Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુલભ ગ્રંથમાળા
પુસ્તક પહેલું
સંસ્કૃ તિ નાં વહેણુ [Will Durant - The Story of Civilization 4:21]
લેખકઃ શ્રી. ચંદ્રભાઈ કા. ભટ
ભારતી પ્રકાશન મંદિર ગોલવાડ . . . અમ દાવાદ.
કિંમત ૧૮-૦
પાર્ક ૫
૧-ર-૦
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત ૩૦૦૦ •]
પ્રથમાવૃત્તિ
[સવત ૧૯૯૫
મુદ્ર—પ્રકારાક : હરિલાલ મગનલાલ ભટ્ટ, મુદ્રસ્થાન : શ્રી ભારતી મુદ્રણાલય, ખાડિયા—ગાલવાડ, અમદાવાદ,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકનું નિવેદન
આ ગ્રંથમાળાને ઉદ્દેશ સ્વતંત્ર કે બીજી ભાષામાંથી ઉપચોગી સાહિત્ય તૈયાર કરી વાચકો સમક્ષ રજૂ કરવાનું છે. એ ઉદેશ સફળ થાય તે માટે અમે અમારા વાચકોના સહકારની આશા રાખીએ છીએ. તેઓ એની ભાષા, શૈલી તેમજ વિષય પર પોતાની ટીકાઓ વખતો વખત મોકલતા રહેશે તે તેથી અમને સહેજે મદદ મળશે.
આ પુસ્તક છપાઈને તો કયારનું તૈયાર પડયું હતું પણ અમુક પ્રતિકુળ સંજોગોને લીધે આજે જ પ્રગટ થઈ શકયું છે. આથી એમાંનું હિંદુસ્તાન વિષેનું પ્રકરણ કદાચ કોઇને અધૂરું લાગે, પણ છેલ્લા વરસમાં જે બનાવો બન્યા છે તેનું મૂલ્યાંકન અત્યારે કરવું ઘણું કઠણ છે અને તેથી અત્યારને રાજકીય ધુમ્મસ જયાંસુધી વિલય ન પામે ત્યાં સુધી એ વિષે ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ કંઈ કહેવું એ સાહસનું કામ થઇ પડશે એ વિષે શંકા નથી.
Will Durant el 31442 Feldt? The Story of civilization નામના પુસ્તકને આ ભાઈ ચંદ્રભાઇ સ્વતંત્ર અનુવાદ છે. અને વિગતો બધી તેમાંથી લેવા છતાં કયાંક કયાંક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમણે તેમાંથી પિતાની સમાજવાદી દૃષ્ટિએ જુદા પરિણામો કાઢવાની છૂટ લીધી છે. હિંદુસ્તાનના પ્રકરણમાં તે ખાસ એમણે પિતાને જે કહેવાનું છે તે કહી નાંખ્યું છે. ઘણું એમના એ બધા મન્તવ્યો સાથે સંમત નહિ થાય. અમને પિતાને તે એમાંના કેટલાક પરિણામો સાચાં હેવા વિષે શંકા છે જ. પણ તેથી પુસ્તકની ઉપયોગિતા જરાયે ઘટતી નવી. ઉટી વધે છે. એ બતાવે છે કે ઈતિહાસ પણ મનુષ્યની જેમ ધીરે ધીરે ઘડાય છે. તેનું મૂલ્યાંકન જુદી જુદી દૃષ્ટિએ જોતાં જુદુ જુદુ થાય છે. કાળનું સર્વભક્ષી ચક્ર એમાંથી કેટલું રહેવા દેશે એ કહેવું કઠણ છે અને એની આસપાસ કેટલું નકામું ખડ પણ કાળાન્તરે ઉગી નીકળશે એ પણ અનિશ્ચિત છે. એ સ્થિતિમાં માણસે સહિષ્ણુ બની સારાસાર ગ્રહણ કરવાનું જ શીખવું જોઈએ. આપણે આ પુસ્તકમાં જ એક ઉતારે જોઈએ.
આજે મનુષ્ય સુધ નથી, એના હથિયાર સુધર્યા છે, આજે માનવસમાજમાં યાંત્રિક સંસ્કૃતિ આવી છે. સંસ્કૃતિની બીજી બાજુ [Humanstic civilization] અથવા માનવ સુધારણા છે. એ સંસ્કૃતિ અથવા સુધારણાનું સ્વરૂપ એના મનુષ્ય મનુષ્ય સાથેના સંબંધે છે. એ સંબંધોની સુધારણ પર આખી માનવ સંસ્કૃતિ અવલંબે છે.”
આજે જેઓ પૂરેપના રાજકારણના અભ્યાસી છે તેમને તે ઉપલા વિધાનનું રહસ્ય સમજતાં વાર નહિ લાગે. યુરોપની યાંત્રિક સંસ્કૃતિ આજે જાણે યુદ્ધના ભયંકર જવાલામુખી ઉપર બેઠી, પિતાને નાશ નોતરી રહી હોય એવા ભણકારા વાગે છે. મધ્યયુગમાં જરા કંઈક વાંકુ પડતાં લોકે તલવાર ખેંચી કાઢતા એવી સ્થિતિ આજે વ્યકિત પર નથી રહી છતાં રાષ્ટ્રો પૂરતું તે એ સ્થિતિએ વધારે ભયંકર રૂપ ધારણ કર્યું છે. વ્યક્તિઓમાં જે સંયમ અને પરસ્પર સહાનુભુતિની આશા રાખવામાં આવે છે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેની રાષ્ટ્રો અને સમૂડી પાસે કે જેમાં લાખા કરાડી મનુષ્ય1ના હિતને સંબંધ છે કશી આશા નથી રાખવામાં આવતી. ત્યાં તે। કેવળ ભયનું કારમું સામ્રાજ્ય જ પ્રવર્તે છે અને તેમાંથી સંસ્કૃતિનાશક અને લાખા કરાડે! મનુષ્યાને! સંહારક કારમા અગ્નિ કયારે ફાટી નિકળશે તેની ચિંતામાં આજે આખી દુનિયા યંત્ર અની ગયેલી છે.
મનુષ્ય મનુષ્ય વચ્ચેના સંબંધ પરસ્પર સહાનુભૂતિ, સયમ અને સહિષ્ણુતા સિવાય બીજી રીતે સુધરે એમ નથી એટલુ ભાન જો આજે મનુષ્યેાના અગ્રણીઓને થાય અને તેઓ તેમના પોતાના કે પેાતાના વર્ગના સુત્ર સ્વાર્થીને દૂર કરી એ દિશામાં પ્રયત્ન કરે તેા એ એક ડગલુ હાલ તરતને માટે તે। દુનિયાના વિકાસમાં અત્યંત મહત્ત્વનું ગણાશે.
આ પુસ્તકમાં દૃષ્ટિદેશને લીધે કેટલીક ભુલેા રહી ગઇ છે તેને સારૂ વાચક ક્ષમા કરશે એવી આશા છે.
આષાઢ સુદિ ૧૧, ૧૯૯૫.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા
ઓળખ શિલાયુગની શરૂઆત સુમેરીઆ
—આર્થિક જીવન
ઈજીપ્તની ભૌગાવિક પરિસ્થિતિ,
એમીલેાનીયા
લેડકજીવન (વહેપાર ઉદ્યોગ, ખેતીવાડી)
એસીરિયા
—લેકજીવન [સરકાર] —ખદબદતી પ્રજામ
પર્શિયા
—Àાકજીવન (વહેપાર ઉદ્યોગ) પૂર્વ ઇતિહાસ
સંસ્કૃતિનાં વહેણુ દૂર પૂર્વના દેશામાં
પરિચય
ઈતિહાસ પહેલાંને ઇતિહાસ
ઇન્ડ આયન
આર્યોની સમાજરચના
પૃથ્વીક
૧-૯
૧૦-૧૭
૧૮૨૩
૨૩૨૭
૨૮૨૮
૪૯-૫૫
૫}-}}
૬૭-૭૧
૭૨-૭૫
૭૬-૨૫
૮-૯૦
૯૧ ૧૦૪ ૧૦૫-૧૨૮
પૃષ્ઠાંક
૧૨૯૧૩૧
૧૩૨-૧૨૪
૧૩૫–૧૪૦
૧૪૧-૧૫૦
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેદનું સાહિત્ય મહાવીર અને બુદ્ધ મહાવીર
પૃષ્ઠક ૧૫૧-૧૫૮ ૧૫૯-૧૬૨ ૧૬ ૩–૧૬૮ ૧૬૯–૧૭૭ ૧૭૮–૧૮૯ ૧૯૦-૧૯૭ ૧૯૮-૨૩૨
એલેકઝાન્ડરથી હર્ષ સુધી ઈશું પછીના અંધેરયુગના મંડાણ લોકજીવન (ઉત્પાદન) પરાધીન હિંદ
૨૩૩-૨૫૮
ચીન
પૂર્વ ઇતિહાસ સંસ્કૃતિની શરૂઆત કનફ્યુશિઅસ ઈતિહાસ રેખા લોકજીવન
૨૫-૨૬૨ ૨૬૩-૨૬૯ ૨૭૦-૨૭૬ ૨૭–૨૯૦ ૨૧-૩૨૧
જાપાન
બૌદ્ધ જાપાન લશ્કરી સરમુખત્યારી લોકજીવન નૂતન જાપાન
૩૨૨-૩૨૯ ૩૩૦-૩૩૬ ૩૩૭–૩૪૮ ૩૪૯-૩૫૫
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
j-કૃવિ ]]> (+1F]]) à11ae
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઓળખ
સંસ્કૃતિ શું છે ? સંસ્કૃતિકાળ
જેને આપણે સૌંસ્કૃતિ કહીએ છીએ તે સંસ્કૃતિને કાળ ઇતિહાસની શરૂઆતથી થાય છે. ઇતિહાસની શરૂઆત જ્યારથી માનવજાતને ઇતિહાસ લખાવા શરૂ થયા ત્યારથી નહિ પણ જ્યારથી મનુષ્યનું મનુષ્ય તરીકેનું ભાન ઉદય પામ્યું ત્યારથી કહી શકાય. જેને અંગ્રેજીમાં (Pre. Historic time) ઇતિહાસ પહેલાને સમય કહે છે, એ સમય ધણા હજારો વર્ષો જેટલે! લાંખેા છે. એ સમમાં મનુષ્યને કાળ અજ્ઞાત કાળ કહી શકાય.
સંસ્કૃતિની વ્યાખ્યા
સંસ્કૃતિ શબ્દને અર્થ કરવા એન! સ્વરૂપની સ્પષ્ટતામાં ઊતરવું જોઈએ, પણ જેમ ધણાખરા નામેા કાઈ એક કે બીજી વસ્તુના નામે સૂચવે છે તેમ સંસ્કૃતિ કે વસ્તુનું નામ નથી. એ ક્રિયા છે, એક પ્રક્રિયા છે, આગળ વધતા, વિકાસ પામતા મનુષ્ય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્વની એ ક્રિયાને આપણે સંસ્કૃતિ કહીએ છીએ. તદ્દન સરલ શબ્દમાં કહીએ તો સંસ્કૃતિ એટલે સુધારે અથવા સંસ્કૃત થવું એટલે સુધરવું.
સંસ્કૃતિનાં પૂર્વલક્ષણે સંસ્કૃતિનાં પૂર્વલક્ષણે અથવા સંસ્કૃતિની આવશ્યક્તાઓ કે જેના વિના સંસ્કૃતિની ક્રિયા અશક્ય બને, તે મનુષ્યમાં રહેલી કાર્યકારણ દૃષ્ટિ છે. એની એ દષ્ટિ એને વિવેક શીખવે છે. અને એના એકેએક વિચારને કાર્યકારણના સ્વરૂપમાં ઘડે છે. એ જ રીતે બધા પ્રાણીઓમાંથી મનુષ્ય જુદુ પડે છે. પણ મનુષ્યની એ બુદ્ધિશક્તિ એના વિચારનું સ્વરૂપ સ્વતંત્ર રીતે ઘડી શકતી નથી. એ સ્વરૂપ જેમાં ઘડાય છે તે પરિસ્થિતિ જેમ જેમ બદલાય છે તેમ તેમ બદલાતી જતી બહારની પરિસ્થિતિ સાથે એનાં વિચારનાં સ્વરૂપ પણ પરિવર્તન પામ્યાં કરે છે. અને છતાં એ સૌમાં સળંગ રહેનારી એવી એક ક્રિયા બહારની પરિસ્થિતિઓમાં કાર્ય કારણને શોધનારી એની બુદ્ધિની ક્રિયા છે.
મનુષ્ય અને બહારની વાસ્તવિકતા એક રીતે કહીએ તે મનુષ્યના ઉદય પહેલાંથી બદલાતાં જતાં સ્વરૂપવાળી પરિસ્થિતિ તે પરિસ્થિતિમાં રહેતાં પ્રાણીઓને • તથા એ પ્રાણીઓના જીવનક્રમોને હમેશાં બદલ્યાં કરે છે. સૃષ્ટિની શરૂઆતમાં શરૂ થયેલાં જીવનનાં સ્વરૂપ એટલે તે સમયની પ્રાણસૃષ્ટિ બદલાતી જતી પરિસ્થિતિ સાથે બદલાતી આવી છે. સૃષ્ટિની શરૂઆતમાં જ્યારે આપણે પૃથ્વી પર જીવતાં પ્રાણીઓ રહી શકે એવી શકયતા શરૂ થવા માંડી ત્યારે પહેલું જીવનપરમાણું પાણીની સપાટી પર તરતું હતું. એ પરમાણુંમાંથી વિકાસ પામેલા જીવને વીંછી જેવા આકાર ધારણ કરી સમુદ્રને તળીએ ચાલવા માંડયું. એમાંથી માછલીને (jelly fish) આકાર ઘડાયે. અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધીમે ધીમે માછલાં જેવાં જુદાં જુદાં જંતુથી આ મહાસાગર ભરાઈ ગયે. એ દરમ્યાન પૃથ્વી પર છેડવાઓ ઊગી ગયા હતા અને સમુદ્રમાં ઊભરાઈ જતાં જંતુઓને બહાર નીકળી પિતાની જ્વવાની જગાએ શેાધી લેવાની ફરજ પડતી હતી. મહાસાગરમાં નહિ સમાઈ શકવાથી સમુદ્રને તળીએથી નીકળી મહાસાગરને નાનાંમોટાં પ્રાણીઓએ છોડવાઓ પર, નાના મોટા છેડવાઓની ઘટામાં, પર્વતની તળેટીમાં અને ભિનાશવાળી જગાઓમાં સમુદ્રના કિનારા પાસે જ પિતાનાં નવાં ઘર માંડયાં અને પિતાના એ નવા વસવાટમાં એમણે બહારની હવા જીરવવી શરૂ કરી દીધી. એ રીતે જીવવાની સેંકડે વર્ષ સુધી તાલીમ લીધા પછી બહાર જીવવા આવેલાં પ્રાણીઓ જેટલી સહેલાઈથી પાણીની અંદર જીવતાં હતાં તેટલી જ સહેલાઈથી પાણીની બહાર આવવા માંડ્યાં.
બહારની પરિસ્થિતિ બદલાતી જતી હતી. જમીન પર જંગલ ઊગતાં જતાં હતાં અને બહાર આવેલાં પ્રાણીઓનાં જીવનની રીતભાતે અજ્ઞાત રીતે બહારની પરિસ્થિતિ સાથે બંધબેસતી થતી હતી. એ પ્રાણીઓમાંનાં કેટલાંક પેટે ચાલનારાં, સાપ ગીલેડી જેવાં રાક્ષસી કદના પ્રાણીઓ હતાં અને શાતિથી જંતુઓને ખોરાક શોધવા અવાજ કર્યા વિના પેટથી ઘસડાતાં જતાં હતાં. પણ ખોરાક શોધવાની એટલી ઝડપ પૂરતી નહોતી. બહારની પરિસ્થિતિને પહોંચી વળવા એ પેટે ચાલતાં પ્રાણુને પગ આવવા માંડયા. અને બહારની પરિસ્થિતિમાં જીવવા માટે કેટલાંકને ઝાડપર ચઢીને રહેવાની ફરજ પડી. ઝાડપર ચઢેલાં એ પ્રાણુઓમાંથી કેટલાંકને પાંખે પણ આવવા માંડી. પાછાં એક નવી જાતનાં પ્રાણુઓ બદલાતી જતી પરિસ્થિતિને અનુકૂળ ઉત્પન્ન થવા લાગ્યાં. એ પ્રાણુઓ “મેમેલીયા (Mamalia)હતાં. તેઓ પોતાનાં બચ્ચાંને સ્તનથી ધવડાવતાં હતાં. એ જાતનાં પ્રાણીઓને વૈજ્ઞાનિક પરિભાષામાં મેમલ્સ (mamles) કહે છે. એ જાતનાં નવાં પ્રાણુઓને માછલીના શરીર પર હોય છે તેવી છીપ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
નહોતી કે પક્ષીને હોય છે તેવી પાંખ નહતી પણ આખા શરીરે પર વાળ હતા. એ નવી જાતનાં પ્રાણુઓને જીવનની પરિસ્થિતિ બીજા પ્રાણીઓ કરતાં અનુકૂળતાભરેલી લાગી. એ પ્રાણીની માદા ઈંડાને પિતાના પેટમાં જ રાખવા લાગી. એ રીતે તેણે પોતાના બચ્ચાંને બહાર ઠંડી તાપ અથવા બીજા પ્રાણીઓના ભયમાં રાખવાને બદલે પોતાના શરીરમાં જ રાખવા માંડ્યાં. એ રીતે આ નવા પ્રાણુનાં બચ્ચાંને જીવનકલહમાં જીવી જવાની વધારે તક મળી.
મનુષ્ય પણ એક મેમલ જાતનું પ્રાણું છે. એ પિતાના આગલા પગને હાથ તરીકે વાપરતાં શીખ્યું છે. એના પગના પંજાઓએ પલટાતી જતી જીવનપરિસ્થિતિમાં આંગળાનું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું છે. લાખ વર્ષ પહેલાં એ નવી જાતના પ્રાણીઓ પિતાના આગલા પગથી શિકાર પકડી રાખવાની, પાછલા પગથી ચાલવાની, ઉભા રહેવાની અને દોડવાની શરૂઆત કરી. પણ જેને આપણે મનુષ્ય કહીએ છીએ એવું મનુષ્ય બનતાં હજાર વર્ષ વીતી ગયાં. એ હજાર વર્ષને કાળ ઇતિહાસકાળ નહતો. કારણ કે ઈતિહાસના ક્રમમાં બહારની પરિસ્થિતિઓ સામે મનુષ્યની જે ભાનવાન ક્રિયા હોય છે, તેવી કોઈ ક્રિયા નહતી.
એ લાખ વર્ષનું આખું જીવન જે રીતે બદલાતું જતું હતું તે બદલાતી જતી પરિસ્થિતિઓમાં કામ કરતો કુદરતનો અજ્ઞાત નિયમ હતું. જેને આપણે ભાન અથવા જાગૃત દશા કહી શકીએ એવી કોઈ પણ જાતની ક્રિયા વિના બધાં પ્રાણીના જીવનવ્યવહાર બદલાતી જતી પરિસ્થિતિને અનુકૂળ અજ્ઞાત રીતે બદલાતા જતા હતા. એટલે કે જીવનને સલામત રાખવા અજ્ઞાત રીતે બહારની પરિસ્થિતિ સાથે બંધબેસતા થતા જતા હતા.
એ પણ એક જાતનો જીવનવિકાસ હતો જ પણ જીવનનાં એ ઉત્તરોત્તર ચઢિયાતાં થતાં જતાં સ્વરૂપમાં કઈ ભાનવાળી ક્રિયા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
હતી નહિ, પણ કુદરતની અજ્ઞાત ક્રિયા માત્ર હતી. એટલે આપણે એ કારણે એને સંસ્કૃતિકાળ ન કહી શકીએ. આપણે આગળ જોઈ ગયાં તે પ્રમાણે બહારની પરિસ્થિતિઓ સાથે બદલાતા જતા અને એ રીતે ઉત્તરોત્તર વિકાસ પામતા માનવાન મનુષ્યના માનવાન વ્યવહારોને જ આપણે ઈતિહાસની સંસ્કૃતિની ક્રિયામાં ગણાવી શકીએ. એવી સંસ્કૃતિની ક્રિયા એકલા મનુષ્યના જીવનમાં જ શક્ય છે. કારણ કે બધી જીવનસૃષ્ટિમાં મનુષ્યનું જીવન જ અમુક અંશે ભાનવાન છે અને તે વધારે ને વધારે ભાનવાન થતું જાય છે. સંસ્કૃતિનો ઇતિહાસ એટલે મનુષ્યના ભાવના વિકાસને ઇતિહાસ છે. મનુષ્યની ભાનવાળી દશા એના જીવનવ્યવહારના સ્વરૂપોને બદલ્યા કરે છે. મનુષ્યજીવનમાં આવે છે એવાં વિકાસના પરિવર્તને બીજા પ્રાણીના જીવનમાં સંભવી શકતાં નથી. કારણ કે એ જીવનમાં કોઈ પણ ભાનવાની પ્રેરક બળ નથી.
કાગડાં કે કુતરાં અથવા વાઘ કે વરૂઓ ગમે તેટલા હજારો વર્ષ જીવે તે પણ કુદરતનું કોઈ અજ્ઞાત બળ એમના જીવનમાં પલ્ટ ન આણે ત્યાંસુધી તેઓ એકની એકજ રીતે જીવ્યાં કરતાં હોય છે. એ પ્રાણીઓના રહેવાના, હરવાફરવાના કે ખાવાપીવાના જીવન વ્યવહારો જેવા હતા તેવા છે અને ગમે તેટલા કાળમાં પણ બદલાઈ શકે તેમ નથી. જ્યારે મનુષ્ય એક ભાનવાન પ્રાણી હેવાથી એણે બદલાતી પરિસ્થિતિને અનુકૂળ રહી પોતાની સુધારણ પિતાના હાથમાં લીધી છે. એને જીવનવ્યવહારે જેવા હજારે વર્ષ પહેલાં નહતા તેવા આજે નથી. એના વ્યવહારનાં સ્વરૂપ ઉત્તરોત્તર વિકાસ પામતાં જાય છે, સુધરતાં જાય છે. એ સુધારણાને ઇતિહાસ એટલે માનવસંસ્કૃતિનો ઇતિહાસ.
મનુષ્યની સર્જકતા ઇતિહાસકાળ પહેલાંને મનુષ્ય મનુષ્ય-પશુ હતો. અને બીજાં પશુઓની જેમ બહારની પરિસ્થિતિઓના અજ્ઞાત બળને આધીન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહી કેવળ પ્રજોત્પત્તિ કર્યો જતો હતો. પણ એના ઇતિહાસની શરૂઆતથી એટલે સંસ્કૃતિકાળની શરૂઆતથી વધારે ને વધારે ભાનવાળા બનતા એના જીવનવેગે એને ઉત્પાદક કે સર્જક ( Creative) બનાવવા માંડ્યો. પ્રાણીઓમાં એ એની વિશિષ્ટતા હતી.
કઈ પણ બીજું પ્રાણું સર્જક કે ઉત્પાદક નથી. એકલું મનુષ્યજ સર્જક કે ઉત્પાદક છે. બહારની પરિસ્થિતિમાં જીવવા એણે પરિસ્થિતિને અનુકૂળ અને બંધબેસતાં એવાં ઉત્પાદનો અને સર્જન કરવા માંડ્યાં. એનાં ઉત્પાદનો અને સર્જને સુધરતાં અથવા વિકાસ પામતાં ગયાં એ સુધારણા અથવા વિકાસનો કાળ સંસ્કૃતિકાળ છે. એના ઉત્પાદનો અને સર્જન સુધરતાં ગયાં તેમ એને વ્યવહાર પણ સુધરતા ગયા. એ વધારે સારી રીતે એટલે સુધરેલી રીતે ખાતાં શીખ્યો. સુધરેલી રીતે શરીર ઢાંકતાં શીખે અને સુધરેલી રીતે હરતાંફરતાં શીખ્યો. એના ઉત્પાદનો અને સર્જન સુધરતા જતાં હતાં અને સાથે સાથે એના ઉત્પાદનનાં સાધને પણ સુધરતાં જતાં હતાં. જાણે આજે એમ લાગે છે કે આપણે એવી સુધારણા કે સંસ્કૃતિની ટોચ પર પહોંચી ગયા છીએ. એ સુધારણા કે સંસ્કૃતિએ આજ સુધી મનુષ્યના હથિયારે અથવા સાધનોને સુધાર્યા છે અને સુધરેલાં હથિયારો કે સાધનો મનુષ્યના જેટલા વ્યવહારોને સુધારી શકે તેટલા મનુષ્યના વ્યવહારે સુધર્યા છે.
તે પણ માનવસુધારણાની એ એકજ બાજુ થઈ કહેવાય. એ સુધારણાએ મનુષ્યને યાંત્રિક સુધારણું ( Mechanistic civilisation)ની ભેટ આપી છે પણ જે મનુષ્ય પોતાના સાધનો કે યંત્રના સુધારાથીજ સુધરેલો થઈ જતો હોય તો આજની સુધારણાસંસ્કૃતિ સંપૂર્ણ સુધારણા કહેવાય.
સંસ્કૃતિ અને માનવતા આ પણ પાછો સવાલ થાય છે કે માણસ સુધર્યો છે? આજે એને જવાબમાં એટલું જ કહી શકાય તેમ છે, કે મનુષ્ય સુધી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી, એનાં હથિયાર સુધર્યા છે. આજે માનવ સમાજમાં યાંત્રિક સંસ્કૃતિ આવી છે. સંસ્કૃતિની બીજી બાજુ માનવસંસ્કૃતિ 24991 74179744! ROLL . (Humanistic Civilisation ). એ સંસ્કૃતિ અથવા સુધારણાનું સ્વરૂપ એના મનુષ્ય મનુષ્ય સાથેના સંબંધ છે. એ સંબંધની સુધારણા પર આખી માનવસંસ્કૃતિ અવલંબે છે.
સમાજ અને સંસ્કૃતિ પહેલાંના મનુષ્યને જંગલની પરિસ્થિતિ સાથે અનુકૂળ રહી અથવા એ પરિસ્થિતિમાં પરિવર્તન કરી આગળ વધવું પડતું હતું. જેમ તે સમયે મનુષ્યની સામે જંગલની ઘટના હતી તેમ આજના મનુષ્ય સામે સામાજિક ઘટના છે (Social structure). એ ઘટનામાં રહીને મનુષ્ય પોતાનાં ઉત્પાદન કે સર્જન કરતો હોય છે. અને પિતાના વધતા જતા ભાન સાથે એ ઉત્પાદન અને સર્જનના પ્રકારે બદલતો જાય છે. મનુષ્યની સામાજિક ક્રિયાને એવો ક્રમ છે. પણ એ કાળ આવી લાગે છે કે જ્યારે અમુક જાતની સમાજઘટના આગળ વધતાં મનુષ્યના સર્જન અથવા ઉત્પાદનોને અટકાવી દે છે. એના વેગને રૂંધે છે. એના જીવનને કચડે છે. સમાજઘટનાનું તે સ્વરૂપ એટલું સાંકડું હોય છે અને એની મર્યાદાઓ એવી સંકુચિત હોય છે કે મનુષ્યની ઉત્પાદન શક્તિ આગળ વધી શકતી નથી, ત્યારે મનુષ્યને જીવનવેગ એ સમાજજીવનની સાંકડી મર્યાદા કે દિવાલને તેડી નાખવા ઊછાળા મારે છે. મનુષ્યના સર્જન માટે નકામી પડેલી એવી જૂની સમાજઘટનાને વિનાશ થાય છે. અને જેમાં મનુષ્યના સર્જન વિસ્તાર અને વિકાસ આગળ વધી શકે એવું સમાજઘટનાનું નવું સ્વરૂપ નિર્માય છે. પણ પાછો એ કાળ આવી લાગે છે કે જ્યારે એ નવું સ્વરૂપ પણ જૂનું બને છે. સમાજઘટનાના એ સ્વરૂપમાં મનુષ્યની આગળ વધતી સર્જન શક્તિ ફરી પાછી ગૂંચવાઈ પડે છે. મનુષ્યની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્જક શક્તિને માટે સમાજધટનાની એ દિવાલે કે મર્યાદાએ સાંકડી પડે છે. પાછે ઉત્પાદન કરનાર કે સર્જન કરનાર માનવસમાજ ઊછાળા મારે છે. એના સર્જનેના વિકાસ માટે નકામી પડેલી એ સમાજઘટના નાશ પામે છે અને ફરી પાછી એની સર્જકશક્તિને પ્રમાધે અને પેષે એવી નૂતન સમાજરચના અસ્તિત્વમાં આવે છે. એવે સામાજીક ક્રમ ચાલ્યા કરતા હાય છે. પહેલાં માનવસમાજની જંગલી પરિસ્થિતિ હતી. એ પરિસ્થિતિમાં શકય હોય તેટલાં સર્જને મનુષ્યે કર્યાં પણ આગળ વધતી એની સર્જકશક્તિને માટે પરિસ્થિતિ નાલાયક નીવડી. એ પરિસ્થિતિને લય થયે. અને જેને આપણે રજવાડાશાહીને નામે ( Feudalism) એળખીએ છીએ તેવી સમાજ ઘટના અસ્તિત્વમાં આવી. એ ઘટનામાં શકય એટલે મનુષ્યના સર્જ તેને વિકાસ સધાયે.. જ્યારે સમાજ ઘટનાના એ ચેાકડામાં એની આગળ વધતી સર્જનશક્તિને વિકાસ અશક્ય જણાયા ત્યારે એ ઘટનાને અંત આવ્યા અને માનવસમાજની મૂડીવાદી ઘટના જન્મી. જ્યારે આગળ વધતી મનુષ્યની સર્જકશક્તિને વિકાસ એ ઘટનામાં રૂંધાશે ત્યારે એને પણ અંત નિર્માઈ ચૂક્યા છે.
સંસ્કૃતિની દિશા.
એ રીતે સતત ચાલતી સંસ્કૃતિની ક્રિયા સમાજઘટનાના સ્વરૂપો બદલતી આગળ વધતી આપણે જોઈ શકીએ છીએ. મનુષ્ય શાધેલાં બધાં વિજ્ઞાને એના સર્જનને વેગ આપતાં દેખાય છે. એ વેગવાળી સંસ્કૃતિ કઈ દિશામાં ાય છે તે પણ આપણે સમજવું જોઈશે. આજ સુધીની સંસ્કૃતિની કૂચ મનુષ્યની સર્જક શક્તિના હથિઆરા સાધને સુધારવા માટે થઈ છે. પણ સંસ્કૃતિની એ ક્રિયા એટલેથી અટકી ગયેલી ગણાતી નથી. આજે એ ક્રિયાના આખા વેગ જાણે મનુષ્ય મનુષ્યના સંબંધા સુધારવા મચી પડયે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોય તેમ દેખાય છે. આજની નવી બૂમ અને આજનું નવું ભાન મનુષ્ય મનુષ્યના સંબંધો સુધારવા એ છે, માટે સંસ્કૃતિની એ નવી દિશા કહેવા
સંસ્કૃતિની ક્રિયાનું સ્વરૂપ. સંસ્કૃતિની ક્રિયાના સ્વરૂપનું લક્ષણ હમેશા અજ્ઞાતમાંથી જ્ઞાતમાં જવાનું રહે છે. મનુષ્યના જ્ઞાનનો આખો ઈતિહાસ એના આગળ વધતા ભાનનો ઇતિહાસ છે. માનવસંસ્કૃતિને ઇતિહાસ એ એની જાગૃત થતી ચેતનાને સળંગ ઈતિહાસ છે. આજે જે એને સમજાતું નથી તે આવતી કાલે એના આગળ સ્પષ્ટ થાય છે. એની આંખ આગળ નવાં નવાં સત્યો ઊઘડતાં જાય છે. એને નવા નવા નિયમો ઓળખાતા જાય છે. એના વિકાસની સીમા આગળ ને આગળ મર્યાદિત ને વિસ્તાર પામતી જાય છે. અને તે પણ મનુષ્યનું આજનું ભાન કેટલું બધું ઓછું છે ? જેમ મહાસાગરની સપાટીનીચે અગાધ ઊંડાણે પડયાં હોય છે તેમ આજે એના ભાનની સપાટી નીચે અમાપ અને અગાધ અજ્ઞાત પરિબળો પડ્યાં છે. એની સંસ્કૃતિની આ બી ક્રિયા એ અજ્ઞાતને જ્ઞાત કરવાની ક્રિયા છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨ શિલાયુગની શરૂઆત
જંગલની પરિસ્થિતિ ઐતિહાસીક તવારીખોના ઊગમ પહેલાના માનવકાળમાં મનુષ્ય જુદી જુદી રીતે પોતાના મેમાલિયન હરીફ સાથેના ભયંકર ને જીવલેણ કલહમાં પહોંચી વળવાની અને વિજય પામવાની શકિત મેળવવાના પ્રયત્નો કર્યા છે, અને એને વિજય મળ્યો છે. પણ એ વિજયના મૂળ આંકતા એના સંજોગો અનેક જાતને અઘોર અને લોહીલુહાણ પ્રસંગેથી ભરપૂર છે. જ્યારે જંગલના અનંત વિસ્તાર પર છૂટાછવાયા ઝરણાં પથરાયાં હતાં, જ્યારે આખી ધરતી ભીષણ અને ભયાનક એવા વિશાળ જંગલોથી ભરપૂર હતી, તે સમયનું જંગલનું ખદબદતું જીવન અનેક જાતના વિકટ અને વિકાળ વિતકોથી ભરચક હતું. નદીના કિનારા પરથી માટી ગબડતી શિલાઓ જેવાં હીપોટેમસ હાક વગાડતાં હતાં. ત્રણ ફૂટના લાંબા શીંગડાથી ધરતીના ઢગલા ખોદી નાખતા, ઝાડના થડ મચડી પાડતા, અને શિકારી પ્રાણીઓના અંગેઅંગ ભચડી છૂટા પાડી દેતા ગુંડાઓ જંગલ આખાને પિતાના અવાજથી ભરી દેતા ગરજતા હતા. સુંઢ માથા પર અદ્ધર ઊંચકી મદ ઝરતા હાથીઓ લોખંડી ગંડસ્થળને મૂકાવતા હતા. ભગરના કુટુંબના જંગલમાં રહેવા આવેલાં પેટે ચાલતાં વિક્રાળ પ્રાણીઓ માં વિકાસીને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
પડ્યાં હતાં. એવા અઘોર જંગલમાં શિકાર શોધતા મનુષ્ય પશુના માથાપર મોટા મોટા અજગરે લટકતા હતા. મોટી મોટી કટારે. જેવાં શીંગડાંવાળી ભેંસ જીવનકલહમાં કારમી દોડતી હતી. જાણે હમણા ઊડી જશે એવા ઘોડાઓ જંગલના સામ્રાજ્યમાં પ્રાણ બચાવવા પડાપડી કરતા હતા. ગાય, ભેંસ ને બીજા ઘાસ ખાનારા પશુઓ અકસ્માત જેવાં જંગલમાં ચરતાં હતાં. હરણનાં જૂથનાં જૂથ કોઈ પણ પળે ઝડપાઈ જતાં જીવનમાં બીકણ. ઊભાં હતાં.
મનુષ્ય એવા શિકાર અને શિકારી જંગલના જીવનમાં શિકાર અને શિકારી બન્ને હતો. એનો નાગો દેહ વાળથી ઢંકાયેલો હતો. એની આખામાં વાંધદીપડાનાં ખૂનસ હતાં. એને બાવડામાં ઝાડની ડાળીઓ તેડી નાંખે એવા જોરદાર તંતુઓ હતા. એના પંજામાં ફાડી નાખવાની તીક્ષ્ણતા હતી. એના દાંત માછલાને ચાવી ખાતાં અને કાચાં માંસને કરડી ખાતા હતાં. એવો એ માનવી જ્યારે પિતાના શિકાર પાછળ પડતો ત્યારે વાઘ ને દીપડાની. જેમ ઘૂરકતો હતો, અને ગેંડાની જેમ ત્રાડ દેતો હતો. એ કોઈવાર હરખાતો પણ હતો ને ત્યારે એનું વિકરાળ હસવું જંગલમાં ગાજી ઊઠતું હતું. અને જ્યારે એ ગુસ્સે થઈ રડ નાખતો કે રડતો. ત્યારે એની આસપાસની ગિરિકંદરાઓ કંપી ઊઠતી હતી. ઇતિહાસ પહેલાનો માનવી એ અબુધ ને અધોર હતો.
એના શરીરને ઢાંક્યા વિના લેહીને ઠારી દે તેવી ઠંડીમાં અને ખોપરીને ફાડી નાખે એવા તાપમાં એ એને રાક શોધતે હતે. એ કંદમૂળ ને જંગલના ફળને ફૂલોને પોતાને ખોરાક બનાવતો. હતા. અને ઘણીવાર કોઈ ઝાડ પાછળ લપાઈને આંખ ને કાનથી. કોઈ શિકારને જેતો કે સાંભળતો બેસતે હતો. ઝાડપરથી તૂટી ગયેલી. ડાળીની સાંગ એની પાસે પડી હતી. બીકના, ભૂખના, તરસના અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
આવી પડતાં દુ:ખના અવાજો એજ એની ભાષા હતી. એ ભાષાના ભય કર ચિત્કાર કરી એ કાઈ કાઈવાર દોડી આવત! શિકારી પશુઓની ખબર પેાતાના સાથીદારોને આપતા હતે.
એના હાથ અને હાથમાંની સાંગ સિવાય એની પાસે એના રક્ષણનું એકે સાધન હતું નહિ. એને રહેવાનું ઘર હતું નહિ. એના રાગ અને દુ:ખમાં દિલાસા આપે એવે અગ્નિ પણ હતા નહીં. એને કાઈ શિક્ષક નહેાતે!. એવી એની શરુઆત ભારે ભયંકર અને વિકરાળ હતી. પણ એ શરૂઆતમાં એ શીખતા હતા. એના અનુભવા એને શીખવતા હતા.
મનુષ્યની પરિસ્થિતિ
પણ એ એની સ્ત્રી અને બાળકા સાથે એકલે!જ હતા. ખીજા પ્રાણી સાથીદારાએ એની સેવા સ્વીકારી નહેાતી. એની પાસે ગાય, ઘેટાં કે બકરાં હતાં નહિ. ધોડે! કે કુતરા પણ હતેા નહિ. એણે કૈાઈવાર જમીન ખેડવાનું કે ખીજ વાવવાનું સાંભળ્યું નહેતું. અગ્નિમાં, માટીને પકવી વાસણો બનાવવાને એને ખ્યાલ નહાતા. એને હજી એકએક હથિઆર શેાધી કાઢવાનુ બાકી હતું.
ઘર અને કપડાં વિનાના એ એકલા ભટકતા હતા. એને ભટકતાને એની જંગલની પરિસ્થિતિએ શીખાવવા માંડયુ, એના એકલા શરીરબળથી એ જંગલની હરીફાઈમાં નભી શકશે નહિ. કેટલાંએ હજારે વર્ષ પછી પત્થરની સાંગ બનાવવાને એને પ્યાલ આવ્યે, અને એક પર ખીજે પત્થર પછાડી પત્થરના હથિયાર બનાવવા માંડયાં. એવા હથિયારા લાખે। વર્ષ પહેલાંના મનુષ્યની શેાધકબુદ્ધિની સાક્ષી પૂરતાં આજે પણ મળી આવે છે.
પછી એ ધીમે ધીમે એના પત્થરના હથિયારે સુધારતા ગયે। અને નવાં ઊમેરતા ગયે!. એણે એકલે હાથે હથિયારેાની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
મદદથી જંગલની કુદરત અને જંગલના જાનવરો સાથે ભીષણ. યુદ્ધ જારી રાખ્યું. કુદરતનો એવો એક બનાવ નહોતે જે એને પીડતો નહોતો. અને જંગલનું એવું એકે જાનવર નહતું જે એને કેઈ ને કઈ રીતે હેરાન ન કરતું હોય. એ કઈ પ્રાણને મિત્ર નહતો એટલે બધા પ્રાણીને દુશ્મન હતો. જે એનું સાથી રહેતું તે સૌ એની સામે હતાં. આજે એને મદદ કરનારાં અને એના સાથી બનનારાં પશુઓ પણ એનાથી જુદાં અને એકલાં ફરતાં હતાં.
પહેલાને ઇતિહાસ, મનુષ્ય એની જીવનકથાનો ઇતિહાસ તાડ પત્રો પર, ધાતુનાં પતરાં પર, શિલાલેખોમાં કે પુસ્તકમાં લખ્યું છે અને ઇતિહાસલેખનના પહેલાંને માનવ ઇતિહાસના લાખો ઉલ્લેખો ધરતીના પડામાં સંગ્રહી રખાયા છે. પૃથ્વીનાં પડો ઊકેલાતા આજે એ ઈતિહાસ પહેલાંના ઈતિહાસ જોવા જાણવાના મળે છે. એ ઈતિહાસની કોઈ ભાષા નથી. એની તવારીખોની સાક્ષી પૂરતાં જુદાં જુદાં ઓજારો, હથિયાર, બનાવટે, ચિત્રો અને મનુષ્યના હાડકાંઓ, અને હાડપિંજરે આજે પૃથ્વીનાં પડેામાં પડ્યાં છે.
એક સ્પેનિશ ઉમરાવ એની જાગીરમાં આવેલી એક ગુફાને ખોદાવી અંદર પેઠે જ્યાં એને લાખો વર્ષ પહેલાંના ચકમકના હથિયારે મળી આવ્યાં. એની સાથે ગુફામાં ઊતરેલી એની દીકરીએ માથાપરની છત જેઈ બૂમ મારી. “ટોરેસ, ટેરેસ, ” ( આખલા) જંગલની ભેંસ અને આખલાના ચિત્રો એ છત પર ચિતરાયાં હતાં. ઈટાલીના ભૂમધ્યના કિનારા પર ગ્રિમાડી પાસે એવી એક બીજી ગુફા જડી આવી હતી. એમાં હજારો વર્ષ જૂની રાખનાં પડ હતાં. હાડકાંના ખડક બાઝી ગયાં હતાં. છૂટા. છૂટા પડેલાં ગેંડાના હાડકાંના હથિયાર હતાં, અને માણસના. હાડપિંજરોને સંતાડતી પાંચ કબરે હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
એ હકીકતા ઉપરથી આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે એની આસપાસ ભટકતાં રાક્ષસી પશુઓને સામના કરવા એણે હથિયારો શાધ્યાં હતાં. એ હથિયારે કાઈ પણ ભાષા વિના હાડપિંજરા અને એજારાના શબ્દમાં ઇતિહાસની સાક્ષી પૂરે છે. એ ઇતિહાસની શરૂઆતના શિલાયુગમાં જુદા જુદા હથિયારા અને સાધને બના વવાની યુક્તિઓની નમ્ર શરૂઆત જડી આવે છે. એ શરૂઆતમાં સંસ્કૃતિના ઘડતરની અને ઇતિહાસના ઊગમની સ્પષ્ટ શરૂઆત છે. સંસ્કૃતિની શરૂઆતના સંજોગા
માણસ પાસે પાળેલાં પશુએ નહેાતાં. જોઈ એ તેવાં અને તેટલાં હથિયાર નહેાતાં. એના આવેગેના આવિષ્કાર જેવી ચીસે ને અમે શિવાયની કાઈ વધારે સારી ભાષા નહાતી. એને દિવસે કે કલાકામાં અને વર્ષોં કે મહિનાઓમાં કાળનું માપ નહેાતું. એ ઋતુના ક્રમ જોતા આવ્યા હતા.
એ ક્રમમાં એણે એક અજાયબ જેવા ફેરફાર જોયે. કંઈ અલાતું હતું. ઉનાળાના ગરમ દિવસેાને આવતાં ખૂબ માડુ થયું હતુ. કળાને પાકતાં ઘણીવાર લાગી હતી. પતેના શિખરે જે વનસ્પતિથી ઢંકાયલાં દેખાતાં હતાં તેના પર બરક જામી ગયે। હતા. એ પતાની ખીણામાં પણ બરફ પથરાતા જતા હતા. એ લીલે લાગતા બરફ ધીમે ધીમે આગળ વધતા હતા. પર્વતા પરથી ગબડતા બરફના પહાડી રાતના ઊંધવા સૂતેલા મનુષ્યાને કચરી નાંખતા હતા. ઝાડનાં ઝાડ છૂંદાઈ જતાં હતા.
આકાશમાંથીય અર વા શરૂ થયેા. પ્રાણીઓ અને વનસ્પતિએ એક સાથે ભરવા લાગ્યાં. માણસે સૂર્યના પ્રકાશની શેાધમાં દોડવા માંડયું. એની પીઠપર લઈ શકાય એટલે! ખારાક હતા. એની માદાની કાખમાં તરતનાં જન્મેલાં બાળકા હતાં. એ દોડતા હતા. એની સાથે સાથે બીજા પશુઓ ને પ્રાણીઓ પણ દોડતાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
જતાં હતાં. એ બીજાં બધાં પાસે એના કરતાં વધારે બળવાન શરીરે હતાં. વધારે મજબૂત અને ઝડપવાળા પગ હતા. સૌ એક બીજાથી આગળ દોડવા મથતું હતું. માણસ સૌની પાછળ પડતો હતો.
પણ બીજાઓ પાસે જે નહોતું તેવી એક વસ્તુ એની પાસે હતી. એ વસ્તુ તે એની વિચારશક્તિ હતી. એને વિચાર કરીને જીવવાનો ઉપાય શોધવાની ફરજ પડી, અને જો કોઈ ઉપાય ન જડે તે ઠંડું મરણ તેની આંખ સામે ઘૂરકતું ઊભું હતું. એણે વિચાર કર્યો. એણે બરફમાંથી બચવા માટે ઝાડની છાલ અને ચામડાં ઢવાં શરૂ કર્યા.
અને તોપણ ઠંડી જીવલેણ હતી. ઢગલાબંધ બાળક, જુવાન ને ઘરડાં મરવા લાગ્યાં. એને એક વસ્તુ યાદ આવી ગઈ. એણે જ્વાલામખીઓ જોયા હતા. જંગલોના ઝંઝાવાતોમાં એક બીજા સાથે ઘસાઈને સળગી ઊઠતી ડાળીઓ ભાળી હતી. એણે અગ્નિ સાચવી રાખવા માંડ્યો. એની ગુફાઓમાં તાપણુઓ સળગવી શરૂ થઈ એણે એ અગ્નિમાં એને ખોરાક પકવવો પણ શરુ કર્યો. એણે એ અગ્નિનો ઉપયોગ હથિયારો બનાવવામાં પણ કર્યો. એણે એ અગ્નિથી ભીની માટીનાં જુદા જુદા આકારે સૂકવવા માંડ્યા. જાણે એના માથામાં પણ અગ્નિ સળગતો હતો. એની આસપાસ એને ઘેરીને ઊભેલાં ભૂખમરે, ઠંડી અને મરણ એને મગજ વાપરવાની ફરજ પાડતાં હતાં. એ બરફના સંકટમાંથી જીવી જતા મનુષ્ય અગ્નિના ઉપયોગ શેધતો હતો. પત્થર અને હાડકાંના હથિયારો બનાવતે હતો અને એ રીતે સંસ્કૃતિની શરૂઆત કસ્યો હતો.
શિલાયુગનાં સાધને એની મૂઠીમાં પકડાય તેવું પત્થરનું પહેલું સાધન યા હથિયાર એને જડયું. એ આગળથી તણું હતું, પાછળથી પકડાય તેવું હતું. એ હથિયારના જુદા જુદા આકારમાં હાડી, દાતરડાં,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવતી, છરી વગેરેના પ્રાથમિક સ્વરૂપ હતાં. એજ રીતે ઝાડની ડાળીએમાંથી અને હાડકાંમાંથી ભાલા અને બાણ જેવાં તથા ગેફણોને સાંગ જેવાં હથિયાર બનાવા માંડ્યાં. ખંજરે, માછલાં પકડવાના આકડા, ખીલીઓ તથા હારપુ જેવાં ઓજાર પણ બનતાં જતાં હતા.
પણ એ સૌને વેગ આપનાર શોધ તે અગ્નિની શોધ હતી. એ અગ્નિના ઉપગે એની આગળ વધતી બુદ્ધિ સાથે વધતા ગયા. એના ભયંકર દુશ્મનોને શોધી કાઢવા માટે અને તેને બીવડાવવા માટે એણે મસાલે સળગાવવા માંડી. એને જડી આવતી ધાતુઓને નરમ કરવા માટે એણે અગ્નિનો ઉપગ કરવા માંડ્યા. અગ્નિ એનો દેવ બની રહ્યો. અગ્નિને હમેશાં સળગતો રાખવાની પ્રથા એણે એને ઘરમાં દાખલ કરી. અગ્નિની મદદથી એની આર્થિક મુશ્કેલીઓ અને ગૂંચ ઉકલવા લાગી. એ હથિયાર વાપરનાર પ્રાણું બનવા માંડ્યું.
એણે શિકારની શરુઆત કર્યા પછી તે બીજા પશુઓ કરતાં શક્તિમાન શિકારી થયો હતો. પણ એમાં એની મનુષ્ય તરીકે વિશિષ્ટતા એથી વધારે હતી નહિ. જો એ શિકારી જ રહ્યો હોત તે આજે પણ એની ગણના એક પશુ તરીકેજ થાત. પણ એના બહારના સંજોગો ઉપર વિચાર કરતું મન એને માનવતા તરફ લઈ જતું હતું. એના શિકારમાં કઈ કેદ પકડાયેલું કે જીવતું રહી ગયેલું પ્રાણી એને શરણે આવતું. એને પ્રથમ શરણે આવનાર ઘોડે હતો. ઘોડાએ માણસની ગુલામી સ્વીકારી. એની પીઠ પર બેસીને ફરવાનો વિચાર માણસને આવ્યો. પશુઓને પાળવાની એ શરૂઆત હતી. ધીમે ધીમે ઝાડપાલો કે ઘાસ ખાનારાં બીજા પશુઓ પણ ઘોડાનું અનુકરણ કરતાં હતાં. શિકાર મનુષ્ય ધીમે ધીમે ભરવાડ બનતે હતો. માંસ સાથે કંદમૂળ કે ફળે પણ ખાતે હતો. અને એના પશુઓના કાફલા સાથે ટેળાબંધ ફરતો હતો. એ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
જંગલમાં ઊગી નીકળતાં અનાજ પણ ખાતાં શીખતા હતા. કુદરતને જોતાં અને તેનું અવલેાકન કરતાં શીખ્યા હતા. એના મગજમાં ખેતી કરવાનેા નવે! ખ્યાલ ઉત્પન્ન થયે।. એણે અણીવાળી લાકડીથી જમીન ખાદી, બીજ વાવવાં શરૂ કર્યાં. હવે અને એક સ્થળેથી બીજે ભટકવું પાલવ્યું નહિ. એણે ઝાડની ડાળીએ અને ધાસથી ઝૂંપડાં બાંધવાં શરૂ કર્યાં. એણે માંસ સાથે અનાજ પણ ખાવું શરૂ કર્યું. એણે શિકાર બનતાં પશુઆના લેહી સાથે પાળેલાં પ્રાણીઓનું દૂધ પણ પીવા માંડયું. એના બાળકોનું મરણપ્રમાણ બીજા પ્રાણીઓનું ધી પીવા મળવાથી ઓછું થવા લાગ્યું. એણે સંગ્રહ શરૂ કર્યો.. એણે મધમાખીઓને દુઃખના વિસે! માટે સંગ્રહ કરતાં જેઈ હતી. પક્ષિએને માળાઓમાં ખારાક એકઠા કરતાં દેખ્યાં હતાં. હજાર વર્ષના દુ:ખના અનુભવે પછી બુદ્ધિમાન માનવી માંસને શેકીને કે આથીને કે દારીને સંગ્રહ કરતાં શીખતું હતું. અને અનાજ સડી ન જાય તે રીતે તેને એની ગુફાઓમાં ભરી રાખતાં શીખતું હતું.
માનવસંસ્કૃતિને આખો ઇતિહાસ ત્રણ પાયા પર રચાયા છે. એક અગ્નિની શેાધ. બીજી ખેતીવાડીની શેાધ. અને ત્રીજો વેપાર. ખેતીવાડીની પ્રાથમિક શરૂઆત માનવ જાતની સંસ્કૃતિમાં મહત્ત્વનું પગલું હતું. ઇતિહાસના ઊગમ
માણસ એનાં સાધને, એજારે, અને થિયારેની બનાવટ આગળ વધારે જતા હતા. એ બધા સાધનેમાં સૌથી મહત્ત્વનું એનું એક એજાર પૈડું હતું. માણસે એની શરૂઆત કરી હતી. પ્રાથમિક ચકરડીએ અને ધટી બનતી હતી. જાણે યંત્રવાદની શરૂઆતના ચક્રો કરતાં થયાં હતાં. એની સાથે સાથે જ કુંભારકામ અને સુથારકામની શરૂઆત થતી હતી. પણ લેખિત ઇતિહાસની શરૂઆત તે। શિલાયુગના અંત સાથે અને ધાતુએસના ઉપયેગની શરૂઆત સાથે થાય છે. એ શરૂઆત કયાંથી અને કયારથી થઈ એ ઇતિહાસના વિષય છે. એવી સંસ્કૃતિની શરૂઆતના ઇતિહાસ પૂના દેશેામાંથી શરૂ થાય છે અને પશ્ચિમ તરફ જાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧ સુમેરીઆ
પર્શિયન અખાતમાંથી શરૂ કરી ટાઇગ્રીસ અને યુક્રેટીસ
પશ્ચિમ તરફ જઈ એ માલમ પડે છે.
જ્યાં જુદી પડે ત્યાંથી યુક્રેટીસ સાથે તે! પુરાણા સુમેરિઆના દટાઈ ગયેલાં મેસેાપટેમીઆને પૂર્વી ઇતિહાસ સુમેરીઆના લેાકેાનેા કીશ અને આગેડમાંથી આવેલા લેકા સામે પેાતાના સ્વાતંત્ર્ય માટેના રમખાણેાના ઇતિહાસ છે. એ રમખાણેની વચમાં એક મેટા વિસ્તારવાળી સંસ્કૃતિ ઇતિહાસમાં અજોડ એવી ઊભી છે. એ ભૂલી જવાયલી સૌંસ્કૃતિ સૌથી જૂનામાં જૂની છે. જેને આજે આપણે સંસ્કૃતિના જૂના ઇતિહાસ તરીકે એળખીએ છીએ તે ઇતિહાસની પ્રજાઓને પણ સુમેરીઆની જાણ ન હતી. આજે આપણે રામન, ગ્રીક અને ન્યૂ, સંસ્કૃતિને જેટલી જૂની માનીએ છીએ તેટલી જ જૂની તે વખતના ગ્રીક, રામન અને ન્યૂ સુમેરીઆની સંસ્કૃતિને માનતા હતા. બીરેાસસ નામના એક એમીલેનીઆના ઇતિહાસલેખકે એ સુમેરીઆની સંસ્કૃતિના ઉલ્લેખ છે. પૂ. ૨૫૦ પહેલા એક દંતકથાના રૂપમાં કર્યાં છે. ઈરાનના અખાતમાંથી બહાર નીકળતા રાક્ષસે। તરીકે સુમેરીઆની જૂની સંસ્કૃતિવાળી
સાથે
શહેર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
પ્રજાને ચીતરવામાં આવી છે. દંતકથાના સ્વરૂપમાં એ સંસ્કૃત પ્રજાને રાક્ષસો તરીકે આલેખી તે રાક્ષસોને બહારના જગતમાં ખેતીવાડીનું વિજ્ઞાન, ધાતુઓનું ઉત્પાદન તથા લેખન કળાને લાવતા બતાવ્યા છે. એ લેખક જણાવે છે કે જીવનને કલ્યાણકારી બધી બનાવટ એ રાક્ષસી પ્રજાના એક એએનીસ નામના સરદારે શીખવી છે અને ત્યાર પછી દુનિયામાં કોઈ પણ વધારે અગત્યની શોધખોળ થઈ નથી. એ ઇતિહાસ લેખક બીસસના મરણ પછી બે હજાર વર્ષો સુમેરીઆની સંસ્કૃતિની શોધ થઈ.
સુમેરીઅન પ્રજા એ સુમેરી અને પ્રજા કઈ જાતની હતી તથા સુમેરીઆમાં કયે રસ્તેથી પેકી તેની ચોક્કસ માહીતી હજુ સુધી કઈ મેળવી શક્યું નથી. કદાચ એ પ્રજા મધ્ય એશિયામાંથી આવી હોય તથા એ પ્રજા માંગોલ જાતની હોય એવી ધારણા કરવામાં આવે છે. એ અતિ જૂની સંસ્કૃતિનાં જડી આવતાં હાડપિંજરે બને બીજા સ્મારક પરથી માલમ પડે છે કે એ લોકો મજબૂત, ઠીંગણું, સીધાં નાકવાળા, ઊપસી આવતા કપાળવાળા તથા નીચી ઢળતી આંખેવાળા હશે. એ લોક દાઢી રાખતા અને મૂછ મૂંડાવતા હશે, તથા ઊનના કપડાં પહેરતાં હશે. સુમેરીઅન સ્ત્રીઓ ડાબા ખભા પરથી વસ્ત્ર લટકતું રાખતી હશે તથા પુરુષો શરીરને ઉપલો ભાગ ખુલ્લો રાખી કેડ બાંધતા હશે. સુમેરીઅન પ્રજાએ વખત જતાં માથાથી પગ સુધીનો પોષાક ધારણ કર્યો હશે. પણ એ પ્રજાના દાસ દાસીઓ કેડ પરથી માથા સુધીને ભાગ ફરજિયાત ખુલ્લું રાખતા હશે. એ પ્રજામાં સ્ત્રીઓ ને પુરુષે બટ તથા પાવડીઓ પહેરતા "હશે. તથા વીંટીઓ, હારે, એરીંગો, વગેરે અનેક જાતના અલંકાર જે આજની સ્ત્રીઓ પહેરે છે તે સર્વે સુમેરીઅન સ્ત્રીઓ પહેરતી હેવી જોઈએ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
ઇતિહાસ સુમેરીઅન સંસ્કૃતિના કાળની ગણના નિપુર નામના એક નગરના જડી આવેલાં ખંડેર ઉપરથી થઈ શકે છે. ખંડેરો પર આજે છાસઠ ફીટ જેટલી જમીનનું પડ ચડી ગયું છે. અને નિપુર નીચે બીજા છાસઠ ફૂટ ઊંડાણમાં સારગોન અને અક્કડ નગરે સૂતાં છે. એ ઉપરાંત એ સંસ્કૃતિના કીશ અને ઉર નામનાં નગરે પણ જડી આવ્યાં છે. એ શોધખોળ ઉપરથી એવી ગણત્રી થઈ શકે એમ છે કે નિપુર નગર છે. પૂર્વે પરફર વર્ષ પહેલાં હશે. તથા કીશ ઇ. પૂ. ૪૫૦૦ વર્ષ પહેલાં અને ઉર ઇ. પૂ. ૩૫૦૦વર્ષ પહેલાં હશે, તથા એ છેલ્લાં બે નગરોમાં સેમીટીક અને નોનસેમીટીક પ્રજાઓની હરિફાઈની શરૂઆત થઈ હશે.
ઉરના ખંડેરેમાંથી મળી આવેલી માટીની ઈટ પરથી તે સમયના રાજા મહારાજાના રાજ્યારેહણ, તાજપષીઓ, વિ તથા દબદબાભર્યા મરણેનો ખ્યાલ આવે છે. એ રાજાઓ ઉર–લાગાસ અને ઉરૂકના નગરરાજ્યોમાં રાજ્ય કરતા હોવા જોઈએ. લાગાસને એક રાજા ઉરૂકેગીના એક સુધારક રાજા હતા. એ. રાજાએ ગરીબનું શોષણ કરતા શ્રીમંત સામે અને સૌનું શોષણ કરતા ધર્મગુરુઓ સામે ફરમાન કાડ્યાં હતાં. દફનક્રિયા પર લેવાતા કરો એાછા કરી નાખ્યા હતા. તથા ધર્મગુરુઓ અને અમલદારોના દેવોને અપાતાં બલિદાનોમાં નક્કી થએલા અમલદારે તથા ધર્મગુરુઓના ભાગને નાબૂદ કર્યા હતા. એ રાજા મગરૂરીથી કહેતે હતો કે એણે પોતાની પ્રજાને સ્વતંત્રતા આપી હતી.
એના પછી એક લુગલ જાગીશાએ લાગા પર ચઢાઈ કરી. યુગીનાને મારી હરાવ્યા, નગરને તારાજ કર્યું. દેવળીને નાશ કર્યો. તથા લોકોની કતલ ચલાવી. તે સમયના એક સુમેરીઅન કવિ ડાંગીરાડામુએ એ બનાવને ઉલ્લેખ કર્યો છે. ત્યાર પછી અકકડનગર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજ્યમાં સારગોન નામના એક રાજાએ થાણું જમાવ્યું. એક પત્થરના સ્મારક પર એ સારગોનનું ભવ્ય દાઢીવાળું અને સત્તાશીલ પિષાકવાળું એક ચિત્ર જડી આવ્યું છે. એ રાજાને જન્મ રાજવંશમાં નહોતે. ઇતિહાસને એના બાપની હજુ ઓળખ થઈ નથી. એની માતા એક મંદિરની વસ્યા હતી. સુમેરીઅન દંતકથામાં એ રાજા પિતાની આત્મકથા કહેતે બેલે છે કે, “મારી નમ્ર માતાએ મને ખાનગીમાં ધારણ કર્યો. ચુપકીથી જન્મ આપ્યો. એણે મને એક ટોપલીમાં તરતો મૂકી દીધો” એવો એ રાજા બચી ગયો અને એક રાજાને ત્યાં રસેડામાં નોકર રહ્યો. પછી એણે બળવો કર્યો અને ગાદી પચાવી પડ્યો. એ પિતાને ચક્રવર્તિ કહેડાવતો હતો અને મેસે-- પોટેમીઆમાં રાજ કરતો હતો. ઈતિહાસકારો એને મહાન કહે છે, કારણ કે એણે ઘણાં નગર પર ચઢાઈ કરી હતી. ઢગલાબંધ લૂટે જીતી હતી. તથા ઘણું મનુષ્યની કતલ કરી હતી. એ વિજેતાએ ચારે દિશાએ કૂચ કરી હતી. એણે ઈલામ જીત્યું હતું. એ ઈરાનના અખાતમાં પોતાના લેહીવાળા હથિયારો ઘચ્યાં હતાં. તથા ઇતિહાસ કદી નહિ જોયેલું એવું મહાસામ્રાજ્ય જમાવ્યું હતું. પ૫ વર્ષ સુધી એણે જુલ્મી રાજ્ય કર્યું હતું. તથા એ જુભગારની આસપાસ દંતકથાઓએ દિવ્યતા સર્જી હતી. આ ભગવાન ગણાતો હતે. એ ભગવાનના મરણ પછી એના સામ્રાજ્યમાં ઠેર ઠેર બળવાઓ ફાટી નીકળ્યા હતા.
એને ત્રણ દીકરા હતા. ત્રીજો નરામસીન બાંધકામને જબર શેખીન હતો. એણે ચણાવેલી ભવ્ય ઇમારતોના આજે કઈ કઈ પત્થર મળી આવે છે. ડીમેર્ગાને ૧૮૯૭માં નરામસીનનું પ્રચંડ સ્મારક શોધી કહાડયું હતું. એ સ્મારકમાં નરામસીન ધનુષ્ય અને બાણ સાથે પોતાના દુશ્મનોના મૃત શરીર પર ચાલતો તથા દયા માટે ભિખ માગતા બીજા હારેલા દુશ્મનોને રહેંસી નાંખતે ચીતર વામાં આવ્યો છે. એ ચિત્રની ચિત્રકળા ખૂબ વિકાસ પામેલી લાગે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈ. . ૩૫૦૦ વર્ષ પહેલાં ઉરનગર રાજ્યને ઈતિહાસ ખૂબ ભવ્ય હતો. ત્યાંના એક ઉરએંગર નામના રાજાએ પશ્ચિમ એશિયાપર પાસીફીક સામ્રાજ્ય જમાવ્યું અને આખા સુમેરિઆ માટે કાયદાની જાહેરાત કરી. ઉરનગર યુક્રેટીસમાં ચાલતા વેપારથી ખૂબ આબાદ થયું હતું. એ નગરને ઉરએંગર રાજાએ મંદિરેથી શણગાર્યું હતું તથા લારસા, ઉરૂક અને નિપુરમાં મેટી મેટી ભવ્ય ઈમારતો બાંધી હતી. એના એક ડુંગી નામના દીકરાએ એના કામને અઠ્ઠાવન વર્ષ સુધી આગળ ધપાવ્યું અને એટલા ડહાપણથી રાજ્ય કર્યું કે લોકેએ એ રાજ્યને સુવર્ણયુગ માન્યો તથા રાજા ડુંગીને દેવ તરીકે પૂજ્ય.
પણ એ સોનેરી રંગ સરી જતા હતા. પૂર્વમાંથી ઇલેમાઈટસ અને પશ્ચિમમાંથી એમોરાઈસ ટોળીઓ ઉપર ધસી આવી. ઉરના આરામનો અંત આવ્યો. ઉરનો શાન્તિ નાશ પામી. ઉરને રાજા કેદ થયો અને ઉરનગર ખંડેર બન્યું. ઉરનગરની દેવી ઇશતારની મૂર્તિને મંદિરમાંથી ઉખેડી નાંખવામાં આવી. એ કલેઆમનો ઈતિહાસ આલેખતી એક કવિતાના રૂદનને સ્વર ચાર હજાર વર્ષ પહેલાંથી આજ સુધી સંભળાય છે. એ ઉરનગરની દેવી આઠંદ કરતી કહે છે કે, “એ લેકેએ મને ભ્રષ્ટ કરી. ગંદા હાથે એ લોકેએ મારા દેહને ચૂંથી નાખ્યો. જાણે હું ભયથી મરણ પામી. હું ખૂબ દુઃખી છું. એ લોકોને મારા તરફ જરાએ ભાવ હતો નહિ. એ લોકોએ ભારાં વસૅ ઉતરાવી નાખ્યા અને તે વચ્ચે એમની સ્ત્રીઓને પહેરાવ્યાં. એ લોકોએ મારે અલંકાર ઝૂંટવી લીધા અને એ અલંકારથી પોતાની દીકરીએને શણગારી. એ લેકે મારા મંદિરમાં ધસી આવ્યા. હું બીકથી ધ્રુજી ઊઠી. મારા મંદિરની દિવાલો ચમચી ઊઠી. દેવળમાંનાં કબૂતરો ઊડી ગયાં. એ લોકે દેવળમાં મારી પાછળ પડ્યાં. ફફડી ઊઠેલાં કબૂતરની જેમ ધ્રુજી ઉઠી. જેમ કબૂતરે પાછળ બાજ પડે તેમ છે કે મારી પાછળ પડ્યા, અને મને શોધી કહાડી.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
એ ઇતિહાસની છેલ્લી તવારીખેામાં ઈસ્લામ અને આમેર સુમેરીઆ પર રાજ કરતાં હતાં. પછી ઉત્તર તરફથી એખીલેાનના રાજા હેમુરાખી ચડી આવ્યા. હેમુરાબીએ લેમાઈટ્સ લોકા પાસેથી, ઉરૂક અને સીન જીત્યાં. અનેદૂર એસિરીઆ સુધી પેાતાની સત્તા જમાવી. આજે કેટલાંક સકાએથી ઈરાનના ઉદય પછી એ નદીએ વચ્ચેના પ્રદેશ ઉપર સેમીટીક લેાકા રાજ્ય કરે છે. ઇતિહાસના અધારામાં અને ઇતિહાસનાં આલેખન જેવાં ધરતીનાં ઊંડા પડેામાંથી સુમેરીઆ વિષે ખીજું વિશેષ કંઈજ સંભળાતુ નથી. ઇતિહાસના અનંત ચેપડામાં સુમેરીઆના ઇતિહાસનું પ્રકરણ પૂરૂ થાય છે.
પ્રકરણ ૨ જુ આર્થિક જીવન
આ સંસ્કૃતિના પાયામાં પાણીનાં પૂરથી ફળદ્રુપ બનેલી જમીનનાં ઉત્પાદન હતાં.
સુમેરીઅન લોકજીવન એ પાણીના પ્રવાહીને નહેરાદ્વારા સય
મિત કરતાં શીખ્યું હતું, અળદેથી ખે'ચાતુ હળ પણ તે વખતે વપરાતું હતું.
સુમેરીઅન લેકે તાંબા અને લેખડના પતરાંના ઉપયાગ કરતાં શીખ્યાં હતાં. લેાઢાનાં મેટાં મેટાં એજારા બનાવવાનું જાણતાં હતાં પણ ધાતુની છત જોઈએ તેટલી હતી નહિ. સુમેરીઅન સાધના ઘણાખરાં પત્થરના હતાં. કપડાં વણવાને ઉદ્યોગ સરકારના હાથ નીચે ચાલતા હતા. માટીનાં ને લાકડાનાં ઘર બનતાં હતાં. ખેતીવાડીમાં ઉપયેાગી એવી ગાયા, ઘેટાં, બકરાં, ડુક્કર વગેરે માણસના સાથીદાર તરીકે કરતાં. પીવાના પાણી માટે કુવા હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
માલની આવક જમીન કરતાં પાણીના માર્ગે વધારે હતી. ઈજીપ્ત અને હિંદ સાથે વેપાર શરૂ થયો હતો. ખરીદ અને વેચાણના સાધનરૂપ સિકકો શોધી કઢાયે ન હતો. વેપારના બધા વિભાગ સાટાથી ચાલતા હતા.
શ્રીમંત અને ગરીબ ઘણા મેટા વર્ગોમાં વહેંચાઈ ગયા હતા. ગુલામીની પ્રથાનો ખૂબ વિકાસ થયો હતો. અંગત મિલકત પવિત્ર બની ચૂકી હતી. નાના વેપારીઓ, શિક્ષક, વૈદ્યો અને ધર્મગુરુઓને મધ્યમ વર્ગ બનતે હતો. વૈદકશાસ્ત્ર ધર્મશાસ્ત્રથી હજુ જુદુ પડયું નહોતું. વૈદો ધર્મગુરુઓ હતા અને માંદગી એ સંતાનની પેદાશ છે એમ મનાતું હતું.
સરકાર સરકારનું સ્વરૂપ ધર્મસત્તાથી જુદું નહોતું. રાજા પેટેસી અથવા ધર્મગુરુ રાજા કહેવાતો. પેટેસી એક નગર અથવા બીજા વધારે નગર પર પોતાનું ભયંકર બળ જમાવતા અને જે પશુબળને લીધે એ જુલ્મકાર જીવન જીવી શકતો હતો તેજ પશુબળ બીજા કઈમાં એના કરતાં વધારે પ્રમાણમાં દેખાતું ત્યારે એને તાજ પડાવી લેવાતો હતો. એ મોટા કિલા જેવા મહાલયમાં રહેતો હતો કે જેને બે બારણાં હતાં, અને દરેક બારણે એકથી વધારે માણસો જઈ શકે નહિ એવી વ્યવસ્થા હતી. એ પ્રવેશદ્વારની બન્ને બાજુ ઉઘાડાં ખંજર રાખી ખાનગી ચોકીદાર રાજા પાસે જતી કોઈ પણ વ્યક્તિને તપાસતા હતા. એવા રાજમહાલયમાં દેવમંદિર પણ ખાનગી હતું. એ ખાનગી મંદિરમાં બીજા લોકોની જેમ દેવપૂજા કરવાનું અથવા તો કોઈ ન જાણે તેમ એવી પૂજાઓ તરફ બેદરકાર બનવાનું રાજા માટે શકય બની શકતું.
પેટેસી અથવા ધમરાજા રથમાં બેસીને લડાઈ કરવા નીકળત. વેિપારી માલ પડાવી લેવા માટે, વેપારના માર્ગો મેળવવા માટે " ખુલ્લી રીતે યુદ્ધ થતાં. એવા વેપારી રમખાણેને સંતાડવાની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેઈ આદર્શવાદી શબ્દજાળો રચાઈ નહતી. રાજા મેનીસુએ જાહેર કર્યું હતું કે તે પોતે ઈલામની રૂપાની ખાણ જીતવા ચડાઈ કરે છે. એવાં બધાં રમખાણો મૂળમાં વેપારી ઉદ્દેશવાળાં હતાં. એ દરેક રમખાણમાં હજારે ગુલામે લૂંટમાં આવતાં હતાં. એ ગુલામે પાસે કરાવવાની વેઠની કે એ ગુલામેને વેચવાની અગવડ માલમ પડતાં એ સૌને કાપી નાખવામાં આવતા. કઈ કઈ વાર એવા સેંકડો ગુલામોને જકડી બાંધી તરસ્યા દેવને એમના લેહીના બલિદાન આપવામાં આવતાં. ધીમે ધીમે સામાજિક ઘટનાનું સ્વરૂપ રજવાડાશાહી બનતું જતું હતું. વિજેતા રાજા પિતાના સરદારને નાના મોટા પ્રદેશ ભેટ કરતી. એવા પ્રદેશો પર સરદારની સત્તા ચાલતી હતી. એવા સરદારે પિતાપિતાને પ્રદેશેમાંથી રાજાને જરૂર પડે ત્યારે કપાઈ જવાને તૈયાર એવા સિપાઈઓ મોકલતા.
એ રીતે મંડાયેલા શાસનને કાયદાઓ ઘડાતા હતા. એ કાયદા ઘડનારાના નામમાં રાજા હેમુરાબીનું નામ સૌથી આગળ આવે છે. એણે ઘડેલા કાયદાઓ સ્ત્રીપુરુષના જાતીય સંબંધોના, બધી વેપારી લોનના ઈજારા માટેના તથા બધી ખરીદી અને વેચાણ માટેના હતા. અદાલતે દેવળમાં બેસતી અને મેટે ભાગે બધા ન્યાયાધિશો ધર્મગુરુઓ હતા.
ધર્મનીતિ રાજા ઉરગરે પોતાના બધા કાયદાઓ મહાભગવાન શામાશાના નામના ઘડ્યા હતા. કારણકે વેપારની જેમ રાજકારણને પણ ભગવાનની જરૂર માલમ પડી. દેવદેવીની સંખ્યા દરેક શહેરમાં વધતી જતી હતી. સૂર્યપૂજા આરંભકાળથી પ્રચલિત હતી, પ્રકાશના ભગવાન એવા સૂર્યનારાયણ ઉત્તરના ઊંડાણમાં ફરતા રહે છે અને સવારમાં પોતાના દરવાજામાંથી બહાર આવે છે અને રથમાં બેસી આકાશમાં સફર કરે છે એવી માન્યતા હતી. રાજા નીપૂરે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન એનલીલ અને તેની રખાત નિન્સીલ માટે મેટાં દેવળે. બંધાવ્યાં હતાં. રાજા ઉરૂક ખાસ કરીને પૃથ્વીદેવી ઈનીનીને ભજતો હતા. નીનગીરસુ પાણીનો દેવતા હતો તથા તામુઝ ખેતીવાડીને દેવતા હતો. એ રીતે દેવદેવીઓની હારમાળા ખૂબ મોટી થઈ હતી. ઘણખરા દેવોનો વાસ દેવળોમાં મનાતો હતો. તથા દેવળામાં વસતા દેવોના ઉપયોગ માટે, પૈસા તથા બે રાકના ઢગલા અને સ્ત્રીઓના સમુદાય રાખવામાં આવતા. હજારે બળદ, બકરાં, ઘેટાં, કબૂતરે, મરઘાં, બતક, માછલાં, ખજૂર, અંજીર, માખણ અને તેલ જેવી અનેક વસ્તુઓ દેવોના ખેરાક માટે સરસ મનાતી. પહેલાનાં દેવોને માણસનું માંસ ખૂબ ભાવે છે એમ મનાતું પણ જેમ જેમ સુમેરીઅન લોકજીવન આગળ વધતું ગયું તેમ તેમ દેવોને બીજા પ્રાણીઓનાં માંસથી જ સંતોષ માનવો પડ્યો. ભગવાનના એ બધા પ્રસાદથી ધર્મગુરૂનો વર્ગ ખૂબ શ્રીમંત તથા સત્તાવાન બનતે જતો હતો. રાજસત્તાની ઘણુંખરી બાબતે તેમના હાથમાં હતી.
ધર્મની જુદી જુદી દંતકથાઓ આકાર લેતી હતી. ભરણ પછીના જીવનમાં માનતા સુમેરીઅને શબ સાથે કબરોમાં ખેરાકને હથિયારે રાખતાં હતાં.
શિક્ષણ એ ધર્મનીતિને એક માત્ર ભાગ હતો. બધી નિશાળો દેવળમાં બેસતી હતી. અને છેકરા છોકરીઓ અક્ષરજ્ઞાન લેતાં હતાં તથા ગણિત શીખતાં હતાં. ધર્મગુરુઓ એમને સ્વદેશાભિમાન તથા ધર્મ શીખવતા. એ ઉપરાંત શિક્ષણને ઉપયોગ સરકારી કારકુને બનવા માટે તા.
નીતિના બધા કાયદાઓના પાયામાં મિલકતનું રક્ષણ એ એક માત્ર ઉદ્દેશ હતો. અને એવી મિલકતના સ્વરૂપ જેવી સુમેરીઅન સ્ત્રીઓ પણ ખૂબ મોટી સંખ્યામાં ભગવાનને સંતોષવા માટે દેવળોમાં રહેતી. દેવના નામમાં એ રીતે ધર્મગુઓના ઉપભોગ બનવામાં કોઈ પણ સુમેરીઅન છોકરી શરમ માનતી નહતી. એ રીતે પિતાની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
દીકરીઓનાં દાન દેવામાં સુમેરીઅન માબાપે અભિમાન લેતાં હતાં. એવી રીતે સુમેરીઅન છોકરીઓને વિધિપૂર્વક દેવળોને ભેટ ધરવામાં આવતી. તે વખતની લગ્નસંસ્થા ઘણુ કાયદાઓથી નિયમિત થયેલી હતી. છોકરી પરણીને પિતાના ધણીને ત્યાં જતી. પિતાના બાળકે ઉપર તથા પિતાની અને ધણુની મિલકત ઉપર ધણીની ગેરહાજરીમાં સ્ત્રી હકદાર ગણતી. સ્ત્રી પાસે પિતાને ગુલામ પણ હતા અને એ ગુલામ ને વેચવા સ્ત્રી સ્વતંત્ર ગણાતી. આમ છતાં પણ કાયદાની દ્રષ્ટિએ પુરુષ સૌથી વડે માલિક હતા. પિતાના દેવાં ચૂકવવા માટે પિતાની સ્ત્રીને પણ વેચવાની સત્તા ધરાવતે, વ્યભિચાર કરતો, પુરુષ ધૂની ગણાતો પણ દંડાતો નહિ. પણ પિતાના ધણી સિવાય બીજા કોઈ પણ પુરુષ સાથે સંબંધ રાખતી સ્ત્રીને મારી નાખવામાં આવતી. સ્ત્રીને એકમાત્ર ઉપયોગ પોતાના ધણી માટે વધારેમાં વધારે બાળક જન્માવવાનો હતો. જે કઈ સ્ત્રી વંધ્યા માલમ પડે તે બીજું કોઈ પણ કારણ આપ્યા વિના તેને ત્યાગ કરવામાં આવતો. જે સ્ત્રી પ્રજોત્પત્તિ કરવાની ના પાડે તો તેને ડૂબાડી દેવામાં આવતી. બાળકે માબાપની મિલકત ગણાતાં અને માબાપ જે તેમને પોતાના ઘરમાંથી કાઢી મૂકે તે સરકાર પણ તેમને સંઘરતી નહિ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ : ઇજીપ્તની ભૌગોલિક પરિસ્થિતિ ભૂમધ્ય સમુદ્રને મળવા ધસતી નાઈલ નદીની કલ્પના એક મેટા ઊંચા ઝાડના સ્વરૂપમાં કરે. એ નાઈલ નદીએ ભૂમધ્ય સમુદ્ર તરફના પિતાના મુખ આગળ એક મેટે ફળદ્રુપ પ્રદેશ ઊભો કર્યો છે. એક વખતે એ પ્રદેશ અખાત હતો પણ નાઈલ નદીના પાણીમાં આવતા માટીના જથાએ એ અખાતને પૂરી દીધે, આજે એ પ્રદેશ પર લાખ ખેડૂતો કપાસનાં વાવેતર કરે છે. એ પ્રદેશ હજુ પણ પાથી અર્ધી ઢંકાયેલ છે. અને એ પ્રદેશ પર ઠેર ઠેર ખાઈએ તથા નરેની ગ્રંથીઓ આવી રહી છે. એ પ્રદેશની ખાઈઓ તથા ખેતરે પર કેડપર કપડાં વીંટાળી અર્ધનાગા શરીરવાળા ખેડૂતો મજૂરી કરે છે. હજારો વર્ષ સુધી એ પ્રદેશ પર ઊભા રહી ખેડૂતોએ નાઈલનાં ચડતાં પાણી આતુરતાથી જોયાં છે. અને એ ચડતાં પાણીથી ખુશ થતા ખેડૂતોએ એ પાણી ઓસરી ગયા પછી પણ પિતાની જમીન પરના પાક લીલા રાખવા નહેર બાંધી છે.
ઈતિહાસે ન જોયેલા એવા કાળથી એ ખેડૂતો વાંસ પર બાંધેલી ડિલથી પોતાના ખેતરને ખાઈઓનાં પાણુ પાતા આવ્યા છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
અને એમ કરતાં જુદાં જુદાં ગીતા લલકારતા આવ્યા છે. જમીન પર મજૂરી કરતા એ મજૂરાનું સંગીત નાઈલ નદી છેલ્લા પાંચ હજાર વર્ષોથી સાંભળતી આવી છે.
નાઈલ નદીએ બનાવેલા એ પ્રદેશ પર એલકઝાન્ડ્રીઆથી પચાસ માઈલ દક્ષિણ પશ્ચિમમાં નેક્રેટીસ નગર હતું. ત્રીસ માઈલ દૂર પૂર્વમાં સાઈસ નગર હતું. તથા દક્ષિણ પૂર્વમાં એકસા એગણત્રીસ માઈલ દૂર કરે। હતું. કરે! નગર બહુ સુંદર હતું, પણ ઈજીપ્શીઅન ન હતું.
વિજેતા મુસલમાનેએ ઇ. સ. ૯૬૮માં ફરીવાર એ બાંધ્યું. એ બધા પ્રદેશો પર થઈ ઇજીપ્તની પુરાણી સંસ્કૃતિ વાંચવા આપણે પિરામીડ તરફ જવું જોઈ એ. જે લાંબા રસ્તેથી પિરામીડ પહોંચાય છે, તે રસ્તારપરથી ખૂબ દૂરથી જોતાં પિરામીડ ખૂબ નાના લાગતા હાય છે, પણ જોરથી દોડી જતાં આપણુ! આજનાં વાહનની ગતિ સાથે જાણે એ પિરામીડેાના દેહ આકાશમાં ઊંચા ઊછળતાં હેાય એવા દેખાય છે. અને જાણે રેતીના રણમાંથી ઊગી નીકળતા હાય તેમ મનુષ્યની અજબ કૃતી જેવા સામે ઊભા રહે છે. એ પિરામીડ સામે સીઝર અને નેપાલીયન એક વખત વહેતી જેવા ઊભા હતા. પચાસ પૈકાઓને ઇતિહાસ ખેલતા એ પિરામીડે! ઇતિહાંસનું ખૂબ જૂનું દન કરાવે છે. રેતીમાં પાસે જ સિંહના અશરીરવાળી એક ચિંતકની મૂર્તિ ઊભી છે. એ સિંહ જાણે ખૂબ ભયંકર રીતે આખા રણ તરફ્ એને પંજો ઉગામે છે, તથા વે'તીઓ લાગતા કાઈ પણ વટેમાર્ગુ સામે તથા અનંત દેખાતા મેદાન સામે જરા પણા હાલ્યાચાલ્યા વિના જેઈ રહે છે. એ સિંહનુ શરીર માથા આંગળથી મનુષ્યનું બની જાય છે. એ શરીરને ઘડનાર સંસ્કૃતિએ ઘડેલી આંખેામાં જે વિાળ ન મૂકયું છે તે સાક્ષી પૂરે છે કે એ સસ્કૃતિએ જં ગલનું જીવન પણ જોયું હશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
ઇ. સ. પૂ. ૪૦૦૦ વર્ષ પહેલાં નાઈલના લેાકેાએ રાજતત્રનું સ્વરૂપ ધર્મી કહાડયું હતું. નદીકિનારે વસેલા લેકે જુદી -જુદી જાતિએ ( Nomes ) માં વેહેંચાઈ ગયા હતા. દરેક જાતિ કાઈ એક ( ટેટેસ ) માનતી હતી, એક જ નાયકને આધીન રહેતી હતી, અને :એક જાતના દેવને આરાધતી હતી. આ જાતિએ (નામ) પેાતાના રાજકર્તાના એછાવત્તા પ્રભાવ પ્રમાણે પેાતાની સત્તા જમાવતી. વખત જતાં એ નેમ જુદાં જુદાં રાજ્યમાં વ્યવસ્થિત થયાં. એમાં મુખ્ય બે વિભાગ હતા. એક ઉત્તર, ખીજો દક્ષિણ,
મીનીસ નામના એક રાજાએ અન્ને વિભાગને જોડી તેના પર પેાતાનું પ્રભુત્વ જમાવ્યું. અને થેાથ ભગવાનના નામમાં કાયદાએ ઘડવા. એણે મેમ્મીસને પેાતાની રાજધાની બનાવી. ઇ. સ. પૂર્વે ૩૧૫૦ માં રાજા જોસર રાજ્ય કરતા હતા. એની પાસે એક ”મહે!ટેટુ નામને વૈજ્ઞાનિક તથા મેટે! કલાકાર હતા. ઇજીપ્તની સંસ્કૃતિને આગળ ધપાવવા એણે ઘણું કર્યું છે. એણે સાકારાને પિરામીડ અધાવ્યો, તેઝોસના મંદિરે ધાવ્યાં.
ત્યાર પછીના એક રાજા હ!ક્રેનું નામ સંભળાય છે. એણે છપ્પન વર્ષ સુધી ઇજીપ્તમાં રાજ્ય કર્યું. આજે કેરા મ્યૂઝિયમમાં માથાપર બાજ પક્ષીનું રાજસત્તાનું પ્રતીક ધારણ કરી એ ખેડે છે. એની મગરૂર, સ્થિર અને નિર્ભય આકૃતિ; શક્તિશાલી નાક તથા જોરદાર આંખે આજે પણ સાક્ષી પૂરે છે, કે તે વખતે આવી ભવ્ય વ્યક્તિએ જન્મતી હતી, તથા તે વખતની કલા એ વ્યક્તિએને પત્થરમાં નિપજાવતી હતી.
ઇજીપ્તમાં જાણે રાજાએને રાકડા ફાટયેા હતા. ઇતિહાસે એ રાજવ’શોની હારમાળાના નામ જાળવી રાખ્યાં છે. ઇ. સ. પૂર્વે ૨૬૪૪ સુધી પેપી ખીજો રાજ કરતા હતા, એના મરણ પછી અંધેર અને વિનાશ આવ્યાં. ચાર સકાએ! સુધી ચાલેલા એ અંધેરમાંથી મજબૂત ઇચ્છાશક્તિવાળા શામેન આવ્યા. એણે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
રાજધાની મેસમાંથી થીબસમાં ખસેડી. એના રાજ્યમાં શિલ્પ અને કળા ઉત્તમતાએ પહાંચ્યાં, પૈસે વચ્ચે મેટી મેટી ઇમારતા અને નેહરે! બધાઈ, નાઈલથી રાતા સમુદ્ર સુધીની મેાટી નહેર જીખીઅન લેાકેાને ડરાવી રહી.
ઠેરઠેર મંદિશ ફૂટી નીકળ્યાં. પણ ચેડાંક વર્ષો પછી ઇજીપ્તમાં પાછું અંધેર આવ્યું. એશિયામાંથી હીપ્સાસ નામની એક જાતિ ઇજીપ્તપર ચડી આવી. શહેરે સળગી ઊંચાં. મદિરા ખંડેર અન્યાં. લક્ષ્મી લૂટાવા માંડી. કળાના સંહાર થયે! અને સે। વર્ષ સુધી ભરવાડ રાજાએ ઇજીપ્તપર રાજ્ય કરવા લાગ્યા. ઘેાડા જ સમયમાં વિજેતાએ ઢીલા પડવા લાગ્યા. ઇજીપ્શીયનાએ મુક્તિજંગ માંડયે. હીપ્સાસ લેાકેાને હાંકી કાઢવામાં આવ્યા. પણ નવા યુગ મંડાઈ ચૂકયેા હતેા. ઇજીપ્ત અને પશ્ચિમ એશિઆ વચ્ચે એક હજાર વર્ષ સુધી ચાલવાનું યુદ્ધ શરૂ થઈ ચૂકયું હતું. તે વખતે ઇજીપ્તનું સૂકાન રાજા થટમેસે ધારણ કર્યું હતું. એણે પશ્ચિમ એશિયા પર પ્રભુત્વ જમાવ્યું એટલુંજ નહિ પણ સીરીઆ ઉપર ચડાઈ કરી અને થીમ્સમાં લૂટના ઢગલા આપ્યા.
એના પછી રાજ્યની લગામ એની દીકરી હુસેપટે ધારણ કરી. પણ ઇજીપ્તના રીવાજેમાં સ્ત્રી રાજ્યકર્તા બની શકે એમ હતું નહિ. રાણી હેસેપસુટે પાત!ની જાતને દૈવી અને પુરુષત્વવાળી જાહેર કરી. એના લેાકેાના વહેમાને સ ંતાષવા માટે એ રાણીએ પેાતાના ચિત્રામાં દાઢી પહેરવા માંડી અને પેાતાની જાતને સૂક્ષ્મપુત્ર તરીકે જાહેર કરી.
એણે આંતરવ્યવસ્થા જમાંવી. આફ્રિકાના પૂર્વ કિનારા પર ચડાઈ કરી પેાતાના વેપારીઓને નવાં અજારી કરી આપ્યાં. આવીસ વર્ષ સુધી રાણીએ ડહાપણથી રાજ્ય કર્યું, ત્યારપછી એના દીકરાએ પાતાનાં લશ્કરા દૂર દેશમાં દેડાવવા માંડયા. એણે પશ્ચિમ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
એશિયામાં વિજય મેળવ્યા. એણે ભૂમધ્યની દુનિયામાં માલિકી મેળવી. એણે ઠેરઠેર ગવ। નીમ્યા.
દુનિયાના ઇતિહાસમાં સામ્રાજ્ય આંધવામાં મહાસાગરની શક્તિને ઓળખનાર એ પહેલા રાજા હતા. એણે એક મેટા દિરયાઈ કાલે તૈયાર કર્યાં. પાસેના પૂર્વ પ્રદેશ!પર વેપારી લૂંટ ચલાવતાં એના વડાણા ઘૂમી વળ્યાં. સીરીઆમાંથી એણે ધનના ઢગલા ઉપાડી આણ્યો. એણે ઇજીપ્તને શણગારાય એટલે શણગાર્યાં. એના રાજના ભંડારામાં સેાનારૂપાના ઢગલા ઊભરાઈ જવા લાગ્યા. પહેલાં કાઈ દિવસે હતેા નહિ એવા વેપાર થીબસમાં જામી ગયે!, પહેલાં સંભળાતી નહેાતી એવી ભયંકર ચીસેાવાળા એના દેવળા
અલિદાને થી ખદબદી ઊચાં, અને રાજા અને ભગવાનના યશ ગાતી મારતા ગગનચુંબી બની રહી. એ રાજાએ ભૂમધ્ય સમુદ્રમાં પેાતાની સરદારી સ`પૂર્ણ અનાવી દીધી.
એના પછી એક બીજો વિજેતા એમેનહેાટપ નામને થયે.. એણે પણ સીરીઆપર ચડાઈ કરી અને થીબસમાં સાત જીવતા રાજાઓને કેદ પકડી આપ્યા. એ સાતેને એણે શાહી ઝરૂખામાંથી ઊંધે માથે લટકાવ્યા અને તેમાંના છને પેાતાના હાથે એમેાન ભગવાનને ભેગ આપ્યા. આ વિજેતાએ!ના શાસનકાળમાં ચીબસનગર ઇતિહાસમાં અજોડ એવું ભવ્ય બન્યું, એનાં બજારમાં વેપારીઓનાં ટાળેઢેળાં ઊભરાવા લાગ્યાં, એની ઇમારતામાં, એના મકાનેામાં આખી દુનિયાના માલ ઊભરાયા. અનેક નાના રાજ્યેામાંથી થીસનગરમાં ખ'ડીએના ખજાના ઠલવાયા. એના શ્રીમ`તે!ના ના વધારવા ગુલામેના જૂથનાં જાથ લે!હી નીચેાવી રહ્યાં. એના સાને મઢેલા દામાં બિલદાને ના લોહી ઊભરાયાં. એના આરામગાહી અને ક્રિડાંગણી માલિક લે!કા માટે સુખચેન અને રસની રેલમછેલ ઊછાળી રહ્યાં. એવું ઇજીપ્તનું રાજ નગર થીબસ એના માડા વિસ પહેલાં ઇતિહાસમાં ભવ્ય ઊભું હતું. પણ મહારાજ્યાના વિનાશ લાવતા ઇતિહાસમાં ઈજીપ્તના પત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
નના આંકડા મંડાઈ ચૂક્યા હતા. ઈજીપ્તના રાજનગર થી બસની મનરંજન વનરાજીઓને, મેહક આરામગાહને, ગગનચુંબી ઇમારતેને તથા ઊભરાઈ જતી દોલતનો તથા વેડફાઈ જતી શક્તિનો વિનાશ નિર્માઈ ચૂક્યો હતો.
ઈ. પૂ. ૧૨૮૮ની આસપાસનો કાળ હતો. તે વખતે રામેસીસ બીજે રાજ્ય કરતો હતો. ઈતિહાસે એના જેવો સુંદર રાજા ભાગ્યેજ જોયા હશે. એ જેટલું સુંદર હતો તેટલોજ બહાદુર હતું. જેટલો બહાદુર હતો તેટલો જ પ્રેમાળ હતો. એણે માથા પર તાજ ગોઠવી નુબીઆ પર ચઢાઈ કરી. નુબીઆની સોનાની ખાણે પર પોતાનો
અધિકાર જમાવ્યો. અને ઈજીપ્તના ભંડારો ઊભરાવી નાખ્યા. એશિયાના જે ઇલાકાઓએ સ્વતંત્ર થવા માથું ઊંચકર્યું હતું તે સૌને એણે ફરીવાર દાબી દીધા. ત્રણ વર્ષ સુધી એણે પેલેસ્ટાઈન સાથે મુકાબલો કર્યો. પેલેસ્ટાઈનને નમાવ્યું અને લોકોને ઈજીસમાં ગુલામ તરીકે પકડી આપ્યા. એ સેંકડે સ્ત્રીઓ સાથે પરણ્ય. એણે પિતાની ઘણી દીકરીઓ સાથે પણ લગ્ન કર્યું. એ મરણું પામ્યો ત્યારે પિતાની પાછળ સો દીકરાઓ ને પચાસ દીકરીઓ મૂકતા ગયે. એના પછી એક સૈકા સુધી લોકેએ એના દીકરાઓમાંથી રાજાએ પસંદ કરવા માંડ્યા.
એણે કરનાક આગળ ભવ્ય મેટ રંગમંડપ બંધાવ્યો. લુરનું વિશાળ મદિર ચણાવ્યું. એણે પોતાનું કીર્તિમંદિર બંધાવ્યું. આનુસાંબેલા આગળ એક મેટ પિરામીડ બંધાવ્યો અને આખા પ્રદેશ પર પિતાની મૂર્તિઓ મઢાવી. એણે ભૂમધ્ય અને સુએઝમાં વેપારને પૂરજોશમાં ધીકતો કર્યો. એણે નાઈલથી રાતા સમુદ્ર સુધી બીજી નહેર બંધાવી. એ ઈ. સ. પૂ. ૧૨૨૫ માં મરણ પામ્યા. એના પછીનો કાળ ઈજીપ્તનો પતનકાળ હતા. ઇતિહાસમાં બે સત્તાઓ ઊભી થઈ હતી અને એક બીજા સાથે અથડાતી હતી. એક સત્તા રાજસત્તા હતી અને બીજી સત્તા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
ધર્મગુરુની સત્તા હતી. અત્યાર સુધી રાજસત્તાએ પોતાના બધા વિજયે ભગવાનના નામમાં કર્યા હતા. પિતાની બધી લૂટે ભગવાનને ચરણે ધરી હતી. પોતાની બધી કતલ દેવમંદિરમાં સમર્પણ કરી હતી. રાજસત્તાના પશુબળ માંડેલા હત્યાકાંડ ને લૂંટફાટીને ધર્મગુરુએ પવિત્ર ગણુ હતી. ધર્મગુરુઓએ એ સૌ અનાચારને ભગવાનની મરજી તરીકે લેખાવ્યા હતા. અને ધર્મગુરુઓએ જ એ પાશવ પરિસ્થિતિને દૈવી બનાવી હતી. એના બદલામાં ધર્મગુરુઓને, દેવદેવીઓને તથા મંદિરને લૂંટફાટેમાં મેટા હિસ્સા મળ્યા હતા. મનુષ્યથી માંડીને એક એક પ્રાણનાં બલિદાન ભેટ ધરાયાં હતાં. બધી જાતના સુખચેન અને આરામના સાધનો ધર્મની જમાતને બક્ષીસ આપવામાં આવ્યાં હતાં. અને સુંદરમાં સુંદર સ્ત્રીઓના સંધને ધર્મના ઉપભોગ માટે દાન દેવામાં આવ્યા હતા. આથી પાશવી રાજસત્તા સાથે એ પાશવબળની પૂરક અને પ્રેરક એવી ધર્મસત્તા પણ સમાંતર રીતે જોરદાર થતી હતી.
રાજા રામેસીસ ત્રીજાના શાસનમાં એ બન્ને સત્તાઓનાં વિભવબળ અને સંપત્તિ શિખરે પહોંચ્યાં હતા. અને એક બીજાની હરીફ એવી એ બન્ને સત્તાના સ્વાર્થ જુદા પડતા હતા. અને બને સત્તાએ છેવટનો નિકાલ કરવા એક બીજા સાથે મુકાબલે માંડતી હતી. ઉત્પાદનો કરતા કામદાર ગુલામે વધારે ને વધારે ભૂખમરામાં સપડાતા જતા હતા અને વધારે ને વધારે ઉગ્ર બનના જુલ્મ નીચે કચડાતા જતા હતા.
ભગવાન અને રાજા બેના વધી ગયેલા પેટમાં રોકાઈ ગયેલી સંપત્તિને લીધે લોકસમાજ વધારે ને વધારે ભૂખે મરતો હતો.
વખત જતાં એમનના મુખ્ય ધર્મગુરુએ રાજસત્તા હાથ કરી. રાજા રમકડું બન્યો. ધર્મનાં શાસન મંડાયા. ઇજીપ્તના ધર્મસામ્રાજ્યમાં મોટી ઇમારત બંધાવા માંડી. અનેક પ્રકારના વહેમો ફેલાવા માંડ્યા. રાષ્ટ્રજીવન સડી ગયું. ધર્મગુરૂને એકેએક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્ણય દેવી લેખાવા માંડ્યો. આટઆટલા હત્યાકાંડ પછી અને બલિદાનોના ડુંગર પછી નહિ ધરાયેલાં દેવદેવીએ લોકસમાજનો ભોગ લેવા લાગ્યાં. ઈજીપ્તનું લોકજીવન દેવોની ન છીપે તેવી સળગતી તરસ નીચે સૂકાવા લાગ્યું. ઇતિહાસના ક્રમમાં નાલાયક નીવડેલું ઇજીપ્તનું સામ્રાજ્ય વિનાશ તરફ કૂચ કરતું હતું. એની બધી સરહદ ઉપર એને દુશ્મન ઊભા થતા હતા. ભૂમધ્ય મહાસાગર પર એની આબાદીને અનુરૂપ એવા ભૌગલીક સંજોગોને લીધે એને ત્યાં ઊભરાયેલી ધાતુઓ અને ધનના ઢગલાથી એ પશ્ચિમમાં લીબીઆનું સ્વામી બન્યું હતું અને ઉત્તરમાં તથા પૂર્વમાં ફીનીશીઆ, સીરીઆ અને પેલેસ્ટાઈન પર અધિકાર જમાવી શક્યું હતું.
પણ હવે વેપારના પરિબળે દિશા બદલતાં હતાં. વેપારના બીજા માર્ગ પર એસીરીઆ, બેબીલેન અને ઈરાકમાં નવી પ્રજાએ ઊગતી હતી. અને એ પ્રજાઓમાં જોરદાર થવાની ઈચ્છાઓ જાગતી હતી. એ પ્રજાઓ શોધળ કરતી જતી અને સાહસિક બનતી જતી હતી. તથા એ પ્રજાઓનો વેપારી વર્ગ ખાઈબદેલા ઈજીપ્શી અને સાથે વેપાર અને ઉદ્યોગોની હરિફાઈમાં ઊતરતો હતો. ભૂમધ્યના ઉત્તર કિનારા પર સડો લાગુ પડી ચૂક્યો હતો. ઇજીપ્ત એનો વેપાર ગુમાવતું હતું. સોનું ગુમાવતું હતું. એની પાસેથી એની સત્તા અને કળા સરી પડતાં હતાં. એનું અભિમાન પણ કમાતું હતું. એક પછી એક એને હરીફે એની જમીન પર ઊતરી પડતાં હતાં. એને વેરાન અને હેરાન કરતાં હતાં.
ઇ. સ. પૂ. ૯૫૪માં ઈછત પર લીબીઅન લોકે પશ્ચિમની રેકરી પરથી ધસી આવ્યા અને ગુસ્સાથી ઈજીપ્તના લોકેપર તૂટી પડ્યા. ઈ. પૂ. ૭રરમાં યુપીઆના લોકે દક્ષિણમાંથી પઠા, અને પિતાને ગુલામ બનાવવા માટેનું જૂનું વેર લીધું . પૂ. ૬જમાં ઉત્તરમાંથી એસીરીઅન લોકે ઊતરી પડ્યા. અને ઇજીપ્તના ધર્મ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજાઓને ખંડિયા બનાવ્યા. ઇ. સ. પૂર્વે પરપમાં સીરસની સરદારી નીચે ઈરાની લોકેએ સુએઝને ઓળંગી અને ઈજીપ્તની સ્વતંત્રતાનો અંત આણે. ઈ. સ. પૂ. ૩૩૨માં સીકંદર એશિયામાંથી ઈજીપ્ત પર આવ્યા અને ઈજીપ્ત આખાને મેકેડેનને એક કલાકો બનાવ્યા. ઇ. પૂ. ૪૮માં ઈજીપ્તની નવી રાજધાની એલેકઝાંડ્રીઆને જીતવા સીઝર આવ્યો. અને ઇ. પૂ. ૩૦માં ઈજીપ્ત રોમને એક ઇલાકો બની ગયું, અને ઇતિહાસમાંથી અદશ્ય થયું.
લોકજીવન
ખેતીવાડી ઇજીપ્તની જમીનને એકેએક ટુકડો રાજા હતા. અને જમીનપર મહેનત કરનારા રાજાની મહેરબાનીથી જમીનનો ઉપયોગ કરતા જમીનને ખેડનારા ખેડૂતો રાજાને દર વર્ષે ઉત્પાદનને વીસ ટકા જેટલો ભાગ કર તરીકે આપતા. મેટા મેટા અમીરો પાસે જમીનના વિશાળ પ્રદેશ હતા. દરેક ઉમરાવ કે શ્રીમંત પાસે ખૂબ દેલત હતી. અને દરેક જમીનદારે પાસે સેંકડો ગાયો તથા બળદે હતા. જેમ આજે છે તેમ ત્યારે પાંચ હજાર વર્ષ પહેલાં પણ જમીનના ખેડનારાઓની દશા ભારે બૂરી હતી. જેમ આજે છે તેમ તે સમયે પણ જમીનના ગુલામને ખાવા જેટલું માંડ માંડ મળતું હતું. તે સમયની પ્રાથમિક દશાની ખેતીમાં ઉત્પાદનને અધી ભાગ જંતુઓ ખાઈ જતાં, હોટેમસ જેવાં પ્રાણુઓ ઘણો મેટે નાશ કરતાં, લૂંટારાઓ પણ ઓછા નહોતા. એ બધામાંથી પસાર થયા પછી ખેડૂતો પર કર ઉઘરાવવા જમીનદાર અને રાજાના માણસે કૂદી પડતા. જે ખેડૂતે કર ન આપી શકતા તેમને બાંધીને પાણીમાં ડૂબાડી દેવામાં આવતા તથા ખેડૂતોની સ્ત્રીઓ તથા બાળકાને બેડીઓ પહેરાવી લઈ જવામાં આવતાં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
એ ઉપરાંત જ્યારે જ્યારે રાજાને જરૂર પડતી ત્યારે ખેડૂતેને નહેરે દવા માટે રસ્તાઓ બાંધવા માટે તથા રાજાના બાગે બનાવવા માટે અથવા તે પિરામીડે પર પત્થરો ચડાવવા માટે તથા દેવળો તથા રાજમહાલયના બાંધકામમાં મજૂરી માટે બળજબરીથી ઘસડી જવામાં આવતા. આ ખેડૂતોમાં ઘણુંખરા લડાઈમાં જીતાયેલા ગુલામ હતા. એ ગુલામે જેમ જેમ આવા જોરજુલમથી મરી જતા હતા તેમ તેમ નવા ગુલામે આવતા હતા. ઘણીવાર નવા ગુલામે પકડી લાવવા માટે બીજા દેશોમાં લશ્કર મોકલવામાં આવતાં હતાં. તથા પુષ્કળ સંખ્યામાં સ્ત્રી પુરુષો અને બાળકે પકડી લાવવામાં આવતાં. પછી ગુલામોના બજારે મંડાતા અને ગુલામેના બળ અને રૂપ પ્રમાણે તેમના શરીરેની હરાજી બોલાતી. આજે પણ ગુલામોના બજારમાં ઊભેલા પીઠપર બંધાયેલા હાથવાળા તથા કંઠમાં લાકડાની બેડીવાળા ગુલામોના ચિત્ર ઈજીપ્શીયન સંસ્કૃતિએ પત્થર પર કતરી રાખેલાં જડે છે.
ઉદ્યોગ એ પ્રમાણે ખેડૂત બનેલા ગુલામોની જાતમહેનતથી માલિકલોક પાસે ધનના ભંડાર વધવા લાગ્યા. તે વધારાના માલમાંથી માલિકલેકે ખેતી સિવાય બીજા ઉદ્યોગોના મજૂરને પણ પછી શકે તેમ હતા. પણ ઉદ્યોગોમાં ખનીજ પદાર્થોની જરૂર પડતી હતી, ઈજીપ્તની ભૂમિ પાસે એવા કોઈ પદાર્થ હતા નહિ. એટલે ઈજીપ્ત અરેબીયા અને નુબીયા પર લશ્કરે દેડાવ્યાં. અરેબીઆ અને નબીઆની ખનીજ દોલતપર રાજાની માલિકી બેલાઈ ગઈ અને સૈકાઓ સુધી બધા ખાણના ઉદ્યોગ પર સરકારી ઇજારો દાખલ થયો. તાંબું બહુ મોટા પ્રમાણમાં નહોતું. નુબીઆના પૂર્વ કિનારા પર સોનાની ખાણ જડી આવી. એ ખાણોને ખોદનારા ખાણીઆએ દવાના હથિયારો અને દિવા સાથે પૃથ્વીના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
અંધારા પેટમાં પેસતા હતા. એ ખાણીઆએનાં બાળકા વજન~ દાર ધાતુઓને જમીનમાંથી ઊંચકી લાવતાં હતાં. એ ખાણીઆએના ડેસાડેસી ખાણમાંથી નીકળેલી ધાતુઓને ધોઈને ચેાખી કરતાં. ઇજીપ્તની શ્રીમંતશાહીને તેમના નફા માટે વેડ કરનારી મનુષ્યની જાતમહેનત ખૂબ સાંઘી મળતી. જીપ્તના રાજાએ પાસે કેદી તરીકે મૂંઝવતા ઘણા માણસેા હતા. એ ઉપરાંત એમની પાસે લડાઈના અનેક કેદીએ હતા. એવા યુદ્ધના કેદીએ પેાતાના કુટુંબ સાથે પકડાતા હતા. એ કદી એને તેમની સ્ત્રીએ તથા બાળા સાથે સેાનાની ખાણેામાં મજૂરી કરવા મેાકલવામાં આવતા. આવા ગુલામ અનેલા કામદારા પેાતાના શરીરની સંભાળ લઈ શકતા નહિ. એમના શરીરને ઢાંકવા એકે વસ્ત્ર અપાતું નહિ. એવા કામદારની બિમારી કે શરીરની નાળાઈ કે સ્ત્રીઓની નાજુકતા ધ્યાનમાં લેવાતાં નહિ. પણ સૌને એક સાથે આઠે પહેાર સુસવતી ચાબુકે! નીચે કામમાં જોડવામાં આવતાં. એવા કામદારે!માંથી સેકડે કામ કરતાં મરી જતાં હતાં. ઈજીપ્ત તાંબા સાથે ટીનને ભેળવી કાંસુ' બનાવતાં શીખતું હતું. એ ધાતુના યુદ્ધમાં વપરાતાં હથિયારો તથા ઉદ્યોગનાં સાધને બનતાં હતાં. ઇજીપ્તના કામદારા ઈંટા બનાવતા હતા. માટીના વાસણાને ચળકતાં કરતા હતા. કાચ બનાવતા હતા તથા જુદા જુદા રંગાનું કામ કરતા હતા. એ લોકો લાકડાનું કાતરકામ સારૂં કરી જાણતા હતા. વહાણે, ગાડીએ, ખુરશીઓ તથા પલંગે તથા સૂવાનું મન થઈ જાય એવી મડાપેટીએ બનાવતા હતા. પ્રાણીઓનાં ચામડનાં વસ્ત્રો, ઢાલે!, એઠકા વગેરે બનાવતાં હતાં. ઘણી જાતનાં ચપ્પુએ બનાવતા હતા તથા દેરડાં, સાદડીએ અને કાગળ પણ બનાવતાં હતાં. તથા ધાતુને જુદા જુદા ઢાળ ચઢાવતા હતા. અને સુંદર વેરનીશ કરતા હતા. એ ઉપરાંત એ લેાકેા કલાના નમૂના જેવા તથા વણાટ ઇતિહાસમાં અજોડ એવા બારીક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
તંતુએ વણતા હતા. ચાર હજાર વર્ષો પહેલાંના એવા નમૂના અને ઝીણા વણાટના તંતુએ આજે પણ સૂક્ષ્મ કાચથી જોવા પડે છે. અને આજનાં યંત્રાને વણાટ એ હજારે વર્ષોં પરને! વણાટ સાથે સરખાવતાં ઊતરતી જાતના માલમ પડે છે.
વધતા જતા ઉદ્યોગ સાથે ઇજીપ્તના સ્વતંત્ર લેાકેા પણ કારીગર અનતા જતા હતા. વિકાસ પામતા ઉદ્યોગ સાથે દરેક વેપાર તથા ધે! આજે હિંદમાં છે તેવા વર્ણો જમાવતા હતા અને એક વર્ણમાં જન્મેલાં બાળકા પેાતાના બાપદાદાના ધંધા ચાલુ રાખતા હતા. વેપાર ઉદ્યોગોને વિકાસયુદ્ધમાંથી આવતા ગુલામેાની મહેનતથી આગળ વધતા જતા હતા. રાજા રામેસીસ ત્રીજાએ એટલા બધા ગુલામે! પકડી આપ્યા હતા કે એણે એક લાખ તથા તેર હજાર ગુલામે 'દરેાને ભેટ કર્યાં હતા. એવા ગુલામ કામદારામાંથી કામના ખેાજા નીચે મરણ પામવા ઉપરાંત ધણા ગુલામેાને દેવના બલિદાન તરીકે વધેરી દેવામાં આવતા હતા.
ઇજીપ્તની સમૃદ્ધિ વધારનાર કામદારા પર સતત ચાલતા આવા ધાતકી તથા ભયંકર વર્તાવ સામે કાઈ કાઈ વાર ઇજીપ્તના કામદાર પાકાર ચલાવતા તથા હડતાલ પર પણ જતા, એવા ઉલ્લેખ ઇજીપ્તના ઇતિહાસમાંથી જડી આવે છે. એક વખતે તે ઇજીપ્તના ભૂખે મરતા કામદારોએ ઉદ્યોગેાના એક મેટા સ્થળપર ચડાઈ કરી હતી. “અમે ભૂખ અને તરસના માર્યાં અહીં દોડી આવ્યા છીએ. અમને કપડાં આપે. અમને તેલ આપે અને અમને ખારાક આપે,” એવા પેકારે એ કામદારેએ કર્યાં હતા. ગ્રીક ઇતિહાસકારોને એવા ઉલ્લેખ છે કે એ ગુલામ કામદારાએ જુલ્મે નહિ સહુન થવાથી બળવેા જગાવ્યા હતા. એક મોટા ઇલાકા જીતી લીધા હતા. અને તે ઈલાકા પર લાંબા વખત સુધી પેાતાને અમલ જારી રાખ્યા હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
ઈજીપ્તમાં યંત્ર ઘણાં ઓછાં હતાં કારણકે મનુષ્યની જાતમહેનત ધણી હતી. સેંકડે! ફૂટ લાંબા લાંબા મેટા વહાણા નાલ નદી પુરી અને રાતા સમુદ્રપર કરતાં હતાં, તથા ભૂમધ્યપર હંકારી જતાં હતાં અને ઇજીપ્તા વહેપાર ધમધેાકાર ચલાવે જતા હતા. એ વહાણના હંકારનાર હજારે ગુલામેાના હાથ મરણ પામીને મરી જાય ત્યાં સુધી હલેસાં માર્યાં કરતા. શરૂઆતમાં જમીન પર માલ લઈ જવા લાવવા માણસને ઉપયેગકરવામાં આવતા. પછીથી જમીનપર વેપાર ખેડવા માટે ધેાડા અને ગધેડાને ઉપયેગ કરવામાં આવતા. ઊંટ ઘણાં મેાડાં આવ્યાં. ગરીબ લેાકેા બધી મુસાફરી પગે ચાલીને કરતા. માલિક લેાકેા ગુલામે પાસે રિક્ષાએ કે પાલખીએ ખેંચાવતા હતા.
વેપારઉદ્યોગને ખૂબ જરૂરી એવું પેસ્ટખાતું ઇજીપ્તમાં સારી રીતે વિકાસ પામ્યું હતું. મેટા રસ્તાઓ ધણા એછા હતા અને ભયાનક હતા. ઇજીપ્તના બારામાં દૂરદૂરથી વેપારીએ આવતા હતા અને નાઈલના બદરામાં માલથી ભરેલાં મેટાં મેટાં વહાણા લંગરાતાં હતાં.
સરકાર
રાજાએ અને તેના ઉમરાવે તથા મેટામેટા વેપારીએ કાયદા ઘડતા હતા. બધા રાજવહીવટા માટે ખૂબ મેટી સંખ્યામાં કારકુને કામકાજ કરતા હતા. તેએ વસ્તીગણત્રી કરતા તથા કરવેરા તપાસતા હતા. દીવાની અને ફેાજદારી કાયદાએ ખૂબ વિકાસ પામી રહ્યા હતા. અંગત મિલકતના રક્ષણ માટેના જુદા જુદા કાયદાએ ધડાયા હતા. અદાલતમાં સૌને સમાન ગણવામાં આવતા. ન્યાયાધિશે બધા કેસ લખાયો ચલાવતા હતા. ખેાટાં ખત કરનારને મરણની શિક્ષા થતી હતી. ગુનેગારેને મનાવવા માટે જુદી જુદી યાતનાઓ યેાજવામાં આવી હતી. કટકા મારવાની શિક્ષા સામાન્ય હતી. ઘણીવાર એક કે બીજાં અંગ કાપી નાખવામાં આવતું. મેટા ગુનેગારેને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાણમાં મજૂરી કરી મરી જવા મોકલવામાં આવતા તથા ફાંસીએ લટકાવાતા અગર જીવતા સળગાવી મૂકવામાં આવતા.
ઈજીપ્તની સૌથી ભયંકર શિક્ષા જીવતા શરીરને ધીમે ધીમે કાચી તેમાં મસાલે ભરવાની હતી. ઈજીપ્તના બધા કાયદાઓને નિશાળામાં શીખવવામાં આવતા તથા એ કાયદાઓની પવિત્રતા જાળવી રાખવા ધર્મનાં ફરમાન નીકળતાં. સૌથી વડી અદાલત રાજા પિતે હતો. પીરે નામના મેટા રંગમંડપમાંથી રાજા ન્યાય કરતો. રાજાના વ્યક્તિત્વને દૈવી લેખવામાં આવતું હતું. રાજસેવામાં મેટા મોટા અંગરક્ષકે અને સેનાપતિઓ હાજર રહેતા.
નીતિ રાજા પિતાની બેન કે દીકરી સાથે પણ લગ્ન કરી શકતો. ઈજીપમાં ભાઈ અને બેન એ શબ્દો ગુજરાતીમાં વપરાતા પ્રિય અને પ્રિયતમા એવા શબ્દોને મળતા આવે છે. રાજા પિતાની બેનેને પરણતો તે ઉપરાંત એના અંતઃપુરમાં સેંકડે ગુલામ સ્ત્રીઓ રાખવામાં આવતી. તથા રાજાના ઉમરાવો પિતાની દીકરીએ રાજાને ભેટ તરીકે મેકલતા. આ બધા ઉપરાંત બીજા મુલકમાંથી પણ ઘણું સ્ત્રીએ રાજાને નજરાણામાં મેકલવામાં આવતી.
સામાન્ય લોકોમાં સામાન્ય રીતે એક સ્ત્રી પરણવામાં આવતી. પોતાને બેવફા જણાતી કોઈ પણ સ્ત્રીને કોઈ પણ જાતને બદલો આપ્યા સિવાય પુરુષ કાઢી મૂકી શકતો. પણ તેજ રીતે પુરુષની સ્ત્રી તરફની વફાદારી સપ્ત રાખવામાં આવતી. સ્ત્રીઓને કાયદાના બધા હક્કો હતા. સ્ત્રીઓ પોતાના મિત્રોને છૂટથી મળી શકતી હતી. અને જાહેર રીતે ખાણમાં જઈ શકતી હતી. સ્ત્રીઓ વેપારઉદ્યોગમાં પણ છૂટથી ભળી શકતી હતી. સ્ત્રીઓની આવી સ્વતંત્રતા જોઈને તે સમયે ઈજીપ્તમાં ગ્રીક વેપારીઓ આશ્ચર્યચકિત થઈ જતા હતા. સ્ત્રી પોતાની મિલકત રાખી શકતી હતી અને પોતાની ઈચ્છા મુજબ વારસો આપી શકતી હતી. ઘરમાં પુરુષ સાથે સ્ત્રી પણ બધી રીતે હકક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાર હતી, એટલું જ નહીં પણ બધી મિલકત સ્ત્રીના નામ પર ચાલતી હતી. આના મૂળમાં એક એ વસ્તુ પણ છે કે તે પોતાની બહેન સાથે પરણતા હતા, અને તે રીતે સ્ત્રી પુરુષના મિલકત અને બીજા સંબંધમાં સમાનતા સચવાઈ રહેતી. ઈજીપ્તની સ્ત્રીઓનું એકેએક બાળક કાયદેસર મનાતું હતું. અર્થાત સરકાર બાળહત્યા કરનાર કોઈ પણ સ્ત્રી પાસે મરેલા બાળકને ત્રણ દિવસ અને ત્રણ રાત હાથમાં ઊંચકાવી રાખવાની શિક્ષા કરતી. ભાઈઓ અને બહેને એક સાથે પરણુ શક્તાં હોવાથી અને બાળકોનું રક્ષણ સારું થતું હોવાથી ઈજીપ્તના કુટુંબો વિશાળ બનતાં હતાં તથા ઝૂંપડીઓ તથા મહેલમાં બાળકો ઊભરાતાં જતાં હતાં. શ્રીમંત લોકોને એટલાં બધાં બાળક થતાં હતાં કે ઘણીવાર એ લોકે બાળકોની ગણત્રી પણ રાખી શકતા. નહતા. એ રીતે નીતિની દષ્ટિએ ઈજીપ્તની સંસ્કૃતિ તદ્દન જુદી હતી અને ઇજીપ્તના નીતિના વહેમ પણ આજે આપણે ત્યાં છે તે કરતાં તદ્દન જુદી રીતના હતા.
ધમ
આખો ઇજીપ્તનો ઈતિહાસ એના ધર્મને ઇતિહાસ છે. ઈજીપ્તના લેકજીવનના વિકાસના એકેએક ક્ષેત્રમાં ધર્મનું સ્વરૂપ ચમું જોઈ શકાય છે. ઇજીપ્તનાં સરકાર, સાહીત્ય ને કલા તથા જીવનની એકે એક રીત ભાત ધાર્મિક રંગથી રંગાયેલી છે. ઇપ્તના માનવજીવનનો અભ્યાસ કરવા માટે એમના દેવદેવીનાં જીવનને પણ આપણે અભ્યાસ કરે પડે છે.
શરૂઆતમાં આકાશ અને નાઈલ બેજ હતાં, એમ ઇજીપ્તને ધર્મ બેલે છે. આકાશની વચમાં એક મોટી ગાય ઊભી હતી કે જે હેર દેવી હતી. એના પગ નીચે પૃથ્વી હતી અને એના પેટ પર દશ હજાર તારાઓ ઊગ્યા હતા. આકાશ પણ શિબુ–નામને એક ભગવાન હતે. પૃથ્વી નીલ નામની એક દેવી હતી. એ દેવદેવીના સંયોગથી બધા પ્રાણીઓ અને પદાર્થ ઉત્પન્ન થયા છે. સૌથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૂને દેવ ચંદ્ર છે અને સૌથી મોટા સૂરજ છે. સૂરજનું નામ રા હતું. આ ઉપરાંત ઇજીપ્તને ધર્મ જીવનને એકે એક સ્વરૂપને. પૂજતા હતા અને પવિત્ર માનતો હતો. ઘણી વનસ્પતીઓ ઈજીપ્તના લોકોને મન ખૂબ પવિત્ર હતી. અને કેટલા પ્રાણીઓ એમના દેવ હતા. ઇજીપ્તની એક નોમ એક પ્રાણીને ભજતી તો બીજી બીજાને ભજતી. એવા પૂજાને પાત્ર ઠરેલા પ્રાણીઓ આખલે, મગર, બાજ, ગાય, હંસ, ઘેટું, બકરું, બિલાડી, કુતરું, મરઘ, શિયાળ, સાપ, વિગેરે હતાં. એ પ્રાણીઓ દેવળમાં ટથી ફરી શક્તાં હતાં. જેમ જેમ ઈજીપ્તના લોકોનો આર્થિક વિકાસ થતો ગયે, જેમ જેમ એનાં જીવનના સાધને વધતાં ગયાં, તેમ તેમ એના દેવદેવીઓ પણ બદલાતાં ગયાં. ઈજીપ્તના દેવદેવીઓ હવે પ્રાણીઓ મટી અર્ધા મનુષ્ય બન્યા હતાં. એ દેવદેવીઓનું અધું શરીર પ્રાણુઓનું બનેલું હતું. ઘણીવાર એવા અર્ધા પશુ અને અર્ધા મનુષ્ય દેવને સ્ત્રી સંયોગ માટે સ્ત્રીઓના બલિદાન દેવામાં આવતાં. ધીમે ધીમે આગળ વધતા ઇજીપ્તમાં દેવોના પશુસ્વરૂપે અદશ્ય થતાં ગયાં અને દેવદેવીઓએ મનુષ્યના શરીર ધારણ કરવા માંડ્યાં. જેમ દરેક ધર્મની શરૂઆતમાં હોય છે તેમ ઇજીપ્તના ધર્મમાં પણ લિંગ પૂજા જાતીય પૂજા હતી. ઈજીપ્તના. લેકે પ્રજોત્પાદનશક્તિને પૂજતા હતા. એ પૂજાના પ્રતીક જેવાં આખલો અને બકરો હતાં. એ બન્ને પશુઓ એસીરીસ એટલે. સૂર્ય દેવતાના સ્વરૂપ હતા. એ સીરીસ દેવતાના એ સ્વરૂપનાં લિંગના સરઘસો નીકળતાં તથા ખાસ કરીને ઇજીપ્શીઅન સ્ત્રીઓ તેની પૂજા કરતી.
છેવટે દેવદેવીઓ મનુષ્ય બન્યા. અથવા તે મનુષ્યએ. પિતાના આકારમાં પોતાના દેવદેવીઓનું સર્જન કર્યું. ઇજીપ્તના દેવદેવીઓ મનુષ્યના આકારમાં ખડાં થયાં. એ દેવદેવીઓની આકૃતિએ મનુષ્યના માંસલ દેહ જેવી બનાવવામાં આવી. આ દેવદેવીઓ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભૂખ્યા થતાં હતાં, ને ખાતાં હતાં. તરસ્યા થતાં હતાં ને પાણું પીતાં હતાં. પ્રેમ કરતાં ને સંબંધ કરતાં હતાં. ધિક્કારતાં હતાં ને એક બીજાને મારી નાંખતાં હતાં. ઘરડા થતાં હતાં ને મરી જતાં હતાં. નાઈલમાં પાણી આવે ત્યારે સૌથી મટે દેવ એસીરીસ જનમત હતો. અને નાઈલનાં પાણું એાસરી જાય ત્યારે એના મરણને ઉત્સવ ઊજવાતે હતો.
બધાં દેવદેવીઓમાં સૌથી મોટી માતા ઇસીસ હતી. સૌથી મેટા ભગવાન એસીરીસની એ વફાદાર બહેન અને સ્ત્રી હતી. એણે પ્રેમ દ્વારા મરણને જીત્યું હતું. નાઈલ નદીના પ્રદેશને એસીરીસ અડકતો અને એ પ્રદેશ એના સ્પર્શમાત્રથી ગર્ભ ધારણ કરતો. તે ગૂઢ એવી ઉત્પાદન શક્તિની પ્રતીક હતી. જેવી હિન્દમાં કાલીમાતા છે. એશિયામાં ઇશતર અને સીબેરી છે. ગ્રીસમાં ડીમીટર છે અને સીરીસ છે. તેવી એ ઈજીપ્તની ઈસીસ હતી.
આ સીરીસ અને ઇસીસનું જોડકું ઇજીપ્તના દેવદેવીઓમાં સર્વોપરી હતું. એસીરીસના માથાપર બાજ પક્ષી હતું. એના કપાળમાંથી સાપ નીકળતો હતો. રાજા પણ એવો દેવ ગણતા હતા.
ધર્મના આવા પ્રચંડ કમઠાણમાં ઇજીપ્તના ધર્મગુરુઓ રાજ્યના સ્તંભ બન્યા હતા અને લોકોના સામાજિક જીવનના ચેકીદાર બન્યા હતા. ધર્મગુરુઓનું પદ વારસાગત બન્યું હતું. અને રાજકુટુંબ જેવું ખૂબ વિસ્તાર પામ્યું હતું. દેવોને અપાતા બલિદાનના ઢગલા ધર્મગુએ આરોગતા હતા તથા દે માટે તૈયાર થયેલા મોટા વિશાળ મંદિરમાં રહેતા હતા. દેવળને અંગે રાખવામાં આવતી મટી જમીનના મોટા પ્રદેશો પર ગુલામે પાસે ખેતી કરાવતા હતા. નિશાળે ચલાવતા હતા અને દવાઓ કરતા હતા તથા જાદુથી તથા ચમત્કારોથી લોકોને ડરાવતા હતા.
આ ધર્મને એક મોટા અને ગૂઢ મિનારા જેવો પિરામીડ ઊભા હતે. ઈજીપ્તની દોલત, શક્તિ અને કૌશલ્યને એ ખ્યાલ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપતે હતો. છ માઈલ સુધી પથરાઓને પાથરવા અને કેટલાએ ટન સુધીના પથરાને પાંચસો ફીટ સુધી ઊંચે લઈ જવા તથા એ બધી વેઠ કરતા લાખો ગુલામેને ખોરાક આપી વીસ વર્ષ સુધી કામ કરાવવું એ બધી ઈજીપ્તની વિશાળતાના પૂલ
ખ્યાલો આપતી પ્રચંડ પણ વાસ્તવ વાતો છે. એ બાંધકામ પાછળ ધર્મના અમરપણાની (Immorality) ભાવનાનો ખ્યાલ આવે છે. મરી ગયેલા શરીરને એ રીતે પિરામીડમાં સંભાળી રાખવામાં આવતાં..
ઈજીપ્તનો ધર્મ માનતો હતો કે મનુષ્યના શરીરમાં એને આત્મા હોય છે, એ કા અથવા આત્મા મરતો નથી. અને મરણ પછી એક ઝાડપરથી બીજા ઝાડપર ઊડી શકે છે. જે મરી ગયેલા શરીરને જાળવી રાખવામાં આવે તો આત્મા એમાં વસી શકે છે અને એસીરીસ ભગવાનની દયાથી, મરેલા મનુષ્યના પાપ ધોવાઈ ગયા પછી મરી ગયેલું મનુષ્ય સ્વર્ગના બગીચામાં જઈ શકે છે. એવા ખ્યાલથી ઈજીપ્તના મૃતશરીરને ધર્મગુરુઓ ધાર્મિક ક્રિયાથી પિરામીડમાં મૂકાવતા હતા અને શરીર સાથે ખાવાના ખોરાકના ઢગલા, પીણું તથા નેકરે પણ મૂકવામાં આવતાં, એ ઉપરાંત દેવને પ્રિય એવા જંત્રો મૂકવામાં આવતાં. મરેલાં માછલાં, ગીધ, સાપ પણ મૂકવામાં આવતા. ધર્મગુરુઓએ લખેલી જુદી જુદી જાતની પ્રાર્થનાનાં પુસ્તકે મૂકવામાં આવતાં.
- વિજ્ઞાન ઈજીપ્તના ઘણાખરા વિદ્વાનો ધર્મગુરુઓ હતા. કારણ કે એ લેકેને જ મંદિરના આરામગાહમાં અને જીવનનાં સાધનોની પુષ્કળતામાં વિચાર કરવાને મળતું હતું. ઈજીપ્તના ઈતિહાસમાં ગણિતશાસ્ત્ર ખૂબ વિકાસ પામેલું જણાય છે. પિરામીડના ચોક્કસ માપ અને આકારો ગણિતવિદ્યાને વિકાસ સૂચવે છે. ઈજીપ્તના ગણિતના આંકડા જુદી જાતના હતા. એકડા માટે એક ચિનહ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
હતું, બગડા માટે બે ચિન્હ હતાં અને નવડા માટે નવ ટપકાં હતાં. એ રીતે સંખ્યા સાથે ટપકાંની સંખ્યા વધતી જતી હતી. દશકની સંખ્યા ટપકાંથી જુદી જાતની હતી. દશલાખની સંખ્યાનું ચિન્હ હાથ વડે માથું ફૂટતા માણસ જેવું હતું. નવસ -નવાણું લખવા માટે એ લેકે સતાવીસ જાતના ચિન્હ કરતા હતા.
એ લેકે પાસે અપૂર્ણ ક હતા પણ અંશમાં હંમેશાં એક જ રાખતા હતા જેથી ત્રણ ચતુર્થાંશ લખવા માટે તેમને પ્રેમ લખવું પડતું. ઇજીપ્તનું ભૂમિતી શાસ્ત્ર ચેરસનાં વર્તુળાનાં અને ઘનનાં માપ કાઢતું હતું. | પાઈને ચિહની કિંમત એ લોકોએ ૩.૧૬ આંકી હતી. આજે આપણે ચાર હજાર વર્ષોમાં ૩.૧૬ થી ૩-૧૪૧૬ વધ્યા છીએ. ઈજીપ્તના પદાર્થ વિજ્ઞાન, રસાયણ વિજ્ઞાન તથા ખગોળશાસ્ત્ર વિષે આપણે ઘણું જાણીએ છીએ. પૃથ્વીને ઈજીપ્તના લેકે એક અષ્ટકોણીઆ પેટી જેવી ધારતા અને પર્વતેના ટેકા પર આકાશ ઊભું છે એમ માનતા હતા. ગ્રહણની નેંધ એ લોકો રાખતા ન હતા. સૂરજ ક્યારે ઊગશે અને નાઈલ નદીને પાણી ક્યારે ચઢશે એટલાં માપ એ લોકોની પાસે ચોક્કસ હતાં. આ બધા વિજ્ઞાનને ધર્મગુરુઓ ગૂઢગ વિદ્યાઓ માનતા હતા. એવું જ્ઞાન સામાન્ય લેકેને આપવામાં પાપ માનતા હતા. શરીરવિજ્ઞાનનું જ્ઞાન ઈજીપ્તને મરેલાં શરીરમાં મશાલો પૂરવાથી થયું હતું. તે લોકો એમ ધારતા હતા કે જેમાં લોહી ફરે છે તે ધોરી નસમાં હવા પાણી અને બીજા પ્રવાહી પદાર્થો ફરતા હતા. હૃદય અને આંતરડાંમાં મગજ હતું. હાડકાં વિષે એ લેકીને ચક્કસ જ્ઞાન હતું. ઇજીપ્તમાં શરીર વિજ્ઞાન સાથે વૈદકીય જ્ઞાન પણ સારું હતું. એ શાસ્ત્રની શરૂઆત જાદુમાંથી થઈ હતી. દવાની ટીકડીઓ કરતાં ગળામાં પહેરવાનાં માદળિયાં વધારે પ્રચલિત હતાં. શરદી મટાડવા માટે મંત્ર બોલવામાં આવતાં હતાં. તેમ છતાં પણ ઈ. સ. ૫, ૧૬૦૦ વર્ષ પહેલાં ઇજીપ્તમાં વાઢકાપનું વિજ્ઞાન વિકાસ પામ્યું હતું.
મગજ
ની સાથે ઉદય સતાની ટીકડીએ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
ચિકિત્સા અને નિદાન પછી વાઢકાપ કરવામાં આવતી હતી. ઇજીપ્તના પિરામીડામાં પૂરી રાખવામાં આવેલા મૃત શરીરેશના અભ્યાસ પરથી જણાય છે કે ઇજીપ્તના લેાકાને કરેડના ક્ષયને!, પથરીને, બીઆને, પક્ષાધાતને, એનેમીયા, ગાઉટ તથા એપેન્ડીસાઈટીસનેા અને એવા બીજા આજે થાય છે તેવા રાગે થતા હતા. ઇજીપ્તના લેાકાને સીઝીલીસ અને કેન્સર જેવા જાતીય રોગ થતા હાય એમ દેખાતું નથી. કદાચ એનું કારણ સ્ત્રી પુરુષની જાતીય સ્વતંત્રતાને લીધે હાય.
કલા
ખાતા હતા.
ઇજીપ્તની શિલ્પકળા પ્રાચીન કળાઓમાં સૌથી વધારે ઉત્તમ છે. કમરાને અને રાતે શણગારવાથી એની શરૂઆત થાય છે. ઘણાંખરાં ઘરે માટીનાં હતાં અને છાપરાં લાકડાનાં હતાં. ધરે!ની આસપાસ ભાગબગીચા હત!. શહેરમાં ગરીમેક માટે રહેવાના ઘર હતા. નહિ પણ જાહેર અગમગીચાઓ હતા. લેકે! ખુરશીઓને બદલે રગ અને સાદડીએના ઉપયાગ કરતા હતા. જાાપાનીસ લેાકાની પેઠે ઇજીપ્તના લેકે છ ફીટ ઊંચા ટેબલ પર ખાવાનું વખત જતાં ગાદીવાળી ખુરશી પર બેઠેલા શ્રીમાને એક પછી એક કાળિયા લઇને ગુલામેા ખવરાવતા હતા. ધર્મીગુરુઓ, રાજાએ! અને અમીર ઉમરાવાના ધરે પત્થરના અનેલાં હતાં. પિરામીડના આંધકામમાં ઐકયની ઊણપ તથા વિશાળતાનું જોર માલમ પડે છે અને તેપણ એ આંધકામમાં ભવ્યતા, ઉદાત્તતા, જાહેાજલાલી તથા સત્તાના ખ્યાલ નજરે પડે છે. શિલ્પના અદ્ભુત આકષણા જેવા પત્થરપરના શણગાર પણ અજોડ હતા. દુનિયાના ઇતિહાસમાં ઇજીપ્તના શિલ્પીએ સૌથી વધારે મહાન છે. એ શિલ્પીએએ મનુષ્ય ને પશુના આકારવાળાં દેવદેવીઓનાં અમર સ્વરૂપે પત્થરમાં સરજ્યાં છે. રાજાએના પ્રભાવશાળી ચિત્રા પત્થરમાં ચીતર્યો છે. ચિત્રામાં તરી આવતી સત્તા તે ભવ્યતા આજે પણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
આછાં થયાં નથી. આજે સ્થિર ઊભેલાં અને જડ જેવાં જણાતા એ ચિત્રામાં ઊતારવામાં આવેલું હાસ્ય અને મનના જુદા જુદા ભાવે પાંચ હજાર વર્ષે પણ જેવાં તે તેવાં મેાબૂદ છે. પણ ધીમે ધીમે કળાની અંદર ધર્મની વિરૂપતા પેસતી ગઈ લાગે છે. હંમેશા આગળ વધવાને બદલે ને વહેતી રહેવાને બદલે કળા રૂઢિગ્રસ્ત અને ગૂંગળાતી બની ગઈ હતી. તે છતાં પણ ઈજીપ્તનું શિલ્પ અને કળા જીિપ્તની કળાના મુખ્ય અંગે છે. દુનિયાના ઇતિહાસમાં કાઈ પણુ પ્રજાએ પેાતાની દિવાલે! ઉપર આટલી સરસ રીતે પેાતાને ઇતિહાસ ચીતર્યાં નથી. શરૂઆતમાં કંટાળા ઉપજાવે એવા સામ્યથી થતા માપ અને ‘પરસ્પેકટીવ’ની ગેરહાજરીથી આપણા કળાકારને કદાચ આધાત થાય અને આપણા ચિત્રકારાને ઇજીપ્તના ચિત્રાની ખૂબ માટી આંખે, ખૂબ આગળ આવેલા ચહેરાએ તથા સ્તન જોઈ ને અને નાક, હડપચી તથા પગ ખૂબ સકાચ પામતા જોઈને કંટાળા ઊપજે પણ એ તા ઇજીપ્તની શરૂઆતની કળા હતી. આગળ જતાં ઋજીપ્તની ચિત્રકળાને વિકાસ આપણે જોઈ શકીએ છીએ. આપણે મહાસાગરના એસરતા પાણીમાં કૂચ કરતા વહાણા દેખીએ છીએ. વહાણાને ચલાવતા ગુલામે। દેખીએ છીએ. ચળકી રહેલા રાજાઓ અને લેકાથી આવકાર પામેલા વહાણાને બંદર પર લંગરતા દેખીએ છીએ. અને વેઠ કરતાં ગુલામેને નમી ગયેલી ક્રડા પર ખેાજો લઈ માલ ઊતારતા જોઈ એ છીએ. એ રીતે ઇજીપ્તે પેાતાના ધર્મના અને રાજાઓને ઇતિહાસ પણ પત્થર પર લખી રાખ્યું છે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૪
બેબીલેનિયા સંસ્કૃતિના વહેણને ક્રમ એ કલહમય છે. એ કલહ જીવનનો મૃત્યુ સાથે કલહ છે. એ કલહ જીવનને જૂના સ્વરૂપને ફેકી દઈ નવા સ્વરૂપને ધારણ કરી જીવનને ટકાવી રાખે છે. તેવો સંસ્કૃતિને કલહમય પ્રવાહ સુમેરિયાથી ઈજીપ્ત પહોંચ્યા. ઈજીપ્તથી બેબીલોન અને બેબીલોનથી જુડીઆ અને નીનીવેહ પહોંચે. અને ત્યાંથી પસપોલીસ, સાડશ અને મિલેટસમાં થઈ રામને કિનારે ઊતર્યો.
આજે બેબીલોનના ખંડેરો પર નજર નાખી કોઈ પણ ભાગ્યેજ એમ કહી શકે કે એ સળગતા વેરાન પ્રદેશ ઉપર યુફ્રેટીસના કિનારા પર એક વખતે સત્તાવાન અને શ્રીમંત એવું સંસ્કૃતિનું પાટનગર વસતું હતું કે જેણે ખગોળશાસ્ત્રને જન્માવ્યું હતું. વૈદકશાસ્ત્રને વિકસાવ્યું હતું અને ભાષાનું શાસ્ત્ર સ્થાપી મોટા મેટા કાયદાઓની હારમાળા ઘડી કહાડી હતી તથા ગ્રીક લોકોને ગણિત, પદાર્થવિજ્ઞાન અને તત્વચિંતન શીખવ્યાં હતાં. યહુદીઓને દંતકથા ભણાવી હતી. અને આબેને વિજ્ઞાન અને શિલ્પકળાથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગાડયા હતા. જેમ ઈજીપ્તમાં નાઈલ હતી તેમ બેબીનમાં ટીગ્રીસ અને યુટીસનાં પાણું હજારે માઈલ સુધી જમીનને ફળદ્રુપ બનાવતાં હતાં અને વહેપારને વિકસાવતાં હતાં.
ઇતિહાસની દ્રષ્ટિએ બેલીનિયા એ અકાડીઅન અને સુમેરિયન લેકેને સંગમ હતો. એમના સંબંધથી બેબીલોની આના
કે જમ્યા. એ બેમાંથી અકાડીઅન લેકે આગળ આવ્યા અને લોઅર મેસેપિટેમિયાનું પાટનગર બેબીલોન બન્યું.
ઇતિહાસની શરૂઆતમાં હેમુરાબીનું ઈ. પૂ. ર૧૨૩નું ચિત્ર નજરે ચઢે છે. એણે તેંતાલીસ વર્ષ રાજ્ય કર્યું. એ એક વિજેતા હતા અને કાયદા ઘડનાર હતું. એના ઈતિહાસના ઉલ્લેખ એને એક બુદ્ધિમાન અને સળગતા જુવાન તરીકે ચિત્ર છે. રણભૂમિમાં એ વંટોળિયો બનતે હતે. અને એની સત્તા નીચે સૌને ચગદી નાંખતો હતો. એના દુશ્મનોના અંગ ચીરી નાંખતે હતો. દૂર દૂર એવા પર્વતો પર કૂચ કરતો હતો અને એણે આપેલા વચનનું બરાબર પાલન કરતો હતો.
બીજી વાત એણે રચેલા કાયદાઓની છે. એ કાયદા ૧૯૦૨ માં સુસા આગળ ખોદી કાઢવામાં આવ્યા હતા. મોસેસના કાયદાઓની જેમ એ કાયદાએ સ્વર્ગમાંથી ઘડાઈને મેકલવામાં આવ્યા હતા. જેમ શિવાજીને ભવાનીએ તલવાર આપી હતી તેમ સામાસ ભગવાને હેમુરાબીને હાથે હાથ કાયદાઓ આપ્યા હતા. એ કાયદાઓની શરૂઆત દેવને વંદન કરવાથી થાય છે. પણ તે પછી એ કાયદામાં દેવનું નામ નથી આવતું, ખૂબ બુદ્ધિમાન એ કાયદાઓ સાથે ભયંકર શિક્ષાઓ જોડવામાં આવી છે. બધા મળીને ૨૮૫. કાયદાઓ, અંગત મિલકત, ચોગ્ય મિલકત, વહેપાર ઉદ્યોગ, કુટુંબ, નુકશાને તથા શ્રમના મથાળા હેઠળ ગોઠવવામાં આવ્યા છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧
નીચેના શબ્દો સાથે હેમુરાબી એ કાયદાઓની પોથીઓને પૂરી કરે છે. “હું શાસક અને વાલી છું. મારા હદમાં સુમર અને અકડના લોકો વસે છે. મારા ડહાપણુથી સત્તાવાન લેકે ગરીબોને ન રંજાડે તેવી રીતે બધા લોકોને વશ વર્તાવું છું. અનાથ અને વિધવાઓને ન્યાય આપું છું. જે કોઈ દુ:ખી હોય અને જેને કોઈને ફરિયાદ કરવાનું કારણ હોય તે મારી ન્યાયમૂર્તિ સામે આવજે, મારા લખેલાં સ્મારક વાંચજે, મારા વજનદાર શબ્દો તરફ ધ્યાન આપજે. એમ કરવાથી મારા સ્મારકે તેને બુદ્ધિ આપશે અને પિતાનો દાવો સમજાવશે અને તે બૂમ પાડી ઉઠશે કે હેમુરાબી લોકોને બાપ જેવો છે. તેણે હંમેશ ચાલે એવું લોકકલ્યાણકારી તંત્ર સ્થાપ્યું છે અને દેશને કોઈપણ જાતના દૂષણ વિનાની સરકાર આપી છે.”
એ હૈમુરાબીના હુકમથી કીશ અને ઈરાનના અખાત સુધી એક મેટી નહેર દવામાં આવી હતી. એ રીતે દક્ષિણનાં નગરને રક્ષણ આપવામાં આવ્યું હતું. અને જમીનના મેટા પ્રદેશને ફળદ્રુપ બનાવવામાં આવ્યો હતો. એણે મેટામેટા મંદિરે અને કિલ્લાઓ બાંધ્યા હતા તથા ધર્મગુરુ અને દેવા માટે ધનના ભંડાર ભરી રાખવા માટે મેટામેટા કાર ચણાવ્યા હતા. કારમાંથી એણે કાયદો અને વ્યવસ્થા સાચવનાર લશ્કરે ઊભા કર્યા હતાં અને રાજનગર શણગાયું હતું.
યુક્રેટીસના બન્ને કિનારા પર નગરને વસવાટ કરાવવા એણે નદી પર પૂલ બાંધ્યો. ઈશુ પહેલાં બે હજાર વર્ષ ઉપર બેબીલેનના ઇતિહાસે આજ સુધી કદી ન જોયેલી એવી સમૃદ્ધિ ધારણ કરી હતી.
પણ જે સમૃદ્ધિને સંરકૃતિ લાવે છે તે એને નાશ પણ કરે છે. કારણ કે સમૃદ્ધિથી શણગાર અને એશઆરામ પણ વધે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
અને સમૃદ્ધ અનેાલેા નાને સરખા સમાજ વિલાસ તરફ વળે છે. અને એ સમૃદ્ધિ સર્જનારા શ્રમજીવી સમાજ ભૂખમરા તરફ જાય છે. એ રીતે સમાજના અને વર્ગી નબળા બને છે અને ખીજા પ્રદેશાના વધારે મજબુત હાથે! તથા વધારે તીણા દાંતા મજબુત આક્રમણ કરે છે. એમીલેાનનું પણ તેવુંજ થયું. એની પૂર્વ સરહદપર વસ્તા કેસીટસ નામના ઉચ્ચ પ્રદેશના લેકે એખીલેાનના ધન પર ઈર્ષાની નજરથી જોઈ રહ્યા હતા. હેમુરાખીના મરણ પછી આર્ટ વર્ષે એ લેાકાએ એખીલેાન પર પેાતાનાં આક્રમણે શરૂ કર્યાં. ઘણા વર્ષો સુધી એખીલેાનની કળા અને વિજ્ઞાન અટકી ગયાં.
છસે વર્ષના શાસન પછી ખીજી વાર મેખીલેનના લેાકેાએ કૈસીટસ લેાકેાને હાંકી કાઢવા. ચારસે વર્ષ અંધાધુંધીનાં પસાર થઇ ગયાં, અને ત્યાર પછી એસીરીઆની ઊગતી સત્તાઓએ ઉત્તરમાંથી પેાતાના હાથ એબીલેાનિયા પર લખાવ્યા અને તેને નીનીવેહની રાજાની સત્તા નીચે આણ્યા. ત્યાર પછી ચેડાંક વર્ષોં મીડીસ લેાકેાએ એસીરિયાને નબળું કર્યું. અને તે લેાકાની મદદથી એખીલેનિયાના રાજા ખાપેાલાસારે ખેખીલેાની આને સ્વતંત્ર કર્યું અને એ રાજાના મરણ પછી નેબુચેડરેઝર ખીજે નામનેા રાજા ગાદી પર આવ્યે. અને એખીલેાનના મૂખ્ય ભગવાન મારડુકને પ્રાર્થના કરી કે મારા જીવન જેટલી જ હું મારી બુદ્ધિને ચાહું છું. તારા હુકમથી હું ાળુ મારડુક મારા રાજમહાલય અમર તપે!. મારાં પુત્રપરિવારા ખૂબ વધે! અને હું દુનિયાના અધા રાજાએ પાસેથી ખંડણી મેળવી આખી મનુષ્ય જાતને! રાજા બનું.” એની આશાઓને અનુરૂપ એવું એણે જીવન વવા માંડયું. એ અભણ રાજા સમીપપૂર્વમાં સૌથી વધારે શિકતશાળી રાજા થયે।. સૌથી મેાટા યેદ્દો બન્યા અને હેમુરાખી કરતાં એ ચઢી જાય એવા રાજકારણી અને પ્રચંડ મારતાને ચણાવનાર થયા. જ્યારે ઇજીપ્તે એખીલોનિયાને જીતવાનું એસીરિયા સાથે કાવત્રુ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
કર્યું. ત્યારે. તેથ્યુસેડરેઝરે કર્યુંમીશ આગળ ઇજીપ્તના લશ્કરોને કાપી નાખ્યાં. પેલેસ્ટાઇન અને સીરિયાને તાબે કર્યાં. અને એબીક્ષેાનિયાના વહેપારીએ માટે પશ્ચિમ એશિયાના તથા ઇરાનના અખાતના તથા ભૂમધ્ય સમુદ્રના બધા રસ્તાઓ! ખુલ્લા કર્યાં.
હીરેડેટસ જેણે એની રાજધાની જોઈ હતી તેણે એ રાજધાનીનું વર્ણન કર્યું છે કે એ રાજાનુ પાટનગર એક મેટા વિશાળ મેદાન પર ઊભું છે. એની આસપાસની દિવાલ ચ્છપ્પન માઈલ લાંબી છે અને એટલી તેા પહેાળી છે કે એના માથા પર થઈ તે ચાર ઘેાડા જોડેક્ષેા રથ દોડી શકે. એ દિવાલે અસે ચારસો માઈલ જેટલે પ્રદેશ વીંટી લીધે છે. તથા એ પાટનગરની વચમાં થઈને યુક્રેટીસ નદી વહે છે. એ નદીના કિનારા પર મેટામેટા નાળિયેરીના ઝાડ છે, તથા એ નદીના પાણી વહેપારીના મેટા મેટા વહાણથી ઢંકાયલાં રહે છે. તથા એ નદીપર સુંદર પૂલ નાખવામાં આવ્યા છે. પાટનગર તરફ આવતા કાઈ પણુ મુસાફર સૌથી પહેલાં એક મેટા ઈંટાના પત ચણ્યા હોય એવા સે! પચાસ પીટ ઊંચા સેનાથી મઢાયલે! સાત માળવાળે રાજમહાલય જુએ છે. એના આગલા રંગમંડપમાં દેવાના આનંદ ઉપભાગ માટે દર રાત્રે જુદી જુદી સુંદર સ્ત્રીઓ સૂવે છે. પિરામીડથી પણ ઊંચી એવી આ ઇમારત એએલના ટાવર તરીકે ઓળખાતી હતી. એની દક્ષિણે મારઝુકનુ રાક્ષસી મંદિર ઊભું હતું. એ મંદિરની આસપાસ આખું નગર પથરાયું હતું. અને નગરની મધ્યમાં વહેપાર ઉદ્યોગથી ધમધમી ઊઠેલાં એવાં અજારા આવ્યાં હતાં. મંદિર તરફ જવા માટે એક ખાસ રસ્તા ચણવામાં આવ્યા હતા. એ રસ્તે દેવા માટે હતા. એ રસ્તાપર થઈ ને દેવદેવીએ જાય છે એમ લેાકા માનતા હતા. એ રસ્તા પર મે!ટા મેટા એકસેસ વીશ સિંહા ઘૂરકતા ચિતરાયલા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
નાના
ઊભા હતા. એ સિંહે શિલાના બનેલા હતા અને કાઈ અપવિત્ર પગ એ રસ્તાપર ન પડે તેની ચેાકી કરતા હતા. એ રસ્તાના અંતપર જુદા જુદા ચિત્રાથી મઢાયલા સ્તર દરવાજો આવ્યા હતા. એએલના મિનારાથી છસેવાર દૂર એક મેટી ટેકરી આવી હતી. એ ટેકરીના મધ્યમાં રાજાનુ રહેઠાણ હતું. એ રહેઠાણનું તળિયું પત્થરનું હતું. એના પ્રવેશદ્વારપર રાક્ષસી કદના સિંહા ઊભા હતા. એ રહેઠાણુને કરતા દુનિયાની અજાયબી જેવા ઝૂલતા બાગા હતા. એ બગીચાઓની ઉપર સુંદર ફૂલઝાડ હતાં તથા પાણીના મેટા ઝરા હતા. પત્થરના મેટામેટા મિનારાએમાં સતાયલાં મેટાં મેટાં હાઇડ્રેલીક એન્જીનેાને ગુલામેા ચલાવતા હતાં અને એટલી ઊંચાઇ પર યુક્રેટીસ નદીનાં પાણી બગીચાને નવડાવતાં હતાં. જમીનથી પચે તેર કીટ ઊંચી એ ઝૂલતી વનરારાજીઓની ઘટામાં ભુરખેા નાખ્યા વિના રાજાની સેકડા રાણીઓ હરતી ફરતી હતી. અને એ વિશાળ બગીચાએની નીચે શેરીએ.માં વહેપારીએ કરતા હતા. મજૂરા કામ કરતા હતા. ઉદ્યોગે! ચાલતા હતા. દંતકથા એમ કહે છે કે રાજા નેબુચેડરેઝર ખૂબ લાંખે! સમય રાજ્ય કર્યા પછી, પાટનગરને શણગાર્યા પછી, વહેપારને વિકસાવ્યા પછી, દેવેને, ધર્મગુરુઓને સંતાપ્યા પછી, મહાલયા, દેવળે તે બાગબગીચા બંધાવ્યા પછી ગાંડા થઈ ગયે.. એણે પેાતાની જાતને એક પશુ માનવા માંડી. ચાર પગે ચાલવા લાગ્યા અને ધાસ ખાવા લાગ્યા. ઈ. સ. પૂ. ૫૬૨ માં મરણ પામ્યા. કદાચ એ દંતકથાના અર્થો એવા પણ હાય કે માનવસ’હાર કરી અઢળક સમૃદ્ધિ પામેલું એખીલેનિયા એના વિલાસમાં ઉન્મત્ત થઈ ગયું હેાય. એણે ચૂંથી નાખેલું એના ગુલામ, કામદારા અને કૃષિકારનું જીવન એની સામે ઊછળી ઊઠયું હાય. ભૂખમરાથી અને અણુથી નબળા પડેલા એબીલેાનિયાના જીવન પર આસપાસનાં બીજા પિળે ધસી આવ્યાં હેાય અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિનાશ પામતા વિક્રાળ પશુની જેમ બેબીલેનની સંસ્કૃતિ ખંડિત થતી ગઈ હોય. એ દંતકથાનો અર્થ ગમે તે હે પણ નેબુશેડરેઝરના મરણ પછી ત્રીસ વર્ષે એના સામ્રાજ્યના ટુકડા થઈ ગયા. એના લશ્કરમાં ભંગાણ પડ્યાં. એના વહેપારી વહેપારને માટે આખી દુનિયાની બજારો જીતવાના મેહમાં દેશનું રક્ષણ ભૂલી ગયા. એના સત્તાવાન લેકે આનંદના શખમાં યુદ્ધની કળા વિસરી ગયા. એના ધર્મગુરુઓ વધારેને વધારે અકરાંતિયા બન્યા. એક વખતે શત્રુઓને પડકારતા બેબીલોનિયાના સરદાર પર કાળની નાબતે વાગી રહી. સીરસની સરદારી નીચે ઇરાનના લકાએ એના દરવાજા ખખડાવ્યા. બેબીલોને ઈરાનનું સ્વામીત્વ
સ્વીકાર્યું. બસો વર્ષ સુધી ઇરાને બેબીલેનિયા પર અધિકાર રાખ્યો. ત્યાર પછી બેબીલોનના બારણાં સિકંદરે ઠક્યાં. તેણે આખું સમીપપૂર્વ જીતી લીધું, અને નેબુચેડરેઝરના રાજમહાલયમાં પીવાય તેટલે દારૂ પીધો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૫
લેાકજીવન
વહેપાર ઉદ્યોગ ખેતીવાડી
શરૂઆતમાં એલીલેાનિયાના પ્રદેશનો માટેા ભાગ જંગલી અને ભયાનક હતા. અને અજગર તથા સાપથી ઊભરાતા હતા. એીટ્રાનિયાના રાજાએ વાધ અને દીપડાના અને સિદ્ધ અને સાપેાના શિકારને પેાતાના શેાખ બનાવ્યેા હતેા. સંસ્કૃતિની શરૂઆતે શિકારથી જંગલને જીતવું પડે છે. અને સંસ્કૃતિના આગળ વધતાં વહેણુ શિકાર પછી બાકી રહેલાં પ્રાણીની મિત્રાચારી સાધે છે. તથા એ પ્રાણીઓના અને મનુષ્યના શ્રમથી ખેતીવાડી અને વહેપાર નીપજાવે છે.
એખીલેનિયાની શરૂઆતની ખેતી હળથી થતી હતી. હળને ખળદો ખેંચતા હતા. એમીલોનિયાની જમીનના માલિકા મેટા માટા જમીનદાર હતા. ખેખીલેાનિયાની જમીન ખેડનારા ગુલામે હતા. ઇજીપ્તની જેમ ખેખીલેનિયાની જમીનપર નદીના પાણી પથરાઈ જતાં નહેાતાં. નદીના પાણીથી રક્ષવા માટે દરેક ખેતરની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
G
આસપાસ મોટી મેટી પાળો ઊભી કરવામાં આવી હતી જેમાંની થોડી આજે પણ જોવામાં આવે છે.
નદીના ઊભરાઈ જતાં પાણી નહેરમાં ભરાઈ રહેતાં અથવા તળમાં સંઘરવામાં આવતાં. એ પાણીને પાળ પર બેસી ખેડૂતો ઊંચા નીચા થતા વાંસપર લટકાવેલી ડેલોથી ખેતરમાં રેડતા. નેબુચેડરેઝરે ખેતીવાડીને સમૃદ્ધ કરવા અનેક નહેર બંધાવી હતી તથા એકસોને ચાલીસ ચેરસ માઈલ જેટલાં તળાવ બંધાવ્યાં હતાં. આજે પણ મેસેપેટેમિયામાં આ નહેરનાં ખંડેર દેખાય છે.
આ રીતે ફળદ્રુપ બનેલી મેસોપોટેમિયાની જમીન અનેક જાતનાં ફળફૂલ, કઠોળ, ખજૂર તથા અનાજે પકવતી હતી. બેબીલેનિયાના લોકેને રોટલી, ભાખરી અને મધ ખાવા મળતાં હતાં. મેસોપોટેમિયામાં ગ્રીસ અને રેમમાંથી દ્રાક્ષ અને એલીવ આવ્યાં હતાં. ઇરાનમાંથી પીજ આવ્યા હતા. દૂધ પણ પુષ્કળ હતું. માંસ ખૂબ ઓછું હતું અને ખર્ચાળ હતું તેથી તે શ્રીમંતેને જ મળતું પણ માછલાંની પેદાશ એટલી બધી હતી કે ગરીબમાં ગરીબ લેકે પણ તે ખાઈ શકતાં.
ઉદ્યોગ એ સાથે સાથે બેબીલોનિયાના માલિકે ગુલામ મજૂરો પાસે પૃથ્વી દાવતા હતા, અને ખોદાતી ધરતીમાંથી તાંબુ, લોઢું, સીસું, રૂપું અને સોનું શોધાવતા હતા. એ ધરતીમાં તેલના કુવા પણ જડતા હતા. આજે પણ તેલના કુવા મેસોપોટેમિયામાં છે.
જ્યારે એલેકઝાંડરે મેસેમિયા જીત્યું ત્યારે એલેકઝાંડરે મેસેપેટેમિયાની ધરતીમાં સળગી શકે તેવું પાણું નીકળે છે એમ સાંભળ્યું એની અજાયબીનો પાર રહ્યો નહિ. અને એ પાણી સળગે છે કે નહિ તેનો પ્રયોગ એક ગુલામ છેકરા પર કર્યો. એ છોકરાના આખા શરીર પર એ સળગી શકે તેવું પાણી પડી દેવામાં આવ્યું અને મશાલથી એ છોકરાને સળગાવી દેવામાં આવ્યો. જે તેલના કુવા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુલામ મજૂરે ઉલેચતા હતા તેજ તેલથી એ ગુલામેના છોકરાને સળગતો જોઈએલેકઝાંડર હસતે હતે.
જમીનમાંથી ખોદાયેલી ધાતુના જુદાજુદા પદાર્થો બનતા હતા. એ સાધન વડે ઊન અને કપાસને વણાટઉદ્યોગ વિકાસાવવામાં આવ્યો. બેબીલોનિયાના કામદાસે કપડાં રંગવાનું કામ છે. એટલું સરસ કરતા હતા, કે આખી દુનિયાના લેક એ રંગના એકે અવાજે વખાણ કરતા હતા. મેસોપોટેમિયાના ઇતિહાસમાં શાળ, ચરખે અને રેંટિયે એટલા જ ઉદ્યોગો જડી આવે છે.
મેસોપોટેમિયાને વહેપાર ગધેડા પર આવતો હતો. ઘેડાની શરૂઆત ઈ. સ. પૂ. ૨૧૦૯ થી જણાય છે. ઘેડાએ મધ્ય એશિઆના ઉચ્ચ પ્રદેશમાંથી આવ્યા લાગે છે. ઘોડાઓના આવ્યા. પછી ઘેડાઓની ગતિ સાથે વહેપારની ગતિ પણ વધી. બેબીલેનના બજારમાં દેશદેશથી વહેપારી આવતા હતા. હિંદના વહેપારીઓ કાબુલ થઈને આવતા હતા. ઇજીપ્તના વહેપારીઓ પેલુશીઅમ, અને પેલેસ્ટાઈન થઈને આવતા હતા. એશિયામાઈનેરના વહેપારી ટાયર થઈને આવતા હતા. સીડેન તથા સારડિનના વહેપારીઓ કાકૅશ થઈને આવતા હતા.
બેબીલોનિયન લેકે પાસે સિક્કા હતા નહિ. પરંતુ એ કે. સેના અને રૂપાના કટકાઓ બદલાના સાધન તરીકે વાપરતા હતા. એ ધાતુઓના કટકા કેાઈ પણ જાતના સિક્કા વિનાના હતા અને દરેક વખતે જોખવા પડતા હતા. એ જૂના જમાનાને રૂપાનો કટકે અર્ધા આઉંસના વજનવાળો હતો તથા તેને શિકેલ કહેવામાં આવતે.. એવા સાઠ શીકલને મીના થતો હતો અને સાઠ મીનાનો એક ટેલેન્ટ થત હતા.આ રીતના સિક્કાઓ તથા બીજા ભાલમાં વિશથી ત્રીશ ટકા જેટલા વ્યાજના દરથી ધીરધાર કરવામાં આવતી હતી. ધીરધાર કરનારી બેંકે હતી નહીં પણ કેટલાક શાહુકારે ધીરધાર કરતા હતા અને એવી ધીરધારનાં ખત લખાવી લેવામાં આવતાં હતાં. ધર્મગુરુઓ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
શાહુકારે। હતા, અને ધીરધાર કરતા કાયદાનું મુખ્ય લક્ષણ અંગત મિલક્તનું રક્ષણ કરવાનું હતું. એખીલેનિયાના કાયદા ખેલતા હતા કે કાઈ પણ માણસ જે પાતે વ્યાજે લીધેલી રકમ પાછી વાળી શકે તેમ નહેાય તેને દેવું કરવાના અધિકાર નથી. શાહુકાર પેાતાની બાકી રકમ પેટે દેવાદાર પાસેથી દેવાદારના ગુલામ કે એના દીકરાને ઉપાડી જતા.
મુખ્યત્વે કરીને એખીલેાનની સંસ્કૃતિ વહેપારી સંસ્કૃતિ હતી. એ. સંસ્કૃતિનાં જડી આવેલાં ઘણા ખરાં સ્મારકે! વહેપારની વાત કરે છે. એના સાહિત્યમાં એ ઉઘોગી જીવનની શ્રીમ'તાઈની વાતે ખૂબ ભરેલી. છે. અને તે છતાં પણ એ વહેપારી શાષણ અને દુ:ખી ગુલામેાને પક્ષ લેનારા તે સમયે પણ હતા. એબીલેાનની સંસ્કૃતિના ઘણાખરાં ખતે ગુલામેાની લેવડદેવડનાં લખાએલાં છે. એ ગુલામેાની કિંમત ખૂબ જૂજ જેવી હતી અને સ્ત્રીની કિંમત પુરુષ કરતાં એછી. હતી. દરેક જાતની અંગત સેવાચાકરીએ અને શારીરિક શ્રમ ગુલામે કરતા હતા. ગુલામ સ્ત્રીએ સંપૂર્ણ રીતે એને ખરીદનારા માલિકેની ધ્યા પર જીવતી હતી, એ માલિકા સ્રોએના ગમે તેવા ઉપયોગ કરી શક્યા. માલિકા પેાતાની પરણેલી સ્ત્રીએ ઉપરાંત એ ગુલામ સ્ત્રીથી પ્રોત્પત્તિ કરતા. એ રીતે માલિકેાના ધરા બાળકેાથી ઉભરાઈ જતાં. ગુલામ અને ગુલામીની બધી વસ્તુએ માલિકની ગણાતી. ગુલામને જામીનમાં મૂકાતા કે વેચી પણ શકાતા. અથવા જો ગુલામને માલિક એમ ધારે કે ગુલામ હવે મજૂરી માટે લાયક નથી તેા માલિક તેને મારી નાંખી શકતા. જે કાઈ પણ ગુલામ નાસી જાય તે કાયદાની દૃષ્ટિએ કાઈ પણ તેને આશ્રય આપી શકતું નહિ. પણ એના પકડનારને ઈનામ આપવામાં આવતું. કાઈ પણ ખેડૂત કે ગુલામને કાઈ પણ વખત સરકાર કાયદેસર રીતે જાહેર કામેામાં મજૂરી કરવા કાઈ પણ જાતનું વળતર આપ્યા વગર ખેલાવી શકતી. તથા તેમને લશ્કરમાં જોડી શકતી. ગુલામ પરણી શકતા પણ એના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦
આળકા માલિકનાં ગણાતાં. ગુલામની અપવાદરૂપ સેવાના બદલામાં અથવા અપવાદરૂપે વફાદારીના બદલામાં કાઈ પણ માલિક ગુલામને -ગુલામીમાંથી મુક્ત કરી શકતા પણ ખેખીલેનના ઇતિહાસમાં એવી મૂક્તિ થાડા ગણ્યાગાંઠવા ગુલામેાને જ મળી છે. ગુલામે ગુલામી કરવામાં અને બચ્ચાંએ જન્માવવામાં આનંદ માતતા હતા. એ રીતે પુલામેના વર્ગ રાજ ને રાજ વધતા જતા હતા. એખીલેાનના રાજકારણમાં એ વધતે! જતા ગુલામ વર્ગ એક દિવસે માલિક સામે ઊડવાનેા હતેા.
કાયદા
એખીલે!નની વહેપારી સંસ્કૃતિ જેવી સસ્કૃતિવાળેા કાઈ પણ સમાજ પ્રજાસત્તાકવાદ સ્વપ્ને પણ પામી શકે નહિ. એ સંસ્કૃતિનું આકણુ વહેપારી ધનથી ખાસ હુક ધરાવતા તાકારા અને માલિકાથી પોષાયલી એવી રાજાશાહીનું નિર્માણ કરે છે. એવી રાજાશાહી પેાતાની અદાલતા ને કાયદા દ્વારા ખૂબ મેટા પાયા પર ચાલતી વ્યવસ્થિત હિ ંસાને કાયદેસર બનાવે છે. વખત જતાં એ રાજશાહી અને વહેપારી જમાતના હિતેા જુદાં પડે છે, રાજા અને શ્રમજીવી લેાકસમાજની વચ્ચે એ લેકે ઊભા રહેતા હાથ છે. એ રીતે રાજાના નિરંકુશ શાસનથી શરૂ થયેલી ખેખીલેાનની સંસ્કૃતિમાં ધીમે ધીમે અમીર ઉમરાવે, ઠકારે, વહેપારીએ અને ધર્મગુરુઓની લાગવગ વધતી ગઈ. રાજા પેાતાના સલાહકાર તરીકે એ માલિક વર્ગોમાંથી માણસ પસંદ કરતે. રાજાના એ સલાહકારોને પણ સલાહ આપવા માલિક વર્ગમાંથી જ આજની મ્યુનીસીપાલીટી જેવી સભાએ! નીમાતી. એવી શરૂઆત હેમુરાખીથી થઈ ચૂકી હતી. અને પંદર સૈકાઓ સુધી કાયદેસર ચાલી આવી હતી. એલેનના કાયદાઓની શરૂઆતમાં કાયદાએ એમ ખેલતા હતા કે સેતાન ગણાતે! પુરુષ અથવા ખેવક! મનાતી સ્ત્રીને યુક્રેટીસ નદીમાં નાંખી દેવામાં આવે અને તેમાં નાંખી દીધા પછી જે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
નહિ રમે મારી અને
લેક તરીને બહાર નીકળી જાય તે નિર્દોષ મનાય. બેબીલોનની અદાલતના શરૂઆતના ન્યાયાધીશે ધર્મગુરુઓ હતા અને અદાલત દેવળમાં બેસતી હતી. કાયદેસર શિક્ષાઓની શરૂઆત સમાન બદલાથી (Equivalent Retaliation) શરૂ થઈ હતી. જે કોઈ માણસ કોઈની આંખ ફાડી નાખે, કોઈને દાંત ખેંચી કહાડે કે કોઈનું અંગ છેદી નાખે તો તેના બદલામાં આંખ, દાંત કે તેવું અંગ લેવામાં આવતું. જે ઘર પડી જતું અને માણસ મરી જતું તે તેને બાંધનાર કડીઓ કે શિલ્પીને મારી નાંખવામાં આવતું. જે કેઈ માણસ છોકરીને મારી નાંખે તો તે માણસને મારી નાખતા નહિ પણ તેની દીકરીને મારી નાંખવામાં આવતી.
ધીમે ધીમે આ જાતની સમાન બદલાની શિક્ષાઓને બદલે કાયદાનું સ્વરૂપ નુકસાની ભરી આપવાનું થયું, એ સ્વરૂપમાં જુદી જુદી શારીરિક શિક્ષાઓ અને દંડની પ્રથા દાખલ થઈ એ શિક્ષાઓમાં ગુનેગારને ગુનાની જાત પરથી નહિ પણ ગુને કરનાર માલિક છે કે ગુલામ છે તે ઉપરથી શિક્ષાનું સ્વરૂપ નકકી થતું હતું. એકજ ગુના માટે કોઈ અમીર કે ઉમરાવને નહિ જેવી શિક્ષા થતી હતી. જ્યારે કોઈ ખેડૂત કે ગુલામને સખ્ત શિક્ષા થતી હતી. દેહાંત દંડની શિક્ષાઓ પણ ઘણી વધારે અને ખૂબ ભયંકર હતી.
વહેપારી કાયદાઓ ઉપરાંત સરકાર કામના દરો વિષે પણ કાયદા કરતી હતી. ડોકટરેને કેટલી ફી આપવી તે પણ સરકાર નકકી કરતી હતી. કારીગર, મજૂર, કિસાનો તથા દરજીઓ, સુથારો, ભરવાડ અને ખલાસીઓને આપવામાં આવતા મજૂરીના દરે સરકાર નકકી કરતી. કાયદાની દ્રષ્ટિએ સ્ત્રીને વારસા હક મળતો નહિ. અદાલતમાં અત્યારે છે તેવા વકિલોની સંખ્યા દેખાતી નથી. અને પ્રમાણ બનાવનાર ધર્મગુરુઓ સરકારના અફસરો ગણાતા. તથા દાવા અરજી લખનાર કારકુનને જુદો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્ગ હતે. ગુનેગાર અને દવા માંડનારાઓએ પોતાનો કેસ પિતાના સાક્ષીઓ લાવીને અદાલતમાં જાતે લડી લેવાને હતા. એબલોનિયાના પાટનગરમાં રાજાએ નીમેલા ખાસ ન્યાયાધીશો અપીલ સાંભળતા તથા રાજા પોતે છેવટની અપીલ ગણાતો.
રાજસત્તા કાયદાથી કે સલાહકારથી નિયંત્રિત નહતી પણ ધર્મગુરુઓથી હતી. રાજા મુખ્ય દેવને પ્રતિનિધિ ગણાતો. બધી જાતના કરો દેવના નામે ઉઘરાવાતા અને બધી જાતને કરીને માટે ભાગ સીધી કે આડકતરી રીતે દેવળોના ભંડારમાં જતો હતો. ધર્મગુરુઓ ધાર્મિક ક્રિયાથી રાજાનો અભિષેક ન કરે ત્યાં સુધી રાજા રાજા ગણતો નહિ. અભિષેક વખતે રાજા ધર્મગુરને પોષાક પહેરો. આ રીતે ધર્મથી રક્ષાયેલું રાજકારણ રાજદ્રોહને ખૂબ માટે ભયંકર ગુન્હ ગણાવતું. તે ગુન્હો કરનાર કોઈ પણ દેહાંત દંડતી શિક્ષા પામતું એટલું જ નહીં પણ એવા ગુનેગારો આત્મા પણ નરકમાં પડે છે એમ મનાતું.
એ રીતે સત્તાવાન ધર્મની આવક વધતી જતી હતી. રાજાએને પણ એ ધર્મની જરૂર સમજાઈ હતી અને રાજાઓ દેવળોમાં ધનના ઢગલા તથા ગુલામ ભેટ કરતા. દેવાને જમીનના મેટા મોટા પ્રદેશ આપતા તથા વર્ષનો બાંધી આપતા. યુદ્ધ જીતાયા પછી યુદ્ધમાં પકડાયેલા કેદીઓ અને લૂંટને માટે ભાગ દેવળોને અર્પણ કરવામાં આવતા. ખેડૂતોને ફરજીઆત રીતે માલમાંથી અમુક ભાગ દેવળને આપવો પડતો. એમ ન આપનાર ખેડૂતોની જમીને ધર્મગુરુઓ પડાવી લેતા. ધર્મના પવિત્ર ખજાનાઓ ગરીબેના લોહીથી ખરડાયેલી વસ્તુઓથી હંમેશા ઊભરાતા રહેતા. આ બધા ધનના ઢગલા ધર્મગુરુઓ પિતાના ઉપગમાં વાપરી શકતા નહિ. નિરંકુશ ભોગવિલાસ પછી વધતી દેલતને ઉપયોગ ઉત્પાદનના સાધનને ખરીદવામાં તથા મેટાં મોટાં વ્યાજે નાણું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધીરવામાં થતું. એ દોલતથી ધર્મગુરુઓ જમીનના મેટા મેટા પ્રદેશ ખરીદતા હતા એટલું જ નહિ પણ હજારે ગુલામોને તથા બીજ હજારો મજૂરોની જાત મહેનત ખરીદી લેતા હતા, અને એ રીતે ખરીદાઈ ગયેલા મજૂરેને બીજા લોકો પાસે વધારે કિંમત લઈ મજૂરીએ મોકલતા હતા. ધર્મગુરુઓ મોટા વહેપારીઓ પણ હતા. દેવળોને ભેટ ધરાયેલી વસ્તુઓના ઢગલા એ લોકો બેબીલોનના બજારમાં વેચતા. આ બધા ઉપરાંત ધર્મગુરુઓને એક બીજો મેટે લાભ હતો. એ લાભ એમની સંસ્થાને સાતત્યો હતો. રાજા મરી જતો હતો પણ દેવ અમર હતો. રાજાના કુટુંબી લડાઈમાં કપાઈ જતાં હતાં. પણ ધર્મગુરુઓને લડાઈમાં જવાનું ન હોવાથી જાનમાલના જોખમે વહારવા પડતા નહિ.
ધર્મગુરુઓને આટલા સત્તાવાન બનાવનાર દેવદેવીઓને પણ આપણે ઓળખવાં જોઈએ. એ દેવદેવીઓ સંખ્યાબંધ હતાં. ઈ. સ. પૂ. નવમા સૈકામાં થયેલી દેવદેવીઓની ગણત્રી પ્રમાણે બધી સંખ્યા પાંસઠ હજાર હતી. દરેક શહેરને પિતાને જુદે દેવ હ. દરેક ગામડાને પિતાના જુદાં જુદાં દેવદેવીઓ હતાં. બેબીલોનના લોકો સાથે દેવદેવીઓ પણ જાણે ભળી ગયાં હતાં. દેવામાં રહેતાં મનાતાં હતાં. અનાજના ઢગલા અને પશુઓનાં બલિદાન આરેાગી જતાં હતાં, તથા ધાર્મિક પવિત્ર સ્ત્રીઓને કેઈને ખબર ન પડે તેમ બાળક જન્માવતાં હતાં. જેમ બેબીલોનના રાજકારણમાં એક રાજા ચક્રવતિ બનતે હતો. તેમ બેબીલોનના ધર્મકારણમાં દેવદેવીમાંથી કોઈ એક સત્તા પર આવતાં હતાં.
એવા મહાન દેવામાં મારડુક માટે દેવ હતો તથા ઈસ્તાર મેટી દેવી હતી. એ દેવી સૌથી સુંદર મનાતી હતી, તથા પ્રેમ અને માતૃત્વની અધિષ્ઠાત્રી લેખાતી. એ દેવી મોટી સર્જનશક્તિ હતી. એ દેવી યુદ્ધની દેવી હતી અને પ્રેમની દેવી પણ હતી. માતાઓની પણ દેવી હતી, અને વસ્યાઓની પણ દેવી હતી. એ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવીઓનું સ્વરૂપ સ્ત્રી અને પુરૂષ બન્નેના સ્વરૂપ જેવું હતું. એવી એ દેવીને લેકે કુમારીકા માનતા. એ કુમારીકા અનેક બાળકને જન્માવી શકતી અને સૌને ગ્રેમ કરી શકતી.
નીતિ બેબીલોનની નીતિથી અલેકઝાંડર જેવો દારૂડી માણસ પણ આઘાત પામી ઊઠયો હતો. બેબીલોનના નૈતિક જીવનને ખ્યાલ આપતાં હીરેડેટસ નીચે પ્રમાણે ઉલ્લેખ કરે છે. “દરેક સ્ત્રી જીવનમાં એક વખત વિનસના દેવળમાં બેસતી. એ દેવળમાં આવતો કાઈ પણ અજાણ્યા પુરૂષ તેની સાથે સંભોગ કરતો ત્યારેજ તે ત્યાંથી છૂટી થઈ શકતી. દરેક સ્ત્રીને કરવો પડતો આવો પ્રયોગ ધાર્મિક વિધિ મનાત. આ વિધિ થયા પછી સ્ત્રી પોતાને ઘેર પાછી આવી શકતી. દેવળમાં આ વિધી માટે આવતી સ્ત્રીઓ પિકી જે સ્ત્રીઓ વધારે સુંદર હોય તે પહેલી પસંદ થતી, અને વહેલી મુક્ત થઈ શકતી. પણ જે સ્ત્રીએ સુંદર નહતી તેમણે પુરુષની રાહ જોતાં વધારેમાં વધારે ત્રણ વર્ષ સુધી દેવળમાં બેસી રહેવું પડતું. સ્ત્રી સાથેનો આ ઉપભાગ દેવ સાથેને ઉપભોગ મનાતો અને દરેક જુવાન છોકરીએ કરવી પડતી આવી ધાર્મિક ક્રિયા લગ્નની તૈયારી મનાતી. આ ઉપરાંત દરેક દેવળમાં ઘણી વેશ્યાઓ રહેતી હતી અને આ રીતે ખૂબ કમાણી કરતી હતી. જે છોકરીઓ પાસે લગ્ન કરવા જેટલી દોલત નહતી તે પણ દેવળામાં વેશ્યા તરીકે રહી કમાઈ શકતી હતી. સ્ત્રીઓને આ ધંધે બેબીલેનમાં પવિત્ર મનાતે હતિ. સામાન્ય રીતે બેબીલોનની એકેએક જુવાન સ્ત્રી આ જાતના અનુભવમાંથી પસાર થતી. બેબીલેનની લગ્નપ્રથામાં કામચલાઉ લગ્ન પણ થતાં હતાં તથા એવાં લગ્ન સ્ત્રી કે પુરુષ કોઈની પણ ઈચ્છાથી છૂટાં થઈ શકતાં. સ્ત્રીઓનાં લગ્ન કાયદેસર રીતે માબાપે કરાવી શકતા હતા. એમાંના ઘણુ લગ્નોમાં સ્ત્રીઓનું માત્ર બે-શરમ વેચાણ હતું. જે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫
માબાપા પેાતાની છેકરીને પરણાવવા માગતા હોય તે પેાતાની છેકરી સાથે અમુક ચેકસ ઠેકાણે એકઠા થતા. એ રીતે એકઠી થયેલી છેકરીઓને એક પછી એક આગળ કરવામાં આવતી અને હરાજી કરવામાં આવતી. પરણનાર પુરુષ એ રીતે હરાજીમાંથી પેાતાને પસંદ પડે તે સ્ત્રીને પરણી શકતા. એ રીતે પરણ્યા પછી કાઈપણ સ્ત્રી ધણીને એવકા નીવડે તેા તેને મારી નાખવામાં આવતી. પુરુષ સ્ત્રીને છેડી શકતા પણ પુરુષને છેડનાર સ્ત્રીને ડુબાડી દેવામાં આવતી. સામાન્ય રીતે ઇજીપ્ત કરતાં એમીલેાનમાં સ્ત્રીનું સ્થાન ખૂબ નીચું હતું. એબીલેનના શ્રીમંતાની સ્ત્રીને પડદા પાછળ રહેવું પડતું.
કળાવિજ્ઞાન
એખીલેનની સંસ્કૃતિ મુખ્યત્વે વહેપારી હાવાથી કલા કરતાં વિજ્ઞાન તરફ વધારે અભિમુખ હતી. એખીલેાનના વહેપારી ઉદ્દેશાએ ગણિતને વિકસાવ્યું હતું. એક વર્તુળને ૩૬૦ ડીગ્રીએ!માં વહેંચવામાં આવ્યું હતું. એક વર્ષના ૩૬૦ દિવસ નક્કી કરવામાં આવ્યા હતા. ભૂમિતિમાં પણ જુદા જુદા ક્ષેત્રફળની માપણી સુધી વિકાસ થયે! હતા. એમીલેનનું ખાસ વિજ્ઞાન ખગાળશાસ્ત્ર હતું. ખગાળના નાન માટે એબીલે!ન તે સમયે આખી દુનિયામાં વિખ્યાત થયું હતું. એ વિજ્ઞાન વહાણે અને કાફલામેની ગતિની દિશા નક્કી કરતું હતું. તથા જાદુની અસરથી મનુષ્યનું ભવિષ્ય પણ ભાખતુ હતુ. એમીલેાનના લેાકેા પહેલાં જોષીએ તા અને પછી ખગેાળશાસ્ત્રીએ હતા. એ ખગે!ળશાસ્ત્ર પ્રમાણે એકેએક ગ્રહ દેવ હતેા અને મનુષ્યના વ્યવહારમાં રસ ધરાવતા હતા. જ્યુપીટર મારડુક દેવ હતા. સૂરજ સામાશ હતે. ચદ્ર સિંહ હતા. શનિ નિનીઞ હતા અને વિનસ ઈસ્તાર હતી. એકેએક તારાની હીલચાલ કાઈ ને કાઈ બનાવ ભાખતી હતી. એ રીતે તારાઓમાંથી ભવિષ્ય ભાખવાને એમીલેનીઅન લેકાને મુખ્ય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવેગ બને. ધર્મગુરુઓ જે લેકે નવરા હતા તેમણે એ ધંધે ઉપાડી લીધું અને તે વડે તેઓએ રાજા અને કોને વશ વર્તાવવા માંડ્યા. તેમાંના કેટલાક સાચા અભ્યાસી હતા. બેબીલોનના વિજ્ઞાન પર ધર્મની ખૂબ અસર હોવાથી એ અસરે વૈદકશાસ્ત્રને પણ રંગ્યું હતું. ધીમે ધીમે વૈદકશાસ્ત્ર ધર્મથી જુદું પડી સ્વતંત્ર શાસ્ત્ર બનતું જતું હતું. હેમુરાબીના સમયથી વૈદને ધંધે જુદો બન્યો હતે. સરકારી કાયદાઓ એ ધંધો કરનારાઓ ઉપર નિયમન રાખતા હતા. ડોકટરોને આપવાની ફી પણ સરકારે નક્કી કરી હતી. દવા કરતાં જે કંઈ ડોકટર દર્દીને નુકશાન કરી બેસે તે તેને સરકાર શિક્ષા કરતી. અને ડોકટરની ભૂલથી જે કઈ દર્દી મરી જાય તે તે ડોકટરની આંગળી કાપી નાખવામાં આવતી હતી. ધર્મગુરુઓ પણ વૈદકીય ચિકિત્સા કરતા. ધર્મના વહેમ વધારે જોરદાર થતા જતા હતા. જોકે વૈદકીય ઉપાયોને બદલે આધિદૈવિક ચિકિત્સા તથા જાદુઈ ઉપાયોને વધારે ઈચ્છતા હતા. એ રીતે વૈદા કરતાં ઊંટવૈદું વધારે ફેલાતું જતું હતું. રોગ, વળગાડ મનાતો હતો અને પાપને લીધે થાય છે એમ મનાતું અને તેથી રોગના ઉપાયમાં જં, જાદુઓ અને પ્રાર્થનાનો ઉપયોગ થત હતો. જે કાઈ પણ સારવાથી દર્દી સાજો થતો નહિ તે તેને બજારમાં લઈ જવામાં આવતા અને તેને માટે તેનાં સગાંઓ જુદી જુદી ઉપાસના કરાવતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૬ એસીરિયા
અને
સૈકા
એ દરમ્યાન એમીલેનથી ત્રણસે માઈલ ઉત્તરે એસીરિયાની નવી સંસ્કૃતિ જાગતી હતી. ડુંગરાળ ઉચ્ચ પ્રદેશમાં વસતી ત્યાંની પ્રજાએ લશ્કરી શિસ્તને ખૂબ સખ્ત બનાવી પેાતા પર બધી બાજુથી હુમલા કરતા દુશ્મનેને વાળ્યા હતા. ઈસ્લામ સુમેરિયા અકકડ અને એખીલેનિયાનાં નગરેશને જીત્યાં હતાં. ીનીશિયા ઇજીપ્ત પર કાબૂ ખેસાડયો હતા અને બે સુધી તરવારના જોરે સમીપપૂ પર અધિકાર જમાવ્યા હતા. સુમેરિયાએ સંસ્કૃતિને ઉપજાવી હતી, એબીલેનિયાએ તેને વિકાસ હતા. એસીરિયાને તેના વારસે મળ્યા. પણ સસ્કૃતિની આસપાસ હમેશાં જંગલવાદ હોય છે. અને તે સમય આવતાં સસ્કૃતિને ઝડપી લે છે. એવા જંગલવાદ હંમેશાં જંગલની જેમ લઢતા રહે છે. અને પેાતાની હાર કબૂલ્યા વિના શિકાર પર કૂદી પડવાની રાહ જોતા શિકારી પ્રાણીની જેમ ટાંપી રહે છે.
કચ્
એસીરિયાની સસ્કૃતિ ટીગ્રીસની શાખાએથી ફળદ્રુપ બનેલાં ચાર નગરાની આસપાસ વિકાસ પામી. એ ચારમાનું એક શહેર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસુર હતું જે આજે શેરધાર કહેવાય છે. બીજું અરબેલા હતું જે આજે ઇરબીલ કહેવાય છે. ત્રીજી તાલાક હતું જે આજે નિમગુડ છે અને ચોથું નિનીવેલ હતું જે આજે કયુજીક તરીકે ઓળખાય છે. આસુરમાંથી ઇતિહાસપૂર્વેના પત્થરના સાધનો તથા છરી મળી આવ્યાં છે. અને કાળા રંગનું માટીકામ તધા ભૂમિતિની આકૃતિઓ જડી આવી છે. નીનીહની પાસે ગાવરાની નજીક ઈ. પૂ. ૩૭૦૦ વર્ષ પહેલાંનું એક શહેર જમીનની નીચે જડયું છે. જમીનના પડમાં આજે પણ સૂતેલા એ શહેરનાં દેવળો, કાંસકાઓ, હીરાઓના અલંકારે તથા બીજી અનેક વસ્તુઓ જડી આવી છે. એસીરિયાનું પાટનગર શરૂઆતમાં આસુર હતું અને પછીથી નીનીહ હતું. આસુરબાનીપાલ રાજાના સમયમાં ત્રણ લાખ લેકે રાજનગરમાં રહેતા હતા અને દૂર દૂરના રાજાઓ ત્યાં ખંડણી ભરવા આવતા હતા. શેલામાનેર નામના એક રાજાએ ઉત્તર વિભાગના બધા નગરવિભાગને તાબે કર્યા હતા. તથા તાલકને પિતાનું પાટનગર બનાવ્યું હતું. ત્યાર પછીના એસીરિયાના ઈતિહાસમાં એક મોટા રાજાનું નામ ટીમલાથ પિલેસર હતું. એ એક મોટો શિકારી રાજા હતો. એના સ્મારકમાં એ પોતે કહે છે કે એણે પગ પર ઊભા રહી એકસે વીસ સિંહને શિકાર કર્યો હતો. એસેરિયાના ઇતિહાસના બીજા લેખક લખે છે કે એણે પ્રાણીઓ ઉપરાંત પ્રજાઓને પણ શિકાર કર્યો હતો. નગરનાં નગરો લૂંટયાં હતાં અને જંગમ મિલકતો પિતાને ત્યાં ઉપાડી લાવ્યો હતો. એકેએક દિશામાં એણે પોતાનાં લશ્કર દેડાવ્યાં હતાં. ચાલીસ પ્રજાને ચૂંથી નાંખી હતી. બેબીલોનને જીત્યું હતું. અને ઈજીપ્તને ગભરાવી મૂક્યું હતું. એણે એ હત્યાકાંડના વિજયમાં દેવળો બંધાવ્યાં હતાં. અને એસીરિયાનાં દેવદેવીઓને બલિદાન આપ્યાં હતાં. પણ એના સમયમાં બેબીલને બળવો કર્યો હતો. એને લશ્કરને હરાવ્યાં હતાં. એને દેવળોને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
લૂંટયાં હતાં. અને એનાં દેવદેવીઓને કેદ કરી બેબીલોનમાં આણ્યાં હતાં.
બીજી વાત આસુરબાનીપાલની છે. એણે ઘણાં રાજ્ય જીત્યાં. ઘણી લડાઈઓ ખેડી. એણે સ્ત્રીઓ અને લૂંટના ઢગલા એસીરિયામાં આણ્યાં હતાં તથા સાથે સાથે ઘણુ કેદી રાજાએ પકડી આયા હતા. એણે એ કેદી રાજાની આંખે કેતરી કાઢી હતી. એના વિજયને કે ડામાસ્કસ સુધી વાગ્યો હતો. પછી એના દીકરાએ એની સામે બળવો કરી રાજ્ય પડાવી લીધું હતું. ત્યારપછી ટીગલાથ ત્રીજાએ નવાં લશ્કરે એકઠાં કર્યા હતાં. આર્મીનિયાને જીત્યું હતું. સીરિયા પર ચઢાઈ કરી હતી. બેબીલેનિયાને વશ વર્તાવ્યું હતું અને પિતાનું શાસન એસીરિયાથી કેકેસસ અને ઈજીપ્ત સુધી લંબાવ્યું હતું. પછી તે યુદ્ધોથી કંટાળી ગયા અને એણે પોતાનું ધ્યાન રાજકારણમાં તથા મંદિરે ને મહાલયો બંધાવવામાં દેવું. ત્યારપછી સારગોન નામના એક અમલદારે એના મરણ પછી રાજ્યની લગામ પોતાના હાથમાં લીધી.
પછીથી આસુરબાનીપાલનો દીકરે સેનાચેરીબ ગાદી પર આવ્યો. એણે અંદરના બળવાઓ સમાવ્યા તથા જેરૂસેલમ અને ઈજીપ્તને નમાવ્યાં. એણે દુશ્મનનાં ચોરાસી નગરો તારાજ કર્યા. એકસો વીશ ગામને નાશ કર્યો. ૭,૨૦૦ ઘોડાઓ, ૧૧,૦૦૦ ગધેડા, ૮૧,૦૦૦ બળદે, ૮૦૦,૦૦૦ ઘેટાં તથા ૨૫૦,૦૦૦ કેદીઓ એસીરિયામાં લાવ્યો. પછી એ બેબીલોન પર ગુસ્સે થઈ ગયો. બેબીલોનને ઘેરો ઘાલ્ય, જીત્યું, ને સળગાવી મૂક્યું. બેબીલેનમાં વસતી બધી પ્રજાને બાળકોથી માંડીને જુવાનો ને ઘરડાંઓને અને સ્ત્રીઓને કાપી નાંખ્યાં. શેરીઓમાં શબના ડુંગરા ખડકાયા. દેવળે અને મહાલની લત લૂંટી લીધી અને બેબીલેનના સર્વ શક્તિમાન ભગવાનના ટુકડા કરી નાંખ્યા. આ બધી લૂંટફાટથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
એણે નીનીવેહને ફરીવાર બંધાવ્યું. એ નગરનું રક્ષણ કરવા નદીઓના રસ્તા પણ બદલી નાંખ્યા. એવો એ વિજેતા એક વખત ઘૂંટણીએ પડી ભગવાનને પ્રાર્થના કરતો હતો ત્યારે પાછળથી એના થોડાક દીકરાઓએ આવી ભગવાનને નમતું એનું માથું કાપી લીધું અને એનો એક ઈસારહાડેન નામનો દીકરો ગાદીએ આવ્યો ત્યારપછી આસુરબાનીપાલ નામને બીજે રાજા રાજ્યસત્તા પર આવ્યો. એના રાજ્ય દરમ્યાન એસીરિયા દાલતથી ઉભરાઈ ગયું પણ એના મરણ દરમ્યાન એસીરિયાનું પતન શરૂ થયું હતું. એ આસુરબાનીપાલનું એક સ્મારક બોલે છે કે એણે એક પછી એક ખૂનખાર વિજો ખેડ્યા હતા. નગરનાં નગરને ભૂખમરાથી મારી નાંખ્યાં હતાં. કેદીઓના શરીર પરથી ચામડી ઉતારી લીધી હતી. છતાયેલા રાજકુટુંબને, રાજાના અમલદારોને, કારીગરોને અને પ્રજાઓને, સ્ત્રી અને પુરુષો સૌને તથા એકેએક રાણીઓને કેદ કરીને એસેરિયામાં આણ્યાં હતાં. એણે વિજયની મિજબાનીઓ ગોઠવી હતી. અને મિજબાની માંડતા માંડતા દુશ્મનોના શરીર પરથી ઉતારી લીધેલા લોહી આળ માથા દેખ્યાં હતાં. રાજા આસુરબાનીપાલને અથવા એના માણસોને એવો ખ્યાલ પણ નહોતું કે તે આ ભયંકર હત્યાકાંડથી કશી અનીતિ કરે છે. ઇથોપિયાથી આર્મીનિયા સુધી અને સીરિયાથી મીડિયા સુધી એણે લોહી વરસાવ્યું હતું.
એ ઉપરાંત એ બધા પ્રદેશ ઉપરથી એણે શિલ્પીઓ અને કલાકારેને ઊભા કર્યા હતા. મંદિરે ને મહાલ ચણવ્યાં હતાં. વિદ્વાનને ઉત્તેજ્યા હતા. એ રાજા કેવી રીતે મરણ પામે તેની ઇતિહાસને ખબર નથી. દંતકથા એમ કહે છે એણે પોતાના મહેલને સળગાવી મૂક્યો અને એ જીવતો સળગી ગયે. એ દંતકથાને અર્થ એ પણ કે એ એસીરિયાને માટે અપશુકન હતા અને એસેરિયાને નાશ નિર્માઈ ચૂક્યા હતા. જે યુદ્ધો ખેડીને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
એસેરિયા બળવાન બન્યું હતું એજ યુદ્ધોને લીધે તે નબળું થઈ ગયું હતું. એકએક વિષયમાં એસીરિયાના બળવાન લેાકેા મરણુ પામતા હતા અને નબળા લેાકેા પાછળ જીવતા હતા. એ ઉપરાંત વિજયમાં આવેલા લાખે! કેદીએ એસીરિયામાં વસ્યા હતા, અને પેાતાની વસ્તીને વધારી રહ્યા હતા. એવા બહારથી પકડી આણેલા લેાકેાથી લશ્કર ઊભરાઈ ગયું હતું અને સાથે સાથે આજુબાજુના બીજા પ્રદેશાના આવતા ધસારાથી એસીરિયાની સરહદ તૂટી ગઈ હતી.
આસુરઆનીપાલ ઈ. પૂ. ૬૨૬માં મરણ પામ્યા ત્યાર પછી ચૌદ વર્ષે એખીલેાનિયન લેાકેાએ મીડીશ અને સ્કીથિયન તથા કાકેસસના લે!! સાથે એસીરિયા પર ચઢાઈ કરી. જેવા હત્યાકાંડ એસીરિયાએ ખીજા પ્રદેશેાનાં પાટનગરમાં ચલાવ્યેા હતેા તેવા હત્યાકાંડ સાથે નીનીવેડ ખંડેર બન્યું. આખા નગરને સળગાવી મૂકવામાં આવ્યું. મદિરાને મહાલયેાને ધરાશાયી કરવામાં આવ્યાં અને લેાકાને કાપી નાખવામાં આવ્યાં. એક જ ધા સાથે એસીરિયા ઇતિહાસમાંથી અદશ્ય થઈ ગયું. થાડા સમયમાં એસીરિયાના મહારાજાએ ભૂલાઈ ગયા. એમના રાજમહેલેા પર રેતી ઊડી રહી. એસીરિયાના વિનાશ પછી ખસેા વર્ષે ઝેને ફેશનના દશ હજાર માણસે રેતી પર કૂચ કરતા હતા. એ રેતીની નીચે એસીરિયાનું પાટનગર નીનીવેહ સૂતું હતું. એ કૂચ કરતાં લશ્કરને ખબર નહેાતી કે પેાતે કૂચ કરે છે તે ધરતી નીચે અર્ધી દુનિયાને એક વખતે વશ વર્તાવતું રાજનગર સૂતું હતું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૭ લેકજીવન
સરકાર આસુરબાનીપાલની સરકાર જેણે એસીરિયા, બેબીલેનિયા, આર્મેનિયા, મીડિયા, પેલેસ્ટાઈન, સીરિયા ફીનીશિયા, સુમેરિયા અને ઇજીપ્ત ઉપર રાજ્ય કર્યું તે ભૂમધ્ય અથવા સમીપપૂર્વના જગતમાં સૌથી વધારે વિશાળ પાયાપરની સરકાર હતી. તે સમયના પ્રમાણમાં એ ઉદારમતવાદી સામ્રાજ્યવાદ હતો. મોટામોટા નગરને સ્થાનિક સત્તા આપવામાં આવી હતી. અને એસીરિયાના સામ્રાજ્ય નીચે આવેલી દરેક પ્રજાને પિતાને ધર્મ પાળવા દેવામાં આવતું હતું તે છતાં પણ તે સામ્રાજ્યવાદમાં મધ્યસ્થ સરકારનું તંત્ર બહુ ઢીલું હતું અને તેથી પોતાના અધિકાર નીચેના પ્રદેશમાં તેને વારંવાર યુદ્ધ કરવાં પડતાં હતાં.
તેથી એ સરકારનું ખૂબ અગત્યનું અંગ લશ્કર હતું અને તેથીજ યુદ્ધની કલા તરફ ખૂબ ધ્યાન આપવામાં આવતું હતું. જુદી જુદી જાતના રથે, ઘોડેસ્વારોનું લશ્કર અને પાયદળની ટુકડીઓ એ બધાને ખૂબ વ્યવસ્થિત બનાવવામાં આવ્યાં હતાં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
તથા છાપ મારવાના તથા ઘેરે ઘાલવાનાં સાધાનને વિકાસ કરવામાં આવ્યો હતો. એ ઉપરાંત યુદ્ધ અંગેના બધા વ્યહે તથા નીતિરીતિને ઝીણવટથી ખ્યાલ થયો હતો. લશ્કરનાં માણસને બખ્તર આપવામાં આવતાં હતાં. છતાયેલું શહેર લૂંટવામાં આવતું હતું અને તારાજ કરવામાં આવતું હતું. લશ્કરનાં માણસને પગાર ઉપરાંત લૂંટમાંથી ભાગ આપવામાં આવતા. યુદ્ધમાં પકડાયેલા ગુલામને મારી નાખવામાં આવતા હતા. દરેક સિપાઈને પિતે જેટલાં માથાં કાપી લાવે તે પ્રમાણે બદલો આપવામાં આવતો.
લશ્કર પછી બીજા નંબરે રાજાનો આધાર દેવળ ઉપર હતો. ધર્મગુઓને રાજાશાહીને ટેકે હોવાને લીધે તેમને ખૂબ દેલત આપવામાં આવતી હતી અને તેમનું રક્ષણ ખૂબ કાળજીપૂર્વક કરવામાં આવતું હતું. રાજ્યનાં બધાં ફરમાનો, બધા કાયદાઓ તથા બધી જાતના કરે અને બધાં યુદ્ધ એસીરિયાના મૂખ્ય દેવ આસુરના માનમાં થતાં હતાં. રાજા પોતે દેવની પ્રતિકૃતિ મનાતો હતા. એસીરિયાનો ધર્મ એની કલા અને વિજ્ઞાનની જેમ બેબીલેનિયાથી આવ્યો હતો.
ઉઘોગ વેપાર એસીરિયાનું આર્થીક જીવન બેબીલોનથી વધારે જુદું પડતું નહતું. શ્રીમંત એસીરિયન કે મેટા મેટા જમીનદાર હતા. બેબીલોનની જેમ એકજ નદી એસીરિયાની જમીનને ફળદ્રુપ બનાવતી હતી. બેબીલોનની જેમ એસીરિયાની મુખ્ય ખેતી નહેરો વડે થતી અને બેબીલોનની જેમ ખેતી કરનારા ખેડૂતો ગુલામ હતા.
ઉદ્યોગની અંદર એસીરિયાનાં શહેરમાં બેબીલોનિયામાં હતો તેવો વહેપાર ચાલતો હતો. એકજ જાતનાં વજન અને માપ વપરાતાં હતાં. ધાતુઓ ખોદી કાઢવામાં આવતી હતી અને મેટા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
પ્રમાણમાં બહારથી લાવવામાં આવતી. કાચ બનાવવામાં આવતા હતા અને વણાટ ઉદ્યોગ તથા કપડાં રંગવાનું કામ ઠીક ચાલતું હતું. નીનીવે પાટનગરને ત્રીસ માઈલ દૂરથી પાણી પૂરૂં પાડવામાં આવતું હતું. વહેપાર ઉદ્યોગમાં ધીરધાર કરનારા ખાનગી શાહુકાર લેાકેા હતા. વ્યાજના દર ૨૫) ટકા જેટલેા હતે. અત્યારના વેપારઉદ્યોગની દૃષ્ટિએ એસીરિયન સમાજમાં અમીર ઉમરાવે! હતા. કારીગરના વર્ગો હતા. ખેડૂત જમીનદારેા હતા અને મજૂરી કરનારા ઉદ્યોગના અને ખેતીના મજૂરા હતા. મિલકત વિનાના મજૂરા તથા દેવાદાર બનેલા ખેડૂતાને અને ગુલામેાને બધી જાતનાં શારીરિક શ્રમનાં કામે સમાજમાં તેમનું સ્થાન ખૂબ નીચું મનાતું. પેાતાના હલકા સામાજિક સ્થાનને બતાવવા માટે એ લેાકેાને જિઆત રીતે કાન કાચાવવા પડતા હતા તથા માથાં મૂંડાવવાં પડતાં હતાં.
યુદ્ધમાં પકડાયેલા કરવાં પડતાં અને
ધર્મ નીતિ
એસીરિયાના નીતિને કાયદો અને સરકારી કાયદાએ પ્રજોત્પત્તિને ખૂબ ટેકા આપતા હતા. ગર્ભાપાતને ગુને ખૂબ મેાટે ગણાતા હતા. જે સ્ત્રીએ એવા ગુનેા કરતી તેને જીવતી સળગાવી મૂકવામાં આવતી હતી. એખીલેાન કરતાં એસીરિયામાં સ્ત્રીઓનું સ્થાન વધારે નીચું હતું. સ્ત્રીએ! જાહેરમાં બુરખા વિના જઈ શકતી નહિ અને સ્ત્રીએ પાસેથી સખ્તવાદારી માગવામાં આવતી. લગ્નસંસ્થા સ્ત્રીની ખરીદી ઉપર નભતી હતી.
લશ્કરના પશુબળ પર નભતા એસીરિયાના જીવનમાં હિંસા ખૂબ વ્યવસ્થિત અને આકરી હતી. ધર્મના નામમાં અનેક પશુએ અને ગુલામેનાં ખલિદાન આપવામાં આવતાં. આસુરબાનીપાલે ત્રણ હજાર કેદીઓને જીવતા સળગાવી મૂકવા હતા અને હુજારેશની કતલ કરી હતી. તેથી દેવદેવીએ ખૂશ થાય છે એમ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
માનવામાં આવતું. ધમે અહિંસક વૃત્તિને ઉદાત્ત બંનાવવા કાંઈ કર્યું નથી, આશુ એ રાષ્ટ્ર દેવતા હતા. લેાકેા એમ માનતા હતા. કે એ દેવતા દુશ્મનેાની જેમ વધારે તલ થાય છે તેમ આનંદ પામે છે. એ ધર્મ જાદુએ તથા મંત્રા પર નભતા હતા. અનેક જાતના વ્હેમા ધર્મ જાળવી રાખ્યા હતા. આખી દુનિયા રાક્ષસાથી ભરેલી છે અને તેમને ધાર્મિક મંત્રાથી વશ કરી શકાય છે. એમ એસીરિયાના ધર્મ શિખવતા હતા.
આવી જાતના વાતાવરણમાં યુદ્ધ શિવાય ખીજાં એકે વિજ્ઞાન વિકાસ પામી શકતું નથી, એસીરિયાનું વૈદકીય જ્ઞાન એખીલેનનું હતું. એસીરિયાનું ખગાળ જ્ઞાન પણ એખીલોન પાસેથી મેળવેલું હતું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૮
ખદબદતી પ્રજાએ સમીપપૂર્વના ઇતિહાસમાં રાજા નેબુચેડરેઝરના સમયમાં નજર નાખીએ તે દેખાય છે કે તે સમયે મનુષ્યને એક મોટે મહાસાગર ખદબદતો હતે. જીવનકલહ ખૂબ જોરદાર હતે. વિગ્રહો ઊભરાતા હતા, રમખાણે ફેલાતાં હતાં, એક બીજાને ગુલામ બનાવવામાં આવતાં હતાં અને એક બીજાના બલિદાન દેવામાં આવતાં હતાં. એક મેટ હત્યાકાંડ ખૂબ વિશાળ પાયા પર ચાલતો હતો. એ બધા હત્યાકાંડની આસપાસ જુદી જુદી પ્રજાએ અથડાઈ રહી હતી. એમાંની કેટલીક ઘર બાંધીને રહેનારી પ્રજા હતી. બીજી એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે ભટકનારી હતી. એવી સેંકડે પ્રજાઓ જેમાની સૌ કઈ પિતાને ઇતિહાસ અને ભૂગોળના મધ્યબિંદુમાં માનતી હતી તે આજે સંસ્કૃતિના ઈતિહાસમાં એક નાનામાં નાના પ્રકરણ જેવી પણ નથી. એ ઈતિહાસમાં તે સમયે ઘરો બાંધનારી સ્થિર થઈને રહેનારી પ્રજાની આસપાસ ભટકનારી (નેગેડ) પ્રજાઓ હતી. એ પ્રજાઓ સ્થિર રહેનારી પ્રજાઓને ખૂબ ભયરૂપ હતી. એ ભટકનારી પ્રજાની અંદર દુષ્કાળ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે ભૂખમરે આવતાની સાથે તેમની ટેળીઓ શ્રીમંત થઈને રહેનારી પ્રજાપર તૂટી પડતી અને એ રીતે યુદ્ધો અટક્યા વિના ચાલુ રહેતાં હતાં. આજે ઇતિહાસમાં એવા પ્રદેશો પડ્યા છે જ્યાં એક વખત મેટાં સામ્રાજ્ય હતાં. પણ સામ્રાજ્યના પતન પછી ત્યાં જ વેરાન બનેલા પ્રદેશ પર અને પૃથ્વીના પડપર ભટકતી પ્રજાઓના પશુઓ ચરતાં હતાં.
આર્ય પ્રજા આ રીતે તે સમયના સંસ્કૃતિના ઈતિહાસમાં જુદી જુદી પ્રજાઓનું નિર્માણ થતું હતું અને કેટલીક પ્રજાઓની હસ્તી નાબૂદ થઈ જતી હતી. એવી એક પ્રજાનું નામ મિટાનિયન હતું. એ પ્રજા ઇજીપ્તની દુશ્મન હતી અને એશિયામાં જડી આવતા ઈન્ડોયુરોપીયન જેવી હતી. એશિયાની એ પ્રજા ઇન્દ્ર, વરૂણ વગેરે દેને પૂજનારી હતી તથા એ પ્રજા ઈરાન તથા હિન્દ તરફ આગળ વધી હતી. એ પ્રજાને આર્ય પ્રજા કહેવામાં આવતી હતી. મીટાનિયન લોકોની એક હેરી નામની ટોળીમાં આર્ય શબ્દનો પહેલીવાર ઉપયેગા થયા છે. એ શબ્દ કેસ્પીઅન સમુદ્ર પાસે રહેતા લોકેએ ઉપજાવેલ હોય એમ લાગે છે. આજે એ શબ્દને ઉપગ મટાનિયન લોકોપર, હીટીસ કે પર, તથા મીડીઝ, પશિયન તથા વૈદિક હિન્દુ પર કરવામાં આવે છે.
હીટીસ કે ઇન્ડેયુરેપીયન લેકમાં ખૂબ સુધરેલા અને શકિતવાળા હતા. એ લેકે બેસ્ફરસ, હેલેસ્પાન્ટ, ઇજીઅન અને કેસસ ઓળંગીને આવ્યા હતા. અને કાળા સમુદ્રની દક્ષિણે જે પ્રદેશને આપણે એશિયા માઇનોર તરીકે ઓળખીએ છીએ ત્યાં લશ્કરી જાતિ તરીકે સ્થિર થયા હતા. ઈ પૂ. ૧૮૦૦ ની આસપાસ આપણે એ લેકેને ટીગ્રીસ અને યુટીસના મૂળ આગળ વસેલા જોઈએ છીએ. ત્યાંથી એ લેકેએ પોતાના હાથ અને લાગવગ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
+
૭૮
સીરિયા સુધી લંબાવીને ઇજીપ્તમાં ધૃતરાજી ઊભી કરી. રાજા રૃમેસીસ ખીજાને એ લેાકેા સાથે સલાહ કરવી પડી હતી, અને તેને હીટીટ રાજાને પેાતાની સમાન ગણવા પડયે હતેા. તેમની ભાષા ઇન્ડેયુરોપીયન લેાકેાની ભાષાને મળતી આવે છે અને થેાડાક શબ્દો અંગ્રેજી શબ્દો જેવા છે. એ હીટીટ લાકા ઇતિહાસમાં જે રીતે આવ્યા હતા તેવીજ ગૂઢ રીતે ઇતિહાસમાંથી અદૃશ્ય થઈ ગય છે. તેમનાં પાટનગરા એક પછી એક વિનાશ પામ્યાં છે. અને તેમનું છેલ્લું નગર કાર્ચે મીશ . પૂ. ૭૧૭ માં એસીરિયન લેાકેાના આક્રમણ સામે નાશ પામી ગયું.
ઉરાષ્ટ્ર
એસીરિયાની ઉત્તરે ઉરાટુ નામે એક પ્રજા જાણીતી હતી. ઇતિહાસની શરૂઆતથી ઘણા સૈકા સુધી આર્મીનિયન તરીકે એળખાતી એ પ્રજાએ પેાતાની સ્વતંત્ર સરકાર, રીતરીવા જ અને કળાએ જાળવી રાખ્યાં હતાં. એ પ્રજાના સૌથી મહાન રાજા આર્મીસ્ટીસ બીજાના સમયમાં એ પ્રજા લેાટ્ટુ ખેદી કાઢતી હતી અને તેને એશિયા અને ગ્રીસમાં વેચી શ્રીમત બની હતી. એ પ્રજાએ ધણી જાતના આરામ અને સુખસગવડે સંપાદન કર્યાં હતા. પત્થરની ઇમારતા બાંધી હતી અને ઉત્તમ જાતના પદાર્થો બનાવ્યા હતા. પણ એ પ્રજાએ એસીરિયા સામે પેાતાને અચાવ કરવામાં પેાતાની બધી દાલત ખાઈ નાખી અને વખત જતાં વિજેતા સીરસની સરદારી નીચે લઢતાં ઇરાનના અધિકાર નીચે આવી ગઈ.
સ્કિશિઅન એસીરિયાથી દૂર ઉત્તરના કાળા સમુદ્રના કિનારા પર એક પ્રજા ભટકતી હતી. એ પ્રજા સ્કિશિઅન પ્રજા હતી. એ લડાયક પ્રજા અર્ધી માંગેાલ અને અર્ધી યુરેાપીયન હતી. ભયંકર દાઢીવાળી એ પ્રજાના રાક્ષસી ચાદ્દાએ ગાડીએમાં રહેતા હતા અને તેમની સ્ત્રીઓને પડદામાં રાખતા હતા. હિપોક્રેટસ એ પ્રજાની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્ત્રીઓ વિષે કહે છે કે એ સ્ત્રીઓ જ્યાંસુધી કુમારીકાઓ હોય ત્યાં સુધી ઘેડા પર સવારી કરતી અને નિશાન તાકતાં શીખતી હતી, તથા યુદ્ધોમાં ઊતરતી હતી. જે જુવાન છોકરી ઓછામાં ઓછાં ત્રણ દુશ્મનો મારી નાખતી તે પરણવાલાયક ગણાતી. એ છેકરીઓને જન્મ ક્યા પછી તેમના બાળપણમાં સિકથિયન માતાઓ પિતાની બાળકીઓની જમણી છાતી પર કાંસાના બનાવેલા એક સાધન વડે ડામ દેતી. પછી એ છોકરીઓનું બધું બળ દુશ્મને પર હથિયાર ચલાવવા માટે જમણા હાથમાં અને ખભામાં આવે છે એમ મનાતું. એ ભયંકર પ્રજા ઘડાઓ પર જીન કે લગામ વગર સવારી કરતી. જીવવા માટે ભયંકર રમખાણે છેડતી હતી અને જાણે લડવા માટે જીવતી હોય એમ દેખાતી હતી. એ પ્રજા પિતાના દુશ્મનેનું લોહી પીતી હતી અને તેના આંતરડાના અલંકારે પહેરતી હતી. એ પ્રજાએ એસીરિયા પર વારંવાર ધસાર કરી તેને નબળું પાડયું હતું. એ પ્રજા ઈ. પૂ. ૬૩૦ થી ૬૧૦ સુધી પોતાના રસ્તામાં આવતી એકેએક વસ્તુને વિનાશ કરતી ઈશિયન અખાત પર આવેલાં શહેરે પર આવી પહોંચી હતી. એમ કહેવાય છે કે ત્યાં આવ્યા પછી એ પ્રજાને કેાઈ ભયંકર રોગ લાગુ પડે અને છેવટમાં બાકી રહેલી એ પ્રજાને મીડીસ લોકોએ તેમના ઉત્તર તરફના આવાસમાં પાછી હાંકી કાઢી.
દીજિયન ઈ. સ. પૂ. નવમી સદીના અંતમાં એશિયાભાઈનરમાં એક નવી સત્તા ઉદય પામતી હતી. એ નવી સંસ્કૃતિ લીડીઆ અને ગ્રીસ વચ્ચેના અંતરને પૂરતી એક પૂલ જેવી હતી. એ કીજિયન સંસ્કૃતિ હતી. એને પહેલો રાજા ગેડસ એક સામાન્ય ખેડૂત હતો. એના પછીનો રાજા ભીડાસ થયો હતો. કીજિયન લોકે એશિયામાંથી યુરોપમાં આવ્યા હોય એમ લાગે છે. એન્સારા નામનું પાટનગર બાંધી સમીપપૂર્વના સ્વામીત્વ માટે એસીરિયા ને ઈજીપ્ત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
સાથે અથડામણમાં આવ્યાં. એ લોકોમા નામની એક દેવીમાં માનતા હતા. અને દેવીને એ લોકે બધીજ ઉત્પાદન શક્તિના. કેન્દ્રરૂપ માનતા હતા. પવિત્ર વેશ્યાવૃત્તિથી એ દેવીની એ લોકે. સેવા કરતા હતા.
લીડિયા લીડીઆ નામને એક નવા રાજ્યના ઉદય સાથે એશિયામાઈ નેરમાં કીજિયાને અંત આવ્યો. રાજા ગીજીટે લીડિયાનું પાટનગર સાર્ડસને બનાવ્યું. કીસસ નામના રાજાએ ઈ. સ. પૂ. ૫૭૦ માં આખા એશિયામાઈનેરપર પોતાને અધિકાર જમાવ્યો. એણે એક પછી બીજા રાજ્ય જીતી લઈ લીડિયાના અધિકાર નીચે આણ્યાં. ક્રીસસે સેના ને રૂપાના સિકકાઓની શરૂઆત કરાવી. આખા ભૂમધ્ય પર વેપારને ઉત્તેજન આપ્યું. પછી સરસનાં લશ્કર એના દરવાજા સાથે અથડાયાં. ઇરાની લેકને. વિજ્ય થયો. લીડિયન લેકેને અંત આવ્યો. સાડસ પડયું. જૂના રીવાજ પ્રમાણે ક્રીસસે એક મોટી ચિતા સળગાવી પિતાની સ્ત્રીઓ ને દીકરીઓ સાથે અને બીજા અમીર ઉમરાવો સાથે ચિતારેહણ કર્યું. ચિતા સળગી અને લીડિયાની સંસ્કૃતિને અંત આવ્યો.
સેમીટિક લાકે સમીપપૂર્વ પ્રદેશ પર્વતો ને રણમાં વહેંચાઈ ગયો હતો. એ પ્રદેશમાં રહેતી જુદીજુદી જાતો રીતરીવાજો અને ભાષામાં જુદી પડતી હતી. પરંતુ વેપારના ઉદય સાથે અને તેથી એકબીજાના સંપર્કથી એ જુદી જુદી જાતના રીતરીવાજો અને ભાષાનું ઐક્ય આવતું જતું હતું. સેમીટિક લેકનું ઉદયસ્થાન અને વિકાસનું સ્થાન અરબસ્તાન હતું. એ વેરાન પ્રદેશ પરથી વધારે સારા પ્રદેશ જીતવા માટે જુદી જુદી ટોળીઓ કૂચ કરતી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
હતી. પણ જે લેાકેા અરબસ્તાનમાં રહ્યા હતા તેણે અરબસ્તાન અને એદુઈનની સંસ્કૃતિનું નિર્માણ કર્યું. એ લેૉકા કુટુંબના વડાએના અધિકાર નીચે જીવતા સમાજ હતા. એ સમાજરચનામાં આજ્ઞાધારકતાની નીતિ બહુ સખ્ત રીતે પ્રવર્તતી હતી. મહમદના આવતા સુધી એ લેાકેાએ ધર્મી તરફ ધ્યાન આપ્યું નથી તથા એ લડાયક લેાકેાએ કળા અને જીવનના શણગારા તરફ્ અવગણના પૂર્વક જોયું હતું અને કલાઓને કાયર મનુષ્યના પતનના સ્વરૂપરૂપે માની હતી. થાડા વખત સુધી દૂરપૂર્વના વેપાર એ લેાકેાના કાબૂમાં હતા. કાનેક અને એડનના એમનાં બંદરે ઈંડીઝમાંથી આણેલી દોલતથી ઊભરાતાં હતાં અને એમના વેપારીના કાફલાએ એ દોલતને પ્રીનીશિયા અને પ્રેમીલેન લઈ જતા હતા. એમના પહેાળા દ્વીપકલ્પમાં એ લેાકેા મેટામેટા નગરે, મહાલયે! ને દેવળા બાંધતા હતા. પણ પરદેશીને એ બધું જોવા માટે એ લેાકેા આવવા દેતા નહાતા. હજારો વર્ષ સુધી એ લેાકેા પેાતાનાં વન પોતાની રીતે જીવ્યાં છે. પેાતાના રીતરીવાજો જાળવી રાખ્યા છે અને એ લેાકાએ વિનાશ સામ્યા વિના સેકડા રાજ્યના ઉદય અને અસ્ત જોયા છે. આજે પણ એ લેાકેાને પ્રદેશ એમને પેાતાનેજ છે અને એ પ્રદેશનું રક્ષણ કરી એ લેકે પરદેશીના ભ્રષ્ટ પગલાં, અને ઈતરાજખોર આંખોને નિવારી રહ્યાં છે.
ફીનીશિયન
તે! સવાલ થાય છે કે શ્રીનીશિયન લેકે કાણુ હતા? જેને ઉલ્લેખ આગલા પાનામાં કરવામાં આવ્યા છે, જેનાં વહાણુ એ કે એક મહાસાગર પર હકારાતાં હતાં અને જેમના વેપારીએ એકેએક બદરમાં સાદા કરતા હતા તે કીનીશિયન લેાકેાના ઉદય વિષે ઇતિહાસકારે કાઈ ઉલ્લેખ કરેલેા જણાતા નથી. એ લેાકેા કયાંથી આવ્યા તેની આપણને ખબર નથી. એ લેાકેા સેમીટિક હતા કે નહિ તેની પણ આપણને માહિતી નથી. ભૂમધ્યના કિનારા પર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ લેકે આવ્યા તે કાળ ઈ. પૂ. ૨,૮૦૦ જેટલે જૂને કહેવાય છે. જે ફીનીશિયન કિનારા તરીકે ઓળખાય છે તે દશ માઈલ પહેળાને સે માઈલ લાંબે એ જમીનને સાંકડે કટકે છે. સીરિયા અને સમુદ્ર વચ્ચે ફીનીશિયન લોકોને ફીનીશિયા પ્રદેશ હતો. એ પ્રદેશ પાછળની લેબાનેન નામની ટેકરીઓ પર વસવાને ને તેના પર અધિકાર જમાવવાને તેમણે પ્રયત્ન કરેલો જણાતો નથી. જે પ્રજાએના માલને વેપાર દરિયાકિનારાના દરેક પ્રદેશ પર એ લોકે ખેડતા હતા તે લડાયક પ્રજાઓ પોતાનો નાશ ન કરે એટલું જ તે ઈચ્છતા હતા.
ઈ. પૂ. ૧,ર૦૦ થી એલેકે ભૂમધ્ય સમુદ્રના માલિક બન્યા હતા. એ લેકે વેપાર કરતા હતા એટલુજ નહિ પણ કાચના અને ધાતુના જુદા જુદા પદાર્થો પણ બનાવતા હતા.
એ ઉપરાંત એ લોકે હિન્દુસ્તાનમાંથી ઘણું વસ્તુઓ લેતા હતા. તથા ભૂમધ્ય સમુદ્રના કિનારા પરના શહેરમાં વેચતા હતા. તથા કાળા સમુદ્રના દક્ષિણ કિનારા પરથી પિતાની પાસેની વસ્તુ
ના બદલામાં સીસું, સોનું તથા લેખન લાવતા હતા. સિકસમાંથી અનાજ લાવતા હતા. આફ્રિકામાંથી હાથીદાંત લાવતા હતા. સ્પેઈનમાંથી રૂ૫ લાવતા હતા. અને બ્રિટનમાંથી ટીન લાવતા હતા. એ ઉપરાંત એ વેપારી લેકે એકેએક પ્રદેશમાંથી ગુલામને ઉઠાવી લાવતા હતા. એ વેપારીઓ વેપારમાં એટલા તો પાવરધા બની ગયા હતા કે સ્પેઈનના વતનીઓ પાસેથી તેલના બદલામાં વહાણે ભરીને રૂપું લાવતા હતા. એ રૂપાનો જથ્થો એટલે મેટે હતો કે તેથી તેમનાં વહાણ ઊભરાઈ જતાં અને એ બુદ્ધિમાન વેપારીઓ વહાણનાં વજનદાર લંગરે પત્થર કે લોખંડના રાખવાને બદલે રૂપાના રાખતા હતા. પણ એ વેપારીઓને આવા વેપારથી શાન્તિ વળી નહતી. સ્પેઈનના વતનીઓને એ લોક ઉપાડી લાવતા હતા અને તેમને ગુલામ તરીકે વેચતા હતા. તે સમયના વેપાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩
અને લૂટફાટમાં કાઈ ઝાઝા તફાવત હતા નહિ. એ વેપારના નામમાં નબળાએને નાશ કરવામાં આવતા હતા. શકય હોય ત્યાં લૂંટ ચલાવવામાં આવતી હતી અને ભલાભેાળા લેાકેાને છેતરવામાં આવતા હતા. એ વેપારના નામેજ કાઈ કાઈ વાર આજા વહાણાને પકડવામાં આવતાં હતાં તથા તેમના માલને જપ્ત કરવામાં આવતા હતા.
એમનાં નીચાં અને સાંકડાં વહાણા સીત્તેર ફૂટ જેટલાં લાંબાં હતાં. એ વહાણને એક માયુ શ હતું. એ વહાણાને હાંકનારા ગુલામ હતા. તૂતક પર એ વહાણનું રક્ષણ કરનારા ચેકી કરતા હતા. આ વહાણા કિનારે કિનારે હકારાતાં હતાં અને સાંજના સમયે ભાગ્યેજ સફર કરતાં હતાં. પણ વહાણવટાને પછી વિકાસ થતાં ફ્રીનીશિયન ખલાસીઓ ઉત્તરના તારાની મદદથી મહાસાગરામાં દૂર દૂર હંકારતા હતા. પછી એ લેાકેાએ આફ્રિકાની આસપાસ મુસાફરી કરી અને વાસ્કાડીગામાથી બે હજાર વર્ષ પહેલાં કેપ એક્ ગુડહાપની શોધ કરી. એ વેપારીએનાં વહાણે! જ્યાં ચેમાસાની શરૂઆત થતી ત્યાં અટકી જતાં. કિનારા પરની જમીનેામાં અનાજ વાવતાં થતા પાક લઈ ને પાછાં સમુદ્રોમાં હંકારતા. એ રીતે એ વેપારીએનાં વહાણુ એ વર્ષે ઇજીપ્ત પહેાંચતાં. ચાંચીઆએ ને વેપારીએ એ રીતે અજોડ સાહિસક બન્યા હતા.
એ વેપારીઓએ ભૂષ્યનાં મુખ્ય મુખ્ય મથકે પર પેાતાનાં થાણાં બાંધ્યાં હતાં. એ થાણાઓ પછી વખત જતાં સ'સ્થાને કે શહેરા થવા પામ્યાં છે. એવાં થાણાં કેડીઝમાં, કાથેજમાં, માર્સેલ્સમાં અને દૂર ઈંગ્લાંડમાં હતાં. એ વેપારીઓની જમાતાએ સિપ્રસ, મેલેઝ અને રેડસમાં પોતાનાં થાણાં નાખ્યાં હતાં. એ વેપારીઓએ વેપાર કરતાં કરતાં સમીપપૂર્વ તરફની કલાએ તે વિજ્ઞાનના અભ્યાસ કરી તેમને ગ્રીસ, આફ્રિકા, ઈટાલી અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્પેનમાં પહોંચાડ્યાં હતાં. એ વેપારીઓએ યુરોપના પ્રદેશને જંગલની હેવાનિયતમાંથી જગાડવા માંડ્યા હતા.
વેપારથી પિષાતી વેપારી શ્રીંમતોથી શાસન પામતી અને વેપારી રીતે પોતાની લતને જમાવતી અને વધારતી એ વેપારી કેમ ફીનીશિયામાં સૌથી વધારે શ્રીમંત અને ધનવાન નગરો ઉપજાવતી હતી. એ વેપારીઓને નગરમાં બીજોસ્ટ સૌથી જૂનું નગર હતું. વેપારીના ભગવાન ઈલેએ એ નગરનો પાયો નાખ્યો હતો. અને ફનીશિયાના ઇતિહાસના અંત સુધી એ નગર ફીનીશિયાના ધાર્મિક પાટનગર તરીકે જીવ્યું હતું.
કિનારા પર પચાસ માઈલ દૂર સીડેન નામે બીજુ નગર હતું. સૌથી પહેલાં એ નગર એક કિલ્લો જ માત્ર હતું. પછી એ કિલ્લાની આસપાસ ગામ વસ્યું અને એ ગામમાંથી એક મેટું આબાદ શહેર વસવા પામ્યું. જ્યારે ઈરાની કેએ એ નગરને ઘેરે ઘાલ્યો ને જીત્યું ત્યારે એ નગરનું રક્ષણ કરનારા મગરૂર સરદારોએ એ નગરને પોતે જાતે જ સળગાવી મૂક્યું ત્યારે એમાં સળગી ગયેલા ચાલીસ હજાર વતનીની રાખ ઊડતી હતી. ફીનીશિયન નગરમાં સૌથી મહાન નગર આયર હતું. કિનારાથી કેટલાક માઈલ દૂર એક ખડક ટાપુપર એ નગર બાંધવામાં આવ્યું હતું. એની ભવ્યતા, એની અંદરની સવડ અને એની મૌલિક સલામતીએ એને વેપારીઓનું પાટનગર બનાવ્યું. આખા ભૂમધ્ય જગતમાંથી એ નગરમાં વેપારીઓ આવીને વસ્યા હતા અને દુનિયાને એકેએક ઘર મોટી વિશાળ ઇમારતો હતો. સિકંદર આવ્યો ત્યાં સુધી એ નગરે પોતાની દેલત અને સ્વતંત્રતા સાચવી રાખ્યાં હતાં.
જેમ એકેએક પ્રજાને જરૂર પડી છે તેમ ફીનીશિયાને પણ દેવદેવીની જરૂર પડી હતી. એકેએક શહેરમાં તે શહેરને ભગવાન બાલ હતો. એ બાલ ફીનીશિયાની બધી દોલત અને બધા ઉત્પાદનોને ઉપજાવનારે હતો. આસ્ટાટ નામે ફીનીશિયાની દેવી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
હતી. ગ્રીક લેાકેા એને એક્રોડાઇટ કહેતા હતા. એ આસ્ટાટને પૂજનાર સ્ત્રીએ એ દેવીની આરાધનાના વિધિ તરીકે દેવળમાં કાઈ પણ અજાણ્યા માણસસાથે વેશ્યાવૃતિ સેવતી હતી. છેવટમાં ફ્રીનીશિયામાં મેલેાક નામના ભયંકર દેવની આરાધના થવા માંડી. એ આરાધનામાં ફીનીશિયન લેાકેાએ પેાતાના બાળકાનાં અલિંદાન દેવાને આપ્યાં છે.
સંસ્કૃતિના ઇતિહાસમાં ફ્રીનીશિયન લેાકેાનું સ્થાન આછા મહત્ત્વનું નથી. એ વેપારી લેાકેાએ ઇજીપ્તનું અક્ષરજ્ઞાન ખીજી પ્રજાએને આપ્યું હતું. વેપારી ઉદ્દેશાની ખાતર ભૂમધ્યની પ્રજાને એક બીજા સાથે જોડી હતી. એ વેપારી લેાકાએ ઇચ્છામાંથી ગ્રીસમાં અક્ષરજ્ઞાન ઉતાયું હતું.
ફીનીશિયાની પાછળ આવેલું સીરિયા એક બીજી સેસીટિક પ્રજાનું મથક હતું. ફ્રીનીશિયાની પાછળ આવેલી લીખાનાની ટેકરીઓના એળામાં સીરિયાન લેાકેાની રાજધાની દમાસ્કસ હતી. એ નગરના રહેવાસીએ સેમીટિક જાતના વેપારી હતા. એ વેપારીએ જમીન પર સીરિયાના પાને મેદાનેમાં થઈ વેપાર કરતા હતા. સીરિયન વેપારી માટે કારીગરે ને ગુલામે કામ
કરતા હતા.
દમાસ્કસના રહેવાસીએની નીતિ ને રીતરીવાજો એબીલેાનને મળતા હતા. ધાર્મિક વૈશ્યાવૃતિ ખૂબ વિકાસ પામી હતી. સીરિયાની માતા પણ આસ્ટાર હતી. એના ઉત્સવે ખૂબ દુઃખધ્યાથી ઊજવવામાં આવતા હતા. એ દેવીને અનેક બલિદાને આપવામાં આવતાં હતાં. સૌથી મેટ દેવ ઈલ અથવા ઈલુ હતેા. સીરિયાની દક્ષિણે પણ એજ જાતની ધાર્મિકતા ચાલી રહી હતી એ દેવદેવીઓને પ્રસન્ન કરવા માટે માબાપેા પેાતાનાં બાળકાનુ લોહી આપતાં હતાં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૦
પશિયા સંસ્કૃતિના ઈતિહાસમાં ફાળો આપનાર જે પર્શિયાની વાત આપણે કરીએ છીએ તે પર્શિયા જેને આપણે ઇરાન કહીએ છે તેટલું ન હતું. તે સમયનું પર્શિયા પશિયન ગલફથી પૂર્વ તરફ એક જમીનનો નાનો ટુકડો હતું. જેને પશિયન લોકે પાસ નામે ઓળખતા હતા. પર્વતો અને રણથી ભરપૂર એ પ્રદેશમાં નદીએ નહિ જેવી હતી. ઠંડી અને તાપ ખૂબ સખ્ત હતાં. એની વસ્તીના વીશ લાખ મનુષ્યને જીવતા રાખવાનું ખાસ કાઈ સાધન એ પ્રદેશ પાસે હતું નહિ. એટલે એ આ પ્રદેશ વેપાર અને યુદ્ધની લૂંટફાટ પર નભતે હતો. એ પ્રદેશ પર રહેતી વસતી મીડીસ લોકેાની જેમ ઈન્ડેયુરોપીયન જાતિની હતી. કદાચ એ લેકે દક્ષિણ રશિયાથી આવ્યા હશે. એ લોકાની ભાષા અને ધર્મ આર્ય લેકોના ધર્મ અને ભાષાને ખૂબ મળતાં છે. એને એક રાજા ડેરીઅસ પહેલે પિતાની જાતને એક પર્શિયન તરીકે આર્ય વંશને કહેડાવે છે. અફઘાનીસ્તાનમાં થઈને હદમાં આવેલા આર્ય લોકોની જેમ એ લોકે પણ પિતાના જૂના પ્રદેશને આર્યાનાવી આર્યોનું ઘર કહેવડાવે છે. મૂળ શબ્દ આર્યાના ઉપરથી ઇરાન શબ્દ બન્યો છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
એસીરિયાના વિનાશમાં જે લોકોએ ખ્ય મુભાગ ભજવ્યો છે એવા મીડીસ લોકે કુદસ્તાનના પર્વમાં પાસુંઓના નામના પ્રદેશમાં ઈ. પૂ. ૮૩૭માં રહેતા હતા એ ઉલ્લેખ જડી આવે છે. ત્યાં સતાવીશ રાજાએ જુદાં જુદાં સતાવીશ રાજ્યો પર રાજ્ય કરતા હતા. એ સતાવીશ રાજ્યોના લકે ત્રણ જાતના હતા. આપાડાઈ, ભડાઈને મીડીસ એ લોકે ઈન્ડોયુરોપીઅન હતા. અને ઈ.પૂ. ૧૦૦૦ વર્ષ પહેલા કેસ્પીઅન મહાસાગરના કિનારેથી પશ્ચિમ એશિયામાં આવ્યા હતા. ઝેન્ડ અવેસ્તા જે પર્શિયન લોકેના ધર્મ પુસ્તકનું નામ છે તેમાં એ પુરાણું પ્રદેશની સ્મૃતિ જડી આવે છે. એ ધર્મ પુસ્તકમાં એ પ્રદેશનું વર્ણન સ્વર્ગ તરીકે કરવામાં આવે છે. એ પ્રદેશપરથી મીડીસ કે સમરકંદ અને બુખારા તરફ આગળને આગળ પર્શિયા સુધી પહોંચ્યા હોય એમ જણાય છે.
ડિીઓસીસ નામનો પર્શિયાને પહેલે રાજા થયો અને તેણે પહેલી વાર પાટનગર બંધાવ્યું. એની સરદારી નીચે ઝીડીસ લોકે વધારે મજબૂત થયા અને એસીરિયાને ભયરૂપ બન્યા.
પર્શિયાને મીડીસ લોકોએ છત્રીસ અક્ષરવાળી પિતાની આર્યભાષા આપી લખતાં શીખવ્યું. શીલ્પકળાનું જ્ઞાન આપ્યું તથા તેને પિતાની કુટુંબવ્યવસ્થા આપી અને ધર્મ આપ્યો. તથા એ લેકમાં એક કરતાં વધારે સ્ત્રી પરણવાનો રીવાજ દાખલ કર્યા અને સાહીત્યને વિકાસ કરવા ઉપરાંત કાયદાઓ બાંધ્યા. પર્શિયાએ મીડીઆ ઉપર અધિકાર જમાવ્યા પછી સમીપપૂર્વના બધા પ્રદેશ પર કાબૂ મેળવવાની શરૂઆત કરી.
પર્શિયાના રાજાઓમાં સીરસ ખૂબ મહાન હતો. એના જીવન પ્રસંગે સાથે એટલી બધી કલ્પનાઓ કે દંતકથાઓ વણાઈ ગઈ છે કે એનું સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ જણાતું નથી. તો પણ તે સિકંદર પહેલાને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
મે હો હો એ વાત સાચી છે. એ ખૂબ સુંદર હતા અને એનાથી પશિયાના મહાન રાજાઓની હારમાળા શરૂ થઈ છે. એણે મીડીઆને પર્શિયાનાં લશ્કરને અજય બનાવ્યાં તથા સાડસ અને બેબીલેનને જીતી લીધાં. તથા એક વર્ષ સુધી સેમીટિક લોકેનું શાસન પશ્ચિમ એશિયામાંથી બંધ કરી દીધું. એણે એસીરિયા, બેબીલોનિયા, લીડિયા અને એશિયામાઈનેરને પર્શિયન સામ્રાજ્યના વિભાગ બનાવી દીધા. એ પર્શિયન સામ્રાજ્ય રોમન સામ્રાજ્ય પહેલાંનું સૌથી મોટું સામ્રાજ્ય છે. તથા ખૂબ ઉત્તમ રીતે શાસિત થયેલું સામ્રાજ્ય છે.
એ સીરસની ઉદારતા એના દુશ્મનો પણ જાણતા હતા અને તેથી તે લેકે એની સામે મારી નાખવાનો કે ભરવાને નિશ્ચય કરીને લઢતા નહોતા. એણે યહુદી લોકો સાથે ખૂબ ઉદાર ભાવવાળું વર્તન રાખ્યું હતું. એણે પિતાના સામ્રાજ્યના જુદા જુદા લોકોને તેમને ફાવે તે ધર્મ પાળવાની અને ગમે તે દેવદેવીને પૂજવાની છૂટ આપી હતી. એ દુશ્મનોના નગરનો નાશ કરતો નહતો. તથા દેવળને ભાંગી નાખતા નહોતા. એ વિધમ લોકેાનાં દેવ દેવી તરફ માન ધરાવતો હતો તથા બીજા ધર્મને મંદિરોમાં ભેટ ધરતો હતો. એ ખૂબ સમજુ રીતે બેદરકારીથી બધા ધર્મોને સ્વીકારતે હત અને ખૂબ વિવેકપૂર્વક બધા દેવેની ખુશામત કરતો હતે. કારણ કે એ જાણતો હતો કે તે સમયની પ્રજા કરતાં તેમને ભાગ લેનારાં દેવદેવીઓ વધારે બળવાન હતાં. એણે આખા સમીપપૂર્વના પ્રદેશને જીત્યા પછી, કેસ્પીઅન સમુદ્રના દક્ષિણ કિનારા પર યુદ્ધ કરતાં જાન ખેયો.
એના પછી એનો અથૅ ગાંડ દીકરો કેસ્લીસીસ નામે ગાદીએ આવ્યો. અને એણે એના રાજ્યની શરૂઆત એના સ્મર્ડસ નામના ભાઈને મારી નાખીને કરી. એણે ઇજીપ્તની દોલત વિષે સાંભળીને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૯
ઇજીપ્ત ઉપર ચઢાઈ કરી. પછી પર્શિયન સામ્રાજ્ય નાઈલ સુધી વિસ્તાર પામ્યું. કૅમ્લીસસનું ગાંડપણ વધતું જતું હતું. એણે છપના ધર્મને ઉપહાસ કર્યાં. તથા એણે ઇપ્શિયન લેાકેાના સીએસ નામના દેવને એણે ખંજર ભાંકયું. એણે પિરામીડમાં સૂતેલાં મડદાને બહાર કહાડયાં અને કબરેમાં નિર'કુશ ફર્યાં. એણે ઇજીપ્તના દેવળેાને ભ્રષ્ટ કર્યાં તથા મૂર્તિને સળગાવી મૂકવાને હુકમ કર્યાં. પછી એ માંદા પડયા. અને માંદગી તથા ગાંડપણમાં એણે એની પેાતાની એક બહેનને મારી નાખી. તથા પેાતાનો સ્ત્રી રાકસાને પણ મારી નાખી. એણે પેાતાના દીકરા રીકસેસમીને વીંધી નાખ્યા. બાર પર્શિયન ઉમરાવાને જીવતા દાટી દીધા. એ પર્શિયા પાછે! જતા હતા ત્યારે રસ્તામાં એને ખબર મળ્યા કે એની ગાદી ખીજા કાઈ એ પચાવી લીધી છે. પછી એ આપધાત કરી મરણ પામ્યા.
એની ગાદી પચાવી પાડનાર પેાતે સ્મરડીશ છે અમ કહેતા હતા. પણ એ સ્મરડીશને ગાદી પરથી ઉડાડી મૂકવામાં આવ્યું. સાત ઉમરાવે!એ હીસ્ટેટીસના દીકરા ડેરીઅસને ગાદી પર એસડવો. એ ડેરીઅસ પણ પર્શિયાના મહાન રાજા હતેા. એ ગાદી પર આવ્યા ત્યારે ઇસ અને લીડિયાના ગવર્નરાએ તેને સ્વીકારવાની ના પાડી. સુસીઆના, એબીલેાનિયા, મીડિયા, એસીરિયા, આર્મીનિયા અને સેસી તથા બીજા રાજ્યાએ બળવા પેાકાર્યાં. ડેરીઅસે એ સૌ સાથે યુદ્ધ કરી તેમને કઠેર રીતે દાખી દીધા. એણે એખીલેાનને લાંબા વખત સુધી ઘેરે ઘાલી તામે કર્યું. તથા એબીલેનના આગળ પડતા ત્રણ હજાર લેાકેાને ફ્રાંસી પર લટકાવી દીધા. ત્યાર પછી કઈ જબરા ઝંઝાવાત જેવે એ ઠેર ઠેર ફરી વળ્યા તથા અધા બળવાઓ! શમાવ્યા. પછી એને પર્શિયન સામ્રાજ્યને રક્ષવા માટે તેના રાજતંત્રને સુધારવાની જરૂર જણાઈ. એણે અખતર ઉતારી નાખ્યું. તથા એક વિચક્ષણ રાજકીય પુરુષ બન્યા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
રામના પતન સુધી અનુકરણ કરવા જેવું પશિયન રાજતંત્ર રાજ્ય વ્યવસ્થાને નમૂને બની ગયું.
પણ ક્ીવાર પાછું તેને યુદ્ધમાં ઊતરવું પડયુ. એણે એના લશ્કરે દક્ષિણ રશિયામાં ઉતાર્યાં. એ એસ્ફરસમાં થઈ ને ડાન્યુઅ અને વાલ્ગા એળગી સ્કીથિયન લેાકેાની પાછળ પડયા. ત્યાંથી એ અધાનીસ્તાનમાં થઈ સેકડા પર્વતાની હારમાળા પસાર કરી સિંધુનદીની ખીણમાં પહોંચ્યા. ત્યાર પછી એ ગ્રીસમાં પહોંચ્યા. પછી આયેાનિયાએ મળવા કર્યાં અને સ્પાર્ટા તથા એથેન્સે તેને મદદ કરી. પાછે ડેરીઅસ સગ્રામમાં પડયા. મેરીથાન પાસે તે હાર્યાં. અને પર્શિયા આવી મરણ પામ્યા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૧ લોકજીવન
વેપારઉદ્યોગ ડેરીઅસની સરદારી નીચે પર્શિયન સામ્રાજ્ય ઈજીપ્તમાં, પેલેસ્ટાઈનમાં, સીરિયામાં, ફીનીશિયામાં, લીડીયિામાં આયોનિયામાં, કે પેડેસિયામાં, એસીરિયામાં, કેકેસસમાં, બેબીલોનિયામાં સીડિયામાં, અફઘાનીસ્તાનમાં, બલુચિસ્તાનમાં તથા સિધુની પશ્ચિમે. હિન્દુસ્થાનમાં તથા બીજી એશિયાની જાતમાં વિસ્તાર પામ્યું. ઇતિહાસમાં આ સામ્રાજ્ય ઘણું મહાન ગણાય છે.
પર્શિયન લોકો પોતાના મૂળ પ્રદેશને આર્યાનવી, (આર્યોનુ ઘર) કહેતા હતા. આજે એને ઇરાન કહેવાય છે.
પર્શિયન લોક સમીપપૂર્વના લોકોમાં ખૂબ સખત અને લડાયક બન્યા હતા. પણ ખૂબ દોલત એકઠી થવાથી મુલાયમ અને શોખીન બન્યા હતા. એ લોક મીડિયન પોશાક પહેરતા હતા અને શણગાર સજતા હતા. પશિયાના લાંબા ઇતિહાસમાં ઘણી જાતની ભાષાઓ વપરાઈ છે. ડેરીઅસના સમયમાં પર્શિયન ઉમરાવો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
તથા દરબારની જૂની પર્શિયન ભાષા સંસ્કૃતને ખૂબ મળતી આવતી હતી. એ જૂની પર્શિયન ભાષા ધીમે ધીમે પાલવી ભાષા બની. પર્શિયન લોકેએ જ્યારે લખવાની શરૂઆત કરી ત્યારે એમણે એમના શિલાલેખે માટે બેબીલોનિયાની ભાષાનું તથા આરેમીડ અક્ષરને ઉપયોગ કર્યો. બેબીલોનિયાની ત્રણ ચિહેવાળી ભાષાને છત્રીસ ચિન્હવાળી બનાવી દીધી.
પર્શિયાને સામાન્ય માણસ અભણ હતો કારણ કે તે સમયના શેખ ભણવાના ન હતા. તે સમયના પર્શિયાનો મુખ્ય ધંધે ખેતીવાડીને હતો. એ ધંધો પર્શિયાના ભગવાન આદૂરમઝદને ખૂબ પ્રિય છે, એમ મનાતું હતું. છેડેક પ્રદેશ સંઘખેતી માટે વપરાતું હતું પણ જમીનને માટે ભાગ અમીર ઉમરાવિના કબજાનીચે હતો અને જમીનના મોટા ભાગને ખેડનારા લોક જમીનદારોના ગુલામ બનેલા ખેડૂતો હતા. તે સમયની ખેતી બળદવાળા હળથી કરવામાં આવતી હતી. નહેરના બાંધકામથી ખેતરને પાણી પૂરું પાડવામાં આવતું હતું. જવ અને ઘઉં એ લોકેનો મુખ્ય ખોરાક હતો, અને એ ઉપરાંત ખોરાક માટે ખૂબ માંસ અને દારૂ વપરાતાં હતાં એક કેફ કરે એવું પીણું સેમરસ નામનું હતું. એ દેવોને ખૂબ ગમતું એમ મનાતું હતું તથા પવિત્ર લેખાતું હતું.
પણ પર્શિયામાં ઉદ્યોગને વિકાસ જોઈએ તેવો થયો નહોતો. એણે જીતેલા સમીપપૂર્વના મુલકમાં હાથઉદ્યોગનો વિકાસ કરવા કરતાં વેપારના વ્યવહાર માટે વધારે ધ્યાન બતાવવામાં આવ્યું છે. ડેરી અસની દેખરેખ નીચે ઘણું મોટા મોટા ઈજનેર બીજા નગરે સાથે સંબંધ બાંધવા રસ્તાઓ બાંધતા હતા. એ રસ્તાઓમાંને એક સુસાથી સાર્ડસ સુધી હતા અને પંદરસો માઈલ લાંબો હતો. એ રસ્તાઓને ખૂબ સરસ રીતે માપવામાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
૯૩
તથા
આવતા હતા. અને થેાડે છેડે અંતરે રાજાને ઊતરવાનાં મથકે આરામગાહે બાંધવામાં આવતાં હતાં. રસ્તા પર બાંધેલા દરેક મથકે ટપાલ લાવવા લઈ જવા ધેડાએ દેડતા હતા. સુસાથી સાડીસને પદસે માઈલ જેટલે લાંબેક રસ્તે પસાર કરવાને સામાન્ય માણસને તેવું દિવસ લગતા હતા. પણ ટપાલને એજ રસ્તા પસાર કરતાં એકજ અઠવાડિયું લાગતું. મેટી નદીએ પર હેડીએ ચાલતી હતી પરંતુ ઇજનેરે) યુક્રેટીસ જેવી મેટી નદીપર પુણે બાંધી શકતા તથા તે પર હાથીએ પણ ચાલી શકતા હતા. પર્શિયાથી જતા બીજા રસ્તાએ અગાનીસ્તાન થઈ હીંદમાં જતા હતા અને હિંદના ધનના ભંડારા પર્શિયા લાવવામાં વેપારી રસ્તાનું સુસા મધ્યસ્થ મથક હતું. એ ઉપરાંત રસ્તાઓને મુખ્ય ઉદ્દેશ લશ્કરી પણ હતા. સામ્રજ્યના પરાધીન મુલકેા પર શાસન જાળવવા માટે અને પરાધીન મુલકાને કાનૂનીચે રાખવા માટે એજ રસ્તા પર લશ્કર દાડતાં હતાં. પરંતુ એ રસ્તાએ! પર થઈ ને જુદા જુદા મુલકા એક બીજાની સાથે વિચારાની આપલે કરતા હતા તથા વેપારી સવે! વધારતા હતા. પરન્તુ જમીન પર વ્યવહાર જેટલા વધ્યા હતા અને વિકાસ પામ્યા હતા તેટલે વિકાસ વહાણવટાને થયે! નહેાતા. પર્શિયન લેાકા પાસે પેાતાને સ્વતંત્ર દરિયાઈ કાલેા હતેા નહિ. એ લેકે શ્રીકા અને ફીનીશિયાનાં વાણા ભાડે રાખતાં હતાં. ડેરીઅસે એક માટી નહેર રાતા સમુદ્ર અને નાઈલમાં થઈને પર્શિયા તથા ભૂમધ્ય મહાસાગરને ખેડતી બનાવી હતી. પણ ડેરીઅસના વારસદારોએ એ મહાન આંધકામ તરફ બેદરકારી બતાવી. આજે એ નહેર રેતીથી પુરાઇ ગઈ છે, ધીમે ધીમે વેપારનું બધું કામકાજ પરદેશીઓના હાથમાં જતુ રહ્યું. એખીલેનિયન લોકો શ્રીનીશિયન લોક અને યહુદીલેકે! મહાન વેપારી હતા. પર્શિયન લે!! વેપારને ધિક્કારતા ગયા. શ્રીમતલેાકા વેપાર તરફ ખેદરકારી બતાવતા ગયા, પણ ડેરીસે વેપાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
“ઉદ્યોગનો વિકાસ કરવા માટે વેચાણ અને ખરીદીના સાધન તરીકે
અને લેણદેણ કરવાનું સાધન તરીકે ઢોરે તથા અનાજને બદલે સિકકો દાખલ કર્યો. એ સિકકો રૂપાનો હતો તથા એનું નામ ડેરીક હતું. પર્શિયાને સેનાનો સિક્કો ઝરીક કહેવાતો હતો.
સ૨કા૨
પશિયાના જીવનના અર્થિક સ્વરૂપમાં વેપાર ઉદ્યોગ કરતાં રાજકરણ અને લશ્કરવાને વધારે સ્થાન હતું. પર્શિયાએ પરાધીન મુલકાના એક મોટા મહાસાગરમાં એક નાના સરખા ટાપુ તરીકે પિતાનું જીવન શરૂ કર્યું. પિતાના પરાધીન મુલકે વચ્ચેનું નવું જીવન સામાન્ય રીતે ભયંકર હોય છે અને એવા જીવનને યુદ્ધકલા અને લશ્કરવાદ ખૂબ ખીલવવાં પડે છે.
પર્શિયાના રાજકારણમાં અગ્રણે ગણતો રાજા હતો. ક્ષાત્ર એવો એ રાજાનો ઈલ્કાબ હતો. એ રાજાની સત્તા સાર્વભૌમ હતી. એને ઇશારો થતાં કોઈ પણ જાતનાં ન્યાયના કારણ વિના જાનમાલ ઝડપાઈ જતાં હતાં. આજે યુરોપના પ્રદેશ પર જે જાતની ભયંકર નિરંકુશ સત્તા સરમુખત્યારી ભોગવી રહી છે તેવી સત્તા પર્શિયાને મહારાજા ભગવતો હતો. લોકમત દબાઈ ગયો હતો. રાજાની ઇચ્છા થતાં રાજા કેવળ પોતાનાં આનંદ ખાતર પોતાની તિરંદાજીની પરિક્ષા કરવા કઈ પણ બાળકને વીંધી નાખો અને એમ કરનાર રાજાને બાળકને બાપ તિરંદાજી માટે વખાણતા. પશિયાના મહારાજાએ વખત જતાં એશઆરામી બનતા ગયા તથા લશ્કરને વ્યવસ્થિત બનાવવા કરતાં અને રાજકારણને વિચાર કરવા કરતાં પિતાને સમય શોખ અને વિલાસમાં વિતાડવા લાગ્યા. પશિયાના મહારાજાનાં અંતઃપુર વધવા લાગ્યાં. રાજાના બાળકોની સંખ્યા ઊભરાવા -લાગી. અંત:પુરના અમલદારેએ રાજકુટુંબના કાવત્રામાં રસ લેવા માંડ્યો. રાજ્યારોહણ પહેલાં રાજાનું ખૂન, એ નિયમ બનવા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૫
માંડયો. આજે પર્શિયાના રાજાને શાહ કહેવામાં આવે છે અને પર્શિયાના ઇલાકાના ઉપરી અધિકારીએ! ક્ષત્રપેા કહેવાય છે. હિન્દુમાં પણ લડાયક વર્ગ આજ સુધી ક્ષત્રિય તરીકે એળખાય છે.
સરકારની એવી પરિસ્થિતમાં રાજાની ઇચ્છા એજ માત્ર કાયદા હતા અને લશ્કરી સત્તા એજ વ્યવસ્થા હતી. એ કાયદા અને એ વ્યવસ્થા સામે ખીજા કાઈ પણ હકા સુરક્ષિત નહાતા. એમ માનવામાં આવતું હતું કે રાજા એ દૈવી પ્રાણી છે અને તેથી રાજાની ઇચ્છાને પર્શિયાને ભગવાન આહુરમઝદ પ્રેરે છે. એવી રાજાની ઇચ્છા એજ કાયદે હાવાથી રાજાની ઇચ્છા સામે થનાર કાઈ પણ ઈશ્વરનું અપરાધી લેખાતું હતું. સૌથી છેલ્લી અદાલત રાજા પોતે હતા. રાજા પછી બીજી અદાલત સાત ન્યાયાધીશેાવાળી હાઈ કાટ હતી. અને એ હાઈ કે નીચે નાની નાની અદાલતે આખા રાજ્ય પર પથરાઈ ગઈ હતી. કાયદાઓનેા માટેા ભાગ ધર્મગુરુઓને હાથે ધડાતા હતા. એ કાયદાઓની સાથે જ શિક્ષાએનું એક માત્રુ શાસ્ત્ર યેાજવામાં આવ્યું હતુ. એ કાયદાઓને લશ્કરની મદદથી પર્શિયાના રાજા પેાતાના તાબા નીચેના વીશ મુલકા પર રાજ્ય ચલાવતા હતા. પર્શિયાનું પાટનગર ઉનાળા માટે ઈકબાટા હતું અને ખીજા સમય માટે સુસા હતું. સુસાં ખૂબ દૂર હેાવાથી ચઢાઈ કરનારાઓ માટે અસાધ્ય મનાતું. સિક દરને સુસા પહેાંચવા માટે બે હજાર માઈલ જેટલે લાંબે રસ્તા કાપવા પડયો હતા. પાટનગરમાંથી શાસન પામતા પર્શિયન સામ્રાજ્યના વિસ્તાર વીશ ઈલાકા અથવા ક્ષત્રપીમાં થયે। હતા. દરેક ઈલાકા પર પર્શિયાના મહારાજાએ નીમેલે। ક્ષત્રપ રાજય ચલાવતા હતેા. એક ક્ષત્રપ પાસે લશ્કરી સત્તા હતી નહિ. દરેક ઈલાકાની લશ્કરી સત્તાનું નિયમન પર્શિયામાંની મધ્યસ્થ સરકાર સેનાપતિદ્રારા કરતી. એવી લશ્કરી વ્યવસ્થામાં ક્ષત્રપે। અને સેનાપતિથી સ્વતંત્ર એવા એક મંત્રી દરેક ઈલાકામાં રાખવામાં આવતા. એ મ`ત્રીનું કામ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજાને લશ્કરી હીલચાલથી માહીતગાર રાખવાનું હતું. એવા મંત્રીઓ પિતાપિતાના ઈલાકાના ક્ષત્રપોને નહિ પણ પર્શિયાના મહારાજાને સીધા જવાબદાર હતા. એ બધા ઉપરાંત પશિયાના મહારાજા પાસે એક છૂપું પોલીસ મંડળ પણ હતું. એ મંડળ રાજનાં આંખ કાન તરીકે ઓળખાતું હતું. એ મંડળના હોદ્દેદારે કોઈ પણ સમયે કોઈ પણ ઈલાકાના સરકારી વહીવટે તપાસી શકતા હતા અને રાજાના ખાનગી હુકમથી કોઈ પણ જાતનું કામ ચલાવ્યા વગર ક્ષત્રપોને ગાદી પરથી ઉઠાડી મૂકતા કે તેમનું ખૂન કરાવી શકતા. એવા પશિના સરકારી તંત્રને છેલ્લે વિભાગ સરકારી કારકૂન હતો. સંખ્યાબંધ કારકૂને સરકારી વહીવટનાં કામકાજ કરતા હતા. એવી જાતના રાજતંત્રવાળું પશિયાન સામ્રાજ્ય રેમન સામ્રાજ્ય પહેલાના સામ્રાજ્યમાં સામ્રાજ્યશાહીના સફળ પ્રાગવાળું મનાતું હતું. એકેએક પરાધીન મુલકની પ્રજાઓને તેમની ભાષાઓ, રીતરીવાજો, નીતિનાં ધોરણે, ધર્મો, ચલણના સિક્કાઓ તથા રાજવંશે જાળવી રાખવા દેવામાં આવતા હતા. પિતાને ઘરને વધારે જુલ્મી રાજ્યકર્તાઓના શાસન નીચે પસાર થયેલી બેબીલેનિયા, પેલેસ્ટાઈન અને ફીનીશિયાની પ્રજાઓ પિતાની જાતને વધારે સુરક્ષિત અને સંતુષ્ટ માનતી હતી.
કલા વિજ્ઞાન બીજી વસ્તુઓની જેમ પર્શિયાન લોકે બેબીલોનથી વિજ્ઞાનને લાવ્યા હતા. એ વિજ્ઞાનની શરૂઆત વૈદક શાસ્ત્રથી થઈ હતી. વૈદક શાસ્ત્ર ધર્મગુરુઓના હાથમાં હતું. વૈદક ધર્મગુરુઓ જુદી જુદી જાતના એક લાખ રોગોને ગણવતા હતા. અને એ રોગના ઉપાય તરીકે આરેગ્ય વિજ્ઞાન સાથે જાદુને મેળવતા હતા. ઘણવાર એ લેકે દવાઓને બદલે મંત્ર જત્રને ઉપચાર કરતા હતા. ઘણે વખત જતાં વૈદક શાસ્ત્રને વિકાસ થયો અને વૈદે તથા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૭
ડોકટરોનાં મડળે! જામ્યાં. વૈદા ધર્મગુરુઓની માફક સારવાર કરતા હતા. અને શરૂઆતના વૈદા પેાતાના ઉપચારના પ્રયાગે! ગરીમા ને પરદેશીઓ પર કરતા-પર્શિયાના ભગવાનના નામે પર્શિયાનું ધર્માંશાસ્ત્ર કહેતુ હતુ કે પર્શિયાના ભગવાન હુરમઝદની એવી આજ્ઞા છે કે શરૂઆતને વૈદ પોતાના ઉપચારાના પ્રયાગ। ભગવાનના ભકતપર નહિ કરે પણુ દેવલે કેાના (દુસત્ત્વના) ભકતા પર કરશે.
કેવળ શિલ્પવિજ્ઞાનમાં પર્શિયન લેાકા પાસે પેાતાની નવી કલાએ છે. સીરસ ડેરીઅસ અને ઝસસના સમયમાં નવી નવી કબરે! ને મહાલયે બાંધવામાં આવ્યાં. સીસને ડેરીઅસના સમયમાં મેટામેટા રસ્તાએ! બાંધવામાં આવ્યા હતા. તથા નહેર બાંધવામાં આવી હતી. આજે એ પર્શિયન શિલ્પકલાના સ્મારહજાર વર્ષના જૂના છતાં પણ દરેક કલા
૩માં જે કાંઈ જીવવા પામ્યું છે તે એ જૂના દેવળે! ને મહાલયાના ખંડેરે છે તે માટે કહી શકાય તે પર્શિયન કલા માટે કહેવાય છે કે તેમાં બધાં તત્ત્વા ઉછીના લેવામાં આવ્યાં હતાં. સીરસની કબરને આકાર લીડિયામાંથી લેવાયેા હતે.. પત્થરના સ્તંભાનું અનુઅરણ એસીરિયામમાંથી ગયું હતું. અને એજ રીતે ઇસ અને નીનીવેહ અને એખીલેાન પાસેથી પર્શિયન કલાએ ઘણી વસ્તુઓ ઉછીની
લીધી છે.
થ
ઈશુના જન્મ પહેલાં સેંકડા વર્ષ પૂર્વે એક મેાટા ક્િરસ્તાને જન્મ આર્યાનાવિન્ને ( આર્યનું ઘર )માં થયે!. ત્યાંના લેાકા એ ક્રિસ્તાને જરથ્રુસ્ત તરીકે ઓળખે છે. ગ્રીક લેાકેા એને ઝારાષ્ટ્ર કહેતા હતા.
જેમ ધર્મની વિભૂતિમાં દૈવી અને ગૂઢ તત્ત્વ ઉમેરી દેવામાં આવે છે તેવી રીતે જરથ્રુસ્તમાં કરવામાં આવ્યું હતું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
સોમનામના પવિત્ર મનાતા છોડવામાં એક દેવદૂતને પ્રવેશ થયો. દેવને બલિદાન દેતી વખતે ધર્મગુરુમાં એ સમરસમાં બેઠેલા દેવદૂતે પ્રવેશ કર્યો. એજ વખતે એક ખૂબ ઉમદા કુળની કુમારીકામાં એક દૈવી કિરણે પ્રવેશ કર્યો. ધર્મગુરુ એ કુમારીકા સાથે પરણ્યા. ધર્મગુરુમાં પેઠેલા દેવદૂતને દેવી કુમારીકામાં પેઠેલા કિરણ સાથે સંયોગ થયો. અને કુમારિકાને જરથુસ્ત સાંપડે. પછી એ મટે થયો ત્યારે ડહાપણ અને સગુણના પ્રેમમાં પડે. એણે માનવ સમાજ તજી દીધે તથા જંગલમાં ફળફૂલ ખાઈને રહેવા લાગે. ઘણા વર્ષના તપ પછી એને ભગવાન આહુરમઝદે (Land of light) દર્શન દીધાં અને એના હાથમાં એવેસ્તા (જ્ઞાનનું પુસ્તક) મૂકયું અને ફરમાવ્યું કે અવેસ્તામાં લખ્યા પ્રમાણેના જ્ઞાનનો લોકોમાં પ્રચાર કરજે એમ ધર્મકથા કહે છે. ઘણા વખત સુધી આખી દુનિયાએ એને રીબાવ્યો ને સતાવ્યો પણ છેવટે ઈરાનના એક મહારાજા વિસ્તાપે એને આનંદથી સાંભળ્યો તથા પિતાના લેકમાં નવો ધર્મ ફેલાવવાનું વચન આપ્યું. દંતકથા ઝરથુસ્તના ઉદયની અને ઝોરાસ્ત્રી અને ધર્મને પ્રચારની એવી વાત બેલે છે. રાત્રીઅન ધર્મને સ્થાપક ઝરથુસ્ત ખૂબ વર્ષ જીવ્ય અને પછી વીજળી પડવાથી મરણ પામી સ્વર્ગમાં ગયો.
કરસ્થત અને એના ધર્મનો ઉદયકાળ ગ્રીકલોકે પંચાવનો વર્ષ જૂનો હોવાનું કહે છે. બેબીલોનિયાને બીરે સસ જરથુસ્તના કાળને ઇશુ પહેલાં બે હજાર વર્ષ જૂનો ગણે છે. તથા બીજા લોકે એમ પણ કહે છે કે જરથુસ્ત ઇશુ પહેલાં છથી દશ સૈકાદરમ્યાન થયો હશે.
જ્યારે જરથુસ્તનો ઉદય થયો ત્યારે મીડીસ અને પશિયન લકાના પૂર્વજો પ્રાણુઓની પૂજા કરતા હતા. ત્યાર પછી એ પૂર્વ વેદકાળના આર્યોની સાથે પૃથ્વી, પાણી, વાયુ, તેજ અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
આકાશને ભજતા હતા. એ પૂર્વજો સૂર્યને ભગવાન તરીકે પૂજતા હતા. પૃથ્વીને અનિતા દેવી તરીકે પૂજતા હતા. તથા આખલાને પણ દેવ માનતા હતા. એ આખલો મરણ પામી પાછો જન્મતે હતા અને માનવજાતનું પોષણ કરવા પોતાનું લોહી આપતો હતો. એવા આખલાને પર્શિયન લોકોના પૂર્વજો અને વેદકાળના આ પૂજતા હતા. તથા તેમનામને દારૂ પીતા હતા. આ બધું જોઈને જરથુસ્ત આઘાત પામી ગયો. એણે તે સમયના ભૈરવ અથવા ધર્મગુરુઓ સામે બળવો પોકાર્યો તથા ખૂબ બહાદુરી પૂર્વક બધાં દેવદેવીને નાશ માગ્યો. તથા આઠે પહેર ભાગ ભગતી દેવદેવીઓની ભૂંજાડને બદલે આહુરમઝદ નામના એક ભગવાનની સ્થાપના પોકારી.
સમાજના જે સંજોગોમાં નાના નાના ઠાકોર ને રાજાઓનો નાશ થઈ ચૂક હતો. તથા નાનામોટા મુલક પર સ્વામીત્વ ભોગવતા એક ચક્રવતિ રાજાનો અધિકાર સ્થપાઈ ચૂકયો હતો, ત્યારે જેમ પૃથ્વી પર હતું તેમ સ્વર્ગમાં પણ એક જ સ્વામીનું આધિપત્ય સ્થપાય એ સ્વાભાવિક હતું. ડેરીઅસ પહેલાએ ધર્મને આ નવો સિદ્ધાંત સ્વીકાર્યો તથા તેને સ્વીકારવામાં પોતાની વધારે સલામતી જોઈ. તથા ઝરે સ્ત્રી અને ધર્મને સરકારી ધર્મ બનાવ્યું.
અવેસ્તા અથવા જ્ઞાનનું પુસ્તક જે આજે પર્શિયન ધર્મનું ધર્મપુસ્તક છે તે જુદી જુદી જાતની પ્રાર્થનાઓથી, ગીતથી, દંતકથાઓથી, વિધાનોથી, ક્રિયાઓથી તથા નૈતિક ફરમાનોથી ભરેલું છે. અવેસ્તાન ઘણુ શબ્દો, વિચારો ને વાકયો, વેદમાંથી લેવામાં આવ્યા છે. જાણે આખું અવેસ્તા આહુરમઝદની પ્રેરણાથી નહિ પણ વેદમાંથી લખાયું હોય તેવું છે. દુનિયાની દૈતભાવમાં કલ્પના કરવામાં આવી છે તથા બે વિરોધી તત્ત્વોના કલહરૂપે તેને ચીતરવામાં આવી છે અને ભ્રષ્ટ બનેલા ગ્રીક અને આર્યોની જેમ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦ મરણ પામેલા મનુષ્યનાં શરીરે દાટવા કે બાળવા ન જોઈએ પણ ગીધ કે કૂતરાને નાખી દેવાં જોઈએ એમ કહેવામાં આવ્યું છે.
પછી ભગવાન આહુરમઝદનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. આહુરમઝદનું શરીર તેજનું બનેલું છે. તથા એ શરીર પરનાં વો આકાશનાં બનેલાં છે. અહુરમઝદની આંખે ચંદ્ર અને સૂરજ છે, તથા કુદરતની બધી શક્તિઓ એ એક ભગવાનની શક્તિઓ છે. બધી જાતની નીતિઓ સદગુણ તથા શકિતઓ આહુરમઝદના દૈવી માનસના ગુણે છે. બધી જાતના અનિષ્ઠા પર આહુરમઝદના દુશ્મન આહરીમાનો અધિકાર હોય છે. ક્રિશ્ચિયન લોકોના બાયબલમાં જે શેતાનનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે તે યહુદી લોકોએ પર્શિયાના ધર્મમાંથી લીધો છે એમ કહેવાય છે.
આ રીતે ઘણા દેવદેવીઓની પૂજાને બદલે એક જ ભગવાનની સ્થાપનાની શરૂઆત વેદકાળ સાથેના પર્શિયાએ કરી છે. જુદાં જુદાં તો અને શક્તિનો સરવાળો કરી તેને આહુરમઝદમાં શમાવ્યો છે તથા કુદરત અને જગતના બનાવોના ઉકેલ આપવાનો પ્રયત્ન આહુરમઝદ અને આહરીમાનમાં કર્યો છે. તે સમયના સંજોગોએ ઘડેલા લોકમાનસને અનુરૂપ એવો એ મનુષ્યના ધર્મને વિકાસ હતો.
નીતિ શુભ અને અશુભના કલહના સ્વરૂપમાં જગતનું ચિત્ર દેરી ઝોરેસ્ત્રીઅન ધર્મે લોકમાનસને ખૂબ જાગૃત કર્યું. તથા લોકાચારમાં નીતિનાં ફરમાનો શક્તિમાન બનાવ્યાં. હવે એ નીતિનું સ્વરૂપ કેવળ ફરમાનમાં રહેવાને બદલે વિકાસ પામતી જતી ધર્મની ભાવના સાથે નૈતિક વિચારસરણીમાં પરિણામ પામ્યું. - મનુષ્યને સમરાંગણમાં ઝઝૂમતા એક દ્ધા સાથે સરખાવવામાં આવ્યો હતો. ભગવાન આહુરમઝદ કે શેતાન આહરીમાનની સત્તાને સૈનિક હતો. તથા પોતે શુભ તથા અશુભનો સમરાંગણું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ હતો. એવી રીતે શરૂઆત પામતું રસ્ત્રી અને ધર્મનું નીતિશાસ્ત્ર વિકાસ પામતું હતું. મનુષ્યને એના નીતિમાન જીવનમાં દૈવી સાથ હતે. તથા એને એના નૈતિક જીવનમાંથી તેડી પાડનાર શેતાન કે આહરીમાનને ભય હતો.
સ્ત્રી અને નીતિશાસ્ત્ર પ્રમાણે મનુષ્ય એક સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વવાળું તથા સ્વતંત્ર ઇચ્છાશક્તિવાળું પ્રાણી હતું. તથા મનુષ્યને એના સંજોગોને આધીન નહિ પણ એની ઈચ્છાઓને સ્વામી ગણવામાં આવતો. એ રીતે મનુષ્યને નીતિમાન કે અનીતિમાન થવાના હકવાળું સ્વતંત્ર પ્રાણી ગણવામાં આવતું. નૈતિક વ્યક્તિવાદી વિચારસરણીની આ શરૂઆત હતી.
અવેસ્તામાં લખ્યા પ્રમાણે મનુષ્યની મુખ્ય ત્રણ ફરજે હતી. દુશ્મનને મિત્ર બનાવવાની, દુષ્ટ મનુષ્યને સગુણું બનાવવાની તથા અજ્ઞાનને જ્ઞાનવાન કરવાની. દયા એ સૌથી મે સદ્ગુણ હતો. વાલી સાથેના આચારમાં વિનય તથા પ્રમાણિકતા એ બીજો સગુણ હતો. તે સમયનું એ વ્યવહારૂ નીતિશાસ્ત્ર બોલતું હતું કે શ્રીમતિએ ગરીબ પાસેથી વ્યાજ લેવું ન જોઈએ તથા વ્યાજ વિનાની પૈસાની ધીરધાર પવિત્ર લેખાવી જોઈએ.
- સ્ત્રી અને નીતીશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ સૌથી મોટામાં મોટું પાપ અશ્રદ્ધા હતું. જર્મમાં અશ્રદ્ધા રાખનારને મારી નાંખવો એ ધાર્મિક વિધિ હતો. નાસ્તિક તથા વિધર્મીઓ તરફ કોઈ પણ જાતની ઉદારતા બતાવવી તે નીતિથી વિરૂદ્ધ હતું. એકેએક પરદેશી નીચ જાતનો મનાતો હતો કારણ કે તે વિધર્મ હતો. આખી દુનિયામાં પર્શિયન ધર્મ પાળનાર મનુષ્ય જ ઊંચા કુળનાં તથા સર્વોત્તમ મનાતાં.
એ રીતે ઉદય પામેલા પશિર્યને ધર્મ અને પશિયન નીતિશાસ્ત્ર તે સમયના ધર્મો અને નીતિઓના વિકાસરૂપ હતાં. ડેરી અસના સમયમાં ઝોરોસ્ત્રીઅન ધર્મ રાષ્ટ્રીય ધર્મ બળે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨ નીતિના આચાર
એકેએક દેશમાં સામાજીક સંજોગેા પ્રમાણે નક્કી થતી નૈતિક વિચારસરણીને અનુરૂપ એવા નૈતિક આચારા ઊતરી આવે છે. અને એ આચારાને ઊકેલતાં આપણને સમજાઈ જાય છે કે ગમે તેવી મેાટી ભાવનાવાળા ધર્મ નીતિનાં સ્વરૂપા આચારમાં ઊતરે છે ત્યારે મૂળમાં તે સમયના આર્થિક સબધાને અનુરૂપજ ઘડાતા હાય છે. દુનિઆના ઇતિહાસની તવારીખમાં સંસ્કૃતીના પહેલા વ્યવસ્થિત સ્વરૂપ જેવા રચાયલા પર્શિયાના નૈતિક આચારા કેવા હતા તે આપણે જોવા જોઇ એ.
પર્શિયાના સૌથી મેાટા રાજા ડેરીઅસ પહેલે।, એના એક સ્મારકમાં લખે છે કે ફેવરીશને પકડવામાં આવ્યેા અને પછી મારી પાસે લાવવામાં આવ્યા. મે એનાં કાન નાક કાપી નાખ્યાં તથ એની ભ્ કાપી નાખી તથા એની આંખે! કાતરી નાંખી. પછી એને ખેડીએ પહેરાવી મારા દરબારમાં રાખવામાં આવ્યેા. સૌ લેાક એને જોવા માટે ટાળે મળતાં હતાં. છેવટે મેં એને ઈકબાટીનામાં શૂળીએ ચઢાવી દીધા........આહુરમઝદના મને મજબૂત ટેકે હતા. ભગવાન આહુરમઝદના રક્ષણ નીચે મારા લશ્કરે બળવાખેારાની કત્લ કરી તથા, સીરાંકાખારાને કેદ કર્યો. પછી મે એનાં કાન નાક કાપી નાખ્યાં અને આંખા કાતરી નાખી, મારા દરબારમાં એને 'દીવાન તરીકે રાખવામાં આવ્યા. લેાકેાએ એને જોચે! ને પછી મે' એને શૂળીએ ચઢાવ્યા.”
પર્શિયાની સરકારી નીતિને આચાર આવે! કરપીણ હતા. રાજદ્રોહીઓની કતલ કરવામાં આવતી તથા કેદીઓને ગુલામે તરીકે વેચવામાં આવતા. અળવાખાર પ્રજાઓના નગરને તારાજ કરવામાં આવતાં તથા તેમની સ્ત્રીઓ અને બાળકાને વેચવામાં આવતાં. પર`તુ શાસકેાના આચારાથી લેાકેાચારની નીતિ એળખાતી નથી. સામાન્ય રીતે પર્શિયન નરનારીએ ખૂબ સારાં અને ઉદાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
હતાં. લાગણીવાળાં અને વિનયી હતાં. જ્યારે સરખે સરખાં મળતાં ત્યારે એક બીજાને ભેટતાં અને એક બીજાના હઠ પર ચુંબન કરતાં. જ્યારે કોઈ નીચી પંક્તિનું માણસ કોઈ ઊંચા દરજ્જાના માણસોને મળતું ત્યારે નીચી પંક્તિનું માણસ નમીને પ્રણામ કરતું અને ચુંબન માટે પિતાને ગાલ ધરતું. રસ્તે ચાલતા ખાવું કે રસ્તા પર થૂકવું અથવા નાક સાફ કરવું એ અવિનય અને અનીતિમાન ક્રિયાઓ મનાતી. સ્વચ્છતા મેટામાં મોટે સગુણ લેખાતો હતો. ચેપી રોગ એ પણ એક મે ગુનો મનાતા હતા. મીજબાની અને ઉત્સવમાં લાકે ધોળાં કપડાં પહેરીને એકઠાં થતાં હતાં. આ બધા ઉપરાંત શરીર અને આત્માની શુદ્ધિ માટે આર્યોના વેદમાંથી ઉતરી આવેલા ઝોરેસ્ત્રીયન ધર્મશાસ્ત્રમાં ખૂબ વિધાન હતાં.
નીતિના નિયમને બીજો આચાર અનીતિને દંડવાને હેય છે. એવા દંડનું નિર્માણ પણ રસ્ત્રીયન ધર્મશાસ્સે કર્યું હતું. તે વખતની જાતીય નીતિને ઉલ્લંઘનારાં સ્ત્રી-પુરૂષોને મારી નાખવામાં આવતાં હતાં,
કુમારીકાઓ તથા નહિ પરણનારા પુરુષોને ઉત્તેજન આપવામાં નહોતું આવતું. એક પુરુષ ઘણું સ્ત્રીઓ સાથે લગ્ન કરી શકતો. વધારેમાં વધારે બાળકનું જન્મ પ્રમાણુ એ કુટુંબને સગુણ લેખાતે. રાત્રીઅન ધર્મશાસ્ત્રી કહે છે કે જે પુરુષ પરણેલો છે તે નહિ પરણેલા પુરુષ કરતાં ઉત્તમ પ્રકાર છે. જે કુટુંબમાં બાળકે છે તે બાળક વિનાના કુટુંબ કરતાં ઉત્તમ પ્રકારનું છે. પ્રાણીઓમાં કૂતર અને બળદ એમની પ્રજનન શક્તિને લીધે પૂજવા લાયક મનાતા હતા. માબાપો પિતાના બાળકોના વિવાહ કરતાં હતાં, તે છતાં પણ લગ્નમાં પસંદગીને પૂરતો અવકાશ હતો. ઘણાંખરાં લગ્નો ભાઈઓ અને બહેન વચ્ચે થતાં હતાં. પશિર્યન લોકાચારમાં માતા અને પુત્રનાં અને બાપ અને દીકરીનાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪ લગ્ન થતાં હતાં. પર્શિયાના ઘરસંસારમાં શ્રીમંત લે કે ઘણું સ્ત્રીઓ રાખી શકતા. * ઝરે સ્ત્રી અને ધર્મના ઉદય પછી તરત જ સ્ત્રીઓનું સ્થાન સુધરતું હતું. જૂની ઘાતકી નીતિ મરણ પામતી હતી. સ્ત્રી બુર નાખ્યા વિના જાહેરમાં ફરી શકતી હતી, મિલકતની માલિક બની શકતી હતી તથા વ્યવસ્થા કરી શકતી હતી. પણ પર્શિયાના આગળ વિસ્તાર પામતા સામ્રાજ્યમાં તે વખતના લશ્કરી સરમુખત્યારેને સ્ત્રીઓને ગુલામ બનાવવાનું વધારે ઠીક લાગ્યું. ધીરે ધીરે સ્ત્રીઓને રસોડામાં પૂરી રાખવામાં આવી તથા પડદા પાછળ સંતાડવામાં આવી. પરણેલી સ્ત્રીને પિતાના નજીકના સગાંઓને જેવાને પણ પ્રતિબંધ કરવામાં આવ્યું. પરણેલી સ્ત્રી પોતાના બાપ કે ભાઈનું મોટું જોઈ શકતી નહિ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૨
પૂર્વ ઈતિહાસ - પેલેસ્ટાઈન જુડિયા બીરબાથી ૧૫૦ માઈલ ઉત્તરે ફીલીસ્ટાઈનના ટાપુઓથી પચ્ચીસથી એંશી ભાઈલ દક્ષિણે સીરિયાની પશ્ચિમે અને એમાઈટસની પૂર્વે પેલેસ્ટાઈનની ભૂમિ આવી છે. પેલેસ્ટાઈનનું એ દુર્ભાગ્ય હતું કે એ નાઈલ અને યુક્રેટીસના પાટનગરથી બરાબર મધ્ય રસ્તે આવ્યું. સામ્રાજ્યવાદી ભૂતાવળે એ પાટનગરોની પડેશમાં હોવાથી પેલેસ્ટાઈનને વેપારને લાભ મળ્યો અને યુદ્ધને સ્વાદ પણ ચાખે પડવો.
એક વખતે પેલેસ્ટાઈન દૂધ અને મધથી ઊભરાતે પ્રદેશ હતો. ઇશુ પછીના એક સૈકા સુધી ખેતી માટે એ ખૂબ ફળદ્રુપ અને સુંદર સ્થળ હતું. ફળફૂલથી ઊભરાતાં એ પેલેસ્ટાઈન પર નદીઓ ઊભરાતી નહોતી પણ વરસાદ જોઈએ તેટલો રેલાતો હતો. ખેતીવાડીને પિષક એવી નહેરે કૂવાઓ અને તળાવો પેલેસ્ટાઇનની યહુદી સંસ્કૃતિને પષતાં હતાં. વર્ષાદથી પિષાતી એવી પેલેસ્ટાઇનની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
જમીન પર જવ, ઘઉં, દ્રાક્ષ, એલીવ, અંજીર, ખજૂર વગેરે અનેક જાતનાં ક્ળા પાકતાં હતાં.
પણ પછી વેપારના સંગમાં યુદ્દો આવ્યાં અને યુદ્ઘના ખૂનખાર જંગામાં પેલેસ્ટાઇનની ધરતી પરના કૂવાએ પૂરાઈ ગયા. નહેરા તૂટી પડી અને તળાવા સૂકાઈ ગયાં. ધીમે ધીમે પેલેસ્ટાઈનની ધરતી પર રણુ પથરાતું ગયું અને ચેડાંજ વર્ષોમાં તે। સકાએના શ્રમે રચેલાં સ`સ્કૃતિના સ્વરૂપા વિખાઈ જવા માંડયાં.
એવા પેલેસ્ટાઈનના ઇતિહાસ ઘણા જૂના છે, યહુદીલે!કે એમ માને છે કે અશ્રાહામના અનુયાયીએ સુમેરિયામાંથી ઈ. પૂ. ૨૨૦૦ વર્ષાં પહેલાં આવ્યા અને પેલેસ્ટાઈનમાં વસ્યાં પછી પેલેસ્ટાઈનને ઇજીપ્તનાં લશ્કરાએ તારાજ કર્યું અને યહુદીલેાકાએ ગુલામ તરીકે ઇજીપ્તમાં પ્રવેશ કર્યાં. ત્યાર પછી ધીમે ધીમે પેલેસ્ટાઈનમાંથી થેડા યહુદીલેકે ઇજીપ્તમાં વસવા ગયા. એ રીતે ઇજીપ્તમાં વસેલા યહુદીલોકેાના બાળકોનું પ્રામાણ વધતું જ ચાલ્યું. જ્યારે મે!સેસે યહુદી લોકોને સીનાઇ પ ત તરફ દેર્યાં ત્યારે તે એક હજાર વર્ષ પહેલાં નક્કી થયેલા રસ્તે જતાં હતાં. એ રસ્તાનાં રણેામાં એ કાને ચાળીસ વર્ષ સુધી રખડવું પડયું અને કેનાનને જીતવું પડયું. એ વિજેતાઓએ કૅનાનમાં વસતા લેાકેાની જેટલી કતલ થઈ શકે તેટલી કરી અને વધી પડેલી સ્ત્રીઓની સંખ્યાને પરણી ગયા. કૈનાનને પચાવી પાડનારા ધાર્મિકા એમ માનતા હતા કે એમને એ લેાની કતલ કરવાને ભગવાનને આદેશ થયેા હતા. એવા આદેશને સાંભળનારાઓએ એ કતલને ખૂબ આનંદથી ઊજવી અને સવાલાખ માણસાને મારી નાંખ્યાં. એ વિજેતાએ સાથે એ સરદારેા હતા. એક મેાસેસ અને ખીજો જોશુઆ મેસેસ મહાત્મા હતા. અને તેથી ખૂબ સ્થિર એવા રાજકારણી પુરુષ હતા. જોશુઆ આંખ મીચીને તલવાર ચલાવે એવા સીધાસટ ચાહો હતા. મેાસેસને અંતરના અવાજો સંભળાતા હતા અને દેવા સાથે મુલાકાત થતી હતી. એટલે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
ભગવાનના નામમાં મેસીસ વિજેતાઓના નફા માટે અહિંસા ઉપદેશતો હતો જ્યારે જોશુઆ મારે તેની તલવાર એ ન્યાયમાં માનતે. હતું. એટલે તલવારથી રાજ્ય કરતા હતા. એવી રીતે તલવાર અને અહિંસાનો સુમેળ સાધી રણવગડાના વિકટ પ્રવાસો પસાર કરી ભગવાને પ્રબોધેલા એવા “પ્રેમીસ્ટ લેન્ડ”નો યહુદી લોકોએ કબજો લીધો.
ઐતિહાસિક વિકાસ એવી રીતે આવનાર એ લોકે માટે એમ કહી શકાય કે એ લકે સેમીટિક લોકો હતા અને પશ્ચિમ એશિયાના વતની હતા, મેસેસના અનુયાયીઓ હતા, તથા સારા વેપારીઓ હતા. એ રીતે આવનાર એ વિજેતાઓ એક સંયુક્ત પ્રજા તરીકે રહેવાને બદલે બાર ટેળીમાં વહેંચાઈ રહેવા લાગ્યા. એ બધી ટેળીઓ સરકારી ધોરણે નહિ પણ કુલપતિના સંધના ધોરણે વ્યવસ્થા જાળવવા લાગી. સમૂહ કુટુંબમાં રહેતા એ છે કે એક સાથે ખેતી કરતા અને ઢોરને ઉછેરતા. સંસ્કૃતિના તે સમયના એ સંજોગોએ એમની શરૂઆતની રાજકીય પરિસ્થિતિ ઘડી. ધીમે ધીમે એ સમૂહ કુટુંબવાળા ગામોમાંથી નાનાં શહેર બનતાં ગયા. અને કુલપતિઓએ નક્કી કરેલા આચારમાં સમાઈ ગયેલી વ્યક્તિઓ બહાર આવતી ગઈ અને વ્યક્તિના આવિષ્કાર સાથે કુટુંબ સંસ્થા નબળી પડતી ગઈ.
યહુદી લોકોનું જીવન ઐતિહાસિક પલટો લેતું હતું. હવે યહુદીલેકેને દોરનારે સંઘ કુલપતિઓનો નહિ પણ દ્ધાઓનો બનતો ગયો. જયારે જયારે યુદ્ધ પાસે દેખાતું ત્યારે ત્યારે દ્ધાઓની સરદારીવાળી. ટળીઓ એક થઈ જતી. કામ ચલાઉ રાજાની નીમણુંક થતી. એવો પહેલો રાજા સોલ નામનો થયો. પાછું ઐતિહાસિક વિકાસનું નવું સ્વરૂપ પ્રકાણ્યું. રાજાશાહી સાથે આવતાં અનિષ્ટ અને કાયદાઓ બન્ને સાથે આવ્યાં. સોલે ફીલીસ્ટાઈન સાથે યુદ્ધો ખેલવા માંડ્યા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
એ યુદ્દોના ખૂનખાર કાળ પછી ડેવીડ ગાદીનશીન થયા એ ડેવીડની વાત બાઇબલની દંતકથાઓમાં વિખ્યાત છે. એણે ગાલિઆથની કતલ કરી જોનાથાન અને બીજી અનેક કુમારિકાએ સાથે પ્રેમ કર્યો. તેણે અર્ધા નાગા શરીરે નાચ કર્યાં. એણે સારંગીના શાખ ભાગવ્યા. એ ગાનતાન પાછળ ગુલ્તાન અન્ય. એવા એ ડેવીડ એના આવેગેા અને આવેશે માટે ધર્મના સાહિત્યમાં પ્રખ્યાત છે, એ એની ટાળીના તે સમયના ભગવાન જેવા દયાળુ ને ઘાતકી હતા. એ એના કેદીની એક સાથે કતલ ચલાવતા અને કાઈ કાદવાર એના ભગવાનની જેમ દુશ્મનને માક્ પણ કરતા પછી સલામન ગાદીએ આવ્યા. ધર્મગુરુઓએ કહ્યું કે સાલેમન ભગવાનને ખૂબ પ્રિય છે. ભગવાન યાહવેહને પ્રિય એવા એ રાજાએ ગાદીના ખીજા હરીફ વારસદારાની કતલ કરી. ભગવાન યાહવેહને આ કતલ પસંદ પડી છે એમ ધમગુઓએ કર્યું. પછી ભગવાનને પ્રિય એવા એ રાજાએ ભેગવાય તેટલા વિલાસા ભેાગવવા તરફ પેાતાને એક હાથ લંબાવ્યા. પણ બીજા હાથે ભગવાનના નામમાંજ લેાકાને કાયદા અને વ્યવસ્થા શિખવવા માંડવ્યાં. અંદર અદરના કલહે એછા કર્યાં અને લેાકાને ઉદ્યોગ તરફ પ્રેર્યાં. ડેવીડે આંધેલા જેસેલમના પાટનગરમાં સેલેામને પેાતાને મુકામ રાખ્યા અને એ પૉટનગરમાં રહીને એણે પેલેસ્ટાઈનની દોલત વધારવા માંડી. એ પાટનગર વેપારના મુખ્ય રસ્તાપર હતું. રાજાશાહીએ આણેલી
વ્યવસ્થાના અંકુશ નીચે જેસેલમ ખૂબ મેાટું બજાર બન્યું. સમીપ પૂર્વાંમાં જેસેલમે ટાયર અને ફીનીશીઆ સાથે વેપારી સંબધા આંધ્યા. રાજા સેલેામને વેપારી ઉદેશા સાથે કરતાં જહાજો પણ તૈયાર કર્યાં. અને રાતા સમુદ્ર ઉપર છૂટાં મૂકયાં. સેલેામનના વેપારીએએ અરેબિયા અને આફ્રિકા સાથે ધીકતા વેપાર શરૂ કર્યાં. અરેબિયામાં સાલે!મને સેના અને હીરાની ખાણા પડાવી. અરેબિયાની રાણી શેબાએ સાથે મનની મદદ માગી. સાથેામને એ મદદના બદલામાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
સાનાના ઢગલા માગ્યા. અરેબિયાની લૂંટને લીધે સેલેમને પેલેસ્ટા-ઇનની દે।લત અનેકગણી વધારી. એ દોલતનો મેટા ભાગ એણે અનેક સ્ત્રીએ સાથે પરણવામાં રેાકળ્યા અને ફ્રીનીશિયા તથા જીસ સાથે મિત્રાચારી બાંધી ઍના પાટનગરને બાંધ્યુ, કિલ્લાને સમરાવ્યા લશ્કરે। વધાર્યાં, વ્યવસ્થાને સુધારી અને પેલેસ્ટાઈનના લેાકેાને એક પ્રજા બનાવી. એ રીતે વ્યવસ્થિત થયેલી સરકારને નિભાવવા એણે વેપારને ઉત્તેજન આપ્યું. પેલેસ્ટાઇનથી પસાર થતા વેપારી કાફલા પર કર નાખ્યા, એણે એની પ્રાપર જુદાજુદા વેરા નાખ્યા અને એ રીતે એણે જેસેલમના બજારામાં પથરાએ! કરતાં રૂપાને વધારી મૂક્યું. એણે પાટનગરના શૃંગારમાં ભગવાન યાહવેહનુ ભવ્ય એવુ મંદિર ચણાવ્યુ અને પેાતાને માટે જબરજસ્ત મહાલય ચણાવ્યા.
સાત પમાં અંધાયલા એ મદિરે સાથેામનની પ્રજાને એક ભગવાનના મંદિરમાં એકઠી કરી, લાખા મન્ત્રાએ એ મંદિર અને મહાલયના ચણતરમાં વર્ષોસુધી જાત મહેનત ખી. એ પ્રમાણે લેાકેાને એક ભગવાન અને એક રાજાનીચે સંયુકત કરી સેલેમને આનંદ ભેગવવા માંડયો. એણે ધીમે ધીમે ભગવાન અને ધ તરફ વધારે ધ્યાન આપવા માંડયું. ધર્મ અને રાજકારણની ઇમારતાએ ખૂબ મહેનત અને દ્રવ્ય ખર્ચાવ્યાં હતાં. અને રાજકારભારના ભાગવિલાસમાં ધણાલેાકા ગરીબ થઈ ગયા હતા. જ્યારે સાલેામન મરણ પામ્યા ત્યારે ઘણા ગરીબ લેાકેા અને કામિવનાનાં મજૂરા ઊભરાતાં હતાં. ભવ્ય ધુમ્મટવાળા મંદિર અને મહાલયના ચણતરથી લેાકેામાં શાન્તિ જળવાઈ શકે તેમ હતું નહિ. ધર્મગુરુએ અને વિદ્વાને ધીમે ધીમે યાહવે ભગવાનના નામમાં ધાર્મિક રાષ્ટ્રીયતા ઊભી કરતા હતા. યહુદી લેાકેાને ધાર્મિક શ્રદ્ધા અને જીવનની સાદા ઉપદેશતા હતા. પણ એકલી સાદાઈથી ચાલે તેમ હતું નંહ. વિજેતા યહુદીલેાકેાના સત્તાવાન વગે ભગવાન યાહવેહનું તદ્દન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
નવી જાતનું અને જોરદાર સ્વરૂપ નિર્માણ કરવાનો વિચાર કર્યો. -ભગવાન યાહહના નામમાં એક નવો દેવ બનાવવામાં આવ્યો, એ દેવે યહુદી લોકોને ફરમાન કર્યું કે દરેક યહુદીનું ઘર એ દેવને ધરાવાતા, ભેગના પવિત્ર લોહીથી ખરડાવું જોઈશે. યહુદીકેનો એ ન ભગ. વાન ધર્મગુઓની જીભદ્વારા વાડીઓ બન્યો હતો અને ધર્મગુરુઓ દ્વારા જ ઉપદેશ આપતા હતા. યહુદીલોકેાના વિજેતા સત્તાવાન વર્ગો પિતાની મૂર્તિમાં બરાબર ઊતરે એવો ભગવાન ઘડ્યો હતો. એ ભગવાન યાહુની મારફત મુખ્ય ભગવાન યાહવે એક જબરજસ્ત શાહીવાદી લશ્કરે ભગવાન બનતો હતો. ઇલીઅડના દેવોની જેમ એ ભગવાન લશ્કરનો ભગવાન હતો અને લોકોને મદદ કરવા રાજકારણમાં ઝંપલાવતે હતો અને યુદ્ધમાં ઊતરતો હતો. મેસેસ કહે છે કે ભગવાન યુદ્ધને માનવી છે. અને ડેવીડે એ નવા ભગ વાનને નામમાં બૂમ પાડી હતી કે ભગવાન મારા હાથમાં યુદ્ધનું બળ આપે છે. એ ભગવાનના નામમાં યહુદીલેકે પરદેશીને હાંકી કાઢતા હતા અને નવા નવા પ્રદેશો પડાવતા હતા. કોઈ પણ મનુષ્યને ચીતરી ચઢાવે અને આઘાત પમાડે એવા ઘાતકી વર્તા એ યુદ્ધનો ભગવાન આવકારતો હતો અને યહુદીલોકેને બીજી પ્રજાની કતલ કરવા હુકમ આપતાં કહેતો હતો કે “બધા લોકોનાં માથા ઉતારી નાખો અને તેમને સૂરજ સામે લટકાવી દો. એ નવો ભાગવાન એ તો ઘાતકી હતો કે એ યહુદીલાને પણ બીજા કઈ ભગવાનને ભજવા માટે અથવા મોસેસ સામે બળવો કરવા માટે ખાઈ જવાની ધમકી આપતો હતો. અબ્રાહામ અને મેસેસ એ વિફરેલા ભગવાનને શાંત પાડવા અને નૈતિક સિદ્ધાન્તોને સમજાવવાનો પ્રયત્ન કરતા હતા. એ ભગવાનના નામમાં એક કાયદાથી તૈયાર કરવામાં આવી હતી. એ ઉપરાંત એ ભગવાનને ભજવા માટે કોઈ જાતની ખાસ ક્રિયાઓ નક્કી થઈ નહોતી. ઘણું સમય સુધી આ ભગવાનની પ્રજામાં પ્રેમનું નામ નિશાન હતું નહિ, એ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
ભગવાનની ભકિત કેવળ ભયંકર અને ભયાકુલ હતી. ભવના સ્વરૂપે માનવજાતને જે આશ્વાસન અને સલામતી આપી શકે તે યહુદી લોકોને મળતાં હતાં, જ્યારે સમાજ પર સત્તા ભાગવતે વર્ગ ભયંકર અને યાકુળ હોય છે ત્યારે ધર્મના સ્વરૂપો પણ એવાંજ ઘાતકી અને ભીષણ હોય છે. જ્યારે સમાજના બહારના સ્વરૂપમાં પ્રેમ કે આશાની વાતો થાય છે ત્યારે ધર્મનું સ્વરૂપ પણ એ દિશામાં પલટો ખાય છે.
એ ભયાકુલ ધર્મની ધારાપોથીમાં મુખ્ય વિચાર પાપને હતો. મનુષ્યનું શરીર જેમ મરણધીન હતું તેમ મનુષ્યનું માંસ પાપી હતું. મનુષ્યને માટે પાપ અનિવાર્ય હતું. એ પાપના પરિણામો દેવો અને કુદરતનો કેપ જગાવતા હતાં. પાપના નિવારણને એકજ ઉપાય પ્રાર્થને અથવા યજ્ઞમાં બલિદાન આપવાનો હતો. પ્રાર્થના વિના યજ્ઞો નકામા હતા. અને યજ્ઞો વિના પ્રાર્થનાનો ઉપયોગ નહતો. આર્યલોકેની જેમ યહુદી લોકોને શરુઆતને યમાં મનુષ્યનાં બલિદાન દેવાયાં. મનુષ્યના લોહીમાંસથી ધરાઈ ગયેલા ભગવાને પછી પશુઓની માંગણી કરી. ખેતરોના, બાગબગીચાઓના અને પ્રાણીઓના પહેલાં અને તાજા ફરજંદો ભગવાનને ભોગ ધરાવાતા હતા. જે ફલફૂલો અનાજ તથા પ્રાણીઓ ભગવાનને ભોગ ધરાવાતાં હતાં, જે ફલફૂલો તથા પ્રાણીઓ ભગવાનના નામમાં ધર્મગુરૂઓને ધરાવાય તેને કોઈ ખાઈ શકતું નહિ. બધા પાપી મનુષ્યમાં સ્ત્રી દરેક માસે અટકાવ વખતે પાપી બનતી. તથા બાળકના પ્રસવ વખતે પાપી બનતી. એ પાપના નિવારણ માટે ભગવાનને પ્રાર્થનાઓ કરવી પડતી. અને ભોગ ધરાવવા પડતા. એ ભયંકર ભગવાનની ભયાકુલ ભકિતએ પાપને અત્યંત વિસ્તાર કરી મૂકે. એકેએક ઈછામાં કોઈ ને કોઈ પાપ ડોકિયાં કરતું હતું. અને એકેએક પાપ પાછળ પશ્ચાતાપ, પ્રાર્થના અને ભોગ સૂચવાતાં હતાં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
આર્યલેકની જેમજ ધર્મગુરુઓને ભગવાનને યોથી ખુશ કરવાને ઇજા હતા. ધર્મગુરુઓ જ ધર્મની ગૂઢ વાતને ઊકેલી શકતા હતા. એવા એ ધર્મગુરુઓ સત્તાવાન વર્ગને સાથીદાર હતા, તથા માનવ સમાજમાં ઊચ્ચ ગણાતા હતા. એ ધર્મગુરુઓની જમાતને કેાઈ પણ જાતના કરવેરા આપવા પડતા નહિ અને આર્યલેકેની જેમ બધા ધર્મગુરુઓ લોકોની પેદાશને દશમે ભાગ પડાવતા. એ ઉપરાંત ભગવાનના નામમાં ભગવાનને ધરાવાતા બધા ભાગનો ઉપયોગ કરતા. ધીમે ધીમે એ ધર્મગુરૂનો વર્ગ ખૂબ ધનવાન અને સત્તાવાન બનતે જતો હતો. અને રાજસત્તાને પણ પડકારતો હતો. અને બીજી બાજુ વધતી જતી રાજસત્તા સાથે દોલત વધતી જતી હતી. અને એકઠી થતી લત સાથે ગરીબાઈની શરૂઆત થઈ ગઈ હતી. અને સમાજરચના, ખેતીવાડીથી ઉદ્યોગવાદ તરફ વિકાસ પામતી હતી. જુદા જુદા કરે જાત મહેનત કરનારા વર્ગપર નાંખવામાં આવતા હતા. એવા વીશ વર્ષો પછી વિકાસ પામતા ઉદ્યોગવાદમાં જેરૂસેલમને મજૂર વર્ગ કામ વિનાને રખડતા હતા. તથા જીવનને ટકાવી રાખવા જીવન સાધનાની વિકૃતિ તરફ વળતો હતો. એક તરફ વિલાસ વધતો હતો, બીજી બાજુ ભૂખમરામાં સપડાતી જનતાનાં દુઃખો વધતાં હતાં. મેટી મોટી મિલકતવાળા માલિકે, શેઠે અને શાહુકારે ગરીબોને ચૂસતા હતા અને મંદિરની આસપાસ ટોળે વળતા હતા. એ રીતે શ્રીમંત અને ગરીબ વચ્ચે અંતર વધતું જતું હતું. ગામ અને શહેર વચ્ચે કલહ વધતો જતો હતો. એ સંજોગોને પરિણામે સેલેમિનના મરણ પછી પેલેસ્ટાઈનના રાજ્યને બે વિભાગ પડ્યા. એક ઉત્તર તરફનું ઈઝરાઈલનું રાજ્ય હતું અને તેનું પાટનગર સપાટ્ય હતું. બીજું દક્ષિણનું જુડાહનું રાજ્ય હતું અને પાટનગર જેરૂસેલમ હતું. પેલેસ્ટાઈનના એ બે વિભાગ પછી યહુદીલેકોને આંતરકલહ વધતે ગયે, યુ વધતાં ગયાં અને યહુદી પ્રજા નબળી પડી. સોલેમનના મરણ પછી ટૂંક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
સમયમાં જેરૂસલેમ છતી લેવામાં આવ્યું અને ઈજીપ્તના વિજેતા રાજાને સોલોમને એકઠું કરેલું બધું સેનું ભેટ કરવું પડ્યું. એવા એ વિપરીત સંગે હતા. જ્યારે રાજકારણમાં ભંગાણ પડ્યું હતું, અર્થકારણના યુદ્ધ જાગ્યાં હતાં અને ધર્મનું પતન થયું હતું ત્યારે ફિરસ્તાઓએ પૃથ્વી પર ઊતરવા માંડયું, એ ફિરસ્તાઓમાંના થોડા દેવી મનાતા હતા. એ લેકે હદયનાં ગુઢ રહસ્યો ઉકેલી શકતા હતા. ભૂતકાળને વાંચી શકતા હતા અને ભવિષ્ય ભાખી શકતા હતા. થોડા કેટલાક ધર્મા હતા અને તે લેકે ઉન્માદને વશ બની ગાનતાનમાં રચ્યાપચ્યા રહેતા હતા, કેફી પીણાં પીતા હતા. તાંડવ નાચ ખેલતા હતા અને અંતરના અવાજે બોલતા હતા. એને સાંભળનારા મૂઢ ભકતે એવા એ લોકોને પ્રેરણા પામેલા કહેતા હતા. જે કઈ માણસ વિષમ બનતું હતું તે ગાંડું ગણવાને બદલે પ્રેરણા પામેલું ગણાતું. એ ઉપરાંત બીજા થોડા ડાહ્યા ગણાતા લોકો પણ ફિરસ્તા હોવાનો દેખાવ કરતા હતા તથા ઉદાસીનતા સેવી સાધુતા કેળવતા હતા, શાળાઓમાં ભણાવતા હતા અને ધર્મનાં મંદિરે કે મઠમાં રહેતા હતા. આ બધા સાધુ બાવાઓ અને ફકીરાના ટોળામાંથી થોડા જવાબદાર લોકો પણ નીકળતા હતા. એ લેકે પિતાના જમાનાની સખ્ત ટીકા કરતા હતા. એ કે ફિરસ્તાઓ નહોતા ને ભવિષ્ય ભાખતા નહતા, પણ લોકને સમજાય તેવી ભાષામાં પોતાની આશાઓ ને આશીર્વાદ તથા પિતાની ધમકીઓ અને શાપ ઉચ્ચારતા હતા. એ લોકો તે સમયની સમાજ ઘટનાનો વિરોધ કરતા હતા. અને લોકોને તેમની ઊંઘમાંથી જગાડવાનો પ્રયત્ન કરતા હતા. એક રીતે કહીએ તો એ લેકે ટોલસ્ટોયના અનુયાયી જેવા હતા અને ઉદ્યોગવાદે વિસ્તારેલા શોષણ સામે ગુસ્સે થયા હતા. એમાંના ઘણાખરાઓ ગામડામાંથી આવતા હતા અને શ્રીમંતો અને શ્રીમંતાઈને નીંદતા હતા. એમાંનો એક એમેસ હતો. એ કહેતો હતો કે હું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
ક્રિરસ્તા નથી પણ ભરવાડ છું. તથા મારાં ઘેટાં બકરાં છેડીને મેથેલ જોવા આવ્યે છું. એણે એથેલ જોયું અને એ આધાત પામ્યા. એણે જીવનનાં સાધનેાની જીવલેણ અસમાનતા જોઇ, વિક્રાળ જીવનકલહની હરકાઈ જેઈ, તથા ઘાતકી શાષણ દેખ્યું. એ સાદે સરળ માણસ ગુસ્સે થયેા. એણે એથેલના દરવાજામાં ઊભા રહી શ્રીમતા અને શ્રીમંતાઈ પર શ્રાપ વર્ષાવવા માંડયા. “ જેટલા તમે લે!કે! ગરીબેને કચડા છે! અને એ લેાકેાની જાત મહેનતે પકવેલા અનાજના ઢગલા લઈ લે છે. તેટલે! તમારા વિનાશ નજદીક છે. તમે લેકેએ આરસપહાણની ઇમારત ચણાવી છે પણ તેમાં તમે રહી શકવાનાં નથી. તમે દ્રાક્ષના મંડપેાવાળા બાગબગીચા તૈયાર કરાવ્યા છે પણ તમે એ દ્રાક્ષને દારૂ પી શકવાના નથી. જીએનની અંદર જે લેાકેા એશઆરામથી રહે છે તેને નાશ થાએ. જે લેાકા હાથીદાંતના પલંગા પર વે છે, ઘેટાં બકરાંને મારી ખાય છે, સારગીના તાન પર ગુલ્તાન બની નાચે છે, દારૂના કટારાએ! પીએ છે તથા શરીર પર અત્તર ચેપડે છે. તેમને નાશ થાએ. ભગવાનને તમે બલિદાને ચઢાવતાં હાવા છતાં તે તમારી મિજબાનીને ધિક્કારે છે. તમારા
અલિદાને ને તે
ભગવાન પાસે ગાશે
સ્વીકાર કરતા નથી. તમે તમારા સંગીત નહિ, કારણ કે તે સ્વીકારશે નહિ. કાળને ન્યાય એક જોરદાર પ્રવાહની જેમ તમારા પર ઊતરી આવ્યા છે. ”
જગતના સાહિત્યમાં આ નવીજ જાતને સૂર હતેા. એશિયાના સાહિત્યના ઇતિહાસમાં પહેલીજ વાર સામાજિક વિવેક, સારાસારને ચાક્કસ આકાર લેતા હતા. પ્રચલિત નીતિએ પર પ્રહાર કરતા હતા. શ્રીમંતાઈ તે અટકી જવાને શ્રાપ દેતે હતા. એમેાસના આ અવાજમાં જાણે શુને સાદ ઘુંટાતા હતા.
એજ સમયે સમારિયામાં પણ એક બીજો ફિરસ્તા વિકરેલા શ્રીમત વર્ગના નાશ ઉચ્ચારતા હતા. એ હાસીઆ હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
હસીઆ બોલતો હતો કે એ લોકેએ પવનની વાવણું કરી છે અને પરિણામે ઝંઝાવાત સાંપડવાનો છે. ઈ. પૂ. ૭૩૩ માં પેલેસ્ટાઈનમાં આંતરકલહ ફાટી નીકળ્યો. એક પક્ષે એસીરિયાની મદદ માગી. તે પક્ષે એસીરિયા આવ્યું. દામસક્રસ જીતાયું. બે લાખ યહુદી લોકોને એસીરિયાએ ગુલામો બનાવ્યાં.
એ અરસામાં ફિરસ્તા ઇસાયાએ દેખા દીધી. એ રાજકારણી પુરુષ હતો. એણે જોયું કે જુગહનું રાજ્ય ઇજીપ્તની મદદથી પણ એસીરિયાની સામે ટકકર ઝીલી શકે તેમ નથી. એણે સમારિયાનું પતન જોયું. એની આંખે ઉત્તરના રાજ્યનો અંત દેખાય. એ રાજકારણ પુરુષ કહેતો હતો કે ન્યાયથી વર્તવું જોઈએ અને પછી પરિણામ ભગવાન યાહવેહના હાથમાં સોંપી દેવું જોઈએ. એને ખાતરી હતી કે ભગવાન યાહવે એસીરિયાનો અંત આણશે. એટલું જ નહીં પણ એ કહેતું હતું કે યહુદી લોકોને એ ભગવાન મોઆબ, સીરિયા, યુપિયા, ઈજીપ્ત, બેબીલોન અને ટાયરને પણ વિનાશ કરશે. એ ફિરસ્તાની વાણી અર્થકારણે જમાવેલા શેષણ સામે ગુસ્સો ઠાલવતી હતી. અને એણે તે સમયની ઠાકરશાહી પર અને શ્રીમંતોની જમાત પર શ્રાપ વર્ષાવ્યા. “ભગવાન પોતે તમારે રાજાઓને ન્યાય તેલશે, કારણકે તમે લોકે ગરીબએ બનાવેલા દ્રાક્ષના બગીચાઓ ખાઈ ગયા છે. તમારા ઘરે ગરીબોની લૂંટના માલથી ભરેલા છે. તમારી ગરીબ જનતાના હાડમાંસ ચૂસી નાખવા માટે તમે શો જવાબ આપે છે? તમે કે જે લોકે બીજાના દરબાર પડાવી લે છે ને ખેતરે પડાવી લે છે તેને વિનાશ થાઓ. એક દિવસે તમને આખી પૃથ્વી પર વસવા જેટલી એક તસ પણું જમીન મળવાની નથી. ઘાતકી કાયદાને સાથે લઈ જે
કે ન્યાયને નામે ગરીબોને રંજાડે છે તેનો વિનાશ થાઓ. તમે શ્રીમંત લોકો આજે વિધવાઓને શિકાર બનાવો છે અને તેમના બાળકોને અનાથ બનાવે છે પણ યાદ રાખજો કે દૂરદૂરથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
તમારે વિનાશ ચાલ્યો આવે છે. એક વખત જ્યારે તમારી સામે ઉજજડ અને વેરાન બનેલી ધરતી તમને ખાવા ધસશે ત્યારે તમને કોઈ મદદ કરવાનું નથી અને તમારી જાહોજલાલી કામ આવવાની નથી.” એ પાછી આગળ ચાલતાં બોલે છે કે “તમે લેકે ગરીબોની કતલ ચલાવો છે અને પાછા જગતમાં આધ્યાત્મિકતા અને ધાર્મિકતાને ડેાળ કરી ફરે છે. ભગવાન તમને કહે છે કે તમે આપેલાં બલિદાનો એને કશા કામનાં નથી. તમારી મીજબાનીઓને એ ધિક્કારે છે. તમારી પ્રાર્થનાઓને એ તિરસ્કારે છે. તમે તમારા હાથ ભગવાન પાસે ધરશે નહિ એ લોહીથી ભરેલા છે. તમારે તમારા ખૂની હાથ ધોવા જોઈશે. તમારે તમારા આચારના અનિષ્ટો દૂર કરવાં જોઈશે. તમારે તમારા દુરાચાર અટકાવવા જોઈશે અને સદાચાર શીખવા જોઈશે. તમારે ન્યાયને આરાધવો જોઈશે અને દુઃખીને દીલાસો આપ જોઈશે. તમારે અનાથને પવવા જોઈશે અને વિધવાઓને રક્ષણ આપવું જોઈશે.”
આ નવી જ જાતના નવા સંજોગોમાં સર્જાતા સાહિત્યનો સાદ, ખૂબ કઠોર અને કડવો છે. પણ એ અવાજમાં શ્રીમંત લોકોની સુધારણા માટે નિરાશા હતી. એ ફિરસ્તાઓના અવાજમાં સમાજઘટનાની સુધારણા માટે કઈ ચોકકસ કાર્યક્રમ નથી પણ દીનદયા. અને હૃદયપલટાનો ઉપદેશ છે. યહુદીલને એ બગડી ગએલા પ્રદેશના મૂળમાં આર્થિક અસમાનતાના અન્યા હતા. ફિરસ્તાઓએ એ અન્યાયનાં મૂળને ઊખેડી નાંખવાના ઉપાયો બતાવ્યા નથી પણ એ વિઘાતક અને વિપરીત સમાજરચનાને બદલી નાંખવાને કોઈ ચમત્કારની આગાહી દેખાડી છે. એ ફિરસ્તાઓ ધાર્મિક જાદુના નામમાં પીડિત લેકેને મૂર્ખ બનાવતા બેલવા હતા, “દુઃખી લોકે સાંભળો તમારાં દુઃખેને અંત લાવવા માટે ભગવાનની મેકલેલી કોઈ વિભૂતિ પૃથ્વી પર અવતરશે અને તે તમારે ઉદ્ધાર કરશે. એ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
અવતારી મહાપુરુષ રાજકીય ભગાણુના અંત લાવશે, તમારા દુઃખને અંત લાવશે, તથા શાન્તિ અને ભાઈચારાનું રામરાજ્ય સ્થાપશે. દુ:ખી લેાકેા પેાતાના ઉદ્દાર માટે ફિરસ્તાઓના એ શબ્દો આશાથી સાંભળતા હતા. એ શબ્દો ખેાલતા હતા કે કુમારિકા ગર્ભધારણ કરશે અને તેને દીકરા સાંપડશે. અને તેનું નામ ક્રમેફ્યુઅલ પડશે...એવુ એક બાળક જન્મી ગયું છે. આખી દુનિયાનું રાજ એ પેાતાના ખભા પર ધારણ કરશે. તે ચમત્કારી પુરુષ મહાન ઉપદેશક બનશે. સાક્ષાત ભગવાન થશે તથા અનંત પિતા થશે. એ શાન્તિના રાજા હશે. સદાચારથી તે ગરીમેને ન્યાય તેાળશે. ધરતીના નમ્ર અને કચડાયલા માટે તે સમાનતા લાવશે. તે પેાતાના શબ્દના ચાબખાથી ધરતીને સરખી કરશે. તથા પ્રાણના જોરથી દુષ્ટોના સંહાર કરશે. સદાચાર ને વફાદારી એનાં આભરણુ હશે. વાધ ને કરી એક સાથે રહેશે. તથા અકરીનાં બચ્ચાં ને ચિત્તા સાથે પાણી પીશે. તરવારેાનાં હળ બનશે. એક પ્રજા ખીજી પ્રજા સામે લડતી બંધ પડશે. યુદ્ધોને! અંત આવશે.
""
અંગે!સ અને ઈસાયાનાં આ વચનેમાં અવતારની આગાહી હતી, એટલું જ નહી પણ તર`ગી સમાજવાદનાં દીવાસ્વપ્નની શરૂઆત હતી. યહુદી લે! એ આ બધાં વચનેમાં અવતારને સાક્ષાત્કાર કરાવે એવી એક મેરીઆની ભાવનાની શરૂઆત કરી દીધી. સિયા અને એએસે લશ્કરી જમાનામાં જે વિચારે અને ભાવનાના મૂળ ઉચ્ચાર્યાં હતાં તે મૂળપર ઈશુ ખ્રિસ્તધર્મની મહાન ઇમારત ચણવાને હતા. એમેસ અને ઈસાયાએ યાહવેહ નામના લશ્કરના ભગવાનના જમાનામાં જે ભાવનાએ ઉચ્ચારી હતી તેના પાયા પર ઇશુ પ્રેમના ભગવાનની સ્થાપના કરવાને! હતા. એમેસે અને ઇસાયાએ શ્રીમત લેાકેાને વિનાશ ઉચ્ચાર્યા હતા ને સદાચારી લેાકેાનું કલ્યાણુ ભાખ્યું હતું. ફિરસ્તાએના એ ઉચ્ચારણમાં ઐતિહાસીક પરીબળાનું અનુ!ન હતું. ભાવી પરિસ્થિતિને એ ભ્રમ હતા. પરન્તુ એ સમયના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
અનિષ્ટો સામે પિકાર જગાવતા એ ફિરસ્તાઓના માનસ ખરેખર ઊંચી જાતનાં અને ઉદાત્ત હતા. એ ફિરસ્તાઓને માનવ જાતની સાચી સ્વતંત્રતાને ખ્યાલ હતો નહિ. એ લોક ન્યાયની ભાવનાને ભાગતા હતા અને તે સમયની પ્રચલિત નીતિનો અંત માગતા હતા. એ લેકના ભાવભીના હૃદયમાં પીડિત માનવ જાતને આશ્વાસન આપવા માટે પ્રેમ અને ભાઈચારાની તરંગી શબ્દજાળ શિવાય બીજું કશું હતું નહિ. આજે ફિરસ્તાઓની એ વાણી ઐતિહાસીક ઊકેલોના એ સમયમાં હજારો વર્ષથી ચાલી આવતા સુધારણુવાદના તરંગી સાહિત્યમાં મેજુદ છે.
ઈશું પહેલાના ફિરસ્તાઓની અસર બાઈબલના લખાણપર થઈ. લેકે લશ્કરના ભગવાન યાહહની પૂજા છેડવા લાગ્યા હતા. ધર્મગુરુઓને ચિંતા પેઠી. રાજકારણુય પુરુષોને પણ લાગ્યું કે ભગવાન યાહહના ઓઠા નીચે એક બનેલો રાષ્ટ્ર વિભક્ત થઈ જાય તે પહેલાં કંઈ કરવું જોઈએ. સૌએ મળી એક સુંદર પેજના ઘડી કહાડી. એ લોકોએ ભગવાનના નામમાં એક પુસ્તક લખવાનું નક્કી કર્યું. જેમ વેદના બેલનારાઓએ પિતાના સંજોગોને જરૂરી એવી વાણીને ભગવાનની વાણી તરીકે ઓળખાવી હતી. તેમ આ એકઠા થયેલા વિચક્ષણ માણસોએ ભગવાનની વાણી બેલાવા માંડી કારણ કે તે સમયના લોકોને કેાઈ વાણી ગૂઢતાની દષ્ટિએ ખુબ ઊંડી અસર કરી શકે એમ હોય તે તે ભગવાનની હતી.
- ભગવાનની વાણું બહાર પાડવા તૈયાર થયેલા આ વિચક્ષણાએ તે સમયના રાજા જેશીઆને પણ પક્ષમાં લીધો. સૌએ મળીને
કેને માટે એક ધાર્મિક ધારાથી ઘડી કહાડી. છેડા વખત પછી તરતજ વડા ધર્મગુરુ હીસ્કીઆહે એક સારો દિવસ જોઈ અજબ જેવી વાત જાહેર કરી કે ભગવાનના મંદિરના ગુપ્ત ભોંયરામાંથી એક તાજુબ કરી નાંખે તેવું લખાણ મળી આવ્યું છે. એ લખાણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
ભગવાન યાહવેહની સૂચનાથી મહાન મેસેસે લખ્યું છે. તથા એ લખાણમાં ઇતિહાસના સવાલેને અને મનુષ્યની નીતિને હંમેશને માટે ઊકેલ આપી દેવામાં આવ્યું છે.
આ મહાન શાથી લેાકમાનસ તાજુબ બની ગયું. કાઈ જાદુગર ડુગડુગિયું વગાડી લેાકમાનસને હલાવી નાંખે અને નચાવી શકે તેમ ભગવાનના નામમાં આ ડાહ્યા અને વિચક્ષણાએ લેકમાનસને ખળભળાવી મૂકયું. રાજા જેશીઆએ ધર્મના વડાઓની જીડાનાં દેવળમાં એક મેાટી સભા ખેલાવી અને ત્યાં ભગવાનને શબ્દ સાંભળવા અજાયબીમાં આંખેાકાડી ઊભેલા લોકસમાજ પાસે બાઈબલ (the book of the covenant) વંચાયું. વંચાઈ રહ્યા પછી રાજા જેશીઆએ શપથ ખાધા કે ભગવાને જે આજ્ઞાએ એમાં ઉચ્ચારી છે તે પ્રમાણે પાતે વશે તથા ત્યાં ઊભરાતી માનવમેદનીને પણ એવા શપથ લેવાને આદેશ કર્યાં. એમાં વંચાતી ભગવાનની આજ્ઞાએ જે લેકેએ સાંભળી તેની સૌ પર ઊંડી અસર થઇ. રાજા જોશીઆએ લેાકમાનસના એ વલણના લાભ લઈ બુડાહની અંદર ભગવાન યાહવેના હરીફ ખીજા દેવદેવીઓની મૂર્તિનાં ખંડન કરાવ્યાં. ખીજી મૂર્તિઓને પૂજનારા ધર્મગુરુએને નાશ કરાવ્યા. ચાહવહેના હરીઃ ભગવાન બાલની બધી મીલ્કત જપ્ત કરાવી. એણે ટે!ફ્રંથનું મંદિર ભ્રષ્ટ કરાખ્યું. સેલામને ચણાવેલી બધી વેદીને નાશ કરાવ્યા.
પણ આથી ભગવાન યાહવે સંતુષ્ટ થયે। નિહ. લશકરાનાં - એ ભગવાને લેાકેાને પક્ષ લેવા મદદ પણ મેકલી નહિ. ફિરસ્તાએએ ભાખ્યું હતું તે પ્રમાણે નીનીવેહનું પતન થયું. નીનીવેહ ઇજીપ્ત અને એબીલેાનનું ગુલામ બન્યું જ્યારે ઇમને તેકા સીરિયા પર ચઢતા હતા, ત્યારે એણે પેલેસ્ટાઈનમાં થઈ ને રસ્તા માગ્યા. રાજા જોશીઆએ ચાહવેહ ભગવાન પર આધાર રાખી પેલેસ્ટાઇનમાં થઈ ને રસ્તા આપવાની ના પાડી અને નેગીડેારની રણભૂમી પર નેકાને સામના
t
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
કર્યો. પણ પરિણામે એ પોતે હાર પામ્યા અને યુદ્ધમાં ભરાયે. જુડાહનું રાજ નેકેના હાથમાં પડયું. થોડાં વર્ષો પછી એણે જુડાહને બેબીલેનિયાનું ગુલામ બનાવ્યું. રાજા જેશીઆના વારસદારોએ બેબીલોનિયાની પકડમાંથી છૂટવા માટે કાવત્રાં કરવા માંડ્યા. અને ઈજીપ્તની મદદ માગી પણ બેબીલોનના ભયંકર રાજાને એની ગંધ આવતાં લશ્કરના ભગવાન યાહહના મુલકમાં એણે પિતાના લશ્કર ઉતાર્યા. જરૂસેલમને જીત્યું. જુડાહની ગાદી પર નવા રાજાને બેસાડ્યો અને દશ હજાર યહુદી લોકોને ગુલામ બનાવી પિતાને ત્યાં લઈ ગયે પણ એણે બેસાડેલો જુડાહનો નવો રાજા પણ સ્વતંત્રતા ચાહતો હતો. એણે બેબીલેન સામે બળવો પોકાર્યો. બેબીલોનને નેબુચેડરેઝર ફરી પાછો ધસી આવ્યું. એણે હમેશાં તેફાન કરતા યહુદી લોકોનો છેવટનો નિકાલ કરી દેવાનું ધાયું. એના લશ્કરેએ જેરૂસેલમ છત્યું. જેરૂસેલમને સળગાવીને જમીનદોસ્ત કર્યું. સોલોમનના મંદિરનો વિનાશ કર્યો. એણે નીમેલા જુડાહના રાજાના કુટુંબની કતલ કરી. રાજાની આંખ ખોતરી કાઢી. અને જેરૂસેલમના એકેએક નરનારી અને બાળકને ગુલામ કરી બેબીલેન લઈ ગયે. ગુલામેના એ કાફલામાં એક યહુદી કવિએ ગાયેલી કવિતા આજે પણ ભૂતકાળની કબરમાંથી રડતી સંભળાય છે. “બેબીલોનની નદીઓ પાસે અમે બેઠાં. મેટેથી રડ્યાં, અમે અમારી સારંગીઓના તાર તોડી નાખ્યા કારણ કે અમે ગુલામ હતા અને અમારા માલિકે અમને બળજબરીથી હસાવતા હતા તથા ગવડાવતા હતા, રોવડાવતા હતા.
પેલેસ્ટાઇનમાં રહેલા ધર્મગુરુઓ આ બધા વિનાશને જવાબ આપતા કહેતા હતા કે યહુદી કેના પાપનો બદલો ભગવાન યાદવેહે આપ્યો છે. પણ હવે ભગવાન આપણને માફ કરવા માગે છે. જ્યારે જેરૂસેલમ સળગતું હતું અને બેબીલોનના લશ્કરે કતલ ચલાવતાં હતાં ત્યારે જુડાહના શ્રીમંતે ભગવાન યાહહની પ્રાર્થના કરતા હતા. પોતાના ગુલામને છોડી મૂકતા હતા પણ બેબીલેનના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧
લશ્કરો જેરૂસેલમથી પાછાં ગયાં કે તરત જ બધા માલિકોએ ગુલામને તેમની જંજીરે પાછી પહેરાવી. પણ હવે આટઆટલા વિનાશ પછી પેલેસ્ટાઈનના ધર્મગુએ માલિકના પાપને ધિક્કારતા થઈ ગયા હતા અને તેમને શ્રાપ આપતા પણ થઈ ગયા હતા. પણ રીમા લેકસમાજ કહેતો હતો કે હવે ભગવાનને બલિદાન નથી જોઈન પણ ન્યાય જોઈએ છે. ધર્મગુરુઓ અને ફિરસ્તાઓ પણ વેપારીઓ અને શ્રીમંતોની જેમ બગડી ગએલા છે. પાછા નવા ફિરસ્તાઓ અનિષ્ટ સામે બૂમો પાડતા હતા અને જેરૂસેલમને વિનાશ માખતા હતા. અને ઈશુના આગમન માટે પિકાર કરતા હતા. તથા લોકોને થતા વિનાશ માટે આઠંદ કરતા કહેતા હતા કે આપણા લેકેની દીકરીઓની જે ભયંકર કતલ થઈ છે તે માટે રડવું હોય તે આપણા માથાં પાણીનાં બનાવાં જોઈએ અને આપણી આમાંથી અખંડ વહેતા ઝરાએ ફૂટવા જોઈએ.
એ દરમ્યાન એક બીજે ફિરસ્તા ઉપદેશક બેબીલેનની અંદર જાગતો હતો ને ભવિષ્ય ભાખતા હતા. એનું નામ ઈઝેકીલ હતું. ઇઝકલ ધર્મગુરુના એક કુટુંબને હતો અને તેને જેરૂસેલમમાંથી ગુલામ બનાવીને લઈ જવામાં આવ્યો હતો. એણે જેરૂસેલમનાં માપનાં લખાણો કર્યા હતાં અને કહ્યું હતું કે આ બધા પાપો માટે જેરૂસેલ્મ પરાધીન બને અને નાશ પામે તો તેમાં કંઇજ નવાઈ નથી. એ ઉપરાંત ઈસાયાની જેમ એણે બીજી પ્રજાને પણ વિનાશ ભાખ્યો અને કહ્યું કે આબ, ટાયર, ઇજીપ્ત અને એસીરિયા પણ નાશ પામવાનાં છે. અંતમાં લોકોને આશા આપતો એ કહેતો હતો કે ભગવાન યહુદી લોકોને ઉદ્ધાર કરશે અને જેરૂસેલમ ફરીથી બંધાશે. ભગવાન યાહનું મોટું મંદિર ચણાશે. ધર્મગુરુઓ રાજ્ય કશે અને પાછાં સુખશાંતિ આવશે.
સેલમથી પકડી અણાયેલા એના જે ગુલામ સાથીદારે હતા તેમાં એ આ રીતે આશ્વાસન આપતો હતો. એ રીતે એ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
પેાતાના ગુલામ બનેલા જાતભાઈ એને એખીલેનની પ્રશ્નમાં ભળી જતાં અટકાવતા હતા અને યહુદી લેાકેાની જાતને જાળવી રાખતે હતેા. એ સમયના ગુલામ બનેલા યહુદી લેાકેા ધીમે ધીમે એખી લેાનના દેવાની પૂજા સ્વીકારતા હતા તથા એમીલેનના રીતરીવાજે ધારણ કરતા હતા. જેરૂસલેમ ભૂલાઈ જતું હતું.
તે સમયે આ બીજા સાયાએ લેાકેાને જાળવી રાખવાને તે ઈઝરાઈલના ધમ ને સાચવી રાખવાને પ્રયત્ન શરૂ કર્યાં. જ્યારે મુદ્દ હિન્દુસ્તાનમાં ઈચ્છા માત્રને વિકાર ગણાવી ઈચ્છાઓને નાણ માગતા હતા અને જ્યારે ચીનમાં કનક્યુશિયસ ચીના લેાકા માટે ડહાપણના શબ્દા ખેલતા હતા, ત્યારે આ ખીન્ને ઇસાયા ભવ્ય અને તેજદાર ભાષામાં દેશવટે નીકળેલા યહુદી લેાકેાને એક ભગવાનની ભક્તિ ઉપદેશતે! હતા અને કહેતા હતા કે ભગવાનને! આત્મા મારી અંદર પ્રવેશ પામ્યા છે, અને પીડિતને મારા દ્વારા કહેવડાવે છે કે હવે બધા ગુલામે છૂટવાના છે અને બધાં કેદખાનાં ઊંડી જવાનાં છે. કારણકે ભગવાન ચાહવેહ લશ્કરને કે વૈરને ભગવાન નથી પણ પ્રેમાળ પિતા છે.
બદલાયલા સંજોગેમાં ભગવાનનું આ નવું રૂપાંતર અને લક્ષ્યરાના ભગવાનને બદલે લશ્કરાના સીતમેથી સૂકાઈ ગયેલી પ્રજાને તથા મલિકાના જીમેાથી વિનાશ પામતી પીડિત જનતાને અભ્યાસન આપવા પ્રેમાળ પિતા જેવા નવે! ભગવાન આવતા હતા. ફિરસ્તાઓએ ભાખ્યું હતું કે ભગવાનનું અવતરણ નજીક આવતું હતું. એવા પ્રેમાળ ભગવાનને સંદેશા લાવનાર ભગવાનના દીકરા ની કાઈ વિભૂતિ જન્મવાની હતી.
પછી કાઈ ભગવાન આવ્યે! નહિ પણ પર્શિયાને વિજેતા સરદાર સીરસ એખીલેન પર ચઢી આવ્યા. એણે એબીલેાનને હરાવ્યું. ગુલામ બનેલા બધા યહુદી લેાકેાને પેાતાને વતન જવાની પરવાનગી આપી. સીરસ એબીલેશનના ભયકર રાજાઓ કરતાં વધારે સુધરેલા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
હતા. એણે યહુદી લેાકેાના દેવને માન આપ્યું. એબીલેશનના દેવદેવીએને પણ પૂજ્યાં અને દરેકને ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય આપી પેાતાને ઘેર પાછે! ગયા. એણે એબીલેાનના રાજાએ લૂટેલા ધનના ભંડારામાંથી પેાતાને વતન પાછી જતી યહુદી પ્રજાને જોઈ એ તેટલી વાટ ખરચી આપી પણ અત્યાર સુધી એબીલેાનમાં રહેલા ધણુ! યુવાન યહુદી લેકે એબીલેાનની ધરતી પર જામી ગયા હતા. કેટલાક તે! જમીનદારે ને વેપારીએ પણ બન્યા હતા. એમણે એ બધી મિલકત છેડી ખંડેર અનેલી જેસેલમની પવિત્ર પિતૃભૂમિમાં જવાની ના પાડી. સીસના ગયા પછી બરાબર એ વર્ષ પછી એમીલેનથી એક મેટા કાલા પચાસ વર્ષ પછી પાછે. જેરૂસેલમ જવા નીકળ્યે પણ એ દરમ્યાન તે જેસેલમમાં બીજા સેમિટિક લેકા આવીને વસ્યા હતા. અને જમીનેાના માલિક અન્ય! હતા. વતન પાછા આવતા આ નવા યહુદી લેકે!ને પર્શિયાના રાજા ડેરીઅસે વતનમાં ક્ીવાર વસવાની સગવડ કરી આપી. એ લેાકેાએ પેાતાના ભગવાનનું મદિર બંધાવ્યું. ધીમે ધીમે જેસેલમ પાછું યહુદી લેાકેાનું નગર બન્યું. એમના વસવાટ પછી પાછાં વીશ વર્ષે જેસેલમ ભગવાનના સ્વેત્રોથી ગાજી ઊઠયું. ફરીવાર યહુદી લેાકેાને પેાતાના વતન પેલેસ્ટાઈનને જોરદાર અનાવવાનાં સ્વપ્ન આવવા લાગ્યાં.
પણ હવે ફરીવાર પેલેસ્ટાઈનને લશ્કરી રાજ બનાવવું અશક હતું. જુડીઓ પસે હવે લશ્કરે કે દાલતના ઢગલા રહ્યા નહેાતા, પર્શિયાની રાજકીય સરદારી નીચે હવે જીડીઆ ધાર્મિકરાજ બનતું હતું, અને આચાર વિચારામાં ધર્મગુરુઓની સરદારી ધરાવતું હતું. ઈ. સ. પૂ. ૪૪૪ ને! સમય હતેા. ઈઝરા નામના એક વિદ્વાન ધર્મીગુરુએ બધા યહુદી લેાકેાનું સંગઠન કર્યું. એક મેટી ધાર્મિક પરિષદ ખેલાવી અને તેમને પેસ્ટાઈનના પતન પહેલાં અને જેરૂસેલમના વિનાશ પહેલાં મહાન મે!સીસે લખેલી ભગવાનની કાયદાપાથી ફરી વાર વાંચી સંભળાવી. પેલેસ્ટાઈનમાં સાત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
દિવસ સુધી સપ્તાહના સ્વરૂપમાં આ ધાર્મિક પરિષદ ચાલી. સવારથી અપેાર સુધી આ ભગવાનના કાયદાએ વહેંચાયા અને તે પર ઉપદેશા થયા. આ પિરષદને અંતે ધર્મગુરુએએ અને લેાકાના સરદારાએ એ કાયદાપોથીનાં બધાં કરમાને સ્વીકાર્યાં અને તે પ્રમાણે પેાતાના આચારવિચાર ધડવાનું નક્કી કર્યું. આ કાયદા પે।થીનું બાયબલ અધાયું. એ ખાયબલે ધર્મશાસ્ત્રની ભાષામાં લેાકેાને જ્ઞાન આપ્યું. એ ધર્મશાસ્ત્રમાં આખી સૃષ્ટિના સર્જનહાર તરીકે ભગવાન ય!હવેહ અથવા જેહાવાહનું નામ ઉચ્ચાર્યું છે. બાળકાને અને પ્રાથમિક દશાના મનુષ્યને પરીની કથાની જેમ રસ ઉત્પન્ન કરે તેવી સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિની બાયબલની વાતે! ઘડીભર આનંદ આપે તેવી છે. એવી ઉત્પત્તિ અને પ્રલયની તથા સ્વર્ગ અને નર્કની આનંદદાયક અને ભયંકર તર'ગી વાતે એકેએક ધર્મશાસ્ત્ર લખી છે. આયબલ એમાં અપવાદ નથી. જીવનની સર્જકશક્તિમાં ખૂબ આનંદ પામતા અને સર્જનશક્તિનાં સ્વરૂપેાને પૂજતા માનવી હમેશાં એની પ્રાથમિક દશાથી મનુષ્યના જનનેન્દ્રિયના સ્વરૂપે!ને પૂજતા આવ્યા છે. તથા તેણે હમેશાં પેાતાના ધર્માંની શરૂઆતમાં ઉગ્ર સર્જનશક્તિવાળા પ્રાણીઓની પૂજા કરી છે. બાઈબલમાં લખાયલી સાપની વાત એ મનુષ્યની જાતીય પ્રક્રિયાની વાત છે અને એ વાતને એવે! અ છે કે જાતીય પ્રક્રિયાને વિચાર તથા જ્ઞાન મનુષ્યની પ્રાથમિક નિર્દોષતા અને સરળતાને મારી નાખતા હોય છે. જેમ એકએક પ્રાથમિક પ્રજાએ જ્ઞાન અથવા વિજ્ઞાન અને જાતીયતને પાપની શરૂઆત મનાવી છે તેમ બાઈબલ પણ એમાં અપવાદ નથી. જેમ બધાં પાપને ભાર પ્રાથમિક પ્રજાએ સ્ત્રીના માથા પર નાંખ્યા છે તેમ બાઈબલે પણ ઈવ અને પેન્ડેરેના નામમાં સ્ત્રીને પાપના મૂળ તરીકે ચીતરી છે. એજ રીતે એકેએક પ્રાચીન પ્રજાઆએ પેાતાના ધસાહિત્યમાં અને દંતકથાઓમાં પ્રલયની વાતા કરી છે. પ્રલયને મનુષ્યના પાપાનું પરિણામ ગણાવ્યા છે. એવી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
ધાર્મિક દંતકથાઓની વાતો સુંદર કે ભયાનક હોય છે, વાસ્તવિક કે બનેલી હોતી નથી.
જોશીઆ અને ઇઝરાઈલે ભગવાન યાહહ અથવા જેહવાના નામમાં જે ધાર્મિક પરથી વાંચવાની ફરજ પાડી હતી અને જેના પર પછીનું યહુદીઓનું જીવન બંધાતું હતું તે ધારાપથી ધર્મના ઇતિહાસમાં રાજકીયતાનાં હિતો સાચવી રાખવાનો પ્રયત્ન હતો. લોકજીવનના એકેએક ક્ષેત્રને એ ધામિકથી આવરી લેતી. એ ધારાપથીમાં ખાણાપીણાના, વૈદાના, જાહેર આરોગ્યના તથા જાતીય આચાર વિચારના નિયમો આવી જતા અને એ બધા નિયમે દેવી દેખરેખ અને ફરમાન નીચે મૂકવામાં આવ્યા હતા.
એ ધાર્મિપથીની ટૂંકમાં સમાલોચના કરીએ તે દેખાય છે કે કહેવાતાં દેવી દશ ફરમાન એ ધારાપોથીમાં ગૂંથવામાં આવ્યાં હતાં.
પહેલું ફરમાન સમાજરચનાને સંસ્કૃતિના નિયમો પર નહિ પણ ભગવાનની ભાવના પર ગોઠવતું હતું. એ ભગવાન અદશ્ય એ શહેનશાહ હતો તથા એકેએક કાયદો ઘડતો હતે. એકેએક શિક્ષાનો અમલ કરતો હતો. ભગવાનને એ કાયદો ને વ્યવસ્થા સ્વીકારનાર ઈઝરાઈલ એટલે ભગવાનને વફાદાર કહેવાતા હતા. યહુદી લોકો પરાધીન હતા છતાં તેમનું મંદિર નાશ પામ્યું નહોતું. જુડીયાના ધર્મગુરુઓ રોમનો પિની જેમ અધિકાર ચલાવતા હતા. એ ધર્મગુરુઓના નામમાં ભગવાનનું પહેલું ફરમાન બોલતું હતું કે કે નાસ્તિકતા અથવા ધર્મનિંદા કરનાર કોઈને પણ મરણની શિક્ષા થવી જોઈએ.
એ ધારાપોથીનું બીજું ફરમાન કલાનો નાશ કરી ભગવાનની રાષ્ટ્રીય ભાવનાને ઉચ્ચ પદે સ્થાપતું હતું. એ ફરમાન કહેતું હતું કે ભગવાનની કઈ પણ મૂર્તિઓ કરવી જોઈએ નહિ કારણકે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬ ભગવાન કોઈપણ મૂર્તિ કે આકારથી સર્વોપરિ છે. એ ફરમાનને લીધે વિજ્ઞાન અને કળા તરફ બેદરકારી બતાવવામાં આવી. ખગોળશાસ્ત્રને તરછોડવામાં આવ્યું અને સલેમને બંધાવેલા મંદિરની બધી મૂર્તિઓનો નાશ કરી નવું મંદિર ચણવામાં આવ્યું. - ત્રીજું ફરમાન યહુદી લેકની અંધ ધર્મભાવનાને વહેમ બતાવે છે. એ ફરમાન કહે છે કે ભગવાનનું નામ એટલું બધું પવિત્ર છે કે એને ઉચ્ચાર પણ કેઈએ કરે નહિ. ધાર્મિક ભગવાનને પ્રાર્થના કરતી વેળા તેનું નામ લેવાને બદલે એની (માલિક) બાલવા લાગ્યા.
ચોથું ફરમાન ફરમાવતું હતું કે અઠવાડિઆને એક દિવસ સાબાથને (આરામનો) ગણાશે અને તે દિવસ પવિત્ર લેખાશે.
પાંચમું ફરમાન કુટુંબ સંસ્થાની પવિત્રતા આલેખતું હતું. કુટુંબ જીવનની પવિત્રતાના આલેખનમાં આર્થિક પાયે હતો, જમીન ખેડનારી પ્રજાની જરૂર હતી, તથા યુદ્ધના સમયમાં કપાઈ મરનારા સિપાઈઓની પણ જરૂર હતી. ધર્મના આ ફરમાનથી બાપનું સ્થાન ખૂબ સત્તાવાન અને અગત્યનું સ્થાન બન્યું હતું. એનાં બાળકે એની મિલકત ગણાતાં. એ જે ગરીબ હોય તે એની દીકરીને વેચી શકતો. ભગવાન યાહહ પરણેલી સ્ત્રીને ફરમાન કરતો હતો કે તારી બધી ઇચ્છાઓ તારા પતિને આધીન રહેશે ને તે તારાપર રાજ કરશે. ધર્મને આવા ફરમાન છતાં યહુદી લેકેમાં સ્ત્રીનું સ્થાન એટલું બધું નીચું નહોતું.
છઠું ફરમાન નીતિની સંપૂર્ણતા માગતું હતું અને સાતમાં ફરમાનમાં લગ્નને કુટુંબના પાયા તરીકે સ્વીકારવામાં આવ્યું હતું,
આઠમાં ફરમાનમાં અંગત મિલકતને પવિત્ર લેખવામાં આવી હતી, તથા હિબ્રુ સમાજજીવનના ત્રીજા પાયા તરીકે ઓળખાવવામાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
આવી હતી. તે સમયની અંગત માલિકી જમીનની હતી. એ ઉપરાંત ગુલામે પણ અંગત મિલકત ગણાતા હતા. ગુલામના માલીકાને પેાતાના ગુલામેને મારી નાંખવાની સત્તા હતી. દેવાના બદલામાં ગુલામેાને અથવા તેમનાં બાળકાને વેંચી દેવામાં આવતાં.
નવમું ક્રમાન અદાલતમાં સાક્ષી પાસે પ્રમાણિકતા માગતું હતું. અને દશમું કરમ!ન મિલકત બનેલી પરણેલી સ્ત્રીની નીતિ ખેલતું હતું કે કોઈ એ પેાતાની પાડેાસીની સ્ત્રીની ઇચ્છા કરવી નહીં. અથવા તેનાં દાસ । દાસીની તથા એના ગધેડાની ઇચ્છા કરવી નિહ.
આ દશ ફરમાન દૈવી હતાં. એટલે ધર્મગુરૂએએ અને વિચક્ષણ રાજપુરુષાએ ઘડી કાઢવાં હતાં. એ બધાં ફરમાનેને પૂરેપૂરૂ અનુરૂપ એવું યહુદી લેાકેાનુ જીવન હતું. એમ માનવાને આપણી પાસે કારણુ નથી. ખીજી ધાર્મિક ધારાપેાથીની જેમ એ ધારાપે!થીનાં ફરમાનેને પવિત્ર માનવામાં આવતાં હતાં તથા પૂજવામાં આવતાં હતાં, તથા એ ક્રમાને યહુદી લેકના જીવનના આચારેયને અસર કરતાં હતાં.
આ બધું છતાં પણ પેલેસ્ટાઈનની સંસ્કૃતિને નાશ થતા હતા. ઇઝરાઈલના યુવાને યુદ્દો લઢીને ખૂવાર થઈ ગય! હતા. યાવેહ ભગવાનમાં જીડીઆને વિશ્વાસ હતેા પણ તે તેની મદદે આવ્યા નહતેા. જેસેલમને ફરીવાર સમરાવવામાં આવ્યું હતું. ખરૂં પણ તે કોઈ અજય એવા ભગવાનને કિલ્લા નહેાતું બન્યું પણ પર્શિયા અને ગ્રીસનુ' ગુલામ હતું. ઈ. પૂ. ૭૪૪ માં યુવાન સિકંદર જેસેલમને દરવાજે આવી ઊભે! અને એણે પેલેસ્ટાઈનની પરાધીનતા માગી. જેરૂસેલમના વડા ધર્મગુરુએ સિક ંદરનું શરણ સ્વીકારવાની પહેલાં ના પાડી પણ બીજી રાતે એને સ્વપ્ન આવ્યુ અને તે પછી સવારે સિકંદરનુ એણે શરણ સ્વીકારી જેમ્સેલમને બન્ને આપી દીધેા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
તાપણુ એ જીડીઆને અંત નહેાતા. દુનિઆના ઇતિહાસમાં જીડીઆ જે ભાગ ભજવવાનું હતું તેને આ પહેલે પ્રવેશ જ પૂરે થયે। હતા. એના ખીજા પ્રવેશમાં જીડીઆની રંગભૂમિપર શુનું આગમન થવાનું હતું અને ત્યારપછી પેલેસ્ટાઈન પર ભયંકર રમખાણા ખેલાવાનાં હતાં. જેસેલમ ખંડેર બનવાનું હતું પણુ એના નાશની રાખમાંથી કરી ઊગવાનું હતું અને દુનિયાના શ્રૃતિહાસમાંથી યહૂદી પ્રજા પણ વિનાશ પામવાની નહેાતી, ઇતિહાસની છેલ્લી તવારીખ સુધી જીવવાની હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતિનાં વહેણ
દૂર પૂર્વના દેશોમાં
પ્રકરણ ૧
પરિચય
સંસ્કૃતિના ભવ્ય સ્મારક જેવું વીસ લાખ ચેારસ માઈલના વિસ્તારવાળુ અને એના શેઠ બ્રિટનના પ્રદેશથી વીસ ગણે મેટા છત્રીશ કરોડની વસ્તીવાળા અને આખી દુનિયામાં સૌથી મેટામાંના એક એવા હિન્દુસ્તાન ઈ. સ. પૂર્વે ૨,૯૦૦ વર્ષ પહેલાંથી સંસ્કૃતિનું સાતત્ય અને વિકાસ બતાવે છે. એ હિન્દમાં ઈશુથી આઠ સૈકાઓ! પહેલાં ઉપનિષદે રચનારા તત્ત્વચિંતાના સાદ સંભળાતા હતા અને ઈશુથી આઠ સૈકા પછી શંકરની વેદાન્ત ધેાષણા હિન્દને ખૂણે ખૂણે પહોંચી વળી હતી. એવા એ હિંદમાં ત્રણ હજાર વર્ષ પહેલાં ખગાળશાસ્ત્ર વિકાસ પામતું હતું અને ગામેા પંચાયતની પ્રથામાં રાજકીય વ્યવહારને અમલ કરતાં હતાં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
ભૌગાલિક પરિસ્થિતિ
હિમાલયના વિશાળ વિસ્તારામાંથી સીàાનની સતત ગરમીમાં એક ત્રિકાણ ઊતરી આવતા હેય તે પ્રમાણે હિંદને પ્રદેશ પથરાયે છે. એના ડાબા પડખાના ખૂણામાં પયિા છે, જેની સાથે હિંદના વતની દેવાની ભાષા ખેાલતા હતા, તથા વેદકાળથી સબંધ રાખતા હતા. ઉત્તર તરફની સરહદ પર પૂર્વમાં અફધાની સ્તાન પડયો છે ને ત્યાં પ્રાચીન સંસ્કૃતિના સ્મારક જેવું ક ંદહાર (ગાંધાર) મેાજીદ છે. ત્યાંજ ગ્રીક અને હિંદી શિલ્પાને સંગમ થયા હતા અને ત્યાંજ એ બંને પ્રદેશનું શિલ્પ હમેશને માટે જુદું પડયું' હતું. એની ઉત્તરે કાબુલ છે. એ કાબુલમાંથી મેગલ લેાકેાનાં ટાળાં હિંદુ પર ઊતરી આવ્યાં હતાં. અને આજે તેઓ હિંદને વતન માની તેમાં વસવાટ કરે છે. કાબુલની પાડેાશમાં જ પેશાવર છે અને એ હિંદને લગે!લગ હિંદુંકૂશના ઘાટ પાસે રશિયા લખાયું છે. ઉત્તરના છેડા પર હાથવણાટની ઝીણી કારીગરીના નમૂના આજે પણ સંધરી રાખતાં કાશ્મીર ઈલાકા આવ્યેા છે. દક્ષિણે પાંચ નદીના પ્રદેશ પંજાબ એના લાહેાર અને સીમલાના મથક સાથે હિમાલયના પગમાં સૂતા છે. પંજાબની પશ્ચિમમાંથી ચાર માઈલ લાંખી એવી સિંધુ હિંદના હિંદુ વતનીઓની યાદ આપતી વહે છે. પંજાબમાંથી યમુના અને ગંગા પણ દક્ષિણ પૂર્વ તરફ હિંદના પાટનગર દિલ્હીના પાયા ધાતી તથા હિંદુઓના પિવત્ર નગર બનારસમાં દરરોજ હજારા યાત્રાળુઓના પા૫ ધેાતી કલકત્તા તરફ વહે છે. દૂર પૂર્વમાં બ્રહ્મદેશ છે. સિંધુની દક્ષિણે રાજપુતાનાના પ્રદેશના ક્ષત્રિયેાની ક્ષાત્રવટના વીરેાચિત ઋતિહાસ આલેખતા ગ્વાલિયર, ચિત્તોડ, જયપુર, અજમેર અને ઉદ્યપુરની આસપાસના પત્થરો પણ અનેકના અલિદાનના પૂરાવા આપતા પડયા છે. દક્ષિણ અને પશ્ચિમમાં સુરત, અમદાવાદ, મુંબઈ અને પુના વગેરે નગરેામાં માનવ મેની ઉભરાવતા મુંબઈ ઈલાકા પથરાય છે. તથા એ હિંદની પશ્ચિમે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ી ગેવાને કિનારે છે. અને પૂર્વમાં પાંડિચેરી છે. વિજેતા બ્રિટને સાંસ્થાનિક લૂંટમાંથી એ ટૂકડાઓ પિતાના જુના સાથીદારને રાખવા દીધા છે. બંગાળના અખાત પર મદ્રાસ ઇલાકે પથરાયે છે. આ પ્રદેશને પાંચમો ભાગ જૂના જંગલોથી ઢંકાયેલો છે. એ પ્રદેશ પર જંગલી લેકેની વસ્તી છે. અને હિંદના મોટા ભાગ પર પડતી ગરમીએ તથા અંગ્રેજોના આવ્યા પછી હિંદની સંસ્કૃતિના કરેલા વિનાશે તથા સંસ્થાન બનેલા હિંદને કાચો માલ ઉત્પન્ન કરવાના પ્રદેશ તરીકે જાળવી રાખવા માટેની વિજેતાઓની બુરી મુરાદને લીધે આજે હિંદની ધરતી કસ વિનાની બનતી જાય છે. હિંદને ખેડૂત ધરતી કરતાં અનેક ગણો ચૂસાતે જાય છે તથા હિંદની જાત મહેનત અનેક પ્રકારે લૂંટાતી જાય છે. આજે એ હિંદને નિષ્ક્રિય બનેલો એક વર્ગ આજની વિપરીત પરિસ્થિતિમાં દમન અને નિર્વાણને સ્વપ્ન સેવે છે. તથા બીજે ઘણે માટે વર્ગ પરાધીનતાની અનેક યાતનાને ફેંકી દેવા આળસ મરડે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨ ઇતિહાસ પહેલાંના ઇતિહાસ
એવા પણ દિવસે। હતા જ્યારે થાડા સમય પહેલાના કૃતિહાસકાર। અજ્ઞાનને લીધે એમ ધારતા હતા કે દુનિયાના ઇતિહાસની શરૂઆત ગ્રીસથી થઈ હતી. એ વાતને સૌથી પહેલાં સ્વીકારી લેનાર યુરેપ એમ માનતું હતું કે હિંદમાં આર્ચી આવ્યા તે પહેલાં લેાકે! જગલી હતા અને હિંદ જીંગલી લેાકેાના પ્રદેશ હતા, અને સ’સ્કૃતિનું સાચું ભડાણુ, કૈસ્પીઅન મહાસાગરના કિનારા પરથી કલા અને વિજ્ઞાન આર્ચી લઈને આવ્યા ત્યારે જ થયું હતું. આજના ઇતિહાસકારાની શોધખેાળાએ એ વાતને ગલત પૂરવાર કરી છે, થેડાજ સમય પર થએલી અને આજે થતી શેાધે!એ યુરેાપની મિથ્યા અસ્મિતાના એ સ્વપને પાકળ પૂરવાર કર્યું છે અને બતાવી આપ્યું છે કે એશિયાના ખીજા પ્રદેશાની જેમ દૂર પૂર્વના હિંદમાં પણ હજારો વર્ષ જૂની સંસ્કૃતિની શરૂઆત ઇતિહાસ પહેલાંના કાળથી થઈ ગઈ હતી. હજાર વર્ષ જૂની એ સસ્કૃતિની સાક્ષી પૂરતાં સ્મારકા આજે કલકત્તા, મદ્રાસ અને મુંબઈના સગ્રહસ્થાનેામાં પડયાં છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
૧૯૨૪ની સાલમાં હિંદમાં સાંપડેલા સમાચાર સાંભળી દુનિયાભરના ઇતિહાસકારો ઝબકીને જાગ્યા છે. સર જોન માર્શલે એના આસ્ટી, બેનરજી વિગેરે સાથિદારે સાથે દુનિયાની સંસ્કૃતિના સંશોધકોને હેરતમાં નાખી તાજુબી પેદા કરે એવું સિન્ધના પશ્ચિમ કિનારા પરનું મેહન-ડેરે નામનું સ્થળ શોધી કાઢ્યું છે. એ ઉપરાંત ત્યાંથી થોડો સો માઈલ દૂર ઉત્તરમાં હારાષ્પા તરફ પૃથ્વીના પડામાં પાંચ મોટાં નગરે ખોદી કાઢવામાં આવ્યાં છે. જમીનને તળીએ દટાઈ ગયેલાં એ નગરમાં આજે સેંકડો ઘર, દુકાને, બજારે, શેરીઓ અને રસ્તાઓ જડી આવ્યા છે. એ નગરે કેટલા વર્ષનાં જૂનાં હશે તેનો અંદાજ કાઢતો સર જોન માર્શલ કહે છે કે “આ શોધખોળે એમ સાબીત કરે છે કે સિંધમાં અને પંજાબમાં ઈ. સ. પૂ. ચાર હજાર વર્ષ પહેલાં ખૂબ વિકાસ પામેલી નગરજીવનવાળી સમાજરચના હશે. એ નગરોના ઘરમાં જે જાતના કુવાઓ, સ્નાનાગારો તથા જમીન નીચેની ગટરોની યોજનાઓ જડી આવી છે, તે બતાવી આપે છે કે અત્યાર સુધી બેબીલેનિયા અને ઈજીપ્તમાં જડી આવેલાં અવશેષો કરતાં આ અવશેષો વધારે વિકાસ પામેલી એવી સમાજરચનાનો ખ્યાલ આપે છે. મોહન-જોડેરેમાં જડી આવેલાં એકથી વધારે માળવાળાં મકાનોની ઘટના, અત્યાર સુધીમાં જડી આવેલાં અવશેષોમાંથી ઘરમાં વપરાતા જુદા જુદા પદાર્થો જેવા કે, વાસણ, કપડાં, ઓજારે, સિક્કાઓ તથા શિલ્પકળા વગેરે જોતાં એમ લાગે છે કે એ પ્રજા બધી જાતની ધાતુના પદાર્થો બનાવતી હતી, સિક્કાઓ વાપરતી હતી, તેના રૂપાનાં ઘરેણાં પહેરતી હતી તથા આજે જે જાતના નકશીદાર કામો થાય છે તે કરતી હતી. તે વખતની એવી વિકાસ પામેલી સમાજરચના આજે જડી આવેલાં અવશેષો પરથી જણાય છે કે ઈ.સ. પૂ. પાંચ હજાર વર્ષ પહેલાંની હતી. વિચિત્ર વાત તો એ છે કે આ અવશેષનું છેલ્લામાં છેલ્લું પડ ઉપલાં પડે કરતાં સૌથી વધારે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
વિકાસ પામેલી સમાજઘટનાની સાક્ષી પૂરે છે. એ સંસ્કૃતિ હજારે વર્ષની જૂની છે તે નિશંક પૂરવાર થાય છે. સિંધુ નદીની આસપાસ હજાર વર્ષ જૂની એ સંસ્કૃતિના અવશેષમાંથી પત્થરથી માંડીને એકેએક ધાતુની વસ્તુઓ મળી આવે છે અને એમ અનુમાન થાય છે કે જ્યારે પિરામિડ બાંધવામાં આવ્યો હશે ત્યારે એ સમયની દુનિયામાં સિધુ નદીની આસપાસને પ્રદેશ સૌથી આગળ વધેલી અને વિકાસ પામેલી સુધરેલી પ્રજાને હશે તથા એ પ્રજાને ધાર્મિક, વૈજ્ઞાનિક તથા વ્યાપાર વિષયક બધા સંબંધો સુમેરિયા અને બેબીલેનિયા સાથે હશે. આ જાતના સંબંધોના સાક્ષી રૂપે સુમેરિયાના અવશેષોમાંથી જે જાતના પદાર્થો જડી આવ્યા હતા તેવા જ પદાર્થો મેહન–જો–ડેરેમાં પણ માલમ પડ્યાં છે, તથા ૧૯૩૨ માં બેબીલેનિયામાંથી પણ જડી આવ્યાં છે.
એમ માનવામાં આવે છે કે સૌથી જૂની સંસ્કૃતિ સુમેરિયાએ સુધારાના પાઠ સિંધુ નદીની આસપાસની સંસ્કૃતિમાંથી શીખ્યા હશે. તથા સંસ્કૃતિનો સૌથી પહેલો ઊગમ અને સંસ્કૃતિના વિકાસનું અને ઊછેરનું કામ હિન્દમાં જ શરૂ થયું હશે. સંશોધકોને એવો મત છે કે દુનિયાને આજે જડેલાં સંસ્કૃતિના અવશેષમાં મેહન ડેરાના અવશેષ સૌથી જૂનાં છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩
ઇન્ડ આર્યન જેમ મનુષ્યના ઈતિહાસમાં માણસ ને જંગલી મનુષ્ય વચ્ચેનું અંતરાય ઘણે ભેટે છે તથા એ સમયની ચોક્કસ ગણત્રી થઈ નથી તેવી રીતે મેહન–જો–ડેરેમાંથી મળી આવેલાં અવશેષ પરથી નક્કી થયેલી હિન્દની સંસ્કૃતિને કાળ ઇતિહાસ સાચવી રાખે નથી. એ કાળ ઇતિહાસ પહેલા છે. મેહન–જો–ડેરેની સંસ્કૃતિ વાળી સમાજરચના તથા હિન્દમાં આર્યો આવ્યા તે સમયનો સમાજ એ બે તવારીખો વચ્ચે ખૂબ લાંબો સમય અજ્ઞાત બનીને ઊભો છે. એ વચલા સમયની સમાજરચનાને ઐતિહાસિક ખ્યાલ આપણી પાસે નથી. સિંધુની આસપાસ જડી આવેલા અવશેષમાં એક જાતનો સિકકો જડી આવ્યા છે એ સિકકા પર સાપની ફણના ચિહે છે કે જે ચિન્હ હિન્દના જૂનામાં જૂના વતનીઓના હતા. એમ માની શકાય એમ છે કે જ્યારે આ હિન્દમાં આવ્યા ત્યારે ઉત્તરના પ્રદેશમાં એના મૂળ વતનીઓ નાગકે કહેવાતા હતા તથા સાપની પૂજા કરતા હતા. હિન્દના દક્ષિણ તરફના પ્રદેશમાં કાળા રંગવાળા તથા ચપટા નાકવાળા કે વસતા હતા. જે દ્રાવિડે કહેવાતા હતા. જ્યારે આર્ય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
લેાકાના ધાડાં હિન્દુ પર દોડતાં હતાં ત્યારે એ લેાકા સુધરેલા હતા અને તેમના વેપારી કાફલાએ સુમેરિયા અને એબીલેાનિયા સાથે વેપાર ચલાવતા હતા. આય લેાકેા પેાતાની ગ્રામપંચાયતાની રીતભાત તથા ખેતી અને લેાકા પાસે કર ઉધરાવનારી સરકારી રીતભાત દ્રાવીડી લેાકેા પાસેથી શીખ્યા હશે. આજે પણ દક્ષિણના એ ભાગ ભાષામાં, સાહિત્યમાં, કલામાં અને રીતિરવાજમાં કાવીડી છે. આ લેાકેાએ હિન્દના એ દક્ષિણ પ્રદેશે પર સ્વારી કરી તથા એમના પ્રદેશે! જીતવા માંડયા. તથા એ લેાકાને અનાય અથવા નીચ માની ગુલામ બનાવવા માંડડ્યાં.
કહેતા હતા. પર્શિયનલે કા
કહેતા હતા
એવા એ આર્યો કાણુ હતા એ સવાલ ઊભેા થાય છે. એ લેાકા ાતેજ પેાતાની જાતને સુધરેલા અથવા આ એ àાકા કાસ્પીઅન પ્રદેશ તરફથી આવ્યા હશે, તથા પેાતાના જે વતનને આર્યાનાવિો ( આર્યોનુ ઘર ) તેજ કાસ્પીઅન પ્રદેશ તરનું વતન હિન્દમાં આવેલા આર્યાનું પણ હશે. જ્યારે એ આ લેાકાનુ એક ધાડુ એખીલેનિયાને સર કરતું હતું ત્યારે આર્યોંની ખીજી ટૂકડીએ હિન્દમાં પ્રવેશતી હતી. આ આ લેાકા હિન્દને જીતીને સામ્રાજ્ય વધારવા નહાતા આવ્યા પણ હિન્દને પેાતાનું વતન બનાવવા આવ્યા હતા. આ લાક શરીરે મજબૂત હતા અને ખાવાપીવામાં ખૂબ જોરદાર હતા. વિજેતાઓનેા સામાન્ય સ્વભાવ હોય છે તેમ આર્યોંના પાતપેાતાની અંદરના વ્યવહાર લશ્કરી શિસ્તના હતા તથા જીતાએલી પ્રાપર ગમે તેવા ઘાતકી વનનેા હતા.
બીજા પ્રદેશાને પચાવી પાડવા અને તેમાં પેાતાનુ` ઘર બનાવવા એ લેાકેા પેાતાની તરવારના જોરપર આધાર રાખી આવ્યાં હતા. તથા યુદ્ધમાં કુશળ અને હિમ્મતવાળા હતા. એ તરવારના બેરે અને લશ્કરી કુશળતાએ એ ઢાકા થડા સમયમાં હિન્દના દક્ષિણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭ પ્રદેશના માલિક બન્યા. ત્યાર પછી વિજેતા આર્યોનું પહેલું ધ્યાન લશ્કરે વધારવા તરફ અને હથિયારો વધારવા તરફ ગયું, આર્યન લકે યુદ્ધમાં ધનુષ્ય અને બાણ વાપરવા માંડયા. યુદ્ધમાં વાપરી શકાય એવો રથ બનાવવા માંડ્યા. ભાલાઓ અને ફરશીઓના હથિયાર બનાવવા માંડયા.
એ લોકો દંભી નહતા. અને હિન્દમાં જમીન પચાવી પાડવાના તથા ઘરો બાંધવાના તથા હિન્દના મૂળ વતનીને ગુલામ બનાવવાના પોતાના મૂળ આશયને સંતાડતા નહતા. કારણ કે તે લકે આજની સુધારેલી ગોરી પ્રજા જેવા સુધરેલા નહોતા. એટલે ઓછા દંભી હતા. “અમે તમને સુધારવા આવ્યા છીએ” એવી શબ્દજાળે બોલ્યા વિના આ લકે હિન્દને તાબે કરતા હતા, અને હિન્દીઓને ગુલામ બનાવતા હતા; અને ચેકખેચેખું કહેતા હતા કે અમારે વધારે જમીન જોઈએ છીએ, વધારે ગાયે જોઈએ છીએ, વધારે ગુલામો જોઈએ છીએ. જમીનને પચાવી પાડતા, હિન્દના મૂળ વતનનીઓનાં ઘરબાર સળગાવી મૂકતા, તે સમયના હિન્દને ગુલામ બનાવતા અને તેમના લોહીની છોળો ધરતી પર ઉછાળતા એ આર્ય વિજેતાની લશ્કરી હીલચાલ ખૂનખાર જે ખેલતી પૂર્વ તરફ આગળ વધતી. સિધુ નદીને કિનારે કિનારે પૂર્વ તરફ આગળ વધતા આર્યો ગંગાના પ્રદેશ સુધી પહોંચ્યા અને આખો હિન્દુસ્તાન કબજે કર્યો. હિન્દુસ્તાન પર વિજય મેળવ્યા પછી આર્ય
કેની ટોળી જુદાં જુદાં ગામ વસાવીને ત્યાં સ્થિર થઈ પડવા લાગી. દરેક ગ્રામ પર એક એક લશ્કરી અમલદારને અધિકાર હિતે તથા એ લશ્કરી અમલદાર તથા રાજા પિતાના ગ્રામમાંથી ચિદ્ધાઓની એક સમિતિ નીમી તેની સલાહ પ્રમાણે કામ કરતા.
એકથી વધારે ગ્રામે મળીને એક ટળી બનતી હતી અને એ ટોળીમાંથી જુદા જુદા કુળપતિઓની સભાઓ રાજકારભારમાં મદદ કરતી હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮ દરેક વિજેતાઓની જેમ આર્ય લેકે પાસે પણ પિતે બીજી પ્રજાઓ કરતાં ઊંચા છે એવું અભિમાન હતું. બીજી પ્રજાને ગુલામ તરીકે જાળવી રાખવા માટે, પિતાના એ અભિમાનને પોષવાને તથા જાળવી રાખવાને ખાસ કાયદાઓ ઘડવામાં આવતા હતા. કઈ પણ આર્ય અનાર્ય સાથે લગ્ન સંબંધમાં ઊતરી શકતું નહિ. તથા કાઈ પણ આર્ય અનાર્યો સાથે સમાન વ્યવહાર કરી શકતું નહિ. આર્ય અને અનાર્યના એકેએક વ્યવહાર શેઠ ને ગુલામેના વ્યવહારો હતા. તથા એવા એકે એક વ્યવહારમાં આ ઊંચા છે અને અનાર્યો નીચા છે એ જાતને ખ્યાલ બતાવવામાં આવતું હતું. આ સમજતા હતા કે આર્યો ને અનાર્યોના જે અંદર અંદર લગ્ન સંબંધ બંધાય અથવા તો તેવી છૂટ આપવામાં આવે તે બન્ને પ્રજાએ એક થઈ જાય, તથા આર્યોના ગુલામ આ સાથે લેહીના સંબંધમાં આવી સમાનતા માગતા થઈ જાય. આર્યો એ રીતે અનાર્યો સાથે એક થવા નહોતા માગતા, અનાને પિતાના નિકટના સંબંધીઓ બનાવવા નહોતા માગતા પણ પિતાના નફાઓ માટે વેઠ કરનારા ગુલામે જ રાખવા માગતા હતા.
એથી આર્ય વિજેતાઓએ વર્ણ ભેદ શરૂ કર્યો. ગોરી ચામડી વાળા આ ઊંચા લેખાયા અને કાળી ચામડી વાળા અનાર્યો નીચ ગણાયા. શરૂઆતમાં એવા બે વિભાગો પડ્યા કે વર્ષો પડયા. એક વિજેતા આર્યોને અને બીજા યુદ્ધમાં હારી જનાર અને તેથી ગુલામ બનેલા અનાનો. ઈ. પૂ. બે હજાર વર્ષ પહેલાં આર્યોનું આગમન થયું અને ત્યાર પછી એક હજાર વર્ષ સુધી આર્ય લોકો આ બે વિભાગમાં વહેંચાઈ ગયા અને હિન્દના માલિક તરીકે વસ્યા. એ કાળને આર્યન વૈદિક કાળ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. એ કાળના આર્ય લોક સંસ્કૃતિની શરૂઆતમાં હતા. ગાયો એમની દોલત હતી. જમીન એમની મિલકત હતી. એ બન્ને મિલકતને જીતનારા આ તલવારની ધાર પર રાજ્ય કરતા હતા. તથા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
કુદરતના જુદાજુદા તત્ત્વાને તથા પ્રાણીએને પૂજતા હતા. આર્ચીની પૂજાવિધિમાં આકાશ, સૂર્ય, ચન્દ્ર, તથા પૃથ્વી પાણી વિગેરે તત્ત્વા દેવદેવીએ ગણાતા હતા. ગાય અને આખલે! જીવનનિર્વાહમાં ખૂબ ઉપયાગી હોઈ પૂજાતા હતા.
એ કાળ પછીને આ કાળ ઈ. પૂ. હજાર વર્ષ પહેલાના કાળ છે. એ સમય તે રામાયણ અને મહાભારતને કાળ કહી શકાય. એ સમય દરમ્યાન આય લેાકેાની ટાળીએ'ના નાયકા, તથા લશ્કરી કુળપતિએ રાજાએ બન્યા હતા. અને એના યુદ્દો એક કે બીજાં રાજાને મહારાજા બનાવતા હતા. રાજાશાહીના શૂરાતનનેા એ સમય હતા. અને એ સમયમાં યુદ્ધમાં જ રચ્યાપચ્યા રહેનારા અને યુદ્ધને જ ધર્મ માનનારાએ! ક્ષત્રિય કહેવાતા હતા. હવે આર્ટ્સમાં એ રીતના સામાજિક ક્રિયાધમને અંગે ખીજા વિભાગ પડવા મંડયા. કેવળ આર્યાં અથવા અનાર્યો અથવા કાળા અને ગેરા રંગના શરૂ થએલા એ વિભાગામાંથી વિજેતા આર્ચી પાતપેાતાના સામાજિક ક્રિયાધર્મને અંગે બીજા પેટા વિભાગેામાં વહેંચાઈ જતા હતા.
આ સમયના આ
લોકેાના સામાજિક વ્યવહારો પણ વધારે વિકાસ પામતા હતા. અને સામાજિક ઉત્પાદનના સાધને પણ વધારે સુધરતા જતાં હતાં. વિકાસ પામતા સામાજિક સબંધોમાં જે આય લેકે! ધર્મગુરુઓ! બન્યા હતા તથા જેમણે શિક્ષણના ધંધા લીધા હતા તે બ્રાહ્મણા કહેવાતા હતા. બીજે વ` રાજ્યકર્તાએને તથા લશ્કરને હતેા. એ લડાયક લેાક ક્ષત્રિય કહેવાતા હતા. આર્ય પ્રજાની અંદર જ સામાજિક ક્રિયાને લીધે પડેલા આ વિભાગોમાં કચે. વિભાગ ઊંચા છે. ને કચે! વિભાગ નીચે છે એની રસાકસી શરૂ થઈ ગઈ હતી. ઘણીવાર બ્રાહ્મણા પેાતાને ઊંચા માનતા હતા અને ધણીવાર ક્ષત્રિયે તેમને નીચા ગણતા હતા. આ એ શાસક વર્ગો નીચે એક ત્રીજો વ પણ હતા. એ વને જન્મ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
બુદ્ધ કાળની આસપાસ આર્યોંમાંથી થયા હતા. એ લેાકેા વેપારીએ અને કારકુના હતા, એ વેપારી વર્ગો વૈશ્ય કહેવાતા હતા. આ ઉપરાંત એક ચેાથે વગ હતા જે ઉપલા ત્રણે વગૈા કરતાં સ’ખ્યામાં ઘણા મોટા હતા. તે શુદ્ર કહેવાતા. એ વ` હિન્દના મૂળ વતનીએનો યુદ્ધમાં જીતાએલા કેદીએને તથા ગુલામેાના હતા.
એ વમાંથી એક પાંચમે વ અનતેા હતેા તેને ચાંડાળ અથવા અસ્પૃશ્ય કહેવામાં આવતા. આર્યોએ બનાવેલા ગુલામે માંથી અનેલા આ વ આર્યાંની અને દુનિયાભરના વિજેતાઓની ખૂની નીતિની યાદ આપતા. આ વઞ આજે હિંદમાં લગભગ અર્ધા કરડ જેટલી સંખ્યામાં છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૪
આર્યોની સમાજરચના એવા આર્યજીવનની શરૂઆત અનાર્યોની લૂંટફાટ, ખૂન અને યુદ્ધોથી થઈ હતી. લૂંટારાની ટોળીઓ જેવું એ આર્યજીવન હિન્દના. મૂળ વતનીઓને લૂંટડ્યા પછી હિન્દની ધરતી પર થોડા વર્ષો સુધી એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે ધાડપાડુઓની ટોળીઓની જેમ લૂંટફાટ ચલાવતું અને ખૂનામરકીના સાહસો શોધતું એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે રખડતું ફરતું હતું. એ રીતે રખડતી આર્યોની ટોળી પાસે. ગાય અને તલવારે હતી. ત્યાર પછીના બીજા કાળમાં એ ભયંકર આર્યજીવનને સ્થિર થવાને કાળ આવ્યો. ટોળીના નાયકે અને કુલપતિઓએ જુદાંજુદાં ગ્રામ વસાવી પડાવ નાખ્યો. અનાર્યો પાસેથી આંચકી લીધેલી જમીને ગુલામ બનેલા અનાર્યોની મહેનતથી ખેડાવા લાગી. આર્યજીવનને એ બીજો ભાગ કૃષિકાળ હતો. એ જીવનમાં આર્યોએ જુદાંજુદાં પ્રાણુઓને પાળવા માંડયા તથા તેમનો ખોરાક તરીકે ઉપયોગ કરવા માંડ્યો. તથા પિતાના ખેતીના કામકાજમાં તેનો ઉપયોગ કરવા માંડયો. એ આર્ય લોકેાની ટેળીઓ ખેતી કરતી હતી. યુદ્ધ કરતી હતી તથા અનાજ અને માંસ ખાતી હતી.. અને બધાં કામે તથા વેઠ અનાર્યો પાસે કરાવતી હતી. દરેક ગ્રામની.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
જમીન ટાળીએ)ના કુલપતિઓને વહેંચી આપવામાં આવી હતી. પણ બધા કુલપતિએ બધી જમીનને એક સાથે ખેડતા હતા. તે સમયની આ વ્યવસ્થાને એવા કાયદે! હતા કે કોઈ પણ કુલતિ પેાતાને ભાગ આવેલી જમીન બીજા કુલપતિને વેચી શકે નહિ પણ પેાતાના વારસદારને આપી શકે.
આ સમાજરચનાને તે પછીને! કાળ તે હસ્તઉદ્યોગના વિકાસને કાળ હતેા. ઈ. પૂ. ૧૦૦૦ વર્ષ પહેલાં નાનાં નાનાં ઉદ્યોગોની શરૂઆત થઈ ગઈ હતી. તથા લુહારા, સુથાર, શિલ્પીએ અને માચીએ જેવા કારીગરાની ટાળી બની ગઈ હતી. એ ઉપરાંત હાથીદાંતની અનાવટા કરનારા, માટી કામ કરનારા, રંગરેજનું કામ કરનારા, માછીમારનેા ધંધા કરનારા કારીગરો પણ વધતા હતા. આ બધાં ઉપરાંત વિકાસ પામતા આ જીવનમાં ખલાસીઓ, અને શિકારીએ, ખાટકીએ, ક દોઇએ, હજામે તથા બીજા એવા અનેક ધંધાદારીઓ પણ હતા. લૂખું અને સાદું આજીવન હવે સ્થિર થઈ અનેક દિશાઓમાં ગતિ કરી રહ્યું હતું. વસ્તુઓની અંદર અંદર આપ લે શરૂ થઈ હતી. એક બીંછના સાટામાં વેપારી આપ લેની એ નમ્ર શરૂઆત હતી. કિમ્મતનુ પ્રમાણુ ખરીદ કરનારની જરૂરિયાત ઉપર નક્કી થતું હતુ ં. ધીમેધીમે રાજાના દરબારમાં એક એવે! અમલદાર વર્ગ નીમવામાં આવતા હતા જે કારીગરાના બધા ઉત્પાદનના ભાવ નક્કી કરતા હતા. ધીમેધીમે વસ્તુઓના સાટાથી શરૂ થએલો વેપારી વ્યવહાર ગાચેાને નાણા તરીકે ઉપયાગ કરતા હતા. ત્યાર પછી ખૂબ વજનદાર તાંબાના સિક્કો મનાવવામાં આવ્યેા. એ સિક્કો થેાડીક વ્યક્તિએ એ સ્વીકાર્યાં હતા. એકા નહિ હાવાને લીધે એ સિક્કાઓને જમીનમાં દાટી રાખવામાં આવતા અને સંધરવામાં આવતા. પણ બુદ્ધુના સમય પહેલાં વિકાસ પામતા જતા બીજા પ્રદેશા સાથે શરૂ થયેલા વેપારને લીધે જુદાજુદા નગરેમાં વેપારીએ લેણદેણની પ્રથા પ્રમાણે વ્યવહાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩ ચલાવતા હતા. હુંડીઓ આપવામાં આવતી હતી. ધીરધાર થતી હતી. નાણાની શરૂઆત થયા છતાં જુગટુ રમવાની પ્રથા નાશ પામી નહોતી. સંસ્કૃતિના વ્યવહારને અનુરૂપ એવા જુગટાના પાસાએ શિધી કાઢવામાં આવ્યા હતા. ઘણી જગ્યાએ તે રાજા પોતે જ એની પ્રજાને જુગટુ રમવા માટે વિશાળ ખડે બંધાવી આપતો. એ જુગટામાં જીતનારની પર રાજાના કરે નાખવામાં આવતા હતા.
વેદકાળની નીતિ નીતિની કેઈપણ વિચારણા કે આચારના મૂળ તે તે સમયના આર્થિક સંજોગોમાં હોય છે. એટલે નીતિનું કેઈપણ સ્વરૂપે મુખ્યત્વે કરીને વ્યાપારી સંબંધોના પાયાપર ઊભું હોય છે. વેદકા-ળની આર્ય સમાજની નીતિભાવના તેમાં આપવાદરૂપ નહતી. મિલકતના મુખ્ય સ્વરૂપ જેવી ગાયોના ધણ પડાવી લેવા એ તે સમયના આર્ય રાજાઓના રાજકીય વ્યવહારો હતા. એ ઉપરાંત આર્ય પ્રજાજનોમાં અંદર અંદરની વ્યવસ્થાના કાયદાઓ વધારે વ્યવસ્થિત હતા, એમ સિકંદરના સમયના ગ્રીક ઈતિહાસકારેનું કથન છે. તે સમયની આર્ય પ્રજાને અદાલતને આંગણે ભાગ્યેજ ચઢવું પડતું. અથવા એક બીજાની મિલકત પડાવી લેવાની દાનત તે સમયના સંજોગોમાં ખૂબ ઓછી હોવાને લીધે તે સમયના લોકે પિતાના ઘરને તાળા વાસતા ન હતા, તથા અંદર અંદરની ધીરધારમાં લખાણો નહોતા કરતા. વચનપાલન એ તે સમયના સામાજિક સદગુણની વિશિષ્ટતા હતી. ઋગવેદમાં વ્યભિચારના, અત્યાચારના, વેશ્યાવૃત્તિના તથા ગર્ભપાતના ઉલ્લેખો છે તથા તે સમયમાં સજાતિય વિકૃતિ પણ હતી તેમ માનવાને કારણ છે. બીજી બધી રીતે વેદકાળમાં જાતિય સંબંધના ખૂબ ઊંચા ધોરણો જાળવી રાખવામાં આવતાં હતાં.
વેદકાળની લગ્ન પ્રથામાં છોકરીઓને ખરીદવામાં આવતી અથવા તે તેમનું હરણ કરવામાં આવતું. કેટલાંક લો એક બીજાની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
અનુમતિથી પણ થતા. પણ અનુમતિવાળાં લમ બહુ આખવાળાં ગણાતાં નહિ. જે લગ્નમાં સ્ત્રીની વધારે કિમ્મત ઊપજતી તે લગ્ન વધારે માનવાળાં ગણાતાં. તથા જે લગ્નમાં સ્ત્રીનું હરણ કરવામાં આવતું તે લમને પણ માનવાળું ગણવામાં આવતું. એક પુરુષ એકથી વધારે સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરી શકતા. શ્રીમતોની શ્રીમંતાઈ તેમના અંતઃપુરમાંની સ્ત્રીઓની સંખ્યાંથી અંકાતી. કાઈ કાઈ ઠેકાણે એક સ્ત્રી એકથી વધારે પુરુષ સાથે પણ લગ્ન કરી શકતી. એક સાથે પાંચ ભાઇએ સાથે લગ્ન કરનાર દ્રૌપદી તે સમયની એવી પ્રથાની સાક્ષી પૂરે છે. એ રીતે એકથી વધારે પુરુષ સાથે પરણનાર સ્ત્રી જુદાજુદા પુરુષ! સાથે નહિ પણ સગાભાઈ એ સાથે જ પરણતી. સીàાનમાં એ પ્રથા ૧૮૫૯ની સાલ સુધી મેાજીદ હતી. અને ટિમેટના ગામેામાં આજે પણ એ પ્રથા ચાલુ છે. અનાર્ડને ગુલામેા બનાવ્યા પછી આ લેાકેા ધરને વિશાળ અને વ્યવસ્થિત બનાવવા માટે એકથી વધારે સ્ત્રીઓ સાથે લગ્ન કરતા તથા સ્ત્રીએ!. તથા બાળકાના સ્વામી ક!ઈ પણ સમયે પેાતાની ઇતરાજી થતાં કે જરૂર પડતાં સ્ત્રીઓને કાઢી મૂકી શકતા જુગટામાં હારી શકતા અથવા વેચી શકતા. અને આમ છતાં પણ વૈદિક કાળમાં ત્યાર પછીના કાળ કરતાં સ્ત્રીએ વધારે સ્વતંત્ર હતી. સ્ત્રીઓ મિજબાનીમાં ખુલ્લી રીતે ભાગ લઈ શકતી, નાચમાં જઈ શકતી, તથા ધાર્મિક યજ્ઞોમાં પુરુષ! સાથે બેસી શકતી. સ્ત્રીએ અભ્યાસ પણ કરી શકતી હતી અને ગાર્ગીની જેમ તાત્વિક વાદ વિવાદો યેાજી શકતી. પેાતાના એક ધણી મરી ગયા પછી છૂટથી કરીવાર પરણી શકતી હતી. પણ પછી ક્ષત્રિયેાના આધિપત્યવાળા જમાનામાં સ્ત્રીનું સ્વાતંત્ર્ય એછું થતું ગયું. સ્ત્રીએ ભણવાની જરૂર નથી એમ મનાતું જતું હતું તથા વેદના મન્ત્ર સ્ત્રીએ સાંભળે તે! વેદ અભડાઈ જતા હતા. સ્ત્રીનાં પુનર્લગ્ન એછાં થઈ ગયાં હતાં. પડદાની શરૂઆત થતી હતી. મિલ્કત બનેલી સ્ત્રીને સતી બનાવી માલિકા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
તરફની વફાદારીની પરાકાષ્ટાએ પહોંચાડવામાં આવી હતી. પિતાના માલિક તરફની વફાદારીની હદપર પહોંચતી તે પિતાની બુદ્ધિના બારણાં સ્વામીની બુદ્ધિપર મદાર બાંધી બંધ કરી દેતી હતી. તથા પોતાની બધી લાગણીનાં વહેણે પોતાની અંધ સ્વામીભક્તિની દિવાલમાં બંધ કરી દેતી હતી. એ રીતે છેવટના શ્વાસ સુધી પુરુષની પરાધીનતામાં પામર જીવન જીવતી રામાયણ કાળની સ્ત્રીના આદર્શ તરીકે સીતાને ચારિત્રનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.
ધર્મ
આર્યો નાગલોકમાં લોહીલુહાણ રમખાણે ચલવતા અને હિંદની ભૂમિ પર આક્રમણ કરતાં હતાં ત્યારે તે સમયને હિંદનાં મૂળ વતનીઓમાં પ્રાણીપૂજા (Totemism) તથા આકાશી પદાર્થોની પૂજા અને ઝાડ તથા ઝરાઓની પૂજા થતી હતી. સાપ અને અજગરો પણ પૂજવાલાયક દૈવી વિભૂતિઓ મનાતી હતી. નાગનું માન, નંદી અને યક્ષ અથવા ઝાડ ભગવાન એ બધાં આર્યોના આગમન પહેલાંના દેવ હતા. તે સમયના હિંદના ઈતિહાસમાં ધર્મ નહોતો પણ ધર્મના પાયા જેવા જાદુનાં જુદાં જુદાં સ્વરૂપ અને વિધિઓ હતાં. હવામાં અને જંગલોમાં દેવતાઓ અને રાક્ષસો રહે છે એમ માનવામાં આવતું. મરી ગયા પછી માણસે પણ પાછાં આવતાં હોય છે એવી માન્યતા હતી. દરેક જાતની શારીરિક અને માનસિક બિમારીને દેવતાઓ, રાક્ષસો કે પૂર્વજોના વળગાડરૂપ માનવામાં આવતી હતી.
પછી આર્યો આવ્યા અને વેદકાળની શરૂઆત થઈ. અથર્વવેદ એ જાદુના જ્ઞાનનો વેદ છે. અથર્વવેદમાં તે સમયનાં મૂળ વતનીઓની ધાર્મિક માન્યતાઓની આપર થયેલી અસર એકખી દેખાઈ આવે છે. અથર્વવેદમાં બાળકે મેળવવા માટેના મં છે. ગર્ભપાત કરવાના મંત્ર છે. જીવનને લંબાવવાને મંત્ર છે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
અનિષ્ટને નિવારવાના મંત્રે છે તથા ઊંધ આણવાના અને દુશ્મનાને હેરાન કરવાના અને મારી નાખવાના મંત્રા પણ છે. વેના શરૂઆતના દેવા કુદરતી પરિબળેા હતા. આખી કુદરત જંગલના તર'ગી મનુષ્યાએ કલ્પેલી દેવ દેવીની ભુજાડથી ભરેલી હતી. આકાશ દેવ હતા. સૂરજ દેવ હતા. પૃથ્વી દેવી હતી તથા પ્રકાશ, વાયુ, પાણી એ બધાં દેવ હતાં અને જાતિયતાના સ્વરૂપે પણ દૈવી મનાતાં. દેવ શબ્દને શરૂઆતને અર્થે પ્રકાશિત અથવા આકાશ એવા થતા હતા. પછી દેવમાં દિવ્યતાને અર્થે આરેાપવામાં આવ્યા. આકાશ ભગવાનને મનુષ્ય સાથે માપના સંબંધથી જોડવામાં આવ્યું હતું. પૃથ્વી મનુષ્યની માતા હતી. આકાશમાંથી પડતા વરસાદથી પૃથ્વી માતા અનેક જાતનાં ઉત્પાદને કરતી હતી. વરસાદ પણ ભગવાન હતા અને એનું નામ પર્જન્ય હતું. દેવતા અગ્નિદેવ હતા, પવન વાયુદેવ હતા. રેગ લાવનાર રુદ્ર દેવ હતા અને ઝંઝાવાત ઈન્દ્ર હતા. સામ નામને છેડવે! જેનેા રસ પીવાથી દેવા અને મનુષ્યાને કે* ચડતા હતા તે પણ એક ભગવાન હતા. તે સમયના તરંગી વનની કવિતાએએ જંગલી સત્ત્વા અને કુદરતી તત્વાને કવિતામાં ગાયાં હતાં. અને તરગમાં દેવદેવી બનાવી પૂજ્યાં હતાં.
વેદકાળના શરૂઆતના લાંબા સમય સુધી ખૂબ અગત્યને ભગવાન અગ્નિ હતા. પનામાં ભડભડતી એ અગ્નિજવાળાએ અલિદાનને સ્વર્ગમાં પહોંચાડતી હતી. એ અગ્નિદેવ આકાશમાંથી વિજળી રૂપે ડેડકિયાં કરતા હતા અને એ અગ્નિદેવ આખા જીવનને જોશ આપતા હતા. તે સમયના વનસંોગામાં અગ્નિની જેટલી જરૂરીયાત હતી તેટલી તેની ધાર્મિક અગત્યતા આલેખવામાં આવી હતી. વરસાદના તાકાનાના દેવ ઈન્દ્ર એ પણ એક લેાકપ્રિય દેવ હતા. લોકાને એ પ્રિય હતા કારણ કે આ લેાકેાના ખેતરમાં અનાજ ઉગાડનાર વરસાદને એ મેકલતા હતા. તે સમયના જીવત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
સંજોગોમાં જેટલી અગત્ય વરસાદની હતી તેટલી મહત્તા ઈન્દ્ર ભગવાનની હતી. પછી તેને સમયના આર્ય કવિઓ પિતાના તરંગી આલેખનમાં એ ઈન્દ્ર ભગવાનને એક મોટા શૂરવીર યોદ્ધા તરીકે ચીતરતા હતા, તથા તેને હાથમાં વજ આપી યુદ્ધમાં ઉતારતા હતા. એ વેદકાળમાં કૃષ્ણ નામના લોકોની ટોળીને ભગવાન કૃષ્ણ હતો. વેદકાળમાં એ ભગવાનની પૂજા વ્યાપક બની નહોતી. વિષ્ણુ અથવા સૂરજ એ પણ એક ભગવાન હતો. પણ ઈન્દ્ર અને અગ્નિથી ઊતરતે હતો. પણ જીવનના સંજોગો બદલાતા હતા અને સંજોગો સાથે બદલાતી ભગવાનની મહત્તા પલટો ખાતી હતી. અગ્નિ અને ઈન્દ્રનું સ્થાન ઓછું થતું જતું હતું અને કૃષ્ણ અને વિષ્ણુ આગળ આવવાના હતા. મનુષ્યના તરંગોએ ઊભા કરેલા કૃષ્ણ અને વિષ્ણુ નામના ભગવાનને ખબર નહોતી કે એમની મહત્તા ખૂબ વધી જવાની છે અને તેમના અવતાર થવાના છે.
વેદ કાળને ધાર્મિક ઇતિહાસ વિકાસ પામતી ધાર્મિક ભાવના ક્રમ બતાવી આપે છે. વેદની શરૂઆતથી ધર્મના સ્વરૂપને ઝીણવટથી જોવામાં આવે છે તેમાં મનુષ્યના આર્થિક સંજોગેના પલટા સાથે તે સંજોગોને અનુરૂપ એવા ધાર્મિક કમ વિકાસમાં અથર્વવેદના જાદુઓથી શરૂઆત, તે સમયના મનુષ્યોના સંજોગોને સાંપડેલા અનેક દેવ દેવીએ, ત્યાર પછી મરણ પામતા દેવદેવીઓના છેલ્લા વારસદાર જેવા ભગવાનની વિસ્તૃત કલ્પના અને છેવટમાં એ બધાં તરંગોને અંતે ઉપનિષદની સત્યની શોધની વિચારણાઓ, એ બધું જડી આવે છે.
વેદ સમયના એ બધાં દેવદેવીઓ મનુષ્યના સંજોગોને સાંપડેલા હેવાથી આકારમાં મનુષ્ય જેવાં હતાં. મનુષ્યના જેવા જ ઉદેશવાળાં હતાં. અને તે સમયના આર્ય લોકે જેટલાજ જ્ઞાનવાળાં હતાં. શરૂઆતના દેવદેવીઓ તેમની પ્રાર્થના કરનાર કોઈને પણ ન્યાય અન્યાયને વિચાર કર્યા વિના સાથ આપતાં હતાં. પણ પછીના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
વેદકાળમાં સુધરતા જતા મનુષ્યનાં સંબધ સાથે ન્યાયી માણસને મદદ કરતાં હતાં. અને ત્યાર પછી એ દેવ મનુષ્યના સદાચાર તરફ. ધ્યાન રાખતાં હતાં અને નીતિમાનેને સાથ આપતા હતા તથા પાપી માણસોને દંડતા હતા.
એ રીતે વધી ગયેલાં દેવદેવીઓની વસ્તીમાં વિચાર કરતાં વેદકાળમાં એક સવાલ ઊભો થયો. એ સવાલ વિચારની શરૂઆતનો હતા. એ સવાલ કાર્યકારણની સાંકળ સાંધતો હતો. આ બધું દેખાય છે તેની શરૂઆત શાથી થઈ એ એ સવાલ હતો. પણ મનુષ્યની તરંગી ભાવનાએ રચેલાં દેવદેવીઓના સ્વરૂપે એ સવાલનો જવાબ આપવા મનુષ્યની બુદ્ધિ આપે તે પહેલાં ધસી આવતાં હતાં. એક વખત એમ મનાતું હતું કે આખી દુનિયાની શરૂઆત અગ્નિ ભગવાને કરી છે. પછી દુનિયાની બનાવટનું ભાન ઈન્દ્રને આપવામાં આવ્યું. પછી પૃથ્વીની ઉત્પત્તિનું કારણ સેમ નામના છેડવાને માનવામાં આવ્યું. છેવટે એ બધાં કારણેની મહત્તા ઓછી થતાં એક પ્રજાપતિની ભાવના ઘડી કાઢવામાં આવી. એવા પ્રજાપતિનું સ્વરૂપ આલેખતું એક ઉપનિષત્ તે સમયના જ્ઞાન પ્રમાણે સર્જનને ઇતિહાસ નીચે પ્રમાણે આપતું હતું. “ખરેખર એને કોઈ આનંદ નહતા કારણ કે તે ભગવાન પ્રજાપતિ એકલા હતા. એ એકલાએ બીજાની ઇચ્છા કરી. પછી એમને આકાર ભેદીને ઊભેલાં સ્ત્રી પુરુષના આકારમાંથી પતિ અને પત્ની ઘડાયાં પછી પતિપત્નિના સંબંધથી મનુષ્યને જન્મ થયો. પછી એ સ્ત્રીને વિચાર થયો કે હું ભગવાન પ્રજાપતિમાંથી ઉત્પન્ન થઈ છું અને ભગવાન પ્રજાપતિએ મારી સાથે સંબંધ કેવી રીતે કર્યો. પછી સ્ત્રી શરમાઈ ગઈ અને સંતાઈ ગઈ. સંતાઈ ગયા પછી સ્ત્રી ગાય બની અને ભગવાન પ્રજાપતિ આખલો બન્યા. એ બેના સંગથી બધાં ઢેર ઉપજ્યાં વગેરે..” એ રીતે ઉપનિષદો શરૂઆતમાં વિચારની શરૂઆત કરતાં સર્જનને ઇતિહાસ આલેખે છે. એ ઇતિહાસમાં આપણને વિચારની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
શરૂઆત દેખાઈ આવે છે તથા એમાં એવો ધ્વનિ માલુમ પડે છે કે એક જ વસ્તુમાંથી અથવા એકજ તત્વમાંથી આ વિવિધ પ્રકારની બધી વસ્તુઓ ઉત્પન્ન થવા પામી છે. પણ આ વેદકાળની લેકમાન્યતાથી હમેશાં આગળ દેડતી ઉપનિષની વિચારસરણી હતી.
શરૂઆતના વૈદિક કાળના ધાર્મિક જીવનમાં મૂર્તિઓ કે મંદિરે હતાં નહિ. જ્યારે જ્યારે યજ્ઞ કરવાની જરૂર પડતી ત્યારે વિદીઓ રચવામાં આવતી. પર્શિયાના સ્ત્રિયન ધર્મની જેમ અગ્નિને સળગાવવામાં આવતો તથા યજ્ઞનો એ પવિત્ર અગ્નિ બલિદાનને સ્વર્ગમાં પહોંચાડતો. જેમ પ્રાથમિક દશાથી શરૂ થતાં ધર્મને એકેએક સ્વરૂપમાં જ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે તેમ આર્ય લોકોના ધર્મમાં પણ યજ્ઞો સૌથી વઘારે અગત્યના હતા. કુદરતના બનાવોથી બીધેલ માનવી જેમ ભયાકુલ થઈ યજ્ઞોમાં મનુષ્યોના બલિદાન આપે છે તેમ વેદકાળની શરૂઆતના મોમાં પણ મનુષ્યને હોમવામાં આવતાં. પણ પછીથી દેવદેવીઓને ખુશ કરવા માટે યજ્ઞોમાં મનુષ્યને શેકી નાખવાની પ્રથાનો અંત આવ્યો. જેમ બીજા દેશના દેવદેવીઓને તેમ આના દેવદેવીઓને પણ મનુષ્યના માંસને બદલે પ્રાણીઓનું માંસ વધારે પસંદ પડયું. પર્શિયામાં ગયેલા આર્યોની જેમ હિંદમાં આવેલાં આર્યોએ પણ પોતાના દુશ્મનોનો સંહાર કરી આનંદમાં આવી અશ્વમેધ યજ્ઞો કરવા માંડ્યા. રાજાઓના બ્રાહ્મણ યજ્ઞમાં હોમવાના ઘોડા પર એકસો આઠ લીટીઓ દોરતા અને એ લીટીએ લીટીએ ઘેડાના શરીરને કાપી નાખવામાં આવતું. પછી એ આર્યન ભયંકર યજ્ઞમાં ઘેડાને અંગેની આહુતિઓ આપવામાં આવતી. એ ઉપરાંત બીજા સામાન્ય યમાં સુધરતા જતા જીવન સંજોગોને લીધે પ્રાણીઓની આહુતિને બદલે ધીમે ધીમે સેમ રસ કે દહીં રેડવામાં આવતું. આ યજ્ઞ કરનાર બ્રાહ્મણની ફી અત્યારને વકીલો કરતાં પણ વધારે વ્યવસ્થિત અને સખત હતી. જેમ આજે વકીલોને આપવાની ફી જેની પાસે ન હોય તેને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
અદાલતમાં ન્યાય મળતે! નથી તેમ તે સમયે બ્રાહ્મણાનેજે શ્રી આપી શકતા નહિ તે યજ્ઞેા કરાવી શકતા નહિ. અને જે મનેા કરાવી. શકતા નહિ તેની કાઈ પણ કરિયાદ દેવદેવીએ સાંભળતાં નહિ. કઈ જાતના યજ્ઞમાં કચે વખતે કેટલી ફી આપવી તે બધાના કાયદા મુખ્ય ધર્મગુરુ ઘડતા હતા. યજ્ઞની ફી તરીકે ગાયા, ઘેાડાઓ તથા સાનું આપવામાં આવતું હતું એ પ્રમાણે ધાર્મિક ક્ષેાકેાની પાસેથી ધન પડાવતા બ્રાહ્મણુ વ વધારે સત્તાવાન તથા શ્રીમંત બનતા જતા હતા. તથા બ્રાહ્મણત્વ વારસામાં ઉતરે છે એમ મનાવતા. હતા. એ રીતે સત્તાવાન બનતે બ્રાહ્મણને વર્ગ હિંદના માનસિક અને આધ્યાત્મિક વિકાસને અવરાધતા હતા. દ્રાકાને આચાર અને વિચારની સંકુચિત દિવાલમાં જકડી રાખતા હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૫ વેદનુ' સાહિત્ય
આ લેાકેાની ભાષા ખૂબ જૂનામાં જૂની તથા ગ્રીક, લેટીન, અંગ્રેજી અને ખીજી આયલેાકેાની બધી ભાષાઓના મૂળરૂપ છે. આ વિજેતાએ સંસ્કૃત ભાષામાં વાત કરતા હતા. પર્શિયન લોકેનું ધર્મશાસ્ત્ર અવેસ્તા જે ભાષામાં લખાયું છે તેને મળતી આવતી તે ભાષા છે. વેદની અંદર એવા ઉલ્લેખ મળી આવતા નથી કે તે સમયના આ લેાકા પાસે લખવાની કળા હતી. ઈ. સ. પૂ. આઠથી નવ સૈકા પહેલાં દ્રાવીડીઅન વેપારીએ પશ્ચિમ એશિયામાંથી સેમીટીક લખાણ લાવ્યા. ત્યાર પછીથી હિંદમાં લખાણની શરૂઆત થઇ હશે એમ મનાય છે. હિંદના ઇતિહાસમાં જડી આવેલા ઉલ્લેખમાં અશાકનાં લખાણ સૌથી જૂનાં છે, તે પહેલાંના સમયમાં વેનું સાહિત્ય કઠે કરવામાં આવતું હતું. તેથી વેદનું સાહિત્ય મેઢ કરવામાં આવતાં ગીતાના રૂપમાં લખવામાં આવ્યું છે. એ સાહિત્ય આંખ માટે નહિ પણ કાન માટે સર્જવામાં આવ્યું હતું.
જેમાંથી હિંદુ વિષેની આજ સુધીની બધી જ માહિતી મળી આવે છે તે વેદ શું હતા? વેદ શબ્દને અં જાણવું એવા થાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર વેદ જ્ઞાનનાં પુસ્તક છે. આજે મુખ્ય ચાર વેદે આપણા જાણવામાં છે. ઋગવેદમાં સ્તુતિ ગાનો છે. યજુર્વેદમાં યજ્ઞના મંત્રે છે. સામવેદમાં સંગીતશાસ્ત્રનું જ્ઞાન છે તથા અથર્વવેદમાં જાદુ છે. આ દરેક વેદ ચાર વિભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યા છે. પહેલો વિભાગ મંત્રને તથા સ્તુતિનો છે. બીજા વિભાગનું નામ બ્રાહ્મણ છે ને તેમાં ક્રિયાકાંડે, પ્રાર્થના વગેરે આવે છે. ત્રીજો ભાગ આરણ્યક કહેવાય છે. અને તેમાં મુખ્ય
કરીને જંગલમાં વસતા સાધુઓ માટેનું લખાણ છે. ચોથો ભાગ ઉપનિષદ્ છે જેમાં તચિન્તન દેખાઈ આવે છે. ગવેદમાં એક હજાર અને અઠ્ઠાવીશ સ્તુતિ ગાનો છે. એ દરેકમાં સૂરજ કે ચન્દ્રની આકાશ કે તારાઓની, પવન કે પાણીની અને અગ્નિ, ઉપા કે, પૃથ્વીની પૂજા કરવામાં આવી છે. એમાંનાં ઘણું સ્તોત્રોમાં વધારે ઢેરે મેળવવા માટે, અનાજ મેળવવા માટે તથા જીવન લંબાવવા માટેની પ્રાર્થના છે. એમાંના થોડા સાહિત્યની કક્ષાએ પહોંચ્યા છે. કેટલાકમાં કુદરતના તરફ બાળકના જેટલી સરળતા અને અહોભાવ દેખાઈ આવે છે. એક સ્તોત્ર અજાયબ પામીને કહે છે કે રાતી ગામાંથી ઘેળું દૂધ કેવી રીતે આવતું હશે? બીજું સ્તોત્ર સમજવા માગે છે કે સૂરજ અસ્તાચલમાં ઊતરતી વખતે પૃથ્વી ઉપર કેમ પડી જતો નહિ હોય! બીજુ તેત્ર જાણવા માગે છે કે નદીનાં ચકચકતાં પાણી સમુદ્રમાં વહી જવા છતાં સમુદ્ર કેમ ઊભરાઈ જતો નહિ હોય? એક સ્તોત્રમાં યુદ્ધમાં મરણ પામેલા એક સાથીદાર માટે શેક કરવામાં આવ્યો છે અને કહેવામાં આવ્યું છે કે હે પૃથ્વી તું આને તારામાં સમાવી દે પણ એને ચગદીશ નહિ. એક માતા પિતાને વસ્ત્રમાં જેમ બાળક ઢાંકી દે છે તેમ તું એને કફનમાં સંતાડી દેજે.
વેદની કવિતામાં સહુથી ઉચ્ચ અને આશ્ચર્ય પમાડે તેવી સૃષ્ટિના સુજનની કવિતા છે. એ કવિતામાં દૈવવાદ છે અને છતાં પણ ખૂબ ભાવવાળી રીતે નાસ્તિકવાદને ગૂંથવામાં આવ્યો છે. એક તેત્રમાં નીચે પ્રમાણેને ભાવ માલુમ પડે છે. “ત્યારે કંઈજ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
હતું નહિ. આકાશ નહેાતું અને માથા પરનું સ્વર્ગનું છાપરૂં પણ નહેાતું. ત્યારે આ બધુ શું હશે ? મહાસાગરના અગાધ ઊંડાણમાં ત્યારે મૃત્યું હતું નહિ. અમરત્વ પણ હતું નહિ. ત્યારે દિવસ અને રાત કશું નહતું. ત્યારે અંધારૂ હતું અને ભયંકર અંધકારમાં બધું ઢંકાયેલું હતું. ત્યારે આકાશ વિનાને મહાસાગર હતા. પછી ઢંકાઈ રહેલું વન પરમાણું બહાર નીકળ્યુ અને એમાંથી સર્જક ઉત્તેજના સ્ફુરી. પછી પ્રેમ આવ્યું!, મનમાં રસ્ફુરણા થઈ, હૃદયમાંથી કવિએ જાગ્યા અને સાયલા અને નહિ સર્જાયેલા પદાર્થો વચ્ચે વિચાર ચલાવવા લાગ્યાં. પછી ચેતનની એક ચિનગારી આકાશમાંથી અને પૃથ્વીમાંથી આવી અને બધે પથરાઈ ગઈ. પછી બીજ વાવવામાં આવ્યાં અને મહાન શક્તિએ ઉદ્ભવ પામી. કુદરત હતી અને ઇચ્છાશક્તિ હતી પણ તેનું રહસ્ય કાણ જાણે? શી ખબર શામાંથી આ વિવિધ સૃષ્ટિ સર્જાઈ હશે? દેવેશ પેાતે તે પછી સર્જાયા. જેમાંથી આ બધું મહાન સજન યું તે કાઈ મહાન દ્રષ્ટા જે કાઈ સ્વર્ગમાં છે તે જાતે! હશે. શી ખબર તે પણ ન જાણતા હાય ! ’’
ઋગ્વેદના એક ખીજા કાવ્યમાં માનવ જાતના પહેલાં માબાપે વચ્ચેને સવાદ છે. એમાં એક પુરુષ તુતે, એક સ્ત્રી હતી. પુરુષનું નામ યમ હતું સ્ત્રીનું નામ યમી હતું. અને ભાઈ ખેન હતાં. એન ભાઈ ને પેાતાની સાથે જાતિય સંબંધ બાંધવા કહેતી હતી, લલચાવતી હતી અને સમજાવતી હતી કે દેવાએ ભાઈ ખેનના સંબંધમાં ન! ભલે પાડી હોય છતાં પણ તે માનવ જાતની ઉત્પત્તિ માટે જરૂરને છે. યમ નૈતિક કારણો આપીને તેને તેમ કરતી અટકાવે છે. યમી અધી લાલચે આગળ ધરે છે અને છેવટે ચમને કાયર કહે છે. એ વાત આટલેથી અટકાવવામાં આવી છે.
આ બધી કવિતાના વસ્તુ પરથી વિચારને ઉત્તેજના મળતી હાય છે. જીવનનાં બધાં મંથને!માં આ જાતીય મથન હતું. એમાં મનુષ્યના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪ વિચારને વિકાસ પામવાનાં સૂચને પણ હતાં આ બધા વિચારના મૂળને વિકાસ જુદે જુદે ઠેકાણે થયેલે આપણે ઉપનિષદમાં જોઈએ છીએ.
ઉપનિષદનું તત્વજ્ઞાન જર્મન તત્વવેત્તા શોપનહેરે કહ્યું છે કે “આખા જગતમાં ઉપનિષદ્ જે એકે કલ્યાણકારી અને મનુષ્યને ઉચ્ચતા તરફ લઈ જનાર અભ્યાસ નથી. મારા જીવનને ઉપનિષહ્માંથી શાંતિ મળી છે અને એજ ઉપનિષદ મારા મરણમાં પણ મને શાંતિ આપશે.”
એ ઉપનિષદમાં મનુષ્યના ઇતિહાસમાં જૂનામાં જૂનું એવું જ્ઞાન ભર્યું છે અને એજ ઉપનિષમાં મનુષ્યનું તત્વચિન્તન તથા માનસ વિજ્ઞાનના મૂળ માલુમ પડે છે. ઉપનિષમાં તાજુબ કરે તેવો વિચક્ષણ અને ધીરજવાળે મનને જગતને અને મનુષ્ય તથા કુદરતના સંબંધને સમજવા પ્રયત્ન થયો છે. એ ઉપનિષદમાં ઉતારવામાં આવેલું જ્ઞાન હેમરથી પણ ઘણું જૂનું છે અને જગતના મહાન ચિન્તક કેન્ટ અને હેગલ જેટલું નવું છે.
ઉપનિષદ્ શબ્દ ઉપ અને ષદ્ એ બે શબ્દોને બનેલો છે. ઉપ એટલે પાસે અને ષદ્ એટલે બેસવું–શિક્ષકની પાસે બેસવું. શિક્ષકની પાસે બેસીને હિન્દના એ પ્રાચીન કાળમાં વિદ્યાર્થીઓ. શિક્ષકોની પાસેથી જે ગુપ્ત જ્ઞાન મેળવતા હતા તે જ્ઞાનના એ સમૂહને ઉપનિષદ્ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પ્રાચીન સમયમાં આર્ય સંતે એ ઉપદેશેલાં બધાં મળી એકસે આઠ ઉપનિષદ્દો છે. એ બધા સંવાદ ઈ. સ. પૂ. ૮૦૦ થી ૫૦૦ દરમ્યાન લખાયા હોવાનું મનાય છે. એ બધાં એક સાથે ચિન્તનની કોઈ એકજ વિચાર સરણીને રજુ કરતાં નથી. એ સૌમાં અનુભવની વિવિધ વસ્તુઓવાળા જગત્માં સત્ય વસ્તુ શું છે તે શોધવાને નિખાલસ પ્રયત્ન છે અને ચિન્તન છે. તત્ત્વજ્ઞાનના ઈતિહાસમાં એમાંના ઘણું વિચારે. સૌથી ઊંડી અસર કરનારા નીવડયા છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
એ ઉપનિષદા રચનાર લેખામાંથી ઘેાડાનાં નામ જાણીતાં છે. ખીજાઓના જીવન માટે ઇતિહાસે આપણને કશીજ માહિતી આપી નથી. એ ઉપનિષદેાના લેખકે માંથી સૌથી આગળ તરી આવનારા નામેામાં એક યાજ્ઞવલ્કય છે અને બીજી ગાગી છે. સૌથી પ્રાચીન એવા તત્ત્વચિન્તકામાં એ સ્ત્રીનું નામ ખૂબ માનનીય બન્યું છે. એ બંનેમાં યાજ્ઞવલ્કયની ભ વધારે તાણી છે. એ આપણને કહે છે કે એણે સાધુ થવા માટે એની એ સ્ત્રીઓને છેડી દીધી. એમાંથી એક મૈત્રેયી નામની સ્ત્રીએ પેાતાને નહિ છેાડી દેવા માટે એની સાથે સંવાદ કર્યાં છે. એ સંવાદમાંથી હિંદમાં હજારે વર્ષ પહેલાં મનુષ્યની લાગણીની ખૂબ ઉગ્રતાને! ખ્યાલ આજે પણ આપણને આવી શકે છે.
ઉપનિષદ્ની વસ્તુ નહિ સમજાતા .એવા જગતને સમજવાને પ્રયત્ન છે. એ વસ્તુમાંથી અનેક સવાલે મનુષ્યના મનમાં ઊભા થયા હતા. એ સવાલે! જન્મ જીવન અને મરણના ઉકેલના હતા. મૈત્રેયી ઉપનિષમાં એક રાજા પેાતાનું રાજપાટ છેડી દે છે. જંગલમાં જઈ તપ કરે છે અને જ્ઞાનને ખાતર મનની શુદ્ધિ કરે છે. એને જગતના જીવનને ક્રાયડે ઊકેલવા છે. એક હજાર દિવસની એની તપશ્ચર્યાં પછી એને એક આત્મજ્ઞાની મળે છે. રાજા એની પાસેથી પેાતાના ક્રાયડાને ઊકેલ માગે છે. નીચે પ્રમાણેના એ ઊકેલના જવાબમાં આપણે હિન્દુ વિચાસરણીનું હાર્દ દેખી શકીએ છીએ. “હાડ, ચામ, માંસપેશી, લેાહી, રસ, આંસુ, મળમૂત્ર વગેરે અનેક વસ્તુનુ બનેલું આ શરીર ગધાતુ છે. ઈચ્છાતુષિએમાં કશું હિત સમાએલુ નથી. આ શરીર જે હમેશાં ઇચ્છા, ગુસ્સા, લેાભ, ભ્રમ, બીક, નિરાશા, અદેખાઈ અને ઋષ્ટથી વિયેાગ તથા અનિષ્ટથી સયેાગ અને ભૂખ ત્તરશથી, રાગ મરણુથી અને બીજી અનેક ઉપાધિઓથી ભરેલુ. હાવાથી ઇચ્છાઓની તૃપ્તિમાં શું સુખ છે? અને આપણે જોઈ એ છીએ કે આ આખુ જગત સડતું જાય છે. મેટા મેટા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
મહાસાગરે પણ સુકાઈ જવાના છે તથા પર્વતે ઘસાઈ જવાના છે. સ્થિર દેખાતા એવા તારાઓ પણ ચલાયમાન થવાના છે તથા પૃથ્વીને પણ પ્રલય થવાનો છે. આ પ્રમાણેની જીવનચક્કીમાં ઇચ્છાઓને ઉપભોગ અને આનંદમાંથી શું શુભ થવાનું છે?”
ઉપનિષદના ડહાપણને એ પહેલો પાઠ હતો. ઉપનિષદને બીજે અવાજ એ હતો કે બુદ્ધિની શોધ કામ આવવાની નથી. બુદ્ધિને કશો ઉપયોગ નથી, એમ નથી પણ એનું સ્થાન ખૂબ જૂજ છે. પદાર્થો અને પદાર્થોના સંબંધને ઉકેલવા માટે બુદ્ધિકામ લાગે છે પણ અનંત વસ્તુના ઉકેલ માટે બુદ્ધિ કામ આવતી નથી. જે એક ગૂઢ સત્ય બધા દેખાવના પાયા રૂપ છે, અને બધી જાતના ભાન અને જ્ઞાનની અવસ્થાને પોષે છે તેને સમજવા માટે બુદ્ધિ કે ઈન્દ્રિ કામ આવવાના નથી. એવું આત્મજ્ઞાન વિદ્વત્તા મેળવવાથી થતું નથી. એવું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા રાખનાર બ્રાહ્મણે ભણતરને પણ છેડવું જોઈએ છીએ અને બાળક જેવા નિર્દોષ બનવું પડે છે. શબ્દોથી એ જ્ઞાન શોધવા પ્રયત્ન કરશે નહિ કારણ કે તેથી તે માત્ર જીભને થાક લાગતું હોય છે. ઉપનિધન્ની આ વાત પશ્ચિમના તત્વચિન્તકે સ્પા નેજા અને બર્કશાનના મતને મળતી છે. જે વાતને એ પશ્ચિમના ચિન્તકેએ આજે જ ઉચ્ચારી છે તેનો ઉલ્લેખ હિન્દમાં હજાર વર્ષ પહેલાં થયે હતા.
ઉપનિષદ્ આગળ જતાં દિવ્ય જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાને ઉપાય બતાવે છે અને કહે છે કે એ સત્ય વસ્તુ અંદર છે બહાર નથી. એ અંદરની સત્ય વસ્તુ જોવા માટે જેનારે પિતાની અંદરથી બધી જાતના આચાર અને વિચારના દોષોને ધોઈ નાખવા પડે છે. શરીર અને મનની બધી અસ્થિરતા શમાવી દેવી પડે છે. પંદર દિવસ સુધી ઉપવાસ કરવો પડે છે. એ રીતે ભૂખમરાથી મન શાંત થાય છે, ઈકિયે ચોકખી થાય છે અને પ્રશાન્ત બને છે. પ્રાણ સ્થિર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
થઈ પેાતાની જાતને સમગ્ર વનના એક અંગ રૂપ જોઈ શકે છે. પછી વ્યક્તિ પેાતાને વ્યક્તિ તરીકે ભૂલી જાય છે અને ઐય તથા વાસ્તવ સત્ય દેખાય છે. આ જાતના અંતરદર્શનમાં દૃષ્ટા વ્યક્તિત્વને શ્વેતા નથી. પણ આત્માના દર્શન કરે છે કે જે આત્મા બધા આત્માઓનું આત્મતત્વ છે, તથા જે નિરાકાર ને પૂર્ણ છે.
ઉપનિષદ્ના ડહાપણની આ છેલ્લી વાત ખૂબ અગત્યની છે. એ વાત બતાવે છે કે આત્મા અને બ્રહ્મ એ બે એક વસ્તુ છે, તથા વ્યક્તિનું જીવન જગતના જીવન સાથે એકાકાર છે. બધી જાતના બહારના સ્વરૂપાની પાછળ વિષય અને વિષયી એકજ વસ્તુ છે. પદાર્થો માત્ર ને સત્ય આત્મતત્ત્વ છે. વ્યક્તિ પેાતાના વ્યકિત્વને બુઝાવી તે સાથે એક થઈ શકે છે.
તરંગી આદર્શીવાદના શિખર પર પહેાંચી જઈ હજી ગઈ કાલેજ જર્મનીના મહાન ચિન્તક હેગલે જે ધેાષણા કરી છે તેને તેજ અવાજ હિંદના પ્રાચીન જંગલેામાંથી આવતા આપણને દેખાય છે. ઉપનિષદેશના આ મુખ્ય અવાજ છે. એ ઉપરાંત તેમાં ઘણી વાતે ચવામાં આવી છે પણ તે બધી ગૌણ છે. ઉપનિષદોમાં આદર્શવાદની તર’ગી વિચારસરણીના છેડે આવી ગયેા હતે. ારા વર્ષ આજ સુધી હિન્દના આદર્શવાદી ચિન્તકાને એ ઉપનિષદેએ પ્રેરણા આપી છે. યાજ્ઞવલ્કયથી યુદ્ધ સુધી અને મુદ્દથી ગાંધીજી અને ટાગર સુધી આદર્શવાદી ચિન્તનના શિખરે બેઠેલી એ તર’ગી વિચારસરણીએ વ્યક્તિ, કુદરત અને જગતના જીવન સંબંધે!ના તરગી ખ્યાલે ઉપજાવ્યા છે. ખ્રીસ્તી ધર્મમાં જેવુ ન્યુટેસ્ટામેન્ટ છે, તેવા હિન્દુ ધર્મમાં અને તેના બધા કાંટાઓમાં આ ઉપનિષદા છે. મેાહક, ઉત્તેજક અને અજબ જેવી આ આવાદની વિચારસરણીએ યુરેપ અને અમેરિકામાં અનેકાને મુગ્ધ કર્યાં છે તથા એ વિચાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
સરણીના પ્રોાષક રામતીર્થ અને વિવાકાન દે લાખે। અનુયાયીઓ ઊભા કર્યાં છે. એની ઉચ્ચ કક્ષાની છેલ્લી ઊંચાઇએ પહોંચેલી એજ વિચારસરણીએ આખી દુનિયાના અનેક ચિન્તકાને પેાતાની તરફ આકર્ષ્યા છે. પરાધીન અને એકલવાયાને નિષ્ક્રિય આશરેા આપ્યા છે. શાપનહાર અને મનને ઉત્તેજ્યા છે, તથા આજે એજ વિચાર સરણી માથા ઉપર ઊભી રહી, ખેલે છે કે બધું વિચારમાંથી ઉત્પન્ન થયું છે. એ તર’ગી વિચારસરણીએ આજ સુધી દુઃખ અને પીડનેાની છેવટની હદ સુધી હિન્દના દુ:ખી અને પીડિતેને તરગી શબ્દજાળે ઊભી કરી મિથ્યા પેષણ આપ્યું છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૬
મહાવીર અને બુદ્ધ ઉપનિષદ કાળમાં પણ તે સમયના શિક્ષણમાં શંકા રાખનારા કે હતા. એ વાત ઉપનિષદમાંથી જ દેખાઈ આવે છે. તે સમયના કેટલાક ઋષિ મુનિઓ પણ ધર્મગુરુઓના ધતીંગોની મજાક કરતા હતા. છાંદેગ્ય ઉપનિષમાં ધર્મધ ધર્મગુરુઓને તે ઉપનિષદના લેખક એક બીજાની પૂંછડીએ બંધાઈને ચાલતા કૂતરાઓ સાથે સરખાવે છે. તથા તેમના મંત્રાચારને પવિત્ર રીતે ભસતા કૂતરાઓના શબ્દ સાથે સરખાવતાં કહે છે કે “એમ આપણે ખાઈએ છીએ, એમ આપણે પીએ છીએ, એમ આપણે આનંદ કરીએ છીએ.” વગેરે. સ્વસન વેદ ઉપનિષદ જાહેર કરે છે કે ભગવાન, સ્વર્ગ, નર્ક અને પૂનર્જન્મ જેવી કઈ વસ્તુઓ છે જ નહિ. વેદ અને ઉપનિષદ દંભીઓ અને મૂરખોની બનાવટ છે. વિચારે બધા ભ્રમ છે અને શબ્દ બધાં જૂઠાણું છે. સાકરિયા વાણીથી લોકે મહી પડીને કે અંજાઈ જઈને ભગવાન પર પડે છે તથા દેવળોમાં જાય છે. જેને ધર્મ પવિત્ર માણસ તરીકે મનાવે છે તે પવિત્ર નથી. તથા વિષ્ણુ ભગવાન અને કુતરા વચ્ચે કશો ભેદ નથી.” આવી ધર્મનિદક અને નાસ્તિક વાતો ઉચ્ચાનારા લોકો ઓછા માનને પાત્ર બનતા હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
તથા બુદ્ધ પહેલાના જમાનામાં તે સમયના શિક્ષણ સામે સવાલ કરતા અને વાદ વિવાદો ગોઠવતા ફરતા હતા.
એવા નાસ્તિકામાંથી ડાં નામ આગળ આવે છે. એ નામે સંજય, કશ્યપ, ગોસલ, અછત તથા જાબાલીનાં છે. એ લકે પૂર્વજન્મમાં નહિ માનવાનો ઉપદેશ કરતા હતા. ધમેં નકકી કરેલા નૈતિક આચારોનો સ્વીકાર કરતા હતા. અને કહેતા હતા કે મનુષ્ય સંજોગોનો ગુલામ છે અને એની ક્રિયાઓને સંજોગોજ નિર્માણ કરે છે. એ લેકે ઉપદેશતા હતા કે મનુષ્ય પંચતત્ત્વનું બનેલું છે. અને મરણ પછી ડાહ્યાઓ કે મૂરખાઓ કઈ ફરી જન્મતા નથી. જાબાલી રામને ગાદી ત્યાગ કરતા જોઈ રામનો ઉપહાસ કરતાં કહે છે કે
આળસુ લોકોએ બનાવેલા સિદ્ધાન્તોએ રામના મન અને મગજને ઘેર લીધાં છે. એવા સિદ્ધાંતો ભોળા અને મૂર્ખ માણસોને બેટે માર્ગે દોરે છે. એવી ફરજોમાં જકડાઈ જતાં અને ભૂલાવામાં પડતાં લોકોને જોઈ મને ખૂબ દુઃખ થાય છે. એવા લોકે આખું જીવન દમનમાં ગાળે છે. તથા જીવે છે ત્યાં સુધી વડવાઓને અને માલિકને, દેવદેવીઓને બલિદાન આપ્યા કરે છે.” બુદ્ધ પહેલાંના અને બુદ્ધ પછીના સમયમાં ઉત્તર હિન્દના પ્રદેશ પર વા ભૌતિક વાદને ઉપદેશ કરનારા લોકો વાદવિવાદ કરતા અને સભાઓ ગજવતા ફરતા હતા.
ઉપદેશો અને બુદ્ધિના સમયનું સાહિત્ય એ નાસ્તિકને ઉલ્લેખ વારંવાર કરે છે. જેવા ગ્રીસમાં સોફીસ્ટો હતા તેવા બુદ્ધ સમયની શરૂઆતના આ પરિવ્રાજક હતા. તે સમયના મનુષ્યોની અંધશ્રદ્ધા પર ઘા કરતા અને પિતાને અનુશાયીઓ મેળવતા તેઓ એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે ફરતા હતા. એ લેકે ખુલ્લી રીતે નાસ્તિકવાદ અને પ્રચલિત નીતિને વિનાશ પિકારતા ફરતા હતા. આવા લોકોના વાદ વિવાદ અને ભાષણ સાંભળવા લોકોના ટોળેટોળાં મળતાં હતાં. એ લકોની સભાઓ મેળવવા માટે મેટામેટાં સભાગૃહ બાંધવામાં આવતાં હતાં. એ સમય સ્વતંત્ર વિચારનો સમય હતો, હિન્દના તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૧
સમયના વિચારકેએ ઉપજાવેલી અને પેાખેલી વિચારની સ્વતંત્રતા ઉપર તરાપ મારનારા સત્તાવાન વર્ગનું જોર ઓછું હતું. એ બધાં ભૌતિકવાદીઓ, નાસ્તિકો અને સ્વતંત્રવાદીએમાં બૃહસ્પતિનું નામ અહુ જૂનુ છે અને આગળ તરી આવતુ છે. એના શબ્દો ખૂબ ચેાકખી રીતે ખોલતા હતા કે “કોઈ સ્વર્ગ નથી. કાઈ યાતના નથી. મરણ પછીનુ કાઈ જીવન નથી. વર્ણીશ્રમના વિભાગ ખાટા છે. વેદ ખાટા છે. સંયમા દમન છે. પશ્ચાતાપના બધાં પરિણામેા ધૂળ અને રાખ છે. સત્તાવાન લેાકેાએ પેાતાને પેટગુજારે કરવા માટે આ બધા ભ્રમ ઊભા કર્યાં છે. જે લેાકેા એ ભ્રમને વશ વર્તે છે તે બુદ્ધિ વિનાના કાયરે છે. મરી ગયેલું શરીર માટી બની ગયા પછી પૃથ્વી પર પાછું કેવી રીતે આવી શકે? જો મરી ગયેલું શરીર બીજા જગમાં જઈ શકે તે જે જગત્ સાથે એ પ્રેમના બંધનથી અધાયેલું છે ત્યાં શામાટે ન આવી શકે ? મરણ પામેલા માણસે માટે ક્રિયાકાંડા કરનાર! ખર્ચાળ આચારાને લુચ્ચા માણસાએ પેાતાના પેટગુજારા માટે નિર્માણ કર્યાં છે. જ્યાં સુધી વન ટકે ત્યાં સુધી સુખ અને આનંદ મેળવવાને યત્ન કરવા જોઈ એ.”
બૃહસ્પતિનાં આ સુત્રાથી જેને ચાર્વાકવાદ અથવા જડવાદ તરીકે ઓળખાય છે તે જાતની શરૂઆત થઈ. ચાર્વાકવાદવાળા વેદ દૈવી છે એમ માનનારા તરફ ખુલ્લી રીતે હસતા હતા. તથા કહેતા હતા કે “ વેદનાં લખાણા દૈવી સત્યા નથી. કાઇ પણ સત્ય ઇન્દ્રિયેા વિના જોઈ શકાતું નથી. બુદ્ધિના જ્ઞાન પણ ઇન્દ્રિયાના અનુભવ પરથી સાચાં ઠરે છે. ભૂતકાળની જેમ ભવિષ્ય પણ વ શેજ એમ માનવાને કશું જ કારણ નથી. જે બુદ્ધિને સમજાતું નથી અને ઇન્દ્રિયાના અનુભવથી ઓળખાતું નથી તે કશા પર વિશ્વાસ કરવા નહિ. આત્મા ભ્રમ છે અને એક એન્ડ્રુ છે. એકે એક સોગ કુદરત અને ઇતિહાસનાં પબળે ઉત્પન્ન કરે છે. સોગે!ને નિર્માવનાર દેવે તથા રાક્ષસા હાય છે એમ માનનારા મૂરખ છે. પદાર્થ એકજ સત્ય છે. શરીર પરમાણુઓનુ બનેલું છે. મગજ વિચાર કરતા પદાર્થ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
છે. અમરત્વ છે નહિ. પુનર્જન્મ પણ નથી. ધર્મ એક વિકૃતિ છે, રાગ છે, માયાજાળ છે. ભગવાનના અસ્તિત્વની ભાવના દુનિયા કે દુનિયાના બનાવાની સમજ માટે નકામી છે. જ્યાં જ્ઞાન નથી ત્યાં ધર્મ કાલી શકે છે. જ્ઞાન અને વિજ્ઞાનના ઉદય સાથે ધર્મના નાશ થાય છે. નીતિના ધારાધેારણને પણ સંજોગા નિર્માણ કરે છે. નીતિના નિયમે એ દૈવી આજ્ઞાએ નથી પણ સામાજિક પરિબળેએ નક્કી કરેલા રીત રિવાજો છે. કુદરત સારા અને ખરાબ તરક્ ઉદાસીન છે. કુદરતની નજરમાં સદાચાર અને દુરાચાર જેવી કાઈ વસ્તુ જ નથી. કુદરતને સૂરજ ડાઘાઓને તથા મૂરખાઓને, સ ંતાને તથા દુષ્ટાને સૌને સરખાજ પ્રકાશ આપે છે. સ્વાભાવિક ઇચ્છાએ અને આવેગેને રાકવાની કંઈ જ જરૂર નથી. કહેવાતા સદ્ગુણા ભ્રમણા જ છે. જીવનનું ધ્યેય જીવવામાં છે. એક જ ડહાપણ સુખ મેળવવામાં છે.”
વેદ અને ઉપનિષદ્ કાળે પ્રમેાધેલી નીતિ અને આચાર વિચારમાં ક્રાંતિ ભાગતા અને વિપ્લવ જગવતા આ બધા ઉપદેશે! હતા. આખા હિન્દુ પર બ્રાહ્મણેાએ જમાવેલા કાબૂના દાર ઢીલા પડી જતા હતા. બ્રાહ્મણોએ રચેલા હિન્દુ સમાજમાં સવાલે જાગતા હતા, શ્રદ્ધા એગળતી જતી હતી, તથા હિન્દુ સમાજમાં બીજી નવી વિચારણાને અવકાશ આપી શકે એવી ખાલી જગ્યા પડતી જતી હતી. જડવાદી ગણાતા એ લેાકેાએ પેાતાનું કામ એવા જોર શારથી ચલાવ્યું હતું કે વેદ અને ઉપનિષમાંથી ઊતરી આવતી જૂની વિચારસરણી અને જડવાદી દેખાતી આ વિચારસરણીના સઘર્ષથી એક નવાજ વિચાર જાગતા હતા. અને એ વિચારના મેટા ભાગમાં શાસક અથવા ક્ષત્રિય વર્ગ જોડાયા હતા. કારણ કે સમજમાં વધારે જોરદાર બનેલા બ્રાહ્મણ વર્ગો સાથે ક્ષત્રિય વની ઝપાઝપી શરૂ થઈ ગઈ હતી. સમાજિક અથડામણુનાં એ બધાં પરિબળે! મહાવીર અને બુહુના સમયથી એક નવા યુગનું હિન્દના ઇતિહાસમાં મંડાણ માંડતા હતાં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૭
મહાવીર ઈ. પૂ. છઠ્ઠા સૈકાની વચમાં બિહાર પ્રાંતના વૈશાલી નગરમાં એક લિચ્છવી જાતિના ધનિકને ઘેર દીકરે જ . એનાં માબાપ ધનિક હોવા છતાં પુનર્જન્મને ધિક્કારતાં હતાં, અને આત્માને આશીર્વાદ રૂ૫ માનતાં હતાં. જ્યારે એમનો દીકરો એકત્રીશ વર્ષને થયે ત્યારે એ બન્ને જણાએ ઐચ્છિક ભૂખમરાથી પોતાના જીવનને અંત આર્યો. પોતાના માબાપને આમ લોહીનું ટીપેટીપું સૂકવી દઈ આત્મઘાતથી ભરતાં જોઇએ યુવાનનું હદય વલોવાઈ ગયું. એણે વિરાગી બની દુનિયાનો ત્યાગ કર્યો. એણે ત્યાગના આવેગમાં કપડાં પણ કાઢી નાખ્યા અને પશ્ચિમ બંગાળામાં આત્મશુદ્ધિ અને આત્મજ્ઞાન શેતે ભટકવા લાગ્યો. તેર વર્ષના આવા આત્મનિષેધ પછી અને આત્મદમનના અનેક પ્રયાગ પછી એના અનુયાયીઓએ એને જીન અથવા વિજેતા કહ્યો. અને એનાં વિદ્યાર્થીઓ માનવા લાગ્યાં કે મહાવીર એક મહાન વિભૂતિ છે. અને એવી વિભૂતિઓ અથવા જીનો આ દુનિયામાં અમુક અમુક સમયના અંતે ઊતરી આવે છે. તથા હિન્દના લોકોને જ્ઞાન આપે છે. એ શિષ્યોએ પોતાના એ ધાર્મિક નાયકનું નામ મહાવીર પાડયું અને એ જીન ઉપરથી પોતાને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન તરીકે ઓળખાવવા લાગ્યા. મહાવીરે બ્રહ્મચારી ધર્મગુરુઓ. તથા એવા સાધુઓના સંઘની એજના કરી. બેતેિર વર્ષની ઉમરે જ્યારે મહાવીરનું મૃત્યુ થયું ત્યારે તે પોતાની પાછળ ચૌદ હજાર ભક્તો મૂકતો ગયે. આ ચૌદ હજારને સંઘ વધારેને વધારે વિસ્તાર પામતે ગયો તથા એ લોકેએ ધર્મના ઈતિહાસે કદી નહિ દેખેલા. એવા આત્મદમનના ધારાએ ધાર્મિક માટે ઘડી કાઢયા.
જૈનધર્મને સિદ્ધાત વાસ્તવદર્શી વિચારણાથી શરૂ થાય છે. એ સિદ્ધાન્ત પ્રમાણે જ્ઞાન સાપેક્ષ અને દેશ તથા કાળની મર્યાદાવાળું મનાય છે. એ વિચારણા પ્રમાણે સત્ય જેવી વસ્તુ શક્ય નથી. જેને સત્ય કહેવામાં આવે છે તે સાપેક્ષ હોવાથી એક રીતે સત્ય લાગે છે બીજી રીતે અસત્ય માલુમ પડે છે. એથી કરીને બધા નિર્ણ. સીમાબદ્ધ અને સાપેક્ષ છે.
જૈનધર્મને વાસ્તવદર્શી સિદ્ધાન્ત આટલેથી અટકવાને બદલે આગળ વધી ગૂઢ બનતો જાય છે, અને કહે છે કે આખરી સત્ય જીન લેકેજ જાણી શકે છે. એ સત્યને જાણવા માટે વેદ ઉપયોગ વિનાના છે કારણ કે તે દૈવી નથી, કારણ કે ભગવાન જેવું કાંઈ નથી. દુનિયાને સમજવા માટે આદિ કારણ કે કેઈ સર્જકની કલ્પના કરવાની જરૂર નથી. નહિ સર્જાયેલા સર્જક અને કારણ વિનાનું મહાકારણ એવી વેદની બન્ને વાતે ઉપહાસપાત્ર છે. આજે દેખાય છે તે સૃષ્ટિ અનંત કાળથી ચાલી આવે છે અને તેમાં થતાં અનેક પરિર્વતને દેવની ઈચ્છાથી નહિ પણ કુદરતી પરિબળોને લીધે હેાય છે.
એ રીતે છેવટનું જ્ઞાન અથવા સત્યાન એકલા જીનને જ થઈ શકે એવું ગૂઢ તત્વ ઉમેરી જૈન ધર્મે બીજા બધાં ગૂઢવાદનો નાશ કર્યો છે. વિચારને વધારે વાસ્તવદર્શી અને સ્વતંત્ર બનાવ્યો છે. ધર્મની અંધ માન્યતાઓને નાશ કર્યો છે અને પિતાની વિચાર સરણને ભૌતિક પાયા પર મૂકી છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫
પણ ધાર્મિક અન્ય માન્યતાઓને એક બાજુથી નિકાલ કર્યાં પછી તથા દુનિયામાંથી બધાં દેવદેવીઓને હાંકી કાઢવા પછી જૈન ધર્મ શુદ્ધ વિચારની દિષ્ટએ પતન પામી દેવદેવીએ અને ભગવાનની ખાલી પડેલી જગ્યા પર પાતે દૈવી બનાવેલા સંતાને મૂકવા માંડયાં, એ સંતેાની આસપાસ વિચિત્ર અને તરંગી દતકથાઓ રચાવા માંડી તથા જૈન સંતાને આંધળી ભક્તિ અને અર્થ વિનાના ક્રિયાકાંડે। ભજવાવા માંડવા અને છતાં પણ જૈન ધર્મ એ દૈવી બનાવેલા સતાને જગના સર્જક કે શાસકે તરીકે ઓળખતા નથી.
તેમ છતાં જૈન ધર્મ ભૌતિકવાદી નથી. મહાવીર પછીના જનેએ દરેક વસ્તુમાં અને દરેક સ્થળે પદાર્થ અને મનને દ્વૈતવાદ . સ્વીકાર્યો છે તથા એકેએક વસ્તુમાં, પથરાએમાં અને ધાતુએમાં પણ, આત્મા જોયા છે. જૈન ધર્મે નક્કી કરેલા શુદ્ધ જીવન પ્રમાણે જીવનારે કાઈપણ આત્મા પરમાત્મા અથવા સર્વાષિર આત્મા અની શકે છે અને પુનર્જન્મમાંથી બચી શકે છે એમ જૈનોનું માનવું છે. પૂનર્જન્મમાંથી બચ્યા પછી એવે. પરમાત્મા એના ગુણને બદ્લા ખુટી ગયા પછી પાછે શરીર ધારણ કરે છે. સંપૂર્ણ મેક્ષ મેળવનારા બહુ જ એછા પૂર્ણાત્માએ હેાય છે. એવા પૂર્ણાત્મા જનેાની ભાષામાં અદ્વૈત કહેવાય છે. એવા અહેતો જૈનેના મત પ્રમાણે પુનર્જન્મથી દૂર એવા કાઈ ગૂઢ પ્રદેશમાં વસતા હાય છે તથા મનુષ્યેાના સંજોગેાથી કેવળ વિરક્ત જીવન જીવતા હાય છે.
મહાવીર પછીના સતાની જમાતોએ સડાવી મૂકેલી મહાવીરની વિચારસરણીના નામમાં જૈનેએ અદ્ભુત બનવાનું જીવનધ્યેય એમના ભક્તો પાસે મૂકયું અને વાસ્તવદન પર શરૂ થએલી વિચારસરણીને સમાજજીવનથી વિરક્ત અને એજવાબદાર બનાવવા માંડી અને સ્વાર્થી મેાક્ષના તર’ગી ખ્યાલ તરફ ખેંચવા માંડી. સામાજિક એજવાબદારીવાળું તથા સ્વાર્થી મેક્ષવાળું વિકૃત વ્યક્તિગત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
ચેય જૈન લોકોનું જીવન ધ્યેય બન્યું એ ધ્યેયને પહોંચવા માટે જેનોએ મહાવીરે સ્મશાન વિરાગથી સેવેલા આત્મદમનને શક્તિ તથા તપશ્ચર્યા માટે મૂકવા માંડ્યો. તથા બીજી બાજુથી અહિંસાનો સિદ્ધાન્ત ઉપદેશવા માંડ્યો. એકે એક જન સાધુ માટે પાંચ પ્રતિજ્ઞાઓ ઘડવામાં આવી. પહેલી પ્રતિજ્ઞા કોઈની હિંસા નહિ કરવાની, બીજી જૂઠું નહિ બોલવાની, ત્રીજી આપ્યા વિના સ્વીકાર નહિ કરવાની, ચેથી બ્રહ્મચર્ય પાળવાની તથા પાંચમી બહારના બધા આનંદ ત્યાગ કરવાની. એ વિચાર સરણુએ સમજાવ્યું કે બધી જાતના ઇન્દ્રિયોના આનંદ પાપ છે. તથા આનંદ અને દુ:ખ તરફની વિમુખતા એ જીવનને આદર્શ છે.
પછી અહિંસાને ધર્મવાળા જેનેએ ખેતીવાડી જેવા ધંધાને પણ નિષે કારણ કે એમાં જમીનને ચીરી નાખવાની હતી. અને જીવજંતુ કચડાઈ જાય તેમ હતું. જૈનોએ પિતાના ભક્તોને મધખાવાને નિષેધ કર્યો. પાણીમાં પણ જીવજંતુ હેવાને કારણે તે જેમ બને તેમ ઓછું પીવું એવું ઠરાવ્યું. હવામાં ફરતા જીવજંતુ મોઢામાં પેસી જાય અને મરણ પામે એ ભયથી તેઓએ મોઢા ઉપર કપડું તાણ બાંધવાનો નિયમ મૂકો. દીવાની જેતમાં પતંગિયા અથડાઈ પડે એવી ધાકથી દીવાની આસપાસ આસ્તરણે ગોઠવ્યાં. ચાલતાં પગ નીચે કોઈ જીવજંતુ ચગદાઈ જાય એવી ધાસ્તીથી તેમણે જમીનને વારંવાર સાફ કરવા માટે બગલમાં સાવરણી મારી. પોતાના ધાર્મિક વિધિઓમાં કોઈપણ પ્રાણીને સંહાર ન કરવો કે બલિદાન ન દેવું એવી વ્યવસ્થા કરી. એ ઉપરાંત સદાચાર તરીકે દાન દેવાની, પરબો માંડવાની, દવાખાનાં તથા ધર્મશાળા બાંધવાની અને પાંજરાપિળે ખેલવાની હિમાયત કરવામાં આવી. કોઈપણ જીવજંતુનો વિનાશ ન થાય એવી તકેદારી રાખી જૈન ધર્મે આપઘાત કરવાની છૂટ આપી. જૈન ધર્મના સિદ્ધાન્ત જાહેર કર્યું કે સ્વેચ્છાએ સ્વીકારેલા ભૂખમરાથી આપઘાત કરી શકાય છે અને એ રીતે ક્વન ટકાવી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭,
રાખવાની અંધ ઈચ્છાપર વિજય મેળવી શકાય છે. ઘણું જેનેએ આ રીતનું શરણ સ્વીકાર્યું છે અને જૈન ધર્મના નાયકે જગતને ત્યાગ એજ રીતે કરે છે એમ કહેવામાં આવે છે.
- માનસ વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો એ શાસ્ત્ર માનસ ક્રિયાએને ઊકેલ કરતાં જણાવે છે કે મનુષ્યના માનસિક રોગમાં મુખ્ય બેજ લક્ષણ છે. એક આત્મદમન અને બીજું પરપીડન. એકે એક ચિત્તભ્રમવાળાં અથવા ગાંડ મનુષ્યમાં આ બે લક્ષણે ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં હોય છે જ. જેન ધર્મ પ્રબોધેલા આ બધાં પીડને વૈજ્ઞાનિક દષ્ટિએ જોવામાં આવે તે માનવ સમાજના મનને બીમાર દશામાં લઈ જનારાં માલમ પડે છે તથા સમાજના આર્થિક, રાજકીય કે નૈતિક બીજા દમનના ધારાધોરણથી દબાયેલાં સ્ત્રીપુરુષો તેને દમનનો પ્રતિકાર કરવાને બદલે આવા ધર્મમાં પ્રવેશી પિતા પર થઈ રહેલાં દમનનો બદલો આત્મદમન અથવા સ્વપીડનથી વળતાં હોય છે. એ રીતે દમન પર રચાએલા આવા ધર્મો મનુષ્યની બીમારી દશાને વધારી મૂકતા હેય છે.
સમાજના જે સંજોગોમાં માનવસમાજની આ બીમાર દશાને જુદાજુદા ધર્મના કેફથી ઉત્તજવામાં આવતી હોય છે તે સંજોગો માનવ સમાજના મોટા ભાગનું પીડન તથા મનુષ્યના મેટા ભાગને દમન પર છવાડતા હોય છે. જીવનના અટલાં દમન અને છેવટની આપઘાતની ઉત્તેજના પર રચાયેલ જૈન ધર્મ તે સમયના જીવન સંજોગ પર ઊભો હતો. તે સમયના કચડાતાં રીબાતાં અને દબાયેલાં જીવનની એ પ્રતિકૃતિ હતી. જ્યારે સમાજના મોટા ભાગનું જીવન હડધૂત બને છે, તિરસ્કારાય છે, કે શેષણ પામે છે ત્યારે એ જીવન વિપ્લવને માર્ગે ન જાય તે માટે સમાજના શાસકવર્ગો એવા જીવનને અજ્ઞાન અને દંભથી દબાવી રાખવા માગતા હોય છે. બધા ધર્મોની જેમ જન ધર્મ પણ સામાજિક નીતિને એક દમન પ્રકાર માત્ર છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮. એ જૈન ધર્મ ઈશુ પછી એંસી વર્ષે એક બીમાર દશાના ક્ષુલ્લક લેખી શકાય એવા કારણે બે વિભાગમાં વહેંચાઈ ગયા. એ સમયથી જૈનેમાં બે વિભાગ પડયા. એક શ્વેતામ્બર અને બીજે દિગમ્બર શ્વેતામ્બર એ હતા કે જે લેકે શ્વેત વસ્ત્ર પરિધાન કરવામાં માનતા હતા. દિગમ્બર એ હતા કે જે આકાશ પહેરવામાં (નગ્ન રહેવામાં) માનતા હતા. આ વિભાગની શરૂઆતમાં તે એમ હતું કે જે કઈ જૈન હોય તેણે કાંતિ ઘેળું વસ્ત્ર પહેરવું અથવા તે નમ રહેવું. આજે સુધારાના વિકાસની અસરથી વેતામ્બર જૈનોના સાધુઓ જ ધોળાં વસ્ત્ર પહેરે અને દિગમ્બર જૈન સાધુઓ જ નમ્ર રહે એમ કર્યું છે. આ બે વિભાગમાં ઘણા વિભાગે પડતા ગયા છે, દિગમ્બરેન સંઘ આજે ચાર પેટા વિભાગમાં વહેંચાયો છે. અને શ્વેતામ્બરોના ચેરાશ ભાગ પડ્યા છે. આજે જૈનોની સંખ્યા આખા હિન્દમાં બધી મળીને તેર લાખ જેટલી છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૮
મુખ્ય
હિન્દમાં આ લે!! આવ્યા પછી તેને ખૂબ આર્થિક વિકાસ થવા માંડયો હતો. પાટલીપુત્ર તથા વૈશાલી જેવા મહાન નગરા
અધાયાં હતાં. ઉદ્યોગ અને વેપારે દેાલત જમાવી હતી. જમા થયેલી દાલતે એશઆરામ અને વિલાસનાં સાધને ઉપજાવ્યાં હતાં. આરામમાંથી વિલાસ સાથે વિચારવાની નવરાશ પણ પ્રાપ્ત થઈ હતી. એ વિચારની નવરાશે સમાજના એક વિભાગને સવાલે પૂછતે! બનાવ્યું. હતા અને તેમાંથી આર્યાંના વેદ અને ઉપનિષદેનાં વિધાના સાથે સાથે ભૌતિકવાદ પણ વિકાસ પામતા જતા હતા. એ સમય ઈ. પૂ. છઠ્ઠા અને સાતમાં સકાને હતે. મહાવીરની જેમ મુદ્દની આંખે! પણ તે સમયના અને ઉધાડી નાખી. વધી ગયેલા દ્રવ્ય અને તેને લીધે વિલાસે ચઢેલા, સમાજના મોટા ભાગના શાષણ પર જીવતા સ્વછંદી અને વિલાસી અનેલા નિંકા અને સત્તાવાને પર પણ ખુદ્દની નજર પડી. પરિસ્થિતિઓને જોઈ મુદ્દની આંખેા ઊડી ગઈ. ઊઘડી ગયેલી આંખેાવાળા એ એણે સમાજને જગાડવા ભૂમ મારી. એના એ અવાજમાં તે સમયના સ્વચ્છંદ અને વિલાસ તરફ નિરાશા અને શેાકની પ્રતિક્રિયા હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
ઇતિહાસ મુન્દ્નાં માતાપિતા રાજ્યકર્તા હતાં એમ કહે છે. એના આપનું નામ શુદ્દોદન હતું અને માતાનું નામ માયા હતું.શુદ્ધોદન ગૌતમકુળને તથા શાકય જાતિના હતા. એના નગરનું નામ કપિલવસ્તુ હતું. હિમાલયની તળેટીમાં એ નગર આવ્યું હતું. બુદ્ધના જન્મ ઈ. પૂ. ૫૬૩ વર્ષ પર થયેા હતેા. એમ મનાય છે.. બુદ્ધનું જૂનું નામ સિદ્દા હતું. એના પ્રેમાળ પિતાને! એ લાડીલા કુમાર દુઃખ અને શાકની કલ્પના વિના વતા હતા. ઇતિહાસની દંતકથાએ એમ કહે છે કે એના મનનું રંજન કરવા માટે ચાલીશ હજાર છેકરીઓને રોકવામાં આવી હતી. તથા જ્યારે તે ઉમ્મર લાયક થયે! ત્યારે સ્ત્રી તરીકે કેાઈ એકને પસંદ કરવા માટે પાંચસા સુંદર સ્ત્રીઓને એકઠી કરવામાં આવી હતી.
.
એક સમયે એ પેાતાના મહેલમાંથી નગર જોવા માટે બહાર નીકળ્યા અને એણે એક ઘરડે! માણસ જોયે..એ ઘડપણના વિચાર કરતા થયા. બીજે દિવસે એ નગરમાં કરવા નીકળ્યા તે એણે માંદા માણસ જોયેા અને રાગની ભયંકરતાથી એ ચમકી ઊચે.. ત્રીજે દિવસે એણે મરણ પામેલા માણસનું શબ જોયું અને મૃત્યુથી એ આધાત પામી ઊચે..
