષેપમાં જૈન પરંપરાના ચરિત્ર-કથાનકો મળે છે. પાછળથી સ્વતંત્ર જૈન કથનાત્મક કૃતિઓ/રાસાઓ અહીં સુધીમાં તો આપણે વર્ધમાનસૂરિએ પ્રાકૃતમાં બીજા કથાનકો એમાં ઉમેર્યા છે. સમૂહમાં એકાધિક કથાઓ સંગ્રહાઈ હોય એવા આગમ અને
હરિભદ્રસૂરિની પ્રાકૃત રચના “ઉપદેશપદ' પર વર્ધમાનસૂરિએ આગમેતર સંસ્કૃત-પ્રાકૃત કથાગ્રંથો અને કથાકોશોની વાત કરી. અને મુનિચંદ્રસૂરિએ ટીકાઓ લખી છે. આ ગ્રંથોમાં મનુષ્યભવની પણ જૈન પરંપરાની આ બધી ચરિત્રકથાઓ નિરૂપતા સ્વતંત્ર ગ્રંથો દુર્લભતાનાં દસ દૃષ્ટાંતો અપાયાં છે તેમજ ચાર પ્રકારની બુદ્ધિ – પણ સંસ્કૃત-પ્રાકૃતમાં પ્રચુર માત્રામાં રચાયા છે. એક જ વિષય ઓત્પત્તિકી, વેનયિકી, કાર્મિકી અને પરિણામિકી – ને લગતી ઉપર અનેક ગ્રંથો રચાયા હોય એનું પ્રમાણ પણ સારું એવું છે. ૮૩ જેટલી દૃષ્ટાંતકથાઓ મળે છે. એમાં નટપુત્ર ભરત રોહાની જૂજ અપવાદ સિવાય મોટા ભાગના તીર્થંકર ચરિત્રો મહદંશે ઓત્પત્તિકી બુદ્ધિના અપાયેલા દૃષ્ટાંતો અત્યંત રસિક છે. પ્રાકૃતમાં રચાયા છે. એમાંયે “સંતિના ચરિયકે ‘મહાવીરચરિય' પુષ્પમાલા પ્રકરણ'ના ૨૦ અધિકારોમાં અહિંસા, જ્ઞાન, દાન, તો અનેક કવિઓને હાથે રચાયા છે. જૂની ગુજરાતીમાં પ્રવેશ કરીએ શીલ, તપ, ભાવના, ચારિત્રશુદ્ધિ વગેરેની પુષ્ટિ અર્થે દષ્ટાંતકથાઓ તો એ સાહિત્યનો આરંભ જ શાલિભદ્ર કૃત ‘ભરતેશ્વર-બાહુબલિ આપવામાં આવી છે. જયકીર્તિરચિત “શીલોપદેશ-માલા'ની રાસ” અને વજૂસેનસૂરિકૃત ‘ભરત-બાહુબલિઘોર’થી થયેલો છે. સોમતિલકસૂરિ રચિત “શીલતરંગિણી’ વૃત્તિમાં ૩૯ કથાઓ પ્રાચીન-મધ્યકાલીન આપણા જૈન સાધુ કવિઓને માટે તો જૈન ઉપલબ્ધ છે. કલિકાલસર્વત્ર હેમચંદ્રાચાર્યે રચેલા “યોગશાસ્ત્ર અને પરંપરાના ચરિત્રાત્મક કથાનકોએ એમની રાસાકૃતિઓ માટે મોટો એની સ્વોપજ્ઞ ટીકામાં ઋષભદેવ, મહાવીર સ્વામી વગેરે તીર્થકરો, ખજાનો ખોલી આપ્યો છે. જૂજ અપવાદ સિવાય લગભગ બ્રહ્મદત્ત, ભરત, સુ ભૂમ, સનકુમાર આદિ ચક્રવર્તીઓ, મધ્યકાળના બધા જ જૈન કવિઓએ કથનાત્મક રાસારચનાઓ આપી ચિલાતીપુત્ર, દઢપ્રહારી, સ્થૂલિભદ્ર આદિ સાધુ મહાત્માઓ, આનંદ, છે એની અહીં યાદી આપવી એ પણ સમુદ્ર ઉલેચવા જેવું કપરું કામ ચલણીપિયા વગેરે શ્રાવકો, સુદર્શન શ્રેષ્ઠી વગેરેના કથાનકોનો બની જાય. કેવળ રાસા-કૃતિઓમાં જ નહીં, ફાગુ, બારમાસી, સમાવેશ થાય છે.
સક્ઝાય જેવા લઘુ પદ્યપ્રકારોમાં પણ આ કથાનકો સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપે
