Book Title: Yogvinshika Prakaranam
Author(s): Haribhadrasuri, Yashovijay Gani, Kirtiyashsuri
Publisher: Sanmarg Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004345/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNam // TIkA-TIppaNa-anuvAda-mAhArA tAtparya-pariziSTasametam // nAyava tAjyadalamAyadayA sATamaNyamayasAhAya ravAyadavAvamA sampa nAmadAvAramA VreatipAThayakAratA mUlakArAH saMvegiziromaNisamarthazAstrakAraziromaNipUjyAcAryazrImadharibhadrasUrIzvarAH TIkAkArA: nyAyAcAryanyAyavizAradapUjyamahopAdhyAyazrImadyazovijayagaNivarAH gurjarAnuvAdakA: sampAdakAzca pravacanaprabhAvakapUjyAcArya zrImadvijayakIrtiyazasUrIzvarAH Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ pU. A. zrI. vijayarAmacandrasmRti-saMskRta-prAkRta-graMthamAlA : kramAMka-17 // yogavizikAprakaraNam // // TIkA-TIppaNa-anuvAda-tAtparya-pariziSTasametam / / khaMDa-1,2,3 + mUlakArAHpUrvadharasannikaTakAlavartisamarthazAstrakAraziromaNipUjyAcAryazrImadharibhadrasUrIzvarAH * TIkAkArAH * nyAyAcAryanyAyavizAradapUjyamahopAdhyAyazrIyazovijayagaNivarAH * gurjarAnuvAdakAH sampAdakAzca. tapAgacchAdhirAjapUjyapAdAcAryavaryazrImadvijayarAmacandrasUrIdharacaraNareNuvardhamAnataponidhipUjyapAdAcAryazrImadvijayaguNayazasUrIdharavineyAH pravacanaprabhAvakapUjyapAdAcAryazrImadvijayakIrtiyazasUrIzvarAH prakAzakam : sanmArga prakAzanam Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAma yogaviMzikAprakaraNam granthakartAraH - samarthazAstrakAraziromaNi pU. A. zrIharibhadrasUrIzvarAH .. vivaraNanAma - yogaviMzikAprakaraNam TIkA-TIppaNa-anuvAda-tAtparya-pariziSTasametam vivaraNakartAraH - mahAmahopAdhyAyazrIyazovijayagaNivarAH sampAdakAH - pU. A. zrImad-vijayakIrtiyazasUrIzvarAH prakAzakaH - sanmArgaprakAzanam - ahamadAbAda AvRttiH - prathamA - vi. saM. 2063, vI. saM. 2533, I. saM. 2007 prati - 1000 mUlyam - rUpyakANi 90-00 . ISBN 81-87163-78-X (c) SANMARG PRAKASHAN, 2007 : khAsa sucanA : A pustaka jJAnakhAtAnI rakamamAthI chapAyelu hovAthI gRhasthoe upayoga karavo hoya to saMpUrNa kiMmata jJAnakhAte cUkavI pachI ja AnI mAlikI karavI athavA yogya nakaro jJAnakhAtAmAM bharIne upayoga karavo. ~~~~~~~~~~ prAptisthAnam ~~~~~~~~ ahamadAbAda : sanmArga prakAzana, jaina ArAdhanA bhavana, pAchIyA kI pola, rIlIpha roDa, ahamadAbAda-380001 - phona : 25352072, pheksa : 2539 2789 . . E-mail : sanmargp@icenet.net Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ussy - jainazAsana ziratAja tapAgacchAdhirAja pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAe ATha-ATha dAyakA sudhI pravacana gaMgAnuM vaheNa vahevaDAvI bhAratabharanA bhavyone jinAjJA-marmanuM mahApradAna karyuM hatuM. tenA mULamAM teozrImade AjIvana karelI AgamAdi zrutanI apramatta upAsanA hatI. teozrImadanI vyutasiddhi ane zrutaviniyoganI hArdika anumodanAnA bIjarUpa teozrImadunI puNyasmRtine zAzvata banAvavA kAje amoe teozrImadnA maMtratulya nAma sAthe saMkaLAyela 'pU.A.zrI. vijaya rAmacaMdrasUrismRti saMskRta-prAkRta graMthamALA' prakAzita karavAno zubha nirNaya karyo hato. teozrImadnA paTTAlaMkAra suvizAla gacchAdhirAja pU.A.zrI. vijaya mahodayasUrIzvarajI mahArAjAnA AzIrvAdathI A zreNImAM amo ThIka-ThIka AgaLa vadhI zakyA hatA. vardhamAna taponidhi pU.A.zrI vijaya guNayazasUrIzvarajI mahArAjanI chatrachAyA ane teozrInA ziSyapravara. pravacana-prabhAvaka pU.A.zrI vijaya kIrtiyazasUrIzvarajI mahArAjAnA zAstrIya mArgadarzanane pAmI vividha zruta- sevI munivaro Adi dvArA vividha viSayanA pratAkAra temaja pustakAkAre aneka graMtho chapAyA bAda A ja zreNInA 17mA puSpa tarIke 'yogaviMzikA prakaraNam' graMtharatnanuM prakAzana karatAM amane savizeSa AnaMdanI anubhUti thaI rahI che. mArgadarzaka pUjya AcAryadeva uparAMta, teozrImadnA nizrAvartI pU.mu.zrI.matiratnavijayajI mahArAja, pU.mu zrI ratnayazavijayajI mahArAja, pU.mu.zrI. maMgalayazavijayajI mahArAja Adi mahAtmAoe saMzodhanAdimAM puSkaLa jahemata lIdhI che. to vidUSI pU.sAdhvIjI zrI caMdanabAlAzrIjI mahArAje paNa mupha saMzodhanAdimAM sArI sahAya karI che te badala amo temanA RNI chIe. parama yogIzvarazrI arihaMtaprabhu ane temanA AjJAzAsananA vartatA pratyeka sUri-vAcaka-sAdhuvaMdanA anugraha temaja zAsanadevonI zubha sahAyathI yogamArganA bhAvanA prakAzaka AvA vadhune vadhu graMthonA prakAzanamAM ame nimittarUpa banIe evI bhAvanA bhAvavA sAthe sahu koI yogasAmrAjyanA svAmI banI zAzvata sukharUpa mokSane pAme e ja zubhakAmanA. - saMtsA pradarzita Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jalsA pradAna dvArA Ayojita pUjyapAda AcArya zrI vijayarAmacaMdrasUri smRti saMskRta-prAkRta graMthamALAnA 17mA puSpa rUpe prakAzita thatA sUripuraMdara samarthazAstrakAra ziromaNi pUjyapAda AcAryadeva zrImad haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA viracita "vizativizikAprakaraNa' aMtargata, nyAyAcAryanyAyavizArada . pUjyapAda mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivara viracita vRttisameta | 'yogaviMzikA prakaraNama graMthanA prakAzanamAM lAbha lenAra jainazAsana ziratAja bhAvAcArya bhagavaMta tapAgacchAdhirAja pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjanA ziSyapraziSyaratno vardhamAna taponidhi pUjya AcAryadeva zrImad vijaya guNayazasUrIzvarajI mahArAja tathA pravacana prabhAvaka pUjya AcAryadeva zrImad | vijaya kIrtiyazasUrIzvarajI mahArAja tathA pravacanakAra pUjya munirAjazrI matiratnavijayajI mahArAjanA sadupadezathI zrI bhANatI sosAyaTI jaina saMgha NAnanidhi (gaMjabajAra-pATaNa. u.gu.) Ape karelI zrutabhaktinI amo hArdika anumodanA karIe chIe ane bhaviSyamAM paNa Apa uttarottara uttama kakSAnI zrutabhakti karatA raho evI zubhecchA pAThavIe chIe. sajA pradAna Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - - - - - || purovacana che. / AcaraNA zuddhi AcarIe, jaI yoganI vIzI re ! anAdikALathI anaMtanA cakarAve caDI duHkhanA bhAjana banelA jagatanA tamAma jIvonA e duHkhano, e duHkhanI paraMparAno haMmeza mATe uccheda karI, anaMta, akSaya, svAdhIna, saMpUrNa sukhano yoga karAvavA mATenuM sAdhana che yoga. mATe ja yogAcAryoe yoganI vyAkhyA karatAM jaNAvyuM ke, "mokSanI sAthe AtmAne je joDI Ape tevA dharmavyApAranuM nAma yoga che." mokSanuM kAraNa yoga che ane e yoga ratnatrayIrUpa che, ema kalikAlasarvajJa prabhu zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAe yogazAstramAM jaNAvyuM che. samyagdarzana, samyajJAna ane samyaphacAritra - A traNe ratnono samudAya ratnatrayI che ane e ja mokSamArga che, ema zrI tatvArthasUtramAM pU. vAcakavara zrI umAsvAtijI mahArAjA paNa kahe che. eTale dharma, adhyAtma, ratnatrayI ane yoga bhale nAmathI judA judA jaNAya, paNa mokSa sAthe joDANa karAvI ApavAnI te badhAnI yogyatA eka ja hoI tAtparyathI e badhA ekAryaka che, ema paNa kahI zakAya. ahIM yoga' zabdanI mukhyatAe vAta karavAnI vivakSA hoI anya zabdono upayoga gauNa che. prabhuzrI mahAvIradevanA zAsanane pAmela suvihita ziromaNi samartha zAstrakAra paramarSi pUjyapAda AcAryazreSTha zrImad haribhadrasUrIzvarajI mahArAjAe pote racelA yogaviSayaka yogazataka, yogabiMdu, yogadaSTisamuccaya vagere aneka graMthomAM jainazAsananA mokSamArgane ja anya anya darzanakArone abhimata evI saMjJAono upayoga karI suspaSTa karI Apyo che. anyomAM paNa "je kAMI sAruM dekhAya che, te jainazAsananuM ja che', e nyAye teozrImade AgamanItine kyAMya bAdha na Ave evI prauDha anubhavapUta zailIthI A samavatAra karyo che. teozrImade racelA yogaviSayaka aneka graMtho paikI "vizativiMzikA prakaraNa' nAmanA graMthanI sattaramI viMzikArUpe paNa teozrImade raceluM yoganA vibhinna prakAronI vizada chaNAvaTa karatuM gAgaramAM sAgara samAvavA tulya yogaviMzikA prakaraNa" UDIne AMkhe vaLage che. A viMzativiMzikA prakaraNa' graMtha upara nyAyAcArya nyAyavizArada laghuharibhadra birudadhArI pUjyapAda mahAmahopAdhyAya zrImadda yazovijayajI gaNivarazrIjIe jene ati viziSTa kahI zakAya tevuM vivaraNa lakhyuM hatuM. paraMtu kALano koLIyo banI jatAM e saMpUrNa vivaraNa Aje upalabdha nathI. Ama chatAMya saMghanA saubhAge sattaramI "yogaviMzikA' uparanuM teozrImatuM racela vivaraNa thoDA varSo agAu paraThavavA mATe jaI rahela kAgaLanA jaththAmAMthI maLI AvyuM hatuM. graMthaNata viSayano vyApa : murakha noyaUTgo nA padathI zarU thatA A viMzikA graMthamAM "yonanAr yon:' e vyAkhyAne AdhAre yoganuM lakSaNa batAvatAM kahyuM ke, "parizuddha dharmavyApAra AtmAne mokSa sAthe joDato hovAthI te "parizuddha dharmavyApAra' te yoga che. ahIM mAtra dharmavyApArane yoga tarIke na oLakhAvatAM parizuddha evA vizeSaNathI viziSTa dharmavyApArane yoga tarIke oLakhAvyo che ane e "parizuddhi praNidhAnAdi AzayapaMcakarUpa batAvI che. dharmavyApAra sAthe joDAyela praNidhAnAdi AzayapaMcakarUpa parizuddhi e ja AcaraNAne vizuddha karanAra che, ema graMthakArazrIjInuM kahevuM che. AcAra ja na hoya to zuddha karavAno kone ? ane AzayapaMcakarUpa parizuddhi na hoya to Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papapapa AcaraNA zuddha thAya zI rIte ? Ama, AcaraNA ane AcaraNAne zuddha karanAra AzayapaMcaka baMnenI AvazyakatA jaNAvIne anekAMtazailIe yoganI vyAkhyA ApI che. Ama chatAM AcaraNA ane AzayamAM-bhAvamAM mukhya-gauNano jyAre avasara Ave tyAre AzayanI-bhAvanI mukhyatA AMkhe tarIne Ave te rIte teozrIe spaSTa karI che. pU.A.haribhadrasUrIzvarajI mahArAje kriyAzUnyaM ca yajjJAnaM, jJAnazUnyA ca yA kriyA / anayorantaraM sevaM mAnuudyotiritra sArA (yogadaSTi samuccaya) A vacana dvArA bhAvanAtmakajJAna vagaranI kriyAne khajuAnA teja sAthe ane kriyA vagaranA bhAvanAtmakajJAna sUryanA teja sAthe sarakhAvela che, je ahIM yoganI vyAkhyAmAM parizuddha' vizeSaNa dvArA bhAvanI mahattAne sthApita karI che, tevuM siddha karI Ape che. A parizuddha padanI vyAkhyA karatAM ja vRttikArazrIe zrI SoDazaka graMthanA AdhAre praNidhAna, pravRtti, vidhvajaya, siddhi ane viniyogarUpa AzayapaMcakanuM vizada varNana karIne AzayapaMcakathI parizuddha banela dharmavyApAra e yoga che tema siddha karIne Avo yoga zuddhipuSTinuM kAraNa banIne sAdhaka AtmAnuM mokSa sAthe cokkasa joDANa karI Ape che ema siddha karI ApyuM che. yoganI vyAkhyA karyA pachI yoganA kriyAyoga ane jJAnayoga evA be vibhAgo batAvyA ane emAM yogapaMcakamAMthI sthAnayoga ane urNa-varNayogano kriyAyogamAM ane ardhayoga, AlaMbanayoga ane nirAlaMbanayogano jJAnayogamAM samAveza karI Apyo che. A ja anusaMdhAnamAM yogano prAraMbha ane avakAza "kyAMthI kayAM sudhI ?" e nizcayanaya ane vyavahAranayathI samajAvatAM yoganA adhyAtmayoga, bhAvanAyoga, AdhyAnayoga, samatAyoga ane vRttisaMkSayayoga ema graMthakArazrIe yogabiMdumAM darzAvela pAMca prakAranA yoga ane e yogano prAraMbha ane pragati nayasApekSa rIte spaSTa karI ApI ane enI ja sAthosAtha sthAnA pAMca prakAranA yogano adhyAtmAdi pAMca prakAranA yogamAM kayAM kaI rIte samavatAra thAya che te paNa darzAvyuM che. yoganA adhikArIonuM varNana karatAM teozrIe vyavahAranayathI apunabaMdhaka avasthAmAM rahelA ane avirata samyagdaSTi AtmAone paNa yoganA adhikArI tarIke varNavIne nizcayanayathI to pAMcama, chaThThA, sAtamA vagere guNasthAnake rahelA sAdhakone yoganA adhikArI tarIke varNavyA che. AnA ja anusaMdhAnamAM jeo apunabaMdhaka avasthAne pAmelA nathI evA sakRbaMdhaka vagere avasthAmAM rahelA jIvone yoga na hoya, temanAmAM dekhAtI yoganI pravRtti yogAbhAsa-yogano mAtra AbhAsa karAvanArI pravRtti tarIke oLakhAvela che. AgaLa vadhIne sthAnayoga, UrNayoga, arjayoga, AlaMbanayoga ane nirAlaMbana yoga A pAMceya yoganA icchAyoga, pravRttiyoga, dhairyayoga ane siddhiyoga ema cAra-cAra bheda batAvI kula yogane vIza prakAramAM vaheMcI Apyo. to AgaLa vadhIne hetu ane phaLada paNa A vIzeya prakAranA yogane samajAvIne yogane jovAnIsamajavAnI mUlavavAnI eka viziSTa daSTi ApI che. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogane AcAramAM kaI rIte lAvavo te sAdhakane samajAvavA mATe caityavaMdanAdi kriyA sAthe joDI batAvyo che ane enI sAthosAtha A kriyA ane tenAM sUtro paNa kone ApavAM-na ApavAM te paNa darzAvyuM che. AgamIkazailIe apradhAna dravyAnuSThAna, pradhAna dravyAnuSThAna ane bhAvAnuSThAnanI vAtone yogagraMthonI paribhASAmAM DhALatAM anuSThAna paMcakanI vAta paNa adbhuta rIte vaNI lIdhI che. jemAM viSAnuSThAna, garAnuSThAna, ananuSThAna, tahetu anuSThAna ane amRta anuSThAnanuM svarUpa samajAvIne viSa, gara ane ananuSThAnane ahita karanArA jaNAvI 'Dhaya' tarIke ane tahetu, amRta anuSThAnane hita karanArAM jaNAvI "upAya' tarIke varNavyAM che. ahIM "anuSThAnanA viSa-gara vagere A pAMca prakAro to pAtaMjala darzananA che, jainadarzanane enI sAthe zuM lAge vaLage ?" evI koI bhramaNA na thAya te mATe "svatane saMvAditA' pada dvArA maharSi pataMjalie varNavela pAMceya anuSThAnone graMthakAra pU.A. zrI haribhadrasUri mahArAje jaina darzana sAthe saMvAdita karIne rajU karyA che. ema spaSTa karyuM che ane yogabiMdu graMthanI vRttinuM A pada jotAM A vAtanI yathArthatAmAM koIne koI vikalpa karavAno avakAza raheto nathI. jeo mAtra kiyAnA ja pakSapAtI che. temane vidhizuddhi ke Azayazuddhi sAthe jemane lAMbo saMbaMdha nathI, jeo ThiyA mAtramAM ja tIrthanI rakSA ane pravartana thavAnuM joI rahyA che, to vaLI vidhizuddhi ke AzayazuddhinI vAta raju karavAmAM ke teno Agraha rAkhavAmAM tIrthano nAza thavAnuM juve che, temane savistare samaja ApavA ane temanI te mAnyatA keTalI khoTI, bhrAmaka ane tIrthalopa karanArI che. tene savistara samajAvIne chelle chelle jeo evI atirekabharI bhramaNAmAM rAcatA hoya ke, "karavI to vidhizuddha - Azayazuddha kriyA ja karavI, nahi to na karavI temane paNa mArmika hitazikSA ApIne - "zuddhinA lakSyavALI azuddha kriyAo paNa aMte zuddha ja banatI hoya che." azuddha kriyAne tAMbAnI upamA, sadAzayane - zuddhinA bhAvane rasAyaNanI upamA ane zuddhakiyAne suvarNanI upamA ApIne jaNAvyuM ke, "tAMbA jevI paNa azuddha kiyA jo sadAzaya-zuddhinA bhAvarUpa rasa (pArA)thI vedha pAme to te azuddha paNa kiyA suvarNa jevI zuddha thAya che." .. pahelethI darekanI dareka kriyA dareka rIte zuddha ja hoya ema banavuM zakya nathI ane karavI to zuddha ja karavI, nahi to na ja karavI - evo Agraha rakhAya to kiyAno ja uccheda thaI jaze ane zuddhinA AgraharU5 sadAzaya vinA game tevI kriyAne game te rIte karavA-karAvavAno Agraha rakhAze to paNa tIrthano uccheda thaI jaze. A vAtane savistara samajAvI zuddha kiyA ane zuddha kiyAnA AgrahavALI azuddha paNa kriyA dvArA tIrthanI rakSA, tIrthano anuccheda thaI zakaze te vAta siddha karI ApI ane e dvArA dharmopadezake kevo dharmopadeza Apavo ? eNe potAnA upadezanI dizA ane DhALa kayo rAkhavo ? e mATe paNa suMdara, spaSTa, pAradarzaka mArgadarzana ApyuM che. A pachI AgaLa vadhatAM yoganA prItiyoga-bhaktiyoga-vacanayoga ane asaMgayoga ema cAra prakAra batAvyA ane asaMgayogamAM anAlaMbana yogano samavatAra karatAM AlaMbanayoga-sAlaMbanadhyAna ane anAlaMbanayogaanAlaMbanadhyAnanuM nirUpaNa karatAM "paDazaka, yogadaSTi samuccaya, vizeSAvazyaka bhASya, pravacanasAra" vagere graMthonA AdhAre sAdhanAjIvananI parAkASThAonuM nirUpaNa karIne anAlaMbana yogane adbhuta rIte varNavyo che. te to chelle chelle anya darzanomAM varNavela yogamArgane jainazAsananA yoganirUpaNa sAthe sApekSa rIte toLI ApIne graMthakArazrI ane vRttikArazrIe potAnA jJAnagarbhita vairAgyano pratItikara paricaya Apyo che. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ama, yoganA lakSaNathI AraMbhAyelo A graMtha mAtra 20 gAthAmAM ja gAgaramAM sAgarane samAvavAnA nyAye jainazAsananA mahAna yogasAdhanAmArgane anekAneka daSTikoNathI sarakhAvIne pUrNatAne pAmyo che. pUrNapadanA sAdhako mATe pUrNarUpe pathadarzaka banyo che. ema koIpaNa sahadathI vAcakane kahevAnuM mana thAya tevI tenI adbhuta guMthaNI karIne graMthakArazrIjI ane vRttikArazrIjIe pUrNapadanA sAdhako upara avarNanIya upakAra-varSA karI che. samagra yogamArgano AdhAra, pAyo ke pratiSThAna jainazAsanarUpa tIrtha che. e tIrthanuM pravartana ane vahana vizuddha jJAna-kiyAmArganA AsevanathI thAya che. mATe ja evI vizuddha jJAna-kiyA e yogarUpa che. evI vizuddha jJAnakiyAnI siddhi thavA mATe yogagraMthono abhyAsa ane Asevana khUba mahattvano bhAga bhajave che. yogaviMzikA' graMtha jJAna ane kriyAmArganA samanvayAtmaka eka adbhuta graMtha hoI zramaNa-zramaNI-zrAvaka-zrAvikArUpa caturvidha zrIsaMghanI ArAdhanAmAM guNavattA lAvavA mATenuM AdaraNIya saMsAdhana pUruM pADe che. mATe ja A graMthano zrIsaMghamAM vadhune vadhu pracAra-prasAra thAya, enuM adhyayana-adhyApana vadhe, enAM rahasyone sahu jANe ane eno nIcoDa saunA AcArauccAra ane vicAromAM vaNAI jAya e mATenA prayatnanA eka bhAgarUpe yogaviMzikA graMthanAM vividha saMskaraNo taiyAra karI saMgha samakSa mUkavAnuM kArya ane prAraMvyuM che. yogaviMzikA prakaraNa TIkA sahita gujarAtI anuvAda ane tAtparya sAthenI AvRtti A pUrve ame prakAzita karI cUkyA chIe. A graMthamAM paNa cokkasa sudhArA-vadhArA sAthe teno samAveza karavAmAM Avyo che. sAthe sAthe mULa saTIka graMthamAM paNa vartamAnamAM prakAzita aneka pustako tathA sau prathamavAra chapAyela pustakano AdhAra laIne gAthA-1, 12, 15 vageremAM jarUrI sudhArA-vadhArA karavAmAM AvyA che. A agAunI anuvAda sahitanI AvRttimAM 80 bhedo aMge je spaSTatA-Chart vagere raju karela te anya graMthonA pATho jotAM-vicAratAM saMgata na jaNAtAM te aMgenA pheraphAro A AvRttimAM gAthA-8nA anuvAdamAM tathA gAthA-8, 9, 18, 20nA tAtparyamAM karavAmAM Avela che. gAthA-1, 3 vageremAM vizeSa pATho upalabdha thatAM padArtho spaSTa thatAM TIkArya tathA tAtparyamAM jarUrI spaSTatAo karavAmAM AvI che. vibhinna graMthomAMthI pATha zodhatAM je je pATho upalabdha thayA che ane padArthanuM ja svarUpa jaNAyuM che te mujaba cokkasa gAthAomAM yoganI bhUmikA pAmavAnI icchAvALo sAdhakavarga anyamArge na caDI jAya te mATe paNa tAtparyamAM cokkasa sthAnomAM vizeSa spaSTatA karavAmAM AvI che. A tAtparya vi. saM. 2041mAM yogaviMzikAnuM gujarAtI vivaraNa karatI vakhate taiyAra karyuM hatuM ane tene paramatAraka gurudeva vardhamAnataponidhi pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya guNayazasUrIzvarajI mahArAja (tyAre munirAja)nI vardhamAnatapanI 100mI oLInI pUrNatAnA prasaMge je yogaviMzikA graMtha, TIppaNo temaja tulanAtmaka abhyAsa ane tAtparya sAthe prakAzita karavAnuM nirdhArela; paraMtu te samaye anyonya javAbadArIo Adivaza te graMtha aprakAzita ja rahela. emAM anya jarUrI muddAo umerI A saMpAdana karyuM che. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutakevalInA vyutavaibhavanI smRti karAvatA be mahApuruSo graMthakAra ane graMthasmaDhamAM zrI viMzativizikA prakaraNa" nAmanA graMthanA eka bhAgarUpa evA "pormAviMzikA mULagraMthanA racayitA samarthazAstrakAraziromaNi pUjyapAda AcArya bhagavaMta zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA che. je mahApuruSe bAramA aMgarUpa pUrvagraMthono jyAre viccheda thayo tyAre te pUrvagraMthonA agaNita bhAvone potAnA graMthomAM samAvIne zrIsaMghane mRtavArasAthI upakRta karyo che. potAnA jIvanakALamAM Agamavat pramANabhUta mAnavAnI koIpaNa anAgrahI mArgastha vidvAnane prabaLa icchA thaI Ave tevA 1444 graMthonI racanA dvArA temaNe je kRtavAraso zrIsaMghane Apyo; temanA A upakArabhArathI zrIsaMgha sadAya temano RNI rahyo che. Agama paMcAgImAM e paMcAMgInA pramANabhUta aMga tarIke je AgamanI TIkAone sthAna maLyuM che. te upalabdha thatI tamAma Agama TIkAomAM pUjyapAda AcAryabhagavaMtazrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjAnI Agama uparanI TIkAo parama zraddheyatAbharI sarvoparitA bhogave che te nirvivAda hakIkata che. AvA atipramANabhUta mahadhanAM anya graMtho ane graMthokta vacano kevA pramANabhUta gaNAya ? te koIpaNa samajI zake ane svIkArI zake tevI vAta che. teozrIjInI gItArthatA, saMvegitA ane graMtha nirmANanI apUrva kuzaLatAne kAraNe temanAM vacanone samartha evA agaNita pUrvapuruSoe Agamavat mAnya karyA ane potAnA graMthomAM anekAneka sthAne AgamavacanonI jema tene paNa sAkSivacano tarIke TAMkyAM. jyAre jyAre tatvaniSkarSa karavAno ane tyAre tyAre temanA vacanonA sahAre te niSkarSane pramANabhUta karavAnuM kAma te kALanA saMvigna-gItArtha puruSoe karyuM che. te ja pUjya puruSanI laghuAvRttisamAM ane laghuharibhadra'nI upamAne varelA pUjyapAda mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjA, A yogaviMzikA' graMthanA vRttikAra che. jeozrIe "nyAyAcArya-nyAyavizArada' padane to zobhAvyuM ja hatuM, paNa ethI AgaLa vadhIne chae darzananI pAradarzI adhikRta vidvattAnA kAraNe teo dArzanika vidvAno mATe ArAdhya ane AdaraNIya banyA hatA, jaina darzananA vyutavArasAne temaNe e kakSAe Atmastha karyo hato ke emane joIne te kALanA gItArthapuruSone zrutakevalIono mRtavaibhava yAda Avato hato. (juo-mahopAdhyAya zrI mAna vi. kRta dharmasaMgrahanI prazasti) jainazAsananA tatvamArgane ane sAdhanAmArgane teozrImade ukti ane yuktinA sahAre anekAMtazailImAM DhALIne atipramANabhUta evI mUlyavAnagraMtha-zreNithI zrIsaMghane je rIte upakRta karyo che temanA te upakAranA RNabhArathI zrIsaMgha kayAreya mukta thaI zake tema nathI. graMthakArazrIjI ane vRttikArazrIjI A baMneya pUjyoe yogamArganuM anubhUtinA stare laI jAya tevuM UMDuM kheDANa karIne Agama, saMpradAya ane anubhavanA upaniSad samA yogagraMthonI mULarUpe ane vyAkhyArUpe je racanAo karI che ane temAM vibhinna-vibhinna AgamomAM ane vibhinna-vibhinna darzananA yogagraMthomAM kahevAyelI vAtono potAnA te te graMthomAM syAdvAdazailIe je rIte samavatAra karyo che te teozrImanI AgamasApekSatA, pragalabhagItArthatA ane anekAMta siddhAMtanI ArAdhanAno paricAyaka banyo che. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma 10 - AvA ArUDhakakSAnAjJAnI puruSonAM vidhAnone vAstavika arthamAM samajavA mATe paNa prajJAne jJAnAvaraNIyakarmanA ane darzanamohanIyakarmanA kSayopazamathI pAvana karavI anivArya bane che. temAM evA kSayopazamanA abhAve unmatta banelI prajJA AvA pramANabhUta puruSo ane temanAM vacano mATe paNa vikalpo pedA kare che. temAM te prajJAno ja aparAdha mAnavo ghaTe. jyAre svecchAzAsanathI udbhavelA matano Agraha baMdhAya che tyAre pramANabhUta pUjya puruSonA vacanonA sahAre e svecchA-matanuM zodhana karavAnA badale te pUjyonA vacano mATe "tat vijyam' 'vivaraNIyam' 'hanIyam' vagere arucijanaka vacano bolavA-lakhavA dvArA te pUjyapuruSonA Agamavat vacanone nirvikalpa tahatti' karavAnA badale savikalpa tahata karavAno ke te vacanonuM arthaghaTana graMthakArane saMmata hoya tevuM na karatAM potAnA matane puSTa kare te rIte karavAno prayatna karato hoya che. A eka atiduHkhada ghaTanA che. graMthakArazrIjI ane vRttikArazrIjInAM vacanonI pramANabhUtatA mATe ke emaNe karelA arthadhaTana mATe, emanI racanA mATe ke racanAlI mATe koIpaNa prakArano vikalpa Ubho karavo e hAthe karIne AtmaghAta karavA jevuM che. graMthakArazrIjIe ke vRttikArazrIjIe karelAM arthaghaTanone Agama sAthe sarakhAvI Agama sAthe meLa khAya te rIte mUlavavAnI vAto karavI te graMthakArazrIjI ane vRttikArazrIjInA AgamajJAna, AgamasamarpaNa ane AgamasApekSatA sAme saMzaya ubho karavA jevuM che. e Agamadhara mahApuruSonAM vacanonAM sahAre potAnI svecchAnirmita vicAradhArAne na sudhAratAM, potAnI e vicAradhArAnA bIbAmAM eozrInAM vacanone mArI-macaDIne ya DhALavAno prayatna karavo te jinavacanane saMpUrNa samarpita evA temano ane jinavacanono ghaNo ja moTo aparAdha che. mATe ja A aMgenI cetavaNI ApatAM kalikAla sarvajJa pUjyapAda AcArya bhagavaMta zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA samakAlIna devadattavRttinirmANavaralabdha, vRttikAra-maharSi zrI malayagirijI mahArAje "zrI jIvAbhagama" nAmanA upAMga AgamanI vRttimAM lakhyuM che ke, sUtrANi hyamUni vicitrAbhiprAyakRtAnIti samyak sampradAyAdavasAtavyAni, sampradAyazca yathoktarUpa iti na kAcidanupapattiH, na ca sUtrAbhiprAyamajJAtvA'nupapattirudbhAvanIyA, mahAzAtanAyogato mahAnarthaprasakteH, sUtrakRto hi bhagavanto mahIyAMsaH pramANIkRtAzca mahIyastaraistatkAlavartibhiranyairvidvadbhiH, tato na tatsUtreSu manAgapyanupapattiH, kevalaM sampradAyAvasAye yatno vidheyaH, yattu sUtrAbhiprAyamajJAtvA yathAkathaJcidananupapattimudbhAvayanti te mahato mahIyasa AzAtayantIti dIrghatarasaMsArabhAjaH, Aha ca TIkAkAraH vicitrAbhiprAyANi sUtrANi samyaksampradAyAdavaseyAnIti avijJAya tadabhiprAyaM nAnupapattinodanA kAryA, mahAzAtanAyogato mahAnarthaprasaGgAditi / evaM ca ye samprati duSSamAnuSThAtRsuvihitasAdhuSu matsariNaste'pi vRddhaparaMparAyAta-sampradAyAvaseyaM sUtrAbhiprAyamapAsyotsUtraM prarUpayanto mahAzAtanAbhAjaH pratipattavyA apakarNayitavyAzca dUratastattvavedibhiH' / A sUtro vicitra (anekArtha-gahanAtha) abhiprAyathI karAyelAM (racAyelAM) che. mATe Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArI rIte saMpradAya (paraMparA)thI samajavAM. saMpradAyanuM svarUpa pUrve kahyuM che. tethI kAMIpaNa avizvAsa karavo nahi. sUtrako abhiprAya jANyA vinA avizvAsa na karavo. kema ke, ema karavAthI mahAzAtanA thavAthI mahAanartha AvI paDe che, sUtrakAra bhagavaMto to mahApuruSo hatA, te kALe vartatA bIjA moTA moTA vidvAno vaDe pramANabhUta karAyA hatA, tethI temanAM sUtromAM jarA paNa avizvAsa karavA yogya nathI. mAtra saMpradAyane samajavA prayatna karavo, jeo sUtranA abhiprAya jANyA vagara jema tema vAMdho uThAve che teo atyaMta - mahApuruSonI AzAtanA kare che ane tethI atidIrgha evA saMsAranA bhAgI thAya che, (zrI jIvAjIvAbhigamanI AcArya zrImalayagirijI mahArAjA kRta) TIkAmAM kahyuM che ke, "sUtro judA judA abhiprAyavALA hoya che. temane sArI rIte sampradAyathI jANavA joIe. tenA abhiprAyane jANyA vinA vAMdho na uThAvavo, kema ke tema karavAthI mahAzAtanA thavAthI mahAanartha thAya che... ane A rIte hAlamAM duSamakALamAM ArAdhanA karanArA suvihita sAdhuone viSe jeo IrSALu che teo paNa vRddha paraMparAthI AvelA saMpradAyathI jANavA yogya sUtranA abhiprAyane dUra karIne usUtranI prarUpaNA karanArA che ane tethI teo moTI AzAtanAnA bhAgI samajavA ane tatvanA jANakAroe dUrathI ja temano tiraskAra karavo." lalitavistarAdivRtticUryo'pi sUtrasambaddhatvAt tathAvidhabahuzrutadRSTatvAccAvazyakanandyAdicUrNivadevaM pramANayitavyAH / / "lalitavistarA vagere vRtti, cUrNAo paNa sUtrathI saMbaddha hovAthI ane tevA prakAranA bahuzrato vaDe joDAyela hovAthI AvazyakacUrNa, naMdIcUrNa vagerenI jema ja pramANabhUta mAnavI." - tathA kadAcit ko'pyevaM vakSyati - gaNadharAdikRtameva pramANatayA svIkriyate, nAparaM cUrNAdi, tadayuktaM yatazcAdIni sUtravyAkhyArUpANi, teSAmaprAmANye sUtreSu pratipadaM pratiniyatArthapratipattirna bhavati, sarvathApyarthAnavagamo vA, cUAdyanapekSatathAvidhArthadhAraNAbalopetapuruSaparamparAsamAyAtAmnAyasya kvApyanupalambhAt, aparaM ca-pravrajyopasthApanAdyanekakRtyeSu vandanakakAyotsargAdibahuvidhAnuSThAnaM pratiniyataM sUtre'dRzyamAnaM cUAdyupadiSTaM vidhIyamAnamutsUtraM bhaved, evaM ca tasya sarvasaMyamavyApArANAmaprAmANyaM prasajyate / kadAca koI ema kahe ke, gaNadhara vagere vaDe karAyeluM ja pramANa tarIke svIkArAya che, bIju cUrNA vagere pramANabhUta nathI gaNAtuM. te vAta barAbara nathI. kema ke cUrNa vagere sUtranI vyAkhyArUpa che, temane apramANa kahezo to sUtromAM dareka padanA cokkasa arthano bodha nahi thAya athavA sarvathA paNa bodha nahi thAya, kema ke cUrNa vagerenI apekSA vinAno tevA prakAranA arthane dhAraNa karavAnA baLathI yukta puruSonI paraMparAthI Avelo Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~(12) AkhAya kayAMya dekhAto nathI, ane bIjuM dIkSA-vaDIdIkSAdi aneka kRtyomAM vaMdanakAussagna vagere ghaNAM badhAM anuSThAno sUtramAM nathI dekhAtA ane cUrNa vageremAM kahelAM che te karatA usUtra thAya ane ema enA badhA saMyamanA yogo apramANa banI jAya." pU.A. zrI malayagirijI mahArAja jevA saMghamAnya pUjya puruSanAM A vacanone lakSyamAM rAkhIne A pUjya puruSonAM vacanano Adara karavo emAM ja saunuM zreyaH samAyeluM che. ATaluM ja nakkI thaze to zrI yogaviMzikA ane tenI vyAkhyAnAM koIpaNa padanuM arthaghaTana karatAM kayAMya potAnA vicAronA bIbAmAM e mahApuruSonAM vacanone DhALavAnuM mana nahi thAya, kayAMya e vacanone vikRta karavAno ke maraDavAno bhAva paNa nahi jAge. AvA mahAna yogagraMthonA adhyayana-adhyApana ke enA arthadhaTananA AlekhanamAM A prAmANikatA jaLavAze to ja yogagraMthonA sAcA bhAvo hadayamAM Avaze ane e dvArA AtmazreyaH sAdhI zakaze. AcaraNA zuddhi AcarIe, joI yoganI vIzI AcaraNAnI zuddhi karI Apato. A graMtha AcaraNAne gauNa kare ke eno uccheda kayAreya na kare te koIpaNa madhyasthane samajAya tevI vAta che. paNa tenI sAthosAtha AcaraNA zuddhi zAnA kAraNe thAya che ?' te vAta paLe paLe yAda karAvavA mATe ja A graMthanI racanA karAI che ane emAM ja A graMthanI sArthakatA che. e vAtane koI rIte na bhUlI javAya e jovuM paNa eTaluM ja jarUrI che ane emAM ja anekAMtanI vAstavika ArAdhanA-upAsanA rahelI che. A mahAna graMthanA bhAvone jANavA-prakAzavA e atizaya kaparuM hovA chatAM 'zu yathAvita yatanIyam' e nyAye svaparanA kalyANArthe-svaparanA svAdhyAya mATe prathama khaMDamAM eno gurjara bhAvAnuvAda, eno tAtparyA lakhavAno prayatna karyo che. to enI sAthosAtha vyAkhyAgraMthamAM AvatA padArthonAM mULasthAno ane tulanAsthAnoAgamagraMthomAM, yogagraMthomAM, prakaraNagraMthomAM, anya darzananA graMthomAM ke tenI vyAkhyA vagere graMthomAM jyAM jyAM je je upalabdha thayuM tene TIppaNImAM mUkIne bIjo khaMDa taiyAra karyo che. vyAkhyAgraMthane kholavAmAM, eno yathArtha artha karavAmAM ane enA hArda sudhI pahoMcavAmAM A tulanAtmaka TIppaNo khUba ja sahAyaka banaze evo vizvAsa che. to trIjA khaMDamAM aneka pariziSTo dvArA yogaviMzikAgraMthanI vizeSatAne anekarIte spaSTa karavAno prayatna karyo che. nirmaLabhAve zaktianusAra karAyela A zubha yatnamAM jyAM kayAMya paNa vItarAga paramAtmAnA vacanathI viparIta AlekhAyuM hoya to nirmaLabhAvane varelA adhikRta vidvAno te tarapha dhyAna dorI upakRta kare. tevI vinaMtI che. temanA dvArA jo tevI koI kSati batAvAze to sAbhAra teno svIkAra karI AgaLanI AvRttimAM ane zakaya hoya tyAM sudhI cAlu AvRttimAM paNa tvarita teno sudhAro karavAmAM Avaze. zrI zaMkhezvara mahAtIrtha saMghasanmArgadarzaka, samatvayoganA svAmI vyAkhyAnavi.saM. 2063 vAcaspati tapAgacchAdhirAja pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijayA poSa suda-13 rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyottama vardhamAna-tapaprabhAvaka | (pUjyapAda paramagurudevano) pU. A. zrI. vijaya guNayazasUrIzvarajI mahArAjano vineya dakSAne pavitra divasa) AcArya vijaya kIrtiyazasUri Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / yogaviMzikAprakaraNam / / ||vissyaanukrmH / / khaNDa-1, yogaviMzikAprakaraNa, saTIka sAnuvAda patra 3 taH 72 khaNDa-2, yogaviMzikAprakaraNa, saTIka-saTIppaNaka patra 75 taH 160 khaNDa-3, yogaviMzikAprakaraNa, pariziSTAni 1 taH 8 patra 163 taH 196 krama viSaya gAthA kra. khaNDa-1 patra kra. .. khaNDa-2 patra kra. 0 0 0 ' << wal o rin x 3 w gv 0 0 0 0 . ' ' ' 0 0 10. . 11. 0 yogasya lakSaNam AzayapaJcakam praNidhAnAzayaH pravRttyAzayaH itikartavyatA vighrajayAzayaH hitAhitamitAhArasvarUpam mithyAtvAdipratipakSabhAvanA zraddhAnarUpaM samyaktvam siddhyAzayaH viniyogAzayaH dharmatattvasvarUpam puSTi-zuddhisvarUpam sthAnAdipaJcavidhayogaH dhyAnam sthAnorNAdivyAkhyA AsanAni yogAbhyAsaH sthAnAdiSu yogatvaM nirUpacaritam dvividho yogaH yogasvAmisvarUpam adhyAtmAdipaJcavidho yogaH tatphalaJca 12. 0 0 13. 14. 15. OM OM OM OM . . 17. 18. 19. 20. 21. 22. w w 2 W Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MININAN 14 MNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN 23. 24. 25. 06Mf << u au an au 29. 101 103 105 106 30 108 33. 109 109 109 35. 36. 37. avidyA adhyAtmAdinAM sthAnAdiSvantarbhAvaH nizcayavyavahAranayena yogasvAminaH atAttvikayogo yogAbhAso vA sthAnAdiyogAnAmicchAdayazcatvAro bhedAH icchAdInAM vyAkhyA - pravRttisthirayogayorvizeSaH icchAdInAM hetavaH icchAdInAM kAryANi sthAnAdInAmazItirbhedAH caityavandanena yogayojanA caityavandanAdau parizuddhapadajJAnam aviparItaM padajJAnam padArtha-vAkyArtha-mahAvAkyArtha-aidamparyArthAH sApAyayogo nirapAyayogazca caityavandanAdernaiSphalyaM vaiparItyaM ca mahAmRSAvAdAnubandhitvam viSAnuSThAnasvarUpam garAnuSThAnasvarUpam ananuSThAnasvarUpam taddhatvanuSThAnasvarUpam amRtAnuSThAnasvarUpam caityavandanAdiyogAnAM yogyAyogyasvarUpam apunarbandhakasya liGgAni samyagdRSTerliGgAni cAritriNo liGgAni AjJAyogasya kAlAkAlau paramArthatastIrthavinAzasvarUpam tIrtha-saGghasvarUpam azuddhakriyayaiva tIrthocchedaH vidhivyavasthApanaphalam Wwww w. 112 113 114 my my 41. . . 22.....:::::::::: my my my 115 115 116 117 118 119 120 120 121 124 my 125 125 125 127 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 54. . 127 129 131 120 135 60. 136 61. 136 137 141 142 143 145 145 147 147 acikitsyaH sAdhusamayasadbhAvaH kiJcidapi vidhyanuSThAnenaiva kalyANAptiH caityavandanaM svAtantryeNa mokSahetuH prItyAdicatuSprakAramanuSThAnam prItyanuSThAnasvarUpam bhaktyanuSThAnasvarUpam vacanAnuSThAnasvarUpam asaGgAnuSThAnasvarUpam asaGgAnuSThAnamevAnAlambano yogaH sAlambananirAlambanayogayoH svarUpam anAlambanayogaH sAmarthyayogazca kevalino vyApAraH - sAlambana uta nirAlambanaH ? 19 kevalino dhyAnAbhAvaH dhyAnasvarUpam trividhadhyAnam jinakalpikAdInAM nirAlambanadhyAnasaGgatiH nirAlambanadhyAnasya phalaparamparA 20 samprajJAtAsamprajJAtasamAdhisvarUpam / / pariziSTAni / / 1 : upA. zrIdevacandragaNiviracitavRttisametaM - maho. zrIyazovijayajIgaNiracita jJAnasArAntargataM yogASTakam / 2 : svopajJaTabArthayuktaM - maho. zrIyazovijayajIgaNiracitajJAnasArAntargataM yogASTakam / 3 : (A) upadezarahasyaprakaraNAntargataM padArthAdInAM svarUpam / (B) upadezapadagranthAntargataM padArthAdInAM svarUpam / 4 : yogaviMzikAmUlagranthasyAkArAdikramaH / 5 : yogaviMzikAvivaraNe vividhagranthoddhRtapAThAkArAdikramaH / 6 : yogaviMzikAvivaraNopayuktavyAkhyA / 7 : yogaviMzikAvivaraNe yaugikazabdAH / 8 : yogaviMzikA-TIppaNyAmupayuktAni grantharatnAni / 148 150 151 161 167 175 179 185 187 189 192 193 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNam jAyasAdAmaNyamayasAdarasA rApAsAvamANyAvavAviTaracAra prastAva mahAvIrazamAvi madivAsADiyADaryakAtita khaNDa: yogaviMzikA prakaraNa saTIka-sAnuvAda Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aharnizamapi dhyAtaM, yoga ityakSaradvayam / pravezAya pAnAM, dhruvaM vadgAtrAyate IT -batrIzI-27/27 'yoga' e pramANe be akSaranuM divasa-rAta karAyeluM dhyAna, AtmAmAM pAponA praveza mATe nakkI ja vajanI AgaLA (=sTopara) samAna che. yogaspRhA'pi saMsAra tApavyayatapAtyayaH / madovasarastIra - samIra8darITava: ||- batrIzI-20/29 (sAkSAt yoganI anubhUtinI vAta to rahevA do paNa). yoganI spRhA paNa saMsAranA tApane dUra karavA mATe varSARtu samAna che ane svarga-mokSa vagere rUpa mahodayane karanArA sarovaranA kinAre vahI rahelA pavananI laherIno aMza che. malinasya yathA hemno, vahnaH zuddhirniyogataH / cokaII nezvetasastadvi-vidyAmaTinADatmanaH || yogabindu - 41 jema azuddha evuM suvarNa agninA tApathI cokkasa zuddha thAya che te ja rIte avidyAthI malina evA AtmAnuM mana yogarUpI agnithI zuddha thAya che. nikAcitAnAmapi yaH karmaNAM tapasA kSayaH / sauDamigrenyottama, comapUrvarodayam II-batrIzI-26/24 nikAcita evA paNa karmono tapa vaDe je kSaya thAya che evuM kahevAyuM che te apUrvakaraNanA udayavALA uttama dharmasaMnyAsa svarUpa yoganI apekSAe, nahIM ke anya kaMpanI apekSAe. caturvarge'graNIrmokSo, yogastasya ca kAraNam / jJAnazraddhAnavAritra- paM ratnatrayaM vasa: II- yogazAstra-1/ dharma-artha-kAma-mokSarUpa cAre vargamAM zreSTha varga mokSa che, e mokSanuM kAraNa yoga che ane te yoga samyajJAna-darzana-cAritrarUpa "ratnatrayI' che. "vidhi jotAM kaliyugamAM hove, tIrathano uccheda; jima cAle tima calave ja Ie, eha dhare matibheda re. Ima bhAkhI te mAraga lopI, sutra kriyA savi pIsI; AcaraNA zuddhi AcarIe, joI yoganI vIsI re.". - 350 gAthA stavana, DhALa-1, khaNDa:1 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / OM hrIM arham namaH / / // OM aiM namaH / / / / sarvavAJchitamokSaphalapradAyakazrIzaddhezvarapArzvanAthAya namaH / / // namonamaH zrIgururAmacandrasUraye / / pUrvadharasamAnakAlavarti-samarthazAstrakAraziromaNi-pUjyapAdA''cArya-zrIharibhadrasUriviracitaM nyAyAcArya - nyAyavizArada mahAmahopAdhyAyazrIyazovijayagaNivaraviracitavivaraNavibhUSitam / yogaviMzikAprakaraNam / / ava. aiM namaH / atha yogaviMzikA vyAkhyAyate - mukkheNa joyaNAo, jogo savvo vi dhammavAvAro / parisuddho viveo, ThANAigao viseseNa / / 1 / / 'mukkheNa' tti / 'mokSaNa' mahAnandena yojanAt 'sarvo'pi dharmavyApAraH' sAdhorAlayavihArabhASAvinayabhikSATanAdikriyArUpo yogo vijJeyaH, yojanAdyoga iti vyutpattyarthAnugRhItamokSakAraNIbhUtAtmavyApAratvarUpayogalakSaNasya sarvatra ghaTamAnatvAt / / ava. have yogaviMzikAnI vyAkhyA karAya che. gAthA-1 : mokSanI sAthe joDanAro hovAnA kAraNe saghaLo ya parizuddha evo dharmavyApAra e (sAmAnyapaNe) yoga jANavo ane vizeSarUpe sthAna vagere bAbatavALo dharmavyApAra yoga ko - 1. vyAkhyArtha: mokSa eTale mahAnaMdapada. sAdhu bhagavaMtAno 1 - mAsaya, 2 - vihAra, 3 - bhASA, 4 - vinaya, 5 - bhikSATana kare yA 42vA sva35 adho ja dharmavyApAra AtmAne mokSa sAthe joDato hovAthI yoga che ema jANavuM. - Alaya supramArjita vagere lakSaNavALI tathA strI-pazu-napuMsakathI rahita vasatimAM vasavuM. - vihAra=mAsakalpa vagere maryAdAthI grAmAnugrAma vicaravuM. - bhASA=vicArIne bolavA vagere svarUpa - vinaya AcAryAdikanuM abhutthAna vagere - bhikSATana=gocarI mATe pharavuM vagere - Adi=anya samagra sAdhvAcAra 'yojanAd yogaH' =tii mApanA2 DovAthI yoga meM 'yoga' zanI vyutpatti-artha cha. tethI mokSamAM kAraNarUpa banato AtmavyApAra e yoganuM lakSaNa che, je badhe ghaTe che. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-1 kIdRzo dharmavyApAro yogaH ? ityAha 'parizuddhaH' praNidhAnAdyAzayavizuddhimAn, anIdRzasya dravyakriyArUpatvena tucchatvAt / uktaM ca - "gAzayamevA te, sarveDapi di tattvatoDavAvyA: | mAvaDamane vinA, veda drA tuccha u" [mokarA-rU-22) "ete' praNidhAnAdayaH sarve'pi kathaJcitkriyArUpatve'pi tadupalakSyA AzayabhedAH, 'ayaM' ca paJcaprakAro'pyAzayo bhAvaH, anena vinA 'ceSTA' kAyavAGmanovyApArarUpA dravyakriyA 'tucchA' asArA abhilaSitaphalAsAdhakatvAdityetadarthaH / / zaMkA - kevA prakArano dharmavyApAra (pUrve batAvela sAdhunA AlayAdi) e yogarUpa che? samAdhAna - praNidhAna vagere (pAMca) AzayothI vizuddha evo dharmavyApAra e yogarUpa che. kema ke praNidhAna vagere (pAMca) AzayothI rahita (azuddha) evo dharmavyApAra e dravyakriyArUpa hoI "tuccha che. zrI SoDazaka graMthamAM kahyuM che ke - "kharekhara, A praNidhAna vagere badhA ja (pAMca) bhedo e tattvathI Azayabhedo jANavA. A ja bhAva-yoga che, bhAvayoga vinAnI pravRtti dravyakriyA hoI tuccha che." ziMkA - praNidhAnAdi sarve Azayo kevaLa bhAvarUpa nahi, paraMtu kAMIka kriyArUpa paNa dekhAya che tenuM zuM?]. samAdhAna - praNidhAnAdi sarve Azayo kAMIka (kathaMci) kriyArUpa che. kAraNa ke, Azayabhedo kriyAthI oLakhAya che. [eTale ke kriyAthI e judA hovA chatAM kriyAnA kAraNe temanI oLakha thAya che.] praNidhAna vagere pAMca prakArano paNa Azaya e bhAva (yoga) che. bhAva-yoga vinAnI kAyika, vAcika, mAnasika vyApArarUpa pravRtti e drakriyA hoI tuccha-asAra che. kAraNa ke, te abhilaSita-ISTa mokSaphaLane ApavA samartha banatI nathI. tAtparya : je koI paNa dharmapravRtti AtmAne potAnA zuddha svarUpa sAthe joDI Ape che te sarva dharmapravRtti yogarUpa kahevAya che. je pravRttithI AtmA paraMparAe paNa mokSa sudhI na pahoMcI zake, tevI dekhAtI dharmapravRtti paNa yogarUpa nathI. - parizuddha dharmapravRtti ja AtmAne mokSa sudhI pahoMcADI zake che, mATe te yogarUpa che. - azuddha-aparizuddha dharmapravRtti AtmAne mokSa sudhI pahoMcADI zakatI nathI, mATe te yogarUpa banatI nathI. - je pravRttimAM praNidhAna vagere Azaya hoya che, te dharmapravRtti ja parizuddha dharmapravRtti kahevAya che. - je dharmapravRttimAM vacana ane kAyAnI sAthe mana paNa joDAyeluM hoya te chatAMya jo temAM praNidhAna vagere Azayo na hoya to te dharmapravRtti dravyakriyArUpa bane che, paNa bhAvakriyArUpa banatI nathI. AthI te mokSanuM kAraNa banatI nathI. - praNidhAna vagere pAMce bhedo kAMIka aMze kriyArUpa hovA chatAM mukhyatayA AzayarUpa ja che ane Azayo e bhAvasvarUpa che. - praNidhAna vagere AzayothI yukta evI ja kriyA yogasvarUpa bane che paNa Azayo vagaranI kriyA yoga svarUpa banatI nathI. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-1 atha ke te praNidhAnAdyAzayAH ? ucyate-praNidhAnaM pravRttirvighnajayaH siddhirviniyogazceti paJca / Aha ca - "dhi-pravRtti-vinaya-siddhi-viniyojamevata:prAya: gharmarALA: amAzayaH padhADatra vitho " [0 rU-6] ti tatra'hInaguNadveSAbhAvaparopakAravAsanAviziSTo'dhikRtadharmasthAnasya kartavyatopayogaH'praNidhAnam |uktNc "praNidhAnaM tatsamaye, sthitimattadadhaH kRpAnugaM caiva / niravadyavastuviSAM, parArthaniSpattisAra 2 " [so rU-7] 'tatsamaye' pratipannadharmasthAnamaryAdAyAM 'sthitimat' avicalitasvabhAvam, 'tadadhaH' svapratipatradharmasthAnA - mahopAdhyAyajI mahArAjanAthajhiziyAruSatveDajiA vidhAnathI ja spaSTapaNe samajAya che ke, praNidhAna vagere AzayonuM kriyApaNuM gauNarUpe che jyAre bhAvapaNuM ja mukhya svarUpe che." - graMthakArazrI ane vRttikAramaharSi A baMne mahApuruSo jyAre dharmavyApArane yogarUpa na kahetAM parizuddha dharmavyApArane yogarUpa batAve che ane te dharmavyApArane parizuddha banAvanArA Azayo upara bhAra mUkatA Azayo mukhyatAe bhAvarUpa ja che tevuM pratipAdana kare che. tema chatAM keTalAka vivecanakAro te praNidhAnAdi Azayone bhAvarUpa svIkAravAne badale te paNa kathaMcit kriyArUpa che ema batAvavA dvArA kriyA upara bhAra mUke che te graMthakAramaharSi ane vRttikAramaharSi ema UbhayanA Azayane anurUpa nathI. - AvI drakriyAno samAveza ananuSThAnamAM thato hoI te dravyakriyA pradhAnadravyakriyArUpa na banatAM apradhAnadravyakriyArUpa bane che. AvI apradhAnadrakriyAnI jenazAsanamAM kAMI jakiMmata AMkavAmAM AvI nathI, mATe tene tuccha, asAra, abhilaSita phaLane ApavA asamartha batAvI che. - yoganI sAdhanA mokSa mATe jadarzAvI che. AthI abhilaSita phaLarUpe ahIM mokSa ja samajavAno che. eTale ahIM A dravyakriyAne abhilaSita phaLa ApavA asamartha darzAvI, teno artha e thayo ke A . dharmakriyA mokSarUpa-abhilaSita phaLane ApavA asamartha che. zaMkA - have te pUrve varNavelA) praNidhAna vagere Azayo kayA che? samAdhAna - 1 - praNidhAna, 2 - pravRtti, 3 - vidhvajaya, 4 - siddhi ane 5 - viniyoga, A rIte pAMca Azayo che. SoDazakagraMthamAM kahyuM che ke - dharmanA jANakAroe - 1 - praNidhAna, 2- pravRtti, 3 - vidhvajaya, 4 - siddhi ane 5 - viniyoga A bhedo dvArA prAya: karIne ahIM (yoga) vidhinI bAbatamAM pAMca prakArano zubha Azaya kahelo che." (SoDazaka-3-] 1. praNidhAna: hIna guNavALA AtmAo para dveSanA abhAvavALo, paropakAranI vAsanA (bhAvanA)thI viziSTa evo adhikata dharmasthAnano kartavyapaNAno upayoga e 'praNidhAna' che. SoDazakagraMthamAM kahyuM che ke, 1 - pote svIkArela dharmasthAnanI-dharmAnuSThAnanI maryAdAnA pAlanamAM nizcaLa,2 - potAnAthI hIna guNavALA upara karUNAvALuM, 3 - niravagha vastune viSaya karatuM, 4 -paropakAranA pariNAmavALuM. jyAre citta (mana) bane che tyAre te "praNidhAna' kahevAya che." [SoDazaka-3-7]. pote svIkArela dharmasthAna-dharmAnuSThAnanI yogya maryAdA-AcAro pALavAmAM je aDaga hoya, potAnI bhUmikAthI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-1 dadhastanaguNasthAnavartiSu 'kRpAnugaM' karuNAparam, na tu guNahInatvAtteSu dveSAnvitam, zeSaM sugamam / / __ adhikRtadharmasthAnoddezena tadupAyaviSaya itikartavyatAzuddhaH zIghrakriyAsamAptIcchAdilakSaNautsukyavirahitaH prayatnAtizayaH pravRttiH / Aha ca - "tadrava tu pravRtti, gumArapAyaraticittam | adhikRta yatnAtivAdomyuvevinaMtA jaiva " [jo rU-8]. 'tatreva' vidharmasthAna aa 'ma:' pravRE: "sAro' naipuNAnvito 35rtana tA nIce-nIcenI kakSAnAM dharmasthAnomAM rahelA jIvo pratye je karuNAvALuM hoya paNa te jIvo guNahIna hovAne kAraNe enA pratye je draSavALuM na hoya; vaLI je niravagha (niSpApa) vastuno viSaya karanAruM ane paropakArarUpa phaLavALuM hoya che. te citta-bhAvane 'praNidhAna Azaya kahevAya che. tAtparya : sAmAnya rIte "A mAruM kartavya che' - evA prakAranA Azayane praNidhAna kahevAya che; paraMtu A yoganA viSayamAM mAtra kartavyatAnA upayogarUpa Azayane japraNidhAnarUpa nathI mAnyo, paNa nIcenI vastuonI sAthe saMkaLAyelA kartavyatAnA upayogarUpa Azayane ja praNidhAnarUpa mAnela che. A praNidhAnano viSaya niravagha hovo joIe, paNa sAvadya nahi. pote je ahiMsA, saMyama, tapa, deva-gurubhakti, svAdhyAya vagere dharmasthAnakane siddha karavA-AtmasAt karavA Icchato hoya te dharmasthAnanI maryAdAmAM atyaMta sthira,avicalita svabhAvavALo hovo joIe. Aje 'A kare', kAle "bIjuM joIne bIjuM karavAnuM mana thAya', tevI vicalita svabhAvavALI sthiti na hovI joIe. pote svIkArela dharmasthAna karatAM je bIjA jIvo nIcenI bhUmikAmAM hoya - potAnA karatA hIna guNavALA hoya, tevA jIvone joIne tenA pratye dveSabhAva na hovo joIe; paraMtu tenA upara upakAra karavAno ja bhAva hovo joIe - 'te jIvo paNa mArA jevA guNavALA bane to sAruM - AvA pariNAmapUrvaka te jIvone potAnA jevA banAvavA mATe Avazyaka sahAya karavAno aMtaraMga pariNAma hovo joIe. - A rIte niravadya vastu viSayaka, avicalita svabhAvavALuM, hIna guNa pratye dveSAbhAvayukta ane paropakAranI vAsanApUrvaka"A mAruM kartavya che' - evo Azaya vizeSa te praNidhAna che. 2. pravRtti : potAnI bhUmikAne anurUpa dharmasthAna-dharmAnuSThAnanI siddhinA lakSyathI tenA mATe jarUrI sAdhano (upAyo)nI bAbatamAM zAstrokta zuddha sAdhu sAmAcArIvALo 'jhaTa kriyAne pUrI karavAnI icchA vagere utsukatAIcchAdithI rahita evo dharmakriyAmAM thato tIvra prayatna e pravRtti kahevAya che. SoDazakamAM kahyuM che ke "potAnI bhUmikAne anurUpa prApta dharmasthAna-dharmAnuSThAnane AgaLa vadhAravA-vadhAre vizuddha karavA zreSTha ane nipuNatApUrvakanA upAyomAM utsukatAdi doSarahitapaNe viziSTa prayatna karavo e pravRtti nAmano Azaya che." SoDazaka zlokamAM je 'tatreva' vagere pado che teno artha A mujaba che, adhikRta eTale ke nizcita karela dharmAnuSThAnamAM ja "zubha' eTale prakRSTa sAmAnya evo prayatna nahi paNa ati viziSTa koTino prayatna 'sAra' eTale nipuNatAkuzaLatApUrvakano upAya-enAthI sahita evI pravRtti. tAtparya : prekSA ane unmelA arthAtu ke sAmAnya ane vizeSa-sUkSma-ciMtanathI yukta je upAya hoya tene naipuNyAnvita kuzaLatApUrvakano upAya kahevAya che. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-1 vighnajayo nAma 'vighnasya jayo'smAditi vyutpattyA dharmAntarAyanivarttakaH pariNAmaH / .. sa ca jetavyavighnatraividhyAtrividhaH, tathAhi yathA kasyacitkaNTakAkIrNamArgAvatIrNasya kaNTakavighno viziSTagamanavighAtaheturbhavati, tadapanayanaM tu pathi prasthitasya nirAkulagamanasampAdakaM, tathA mokSamArgapravRttasya kaNTakasthAnIyazItoSNAdipariSahairupadrutasya na nirAkulapravRttiH, tattitikSAbhAvanayA tadapAkaraNe tvanAkulapravRttisiddhiriti kaNTakavighnajayasamaH prathamo hIno vighnajayaH / ___ tathA tasyaiva jvareNa bhRzamabhibhUtasya nirAkulagamanecchorapi tatkartumazaknuvataH kaNTakavighnAdadhiko yathA jvaravighnastajayazca viziSTagamanapravRttihetustathehApi jvarakalpA: zArIrA eva rogA viziSTadharmasthAnArAdhanapratibandhakatvAdvighnAstadapAkaraNaM ca "hiyAhArA miyAhArA0" (piNDaniyukti gA0 648) ityAdisUtroktarItyA tatkAraNAnAsevanena, "na matsvarUpasyaite parISahA lezato'pi bAdhakAH kintu dehamAtrasyaiva" iti bhAvanAvizeSeNa vA samyagdharmArAdhanAya samarthamiti jvaravighnajayasamo madhyamo dvitIyo vighnajayaH / - apramAda bhAvamAMthI utpanna thayela viziSTa prakAranA prayatnane yatnAtizaya kahevAya che. - cAlu viSayamAM jema ke "A mArI kriyA jaldI pUrNa thAo!" tevI IcchAne sukya kahevAya che. tema akALe kriyAnA phaLane pAmavAnI IcchAne temaja je kriyA karAtI hoya te sivAyanI bIjI kriyA karavAnI IcchAne paNa sukya kahevAya che. A dareka prakAranAM sukya varjavAM jarUrI che. - A sukya e ArtadhyAnarUpa hovAthI varjavA yogya che. 3. vinajaya: 'vighnano jaya thAya che. AnAthI te vidhvajaya' A vyutpatti arthathI dharmakAryo karavAmAM AvatAM vighnone haThAvanAro AtmapariNAma eTale vidhvajaya. ane te vidhvajaya jItavA yogya vighno traNa prakAranAM hovAthI traNa prakArano che. 1- jaghanya vijJajayaH koIka kAMTAthI bharapUra mArgamAM AvI caDelA musApharane e "kAMTArUpI viba'jhaDapathI javAmAM rUkAvaTa pedA kare che. te kAMTAo jo dUra karAya to musApharanI yAtrA nizcita bane. te rIte mokSamArgamAM AgaLa vadhatA ArAdhakane kaMTaka samAna zIta, uSNa vagere parISahonI pIDAthI nizcita pravRtti thatI nathI. te vipnane titikSA bhAvanA (vAraMvAra sahana karavAnI Teva pADavI) vaDe dUra karIne ArAdhaka mokSamArgamAM nizcitapaNe AgaLa vadhI zake che. A pahelo kaMTakavidhvajayasamAna prathama "hIna-vijJajaya che. 2 - madhyama vidhvajaya tAvathI khUba pIDAyela te musApharane nizcitapaNe javAnI IcchA hovA chatAM jaI zakato nathI, ' mATe kaMTaka vijJathI adhika balavAna evo vara-vihna che. jvara-vighnano jaya mArgamAM vegathI javAnI pravRttinuM jema - kAraNa bane che. tema mokSamArgamAM paNa jvara jevA zArIrika rogo viziSTa dharmanI ArAdhanAmAM bAdhaka bane che. 1 - piMDaniryuktimAM batAvyA mujaba hitakArI AhAra, pramANopeta AhAra, alpAhAra vagere sUtrokta maryAdAthI roganA kAraNono tyAga karavA dvArA thAya che. athavA to 2 - "A parISaho mArA AtmasvarUpanA jarA paNa bAdhakanathI, teo kevaLa mArA zarIrane ja pIDAkArI che' - A rItanI viziSTa bhAvanA dvArA A vipna jItI zakAya che. A vidhvajayathI dharmanI ArAdhanA sArI thAya che. A jvaravipnanA jaya tulya bIjo "madhyama vidhvajaya" che. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-1 yathA ca tasyaivAdhvani jigamiSodigmohavighnopasthitau bhUyo bhUyaH preryamANasyApyadhvanInairna gamanotsAhaH syAttadvijaye tu svayameva samyagjJAnAtparaizcAbhidhIyamAnamArgazraddhAnAnmandotsAhatAtyAgena viziSTagamanasaMbhavastathehApi mokSamArge digmohakalpo mithyAtvAdijanito manovibhramo vighnastajayastu gurupAratantryeNa mithyAtvAdipratipakSabhAvanayA manovibhramApanayanAdanavacchinnaprayANasampAdaka ityayaM mohavighnajayasama uttamastRtIyo vighnajayaH / ete ca trayo'pi vighnajayA AzayarUpAH samuditAH pravRttihetavo'nyataravaikalye'pi tadasiddharityavadheyam / 3 2 - virAtrividha u7, vire TInamadhyamo: mA phuda dazvaramodanasama: pravRtti: " rU-1] kRti ! 3 - uttama vidhvajaya: jema e ja mArgamAM AgaLa vadhavAnI IcchAvALAne sAcI dizA na maLe (dizAbhrama thAya) tyAre musApharo vaDe vAraMvAra preraNA karAyA chatAM javAno utsAha raheto nathI. A paraMtu jyAre potAne ja thayelA samyajJAnathI athavA bIjAo vaDe batAvAyelA mArganI zraddhAthI, maMda paDelA utsAhanA tyAgathI A vidhvajaya thavAthI e viziSTa (tIvra):gati karI zake che. tema mokSamArgamAM paNa mithyAtva vagerethI pedA thayela manobhrama e dizA-moharUpa vipna che. teno jaya, 1 - gurune samarpita rahI, 2 - mithyAtva vagerenI pratipakSI samyakta vagerenI bhAvanAthI manobhramane dUra karavAthI thAya che, je mokSamArgamAM akhaMDa prayANa karAvanAra bane che. A mohaviSmanA jaya samAna trIjo, 'uttama vidhvajaya" che. A traNe ya vinajayo AzayarUpa che. samudita A traNe vidhvajayo bhegA thAya tyAre pravRttinAM kAraNo che. A traNemAMthI eka paNa vidhvajaya na sadhAya to mokSamArganI pravRtti thaI zakatI nathI. SoDazakamAM kahyuM che ke - "1 - hIna, 2 - madhyama ane 3- utkRSTa. A rIte traNa prakArano vidhvajaya jANavo, je mArgamAM 1 - kaMTakajaya, 2 - varajaya ane 3- moha-muMjhavaNa-bhrama-jaya samAna che ane e pravRttirUpI phaLane ApanAra che." tAtparya : je koI zubhakAryamAM pravRtti kare tenevibaAvavAnI saMbhAvanA rahe che.teliboAvatAMjaviddhathI hArI jAya che, teo kadApipravRttine akhaMDa rAkhI zakatA nathI.jeoe pravRttine akhaMDa rAkhavI hoya teoe te vighnano jaya karavo ja joIe. - mokSamArge pravRtti karanArA AtmAone AvatAMvibone zAstrakAra maharSioe traNa vibhAgamAM vaheMcI dIdhAM che ane te pratyeka vibone jItavAnA upAyo paNa suMdara rIte darzAvyA che. - zIta, uSNa vagere parISahone zAstrakAroe kAMTA tulya jaNAvIne jaghanya vidana tarIke oLakhAvela che. kAMTA jema bahAranuM vighna che, tema bAvIza parISahomAMthI zIta, uSNa, daMza, taNa vagere parISaho paNa bahAranA vinarUpa hovAthI tenI kAMTA sAthe sarakhAmaNI karI che. A vighnonA jaya mATe ThaMDI, garamI paDe to tenA pratikAranAM dunyavI sAdhanono upayoga karavAno ahIM upadeza Apyo nathI. paraMtu duHkhone sahana karavAnA abhyAsa dvArA evI sahanazIlatA keLavavI joIe ke, jethI te duHkhono duHkharUpe anubhava jana thAya.arthAtu ke mana ane zarIrane evuM keLavavuM joIe ke, ThaMDI, garamI vagere pratikULa saMyogomAM paNa mokSamArganI pravRttimAM viddha thAya tevI mana Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavizikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-1 ke zarIra upara tenI asara paDe nahIM ane anAkuLapaNe - mananI svasthatApUrvaka mokSamArgamAM pravRtti thaI zake. mATe ja khAsa lakhyuM ke, titikSAmAvanI tapAvarane vanavapravRtti-ii i te parISahone sahana karI levAnI Teva pADavArUpa bhAvanA dvArA tene dUra karavAthI anAkuLa pravRttinI siddhi thAya che. - zArIrika rogo vagere aMdarathI pragaTatAMvighnarUpa hovAthI tene vara sAthe sarakhAvIne zAstrakArazrIe tene madhyamaviddhatarIke oLakhAvela che.AvinabahArathI nahIM paNa aMdarathI pragaTe che. jo teno jaya karavAmAM na Ave to te pravRttine khaMDita kare che. pahelA viddha karatAM Avighna vadhu prabaLa kakSAnuM hoya che. AthI tenA jaya mATeno pariNAma paNa vadhu prabaLa hovo Avazyaka che. AzArIrikarogo vagere rUpaatyaMtaravine jItavA mATe paNaauSadhavagerebAhya sAmagrIno upayoga karIne anAgata ke pazcArioga Ave te pUrve keroga AvyA bAda koIpaNa prakAranI cikitsA dvArA rogane dUra karavAnuM zAstrakArazrIe ahIM jaNAvyuM nathI, paraMtu te mATe piMDaniryuktimAM darzAvela vidhi mujaba- 'divAdAra mihira 'banavAno upadeza Apyo che. piMDaniryuktimAM jaNAvyuM che ke"je manuSyo hitakara AhAra karanArA hoya che, pramANopeta AhAra lenArA hoya che ane alpa AhAra lenArA hoya che, te pote ja potAnA cikitsaka bane che. vaidyo-cikitsako tenI cikitsA karatA nathI, kAraNa ke, temane roga thato ja nathI." A rIte dharmapravRttine akhaMDita rAkhavA IcchanAre dharmapravRttimAM rogAdi vighna na Ave te mATe potAnI AhAravidhine zAstrAnusArI banAvIne pahelethI ja sAvadhAnI rAkhavAnI che, paNa anAgata cikitsA karavAnI nathI. 'diladimadAra'e pramANe zAstrokta vidhinuM pAlana karanArane zArIrika rogo thatA nathI ane tenI dharmapravRtti nirvidane pravarte che. Ama chatAM koI tevA prakAranA prabaLa karmanA udayathI roga ubhA thaI jAya ane divAda miyAdA'- evI zAstrokta vidhinuM pAlana karavA chatAM paNa te roga dUra na thAya to cikitsA karavAno upadeza na ApatAM te rogane samagra prakAre sahana karI levAno ane rogAdimAM mana asvastha na bane te rIte tene meLavIne pravRtti akhaMDa rAkhavAno upadeza Apyo che. - manane asvastha banatuM bacAvavA mATe hamezAM evI vicAraNA karavI ke, "A rogAdi parISaho bahu bahu to mArA zarIrane pIDA karI zake tema che, huM to zarIrathI para chuM, te mane mArA AtmAnA svarUpane vikRta karavA jarAya samartha nathI. pachI mAre zA mATe muMjhAvuM joIe? roga pote potAnuM kAma kare che, tema mAre mAruM kAma karavuM joIe,' evI samyaguvicAraNAo dvArA manane rogAdithI, dehabhAvathI para karIne rogAdi parISaharUpavighnano jaya karavo. A rIte manane keLavavAthI vidhvajaya thatAM AraMbhela dharmapravRtti akhaMDapaNe pravarte che. - mithyAtvAdino udaya e sauthI prabaLa vighna che. kAraNa ke mithyAtvAdino udaya thatAM, A mArga sAco haze ke kema, tevI zaMkA paDI jAya che. AgaLa vadhIne mArga unmArgarUpa ane unmArga mArgarUpa lAgI jAya che. AvI sthitimAM yogamArgamAM AgaLa vadhavAnI pravRtti aTakI jAya che. AvA samaye sadgara pratyenuM samarpaNa ja upakAraka banI zake che. gurune sAcA bhAve samarpita banI, mithyAtva vagere je doSono prabaLa udaya thayo hoya tenI pratipakSI bhAvanAothI aMtaHkaraNamAM vyApela mithyAtva Adi Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 0 yogavizikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-1 aticArarahitAdhikaguNe gurvAdau vinayavaiyAvRttyabahumAnAdyanvitA hInaguNe nirguNe vA dayAdAnavyasanapatitaduHkhApahArAdiguNapradhAnA madhyamaguNe copakAraphalavatyadhikRtadharmasthAnasyAhiMsAdeH prAptiH siddhiH / uktaM ca - "siddhistattaddharmasthAnAvAptiriha tAttvikI jJeyA / dha vinayavidhutA, dIne 2 ravinusAra " [porU-20] titA aMdhakArane dUra karavAno prayAsa karavo joIe. rAga, dveSa keajJAnanI prabaLatAmAMthI arthAt ke krodha, mAna, mAyA, lobha, viSayAsakti ane saMzaya, viparyaya ke anadhyavasAyarUpa ajJAnanI prabaLatAnA yoge Avo dizAbhrama thAya tyAre AcArAMga, yogazAstra vagere graMthomAM jaNAvyuM che, te mujaba tenI pratipakSI bhAvanAo karI manane rAgAdinI pakkaDamAMthI dUra karavuM joIe. jo Ama bane to ja mArganI yathArtha zraddhA thatAM mokSamArgamAM nirvine pravRtti thaI zake. - jo jaghanya, madhyama ane utkRSTa ema traNeya prakArano vinajaya thAya,to ja mokSamArgamAM pravRtti akhaMDa rahI zake. traNamAMthI eka paNa vighna bhale te jaghanya koTinuM hoya - paNa jo teno vijaya na karAya to e pravRtti akhaMDa rahI zakatI nathI. - ahIM darzAvela vighno - e parISaharUpa che. te bAvIza parISahono traNa prakAranA vidgomAM prAyaH nIce jaNAvyA mujaba samAveza thaI zake che. 0 jaghanya vinarUpa bahArathI cha madhyama vighnarUpa aMdarathI che utkRSTa vinarUpa manovibhrama udbhavatA parISaho uddabhavatA parISaho karanArA parISaho zIta-3 | zA-11 sudhA-1 prajJA-20 uNa-4 Akroza-12 tRSA-2 ajJAna-21 daMza-5 vadha-13 rati-7 samyakta-22 acela- alAbha-15 yAcanA-14 strI-8 tRNasparza-17 roga-17 caryA-9 mala-18 naSedhika-10 | satkAra-19 sAmAnya vicAraNAnA AdhAre A vibhAga karavAmAM Avyo che. tene mATe koI AdhAra ke pramANa maLyAM nathI. eTale vizeSa vicAraNA karavA mATe upara darzAvelA vibhAgamAM vilajjano vizeSa vimarza karIne vadhu sUkSmatApUrvaka viSaya vibhAga kare te apekSita che. 4. siddhi : 1 - adhika guNavALA guru vagerenA vinaya-vaiyAvacca bahumAnAdivALI, 2 - hinaguNa athavA nirguNa jIvo pratye dayA ane dAna temaja ApattimAMthI ugAravA Adi guNothI pradhAna koTinI ane 3 - madhyama guNavALA jIvo para upakArarUpe phaLavAvALI sva bhUmikAne anurUpa ahiMsA vagere dharmasthAna-dharmAnuSThAnanI aticAra (doSa) vinAnI prApti e siddhi nAmano Azaya che. SoDazakamAM kahyuM che ke - ahIM te te dharmasthAnanI prApti tAttvika siddhi jANavI ke je adhika guNavALA pratye vinayAdi yukta hoya ane hanaguNavALA pratye dayAdi guNapradhAna hoya." Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-1 99. svaprAptadharmasthAnasya yathopAyaM parasminnapi sampAdakatvaM viniyogaH, ayaM cAnekajanmAntarasantAnakrameNa prakRSTadharmasthAnAvApteravandhyo hetuH / uktaM ca - "siddhezcottarakArya, viniyogo'vandhyametadetasmin / satyanta saMpanyA, sundaramati tatyAM yAvat " [go. rU-2]. 'avandhyaM na kadAciniSphalaM 'etat' dharmasthAnamahiMsAdi, 'etasmin' viniyoge sati 'anvayasampattyA' avicchedabhAvena 'tat' viniyogasAdhyaM dharmasthAnaM sundaram / 'iti:' bhinnakramaH samAptyarthazca, yAvatparamityevaM vo:, vAvat raM' pravRSTa gharmasthAnaM samAta cartha tAtparya: je dharmAnuSThAnane AtmasAt karavAnA uddezapUrvaka pravRtti karAI hoya te pravRttinA pariNAme te dharmasthAna jyAre koI paNa doSa vagaranuM AtmasAt banI jAya tyAre tene siddhi tarIke darzAvela che.je vastune TIkAmAM - tivArahitA padathI, SoDazaka prakaraNanI TIkAmAM tAtti zabdathI ane yogalakSaNa kAtrizikAmAM vikramasiH padathI spaSTarUpe samajAvela che. SoDazaka'prakaraNa vRttimAM A aMge tAttvikasiddhino artha karatAM lakhyuM ke, "potAnA anuSaMga/saMbaMdha mAtrathI nitya verIonAM vairano paNa nAza karavAnA kAraNe te tAttvika che." yogalakSaNa dvAtrizikA'mAM paNa jaNAvyuM che ke - "vAraMvAra pravRtti karavArU5 abhyAsathI zuddha hoya paNa mAtra AbhAsarUpa na hoya te tAttvika kahevAya." - jyAre adhikRta dharmAnuSThAnanI niraticAra-tAttvika siddhi thAya che, tyAre adhika guNavAna pratye vinayAdino bhAva, madhyama guNavAna pratye upakArano bhAva ane hanaguNI pratye dayAdino bhAva avazya hoya che. - tAttvika dharmasthAnanI prAptine siddhi kahevAya che te adhika guNavALA pratye vinayAdinA pariNAmathI yukta' - madhyama guNavALA (sarakhA guNavALA) pratye upakArarUpaphaLa pamADanArI ane hInAdi pratye .karuNAdinA pariNAmathI yukta siddhino anubhavAtmaka pariNAma te siddhino Azaya kahevAya che. - ahIM TIkAnA padomAM tivAhitA je pada che, te '' padanuM vizeSaNa che. te khyAlamAM rAkhIne ahiMsAH aticArarahita prApti e pramANe anvaya karavAthI artha karavAnI sugamatA thaI paDaze. 5.viniyoga: potAne siddha thayeluM dharmasthAna yathAyogya upAyo dvArA bIjA jIvone pamADavuM e viniyoga nAmano Azaya che. e aneka janmonI paraMparA dvArA utkRSTa dharmasthAnanI prApti mATeno saphaLa hetu bane che. SoDazakamAM kahyuM che ke - siddhi pachInuM kArya viniyoga che. A viniyoga karyo chate siddha thayela ahiMsAdi dharmasthAna avaMdhya bane che. je kyAreya niSphaLa na jatAM potAnA phaLane avazya Ape che, tene avaMdhya kahevAya che.) viniyoga karAtuM ahiMsAdi dharmasthAna paraMparAnI akhaMDadhArA dvArA chevaTe parAkASThAnA ahiMsAdi dharmasthAnone pamADe che. mATe te viniyoga karAtuM ahiMsAdi dharmasthAna suMdara che." etad' eTale viniyoga karAtuM ahiMsAdi dharmasthAna "avadhya' che eTale ke te kyAre paNa niSphaLa thatuM nathI. anvayasaMpanyA' eTale e ahiMsAdi dharmasthAnano viniyoga karavAthI paraMparAnI dhArA akhaMDa rahevAnA kAraNe 'tadu eTale viniyoga sAdhya te ahiMsAdi dharmasthAna suMdara (zreSTha) hoya che. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-1 idamatra hRdayam-dharmastAvadrAgAdimalavigamena puSTizuddhimacittameva / puSTizca puNyopacayaH, zuddhizca ghAtikarmaNAM pApAnAM kSayeNa yA kAcinirmalatA, tadubhayaM ca praNidhAnAdilakSaNena bhAvenAnubandhavadbhavati, tadanubandhAna zuddhiprakarSaH sambhavati, niranubandhaM ca tadazuddhiphalameveti na taddharmalakSaNam, tato yuktamuktam "praNidhAnAdibhAvena parizuddhaH sarvo'pi dharmavyApAraH sAnubandhatvAd yogaH" iti / yadyapyevaM nizcayataH parizuddhaH sarvo'pi dharmavyApAro yogastathApi 'vizeSeNa' tAntrikasaGketavyavahArakRtenAsAdhAraNyena sthAnAdigata evadharmavyApAro yogaH, sthAnAdyanyatama eva yogapadapravRtteH sammatatvAditi bhAvaH / / 1 / / A zlokamAM 'sundaramiti' padamAM suMdara pachInA tine tyAM na joDatAM yAvatu' pada sAthe joDavuM, ane vAriti ema joDIne tene samAptinA arthamAM samajavAnuM che, eTale ke enuM aMtimaphaLa para' prakRSTadharmasthAna pamADIne samApta thAya che, evo artha karavAno che. tAtparya: ahIM viniyoganuM je varNana karyuM che, te viniyoga e siddhi pachInuM kArya che. "potAne prApta thayela dharmAnuSThAna yogya upAya dvArA anyane pamADavuM."te viniyoganuM lakSaNa che ane "viniyogathI prakRSTa dharmasthAnanI prApti thAya che" ItyAdi je jaNAvyuM, te viniyoganuM phaLa che. ' - sAdhaka je je dharmasthAnanI siddhi karyA bAda viniyoga kare, te viniyoga tenI upara uparanA dharmasthAnanI siddhi karAvI aMte aMtima parAkASThAnI siddhi sudhI sAdhakane pahoMcADe che. siddhi pachI viniyoga ane te viniyoga dvArA tenAthI uparanI kakSAnI siddhi. A krama eka bhavamAM paNa aMtima kakSAnI siddhi ApI zake che, to koIne aneka bhavonI paraMparA dvArA paNa aMtima siddhie pahoMcADe che. pUrve kahI gayela yoganuM lakSaNa - "mokSanI sAthe joDanAra badho ja dharmavyApAra= yoga' tenuM rahasya e che ke - "rAga vagere maLanA nAza dvArA thatuM 'puSTi' ane 'zuddhivALuM citta ja dharma che." puNyano saMgraha e "puSTi' kahevAya. ghAtikarmorUpa pAponA kSayathI je kAMI nirmaLatA pragaTe te "zuddhi" kahevAya. 1 - puSTi ane 2 - zuddhi ; e baMne praNidhAnAdi pAMce AzayorUpa bhAvathI anubaMdhavALA bane che. te anubaMdhathI zuddhino prakarSa saMbhave. anubaMdha vagaranI puSTi ane zuddhi azuddhirUpa phaLane ja Ape che, mATe e dharmarUpa banatI nathI. mATe "praNidhAnAdi AzayothI parizuddha thayela badho paNa dharmavyApAra e anubaMdhavALo hoI yoga che" ema pUrve je kahevAyuM hatuM te yogya che. jo ke A pramANe nizcayanayanI dRSTie 'parizuddha thayela badho paNa dharmavyApAra e yoga che" to paNa yogazAstronI saMjJAo dvArA nizcita thayela vyavahArathI karAyela vizeSa niyamathI "sthAna vagere ' saMbaMdhI ja dharmavyApAra yoga kahevAya che. kAraNa ke, "sthAna vagere pAMca paikI ja koI paNa ekamAM 'yoga' zabda (padono prayoga yogagraMthakArone mAnya che. ll1|| tAtparya A lakSaNa dvArA ahIM rAgAdi maLanA nAzathI pragaTa thatA zuddhi ane puSTivALA cittane dharma tarIke oLakhAvela che. - puNyano upacaya puSTi che. puNyano upacaya eTale ke AtmAmAM ekatrita thayela puNyarUpa karmano jaththo. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-2 ava. sthAnAdigato dharmavyApAro vizeSeNa yoga ityuktam, tatra ke te sthAnAdayaH ? katibhedaM ca tatra yogatvam ? ityAha - ThANunatthAlaMbaNarahio taMtaMmi paMcahA eso / dugamittha kammajogo, tahA tiyaM nANajogo u / / 2 / / 'ThANunnatthe'tyAdi / sthIyate'neneti sthAnaM AsanavizeSarUpaM kAyotsargaparyaGkabandhapadmAsanAdi sakalazAstraprasiddham, UrNaH - zabdaH sa ca kriyAdAvujhAryamANasUtravarNalakSaNaH, arthaH - zabdAbhidheyavyavasAyaH, AlambanaM-bAhyapratimAdiviSayadhyAnam, ete catvAro bhedAH, 'rahitaH' rUpidravyAlambanarahito nirvikalpa - AtmAnI nirmaLatA te "zuddhi che. - jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya ane aMtarAya A cAra ghAtika rUpa pApano kSaya thavAthI AtmAnI je paNa nirmaLatA thAya che te nirmaLatAne 'zuddhi' kahevAmAM Ave che. - AgaLa ne AgaLa paraMparA cAlyA kare tevI sthitine 'anubaMdha' kahevAmAM Ave che; jyAre evuM na thatAM eka ja sthAne aTakI jAya tevI sthitine niranubaMdha' kahevAmAM Ave che. - ahIM jaNAvela "puSTi' ane 'zuddhi': baMneya anubaMdhavALI eTale ke "sAnubaMdha' banavI joIe. - praNidhAna vagere pAMca Azayo "puSTi' ane 'zuddhi'ne sAnubaMdha banAve che. - A rIte sAnubaMdha banela'puSTi' ane 'zuddhinA pariNAme aMtataH "zuddhino prakarSa prApta thAya che. - prakarSa eTale uttarottara vadhatAM vadhatAM yAvatu parAkASThA sudhInI sthiti. - je anuSThAnamAM praNidhAna vagere Azayo na hoya te anuSThAnamAM thatI 'puSTi ane zuddhi sAnubaMdha nabanatAM niranubaMdha thAya che, te niranubaMdha puSTi ane zuddhi azuddha - anuSThAnanuM phaLa che, mATe praNidhAnAdi Azaya vagaranAM te dharmAnuSThAno dharmarUpa nathI banatAM. - eTalA ja mATe praNidhAna vagere pAMca AzayothI parizuddha banela dharmapravRtti "sAnubaMdha' banatI hovAthI - te "yoga" che; ema je kahyuM che, te yogya ja che. 1. ava sthAna vagere bAbatavALo dharmavyApAra (pUrve jaNAvela) vizeSathI yoga che ema kahyuM che, te yogamAM sthAnAdi zuM che ? temanAmAM keTalA bhedavALuM yogapaNuM che? te jaNAvatAM kahe che ke - gAthA-2 : 1 - sthAna, 2 - UrNa (varNa), 3 - artha, 4 - AlaMbana ane 5 - nirAlaMbana A rItano pAMca prakArano yoga zAstromAM kahelo che, temAM (pahelA) be prakArano yoga kriyA (karma) yoga che jyAre (chellA) traNa prakArano yoga jJAnayoga che -2. vyAkhyArtha: sthAna: AnA vaDe "rahevAya' e sthAna eTale 'AsanavizeSa che. je kAyotsarga, paryakAsana, padmAsana vagere rUpe saghaLA zAstromAM prasiddha che. UrNa UrNa eTale varNa athavA zabda. te kriyA AdimAM bolAtAM sUtronA varNarUpa che. (varNa eTale svara ane vyaMjanarUpa akSaro) artha : artha eTale zabdothI jaNAvAto padArthabodha. " AlaMbana : AlaMbana eTale bAhya pratimAdi viSayaka dhyAna. yoganA A cAra bheda kahyA. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-2 cinmAtrasamAdhirUpa ityevaM 'eSaH' yogaH paJcavidhaH 'tantre' yogapradhAnazAstre, pratipAdita iti zeSaH / uktaM ca - "sthAnorNAlambanatadanyayogaparibhAvanaM samyak / pattayonane, yogATMA rUtti samaviH " [soDa rU-4] sthAnAdiSu yogatvaM ca "mokSakAraNIbhUtAtmavyApAratvaM yogatvam" iti yogalakSaNayogAdanupacaritameva / yattu "yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni yogasya" [pAtaM. sU. 2-29] iti yogAGgatvena yogarUpatA sthAnAdiSu hetuphalabhAvenopacArAdabhidhIyata iti SoDazakavRttAvuktaM tat cittavRttinirodho vo" [. va. 6. 2-2] ti yogakSamAveti dhyeyam | atra sthAnAdiSu 'dvayaM' sthAnorNalakSaNaM karmayoga eva, sthAnasya sAkSAdUrNasyApyuJcAryamANasyaiva grahaNAduzAraNAMze kriyArUpatvAt / tathA 'trayaM' arthAlambananirAlambanalakSaNaM jJAnayogaH, 'tuH' evakArArtha iti jJAnayoga eva, arthAdInAM . sAkSAt jJAnarUpavAn bhA2AA nirAlaMbana : pAMcamo 'rahita=nirAlaMbana rUpIdravyanA AlaMbana vinAno, nirvikalpa jJAnano ja upayogasamAdhirUpa yoga che. A prakAre pAMca prakArano yoga yogazAstromAM kahevAyo che. SoDazakamAM kahyuM che ke - 1 - sthAna, 2 - UrNa, 3 - artha, 4 - AlaMbana, 5 - nirAlaMbana A pAMca prakAranA yoganuM samyapha paribhAvana ja paratatvanI (mokSa) sAthe joDavAmAM samartha che. tethI zAstrajJo tene yogAbhyAsa kahe che." sthAna vageremAM yogatva e anupacarita (koI paNa upacAra-saMskAra karyA vinAnuM) che. kema ke temAM "mokSanA kAraNarUpa AtmabApArapaNuM e yogapaNuM che' - evuM yoganuM lakSaNa raheluM che. yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa ATha, yoganA aMgo che" - A rIte sthAnAdimAM hetu-phaLa (kAraNa-kArya) bhAvathI, eTale ke upacArathI yoganuM aMgapaNuM hovAthI yogarUpatA hovAnI vAta SoDazaka vRttimAM je jaNAvI che, "te pataMjalinA 'cittavRttino nirodha' e yoga che" - evA yoganA lakSaNane dhyAnamAM rAkhIne kahela che. (Ama, yoganAM judAM judAM lakSaNane AdhAre sthAnAdimAM anupacarita yogapaNuM ke upacarita yogapaNuM kahevAmAM apekSAbheda hoI paraspara koI virodha nathI.) sthAnAdi pAMca yogamAM pahelA be arthAtu 1 - sthAna ane 2 - UrNa e kriyAyoga-(karmayoga) ja che. kema ke sthAna to sAkSAtu kriyArUpa che ane UrNa paNa kriyArUpa che, zabdoccAra karatI vakhate uccAra karAtA aMze kriyA thAya che. mATe te kriyArUpa che. tathA 3 - artha, 4 - AlaMbana ane 5 - nirAlaMbana A traNe jJAnayoga che. zlokamAM kahevAyela 'tu' ja kAravAcI. che. eTale A traNe jJAnayoga ja che ema artha karavo. kemake artha Adi traNe sAkSAt jJAnarUpa che. kerI tAtparya : AyogaviMzikAgraMthamAM je pAMcayoganuM varNana karavAnuM che te pAMca yoganAnAmollekhapUrvaka tenI ahIM vyAkhyA ApavAmAM AvI che. - yogazAstromAM vividha prakAranI apekSAothI aneka prakAre yogonA bhedonuM varNana karavAmAM AvyuM che. te paikInI eka apekSA vizeSane AzrayIne ahIM A sthAnAdi pAMca yoganuM svarUpa varNavyuM che. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-3 16 - - - - eSa karmayogo jJAnayogo vA kasya bhavatIti svAmicintAyAmAha - dese savve ya tahA, niyameNeso carittiNo hoi / iyarassa bIyamittaM, ittu ciya kei icchaMti / / 3 / / A sthAnAdiyoga e upacarita eTale ke, atAttvika yoga nathI, paNa anupacarita eTale ke, tAtvika yoga che. evuM pUjya upAdhyAyajI mahArAje TIkAnA "zAnadiyorAd4"jolAbUtAtmavyApAraayo tvatiyo kSayonuparitakhevA" evAM pado dvArA spaSTa karyuM che. paraMtu ahIM evo prazna uThe che ke - ahIM tame sthAnAdine nirupacarita yogarUpe jaNAvo cho, paNa 13mA SoDazakanI cothI gAthAnI TIkAmAM pU. AcArya bhagavaMtazrI yazobhadrasUri mahArAje ene upacarita yogarUpe jaNAvela che ane e mATe pAtaMjala yogadarzananA bIjA adhyAyanA ogaNatrIsamAM yamaniyamAnaHIMvAmapratyAhAradhAraVILAnasamAdhavoDaSTAvakrana yojAI - A sUtranI sAkSI ApI che. A sUtra to yamAdi AThane yogarUpe nahIM paNa yoganA aMgarUpe jaNAve che ane yamAdimAM ja AsanAdisthAnAdi Ave che. eTale sthAnAdi paNa yogarUpa na banyAM, paNa yoganA aMgarUpa banyAM. AthI yoganA aMgarUpa sthAnAdine nirupacarita yogarUpa na kahevAya; paNa kAraNamAM kAryano upacAra karIne upacArathI yoga kahevo paDe. to A prakArano parasparamAM virodhAbhAsa kema? AvI zaMkAnuM samAdhAna karatAM pUjya upAdhyAyajI mahArAja jaNAve che ke - SoDazakanI TIkAmAM sthAnAdine je yoganA aMga tarIke jaNAvela che, te maharSi pataMjalinA 'vittavRttinirotho yo?' 'cittavRttinirodharUpa yoga che" e lakSaNane anusarIne jaNAvela che. maharSi paMtajalie yoganuM lakSaNa cittavRttinirodha jaNAvyuM che ane sthAnAdine cittavRtti nirodhanA aMgarupe sAdhanarUpe jaNAvela che. jyAre graMthakAra pU. A. zrI haribhadrasUri mahArAje "mokSanI sAthe AtmAne yoje te saghaLoya dharmavyApAra yoga kahevAya evuM yoganuM lakSaNa kaheluM che. AthI A lakSaNanA anusAre sthAnAdi pAMceya AtmAne mokSanI sAthe joDI ApatAM hovAthI sthAnAdi pAMceya yoganAM aMga nahIM, paNa svayaM yogarUpa bane che. mATe te nirupacarita yoga kahevAya che. eTale baMne prakAranI ghaTanAmAM apekSA bhinna hovAthI koI virodha raheto nathI. A rIte AsthAnAdi pAMca yogamAM sthAna ane bolAto zabda kriyAyogarUpa che ane artha, AlaMbana ane nirAlaMbana - A traNa jJAnayogarUpa che. ahIM zabdayogamAM khAsa e dhyAnamAM rAkhavAnuM che ke, lakhAyelA zabdono ke zAbdabodhano kriyAyogamAM samAveza nathI karyo, paNa uccAryamANa bolAtA zabdanA uccAraNAMzano ja kriyAyogamAM samAveza karyo che. kAraNa ke, zabda bolatI vakhate kaMTha, tALu, hoTha vagerenA athaDAvA rUpa vacanAnukULa kriyA thAya che. AthI te aMzamAM te kriyAyogarUpa che. A kriyAyoga, karmayoganA nAmathI paNa oLakhAya che re ava A kriyAyoga (karmayoga) athavA jJAnayoga kone hoI zake e aMgenI svAmitvanI vicAraNA rajU karatAM jaNAve che - gAthA-3 : sthAnAdi pAMca prakArano A yoga 1 - dezavirativALAne temaja 2 - sarva virativALAne nakkI hoya che. ethI nIcenI (apunabaMdhakAdi) kakSAnA jIvone e bIjarUpe hoya che. e bIjane upacArathI (kAraNamAM kAryano upacAra karavA dvArA) keTalAko yogarUpa Iccha-mAne che - 3. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-3 'dese savve ya'tti / saptamyAM paJcamyarthatvAddezatastathA sarvatazca cAritriNa eva 'eSaH' prAguktaH sthAnAdirUpo yoga: 'niyamena' itaravyavacchedalakSaNena nizcayena bhavati, jJAnarUpasya kriyArUpasya vA'sya cAritramohanIyakSayopazamanAntarIyakatvAt / ata evAdhyAtmAdiyogapravRttirapi cAritraprAptimArabhyaiva granthakRtA yogabindau prarUpitA, tathAhi -.. "rezaripezcima vo marIma: tra pUrvASito yodhyAtmiliH samavartate " rUi57] phUti 'dezAdibhedataH' dezasarvavizeSAd 'idaM' cAritraM 'adhyAtmAdiH' adhyAtma - 1 bhAvanA - 2 AdhyAnaM - 3 samatA - 4 vRttisaMkSayazca - 5 / tatrAdhyAtma-ucitapravRttetabhRto maitryAdibhAvagarbha zAstrAjjIvAditattvacintanam 1 / .. bhAvanA-adhyAtmasyaiva pratidinaM pravardhamAnazcittavRttinirodhayukto'bhyAsaH 2 / AdhyAna-prazastaikArthaviSayaM sthirapradIpasadRzamutpAtAdiviSayasUkSmopayogayutaM cittam 3 / samatA-avidyAkalpiteSTAniSTatvasaMjJAparihAreNa zubhAzubhAnAM viSayANAM tulyatAbhAvanam 4 / vyAkhyArthaH deza ane sarva zabdane paMcamI vibhaktinA arthamAM saptamI (prAkRta bhASAne kAraNe) karavAmAM AvI che. mATe dezathI ane sarvathI cAritra pALavAvALAne ja pUrvokta sthAnAdi yoga nakkI hoya, 'niyama' zabda anyonI bAdabAkI mATe che. (dezavirati ane sarvavirativALAne ja sthAnAdi yoga hoya, anyane na hoya.) jJAnarUpa athavA kriyArUpa A pAMce yogano cAritramohanIya karmanA kSayopazama sAthe avinAbhAvI (nAntarIyaka) saMbaMdha hovAthI Ama kahevAyuM che. (eTale dezavirati-sarvavirati vinAnAne paNa sthAnAdi yoga hoya evuM nathI.) AthI ja, adhyAtma vagere pAMca prakAranA yoganI pravRtti paNa cAritra prAptithI prAraMbhIne ja graMthakAra pU. A. zrI haribhadrasUrijI mahArAjAe "yogabiMdumAM kahI che. te A mujaba - "mahAtmAoe dezAdi (deza ane sarva cAritra) bhedavALuM aneka prakAranuM cAritra kahyuM che. A cAritranI hAjarImAM pUrvakathita adhyAtmAdi (pAMca prakArano) yoga hoya che." li357ii. dezAdibhedathI eTale deza ane sarva ema be prakAra pADIne, A cAritra (vividha prakAravALu che.) 1 - adhyAtma, 2 - bhAvanA, 3 - AdhyAna, 4 - samatA ane 5 - vRttisaMkSaya - A pAMca "adhyAtmAdi yoga' kahevAya che. adhyAtma eTale ucita pravRttivALA vratadhArI AtmAnuM maitrI Adi bhAvanAyukta, zAstrAnusArI jIvAdi tattvonuM ciMtana - 1. bhAvanA eTale adhyAtmano ja pratidina vRddhi pAmato cittanI vRtti (vAsanA)one rokanAro, abhyAsa - 2. AdhyAna eTale prazasta evI eka vastunA viSayamAM sthira-pradIpa jevuM, utpatti, sthiti ke nAzane lagatA sUkSma upayogavALuM citta - 3. samatA eTale (mithyAtvAdi) avidyAthI jagatanA padArthomAM ISTa ane aniSTapaNAnI je kalpanA thAya che, te ISTAniSTa saMjJAno tyAga karI zabha ane azubha baMne ya vastuomAM samAnapaNAnuM bhAvana - 4. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-3 1 7 -~-~~ ~ 39 vRttisaMkSayazca-manodvArA vikalparUpANAM zarIradvArA parispandarUpANAmanyasaMyogAtmakavRttInAmapunarbhAvana nirodha: 1 / vRttisaMkSaya eTale mana dvArA thatI vikalparUpa ane zarIra dvArA thatI sUkSma kaMpanAdi rUpa paulika saMyogonI vRttiono pharI utpanna na thAya e rItano nirodha (rokavuM) - pa. tAtparya : 1adhyAtmayoga : zAstrakArazrI mAtra tattvaciMtanane adhyAtmayoga na kahetAM viziSTa prakAranI vyakti dvArA viziSTa prakAre karAyelA tatvaciMtanane ja adhyAtmayoga rUpe svIkAre che. jagatamAM tattvaciMtana karanArA to aneka prakAranA jIvo hoya che. abhavI, durbhavI, bhArekarmIbhavI,ninavo, zuSkapAMDitya dharAvanArAo paNa tattvaciMtana karatA hoya che. temanuM te tattvaciMtana adhyAtmayogarUpa banatuM nathI.tattvaciMtana adhyAtma yogarUpa kyAre bane?-te darzAvatAM zAstrakArazrIe te aMge nIce mujabanI vizeSatAone anivArya gaNAvI che? 1- tattvaciMtana karanAra AtmA, ucita pravRtti karanAra hovo joIe. enA jIvanamAM koI paNa prakAranI anucita pravRtti na hovI joIe. 2- tattvaciMtana karanAra AtmA vratadhArI arthAtu ke pAMcamA chaThThA guNasthAnaka rUpa dezavirati ke sarvavirativALo hovo joIe paNa virati vinAno nahi. 3- tattvaciMtana karanAra AtmAnuM te tattvaciMtana, maitrI-pramoda vagere yathAyogya bhAvanAothI otaprota baneluM hovuM joIe, paNa te zuSka kakSAnuM na hovuM joIe. 4- tattvaciMtana karanAra AtmAnuM te tattvaciMtana zAstrAnusArI hovuM joIe, paNa kalpanAnusArI na hovuM joIe. AvA prakAranI vizeSatAvALA tattvaciMtanane zAstrakAro 'adhyAtmayoga' kahe che. 2. bhAvanAyogaH A adhyAtmayoganuM vAraMvAra sevana karavuM, enuM nAma ja bhAvanAyogI che. eTaluM jamAtra najaNAvatAM vadhatA jatA cittanirodhapUrvakanA vAraMvAra sevAtA adhyAtmayogane bhAvanAyogarUpe jaNAvyo che. kAraNa ke, adhyAtmayoganA vAraMvAra sevanathI AtmA bhAvita/saMskArita thAya che ane saMskAranA kAraNe bhUtakALanA azubha saMskArono vilaya thAya che. A rIte vAraMvAra banavAthI kramazaH cittavRttino nirodha kramazaH vadhato jAya che. arthAt kevAraMvAra A rIte adhyAtmayoganuM sevana karavAthI, rAga, dveSa, viSaya, kaSAya Adi doSonuM svarUpa AtmAne ghaNuM ja spaSTa thAya che. enI pakkaDamAMthI chUTavAnI tIvra tamannA thAya che. e doSothI chUTavAnA upAyo AtmasAta thAya che. jenA yoge jema jema tattvaciMtananI mAtrA vadhatI jAya tema tema rAga-dveSanI vRttiono, viSaya-kaSAyanI mAtrAno vadhune vadhu ghaTADo thato jAya che. AtmA uparathI tenI pakkaDa vadhu ne vadhu chUTatI jAya che ane mana vadhune vadhu zubha viSayomAM sthira banatuM jAya che, mATe mAtra adhyAtmayoganA vAraMvAra sevanane bhAvanAyoga na kahetAM vadhatA jatA cittavRttinirodhapUrvaka vAraMvAra sevAtA adhyAtmayogane'bhAvanAyoga' jaNAvyo. jo vAraMvAra tattvaciMtana karavA chatAM jarA paNa cittavRttino nirodha na thAya to samajavuM ke, vAstavamAM adhyAtmayoga Avyo nathI ane cittavRtti nirodhanI mAtrAmAM vadhAro na thAya to samajavuM ke, yathArtha bhAvanAyoganI prApti thaI ja nathI. nizcayanayathI A avasthA pAMca-chadde guNasthAnake hoya che. 3. dhyAna (AdhyAna) yoga : bhAvanAyoganuM sevana karavAnA pariNAme cittavRtti nirodhanI mAtrA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-3 vadhatAM vadhatAM dhyAnayoganI prApti thAya che. kAraNa ke, pravartamAna cittavRttinirodhanA kAraNe citta vadhune vadhu svaccha, sthira ane sUkSma banatuM jAya che. jethI te sUkSma viSayonuM atyaMta sahajatApUrvaka dhyAna karI zake che. kharekhara, A bhUmikAmAM dhyAna karavuM paDatuM nathI, paNa ApoApa dhyAna thaI ja jAya che. A bhUmikAmAM dhyAna e sAhajika avasthA banI jAya che. yogabiMdu, trizikA vagere zAstromAM dhyAnayoga" evo zabdaprayoga karAyo che. jyAre vyAkhyAnakAra maharSi ahIM "AdhyAna" zabdano prayoga karIne -AsamannA dhyAnazrAdhyAnam - kahIne sarvathA dhyAnamaya avasthAne AdhyAnarUpe oLakhAve che. jo ke sarvathA dhyAnamaya avasthA to artha-kAma premI saMsArI AtmAnI paNa te te viSayomAM hoya che. e avasthAne yogarUpa kahI zakAya nahIM. AthI zAstrakAra bhagavaMta ahIM aprazasta viSayonA dhyAnano niSedha karavA mATe sau prathama 'prazasta' zabdano prayoga karIne kahe che ke, citta prazasta viSayavALuM ane eka ja padArthano viSaya karanAruM hovuM joIe arthAtuM ke te AtmahitamAM sahAya kare /mokSamArganI sAdhanAmAM AgaLa vadhAre tevA eka padArthanA viSayamAM sthira hovuM joIe. vaLI, A prazasta evA eka padArthanA viSayamAM citta asthira dIpaka jevuM nahIM paNa sthira dIpaka jevuM hovuM joIe ane te prazasta eka padArthanA paNa utpAda, vyaya ane dhrauvyAMza viSayanA sUkSma upayogavALuM hovuM joIe. AvA prazasta eka padArthanA utpAda, vyaya, dhrovyAMza viSayaka sUkSma upayogayukta sthira dIpaka tulya cittane AdhyAnayoga kahyo che. nizcayanayathI A avasthA lagabhaga sAtamA guNasthAnakathI bAramA guNasthAnaka sudhI hoya che. AdhyAnayoganA kAraNe cittavRtti ghaNI janirmaLa bane che. ahIM anAdikALathI AtmA upara adhikAra jamAvI beThelI avidyA dUra thAya che. kAtrizikAmAM anAdikAlIna mithyAvyavahArothI utpanna thayelavAsanAne avidyArUpe jaNAvela che. anAdikALathI AtmA sAthe rahela rAga, dveSa ajJAnanA yoge AtmA anukULa viSayomAM rAga ane pratikULa viSayomAM veSa karavArUpa mithyAvyavahAra AcarI rahyo che. emithyAvyavahArathI cittamAM je rAga, dveSa karavAnA miththA saMskAro/vAsanAo daDha thayela che, tene avidyA kahevAya che. e avidyAno AdhyAnayoganA pariNAme uzkeda thaI jAya che. 4. samatAyoga: padArthanA dravya-guNa-paryAyaviSayaka sUkSma ane sudaDha upayogadhArAnA yoge te mithyAsaMskArono/vAsanAono parihAra thAya che, jenA yoge zubha-azubha viSayomAM tulyatAnuM samAnatAnuM bhAvana thAya che. jene samatAyoga kahevAya che. ahIM vAsI-caMdanakalyAvasthA, sukha-duHkha samAvasthA, bhava-mokSa samAnAvasthA pragaTa thAya che. A jakharekharo samatAyoga che.nizcayanayathI A avasthA paNa lagabhaga sAtamAM guNasthAnakathI prAraMbhIne bAramA guNasthAnaka sudhI hoya che. 5. vRttisaMkSayayoga samatAyoganI parAkASThAe AtmA pahoMce tyAra pachI AtmAnI vRttiono sarvathA uccheda thato hovAthI tene vRttisaMkSaya yoganI prApti thAya che. vAstavamAM AtmA nistaraMga mahodadhi/prazAMta mahAsAgara jevo che. emAM vRtti hoya ja nahIM, paNa samudramAM jema pavananA yoge taraMgo uThe che, tema AtmAmAM paNa anyanA saMyogathI vRttio pragaTe che. A vRttio be prakAranA anya saMyogathI utpanna thatI hovAthI te be prakAranI che. manarUpa anya saMyoga dvArA thatI vikalparUpa vRtti-1 ane zarIrarUpa anya saMyoga dvArA thatAM spaMdanarUpa vRtti-2 A banneya prakAranI vRttino saMpUrNa prakArano kSayate saMkSaya kahevAya che arthAtu ke te vRttiono saMkSaya thayA pachI Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-3 12 arthateSAmadhyAtmAdInAM sthAnAdiSu kutra kasyAntarbhAvaH iti ced ? / ucyate - adhyAtmasya citrabhedasya devasevA-japa-tattvacintanAdirUpasya yathAkramaM sthAne UrNe'rthe ca / bhAvanAyA api bhAvyasamAnaviSayatvAttatraiva / dhyAnasyAlambane / samatAvRttisaMkSayayozca tadanyayoga iti bhAvanIyam / tato dezataH sarvatazca cAritriNa eva sthAnAdiyogapravRttiH sambhavatIti siddham / nanu yadi dezataH sarvatazca cAritriNa eva sthAnAdiyogaH tadA dezaviratyAdiguNasthAnahInasya vyavahAreNa zrAddhadharmAdau pravartamAnasya sthAnAdikriyAyAH sarvathA naSphalyaM syAdityAzaGkayAha 'itarasya' dezasarvacAritrivyatiriktasya sthAnAdikaM 'ita eva' dezasarvacAritraM vinA yogasambhavAbhAvAdeva 'bIjamAtraM' yogabIjamAtraM 'kecid' vyavahAranayapradhAnA icchanti / pharI kadApi tevRttio pragaTa thatI nathI, temAM mana dvArA pragaTatA vikalparUpavRttionA ucchedarUpa vRtti saMkSayayoga bAramA guNasthAnakanA aMte thAya che. jethI kevaLajJAna pragaTe che ane zarIra dvArA thatA spaMdanarU5 vRttionA ucchedarU5 vRttisaMkSaya yoga teramAM guNasthAnakanA aMte thAya che. jethI zailezI avasthA ane mokSanI prApti thAya che. A pAMceya yogonA phaLonuM varNana yogabiMdumAM ane aDhAramI yogabheda- trizikAmAM suMdara rIte karavAmAM AveluM che. zaMkA adhyAtmAdi pAMcenA sthAnAdi pAMcamAM kyAM kyAM kono kono samAveza thAya che? samAdhAnaH devapUjA, maMtrajapa, tattvaciMtana vagere svarUpa vividha prakAranA adhyAtmano sthAna, UrNa ane arthayogamAM yathAkrame samAveza thAya che. adhyAtmamAM je "bhAvya (bhAvavA yogya) viSaya" che te ja bhAvanAnuM paNa "bhAvya (bhAvavA yogya) viSaya che. mATe bhAvanAno samAveza paNa sthAna, UrNa ane arthamAM ja yathAkrame thAya che. dhyAna (AdhyAna)no samAveza "AlaMbana'mAM thAya che. samatA ane vRttisaMkSaya A be yogano samAveza nirAlaMbana mAM thAya che, ema vicAravuM. mATe pUrve kahyuM tema) dezavirati ane sarvavirativALAne ja A sthAnAdi yoganI pravRtti saMbhave che, tema siddha thayuM. zaMkA - jo dezavirati ane sarvavirativALAne ja A sthAnAdi yoga hoya tema tame kaho cho, to dezaviratiguNasthAnakathI nIcenA (samyakta-apunabaMdhaka vagere) guNasthAnake vartatA, vyavahArathI zrAvakadharma vageremAM pravartatA jIvonI sthAnAdi kriyA sarvathA niSphaLa thaI jAya ne ? samAdhAna mATe ja evA Itara' (deza-sarvavirati vinAnA) jIvone deza ke sarva cAritra vagarayoganI utpatti nahi thatI hovAthI ja temanI sthAnAdi kriyA e yoganuM kevaLa 'bIja' ja hoya che, ema vyavahAranayane mukhya karanArA keTalAko kahe che. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 yogavizikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-3 "mokSakAraNIbhUtacAritratattvasaMvedanAntarbhUtatvena sthAnAdikaM cAritriNa eva yogaH, apunarbandhakasamyagdRzostu tadyogabIjam" iti nizcayanayAbhimataH panthAH / vyavahAranayastu yogabIjamapyupacAreNa yogamevecchatIti vyavahAranayenApunarbandhakAdayaH sthAnAdiyogasvAminaH, nizcayanayena tu cAritriNa eveti vivekaH / tadidamuktam - "apunarbandhakasyAyaM, vyavahAreNa tAtvikaH / adhyAtmi-mAvanArUpo, nizavenottarasya tu rUdazA" (covi.] apunarbandhakasya upalakSaNAtsamyagdRSTezca 'vyavahAreNa' kAraNe kAryatvopacAreNa 'tAttvikaH' kAraNasyApi kathaJcitkAryatvAt / 'nizcayena' upacAraparihAreNa 'uttarasya tu' cAritriNa eva / sakRdvandhakAdInAM tu sthAnAdikamazuddhapariNAmatvAtrizcayato vyavahAratazca na yogaH kintu yogAbhAsa ityavadheyam / uktaM ca - "sakRdAvartanAdInAmatAttvika udAhRtaH / pratyapAyaphalaprAyastathA veSAdimAtrataH / / 370 / / " [yogabinduH] sthAnAdi yogo mokSanA kAraNabhUta cAritranI pariNatinI anubhUtimAM samAI jatA hovAthI cAritrinA sthAnAdi ja yogasvarUpa hoya che. apunabaMdhaka ane samyagdaSTi AtmAonA sthAnAdi yogo e "yogabIjarUpa che, ema nizcayanayane saMmata mArga che. vyavahAranaya to upacArathI yogabIja e paNa yoga ja che. ema Icche (kahe) che. A rIte - 1 - vyavahAranayathI apunabaMdhaka ane samyagdaSTi jIvo sthAnAdi yoganA svAmI che. ane 2 - nizcayanayathI to cAritrIo ja deza ane sarva) sthAnAdi yoganA svAmI che. Ama viveka karavo. te vAta A rIte yogabiMdumAM kahevAI che. "apunabaMdhaka AtmAnA adhyAtma ane bhAvanA yoga vyavahAranayathI tAttvika che, jyAre cAritrI AtmAnA e yogo nizcayanayathI tAtvika che." apunabaMdhakano ane upalakSaNathI samyagdaSTi AtmAno (adhyAtma ane bhAvanA) yoga vyavahArathI eTale kAraNamAM kAryano upacAra karavAthI tAtvika jANavo. kAraNa ke kAraNa paNa aMze aMze kAryarUpa che. nizcayanaya upacArarahita hovAthI enA mate to 'uttara' eTale cAritrIno ja (adhyAtma ane bhAvanA) yoga tAttvika jANavo. e sivAyanA sabaMdhaka vagere jIvonA sthAnAdi yogo azuddha pariNAmavALA hovAnA kAraNe nizcaya ane vyavahAra baMne nayathI "yoga nathI, paraMtu yogAbhAsa' - "bAhya dekhAve yoga' che ema jANavuM. yoga na hovA chatAM yogano AbhAsa-bhrama karAve tevA che. yogabiMdumAM kahyuM che ke - "saphabaMdhaka vagere jIvono yoga atAtvika kahyo che. e yoga mAtra bAhya veSa vagerethI ja hoya che ane moTe bhAge anarthana karanAra hoya che." Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-3, 4 sakRd ekavAramAvartante utkRSTAM sthitiM badhnanti ye te sakRdAvartanAH, AdizabdAd dvirAvarttanAdigrahaH, 'atAttvikaH' vyavahArato nizcayatazcAtattvarUpaH / / 3 / / ava. tadevaM sthAnAdiyogasvAmitvaM vivecitam, arthateSveva pratibhedAnAha - ikkiko ya cauddhA, itthaM puNa tattao muNeyavyo / icchA-pavitti-thira-siddhibheyao samayanIIe / / 4 / / mohanIya karmanI utkRSTa sthitine je jIvo have pachI eka ja vAra bAMdhanArA hoya te jIvo 'sakRbaMdhaka' kahevAya che. Adi zabdathI dvibaMdhaka=be vAra evI sthitine bAMdhanArA jIvo vagere levA. atAtvika' eTale nizcaya ane vyavahAra baMne nayanI apekSAe te atattvarUpa che. Ilal tAtparya : A gAthAmAM yogano adhikArI koNa ? A viSayanuM nirUpaNa nizcayanaya ane vyavahAranayanI apekSAe alaga alaga rIte karavAmAM AvyuM che. - nizcayanaya tAttvika svarUpano ja svIkAra kare che. jyAre vyavahAranaya upacarita avasthAno paNa svIkAra kare che arthAta kenizcayanaya kAryano ja kAryarUpe svIkAra kare che, jyAre vyavahAranaya kAraNano paNa kAryarUpe svIkAra kare che. - AthI pAMcamA, chaTTA vagere guNasthAnakamAM rahelA dezavirati, sarvaviratithI yukta AtmAo je sthAnAdiyoganuM ArAdhana kare, te sthAnAdine ja nizcayanaya yogarUpe svIkAre che. paNa pahelA guNasthAnake rahelA apunabaMdhakake cothA guNasthAnake rahelA samyagdaSTi AtmAo ke je viratidhara nathI, tevA AtmAo je sthAnAdi yoganuM ArAdhana kare, te sthAnAdine nizcayanaya yogarUpe na svIkAratAM yogabIjarUpe svIkAre che. kAraNa ke, apunabaMdhaka ane samyagdaSTinA sthAnAdiyogonuM ArAdhana avazya yoganuM kAraNa bane che. vyavahAranaya to apunabaMdhaka ane avirata samyagdaSTinA sthAnAdi yoganA ArAdhanane paNa kAraNamAM kAryano upacAra karIne yogarUpa ja mAne che. have je AtmAo sakrabaMdhaka ke dvibaMdhaka vagere apunabaMdhaka karatAM paNa nIcenI bhUmikAmAM rahela che, temanA sthAnAdiyoganI pravRttine to nizcayanaya ke vyavahAranaya, koI paNa yogarUpe svIkAratA nathI. kAraNa ke, tenI sthAnAdi yoganI pravRtti yogarUpa to nathI ja, paNa yoganAM kAraNarUpa paNa nathI banatI. AthI tenI sthAnAdi yoganI pravRtti atAtvika yogarUpa che. tenAthI sakadabaMdhaka ke dvibaMdhaka AtmAo dvArA karAtIsthAnAdi yoganI pravRttithI te AtmAone phaLarUpe moTe bhAge mAtra apAyo ja prApta thAya che. - je AtmA mohanIya karmanI utkRSTa sthiti have kadI bAMdhavAno nathI, te "apunabaMdhaka kahevAya che. je AtmA mohanIya karmanI utkRSTa sthiti ekavAra bAMdhavAno hoya te 'sakabaMdhaka kahevAya che. je AtmA mohanIya karmanI utkRSTa sthiti bevAra bAMdhavAno hoya te 'kribaMdhaka' kahevAya che. all ava. A rIte sthAnAdi yoganA svAmi aMgenI vAta pUrNa thaI. have sthAnAdimAM rahelA peTA prakAro batAvatAM kahe che - gAthA-4: ane have pharI, sthAnAdi dareka yogo yogazAstrIya nIti mujaba, tattvathI, 1 - IcchA, 2 - pravRtti, 3 - sthiratA ane 4 - siddhi nAmanA prakArothI jANavA -4. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-4,5,6 'vika 4' uttA batra' thAnAvo 'punaH' varmajJAnavikhepiyAnApekSa mUyaH vajhatuddha 'tattvataH' sAmAnyena dRSTAvapi paramArthataH 'samayanItyA' yogazAstrapratipAditaparipATyA 'icchApravRttisthirasiddhibhedataH' icchApravRttisthirasiddhibhedAnAzritya 'muNeyavvo' tti jJAtavyaH / / 4 / / ava. tAneva bhedAn vivarISurAha - tajjuttakahApIIi saMgayA vipariNAmiNI icchA / savvatthuvasamasAraM, tappAlaNamo pavattI u / / 5 / / taha ceva eyabAhagaciMtArahiyaM thirattaNaM neyaM / savvaM paratthasAhagarUvaM puNa hoi siddhi tti / / 6 / / 'tajjuttakahA' ityAdi / 'tadyuktAnAM' sthAnAdiyogayuktAnAM kathAyAM prItyA arthabubhutsayA'rthabodhena vA janito yo harSastallakSaNayA 'saGgatA' sahitA 'vipariNAminI' vidhikartRbahumAnAdigarbhaM svollAsamAtrAdya vyAkhyArtha: sAmAnyathI kriyAyoga (karmayoga) ane jJAnayoga A be bhedo batAvyA chatAM paramArthathI yogazAstramAM kahevAyela paripATI (paraMparA) anusAra sthAnAdi dareka yogo - 1 - IcchA, 2 - pravRtti, 3- sthiratA ane 4 - siddhi ema cAra prakAranA thAya che, ema jANavuM - Ill. tAtparyaH yoganA je sthAna,urNa, artha, AlaMbana ane nirAlaMbana evA pAMca prakAro darzAvyA, te sAmAnya rUpe darzAvyA hatA. jyAre have tAtvikadaSTiepAramArthika dRSTie vicArIe to te darekanA cAra cAra bheda thAya che. A rIte yoganA kula-vIsa prakAra thAya che. - sthAnaviSayakaIcchAyoga, sthAnaviSayaka pravRttiyoga, sthAnaviSayaka sthirayoga ane sthAnaviSayaka siddhiyoga - A rIte sthAnayoganA cAra prakAra thayA, te ja rIte UrNa viSayaka IcchAdi cAra yoga, arthaviSayaka IcchAdi cAra yoga, AlaMbanaviSayaka IcchAdi cAra yoga ane nirAlaMbana viSayaka IcchAdi cAra yoga - e rIte vIsa prakAra thAya che - jA. ava0 te bhedonuM vivecana karavAnI IcchAvALA graMthakArazrI kahe che ke - gAthA-pa-: 1 - IcchAyoga = te te yogane siddha karela yogInI kathA sAMbhaLavA - kahevA AdimAM atyaMta prItiyukta viziSTa-vardhamAna pariNAmavALI IcchA. 2 - pravRttiyoga = upazama bhAvanI pradhAnatAvALuM, sthAnAdi yogonuM sarvatra pAlana (sevana). 3 - sthiratAyoga = vidanonI ciMtAne dUra karI sthAnAdi yoganuM sarvatra pAlana (pravRttirUpa sthAnAdi yogomAM AvatAM vighnono jaya karI yogasiddha karavo te). 4 - siddhiyoga = potAne siddha thayela sthAnAdi yoganuM upazama Adi phaLa bIjA jIvone prApta karAvavuM - pa-6. vyAkhyArtha: sthAnAdi yoga jemaNe sAdhyo che evA yogIonI kathA (sAMbhaLavA-kahevAdi)mAM teno artha jANavAnI IcchAne ke teno artha samajAvAne kAraNe thatA harSarUpa jaNAtI prItithI yukta, vipariNAminI IcchA 'IcchAyoga'rUpa che. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-5-6 23 tkiJcidabhyAMsAdirUpaM vicitraM pariNAmamAdadhAnA icchA bhavati, dravyakSetrAdyasAmagryeNAGgasAkalyAbhAve'pi yathAvihitasthAnAdiyogecchayA yathAzakti kriyamANaM sthAnAdi icchArUpamityarthaH / ___ pravRttistu 'sarvatra' sarvAvasthAyAM 'upazamasAraM' upazamapradhAnaM yathA syAttathA 'tatpAlanaM' yathAvihitasthAnAdiyogapAlanam, 'o' tti prAkRtatvAt / vIryAtizayAd yathAzAstramaGgasAkalyena vidhIyamAnaM sthAnAdi pravRttirUpamirtha sAdhI 'taha ceva' tti / tathaiva' pravRttivadeva sarvatropazamasAraM sthAnAdipAlanametasya pAlyamAnasya sthAnAderbAdhakacintArahitaM sthiratvaM jJeyam / pravRttisthirayogayoretAvAn vizeSaH yaduta-pravRttirUpaM sthAnAdiyogavidhAnaM sAticAratvAdvAdhakacintAsahitaM mati ! sthirarUpaM tvabhyAsasauSThavena nirbAdhakameva jAyamAnaM tajAtIyatvena bAdhakacintApratighAtAcchuddhivizeSeNa tadanutthAnAJca tadrahitameva bhavatIti / zakti, saMyoga vagerenI hInatAnA kAraNe vidhipUrvaka uttama yoga na sevI zakanAro paNa AtmA, vidhipUrvaka uttama yogane sevatA yogIo pratye haiyAmAM bahumAnabhAva dhAraNa karI, potAnA ullAsapUrvaka zakya teTalo yogAbhyAsa karI, vidhipUrvakanA te uttama yogane sevavAno manoratha kare te IcchA 'vipariNAminI IcchA' kahevAya che. sthAnAdi yogane vidhipUrvaka sevavAnI IcchApUrvaka, dravya, kSetra, kALa, bhAvanI apUrNatAthI saMpUrNa dravyAdinA abhAvamAM paNa zakti mujaba karAtA sthAnAdi yogo e "IcchAyoga' rUpa che. sthAnAdi yogonA sevananI dareka avasthAmAM je rIte 'upazama'mukhya bane te rIte zAstrokta sthAnAdi yogonuM pAlana e 'pravRttiyoga' che. (gAthAmAM jaNAvela pAlTImo mAMno '' sAthe joDAyela 'go' prAkRta bhASAne kAraNe thayo che.) vIryanA atizayathI (prabaLa ullAsa-parAkramathI) zAstra mujaba, dareka aMgonA pUrNa pAlanarUpa karAtI sthAnAdipravRtti e 'pravRttiyogarUpa' che. paNa pravRttimAM jema sthAnAdi dareka yogonuM upazamanI mukhyatAvALuM pAlana hatuM, tevuM ja "aticArarUpa vipnonI ciMtA - vinAnuM - eTale ke "aticAra vinAnuM doSarahita sthAnAdi yoganuM pAlana te 'sthiratAyoga" che. zikA - pravRtti ane sthiratA A baMne yogomAM eka samAna pAlana dekhAya che, to baMnene alaga kema kahyAM ?]. samAdhAna - baMne eka jevA dekhAtA hovA chatAM temAM jUdApaNuM che. "pravRttimAM pAlana thatA sthAnAdi yogomAM . aticAro lAgatA hovAthI temAM aticAra lAgavAnI ciMtA rahetI hoya che. (jyAre 'sthiratA'mAM aticAra lAgavAnI ciMtA hotI nathI.) sthiratA yogane pAmanArA sthAnAdi yogo - 1 - abhyAsanI nipuNatAnA kAraNe aticArarUpa vipnanI ciMtA vinAnAM bane che, (bAdhA vinAnAM te thatAM hoya che) 2 - aticArarUpa vipna-ciMtA vinAnAM te ekasarakhAM thavAthI viziSTa zuddhi thAya che. 3 - niraticAra evA te ekasarakhAM anuSThAnanI viziSTa zuddhine kAraNe temAM bAdhaka doSo (aticAro) pedA ja thatA nathI. mATe te sthAnAdi yogo vighna-ciMtA (aticAra) rahita ja banatA hoya che. ATalo pravRtti ane sthiratA yoga vacce pharaka jANavo. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 yogaviMzikA prakaraNa saTIka sAnuvAda, gAthA-6 'sarva' sthAnAdi svasminnupazamavizeSAdiphalaM janayadeva parArthasAdhakaM svasanihitAnAM sthAnAdiyogazuddhyabhAvavatAmapi tatsiddhividhAnadvArA paragatasvasadRzaphalasampAdakaM punaH siddhirbhavati / __ ata eva siddhA'hiMsAnAM samIpe hiMsAzIlA api hiMsAM kartuM nAlam, siddhasatyAnAM ca samIpe'satyapriyA apyasatyamabhidhAtuM nAlam / evaM sarvatrApi jJeyam / 'itiH' icchAdibhedaparisamAptisUcakaH / atrAyaM matkRtaH saMgrahazlokaH - "icchA tadvatkathAprItiH, pAlanaM zamasaMyutam / pAnaM (pravRtti.) roSamIniH sthI siddhi parArthatA sArA" ti sAdA sthAnAdi sarva yogo, tene sAdhanAra AtmAmAM viziSTa upazamAdi phaLane pragaTAve che, pachI teo svAzraye AvelA ke rahelA ane hajI jemaNe sthAnAdi yoganI zuddhi karI nathI evA jIvone te yoganI siddhi karAve che. A rIte potAne siddha thayelo yoga anyane paNa prApta karAvavo e "siddhi' nAmano yoga che. upara mujabanI vAtano anusaMdhAna karatAM jaNAve che ke - AthI ja ahiMsAnI siddhi karanAra yogInI samIpa AvelA hiMsako paNa hiMsA karavA samartha rahetA nathI (ahiMsaka banI jAya che). e ja rIte satyaniSTha AtmA pAse asatyanA premIo paNa asatya bolI zakatA nathI. ema dareka yoganI bAbatamAM jANavuM. ti=A rIte IcchA, pravRtti, sthiratA ane siddhiyoganI vAta pUrI thaI. A bAbatane eka ja zlokamAM saMgRhIta karatA pUjya upAdhyAyajI mahArAja jaNAve che ke - IcchAyoga=(sthAnAdi yoga dharatA) yogIonI kathAnI prIti, pravRttiyogasupazamayukta (sthAnAdi) yoganuM pAlana, sthiratAyoga (sthAnAdi yogamAM lAgatA) doSo (aticAra)nA bhayano nAza, siddhiyoga svaprApta (sthAnAdi) yoga bIjAne pamADavA. 'DA tAtparya chAyA - sthAnAdi koI paNa yoganI IcchA, yogarUpa tyAre ja bane che ke, jyAre te te prakAranA yogIonI vAto na samajAya to paNa sAMbhaLavAmAM AnaMda Ave. sAMbhaLyA pachI samajAya to vizeSa AnaMda Ave ane yogIonI vAto sAMbhaLyA ke samajyA pachI, huM paNa Avo yoga karI zakuM to kevuM sAruM' - evo bhAva janma ane zakti mujaba thoDuM ghaNuM paNa te mujaba karavAno prayatna karAya. pachI zakti, saMyoga, sAmagrI AdinA abhAve pUrepUruM na karI zake, paNa yathAzakya karavAno yatna hoya to te IcchAyogarUpa gaNAya. jo e dizAmAM yathAzakya prayatna paNa na hoya to te IcchAyoga' gaNAya nahIM. pravRttiyo- zAstrokta vidhipUrvaka khAmI vagaranA yogAnuSThAnane pravRttiyoga' tyAre ja kahevAya ke, jyAre te upazama pradhAna hoya. arthAtuM ke jema jema zAstrokta vidhi mujaba sthAnAdi yoganuM khAmI vagaranuM Asevana thatuM jAya tema tema jo krodhAdi kaSAyono upazama thato jAya, AtmA zAMta-prazAMta banato jAya to ja te zAstrokta vidhipUrvaka karAtuM anuSThAna pravRttiyogarUpa bane che. - - lona - A pravRttiyoganuM khUba ja kuzaLatApUrvaka Asevana karatAM karatAM evo abhyAsa thaI jAya ke, te te yoga, sAdhakane evo AtmasAtu banI jAya ke jethI emAM koI paNa jAtanI skUlanA jana Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-7 ava. uktA icchAdayo bhedAH, arthateSAM hetUnAha - ee ya cittarUvA, tahAkhaovasamajogao haMti / tassa u saddhApIyAijogao bhavvasattANaM / / 7 / / ee ya 'tti / ete ca' icchAdayaH citrarUpAH parasparaM vijAtIyAH svasthAne cAsaGkhyabhedabhAjaH, 'tasya tu' adhikRtasya sthAnAdiyogasyaiva zraddhA idamitthameveti pratipattiH, prItiH tatkaraNAdau harSaH, AdinA dhRtidhAraNAdiparigrahastadyogata: 'bhavyasattvAnAM' mokSagamanayogyAnAmapunarbandhakAdijantUnAM 'tathAkSayopazama thAya ane pratyekavakhate anuSThAna A rIte niraticAra banavAnA kAraNe bhaviSyanA pratyeka anuSThAno mATe sAdhakane potAne paNa evo AtmavizvAsa pragaTI jAya ke, have mAruM A anuSThAna saMpUrNa rIte zAstrokta rIte ja pravartaze, temAM kyAMya khAmI ke alanA nahIM thAya. AvA vizvAsanA yoge tenA aMtaHkkaraNamAMthI sAdhanAmAM bAdhaka banatA aticAro lAgavAnI ciMtA dUra thaI jAya che. AthI sAdhakanuM citta atyaMta svastha banI jAya che ane potAnI yoga pravRttimAM te atyaMta ekAgratA/svairyano anubhava kare che. AvI AMtarika bhUmikAvALA yogAnuSThAnane"stharyayoga' kahevAya che. siddhiona- siddhiyogamAM paropakAranI mukhyatA rahe che. sthAnAdiyoganI siddhi thatAM yogI atyaMta viziSTa prakAranA upazamAdino anubhava kare che. AvA yogInI AMtarika parizuddhi ghaNI javiziSTa prakAranI hoya che. temanA sAMnidhyamAM AvanAra pratyeka jIvo e siddhithI bhAvita bane che. yogIne je yoga, siddha thayo hoya teno anubhava potapotAnA paricayamAM AvanAra anyane paNa karAvI zake che. zAstramAM baLadevamuni vagerenAM dRSTAMto Ave che, jemAM jaNAvyuM che ke, temanA sAnnidhyamAM AvatAM hiMsaka prANIo paNa potAnA hiMsakabhAvane choDI detA hatA. tIrthaMkara paramAtmA to ahiMsAdi dharmonI prakaSTasiddhine varelA hoya che. AthI temanA atizayomAM to A badhI vigato Ave ja che. paNa anya yogasiddha yogIonA jIvanamAM paNa A hakIkata spaSTa jovA maLe che - pa-7ll . . ava0 IcchA vagere (sthAnAdi) yoganA bheda kahyA. have teonAM kAraNo jaNAve che. gAthA-7 : (sthAnAdi yogomAM) zraddhA, prIti AdinA kAraNe bhavya jIvonA te te prakAranA - kSayopazamathI "IcchAdi yogo' aneka prakAravALA thAya che - 7. vyAkhyArthaH A IcchAdi yogo citrarUpa che, eTale aMdaroaMdara vijAtIya vividha prakAranA che; teo potAnA sthAne asaMkhya bheTavALA che. te adhikRta sthAnAdi yogamAM ja - 1 - zraddhAnuM zAstramAM e yoga jevo varNavAyela che, te kharekhara tevo ja che' evo svIkAra. 2 - prIti=(zakti mujaba) e yoganuM pAlana karatAM thato AnaMda. 3- 'Adi thI dhRti, dhAraNA vagere levAnAM dhRti e yogamAM dhIraja, dhairya, TakI rahevuM te. dhAraNA e yoganA saMskAronuM daDhIkaraNa.] - - sthAnAdi yogomAM zraddhA, prIti, dhRti, dhAraNA AdithI mokSe javAnI yogyatA dharAvatA apunabaMdhakAdi kakSAvALA bhavya jIvone tevA (vividha) prakAranA kSayopazamo pragaTe che. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-7,8 yogataH' tattatkAryajananAnukUlavicitrakSayopazamasampattyA bhavanti, icchAyogAdivizeSe AzayabhedAbhivyaGgayaH kSayopazamabhedo heturiti paramArthaH / ata eva yasya yAvanmAtraH kSayopazamastasya tAvanmAtrecchAdisampattyA mArge pravartamAnasya sUkSmabodhAbhAve'pi mArgAnusAritA na vyAhanyata iti sampradAyaH / / 7 / / ava. icchAdInAmeva hetubhedamabhidhAya kAryabhedamabhidhatte - aNukaMpA nivveo, saMvego hoi taha ya pasamu tti / eesiM aNubhAvA, icchAINaM jahAsaMkhaM / / 8 / / 'aNukaMpa' tti / 'anukampA' dravyato bhAvatazca yathAzakti duHkhitaduHkhaparihArecchA / 'nirvaH' tetharinAne mavaparAditer | saMve?' mokSAmitrA: | tathA 'prazamazca' krodhakaNDUviSayatRSNopazamaH / ityete 'eteSAM' icchAdInAM yogAnAM yathAsaGkhyaM anu pazcAd bhAvAH 'anubhAvAH' - kAryANi bhavanti / - e vividha prakAranA IcchAdi yogone pedA karavAmAM anukULa evA vividha prakAranA kSayopazamanI saMpattithI IcchAdi yogo pragaTa thAya che. (eTale vividha prakAranA kSayopazamanI saMpattithI vividha prakAranA Iccha pragaTe che.). IcchAdi yogavizeSamAM zraddhAdi Azaya vizeSothI jANI zakAto kSayopazama ja kAraNarUpa che. A ahIM rahasya che. AthI ja, jIvane jeTalo kSayopazama pragaTe che, tene teTalI ja IcchAdi yogasaMpattinI prApti thAya che. e yogasaMpattinA mArge pravartatA jIvano bodha sUkSma na hoya to paNa tenuM mokSamArganusArIpaNuM naSTa thatuM nathI. A rIte saMpradAya che. ll avaDha IcchA vagerene utpanna karanAra kAraNanA prakArone varNavIne have tenA kAryanA prakArone kahe che. gAthA-8 : A IcchA vagerenAM anukaMpA, nirveda, saMvega ane upazama e kramika thanArAM kAryo che. eTale ke, icchAyogathI anukaMpA, pravRttiyogathI nirveda, dhairyayogathI saMvega tathA siddhiyogathI prathama pragaTe che. 8. vyAkhyArtha: zakti mujaba duHkhI jIvonA duHkhane dUra karavAnI IcchA eTale anukaMpA. te 1 - dravyAnukaMpA ane 2 bhAvAnukaMpA; ema be prakAranI che. A saMsAra asAra-nirguNa che' evuM jJAna thavAthI, samagra saMsAra kArAvAsasamo che evuM lagADanAra vairAgya nirveda che. mukti meLavavAnI tAlAvelI te saMvega che. ane krodharUpI khaNaja ane viSayarUpI tRSNAno upazama eTale 'prazame." A IcchAdi yogonAM kramazaH phaLa-kAryarUpa A (anukaMpAdi cAreya) thAya che. tethI temane 'anubhAva' kahevAya che. anubhAva=kArya, phaLa. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka-sAnuvAda, gAthA-8 2 7 yadyapi samyaktvasyaivaite kAryabhUtAni liGgAni pravacane prasiddhAni tathApi yogAnubhavasiddhAnAM viziSTAnAmeteSAmihecchAyogAdikAryatvamabhidhIyamAnaM na virudhyata iti draSTavyam / vastutaH kevalasamyaktvalAbhe'pi vyavahAreNecchAdiyogapravRtterevAnukampAdibhAvasiddhe anukampAdisAmAnye icchAyogAdisAmAnyasya tadvizeSe ca tadvizeSasya hetutvamityeva nyAyasiddham / ata eva zamasaMveganirvedAnukampA''stikyalakSaNAnAM samyaktvaguNAnAM pazcAnupUdhaiva lAbhakramaH prAdhAnyAchatthamupanyAsa iti saddharmaviMzikAyAM pratipAditam / / 8 / / jo ke anukaMpAdi A cAreya bhAvo zAstromAM samyaktanA phaLarU5 liMgo tarIke prasiddha che. chatAM ya yogAnubhavathI siddha thatAM e viziSTa koTinAM anukaMpAdi "IcchAdi yoganA phaLarUpa che ema kahevAmAM koI virodha Avato nathI. vAstavika rIte vicArIe to kevaLa samyakta avasthA (4thA guNasthAnakomAM paNa vyavahAranaye IcchAdi yoganI pravRtti hovAthI ja amukaMpAdi bhAvo hovAnuM siddha thAya che. kema ke sAmAnyakakSAnA anukaMpAdi mATe sAmAnyakakSAnA ja IcchAyogAdi ane vizeSakakSAnA anukaMpAdi mATe vizeSakakSAnA ja IcchAyogAdi kAraNarUpa banatA hoya che, e vAta nyAyathI saMgata che. eTalA ja mATe samyatvanA guNarUpa 1 - zama, 2 - saMvega, 3 - nirveda, 4 - anukaMpA ane 5 - AstiSpa - A pAMcenI jIvane prApti ulaTA kramathI thAya che (eTale pahelA Astikya Ave, pachI anukaMpA, pachI nirveda, pachI saMvega ane chelle zama-upazama pragaTe che). [zaMkA - jo kramamAM Astikya paheluMne zama-upazama chelluM che, to ahIM paheluM zamane chelle Astikya kema batAvyuM che ? samAdhAna - e guNonI pradhAnatA (vizuddhi)ne lakSamAM laI A rIte batAvAya che, ema 'saddharmaviMzikAmAM pU. A. zrI haribhadra sU. mahArAje kaheluM che. . [vizativizikA-6-18] tAtparya : zAstramAM samyaktvanAM kAryabhUta liMgo tarIke Thera Thera zama, saMvega, nirveda, anukaMpA ane AstikyanuM varNana karyuM che. jyAre ahIM A pAMcamAMthI AstiSpa bAda karIne bAkInAM anukaMpA vagere cArane IcchAdi yoganAM kAryarUpe jaNAvela che ane 'zama, saMvega, nirveda, anukaMpA ane Astikya" ema prasiddha kramane paNa ulaTAvIne zamane pahelAM na mUkatAM, anukaMpAne pahelI mUkIne zamane chelle mUkavAmAM Avyo che. A jotAM prAthamika dRSTie nIce mujabanA prazno upasthita thAya che. zAstramAM anukaMpAdine mAtra samyakatvanAM(cothA guNasthAnakanAM) kAryo jaNAvyAM che. jyAre ahIM tene IcchAdi yoganA (pAMcamAM vagere guNasthAnakanAM) kAryo jaNAvyAM che. kAraNa ke, IcchAdi yoganA adhikArI tarIke pAMcamA vagere guNasthAnakamAM rahela dezaviratidhara ke sarvaviratidharane mAnavAmAM AvyA che. AthI zAstramAM anukaMpAdicothA guNasthAnake pragaTI zake che, tema jaNAvyuM che ane ahIM IcchAdi AvyA pachI eTale pAMcamA vagere guNasthAnake pragaTe che, ema jaNAvyuM. to zuM A paraspara virodhAbhAsa nathI? 2 - zAstromAM zama, saMvega, nirveda, anukaMpA, Astikya evo krama darzAvyo che, jyAre ahIM anukaMpA, nirveda, saMvega, zama Avo krama darzAvyo che, to zuM A paNa paraspara virodhAbhAsa nathI? - Abanneya praznono pU. upAdhyAyajI mahArAje A yogaviMzikAnI vyAkhyAmAM ghaNo ja suMdara pratyuttara Apyo che. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-9 ava. tadevaM hetubhedenAnubhAvabhedena cecchAdibhedavivecanaM kRtam, tathA ca sthAnAdAvekaikasminnicchAdi 1- mAtra samyakatvanA kAraNe pragaTatAM anukaMpAdi sAmAnya prakAranAM hoya che ane pAMcamA vagere guNasthAnakamAM rahela viratidhara AtmAnA IcchAyogAdithI pragaTatAM anukaMpAdi viziSTa prakAranA hoya che. - ahIM je- IcchAyogAdinA kAryabhUta anukaMpAdijaNAvyAM che. te viziSTa prakAranA anukaMpAdine lakSyamAM rAkhIne jaNAvyAM che ane zAstromAM anyatra je mAtra samyakatvanAM kAryabhUta liMgo tarIke anukaMpAdi jaNAvyAM che, te sAmAnya kakSAnA IcchAdine lakSyamAM rAkhIne jaNAvyAM che - A vastune lakSyamAM rAkhIne vicAravAmAM Ave to kyAMya paraspara virodhAbhAsa nahIM jaNAya. bIjI vAta e che ke, anukaMpAdine mAtra IcchAyoganA ja kAryarUpe mAnavAmAM Ave ane sa ttvanA kAryarUpe na mAnavAmAM Ave to paNa cothA guNasthAnake anukaMpAdi mAnavAmAM vAMdho Avato nathI. kAraNa ke - cothA guNasthAnake viratinA pariNAmo na hovAthI bhale tAttvika IcchAdi yoga na hoya; paraMtu vyavahArathI to mAtra samyakatvanI prApti thaI hoya tyAre paNa IcchAdi yoganI pravRtti mAnavAmAM AvI che. eTale cothA guNasthAnake paNa je je aMze IcchAdi yoganI pravRtti hoya te te aMze te IcchAdi yoganA kAryabhUta/phaLabhUta anukaMpAdi mAnavAmAM jarA paNa bAdha jaNAto nathI. A samagra kathananuM tAtparya eka ja che ke, cothA guNasthAnake mAtra samyakatvanI hAjarImAM sAmAnya kakSAno IcchAdi yoga hovAthI tyAM tenA kAryabhUta/phaLabhUta sAmAnya kakSAnA anukaMpAdi yoga hoya che ane pAMcamA vagere guNasthAnake viratinA pariNAma hovAthI viziSTa prakArano IcchAdi yoga hovAthI tyAM tenA kAryabhUta viziSTa prakAranA anukaMpAdi hoya che. A rIte sAmAnya kakSAnA anukaMpAdi pratye sAmAnya kakSAnA IcchAdi yoganI ane viziSTa kakSAnA anukaMpAdi pratye viziSTa kakSAnA IcchAdi yoganI kAraNatA che. zAstramAM je zama, saMvega, nirveda, anukaMpA, Astikya evo krama darzAvyo che te prAdhAnya/zreSThatAnI apekSAe darzAvyo che. arthAtu ke Astikya karatAM anukaMpA, anukaMpA karatAM nirveda, nirveda karatA saMvega, saMvega karatAM zamazreSTha che. eTale ke sauthI pahelo zamapachI saMvega pachI nirveda, pachI anukaMpA ane tyAra bAda AstikA mUkavAmAM AvyuM che. jyAre ahIM 'AstiSa anukaMpAdi guNonI prApti je krame thAya che, te prAptinA kramane lakSyamAM rAkhIne sau prathama anukaMpA, te pachI nirveda, te pachI saMvega ane te pachI prazamane mUkavAmAM Avyo che. arthAt ke anya zAstramAM zreSThatAnI apekSAne lakSyamAM rAkhIne krama darzAvyo che. jyAre ahIM prAptinI/utpattinI apekSAne lakSyamAM rAkhIne krama darzAvyo che. A badhI carcAthI eka vAta e paNa phalita thAya che ke -zamAdi pAMcamAMthI IcchAyoganAM phaLarUpe anukaMpA, pravRttiyoganA phaLarUpe nirveda, speryayoganA phaLarUpe saMvega ane siddhiyoganA phaLarUpe upazama pragaTe che. AmAM AstiSpa bAkI rAkhyuM, AthI ema nakkI thAya che ke, Astikya e mAtra samyakatvanuM kArya che ane anukaMpAdi IcchAdinuM kArya che. A aMge pU. upAdhyAyajI mahArAje tattvArthanA pahelA adhyAyanI TIkAmAM sAro khulAso karyo che. vizeSa jijJAsue pU. upAdhyAyajI bhagavaMtanI 'tattvArtha sUtra'nA pahelA adhyAyanI TIkA joI javI - 8 ava. Ama, hetu (kAraNa) bhedathI ane anubhAva (kArya) bhedathI IcchAdi yoganA prakAronuM vivecana karAyuM. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-9 bhedacatuSTayasamAvezAdetadviSayA azItirbhedAH sampannAH, etanivedanapUrvamicchAdibhedabhitrAnAM sthAnAdInAM sAmAnyena yojanAM zikSayannAha - evaM ThiyaMmi tatte, nAeNa u joyaNA imA payaDA / ciivaMdaNeNa neyA, navaraM tattaNNuNA sammaM / / 9 / / 'evaM' ityAdi / 'evaM' amunA prakAreNecchAdipratibhedairazItibhedo yogaH, sAmAnyatastu sthAnAdiH paJcabheda iti 'tattve' yogatattve 'sthite' vyavasthite 'jJAtena tu' dRSTAntena tu caityavandanena iyaM 'prakaTA' kriyAbhyAsaparajanapratyakSaviSayA 'yojanA' pratiniyataviSayavyavasthApanA, 'navaraM' kevalaM tattvajJena 'samyag' avaiparItyena relA ISaa sava. tAvAda - temaja sthAnAdi pAMca bhedonA, dareka yogamAM IcchAdi cAra-cAra bhedonA samAvezathI sthAnAdisaMbaMdhI esI bheda - prApta thayA. IcchAdi yogonA bhedothI alaga alaga prakAranA thatA sthAnAdi yogonI sAmAnya paNe yojanA (ghaTanA) jaNAvatAM graMthakAra kahe che ke - gAthA-9 : yoganI bAbatamAM A mujaba (pUrve kahyuM tema) tattva hovAthI tenI pragaTa yojanA (ghaTanA) tattvajJoe caityavaMdananA dAkhalAthI samyaka prakAre jANavI - 9. vyAkhyArtha: A prakAre IcchAdi peTA-prakAro gaNatAM eMsI prakArano yoga thAya che ane sAmAnyathI sthAnAdi pAMca - prakArano yoga thAya che. Ama yoganuM svarUpa nakkI thayela hovAthI, caityavaMdananA dRSTAMtathI kriyAbhyAsamAM parAyaNa evA AtmAone pratyakSa anubhavAtI spaSTa evI yojanA (dareka viSayane yathArtha ghaTAvavo te) yathArtha rIte mAtra tattvajJAnI ja sAcI rIte jANI zake che. ho tAtparya : A yoganI ghaTanA caityavaMdananA dRSTAMtathI'pragaTa' che. eTale ke yogAbhyAsa karatA AtmAo dvArA karatA vidhipUrvakanA caityavaMdanAdi dvArA anya AtmAo mATe pratyakSa dAkhalArUpa che. sthAnAdi yoganA abhyAsI AtmAonI caityavaMdanAdi kriyA joIne anya AtmAone paNa teno ghaNokharo khyAla Ave che. e rIte yogAbhyAsI AtmAne potAne pratyakSa-pragaTa evI yogabhedonI ghaTanA anya yogapremI AtmAone mATe paNa pratyakSa-pragaTa bane che. navara' - va tattvana e pado mUkIne spaSTa karI ApyuM ke, daSTAMto dvArA yoganI ghaTanAne yogasvarUpanA jJAtAo ja samajI zake che, bIjA nahi - hA ava0 sAmAnyathI sthAnAdinI te yojanAne ja kahe che - Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-10-11 janma 'arihaMtaceiyANaM, karemi ussagga' evamAiyaM / saddhAjuttassa tahA, hoi jahatthaM payannANaM / / 10 / / eyaM ca'tthAlaMbaNajogavao pAyamavivarIyaM tu / iyaresiM ThANAisu, jattaparANaM paraM seyaM / / 11 / / ' 'arihaMta' ityAdi / "arihaMtaceiyANaM karemi kAussaggaM" evamAdi caityavandanadaNDakaviSayaM zraddhAyuktasya' kriyAstikyavata: 'tathA' tena prakAreNochAryamANasvarasampanmAtrAdizuddhasphuTavarNAnupUrvIlakSaNena 'yathArthaM' abhrAntaM padajJAnaM bhavati, parizuddhapadochAre doSAbhAve sati parizuddhapadajJAnasya zrAvaNasAmagrImAtrAdhInatvAditi mAva: T20 aa gAthA-10-114 tathA prakAre uccAra karAtA "arihaMta ceIyANa karemi kAussagga" AvA pardonuM yathArtha padajJAna zraddhAyukta AtmAne thAya che - "AvuM' padajJAna arthAlaMbana yogavALAne (arthayogI-AlaMbanayogIne) prAyaH aviparita evuM mokSa phaLadAyI hoya che. jyAre Itara=(arthayoga, AlaMbanayoga nahi pAmelAne) jo te sthAnAdi yogomAM prayatnazIla rahe to paraM=avazya zreya=mokSaphaLadAyI bane che. 10-11. vyAkhyArtha: "arihaMta ceIyANa karemi kAussagga' vagere caityavaMdana vidhimAM bolAtAM sUtro "daMDasUtro' tarIke gaNAya che. (namutyurNa, arihaMtaceIyA, logassa, puSparavaradIvaDhe ane siddhANaM buddhANaM) yathAyogya svara, saMpadA, mAtrA vagerenA lakSyapUrvaka zuddha, pragaTa, varNa, AnupUrvI vagerenA upayogapUrvaka bolAtAM sUtrothI zraddhAvAnane eTale ke kriyA pratye Astikya dharAvanArane yathArtha-bhrama vinAnuM padajJAna thAya che. Avo zuddha sUtroccAra thAya tyAre bIjA doSo vidyamAna na hoya to zuddha padajJAna thAya che. (bIjA doSa=koIne sAMbhaLavAnI takalIpha hovI vagere) kAraNa ke, zuddha padajJAna e zravaNasAmagrI mAtrane AdhIna che. II10nA tAtparya : varNayoga sthAnAdi pAMca prakAranA yogane caityavaMdananA daSTAMtathI samajAvavA mATe A gAthAmAM varNayoganuM varNana karavAmAM AvyuM che. - "arihaMtaceIyANa' vagere padonuM yathArthakoTinuM jJAna thAya, tene varNajJAna kaheluM che. A yathArtha varNajJAna tyAre ja thAya che, jyAre caityavaMdananAM te te sUtronA zuddha ane spaSTa uccAra karavAmAM Ave. kAraNa ke, zuddha ane spaSTa uccAra sUtronA yathArtha padajJAnamAM kAraNa che. - je sUtra bolAtuM hoya, temAM AvatA svaromAM hrasva, dIrgha, plata vagere svaronA je je prakAro hoya, te te svarono barAbara te te mujaba ja uccAra karavo joIe. jo hrasva svarano dIrgha ke dIrdhasvarano hrasva uccAra karAya to te uccAra azuddha uccAra gaNAya che. te ja rIte je je sUtramAM je je saMpadAo hoya, je je pado hoya, je je mAtrA hoya, teno te te prakAre aTakIne ja uccAra thavo joIe, nahi to te uccAra azuddha thAya che. AvA azuddha uccArathI zrotAne te padonuM jJAna paNa tevuM ja azuddha thAya, azuddha padajJAnanA kAraNe arthajJAna paNa azuddha thAya che ane azuddha arthajJAnanA kAraNe pravRtti paNa azuddha thAya che. AvA badhA anartho na thAya te mATe zuddha uccAra karavo joIe. Avo zuddha uccAra karavo e ja varNayoga che. A varNayoga jJAnayoganuM kAraNa che. azuddha uccArane zAstrakAroe Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-11 - - 'eyaM ca'tti / etaca' - parizuddhaM, caityavandanadaNDakapadaparijJAnam, 'arthaH' upadezapadaprasiddhapadavAkyamahAvAkyaidaMparyArthaparizuddhajJAnam, 'AlambanaM' ca prathame daNDake'dhikRtatIrthakRd, dvitIye sarve tIrthakRtaH, tRtIye pravacanam, caturthe samyagdRSTiH zAsanAdhiSThAyaka ityAdi, 'tadyogavataH' tatpraNidhAnavata: 'prAyaH' - bAhulyena 'aviparItaM tu' abhIpsitaparamaphalasampAdakameva, arthA''lambanayogayorjJAnayogatayopayogarUpatvAt, tatsahitasya caityavandanasya bhAvacaityavandanatvasiddheH, bhAvacaityavandanasya cAmRtAnuSThAnarUpatvenAvazyaM nirvANaphalatvAditi bhAvaH / doSarUpa jaNAvI, haMmezAM tenI AlocanA karavAnuM jaNAvyuM che. mATe ja pagAmasijjAmAM tetrIza AzAtanAonuM varNana karatAM 'i vAddha, vadhyAtriAM , , kavara, patharI .. rosarInaM 'vagere padanI vyAkhyA karatAM lakhyuM ke - - ... tathA holu chu vItattAthA.... ane prazALavA AzAtanA tathA detupUrA thoDativAraH Rtattassa micchAti kriyA.... (ArmasaMprada sahi. 3) [tathA doSapUrNa zruta je bhaNyuM te A mujaba. A prakAre je AzAtanA thaI hoya, tenA kAraNe je aticAra karAyo te duSkata mithyA thAo' A pramANenI kriyA. 1oll. A dareka rIte zuddha evuM caityavaMdana daMDakanAM padonuM dareka prakAranuM jJAna ('artha yoga ane "AlaMbana yogavALAnuM moTe bhAge aviparIta bane che. emAM...) artha eTale upadezapada nAmanA graMthamAM batAvela padArtha, vAkyArtha, mahAvAkyartha ane audaMparyArtha dvArA nizcita thayela - jJAnabodha, ane AlaMbana eTale "pahelA daMDaka-arihaMtaceIyANamAM muLanAyaka bhagavAnanuM, "bIjA daMDaka-logassa'mAM sarva bhagavAnanuM, 'trIjA daMDaka-pukharavaradIvaThuM'mAM - jJAnanuM ane cothA daMDaka-siddhANaM-buddhANaM'mAM samakitI zAsanadeva-devIne uddezIne (kAyotsarga-stuti Adi karavA). ane A caityavaMdana sUtronA padonuM parizuddha jJAna arthayogI ane AlaMbana yogIne prAyaH ISTa evA paramaphaLa ApanAruM bane che. kema ke arthayoga ane AlaMbanayoga A baMne jJAnayogarUpa hovAnA kAraNe upayogarUpa che. ziMkA - A rIte karAyeluM caityavaMdanAdi sUtronuM padajJAna mokSaphaLa ApanAra kema bane che ? samAdhAna - AvA artha ane AlaMbanayoganA upayogathI yukta caityavaMdanAdi e bhAvacaityavaMdanAdi bane che ane evAM bhAvacaityavaMdanAdi anuSThAna e amRtaanuSThAnarUpa hovAthI avazya nirvANa phaLane ApanAra bane che. kema ke amRtaanuSThAna avazya nirvANa phaLane ApanAruM hoya che. tAtparya : arthayoga cetyavaMdanAdi sUtronuM parizuddha padajJAna mokSaphaLa ApanAruM bane che. evuM parizuddha padajJAna arthayoga ane AlaMbanayoganI pradhAnatA dharAvatA yogIone thAya che. - arthayo tyAre ja sadhAya ke jyAre caityavaMdanAdi sUtronA pratyeka padanA upadezapada' vagere graMthomAM batAvyA mujaba padArtha, vAkyartha, mahAvAkSArtha ane edaMparyArthino bodha thAya. jaNAvyuM paNa che ke - payavakkamahAvakvatthamaidaMpajaM ca ettha cattAri / suabhAvAvagamaMmi haMdi pagArA viNiddiThA / / - 'padArtha, vAkSArtha, mahAvAkSArtha ane edaMparyArtha - A cAra prakAro zrutanA bhAvArthanuM jJAna karavA mATe batAvelA che.' Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-10-11 prAyograhaNaM sApAyayogavadvyAvRttyartham / dvividho hi yogaH sApAyo nirapAyazca, tatra nirupakramamokSapathapratikUlacittavRttikAraNaM prAkkAlArjitaM karma apAyastatsahito yogaH sApAyaH, tadrahitastu nirapAya iti / tathA ca sApAyAAlambanayogavataH kadAcitphalavilambasambhave'pi nirapAyatadvato'vilambena phalotpattau na vyabhicAra iti prAyograhaNArthaH / _ 'itareSAM-' arthAlambanayogAbhAvavatAmetacaityavandanasUtrapadaparijJAnaM 'sthAnAdiSu yatnavatAM, gurUpadezAnusAreNa vizuddhasthAnavarNodyamaparAyaNAnAmAlambanayogayozca tIvraspRhAvatAM 'paraM' kevalaM zreyaH, arthAlambanayogAbhAve vAcanAyAM pracchanAyAM parAvartanAyAM vA tatpadaparijJAnasyAnuprekSA'saMvalitatvena 'anupayogo dravyam' AlaMbanayoga: AlaMbana eTale Teko-uddeza sahAro. sAdhanAnA prAraMbhakALamAM koIkarUpI vyakti ke koI paNa rUpIvastuno sahAro laI mokSanI sAthe joDANa sAdhavAno prayatna karavAno hoya che. e rIte abhyAsa karatAM karatAM e sAdhanA AtmasA,banatAM emAMthI ja anAlaMbana-nirAlaMbana yogane ' pAmavAnI bhUmikA taiyAra thAya che. AlaMbanarUpe caityavaMdanAdi sUtranA daSTAMtamAM pahelA daMDakasUtra-"arihaMtaceIyANamAM nizcita eka tIrthaMkaranuM, bIjA daMDakasUtra-logarsa'mAM sarva tIrthakaronuM, trIjA-puphakharavaradIva-daMDakasUtramAM jJAnanuM ane cothA daMDaka sUtra-siddhANaMbuddhANaM-veyAvaccagarANa'mAM zAsananA adhiSThAyaka devadevInuM AlaMbana-sahAro levAno vihita karAyo che. e rIte te te sthaLe vihita te te rUpI vyakti ke rUpIvastuno Azraya karavo e AlaMbana nAmano yoga che. - jinapratimA, paramAtmAnI samavasaraNakALanI rUpI avasthA vagere paNa AlaMbanarUpa bane che. ziMkA - ahIM 'prAyaH" zA mATe jaNAvyuM che ? samAdhAna - "sApAyayogI'nI bAdabAkI karavA mATe "prAyaH" zabdanuM grahaNa che. ziMkA - sApAyayogI eTale zuM?] samAdhAna - yoga be prakArano che 1 - sApAyayoga ane 2 - nirapAyayoga mATe yogI paNa be prakAranA thayA. 1 - sApAyayogI, 2 - nirapAyayogI. sApAyathona=mokSamArganI nirvighna ArAdhanAmAM pratikULacittavRttinA kAraNarUpa pUrvasaMcita karma eTale apAya. Avo apAya je yogamAM hoya te sApAyayoga che ane nirapIvo =mokSamArganI nirvighna ArAdhanAmAM pratikULacittavRttinA kAraNarUpa pUrvasaMcita karmarUpa apAya je yogamAM nathI hoto, te nirapAyayoga che. sApAyaevAartha-AlaMbanayogIne kyAreka sApAyatAne kAraNe muktiphaLa moDuM maLe tema bane che ane nirapAya evA arthaAlaMbanayogIne muktiphaLa tarata maLe che, e baMne bAbatamAM koI virodhanamAnI bese mATe "prAyaH padamUkavAmAM AvyuM che. ahIM Itarone" eTale : artha ane AlaMbana yogane nahi dharatA evA ane guru upadezathI, vizuddha evA sthAnavarNayogamAM puruSArtha karanArA ane artha-AlaMbana yoganI tAlAvelIvALA jIvonuM caityavaMdanasUtronAM padonuM parijJAna mAtra kalyANa kare che. artha ane AlaMbana yoga na hoya tyAre vAcanA, pRcchanA athavA parAvartanAmAM caityavaMdanAdi sUtronA padonI anuprekSA hotI nathI arthAt upayoga hoto nathI. upayoga vinAnuM anuSThAna dravyAnuSThAna kahevAya che. mATe temanuM Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-11,12 33 itikRtvA dravyacaityavandanarUpatve'pi sthAnorNayogayatnAtizayAdAlambanaspRhayAlutayA ca taddhatvanuSThAnarUpatayA bhAvacaityavandanadvArA paramparayA svaphalasAdhakatvAditi bhAvaH / / 11 / / ___ ava. sthAnAdiyatnAbhAve ca tacaityavandanAnuSThAnamaprAdhAnyarUpadravyatAmAskandaniSphalaM viparitaphalaM vA syAditi lezato'pi sthAnAdiyogAbhAvavanto naitatpradAnayogyA ityupadizabAha - iharA u kAyavAsiyapAyaM ahavA mahAmusAvAo / tA purUvA viya, vivo vAro pArA 'iharA utti / 'itarathA tu' arthAlambanayogAbhAvavatAM sthAnAdiyatnAbhAve tu tat caityavandanAnuSThAnaM 'kAyavAsitaprAyaM' sammUrcchanajapravRttitulyakAyaceSTitaprAyaM mAnasopayogazUnyatvAt, upalakSaNAdvAgvAsitaprAyamapi draSTavyaM, tathA cAnanuSThAnarUpatvAniSphalametaditi bhAvaH / / 'athavA' - rUti doSAntare, taraityavanAnuSThAne mahAmRSAvA, "sthAnamInArAtmAnuM sutsunAma" anuSThAna dravya-caityavaMdanarUpa bane che. chatAM sthAna ane UrNa yogamAM emano khUba prayatna hoya che ane artha tathA AlaMbana yoganI tAlAvelI hoya che mATe temanuM anuSThAna taata-anuSThAna' bane che. taddhata anuSThAna bhAva-caityavaMdana banI paraMparAthI mokSaphaLa ApanAra bane che. 10-11 - ava0 je AtmAomAM sthAna ane UrNa yogamAM puruSArtha nathI hoto ane artha tathA AlaMbana yoganI tAlAvelI nathI hotI, tevA jIvonuM te caityavaMdanarUpa anuSThAna 'apradhAna-dravyAnuSThAna' bane che ane e "niSphaLa' athavA to - viparIta phaLane ApanAra bane che. mATe thoDAghaNA paNa sthAnAdi yogothI rahita AtmAone caityavaMdana AdinAM sUtro ApavAM-bhaNAvavAM yogya nathI. teno upadeza ApatAM kahe che ke - gAthA-12 : bAkI to (sthAnAdi yogamAM yatna na hoya to) caityavaMdanAdi anuSThAna kAyavAsita * prAyaH mAtra bAhya kriyArUpa jANavuM. agara to e "mahAmRSAvAda' che ema kahI na zakAya. mATe sthAnAdine yathAyogyapaNe ArAdhatA jIvone ja caityavaMdana AdinAM sUtro ApavA-bhaNAvavAM - 12. vyAkhyArtha: "artha' ane 'AlaMbana' yoga jemanAmAM Avyo nathI evA sthAna-UrNa yogamAM zakti mujabano prayatna (puruSArtha) nahi karanArA AtmAonuM te caityavaMdananuM anuSThAna kAyavAsita prAyaH" gaNAya che. kAyavAsita prAyaH=saMmUrchAima (mana vinA) pravRtti samAna mAtra kAyAthI ja karAtuM anuSThAna. emAM manano upayoga ' hoto nathI. ahIM upalakSaNathI vAgvAsita prAya: paNa levuM. vAgvAsita prAyaH=mAtra moDhethI bolI karAtuM, mananA upayoga vinAnuM anuSThAna. Ama, mananA upayoga vinA mAtra bAhya kAyA dvArA ke mAtra vANI dvArA karAtuM caityavaMdana e "anuSThAna' hoI niSphaLa che. (mokSaphaLa ApavA mATe samartha nathI.) anuSThAnano A prathama doSa batAvyo. anuSThAnano bIjo doSa batAvavA mATe gAthAmAM 'athavA' zabdano prayoga karAyo che. ananuSThAna thatuM caityavaMdananuM anuSThAna mahAmRSAvAdarUpa che. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-12 (ThANeNaM moNeNaM jhANeNaM appANaM vosirAmi) iti pratijJayA vihitasya caityavandanakAyotsargAdeH sthAnAdibhar3e mRSAvAdasya sphuTatvAt, svayaM vidhiviparyayapravRttau pareSAmetadanuSThAne mithyAtvabuddhijananadvArA tasya laukikamRSAvAdAdatigurutvAcha, tathA ca viparItaphalaM teSAmetadanuSThAnaM sampannam / . . ___ ye'pi sthAnAdizuddhamapyaihikakIrtyAdIcchayA''muSmikasvarlokAdivibhUtIcchayA vaitadanuSThAnaM kurvanti teSAmapi mokSArthakapratijJayA vihitametattadviparItArthatayA kriyamANaM viSagarAnuSThAnAntarbhUtatvena mahAmRSAvAdAnubandhitvAdviparItaphalameveti / viSAdyanuSThAnasvarUpaM cetthamupadarzitaM pataJjalyAdyuktabhedAn svatantreNa saMvAdayatA granthakRtaiva yogabindau - "viSaM garo'nanuSThAnaM, taddheturamRtaM param / gurvAdipUjAnuSThAnamapekSAdividhAnataH / / " nukAnamapekSAvivighAnata: " ripa o]. [zaMkA - e mahAmRSAvAdarUpa kema che ?]. samAdhAna -'tAva vAvaMTo maiNAne apAi vosirAmi ' A rItanI pratijJApurvaka caityavaMdanano kAyotsarga karyA pachI jo sthAnAdi yogono bhaMga karAya to pratyakSapaNe mRSAvAdarUpa bane che. "huM sthAnathI, maunathI, dhyAnathI mArA pAparUpa AtmaparyAyone tyajuM chuM" - evI pratijJA karIne kAyotsarga daramyAna sthAna, mana ane dhyAnane bhAMgI de to karelI pratijJA bhAMgavAthI pragaTapaNe mRSAvAda lAge che. vaLI, pote avidhithI pravRtti karato hovAthI bIjA AtmAone paNa te anuSThAno avidhithI karavAnI buddhi pedA thAya. emAM nimitta banavAthI eno mRSAvAda laukika mRSAvAda karatAM moTo-bhAre hoya che. mATe ja tenuM anuSThAna viparIta phaLane ApanAruM bane che. viparIta phaLavALuM=saMsAra bhramaNane denAruM. sthAnAdi yogothI zuddha evuM paNa A caityavaMdananuM anuSThAna, je loko : 1 - A lokamAM kIrti vagere thAya tevI IcchAthI athavA 2 - paralokamAM svargasukha vagere maLe tevI IcchAthI kare che, teonuM anuSThAna paNa viparIta phaLa= saMsArabhramaNa phaLane denAruM thAya che. zaMkA - teonuM anuSThAna viparIta phaLavALuM zA mATe thAya che? samAdhAna-teonuM A anuSThAnaviparIta phaLavALuM banavAnuM kAraNa e che ke, teo mokSane mATe vihita karAyela anuSThAnane viparIta IcchAthI saMsAra sukhonI IcchAthI karAtuM hoI e kAM to viSAnuSThAna bane che kAM to garAnuSThAna bane che. A rIte viSAnuSThAna ane garAnuSThAnamAM samAveza pAmatuM A anuSThAna mahAmRSAvAdanI paraMparAne sarjanAruM hoI, saMsAranuM bhramaNa vadhAre che. tethI te viparIta phaLavALuM ja che. zrI pataMjali vageree batAvelA viSAdi anuSThAnanA bhedone jaina siddhAMta sAthe saMvAdI banAvatAM yogabiMdumAM graMthakAra pU. A. zrI haribhadrasUrIzvarajI ma. ja kahe che ke - "anuSThAna karanAranI apekSAnA (AzayanA) kAraNe guru vagerenI pUjAnuM anuSThAna 1- viSAnuSThAna, 2- garAnuSThAna, 3 - anuSThAna, 4 - taddhatu anuSThAna ane 5 - amRta anuSThAna - ema pAMca prakAranuM thAya che." Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-12 35 najIkanA __ 'viSaM' sthAvarajaGgamabhedabhinnam, tato viSamiva viSam, evaM gara iva 'garaH', paraM garaH kudravyasaMyogajo viSavizeSaH, 'ananuSThAnaM' anuSThAnAbhAsaM, 'taddhetuH' anuSThAnahetuH, amRtamiva amRtaM' amaraNahetutvAt, apekSA ihaparalokaspRhA, AdizabdAdanAbhogAdezca yad vidhAnaM vizeSastasmAt / / "viSaM labdhyAdyapekSAtaH, idaM saJcittamAraNAt / mahato'lpArthanAjjJeyaM laghutvApAdanAttathA / / " [156 zlo0] rA' vire "apekSAta:' dAtaH " manuSThAvaM viSa ' mArA' parizuddhAntaHkaraNa-pariNAmavinAzanAt, tathA 'mahato''nuSThAnasya 'alpArthanAt' tucchalabdhyAdiprArthanena 'laghutvasyApAdanA'didaM viSaM jJeyam / / viSa be prakAranuM hoya che : 1 - sthAvara, 2 --jaMgama sthAvara-vRkSa, phaLa, phula temaja rasAyaNa AdithI thatuM viSa sthAvaraviSa' kahevAya. jaMgama -trasa - sarpa, vIMchI Adi jherI jIvothI thatuM viSa jaMgama viSa" kahevAya. viSAnuSThAnaH viSa jevuM je anuSThAna hoya te viSAnuSThAna kahevAya. viSa tatkALa mAre tema viSAnuSThAna paNa AtmAnA bhAvaprANone tatkALa haze. - gara - eTale kharAba dravyonA saMyojanathI banela viSano ja eka viziSTa prakAra. e tatkALa na mAre paNa kAlAMtare mAre eTale ene "dhImuM jhera' kahI zakAya. garAnuSThAnaH gara jevuM je anuSThAna hoya te garAnuSThAna kahevAya. gara jema kAlAMtare mAre tema garAnuSThAna paNa AtmAnA bhAvaprANonI kAlAMtare katala kare. anuSThAna - dekhAve ja je anuSThAna hoya paNa vAstavika jotAM tene anuSThAna na kahI zakAya te. (emAM mokSano rAga na hoya, anuSThAnano rAga na hoya, jema tema, gADarIyA pravAha, lokasaMjJA ke oghathI saMmUrchAimanI jema ja upayoga - vinA anuSThAna karAtuM hoya che.) taddhatu-anuSThAna - anuSThAnanuM kAraNa eTale ke amRta anuSThAnanAM kAraNarUpa anuSThAnane tahetu anuSThAna kahevAya che. amRta-anuSThAna - amRta jevuM je hoya te amRta-anuSThAna kahevAya che. jema amara kare te amRta kahevAya; tema amarapada=mokSapadanuM kAraNa bane tevuM anuSThAna amRta anuSThAna kahevAya. che. ahIM apekSA zabda Ihaloka, paralokanI kAmanA mATe vaparAyo che. Adi zabdathI anAbhoga (anupayoga) vagere paNa levAnA che. vidhAnano artha "vizeSa" eTale "alaga alaga." labdhivagerenI apekSAthI, sacittane mAravAthI ane mahAna pAse tucchaprArthanA dvArA tenI laghutA karavAthI A (anuSThAna) viSama che" A lokamAM labdhi, kIrti vagere meLavavAnI kAmanAthI saccittano-vizuddha aMtaHkaraNanA bhAvono nAza karanAra A anuSThAna hovAthI e viSa jevuM che, vaLI mokSa jevA mahAna phaLane ApanAra anuSThAnano sAMsArika-tuccha labdhi vagere mAMgavA mATe upayoga karavA dvArA anuSThAnanI laghutA karavAnA kAraNe A anuSThAna viSa jevuM bane che, ema jANavuM. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-12 "divyabhogAbhilASeNa, garamAhurmanISiNaH / fardatanIyeva, zAstrAntaranipAtanAt " [217 cho] 'etad' anuSThAnaM, aihikabhoganispRhasya svargabhogaspRhayA garamAhuH 'vihitanItyaiva' viSoktanItyaiva, kevalaM kAlAntare bhavAntararUpe nipAtanAt anarthasampAdanAt / viSaM sadya eva vinAzahetuH, garazca kAlAntareNetyevamupanyAsaH / / "nAmAvatatananu namune ! sampramugdhaM mano'syeti, tatazcaitadyathoditam / / " [158 zlo0] 'anAbhogavataH' kutrApi phalAdAvapraNihitamanasaH 'etad' anuSThAnaM sannipAtopahatasyevAnadhyavasAyApannaM mano'sya, 'iti:' pAdasamAptau / yata evaM tato yathoditaM tathaiva / / / "etadrAgAdidaM hetuH, zreSTho yogavido viduH / sadanuSThAnabhAvasya, zubhabhAvAMzayogataH / / " [159 zlo0] 'etadrAgAt' sadanuSThAnabahumAnAt 'idaM' AdidhArmikakAlabhAvi devapUjAdyanuSThAnaM 'sadanuSThAnabhAvasya' tAttvikadevapUjAdyAcArapariNAmasya muktatyadveSeNa manAga muktyanusAreNa vA zubhabhAvalezayogAt 'zreSTho' avandhyo heturiti yogavido 'viduH' jAnate / / "devatAI bhoganA abhilASathI A viSanI jema ja kAlAMtare mAratuM hovAthI manISioe tene 'gara' kahyuM che." Ihalaukika sukhanI IcchA vinAnI vyaktithI paralokamAM mane devatAI bhogo maLe' evI abhilASAthI karAtuM. anuSThAna gararUpa bane che. e paNa viSanI jema ja mAranAra che. mAtra pharaka eTalo ja ke viSa tatkALa mAre jyAre gara kAlAMtare -bIjA bhavomAM anarthanI prApti karAvIne mAre. anAbhogavALAnuM A 'ananuSThAna' kahevAya che. AnuM mana 'saMpramugdha' atyaMta muMjAyeluM hoya che tethI e kahyuM che. tevuM ja (ananuSThAna) che." anAbhogavALo eTale Aloka, paraloka ke mokSa A traNeya sukharUpa phaLanAM lakSya vinAno jIva. AvA anAbhogaanupayogavALA jIvonuM anuSThAna "ananuSThAna' kahevAya che. ananuSThAna eTale "anuSThAna nahi hovuM te.' evA jIvonuM mana saMpramugdha=zUnya=jaDa jevuM hoya che. tethI ja temanuM anuSThAna pUrve kahyA mujaba anuSThAnarUpa nathI banatuM. saMpramugdha eTale sannipAtathI jaDa jevuM mana. tevA manavALAne anuSThAna hoya, eTale tenuM anuSThAna e tattvathI anuSThAnarUpa hotuM nathI. sadanuSThAna (amRta-anuSThAna)nA rAgathI karAtuM anuSThAna e taddhatuanuSThAna che, emAM zubhabhAvano aMza hovAthI sad (amRta) anuSThAnane pedA karavAmAM e kAraNarUpa bane che. mATe e zreSTha (suMdara) che ema yoganA jANakAro jANe che." | (sa) amRta-anuSThAnanA rAgathI (bahumAnathI) Adi dhArmika kALamAM (navA joDAyela dharmAtmAmAM) karatuM devapUjAdi anuSThAna e tatu anuSThAna che. e taddhatu anuSThAna tAtvika (zAstrokta niraticAra) devapUjAdi AcArapariNAmarUpa amRta anuSThAnano zreSTha=avaMdhyasaphaLa hetu (kAraNa) bane che, kAraNa ke emAM muktinA aSarUpa athavA muktinA kAMIka rAgarUpa zubhabhAva rahelo che; Ama yogajJo jANe che. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-12 37 vinoditi vAdurbhAvasAramaH punaH ! saMvegagarbhamatyantamamRtaM munipuGgavAH / / " [160 zlo0] jinoditamityevaM 'bhAvasAraM' zraddhApradhAnaM 'adaH' anuSThAnaM 'saMvegagarbha' mokSAbhilASasahitaM 'atyantaM' atIva amaraNahetutvAdamRtasaMjJamAhuH 'munipuGgavAH gautamAdimahAmunayaH / / eteSu trayaM yogAbhAsatvAdahitam, dvayaM tu sadyogatvAddhitamiti tattvam / yata evaM sthAnAdiyatnAbhAvavato'nuSThAne mahAdoSaH 'tat' tasmAt 'anurUpANAmeva' yogyAnAmeva 'etadvinyAsaH' caityavandanasUtrapradAnarUpaH kartavyaH / / 12 / / A anuSThAna zrI jinezvara paramAtmAe kaheluM che' - ema mAnI,khUba bhAva (zraddhA pUrvaka, muktinI tIvra abhilASA (saMvega) pUrvaka je anuSThAna karAtuM hoya, tene (zrI gautamasvAmI vagere) munipuMgavo amRtaanuSThAna kahe che." jinodita jinezvarae kaheluM che te. bhAvasAra zraddhApUrvakanuM. adaka=A=anuSThAna. atyaMta saMvegagarbha=mokSanI tIvra abhilASA pUrvakanuM. amRta=atyaMta amaraNano hetu hovAthI "amRta saMjJA apAyela. munipuMgavA=zrI gautamasvAmI vagere mahAmunio. Adu =kahe che. A pAMca anuSThAno paikI 1 -viSa, 2-gara ane 3- ananuSThAna dekhAvA mAtrathI ja yogarUpa hoI te traNeya ahitakArI che; jyAre 4- tatu ane 5 - amRta anuSThAna samyayogarUpa hoI te baMne hita karanArAM che ema tattva jANavuM. pUrve batAvyA mujaba sthAnAdi yogamAM puruSArtha nahi karanArA jIvonA anuSThAnamAM moTo doSa rahelo che, tethI anurUpa-sthAnAdi yogamAM puruSArtha karanArA yogya jIvone ja caityavaMdanAdinAM sUtro ApavAM joIe. //12/ tAtparya : jenazAstronI paribhASAmAM anuSThAno dravyAnuSThAna ane bhAvAnuSThAna, ema be prakAranA che. emAMthI dravyAnuSThAnanA pradhAna ane apradhAna evA be bheda paDatA hovAthI apradhAna dravyAnuSThAna1, pradhAna dravyAnuSThAna-2 ane bhAvAnuSThAna-3, ema kula anuSThAno traNa prakAranAM che. - je anuSThAna vidhi ane bhAva vinAnuM ke tenI apUrNatAvALuM hoya te anuSThAna, dravyAnuSThAna kahevAya - je anuSThAna vidhi ane bhAvanI pUrNatAvALuM hoya te anuSThAna, bhAvAnuSThAna kahevAya che. - je anuSThAna vidhi ke bhAvanI pUrNatA vinAnuM hoya ane kyAreya vidhi ke bhAvanI pUrNatAvALuM bane tevuM na hoya tevuM anuSThAna, apradhAna dravyAnuSThAna kahevAya che. - je anuSThAna vidhi ke bhAvanI pUrNatA vinAnuM hovAchatAM krame krame AgaLa vadhIne vidhi ane bhAvanI pUrNatAvALuM bane tevuM hoya tevuM anuSThAna, pradhAna dravyAnuSThAna kahevAya che. - maharSi pataMjalie viSAnuSThAna-1, garAnuSThAna-2, anuSThAna-3, taddhAanuSThAna-4, ane Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-12 amRtaanuSThAna-5 ema pAMca prakAranAM anuSThAnonuM varNana karyuM che. A anuSThAnonI jenadarzanamAnya evI vyAkhyA karIne tene ahIM raju karavAmAM AvyAM che. - A pAMca anuSThAno paikIviSAnuSThAna,garAnuSThAna ane ananuSThAna,teapradhAnadravyAnuSThAnarUpa che, jyAre taddhatu anuSThAnane pradhAna-dravyAnuSThAnarUpa che ane amRtaanuSThAnate bhAvAnuSThAnarUpa che. - apekSAno artha spRhA thAya che. prastuta viSayamAM AlokanAM dunyavI sukho ane paralokanAMdunyavI sukhonI spRhA eTale apekSA, evo artha samajavo. - e ja rIte Adi zabdano upayoga anAbhoga vagerene kAraNone samajAvavA karyo che. - A badhAno sArAMza e thayo ke, A lokanAMdunyavI sukhonI apekSA-spRhAthI karAtuM anuSThAna te viSAnuSThAna, paralokanAM dunyavI sukhonI spRhAthI karAtuM anuSThAna te garAnuSThAna ane anAbhoga vagerethI karAtuM anuSThAna te ananuSThAna. - adhyAtmasAramAM upAdhyAyajI mahArAje viSa-gara anuSThAnanuM nirUpaNa karatAM jaNAvyuM che ke "A baMne anuSThAno vicitra anarthane ApanArA che ane tethI ja tenA niSedha mATe jinezvaroe sarva dharma anuSThAnomAM anidAnapaNuM karavAnuM kahyuM che." mahopAdhyAyajI mahArAjanA A vacanane joyA pachI viSAnuSThAna ane garAnuSThAnane niyAmAMthI ekAMte bhinna mAnavA te zAstrasApekSa jaNAtuM nathI. - dharmAnuSThAnane AcaranArI vyaktine kALabhede vicAratAM acaramAvartakALamAM prathama traNa anuSThAno (viSa-gara ane anuSThAna) paikInuM anuSThAna hoya che paraMtu tahetu ke amRta anuSThAna hoI zakatuM nathI. jyAre zaramAvartakALamAM dharmAnuSThAna AcaranArI vyaktine pAMca paikI koI paNa anuSThAna hoI zake. - acaramAvartakALamAM rahelI vyaktine prathama traNa anuSThAno paikI kayuM anuSThAna hoya che ane zaramAvartakALamAM rahelI vyaktine pAMca paikI kayuM anuSThAna che te jANavA mATe te vyaktino Azaya ja agatyano bhAga bhajave che. - keTalAka vidvAnonuM caramAvartakALamAM aMtima be anuSThAno ja hoya paNa pahelAM traNa anuSThAnona hoya AvuM mAnavuM e bhUlabhareluM che kAraNa ke zAstromAM upadezanA adhikArI tarIke gaNAvelA caramAvartI (apunabaMdhaka kakSAnA) jIvone pAMca anuSThAno paikI e upAdeya che ane traNa anuSThAno heya che" tevo upadeza Apela che. have, jo te caramAvartamAM pahelAM traNa anuSThAno hoya ja nahIM to upadezamAM teno niSedha karavAno raheto ja nathI. - eTalA ja mATe kahyuM ke, A pAMca anuSThAnamAMthI pahelAM traNa yogAbhAsa (dekhAva mAtrathI ja yogarU5) hovAthI choDavA yogya che. kAraNa ke, te apradhAna kakSAnAM dravyAnuSThAnarUpa che. jyAre chellAM be taddhatuanuSThAna ane amRtaanuSThAna e sadyogarUpa hovAthI hitakara che, mATe te AdaravA yogya che. AthI jeono sthAnAdi yoga sAdhavAmAM koIpaNa jAtano prayatna na hoya temane A anuSThAnamAM joDavAthI moTo doSa lAge che. tethI je yogya hoya, sthAnAdiyogamAM prayatnavALA hoya temane ja A anuSThAnomAM joDavA joIe. - viSAnuSThAna vagere anuSThAnanAM pAMca prakAro maharSi pataMjalie batAvelA hovA chatAM atre enAM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-13 ava. ke etadvinyAsAnurUpA ityAkAGkSAyAmAha - je desaviraijattA, jamhA iha vosirAmi kAyaM ti / sui viraIe imaM, tA sammaM ciMtiyavvamiNaM / / 13 // 'je' ityAdi / ye 'dezaviratiyuktAH' paJcamaguNasthAnapariNatimantaH / te iha anurUpA iti zeSaH / kuta: ? ityAha yasmAt 'iha' caityavandanasUtre "vyutsRjAmi kAyam" iti zruyate, idaM ca viratau satyAM sambhavati, tadabhAve kAyavyutsargAsambhavAt, tasya guptirUpaviratibhedatvAt, tataH samyak cintitavyametat yaduta "kAyaM vyutsRjAmi" iti pratijJAnyathAnupapattyA dezaviratipariNAmayuktA eva caityavandanAnuSThAne'dhikAriNaH, teSAmevAgamaparatantratayA vidhiyatnasambhavenAmRtAnuSThAnasiddheriti / batAvelAM lakSaNo to jainadarzananAM ja che; je vAtane pUjya upAdhyAyajI mahArAje A prasaMge - "viSAdyanaSThAnasvarUpaMcetthamapadarzitaMpatacalyAdyaktabhedAna svatantreNa saMvAdayatA granthakataiva yogbindau|" "viSAdianuSThAnanuM svarUpa pataMjalivageree kahelA bhedone potAnA (jaina)darzana sAthe saMvAdita karatA graMthakAre (pU.A.zrIharibhadrasUri mahArAje) yogabiMdumAM A mujaba batAvyuM che." ema kahIne spaSTa karyuM che. - ane e ja rIte yogabiMdunA 170mA zlokanA "munipuvA:' padanI vyAkhyA karatAM tamAnidAnunaH' ema lakhIne A vyAkhyA gaNadhara bhagavaMtazrI gautamasvAmIjI vagere mahAmunioe karI che, tema spaSTa karyuM che.ll12A ava caityavaMdananAM sUtro yogyane ApavAnuM je kahyuM, to caityavaMdananAM sUtro mATe anurUpa yogya jIvo kayA che? tevI zaMkAno javAba ApatA kahe che - - gAthA-13 : te anurUpa yogya jIvo dezavirativALA' che. kAraNa ke kAyAne vosirAvuM chuM" - ema je saMbhaLAya che te vAta viratimAM saMbhave che. tethI A vAtane samyapha prakAre vicAro ! - 13. vyAkhyArthaH pAMcamA guNasthAnakanA pariNAmavALA jIvo dezavirativALA kahevAya che, te jIvo caityavaMdananAM-sUtro ApavA mATe anurUpa yogya che, ema jANavuM. zaMkA - tame dezavirativALA jIvo caityavaMdananAM sUtro ApavA mATe yogya che ema jaNAvyuM tenuM kAraNa zuM? samAdhAna - caityavaMdana sUtramAM kAyAne vosirAvuM chuM' ema je saMbhaLAya che, te virati hoya to ja zakya bane. virati vinA to kAyotsarga ja zakya nathI. kemake kAyotsarga e viratino ja guptirUpa eka prakAra che. (TUMkamAM : kAyotsarga e kAyagupti che; kAyagupti e viratino prakAra che AthI virativALo sUtradAna mATenuM yogya pAtra che.). dezavirativALAne ja kAyotsarga saMbhave' A vAta barAbara vicAro. kAraNa ke, kAyAne vosirAvuM chuMevI pratijJA dezavirati pariNAma vinAnA jIvone hotI nathI; mATe ja dezavirati pariNAmavALA jIvo ja caityavaMdana anuSThAnanA adhikArI che. evA jIvo ja Agamane parataMtra hoya che; mATe temanAmAM ja Agamokta vidhi mujaba anuSThAna karavAnA yatnano saMbhava hoya che, tethI temane ja amRta anuSThAna hoI zake che. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 yogaviMzikA prakaraNa saTIka-, sAnuvAda, gAthA-13 etaca madhyamAdhikArigrahaNaM tulAdaNDanyAyenAdyantagrahaNArtham, tena paramAmRtAnuSThAnaparAH sarvaviratistattvata eva, taddhatvanuSThAnaparAH apunarbandhakA api ca vyavahArAdihAdhikAriNo gRhyante, kugrahavirahasampAdanenApunarbandhakAnAmapi caityavandanAnuSThAnasya phalasampAdakatAyAH paJcAzakAdiprasiddhatvAdityavadheyam / ye tvapunarbandhakAdibhAvamapyaspRzanto vidhibahumAnAdirahitA gatAnugatikatayaiva caityavandanAdyanuSThAnaM kurvanti te sarvathA'yogyA eveti vyavasthitam / / 13 / / dezaviratinA pariNAmavALI vyaktino ahIM je adhikArI tarIke ullekha karyo che te tulAdaMDanyAyathI karyo che. tulAdaMDanyAyamAM vaccenI vastu darzAvavA dvArA tenI AgaLa-pAchaLanI vastuonI avasthAnuM grahaNa karavAnuM hoya che. tethI caityavaMdana mATe dezaviratinI pUrvanA samyagdaSTi ane apunabaMdhaka jIvo ane dezaviratinI bAdamAM sarvavirativALA jIvo adhikArI jANavA. te tulAdaMDanyAyathI be vAta siddha thAya che ke - 1 - paramaamRtaanuSThAnamAM tatpara evA sarvavirativALA jIvo tattvathI eTale ke nizcayathI caityavaMdananA adhikArI che ane 2 - taddhatu anuSThAnamAM tatpara evA apunabaMdhaka (ane samyagdaSTi) jIvo paNa vyavahAranayathI caityavaMdananA adhikArI che. apunabaMdhakajIvomAM rahelA kadAgrahano nAza karavAne kAraNe temane paNa caityavaMdana-anuSThAna phaLa prApta karAvI zake che, ema paMcAzaka vagere graMthomAM kaheluM hoI apunabaMdhaka paNa (vyavahAranayathI) caityavaMdananA adhikArI che, tema jANavuM. AthI siddha e thayuM ke - je jIvo apunabaMdhaka kakSAne paNa sparzelA nathI tevA (nIcenI kakSAnA) jIvo, vidhi pratye bahumAna vinAnA hoya che ane dekhAdekhIthI ja caityavaMdanAdi anuSThAna kare che, tevA jIvo caityavaMdana mATe badhI rIte ayogya-anadhikArI ja che. e cokkasa vAta che. ||1all. tAtparya koI paNa sAdhanA adhikArI vyaktine ja phaLe che. tethI yogasAdhanA mATe adhikArInI vicAraNA A gAthAmAM karAI che. - pahelA guNasthAnake rahela apunabaMdhakathI zarU karIne chaThThA guNasthAnakamAM rahela sarvaviratidhara kakSAnA AtmAo A yogasAdhanAnA adhikArI che. - Ama chatAM mULagAthAmAM nerezaviraphanurA' A pada dvArA jeo dezaviratiyukta hoya temane adhikArI tarIke oLakhAvyA che, enuM kAraNa spaSTa karatAM pUjya upAdhyAyajI mahArAje vRttimAM " madhyamathoriTaigTIlAdunyAnA dattANAna' e pado dvArA dezaviratidharane madhyama kakSAnA adhikArI tarIke oLakhAvIne 'tulAdaMDa' nyAye jaghanya ane utkRSTa kakSAnA adhikArI koNa che. tenI paNa spaSTatA karI che. (i) tahetu anuSThAnamAM parAyaNa evA prathama guNasthAnake rahelA apunabaMdhaka kakSAnA sAdhako ane caturtha guNasthAnake rahelA samyagdaSTi sAdhakone jaghanyakoTinA adhikArI tarIke oLakhAvyAM che. . (ii) amRtaanuSThAnamAM parAyaNa evA dezaviratirUpa pAMcamA guNasthAnakanA sAdhakone madhyamakoTinA adhikArI tarIke oLakhAvyA che. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-14 41 ava. nanvavidhinA'pi caityavandanAdyanuSThAne tIrthapravRttiravyavacchinnA syAt, vidherevAnveSaNe tu dvitrANAmeva vidhiparANAM lAbhAt krameNa tIrthocchedaH syAditi tadanucchedAyAvidhyanuSThAnamapyAdaraNIyamityAzaGkAyAmAha - titthassuccheyAi vi, nAlaMbaNamittha ja sa emeva / suttakiriyAi nAso, eso asamaMjasavihANA / / 14 / / (i) paramaamRta anuSThAnamAM parAyaNa evA chaThThA guNasthAnakanA sAdhakone utkRSTakoTinA adhikArI tarIke oLakhAvyA che. - have jo nayasApekSa dRSTie vicArIe to pAMcamA ane chaThThA guNasthAnake rahelA dezavirati sarvaviratidhara evA amRta ane paramaamRta anuSThAnavALA sAdhako tAttvika rIte eTale ke nizcayanayathI yoganA adhikArI che, jyAre taddhatu anuSThAnamAM parAyaNa banelA avirata samyagdaSTi evA cothA guNasthAnakavALA ane apunabaMdhaka evA pahelA guNasthAnakavALA sAdhako upacArathI eTale ke vyavahAranayathI yoganA adhikArI che. - nizcayanayanI mukhyatAe vicAratAM caityavaMdanayoga mATe paNa dezaviratidharane adhikArI mAnavAnuM kAraNa e che ke, caityavaMdananI kriyAmAM paNa kAyotsarga karavAno hoya che. jemAM - tAva kaMTALavi monevi voLa gaMA vosirAmi' evo pATha Ave che. A pATha dvArA karAto kAyAno tyAga e guptirUpa che ane gupti e cAritrarUpa viratino prakAra che. vyavahAranayanI mukhyatAe vicArIe to caityavaMdananI kriyAmAM karAto A kAyotsargae apunarbalaka ane aviratidhara samyagdaSTi mATe abhyAsarUpa che. A abhyAsarUpa kriyA e taddhatu anuSThAnarUpa hoI tene paNa vyavahAranaya yoga tarIke svIkAre che. mATe apanabaMdhaka vagere paNa caityavaMdanayoganA adhikArI bane che. tahetu anuSThAnanA ArAdhakaevA apunabaMdhakake avirata samyagdaSTi AtmAonA mithyAgrahano A caityavaMdanAdi yogakriyA dvArA nAza thAya che ane e dvArA temane caityavaMdanAdi anuSThAnanuM phaLa maLe che. jeo apunabaMdhakadazAne paNa pAmyA nathI, agara to apunabaMdhakadazAne pAmyA pachI paNa jeo vidhi pratyenA bahumAna vagaranA che, AvA loko gatAnugatikapaNe ja caityavaMdanAdi kare che. mATe teonuM A caityavaMdanAdi anuSThAna taddhatu anuSThAnarUpa banatuM na hovAthI teo to A caityavaMdanAdiyoga mATe nizcayanayanA mate yogya nathI, vyavahAranayanA mate paNa yogya nathI - 13. ava) "avidhithI paNa karAtA caityavaMdanAdi anuSThAnathI tIrtha-pravRtti (zAsana) avicchinna (akhaMDa) paNe pravarte. jyAre vidhino ja Agraha rAkhavAmAM Ave to mAtra be traNa jaNA ja kadAca vidhi karanArA maLe, A rIte krame karIne - dhIre dhIre tIrthano nAza thaI jAya, A rIte tIrtha (zAsana)ne akhaMDa rAkhavA mATe avidhivALuM anuSThAna paNa svIkAravuMcalAvavuM joIe. ema mAnanArane javAba ApatAM jaNAve che ke - gAthA-14 : tIrthanA uccheda vagerenA bhayane AgaLa karIne avidhinI kriyAne Teko na Apavo joIe. Ama avidhivALI kriyA karavAthI (gaDabaDa goTALAvALA vidhAnothI) to sUtrokta kriyAmArgano nAza thaI jAya che ane sUtrokta kriyAmArgano nAza e ja vAstavika tIrthanAza che - 14. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-14, janma 'tita sa' ityAdi / 'atra' avidhyanuSThAne 'tIrthocchedAdyapi nAlambanaM' tIrthAnucchedAyAvidhyanuSThAnamapi kartavyamiti nAlambanIyam / 'yadyasmAt 'evameva' avidhyanuSThAne kriyamANa eva 'asamaJjasavidhAnAt' vihitAnyathAkaraNAdazuddhapAramparyapravRttyA sUtrakriyAyA vinAzaH, 'sa' eSa tIrthocchedaH / na hi tIrthanAmnA janasamudAya eva tIrtham, AjJArahitasya tasyAsthisaGghAtarUpatvapratipAdanAt, kintu sUtravihitayathocitakriyAviziSTasAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikAsamudAyaH, tathA cAvidhikaraNe sUtrakriyAvinAzAtparamArthatastIrthavinAza eveti tIrthocchedAlambanenAvidhisthApane lAbhamicchato mUlakSatirAyAtetyarthaH / / 14 / / vyAkhyArtha: "avidhithI karAtA anuSThAno paNa calAvavAM joIe nahitara tIrthanAza thaze' - evI vAta rajU karanAra je 'tIrthanAza'no hAu ubho kare che, te ayogya che. eTale ke tIrthane akhaMDa pravartatuM rAkhavA mATe avidhivALAM anuSThAna paNa karavA-karAvavAM joIe. AvI vAta svIkArI zakAya nahi. A rIte avidhivALA anuSThAno koI kare-karAve tyAre zAstrokta vidhithI judI ja prarUpaNA-AcaraNA (vidhAna) cAlavAthI azuddha (zAstra viruddha) paraMparA cAlu thAya che ane tenAthI sUtrokta kriyAno (sUtrakriyAno) nAza thAya che. sUtrokta kriyA-mArgano nAza e tIrthoccheda' che. 'tIrtha nAmathI oLakhAto) "jana samUha e ja tIrtha che - ema mAnavuM nahi. kema ke jinAjJArahita evA lokonA samUhane (zAstromAM) hADakAno Dhagalo' kahevAmAM Avyo che. jyAre zAstramAM batAvyA mujaba potapotAnI bhUmikAne anurUpa evI kriyA karanAra sAdhu, sAdhvI, zrAvaka ane zrAvikAno samudAya ja tIrtha che. ane pUrve jaNAvyA mujaba "avidhivALI kriyA calAvavAthI sUtrakriyAno vinAza thAya che ane sUtrakriyAno vinAza e paramArthathI tIrthano vinAza ja che" ema hovAthI tIrthanAzanA bahAnA heThaLa paNa avidhine calAvavAmAM lAbha mAnanAranuM "samULaguM gayuM." arthAtu ke vyAja ke napho meLavavA jatAM mUDI gumAvavAno avasara Avyo. Ama artha thayo. I14o tAtparya : tIrthanI pravRtti akhaMDa banI rahevI joIe. tevI mAnyatAne dharAvavA chatAM jeomAM sUkSmaprajJA nathI tevA loko be vibhAgamAM vaheMcAyelA che. (i) kriyAono pakSapAtI varga. (i) vidhino pakSapAtI varga. (i) pahelA varganuM ema mAnavuM che ke, tIrthane akhaMDa rAkhavA mATe kriyAo jIvaMta rahevI joIe. bhale te avidhivALI paNa hoya. vidhivALI kriyAno Agraha bilakula rAkhavo nahIM. jo vidhivALI kriyAno Agraha rakhAze to tIrthano uccheda thaI jaze ane jo avidhivALI paNa kriyA haze to tIrtha TakI raheze. (i) bIjA varganuM ema mAnavuM che ke, vidhi ja akhaMDa rahevI joIe. karavI to vidhivALI kriyA ja karavI. jo vidhivALI kriyA na thAya to kriyA ja na karavI. avidhivALI kriyA calAvI levAze to avidhina sAmrAjya vyApI jaze, enA karatAM kriyA na thAya te cAle. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-15 ava. sUtrakriyAvinAzasyaivAhitAvahatAM spaSTayanAha - - A banneya varga eka-ekadizAnA aMtima cheDA che ane A banneya mAnyatA ekAMtavAdanuM - ekAMta AgrahanuM pariNAma che. mATe e banneya ekAMta mAnyatAono yuktipuraHsara cheda karIne anekAMtagarbhita vidhipUta kriyAmArganI sthApanA karavAnA uddezapUrvaka A 14, 15, 16mI gAthAnuM avataraNa karAyuM che. - game tevI kriyAthI tIrthanI pravRtti akhaMDa rahe che, tevI mAnyatAvALA ekAMta kriyAvAdI varganI samaja evI che ke - kriyAthI tIrtha cAle che. tIrtha calAvavA mATe mAtrakriyA ja jarUrI che. te kriyA vidhivALI ja hovI joIe, tevuM nathI. tethI teo jyAre paNa vidhimArgano upadeza sAMbhaLe, tyAre temanA manamAM vidhinI vAta pratye aruci-abhAva thAya che ane teo kahe che ke, mULamAM kriyA karanArA ja thoDA che ane emane vAraMvAra vidhi-avidhinI vAto karAze to teo kaMTALIne A kriyAo choDI deze. pariNAme kriyA karanAra ja jo koI nahi rahe to A tIrtha cAlaze kaI rIte ? mATe vidhi-avidhinI vAto baMdha karIne tame mAtrakriyA karavAno ja upadeza Apo. Avo kriyAno upadeza sAMbhaLIne zrotAo bhale avidhivALI paNa kriyA kare, paNa tevI avidhivALI kriyAthI A tIrtha akhaMDa raheze. - AvA varganI ajJAnatA-asamajane dUra karatAM graMthakArazrI kahe che ke, pahelAM e vAta samajavI jarUrI che ke, tIrtha eTale ke saMgha kone kahevAya ?vidhivALI kriyA karanArA vargane tIrtha kahevAya ke avidhivALI kriyA karanAra vargane tIrtha kahevAya? - je koI avidhivALI kriyAno pakSapAtI varga hoya te tIrtha ke saMgha na kahevAya. je koI vidhivALI kriyAno pakSapAtI varga hoya te ja tIrtha ke saMgha kahevAya. - eTale je koI varga potAne tIrtha ke saMghanA nAme oLakhAve, te varga jo avidhivALI kriyAno ja pakSapAta ke vidhivALI kriyAnI upekSA karato hoya to te tIrtha ke saMgha nathI. - kAraNa ke, graMthakAra paramarSi pU. A.zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjAe svayaMsaMbodha prakaraNa graMtharatnamAM tArakatIrthaMkaranI AjJA vagaranA tevA vargane hADapiMjara tarIke oLakhAvela che ane je Agama vagere zAstromAM batAvela vidhipUrvakanI kriyAnA AdaravALo sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikAno samudAya hoya tene ja tIrtha ke, saMgha tarIke oLakhAvyo che. - ATalI vAta jo barAbara samajavAmAM Ave to samajAze ke tIrthanI pravRttine akhaMDa rAkhavAnA zabhabhAvathI paNa AjJA-vidhi vagaranI kriyAnuM samarthana karavAthI tIrthanI pravRtti to akhaMDa nahi rahe, paNa tIrthano ja uccheda thavAno prasaMga Avaze. ghaDo ghaDA tarIke tyAre ja upayogI bane che, jyAre temAM pANI bharI zakAtuM hoya. jo phUTI javA vagere koI paNa kAraNosara jo temAM pANI bharavuM zakya na bane to te ghaDo ghaDA tarIke nakAmo gaNAya che, tevI ja rIte je varga AjJA-vidhivinAno hoya te tIrtharUpe kArya karI zakato nathI, mATe tIrtha tarIke e nakAmo banI jAya che - 14 avaLa sutrakriyAnA vinAzanI ja ahitakArakatAne spaSTa karatAM jaNAve che ke - Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-15 so esa vaMkao ciya, na ya sayamayamAriyANamaviseso / eyaM pi bhAviyada, iha titthuccheyabhIruhiM / / 15 / / 'so esa' tti / sa eSa' sUtrakriyAvinAzaH 'vakra eva' tIrthocchedaparyavasAyitayA durantaduHkhaphala eva / nanu zuddhakriyAyA eva pakSapAte kriyamANe zuddhAyAstasyA alAbhAdazuddhAyAzcAnaGgIkArAdAnuzrotasikyA vRttyA'kriyApariNAmasya svata upanipAtAttIrthocchedaH syAdeva, yathAkathaJcidanuSThAnAvalambane ca jainakriyAviziSTajanasamudAyarUpaM tIrthaM na vyavacchidyate na ca karturavidhikriyayA gurorupadezakasya kazciddoSaH, akriyAkarturivA'vidhikriyAkartustasya svapariNAmAdhInapravRttikatvAt, kevalaM kriyApravartanena gurostIrthavyavahArarakSaNAd guNa evetyAzaGkAyAmAha - 'na ca svayaM mRtamAritayoravizeSaH', kintu vizeSa eva, svayaM mRte svaduSTAzayasyAnimittatvAt mArite ca mAryamANakarmavipAkasamupanipAte'pi svaduSTAzayasya nimittatvAt, tadvadiha svayamakriyApravRttaM jIvamapekSya gurorna dUSaNam, tadIyAvidhiprarUpaNamavalambya zroturavidhipravRttau ca tasyonmArgapravartanapariNAmAdavazyaM mahAdUSaNameva, tathA ca zrutakevalino vacanam - gAthA-15: (pUrve je sUtrakriyAno nAza kahevAmAM Avyo) te A sUtrakriyAno vinAza vakra (duraMta duHkhaphaLadAyI) ja che; "koI svayaM marI jAya" ane "koIne koI bIjo mAre' A be kriyA jema samAna nathI tema tIrthocchedano bhaya rAkhatA lokoe A bAbatamAM paNa vicAravuM -15. vyAkhyArtha: te A (pUrvakathita) sUtrakriyAno vinAza vakra ja che, eTale ke sUtrakriyAno vinAza tIrthocchedamAM (tIrthanAzamAM) pariNAma pAmato hovAthI duraMta eTale ke duHkhe karIne jeno aMta thAya evA duHkhaphaLane ja ApanAra che. zuddha kriyAno ja Agraha rAkhavAmAM Avaze to (te duSkara hoI) zuddha kriyA karanAra koI maLaze nahi tathA azuddhakriyA calAvazo nahito, 'kriyA nahi karavA" anAdi saMskAro jAgRta thaze. ethI (vidhivALI ke aMvidhivALI koIpaNa prakAranI jaina kriyA karanAra koI jana maLavAne kAraNe) tIrthanAza thaI jaze. enA badale (yathAkathaMcitu) jematema - avidhithI karAtuM dharmAnuSThAna paNa jo calAvI levAya to jainadharmanI kriyA karanArA-kriyAkArI-lokonA samudAyarUpa tIrthano nAza nahi thAya. vaLI koI mAne ke AvuM karavAmAM upadezaka-gurune doSa lAge to tema paNa nathI. kema ke dharmakriyA na karanAra potAnA bhAvanA AdhAre ja te dharmakriyA karato nathI. tema avidhivALI kriyA karanAro paNa avidhivALI kriyA potAnA bhAvanA AdhAre ja kare che, tethI dharmakriyA karavAno upadeza ApanAra gurune to e kriyA pravartanathI tIrtha-vyavahAranI rakSAthI guNa (lAbha) ja thAya che" . A rIte mAnanArane javAba ApatAM jaNAve che ke - svayaM marela' ane 'bIjA dvArA karAyela' : A baMnemAM koI pharaka nathI ema na kahevuM. baMne vastu judI judI ja che. koI jIva svayaM pote marI jAya temAM koIno (tane mAravAno) duSTa Azaya (bhAva) hoto nathI. (tenA karavAmAM koInI kharAba bhAvanA kAraNarUpa nathI) ane bIjA dvArA karAyela jIvanA maraNamAM maranAra AtmAno potAno karmavipAka kAraNa hovA chatAM mAranAra AtmAno duSTa Azaya paNa nimittarUpa hoya che. e ja rIte ahIM (caityavaMdanAdi anuSThAnamAM) koI jIva pote ja "dharmAnuSThAna' pravRtti na kare to temAM gurune koI doSa lAgato nathI. paraMtu "gurunI avidhi-prarUpaNAno AdhAra laIne koI jo avidhimAM pravRtti kare', to tene unmArgamAM pravartAvavA rUpa bhAvanA kAraNe gurune-upadezakane moTo doSa cokkasa lAge che. zrutakevaLI upadezamALAkAra pU. zrI dharmadAsa gaNivarazrIjInuM tevuM ja vacana che - Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-15 na saraLayvAvALa, nIvALa sile nirvitA no 3. ___ evaM Ayario vi hu, ussuttaM paNNaveMto ya / / " [upadezamAlA-518] na kevalamavidhiprarUpaNe doSaH, kintu vidhiprarUpaNAbhoge'vidhiniSedhAsambhavAt tadAzaMsanAnumodanApatteH phalatastatpravartakatvAddoSa eva / tasmAt "svayamete'vidhipravRttA nAtrAsmAkaM doSo, vayaM hi kriyAmevopadizAmo na tvavidhim" etAvanmAtramapuSTAlambanamavalambya nodAsitavyaM parahitaniratena dharmAcAryeNa, kintu sarvodyamenAvidhiniSedhena vidhAveva zrotAraH pravartanIyAH, evaM hi te mArge pravezitAH, anyathA tUnmArgapravezena nAzitAH / etadapi bhAvayitavyamiha tIrthocchedabhIrubhiH vidhivyavasthApanenaiva hyekasyApi jIvasya samyag bodhilAbhe caturdazarajjvAtmakaloke'mAripaTahavAdanAttIrthonnatiH, avidhisthApane ca viparyayAttIrthoccheda eveti / yastu zrotA vidhizAstrazravaNakAle'pi na saMvegabhAgI tasya dharmazrAvaNe'pi mahAdoSa eva, tathA coktaM granthakRtaiva SoDazake - "H gRva siddhAnta, viSapipAsAtired: paY: . prati na saMve, tAgi : sovisthi ti zA" jema, zaraNe AvelA jIvonuM mastaka koI kApI nAMkhe tema (te kRtya jevuM niMgha che tevuM) usUtranI prarUpaNA karanAra AcAryanuM paNa kRtya siMgha che) che." [upadezamALA-518] kevaLa avidhinI prarUpaNA karavAthI doSa lAge tevuM nathI eTale temAM to doSa che ja, paraMtu vidhi prarUpaNAno Abhoga - (jJAna) dharAvanAra upadezakane, avidhino niSedha nahi karato hovAthI, avidhine IcchavA-anumodavAnA kAraNe, aMte te avidhino ja pravartaka thavAthI doSa lAge ja che. mATe - A loko pote ja avidhimAM pravartelA che, temAM amAro koI doSa nathI; ame to kevaLa dharmakriyAno upadeza ApIe chIe, avidhino nahi;' mAtra A rItano nabaLo bacAva AgaLa karI parahitamAM tatpara dharmAcAryo upekSAbhAva dharoM nahi, paraMtu jorazorathI avidhinuM khaMDana karI zrotAone vidhimAM ja pravartAvavA joIe. A rIte jo karAya to ja te zrotAono mokSamArgamAM praveza karAvyo gaNAya. jo Ama na karAya to unmArgamAM praveza karAvavAthI temanA bhAvaprANono nAza karyo gaNAya. tIrthanA nAzano bhaya rAkhatA lokoe A vAta paNa vicAravI joIe ke - vidhi mujaba ja dharmakriyA karavA-karAvavAno Agraha rAkhavAthI eka jIvane paNa jo sAco bodhilAbha thAya to tenA pariNAme cauda rAjalokamAM amAripaTa vagADavA " dvArA tIrthaunnati=prabhAvanA thAya. jyAre avidhi calAvavAmAM to ethI UMdhuM tIrthano vinAza ja thAya. vaLI je zrotA vidhine batAvatAM zAstro sAMbhaLatI vakhate paNa "saMvegane anubhavato nathI, tene dharma saMbhaLAvavAmAM paNa (upadezakane) mahAna doSa ja lAge che. e ja vAta graMthakArazrI haribhadrasUrijI mahArAje ja SoDazaka nAmanA graMthamAM kahI che. te A pramANe - "viSayonI lAlasAno atireka hovAnA kAraNe je pApI AtmA siddhAMta (zAstra-Agama)ne sAMbhaLatI vakhate paNa "saMvegane pAmato nathI. te acikitsya (IlAja-hita na karI zakAya evo) AtmA che. 1" Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-15 naivaMvidhasya zastaM, maNDalyupavezanapradAnamapi / kurvanetad gururapi, tadadhikadoSo'vagantavyaH / / 2 / / " [10 So0 14-15] 'maNDalyupavezanaM siddhAntadAne'rthamaNDalyupavezanam / 'tadadhikadoSaH' ayogyazroturadhikadoSa:, pApakarturapekSayA tatkArayiturmahAdoSatvAt / tasmAdvidhizravaNarasikaM zrotAramuddizya vidhiprApaNenaiva gurustIrthavyavasthApako bhavati; vidhipravRttyaiva ca tIrthamavyavacchinnaM bhavatIti siddham / / 15 / / "AvA (acikitsa) AtmAne mAMDalImAM besavA devo e paNa sAruM nathI. evA AtmAne jo guru mAMDalImAM besavA de to e guru tenA karatA vadhAre doSI che," ema jANavuM. (SoDazaka-10/14-15]. ahIM je mAMDalImAM besavA devAnI vAta jaNAvI che te siddhAMta bhaNAvatI vakhate besatI artha-mAMDalImAM besavuM te che. 'tadadhika doSa' e zabdaprayoga ayogya zrotA karatAM ayogyane saMbhaLAvanArane vadhAre moTo doSa lAge che, ema samajAvavA lakhyo che. kAraNa ke, svayaM pApa karanAra karatAM anya pAse pApa karAvanArane moTo doSa lAgato hoya che. tethI vidhi sAMbhaLavAnA rasiyA zrotAne lakSamAM laIne vidhi pamADavA dvArA ja dharmopadezaka) guru tIrthanI vyavasthA (surakSita pravartAvavApaNuM) karanAra bane che ane vidhimArga pravartavAthI ja tIrtha akhaMDa bane che, ema siddha thayuM. ll15ll tAtparyaH avidhivALI kriyAne Teko ApavAno artha e che ke, zAstrokta kriyAno nAza karavo ane zAstrokta kriyAno nAza e paraMparA e tIrthano nAza karanAra bane che. eTale je koI avidhivALI kriyAne Teko ApIne zAstrokta kriyAnA nAzamAM nimitta bane che. teo paraMparAe paNa tIrthanA nAzamAM nimitta banIne duraMta evA duHkhaphaLanA bhogI bane che. - Ama chatAM keTalAkanuM evuM mAnavuM che ke, "zuddha kriyAno ja jo Agraha rAkhavAmAM Avaze to azuddha kriyA karanAro varga tUTI jaze ane zuddha kriyA karanAra to koI maLaze ja nahi. pariNAma spaSTa che ke, evo zuddha kriyAno Agraha rAkhavAthI ja tIrthano uccheda thaze. bhale te zuddha kriyAno Agraha tIrtha pratyenI bhaktithI rakhAyo hoya. enA karatAM to avidhivALI azuddha kriyA karanAra vargane TakAvI rAkhavAthI jevo tevo paNa jenadharmanI kriyA karanAra vargarUpa tIrtha TakI jaze. mATe dharmopadezakagurue koIne 'tame vidhivALI kriyA karo ke avidhivALI kriyA karo' ema kahevAnuM nathI. emaNe to mAtra kriyA karavAno ja upadeza ApavAno che. emano A upadeza sAMbhaLIne jene je rIte kriyA karavI haze te rIte karaze ane emAM koI avidhivALI azuddha kriyA karaze teno doSa gurune nahi lAge. gurune to mAtra kriyApravartana karAvavAno lAbha ja maLaze. kAraNa ke, temaNe to avidhivALI azuddha kriyA karavAno upadeza Apyo nathI. tethI kriyA karanAra pote kriyA kare che, temAM guruno upadeza jarUra kAraNa che, paNa te vidhivALI zuddha keavidhivALI azuddha kriyA kare che, temAM guru kyAMya nimitta banatA nathI." AvI mAnyatA dharAvanAra varganI bhramaNAne dUra karatAM jaNAvyuM ke, jema koI paNa vyakti svayaM mare ke tene anya koI mAre, bannenA mRtyumAM tenA AyuSyanI pUrNatA ekasarakhuM kAraNa hovA chatAM je svayaM mare che, temAM anyano mAravAno bhAva ke pravRtti kAraNa nathI banatAM, jyAre jene koI mAre che, temAM tenA AyuSyanI pUrNatA uparAMta anyano mAravAno duSTabhAva ke tevI pravRtti paNa kAraNa bane che. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-15 47 - e ja rIte koI vyakti svayaM avidhivALI azuddha kriyA kare, temAM guru pote doSanA bhAgI nathI banatA; paraMtu jyAre guru pAsethI avidhivALI kriyA karavAno upadeza sAMbhaLIne je koI avidhivALI kriyA kare che, tenI avidhino doSa to gurune avazya lAge ja che. - je guru avidhivAnI kriyA karavAno upadeza nathI ApatA, paNa je guru "avidhinuM khaMDana ke vidhinuM maMDana' karavAthI zrotA kriyAmAM nahi joDAya - ema mAnIne vidhinuM nirUpaNa kare ke na paNa kare paNa jo te avidhinuM khaMDana karavAnuM TALe che, te gurune to temano upadeza sAMbhaLIne avidhivALI azuddha kriyAmAM pravartanAranI avidhimAM nimitta banavAno ane enI evI avidhivALI kriyAnI anumodanAno doSa avazya lAge che. - AthI anyanuM hita karavAnI bhAvanAvALA dharmAcAryeto "A loko svayaM avidhi kare che, emAM amAro koI doSa nathI. ame to mAtrakriyA karavAno ja upadeza ApIe chIe, avidhino nahi.' AvA khoTA bahAnA kADhIne avidhinI upekSA na karavI joIe. emaNe to potAnI pUrI zaktino upayoga karIne avidhinuM khaMDana karIne zrotAone vidhivALI kriyAmAM ja joDavA joIe. - dharmopadezaka dharmAcAryo jo A rIte avidhinuM khaMDana karavA pUrvaka zrotAone vidhimArgamAM pravartAvaze, to ja teo zrotAne mArgamAM praveza karAvI zakaze, bAkI to temane unmArge pravartAvIne temano vinAza notaraze. - AkhI vAtanA sArarUpe e vAta dhyAnamAM rahevI joIe ke, zrotAne vidhimArgamAM pravartAvavAthI ja tene bodhilAbhanI prApti karAvI zakAya che ane A rIte zrotAne vidhimArgamAM pravartAvIne bodhilAbha pamADavAthI cauda rAjaloka pramANa vizvamAM amArI paTaha vagADIne tIrthanI unnati karI zakAya che. avidhivALI kriyAo karAvavAthI to viparIta pariNAma Ave che. A viparIta pariNAma e che ke. avidhivALI kriyAo karIne zrotA bodhirlabha bane che. jenA kAraNe e saMsAramAM bhramaNa kare che. A paribhramaNanA kAraNe cauda rAjalokamAM hiMsAnuM pravartana thavAthI tIrthano uccheda ja thAya che. - avidhivALI kriyAthI kyAreya tIrtha cAlavAnuM nathI. eTale avidhivALI kriyA karanArA game teTalA haze, paNa vidhivALI kriyA karanAra koI nahi hoya to tIrthano uccheda thaI jaze ane jo vidhipUrvakanI kiyAno upadeza ApavAthI kadAca vidhi pratyenA anAdaravALA kriyA choDI deze. Ama chatAM vidhi pratyenA AdaravALA be-cAra jaNa paNa vidhipUrvaka kriyA karaze to tenAthI A tIrthanI rakSA jarUra thaze ane tIrthanuM pravartana cAlu raheze. - eka evo niyama che ke, pApa karanAra karatAM karAvanArane vadhAre doSa lAge che' - A niyama anusAra avidhivALI kriyA karanArane je doSa lAge che, tenA karatAM jemanI tevI avidhinA samarthanavALI ke anumodanAvALI dharmadezanA sAMbhaLIne zrotA avidhimAM pravarte te dharmopadezaka gurune te avidhivALI kiyA karanAra karatAM vadhu doSa lAge che. paristhiti AhovAthI - vidhinuM zravaNa karavAnA rasiyA zrotAne uddezIne je guruo vidhinI prarUpaNA karIne vidhimArganI sthApanA kare che, te guru tIrthanI samyaka vyavasthA karanAra bane che. - AkhI vAtano sAra e che ke, "vidhivALI kriyAnI pravRtti dvArA ja tIrtha akhaMDa rahe che ane "avidhivALI kriyAnuM samarthana ke ADakataruM paNa anumodana karavAthI tIrthano uccheda thAya che" - II1po. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-16 ava. nanu kimetAvadgUDhArthagaveSaNayA ?, yadbahubhijanaiH kriyate tadeva kartavyaM "mahAjano yena gataH sa panthAH" iti vacanAt, jItavyavahArasyaivedAnIM bAhulyena pravRttestasyaivA''tIrthakAlabhAvitvena tiirthvyvsthaapattArityAhUyAmAda - muttUNa logasanaM, uDDhUNa ya sAhusamayasabbhAvaM / sammaM payaTTiyavvaM, buheNa mainiuNabuddhIe / / 16 / / muLa' rAmundrA ('sTokasaMjJA') "od pramA" vaMwAM zAstranirapekSA patti 'TULa 'tti voDhvA ca 'sAdhusamayasadbhAvaM' samIcInasiddhAntarahasyaM 'samyag' vidhinItyA pravartitavyaM caityavandanAdau 'budhena paNDitena 'atinipuNabuddhyA' atizayitasUkSmabhAvAnudhAvinyA matyA / sAdhusamayasadbhAvazcAyam - "lokamAlambya kartavyaM, kRtaM bahubhireva cet / tAmiththA dazAM thamAM, tyAM aaaa " [jJAnasAre-23-4]. "stokA AryA anAryebhyaH, stokA jainAzca teSvapi / suzrAddhAntavRSi sto:, stotteja sajjiyA: sArA" [ ]. ava "AvuM jhINuM jhINuM kAMtavAnI zI jarUra ? kema ke bahumatI loko vaDe je karAya che te ja karavuM joIe. e mATe 'mahAjana jyAMthI gayo te paMtha kahevAya' - A rItanuM zAstra vacana paNa che. vaLI - vartamAnakALamAM 'jItavyavahAra'nuM ja moTe bhAge pravartana che ane jItavyavahAra ja tIrthanA aMtakALa sudhI rahevAno hoI tIrthane akhaMDa calAvavAvALo che. mATe bahumatI kare tema karavuM" - ema mAnanArane javAba ApatAM kahe che ke - gAthA-13 : lokasaMjJAno tyAga karIne, suyogya zAstronA rahasyane dhArIne (vahana karIne) atinipuNa buddhithI paMDita puruSe samyaka rIte pravartavuM joIe - 17. vyAkhyArtha: lokasaMjJA='loka ja pramANa che' evI zAstranI apekSA vinAnI matino tyAga karIne suyogya zAstronA (caityavaMdanAdi vidhine batAvatA zAstronA) paramArthane dhArIne-vahana karIne samyapha vidhimAM batAvyA mujaba caityavaMdanAdimAM budha=paMDita puruSe atyaMta sUkSmabuddhithI (viziSTa sUkSmabhAvane anusaratI buddhithI) pravartavuM joIe. gAthAmAM 'sAdhu samaya sadbhAva'=samyakazAstranuM rahasya batAvyuM tenuM svarUpa A mujaba che - lokanuM AlaMbana laI bahujana kare tema karavuM' - ema ja jo karavAnuM hoya to kyAre paNa mithyASTiono dharma choDI zakAya nahi.' 1/L [jJAnasAra-23-4]. anArya loko karatAM "Arya loko' thoDA che. Arya lokomAM paNa "jeno' thoDA che. jainomAM paNa "sAcA zraddhALu' (samakitI) thoDA che. sAcA zraddhALu jenomAM paNa "sAcI-sArI kriyA karanArA' (cAritrI) thoDA che. ||rA. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-16 -"zrethofthano di bhUtho, sToka rozare todiratnavAna, tojha svAtmaNa[sAthai: rUu" jJAnatA-23-1]. "eko'pi zAstranItyA yo, vartate sa mahAjanaH / vimAsArthe ? zatamanyAnAM naiva pati sAjA" [ ] "yatsaMvignajanAcIrNaM, zrutavAkyairabAdhitam / tatti vyavahAra chaThaM, pApavizuddhimat IIT" [ ] "yadAcIrNamasaMvignaiH, zrutArthAnavalambibhiH / na gItaM vyavahAra stanyasattatisaMvam TddA" [ ]. "AkalpavyavahArArthaM, zrutaM na vyavahArakam / iti vakturmahattantre, prAyazcittaM pradarzitam / / 7 / / [paMcakalpabhASye] tasmAcchrutAnusAreNa, vidhyekarasikairjanaiH / saMvinIta mAmitvAsA paramezvarI pATA" [ ] laukika dharmomAM ane lokottara (jaina) dharmamAM paNa mokSanI IcchAne dharanArA ghaNA nathI. (jema) ratnanA vepArIo (jhaverIo) thoDA ja hoya che, tema AtmakalyANane sAdhavAvALA paNa thoDA ja hoya che. 3ll (bahujana kare tema karavuM tevI mAnyatAnuM khaMDana karI mahAjananI sAcI vyAkhyA jaNAvatAM kahe che ke -) zAstranItithI vartanAro eka paNa hoya to te mahAjana che. ajJAnI ToLAMthI saryuM. kema ke jema eka AMdhaLo joI zakato nathI, tema) so AMdhaLAonuM ToLuM paNa joI zakatuM ja nathI. jo ('jItavyavahAra ja vartamAnamAM pravarte che, jItavyavahAra tarIke jema-tema karAtuM caityavaMdanAdi anuSThAna paNa calAvI levuM joIe evI mAnyatAnuM khaMDana karIne jItavyavahAranI zAstrIya-sAcI vyAkhyA batAvatAM jaNAve che ke -) 1 - saMvignajanothI AcaraNa karAyela, - 2 - zrutavAkyothI abAdhita (zAstravacanathI avirodhI) 3 - paraMparAe vizuddha evo je vyavahAra che tenuM nAma "jItavyavahAra" che. pA. (kevo vyavahAra "jItavyavahAra' nathI te batAvatAM kahe che ke -). zratArtha (zAstra)ne nahi anusaratA evA, asaMvignajano vaDe AcaraNa karAyela vyavahAra e jItavyavahAra nathI. kAraNa ke evo vyavahAra aMdha-paraMparAthI sarjAyelo che. IkA " (tIrthanA aMta sudhI jItavyavahAraja pravartaze, mATe jema tema karAtAM caityavaMdanAdi anuSThAno calAvavAM joIe, - evI vAtanA javAbamAM jaNAve che ke -) - "AkalpaHzAsana che tyAM sudhI=pAMcamA ArAnA cheDA sudhI vyavahAra (zAsanavyavasthA) karavA mATe 'zrutavyavahAra upayogI nathI" Ama bolavAvALAne zAstramAM moTuM prAyazcitta batAveluM che. llii. - mATe vidhimAM ja rasa dharAvatA janoe zAstramAM batAvyA mujabanA puruSoe AcarelA kRtanA vacanathI avirodhI ane paraMparAe vizaddha evA) saMvigna jItavyavahArane anusarIne vartavuM joIe, - A rItanI paramezvaranI AjJA che. Alz. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-16 nanu yadyevaM sarvAdareNa vidhipakSapAtaH kriyate tadA - "avihikayA varamakayaM, asUyavayaNaM bhaNaMti savvannU / pAchitta naDDA, e guruvaM duSya gAthA" (nIvAnuWAsane-da). ityAdi vacanAnAM kA gati: ? iti cet, naitAni vacanAni mUlata evAvidhipravRttividhAyakAni, kintu vidhipravRttAvapyanAbhogAdinA'vidhidoSazchadmasthasya bhavatIti tadbhiyA na kriyAtyAgo vidheyaH / . prathamAdhyAse tathAvidhajJAnAbhAvAdanyadApi vA prajJApanIyasyAvidhidoSo niranubandha iti tasya tAdRzAnuSThAnamapi na doSAya, vidhibahumAnAd gurvAjJAyogAca tasya phalato vidhirUpatvAdityetAvanmAtrapratipAdanaparANIti na kazciddoSaH / avocAma cAdhyAtmasAraprakaraNe - "azuddhApi hi zuddhAyAH, kriyA hetuH sadAzayAt / / tAjaeN rasanuvevena, svatvamupAcchati " [2-26 bho]. yastu vidhyabahumAnAdavidhikriyAmAsevate tatkarturapekSayA vidhivyavasthApanarasikastadakartA'pi bhavya eva, taduktaM yogadRSTisamujhaye granthakRtaiva - jo tame pUrA jorazorathI "avidhithI na karavuM joIe' ane 'vidhi mujaba ja karavuM joIe' evuM kahyA karazo to avihikayA. "avidhithI karavA karatAM na karavuM sAruM' - evAM vacanane sarvajJa prabhu asUtra (hasUtra) kahe che. kAraNa ke, nahi karanArane moTuM prAyazcitta kahyuM che. jyAre (avidhithI paNa) karanArane nAnuM prAyazcitta batAvyuM che." AvAM zAstravacano kyAM mUkI AvavAM ? Ano javAba ApatAM kahe che ke - avihikayA' vagere zAstravacano mULathI ja avidhinAM vidhAyaka (avidhithI kriyA karavAnI preraNA karanArAM) nathI, paraMtu vidhipUrvaka kriyA karatAM karatAM paNa anupayoga vagerethI chadmastha AtmAne avidhi doSa thaI jAya; e doSane AgaLa karIne kriyAno tyAga karavo na joIe - evuM samajAvavA mATe che. paraMtu kriyA karatAM thatI avidhinA tyAgano prayatna karavo joIe.) navI navI dharmakriyA karatAM te aMgenI jANakArI na hovAthI agara to jUnA dharmIne paNa te jo vALyo vaLe tevo hoya to anubaMdha vinAno avidhidoSa hoya che, mATe tenuM avidhivALuM anuSThAna paNa doSarUpa nathI. kAraNa ke enAmAM vidhinuM bahumAna che ane gurvAjJA bhegI che. mATe enAM phaLarUpe ene vidhinI prApti thaze. A vAtane jaNAvanArAM ja "avihikayA' vagere vacano che. mATe emAM koI doSa nathI. adhyAtmasAra prakaraNa nAmanA graMthamAM ame kahyuM che ke - "sArA AzayanA kAraNe azuddha evI paNa kriyA zuddha-kriyAnuM kAraNa bane che. jema ke pArAno saMskAra pAmavAthI tAMbu suvarNapaNAne pAme che." -1lA! vaLI je vyakti vidhinI upekSA karI avidhivALI kriyAne kare che, tenA karatAM vidhi mujaba ja karavAnI IcchAvALo avidhivALI kriyA karanAro AtmA sAro ja che. A vAta yogadaSTi samuccaya nAmanA graMthamAM graMthakAra pU. A. zrI haribhadrasUrijI mahArAje ja kahI che. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-16 "tatti: pakSapatiza, mAvA ra ya kriyA anayorantaraM jJeyaM, bhAnukhadyotayoriva / / 1 / / " [221 zlo0] ityAdi / na caivaM tAdRzaSaSThasaptamaguNasthAnapariNatiprayojyavidhivyavahArAbhAvAdasmadAdInAmidAnIntanamAvazyakAdyAcaraNamakartavyameva prasaktamiti zaGkanIyam, vikalAnuSThAnAnAmapi "jA jA havija jayaNA, sA sA se NijarA hoi / " ityAdivacanaprAmANyAt yatkiJcidvidhyanuSThAnasyecchAyogasampAdakataditarasyApi bAlAdyanugrahasampAdakatvenAkartavyatvAsiddheH / icchAyogavadbhirvikalAnuSThAyibhigItArthaH siddhAntavidhiprarUpaNe tu nirbharo vidheyastasyaiva teSAM sakalakalyANasampAdakatvAt / / uktaM ca gacchAcAraprakIrNake - "jai viNa sakkaM kAuM, sammaM jiNabhAsiyaM aNuTThANaM / to samma bhAsijjA, jaha bhaNiyaM khINarAgehiM / / 1 / / "eka tarapha vidhi mujabanI kriyAmAM tAttvika pakSapAta hoya ane bIjI tarapha vidhi tarapha Adara-bhAva vinAnI je kriyA hoya; e bemAM raheluM aMtara sUrya ane AgiyA jeTaluM che." (221 zlo) vagere. have koI zaMkA kare ke - 'ahIM jevI vidhipUrvakanI kriyA karavAnuM kahyuM, tevI kriyA to chaThThA-sAtama guNasthAnakano bhAva jemane sparyo hoya tevA AtmAone ja saMbhavI zake che. tevA bhAvathI karAto vidhi-vyavahAra ApaNAmAM nahi hovAthI ApaNuM hamaNAM karAtuM pratikramaNAdi AcaraNa akartavya banI jaze.' tevI zaMkA karavAnI jarUra nathI. kAraNa ke - (vidhi pramANe karavAnI IcchA hovA chatAM koI kAraNasara) "apUrNa anuSThAna karanArA jIvomAM paNa je je jayaNAno bhAva che, te te bhAva ja temane nirjarA karAvanAra bane che." A rItanAM zAstramAM maLatAM vacanonA AdhAre thoDI, ghaNI vidhivALuM paNa anuSThAna pUrNa vidhiyukta anuSThAnanA "IcchAyoga'ne pamADanAra bane che ane avidhivALuM evuM anuSThAna paNa bALAdi jIvone lAbha pamADatuM hoI 'hamaNAM karAtuM ApaNuM pratikramaNAdika AcaraNa akartavya banI jaze' evuM nahi bane. IcchAyogamAM vartatA ane zAstrokta saMpUrNa anuSThAnane nahi AcarI zakatA evA gItArtha upadezakoe zAstromAM batAvela vidhimArganI prarUpaNAno ja Agraha rAkhavo joIe. kema ke temanuM saMpUrNa kalyANa vidhimArganI prarUpaNAthI ja thAya che. pitAne zAstra mujaba saMpUrNa anuSThAna ja karavuM che, chatAM koI kAraNasara tevuM saMpUrNa pAlana karI zakatA nathI tevA gItArthoe anya jIvone uddezIne to vidhimArganI (zAstrokta saMpUrNa anuSThAnanI vidhinI) ja prarUpaNA karavI joIe. emAM ja emanuM pUrNa kalyANa che.] gacchAcAra prakIrNaka nAmanA AgamamAM kahyuM che ke - jo tamane) zrIjine kaheluM anuSThAna samyapha prakAre karavuM zakya na hoya to paNa jevuM vItarAge kahyuM che, tevuM ja bolajo." |1|| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 yogavizikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-16 osanno vi vihAre, kammaM sohei sulabhabohI ya / varAra vizuddha, vakUdaMto parUviMta pArA" [thA-rU2-34] kRti che ye tu gItArthAjJAnirapekSA vidhyabhimAnina idAnIntanavyavahAramutsRjanti anyaM ca vizuddhaM vyavahAra sampAdayituM na zaknuvanti te bIjamAtramapyucchindanto mahAdoSabhAjo bhavanti / vidhisampAdakAnAM vidhivyavasthApakAnAM ca darzanamapi pratyUhavyUhavinAzanamiti vayaM vadAmaH / / 16 / / "avasagna eTale sAdhucaryAmAM zithila evo paNa sAdhu, jo pote - 1 - vizuddha caraNa-karaNanI prazaMsA kare ane 2 - vizuddha caraNa-karaNanI prarUpaNA kare to karmanI zuddhi kare che ane sulabhabodhi bane che." (nizIthabhASya - gA. 5436, darzanazuddhiprakaraNa - gA.95 vaLI, gItArthanI AjJAthI nirapekSa banelA je loko vidhinuM abhimAna rAkhanArA che, teo vartamAnamAM pravartata azaddha evA paNa dharmakriyAnA vyavahAra choDI de che ane vizaddha evA anya vyavahArane sthApI zakatA nathI. A rIte teo bIjamAtrano nAza karI mahAdoSavALA bane che. jeo pote vidhipUrvakanuM anuSThAna kare che temanuM ane jeo saMpUrNapaNe vidhi pALI zakatA nathI chatAM anya jIvo saMpUrNa vidhinI prarUpaNA dvArA vidhimArgamAM pravartAve che, temanuM darzana paNa vinonA samUhano nAza karanAra che, e ame kahIe chIe. ll1kA tAtparya : zAstranirapekSa evI lokasApekSa matine lokasaMjJA kahevAya che. AvI lokasaMjJAno tyAga karavA pUrvaka samyapha zAstronAM rahasyo jANIne vidhipUrvaka ja caityavaMdanAdi yogamArgamAM pravartavuM joIe. - sarvajJakathita zAstra e svataMtrarUpe baLavAna che. jyAre jItavyavahAra zAstrasApekSatAnA AdhAre baLavAna bane che. - je vyavahAra zAstrasApekSa hoya tene ja jIvyavahAra" kahevAya che ane je vyavahAra zAstranirapekSa hoya tene kyAreya jItavyavahAra" kahevAto nathI. - zAstrokta sUkSma vidhi-niSedho pratye jene ruci nathI tevA loko zAstranI upekSA karIne lokamatanuM anusaraNa karavAnuM pasaMda kare che. Ama chatAM pote zAstranI upekSA kare che, tevuM na lAge te mATe lokamatanA anusaraNane zAstrIya evA jItavyavahAra' zabdanA sahAre sAcuM TheravavAno prayatna kare che. - jeonuM jJAna UMDuM nathI hotuM, teo zAstranirapekSa lokamatanA anusaraNarUpa "lokasaMjJA' ane zAstrasApekSa saMvijJagItArthonA samucita AcaraNarUpajItavyavahAra' vacceno bheda samajI zakatA nathI. A rIte lokasaMjJA ane jItavyavahAra vaccenA bhedane nahi samajanAra loko agara to tevA lokone bharamAvanArA zAstranirapekSa loko zAstrIya vidhimArganI vicAraNAnA mArgane baMdha karavA mATe jItavyavahAranA nAme lokasaMjJA, lokaherI, bahumatIvAdane anusaravA mATe 'mahAnano vena ti: sa kanyA:' jevA sUtrone AgaLa kare che. evA lokonI bhramaNAne - miththAmAnyatAne dUra karavA mATe A zlokamAM A badhI rajUAta karAI che. - jyAM sudhI tIrtha che, tyAM sudhI prathama naMbare "zruta' ja parama AlaMbanabhUta bane che ane te pachI zratasApekSa evo jItavyavahAra bIjA naMbare AlaMbanabhUta bane che. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-16 - zAstranirapekSa evo vyavahAra jItavyavahAra nathI ane evo vyavahAra kyAreya AlaMbanabhUta banato nathI, - jeo evuM mAne che ke kahe che ke - pAMcamA ArAnA cheDA sudhI kevaLa jItavyavahAra ja niyAmaka che, zAstra nahi" te prAyazcittano bhAgI bane che. - koI paNa zAstravacanano upayoga potAnI kalpanA mujaba na karatAM te vacano je saMdarbhamAM hoya te saMdarbhamAM ja teno upayoga karavo joIe. jema ke, "avidhithI karavuM tenA karatAMnakaravuM sAruM" AvuM bolAya ja nahi.AvuM bolavuM te usUtra che. ema sarvajJoe kahyuM che. kAraNa ke, "je avidhivALI kriyA kare che, tene nAnuM prAyazcitta Ave che ane je kriyA nathI karato tene moTuM prAyazcitta Ave che." - AvAM vacanano upayoga karIne jeo 'avidhivALI kriyA karI, karAvI zakAya evuM mAne, manAve che teo mArga bhUlyA che. temaNe e samajavAnI jarUra che ke, A gAthA mULathI avidhivALI kriyA karavAnI vAtanuM samarthana nathI karatI, paNa vidhi karavA jatAM thatA avidhivALA anuSThAnano tyAga na karavAnI vAtanuM samarthana kare che. - ekAMta kriyAvAdI jema mArga bhUlyA che, tema ekAMta vidhivAdIo paNa mArga bhUlyA che. ekAMta vidhivAdIonuM ema mAnavuM- kahevuM che ke, 'kriyA karavI to vidhipUrvaka ja karavI. jyAM sudhI vidhipUrvaka kriyA karavAnuM sAmarthya na Ave tyAM sudhI kriyA karavI ja nahi.' Avo ekAMta Agraha paNa mArgalopanuM kAraNa bane che. kAraNa ke, dareka vyakti prAraMbhathI ja dareka kriyA sarvIza zuddha, pUrNa vidhivALI karI zake, tevuM banatuM nathI. - abhyAsakAlIna kriyAomAM to aneka prakAranI azuddhio-avidhio thavAnI saMbhAvanA rahe che. Ama chatAM e kriyA karanAra sAdhakanA hRdayamAM vividha pratyeno bahumAnabhAva hoya ane avidhinA khaMDanapUrvaka vidhinuM pratipAdana karanAra evA gurunI AjJAmAM jo te rahelo hoya to tene vidhipUrvaka kriyA karavAnA bhAva sAthe karAtI kriyAmAM thatI avidhinI paraMparA cAlatI nathI, uttarottara avidhiazuddhi ghaTavA sAthe uttarottara vidhi-zuddhinuM pramANa vadhatuM jAya che. AthI tenI e avidhipUrvakanI kriyA paNa vidhivALI kriyAnuM kAraNa bane che. - avidhivALI kriyAvidhivALI banavAmAM mukhya kAraNa kriyA karanAranA hRdayamAM rahelo vidhibahumAna ane gurvAjJAsamarpaNarUpa sadAzaya che. - vidhi pratyenA bahumAna bhAvapUrvaka prajJApanIya - sadguru dvArA vALI vaLe tevI vyakti dvArA karAtI avidhivALI kriyA e IcchAyogarU5 che ane A IcchAyoga paraMparAe muktinuM kAraNa che. - sAdhumAM paNa jeo saMpUrNa vidhinuM pAlana na karI zake temane paNa prarUpaNA to vidhimArganI ja karavI joIe. AcAramAM zithila banelA sAdhune mATe to vidhimArganI zuddha prarUpaNA e ja eka taravAnuM moTAmAM moTuM AlaMbana che. Ama chatAM vidhimArganA ekAMta AgrahI banelA vidhinA abhimAnI je loko gItArthanI AjJAthI nirapekSa banIne sAMpratakALamAM cAlatA vidhinA lakSapUrvakanAM avidhivALAM anuSThAno baMdha karAve che ane AjJAsApekSa vizuddha vyavahAra sthApI paNa zakatA nathI, teo to vyavahAranaya svIkRta evA bIjarUpa yogamArgano paNa uccheda karIne mahAdoSanA bhAgI bane che - /16 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-17 ava. arthamaM prasaktamarthaM saMkSipan prakRtaM nigamayannAha - kayamittha pasaMgeNaM, ThANAisu jattasaMgayANaM tu / hiyameyaM vineyaM, sadaNuTThANattaNeNa tahA / / 17 / / ma0"tti 'i' pad satra "Vphena' prarUpI maLe mRtArthavistArona, 'nAri pradarzitayogabhedeSu 'yatnasaGgatAnAM tu' prayatnavatAmeva 'etat' caityavandanAdyanuSThAnaM hitaM' mokSasAdhakaM vijJeyam, caityavandanagocarasthAnAdiyogasya mokSahetutve tasyApi tatprayojakatvAditi bhAvaH / 'tathA' iti prakArAntarasamucaye / 'sadanuSThAnatvena' yogapariNAmakRtapuNyAnubandhipuNyanikSepAdvizuddhacittasaMskArarUpayA prazAntavAhitayA sahitasya caityavandanAdeH svAtantryeNaiva mokSahetutvAditi bhAvaH / prakArabhedo'yaM nayabhedakRta iti na kazcidoSaH / / 17 / / ava (sthAnAdi yoganA adhikArInI cAlatI vAtamAM tIrthocchedanI zaMkA uThAvavAmAM AvelI te) utpanna zaMkAno javAba pUrNa karIne have sthAnAdi yoga aMge cAlatI vAtano upasaMhAra karatAM kahe che - gAthA-17 : prAsaMgika vAtano avasara pUrNa thayo. (have mULa vAta para AvIe) sthAnAdi yogomAM puruSArthavALAone caityavaMdanAdi anuSThAna hitakArI che. ema jANavuM ane caityavaMdanAdi anuSThAna svayaM sadanuSThAnarUpa hoI hitakArI che, - ema jANavuM - 17. vyAkhyArtha: (sthAnAdi aMge) kahevAtI vAtanI vacce smRtimAM Avela viSayano vistAra karavAthI have saryuM. (have A viSaya ahIM pUro thAya che.) pUrve kahevAyelA sthAnAdi yoganA prakAromAM prayatnazIla AtmAonuM ja A caityavaMdanAdi anuSThAna hitakArI= mokSasAdhaka jANavuM. kAraNa ke, caityavaMdanAdi anuSThAnamAM rahelA sthAnAdi yogo mokSanA hetu hovAthI caityavaMdanAdi anuSThAna paNa mokSanuM prayojaka che. (mokSane ApanAra che.) 'tathA' zabda bIjo prakAra batAvavA mATe vAparyo che. (e bIjo prakAra have batAve che.) (caityavaMdanAdi anuSThAnaviSayaka sthAnAdi yogo mokSanuM kAraNa hovAthI caityavaMdana paNa mokSanuM kAraNa che, ema jaNAvIne sthAnAdi yoga dvArA caityavaMdanane mokSanA kAraNa tarIke oLakhAvyuM hatuM. have caityavaMdanAdi anuSThAna e svataMtrapaNe anuSThAna hoI hitakArI-mokSadAyI che ema jaNAve che. te A mujaba che :) yoganA bhAvathI karAyelo (utpanna thayelo) puNyAnubaMdhI puNyano nikSepa (baMdha) thavAnA kAraNe vizuddha thatA cittanA saMskArarUpa evI prazAMtavAhitAvALAM caityavaMdanAdi anuSThAno svataMtrapaNe ja mokSanAM kAraNa che. A baMne prakAro pADavAnuM kAraNa alaga alaga nayanI mAnyatA che, mATe temAM koI doSa nathI. I/17 (pahelA prakAramAM sthAnAdi ane caityavaMdanAdimAM bheda (anekatva) mAnatI na vicAraNA che. jyAre bIjA prakAramAM sthAnAdi ane caityavaMdanAdimAM abheda (ekatva) mAnatI nathavicAraNA che. baMne vAto amuka apekSAthI kahevAtI hoI A rIte bheda pADavAmAM koI doSa nathI, e ahIM bhAva che.) tAtparya je mULa viSayanuM varNana cAlatuM hoya, temAM tene anurUpa je yAda Ave tene prasaMga' kahevAya che. ahIM sthAnAdi yoganuM varNana cAlatuM hatuM, temAM vidhi-avidhi vagerene lagatI je vAta yAda AvI te prAsaMgika kahevAya. enuM varNana cauda, paMdara ne soLamI gAthAmAM karIne ahIM tenI pUrNAhuti karI che. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-18 ava. sadanuSThAnabhedAneva prarUpayaMzcaramatabhede caramayogabhedamantarbhAvayannAha - eyaM ca pIibhattAgamANugaM taha asaMgayAjuttaM / neyaM caubvihaM khalu, eso caramo havai jogo / / 18 / / 'eyaM ca' tti / 'etaca' sadanuSThAnaM prItibhaktayAgamAnanugacchati tat prItibhaktavyAgamAnugaM prItyanuSThAnaM - caityavaMdana kaI rIte mokSanuM kAraNa bane che - te darzAvatAM be vikalpo rajU karavAmAM AvyA che. A graMthamAM je sthAnAdiyoganuM varNana cAle che, tenI mukhyatAne anulakSIne pahelo vikalpa rajU karatAM jaNAvyuM ke - caityavaMdanamAM caityavaMdananuM Asana mudrArUpasthAna', caityavaMdananA sUtronA uccArarUpa varNa, caityavaMdanasUtranA edaMparyArtha sudhInA arthanA ciMtanarUpa'artha, arihaMtanA atizayorUparUpI dravyanA avalaMbanarUpa "AlaMbana' ane siddhAvasthAnA guNonA avalaMbanarUpa je anAlaMbana - A rIte pAMca prakAranA yogano Azraya karAya che. A pAMceya prakArano yoga mokSanuM kAraNa hovAthI te yoganA kAraNabhUta caityavaMdana paNa mokSanuM kAraNa kahevAya che. - A rIte ahIM kAraNamAM kAryano upacAra karIne, caityavaMdanane sIdhu kAraNa na mAnatAM mokSanA kAraNa tarIke yogane sIdhuM kAraNa mAnyuM ane caityavaMdanane mokSanA kAraNabhUta paMcavidha yoganA kAraNa tarIke paraMparAe mokSanuM kAraNa mAnyuM, eTale A pahelA vikalpamAM caityavaMdana upacArathI yogarUpa banyuM. - bIjA vikalpamAM pahelI gAthAnAM pahelAM traNa padamAM jaNAvela-mullekhanIyaTgano savoDavi ghamavIvAropari suddho-mokSa sAthe joDAvAnA kAraNe parizuddha evo badho ja dharmavyApAra e yoga che. - A lakSaNane anusarIne caityavaMdanAdi anuSThAnane ja sIdhuM yogarUpa jaNAvyuM che. kAraNa ke, A lakSaNa mujaba je paNa sadanuSThAna hoya, te badhuM ja mokSanuM kAraNa bane che ane caityavaMdana paNa sadanuSThAnarUpa hovAthI te sIdhuM ja mokSanuM kAraNa bane che, ema jaNAvyuM che. AthI A bIjA vikalpamAM caityavaMdana nirupacarita yogarUpa banyuM. - A banneya vikalpomAM nayabheda, vivakSAbheda hovAthI temAM jarA paNa virodhAbhAsa Avato nathI. pahelo A prakAra pahelI gAthAnA chellA padamAM jaNAvela 'TAIIsrgovilese' - "sthAnAdigata dharmavyApAra vizeSa prakAre yoga kahevAya che' - evA yoganA vizeSa lakSaNane AdhAre darzAvAyo che ane bIjo prakAra pahelI gAthAnA pahelA traNa padamAM jaNAvela - "muQLanoyaUTgo no sabroDavithamevAvAro parizuddho mokSa sAthe joDato hovAthI saghaLo parizuddha dharmavyApAra yoga kahevAya che - evA yoganA sAmAnya lakSaNane AdhAre darzAvAyo che - //1zA ava. A rIte sadanuSThAnanA bhedonI ja prarUpaNA karatAM tenA chellA bedamAM yoganA chellA bhedano samAveza karatAM kahe che ke - gAthA-18H A sadanuSThAna : 1 - prItine anusaranAra, 2 - bhaktine anusaranAra, 3 - Agama (vacana)ne anusaranAra ane 4 - asaMgathI yukta - ema nakkI cAra prakAranuM jANavuM. emAMthI "asaMga' nAmanuM anuSThAna chello yoga anAlaMbana yoga thAya che - 18. vyAkhyArtha: A sadanuSThAna prIti, bhakti ane Agama (vacana)ne anusare che, tethI anukrame - 1 prItianuSThAna, 2 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-18 bhaktyanuSThAnaM vacanAnuSThAnaM ceti tribhedaM tathA'saGgatayA yuktaM asaGgAnuSThAnamityevaM caturvidhaM jJeyam / eteSAM bhedAnAmidaM svarUpam-yatrAnuSThAne prayatnAtizayo'sti paramA ca prItirutpadyate zeSatyAgena ca yatkriyate tatprItyanuSThAnam / Aha ca - "patrAvofsta para: prati hito pati tuM zeSayAnena roti yaza tasvItyanuSThAnam II" (po. 20-3] etattulyamapyAlambanIyasya pUjyatvavizeSabuddhyA 'vizuddhataravyApAraM' bhaktatyanuSThAnam / Aha ca - "gauravavizeSayogAd buddhimato yadvizuddhatarayogam / citaratucaSi, sevaM taddhanuSThAnam II" [o20-4] prItitvabhaktitve saMtoSyapUjyakRtyakartavyatAjJAnajanitaharSagatau jAtivizeSau / Aha ca - "atyantavallabhA khalu, patnI tadvaddhitA ca jananIti / turi kRtvamanayoskRta zAstrItimattAtam II" [go. 20-1] . bhaktianuSThAna ane 3 - Agama (vacana) anuSThAnarUpe traNa prakAre ane vadhumAM asaMgatAthI yukta hoya te 4 - asaMgAnuSThAna kahevAya. A rIte cAra prakAranuM anuSThAna jANavuM. anuSThAnanA A prakAronuM svarUpa A rIte che - 1 - prIti anuSThAnaH je anuSThAnamAM 1 - khUba prayatna karato hoya, 2 - zreSTha prIti utpanna thatI hoya ane 3 - bIjAM badhAM kAryone gauNa karI e anuSThAnane ja mukhya karAtuM hoya te anuSThAna prIti-anuSThAna' che. pU. A. zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAje SoDazakamAM kahyuM che ke - je anuSThAnamAM anuSThAna karanArane - 1 - zreSTha bahumAna hoya, 2 - anuSThAna karanAranA hitano udaya karanAra prIti hoya ane 3 - bIjA kAryono tyAga karIne te anuSThAna karato hoya to te anuSThAna 'prIti-anuSThAna' che." SoDazaka-10-3]. 2 - bhakti anuSThAna : prIti-anuSThAna jevuM ja chatAM pUjyapaNAnI viziSTa ucI buddhi hovAnA kAraNe vadhAre vizuddhivALo vyApAra te (vizuddha anuSThAna karavuM te) "bhakti anuSThAna che. SoDazakamAM kahyuM che ke - " buddhizALI AtmAnuM bAhya dekhAve prIti-anuSThAna jevuM dekhAtuM anuSThAna paNa emAM viziSTa bahumAnabhAva ane vadhu vizuddhi rahelI hoI "bhakti anuSThAna' che ema jANavuM." [SoDazaka-10-4] patnI, nokara Adi Azrita varga "saMtoSa" kahevAya che; evA saMtoSavarga pratyenuM kartavya karI levAnA jJAnathI prApta thatA AnaMdane "prItitvajAti'no AnaMda kahevAya che. - mAtA, pitA, vaDIlo, guruo 'pUjya' kahevAya che; evA pUjyonI pUjAnuM kartavya karI levAnA jJAnathI prApta thatA AnaMdane 'bhaktitva jAti no AnaMda kahevAya che. SoDazakamAM kahyuM che ke "kharekhara, jema patnI atyaMta priya hoya che; tema mAtA hitakArI hoya che; te beyane mATe karAtuM kArya bhojana-vastra vagere ApavArUpa sarakhuM hovA chatAM prIti ane bhaktinA dAkhalArUpe (te baMne judAM) jANavAM." (SoDazaka-10-5]. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-18 "tulyamapi kRtyaM" bhojanAcchAdanAdi 'jJAtaM' udAharaNam / zAstrArthapratisandhAnapUrvA sAdhoH sarvatrocitapravRttirvacanAnuSThAnam / Aha ca - "vacanAtmikA pravRttiH sarvatraucityayogato yA tu / vacanAnunamavuM, cAritravato niyona " [go. 20-6] vyavahArakAle vacanapratisandhAnanirapekSaM dRDhatarasaMskArAcandanagandhanyAyenAtmasAdbhUtaM jinakalpikAdInAM kriyAsevanamasaGgAnuSThAnam / Aha ca - "yattvabhyAsAtizayAt sAtmIbhUtamiva ceSTyate sadbhiH / tarasanuSThAnuM, mavati vaitAlAvethAt " [o. 20-7]. _ 'tadAvedhAt' yathA''dyaM cakrabhramaNaM daNDavyApArAduttaraM ca tajjanitakevalasaMskArAdeva, tathA bhikSATanAdiviSayaM vacanAnuSThAnaM, vacanavyApArAd, asaMgAnuSThAnaM ca kevalatajjanitasaMskArAditi vizeSaH / Aha ca - "cakrabhramaNaM daNDAttadabhAve caiva yatparaM bhavati / varanA nukAnostu tijJApavaM sevan " [. 20-8] kRti IT. : - jJAtaM dRSTAMta, dAkhalo. 3 - vacanAnuSThAna : zAstranA arthanI smRtipUrvaka sarvasthAne thatI sAdhunI ucita pravRtti e vacanAnuSThAna che. dhoDazakamAM kahyuM che ke - Agama-vacanAnusArI, sarvasthAne aucityavALI je pravRtti hoya che, te vacanAnuSThAna che. cAritravAna AtmAne te nakkI hoya che." [SoDazaka-10-6] - 4 - asaMga anuSThAna : anuSThAna karatI vakhate Agama-vacananuM smaraNa karyA vinA ja (Agama-vacananAnusAra pUrve karela vacanAnuSThAnanA) gADha saMskAronA kAraNe caMdanagaMdhanyAye je anuSThAna AtmA sAthe ekameka baneluM hoya, evuM jinakalpI vagere sAdhuo dvArA karAtuM anuSThAna e asaMga- anuSThAna che. SoDazakamAM kahyuM che ke - "sAdhuo vaDe (vAraMvAra anuSThAna karavArU5) abhyAsanI prabaLatAthI AtmA sAthe ekameka banI jAya tevuM je anuSThAna karAya che, te asaMga-anuSThAna che. A asaMga-anuSThAna Agama-vacananA Avedha saMskArathI thAya che." [SoDazaka-10-7] ' "Avedha' eTale zuM ? e samajAve che jema kuMbhAranuM cakra pahelI vAra phare te daMDathI dhakko mAravAnA kAraNe ane tyAra bAda bIjI-trIjI vAra je cakra phare che, te pahelIvAra pharavAnA kAraNe paDelA saMskArathI (vegathI) ja. e ja rIte bhikSA levA javuM vagere rUpa vacanAnuSThAna sarva prathama AgamavacananA AdhAre pravarte che ane asaMga-anuSThAnamAM e ja bhikSA levA javuM vagere anuSThAna pUrvanA saMskArathI thAya che. SoDazakamAM kahyuM che ke - paheluM cabhramaNa daMDathI thAya che. bIjuM cakrabhramaNa daMDa vinA ja thAya che. A daSTAMta vacana-anuSThAna ane asaMgaanuSThAnanA bhedane jaNAvanAruM jANavuM." [SoDazaka-10-8] Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-18 - rUma ke 'khalu' iti nizcaye eteSvanuSThAnabhedeSu 'eSaH' etadaH samIpataravRttivAcakatvAtsamIpAbhihitA'saGgAnuSThAnAtmA caramo yogo'nAlambanayogo bhavati, saGgatyAgasyaivAnAlambanalakSaNatvAditi bhAvaH / / 18 / / mULa gAthAmAM kahela "vahu nizcaya-cokkasapaNuM batAvavA mATe che. so' zabda pAse rahelAno bodha karAve che. eTale prIti vagere cAre anuSThAnamAM je chelluM che, te asaMga-anuSThAnano po' zabda bodha karAve che ane A=asaMga anuSThAna e chello yoga=anAlaMbana yoga che. kAraNa ke, saMgatyAga ja anAlaMbana yoganuM lakSaNa che. II18 tAtparya : prItianuSThAna, bhaktianuSThAna, vacana anuSThAna ane asaMga anuSThAna - A rIte yoganA cAra prakAra che. temAM A chellA asaMgAnuSThAnarU5"anAlaMbanayoga bane che. - A cAreya anuSThAnanI atyaMta TUMkI chatAM spaSTa vyAkhyA darzAvatAM pU. upAdhyAyajI mahArAje aThyAvIsamI dIkSA-batrIsI'nA AThamA zlokanI vyAkhyAmAM lakhyuM che ke- sundaratAmAtrA''hitarucipUrvakA'nuSThAnamAdyam / gauravA''hitarucipUrvakA'nuSThAnaM dvitIyam / sarvatrA''ptavacanapuraskAra-pravRttamanuSThAnaM tRtIyam / abhyAsAdAtmasAdbhUtaM paradravyA'napekSamanuSThAnaM caturtham / "suMdaratA mAtranA kAraNe pragaTelI rucipUrvakanuM anuSThAna prIti-anuSThAna che - 1. pUjyabhAvanA kAraNe pragaTelI rucipUrvakanuM anuSThAna bhakti-anuSThAna che - 2. sarvatra AptapuruSanA vacanane AgaLa karIne karAtuM anuSThAna vacana-anuSThAna che - 3 abhyAsanA kAraNe AtmasAta thayeluM paradravyanI apekSA vinAnuM anuSThAna asaMga-anuSThAna che- 4." - prItianuSThAna ane bhaktianuSThAnamAM bAhyakriyA samAna hovA chatAM te banneyano bheda AMtarika pariNAmanA kAraNe paDe che. bemAMthI ekamAM pratibhAva che, jyAre bIjAmAM bhaktibhAva - pUjyabhAva - vacanaanuSThAna ane asaMgaanuSThAnamAM paNa bAhya kriyA samAna hovA chatAM, ekamAM vacananuM AlaMbana pradhAna che, jyAre bIjAmAM vacananuM AlaMbana nathI, paNa vacananA saMskAra kAma kare che, tethI svAbhAvika rUpe ja te anuSThAna pravarte che. - prIti ane bhaktianuSThAnano samAveza'tahetuanuSThAna'mAM thAya che. jene 'pradhAnadravyAnuSThAna' kahevAya che ane vacana-asaMgAnuSThAnano samAveza'amRtAnuSThAna'mAM thAya che, jene 'bhAvAnuSThAna' kahevAya che. - IcchAyoga, zAstrayoga ane sAmarthyayoganI apekSAe vicArIe to prIti ane bhaktianuSThAnano IcchAyoga'mAM, vacana ane asaMga anuSThAnano zAstrayogamAM ane asaMgAnuSThAnano sAmarthayogamAM paNa samAveza thAya che. - chellA asaMgaanuSThAnane sAMkhyadarzanamAM prazAMtavAhitA, bauddhadarzanamAM visabhAgaparikSaya, zaivadarzanamAM zivavardha, mahAvratikomAM dhruvAdhyA evA nAmathI oLakhavAmAM Ave che. evuM yogadaSTi samuccayanA 176mA zlokamAM jaNAvyuM che. - AThadaSTionI apekSAe vicArIe to, patianuSThAna ane bhaktianuSThAna pAMcamI daSTimAM saMbhavI Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-19 ava. 'AlambanavidhayaivAnAlambanasvarUpamupadarzayannAha - AlaMbaNaM pi eyaM, rUvamarUvI ya ittha paramu tti / tagguNapariNairUvo, suhumo aNAlaMbaNo nAma / / 19 / / 'AlaMbaNaM pi' tti / Alambanamapi 'etat' prAkaraNikabuddhisaMnihitaM 'atra' yogavicAre 'rUpi' samavasaraNasthajinarUpatatpratimAdilakSaNam, ca punaH 'arUpI paramaH' siddhAtmA ityevaM dvividham / tatra tasya arUpiparamAtmalakSaNasyAlambanasya ye guNA: kevalajJAnAdayasteSAM pariNatiH samApattilakSaNA tayA rUpyata iti tadguNapariNatirUpa: sUkSmo'tIndriyaviSayatvAdanAlambano nAma yogaH / arUpyAlambanasyeSadAlambanatvena alavaNA yavAgUH' ityatrevAtra naJpadapravRtteravirodhAt / zake, vecanAnuSThAna chaThThI dRSTimAM saMbhavI zake ane asaMgAnuSThAna sAtamI dRSTimAM saMbhavI zake. A vibhAga nizcayanayanI apekSAe che. vyavahAranayathI to pahelI pAMca dRSTimAM paNa prIti, bhakti ane AMzikarUpe vacanAnuSThAna ane asaMgAnuSThAna paNa ghaTI zake che. guNasthAnakanI apekSAe vicArIe to niyathI pAMcamA guNasthAnake prItianuSThAna ane bhaktianuSThAna, chaThThA guNasthAnake vacanAnuSThAna ane sAtamAthI bAramA guNasthAnaka sudhI asaMgAnuSThAna saMbhavI zake che. jyAre vyavahArathI to pahelA guNasthAnakanI apunabaMdhaka avasthAthI ja prItianuSThAna, bhaktianuSThAna ane AMzika rUpe vacana ane asaMgAnuSThAna paNa ghaTI zake che. 18 ava0 "AlaMbana yoganA sahAre anAlaMbana yoganuM svarUpa batAvatAM kahe che ke - gAthA-19 : ahIM yoganI vicAraNAmAM AlaMbana 1 - rUpI ane 2 - arUpI= parama ema be A prakAranAM che. tadgaNapariNatirUpa sUkSma evo anAlaMbana nAmano yoga che - 19. : ' vyAkhyArtha: ahIM = yoganI vicAraNAmAM "prAkaraNika buddhisannihita'=pUrvanI vAto kahevAyA bAda vartamAnamAM jenI vAta karAtI hatI tenA saMdarbhamAM kahevAyela AlaMbana paNa 1 - rUpI ane 2 - arUpI ema be prakAranuM che. 1- rUpInsamavasaraNamAM rahelA jinezvaranA guNonuM bhAna karAvanAra jinapratimA rUpa AlaMbana e rUpI AlaMbana che ane 2 - arUpI-siddhAtmAnA guNonuM bhAna karAvavA rUpa AlaMbana e arUpI AlaMbana - ema be prakAranuM che. te be prakAranA AlaMbanamAM: arUpI evA paramAtmA (siddhAtmA) saMbaMdhi bIjo prakAra (arUpI) che. te paramAtmAnA kevaLajJAnAdi guNonA dhyAnanI samApatti (ekarasatA) vALI dhyAtAnI AtmapariNatirUpa hovAthI ane Indriyono viSaya na banato hovAthI sUkSma' evo "anAlaMbana' nAmano yoga che. (arUpI evA dhyeya sAthe dhyAtAnA dhyAnanI ekarUpatA ane IndriyAtItatA jemAM hoya te anAlaMbana yoga che.) * arUpI AlaMbanamAM kAMIka AlaMbanatva raheluM che, Ama chatAM jema "alpa mIThAvALI rAbane mIThA vinAnI rAba kahevAno vyavahAra che' tema ahIM paNa arUpI evA alpa AlaMbanane kAraNe naga padanI pravRtti hovAthI "anAlaMbanayoga' kahevuM e virodhAbhAsI nathI. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-19 "suhumoAlaMbaNonAma"ttikvacitpAThastatrApisUkSmAlambanonAmaiSayogastato'nAlambanaeveti bhAva unneyaH / uktaM cAtrAdhikAre caturdazaSoDazake granthakRtaiva - "sAlambano nirAlambanazca yoga: paro dvidhA jJeyaH / jinarUpadhyAnaM khalvAdyastattattvagastvaparaH / / 1 / / " sahAlambanena cakSurAdijJAnaviSayeNa pratimAdinA vartata iti sAlambanaH / AlambanAviSayabhAvApattirUpAniSkrAnto nirAlambanaH / yo hi chadmasthena dhyAyate na ca svarUpeNa dRzyate tadviSayo nirAlambana iti yAvat / jinarUpasya samavasaraNasthasya dhyAnaM khalu 'AdyaH' sAlambano yogaH / tasyaiva jinasya tattvaM kevalajIvapradezasaMcAtarUpaM kevalajJAnAdisvabhAvaM tasmin gacchatIti tattattvagaH, 'tuH' vALuM, 'para:' manAvuna: I atrArUpitattvasya sphuTaviSayatvAbhAvAdanAlambanatvamuktam adhikRtagranthagAthAyAM ca viSayatAmAtreNa tasyAlambanatvamanUdyApi tadviSayayogasyeSadAlambanatvAdanAlambanatvameva prAsAdhIti phalato na kazcidvizeSa iti smartavyam / koIka sthaLe (e gAthAnA uttarArdhanA aMte) "sUkSma anAlaMbana'ne badale "sUkSma AlaMbana' evo paNa pATha jovA maLe che. tyAM paNa "sUkSma AlaMbana nAmano A yoga che' ema ghaTAvI "e anAlaMbana yoga ja che' ema artha samajavo. A yoganA adhikAramAM caudamA SoDazakamAM graMthakAra pU. A. zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjAe kahyuM che ke - "1 - sAlaMbana ane 2 - nirAlaMbana ema be prakAranA zreSTha yoga jANavo. emAMthI "jinezvaranAM rUpanuM dhyAna karavuM? - e pahelo yoga che. to jinezvaranA kevaLajJAnAdi svabhAva viSayaka dhyAna' e bIjo yoga che. - AMkha vagere IndriyonA mAdhyamathI thatA jJAnano viSaya banatI pratimA-mUrti vagerenuM jemAM AlaMbana che, te sAlaMbana dhyAna che. AMkha vagere IndriyonA mAdhyamathI thatA jJAnanI prAptirUpa AlaMbanathI jUduM paDeluM dhyAna nirAlaMbana che. (jemAM cakSu vagere IndriyonA viSaya banatI jinapratimA vagerenuM AlaMbana hotuM nathI tevuM dhyAna te nirAlaMbana dhyAna che.) arthAt chabastha AtmAo vaDe jenuM dhyAna dharAya ane je Indriyo vaDe na dekhAya - na jaNAya evo jeno viSaya hoya te nirAlaMbanadhyAna kahevAya che. samavasaraNamAM rahelA jinezvaranuM dhyAna kharekhara AdyasAlaMbana yoga che. te ja jinanuM sarvaAtmapradezonA saMgraharUpa je kevaLajJAnAdisvabhAvarUpa svarUpa hoya che, temAM sthiratA pAmatuM rahetuM) dhyAna te bIjo=anAlaMbana yoga che. ahIM, arUpItattva pragaTaviSayavALuM nathI. eTale ke Indriyano viSaya bane tevuM nathI. mATe SoDazakamAM enuM "anAlaMbana' paNuM kahyuM che; jyAre prastuta yogaviMzikA graMthanI A gAthAmAM, paramAtmAnA kevaLajJAnarUpa arUpI svarUpano mAtra viSaya tarIke ullekha karelo hovAthI tenuM AlaMbanapaNuM kahevAyuM che, Ama chatAM paNa paramAtmaviSayaka AlaMbana nahiMvat hovAne kAraNe (alpatAtu avivaNitam nyAye) enuM "anAlaMbana'paNuM ja siddha thAya che. tAtparya jotAM baMne vAta eka ja che. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavizikA prakaraNa saTIka, sAnUvAda, gAthA-19 61 jaja ayaM cAMnAlambanayogaH "zAstrasandarzitopAyastadatikrAntagocaraH / zaktatyurekAdvizeSeNa, sAmarthyAkhyo'yamuttamaH / / 5 / / " [yoga0 samu0] iti zlokoktasvarUpakSapakazreNIdvitIyApUrvakaraNabhAvikSAyopazamikakSAntyAdidharmasaMnyAsarUpasAmarthyayogato nissaGgAnavaratapravRttA yA paratattvadarzanecchA tallakSaNo mantavyaH / Aha ca - "sAmarthyayogato yA, tatra didRkSetyasaGgazaktyADhyA / - sADanADUno, prosta tane yAvat " [ 21-8]. 'tatra' paratattve draSTumicchA didRkSA 'iti' evaM svarUpA asaGgazaktyA' nirabhiSvaGgAvanaratapravRttyA 'ADhyA' pUrNA 'sA' paramAtmadarzanecchA anAlambanayogaH, paratattvasyA'darzanaM anupalambhaM yAvat, paramAtmasvarUpadarzane tu kevalajJAnenAnAlambanayogo na bhavati, tasya tadAlambanattvAt / alabdhaparatattvastallAbhAya dhyAnarUpeNa pravRtto hyanAlambanayogaH, sa ca kSapakena dhanurdhareNa, kSapakazreNyAkhyadhanurdaNDe, lakSyaparatattvAbhimukhaM tadvedhAvisaMvAditayA vyApArito yo bANastatsthAnIyaH, yAvattasya na mocanaM tAvadanAlambanayogavyApAraH, yadA tu dhyAnAntarikAkhyaM tanmocanaM tadA'visaMvAditatpatanamAtrAdeva lakSyavedha anAlaMbana yoganuM ja svarUpa jaNAve che ke - "zAstra batAvelA upAyovALo ane vizeSa rIte zAstra dvArA na varNavI zakAya tevo zAstrayoga pachI AvanAro AtmAnI prabaLa zaktinA kAraNe pragaTelo "sAmarthyayoga" nAmano uttamayoga che." (yogadRSTi samuccaya-5] 1 - A zlokamAM jaNAvela svarUpavALI kSapakazreNIkALamAM je bIjuM - apUrvakaraNa Ave che, temAM thatA kSayopazama bhAvanA kSamA vagere dharmonA tyAga svarUpa... sAmarthyayoga hoya che. e sAmarthyayogathI niHsaMga ane satata pravRtta evI paramAtmadarzananI IcchArUpa A "anAlaMbana' yoga mAnavo. " (paMdaramA SoDazaka'nI AThamI gAthAmAM) kahyuM che ke - A "sAmarmayoganA kAraNe utpanna thatI asaMgazaktithI pUrNa evI paramatattvane jovAnI IcchAne "anAlaMbana yoga" ' kahevAya che. te anAlaMbana yoga paramAtmadarzana na thAya tyAM sudhI rahe che." paratattvane (kevaLajJAnarUpa AtmasvarUpane) jovAnI IcchAne didakSA' kahevAya che. paugalika AzaMsAthI rahita ane satata evI pravRttithI pUrNa evI paramAtmAnA (kevaLajJAnarUpa AtmasvarUpanA) darzananI IcchAne "anAlaMbana yoga' kahevAya che. te jyAM sudhI paratattvanuM (kevaLajJAnarUpa AtmasvarUpanuM) darzana na thAya tyAM sudhI hoya che. kevaLajJAnanA yoge jyAre paramAtma svarUpanuM (kevaLajJAnarUpa AtmasvarUpanuM) darzana thaI jAya tyAre anAlaMbana yoga hoto nathI, kAraNa ke, tyAre kevaLajJAna pote ja AlaMbana rUpa banI jAya che. (paramatattva pAmavAnI IcchA hovA chatAM) je AtmAone haju sudhI e paramatattva prApta thayuM nathI, te AtmAo e paramatattva (kevaLajJAna) meLavavA mATe dhyAnarUpa je pravRtti kare che te ja anAlaMbanayoga che. , kSapakazreNIgata AtmArUpI dhanurdhArI, kSapakazreNIrUpI dhanuSya daMDa upara, (goThavela) anAlaMbanayogarUpI bANane, * dhyAnAMtarikArUpI bANa choDavAnI kriyAthI, paramatattvanI prAptirUpa lakSyane uddezIne tene viMdhavAmAM niSphaLa na jAya te Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 yogavizikA prakaraNa saTIka sAnavAda, gAthA-19 itISupAtakalpaH sAlambanaH kevalajJAnaprakAza eva bhavati, na tvanAlambanayogavyApAraH, phalasya siddhatvAditi nirgalitArthaH / "tatrA'pratiSThito'yaMH yataH pravRttazca tattvatastatra / sarvottamAnujaH khalu, tenAnAlambano gItaH / / [So0 15-9] drAgasmAttadarzanamiSupAtajJAtamAtrato jJeyam / tiza varja ta, jJAnaM tyAM jyotiH " [go 25-10] 'tatra' paratattve 'apratiSThitaH' alabdhapratiSThaH sarvottamasya yogasya ayogAkhyasya anujaH pRSThabhAvI / / 'tadarzanaM' paratattvadarzanaM, 'etaza' paratattvadarzanaM 'kevalaM' saMpUrNa 'tat' prasiddhaM yat tat kevalajJAnaM 'paraM." pravRSTha kyotiH | syAd atra kasyacidAzaGkA iSupAtajJAtAtparatattvadarzane sati kevalajJAnottaramanAlambanayogapravRttirmA bhUt, sAlambanayogapravRttistu viziSTatarA kAcitsyAdeva, kevalajJAnasya labdhatve'pi mokSasyAdyApi yojanIyatvAt / rIte calAvela te bANa jevo anAlaMbana yoga che. jyAM sudhI te choDAto nathI tyAM sudhI anAlaMbana yogano prayatna che. ane aMte jyAre te paramatattvanI prAptirUpa lakSyane vIMdhe che (kevaLajJAnane pAme che) - bANa choDatAM ja jema lakSyavedha : thAya, tema A dhyAnAMtarikAthI sAlaMbana evo kevaLajJAnano prakAza ja thAya che, paraMtu anAlaMbana yoganI pravRtti rahetI nathI. kema ke phaLanI prApti thaI gaI, A spaSTa artha che, graMthakAra (pU. A. zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAje) "SoDazakamAM kahyuM che ke - "A anAlaMbana nAmano yoga, paramatattvamAM rahelo nathI ane e (nizcayanayathI) paramatattvane jovAmAM pravRttizIla che, vaLI sarvottama=ayogI avasthAnA nAnA bhAI jevo kahyo che (athavA to AnA bAda thanArI "ayogI avasthA' kALanI apekSAe nAnA bhAI jevI jANavI)." [So. 15-9]. paramatattvamAM rahelo nathI= haju kaivalyAvasthAne pAmelo nathI. paramatattvane jovAmAM pravRttizIla=nizcayanayathI, kSapakazreNImAM rahetI paramatattvane jovAnI (kevaLajJAnane pAmavAnI) IcchA. "A anAlaMbana yogathI thatuM paramatattvadarzana pUrve jaNAvela bANa mUkavAnA dRSTAMtathI jANavuM ane A ja te saMpUrNa, prasiddha evuM kevaLajJAna che. je paramajyotirmaya che." [So. 15-10]. tyAM paramatattvamAM, apratiSThita=nahi rahelo, sarvottamAnuja=ayoga nAmanA sarvotkRSTa yoganA pachInA kramAMkavALo (nAnA bhAI jevo), tadarzana=paramatattvanuM darzana, etaparamatattva darzana, kevaLa saMpUrNa, ta-prasiddha, vat tatra kevaLajJAna, paraM=zreSTha - jyoti svarUpa ema TakAmAM spaSTIkaraNa kareluM che. bANa mUkavAnA dRSTAMtathI paramatattvanuM darzana thayA bAda, kevaLajJAna pachInA kALamAM anAlaMbanayoganI pravRtti bhale na hoya paNa koIka viziSTa evI sAlaMbana-yoganI pravRtti to hoya ja. kema ke kevaLajJAna maLyA bAda paNa haju mokSa to meLavavAno bAkI ja che. A rIte kevaLajJAna bAda paNa sAlaMbana yoga hoI zake evI AzaMkA karanArane javAba ApatAM jaNAve che ke -). Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavizikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-19 63 maivam, kaivalinaH svAtmani mokSasya yojanIyatve'pi jJAnAkAGkSAyA aviSayatayA dhyAnAnAlambanatvAkSapakazreNikAlasambhaviviziSTatarayogaprayatnAbhAvAdAvarjIkaraNottarayoganirodhaprayatnAbhAvAcAktinakevalivyApArasya dhyAnarUpatvAbhAvAd / uktAnyatarayogapariNatereva dhyAnalakSaNatvAt / Aha ca mahAbhASyakAra: - 'sudaDhappayattavAvAraNaM Niroho va vijamANANa / - jhANaM karaNANa mayaM' Na u cittaNirohamittAgaM / / 1 / / ' iti / [vizeSA. gAthA-3071] syAdetat, yadi kSapakazreNidvitIyApUrvakaraNabhAvI sAmarthyayoga evAnAlambanayogo granthakRtA'bhihitastadA tadaprAptimatAmapramattaguNasthAnAnAmuparatasakalavikalpakallolamAlAnAM cinmAtrapratibandhopalabdharatnatrayasAmrAjyAnAM jinakalpikAdInAmapi nirAlambanadhyAnamasaGgatAbhidhAnaM syAditi / tamAre A rIte zaMkA na karavI. kema ke, kevaLajJAnIne hajI mokSa meLavavAno bAkI hovA chatAM paNa eTale ke potAnA AtmAmAM hajI mokSanuM joDANa bAkI hovA chatAM paNa (paramatattvane jovAnI IcchA svarUpa) jJAnAkAMkSA teone hotI nathI. ethI emane dhyAnanuM AlaMbana hotuM nathI. ethI emanAmAM kSapakazreNI kALamAM thanAro viziSTatara yogaprayAsa hoto nathI ane (teramA guNasthAnakanA cheDe karAtA) AvarjIkaraNa nAmanI kriyA karyA bAda thanArA yogano nirodha karavAnA prayAsano emanAmAM abhAva hovAthI te pUrve raheto kevaLajJAnIno vyApAra (sAlaMbana ke nirAlaMbana : koI paNa prakAranA) dhyAnarUpa hoI zakato nathI. zaMkA - to kevaLIne mokSa prApti mATe jarUrI nirjarA sAdhavAmAM kAraNarUpa koIka dhyAna to haze ja ne ? samAdhAna - pahelAM kahyuM te mujaba dhyAna be prakAranA ja che. 1 - yoganA viziSTa prayogarUpa ane 2 - yoganA nirodharUpa - A be prakAranI pariNati sivAya anya koI prakAranuM dhyAna hotuM nathI. tethI - 1 - kSapakazreNi vakhatanA viziSTatara yoga prayAsarUpa (dhyAna) ane . : 2 - (13mAM guNasthAnakanA aMte karAtA) yoganirodhanA prayAsarUpa AtmapariNati ja dhyAna che. tethI kevaLajJAnanI prAptithI laI yoganirodhanA prAraMbha sudhInI kevaLajJAnInI pariNati dhyAnarUpa nathI. mATe yoganirodhanA pUrve kevaLIne mokSAnukULa sAlaMbanayoganI pravRtti nathI.) (vizeSAvazyaka) mahAbhASyanA racayitA pUjyapAda zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNajI mahArAje kahyuM che ke - "(kevaLajJAna pUrve kSapakazreNI vakhate) sudaDhapaNe majabUtIthI pravartAvelo yogavyApAra athavA (kevaLajJAna thayA bAda yoganirodha pUrve) vartatA evA (mana-vacana-kAyArUpa) karaNono nirodha dhyAnarUpe mAnya che, nahi ke kevaLa cittano nirodha ja !" vizeSAvazyaka bhASya gAthA-3071] zaMkA - kSapakazreNI (kALamAM thatA) bIjA apUrvakaraNamAM thato sAmarmayoga ja anAlaMbana che ema jo graMthakArazrIe kahyuM che to - " e sAmarthyayoganI prApti jene thaI nathI evA, apramatta (7mA) guNasthAnakavALA, sarvavikalpanA taraMgonI mALA jemanI zamelI che evA, jJAna svarUpa AtmasvabhAvamAM ja rahevAthI jeoe ratnatrayInuM sAmrAjya prApta karyuM che, tevA, jinakalpI Adi munione nirAlaMbana dhyAna hoya che ema zAstramAM kaheluM che, te kaI rIte ghaTe ? Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-19 maivam, yadyapi tattvata: paratattvalakSyavedhAbhimukhastadavisaMvAdI sAmarthyayoga eva nirAlambanastathApi paratattvalakSyavedhapraguNatApariNatimAtrAdaktinaM paramAtmaguNadhyAnamapi mukhyanirAlambanaprApakatvAdekadhyeyAkArapariNatizaktiyogAJca nirAlambanameva / ata evAvasthAtrayabhAvane rUpAtItasiddhaguNapraNidhAnavelAyAmapramattAnAM zukladhyAnAMzo nirAlambano'nubhavasiddha eva / saMsAryAtmano'pi ca vyavahAranayasiddhamaupAdhika rUpamAcchAdya zuddhanizcayanayaparikalpitasahajAtmaguNavibhAvane nirAlambanadhyAnaM durapahnavameva, paramAtmatulyatayA''tmajJAnasyaiva nirAlambanadhyAnAMzatvAt, tasyaiva ca mohanAzakatvAt / bAda 2 - "jo jANai arihaMte, davbattaguNattapajjayattehiM / so jANai appANaM, moho khalu jAi tassa layaM / / " iti / [pravacanasAra 1-80] samAdhAna - tamArI A zaMkA barAbara nathI. paramArthathI vicAratAM 'paramatattvarUpI lakSyane prApta karavA mATe abhimukha banela, avazya phaLadAyI evo (kSapakazreNIkALamAM thato) sAmarthyayoga ja nirAlaMbana yoga che. to paNa (jinakalpI Adi munine) paramatattvarUpI lakSyane vIMdhanAro vardhamAna pariNAma pravartato hovAthI ja e pUrvanI (sAmarmayoga pUrvanI) avasthAmAM karAtuM paramAtmAnA guNonuM dhyAna paNa mukhya-nirAlaMbana dhyAnane pamADanAruM hovAthI ane emAM eka (=nirAlaMbana dhyAnamAM je dhyeyano AkAra che te) beyAkAramAM pariNati pAmavAnI zaktino yoga hovAthI nirAlaMbana dhyAna' ja che. A be kAraNe (kSapakazreNInA sAmarthya yogamAM karatuM dhyAna jema nirAlaMbana che; tema tenI) pUrvAvasthAmAM karAtuM paramAtma guNonuM dhyAna paNa nirAlaMbana ja che ema kahI zakAya. (pUrvanI 7mA guNasthAnakavALA munionuM dhyAna e nirAlaMbana dhyAna che, evI cAlatI-vAtanA anusaMdhAnamAM kahe che ke, mATe ja (bhagavAnanI) traNa avasthAnI bhAvanA karatI vakhate trIjI : rUpAtIta bhAvanAmAM arUpI evA siddhonA guNonuM praNidhAna karatI vakhate apramatta guNasthAnakavALA munione zukladhyAnanA aMzavALo nirAlaMbana yoga hovo anubhavasiddha ja che. saMsArI jIvonA paNa vyavahAranayathI siddha thatA (karmanI upAdhithI thayela) aupAdhika rUpane DhAMkIne (gauNa karIne) zuddha nizcayanayanI apekSAthI kalpeluM (temanAmAM raheluM) siddhasama sahajAtmAnuM ciMtana paNa nirAlaMbana dhyAna ja che. (nigodAdi dareka saMsArI jIvomAM sattArUpe rahelA siddhatvanuM ciMtana e nirAlaMbana dhyAnarUpe pragaTa ja che) kAraNa ke A rIte karAtI AtmAnI vicAraNAmAM paNa AtmA ane paramAtmAnI sattAgata tulyatA vicArAya che. ane (paramAtmAnI sAthe AtmAnI sattAgata tulyatAno) te vicAra ja nirAlaMbana dhyAnano aMza che ane mohano nAza karAvanAra che. pravacana sAra' nAmanA graMthamAM kahyuM che ke - dravyatva, guNatva ane paryAyatvathI je vyakti arihaMtone jANe che, te AtmAne jANe che : eno moha nakkI nAza privacanasAra-1-80) pAme che." Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-19 - tasmAdUpidravyaviSayaM dhyAnaM sAlambanaM arUpiviSayaM ca nirAlambanamiti sthitam / / 19 / / uparathI badhI carcAno niSkarSa e Avyo ke - rUpIdravyane lagatuM dhyAna te sAlaMbana-dhyAna che ane arUpIdravyane lagatuM dhyAna te nirAlaMbana-dhyAna che. 19 tAtparya: A pUrvenI gAthAomAM sthAnayoga, UrNayoga, arjayoga ane AlaMbanayoganuM varNana karyA pachI A 19mI gAthAmAM anAlaMbanayoganuM varNana karyuM che. emAM chellA be yoganI apekSAe vicArIe to - yoga be prakArano che : 1 - sAlaMbanayoga ane 2 - nirAlaMbanayoga. - e ja rIte dhyAna paNa be prakAranAM che : 1 - sAlaMbanadhyAna ane 2 - nirAlaMbanadhyAna. - je AlaMbana-sahita hoya tene sAlaMbana' kahevAya che ane je AlaMbana vinAnuM hoya te nirAlaMbana' kahevAya che. - je dhyAna keyogamAM samavasaraNamAM rahela tIrthaMkara paramAtmA ke temanI pratimAno sahAro levAya tene "sAlaMbanadhyAna" ke "sAlaMbanayoga' kahevAya. - je dhyAna ke yogamAM paramAtmAnI siddhAvasthA, arUpI avasthA ke siddhAvasthAnA kevaLajJAna vagere guNono sahAro levAya te nirAlaMbana dhyAna" ke "nirAlaMbanayoga' kahevAya che. - paramAtmAnI rUpI avasthAno sahAro laIne karAto yoga ke dhyAna e"sAlaMbanayoga', "sAlaMbanadhyAna' che ane paramAtmAnI arUpI avasthAno sahAro laIne karAto yoga ke dhyAna e nirAlaMbanayoga', nirAlaMbanadhyAna che. - paramAtmAnI arUpI avasthAno sahAro e nAma mAtranuM AlaMbana hoI ene anAlaMbana ke nirAlaMbana mAnavuM e ucita ja che. - A anAlaMbanayoga sAmarthyayoga samaye hoya che. - "yogadaSTisamuccayamAM je 1- IcchAyoga, 2- zAstrayoga ane 3-sAmarNayoganuM varNana karyuM che, te paikInA trIjA 'sAmarthyayogamAM A anAlaMbana yoga pragaTe che. - sAmarthyayoga paNa mukhya ane gauNa, eTale ke tAtvika ane atAtvika ema be prakArano che. emAMno tAttvika koTino sAmarthyayoga paNa 1 - dharmasaMnyAsa yoga ane 2 - yogasaMnyAsa yoga, ema be prakArano che. kSapakazreNI kALamAM AThathI bAramA guNasthAnaka sudhImAM thato sAmarthyayoga e dharmasaMnyAsarUpa sAmarthyayoga hoya che ane teramAM guNasthAnakanA aMte "AvarjIkaraNa' pachInA samayamAM pragaTato sAmarthyayoga e yogasaMnyAsarUpa sAmarthyayoga hoya che.. - ahIM je sAmarthyayoganI vAta karI che, te tAtvika koTinA dharmasaMnyAsarUpa sAmarthyayoganI vAta che. - kSapakazreNI kALamAM thatAM bIjA apUrvakaraNa samaye je kSayopazamabhAvanA kSamA vagere dharmono tyAga karAya ' che, te kSayopazama bhAvanA kSamAdi dharmonA tyAgarUpa A sAmarthyayoga hoya che ane e sAmarthyayoganA kALamAM nisaMga ane anavarata (akhaMDapaNe) pravRtta thayela evI paratattvanA darzananI - kevaLajJAnAdi svabhAvavALI zuddhAtma pradezasvarUpa - siddhAvasthAnA darzananI IcchArUpa A anAlaMbanayoga hoya che. - AvA kSapakazreNInA sAdhakane jyAre kevaLajJAna thAya che, tyAre paratattva-paramAtmatattvanuM darzana thAya Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 6 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-19 che. kSapakazreNInA kALamAM thatAM bIjA apUrvakaraNathI AraMbhIne jyAM sudhI kevaLajJAna thaIne paratattvanuM-paramAtmatattvanuM darzana na thAya tyAM sudhI sAmarthyayoga ane sAmarthyayoga kALamAM thato A anAlaMbanayoga cAlu hoya che. kevaLajJAna dvArA jyAre paratattva-paramAtmatattvanuM kevaLajJAnAdi svabhAvavALI zuddhAtmapradezasvarUpasiddhAvasthAnuM darzana thaI jAya che, tyAre dharmasaMnyAsarUpa sAmarthyayoga ke dharmasaMnyAsarUpa sAmarthyayogakAlIna anAlaMbanayoga raheto nathI. - jemadhanurdhara dhanuSyamAM bANa caDAvI lakSya sAme ekAgra banI dhanuSyane kheMce che, tyAre tenuM dhyAna lakSya sAthe joDAyeluM hoya che. - enuM dhyeya lakSyavedhanuM hoya che ane enuM pUrepUruM sAmarthya e mATe vaparAtuM hoya che. jyAre te bANa choDe che, tyAre bANa sAthe eno koI saMbaMdha raheto nathI. pUrva prayogathI bANa AgaLa vadhe che ane jyAre e bANathI lakSya vidhAya che, tyAre potAnuM kartavya pUruM thAya che. ahIM paNa kevaLajJAna dvArA paratattva-paramAtmatattvanuM darzana thayA pachI A sAmarthyayoga ke anAlaMbanadhyAna rahetuM nathI. - dhanurdhArIe nizcita lakSyano vedha karavA mATe choDeluM bANa, dhanuSyamAMthI chUTyA pachI jyAM sudhI lakSyavedha na kare, tyAM sudhInA samayamAM tenI jevI sthiti hoya che, tevI ja sthiti dharmasaMnyAsarUpa sAmarthyayogakAlIna anAlaMbanayoganA samayamAM hoya che. lakSyavedharUpa kevaLajJAna thatAM kevaLajJAnIne dharmasaMnyAsarUpa sAmarthyayoga ke te samayamAM thato anAlaMbanayoga hoto nathI. - guNasthAnakanI apekSAe vicArIe to AThamA guNasthAnakathI bAramA guNasthAnakanA aMta sudhIno samaya te anAlaMbana yogano samaya che.teramuM guNasthAnaka e kevaLajJAnano samaya che. kevaLajJAnIne kevaLajJAnanA yoge paratattva-paramAtmatattvanuM-AtmAnA vizuddha svarUpanuM pUrepUruM darzana thatuM hoI tyAM anAlaMbanayoga hoto nathI. - apekSAe kevaLajJAna pote ja AtmAnuM vizuddha svarUpa che. eTale e apekSAe kevaLajJAnanI prApti e ja paramAtmasvarUpanI prApti gaNAya che. - kSapakazreNImAM ArUDha thayela sAdhaka, sAmarthyayoga dvArA kevaLajJAna pAme tyArathI laIne jyAM sudhI yoganirodha na kare tyAM sudhI koI paNa dhyAna nathI hotuM; paNa dhyAnAMtarikA hoya che. kSapakazreNIkALamAM AThamAthI bAramA guNasthAnaka sudhI mana, vacana ane kAyAnA yogonuM daDhatAthI pravartana karavArUpa zukladhyAnanA pahelA be pAyA hoya che. jyAre temAM guNasthAnakanA aMte mana, vacana ane kAyAnA yogono virodha karavArUpa zukladhyAnanA chellA be pAyA hoya che. paNa - teramA guNasthAnake to koIpaNa dhyAna hotuM nathI. AthI AThamAthI bAramA guNasthAnakamAM thatA zukladhyAnanA pahelA be pAyA ane AvAjIkaraNa karyA pachI teramA guNasthAnakanA aMte thatA zukladhyAnanA chellA be pAyA vaccenA teramA guNasthAnakanA kALane "dhyAnAMtarikA'no kALa kahevAya che. judA judA samayamAM thatAM be dhyAna vaccenA dhyAna vinAnA samayane "dhyAnAMtarikA' kahevAya che. A dhyAnAMtarikAnA kALamAM anAlaMbana yoga ke sAlaMbanayoga-bemAMthI eka paNa yoga hoto nathI. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavizikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-19 koIne evo prazna thAya ke, teramA guNasthAnake rahelA kevaLajJAnIne AtmasvarUpanuM sAkSAta darzana thatuM hovAthI bhale temane anAlaMbanayoga na hoya, paNa sAlaMbanayoga kema na hoya? kadAca A sAme evo javAba apAya ke, kevaLajJAnIne have yoganI koI jarUra nathI. kAraNa ke, kevaLajJAnIne Atmadarzana karavuM hatuM te thaI gayuM. to A javAbathI saMtoSa thato nathI. kAraNa ke, kevaLIne kevaLajJAna dvArA Atmadarzana thavA chatAM haju AtmAnA saMpUrNa zuddha svarUpanI prApti thaI nathI. bhale emanAM cAreya ghAtikarmano kSaya thayo hoya, paNa haju aghAtikarmonAM baMdhana to UbhAM ja che. tene toDIne temaNe je potAnA zuddha svarUpane pAmavuM che, te mATe temane paNa yoganI AvazyakatA che ja. eTale kevaLajJAnIne Atmadarzana thayuM hovAthI bhale anAlaMbanayoga na hoya, paNa sAlaMbanayoga to hovo ja joIe. - eno javAba e che ke, kevaLajJAnIe mokSa pAmavAno bAkI hovA chatAM dhyAnanAM je be lakSaNo che, te paikInuM eka paNa lakSaNa emanAmAM ghaTatuM nathI. mATe temane sAlaMbana kenirAlaMbana koI paNa yoga hoya evuM kahI zakAya nahi.' - zukladhyAnanA cAra pAyA paikI pahelA be pAyA cittanirodha svarUpa hoya che ane chellA be pAyAe mana, vacana, kAyArUpa je yoga te yoganA nirodha svarUpa hoya che. - zukladhyAnanA pahelA be pAyAmAM jevI jJAnanI AkAMkSA hoya che ane jevo viziSTa prakArano yoga prayatna hoya che, tevI jJAnAkAMkSA ke tevo yoga prayatna kevaLajJAnIne hoto nathI ane e ja rIte AvarjIkaraNa pachI pragaTatA chellA be pAyAmAM yoganirodhano prayatna hoya che, tevo yoganirodhano prayatna paNa kevaLajJAnIne hoto nathI. tethI temane anAlaMbana ke sAlaMbana bemAMthI eka paNa prakAranA dhyAna ke yoga hotA nathI. kevaLajJAnIne AvarjIkaraNa karIne yoganirodha na kare tyAM sudhI sAlaMbana kenirAlaMbana bemAMthI koI paNa dhyAna ke yoga hotA nathI. eTale nakkI e thayuM ke, AThamA guNasthAnakathI bAramA guNasthAnakanA aMta sudhI ja nirAlaMbana dhyAna ke nirAlaMbanayoga hoya che. - A rIte jo evo nirNaya karAya kekSapakazreNImAM rahelA AThamAthI bAramA guNasthAnakavALA sAdhakone jo anAlaMbanayoga hoya to saghaLAya vikalponI kallolamALA jeonI zAMta thaI gaI che, jJAnamAtra sAthenA pratibaMdha-prabaLa joDANanA kAraNe jemaNe ratnatrayInuM sAmrAjya Atmastha karyuM che; evA sAtamA apramatta guNasthAnake rahelA "jinakalpI' vagerene paNa anAlaMbanayoga che - ema nahi mAnI zakAya. sAtamA apramatta guNasthAnake rahelA, AvI uttama sAdhanadazAne pAmela sAdhakone anAlaMbanayoga na hoya evuM mAnavuM keTaluM yogya che? A praznanA javAbamAM pahelAM e vAta spaSTa thavI jarUrI che ke, upara karelA varNananA AdhAre sAtamA apramatta guNasthAnakane varelA jinakalpIo vagere sAdhakone anAlaMbanayoganajahoya evuM mAnavAnI jarUra nathI. paraMtu jevo anAlaMbanayoga AThamA guNasthAnakathI bAramA guNasthAnake rahelA kSapakazreNInAsAdhakone hoya che tevo viziSTa koTino anAlaMbanayoga bhalejinakalpIo vagere sAtamA guNasthAnakanA sAdhakone na hoya, paNa tevA viziSTa koTinAanAlaMbanayogane lAvI Ape enuM kAraNa bane evA prakArano anAlaMbanayoga to avazya hoya che.Ama kahevAnuM tAtparya e che ke mukhya svarUpe anAlaMbanayoga kSapakazreNI kALamAM hoya che. jyAre mukhyanuM kAraNa bane evo gauNa koTino anAlaMbanayogasAtame guNasthAnakepaNaavazya hoya che. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-20 ava. atha nirAlambanadhyAnasyaiva phalaparamparAmAha - eyaMmi mohasAgarataraNaM seDhI ya kevalaM ceva / tatto gano goLo, meja para 2 nitrA sArA. 'eyaMmi' tti / etasmin' nirAlambanadhyAne labdhe mohasAgarasya durantarAgAdibhAvasantAnasamudrasya taraNaM - sAtamA sthAnake rahelA jinakalpIo vagere sAdhakone anAlaMbanayoga hoya che. 2 kAraNa e che ke sAmarthyayoganA kALamAM avisaMvAdIpaNe lakSyano vedha kare tevo je tAttvikakoTino anAlaMbanayoga hoya che, tevo tAttvika koTino anAlaMbanayoga bhale sAtamA guNasthAnake na hoya. Ama chatAM tevA mukhya anAlaMbanayogane pamADanAro ane mukhya anAlaMbanayogamAM je paratattvaparamAtmatattvanuM dhyAna hoya che, te ja paratattva-paramAtmatattvanAM dhyAnavALo nirAlaMbanayoga to ahIM sAtamA-apramatta guNasthAnake hoya ja che. mATe japiMDastha, padastha ane rUpAtIta ema avasthAtrayInI ' bhAvanA karatAM rUpAtIta evA siddhabhagavaMtonA guNonA praNidhAnakALamAM apramatta evA munione zukladhyAnanA aMzarUpa nirAlaMbanayoga anubhavasiddha ja che. - koI paNa sAdhaka pote potAnA sAMsArika svarUpane gauNa karIne AtmAnA sahajazuddhasvarUpanuM dhyAna kare, paramAtmAnA zuddhasvarUpa sAthe potAnA zuddha svarUpanI tulanA kare to te paNa nirAlaMbanadhyAna ja che. AvuM dhyAna e nirAlaMbana nathI evuM koI zI rIte kahI zake? deha ane karmathI sahita AtmAnuM svarUpa te vyavahAranaya mAnya AtmasvarUpa che. jyAre deha ane karmathI rahita anaMtajJAnAdimaya AtmAnuM svarUpa te nizcayanaya mAnya AtmasvarUpa che, mATe ja - arihaMtapada dhyAto thako, davaha guNa pakjhAya re, bheda cheda karI AtamA, arihaMtarUpI thAya re." ema jaNAvavAmAM AvyuM che. ethI anAlaMbanayoga aticAra rahita evA chaTTe guNaThANe temaja sAtame ane AThamA vagere guNasthAnake paNa ghaTI zake che. paraMtu zAstrayogakAlina anAlaMbana yoga niraticAra chaTTe, ane sAtame guNasthAnake ane sAmarthyayoga kAlina anAlaMbana yoga AThamAthI bAramA guNasthAnaka sudhI ghaTI zake che. - AkhI vAtano niSkarSa e che ke, rUpIdravya viSayaka dhyAna te sAlaMbanadhyAna che ane arUpIdravya viSayaka dhyAna te anAlaMbana-nirAlaMbanadhyAna che - 19tA. ava have nirAlaMbana dhyAnanI ja phaLa paraMparAne kahe che (arthAt nirAlaMbana dhyAnanA kAraNe ja eka pachI eka je phaLo prApta thAya che, te jaNAve che ) gAthA-20 : A nirAlaMbana dhyAna AvyA bAda mohasAgara tarAya che, mohasAgara taravAthI (kSapaka)zreNI pAra pamAya che, kSapakazreNIthI kevaLajJAnanI prApti thAya che, kevaLajJAnathI AgaLa ayogIpaNuM maLe che ane A krame karI aMte paramapada nirvANa prApta thAya che - 20. vyAkhyArtha: A nirAlaMbana dhyAna jyAre prApta thAya che tyAre bhayaMkara rAgAdi bhAvonI paraMparArUpa mohasAgara tarI javAya che. tyArabAda kSapakazreNI pUrNa thAya che. e kSapakazreNI adhyAtmAdi yoganA prakarSavALA eka viziSTa Azaya svarUpa hoya che. ene ja anya dharmIo saMprajJAtasamAdhi' rUpe varNave che. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-20 ja bhavati / tatazca zreNiH' kSapakazreNiniyUDhA bhavati, sA hyadhyAtmAdiyogaprakarSagarbhitAzayavizeSarUpA / eSa eva samprajJAtaH samAdhistIrthAntarIyairgIyate / etadapi samyag yathAvat prakarSaNa savitarkanizcayAtmakatvenAtmaparyAyANAmarthatAM ca dvipAdInAmiha jJAyamAnatvAdarthato nAnupanam / / tatazca 'kevalameva kevalajJAnameva bhavati / ayaM cAsamprajJAtaH samAdhiriti parairgIyate, tatrApi arthato nAnupapattiH, kevalajJAne'zeSavRttyAdinirodhAlabdhAtmasvabhAvasya mAnasavijJAnavaikalyAdasamprajJAtatvasiddheH / ayaM cAsamprajJAtaH samAdhividhA-sayogikevalibhAvI ayogikevalibhAvI ca, Adyo manovRttInAM vikalpajJAnarUpANAmatyantocchedAtsampadyate / antyazca parispandanarUpANAma, ayaM ca kevalajJAnasya phalabhataH / (kSapakazreNInA upara jaNAvyA mujabanA pariNAmane 'saMprajJAta samAdhi' rUpe je kahevAya che) A vAta paNa sAcI che. kema ke - "saMprajJAta' zabdamAM rahelA. "saMpra'= yathAvatu prakarSa'='savitarka nizcayarUpa prakarSathI AtmaparyAyo - 1 ane dvIpa-samudrAdi Seya padArtho - 2 : A baMne prakAranA padArtho kSapakazreNImAM jaNAtA hovAthI (zabda bhale alaga vaparAyo che chatAM) arthathI te vAta saMgata che. saMthI 'samyaphayathAvat' levAya, : prathI 'prakarSathI-utkRSTapaNe" levAya, jJA'thI jJAyamAna=jaNAtuM' levAya. (jJAyamAna=kSapakazreNImAM te baMne padArtho jJAnarUpe jaNAtA hoya che) (ApaNe tyAM zukladhyAnanA pahelA be pAyA tarIke A vAta rajU karAI che. e zabdo emane tyAM nathI, paraMtu eno artha=bhAva eka ja che.) , kSapakazreNI pUrNa thayA bAda kevaLajJAna ja thAya. e kevaLajJAna ja "asaMprajJAta-samAdhi'nA nAme anyadharmIo vaDe varNavAya che. te vAta paNa arthanI apekSAe vicAratAM khoTI nathI. kemake .. kevaLajJAna avasthAmAM, bAkInI tamAma vRtti Adino nirodha thavAthI je AtmasvabhAva pragaTa thAya che, temAM mAnasavijJAna (mananA saMkalpa-vikalpo) hotuM nathI. tethI te "asaMprajJAta samAdhi" rUpe siddha che. ane - A "asaMprajJAta-samAdhi' be prakAranI che. - 1 - sayogI kevaLI avasthAmAM thanArI ane - 2 - ayogI kevaLI avasthAmAM thanArI. emAMthI pahelI samAdhi (sayogI kevaLI avasthAnI) vikalpAtmaka jJAnarUpa manovRttionA saMpUrNa nAzathI utpanna thAya che. jyAre bIjI samAdhi (ayogI kevaLI avasthAnI) parispaMdanarUpa vRttionA saMpUrNa nAzathI utpanna thAya che. A bIjI samAdhi kevaLajJAnanA phaLa tarIke che. e ja vAtane (kevaLajJAnanA phaLane) kahI rahyAM che - . Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-20 etad eva Aha 'tatazca' kevalajJAnalAbhAdanantaraMca 'ayogayogaH' vRttibIjadAhAyogAkhyaH samAdhirbhavati / ga 2 'gharSane ' ti patayo , "amRtAtmA' tya, "khava' tyAre "zivo?' , sarvAnana' ceka, paraza' para.. 'mena' 35rzitaparamparveda toDavonAvo para sarvoSB, nirvA pati pArA te kevaLajJAna maLyA bAda tarata ja vRttirUpa bIja baLI javAthI maLanArI 'ayogayoga' nAmanI (bIjI) samAdhi prApta thAya che. ane "ayoga samAdhi' nAmano yoga, pAtaMjala-matane mAnanArAothI dharmameghanA nAme varNavAya che anya matavALAothI amRtAtmAnA nAme varNavAya che. bIjA (keTalAka) matavALAothI te "bhavazatru'nA nAme varNavAya. che. enAthI anya dharmIo vaDe te 'zivodaya'nA nAme vavAya che. keTalAka tene "sattvAnaMda' nAme varNave che, to vaLI bIja keTalAka matadhArIo tene "para" svarUpe varNave che. phaLaparaMparAnA cAlu varNananA anusaMdhAnamAM AgaLa vadhatAM kahe che ke - ayoga nAmano yoga prApta thayA bAda parama sarvotkRSTa phaLarUpa nirvANa=mokSa prApta thAya che. /raol tAtparya : ogaNIzamI gAthAmAM pAMca yoga paikI chellA nirAlaMbanayoganuM svarUpa ane enA adhikArIonuM varNana karyuM. A vIzamI gAthAmAM nirAlaMbanayoganAM phaLanuM varNana karyuM che. - sthAnayoga, UrNayoga, ayoga, AlaMbanayoga ane anAlaMbanayoga : A pAMce yogamAM zreSTha ane chello yoganirAlaMbanayoga che. - A nirAlaMbanayoga dvArA AtmAnI zreSTha kakSAnI, parAkASThAnI sAdhakadazA ane zreSTha kakSAnI parAkASThAnI siddhio maLe che. jenA pariNAme pUrNasiddha paramamokSa prApta thAya che. A zreSTha kakSAnI parAkASThAnI sAdhanA ane siddhimAM 1 - mohasAgarane tarI javo, 2- kSapakazreNIne pUrNa karavI, 3 - kevaLajJAna pAmavuM. 4 - ayoga yogane pAmavo ane 5 - parama nirvANa-mokSano samAveza thAya che. A rIte pAMcamA anAlaMbana-nirAlaMbanayoganAM pAMca phaLo che. TuMkamAM kahIe to, anAlaMbana-nirAlaMbanayoga dvArA mohano vijaya,kSapakazreNI, kevaLajJAna, ayogI avasthA ane paramanirvANa-mokSa pAmI zakAya che. AmAMthI kSapakazreNI e adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA ane vRttisaMkSayarUpa yogapaMcakanA prakarSavALA. Azaya-vizeSarUpa che. - anAlaMbanayoganAM phaLa tarIke pragaTatI A avasthAone anya darzanakAro paNa potapotAnI paribhASAthI oLakhAvavAno prayatna kare che ane sApekSa rIte vicArAya to A phaLone A rIte oLakhAvavAmAM paNa vAMdho jaNAto nathI. maharSi pataMjalie potAnA yogadarzanamAM kSapakazreNIne [AThathI bAramAM guNasthAnaka sudhInI avasthAne saMprajJAta samAdhinA nAme varNavI che, jyAre tiramAM guNasthAnakanI] sayogI kevalI avasthAne ane ciaudamA guNasthAnakanI] ayogI kevalI avasthAne "asaMprajJAta samAdhi'nA nAme oLakhAvI che. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-20 71. kSapakazreNIkAlIna A anAlaMbanayogane jamaharSi pataMjalivagere "saMprazata samAdhi' tarIke oLakhAve che. te kaI rIte ghaTamAna thaI zake. te samajAvavA mATe sau prathama "sama'-"pra'-'jJAta': A traNa zabdono artha samajavo jarUrI che. "sama' eTale "samaka: jevuM hoya tevuM. pra' eTale prakarSathI': nizcayAtmaka rIte. 'jJAta' eTale jIvanA nara, nArakavagere paryAyo-avasthAo ane dIpa-sAgara vagere padArthonuM jJAna thavuM. - A saMprajJAta' zabdano artha che. eTale je avasthAmAM sAdhakane jIvanA nara-nAra,vagere paryAyo avasthAonuM ane dIpa-samudra vagere padArthonuM jevuM che tevuM - yathArtha nizcayAtmaka jJAna thAya tevI sAdhakanI avasthAne "saMprajJAta samAdhi' kahevAya che. sAdhakane AvuM jJAna kSapakazreNIkALanA zukaladhyAnanA pahelA be pAyAmAM thatuM hoya che, mATe kSapakazreNIne saMprajJAta samAdhi tarIke oLakhavI e ucita che. kSapakazreNImAM thatAM jJAnAvaraNIya karmanA vizeSa kSayopazamane kAraNe 'paramAvadhi' kakSAnuM avadhijJAna thAya che. - avadhijJAnathI rUpI dravyonuM jJAna thAya che. AtmAnA sAMsArika paryAyo ane dIpa-samudra vagere padArtho rUpI hovAthI avadhijJAnI te badhA padArthone sArI rIte joI zake che. - emAM paNa jyAre paramAvadhijJAna thAya tyAre cauda rAjaloka pramANa vizvamAM rahelA tamAma rUpI dravyone teo joI zake che ane alokamAM paNa asaMkhya lokAkAza pramANa kSetramAM jo rUpI dravyo hoya to te jovAnI temanAmAM zakti pragaTe che. jo ke alokamAM AkAzAstikAya sivAya anya koI jadravyo hotAM nathI. eTale tene jovAno prazna raheto nathI. - A paramAvadhinI nirmaLatA evI viziSTa hoya che ke, temAM je paNa jIvanarUpI paryAyo ane dvIpa samudra vagere padArthone teo juve te yathArtharUpe ane nizcitarUpe ja juve che. mATe evA viziSTa jJAnavALI avasthAne "saMprajJAta samAdhi' kahevI yogya ja che. - e ja rIte teramA-caudamA guNasthAnakanI sayoga kevaLIavasthA ane ayoga kevaLIavasthAne maharSi pataMjali -"asaMprajJAta samAdhi' nAme oLakhAve, te paNa ucita ja che. kAraNa ke, kevaLajJAna thAya tyAre - saghaLIye vRttiono nirodha thavAthI AtmAnA svarUpanI prApti thAya che ane e rIte AtmasvarUpanI prApti thavAnA kAraNe mana dvArA thatA vizeSajJAnano abhAva hovAthI e sthitine "asaMprajJAta samAdhi' tarIke oLakhAvI zakAya. jyAM sudhI kevaLajJAna na thAya tyAM sudhI ja mana dvArA thatA vizeSajJAnanI AvazyakatA rahe che. kevaLajJAna thayA pachI mana jevA nabaLA ane parAyA mAdhyamanA sahAre jJAna na thatAM sAkSAtu AtmAne ja badhuM jJAna thaI jAya che. AthI manathI thatuM yathArthakoTinuM nizcayAtmaka vizeSajJAna e jema "saMprajJAta samAdhi' kahevAya che, tema mana vinA thatA yathArthakoTinA saMpUrNa jJAnanI avasthAne asaMprajJAta samAdhi' kahevAya che.. - emAM paNa (caudamA guNasthAnakanI ayogI kevaLI avasthAne 'ayogAkhya samAdhi', 'vRttibIjadAha' che ane dharmamegha samAdhi'nA nAme oLakhAvI che. - A [codamAM guNasthAnakanI ayogI kevaLI avasthAne "amRtAtmA', "bhavazatru', 'zivodaya', sattAnaMda' ane 'paraH" AvA judAM judAM nAme anya anya darzanakAroe varNavI che. - A ayoga yogarUpa caudamAM guNasthAnaka dvArA sarvotkRSTa phaLa-nirvANa-mokSanI prApti thAya che. nirvANa-mokSa-mahAnaMdanI prApti e ja yoganuM aMtima phaLa che. 20 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 yogaviMzikA prakaraNa saTIka, sAnuvAda, gAthA-20 ||iti mahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyamukhyapaNDitazrIjItavijayagaNisatIrthyapaNDita zrInayavijayagaNicaraNakamalacaJcarIkapaNDitazrIpadmavijayagaNisahodaropAdhyAyazrIjasavijayagaNisamarthitAyAM viMzikAprakaraNavyAkhyAyAM yogaviMzikAvivaraNaM sampUrNam / / Ama, mahopAdhyAya zrI kalyANavijayajI gaNivaryanA mukhya ziSya paMDita (paMnyAsa)zrIjItavijayajI gaNivaryanA garabhAI paMDita (paMnyAsa) zrInavijayajI gaNivaryanA caraNarUpI kamaLamAM bhaMgasamAna paMDita zrIpAvavijayajI gaNivaryanA bhAI upAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare banAvelI viMzativiMzikA prakaraNanI vyAkhyAmAM yogaviMzikA'nuM vivaraNa pUrNa thayuM. e ja rIte tapAgacchAdhirAja vyAkhyAvAcaspati, suvizALagacchAdhipati, saMgha sanmArga darzaka pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA parama vineya vardhamAnatayonidhi, vizAnakata prabhAvaka pUjyapAda AcAryadevazrImad vijaya guNAyaNasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSya AcAryazrI vijaya kIrtiyazasUrie karela yogaviMzikA saTIka graMthano gujarAtI anuvAda ane tAtyaryArtha pUrNa thayo. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA | prakaraNam DAyamAdasAyasamsAhAmA sAhAtmaNyama sAhAzayayavaMta gAlAvamAyAvacAviharakSA passatarAvadhamahAvIrAyamApi divAladipAlayaMkAratija khaNDa:2 yogaviMzikA prakaraNa saTIka-saTIppaNaka Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrasyopaniSad yogo, yogo mokSasya vartinI / kasapAyarImano yoko, cokaI: nyAvihAram -batrIzI-21/1 yoga samagra zAstronuM upaniSad che, yoga muktino mArga che, yogarAga-dveSa Adi apAyone dUra karanAra che ane yoga saghaLAye kalyANanAM kAraNa svarUpa che. yo: nyata: zredI, yogazcittAmaLi: para: || yogI: pradhAnaM dharmAnAM, yoga: siddhaH svayaM prada: II- yovindu-rU7 yoga zreSTha kalpavRkSa che, yoga zreSTha ciMtAmaNi ratna che, yoga sarvadharmomAM pradhAna che ane yoga svayaM muktine dharanAra che. yogenA'vApyate jJAnaM, yogo dharmasya lakSaNam / yogamUlA guNAssarve, tasmAd yuktassadA bhavet / / - bauddhAyana dharmasUtra yogathI jJAna maLe che, yoga e dharmanuM lakSaNa che, sarveguNo yoganA kAraNe che. tethI haMmezAM yogayukta banavuM. dRDhaprahArizaraNaM cilAtIputrarakSakaH / ja pApatAM yojA: pakSapAtAtra zad -batrIzI-27/27 dRDhaprahArine zaraNabhUta ane cilAtIputrano rakSaka evo yoga pApI jIvo pratye paNa 'emane mokSe nathI laI javA' evA pakSapAtathI zaMkAzIla hoto nathI. mokSaNa yojanAd yogaH sarvopyAcAraH iSyate / viziSTa sthAnavardhAjInevADayAvara: // - jJAnasAra-27/1 mokSanI sAthe joDanAra hovAthI saghaLo paNa dharmavyApAra e (sAmAnya paNe) yoga jANavo ane vizeSarUpe sthAna, varNa, artha, AlaMbana ane nirAlaMbana viSayavALo dharmavyApAra yoga jANavo. brikeza Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / OM hrIM arham namaH / / ||AUM aiM namaH / / / / sarvavAJchitamokSaphalapradAyakazrIzaGkezvarapArzvanAthAya namaH / / / / namonamaH zrIgururAmacandrasUraye / / pUrvadharasamAnakAlavarti-samarthazAstrakAraziromaNi-pUjyapAdA''cArya-zrIharibhadrasUriviracitaM nyAyAcArya - nyAyavizArada mahAmahopAdhyAyazrIyazovijayagaNivaraviracitavivaraNavibhUSitam zrI viMzati-viMzikAprakaraNAntargataM || yogaviMzikA prakaraNama || aiM namaH / atha yogaviMzikA vyAkhyAyate - 'mukkheNa joyaNAo, jogo savvo vi dhammavAvAro / parisuddhI vinneo, ThANAigao viseseNaM / / 1 / / (chAyA : mokSaNa' yojanAt yogaH6 sarvo'pi dharmavyApAraH / . parizuddhaH vijJeyaH sthAnAdigato vizeSeNa / / ) mukheNa tti / mokSeNa mahAnandena', yojanAt sarvo'pi dharmavyApAraH sAdhorAlaya-vihAra-bhASA1] A - tulA - yogasya lakSaNaM nirUpyate - . mokSaNa yojanAdeva yogo hyatra nirucyate / lakSaNaM tena tanmukhyahetuvyApAratAsya tu / / 1 / / vR0 - mokSeNeti / yogo hi yogazabdo hi atra loke pravacane vA mokSeNa yojanAdeva nirucyate vyutpAdyate / tenAsya yogasya tu tanmukhyahetuvyApAratA lakSaNaM, niruktArthasyApyanatiprasaktasya lakSaNatvAnapAyAt / / 1 / / - dvA. dvA., 10 - yogalakSaNadvAtriMzikA svRttiH|| B- adhunA yogo'bhidhAtavyaH, sa ca dvidhA - dravyayogo bhAvayogazca, tathA cAhadabve maNavaikAe jogA davvA duhA u bhAvaMmi / jogo sammattAI pasattha iyaro ya vivarIo / / 1052 / / vR ....duhA u bhAvaMmitti dvidhaiva tuzabdasya evakArArthatvAt dviprakAra eva, bhAve bhAvaviSayo yogaH, tadyathA - prazasto'prazastazca, tatra prazastaH samyaktvAdiH, AdizabdAt jJAnacaraNaparigrahaH prazastatA cAsya yujyate anenAtmA'pavargaNetyanvarthabalAt, itaro-mithyAtvAdiyogo viparItaH-aprazastaH, yujyate'nenAtmA aSTavidhena karmaNeti vyutpttibhaavaat| .... / / 1052 / / . - Ava. ni. samala. vRttiH / / 12] - tulA - xxx mokSe cAnanda uttamaH xxx ||48 / / vRo xxx mokSe ca muktau punaH AnandaH AhlAda uttamaH sarvAtizAyI xxx ||48 / / - yogabinduH savRttiH / / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 yogaviMzikA gAthA-1 vinaya-bhikSATanA''dikriyArUpo yogo vijJeyaH, 'yojanAdyoga' iti vyutpattyarthAnugRhItamokSakAraNIbhUtA''tmavyApAratvarUpayogalakSaNasya sarvatra ghaTamAnatvAt / kIdRzo dharmavyApAro yogaH ? ityAhaparizuddhaH praNidhAnAdyAzayavizuddhimAn, anIdRzasya dravyakriyArUpatvena tucchatvAt / / uktaM ca - 4"AzayabhedA ete, sarve'pi hi tattvato'vagantavyAH / / ___ bhAvo'yamanena vinA, ceSTA dravyakriyA tucchA / / " [SoDazaka-3-12] vRttiH - ete praNidhAnAdayaH, sarve'pi kathaJcikriyArUpatve'pi tadupalakSyA AzayabhedAH ayaM ca paJcaprakAro'pyAzayo bhAvaH / anena vinA ceSTA kAya-vAG-manovyApArarUpA, dravyakriyA tucchA asArA abhilaSitaphalAsAdhakatvAdityetadarthaH / atha ke te praNidhAnAdyAzayAH ? 3- AlaeNaM vihAreNaM ThANAcaMkamaNeNa ya / sakko suvihio nAuM bhAsAveNaieNa ya / / 1148 / / vR. AlayaH vasatiH supramArjitAdilakSaNA'thavA strIpazupaNDakavivarjiteti, tenA''layena, nAguNavata evaMvidhaH khalvAlayo bhavati, vihAraH mAsakalpAdistena vihAreNa, sthAnam-UrdhvasthAnaM, caGkramaNaM-gamanaM, sthAnaM ca caGkramaNaM cetyekavadbhAvastena ca, aviruddhadezakAyotsargakaraNena ca yugamAtrAvanipralokanapurassarAdbhutagamanena cetyarthaH, zakyaH suvihito jJAtuM, bhASAvainayikena ca vinaya eva vainayikaM samAloccabhASaNena AcAryAdivinayakaraNena ceti bhAvanA, naitAnyevambhUtAni prAyazo'suvihitAnAM bhavantIti gAthArthaH / / 1148 / / - AvazyakasUtra, hAri. vRttiH / / 4 - yazobhadrIyA0 AzayabhedA AzayaprakArA ete pUrvoktAH sarve'pi hi sarva eva kathaJcit kriyArUpatve'pi tadupalakSyatayA tattvataH paramArthenAvagantavyA vijJeyAH pariNAmavizeSA eta iti / zubhAzayaH paJcadhA trividhI vetyuktaM, sa kiM bhAvAdaparo'tha bhAva eva ? ityAzaGkAyAmidamAha - bhAvo'yamiti / ayaM paJcaprakAropyAzayo bhAva ityabhidhIyate / anena bhAvena vinA ceSTA vyApArarUpA kAya-vAG-manaHsaGgatA dravyakriyA tucchA bhAvavikalA kriyA dravyakriyA tucchA asArA, svaphalA'sAdhakatvena / / 12 / / upAdhyAya yazovijayajIkRtA - evametAn praNidhAnAdInuktvA eSAM bhAvatvasamarthanAyAha - AzayetyAdi / ete pUrvoktAH sarve'pi kathaJcit kriyArUpatve'pi tattvataH paramArthatastadupalakSyA AzayabhedA avagantavyAH / ayaM paJcaprakAropyAzayo bhAva ucyate, upayogasya bhAvanAlakSaNatvAt / anena bhAvena vinA ceSTA kAya-vAGmanovyApArarUpA tucchA dravyakriyAtvena phalAjananItyarthaH / / 12 / / - SoDazaka-3, vRttiH / / [5] - tulA - Axxx zubhA tattvena naikApi praNidhAnAdyabhAvataH / / 9 / / vR0 - xxx tattvena tattvataH punaHkApi praNidhAnAdyabhAvato naikApi varaM, praNidhAnAdInAM kriyAzuddhihetutvAt / / 9 / / etairAzayayogaistu vinA dharmAya na kriyA / pratyuta pratyapAyAya lobhakrodhakriyA yathA / / 16 / / vR0 - etairiti / etaiH praNidhAnAdibhiH Azayayogaistu vinA dharmAya na kriyA bAhyakAyavyApArarUpA / pratyutAntarmAlinyasadbhAvAt pratyapAyAyeSyamANapratipakSavighnAya / yathA lobhakrodhakriyA kUTatulAdisaGgrAmAdilakSaNA / taduktaM - (yogabinduprakaraNe) "tattvena tu punarnakApyatra dharmakriyA matA / tatprakRtyAdivaiguNyAllobhakrodhakriyA yathA / / 92 / / " / / 16 / / ___ - dvA.dvA., 10 - yogalakSaNadvAtriMzikA savRttiH / / B na ca sarvApi jinapUjA'prAdhAnyenaiva dravyarUpA, apUrvatvapratisandhAna-vismaya-bhavabhayAdivRddhibhAvA'bhAvAbhyAM dravyabhAvetaravizeSasya tatra tatra pratipAdanAt / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-1 77 NNNNNNNNNNNNNNN NNNNNNNNNNN ucyate-praNidhAnaM pravRttirvidhnajayaH siddhirviniyogazceti paJca, Aha ca - 6"praNidhi-pravRtti-vighnajaya-siddhi-viniyogabhedataH prAyaH / dharmajJairAkhyAtaH zubhAzayaH paJcaghA'tra vidhau / / " [So0 3-6] iti / tatra "hInaguNadveSAbhAvaparopakAravAsanAviziSTo'dhikRtadharmasthAnasya kartavyatopayogaH praNidhAnam," uktaM ca - 7"praNidhAnaM tatsamaye, sthitimattadadhaH kRpAnugaM caiva / / niravadyavastuviSayaM, parArthaniSpattisAraM ca / / " [So0 3-7] yattu praNidhAnAdi ante-caitanyavadanAnte proktaM, tadbhinna-viziSTataraM, pUrvaM tu sAmAnyaM sarvakriyAsAmAnye bhAvatvA''pAdakamiti bhAvaH / kathamante praNidhAnAdibhinnamiti cedatrAhuH / "eyassa samattIe kusalaM paNihANamo u kAyavvaM / etto pavittivigghajayasiddhi tahaya tthirIkaraNaM / / " (pUjA. paJcA. 29) etasya caityavandanasya samAptau kuzalaM zubhaM, praNidhAnaM prArthanAgatamekAgryam, u iti nipAtaH pAdapUraNe, karttavyaM vidheyaM, yasmAditaH pravRtti saddharmavyApAreSu pravarttanaM, jAtamanorathAnAM yathAzakti tadupAye pravRtteH / vighnajayo mokSapathapravRttipratyUhasya jaghanyamadhyamotkRSTasyA'zubhabhAvarUpasya praNidhAnajanitazubhabhAvAntareNAbhibhavAt / tathA siddhirvijajayAt prastutadharmavyApArANAM niSpattiH / tathaiva ca sthirIkaraNaM svagataparama(paragata)dharmavyApArANAM sthiratvAdhAnaM, parayojanAdhyavasAyenA'nubandhA'viccheda iti yAvat / - kUpadRSTAntavizadIkaraNa, gA. 13 / / 6A - vR0 ya0 - praNidhizca pravRttizca vighnajayazca siddhizca viniyogazca eta eva bhedAH tAnAzritya karmaNi lyabalope paJcamI praNidhipravRttivighnajayasiddhiviniyogabhedataH prAya iti prAcuryeNa zAstreSu dharma dharmavedibhirAkhyAtaH kathitaH zubhAzayaH zubhapariNAmaH paJcadhA paJcaprakAraH atra prakrame vidhau karttavyopadeze / pratipAditAzayapaJcakavyatirekeNa pRSTizaddhilakSaNaM dvayamanabandhi na bhavatIti / / 6 / / . u0 praNidhAnAdibhedAnevAha - praNidhItyAdi / praNidhizca pravRttizca siddhizca viniyogazca vighnajayazca ta eva bhedAstAnAzritya prAyaH prAcuryeNa zAstreSu dharmajJaiH zubhAzayaH paJcadhAkhyAto'tra puSTi zuddhyanubandhaprakrame vidhau vihitAcAre / / 6 / / -- SoDazaka - 3, vRttiH / / B - tulA - praNidhAnaM pravRttizca tathA vighnajayastridhA / siddhizca viniyogazca ete karmazubhAzayAH / / 10 / / vR0 - praNidhAnamiti / karmaNi kriyAyAM zubhAzayAH svapuSTizuddhyanubandhahetavaH zubhapariNAmAH / puSTirupacayaH zuddhizca jJAnAdiguNavighAtighAtikarmahAsotthanirmalatetyavadheyam / / 10 / / - dvA.dvA., 10 - yogalakSaNadvAtriMzikA savRttiH / / 7. A - vR0 tatra praNidhAnalakSaNamAha - ya0 praNidhAnaM vizeSyaM zeSapadAni vizeSaNAni / tatsamaye pratipannavivakSitadharmasthAnamaryAdAyAM sthitimat Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 yogaviMzikA gAthA-1 tatsamaye pratipannadharmasthAnamaryAdAyAM, sthitimat avicalitasvabhAvam, tadadhaH svapratipannadharmasthAnAdadhastanaguNasthAnavarttiSu jIveSu kRpAnugaM karuNAparam, na tu guNahInatvAtteSu dveSAnvitam, zeSaM sugamam / adhikRtadharmasthAnoddezena tadupAyaviSaya itikartavyatAzuddhaH zIghrakriyAsamAptIcchAdilakSaNautsukyavirahitaH prayatnAtizayaH pravRttiH / Aha ca - 9"tatraiva tu pravRttiH, zubhasAropAyasaGgatAtyantam / adhikRtayatnAtizayAdautsukyavivarjitA caiva / / " [So0 3-8] pratiSThitaM avicalitasvabhAvaM / tadadhaHkRpAnugaM caiva svapratipannadharmasthAnasyAdho'dhastAdye vartante jIvA na tAvatI dharmapadavImArAdhayanti teSu kRpayA karuNayA anugamanugataM teSu karuNAparaM, na tu guNahInatvAtteSu dveSasamanvitaM / niravadyavastuviSayaM niravadyaM sAvadhaparihAreNa yadvastu dharmagataM tadviSayo yasya / parArthaniSpattisAraM ca paropakAraniSpattipradhAnaM caivaM svarUpaM praNidhAnamavaseyam / / 7 / / ___u0 - tatra praNidhAnalakSaNamAha - praNidhAnamityAdi / praNidhAnaM tad yattatsamaye'dhikRtadharmasthAnapratijJA-samaye sthitimattatsiddhiM yAvanniyamitapratiSThaM saMskArAtmanA'vicalitasvabhAvaM ca / tadadhaH svapratipannadharma-sthAnAdadhastanaguNasthAnavartijIveSu kRpAnugaM karuNAnuyAyi caiva na tu hInaguNatvAtteSu dveSAnvitaM ca / punaH parArthaniSpatti sAraM paropakArasiddhipradhAnaM sarvasyA api satAM pravRtterupasarjanIkRtasvArthapradhAnIkRtaparArthatvAt / niravadyaM yadvastu adhikRtadharmasthAnasiddhyanukUlapratidinakarttavyaM tadviSayaM tadviSayadhyAnam / / 7 / / - SoDazaka - 3, vRttiH / / tulA - praNidhAnaM kriyAniSThamadhovRttikRpAnugam / paropakArasAraM ca cittaM pApavivarjitam / / 11 / / vR0 - praNidhAnamiti / praNidhAnaM kriyAniSThaM adhikRtadharmasthAnAdavicalitasvabhAvaM / adhovRttiSu svapratipannadharmasthAnAdadhastAdvartamAneSu prANiSu kRpAnugaM karuNAnvitaM, na tu hInaguNatvena teSu dveSasamanvitaM / paropakArasAraM ca parArthaniSpattipradhAnaM ca / cittaM pApavivarjitaM sAvadhaparihAreNa niravadyavastuviSayam / / 11 / / ___- dvA. dvA., 10 - yogalakSaNadvAtriMzikA svRttiH|| | 8- itikartavyatAmAha - sarvatrAnAkulatA yatibhAvAvyayaparA samAsena / kAlAdigrahaNavidhau kriyetikarttavyatA bhavati / / 6 / / vR0 - ya0 sarvatra sarvasminnanAkulatA nirAkulatA atvarA yaterbhAvaH sAmAyikarUpastasyA'vyayaparA vyayAbhAvaniSThA / anAkulatayA yatibhAvAvyayaparA na kiJcidyatibhAvA vyetyapagacchatIti kRtvA tathocyate / vizeSyatvAt kriyA'bhisambadhyate / samAsena saGkepeNa kAlAdigrahaNavidhau kAlasvAdhyAyAdigrahaNavidhiviSayA kriyA ceSTA svazAstraprasiddhA itikartavyatA bhavati ityevaMrUpA karttavyAnAM bhAvaH karttavyatocyate / / 6 / / ____u0 itikartavyatAmAha - sarvetyAdi / sarvatra sarvasmin kAlAdigrahaNavidhau kAlasvAdhyAyAdigrahaNAcAre kAlavibhAga- pratiniyate kriyA yogapravRttiH samAsena saGkSepeNetikarttavyatA bhavati, rAtrindivaniyatakramazuddhakriyAsantAnasyeti-karttavyatApadArthatvAt / kIdRzI sA ? anAkulatayA'tvarayA yatibhAvasya sAmAyikarUpasyAvyaya-parA' vyapagamaniSTA-bahukAlasAdhyakriyAyAM tvarayA hyapramattatvalakSaNo yatibhAvo vyetItyetadvizeSaNamuktam / / 6 / / . -- SoDazaka - 13, savRttiH / / 9A - vR0 ya0 tatraiva tu vivikSitapratipannadharmasthAne pravRttirevaM svarUpA bhavati / sA ca na kriyArUpA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-1 79 NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN tatraiva adhikRtadharmasthAna eva, zubhaH prakRSTaH sAro-naipuNyAnvito ya upAyastena saGgatA / vighnajayo nAma vighnasya jayo'smAditi vyutpattyA dharmAntarAyanivarttakaH pariNAmaH / sa ca jetavyavighnatraividhyAttrividhaH, tathA hi - yathA kasyacitkaNTakAkIrNamArgAvatIrNasya kaNTakavighno viziSTagamanavighAtaheturbhavati, tadapanayanaM tu pathi prasthitasya nirAkulagamanasampAdakaM, tathA mokSamArgapravRttasya kaNTakasthAnIyazItoSNAdiparISahairupadrutasya na nirAkulapravRttiH tattitikSAbhAvanayA tadapAkaraNe tvanAkulapravRttisiddhiriti kaNTakavighnajayasamaH prathamo hIno vighnajayaH-1 / tathA tasyaiva jvareNa bhRzamabhibhUtasya nirAkulagamanecchorapi tatkartumazaknuvataH kaNTakavighnAdadhiko yathA jvaravighnastajjayazca viziSTagamanapravRttihetustathehApi jvarakalpAH zArIrA eva rogA viziSTadharmasthAnArAdhanapratibandhakatvAdvighnAstadapAkaraNaM ca 'hiyAhArA miyAhArA" (piMDaniyukti-gA. kintvAzayarUpA zubhasAropAyasaGgatA'tyantaM bAhyakriyAdvAreNa vizeSaNaM sarvaM yojanIyaM zubhaH sundaraH sAraH prakRSTo naipuNyAnvito ya. upAyastena saGgatA yuktA / adhikRte dharmasthAne yatnAtizayaH prayatnAtizayastasmAtsA sampadyate / autsukyavivarjitA caiva autsukyaM tvarA'bhilASAtirekastena vivarjitA virahitA prayatnAtizayameva vidyate natvautsukyamiti bhAvaH / / 8 / / * u0 - pravRttiM lakSayati - tatretyAdi / tatraivAdhikRtadharmasthAna evoddezyatvAkhyaviSayatayA yA pravRttiH zubhaH sundaraH sAro naipuNyAnvito yaH upAyaH prekSotprekSAdistena saGgatA sAdhyatvAkhyaviSayatayA tatsambaddhA'dhikRte dharmasthAne yo yatnAtizayo'pramAdabhAvanAjanito vijAtIyaH prayatnaH tasmAdautsukyamakAle phalavAJchA tena vivarjitA caivAkAlautsukyasya tattvata ArtadhyAnarUpatvAt / sahetusvarUpAnubandhazuddhaH pravRtyAzayo jJeyaH, kathaJcitkriyArUpa-tvepyasya kathaJcidAzayarUpatvAt / / 8 / / - SoDazaka - 3, vRttiH / / tulA - pravRttiH prakRtasthAne yatnAtizayasambhavA / anyAbhilASarahitA cetaHpariNatiH sthirA / / 12 / / -vR0 - pravRttiriti / pravRttiH prakRtasthAne'dhikRtadharmaviSaye yatnAtizayasambhavA pUrvaprayatnAdhikottaraprayatnajanitA / anyAbhilASeNAdhikRtetarakAryAbhilASeNa rahitA / cetaso'ntarAtmanaH pariNatiH sthirA ekAgrA svaviSaya eva yatnAtizayAjjAtA tatraiva ca tajjananItyarthaH / / 12 / / - dvA. dvA., 10 - yogalakSaNadvAtriMzikA savRttiH / / . 10] - hiyAhArA miyAhArA, appAhArA ya je narA / na te vijA tigicchaMti, appANaM te tigicchagA / / 648 / / vR0 - hitaM dvidhA-dravyato bhAvatazca, tatra dravyato'viruddhAni dravyANi, bhAvata eSaNIyaM, tadAhArayanti ye te hitAhArAH, mitaM pramANopetamAhArayantIti mitAhArAH, dvAtriMzatkavalapramANAdapyalpamalpataraM vA''hArayantItyalpAhArAH, sarvatra vA bahuvrIhiH, hita AhAro yeSAM te hitAhArA ityAdi, evaMvidhA ye narAstAn vaidyA na cikitsanti, hitamitAdibhojanena teSAM rogasyaivAsambhavAt, kintvevaM mUlata eva rogotthAnapratiSedhakaraNenAtmanaivAtmanaste cikitsakAH / / 648 / / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 yogaviMzikA. gAthA-1 NNNNN NNNNNNNNNNNNN 648) ityAdisUtroktarItyA tatkAraNAnAsevanena, 'na matsvarUpasyaite parISahA lezato'pi bAdhakAH kintu dehamAtrasyaiva' iti bhAvanAvizeSeNa vA samyagdharmArAdhanAya samarthatvamiti jvaravighnajayasamo madhyamo dvitIyo vighnajayaH-2 / yathA ca tasyaivAdhvani jigamiSordigmohavighnopasthitau bhUyo bhUyaH preryamANasyApyadhvanInairna gamanotsAhaH syAttadvijaye tu svayameva samyagjJAnAtparaizcAbhidhIyamAnamArgazraddhAnAnmandotsAhatAtyAgena viziSTagamanasambhavastathehApi mokSamArge digmohakalpo mithyAtvAdijanito manovibhramo vighnastajjayastu sAmpratamahitahitasvarUpamAha - telladahisamAogA ahio khIradahikaMjiyANaM ca / patthaM puNa rogaharaM na ya heU hoi rogassa / / 649 / / vR0 - dadhitailayostathA kSIradadhikAJjikAnAM ca yaH samAyogaH so'hitaH, viruddha ityarthaH, tathA coktam - "zAkAmlaphalapiNyAkakapitthalavaNaiH saha / karIradadhimatsyaizca, prAyaH kSIraM viruddhyate / / 1 / / " ityAdi, aviruddhadravyamilanaM punaH pathyaM, taJca rogaharaM prAdurbhUtarogavinAzakaraM, na ca bhAvino rogasya hetuH kAraNam, uktaM ca - "ahitAzanasamparkAt, sarvarogodbhavo yataH / tasmAttadahitaM tyAjyaM, nyAyyaM pathyaniSevaNam / / 1 / / " / / 649 / / sAmprataM mitaM vyAcikhyAsurAha - addhamasaNassa savvaMjaNassa kujjA davassa do bhAge / vAUpaviyAraNaTThA chanbhAyaM UNayaM kujA / / 650 / / vR0 - iha kila sarvamudaraM SaDbhirbhAgairvibhajyate, tatra cATTe bhAgatrayarUpamazanasya savyaJjanasya takrazAkAdisahitasyAdhAraM kuryAt, tathA dvau bhAgau dravasya pAnIyasya, SaSThaM tu bhAgaM vAyupravicAraNArthamUnaM kuryAt / iha kAlApekSayA tathA tathA''hArasya pramANaM bhavati, kAlazca tridhA / / 650 / / tathA cAha - sio usiNo sAhAraNo ya kAlo tihA muNeyavyo / sAhAraNami kAle tatthAhAre imA mattA / / 651 / / vR0 - tridhA kAlo jJAtavyaH, tadyathA-zIta uSNaH sAdhAraNazca, tatra teSu kAleSu madhye sAdhAraNe kAle AhAre AhAraviSayA iyam anantaroktA mAtrA pramANam / / 651 / / sIe davassa ego, bhatte cattAri ahava do pANe / usiNe davassa donni u, tinni va sesA u bhattassa / / 652 / / vR0 - zIte / atizayena zItakAle dravasya pAnIyasyaiko bhAgaH kalpanIyaH, cattvAraH bhakte bhaktasya, madhyame tu zItakAle dvau bhAgau pAnIyasya kalpanIyau trayastu bhAgA bhaktasya, vAzabdo madhyamazItakAlasaMsUcanArthaH tathA uSNe madhyamoSNakAle dvau bhAgau dravasya pAnIyasya kalpanIyau, zeSAstu trayo bhAgA bhaktasya, atyuSNe ca kAle trayo bhAgA dravasya zeSau dvau bhAgau bhaktasya, vAzabdo'trAtyuSNakAlasaMsUcanArthaH, sarvatra ca SaSTho bhAgo vAyupravicAraNArthaM mutkalo moktavyaH / / 652 / / samprati bhAgAnAM sthiracaravibhAgapradarzanArthamAha - ego davassa bhAgo, avaTThito bhoyaNassa do bhAgA / vaTuMti va hAyaMti va, do do bhAgA u ekkakke / / 653 / / vR0 - eko dravasya bhAgo'vasthito dvau bhAgau bhojanasya, zeSau tau dvau dvau bhAgau ekaikasmin, bhakte pAne cetyarthaH, vardrate vA hIyete vA, vRddhiM vA vrajato hAniM vA vrajata ityarthaH, tathAhi-atizItakAle dvau bhAgau Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NNNNNNNNA yogaviMzikA gAthA-1 mmmmmmmmmmmmmmmmm... gurupAratantryeNa mithyAtvAdipratipakSabhAvanayA" manovibhramApanayanAdanavacchinnaprayANasampAdaka ityayaM mohavighnajayasama uttamastRtIyo vighnajayaH-3 / / bhojanasya vardrate atyuSNakAle ca pAnIyasya, atyuSNakAle ca dvau bhAgau bhojanasya hIyeta atizItakAle ca pAnIyasya / / 653 / / etadeva spaSTaM bhAvayati - ettha u taiyacautthA doNNi ya aNavaTThiyA bhave bhAgA / paMcamachaTTho paDhamo biio'vi avaTThiyA bhAgA / / 654 / / vR0 - AhAraviSayau tRtIyacaturtho bhAgAvanavasthitau, tau hyatizItakAle bhavato'pyuSNakAle ca na bhavataH, tathA yaH pAnaviSayaH paJcamo bhAgo yazca vAyupravicAraNArthe SaSTho bhAgaH yau ca prathamadvitIyAvAhAraviSayau ete sarve'pi bhAgA avasthitAH, na kadAcidapi na bhavantIti bhAvaH / / 654 / / - piNDaniyuktiH savRttikA / / [11] A - manovibhramakAraNIbhUtamithyAtvAviratikaSAyapramAdayogapratipakSabhAvanAsvarUpamitthamupadarzitaM yogazAstre - "yena yena hyupAyena, rudhyate yo ya AzravaH / tasya tasya nirodhAya, sa sa yojyo manISibhiH / / 81 / / kSamayA mRdubhAvena, RjutvenA'pyanIhayA / krodhaM mAnaM tathA mAyAM, lobhaM rundhyAd yathAkramam / / 82 / / asaMyamakRtotsekAn, viSayAn viSasannibhAn / nirAkuryAdakhaNDena, saMyamena mahAmatiH / / 83 / / tisRbhirguptibhiryogAn, pramAdaM cApramAdataH / sAvadyayogahAnenAviratiM cApi sAdhayet / / 84 / / saddarzanena mithyAtvaM, zubhasthairyeNa cetasaH / vijayetAtaraudre ca, saMvarArthaM kRtodyamaH / / 85 / / " - yogazAstra, prakAza-4 / / B - tathA AcArAGgasUtre tvitthamupadarzitam - vitigicchasamAvanneNaM appANeNaM no lahai samAhiM, siyA vege aNugacchaMti asitA vege anugacchaMti, aNugacchamANehiM aNaNugacchamANe kahaM na nivije ? ||suu. 161 / / .vR0 - vicikitsA cittaviplatiH yathA idamapyastItyevamAkArA yuktyA samupapanne'pyarthe mativibhramo mohodayAdbhavati, tathAhi - asya mahatastapaHklezasya sikatAkaNakavalaniHsvAdasya syAt saphalatA na veti ? kRSIvalAdikriyAyA ubhayathA'pyupalabdheriti, iyaM ca matirmithyAtvAMzAnuvedhAdbhavati jJeyagahanatvAJca, tathAhiarthastrividhaH- sukhAdhigamo duradhigamo'nadhigamazca zrotAraM prati bhidyate, tatra sukhAdhigamo yathA cakSuSmatazcitrakarmanipuNasya rUpasiddhiH duradhigamastvanipuNasya anadhigamastvandhasya, tatrAnadhigamarUpo'vastveva, sukhAdhigamastu vicikitsAyA viSaya eva na bhavati, dezakAlasvabhAvaviprakRSTastu vicikitsAgocarIbhavati, tasmin dharmAdharmAkAzAdau yA vicikitseti, yadivA 'viigicchatti vidvajjugupsA, vidvAMsaH - sAdhavo viditasaMsAra-svabhAvAH parityaktasamastasaGgAsteSAM jugupsA - nindA anAnAt prasvedajalaklinnamalatvAd, durgandhivapuSastA-nindati - "ko doSaH syAdyadi prAsukena vAriNA'GgakSAlanaM kurvIrannityAdi" jugupsA tAM vicikitsAM vidvaJjugupsAM vA samyagApannaH - prAptaH AtmA yasya sa tathA tena vicikitsAsamApannenAtmanA nopalabhate samAdhiM cittasvAsthyaM jJAnadarzanacAritrAtmako vA. samAdhistaM na labhate, Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 yogaviMzikA gAthA-1 ete ca trayo'pi vighnajayA AzayarUpAH samuditAH pravRttihetavo'nyataravaikalye'pi tadasiddherityavadheyam / / uktaM ca - vicikitsAkaluSitAntaHkaraNo hi kathayato'pyAcAryasya samyaktvAkhyAM bodhiM nAvApnotei / yazcAvApnoti sa gRhastho vA syAdyatiti darzayitumAha - sitAH putrakalatrAdi-bhiravabaddhAH, vAzabda uttarApekSayA pakSAntaramAha, eke ca laghukarmANaH samyaktvaM pratipAdayantamAcAryamanu-gacchanti - AcAryoktaM pratipadyante, tathA asitA vA gRhavA(pA)savimuktA vA eke vicikitsAdirahitA AcArya-mArgamanugacchanti / teSAM ca madhye yadi kazcit kaGkaTukadezyaH syAt sa tAn prabhUtAnanapAcInamArga-pratipannAnavalokyAsAvapi karmavivarataH pratipadyetApIti darzayitumAha - AcAryoktaM samyaktvamanugacchaddhirvira-tAvirataiH saha saMvasaMstairvA codyamAno'nanugacchan / apratipadyamAnaH kathaM na nirvedaM gacched ?, asadanuSThAnasya mithyAtvAdirUpAM vicikitsAM parityajyAcAryoktaM samyaktvameva pratipadyatetyarthaH, yadivA sitAsitairAcAryokta-manugacchadbhiH - avagacchadbhirbudhyamAnaiH sadbhiH kazcidajJAnodayAnmatijADyatayA kSapakAdizcirapravrajito'pyananu-gacchan - anavadhArayan kathaM na nirvidyeta ?, na nirvedaM tapaHsaMyamayorgacchet nirviNNazcedamapi bhAvayet, yathA - nAhaM bhavyaH syAM na ca me saMyatabhAvo'pyastIti, yataH sphuTavikaTamapi kathitaM nAvagacchAmi, evaM ca nirviNNasyAcAryAH samAdhimAhuH / yathA - bhoH sAdho ! mA vipAdamavalambiSThAH, bhavyo bhavAn, yato bhavatA samyaktvamabhyupagataM, tacca na granthibhedamRte, tadbhedazca na bhavyatvamRte, abhavyasya hi bhavyAbhavyazaGkAyA abhAvA-diti bhAvaH / / kiM cAyaM viratipariNAmo dvAdazakapAya-kSayopazamAdyanyatamasadbhAve sati bhavati, sa ca bhavatA'-vAptaH, tadevaM darzanacAritramohanIye bhavataH kSayopazamaM samAgate, darzanacAritrAnyathAnupapatteH, yatpunaH kathyamAne-'pi samastapadArthAvagatirna bhavati tajjJAnAvaraNIyavijRmbhitaM, tatra ca zraddhAnarUpaM samyaktvamAlambanamityAha - tameva sajhaM nIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM (sU. 162) vR0 - yatra kvacit svasamayaparasamayajJAcAryAbhAvAt . sUkSmavyavahitAtIndriyapadArtheSubhayasiddhadRSTAntasamyaghetvabhAvAJca jJAnAvaraNIyodayena samyagjJAnAbhAve'pi zaGkAvicikitsAdirahita idaM bhAvayet yathA - tadevaikaM satyam - avitathaM, nizaGkamiti arhadukteSvatyantasUkSmeSvatIndriyeSu kevalAgamagrAhyeSvartheSvevaM syAt evaM vA ityevamAkArA saMzItiH zaGkA, nirgatA zaGkA yasmin pravedane tannizaGka, yat kimapi dharmAdharmAkAzapudgalAdi praveditaM, kaiH? jinaiH tIrthakarai rAgadveSajayanazIlaiH, tattathyamevetyevambhUtaM zraddhAnaM vidheyaM samyakpadArthAnavagame'pi, na punarvicikitsA kAryeti / kiM yaterapi vicikitsA syAdyenedamabhidhIyate ?, saMsArAntarvattino mohodayAtkiM ? yanna syAditi, tathA cAgamaH - "atthi NaM bhaMte ! samaNAvi niggaMthA kaMkhAmohaNijjaM kammaM vedeti ?, haMtA atthi, kahannaM samaNAvi niggaMthA kaMkhAmohaNijaM kammaM veyaMti ?, goamA ! tesu tesu nANantaresu carittaMtaresu saMkiyA kaMkhiyA viigicchAsamAvannA bheyasamAvannA kalusasamAvannA, evaM khalu goyamA ! samaNAvi niggaMthA kaMkhAmohaNijaM kammaM vedaMti, tatthAlaMbaNaM 'tameva saJcaM NIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM', Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-1 NNNNNNNNNNNNNNNN 12"vighnajayastrividhaH khalu, vijJeyo hInamadhyamotkRSTaH / / mArga iha kaNTakajvara-mohajayasamaH pravRttiphalaH / / " [So0 3-9] iti / se guNaM bhaMte ! evaM maNaM dhAremANe ANAe ArAhae bhavati ?, haMtA goamA ! evaM maNaM dhAremANe ANAe ArAhae bhavati," kiM cAnyat - "vItarAgA hi sarvajJA, mithyA na bruvate kvacit / yasmAttasmAdvacasteSAM, tathyaM bhUtArthadarzanam / / 1 / / " ityAdi / / - AcArAGgasUtra - lokasAraadhyayana - uddezaka - 5, zIlAGkAcAryavRttizca / / 12] A - vR0 ya0 vighnajayatrividhaH khalu vijJeya iti vighnasya dharmAntarAyasya jayaH parAbhavo nirAkaraNaM sa trividhastisro vidhA asyeti trividhastribhedaH khaluzabdo vAkyAlaGkAre traividhyamevAha / hInamadhyamotkRSTaH hInamadhyamAbhyAM sahita utkRSTaH eko hIno vighnajayo aparo madhyamo'parastUtkRSTa iti / traividhyameva nidarzanena sAdharmyagarbhamAha / mArga iha kaNTakajvaramohajayasama iti / mArge pravRttasya puMsaH kaNTakavighnajayasamo jvaravighnajayasamo mohavighnajayasamaH / idamatra tAtparyaM, yathA nAma kasyacitpuruSasya prayojanavazAnmArgapravRttasya kaNTakAkIrNamArgAvatIrNasya kaNTakavighno viziSTagamanavighAtaheturbhavati tadrahite tu pathi pravRttasya gamanaM nirAkulaM saJjAyate / evaM kaNTakavighnajayasamaH prathamo vighnajayaH, kaNTakAzceha sarva eva pratikUlAH zItoSNAdayo dharmasthAnavighnahetavastairabhidrutasya dhArthino'pi nirAkulapravRttyasiddheH / AzayabhedazcAyaM bAhyakaNTakavighnajayeno-palakSyate / tathA tasyaiva jvaravedanAbhibhUtazarIrasya vihvalapAdanyAsasya nirAkulaM gamanaM cikIrSorapi kartumazakkru-vataH kaNTakavighnAdabhyadhiko jvaravighnastajjayastu viziSTagamanapravRttiheturnirAkulazarIratvena paridRzyate, ihApi jvarakalpAH zArIrA eva rogAH parigRhyante tadabhibhUtasya viziSTadharmasthAnArAdhanAkSamatvAt / jvarakalpa-zarIraduHkhavighnajayastu samyagdharmasthAnArAdhanAya prabhavati / tasyaivAdhvani jigamiSoH puruSasya digmohakalpo mohavighnastenAbhibhUtasya punaH punaH preryamANasyApyadhvanInairna gamanotsAhaH kathaJcit praadurbhvti| mohavighna-jayastu svayameva mArgasamyakparijJAnAtparaizcocyamAnamArgazraddhAnAnmandotsAhatAparityAgena gamanapravRttihetu-rbhavati / ihApi digmohagamanavighnakalpo mithyAtvAdijanito manovibhramaH parigRhyate / tajjayastu mithyAtvAdi-doSanirAkaraNadvAreNa / manovibhramApasArakatvena prastutadharmamArge'navarataprayANakapravRttyA gamanAya sampadyate / evaM kaNTakajcaramohavighnajayasamaH trividho vighnajaya uktaH / sa eva viziSyate - pravRttiphala: pravRttirdharmasthAnaviSayA phalamasyAzayavizeSasya vighnajayasajJitasyeti pravRttiphala: / / 9 / / u0 vighnajayaM lakSayati - vighnetyAdi / vighnasya dharmAntarAyasya jayaH khalu trividho vijJeyaH pratiyogibhedAddhInamadhyamAbhyAM sahita utkRSTa eko hIno vighnajayo'paro madhyamo'nyastUtkRSTa iti traividhyameva nidarzanagarbhavizeSaNena samarthayati mArge pravRttasya puMsa iha jagati ye kaNTakajvaramohAH kaNTakapAdavedhajvarotpattidigmohotpAdA vighnA askhalitAvihvalaniyatadikpravRttipratibandhakAstajayAzca viziSTapravRttihetavastatsamo'yaM dharmasthAnepi kaNTakAnAM zItoSNAdInAM jvarakalpAnAM zArIrarogANAM digmohakalpasya ca mithyAtvasya jayaH pariSahatitikSayArogyahetuvihitAhArAdipravRttimanovibhramApanAyakasamyaktvabhAvanayA ca janito yathottaramadhi Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-1 1 aticArarahitA'dhikaguNe gurvAdau vinayavaiyAvRttyabahumAnAdyanvitA hInaguNe nirguNe vA dayAdAna kastrividho'pi samuditaH pravRttiradhikRtadharmasthAnaviSayA phalaM yasya sa tathA'lpasyApi vighnasya sattve kAryAsiddherityavaseyam / / 9 / / - SoDazaka - 3, vRttiH / / . B- tulA - bAhyAntarvyAdhimithyAtvajayavyaGgyAzayAtmakaH / kaNTakajvaramohAnAM jayairvighnajayaH samaH / / 13 / / vR0 - bAhyeti / bAhyavyAdhayaH zItoSNAdayaH antarvyAdhayazca jvarAdayaH mithyAtvaM bhagavadvacanAzraddhAnaM, teSAM jayastatkRtavaiklavyanirAkaraNaM tadvayaGgyAzayAtmakaH / kaNTakajcaramohAnAM jayaiH samo vighnajayaH / itthaM ca hInamadhyamotkRSTatvenAsya trividhatvaM prAguktaM vyaktIkRtaM / tathAhi-kasyacitpuMsaH kaNTakAkIrNamArgAvatIrNasya kaNTakavighno viziSTagamanavighAtahetuH, tadahite tu pathi pravRttasya nirAkulaM gamanaM saJjAyate, evaM kaNTakavighnajayasamaH prathamo vighnajayaH / tathA tasyaiva jvaravedanAbhibhUtazarIrasya vihvalapAdanyAsasya nirAkulaM gamanaM cikIrSorapi tatkartumazanuvataH kaNTakavighnAdapyadhiko jvaravighnaH, tajjayastu nirAkulapravRttihetuH, evaM jvaravighnajayasamo dvitIyo vighnjyH| tasyaiva cAdhvani jigamiSordiGamohakalpo mohavighnaH tenAbhibhUtasya preryamANasyApyadhvanInairna gamanotsAhaH kathaJcitprAdurbhavati, tajjayastu svarasato mArgagamanapravRttihetuH, evamiha mohavighnajayasamastRtIyo vighnajayaH iti phalaikonneyAH khalvete / / 13 / / - dvA.dvA., 10 - yogalakSaNadvAtriMzikA savRttiH / / C- apAyamAhuH karmaiva, nirapAyAH purAtanam / pApAzayakaraM citraM, nirUpakramasaJjJakam / / 373 / / ava. apAyamevAdhikRtya paramatasaMvAdamAha / kaNTakajvaramohaistu, samo vighnaH prakIrtitaH / mokSamArgapravRttAnA-mata evAparairapi / / 374 / / vR. kaNTakajvaramohaistu kaNTakena jvareNa mohena ca punaH / samastulyaH vighnaH pratyUho jaghanyamadhyamotkRSTabhedabhinnaH / prakIrtito nirUpitaH / mokSamArgapravRttAnAM samyagdarzanAdyArAdhanAvAhitAtmanAm / ata eva yoganiranubandhatvAdeva hetoH / aparairapi yogibhirna kevalamasmAbhirityapi zabdArthaH / yathA hi keSAJcitpathikAnAM kvacitpATaliputrAdau gantuM pravRttAnAM kaNTakajvaradigmohairabhibhUtAnAM yathAkramaM stokabahubahutarakAlaM gamanabhaGgaheturvighnaH sampadyate, evaM yoginAmapi siddhipathaprasthitAnAM tathAvidhakarmodayAt triprakAro'ntarAyaH samupajAyata iti / / 374 / / - yogabinduH savRttiH / / D - nanu samyagdRzo bhAvAjJAyAM mArgapravRttyupapattau sarveSAM kAlA'vaiSamyena muktiprAptiprasaGga ityata Ai - paDibaMdho vi ya etthaM kaMTakajaramohasannibho bhaNio / taMte tavigameNaM mukkhapure gamaNamaireNaM / / 43 / / vR. pratibandho'pi visAmagrIkRtakAlavilambarUpaH, atra bhAvAjJAyAm, pATalipurAdau prasthitasya pathikasyaivAvazyaM vedyakarmapAzAt kaMTakajvaramohasannibho meghakumAra-dahanasurA'rhaddattAnAmiva sannihitadUradUratarAvadhikatvAt bhaNitaH tantre - upadezapadAdau, dezasaurAjya-subhikSatvAdiguNaparijJAnavataH pathikasya kaNTakAdita iva mokSaviSayakAjarAmaratvAdiguNaparijJAnavataH samyagdRzaH sukhazIlatva-mAyonmAda-zabalAnuSThAnAdasadabhyAsavato mRdumadhyAdimAtrapratibandhopapatteH / tadvigamena-uktapratibandhavigamena, mokSapure acireNa-avilambena gamanaM sampadyate, asati pratibandhe bhAvAjJAyA muktiprApakasvabhAvatvAt / / 43 / / - upa. raha. savRttiH / / |13| - adhikaguNe gurvAdau vinayavaiyAvRtyabahumAnAdyanvitA hInaguNe nirguNe vA dayAdAna vyasanapatitaHkhA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-1 85 NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN vyasanapatitaduHkhApahArAdiguNapradhAnA madhyamaguNe copakAraphalavatyadhikRtadharmasthAnasyAhiMsAdeH prAptiH siddhiH, uktaM ca - 14"siddhistattaddharma-sthAnAvAptiriha tAttvikI jJeyA / adhike vinayAdiyutA, hIne ca dayAdiguNasArA / / " [po0 3-10] iti / . svaprAptadharmasthAnasya yathopAyaM parasminnapi sampAdakatvaM viniyogaH / ayaM cAnekajanmAntarasantAnakrameNa prakRSTadharmasthAnAvApteravandhyo hetuH uktaM ca - 15"siddhezcottarakAya~, viniyogo'vandhyametadetasmin / satyanvayasampattyA, sundaramiti tatparaM yAvat / / " [So0 3-11] pahArAdiguNapradhAnA madhyamaguNe copakAraphalavatyadhikRtadharmasthAnasyA'hiMsAdeH aticArarahitA prAptiH siddhiH - ityanvayaH kAryaH / -sampA0 / / 14] A - vR0 ya0 siddhirnAmAzayabhedaH sA ca svarUpataH kIdRzI / tattaddharmasthAnAvAptiriha tAttvikI jJeyA tasya tasya vivakSitasya dharmasthAnasyAhiMsAderavAptiH prAptiH siddhirucyate / sA ca tAttvikIdaM ca vizeSaNaM tattadvarmasthAnAvApteratAtvikaparihArArthaM, nahyatAttvikI sA siddhirbhavitumarhati / sA ca siddhiradhike puruSavizeSe sUtrArthobhayavedinyabhyastabhAvanAmArge tIrthakalpe gurau vinayAdiyutA vinayavaiyAvRttyabahumAnAdisamanvitA / hIne ca svapratipatradharmasthAnApekSayA hInaguNe nirguNe vA sAmAnyenaiva prANigaNe dayAdiguNasArA dayAdAnavyasanapatitaduHkhApahArAdiguNapradhAnA / adhikaguNahInagrahaNAnmadhyamopakAraphalavatyapi sA siddhirityuktaM bhavati / / 10 / / u0 siddhiM lakSati - siddhirityAdi / siddhizcaturthAzayarUpehAzayavicAre tasya tasyAbhipretadharmasthAnasyAhiMsAderavAptistAttvikI svAnuSaGgena nityavairANAmapi vairAdivinAzakatvena pAramArthikI jJeyA / sA ca siddhiradhike puruSavizeSe sUtrArthobhayaniSNAte tIrthakalpe gurau vinayAdinA yutA''dinA vaiyAvRttyavahumAnAdigrahaH / hIne ca svApekSayA hInaguNe nirguNe vA dayAdiguNena dayAdAnaduHkhoddhArAdyabhilASeNa sArA pradhAnA / upalakSaNAnmadhyamopakAraphalavatItyapyavaseyama / / 10 / / - SoDazaka-3, vRttiH / / B - tulA - siddhistAttvikadharmAptiH saakssaadnubhvaatmikaa| kRpopakAravinayAnvitA hInAdiSu kramAt / / 14 / / vR0 - siddhiriti / siddhiH tAttvikasyAbhyAsazuddhasya na tvAbhyAsikamAtrasya dharmasyAhiMsAderAptirupalabdhiH / sAkSAdanupacAreNa anubhavAtmikA Atmana AtmanA saMvittirUpA jJAnadarzanacAritraikamUrtikA / hInAdiSu kramAt kRpokAravinayAnvitA, hIne kRpAnvitA, madhyame upakArAnvitA, adhike ca vinayayuktA / / 14 / / - dvA. dvA., 10 - yogalakSaNadvAtriMzikA savRttiH / / 15 A - vR0 ya0 - siddhezcottarakAryaM viniyogaH siddherutarakAlabhAvi kAryaM / viniyogo nAmAzayabhedo vijJeya iti sambandhanIyaM / avandhyaM saphalaM, na kadAciniSphalametaddharmasthAnamahiMsAdi etasminviniyoge sati Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthAroommmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmit avandhyaM na kadAcinniSphalaM etat dharmasthAnamahiMsAdi, etasmin viniyoge sati, anvayasampatyA avicchedabhAvena, tat viniyogasAdhyaM dharmasthAnaM, sundaram / itiH bhinnakramaH samAptyarthazca, yAvatparamityevaM yogaH, yAvat paraM prakRSTaM dharmasthAnaM, samApyata ityarthaH / idamatra hRdayam - dharmastAvadrAgAdimalavigamena puSTizuddhimaJcittameva / puSTizca puNyopacayaH, zuddhizca ghAtikarmaNAM pApAnAM kSayeNa yA kAcinnirmalatA, tadubhayaM ca praNidhAnAdilakSaNena bhAvenAnubandhavaMd bhavati, tadanubandhAJca zuddhiprakarSaH sambhavati, niranubandhaM ca tadazuddhiphalameveti na taddharmalakSaNam / saJjAte anvayasampattyA'vicchedasampattyA hetubhUtayA sundarametatpUrvoktaM dharmasthAnamitizabdo bhinnakramaH, paramityanena samvandhanIyo yAvatparamiti taddharmasthAnaM paraM prakRSTaM . yAvatsampannamanena viniyogasyA'nekajanmAntarasantAnakrameNa prakRSTadharmasthAnAvAptihetutvamAvedayati / idamatra hRdayaM - ahiMsAdilakSaNadharmasthAnAvAptau satyAM svaparayorupakA-rAyAvicchedena tasyaiva dharmasthAnasya vastuno viniyogaH samyakkRto bhavati / yadi parasminnapi tatsampadyate vizeSeNa niyogo niyojanamadhyAropaNamitikRtvA / AzayabhedatvAJca viniyogasyAvandhyatvapratipAdanaprakriyayA svarUpopakAra-hetutvaM darzayati sUtrakAraH / / 11 / / ___u0 - viniyogaM lakSayati - siddhezcetyAdi / siddhezcottarakAlabhAvikArya viniyogo nAmAzayabhedo vijJeyaH, etadviniyogAkhyaM siddhayuttarakAryamavandhyaM na kadAciniSphalametasmin sati saJjAte'nvayasampattyA bhaGge'pi suvarNaghaTanyAyena sarvathA phalAnapagamAdviniyojitadharmApagame'pi bhUyo jhaTiti tatsaMskArobodhasambhavAdanekajanmAntarasantAnakrameNAvicchedasampattyA hetubhUtayA itihetostatsiddhyuttarakAe~, paraM zailezIlakSaNaM sarvotkRSTadharmasthAnaM yAvatsundaraM paropakAragarbhakriyAzaktyA tIrthakaravibhUtiparyantasundaravipAkArthakaM ayaM viniyogaphalopadezaH lakSaNaM tu svAtmatulyaparaphalakartRtvamityavaseyam / / 11 / / . - SoDazaka - 3, vRttiH / / ___B - tulA - anyasya yojanaM dharme, viniyogastaduttaram / kAryamanvayasampattyA, tadavandhyaphalaM matam / / 15 / / vR0 - anyasyeti / anyasya svavyatiriktasya yojanaM dharme'hiMsAdau viniyogaH / taduttaraM siddhyuttaraM kAryaM / tadanvayasampattyA'vicchedasiddhyA avandhyaphalamavyabhicAriphalaM mataM / svaparopakArabuddhilakSaNasyAnekajanmAntarasantatodbodhena prakRSTadharmasthAnAvAptihetutvAt / / 15 / / - dvA. dvA., 10 - yogalakSaNadvAtriMzikA saMvRttiH / / 2/16] - na praNidhAnAdyAzayasaMvidvayatirekato'nubandhi tat / bhinnagranthenirmalabodhavataH syAdiyaM ca parA / / 5 / / vR0 ya0 praNidhAnAdyAzayasaMvidvayetirekata iti / praNidhAnAdayazca te AzayAzca vakSyamANAH paJcAdhyavasAyasthAnavizeSAsteSAM saMvitsaMvittiH saMvedanamanubhavastasyA vyatireko'bhAvastasmAttadAzayasaMvidvayatirekeNaitad dvayaM puSTizuddhirUpaM nAnubandhi bhavati / tasmAdetadvayamanubandhikartukAmena praNidhAnAdiSu yatitavyaM / iyaM ca kasyetyAha - bhinnagrantherapUrvakaraNabalena kRtagranthibhedasya tatprabhAvAdeva nirmalabodhavato vimalabodhasampannasya syAdbhavediyaM ca prastutA praNidhAnAdyAzayasaMvitparA pradhAnA / / 5 / / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-1 87 HARYAN tato yuktamuktam - praNidhAnAdibhAvena parizuddhaH sarvopi dharmavyApAraH sAnubandhatvAd yogaH iti / yadyapyevaM nizcayataH parizuddhaH sarvo'pi dharmavyApAro yogastathApi vizeSeNa tAntrikasaGketavyavahArakRtenAsAdhAraNyena sthAnAdigata eva dharmavyApAro yogaH, sthAnAdyanyatama eva yogapadapravRtteH sammatatvAditi bhAvaH / / 1 / / u0 etadvayAnubandhasAmagrI kasya na bhavatItyAha - netyAdi / praNidhAnAdayo vakSyamANA AzayA adhyavasAya-sthAnavizeSAsteSAM saMvidanubhUtistasyA vyatirekato'bhAvAd tatpuSTizudvidvayamanubandhi na bhavati / tasmAdiyametadanubandhasAmagrIyaM ca bhinnagrantherapUrvakaraNena kRtagranthibhedasya tanmahimnaiva nirmalabodhavataH parA prAdhAnyakA syAt / / 5 / / - SoDazaka- 3, savRttiH / / asmAJca sAnubandhAcchudvayanto'vApyate drutaM kramazaH / etadiha dharmatattvaM paramo yogo vimuktirasaH / / 13 / / vR0 - ya0 asmAJca pUrvoktAdbhAvAdAzayapaJcakarUpAtsAnubandhAt anubandhaH santAnastena saha varttate yo bhAvaH sa sAnubandhastadavinAbhUtaH / sa cAvyavacchinnasantAnastasmAdevaMvidhAdbhAvAcchudverantaH prakarSaH zuddhayanto'vApyate prApyate drutamavilambitaM prabhUtakAlAtyayavigamena kramazaH krameNAnupUrvyA tasmin janmanyaparasminvA karmakSayaprakarSo labhyate / nanu caiSa eva bhAvo dharmaparamArtha Ahosvidanyaddharmatattvam ? ityArekAyAM parasya nirvacanamAha - etadiha dharmatattvaM atra yadyapi bhAvasya prastutatvAdetadityatra pulliGgatAyAmeSa iti nirdezaH prApnoti / tathApi dharmatattvamityasya padasya pradhAnApekSayA napuMsakanirdezo'rthastu etadiha prastutaM bhAvasvarUpaM dharmatattvaM nAnyat paramo yoga iti / ayaM bhAvaH paramo yogo varttate / sa ca kIdRka ? vimuktirasaH viziSTA muktirvvimuktistadviSayo rasaH prItivizeSo yasminyoge sa vimuktirasaH vimuktau raso'syeti vA gamakatvAtsamAso'thavA pRthageva padAntaraM na vizeSaNaM tenAyaM bhAvo vimuktau rasaH prItivizeSo vimuktirasa ucyate / etaduktaM bhavati - bhAva eva dharmatattvaM, bhAva eva ca paramo yogo, bhAva eva ca vimuktirasa iti / / 13 / / u0 bhAvAJca yat syAttadAha - asmAcetyAdi / asmAzyAzayapaJcakarUpAdbhAvAtsAnubandhAdavyavacchinnasantAnAt kramazaH krameNa tasmin janmanyaparasmin vA drutamavilamvitaM zuddheH karmakSayasyAntaH prakarSo'vApyate etadiha prastutaM bhAvasvarUpaM dharmatattvaM nAnyat etadityatra vidheyapadaliGgavivakSayA napuMsakatvaM tena na bhAvasya prastutatvAdeSa iti nirdezaprAptiH / ayaM bhAvaH paramo yogo varttate'dhyAtmagarbhatvAt / kIdRzo ? viziSTo muktau raso'bhilASo yatra sa tathA ayaM bhAva eva viziSTamukte rasa AsvAda iti vA vyAkhyeyam / / 13 / / - poDazaka -3, savRttiH / / 17| - "prakArabhedo'yaM nayakRta iti na kazciddoSaH / / " - asminneva granthe gAthA-17 vRttau dRSTavyam / -- sampA0 / / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 yogaviMzikA gAthA-2 sthAnAdigato dharmavyApAro vizeSaNa yoga ityuktam, tatra ke te sthAnAdayaH ? katibhedaM ca tatra yogatvaM ? ityAha - ThANunatthAlaMbaNa-rahio taMtammi paMcahA eso / dugamittha kammajogo, tahA tiyaM nANajogo u / / 2 / / (chAyA : sthAnorNAAlambanarahitaH' tantre paJcadhA eSaH / dvaya matra' karmayogaH tathA trayaM jJAnayogaH tu" / / ) ThANunnatthetyAdi / 'sthIyate'neneti sthAnaM-AsanavizeSarUpaM kAyotsargaparyaGkavandhapadmAsanAdi sakalazAstraprasiddham, 1] - saMvariyAsavadArA avvAbAhe akaMTae dese / kAUNa thiraM ThANaM Thio nisanno nivanno vA / / 1465 / / ceyaNamaceyaNaM vA vatthu avalaMbiuM ghaNaM maNasA / jhAyai suamatthaM vA daviyaM tappajae vAvi / / 1466 / / tattha u bhaNija koI jhANaM jo mANaso parINAmo / taM na havai jiNadiTuM jhANaM tivihevi jogami / / 1467 / / vR0 - sAmprataM yathAbhUto yatra yathAvasthito yacca dhyAyati tadetadabhidhitsurAha - 'saMvariyAsavadAratti / saMvRtAni-sthagitAni AzravadvArANi prANAtipAtAdIni yena sa tathAvidhaH, ka dhyAyati ? 'avyAvAdhe akaMTae dese'tti' avyAbAdhe-gAndharvAdilakSaNabhAvavyAvAdhAvikale / akaNTake-pASANakaNTakAdidravyakaNTakavikale deze bhUbhAge, kathaM vyavasthito dhyAyati ? - 'kAUNa thiraM ThANaM Thito nissaNo nivanno vA' kRtvA sthiraM niSkampaM. (ava)sthAnaM avasthitivizeSalakSaNaM sthito niSaNNo nivaNNo veti prakaTArthe, cetanaM puruSAdi acetanaM pratimAdi vastu avalambya viSayIkRtvA(tya) ghanaM dRDhaM manasA antaHkaraNena yat dhyAyati, kiM ? tadAha'jhAyati suyamatthaM vA' dhyAyatIti sambadhyate, sUtraM - gaNadharAdibhirvaddhaM arthaM vA-tadgocaraM, kimbhUtamarthamata Aha - daviyaM tappajjave vAvi dravyaM tatparyAyAn vA, iha ca yadA sUtraM dhyAyati tadA tadeva svagatadharmerAlocayati, na tvarthaM, yadA tvarthaM na tadA sUtramiti gAthArthaH / / 1465-1466 / / adhunA prAguktacodyaparihArAyAha - tatra bhaNet - brUyAt kazcit, kiM brUyAdityAha - 'jhANaM jo mANaso parINAmo' dhyAnaM yo mAnasaH parINAmaH, 'dhyai cintAyA'mityasya cintArthatvAt itthamAzaGyo-ttaramAha - 'taM na bhavati jiNadiTuM jhANaM tivihevi jogaMmi' tadetanna bhavati yat pareNAbhyadhAyi, kutaH ? yasmAjinadRSTaM dhyAnaM trividhe'pi yoge manovAkkAyavyApAralakSaNa iti gAthArthaH / / 1467 / / - AvazyakaniyuktiH sahAribhadrIyAvRttiH / / vizeSArthinA 1476 paryantA gAthA draSTavyAH / / - smpaa0|| 2A - tulA - athAsanAnyevAha - paryaGka-vIra-vajrA-ubja-bhadra-daNDAsanAni ca / utkaTikA godohikA, kAyotsargastathAsanam / / 124 / / 10. - paryakAdiSu pratyekamAsanazabdaH sambadhyate / 124 / / krameNAsanAni vyAcaSTe - syAGayoradhobhAge pATopari kRte pati ) paryako nAbhigotAna-dakSiNottarapANikaH / / 12 / / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-2 NiwwNNA NNNNNow vR0 - jaGghayoradhobhAge pAdopari kRte sati pANidvayaM nAbhyAsannamuttAnaM dakSiNottaraM yatra, dakSiNa uttara uparivartI yatra tattathA, etat paryaGko nAma zAzvatapratimAnAM zrImahAvIrasya ca nirvANakAle Asanam, yathA paryaGkaH pAdopari bhavati tathA'yamapIti paryaGkaH / "jAnuprasAritabAhoH zayanaM paryaGkaH" (pAtajjala. tattvavaizAradI 2-46 iti pAtaJjalAH / / 125 / / atha vIrAsanam - vAmo'hrirdakSiNorurdhvaM vAmorupari dakSiNaH / kriyate yatra tadvIrocitaM vIrAsanaM smRtam / / 126 / / kR0 - vAmo'hrirvAmapAdo dakSiNororucaM vAmasya cororupari dakSiNoM'hriryatra kriyate tadvIrANAM tIrthaMkaraprabhRtInAmucitam, na kAtarANAm vIrAsanaM smRtam / agrahastanyAsaH paryaGkavat / idaM padmAsanamityeke / ekasyaiva pAdasya UrAvAropaNe'rdhapadmAsanam / / 126 / / atha vajrAsanam - pRSThe vajrAkRtIbhUte do* vIrAsane sati / gRhNIyAt pAdayoryatrAGguSThau vajrAsanaM tu tat / / 127 / / vR0 - uktasvarUpe vIrAsane sati pRSThe vajrAkArAbhyAM do pAdayoryatrAGguSThau gRhNIyAt tad vajrAsanam / idaM betAlAsanamityanye / / 127 / / siMhAsanAdhiruDhasyAsanApanayane sati / tathaivAvasthitiryA tAmanye vIrAsanaM viduH / / 128 / / vR0 - siMhAsanamadhiruDhasya bhUminyastapAdasya siMhAsanApanayane sati tathaivAvasthAnaM vIrAsanam / anye iti - saiddhAntikAH kAyaklezatapaHprakaraNe vyAkhyAtavantaH / pAtajjalAstvAhuH - "UrdhvasthitasyaikataraH pAdo bhUnyasta ekazcAkuJcitajAnururdhvamityetad vIrAsanam / " (pAtaJjala. tattvavaizAradI 2-46 iti)||128 / / atha padmAsanam - jaGghAyA madhyabhAge tu, saMzleSo yatra jaGghayA / padmAsanamiti proktaM, tadAsanavicakSaNaiH / / 129 / / vR0 - jaGghAyA vAmAyA dakSiNAyA vA dvitIyayA jaGghayA madhyabhAge saMzleSo yatra tat padmAsanam / / 129 / / atha bhadrAsanam - sampuTIkRtya.muSkAgre, talapAdau tathopari / pANikacchapikAM kuryAdyatra bhadrAsanaM tu tat / / 130 / / vR0 - spaSTam / yat pAtaJjalAH - "pAdatale vRSaNasamIpe sampuTIkRtya tasyopari pANikacchapikAM kuryAt, etad bhadrAsanam" (pAtaJjala. tattvavaizAradI 2-46) / / 130 / / atha daNDAsanam - zliSTAGgulI zliSTagulphI, bhUzliSTorU prasArayet / yatropavizya pAdau tad, daNDAsanamudIritam / / 131 / / vR0 - spaSTam / yat pAtaJjalAH - "upavizya zliSTAGgulIkau zliSTagulpho bhUmizliSTajau ca pAdau prasArya daNDAsanamabhyasyet" (pAtaJjala. tattvavaizAradI 2-46) / / 131 / / athotkaTikAsana-godohikAsane - putapArNisamAyoge, prAhurutkaTikAsanam / pArNibhyAM tu bhuvastyAge, tat syAdgodohikAsanam / / 132 / / vR0 - putayoH pANibhyAM bhUmisaMlagnAbhyAM yoge utkaTikAsanaM prAhuH, yatra bhagavataH zrIvIrasya kevalajJAnamutpannam / yadAha - "jaMbhiyabahi ujuvAliatIre visAhasiyadasamipaharatige ! chaTeNokkaDuaTThiassa kevalaM Asi sAlatale / / 1 / / " Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 yogaviMzikA gAthA tadevotkaTikAsanaM godohikAsanaM godohakasamAkAratvAt pANibhyAM bhuvastyAge sati / idaM ca pratimAkalpikAdInAM vidheyatayopadiSTam / / 132 / / atha kAyotsargaH - pralambitabhujadvandvamUrdhvasthasyAsitasya vA / sthAnaM kAyAnapekSaM yat kAyotsargaH sa kIrtitaH / / 133 / / vR0 - pralambitaM bhujayordvandvaM yatra tattathA, kAyAnapekSaM sthAnaM sa kAyotsargo nAmAsanamUrdhvasthasyAsitasya vaa| urdhvasthitAnAM kAyotsargo jinakalpikAdInAM chadmasthatIrthakarANAM ca bhavati, te hi Urdhvarjava evAsate, sthavirakalpikAnAM tu UrdhvasthitAnAmAsitAnAM vA upalakSaNAt zayitAnAM vA yathAzakti bhavati, kAyotsarga iti sthAna-dhyAna-maunakriyAvyatirekeNa kriyAntarasambandhinaH kAyasyotsargastyAga ityarthaH / idaM cAsanAnAM dikpradarzanamAtramuktamAsanAntarANAmupalakSaNArtham, tathAhi - AmrakubjAsanam AmrAkAratayA'vasthitiH, yathA bhagavAn mahAvIra ekarAtrikI pratimAM zritaH saGgamakasurAdhamena vihitAM viMzatimupasargANAmadhisehe / tathA ekapArzvazAyitvam taccordhvamukhasyAdhomukhasya tiryaGmukhasya vA bhavati / tathA daNDAyatazAyitvam RjUkRtazarIrasya prasAritajaGghorudvayasya calanarahitasya tadbhavati / tathA lagaNDazAyitvaM mUrdhnaH pAryozca bhUmisparza zarIreNa ca bhUmerasparze tadbhavati / tathA samasaMsthAnaM yat pArNyagrapAdAbhyAM dvayorAkuJcitayoranyonyapIDanam / tathA duryodhanAsanaM yadbhumipratiSThitazirasa utpAdamavasthAnaM kapAlIkaraNamiti ca prasiddham, tasminneva yadA jaDDe padmAsanIkRte bhavatastadA daNDapadmAsanam / tathA svastikAsanaM yatra savyamAkuJcitaM caraNaM dakSiNajaGghorvantare nikSipet dakSiNaM cAkuJcitaM vAmajaborvantare iti / tathA sopAzrayaM yogapaTTakayogAd yad bhavati tathA krauJcaniSa dana-haMsaniSadana-zvaniSadana-hastiniSadana-garuDaniSadanAdInyAsanAni krauJcAdInAM niSaNNAnAM saMsthAnadarzanAt pratyetavyAni / tadevaM na vyavatiSThante AsanavidhiH / / 133 / / tataH - jAyate yena yeneha vihitena sthiraM manaH / tattadeva vidhAtavyamAsanaM dhyAnasAdhanam / / 134 / / vR0 - medasvinAmitareSAM ca balavatAmapareSAM ca yena yenAsanena kRtena sAtmyavizeSAt sthiraM mano jAyate tattadevAsanaM dhyAnasAdhanatvena vidheyam / yadAha - "savvAsu vaTTamANA muNao jaM desakAlaceTThAsu / varakevalAilAbhaM pattA bahuso samiapAvA / / 1 / / to desakAlaceTThAniyamo jhANassa natthi samayammi / jogANa samAhANaM jaha hoi tahA payaiavvaM / / 2 / / " __ - dhyAnazataka, gA. 40-41 / / na caivamAsanAbhidhAnamanarthakam, pratimAkalpikAn pratyAsananiyamasyAbhidhAnAt / / dvAdazasu bhikSupratimAsu aSTamyAM pratimAyAmAsananiyamo yathA - uttANaga pAsallI nesajjI vA vi ThANa ThAittA / saha ussagge ghore divvAI tattha avikaMpo / / 1 / / navamyAM yathA - dozyA vi erisa chiya bahiA gAmAiANa navaraM tu / ukkaDa lagaMDasAI daMDAyayau vva ThAittA / / 2 / / dazamyAM yathA - tazyA vi eka navaraM ThANaM tu tassa hoi godohI / vIrAsaNamahavA vI ThAija vi aMbakhujjo u / / 3 / / - paJcAzake, 18/15-16-17 / / 134 / / - yogazAstra-prakAza-4, savRttikaH / / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavizikA gAthA-2 NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN ANNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN B- strIpazuklIbaduHzIla-varjitaM sthAnamAgame / ___ sadA yatInAmAjJaptaM, dhyAnakAle vizeSataH / / 26 / / - sthirayogasya tu grAme' vizeSaH kAnane vane / tena yatra samAdhAnaM, sa dezo dhyAyato mataH / / 27 / / - yatra yogasamAdhAnaM kAlo'pISTaH sa eva hi / dinarAtrI kSaNAdInAM dhyAyino niyamastu na / / 28 / / - yaivA'vasthA jitA jAtu, na syAd dhyAnopaghAtinI / tayA dhyAyeniSaNNo vA, sthito vA zAyito'thavA / / 29 / / - sarvAsu munayo dezakAlAvasthAsu kevalam / prAptastaniyamo nA''sAM, niyatA yogasusthatA / / 30 / / - adhyAtmasAra, 16-dhyAnasvarUpAdhikAraH / / C - sthAnamiti kazanena mudrA api grAhyAH / ___ - sampA0 / / kayapaMcaMgapaNAmo, sANaMdo vaMdaNe payaTTato / dhAreja dhIracitto, muddAo tinni jaM bhaNiyaM / / 235 / / paMcaMgo paNivAo, thayapADho hoi jogamuddAe / vaMdaNa jiNamuddAe, paNihANaM muttasuttIe / / 236 / / vR0 - paJcAGgAnyavayavA vivakSitavyApAravanti yatra sa paJcAGgaH / praNipAtaH praNipAtadaNDakapAThasyAdAvavasAne ca praNAmo bhavati kartavya iti zeSaH / yadyapIha paJcAGgapraNipAta ityuktaM tathApi paJcAGgamudrayA praNipAta iti draSTavyam, mudrANAmevAdhikRtatvAt, taduktaM ca - paJcAGgyA api mudrAtvamaGgavinyAsavizeSarUpatvAd yogamudrAvaditi / tathA stavapAThaH zakrastavAdistavanaM bhavati kartavya iti zeSaH / kayetyAha - yogamudrayA vakSyamANalakSaNayA / nanu caturviMzatistavAdereva pATho yogamudrayA vidheyo na tu zakrastavasya, "taM hi samAkuJcitavAmajAnubhUmivinyastadakSiNajAnurlalATapaTTaghaTitakarakuDmala: paThati" iti jIvAbhigamAdiSva-bhidhIyata iti ? satyam, kevalaM nAnantaroktavizeSaNayukta eva "taM paThatIti niyamo'sti, "paryaGkAsanasthaH ziro'dhinivezitakarakorakastaM paThati" ityasyApi jJAtAdharmakathAsu darzanAt / tathA haribhadrAcAryeNApi caityavandanavRttau "kSitinihitajAmukaratalo bhuvanagurau vinivezitanayanamAnasaH praNipAtadaNDakaM paThati" ityasya vidhyantarasyAbhidhAnAt / tato'sya pAThe vividhavidhidarzanAt sarveSAM ca teSAM pramANagranthoktatvena vinayavizeSabhUtatvena ca niSedumazakyatvAdyogamudrayApi zakrastavapATho na virudhyate, vicitratvAnmunimatAnAm / na caitAni parasparamativiruddhAni, sarvairapi vinayasya darzitatvAditi tathA 'vaMdaNatti' ihAnusvAralopadraSTavyaH / tena vaMdaNaM 'arihaMtaceiyANaM' ityAdidaNDakapAThena jinavimbAdistavanam / jinamudrayopadekSyamANalakSaNayA / iyaM ca pAdAzritA, yogamudrA ca hastAzritetyubhayorvandane prayogaH / tathA praNidhAnaM zubhArthaprArthanArUpaM viziSTacittaikAgratAgarbhaM 'jaya vIyarAya' ityAdipATharUpaM muktAzuktyA nirdekSyamANamudrayA kartavyam / iti gAthArthaH / / 17 / / (paJcAzaka-3/17) do jANU donni karA, paMcamayaM hoi uttamaMgaM tu / sammaM saMpaNivAo, neo paMcaMgapaNivAo / / 237 / / vR0 - jAnunI aSThIvantau / dvau karau hastau / paJcamameva paJcamakaM / bhavati vartate / uttamAGgaM tu zira eva / ityanena paJcAGga iti vyAkhyAtam / atha praNipAtavyAkhyAnAyAha-etaireva paJcabhiraGgaiH / samyak - bhaktito bhUnyAsataH yaH sampraNipAtaH - praNAmo'sau / jJeyo jJAtavyaH / paJcAGgapraNipAtaH pUrvoktanirvacanaH / iti gAthArthaH / (paJcAzaka-3/18) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-2 NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNove annonnatariyaMgulikosAgArehiM dohiM hatthehiM / piTTovari kupparasaMThiehiM taha jogamudda tti / / 238 / / vR0 - 'aNNoNNe' tyAdi / anyonyena paraspareNAntaritA vyavahitA aGgulayaH karazAkhA yayostau tathA tau kozAkArau ca kamalakorakAkRtI ubhayajoDanenAnyonyAntaritAGgulikozAkArau tAbhyAM, dvAbhyAM hastAbhyAM - karAbhyAM - karaNabhUtAbhyAM / punaH kimbhUtAbhyAm ? piTTasya-udarasyopari-UrzvabhAge kUrparAbhyAM kuhaNikAbhyAM saMsthitau vyavasthitau yau tau tathA tAbhyAM piTToparikUrparasaMsthitAbhyAM / tathA tena prakAreNAcaraNAgamyena / athavA paJcAGga-praNipAtApekSayA samuccayArthastathAzabdaH / yogo hastayoryojanavizeSaH samAdhirvA, tatpradhAnA mudrA'GganyAsa-vizeSo vighnavizeSavyapohanasamartho yogamudrA / bhavatIti gamyate / itizabdo yogamudrAlakSaNasamAptisaMsUcaka upapradarzanArtho vA / ityevamprakArA yogamudretyarthaH / iti gAthArthaH / (paJcAzaka-3/19) cattAri aMgulAI, purao UNAI jattha pacchimao / pAyANaM ussaggo, esA puNa hoi jiNamuddA / / 239 / / vR0 - catvArIti saGkhyA / aGgulAni pratItAni / tAni ca svakIyAnyeva / purato'grataH / tathA UnAni kiJcidUnAni aGgalAnyeva / yatra yasyAM mudrAyAM / pazcimataH pazcimabhAge / pAdayozcaraNayoH, utsargaH parasparaparityAgaH saMsargAbhAvo'ntaramityarthaH / eSA'sau punaHzabdo yogamudrApekSayA jinamudrAyA vailakSaNyapratipAdanArthaH / bhavati sampadyate / jinAnAmarhatAM kRtakAyotsargANAM satkA, jinA vA vighnajetrI mudrA'GganyAsavizeSo jinamudrA / iti gAthArthaH / (paJcAzaka-3/20) muttAsuttI muddA, samA jahiM do vi galbhiyA hatthA / te puNa NiDAladese, laggA anne alagga tti / / 240 / / vR0 - muktAzuktiriva muktAzuktiH / mudrA pratItA / iha sthAne sA bhavatIti vAkyazeSo dRzyaH / samI nAnyonyAntaritAGgalitayA viSamau / yasyAM mudrAyAM bhavataH / tataH garbhitAkunnatamadhyau na tu nIrandhrau / hastau pANI / ihaiva lakSaNazeSamAha - tau muktAzuktividhAyako hastau / punaH zabdo lakSaNAntaratvadyotanArthaH / lalATadeze bhAlalakSaNe zarIrabhAge / lagnau sambaddhau kAryo / anye tvapare punarAcAryAH / alagnAvasambaddhau lalATadeza eva / iti etat Ahuriti zeSaH / iti gAthArthaH / (paJcAzaka-3/21) coyago - vannAisu uvaogo, jugavaM kaha ghaDai egasamayammi ? / do uvaogA samae, kevaliNo vi huna jaMiTThA / / 241 / / Ayario - kamaso vi saMbhavaMtA, jugavaM najati te vi bhinnA vi / cittassa sigghakArittaNeNa egattabhAvAo / / 242 / / bhaNiyaM ca - savvattha vi paNihANaM, taggayakiriyA-bhihANa-vanesu / atthe visae ya tahA, didruto chinnajAlAe / / 243 / / vR0 - sarvatrApi samastAyAmapi vandanAyAM / na kevalaM tadanta evetyapizavdArthaH / praNidhAnaM cittasyopayogaH kArya bhavatIti zeSaH / sAmastyameva vyaktita Aha - tatra vandanAyAM gatA AzritAstadgatAste ca kriyAbhidhAnavarNAzceti vigrahaH / atasteSu tatra kriyA mudrAvinyAsa-mukhasthagana-bhUpramArjana-kAyotsarga-karaNAdikA, abhidhAnAni padAni, varNAstadekadezA akArAdayaH / uttarastathAzabdaH samuJcayArtho'tra draSTavyaH / arthe arhadAdipadAbhidheye / tadgate iti vizeSaNamihApyanusatavyam / viSaye vandanAyA gocare dRSTigocare vA jinavimve / cazabda: samuccayArtha eva / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-2 athaikadaikajIvasyAnekopayogAbhAvAnna sarvatra kriyAdau praNidhAnaM bhavatItyAzaGkyAha - dRSTAnto nidarzanam chinnajvAlayA indhanasthAgnitruTitArciSA / iheti zeSaH, ayamarthaH - yathA chinnajvAlAmUlajcAlAyAmasambaddhatayopalabhyamAnApi kathaJcitsambaddheti pratipadyate tatparamANUnAM pariNAmAntarApannAnAmavazyaMbhAvAt / yathA vA gRhAntargatasya dIpasya gRhadvAranirgatA prabhA vyaktatayA'nupalabhyamAnApyastIti pratipadyate, gRhAntarAbhyantare tasyA upalabhyamAnatvAt / iha ca pakSe prabhA jvAlocyate, sA ca cchinnA'ntarAle'nupalabdheriti / evaM kriyAdInAmekatropalabhyamAnamapi praNidhAnamanyatrApyavyaktatayA'vaseyamiti / athavA chinnajvAlA alAtajvAlA / tasyAH pratiniyatadezavartitvena cchinnatvAta / sA ca yathA niyatadezasthAyi bhrAmyamANe'lAte cakrAkAraM daNDAkAraM vA dadhatI svAvagAhakSetrAdanyatrApyAzuvRtteravabhAsate / evaM praNidhAnamapi svarUpeNaikatra vartamAnamAzu-vRtteH sarvatrAvabhAsata ityatra sAdhUktaM savvattha vi paNihANamiti gAthArthaH / (paJcAzaka-3/22) ahavA - kevaliNo uvaogo, vai jugavaM samatthaneesu / chaumatthassa va evaM, abhinnavisayAsu kiriyAsu / / 244 / / tathA cAgamaH - bhinnavisayaM nisiddhaM, kiriyAdugamegayA na egammi / jogatigassa vi bhaMgiyasutte kiriyA jao bhaNiyA / / 245 / / vR0 - iha vilakSaNavastuviSayaM kriyAdvayaM niSiddham ekadA, yathotprekSate sUtrArthaM nayAdigocaramaTati ca, tatrotprekSAyAM yadopayukto na tadATane, yadA cATane na tadotprekSAyAmiti, kAlasya sUkSmatvAd, vilakSaNaviSayA (? avilakSaNaviSayA) tu. yogatrayakriyA'pyaviruddhA, yathoktam - 'bhaMgiyasuyaM guNato vaTTai tivihe'vi jogaMmI' tyAdi, (AvazyakasUtraniyuktigAthA-1227) - caityavandana mahAbhASyam / / 'D - paMca ThANAI bhavaMti, taM0 - ThANAtite ukkaDuAsaNie paDimaTThAtI vIrAsaNie Nesajjie, paMca ThANAi0 bhavaMti, taM0 daMDAyatite lagaM'sAtI AtAvate avAuDate akaMDUyate (sU. 396) ... paMca nisijjAo paM. taM0 ukkuDutI godohitA samapAyaputA palitaMkA addhapalitaMkA / ... (sU. 400) __ - zrI sthAnAMgasUtram / / E - idAnImetAmeva dvAragAthAM vizeSeNa vyAkhyAnayannAha - uDanisIyatuyaTTaNa ThANaM tivihaM tu hoi nAyavvaM / urlDa uccArAI gurumUlapaDikkamAgamma / / 152 / / vR0 tatra sthAnaM trividhaM jJAtavyaM - UrdhvasthAnaM, niSIdanasthAnaM tvagvarttanasthAnaM ca, tatrAdyamUrdhvasthAnaM vyAkhyAnayannAha - 'uDDhe uccArAI' UrdhvasthAnakaM kAyotsargaH, sa ca uccArAdIn kRtvA, ... / uktamUrdhvasthAnaM idAnIM niSIdanasthAnaM pratipAdayannAha - . saMDAsaM pamajjittA puNo vi bhUmi pamajjiA nisIe / rAo ya puvvabhaNiaM tuyaTTaNaM kappaI na divA / / 155 / / vR0 saMdaMzaM - jaGghoUrantarAlaM taM pramRjya utkuTukaH sthitvA punarbhuvaM prabhRjya niSIdet / uktaM niSIdanasthAnaM, idAnIM tvagvartanasthAnaM pratipAdanAyAha - rAtrau pUrvoktameva tvagvarttanaM, divA punastvagvarttanaM na kalpate, noktaM bhagavadbhiH , ... / / - oghaniyuktiH savRttiH / / F- vizepa draSTukAmena pU. mu. jambUvijayajI ma. sampAdita yogazAstra grantha - caturthaprakAza - pa. kra. 956 taH 959 'TIppaNI draSTavyA / - sampA0 / / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-2 NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN NNNNNA NA MANANANANMANI UrNaH zabdaH sa ca kriyAdAvucAryamANasUtravarNalakSaNaH,' arthaH zabdAbhidheyavyavasAyaH, AlambanaM-bAhyapratimAdiviSayadhyAnam, ete catvAro bhedAH, rahitaH iti rUpidravyAlambanarahito nirvikalpacinmAtrasamAdhirUpaH, ityevaM eSaH yogaH, paJcavidhaH tantre yogapradhAnazAstre, pratipAdita iti zeSaH / / uktaM ca - 4"sthAnorNArthAlambana-tadanyayogaparibhAvanaM samyak / ___ paratattvayojanamalaM, yogAbhyAsa iti samayavidaH / / " [So0 13-4] iti / 3] - jaM vAiddhaM vaJcAmeliyaM hINakkhariyaM aJcakkhariyaM payahINaM viNayahINaM ghosahINaM jogahINaM suThudinaM duTThapaDicchiyaM akAle kao sajjhAo kAle na kao sajjhAo asajjhAe sajjhAiyaM sajjhAe na sajjhAiyaM tassa micchAmi dukkddN| vR... etAni caturdaza sUtrANi, zrutakriyAkAlagocaratvAnna punaruktabhAJjIti, tathA doSaduSTapadaM zrutaM yadadhItaM, tadyathAvyAviddhaM viparyastaratnamAlAvad, anena prakAreNa yA''zAtanA tathA hetubhUtayA yo'ticAraH kRtastasya mithyAduSkRtamiti kriyA. evamanyatrApi yojyA. vyatyAneDitaM-kolikapAyasavata. hInAkSarama-akSaranyanama. atyakSarama-adhikAkSaraM. padahInaM-padenaivonaM, vinayahInam-akRtocitavinayaM, ghoSahInam-udAttAdighoSarahitaM, yogarahitaMsamyagakRtayogopacAraM, suSThudattaM guruNA duSThu pratIcchitaM kaluSitAntarAtmaneti, akAle kRtaH svAdhyAyo-yo yasya zrutasya kAlikAderakAla iti, kAle na kRtaH svAdhyAyaH-yo yasyA''tmIyo'dhyayanakAla ukta iti, asvAdhyAyike svAdhyAyitaM / ....tathA svAdhyAyike asvAdhyAyikaviparyayalakSaNe na svAdhyAyitaM / itthamAzAtanayA yo'ticAraH kRtastasya mithyAduSkRtamiti pUrvavat / - Ava. sUtra, hAri. vRttiH / / [4] - vR0 ya0 - sthIyate'neneti sthAnamAsanavizeSarUpaM kAyotsargaparyaGkabandhapadmAsanAdisakalazAstrasiddham / UrNaH zabdaH sa ca varNAtmakaH / arthaH zabdasyAbhidheyamAlambanaM bAhyo viSayaH pratimAdistasmAdAlambanAdanyastadvirahitasvarUpo'nAlambana iti yAvat / sthAnaM corNazcArthazcAlambanaM ca tadanyazcaita eva yogAsteSAM paribhAvanaM sarvato'bhyasanaM samyaksamIcInaM paraM tattvaM yojayatIti paratattvayojanaM, mokSeNa yojanAdalamatyarthaM yogasya yogAGgarUpasya dhyAnasya vAbhyAsaH paricayo yogAbhyAsaH itItthaM tattvavido'bhivadanti (vindati) / kathaM punaH sthAnAdInAM yogarUpatvaM yena tatparibhAvanaM yogAbhyAso bhavet ? ucyate - yogAGgatvena, yogAGgasya ca zAstreSu yogarUpatAprasiddhehetuphala-bhAvenopacArAt / yogAGgatvaM tu sthAnAdInAM pratipAditameva yogazAstreSu / yathoktam "yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni" (pAtaJjalayoga0 da0 2-29) / / / 4 / / u0 yogAbhyAsamAha - sthAnetyAdi / sthIyate aneneti sthAnamAsanavizeSaH kAyotsargaparyaGkavandhAdi-rUpaH / urNaH zabdaH / arthastadabhidheyamAlambanaM bAhyo viSayaH pratimAdistasmAdAlambanAdanyo'nAlambana iti yAvat teSAM paribhAvanaM sarvato'bhyasanaM samyak samIcInaM paratattvaM mokSalakSaNaM yojayati yattattathA etad yogAbhyAsa iti tattvavido vidanti yogasya dhyAnarUpasyAbhyAsa iti kRtvA / yadi cittavRttinirodho yogalakSaNaM tadA sthAnAdInAM yogAGgatvepi yogatvopacAro yadi ca mokSayojakavyApAritvamAtraM tadA nopacAra iti dhyeyam / / 4 / / - SoDazaka - 13, vRttiH / / 15 - SoDazakavRttau 'samayavidaH' iti sthAne 'tattvavidaH' iti pATho'bhimato'sti / - sampA0 / / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-2,3 sthAnAdiSu yogatvaM ca "mokSakAraNIbhUtAtmavyApAratvaM yogatvam" iti yogalakSaNayogAdanupacaritameva / yattu "yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni yogasya" / / (pAtaM. yo0 da0 2-29) iti yogAGgatvena yogarUpatA sthAnAdiSu hetuphalabhAvenopacArAdabhidhIyata iti SoDazakavRttAyuktaM tat "cittavRttinirodho yogaH" (pAtaM. yo0 da0 1-2) iti yogalakSaNAbhiprAyeNeti dhyeyam / __ atra sthAnAdiSu dvayaM sthAnorNalakSaNaM karmayoga eva, sthAnasya sAkSAd, UrNasyApyuJcAryamANasyaiva grahaNAduJcAraNAMze kriyArUpatvAt / tathA trayaM arthAlambananirAlambanalakSaNaM jJAnayogaH, tuH evakArArtha iti jJAnayoga eva, arthAdInAM sAkSAd jJAnarUpatvAt / / 2 / / ' eSa karmayogo jJAnayogo vA kasya bhavatIti svAmicintAyAmAha - dese savve ya tahA, niyameNeso carittiNo hoi / iyarassa bIyamittaM, ittu ciya kei icchaMti / / 3 / / (chAyA : dezataH' sarvatazca tathA niyamena eSaH' cAritriNaH bhavati / itarasya bIjamAtraM, ita eva kecid icchanti'2 / / ) 6- yogazcittavRttinirodhaH / / 12 / / bhA0 - sarvazabdAgrahaNAt samprajJAto'pi yoga ityAkhyAyate / cittaM hi prakhyApravRttisthitizIlatvAt triguNam / prakhyArUpaM hi cittasattvaM rajastamobhyAM saMsRSTamaizvaryaviSayapriyaM bhavati / tadeva tamasAnuviddhamadharmAjJAnAvairAgyAnaizvaryopagaM bhavati / tadeva prakSINamohAvaraNaM sarvataH pradyotamAnamanuviddhaM rajomAtrayA dharmajJAnavairAgyaizvaryopagaM bhvti| tadeva rajolezamalApetaM svarUpapratiSThaM sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtraM dharmameghadhyAnopagaM bhavati / tat paraM prasaGkhyAnamityAcakSate dhyAyinaH / citizaktirapariNAminyapratisaGkamA darzitaviSayA zuddhA cAnantA ca; sattvaguNAtmikA ceyamato viparItA vivekakhyAti ityatastasyAM viraktaM cittaM tAmapi khyAti niruNaddhi / tadavasthaM saMskAropagaM bhavati / sa nirvIjaH samAdhiH / na tatra kiJcit samprajJAyata ityasamprajJAtaH / dvividhaH sa yogazcittavRttinirodha iti / / 2 / / .. vR0 - ya0 sarvazabdAgrahaNepyarthAttallAbhAdavyAptiH samprajJAta iti "kliSTacittavRttinirodho yogaH" iti lakSaNaM samyag, yadvA "samitiguptisAdhAraNaM dharmavyApAratvameva yogatvam" iti tvasmAkamAcAryAH / taduktam - 'mukkheNa joyaNAo jogo savvo vi dhammavAvAro" (yogaviMzikA gA. 1) - pU.u. zrI yazovijayagaNipraNItA pAtaJjalayogasUtrabhASyavRttiH / / 7] - (sthAnAdiyogAnAM japaviSaye ghaTamAnatA) tatra ca yatkRtyAntaraM tadAha - Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-3 NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNA dese savve ya tti / saptamyAH paJcamyarthatvAdezatastathA sarvatazca, cAritriNa eva eSaH prAguktaH sthAnA di-rUpo yogaH, niyamena itaravyavacchedalakSaNena nizcayena bhavati, kriyArUpasya jJAnarUpasya vA'sa cAritramohanIyakSayopazamanAntarIyakatvAt, ata evAdhyAtmAdiyogapravRttirapi cAritraprAptimArabhyaiH granthakRtA yogabindau prarUpitA, tathAhi - "dezAdibhedatazcitra-midaM coktaM mahAtmabhiH / atra pUrvodito yogo-'dhyAtmAdiH sampravarttate / / 357 / / " iti / dezAdibhedataH dezasarvavizeSAd idaM cAritraM, adhyAtmAdi: adhyAtma 1 bhAvanA 2 AdhyAnaM 3 samatA 4 vRttisaGkSayazca 5 / tatrAdhyAtmam - ucitapravRttetabhRto maitryAdibhAvagarbha zAstrAjjIvAditattvacintanam 1 / / vidhAne cetaso vRttistadvarNeSu tatheSyate / arthe cAlambane caiva, tyAgazcopaplave sati / / 385 / / vR0 vidhAne - japaviSaye cetaso-manaso vRttiH 'tadvarNeSu' sanmantrAkSararUpeSu tathA iti samuccaye iSyate manyate matimadbhiH arthe cAbhidheye Alambane caiva pratimAdau cetasovRttiH / tyAgazcopasaMhAraH punarjapasya upaplave manovisrotasikA rUpe sati / / 385 / / ___- yogabinduH savRttikaH / / |1] - atha prakRtayogasandhAnArthamAha - vR0 dezAdibhedato / dezasarvavizeSAt citraM - nAnArUpam idaM caitatpunazcAritram uktaM mahAtmabhistIrthakaragaNadharAdibhiH / tataH kimityAha atra - cAritre sati jIvasya, pUrvoditaH granthivibhAgoktaH yogo'dhyAtmAdiH' adhyAtmabhAvanAdhyAnAdiH sampravartate svarUpaM labhata iti / / 357 / / -- yogavinduvRttiH / / [2] - A - tulA - yogamArgameva bhedato'bhivyanakti - . B - adhyAtma bhAvanA dhyAnaM samatA vRttisaMkSayaH / mokSeNa yojanAdyoga eSa zreSTho yathottaram / / 31 / / vR0 - 1-adhyAtma 2-bhAvanA 3-dhyAnaM 4-samatA 5-vRttisaMkSayaH / kimityAha - mokSeNa saha yojanAt saMyogakaraNAt yoga eSa uktabhedaH zreSTho bhAvarUpatayA nirupacaritaH, yathottaraM yo yasyottara iti / / 31 / / - yogabinduH savRttikaH / / adhyAtma bhAvanA dhyAnaM samatA vRttisaMkSayaH / yogaH paJcavidhaH prokto yogamArgavizAradaiH / / 1 / / vR0 - adhyAtmamiti - vyaktaH / / 1 / / ___- dvA. dvA., 18 - yogabhedadvAtriMzikA savRttiH / / 3- tulA - A - amumeva krameNa vyAcaSTe - aucityAd vRttayuktasya, vacanAttattvacintanam / maitryAdisAramatyantamadhyAtma tadvido viduH / / 358 / / vR0 . aucityAducitapravRttirUpAt vRttayuktasyANuvratamahAvratasamanvitasya / vacanAjinapraNItAt tattvacintanaM jIvAdipadArthasArthaparyAlocanam / maitryAdisAraM maitrIpramodakaruNAmAdhyasthyapradhAnaM sattvAdipu atyantamatIva / kimityAha - adhyAtma - yogavizepaM, tadvidaH adhyAtmajJAtAraH viduH jAnate / / 358 / / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-3 HNNNNNNNNNNA bhAvanA - adhyAtmasyaiva pratidinaM pravardhamAnazcittavRttinirodhayukto'bhyAsaH 2 / athAsya phalamAha - ataH pApakSayaH sattvaM, zIlaM jJAnaM ca zAzvatam / tathAnubhavasaMsiddhamamRtaM hyada eva tu / / 359 / / vR0 - ato'dhyAtmAt pApakSayo jJAnAvaraNAdikliSTakarmapralayaH sattvaM vIryotkarSaH zIlaM cittasamAdhiH jJAnaM ca vastvavabodharUpam, zAzvatamapratipAti zuddharatnatejovat, tatheti vaktavyAntarasamuccaye, anubhavasaMsiddhaM svasaMvedanapratyakSaM tavRttam amRtaM pIyUSam hi sphuTam ada eva tu idamevAdhyAtmaM punaH, atidAruNamohaviSavikAranirAkArakatvAdasyeti / / 359 / / . - yogabinduH savRttikaH / / _B - aucityAd vRttayuktasya vacanAttattvacintanam / maitryAdibhAvasaMyuktamadhyAtma tadvido viduH / / 2 / / vR0 - aucityAditi / aucityA citapravRttilakSaNAt vRttayuktasyANuvratamahAvratasamanvitasya / vacanAjjinAgamAt tattvacintanaM jIvAdipadArthasArthaparyAlocanaM / maitryAdibhAvairmaitrIkaruNAmuditopekSAlakSaNaiH samanvitaM sahitaM adhyAtmaM tadvido'dhyAtmajJAtAro vidurjAnate / / 2 / / ataH pApakSayaH sattvaM zIlaM jJAnaM ca zAzvatam / tathAnubhavasaMsiddhamamRtaM hyada eva tu / / 8 / / ata iti / atro'dhyAtmAt / pApakSayo jJAnAvaraNAdikliSTakarmapralayaH / sattvaM vIryotkarSaH / zIlaM cittasamAdhiH / jJAnaM ca vastvavabodharUpaM / zAzvatamapratighaM / tatheti vaktavyAntarasamuJcaye / anubhavasaMsiddhaM svasaMvedanapratyakSaM / amRtaM pIyUSaM / hi sphuTaM / ada evAdhyAtmameva tu atidAruNamohaviSavikAranirAkArakatvAdasyeti / / 8 / / __- dvA. dvA., 18 - yogabhedadvAtriMzikA savRttiH / / [4] - tulA - A - abhyAso'syaiva vijJeyaH, pratyahaM vRddhisaGgataH / manaHsamAdhisaMyuktaH, paunaHpunyena bhAvanA // 360 / / vR0 abhyAso 'nuvartanam asyaivAdhyAtmasya vijJeyaH pratyahaM pratidivasam vRddhisaGgataH samutkarSamanubhavan manaHsamAdhisaMyuktazcittanirodhayuktaH, kathamityAha - paunaHpunyena bhUyobhUya ityarthaH, bhAvanA dvitIyo yogabheda iti / / 360 / / arthatatphalamAha - nivRttirazubhAbhyAsAcchubhAbhyAsAnukUlatA / tathA sucittavRddhizca, bhAvanAyAH phalaM matam / / 361 / / vR0 - nivRttiruparatiH azubhAbhyAsAt kAmakrodhAdigocarAt zubhAbhyAsAnukUlatA-jJAnAdiviSayazubhAbhyAsAnukUlabhAvaH tathA sucittavRddhizca satprakArazuddhacittasamutkarSarUpA kimityAha - bhAvanAyAH phalaM mataM iti / / 361 / / - yogabinduH savRttikaH / / abhyAso vRddhimAnasya bhAvanA buddhisaGgataH / nivRttirazubhAbhyAsAdbhAvavRddhizca tatphalam / / 6 / / abhyAsa iti / (pratyahaM pratidivasa) vRddhimAnutkarSamanubhavan buddhisaGgato jJAnAnugataH asyAdhyAtmasya abhyAso'nuvartanaM bhAvanocyate / azubhAbhyAsAt kAmakrodhAdiparicayAt nivRttiruparatiH bhAvavRddhizca zuddhasattvasamutkarSarUpA / tatphalaM bhAvanAphalam / / 6 / / jJAnadarzanacAritratapovairAgyabhedataH / iSyate paJcadhA ceyaM dRDhasaMskArakAraNam / / 10 / / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 yogaviMzikA gAthA-3 'AdhyAnaM - prazastaikArthaviSayaM sthirapradIpasadRzamutpAtAdiviSayasUkSmopayogayutaM cittam 3 / "samatA - 'avidyAkalpiteSTAniSTatvasajJAparihAreNa zubhAzubhAnAM viSayANAM tulyatAbhAvanam 4 / vR0 - jJAneti / iyaM ca bhAvanA bhAvyamAnajJAnAdibhedenAvazyakabhASyAdiprasiddhA paJcadheSyate / dRDhasya jhaTityupasthitihetoH saMskArasya kAraNaM / bhAvanAyA eva paTutarabhAvanAjanakatvaniyamAt / / 10 / / - dvA. dvA., 18 - yogabhedadvAtriMzikA savRttiH / / 5- tulA - A- zubhakAlambanaM cittaM, dhyAnamAhurmanISiNaH / sthirapradIpasadRzaM, sUkSmAbhogasamanvitam / / 362 / / vR0 - zubhakAlambanaM / prazastaikArthaviSayaM cittam dhyAnaM dharmadhyAnAdi AhurmanISiNaH / sthirapradIpasadRzaM - nirvAtagRhodarajvalatpradIpapratimam sUkSmAbhogasamanvitamutpAdAdiviSayasUkSmopayogayutam / / 362 / / .. arthatatphalam - vazitA caiva sarvatra, bhAvastaimityameva ca / anubandhavyavaccheda udarko'syeti tadvidaH / / 363 / / vR0 - vazitA caivAtmAyattameva sarvatra kArye bhAvastaimityameva ca stimitabhAvataiva anubandhavyavacchedo . bhavAntarArambhakANAmitareSAM ca karmaNAM bandhAbhAvakaraNamityarthaH udarkaH phalam asya - dhyAnasya ityetadAhuH tadvido dhyAnaphalavidaH / / 363 / / . - yogabinduH savRttikaH / / B - upayoge vijAtIyapratyayAvyavadhAnabhAk / zubhaikapratyayo dhyAnaM sUkSmAbhogasamanvitam / / 11 / / vR0 - upayoga iti / upayoge sthirapradIpasadRze dhArAlagne jJAne / vijAtIyapratyayena tadvicchedakAriNA viSayAntarasaJcAreNAlakSyakAlenApyavyavadhAnabhAganantaritaH zubhaikapratyayaH prazastaikArthabodho dhyAnamucyate / sUkSmAbhogenotpAtAdiviSayasUkSmAlocanena samanvitaM sahitam / / 11 / / khedodvegabhramotthAnakSepAsaGgAnyamudrujAm / tyAgAdaSTapRthacittadoSANAmanubandhyadaH / / 12 / / vR0 - khedeti / khedAdInAM vakSyamANalakSaNAnAM aSTAnAM pRthaJcittadoSANAm yogimanodoSANAm tyAgAt parihArAt ado dhyAnaM anubandhi uttarottaravRddhimadbhavati / yadyapyanyatra "khedodvegakSepotthAnabhrAntyanyamudrugAsaGgaiH / yuktAni hi cittAni prabandhato varjayenmatimAn" ityevaM kramo'bhihitastathApyatra bandhAnulomyAd vyatyayenAbhidhAnamiti draSTavyam / / 12 / / vazitA caiva sarvatra bhAvastaimityameva ca / anubandhavyavacchedazceti dhyAnaphalaM viduH / / 21 / / . vR0 - vaziteti / sarvatra kArye / vazitA caivAtmAyattataiva / bhAvasyAntaHkaraNapariNAmasya staimityameva ca nizcalatvameva / anubandhavyavacchedo bhavAntarArambhakANAmitareSAM ca karmaNAM vandhyabhAvakaraNaM cetyetaddhyAnaphalaM vidurjAnate dhyAnaphalavidaH / / 21 / / - dvA. dvA., 18 - yogabhedadvAtriMzikA savRttiH / / 6- tulA - A avidyAkalpiteSUcairiSTAniSTeSu vastuSu / sajJAnAt tadvyudAsena, samatA samatocyate / / 364 / / vR0 - avidyAkalpiteSu - anAdivitathavAsanAvazotpannavikalpitazarIreSu ucaiH - atIva iSTAniSTeSvindriyamanaHpramodapradAyiSu taditareSu ca vastuSu-zabdAdiSu sajJAnAt - "tAnevArthAn dviSatastAnevArthAn pralIyamAnasya / nizcayato'syA'niSTaM vA, na vidyate kiJcidiSTaM vA / " (prazamarati-52) ityAdibhAvanArUpAdvivekAt tadvyudAseneSTAniSTavastuparihAreNa yA samatA tulyarUpatA manasaH, sA samatA prAgupanyastocyate / / 364 / / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-3 arthatatphalam - RddhyapravartanaM caiva, sUkSmakarmakSayastathA / apekSAtantuvicchedaH, phalamasyAH pracakSate / / 365 / / vR0 - RddhInAM AmarpoSadhyAdInAmanupajIvanenA'pravartanamavyApAraNam, sUkSmakarmakSayaH sUkSmANAM kevalajJAnadarzanayathAkhyAtacAritrAdyAvArakANAM karmaNAM kSayaH, caiveti tathetizabdAvuktasamuJcaye / tathA, apekSAtantuvicchedo'pekSaiva bandhahetutvAttanturapekSAtantustadvyavacchedaH phalamasyAH samatAyAH 'pracakSate' vicakSaNA iti / / 365 / / - yogabinduH savRttikaH / / B - vyavahArakudRSTyoccairiSTAniSTeSu vastuSu / kalpiteSu vivekena tattvadhIH samatocyate / / 22 / / vR0 - vyavahAreti / vyavahArakudRSTyA'nAdimatyA vitathagocarayA kuvyavahAravAsanayA'vidyA parAbhidhAnayA / uJcairatIva / kalpiteSu iSTAniSTeSu indriyamanaHpramodadAyiSu taditareSu ca vastuSu zabdAdiSu / vivekena "tAnevArthAn dviSatastAnevArthAn pralIyamAnasya / nizcayato'syAnAniSTaM na vidyate kiJcidiSTaM ve"tyAdinizcayAlocanena / tattvadhIriSTAniSTatvaparihAreNa tulyatAdhIrupekSAlakSaNA samatocyate / yaduktam - "avidyAkalpiteSU cairiSTAniSTeSu vastuSu / saJjJAnAttadvyudAsena samatA samatocyate / / 364 / / " (yogabindau) / / 22 / / vinatayA na hi dhyAnaM dhyAneneyaM vinA ca na / tataH pravRttacakraM syAvayamanyo'nyakAraNAt / / 23 / / vR0 - vineti / etayA samatayA vinA hi dhyAnaM na syAt, cittavyAsaGge'nuparamAt / dhyAnena vinA ceyaM samatA na bhavati, pratipakSasAmagryA balavattvAt / ato dvayaM dhyAnasamatAlakSaNaM anyo'nyakAraNAt pravRttacakramanuparatapravAhaM syAt / na caivamanyo'nyAzrayaH, aprakRSTayostayomitha utkRSTayorhetutvAt / sAmAnyatastu kSayopazamabhedasyaiva hetutvAditi jJeyam / / 23 / / RddhyapravartanaM caiva sUkSmakarmakSayastathA / apekSAtantuvicchedaH phalamasyAH pracakSate / / 24 / / vR0 - RddhIti / RddhInAmAmarSoSadhyAdInAmanupajIvanenApravartanamavyApAraNaM / sUkSmANAM kevalajJAnadarzanayathAkhyAtacAritrAdyAvarakANAM karmaNAM kSayaH / tatheti samuccaye apekSaiva bandhanahetutvAttantustadvyavacchedaH phalamasyAH samatAyAH pracakSate vicakSaNAH / / 24 / / . - dvA. dvA., 18 - yogabhedadvAtriMzikA svRttiH|| 7]- tulA - A - avidyA = sU0 - anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtmakhyAtiravidyA / / 2-5 / / bhA0 - anityakArye nityakhyAti, tadyathA - dhruvA pRthivI, dhruvA sacandratArakA dyauH, amRtA divaukasaH iti / tathA'zucau paramabIbhatse kAye - "sthAnAdvIjAdupaSTambhAnnisyandAnnidhanAdapi / kAyamAdheyazaucatvAtpaNDitA hyazuciM viduH / / 1 / / " ityazucau zucikhyAtidRzyate / naveva zazAGkalekhA kamanIyeyaM kanyA madhvamRtAvayavanirmiteva candraM bhittvA niHsRteva jJAyate, nIlotpalapatrAyatAkSI hAvagarbhAbhyAM locanAbhyAM jIvalokamAvAsayantIveti, kasya kenAbhisambandhaH ? bhavati caivamazucau zuciviparyAsapratyaya iti / etenApuNye puNyapratyayaH, tathaivAnarthe cArtha pratyayo vyAkhyAtaH / tathA duHkhe sukhakhyAtiM vakSyati, "pariNAmatApasaMskAraduHkhairguNavRttivirodhAJca duHkhameva sarvaM vivekinaH" (2.15) iti, tatra sukhakhyAtiravidyA / tathA'nAtmanyAtmakhyAtiH bAhyopakaraNeSu cetanAcetaneSu bhogAdhiSThAne vA zarIre puruSopakaraNe vA manasi anAtmanyAtmakhyAtiriti / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNWwwwwwwwwwwwwwwwA yogaviMzikA gAthA-3 vRttisaMkSayazca - manodvArA vikalparUpANAM zarIradvArA parispandarUpANAmanyasaMyogAtmakavRttInAmapunarbhAvena nirodhaH 5 / . tathaitadanyatroktam - "vyaktamavyaktaM vA sattvamAtmatvenAbhipratItya tasya sampadamanunandatyAtmasampadaM manvAnaH / / tasya cApadamanuzocatyAtmavyApadaM manvAnaH sa sarvo'pratibuddhaH" iti / eSA catuSpadA bhavatyavidyA mUlamasya klezasantAnasya karmAzayasya ca savipAkasyeti / tasyAzcAmitrAgoSpadavadvastusatattvaM vijJeyam / yathA nAmitro mitrAbhAvo na mitramAtraM kintu tadviruddhaH sapatnaH / yathA vA'goSpadaM na goSpadAbhAvo na goSpadamAnaM kintu deza eva tAbhyAmanyadvastvantaram / evamavidyA na pramANaM na pramANAbhAvaH kintu vidyAviparItaM jJAnAntaramavidyeti / / - pAtajalayogasUtrabhASyam / / vR0 - atrAvidyAdayo mohanIyakarmaNa audayikabhAvavizeSAH teSAM prasuptatvaM tajjanakakarmaNo'bAdhAkAlAMparikSayeNa karmaniSekAbhAvaH / tanutvamupazamaH kSayopazamo vA / vicchinnatvaM pratipakSaprakRtyudayAdinA'ntaritatvam / udAratvaM codayAvalikAprAptatvam, ityavaseyam / / -- pU. upA0 zrIyazovijayagaNipraNItA pAtajjalayogasUtravRttiH / / B - vikalpakalpanAzilpaM prAyo'vidyAvinirmitam / tadyojanAmayazcAtra kutarkaH kimanena tat / / 6 / / vR0 - vikalpeti / vikalpAH zabdavikalpA arthavikalpAzca teSAM kalpanArUpaM zilpaM / prAyo bAhulyena avidyAvinirmitaM jJAnAvaraNIyAdikarmasamparkajanitaM / tadyojanAmayastadekadhArAtmA cAtra kutarkaH / tat kimanena mumukSUNAM duSTakAraNaprabhavasya satkAryAhetutvAt / / 6 / / - dvA. dvA., 23 - kutarkagrahanirvRttidvAtriMzikA svRttiH|| 8- tulA - A- anyasaMyogavRttInAM, yo nirodhastathA tathA / apunarbhAvarUpeNa, sa tu tatsaGkSayo mataH / / 366 / / vR0 - iha svabhAvata eva nistaraGgamahodadhikalpasyAtmano vikalparUpAH parispandarUpAzca vRttayaH sarvA anyasaMyoganimittA eva / tatra vikalparUpAstathAvidhamanodravyasaMyogAt parispandarUpAzca zarIrAditi / tato'nyasaMyogena yA vRttayastAsAM yo nirodhaH / tathA tathA kevalajJAnalAbhakAle'yogikevalikAle ca apunarbhAvarUpeNa punarbhavanaparihArarUpeNa / sa tu sa punaH tatsaGkSayo vRttisaGkSayo mata iti / / 366 / / arthatatphalam - ato'pi kevalajJAnaM, zailezIsamparigrahaH / mokSaprAptiranAbAdhA, sadAnandavidhAyinI / / 367 / / vR0 - ato'pyata eva vRttisaGkSayAt / kevalaM sakaladravyaparyAyagocaratvAtparipUrNajJAnamupayogavizeSaH / tataH zailezIsamparigrahaH zIlaM sarvasaMvararUpaM tasyezo'dhipati zailezaH, tasyeyamavasthA zailezI, tasyAH samparigrahaH svIkAraH / tato'pi mokSaprAptinirvANalAbhaH anAbAdhA sarvazarIramAnasavyathAvikalA sadA sarvakAlam AnandavidhAyinI paramAnandarUpatvAttasyAH yadatrAsyA vizeSaNadvayopAdAnaM tatparaparikalpitamokSaprAptivyavacchedArtham / tathAhi - kANAdAH 'sukhaduHkhavyavacchedarUpA muktiH' iti pratipannAH, tato'nAbAdhatve'pi nAnandarUpatA syAdityubhayagrahaNaM kRtam / / 367 / / __- yogabinduH savRttikaH / / ___B - vikalpasyandarUpANAM vRttInAmanyajanmanAm / apunarbhAvato rodhaH procyate vRttisaGkSayaH / / 25 / / vR0 - vikalpeti / svabhAvata eva nistaraGgamahodadhikalpasyAtmano'nyajanmanAM pavanasthAnIyasvetaratathAvidhamanaHzarIradravyasaMyogajanitAnAM vikalpasyandarUpANAM vRttInAM apunarbhAvataH punarutpattiyogyatAparihArAt Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-3 101 INNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN arthateSAmadhyAtmAdInAM sthAnAdiSu kutra kasyAntarbhAvaH ? iti ced, ucyate - adhyAtmasya citrabhedasya devasevAjapatattvacintanAdirUpasya yathAkramaM sthAne UrNe'rthe ca / bhAvanAyA api bhAvyasamAnaviSayatvAttatraiva / dhyAnasyAlambane / samatAvRttisaGkSayayozca tadanyayoga iti bhAvanIyam / tato dezataH sarvatazca cAritriNa eva sthAnAdiyogapravRttiH sambhavatIti siddham / nanu yadi dezataH sarvatazca cAritriNa eva sthAnAdiyogaH tadA dezaviratyAdiguNasthAnahInasya vyavahAreNa zrAddhadharmAdau pravartamAnasya sthAnAdikriyAyAH sarvathA naiSphalyaM syAdityAzaGkyAha - itarasya dezasarvacAritrivyatiriktasya, sthAnAdikaM, ita eva dezasarvacAritraM vinA yogasambhavAbhAvAdeva, bIjamAtraM yogabIjamAtraM, kecid vyavahAranayapradhAnA icchanti / "mokSakAraNIbhUtacAritratattvasaMvedanAntarbhUtatvena sthAnAdikaM cAritriNa eva yogaH, apunarbandhakasamyagdRzostu tadyogabIjam" iti nizcayanayAbhimataH panthAH / vyavahAranayastu yogabIjamapyupacAreNa yogamevecchatIti vyavahAranayenApunarbandhakAdayaH sthAnAdiyogasvAminaH, nizcayanayena tu cAritriNa eveti vivekaH / tadidamuktam - 9"apunarbandhakasyAyaM, vyavahAreNa tAttvikaH / - adhyAtmabhAvanArUpo, nizcayenottarasya tu / / " [yogabindu-369] iti / apunarbandhakasya' upalakSaNAtsamyagdRSTezca, vyavahAreNa kAraNe kAryatvopacAreNa, tAttvikaH, rodhaH parityAgaH kevalajJAnalAbhakAle ayogikevalitvakAle ca vRttisaGkSayaH procyate / tadAha - "anyasaMyogavRttAnAM yo nirodhastathA tathA / apunarbhAvarUpeNa sa tu tatsaGkSayo mataH / / 366 / / " (yogabinduH) / / 25 / / kevalajJAnalAbhazca zailezIsamparigrahaH / mokSaprAptiranAbAdhA phalamasya prakIrtitam / / 26 / / vR0 - kevaleti-spaSTa: / / 26 / / vRttirodho'pi yogazcedbhidyate paJcadhA'pyayam / manovAkkAyavRttInAM rodhe vyApArabhedataH / / 27 / / vR0 - vRttirodho'pIti / mokSahetulakSaNo yogaH paJcadhA bhinna iti pradarzitaM / vRttirodho'pi cedyoga ucyate / ayamapi paJcadhA bhidyate / manovAkkAyavRttInAM rodhe vyApArabhedataH / anubhavasiddhAnAM bhedAnAM durapahnavatvAt anyathA dravyamAtraparizeSaprasaGgAditi bhAvaH / / 27 / / pravRttisthiratAbhyAM hi manoguptidvaye kila / bhedAzcatvAra iSyante tatrAntyAyAM tathAntimaH / / 28 / / vR0 - pravRttItti / pravRttiH prathamAbhyAsaH, sthiratA utkarSakASThAprAptistAbhyAM manoguptidvaye kila AdyAzcatvAro bhedA adhyAtmabhAvanAdhyAnasamatAlakSaNA iSyante, vyApArabhedAdekatra krameNobhayoH samAvezAdyathottaraM vizuddhatvAt / tathA'ntyAyAM caramAyAM tatra manoguptau antimo vRttisaGkSayaH iSyate / itthaM hi paJcApi prakArA nirapAyA eva / / 28 / / _- dvA.dvA., 18 - yogabhedadvAtriMzikA savRttiH / / 19 - A - vR0 - apunarbandhakasyopalakSaNatvAtsamyagdRSTezca ayaM yogaH vyavahAreNa-kAraNasyApi kAryatvopacArarUpeNa tAttvikaH, kAraNasyApi kathaJcitkAryatvAditi kiMrUpaH sannityAha adhyAtmabhAvanArUpaH - adhyAtmarUpo bhAvanArUpazca / nizcayena nizcayanayamatenopacAraparihArarUpeNa uttarasya tu apunarbandhakasamyagdRSTyapekSayA cAritriNa iti / / 369 / / - yogabinduvRttiH / / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 yogaviMzikA gAthA-3 kAraNasyApi kathaJcitkAryatvAt / nizcayena upacAraparihAreNa, uttarasya tu cAritriNa eva / sakRdvandhakAdInAM tu sthAnAdikamazuddhapariNAmatvAnnizcayato vyavahAratazca na yogaH kintu 1"yogAbhAsa ityavadheyam, uktaM ca - I"sakRdAvarttanAdInA-matAttvika udAhRtaH / pratyapAyaphalaprAya-stathA veSAdimAtrataH / / " [yogabindu-370] ___B - tAttviko'tAttvikazceti sAmAnyena dvidhApyayam / tAttviko vAstavo'nyastu tadAbhAsaH prakIrtitaH / / 13 / / vR0 - tAttvika iti / sAmAnyena vizeSabhedAnupagraheNa tAttviko'tAttvikazceti dvidhApyayaM yoga iSyate / tAttviko vAstavaH kenApi nayena mokSayojanaphala ityarthaH / anyo'tAttvikastu tadAbhAsa uktalakSaNavirahito'pi yogocitaveSAdinA yogavadAbhAsamAnaH prakIrtitaH / / 13 / / - dvA. dvA., 19 - yogavivekadvAtriMzikA savRttiH / / [10] - pUrvamudritapustake 'yogAbhyAsa' iti pATho'sti, parantu yogabindvAdiprakaraNAnusAreNa 'yogAbhAsa' itipAThaH samyagbhAti / _ - sampA0 / 11 - A - vR0 - sakRdekavAramAvartanta utkRSTAM sthitiM vadhnanti ye te sakRdAvartanAH, AdizabdAd dvirAvartanAdigrahaH, teSAm atAttviko vyavahArato nizcayatazcA'tattvarUpaH udAhRto'dhyAtmabhAvanArUpo yogaH adyApyazaddhapariNAmatvAtteSAmiti / kIdazo'sAvityAha pratyapAyaphalaprAyaH - pratyapAyo'narthaH phalaM prAyo bAhulyena yasyeti samAsaH / kuta ityAha tathA veSAdimAtrataH tatprakAraM bhAvasArAdhyAtmabhAvanAyuktayogiyogyaM yad veSAdimAnaM nepathyaceSTA-bhASAlakSaNaM zraddhAnazUnyaM vastu, tasmAt / tatra hi veSAdimAtrameva syAnna punasteSAM kAcicchraddhAluteti / / 370 / / - yogabinduvRttiH / / cAritriNastu vijJeyaH, zuddhyapekSo yathottaram / dhyAnAdirUpo niyamAt, tathA tAttvika eva tu / / 371 / / vR0 - cAritriNaH punaH vijJeyaH zuddhyapekSo yathottaramuttarottarAM zuddhimapekSya kimityAha dhyAnAdirUpaH dhyAnasamatAvRttisaGkSayalakSaNo yogaH niyamAt - avazyaMtayA, na tvanyasya 'tathA' iti samuccaye / tAttvika eva tu tattvarUpa eveti / / 371 / / . - yogabinduH savRttikaH / / B - apunarbandhakasyAyaM vyavahAreNa tAttvikaH / adhyAtmabhAvanArUpo nizcayenottarasya tu / / 14 / / vR0 - apunarbandhakasyeti / apunarbandhakasya upalakSaNAtsamyagdRSTezca / ayaM yogo vyavahAreNa kAraNasyApi kAryopacArarUpeNa tAttviko'dhyAtmarUpo bhAvanArUpazca / nizcayena nizcayanayenopacAraparihArarUpeNottarasya tu cAritriNa eva / / 14 / / sakRdAvartanAdInA-matAtvika udAhataH / pratyapAyaphalaprAya-stathAveSAdimAtrataH / / 15 / / vR0 - sakRditi / sakRdekavAramAvartanta utkRSTasthiti banantIti sakRdAvartanAH AdizabdAd dvirAvartanAdigraha: teSAmatAttviko vyavahArataH / nizcayatazcAtattvarUpo'zuddhapariNAmatvAdudAhRtaH adhyAtmabhAvanArUpo yogaH / pratyapAyo'narthaH phalaM prAyo bAhulyena yasya sa tathA / tathA tatprakArabhAvasArAdhyAtmabhAvanAyuktayogiyogyaM yadveSAdimAnaM nepathyaceSTAbhASAlakSaNaM zraddhAnazUnyaM vastu tasmAt / tatra hi veSAdimAtrameva syAt na punasteSAM kAcicchraddhAlutati / / 15 / / - dvA. dvA., 19 - yogavivekadvAtriMzikA savRttiH / / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . yogavizikA gAthA-3-4-6 993 sakRd-ekavAramAvartante utkRSTAM sthitiM badhnanti ye te sakRdAvartanAH, AdizabdAdvirAvartanAdigrahaH, atAttvikaH vyavahArato nizcayatazcAtattvarUpaH / / 3 / / tadevaM sthAnAdiyogasvAmitvaM vivecitam, arthateSveva pratibhedAnAha - 'ikvikko ya cauddhA, itthaM puNa tattao muNeyavyo / icchA-pavitti-thira-siddhibheyao samayanIIe / / 4 / / (chAyA : ekaikazca caturdA atra' punaH tattvataH jJAtavyaH / icchA-pravRtti-sthira-siddhibhedataH samayanItyA6 / / ) ikvikko ya tti / atra sthAnAdau, punaH karmajJAnavibhedAbhidhAnApekSayA bhUyaH, ekaikazcaturdA tattvataH sAmAnyena dRSTAvapi paramArthataH, samayanItyA yogazAstrapratipAditaparipATyA, icchA-pravRtti-sthirasiddhibhedataH icchA-pravRtti-sthira-siddhibhedAnAzritya, muNeyavyo tti jJAtavyaH / / 4 / / tAneva bhedAn vivarISurAha - 'tajjuttakahApIIi, saMgayA vipariNAmiNI icchA / savvatthuvasamasAraM, tappAlaNamo pavattI u / / 5 / / [1] - tulA - A - ihA'hiMsAdayaH paJca suprasiddhA yamAH satAm / ___ aparigrahaparyantAstathecchAdicaturvidhAH / / 214 / / . vR0 - iha loke, ahiMsAdayo dharmAH paJca saMkhyayA suprasiddhAH sarvatantrasAdhAraNatcena, yamA-uparamAH, satAMmunInAm, iti, kimparyantA ? ityAha aparigrahaparyantAH / "ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH" (pAtaJjala 2-30) iti vacanAt / tathecchAdicaturvidhAH pratyekamicchAyamAH pravRttiyamAH sthirayamAH siddhiyamA iti / / 214 / / __- yogadRSTisamuzyayaH savRttiH / / B - yamAzcaturvidhA icchApravRttisthairyasiddhayaH / yogakriyAphalAkhyaM ca smaryate'vaJcakatrayam / / 25 / / / vR0 - yamA iti / yamAzcaturvidhA icchAyamAH pravRttiyamAH sthirayamAH siddhiyamAzca / avaJcakatrayaM ca yogakriyAphalAkhyaM zrUyate yogAvaJcakaH kriyAvaJcakaH phalAvaJcakazceti / / 25 / / - dvA. dvA., 19 - yogavivekadvAtriMzikA savRttiH / / [1] - tulA - A - tadvatkathAprItiyutA tathA'vipariNAminI / yameSvicchA'vaseyeha prathamo yama eva tu / / 215 / / vR0 - tadvatkathAprItiyutA yamavatkathAprItiyutA tathA'vipariNAminI - tadbhAvasthiratvena yameSUktalakSaNeSu icchA avaseyeha yamacakre iyaM ca prathamo yama eva tu anantarodi lakSaNecchevaicchAyama iti kRtvA / / 215 / / tathA - Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 yogaviMzikA gAthA-5-6 wroommmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmrrrrrrrrrrrwwwwwwmmmmmm taha ceva eyabAhaga-ciMtArahiyaM thirattaNaM neyaM / savvaM paratthasAhaga-rUvaM puNa hoi siddhi tti / / 6 / / (chAyA : tayuktakathAprItyA' saGgatA vipariNAminI icchA / sarvatra upazamasAraM tatpAlanaM pravRttiH tu / / ) tathaiva' etadbAdhakaciMtArahitaM sthiratvaM jheyam / sarvaM parArthasAdhakarUpaM punaH bhavati siddhiH iti / / ) sarvatra zamasAraM tu yamapAlanameva yat / pravRttiriha vijJeyA dvitIyo yama eva tat / / 216 / / vR0 - sarvatra sAmAnyena zamasAraM - tUpazamasArameva yatkriyAviziSTaM yamapAlanaM, pravRttiriha vijJeyA yameSu, dvitIyo yama eva tat - pravRttiyama ityarthaH / / 216 / / -- yogadRSTisamunayaH savRttiH / / B - icchAyamo yameSvicchA yutA tadvatkathAmudA / sa pravRttiyamo yattatpAlanaM zamasaMyutam / / 26 / / vR0 - iccheti / tadvatAM yamavatAM kathAto yA mud prItistayA yutA sahitA yameSvicchA icchAyama ucyate / yatteSAM yamAnAM pAlanaM zamasaMyutamupazamAnvitaM sa pravRttiyamaH / tatpAlanaM cAtrAvikalamabhipretaM, tena na kAlAdivikalatatpAlanakSaNe icchAyame'tivyAptiH / na ca so'pi pravRttiyama eva, kevalaM tathAvidhAsAdhuceSTayA pradhAna icchAyama eva tAttvikapakSapAtasyApi dravyakriyAtizAyitvAt / taduktaM - "tAttvikaH pakSapAtazca bhAvazUnyA ca yA kriyA / anayorantaraM jJeyaM bhAnukhadyotayoriva / / 1 / / " saMvignapAkSikasya pravRttacakratvAnurodhe tu pravRttiyama evAyaM, tasya zAstrayoganiyatatvAditi nayabhedena bhAvanIyam / / 26 / / ' - dvA. dvA., 19 - yogavivekadvAtriMzikA savRttiH / / [2] - tulA - A - vipakSacintArahitaM yamapAlanameva yat / tatsthairyamiha vijJeyaM tRtIyo yama eva hi / / 217 / / vR0 - vipakSacintArahitamaticArAdicintArahitamityarthaH yamapAlanameva yadviziSTakSayopazamavRttyA tatsthairyamiha vijJeyaM yameSu, etaJca tRtIyo yama eva hi sthirayama iti yo'rthaH / / 217 / / parArthasAdhakaM tvetatsiddhiH zuddhAntarAtmanaH / acintyazaktiyogena caturtho yama eva tu / / 218 / / vR0 - parArthasAdhakaM tvetadyamapAlanaM siddhirabhidhIyate / etacca zuddhAntarAtmano nAnyasya, acintyazaktiyogena tatsannidhau vairatyAgAt / etaJcaturtho yama eva tu siddhiyama iti bhAvaH / / 218 / / - yogadRSTisamuJcayaH savRttiH / / B - satkSayopazamotkarSAdaticArAdicintayA / rahitA yamasevA tu tRtIyo yama ucyate / / 27 / / vR0 - saditi / sato viziSTasya kSayopazamasyotkarSAdudrekAdaticArAdInAM cintayA rahitA tadabhAvasyaiva vinizcayAt / yamasevA tu tRtIyo yamaH sthirayama ucyate / / 27 / / parArthasAdhikA tveSA siddhiH zuddhAntarAtmanaH / acintyazaktiyogena caturtho yama ucyate / / 28 / / vR0 - parArtheti / parArthasAdhikA svasannidhau parasya vairatyAgAdikAriNI tu eSA yamasevA siddhiH / zuddhaH kSINamalatayA nirmalo'ntarAtmA yasya / acintyAyA anirvacanIyAyAH zakteH svavIryollAsarUpAyA yogena caturtho yama ucyate / / 28 / / - dvA.dvA., 19 - yogavivekadvAtriMzikA savRttiH / / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-5-6 105 tajjuttakahA ityAdi / tadyuktAnAM-sthAnAdiyogayuktAnAM, kathAyAM prItyA' arthabubhutsayA'rthabodhena vA janito yo harSastallakSaNayA, saGgatA-sahitA, vipariNAminI vidhikartRbahumAnAdigarbhaM svollAsamAtrAdyatkiJcidabhyAsAdirUpaM vicitraM pariNAmamAdadhAnA icchA bhavati, dravyakSetrAdyasAmagrayeNAGgasAkalyAbhAve'pi yathAvihitasthAnAdiyogecchayA yathAzakti kriyamANaM sthAnAdi icchArUpamityarthaH / pravRttistu sarvatra sarvAvasthAyAM, upazamasAraM upazamapradhAnaM yathA syAttathA, tatpAlanaM yathAvihitasthAnAdiyogapAlanam, o tti prAkRtatvAt / vIryAtizayAdyathAzAstramaGgasAkalyena vidhIyamAnaM sthAnAdi pravRttirUpamityarthaH / / 5 / / taha ceva tti / tathaiva pravRttivadeva sarvatropazamasAraM sthAnAdipAlanam, etasya pAlyamAnasya sthAnAdebadhikacintArahitaM sthiratvaM jJeyam / . pravRttisthirayogayoretAvAn vizeSaH yaduta - pravRttirUpaM sthAnAdiyogavidhAnaM sAticAratvAdbAdhakacintAsahitaM bhavati / sthirarUpaM tvabhyAsasauSThavena nirbAdhakameva jAyamAnaM tajjAtIyatvena bAdhakacintApratighAtAcchuddhivizeSeNa tadanutthAnAJca tadrahitameva bhavatIti / sarvaM sthAnAdi svasminnupazamavizeSAdiphalaM janayadeva, parArthasAdhakaM svasannihitAnAM sthAnAdiyogazuddhyabhAvavatAmapi tatsiddhividhAnadvArA paragatasvasadRzaphalasampAdakaM, punaH siddhirbhavati / ata eva 'siddhA'hiMsAnAM samIpe hiMsAzIlA api hiMsAM kartuM nAlam, siddhasatyAnAM ca samIpe'satyapriyA [3] - tulA - . bhavatyasyAM tathA'cchinnA, prItiryogakathAsvalam / zuddhayogeSu niyamAd, bahumAnazca yogiSu / / 42 / / vR0 - bhavatyasyAM / dRSTau tathA / tena prakAreNa acchinnA - bhAvapratibandhasAratayA prItiryogakathAsvalamatyarthaM tathA zuddhayogeSvakalkapradhAneSu 'niyamAd' - niyamena bahumAnazca yogiSu bhavati / / 42 / / - yogadRSTisamuccayaH savRttiH / / 4- tulA - vairatyAgo'ntike tasya, phalaM cAkRtakarmaNaH / ratnopasthAnasadvIryalAbho januranusmRtiH / / 6 / / vR0 - vaireti / tasyAhiMsAbhyAsavato'ntike sannidhau vairatyAgaH sahajavirodhinAmapyahinakulAdInAM hiMsratvaparityAgaH / taduktaM - "ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH" (pA.yo. 2-35) / satyAbhyAsavatazcAkRtakarmaNo'vi- hitAnuSThAnasyApi phalaM tadarthopanatilakSaNaM / kriyamANA hi kriyA yAgAdikAH phalaM svargAdikaM prayacchanti asya tu satyaM tathA prakRSyate, yathA'kRtAyAmapi kriyAyAM yogI phalamAzrayate, tadvacanAJca yasya kasyacit kriyAmakurva-to'pi phalaM bhavatIti / / tadAha - "satyapratiSThAyAM kriyAphalAzrayatvaM" (pA.yo.2-36) asteyAbhyAsavatazca ratnopa-sthAnaM tatprakarSAnirabhilASasyApi sarvato dikkAlAni ratnAnyupatiSThanta ityarthaH / brahmacaryAbhyAsavatazca sato niratizayasya vIryasya lAbhaH, vIryanirodho hi brahmacaryaM, tasya prakarSAJca vIryaM zarIrendriyamanaHsu prakarSamAga-cchatIti / aparigrahAbhyAsavatazca januSa upasthitiH "ko'hamAsaM ? kIdRzaH ? kiMkAryakArI ?" iti jijJAsAyAM samyagjAnAtItyarthaH / na kevalaM bhogasAdhanaparigraha eva parigrahaH kintvAtmanaH zarIraparigraho'pi Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 yogaviMzikA gAthA-6 roommmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm apyasatyamabhidhAtuM nAlam / evaM sarvatrApi jJeyam / itiH icchAdibhedaparisamAptisUcakaH / atrAyaM matkRtaH saGgrahazlokaH - "icchA tadvatkathAprItiH, pAlanaM zamasaMyutam / pAlanaM (pravRttiH) doSabhIhAniH, sthairya siddhiH parArthatA / / 1 / / " iti / [zabdabhedena jJAnasAre 27-4] / / 6 / tathAbhogasA-dhanatvAccharIrasya, tasmin sati rAgAnubandhAdbahirmukhAyAmeva pravRttau na tAttvikajJAnaprAdurbhAvaH / yadA punaH zarIrAdiparigrahanairapekSyeNa mAdhyasthyamavalambate tadA madhyasthasya rAgAdityAgAt samyagjJAnaheturbhavatyeva pUrvAparajanmasambodha iti tadAha - aparigrahasthairye janmakathantAsambodhaH' iti (pA.yo.2-39) / / 6 / / - dvA. dvA., 21 - mitrAdvAtriMzikAH / / tulA - ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH / / 35 / / vR0 - zAzvatikavirodhA api azvamahiSamUSakamArjArAhinakulAdayo'pi bhagavataH pratiSThitA'hiMsasya sannidhAnAttaJcittA'nukAriNo vairaM parityajantIti / / 35 / / satyapratiSThAyAM kriyAphalAzrayatvam / / 36 / / vR0 - kriyAsAdhyau dharmA'dharmoM kriyA, tatphalaM ca svarganarakAdi, te evA''zrayatItyAzrayastasya bhAvastattvam / tadasya bhagavato vAco bhavatIti / kriyA''zrayatvamAha - "dhArmika" iti / phalAzrayatvamAha "svargam" iti / amoghA apratihatA / / 36 / / asteyapratiSThAyAM sarvaratnopasthAnam / vR0 subodham / / 37 / / brahmacaryapratiSThAyAM vIryalAbhaH / / 38 / / vR0 - vIryya / sAmarthya, yasya lAbhAd apratighAn apratighAtAn guNAn aNimAdIn, utkarSayati upacinoti / siddhazca tArAdibhiraSTAbhiH siddhibhirUhAdyaparanAmabhirUpeto, vineyeSu ziSyeSu, jJAnaM yogatadaGgaviSayamAdhAtuM samartho bhavatIti / / 38 / / aparigrahasthairyairye janmakathantAsambodhaH / / 39 / / vR0 - nikAyaviziSTairdehendriyAdibhirabhisambandho janma, tasya kathantA kimprakAratA, tasyAH sambodhaH sAkSAtkAraH, saprakArAtIndriyazAntoditAvyapadezyajanmaparijJAnamitiyAvat / atItaM jijJAsate "ko'hamAsam" iti / tasyaiva prakArabhedamutpattau sthitau ca jijJAsate "kathamahamAsam" iti / vartamAnasya janmanaH svarUpaM jijJAsate "kiMsvid" iti / zarIraM bhautikaM kiM bhUtAnAM samUhamAtram, Ahosvittebhyo'nyaditi / atrA'pi kathaMsvidityanuSajanIyam / kvaJcittu paThyata eva / anAgataM jijJAsate - "ke vA bhaviSyAma" iti / atrA'pi kathaMsvidityanuSaGgaH / "evamasya" iti / pUrvAntaH atItaH kAlaH, parAntaH bhaviSyan, madhyaH vartamAnaH, teSvAtmano bhAvaH zarIrAdisambandhaH, tasmiJjijJAsA tatazca jJAnam / yo hi yadicchati sa tatkarotIti nyAyAt / / 39 / / -pAtajjalayogasUtravRttiH / / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavizikA gAthA-7 107 uktA icchAdayo bhedAH, athaiteSAM hetUnAha - ee ya cittarUvA, tahAkhaovasamajogao huMti / tassa u saddhApIyAijogao bhavvasattANaM / / 7 / / (chAyA : ete' ca' citrarUpAH tathAkSayopazamayogataH bhavanti / tasya tu" zraddhAprItyAdiyogataH6 bhavyasattvAnAm / / ) ee yatti / ete ca icchAdayaH, citrarUpAH parasparaM vijAtIyAH svasthAne cAsaGkhyabhedabhAjaH, tasya tu adhikRtasya sthAnAdiyogasyaiva, 'zraddhA idamitthameveti pratipattiH, prItiH tatkaraNAdau harSaH, AdinA dhRti dhAraNAdi parigrahastadyogataH, bhavyasattvAnAM mokSagamanayogyAnAmapunarbandhakAdijantUnAM, 1- tulA - ('saddhAe'.....jalazodhakamaNidRSTAntaH -) zraddhA ayaM ca kAyotsargaH kriyamANo'pi zraddhAdivikalasya nAbhilaSitArthaprasAdhanAyAlamityata Aha 'saddhAe mehAe dhIie dhAraNAe aNuppehAe vaDDamANIe ThAmi kAussaggaM'ti / zraddhayA hetubhUtayA, na balAbhiyogAdinA / zraddhA nijo'bhilASaH mithyAtvamohanIyakarmakSayopazamAdijanyazcetasaH prasAda ityarthaH / ayaJca jIvAditatvArthAnusArI samAropavighAtakRta karmaphalasambandhAstitvAdisampratyayAkAraH cittakAluSyApanAyI dharmaH / yathodakaprasAdako maNiH sarasi prakSiptaH paGkAdikAluSyamapanIyAcchatAmApAdayati, evaM zraddhAmaNirapi cittasarasyutpannaH (pra...papannaH) sarvaM cittakAluSyamapanIya bhagavadarhatpraNItamArge (pra....mArga) samyagbhAvayatIti / (paJjikA) 'zraddhA.' / 'samArope'tyAdi, 'samAropavighAtakRt', samAropo nAmAsataH svabhAvAntarasya mithyAtvamohodayAttathye. vastunyadhyAropaNaM kAcakAmalAdyupaghAtAd dvicandrAdivijJAneSviveti, tadvighAtakRt tadvinAzakArI / 'karmaphalasambandhAstitvAdisampratyayAkAra' iti, karma zubhAzubhalakSaNaM, phalaM ca tatkAryaM tathAvidhameva, tayoH sambandhaH AnantaryeNa kAryakAraNabhAvalakSaNo vAstavaH saMyogo, na tu sugatasutaparikalpitasantAnavyavahArAzraya ivopacarito, yathoktaM taiH - 'yasminneva hi santAne, AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva sandhatte kAppAse raktatA yathA / ' tasya astitvaM sadbhAvaH, 'Adi' zabdAd 'AtmA'sti, sa pariNAmI, badraH satkarmaNA vicitreNa / muktazca tadviyogAd, hiMsAhiMsAdi taddhetuH / / ' ityAdicitraprAvacinakavastusaMgrahaH / tasya sampratyayaH samyakzraddhAnayutA pratItiH sa AkAraH svabhAvo yasya sa tathA / [2] - tulA - ('mehAe' - AturauSadhadRSTAntaH-) evaM medhayA, na jaDatvena / medhA granthagrahaNapaTuH pariNAmaH, jJAnAvaraNIyakarmakSayopazamajaH cittadharma iti bhAvaH / ayamapIha sadgranthapravRttisAraH pApazrutAvajJAkArI guruvinayAdividhivallabhyo mahAMstadupAdeyapariNAmaH, AturauSadhAptyupAdeyatAnidarzanena yathA-prekSAvadAturasya tathA tathottamauSadhAvAptau viziSTaphalabhavyatayetarApohena tatra mahAnupAdeyabhAvo grahaNAdarazca, evaM medhAvino medhAsAmarthyAt sadgrantha evopAdeyabhAvo grahaNAdarazca, nAnyatra, asyaiva bhAvauSadhatvAditi / 3] - tulA - ('dhIie' : cintAmaNiprAptyupamA-) evaM ca dhRtyA, na rAgAdyAkulatayA / dhRtirmanaHpraNidhAnaM, viziSTA prItiH / iyamapyatra mohanIyakarmakSayopazamAdisambhRtA, rahitA dainyotsukyAbhyAM, dhIragambhIrA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 yogaviMzikA gAthA-7-8 tathAkSayopazamayogataH tattatkAryajanAnukUlavicitrakSayopazamasampattyA bhavanti, icchAyogAdivizeSe AzayabhedAbhivyaGgyaH kSayopazamabhedo heturiti paramArthaH / ata eva yasya yAvanmAtraH kSayopazamastasya tAvanmAtrecchAdisampattyA mArge pravarttamAnasya sUkSmabodhAbhAve'pi mArgAnusAritA na vyAhanyata iti sampradAyaH / / 7 / / icchAdInAmeva hetubhedamabhidhAya kAryabhedamabhidhatte - aNukaMpA nivveo, saMvego hoi taha ya pasamu tti / eesiM aNubhAvA, icchAINaM jahAsaMkhaM / / 8 / / zayarUpA, avandhyakalyANanibandhanavastvAptyupamayA, yathA - daurgatyopahatasya cintAmaNyAdyavAptau vijJAtatadguNasya 'gatamidAnI daurgatyamiti vidita (pra. ... vigata) tadvighAtabhAvaM bhavati dhRtiH / evaM jinadharmacintAratnaprAptAvapi viditatanmAhAtmyasya 'ka idAnIM saMsAra' iti taduHkhacintArahitA saJjAyata eveyam, uttamAlambanatvAditi / 4- tulA - ('dhAraNAe' : muktAphalamAlAprotakopamA-) evaM dhAraNayA, na cittazUnyatvena / 'dhAraNA' adhikRtavastvavismRtiH / iyaM ceha jJAnAvaraNIyakarmakSayopazamasamutthA avicyutyAdibhedavatI prastuta (pra. ... prajJAta) vastvAnupUrvIgocarA cittapariNatiH jAtyamuktAphalamAlAprotakadRSTAntena tasya tathAtathopayogadAAt . avikSiptasya sato yathArha vidhivadetatprotanena guNavatI niSpadyate adhikRtamAlA; evametadbalAt sthAnAdiyogapravRttasya yathoktanItyaiva niSpadyate yogaguNamAlApuSTa (pra. ... puSTi) nibandhanatvAditi / - paJjikA - 'avicyutyAdibhedavatI' avicyutismRtivAsanAbhedavatIti / [5] - tulA - ('aNuppehAe' : ratnazodhakAnalopamA-) evamanuprekSayA, na pravRttimAtratayA / anuprekSA nAma tattvArthAnucintA / iyamapyatra jJAnAvaraNIyakarmakSayopazamasamudbhavo'nubhUtArthAbhyAsabhedaH .(1) paramasaMvegahetuH (2) taddA_vidhAyI (3) uttarottaravizeSasampratyayAkAraH (4) kevalAlokonmukhazcittadharmaH / yathA ratnazodhako'nala: ratnamabhisamprApta ratnamalaM dagdhvA zuddhimApAdayati, tathAnuprekSAnalo'pyAtmaratnamupasamprAptaH karmamalaM dagdhvA kaivalyamApAdayati tathAtatsvabhAvatvAt (pra. .. tathAsvabhAvAt) iti / etAni zraddhAdIni apUrvakaraNAkhyamahAsamAdhibIjAni, tatparipAkAtizayastatsiddheH / paripAcanA tveSAM kutarkaprabhavamithyAvikalpavyapohataH zravaNapATha-pratipratIcchApravRttyAdirUpAH, atizayastvasyAH tathAsthairyasiddhilakSaNaH pradhAnasattvArthaheturapUrvakaraNAvaha iti paribhAvanIyaM svayamittham / etaducAraNaM tvevamevopadhAzuddhaM sadanuSThAnaM bhavatIti / __ (paM.) zravaNapAThapratipattIcchApravRttyAdirUpA iti zravaNaM-dharmazAstrA''karNanaM, pAThaH tatsUtragataH, pratipattiH samyak tadarthapratItiH, icchA-zAstroktAnuSThAnaviSayA cintA, pravRttiH tadanuSThAnam, Adi-zabdAdvinajaya-siddhi-viniyogA dRzyAH, tatra vighnajayaH-jaghanyamadhyamotkRSTapratyUhAbhibhavaH, siddhiH anuSTheyArthaniSpattiH, viniyogaH tasyA yathAyogyaM vyApAraNam / tataste rUpaM yasyAH sA tathA / - 1 taH 5 lalitavistarA 'arihaMta ceiyANaM' vRttiH paJjikA ca / / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-8 109 (chAyA : anukampA nirvedaH saMvegaH bhavanti tathA ca prazamaH' iti / eteSAM" anubhAvAH icchAdInAM yathAsaGkhayam / / aNukaMpa tti / anukampA dravyato bhAvatazca yathAzakti duHkhitaduHkhaparihArecchA, nirvedaH nairguNyaparijJAnena bhavacArakAdviraktatA, saMvegaH mokSAbhilASaH, tathA prazamazca krodhakaNDUviSayatRSNopazamaH, ityete eteSAM icchAdInAM yogAnAM yathAsaGkhyaM, anu-pazcAd bhAvAH anubhAvAH kAryANi bhavanti / ___ yadyapi samyaktvasyaivaite kAryabhUtAni liGgAni pravacane prasiddhAni, tathApi yogAnubhavasiddhAnAM viziSTAnAmeteSAmihecchAyogAdikAryatvamabhidhIyamAnaM na virudhyata iti draSTavyam / / vastutaH kevalasamyakatvalAbhe'pi vyavahAreNecchAdiyogapravRtterevAnukampAdibhAvasiddheH / anukampAdisAmAnye icchAyogAdisAmAnyasya tadvizeSe ca tadvizeSasya hetutvamityeva nyAyasiddham / ata eva zamasaMveganirvedAnukampA''stikyalakSaNAnAM samyaktvaguNAnAM pazcAnupUvyaiva lAbhakramaH / prAdhAnyAJcetthamupanyAsa iti saddharmaviMzikAyAM pratipAditam / / 8 / / |1|- A - evaMvidhaH samAdhiH pUrvabhUmikAyAM na bhavatyeveti cet ? na, sarvathA'bhAvasya vaktumazakyatvAt / samyagdarzanasiddhiyogakAla eva prazamalakSaNaliGgasiddheranukampAdInAmicchAdyanubhAvatvAt, taduktaM viMzikAyAM - "aNukaMpA Nivveo saMvego taha ya hoi pasamutti / eesiM aNubhAvA IcchAINaM jahAsaMkhaM" tti / / anubhAvAH - kAryANi / IcchAdInAM - icchApravRttisthirasiddhiyogAnAm / samAdhijanitazca bhAvo hyutthAnakAle'pi saMskArazeSatayA maitryAdhupabRMhito'nuvartata evAnyathA kriyAsAphalyAsiddheH, "bhAvo'yamanena vinA ceSTA dravyakriyA tuccheti" vacanAt / - pratimAzataka gA. 60 vRttau / / . B - anukampA ca nirvedaH, saMvegaH prazamastathA / eteSAmanubhAvAH syu-ricchAdInAM yathAkramam / / 34 / / .. - adhyAtmasAra, 11-sadanuSThAnAdhikAraH / / [2]-A- payaIya va kammANaM viyANiuM vA vivAgamasuhati / avaraddhevi na kuppai uvasamao savvakAlaMpi / / 10 / / naravibuhesarasukkhaM dukkhaM ciya bhAvao u mannato / saMvegao na mukkhaM muttUNaM kiMpi pattheI / / 11 / / nArayatiriyanarAmarabhavesu nivveyao vasai dukkhaM / akayaparaloyamaggo mamattavisavegarahiovi / / 12 / / daguNa pANinivahaM bhIme bhavasAgarammi dukkhattaM / avisesao'NukaMpaM duhAvi sAmatthao kuNai / / 13 / / mannai tameva sA nIsaMkaM jaM jiNehiM paNNattaM / suhapariNAmo saJcaM kaMkhAivisuttiyArahio / / 14 / / evaM viho ya eso tahA khaovasamabhAvao hoi / niyameNa khINavAhI naruvva tavveyaNArahio / / 15 / / paDhamANudayAbhAvo eyassa jao bhave kasAyANaM / tA kahameso evaM ? bhannai tavvisayavikkhAe / / 16 / / nicchayasammattaM vA'hikiJca suttabhaNiya niuNarUvaM tu / evaMviho niogo hoi imo haMta vaJcutti / / 17 / / pacchANupubvio puNa guNANameesi hoi lAhakamo / pAhannao u evaM vinneo siM uvannAso / / 18 / / - viMzativizikA, 6-saddharmaviMzikA / / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 yogaviMzikA gAthA vNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN tadevaM hetubhedenAnubhAvabhedena cecchAdibhedavivecanaM kRtam, tathA ca sthAnAdAvekaikasminnicchAdibhedacatuSTayasamAvezAdetadviSayA 'azItirbhedAH sampannAH / B - tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam / / 1-2 / / vR0 - etatpunaH / samyagdarzanaM kathamutpannaM satpareNa jJAyatetyAkAGkSAyAM liGgAnyupadarzayati prazametyAdi / prazamaH suparIkSitapravaktRpravAcyapravacanatattvAbhinivezAddoSANAmupazamaH, indriyArthaparibhoganivRttiA, saMvegaH saMsArabhItiH nirvedo viSayAnabhiSvaGgaH / pare tu vyatyayamAhuH / anukampA nirupadhiparaduHkhaprahANecchA, astyAtmAdipadArthakadambakamityeSA matiryasya sa AstikastadbhAva AstikyaM tadeva satyaM niHzaGka yajjinendraiH praveditam', ityevaM svarasikaH pariNAmaH. eteSAM yA'bhivyakti spaSTatA sA lakSaNaM liGgaM yasya tattathA, spaSTAnyetAni samastAni vyastAni vA pratIyamAnAnyekatra dharmiNi samyagdarzanamanumApayantItyarthaH / spaSTatA cAtra vyabhicAravArakavizeSaNasAhityarUpA grAhyA / tathA ca jainapravacanAnusAriprazamAdInAmeva liGgatvenAzrayaNAdaviditaparamArthAnAM mithyAzAstravAsanopanItamohagarbhavairAgyavatAM mithyAdRSTInAM prazamAdibhirna vyabhicAra iti TIkAkRtaH / tathApi nisargasamyagdRSTau zreNikAdau caitallakSaNAgateranantAnubandhyAdikSayopazamAdijanitA eva prazamAdayo liGgatvena grAhyA ityAcAryAH, taduktaM viMzikAyAm - "paDhamANudayAbhAvo, eyassa jao bhave kasAyANaM / tA kaha eso evaM / bhaNNai tavvisayavekkhAe tti / / 1 / / " prathamakaSAyodayAbhAvamAtrAtkathamupazamAdiliGgAni samyagdRSTeH prAduHSyantIti pUrvapakSaH / anantAnubandhyAdiviSayApekSA evopazamAdayastalliGgAni, na tu cAritraparipAkajanitecchApravRtti-sthirasiddhiyogAnubhAvA anukampAnirvedasaMvegaprazamA iti nAnupapattiriti siddhAntAzayaH / nanvevaM laiGgikavalliGgasyApi durgrahatvAdajJAnA'siddhiH syAditi cet, na / kuzalapravRttibhavA (d, va) bahumAnAditA (taH, nA) tadgrahasambhavAt / yathA prazamAdayo nizcayasamyaktvasyaiva liGgam, samuditAnAM teSAM tadanubhAvatvAtkAryeNa kAraNAnumAnasya vipakSabAdhakatarkasahakAreNa balavattvAt, tadAhuH - "NicchayasammattaM vAhigiJca sutabhaNiyaniuNarUvaM tu / evaMviho Niogo, hoi imo haMta vannutti / / " tathA cAstikyameva sarvatrAvyabhicaritamanaupAdhikasa-dupadezAdipariNAmena suhaM (zubhaM zuddha) liGgamiti yuktaM pazyAmaH / - u. zrIyazovijayagaNiviracitA tattvArthavRttiH / / [1]- tulA - xxx evaM sthAnAdyAH paJca icchAdibhirguNitA viMzatirbhavanti, te ca pratyekamanuSThAnacatuSkayojitA azItiprakArA bhavanti, tatsvarUpanirUpaNAyopadizati - "prItibhaktivaco'saGgaiH sthAnAdyapi caturvidham / tasmAdayogayogAptermokSayogaH kramAdbhavet / / 7 / / vyA0 prItibhaktIti ete sthAnAdayaH, 'prItiH' 'bhaktiH' 'vacanaM', 'asaGgaH iti bhedacatuSTayenAzItibhedAH bhavanti / / 7 / / - jJAnasAra, 27 - yogASTaka, u. devacandragaNiviracitAvRttiH / / TabArtha - "prIti, bhakti, vacana ane asaMga anuSThAnanA bhede sthAnAdika vIza yoga paNa cAra prakAre che. te sakala yogathI ayoga nAme zailezI yoganI prApti thavAthI anukrame mokSayoga prApta thAya che." - nAra vo 24Arthano anya bhASArtha // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 wNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN yogaviMzikA gAthA-9-10-11.mmmmmmmm. etannivedanapUrvamicchAdibhedabhinnAnAM sthAnAdInAM sAmAnyena yojanAM zikSayannAha - evaM Thiyammi, tatte, nAeNa u joyaNA imA payaDA / ciivaMdaNeNa neyA, navaraM tattaNNuNA sammaM / / 9 / / (chAyA : evaM sthite' tattve jJAtena tu yojanA iyaM prakaTA / caityavandanena jJeyA'3 navaraM tattvajJena" samyag2 / / ) evaM ityAdi / evaM amunA prakAreNecchAdipratibhedairazItibhedo yogaH, sAmAnyatastu sthAnAdiH paJcabheda iti, tattve yogatattve sthite vyavasthite, jJAtena tu dRSTAntena tu, caityavandanena iyaM prakaTA kriyAbhyAsaparajanapratyakSaviSayA, yojanA pratiniyataviSayavyavasthApanA, navaraM kevalaM, tattvajJena samyagavaiparItyena jJeyA / / 9 / / tAmevAha - . arihaMtaceiyANaM, karemi ussagga evamAiyaM / saddhAjuttassa tahA, hoi jahatthaM payannANaM / / 10 / / evaM ca'tthAlaMbaNa-jogavao pAyamavivarIyaM tu / iyaresiM ThANAisu, jattaparANaM paraM seyaM / / 11 / / (chAyA : 'arihaMtaceiyANaM karemi kAussaggaM' evamAdikam / 'zraddhAyuktasya tathA bhavati yathArthaM padajJAnam / / (chAyA : etaJca' arthAlambanayogavataH prAyaH aviparItam tu / .. itareSAM sthAnAdiSu yatnaparAnAM paraM zreyaH / / ) * arihaMta ityAdi / arihaMtaceiyANaM karemi kAussaggaM evamAdicaityavandanadaNDakaviSayaM, zraddhAyuktasya kriyAstikyavataH tathA tena prakAreNoJcAryamANasvarasampanmAtrAdizuddhasphuTavarNAnupUrvIlakSaNena, yathArthaM abhrAntaM padajJAnaM bhavati, parizuddhapadoJcAre doSAbhAve sati parizuddhapadajJAnasya zrAvaNa-sAmagrImAtrAdhInatvAditi bhAvaH / / 10 / / ____eyaM catti / etaJca parizuddhaM caityavandanadaNDakapadaparijJAnam arthaH - 'upadezapadaprasiddhapada-vAkya-mahAvAkyai-damparyArthaparizuddhajJAnam, AlambanaM ca-prathame 1- tulA - caturdA vA sUtra padArthAdibhedenaH, iha sUtrapadAnAmarthaH padArthamAtrolliMganA, AdizabdAd vAkyArthamahAvAkyArthedamparyagraha iti / / 858 / / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 yogaviMzikA gAthA-11 wwwwwwwwwwwwwwwww daNDake'dhikRtatIrthakRd, dvitIye sarve tIrthakRtaH, tRtIye pravacanam caturthe samyagdRSTiH zAsanAdhiSThAyaka ityAdi, tadyogavataH tatpraNidhAnavataH, prAyaH bAhulyena aviparItaM tu abhipsitaparamaphalasampAdakameva, athedameva vyAcaSTe - payavakkamahAvakatthamedaMpajjaM ca ettha cattAri / suyabhAvAvagamammi haMdi pagArA viNiddiTTA / / 859 / / vR0 - padaM ca vAkyaM ca mahAvAkyaM ca padavAkyamahAvAkyAni teSAmarthaH prAduSkarttavyaH prathamataH ziSyasya / makAro'lAkSaNikaH / aidamparyaM ca pazcAt prakAzayet / evamatra vyAkhyAnavidhinirUpaNAyAM catvAraH zrutabhAvAvagame, haMdItyupapradarzane, prakArA bhedA vinirdiSTA iti / tatra dvividhaM padaM subantaM tiGantaM ca / punarapi subantaM tridhA, nAmopasarganipAtabhedAt / tatra nAma ghaTa ityAdi, upasargaH praparetyAdi, nipAtazca vA hItyAdi / tiGantaM ca bhavati pacatItyAdi / ekArthapratipAdakAni padAni, vAkyaM padArthacAlanArUpaM, vAkyAnyeva viziSTataH raikArthacAlitArthapratyavasthAnarUpaM mahAvAkyam / idaM paraM pradhAnaM yatra bhaNane tat tathA, tadbhAva aidamparya sUtrArthabhAvArtha ityarthaH / / 859 / / atha kasmAdeSAM padArthAdInAM vyAkhyAbhedAnAmaGgIkAra ityAzajhyAha - saMpuNNehiM jAyai suyabhAvAvagamo iharahA u / hoI vivajjAsovi hu aNiTThaphalao ya so NiyamA / / 860 / / vR0 - sampUrNaiH padArthAdibhirdarzitairjAyate zrutabhAvasya zAstraparamArthalakSaNasyAvagamo'vavodhaH zrotuH / viparyaye bAdhakamAha itarathA tvanyathA punarbhavati viparyAso viparItazAstrArthapratipattirUpo'pi, hu zabdAt saMzayAnadhyavasAyau gRhyate / yadi nAmaivaM tataH kimityAha-aniSTaphalapradazca narakAdidurgatipAtahetuH punaH sa viparyAso niyamAdavazyambhAvena / / 860 / / athaitAneva padArthAdIn paramatopanyastadRSTAntadvAreNa sAdhayitumicchurAha - eesiM ca sarUvaM aNNehi vi vaNNiyaM ihaM NavaraM / sattuggahaNaTThaddhANabhaTThataNNANaNAeNa / / 861 / / vR0 - eteSAM ca padArthAdInAM svarUpamanyairapi tIrthAntarIyairvarNitam, iha vyAkhyAnAvasare navaraM kevalaM vyAkhyeyasUtrapadAnupanyAsenetyarthaH / kathamityAha-zatrugrahanaSTAdhvabhraSTatajjJAnanyAyena. kasyacit kvacit pATali putrAdau gantuM pravRttasya kAJcid viSamAM bhuvaM prAptasya zatrugrahe pravRtte naSTasya tato'dhvabhraSTasya mArgacyutasya yastajjJAne mArgAvabodhe nyAyasteneti / / 861 / / athainameva nyAyaM darzayati - daguNa purisamettaM dUre No tassaM paMthapucchatthaM / jujai sahasA gamaNaM kayAi sattU tao hojA / / 862 / / vR0 - dRSTvA samavalokya puruSamAtramajJAtavizeSaM puruSameva kevalaM dUre mahatAntareNa vyavadhAne no naiva tasya vimarzakAriNaH pathikasya zatrubhayAd mArgAd bhraSTasya pathipRcchArthaM mArgajijJAsAnimittaM yujyate ghaTate sahasA'paryAlocyetyarthaH gamanaM tatsamIpe / kuto ? yataH kadAcicchatrurdviSannapi yadbhayAnnaSTastakaH puruSo bhavati / / 862 / / vesavivajjAsammivi evaM bAlAiehiM taM gAuM / tatto jujai gamaNaM iTThaphalatthaM NimitteNa / / 863 / / / vR0 - veSaviparyAse'pi-zatruvizeSasya yo viparyAso vailakSaNyaM parivrAjakAdiliGgadhAraNarUpaM tatrApi, kiM punaH zatruvizeSe satItyapizabdArthaH, evaM tatsamIpe pathipRcchArthaM gamanaM na yujyate, zatrorapi pathikavizvAsanArthaM Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-11 113 NANNNNNNNNNNA NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN arthAlambanayogayorjJAnayogatayopayogarUpatvAt tatsahitasya caityavandanasya bhAvacaityavandanatvasiddheH, bhAvacaityavandanasya cAmRtAnuSThAnarUpatvenAvazyaM nirvANaphalatvAditi bhAvaH / prAyograhaNaM sApAyayogavavyAvRttyartham / tathAvidhaveSapratipatteH sambhAvyamAnatvAt / tarhi kiM kartavyamityAzajhyAha bAlAdikebhyo vAlavRddhamadhyamavayaH- sthebhyaH strIpazupAlabhAmahAdirUpebhya ekAntata eva satyavAditayA sambhAvyamAnebhyastaM puruSaM mArgapRcchAyogyaM jJAtvA tatastadanantaraM yujyate gamanam / kimarthamityAha - iSTaphalArthaM iheSTaM phalaM nirupadravamArgaparijJAnaM nimittena manaHpavanazakunAdinA'nukUleneti / / 863 / / itthaM prativastUpamArUpaM dRSTAntamabhidhAya dArTAntike yojayati - evaM tu payatthAI joejjA ettha taMtaNIIe / aidaMpajaM evaM ahigArI pucchiyavvotti / / 864 / / vR0 - evaM / tvanantaroktanItyaiva padArthAdIn padavAkyamahAvAkyArthAn yojayed dArTAntikatayA ghaTayet atra prastute vyAkhyAnavidhau / kathamityAha - tantranItyA zrRtAnusAreNa / tathA hyatra darzanatulyaH padArtho na tasmAdiSTAniSTayoH prAptiparihArau syAtAM, zatrorapi tatrAnivRtteH, zatruveSabhedadarzanatulyo vAkyArtho, na tasmAdapISTasiddhyAdibhAvaH, pUrvoktAdeva hetoH, bAlAbalAdibhyastadavagamatulyastu mahAvAkyArthaH, siddhyati cAsmAjijJAsitorthaH / edamparyaM tu sAkSAdAha-edamparyametad yathA evaM zuddho'dhikArI panthAnaM praSTavyo nAnyaH / itiH prAgvat / / 864 / / : atha sAkSAdeva katicitsUtrANyAzritya padArthAdIni vyAkhyAGgAni darzayannAha - hiMsijja Na bhUyAiM ittha payattho pasiddhago ceva / maNamAiehiM pIDaM sabvesiM ceva Na karijjA / / 865 / / - vR0 - hiMsyAd vyApAdayed na naiva bhUtAni pRthivyAdIn prANinaH / atra sUtre padArthaH prasiddhakazcaiva prakhyAtarUpa eva / tameva darzayati - manaAdibhirmanovAkkAyaiH pIDAM bAdhAM sarveSAM caiva samastAnAmapi jIvAnAM na kuryAd na vidadhyAditi / / 865 / / tathA - AraMbhipamattANaM itto ceiharalocakaraNAI / takaraNameva aNubaMdhao tahA esa vakkattho / / 866 / / * vR0 - A - ArambhaH pRthivyAdhupamaIH sa vidyate yeSAM te ArambhiNo gRhasthAH, pramAdyanti nidrAvikathAdibhiH pramAdaiH sarvasAvadyayogaviratAvapi satyAM te pramattA yativizeSAH, ArambhiNazca pramattAzca ArambhipramattAsteSAm, itaH padArthAJcaityagRhalocakaraNAdi, caityagRhamarhato bhagavato bimbAzrayaH, locakaraNaM ca kezotpATanarUpam, AdizabdAt tattadapavAdAzrayaNena tathApravacanaduSTanigrahAdiparapIDAgrahaH / teSAM karaNaM tatkaraNameva prAgniSiddhahiMsAkaraNameva prAptam / kuta ityAzaGkyAha-anubandhato'nugamAt tathA tatprakArAyAH parapIDAyA ityeSa cAlanArUpo vAkyArtha ityarthaH / / 866 / / avihikaraNammi ANAvirAhaNA duTThameva eesi / tA vihiNA jaiyavvaMti mahAvakkattharUvaM tu / / 867 / / vR0 - avidhikaraNe'nItividhAne caityagRhalocAderarthasyAjJAvirAdhanAd bhagavadvacanavilopanAd duSTamevaiteSAM caityagRhAdInAM karaNam / tatra ceyamAjJA - "jinabhavanakaraNavidhiH zuddhA bhUmirdalaM ca kASThAdi / bhRtakAnatisandhAnaM svAzayavRddhiH samAsena / / 1 / / " locakarmavidhistu - "dhuvaloo ya jiNANaM vAsAvAsAsu hoi therANaM / taruNANaM caumAse vuDDhANaM hoi chammAse / / 1 / / " ityAdi / tat tasmAd vidhinA jinopadezena yatitavyam / ityevaM mahAvAkyArthasya prAkcAlitapratyavasthAnarUpasya rUpaM tu svabhAvaH punaH / / 867 / / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 yogaviMzikA gAthA-11 NNNNNA HANNNNNNNNNNNNNNNNNNA 'dvividho hi yogaH-sApAyo nirapAyazca, tatra nirupakramamokSapathapratikUlacittavRttikAraNaM prAkkAlArjitaM karma apAyastatsahito yogaH sApAyaH, tadrahitastu nirapAya iti / tathA ca sApAyArthAlambanayoga mahAvAkyArthameva gAthApUrvArddhanopasaMharannaidamparyamAha - evaM esA aNubaMdhabhAvao tattao kayA hoi / aidaMpajaM eyaM ANA dhammammi sArotti / / 868 / / vR0 - evaM vidhinA yatne kriyamANe eSA hiMsA'nubandhabhAvata uttarottarAnubandhabhAvAd mokSaprAptiparyavasAnAnugamAt tattvataH paramArthataH kRtA bhavati, mokSasampAdyajinAjJAyA uparamAbhAvAditi / aidamparyametadatra yadutAjJA dharma sAraH / itiH parisamAptau / / 868 / / - upadezapada // * vizeSArthinA upadezapada bhAga-2, gAthA 869 taH 885 tathA upadezarahasya gAthA - 157 taH 171 pariziSTa-1 madhye dRSTavyAH / - - smpaa0|| atha sAnubandhetarAbhivyaktyarthamAha - 12-tulA - A - asyaiva tvanapAyasya,sAnubandhastathA smRtaH / yathoditakrameNaiva, sApAyasya tathAparaH / / 372 / / vR0 - asyaiva tu pUrvoktayogabhAjo jIvasya punaH / anapAyasya yogabAdhakakliSTakarmarahitasya sAnubandhastathA tatprakAraH san, smRtaH zAstrakAraiH / yathoditakrameNaivAdhyAtmadirUpeNaiva sApAyasyAnapAyavilakSaNasya / tathA iti samuJcaye aparo'sAnubandha iti / / 372 / / athApAyameva vyAcaSTe - apAyamAhuH karmava, nirapAyAH purAtanam / pApAzayakaraM citraM, nirupakramasajJakam / / 373 / / / vR0 - apAyamAhuH / karmaiva nAparaM kiJcit / nirapAyA uparatasakalakliSTAdRSTAH tIrthakarAdayaH / purAtanaM prAkkAlopArjitam / pApAzayakaraM mokSapathapratikUlacittavRttihetuH / citraM nAnArUpam / nirupakramasajJakaM upakrama-NamupakramaH sarvata ucchedaH, tato vAstavavipAkasAmarthyaharaNaM, tato viziSTAnuSThAnamiSTayogamapi, nirgatamupakramAnnirupakrama, tatsaJjJA nAma yasya tattathA / / 373 / / apAyamevAdhikRtya paramatasaMvAdamAha - kaNTakajvaramohaistu, samo vighnaH prakIrtitaH / mokSamArgapravRttAnA-mata evAparairapi / / 374 / / vR0 - kaNTakajvaramohaistu / kaNTakena jvareNa mohena ca punaH samastulyaH vighnaH pratyUho jaghanyamadhyamotkRSTabhedabhinnaH prakIrtito nirupitaH mokSamArgapravRttAnAM samyagdarzanAdyArAdhanAvahitAtmanAm / ata eva yoganiranubandhatvAdeva hetoH aparairapi yogibhirna kevalamasmAbhirityapizabdArthaH / yathA hi keSAJcitpathikAnAM kvacitpATaliputrAdau gantuM pravRttAnAM kaNTakajvaradigmohairabhibhUtAnAM yathAkramaM stokabahubahutarakAlaM gamanabhaGgaheturvighnaH sampadyate, evaM yoginAmapi siddhipathaprasthitAnAM tathAvidhakarmodayAt triprakAro'ntarAyaH samupajAyata iti / / 374 / / - yogabinduH svRttiH|| B - apAyAbhAvabhAvAbhyAM sAnubandho'parazca saH / nirupakramakamavApAyo yogasya bAdhakam / / 17 / / vR0 - apAyeti / apAyasyAbhAvabhAvAbhyAM asadbhAvasadbhAvAbhyAM sAnubandho'paro niranubandhazca sa yogaH / apAyarahitaH sAnubandhaH, tatsahitazca niranubandha iti / yogasya bAdhakaM nirupakramaM viziSTAnuSThAnaceSTayApya Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-11-12 115 vataH kadAcit phalavilambasambhave'pi nirapAyatadvato'vilambana phalotpattau na vyabhicAra iti prAyo grahaNArthaH / itareSAM arthAlambanayogAbhAvavatAm etacaityavandanasUtrapadaparijJAnaM, sthAnAdiSu yatnavatAM gurUpadezAnusAreNa vizuddhasthAnavarNodyamaparAyaNAnAmAlambanayogayozca tIvraspRhAvatAM, paraM kevalaM zreyaH, arthAlambanayogAbhAve vAcanAyAM pRcchanAyAM parAvartanAyAM vA tatpadaparijJAnasyAnuprekSA'saMvalitatvena 'anupayogo dravyam' itikRtvA dravyacaityavandanarUpatve'pi sthAnorNayogayatnAtizayAdAlambanaspRhayAlutayA ca taddhatvanuSThAnarUpatayA bhAvacaityavandanadvArA paramparayA svaphalasAdhakatvAditi bhAvaH / / 11 / / sthAnAdiyatnAbhAve ca taJcaityavandanAnuSThAnamaprAdhAnyarUpadravyatAmAskandanniSphalaM viparItaphalaM vA syAditi lezato'pi sthAnAdiyogAbhAvavanto naitatpradAnayogyA ityupadizannAha - iharA u kAryavAsiya-pAyaM ahavA mahAmusAvAo / tA aNurUvANaM ciya, kAyavyo eyavinnAso / / 12 / / nucchedyamanAzyasvavipAkasAmarthya vA karmaiva cAritramohanIyAkhyamapAyaH / / 17 / / bahujanmAntarakaraH sApAyasyaiva sAzravaH / anAzravastvekajanmA tattvAGgavyavahArataH / / 18 / / vR0- bahvati / bahujanmAntarakaro devamanuSyAdyanekajanmavizeSaheturnirupakramakarmaNo'vazyavedanIyatvAt / sApAyasyaivApAyavata eva sAzravo yogaH / ekameva vartamAnaM janma yatra sa tvanAzravaH / nanu kathametadayogikevali-guNasthAnAdarvAk sarvasaMvarAbhAvenAnAzravatvAsambhavAdityata Aha - tattvAGga nizcayaprApako yo vyavahArastataH / tena sAmparAyikakarmabandhalakSaNasyaivAzravasyAbhyupagamAttadabhAve itvarAzravabhAve'pi nAnAzravayogakSatiriti bhAvaH xxx ||18 / / ___ - dvA. dvA., 19 - yogavivekadvAtriMzikA savRttiH / / kimetadevamityAha - apAyazaktimAlinyaM, sUkSmabodhavi(ni)bandhakRt / naitadvato'yaM tattattve, kadAcidupajAyate / / 68 / / vR0 - apAyazaktimAlinyaM / narakAdyapAyazaktimalinatvam kimityAha sUkSmabodhavi-(ni)bandhakRt - apAyahetvAsevanakliSTabIjabhAvena naitadvato'pAyazaktimAlinyavatA ayaM sUkSmo bodhaH tattasmAt tattve iti tattvaviSaye kadAcidupajAyate, avandhyasthUrabodhavIjabhAvAdityarthaH / / 68 / / yasmAdevam - apAyadarzanaM tasmAcchrutadIpAnna tAttvikam / tadAbhAlambanaM tvasya, tathA pApe pravRttitaH / / 69 / / vR0 - apAyadarzanaM-doSadarzanaM tasmAcchratadIpAdAgamAt, na tAttvikaM - na pAramArthikamasyeti yogaH / tadAbhAlambanaM tu - paramArthAbhAviSayaM punarbhavati bhrAntyA, kuta ityAha - tathA pApe pravRttitaH - tathA citrAnAbhogaprakAreNa pApe pravRtteriti / / 69 / / - yogadRSTisamuJcayaH savRttiH / / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavizikA gAthA-12 (chAyA : itarathA' tu kAyavAsitaprAyaM athavA mahAmRSAvAdaH / tasmAt anurUpANAm eva kartavyaH etadvinyAsaH / / ). iharA u tti / itarathA tu arthAlambanayogAbhAvavatAM sthAnAdiyatnAbhAve tu tat caityavandanAnuSThAnaM, kAyavAsitaprAyaM sammUrcchanajapravRttitulyakAyaceSTitaprAyaM mAnasopayogazUnyatvAt, upalakSaNAdvAgvAsitaprAyamapi draSTavyaM, tathA cAnanuSThAnarUpatvAnniSphalametaditi bhAvaH / athavA iti doSAntare, taJcaityavandanAnuSThAnaM mahAmRSAvAdaH, "sthAnamaunadhyAnairAtmAnaM vyutsRjAmi" (ThANeNaM moNeNaM jhANeNaM appANaM vosirAmi) iti pratijJayA vihitasya caityavandanakAyotsargAdeH sthAnAdibhaGge mRSAvAdasya sphuTatvAt, svayaM vidhiviparyayapravRttau pareSAmetadanuSThAne mithyAtvabuddhijananadvArA' tasya laukikamRSAvAdAdatigurutvAJca, tathA ca viparItaphalaM teSAmetadanuSThAnaM sampannam / ye'pi sthAnAdizuddhamapyaihikakIrtyAdIcchayA''muSmikasvarlokAdivibhUtIcchayA vaitadanuSThAna kurvanti teSAmapi mokSArthakapratijJayA vihitametattadviparItArthatayA kriyamANaM viSagarAnuSThAnAntarbhUtatvena mahAmRSAvAdAnubandhitvAdviparItaphalameveti / viSAdyanuSThAnasvarUpaM cetthamupadarzitaM 'pataJjalyAdyuktabhedAn svatantreNa saMvAdayatA granthakRtaiva yogabindau - "viSaM garo'nanuSThAnaM, taddheturamRtaM param / gurvAdipUjAnuSThAna-mapekSAdividhAnataH / / 155 / / " 1- tulA - jo jahavAyaM na kuNai micchaTThiI tao hu ko aNNo / vaDhei ya micchattaM parassa saMkaM jaNemANo / / ___- upadezamAlA / / | 2 - etadeva dRDhayannAha - itthaM caitadyataH proktaM sAmAnyeneva paJcadhA / viSAdikamanuSThAnaM vicAre'traiva yogibhiH / / 154 / / vR0 - itthamidamprakAram / cakAraH pUrvoktabhAvanArthaH etadanuSThAnabhedalakSaNaM vastu yato yasmAt proktam sAmAnyainaiva na tu caramA'caramAvartabhedamapekSya paJcadhA - paJcabhiH prakAraiH, viSAdikaM - viSagarAdibhedamanuSThAnaM prastutameva vicAre - paryAlocane atraivA-'sminneva yogamate pataJjaliprabhRtibhiH yogibhiH / / 154 / / - yogabindu savRttikaH / / 3] -A - vR0 - viSaM - sthAvarajaGgamabhedabhinnam tato viSamiva viSam, evaM garo'pi yojanIyaH paraM garaH - kudravyasaMyogajo viSavizeSaH, ananuSThAna-anuSThAnAbhAsam, tathA taddheturanuSThAnahetuH, amRtamivAmRtamamaraNahetutvAt / paraM-prakRSTaM, gurvAdipUjAnuSThAnam prakRtameva vartate / kuta ityAha - apekSAdividhAnataH apekSAyA ihalokaparalokaphalaspRhAnurUpAyA AdizabdAdanAbhogAdezca yadvidhAnaM vizeSastasmAt / / 155 / / - yogabinduvRttiH / / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-12 117 viSaM sthAvarajaGgamabhedabhinnam, tato viSamiva viSam, evaM gara iva garaH, paraM garaH kudravyasaMyogajo viSavizeSaH, ananuSThAnaM anuSThAnAbhAsaM, taddhetuH anuSThAnahetuH, amRtamivAmRtaM amaraNahetutvAt, apekSA-ihaparalokaspRhA, AdizabdAdanAbhogAdezca yad vidhAnaM vizeSastasmAt / 4"viSaM labdhyAdyapekSAtaH, idaM sacittamAraNAt / mahato'lpArthanAjjJeyaM, laghutvApAdanAttathA / / 156 / / " labdhyAdeH labdhikIrtyAdeH, apekSAtaH spRhAtaH, idaM anuSThAnaM, viSaM sazcittamAraNAt parizuddhAntaHkaraNapariNAmavinAzanAt tathA mahato'nuSThAnasya, alpArthanAt tucchalabdhyAdiprArthanena, laghutvasyApAdanAdidaM viSaM jJeyam / 5"divyabhogAbhilASeNa, garamAhurmanISiNaH / etadvihitanItyaiva, kAlAntaranipAtanAt / / 157 / / " etad anuSThAnaM aihikabhoganispRhasya svargabhogaspRhayA garamAhuH, vihitanItyaiva viSoktanItyaiva, B - viSaM garo'nanuSThAnaM taddheturamRtaM param / gurvAdipUjAnuSThAnamiti paJcavidhaM jaguH / / 11 / / vR0 - viSamiti / paJcAnAmanuSThAnAnAmayamuddezaH / / 11 / / - dvA. dvA., 13 - muktyadveSaprAdhAnyadvAtriMzikA svRttiH|| C - viSaM garo'nanuSThAnaM, taddheturamRtaM param / gurusevAdyanuSThAnamiti paJcavidhaM jaguH / / 2 / / . - adhyAtmasAra, 10 - sadanuSThAnAdhikAraH / / 4]-A- vR0 - viSaM labdhyAdyapekSAto labdhikIrtyAdispRhAlakSaNAyAH sakAzAt, idamanuSThAnaM vartate / kuta ityAha saJcitamAraNAt parizuddhAntaHkaraNapariNAmavinAzanAt mahato'nuSThAnasya alpArthanAd - atitucchalabdhyAdispRhaNAtsakAzAt laghutvApAdanaM - laghubhAvAdhAnaM tasmAt / tathA iti hetvantarabhAvanArthaH / jJeyamidaM viSamiti / / 156 / / -yogabinduvRttiH svRttiH|| B - viSaM labdhyAdyapekSAtaH kSaNAtsaJcitamAraNAt xxx / / 12 / / vR0 - viSamiti / labdhyAdyapekSAto labdhikIrtyAdispRhAto yadanuSThAnaM tadviSamucyate / kSaNAttatkAlaM cittasya zubhAntaHkaraNapariNAmasya nAzanAt tadAttabhogenaiva tadupakSayAt / anyadapi hi sthAvarajaGgamabhedabhinnaM viSaM tadAnImeva nAzayati xxx ||12 / / ___ - dvA. dvA., 13 - muktayadveSaprAdhAnyadvAtriMzikA savRttiH / / C - AhAropadhipUjarddhi-prabhRtyA zaMsayA kRtam / zIghraM sazcittahantRtvA-dviSAnuSThAnamucyate / / 3 / / sthAvaraM jaGgamaM cApi, tatkSaNaM bhakSitaM viSam / yathA hanti tathedaM sa-citamaihikabhogataH / / 4 / / ___ - adhyAtmasAra, 10 - sadanuSThAnAdhikAraH / / 5- A - vR0 divyabhogAbhilASeNa - aihikabhoganiHspRhasya svargasthAnabhavabhogAbhiSvaGgarUpeNa garamanuSThAnam AhurmanISiNo matimantaH etaddevAdipUjAdyanuSThAnam vihitanItyaiva saJcittamAraNAdirUpayaiva, paraM kAlAntarani Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 yogaviMzikA gAthA-12 kevalaM kAlAntare bhavAntararUpe, nipAtanAt anarthasampAdanAt / viSaM sadya eva vinAzahetuH, garazca kAlAntareNetyevamupanyAsaH / "anAbhogavatazcaita-dananuSThAnamucyate / sampramugdhaM mano'syeti, tatazcaitadyathoditam / / 158 / / " pAtanAt kAlAntare bhavabhavAntararUpe'narthasampAdanAd AtmanaH kila viSaM sadya eva vinAzahetuH garazca kAlAntareNetyevamupanyastamiti / / 157 / / - - yogabinduvRttiH / / B - xxx divyabhogAbhilASeNa garaH kAlAntare kSayAt / / 12 / / vR0 - divyabhogasyAbhilASa / aihikabhoganirapekSasya sataH svargasukhavAJchAlakSaNastena anuSThAnaM gara ucyate / kAlAntare bhavAntaralakSaNe kSayAbhogAtpuNyanAzenAnarthasampAdanAt / garo hi kudravyasaMyogajo viSavizeSaH, tasya ca kAlAntare viSavikAraH prAdurbhavatIti / ubhayApekSAjanitamatiricyate ? nobhayAMpekSAyAmapyadhikasya valavattvAditi sambhAvayAmaH / / 12 / / __- dvA. dvA., 13 - muktayadveSaprAdhAnyadvAtriMzikA savRttiH / / C - divyabhogAbhilASeNa, kAlAntaraparikSayAt / svAdRSTaphalasampUrte-garAnuSThAnamucyate / / 5 / / yathA kudravyasaMyoga-janitaM garasajJitam / viSaM kAlAntare hanti, tathedamapi tattvataH / / 6 / / niSedhAyAnayoreva, vicitrAnarthadAyinoH / sarvatraivAnidAnatvaM, jinendraiH pratipAditam / / 7 / / - adhyAtmasAra, 10 - sadanuSThAnAdhikAraH / 6 -A - vR0 - anAbhogavatazca ihalokaparalokayorapi sammUrchanajatulyapravRttitayA kvaciMdapraNihitamanasaH puna puMsaH 'etad' gurudevapUjAdyanuSThAnaM tathAvidhasamudayAdivazAdvidhIyamAnamapi ananuSThAnamucyate-anuSThAnameva = bhavatItyarthaH / kuta etadityAha 'sampramugdhaM-saM iti sarvataH prakarSeNa mugdhaM sannipAtopahatasyeva mohamanadhyavasAya mAtrarUpamApannaM manaH antaHkaraNaM asya-anAbhogavataH itiH pAdaparisamAptau / yata evaM 'tatazca' manaHsampramohA deva hetoH etat prAguktam 'yathoditaM' - yathA nirUpitaM tathaiveti / / 158 / / - yogabinduvRttiH / / B - sammohAdananuSThAnam xxx ||13 / / vR0 - sammohAditi / sammohAt sannipAtopahatasyeva sarvato'nadhyavasAyAdananuSTAnamucyate, anuSThAnameva = bhavatIti kRtvA xxx ||13 / / - dvA. dvA., 13 - muktayadveSaprAdhAnyadvAtriMzikA savRttiH / C - anAbhogavataH sApi dharmAhAnikRto varam / zubhA tattvena naikApi praNidhAnAdhabhAvataH / / 9 / / vR0 - anAbhogavata iti / anAbhogavataH sammUrchanajaprAyasya svabhAvata eva vainayikaprakRteH sApi lokapaGktyA dharmakriyApi dharmAhAnikRto dharme mahattvasyaiva yathAsthitasyAjJAnAdbhavotkaTecchAyA abhAvena mahatyalpatvApratipatterdharmahAnyakAriNo varamanyApekSayA manAk sundarA / tattvena tattvataH punaHkApi praNidhAnAdyabhAvato naikApi varaM, praNidhAnAdInAM kriyAzuddhihetutvAt / / 9 / / - dvA. dvA., 10 - yogalakSaNadvAtriMzikA savRttiH / / D - praNidhAnAdyabhAvena, kAnadhyavasAyinaH / sammUrchimapravRttyAbha-mananuSThAnamucyate / / 8 / / oghasajJA'tra sAmAnya-jJAnarUpA nibandhanam / lokasaJjJA ca nirdoSa-sUtramArgAnupekSiNI / / 9 / / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-12 119 anAbhogavataH kutrApi phalAdAvapraNihitamanasaH, etad anuSThAnaM ananuSThAnaM anuSThAnameva na bhavatItyarthaH / sam iti samantataH prakarSeNa mugdhaM sannipAtopahatasyevAnadhyavasAyApannaM, mano'sya, itiH pAdasamAptau / yata evaM tato yathoditaM tathaiva / 7"etadrAgAdidaM hetuH, zreSTho yogavido viduH / sadanuSThAnabhAvasya, zubhabhAvAMzayogataH / / 159 / / " na lokaM nApi sUtraM no guruvAcamapekSate / anadhyavasitaM kiJcit-kurute caughasaMjJayA / / 10 / / zuddhasyAnveSaNe tIrtho-cchedaH syAditi vAdinAm / lokAcArAdarazraddhA, lokasajheti gIyate / / 11 / / tasmAdgatAnugatyA yat-kriyate sUtravarjitam / oghato lokato vA, tadananuSThAnameva hi / / 15 / / akAmanirjarAGgatvaM, kAyakalezAdihoditam / sakAmanirjarA tu syAt, sopayogapravRttitaH / / 16 / / - adhyAtmasAra, 10 - sadanuSThAnAdhikAraH / / [7]- A - vR0 - etadrAgAt sadanuSThAnabhAvabahumAnAt idaM AdidhArmikakAlabhAvi devapUjAdyanuSThAnaM kriyamANam hetuH kAraNam zreSTho-'vandhyo vartate etadyogavido viduHjAnate, kasya heturityAha 'sadanuSThAnabhAvasya' - tAttvikadevapUjAdyAcArapariNAmasya ? kuta ityAha zubhabhAvAMzayogataHmuktyadveSeNa manAgmuktyanurAgeNa vA zubhabhAvalezasaGgamAt / / 159 / / - yogabinduvRttiH / / ___B - sadanuSThAnarAgeNa, taddheturmArgagAminAm / etaca caramAvarte'-nAbhogAdevinA bhavet / / 17 / / - adhyAtmasAra, 10 - sadanuSThAnAdhikAraH / / C- xxx sadanuSThAnarAgataH / taddhetuH xxx / / 13 / / vR0 xxx sadanuSThAnarAgataH tAttvikadevapUjAdyAcArabhAvabahumAnAdAdidhArmikakAlabhAvidevapUjAdyanuSThAnaM taddhetarucyate / maktayadveSeNa manAga maktayanarAgeNa vA zabhabhAvalezasaGgamAdasya sadanaSThAnahetatvAta xxx ||13 / / . nanvadveSo'thavA rAgo mokSe taddhetutocitaH / Aye tatsyAdabhavyAnAmantye na syAttadadviSAm / / 17 / / vR0 - nanviti / muktayadveSaprayuktAnuSThAnasya taddhetutve'bhavyAnuSThAnavizeSe'tivyAptiH, navamagraiveyakaprAptemuktyadveSaprayuktatvapradarzanAt / muktirAgaprayuktAnuSThAnasya tattve tu manAg rAgaprAkkAlInamuktyadveSaprayuktAnuSThAne'vyAptirityarthaH / / 17 / / na cAdveSe vizeSastu ko'pIti prAga nidarzitam / ISadrAgAdvizeSazcedadveSopakSayastataH / / 18 / / vR0 - na ceti / adveSe vizeSastu na ca ko'pyasti abhAvatvAditi prAk pUrvadvAtriMzikAyAM nidarzitaM / ISadrAgAcedvizeSastarhi tata evAdveSasyopakSayaH / vizeSaNenaiva kAryasiddhau vizeSyavaiyarthyAt / itthaM ca 'muktayadveSeNa manAga muktayanurAgeNa vA taddhetutvamiti' vacanavyAghAta iti bhAvaH / / 18 / / utkaTAnutkaTatvAbhyAM pratiyogikRto'stvayam / naivaM satyAmupekSAyAM dveSamAtraviyogataH / / 19 / / vR0 - utkaTeti / abhavyAnAM muktau utkaTadveSAbhAve'pyanutkaTadveSo bhaviSyati / anyeSAM tu dveSamAtrAbhAvAdevAnuSThAnaM taddhetuH syAditi pUrvArdhArthaH / naivaM, upekSAyAM satyAM dveSamAtrasya viyogataH / anyathA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 yogaviMzikA gAthA-12 VNNNNNNA NNNNNNN etadrAgAt sadanuSThAnabahumAnAt idaM AdidhArmikakAlabhAvi devapUjAdyanuSThAnaM, sadanuSThAnabhAvasya tAttvikadevapUjAdyAcArapariNAmasya muktyadveSeNa manAg muktyanusAreNa vA zubhabhAvalezayogAt zreSTho avandhyo, heturiti yogavido viduH jAnate / "jinoditamiti tvAhu-rbhAvasAramadaH punaH / saMvegagarbhamatyanta-mamRtaM munipuGgavAH / / 160 / / " sveSTasAMsArikasukhavirodhitvenotkaTo'pi dveSasteSAM muktau syAdityuttarArdhArthaH / / 19 / / samAdhatte - satyaM bIjaM hi tadvetoretadanyatarArjitaH / muktayadveSo (kriyArAgo) na tenAtiprasaGgaH ko'pi dRzyate / / 20 / / vR0 - satyamiti / taddhetoranuSThAnasya hi bIjaM / etayormuktatyadveSarAgayoranyatareNArjito janitaH kriyArAgaH sadanuSThAnarAgaH / tenAtiprasaGgaH ko'pi na dRzyate / abhavyAnAmapi svargaprAptihetumuktayadveSasattve'pi tasya sadanuSThAnarAgAprayojakatvAd bAdhyaphalApekSAsahakRtasya sadanuSThAnarAgAnubandhitvAt / / 20 / / api bAdhyA phalApekSA sadanuSThAnarAgakRt / sA ca prajJApanAdhInA muktayadveSamapekSate / / 21 / / vR0 - apIti / bAdhyA bAdhanIyasvabhAvA / phalApekSA'pi saubhAgyAdiphalavAJchApi / sadanuSThAne rAgakRt rAgakAriNI sA ca bAdhyaphalApekSA ca / prajJApanAdhInA upadezAyattA / muktayadveSamapekSate kAraNatvena / / 21 / / yataH - abAdhyA sA hi mokSArthazAstrazravaNaghAtinI / muktayadveSe tadanyasyAM buddhirmArgAnusAriNI / / 22 / / vR0 - abAdhyeti / abAdhyA hi sA phalApekSA / mokSArthazAstrazravaNaghAtinI tatra viruddhatvabuddhyAdhAnAd vyApannadarzanAnAM ca tacchravaNaM na svArasikamiti bhAvaH / tattasmAnmuktayadveSe sati anyasyAM vAdhyAyAM phalApe-kSAyAM samucitayogyatAvazena mokSArthazAstrazravaNasvArasyotpannAyAM buddhirmArgAnusAriNI mokSapathAbhimukhazAlinI bhavatIti bhavati teSAM tIvrapApakSayAt sadanuSThAnarAgaH / / 22 || - dvA. dvA., 13 - muktyadveSaprAdhAnyadvAtriMzikA savRttiH / / D - caturthaM caramAvarte, tasmAddharmAnurAgataH / anuSThAnaM vinirdiSTaM, bIjAdikramasaGgatam / / 20 / / bIjaM ceha janAn dRSTvA, zuddhAnuSThAnakAriNaH / bahumAna-prazaMsAbhyAM, cikIrSA zuddhagocarA / / 21 / / tasyA evAnubandhazcA-kalaGkaH kIrtyate'GkuraH / taddhatvanveSaNA citrA, skandhakalpA ca varNitA / / 22 / / pravRttisteSu citrA ca, patrAdisadRzI matA / puSpaM ca guruyogAdi-hetusampattilakSaNam / / 23 / / bhAvadharmasya sampattiA ca saddezanAdinA / phalaM tadatra vijJeyaM, niyamAnmokSasAdhakam / / 24 / / - adhyAtmasAra, 10 - sadanuSThAnAdhikAraH / / |8]- A - vR0 - jinoditaM - jinanirUpitaM iti tu anenaivAbhiprAyeNa vidhIyamAnaM Ahurbuvate bhAvasAraM - zuddhazraddhApradhAnam / ado'nuSThAnaM punaH tathA saMvegagarbhamantaHpravezitanirvANAbhilASam atyantamatIva amRtamamaraNahetutvAdamRtasaJjJam, 'munipuGgavAH' - gautamAdimahAmunaya iti / / 160 / / - yogabinduvRttiH / / tulA - xxx amRtaM tu syAcchraddhayA jainavartmanaH / / 13 / / vR0 - xxx jainavartmano jinoditamArgasya zraddhayA idameva tattvamityadhyavasAyalakSaNayA tvanuSThAnamamRtaM syAt amaraNahetutvAt / taduktaM - "jinoditamiti tvAhurbhAvasAramadaH punaH / saMvegagarbhamatyantamamRtaM munipuGgavAH / / 1 / / " / / 13 / / - dvA. dvA., 13 - muktyadveSaprAdhAnyadvAtriMzikA savRttiH / / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-12-13 121 jinoditamityeva, bhAvasAraM zraddhApradhAnaM, adaH anuSThAnaM, saMvegagarbhaM mokSAbhilASasahitaM atyantaM atIva amaraNahetutvAdamRtasaJjJamAhuH munipuGgavAH gautamAdimahAmunayaH / eteSu trayaM yogAbhAsatvAdahitam, dvayaM tu sadyogatvAddhitamiti tattvam / yata evaM sthAnAdiyatnAbhAvavato'nuSThAne mahAdoSaH tat tasmAt, anurUpANAmeva yogyAnAmeva, etadvinyAsaH caityavandanasUtrapradAnarUpaH kartavyaH / / 12 / / ke etadvinyAsAnurUpA ityAkAGkSAyAmAha - je desaviraijuttA, jamhA iha vosirAmi kAyaM ti / sui viraIe imaM, tA sammaM ciMtiyavvamiNaM / / 13 / / (chAyA : ye dezaviratiyuktAH yasmAt iha 'vyutsRjAmi kAyam" iti / ___ zruyate viratau idaM tataH samyak ciMtitavyaM etat / / je ityAdi / ye dezaviratiyuktAH paJcamaguNasthAnapariNatimantaH te iha anurUpA iti zeSaH / kutaH ? ityAha-yasmAt iha caityavandanasUtre, 'vyutsRjAmi kAyam' zrUyate, idaM ca viratau satyAM sambhaC - sahajo bhAvadharmo hi, zuddhazcandanagandhavat / etadgarbhamanuSThAna-mamRtaM sampracakSate / / 25 / / jainImAjJAM puraskRtya, pravRttaM cittazuddhitaH / saMvegagarbhamatyanta-mamRtaM tadvido viduH / / 26 / / zAstrArthAlocanaM samyak, praNidhAnaM ca karmaNi / kAlAdyaGgAviparyAso-'mRtAnuSThAnalakSaNam / / 27 / / - adhyAtmasAra, 10-sadanuSThAnAdhikAraH / / [9]- tulA - A -dvayaM hi sadanuSThAnaM, trayamatrAsadeva ca / tatrApi caramaM zreSThaM, mohogaviSanAzanAt / / 28 / / - adhyAtmasAra, 10-sadanuSThAnAdhikAraH / / 'B - vidhi-bhakti-upayogAdisAcivye devapUjAdikamamRtAnuSThAnameva, antato vidhyadveSasyApi sattve prathamayogAGgasampattyA'nubandhato vidhirAgasAmrAjye 'etadrAgAdidaM hetuH zreSTho yogavido viduH' iti vacanAt taddhatvanuSThAnarUpaM, taddvayamapi cAdeyaM bhavati, viSagarAnanuSThAnAnAmeva heyatvAdityadhyAtmacintAtmakAH / ata evAbhogAnAbhogAbhyAM dravyastavasya yad dvaividhyamuktaM grAnthikaistadupapadyate / tadAhuH - "devaguNaparitrANA tabbhAvANugayamuttamaM vihiNA / AcArasAraM jiNapUaNeNa Abhogadavyathao / / 1 / / etto carittalAbho hoi lahu sayalakammaNiddalaNo / tA ettha sammameva hi payaTTiavvaM sudiTThIhiM / / 2 / / pUAvihivirahAo aparinnANAu jiNagayaguNANaM / suhapariNAmakayattA eso'NAbhogadavyathao / / 3 / / guNaThANaThANagattA eso evaMpi guNakaro ceva / suhasuhayarabhAvavisuddhiheuo bohilAbhAo / / 4 / / asuhakkhaeNa dhaNiyaM dhannANaM AgamesibhaddANaM / amuNiya guNevi nUNaM visae pII samucchalai" / / 5 / / - pratimAzataka vRttiH gA. 71 / / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 yogaviMzikA gAthA-13 NNNNNNNNNNNNNNN vati, tadabhAve kAyavyutsargAsambhavAt, tasya guptirUpaviratibhedatvAt, tataH samyak cintitavyametat yaduta kAyaM vyutsRjAmi iti pratijJAnyathAnupapattyA dezaviratipariNAmayuktA eva caityavandanAnuSThAne'dhikAriNaH, teSAmevAgamaparatantratayA vidhiyatnasambhavenAmRtAnuSThAnasiddheriti / etaJca madhyamAdhikArigrahaNaM tulAdaNDanyAyenAdyantagrahaNArtham, tena paramAmRtAnuSThAnaparAH sarvaviratAstattvata eva / taddhatvanuSThAnaparAH apunarbandhakA api ca vyavahArAdihAdhikAriNo gRhyante, kugrahavirahasampAdanenApunarbandhakAnAmapi caityavandanAnuSThAnasya phalasampAdakatAyAH 'paJcAzakAdiprasiddhatvAdi 1-A - ahavAvi bhAvabheyA ogheNa apuNabaMdhagAINaM / savvAvi tihA NeyA sesANamimI Na jaM samae / / 3 / / vR0 - ahetyAdi / athavA'pItinipAtaH pUrvoktaprakArApekSayA prakArAntaratvadyotanArthaH, bhAvabhedAt . pariNAmavizeSAd guNasthAnakavizeSasambhavAt pramodamAtrarUpAdvA vandanAdhikArijIvagatAttridhA vijJeyeti sambandhaH, oghena - sAmAnyena-vivakSitapAThakriyAlpatvAditayetyarthaH, keSAmityAha-apunarbandhakAdInAm-apunabandhakaprabhRtikAnAM vandanAdhikAriNAM, tatrApunarbandhako vyAkhyAtapUrvaH, AdizabdAdaviratasamyagdRSTidezasarvaviratigrahaH, sarvA'pi namaskArAdibhedena jaghanyAdiprakArA api, AstAmekA kAciditi, tatrApunarbandhakasya jaghanyA, tatpariNAmasya vizuddhyapekSayA jaghanyatvAt, aviratasamyagdRSTemadhyamA, tatpariNAmasya vizuddhimaGgIkRtya madhyamatvAt, sAmAnyaviratasya tUtkRSTA, tatpariNAmasya tathAvidhatvAdeveti, athavA'punarbandhakasyApi tridhA pramodarUpabhAvatraividhyAdeva-mitarayorapIti, athApunarbandhakAdInAmiti kasmAduktaM ?. mArgAbhimukhAderapi bhAvabheda-sadbhAvAdityatrAha-zeSANAm-apunarbandhakAdivyatiriktAnAM sakRdvandhaka-mArgAbhimukha-mArgapatita-taditaramithyAdRzAm, imIti iyamadhikRtA bhAvabhedena bhedavatI vandanA, pAThAdibhedavatI tu syAdapi na-naiva, yadyasmAt samaye-siddhAnte, bhaNiteti zeSaH, teSAM tadyogyatAvikalatvAditi gAthArthaH / / 3 / / pAvaM Na tibvabhAvA kuNai Na bahumaNNaI bhavaM ghoraM / uciyaTTiiM ca sevai savvatthavi apuNabaMdhotti / / 4 / / vR0 - 'apunarbandhakAdInAmiyaM bhavatI' tyuktamatastA~lakSaNato nirUpayannapunarbandhakaM tAvadAha pAvetyAdi pApam - azuddhaM karma, tatkAraNatvAddhiMsAdyapi pApaM tat, na-naiva, tIvrabhAvAd-gADhasaMkliSTapariNAmAt, karoti-vidhatte, atyantotkaTamithyAtvAdikSayopazamena labdhAtmanairmalyavizeSatvAt, tIvrativizeSaNAdApannamatIvrabhAvAt karotyapi tathAvidhakarmadoSAt, tathA na bahu manyate-na bahumAnaviSayIkaroti, bhavaM-saMsAram, ghoraM-raudraM, tasya ghoratvAvagamAt, tathA ucitasthitim-anurUpapratipattim, ca zabdaH samuJcaye, sevate-bhajate karmalAghavAt, sarvatrApi, AstAmekatra dezakAlAvasthApekSayA samasteSvapi devA'tithi-mAtA-pitRprabhRtiSu mArgAnusAritAbhimukhatvena, mayUrazizudRSTAntAd, apunarbandhakaH - uktanirvacano jIvaH, ityevaMvidhakriyAliGgo bhavati, iti gAthArthaH / / 4 / / sussUsa dhammarAo gurudevANaM jahAsamAhIe / veyAvace Niyamo sammaddiTThissa liMgAI / / 5 / / vR0 - samyagdRSTi liGgata Aha - sussUsetyAdi / zrotumicchA zuzrUSA dharmazAstraviSayA geyarAginarakinnarageyazuzrUSAdhikA jijJAsottarakAlabhAvinI, iha ca hrasvatA prAkRtatvAt, tathA dharmarAgaH kuzalAnuSThAnAnurAgaH, sAmagrIvaikalyAttadakaraNe'pi cetaso'nubandhaH kAntArAtItadaridrabrAhmaNahaviHpUrNabhojanAbhilASAtiriktaH, tathA gurude Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-13 123 wwwNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN tyavadheyam / vAnAM - dharmAcAryaparamArAdhyAnAm, yathAsamAdhi - svasamAdhAnAnatikrameNa, na punarasadgrahaNena, vaiyAvRttye - vyAvR(pR)tabhAve tatkarmaNi vA, niyamo-niyogo'vazyaM mayaitadgurukAryaM devakArya (vA) kartavyamityabhinivezalakSaNo, guNajJazraddhAlu-manuSyacintAmaNivaiyAvRttyaniyamAdhikaH, iha cazabdo lupto draSTavyaH, kimityAha - samyagdRSTeHaviratasamyagdarzanino jIvasya liGgAni lakSaNAni bhavanti, granthibhedena tattve tIvrabhAvAt, iti gAthArthaH / / 5 / / maggaNusArI saDDo paNNavaNijjo kiyAparo ceva / guNarAgI sakAraMbhasaMgao taha ya cArittI / / 6 / / vR0 - cAritriNaH svarUpata Aha - maggaNusArItyAdi / mArga - tattvapathamanusarati - anuyAtItyevaMzIlo mArgAnusArI - nisargatastattvAnukUlapravRttizcAritramohanIyakarmakSayopazamAt, etaJca tattvAvAptiM pratyavandhyakAraNaM, kAntAragatavivakSitapuraprAptisadyogyatAyuktAva(kUpAMtha)syeva, tathA zrAddhaH - tattvaM prati zraddhAvAn tatpratyanIkaklezahrAsAtizayAdavAptavyamahAnidhAnatadgrahaNavidhAnopadezazraddhAlunaravat, vihitAnuSThAnarucirvA tathA ata eva kAraNadvayAt prajJApanIyaH -- kathaJcidanAbhogAdanyathApravRttau tathAvidhagItArthena sambodhayituM zakyastathAvidhakarmakSayopazamAdavidyamAnAsadabhinivezaH prAptavyamahAnidhi-tadgrahaNAnyathApravRttasukarasambodhanaravat, tathA - ata eva kAraNAkriyAparaH . cAritramohanIyakarmakSayopazamAnmuktisAdhanAnuSThAnakaraNaparAyaNaH, tathAvidhanidhAnagrAhakavat, ca zabda: samuccaye, eva zabdo'vadhAraNe, evaM cAnayoH prayogaH-kriyApara eva, nAkriyAparo'pi, satkriyArUpatvAccAritrasya, tathA guNarAgI - vizuddhAdhyavasAyatayA svagateSu paragateSu vA guNeSu - jJAnAdiSu rAgaH - pramodo yasyAstyasau guNarAgI, nirmatsara ityarthaH, tathA zakyArambhasaGgataH-kartuM zakanIyAnuSThAnayukto, na zakye pramAdyati na cAzakyamArabhata iti bhAvaH, tathAti samuJcayArthaH, tatazca mArgAnusAritAdiguNayuktaH zakyArambhasaGgatazceti syAt, cAritrI - sarvato dezato vA cAritrayukto bhavatIti gamyam, iti gAthArthaH / / 6 / / ete ahigAriNo iha Na u sesA davvaovi jaM esA / iyarIe joggayAe sesANa u appAhANatti / / 7 / / ...vR0 - apunarbandhakAdInAM svarUpamabhihitam, atha teSAmeva bhAvavandanAyAmadhikAritAM zeSANAM cAnadhikAritAM darzayannidamAha - ete ityAdi / ete'nantaroktasvarUpA apunarbandhakAdayaH, adhikAriNaH - tadyogyatvenAdhikAravantaH, iha bhAvavandanAyAm, na tu zeSA - na punarapunarbandhakAdibhyo'pare mArgAbhimukha-mArgapatita-sakRd bandhakatadanyamithyAdRzo'dhikAriNa iti prakRtam, kuta etadevamityAha - dravyato'pi - bhAva-vyatirikeNApi, AstAM bhAvataH, yad - yasmAtkAraNAt, eSA vandanA, dravyavandanA'pItyarthaH, itarasyA - bhAvato vandanAyAH, yogyatAyAm - arhatAyAM satyAM bhavati, nAnyathA, ataH kathaM bhAvavandanAdhikAriNo bhavantIti, nanu bhAvavandanAyA ayogyAnAmapi keSAJciavyavandaneSyate'taH kathamuktaM bhAvavandanAnarhANAM dravyavandanA'pi na bhavatItyatrAha - zeSANAM tu - zeSANAM punarapunarbandha-kAdibhyo'nyeSAM sakRdvandhakAdInAm, apradhAnA-anuttamA dravyavandanA bhavati, na tu pradhAnA, bhAvavandanAyA akAraNatvAttasyAH, idamuktaM bhavati-dravyazabdo yogyatAyAmaprAdhAnye ca vartate, tatra zeSANAM bhAvavandanA'yogyatvena yA pradhAnA dravyavandanA sA na bhavati, tadayogyatayA tvapradhAnadravyavandanA syAdapi, iti zabdo vAkyArthasamAptau / iti gAthArthaH / / 7 / / - paJcAzakam, 3 - caityavandanapaJcAzakam, savRttikam / / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 yogaviMzikA gAthA-13 ye tvapunarbandhakAdibhAvamapyaspRzanto vidhibahumAnAdirahitA gatAnugatikatayaiva caityavandanAdyanuSThAnaM B - asyaiva pUrvasevoktA mukhyA'nyasyopacArataH / asyAvasthAntaraM mArgapatitAbhimukhau punaH / / 2 / / vR0 - asyaiveti / asyaiva apunarbandhakasyaiva uktA gurvAdipUjAlakSaNA pUrvasevA mukhyA kalyANAzayayogena nirupacaritA / anyasyApunarbandhakAtiriktasya sakRdvandhakAdeH punaH upacArataH sA tathAvidhabhavavairAgyAbhAvAt / mArgapatita-mArgAbhimukhau punarasyA'punarbandhakasyAvasthAntaraM dazAvizeSarUpau / mArgo hi cetaso'vakragamanaM bhujaGgamanalikAyAnatulyo viziSTaguNasthAnAvAptipraguNaH svarasavAhIkSayopazamavizeSaH, tatra praviSTo mArgapatitaH / mArgapravezayogyabhAvApannazca mArgAbhimukha iti / na hyetAvapunarbandhakAvasthAyAH paratarAvasthAbhAjI bhagavadAjJAvagama-yogyatayA paJcasUtrakavRttAvanayoruktatvAt / / 2 / / yogyatve'pi vyavahitau pare tvetau pRthag jaguH / anyatrApyupacArastu sAmIpye bababhedataH / / 3 / / vR0 - yogyatve'pIti / pare tvetau mArgapatita-mArgAbhimukhau / yogyatve'pi vyavahitau apunarbandhakApekSayA dUrasthAviti pRthagapunarbandhakAdbhinnau jaguH / anyatrApi sakRddhandhakAdAvapi upacAratastu pUrvasevAyAH sAmIpye'punarbandhakasannidhAnalakSaNe sati / bababhedato'tibhedAbhAvAt / / 3 / / pariNAmini kAryAddhi sarvathA nAsti bhinnatA / anAlocanagarbhatvAt manyatrainAM pare jaguH / / 4 / / vR0 - pariNAminIti / kAryAt hi pariNAmini sarvathA bhinnatA nAsti / yathA ghaTAdermutpiNDAdau / evamapunarbandhakAderapi sakRdvandhakAdau na sarvathA bhinnateti bhAvanIyaM / taduktaM "kRtazcAsyA upanyAsaH zeSApekSo'pi kAryataH / nAsanno'pyasya bAhulyAdanyatheti pradarzakaH / / 1 / / " (yogabindu zlo. 180) pare punaranyatra sakadvandhakAdAvanAlocanagarbhavAdbhavasvarUpanirNAyakohApohAdyabhAvasaGgatatvAdenAmapacaritAM pUrvasevAM jagaH prAhuH / prAci pakSe kAraNe kAryopacAraH, atra tvanAlocanadvArA'mukhyatvarUpa upacAra iti vizeSaH / / 4 / / - dvA. dvA., 14 - apunarbandhakadvAtriMzikA svRttiH|| C - asyaiSA mukhyarUpA syAt pUrvasevA yathoditA / kalyANAzayayogena zeSasyApyupacArataH / / 179 / / vR0 - asyA 'punarbandhakasya, eSA - prAguktA, mukhyarUpA - nirUpacaritA syAt - bhavet pUrvasevA devAdipUjArUpA yathoditA yatprakArA nirUpitA prAk kalyANAzayayogena - manAgmuktyanukUlazubhabhAvasambandhena, zeSasyApi - apunarbandhakApekSayA vilakSaNasya sakRdvandhakAdeH upacArataM - aupacArikI pUrvasevA syAt, adyApi tathAvidhabhavavairAgyAbhAvAttasya / __iha kecinmArgapatitamArgAbhimukhAvapi zeSazabdenAhuH / taJca na yujyate, apunarbandhakAvasthAvizeSarUpatvAttayorapunarbandhakagrahaNenaiva gatatvAt, yato lalitavistarAyAM mArgalakSaNamitthamuktam - 'iha mArgazcetaso'vakragamanaM bhujaGgamanalikAyAnatulyo viziSTaguNasthAnAvAptipraguNaH svarasavAhI kSayopazamavizeSa iti / tatra praviSTo mArgapatitaH, mArgapravezayogyabhAvApanno mArgAbhimukhaH / ' evaM ca naitAvapunarvandhakAvasthAyAH paraparatarAvasthA-bhAjau vaktumucitau, bhagavadAjJAvagamayogyatayA paJcasUtrakavRttAvanayoruktatvAt / yathoktaM tatra - "iyaM ca bhAgavatI sadAjJA sarvaivApunarbandhakAdigamyA / apunarbandhakAdayo ye sattvA utkRSTAM karmasthitiM tathA'punarbandhakatvena kSapayanti, te khalvapunarbandhakAH / AdizabdAnmArgapatita mArgAbhimukhAdayaH parigRhyante, dRDhapratijJAlocanAdigamyaliGgAH / etadgamyeyaM na saMsArAbhinandigamyeti / saMsArAbhinandizcApunarbandhakaprAgavasthAbhAjo jIvA iti" / / 179 / / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-13 125 kurvanti te sarvathA'yogyA eveti vyavasthitam / / 13 / / nanUpacaritaM vastveva na bhavati, tatkathamupacArataH zeSasya pUrvasevA syAdityAzaMkyAha - kRtazcAsyA upanyAsaH zeSApekSo'pi kAryataH / nAsanno'pyasya bAhulyAdanyathaitatpradarzakaH / / 180 / / vR0 - kRtazca / kRtaH punariha asyAH pUrvasevAyAH upanyAsaH prajJApanArUpaH zeSApekSo'pi - apunarbandhakabhAvAsannajIvAnAzritya kAryato - bhAvinIM bhAvarUpAM pUrvasevAmapekSya 'naDvalodakaM pAdaroga' ityAdidRSTAntAt yataH na - naiva Asanno'pi - samIpavartyapi jIvaH, asyA'punarbandhakabhAvasya kiM punarayamevetyapi zabdArthaH bAhulyAtprAyeNa anyathA - punarbandhAcAravilakSaNo vartata iti etasyArthasya pradarzako - khyApakaH / na hi matpiNDAdi kAraNaM kAryAdghaTAderbAhulyena vailakSaNyamanubhavad dRzyate / (kintu) kathaJcittulyarUpatAmiti / / 180 / / - yogabinduH savRttiH / / D -xxx esA ANA iha bhagavao samaMtabhaddA tikoDiparisuddhIe apuNabaMdhagAigammA / / 6 / / vR0 - eSA''jJeha bhagavata ubhayanayagarbhA / athavA sarvaiva paJcasUtroktA / kiMviziSTA ? ityAha - samantabhadrA, sarvato nirdoSA / katham ? ityAha - trikoTiparizuddhyA - kaSacchedatApaparizuddhyA / iyaM ca bhAgavatI sadAjJA sarvaiva apunarbandhakAdigamyA / 'apunarbandhakAdayo' ye sattvA utkRSTAM karmasthiti, tathA apunarbandhakatvena ye kSapayanti te khalvapunarbandhakAH / AdizabdAnmArgAbhimukhamArgapatitAdayaH parigRhyante dRDhapratijJAlocakAdiliGgAH, etadgamyeyaM na saMsArAbhinandigamyA, teSAM hyato viSayapratibhAsamAnaM jJAnamudeti / na taddveSatvAdivedakamiti / uktaM ca - "na yathA'vasthitaM zAstraM, khalvaGko vetti jAtucit / dhyAmalAdapi bimbAttu, nirmala: syAtsvahetutaH" / / 6 / / apunarbandhakatvAdiliGgamAha - eappiattaM khalu ittha liMgaM ocittapavittivinne saMvegasAhagaM niamA / na esA annesiM deA / liMgavivajjayAo tappariNNA / tayaNuggahaTTayAe AmakuMbhodaganAsanAeNaM, esA karuNatti vujhcai, egaMtaparisuddhA avirAhaNAphalA tiloganAhabahumANeNaM nisseasasAhiga tti / / 7 / / - vR0 - etatpriyatvaM khalvatra liGgam AjJApriyatvamapunarbandhakAdiliGgam / priyatvamupalakSaNaM zravaNAbhyAsAdeH / etadapyaucityapravRttivijJeyaM, tadArAdhanena, tadbahumAnAt / aucityabAdhayA tu pravRttau na tatpriyatvaM, moha evAsAviti / etatpriyatvameva vizeSyate - saMvegasAdhakaM niyamAt / yasya bhAgavatI sadAjJA priyA tasya niyamataH saMvega iti / yata evamato naiSA anyebhyo deyA / naiSA bhAgavatI sadAjJA anyebhyo'punarbandhakAdivyatiriktebhyaH saMsArAbhinandibhyo deyA / kathaM te jJAyante ? ityAha - liGgaviparyayAttatparijJA / prakramAdapunarbandhakAdiliGgaviparyayAt saMjJA, na dveSAdilakSaNAttatparijJA - saMsArAbhinandiparijJA / uktaM ca - "kSudro lobharatirdIno, matsarI bhayavAn zaThaH / ajJo bhavAbhinandI syAnniSphalArambhasaGgataH" / / kimiti na tebhyo deyA ? ityAha - tadanugrahArthaM saMsArAbhinandisattvAnugrahArtham / uktaM ca - "aprazAntamatau zAstrasadbhAvapratipAdanam / doSAyAbhinavodINe, zamanIyamiva jvare" / / ihaiva nidarzanamAha - AmakumbhodakanyAsajJAtena / uktaM ca - "Ame ghaDe nihittaM, jahA jalaM taM ghaDaM viNAsei / iya siddhaMtarahassaM, appAhAraM viNAsei" / / eSA karuNocyate, ayogyebhyaH Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 yogaviMzikA gAthA-14 NNNNNNNNNNNNNNNNA nanvavidhinA'pi caityavandanAdyanuSThAne tIrthapravRttiravyavacchinnA syAt, vidherevAnveSaNe tu dvitrANAmeva sadAjJA'pradAnarUpA / kiM viziSTA ? ityAha - ekAnta parizuddhA, tadapAyaparihAreNa / ata eveyamavirAdhanAphalA, samyagAlocanena / na punarlAnapathyapradAnena nibandhanakaruNAvattadAbhAseti / iyaM caivabhUtAM trilokanAthabahumAnena hetunA niHzreyasasAdhiketi / kimuktaM bhavati ? nAnAgamikasyeyaM bhavati, kintu pariNatAgamikasya / asya ca bhagavatyevaM bahumAnaH / evaM ceyaM mokSasAdhikaiva sAnubandhasupravRttibhAvena / / xxx ||7|| - paJcasUtraM, 5 - pravrajyAphalasUtram savRttikam / / E- gaThigayA saibaMdhaga maggAbhimuhA ya maggapaDiA ya / taha abhaviA ya tesiM pUAdathyeNa davvANA / / 18 / / vR0 - granthigatAzcAtreme'dhikRtA, apunarbandhakasya pRthaganirdiSTatvena gobalIvardanyAyena tadatiriktatvalAbhAt sakRdvandhakA ye nAma yathApravRttakaraNena granthipradezamAgatA apyabhinnagranthayaH sakRdevotkRSTAM sAgaropamakoTAkoTIsaptatilakSaNAM sthiti bansyati, mArgAbhimukhAzca kSayopazamavizeSamArgarUpanagaranikaTasthAH, mArgapatitAzcAvyavadhAnato bahirbhUtAH, tatheti samuccaye, caH punararthe, abhavyAH kadApi muktigamanA'yogyAH, teSAM pUjAdyartha tIrthaGkarAdipUjAdarzanAttatprAptyAdyartham dravyAjJA dravyacAritragrahaNarUpA bhavati / tathA coktaM paramapUjyaiH (vi. A. bhA. 1216) "titthaMkarAipUaMdaTTaNaNNeNa vAvi kajjeNa / suasAmAialAbho hoja abhavvassa gaMThimmi 119 ||tti" / / 18 / / auSadhatulyatvAdevAjJAyogasya kAlAkAlau vibhAvanIyAvityAha - ettato a ettha NeyaM kAlAkAlehi sahalavihalattaM / ghaNamicchattamakAlo kAlo'puNabaMdhagAIo / / 64 / / vR0 - itazcauSadhatulyatvAt atrA ''jJAyatne kAlAkAlAbhyAM saphalaviphalatvaM jJeyam / yathA hyakAlaprayoge'bhinavajcarAdAvauSadhapradAnaM tadvyAdhyupazamaM prati akiJcitkaratvAnniSphalaM samadhikabAdhAvidhAyitayA viparItaphalaM vA bhavati, kAlaprayoge cAnIdRzatvAt saphalameva, tathA saMsArarogagrasteSvapyAjJApradAnamakAle niSphalaM viparItaphalaM vA, kAle tu phalavadeveti / tatra ko nAmA'kAla; kazca kAla ityAha ghanaM mahAmeghAvaluptasakalanakSatrAdiprabhAprasara bhAdrapadAdyamAvAsyAmadhyabhAgasamudbhUtAndhakAravanibiDaM mithyAtvaM tattvaviparyAsa-lakSaNamupacArAttatkAlazcaramapudgalaparAvarttavyatiriktazeSapudgalaparAvarttalakSaNa akAlo bhagavadAjJauSadhaprayoge. caramapadagalaparAvarttalakSaNasta tathAbhavyatvaparipAkato bIjAdhAnAdiSu syAdapi kAlaH, ata eva dIkSAvidhAna-paJcAzake yathApravRttakaraNenApacitadIrghakarmAsthitikatayA vizuddhyamAnasyaiva dIkSAdhikAritvamuktam - (paJcAzaka-2/3) ___ "caramaMmi ceva bhaNiyA esA khalu poggalANa pariaTTe / suddhasahAvassa tahA visujjhamANassa jIvassa" / / ata evAha - kAlastvapunarbandhakAdikaH apunarbandhakAdikAlalakSaNaH, tatrApunarbandhakaH "pAvaM na tivvabhAvA kuNai" (paJcAzaka-3/4) / / ityAdilakSaNaH, AdizabdAt mArgAbhimukha-mArgapatitau gRhyete, tatra mArgazcetaso'vakragamanaM bhujaGgamanalikAyAnatulyaH svarasavAhI kSayopazamavizeSo hetusvarUpaphalazuddhyAbhimukhastatra- patitaH praviSTo bhavyavizeSo mArgapatita ityucyate, tadAdibhAvApannazca mArgAbhimukha iti / etau ca caramayathApravRttakaraNabhAgabhAjAveva / yadyapyatra trayo'pyekarUpA eva labhyante, tathApi caityavandanapaJcAzakavRttau abhayadevasUribhirbhA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-14-15 127 vidhiparANAM lAbhAt krameNa tIrthocchedaH syAditi tadanucchedAyAvidhyanuSThAnamapyAdaraNIyamityAzaGkAyAmAha - 'titthassuccheyAi vi, nAlaMbaNamitthaM jaM sa emeva / suttakiriyAi nAso, eso asamaMjasavihANA / / 14 / / (chAyA : tIrthocchedAdyapi' nAlambanam atra' yasmAt saH evameva / sUtrakriyAyA nAzaH eSaH asamaJjasavidhAnAt / / ) titthassa ityAdi / atra avidhyanuSThAne, tIrthocchedAdyapi nAlambanaM, 'tIrthAnucchedAyAvidhyanuSThAnamapi kartavya'miti nAlambanIyam / yad yasmAt, evameva avidhyanuSThAne kriyamANa eva, asamaJjasavidhAnAt vihitAnyathAkaraNAdazuddhapAramparyapravRttyA sUtrakriyAyA vinAzaH, sa eSa tIrthocchedaH / na hi tIrthanAmnA janasamudAya eva tIrtham AjJArahitasya tasyAsthisaGghAtarUpatvapratipAdanAt, kintu sUtravihitayathocita-kriyAviziSTasAdhusAdhvI-zrAvakazrAvikAsamudAyaH, tathA cAvidhikaraNe sUtrakriyAvinAzAt 'paramArthatastIrthavinAza eveti tIrthocchedAlambanenAvidhisthApane lAbhamicchato mUlakSatirAyAtetyarthaH / / 14 / / sUtrakriyAvinAzasyaivAhitAvahatAM spaSTayannAha - so esa vaMkao ciya, na ya sayamayamAriyANamaviseso / eyaM pi bhAviyavvaM, iha titthuccheyabhIrUhi / / 15 / / vabandanAdhikAritAyAmapunarbandhakavadetAvAnadhikRtau sakRdvandhakAdivat pRthakRtau cetyasmAbhirapi vyAvarttamAnAvetau vivakSAviSayIkRtya "gaMThigayA" ityAdinA'-pradhAnAvuktAviti yathAzAstraM paribhAvanIyaM sudhIbhiH / / 64 / / - upadezarahasyaM savRttikaM / / 1- tulA - tIrthocchedabhiyA hantA-vizuddhasyaiva cAdare / sUtrakriyAvilopaH syAd gatAnugatikatvataH / / 13 / / - adhyAtmasAra, 10 - sadanuSThAnAdhikAraH / / [2]- tulA - ego sAhU egA ya sAhUNI sAvao ya saDDI vA / ANAjutto saMgho seso puNa aTThisaMghAo / / 288 / / nimmalanANapahANo daMsaNajutto carittaguNavaMto / titthayarANa ya pujjo vujhyai eyAriso saMgho / / 289 / / savvo vi nANadaMsaNacaraNaguNavibhUsiyANa samaNANaM / samudAo hoi saMgho guNasaMghAutti kAUNaM / / 290 / / ikko vi nIIvAI avalaMbato visuddhavavahAraM / so hoi bhAvasaMgho jiNANa ANaM alaMghato / / 291 / / titthaM cAuvvaNNo saMgho saMgho vi ikkago pakkho / cAuvvaNNo vi saMgho sAyario bhaNNae titthaM / / 292 / / - sambodhaprakaraNam / / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 yogaviMzikA gAthA-15 Wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww (chAyA : sa' eSaH2 vakra eva, na ca svayaMmRtamAritayoravizeSaH / etad api bhAvayitavyam iha tIrthocchedabhIrUbhiH / / ) so esa tti / sa eSaH sUtrakriyAvinAzaH, vakra eva tIrthocchedaparyavasAyitayA durantaduHkhaphala eva / nanu zuddhakriyAyA eva pakSapAte kriyamANe zuddhAyAstasyA alAbhAdazuddhAyAzcAnaGgIkArAdAnuzrotasikyA vRttyA'kriyApariNAmasya svata upanipAtAttIrthocchedaH syAdeva, yathAkathaJcidanuSThAnAvalambane ca jainakriyAviziSTajanasamudAyarUpaM tIrthaM na vyavacchidyate, na ca karturavidhikriyayA gurorupadezakasya kazciddoSaH, akriyAkarturivAvidhikriyAkartustasya svapariNAmAdhInapravRttikatvAt kevalaM kriyApravartanena gurostIrthavyavahArarakSaNAd guNa evetyAzaGkAyAmAha - na ca svayaMmRtamAritayoravizeSaH, kintu vizeSa eva, svayaMmRte svaduSTAzayasyAnimittatvAt, mArite ca mAryamANakarmavipAkasamupanipAte'pi svaduSTAzayasya nimittatvAt, tadvadiha svayamakriyApravRttaM jIvamapekSya gurorna dUSaNam, tadIyAvidhiprarUpaNamavalambya zroturavidhipravRttau ca tasyonmArgapravartanapariNAmAdavazyaM mahAdUSaNameva', tathA ca zrutakevalino vacanam - ___2"jaha saraNamuvagayANaM, jIvANa siro nikiMtae jo u / evaM Ayario vi hu, ussuttaM paNNaveMto ya / / 1 / / " [upadezamAlA-518] [1] - tulA - evaM sAmAnyena upadezAnupadeze prayojanamabhidhAya pratyapAyaparijihIrSayA vizeSato'bhidhitsurAha - gurUNo ajogijogo anaMtavivAgadArUNo Neo / jogIguNahIlaNA NaTThaNAsaNA dhammalAghavao / / 37 / / vR0 guroH - AcAryasya yogina ityarthaH, ayogiyogaH-ayogivyApAro viparItopadezAdiH atyantavipAkadArUNo jJeyaH atizayena dAruNa ityarthaH / kutaH ityAha - yogiguNahIlanAt kAraNAt / evaM hi viDambakapratipattinyAyena tadguNA hIlitA bhavanti / "uttamapadasthasya taddharmAnupAlanamaghoSaNA viDambanA" iti vRddhAH / tathA naSTanAzanAt - naSTA ete prANino'yogyatayA viparItopadezena nAzitA bhavanti / tathA dharmalAghavAt heto viparItopadezAddhi tattvA'pratipattyA vitathAsevanena dharmalAghavam / iti gAthArthaH / / 37 / / - yogazatakaM savRttikaM / / |2| - A -vR0 - yathA zaraNaM bhayArttatrANalakSaNamupagatAnAmabhyupagatAnAM jIvAnAM dehinAM nikRntati chinatti zirAMsi mastakAni yastu, sa tathA durgatAvAtmAnaM nikSipatIti vartate, evamanenaivopamAnenAcAryo'pi gururapi, AstAmaparaH, huralaGkAre, utsUtramAgamAduttIrNaM prajJApayan prarUpayan, tuzabdAdAcaraMzca / / 518 / / - upadezamAlA, heyopAdeyAvRttiH / / B-jaha sIsAi nikiMtai koi saraNAgayANa jIvANa | taha gacchamasAraMto guru vi sutte jao bhaNio / / 96 / / ummaggaMmi paviTTho ummaggaparUvao sahAyakaro / suvihiyajaNapaDikUlo Ayario vi tahA jANa / / 97 / / - sambodhaprakaraNaM - gurvadhikAraH / / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-15 129 MMMMNNNNNNNNNNNNNwwwwwwwwNA (chAyAH yathA zaraNamupagatAnAM jIvAnAM ziro nikRntati yastu / evamAcAryo'pi hu utsUtraM prajJApayaMzca) na kevalamavidhiprarUpaNe doSaH, kintu vidhiprarUpaNAbhoge'vidhiniSedhAsambhavAttadAzaMsanAnumodanApatteH phalatastatpravartakatvAddoSa eva / tasmAt "svayamete'vidhipravRttA nAtrAsmAkaM doSo, vayaM hi kriyAmevopadizAmo na tvavidhim" etAvanmAtramapuSTAlambanamavalambya nodAsitavyaM parahitaniratena dharmAcAryeNa, kintu sarvodyamenAvidhiniSedhena vidhAveva zrotAraH pravartanIyAH, evaM hi te mArge pravezitAH, anyathA tUnmArgapravezanena nAzitAH / / etadapi bhAvayitavyamiha tIrthocchedabhIrubhiH - vidhivyavasthApanenaiva hyekasyApi jIvasya samyag bodhilAbhe caturdazarajjvAtmakaloke'mAripaTahavAdanAttIrthonnatiH', avidhisthApane ca viparyayAttIrthoccheda eveti / yastu zrotA vidhizAstrazravaNakAle'pi na saMvegabhAgI tasya dharmazrAvaNe'pi mahAdoSa eva, tathA coktaM granthakRtaiva SoDazake - "yaH zRNvana siddhAntaM, viSayapipAsAtirekataH pApaH / prApnoti na saMvegaM, tadApi yaH so'cikitsya iti / / 10-14 / / naivaMvidhasya zastaM, maNDalyupavezanapradAnamapi / kurvannetad gururapi, tadadhikadoSo'vagantavyaH / / 10-15 / / " 37 - tulA - sayalammi vi jIvaloe teNa ihaM ghosio amAdhAo / ikkaMpi jo duhattaM sammaM bohei jiNavayaNe / / - upadezamAlA / / 4 - vR0 ya0 - zruNvannapi tIrthakarAbhihitamarthataH siddhAntaM pratiSThitapakSarUpaM gaNadharAdyupanibaddhamAgamaM 'viSayapipAsAtirekato rUparasagandhasparzazabdAbhilASAtirekeNa pApaH saMkliSTAdhyavasAyatvAnna prApnoti saMvegaM mokSAbhilASaM tadApi siddhAntazravaNakAle'pyAstAM tAvadanyadA ya evaMvidhaH so'cikitsya ityacikitsanIyaH sa varttate zAstravihitadoSacikitsAyA anarhatvAditi / / 14 / / u0 yasya tu durupazamo viSayAbhilASaH sa phalAbhAvAdajJAnyeveti tadayogyatvapratipAdanAyAha zruNvannityAdi / zruNvannapi siddhAntamarthatastIrthakaroktaM sUtrato gaNadharagrathitaM viSayapipAsAyA rUparasagandhasparzazabdAbhilASasyAtirekata udrekAtpApaH saMkliSTAdhyavasAyastadApi siddhAntazravaNakAlepyAstAmanyadA yaH saMvegaM mokSAbhilASaM na prApnoti so'cikitsya iti cikitsA'narhaH nirupakramadoSavattvAditibhAvaH / / 14 / / . - SoDazaka-10, vRttiH / / 5] - vR0 ya0 na pratiSedhe evaMvidhasya puruSasya zastaM prazastamanujJAtamityarthaH / maNDalyupavezanapradAnamapi arthamaNDalyAM yadupavezanaM zravaNArthaM tatpradAnamapi kurvan sampAdayannetatpUrvoktaM gururapi prastuto'rthAbhidhAyI tadadhikadoSo'yogyapuruSAdhikadoSo'vagantavyo'vaboddhavyaH siddhAntAvajJApAdanAditi / / 15 / / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 yogaviMzikA gAthA-15-16 . NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN wwwMAIN maNDalyupavezanaM-siddhAntadAne'rthamaNDalyupavezanam / tadadhikadoSaH ayogyazroturadhikadoSaH, pApakarturapekSayA tatkArayiturmahAdoSatvAt / tasmAdvidhizravaNarasikaM zrotAramuddizya vidhiprarUpaNenaiva gurustIrthavyavasthApako bhavati, vidhipravRttyaiva ca tIrthamavyavacchinnaM bhavatIti siddham / / 15 / / nanu kimetAvadgUDhArthagaveSaNayA ? yadbahubhirjanaiH kriyate tadeva kartavyaM 'mahAjano yena gataH sa panthAH' iti vacanAt, jItavyavahArasyaivedAnIM bAhulyena pravRttestasyaivA''tIrthakAlabhAvitvena tIrthavyavasthApakatvAdityAzaGkAyAmAha - muttUNa logasannaM, uDNa ya sAhusamayasabbhAvaM / sammaM payaTTiyavvaM, buheNamainiuNabuddhie / / 16 / / (chAyA : muktvA' lokasajjJA' vor3havA' ca sAdhusamayasadbhAva / samyag pravartitavyaM budhena' atinipuNabuddhyA / / ) muttUNa tti / muktvA' lokasaJjJAM 'loka eva pramANaM' ityevaMrUpAM zAstranirapekSAM matiM, uDDaNa ya tti - sampA0 / / u0 netyAdi / evaMvidhasyoktarUpAyogyasya maNDalyAmarthamaNDalyAM yadupavezanaM zravaNArthaM tatpradAnamapi na zastaM nAnujJAtaM kiM punardAnAdItyapizabdArthaH / etattasya maNDalyupavezanapradAnaM kurvan gururapyAbhidhAtApi tasmAdayogyapuruSAdadhikadoSo'vagantavyaH siddhAntAvajJApAdakatvAt / / 15 / / - SoDazaka-10, vRttiH / / [6] - vidhiprApaNenaiva / hAribhadrIyayogabhAratImadhye / - sampA0 / / |1] - mudritapustakamadhye asau pAThaH ( ) madhye'sti / tulA - A - xxx lokasaJjJA ca nirdoSasUtramArgAnupekSiNI / / 9 / / zuddhasyAnveSaNe tIrthocchedaH syAditi vAdinAm / lokAcArAdarazraddhA, lokasajheti gIyate / / 11 / / .- adhyAtmasAra, 10 - sadanuSThAnAdhikAraH / / B- prAptaH SaSThaM guNasthAnaM, bhavadurgAdilaGghanam / lokasajJArato na syAn, munirlokottarasthitiH / / 1 / / yathA cintAmaNiM datte, baTharo badarIphalaH / hahA ! jahAti saddharma, tathaiva janaraJjanaiH / / 2 / / lokasajJAmahAnadyA, - manusroto'nugA na ke ? / pratisroto'nugastveko, rAjahaMso mahAmuniH / / 3 / / lokamAlambya kartavyaM, kRtaM bahubhireva cet / tadA mithyAdRzAM dharmo, na tyAjyaH syAt kadAcana / / 4 / / zreyo'rthino hi bhUyAMso, loke lokottare ca na / stokA hi ratnavaNijaH, stokAzca svAtmasAdhakAH / / 5 / / lokasaJjJAhatA hanta !, nIcairgamanadarzanaiH / zaMsayanti svasatyAGga, - marmaghAtamahAvyathAm / / 6 / / AtmasAkSikasaddharma, - siddhau kiM lokayAtrayA / tatra prasannacandrazca, bharatazca nidarzanam / / 7 / / lokasajJojjhitaH sAdhuH, parabrahmasamAdhimAn / sukhamAste gatadroha, - mamatAmatsarajvaraH / / 8 / / - jJAnasAra, 23 / / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-16 131 JINNNNNNNNNN voDDhvA ca sAdhusamayasadbhAvaM samIcInasiddhAntarahasyaM, samyag vidhinItyA, pravartitavyaM caityavandanAdau, budhena paNDitena, atinipuNabuddhyA atizayitasUkSmabhAvAnudhAvinyA matyA / sAdhusamayasadbhAvazvAyam - __C- lokArAdhanahetoryA, malinenAntarAtmanA / kriyate satkriyA sA'tra, lokapaMktirudAhatA / / 88 / / vR0 - lokArAdhanahetoH lokacittAvarjananimittaM yA 'malinena'-kIrtispRhAdimAlinyavatA antarAtmanAcittarUpeNa kriyate-vidhIyate satkriyA-ziSTasamAcArarUpA, sA atra-yoganirUpaNAyAm 'lokapaMktiH'-prAguddiSTA'udAhRtA' yogazAstrajJaiH / / 88 / / arthatAM dUSayannAha - bhavAbhinandino lokapaMktayA dharmakriyAmapi / mahato hInadRSTyoccairdurantAM tadvido viduH / / 89 / / vR0 - bhavAbhinandino / jIvasya, lokapaMktayoktarUpayA 'dharmakriyAmapi' kiM punaritarakriyAmityapizabdArthaH, kimityAha mahataH-adharIkRtakalpadrumacintAmaNikAmadhenordharmasya, hInadRSTyA-buddhimatAmatyantamanAdeyasya kIrtyAdimAtrasya hetubhAvena niyojanAddhInatayAvalokanena 'ucaiH'-atyarthaM zeSAnarthahetubhyaH sakAzAt, durantAMdAruNapariNAmAM tadvidaH-lokapaMktisvarUpavidaH viduH-jAnate, iti lokapaMktistyAjyaiveti / / 89 / / * athaiSApi vivekinaH sundarapariNAmA syAdityabhidhitsurAha - tulA - dharmArthaM lokapaMktiH syAt kalyANAjhaM mahAmateH / tadarthaM tu punardharmaH, pApAyAlpadhiyAmalam / / 10 / / vR0 . dharmArthaM samyagdarzanAdimokSabIjAdhAnanimittam, lokapaMktirdAnasammAnocitasambhASaNAdibhizcitrairupAyaiH syAd-bhavet, kalyANAGgaM zreyaHkAraNaM, mahAmateH-prazastabuddheH / ata evocyate - "yuktaM janapriyatvaM, zuddhaM saddharmasiddhiphaladamalam / dharmaprazaMsanAdervIjAdhAnAdibhAvena / / 1 / / " iti / - SoDazaka-4-7 / / vyatirekamAha-tadarthaM tu lokapaMktinimittameva, punardharmaH sadAcArarUpaH pApAya-pApakarmanimittaM alpadhiyAMtucchavuddhInAM pusAM, alaM-atyarthamiti / / 10 / / atraiva kiJcidvizeSamAha - lokapaMktimataH prAhuranAbhogavato varam / dharmakriyAM na mahato, hInatA'tra yatastathA / / 91 / / vR0 - lokapaMktimato lokacittArAdhanapradhAnasya prAhuH-bruvate kIdRzasyetyAha anAbhogavataH-sammUrchanajaprAyasya svabhAvata eva vainayikaprakRteH varaM-pUrvoktAlpabuddhidharmakriyAyAH sakAzAt pradhAnaM yathA bhavati dharmakriyAMsadAcArarUpAm / kuMta ityAha na-naiva mahato-dharmasya hInatA-hInabhAvaH atra-anAbhogavato dharmakriyAyAM yataH yasmAt kAraNAt tathA-tena prakAreNa, yathA malinAtmArabdhadharmakriyAyAm / idamuktaM bhavati-anAbhogavato lokArAdhanapradhAnasya kIrtyAdispRhAmalinAtmadharmakriyAyAH sakAzAt manAk sundaraiva dharmakriyA mahato dharmasya tatra hInatayAnavalokanAditi / / 91 / / -- yogabinduHsavRttiH / / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 yogaviMzikA gAthA-16 2"lokamAlambya kartavyaM, kRtaM bahubhireva cet / tadA mithyAdRzAM dharmo, na tyAjyaH syAtkadAcana / / 1 / / " [jJAnasAra, 23-4] "stokA AryA anAryebhyaH, stokA jainAzca teSvapi / suzrAddhAsteSvapi stokAH, stokAsteSvapi satkriyAH / / 2 / / 4"zreyo'rthino hi bhUyAMso, loke lokottare ca na / stokA hi ratnavaNijaH, stokAzcasvAtmazodhakAH / / 3 / / " [jJAnasAra-23-5] 5"eko'pi zAstranItyA yo, vartate sa mahAjanaH / kimajJasAthaiH ? zatama-pyandhAnAM naiva pazyati / / 4 / / " 6"yatsaMvignajanAcIrNaM, zrutavAkyairabAdhitam / tajjItaM vyavahArAkhyaM, pAramparyavizuddhimat / / 5 / / " 7"yadAcIrNamasaMvignaiH, zrutArthAnavalambibhiH / na jItaM vyavahArasta-dandhasantatisambhavam / / 6 / / " 8"AkalpavyavahArArthaM, zrutaM na vyavahArakam / iti vaktumahattantre, prAyazcittaM pradarzitam / / 7 / / " "tasmAcchrutAnusAreNa, vidhyekarasikairjanaiH / saMvignajItamAlambya-mityAjJA pAramezvarI / / 8 / / " 2- vR0 - lokamiti / cet yadi yat bahubhi kRtaM tat karttavyaM lokaM Alambya eva kriyate tadA mithyAdRzAM dharmaH kadAcana kadApi na tyAjyaH syAt, taJca bahubhiH kriyamANatvAt svecchAcaraNo loko bahutaraH, yato anAryebhyo AryAH stokAH, Aryebhyo jainAcArAH stokA jainAcAravarttiSu jainapariNatipariNatAH stokAH, ato bahulokAnuyAyinA bhavanIyamiti / / 4 / / - jJAnasAra-23, lokasaJjJAtyAgASTaka u. devacandrIyAvRttiH / / B - dharmodyatena karttavyaM, kRtaM bahubhireva cet / tadA mithyAdRzAM dharmo, na tyAjyaH syAtkadAcana / / 14 / / ___- adhyAtmasAra, 10 - sadanuSThAnAdhikAraH / / [3]- asya zlokasya mUlasthAnaM nopalabdham - sampA0 / / 4- vR0 - zreyo'rthino hi bhUyAMsa iti / loke bAhyapravAhe zreyo'rthinaH dhanasvajanabhuvanavanatanukalpArthinaH bhUyAMsaH pracurAH santi, ca punaH lokottare amUrtAtmasvabhAvAvirbhAvalakSaNe pravarttamAnAH na ca naiveti hIti nizcitaM ratnavaNijaH stokAH tathA ca punaH svAtmasAdhakAH sva AtmA tasya sAdhakAH nirAvaraNatvaniSpAdakAH stokA iti / / 5 / / - jJAnasAra, 23 - lokasaMjJAtyAgASTaka, u. devacandrIyAvRttiH / / 5- taH, 9, eteSAM zlokAnAM mUlasthAnAni nopalabdhAni / - sampA0 / / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-16 133 NNNNNNNN nanu yadyevaM sarvAdareNa vidhipakSapAtaH kriyate tadA - "avihikayA varamakayaM, asUyavayaNaM bhaNaMti savvannU / pAyacchittaM jamhA, akae guruyaM kae lahuAM / / 1 / / " [jIvA- 61] (chAyA-avidhikRtAdvaramakRtaM ? asUyAvacanaM bhaNanti sarvajJAH / ___prAyazcittaM yasmAdakRte gurukaM kRte laghukaM / / ) ityAdi vacanAnAM kA gatiH ? iti cet, naitAni vacanAni mUlata evAvidhipravRttividhAyakAni, kintu vidhipravRttAvapyanAbhogAdinA'vidhidoSazchadmasthasya bhavatIti tadbhiyA na kriyAtyAgo vidheyaH prathamAbhyAse tathAvidhajJAnAbhAvAdanyadApi vA prajJApanIyasyAvidhidoSo niranubandha iti tasya tAdRzAnuSThAnamapi na doSAya, vidhibahumAnAd gurvAjJAyogAJca tasya phalato vidhirUpatvAdityetAvanmAtrapratipAdanaparANIti na kazciddoSaH / / avocAma cAdhyAtmasAraprakaraNe - 10"azuddhApi hi zuddhAyAH, kriyAhetuH sadAzayAt / tAnaM rasAnuvedhena, svarNatvamupagacchati / / 1 / / " [2-16] yastu vidhyabahumAnAdavidhikriyAmAsevate tatkarturapekSayA vidhivyavasthApanarasikastadakartA'pi bhavya eva, taduktaM yogadRSTisamucaye granthakRtaiva - . "tAttvikaH pakSapAtazca, bhAvazUnyA ca yA kriyA / anayorantaraM jJeyaM, bhAnukhadyotayoriva / / 223 / / " ityAdi / [10]- nanu sA kriyA'zuddhA'sarvajJopadiSTatvAt vyabhicAriNI, ato dharmavighnakSayAya kathaM bhavedityAzaMkyAha - azuddhApi hi zuddhAyAH kriyAhetuH sadAzayAt / tAnaM rasAnuvedhena svarNatvamadhigacchati / / 40 / / vR0 - azuddheti / hi yasmAt yadyapi azuddhA'sarvajJoktA sAvadyA sadoSA tathApi sA'punarAnubandhakasvIkRtA kriyA sadAzayAt san samIcIno mokSAbhilASAtmako ya Azayo'dhyavasAyaH kartuH supariNAmaH tasmAt zuddhAyAH sarvajJapraNItakriyAyA hetuH prAptikaraNaM bhavati / atra dRSTAntamAha-tAnaM dhAtuvizeSaH azuddhamapi rasAnuvedhena rasena siddhapAradAdinA'nuvedho'ntarbhedanaM tena tAmrAnugatajalasya zoSaNenetyarthaH svarNatvaM kAJcanabhAvaM adhigacchati prApnoti / tadvat sadAzayarasAsiktA'zuddhApi kriyAM zuddhakriyAyA hetuH syAdityarthaH / / 40 / / - adhyAtmasAra, 2-adhyAtmasvarUpAdhikAra, paM. zrIgambhIravijaya-satkAvRttiH / / 11- vR0 - tAttvikaH pakSapAtazca pAramArthika ityarthaH bhAvazUnyA prati (ca yA) kriyA iti, 'anayorantaraM jJeyaM' kayorivetyAha bhAnukhadyotayoriva mahadantaramityarthaH / / 223 / / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 yogaviMzikA gAthA-16 __ na caivaM tAdRzaSaSThasaptamaguNasthAnapariNatiprayojyavidhivyavahArAbhAvAdasmadAdInAmidAnIntanamAvazyakAdyAcaraNamakartavyameva prasaktamiti zaGkanIyam, vikalAnuSThAnAnAmapi "jA jA havija jayaNA, sA sA se NijjarA hoi / " (chAyA : yA yA bhavedyatanA sA sA tasya nirjarA bhavati) ityAdivacanaprAmANyAt yatkiJcidvidhyanuSThAnasyecchAyogasampAdakataditarasyApi bAlAdyanugrahasampAdakatvenAkartavyatvAsiddheH, icchAyogavadbhirvikalAnuSThAyibhirgItArthaiH siddhAntavidhiprarUpaNe tu nirbharo vidheyastasyaiva teSAM sakalakalyANa-sampAdakatvAt, uktaM ca gacchAcAraprakIrNake - tathAcAha - khadyotakasya yattejaH tadalpaM ca vinAzi ca / viparItamidaM bhAnoriti bhAvyamidaM budhaiH / / 224 / / vR0 - khadyotakasya satvavizeSasya, yattejaH prakAzAtmakam tatkimityAha alpaM ca vinAzi ca svarUpeNa viparitamidaM bhAnorbahvavinAzi cA''dityasyeti ityevambhAvaM, bhAvyamidamadhikRtapakSapAtAdetatkriyAdikaM, budhaistattvanItyeti / / 224 / / - yogadRSTisamuzyayaH savRttiH / / | 12/- nAvazyakAdivaiyarthyaM teSAM zakyaM prakurvatAm / anumatyAdisAmrAjyAdbhAvAvezAJca cetasaH / / 24 / / vR0 - neti / AvazyakAdivaiyarthyaM ca teSAM svavIryAnusAreNa zakyaM svAcAraM prakurvatAM na bhavati / tatkaraNa evAcAraprItyecchAyoganirvAhAt / tathA'numatyAdInAmanumodanAdInAM sAmrAjyAt sarvathA'bhaGgAt / cetasazcitasya bhAvAvezAdarthAdhupayogAJca zraddhAmedhAdyupapatteH / / 24 / / dravyatve'pi pradhAnatvAttathAkalpAttadakSatam / yato mArgapravezAya mataM mithyAdRzAmapi / / 25 / / vR0 - dravyatve'pIti / tadAvazyakasya bhAvasAdhvapekSayA dravyatve'pi pradhAnatvAdicchAdyatizayena bhAvakAraNatvAd dravyapadasya kvacidapradhAnArthakatvena kacicca kAraNArthakatvenAnuyogadvAravRttI vyavasthApanAt / tathAkalpAt tathAcArAt / tadAvazyakaM teSAmakSataM / yato mArgapravezAya mithyAdRzAmapi tadAvazyakaM maMtaM gItArthairaGgIkRtaM, abhyAsarUpatvAt, askhalitatvAdiguNagarbhatayA dravyatvopavarNanasyaitadarthadyotakatvAcca / / 25 / / -- dvA. dvA., 3 - mArgadvAtriMzikA savRttiH / / 13- hINassa'vi suddhaparuvagassa saMviggapakkhavAyassa / jA jA havija jayaNA, sA sA se nijjarA hoi / / 526 / / vR0 - AstAM tAvanniSkalaGkacAritriNaH, hInasyApi uttaraguNAdyapekSayA nyUnasyApi zuddhaprarUpakasya yathAvasthitasarvajJAgamaprakAzakasya, saMvigneSu pakSapAto'syAstIti saMvignapakSapAtI, tasya yA yA kAcidbha'vejjAyeta' yatanA manAkpariNatiH, parimitodakAdigrahaNarUpA sA sA se tasya saMvignapakSapAtino nirjarA bhavati karmavilayahetutvAt, tasya kAyenAnyatra pravRttasyApi sadanuSThAne eva gADhaM cittaprativandhatvAt, tathA coktaM - "saMviggapakkhio puNa annatthapayaTTiovi kAeNaM / "dhamme ciya talliccho, daDharattitthivva purisaMmi / / 1 / / " yastu gItArtho bahustokaguNadoSaparikalanayA bhagavadupadezAtkiJcidAsevate, sa mahato nirjerAlAbhaNya bhAjanamiti / / 526 / / - upadezamAlA, heyopAdeyAvRttiH / / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-16 NNNNNN H"jai vi Na sakkaM kAuM, sammaM jiNabhAsiyaM aNuTThANaM / ___ to samma bhAsijjA, jaha bhaNiyaM khINarAgehiM / / 33 / / 15 osano vi vihAre, kammaM sohei sulabhabohI ya / caraNakaraNaM visuddhaM, uvabUhaMto parUvito / / 34 / / " (chAyA : yadyapi na zakyaM kartuM samyagjinabhASitamanuSThAnaM / tathApi samyagbhASeta yathA bhaNitaM kSINarAgaiH / / avasannopi vihAre karma zodhayati sulabhabodhizca / caraNakaraNaM vizuddhamupabRhayanprarUpayan / / ) iti / "ye tu gItArthAjJAnirapekSA vidhyabhimAnina idAnIntanavyavahAramutsRjanti anyaM ca vizuddhaM vyavahAraM sampAdayituM na zaknuvanti te bIjamAtramapyucchindanto mahAdoSabhAjo bhavanti / "vidhisampAdakAnAM vidhivyavasthApakAnAM ca darzanamapi pratyUhavyUhavinAzanamiti vayaM vadAmaH / / 16 / / 14- vR0 jai ityAdi / yadyapi zakyaM na bhavati tena 'sakkai'tti pAThe tu na zakyate kartuM vidhAnaM kathaM ? - samyak trikaraNazuddhyA jinabhASitaM kevalyuktaM anuSThAnaM Ajanma kriyAkalAparUpaM, tataH samyak AtmasAmahNa bhASet yAdRzaM syAttAdRzaM yathA kSINarAgaiH jinaiH bhaNitaM kathitaM tathA nirUpayediti / / 33 / / / ___- gacchAcArapayannA laghuvRttiH / / [15]- vR0 - atha pramAdinAmapi zuddhaprarUpaNayA ko guNaH ? ityAha - osanno tti / avasanno'pi zithilo'pi, kva ? - vihAre municaryAyAM karma duSTajJAnAvaraNAdikaM zodhayati, karmaNAM zithilatvaM prApayatItyarthaH, sulabhA-sukhena labhyetyarthaH bodhi-janmAntare jinadharmaprAptirUpA yasyAsau sulabhabodhiH, cakArAtsudevatvaprAptistadanantaraM ca sukulotpattirbhavati, kiM kurvan ? - caraNakaraNaM vizuddhaM nirdoSaM upabRMhayan nirmAyabhAvena prazaMsAM kurvan prarUpayana ca vAJchAvirahito yathAsthitaM bhavyAnAM kathayanniti / - gacchAcArapayannA laghuvRttiH / / [16]- tulA -A- mArgabhedastu yaH kazcinnijamatyA vikalpyate / sa tu sundarabuddhyApi kriyamANo na sundaraH / / 26 / / vR0 - mArgeti / vyaktaH / / 26 / / - dvA. dvA., 3 - mArgadvAtriMzikA savRttiH / / B - yastvanubhavAvinizcita-mArgAzcAritrapariNatibhraSTAH / bAhyakriyayA caraNAbhimAnino jJAnino'pi na te / / 35 / / - adhyAtmasAra, 20 - AtmAnubhavAdhikAraH / / [17] - tulA - vidhikathanaM vidhirAgo vidhimArgasthApanaM vidhIcchUnAm / * avidhiniSedhazceti, pravacanabhaktiH prasiddhA naH / / 32 / / dvayamiha zubhAnubandhaM, zakyArambhazca zuddhapakSazca / ahito viparyayaH punarityanubhavasaGgataH panthAH / / 34 / / - adhyAtmasAra, 20 - AtmAnubhavAdhikAraH / / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 yogaviMzikA gAthA-17-18, Wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwse amaM prasaktama) saGkSipan prakRtaM nigamayannAha - kayamittha pasaMgeNaM, ThANAisu jattasaGgayANaM tu / hiyameyaM vinneyaM, sadaNuTTANattaNeNa tahA / / 17 / / (chAyA : kRtaM atra' prasaGgena' sthAnAdiSu yatnasaGgatAnAM tu ___hitaM etat vijJeyaM sadanuSThAnatvena' tathA / / ) kayamittha tti / kRtaM paryAptam, atra prasaGgena prarUpaNIyamadhye smRtArthavistAraNena, sthAnAdiSu pradarzitayogabhedeSu, yatnasaGgatAnAM tu prayatnavatAmeva, etat caityavandanAdyanuSThAnaM hitaM mokSasAdhakaM vijJeyam, caityavandanagocarasthAnAdiyogasya mokSahetutve tasyApi tatprayojakatvAditi bhAvaH / tathA iti. prakArAntarasamucaye / sadanuSThAnatvena yogapariNAmakRtapuNyAnubandhipuNyanikSepAdvizuddhacittasaMskArarUpayA prazAntavAhitayA sahitasya caityavandanAdeH svAtantryeNaiva mokSahetutvAditi bhAvaH / 'prakArabhedo'yaM nayabhedakRta iti na kazciddoSaH / / 17 / / sadanuSThAnabhedAneva prarUpayaMzcaramatadbhede caramayogabhedamantarbhAvayannAha - 'eyaM ca pIibhattA-gamANugaM taha asaMgayAjuttaM / neyaM cauvvihaM khalu, eso caramo havai jogo / / 18 / / (chAyA : etaJca' prItibhaktayAgamAnugaM tathA asaGgatAyuktaM jJeyaM caturvidhaM khalu eSaH caramaH bhavati" yoga: / / ) eyaM ca ti / etacca sadanuSThAnaM prItibhaktyAgamAnanugacchati tat prItibhaktayAgamAnugaM - prItyanuSThAnaM1 - yadyapyevaM nizcayataH parizuddhaH sarvo'pi dharmavyApAro yogastathApi 'vizeSeNa' tAntrikasaGketavyavahArakRtenA'sAdhAraNyena sthAnAdigata eva dharmavyApAro yogaH, sthAnAdyanyatama eva yogapadapravRtteH sammatattvAditi ___ - iti yogaviMzikA gAthA-1, vRttiprAntabhAgaH / / vR0 xxx vyavasthitazcAyaM mahApuruSANAM kSINaprAyaHkarmaNAM vizuddhAzayAnAM bhAvabahumAninAmapunarbandhakAdInAmiti / anyeSAM punarihAnadhikAra eva, zuddhadezanA'narhatvAt / xxx (patra-7) ___xxx (apunarbandhakapravRttiH satpravRttiH) evambhUtasya yA iha pravRttiH sA sarvaiva sAdhvI / mArgAnusArI hyayaM niyamAdapunarbandhakAdiH, tadanyasyaivambhUtaguNasampado'bhAvAt xxx (patra-117) xxx 'nAnivRttAdhikArAyAM prakRtAvevambhUta' iti kApilAH / 'na anavAptabhavavipAka' iti ca saugatAH / 'apunarbandhakAstvevambhUtA' iti jainAH / xxx (patra-118) - lalitavistarAvRttiH / / | 1] - tulA - A- prItibhaktivaco'saGgairanuSThAnaM caturvidham / Adyadvaye kSamAstisro'ntime dve cAntimadvaye / / 8 / / bhAvaH ||1|| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-18 137 NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN 1, bhaktatyanuSThAnaM-2, vacanAnuSThAnaM-3, ceti tribhedaM, tathA'saGgatayA yuktaM asaGgAnuSThAnam-4, ityevaM caturvidhaM jJeyam / eteSAM bhedAnAmidaM svarUpam - yatrAnuSThAne prayatnAtizayo'sti paramA ca prItirutpadyate zeSatyAgena ca yatkriyate tatprItyanuSThAnam / 1 / Aha ca - 2"yatrAdaro'sti paramaH, prItizca hitodayA bhavati kartuH / zeSatyAgena karoti yaJca tatprItyanuSThAnam / / " [So0 10-3] etattulyamapyAlambanIyasya pUjyatvavizeSabuddhyA vizuddhataravyApAraM bhaktatyanuSThAnam 2 / Aha ca - vR0 - prItIti / prItibhaktivaco'saGgainimittaizcaturvidhamanuSThAnaM / prItyanuSThAnaM, bhaktyanuSThAnaM, vacanAnuSThAnaM, asaGgAnuSThAnaM ceti / tatra sundaratAmAtrAhitarucipUrvakAnuSThAnamAdyaM, gauravAhitarucipUrvakAnuSThAnaM dvitIyaM, sarvatrAptavacanapuraskArapravRttamanuSThAnaM tRtIyaM, abhyAsAdAtmasAdbhUtaM paradravyAnapekSamanuSThAnaM caturthaM / yadAhuH - (dazama SoDazake) "tatprIti0 / / 1 / / yatrA0 xxx ||2 || gaurava0 xxx ||3 / / atyanta0 xxx ||4 / / vacanA0 xxx ||5 / / yattvabhyAsa. xxx / / 6 / / cakra0 xxx / 7 / / " Adyadvaye prItibhaktyanuSThAnalakSaNe tistraH kSamA bhavanti upakArApakAravipAkottarAH / antimadvaye ca vacanAsaGgAnuSThAnalakSaNe dve kSame bhavato vacanadharmottare / taduktaM -"Adyadvaye tribhedA caramadvitaye dvibhedeti" / / 8 / / - dvA. dvA., 28 - dIkSAdvAtriMzikA savRttiH / / B - tatprItibhaktivacanAsaGgopapadaM caturvidhaM gItam / tattvAbhijJaiH paramapadasAdhanaM sarvamevaitat / / 2 / / vR. - ya0 - tatsadanuSThAnaM prItizca bhaktizca vacanaM cAsaGgazcaite zabdA upapadamupoccAritapadaM yasya sadanuSThAnasya tattathA caturvidhaM caturbhedaM gItaM zabditaM prItyanuSThAnaM bhaktyanuSThAnaM vacanAnuSThAnamasaGgAnuSThAnaM tattvAbhijJaiH svarUpAbhijJaiH paramapadasAdhanaM mokSasAdhanaM sarvamevaitaJcaturvidham / / 2 / / . u0 tadeva bhedata Aha - tadityAdi / tatsadanuSThAnaM prItibhaktivacanAsaGgA ete zabdA upapadAni pUrvapadAni yasya tattathA caturvidhaM gItaM zabditaM tattvAbhijJaistattvavidbhiH paramapadasya mokSasya sAdhanaM sarvamevaitaJcaturvidhaM prItyanuSThAnaM bhaktatyanuSThAnaM vacanAnuSThAnamasaGgAnuSThAnaM ca / / 2 / / - SoDazaka-10, savRttiH / / | 2 | - vR0 - ya0 tatrAdyarUpamAha - yatrAnuSThAne AdaraH prayatnAtizayo'sti paramaprItizcAbhirucirUpA hitodayA hita udayo yasyAH sA tathA bhavati karturanuSThAtuH / zeSatyAgena zeSaprayojanatyAgena tatkAle karoti yayAtIva dharmAdarAt / tadevambhUtaM prItyanuSThAnaM vijJeyam / / 3 / / u0 - tatrAdyasvarUpamAha - yatretyAdi / yatrAnuSThAne AdaraH prayatnAtizayo'sti prItizcAbhirucirUpA hita udayo yasyAH sA tathA bhavati karturanuSThAtuH zeSANAM prayojanAnAM tyAgena ca tatkAle yaca karoti tadekamAtraniSThatayA tatprItyanuSThAnaM jJeyam / / 3 / / - SoDazaka-10, vRttiH / / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 yogaviMzikA gAthA-18 NNNN NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN "gauravavizeSayogAd-buddhimato yadvizuddhatarayogam / kriyayetaratulyamapi, jJeyaM tadbhaktyanuSThAnam / / " [So0 10-4] prItitvabhaktitve santoSyapUjyakRtyakartavyatAjJAnajanitaharSagatau jAtivizeSau, Aha ca - 5"atyantavallabhA khalu, patnI tadvaddhitA ca jananIti / tulyamapi kRtyamanayotiM, syAt prItibhaktigatam / / " [So0 10-5] tulyamapi kRtyaM bhojanAcchAdanAdi, jJAtaM udAharaNaM / zAstrArthapratisandhAnapUrvA sAdhoH sarvatrocitapravRttirvacanAnuSThAnam-3 / Aha ca - "vacanAtmikA pravRttiH, sarvatraucityayogato yA tu / vacanAnuSThAnamidaM, cAritravato niyogena / / " [So0 10-6] 3] - vR0 - ya0 - dvitIyasvarUpamAha - gauravavizeSayogAt gauravaM guruttvaM pUjanIyatvam / tadvizeSayogAttadadhikasambandhAt / buddhimataH puMso yadanuSThAnaM vizuddhatarayogaM vizuddhataravyApAraM kriyayA kAraNena itaratulyamapi prItyanuSThAnatulyamapi jJeyaM tadevaMvidhaM bhaktyanuSThAnam / / 4 / / . u0 dvitIyamAha - gauravetyAdi / gauravaM gurutvaM pUjyatvaM tasya vizeSayogo'dhikasambandhastato buddhimato vizeSagrAhidhIzAlinaH / yadanuSThAnaM vizuddhataravyApAraM kriyayA bAhyakAraNenetaratulyamapi prItyanuSThAnatulyamapi jJeyaM tadevaMvidhaM bhaktyanuSThAnam / / 4 / / . - SoDazaka-10, vRttiH / / 4- tulA - prItitvabhaktitve kriyAguNamAnorathikaharSagatau jAtivizeSAviti tarkAnusAriNaH / / - SoDazaka-10, zloka-5, upA0 vRttiH / / 5- vR0 - ya0 - Aha kaH punaH prItibhaktyorvizeSa ? ucyate - atyantavallabhA khalu atyantavallabhaiva patnI bhAryA tadvatpatnIvadatyanteSTaiva hitA ca hitakAriNItikRtvA jananI prasiddhA / tulyamapi sadRzamapi kRtyaM bhojanAcchAdanAdyanayorjananIpatnyotimudAharaNaM syAtprItibhaktigataM prItibhaktiviSayamidamuktaM bhavati prItyA patnyAH kriyate bhaktyA mAturitIyAn prItibhaktayoz2izeSaH / / 5 / / u0 - kaH punaH prItibhaktyorvizeSaH ? ucyate - atyantetyAdi / atyantavallabhA khalvatyantapriyaiva patnI bhAryA tadvatpatnIvadatyanteSTaiva hitakAriNIti kRtvA jananI mAtA tulyamapi sadRzamapi kRtyaM bhojanAcchAdanAdyanayorjananIpanyotimudAharaNaM syAt / prItibhaktigataM prItibhaktiviSayaM prItyA panyAH kriyate bhaktyA mAturitI-An vizeSa itibhAvaH / prItitvabhaktitve kriyAguNamAnorathikaharSagatau jAtivizeSAviti tarkAnusAriNaH / / 5 / / - SoDazaka-10, vRttiH / / 6] - vR0 - ya0 tRtIyasvarUpamAha - vacanAtmikA AgamAtmikA pravRttiH kriyArUpA sarvatra sarvvasmin dharmavyApAre zAntipratyupekSAdau aucityayogato yA tu dezakAlapuruSavyavahArAdyaucityena vacanAMnuSThAnamidamevaM pravRttirUpaM cAritravataH sAdhorniyogena niyamena nAnyasya bhavati / / 6 / / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-18 JNNNNNNNA 'vyavahAraMkAle vacanapratisandhAnanirapekSaM dRDhatarasaMskArAJcandanagandhanyAyenA''tmasAdbhUtaM jinakalpikAdInAM kriyAsevanamasaGgAnuSThAnam-4 / Aha ca - 7"yattvabhyAsAtizayAta sAtmIbhUtamiva ceSTyate sadbhiH / tadasaGgAnuSThAnaM, bhavati tvetat tadAvedhAt / / " [So0 10-7] ___u0 tRtIyamAha - vacanetyAdi / vacanAtmikA''gamArthasmaraNAvinAbhAvinI pravRttiH kriyArUpA sarvatra sarvasmin dharmavyApAre zAntipratyupekSAdau aucityayogato dezakAlapuruSavyavahArAdyAnukUlyena yA tu bhavati idamevaM pravRttirUpaM vacanAnuSThAnaM cAritravataH sAdhorniyogena niyamena bhavati tasyaiva bhavadurgalaGghanaM SaSThaguNasthAnAvAptestatra ca lokasaJjJAbhAvAnnAnyasya viparyayAnizcayanayamatametadvyavahAratastvanyasyApi mArgAnusAriNo vacane pravarttamAnasya dezata idaM bhavatyeveti draSTavyam / / 6 / / - SoDazaka-10, vRttiH / / 7- A -vR0 - ya0 - turyasvarUpamAha - yatpunarabhyAsAtizayAdabhyAsaprakarSAdbhUyo bhUyastadAsevanena sAtmIbhUtamivAtmasAdbhutamiva candanagandhanyAyena ceSTyate kriyate sadbhiH satpuruSairjinakalpikAdibhistadevaMvidhamasaGgAnuSThAnaM bhavati tvetajjAyate punaretattadAvedhAdvacanAvedhAdAgamasaMskArAt / / 7 / / . u0 turyasvarUpamAha - yattvityAdi / yattu yatpunarabhyAsAtizayAdbhUyo bhUyastadAsevanena saMskAravizeSAt sAtmIbhUtamiva candanagandhanyAyenAtmasAdbhUtamiva ceSTyate kriyate sadbhiH satpuruSairjinakalpikAdibhistadevaMvidhamasaGgAnuSThAnaM bhavati tvetajjAyate punaretattadAvedhAt prAthamikavacanasaMskArAt / / 7 / / -- SoDazaka-10, vRttiH / / B - satpravRttipadaM cehA'saGgAnuSThAnasaMjJitam / mahApathaprayANaM yadanAgAmipadAvaham / / 175 / / vR0 - satpravRttipadaM ceha / sattvamArge kimityAha - 'asaGgAnuSThAnasajJitaM' vartate tathAsvarasapravRtteH / mahApatha-prayANaM yadasaGgAnuSThAnam, anAgAmipadAvahaM - nityapadaprApakamityarthaH / / 175 / / asaGgAnuSThAnanAmAnyAha - prazAntavAhitAsajhaM visabhAgaparikSayaH / zivavartma dhruvAdhveti yogibhirgIyate hyadaH / / 176 / / vR0 - prazAntavAhitAsajhaM sAMkhyAnAM, visabhAgaparikSayo - bauddhAnAM, zivavartma - zaivAnAM, dhruvAdhvA - mahAvratikAnAM, ityevaM yogibhirgIyate hyado'saGgA'nuSThAnamiti / / 176 / / etatprasAdhayatyAzu yadyogyasyAM vyavasthitaH / etatpadAvahaiSaiva tattatraitadvidAM matA / / 177 / / vR0 - etadasaGganuSThAnaM, prasAdhayatyAzu - zIghraM, yadyogI asyAM - dRSTau vyavasthitaH san, etatpadAvahaiSaiva dRSTiH tattatraitadvidA mateSTeti / / 177 / / uktA saptamI dRSTiH / adhunAnantarocyate / tadAha - samAdhiniSThA tu parA tadAsaGgavivarjitA / sAtmIkRtapravRttizca taduttIrNAzayeti ca / / 178 / / vR0 - samAdhiniSThA tu parA'STamI dRSTiH, "samAdhistu dhyAnavizeSaH", phalamityanye / yathoktaM - "dezabandhazcittasya dhAraNA" (3-1 pA0) "tatra pratyayaikatAnatA dhyAna" (3-2 pA0) "tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH" (3-3, pA0) iti / / tadAsaGgAdivarjitA - samAdhyAsaGgavivarjitA bhUtapravRttizcaiSA candanagandhanyAyena Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 yogaviMzikA gAthA-18 , NNNNNNNNNA HAMNNNNNNNNNA tadAvedhAda vacanasaMskArAt yathA''dyaM cakrabhramaNaM daNDavyApArAduttaraM ca tajjanitakevalasaMskArAdeva taduttIrNAzayeti cA'saJcittA'bhAvena / / 178 / / nirAcArapado hyasyAmaticAravivarjitaH / ArUDhArohaNAbhAvagativattvasya ceSTitam / / 179 / / vR0 - nirAcArapado hi eva asyAM dRSTau yogI bhavati, pratikramaNAdyabhAvAt, aticAravivarjitastannibandhanAbhAvena / ArUDhArohaNAbhAvagativattvasya yoginazceSTitaM bhavati, AcArajeyakAbhAvAt nirAcArapada ityarthaH / / 179 / / kathaM bhikSATanAdyAcAro'syetyAzaGkApanodAyAha - ratnAdizikSAdRgbhyo'nyA yathA dRk tanniyojane / tathAcArakriyApyasya saivAnyA phalabhedataH / / 180 / / vR0 - ratnAdizikSAdRgbhyaH sakAzAt anyA - bhinnaiva yathA dRk-tanniyojane zikSitasya sataH / tathAcAra- ' kriyApyasya - yoginaH, saiva - bhikSATanAdilakSaNA anyA bhavati / kuta ityAha - phalabhedataH, prAk sAmparAyikakarmakSayaH phalaM, idAnIM tu bhavopagrAhikakarmakSaya iti / / 180 / / tanniyogAnmahAtmeha kRtakRtyo yathA bhavet / tathA'yaM dharmasanyAsaviniyogAnmahAmuniH / / 181 / / ... vR0 - tanniyogAd ratnaniyogAt mahAtmeha - loke kRtakRtyo yathA bhavet kazcidratnavaNik tathA'yamadhikRtayogo, dharmasannyAsaviniyogAtsakAzAt mahAmuniH kRtakRtyo bhavatIti / / 181 / / tatra - dvitIyA'pUrvakaraNe mukhyo'yamupajAyate / kevalazrIstatazcAsya niHsapatnA sadodayA / / 182 / / vR0 - dvitIyA'pUrvakaraNe zreNivartini mukhyo'yaM - dharmasannyAsaH upajAyate, upacaritastu pramattasaMyatAdArabhya, kevalazrIstatazca - dharmasannyAsaviniyogAt asya yogino niHsapatnA kevalazrIH; sadodayA - pratipAtAbhAvena / / 182 / / - yogadRSTisamuzcayaH savRttiH / / ___C - satpravRttipadaM cehAsaGgAnuSThAnasaMjJitam / saMskArataH svarasataH pravRttyA mokSakAraNam / / 21 / / vR0 - saditi / satpravRttipadaM ceha prabhAyAmasaGgAnuSThAnasaMjJitaM bhavati / saMskArataH prAcyaprayatnajAt svarasata icchAnairapekSyeNa pravRttyA prakRSTavRttyA mokSakAraNaM / yathA dRDhadaNDanodanAnantaramuttarazcakrabhramisantAnastatsaMskArA-nuvedhAdeva bhavati, tathA prathamAbhyAsAddhyAnAnantaraM tatsaMskArAnuvedhAdeva tatsadRzapariNAmapravAho'saGgAnuSThAna-saJjJAM labhata iti bhAvArthaH / / 21 / / prazAntavAhitAsajJaM visabhAgaparikSayaH / zivavartma dhruvAdhveti yogibhirgIyate hyadaH / / 22 / / vR0 - prazAnteti / prazAntavAhitAsajhaM sAMkhyAnAM / visabhAgaparikSayo bauddhAnAM / zivavartma zaivAnAM / dhruvAdhyA mahAvratikAnAM / ityevaM hi yogibhirado'saGgAnuSThAnaM gIyate / / 22 / / prazAntavAhitA vRtteH saMskArAt syAnirodhajAt / prAdurbhAva-tirobhAvau tavyutthAnajayorayam / / 23 / / vR0 - prazAnteti / prazAntavAhitA parihRtavikSepatayA sadRzapravAhapariNAmitA / vRttevRttimayasya cittasya nirodhajAt saMskArAt syAt / tadAha - "tasya prazAntavAhitA saMskArAt" (3-10) ko'yaM nirodha evetyata Aha - tadvyutthAnajayonirodhajavyutthAnajayoH saMskArayoH prAdurbhAvatirobhAvau vartamAnAdhyAbhivyaktikAryakaraNAsAmarthyAvasthAnalakSaNau ayaM nirodhaH / calatve'pi guNavRttasyoktobhayakSaNavRttitvAnvayena cittasya tathAvidha Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-18 141 tathA bhikSATanAdiviSayaM vacanAnuSThAnaM vacanavyApArAd, asaGgAnuSThAnaM ca kevalatajjanitasaMskArAditi sthairyamAdAya nirodhapariNAmazabdavyavahArAt / taduktaM - "vyutthAnanirodhasaMskArayorabhibhavaprAdurbhAvau nirodhakSaNacittAnvayo nirodhapariNAmaH" (3-9) iti / / 23 / / sarvArthataikAgratayoH samAdhistu kSayodayau / tulyAvekAgratA zAntoditau ca pratyayAviha / / 24 / / vR0 - sarvArthateti / sarvArthatA calatvAnnAnAvidhArthagrahaNaM / cittasya vikSepo dharma ekAgratA ekasminnevA-lambane sadRzapariNAmitA tayoH / kSayodayau tu atyantAbhibhavAbhivyaktilakSaNau samAdhirudriktasattvacittAnvayitayA'vasthitaH samAdhipariNAmo'bhidhIyate / yaduktaM - "sarvArthataikAgratayoH kSayodayau cittasya samAdhipariNAmaH" (3-11) iti / pUrvatra vikSepasyAbhibhavamAtraM, iha tvatyantAbhibhavo'nutpattirUpo'tItAdhvapraveza ityanayorbhedaH / ihAdhikRtadarzane tulyAvekarUpAlambanatvena sadRzau / zAntoditau atItAdhvapraviSTavartamAnAdhvasphuritalakSaNau ca pratyayau ekAgratA ucyate samAhitacittAnvayinI / taduktaM - "zAntoditau hi tu (tau tu) lyapratyayau cittasyaikAgratApariNAmaH" (3-12) / na caivamanvayavyatirekavadvastvasambhavaH, yato'nyatrApi dharmalakSaNAvasthApariNAmA dRzyante, tatra dharmiNaH pUrvadharmanivRttAvuttaradharmApattidharmapariNAmaH / yathA mRllakSaNasya dharmiNaH piNDarUpadharmaparityAgena ghaTarUpadharmAntarasvIkAraH / lakSaNapariNAmazca yathA tasyaiva ghaTasyAnAgatAdhvaparityAgena vartamAnAdhvasvIkAraH, tatparityAgena vA'tItAdhvaparigrahaH / avasthApariNAmazca yathA tasya eva ghaTasya prathamadvitIyayoH kSaNayoH sadRzayoranvayitvena calaguNavRttInAM guNapariNamanaM dharmIva zAntoditeSu zaktirUpeNa sthiteSu sarvatra sarvAtmakatvavad vyapadezyeSu dharmeSu kathaJcidbhinneSvanvayI dRzyate / yathA piNDaghaTAdiSu mRdeva pratikSaNamanyAnyatvAdvipariNAmAnyatvaM / tatra kecitpariNAmAH pratyakSeNaivopalakSyante yathA sukhAdayaH saMsthAnAdayo vA / kecizcAnumAnagamyA yathA karmasaMskArazaktiprabhRtayaH / dharmiNazca bhinnAbhinnarUpatayA sarvatrAnugama iti na kAcidanupapattiH / tadidamuktaM - "etena bhUtendriyeSu dharmalakSaNAvasthApariNAmA vyAkhyAtAH" (3-13) zAntoditAvyapadezasya - dharmAnupAtI dharmI" (3-14) "kramAnyatvaM pariNAmAnyatve heturiti" (3-15) / / 24 / / asyAM vyavasthito yogI trayaM niSpAdayatyadaH / tatazceyaM vinirdiSTA satpravRttipadAvahA / / 25 / / vR0 - asyAmiti / asyAM prabhAyAM vyavasthito yogI trayamado nirodhasamAdhyekAgratAlakSaNaM niSpAdayati sAdhayati / tatazceyaM prabhA satpravRttipadAvahA vinirdiSTA, sarvaiH prakAraiH prazAntavAhitAyA eva siddheH / / 25 / / samAdhiniSThA tu parA tadAsaGgavivarjitA / sAtmIkRtapravRttizca taduttIrNAzayeti ca / / 26 / / vR0 - samAdhIti / parA tu dRSTiH samAdhiniSThA vakSyamANalakSaNasamAdhyAsaktA tadAsaGgena samAdhyAsaGgena vivarjitA / sAtmIkRtapravRttizca sarvAGgINaikatvapariNatapravRttizca candanagandhanyAyena / taduttIrNAzayeti ca sarvathA vizuddhyA pravRttivAsakacittAbhAvena / / 26 / / svarUpamAtranirbhAsaM samAdhirdhyAnameva hi / vibhAgamanatikramya pare dhyAnaphalaM viduH / / 27 / / vR0 - svarUpeti / svarUpamAtrasya dhyeyasvarUpamAtrasya nirbhAso yatra tattathA / arthAkArasamAvezena bhUtArtharUpatayA nyagbhUtajJAnasvarUpatayA ca jJAnasvarUpazUnyatApatteH dhyAnameva hi samAdhiH / taduktaM - "tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH" (3-3) iti vibhAgamaSTAGgo yoga iti prasiddhamanatikramyAnullaGghaya pare Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 yogaviMzikA gAthA-18 vizeSaH, Aha ca - 8"cakrabhramaNaM daNDAt tadabhAve caiva yatparaM bhavati / vacanAsaGgAnuSThAnayostu tajjJApakaM jJeyam / / " [So0 10-8] iti / / ' dhyAnaphalaM samAdhiriti viduH / / 27 / / nirAcArapado hyasyAmataH syAnAticArabhAk / ceSTA cAsyAkhilA bhuktabhojanabhAvavanmatA / / 28 / / vR0 - nirAcAreti / asyAM dRSTau yogI nAticArabhAk syAt tannibandhanAbhAvAt / ato nirAcArapadaH pratikramaNAdyabhAvAt ceSTA cAsyaitadRSTimato'khilA bhuktabhojanAbhAvavanmatA AcArajeyakarmAbhAvAt tasya bhuktaprAyatvAtsiddhatvena tadicchAvighaTanAt / / 28 / / kathaM tarhi bhikSATanAdyAcAro'tretyata Aha - ratnazikSAdRganyA hi tanniyojanadRgyathA / phalabhedAttathAcArakriyApyasya vibhidyate / / 29 / / vR0 - ratneti / ratnazikSAdRzo'nyA hi yathA zikSitasya satastanniyojanadRk, tathAcArakriyApyasya bhikSATanAdilakSaNA phalabhedAdvibhidyate / pUrvaM hi sAmparAyikakarmakSayaH phalaM, idAnIM tu bhavopagrAhikarmakSaya iti / / 29 / / kRtakRtyo yathA ratnaniyogAdratnavidbhavet / tathAyaM dharmasaMnyAsaviniyogAnmahAmuniH / / 30 / / vR0 - kRtakRtya iti / yathA ratnasya niyogAcchuddhadRSTyA yathecchavyApArAd ratnavid ratnavANijyakArI kRtakRtyo bhavet / tathAyamadhikRtadRSTistho dharmasaMnyAsaviniyogAt dvitIyApUrvakaraNe mahAmuniH kRtakRtyo bhavati / / 30 / / kevalazriyamAsAdya sarvalabdhiphalAnvitAm / paramparArthaM sampAdya tato yogAntamazrute / / 31 / / vR0 - kevaleti / kevalazriyaM kevalajJAnalakSmImAsAdya prApya sarvalabdhiphalAnvitAM sarvotsukyanivRttyA paramparArthaM yathAbhavyaM samyaktvAdilakSaNaM sampAdya tato yogAntaM yogaparyantamazrute prApnoti / / 31 / / tatrAyogAdyogamukhyAdbhavopagrAhikarmaNAm / kSayaM kRtvA prayAtyucaiH paramAnandamandiram / / 32 / / vR0 - tatreti / tatra yogAnte zailezyavasthAyAM / ayogAdavyApArAt yogamukhyAt bhavopagrAhiNAM karmaNAM kSayaM kRtvA / ucai rlokAnte paramAnandamandiraM prayAti / / 32 / / - dvA. dvA., 24 - sadRSTidvAtriMzikA savRttiH / / |8|- A-vR0 - ya0 vacanAsaGgAnuSThAnayorvizeSamAha - cakrabhramaNaM kumbhakAracakraparAvartanaM daNDAddaNDasaMyogAttadabhAve caiva yatparamanyadbhavati / vacanAsaGgAnuSThAnayostu prastutayostu tadeva jJApakamudAharaNaM jJeyaM yathA cakrabhramaNamekaM daNDasaMyogAjjAyate prayatnapUrvakamevaM vacanAnuSThAnamapyAgamasaMyogAt pravarttate yathA cAnyaJcakrabhramaNaM daNDasaMyogAbhAce kevalAdeva saMskArA'parikSayAt sambhavatyevamAgamasaMskAramAtreNa vastuto vacananirapekSameva svAbhAvikatvena yatpravarttate tadasaGgAnuSThAnamitIyAn bheda iti bhAvaH / / 8 / / u0 - vacanAsaGgAnuSThAnayorvizeSamAha - cakretyAdi / cakrabhramaNaM kumbhakAracakraparAvarttanaM daNDAddaNDasaMyogAttadabhAve caiva yatparamanyadbhavati vacanAsaGgAnuSThAnayoH prastutayostu tadeva jJApakamudAharaNaM jJeyaM / yathA cakrabhramaNamekaM daNDasaMyogAtprayatnapUrvakAdbhavati evaM vacanAnuSThAnamapyAgamasaMyogAt pravarttate yathA cAnyaJcakrabhramaNaM Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-18-19 143 NNNNNNNNNNNNNNNNA NNNNNNNN wwwNNNNNNN khalu iti nizcaye / eteSvanuSThAnabhedeSu eSaH etadaH samIpataravRttivAcakatvAt samIpAbhihitA'saGgAnuSThAnAtmA caramo yogo'nAlambanayogo bhavati, saGgatyAgasyaivAnAlambanalakSaNatvAditi bhAvaH / / 18 / / AlambanavidhayaivAnAlambanasvarUpamupadarzayannAha - daNDasaMyogAbhAve kevalAdeva saMskArAparikSayAtsambhavatyevamAgamasaMskAramAtreNa vastuto vacananirapekSameva svAbhAvikatvena yatpravarttate tadasaGgAnuSThAnamitIyAn bheda iti bhAvaH / / 8 / / - SoDazaka-10, vRttiH / / B - yadyevaM samabhAvalakSaNaM sAmAyikaM kathaM tadvataH kvacit kriyA ? ityatrAha - kiriyA u daMDajogeNa cakkabhamaNaM va hoI eyassa / ANAjogA puvvANuvehao ceva NavaraM ti / / 19 / / vR0 - kriyA punaH kvacid bhikSATanAdau pravRttirUpA daNDayogena cakrabhramaNavad bhavati 'etasya' sAmAyikavataH AjJAyogAt, yatheha cakramacetanatvAd rAga-dveSarahitaM bhramaNA'bhramaNayostulyavRtti daNDayogAd bhramati evamayaM sAmAyikavAMstathAkliSTakarmavigamAd vizuddhabhAvayogena bhikSATanA'naTanayoH samavRttirevA''jJAyogAdaTatIti hRdayam / pravRttAvAjJAyogena tathAkriyAyAmapi tadyoge tu dravyatvaprasaGgAt, ekadopayogadvayAbhAvAt, vItarAgasya vA tadyogAt kSAyikajJAnopapatteH, AjJAyogasya ca kSAyopazamikatvAd na yuktimadaTanAdIti vibhramApohAyopacayamAha - 'pUrvAnuvedhatazcaiva' - daNDayogAbhAve'pi tatsAmarthyavizeSatazcakrabhramaNavadevA''jJAyogAbhAve'pi tatpUrvAnuvedhata evATanAdi navaramiti, evaM na kazcid doSaH / iti gAthArthaH / / 19 / / - yogazatakam savRttikam / / 9-tulA - A - annaM ca jiNamayammi caubvihaM vanniyaM aNuTThANaM / pIijuyaM bhattijayaM, vayaNapahANaM asaMgaM ca / / 887 / / jaM kuNao pIiraso, vaDDai jIvassa ujusahAvassa / bAlAINa va rayaNe, pIiaNuTThANameyaM tu / / 888 / / bahumANavisesAo maMdavivegassa bhavvajIvassa / pubvillasamaM karaNaM, bhattiaNuTThANamAhaMsu / / 889 / / tulaM pi pAlaNAI, jAyA-jaNaNINa pIi-bhattigayaM / pII-bhattisu(ju)yANaM, bheo neo tahehaM pi / / 890 / / jo puNa niNaguNa (?gaNa) ceIsuttavihANeNa vaMdaNaM kuNai / vayaNANuTThANamiNaM, carittiNo hoi niyameNa / / 891 / / jaM puNa abbhAsarasA, suyaM viNA kuNai phalanirAsaMso / tamasaMgANuTThANaM, vineyaM niuNadaMsIhiM / / 892 / / kuMbhAracakkabhamaNaM, paDhamaM daMDA tao vi tayabhAve / vayaNA-'saMgANuTThANabheyakahaNe imaM nAyaM / / 893 / / paDhamaM bhAvalavAo pAyaM bAlAiyANa saMbhavai / tatto vi uttaruttarasaMpattI niyamao hoi / / 894 / / tamhA caubvihaM pi hu, neyamiNaM paDhamarUvagasamANaM / jamhA muNIhiM savvaM, paramapayanibaMdhaNaM bhaNiyaM / / 895 / / bIyagarUvasamaM pi hu, sammANuTThANakAraNatteNa / egaMteNa nu duTuM, puvvAyariyA jao beMti / / 896 / / - caityavandanamahAbhASyam / / B - sambodhaprakaraNagranthamadhye'pi devasvarUpAdhikAre gAthA-232 taH 240 annaM ityAdi urdhvadarzitasvarUpeNa santi / tA api draSTavyAH / - sampA0 / / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 yogaviMzikA gAthA-19 NNNNNNNA MANANNNNN AlaMbaNaM pi eyaM, rUvamarUvI ya ittha paramutti / tagguNapariNairUvo, suhumo aNAlaMbaNo nAma / / 19 / / (chAyA : Alambanamapi etat' rUpI arUpI ca atra paramaH' iti / tadguNapariNatirUpaH sUkSmaH anAlambanaH nAma" / / ) 'AlaMbaNaM pi' tti / Alambanamapi etat prAkaraNikabuddhisannihitaM, atra yogavicAre, 'rUpi' samavasaraNasthajinarUpatatpratimAdilakSaNam, ca punaH, arUpI paramaH siddhAtmA, ityevaM dvividham / tatra tasya arUpiparamAtmalakSaNasyAlambanasya ye guNAH kevalajJAnAdayasteSAM pariNatiH - samApattilakSaNA tayA rUpyata iti tadguNapariNatirUpa sUkSmo'tIndriyaviSayatvAdanAlambano nAma yogaH, arUpyAlambanasyeSadAlambanatvena 'alavaNA yavAgUH' ityatrevAtra naJpadapravRtteravirodhAt / 'suhumo AlaMbaNo nAma' tti kvacit pAThastatrApi sUkSmAlambano nAmaiSa yogastato'nAlambana eveti bhAva unneyaH, uktaM cAtrAdhikAre caturdazaSoDazake granthakRtaiva - __"sAlambano nirAlambanazca yogaH paro dvidhA jJeyaH / jinarUpadhyAnaM khalvAdhastattattvagastvaparaH / / 1 / / " sahAlambanena-cakSurAdijJAnaviSayeNa pratimAdinA vartata iti sAlambanaH / AlambanAt-viSayabhAvA[1] - vR0 - ya0 AmUlamidaM yogamArgasyetyuktaM, tatra katividho yoga ityAha - saha Alambanena cakSurAdijJAnaviSayeNa pratimAdinA varttata iti sAlambanoM nirAlambanazcAlambanAdviSayabhAvApattirUpAnniSkrAnto nirAlambano yo hi chadmasthena dhyAyate na ca svarUpeNa dRzyate tadviSayo nirAlambana iti yAvat / yogo dhyAnavizeSaH paraH pradhAno dvidhA jJeyo dvividho veditavyaH / jinarUpasya samavasaraNasthitasya dhyAnaM cintanaM 'khalu' zabdo vAkyAlaGkAre AdyaH prathamaH sAlambano yogaH / tasyaiva jinasya tattvaM kevalajIvapradezasaGghAtarUpaM kevalajJAnAdisvabhAvaM tasmin gacchatIti tattattvagaH turevakArArtho'paro'nAlambanaH muktaparamAtmasvarUpadhyAnamityarthaH / / 1 / / u0 - AmUlamidaM yogamArgasyetyuktam, tatra katividho yoga ityAha - __sAlambana ityAdi / sahAlambanena cakSurAdijJAnaviSayeNa pratimAdinA varttata iti sAlambano nirAlambanazcAlambanAdviSayabhAvApattirUpAnniSkrAnto yo hi chadmasthena dhyAyate na ca svarUpeNa dRzyate yogo dhyAnavizeSaH paraH pradhAno dvidhA jJeyaH jinarUpasya samavasaraNasthasya dhyAnaM cintanaM 'khalu' zabdo vAkyAlaGkAre AdyaH prathamo yogaH sAlambanaH tasyaiva jinasya tattvaM kevalajIvapradezasaGghAtarUpaM kevalajJAnAdisvabhAvaM tasmin gacchatIti tattatvagaH turevakArArthe'paro dvitIyaH zuddhaparamAtmaguNadhyAnaM nirAlambanamityarthaH / / 1 / / - SoDazaka-14, vRttiH / / 2] - tulA - bhagavadbimbe hRdi dhRte bhagavadrUpAnusmaraNaM, taLyAne ca kSINakilbiSatvAnnaizcayikadravyaguNaparyAya Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-19 145 wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww pattirUpAnniSkrAnto nirAlambanaH yo hi chadmasthena dhyAyate na ca svarUpeNa dRzyate tadviSayo nirAlambana iti yAvat / jinarUpasya samavasaraNasthasya dhyAnaM khalu AdyaH sAlambano yogaH / tasyaiva jinasya tattvaM kevalajIvapradezasaGghAtarUpaM kevalajJAnAdisvabhAvaM tasmin gacchatIti tattattvagaH, tuH evArthe, aparaH anAlambanaH, atrArUpitattvasya sphuTaviSayatvAbhAvAdanAlambanatvamuktam / / adhikRtagranthagAthAyAM ca viSayatAmAtreNa tasyAlambanatvamanUdyApi tadviSayayogasyeSadAlambanatvAdanAlambanatvameva prAsAdhIti phalato na kazcidvizeSa iti smartavyam / ayaM cAnAlambanayogaH - . "zAstrasandarzitopAya-stadatikrAntagocaraH / zaktayudrekAdvizeSeNa, sAmarthyAkhyoyamuttamaH / / " [yogadRSTi-5] itizlokoktasvarUpakSapaMkazreNIdvitIyApUrvakaraNabhAvikSAyopazamikakSAntyAdidharmasaMnyAsarUpasAmarthyayogato nissaGgAnavaratapravRttA yA paratattvadarzanecchA tallakSaNo mantavyaH Aha ca - 4"sAmarthyayogato yA, tatra didRkSetyasaGgazaktayADhyA / sA'nAlambanayogaH, proktastadadarzanaM yAvat / / " [So0 15-8] sAmyaparyAlocanAyAM 'tvamahaM ahaM tvami' tyabhedajJAnaM samApattirUpaM bhavati / tatra cAntarjalpe yuSmadasmatpade ullikhyete, tatazca bhinnatvena jJAtayorabhedasyAyogyatvajJAne yuSmadasmatpadayorvedAntirItyA'khaNDabrahmaNi jahadajahallakSaNAyAmantarjalpajaM nirvikalpakasAkSAtkArarUpaM jJAnamAvirbhavati / bhedanayArthavyutkrAntAbhedagrAhidravyArthopayogena vA / so'yamanAlambanayogazcaramAvaJcakayogaprAtibhamahimnA yaddarzanAd bhavati, sA bhagavatpratimA paramopakAriNI. tadagaNavarNane yogIndrA api na kSamAH / ityAveditaM bhavati / - pratimAzatakavRttiH gA. 99 / / 3] - vR. - zAstrasandarzitopAyaH iti sAmAnyena zAstrAbhihitopAyaH, sAmAnyena zAstre tadabhidhAnAt / tadatikrAntagocara iti zAstrAtikrAntaviSayaH / kuta ityAha zaktayudrekAt iti zaktiprAbalyAt / vizeSeNa iti na sAmAnyena zAstrAtikrAntagocaraH, sAmAnyena phalaparyavasAnatvAcchAstrasya / sAmarthyAkhyo'yaM iti sAmarthyayogAbhidhAno'yaM yoga: uttamaH sarvapradhAnaH, taddhAvabhAvitvAta. akSepeNa pradhAnaphalakAraNatvAditi / / 5 / / etatsamarthanAryavAha - siddhyAkhyapadasamprAptihetubhedA na tattvataH / zAstrAdevAvagamyante, sarvathaiveha yogibhiH / / 6 / / vR0 - siddhyAkhyapadasamprAptihetubhedA mokSAbhidhAnapadasamprAptikAraNavizeSAH . samyagdarzanAdayaH / kimityAha na tattvataH na tattvabhAvena paramArthataH, zAstrAdevAvagamyante / na caivamapi zAstravaiyarthyamityAha, sarvathaiveha yogibhiH iti sarvaireva prakArairihaloke sAdhubhiH, anantabhedatvAtteSAmiti / / 6 / / - yogadRSTisamuccayaH svRttiH|| 4- vR0 ya0 - kaH punarnirAlambanayogaH kiyantaM kAlaM bhavatItyAha - Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 yogaviMzikA gAthA-19 wwwwwwwws NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN tatra paratattve draSTumicchA didRkSA, iti evaMsvarUpA yA asaGgazaktayA nirabhiSvaGgAvicchinnapravRttyA, ADhayA-pUrNA, sA paramAtmadarzanecchA anAlambanayogaH, paratatvasyAdarzanaM anupalambhaM yAvat, paramAtmasvarUpadarzane tu kevalajJAnenAnAlambanayogo na bhavati, tasya tadAlambanatvAt / alabdhaparatattvastallAbhAya dhyAnarUpeNa pravRtto hyanAlambanayogaH, sa ca kSapakeNa dhanurdhareNa kSapakazreNyAkhyadhanurdaNDe lakSyaparatattvAbhimukhaM tadvedhAvisaMvAditayA vyApArito yo bANastatsthAnIyaH, yAvattasya na mocanaM tAvadanAlambanayoga vyApAraH, yadA tu dhyAnAntarikAkhyaM tanmocanaM tadA'visaMvAditatpatanamAtrAdeva lakSyavedha itISupAtakalpaH sAlambanaH kevalajJAnaprakAza eva bhavati, na tvanAlambanayogavyApAraH, phalasya siddhatvAditi nirgalitArthaH / Aha ca - 5"tatrApratiSThito'yaM, yataH pravRttazca tattvatastatra / sarvottamAnujaH khalu, tenAnAlambano gItaH / / " [So0 15-9] . sAmarthyayogataH zAstroktatvAt kSapakazreNIdvitIyA'pUrvakaraNabhAvinaH sakAzAt / sAmarthyayogasvarUpaM cedam / "zAstrasandarzitopAyastadatikrAntagocaraH / zaktatyudrekAdvizeSeNa sAmarthyAkhyo'yamuttamaH" / / (yo.dR. 5) yA tatra paratattve draSTumicchA didRkSA ityevaMsvarUpA'saGgA cAsau zaktizca nirabhiSvaGgA'navaratapravRttistayADhyA paripUrNA didRkSA / sA paramAtmaviSayadarzanecchA anAlambanayogaH proktastadvedibhistasya paratattvasyAdarzanamanupalambhastadyAvat paramAtmasvarUpadarzane tu kevalajJAnena anAlambanayogo na bhavati / tasya tadAlambanatvAt / / 8 / / u0 - kaH punaranAlambanayogaH kiyantaM ca kAlaM bhavatItyAha - sAmarthyetyAdi / sAmarthyayogataH "zAstrasandarzitopAyastadatikrAntagocaraH / zaktyudrekAdvizeSeNa sAmarthyAkhyo'yamuttama" ityevamuktalakSaNAt kSapakazreNIdvitIyApUrvakaraNabhAvinaH sakAzAt yA tatra paratattve didRkSA draSTumicchA ityevaMsvarUpA'saGgA nirabhiSvaGgA zaktiranavaratapravRttistayADhyA paripUrNA sA paramAtmaviSayadarzanecchA'nAlambanayogaH proktaH tadvedibhistasya paratattvasyAdarzanamanupalambhastad yAvatparamAtmasvarUpadarzane tu kevalajJAne'nAlambanayogo na bhavati dRSTasya tasya tadAlambanIbhAvAt / / 8 / / - SoDazaka-15, vRttiH / / [5] - vR0 ya0 - kathaM punaranAlambano'yamityAha - tatra paratattve'pratiSThito'labdhapratiSThaH ayamanAlambano yato yasmAtpravRttazca dhyAnarUpeNa tattvato vastutastatra paratattve sarvottamAnujaH khalu sarvottamasya yogasyAnujaH prAganantaravartI tena kAraNenA'nAlambano gItaH kathitaH / / 9 / / u0 - paratattvadidRkSAyA anAlambanayogatve upapattimAha - tatretyAdi / tatra paratattve'pratiSThito'labdhapratiSTho'yaM paramAtmadidRkSAkhyo yogo yato yasmAt pravRttazca dhyAnarUpeNa tattvato vastutastatra paratattve tadAbhimukhyApracyavAt sarvottamasya yoganirodhAkhyanikhilAtizAyiyogasyA'nujaH prAganantaravartI khalu tena kAraNenAnAlambano'nAlambanayogo gItaH kathitaH purA vidvadbhiH / syAdetatparatattvadidRkSAyA apyaparatattvadarzanaM yAvada Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-19 147 6"drAgasmAttadarzana-miSupAtajJAtamAtrato jJeyam / etaJca kevalaM tat, jJAnaM yattatparaM jyotiH / / " [So0 15-10] tatra paratattve, apratiSThitaH alabdhapratiSThaH, sarvottamasya yogasya ayogAkhyasya, 'anujaH pRSThabhAvI / tadarzanaM paratattvadarzanaM, etaJca paratattvadarzanaM, kevalaM sampUrNaM, tat prasiddhaM yat tat kevalajJAnaM, paraM prakRSTaM jyotiH / / syAdatra kasyacidAzaGkA - iSupAtajJAtAt paratattvadarzane sati kevalajJAnottaramanAlambana yogapravRttirmA bhUt, sAlambanayogapravRttistu viziSTatarA kAcit syAdeva, kevalajJAnasya labdhatve'pi mokSasyAdyApi yojanIyatvAt / maivam, kevalinaH svAtmani mokSasya yojanIyatve'pi jJAnAkAGkSAyA aviSayatayA dhyAnAnAlambanatvAt kSapakazreNikAlasambhaviviziSTatarayogaprayatnAbhAvAdAvarjIkaraNottarayoganirodhaprayatnAbhAvAJcAnAlambanatvApattiraparatattvasya dRSTatvAbhyupagame ca dhyAnAnupapattiriti, maivaM / aparatattve pratimAdyAlambanadvArA sAmAnyato dRSTe'pi. vizeSadarzanAya dhyAnopapatteH paramparayAlambanavattvena ca sAlambanattvavyapadezAtparatattve tu kenApi dvAreNa darzanAbhAvAdanAlambanatvopapatteH / / 9 / / - SoDazaka-15, vRttiH / / 6- vR0 ya0 - kiM punaranAlambanAdbhavatItyAha - drAk zIghramasmAtprastutAdanAlambanAttaddarzanaM paratattvadarzanamiSoH pAtastadviSayaM jJAtamudAharaNaM tanmAtrAdiSupAtajJAtamAtrato jJeyaM darzanam / etaJca paratattvadarzanaM kevalaM sampUrNaM, taditi tatprasiddhaM jJAnaM kevalajJAnamityarthaH yattatkevalajJAnaM paraM prakRSTaM jyotiH prakAzarUpam / iSupAtodAharaNaM ca / yathA kenaciddhanurddhareNa lakSyAbhimukhe bANe tadavisaMvAdini prakalpite yAvattasya bANasya na vimocanaM tAvattatpraguNatAmAtreNa tadavisaMvAditvena ca samAno'nAlambano yogo yadA tu tasya bANasya vimocanaM lakSyAvisaMvAdipatanamAtrAdeva lakSyavedhakaM tadA anAlambanottarakAlabhAvI tatpAtakalpaH sAlambanaH kevalajJAnaprakAza ityanayoH sAdharmyamaGgIkRtya nidarzanam / / 10 / / u0 - kiM punaranAlambanAdbhavatItyAha - drAgityAdi / drAk zIghramasmAdanAlambanayogAttadarzanaM paratattvadarzanamiSupAtasya bANapatanasya jJAtamudAharaNaM tanmAtrato jJeyam / etaJca paratattvadarzanaM kevalaM sampUrNa tatprasiddhaM jJAnaM yatkevalajJAnaM paraM prakRSTaM jyotiH prakAzarUpam / iSupAtodAharaNaM caitad / yathA kenaciddhanurddhareNa lakSyAbhimukhyena tada'visaMvAditayA ca bANo vyApArito yAvattasya bANasya na vimocanaM tAvattatpraguNatAmAtreNa tadavisaMvAditcena ca samo'nAlambanayogaH / yadA tu tasya bANasya mocanalakSyA'visaMvAdipatanamAtrAdeva sutarAM lakSyavedha evaM yadAnAlambanadhyAnamocanaM dhyAnAntarikAyAM tadaiva paratattvavedhakalpaH kevalaprakAza iti / / 10 / / - SoDazaka-15, vRttiH / / 7]- anu - pUrva yogaH yasya sa anuyogI / ___ - sampA0 / / . anujaH prAganantavartI / / - SoDazaka-15, zloka-15 vRttiH / / [8] - atha vineyajanAnugrahAya kevalisamudghAtasvarUpamabhidhIyate - tatra samyag-apunarbhAvena ut-prAbalyena Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 yogaviMzikA gAthA-19. ktinakevalivyApArasya dhyAnarUpatvAbhAvAduktAnyatarayogapariNatereva dhyAnalakSaNatvAt / ' Aha ca mahAbhASyakAraH - karmaNo hananaM-ghAtaH pralayo yasmin prayatnavizeSe sa samuddhAtaH / ayaM ca kevalisamudghAto'STasAmayikaH, taM ca prArabhamANaH prathamamevA''yojikAkaraNamAntarmohUrtikamudIraNAvalikAyAM karmaprakSepavyApArarUpamabhyeti / athA-. ''yojikAkaraNamiti kaH zabdArthaH ? ucyate - "AG maryAdAyAm" A - maryAdayA kevalidRSTayA yojanaM zubhAnAM yogAnAM vyApAraNamAyojikA, "bhAve" (si. 5-3-122) NakaH, tasyAH karaNamAyojikAkaraNam / Aha ca - _ 'kaisamaie NaM bhaMte ! AojIkaraNe pannatte ? goyamA ! asaMkhejasamaie aMtomuhuttie AojIkaraNe pannatte' / / (prajJApanApatra-601-1) -- SaDazItinAmA caturthaH krarmagranthaH, gA. 29 / / 9]- tulA - A - dvitIyApUrvakaraNe prathamastAttviko bhavet / AyojyakaraNAdUrdhvaM dvitIya iti tadvidaH / / 12 / / vR0 - xxx AyojyakaraNaM kevalAbhogenAcintyavIryatayA bhavopagrAhikarmANi tathA vyavasthApya tatkSapaNavyApAraNaM zailezyavasthAphalaM tata UrdhvaM dvitIyo yogasannyAsasaMjJita iti tadvido'bhidadhati zailezyavasthAyAM kAyAdiyogAnAM sanyAsenAyogAkhyasya sarvasannyAsalakSaNasya sarvottamasya yogasya prApteriti / / 12 / / - dvA. dvA., 19 - yogavivekadvAtriMzikA savRttiH / / B - vR0 - xxx AyojyakaraNAdUrdhvaM iti kevalAbhogenA'cintyavIryatayA 'yojya' - tathAtathAtatkAlakSapaNIyatvena bhavopagrAhikarmaNastathAvasthAnabhAve 'karaNaM' kRtirAyojyakaraNaM zailezyavasthAphalametat / ata evAha 'dvitIya iti tadvidaH' yogasannyAsasajjJitaH sAmarthyayoga iti tadvido'bhidadhati zailezyavasthAyAmasya bhAvAt / sarvamidamAgamikaM vastu, tathA caitatsaMvAdyArSam - karaNaM ahApavattaM, apuvvamaNiyaTTimeva bhavvANaM / iyaresiM paDhamaM ciya, bhaNNai karaNaM ti pariNAmo / / 1 / / jA gaNThI tA paDhamaM, gaNThi samaicchao bhave bIyaM / aNiyaTTIkaraNaM puNa, sammattapurakkhaDe jIve / / 2 / / gaNThi tti sudubbheo, kakkhaDaghaNaruDhagUDhagaNThi vva / jIvassa kammajaNio, ghaNarAgaddosapariNAmo / / 3 / / etto vivajao khalu, bhinne eyammi sammaNANaM tu / thovaM pi suparisuddhaM saJcAsammohaheu tti / / 4 / / sammattaMmi u laddhe, paliyapuhatteNa sAvao hoi / caraNovasamakhayANaM, sAgarasaMkhantarA honti / / 5 / / (etAsAM vizeSArtho vizeSAvazyakabhASya 1192 AdigAthAvivaraNe / ) ityAdi lezataH paribhAvitArthametat / / 10 / / -- yogadRSTisamuccayaH, gAthA-10 vRttiH / / yata AyojyakaraNAdUrdhvaM dvitIyaH - atastvayogo yogAnAM, yogaH para udAhRtaH / mokSayojanabhAvena, sarvasannyAsalakSaNaH / / 11 / / vR0 - ata eva zailezyavasthAyAM yogasannyAsAtkAraNAt ayogo - yogAbhAvaH yogAnA - mitrAdInAm, 'madhya' iti gamyate, kimityAha yogaH paraH - pradhAnaH 'udAhRtaH' iti / kathamityAha - 'mokSayojanabhAvena' hetunA yojanAdyoga iti kRtvA, svarUpamasyAha - 'sarvasannyAsalakSaNaH' - adharmadharmasaMnyAsayorapyatra parizuddhibhAvAditi / / 1 / / - yogadRSTisamuyayaH savRttiH / / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-19 149 10"sudaDhappayattavAvAraNaM Niroho va vijamANANa / jhANaM karaNANa mayaM, Na u cittaNirohamittAgaM / / " [vizeSAvazyaka bhASya-3071] (chAyA : sudRDhaprayannavyApAraNaM nirodho vidyamAnAnAm / dhyAnaM karaNAnAM mataM na tu cittanirodha-mAtram) iti / [10] -atra preryamAzaya pariharannAha - jhANaM maNoviseso tadabhAve tassa saMbhavo katto / bhaNNai bhaNiyaM jhANaM samae tivihevi karaNaMmi // 3070 / / vR0 - nanu / 'dhyai cintAyAm' iti vacanAd manovizeSo manasaH kApi nizcalA cintAvasthaiva (pra0 ... cittAvasthaiva) dhyAnamucyate / manazca "amanaskAH kevalinaH" iti vacanAt tasya nAsti / tatastadabhAve manaso'sattve tasya dhyAnasya kevalinaH kataH sambhavaH ? / ataH 'tanarohAraMbhAo' (gA. 3069) ityAdyaghaTamAnameveti / sUrirAha-bhaNyate'trottaram - 'bhaGgiyasuyaM guNaMto vaTTai tivihaM vi jhANammi' ityAdivacanAt trividhe'pi manovAk-kAyalakSaNe karaNe samaye siddhAnte dhyAnaM bhaNitameva / tato manovizeSa eva dhyAnamityanaikAntikam, vAkkAya-vyApAre'pi dhyAnasyoktatvAditi bhAvaH / / 3070 / / yataH paribhASA - sudaDhappayattavAvAraNaM niroho va vijamANANaM / jhANaM karaNANa mayaM na ucittanirohamittAgaM / / 3071 / / vR0 - yatazca mano-vAk-kAyalakSaNAnAM karaNAnAM sudRDhaprayatnena vyApAraNam vidyamAnAnAM pUrvoktakramaNa nirodho vA dhyAnaM bhagavatAM matam, na punazcittanirodhamAtrakam, dhyaidhAtoranekArthatvAt, karaNanirodhArthe'pi vartanAditi / / 3071 / / tatazca - . . hoja na maNomayaM vAiyaM ca jhANaM jiNassa tadabhAve / kAyanirohapayattassabhAvamiha ko nivArei ? / / 3072 / / vR0 - tadabhAve manaso'bhAve 'jinasya' kevalino manomayaM manovizeSarUpam, tathA, manaHpUrvakatvAd viziSTavacaso vAcikaM ca dhyAnaM na bhavet, tad mA bhUt, yat punaH kAyanirodhaprayatnasvabhAvaM dhyAnamiha, tat tasya ko nivArayati ? na ko'pIti / / 3072 / / . api ca - jai chaumatthassa maNonirohamettappayattayaM jhANaM / kaha kAyajogarohappayattayaM hoi na jiNassa ? / / 3073 / / vR0 - prakaTArthA / / 3073 / / punarapi paraH prAha: - AhAbhAve maNaso chaumatthasseva taM na jhANaM se / aha tadabhAve vi mayaM jhANaM taM kiM na suttassa ? / / 3074 / / vR0 - Aha paraH - manaso'bhAve se tasya kevalinazchadmasthasyaikendriyAderiva tat sUkSmakriyAnivRttyAdikaM Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 yogaviMzikA gAthA-19 syAdetad, yadi kSapakazreNidvitIyApUrvakaraNabhAvI sAmarthyayoga evAnAlambanayogo granthakRtA'bhihitastadA tadaprAptimatAmapramattaguNasthAnAnAmuparatasakalavikalpakallolamAlAnAM cinmAtrapratibandhopalabdhadhyAnaM na ghaTate / atha tadabhAve'pi mataM dhyAnam, tataH suptasya tat kiM neSyate, mano'sattvasya tulyatvAt ? iti . / / 3074 / / para evAcAryamatamAzaGkyAha - ahava maI suttassa hi na kAyarohappayattasambhAvo / evaM cittAbhAve katto ya tao jiNassAvi ? / / 3075 / / hoja vi kiMcimmettaM cittaM suttassa savvahA na jiNe / jai suttassa na jhANaM jiNassa taM dUrayaraeNaM / / 3076 / / vR0 - athavA AcAryasya matiH suptasya sphuTameva jJAyate na kAyanirodhaprayatnasadbhAvaH, kintu tadabhAva eva, tat kutastasya dhyAnam ?, jine tvastyasAviti tasya dhyAnaM bhavatyeva / atrocyate-nanvevaM tamanaskatvAH cittAbhAve jinasyApi kevalinaH kutastako'sau kAyanirodhaprayatnasadbhAvaH ? bhaved vA'dyApi kiJcinmAtraM cittaM suptasyApi, jine tu kevalinyamanaskatvAt tat sarvathA nAsti; tatazca suptasya yadi na dhyAnamiSyate, tarhi jinasya tad dUratarakeNa dUratareNa neSTavyam, sarvathA cittAbhAvena kAyanirodhaprayatnAbhAvAditi / / 3075-3076 / / sUriH pratividhAnamAha - juttaM jaM chaumatthassa karaNamettANusArinANassa / tadabhAvammi payattobhAvo na jiNassa so jutto / / 3077 / / chaumatthassa maNomettavihiyajattassa jai mayaM jhANaM / kaha taMjiNassa na mayaM kevalavihiyappayattassa? / / 3078 / / vR0 - yuktaM yacchadmasthasya karaNamatra manaH, tanmAtrAnusArijJAnasya, 'tadabhAve' suptAvasthAyAM manaHkaraNAbhAve, kAyanirodhaprayatnAbhAvaH / jinasya punarasau na yuktaH, manojJAnAbhAve'pi kevalajJAnasadbhAvAditi / kiJca, yadi manomAtravihitayatnasya chadmasthasya sAdhvAdermataM dhyAnam, tarhi kathaM jinasya kevalinaH sakalalokAvalokavilokanasvabhAvakevalajJAnavihitaprayatnasya tad dhyAnaM nAbhimatam ? iti / / 3077-3078 / / api ca - pucappaogao vi ya kammaviNijaraNaheuo vA vi / saddatthabahuttAo taha jiNacaMdAgamAo ya / / 3079 / / ciMtAbhAve vi sayA suhumovarayakiriyAI bhannati / jIvovaogasabbhAvao bhavatthassa jhANAiM / / 3080 / / vR0 - bhavasthasya kevalinazcintAyA abhAve'pi sadA sUkSmakriyAnivRttyuparatakriyApratipAtilakSaNe dve dhyAne bhaNyate iti sambandhaH, iyaM ca pratijJA / hetumAha - jIvopayogasvAbhAvyAt-tajjIvopayogasya tasyAmavasthAyAmevaMvidhasvabhAvatvAdityarthaH tathA, pUrvaprayogAt-pUrvavihitadhyAnasaMskArAdityarthaH / tathA, karmanirbharaNahetutvAt te dhyAne abhidhIyete, chadmasthasya dharmadhyAnavaditi / tathA, zabdasyArthAnAM bahutvAt dhyaidhAtoranekArthatvAdityarthaH, tathA jinAgame bhaNitatvAditi / / 3079-3080 / / atha preryaM parihAraM cAha - jai amaNassa vi jhANaM kevaliNo kIsa taM na siddhassa ? / bhaNNai jaM na payatto tassa jao na ya niruddhavvaM // 3081 / / vR0 - yadyamanaskasyApi kevalino dhyAnamiSyate, tarhi siddhasya tat kimiti nAbhyupagamyate ? bhaNyate'tro Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-19 151 mmmmmm...151 ratnatrayasAmrAjyAnAM jinakalpikAdInAmapi nirAlambanadhyAnamasaGgatAbhidhAnaM syAditi / maivam - yadyapi tattvataH paratattvalakSyavedhAbhimukhastadavisaMvAdI sAmarthyayoga eva nirAlambanastathApi paratattvalakSyavedhapraguNatApariNatimAtrAdarvAktanaM paramAtmaguNadhyAnamapi mukhyanirAlambanaprApakatvAdekadhyeyAkArapariNatizaktiyogAJca nirAlambanameva / ata evAvasthAtrayabhAvane rUpAtItasiddhaguNapraNidhAnavelAyAmapramattAnAM zukladhyAnAMzo nirAlambano'nubhavasiddha eva / saMsAryAtmano'pi ca vyavahAranayasiddhamaupAdhikaM rUpamAcchAdya zuddhanizcayanayaparikalpitasahajAtmaguNavibhAvane nirAlambanadhyAnaM durapahnavameva, paramAtmatulyatayA''tmajJAnasyaiva nirAlambanadhyAnAMzatvAt tasyaiva ca mohanAzakatvAt / Aha ca - 11"jo jANai arihaMte, davvattaguNattapajjayattehiM / so jANai appANaM, moho khalu jAi tassa layaM / / " [pravacanasAra-1-80] (chAyA : yo jAnAtyarhato dravyatvaguNatvaparyAyatvaiH / sa jAnAtyAtmAnaM mohaH khalu yAti tasya layam) iti / / tasmAdUpidravyaviSayaM dhyAnaM sAlambanaM, arUpiviSayaM ca nirAlambanamiti sthitam / / 19 / / ttaram - yad yasmAt tasya siddhasya karaNAbhAvena prayatno nAsti, na ca yogalakSaNaM niroddhavyamasti / ataH prayatnAbhAvAt prayojanAbhAvAJca na siddhasya dhyAnamiti / / 3081 / / / - vizeSAvazyakabhASyam savRttikam / / 11 - vR0. - yo / hi nAmArhantaM dravyatvaguNatvaparyAyatvaiH paricchinatti sa khalvAtmAnaM paricchinatti, ubhayorapi nizcayenAvizeSAt / arhato'pi pAkakASThAgartakAtasvarasyeva parispaSTAmAtmarUpaM, tatastatparicchede sarvAtmaparicchedaH / tatrAnvayo dravyaM, anvayavizeSaNaM guNaH, anvayavyatirekAH paryAyAH / tatra bhagavatyarhati sarvato vizuddhe tribhUmikamapi svamanasA samayamutpazyanti / yazcetano'yamityanvayastadravyaM, yaJcAnvayAzritaM caitanyamiti vizeSaNaM sa guNaH, ye caikasamayamAtrAvadhRtakAlaparimANatayA parasparaparAvRttA anvayavyatirekAste paryAyAzcidvivartanAgranthaya iti yAvat / athaivamasya trikAlamapyekakAlamAkalayato muktAphalAnIva pralambe prAlamve cidvivartAzcetana eva saMkSipya vizeSaNavizeSyatvavAsanAntardhAnAddhavalimAnamiva prAlambe cetana eva caitanyamantarhitaM vidhAya kevalaM prAlambamiva kevalamAtmAnaM paricchindatastaduttarottarakSaNakSIyamAnakartRkarmakriyAvibhAgatayA niSkriyaM cinmAtraM bhAvamadhigatasya jAtasya maNerivAkampavRttanirmalAlokasyAvazyameva nirAzrayatayA mohatamaH pralIyate / yadyevaM labdho mayA mohavAhinIvijayopAyaH / / 80 / / - pravacanasAra, 1-80 vRttiH / / . 12-iha vikSiptaM yAtAyAtaM zliSTaM tathA sulInaM ca / cetazcatuHprakAraM tajjJacamatkArakAri bhavet / / 2 / / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 yogaviMzikA gAthA-20 atha nirAlambanadhyAnasyaiva phalaparamparAmAha - eyammi mohasAgara-taraNaM seDhI ya kevalaM ceva / tatto ajogajogo, kameNa paramaM ca nivvANaM / / 20 / / (chAyA : etasmin' mohasAgarataraNaM' zreNiH ca kevalameva / tatazca' ayogayogaH krameNa paramaM ca nirvANa' / / ) eyammiti / etasmin nirAlambanadhyAne labdhe, mohasAgarasya durantarAgAdibhAvasantAnasamudrasya taraNaM bhavati / tatazca zreNiH kSapakazreNirniyU~DhA bhavati, sA hyadhyAtmAdiyogaprakarSagarbhitAzayavizeSarUpA' / vikSiptaM calamiSTaM yAtAyAtaM ca kimapi sAnandam / prathamAbhyAse dvayamapi vikalpaviSayagrahaM tat syAt / / 3 / / zliSTaM sthirasAnandaM sulInamatinizcalaM parAnandam / tanmAtrakaviSayagrahamubhayamapi budhaistadAmnAtam / / 4 / / evaM kramazo'bhyAsAvezAd dhyAnaM bhavenirAlambanam / samarasabhAvaM yAtaH paramAnandaM tato'nubhavet / / 5 / / 1- tulA - A - atraiva matAntaramAha - samAdhireSa evAnyaiH, samprajJAto'bhidhIyate / samyakaprakarSarUpeNa, vRttyarthajJAnatastathA / / 419 / / vR0 - samAdhireSa evAdhyAtmAdiyogaH anyaistIrthAntarIyaiH samprajJAtaH samprajJAtanAmA'bhidhIyate / kuta ityAha samyak - yathAvat prakarSarUpeNa-savitarkanizcayAtmakena, vRttyarthajJAnataH vRttInAM naranArakAdyAtmaparyAyANAmarthAnAM dvIpAcalajaladhiprabhRtInAM jJAnato - vikalpAt 'tathA' tena prakAreNa / yataH samyak prakRSTaM vRttyarthajJAnaM tatprakAramatrAsti tato'sau samAdhiH samprajJAta ityucyata iti / / 419 / / arthatatsamAdhiphalamAha - evamAsAdya carama, janmA'janmatvakAraNam / zreNimApya tataH kSipraM, kevalaM labhate kramAt / / 420 / / vR0 - evamuktarUpeNa samAdhinA samAhitaH san AsAdya-krameNopalabhya caramaM apazcimam janma-bhavam avidyamAnajanmA'janmA tadbhAvo'janmatvaM tasya kAraNaM-hetum zreNi-kSapakazreNilakSaNam Apya labdhvA tataHprApteranantaram kSipramacireNa kevalaM jJAnaM darzanaM ca labhate kramAt / / 420 / / __- yogabinduH savRttiH // B - vitarkavicArAnandAsmitArUpAnugamAtsamprajJAtaH / / 1-17 / / bhASyam - athAsamprajJAtaH samAdhiH kimupAyaH kiMsvabhAvo vA iti / virAmapratyAbhyAsapUrvaH saMskArazeSo'nyaH / / 1-18 / / bhASyam - sarvavRttipratyastamaye saMskArazeSo nirodhazcittasya samAdhirasamprajJAtaH / tasya paraM vairAgyamupAyaH / sAlambano hyabhyAsastatsAdhanAya na kalpata iti virAmapratyayo nirvastuka AlambanIkriyate, sa cArthazUnyaH / tadabhyAsapUrvaM cittaM nirAlambanamabhAvaprAptamiva bhavatItyeSa nirbIjaH samAdhirasamprajJAtaH / / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-20 153 ___ eSa eva samprajJAtaH samAdhi-stIrthAntarIyairgIyate, etadapi samyag - yathAvat prakarSeNa savitarka vR0 upA0 - dvividho'pyayaM adhyAtma-bhAvanA-dhyAna-samatAvRttikSayabhedena paJcadhoktasya yogasya paJcabhede'vatarati / vRttikSayo hyAtmanaH karmasaMyogayogyatApagamaH, sthUlasUkSmA hyAtmanazceSTA vRttayaH, tAsAM mUlahetuH karmasaMyogayogyatA, sA cAkaraNAniyamena granthibhede utkRSTamohanIyabandhavyavacchedena tattadguNasthAne tattatprakRtyAtyantikabandhavyavacchedasya hetunA kramazo nivartate / tatra pRthaktvavitarkasavicAraikatvavitarkAvicArAkhyazukladhyAnabhedadvaye samprajJAtaH samAdhirvRttyarthAnAM samyagjJAnAt / taduktam - "samAdhireSa evAnyaiH samprajJAto'bhidhIyate / samyakprakarSarUpeNa vRttyarthajJAnatastathA / / 1 / / " (419 yo. biM.) nirvitarkavicArAnandAsmitAni sastu paryAyavinirmuktazuddhadravyadhyAnAbhiprAyeNa vyAkhyeyaH, yannayamAlambyoktam - "kA arai ? ke ANaMde ? itthaM pi aggahe care" (AcA. zru-1, a-3, udde-3) ityAdi / kSapakazreNiparisamAptau kevalajJAnalAbhastvasamprajJAtaH samAdhiH, bhAvamanovRttInAM grAhyagrahaNAkArazAlinInAmavagrahAdikrameNa tatra samyakparijJAnAbhAvAt / ata eva bhAvamanasA saMjJA'bhAvAd dravyamanasA ca tatsadbhAvAtkevalI nosaMjJItyucyate / tadidamuktaM yogabindau - "asamprajJAta eSo'pi samAdhirgIyate paraiH / niruddhAzeSavattyAdi - tatsvarUpAnavedhataH / / 1 / / dharmamegho'matAtmA ca bhavazatru zivodayaH / sattvAnandaH parazceti yojyo'traivArthayogataH / / 2 / / " (420-21) ityAdi / saMskArazeSatvaM cAtra bhavaoNpagrAhikarmAMzarUpasaMskArApekSayA vyAkhyeyam, matijJAnabhedasya saMskArasya tadA mUlata eva vinAzAt / ityasmanmataniSkarSa iti dik / - pAtaJjalayogadarzana-vyAsabhASyam - upA. zrI yazovijayaviracitavRttizca / / 2- tulA - samprajJAto'parazceti dvidhA'nyairayamiSyate / samyak prajJAyate yena samprajJAtaH sa ucyate / / 1 / / vR0 - samprajJAta iti / samprajJAto'paro'samprajJAtazceti anyaiH pAtaJjalairayaM yogo dvidheSyate / samyak saMzayaviparyayAnadhyavasAyarahitatvena prajJAyate prakarSeNa jJAyate bhAvyasya svarUpaM yena sa samprajJAta ucyate / / 1 / / vitarkeNa vicAreNAnandenAsmitayAnvitaH / bhAvyasya bhAvanAbhedAtsamprajJAtazcaturvidhaH / / 2 / / vR0 - vitarkeNeti / vitarkeNa vicAreNAnandenAsmitayA'nvitaH krameNa yuktaH / bhAvyasya bhAvanAyA viSayAntaraparihAreNa cetasi punaH punarnivezanalakSaNAyA bhedAt / samprajJAtazcaturvidho bhavati / taduktam 'vitarkavicArAnandAsmitArUpAnugamAtsamprajJAta iti" (yo. sU. 1-17) / / 2 / / pUrvAparAnusandhAnAcchabdollekhAzca bhAvanA / mahAbhUtendriyArtheSu savitarko'nyathAparaH / / 3 / / vR0 - pUrveti / pUrvAparayorarthayoranusandhAnAcchabdollekhAcchabdArthoparAgAJca yadA bhAvanA pravartate mahAbhUtendriyalakSaNeSvartheSu sthUlaviSayeSu tadA savitarkaH samAdhiH / anyathA'sminnevAlambane pUrvAparAnusandhAnazabdArthollekhazUnyatvena bhAvanAyAmaparo nirvitarkaH / / 3 / / tanmAtrAntaHkaraNayoH sUkSmayorbhAvanA punaH / dikkAladharmAvacchedAt savicAro'nyathAparaH / / 4 / / vR0 - tanmAtreti / tanmAtrAntaHkaraNayoH sUkSmayorbhAvyayordikkAladharmAvacchedAdezakAladharmAvacchedena bhAvanA punaH savicAraH samAdhiH / anyathA tasminnevAlambane dezakAladharmAvacchedaM vinA dharmimAtrAvabhAsitvena bhAvanAyAmaparo nirvicAraH / / 4 / / yadA rajastamolezAnuviddhaM bhAvyate manaH / tadA bhAvyasukhodrekAJcicchakterguNabhAvataH / / 5 / / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 yogaviMzikA gAthA-20 nizcayAtmakatvenAtmaparyAyANAmarthAnAM ca dvIpAdInAmiha jJAyamAnatvAdarthato nAnupapannam / ' vR0 - yadeti / yadA rajastamasorlezenAnuviddhaM mano'ntaHkaraNatattvaM bhAvyate tadA bhAvyasya bhAvanAviSayasya sukhasya sukhaprakAzamayasya sattvasyodrekAdAdhikyAbicchakterguNabhAvato'nudrekAt / / 5 / / sAnando'traiva bhaNyante videhA baddhavRttayaH / dehAhaGkAravigamAt pradhAnamupadarzinaH / / 6 / / vR0 - sAnanda iti / sAnandaH samAdhirbhavatyuktahetutaH / atraiva samAdhau baddhavRttayo videhA bhaNyante / dehAhaGkAravigamAd bahirviSayAvezanivRtteH / pradhAnamupadarzinaH pradhAnapuruSatattvAvirbhAvakAH / / 6 / / sattvaM rajastamolezAnAkrAntaM yatra bhAvyate / sa sAsmito'tra cicchaktisattvayormukhyagauNatA / 7 / / vR0 - sattvamiti / yatra rajastamolezenAnAkrAntaM sattvaM bhAvyate, sa sAsmitaH samAdhiH / atra cicchaktisattvayormukhyagauNatA / bhAvyasya zuddhasattvasya nyagbhAvAJcitizaktezca udrekAt sattAmAtrAvazeSatvAcyAtra sAsmitatvopapattiH / na cAhaGkArAsmitayorabhedaH zaGkanIyaH, yato yatrAntaHkaraNamahamityullekhena viSayaM vedayate so'-' haGkAraH, yatrAntarmukhatayA pratilomapariNAmena prakRtilIne cetasi sattAmAtrameva bhAti sA'smiteti / / 7 / / atraiva kRtatoSA ye paramAtmAnavekSiNaH / citte gate te prakRtilayA hi prakRtau layam / / 8 / / vR0 - atraiveti / atraiva sAsmitasamAdhAveva ye kRtatoSAH paramAtmAnavekSiNaH paramapuruSAdarzinaH, te hi . citte prakRtau layaM gate sati prakRtilayA ucyante / / 8 / / gRhItRgrahaNagrAhyasamApattitrayaM kila / atra sAsmitasAnandanirvicArAntavizramam / / 9 / / vR0 - gRhItriti / sAsmitasamAdhiparyante paraM puruSaM jJAtvA bhAvanAyAM vivekakhyAtau gRhItRsamApattiH / sAnandasamAdhiparyante grahaNasamApattiH / nirvicArasamAdhiparyante ca grAhyasamApattirvizrAntetyetadarthaH / / 9 / / ___ - dvA. dvA., 20 - yogAvatAradvAtriMzikA savRttiH / / | 3 |- kSapakazreNIbhAvi tatpazcAtbhAvi ca sabhedaM zukladhyAnasvarUpaM guNasthAnakakramArohagranthAnusAreNa jJAyate, tacedaM / . - sampA0 / / atha bhAvasyaiva prAdhAnyamAha - prANAyAmakramaprauDhiratra rUDhyaiva darzitA / kSapakasya yataH zreNyArohe bhAvo hi kAraNam / / 59 / / vR0 - atra zreNyArohe kSapakazreNyArohaviSaye prANAyAmakramaprauDhi: pavanAbhyAsakramapragalbhatA rUDhyaiva prasiddhimAtratayaiva darzitA, 'yataH' yasmAtkAraNAt 'hiH' sphuTaM kSapakasya bhAva eva kevalodgamakAraNaM, na tu prANAyAmAdiDambaraH, yaduktaM carpaTinApi 'nAsAkandaM nADIvRndaM, vAyozcAraH pratyAhAraH / prANAyAmo bIjagrAmo, dhyAnAbhyAso mantranyAsaH / / 1 / / hatpadmasthaM bhrUmadhyasthaM, nAsAgrasthaM zvAsAntaHstham / tejaHzuddhaM dhyAnaM buddhaM, OMkArAkhyaM sUryaprakhyam / / 2 / / brahmAkAzaM zUnyAbhAsaM, mithyAjalpaM cintAkalpam / kAyAkrAntaM cittabhrAntaM, tyaktvA sarvaM mithyAgarvam / / 3 / / gurvAdiSTaM cintotsRSTaM, dehAtItaM bhAvopetam / tyaktadvandvaM nityAnandaM, zuddhaM tattvaM jAnIhi tvam / / 4 / / ' anyaJca - 'OMkArAbhyasanaM vicitrakaraNaiH praNasya vAyorjayAt, tejazcintanamAtmakAyakamale zUnyAmbarAlambanam / tyaktvA sarvamidaM kalevaragataM cintAmanovibhramaM, tattvaM pazyata jalpakalpanakalAtItaM svabhAvasthitam / / 1 / / ' / / 59 / / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-20 155 tatazca kevalameva kevalajJAnameva bhavati / ayaM cAsamprajJAtaH samAdhiriti parairgIyate, tatrApi arthato athAdyazukladhyAnasya nAmAha - savitarkaM savicAraM, sapRthaktvamudAhRtam / triyogayoginaH sAdhorAdyaM zuklaM sunirmalam / / 60 / / vR0 - triyogayoginaH sAdhoH manovacaHkAyayogavato muneH AdyaM prathamaM zukladhyAnaM udAhRtaM proktaM, tatkathambhUtaM ? saha vitarkeNa varttata iti savitarka, saha vicAreNa varttata iti savicAraM, saha pRthaktvena vartata iti sapRthaktvaM, iti vizeSaNatrayopetatvAt pRthaktvavitarkasavicAranAmakaM prathamaM zukladhyAnamiti / / 60 / / atha tadvizeSaNatrayasya svarUpamAha - zrutacintA vitarkaH syAt, vicAraH saMkramo mataH / pRthaktvaM syAdanekatvaM, bhavatyetattrayAtmakam / / 61 / / vR0 - etatprathamaM zukladhyAnaM trayAtmakaM, kramotkramagRhItavizeSaNatrayarUpaM, tatra zrutacintArUpo vitarkaH, arthazabdayogAntareSu saMkramo vicAraH, dravyaguNaparyAyAdibhiranyatvaM pRthaktvaM / / 61 / / arthatattrayasya krameNa vyaktArthaM vyAcikhyAsuH prathamaM vitarkamAha - svazuddhAtmAnubhUtAtmabhAvazrutAvalambanAt / antarjalpo vitarkaH syAd, yasmiMstatsavitarkajam / / 62 / / vR0 - yasmin dhyAne'ntarjalpo'ntaraGgadhvanirUpo vitarko vicAraNAtmakastatsavitarpha dhyAnaM syAt, kasmAt ? svazuddhAtmAnubhUtAtmabhAvazrutAvalambanAt svakIyanirmalaparamAtmatattvAnubhavamayAntaraGgabhAvagatAgamAvalambanataH, ityuktaM savitarpha dhyAnam / / 62 / / / atha savicAramAha - arthAdarthAntare zabdAcchabdAntare ca saMkramaH / yogAyogAntare yatra, savicAraM taducyate / / 63 / / vR0 - yatra dhyAne sa eva pUrvokto vitarko vicAraNAtmako'rthAntare saGkramate, yogAdyogAntare saGkramate taddhyAnaM savicAraM sasaGkramaNamucyata iti / / 63 / / . atha sapRthaktvamAha - dravyAd dravyAntaraM yAti, guNAdyAti guNAntaram / paryAyAdanyaparyAyaM, sapRthaktvaM bhavatyataH / / 64 / / vR0 - yatra dhyAne sa eva pUrvokto vitarkaH savicAro'rthavyaJjanayogAntarasaMkramaNarUpo'pi nijazuddhAtmadravyAntaraM yAti, athavA guNAd guNAntaraM yAti, yadvA paryAyAntaraM yAti, tatra - sahajAtA guNA dravye, suvarNe pItatA yathA / kramabhUtAstu paryAyA, mudrAkuNDalatAdayaH / / 1 / / teSu dravyaguNaparyAyAntareSu anyatvaM pRthaktvaM tadasti yatra dhyAne tatsapRthaktvam / / 64 / / athAdyazukladhyAnajanitAM zuddhimAha - iti trayAtmakaM dhyAnaM, prathamaM zuklamIritam / prApnotyataH parAM zuddhiM, siddhizrIsaukhyavarNikAm / / 65 / / vR0 - iti trayAtmakaM pRthaktvavitarkasavicArAtmakaM prathamaM zukladhyAnaM kathitaM, tasmAddhyAnAt parAM prakRSTAM zuddhiM prApnoti, kathambhUtAM ? siddhizrIsaukhyavarNikAM muktilakSmImukhanidarzanikAmAsAdayatItyarthaH / / 65 / / atha tatra zukladhyAnasya dvitIyAMzAzrayaNamAha - bhUtvA'tha kSINamohAtmA, vItarAgo mahAyatiH / pUrvavaddhAvasaMyukto, dvitIyaM zuklamAzrayet / / 74 / / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 yogaviMzikA gAthA-20 nAnupapattiH, kevalajJAne'zeSavRttyAdiniroghAllabdhAtmasvabhAvasya mAnasavijJAnavaikalyAdasamprajJAtatva vR0 - atha cAnantaraM sa kSapakaH kSINamohAtmA bhUtvA kSINamohaguNasthAnAddhApariNatimayo bhUtvA dvitIyaM zukladhyAnaM pUrvavat prathamazukladhyAnarItyA zrayed bhajet, kathambhUtaH kSapakaH ? vItarAgo vizeSeNa ito rAgo yasmAtsa tathA, punarapi kathambhUtaH ? bhAvasaMyukto vizuddhatarabhAvopetaH, evaMvidhaH kSapako dvitIyaM zukladhyAnaM zrayedityarthaH / / 74 / / atha tadeva zukladhyAnaM sanAmavizeSaNamAha - apRthaktvamavicAraM, savitarkaguNAnvitam / sa dhyAyatyekayogena, zukladhyAnaM dvitIyakam / / 75 / / vR0 - sa kSapakaH kSINamohaguNasthAnavartI dvitIyaM zukladhyAnaM ekayogena ekatarayogena saMdhyAyati, yadAha - ekaM triyogabhAjAmAdyaM syAdaparamekayogavatAm / tanuyoginAM tRtIyaM, niryogAnAM caturthaM tu / / 1 / / kathambhUtaM ? apRthaktvaM pRthaktvavarjitaM, avicAraM vicArarahitaM, savitarkaguNAnvitaM vitarkamAtraguNopetaM, dvitIyaM zukladhyAnaM dhyAyatItyarthaH / / 75 / / athApRthaktvameva vyaktamAha - nijAtmadravyamekaM vA, paryAyamathavA guNam / nizcalaM cintyate yatra, tadekatvaM vidurbudhAH / / 76 / / vR0 - budhA jJAtatattvAH tadekatvam apRthaktvaM viduH avadhArayanti sma kathayanti sma, tatkiM ? - dhyAyakena yanijAtmadravyaM eka kevalaM svakIyavizuddhaparamAtmadravyaM, vA athavA tasyaiva paramAtmadravyasya ekaM kevalaM paryAyaM, vA athavA ekamadvitIyaM guNaM vA, tadatra guNaparyAyavizeSaH pUrvokta eva, etadevaMvidhamekaM dravyamekaM guNaM vA eka paryAyaM vA, nizcalaM calanavarjitaM yatra dhyAyate tadekatvamiti / / 76 / / athAvicAratvamAha - yadyaJjanArthayogeSu, parAvartavivarjitam / cintanaM tadavicAraM, smRtaM saddhyAnakovidaiH / / 7 / / vR0 - samprati saddhyAnakovidatvaM zAstrAmnAyavizeSAdevAsti, na tvanubhavAt, yadAhuH zrIhemacandrasUripAdAH - anavicchittyA''mnAyaH, samAgato'syeti kIrtyate'smAbhiH / duSkaramapyAdhunikaiH, zukladhyAnaM yathAzAstram / / 1 / / taiH saddhyAnakovidaiH zAstrAmnAyAvagatazukladhyAnarahasyaistad avicAraM avicAravizeSaNopetaM dvitIyaM zuklaM smRtaM prajJaptaM, tatkiM ? - yatpUrvoktasvarUpeSu vyaJjanArthayogeSu zabdAbhidheyayogarUpeSu parAvartavivarjitaM zabdAcchabdAntaramityAdisaMkrameNa rahitaM cintanaM zrutAnusArAdeva kriyate tadavicAramiti / / 77 / / atha savitarkatvamAha - nijazuddhAtmaniSThaM hi, bhAvazrutAvalambanAt / cintanaM kriyate yatra, savitarkaM taducyate / / 78 / / vR0 - yatra nijazuddhAtmaniSThaM svakIyAtivizuddhaparamAtmalInaM hi sphuTaM cintanaM sUkSmavicAraNAtmakaM kriyate, tatsavitarkaikaguNopetaM dvitIyaM zukladhyAnaM, kasmAt ? bhAvazrutAvalambanAt sUkSmAntarjalparUpabhAvAgamazrutAvalambanamAtracintanAditi / / 78 / / atha dvitIyazuklajanitasamarasIbhAvamAha - ityekatvamavicAraM, savitarkamudAhRtam / tasmin samarasIbhAvaM, dhatte svAtmAnubhUtitaH / / 79 / / vR0 - iti pUrvoktaprakAreNa ekatvAvicArasavitarkarUpavizeSaNatrayopetaM dvitIyaM zukladhyAnaM udAhataM kathitaM, Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA gAthA-20 157 tasmin dvitIye zukladhyAne vartamAno dhyAnI-dhyAnAt samarasIbhAvastadekIkaraNaM mataM / AtmA yadapRthaktvena, lIyate paramAtmani / / / / taM samarasIbhAvaM dhatte dhArayati, kutaH ? svAtmAnubhUtitaH svasyAtmano'nubhUtiranubhavanaM svAtmAnubhUtistasyAH / / 79 / / atha kSINamohaguNasthAnAddhA'vasAne yatkaroti tadAha - ityetaddhyAnayogena, pluSyatkarmendhanotkaraH / nidrApracalayo zamupAntye kurute kSaNe / / 8 / / vR0 - ityetatpUrvoktadhyAnayogena dvitIyazukladhyAnasamAyogena pluSyatkarmendhanotkaro dahyamAnakarmasamidutkaro yogIndraH upAntye antyasamIpasamaye nidrApracalayoH nAzaM karoti kSayaM kurute / / 80 / / athAntyasamaye yatkaroti tadAha - - antye dRSTicatuSkaM ca, dazakaM jJAnavighnayoH / kSapayitvA muniH kSINamohaH syAtkevalAtmakaH / / 81 / / vR0 - kSapako muniH kSINamohasyAntye samaye dRSTicatuSkaM cakSurdarzanAdidarzanacatuSkaM jJAnAntarAyadazakaM cetyetAzcaturdaza prakRtIH kSapayitvA kSINamohAMzaH san kevalAtmakaH syAditi / tathA kSINamohaguNasthAnastho jIvo darzanacatuSkajJAnAntarAyadazakoJcayazorUpaSoDazabandhavyavacchedAdekasAtavedyabandhakaH, tathA saMjvalanalobhaRSabhanArAcanArAcodayavyavacchedAtsaptapaJcAzatprakRtervedayitA, lobhasattAkSapakatvAdekottarazatasattAko bhavati / / 81 / / iti kSapakasya dvAdazam / / 81 / / atha samudghAtAnnivRtto yatkaroti tadAha - samudghAtAnivRtto'sau, manovAkkAyayogavAn / dhyAyedyoganirodhArthaM, zukladhyAnaM tRtIyakam / / 14 / / vR0 - asau manovAkkAyayogavAn kevalI-sayogikevalI samudghAtAnivRttaH san yoganirodhArthaM yoganirodhanimittaM tRtIyaM zukladhyAnaM dhyAyet / / 94 / / atha tadeva tRtIyaM zukladhyAnamAha - AtmaspandAtmikA sUkSmA, kriyA yatrAnivRttikA / tattRtIyaM bhavecchuklaM, sUkSmakriyAnivRttikam / / 15 / / vR0 - tasminnavasare tasya kevalinastRtIyaM sUkSmakriyA'nivRttikanAma zukladhyAnaM bhavati, tatkiM ? yatrAtmaspandAtmikA sUkSmA kriyA'nivRttikA bhavati, ko'rthaH ? - AtmaspandAtmikA kriyApi sUkSmatvAdanivRttikA bhavati, sUkSmatvaM muktvA punaH sthUlatvaM na bhajatItyarthaH / / 96 / / atha manovacaHkAyayogAnAmapi yathA yathA sUkSmatvaM karoti tathA tathA zlokacatuSTayenAha - bAdare kAyayoge'smin, sthitiM kRtvA svabhAvataH / sUkSmIkaroti vAJcittayogayugmaM sa bAdaram / / 16 / / tyaktvA sthUlaM vapuryogaM, sUkSmavAJcittayoH sthitim / kRtvA nayati sUkSmatvaM, kAyayogaM tu bAdaram / / 97 / / susUkSmakAyayoge'tha, sthitiM kRtvA punaH kSaNam / nigrahaM kurute sadyaH, sUkSmavAJcittayogayoH / / 18 / / tataH sUkSme vapuryoge, sthitiM kRtvA kSaNaM hi saH / sUkSmakriyaM nijAtmAnaM, cidrUpaM vindati svayam / / 19 / / caturbhiH kulakam / vR0 - sa kevalI sUkSmakriyA'nivRttinAmakatRtIyazukladhyAnadhyAtA acintyAtmavIryazaktayA'smin bAdare kAyayoge svabhAvataH sthitiM kRtvA bAdaraM vAJcittayogayugmaM sthUlavacomanoyogayugalaM sUkSmIkaroti, tataH sthUlaM Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 yogaviMzikA gAthA-20 NNNNNNNNNN siddheH / bAdaraM vapuryogaM tyaktvA sUkSmavAJcittayoH sthitiM kRtvA bAdaraM kAyayogaM sUkSmatvaM prApayati, sa sUkSmakAyayoge punaH kSaNaM kSaNamAtraM sthitiM kRtvA sadyaH tatkAlaM sUkSmavAJcittayoH nigrahaM sarvathA tatsambhavAbhAvaM kurute, tataH sUkSme kAyayoge kSaNaM sthitiM kRtvA hi sphuTaM sa kevalI nijAtmAnaM sUkSmakriyaM cidrUpaM svayamAtmanaiva vindati anubhavati iti zlokacatuSTayArthaH / / 96 / / 97 / / 98 / / 99 / / athAyogiguNasthAnasya sthitimAha - athAyogiguNasthAne, tiSThato'sya jineziMtuH / laghupaJcAkSarocArapramitaiva sthitirbhavet / / 103 / / vR0 - atha trayodazaguNasthAnAnantaraM ayogiguNasthAnake caturdaze asya jinezituH jinendrasya tiSThataH avasthitasya laghupaJcAkSarocArapramitaiva aiuRluvarNapaJcakasamuJcaraNAkAlatulyaiva sthitirbhavati / / 103 / / . . athAyogiguNasthAne dhyAnasaMbhavamAha - tatrAnivRttizabdAntaM, samucchinnakriyAtmakam / caturthaM bhavati dhyAnamayogiparameSThinaH / / 104 / / vR0 - tatra tasminnayogiguNasthAne'yogiparameSThinazcaturthaM dhyAnaM samucchinnakriyAtmakaM vakSyamANasvarUpaM bhavati kathambhUtaM ? anivRttizabdAntaM anivRttizabdo'nte yasya tatsamucchinnakriyAnivRttinAmakaM caturthaM dhyAnamiti ||104 / / athAsya caturthadhyAnasya svarUpamAha - samucchinnA kriyA yatra, sUkSmayogAtmikA'pi hi / samucchinnakriyaM proktaM, taddvAraM muktivaizmanaH / / 105 / / vR0 - yatra dhyAne sUkSmayogAtmikA'pi sUkSmakAyayogarUpA'pi kriyA samucchinnA sarvathA nivRttA tatsamucchitrakriyaM nAma caturthaM dhyAnaM proktaM, kathambhUtaM ? muktivezmanaH siddhisaudhasya dvAraM dvAropamamiti / / 105 / / - guNasthAnaka kramArohaH savRttiH / / | 4 -tulA - A - asamprajJAtanAmA tu sammato vRttisaGkSayaH / sarvato'smAdakaraNaniyamaH pApagocaraH / / 21 / / vR0 - asamprajJAteti / asamprajJAtanAmA tu samAdhiH vRttisaGkSayaH sammataH, sayogyayogikevalitvakAle manovikalpaparispandarUpavRttikSayeNa tadupagamAt / taduktaM - "asamprajJAta eSo'pi samAdhirgIyateparaiH / niruddhAzeSavRttyAditatsvarUpAnuvedhataH / / 1 / / " (yo. biM. 421) iti / 'dharmameghaH' ityapyasyaiva nAma yAvattattvabhAvanena phalamalipsoH sarvathA vivekakhyAtau dharmamazuklakRSNaM mehati siJcatIti vyutpatteH / taduktaM - "samprakhyAne (pya)kusIdasya sarvathA vivekakhyAtau dharmameghasamAdhiriti" (4-29) / evamanyeSAmapi tattattantrasiddhAnAM zabdAnAmartho'tra yathAyogaM bhAvanIyaH / tadAha - "dharmamegho'mRtAtmA ca bhavazatruH zivodayaH / sattvAnandaM parazceti yojyo'traivArthayogataH / / 1 / / " (yo. biM. 422) asmAd vRttisaGkSayAt phalIbhUtAt / sarvataH sarvaiH prakAraiH / pApagocaraH paapvissyH| akaraNaniyamo'numIyate iti zeSaH / narakagamanAdivRttinivRttermahArambhaparigrahAdihetvakaraNaniyamenaivopapatteH / / 21 / / / - dvA. dvA., 20 - yogAvatAradvAtriMzikA savRttiH / / B - asamprajJAta eSo'pi, samAdhirgIyate paraiH / niruddhAzeSavRttyAditatsvarUpAnuvedhataH / / 421 / / vR0 - asamprajJAtaH samprajJAtavilakSaNaH eSo'pyeSa eva yogaH kaivalyalakSaNAvasthAntaraprAptaH samAdhirgIyate - Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavizikA gAthA-20 159 MMMMMNNNNNNNNNNNNN ayaM cAsamprajJAtaH samAdhirdvidhA-sayogikevalibhAvI ayogikevalibhAvI ca, Adyo manovRttInAM vikalpajJAnarUpANAmatyantocchedAt sampadyate / antyazca parispandanarUpANAm, ayaM ca kevalajJAnasya phalabhUtaH / etadevAha, tatazca kevalajJAnalAbhAdanantaraM ca, ayogayogaH 'vRttibIjadAhAyogAkhyaH samAdhirbhavati, prajJApyate paraistIrthAntarIyaiH / kuta ityAha niruddhamazeSaM - samastaM vRttyAdi - vRttiruktalakSaNA AdizabdAttadvI ca yatra tattathA taJca tatsvarUpaM ca - yogasvarUpaM tenAnuvedhAt - aikyAnayanAdAtmanaH / yatra samAdhau vRttyAdyazeSaM nirudhyata AtmA ca labdhatatsamAdhisvarUpAnuvedho bhavati so'samprajJAto mAnasavijJAnavaikalyAducyata iti / iha dvidhA'samprajJAtaH samAdhi - (1), sayogikevalikAlabhAvI - (2), ayogikevalikAlabhAvI ca / tatrAdyomanovRttInAM vikalpajJAnarUpANAM tadbIjasya jJAnAvaraNAdhudayarUpasya nirodhAdutpadyate, dvitIyastu sakalAzeSakAyAdivRttInAM tadbIjAnAmaudArikAdizarIrarUpANAmatyantocchedAtsampadyata iti / / 421 / / -yogabinduH savRttikaH / / [5] - tulA - vikalpaspandarUpANAM vRttInAmanyajanmanAm / apunarbhAvato rodhaH procyate vRttisaGkSayaH / / 25 / / vR0 - vikalpeti / svabhAvata eva nistaraGgamahodadhikalpasyAtmano'nyajanmanAM pavanasthAnIyasvetaratathAvidhamanaHzarIradravyasaMyogajanitAnAM vikalpasyandarUpANAM vRttInAM / apunarbhAvataH punarutpattiyogyatAparihArAt / rodhaH parityAgaH kevalajJAnalAbhakAle ayogikevalitvakAle ca vRttisaGkSayaH procyate / tadAha - "anyasaMyogavRttInAM yo nirodhastathA tathA apunarbhAvarUpeNa sa tu tatsaGkSayo mataH / / 1 / / " / / 25 / / 6- tulA - kevalajJAnalAbhazca zailezIsamparigrahaH / mokSaprAptiranAbAdhA phalamasya prakIrtitam / / 26 / / vR0 - kevaleti / spaSTaH / / 26 / / - dvA. dvA., 18 - yogabhedadvAtriMzikA savRttiH / / 7- tulA - athAtraiva vaktavyAntaramAha - .' dharmamegho'mRtAtmA ca, bhavazatruH zivodayaH / sattvAnandaH parazceti, yojyo'traivArthayogataH / / 422 / / vR0 - dharmamegho dharmameghanAmA samAdhivizeSaH / amRtAtmA cA'mRtabhAvakAraNatvAt / bhavazatruH zivodayaH sattvAnandaH parazcetyevaM samAdhivizeSastattattantrAntarIyazAstrasiddhaH yojyo - yojanIyaH atraivA'dhyAtmAdiyoge arthayogato'rthasAGgatyAt / vicitrAvastho hi yogaH, tatastadavasthAmapekSya ko nAma samAdhivizeSastatrAntarbhAvaM na labhata iti / / 422 / / atha sarvasamAdhiphalamAha - maNDUkabhasmanyAyena, vRttibIjaM mahAmuniH / yogyatApagamAddagdhvA, tataH kalyANamazrute / / 423 / / vR0 - maNDUkabhasmanyAyena dardurazarIrakSArIkaraNadRSTAntena vRttibIjaM . zArIramAnasaceSTAnimittaM tattatkarmarUpam mahAmuniH - kSapako'nivRttibAdarAdistattadguNasthAnakasthaH yogyatApagamAttattatkarmasambandhayogyatAtyantocchedAt dagdhvA zukladhyAnadAvAnalena bhasmabhAvamApAdya tataH - sarvadahanAnantaram kalyANaM - nivRttirUpam azrute - labhate / / 423 / / - yogabinduH savRttikaH / / mAgha 26|| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 yogaviMzikA gAthA-20. ayaM ca dharmameghaH, iti pAtaJjalairgIyate, amRtAtmA ityanyaiH, bhavazatruH ityaparaiH, zivodayaH ityanyaiH, sattvAnandaH ityekaiH, parazca ityaparaiH / krameNa upadarzitapAramparyeNa, tato'yogayogAt, paramaM sarvotkRSTaphalaM, nirvANaM bhavati / / 20 / / / / iti mahopAdhyAya zrIkalyANavijayagaNiziSyamukhyapaNDita - zrIjItavijayagaNisatIrthyapaNDitazrI nayavijayagaNicaraNakamalacaJcarIkapaNDita zrIpadmavijayagaNisahodaropAdhyAyazrIjasavijayagaNisamarthitAyAM viMzikAprakaraNavyAkhyAyAM yogaviMzikAvivaraNaM sampUrNam / / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaviMzikA prakaraNam gyyaavaannydlmaaydyaa| DAyasATAsaNyasazasAhassA nAgapasAyadayamAyadavAvamAe sAbhaNyA sAhasarAyavatamA gAuAmANyAvavAviharavA satagamahAvArazazamAgirI pizavAsahiyAvyaMkA vivAda khaNDa: yogaviMzikA prakaraNa pariziSTAni-1 taH8 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra vRddhirdhaninAM, putradArAdinA yathA / zApi tathA yojAM, vinA datta !vizcitAm /- batrIzI-23/2 dhanavaMtone putra-patnI AdithI jema saMsAranI vRddhi thAya tema yoga vinAnA paMDitone zAstrathI ya saMsAranI ja vRddhi thAya che. kiM cAnyada yogataH sthairya, dhairyaM zraddhA ca jAyate / mitrI nanayitve pratima tattvamAsanam II- yogabindu vaLI, yogathI sthiratA, dhairya, zraddhA, maitrI, lokapriyapaNuM ane sUkSmatattvano bodha karAvanAra pratibhajJAna utpanna thAya che. yogAt parataraM puNyaM, yogAt parataraM zivam / yogAt parataraM sUkSma, yogAt parataraM na hi / / - yogazikhopaniSad yogathI caDIyAtuM puNya nathI, yogathI caDIyAtuM kalyANa nathI, yogathI caDIyAtuM sUkSmajJAna nathI. kharekhara, yogathI caDIyAtuM kAMIpaNa nathI. AgamenA'numAnena, yogAbhyAsarasena ca / tridhA pravacana prajJAM, amane yogamuttamam II-baMtrIzI-19/10 Agama pramANa-anumAna pramANa ane yogAbhyAsano rasa A traNa vaDe prajJAne keLavatAM uttama yoga prApta thAya che. "yogagraMthanA bhAva na jANe, jANe to na prakAze; phogaTe moTAI mana rAkhe, tasa guNa dUre nAse." 3pa0 gAthA stavana DhALa-15 STha 8 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 NANINNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN pariziSTa-1 upAdhyAyazrIdevacandrajIgaNiviracitavRttisamalaGkRtam nyAyAcArya-nyAyavizArada-mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNiviracitam jJAnasArA'STakA'ntargataM saptaviMzatitamam / / yogA'STakam / / atha yogA'STakaM vitanyate, atra mithyAtvAdihetugatamanovAkkAyayogatrayaM taJca karmavRddhihetutvAt na grAhyaM, kintu mokSasAdhanahetubhUtaM zuddhA''tmabhAvanAbhAvitacetanAvIryapariNAmasAdhakaratapravartanarUpaM grAhyaM, dravyabhAvabhedaM bAhyA''cAravizodhipUrvakA'bhyantarAcArazuddhirUpam - mokSeNa yojanAdyogaH sarvopyAcAra iSyate / vizeSasthAnavarNA'rthA''lambanaikAgrayagocaraH / / 1 / / mokSeNeti / sakalakarmakSayo mokSaH, tena yojanAt yogaH ucyate sa ca sarvo'pyAcAraH jinazAsanoktacaraNasaptatikaraNasaptatirUpaH, mokSopAyatvAt yoga iSyate, tatra vizeSeNa sthAnaM-1, varNaH-2, arthaH-3, Alambanam-4, ekAgratA-5, iti paJcaprakAraH yogaH mokSopAyahetuH mataH, ityanenA'vAdi parabhAvA''saktabhavabhramaNagrahAt pudgalabhogamagnAnAM na bhavati, ayamabhiprAyaH - yato'smAkaM mokSaH sAdhyo'sti sa ca guruvacanasmaraNatattvajijJAsAdiyogena svarUpaM nirmalaM nissaGgaM paramAndamayaM saMsmRtya tatkathAzravaNaprItyAdikaM karoti, sa pamparayA siddhayogI bhavati, na hi marudevAvat sarveSAmalpaprayAsAt siddhiH, tasyA hi alpA''zAtanAdoSakArakatvena niHprayAsA siddhiH, anyajIvAnAM cirA''zAtanAbaddhagADhakarmaNAM tu sthAnAdikrameNaiva bhavati / / 1 / / uktaM ca yogaviMzikAyAm - mukkheNa joyaNAo, jogo savvo vi dhammavAvAro / parisuddho vinneo, ThANAigao viseseNaM / / 1 / / atha yogapaJcake bAhyAntaraGgasAdhakatvamupadizati - karmayogadvayaM tatra, jJAnayogatrayaM viduH / virateSveva niyamAdvIjamAtraM pareSvapi / / 2 / / * karmayogadvayamiti tatra mokSasAdhane yogadvayaM, karmayogadvayaM kriyA''caraNAyogarUpaM nirUpyate, tatra Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 pariziSTa-1 wwwwww sthAnasvarUpaM kAyotsargAdijainA''gamoktakriyAkaraNe karacaraNA''sanamudrArUpaM, uktaM ca yogaviMzikAyAm - ThANunatthAlaMbaNa rahio taMtammi paMcahA eso / dugamittha kammajogo tahAtiyaM nANajogo u / / 2 / / eSa paJcaprakAro yogaH, virateSu dezavirateSu niyamAt bhavati / yogapaJcakaM hi cApalyavAraNaM, tena yogavatA bhavitavyaM, pareSu mArgAnusAripramukheSu bIjamAtraM bhavati, kiJcinmAtraM bhavati / uktaM ca yogaviMzikAyAm - dese sabve ya tahA, niyameNeso carittiNo hoi / iyarassa bIyamittaM, ittuJciya kei icchaMti / / 3 / / 2 / / atra yogotpattihetavaH procyante - kRpAnirvedasaMvega-prazamotpattikAriNaH / bhedAH pratyekamatrecchApravRttisthirasiddhayaH / / 3 / / kRpAnirveda iti / kRpA anukampA, duHkhiteSu duHkhamocanalakSaNa ArdratApariNAmaH, nirvedaH bhavodvegaH caturgatiSu cArakavadbhAsanaM, saMvegaH mokSAbhilASaH, prazamaH kaSAyAbhAvaH, ete pariNAmAH, yogo mokSopAyaH tasyotpattikAriNaH karaNazIlAH, etAdRkpariNAmapariNatasya saMsArodvignasya, zuddhA''tmasvabhAvecchakasya, yogasAdhanA bhavati / atra yogapaJcake pratyekaM ekaikasya catvAro bhedA bhavanti, te ca ime icchA-1, pravRttiH-2, sthiratA-3, siddhiH-4, ityevaM bhedA jJeyAH, uktaM ca yogaviMzikAyAm - ikkikko ya cauddhA, itthaM puNa tattao muNeyavyo / icchA-pavitti-thira-siddhibheyao samayanIIe / / 4 / / ityAdi / / 3 / / icchA tadvatkathAprItiH, pravRttiH pAlanaM param / sthairya bAdhakabhIhAniH, siddhiranyArthasAdhanam / / 4 / / icchA tadvaditi / icchA sAdhakabhAvA'bhilASaH, tat yogapaJcakaM yeSu vidyante te, tadvantaH zramaNAH teSAM kathAsu guNakathanAdiSu prItiH iSTatA / uktaM ca haribhadrapUjyaiH - yogaviMzikAyAm - tajjuttakahApIIi saMgayA vipariNAmiNI icchA xxx / / 5 / / " iti tasya samyagdarzanAdiguNapravRddhihetubhUtaM kriyAzrutA'bhyAsapAlanaM paramparA utkRSTA sA pravRttiH / uktaM ca yogaviMzikAyAm - xxx savvatthuvazamasAraM, tappAlaNamo pavittI u / / 5 / / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 165 HNNNNNNNNNNNNNN NNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN iti ityevaM yogadvayaM bAhyarUpatvAt kriyAmukhyatvAt sAdhya'valambinA kAraNarUpaM / zeSANAM tu zubhabandhanibandhanaM sthairya bAdhakA'zuddhAdhyavasAyA aticArAH teSAM bhIrbhayaM tasyA hAniH abhAvaH nirati-cAraguNapAlanArUpaM yatra kSayopazamo'pi atiguNasAdhanApariNamanena sahajabhAvatvAt nirdoSaguNasAdhanA bhavati yatra tat sthairyaM / uktaM ca - yogaviMzikAyAm - taha ceva eyabAhagacintArahiyaM thirattaNaM neyaM xxx / / 6 / / zuddhAnAM arthAnA paramAtmarUpANAM sAdhanaM svarUpA'valambanaM siddhiH / uktaM ca - yogaviMzikAyAM - xxx savvaM paramatthasAhagarUvaM puNa hoi siddhi tti / / 6 / / evaM saprabhedaM jJeyam / / 4 / / yAvat dhyAnaikatvaM na bhavati tAvat nyAsamudrAvarNazuddhipUrvakam, AvazyakacaityavandanapratyupekSaNAdikam upayogayogacApalyavAraNArthamavazyaM karaNIyaM, mahaddhitakaraM sarvajIvAnAM, tena sthAnavarNakrameNa tattvaprAptiriti / arthA''lambanayozcaitya-vandanAdau vibhAvanam / zreyase yoginaH sthAna-varNayoryatnameva ca / / 5 / / arthA''lambanayoriti / artho vAkyasya bhAvArthaH, AlambanaM vAcye padArthe arhatsvarUpe upayogasyaikatvaM, arthazca Alambanazca arthA''lambanau, tayoH caityavandanAdau arhadvandanAdhikAre vibhAvanaM smaraNaM karaNIyaM zreyase kalyANArtham, ca punaH sthAnaH vandanakakAyotsargazarIrA'vasthAnaM AsanamudrAdi, varNaH akSarAdi, tayoH zuddhau yatna eva zreyase kalyANAya bhavati / uktaM cAvazyake - jaM vAiddhaM, vayAme-liyaM, hINakkharaM, akkharaM, payahINaM, viNayahINaM, ghosahINaM, jogahINaM, suTTadinnaM, duTupaDicchiyaM, akAle kao sajjhAo, kAle na kao sajjhAo, asajjhAie sajjhAiyaM sajjhAie na sajjhAiyaM tassa micchAmi dukkaDaM" ityanena dravyakSetrakAlavizuddhau bhAvasAdhanasiddhiH tena dravyakriyA hitA / / 5 / / Alambanamiha jJeyaM, dvividhaM rUpyarUpi ca / arUpi guNasAyujya-yogo'nAlambanaM param / / 6 / / Alambanamiti / iha jainamArge 'AlambanaM dvividhaM jJeyaM dviprakAraM jJeyaM, eka rUpi, aparaM arUpi, tatra rUpyavalambanaM-jinamudrAdikapiNDasthapadasthaparyantaM, yAvadarhadavasthA'valambanaM tAvatkAraNA''valambanaM zarIrA'tizayopetaM rUpyavalambanaM, tatra annA''diparabhAvazarIradhana-svajanA'valambI, paratra pariNatacetanavizvaizvaryAdyarthaM tIrthakarAdyavalambanamapi bhavahetuH, tathaiva yaH svarUpA''nandapipAsitaH sva Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 pariziSTa-1. rUpasAdhanA prathamakAraNarUpaM jinezvaraM vItarAgAdiguNasamUhaiH avalambate, yAvat mudrAdyavalambanA tAvat rUpyavalambanI, sa eva arhatsiddhasvarUpaM jJAnadarzanacAritrAdyanantaparyAyavizuddhA'dhyAtmadharmamavalambate, iti arUpyavalambanI, tatra bhAvyate anAditaH jIvaH mUrtapudgalaskandhAvalambapariNataH, katham ? prathamataH evA'mUrtAnandarUpaM svarUpamavalambate ataH atizayopetavItarAgamudrAdikaM paraM mUrtaM cA''lambya / viSayakaSAyavRddhikaraM strIdhanAdyavalambanaM tyajati, ityekA parAvRttiH, punaH sa eva atizayAdirUpa-mUrtAvalambanI yaH ahaM tu amUrttabhAvarasikatvenopayujyate, adyApi arhataH sambaddhaM tathApi audayika nA''-lambanaM, mama tu guNA'valambanaM uttamamiti guNA'valambanI mUrttAn bhavAn na'rasikatvena gRhNAti, sApekSaH paratvena pazyati iti dvitIyA parAvRttiH, evaM amUrtAtmaguNarasikaH bhavati tena parameSThisvarUpakAraNenA'vadhIrya svakIyA'saGkhyapradezavyApyavyApakabhAvA'vacchinnadravyAstikaparyAyAstikA'nantasvabhAvamamala'mUrtA''nandamayaM dhyeyatvenA''lambate, iti kiM tRtIyA parAvRttiH, iti sAdhana-paddhatiH sarveSAM tatsvarUpasAdhanaM arUpiguNAH siddhaguNAH teSAM bhAvanaM sAyujyaM tadAtmatA, tayA yogaH, AtmopayogayojanaM yadyapi ISadavalambanaM zrutAdInAM, tathApi anAlambanameva yaH utkRSTo yogaH / uktaM ca - tatrA'pratiSThito'yaM, yataH pravRttazca tattvatastatra / sarvottamAnujaH khalu, tenA'nAlambano gItaH / / 9 / / (ssoddshk-15||) / / 6 / / nirAlambanayogena dhArAvAhI prazAntavAhitA nAma cittaM tasya svarasata eva manaH sahajadhArAyAM varttate, na prayAso bhavati / uktaM ca - (yoga)viMzikAyAm - AlaMbaNaM pi eyaM rUvamarUvI ya ittha paramu tti / tagguNapariNairUvo, suhumo aNAlaMbaNo nAma / / 19 / / ekAgrayogasyaivAparanAma anAlambanayoga iti, evaM sthAnAdyAH paJca icchAderguNitA viMzati (20) rbhavanti, te ca pratyekamanuSThAnacatuSkayojitA azIti (80) prakArA bhavanti, tatsvarUpanirUpaNAyopadizati - prIti-bhakti-vaco-'saGgaiH sthAnAdyapi caturvidham / tasmAdayogiyogAptermokSayogaH kramAd bhavet / / 7 / / prItibhaktIti / ete sthAnAdayaH, prItiH bhaktiH vacanaM asaGga iti bhedacatuSTayenA'zItibhedA bhavanti, tasmAt yogAt krameNa ayoginAmA yogaH, tasyA''ptiH prAptiH bhavati, ayogiyogaM / zailezIkaraNaM, sakalayogacApalyarahito yogaH prApnoti, tena punaH kramAnmokSaH sarvakarmA'bhAvalakSaNaH "AtmanaH tAdAtmya / 'vasthAnaM mokSaH" evaM yogasaMyogaH kramAt anukrameNa bhavati / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 167 Wwwwwww wwwwwww wwwwwwwwwwwwwwwwwww atha : prItyAdyanuSThAnasvarUpaM SoDazakato likhyate asya cA'nuSThAnatA sAMsArikapariNatau, sA ca parAvRtya tattvasAdhane karaNIyA / yatrA''daro'sti paramaH, prItizca hitodayA bhavati kartuH / zeSatyAgena karoti yaJca tatprItyanuSThAnam / / 3 / / iti / prItilakSaNam / gauravavizeSayogAd buddhimato yadvizuddhatarayogam / kriyate tattulyamapi, jJeyaM tadbhaktayanuSThAnam / / 4 / / atyantavallabhA khalu, patnI tadvaddhitA ca jananIti / tulyamapi kRtyamanayotiM syAt prItibhaktigatam / / 5 / / iti bhaktilakSaNam / vacanAtmikA pravRttiH, sarvatraucityayogato yA tu / vacanAnuSThAnamidaM, cAritravato niyogena / / 6 / / iti vacanalakSaNama yattvabhyAsAtizayAtsAtmIbhUtamiva ceSTyate sadbhiH / tadasaGgAnuSThAnaM, bhavati tvetattadAvedhAt / / 7 / / iti asaGgalakSaNam / cakrabhramaNaM daNDAttadabhAve caiva yatparaM bhavati / vacanA'saGgA'nuSThAnayostu tajjJApakaM jJeyam / / 8 / / abhyudayaphale-cAye, niHzreyasasAdhane tathA carame / etadanuSThAnAnAM vijJeye iha gatApAye / / 9 / / [So0 10,3-9] iti evaM krameNa yogasAdhanArataH sarvayogarodhaM kRtvA ayogI bhavati / / 7 / / ... sthAnAdhayoginastIrthocchedAdyAlambanAdapi / sUtradAne mahAdoSa, ityAcAryAH pracakSate / / 8 / / sthAnAdyayogina iti / sthAnAdipravRttiyogarahitasya sUtradAnaM mahAdoSa iti AcAryA haribhadrAdayaH 'pracakSate' kathayanti, kasmAt ? tIrthocchedAdyAlambanAt, nirAstikasya sUtradAne kadAcit kuprarUpaNAkaraNena tIrthocchedo bhavati / uktaM ca (yoga)viMzikAyAm - titthassuccheyAi vi nAlaMbaNamittha jaM sa emeva / suttakiriyAi nAso, eso asamaMjasavihANA / / 14 / / so esa vaMkao ciya, na ya sayaM mymaariyaannmviseso| evaM pi bhAviyavvaM iha titthuccheyabhIruhiM / / 15 / / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 pariziSTa-1 NNNNNNNNNNNN INNNNNNNNANJANNNNNNNNNNNNNNNNN muttUNa logasannaM, uThUNa ya sAhUsamayasabbhAva / samma payaTTiyavvaM, buheNaM mainiuNabuddhIe / / 16 / / evaM prathama sthAnAdivizuddhiM kRtvA icchAdipariNataH krameNa svarUpA'valambanAdi gRhItvA prItyAdyanuSThAnena asaGgA'nuSThAne gataH sarvajJo bhUtvA ayogIbhUya siddho bhavati, ataH kramasamArAdhanA zreyaskarI / / 8 / / iti vyAkhyAtaM yogASTakam / / 27 / / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 169 | pariziSTa-2 nyAyAcArya-nyAyavizArada-mahAmahopAdhyAyazrI yazovijayagaNiviracita jJAnasArA'STaka'ntargata - saptaviMzatitamam / / yogASTakam / / (svopajJa TabArtha ane anya kRta bhASArthanA anuvAdasahita) TaNArtha : aindravRndanataM natvA, vIraM tattvArthadezinam / - arthaH zrIjJAnasArasya, likhyate lokabhASayA / / 1 / / bhASArtha IndranA samUha vaDe namAyelA ane tattvArthano upadeza karanAra mahAvIra bhagavaMtane namaskAra rIne zAnasA2no martha yo bhASAmai ej chu. xxx ___ "mokSeNa yojanAd yogaH, sarvo'pyAcAra iSyate / viziSya sthAnavAlambanaikAgrayagocaraH / / 1 / / mArtha : 1 mokSeNa-bhakSanI sAtha. yojanAtanmAtmAne pAthI. sarvo'pi-poya. AcAra:mAyA2. yoga: yogA. iSyate43vAya . (ta) viziSya-vizeSa rIne. sthAna-varNa-artha-AlambanaekAgryagocaraH sthAna-mAsana, [-12, arthazAna, mArAmAna sane viSaya che. bhASArtha : mokSanI sAthe AtmAne joDavAthI yoga zabdano artha saghaLo ya AcAra ISTa che. vizeSa karIne (sAmAnya zabdane vizeSaparaka karIne) sthAna-mudrA, varNa-akSara, zabda vAcya artha, kAyotsargAdinuM AlaMbana ane ekAgratA-siddhasmaraNa e pAMca bAbatane gocara je AcAra te yoga kahevA yogya che. 'karmayogadvayaM tatra, jJAnayogatrayaM viduH / *virateSveva niyamAd, bIjamAtraM pareSvapi / / 2 / / . 1- mukkheNa joyaNAo, jogo savvo vi dhammavAvAro / parisuddho vineo, ThANAigao viseseNaM / / yogaviMzikA gA.1 / / 2- ThANunatthAlaMbaNarahio, taMtammi paMcahA eso / dugamittha kammajogo, tahA tiyaM nANajogo u / / - yogaviMzikA gA.2 / / 3. 1 - sthAna-yotsarga, paryaM dhasane bhAsana vagaire mAsanavizeSa, 2 - 6 meTaza, miyAnuSThAna vagaire karatAM uccArAtA sutranA varNAkSaro, 3 - zabdanA arthano nizcaya, 4 - AlaMbana-bAhyapratimAdinuM dhyAna, 5 - rahita Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 pariziSTa-2. bArtha : 9 tatra=temAM karmayodayaM=be karmayoga. (ane) jJAnayotriyaM==Na jJAnayoga (jJAnI) vira jANe che. (e) virateSa virativaMtamAM. niyama-avazya hoya che. paradhdhapa=bIjAmAM paNa. vInamAa yoganA bIjarUpa che. bhASArtha: te pAMca yogamAM be karmayoga-kriyAyoga ane traNa jJAnayoga che, ema jJAnI puruSo jANe che. e pAMca prakArano yoga virativaMtamAM nizcayathI hoya che ane bIjA mArgAnusArI pramukhamAM kevaLa bIjarUpa hoya che. kapAnirvedasaMvega-prazamotpattikAriNaH / bhedAH pratyekamatrecchA-pravRttisthirasiddhayaH / / 3 / / TabArtha : 9 satra=ahIM. pratyeva=pratyeka yoganA. phukkA-pravRtti-sthira-siddha=IcchA, pravRtti, sthiratA ane siddhi e cAra bhedo che. (te) pa-nirveda-saMverA-motpattivArikha:=kRpA, saMsArano bhaya, mokSanI IcchA, ane prazamanI utpatti karanArA che. bhASArtha ahIM sthAnAdi pratyeka yoganA IcchA, pravRtti, sthiratA ane siddhi e cAra bhedo che, te kRpA-anukaMpA, nirveda-saMsArano bhaya, saMvega-mokSanI IcchA ane prazama-upazamanI utpatti karanAra che. eTale rUpIdravyanA AlaMbanarahita nirvikalpa caitanyamAtranI samAdhi. ema pAMca prakArano yoga zAstramAM kahelo che. ahIM sthAna ane zabda e banne karmayoga che. kAraNa ke, sthAna sAkSAt kriyArUpa che. artha, AlaMbana ane AlaMbana rahita e traNa jJAnayoga che. kAraNa ke artha vagere sAkSAt jJAnarUpa che. 4. "se sacce ya tadA, niyane rittio doDu | ___ iyarassa bIyamittaM, ittu chiya kei icchaMti / / - thoviMziT T. rU / dezathI ane sarvathI cAritravaMtane e pUrvokta yoga avazya hoya che ane dezavirati ane sarvacAritrI sivAyanA bIjAne viSe yogano saMbhava nahi hovAthI keTalAka AcAryo temAM bIjamAtrarUpa yoga mAne che. yadyapi cAritramohanIyanA kSayopazamathI prApta thayela dezavirati ane sarvavirati cAritravALAne ja sthAnAdirUpa yoga hoya che, to paNa dezavirati Adi guNasthAnakarahita paNa vyavahArathI zrAvakadharmAdimAM pravRtti karatA zrAvakAdine sthAnAdi kriyA yoganA bIjarUpa hoya che." tethI apunabaMdhaka ane avirati samyagdaSTine viSe yoga bIjamAtrarUpa hoya che." 5. anuSA nibaeNko, saMveLo dopha tada ra pakSatti ! ___eesiM aNubhAvA icchAINaM jahAsaMkhaM / / 8 / / ahIM IcchAdi yoganuM kArya darzAve che - dravyathI ane bhAvathI duHkhI prANIonA duHkhane dUra karavAnI IcchA te anukaMpA, saMsAranuM nirguNapaNuM jANavAne lIdhe saMsArarUpa kArAgRhathI viraktapaNe te nirveda, saMvega-mokSano abhilASa, prazama-krodharUpa kharaja ane viSayatRSNAno upazama; ema IcchAdiyoganA kAryo che. jo ke AgamamAM anukaMpA vagere samyaktvanAM lakSaNa kahelAM che, to paNa yoganA anubhavathI siddha thayelA viziSTa anukaMpAdi IcchAyoga vagerenAM kArya kahevAmAM virodha nathI. vastutaH kevaLa samyaktvanI prAptimAM paNa vyavahArathI IcchAdi yoganI pravRttithI anukaMpAdi bhAvanI niSpatti thAya che. eTale sAmAnya anukaMpAdimAM sAmAnya IcchAyogAdi kAraNa che ane vizeSa anukaMpAdimAM viziSTa IcchAyogAdi kAraNa che. juo yogaviMzikA gA. 8nI TIkA. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 999 sthAnAdi yoMganA pAMca prakArane cAra guNA karatAM vaza bhedo thAya che. 'icchA tadvatkathAprItiH pravRtti: pAlanaM param / sthairya bAdhakabhIhAniH siddhiranyArthasAdhanam / / 4 / / TabArtha : 9 tathALItiH yogInI kathAmAM prIti hovI te. rUchA-IcchAyoga. paraMadhika. paniM-upAyonuM pAlana karavuM te. pravRttiH pravRttiyoga. vAdhavamIniHaticAranA bhayano tyAga te. therya-sthiratAyoga. (ane) vArthasAdhanaM-bIjAnA arthanuM sAdhana karavuM te. siddhisiddhiyoga che. bhASArtha : te yogavALA yogInI kathA-vArtA sAMbhaLatAM prIti upaje te IcchAyoga. adhika prayatnathI zubha upAyonuM pAlana karavuM te pravRttiyoga, bAdhaka-aticAranA bhayanI hAni (tyAga) eTale jyAM aticAra lAge nahi te sthiratAyoga. 'tenA saMge vairano tyAga thAya ItyAdi parArthanuM sAdhana thAya te siddhiyoga kahevAya. arthAlambanayozcaityavandanAdau vibhAvanam / zreyase yoginaH sthAnavarNayoryatna eva ca / / 5 / / TabArtha : 9 caityavaMdranA caityavaMdanAdi kriyAmAM sArtha-strano artha ane AlaMbananuM vimAnaM smaraNa karavuM. ane sthAnavajIyo sthAna ane varNane viSe yaMtra -udyama ja yoniH yogInA zreya kalyANane mATe thAya che. 6. takRtihArI, saMpAyA vipariNAmaLo rUchA | savvattthuvaMsamasAraM, tappAlaNamo pavittI u / / - yoviMzika I, 1 | - 'sthAnAdi yogavALA munionI kathAmAM arthabodhanI IcchAthI utpanna thayela harSa sahita ane vidhipUrvaka anuSThAna karanArA prati bahumAnAdi garbhita potAnA varSollAsathI kaMIkaabhyAsarUpa vicitra pariNAmayukta IcchAyoga kahevAya che. ahIM dravya-kSetrAdi sAmagrInA abhAve zAstravihita sthAnAdiyoganI IcchAthI yathAzakti sthAnAdiyoganuM AcaraNa paNa IcchAyogarUpa che. sarva avasthAmAM upazamapUrvakasthAnAdiyoganuM pAlana karavuM te pravRtti yoga che. ahIM adhika vIrya hovAthI sAmagrInI paripUrNatAne lIdhe zAstravihita sthAnAdiyoganuM pAlana kare che, mATe te pravRtti yogarUpa che." ___taha ceva eya bAhakaciMtArahiyaM thirattaNaM neyaM / savvaM paratthasAhagarUvaM, puNa hoi siddhi tti / / - yoviM i . 6 IT. sthAnAdi yoganuM pAlana bAdhaka doSanI ciMtArahita hoya te sthiratA jANavI. pravRttirUpa yoga aticArasahita hovAthI bAdhakanI ciMtA sahita che ane sthiratArUpa yoga zuddhivizeSathI bAdhaka doSanI ciMtArahita che. sarva sthAnAdiyoga potAnAmAM upazamavizeSa Adi phaLa utpanna karatAM sthAnAdiyoganI zuddhirahita bIjAone paNa tenI zuddhi karavA dvArA potAnA jevA phaLanA sAdhaka thAya te siddhi yoga. e hetuthI jeNe ahiMsAnI siddhi karI che, evA yogionI pAse hiMsaka prANIo paNa hiMsA karavA samartha thatA nathI. jeNe satyadharmanI siddhi karI che, tenI pAse asatyavAdI asatya bolI zakatA nathI e siddhiyoga samajavo. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 pariziSTa-2 bhASArtha : caityavaMdanAdi kriyAmAM artha ane AlaMbana e be yoganuM vibhAvana-vAraMvAra smaraNa karavuM, tathA sthAna ane varNane viSe udyama ja yogInA kalyANa mATe thAya che. Alambanamiha jJeyaM, dvividhaM rUpyarUpi ca / arUpiguNasAyujya-yogo'nAlambanaH paraH / / 6 / / TabArtha : 9 =ahIM. zAstrampanuM AlaMbana. snapatrarUpI. =ane kAra=arUpI. divighaM-be prakAre che. (tamAM) rUpALanAyuyo: arUpI-siddhanA svarUpa sAthe tanmayapaNArUpa yoga te. para =utkRSTa. banAvanI=anAlaMbana yoga che. bhASArtha : ahIM AlaMbana rUpI ane arUpI ema be prakAre jANavuM. arUpIguNa-siddhasvarUpanA tAdAbhyapaNe yoga te ISaduM-thoDuM avalaMbana hovAthI utkRSTa anAlaMbana yoga kahevAya che. kahyuM che ke - tatrA'pratiSThito'yaM yataH pravRttazca tattvatastatra / sarvottamAnujaH khalu tenAnAlambano gItaH / / (SoDaza0-16 Ro-1) jyAM sudhI paramAtmatattvanuM darzana thAya tyAM sudhI paramAtmatattvanA darzananI asaMgabhAve IcchArUpa anAlaMbanayoga che. te paramAtmatattvamAM sthiratArahita che ane jethI dhyAna dvArA paramAtmadarzanamAM pravRtti thAya che. tethI yoganirodharUpa sarvottama yoganA pUrvabhAvI anAlaMbanayoga kahelo che. nirAlaMbanayoga te dhArAvAhI prazAMtavAhitA nAma citta che. te yatna sivAya smaraNanI apekSAe svarasathI ja sadaza dhArAe pravarte che ema jANavuM. prIti-bhakti-vaco-'saGgaiH, sthAnAdyapi caturvidham / tasmAdayogiyogAptermokSayogaH kramAdbhavet / / 7 / / TabArtha : 9 prIti-tti-vavo-Dasa =prIti, bhakti, vacana ane asaMga anuSThAna vaDe. thAnA sthAnAdiyoga paNa. vaghaM cAra prakAre che. tasmA-tethI. yoniyo te yoganA nirodharUpa yoganI prApti thavAthI. mA-anukrame. mokSayo: mokSarUpa yoga. bha=prApta thAya che. bhASArtha : prIti, bhakti, vacana ane asaMga anuSThAnanA bhede sthAnAdika vIza yoga paNa cAra 7 - "mArjiva pi NaM vamavI ya rUlya param tti | tagguNapariNairUvo suhumo aNAlaMbaNo nAma" / / - thoviMzivaI I. 11 || ahIM yogavicAra prasaMge samavasaraNasthita jina ane tenI pratimAdirUpa rUpI AlaMbana tathA parama - paramAtmArUpa arUpI AlaMbana - ema AlaMbana be prakAre che. temAM arUpI paramAtmAnA kevalajJAnAdi guNonI tanmayatArUpa yoga Indriyone agocara hovAthI sUkSma anAlaMbana yoga kahyo che." Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 173 prakAre che. te sakala yogathI ayoga nAme zailezIyoganI prApti thavAthI anukrame mokSayoga prApta thAya che. yatrAdaro'sti paramaH, prItizca hitodayA bhavati kartuH / zeSatyAgena karoti, yazca tatprItyanuSThAnam / / 3 / / gauravavizeSayogAd, buddhimato yadvizuddhatarayogam / kriyayetaratulyamapi, jJeyaM tadbhaktyanuSThAnam / / 4 / / atyantavallabhA khalu, patnI tadvaddhitA ca jananIti / tulyamapi kRtyamanayo-tiM syAt prItibhaktigatam / / 5 / / vacanAtmikA pravRttiH, sarvatraucityayogato yA tu / vacanAnuSThAnamidaM, cAritravato niyogena / / 6 / / yattvabhyAsAtizayAt, sAtmIbhUtamiva ceSTyate sadbhiH / tadasaGgAnuSThAnaM, bhavati tvetattadAvedhAt / / 7 / / cakrabhramaNaM daNDAt, tadabhAve caiva yatparaM bhavati / vacanA'saGganuSThAnayostu tajjJApakaM jJeyam / / 8 / / abhyudayaphale cAdye, niHzreyasasAdhane tathA carame / etadanuSThAnAnAM, vijJeye iha gatApAye / / 9 / / - SoDazaka-10, zlo0 3-9 / / prItianuSThAnanuM lakSaNa - jemAM adhika prayatna hoya, jenAthI karanArano hitakArI udaya thAya evI prIti-ruci hoya ane bAkInA prayojanano tyAga karIne jene eka niSThAthI kare te prItianuSThAna kahevAya che." bhaktianuSThAnanuM lakSaNa - ___"vizeSa 21 (matva)nayo suddhimAna puruSarnu atyaMta vizuddha yogAj, yA 43 priitianuSThAnanA jevuM hovA chatAM te bhaktianuSThAna jANavuM." prIti ane bhaktianuSThAnanI vizeSatA - "patnI kharekhara atyaMta priya che, tema hitakArI mAtA paNa atyaMta priya che. bannenA pAlanapoSaNanuM kArya paNa sarakhuM che to paNa prIti ane bhaktinI vizeSatA batAvavA mATe udAharaNa che. patnInuM kArya prItithI ane mAtAnuM kArya bhaktithI thAya che. ema prIti ane bhaktinI vizeSatA che." ' vacanAnuSThAnanuM lakSaNa - "badhAya dharmavyApAramAM ucitapaNe Agamane anusarIne pravRtti karavI te vacanAnuSThAna che. te Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 zida-2 cAritravALA sAdhune avazya hoya che." asaMgAnuSThAnanuM lakSaNa - "atyaMta abhyAsathI caMdanagaMdhanAvAye sahajabhAve satpaSothI je kriyA karAya te asaMgAnuSThAna, te AgamanA saMskArathI thAya che." vacanAnuSThAna ane asaMgAnuSThAnanI vizeSatA - "daMDa vaDe cakra phare che, ane pachI daMDanA prayogane abhAve paNa pharatuM rahe che, te vacanAnuSThAna ane asaMgAnuSThAnane jaNAvanAra udAharaNa che. jema prathama daMDanA yoge cakra phare che ane pachI daMDanA abhAve saMskArathI phare che, tema vacanAnuSThAna AgamanA saMbaMdhathI pravarte che, ane pachI AgamanA saMskAra mAtrathI vacananI apekSA sivAya sahaja bhAve pravRtti kare che te asaMgAnuSThAna samajavuM. . e cAre anuSThAnonuM phaLa - prathamanAM be anuSThAna abhyadaya-svarganAM kAraNa che ane chellAM be anuSThAna mokSanAM kAraNa ane vipna vinAnAM che." 'sthAnAdyayoginastIrthocchedAdyAlambanAdapi / sUtradAne mahAdoSa ityAcAryAH pracakSate / / 8 / / TabArtha : 9 zAnaghayonina-sthAnAdi yoga rahitane. tIrthocchAdAjIvanApi tIrthano uccheda thAya ItyAdi AlaMbanathI paNa sUtralAne caityavaMdanAdi sUtra zikhavavAmAM. mahA-moTo. roSaH doSa che. tiema. unAvA AcAryo. pravakSate kahe che. bhASArtha : sthAnAdi koI paNa yogarahita puruSane "tIrthano uccheda thaze' ItyAdi kAraNe paNa caityavaMdanAdisUtra bhaNAvavAmAM sUtranI AzAtanArUpa moTo doSa thAya che. ema pU. haribhadrasUri vagere 'AcAryo kahe che. "tIrthano uccheda thAya' ItyAdi kAraNe paNa jevA tevAne na bhaNAvIe kahyuM che ke - titthassuccheyAi vi, nAlaMbaNametthaM jaM sa emeva / suttakiriyAi nAso, eso asamaJjasavihANA / / so esa vaMkao ciya, na sayaM mayamAriyANamaviseso / eyaM pi bhAviavvaM, iha titthuccheyabhIrUhiM" / / - yogaviMzikA gA0 14-15 / / tIrthano uccheda thaze' ItyAdi AlaMbana paNa A avidhianuSThAnanI pravRttimAM levuM yogya nathI. eTale tIrthano viccheda na thAya te mATe avidhianuSThAna paNa karavA yogya che' e AlaMbana grahaNa karavA yogya nathI, kAraNa ke e pramANe sUtra viruddha karavAthI azuddha kriyAnI paraMparA cAlu rahe, ane Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 175 tethI sUtrokta kriyAno viccheda thAya, te ja tIrthano uccheda che. kAraNa ke AjJArahita janano samudAya te tIrtha nathI, paNa zAstravihita ucita kriyAviziSTa sAdhu, sAdhvI, zrAvaka ane zrAvikAno samudAya te tIrtha che. tethI avidhinuM sthApana karavAmAM zAstrokta kriyAno uccheda thavAthI paramArthathI tIrthano uccheda thAya che. zAstravihita kriyAno lopa karavo e kaDavAM phaLa ApanAra che. svayaM mRtyune prApta thayela ane pote mArelAmAM vizeSatA nathI ema nathI. paraMtu eTalI vizeSatA che ke svayaM mRtyu pAme che tyAre temAM potAno dukhAzaya nimittarUpa nathI ane pote mAre che temAM duSTAzaya nimittarUpa che. tenI peThe svayaM kriyAmAM pravRtti nahi karanArA jIvanI apekSAe gurune dUSaNa nathI, paraMtu avidhinI prarUpaNAne avalaMbIne zrotA avidhimAM pravRtti kare to unmArgamAM pravRtti karAvavAnA pariNAmathI avazya mahAdUSaNa che. e paNa tIrtha ucchedanA bhIrUe vicAra karavA yogya che. gacche zrIvijayAdidevasuguroH svacche guNAnAM gaNaiH, prauDhiM prauDhimadhAgni jItavijayaprAjJAH parAmaiyaruH / tatsAtIrthyabhRtAM nayAdivijayaprAjJottamAnAM zizo:, zrImannyAyavizAradasya kRtinAmeSA kRtiH prItaye / / guNonA samUhathI pavitra ane prauDhatAnA dhAma evA sadguru zrI vijayadevasUrinA gacchamAM jitavijaya nAme paMDita atyaMta mahattvazALI thayA. temanA gurubhAI nayavijaya paMDitanA ziSya zrImad nyAyavizArada (yazovijaya upAdhyAya)nI A kRti mahAbhAgyavaMta puruSonI prItine mATe thAo. bAlAlAlApAnavad bAlabodho, nyA(nA)yaM kintu nyAyamAlAsudhaughaH / / AsvAdyainaM (duritazamanaM) mohahAlAhalAya (lasya), jvAlAzAnte/vizAlA bhavantu / / bAlikAne lALa cATavAnA jevo nIrasa A bAlabodha nathI, paraMtu nyAyamAlArUpa amRtanA pravAhasamAna che. tenA rasane cAkhIne moharUpa halAhala jheranI jvAlA zAMta thavAthI vizAla buddhivALA thAo. AtanvAnA bhA-ratI bhAratI, nastulyAvezA saMskRte prAkRte vA / zuktisUktiyuktimuktAphalAnAM, bhASAbhedo naiva khedonmukhaH syAt / / mA-ratI=pratibhA ane prIti utpanna karanArI tathA saMskRta ane prAkRtamAM samAna AgrahavALI yuktirUpa muktAphaLonI janmabhUmi chIpa jevI suMdara uktivALI amArI vANI che. tethI bhASAno bheda khedajanaka thato nathI. jema chIpo vividha prakAranI hovA chatAM temAM muktAphaLo hovAthI kheda thato nathI, tema vividha prakAranI bhASA hovA chatAM temAM yukti hovAthI kaMTALo utpanna thato nathI. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 pariziSTa-2, sUrajItanayazAntidAsahanmodakAraNavinodataH kRtaH / AtmabodhadhRtavibhramaH zrIyazovijayavAcakairayam / / zrI yazovijaya upAdhyAye sUrajInA putra zAMtidAsanA hRdayamAM pramoda thavAnA kAraNe vinodathI AtmajJAnamAM vizrAMti ApanAra A prayatna karyo che. _ iti jJAnasAragranthaTabArtha saMpUrNa lipIkRtazca saMvat-1768 varSa caitra zudi-15 gurau sakalapaMDitasabhAbhAminI - bhAlasthalatilakAyamAnapaMDita zrIyazovijayagaNiziSya paM. zrI jinavijayagaNiziSya paM. zrIsaubhAgyavijayagaNibhiH satIrthyagaNizrIrUpavijayavAcanArthamiti maMgalam / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3A 177 | pariziSTa-3 / / upadezarahasyaprakaraNAntargata upadezapadagranthAntargataM ca padArthAdInAm svarUpam / / A / / upadezarahasya / / padArthAdInAmeva sambhUya kAryakAritvaM vyavasthApayati - ettha payatthAINaM miho avekkhA hu puNNabhAvaMgaM / loaMmi Agame vA jaha vakvatthe payatthANaM / / 157 / / atra padArthAdiSvarthabhedeSu, padArthAdInAM mithA-parasparamapekSAnkramikotpAdarUpA, pUrNabhAvAMgaM-ekopayogAzrayayAvatparyAyasiddhinibandhanam, loke Agame vA yathA vAkyArthe padArthAnAm / atha vAkyArthapratItau padArthapratItInAM hetutvAttatra tadapekSA yujyate, prakRte tu padArthAdInAmaidamparyArthaparyavasannatvena kAryAntarAbhAvAt ka mitho'pekSAstviti cet ? na, yAvatpadArthapratItInAmeva vAkyArthapratItitvena teSAM parasparamapekSAvatpadArthAdInAM parasparamapekSopapatteH, sApekSapadArthAdisamudAyAtmakopayoga eva tadAvaraNakSayopazamahetutvAt / / 157 / / tatra loka eva tAvatpadArthAdInAM mitho'pekSAM vyutpAdayati - 'purao ciTThai rukkho' iya vakkAo payatthabuddhIe / IhAvAyapaoaNabuddhIo haMti iyarAo / / 158 / / 'puratastiSThati vRkSa' iti vAkyAt padArthabuddhyA 'madabhimukhadezasthityAzrayo vRkSa' ityAkArayA IhApAya. prayojanaviSayA itarA vAkyArthamahAvAkyAthaidamparyArthadhIrUpA buddhyaH bhavanti / tathAhi - 'agre vRkSastiSThatI' ti pratItyanantaraM vRkSo bhavannayaM kimAmro vA syAnnimbo veti vAkyArthapratItiH prAdurbhavati, tataH prativiziSTAkArAvalokanenAmra evAyamiti mahAvAkyArthadhIH syAt, tataH puraH sarasAmrArthinA pravartitavyamityaidamparyArthadhIriti / na hyevaMprakAraM vinA nirAkAGkSapratItiH siddhyet, padArthamAtrajJAnAt padArthasmAritavizeSArthajijJAsArUpAyA AkAGkSAyA anucchedAdvAkyArthasyA'paryavasitatvAt / / 158 / / Agame'pi tAmAha - 'haMtavyA no bhUA savve' iha pAyaDo ciya payattho / maNamAIhiM pIDaM savvesiM ceva Na karijA / / 159 / / 'sarvANi bhUtAni na hantavyAni' - iha prakaTa eva padArthaH 'manaAdibhirmanovAkkAyaiH, pIDAM-bAdhAm, sarveSAmeva-samastAnAmapi jIvAnAm, na kuryAtnna vidadhyAditi / / 159 / / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 pariziSTa-3A AvannamakaraNijaM evaM ceiharalocakaraNAI / iya vakkattho a mahAvakkattho puNa imo ettha / / 160 / / evaM sati caityagRhalocakaraNAdikamakaraNIyaM sAdhuzrAddhAnAmakarttavyaM ApannaM, tatrApi parapIDAnugamAt, ityeSa vAkyArthazcAlanAgamyaH / mahAvAkyArthaH punaratrAyam - ||160 / / avihikaraNaMmi doso to vihiNA ceva hoi jaiavvaM / aidaMpajjattho puNa ANA dhamma mi sArotti / / 161 / / avidhikaraNe-'nItividhAne caityagRhalocAdeH doSo-hiMsApattirvidhikaraNanAntarIyakAsatpravRttinivRttipariNAmajanitasyAhiMsAnubandhasya pracyavAt, tattasmAdvidhinaiva yatitavyaM bhavati caityagRhalocAdyarthe / tadidamuktam - (upadezapade-867) "avihikaraNaMmi ANAvirAhaNA duhrameva eesiM / to vihiNA jaiavvaM / / " ti (mahAvakatthaivaM tu) caityagRhakaraNavidhizca - (SoDazake-6/3) . "jinabhavanakAraNavidhiH zuddhA bhUmirdalaM ca kASTAdi / bhRtakAnatisandhAnaM svAzayavRddhiH samAsena" / / ityAdigranthoktaH / locakarmavidhistu - "dhuvaloo a jiNANaM vAsAvAsesu hoi therANaM / taruNANaM caumAse buDDANaM hoi chammAse" || ityAdhuktaH / aidamparyArthaH punarAjJA dharme sAra iti tAmantareNa dharmabuddhyApi kRtasya niravadyatvAbhimatasyApi kAryasya niSphalatvAditi / / 161 / / vAkyAntaramadhikRtyAha - 'gaMthaM caeja' ettha vi saceaNAceaNaM cae vatthu / . esa payatyo payaDo vakkattho puNa imo hoi / / 162 / / 'granthaM tyajedi'tyatrApi sacetanamacetanaM ca vastu tyajenna gRhNIyAditi eSa prakaTaH padArthaH, vAkyArthaH punarayaM ca vakSyamANalakSaNo bhavati / / 162 / / vatthAINa agahaNaM evaM pattaM maNINa avisesA / ANAcAe doso naNNaha vatthAigahaNo vi / / 163 / / evaM sati granthamAtragrahaNaniSedhe, munInAmavizeSAdvastrAdInAmagrahaNaM prAptaM, na hi svarNAdikaM grantho vastrAdikaM ca na grantha iti vizeSo'sti, AjJAtyAge "jiNANa bArasarUvo u" ityAdivacanollaGghane vastrAdigrahaNe'pi doSo'tiriktopakaraNasyAdhikaraNarUpatvAt, nAnyathA AjJAyA atyAge vastrAdigrahaNe'pi doSaH / / 163 / / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3A 179 eyamagahaNaM bhAvA ahigaraNaJcAyao muNeavvaM / esa mahAvakkattho aidaMpajaM tu puvvuttaM / / 164 / / yata etad vastrAdigrahaNam, bhAvAttattvato'dhikaraNatyAgata ArttadhyAnAdiparihArAdagrahaNam, muNeavvaMti jJAtavyam, agrahaNapariNAmopaSTambhakaM grahaNamapi khalvagrahaNameva, eSa mahAvAkyArthaH, edamparyantu pUrvoktaM 'Ajaiva sarvatra dharme sAra' iti / / 164 / / vAkyAntaramadhikRtyAha - tavajjhANAi kujA ettha payattho u savvahiM ohA / chaThussaggAINaM karaNaM seyaM sivaTuMti / / 165 / / tapodhyAnAdi kuryAdatra vAkye padArthastu sarvatra oghenansamarthAsamarthAdiparihArasAmAnyena, zivArtha-mokSArthaM SaSThotsargAdInAM karaNaM zreya iti / / 165 / / tucchAvattAINaM takkaraNaM akaraNaM ao pattaM / bahudosapasaMgAo vakkattho esa daTThavyo / / 166 / / tucchA:-asamarthA bAlavRddhAdilakSaNAH, avyaktAzcAgItArthAH, AdinAvazyakahAniyogyAdigrahasteSAmataHpadArthAt tatkaraNaM-SaSThotsargAdikaraNaM prAptaM bahudoSaprasaGgAt, zaktayatikrameNa tapodhyAnAdikaSTAnuThAnasyArttadhyAnamayatvena tiryagAdyazubhajanmAdyApatteH karaNaM tattvato'karaNameva tat, eSa vAkyArtho draSTavyaH - / / 166 / / . . esa mahAvakkattho samayAbAheNa ettha jamadoso / .savvattha samayaNII aidaMpajatthao iTThA / / 167 / / eSa mahAvAkyArthaH yatsamayAbAdhenA''gamAnullaGghanena atrAdoSaH, AgamazcAyamatra vyavasthitaH - "to jaha na dehapIDA na yA vi ciyamaMsasoNiyattaM ca / jaha dhammajjhANavuDDI tahA imaM hoi kAyavvaM / / " aidamparyArthataH aidamparyArthamAzritya, sarvatra samayanItirAgamanItireva iSTA'bhimatA, tasyA eva sarvatrAdhikAryanadhikAryAdivibhAgapradarzanahetutvAt / / 167 / / vAkyAntaramapyadhikRtyAha - dANapasaMsaNisehe pANavaho taha ya vittipaDiseho / ettha payattho eso jaM ee do mahApAvA / / 168 / / dAnaprazaMsAyAM prANavadhastaniSedhe ca vRttipratiSedhaH, etenedaM sUtrakRtAMgasUtraM lakSyate - (a. 11-sU. 20) "je u dANaM pasaMsaMti vahamicchaMti pANiNaM / je aNaM paDisehati vitticcheyaM kuNaMti te / / " iti / atra . . 7 / / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 pariziSTa-3A eSa padArthaH yadetau dvau dAnaprazaMsAniSedhau mahApApAvazubhagatilAbhAntarAyAdiprabalapApaprakRtibandhahetutvAditi / / 168 / / vakvattho puNa evaM viccheo hojja desaNAINaM / eyaM visesavisayaM jujai bhaNiaM tu vottaM je / / 169 / / vAkyArthaH punarevamabhyupagamyamAne, dezanAdInAM pAtrApAtrAdiviSayadAnavidhiniSedhAdidezanAdInAM vicchedaH syAt - "dharmasyAdipadaM dAnaM dAnaM dAridryanAzanam / janapriyakaraM dAnaM dAnaM sarvArthasAdhanam / / 1 / / bIjaM yathoSare kSiptaM na phalAya prakalpyate / tathA'pAtreSu yaddAnaM niSphalaM tadvidurbudhAH / / 2 / / " ityAdidezanApravRttau jIvahiMsAnumatilAbhAntarAyaprasaGgasya vajralepAyamAnatvAt / tasmAdetadbhaNitaM tu vizeSaviSayaM vaktuM yujyate / 'je' iti pAdapUraNArtho nipAtaH / / 169 / / AgamavihiaNisiddhe ahigizca pasaMsaNe Nisehe a / leseNa vi No doso esa mahAvakkagammattho / / 170 / / Agame siddhAnte vihitaM niSiddhaM ca dAnamadhikRtya prazaMsane niSedhe ca lezenApi no doSaH, satpravRttirUpasya vihitadAnavyApArasya hiMsArUpatvAbhAvena tatprazaMsane hiMsAnumodanasyA'prasaGgAt, pratyuta sukRtAnumodanasyaiva sambhavAt / niSiddhadAnavyApArasya cAsatpravRttirUpasya niSedhe vRtticchedapariNAmAbhAvenAntarAyAnarjanAt, pratyuta parahitArthapravRttyAntarAyakarmavicchedAdeva / tadidamuktamupadezapade - "AgamavihiaM taM te paDisiddhaM cAhigica No doso tti" / / (879) AgamavihitaM saMstaraNe supAtre zuddhabhaktAdidAnamasaMstaraNe tvazuddhabhaktAdidAnamapi tanna niSiddhaM, niSiddhaM ca kupAtradAnAdikamanukampAdAnaM tu kvApi na niSiddhaM yadAha - "mokkhatthaM jaM dANaM taM pai eso vihI samakkhAo / aNukaMpAdANaM puNa jiNehiM na kayA vi paDisiddhaM" / / eSa mahAvAkyagamyo'rthaH / / 170 / / . aidaMpajattho puNa mokkhaMga hoi AgamAbAhA / evaM paisuttaM ciya vakkhANaM pAyaso juttaM / / 171 / / aidamparyArthaH punarmokSAGgaM bhavati AgamA'bAdhA-AgamArthAnullaGghanaM / atidezamAhaevamupadarzitaprakAreNa, pratisUtraMnyAvanti sUtrANyaGgIkRtya, prAyazo vyAkhyAnaM yuktaM, atisaMkSiptarucizrotrAdyapekSayA prAyaza ityuktam / / 171 / / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3B 181 ___B.. / / upadezapada / / evaM caijja gaMthaM ittha payatyo pasiddhago ceva / No kiMcivi gihijjA saceyaNAceyaNaM vatthu / / 869 / / evaM prAguktapadArthavat tyajed grantham / atra vacane padArthaH prasiddhakazcaiva pratItarUpa eva / tameva darzayati no kiJcidapi gRhNIyAt parigrahaviSayIkuryAt sacetanAcetanaM ziSyavastrAdi vastu / / 869 / / etto aIyasAvekkhayANa vatthAiyANamaggahaNaM / taggahaNaM ciya ahigaraNavuDDio haMdi vakkattho / / 870 / / ito'smAt tyajed granthamityevaMrUpAdvacanAt / atItasApekSatAdInAmatItAtikrAntA sApekSatA zarIramAtre'pi spRhArUpA. yeSAM te tathA teSAM bhAvasAdhUnAmityarthaH, vastrAdInAM vastrapAtraziSyAdInAM vastUnAmagrahaNamApannam / etaJca vastrAdyagrahaNaM tadgrahaNameva mithyAtvAdirUpagranthagrahaNameva / kuta ityAha * adhikaraNavRddhito'dhikriyata AtmA narakAdiSvanenetyadhikaraNamasaMyamastasya vRddhirupacayastasyAH sakAzAt sampadyata eva rajoharaNAdyupadhimantareNa jinakalpikAdInAmapyasaMyamavRddhiH / haMdIti pUrvavat / eSa vAkyArtho, yathA na sarvathA granthatyAgaH zreyAn, ya ucyate 'caeja gaMthaM' ityAdivacaneneti / / 870 / / ANAbAhAe tahA gahaNaMpi Na suMdaraMti daTThavvaM / tA tIe vaTTiyavyaMti mahAvakatthamo Neo / / 871 / / . AjJAbAdhayA "jiNA bArasarUvANi therA caudasarUviNo / ajANaM pannavIsaM tu ao uDDamuvaggaho / / 1 / / " ityAdivacanollaGghanena tathetyadhikaraNavRddhibhayAd grahaNamiti vastrAdInAM na sundaramiti draSTavyaM, kiM punaH sarvathaivAgrahaNamityapizabdArthaH / tat tasmAt tasyAmAjJAyAM vartitavyamiti mahAvAkyArtho jJeya iti / / 871 / / mahAvAkyArthameva gAthAprathamArddhana nigamayannaidamparyamAha; - eyaM evaM ahigaraNacAgao bhAvao kayaM hoi / etthavi. ANAtattaM dhammassa idaM idaMpajaM / / 872 / / etad granthatyajanaM 'caeja gaMthaM' iti vacanoktamevamAjJAnusaraNenAdhikaraNatyAgato'saMyamaparityAgAd bhAvataH paramArthena kRtaM bhavati / yo hyAjJAmanusaran vastrAdigrahaNe pravarttate tasya kadAcit kathaJcanAsaMyamabhAve'pi bahutaraguNAntarArAdhanena bhAvato'dhikaraNatyAga eva, tadarthatvenaiva tasya sarvakriyAsu pravRtteriti / atrApi padArthAdiSu 'jahyAd granthaM' ityAdiSu AjJAtattvaM dharmasyetIdametat 'idaMpajaMti aidamparyam / / 872 / / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 pariziSTa-3B evaM tavajhANAI kAyavvaMti payaDo payattho yaM / chaTThassaggAINaM karaNaM ogheNa logammi / / 873 / / evaM prAguktapadArthavat 'mumukSuNA tapodhyAnAdi karttavyam' ityatra prakaTaH sphuTaH padArtho'yaM yathA SaSThotsargAdInAM SaSThAdInAM tapovizeSANAmutsargAdInAM ca kAyotsargakAyaklezAdilakSaNAnAM karaNaM vidhAnam, oghena sAmAnyena samarthAsamarthAdiparihArAvizeSarUpeNa loke'pi dhArmikajanalakSaNe rUDhaM varttata iti / / 873 / / tucchAvattANaMpi hu etto eyANa ceva karaNaM ti / akaraNamo daTThavvaM aNiTThaphalayaMti vakvattho / / 874 / / tucchA asamarthA bAlavRddhAdilakSaNAH, avyaktAzcAgItArthAsteSAM, na kevalamitareSAmityapizabdArthaH, ito vacanAdeSAmeva SaSThotsargAdInAM karaNaM prAptam, teSAmapi mumukSutvAt / itiH prAgvat / etaJca tapodhyAMnAdikaraNamakaraNaM draSTavyaM tucchAvyaktAdInAm / kuto, yato'niSTaphaladaM zaktyatikrameNa tapodhyAnAdikaSTAnuSThAnasyArttadhyAnatvena tiryaggatyAdyazubhajanmahetutvAt / ityeSa vAkyArthaH / / 874 / / AgamaNIIe tao eyANaM karaNamittha guNavaMtaM / esA pahANarUvatti mahAvakatthavisao u / / 875 / / AgamanItyA AgamAnusAreNa yata evaM mahAn doSastata eteSAM tapodhyAnAdInAM karaNamatra dharmAdhikAre guNavad guNAvaham / AgamanItizceyaM - "to jaha na dehapIDA na yAvi ciyamaMsasoNiyattaM ca / jaha dhammajhANavuDDI tahA imaM hoi kAyavvaM / / / / " tathA / "kAyo na kevalamayaM paritApanIyo, miSTai rasairbahuvidhairna ca lAlanIyaH / / cittendriyANi na caranti yathotpathena, vazyAni yena ca tadAcaritaM jinAnAm / / 2 / / " eSA AgamanItiH pradhAnarUpA sArabhAvamAgatA varttate dharme sAdhye / ityeSa mahAvAkyArthaviSayaH punaravagantavyaH / / 875 / / . atrApi mahAvAkyArthanigamanenaidamparyamAha - evaM pasatthameyaM NiyaphalasaMsAhagaM tahA hoi / iya esa ciya siTThA dhamme iha aidaMpajaM tu / / 876 / / evamAgamanItyA prazastaM prazaMsAspadametattapodhyAnAdi bhavati satAM / tathA nijaphalasaMsAdhakaM mokSalakSaNaphalahetuH / tatheti samuccaye / bhavatyeSaivAgamanItireva zreSThA pradhAnA dharme ihaidamparyamidaM punarjeyam / / 876 / / tathA; - Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3B 183 dANapasaMsAIhiM pANavahAIo ujupayatthatti / ee dovi hu pAvA evaMbhUo'viseseNaM / / 877 / / dAnaprazaMsAdibhirdAnaprazaMsayA, AdizabdAt tanniSedhadezanayA ca prANavadhAdiH dAnaprazaMsAyAM prANivadhA, tanniSedhe ca kSapaNAdilAbhAntarAyaH / ata eva sUtrakRtAMge paThyate - "je udANaM pasaMsaMti vahamichaMti pANiNaM / je NaM paDisehati vitticheyaM kuNaMti te / / 1 / / 'ujupayatthotti' ayaM ca Rjureva padArthaH / enamevAha - etau dvAvapi prANivadhakaraNAdivRttivyavacchedau pApAvasamaMjasau vartete evaMbhUtaH padArtho'vizeSeNa sAmAnyena / ayamabhiprAyaH - dharmasyAdipadaM dAnaM dAnaM dAridryanAzanam / janapriyakaraM dAnaM dAnaM sarvArtha-sAdhanam / / 1 / / ityAdibhirvacanairnAnArUpasya janaprasiddhasya zastrAdirUpadAnasya svabhAvata eva pRthivyAdijIvahiMsAtmakasya prazaMsAyAM niyamAt sAdhorjIvahiMsAnumatiH sampadyate / tathA; tathAvidhazAstrasaMskArAt svayameva kaizciddharmArthibhiH pravartyamAnasyoktarUpasya dAnasya "bIjaM yathoSare kSiptaM na phalAya prakalpate / tathA'pAtreSu dAnAni pradattAni vidurbudhAH / / 1 / / " : ityAdivacanairniSedhe kriyamANe kSapaNAdilAbhAntarAyaH sampadyata iti / / 877 / / evaM paDivattIe imassa taha desaNAe voccheo / tamhA visesavisayaM dadvavvamiNaMti vakvattho / / 878 / / evamavizeSeNa pratipattau padArthasya tathAvidharUpatayA vA dAnaviSayAyA dezanAyA vyavacchedaH prAptaH / na cAsau yukto, yato dAnazIlatapobhAvanAtmakasya dharmasya sarvAstikazAstreSu pratipAdayitumadhikRtatvAt / tasmAdaho sUre ! vizeSaviSayaM vibhAgenetyarthaH, draSTavyamidaM dAnavidhAnaM tanniSedhanaM ceti vAkyArthaH / / 878 / / AgamavihitaM tammi paDisiddhaM vAhigizca No doso / . tabbAhAe dosotti mahAvakatthagammaM tu / / 879 / / - AgamavihitaM zAstrAnumataM yaddAnaM, tasminnevAgame pratiSiddhaM vA nivAritaM yat tadadhikRtya dezanAyAM dAnasya vidhiviSayAyAM pratiSedhaviSayAyAM ca kriyamANAyAM na doSo jIvahiMsAnumatyAdilakSaNaH kazcit prajJApayituH sampadyate / yadAgame vihitaM dAnaM tasya vidhidezanAyAM, yaJca tatra niSiddhaM tanniSedhadezanAyAM ca na kazcid doSa ityarthaH / tatra cAyamAgamaH - "nAyAgayANaM kappaNijjANaM annapANAINaM desakAlasaddhAsakkArakamajuyaM AyANu-ggahabuddhIe saMjayANaM dANaM" / tathA, samaNovAsayassa NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA paDihayapaJcakkhA-yapAvakamma phAsueNaM esaNijjeNaM asaNapANakhAimasAimeNaM paDilA mANassa kiM kajati ?, goyamA ! egaMtaso nijarA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 pariziSTa-3B eva / samaNovAsayassa NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA paDihayapaJcakkhAyapAvakammaM aphAsueNaM aNesaNijjeNaM asaNapANakhAimasAimeNaM paDilA mANassa kiM kajjati ? goyamA ! bahuyA se nijjarA appe pAvakammetti" / tathA, samaNovAsayassa NaM bhaMte ! tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA appaDihayapaccakkhAyapAvakammaM phAsueNa vA aphAsueNa vA esaNijjeNa vA aNesaNijjeNa vA asaNapANakhAimasAimeNaM. paDilAbhemANassa kiM kajjati ?, egaMtaso pAvaM kamme kajjati" / tathA, mokkhatthaM jaM dANaM taM pai eso vihI samakkhAo / aNukaMpAdANaM puNa jiNehiM na kayAvi paDisiddhaM / / 1 / / saMtharaNammi asuddhaM doNhavi giNhaMtadeMtayANa'hiyaM / AuradiTuMte NaM taM ceva hiyaM asaMtharaNe / / 2 / / " AdidhArmikamAzritya punarayamAgamaH . "pAtre dInAdivarge ca dAnaM vidhivadiSyate / poSyavargA'virodhena na viruddhaM svatazca yat / / 1 / / vratasthA liGginaH pAtrama-pAtrAstu vizeSataH / svasiddhAntAvirodhena varttante ye sadaiva hi / / 2 / / " evaM cAgame vyavasthite tadbAdhayA AgamollaMghanarUpayA vidhipratiSedhayoH kriyamANayordoSa ityeSa jIvavadhAdilakSaNo mahAvAkyArthagamyastu mahAvAkyArthagamya eva / / 879 / / mahAvAkyArthameva nigamayannaidamparyamAha; - iya eyassAbAhA dosAbhAveNa hoi guNaheU / esA ya mokkhakAraNamaidaMpajjaM tu eyassa / / 880 / / ityevamAgamavAdhAyAM doSe sati etasyAgamasyAbAdhA'nullaGghanamutsargAsevanenApavAdAsevanena vA doSAbhAvenAzAtanAparihArarUpeNa bhavati guNahetuH / eSA ceyamevAgamAbAdhA mokSakAraNaM nirvRtiheturityaidamparya tvetasya dAnasUtrasyeti / / 880 / / na kevalamanantaroditakatipayapadArthaviSayameva padavAkyAdisamanugataM sarvavitpraNItAgamavyAkhyAnaM, kintu sakalasUtraviSayamiti manasi samAdhAyAha; evaM paisuttaM ciya vakkhANaM pAyaso buhajaNeNa / kAyavvaM etto khalu jAyai jaM sammaNANaM tu / / 881 / / evamuktakrameNa pratisUtrameva yAvanti sUtrANi tAnyaGgIkRtyetyarthaH / vyAkhyAnaM prAyazo budhajanenAvagatasamayarahasyena sAdhunA karttavyam / kuta ityAha - ito vyAkhyAnAt khalu nizcayena jAyate yadyasmAt samyagjJAnaM tvaviparyastabodhaH / yathA - madhyamatIrthakRtAM catvAri mahAvratAni, prathamapazcimayostu paJceti / atra zrauta eva zabdArthaH - eteSAM catvAri mahAvratAni prANAtipAtamRSAvAdAdattAdAnaparigrahaviramaNarUpANi, prathamacaramayostu paJca mahAvratAni saha maithunaviratyA ityevaM vAkyArthaH / rAgadveSAveva parigrahaH, tadbhAvanAntarIyakatvAt tadupayogasyeti mahAvAkyArthaH / evameva niSparigrahatA, anyathA tadbhAve'pi na taddoSanivRttirityaidamparyamiti / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3B 185 evamanyasUtreSvapi padArthAdayaH samyag utprekSya yojanIyAH / / 881 / / sAmpratamuktopadezavyatikrame doSamAdarzayannAhaH - iharA aNNayaragamA diTTeTThavirohaNANaviraheNa / aNabhiniviTThassa suyaM iyarassa u micchaNANaMti / / 882 / / itarathA yathoktapadArthAdivibhAgavyatikrameNa vyAkhyAnakaraNe zrutaM sampadyata ityuttareNa sambandhaH / kathamityAha - anyataragamAd, iha gamA arthamArgAH, te ca pratisUtramanantAH sambhavanti, yathoktaM - "savvanaINaM jA hojja vAluyA savvaudahijaM udayaM / etto ya aNaMtaguNo attho egassa suttassa / / 1 / / " ato'nyatarazcAsau gamazcAnyataragamastasmAdekasyaivArthamArgasyAcAlitApratyavasthApitasya samAzrayaNAdityarthaH, dRSTeSTavirodhajJAnaviraheNa dRSTaH pratyakSAnumAnapramANopalabdhaH, iSTazca zAstrAdiSTo'rthastayorvirodhe bAdhAyAM yajjJAnAmavabodhastasya viraheNAbhAvena, anabhiniviSTasyetthamevedaM vastvityakRtAgrahasya zrutamAgamArtho'dhI-yamAnaH sampadyate, na tu cintAjJAnabhAvanAjJAnarUpajJAnatAM pratipadyate / iha trINi jJAnAni zrutajJAnAdIni / tallakSaNaM cedaM - "vAkyArthamAtraviSayaM koSThakagatabIjasannibhaM jJAnam / zrutamayamiha vijJeyaM mithyAbhinivezara-hitamalam / / 1 / / yattu mahAvAkyArthajamatisUkSmasuyukticintayopetam / udaka iva tailabindurvisarpi cintAmayaM tat syAt / / 2 / / aidamparyagataM yadvidhyAdau yatnavattathaivoccaiH / etattu bhAvanAmayazuddhasadratna-dIptisamam / / 3 / / " azuddhasadratnadIptisamamiti / azuddhasya malinasya ca tataH prAk sataH sundarasya ratnasya padmarAgAderdIptyA tulyamiti / itarasya tciti abhiniviSTasya punarmithyAjJAnaM mithyAzrutarUpatAM pratipadyate / idamuktaM bhavati - iha kazcit 'ege AyA' iti sthAnAGga prathamasUtrasya "zravaNAMdeka eva hi bhUtAtmA dehe dehe vyavasthitaH / ekadhA bahudhA vApi dRzyate jalacandravat / / 1 / / " ityevaM pratipannAtmA-dvaitavAdaH saGgrahanAmaikanayAbhiprAyeNedaM sUtraM pravRttamiti paramArthamajAnAnaH, tathA'tra mate dRSTasya puruSanAnA-tvasyeSTasya ca saMsArApavargavibhAgasya bAdhAmapazyaMstathAvidhajJAnAvaraNakSayopazamAbhAvAdekAtmasattvalakSaNa-mevaikamarthamArgamadhitiSThate, nirAgrahazca prakRtyA tasya so'rthamArgaH zrutaM, na tu cintAbhAvanAjJAnarUpam / yastu svabodha evAbhiniviSTo gItArthaH prajJApyamAno'pi na samyagmArgArthaM pratipadyate tasya tanmithyAjJAnameva / evamanyasUtreSvapi bhAvanA kAryeti / / 882 / / Aha - evaM pratiniyatasUtroddezena loke padArthAdayo rUDhAstatkathamitthametatprajJApanA kriyate ? satyam; - louttarAu ee ettha payatthAdao muNeyavvA / atthapadaNAu jamhA ettha payaM hoi siddhati / / 883 / / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 pariziSTa-3B lokottarAstu jainendrazAsanAnusAriNaH punarete'nantaroktAH 'na hiMsyAd bhUtAni' ityevaMlakSaNA atra prakRte padArthadayo muNitavyAH / nanu 'na hiMsyAd sarvabhUtAni' iti vAkyamete eva, kriyAdhiSThitapadasamudAyAtmaka-tvAt, ataH kathametadoghArthaH padArtho bhavatIti ? ucyate - arthapadanAt arthasya sAmAnyarUpasya acAlitA-pratyavasthApitasya padanAt gamanAt pratyAyanAdityarthaH, yasmAdatra prathame padaM bhavati siddhaM pratiSThitaM ityasmAddhetoroghArthaH padArtha eva / evaM vAkyArthAdayo'pi sadbhUtaviziSTataraviziSTatamArthapadanAdeva svaM svarUpaM labhante, na punarbahubahutarapadasamUhamayatvena phalgurUpatayA'rthavizeSaM kaJcanApAdayanto laukika-zAstreSviveti / / 883 / / loyammivi attheNaM NAeNaM evameva eetti / viNNeyA buddhimayA samatthaphalasAhagA sammaM / / 884 / / tathA loke'pi ziSTajane, arsena nyAyenArthApattyetyarthaH, evameva lokottarapadArthAdiprakAreNaite padArthAdayaH, itiH prAgvat, vijJeyA buddhimatA janena samarthaphalasAdhakAH prauDhazAstrArthapratItihetavaH, samyag yathAvat / tathA hi loke - "saMhitA ca padaM caiva padArthaH padavigrahaH / cAlanA pratyavasthAnaM vyAkhyAnaM tasya SaDvidham / / 1 / / " iti vyAkhyAkramaH / atra ca padArtho lokottarapadArthatulya eva, aviziSTArthapadArtha-gamyatvAt / cAlanA vAkyArthaH, pratyavasthAnaM tu mahAvAkyArthaH / aidamparyaM cAtra vyAkhyAlakSaNe sAkSAdanuktamapi sAmarthyAduktameva draSTavyaM, saMhitAdivyAkhyAnAMgaiAkhyArthasyaidamparyaviSayatvAt / / 884 / / atha lokottaradRSTAntadvAreNa laukikapadArthasvarUpamabhidhatte; - vakkhAisaio jaM avisiTThA ceva hoi buddhitti / uttara dhammAvekkhA jaheva hiMsAisaddAo / / 885 / / vRkSAdizabdato vRkSaghaTapaTAdizabdebhyo yad yasmAdaviziSTA caivAtra nimbAdivizeSairanAlIdaiva bhavati buddhiriti prAgvat / kIdazItyAha - uttaradharmApekSA vRkSasyottaradharmA mUlakandaskandhAdayo jambUnimbAdayazca, ghaTAdInAM tu tAmrarajatasauvarNAdayaH, tAnapekSate AkAGkSate yA sA tathA / yathaiva hiMsAdizabdAd "hiMsyAd na sarvabhUtAni" ityAdilakSaNAt / tata idamadApannaM - yathA hiMsyAna sarvabhUtAnItyAdayaH zabdAH padArthavAkyArthAdiprakAreNa nirAkAGkSasvArthapratipAdakA bhavanti, tathA vRkSAdayo'pi zabdAH padArthavAkyArthamahAvAkyAthaidamparyaviSayabhAvamApannAH zrotRpratItimavikalAmArAdhayantIti / tathAhi - dUre zAkhAdimantaM padArthamupalabhya kazcit kazcit prati brUyAt 'agre vRkSastiSThati' iti / tasya ca zrotuH zrauta eva zabdArthaH padArthaH, ayaM ca vRkSo bhavan kimAmro nimbo vA syAditi cAlanArUpo vAkyArthaH, tataH prativiziSTAkArAvalokanenAmra eva nimbAdirvAyamiti pratiniyataH pratyayo mahAvAkyArthaH, itthameva nirNayapuraHsarasamAmrAdyarthinA pravartitavya-mityaidamparyamiti / / 885 / / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-4 187 | pariziSTa-4 yogaviMzikA mUlagranthasyA'kArAdikramaH krama gAthA/pAda| krama gAthA/pAda 12/4 9/3 6/2 11/4 13/2 13/1 7/4 11/2 1/2 1/4 17/2 2/1 3/4 1. aNukaMpA nivveo / 2. arihaMtaceiyANaM / 3. AlaMbaNaM pi eyaM / 4. ikkikko ya cauddhA / 5. icchAINaM jahAsaMkhaM / 6. icchA pavitti thira / . 7. ittu cciya kei icchaMti / 8. itthaM puNa tattao muNeyavvo / 9. iyarassa bIyamittaM / 10. iyaresiM ThANAisu / . ,11. iha titthuccheyabhIrUhiM / 12. iharA u kAyavAsiya / 13. uDDaNa ya sAhusamayasabbhAvaM / 14. ee ya cittarUvA / 15. eesiM aNubhAvA / 16. eyaM ca pIibhattAga / 17. eyaM pi bhAviyavvaM / 18. eyaMmi mohasAgara 19. evaM catthAlaMbaNaM / 20. evaM ThiyaMmi tatto / 21. eso asamaMjasavihANA / 22. eso caramo havai jogo / 23. kameNa paramaM ca nivvANaM / 24. kayamittha pasaMgeNaM / 25. karomi ussagga evamAiyaM / 8/1 | 26. kAyavvo eyavinAso / 10/1 27. ciivaMdaNeNa neyA / . 19/1 28. ciMtArahiyaM thirattaNaM neyaM / 4/1 29. jattaparANaM paraM seyaM / 8/4 30. jamhA iha vosirAmi kAyaM ti / 4/3 31. je desaviraijuttA / 32. jogao bhavvasattANaM / 33. jogavao pAyamavivarIyaM tu / 4/2 3/3 34. jogo savvo vi dhammavAvAro / 35. ThANAigao viseseNa / 11/3 15/4 36. ThANAisu jattasaMgayANaM tu / 12/1 37. ThANunnatthAlaMbaNa... 38. taMtaMmi paMcahA eso / 16/2 7/1 39. tagguNapariNairUvo / 8/3 40. tajjuttakahA pIIi... 41. tatto ajogajogo / 18/1 42. tappAlaNamo pavattI u / 15/3 43. taraNaM seThI ya kevalaM ceva / 20/1 11/1 44. tassa u saddhApIyAi / 45. taha ceva eya bAhaga... 46. tahAkhaovasamajogao huMti / 14/1 18/1 47. tahA tiyaM nANajogo u / | 48. tA aNurUvANaM ciya / / 20/1 17/1 49. tA sammaM ciMtiyavvamiNaM / 50. titthassuccheyAi vi... 10/2 2/2 19/3 20/3 9/1 5/4 20/2 7/3 6/1 7/2 2/3 12/3 13/4 14/1 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 pariziSTa-4 krama gAthA/pAda krama gAthA/pAda 51. dugamittha kammajogo / . 2/3 | 66. rUvaM puNa hoi siddhi tti / 6/4 52. dese savve ya tahA... 3/1 67. saMgayA vipariNAmiNI icchaa| 5/2 53. na ca symymaariyaannmviseso| 15/2 / 68. saMvego hoi taha ya pasamu tti / / 8/2. 54. navaraM tattaNNuNA sammaM / 9/4 69. sadaNuTThANattaNeNa tahA / 17/4 55. nAeNa u joyaNA imA payaDA / 9/2 70. saddhAjuttassa thaa| 10/3 56. nAlaMbaNamittha jaM sa emeva / 14/2 71. sammaM payaTTiyavvaM / 16/3 57. niyameNeso carittiNo hoi / 3/2 72. savvaM paratthasAhagarUvaM / 6/3 58. neyaM caubvihaM khalu / 18/3 73. savvatthuvasamasAraM / 59. parisuddho vineo| 74. siddhibheyao samayanIIe / 4/4 60. pAyaM ahavA mahAmusAvAo / 12/2 75. succai viraIe imaM / . 13/3 61. buheNa mainiuNabuddhIe / 16/4 76. sutta kiriyAi nAso / 14/3 62. mANugaM taha asaMgayAjuttaM / 18/2 77. suhumo aNAlaMbaNo nAma / 19/4 63. mukkheNa joyaNAo... 1/1 | 78. so esa vaMkao cia / 15/1: 64. muttUNa logasannaM / 16/1 79. hiyameyaM vinneyaM / 17/3 65. rUvamarUvI ya ittha paramu tti / 19/2 | hoi jahatthaM payannANaM 10/4 1/3 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-5 189 | pariziSTa-5 yogaviMzikAvivaraNe vividhagranthoddhRtapAThA'kArAdikramaH (granthanAma-mUlagAthAkramAGkayutazca) gAthA anAbhogavatazceta... (yogabindu-155) anupayogo dravyam (anuyogadvAra) apunarbandhakasyAyaM ... (yogabindu-369) atyantavallabhA khalu (SoDazaka-10-5) avihikayA varamakayaM (jIvAnuzAsana-69) azuddhApi hi zuddhAyAH (adhyAtmasAra-2-16) AkalpavyavahArArthaM (paMcakalpabhASya) AzayabhedAM ete (SoDazaka-3-12) icchA tadvatkathAprItiH (svakRta) eko'pi zAstranItyA yo ( ) etadrAgAdidaM hetuH (yogabindu-159) osanno vi vihAre (gacchA. prakI. 34) (nizIthabhASya-5436, darzanazuddhi pra. 95) gauravavizeSayogAd (SoDazaka-10-4) cakrabhramaNe daNDAttad (SoDazaka-10-8) cittavRttinirodho yogaH (pAtaM yo. da. 1-2) jai vi Na sakkaM kAuM (gacchA. pra. 32) jaha saraNamuvagayANaM (upadezamAlA-518) jA jA havija jayaNA (upadezamAlA-526) jinoditamiti tvAhuH (yogabindu-160) jo jANaMi(di) arihaMte (pravacanasAra-1-80) tatrApratiSThito'yaM (SoDazaka-15-9) tatraiva tu pravRttiH (SoDazaka-3-8) tasmAcchrutAnusAreNa ( ) Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 pariziSTa-5 tAttvikaH pakSapAtazca (yogadRSTi sa. 221) drAgasmAttadarzanamiSu (SoDazaka-15-10) divyabhogAbhilASeNa (yogabindu-157) dezAdibhedatazcitramidaM (yogabindu-357) naivaMvidhasya zastaM (SoDazaka-10-15) praNidhAnaM tatsamaye (SoDazaka-3-7) praNidhi-pravRtti-vighnajaya (SoDazaka-3-6) mahAjano yena gataH sa panthAH (bRhacchAnti) yattvabhyAsAtizayAt (SoDazaka-10-7) yatrAdaro'sti paramaH (SoDazaka-10-3) yatsaMvignajanAcIrNaM ( ) yadAcIrNamasaMvignaiH ( ) yamaniyamAsanaprANAyAma (pAtaM. yo. da. 2-29) lokamAlambya karttavyam (jJAnasAra-23-4) vacanAtmikA pravRttiH (SoDazaka-10-6) vighnajayastrividhaH (SoDazaka-3-9) viSaM garo'nanuSThAnaM (yogabindu-155) viSaM labdhyAdyapekSAtaH (yogabindu-156) zAstrasandarzitopAyaH (yogadRSTi samu. 5) zreyo'rthino hi bhUyAMso (jJAnasAra-23-5) sakRdAvartanAdInA (yogabindu-370) sAmarthyayogato yA (SoDazaka-15-8) sAlambano nirAlamvanazca (SoDazaka-14-1) siddhistattaddharmasthAnA (SoDazaka-3-10) siddhezcottarakAryaM (SoDazaka-3-11) sudaDhappayattavAvAraNaM (vize. bhA. 3071) stokA AryA anAryebhyaH ( ) sthAnamaunadhyAnai ... (Ava. sUtra) sthAnorNAlambana (SoDazaka-13-4) hiyAhArA miyAhArA (piNDaniyukti-648) Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-6 | pariziSTa-6 yogaviMzikAvivaraNopayuktavyAkhyA : gAthA krama nAma vyAkhyA 1. atinipuNabuddhiH = atizayitasUkSmabhAvAnudhAvinI matiH / - 16 2. adhyAtmam ___= ucita pravRttetabhRto maitryAdibhAvagarbha zAstrAjjIvAditattvacintanam / 3 3. adhyAtmam ____ = citrabhedarUpam devasevAjapatattvacintanAdirUpam / / 4. anukampA . = dravyato bhAvatazca dukhitaduHkhaparihArecchA / 5. arthaH = zabdAbhidheyavyavasAyaH / 6. arthaH . = upadezapadaprasiddhapadavAkyamahAvAkyaidaMparyArthaparizuddhajJAnam / 11 7. asaMgAnuSThAnam = vyavahArakAle vacanapratisandhAnanirapekSaM dRDhatarasaMskArAcandana gandhanyAyenAtmasAdbhUtaM jinakalpikAdInAM kriyAsevanam / 8. asamaJjasavidhAnam = vihitAnyathAkaraNAdazuddhapAramparyapravRttiH / . 14 9. AdhyAnam __ = prazastaikArthaviSayaM sthirapradIpasadRzamutpAtAdiviSayasUkSmopayogayutaM / - cittam / 10. Alambanam 11. icchAyogaH 12. UrNaH 13. kAyavAsitaprAyam 14. jinatattvagaH = bAhyapratimAdi viSayadhyAnam / = tajjuttakahApIIi saMgayA vipariNAmiNI icchA / = zabdaH, sa ca kriyAdAvucAryamANasUtravarNalakSaNaH / = sammUrchanajapravRttitulyakAyaceSTitaprAyaM mAnasopayogazUnyatvAt / 12 = jinasya tattvaM kevalajIvapradezasaMghAtarUpaM kevalajJAnAdisvabhAvaM tasmin gacchatIti tattatvagaH / 19 = sUtravihitayathocitakriyAviziSTasAdhusAdhvIzrAvaka zrAvikA- samudAyaH / = asAraH abhilaSitaphalAsAdhakatvAt / = tadrahitastu (apAyarahitastu) nirapAyaH / 15. tIrthaH .. 16. tucchaH 17. nirapAyayogaH _ Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 pariziSTa-6 18. nirAlambanaH = AlambanAt viSayabhAvApattirUpAniSkrAnto nirAlambanaH, yo hi chadmasthena dhyAyate na ca svarUpeNa dRzyate tadviSayo nirA lambana iti yAvat / 19. nirvedaH __ = nairguNyaparijJAnena bhavacArakAdviraktatA / 20. parizuddhaH = praNidhAnAdyAzayavizuddhimAn / 21. puSTiH = puNyopacayaH / 22. pravRttiH = adhikRtadharmasthAnoddezena tadupAyaviSaya itikartavyatAzuddhaH zIghrakriyAsamAptIcchAdilakSaNautsukyavirahitaH prayatnAtizayaH / / 23. pravRttiyogaH = savvatthuvasamasAraM tappAlaNamo pavattI u / 24. prazamaH = krodhakaNDUviSayatRSNopazamaH / 25. prasaGgaH ___ = prarUpaNIyamadhye smRtArthavistAraNam / 26. prItiH = tatkaraNAdau harSaH / 27. prItyanuSThAnam = yatrAnuSThAne prayatnAtizayo'sti paramA ca prItirUtpadyate,zeSatyAgena ca yatkriyate tat / . 18 28. bhaktatyanuSThAnam = etattulyamapyAlambanIyasya pUjyatvavizeSabuddhyA. vizuddhataravyApAram / 18 29. bhavyasattvAH = mokSagamanayogyAH apunarbandhakAdijantavaH / . 30. bhAvacaityavandanam = amRtAnuSThAnarUpam / . 11 31. bhAvanA = adhyAtmasyaiva pratidinaM pravardhamAnazcittavRttinirodhayukto'bhyAsaH / . 3 32. yogaH = mokSeNa yojanAt sarvo'pi dharmavyApAraH / * vyutpattyarthAnugRhItamokSakAraNIbhUtAtmavyApAratvarUpayogalakSaNaH / 1 33. lokasaMjJA = 'loka eva pramANaM' ityevaMrUpAM zAstranirapekSA matiH / 16 34. vacanAnuSThAnam = zAstrArthapratisaMdhAnapUrvA sAdhoH sarvatrocitapravRttiH / 18 35. vighnajayaH = vighnasya jayo'smAditi vyutpattyA dharmAntarAyanivarttakaH pariNAmaH / 1 36. viniyogaH = svaprAptadharmasthAnasya yathopAyaM parasminnapi saMpAdakatvam / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-6 193 3 37. vRttisaMkSayaH ___= manodvArA vikalparUpANAM zarIradvArA parispandarUpANAmanyasaMyogAtmakavRttInAmapunarbhAvena nirodhaH / 38. zuddhiH = ghAtikarmaNAM pApAnAM kSaye yA kAcinnirmalatA / 39. zraddhA = idamitthameveti pratipattiH / 40. saMvegaH = mokSAbhilASaH / 41. sakRdAvartanAH = sakRd ekavAramAvartante utkRSTAM sthitiM baghnanti ye te sakRdAvartanAH / 42. samatA = avidyAkalpiteSTAniSTatvasaMjJAparihAreNa zubhAzubhAnAM viSayANAM tulyatAbhAvanam / 43. sAdhusamayasadbhAvam = samIcinasiddhAnta rahasyam / 44. sApAyayogaH = nirUpakramamokSapathapratikUla cittavRttikAraNaM prAkkAlArjitaM karma apAyastatsahito yogaH sApAyaH / / 45. sAlambanayogaH = sahAlambanena cakSurAdijJAnaviSayeNa pratimAdinA vartate iti / 46. siddhiH = aticArarahitAdhikaguNe gurvAdau vinayavaiyAvRttyabahumAnAdyanvitA hInaguNe nirguNe vA dayAdAnavyasanapatitaduHkhApahArAdiguNapradhAnA madhyamaguNe copakAraphalavatyadhikRta dharmasthAnasyAhiMsAdeH prAptiH / 47. siddhiyogaH = savvaM paratthasAhagarUvaM puNa hoi siddhi tti / 48. sthAnam - = sthIyate'neneti sthAnaM-AsanavizeSarUpaM kAyotsarga paryaGkabandhapadmAsanAdi sakalazAstraprasiddham / 49. sthitimat = avicalitasvabhAvam / 50. sthairyayogaH = taha ceva eyabAhagaciMtArahiyaM thirattaNaM neyaM / 51. hitam = mokSasAdhakam / 11 19 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 pariziSTa-7 | pariziSTa-7 yogaviMzikAvivaraNe yaugikazabdAH prazamaH praNidhAnaH prItiH prItyanuSThAnam bhAvaH apunarbandhakaH amRtAnuSThAnam ayogikevalI avidhiH avicchedabhAvaH arthayogaH asamprajJAsamAdhiH asaMgAnuSThAnam pariNatiH adhyAtmayogaH anAbhogaH anAlambanayogaH anubandhaH anukampA ananuSThAnam AvarjIkaraNam AzayaH AdidhArmikakAla: AstikyaH AlambanayogaH AdhyAnayogaH icchAyogaH icchAyogaH UrNayogaH karmayogaH kAyavAsitaprAyam garAnuSThAnam gurvAjJAyogaH jJAnayogaH tAttvikayogaH taddhatvanuSThAnam dezacAritrI dravyakriyA dravyacaityavandanam didRkSA dhyAnam dharmaH dhAraNA dhRtiH nirvedaH nirapAyayogaH niraticArayogaH nirAlambanayogaH nirAlambanadhyAnam parizuddhaH puSTiH pravRttiH pravRttiyogaH bhAvacaityavandanam bhAvanAyogaH bhaktyanuSThAnam mokSaH muktyadveSaH yoga yogabIjam yogAbhAsaH yogAGgAni yoganirodhaH lokasaMjJA vacanAnuSThAnam vRttisaMkSayayogaH viSAnuSThAnam vikalAnuSThAnam viniyogaH vighnajayaH zAstrayogaH zubhabhAvaH zuddhiH saJcittamAraNam samprajJAsamAdhiH samyagdRSTiH . samatAyogaH sarvacAritrI saMvegaH sayogikevalI sApAyayogaH sAmarthyayogaH sAticArayogaH sakRdvandhakaH sAlambanayogaH sAlambanadhyAnam sAdhusamayaH sAnubandhaH sadanuSThAnam sthairyayogaH sthAnayogaH siddhiH siddhiyogaH zraddhA Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-8 pariziSTa-8] / / yogaviMzikATIppaNyAm upayuktAni graMtharatnAni / / krama graMtharatna prakAzakAH 1. adhyAtmasAraprakaraNam 2. AcArAGgasUtram 3. AvazyakaniyuktiH 4. upadezapadaprakaraNam 5. upadezamAlAprakaraNam 6. upadezarahasyaprakaraNam 7. gacchAcArapayannA 8. guNasthAnakakramArohaH 9. caityavandana mahAbhASyam 10. jJAnasAraprakaraNam 11. jJAnasAra-svopajJa-TabArthayuktam 12. tatvArthasUtram 13. dvAtriMzad-dvAtriMzikAprakaraNam 14. dhyAnazatakaprakaraNam 15. paJcasUtram * 16. paJcAzakaprakaraNam 17. pAtaJjalayogasUtram 18. piNDaniyuktiH 19. pratimAzatakaprakaraNam 20. pravacanasAraH 21. yogadRSTisamuJcayaprakaraNam 22. yogabinduprakaraNam 23. yogazatakaprakaraNam 24.. yogazAstram bhadraMkara prakAzana mahAvIra jaina vidyAlaya Agamodaya samiti jinazAsana ArAdhanA TrasTa jinazAsana prakAzaka TrasTa aMdherI jaina gu. mU.pU. saMgha Agamodaya samiti harSa-puSmAmRta jaina granthamAlA devacanda lAlabhAI jaina-AtmAnaMda sabhA jaina-AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara devacanda lAlabhAI pu. phaMDa, surata rAmacandrasUrIzvara ArAdhanA bhavana, ratalAma Agamodaya samiti jaina-AtmAnaMda sabhA, bhAvanagara jainadharma prasAraka sabhA, bhAvanagara caukhambA saMskRta sirIja, vArANasI devacanda lAlabhAI pu. phaM. surata gItArtha gaGgA zrI jainasvAdhyAya maMdira TrasTa, sonagaDha jainagranthaprakAzaka sabhA, ahamadAbAda divyadarzana TrasTa divyadarzana TrasTa jaina sAhityavikAsa maMDala Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-8 krama graMtharatna prakAzakAH 25. lalitavistarA 26. viMzativiMzikAprakaraNam 27. vizeSAvazyakabhASyam 28. SoDazakaprakaraNam divyadarzana TrasTa RSabhadeva jaina mandira TrasTa, murabADa ela. DI. bhAratIya saMskRti bhavana ra. cha. ceriTebala TrasTa, ratnatrayI ArAdhaka saMgha, navasArI jaina grantha prakAzaka sabhA mahAvIra jaina vidyAlaya 29. sambodhaprakaraNam 30. sthAnAGgasUtram Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU.A.zrI vijayarAmacandrasUri sati saMskRta-prAkRta graMthamAlA 17 SustAmA RESSIESTURBE JESBESTSUPETEST DIPRESTSBESUS SDEERUnusCERDEST // prakAzakam // sanmArga prakAzana Title by KHUSHI DESIGNS Ph. 9227504555 Ho Sanmarg (079) 25352072 ISBN-81-87163-78-X