એકે એક ધર્મના ઉદય મરણના ખ્યાલમાંથી થતા હેાય છે. જો જગતમાં મરણ નહેાત તે ધર્મ નહેાત. અને જો જગતમાં મરણ નહેાત તેા દેવ દેવીએ નહેાત. આ ત્રણે જાતનાં ને ખુદ્દને વિચાર કરતા કરી મૂક્યા અને એણે સત્ય શોધવા માટે માતા પિતાને તથા સ્ત્રી અને બાળકને ત્યજી દેવાના નિશ્ચય કર્યાં. એક રાતે તેણે તેની સ્ત્રી યશેાધરા અને પુત્ર રાહુલના ત્યાગ કર્યો અને એક છન્ન નામના સારથી પાસે રથ જોડાવી ઘરબાર છેડયું. એણે ઉવેલા નામના એક સ્થળે રથ અટકાવ્યા. એ સ્થળ એક નદીના કિનારા પર હતું. ત્યાં સુંદર જંગલ હતું. આસપાસ ગામા પણ હતાં. આ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧
સ્થળે એણે તપ કરવાના નિરધાર કર્યાં. સાઠ વર્ષ સુધી એણે યેાગની ક્રિયાઓ કરી અને કંદમૂળ અને ધાસ ખાધાં અને અમુક સમય છાણુ ખાઈ ને રહ્યો. એણે વાળના અનેલાં જ વસ્ત્રો પહેર્યાં. એણે. પેાતાની જાતને પીડવા માંડી. પેાતાના વાળ ચૂટી નાખ્યા. કલાકાના કલાક્રા સુધી ખડે પગે ઊભે રહ્યો અને કાંટા ઉપર શયન કર્યુ, એણે ધૂળને પેાતાના શરીર પર ઠરવા દીધી. પૃથ્વી ઉપર ઊભેલે એ
ખખડી ગયેલાં ઝાડના ખડેર જેવા લાગતા હતેા. મડદાઓને જ્યાં પશુએ અને પક્ષીઓને ખાઈ જવા માટે નાખવામાં આવતાં હતાં ત્યાં તે સૂઈ રહ્યો હતો. આત્મદમન એથી આગળ જઈ શકે એમ નહેતું. એણે જીભ કચરીને મરી જવાને નિર્ણય કર્યો પણ મરણના ખ્યાલે એની હથેળીમાં પરસેવાના ટીપાં બાઝત્યાં. એને શ્વાસ અટકા વવાને વિચાર આવ્યું. એના કાનમાં પવનના જોરદાર અવાજે અથડાયા. એના માથાપર જાણે જોરદાર ધણુ પડતા હેાય એવું લાગ્યું. પાછે એ વિચારમાં પડચે!. એણે થાડા ઘેાડા ખેારાક લેવાના વિચાર કર્યાં.
પછી એક દિવસ એને સમજણ પડી કે આત્મપીડન તે સાચા મા` નથી. આત્મદમનની આવી તપશ્ચર્યાંએથી કશું જ્ઞાન સાંપડવાનુ નથી એમ એને જણાયું. એણે એના દમન અને તપશ્ચર્યાંના ત્યાગ કર્યાં. તે એક મેઢા ઘટાવાળા ઝાડ નીચે સ્થિર થઈને શાંત રીતે બેઠે. એણે મનુષ્યાને ભેગવવા પડતાં દુ:ખે, દીલગીરી, અન્યાયે બીમારી, ઘડપણ અને મરણ એ શૌની શાંત વિચારણા ચલાવી. એને એકાએક એક ઊકેલ જડયે. એની આંખ આગળ જીવન મરણ એ એક સાથે દેખાયાં પણ મરણ કરતાં જીવન વધારે જોરદાર જણાયું. એને લાગ્યું કે સુખી અને દુ:ખી, ઊઁચ અને નીચ સારાં અને ખરાબ એવાં મનુષ્યા પાતાના કરેલાં કર્મના નિયમ પ્રમાણે જન્મતાં હાય છે તથા એજ કર્મના નિયમ પ્રમાણે શુભ અને અશુભ એવી એકએક ક્રિયા માટે મનુષ્યને આ જન્મમાં અથવા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
બીજા જન્મમાં બદલો મળતો હોય છે અથવા શિક્ષા થતી હોય છે. એને સમજાયું કે સર્વ પ્રકારના દુઃખનું મૂળ જન્મ હોય છે. મનુષ્યને શેક અને દુઃખ આપતાં જીવનવાળો જન્મ અનંતકાળ સુધી થયા કરતા હોય છે. જે જન્મને અટકાવી દેવામાં આવે તે બધું ઠીક થઈ જાય પણ જન્મ અટકતો નથી કારણ કે તે એક જીવનમાં કરેલાં મનુષ્યનાં શુભ અને અશુભ કર્મો તે કર્મને બદલો લેવા અથવા શિક્ષા આપવા મનુષ્યને બીજે જન્મ લેવડાવે છે.
એની સામે છેવટનો એક જ સવાલ જવાબ માગી રહ્યો હતો. એ સવાલ મનુષ્યના જન્મને અટકાવવાનો હતો. જે મનુષ્ય સંપૂર્ણ ન્યાયથી જીવે છે અને પિતાના વિચારોને અનંત વસ્તુ સાથે જેડી દે તે તથા પોતાના હૃદયને અસ્થિર વસ્તુઓમાં રસ લેતું અટકાવે તો કદાચ મનુષ્ય જન્મમાંથી ઉગરી શકે અને તો કદાચ એના અનિષ્ટોનું ઝરણું સુકાઈ જાય. જે મનુષ્ય બધી ઈચ્છાઓને શાંત કરી દે તથા આખું જીવન શુભ કાર્યો કરે તો તે પોતાના વ્યક્તિત્વને ભૂંસી નાખી શકે. અને તે જ તેનો આત્મા અજ્ઞાત અનંતમાં સમાઈ જાય.
બુદ્ધને આ ઉકેલમાં ઘણું સવાલો ગૂઢ રહ્યા છે. શુભ શું? ન્યાયી જીવન શું? અજ્ઞાત અનંત શું? તથા વ્યક્તિગત એવી ઈચ્છા શું? એ ઉપરાંત હૃદયને શુદ્ધ કરવું તે શું? એ બધા સવાલો જવાબ માગી લે છે. બુદ્ધ એવા કોઈ પણ સવાલની વાસ્તવ જીવનને અનુરૂપ સ્પષ્ટ વિચારણા કરી નથી. બુદ્ધની વિચારસરણીમાં એકજ વિચાર સૌથી આગળ છેડે છે. એ વિચાર જન્મને અટકાવી દેવાનો
અથવા જીવનને બુઝાવી નાખવાનો. મનોવેગ અને ઈચ્છાઓને બુઝાવી દઈ જીવનને બુઝાવી નાખી શકાય છે એમ બુદ્ધનો મત હતો. જીવન બુઝાઈ જાય તે દશાને એ શાંતિના નામથી વર્ણવે છે. તથા એ શાંતિની સંપૂર્ણતાને નિર્વાણ એવું નામ આપે છે. મનુષ્યના દુઃખોનો ઉપાય શોધતાં નિર્વાણનો ઊકેલ હાથમાં લઈ કુમાર સિદ્ધાર્થે બુદ્ધ એવું નામ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩
ધારણ કરી ભારતવર્ષના પવિત્ર એવા બનારસ નગર તરફ પ્રમાણ. . કર્યું. ત્યાં એણે સારનાથના ઉદ્યાનમાં દુ:ખી અને પીડિત ક્ષેને નિર્વાણુને માગ પ્રમેાધવા માંડયો. મજબૂત ઇચ્છાશક્તિવાળેા મગરૂર અને મેહક પણ ખૂબ વિનયી અને નમ્ર એવે! ખુદ્દ પેાતાને જડેલે ઉકેલ લોકેશને શીખવવા ભટકતા હતેા. એના સમયના ખીજા ઉપદેશકાની જેમ એ વાતચીત સવાદો અને વ્યાખ્યાનદ્વારા પેાતાની વસ્તુ, રજી કરતા હતા. એણે પેાતાના સિદ્ધાન્તાને સુત્રનારૂપમાં મૂકયાં હતા. પેાતાને જ્ઞાન થયું છે એમ કહેતા હતા. ખીજા ફિરસ્તાઓની જેમ એણે. કદિ પણ કર્યું નથી કે ભગવાન એના દ્વારા ખેલે છે. વાદિવવાદોમાં મનુષ્ય જાતના બીજા કાઈ પણ શિક્ષા કરતાં એણે વધારે ધીરજ, સહનશીલતા અને વિચાર બતાવ્યાં છે. લેાકેાને શિક્ષણ આપવાની એની રીતભાત અસમાન્ય હતી. એક શહેરથી ખીજે શહેર તે પગે. ચાલીને જતા હતા. એની સાથે હમેશાં એના બારસે જેટલા વિદ્યાર્થીએ ફરતા હતા. એ ગામ કે શહેરની હદ પર ટકા તથા છાવણી નાખીને પડતા. અપેારને અધે! સમય ધ્યાનમાં ગાળીને સાંજને વખતે એ વાતચીત કરતા. એના કથનનું મુખ્ય સુત્ર એ હતું કે જીવન દુઃખ છે, દુ:ખ ઇચ્છાઓને લઇને થાય છે. અને ઇચ્છાએ શાંત કરવામાં બધું ડહાપણ છે. એ જગત પાસે ચાર સત્યેા રજુ કરતા હતા. પહેલું સત્ય દુ:ખનું હતું. જન્મ દુઃખરૂપ છે. માંદગી દુ:ખરૂપ છે, ઘડપણ દુઃખરૂપ છે. દીલગીરી, શેક, નિરાશા અને ઉદાસીનતા દુ:ખરૂપ છે. ૨. આ બધાં દુ:ખનું કારણ ઇચ્છાએ છે. છાએને લીધે ફરીવાર જન્મ લેવા પડે છે. આનંદ અને વિલાસની ઇચ્છાએ કરવી પડે છે. પછી જીવનનિર્વાહ માટે ઉશ્કેરાઈ જવું પડે છે. ૩ હવે દુઃખના નાશને ઉપાય ઉપદેશા એ કહેતા હતા કે ઇચ્છાઓનું શમન કરવું અને સ`પૂર્ણ ત્યાગ સાથે અલિપ્ત બનવું એ દુઃખના સંપૂર્ણ નાશને ઉપાય છે. ૪. એ ઉપાય આઠ સાધનેાથી અસરકારક બની શકે છે, એ આ સાધના સમ્યક મત, સમ્યક વિચાર, સમ્યક આચાર, સમ્યક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
પ્રયત્ન, સમ્યક ધ્યાન, સમ્યક ધારણા અને આ ઉપરાંત ઈચ્છાઓને નિમૂર્ણ કરવા તથા અહિંસા આચરવા માટે સંમત થતા છતાં બુદ્ધ આત્મઘ તને કદી પણ ઉપદે નથી. એણે એને હમેશાં વખે છે તથા કહ્યું છે કે જ્યાં સુધી આત્મશુદ્ધિ થતી નથી અને નિર્વાણ પમાતું નથી ત્યાં સુધી હમેશાં પુનર્જન્મ થયા કરતા હોય છે.
લેકે સાથેની સામાન્ય વાતચીતમાં એ ઈશુના જેવી વાણી બેલતો હતો. એ કહેતો હતો કે બીજા તરફના પ્રેમથી વેર કે ગુસ્સો જીતવો જોઈએ. બીજા તરફ ભલું કરવાથી બુરાઈને નાશ કરે જોઈએ. એક બીજાને જીતવા ન જોઈએ પણ ભાઈચારે કેળવવો જોઈએ. કારણકે કોઈ પણ પ્રકારની જીત તિરસ્કાર ઉત્પન્ન કરે છે. દુનિયામાં તિરસ્કારથી તિરસ્કાર શમતે નથી પણ પ્રેમ જ તિરસ્કારને નાશ કરે છે. ઇસુની જેમ સ્ત્રીઓની તરફ એનું વલણ વખોડનારું ન હતું. એણે સ્ત્રીઓને પોતાના સાધુઓના સાથમાં પણ સ્થાન આપ્યું હતું. અને તે પણ એ પિતાને ભિક્ષુઓને સ્ત્રી સંસર્ગમાં સાવધનતા કેળવવાનું કહેતો હતો. એ વિષયમાં એને એક આનંદ નામના ભિક્ષુક સાથે એ સંબન્ધને સંવાદ સૂચક છે. આનદે એને પૂછયું કે, “સ્ત્રીઓ તરફનું આપણું વલણ કેવું હોવું જોઈએ?” એણે જવાબ આપ્યો કે “એને દેખતા ન હોઈએ એવું.” આનંદ પૂછ્યું કે “પણ ધારો કે આપણે એમને જોઈ ગયા તે?” “તે તેમની સાથે વાત ન કરવી.” બુદ્દે જવાબ આપ્યો. “પણ ધારો કે એ લોકોએ આપણી સાથે વાત કરી તે આપણે શું કરવું?” આનંદે પૂછયું. “જાગ્રત રહેવું “બુદ્દે જવાબ દીધો,
ધર્મ વિષેને ખુદને ખ્યાલ કેવળ નૈતિક હતિ. એને મનુષ્યના આચાર વિષેજ ખૂબ લાગતું હતું. તેમના ક્રિયાકાંડો, ધાર્મિક માન્યતાઓ, અને પૂજા માટે નહિ. ગયામાં સ્નાન કરવાથી પવિત્ર થવાય છે એમ તેને કેઈએ કહ્યું ત્યારે એણે જવાબ દીધો કે ગમે ત્યાં સ્નાન કરવાથી ચોકખું થવાય છે પણ સાચી વસ્તુ સ્નાન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
કરવાની નથી. દરેક તરફ ભાષાળુ' પણે વર્તવાની છે. જો તું નૃ એલે નહિ, કાઈને પણ મારી નાખે નહિ, તને જે સ્વેચ્છાપૂર્વક ન આપવામાં આવે તે સ્વીકારે નહિ તે। આત્મત્યાગથી સલામત એવા તને ગયા જવાથી કશું જ મળવાનું નથી. એવા તારે માટે એકેએક પાણી ગયાથી પણ વધારે પવિત્ર છે. ખુદ્દને આ માનવતા ભર્યાં ઉપદેશ દરેકને આકર્ષતા હતા. અને બીજા ધર્મોએ ઉપજાવેલા અનંતના, અમરત્વના, તથા ભગવાનના સવાલાને શમાવી દેતા હતા. એ અનંતતાના કાઈ પણ વાવિવાદ તરફ હસતે. જગતની શરૂઆત કયારે થઈ અને તેને અંત કયારે આવશે એવા કાઈપણ સવાલેાને ' તે હસી કાઢતા હતા. શરીર અને આત્મા એક છે કે જુદા એવા પ્રશ્નના જવાબ આપવાની એ ના પાડતે હતા. એવા બધા સવાલ જવાબને એ વિતંડાવાદ કહેતા હતા. એ કહેતા હતા કે સાચી સાધુતા એવા વાદ વિવાદ કે ભગવાનના જ્ઞાનમાં નથી પણ જીવનને
સ્વા રહિત તથા પરેાપકારી બનાવવામાં છે. એ વર્ણાશ્રમ ધર્મોને તિરસ્કારતા હતા તથા કહેતા હતા કે બધા પ્રદેશોમાં મનુષ્યા સરખાં છે અને એકેએક મનુષ્યમાં સદાચાર સરખા છે. એ ભાર દઈ ને કહેતા હતા કે ગરીબ અને શ્રીમંત, ઉચ્ચ તથા નીચ સૌમાં સરખુ મનુષ્યત્વ છે. દેવદેવીએને બલિદાન આપવાના ખ્યાલને એ ખૂબ ભાર દઈ ને નિષેધતા હતેા. અને ધર્મને નામે વધેરાતાં પ્રાણી તરફ ખૂબ આધાત પામીને જોતા હતા. એ બધા જાદુએને અને મત્રાને, પ્રાર્થનાઓ તથા આત્મદમનના માને વખાડી કાઢતા હતા. શાંતિથી અને ચર્ચાના કલહો જગવ્યા વિના એ જગત પાસે અંધશ્રદ્ધા વિનાને આચાર્ય પદ વિનાને સ્વતંત્ર વિચાર મૂકતા હતા તથા સદાચારથી કાઈ પણ નાસ્તિકને મેક્ષ થાય છે એમ ખેલતા હતા. કાઈ અજ્ઞાત એવા ભગવાનની પ્રાર્થના કરવાના ખ્યાલને હસી કાઢતા હતા તથા કહેતા હતાં કે એવી કેાઈ અજ્ઞાત વસ્તુ મનુષ્યને સુખી કે દુ:ખી કરી શકે છે એમ ધારવું એ મૂર્ખાઈ છે. મનુષ્યને મળતાં સુખ દુઃખ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
મનુષ્યની ઇચ્છાઓનાં અને આચારાનાં પરિણામે! હાય છે અને તેથી નીતિના કાઈ પણ ધારાધેારણા દૈવી પરવાનગીએ ઉપર કે સ્વની ને નર્કની લાલચે કે ભય પર ન રચાવાં જોઈ એ. જેવી રીતે એ કાઈ દેવ કે ભગવાન વિનાની નૈતિક વિચારસરણી રજુ કરતા હતા તેમ આત્મા વિનાનું માનવિજ્ઞાન સમજાવતા હતા. એ કહેતા હતા કે આત્મા જેવી કાઈ વસ્તુ નથી. આપણને જે જ્ઞાન થાય છે તે બધું ઇન્દ્રિયાને થતા અનુભવા પર થાય છે. બધા પદાર્થી એક જાતની શક્તિ છે. એ શક્તિ ક્રિયા કે સંચલનના સ્વરૂપમાં દેખાય છે. એકેએક ક્રિયા કે સંચલન પરિવનનું સ્વરૂપ છે. જીવનમાં પણ હમેશાં પિરવન પામતી એક ક્રિયા છે. આપણાં નબળાં મગજોને ભ્રમમાં નાખવા માટે આત્મા નામની દંતકથા ઘડી કાઢવામાં આવી છે. એવા આત્મા નામના ભ્રમને આપણે આપણા મનની જ્ઞાન દશાઓની પાછળ મૂકીએ છીએ. મનમાં જેવું કાઈનું અસ્તિત્વ છે તે સંસ્કાર અથવા સવેદનો છે અને એ બધાં મનના નિયમે। પ્રમાણે સ્મૃત્તિએ અને વિચારે માં તથા ભાવનાઓમાં પરિણામ પામે છે. અને એ સૌને ઘડનાર જેને ઇચ્છાશક્તિ કહેવામાં આવે છે તેવી કાઈ શક્તિ નથી પણ એ બધી વારસામાં મળેલી ટવાથી તથા સંજોગોથી નિર્માણ થાય છે. મન એક માનસિક પરિસ્થિતિઓને પ્રવાહ છે. આત્મા એક વહેમ છે. અમરત્વ જેવી એકે વસ્તુ શક્ય નથી.
મુદ્દનુ આ દર્શન અને આ વિચારસરણી ખૂબ વાસ્તવ દર્શી હતાં. પણ પાતે એ વાસ્તવદર્શી વિચારક કરતાં નીતિશાસ્ત્રી હાવાથી એના વિચારામાં સપ્રમાણતા સચવાઈ શકી નથી. અને તેથી એની વિચારસરણીમાં ખૂબ નબળા અંકાડા રહી ગયા છે. એક તરફ એ અમરત્વ જેવી કેાઈ વસ્તુ નથી એમ કહે છે, ખીજી તરફ એ સદાચારના ખ્યાલને સાચવી રાખવા પુનર્જન્મ નકારી. શકતા નથી. એની વિચારસરણી પ્રમાણે આત્મા ન હેાય તે। પુનર્જન્મ પણ શકય નથી અને પૂછ્યું કે પાપના બલા પણુ શક્ય નથી. એણે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭
રજૂ કરેલા માનવિજ્ઞાનના ખ્યાલ :સાથે એણે ઉપદેશેલા પુનર્જન્મના ઉપદેશા વ્યાધાતાત્મક છે. કદાચ એનું કારણ એ પણ હોય કે તે સમયના હિંદુ સમાજમાં પુનર્જન્મની માન્યતા ખૂબ વિસ્તાર પામી હતી તથા આજે પણ તેને સવાલ વિના સ્વીકારી લેવામાં આવી છે. આ પુનર્જન્મને! ખ્યાલ મુદ્દે પેાતાના શ્વાસ સાથે શંકા ધર્યાં વિના પચાવી લીધા છે. મુદ્દે પેાતાની વિચારણામાં પુનર્જન્મને તથા કર્મના કાયદાને આંખા મીંચી અપનાવી લીધાં છે તથા ત્યાર પછી પેાતાની સદાચારની વિચારસરણીના બધા ઉપયેગ જન્મમાંથી બચવા માટે તથા નિર્વાણ પામવા માટે કર્મના કાયદામાંથી ઊગરી જવાના સાધન તરીકે વાપરવામાં કર્યો છે.
પણ નિર્વાણ શું છે એ સવાલ જવાબ માગી લે છે. નિર્વાણને ખ્યાલ રજૂ કરનાર મુદ્દે પણ તેને સ્પષ્ટ અર્થ નથી કર્યાં. ખુદ્દ પછીના એના અનુયાયીએએ નિર્વાણુના અનુકૂળ અર્થાં કર્યાં છે. સંસ્કૃતમાં એ શબ્દના અબુઝાઈ જવું એવા થાય છે. બૌધ્ધ ધર્મ શાસ્ત્ર એના અર્થી સ્વાર્થી ઇચ્છાઓના સંપૂર્ણ શમન સાથે સંપૂર્ણ સુખ મેળવવું, પુનર્જન્મમાંથી મુક્તિ પામવી, વ્યક્તિગત ભાનને નાશ કરવેશ તથા ભગવાન સાથે ભક્તિ કે સુમેળ સાધવા અને મરણ પછી સ્વર્ગનું સુખ પ્રાપ્ત કરવું એવા કરે છે,
અંતમાં બુદ્ધની વિચારસરણીએ ધર્મગુરુઓના ધૃતી ગાં વિનાને એક માટે સાધુઓને સધ ઊભા કર્યાં છે. એ સાધુઓએ ધીમે ધીમે બુદ્ધની વિચારસરણીમાં તથા આચાર્દનમાં સડે શરૂ કર્યો છે. આ ભિખ્ખુંએક અથવા બુદ્ધ ધર્મના સાધુએ શરૂઆતથી આજ સુધી ખૂબ સાદાઈ અને સરલતાથી જીવતા આવ્યા છે. અને છતાં પણ ધર્મના બંધારણ પ્રમાણે જકડાઈ જતી વિચારસરણીમાં લાગુ પડે એવા સડે! આજે બુદ્ધ ધર્મને લાગુ પડયો છે. આજે બુદ્ઘના અનુયાયીએએ બુદ્ધની વિચારસરણીને અનેક વહેમે થી અથવા દૈવી માન્યતાએથી બગાડી નાખી છે. જગતના ધર્મોને માનવતાની એક નવીજ દિશા બતાવી માનવ સમાજને પ્રેમને નવા આદેશ આપી ખુદ્દ એંશી વર્ષની ઉમ્મરે ઈ. સ. પૂ. ૪૮૩ માં મરણ પામ્યા,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૯
એલેકઝાન્ડરથી હર્ષ સુધી ઈ પૂ. ૩૨૭ માં પશિયાથી આગળ વધતો અલેકઝાન્ડર (સીકંદર) હિન્દુકુશ ઓળંગી હિન્દુસ્તાન પર આવી પહોંચે. ઈ. પૂ. ૩૨૬ માં તેણે સિધુ નદી ઓળંગી તક્ષશીલા અને રાવળપીંડી થઈને રાજા પિરસના લશ્કરને સામને કર્યો. પરસના ત્રીસ હજાર પાયદળને, ચારસો ઘડેસ્વારેને, ત્રણ રને અને બસો હાથીઓને એણે હરાવ્યા અને બાર હજાર માણસને કાપી નાખ્યા. એણે જીતેલા હિન્દી રાજ્યો પર પિરસને ખંડિયે રાજા બનાવી બેસાડ્યો. ત્યાર પછી સાત વર્ષે હિન્દમાંથી સિકંદરને અધિકાર નાશ પામ્યો હતો. સિકંદરની સત્તાને હિંદભરમાંથી તેડી નાખનાર હિન્દના ઇતિહાસમાં અમર થયેલ એવો એક વિચક્ષણ રાજા હતા. એ ચંદ્રગુપ્ત નામને જુવાન ક્ષત્રિય રાજા હતો. એને નંદકુળના રાજકર્તાઓએ મગજમાંથી હાંકી કાઢયો હતે. કૌટિલ્ય અથવા ચાણક્ય નામના જુવાન રાજકારણીય પુરુષને એને સાથ મળી ગયો. ચન્દ્રગુપ્ત એની સલાહ સ્વીકારીને લશ્કર એકઠું કર્યું. હિંદમાં રહેલાં સિંકદરના લશ્કરને એણે હરાવ્યાં અને હિંદને તેણે સ્વતંત્ર જાહેર કર્યું. પછી ચંદ્રગુપ્ત ચાણકયની મદદથી મગધના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧e
પાટનગર પાટલીપુત્ર પર ચડ્યો. પાટલીપુત્રમાં બળવો જગાવ્યું તથા નંદરાજાની ગાદી લઈ લીધી. નંદકુળને નાશ થયો ને મૌર્ય વંશ ગાદી પર આવ્યું.
ચંદ્રગુપ્તના શૌચે, હિંમત અને ચાણક્યના રાજકીય ડહાપણે ચન્દ્રગુપ્તના મગધ રાજ્યને હિંદમાં સર્વોપરી બનાવ્યું. જ્યારે સીરિયાના રાજાને મેગેસ્થિનીસ નામને દૂત પાટલીપુત્ર આવ્યો ત્યારે મત્ત બનેલા ગ્રીક લોકોને એણે હિંદની જાહોજલાલી અને સંસ્કૃતિનું સુંદર ખ્યાન કરી બતાવ્યું. મેગેસ્થિનીસની ભાષામાં તે સમયનું હિંદ નીચે પ્રમાણે હતું. “હિંદમાં ગુલામીન ધંધે બીલકુલ ચાલતે નહતો. કામધંધા પ્રમાણે આખી પ્રજાને ચાર ભાગમાં વહેંચી નાખવામાં આવી હતી. લોકે સુખી સાદા અને કરકસરીઆ હતા. યજ્ઞમાં ભગવાનને પ્રસાદ તરીકે દારૂ લેવા સિવાય તેઓ કદિ દારૂ પીતા નહિ. વ્યવસ્થા એટલી બધી સરસ જળવાઈ રહી હતી કે એ લોકોને અદાલતમાં ભાગ્યેજ જવું પડતું હતું. લોકો લેવડ દેવડમાં સહી સિક્કા કરતા હતા કે સાક્ષીઓ રાખતા નહોતા. મેઢાના વચન એક બીજાની પ્રમાણિકતા માટે બસ હતાં. જોકે સાચા અને સગુણને ચાહનારા હતા. જમીનને મોટે ભાગ નહેરોથી છવાએલો હિતે. એક વર્ષમાં બે પાક લઈ શકાતા. અત્યાર સુધીમાં કોઈ પણ વેળા દુષ્કાળ પડે હોય એવું લોકોના જાણવામાં નહોતું. ભૂખમરાથી મરતા લોકો કોઈ પણ સ્થળે જોવામાં આવતા નહતા. તે સમયના ઉત્તરહિંદને બે હજાર નગરમાં સૌથી જૂનું શહેર રાવળપીંડીથી ઉત્તરપશ્ચિમે વીસ માઈલ દૂર તક્ષશિલા નામે હતું. એ શહેર ખૂબ વિશાળ અને આબાદ હતું. એમાં લશ્કરેની છાવણીઓ હતી તથા ખૂબ મેટી એવી વિદ્યાપીઠે હતી. પશ્ચિમ એશિયાના મુખ્ય રસ્તા પર એને બાંધવામાં આવ્યું હતું. તે સમયે તક્ષશિલામાં દૂર દૂરના પ્રદેશોમાંથી વિદ્યાર્થીઓના સમૂહો અભ્યાસ કરવાને માટે આવતા હતા ને એ વિદ્યાપીઠમાં મોટા મોટા ધુરંધર પંડિત કલા અને વિજ્ઞાન શીખવતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
તક્ષશિલાની વીય વિદ્યાપીઠ પૂના પ્રદેશોમાં સૌથી માટી હતી.
66
ચન્દ્રગુપ્તના પાટલીપુત્રનું મેગેસ્થીનીસે વર્ણન કર્યું છે કે નવ માઈલ લાંબુ હતું અને બે માઈલ પહેાળું હતું. રાજાના ભગ્ એવા મેટ! મહાલયેા હતા તથા એ મહાલયના સ્તંભે! સેનાથી મઢી લેવામાં આવ્યા હતા. એ વિશાળ સ્તંભેશ્વ પર પક્ષીએના જીવનના તથા વનસ્પતિની જુદી જુદી જાતેાના દૃશ્ય ચીતરવામાં આવ્યાં હતાં. મહેલની અંદરને ભાગ અનેક વસ્તુએથી શણગારા
એલે તથા સાના રૂપાથી અને હીરાથી જડેલે! હતા. છ ફ્રીટ વ્યાસવાળા મેટાં મેટાં સેનાનાં વાસણો વપરાતાં હતા. ઈશુના જન્મ પહેલાં ત્રણસ। ચારસા વરસ ઉપર હિન્દ દેશ અનેક જાતનાં વિલાસનાં સાધનેથી ઊભરાતા હતા, સેાનાના ઢગલાથી ભરેલેા હતેા તથા કલાની કારીગરીથી આપતા હતા, હિન્દની જાહેાજલાલી જેવી ચન્દ્રગુપ્તના સમયમાં હતી તેથી જરાપણુ વધારે મેગલાના સમયમાં થઈ શકી નથી.
તે
આવા ભવ્ય રાજમહાલયમાં રાજા ચન્દ્રગુપ્ત અત્યારના સરમુખત્યરા જેટલી સાવધાનતાથી રહે છે તેટલી સાવધાનતાથી રહેતે હતા. કેાઈવાર હીરાથી મઢેલા હાથી પર સેનાની અંબડીમાં બેઠેલે જાહેરમાં દેખાતા, કાઈ કાવાર એ શિકાર કરવા જતા અથવા ઉપભાગમાં રાકાંતા પણ એને ઘણા સમય એ રાજવ્યવહારમાં વ્યતીત કરતા. એને દરેક દિવસ સાળભાગમાં વહેંચાઈ ગયા હતા. દરેક ભાગ નેવું મિનિટને હતેા. પહેલા ભાગમાં એ ઊઠતા હતા અને ધ્યાન ધરીને તૈયાર થતા હતા. બીજા ભાગમાં એ એના દૂતાના સમાચાર સાંભળતા હતા અને ખાનગી સૂચનાઓ આપતા હતા. ત્રીજા ભાગમાં એ એના ખાનગી ખડમાં મસલત ચલાવતા બેસતા. ચેાથા ભાગમાં એ નાણાં તથા લશ્કરી ખાતાની તપાસ કરતા હતા. પાંચમા ભાગમાં એ જાતે અરજદારની અરજીએ સાંભળતા હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧ છઠ્ઠા વિભાગમાં એ નહાત તથા જમતા હતા, અને ધાર્મિક સાહિત્ય વાંચતો હતો. સાતમાં ભાગમાં એ ખંડણીઓ અને કરની તપાસ કરતો, અમલદારોને મુલાકાત આપતો હતો. આઠમા ભાગમાં એ એની રાજસમિતિને મળતો હતો, તથા છૂપી પોલિસના સમાચાર સાંભળતો હતો. નવમા ભાગમાં એ આરામ કરતો હતો તથા પ્રાર્થના કરતે હતે. દશમા અને અગિયારમા ભાગમાં એ લશ્કરી બાબતો પર ધ્યાન આપતો હતો તથા બારમા ભાગમાં પોતાના ખાસ જાસુસેનો અહેવાલ સાંભળતો હતો. તેરમા ભાગમાં એ સ્નાન કરતો હતો અને ભજન કરતો હતો તથા બીજા ત્રણ ભાગ સુધી ઊંઘતો હતો.
રાજા પોતે રાજકારણમાં આજના સરમુખત્યારની જેમ આટલી ઝીણવટથી યંત્રની જેમ ફરતો છતાં રાજકારણમાં વિચક્ષણ એવો કૌટિલ્ય રાજની આખી લગામ હાથમાં રાખતા હતા. કૌટિલ્ય અથવા ચાણક્ય એમ માનતા હતા કે રાજની સેવામાં તથા રાજ્યના હિતે આગળ ધપાવવામાં કોઈ પણ સાધન ખરાબ કે ખોટું નથી. એણે ધર્મ નીતિ ને એકેએક વ્યવહારને રાજકારણની હીલચાલો આગળ ધપાવવામાં વાપર્યા હતાં. કોઈ પણ જાતને નૈતિક વિવેક વિના એ કાવત્રાઓ ગેઠવતો હતો, સજાઓ અને સાહસો જતો હતો. છૂપા કાવાદાવા તથા ખૂન કરાવતું હતું. રાજકીય વ્યવહારમાં વિજય માટે એની એ દંડ નીતી હતી. કૌટિલ્યની કુશળતાએ ચંદ્રગુપ્તના હાથ નીચે હિંદનું આખું રાજતંત્ર આપ્યું મૂક્યું.
તે સમયની સરકાર આજના યુરેપી રાજ્યની જેમ પ્રજાતંત્રવાદનો દંભ નહોતી કરતી. ખૂબ ચેકખી અને સ્પષ્ટ રીતે લશ્કરી સત્તા પર તથા કૂશળ રાજ્ય વ્યવસ્થા પર એ સરકાર નભી રહી હતી. ચન્દ્રગુપ્ત પાસે છ લાખ પાયદળ, ત્રીસ હજાર ઘેડે સ્વારો, નવ હજાર હાથીઓ તથા અનેક રથનું લશ્કર હતું, ખેડૂતો અને બ્રાહ્મણે સિવાય સૌને ફરજીઆત લશ્કરી તાલીમ લેવી પડતી. તથા યુદ્ધના સમયમાં કામ આપવું પડતું, જાતે ખેતી કરતો હોય તેવા ખેડૂતોને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
તથા બ્રાહ્મણેાને લશ્કરી સેવામાંથી મુક્ત રાખવામાં આવતા હતા. તેથી બ્રાહ્મણા ધર્મ અને શિક્ષણના વ્યવસાયા અને ખેડૂતા ખારાકનું ઉત્પાદન શાંતિથી કરતા હતા. રાજાની સત્તા સરમુખત્યારની સત્તાની જેમ અનિયત્રિત છતાં રાજસમિતિથી નિયત્રિત થયેલી હતી. એ સમિતિમાંથી કાયદા અને વ્યવસ્થાના તથા નાણા ખાતાના પ્રધાને નિમાતા હતા.
એવી એ સરકારનું નિયંત્રિત તત્ર ચાક્કસ નક્કી કરેલા ક્ષેત્રવાળા જુદા જુદા ખાતામાં વહેંચાઈ ગયેલું હતું. દરેક ખાતામાં સંપૂર્ણ શસ્ત પાલનથી કામ કરતા મેટા મેટા અમલદારા હતા. મહેસૂલ ખાતું, કસ્ટમ ખાતું, સરહદ ખાતું, પાસપેટ ખાતું, પરદેશ ખાતું, જકાતખાતું તથા ખાણા અને ખેતીવાડીનું ખાતું, વેપાર ખાતું, કાઠાર ખાતું, નૌકા ખાતું, જંગલ ખાતું,વૈશ્યાએની દેખરેખ રાખનારૂ ખાતું, પેલિસ ખાતું તથા આબકારી ખાતું એવા તે સમયના સરકારી ખાતાંએ હતાં. દરેક ખાતામાં અમલદારે પોતપેાતાના વિભાગની વ્યવસ્થા સંપૂર્ણ રીતેસાચવતાં હતાં. એ સરકારી ખાતાના કાયદા અને વ્યવસ્થાના અમલ ગામડાંએમાં પંચાયતની પદ્ધત્તિથી થતા હતાં. દરેક ગામમાંથી લેનિયુક્ત પાંચ માણસની સિમિત ગામના બધા કામને મેાજો ઉપાડતી તથા દાવાએ પર દેખરેખ રાખતી અને અમલ કરતી. શહેરામાં, જીલ્લાઓમાં અને ઇલાકાએમાં અદાલતે। હતી, તથા પાટનગરમાં સૌથી માટી અદાલત રાજસભા હતી. રાજસભા પછી પણ છેવટની અપીલ રાજા પાસે જઈ શકતી, ગુન્હાઓ બલની શિક્ષાએ સખ્ત અને ભયંકર હતી. પણ સરકાર કેવળ શિક્ષાએ કરવા માટે ન હતી. રાજસભા ભૂખમરાને નાબૂદ કરવા માટે, જાહેર આરેાગ્ય વધારવા માટે, તથા એકારી ટાળવા માટે હમેશાં પ્રયત્નશીલ રહેતી હતી. આ ઉપરાંત રાજ તરફથી જાહેર આરેાગ્ય માટે ઠેર ઠેર દવાખાનાંઓ તથા આરામગૃહે બાંધવામાં આવ્યાં હતાં. સકટ સમયે લેાકેા માટે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩ વાપરવા માટે રાજના ભંડાર ભરી રાખવામાં આવતા હતા. શ્રીમંતો પાસે આવક વેરા લેવામાં આવતા હતા. તથા જાહેર સુખાકારી માટે મોટાં મુસાફરખાનાં અને બાગ બગીચાઓ બાંધવામાં આવતાં હતાં.
' એ સરકારથી ઉત્તેજાયેલો અને રક્ષાયેલો વેપાર ધમધોકાર ચાલતે હતો, નદીઓ અને સમુદ્રો પર સફર કરનારાં મોટાં જહાજે બાંધવામાં આવ્યાં હતાં. તથા મુસાફરના જાનમાલના રક્ષણની જોગવાઈ કરવામાં આવતી હતી. વેપારીને સરકારી જહાજો ભાડે મળતાં હતાં. એજ પ્રમાણે જમીન ઉપર આખા દેશમાં મોટા રસ્તાઓ બાંધવામાં આવ્યા હતા. એ રસ્તાઓ બત્રીસથી ચોસઠ ફૂટ પહેળા હતા તથા એક ગામથી બીજે ગામ ફંટાતા હતા. સૌથી મેટે શાહી રસ્તો બારસે માઈલ જેટલો લાંબે હતા, તથા પાટલીપુત્રથી ઉત્તર પશ્ચિમની સરહદ સુધી લંબાયેલો હતો. એવા રસ્તાએના બાંધકામમાં મેટા મોટા પુલો અને નાળાં બાંધવામાં આવતાં હતાં. દરેક રસ્તા પર એ રસ્તા પર આવતાં જુદાં જુદાં સ્થળને નિર્દેશ કરનારાં અને અંતર માપનારા સ્તંભ હતા. રસ્તા ઉપર થે થડે અંતરે ઘટાદાર ઝાડે, કુવાઓ, હોટેલ તથા પલિસ ચેકીએની જોગવાઈ રાખવામાં આવી હતી, તે સમયનો વ્યવહાર રથેથી તથા ગાડાંઓથી થતો હતો, અને એ ઉપરાંત ઘેડા, ઊંટ, હાથીઓ અને ગધેડાંઓનો પણ ઉપયોગ થતો હતો.
પાટલીપુત્રની વ્યવસ્થાનું સરકારી તંત્ર છ છની સમિતિમાં વહેંચાયેલું હતું અને ત્રીશ અમલદારોના હાથમાં હતું. એમાંની એક સમિતિ પાટનગરના વેપાર ઉદ્યોગ પર ધ્યાન આપતી હતી. બીજી પાટનગરમાં આવતા પરદેશીઓ અને અજાણ્યાઓને ઉતાર આપતી. હતી. તથા જમવાની, વાહનની ને નોકરની જોગવાઈ કરતી હતી. તથા તેમની હીલચાલે પર ખાનગી તપાસ રાખતી હતી. એક સમિતિ જન્મ અને મરણનો હિસાબ રાખતી હતી. તથા બીજી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
એક ઈજારાઓ આપવાનું, ઉત્પાદનના ભાવા નક્કી કરવાનું, તથા વજન ને માપેાને તપાસવાનુ નક્કી કરતી હતી. એક સમિતિ બધા વેચાણ પર દસ ટકાના કર લેતી હતી. ઈશુના જન્મ પહેલાં ચારસા વર્ષોં ઉપર દુનિયાના કાઈ પણ નગરમાં પાટલીપુત્ર સૌથી વધારે વ્યવસ્થિત, આબાદ, નિયંત્રિત તથા સંસ્કૃતિ પામેલું હતું. યુરોપના ઇતિહાસકારા તે વિદ્વાને તે સમયના પાટલીપુત્રને આજે પણ અજાયબી અને અહેાભાવથી જુએ છે.
ચંદ્રગુપ્ત પછી બીજો રાજા બિન્દુસાર થયેા. બિન્દુસાર પછી તેના દીકરા મોકવન ઈ. પૂ. ૨૭૩ માં ગાદી પર આવ્યું. અત્યારનું આખુ હિન્દ ઉપરાંત બલુચિસ્તાન અને અધાનિસ્તાન જેવા વિશાળ રાજ્યાને એ રાજા બન્યા હતા. એણે ચન્દ્રગુપ્તની જેમ સખત હાથે પણ વ્યવસ્થિત રીતે રાજ્ય કરવા માંડયુ. એણે અપરાધીએને દડવા માટે એક માટું જબરજસ્ત કારાગાર આંધાવ્યું હતું જે ઇતિહાસમાં અશાકના નકૉંગાર તરીકે પ્રખ્યાત થયું છે. એ કારાગારમાં અનેક જાતની પીડાએ આપવામાં આવતી હતી. અને એમાં માણસ એકવાર પેસતાં બહાર તે! આવી શકતા નહિ. એક દિવસે એક બુદ્ધ ભિક્ષુને એ કારાગારમાં પૂરવામાં આવ્યા હતા તથા તેને ઊકળતા પાણીમાં નાખવામાં આવ્યા હતા. એ પાણીમાં નાખવામાં આવ્યા હતા. એ પાણીમાં અજબ ધીરજથી પડી રહેલા એ બુદ્ધ સાધુને ચમત્કારી ગણી તેને મારી નાખવાને બદલે અશેક પાસે મેકલવામાં આણ્યે.
ત્યાર પછી અશાકનું પરિવર્તન થયું હેાવાનું મનાય છે. એણે તે કારાગારને નાબૂદ કરવાને હુકમ કર્યો તથા શિક્ષાના કાયદા સુધારી દીધા. પણ એજ સમયે કલી’ગ દેશને કબજે કરવા એણે મેકલેલા લશ્કરના સમાચાર આવ્યા કે હારે! કલીંગ લેાકેાને પકડવામાં આવ્યા છે અને હજારાની કતલ કરવામાં આવી છે. આ સમાચારથી અશેકને પહેલી વાર પશ્ચાતા પથયા. એણે બધા કેદીએને છેડી મૂકળ્યા. કર્લીંગ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫
લોકાને તેમને પેાતાના મુલક પાળે! સોંપ્યું। તથા તેમની કતલ ચલાવવા માટે જાહેર મારી માગી. એમ બદલાયેલા અશેકે બુદ્ધ ધર્મના સ્વીકાર કર્યાં. શિકાર અને માંસને ત્યાગ કર્યાં. અને પેાતે સાધુનાં વસ્ત્ર પહેરવા લાગ્યા. એના રાજ્યના અગિયારમા વર્ષે એણે સરકારાના ઇતિહાસમાં અજોડ એવાં સ્મારકે! કાતરાવા માંડયાં. એવા શિલાલેખે એણે હિન્દુસ્તાનમાં ઠેર ઠેર મૂકી દીધાં. એમાંનાં દસ આજે જડી આવ્યાં છે. એ શિલાલેખામાં પોતે બુધર્મી હોવાનુ જણાવે છે અને ત્યાર પછી એ લેખા ધાર્મિક છે એવું કાઈ ચિન્હ દેખાતું નથી. એ લેખામાં પુનર્જન્મના ઉલ્લેખ છે પણ કાઈ જાતના ભગવાનની માન્યતાનું આલેખન દેખાતું નથી. સ્વતંત્ર વિચારને પાષક તથા લેાકવ્યવહારને ઉપદેશવા લખાયેલા એ શિલાલેખામાં દરેક ધર્મો તરફ્ સહનશીલતા અને સહાનુભૂતિને ઉપદેશ દીધેલે! જણાય છે. એમાં લખ્યું છે કે “ કાઈ એ ખીજાના ધર્મની નિન્દા કરવી નહિ. બુદ્ધ સાધુઓને અને બ્રાહ્મણેાને ભિક્ષા આપવી.” રાજા પેાંતાની પ્રજાનું પેાતાના બાળકા જેમ પાલન કરતા તથા જુદી જુદી માન્યતા કે જુદા જુદા ધર્મ તરફ પક્ષપાત બતાવતા નિહ. એ શિલાલેખ જાહેર કરે છે કે યુદ્ધની તેમતે હુવે ગગડશે નહિ. હિં'સાને હાથ હવે ઉચકાશે નહિ. પાછલા ઇતિહાસમાં ન હતું એવું માણુસાઈના કાયદાનું રાજ્ય હવે આવશે.
અશેકવર્ષને લેાકેાની ધાર્મિક વૃત્તિ અને વધાદારી વધારી સૂકવ્યાં. એ પેાતે બૌદ્ધ દિશના મુખી અન્ય હતા. મદિરને ભેટા આપી ચેારાશી હજાર ધર્મોના મઢે બંધાવ્યા હતા. ગામેગામ અને શહેરેશહેર મનુષ્યા અને ઢારા માટે દવાખાનાં ચલાવ્યાં હતાં. એણે બુધર્મના પ્રચારકાને હિન્દના એકેએક ખૂણામાં મેકલી આપ્યા. એ પ્રચારક! એ સમયની સુધરેલી દુનિયાના દેશા જેવા કે સિલેાન, સીરિયા, ઇજીપ્ત અને ગ્રીસમાં જઈને બુદ્ધ ધર્મને! ઉપદેશ આપવા લાગ્યા. તે પ્રચારકો તિબેટમાં, ચીનમાં, માંગેાલિયામાં અને જાપાનમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ પહોંચ્યા હતા. એ રીતે તે સમયના એકે એક સુધરેલા દેશમાં પ્રજાઓ નો જ અવાજ સાંભળતી હતી. એ અવાજ મનુષ્ય મનુષ્ય વચ્ચે અને એક એક પ્રાણી તરફ પ્રેમભાવનાનો હતો. તે સમયની. દુનિયામાં જ્યારે તરવારની ધાર પર લોહીની છેળે ઊછળતી હતી,
જ્યારે દુઃખ ને ખૂનામરકી દરરોજન વ્યવહાર બનતી હતી, જ્યારે વિજેતાના હુંકારા પર ગુલામેની ગર્દને કપાતી હતી ત્યારે પ્રેમનો શબ્દ નવો હતો. એ નવીનતાએ લોકમાનસમાં એક નવી આશા અને ન ભાવ પ્રગટાવ્યું હતું. જાણે બુદ્ધ ધર્મના પ્રચારકે ઈશુના આગમનની તૈયારી કરતા હતા. અને જાણે બુદ્ધ ધર્મના પ્રચારકે જૂના આદેશને અપનાવવાનાં બીજ રોપતા હતા. ઈશુને પ્રેમનો સિદ્ધાન્ત બુધે જગાડેલા જીવનપ્રેમની ભાવનામાંથી જન્મવાને હતે.
પણ દુનિયામાં પ્રેમની ભાવના શાસનના સ્વરૂપ કે લેકવ્યવહારને નિર્માણ નથી કરી શકી. મનુષ્યના મનુષ્ય તરફના વ્યવહારના મૂળ કારણે સામાજિક તંત્રના સત્તાના સ્વરૂપે નિર્માણ કરે છે. સત્તાનું સ્વરૂપ સમાજની ઉત્પાદક શક્તિ અને ઉત્પાદનના માલિકે નક્કી કરે છે. તે સમયની દુનિયામાં ઉત્પાદક શક્તિ ગુલામ હતી. ઉત્પાદનના માલિકે તરવારવાળા હતા.
બુદ્ધની પ્રેમભાવનાને શાસનમાં ઉતારી દેવાને અશોકનો. મનોરથ હતો. પણ એને ખબર ન હતી કે બ્રાહ્મણે એને ધિકારતા હતા. કારણ કે બ્રાહ્મણો પોતાને માટે અને પોતાના દેવો માટે પશુના. બલિદાનો આપતા હતા તે પ્રથા એણે બંધ કરાવી હતી. તેથી લેહી તરસ્ય એ બ્રાહ્મણવર્ગ અશોકના પતનની રાહ જોતા હતા. હજારો શિકારીઓ અને માછીમારે આ જીવદયાના હિમાયતી, તરફ ચડભડતા હતા. પશુઓનું માંસ ન ખવાય એમ કહેતા અશોક તરફ ખેડૂતે પણ રોષે ભરાયા હતા. અશોકનું અધું સામ્રાજ્ય એના મરણની રાહ જોતું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭
અશેક વૃદ્ધ થયા હતા. એની વૃદ્વવસ્થામાં એના પૌત્રે લશ્કરી અમલદારાના સાથમાં એને ગાદી પરથી ઉડાડી મૂક્યું!. એ ઘરડા રાજાની બધી સત્તાના ધીમે ધીમે અંત આવ્યું.. એના મદિરે! અને મહે। પર જપ્તી ખેડી. એના પેાતાના નિર્વાહનેા ખર્ચો પણ ખૂબ ટૂંકાવી નાખવામાં આવ્યું. વૃદ્ધ રાજા આ બધા પિરવતને તરફ દિલગીરી અને ઉદાસીનતાથી જોતા મરણ પામતા હતા. એના મરણુ પછી એના વિશાળ રાજ્યમાં ભગાણ પડયું. ચન્દ્રગુપ્તના મૌર્ય વંશની રાજસત્તાને! અંત આવ્યા. દુનિયાએ દેખ્યુ કે રાજ્યા ભાવનાના તરંગ પર નથી ચાલતાં પણ તે સમયની આર્થિક ઘટના જે વ્યવસ્થિત હિંસા પર રચાયેલી હતી તે હિંસાને ટકાવી રાખવા લશ્કરી હિંસાની જરૂર હતી. અશેકે લશ્કરી હિ ંસક રિબળને નરમ કરી દીધું અને તેને બદલે પ્રેમ ભાવનાને ઉપદેશ આપ્યા. પણ બહારથી એમ બદલાયેલી પ્રેમભાવના સામાજિક ઘટના બદલાયા વિના સમાજ જીવનમાં ઊતરી શકે નહિ. મનુષ્ય તરીકે મહાન છતાં અશેાક રાજકીય તથા આર્થિક પરિબળે!ને પલટી શકયો નહિ, અને તે સમયના રાજકારણમાં નિષ્ફળ નિવડયે.
ત્યાર પછી હિન્દના ઇતિહાસમાં ગુપ્ત રાજાએ ગાદી પર આવ્યા. છસે। વર્ષ સુધી એ વંશના રાજાઓએ હિન્દુ પર રાજ્ય કર્યું. ગુપ્ત રાજાઓના સમયમાં તક્ષશિલા જેવી સેટી વિદ્યાપીઠો ચાલતી હતી. શિલ્પશાસ્ત્ર અને ખગેાળ વિદ્યાને વિકાસ તેા હતે. ગુપ્ત: વંશની શરૂઆતમાં ઈશુ પહેલાનાં પહેલા સૈકામાં સીષ્યિન લેાકેા, ગ્રીક લેાકેા તથા સિથિયન લેાકેાના હુમલા પાબ પર થતા હતા અને પંજાબ પરાધીન બન્યું હતું. કુશાન લેાકેાએ મધ્ય એશિયામાંથી આવીને કાબૂલ કબ્જે કર્યું હતું. અને ત્યાંથી હિન્દમાં સત્તા જમાવતા હતા. ગુપ્ત રાજાના સમયમાં એક ટનષ્ક રાજાના સમયમાં કલા અને વિજ્ઞાનને સારા વિકાસ થયા હશે. શિલ્પશાસ્ત્ર પણ પેશાવરમાં તક્ષશિલામાં અને મથુરામાં અજોડ નમૂનાઓ ઘડતું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
હતું. ચરક નામને એક શરીરિવજ્ઞાન શાસ્ત્રી વૈદકશાસ્ત્રની શેાધ કરતા હતા. નાગાર્જુન અને અધેાષ નામના એક વિદ્વાને મુદ્દ ધર્મની મહાયાન શાખામાં બુદ્ધની વિચારસરણીને અવળે ભાગે લઈ જઇને તેમાંથી આખું આકાશ ભરાઈ જાય એટલા એધીસત્ત્વા અર્હતા અને દેવદેવીએ નિર્માવતા હતા. રાજા કનિષ્ઠ પણ
એ શાખામાં ખુદને
આ મહાન શાખાને સ્વીકાર કર્યો હતે. એક ભગવાન તરીકે લેખવામાં આવ્યે. ત્યાર પછી ગુપ્ત નામના રાજાએ પચાસ વર્ષો સુધી રાજ કર્યું. સમુદ્રગુપ્તના સમય ઇતિ સમાં ઉત્કૃષ્ટ અને આબાદીના શિખર પર હુંચ્યા. સમુદ્ગુપ્તે પત નું પાટનગર પાટલીપુત્રને બન્ને અયેાધ્યા બનાવ્યું. એલું ભગળ, આસામ, અને નેપાળને પેાતાના કાબુ હેઠળ આણ્યા. ખાંખા દક્ષિણ હિન્દમાં પેાતાની આણ વર્તાવી. આખા હિન્દુને તના શાસનના ચક્ર નીચે મૂકી એણે ડહાપણ અને સખ્તાઇથી દે અને વ્યવસ્થા સાચવવા માંડયા. એણે રાજની દે:લતન! ધનબડારા સાહિત્ય, ધર્મવિજ્ઞાન, અને કલાના વિકાસ માટે ખર્ચવા માંડયા. એ પેાતે એક સરસ કવિ હતા અને સુંદર ગાયક હતે. એના પછી એને! દીકરા વિક્રમાદિત્ય ગાદીએ આવ્યેા. એ મેટા વિજેતા હતેા અને ખૂબ બુદ્ધિમાન હતા. એણે કાળીદાસ જેવા કવિએ, વિદ્વાને, ચિન્તકા તે કલાકારોને પેાતાની આસપાસ એકઠા કર્યાં અને પેાતાના પાટનગરને યાદ્દાથી બદલી ઉજ્જૈનનાં ખસેડયું. એના રાજકારભારમાં આખા હિન્દુ એક અને અભિન્ન અની રહ્યો. એના સમયના હિન્દનું વર્ણન એક ક્ાહીન ન!મને! ચીની મુસાફરી કરે છે. એ અહેાભાવથી ખેલે છે કે તે સમયના હિન્દની દાલત અને આબાદી અસાધારણ હતાં. હિન્દીએ સદ્ગુણી અને સુખી હતા. આખા દેશમાં સામાજિક અને ધાર્મિક સ્વત ત્રતા ફેલાયેલી હતી. આખા દેશને ખૂણેખૂણે પથરાયેલા દાવાખાના અને આરામગાહ જોઈ ને એ આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
મેટી મોટી વિદ્યાપીઠમાં અને ધર્મના મઠેમાં વિદ્યાભ્યાસ કરતા જુવાનોની સંખ્યા ઘણી મેટી હતી. દેહાન્ત દંડની શિક્ષાઓ હતી જ નહિ. રાજ સામે કાવવું કરનારને પણ મારી નાખવામાં આવતો નહિ. બઝારમાં ખાટકીઓની દુકાન બંધ કરવામાં આવી હતી તથા દારૂ જેવા કેફી પીણું સદંતર બંધ હતાં. આ બધી સુવ્યવસ્થામાં એક મહાન કલંક નાબુદ થયું નહોતું. એ કલંક શુદ્ધ
કેમાંથી તથા જૂના વખતના યુદ્ધના કેદીમાંથી હડધૂત થયેલા. ગુલામ જેવા લોકોને સામાજિક અન્યાય આપવાનું હતું. ચન્દ્રગુપ્તના સમયથી એવા લોકોને ચાંડાળ કહેવામાં આવતા હતા. ચાંડાળ, લોક તરફને કાયદાનો અને પ્રજાનો વર્તાવ અન્યાયી અને અમાનુષી હતો.
ગુપ્ત રાજાઓ નીચે અપાયેલી ધર્મની ટને લીધે બ્રાહ્મણે વધારે ને વધારે સ્વતંત્ર અને સબળ બનતા જતા હતા. એ લોકે. સંસ્કૃત ભાષાનો વિકાસ કરતા હતા. તે સમયે લોકમાનસને ગમી જાય એવા બે મહાન ગ્રન્થ રામાયણ અને મહાભારત રચાતા હતા અને એજ સમયે બુદ્ધોની કલાભાવના પણ વિકસતી જતી હતી. અજંટાની ગુફાઓનાં કલાસર્જન શરૂ થતાં હતાં. તે સમયના સંસ્કારને વિકસાવતા નામમાં કાલિદાસ, વરાહમિહીર, ગુણવર્મન, વસુબંધુ અને આર્યભટ્ટ ને બ્રહ્મગુરૂ સૌથી આગળ તરી આવે છે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૦
ઈશુ પછીના અંધેર યુગનાં મડાણ
હવે એશિયા અને યુરેાપ બન્ને પર પ્રકાશને છાઈ નાખનારા ધનધાર અંધારાં ઊતરતાં હતાં. યુરેપને એશિયા જેવું કાંઈ ગુમાવવાનું નહતું અને એશિયાની સંસ્કૃતિને વિનાશ નિર્માઈ ચૂકયો હતે. સંસ્કૃતિને નાશ કરનારાં અને લશ્કરી શાંતિ તથા કાયદાની વ્યવસ્થાને ઊખેડી નાખી અધેર વર્તાવનારાં પરિબએ રેશમ તે હિન્દ પર પણ તૂટી પડયાં. જ્યારે એટીલા યુરેાપ પર ઘૂમતા હતા ત્યારે ટારામાના માળવા પર લેાહી વરસાવતા હતા. ભયાનક મિહીરગુલ ગુપ્ત રાજાઓને ગાદી પરથી ઉઠાડી મૂકતા હતા. તેમના રાજદડ પડાવી લેતા હતા. એ ઝૂણુ લેાકાની હિન્દ પરની ચડાઈ એની શરૂઆત હતી. મિહીરાગુલ જેવા દૃણુ આગેવાનાની સરદારી નીચે હિન્દની એકએક કલા વિરૂપ બનતી હતી. લેાકવ્યવહાર અટકી જતા હતા. તલ અને ખૂનામરકી દરરાજના જીવનનાં આધાત અનતા હતા. હિન્દ પર ઊતરી પડેલા એ કૂણુ ઝંઝાવાતથી દેશ છિન્ન વિન્નિ થઈ જતા હતા. ભયંકર અધેરમાંથી અને સેતાનિયત માંથી ગુલામી ઊતરતી હતી. તે વખતે ગુપ્ત વશના એક રાજા હવત હિન્દને ગુલામ બનાવતા અને હિન્દની ભૂમિપર સંહાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૧
ખેલતા એ ક્રૂષ્ણુ સંકટ સામે હાથ ઊંચકયો. એણે એ પરદેશી વિજેતાઓ પાસેથી ઉત્તર હિન્દના મુલક જીતી લીધે! તથા કનેાજમાં રાજધાની સ્થાપી અને ખેતાલીશ વર્ષ સુધી કાયદો અને વ્યવસ્થા સ્થાપ્યાં. જ્યારે મુસલમાનેએ ઇ. સ. ૧૦૧૮માં કનેાજ તારાજ કર્યું ત્યારે તેમને દસહજાર દેવળાને નાશ કરવા પડયો હતો. તે સમયે તેમણે મેટામેટા આરામગાહે અને ઉદ્યાને નેજમાં જોયાં હતાં. તે સમયના મુસ્લીમ આગમન સમયે કનેાજ ખૂબ આબાદ હતું અને તેનું કારણ હિન્દના મશહૂર રાજાએમાં છેલ્લા ટગમગતા તારા જેવા હર્ષવર્ધન હતેા. એ રાજા એક મેટા સાહિત્યકાર પણ હતા. એણે કવિતા અને નાકા પણ લખ્યાં છે જે આજ સુધી વંચાય છે. રાજા તરીકે પણ એ ખૂબ કુશળ અને શક્તિમાન હતા. એના જીવનના છેલ્લા કાળમાં એણે બુદ્ધ ધ સ્વીકાર્યાં હતા. એના સમય વિશે યુવાનઆંગ નામને! ચીની મુસાફર લખે છે કે દરેક પાંચ વર્ષે હવનના રાજ્યમાં સત્યાગને એક મેટા ઉત્સવ ઉજવવામાં આવતા હતા જેમાં દરેક ધર્મના સાધુ સંતા તથા આખા રાજમાંના ગરીબ લેકા એકઠાં થતાં હતાં. આ સ ંમેલનમાં એ રાજા પાંચ વર્ષમાં એકઠા થયેલા રાજના બધા ભંડારા તથા ધનદાલત વહેચી દેતા હતા. દર પાંચ વર્ષે રાજાના ભંડારમાંથી છેલ્લી પાઈ ને! પણ ત્યાગ કરી દેતા આ રાજાને જોઈ યુવાનમાંગના આશ્રયને પાર રહ્યો નહતા. એ સમેલનમાં સેાનારૂપાના ઢગલા, ચલણી સિક્કાઓના ખજાના, હીરા અને સુંદરમાં સુંદર વસ્ત્રો એક મેટા મેદાનમાં ખડકાવવામાં આવતાં હતાં. એ મેદાનમાં મેટા મેટા મચે! અને મડપે! ઊભા કરવામાં આવતા હતા. ત્રણ દિવસ સુધી ધાર્મિક પ્રવચના થતાં અને ઉપદેશ દેવામાં આવતા હતા. ચેાથે દિવસે પ્રા પાસેના કરમાંથી એકઠી થયેલી એ દાલત પ્રજાહિત માટે વહેંચી આપવામાં આવતી હતી. એકેએક ખુદ્દ સાધુને અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
બ્રાહ્મણને અને જૈનેને તથા એકેએક ગરીબને, બેકારને, અનાથને, બધી દેાલત વહેંચી આપવામાં આવતી હતી. એ વહેંચણી કાઈ કાઈવાર તા એકી સાથે ચાર માસ ચાલતી હતી. છેવટમાં રાજા પેાતે પેાતાના ઘરના કીમતી સામાન બહાર કાઢી આપી દેતેા હતેા.. પેાતાના શરીર પરના કિંમતી વસ્ત્રો ને અલકાર ઉતારી આપતે હતા. પેાતે એક સાદું વસ્ત્ર પરિધાન કરતા હતા; અને રાજાના દેહપરની એ છેલ્લી દાવતપણુ પ્રજાને અર્પણ કરવામાં આવતી હતી.
દુનિયાના ઇતિહાસે કદી ન ોએલે આ દાખલેો જગતભરના ઇતિહાસમાં અજોડ છે, પણ હવનના રાજ્યમાં બુઝાતા દીપકના છેવટના ઝબકારા જેવી આ જાહે!જલાલી તથા આબાદી તથા અ અપૂર્વ ત્યાગની રાજનીતિ બધી અસ્ત પામવાની હતી. કારણ કે એ ત્યાગ અને પ્રજાભક્તિ એક હૃદયપલ્ટાનુ ચિન્હ હતુ.. એ હૃદયપલ્ટા રાજાના હતા. પણ એવે હૃદયપલ્ટે વારસામાં ઊતરતા નથી.. આખુ સામાજિક અને આર્થિક તંત્ર ન બદલાય ત્યાં સુધી ઘડી મેઘડી ઝબૂકતા હૃદયપલ્ટાએ! કાંઇજ કામ આવતા નથી. હવનના મરણ પછી રાજગાદી માટે રમખાણા ફેલાયાં. અધાધૂંધી અને અ ંધેર ફેલાયાં. દેશની એક્તામાં ભંગાણા પડયાં. વિભાજિત થયેલાં હિન્દ પર પરદેશીઓનાં ટાળેટાળાં ઊતરી આવતાં હતાં, જમીનને કણેકણ જકડાઈ જતા હતા. સમગ્ર હિન્દ દેશ જીવનની અ ંદર બહારની એક ભયંકર યાતના અનુભવી રહ્યો હતા. અંધારી ધાર રાતમાં ખરતા તારાઓના પ્રકાશ જેમ એક પળવારમાં મરી જાય છે તેમ હિન્દુ પર ભડાયેલા અંધાર યુગમાં રજપૂતાના પ્રદેશે ઉજાસ માર્યો. એનું ક્ષાત્રવટ ઝબૂકી ગયું. એની નસેના એકેએક ધબકારા બુઝાઈ જતા જીવનની અગાઉ તનમનાટથી તાંડવ ખેલી રહ્યા હતા. દુનિયાના ઇતિહાસમાં રજપૂતાનાની ભૂમિ વીરભૂમિ અની ગઈ. મેવાડ, મારવાડ, અંબર ને બિકાનેરના પ્રદેશ!એ શૌય, શૂરાતન અને ટેકનાં જ્વલંત દૃષ્ટાંતા દેશની પાસે મૂકી દીધાં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩
આજે પણ મેવાડ, મારવાડ, અંબર અને બિકાનેરની વીરભૂમિની ધરતીને એકેએક કણ તે સમયના જ્વલંત જીવનને સાદ જગવે છે અને આજે પણ એ પ્રદેશના ખૂણેખૂણામાંથી ગઈ કાલની વીરતા અને ક્ષાત્રવટના અજોડ ત્યાગના પડઘા પાડે છે. એ પ્રદેશ પર સમરાંગણમાં શરીર એવા રાજાઓના કાબુ નીચે એક જાતની રજવાડાશાહી ઊભી થઈ હતી. એ રજવાડાશાહીની શરૂઆત મૌર્ય અને ગુપ્ત વંશને ચક્રવર્તિ રાજાઓની સરદારી નીચે થઈ હતી. અને એ રજવાડાશાહીનો અંત અંદર અંદરના કલહોમાં, અંદર અંદરના ભંગાણમાં તથા હિન્દ પર તૂટી પડતાં મુસ્લીમેના રમખાણોમાં આવી ગયો. એ રજવાડાશાહીના ઇતિહાસનો એકેએક પ્રસંગ એમ પૂરવાર કરે છે કે તે સમયને એકેએક ક્ષત્રિય વીર યોદ્ધો હતા અને તે સમયની એકેએક સ્ત્રી વીરાંગના હતી. એ રજવાડાશાહીને પ્રદેશ રાજસ્થાનના નામથી ઓળખાય છે.
ક્ષાત્રવટમાં વીરતા ત્યાગ અને શેર્યમાં અજોડ એવી એ રાજપૂત પ્રજામાં વીરતા સાથે સાથે અનેક જાતની ધર્મ અને ટેકની અંધતાએ પેસી જતી હતી. શૌર્ય સાથે વફાદારી અને સતીત્વના ગુલામી. વાળા ખ્યાલો ઘર કરતા હતા. પોતાનું સ્વાતંત્ર્ય સાચવવા માટેના બહારના ધસારાઓ સામેના રમખાણો સાથે જ અનેક જાતના ગૃહકલહો અને ભંગાણ શરૂ થયા હતા. એ રીતે એ ક્ષત્રીય વીરનારો નબળા પડતા હતા. અને ધીરે ધીરે વીરાંગનાઓ ગુલામ બનતી હતી. પશ્ચિમમાં જેવો શીવલરીનો જમાનો હતો તે હિન્દનો એ જમાનો હતો. એ જમાનામાં જે જાતના દૂષણો હોય છે તેવાં બધાં હિન્દમાં ઊતરી ચૂક્યાં હતા. સ્ત્રીનું સ્થાન પુરુષની સાથીદાર હોવાને બદલે, એ બન્નેનું શુરાતન એક બીજાને પિષક હોવાને બદલે, ગતન સુંદરમાં સુંદર સ્ત્રીને જીતવા માટે વપરાતું હતું અને વીરાંગનાનું હીર તેના સ્વામીની પાછળ સળગી જવામાં હતું. રાજસ્થાનની કેટલીક રાજપૂત સ્ત્રીઓ તે ખૂબ ભણેલી ને સંસ્કારી હતી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
તથા કેટલાક રાજાએ કવિએ અને ચિન્તકેા હતા તથા ચિત્રકારી હતા. રાજસ્થાનની શરૂઆતમાં ચારસે વર્ષ સુધી એ રાજાએકના શૌય સાથે ધનદોલત, આબાદી અને જાહેર સુખાકારી વધતાંજ ગયાં હતાં. તે વખતમાં એક સમયે મેવાડના રાજા પાસે અઢળક દ્રવ્ય હતું.
એવા ક્ષત્રિય યુગને ક્ષાત્રધર્મ યુદ્ધ હતા. એ ક્ષત્રિયેાને સધ એ માટા લશ્કરી સમુદાય હતા. અને તેથી જ એ લેકે ઇતિહાસમાં અજોડ ખનેલી વીરતાથી મુસલમાનો સામે ટકી શકયા. પણ ાંતિહાસના પરિબળે! સાથે આગળ વધવાની ગતિ કુંઠિત થઈ ગએલી હાવાથી તથા એ બધા શાસક વર્ગોના અંદર અંદરના કલહેને લીધે એક સાથે ઊભા ન રહી શકવાથી ઇતિહાસમાં અજોડ એવી વીરતાપૂર્ણાંક એ લાક પ્રેસિરયાં કરી રણમાં રગદેોળાઈ ગયાં અને તેમની પાછળ તેમની વીરાંગનાએ હજારાની સંખ્યામાં ચિતાએ સળગાવી જીવતી સળગી ગઈ. એ બધો ઇતિહાસ જેટલા વીરતાથી ભરેલા છે. તેટલેાજ કરુણ અને દીલને હચમચાવી નાખનારા છે.
મુસલમાને હિન્દમાં પેસતા ગયા તે સાથે હિન્દની સ`સ્કૃતિ પેાતાનું રક્ષણ કરવા માટે, ઇસ્લામના આક્રમણથી બચવા માટે દક્ષિણ તરફ દોડતી ગઈ. ઘેાડા વખત સુધી દક્ષિણમાં ચાલુક્ય વંશના રાજાઓના પ્રતાપ રહ્યો અને એ પ્રતાપ રાજા પુલકેશીન બીજાના સમયમાં ખૂબ ઝળહળી ઊઠયો. એ રાજાના સમયમાં હર્ષોંને હરાવવામાં આવ્યા હતા અને એ રાજાની કીર્તિ સાંભળીને પર્શિયાના રાજા ખુશરૂએ પુલકેશીનના દરબારમાં નજરાણાં મેાકલ્યાં હતાં. એ પૂલકેશીનના સમયમાં અજંટાની કારીગરી સંપૂર્ણ બની હતી. ત્યાર પછી પતન શરૂ થયું.
પલ્લવ રાજવીઓના હાથમાં સત્તા આવી અને પછી તે પણ ચેાલ લેાકેાના હાથમાં ગઈ. છેવટે તે તરફના નાનાં નાનાં બધાં રાજ્યે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫ વિજયનગરના તાબામાં આવી ગયાં. વિજયનગર એ રાજ્યનું અને પાટનગરનું પણ નામ છે. તે સમયમાં એ રોજ સર્વોપરી હતું અને તેની હકુમત નીચે આખે મદ્રાસ ઇલાકે અને મૈસૂર હતા. વિજયનગરને રાજા કૃષ્ણરાજ લાખનું લશ્કર રાખી શકતો હતો. એ રાજાના રાજ્યમાં ગામડાંમાં પંચાયતની પ્રથાથી રાજ ચાલતું હતું. જ્યારે બ્રિટન પર હેનરી આઠમો રાજ્ય કરતો હતો ત્યારે વિજયનગરમાં કૃષ્ણરાજ હતા. એ ન્યાયથી જીવતું હતું. રાજ્યની આબાદી માટે રાજ્યના બધા ભંડારેને વાપરી નાખતા હતા. બધા ધર્મ તરફ સહાનુભૂતિથી જેતે હતો. તથા સાહિત્ય અને કલાના વિકાસ માટે બનતું બધું કરતો હતો. જ્યારે એ યુદ્ધમાં જતા હતા ત્યારે છતાયેલી પ્રજાની કતલ ચલાવતું ન હતું કે હારેલા નગરને તારાજ કરતો ન હતો. એણે તેરસે છત્રીસમાં વસાવેલું પાટનગર હિંદુસ્તાને દીઠેલાં નગરમાંનું એક હતું. એ નગરની મુલાકાત ૧૪૨૦ માં નિકલેકેન્ટીએ લીધી ત્યારે તેનો ઘેરાવો સાઠ માઈલ જેટલો હતો. સાઠ માઈલના વિસ્તારવાળા એ નગરમાં સુંદર ઉદ્યાને અને મોટાં મોટાં આરામગૃહે હતાં તથા આખા નગરને પાણું પૂરું પાડવા માટે તે સમયના એનજીનીયરેએ તુંગભદ્રા નદીમાંથી પત્થરના ખડકોમાં ઘણું માઈલ લાંબી એવી નહેર ખોદી કાઢી હતી. ૧૪૪૩ માં એ નગરને જોઈ અબ્દુલરઝેકે અહોભાવમાં ઉદ્ગાર કાઢયા હતા કે આંખએ ન જોયેલું અને કાનાએ ન સાંભળેલું એવું આ આખી પૃથ્વી ઉપરનું સર્વોત્તમ નગર છે. એ નગરમાં પાંચ લાખની વસ્તી હતી તથા એક લાખ ઉપરાંત ઘરે હતાં. જ્યારે દિલ્હીનો સુલ્તાન ફિરોજશાહ વિજયનગરના રાજાની દીકરી સાથે પરણ્યો ત્યારે એ નગરને છે માઈલ સુધીનો રાજમાર્ગ સોનેરી મખમલથી ઢાંકી દેવામાં આવ્યો હતો.
પણ હિન્દ પર વિનાશનાં પરિબળે ઊતરતાં જતાં હતાં. ઈસ્લામી આક્રમણે વધતાં જતાં હતાં, તે સમયની આ જાહોજલાલી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
છે. પણ જાહેરજલાલી કે શ્રીમંતશાહીને ધનસંચય એ એકલી જ વસ્તુ નથી હોતી. સમાજજીવનમાં પણ વિલાસના સાધનો અને માલિકે આબાદ થવાની ક્રિયા સાથે સાથે સમાજના મોટા ભાગમાં ગુલામી ભૂખમરે અને ગરીબાઈ વધતાં જાય છે. તે સાથે સામાજિક જીવનમાં અજ્ઞાન અને વહેમ પણ વધતાં હોય છે. તે સમયના જીવનની આબાદીને આ બધા દેખા સાથે ગુલામો અને મજૂરો. ગરીબીમાં જીવતાં હતાં. એ લોકેાની જાતમહેનતનું શોષણ અને વેઠનો ઘાતકી વ્યવહાર એક ભયંકર વ્યાપારીનીતિનો ખ્યાલ આપે છે. તે સમયની શિક્ષાઓમાં હાથ પગ કાપી નાખવા, ગુન્હેગારને. પકડીને હાથીના પગ નીચે કચરી નાખ, શિરચ્છેદ કરો, પેટને સારી નાખવું, અથવા દાઢીમાં ખીલો ઠોકી ગુન્હેગારને લટકાવી દેવો અથવા તો એના કરતાં વધી જાય એવાં પીડનોથી ગુન્હેગારને મારી નાખવા એ વસ્તુઓ સામાન્ય હતી. વધી ગયેલો ધનસંચય એ જાતના અત્યાચારની સાથે વ્યભિચાર પણ માગી લેતો હતો. અને તેથી રાજ તરફથી વેશ્યાઓને તેમનો ધંધો ચલાવવાની છૂટ હતી તથા તેમની પાસેથી કર લેવામાં આવતો હતો. સમાજમાં સ્ત્રીનું સ્થાન રસોડામાં કે પડદા પાછળ રાખવામાં આવ્યું હતું. તથા પોતાના પતિના મરણ પાછળ સ્ત્રીઓને ફરજીઆત ભરવું પડતું હતું. તે સમયની આબાદીએ મોટા મોટા કવિઓને અને સાહિત્યકારોને પડ્યા હતા પણ સમાજના મોટા ભાગના અજ્ઞાનનો નાશ કર્યો ન હતું. તે સમયની સંસ્કૃતિએ શિલ્પ અને કલાને વિકસાવ્યાં હતાં પણ ગુલામ અને ગરીબોની ઝૂંપડીમાં કલાની વહેંચણી નહતી. કરી. તે સમયની ધાર્મિકતાએ મોટા ભવ્ય અને ભરાવદાર ઘુમટોવાળાં મંદિરે ચડ્યાં હતાં. ગાયને પવિત્ર માની હતી પણ એ બધી દૈવી સામગ્રીઓ પાછળ દેવદેવીઓને પશુઓના બલિદાન આપવાની પ્રથા નાબૂદ નહોતી થઈ બુદ્ધ ધર્મ ઓસરતો જતો હતો. સુંદર રીતભાતે નીચે ધર્મની ઘાતકતા ધૃણા ઉપજાવતી હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭
તે સમયના આ જાતના સામાજિક સંજોગે જે સત્તા અને વિલાસ પર ઊભા હતા તેના પાયા ડગમગતા હતા. ધીમે ધીમે મુસ્લીમ વિજેતાઓને ભયાનક ધાડાંઓ દક્ષિણ તરફ આગળ ધસતાં હતાં. વિજાપુર, અહમદનગર, ગોલવામાં મુસલમાન રાજ્ય સ્થપાઈ ચૂક્યાં હતાં અને એ બધાં છેલ્લા હિંદુ રાજા સામે જોડાતાં હતાં. એમનાં લશ્કરે રામરાજાના પાંચ લાખની સંખ્યાના લશ્કર સામે થયાં. રામ રાજા ગિરફતાર થયો. અને તેનો શિરચ્છેદ કરવામાં આવ્યું. એ છેલ્લા હિંદુ રાજાની હારમાં પકડાયેલા એક લાખ કેદીઓની કતલ કરવામાં આવી. દક્ષિણની ધરતી પર લોહીની થપ્પીઓ બાઝી ગઈ. દક્ષિણના ઝરણું રાતા વહેવા લાગ્યાં. પછી ઈસ્લામનાં વિજેતા લશ્કરે વિજયનગર પર ચડ્યાં. આખું નગર તારાજ થઈ ગયું. લૂંટફાટ અને ખૂનામરકીએ હદ છોડી. મુસલમાન લશ્કરને એકેએક સિપાઈ, લૂંટમાં આવેલા સોનાને, હીરાનો, તંબુઓનો, હથિયારોનો, ઘોડાઓનો, અને ગુલામોનો માલિક બને. એ લૂંટફાટ પાંચ માસ સુધી લંબાઈ વિજયનગરના વતનીઓ આ અત્યાચાર પછી ઘાસની જેમ વઢાઈ ગયા. મોટી મોટી પેઢીઓ અને વેપારીઓની દુકાનો ખાલી પડી ગઈ. મહાલ અને મંદિરે સૂના થઈ ગયાં અને ખંડેર બન્યાં. કલા અને શિલ્પની કારીગરીઓ વિજેતાની વિજય કૂચમાં છેદાઈ ગઈ છેવટે તારાજ બનેલા વિજયનગરમાં વિજેતાની સળગતી મશાલો સમસમી ઊઠી. પાછા જતાં વિજેતાઓને સળગતા વિજય નગરની વાલીઓ દૂર દૂર સુધી જોઈ રહી. વિજયનગરના પતન સાથે હિંદમાં એક હજાર વર્ષથી શરૂ થઈ ગયેલા મુસ્લીમ આક્રમણોનો વિજય સંપૂર્ણ બનતો હતે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૧ લોકજીવન
ઉત્પાદન હિન્દમાં આર્યો આવ્યા ત્યારે હિન્દની જમીન સંસ્કૃત નહતી. તેને બે ભાગ જંગલોથી ઢંકાયેલો હતો અને જંગલ સિંહ, વાઘ, હાથી અને સાપથી ઊભરાતાં હતાં. હિન્દની જમીન ઉપર, મનુષ્યોને કલહ જંગલને એ જૂના વતનીઓની હરિફાઇથી થયે. આર્યો આવ્યા પછી જંગલ સાથેનો એ કલહ ચાલુ હતો. આજે પણ હિન્દની જમીન ઉપરથી જંગલના એ જૂનાં વારસદારો સંપૂર્ણ ભૂંસાઈ ગયાં નથી પણ ઓછાં થતાં જાય છે અને તે છતાં હિંદની વસ્તીમાંથી દર વર્ષે વીસ હજાર માણસો સાપ કરડવાથી મરી જાય છે.
ધીમે ધીમે એ પ્રાણુઓના પંજામાંથી જમીનને છોડવવામાં આવી અને જંગલે કપાવા માંડ્યાં. શરૂઆતમાં ગરીબોને ખેરાક અનાજ તથા ફળફૂલ હતાં તથા શ્રીમત. લોકે પશુઓનું માંસ પણ ખાતા હતાં. હિંદની જમીન ઉપર મસાલાઓ ખૂબ પાકતા હતા અને યુરોપિયન મસાલાની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
શોધમાં ભટકતા હતા. વૈદિક કાળમાં બધી જમીન લોકમાલિકીની હતી પણ ચન્દ્રગુપ્ત મૌર્યના સમયથી રાજા બધી જમીનને માલિક બન્યો અને જમીનના ખેડનારાઓ પાસે કર લેવા માંડ્યો. રાજાએ જમીનની માલિકી લીધા પછી જમીનને ફળદ્રુપ બનાવવા નહેરોનાં બાંધકામ શરૂ કર્યા. આજે એવી નહેરોના અવશેષો જડી આવે છે. એ ઉપરાંત એ રાજાઓ મોટાં મેટાં સરવરે પણ બાંધતા. દુનિયાના ઇતિહાસમાં સોનાની ખાણ ખોદવાનું પહેલું માન હિંદીઓને ઘટે છે. એવી ખાણની પહેલી શોધ શિયાળથી મટી અને કૂતરાથી નાની એવી કીડીઓએ સેનાકણવાળી રેતી ખોદીને દેખાડી હતી એમ હીરોડટસ અને મેગેસ્થિીનીસ કહે છે. પર્શિયામાં વાપરવામાં આવેલું સોનું ઈ. પૂ. પાંચમા સૈકામાં હિંદમાંથી લાવવામાં આવ્યું હતું. હિંદમાં રૂપું, ત્રાંબું, સીસું, જસત અને લોખંડ વગેરે ધાતુઓ ઈ. પૂ. ૧૫૦૦ ના સમયથી ખોદી કાઢવામાં આવતી અને લોઢાના જુદા જુદા આકારે બનાવવાની કળા હિંદમાં ધણું જૂની હતી. વિક્રમાદિત્યે આજથી પંદરસો વર્ષ પહેલાં દિલ્હીમાં એક મોટો લોખંડનો સ્થંભ રોપાવ્યો હતો, જે આજે પણ જોવા મળે છે અને જે આજ સુધી અત્યારના ધાતુશાસ્ત્રીઓ તથા વૈજ્ઞાનિકોને આશ્ચર્યમાં નાખી દેતે બિલકુલ કટાયા વિના ઊભો છે. લોખંડની ભસ્મ કરવાની રસાયણિક ક્રિયા હિન્દના જૂના ઉદ્યોગમાં મુખ્ય હતી.
દુનિયાના ઇતિહાસમાં બીજા કોઈ પ્રદેશ કરતાં સૌથી પહેલું હિંદમાં રૂ ઉત્પન્ન થયું હતું. હજારે વર્ષ પહેલાંની મોહનજોડેરેની જૂની સંસ્કૃતિ વખતે પણ કપડાં પહેરવામાં આવતાં હતાં. હરેડેટસ એ રૂ શું છે તે સમજ્યા વિના અજ્ઞાનમાં કહે છે કે “એક જાતનાં જંગલી ઝાડામાંથી રૂ ઉત્પન્ન થતું હોય છે જે સુંદરતામાં અને ગુણમાં ઘેટાનાં વાળ કરતાં ઉત્તમ પ્રકારનું હોય છે. હિન્દીઓ એ ઝાડમાંથી પિતાનાં કપડાં બનાવે છે.” પછી સમીપ પૂર્વ પ્રદેશો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાથે હિન્દને યુદ્ધ ખેલવા પડ્યાં અને ત્યારે રોમન લોકોને રૂ ઉગાડતાં ઝાડની ખબર પડી. આરબ મુસાફરે પણ હિન્દના કપડાંની કારીગરી વિશે બેલતાં કહે છે કે “હિન્દનું વણાટ કામ એટલું તે સર્વોત્તમ ને સુંદર છે કે આખી દુનિયામાં એને જેટે જડે એમ નથી. એક નાની વીંટીમાંથી આખો તાક પસાર થતો હોય છે.” મધ્યકાળના આરબીએ હિન્દ પાસેથી કપાસની ખેતી અને કપડાં બનાવવાને ઉદ્યોગ લીધો. આરબ લોક કપાસને કુટનું કહેતા હતા. આરબો પાસેથી કપાસને ઉદ્યોગ શીખનાર યુરોપિયને એને કોટન કહે છે. કપડાંની મસલીન નામની જાત હિંદના મેસુલ નામના વિભાગમાં ખૂબ સુંદર બનતી હતી. અને કેલીકા નામ હિન્દના દક્ષિણ પશ્ચિમના કિનારા પર આવેલા કાલીકટ પરથી પડ્યું છે. ગુજરાતને વિશે બોલતાં માર્કેપ કહે છે કે, “ગુજરાતમાં દુનિયાના કોઈપણ દેશ કરતાં સૌથી સુંદર ભરતનું કામ કરવામાં આવે છે. કાશ્મીરની શાલ તથા રગ આજે પણ વણાટમાં અને ડિઝાઈનમાં સર્વોત્તમ છે. પણ હિંદમાં આ બધે વણઉદ્યોગ હસ્તઉદ્યોગ હતું અને વણકર તથા વેપારીઓ એ ઉદ્યોગને વિકસાવતા હતા. હિન્દીઓને યુરોપની પ્રજાઓ તે સમયે વેપાર ઉદ્યોગમાં આખી દુનિયામાં સૌથી કુશળ માનતી હતી તથા હિન્દના હસ્તઉદ્યોગમાં લાકડાના કામે, હાથીદાંતના કામે, ધાતુનાં કામો તથા રંગનાં, ચામડાના, સાબુના, કાચના, ગન પાઉડરના, સીમેન્ટના વગેરેના હતા. ઈ. સ. ૧૨૬૦ માં ચીન હિન્દમાંથી ચશ્મા લઈ જતું હતું. ઈશુ પછી સાતસો વર્ષે હિન્દમાં આવેલા બનઅરે હિન્દને ઉદ્યોગથી ઊભરાઈ જતું આલેખ્યું છે. ફીશે ૧૫૮૫માં એકસો એંશી જહાજોને એક મે વેપારી કાફલો જમનાનાં પાણી પર જે હતા.
આ હસ્તઉદ્યોગ સાથે વેપાર પણ વિકસતે હતે. નગર બંધાતાં હતાં. મેટાં મોટાં બઝારે મંડાતાં હતાં તથા વેપારને અનુકૂળ એવા સ્થળ માર્ગો બંધાતા હતા. ઈ. પૂ. ૩૦૦૦ વર્ષ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
પહેલાં ઇજીપ્ત અને હિન્દ વચ્ચે ધમયાકાર વેપાર ચાલતા હતા. ઇ. પૂ. ૭૦૦ થી ૪૮૦ સુધી એખીલેાન અને હિન્દ વચ્ચે પર્શિયાના અખાતમાં ધીકત! વેપારવાળા વેપારી જહાજો કરતાં હતાં. હિન્દના વહાણે! ચંદ્રગુપ્તના સમયમાં બ્રહ્મદેશમાં થઈ ચીન પહોંચતાં હતાં. અને હિન્દમાં ગ્રીક વેપારીએ જેને તે સમયના હિન્દુએ યવન કહેતા હતા તે કાવીડીઅન હિન્દમાં ઈશુ પહેલાં સૈકાઓ પૂર્વે મેટાં મેટાં ઝારામાં વેપાર ખેડતા હતા. રામ પણ એ જૂના સમયમાં મસાલા માટે, અત્તરે। માટે, રેશમ માટે, મસલીન માટે, તથા સેાનેરી વરખ માટે હિંદુ પર આધાર રાખતું હતું. એ રીતે વેપારમાં હિંદ પાસેથી રામ લાખ રૂપિયાના માલ ખરીદતું હતું. અને રામને હિન્દ સાથે પેાતાને વેપારી રસ્તા ખુલ્લા રાખવા માટે પાથી અન લેાકા સાથે યુદ્ધો ખેલવા પડયાં હતાં. સાતમા સૈકામાં આરએએ પર્શિયા અને ઈજીપ્ત પર કાબુ મેળવ્યે અને ત્યાર પછી યુરેપ અને એશિયા વચ્ચેને વેપાર મુસલમાન લેાકેાના હાથમાં આવ્યા. મેગલાના સમયમાં હિંદના વેપાર ખૂબ ધમધાકાર ચાલતા હતા. એ વેપારના માર્ગોમાં વેનીસ અને જીનીવા એ બન્ને ઇટાલિયન દરે। હતાં. હિન્દના યુરેપ સાથેના વેપારમાં એ બંદરે ખૂબ આબાદ થવા ઝામ્યાં હતાં. અકબરનું નૌકાખાતું બધાં જહાજોના આંધકામ પર તથા દરિયાઇ વેપારની વ્યવસ્થા પર ધ્યાન રાખતું હતું. તે સમયે બંગાળ અને સિન્ધનાં બંદરા વહાણાના બાંધકામ માટે ખૂબ પ્રખ્યાત હતાં. કાસ્ટટીનેપલના સુલતાને પેાતાના વહાણા એ દરેામાં બંધાવતાં હતાં, તથા ઇસ્ટ ઇંડિયા કંપનીએ પણ પેાતાના જહાજોનું આંધકામ એ હિન્દી કારીગર પાસે કરાવ્યું હતું.
આવી જાતના વેપારી વ્યવહારને વધારે વિકસાવવા ચલણી નાણાની પણ ખૂબ જરૂર હતી. બુદ્ધના સમયમાં જુદા જુદા આકારનાં સિક્કાએ શરૂ કરવામાં આવ્યા હતા. ઈ. પૂ. ચેાથા સૈકામાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
હિન્દમાં તે સમયની સરકારે પહેલવહેલું ચલણી નાણું કાયદેસર કર્યું. શેરશાહના સમયમાં હિંદમાં તાંબાના, રૂપાના અને સેનાના સિક્કા ચાલતા હતા. અકબર અને જહાંગીરના સમયમાં હિન્દનુ ચલણી નાણું આજના કાઈ પણ યુરેપિયન ચલણી નાણાં કરતાં આકારની સુંદરતામાં અને ધાતુની શુદ્ધિમાં ચઢિયાતુ હતુ. હિન્દના મધ્યકાળમાં ધાર્મિક વહેમેાએ વેપાર ઉદ્યોગને રૂ ંધવા માંડયો. નાણાને ઉત્પાદનને માટે રોકવાને બન્ને હીરા મેતી ખરીદવામાં વાપરવામાં આવ્યું કે જમીનમાં દાટી રખાયું. હિંદુની ધનદોલતને ઉપયેાગ ઉત્પાદનમાં નહિ થવાને લીધે યુરેપના દેશમાં આવી તેવી ઔદ્યોગિક ક્રાંતી એશિયા પર ન આવી.
સમાજના
હિંદની આવી પરિસ્થિતિમાં મુસલમાન રાજાએ વિજેતાની લઘુમતિમાં હાવાથી મુખ્યત્વે કરીને પેાતાની તરવારા ઉપર જ આધાર રાખતા હતા. એ સૌમાં અકબર એક અપવાદરૂપ હતા. એ વિજેતાએ માટે એમની ઇચ્છા એજ કાયદા હતા. કાઈ એક કાયદે આખા હિંદને લાગુ પડતા નહાતા. લેાકેાના આ ખાનગી વ્યવહા રેસમાં કાયદાને બદલે ધશાસ્ત્ર ઉપયેાગમાં આવતાં હતાં. હિંદુઓના ધર્મશાસ્ત્રા બ્રાહ્મણોએ લખ્યાં હતાં. એવાં ધર્મશાસ્ત્રામાં સૌથી જાનુ એવું શાસ્ત્ર મનુસ્મૃતિ છે. માનવસમાજના સર્જનની દંતકથામાં મનુને આદિ પુરુષ તરીકે લેખવામાં આવે છે. એણે લખેલા આચારધર્મી હિંદુએએ સ્વીકારેલા છે. એવાં ધર્મશાસ્ત્રનાં ધારાધેારણા વૈદિક સમયથી યેાજનાબદ્ધ રીતે હિંદના સમાજજીવન પર ગેાઠવવામાં આવ્યાં છે. પલટા ખાતી રાજસત્તાએ નીચે એ ધર્મોનાં ધારાધેારણા વધારે સજ્જડ રીતે જળવાઈ રહ્યાં છે. હિંદમાં મુસલમાતેના આવ્યા પછી વર્ણાશ્રમ ધર્મે હિંદુઓને મુસ્લીમે। સાથે લેાહીની એતાથી ભળી જતાં અટકાવ્યાં છે. વૈદિક સમયમાં વણું અથવા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩
રંગના ભેદથી શરૂ થયેલા આર્યોં અને અનાર્ચીના એ ભેદે આગળ જતાં ચાર વર્ણોમાં વિકાસ પામ્યા. આજે એ વર્ણાશ્રમ ધર્મ હિંદુ પ્રજાને હિંદમાં વસતી ખીજી જાતા સામે દિવાલેા ઊભી કરી ભળી જતી અટકાવે છે. બુદ્ધના સમયમાં એક્તાના સિદ્ધાન્ત નીચે મુદ્દ ધમે વર્ણાશ્રમ ધર્મની ભેદનીતિ ઉપર ધા કર્યાં હતા. ત્યાર પછી બ્રાહ્મણેા પાછા ોર ઉપર આવ્યા અને મનુના ધર્મશાસ્ત્ર વર્ણાશ્રમનાં ચેકમાં વધારે સજ્જડ કર્યાં. મનુના ધારાધેારણા રાજાને કમાવે છે કે “ રાજાએ બ્રાહ્મણા ઉપર કેાઈ જાતને! કર નાખવા નહિ. કારણ બ્રાહ્મણ જો ગુસ્સે થાય તા પેાતાના શ્રાપ્ત વડે તથા મા વડે રાજાને! તેમ તેના લશ્કરને નાશ કરી શકે તેમ છે. બ્રાહ્મણેદ્વારા થતા યજ્ઞામાં મુખ્ય અંગ યજ્ઞ કરાવનારા બ્રાહ્મણાની ી હતી.. અનેક જાતના ચમત્કાર અને વ્હેમેાથી બ્રાહ્મણા અજ્ઞાન લાકે પાસે ધન પડાવતા હતા. જે સ્ત્રીને બાળક ન થતું હેાય તેને ખાળક થવા માટેના મંત્રા બ્રાહ્મણાને આવડતા હતા. ધનની ઇચ્છાવાળાને બ્રાહ્મણા પી લઈ લક્ષ્મીના જાપ કરી આપતા હતા. એ ઉપરાંત. ભેાળા માણસા ઉપર ગુસ્સે થતાં દેવદેવીઓને પ્રસન્ન કરવાની બ્રાહ્મણાની ભારે પ્રી હતી. દરેક બિમારીમાં, તકરારામાં, અપશુકનેમાં, ખરાબ સ્વપ્નમાં બ્રાહ્મણાની સલાહ લેવાતી :હતી અને બ્રાહ્મણાને પી દેવાતી હતી.
બ્રાહ્મણેાની સત્તા જ્ઞાનના ઇજારા પર બંધાયેલી હતી. બ્રાહ્મણે શિક્ષા હતા તથા સાહિત્યના સંપાદા હતા. અને બ્રહ્મણે જ વેદના અભ્યાસી હતા. જો કેઇ શુદ્ર વેદના પવિત્ર શબ્દોના ઉચ્ચાર સાંભળી જાય તેા તેના કાનમાં ખદખદતું સીસું રેડવા જેટલે તેણે અપરાધ કર્યો કહેવાય. જો કાઇ શુદ્ર વેદના શબ્દ એટલે તે તેની જીભ ખેંચી નાખવા જેટલા અપરાધ હતા. અને જો કાઈ વેદને માંઢે કરે તે તેને મારી નાખવાની ધમકી હતી. આવી રીતે બ્રાહ્મણુ ધર્મગુરુ જ્ઞાનના ઈજારાનું રક્ષણ કરતા હતા. મનુના કાયદા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
પ્રમાણે બ્રાહ્મણને બધા પ્રાણીઓમાં સર્વોપરી બનવાને હકક હતો. થોડા વર્ષ પછી બ્રાહ્મણોને દ્વીજ એટલે ફરીવાર જન્મવાની ક્રિયા કરવી પડતી હતી. ધીજ બનવાને ધાર્મિક વિધિ કર્યા પછી બ્રાહ્મણનું બાળક પવિત્ર બનતું હતું. અને ત્યાર પછી તેની મિલક્ત અને અંગત જીવન પવિત્ર બનતા હતા. બ્રાહ્મણને સત્કાર આપો એ સૌની ધાર્મિક ફરજ હતી. બ્રાહ્મણ જે કોઈ ગુન્હ કરે તે તેને દેહાંતદંડની શિક્ષા થતી ન હતી. પણ બ્રાહ્મણોનો કોઈ અપરાધ કરનાર કોઈ પણ નર્કની શિક્ષા પામતો હતો. જો કેઈ શુદ્ધ બ્રાહ્મણનો અપરાધ કરે તો તેની મિલકત જપ્ત કરવી અને તેને મારી નાખો, પણ જે કઈ શુદ્ર શુને મારી નાખે તે બ્રાહ્મણને દસ ગાય આપી તે પિતાના અપરાધમાંથી મુક્ત થતું. જે કોઈ શુદ્ધ વૈશ્યને મારી નાખે તો તેણે બ્રાહ્મણને સે ગાય આપવી જોઈએ. જે કઈ ક્ષત્રિયને શુદ્ર મારી નાખે તે બ્રાહ્મણને હજાર ગાય આપવી જોઈએ. પણ જે બ્રાહ્મણને મારી નાખે તો તેને મારી નાખ જોઈએ. બ્રાહ્મણનું ખૂન એજ મનુના કાયદા પ્રમાણે તો સાચું ખૂન હતું. મનુના કાયદા બોલતા હતા કે કોઈ પણ બ્રાહ્મણે પિતાની જ્ઞાતિ બહાર લગ્ન કરવાં નહિ. શુદ્ર સાથે લગ્ન કરનાર બ્રાહ્મણના બાળકે ગેરકાયદેસર અને ચાંડાળ ગણાતાં હતાં. પિતાનાતાથી નીચી જાતવાળા હજામ પાસે માથું મુંડાવી બ્રાહ્મણને પવિત્ર થવા માટે સ્નાન કરવું પડતું હતું. પિતે જ્યાં સૂવા માગતા હોય ત્યાં ગાયના છાણથી શુદ્ધ કરવું જોઈએ. એણે માંસાહાર કરવો ન જોઈએ. બ્રાહ્મણે આણેલા પાણી સિવાય બીજું કશું પીવું ન જોઈએ. આ રીતે સમાજરચનામાં સત્તાવાન બનેલો બ્રાહ્મણનો વર્ગ જ્ઞાનના ઈજારા પર અને ખેડૂતના અજ્ઞાન તથા વહેમ પર જામતે જતો હતો. જે સમયમાં તેને વિજ્ઞાનનું જ્ઞાન મળતું નથી હોતું અને તેમનાં જીવન કુદરતના અંધબળ ઉપર આધાર રાખતાં હોય તથા જ્યારે સમાજના મોટા ભાગને વિજેતાઓને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૫
લશ્કરવાદ હંમેશાં કચડતા અને વેટ કરાવતા હોય ત્યારે જ્ઞાનન ઇજારાવાળા આવા બ્રહ્મણેના વર્ગ ખીજા વર્ગને મૂખ બનાવતે હાય છે તથા ગુલામીમાં રાખતે હોય છે. અજ્ઞાનને, વહેમાને અને સામાજિક પરાધીનતાને આવે! ક્રમ ઘણા લાંબા સમયથી આજ સુધી ચાલતા આવે છે. રાજ્યક્રાંતિએ થયા છતાં પણ, આ હિંદની ભૂમિ પર વિજેતાએ બદલાયા છતાં પણ હિંદની સમાજર્ચનાનુ આ અંધારૂ કોકડુ હજી સુધી ઉકેલાયું નથી. આજે પણ એ સમાજરચનામાં એક ખીજાને ઊંચ નીચ માનતા વર્ણાશ્રમે છે. સામાજિક તિરસ્કાર પામેલે અને અવગણાયેલે શુદ્ર છે. તથા સામાજિક અહિષ્કાર પામેલા તથા દરેક પળે નવુ અપમાન પામતાં અસ્પૃસ્યા છે. તથા એ સૌ પર હિંદની જનતાના વહેમે અને અજ્ઞાનેને લીધે. તેને મૂર્ખ બનાવનારા બ્રાહ્મણા છે.
નીતિ
જ્યારે વર્ણાશ્રમ ધર્મોને નાશ થશે ત્યારે હિન્દના સમાજમાં વર્ણાશ્રમ પર બંધાયેલી નીતિને નાશ થવા સંભવ છે. કારણ કે વર્ણાશ્રમ ધર્મ અને નીતિ એ હિન્દની સામાજિક ઘટનાનાં જુદાં ન પાડી શકાય એવાં અંગે છે. વર્ણાશ્રમ ધર્મ પ્રમાણે નીતિ જ્ઞાતિ પ્રમાણે નક્કી થાય છે. હિન્દુ એટલે હિન્દુ ધર્મમાં માન્યતા એટલું જ નહિ પણ વર્ણાશ્રમ ધર્મમાં પેાતાનું ક્રાઈ સ્થાન. નીતિનું આવું જોડાણ એટલા જૂના વખતથી છે કે તે જાણે વર્ણાશ્રમધર્મનું અનિવા` અંગ હાય એમ લેખવામાં આવે છે. જેમ આજની નીતિએનું કાઈપણ સ્વરૂપ સૌથી વધારે ભાર સ્ત્રી-પુરુષના સબંધે! પર મૂકતું હાય છે તેમ વર્ણાશ્રમધર્મે પણ પેાતાની નીતિભાવનાને સ્ત્રી-પુરુષના સંબધવાળી બનાવી છે. જે માણસને બાળકો હોય તે સંપૂર્ણ માણસ છે એમ મનુને કાયદા કહે છે કારણ કે માળા માબાપની મિલકત છે તથા ધડપણમાં ટેકારૂપ છે. અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
મરણ પછી પૂર્વજોની પૂજા કરનાર તથા પૂર્વજોની ભૂતાવળને લિદાન દેનારા હોય છે. પરિણામે હિન્દી સમાજમાં સંતતિનિયમનને સ્થાન નહે!તું. ગર્ભાપાતને બ્રાહ્મણનું ખૂન કરવા જેવે માટે! ગુન્હા ગણવામાં આવતા. પેાતાના વંશ ચાલુ રાખવા એ હિન્દુ સમાજમાં ધાર્મિક અને નૈતિક ક્રિયા હતી. બાળક જન્મતું કે તરતજ એના માબાપે એને પરણાવવાને વિચાર કરતાં. કારણ કે વેદ પછી હિન્દી સમાજરચનામાં લગ્ન કરજિયાત હતું અને કુમારાવસ્થા કલંકરૂપ હતી. લગ્ન જેવી અગત્યની બાબતને યુવાનેાની પસંદગી અને ધુન પર છેડી દેવી એ ઠીક નથી એમ મનુ ભગવાન માનતા કારણ કે યુવાને જો એકખીજાને પ્રેમથી પરણે તે પ્રેમને વર્ણાશ્રમવર્મીની મર્યાદા નહાવાથી વર્ણાશ્રમધર્મને નુકશાન પહેાંચે, તેથી પેાતાના બળકા યુવાન થાય અને એક ખીજાતે ચાહતાં શીખે તે પહેલાં જ મા બાપેએ તેમને પરણાવી દેવાં જોઇએ, એમ મનુને કાયદે ખેલતા હતા. પોતાની પસંદગીથી થતાં લગ્નને ગાંધવ લગ્ન કહેવાતાં. પણ તેવાં લમો તે વખતના સમાજમાં માનપાત્ર બનતાં નહાતાં. ગાંધલમને અટકાવવા માટે ધર્મશાસ્ત્ર બાળલગ્નને ઉદ્દેશતાં હતાં. ત્યાર પછી એવી પ્રથા જેમ જૂની બનતી ગઈ તેમ પવિત્ર મનાવા લાગી અને પાછળથી મુસલમાને આવ્યા પછી પરણેલી સ્ત્રીને મુસલમાન ઉપાડી ન જાય તે માટે બાળલગ્નને વધારે મજબૂત અનાવવામાં આવ્યું,
એક તરફથી બાળલગ્નાએ પરણ્યા પહેલાંના સ્ત્રી પુરુષસ બંધા સામે એક મેટા અંતરાય ઊભા કર્યો તથા બીજી તરફ સ્ત્રીની વફાદારી પર ધમે ખૂબ જોરથી ભાર મૂક્યે, વેશ્યાવૃત્તિ દેવળામાં શક્ય હતી. ખાસ કરીને દક્ષિણમાં દેવદાસીની સસ્થા દેવળામાં હતી જે ખરી રીતે વૈશ્યા હતી. દરેક તામીલ દેવળમાં પવિત્ર
એની ટૂકડી રહેતી હતી જેના ઉપયેગ દેવની મૂર્તિ પાસે ગાવા -અથવા નાચવામાં કરવામાં આવતા હતા. તે સ્ત્રીએ ધર્મગુરુઓને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭
પણ પ્રસન્ન કરતી હતી અને ત્યાર પછી જે કાઇ પૈસા આપે તેને પોતાની જાત ધરતી હતી. એવી રીતે આવેલી આવકમાંથી ધર્મગુરુઓને પણ ભાગ આપવામાં આવતા હતા. જે સમયે એક તરફથી સ્ત્રીને ધરમાં ગાંધી રાખવામાં આવતી હતી તથા તેને કેળવણી નહાતી લેવા દેવામાં આવતી તે સમયે આવી દેવદાસીઓને શિક્ષણ આપવામાં આવતું હતુ અને તેમને હરવાફરવાની છૂટ આપવામાં આવતી હતી, જેટલા માનપૂર્વક લેાકેા પેાતાના છેકરાને સાધુ થવા માટે રજા આપતા હતા તેટલુંજ માન તેમને પેાતાની દીકરીઆને દેવદાસી થવા માટે મેાકલવામાં થતું હતું. ધીમે ધીમે દક્ષિણના અધાં મંદિરે વેશ્યાગૃહ બની ગયાં. અને જાહેર લેાકેા પણ દેવદાસીને વેશ્યા કહેતા થઈ ગયા.
જુવાન છે!કરાછે.કરીના એક ખીજાના પ્રેમના આવેગાને લગ્ન નિર્ણયમાં સ્વીકારવામાં આવતાં નહાતાં. મનુએ નક્કી કરેલાં આઠ લગ્નમાં નૈતિક ધારણ પ્રમાણે સ્ત્રીનું હરણ કરવું અને પ્રેમ લગ્ન કરવું એ બન્નેને નીચામાં નીચું માનવામાં આવતું હતું. મા આપે।ની પરવાનગીથી થતાં ઘણાં ખરાં લગ્નમાં સ્ત્રીને ખરીદવામાં આવતી, તથા એ લગ્ન એકજ જ્ઞાતિ અને ગેાત્રમાં કરવામાં આવતું.
એ રીતના હિન્દુ કુટુમ્બમાં બાપ સ્ત્રી અને ખળાના માલિક હતા. સ્ત્રી એક સુન્દર વસ્તુ હતી અને પુરુષા કરતાં ઊતરતી હતી. વૈદિક સમયમાં સ્ત્રીનું ઊંચું સ્થાન હતું તે ધીમે ધીમે ઊતરતું ગયું અને ધર્મગુરુ અને મુસલમાનાની અસર નીચે તે સંપૂર્ણ પરાધીન બની ચૂકી, મનુના કાયદામાં પણ સ્ત્રીને ઉતારી પાડવામાં એ અસર દેખાય છે. મનુ કહે છે કે “ કલંકનુ કારણ સ્ત્રી છે અને કલહનુ કારણ પણ સ્ત્રી છે. સ્કુલ જીવનનું કારણ પણ સ્ત્રી છે તેથી સ્ત્રીથી દૂર રહે. નૈતિક જીવનમાંથી મૂખ માણસને નહિં પણ સંતને પણ સ્ત્રી પાડી શકે છે.અને તેની ઇચ્છા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
એને ગુલામ બનાવી શકે છે. એથી સ્ત્રીને તેના આખા જીવનમાં ચકી નીચે રાખવી જોઈએ. શરૂઆતમાં તેના પિતાએ, જુવાનીમાં તેના પતિએ અને ઘડપણમાં તેના પુત્રે. સ્ત્રીએ પોતાના પતિને ખૂલ્સ નમ્રતાથી બેલાવવો જોઈએ. તથા તેને પોતાને દેવ માન જાઈએ. જાહેરમાં સ્ત્રીએ પિતાના પતિની સાથે નહિ પણ સહેજ પાછળ, ચાલવું જોઈએ. સ્ત્રીએ પિતાની પતિભક્તિ પતિની સેવામાં બતાવવી જોઈએ. પતિ અને પુત્રે ખાઈ લે પછી તેણે વધેલું ખાવું જોઈએ તથા પતિના પગની પૂજા કરવી જોઈએ.” મનુ કહે છે કે સ્ત્રીએ પોતાના પતિને ભગવાનની જેમ પૂજવો જોઈએ. તથા તે ગમે તેવો દુરાચારી હોય તો પણ તેને દૂભવવો ન જોઈએ. પહેલાં યુરોપ અને અમેરીકાની સ્ત્રીની જે દશા હતી તેવી મધ્યકાળમાં હિંદી સ્ત્રીની દશા હતી. ફક્ત શ્રીમ તેની સ્ત્રીઓ અને વેશ્યાજ ભણું શકતી. સામાન્ય સ્ત્રી માટે વાચનલેખનને અયોગ્ય ગણવામાં આવ્યું હતું. શુક્રની સાથે સ્ત્રીને પણ વેદનું જ્ઞાન પામવા માટે નાલાયક ગણવામાં આવી હતી. ચન્દ્રગુપ્તના સમયમાં બ્રાહ્મણે એકથી વધારે સ્ત્રીને પરણતા હતા. તથા બધી સ્ત્રીઓ અજ્ઞાન હતી. તત્ત્વજ્ઞાનની ચર્ચા કરતા એ બ્રાહ્મણની સ્ત્રીઓ અજ્ઞાન હોવાને લીધે પિતાના જીવન તરફ વિરાગથી જોતી હતી તથા દુઃખ અને આનંદ તરફ, અને જીવન તથા મૃત્યુ તરફ પોતાની અજ્ઞાન દશાને લીધે સમાન ભાવે જોઈ શકતી હતી. મનુના કાયદા પ્રમાણે સ્ત્રી પોતાની મિલકત રાખવાને અધિકારી લેખાતી હતી. પુરુષ પોતાની સ્ત્રીનો ત્યાગ કરી શકતો હતો. સ્ત્રી તેને કોઈપણ સંજોગોમાં છોડી શકતી નહિ. પુરુષ એક કરતાં વધારે સ્ત્રીને પરણી શકતો. સ્ત્રીનું ઊંચામાં - ઊંચું સ્થાન ઘરને શણગારવામાં હતું, તથા પિતાના પતિને આનંદ આપવા પિતાની જાતને શણગારવાનું હતું. પર્શિયનો અને મુસલમાનની સાથે સ્ત્રીઓને પડદામાં રાખવાનો રિવાજ શરૂ થશે. સ્ત્રીની બિમારીમાં માવજત કરવા આવનાર ડેાકટર પણ તેના હાથની નાડી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૯
પડદા પાછળથી જ જોઈ શક્તા, હિંદુ ઘરસંસારમાં સ્ત્રી સાથે વાત કરવી એ કોઈપણ મહેમાન માટે અવિનય ખાતો હતો. પોતાના પતિ પાછળ સ્ત્રીને સળગાવી મૂકવી એ પ્રથા પ્રાચીન કાળમાં સીથિયન અને શ્રેસિયન લેકમાં હતી. પરંતુ એ પ્રથાનાં મૂળ સ્ત્રીને મિલકત માનનારી પ્રાથમિક દશા જેટલાં જૂનાં છે. અથર્વવેદમાં પણ એ જૂની પ્રથા વિષે ઉલ્લેખ છે કે પિતાના પતિની ચિતા ઉપર તેની સ્ત્રી છેડે વખત સૂઈ જતી પછી ચિતાને ચેતાવવામાં આવતી. મહાભારતમાં સતિ થવાના રિવાજની શરૂઆત થઈ ચૂકી હતી. તથા લગભગ એવો નિયમ થઈ ગયો હતો કે વફાદાર સ્ત્રી પોતાના પતિના મરણ પછી જીવવા માગતી નથી પણ જીવતી સળગી જતી હોય છે. દક્ષિણમાં તેલુગુ લોકમાં સ્ત્રીને તેના પતિ પાછળ જીવતી દાટી દેવામાં આવતી હતી. શરૂઆતમાં આ સતિ થવાને ચાલ સામે બ્રાહ્મણોએ વિરોધ બતાવ્યો પણ પછી તેને સ્વીકારી લીધો તથા ધર્મની પવિત્ર પરવાનગી આપી. રાજસ્થાનના ઇતિહાસમાં રજપૂત રાજાની હાર થયા પછી બધા યોદ્ધાઓની સ્ત્રીઓ પણ એક સાથે સળગી જતી. ઘણીવાર યોદ્ધાઓ પિતે દુશ્મનો સાથે છેવટના યુદ્ધમાં ઊતરતાં પહેલાં પોતાની સ્ત્રીઓના સમૂહને એક મોટી ચિતામાં સળગાવી મૂકતા. રાજસ્થાનના ઇતિહાસમાં એ ક્રિયા જોહરને નામે પ્રસિદ્ધ છે, મુસલમાનો એ પ્રથાને ધિક્કારતા છતાં મોગલોના સમયમાં એ ક્રિયા ચાલુ હતી અને અકબર પોતે પણ એને અટકાવી શક્યો નહોતો. વિજયનગરમાં પણ એ પ્રથાને લીધે રાજાના ભરણ પછી તેની એક મુખ્ય સ્ત્રી નહિ પણ તેની બધી રાણીઓ ચિતા પર ચઢી જતી. વિજયનગરના એક રાજાને વિષે કહેવામાં આવે છે કે તેણે પોતાની બાર હજાર સ્ત્રીમાંથી માત્ર ત્રણ હજાર સ્ત્રીને જ પોતાની પાછળ મરવા માટે પસંદ કરી હતી. યુરોપ સાથેના સંસર્ગ પછી સતિ થવાની પ્રથા વડાવા માંડી. પણ પછી નો એ સવાલ ઊભો થયો કે જે પોતાના મરણ પછી સ્ત્રી જીવતી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
રહે ! એકજ પુરુષને ભાગવવા માટે નક્કી થએલી એ સ્ત્રી શું કરે? પછી બ્રાહ્મણીએ એમ નક્કી કર્યું કે એ રીતે વિધવા બનેલી કાપણ સ્ત્રીએ સતિ થવાને બદલે બાકીનું બધું જીવન ફરીથી લગ્ન કર્યાં વિના પસાર કરવુ, તથા પેાતાના માથાના શણગાર ઉતારી નાખવા અને ધાર્મિક જીવન વ્યતીત કરવું, બ્રાહ્મણાએ આ પ્રમાણે નક્કી કરેલા નિયમને હિંદુઓમાં ઊંચ ગણાતા વર્ષેજ પાળવા માંડચા. મુસલમાને, શીખા તથા બીજા નીચ ગણાતા વર્ગોમાં વિધવા સ્ત્રીએ બીજી વાર લગ્ન કરતી હતી.
