________________
પ્રબુદ્ધ જીવનઃ જૈન સાહિત્ય કથા વિશ્વ વિશેષાંક
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૧
નિરૂપાયાં છે.
એ જ રીતે નયસુંદરનો “પાંચ પાંડવચરિત્ર રાસ', સમયસુંદરનો શાલિભદ્રસૂરિ, લાવણ્યસમય, સહજસુંદર, જયવંતસૂરિ, “સીતારામ ચોપાઈ રાસ’ અને ‘દ્રોપદી ચોપાઈ', શાલિસૂરિનું કુશલલાભ, નયસુંદર, સમયસુંદર, ઋષભદાસ શ્રાવક, જિનહર્ષ, ‘વિરાટપર્વ', ધર્મસમુદ્રનો ‘શકું તલા રાસ' રચાયાં છે. આમ ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી, જ્ઞાનવિમલ, ઉદયરત્ન, પદ્મવિજય, ૫. રામાયણ-મહાભારતની કથાઓની જૈન પરંપરા વ્યાપક સ્વરૂપે વીરવિજય, ઉત્તમવિજય વગેરે જૈન કવિઓએ ઘણા મોટા પ્રમાણમાં ઊભી થઈ છે. આવું કથનાત્મક સાહિત્ય આપ્યું છે. એમાં જૈન પરંપરાના તીર્થકરો, કેટલાક મૂળભૂત સિદ્ધાંતો પરત્વે જૈન અને બૌદ્ધ મત સમાન ગૌતમસ્વામી, સુધર્માસ્વામી વગેરે ગણધરો, શ્રેણિક, અભયકુમાર, વલણ ધરાવતા હોઈ, બૌદ્ધ ધર્મની જાતકથાઓ અને અવદાન પ્રદેશી રાજા, પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિ વગેરે રાજપુરુષો, જંબૂસ્વામી, સાહિત્યની કથાઓ પણ જૈન કથાસાહિત્યમાં સમાવેશ પામી છે.
સ્થૂલિભદ્ર, નંદિષેણ, ચંદ્રકેવલિ, ઈલાચીકુમાર, વજૂસ્વામી, લૌકિક કથાધારા : ભારતીય કથાસાહિત્યની એક ધારા લોકિક મેતાર્યમુનિ વગેરે સાધુભગવંતો, સુદર્શન શેઠ, ધન્ના-શાલિભદ્ર કથાઓની છે અને તે ખૂબ જ વ્યાપક બનેલી છે. આ કથાસાહિત્યનો આદિ શ્રેષ્ઠિઓ, ચંદનબાળા, અંજનાસતી, મૃગાવતી, ઋષિદત્તા પ્રાચીનતમ આકરગ્રંથ ગુણાઢ્યની “બૃહત્કથા' છે. પણ એ ગ્રંથ લુપ્ત વગેરે સતીનારીઓ જેવા ચરિત્રકથાનકો સમાવિષ્ટ છે. થયો છે. એમાંનો મોટો ભાગ “બૃહત્કથા શ્લોકસંગ્રહ', ક્ષેમકૃત
જૈનેતર બ્રાહ્મણધારાની પુરાણકથાઓ : અહીં સુધીમાં આપણે ‘બૃહત્કથામંજરી” અને સોમદેવકૃત ‘કથાસરિત-સાગર'માં સંગ્રહીત છે. મુખ્યત્વે નિજી જૈન ધારાના જ કથાસાહિત્યની વાત કરી. પણ આપણા આ ગ્રંથો એ પાછળથી રચાયેલી લૌકિક કથાઓનો મોટો આધારસોત જૈન સાધુ કવિઓએ બ્રાહ્મણ ધારાની જૈનેતર પુરાણ-કથાઓ, જેવી ગણી શકાય. કે રામ, કૃષ્ણ અને પાંડવકથાઓને પણ વ્યાપક રીતે રૂપાંતરિત આગમગ્રંથોથી માંડી પછીના અનેક કથાગ્રંથોમાં આ લૌકિક કરી જેનાવતાર આપ્યો છે. આ સિલસીલો છેક આગમકાળથી જોવા વાર્તાઓ પ્રવેશ પામી છે. હા, પાત્રો, પાત્રનામો કે પરિવેશ મળે છે. દા. ત. “જ્ઞાતાધર્મકથાગ'માં દ્રોપદી અને તેના પૂર્વભવની બદલાયાં હોય પણ એનો કથાઘટક એક સરખો હોય. કથા મળે છે. પૂર્વજન્મની સુકુમાલિકાએ જુદા જુદા પાંચ પુરુષોને “જ્ઞાતાધર્મકથાગ'માં સસરા પોતાની ચારેય પુત્રવધૂઓના ભોગવતી ગણિકાને જોઈને પોતે પણ આવા સુખની મૃત્યુસમયે બુદ્ધિચાતુર્યની કસોટી કરે છે. શેઠ અને ચોરની, કાચબાની કથા ઈચ્છા કરી, જે બીજે ભવે દ્રૌપદી રૂપે અવતરી પાંચ પતિને પામી. પણ અહીં જોવા મળે છે. ‘ઉપદેશપદ' અને એની વૃત્તિમાં તેમજ કૃષ્ણ અને નારદના ઉલ્લેખો પણ અહીં થયા છે. “અંતકૃતદશાઃ” “નંદીસૂત્ર’ અને ‘નંદીઅધ્યયનવૃત્તિમાં બુદ્ધિચાતુર્યની લૌકિક નામક આગમમાં પણ કૃષ્ણકથા આવે છે.
કથાઓ મળે છે. વર્ધમાનસૂરિકૃત “મણો૨માં કહા', જૈનેતર પોરાણિક રચનાઓમાં વિમલસૂરિની ‘પઉમચરિય’ શુભશીલગણિની ‘વિક્રમાદિત્ય ચરિત્ર', વિજયભદ્રની ‘હંસરાજ પ્રાકૃતમાં રચાયેલી સૌથી પ્રાચીન કૃતિ છે. એમાં રામનું નામ પદ્મ વચ્છરાજ ચોપાઈ', હીરાણંદની વિદ્યાવિલાસ પવાડુ', મલયચંદ્રની છે. અહીં રામકથાનો જેનાવતાર થયો છે. આ કૃતિમાં રાવણ, ‘સિંહાસન બત્રીસી ચઉપઈ', સિંહકુશલની “નંદબત્રીસી ચઉપઈ', કુંભકર્ણ, સુગ્રીવ, હનુમાન આદિ પાત્રોને રાક્ષસ કે પશુ રૂપે નહીં જિનહર્ષ, રાજસિંહ આદિ પાંચ કવિઓએ રચેલી “આરામશોભા', પણ મનુષ્ય રૂપે નિરૂપવામાં આવ્યા છે. આ જ પ્રાકૃત કૃતિની છાયા મતિસારની ‘કપૂરમંજરી', કુશળલાભની ‘માધવાનલ-કામકંડલા જેવી રવિષેણની સંસ્કૃતમાં ‘પદ્મચરિત/પદ્મપુરાણ” રચના મળે છે. રાસ” તથા “મારુ-ઢોલા ચુપઈ', હેમાણંદની ‘વેતાલપંચવિંશતિ જિનસેનના ‘હરિવંશપુરાણ'ને જૈન મહાભારત કહી શકાય એવી રાસ', રત્નસુંદરની “શુકલહોતેરી', કીર્તિવર્ધનની “સદયવલ્સ રચના છે. એમાં નેમિનાથનું ચરિત્ર મળે છે. પણ આ ધારાની અત્યંત સાવલિંગા રાસ' – આ બધી લૌકિક ધારાની વાર્તાઓ છે; જે જૈન લોકપ્રિય બનેલી કથાકૃતિ છે સંઘદાસગણિની ‘વસુદેવ-હિંડી'. એમાં સાધુ કવિઓની કલમે મધ્યકાળના વિવિધ તબક્કે રચાયેલી છે. જેના કૃષ્ણપિતા વસુદેવની દેશદેશાંતરની ભ્રમણયાત્રાનું વર્ણન છે. પણ સાધુ કવિ હરજી મુનિએ “ભરડક બત્રીસી’ અને ‘વિનોદ-ચોત્રીસી' આ કથા સાથે જૈન ધારાની તેમજ લોકિક કથાઓ પણ મોટી એ બે હાસ્ય-વિનોદે રસાયેલી લૌકિક કથાઓને આવરી લેતી સંખ્યામાં સમાવેશ પામી છે. આ કૃતિનો બીજો ખંડ ધર્મદાસગણિએ પદ્યવાર્તાઓ આપી છે. રચ્યો છે.
ધર્મોપદેશના પ્રયોજનવાળી જૈન પરિવેશયુક્ત વાર્તાઓ : જૈન માણિજ્યદેવે “નલાયન’ કથાગ્રંથમાં નળ-દમયંતીનું ચરિત્ર જૈન કવિઓને હાથે, જૈન પરિવેશ પામેલી અને ધર્મોપદેશના પ્રયોજને પરંપરાગત રીતે પ્રસ્તુત કર્યું છે. સંસ્કૃત-પ્રાકૃતમાં જ નળદમયંતી રચાયેલી વાર્તારચનાઓમાં પાદલિપ્ત રચેલી ‘તરંગવતી’ અને એના વિષયક ૧૩ જેટલી રચનાઓ થઈ છે. આ ઉપરાંત જૂની ગુજરાતીમાં સંક્ષિપ્ત રૂપ સમી પ્રાકૃત કથા ‘તરંગલોલા', હરિભદ્રસૂરિએ પ્રાકૃત
ઋષિવર્ધન, નયસુંદર અને મેઘરાજ જેવા કવિઓ પાસેથી ‘નળદમયંતી ગદ્યમાં રચેલી ‘સમરાઈથ્ય કહા’ તેમજ પદ્યમાં રચેલી ‘ધૂર્તાખ્યાન' રાસ’ મળે છે.
કથાઓ મળે છે. ‘તરંગવતી’ મૂળ રૂપે ઉપલબ્ધ નથી, પણ