ઢવાની ભૂમિ
અશાકના મરણ પછી ખસેા વર્ષ બુધમ એની છેવટની 'ચાઇએ પહોંચ્યા હતા. અશાક પછી હુ સુધીતે! કાળ ખુદ્દ ધર્મના વિકાસને તથા વિદ્યાને અને કલાના વિકાસને કાળ હતા. પણ તે સમયને બુદ્ધ ધર્મ એ મુદ્દે પાતે ઉપદેશેલે ધર્મ નહેાતા. તે સમયના મુદ્દધર્મ બુદ્ધના શિષ્ય સુખે।ધે ઉપદેશેલે! અધર્મ હતેા. ખુદ્દના મરણના સમાચાર સાંભળી એ ખેલ્યા હતા કે સાધુએ હવે બસ કરો. રડેા કે શાક કરે નહિ. આપણે એક મેટ! ભારમાંથી છૂટયા છીએ. આ કરવું યેાગ્ય છે અને આ કરવું અયેાગ્ય છે એમ કહેનાર હવે કાઈ રહ્યું નથી. હવે આપણને ગમશે તે આપણે કરી શકીશું, અને નહિ ગમે તે નહિ કરીએ. બુદ્ઘના મરણ પછી સ્વતંત્ર થયેલા સાધુઓએ પહેલું કામ જુદા જુદા પક્ષમાં વહેંચાઈ જવાનુ કર્યું. બુદ્ધ પછીના અસે। વર્ષમાં જ બુદ્ધના વારસદારેએ બુદ્ધના સિદ્ધાંતમાંથી અઢાર ફાંટા ઊભા કર્યાં. દક્ષિણ હિંદ અને સિલેાનના ઔદ્ધ મુદ્દના મૂળ સિદ્ધાંતને વળગી રહ્યા અને હીનયાન કહેવાયા. એ લેાકેા યુદ્ધને એક મહાન શિક્ષક તરીકે ભજવા લાગ્યા અને તે ભગવાન નથી એમ કહેવા લાગ્યા. પણ ઉત્તર ઝિંદમાં, તિબેટમાં, મેહંગાલિયામાં તથા ચીન અને જાપાનમાં તેના અનુયાયિઓએ બીજો પથ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
કાઢો અને તે મહાયાન કહેવાય. મહયાને બુદ્ધિને ભગવાન બનાવ્યો અને તેની આસપાસ સંતે અને દેવદૂતના તરંગો ઊભા કર્યા. પતંજલીન ગદર્શનને સ્વીકાર કર્યો તથા સંસ્કૃત ભાષામાં નવું ધર્મશાસ્ત્ર રચ્યું અને શાક્ય મુનિએ પ્રબોધેલા સખ્ત નિરાશાવાદને હળવો બનાવ્યો. એ ધર્મશાસ્ત્રમાં એક સ્વર્ગની કલ્પના કરવામાં આવી હતી કે જેમાં ઘણા બુદ્દો રહેતા હતા. એ બુદ્દોમાંથી શાક મુનિ એક ભગવાનનો અવતાર હતા. આ નવા ધર્મશાસ્ત્ર પ્રમાણે તેમાંથી સૌથી મહાન એવા બધીસોને ગણવામાં આવ્યા. એ બોધીસો નિર્વાણને લાયક છતાં લોકોનું કલ્યાણ કરવા માટે પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે જન્મ લેતા હતા. એ રીતે બુદ્ધ ધર્મમાં અનેક વહેમો પેસતા જતા હતા અને બુદ્ધિધર્મમાં શક્તિપૂજાની ઉરોજના દેખાતી હતી. ધીમે ધીમે બ્રાહ્મણે પોતાની અસર જમાવતા જતા હતા તથા હિંદુ વિચારમાં વેદનું પ્રમાણ લઈને શંકર નામના એક બ્રાહ્મણ તત્વચિંતકે બુદ્ધિધર્મને નાશ કરવા માંડ્યો. પતન પામતા બુદ્ધધર્મમાંથી લોકોએ શંકરના હિંદુધર્મને સ્વીકાર કરવા માંડ્યો. તથા બ્રાહ્મણ ધર્મે બુદ્ધધર્મને આલિંગન આપીને તેનો નાશ કરવા માંડી. બ્રાહ્મણ ધર્મે એક સૌથી સહેલી યુક્તિ વાપરી. બુદ્ધને વિષ્ણુના અવતાર તરીકે અને ભગવાન તરીકે સ્વીકારી લીધો. તથા યજ્ઞમાં પ્રાણીઓના બલિદાન ન આપવાં જોઈએ તે વાત સ્વીકારીને બુદ્ધધર્મને પિતાના પક્ષમાં અપનાવી લીધે. એ રીતે વિસ્તાર પામતે હિંદુધર્મ મુખ્ય ચાર બાબતે સ્વીકારતો હતો. એક વર્ણશ્રમ વિભાગ, બ્રાહ્મણની સરદારી, ગાયની પવિત્રતા અને કર્મના કાયદાનો સ્વીકાર.
એ રીતે હિન્દુધર્મના ભગવાન પણ નક્કી થયા હતા. એક “બ્રહ્મા હતો જેને ચાર મેઢાં હતાં. કાર્તિકેયને છ મોઢાં હતાં. શિવને ત્રણ આંખો હતી. ઇન્દ્રને હજાર આંખો હતી. લગભગ બધા દેવદેવીઓને ચાર હાથ હતા. અને સૌને ઉપરી બ્રહ્મા હતો. એ બ્રહ્મા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
સાથે શિવ અને વિષ્ણુ જોડાઈ ગયા હતા. વિષ્ણુ મનુષ્યજાતનું કલ્યાણ કરવા માટે વારંવાર મનુષ્યના અવતાર લેતે હતેા. એમાં મેટામાં મેટા અવતાર કૃષ્ણને હતા અને એને જન્મ કેદખાનામાં થયા હતા. જન્મ પછી એણે ઘણા કાવાદાવા તથા ચમત્કારો કર્યાં હતા. એને એક શિષ્ય હતા તેનું નામ અર્જુન હતું. એ ભગવાન કાઈ કહે છે કે ખાણુ વાગવાથી મરી ગયા.
હિન્દુ દષ્ટિએ જીવનના મુખ્ય ત્રણ વિભાગ આલેખવામાં આવ્યા છે. એક જન્મને, બીજો જીવનના અને ત્રીજો મરણને. જીવનના વિશાળ ખ્યાલ પર એ ત્રણ ક્રિયાઓ ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ, અને લયની કહેવાય છે. બ્રહ્મા એ ઉત્પત્તિને ભગવાન છે. વિષ્ણુ એ 'સ્થિતિને સ્થાપક છે તથા શિવ વિનાશ અથવા લયને અધિછાતા છે. જૈન સિવાયના બધા હિંદુએ આ ત્રિમૂર્તિને આરાધે છે. તેમાં પણ કેટલાક શિવ તરફ અને કેટલાક વિષ્ણુ તરફ પક્ષપાત ધરાવે છે. વિષ્ણુના ભક્તો પેાતાના કપાળમાં ઊભું ટીલું કરે છે તથા શિવના ભક્તો કપાળમાં ગાયના છાણુની કે ભસ્મની પુરુષના પ્રજનન અંગ જેવી લિંગ આકૃતિએ દરે છે
હિન્દુ ધર્મોંમાં શિવપૂજન એ ખૂબ જૂનામાં જૂની અને સૌથી ભયાનક પૂજા છે. સર જોન માલે ‘મેાહનો ડેરા’માં જોયેલાં અવશેષામાં પણ શિવપૂજા જડી આવે છે. પુરુષની જનનેન્દ્રિય જેવા આકારાવાળા પત્થરની પૂજા કરવામાં આવે છે તથા એ આકારમાં બધી જાતની વિનાશક અને શુભ શક્તિને જોવામાં આવે છે તથા શિવને વિનાશના તાન પર તાંડવ ખેલાવવામાં આવે છે. હિન્દના દરેક ભાગમાં અને ખાસ કરીને બંગાળમાં શિવની પ્રજનન શક્તિને કાલી, પાવતી, ઉમા કે દુર્ગા તરીકે એળખવામાં આવે છે અને સૌને શિવની સ્ત્રી ગણી તેમની ભયંકર કે સુંદર મૂર્તિઓ રચવામાં આવી છે, જૂના સમયમાં એ મૂર્તિને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૩ મનુષ્યને ભોગ આપવામાં આવતા હતા. જમાના સાથે સુધરતી એ શક્તિઓ આજે ઘેટાં, બકરાં કે પાડાના ભોગથી સંતોષ માને છે. લોકકલ્પનાએ એ ભયંકર શક્તિના સ્વરૂપને કાલી બનાવીને ફાટી ગયેલાં લોહી તરસ્યાં મોઢાંવાળું, લટકી પડેલી રાતી જીભવાળું અને મનુષ્યના શબ પર તાંડવ ખેલતું અને ગળામાં સાપના શણગાર ધરતું ચીતર્યું છે. એનાં કાનમાં શબના કુંડળ છે, ગળામાં
પરીઓની માળા છે તથા એની છાતી અને ચહેરા પર લોહી ચોપડેલું હોય છે. એના એક હાથમાં તલવાર છે. બીજા હાથમાં તલવારે કાપેલું માથું છે અને બીજા બે હાથ આશીર્વાદ તથા રક્ષણમાં લંબાયેલા છે એવી એ કોલી અથવા પાર્વતી મૃત્યુ અને વિનાશની માતા છે. તે પ્રેમાળ બની શકે છે અને ઘાતકી પણ બને છે. તે હસી શકે છે અને સંહાર પણ કરી શકે છે. પ્રાચીન કાળના સુમેનિયામાં કોઈ એવી જ દેવીની આરાધના થતી હતી. કદાચ ત્યાંથી જ તે હિન્દમાં ભાગી આવી હોય. એ શક્તિ અને એના પતિને ધાર્મિકોના તરંગોએ તથા બ્રાહ્મણએ બનાવાય તેટલાં ભયંકર બનાવ્યાં છે. આજે એના ભક્તો એને જુએ છે અને ભયથી એને નમી પડે છે.
આ બધાં હિન્દુ સમાજના મહાન ભગવાન છે. પણ એ મહાન ભગવાનો તે પાંચજ છે. બીજા અનેક દેવદેવીઓ હજારની સંખ્યામાં છે. જેમની વસતી ગણતરી માટે જુદાં પુસ્તક લખવા પડે. એમાંનાં કેટલાંક દેવદૂત છે, કેટલાંક રાક્ષસ છે. કેટલાંક સ્વર્ગમાં રહેનારા છે, કેટલાંકે પૃથ્વી પર ઘર માંડયાં છે. એમાંનાં કેટલાંક પશુઓ અને પક્ષિઓ પણ છે. હાથી અને આખલે એ બંને શિવમંદિરમાં છોટા ભગવાનો છે. વાંદર અને સાપ ખૂબ ભય કર હતા તેથી ભગવાન બન્યા. મહૈસુરને પૂર્વમાં તો સાપ માટે મંદિર બાંધવામાં આવ્યાં છે તથા ધર્મગુરુઓ સાપને પોતાને ત્યાં પાળે છે અને દૂધ પીવડાવે છે. સૌથી પવિત્ર એવું પ્રાણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
ગાય છે. તેનું છાણુ તથા મૂત્ર પણ પવિત્ર મનાય છે. જ્યારે વિધવાઓને જીવતી સળગાવી દેવામાં આવતી હતી ત્યારે બ્રાહ્મણે ગાયનું માંસ ખાવાની અને જીવજંતુઓને મારવાની ના પાડતા હતા. ખ્રિસ્તી ધર્મોમાં પણ એવી પશુપૂજા હાવાનું જણાય છે. એડનમાં સાપની પૂજા હતી. એલ્ડ ટેસ્ટામેટમાં સેાનેરી આખલાની પૂજા હતી. દુનિયાને કાઈ પણ ધર્મ પશુપૂજા વિનાના
નથી રહ્યો.
સૌનું મૂળ એ છે કે બુદ્ધિની સૂક્ષ્મતા વિનાનું મધુ અપરોક્ષ અથવા વ્યક્તિવિશેષ સ્વરૂપે! ગ્રહણ કરી શકતું નથી. વળ બુદ્ધિની દૃષ્ટિએ જ ભાવનાએને! ખ્યાલ આવી શકતે નથી તેથી તેને શક્તિનાં સ્વરૂપે। અને નિયમેાનાં સ્થૂલ સ્વરૂપ કે મૂર્તિએ ધડવી પડે છે. એ રીતે જોઈએ તે! એકએક દેવ દેવી એ કાઈ એક સ્વરૂપલક્ષણ કે ગુણલક્ષણ બની રહે છે. છેવટે એ બધાં દેવ દેવીએ એક બીજાનાં ગુણ ધર્મો બની છેવટના એક મહાન ભગવાનમાં અવા જગતપતામાં વિરામ પામે છે. એવી રીતે એક ભગવાનમાં માનતું મનુષ્ય નાનાં સેટાં દેવ દેવીઓને તે એક ભગવાનનું સ્વરૂપ માને છે.
વિજ્ઞાન
એકેએક જમાનામાં વૈજ્ઞાનિક વિચારસરણીની પહેલાં ધાર્મિક વિચારણા હેાય છે. જ્ઞાનને અધે! ઇજારે ધર્મગુરુના હાથમાં હાય છે તથા જુદાં જુદાં શાસ્ત્ર કે િજ્ઞાનધર્મશાસ્ત્રમાં શમાઈ જતાં ધર્મશાસ્ત્રનાં નાનકડાં પ્રકરણ જેવાંજ હોય છે. હિંદની વિદ્યા કલાની શરૂઆત પણ એ રીતે થઇ હતી. ધર્મગુરુએ! પાસેથી વૈજ્ઞાનિક વિચારણાના ઇજારા છૂટી જતા હતા તથા ધીમે ધીમે જુદા જુદા ચિંતા અને વિચાર! કાઈ ને કાઈ વિષયમાં શોધખેાળ કરતા હતા. ધાર્મિક વિચારસરણી એકેએક ગૃહ અને નક્ષત્રને દેવ દેવી માની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૫
પૂજતી હતી પણ પછી એ પકડ ઢીલી થતાં ખગોળશાસ્ત્ર એક સ્વતંત્ર શાસ્ત્ર બનવા લાગ્યું તથા ગ્રહ નક્ષત્રની ગતિના નિયમ શોધાવા લાગ્યા. ખગોળશાસ્ત્રીઓમાં સૌથી જૂનું નામ વરાહમિહીરનું સંભળાય છે. ત્યાર પછી મહાન ખગોળશાસ્ત્રીઓમાં અને ગણિતશાસ્ત્રીઓમાં આર્યભટ્ટનું નામ સૌથી આગળ આવે છે. તેણે અક્ષરગણિતના સમીકરણે શોધી કાઢ્યાં તથા સાઈન અને [પાઈ)ની કિસ્મત શોધી કાઢી. એણે ગ્રહણોનો ઉકેલ આપ્યો તથા પૃથ્વી ગળ છે અને પોતાની ધરી પર ફરે છે એ વાત જાહેર કરી. એના પછી બ્રહ્મગુપ્ત એણે કરેલી શોધને વ્યવસ્થિત રૂપ આપ્યું, પરંતુ પૃથ્વી ફરે છે એ વાતનો અસ્વીકાર કરી ખગોળશાસ્ત્રના માર્ગમાં આડખીલી ઊભી કરી. ત્યારપછીના ખગોળશાસ્ત્રીએ એક વર્ષના બાર ભાગ કર્યા અને દરેક ભાગને ત્રીસ દિવસમાં વહેંચી નાખે અને દરેક દિવસના ત્રીસ કલાક કર્યા તથા દર પાંચ વર્ષે એક અધિક માસ નકકી કર્યો. એ લોકોએ ચન્દ્ર વ્યાસનું ચોક્કસ માપ કાઢયું તથા સૂર્યચન્દ્રના ગ્રહણને વૈજ્ઞાનિક ઉકેલ આપે. એ ઉપરાંત ગુરુત્વાકર્ષણને નિયમ શોધી કાઢયો તથા પિતાના સિદ્ધાંતમાં જાહેર કર્યું કે પૃથ્વી દરેક વસ્તુને પિતા તરફ ખેંચે છે.
ખગોળશાસ્ત્રના વિકાસ સાથે ગણિતશાસ્ત્ર પણ સારી રીતે વિકાસ પામ્યું. યુરોપમાં એ ગણિતશાસ્ત્રનું જ્ઞાન તથા ખાસ કરીને દશાંશનું જ્ઞાન હિન્દુસ્તાનમાંથી આરબ દ્વારા પહોંચ્યું. મહાન વિજ્ઞાનશાસ્ત્રી લેપલેસે કબૂલ કર્યું છે કે દશાંશની શોધ કરનાર આખી દુનિયામાં હિંદુસ્તાન સૌથી પહેલું છે. જ્યારે આપણે જાણીએ છીએ કે આકમિડિસ અને એપલોથીઅસની બુદ્ધિને પણ એ વસ્તુની પિછાન નહતી થઈ ત્યારે આ મહાન શોધની ભવ્યતા આપણને ઘણી વધારે લાગે છે. દશાંશ પદ્ધતિ ઘણું લાંબા કાળ પહેલાં આર્યભટ્ટને અને બ્રહ્મગુપ્તને આવડતી હતી. ત્યાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧૬
પછી બુદ્ધના પ્રચાએ એ જ્ઞાન ચીનને આપ્યું તથા ઈ. સ. પૂર્વે ૮૫૦માં મહમદ મુસાએ જે તે સમયમાં મહાન ગણિતશાસ્ત્રી હતે તેણે હિન્દ પાસેથી એ પદ્ધતિ શીખીને તેને પ્રચાર બગદાદમાં કર્યો. ઈ. સ. ૮૭૩માં ગણિતશાસ્ત્રમાં અનિવાર્ય એવા મીંડાના ઉપયોગની ગણિતશાસ્ત્રની મહાન ભેટ આખી મનુષ્ય જાતિને હિન્દ આપી છે. એમ માનવામાં આવે છે કે બીજગણિતનો વિકાસ હિન્દમાં અને ગ્રીસમાં એક સાથે થયો હતો. હિન્દ પાસેથી આબેએ બીજગણિતનો અભ્યાસ કર્યો તથા બીજગણિતને અરબી ભાષામાં અલ-જબ કહેવા લાગ્યા. આર પાસેથી બીજગણિતને અભ્યાસ યુરોપે કર્યો અને એને યુરોપની ભાષામાં એલજીબ્રા કહેવામાં આવે છે. બીજગણિતના શેાધકોમાં સૌથી મહાન એવા ત્રણ હતા, આર્યભટ્ટ, બ્રહ્મગુપ્તા અને ભાસ્કર. ભાસ્કરે બીજગણિતના જુદાં જુદાં ચિન્હો શોધી કાઢયાં તથા જે વિના બીજગણિત અશકય બની જાય તેવું ઓછાનું ચિન્હ શોધી કાઢયું તથા એ ગણિતશાસ્ત્રીએ આઠમા સૈકા સુધી યુરોપને જેનું ભાન નહોતું એવાં સમીકરણ તથા પરમ્યુટેશન” અને “કેમ્બીનેશન” (permutations combinations) શોધી કાઢયાં. હિન્દના ભૂમિતીશાસ્ત્રની શરૂઆત ધર્મગુરુઓએ વેદીનું માપ કરવાથી ઈશું પહેલાં સેંકડો વર્ષ પૂર્વે કરી હોય એમ લાગે છે. આર્યભટ્ટે ત્રિકોણનું ક્ષેત્રફળ શોધી કાઢયું તથા વર્તુળના જુદા જુદા ભાપની શોધ કરી. ભાસ્કરે “ડીફરનશીયલ કેલકયુલસની” શોધ કરી, અને આર્યભટ્ટ સાઇનના ક્રમની શરૂઆત કરી ટ્રીગેડનેમેટ્રીને પાયો નાખ્યો. પદાર્થ વિજ્ઞાનની શરૂઆત વૈશેષિક તત્ત્વચિન્તનના પ્રણેતા કણદથી થાય છે. એણે જાહેર કર્યું કે જુદાં જુદાં તરોમાં પરિણામ પામતાં પરમાશુઓની દુનિયા બનેલી છે. જૈન લોકોએ પણ શીખવ્યું કે બધાં પરમાણુઓ એકજ જાતનાં હોય છે તથા જુદાં જુદાં મિશ્રણમાં જુદી જુદી અસર બતાવે છે. કણદે કહ્યું કે પ્રકાશ અને તાપ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭
એકજ પદાર્થના એ જુદાં જુદાં સ્વરૂપ છે. ઉદ્દયને શીખવ્યું કે બધે તાપ સૂરજમાંથી આવે છે, અને વાચસ્પતિએ ન્યુટનની જેમ મહાન શોધ કરી નહેર કયું કે પ્રકાશ ખૂબ બારીક પરમાણુઓને બનેલા છે અને બીજા પદાર્થોની જેમ આંખને અડે છે. એજ રીતે સ`ગીતના સૂરનુ પૃથક્કરણ કરવામાં આવ્યું' તથા ગણિતશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ પાયથાગેારસે કરેલી શેાધની જેમ જાહેર કરવામાં આવ્યું કે સંગીત અમુક કાળમાં જેટલાં આંદેલને ઊભાં કરી શકે છે તે પ્રમાણે શબ્દને ધ્વનિ થાય છે. હિન્દી ખલાસીએ ઈશુના જન્મ પહેલાંથી એક જાતના કમ્પાસ રાખતા હતા જેને માછલીના આકારને કાંટા ઉત્તર દિશા બતાવતા હતેા.
વૈદક તથા ઉદ્યોગમાંથી રસાયણ શાસ્ત્રને ગમ થયે!, પ્રાચીન હિન્દમાં તે સમયની દુનિયામાં અજોડ એવુ` રસાયણ શાસ્ત્રનું જ્ઞાન હતું. તે સમયના ચામડાં પકવવાના,રંગવાના, સાબુ બનાવવાના તથા કાચના અને સીમેન્ટ બનાવવાના ઉદ્યોગા હિંદમાં અસાધારણ હતા. ઈ. પૂ. ખીજા સૈકામાં નાગા ને પારા વિશે એક મેટું પુસ્તક લખ્યું છે. તે સમયની દુનિયામાં રાસાયણિક કલામાં હિંદ સૌથી અગ્રસ્થાન ભાગવતું હતું. લાખડને પાણી ચઢાવવાની કલા હિન્દ જેવી કાઇ દેશમાં નહેાતી. આરએ! એ કલા હિન્દ પાસેથી શીખ્યા અને યુરેપને શીખવી.
શરીરશાસ્ત્ર તથા આરેાગ્યશાસ્ત્ર ઈ. પૂ. છસેા વર્ષ પહેલાં ખૂક્ષ્મ વિકાસ પામી ચૂકયું હતું. શરીરશાસ્ત્રનું તે સમયનું જ્ઞાન આજના શરીર વિજ્ઞાનશાસ્ત્રથી કાઈ પણ રીતે ઊતરતું ન હતું. આરેાગ્યશાસ્ત્ર સાથે જોડાયેલું જાતિવિજ્ઞાન પણ ખૂબ વિકાસ પામ્યું હતું. ઈ. પૂ. ૫૦૦ માં અત્રેય નામના એક વૈદશાસ્ત્રીએ પ્રજનનશાસ્ત્ર પર ગ્રન્થા લખ્યા હતા તથા તે કાળમાં સંતતિનિયમનને ઉપદેશ વિજ્ઞાનની રીતે કરવામાં આવતા હતા. ગર્ભના વિકાસ વૈજ્ઞાનિક રીતે સમજાવવામાં આવ્યા હતા. એવા હિન્દી વૈદકશાસ્ત્રની શરૂઆત અથ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮ ર્વવેદથી થાય છે. અથર્વવેદમાં જુદા જુદા રોગના ઉપાય તરીકે જાદુઓ અને મંત્ર સૂચવવામાં આવ્યા છે. ધીમે ધીમે જાદુનું જોર ઓછું થતું ગયું અને વૈદકશાસ્ત્રને વિકાસ થતે ગયો. અથર્વવેદ પછીનું વૈદકશાસ્ત્ર આયુર્વેદ અથવા જીવન લંબાવવાના જ્ઞાન તરીકે આલેખવામાં આવ્યું છે તથા શરૂઆતમાં રોગીની પરિચર્યામાં વનસ્પતિઓ અને જંત્રોનો ઉપયોગ સૂચવવામાં આવ્યો છે. ઋગ્રેદમાં એવી હજારે વનસ્પતિઓનાં નામો છે. વેદિક સમયમાં વૈદે અને હેકટરે જાદુગરોથી જુદા રહેતા હતા તથા પોતાના મકાનની આસપાસ વૈદકીય વનસ્પતિને બાગ બનાવતા હતા. હિંદી વૈદકશાસ્ત્રમાં સૌથી આગળ આવતા નામમાં ઈ. પૂ. ૫૦૦ વર્ષ પહેલાં સુતનું છે. તથા ઈ. સ. ૨૦૦ વર્ષ પછી ચરકનું નામ સંભળાય છે. સુશ્રત બનારસની વિદ્યાપીઠમાં વૈદક વિજ્ઞાનનો પ્રોફેસર હતો. એણે સંસ્કૃતમાં નિદાન અને ચિકિત્સા વિશે ગ્રંથે લખ્યા છે. એ ગ્રંથોના આધાર માટે એને શિક્ષક ધનવંતરીનું નામ એણે પ્રમાણ તરીકે રજુ કર્યું છે. એ પુસ્તકમાં વાઢકાપની (સર્જરી) કળાનું જ્ઞાન આપવામાં આવ્યું છે. એ ઉપરાંત દવાઓ, ખોરાક, સ્નાન તથા આરોગ્યને બીજા નિયમોનું વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે. ચરકે દવાઓની સંહિતા લખી છે જે આજે પણ હિંદમાં વપરાય છે. ત્યાર પછીને વૈદકના વિજ્ઞાનીઓમાં વાગભટ્ટ અને ભાવમિનાં નામો મશહૂર છે. એ લોકેએ શરીરશાસ્ત્ર પર, આરોગ્યશાસ્ત્ર પર તથા વૈદકશાસ્ત્ર પર હાર્વે પહેલાં સે વર્ષ અગાઉ મેટા ગ્રો લખ્યા હતા અને લેહીની ફરવાની આખી ક્રિયાને શોધી કાઢી હતી. સુશ્રુતે સર્જીકલ ઓપરેશનનાં વર્ણન કર્યા છે. જેવા કે મોતીઓ કાઢ, સળંગ ગાંઠ, પથરી, પેટ ચીરીને પ્રસવ કરાવવો તથા બીજા એવા ઓપરેશન કરવાં વગેરે. એ વાઢકાપના કામ માટે એકસો એકવીસ હથિયારો વર્ણવ્યાં છે. પ્રત્યાઘાતી બ્રાહ્મણના તે સમયના નિષેધ છતાં પણ સુશ્રુતે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૯ ડેકટરોને તાલીમ આપવા માટે, મુડદાઓને ચીરવાની જાહેર રીતે ઉપદેશ કર્યો છે. અત્યારે ગંભીર ગણાતાં ઓપરેશનનાં શિક્ષણ આપ્યાં છે. ગેરીસન કહે છે કે પ્રાચીન હિન્દના ઠેકટરે લોહીની નસે સિવાયના બધાં જ ગંભીર ઓપરેશન કરી શકતા હતા. હિંદના પ્રાચીનકાળમાં અંગછેદ કરવામાં આવતાં હતાં, અને અંગને જોડી આપવામાં આવતાં હતાં. પિટ ખોલવાનાં ઓપરેશન કરવામાં આવતાં હતાં અને લોહીની નસની ગાંઠ અને નાસૂર બેસાડવામાં પણ ઓપરેશન થતાં હતાં. સુશ્રુતે ઓપરેશનની પૂર્વ તૈયારીને વિશાળ પાયા પર નિયમો ઘડ્યાં છે. તે સમયે પાક લાવે એવાં જંતુઓનો નાશ કરી શસ્ત્રક્રિયા કરવાના ઉપાયોનું જ્ઞાન ધરાવવામાં આવતું હતું. ઓપરેશન કરવા માટે દર્દીને બેભાન બનાવવાના પદાર્થોના ઉપગ સુબ્રત અને ચરક કરતા હતા. એવા પદાર્થને સંમોહિની કહેતા હતા. તે સમયના વૈદકશાએ અગિયારસોવીશ દર્દોનાં વર્ણન કર્યા છે. એ દરદીની ચિકિત્સા અને નિદાન માટે જુદી જુદી ક્રિયાઓ વર્ણવી છે. તે સમયે લેહી અને પિશાબનાં પૃથક્કરણ કરી રોગ પારખવામાં આવતા હતા. તિબેટના વેદો પિશાબની પરીક્ષામાં બહુ પાવરધા મનાતા હતા. આ ઉપરાંત તે સમયનું વૈદક શાસ્ત્ર કુદતી ઉપચાર પણ ખૂબ સરસ જાણતું હતું. તેવા ઉપાયના આરોગ્ય ભુવનમાં બધું ધ્યાન, સ્નાન, ખોરાક, બસ્તી ક્રિયા, શ્વાસોચ્છાસ તથા મુત્રાશય દ્વારા આપવામાં આવતાં ઇજેકશન વગેરે પર રાખવામાં આવતું હતું. બળિયા ટાંકવાનું ભાન આવતાં યુરોપને ઈશ પછી અઢાર સૈકાઓ વહી ગયા. ભાન પ્રાચીન હિંદને ઈશુ પછી પાંચસો વર્ષ થયું હતું.
લોકમત વેદમાંથી પુરાણમાં અને ત્યારપછી રામાયણ મહાભારતમાં થઈને હિંદી સમાજના મધ્યકાળને અંત સુધી અને આજ સુધી. એક ચેકસ લોકમત જામી ગયેલ છે. એ હિંદનો લોકમત નો નથી. દરેકે દરેક દેશોમાં ભયાકૂળ જીવનસંજોગો લાલચ અને ભયની.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
વિચારસરણી પર એવો જ લોકમત રચતા હોય છે. મત કે વિચારણા સામાજિક તથા આર્થિક સંગેનું પરિણામ હાઈ સંજોગોમાંથી ઘડાય છે. હિંદી સમાજમાં સ્વીકારાયેલા લેકમત પ્રમાણે કઈ પણ વ્યક્તિ સ્વતંત્ર વ્યક્તિ નથી. પણ એક સતત જીવનના અંકોડામાં આત્મા તરીકે જોડાયેલી હોય છે. હિંદી વિચારસરણું પ્રમાણે આત્મા એકેએક પશુ પ્રાણી કે વનસ્પતિને સરખો હોય છે તથા સમગ્ર જીવનના અનિવાર્ય અંગરૂપ હોય છે. મનુષ્ય પણ કુદરતનો એક વિભાગ અને સાથે સાથે પશુપ્રાણીસૃષ્ટિનો પણ વિભાગ છે. જીવન એ આત્મિક આવિષ્કારને એક અંશમાત્ર છે. વસ્તુઓનાં સ્વરૂપે ક્ષણભંગુર છે પણ સત્ય વસ્તુ સતત અને એક છે.
પણ એટલાથી જીવનની ક્રિયાપ્રક્રિયાઓ સમજાઈ જતી નથી. એનો ઉકેલ કર્મના કાયદાને ખ્યાલ ઉપર રચાયેલું છે. એ રીતે એકેએક જીવન પોતે કરેલાં સત્કર્મને બદલા રૂપ તથા દુરાચારની શિક્ષારૂપ હોય છે. નાનામાં નાની કોઈ પણ ક્રિયા સારી નરસી હેય છે અને સારી કે નરસી કોઈપણ ક્રિયાનો બદલ શિક્ષા કે ઇનામ હોય છે. જેવો કાર્યકારણને નિયમ પદાર્થ વિજ્ઞાનમાં છે તેવા કર્મના કાયદાને નિયમ મનુષ્યના આધ્યાત્મિક જગતમાં ક્રિયા અને તેને બદલાના સ્વરૂપમાં ઠેકી બેસાડવામાં આવ્યું છે. એ કર્મને કાયદે મનુષ્યના એક જન્મ કે જીવનમાં મર્યાદિત થતો નથી પણ અનેક જન્મ સુધી વિસ્તાર પામતે હેય છે. જે કાઈ મનુષ્ય સદાચાર અને પાપ વિના જીવે તે તેને બદલે જ્યાં સુધી એને સદાચારની અસર કાયમ રહે ત્યાં સુધી અનેક જન્મમાં મળે છે. એના નવા જન્મને વધારે સારા સંજોગોમાં અને ઊંચી કક્ષામાં થાય છે. પણ એ દુરાચારમાં આવે તો તેને કઈ જીવજંતુ કે પશુનો, કૂતરાને કે અસ્પૃશ્યને અવતાર લેવો પડે છે. હિન્દી સમાજમાં વણાયેલે કર્મને કાયદે આવે છે અને આટલો સખ્ત છે. મનુષ્યના ક્રિયા ધર્મમાં એ કાયદો છેવટને છે. દેવદેવીઓ પણ એના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૧
વિધાનને બદલી શકતાં નથી. એ કાયદા પ્રમાણે પ્રચલિત નીતિએ. નકકી કર્યા પ્રમાણે પૂણ્યશાળી જીવન જીવનારને સ્વર્ગની લાલચ. આપવામાં આવી હતી અને એ નીતિએ ગણાવેલાં પાપ આચરનારની સામે નર્ક ધરવામાં આવતું હતું. માલિકશાહીની આર્થિક ઘટનાઓએ જન્માવેલી ગરીબાઈ અને ભૂખમરાને લીધે થતા અનેક ગુન્હાઓને અટકાવવા તથા જનસમાજના અજ્ઞાત થરને ગભરાવી મૂકવાને કર્મને કાયદે એ એક સફળ ઉપાય હતો. એકેએક દેશમાં શોષક સંજોગોની જરૂરિયાત પ્રમાણે એવો કાયદે નિર્માએ છે પણ હિન્દી સંસ્કૃતિમાં એ કાયદાને અમલ અનેક જન્મ સુધી. વિસ્તરતો હતો. એ કર્મના કાયદાથી ભોળા લોકોને ભરમાવવા માટે મિથ્યા જ્ઞાન કે ખોટા ઉકેલ ફેલાવવામાં આવતા હતા. એ. રીતે યોજાયેલે કર્મને કાયદો શેષ અને શાસકોના હાથમાં ભયંકર હથિયારરૂપ હતો. એ કર્મને કાયદાની બેધારી તલવારથી ગુન્હા કરવાની વૃત્તિને ગભરાવી મૂકવામાં આવતી હતી તથા બીજી તરફથી એજ કર્મના કાયદાવડે સમાજમાં દેખાતી ગરીબાઈ, દુઃખ, અસમાનતાઓ અને અન્યાયના બેટા ઉકેલ આપવામાં આવતા હતા. મનુષ્ય પ્રાથમિક દશાથી જ ન્યાય અને સમાનતા માટે બૂમ મારી છે પણ તે જ સમયથી કર્મને કાયદાના એક કે બીજા સ્વરૂપથી એની એ બૂમને દબાવી દેવામાં આવી છે. જે અનિષ્ટોએ આજ સુધી દુનિયાના ઇતિહાસમાં કાળાં કર્મો કર્યા છે તથા વ્યવસ્થિત ખૂનામરકીઓ ચલાવી છે તે બધાં અનિષ્ટને, અન્યાને તથા અસમાનતાને કર્મના કાયદાએ બચાવી લીધા છે. તે સૌને આ જન્મનાં નહિતો પાછલા જન્મનાં શુભ કર્મ કહીને પતાવી દીધાં છે. કર્મના કાયદાને વશ થઈ પીડિત જનતાએ આજ સુધી અસમાનતાઓ, સહી લીધી છે, અવળા ઉકેલો સ્વીકારી લીધા છે અને મૂંગે મોઢે બધા અન્યાઓ સહન કરી લીધા છે. સ્વર્ગના તરંગોમાં આશાઓને સંકેલી અળખામણાં થયેલાં જીવન જેલ જેવા જીવનમાં સબડાવ્યાં છે..
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુનિયાના એકેએક ધર્મોએ કર્મના આવા કાયદાને અપનાવી લીધા છે. મનુષ્યોને સાચાં સુખ કલ્યાણ આપવાને બદલે ધાર્મિક માન્યતાઓની કેફી અસર ઊભી કરી પીડિત સમાજને તરંગમાં જીવતે બનાવ્યો છે. મનુષ્યને જ્યારે દુખ પડે છે ત્યારે તે દુ:ખને જવાબ માગે છે. અથવા કારણ શોધે છે. પિતા પર આવી પડેલા દુઃખના કારણમાં કે જવાબમાં જ્યારે એ પિતાને જવાબદાર નથી જોતો પણ બીજી કોઈ વ્યક્તિ વર્ગ કે સત્તાને જુએ છે ત્યારે એનો પૂણ્યપ્રકોપ સળગી ઊઠે છે અને એને બળવો કરવાનું મન થાય છે. પણ કર્મના કાયદાની હિંદી વિચારસરણીએ ધર્મના આશરા હેઠળ પીડિત જનતાના બધા બળવા તથા પૂણ્યપ્રકેપને શમાવી દે તથા તેમની ગુલામી અગર દુઃખે પર ઠંડુ પાણી છાંટતો છેટે ઉકેલ બતાવ્યો છે. એ ઊંધે માથે ઊભેલી વિચારસરણીએ કર્મના કાયદાના નામમાં જણાવ્યું છે કે મનુષ્યને ભેગવવાં પડતાં દુ:ખો અને અન્યાયે માટે બીજી કોઈ વ્યક્તિ, સત્તા કે વર્ગ કારણભૂત નથી પણ મનુષ્ય વ્યક્તિ તરીકે પોતે જ જવાબદાર છે. તેથી તેણે પોતાના પર આવી પડેલાં દુઃખ અને અન્યાય શાંતિથી અને મૂંગે મોઢે સહન કરવાં જોઈએ. પિતાને ભેગવવાં પડતાં અનિષ્ટોને પોતાનાં જ કરેલાં પાપોના બદલા રૂપ માની લેવાં જોઈએ.
આવી વિપરીત વિચારસરણીના પરિણામ રૂ૫ દુઃખ અને અજ્ઞાનમાં સડતો લોકસમાજ એક નવી જ જાતને નિરાશાવાદ ગ્રહણ કરી લે છે. એ નિરાશાવાદ કહે છે કે મનુષ્ય સ્વભાવથી જ પાપી છે અને જીવન અનેક જાતનાં દુઃખો અને વિટંબણથી ભરેલું છે. બુદ્ધિ મર્યાદિત તથા નકામી છે. ઈચ્છા માત્ર ખરાબ તથા પાપી છે. શોષક સંજોગોમાં સપડાયેલે એ મનુષ્ય દુઃખને માર્યો આ નિરાશાવાદ સ્વીકારી લે છે. પિતાને ચૂસી લેતા અન્યાયી અને અસમાન સંજોગોને નમી પડે છે. આર્થિક શોષણને કુદરતી બનાવ તરીકે લેખે છે અને આખા જીવનને પોતે પાછલા જન્મમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૩
કરેલાં પાપાની શિક્ષા રૂપે માને છે. વેદકાળમાં જ્યારે વિજેતા આર્યો હિંદને જીતી લેતા અને હિંદના મૂળ વતનીને રંજાડતા ઊતરી પડચા ત્યારે આમાં એવે નિરાશાવાદ નહેાતે તેમજ એવા કર્મને કાયદા પણ નહતા. પણ જ્યારે અનાર્યને ગુલામ બનાવી આયએ વિકરાળ શાસન માંડયાં ત્યાર પછી એ શાસન નીચે પીડાતા સમા જના એક મેાટા વર્ગ માટે કર્મોના કાયદાની જરૂર પડી. શેષના સાગ્રીતેાએ એવા ધર્મ કર્મોના કાયદાને ઘડી કાઢો અને શેઠ લેાકેાના ના સાચવવા તથા ગુલામીને જાળવી રાખવા જનસમાજ પાસે રજુ કર્યા. મુદ્દના સમય સુધીમાં વિજેતા વર્ગોએ શરૂ કરેલું શેષણ વ્યવસ્થિત થઈ ગયું હતું તથા ગરીબી, ગુલામી અને ખીજા સામાજિક દુઃખા પણ શાણુના ચે!કડામાંથી જન્મી ચૂકયાં હતાં. મહાવીરે પ્રોાધેલે! આત્મધાત કરવાને નિરાશાવાદ તથા મુદ્દે ઉપદેશૈલા નિર્વાણવાદ એ અને તે સોગેાની પેદાશ હતાં. પશ્ચિમમાં પણ એવા જ સંજોગેામાં ઇશુના પાપ પર રચાયેલે અને સમાનતા તથા અન્યાચાના ઊકેલને અવળે માર્ગે ચઢાવતા કાયદા જરૂરી લાગ્યા હતા.
એ રીતે જોતાં આખાએ હિંદી લેકજીવનમાં કર્મના કાયદા એ લેાકજીવનના પાયા રૂપ દેખાઈ આવે છે. એ લેકજીવનના પીડિત સ`જોગે જવાબ માગતા હતા. પીડનના સાચા જવાએ તે સમયે જડે તેમ ન હતું એટલે પીડિત સમાજ પાસે આત્મધાત અને નિર્વાણના નિરાશાવાદ ધરવામાં આવ્યા.
તત્ત્વચિત્તન
ઇતિહાસની શરૂઆતથી આજ સુધી દુનિયાના વિચારામાં અજોડ અને સર્વોપરી એવું સ્થાન હિન્દનું તત્ત્વચિન્તન ભાગવે છે. એ તત્ત્વચિન્તનની શરૂઆત ઉપનિષદ્કાળથી શરૂ થએલી ગણાય. પશ્ચિમના તત્ત્વચિન્તનની શરૂઆત ગ્રીસમાં થઈ છે. પણ ગ્રીસમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
ચિન્તકે જમ્યા નહતા તે પહેલાં હિંદમાં ઉપનિષદે લખવાની શરૂઆત થઈ ગઈ હતી તેથી એમ માનવામાં આવે છે કે પાયથાગોરસ, પરમેનિડસ અને પ્લેટને ચિતન ઉપર હિન્દીતત્વવિચારની અમર થઈ છે અને થેલ્સ, એને કેઝીમેન્ડર, એનેકઝીમીનીસ, હીરેકલીટસ, અનેઝારસ તથા ઈપીકલ્સ નામના શરૂઆતના ગ્રીક ચિન્તકે પર હિન્દી તત્વવિચારની અસર બહુ જ સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. આજે આખી દુનિયાના ચિન્તકે હિન્દને ચિત્તનના પારણા તરીકે વર્ણવે છે. આપણું ઉપનિષદુકાળમાં રાજાઓના દરબારમાં તથા જાહેર મંચ પરથી યાજ્ઞવલ્કય, અશ્વલ, આર્તભાગ અને ગાર્ગીના. ચિન્તનના વાદવિવાદો જાણે ગઈ કાલની જ વાત હોય એવા લાગે છે. ત્યાર પછીના કાળમાં ચિન્તકામાં સર્વોપરી એવા શંકરને વેદાન્તવાદની વિવેચના કરતા સાંભળીએ છીએ તથા એજ તત્વચિન્તનના સિદ્ધાન્તો આજે લોકભોગ્ય ભાષામાં ગામેગામમાં ભલાં ભોળા લોકોને મઢેથી સાંભળવામાં આવે છે. પ્રાચીન કાળમાં જેમ બેબીલોનિયામાં અને દૂર પૂર્વના બીજા દેશમાં વેપારીઓ ઉભરાતા હતા તેમ પ્રાચીન હિન્દમાં તત્ત્વચિતકે ઊભરાતાં હતાં. હિન્દ પાસે છે તેવા વિચારને ચોક્કસ અને વ્યવસ્થિત પ્રવાહ દુનિયાના એકે દેશમાં બંધાયા નથી. દુનિયાની કોઈપણ ભાષામાં ચિત્તનની પરિભાષા હોય તેને કરતાં સંસ્કૃત ભાષામાં ચિનના પારિભાષિક શબદો ખૂબ વધારે સંખ્યામાં અને વિકસિત સ્વરૂપમાં છે. ચિત્તનને લગતા સંસ્કૃતમાં જેટલા શબ્દો છે તેટલાં ગ્રીક, લેટિન અને જર્મન ત્રણેને એક કરીએ તોપણ ચિતનના તેટલા શબ્દો તેમાં નથી. હિન્દમાં વિકાસ પામેલા ચિન્તનના પ્રકારને દર્શન કહેવામાં આવે છે. હિન્દના ચિન્તનના ઇતિહાસમાં એવાં છે દર્શન અથવા છ વિચાર પદ્ધત્તિઓ છે. આ છમાંની પહેલી વિચાર પદ્ધત્તિ ન્યાય દર્શન છે. વિચારને દોષ રહીત અને પ્રમાણભૂત બનાવવાના પ્રયત્નથી એ દર્શનની શરૂઆત થાય છે. એ દર્શનનો પ્રણેતા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫ એક ગૌતમ નામનું તત્ત્વચિન્તક છે અને એણે લખેલાં સૂત્રો ન્યાય સૂત્ર તરીકે ઓળખાય છે. એ દર્શનને મુખ્ય ઉદ્દેશ હિન્દની ભૂમી પર ખેલાતા વાદવિવાદના જંગને વ્યવસ્થિત બનાવવાનું તથા ચર્ચાની દૃષ્ટિએ દોષરહીત બનાવવાનું હોય એમ લાગે છે. ગૌતમ પછી સેંકડો વર્ષે એરીસ્ટોટલે રચેલા ન્યાયશાસ્ત્રથી કોઈ પણ રીતે વસ્તુ વિચાર કે સંકલનામાં. ગૌતમનું ન્યાયદર્શન ઊતરતું નથી.
બીજી વિચાર પદ્ધત્તિને વૈશેષિક દર્શન કહેવાય છે. જેમ ગૌતમ હિન્દના એરીસ્ટોટલ છે તેમ વૈશેષિક વિચારસરણીને નિર્માતા કણદ હિન્દનો ડેમોકેટસ છે. વૈશેષિક વિચારસરણના પ્રણેતાને કણાદ નામનું (પરમાણું ભક્ષક) બિરૂદ મળ્યું હોય એમ પણ માની શકાય છે. વૈશેષિક વિચાસ્સરણી ક્યારે નિર્માણ થઈ તેની કોઈ ચોકકસ તારીખ મળી આવતી નથી પણ તે ઈ. પૂ. ૩૦૦ વર્ષનો સમય હશે એમ લાગે છે. કણદે રજૂ કરેલી વિચારસરણ જાહેર કરે છે કે પરમાણુઓ અને અવકાશ સિવાય બીજા કોઈનું અસ્તિત્વ નથી. પરમાએ કઈ દેવની કે ભગવાનની ઇચ્છાથી ગતિમાન થતાં નથી પણ કુદરતના ચેકકસ કાયદા પ્રમાણે જ ક્રિયાશીલ રહે છે. જેમ પશ્ચિમના તત્વજ્ઞાનમાં લીબનીઝ નામના જર્મન તત્ત્વચિન્તકે પરમા.
થી શરૂઆત કરી ખરી પણ પરમાણુની ગતિમાન નિયમને ઘડવા માટે ભગવાનના તરંગમાં આશ્રય છે તે પ્રમાણે કણુદ પછી તેના અનુયાયીઓએ કણદના પરમાણુઓની ગતિને ભગવાનમાં સ્થાપીને કણાદના પરમાણુવાદની બુરી હાલત કરી નાખી.
ત્રીજી વિચારસરણીને સાંખ્યદર્શન કહેવામાં આવે છે. એ વિચારસરણીનો પ્રણેતા કપિલ હતો એમ માનવામાં આવે છે. એ વિચારસરણીમાં વિચારની પકવતા તથા ચિન્તનનો વિકાસ સ્પષ્ટ દેખાઈ આવે છે. દુનિયાના ચિન્તનના ઇતિહાસમાં સૌથી પહેલી વાર મનુષ્યના મનની સ્વતંત્રતા સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે તથા માનસિક ક્રિયા પ્રક્રિયામાં વિશ્વાસ મૂકવામાં આવ્યો છે. સાંખ્ય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬ દર્શનની શરૂઆત ઈ. પૂ. છસો વર્ષ પહેલાં થઈ હતી. એ દર્શનને પ્રણેતા કપિલ પિતાની વિચારણની શરૂઆત દુઃખમુક્તિને વિચારના ધ્યેય તરીકે રજૂ કરીને કરે છે. સાંખ્યને અર્થ સંખ્યા એ થાય છે. એ વિચારસરણીમાં પચીસ તત્ત્વોની ગણત્રી કરવામાં આવી છે તથા કપિલે રજૂ કરેલા વિચાર પ્રમાણે આખું જગત એ પચીસ તત્ત્વોની બનાવટરૂપ છે. એ વિચારસરણીની શરૂઆત પિતે ભૌતિકવાદી હોય એવો ભ્રમ ઊભું કરે છે તથા પદાર્થનો વિકાસ બતાવતી હોય એમ લાગે છે. પ્લેસની જેમ કપિલે પણ પિતે રજૂ કરેલા વિકાસક્રમની પદ્ધતિને સમજાવવા માટે ભગવાનની જરૂરીઆત જોઈ નથી તથા જગતનો સર્જનહાર કાઈ બ્રહ્મા હશે એવા ખ્યાલને વખોડી કાઢ્યો છે અને જણાવ્યું છે કે દુનિયામાં જે કોઈ વસ્તુનું અસ્તિત્વ હોય તે તે બંધનયુક્ત કે બંધનમુક્ત હોવું જોઈએ. ભગવાન જેવી વસ્તુ હોય તે તે પણ આ બેમાંથી એક હેવી જોઈએ પણ ભગવાનની કોઈપણ ભાવને આ બેમાંથી એકે સંભવી શકતી નથી. જેમ કહેવામાં આવે છે તેમ ભગવાન સંપૂર્ણ હેવો જોઈએ પણ જે તે સંપૂર્ણ હોય તે તેને દુનિયા ઉપજાવવાની કશી જરૂર નથી અને જે તે અપૂર્ણ હોય તે તે ભગવાન નથી. જે ભગવાન ભલે હેત અને એની પાસે દેવી સત્તા હોત તે એણે આવું અપૂર્ણ અને દુઃખી જગત સજર્યું ન હોત. આવી આવી આસ્તિકવાદ અને નાસ્તિકવાદની વિચારણું તે સમયે હિન્દી ચિન્તકે છુટથી અને એક બીજા પર જુલમ ગુજાર્યા વિના કરી શકતા. આજના વૈજ્ઞાનિકે જેટલી શાંતિ અને ધીરજથી વિજ્ઞાનની ચર્ચા કરી શકે છે તેના કરતાં પણ વધારે શાંત રીતે પ્રાચીન હિન્દના ચિન્તકે ચિન્તનના જુદાં જુદાં વરૂપની ચર્ચા કરી શકતા હતા.
પણ કપીલ ભૌતિકવાદી નથી. એ પિતે એક આદર્શવાદી અને અધ્યાત્મવાદી ચિંતક છે. સંવેદન અથવા ઇયિજ્ઞાનમાંથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૭
આખી વાસ્તવિકતાને ચેાજીને એ કહે છે કે બધી વાસ્તવિકતાના મૂળમાં વિચાર હેાય છે. જે જે અર્શી અને સ્વરૂપાનું ભાન આપણને અહારના જગતમાં થાય છે તે બધું માત્ર મનની રચના છે અને એજ રીતે પચીસ તત્ત્વનું સમેલન કરીને તથા વિકાસ ક્રમને ઊકેલવાને! પ્રયત્ન કરીને ભૌતિકવાદ તરફ ઘસડાઈ જતી પેાતાની વિચારસરણીને ઊંધી વાળવા તથા આદર્શવાદી બનાવવા આત્માની ભાવના મૂકે છે પુરુષતત્ત્વ ભૌતિક શક્તિનું સ્વતંત્ર એવું આધ્યાત્મિક
એ છેલ્લા તત્ત્વ તરીકે પુરુષ અથવા અને કહે છે કે ખીજાં તત્ત્વાની જેમ કે પ્રકૃતિનું સર્જન નથી પણ એ કેવળ તત્ત્વ છે તથા એ તત્ત્વ દરેક કાળમાં અને દરેક સ્થળે હાય છે. પ્રકૃતિ પેાતાની મેળે વિકાસ પામતી નથી તથા ગુણ પેાતાની મેળે ક્રિય!શીલ થતા નથી. પ્રકૃતિ અને તેના ગુણને ગતિમાન કરનાર પુરુષતત્ત્વની પ્રેરણા છે. એવું પુસ્પતત્ત્વ એક સરખું અને સત્ર છે તથા વ્યક્તિત્વ વિનાનું છે. વ્યક્તિત્વ એ કેવળ ભૌતિક વસ્તુ · છે પણ પુરુષ તંત્ત્વ વ્યક્તિત્વ વિનાનું હેાવાથી અને સમગ્ર હાવાથી પરિવર્તન પામતું નથી કે જન્મતું નથી અને ભરતું પણ નથી. જન્મ, મરણુ અને પરિવર્તન એ પ્રકૃતિના ગુણા છે, પુરુષના નહિ. પ્રકૃતિની બધી ક્રિયાઓ તથા બધા ગુણે એ દેશ અને કાળે ઊભાં કરેલાં માયાનાં સ્વરૂપે છે. પુરુષ અને પ્રકૃતિ વચ્ચેને ભેદ નહિ જાણનારને જ બંધને આવે છે તથા દુ:ખા આવે છે. પેાતાને પુરૂષ તરીકે માનનાર તથા પદાર્થોથી પેાતાને સ્વતંત્ર લેખનાર કાઈપણ મૂક્ત થઈ શકે છે અને દેશ, કાળ, દુ:ખ અને મરણના કેદખાનામાંથી ઊગરી શકે છે.
ચાગન
ધર્મ અને ચિન્તનના વિચિત્ર મિશ્રણ જેવું ચેાગીનું જીવન પ્રાચીન હિંદમાં રસ્તા પરથી જંગલેામાં તથા સ્નાન ધાય પર દેખવામાં આવતું હતું. ચેાગની ક્રિયા કરનાર એવા યાગીએ ઘરડા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
અને જુવાન બને હતા. કેટલાક વસ્ત્ર પહેરેલા હતા તે કેટલાક લંગોટીવાળા અને કેટલાક તો રાખથી જ શરીર તથા જટાને લપેટનારા હતા. પદ્માસન કે સિદ્ધાસન વાળીને નાકના અગ્ર ભાગ પર ધ્યાન સ્થાપીને એ લેકે નિષ્ક્રિય હાલ્યાચાયા વિના બેસતા હતા. કેટલાક કલાના કલાક સુધી અને દિવસો સુધી આંખનું અજવાળું ઓલવાઈ જાય ત્યાં સુધી સૂરજ સામે ત્રાટક કરતા હતા. કેટલાક મધ્યાનના ધીકતા તાપ નીચે આસપાસ અગ્નિ સળગાવી બેસતા હતા. કેટલાક ધગધગતાં અંગારા પર ખુલ્લે પગે ચાલતા હતા. કેટલાક માથા પર સળગતા કોલસા મૂકતા હતાં. કેટલાક તદ્દન નગ્નાવસ્થામાં બાણશય્યા પર વર્ષોના વર્ષ પર્યત સૂતા હતા. કેટલાક પિતાને ઝાડ સાથે બાંધી રાખતા હતા અને સ્વેચ્છાપૂર્વક પોતાની જાતને પાંજરામાં મરણ પર્યત પૂરી રાખતા હતા. કેટલાક પોતાની જાતને ગળા સુધી જમીનમાં દાટી રાખતા હતા તથા વર્ષો સુધી એ સ્થિતિમાં રહેતા હતા. કેટલાક બંને જડબાં ઊઘડે નહિ એ રીતે ગાલમાં લોઢાના તાર પરવતા હતા અથવા હોઠને સીવી દેતા હતા અને એ રીતે પોતાના શરીરમાં પ્રવાહી પદાર્થો જ રેડી શકાય એવું આભદમન કરતા હતા. કેટલાક વર્ષોના વર્ષ સુધી એવી રીતે મૂકી વાળી રાખતા હતા કે તેમના આંગળાના નખ હાથની બીજી બાજુ નીકળી જતા હતા. કેટલાક હાથ કે પગ કરમાઈ જાય અને મરણ પામે ત્યાં સુધી ઊંચા રાખતા હતા. આ ઉપરાંત કેટલાક વર્ષો સુધી એક આસને સ્થિર બેસી રહેતા હતા અને લેકે આપી જાય તે ફળફૂલ ખાતા હતા અને એ રીતે એકેએક ઈન્દ્રિયના વેગને બંધ કરી દેતા હતા અને એકેએક વિચારને એકાગ્ર કરી દેતા હતા. એકેએક દેશમાં આત્માદમન અને પીડનના આવા પ્રયોગો થયા છે. હિન્દમાં એ પ્રયોગની શરૂઆત ઈ. સ. પૂર્વે ૨૫૦૦ પહેલાંથી થઈ છે. વૈદિક કાળમાં પણ ધ્યાન ધરવાના યૌગિક વિધાન હતા. ઉપનિષદો અને મહાભારતે તે સ્વીકાર્યો છે. બુદ્ધના સમયમાં તે વિધાન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૯
સારો આવકાર પામ્યાં છે. શાંતિથી આત્મપીડન કરવાની આ ક્રિયાઓ તરફ સિકંદર પણ આકર્ષાયા હતા તથા યોગીઓ અને યુગનો અભ્યાસ કરવા લેભા હતો. પિતાની સાથે આવીને રહેવા સારૂ એકાદ ચગીને એણે આમંત્રણ પણ આપ્યું હતું. પણ પોતાના ટબમાં રહેતા ડાયોજીનસની જેમ તેણે સિકંદરને જવાબ આપ્યો હતો કે તેની પાસેથી ગીને કંઈ પણ વસ્તુ મેળવવાની નહતી. સિકંદરના આખી દુનિયા જીતવાના મનોરથો જોઈ તેની બાલીશતા તરફ રોગીઓ હસતા હતા અને કહેતા હતા કે જીવતાં અને મરેલાં કોઈ પણ મનુષ્યને થોડા ફૂટ જમીનની જરૂરીઆત હોય છે. એક એગીએ સિકંદર સાથે પર્શિયા જવા ઇરછા કરી પણ તે રસ્તામાં બિમાર પડ્યો અને તેણે બિમાર રહેવા કરતાં મરણ પામવાની ખુશી બતાવી. એણે એક મોટી ચિતા રચાવી. પોતે તે પર ચઢી ગયો અને પછી ગ્રીક લોકોને તે સળગાવી મૂકવાનું કહ્યું. સળગતી ચિતામાં તે હસતો બેઠો હતો. ગ્રીક લોકેએ મૃત્યુ સાથેની આવી મહાબત કદી દેખી ન હતી તેથી સિકન્દરની આખી સેના આ બનાવને અજાયબીથી આંખે ફાડી જોઈ રહી. ત્યાર પછી એટલે ઈ પૂ. ૧૫૦ વર્ષ પહેલાં પતંજલિએ યોગસ લખવા માંડ્યાં જે આજે યોગશાસ્ત્ર તરીકે પ્રમાણભૂત મનાય છે. આજે હિંદમાં લગભગ ત્રીસ લાખ જેટલાં માણસે યોગસૂત્રમાં આલેખેલા ચિંતનને સ્વીકારે છે. એ સૂત્રો દ્વારા પતંજલિએ ગની વિચારસરણીને વધારે વ્યવસ્થિત અને
જનાબદ્ધ બનાવી છે. પતંજલિનાં સૂત્રો પ્રમાણે ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ એ યોગની ક્રિયા ગણાઈ તથા યોગ અથવા સંયોગનો હેતુ આત્મા અથવા ઈશ્વર સાથેના સંયોગને આલેખવામાં આવ્યો. યોગની વિચારસરણી પ્રમાણે બધી જાતના અજ્ઞાન અને દુઃખનું કારણ પદાર્થને ગણવામાં આવ્યો અને તેથી વેગને ઉદ્દેશ આત્માને બધી જાતનાં ઈન્દ્રિયોના વ્યાપારો તથા શારીરિક રાગમાંથી મુક્ત કરીને એક જ જીવનમાં પરમાત્મા સાથે સંયોગ સાધવાને સ્વીકારવામાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
આવ્યા. એ સયેાગના સાધન તરીકે ઈન્દ્રિયગમ્ય જ્ઞાનને બંધ કરી ઈન્દ્રિયાતીત જ્ઞાન મેળવવા યૌગિક માનાં આ સાધના ચેગની વિચારસરણીમાં આલેખવામાં આવ્યાં છે.
એવું પહેલુ સાધન યમ છે. એ સાધન પ્રાપ્ત કરવું એટલે હિમા અને બ્રહ્મચર્યાંથી ઇચ્છાએ ઉપર કાબુ મેળવવા તથા ધાને ત્યાગ કરવા. બીજાં સાધન નિયમનું છે. તે
માં સ્વચ્છતા, સંતેષ, શુદ્ધિ, અભ્યાસ તથા ધર્મભાવના તા- ઉપદેશ કરવામાં આવ્યું છે. ત્રીજું સાધન આસન છે. મધના શરીરની બધી હીલચાલેને શાંત કરી શારીરિક ખ્રિસ્તા તથા નિશ્ચલતા કેળવવાને પ્રયત્ન કરવામાં આવે છે. ચેાથું સાધન પ્રાણાયામનુ છે. તેમાં મનને શાંત કરી પ્રાણનું નિયમન કવામાં આવે છે. પાંચમું સાધન પ્રત્યાહાર છે જે વડે નિશ્ચલ શરીરમાં સ્થિર થયેલા પ્રાણ વડે તથા શાંત પામેલા મનથી ઈન્દ્રિયાને તેના બધા વિષયે!માંથી ખેંચી લઈ એકાગ્ર કરવાની હોય છે. છઠ્ઠું સાધન ધારણા છે. એ સાધન વડે એકાગ્ર અનેલા મનને સત્ય વસ્તુના સ્વરૂપ તરફ પ્રેરવાનું હોય છે. ધારણા પછીની સ્થિતિ ધ્યાનની સ્થિતિ કહેવામાં આવે છે. એ સ્થિતિમાં ધ્યાનસ્ત યાગી ૐૐ નામન પવિત્ર અક્ષરને માનસિક ઉચ્ચાર કરે છે. આઠમું સાધન સમાધિ નામનું છે.
પાંચમું દર્શીન પૃ મિમાંસા દન છે. એ દર્શનના પ્રણેતા જૈમિની છે. એણે પૂર્વ મિમાંસામાં કપિલ અને કણાદની વિચારસરણીને વિરેધ કર્યો છે. જર્મન તત્ત્વચિન્તક કન્ટે રજી કરેલી વિચારસરણીને મળતી આવતી જૈમિનીની વિચારસરણી છે. જ મનીએ બતાવ્યું છે કે અધ્યાત્મવાદન! પ્રશ્નનું નિરાકરણ કરવાને મનુષ્યનું મન એ તદ્દન ભક્તિ વસ્તુ છે. મનુષ્યની બુદ્ધિ ઇચ્છાએથી પિિમત હૈાવાથી તે સત્યના વિજ્ઞાનનુ નિર્માણ કરી શકતી
ΟΥ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૧
નથી. તેથી સત્ય જ્ઞાનને રસ્તા પ્રમાણુશાસ્ત્રની આંટીઘૂંટીમાંથી પ્રાપ્ત નથી થવાના, પણ આપણા દરરાજના આચારાને સુધારવાથી અને શુદ્ધ કરવાથી થવાને છે.
છેલ્લું દર્શોન વેદાંતવિચારસરણી છે. વેદાંત શબ્દના અ વેદના અંત એવા થાય છે અને વેદને અત એટલે ઉપનિષદનુ તત્ત્વજ્ઞાન એવા કરવામાં આવે છે. વેદાંતે ઉપનિષદના જુદા જુદા વિચારપ્રવાહને સંચેાજિત કરી, વિચારના સ્વરૂપને દરરેજનુ વ્યવ હારૂ સ્વરૂપ આપી તેને લેાકેાપભાગ્ય શૈલીમાં વેદાંતવિચારસરણીમાં રજૂ કર્યાં છે. એ વેદાન્તવિચારસરણી છેવટના સત્યને બ્રહ્મ નામે તથા બ્રહ્મના આવિષ્કારને આત્મા નામે ઉદ્દેશે છે. કાઇ પણ હિન્દી તત્ત્વચિન્તનની પ્રથા કરતાં વધારે પ્રમાણમાં સ્વીકારાયેલી આ વેદાંતવિચારસરણી બાદરાયણના બ્રહ્મસૂત્રમાં વ્યવસ્થિત સ્વરૂપમાં આવિષ્કાર પામી છે અને ત્યાર પછી એક હજાર વર્ષે ગૌડપાદે એ સૂત્રેા પર પેાતાની ટીકા લખી છે. ત્યાર પછી એ સૂત્રની પરભાષામાં શંકરે વેદાંતવિચારસરણી દ્વારા તેને વ્યવસ્થિત વિચારસરણી તરીકે રજૂ કરી છે. એવી વેદાંતવિચારસરણીને પ્રણેતા હિન્દી ચિંતકામાં સૌથી મહાન એવા શંકર છે. પેાતાના બત્રીસ વર્ષના ટૂંકા જીવનમાં એણે અજોડ એવી સાધુતા, ડહાપણુ, વિદ્વતા તથા લોકપ્રિયતા સોંપાદન કર્યું!. મલબારના નબુદરી બ્રાહ્મણામાં જન્મ પામી એ ઊગતી જુવાનીમાં જ સન્યાસી બન્યું. એને લાગ્યું કે સૌથી ઉદાત્ત એવી ધર્મભાવના તથા સૌથી ઊંડું એવું તત્ત્વચિન્તન ઉપનિદે રજૂ કર્યું છે. એણે લેાકેાની ધણા દેવ-દેવીએની પૂજાને નિંદી કાઢી તથા સાંખ્યના નાસ્તિકવાદને વખાડી કાઢયો. એણે બુદ્ધના અજ્ઞેયવાદ સામે જેહાદ જગાવી. એણે બનારસની વિદ્યાપીઠમાં દક્ષિણ અને ઉત્તરમાંથી આવેલાં બધા વિદ્વાનને મહાત કર્યાં તથા વિદ્યાર્થીઓની ટૂકડી તૈયાર કરી હિન્દના એકે એક ખૂણામાં વેદાંતવાદના વિજયેા કરવા રવાના કરી. તે પોતે પણ મહા પંડિતેને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
W
૨૩ર હરાવતો તથા ચર્ચાઓ જીતતા, હિંદના સભામંડપ ગજાવો ઘૂમી વળ્યો. એણે બ્રાહ્મણની મહત્તા ફરીવાર સ્થાપન કરી તથા બુદ્ધ
અને કપિલની વિચારસરણીથી પદભ્રષ્ટ થએલા બ્રાહ્મણને ફરીવાર ચિન્તનની–વિચારણાની આગેવાનીને તાજ પહેરાવ્યા. ત્રીસ વર્ષની ઉમ્મરમાં ચિંતન અને ડહાપણની પ્રચંડ મૂર્તિ જેવો શંકર હિંદને કેન્ટ અને એકવિનાસ બની રહ્યો. એણે વેદને દેવી આવિષ્કાર તરીકે સ્વીકાર્યા. એણે બુદ્ધિને તેની અમર્યાદિત દોટમાંથી અટકાવી દીધી અને જણાવ્યું કે જૈમિની સાચે છે. બુદ્ધિને આખરી સત્ય સમજાઈ શકતું નથી કારણ કે તેના ઉપર ઈચ્છાઓનો અમલ હોય છે અને એક વકીલની જેમ તે પોતે વ્યાઘાત્મક વસ્તુઓ એકી સાથે સાબિત કરી શકે છે. એ રીતે બુદ્ધિનું ઉયન કાંતે અયવાદમાં કે નાસ્તિકવાદમાં જ પરિણામ પામે છે, આપણને બુદ્ધિના પ્રમાણેની જરૂર નથી પણ આંતરદૃષ્ટિની જરૂર છે તથા સારાસાર વસ્તુને વિવેકની જરૂર છે. તેથી જ આપણને અવલોકનની, શોધનની, તથા સમજવાની દૃષ્ટિની જરૂર છે. સાચે ચિન્તક જેની બુદ્ધિ ખૂબ બળવાન હોય તે નથી પણ જે સંયમી છે ધીરજવાળે છે શાંત છે તે છે. તેથી ચિત્તનના અભ્યાસીને પ્રમાણુશાસ્ત્ર કરતાં આત્મશુદ્ધિની અને નિયમનની વધારે આવશ્યકતા છે.
આવું વેદાંતદર્શન જેના મોઢા ઉપર મૂછ નહેાતી ફૂટી એવા એકવીશ વર્ષના બ્રાહ્મણ જુવાને રજૂ કર્યું છે. એની રજુઆત પછી એણે એના ઉદાત્ત જીવનથી તથા કદી પરાભવ ન પામે એવી બુદ્ધિના તેજથી હિંદના ખૂણે ખૂણે વેદાંતનું જ્ઞાન ફેલાવ્યું છે. એણે એકેએક આવાહનનો સ્વીકાર કરી બુદ્ધિની વાતમાં સૌને મહાત કર્યા છે. અને એ રીતે ચિત્તનના પ્રદેશમાં વિજયનો ડંકો વગાડી બત્રીસ વર્ષની જુવાન વયે હિંદને એ સમર્થ ચિન્તક હિમાલયમાં જઈને વિરામ પામ્યો છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૨ પરાધીન હિન્દ
ખૂબ પ્રાચીન કાળથી હિંદુ સાથે વિદેશીઓને વેપાર યા કરતા હતા. એ વેપાર સ્થળમાર્ગ અને જળમાર્ગે અને રસ્તા પર થતા હતા. હિંદ સાથેના વેપારી માર્ગ પર અધિકાર પ્રાપ્ત કરવા માટે જુદાં જુદાં રાષ્ટ્રા અંદર અંદર કલહુ પણ કરતાં હતાં. જ્યારે ઇસ્લામને ઉદય થયા અને આમલેાકેા મધ્યએશિયાના દેશેામાં પથરાવા માંડયા ત્યારે ધીમે ધીમે વેપારી માર્ગે મુસલમાને ના હાથમાં આવ્યા. આફ્રિકાના પૂર્વ કિનારાથી અરબી સમુદ્ર સુધી આરબ કિનારા પર આરબ વેપારીઓની કાઠીએ! નખાઈ ગઈ અને હિંદને માલ ઇટાલીનાં એ અંદર જીનીવા અને વેનિસ થઇને યુરેાપ પણ જવા લાગ્યા. હિંદના વેપારી માના મધ્યમાં હાવાથી એ અને નગરાં આબાદ બની ગયાં. એ નગરાની જાહેાજલાલી અને ધન દોલત જોઈને યુરેાપના બીજા દેશના વેપારીઓને પણ હિંદ સાથે વેપાર કરી ધનના ભંડારા જમાવવાના ઉમળકા થઈ આવ્યું. ચૌદમા સૈકામાં યુરેાપમાં એક નવા યુગને! આરંભ થતા હતા. દુનિયાના અત્યાર સુધીમાં નહિ શાધી કાઢેલા પ્રદેશા શોધી કઢાતા હતા. ૧૪૯૨ માં કાલમ્બસે અમેરિકાનેા પત્તા મેળબ્યા અને બતાવી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
આપ્યું કે આટલાંટિક મહાસાગરની પેલી પાર પણ જમીનના પ્રદેશ છે. ફીરંગી લેકે ઘણા સમયથી હિંદ પહોંચવાના રસ્તાઓ શોધ્યા કરતા હતા. છેવટે ૧૪૯૮ માં વાડીગાભા આફ્રિકાના પૂર્વ કિનારા પર પહોંચ્યા અને ત્યાંથી એક ગુજરાતી ભોમિયાને લઈને મલબારના કાલીકટ બંદરે ઊતર્યો. ધીરે ધીરે ફીરંગી લેકાએ પૂર્વને વેપાર આરઓ પાસેથી પડાવી લેવા માંડ્યો અને એ વેપારથી ફીરંગી કે ખૂબ આબાદ થવા લાગ્યા. એ આબાદી . જેઈને ડચ, અંગ્રેજ અને ફ્રેંચ લેકે એ પણ હિંદ સાથે વેપાર શરૂ કર્યો અને હિંદનો વેપાર એકહથ્થુ કરવા માટે એ વિદેશી પ્રજાઓ અંદર અંદર ઝગડવા માંડી. એ વેપારી કલહમાં અંગ્રેજ લોકોને વિજય થયો અને ઈ. સ. ૧૭૬ ૩ પછી અંગ્રેજનો કોઈપણ હરીફ રહેવા પામે નહિ. એ સમય દરમ્યાન અંગ્રેજોએ હિંદના કેટલાક પ્રદેશો હાથ કરી લીધા. બંગાળ, બિહાર, ઓરિસ્સા અને કર્ણાટકના પુતળાં જેવા નવાબેને રમાડવા માંડ્યા. એ રીતે એ અંગ્રેજ વેપારીઓ હિંદમાંથી લૂંટ જેવા વેપારમાં મસાલા, મેતી, જવાહર, હાથીદાંત, ઢાકાનું મલમલ, મુર્શિદાબાદનું રેશમ, લખનૌની છીંટ અને અમદાવાદના દુપટ્ટા વગેરે સામાન પરદેશ લઈ જવા લાગ્યા અને ત્યાંથી સીસાની અને લોઢાની વસ્તુઓ હિંદમાં વેચવા માટે લાવવા લાગ્યા. એવી બ્રિટીશ વેપારી કંપની વેપારને આખા દેશ પર વિસ્તારવા માટે હિંદના થોડાક પ્રદેશ પર રાજકારભાર પણ કરવા લાગી. એ રીતે હિંદમાં અંગ્રેજોની રાજનૈતિક મહત્વાકાંક્ષા હિંદના ભાલની વેપારી લૂંટને રક્ષવા તથા વધારવાના ઉદ્દેશથી શરૂ થઈ
ઈ.સ. ૧૭૫૦ પહેલાં, ઈંગ્લાંડમાં ઔદ્યોગીક ક્રાન્તિની શરૂઆત નહેતી થઈ તે પહેલાંના સમયમાં, ઈગ્લાંડ હિન્દની જેમ કેવળ કૃષિપ્રધાન દેશ હ. ઈગ્લાંડની ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ તે સમયે નહિ થઈ હેવાથી ઇગ્લાંડને પિતાને માલને વેચવા માટે પરદેશમાં બઝાર શોધવા નહતાં પડતાં અને તે સમયે હિન્દના પરદેશ સાથેના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૫
વેપારમાં હિન્દને કેઈપણ જાતનું નુકશાન નહોતું પણ ત્યારપછી ધીમે ધીમે ઈગ્લાંડમાં ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ થઈ ગઈ. ઈગ્લાંડના કારખાનાઓએ માલને ઢગલા બનાવવા માંડ્યા. ઈગ્લાંડમાંથી વેપારી જમાતની ભૂતાવળે ભટકવા લાગી અને હિન્દને પિતાના માલનું. બઝાર બનાવવા માટેના ઉદ્દેશથી હિન્દ સાથે પણ વેપાર શરૂ કર્યો. ઈ. સ. ૧૭૬૫માં હિન્દમાં કાઢી નાખી પડેલી ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કમ્પનીએ મોગલ બાદશાહ શાહઆલમ પાસે બંગાળ, બિહાર અને ઓરિસ્સાની દીવાની મેળવી તથા એ પ્રાંતમાં અંગ્રેજોએ જમીનનો બંદોબસ્ત કરવા માંડ્યો તથા માલગુઝારી વસૂલ કરવા માંડી. એ સમયથી અંગ્રેજ વેપારીઓની જુલ્મી પીંઢારાશાહી શરૂ થઈ ચૂકી હતી. હિન્દની પ્રજા ઉપર એ વેપારી સત્તાના જુલ્મી શાસન શરૂ થઈ ચૂક્યાં.
એ વેપારી સરકારે ચલાવેલી વ્યવસ્થિત લૂંટ વિશે બોલતાં મેકોલે પણ કહે છે કેઃ
“Thirty millions of human beings were reduced to the wretchedness and tyranny with all the strength of civilisation.”
આ અંગ્રેજ વેપારીઓનો શરૂઆતને શાસનકાળ હિન્દની જનતા માટે એક જબરજસ્ત દુષ્કાળ હતો. એ દુષ્કાળના કારણમાં કુદરતનાં અંધ પરિબળો નહોતાં પણ વેપારી મનુષ્યનાં વ્યવસ્થિત ગોઠવેલાં ખૂની પરિબળો હતાં. એ વેપારીઓએ માંડેલી લૂંટમાંથી હિંદનો શ્રીમંત વર્ગ, મધ્યમ વર્ગ તથા મજૂર વર્ગ એક સરખી રીતે પીડાઈ રહ્યા હતા. એ પીડન જાણે ઓછું હોય તેમ પરાધીન બનતા હિંદ પર કુદરતી સંકટને લીધે દુષ્કાળ ઊતરી આવતા હતા. એવો એક ભયાનક દુકાળ ૧૭૭૦ માં પડ્યો. એ દુષ્કાળનું વર્ણન કરતાં એક અંગ્રેજ ઇતિહાસકાર લખે છે કે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
“The Hoogly every day rolled down thousands of corpses close to the porticoes and gardens of the English Governors. The very streets of Calcutta were blocked up by the dying and the dead.”
તે સમયના ઈમ્પીરીઅલ ગેઝેટીઅરેએ દુષ્કાળમાં લોહીનું ટીપેટીપું સુકવી નાખી મરી ગયેલાં લોકોને ૧૦,૦૦૦,૦૦૦ જેટલો આંકડે બહાર પાડ્યો હતો. એ દુષ્કાળથી શરૂ કરી હિંદમાં જાણે એક સતત દુષ્કાળ ચાલી રહ્યો તથા દર વર્ષે દુષ્કાળમાં લાખ માણસે ખપી જવા લાગ્યાં. ૧૭૭૦માં એકલા બંગાળમાં એક કરોડ માણસ મરી ગયાં. ૧૭૮૩માં મદ્રાસમાં, ૧૭૮૫માં ઉત્તર હિન્દમાં, ૧૭૯રમાં ને ૧૯૦૩માં મુંબઈ ઇલાકામાં, ૧૮૦૭માં મદ્રાસ ઇલાકામાં, ૧૮૧૩માં મુંબઈ ઇલાકામાં, ૧૮૨૩માં તથા ૧૮૩૩માં મદ્રાસ ઇલાકામાં, ૧૮૩૭માં ઉત્તર હિન્દમાં તથા ૧૮૫૪માં મદ્રાસમાં પડેલા -ભયંકર દુકાળને લીધે કરડે માણસોના હાડપિંજરો રખડતાં થઈ ગયાં તથા દુષ્કાળના પ્રદેશમાં એકે એક ગામની ભાગોળે મરી ગયેલાં માણસેના માથાના તુંબડાં અથડાતાં થઈ ગયાં. દુષ્કાળના પ્રદેશપર સડીને સુકાઈ જાય ત્યાંસુધી લાખો શબ દફનાયા વિના પડી રહેતાં હતાં. પરાધીન હિંદમાં શરૂ થયેલાં અંગ્રેજી વેપારીના રાજકારભારમાં આ ભયંકરતા આટલી જ નહોતી. ગમે તેવાં કાવત્રાથી હિન્દની ધન દેલતને પરદેશ રવાના કરતા ગવર્નરોના પાશવી તાંડવ એ દુષ્કાળ જેવાંજ ભયાનક હતાં.
રાજકીય કાવાદાવા અને વેપારી લૂંટફાટમાં કુશળ એવો કલાઈવ ઘેર ગયો અને બ્રિટનમાંથી એક દુષ્કાળ જેવો બીજે ગવર્નર આવ્યું. એનું નામ હેસ્ટીંગ્સ. એના રાજકારભારની એકેએક પળે એ બ્રિટનનું ખપ્પર ભરી દેવાની બૂમો મારતે હતો અને એના ખપ્પરમાં લાખે માથાં હેમાતાં હતાં. હિંદી દોલતને વરસાદ વરસતે હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૭ જાણે હિંદના દેહને કઈ ભયંકર પીડન ચૂસતું હતું. જાણે હિંદી શરીરનાં અંગ છેદાઈ રહ્યાં હતાં. હિંદી સ્વમાન ભયાનક અપમાન પામતું હતું. કકળતા હિંદને કંઠ ઝાલી ગોરે ગવર્નર પૈસા માગતો હ, દાણ માગતો હતો, જાત મહેનત માગતા હતા. અંગ્રેજ વેપારીના નફા માટે એણે ચલાવેલી લુંટ વિજેતાઓ માટે હતી. પિતાને સુધરેલી માનતી અંગ્રેજ પ્રજા માટે હતી. આ લૂંટફાટનાં દમનશાહી ચકકરે નીચે હિંદી પ્રજા ચગદાઈ રહી હતી. એ હેસ્ટીંગ્સ બંગાળનાં, નવાબની પ્રજાને બન્ને બારણેથી લૂંટી. એણે આલ્હાબાદની પ્રજાને અહાના નવાબ પાસે રૂપિયા પચાસ લાખ પડાવી વેચી દીધી. એણે સુજાઉદૌલા સાથે કાવવું કરી સાઠ લાખ પડાવ્યા. એણે હિંદની પ્રજાને, હિંદનાં સ્ત્રી-પુરૂષો અને બાળકોને પણ રેહલાની લ્હાર નીચે વાઢી નખાવ્યાં. રોહીલાઓ પાસેથી રૂપિયાના ઢગલા પડાવી લૂંટના પરવાના આપ્યા. એણે એકે એક સલાહને પગ નીચે કચડી નાખી. એણે સધીએ અને આપેલા વચનો ચાવી ખાધાં. એણે બ્રિટનના વેપારીઓના ભંડાર હિંદમાંથી લૂંટાયેલાં સેનાના ઢગલાથી ભરી દીધા. એણે નિર્દોષ નંદકુમારને ફાંસીને માંચડે ચઢાવી દીધો. એણે અયોધ્યાની બેગમને ઘેર જોળે દહાડે ધાડ પાડી. ૧૮૮૫માં એણે હિંદ છોડ્યું ત્યારે એની પાછળ હાડપિંજર હસતાં હતાં. ઘવાયેલી હિંદી જનતાના ચિત્કાર ઊઠતા હતા. અંગ્રેજ શ્રીમંતશાહી બ્રિટનનું આંગણું શણગારી એણે આણેલી લૂંટ પર મુસ્તાક બેઠી હતી. બ્રિટાનિયા એ ઘેર ગયેલા દીકરાના ગાલ પંપાળતી હતી પણ બ્રિટનની રાજસત્તા કહેવાતી પ્રજાતંત્રવાદી હતી તથા સુધરેલી હતી.
એટલે એણે હિંદની જનતાનાં ખૂન વરસાવનાર એ હેટીંગ્સ પર કેસ માંડ્યો. તે સમયના હેસ્ટીંગ્સની હિંદી સરકારની સમિતિમાં જ એક બક નામને અંગ્રેજ હતો એણે એ ખૂની ગવર્નર પર કોપ કાઢતાં કહ્યું કે:--
"I impeach him in the pame of the commons house of the parliament whose trust he has betrayed, I impeach.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮ 1
"him in the name of the English nation whose ancient honour he has soiled, I impeach him in the name of the people of India whose rights he has trodden under foot and whose country he has turned into a desert, lastly in the name of human nature itself, in the name of both sexes, in the name of every age, in the name of every -rank, I impeach the common enemy and oppressor of all."
એ ન્યાય નહેતો. નાટક હતું. શ્રીમંતોની સરકારને બર્કનું ભાષણ કંઈજ અસર કરી શક્યું નહિ. એ વેપારીઓની સરકારે સાત વર્ષ સુધી એનો કેસ લબાવ્યો પણ આખરે એ કેસના ચૂકાદામાં પિતાની વેપારી જાત બરાબર પરખાવી દીધી. અંગ્રેજ રાજસભાએ એ ખૂની ગવર્નર જનરલને નિર્દોષ ઠરાવી છેડી મૂક્યો અને બ્રિટનની સરકારના ગેરા પ્રધાનેએ એને ખૂણામાં બોલાવી એને બરડો થાબડ્યો. બ્રિટનના બાદશાહે એને આશીર્વાદ આપ્યા. હિન્દની લૂંટમાંથી મળેલા ભાગમાંથી એણે બ્રિટનની ભૂમિ પર એક મે મહાલય જણાવ્યો.
હિન્દી પ્રજા દુઃખની ભયાનકતાથી ઝબકીને જાગતી હતી. સીતમના શોષણથી આઘાત પામીને ઊઠતી હતી. હિન્દી જનતાના દેહનો એકેએક પરમાણું હિન્દની કેડ પર ચાલતી કરપીણ કરવતની વેદનામાં પિકારી ઉઠ્યો હતો.
એના પછી થોડા વર્ષે એક બીજો આવ્યો. એનું નામ ડેલ્હાઉસી હતું. એણે દેશી રાજાઓનો મુલ્ક પચાવી પાડવાને કાયદો ઘડી કાઢ્યો. એ કાયદાએ સતારાને સપડાવ્યું. ઝાંસીને ઝડપી લીધું. નાગપુરમાં અધિકાર બેસાડ્યો અને અયોધ્યાને ખાલસા કર્યું. એને રાજદંડ રાજસ્થાનમાં ખાલસા કરવાના દાવ ખેલી રહ્યો. એ બધાના પરિણામમાં રિબાતી હિન્દી જનતાને રાજાઓનો સાથ મળે. રાજાઓ રોષે ભરાયા હતા અને મરણીઆ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૯
થયા હતા. લેકે લેાહી નિગળતા બેઠા હતા. હિન્દસ્વાતંત્ર્યના પહેલા સંગ્રામનાં સૂકાન મંડાતાં હતાં. રાજાએમાંના કેટલાક આગેવાની લેતા હતા. હિન્દની ધીખી ઉડેલી ધરતી નીચે ૧૮૫૭માં પહેલા સગ્રામના વ્યુહ રચાતા હતા. ગેરી સરકારની નેકરી કરતા હિન્દી સિપાઈ એ પણ ધૂંધવાતા હતા. બ્રિટનની વેપારી સરકારે ખંડેર બનાવેલું હિન્દુ અંદરથી ખખડતું હતું. બ્રિટનની વેપારી સરકારના કારભાર પર અપશુકનિયાળ વાદળ ઘેરાતાં હતાં.
એ સૌના પરિણ!મ રૂપ ૧૮૫૭ને બળવે ફાટી નીકળ્યે, એ અળવા જોતજોતામાં આખા હિન્દુમાં પથરાઈ ગયા. અંગ્રેજશાહીને પેાતાની સલ્તનતને અંત આવતા દેખાયા પણ એ બળવામાં સરદારી રાજાએના હાથમાં હેાવાથી તથા રાષ્ટ્રીય જાગૃતિ જોઈ એ તેવી ન હેાવાથી બળવેા દાબી દેવામાં આવ્યા. બળવાખેર શહેરને તારાજ કરવામાં આવ્યાં અને બળવાવાળા પ્રદેશપર એકધારી કતલ ચલાવવા માંડી. બળવાના પકડાયેલા કેદીઓને મેટી મેટી સંખ્યામાં વિધી નાખવામાં આવ્યાં અને ફ્રાંસીએ લટકાવવામાં આવ્યાં. કાંસીના માંચડા ખૂટી જતાં લેકાને ઝાડની ડાળીએ લટકાવવામાં આવ્યાં.
૧૮૫૭ના વિપ્લવની પહેલાંથી હિન્દી જાગૃતિના બંધારણીય સ્વરૂપે! પણ શરૂ થઈ ચૂકયાં હતાં. ૧૮૫૧માં કલકત્તામાં બ્રિટિશ ઈંડિયન એસેાશિએસનની સ્થાપના થઈ હતી. ૧૮૫૩માં મુંબઈ અને મદ્રાસ એસેશિએસનની સ્થાપના થઈ હતી. ૧૮૭૦માં પૂનામાં સાજનિક સભા કાયમ બની. ૧૮૭૬માં સુરેન્દ્રનાથ બેનરજી તથા આન મેાહન બસુના પ્રયત્નથી ઈન્ડિયન એસેશિએશન કાયમ થઈ. ૧૮૮૪માં દીવાનબહાદૂર રઘુનાથરાવને ઘેર ચેાવીસ જણુ ભેગાં મળ્યાં. એ ચેવીસે જણના હૃદયમાં ન સમજાય તેવા ઊભરા આવતા હતા. હિન્દની મેટાના સ્વપ્ના આવતા હતા. એમને હિન્દુત। ભવ્ય ભૂતકાળ યાદ આવતા હતેા. એ ચેાવીસમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
મદ્રાસના એક વડા ન્યાયાધીશ હતા. કલકત્તાના એક જબરા વક્ત હતા તથા મુંબઈથી દાદાભાઈ આવ્યા હતા. એ સહુની આંખમાં હિન્દની જનતાની લેાહીથી ખરડાયેલી ધરતી પર દિલ્હીના દરબાર ધસમસતા દેખાતેા હતેા. એ સૌની નજર સામે વિરાટ માનવ મેદની તરવરતી હતી. હિન્દને આવે! લે!સમાજ હિન્દની જ મુક્તિ માટે એક દિવસ ભેગા મળશે એમ એમને લાગતું હતું. ઈ. સ. ૧૮૮૪માં મદ્રાસમાં ભેળા મળેલા એ ચેાવીસ ડાવાએ હિન્દભરમાંથી હિન્દના પ્રતિનિધિને ખેલાવી એક હિન્દી મહાસભા સ્થાપવાના નિરધાર કર્યો.
કચડાતી અને આિતી હિન્દી જનતાની બળવાખેાવૃત્તિને દાખી દેવા અને એ વૃત્તિને કાઈ બંધારણીય ધારણનું સ્વરૂપ આપવા હ્યુમ નામના એક અંગ્રેજ મહાશય પણ વિચારી રહ્યા હતા. ૧૮૮૪ના ડીસેમ્બર માસમાં અદીઆર મુકામે થીએસેઝીસ્ટોનું વાર્ષિક અધિવેશન થયું ત્યારે ત્યાં ભેળા થએલા સુરેન્દ્રનાથ બેનરજી, કાશીનાથ ત્ર્યંબક તૈલગ તથા દાદાભાઈ નવરાજજી સાથે પણ હ્યુમ મહાશયે વાટાઘાટ કરી અને ૧૮૮૫ના ડીસેમ્બરમાં પૂનામાં એક રાજનૈતિક સભા સ્થાપન કરવા માટે દેશના પ્રતિનિધિને મેલાવવાને નિશ્ચય થયે।. પણ ૧૮૮૫માં પૂનામાં અગવડ હોવાને લીધે હિન્દી મહાસભાનું પહેલું અધિવેશન મુંબઇમાં થયું. એ હ્યુમ મહાશયને મહાસભાના પિતા હેાવાનું માન આપવામાં આવે છે પણ સાચી રીતે હિન્દી મહાસભાની શરૂઆત કરનાર રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ`ભૂંગા હતા. એ સોગેામાં અંગ્રેજોએ માંડેલું દમનરાન્ય, એક પછી એક આવેલા ભયંકર દુષ્કાળે, ૧૮૫૭ ના અળવે તથા અધાનયુ વગેરે હતા. એ સમયે રશિયાને ઈંગ્લેંડનું જબરજસ્ત પ્રતિપક્ષી માનવામાં આવતું હતું. હિન્દમાં જુદાં જુદાં સ્થળાએ બળવાખાર ગુપ્તમંડળેાની રચના થઈ રહી હતી. ઢાકામાં અશાંતિ વધતી જ જતી હતી. હિન્દી મહાસભાનું પહેલું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૧ અધિવેશન મળ્યું. એ અધિવેશનમાં રાજા રામપાલની આંખે ચમકી ઊઠી. બીજાંઓની જેમ એની જીભને મવાલ શબ્દો ન ગમ્યા. પહેલી હિન્દી મહાસભા એના અવાજમાં હિન્દના જીવનને જીવતું જોઈ રહી. એ બેલતો હતો “એ બ્રિટનની જાહેરજલાલી ગમે તેવી મોટી હોય, એના ઇરાદા ગમે તેટલા મેટા હોય તોપણ મને કહેવા દો કે મુકાબલે એણે આપણે નાશ કર્યો છે. ગમે તે કાળના હિન્દને એની સાથેના સંબંધથી શેક કરવાનો રહેશે.”
ત્યાર પછી ૧૮૮૮માં મહાસભાનું ચોથું અધિવેશન આલ્હાબાદમાં મળ્યું. એ અધિવેશનમાં ઘુમ મહાશયે કોંગ્રેસના ઉદ્દેશને સ્પષ્ટ કરતાં કહ્યું કે “હિંદી મહાસભાને ઉદ્દેશ લોકોની મનોવૃત્તિને એ રીતે બદલવાનો છે કે હિંદના લોકો વાદવિવાદદ્વારા પાર્લામેન્ટરી શેલી પ્રમાણે પોતાના દેશને પ્રબંધ કરતાં શીખે, ધુમ મહાશયે ગવર્નર જનરલ લોર્ડ ડફરીન સાહેબને પણ એ જાતની સલાહ આપી હતી, અને એ બાબતની અનુમતિ મેળવી હતી. એ રીતે રાજકારભારીઓના આશીર્વાદ મેળવીને હિન્દી મહાસભાનો વિચાર તો મૂક્યો હતો. લોર્ડ ડફરીનનો ખ્યાલ એવો હતો કે હિંદી જનતાની બળવાખોર વૃત્તિને એ રીતે દાબી દેવામાં આવશે અને ત્યાર પછી એ હિંદી મહાસભાને બંધ કરી દેવામાં આવશે.
આરંભમાં કેગ્રેસનો ઉદ્દેશ શુદ્ધ રીતે રાજનૈતિક ન હતો, લોર્ડ લીટનના સમયમાં જ્યારે વર્નાક્યુલર પ્રેસ એટ પાસ થયા ત્યારે સુરેન્દ્રનાથ બેનરજીએ તેનો વિરોધ કરતાં કહ્યું કે “એથી હિંદીઓની રાજભક્તિને બ્રેક લાગશે.” એ ઉપરાંત બેનરજી મહાશયે રાણું વિકટેરિયા તરફ ભારત વર્ષની ભક્તિ અસંદિગ્ધ છે તેવો ઉલ્લેખ પણ કર્યો હતો. બ્રિટશ શાસકોના જૂઠાં વચનો પર બેનરજી મહાશયને મેટો વિશ્વાસ હતો પણ પછીથી ધીમે ધીમે એવી મેહ નિદ્રા તૂટવા લાગી. તથા વાસ્તવિક પરિસ્થિતિની સમજ પડવા લાગી,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
જ્યારે ઇક્ષ્મટ બિલના ઘેર વિરોધ એંગ્લા ઈન્ડિયન સમુદાયે કર્યાં ત્યારે અંગ્રેજ વેપારી સરકારમાં રાખેલી એમની આશાએ તૂટી પડી. અને આગળ જતાં જ્યારે સરકારે પાતે કૉંગ્રેસને વિરાધ કરવા શરૂ કર્યાં ત્યારે એમને એમ પણ લાગી ગયું કે હિન્દીઓએ બ્રિટિશ સરકાર પાસેથી ન્યાયની આશા કદી પણ રાખવી નહિ.
દર વર્ષે કાંગ્રેસનું અધિવેશન મળતું હતું. અને અંગ્રેજ સરકાર પાસે વિનતિ કરતા ઠરાવ પસાર થતા હતા. એ હરાવે લશ્કરી ખર્ચ ઘટાડવા વિષેના, હિંદની ગરીખી વિષે ઉપાય કરવા વિષેના, હિંદમાં જ સિવિલ સર્વીસની પરીક્ષાને પ્રબંધ કરવાના તથ! મીઠાને કર ઘટાડવા વિષેના હતા. ઉપરાંત ખીજા બંધારણીય સુધારા મેળવવાના ઠરાવે। પસાર થતા હતા. મહાસભાએ, ઈંડિયા કાઉન્સીલને નાબૂદ કરવી જોઈએ એવા ઠરાવ પસાર કર્યાં હતા. પરંતુ બ્રિટિશ સરકારે મહાસભાની એ યાચનાઓ ધ્યાનમાં લીધી નહિ ને ૧૮૯૨માં એ માગણીએની ઉપર ઉપહાસ કરતા હોય તેમ હિંદી મહાસભાની ઝેળીમાં ચેડા સુધારાના ટૂકડાઓ ફેંકયા.
ધીમે ધીમે હિન્દને જણાતું હતું કે ભાષણા કરવાથી કે ઠરાવા પસાર કરવાથી કાંઈ થઈ શકવાનું નથી. ધીમે ધીમે બ્રિટિશ સરકાર પરને લેાકેાના વિશ્વાસ ઉઠી જતા હતા તથા પેાતાના પગપર ઊભા રહીને કામ કરવાનું સત્ય સમજાતું હતું. પછી લાડ કરઝનને શાસનકાળ આવ્યેા. ૧૯૦૧ માં કૃષિ વિભાગ ખાલવામાં આવ્યે તથા ૧૯૦૪ માં સહકારી મંડળીને કાયદા પસાર થયેા. પણ વ્યવસ્થિત ચાલતા શાષણમાં ભયંકર ભૂખમરા અને ગરીખીમાં ઊંડી ને ઊંડી ઊતરતી હિન્દી જનતા માટે આવા સુધારા ઉપહાસરૂપ હતા. મહાસભાએ પેાકાર કર્યો કે હિન્દુનું બધું ધન ઈંગ્લેંડમાં ઢસડાઈ જાય છે તે બંધ કરો નહિ ત્યાં સુધી હિન્દની શકવાની નથી. ૧૯૦૧ થી હિન્દી મહાસભાએ વધારવા ઉપર જોર દેવા માંડયું અને મહાસભાના અધિવેશનની
ગરીબાઈ દૂર થઈ ઔદ્યોગિક શિક્ષણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૩ સાથે સાથે હિન્દી ઉદ્યોગનું પ્રથમ પ્રદર્શન ભર્યું. પણ આથી હિન્દની ગરીબ-જનતાને કોઈ પણ જાતનો ફાયદે થતું નહોતે. હિન્દી ઉદ્યોગના વિકાસ ઉપર ભાર મૂકવાથી હિન્દના જમીનદારે, શ્રીમતિ તથા શેડ મધ્યમ વર્ગના માણસોનેજ લાભ હતો.
લેડ લીટનની જેમ લોર્ડ કર્ઝન પણ અંગ્રેજી ભણેલાં હિન્દી તરફ તિરસ્કારથી જોતો હતો. કલકત્તા વિશ્વવિદ્યાલયના પદવીદાન સમાર ભ વખતે લોર્ડ કર્ઝને હિન્દીઓની ઠેકડી કરતું તથા ભારતીય સભ્યતાને ઉપહાસ કરતું ભાષણ આપ્યું. ઈ. સ. ૧૯૦૫ માં કર્ઝને બંગાળના ભાગલા પાડવાનો હુકમ કર્યો. બંગાળના ભાગ પાડી એ રીતે સરકાર બંગાળી જુવાનોની શક્તિને ક્ષીણું કરવા માગતી હતી તથા તેમની રાજકીય જાગૃતિનો નાશ કરવા માગતી હતી. બંગાળી લોકોએ સરકારના આ ફરમાનને સખત વિરોધ કર્યો. દરેક ઠેકાણે સભા ભરાઈ અને સરકારને આવેદન પત્ર મોકલાયાં. બંગાળના શરીર પર કરવત મૂકતી સરકારનો વિરોધ કરવાને બંગાળે દૃઢ સંકલ્પ કર્યો. બંગાળી જનતાની જબર હિલચાલ શરૂ થઈ. વિલાયતી વસ્તુઓને બહિષ્કાર બેલાયો, બંગાળમાં અજબ જાગૃતિ આવી ગઈ. જ્યાંત્યાં વંદેમાતરમના શબ્દો સંભળાયા, સ્વદેશી અને બહિષ્કારની ધૂમ મચી રહી, બંગાળના સવાલને આખી મહાસભાએ પિતાનો બનાવ્ય, ઈતિહાસના એ સંજોગેએ લોક હિલચાલમાંથી મહાસભામાં એક ઉદ્દામ વર્ગને જન્મ આપ્યો. પરંતુ મહાસભામાં એ વખતે મવાલ દળનું આધિપત્ય હતું. અને જહાલ પક્ષના નેતાએમાં લોકમાન્ય તિલક, બિપિનચંદ્ર પાલ, અરવિન્દોષ, તાથા લાલા લજપતરાય હતા. આ જહાલવર્ગને પ્રભાવ બંગાળ અને મહારાષ્ટ્રમાં વિશેષ હતે. ધીમે ધીમે જુવાને એ જહાલ વર્ગમાં જોડાતા હતા. મવાલ પક્ષ બંધારણીય ઉપાયોથી જ પોતાના ઉદ્દેશને પાર પાડવા ઇચ્છતો હતો અને જહાલ પક્ષ પરતંત્ર દેશપર લદાયેલું કાઈ પણ શાસન વિધાન કામનું નથી એમ માનતો હતો. એનું કહેવું એમ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪ હતું કે કોઈ પણ પ્રકારે સંપૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય હાંસલ કરવું જોઈએ. ઈ. સ. ૧૯૦૬ માં કલકત્તામાં દાદાભાઈ નવરેજીના પ્રમુખપણા નીચે મહાસભાની બેઠક મળી. એ અધિવેશનમાં ઔપનિવેશિક શાસન એ શબ્દનો પ્રયોગ થય. લોકમાન્ય તિલકનું એમ માનવું હતું કે સ્વરાજ એ અમારો જન્મસિદ્ધ હક્ક છે અને તે પ્રાપ્ત કરશું.
આઠમી ફેબ્રુઆરી ૧૯૦૮માં રૂસજાપાનયુદ્ધ શરૂ થયું. ચીને પણ પિતાના ઘરને સુધારે યુપીય પદ્ધતિ પર કરો શરૂ કર્યો હતા. આ બધા આંતરરાષ્ટ્રીય બનાવની અસર હિન્દ પર પણ પડતી હતી. ૧૯૦૫માં રશિયામાં ક્રાન્તિ થઈ. તથા ભુમાની સ્થાપના કરવામાં આવી. ૧૯૦૮માં તુર્ક યુવકેએ તુર્કીમાં પણ ફેરફાર કરવા માંડ્યા. બંગાળમાં ઠેરઠેર બહિષ્કારની લડત શરૂ થઈ ગઈ વિદ્યાર્થીઓનાં આંદલને કાબુમાં રાખવા સરક્યુલર નીકળ્યો.. વંદેમાતરમને ઉચ્ચાર કરવો એ ગેરકાયદેસર મનાયું. બારીસાલમાં અશ્વનીકુમાર દેજો બહિષ્કારની લડતને જોરદાર બનાવી. એ સમયે કાઈક અંગ્રેજ મેનેજરને વિલાયતી કાપડની જરૂર પડી પણ અશ્વનિકુમારની અનુમતિ વિના કેઈ પણ દુકાન વિલાયતી કાપડ વેચી શકે તેમ નહોતું. છેલ્લા મેજીસ્ટ્રેટે અશ્વનીકુમાર દત્તને પ્રાર્થના કરી અને ત્યારે જ અશ્વનીબાબુની અનુમતિથી અંગ્રેજને કપડું મળ્યું. આ સમયે પૂર્વ બંગાળનો ગવર્નર ફુલર હતો. એને આ બનાવથી ગુસ્સો ચઢી ગયો અને લોર્ડ કર્ઝનને મળવા પડ્યો. પછી આસામથી ગુરખા પલ્ટન બારીસાલ બેલાવવામાં આવી. પુલર સાહેબ બારીસાલ આવ્યા અને અશ્વનીકુમાર વગેરે કાર્યકર્તાનું અપમાન કરવા માંડ્યું. તે જ સમયે બારીસાલમાં પરિષદ મળતી હતી. પરિપદને અંગે એક સરઘસ નીકળ્યું. સરઘસ પર લાઠીમાર ચલાવવામાં આવ્યો. ૧૯૦૭માં રાજનૈતિક સભાઓને બંધ કરવા વિષેને એક કાનૂન બનાવવામાં આવ્યો. લાલા લજપતરાય તથા સરદાર અછતસિંહને એક જૂના કાયદા પ્રમાણે દેશનિકાલ કરવામાં આવ્યા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૫
ક્રિીમીનલ લૉ એમેન્ડમેન્ટ એકટ પસાર થયો તથા બંગાળના નવ નેતાઓને દેશનિકાલ કરવામાં આવ્યા. ૧૯૧૦માં પ્રેસ એકટ પસાર કરવામાં આવ્યો અને દેશનું વાણ-સ્વાતંત્ર્ય ઝડપાઈ ગયું.
હવે સરકાર હિંદને થોડા સુધાર આપવા માગતી હતી. અને સાથોસાથ હિંદીઓનું બળ તોડવા માગતી હતી. ૧૯૦૬ માં મિએ પ્રોત્સાહન આપી મુસ્લીમ લીગની સ્થાપના કરાવી. લીગના
ઉદ્દેશમાં મુસલમાનોની રાજભક્તિની ઘોષણા કરવામાં આવી. એ રીતે ભંગાણને ઉત્તેજના ભળી તથા મુસલમાનોની દેખાદેખીથી ૧૯૦૯ માં પંજાબમાં હિંદુસભાની સ્થાપના થઈ. આ રીતે હિંદુ અને મુસલમાન બંનેની તાકાત ઓછી થતી ગઈ. એ સાથે જ ૧૯૧૧ માં બંગભંગ રદ કરી દેવામાં આવ્યો. પણ હવે મુસલમાનોની આંખો ઊઘડતી હતી. અને તેમને પોતાના સામ્રાજ્યવાદી હિતોના રક્ષણ માટે રમકડાં બનાવતી સરકાર ઓળખાતી હતી. ૧૯૧૨ અને ૧૯૧૩ માં તુર્કીને યુરોપ સાથે યુદ્ધ થયું. એ યુદ્ધ બકન યુદ્ધ નામે ઓળખાય છે. એ યુદ્ધમાં બ્રિટિશ સરકાર તુક સામે હતી. હિંદના મુસ્લીમેની સહાનુભૂતિ તુક સાથે હતી. તુકને સરદાર મુસ્લીમોને ખલીફા ગણાતો હતો. હિંદના મુસ્લીમાએ તુર્કીને મદદ કરી તથા એ લોકે તુકના રાષ્ટ્રવાદી યુવકોના સંબંધમાં પણ આવ્યા. તેથી તેમને ખબર પડી ગઈ કે બ્રિટિશની પરદેશનીતિ ઇસ્લામની તાકાતને કમજોર કરવા માટે જ હતી. એ રીતે ભારતના મુસ્લીમ પણ અંગ્રેજોના વિરોધી બની ગયા. મુસ્લીમ લીગની નીતિ બદલાઈ ગઈ. અત્યાર સુધી મુસ્લીમ લીગે રાજકીય સુધારા માટે પ્રયત્ન નહોતો કર્યો, પણ ૧૯૧૩ માં લીગનો ઉદ્દેશ પણ મહાસભાની જેમ ઔપનિવેશિક સ્વરાજનો બન્યો. હિંદુ મુસ્લીમ એકતા સધાઈ તથા એ એકતામાં આડખીલી રૂ૫ બ્રિટિશ સરકારના ગેડીઆ જેવા આગાખાન સભાપતિના યુદથી અલગ થઈ ગયા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૨૪૬
૧૯૧૫ માં મહાસભાના મવાલ પક્ષના નેતા ગોખલે તથા ફીરોજશાહ મરણ પામ્યા. મવાલ પક્ષની શક્તિ ક્ષીણ થઈ અને ધીમે ધીમે જહાલ પક્ષને પ્રભાવ વધવા માંડ્યો. ૧૯૧૬ માં લોકમાન્ય તિલક તથા એનીબિસેન્ટ હોમરૂલ લીગની સ્થાપના કરી તથા દેશમાં એક વ્યાપક આંદોલનને આરંભ થઈ ચૂક્યો. ૧૯૧૪ થી વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆત થઈ ચૂકી હતી. તેની સાથે સાથે હિંદમાં વિપ્લવવાદ પણ તીવ્ર બનતે જતો હતો. જર્મનીની મદદથી અંગ્રેજી શાસનને નાશ કરવાની તૈયારીઓ ચાલી રહી હતી. અમેરિકામાં સ્થપાએલી ગદર પાર્ટીએ હિંદમાં વિપ્લવ કરવા થોડા શિખ કાર્ય કર્તાઓને રવાના કર્યા હતા. બંગાળ અને પંજાબમાં રાજકીય લૂંટફાટ તથા ખૂના મરકીની શરૂઆત થઈ ચૂકી હતી. વિપ્લવને દિવસ પણ નિર્માયો હતે. ૧૯૧૫ ના ફેબ્રુઆરીની એકવીસમી તારીખે તેની શરૂઆત નિશ્ચિત થઈ ચૂકી હતી. પણ એ શરૂઆત થાય તે પહેલાં સરકારને તેને પત્તો મળે. સરકારે વિગ્રહનું દમન કરવા ડીફેન્સ ઓફ ઇન્ડિયા એકટ પસાર કર્યો તથા વિપ્લવવાદીઓને નાશ કરવા માંડયો. બીજી બાજુ હોમરૂલનું આંદોલન જોર પકડતું હતું. હિંદુ મુસ્લીમ એજ્યને લખનૌ એકટ થયો. હવે હિંદને ઘડીભર શાંત કરવા તથા હિંદના પૂછપતિઓને અને મધ્યમ વર્ગના થોડાક માણસોને સંતોષવા બ્રિટિશ સરકારે એક સુધારે ઘડી કાઢયો હતો. - ઈ. સ. ૧૯૧૯માં હિન્દ માટે પાલામેન્ટ એક કાનૂન બનાવ્યો. એ કાયદામાં બંધારણીય સુધારા આપવામાં આવ્યા. હિન્દીઓને થોડી વધારે પગારની જગ્યાઓ આપવામાં આવી. પ્રાંતીય શાસનના બે ભાગ પાડવામાં આવ્યા. એમાંના એક વિભાગને સુરક્ષિત કહેવાય છે અને બીજા વિભાગને હસ્તાંતરિત વિભાગ તરીકે ઓળખાય છે. પહેલો વિભાગ સરકારને આધીન રાખવામાં આવ્યો તથા એ વિભાગને સુપ્રત થયેલાં ખાતાં સરકારની સીધી હકુમત નીચે રાખવામાં આવ્યાં. બીજા વિભાગમાં ચૂંટણીથી મંત્રીઓ નીમવામાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવ્યા. એ શાસન દ્વિચક્રશાસન અથવા ડાયરી'ના નામથી ઓળખાય છે. સાથે સાથે બ્રિટનના કારભારીઓ હિન્દમાં ઉદ્યોગને વિકાસ કરવાનો પણ વિચાર કરી રહ્યા હતા. ૧૯૧૬ માં ઇડિયા ઇડસ્ટ્રીઅલ કમિશન નિમાયું. ૧૯૧૮ માં એ કમીશને પોતાનો રીપોર્ટ રજૂ કર્યો. હિન્દ કેવળ કૃષિપ્રધાન દેશ રહે એમ સરકારની નીતિ બદલાતી હતી. તથા યુરોપીય યુદ્ધનું કારણ એ નીતિમાં પરિવર્તન લાવતું હતું. હિન્દમાં અમુક પ્રમાણમાં ઉદ્યોગે ફેલાવાની નીતિ શરૂ થતી હતી. બ્રિટિશ સરકારે દેખ્યું હતું કે યુદ્ધની પરિસ્થિતિમાં સામ્રાજ્યના રક્ષણ માટે હિન્દમાં થોડા ઉદ્યોગની ઉન્નતિ થાય તે પણ ઇચ્છવાજોગ છે. એ ઉપરાંત ઈગ્લાંડના મૂડીવાદના લાભને માટે હિન્દના ઉદ્યોગની વૃદ્ધિ કરવાની જરૂર જણાઈ હતી, એ બધાં ઉપરાંત વ્યાપાર વ્યવસાયના ઇંગ્લંડને પુરાણે એકાધિકાર નષ્ટ થયો હતો તથા અમેરિકા, જર્મની, અને જાપન જેવા પ્રદેશ છે ગ્લંડની હરિફાઈમાં ઊતરી ચૂક્યા હતા. યુરેપના સામ્રાજ્યવાદોએ હડપ કરેલા એશિયાના બઝારોની નવી વહેચણી કરવા માટે જ આ વિશ્વયુદ્ધ સળગી ઊઠયું હતું. એ બધી પરિસ્થિતિઓને વિચાર કરી ઈગ્લડે પિતાની મૂડીને થાક ભાગ હિન્દમાં રોકવાનો નિર્ધાર કર્યો. કારણ કે હિન્દમાંથી કાચો માલ સહેલાઈથી મળી શકતો હતો તથા હિન્દની મજૂરી સંઘી હતી. એ કારણથી બ્રિટિશ મૂડીને સહાય કરવા માટે બ્રિટન સરકારે એક નવી ઔદ્યોગિક નીતિ ધારણ કરી. આ પ્રમાણે બ્રિટિશ મૂડીવાદીઓએ હિન્દમાં નવા નવા વ્યવસાયે ખોલવા માંડ્યા. અને વિશ્વયુદ્ધ સમાપ્ત થતાં જ લોઢાનાં અને પોલાદનાં કારખાના ઊઘડવા માંડ્યા. ધીમે, ધીમે હિન્દમાં ઘણા પ્રમાણમાં અંગ્રેજી કંપનીઓ રજીસ્ટર્ડ બની ગઈ તથા પિતાને કારભાર કરવા લાગી. આજે હિન્દમાં અંગ્રેજોની મોટી મૂડી કારખાનામાં રોકાયેલી છે તથા વધતી જાય છે. આજે છસો ચોત્રીસ કંપનીઓ હિન્દમાં કારભાર કરે છે. એ કંપનીઓએ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
હિન્દમાં કેિલી મૂડી સાડાસાત ખ રૂપિયા છે. ઉપરાંત એકાવનસે ચેારણું કંપની એવી છે કે જે હિન્દમાં જ રજીસ્ટર્ડ થયેલી છે જેની મૂડી ત્રણ ખ રૂપિયા જેટલી છે. ઈ. સ. ૧૯૧૧ માં ફીસ્કલ કમિશન નિમાયું, એ કમિશને એક સ્થાયી ટેરીફ બેડની સ્થાપના કરી તથા હિન્દમાં રોકાયેલી પરદેશી મૂડીને રક્ષણ અપાયું, ૧૯૨૪માં લેાઢાના તથા પેાલાદના વ્યવસાયને સુરક્ષિત બનાવવામાં આવ્યા.
યુદ્ધ પહેલાંના સમયમાં બ્રિટીશ સરકારના વિરોધ કરનાર મધ્યમ વર્ગના લેાકેા હતા, તથા જમીનદારા અને શ્રીમંતા રાજભક્તો હતા. એ સમય પર કિસાન અને કામદારાના એવાં કાઈ પણ વર્ગીય સ’ગઢના હતાં નહિ. મહાસભાએ પણ હિંદી જનતાના ઉદ્દારના કાઈ પણ વિચાર કર્યાં ન હતા. એ વખતે સરકારનું કામ એકલા મધ્યમ વર્ગને દબાવવાનું હતું તથા એકલા જમીનદારે અને શ્રીમાને સ ંતેષવાનું હતું. પણ યુદ્ધ પછીના સમયમાં લેાકજાગૃતિ આવતી જતી હતી. તથા મધ્યમ વર્ગના લેાકેાને પણ સુધારાઓ આપી સતાષવા પડશે એવું ભાન સરકારને આવતું જતુ હતુ. તે માટે દ્વીચક્રશાસનની નીતિ અખત્યાર કરવામાં આવી હતી. એનાથી બ્રિટિશ વેપારઉદ્યોગને રક્ષણ મળ્યું હતું. ઉદ્યોગપતિ તથા વેપારીએ! સ ંતુષ્ટ થતા હતા, તથા મહાસભાના મવાલ પક્ષને સરકારે શાસન ક્ષેત્રમાં હિસ્સેદાર બનાવી મહાસભામાંથી અલગ કર્યા હતા. અને પેાતાની સાથે મિલાવી દીધાં હતાં.
મહાસભાના જહાલ પક્ષ આ સુધારાથી સંતુષ્ટ નહતા, અને તેને નકામા સમજતા હતા. પણ મવાલ પક્ષના લેકે એ સુધારણાની યે!જનાને અમલમાં મૂકવા મચી પડચા હતા. પણ એ સમયે મહાસભા પર જહાલ પક્ષને કાબુ હતેા તેને લીધે સરકારને સાથ આપવા માટે મવાલ પક્ષના નેતાઓને મહાસભામાંથી નીકળી જવું પડયું. ડૉ. બિસેન્ટને પ્રભાવ પણ નરમ પડી ગયા. હેમરૂલની અલખ જગાવનાર એણે મહાસભાને! ત્યાગ કરી મવાલ પક્ષ સાથે મિલાપ કર્યો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
એ બધા મવાલ પક્ષના નેતાઓએ લીબરલ ફેડરેશન નામની પોતાની એક અલગ સંસ્થા સ્થાપી.
બીજી બાજુ લોકહિલચાલનું આંદોલન પણ આગળ વધતું હતું. યુરોપીય યુદ્ધના સમયમાં વિપ્લવને કચડવા માટે થયેલા ડિફેન્સ ઓફ ઇન્ડિયા એકટની મદદથી હિન્દના જુવાનોને જકડી લેવામાં આવ્યા. ૧૯૧૮માં રોલેટ કમિશન નિમવામાં આવ્યું. એ કમિશને રજૂ કરેલા અહેવાલ પ્રમાણે સરકારે ૧૯૧૯માં બે બીલ રજૂ કર્યા જે કાળા કાયદાના નામે પ્રસિદ્ધ છે. અઢારમી માર્ચઅને દિવસે એ બીલ પસાર થયું. એ સમયે એ કાયદાને તેડવા માટે ગાંધીજીએ એક કમિટિ નીમી. સત્યાગ્રહની પ્રતિજ્ઞા કરી અને ત્રીસમી માર્ચે હિન્દભરમાં હડતાળ પાડવાનું જાહેર કર્યું. ૧૯૧૯ના માર્ચના ત્રીસમા દિવસે આખું હિન્દ હડતાળ પર ગયું. ગાંધીજી, યુદ્ધનો આરંભ થયા પછી દક્ષિણ આફ્રિકામાંથી આવી પહોંચ્યા હતા, પણ હિન્દની રાજનીતિમાં કોઈ વિશેષ ભાગ લેતા ન હતા. ગોખલેની સલાહથી એ એક વર્ષ સુધી હિન્દની પરિસ્થિતિનો માત્ર અભ્યાસ કરતા હતા. ત્યારપછી ગાંધીજીએ સામાજિક સુધારે હાથમાં લીધો હતો. સરકારે એ સમયે ગાંધીજીનો ખૂબ આદર કર્યો અને તેમને કસરેહિન્દને સુવર્ણચન્દ્રક ભેટ આપ્યો. યુદ્ધના સમયમાં ગાંધીજીએ સરકારને ખૂબ મદદ કરી હતી. ૧૯૧૮માં ગાંધીજીએ કહ્યું હતું કે યુધ્ધમાં સરકારને મદદ કરવી એ સ્વરાજ મેળવવાનો સીધો અને સરળ ઉપાય છે. ગાંધીજીએ ગુજરાતના લોકોને બ્રિટનના સામ્રાજ્યવાદના લશ્કરમાં જોડાવાની અપીલ કરી. પણ પરિસ્થિતિ બદલાતી હતી. પોતાના નફા માટે હિંદના વતનીઓને કપાવી નાખનાર બ્રિટિશ શાહીવાદની બાજી ખુલ્લી પડતી હતી. સામ્રાજ્યવાદના હાવભાવમાં ફસાઈ ગયેલા ગાંધીજીની ઊંઘ પણ ઊડતી હતી. અને રેલેટ એકટને વિરોધ થતો હતો.
ગાંધીજીએ આફ્રિકામાં અજમાવેલું સત્યાગ્રહનું હથિયાર સરકાર સામે ઉઠાવ્યું. તથા લોકશક્તિના નામમાં શાહીવાદને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
પડકાર કર્યો. ગાંધીજીનું સત્યાગ્રહનું હથિયાર લાય, થેરે અને રસ્કિનના વિચાર પર ઘડાયું હતું તથા સત્ય અને અહિંસાના વ્યક્તિવાદી ખ્યાલ પર રચાયું હતું. હિંદીઓને માટે સત્યાગ્રહનો આવો સામુદાયિક પ્રયાગ પહેલે હતે. એ પ્રયોગમાં રાજસત્તા સામે લોકસત્તા મુકાબલે ચડી હતી. ગાંધીજીએ એ લોકશક્તિને એક સેનાપતિને છાજે તેવા શબ્દોથી ઉત્તેજી હતી. પરિણમે જે શક્તિને ગાંધીજીએ જગાડી હતી તે શક્તિ જોરદાર બનતાં વિપ્લવના માર્ગ પર ચડી જતી હતી. અમદાવાદ તથા અમૃતસરમાં રમખાણ થયાં. લશ્કરની મદદથી સરકારે લોકોને કચડી નાખ્યા. ગાંધીજીએ પોતે હિમાલય જેવડી ભૂલ કરી છે એમ કહીને સત્યાગ્રહને સંકેલી લીધે અને શાંતિની સ્થાપના કરવા માટે સરકારને મદદ કરી. રમખાણે શમી ગયાં હતાં પણ સરકારની દમનનીતિ પાછી ખેંચાઈ નહતી. સરકારે ૯૧૯ ના એપ્રિલની તેરમી તારીખે જલીયાંવાલા બાગમાં એક ભયંકર અત્યાચાર કર્યો. આખા પંજાબ પર ગુજરાંવાલા, અમૃતસર તથા કસુર વગેરે સ્થાનોમાં લોકેને વિંધી નાખવામાં આવ્યાં, જાહેર રીતે ફટકા મારવામાં આવ્યા. પિટ પર ચલાવવામાં આવ્યા તથા અનેક રીતે પીડવામાં આવ્યા. મિલ્કત જપ્ત કરવામાં આવી. સરકારે શરૂ કરેલા આ ભયંકર દમનરાજ્યથી આખો હિંદ ખળભળી ઊઠ્યો. સરકારે આ દમનનીતિ ચલાવતા અમલદારને અભિનંદન આપ્યાં. ગાંધીજીને આ સમયે સરકારી મનોવૃત્તિને સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવ્યો. ગાંધીજીએ સરકારને બેઅર યુદ્ધ સમયે તથા ઝૂલુ લોકોએ કરેલા વિપ્લવ વખતે ખૂબ મદદ કરી હતી તથા યુરોપીય મહાયુદ્ધમાં બ્રિટિશની મદદમાં હિંદી જનતાને જેડી હતી.
૧૯૨૦માં મહાસભાના અધિવેશનમાં અહિંસાત્મક અસહકારની નીતિને સ્વીકાર થયો તથા સ્વદેશી અને બહિષ્કારની યોજનાને પણ સ્વીકારવામાં આવી. સરકારે કેગ્રેસના સ્વયંસેવક દળને ગેરકાદેસર જાહેર કર્યું. ૧૯૨૧ માં અમદાવાદની મહાસભાએ સત્યાગ્રહની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨પ૧
તૈયારી કરવાની સલાહ આપી. ગાંધીજીને અખિલ હિંદ મહાસભા. સમિતિનો સમસ્ત અધિકાર આપવામાં આવ્યું. ગાંધીજીએ સૌથી. પહેલાં બારડોલી તાલુકામાં સત્યાગ્રહનો આરંભ કરવાનો વિચાર કર્યો ત્યાં તો ચૌરીચારાનો બનાવ બન્યો. એ ઘટનાને લીધે જ વિપ્લવના એ સ્વરૂપને દેખીને જ મહાત્માજીએ સત્યાગ્રહનો વિચાર માંડી વાળ્યો. ૧૯૨૨ની ફેબ્રુઆરીની અગિયારમી તારીખે બારડેલીમાં કાર્યવાહી મળી અને તેણે મહાસભા સમિતિઓને ફરમાન. કાઢયાં કે સરકારી આજ્ઞાઓને વિરોધ કરવા માટે સરઘસો. નહિ કાઢવાં, સભાઓ નહિ ભરવી અને દેશમાં શાંતિ અને અહિંસાનું વાયુમંડળ રેલાઈ ન જાય ત્યાંસુધી રચનાત્મક કાર્યો જ કરવાં. આ રીતે જનતાના વિપ્લવાત્મક સ્વરૂપથી બીધેલા ગાંધીજીની સલાહથી મહાસભાએ સરકારને વિરાધ બંધ કરાવી દીધો એટલું જ નહિ પણ એવી સૂચનાઓ આપી દીધી કે ખેડૂતોએ જમીનદારોને કોઈપણ સ્થળે વિરોધ કરે નહિ. કિસાનોને મહાસભાએ હુકમ કર્યો કે જમીનદારનું જમીન મહેસૂલ અટકાવવું એ કિસાનો માટે મહાસભાના ઠરાવથી વિરૂધ્ધ છે. સંયુક્ત પ્રાંતના જમીનદારોને સંતોષ આપવા માટે મહાસભાએ આ જાતનો ઠરાવ કર્યો. તે સમયે જીલ્લાઓમાં કિસાન સભાઓના સંગઠન શરૂ થયાં હતાં તથા કિસાનો જમીનદારના જુલ્મી ધારાધોરણે સામે લડવા માગતા હતા. પરંતુ ગાંધીજી જમીનદારે અને કિસાનોની આર્થિક લડત નહિ ચાહતા હોવાથી તે સમયની કિસાન હિલચાલને આ રીતે દાબી દેવામાં આવી.
પણ લેકોને જુસ્સે નરમ પડ્યો નહોતો. સત્યાગ્રહને સંકેલી લેવાથી લોકે અસંતુષ્ટ થયા હતા. તે કારણથી ૧૯૨૨માં મહાસભાને દિલ્હીના અધિવેશનમાં બારડોલીના પ્રસ્તાવને સુધારીને સ્વીકારવામાં આવ્યો. પ્રાતને સરકારી ફરમાને સામે વ્યક્તિગત સત્યાગ્રહ કરવાનો અધિકાર આપવામાં આવ્યું. સત્ય અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨
અહિંસાની વૈયકિતક વિચારસરણીનું આ વૈયકિતક પરિણામ હતું. પણ ફરીથી શરૂ થયેલા સત્યાગ્રહના વાતાવરણને લીધે ગાંધીજીને ગીરફતાર કરવામાં આવ્યાં. તથા ૧૯૨૨ના માર્ચની અઢારમી તારીખે તેમને છ વર્ષની કારાવાસની શિક્ષા ફરમાવવામાં આવી. ત્યાર પછી ૧૯૨૩માં દેશબંધુદાસની સરદારી નીચે સ્વરાજ પાર્ટીની સ્થાપના થઈ. આ સ્વરાજ પાર્ટીએ પિતાને કાર્યક્રમ જાહેર કર્યો તથા સ્પષ્ટ કર્યું કે દેશની અવસ્થા અને પરિસ્થિતિને અનુકૂળ શાસનવિધાન બનાવવાનો અધિકાર તથા વર્તમાન શાસન પર કાર્યસાધક નિયંત્રણ પ્રાપ્ત કરી પૂર્ણ ઔપનિવેશિક સ્વરાજ પ્રાપ્ત કરવું. ધારાસભામાં પ્રવેશ કરી સરકાર પાસે રાષ્ટ્રની ભાગ
ઓ રજૂ કરવી. અને સરકાર જે એનો સંતોષકારક જવાબ ન ન આપે તે ધારાસભાઓ દ્વારા બહુમતિઓ મેળવી સરકારી શાસન કાર્યને અશક્ય બનાવી મૂકવું. એ રીતે ૧૯૨૩માં બે વર્ગો વધારે સ્પષ્ટ બની ગયા. ગાંધીજીના અનુયાયીઓને અહિંસાત્મક અસહકારના કાર્યક્રમમાં પૂરેપૂરો વિશ્વાસ હતો. રાજગોપાલાચારી અને વલ્લભભાઈ પટેલ એમાં મુખ્ય હતા અને એ લોકોની બહુમતિ હતી. પરંતુ મહાસભાના પ્રમુખ દેશબંધુદાસની એ બહુમતિ સાથે અનુમતિ ન હોવાથી અને પિતે સ્વરાજ પાર્ટીના સરદાર હોવાથી તેમણે કોંગ્રેસના પ્રમુખપદને ત્યાગ કર્યો. એ ઉપરાંત ગાંધીજી અને તેમના અનુયાયીઓ જે લોકે રચનાત્મક કાર્યક્રમમાં માનતા હતા તેમની અંદર પણ ઝગડે હોવાથી રચનાત્મક કાર્યક્રમનો અમલ બરાબર રીતે થઈ શકતો નહતો. હિંદુ મુસલમાનમાં પણ રમખાણે શરૂ થઈ ગયાં હતાં. એ રીતે સરકારની ભંગાણ નીતિ દિવસે દિવસે વધતી જતી હતી. તથા મહાસભાનો પ્રભાવ ધીમે ધીમે ઘટતો જતો હતો. ત્યાર પછી ગાંધીને તેમની બિમારીને લીધે જેલમાંથી છોડી દેવામાં આવ્યા. અને તેમને મહાસભાના બંને વર્ગમાં એકતા લાવવાનું કામ સૌથી અગત્યનું લાગ્યું. ૧૯૨૪ના મે માસની રરમી તારીખે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૩
દેશબંધુદાસ તથા મોતીલાલ નેહરૂ સાથે સમજુતી થઈ અને ત્યાર પછી મહાસભા તરફથી જ સરકારી તંત્રમાં બંધારણીય કાર્યક્રમને અમલ કરવાનું કામ સ્વરાજ પાર્ટીને રોપવામાં આવ્યું.
ત્યાર પછી ૧૯૨૭માં સરકાર તરફથી સાયમન કમિશનની નિમણુંક કરવામાં આવી. એ કમિશનમાં એક પણ હિંદીની નિમણૂંક કરવામાં આવી નહોતી. એ કારણથી મવાલ પક્ષના લેકે પણ, અસંતુષ્ટ બની ગયા અને તેમણે સાયમન કમિશનને બહિષ્કાર કરવા નિશ્ચય કર્યો. મહાસભાને બીજો ભાગ પણ સરકારના આ નિર્ણયથી અપ્રસન્ન બન્યો. મહાસભાની માગણું ગોળમેજી પરિષદ દ્વારા શાસન વિધાન તૈયાર કરવાની હતી પણ સરકારે ગોળમેજી પરિષદ બેલાવવાને બદલે રોયલ કમિશનની નિમણુંક કરી તેથી ૧૯૨૭માં બધા રાજકારણીય વર્ગોમાં અસંતોષ વ્યાપી રહ્યો. મહાસભાએ સાયમન કમિશનને વિરોધ કરવાનું ફરમાન કાઢયું. જે દિવસે સાયમન કમિશનના સભ્યો હિન્દની ભૂમિ પર ઊતર્યા તેજ દિવસે આખા હિન્દમાં હડતાલ પડી. પછી જ્યાં જ્યાં સાઈમન કમિશન ફર્યું ત્યાં ત્યાં તેની સામે કાળા વાવટા ફરકાવતાં સરઘસ નીકળ્યાં, તથા કમિશનને તિરસ્કારી કાઢતી સભાઓ પર પોલિસે. ઠેરઠેર લાઠી પ્રહાર કર્યો. લાલા લજપતરાય એ લાઠીમારથી જખમી. થઈ મરણ પામ્યા.
ત્યારપછી ૧૯૨૮માં મહત્ત્વની ઘટનારૂપ બારડોલી સત્યાગ્રહ આવ્યો. વલ્લભભાઈ પટેલની સરદારી નીચે બારડોલીના ખેડૂતોએ સત્યાહગ્રહ શરૂ કર્યો તથા સરકારી મહેસુલ આપવું બંધ કર્યું. સરકારે જપ્તીઓ અને અત્યાચારદ્વાર દમનને કેરડો વીંઝવા માંડ્યો પણ બારડોલીના કિસાને ડગ્યા નહિ. પરિણામે સરકારની હાર થઈ અને લોકશક્તિને વિજય છે.'
ઠેર ઠેર યુવક સંઘો સ્થપાવા લાગ્યા. બંગાળના યુવકેએ મજબૂત સંગઠન કર્યું. મજૂરોની હિલચાલ પણ શરૂ થઈ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
ખાસ કરીને મુંબઈમાં મજૂરોએ પાડેલી હડતાલ હિન્દની કામદાર હિલચાલમાં ખૂબ મહત્ત્વની બની ગઈ. એ હડતાળ છ માસ સુધી લંબાઈ હતી, બંગાળના અઢી લાખ જેટલા મજૂરે પણ ૧૯૨૯માં હડતાળ પર ગયા. ૧૯૨૯ના માર્ચની વીસમી -તારીખે મુંબઈ બંગાળ, સંયુક્ત પ્રાંત અને પંજાબના મજૂર કાર્ય કર્તાઓ ગીરફતાર થઈ ગયા. મિરત કોસ્પીરેસી કેસને યાદગાર મુકર્દમે મંડાઈ ચૂક્યો હતો. જતીન્દ્રનાથ ભૂખમરાની હડતાલ પર ગયા અને મરણ પામ્યા. આખો દેશ હચમચી ઉઠે. આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રદેશ પર મહાસભાનું મહત્ત્વ પહેલીવાર આલેખાયું હતું. મહાસભાનું લાહોરનું અધિવેશન પાસે આવતું હતું. તે પહેલાં લે ઈવીને જાહેર કર્યું કે સરકારનું ધ્યેય હિન્દને ઔપનિવેશિક સ્વરાજ્ય આપવાનું છે. ત્યાર પછી એની એ જાહેરાતને અર્થ સમજવા માટે ગાંધીજી, મોતીલાલ નહેરૂ, ડે. સમુ, વિઠ્ઠલભાઈ પટેલ, તથા ઝીન્ના ૧૯૨૯ના ડીસેમ્બરમાં ત્રેવીસમી તારીખે દિલ્હીમાં વાઈસરોયને મળ્યા. પણ એ મુલાકાતમાં વાઈસરોયે કોઈપણ જાતની કબૂલાત આપી નહિ. અને નેતાઓ નાસીપાસ થઈને લાહોર અધિવેશનમાં ગયા. લાહોરની મહાસભાએ ગોળમેજી પરિષદમાં ભાગ ન લેવાને નિર્ધાર કર્યો. તથા મહાસભાના ધ્યેય તરીકે સ્વરાજ શબ્દને અર્થ સંપૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય અથવા બ્રિટિશ શાહીવાદ સાથે છૂટા છેડા એ કર્યો.
મહાસભાના એ અધિવેશનમાં નહેરૂ કમિટિની રોજના રદ કરી દેવામાં આવી. અખિલ હિન્દ મહાસભા સમિતિને એગ્ય લાગે તેમ સત્યાગ્રહનું આંદોલન શરૂ કરી દેવાનો અધિકાર આપવામાં આવ્યો. પછી ૧૯૩૦ની જાનેવારીની ૨૬મી તારીખને મહાસભાની કાર્યવાહક સમિતિએ સંપૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય દિન તરીખે ઉજવવાનું ફરમાન કાઢયું. ૧૯૩૧ ના ફેબ્રુઆરીમાં કાર્યવાહીની એક બેઠક સાબરમતીમાં મળી. એણે સવિનય ભંગની લડતને નિશ્ચય કર્યો. લોકેની સરકાર સામેની એ લડત સંપૂર્ણ સ્વરાજ માટે પહેલો સંગ્રામ હતો. એણે આખા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
રિચય
દેશના ખૂણે ખૂણે આત્મબલિદાનને અગ
હજાર લેાકેા જેલમાં ગયા. કેટલાક ભા
જંગમાં સ્ત્રીઓએ પણ પેાતાને કાળા આપ્યા. નાનાં નાનાં ભાળકાની વાનર સેનાએ પણ મશદૂર બની ગઈ. એ સવિનય ભંગના આર્ભ પહેલાં માની બીજી તારીખે ગાંધીજીએ વાઈસરાયને એક પત્ર મેાકલ્યે!. સમજુતિને એ અંતિમ પ્રયત્ન હતા. એ પત્રમાં ગાંધીજીએ બિટિશ શાસનની ખૂરાઈએને ઉલ્લેખ કર્યો હતા તથા સરકારી કાયદાના ભંગ કરવાના પડકાર કર્યાં હતા. ગાંધીજીની સરદારી નીચે લેકશક્તિ શાહીવાદના પશુભળને મુકાબલેા કરવા તૈયાર થતી હતી. માંની ખારમી તારીખે એશી સ્વય’સેવકની એક ટૂકડી સાથે મીઠાને! કાયદા તાડવા માટે ગાંધીજીએ દાંડી તરફ કૂચ કરી. એ ઐતિહાસિક કૂચે ગુજરાતમાં અજન્મ જાગૃતિ આણી. એપ્રિલના છઠ્ઠા દિવસે ગાંધીજીએ દાંડીના સમુદ્ર કિનારા ઉપર સરકારી કાયદા તાડયો. તે દિવસથી કારામારીના ઠરાવ પ્રમાણે આખા દેશને સત્યાગ્રહ કરવાની છૂટ મળી ચૂકી હતી. ઠેરઠેર ગેરકાયદેસર મીઠું બનવા લાગ્યું અને વેચાવા લાગ્યું. સરકારી કારાગારમાં લેાકેા હજારેની સંખ્યામાં જવા લાગ્યા. પોલિસ અત્યાચારા શરૂ થઈ ચૂકયા. આખી હિન્દની ધરતી સરકારી લાઠીમારના લેાહીથી ર'ગાઈ ગઈ. સત્યાગ્રહી છાવણીએ પર હુમલાએ શરૂ થઈ ગયા. જેલનાં દમન જોરશેારથી વધી પડયાં. રાજ કેદીએ ઉપર અનેક જાતનાં પીડને અજમાવવામાં આવ્યાં. જીવને જેલમાં મરવા માંડયા. ઘેાડા ગાંડા પણ થઈ ગયા. ધેાલેરા અને દાંડીની ધરતી સરકારી પશુળે માંડેલા પશુખળાના ખૂની વર્તાવની આજે પણ સાક્ષી પૂરે છે. મીઠાના કાયદાને ભાંગવાની સાથે સાથે દારૂ અને વિદેશી વસ્ત્રને બહિષ્કાર પણ શરૂ થયાં. સફ્ળ પીકેટિંગા ગેાઠવાઈ ગયાં. ત્રેવીસમી એપ્રિલે પેશાવરમાં ગાળીબાર થયા. સેકડેની સખ્યામાં છાતીએ ધાવતાં બાળા સાથે સ્ત્રીએ પણ વિધાઈ ગઈ. હજારી ઘાયલ
વાત એ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
થયા. સતાવીશમી એપ્રિલે વાઈસરોયે પ્રેસ ઓર્ડીનન્સ પસાર કર્યો. પાંચમી મેને દિવસે ગાંધીજીને કરાડીમાંથી ગીરફતાર કરવામાં આવ્યા. પછી ધરાસણાને જંગ મંડાયો. પોલિસની લાઠી ધરાસણામાં ફરી વળી. ધરાસણાને સમુદ્ર કિનારો લેહીથી છટાઈ ગયો. મે માસમાં ફરી વાર મહાસભાની કારોબારી મળી. તેણે જ્યાં યિતવારી પ્રથા હોય ત્યાં જમીન મહેસૂલ નહિ આપવાનું ફરમાન કાઢયું તથા બંગાળ, બિહાર અને ઓરિસ્સામાં ચોકીદારી ટેક્ષ બંધ કરી દેવામાં આવ્યા. ૧૯૩૦ ના મેની ૧૫ મી તારીખે સોલાપુરમાં માર્શલ લો જાહેરા કરવામાં આવ્યો. મહાસભા સમિતિઓ ગેરકાયદેસર બની ગઈ. ત્રીસમી મેને દિવસે વાઈસરોયે પિકેટિંગ તથા સરકારી અમલદારનો. સામાજિક બહિષ્કાર અને કરબંધીના આંદોલનને રેકી દેવાને માટે બીજા બે એડિનન્સ પસાર કર્યો. દિલ્હી તથા લખનૌમાં ગોળીબાર શરૂ થયા. ગીતારીએ, જડતીએ, જમીઓ તથા લાઠીમાના પ્રહાર આખા દેશ પર વ્યવસ્થિત ગોઠવાઈ ગયા. મહાસભાની કારોબારીએ જૂન માસમાં બ્રિટિશ માલનો બહિષ્કાર કરવાનું ફરમાન કાઢયું તથા મધ્યપ્રાંત, વરાડ, કર્ણાટક ને મહારાષ્ટ્રમાં જંગલના કાયદાઓ તેડવામાં આવ્યા.
જૂનની ચોવીસમી તારીખે સાયમન કમિશને પોતાની સૂચનાઓ જાહેર કરી. એથી કોઈને પણ સંતોષ થયો નહિ. દિલ્હીમાં મહાસભાની કારોબારીની બેઠક મળી. એ બેઠકમાં ડે. અનસારી, માલવીયા, વિઠ્ઠલભાઈ પટેલ તથા કારોબારીના બીજા સભ્યોને ગીરફતાર કરવામાં આવ્યા. એકેએક જીલ્લામાં મહાસભા સમિતિને ગેરકાયદેસર ઠરાવવામાં આવી. મહાસભાની સ્થાવર મિલ્કત પર સરકારી ચોકીઓ બેસી ગઈ. જંગમ મિલ્કત સરકારે પોતે કબજે કરી. નવેમ્બરની બારમી તારીખે પાંચમાં જે ગોળમેજીની. ઉદ્દઘાટન ક્રિયા કરી એ દિવસે આખા હિંદમાં હડતાલ પડી. ૨૩મી. ડિસેમ્બરે વાયસરોયે બીજા બે એડિનન્સ પસાર કર્યા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૭
૧૯૩૧ ના જાન્યુઆરીની ઓગણીસમી તારીખે બ્રિટનની રાજસભાના મુખ્ય પ્રધાને મહાસભાને સહકાર મેળવવા માટેની પિતાની ઉત્સુકતા પ્રગટ કરી. તથા તેની સૂચનાથી મહાસભા કારોબારીના બધા સભ્યોને મુક્ત કરવામાં આવ્યા. માર્ચની પાંચમી તારીખે ગાંધી ઈરવીન સલાહ થઈ. બીજી બાજુ ભગતસિંહ, રાજગુરુ ને દત્ત જેવા હિંદના ક્રાતિકારી જુવાનને ફાંસીના માંચડા પર લટકાવી દીધા. ગાંધી ઈરવીન સલાહ પર વધેરાઈ જતી ક્રાતિનાં ખૂનનાં ટીપાં ટપક્યાં. દેશ આખાએ અંગ છેદની વેદના અનુભવી, દેશના દૂધમલ દિકરાને શાહીવાદી ભૂતાવળના ખૂની પંજા ખેંચી જતા હતા. દેશ આખે જોઈ રહ્યો હતો અને કકળી ઊઠો હતો. એ ખૂન ! એ કકળાટ, એ કારમાં ચિત્કારની સાથોસાથ ગાંધી ઈરવીન પેકટને સુભાષબાબુ ને વિઠ્ઠલભાઈ પટેલની વીરેચીત વાણી પરદેશમાંથી પડકારી રહી હતી. એ પેકટ પર સરકારી કારાગારના સળીયા પાછળથી જવાહરલાલજી ખેદ વરસાવી રહ્યા હતા પણ પેકેટ થયે કારણ કે કહેવાતી અહિંસાને ઉપાસક ગાંધીજી એ ઇચ્છતા હતા અને કારણ કે શાહીવાદી હિંસાનું ખૂની ચોકઠું સાચવવા આવેલે અંગ્રેજશાહીનો મુકાદમ ઇરવીન એ ઈચ્છતો હતો. સંધી થઈ અને પછી ૧૯૨૧ પછીની લડત દાસબાબુની સ્વરાજપાટીમાં શમી ગઈ તેમ આ લડત પણ બંધારણવાદમાં અંત પામી. વાઇસરોયે બધા એડનન્સ પાછા ખેંચી લીધા તથા સત્યાગ્રહી કેદીઓને જેલમાંથી મુક્ત કરવા માંડ્યા. મહાસભાએ ગાંધીજીની સલાહથી સત્યાગ્રહની લડતને સંકેલી લીધી.
ત્યાર પછીને કાળ ગ્રામ ઉદ્યોગોને, સરકારી સહકારનો તથા બીજાં રચનાત્મક કાર્યક્રમનો આવ્યા. ૧૯૩૭ માં નવું બંધારણ આવ્યું. દેશના જહાલ પક્ષે એ બંધારણમાં પ્રધાનપદ સ્વીકારવાને સખ્ત વિરોધ કર્યો. પણ મહાસભામાં મવાલ પક્ષની બહુમતિ હેવાથી પ્રધાનપદ સ્વીકારાયાં. મહાસભાએ નકી કરેલા પ્રધાનોએ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
સરકારનાં શાસન સંભાળી દીધાં અને સરકારી એકઠાંમાં રહીને રાજતંત્ર ખેડવા માંડયું. શાહીવાદી હિંસક સત્તા સામે લોકશક્તિના મુકાબલાને બદલે એ હિંસક સત્તા સાથે સહકાર કરીને મહાસભાવાદી સરકારે કહેવાતી શાંતિના નામે સરકારી કાયદો અને સરકારી વ્યવ
સ્થા જાળવવા માંડ્યાં. ગાંધીજીએ સંભળાવી દીધું કે હવે સત્યાગ્રહની જરૂર નહિ પડે. ૧૯૨૧ માં દાસ બાબુએ ઊભી કરેલી સ્વરાજપાટ જેવી વલ્લભભાઈ પટેલની સરદારી નીચે પાર્લામેન્ટરી બર્ડ સ્થપાઈ. મહાસભાએ નવા બંધારણનું ખૂની ચેકડું તોડી નાખવા માટે સત્તા સ્વીકારી પણ એકઠું તૂટી ગયું નહિ. અહિંસા શકય બની નહિ. ઉલટુ' મહાસભાવાદી પ્રધાનોએજ સરકારી શાસનની વ્યવસ્થા સંભાળવા મજૂરોની શાંત હડતાળો હિંસક દમનોથી તોડી નાખી. મજૂરોની હડતાળો નામંજૂર કરતો લોકશાસનને કલંકરૂપ એવો કાળો કાયદો મુંબઈ ધારાસભામાં સરકારના મજૂર મંત્રી શ્રી નંદાની સૂચનાથી પ્રવેશ પામ્યો. મવાલપક્ષે સત્ય અને અહિંસાના નામમાં એ કાળા કાયદાને પણ અભિનન્દન આપ્યાં. એ રીતે શાહીવાદના પેટ જેવા નવા બંધારણમાં પેસીને એ પિટને ફાડી નાખવાની પ્રધાનોની મુરાદ માંથી પડી ગઈ નવા બંધારણનું લોખંડી ચોકઠું ફાટયું નહિ. આજે હિન્દના રાજકારણમાં નવા નવા રંગ બદલાતાં જાય છે. શાહીવાદી વિરોધી મોરચા વધારે વધારે મજબૂત બનતા જાય છે. દેશભરના જુવાને વધારેને વધારે ક્રાતિશીલ થતાં જાય છે. આવતી કાલના હિન્દનું ભાવી એ જુવાનેના હાથમાં છે. આવતી કાલની દુનિયાના ઇતિહાસમાં હિન્દની સંસ્કૃતિના નૂતન ઊગમનાં વહેણ હિન્દની જનતા વહાવવાની છે. આજનો હિન્દી શાહીવાદ સામેની જનતાની સતત લડત જુવે છે તથા પરદેશી સત્તાને આવતી કાલે ફગાવી દઈ નવજીવન પ્રાપ્ત કરવા માટે જીવે છે. સંસ્કૃતિના વહેણમાં શમી ગયેલાં પૂર્વના બીજા દેશો કરતાં હિંદ એ રીતે જુદો છે. કારણકે હિંદ જીવત છે અને જીવનની દિશામાં કૂચ કરે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧ ચીન પૂર્વ ઇતિહાસ
ચીનની પ્રાચીન સંસ્કૃતિએ યુરાપના વિદ્વાનને મુગ્ધ કર્યાં છે. ટીડેરેટે ચાઈનીઝ પ્રજા માટે લખ્યું છે કે એ લેાકેા એશિયાની બધી પ્રજાએ કરતાં ચઢિયાતા છે. વેલ્સ્ટરે કહ્યું કે ચીની મહારાજ્ય ચાર હજાર વર્ષ પહેલાં સૌથી સર્વોપરી હતું. કાઉન્ટ કૈસીંગે પણ એ પ્રજાની પ્રાચીન મહત્તા પર આવારણાં લીધાં છે. હજી આજ સુધીની પ્રજા પેાતાની એ મહત્તા સ્વીકારતી હતી તથા દુનિયાની બીજી પ્રજાઓને પરદેશી અને જંગલી માનતી હતી. એવી ચીનની પ્રાચીન મહત્તાને ન એળખનારને ચીન પર પથરાયલા આજના કાળા પડદા નીચેથી પણ ચીનની સૌથી સમૃદ્ધ પ્રાચીન મહત્તાનાં દર્શીન થયા વિના રહે તેમ નથી. ઈ. પૂ. ૧૭૦૦ ના સમયમાં ચીન પર અત્યંત ઉત્કૃષ્ટ એવી કવિતાઓનાં કવન થતાં હતાં, આદર્શવાદી પણ વ્યવહારૂ એવી ચિંતન પ્રથાનાં નવનીત રેલાતાં હતાં, શિલ્પ અને ચિત્રમાં અજોડ એવી શક્તિમત્તા દેખાઈ આવતી હતી, અને ઇતિહાસે ન જોયેલી એવી સમાજરચના અસખ્ય મનુષ્યને એક સાથે જીવનવ્યવહારમાં જોડી રહી હતી. એવી ચીનની પ્રાચીન સંસ્કૃતિએ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૨૬૦.
ગ્રીક લોકોને જંગલી જોયા છે, બેબીલેનિયા, એસીરિયા, પશિયા, જુડિયા, એથેન્સ અને રોમન ઉદય તથા અસ્ત નજરોનજર નીહાવ્યા છે. વેનીસ અને સ્પેઈનને શરૂઆતથી ઊગતા દીઠા છે.
વિશાળ મહાસાગરથી ઘેરાયેલો એવા ઊંચા પર્વતોથી વિંટળાય એવા ચીનના પ્રદેશની એક બાજુએ દુનિયાના સૌથી મહાન રણમાંનું એક એવું પણ છે. આ રીતે દુનિયાના સંપર્કથી સલામત અને વિખૂટા પડીને જેમ ચીને પિતાની સંસ્કૃતિ સાધી છે તેમ એના જીવનના વહેણને બંધિયાર પણ બનાવી દીધાં છે. ચીનની દક્ષિણને ફળદ્રુપ બનાવતી ત્રણ હજાર માઈલ લાંબી એવી યાંગદાસ નદી તથા દૂર ઉત્તરમાં હાં હો અથવા પીળી નદીનાં પાણી પશ્ચિમની પર્વતમાળાઓમાંથી ઊતરે છે. એ નદીના કિનારે કિનારે તથા વડી અને બીજા વિશાળ પ્રવાહને આરે આરે ચીનની સંસ્કૃતિ શરૂ થઈ એ સંસ્કૃતિએ એની શરૂઆતમાં હજાર વર્ષ પહેલાં જંગલના પશુઓને હાંકી કાઢ્યાં હતાં. આસપાસના જંગલનાં આક્રમણને વારી રાખ્યાં હતાં. આકરે જીવનકલહ અનુભવતાં જમીનને ખેડી હતી. દુષ્કાળ અને પ્રલયો સામે પોતાનું રક્ષણ કરીને હજારો નહેરે બાંધી હતી. ઘરે અને મહાલયો ચણ્યાં હતાં તથા દેવળો નિશાળો અને આરામગાહો ઊભાં કર્યાં હતાં. એવી ચીની સંસ્કૃતિને આજે ભરખી જતા વેપારી મનુષ્યને શી ખબર પડે કે એ સંસ્કૃતિના ઘડતરમાં લાખો મનુષ્યએ પોતાની જાત નીચવી આપી હતી.
ચીની પ્રજા ક્યાંથી આવી તેની કોઈને ખબર નથી અથવા ચીની સંસ્કૃતિ ચોકકસ કેટલી જૂની છે તેની ગણત્રી થઈ નથી. જૂના અવશેષે પરથી માલમ પડે છે કે મેંગોલી આમાં ઈ. ૫. વીસ હજાર વર્ષ પહેલાં માણસોની ખૂબ ગીચ વસ્તી હતી. પછી ધીમે ધીમે દક્ષિણ મેંગેલી આ સૂકાઈ જવા લાગ્યા અને ત્યાં ગેબીનું રણ બનવા લાગ્યું એટલે તે સમયે મેંગેલીઆની વસ્તી ધીમે ધીમે સાઈબીરીઆ અને ચીન પર પથરતી ગઈ. દક્ષિણ મંચુરીઆમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૧
થયેલી શોધખોળાથી માલમ પડે છે કે ઈજીપ્ત અને સુમેરિયામાં સંસ્કૃતિની શરૂઆત પછી મંચુરીયામાં પણ ત્યાંના વતનીઓએ પત્થરનાં હથિયાર વાપરવા માંડ્યાં હતાં. હિંદની જેમ ચીને હજાર વર્ષ સુધી સંસ્કૃતિ ટકાવી રાખી હોવાનું માલુમ પડે છે તથા હિંદની જેમ ચીનમાં પણ ભાષા તથા જાતની દષ્ટિએ જુદી જુદી પ્રજાએ એક સાથે રહેતી હતી.
એવા ચીનના પ્રાચીન ઇતિહાસની શરૂઆત ઈ. પૂ. ત્રણ હજાર વર્ષથી થાય છે. તે સમયની ચીની દંતકથા બેલે છે કે પાનકુ નામના એક આદ્ય પુષે સૃષ્ટિનું સર્જન કર્યું. એ સર્જન વખતે એના શ્વાસના પવને બન્યા, એનો અવાજ મેઘની ગર્જના થયો એની નાડીઓ નદીઓ બની, એના માંસે પૃથ્વીનું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. એના વાળ ઘાસ અને ઝાડરૂપે ઊગી નીકળ્યા, એના હાડકાંની ધાતુઓ બની, એના પરસેવાના વરસાદ વરસ્ય. જે જંતુઓ એના શરીરને અડક્યાં તે બધાં મનુષ્યો બની ગયાં. ચીનની દંતકથા આગળ વધીને કહે છે કે ચીનમાં પહેલાં ચામડાં પહેરતાં પશુઓ જેવાં મનુષ્યો રહેતાં હતાં. એ લોકો કાચું માંસ ખાતાં હતાં. એમને માતાઓ હતી પણ બાપ ન હતા. પછી દેવી શહેનશાહ ચીન પર રાજ્ય કરવા માંડ્યા અને એ લોકેને સુધાર્યા. પછી ઈ. પૂ. ૨૮૫રમાં રાજા કુસીનું શાસન શરૂ થયું. એણે એની વિદ્વાન રાણીની મદદથી લોકેને લગ્ન કરતાં શીખવ્યું તથા તેમને સંગીત, લેખન, ચિત્રકામ તથા શિકાર કરવાની કળાએ સમજાવી તથા એજ રાજારાણુએ ચીની પ્રજાને પ્રાણીઓને પાળતાં તથા અમુક જાતના જંતુઓને ઉછેરીને તેમાંથી રેશમ વણવાનું જ્ઞાન આપ્યું. ફુસીના મરણ પછી શેન–નંગ નામનો રાજા ગાદી પર આવ્યો એણે લાકડાના હળની શોધ કરી તથા વેપાર અને બજારોની સ્થાપના કરી. એ રાજાએ વનસ્પતિમાંથી વૈદાની શોધખોળ કરાવી. પછી એક હુંઆંગટી નામનો રાજા થશે. એણે ચીનને લોહચુંબક તથા પૈડાં બનાવતાં શીખવ્યું. ઇતિહાસકારોને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૨
નમ્યા તથા ચીનની સંસ્કૃતિમાં પહેલી વાર ઈટ અને પત્થરનાં મકાન ચણાવ્યાં. આકાશી પદાર્થોની ગતિને અભ્યાસ કરવા વેધશાળાઓ ઊભી કરી. તથા જમીનની નવેસરથી વહેંચણી કરી. આ રીતે ચીની પ્રજાએ પિતાને હજાર વર્ષને ઇતિહાસ બે ચાર રાજાએના હાથમાં સોંપી દીધું છે. તથા અનેક સૈકાઓની પ્રજાઓએ ખૂબ મહેનત અને ગડમથલથી કરેલી શોધખેળાનું માન પણ પિતાને ગમી ગયેલા એવા રાજાઓને માથા પર મૂકી દીધું છે. એવા ચીની સંસ્કૃતિની શરૂઆતના પાંચ રાજાઓમાંને છેલ્લો એક શુન નામનો હતો. એ પિતાના કુટુંબને ખૂબ ચાહતો હતો. એણે હોંગહો નદીના જળપ્રલયામાંથી પોતાની પ્રજાને બચાવી હતી. એણે વખતના માપ સ્વીકાર્યા હતાં. વજન અને માપનાં ચેકસ ધારણ નકકી કર્યા હતાં. ચીની નિશાળમાં બાળકોને પડતા ભાર ઓછા કર્યા હતા. એ રાજા સાથે યુ નામને મેટે એજીનીઅર રહેતે હતો. એણે નવ પર્વતોને કાતર્યા હતા. અને એ જ રાજાના સમયમાં ચોખાને દારૂ શોધી કાઢવામાં આવ્યો હતો પણ એ દારૂ યુએ ત્યારે તેણે દારૂની
પ્યાલી જમીન પર પછાડતા કહ્યું કે આ દારૂ એક દિવસ આખા રાજનો નાશ કરશે. એણે દારૂની શોધ કરનારને દેશનિકાલ કર્યો. પછી એ ખૂબ પ્રાચીન એવો રાજવંશ એક શી નામના શહેનશાહના સમયમાં નાશ પામ્યો,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨
સંસ્કૃતિની શરૂઆત હવે ચીનના ઇતિહાસમાં રજવાડી રાજ્ય ઊગી નીકળ્યાં. એ રાજ્યોને ઊગમ તે સમયના કૃષિકારોને સમાજમાંથી થયો હતો. તરવારને જેરે બળીઆના બે ભાગ ખેલતા હૈડાક જોરદાર આદમીઓ નબળાના નાયક થઈ પડતા હતા તથા નાની નાની ઠકરાતની સ્થાપના કરતા હતા. દરેક ઠાકોરની હકુમત નીચે ચીની કૃષિકારનો સમાજ ખેતી કરતો હતો અને ખેતરોના રક્ષણ માટે બહારના આક્રમણે સામે યુદ્ધ ખેડતો હતો. તે સમયે એવી સત્તર ઠકરાતો હતી. દરેક ઠકરાત પાસે પિતપોતાના પ્રદેશો હતા તથા દરેક ઠકરાતા પોતાના પાટનગરની આસપાસ કિલ્લેબંધી કરીને રહેતી હતી. પછી ધીમે ધીમે સત્તરના પંચાવન થયા. એ પંચાવનમાં સૌથી વધારે અગત્યનું એવું શીનું રાજ્ય હતું જેણે ચીની સરકારના પાયા નાંખ્યા તથા પિતાને ચીન અથવા સીન કહેવડાવી બાકીના બધાને જીત્યાં અને આખા ચીન પ્રદેશ પર એકતા સ્થાપી શહેનશાહતની શરૂઆત કરી. ચીનની એવી વ્યવસ્થિત ઘટના કરનાર એક કુઆંગભંગ નામને હુઆનના ઠાકોરને સલાહકાર હતો. પછી એ રાજ્યના મુખ્ય પ્રધાન બને. એ મુખ્ય પ્રધાન કુઆંગે પિતાના માલિકને શક્તિવાન બના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
વવા કાંસાને બદલે લોખંડનાં હથિયારોની શોધ કરી તથા લેખંડ ને મીઠા પર સરકારી માલિકી જાહેર કરી. એણે આવકવેરા નાંખ્યા તથા જુદી જુદી જાતના કર નાંખ્યા. એની સરકાર નીચે ચીન એક વ્યવસ્થિત શહેનશાહત બની રહ્યું.
એ સરકારના અમલ નીચે અદાલતે નિમાઈ અને લોકવ્યવહારના કાયદાઓ ઘડાયા. એ નવા કાયદાઓના અમલમાં તે સમયના રીતરિવાજો સાથે ઘર્ષણ શરૂ થયું. ઈ. પૂ. પ૩પના તે સમયના કાળમાં ચીનના ખેડૂતો એ નવા સુધરેલા કાયદા સામે પવિત્ર બીકથી જોઈ રહ્યા. એ કાયદાઓ સારા હતા. પણ એકતરફી હતી. એ કાયદાઓની શિક્ષામાંથી અમીર ઉમરા અને શ્રીમંતે બચી જતા હતા. એવા પક્ષપાત સામે જનતાએ ફરિયાદ નોંધાવી. એ નવા કાયદાઓના સુધરેલા જુલ્મ સામે લેકેએ હિલચાલ ચલાવી. છેવટે જૂના રીતરિવાજો અને નવા કાયદાઓ વચ્ચે સમજૂતી કરવામાં આવી. - પછી જેને ચાઉ લી અથવા ચાઉ-ની કાયદાને નામે ઓળખવામાં આવે છે તે કાયદા કુઆંગ પછીના બીજા મુખ્ય પ્રધાને ઘડ્યા હતા. તથા એ કાયદાઓએ પછીના બે હજાર વર્ષ સુધી ચીનની સરકારની કલ્પનાને ઉત્તેજ્યા કરી છે. એ કાયદા પ્રમાણે સરકારી ચાલ એમ કહેતો હતો કે શહેનશાહ એ ઈશ્વરી અવતાર છે તથા ચીની પ્રજા પર ઈશ્વરી સત્તાના પ્રતિકરૂપે રાજ્ય કરે છે, એ નવા કાયદાઓ પ્રમાણે સરકારી તંત્રનો અમલ કરવા છ પ્રધાનેનું એક પ્રધાન મંડળ નીમવામાં આવ્યું હતું, એવા નવા તંત્ર નીચે જેમ જેમ ચીનની દોલત વધતી ગઈ, તેમ તેમ ચીનનો અમલદાર અને ઉમરાવ વર્ગ સડતે ગયે. વધેલી લત સાથે વિસ્તાર પામતા વિલાસે સરકારની આસપાસ સંગીતકાર, વેસ્યાઓ વિદ્વાનો તથા સરકારી ગુંડાઓની જમાત એકઠી કરી. એ રીતે સડતા જતા સરકારી સમાજપર ધીરે ધીરે સરહદ પરથી ભૂખ્યા લોકેની ટોળીઓનાં આક્રમણ શરૂ થયાં. યુદ્ધ, વિનાશ અને કલ્લ દર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૫ રેજનો નિયમ છે. ખૂનખાર ભયંકરતા ચારે કેર વિફરેલી પથરાવા માંડી. અંધેર ઊગવા માંડયું. સંતે અને ડાહ્યાઓ નિરાશ થવા લાગ્યા.
એ સમયના લોકજીવનમાં ખેડૂત પિતાની જાત મહેનતથી ધરતીનાં ઢેફને ભાંગી વાવતે હતા અને પાક લણતા હતા. પણ એ ખેડૂત પિતે જમીનનો માલિક હતો નહિ. જમીન એના જમીનદાર કે ઠાકરની હતી તથા સરકાર એ ઠાકરેની બનેલી હતી. એ ઠાકરો ખેડૂતે પાસે વેઠ કરાવી જાહેર બાંધકામ કરાવતા હતા તથા નહેર ખોદાવતા હતા. આ બધા ઉપરાંત ચીનના ખેડૂતો પાસે માલિકે રેશમ વણવાની લેહીભીની મજૂરી કરાવતા હતા. માછલાં મારવાને તથા મીઠું ખોદી કાઢવાને ઈજારે સરકારને હાથમાં હતો. નાનાંમોટાં શહેરમાં વેપાર ચાલતા હતા તથા શ્રીમતનો મુઠ્ઠીભર માલિકવર્ગ સાધનસંપન્ન બની વિલાસી બનતે હતો. એ માલિકને વર્ગ રેશમી પિશાક પહેરતો હતો. પગમાં બૂટ અને મેજડીઓ પહેરી રામાં ફરતો હતો, નૌકા વિહાર કરતો હતે. મહાલચામાં રહેતો હતો. ખુરશી ટેબલ વાપરતા હતા તથા સુંદર રકાબીઓમાં ખાણાં ખાતું હતું. પણ સમાજના વિકાસ પામતા આ સંજોગે સમાજના એક નાના વર્ગને એશ આરામ–આપતાં છતાં ખૂબ મોટા સમુદાય માટે જીવલેણ બનતા હતા. કાળી મજુરી કરતે એ શ્રમજીવીઓને વર્ગ કચડાતો જતો હતો. રાજનેરેજ નવી નવી પીડાઓ અને દુઃખમાં સડતો હતો તથા દુઃખનો માર્યો પ્રચલિત પ્રથાઓ તથા સમાજરચના સામે ફરિયાદ કરતો હતે. એ રીતે ઈ. ૧. ૧૨૫૦ થી એ દુઃખી અને પીડીત વર્ગ પોતાનાં દુઃખ અને પીડાઓ માટે ઊકેલ માંગતો હતો તથા એ ઉકેલ આપવા માટે તે સમયના ડાહ્યાઓ જુદાજુદા ઉપાય બતાવતા હતા અને પીડિત સમાજને આશ્વાસન દેતા હતા. ચીનની સંસ્કૃતિમાં એ ડાહ્યાઓનો યુગ ચિંતન યુગ તરીકે ઓળખાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩
ચીનને ચિંતકસમાજ ચીનના ચિંતકસમાજનું મુખ્ય લક્ષણ તે સમયના સામાજિક સંગને અનુરૂપ એવું ચિંતન છે તથા એ ચિતને દરેક દેશના આદર્શવાદી ચિંતકોની જેમ લોકસમાજ માટે લોકાચારમાં અશક્ય એવી તરંગી વાતે તથા આદર્શજીવનના તરંગી ખ્યાલ રજૂ કર્યા છે.
ઈ. પૂ. ૧૨૫માં પહેલો ચિંતક યુ-જી નામનો થયે. એણે તે વખતના સમાજને બોધ આપ્યો કે જે આબરૂના ખોટા ખ્યાલને તજે છે તેને કદી દીલગીર થવું પડતું નથી. ઈતિહાસે એ ચિંતકને ઉપદેશો જાળવી રાખ્યા નથી. એના પછી ચીનમાં થયેલા ચિંતનનો ઈતિહાસ થીંગ નામના એક પુસ્તકથી શરૂ થાય છે. લોકકથા એમ કહે છે કે એ પુસ્તકને લેખક એક વેનસાંગ નામને શહેનશાહ હતું, જેણે કેદખાનામાં એ પુસ્તક લખ્યું હતું. એણે આઠ કુદરતી નિયમ શોધી કાઢ્યા હતા. એ નિયામાં એ ચિંતકે યાંગ અથવા પુરુષતત્વ અને ચીન અથવા સ્ત્રીતત્વની ચર્ચા કરી હતી. પુરુષતત્ત્વ તથા સ્ત્રીતત્વમાં એણે સર્જક અથવા જીવનતત્ત્વને બોધ આપ્યો હતો. એ ઉપરાંત એણે ચેસઠ કુદરતી તત્તવો શોધી કાઢયાં હતાં તથા તે તની જુદી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૭
જુદી ઘટનાઓમાં જુદા જુદા કુદરતી નિયમની શોધ કરી હતી. એણે બતાવ્યું હતું કે બધું વિજ્ઞાન અને ઇતિહાસ કુદરતી તત્તની જુદા જુદા મિશ્રણોની રમત માત્ર છે અને એ બધા તના મૂળમાં યાંગ અને યીન અથવા પુરૂષતત્ત્વ અને સ્ત્રીત છે. એ તોની ઘટનાને જે કઈ સમજી શકે છે તે કુદરતી અને સામાજિક સંચાલનને સમજી શકે છે એમ તેનું કહેવું હતું.
હિંદ પશિઆ જુડિયા અને ગ્રીસની જેમ ઈ પૂછઠ્ઠા અને પાંચમા સૈકામાં ચીનના પ્રદેશ પર માનવતાનું ચિંતન કરનાર વિચારકે ઊભરાતા હતા. ચીનનો એ કાળ બુદ્ધિયુગ તરીકે ઓળખાય છે. એ કાળના પૂર્વકાળમાં યુદ્ધોએ અંધેર જમાવ્યું હતું પણ સાથે સાથે ચીનની બહારના જગતના નવા નવા રસ્તાઓ ખુલ્લા મૂકયા હતા. દુ:ખી તથા પીડિત સમાજ કરપીણુ બનતા જીવનકલહનો ઉકેલ માગતો હતો તથા પ્રચલિત સમાજથી અસંતુષ્ટ એવો મધ્યમ વર્ગ જીવનના જુદા જુદા ક્ષેત્રોમાં સમજ માંગતે હતે. સામાજિક સંજોગોની આ માંગને જવાબ આપવા શિક્ષકો અને ઉપદેશ ધર્મશાસ્ત્રની અચોક્કસતા, નીતિની સાપેક્ષતા, સરકારની અપૂર્ણતા સમજાવતા હતા તથા લોકમાનસને વધારે સારી સમાજરચનાને દિવાસ્વપ્નોથી ઉત્તેજતા હતા. તે સમયના માલિકવર્ગે આવી ઉત્તેજનાના ઉપદેશને ગેરકાયદેસર જાહેર કર્યા. કેટલાયે ઉપદેશકો અને ચિંતકોના માથાં ઉતારી લેવામાં આવ્યાં. તે સમયની રજવાડાશાહીને તે સમયના સંજોગે એ ઊભા કરેલા સવાલના જવાબો આપતાં નહોતું આવડતું. સવાલ પૂછતાં માથાઓને ઢીમચા પર મુકી જલ્લાદી કુહાડી નીચે કાપી નાંખતાં જ આવડતું હતું. તે સમયની રજવાડાશાહીએ નવા વિચારને અપરાધ માન્યા. પોતાની આસપાસ જુવાન લોકોનાં ટોળાં જમાવનારા ચિંતકને ગુનેગાર ઠેરવ્યા તથા વિચાર કરતા મનુષ્યને જકડી લેવા માંડ્યા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે સમયના આવા ક્રાતિકારી વિચારમાંને એક ગેંગશી નામને હતો. એણે જાહેર રીતે કહ્યું કે પ્રચલિત નીતિના સાચા ખેટાના ખ્યાલો કેવળ સાપેક્ષ છે, તથા એ ખ્યાલે સત્તાવાન કેનેજ સાથ આપતા હોવાથી ખેટા છે. એના દુશ્મનોએ એને સમાજવ્યવસ્થા તેડનાર તરીકે જાહેર કર્યો. માલિકવર્ગની સરકારની નજરમાં એ અપરાધી દેખાયો. ટૅગશીએ કાયદાઓને ઘડયા પણ સરકારે એણે રજૂ કરેલા કાયદાઓને ખૂબ આદર્શવાદી કહીને કાઢી નાખ્યા. પછી મેંગે સરકારની નીતિરીતિઓની ટીકા કરવા માંડી. સરકારી પ્રધાને એના આ વર્તન સામે લાલબત્તી ધરી પણ મેંગે એ ટીકાઓની પત્રિકાઓ પી રીતે લેકેમાં વહેંચવા માંડી. સરકારે એને ગુન્હેગાર ઠેરવી એનું અપરાધી માથું કાપી નાખ્યું. - ત્યાર પછી એક લીઓ-ઝી નામને ચિંતક થે. બેંગશીના દાખલા પરથી એ જરા વધારે ડાહ્યો થયા હતા તથા શાંત રહેતાં શીખ્યો હતો. એણે ચીનની સરહદ પર પોતાનો મુકામ કર્યો હતો તથા પાંચ હજાર શબ્દનું એક પુસ્તક લખ્યું હતું. જોકકથા એમ કહે છે કે એનું ખરું નામ લી હતું. જે પુસ્તક એણે લખ્યું છે તેનું નામ ટાઓ ટી-શીંગ છે. એ પુસ્તકના નામનો અર્થ સબુણને ઉપાય એવો થાય છે. એ પુસ્તક કહે છે કે વિચાર અથવા બુદ્ધિનો ઉપગ સદાચાર માટે નહિ પણ કેવળ ચર્ચા માટે જ થતો હોય છે. તેથી બુદ્ધિને વિકાસ મનુષ્યજીવનનું કલ્યાણ કરવાને બદલે અકલ્યાણું વધારે કરે છે. તેથી સદાચારનો ભાગ બુદ્ધિની રમતો છોડીને સાદું એકાંતિક ખડતલ અને કુદરતી જીવન જીવવામાં છે. જ્ઞાન એ સદ્ગણ નથી કારણ કે જે બુદ્ધિમાન છે તે ડાહ્યા મનુષ્ય અને સાધુપુરુષથી ખૂબ દૂર છે. ખરાબમાં ખરાબ સરકાર છે કે જેની પર બુદ્ધિમાન અને વિચારકને કાબુ છે. તેથી ડાશે પુરુષ લોકાને જ્ઞાનથી અને ઉપભેગની ઈચ્છાથી દૂર રહેવાનો ઉપદેશ કરે છે. પ્રાચીન કાળમાં લેકે સુખી અને સદાચારી હતા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૯
કારણ કે તે બુદ્ધિમાન અને જ્ઞાની નહતા પણ સાદા અને અભણ હતા. લોકો પાસે જ્ઞાન આવે છે ત્યારે સરકારને પણ તેમના પર રાજ્ય કરવાની મુશ્કેલી નડે છે. બુદ્ધિમાન માણસ રાજ્યને ભયરૂપ છે, કારણ કે તે નવા કાયદાઓ અને નવા નિયમોની ભાષામાં વિચાર કરતે હોય છે અને કારણ કે તે ભૂમિતિના નિયમ પ્રમાણે સમાજના નવા આકારે ઘડવાનો મિથ્યા પ્રયત્ન કરતો હોય છે.
લીએ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં રજૂ કરેલી આ વિચારણા પ્રતિક્રાંતિ અથવા પ્રચલિત સમાજઘટનાના શોષક પરિબળોને જાળવી રાખવાનો પ્રયત્ન છે. એ પ્રયત્ન કોઈપણ વ્યક્તિદ્વારા અજ્ઞાત રીતે થતું હોય તે પણ તે અજ્ઞાત હોવાથી એ ભયંકર કે સમાજના પ્રગતિશીલ પરિબળોને એ છે વિઘાતક અને દેહી નથી બનત. લીએ પિતાની વિચારસરણી પ્રમાણે અજ્ઞાન સાદા અને ભલા-ભોળા ખડતલ જીવનને તરંગી ખ્યાલ પણ ઘડી કાઢયો છે. એના આદર્શ મનુષ્ય કુદરતી જીવન જીવવાને તથા ઈચ્છાઓને નાશ કરી મનને શાંત કરવા માર્ગ લેવો જોઈએ તથા દુનિયાનાં બધાં પ્રલોભને છેડીને એકાંત વાસ કરવો જોઈએ. એવા આદર્શ મનુષ્યએ ડહાપણ મેળવવા માટે ચર્ચાથી નહિ પણ મૌનથી શરૂઆત કરવી જોઈએ. લી પછી લીના ઉદ્દેશોનો અભ્યાસ કરી કનફ્યુશિયસ નામને ચીનને એક સૌથી મહાન ચિંતક પાળ્યો. કનફયુશિયસ ચીની સંસ્કૃતિમાં નવા યુગનું નિર્માણ કરવાનો હતો, એણે લીને જોયો હતો તથા એના વિચારેને અભ્યાસ કર્યો હતો. લીના મરણ પછી એણે ચીની. પ્રજાને કહ્યું કે “પક્ષિઓ કેવી રીતે ઊડે છે. માછલીઓ કેમ તરે છે તથા પ્રાણીઓ કેવી રીતે દોડે છે તે હું જાણું છું. અને હું જાણું છું કે દેડનારાઓ માટે જાળ બિછાવી રાખેલી હોય છે. તરનારાઓ માટે ગલ ગોઠવી રાખેલા હોય છે તથા ઊડનારાં માટે. બાણ તાકી રહેલાં હોય છે.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૪
કનફયુશિયસ બુદ્ધ અને ઈશુની જેમ કર્યુશિયસના જીવનની આસપાસ લોકપ્રિય દંતકથાઓ વણાઈ છે. ઈતિહાસ એમ કહે છે કે કન્ફયુશિયસ શોટુંગ ઈલાકાના સુકુ નામના સ્થળમાં ઈ. પૂ. ૫૫૧ માં જન્મ્યો હતો. એના ભાવિકેએ કુમારીકાને પેટે થયેલા એને ગેરકાયદેસર જન્મની આસપાસ દૈવી દંતકથાઓના અંતરો ઊભા કર્યા છે. જ્યારે એનો જન્મ થયો ત્યારે એના બાપની ઉમર સીત્તેર વર્ષની હતી અને એ ત્રણ વર્ષ થયે ત્યારે એના પિતાનું મરણ થયું. નાની ઉમ્મરમાં કફ્યુશિયસ પર નિર્વાહની જવાબદારી આવી પડી. એ સંગીત અને બાણુવિદ્યામાં નિષ્ણુત બન્યો. એણે ઓગણીસ વર્ષની ઉમ્મરે લગ્ન કર્યું અને ત્રેવીસ વર્ષની ઉમ્મરે એણે એની સ્ત્રીને ત્યાગ કર્યો. કુટુંબની જવાબદારીમાંથી મુક્ત થઈ એણે પિતાના ઘરને શાળા બનાવી દીધી અને લોકશિક્ષણની શરૂઆત કરી સોક્રેટીસની જેમ એણે વાતચીતથી લેકેને શિક્ષણ આપવા માંડ્યું. તથા સોક્રેટીસની જેમજ એણે જ્ઞાન અને વર્તનને એક હરોળમાં મૂક્યાં. એની સાથે એના વિદ્યાર્થી એ રહેવા લાગ્યા તથા એના વિદ્યાર્થીએ એની શાળાની બહાર રસ્તા પર અને ચકલે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
ચકલે એની આસપાસ વીંટળાવા લાગ્યા. પછી થેાડાં વર્ષ અને શંગટુને ન્યાયાધીશ બનાવવામાં આવ્યે. પણ પછી એની આસપાસ કાવત્રાં શરૂ થયાં. અધીકારીઓએ એના તરફ ધૃતરાજીની નજરે જોયું કન્ફયુશિયસે પેાતાની જગાના ત્યાગ કર્યો અને પછી ધરબાર વિના તેર વર્ષ સુધી ભટકયો. એણે તેર વર્ષના અનુભવ પછી કહ્યું કે સદ્ગુણ અને સૌને ચાહનાર કાઇ પણ માણસ એના જોવામાં આવ્યુ` નથી.
પછી સીત્તેર વર્ષની ઉમ્મરે કન્ફ્યુશિયસને એક ઠાકારે આમંત્રણ આપ્યું. પાંચ વર્ષ સુધી કન્ફ્યુશિયસ શાંતિથી, સાદાઈથી અને સરળતાથી જીવ્યે . પંચેાતેર વર્ષની ઉમ્મરે મરણ પામ્યા. એના મરણના દિવસે એ ગાતા સભળાયે! હતા કે “મેટા પવતા ક્ષીણ થઈ જાય છે. મેટી મારતે! નાશ પામે છે. અને મેટા ડાહ્યા માણસે કરમાઇ જાય છે.” કન્ફ્યુશિયસે ચિંતનની કોઇ શિખા રજૂ કરી નથી. પ્રમાણુશાસ્ત્રના નિયમે રચીને નહિ પણ વાતેા કરીને એણે ચીનના લેાકાને વ્યવહારૂ પ્રમાણુશાંસ્ત્ર શીખવ્યું.
એના વિચારમાં મૂળભૂત અવાજ મનુષ્યના વર્તન માટેના હતા, અને તેથી એણે પોતાના ચિંતનને લેાકાચાર અને સરકારના વન તરફ દે!ર્યું છે. જો કે એણે લેાકેાને પુરાણી નીતિરીતિઓને વળગી રહેવાનું, પૂજપૂજાને સાચવી રાખવાનું તથા રાષ્ટ્રીય યજ્ઞયાગે!ને જાળવી રાખવાનું કહ્યું હતું, પરંતુ ધાર્મિક વિધાના તરફ એ ખૂબ ભેદરકાર હતા તથા એની વિચારસરણીમાં એ અજ્ઞેયવાદી હતા. એને એક માત્ર આવેગ નીતિ માટેના હતા. એને પેાતાના સમયની અંધાધુંધીના આર્થિક અને સામાજિક કારણા ન સમજાવાને લીધે તે અંધેર નૈતિક અંધેર લાગ્યું. તથા એ અંધેરના ઉપાય તરીકે તેણે જ્ઞાન અને સત્યની શેાધને તથા સખત રીતે નિયમન પામેલા કુટું॰વનની નીતિમત્તાને આગળ ધર્યાં. એણે એના શિક્ષણનુ હાઈ નીચેના શબ્દેમાં આપ્યું છેઃ “પ્રાચીન કાળમાં બધું સારૂં અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુવ્યવસ્થિત હતું કારણકે સરકારી તંત્રદ્વારા લોકોના સગુણ આચારમાં ઊતરતા હતા. સરકારી તંત્ર સગુણ હતું કારણકે કુટુંબજીવને નિયમિત હતા. કુટુંબજીવને નિયમિત હતાં કારણકે લોકજીવન આચારશુદ્ધ હતાં. લોકોના આચાર શુદ્ધ હતા કારણકે તેઓ તેમના હદયની શુદ્ધિ કરતા હતા. તેમના હદયની શુદ્ધિ થતી હતી કારણકે તેમના વિચારો સહદય હતા. એમના વિચારમાં સહદયતા શક્ય બની હતી કારણકે તેમનું જ્ઞાન ખૂબ વિશાળ હતું અને જ્ઞાન વિશાળતા વસ્તુઓની સમજ અને શોધ પર હતી.” કયુશિયસના ઉપદેશને આ મુખ્ય અવાજ હતા.
કયુશિઅસની વિચારસરણીને રાજનૈતિક સુર એણે રજૂ કરેલા વ્યક્તિવિકાસ કે વ્યક્તિવાદમાંથી ઊતરતો હતો. એ કહેતા હતું કે “માબાપ તરફની બાળકોની આજ્ઞાધારકતા ઉપર તથા સ્ત્રીની પોતાના પતિ તરફની આધીનતા ઉપર સમાજવ્યવસ્થા નભે છે. જ્યારે એ આજ્ઞાધારકતા અને આધીનતા કરતાં એક મોટો કાયદો નીતિનો કાયદો છે એમ એ કહેતે હતે. નીતિના કાયદા પ્રમાણે માબાપ કે પતિની આજ્ઞા અગ્ય હોય તો તેને પ્રતિકાર કરવાની તે બાળકો અને સ્ત્રીની નૈતિક ફરજ બને છે તથા સરકારની અગ્ય આજ્ઞા સામે થવાની ફરજ તેના પ્રધાનની બને છે. કન્ફયુશિયસના આ શબ્દોમાં આટલા શબ્દો માબાપ પતિ તથા સરકાર જેવા માલિકના દૈવી હક સામે તેમના આધીન લેકેને બળવો કરવા દૈવી હક આપતા હતા અને તે પણ કહ્યુશિયસની અંદર લેકેને વિપ્લવને વિચાર આપે તેવું કઈ લક્ષણ હતું નહિ.
કન્ફયુશિયસે રજૂ કરેલું રાજકારણ ખેલતું હતું કે રાજ્યતંત્રને પહેલે નિયમ રાજ્યકર્તાના ચારિત્ર્યનો છે. રાજ્યકર્તા તથા તેના અમલદારોની ચારિત્ર્યશુદ્ધિ પ્રજાને સંસ્કારી બનાવે છે તેથી તેમણે દ્રવ્યનો સંગ્રહ તથા વિલાસને ત્યાગવા જોઈએ. શિક્ષાઓ ઓછી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૩
કરવી જોઈ એ તથા શિક્ષણ વધારવું જોઈ એ. કારણકે શિક્ષણથી એક ખીજા સાથે ઝગડતા વર્ષોં ભૂસાઈ જાય છે. કન્ફ્યુશિયસના આ શિક્ષણે તે સમયના અંધારા જીવનને જોઈતા હતા તેવા ઊજાસ આપ્યા નહિ. લેાકેાનાં જીવનને રૂંધતાં પરિબળે! એથી અટકી ગયાં નહિ. ઉલટું એ શિક્ષણે લેાકજીવનને ચારિત્ર્ય અને સામાજિક વ્યવસ્થા ધડવાના અવ્યવહારૂ સૂત્રેાથી આંધી લીધું. ચીની પ્રજાની માણુસાઈ અને પ્રાણુ સદ્ગુણની નિષ્ક્રિયતા અને જડતામાં રૂંધાઈ ગયાં. લેાકજીવનમાંથી આનંદ અને સાહસની વૃત્તિ ઊખેડી નાંખવાના પ્રયત્ન થયે!. મિત્રાચારી અને પ્રેમ પણ ડધાઈ ગયાં. ચારિત્ર્યના નામમાં સ્ત્રીએ નીચ મનાઈ અને જકડાઈ ગઈ તથા પ્રગતિ રૂંધાઈ ગઈ. પછીના કાળ કન્યૂયુશિયસની વિચારસરણી સામેની ચર્ચા અને વિરાધને કાળ બની રહ્યા. ચિંતનના સૂત્રેા પર વિતંડાવાદ ખેલતા બનાસના બધા પડતા અને એથેન્સના સેઝીસ્ટાની જેમ જીવાનેએ શબ્દોનાં યુદ્ધો ખેાલવા માંડયા.
મેરી નામના એક વિચારક કન્ફ્યુશિયસની વિચારસરણીમાંથી ઊગ્યા. એ પણ કન્ફ્યુશિયસની જેમ લૂને વતની હતા. એણે કન્ફ્યુશિયના વિચારને અવ્યવહારૂ કહીને વખેાડી કાઢયો. એણે મનુષ્યના વ્યવહાર માટે પ્રેમને સૌથી આગળ ધર્યું. એણે જૂના ધાર્મિક વહેમાને જાગૃત કર્યાં તથા પ્રેત અને દેવપૂજાને ઉત્તેજન આપ્યું. એણે કહ્યું કે “ માણસા એક ખીજાને ચાહતાં શીખી જાય તે! મજબૂત લેાકેા નબળાના શિકાર ન કરે તથા ચેડા લે!! ઘણાઓને લૂટે નહિ અને શ્રીમા ગરીમેાને ન અપમાને. સ્વા એ બધા અનિષ્ટોનું મૂળ છે. એક નાનામાં નાની વસ્તુની ચારી કરનાર શિક્ષાને પાત્ર હાય તે એકબીજા પર ચઢાઈ કરનાર રાજ્યેા પણ શિક્ષાને પાત્ર છે.” એણે તે સમયના રાજ્યતંત્રની અને સરકારની સખ્ત ટીકા શરૂ કરી. એની સામે અમલદારે અને રાજકર્તાઓની તિરાજી થઈ. એના પુસ્તકૈાને સળગાવી મૂકવાના હુકમ થયેા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૪
પછી એક મેન્શિયસ નામને ચિંતક થયો. એણે શીખવ્યું કે સ્ત્રીઓને પિતાની જાત માટે કાંઈ પણ અધિકાર નથી. એ લેકેએ ત્રણ જણની પરાધીનતા સ્વીકારવી જોઈએ. લગ્ન પહેલાં માબાપની, લગ્ન પછી ધણીની અને વિધવા થયા પછી પોતાના પુત્રની. એણે રાજકારણમાં લોકસત્તા કરતાં રાજસત્તાને વધારે પસંદગી આપી તથા રાજ્યતંત્રની સુધારણ માટે રાજાની સંસ્કારિતા ઉપર ભાર મૂક્યો અને કહ્યું કે સામાજિક મુશ્કેલીઓ સરકારો બગડવાથી ઊભી થાય છે તેથી રાજકર્તાએ ચિંતકે હેવા જોઈએ અને ચિંતકે રાજા હેવા જોઈએ.
મેન્શિયસના આ શિક્ષણમાં પ્લેટના તરંગી સમાજવાદની છાયા હતી. તથા જે સવાલો આજે આપણી પાસે ઊકેલ માંગી રહ્યા છે તેવા સવાલોની મૂંઝવણ હતી. તે સમયના માલિક બનેલા રાજાઓએ મેન્શિયસને ત્યાગ કર્યો અને એની બંધિયાર વિચારસરણીને લીધે તે સમયના ઉદ્દામવાદીઓએ પણ એનો ત્યાગ કર્યો. એ અરસામાં, શુંશિંગ નામના એક બળવાખોરે મજૂર સરમુખત્યારીના નામમાં વિપ્લવને વાવટો ફરકાવ્યો તથા માંગણી કરી કે શ્રમજીવી લેકેજ સરકારી તંત્રના સરમુખત્યાર બનવા જોઈએ. મેન્શિયસે આ અવાજને તિરસ્કારી કાઢો તથા તેને બદલે સરકારી તંત્ર વિદ્વાનેના હાથમાં આવવું જોઈએ એમ કહ્યું એ સાથે સાથે એણે સમાજના ચાલતા શોષણને ધિક્કાર્યું. યુદ્ધને તિરસ્કાર કર્યો. કયુશિયસ પછી મેન્શિયસે લોકોના વિચાર પ્રવાહ પર કાબુ મેળવ્યો. ઠેઠ ૧૯૧૧ સુધી ચીનના લોકોએ મેન્શિયસની પૂજા કરી.
મેન્શિયસના ચિંતને અનેક સવાલો ઉભા કર્યા હતા. જે એના પછીના વિચારકે જોરશોરથી પૂછતા હતા. માણસ શું સ્વભાવથી જ સારે કે નરસ થઈ શકે છે? સમાજના અનિષ્ઠાને માટે શું માણસને સ્વભાવ જવાબદાર છે? શિક્ષણથી ગુન્હાઓ ઓછા થઈ શકે તથા સણુણો વધી શકે તે શું શક્ય છે? ચિંતકે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૫
રાજતંત્ર ચલાવી શકવાની આવડતવાળા છે ? એમના તરંગો સભાજને સુધારવા કરતાં અંધેરમાં જ નાખી દે તેમ નથી? આ સૌમાં એક વાસ્તવવાદી શુન–જી નામનો હતો. એ બીજા હામ્સની જેમ લખતો હતો. “માણસનો સ્વભાવ દુષ્ટ છે તથા નફે મેળવવાની વૃત્તિવાળો છે. એ વૃત્તિને લીધે એને હરિફાઈને ઇતરાજીમાં ઊતરવું પડે છે ને તેને લીધે સમાજમાં હિંસા અને શોષણ ચાલી રહ્યાં છે. પ્રાચીન કાળના રાજાઓએ મનુષ્ય સ્વભાવના આ ખ્યાલથી મિલ્કતના રક્ષણના અને સગુણના કાયદાઓ બાંધ્યા હતા તથા મનુષ્યની સ્વાર્થવૃત્તિને નિયમનમાં રાખવા વ્યવસ્થા સ્થાપી હતી.”
પછી એ માણસની સકારણતા અને બુદ્ધિ પર ભાર મૂકતાં જણાવો હતો કે બુદ્ધિના શિક્ષણથી મનુષ્યની દુષ્ટવૃત્તિ સાધુવૃતિ બની શકે છે.
પછી શુઆંગ-ઝી નામના એક આદર્શવાદીને અવાજ ચીનમાં સંભળાઈ રહ્યો. રૂસની જેમ એણે મનુષ્યને કુદરત બતાવી તથા એણે પોતાના જીવનને કુદરત તરફ પ્રેર્યું. એણે રાજાઓ અને અમલદારોને ચેરે સાથે સરખાવવા માંડ્યા અને કહ્યું કે જે કઈ વિચારકના હાથમાં રાજસત્તા આવે તો તેણે પિતે કંઈજ ન કરતાં બધી રાજસત્તા લોકોના હાથમાં સોંપી દેવી જોઈએ. તે કહેતો હતો કે સુવર્ણયુગમાં પશુઓ અને પક્ષીઓ સાથે મનુષ્ય કુદરતી જીવન જીવતો હતો અને ત્યારે બધી સમાનતા હતી. અને માણસના સમાજમાં ઊંચ અને નીચ હતા નહિ. ડાહ્યો માણસ તેજ છે કે રાજતંત્ર અને સરકારને છોડી દઈ જંગલમાં જીવન ગાળવા ચાલ્યા જાય છે. એવી શુઆંગની વિચારસરણું ગૂઢવાદ અને અપક્ષ ઐક્ય તરફ જતી હતી તથા બુદ્ધ અને ઉપનિષદને સુર સાથે મળતી હતી. કદાચ કોઈને એમ માનવાનું પણ મન થાય કે હિંદને અવાજ ચીનમાં પ્રવેશ કરવાની શરૂઆત કરતો હતો. અને શુઆંગ એક અયવાદી તથા નિરાશાવાદીની જેમ ગૂઢ નિયતિને માનનાર બનતું હતું. જ્યારે ગુઆંગ પિત મરણની નજીક હતો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬ ત્યારે એના વિદ્યાર્થીઓએ એની મરક્રિયાની તૈયારીઓ કરવા માંડી. તેમને રેકતાં એણે કહ્યું કે “મારી મરણક્રિયા કરવાની જરૂર નથી. આકાશ અને પૃથ્વી મારી મડાપેટી છે. સૂરજ, ચંદ્ર અને તારાઓ મારા દફનના શણગાર છે. બધી સરજાયેલી વસ્તુઓ મારી સ્મશાવ્યાત્રામાં આવી છે. એવી મારી મરણક્રિયા થઈ ગયેલી છે. મને કોઈ દફનાવશે નહિ. એના વિદ્યાર્થીઓએ જણાવ્યું કે દફનાયા વિનાને તમારા શરીરને ગીધ જેવાં પક્ષીઓ ખાઈ જશે. શુઆંગે હસતાં હસતાં જવાબ દીધે કે પૃથ્વી પર મને પક્ષીઓ ભલે ખાઈ જાય. પૃથ્વીની અંદર દફનાતાં પણ એ શરીર કીડાઓથી ખવાઈ જવાનું છે.
એવા ચીનના ચિંતનનો વિકાસ હિંદની જેમ જેરથી આગળ વધતો હતો. જે ચીનને આજે સામ્રાજ્યવાદી શિકારીઓ અંગે અંગમાં ઝડપી રહ્યા છે તેણે હિંદની સાથે દુનિયાને અજોડ એવી ચિંતનસામગ્રીનાં મૂળ પુરાં પાડયાં છે. પશ્ચિમના કુશળ ચિંતક લીબનીઝે પૂર્વના દેશોને ચિંતનના ફળદ્રુપ પાયાઓ તરીકે વર્ણવ્યા છે અને એણે કહ્યું હતું કે પશ્ચિમ ચીનને કઈ પણ વસ્તુ શિખવવાને લાયક નથી. આપણને સુધારવા માટે ચીની પ્રજાએ પ્રચારકે મેકલવા જોઈએ. એણે મહાન પીટરને ચીન સુધી એક મેટે રસ્તો બાંધવાની વિનંતી કરી હતી. અને ચીન અને યુરેપ વચ્ચે સંસ્કૃતિનો સંપર્ક સાધવા કે અને બર્લિનમાં સંસ્થાઓ સ્થાપવાની માંગણી કરી હતી. ફિઝીઓગ્રેટસે લાએઝી અને શુઆંગ-ઝી પાસેથી પ્રેરણા મેળવી હતી. રૂસેએ પણ એ બે વિચારક પાસેથી પિતાનું ચિંતન બાંધ્યું હતું તથા વેઢેરે કન્ફયુશિયસ અને મેન્શિયસની વિચારણા પર વિસ્તાર કર્યો હતો. ૧૭૭૦ માં ગળેએ ચીનના ચિંતનને અભ્યાસ કરવા દુનિઆને વિનવી હતી તથા એના ઘડપણમાં જ્યારે દુનિયા એક બીજા સામે તેપે માંડી બેઠી હતી ત્યારે એ વૃદ્ધ ગથે દુનિઆના દુ:ખ નિવારવાને ઉપાય ચીની સાહીત્યમાંથી શોધતે બેઠા હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૫
ઇતિહાસ રેખા. બીજા ચિંતકોની જેમ કન્ફયુશિયસ દુઃખદ ભરણું પામ્યો કારણ કે ચિંતકે અથડાતા સ્વાર્થોવાળી દુનિયામાં એકતા સ્થાપવા માંગતા હોય છે તથા ઐયના ઉપાયો ઉપદેશતા હોય છે પણ ચીનમાં ચિંતકોના ઉપદેશોએ ઐકય સ્થાપ્યું નહિ, પણ તેથી ઉલટ સડે વધત ગયે. ભંગાણ અને અધેર પ્રજાને પીડવા લાગ્યાં. પણ પાછા
એ એકતા લાવનાર દેખાય તે ચિંતક નહતો, લશ્કરી અને રાજકારણું પુરુષ હતો. એણે ચીનના વિભાજીત રાજ્યમાં એકતા લાવવા કન્ફયુશિયસનાં બધાં પુસ્તકો સળગાવી મૂકવાનું પહેલું ફરમાન કર્યું. પણ એકતાને લશ્કરી અવાજ ચીન પર પથરાય તે પહેલાં ચું-પીંગ નામના એક કવિને કરૂણ અવાજ ચીનમાં શમી ગયો હતો. ઈ. પૂ. ૩૫૦ માં એ સવાલ પૂછતો હતો કે “મારે શું કરવું? અરે સત્ય તરફની વફાદારીને રસ્તે ચાલવું કે સડેલા લોકાચારને અનુસરવું કે પાવડો ને કોદાળી લઈ લોહી ઉછાળતાં સેનાપતિના રસાલામાં જોડાવું? મારે સ્પષ્ટ શબ્દો બોલી જોખમ વહેરવાં કે શ્રીમતિ અને મોટેરાંઓને ખૂશ કરે એવી વાણી બોલી તેમને થાબડવાં? ભારે સદ્ગણને મારા જીવનમાં વિકસાવવો કે મારા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
સ્વાર્થને સફળ બનાવવા બીજાઓને ચૂસવા? એને એના સવાલેને કેઈએ જવાબ આપે નહીં. અણઉકલ્યાં કેયડાથી વિદ્યલ બનીને એણે પાણીમાં ડૂબી જઈ પોતાના જીવનનો અંત આણે. ચીના લેકે આજે પણ એના મરણને ઉજવે છે. પછી ચીનને જેણે રાજકીય દષ્ટીએ એક બનાવ્યા તે શી–હુઆંગ–ી ગેરકાયદેસર રીતે જન્મ્યો. એને જન્મ શીનની એક રાણીને લુને એક પ્રધાનથી થય હતે. શીએ એના બાપને આત્મઘાત કરવાની ફરજ પાડી અને એની માતાને ગીરફતાર કરી બાર વર્ષની ઉમ્મરે માદી પચાવી. પચીસ વર્ષની ઉમ્મરે ચીનના નાનાં નાનાં રાજ્યો પર ચઢાઈ કરી તેમને ખાલસા કરવા માંડ્યાં. ઈ. પૂ. ૨૩૦ માં એણે હાન જીયું, ૨૨૮ માં શાઓ કબજે કર્યું, ૨૨૩ માં વી એના તાબામાં આવ્યું અને ૨૨૨માં શુએ એનું શરણ સ્વીકાર્યું તથા છેવટે ૨૨૧ માં પેન પણ અધિકાર નીચે આવી ગયું. ચીનના ઇતિહાસમાં પહેલીવાર વિજેતા શીએ શી હુંઆંગટી નું બિરૂદ ધારણ કર્યું અને એક રાષ્ટ્રનું બંધારણ બાંધવાની શરૂઆત કરી. સમગ્ર ચીનના રાજ્ય તંત્ર પર એ લોખંડી શહેનશાહ લેડથી લેહીની છેળો ઉછાળતે બેઠા હતા. એની પ્રતિભાશાળી વિશાળ આખે હતી. ગીધની ચાંચ જેવું અણીદાર નાક હતું. શિકારનાં શખવાળી વિશાળ છાતી હતી. હિંસાના નાદ જેવો એને અઘેર અવાજ હતો. એના હૃદયમાં જાણે વાઘ ને વરૂઓ વસતાં હતાં એમ ચીનને ઇતિહાસ બોલે છે. તે પોતાના સિવાય કઈ પણ ભગવાનમાં માનતો નહોતો અને તરવારના જોરે આખા ચીન દેશને એક કરવા સિવાય બીજી કોઈ પણ રાજનીતિ સ્વીકારતો નહેતા. આખા ચીનનું શાસન સંપાદન કર્યા પછી એણે ઉત્તર તરફથી આવતી ધાડેને પાછી વાળવા તરત ધ્યાન આપ્યું તથા બહારના એ હલ્લાઓ ખાળવા માટે દુનિયાએ કદી ન દીઠેલી એવી ચીનની જમીન ખેડનારાઓના શ્રમથી પંદરસો માઈલ લાંબી એવી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૯
પ્રચંડ દિવાલ બંધાવી દીધી. ચીનની ધરતીને ખૂંદવા નીકળેલા હુણ લોકોના ધાડાં એ દિવાલ આગળ અટકી ગયાં અને પશ્ચિમ તરફ યુરોપમાં ધસ્યાં તથા ઈટાલી પર ઊતરી પડ્યાં. હુણના આક્રમણથી રામ તારાજ થઈને પડયું કારણ કે ચીને પ્રચંડ:દિવાલ બાંધી હતી. શી હુ–આંગીનો લીસુ નામનો મુખ્ય પ્રધાન હતો. એને ચીનનું રાજ્ય બંધારણ ઘડવાનું સોંપવામાં આવ્યું. ચીનની ઠાકરશાહીની સત્તા તેડી નાંખી એણે ઉમરાવોને અમલદારે બનાવ્યા અને એ અમલદારે પર રાષ્ટ્રીય પ્રધાનમંડળની સત્તા સ્થાપી. એ ઉપરાંત એણે યોજેલી લશ્કરી સરમુખત્યારીવાળું દરેક જીલ્લામાં દિવાની સૂબાથી સ્વતંત્ર એવું લશ્કર નીમ્યું. વ્યવસ્થા સાચવવાના કાયદાઓ ઘડવ્યા. અમલદારી વિધિઓ સરળ બનાવી. નાણાખાતું વ્યવસ્થિત કર્યું. ખેડૂતોને જમીનના માલિક બનાવ્યા. પાટનગર ઇન-કાંગથી મોટા મોટા રસ્તાઓ બંધાવ્યા. તે સમયના એક પાટનગરમાં સવાલાખ જેટલા જબરજસ્ત મોટા શ્રીમંત લેકે રહેતા હતા. આ નવી રાજ્યવ્યવસ્થામાં વિજ્ઞાનને ઉત્તેજન આપવામાં આવ્યું. તથા ચિંતકો અને તરંગી સાહીત્યકારને દબાવવામાં આવ્યા. સાહીત્યના સર્જને ગૂંગળાવા માંડ્યા. ભૂતકાળને રજવાડી ઇતિહાસ આ નવા શહેનશાહને લેકેનું પતન કરનારે દેખાય. વર્તમાન ઉપરથી એ ભૂતકાળને રજવાડી પડછાયે દૂર કરવા માટે એણે પ્રાચીન ઇતિહાસનાં બધાં પુસ્તકો સળગાવી દેવાને હુકમ કર્યો. સાહીત્યની પણ ચિત્ત ખડકાઈ. મેન્શિયસના પુસ્તકો તથા વિજ્ઞાનનાં પુસ્તકો એકલાં એ અગ્નિમાંથી ઊગરી ગયાં. લેકાએ પુસ્તકે સંતાડવા માંડયાં પણ તે સમયે પુસ્તક વાંસની પટ્ટીઓ પર લખાતાં હેવાથી અભ્યાસી અને સાહીત્યકારે માટે તેમને સંતાડવાનું કામ અઘરું બનતું હતું. એ રીતે પ્રાચીન સાહીત્યના પુસ્તકોમાંથી સંતાડનારા ઘણાખરાને ગીરફતાર કરી ઉત્તરમાં ચણાતી મહાન દિવાલમાં મજૂરી કરવા મોકલવામાં આવ્યા તથા ૪૬૦ જણને મારી નાંખવામાં આવ્યા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
શ્રીમતા અને ઉમરાવાના કુટુ એને નાશ કરવા માટે, લેખન અને વાણીના સ્વાતંત્ર્ય પર તરાપ મારવા માટે શહેનશાહ એના છેલ્લાં વર્ષોમાં મિત્ર વિનાને ખની ગર્ચા. એનું ખૂન કરવાના પ્રયત્ન થવા લાગ્યા. એણે કાવત્રાંખેારેશને પેાતાને હાથે કાપી નાંખ્યા. એ પેાતાના ઘૂંટણપર નાગી તલવાર લટકાવી સિંહાસન પર બેસતા હતા અને પેાતાના રાજમહાલયમાં કયા ખંડમાં પાતે સૂવે છે તેની ખબર પડતી નહેાતી. સિક’દૂરની જેમ એ પાતે ભગવાન છે એમ લેાકેાને શિખવતા હતા. જેમ મરણ પાસે આવતું ગયું તેમ એણે પેદા કરેલી શહેનશાહતને સાચવવા માટે એની જીવનની ઝંખના વધતી ગઈ. એણે અમર થવાનું અમૃત શોધવા માટે અઢળક દ્રવ્ય ખરચવા માંડયું પણુ એ મરણ પામ્યા અને એનું શબ પાટનગરમાં લાવવામાં આવ્યું. સેંકડે! કુમારિકાએ તેના શબ સાથે તેની ખરમાં જીવતી દફ્નાવામાં આવી. એના વારસદારે એની કબરપર અદ્ભુત શણગારા કરાવ્યા. એ કમ્બરના છાપરા પર આકાશ ચીતરવામાં આવ્યું તથા એ કબરની છતપર શહેનશાહતના નકશે! દારવામાં આવ્યા. કબરની અદર પુરાયલા શહેનશાહના શબને તથા એ શમને ઉપભાગ આપવા જીવતી દનાઈ ગયેલી કુમારિકાઓને પ્રકાશ આપવા અર પર અનેક દીવાઓ સળગી રહ્યા હતા. શહેનશાહની એ વિશાળ મ્બરમાં એની ડાગાડીને લઈ જનાર મજૂરોને પણ જીવતા દફનાવી દેવામાં આવ્યા કારણ કે જો એ લાવ્રતા બહાર આવે તે શહેનશાહના શબને ખાનગી રસ્તા બતાવી દે.
જેમ કાઈ પણ સરમુખત્યારના મરણ પછી થાય છે તેમ એના મરણ પછી પાછુ અંધેર ઊતર્યું. લેાકેાએ બળવા કર્યાં અને એના દીકરાને મારી નાંખ્યા એના રાજવશને અંત આવ્યા. એક ખીજાના હરીક્ રાજાઓએ પેાતાનાં રાજ્ય ક્રીથી સ્થાપ્યાં. પછી એક કાએ-શુ એ રાજગાદી ઝડપી લીધી અને હાનવશની સ્થાપના કરી. એ હાનવંશમાં વુ–ટી નામનેા શહેનશાહ સૌથી મહાન થયા. એણે ઈ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૧
પૂ. ૧૪૦૭ સુધી રાજ્ય કર્યું. એણે ચઢી આવતા જંગલી વેકેને પાછા હઠાવ્યા તથા ચીનના સામ્રાજ્યને કોરિયા, મંચુરીઆ, ઈનામ, ઈન્ડોચાયના અને તુર્કસ્તાન સુધી વિસ્તાર્યું. એ શહેનશાહે ઉત્પાદનના સાધનોની રાષ્ટ્રીય માલિકી સ્થાપી તથા એ રીતે વ્યક્તિગત માણસોને જમીન અને પર્વતમાંથી નીકળતા દ્રવ્યના માલીક થઈ જતા અટકાવ્યા. મીઠું અને હું તથા કેફી પીણાને સરકારી ઇજારાવાળાં બનાવવામાં આવ્યાં. એણે માલ લઈ જવા લાવવાના વ્યવહારને તથા વેચાણ અને ખરીદીને તથા એ રીતે બધા વેપારવ્યવહારને રાષ્ટ્રીય પદ્ધતિ પર મૂક્યા. એ રીતે મેટા વેપારી અને દુકાનદારોના નફા અટકી ગયા. એણે મેટાં મેટાં જાહેર બાંધકામ કરવા માંડયાં. પુલો બંધાવ્યા તથા નહેર ખોદાવી. થોડા સમય સુધી આ નવી પદ્ધતિ ખૂબ જોશમાં ચાલી રહી. સમીપ પૂર્વના દેશો સાથે ચીનને વેપાર ધમધોકાર વળે. પાટનગર લોયાનમાં વસતી તથા દેલત ઊભરાવા માંડ્યા. રાજ્યના ભંડાર છલકાઈ ગયા. વિધતા વધી તથા ચીનને ઉદ્યોગ ખૂબ વિકાસ પામ્યો. ચીનને આ વિકાસ અગાઉ કદી થયા ન હતા.
પછી પુત્રીના મરણ પછી ચોરાશી વર્ષે બીજે શહેનશાહ સુધારક તરીકે ગાદી પર આવ્યો. એનું નામ વાંગ–માંગ હતું એણે પિતાની આસપાસ રાજકારણું પુરુષને બદલે વિદ્વાને તથા ચિંતકે ભેગા કરવા માંડ્યા. ચીનનાં બીજા રાજ્યમાં ગુલામીનો વિકાસ જોઈ એને આઘાત થયું. એણે શરૂઆતમાં જ ગુલામી નાબૂદ કરી તથા વુન્ટીની જેમ જમીનની માલિકી રાષ્ટ્રીય બનાવી. એણે જમીન સરખે ભાગે વહેંચી નાખી તથા ખેડૂતોને આપી અને જમીનના વેચાણ કે ખરીદી બંધ કર્યો. એણે માલ ઉત્પન્ન કરનાર ખેડૂતને વેપારી અને શાહુકારની પકડમાંથી બચાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. બધે વેપાર સરકાર પોતેજ કરવા માંડી. પણ એની બધી યોજનાઓ વિક્રાળ-કુદરત તથા સામાજિક અંધેરમાં ભાંગી પડવા લાગી..
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૨
પ્રલય તથા દુષ્કાળે ચીનની ધરતીને ઉજ્જડ કરી. તેના દુશ્મને એ તેની આર્થિક ચેજનાને ભાંગી નાંખવા કાવત્રાં કરવા માંડયાં. વેપારીઓએ પૈસા આપી લેાકેાને એની સામે બળવેા કરવા ઉશ્કેર્યાં. શીયુંગ નામના જંગલી લેાકેા ઉત્તર તરફના ઇલાકાઓમાં ઊતરી પડચા. લી–ઉ નામના એક મેટા. શ્રીમંતે પેાતાના પૈસાથી આ બધાં અંધેરને આગળ ધપાવ્યાં. વાંગ—માંગને મારી નાંખવામાં આવ્યા, એના સુધારાને ભૂંસી નાખવામાં આવ્યા, તથા રીવાર બધું હતું તેવું થઈ ગયું. એ રીતે હાનવંશ વિનાશ પામ્યું. નાના નાના રજવાડા ને ઠકરાતા ફરી પાછાં સ્થપાઈ ગયાં. તાતાર લેાકેા ચીનપર ઊતરી આવ્યા તથા ઉત્તરના પ્રદેશેા જીતવા માંડયાં. ચીનનું જીવન અવ્યવસ્થિત બની ગયું. સંસ્કૃતિને ઉદય અટકી ગયા. વિજેતાએ આખા ચીનપર અત્યાચાર કરતા ભમવા માંડયા. ચીની પ્રજાએ છેવટે એ વિજેતાઓને સ્વીકાર્યા તથા એ વિજેતાએ ચીનને પેાતાનું વતન બનાવ્યું. બન્નેએ લગ્ન સબધથી લેાહી એક કર્યું. પાછે। ચીનના વનમાં સંસ્કૃતિને વિકાસ શરૂ થયેા.
એ સમય ઈ.સ. ૬૨૭ ને! હતા. ત્યારે ચીનને! સૌથી મહાન શહેનશાહ ટાઇ—શૃંગ ગાદી પર આવ્યા. એણે શરૂઆતમાં પેાતાના ભાઈ એનાં ખૂન કરાવ્યાં પછી એણે પેાતાની લશ્કરી શક્તિવડે ધસી આવતી પરદેશી ટાળીને પાછી હટાવી. પણ એ સમયે 'િમાંથી ખુદ્દની અસર ચીનપર ઊતરી ચૂકી હતી. શહેનશાહ એકાએક યુદ્ધથી કાંટાળી ગયે. તથા પે।તે પાટનગર પાછે આવી શાંતિને વિચાર કરવા લાગ્યું. એણે કન્ફ્યુશિયસનાં પુસ્તકા કરી કરીને વાંચ્યાં. એણે વિલાસ અને એશઆરામને! ત્યાગ કર્યાં. એણે પેાતાના ઉપભાગ માટે રાખેલી ત્રણ હજાર સ્ત્રીઓને મુક્ત કરી. જ્યારે એના પ્રધાને એ ગુનેગારાનુ દમન કરવાને સખત પગલાં લેવાની સલાહ આપી ત્યારે તે લેાકાને એણે કહ્યું કે “ જો હું મારા અને મારા અમલદારાના ખરચ ઓછા કરૂં, કરવેરાને હળવા કરૂં, કેવળ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૩
પ્રમાણિક અમલદારની નિમણુંક કરું તે મારા લોકોને રોટલી, રહેઠાણ. અને કપડાં જરૂર પૂરતાં મળી રહે અને તેમ થાય તેજ કેઈપણ જાતની શિક્ષાઓના કાયદા વિના હું ગુનેગારીને નાબૂદ કરી શકું.”
એક દિવસે એણે પિતાના પાટનગર શાંગ આનનું એક કાગાર જોયું. તેમાં દેહાંત દંડની શિક્ષાવાળા બસેનેવું કેદીઓ ભરવાની રાહ જોતા એણે દીઠા. એ સૌને એણે મુક્ત કર્યો તથા દરેકને એમના નિર્વાહ માટે જમીન આપી તથા એણે કાયદો ઘડ્યો કે કોઈપણ શહેનશાહે ત્રણ દિવસના અપવાસ કર્યા વિના કોઈપણ ગુનેહગારને દેહાંત શિક્ષા કરવી નહિ. એણે એના પાટનગરને ખૂબ સરસ રીતે શણગાર્યું. હિંદ અને યુરોપમાંથી મહેમાનોનાં ટોળેટોળાં એના પાટનગરમાં આવવા લાગ્યાં. હિંદમાંથી બુદ્ધ સાધુઓ ખૂબ મોટી સંખ્યામાં આવ્યા તથા ચીનમાંથી બૌદ્ધ વિદ્વાને હિંદમાં અભ્યાસ માટે જવા લાગ્યા. શહેનશાહે બહારથી આવતા વિધર્મીઓને સત્કાર્યા તથા તે સૌને–રહેવાની વ્યવસ્થા કરી આપી અને પ્રચારની સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા કરી આપી.
એક પણ અંધ માન્યતામાં માન્યા વિના એ પોતે મરણ પર્યતા સાદો અને સરળ એ કન્ફયુશિયન રહ્યો. જ્યારે એનું મરણ થયું ત્યારે કેની નિરાશાને શેક અપાર બન્યા તથા તેમણે શહેનશાહની કબર પર પોતાના શરીરમાંથી લેહી કાઢીને છાંટવાં.
એ શહેનશાહે ચીનના સર્જક યુગ માટેનો રસ્તે બાંધ્યો હતો. ચીનને પચાસ વર્ષો સુધી શાંત અને સ્થિર સત્તા આપી હતી. ચીનની જમીન ફળદ્રુપ બની હતી તથા ઉદ્યોગો વિકાસ પામતા હતા. ચીનનાં સરોવર ઉપર સુંદર હોડીઓમાં લોકો આનંદ વિહાર કરતા હતા. ચીનની નદીઓ અને નહેરો વેપારી વ્યવહારથી ઉત્તેછત બની હતી તથા ચીનના બંદરેમાંથી હિંદના સમુદ્રમાં તથા પર્શિયાના અખાતમાં ટામેટાં વહાણો સફર કરતાં હતાં. ચીનની આબાદીને એ સૌથી મહાન કાળ હતો. એ સમયે જ્યારે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
યુરેાપમાં રેશમના કપડાંની કી`મત તેના વજન જેટલું સેાનુ` હતી ત્યારે ચીનના લેાકેાના રાજને પેાષાક રેશમ હતા. તેના પાટનગરની પાસેના ગામેામાં રેશમ વણવાનાં એવા તો મેટાં કારખાનાં હતાં કે એક ગામના કારખાનામાં એકલાખ મજૂરી કામ કરતાં હતાં. હીરાઓમાં શીલ્પીએ મૂર્તિએ ઘડતા હતા તથા શ્રીમતાના મુડદાંઓ મેાતીની પથારીઓમાં દાટતાં હતાં. એવી તે વખતની જબરદસ્ત આઆદી હતી.
પછી ઈસવીસન ૭૧૩ માં સ્રીન પર શહેનશાહનાં શાસન હતાં. ચીન એ સમયે સંસ્કૃતિનું અગ્રગામી હતું. સત્તામાં સર્વોપરી હતું. જ્ઞાનમાં સર્વોત્તમ હતું તથા વિકાસમાં અસાધારણ બન્યું હતું. તે સમયની દુનિયામાં ચીનની સરકારનું તંત્ર સર્વોત્કૃષ્ટ દેખાતું હતું. એ બધી આબાદીના શિખરપુર મીંગહુવાંગ રાજ્ય કરતા હતા. એ રાજા કવિતાએ લખતા હતા તથા દૂરના દેશાપર આક્રમણુ કરતા હતા. એણે ટર્કી પર્શિયા અને સમરકંદ . પર અધિકાર જમાવી તેમની પાસેથી ખ`ડણી લીધી. એણે દેહાંતદ ંડની શિક્ષા નાબૂદ કરી કેદખાનાં સુધાર્યા, અદાલતાને વ્યવસ્થિત કરી કવિએ કલાકારી અને વિદ્વાનને ઉત્તેજન આપ્યું. સંગીતની વિદ્યાપીઠે. બધાવી. એણે એક મરજાદીની જેમ રાજ્યની શરૂઆત કરી. રેશમમાં જંતુઓની હિંસા થતી હાવાથી રેશમના કારખાનાં અધ કરાવ્યાં. રાજમહેલની બધી સ્ત્રીએને સુંદર પાષાક તથા ઝવેરાત નહિ પહેરવાના હુકમ કર્યાં. પણ પછી ધીમે ધીમે એના મરજાદીપણાને અંત આવતા ગયા અને એના જીવનના અંત સુધીમાં એ આનંદે ભેગવનારા તથા કલા ને વિલાસને ઉપભેગ કરનારે ખતી ગયે.. છેવટે એને એની રાજ્યગાદીના એક યાંગ વીડ્ડી નામની બાઈના મેાહને લીધે ત્યાગ કરવા પડયા. જ્યારે એ સ્ત્રીને એ પહેલીવાર. મળ્યા ત્યારે પાતે સાઠ વર્ષને! હતા તે સતાવીશ વર્ષની હતી. દશ વર્ષ સુધી એ બાઈ એના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
મા
www.umaragyanbhandar.com
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૫
છેકરાની રખાત તરીકે રહી હતી. શહેનશાહ પણ એ સ્ત્રીને ચહાતે હતો કારણ કે તે જકકી હતી મહત્વાકાંક્ષી હતી સત્તાશીલ હતી અને મિથ્યાભિમાની હતી. શહેનશાહ મીંગ એ સ્ત્રીને મહાન પવિત્ર કહેતે હતા. શહેનશાહે એની સોબતમાં રાજતંત્ર તરફ બેદરકાર રહેવા માંડયું તથા સરકારી બધી સત્તાઓ એણે એ મહાન પવિત્ર સ્ત્રીના ભાઈને હાથમાં સોંપી દીધી. જ્યારે એની આસપાસ વિનાશનાં પરિબળો જામતાં હતાં ત્યારે એ દિવસ ને રાત વિલાસ અને આનંદમાં મશગુલ રહેવા લાગ્યો. એક લુશાંગ નામનો દરબારી પણ એ યાંગ વી-ફીને ચહાતે હતો તથા પિતે ઉત્તરના એક ઈલાકાને ગવર્નર હતો. એણે એકાએક બળ પિકાર્યો તથા પિતાની જાતને શહેનશાહ તરીકે જાહેર કરી. મગ પાટનગરમાંથી નાશી ગયો એના સિપાઈઓએ એની સામે જ પેલી બાઈને કાપી નાંખી. એ બળવામાં ત્રણ કરોડને ૬૦ લાખ લોકોને નાશ થયે. પછી ૭૬૨ માં એ બળ શમ્યા પછી શહેનશાહ મીંગ પાછો પાટનગરમાં આવ્યો ને મરણ પામ્યો.
પછી ઈ. સ. ૧૨૫૫ ની આસપાસ વેનિસના સુવર્ણ યુગના સમયમાં ઘસાઈ ગયેલા ને ઘરડા લાગતા બે માણસો ચીંથરેહાલ અવસ્થામાં વેનિસને આંગણે ઉતર્યા હતા તથા છવીસ વર્ષ પહેલાં વેનિસના જે ઘરમાંથી એ લેકો મુસાફરી કરવા નીકળી ગયા હતા તે ઘરમાં ફરી પાછો પ્રવેશ માંગતા હતા. એ કહેતા હતા કે તેમણે ઘણું ભયંકર સમુદ્રોપર સફર કરી છે. ઊંચા પર્વતો ઓળંગ્યા છે, મેદાને ને રણે પરથી મુસાફરી કરી છે, તથા ચાર વખત ચીનની મહાન દીવાલમાં થઈને ગયા છે ને વીસ વર્ષ સુધી ચીનમાં રહ્યા છે. એ લોક કહેતા હતા કે એમણે દુનિયાના સૌથી મહાન સત્તાધીશ એવા રાજાની નોકરી કરી છે તથા એ લેકે યુરોપને ખ્યાલ પણ ન આવે એવા મોટા મોટા નગરવાળા સામ્રાજ્યમાં ફર્યા છે. માણસના માથાં કરતાં ઘણાં મોટાં એવાં ફળ ખાધાં છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬
સેાનાના ઢગલા જોયા છે તથા એવા પ્રદેશમાં રહ્યા છે કે જ્યાં લગ્ન પહેલાં કૌમારાવસ્થા મટી જતી હતી તથા જ્યાં લેકે પેાતાની દીકરીએ અને સ્ત્રીઓને ઉપભેાગ મહેમાનને છુટથી કરવા દેતા હતા. એવી એવી અનેક વિચિત્ર વાત પેાતાને ત્યાં ઇટાલીમાં આવીને કરતા હતા. એ વાત! કરનારામાંના એકને તેની વિચિત્ર વાર્તાને અનુરૂપ એવા માર્કો મીલીયન્સ નામથી એળખતા હતા.
એ માર્કા એના બાપા સાથે સત્તર વર્ષની ઉમ્મરે લીખાનેન પતાને એળંગીને મેસેાપેટેમીઆ થને પર્શિયન અખાત તરફ ગયા હતા અને ત્યાંથી પ આ ખુરાસાન અને બાલુ થઇને પામીરના ઉચ્ચ પ્રદેશ તરફ ગયા હતા. ત્યાંથી એ લેાકેા વણઝારાએ સાથે ધીમે ધીમે કાસ્ગર અને ખેાટાન તરફ પહોંચ્યા હતા અને ગેાખીના રણમાં થઇને શાન્તુની મહાન દિવાલમાં પેઠા હતા. ત્યાંના મહાન ખાને તેમને પશ્ચિમના નમ્ર પ્રતિધિનિ તરીકે આવકાર આપ્યા હતા. એ ખાન કુલાઈ ખાન હતા. તથા ચીનને માલિક અની ખેડા હતા. ઇતિહાસ કહેતા હતા કે એણે અને એના માંગાલ પૂર્વજોએ ચીનને જીત્યું હતું. માંગેાલ લેકે ઉત્તર પશ્ચિમ તરફ્તે પ્રદેશ ણુ બની જતાં ત્યાંના માંગેાલ અથવા મીર લેકે નવાં ખેતરે જીતવા નીકળી પડયા હતા તથા એ વિજયી બનતા મેગેલ લે!કા આખે। એશિયા તથા યુરેાપના થાડા ભાગે જીતતા સુધી અટકવા નહોતા. એમની ફૂચ વર્ષોં સુધી વિજયંત આગળ ને આગળ વધતી હતી તથા એમની તરવારે। અટકવ્યા વિના લેહી ટપકાવતી હતી. એમને એક ભયંકર સરદાર જંગીસખાન નામને હતા. જાણે માણસના લેાહીની છેઠળ ઉછાળવા જ જન્મ્યા હાય એવે એ પ્રચ'ડ હતા. એની તેર વર્ષની ઉમ્મરે માંગેાલ લેાકાની જુદી જુદી ટાળી એણે એક કરી હતી અને એ એકતા અને વિનાશમાં એના ત્રાસવાદ એ સૌથી સફળ હથિયાર હતું. એના હાથે જે મરતાં નહી' તે કેદ પકડાતાં અને જે કેદ પકડાતાં તેમને લાકડાના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૭
ગધેડાં સાથે જકડી બાંધવામાં આવતાં તથા તેમના શરીરના ટૂકડા કરી નાંખવામાં આવતા હતા અને તેમને વતાં ને વતાં કઢાઈમાં ઉકાળવામાં આવતાં હતાં.
એણે એક દિવસ નીંગ-સુંગ નામના ચીનના શહેનશાહને સંદેશા મેળળ્યેા હતેા. ચીનના શાહે લખેલા પત્રમાંથી એ શહેનશાહજંગીસખાનને પેાતાને શરણે આવવાની માંગણી કરતા હતા. એ માંગણી વાંચીને સળગી ઊઠેલે જંગીસખાન એક રાક્ષસી સાપના આકારવાળા સિંહાસન પરથી થૂંકા અને એણે એના લશ્કરાને તાબડતાબ તૈયાર થવાના હુકમ કર્યાં. બારસા માઈલ વિસ્તાર પામેલા ગેાખીના રણ પરથી લશ્કરી કૂચ શરૂ થઈ ગઈ અને ત્યાંથી ચીનના પશ્ચિમ ઇલાકાઓ પર જંગીસખાનની જંગી સેનાનાં પગલાં ખખડયાં. ચીનના તેવુ નગર એવાંતા તારાજ કરવામાં આવ્યાં હતાં કે એ નગરે હતાં ત્યાં મનુષ્યની વસતીને એકે અવશેષ દેખાતા ન હતા તથા એ પાધર બનેલા ચીની નગરામાં થઈ ને અંધારામાં પણ તે કૂચ સફળ થઈ શકી હતી. પેાતાને આખી માનવજાતના શહેનશાહ કહેવડાવતા એ જંગીસખાને ઉત્તર ચીનને પણ ઉજ્જડ કરી દીધું. પછી એના વારસદારામાં ચેાગાડાઈ, ભગુ અને પુખ્તાઇ એવા ત્રણ જણુ હતા. વેનિસમાં પાછે આવેલા માર્કાપેલા કુબ્લાઈખાનની વાત કરતા હતા. એ કબ્લાઈખાને પણ જગીસખાતે શરૂ કરેઢા સહાર આગળ ધખાવ્યા હતા. સહાર સામે અજોડ એવી વીરતા બતાવીને ચીનનાં નર નારીએ હોમાઇ જતાં હતાં. જીનીંગપુ નામના એક સ્થળને જ્યારે કુબ્લાખાને ઘેરે બ્રાન્ચે ત્યારે ત્યાંના ચીના લેકે એકેએક પુરુષ મરણ પામતાં સુધી લડ્યા હતા. નગરની દિવાલ પાછળ એકલી સ્ત્રીએ વતી હતી. એ સ્ત્રીએ આખા નગરને સળગાવી જીવતી સળગી ગઈ હતી. કેન્ટીન પાસે એ કુબ્લાઈખાનના લશ્કર આવતાં એ માંગેલ વિજેતાને હાથે કપાઈ મરવાં કરતાં એક લાખ ચીનાએ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
દરિયામાં ડૂબી ગયા હતા. એ રીતે આખા ચીન પર સત્તા એસડતા બહારથી આવેલા માંગેલ લેાકેાએ સે। વર્ષ સુધી ચીન પર રાજ્ય કર્યું.
પછી ધીમે ધીમે એ માંગેાલ લેકે ચીનની સંસ્કૃતિ સ્વીકારવા લાગ્યા અને ચીનાઓ સાથે સપર્કથી ભળી જઇ એક પ્રજા બનવા લાગ્યા તથા પેાતાની શક્તિના ઉપયાગ પેતે સ્વીકારેલા ચીનની સમૃદ્દી વધારવા કરવા લાગ્યા.
માર્કે પાલે!એ કુલાઇખાન સાથે રહીને ચીનના ઇતિહાસને અભ્યાસ કર્યાં હતા તથા એણે તે સમયના ચીનના લખાણુ વર્ણના કર્યાં છે. એ કુખ્સાઈખાનના અંગત જીવનનું વર્ણન કરતાં કહે છે કે ખાને ચીનની ચઢિયાતી સંસ્કૃતિને! સ્વીકાર કર્યાં હતા તથા પેાતાના લેાકાના રીતરિવાજો ચીની પ્રજાના રીતરીવાજો સાથે ભેળવી દીધા હતા. એણે જુદાજુદા ધર્મો તરફ અસહીષ્ણુતા કેળવી હતી, મેટ! મેટા રસ્તા, નહેર, અને ભંડારા બંધાવ્યા હતા. દુષ્કાળના સમય માટે એણે અનાજના કાહારા ભરી રાખ્યા હતા. નિરાધાર તથા વૃદ્ધ લેાકાને રાજ્ય તરફથી આધાર આપ્યા હતા. વિદ્યાકળાને ઉત્તેજન આપ્યુ હતું. ખાનનું અંગત જીવન વિલાસની પરાકાષ્ઠા જેવું હતું. એની ચાર સ્ત્રીએઃ શહેનશાહખાનુ કહેવાતી હતી. એ ઉપરાંત દર બીજે વર્ષે સે! સ્ત્રીએ ખાનના ઉપભાગ માટે આણવામાં આવતી હતી. એ સ્ત્રીઓની બહુ ઝીણવટથી પરીક્ષા લેવામાં આવતી હતી. તથા જેમના શરીર શ્વાસ અને અવાજ ઉત્તમ લાગતા તેમને જ ખાનની સેવામાં ચેાજવામાં આવતાં હતાં. એક સ્ત્રીને ત્રણ દિવસ અને ત્રણ રાત્રી ખાન સાથે રહેવું પડતું. જે દરમ્યાન ખાનની પશુ વૃત્તિ તેના યથેચ્છ ઉપભાગ કરતી.
પછી યુરેપ અને પશ્ચિમ એશિયામાં ધીમે ધીમે માંગેલ માકાના પરાજય થવા માંડયે અને તેની અસરરૂપે ચીનમાં પણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૯ યુઆન વંશનું પતન શરૂ થયું. મેંગેલ કે યોધ્ધાઓ હતા પણ રાજનીતિજ્ઞ ન હતા. એટલે ચીના લેકેએ એ વિજેતા ઉપર પિતાની સત્તા જમાવવા માંડી. ધીમે ધીમે ચીની પ્રજાએ મેંગેલ સાથે લગ્નવ્યવહાર કરવા માંડ્યા, તેમને સુધારવા માંડ્યા અને તેમની પાસેથી રાજસત્તા પડાવી લેવા માંડી. ઈ. સ. ૧૩૬૮ માં બળ થયો અને એ બળવાના નાયક એક બૌદ્ધ ભિક્ષુએ પોતાની જાતને શહેનશાહ તરીકે જાહેર કરી અને પિતાને વંશને મગ વંશ કહ્યો. એના પછીના યુગમાં નામના શહેનશાહની હકુમત નીચે ચીન ફરીથી આબાદ થવા લાગ્યું. પણ બહુ થોડા સમયમાં એક નવા લકને ધસારે ચીનની દિવાલમાં પેઠો અને પેકીંગને ઘેરે ઘાલવામાં આવ્યો. એ લેકે મંચુ હતા તથા મંચુકે નામના પ્રદેશમાંથી આવતા હતા. એ લેકેએ પિતાની સત્તા ઉત્તરમાં આમુર નદી સુધી સ્થાપીને દક્ષિણના ચીનાઈ પાટનગર સુધી કુચ કરી. છેલ્લા મીંગશહેનશાહે પિતાના કુટુંબને ભેગું કર્યું અને પોતાની મહારાણીને આપઘાત કરવાની આજ્ઞા કરી. અંતપુરની સ્ત્રીઓએ પણ પિતાની જાતને મારી નાંખી. પછી શહેનશાહે પિતાની જાતને સ્વેચ્છાએ ફાંસીના માંચડે લટકાવી દીધી. મંચુ લોકોએ એ શહેનશાહના શબને દફનાવ્યું અને શીંગ વંશની સ્થાપના કરી.
મંચુઓ પણ બહુ જ થોડા સમયમાં ચીના બની ગયા અને એ વંશના બીજા શહેનશાહ કાંગ-શીએ ચીનને ચીની ઈતિહાસમાં સૌથી ચઢિયાતી એવી રાજવ્યવસ્થા આપી. એ શહેનશાહ સાત વર્ષની ઉમ્મરે ગાદીએ આવ્યા હતા તથા તેર વર્ષની ઉમ્મરે તેણે પિતાની હકુમતની શરૂઆત કરી હતી. એને કાબુ નીચે ચીન ઉપરાંત મેગેલિયા, મંચુરિયા, કરિયા, ઈન્ડોચાયના, ઈનામ, તિબેટ અને તુર્કસ્તાન હતા. તે સમયનું તે સહુથી મહાન સામ્રાજ્ય હતું અને વસતીમાં ખૂબ વિશાળ હતું. તે સમયની દુનિયામાં એ શહેનશાહના સમકાલીને ઔરંગઝેબ અને લુઈ ચૌદમો હતા. એણે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
૧૬૬૧ થી ૧૭૨૨ સુધી રાજ કર્યું" તથા ચીનના ઇતિહાસમાં ચીનના રાષ્ટ્રને અજોડ એવી આબાદી આપી. આખી ચીની પ્રજાને ચેતવણીરૂપ એણે મરતાં મરતાં છેલ્લા શબ્દો કહ્યા કે “ આપણે ખીવા જેવું અને ચિંતા કરવા જેવું છે. થેડાક સૈકાઓ પછી ચીન પર લુંટફાટ કરવા સમુદ્રો એળંગીને પશ્ચિમની પ્રજાએ આવી લાગશે એમ મને લાગે છે. ’’
66
ત્યારપછી ચી`ગલુંગ નામના એક શહેનશાહ ગાદીએ આવ્યા. એણે ચીન પર લાંખે! સમય રાજ્ય કર્યું તથા પંચાી વર્ષની ઉમ્મરે સ્વેચ્છાએ રાજગાદી છેાડી. એના જીવનના છેલ્લા વર્ષમાં એક બનાવ બન્યા જેણે શહેનશાહ કાંગ-શીએ ભાખેલુ ભવિષ્ય સાચું પડશે એવી આગાહી આપી. અગ્રેજોએ ચીનમાં અણુ ઉતારવા માંડયું. તથા ૧૭૯૬ માં એક કમિશન શહેનશ! શીંગ લુંગ પાસે વેપારી કરારા કરવા મેકલ્યું. તથા શહેનશાહ પાસે અગ્રેજ વેપારીઓને ચીન સાથે વેપાર કરવા દેવાની છૂટ માંગી. તે વખતે ઈગ્લાંડની ગાદી પર રાજા જ્યેાજ ત્રીજો હતેા. શીંગલુંગે જ્યેાજ ત્રીજાને નીચે પ્રમાણે પત્ર લખ્યા. બીજા દેશેામાંથી ઉત્પન્ન થતી વસ્તુઓની અમારે કિ ંમત નથી. તથા તમારા દેશમાં બનતી વસ્તુઓની અમને જરૂર પણ નથી. તેથી આપ નામદારની વિનતિને મારા એ જવાથ્ય છે કે આપના પ્રતિનિધિની અમારા દરમાં નીમણુંક કરવી તે અમારા રાજકીય રિવાજથી વિરૂદ્ધ વસ્તુ છે. મેં આપ પાસે મારા દૃષ્ટિબિંદુએ વિગતવાર મૂકળ્યાં છે. તથા આપ નામદારે મેકલેલા પ્રતિનિધિને શાંતિથી ઘેર પહોંચી જવા રવાના કર્યાં છે. મારી લાગણીને માન આપવું તથા આપણા અંદરના તથા આપણા સ્વદેશના જ રાજ્યવહીવટને સભાળવે. એજ આપણા માટે ચેાગ્ય છે, ’
આવા મગરૂર શબ્દોમાં ચીને યુરાપથી આવતી ઔદ્યોગિક ક્રાન્તિના આક્રમણને પાટ્ટુ વાળવાના પ્રયત્ન કર્યાં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૬
લાક જીવન
ચીનના લેકજીવનમાં સૌથી આગળ તરી આવતું ગ ચીનની ઉભરાઇ જતી વસતી છે. ઈ. પૂ. ૨૮૦માં ચીનની વસતી લગભગ ૧,૪૦,૦૦,૦૦૦; ઈ.સ. ૨૦૦ માં ૨૮૦,૦૦,૦૦૦; ઈ. સ. ૭ર૬ માં ૪,૧૫,૦૦૦૦૦ તથા ઈ. સ. ૧૬૬૪ માં ૮,૯૦,૦૦,૦૦૦ તથા ૧૭૪૩ માં ૧૫,૦૦,૦૦,૦૦૦ થઈ. અને ઈ. સ. ૧૯૧૯ માં ચીનની વસ્તી ૩૩,૦૦,૦૦,૦૦૦ સુધી પહોંચી. ચૌદમાં સૈકામાં એક યુરેપીઅન મુસાફરે તેનીસથી મેટાં એવા ખસે। શહેરની ચીનમાં ગણત્રી કરી હતી. આજે એમ મનાય છે કે ચીનમાં ૪૦,૦૦,૦૦૦૦૦ જેટલી વસતી છે. ચીનાઈ લેાકેા કદમાં દક્ષિણ વિભાગમાં ટૂંકા અને નબળા છે. ઉત્તરમાં ઊંચા અને મજબૂત છે. પણ સામાન્ય રીતે આખા એશિયામાં ચીની પ્રજા સૌથી વધારે પ્રાણવાળી છે, એ પ્રજાને અજ઼ીણુ મારી નાંખી શકયુ નથી તથા આટઆટલાં દુઃખ અને હેરાનગતી પછી પણ એ પ્રજાને નાશ શકય બન્યા નથી. ચીનના લોકેાના ચહેરા દેખાવમાં પૃથ્વી પરની બધી પ્રજા કરતાં સૌથી વધારે બુદ્ધિમાન દેખાય છે. ચીનના ખેડૂતાની સ્ત્રીઓ પુરુષા જેટલી જ સુંદર અને મજબૂત છે. સ્ત્રી પુરુષા અનેના વાળ સખત હોય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨
તથા સ્ત્રીઓને ફૂલોને ખૂબ શેખ હોય છે. ઈ. સ. ૯૭૦ માં ચીની પ્રજામાં છોકરીઓના પગ બાંધવાનો રિવાજ શરૂ થયો. સાત વર્ષની ઉમ્મરથી છોકરીઓના પગ બાંધી દેવામાં આવતા હતા તથા પુરુષોને જાતીય આનંદ આપે એવી રીતે નાના પગ વાળી સ્ત્રીઓ ચાલતી હતી. એવા સ્ત્રીના પગ વિષે વાત કરવી કે પગ તરફ જોવું તે અવિનય મનાવા માંડ્યો એટલું જ નહિ પણ સ્ત્રીના પગના બૂટની વાત. કરવી તેમાં પણ જાતીય સંકેચ સેવાવા લાગ્યા. ધીમે ધીમે પગ બાંધવાને એ રિવાજ આખી ચીની પ્રજામાં ફેલાઈ ગયો અને મંચુ તથા તાતાર લેકોએ પણ તે સ્વીકાર્યો. શહેનશાહ કાંગશીએ એ. રિવાજને બંધ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો પણ તેને નિષ્ફળતા મળી. આજે ચીનના જીવનમાં ચાલી રહેલી ક્રાન્તિ તેનો નાશ કરી રહી છે.
ચીનાઈ ભાષા દુનિઆની બીજી ભાષા કરતાં ખૂબ જુદી પડતી. હતી. એ ભાષાના મૂળાક્ષર હતા નહિ, જોડણી હતી નહિ; વ્યાકરણ હતું નહિ. આ બધાં ભાષાનાં અંગ શિવાય પૃથ્વી પરની સૌથી જૂની અને સૌથી વધારે વસતી વાળી એવી ચીની પ્રજાએ વાણુનો. વ્યવહાર ચલાવ્યો છે. એ ભાષાને દરેક શબ્દનામ ક્રિયાપદ વિશેષણ કે ક્રિયાવિશેષણ એના અવાજ કે ઉચ્ચાર પ્રમાણે બની શકે છે. એક એક શબ્દના ચારથી નવ સુધીના જુદા જુદા અવાજે હોય છે જે પ્રમાણે તેને અર્થ કરવામાં આવે છે. હું શબ્દ અગણેતર અર્થવાળા છે. શી શબ્દના ઓગણસાઠ અર્થ છે તથા કુ શબદના એગપુત્રીસ અર્થ છે. દરેક અર્થ સાથે ઉચ્ચારને અવાજ બદલાય છે. ચીનની લખાણભાષા ચિત્રો કે આકૃત્તિઓમાં બનેલી છે. એ ભાષામાં છસો ચિહ્નો મુખ્ય છે. દરેક શબ્દ ઉપરાંત એકે એક વિચારનું પિતાનું સ્વતંત્ર ચિહ્યું છે. દાખલા તરીકે એક ચિહ્નનો અર્થ છેડે થાય છે. બીજાને અર્થ ધોળો ઘોડે થાય છે. તથા ત્રીજાને અર્થ કપાળમાં ઘેળા ચિહ્નવાળો ઘેડે એવો થાય છે. પક્ષી અને મોઢાને અર્થ નાવું એ થાય છે. છાપરા નીચે ઊભેલી સ્ત્રીનો અર્થ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૩
શાંતિ થાય છે. સ્ત્રી અને પુરુષ સાથે ઊભેલાં હોય એવા ચિત્રને અર્થ વાચાળ એવો થાય છે. સાવરણી લઈને ઊભેલી સ્ત્રીને અર્થ પત્નિ એવો થાય છે તથા બે મોઢાં વાળી સ્ત્રીને અર્થ કજીએ કરવો એવો થાય છે. સામાન્ય વ્યવહારમાં સામાન્ય માણસ ત્રણ કે ચાર નહજાર ચિલો જાણતો હોય છે. વિચારમાં બોલાતી આ ભાષાનો એક લાભ એ છે કે ચીનાઓની જેમ જ જાપાની અને કારિયન કે પણ તેને જલદી વાંચી શકે છે. તથા એ ઉપરાંત ચીનના પ્રદેશ પર જુદી જુદી ભાષા બોલતી પ્રજાને લખવાની એક પ્રથા આપી શકાય છે, તથા બલાતી ભાષા બદલાયા કરતી છતાં લખાણની ભાષા જેવીને તેવી કાયમ રહે છે. ચીનની સંસ્કૃતિમાં ચીનની ભાષા એ એક તેની વિશેષતા છે.
ગ્રામજીવન ચીનના પ્રાચીન વતનીઓ જંગલો અને પશુઓ તથા જીવ જંતુઓ સામે જીવનકલહમાં લડ્યા હશે તથા જમીનના માલિક બન્યા હશે. એક વખત એ હશે જ્યારે ચીન ભયંકર એવું જંગલ હશે. અને ચીનના પ્રાચીન મનુષ્યની જાત મહેનત એ જંગલને નાશ કરી તેને ફળદ્રુપ જમીન બનાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો હશે. એ સમયનો જીવનકાળ ખૂબ વિકટ અને ભયંકર હોવો જોઈએ કારણ કે કઈ પણ પળે તે સમયના લોકોને જંગલી માણસે અને જંગલની પરિસ્થિતિ સામે લડ્યા જ કરવું પડતું હતું. શરૂઆતના ચીની ખેડૂતો જુદા જુદા ઘરમાં રહેવાને બદલે ટોળીબંધ રહેતા તથા ગામની આસપાસ દિવાલો ચણતા હતા. તથા જમીનને ખેડવા એક સાથે જતા હતા. - તે સમયનો તેમની જમીન ખેડવાની રીતભાત અત્યંત સાદી હતી. અને તે પણ તે આજની રીતભાતથી ઘણું જુદી જુદી ન હતી. ખેડુતો પત્થર અને લાકડાના તથા લેખંડના હળ વાપરતા હતા. તથા જમીનમાં ખાતર નાખતા હતા. ખૂબ જૂના વખતથી એ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪ ખેડૂત લોક સંખ્યાબંધ નહેરે ખેદતા હતા અને પિતાના ખેતરને ફળદ્રુપ કરતા હતા. એ સમયની ચીનની ખેતી ખાસ કરીને ચેખાની હતી તથા ઓછા પ્રમાણમાં ઘંઉ અને જવની પેદાશ પણ થતી હતી. ચેખાનો ઉપયોગ ખેરાક તરીકે તથા દારૂ બનાવવા માટે થતો હતે. પણ ચીનને ખેડૂતો વધારે દારૂ પીતા નહતા–કારણ કે ચીનની જનતાનું માનીતું પીણું ચહી હતી. પંદરમા સૈકા સુધીમાં આખા દૂર પૂર્વને ચહા પીવાને નશો ચઢયો હતે તથા ચહાપાણીની મીજબાનીઓ સામાજીક ક્રમ બન્યો હતો. જોકે માંસાહાર પણ કરતા હતા પરંતુ ખેરાકમાં માંસ કરતાં માછલાને ઊપયોગ ખૂબ કરવામાં આવતો હતો. ચેખા અને ભાછલાઓ ગરીબ લોકોનો મુખ્ય ખેરાક હત તથા મરઘાં અને બતકને શ્રીમંતોને ભારે શોખ હતો.
ચીનના દરેક ખેડૂતને ખેરાક સાદોને સરળ હતું અને છતાં પણ ચીનને ખેડૂત આખો દિવસ સખત મહેનત કરતાં ભૂખમરામાંથી કોઈપણ દિવસ સલામત નહોતે. મજબૂત અને હોશિયાર માણસે ધીમે ધીમે ખેડૂતોની જમીનના મેટા જથ્થા પચાવી પાડતા હતા. તથા દેશની બધી દોલત મુઠ્ઠીભર માલિકોના હાથમાં પહોંચતી હતી. શહેનશાહ શી હુઆંગ-ટીના સમયમાં માલિકોએ પચાવીપાડેલી ચીનની ધરતીને ફરી પાછી ખેડૂતોને વહેંચી આપવામાં આવી હતી પરંતુ ધરતીને ખેડનારા પાસે જ જમીનની માલિકી રહે એવું કોઈ તંત્ર નકકી થયેલું ન હોવાથી ફરીવાર પાછી જમીનની માલિકી શાહુકારના હાથમાં આવી પડવા લાગી. તથા ચીનની વસતી ખુબ જોરથી વધતી જતી હોવાને લીધે ખેડુતોની જમીન તેમના ઘણું છોકરાઓમાં ટૂકડા બની વહેચાઈ જવા લાગી. પરિણામે વખત જતાં જમીનની માલિકી શાહુકારના હાથમાં જવા લાગી. જમીનદારેની જમાતે જામવા લાગી. તથા પરાધીન હિંદદેશ વિના પૃથ્વીના બીજા કેઈ ખૂણામાં નહિ દેખાયેલી એવી જીવલેણ ગરીબાઈ ચીનના ખેડૂતને ચૂસી રહી. ચીનની વધતી જતી વસતીમાંથી દરેક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૫ વર્ષે ભુખમરાને લીધેજ લા માણસે મરી જવા લાગ્યાં. વીસ સૈકાઓ સુધી દરવર્ષે ચીનમાં દુષ્કાળ પડવા લાગ્યા. દુષ્કાળનું કારણ ખેડૂતોને ચૂસતા માલિકેનું શેષણ હતું તથા એ શોષણને લીધે વેરાન બની જતી જમીન હતી. એ ઉપરાંત ચીનની ધરતીને પાણીના પૂર પણ પાયમાલ કરતાં હતાં. જમીનદાર અને સરકારી મહેસૂલી અમલદારોએ કિસાનની માંડેલી લૂંટ પછી જે રહેતું તે પાણીના પૂરમાં તણાઈ જતું તથા દર વર્ષે હજારે ગામડાઓ અને લાખો ખેડૂતો પાયમાલ થઈ જતા હતા. ચીનની જનતાને એ સમયને કાળ અંધારકાળ હતો અને તેથી લાખે ની કચરઘાણ વાળતાં કુદરત અને ભાલિકાના જુલ્મ ચીનની કિસાન જનતા મૂંગે મેઢે સહન કરતી હતી કારણકે ચીનના લેકસમાજની તે સમયની વિચારસરણી એમ કહેતી હતી કે મનુષ્યનું જીવન ક્ષણભંગુર છે, તથા મનુષ્ય પોતે કર્મના કાયદા પ્રમાણે સુખી દુઃખી થાય છે. અને તે સમયની ચીનની કહેવતો ખેડૂતને મૂરખ બનાવતી જીવનની બેહૂદી સાદાઈ ઉપદેશતી કહેતી હતી કે ખૂબ સાદું જીવન અધ્યાત્મિક છે તથા માણસની જરૂરિયાત માથા ઉપર મૂકવાની એક ટોપી અને ઓખાની રાબનો એક પ્યાલો એટલી જ હોવી જોઈએ. આ અંધાર વિચારણામાં અંધ બનેલી ચીની જનતા આરામ કે રજાના દિવસે દેખ્યા વિના સખત જીવન જીવતી હતી, દંતકથાઓ સેવતી હતી. તથા કોઈ કાઈવાર આખા દિવસનો થાક ઉતારવા નાચતી હતી અને વધારે થાકતી હતી. જ્યારે શિયાળો પૂરો થતા અને બરફ ઓગળતો હતો ત્યારે બરફ પીધેલી જમીન વસંતના વર્ષાદ નીચે સુવાળી બનતી હતી ત્યારે ચીનને ભલો ભોળો ખેડૂત આનંદમાં આવી જઈ જમીનને ખેડતો લોકગીતે ગાતે હતો અને ભૂલી જતો હતો કે એની જાતમહેનત માટીમાંથી માલના જે ઢગલાઓ પકવશે તે બધા સરકાર ને શાહુકારની નાગચૂડમાં ઝડપાઈ જવાનાં છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૬
ઉદ્યોગ
પછી ધીમે ધીમે ચીનના જીવનમાં ઉદ્યોગ ઊગતેા હતેા, શહેરેમાં હસ્તઉદ્યોગાને! વિકાસ અને વેપાર શરૂ થતા હતા. મુખ્ય ઉદ્યોગેા વણાટના તથા રેશમના જં તુઓ ઉછેરવાના હતા તથા એ બન્ને ઉદ્યોગા પે'તાની ઝૂંપડીએમાં ખેડૂતની સ્ત્રી કરતી હતી. રેશમ વણવાને! ઉદ્યોગ ચીનમાં ઈશુના જન્મ પહેલાં ઘણા વર્ષ પૂર્વે શરૂ થઈ ચૂકયા હતા. ઈશુના જન્મ પહેલાં સૈકાએ પૂર્વે રેશમના વણુ!ટની દૂકાને શહેરોમાં હતી તથા ઈ. પૂ. ૩૦૦ વર્ષોં પર એ ઉદ્યોગના સંખ્યાબંધ મજૂરાનાં મજૂરમંડળે! પણ બંધાયાં હતાં. કુબ્લાઈ ખાનના સમયમાં એ ઉદ્યોગના હજારે કારખાનાં ચાલતાં હતાં તથા દરેક કારખાનામાં દશથી ચાલીશ મજૂરા કામ કરતા હતા. પણ ચીનની વિચારસરણી જ્યાંસુધી ઇતિહાસના પિરબળે! જીવનના જોખમે ક્રૂરજ ન પાડે ત્યાંસુધી ચીનમાં આવતી ઔદ્યોગિક ક્રાન્તિને અટકાવતી હતી. તે સમયના હસ્તઉદ્યોગાવાળા ચીનમાં મજૂરના મજૂરમહાજન હતાં અને માલિકાએ નીમેલા લવાદ પ`ચથી કામ કરતા હતા. મજૂરા ઉપરાંત ચીનમાં હજામેાના, કુલીના, સે!યાના તથા ભીખારીના પણ મંડળે। હતાં. મજૂરામાં મજૂરગુલામે પણ હતા જેમાંના મેાટે ભાગ શ્રીમંત કુટુમે!ની સેવા કરતા હતા તથા ગુલામીમાં અને ત્યાંસુધી જકડાઈ રહેવાને ધાયા હતા. દુષ્કાળના સમયમાં ચીનના ખેડૂતાની દીકરીએ ખુલ્લી રીતે બજારમાં વેચાતી હતી તથા આછામાં એછી કિંમતે ખરીદાઈ જતી હતી. અને પૈસાદાર માલિકની આખા જીવન પર્યંત રખાત કે ગુલામ અનતી હતી.
તે સમયના માલ લઈજવા લાવવાને વ્યવહાર માણસની પીઠપર થતા હતા. માલ ઉપરાંત પૈસાદાર લેકે મજૂરાની પીઠપર તાણી બાંધેલી ખુરશી પર બેસતા હતા અને શહેરમાં ક્રૂરતા હતા. કાઈ કાઈવાર ગધેડાંથી કાતા ગાડાંએમાં માલ લઈ જવાતા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૭
લવાતા હતા. પણ ઘણી ખરી ગાડીને ખેંચનારા મજૂરાજ હતા. ચીનમાં માણસની મહેનત કે માણસની માંસપેશીએ એટલી તે સાંધી હતી કે માલિકાને પશુએ કે યંત્રેાથી પેાતાની જાત કે માલને ઉપડાવવાની પરવા ન હતી.
ચીનમાં પહેલ વહેલી રેલ્વે યુરેાપીઅન મૂડીથી ૧૮૭૬માં શાંગહાઈથી વુશંગ સુધી દસ માઈલ જેટલી લાંખી શરૂ થઈ પણ એ યત્રસાંમે લેાકાને રાષ એટલે તે ફાટી નીકળ્યે કે સરકારને એ રેલ્વે ખરીદી લેવી પડી અને રેલ્વેના બધાં સાધને! દરિયામાં નાંખી દેવાં પડવાં. શી હું આંગ−ટી અને મુલાઈ ખાનના સમયમાં પત્થરથી ચણાયલા મેાટા મેાટા રસ્તાઓ હતા. પણ આજે તેની રેખાએજ માત્ર માલમ પડે છે. શહેરની શેરીએ અને બજારે સૂરજના તાપથી બચવા માટે આઠ ફૂટજ હેાળા આંધવામાં આવ્યા હતા. પૂલે પુષ્કળ હતા અને સુંદર હતા, વેપાર અને મુસાફરી માટે જમીનમા જેટલાજ જળમાર્ગ વાપરવામાં આવતા હતાં. પચીસ હજાર માઈલે! જેટલી નહેરા રેલ્વેની ગરજ સારતી હતી. સૌથી મેાટી નહેર હેગ્ઝાઉ અને ટીનસીનની વચમાં બાંધવામાં આવી હતી અને છસેા પચાસ માઈલ જેટલી લાંબી હતી. નદી પર અને નહેરા પર હજાર શેમ્પન કરતાં હતાં. તથા તે- માલનાં વાહના બનવા ઉપરાંત લાખા ગરીમેના ઘરની ગરજ સારતાં હતાં. વેપાર
ચીના લેાકેાની વિચારસરણીએ શરૂઆતમાં વેપારીઓને હડધૂત કરવા માંડવા, સરકારી અમલદારાએ પણ તેમાં સાથ દીધેા. હાન શહેનશાહાએ તેમના પર ભારે કર નાખ્યા. તે સમયની ચીનાઈ સમાજ રચનામાં વિદ્વાના, શિક્ષક, અમલદારા સૌથી ઉચ્ચધર્મના ગણાતા હતા, ખેડૂતા ખીજા વર્ગમાં અને કારીગરે ત્રીજામાં આવતા હતા તથા વેપારીએ સૌથી નીચલા વર્ગોના મનાતા હતા કારણકે વેપારીએ બીજા એની જાતમહેનતની આપલેના નફા પર છત્રતા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮ હતા અને તે પણ આર્થિક પરિબળાએ વેપારી વર્ગનીજ આબાદી ભાખી હતી. વેપારીઓ ચીનની જનતાનાં ઉત્પાદન એશિયાના ખૂણે ખૂણે લઈ જતા હતા, અને ધીમે ધીમે સરકારને આર્થિક પાયો બનતા હતા. ચીનને અંદરનો વેપાર “લી કીન' (મજૂર પરને માથાદીઠ કર)કરથી ધાતો હતો, બહારના વહેપારમાં જમીન અને દરિયાઈ લુટારૂ ટોળીઓનો ભારે ભય હતો. પણ ચીની વહેપારીઓએ મલાયા પેનીનસ્યુલાની આસપાસનો દરિયાઈ માર્ગ ગોતી કાઢી એ ભયને દૂર કર્યો. તથા હિંદનાં માલ લઈ જવા માટે તુર્કસ્તાનમાં થઈને જતો જમીન માર્ગ પસંદ કર્યો. એજ રસ્તેથી ચીની વહેપારીઓ પરશિયા, મેસોપોટેમિયા અને રેશમાં પહોંચતા હતા. રેશમ અને ચાહ, ચીનાઈ વાસણ અને કાગળ,બીર અને એપ્રીકેટ, દારૂગોળો અને રમવાનાં પત્તાં એ વેપારની મુખ્ય વસ્તુઓ હતી. એના બદલામાં ચીની વેપારીઓ બીજા દેશો પાસેથી કાચ, કેસર, અને તબકુ ખરીદતા હતા.
પ્રાચીન સમયની શાહુકારી અને નાણું પદ્ધતિથી વેપારને ઉત્તેજના મળતી હતી. ત્રીસથી સાઠ ટકાના વ્યાજના દરથી વેપારીઓ અંદર અંદર ધીરધાર કરતા હતા. તે સમયની ચીની કહેવત કહેતી હતી કે લુટારૂઓની ટોળીઓ જ ધીરધાર કરવાની બેંકે ખોલતી હોય છે. ચીનમાં ચલણું નણની શરૂઆત ઈ. સ. પૂર્વે પાંચમા સૈકાથી થઈ. શન બેટમાં સેનાના સીક્કાનું ચલણ શરૂ થયું. શહેનશાહ પુત્રીના સમયમાં એક ફૂટ લાંબા એવા ચામડાના સીક્કા શરૂ કરવામાં આવ્યા જે કાગળની નોટના સર્જક બન્યા.
વિજ્ઞાન ચીનના વેજ્ઞાનિકોએ ટાંગ શહેનશાહના સમયમાં દારૂગોળાની શોધ કરી પણ તેને યુદ્ધમાં ઉપયોગ ૧૧૬માં જ કરવામાં આવ્યા. પછી આરબને ચીની વેપારીઓના વેપારી સંપર્કથી દારૂગોળાની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯ જાણ થઈ અને એ વેપારીઓએ એ જ્ઞાનને પશ્ચિમમાં પહોચાડયુંરેગર બેકને દારૂગોળો બનાવવાની કળાનું જ્ઞાન આરઓનાં પુસ્તકમાંથી લઈ, ઈસ. પૂર્વે ૧૧૧૫માં શહેનશાહ શૃંગ-વાંગના સમયમાં વહાણવટામાં માર્ગદર્શક એવો કંપાસ ચીની વિજ્ઞાને શોધી કાડયો હતો. તે સમયના ચુના ઠાકરે પરદેશના પ્રતિનિધિઓને દરેકને દક્ષિણ તરફ બતાવતા એવા કપાસ ભેટ ધર્યા હતા. લોકસ્ટાન” ના લોહચુંબક ગુણોનું ભાન પ્રાચીન ચીનને હતું તે વિષે શંકા નથી. ઈ. સ. પૂર્વે પાંચમા સૈકામાં લખાયેલા શુંગ–શુ નામના એક ઐતિહાસિક ગ્રન્થમાં કંપાસનું સરસ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. એ કંપાસને ઉપયોગ બારમા સૈકાના આરબ વેપારીઓ છૂટથી કરતા હતા. તથા યુરોપને એની જાણ ઈ.સ. ૧૧૯૦ સુધી નહોતી થઈ
ચીનની ધકવૃત્તિએ એ રીતે દુનિયાને કપાસ અને દારૂગેનાની, કાગળ અને રેશમની તથા છાપવાની કળા અને ચીનાઈ માટીની ભેટ ધરી છે. પણ એ પ્રજા ૧૯૧૨ પહેલાં પિતાની પ્રાચીન આર્થિક ઘટનાથી સંતુષ્ટ થયેલી તથા એણે એના પિતાના જોખમે ઔદ્યોગિક વિકાસ તરફને તિરસ્કાર કેળવ્યું. અને તોએ ચીની પ્રજા જમીનમાંથી નીકળતા કેલસાને ઉપયોગ કરવામાં પહેલી હતી. કેલસાની ખાણની શરૂઆત ચીને ઈ. સ. પૂર્વે ૧રરમાં કરી. પણ આ ઉદ્યોગના વિકાસ માટે એ યંત્રે તરફ ન વળી. એ પ્રજાને કાચ બનાવવાનું ભાન હોવા છતાં ચીની લો કે કાચના વાસણ પશ્ચિમ પાસેથી ખરીદવા લાગ્યા. હાન શહેનશાહના ઉદય અને મંચુઓના પતન સુધીનાં બે હજાર વર્ષ સુધી ચીનનું ઔદ્યોગિક જીવન આગળ વિકાસ પામ્યા વિનાનું હતું તેવું રહ્યું. વિજ્ઞાન અને ઉદ્યોગવાદના ધાંધલીઆ જીવન કરતાં ચીને જૂના રીતરિવાજોનું રૂઢ થયેલું શાંત જીવન પસંદ કર્યું. ઈ. પૂ. બસો વર્ષ પહેલાં ખેતીવાડી વિજ્ઞાનમાં ખૂબ શોધખોળ કરતું છતાં, ભૌગેલિક જ્ઞાનમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૦
સર્વોપરી મનાતું છતાં, ગણિત, અક્ષર ગણિત અને ભૂમિતિમાં ઉત્કૃષ્ટ છતાં, ચીન ઔદ્યોગિક ક્રાન્તિમાં આગળ ન ધપી શકયું પણુ ચીની મેાકેા આદર્શવાદી ચિ'તનેમાં, હેંગની શીખવેલી યાવિદ્યામાં તથા યાંગ અને ચીનના આ અધ્યાત્મશાસ્ત્રમાં આથડચા કર્યા. કન્ઝ્યુશિયસના સમયમાં ખગાળશાસ્ત્રીએ ગ્રહણાની ગતિ જાણતા હતા. તે લેાકાએ દિવસ ને વરસના બાર ભાગ પાડવા હતા પરંતુ ચીનની એ ખગાળશેાધક વૃત્તિપર આકાશમાં દેખાતી હતી તેવી એકતાનતા માનવ જીવનમાં ઉતારવા સૂર્યચંદ્રની ગતિ પ્રમાણે ઉજાણીના દિવસે નક્કી કરતી હતી તથા એ આકાશી પદાર્થીના નિયમને મનુષ્યના નૈતિક આચારમાં ઘટાવવાના મિથ્યા પ્રયત્ન કરતી હતી. વૈદક
ચીનના વૈદકશાસ્ત્રની શરૂઆત ચીનના ઇતિહાસઆલેખન પહેલાંની છે. હીપેાક્રેટસના જમાના પહેલાં ચીનમાં જમરા મેટા વૈદા થઈ ગયા હોવાના ઇતિહાસના પૂરાવા છે. ઈશુ પહેલાંના ચેાથા સકામાં એક ચીના સુબાએ ચાલીશ દેહાંતદંડ પામેલા ગુનેગારાનાં શરીરને વૈદકીય તપાસ માટે ડીસેકશન' કરવાને હુકમ કર્યાં હતા. ચાંચુ ગનીંગ નામના એક મેટા વૈકીય વિદ્વાને વૈદકશાસ્ત્ર પર મહત્ત્વનાં પુસ્તક્રા લખ્યાં હતાં જે આજ સુધી જળવાઈ રહ્યાં છે. શુ પહેલાંના ત્રીજા સકામાં એક ડાકટરે ‘સર્જરી ’પર પ્રમાણભૂત ગ્રંથ લખ્યા હતા, તથા તે સમયે એક જાતના દારૂથી દરદીને બેભાન કરી વાઢ કાપ કરવામાં આવતી હતી. ઈ. સ. ૩૦૦ માં વાંગ—શું એ નાડી પારખવાની કળા પર ગ્રંથ લખ્યા હતા અને ઈ. સ. છઠ્ઠા સૈકામાં ટાઓ-ડુંગ–શીંગે, ૭૩૦ દવાઓના પિરચય આપતું પુસ્તક લખ્યું છે, ત્યાર પછી સા વરસે ચાએ–યુઆન—કાંગે ખાસ કરીને સ્ત્રી અને બાળકોનાં દરદોનૉ ચિકિત્સા વિષે પુસ્તકે લખ્યાં હતાં. સુંગ વશમાં ચીનમાં એક મેટી વૈદકીય વિદ્યાલય આંધવામાં આવી હતી. ચિકિત્સાશાસ્ત્ર
"
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૧
ખૂબ વિગતવાર રચવામાં આવ્યું હતું અને નાડી પારખવાની વીશ પદ્ધતિઓ નક્કી કરવામાં આવી હતી.
ધર્મ
ચીની સમાજરચનાનું નિર્માણ વિજ્ઞાન પર નહિ પણ ધર્મ, નીતિ અને ચિંતનના વિચિત્ર મિશ્રણ પર થયું હતું. ઇતિહાસમાં આવા વહેમી, આટલા નાસ્તિક અને સાથે આટલા ધર્મ ઘેલા અને તેય આવા બુદ્ધિપ્રધાન લોકોને હિંદના લકે સાથે જ સરખાવી શકાય. જેમ હિંદમાં તેમ ચીનમાં લેકે પોતાના વર્તનને ધર્મપ્રધાન માને છે, અને જેમ હિંદમાં તેમ ચીનમાં કોપર દેવદેવીઓની ભૂંજાડ ત્રાસ વરતાવે છે અને જેમ હિંદમાં તેમજ ચીનમાં પણ ગરીબાઈનાં અકથ્ય દુઃખમાં લોકોને મળેલી વિચારસરણું સ્વર્ગના ઘેલછાભર્યા તરંગમાં લોકોને રાચતા બનાવે છે.
ચીનના ધર્મની શરૂઆતમાં પ્રાણુઓની પૂજા, કુદરતના પદાર્થોમાં ગુપ્ત એવાં સો (spirits) ની ભયાકુલ ભક્તિ જમીનનાં ઉત્પાદન પરિબળ તરફ કવિતામય ભાનભાવ તથા અહેભાવપૂર્વકની આકાશની પૂજા તથા આકાશમાંથી ઊતરતા વરસાદની જાતીયપૂજા વિગેરે સ્વરૂપ માલમ પડે છે. એ રીતે શરૂઆતમાં ચીની લોક મેઘ, પવન, ઝાડે. પર્વત, અજગરે, સાપ વિગેરેને પૂજતા હતા. મેટી મેટી ધાર્મિક મીજબાનીઓ કુદરતનાં ઉત્પાદનના ચમત્કારી પ્રકારે સાથે જોડાયેલી હતી. વસંત ઋતુમાં આવતી એ ધાર્મિક ક્રિયાઓમાં જુવાન છોકરા છોકરીઓને ખેતરમાં લઈ જવામાં આવતાં અને નાચવવામાં આવતાં તથા જમીનની ફળદ્રુપતાં વધારવા એ જુવાને ધાર્મિક વિધિપૂર્વક ખેતરમાં સંભોગ કરતાં તથા તે રીતે પૃથ્વી માતાને ફળદ્રુપ બનતાં શિખવે છે તેમ માનતાં. તે સમયના રાજાઓ અને ધર્મગુરુઓ લગભગ સહચારી હતા તથા રાજાએ દબદબા ભરી પૂજાએથી ભગવાનની મદદ લઈ યુદ્ધમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨
'ઊતરતા ને સંહાર જમાવતા. એકેએક દેશમાં ધર્મગુરુઓની પ્રાર્થના દ્વારા રાજાક્ષેાકેાના લશ્કરમાં ભગવાને એ સાથ આપ્યા છે.
ચીની ધર્મની વિચારણાની શરૂઆતમાં આકાશ અને પૃથ્વીને એક મેાટી રચનાના એ સરખા ભાગ તરીકે માનવામાં આવતાં. એ અંન્નેના સંબંધને સ્ત્રીપુરૂષ જેવા સંબધ માનવામાં આવતા તથા એકને આંગ અને બીજાને ચીન કહેવાતાં. આકાશી ક્રમ કે આકાશની એકતાનતાને નૈતિક આદર્શ તરીકે સ્વીકારવામાં આવતા તથા તારાઓના આકાશ સાથેના સંબંધની જેમ નીતિને મનુષ્યના સમાજ સાથેના સંબંધ તરીકે ઓળખવામાં આવતી. સૌથી વડે ભગવાન અનંત આકાશ અથવા સર્વોત્કૃષ્ટ નીતિક્રમ છે એમ મનાતું. નીતિને એક દૈવી ક્રમ તરીકે સ્વીકાર્યાં પછી ચીનાઈ સમાજે બળકાની માબાપ તરફની, સ્ત્રીએની તેમના ધણીએ તરફની, કિસાતેની જમીનદારે તરફની, અમીર ઉમરાવાની શહેનશાહ તરફની અને શહેનશાહની ભગવાન તરફની નીતિના નિયમે ઘડવા માંડયા હતા. નીતિની આ કલ્પના એક મેટા ગૂંચવાડા છતાં ખૂબ વિશાળ એવા તર`ગ હતા તથા જીવનના સંજ્ઞેગાના ક્રમ પ્રમાણે વિકાસ પામ્યા હતા.
ધર્માંની આવી નમ્ર શરૂઆતમાંથી ચીનના બે ધર્માંધ મતાનાં તત્ત્વા ઊગવા માંડયાં. એક આખી પ્રજામાં ફેલાઈ ગએલી ભૂતપૂજા (ancestor worship ) અને ખીજી કનફ્યુશિયસે પ્રખેાધેલી આકાશની અને મહાપુરુષે!ની પૂજા. એવી પૂજાને વરેલી ચીનીપ્રજા દરરોજ પેાતાના પૂર્વજોને ખેારાકનાં બલિદાન અણુ કરતી હતી. એ પૂર્વજપૂજા ચીનાઈ માથામાં પાછી વળીને બધાં જૂનવાણી સ્વપેાતે જાળવી રાખવાનું, જૂના રીતિરિવાજોત માન આપવાનું સૂચન કરતી હતી. એ રીતે આગળવધતા જીવનનાં પિરવતનાને અટકાવવામાં આવતાં હતાં તથા તે સમયની માલિકશાહીનાં સ્વરૂપાને જળવાઈ રહેવાની જોગવાઈ થતી હતી. રાજકીય વિચારણા ખવાઈ જતી હતી, તથા જૂની રૂઢિએ અમલ કરતી હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૩૦૩
ધીમે ધીમે ચીનની ધાર્મિક વિચારણાએ કન્ફ્યુશિયસને દેવ જેવા બનાવી મૂકશે. એકેએક ધર્માંધતા એના નામમાં થવા લાગી, સરકારી કાયદાએ એના નામમાં ઘડાવા લાગ્યા. એકેએક શાળામાં એના નામના લેખ કાતરાયા, એકેએક શહેરમાં એના નામનું મંદિર ચણાયું, અને નિયત સમયે। પર શહેનશાહ અને અમલદારે એના મરણ પામેલા આત્માને અત્યારે ધૂપ અને બલિદાને દેવા લાગ્યા. ચીનના એ પયગમ્બર ભગવાનની ગાદીપર બેસી ગયા.
પણ ચીનીલેાકેાને વખત જતાં જીવનની સકારણુતાને સાદાઈ તથા શિસ્ત પ્રશ્નેાધતા કયુશિયસને ધમ ગમ્યા નહિ. એમાં ચીની જનતાની આશાએ ને તરંગ પેાષાતાં નહેાતાં, એમાં ચીની લેાકેાના વહેમ અને બીકાને ઉત્તેજનારૂપ તત્ત્વ નહોતું. એમાં વાસ્તવદન હતું. આદર્શવાદી કવિતાએ નહેાતી, એમાં નીતિના ઉપદેશેા હતા, આનંદભાવને ઉત્તેજનારી દંતકથાએ નહેાતી. એટલે ચીની લેક સમાજ જોષીએ પાસે વિઘ્નના લેખ વહેંચાવવા જવા લાગ્યા, દુશ્મનેાને મહાત કરવા જાદુગરાની ગુપ્ત વિદ્યાએ સાંભળવા લાગ્યા, આડા દિવસે જન્મેલાં છે!કરાંને ભયાકુલ ચીનાલાકાએ મારી નાખવા માંડયાં, દિકરીએ દૂધ પીતી થવા લાગી. એ પરિસ્થિતિમાં ચીની જનતા આ જન્મનાં દુ:ખના દિલાસા આવતા જન્મનાં આશ્વાસનમાં શેાધી રહી. એ પરિસ્થિતિમાં લાએ!–ઝીને ૫થ શરૂ થયે! અને જોતજોતામાં એક નવા-ધર્મ બની રહ્યો.
એ નવા ધર્માંપર લેકાના સમુદાય ઉલટયા. એ નવા ધમે ગૂઢ વિદ્યાઓના ધમંડ રચ્યા. રાગ નિવારવાનાં જંત્રો શોધી કાઢળ્યાં. લાએ ઝી નવા ભગવાન બની રહ્યો. એના નામની આસપાસ ગૂઢ દંતકથાઓ વિટાઈ રહી. પછી એને અંતપણુ આવ્યા. નવી પરિસ્થિતિઓએ સામાન્ય માણસને પણ કાઈ જાતની ગૂઢતા વિના આશ્વાસન આપે તેવા ધર્મ માગ્યે. એવા ધર્મ હિંદમાંથી ચીનમાં આવતા હતા. એ ધર્મ બુદ્ધ હતા તથા ઈશુ પછી પાંચસા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪
વસે ચીનમાં આવતા હતા. એ ધર્મ બુદ્ઘની મહાયાન શાખાને ધર્મ હતા તથા સામાન્ય માણસની લાગણીમાં ઉત્તેજને તથા તરંગી આનંદભાવ જગવતા હતા, એ ધમે ચીનીપ્રદેશ પર માણસ જેવાં અંગત દેવદેવીઓને ક્રૂરતાં મૂકી દીધાં, સ્વના ( અમિતભા ) કુઆન ચીન ભગવાનને સૌને સર્વોપરિ બનાવ્યા. ચીનની ધરતી પર એ નવા ધમે પહેલાં સિદ્ધા સાથે કરતા અને હમણાં મરણ પામેલા અઢાર વિદ્યાથી ઓને અહંતે! બનાવી પીડિત માનવજાતને મદદ કરવા આઠે પહેાર કરતા કરી દીધા. ત્યારે એવા કાળ હતા જ્યારે આશાએ અફળ નિવડી હતી. ધર્મે આપેલાં વચને જૂદાં પડયાં હતાં. ત્યારે દુ:ખી જનતાને કોઈ અત્યંત ઉગારી દેશે એમ મનાવા લાગ્યું. રાજકીય અંધેરમાં અસલામતી અને સંહાર ચીની પ્રજાપર ચેામેથી તૂટી પડચાં. પછીના શહેનશાહેાએ બુદ્ધ-ધ`પર જુલ્મ વરસાવવા માંડવો પણ ધર્મની આશાએમાં વાસ્તવતાથી બચવા માગતે લેકસમાજ જોરથી જકડાઈ ગયા હતા. સરકારને લેાકેાનાં દેવદેવીએ સાથે સંધિ કરવી પડી. યુદ્ધ સાધુઓને તેમનાં મા બાંધવા દેવા પડયાં. ધીમે ધીમે યુરોપમાં ઈશુની જેમ બુદ્ધના ખેાધ ચીન પર ઠરવા માંડયો.
આજે એ મુદ્દ–ધ ચીનના રાષ્ટ્રીય જીવનમાં ઊતરી ચૂકયા છે. અને તેા પણ ધર્મનાં યુદ્દો કે સહારા ચીનમાં ન ઉતર્યા હાવાથી સ્વાભાવિક રીતે ચીની પ્રજા અંદર અંદરની ધાર્મિક ભિન્નતાને સહી લે છે તથા એકજ વ્યક્તિ એક સાથે ચીનના બધા પથેામાં માનભાવ રાખી શકે છે. જ્યારે ચીનના શ્રમજીવીને રોટલી ને રહેઠાણ મળી રહે છે ત્યારે તેને કાઈ ભગવાન કે દેવદેવીઓ યાદ આવતાં નથી, ત્યારે તે પૂર્વજોની પૂજા કરીને સાષ સેવે છે તથા ધર્મી અને મંદિરે એ ધર્મગુરુએ અને સ્ત્રીએનાં રહેઠાણે છે એમ માની લે છે. જ્યારે ચીની આદમી હવે ભગવાનને પ્રાર્થના કરે છે ત્યારે તે સ્વર્ગનાં સુખ માગતા નથી પણ દરરાજના જીવનને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૫
''
ભુખમરે એછે! કરવાનું કહે છે. પણ જો એણે ઘરમાં રાખેલી ભગવાનની મૂર્તિ એની પ્રાર્થના પ્રમાણે કરતી નથી તે! તે એને પાણીમાં પધરાવી દે છે. ચીની કહેવત કહે છે કે “ કાઇપણ મૂર્તિ ધડનાર મૂર્તિને પૂજતા નથી કારણકે તે શાની બનેલી છે તેની તેને ખબર છે. ” એવા ચીની માનસને ઈસ્લામ કે ખ્રિસ્તીધર્મ સ્વીકારવાનું મન થતું નથી કારણકે બુદ્ધધર્મ જે વચને! એને આપ્યાં છે તેથી વિશેષ વચને કે મિથ્યા આશાએ બીજો કોઈપણ ધર્માં આપી શકતે! નથી, તથા અંતમાં ધર્માંનાં બધાં વચને એક સરખાંજ હાય છે એમ એને ભાન છે.
નીતિ
કશિયસે આપેલી ભૂતપૂજા ( ancestor worship) ચીનના નીતિના આચારનું સૌથી અગત્યનું અંગ બની રહ્યું. મા— ખાપે. પેાતેપેાતાનાં બાળકાને પૂર્વ જપૂજાની નૈતિક ભાવના વારસામાં સાંપતાં જવા લાગ્યાં. ચીની સમાજનાં બદલાતાં આર્થિક ને રાજકીય સ્વરૂપેામાં ચીની પ્રજાએ પૂર્વજપૂજાને જેવાને તેવા સ્વરૂપમાં સાચવી રાખવા માંડી.
પછી નૈતિક વિચારણાની શરૂઆતે સમજાવવા માંડયું કે નીતિના નિયમને ઉદ્દેશ જાતીય સબધાના અંધેરને બદલીને બાળઊછેર અને બાળકને જન્માવવાની સંસ્થાને વધારે વ્યવસ્થિત કરવામાં છે. એ નૈતિક સિદ્ધાંતની શરૂઆત સાથે ચીનના જીવનમાં પૂર્વ જપૂજાએ વશવેલે અમર રાખવા પેાતાના પછી પેાતાની પૂજા કરનાર બાળકાને મૂકી જવાની પ્રજોત્પત્તિની ક્રિયાને હિંદુએની જેમ નીતિમાન, ધાર્મિક અને અનિવાય બનાવી મૂકી. મેશિયસે કહ્યું હતું કે ત્રણ વસ્તુઓ મનુષ્યના જીવનમાં સૌથી ખરાબ છે અને તેમાં પણ બાળક ન હેાવાં એ ત્રણમાં સૌથી વધારે ખરાબ છે. દીકરાઓને માટે નીતિમાન ચીની મા ખપે! પ્રાથી રહ્યાં તથા જે સ્ત્રીને દિકરા ન જન્મતા તે કલકી મનાતી. દીકરાએ જન્માવ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬
વાની નીતિ પાછળ આર્થિક કારણા એ હતાં કે દીકરા દીકરીઓ કરતાં ખેતરામાં વધારે સારી રીતે મજૂરી કરી શકતા, તથા યુદ્ધમાં વધારે સારી રીતે લડી શકતા. આવાં કારણેાએ જાણતાં અજાણતાં ચીનનાં નીતિમાન માબાપેામાં દીકરાની મહત્તા વધારી મૂકી અને પછી તે નીતિએ એમ નક્કી કર્યું કે પૂર્વજોને અલિ આપવા માટે દીકરી નહિ પણ દીકરેજ લાયક છે. હિંદુસમાજની જેમ ચીની સમાજે દીકરાને ગાદી વારસ ઠેરવ્યે! અને પછી દીકરીને ખેાજારૂપ માનવા માંડી, કારણકે દીકરી પારકું ધન હતી અને તેમના ધણીનું ઘર માંડવા જન્મતી હતી તથા બીજા એને વંશ સાચવવા છેકરાં જન્માવવાની હતી. હિંદની જેમ ચીની પરિસ્થિતિએ પણ નીતિના સ્વરૂપમાં દીકરીના નાટાટાની ગણતરીને પ્રવેશ કરાવ્યા તથા લેણુ ગરીખાઈમાં દીકરીનું અશાસ્ત્ર નીતિના નામમાં નાના અમાંજ અંકાયું. દીકરી પારકી મિલકત બનવાની હાઈ અને દીકરી બીજાના ઘરની મજૂરી કરનાર બચ્ચાંએ જન્માવવાની હાવાથી વધારે પડતી દીકરીએને! જન્મ અનિષ્ટ મનાવા લાગ્યે તથા ધાર્મિક ચીનાએ પણ તરતની જન્મેલી દીકરીને પાપ માન્યા વિના મરી જવા માડે ઘરના વાડામાં મૂકી દેતા. એ પરિસ્થિતિમાં ચીની સમાજમાં જે ખાળા જીવતાં તે અયેાગ્ય ઊછેરને લીધે તથા વિડલેાના ભારને લીધે મેટા પ્રમાણમાં મરણ પામતાં. ચીની ઘરમાં ગુલામ બનેલી સ્ત્રીના ખડમાંજ મિલકત બનેલાં બાળકોને રાખવામાં આવતાં તથા સાતવરસની ઉંમર સુધી પુરુષાતનુ કાઈપણ પ્રાણી તેમની સાથે હળતું મળતું નહિ. આર્થિક દ્રષ્ટિએ જે કુટુ મેને પાલવતું તે પેાતાનાં દીકરાઓને શાળામાં મેાકલતા અને દીકરીઓને તેમનાથી જુદી પાડી દેતા.
ખાસ કરીને છેકરીઓને માટે જાતીય પવિત્રતા ખૂબ સખતાઇથી જાળવવામાં આવતી અને એ સખતાઇ એટલી ઘાતકતા સુધી પહેાંચી હતી કે ધણી ખરી છે!કરીએ પરપુરુષના પેાતાને પ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૭
થતાં પેાતાની જાતને! આપધાત કરીને અંત આણુતી. બીજી બાજુએ ચીની જાતીય નીતિ નહિ પરણેલી સ્ત્રીમાં કાઈપણ જાતની જાતીય પવિત્રતાને આગ્રહ રાખતી નહિ, એ ઉપરાંત ચીનીસમાજ પુરુષા માટે વેશ્યાઓને ઉપભાગ કરવાની ક્રિયાને તદ્દન સ્વાભાવિક અને આવસ્યક લેખતા. પુરુષની એ સ્વાભાવિકતા કે જાતીય ભૂખને પેાષવા ચીની સમાજરચનામાં ઠેરઠેર વેશ્યાવાડા ખેાલવામાં આવ્યા હતા. પુરુંષ માટે લગ્ન પહેલાંને જાતીય સંબંધ ખૂબ છૂટવાળા હતા, પણ સ્ત્રીએ માટે એવેજ સબંધ એવી તે। સખતાઇથી નિષેધાયલેા હતા કે લગ્ન પહેલાં કાઈપણ છે!કરીમાં મુક્તપ્રેમ કે પ્રેમસ'કલનને1 અવકાશ જરા સરખા પણુ આપવામાં આવતા નહેાતે.. શરૂઆતમાં કરા—àકરીએના એવા પ્રેમનું સ્થાન સાહિત્યમાં પણ નહેાતું પરન્તુ ટાંગ શહેનશાહેાના સમયમાં ઈશુપહેલાંના છઠ્ઠા સૈકામાં સ્ત્રીપુરુષની એ પ્રેમામિ સાહિત્યમાં દેખાવા માંડી હતી. વીરાંગની એક દંતકથા તે સમયમાં ખેલવાની પહેલીવાર હિંમત કરતી હતી કે એણે પૂલ નીચે તેને મળવાનું વચન આપ્યું હતું. એ ત્યાં આવીને નિમેલે સમયે ઉભે રહ્યો પણ એ આવી શકી [હે, અને તેાય એણે તેની મિથ્યા રાહ જોયા કરી. પછી પાણી ચઢયું તેય એણે રાહ જોયા કરી અને પછી પાણી એના માથા ઉપર ચઢી ગયું તેાય એણે રાહ જોયા કરી અને તેતેા ન આવી તે નજ આવી.
એવાં ગેરકાયદેસર મળતાં અને પ્રેમ કરતાં જીવાનેાને જાળવી રાખવા તથા જુવાનીની મુગ્ધ અવસ્થામાંથી ઊગારી લેવા જીવાને ના માલિક માખાપે! જુવાન છેકરાછેકરીઓને જરા પણ ભેગાં થવા દેતાં ન હતાં. તે। પણ તે સમયમાં ચીનના સાહિત્યમાં કવિએ અને લેખકાએ એક બીજા સાથે પ્રેમ કરતાં કરાછેાકરીઓની ઊર્મિઓ આલેખવા માંડી હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮
અને તે પણ ચીની સમાજરચનામાં લગ્નને પ્રેમ સાથે ખૂબ ઓછો સંબંધ હતો. લગ્નનું ધ્યેય સ્ત્રી પુરુષની શારીરિક અને માનસિક કે આધ્યાત્મિક એકતા ન હતું પરંતુ મજૂરી કરનાર અને વંશ રાખનારા છોકરાઓ જન્માવવાનું જ હતું. એક તરફ કરાછોકરીઓને એક બીજાથી જુદાં રાખવામાં આવતા હતાં. અને બીજી તરફ જુવાનને જુદા રાખવામાં માનતા બાપાઓ વધારે ને વધારે છોકરાઓ જન્માવવા માટે અનેક રખાતો રાખતા હતા. લગ્ન ન કરવું એ પુરુષો માટે અનીતિમાન લેખાતું હતું. આજીવન બ્રહ્મચર્યને ખ્યાલ પૂર્વજો, સરકાર અને સમાજ સામે પાપ મનાતું હતું. પરણ્યા વિના રહેવાની ધર્મગુરુઓને પણ છૂટ નહતી.
પિતાના બાળકનું નાની ઉમરમાં જ તેમના માબાપે વેવીશાળ. કરી નાખતા હતા.
લો એકજ કુળમાં કે એકજ ટાળીમાં થતાં નહિ. કન્યાવિક્રય અને વરવિક્રય લગ્નને સામાન્ય ક્રમ હતે. પરણતાં સુધી છોકરીને માબાપની સખત ચકી નીચે પૂરી રાખવામાં આવતી. છે કરીને શરમાળ અને વફાદાર તથા આજ્ઞાધારક થવાનું ખાસ શિક્ષણ આપવામાં આવતું. લગ્ન પછી છેકરી પરણનારની ગુલામ. બનતી અને છોકરાઓની માતા બનતી ત્યાં સુધી ગોઝારા બનેલા જીવનમાં જકડાઈ જતી.
શ્રીમતે એકથી ઘણી વધારે સ્ત્રીઓ રાખી શકતા પણ જેમને એવું પાલવતું નહિ તેવા ગરીબે એકજ સ્ત્રી સાથે પરણું શકતા. જે સ્ત્રીને દીકરે અવતરતે નહિ તે જ સ્ત્રીને ગરીબ ઘણું બીજી સ્ત્રીને રાખતે. અમીરઉમરાવો અને રાજા રજવાડાઓના માણસો પિતાના માલિક માટે સુંદર સ્ત્રીઓની શોધમાં ચીન પર ભટકતા હતા. એવા માલિક કોને પિતાની સુંદર દીકરીનું વેચાણ કરવામાં માબાપે માન સમજતા હતા. શહેનશાહ પિતાના અંતઃપુરની સંભાળ રાખવા ત્રણ હજાર કંચુકી રાખી શકતો હતો. સ્ત્રી પુરુષોને.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૩૦૯. જાતીય સંબંધ ચીનમાં પામરતાની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યો હતો. એ સંબધનું લક્ષણ પુરુષની માલિકી અને સ્ત્રીની ગુલામી એ એકજ હતું અને તે પણ મનુષ્યને સ્વભાવ એટલે બધો તે સંજક હોય છે કે સ્ત્રીઓ એ ગુલામીમાં ટેવાઈ જઈ પુરુષમાં રહી શકતી હતી. હિંદ અને ચીનના સ્ત્રી સમાજે ગુલામીની, પામરતાની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચી અત્યંત ગલીચ અને પામર એવા ત્યાગની છેવટની હદ બતાવી છે.
સરકાર ચીની સંસ્કૃતિનું અસરકારક સ્વરૂપ તેની સરકાર હતી. ચીનની વ્યકિત સૌથી પ્રથમ પતાના અંગત કુટુંબની બનતી હતી તથા પોતાના પૂર્વજો સાથે બંધાયેલી હતી. એ ઉપરાંત ચીનની એકેએક પુરુષ વ્યક્તિ લોકનિયુક્ત કઈને કઈ ખાનગી સંસ્થાની સભાસદ હતી. એવી સંસ્થાઓને ઉદ્દેશ ચીનની સરકારના નરમ કાયદામાં સુવ્યવસ્થા જાળવી રાખવાનો હતો. ચીનની ભૌગોલિક પરિસ્થિતિમાં એક શહેર બીજા શહેરથી ઘણું દુર હેવાથી તથા ચીનના આખા પ્રદેશ પર મોટી મોટી નદીઓ, ગાઢ જંગલે તથા વિશાળ પર્વતો પથરાયેલા હોવાથી છૂટથી પ્રવાસ કરી શકવાની અશક્યતાને લીધે તથા ચીનની ગીચ વસતી પર કોઈ એકજ સત્તાનું આધિપત્ય જાળવવાની મુશ્કેલીને લીધે મધ્ય સરકારને ચીનના જુદા જુદા વિભાગો ને રાજતંત્રની સ્વતંત્ર સત્તા આપવી પતી હતી.
દરેક ગામ પિતપતાનું તંત્ર ચલાવતું. દરેક ગામમાં સરકારે નીમેલ એ એક મુખી હતો તથા ગામની પોતાની ગ્રામસભા હતી. એકથી વધારે ગામનું સંયુક્ત તંત્ર [હીન] શહેરમાં ચાલતું હતું. તે સમયે ચીનમાં એવા તેરસો કબાઓ હતા. એક કે બે કઆએ એકઠા મળી પોતાનું તંત્ર કોઈ એક નગરમાં સ્થાપતા હતા. એ નગરની વ્યવસ્થાપક સંસ્થા શું કહેવાતી હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૦ એકથી વધારે ૬ ટાઓ બનતી હતી. તથા એકથી વધારે ટાઓને શેન્ડ અથવા ઇલાકે બનતો. મંચુ શહેનશાહની સરકાર નીચે અરાઢ ઇલાકાઓની ચીની શહેનશાહત હતી. દરેક ઇલાકા માટે એક મુખ્ય ન્યાયાધીશ, એક કષાધ્યક્ષ તથા એક સૂબો નિમાતે હતો. આ અમલદારે કર ઉઘરાવી સંતોષ માનતા હતા. તથા લોકનિયુક્ત સંસ્થાઓ ન પતાવી શકે તેવા દાવાએ પતવતા હતા. એ ઉપરાંતની બધી આંતરવ્યવસ્થા કરૂઢિ, કુટુમ્બ સંસ્થા તથા
કનિયુક્ત સંસ્થા જાળવી લેતી હતી. એવી મધ્યસ્થ સરકાર કેવળ કર ઉઘરાવવામાં જ સંતોષ માનતી હેવાથી એક સાચી સત્તા હેવાને બદલે નામમાત્રની સંસ્થા હતી. તે સમયનું સ્વદેશાભિમાન આખા દેશને સમેટતું નહતું પરંતુ છેલ્લા અને ઇલાકામાં સમાઈ જતું હતું. આવી અસ્થિર સમાજઘટનાના કાયદાનાં અનેક સ્વરૂપે હતાં. પણ તે લોકપ્રિય ન હતાં. લોકે સરકારી કાયદા કરતાં રૂઢેિથી વધારે સાહસિક થતા હતા, અદાલત નહિ જેવી હતી અને દાવાઓ ઘણખરા અંદર અંદર જ પતી જતા હતા.
એવા સરકારી તંત્રને જોખમી તાજ પહેરીને કરોડોની વસતીને શહેનશાહ બેસતે હતો. સિદ્ધાંત તરીકે એ દેવી સત્તાથી શાસન કરતે હતે. તથા એ પોતે ભગવાનનો દીકરે મનાતે હતે. એની ઈચ્છાએ કાયદાઓ હતા અને એના ચુકાદા છેવટના ગણાતા. પિતાના એકેએક અમલદારોની નીમણુંક એ પતે કરતો હતો અને ધર્મને એ વડે ગણાતો હતું અને તે પણ તેની આવી નિરંકુશ સત્તા લેકેની રૂઢિથી નિયમિત થયેલી હતી. એ ઉપરાંત સરકારી તંત્રમાં પણ પવિત્ર ભૂતકાળથી ચાલી આવતી રૂઢિઓ હતી. શહેનશાહ પર દેખરેખ રાખનાર તથા તેની ટીકા કરનાર એક શાહી ચેકીદાર હતા. એ શાહી ચોકીદારની નીમણુંક રાજાના પ્રધાને અને મેટા અમલદાર કરતા હતા. જ્યારે શહેનશાહ સ્વચ્છેદની હદ ચૂકી જતા હતા ત્યારે શાહી રોકીદાર તેને ભગવાનના નામમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૧
રાજ કરવાને નાલાયક ઠેરવતા હતા તથા લેાકા એવા શહેનશાહને નીતિ કે ધર્મને અપરાધ કર્યાં સિવાય પદભ્રષ્ટ કરી શકતા હતા.
એવે। શાહી ચાકીદાર શહેનશાહ ઉપરાંત એકેએક અમલદ્દારાની ટીકા કરી શકતા અને તેના અમલનું નિરીક્ષણ કરી શકતા. ચીનના ઇતિહાસમાં એકથી વધુ વખત એ શાહી ચેકીદારે શહેનશાહને રાજ કરવાને નાલાયક ઠરાવ્યે છે અને પદભ્રષ્ટ કરાવ્યે છે. દાખલા તરીકે ૧૭૯૬ માં શ્રુંગ નામના શાહી ચેકીદારે શી શીંગ નામના શહેનશાહને વિનય અને માનથી ગાદી છેાડી દેવાનુ કહ્યું હતું. કારણ કે શહેનશાહ દારૂડીએ હતા અને બેહદ રીતે વિલાસી હતા.
શાહી સરકાર એ રીતે એક માટુ તૂત જેવું તંત્ર હતું. તાજથી સૌથી નજીક રાજસભા હતી ને તેમાં ચાર મેટા પ્રધાને હતા. વડા પ્રધાન રાજાને પાટવી કુંવર હતા. એ સભા વહેલી સવારમાં દરેજ મળતી હતી તથા રાજવહીવટની વિચારણા ચલાવતી હતી. એ સભાના હાથ નીચે બીજી એક આંતર રાજસભા હતી. એ સભા પાસે છ ખાતાંએ હતાં, જેમનુ એક આંતરવ્યવસ્થા ખાતું હતું, ખીજું મહેસૂલ ખાતું હતું, ત્રીજી પરદેશ ખાતું હતું, યુદ્ધખાતું હતું, અદાલતખાતું હતું અને જાહેર આંધકામખાતું હતું.
સરકારની નબળાઈ એની ભૌગેલિક પરિસ્થિતિમાં હતી, ખૂબ જાજ એવી રાજ્યની આવકમાં હતી તથા ચીનના દેવી દેશની ખીજા દેશે! સાથે વ્યવહાર ન રાખવાની મિથ્યા માટાઈમાં હતી.
પશ્ચિમના પાશમાં
એ પરિબળા ઔદ્યોગિક ક્રાન્તિનું સ્વરૂપ ધારણ કરીને આવ્યાં. યુરેાપે વરાળની શક્તિ શોધી કાઢી હતી તે મેટા મેટા સંચાને ગતિમાં મૂકયા હતા. દરાજ વધતી જતી એ યંત્રજાળમાં વધારે ને વધારે વસ્તુ નીપજતી હતી તથા દુનિયાના જે દેશેા હસ્તઉદ્યોગ પર નભતાં હતા તેમને મહાત કરતી હતી. વિકાસ પામતા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
ઉદ્યોગવાદને તરતજ દેખાઈ ગયું કે પેાતાને ત્યાં પકવેલે માલ પેાતાની પ્રજા ખરીદી શકે તેથી ઘણા વધારે છે. તથા પેાતાના બજારે પેાતાની ઉત્પાદનશક્તિ માટે ખૂબ ટૂંકાં પડે તેવાં છે. પછી એ ઔદ્યોગિક ક્રાંતિમાં માલિકને પેાતાના માલ માટે પરદેશના બજારા શાધવાની જરૂર જણાઈ. એ મારે ત્યાં હતાં જ્યાં ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ પહોંચી ન હતી. એશિયાના બધા દેશે। હસ્તઉદ્યોગની સાદાઈમાં શાન્ત અને સંતેષી હતાં. પણ એક દિવસ ઉત્પાદક સંજોગેાનાં પરિબળેથી દારાઈ ને પશ્ચિમની પ્રજાએ પરદેશમાં બજાર શે।ધવા દૂર દૂરના દિરયામાં ઘૂમવા માંડી. એગણીસમું શતક નવા અને જૂનાની ઝપાઝપી જેવું જ્યાંત્યાં દેખાવા લાગ્યું. ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ કરતા અને બજારો શોષતા યુરેાપ સાથે હસ્તઉદ્યોગ કરી કરીને થાકી ગએલેા એશિયાના વૃદ્ધ દેહ અથડાઈ રહ્યો. એશિયાની રાજાશાહીવાળી અને હસ્તઉદ્યોગના અ`કારણવાળી સંસ્કૃતિ યુપની યાંત્રિક સસ્કૃતિની હરેાળમાં જૂની જણાઈ. જાણે ઐતિહાસીક વિકાસક્રમનાં પરિબળેા આગલું પગલું યુરોપ પર માંડતાં હતાં, યુરેાપ નવું થતું હતું. એશિયા જૂના બનતા હતા.
સેાળમી સદીની શરૂઆતમાં સાહસિક જ઼ીર’ગીએ હિંદમાં પેાતનું થાણું. જમાવીને મલાકાને જીતતા હતા, મલાયાની સામુદ્રધુની સર કરતા હતા અને તેમના પાણી પર ચીતરી કાઢવાં હોય તેવાં વહાણા અને ભયંકર તાપેા સાથે ઈ.સ. ૧૫૧૭માં ચીનના કેન્ટીન અંદર પર ઊતરતાં હતાં.
એ સાહિસકા હતા. યુરેપના બીજા દેશમાં પણ એવાજ સાહસિકા એશિયા પર પેાતાની ગૃવૃત્તિની પાંખે! ડાવી રહ્યા હતા. એ સાહિસકે! હતા અને પૂર્વના લેાકેાના શિકાર કરવેા, પૂના પ્રદેશાને રંજાડવા અને પૂર્વના નગરેશને તારાજ કરવાં તથા પૂર્વની સંપત્તિની લૂ'ટ ચલાવવી તે એમના સાહસના એક બીજાથી ચઢિયાતા પ્રકાર) હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
એવા એ સાહસિકે હતા અને દરિયાઈ ચાંચીઆઓથી જરાયે ચઢિયાતા ન હતા. પછી એ સાહસિકાનાં જહાજો ચીનના કિનારા પર ભમવા લાગ્યાં. પોતાનાં બંદરે ૫ર શિકારની શોધમાં ભમતા અને સાહસે શેધતા એ મહેમાનોને ચીના લોકોએ પકડી ૫કડીને પિતાના કેદખાનામાં પૂરવા માંડયા તથા તેમના માલિક સત્તાધીશોની માંગણીઓ અને કેલકરારે નકારવા માંડયા. તોયે ધીમે ધીમે એ સાહસિકોએ ચીનના કિનારા પર પિતાની કેડીઓ જમાવવા માંડી અને ચીની પ્રજાએ વખતોવખત પિતાનો વેપારી શિકાર કરવા આવેલી એ પ્રજાઓની કતલ કરવા માંડી.
પણ પછી ૧૫૫૭ની સાલ આવી અને ચીની સરકારને મકાઓમાં ફીરંગીઓને રહેવાની તથા વેપારની છૂટ આપવી પડી. ત્યાં એ લોકેએ અફીણનાં મેટાં કારખાનાં બાંધ્યાં. એ કારખાનામાં હજારે સ્ત્રી પુરુષો અને બાળકો કામ કરતાં હતાં. ત્યાંનું એક કારખાનું તે સમયમાં ફિરંગી સરકારને દર વરસે ૧,૫૫,૦૦૦ સેન્ટ કર આપતું હતું એટલું મોટું હતું.
૧૯૧૫ ની સાલમાં ફીલીપાઈન્સની ધરતી પર ત્યાંના વતની એને સંહાર કરીને સ્પેનના માલિક લોકોનાં જહાજ ચીનના બંદર ૫ર લંગરાયાં.
નવા મહેમાનોએ ચીનના ફેરમેસા નામના ટાપુમાં પડાવ નાંખ્યો પછી મોડા પડી જવાની ધાકમાં વલંદા લોકો ચીનને આંગણે આવી પહોંચ્યા અને એજ શિકારની શોધમાં ફફડી ઊઠેલા સઢવાળાં અંગ્રેજી જહાજે ઈ. સ. ૧૬ ૩૭ માં નદી માર્ગે કેન્ટોન પહોંચ્યાં. અંગ્રેજી જહાજો પાસે વેપારી સામાન હતો પણ ચીનની પ્રજાને વેપારી શિકાર પહેલાં ખાઈ જનારી ભયંકર એવી તો હતી.
ફિરંગીઓએ ચીના લોકોને તંબાકુ ખરીદતાં અને ધુમાડા કાઢતાં શીખવ્યું હતું અને ૧૮ મા સૈકાની શરૂઆતમાં એજ લેકેએ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪
હિંદમાંથી અધૈણુનાં વાણા ભરીને ચીની પ્રજાને કસુંબ પીતી કરી મૂકી હતી. પણ તે સાથે તરતજ ચીની સરકારે લેાકાને અફીણને ઉપયેગ ન કરવાનું ફરમાન કાઢયું હતું. પરંતુ એકલું કમાન ચાલી શકે તેમ ન હતું કારણકે ફીર્ગી વેપારીઓએ ચીની પ્રજાના અમુક ભાગમાં અક્ીણનુ ઝેર ઉતારી દીધું હતું.
પછી જોરશેારથી હિઁ ને આંગણે ઊતરી પડેલી અંગ્રેજ શાહીવાદી ચાંચીયાવૃત્તિએ ચીનને અક્ીણના ઘૂંટડા પાવા માંડયા.
ઈ. સ. ૧૮૩૮ માં પેકીંગ સરકારે પેાતાના કિનારા પર અકીણુ ઉતારવા સામે સખત ક્રૂરમાન કાઢયું. કેન્ટોનની વેપારી કાઠીઓમાં જેટલું અફીણુ હેાય તેટલુ પેાતાને હવાલે કરી દેવાને હુકમ કર્યાં.
લીન–સી—શુ નામના એક ચીનાઈ અમલદારની આંખ પેાતાને આંગણે આવી પોતાની પ્રજાના શિકાર ખેલતી અંગ્રેજી ભૂતાવળ સામે તતડી ઊઠ્ઠી, જ્યારે કેન્ટીનના અગ્રેજી વેપારીઓએ પૈકીંગ સરકારને બધું અક્ીણુ સાંપી દેવાની ના પાડી ત્યારે, એ અમલદારે એ વેપારીઓના બધા કાઢામાંથી અફીણુ બળજબરીથી કબજે કર્યું અને એ બધાના નાશ કર્યાં પછી અંગ્રેજી શાહીવાદ પેાતાની વેપારી જનતાની વારે પાચે! અને હોંગકોંગમાં અંગ્રેજી લશ્કર જમા થયું. એ પહેલું અફીણુ યુદ્ધ હતું.
અંગ્રેજોએ ચીનના કિનારાપરનાં મંદરેશને તારાજ કર્યાં. પછી નાનકીંગ મુકામે ચીની સરકારને સલાહ કરવાની ફરજ પડી, આખે। હોંગકોંગને ટાપુ અંગ્રેજોને આપવામાં આવ્યે. અંગ્રેજી વેપારને માટે કેન્ટીન, અમેય કુચાઉ, નીંગયા, અને શાંગહાઈ બંદરે ખુલ્લાં મુકાયાં. એ ઉપરાંત આખા યુદ્ધને ખ ચીનને માથે પડયો અને ચીની સરકારે નાશ કરેલા અફીણની કિંમત ચીને ચૂકવવી પડી તથા ચીનમાં રહેતા અંગ્રેજો જો ચીનના કાયદે તાડે તે તેમને ન્યાય અગ્રેજી અદાલતા ચૂકવે એમ ર્યું. અંગ્રેજી શાહીવાદની પકડમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૫
ચીનને જોઈને અમેરીકા અને ફ્રાન્સના મુખમાં પણ પાણી છૂટયું એ બંને શાહીવાદેએ પણ લાગ સાધીને ચીન સાથે વેપારી કરાશે. મેળવી લીધા.
આ પહેલા અફીણ યુદ્ધે ચીનની પ્રાચીન પદ્ધતિને ભાંગી નાખી.. ચીનની સરકારે જોઈ લીધું કે પોતે યુરોપનાં શાહીવાદો સામે સફળ સંગ્રામ ખેલી શકશે નહિ. એ જૂની સરકારે શરૂઆતમાં વેપારી શિકાર માટે આવતાં એ યુરોપીય ધાડાંઓને સૌથી પહેલાં તિરસ્કારી. કાઢયાં હતાં, પણું પછી એમને તેમની સાથે મુકાબલો કરે પડ્યો, અને પરિણામમાં હારવું પડયું. ચીનની સરકારની હારના સમાચાર જેમ જેમ ચીન પર પથરાતા ગયા તેમ તેમ એ સરકાર સામેના. બળવાખોર પરિબળાએ માથું ઊંચકવા માંડયું. ૧૮૪૩ની સાલમાં ચીનની સરકાર સામે પેકીંગમાં થએલા બળવાનું નામ ટાઈપીંગને બળવો હતો. અને તે જ સમયે જ્યારે એ બળ શમ્યા નહતા તે સમયે ઈ. સ. ૧૮૫૬માં બીજું અફીણ યુદ્ધ શરૂ થયું. અંગ્રેજી વેપારીઓ. આખા ચીનને અફીણ પહોંચાડવાના આગ્રહ માટે યુદ્ધ કરવા તૈયાર થયા હતા. અને આ સમયે અંગ્રેજી શાહીવાદની કુમકે ફ્રાન્સ અને અમેરિકાનાં લશ્કરે આવી પહોંચ્યાં હતાં. ચીની પ્રજાએ એ ત્રણે વેપારી જમાતની જલ્લાદી માગણીઓ સ્વીકારવાની ના પાડી. પછી અંગ્રેજ અને ફ્રેન્ચ લશ્કરેએ કેન્ટીન લ્યું. અને ત્યાંના વાઈસરાયને ખંડની બેડીઓ પહેરાવી હિંદમાં મેકલ્યો. પછી એ શાહીવાદી લકરેએ ટીનસનના કિલ્લાઓ કબજે કર્યા અને ચીનના પાટનગર, પેકીંગ પર ચઢાઈ કરી. ફરીવાર ચીનને હાર ખાવી પડી, અને સલાહ કરવી પડી. એ સલાહમાં ચીને શાહીવાદી વેપારીઓ માટે બીજ દશ બંદરો ખુલ્લો મૂક્યાં તથા યુરેપ તથા અમેરિકાના સરકારી પ્રધાને અને સરકારના દૂતોને ચીનમાં આવકાર મળે તેવી જોગવાઈ કરી આપવી પડી. એ ઉપરાંત યુરેપ તથા અમેરિકાના વેપારીઓ તથા પાદરીઓને ચીનના એકેએક પ્રદેશ ઉપર ફરવા દેવાની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬ શરતે સ્વીકારવી પડી. એ બધા ઉપરાંત યુરોપ અને અમેરિકાના પાદરીઓ જે ચીનનો કાયદે તેડે તે તેમને ન્યાય ચૂકવવા માટે ચીની અમલદારો નાલાયક મનાયા એટલું જ નહિ પણ યુરોપ અને અમેરિકાના ચીનમાં રહેતા વતનીઓને ચીની કાયદાઓથી મુક્ત ગણવામાં આવ્યા. જાણે એટલું ઓછું હોય તેમ આ સમયે અંગ્રેજ શાહીવાદે ચીન પાસેથી હોંગકોંગની સામે આવેલે ચીનને એક મેટ પ્રદેશ પડાવી લીધો. અફીણના વેપારને કાયદેસર જાહેર કર્યો તથા યુદ્ધમાં થએલો બધો ખર્ચ ચીન પાસેથી લેવાનું ઠરાવ્યું.
આ પ્રમાણે યુરોપના શાહિવાદોએ ચઢિયાતાં સાધનને લીધે દુનિયાના અર્થકારણમાં પાછા પડી ગએલા એશિયાના દેશ પર વિજય મેળવવા માંડ્યા. એ વિજયને પરિણામમાં એશિયાના બીજા દેશની જેમ આખો ચીન દેશ પણ એ શાહીવાદી શિકારનો ભોગ બનવા માંડ્યો, જાણે ચીનના દેહનાં એકેએક અંગ એક પછી એક શાહીવાદી પકડમાં સપડાવા લાગ્યાં. જાણે કે ભયંકર શિકારી ઈતિહાસની આગેકુચમાં પાછળ પડી ગયેલા ચીનના અંગો ખેંચી કાઢતો હતો. ચીને આખાએ એક ભયંકર વેદના અનુભવી. શાહીવાદી પકડમાં ચુંથાતું ચીનનું શરીર આર્તનાદ કરી રહ્યું. રશિયાએ આમાર નદીની ઉત્તર ભાગ અને ઉસુફી નદીને પૂર્વ ભાગ ઈ. સ. ૧૮૫૮માં પડાવ્યો. ક્રાસે પોતાના એક પાદરીના મરણનું વેર વાળવાનું બહાનું કાઢી ઈ.સ. ૧૯૬૦માં ઈન્ડ ચાઈનાનો પ્રદેશ કબજે કર્યો.
ઈ. સ. ૧૮૯૪ માં જાપાની માંકડું ચીન ઉપર ઉતરી પડવું તથા ફારસા અને કેરિયાને પિતાની હકુમત નીચે આણ્યા ઉપરાંત ચીન પાસેથી યુદ્ધના ખરચ પટે ધનના ઢગલા પડાવ્યા.
ઈ. સ. ૧૮૯૮ માં પિતાના બે પાદરીના ખૂનને જવાબ માગતા જર્મનીએ ક્યાઉચાટને આખો પ્રદેશ ઝડપી લીધો. એ રીતે આખું ચીન યુરેપની શાહીવાદી ભૂતાવળેની લાગવગને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૭
પ્રદેશ બની રહ્યું તથા ચીનને પિતપોતાનું બજાર બનાવતી યુરેપ, અમેરિકા અને જાપાનની વેપારી મુરાદો મારકણું દાવ ખેલી રહી.
એ જ સાથે ચીન પર એક બીજી રમત પણ ચીનના ઇતિહાસમાં ખેલાઈ રહી હતી. ૧૮૬૦માં જ્યારે બીજા અફીણયુદ્ધના શાહીવાદી વિજેતાઓ ચીનની લોહી નીંગળતી ધરતી પર સંહાર ખેલતાં પગલાં મૂકતા હતા ત્યારે ચીનની સરકારનો જુવાન શહેનશાહ જેહેલ તરફ નાસી છૂટયો અને ત્યાં એક વરસ જીવીને મરણ પામ્યો. પછી ચીનની સરકાર વતી એ રાજાની રાણું રાજ્ય કરી રહી. પણ ત્યારપછી તરતજ ચીનપર જાપાનનું આક્રમણ આવ્યું અને યુરોપની વેપારી સરકારના પંજા ચીન પર પથરાવા માંડયા. શાહીવાદોની લૂંટની નીતિથી આઘાત પામેલી ચીનની રાજ્યકર્તા રાણીએ પિતાનાં લશ્કરને પરદેશીઓને હાંકી કાઢવા માટે ઉશ્કેર્યો. ઘડીભર રાષ્ટ્રવાદને ઝનૂની આગ ચીન પર પથરાઈ રહ્યો. ચીનના કેટલાક ભાગોમાં પરદેશીઓની કતલ ઈ. સ. ૧૯૦૦ માં શરૂ થઈ શાહીવાદી લશ્કરે પિતાની ચઢિયાતી યુદ્ધ સામગ્રીથી ચીનને તારાજ અને મહાત કરતાં ફરી વળ્યાં અને પાટનગર પેકીંગ સુધી પહોંચ્યાં. ચીનની છેલ્લી રાણું ડાવગેર અને તેના દરબારીઓ શિઆનકુ તરફ નાઠાં અને ઇગ્લેન્ડ, ફ્રાન્સ, રશિઆ, જર્મની, જાપાન તથા અમેરિકાનાં લશ્કરેએ એકઠાં મળીને પેકીંગનાં નરનારીઓની કતલ કરી, પેકીંગને રસ્તે રસ્તે ચીનના લેહીની છોળો ઉછાળી તથા આખા નગરને લૂટયા પછી સળગાવી મૂક્યું.
ચીનને એ નાશ હતો. એ નાશ ઈતિહાસની આગેકૂચમાં અટકી જઈ હસ્તઉદ્યોગોથી આગળ ન વધનાર ચીનપર અનિવાર્ય રીતે આવ્યો હતો. ઇતિહાસના ક્રમ સાથે જે દેશો આગળ વધ્યા હતા તે શાહીવાદી દેશેએ ચીનના એ નાશને આર્યો હતો પણ એ નાશમાં જ ચીનની જૂની સંસ્કૃતિને વિનાશ હતે. ચીનના જુના અર્થકારણનો અંત હતો. ચીનની રજવાડાશાહીને વિનાશ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૮ હત તથા ચીનના જૂના રીતરિવાજોને અંત આવવાનું હતું અને તેમાંથી જ ત્યારે ખબર નહેતી તેવું નૂતન સંસ્કૃતિના ઊગમવાળું રતું ચીન જનમવાનું હતું. જૂની સંસ્કૃતિને વિનાશ અને નૂતન ચીન - શાહીવાદે ચલાવેલા ચીનના સમગ્ર જીવનના શેષણ સાથે ચીનમાં ન પ્રાણુ જાગતો હતો. ચીનમાંથી હજારે જુવાનો પિતાને જીતનાર શાહીવાદી દેશને સમજવા પરદેશમાં ઉપડી જતા હતા. એવા સેંકડે જુવાને ઈગ્લેન્ડ, જર્મની, અમેરિકા અને જાપાનની વિદ્યાપીઠમાંથી ભણીગણીને ઘેર આવવા લાગ્યા અને ચીનમાં પિતાની સાથે પરદેશમાંથી વિજ્ઞાન, યંત્રવાદ અને ઇતિહાસની પ્રક્રિયાઓની સમજ લાવવા લાગ્યા. ચીનના જુવાનોએ યુરેપ, અમેરિકા અને જાપાનના જીવનને અહોભાવ પામીને પણ આત્મવિશ્વાસથી જોયું. એમને યુરોપની મગરૂબી પોતાના માથામાં પર ઉતારવાનું મન થયું. એમને પરદેશનું વિજ્ઞાન ચીનમાં વહેતું મૂકવાના વિચાર આવ્યા. એમણે ઘેર આવીને પોતાના બાપદાદાઓની ધાર્મિક માન્યતાઓને સવાલ પૂછન્યા તથા જૂના રીતરિવાજો ફગાવી દેવા માંડ્યા તથા એ જાગેલા જુવાનોને ચીન પર પથરાયેલી જૂની સંસ્કૃતિના જાળાંઓને સળગાવી મૂકવાનું મન થયું. દરેક વર્ષે એવા હજારે જુવાને પશ્ચિમને પ્રકાશ લઈને ચીનની ધરતી પર ઊતરવા લાગ્યા તથા ચીનના એકેએક શહેરમાં અનેક સવાલ જગાવતા ક્રાન્તિને નાદ જન્માવી રહ્યા.
એ ક્રાન્તિને સાદ જગવનારાઓ ખૂબ નાની લઘુમતિમાં હતાં તે પણ પ્રર્વતનશીલ હેવાથી જૂના ધર્મની જડ ઊખેડવામાં જૂની નીતિના મૂળ પર ઘા કરવામાં તથા જૂના લેકે સામે નવી જુવાનીને જગાડવામાં ફત્તેહ પામતા હતા. પશ્ચિમના સંપર્કમાં આવ્યા પછી ચીનાઈ જુવાને મને કોઈ એક ખ્રિસ્તિ થયેલો જુવાન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૯ કેનની પાસેના ગામને ખેડૂત હતો. ઈ. સ. ૧૮૬૬ માં એ ખેડૂતને ઘેર એક દીકરે જો જેનું નામ તેણે સુનયાત સેન પાડયું. એને એ દીકરે નાનપણમાં જ દેવળામાં જઈ મૂર્તિઓને બગાડવા માંડ્યો. પછી એના બાપાએ એના મોટા ભાઈ સાથે એને હવાઈમાં મોકલી દીધો અને ત્યાં સુનયાત સેને પિતાને અભ્યાસ શરૂ કર્યો. ચીનમાં આવ્યા પછી સુનયાતસેન બ્રિટિશ મેડિકલ કેલેજમાં જોડાયો અને પછી એણે એના વિચારો ધીમે ધીમે ક્રાન્તિ તરફ દોરવા માંડયા. એક દિવસે એ સ્ટીમરમાં બેઠો અને ૧૬૦૦ માઈલ દૂર ઉત્તરમાં ચીનના રાજકર્તા પાસે દેશને સુધારવા માટેની પિતાની યોજનાઓ મૂકવા ઉપડી ગયે. પણ એને મુલાકાત આપવામાં આવી નહિ અને તેણે ચીનની ક્રાન્તિ માટે પૈસા ઉઘરાવવાની શરૂઆત કરી.
પછી એ અમેરિકા ને યુરેપ ગયો. લંડનમાં એને ચાઈનીઝ લીગેશને ગેરકાયદેસર રીતે કેદ કર્યો. પણ એક વેપારીએ એને છોડાવ્યો અને પંદર વર્ષ સુધી એ દુનિયાના એક શહેરથી બીજે શહેર ભટક્યો. તે દરમિયાન એણે ચીનની ક્રાન્તિ માટે પાંચ લાખ ડોલર એકઠા કર્યા હતા. એ સાથે એકાએક તેને સંદેશ મળે કે ક્રાન્તિકારી ટૂકડીઓએ દક્ષિણ જીત્યું અને ઉત્તર તરફ કૂચ કરી હતી તથા એને ચીનાઈ સામ્રાજ્યના પ્રમુખ તરીકે પસંદ કર્યો હતો. થોડાંક અઠવાડિયા પછી તરતજ એ હોંગકોંગ ઊતર્યો તે સમયે ચીનની રાણી ડાવાગેર મરણ પામી હતી તથા તેની જગ્યાએ મંચૂકેનો શહેનશાહ પુઈ ગાદી પર આવ્યો હતો.
આ નવા શહેનશાહની સરકારે દેશમાં ઘણું સુધારા શરૂ કરી દીધા. નિયંત્રિત રાજ્યતંત્ર કરવાનાં વચન આપી દીધાં. એકેએક વ્યક્તિને મતાધિકાર આપવાનું નક્કી કર્યું પણ તેથી ક્રાન્તિનો જુવાળ અટકે એમ ન હતું. ૧૯૧૨ ના ફેબ્રુઆરી માસના બારમા દિવસે જુવાન શહેનશાહની ચારેકોર બળવાની નાબતે વાગી રહી. શહેન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૦
શાહના લશ્કરે સરકારનું રક્ષણ કરવાની ના પાડી. શહેનશાહે રાજગાદીના ત્યાગ કચેર્રી. ક્રાન્તિકારીએ શહેનશાહ તરફ ઉદારતાથી વર્યાં. તેમણે શહેનશાહનું જીવન લીધું નિહ. ઉલટુ' એને જીવવાની જોગવાઈ કરી આપી.
પછીની પરિસ્થિતિઓમાં સુનયાતસેન પેાતાનું જૂનુ સ્થાન ટકાવી શકયો નહિ. તેણે ખુલ્લી રીતે સામ્યવાદના સ્વીકાર કર્યો તેથી તેના મધ્યમવર્ગી સહાય! નાસીપાસ થયા. ચીન પાસે બધા વર્ગોને અનુકૂળ થઈ પડે તેવી સરકાર હતી નહિ.
ચીનની ક્રાન્તિએ રાજાશાહીના રૂપકને ભાંગી નાખ્યું હતું. રૂઢિ અને કાયદા તરફની વફાદારીને તેાડી નાખી તથા રાષ્ટ્રવાદમાં ભંગાણ પાડયું હતું. પરિણામે ઉત્તર સામે દક્ષિણ આંતરવિગ્રહ ફાટી નીકળ્યું. વર્ગવિગ્રહ ભભૂકી ઊઠયો તથા અંગત મિલ્કત સામે ભુખમરા અને ધરડાંએ! સામે જીવાને માથું ઊંચકીને ઊભા થઈ ગયા. સાહસિકાએ લશ્કરે જમાવ્યાં અને છૂટાછવાયા ઈલાકાઓ પર કર નાખી રાજ કરવા માંડયા. ચીન ઉપર અધ કારનું આવરણ પથરાઈ ગયું. એક પછી બીજો સરદાર તેના પર આવતા ગયે। અને પડતા ગયા. લૂટફાટ દરરાજના નિયમ અન્યા. ભૂખે મરતા માણસ સામે લૂંટારૂ કે લશ્કરના સિપાઈ બન્યા વગર બીજો કાઈ ભાગ ખુલ્લું રહ્યો નહિ લેાકેાએ સાચવી રાખેલી મિલ્કતા લૂંટાઈ ગઈ અને જ્યાં એવી લૂંટ ચાલી નહિ ત્યાં વિજેતા સરદારાની જપ્તીએ બેસી ગઈ. એ રીતે ચીનમાં શરૂ થયેલી કિસાને અને કામદારાની માલિકા સામેની ક્રાન્તિ વેડફાઈ ન જાય એવા ઉદ્દેશથી રશિયાએ ઈ. સ. ૧૯૨૨ માં પેાતાના એ રાજકારણમાં કુશળ એવા માણસે મેકલ્યા તેમાંના એક કારખાન અને બીજે જોક્ી હતા. બન્નેને રશિયન સરકારના એવા હુકમ હતા કે ચીનમાં સામ્યવાદી ક્રાન્તિ સફળ બનાવવી. કારાખાને ચીનની સરકાર સાથે સંધિ કરીને રશિયન સરકારની હકુમતને સ્વીકાર કરાવીને ક્રાન્તિ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
માટેના રસ્તા મેકળા કર્યાં. જોકીએ સુનયાતસેન સાથે વાટાઘાટા શરૂ કરી. છેવટે સેવિયેટના સિત્તેર અમલદારા સાથે એક રાષ્ટ્રીય લશ્કર તૈયાર કરાવવાના સ્વીકાર કરાવ્યે. પરંતુ એ લશ્કર ભાઈકલ મેરેાડીન નામના એક રશિયન સલાહકારની દારવણી નીચે હતું. છતાંપણુ તેના સરદાર સુનયાતસેનના એક વખતને સરદાર ચાંગકાઈ શેક નામનેા હતેા. ચાંગ-કાઈ શેકની સરદારી નીચે આ ક્રાન્તિના લશ્કરે કેન્ટેશનની ઉત્તર તરફ કૂચ કરી તથા તે બાજુના શહેશ જીતવા માંડયાં તથા છેવટે પેકીંગમાં સત્તા સ્થાપી. એ રીતે જ્યારે ક્રાન્તિ વિજયી બની તેજ સમયે ચાંગકાઇ-શેકે ક્રાન્તિને ગે। દીધું. ખેડૂતા, મજૂરા અને સામ્યવાદીઓની કતલ કરાવી. મૂડીવાદી હકુમત નીચે લશ્કરી સરમુખત્યારી સ્થાપી દીધી તથા સામ્યવાદી ચળવળને! અંત આણુવા દમનધારાએ શરૂ કરી દીધી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
જા પા ન
પ્રકરણ ૧
બૌદ્ધુ જાપાન
જાપાનની સૌથી પુરાણી દંતકથા મેલે છે કે શરૂઆતમાં જાપાનની ભૂમિ પર દેવલે કે વસતાં હતાં અને તેએ જનમતાં હતાં ને મરતાં હતાં. જનમતાં ને મરતાં દેવદેવીઓમાંથી બાકી એ રહ્યાં. એક ઈઝાનાઝી અને બીજી ઈઝાનામી, બંન્ને ભાઈબહેન હતાં. અન્નેને જાપાનને જન્માવવાને ઈશ્વરી આદેશ મળ્યો. અને સ્વર્ગના પૂલ પર ઊભાં. અને નીચેના સમુદ્રમાં એક રત્નજડત ભાલે! ધાંચ્યા, પછી એ ભાલાને આકાશમાં અર્ધર ઊંચકો. પછી ભાલામાંથી જે ટીપાં ટપકયાં તે પવિત્ર ટાપુએ બની ગયા. પછી પેલાં એ ભાઈબહેન પરણ્યાં. અને આ બન્નેને જાપાની પ્રજા જનમી. ઈઝાનામીની ડાખી આંખમાંથી સૂરજદેવીને! જન્મ થયા અને પછી એ સૂર્યવંશમાંથી જાપાન પર દૈવી હવાળા રાજવંશ ફેલાયે.
વાત તે! એમ હતી કે જાપાનના ટાપુ ધરતીક ંપમાંથી ફૂટી નીકળ્યા હતા, અને આજ સુધી એ ટાપુઓ ધરતીકંપના ભયંકર આંચકાઓ સહન કરતા આવ્યા છે. ઈ. સ. ૧૯૯માં ડાલતી ધર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૭૩
તીએ જાપાનનાં ગામેાને વિકરાળ ઝાલા ખવડાવ્યા, લાખા જાપા– નીએના દેવભૂમિપર રામ રમી ગયા. ૧૭૦૩માં બીજો કંપ થયે અને એકલા ટાકિયેામાં ૩૨,૦૦૦ જાનને જમતા ગયા. ઈ. સ. ૧૮૮૫માં પાછુ જાપાની પાટનગર હિલેાળે ચઢયું અને ફાટેલી ધરતીમાં હજારે હજમ થઈ ગયાં અને મડદાંનાં ઢગનાઢગ ગાડાંમાં ભરાભરાઈ ને દનાયાં. ૧૯૨૩માં ફરીવાર ધરતી મૂછ અને ધરતીના પેટમાંથી ચિચિયારી કરતી જ્વાલાએ ભભૂકી ઊઠી. ટેકિ ચેામાં એક લાખ માણસ મરણ પામ્યાં અને ચેાકાહામામાં ૩૭,૦૦૦ શમી ગયાં તથા ખુદ્દ ભગવાનને વહાલું એવું કાળાકુરા આખું ભૂંસાઈ ગયું. જાપાનના લેાકેા એક પછી એક દોડવા આવતા આ કુદરતી આક્રમણથી અકળાઈ ગયા. અને ઘણાખરાને તેા ભગવાને ખાસ બનાવેલા જાપાની ટાપુઓ માટે નિરાશા ઊપજી પણ છેવટે લેાકકથાએ આ કુદરતી સંકટને દંતકથામાં વણી લીધાં અને કહ્યું કેઃ~~~ટાપુઓની નીચે કાઈ દૈવી માછલી જાગી ઊઠી છે અને આળસ મરડે છે ત્યારે બધા ટાપુએ હચમચી ઊઠે છે. એવી અનેક રીતેાથી જાપાનનાં વતનીએએ પેાતાના મન મનાવ્યાં અને જાપાનના ધરબાર છેડવાં નહિ. પછી ધીમે ધીમે જાપાન ધરતીકંપથી ટેવાઇ ગયું અને જાપાનની નિશાળમાં ભણતાં છે!કરાએ પણ ધરતીકંપથી થતા અવારનવાર આંચકાઓને હસી કાઢવા લાગ્યા. પછી આખી પ્રજા ધીરજથી, હિંંમતથી અને બહાદુરીથી ધરતીક પના ઝેલા ખાતી ઉદ્યોગવાદ તરફ ઊંધે માથે આજે ધસી રહી છે.
એવા જાપાનના મૂળ વતનીઓ કાણુ હતા અને ચાંથી આવ્યા તે સવાલ કાઇપણ સ`સ્કૃતિની શરૂઆતને પ્રથમ પ્રશ્ન કહેવાય. પણ જાપાનની પ્રજાની શરૂઆતમાં એવા સવાલા જોઈએ તેટલા સ્પષ્ટ નથી. એમ લાગે છે કે જાપાનમાં ત્રણ તત્ત્વા એક પ્રજા બનીને રહ્યાં છે. એમાંનું પહેલું તત્ત્વ ઐતશમાં થઈ તે જાપાનમાં પેઠેલા પ્રાથમિક દશાના ગેારા લેાકેાનું છે. એ લેકે! આમુર નદીના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૪
પ્રદેશમાં થઈને આવ્યા હાવાનું લાગે છે. ત્યારપછી ઈશુ પહેલાં સાતસે વર્ષોં ઉપર પીળાં માંગેાલ લેાકેા આવ્યા હશે અને મલાયાના દક્ષિણના ટાપુએમાંથી ભૂખરા રંગના લેાકેા પણ જાપાનમાં ઊતરી આવ્યા હશે. આ ત્રણે તત્ત્વાની એક ઘટના આજે એક સંસ્કૃતિ અને એક પ્રજા બની રહી છે
જાપાનીસ પ્રજાના પૂર્વ ઇતિહાસ જોતાં જણાય છે કે કુદરતના તત્ત્વ અને પશુઓની પૂજા જૂના જાપાનીસ લેાકેા કરતા હતા અને સાથે સાથે તે વખતની ધાર્મિક જરૂરિયાતે, જાતીય પૂજા અને પૂર્વ જપૂજાની પણ હતી. તારાઓમાં, ગૃહેામાં, આકાશમાં, વનસ્પતિમાં અને જીવજંતુઓમાં, ઝાડમાં અને પશુએમાં તથા માણસામાં પણ જાપાનની ધાર્મિકવૃત્તી દૈવી શક્તિનાં દર્શન કરતી અને તેને પૂજતી. સમયની એ ધાર્મિકતાએ એકેએક ધરપર અને ધરવાસીએ પર દેવદેવીઓની ભૂજાડ ભટકતી કરી મૂકી હતી.. તથા અગ્નિની જ્વાલામાં અને બત્તીની જ્યાતમાં પણ જાપાનવાસીએને દેવદેવીઓ ઝબૂકતાં જણાતાં હતાં. દેવીપૂજાના પ્રકારમાં કાચબાની પીઠ અને હરણનાં હાડકાં સળગાવીને સારૂં નરસું નસીબ જોવાની ધાર્મિક વિધિઓ થતી હતી. મરી ગયેલાં માણસા વતાંને ડરાવતાં હતાં અને પૂજનઅન કરાવતાં હતાં. કારામાં ધણી કિંમતી વસ્તુઓ મરણ પામેલા માણસ માટે મૂકવામાં આવતી હતી. પુરુષની કબરમાં તલવાર અને સ્ત્રીની કબરમાં અરીસા એ મુખ્ય વસ્તુ હતી. જમીનદારા અને ઠાકારા મરણ પામતા ત્યારે તે તેમની કબરનાં જીવતાં દાસદાસીએને બળજબરીથી ચણી લેવામાં આવતાં હતાં અને તાપણુ અનેક દેવદેવીઓની આરાધના કરતા. જાપાનીસ સમાજ કુદરતની અનેક આક્તાથી પીડાતા જ હતા. કેાઈવાર દુષ્કાળ તા કાવાર અતિવૃષ્ટિથી જાપાનની જનતા વિનાશ પામતી હતી અને એ સૌમાં ધરતીકંપ તા હંમેશનું સંકટ હતુ. એવા ભયાકુળ સંજોગામાં જાપાનના ઢાકા બીકના માર્યાં પાતાના દેવદેવીઓને પ્રસન્ન રાખવા માણસેાના ભેગ પણ ધરાવતા હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૫
પ્રાથમિક દશાના એ ધાર્મિક આચારમાંથી જાપાનને ધર્મ ફૂટતે હતો. એ ધર્મનું નામ શું હતું. એ ધમેં ભગવાનને મુખ્ય ત્રણ ભાગમાં વહેચી નાખ્યા હતા. એક પહેલા વિભાગમાં કુટુંબમાં મરી ગયેલા પૂર્વજો ભગવાને હતા. બીજા વિભાગમાં જાતિઓના મરણ પામેલા મહાપુરુષો સામાન્ય ભગવાને બન્યા હતા તથા ત્રીજા વિભાગમાં શહેનશાહને જન્મ આપનાર ભગવાન હોવાથી બધા શહેનશાહ ભગવાને હતા. તે ભગવાનની ખાસ પૂજા રાજા યુદ્ધમાં ઊતરતો ત્યારે થતી. જાપાનને એવા શટે ધર્મમાં કઈ ખાસ પ્રતિજ્ઞાઓ પાળવાની ન હતી. કેઈ સવિશેષ વિધિ વિધાનો કરવાનાં ન હતાં. નીતિના કેઈ ખાસ કાયદા પ્રમાણે વર્તવાનું ન હતું તથા એ ધર્મમાં કોઈ ખાસ અધિકારવાળા ધર્મગુરુઓની -જમાત ઊભી થઈ નહોતી અને એ ધર્મમાં અમૃતત્વની કોઈ આશ્વાસન આપે તેવી માન્યતા ઘડી કાઢવામાં નહતી આવી. એ ધર્મમાં માત્ર એકજ વિધિ હતો. એ વિધિ પૂર્વજોને, શહેનશાહને તથા ભૂતકાળની બધી વસ્તુઓને પૂજવાને હતો.
ત્યાર પછી ઈ. સ. પરર માં બુદ્ધ ધર્મે ચીનમાંથી જાપાનમાં પ્રવેશ કર્યો. બુદ્ધ ધર્મને અનુરૂપ એવાં બે કારણે જાપાનની પરિસ્થિતિમાં હતાં. પહેલું કારણ લોકોની ધર્મની જરૂરિયાત હતી અને બીજાં કારણે સરકારની રાજકીય જરૂરીઆત પણ હતી. હિંદમાંથી ચીનમાં થઈને આવે એ બુદ્ધ ધર્મ મૂળ અયવાદી નિરાશાવાદી આચારશુદ્ધ તથા નિર્વાણના ચિંતનવાળો ન હતો. જાપાનમાં આવેલો બુદ્ધ ધર્મ મહાયાન શાખાને હતો કે જે શાખામાં બુદ્ધ ધર્મના નામમાં અનેક દેવદેવીએ મનુષ્યના આત્માને ઉદ્ધાર કરતા દેખાતાં હતાં. તથા અંગત અમૃતત્વના તરંગે પ્રવેશ પામી ચૂક્યા હતા, એ ઉપરાંત એ ધર્મમાં દાન, દયા, શાંતિ, આજ્ઞાધારકતા, અને એવા બીજા સદ્ગણે જે સરકારને શાસન માટે ખૂબ જરૂરના જણાવ્યા છે તે પણ તે શાખામાં હતા. એ ધર્મ ગરીબ લોકોને એમના પર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૬
થતા જુલમા સહન કરવા માટે મિથ્યા આશા અને આશ્વાસન આપતે હતા તથા પેાતાની જે સ્થિતિ હેાય તેમાં સ ંતેષ માનવાનું કહેતે હતા. એ ઉપરાંત એ ધમ માં કચડાતી માનવ જાત માટે કવિતાઓના તરંગા, દંતકથાઓ, પ્રાથનાઓનાં આશ્વાસને તથા ધાર્મિક ઉત્સવાના ધેલછાભર્યાં નાટારંભે પણ હતા. દુનિયાના દરેક દેશમાં સમયના માલિકાને ખુશ કરી તથા કચડાતી માનવ જાતની માલિકે તરફની વફાદારી સાચવી રાખીને ધમે આવું એક જાતનું મિથ્યા શિક્ષણ જનતાને આપ્યું છે તથા એવા શિક્ષણને હમેશાં રાજપટુ વ્યક્તિએ આવકાર્યું છે. એટલું જ નહિ પણ તેને સરકારી કાયદો, સામાજિક વ્યવસ્થા તથા રાષ્ટ્રીય ઐકયને ટકાવી રાખનારૂં માન્યું છે.
જાપાનમાં બુદ્ધ ધર્મને વિજય અપાવનાર લેાકેાની ધાર્મિક જરૂરિયાત તે। હતી જ પરંતુ એ વિજયે જાપાનની દેવી શહેનશાહતને વિજય અપાવ્યેા છે. ઈ. સ. ૧૮૬માં જ્યારે શહેનશાહ ચેાની મરણ પામ્યા ત્યાર પછી બુદ્ધ ધર્મના આશરા હેઠળ સાટાક પેાતાના હરીકને હરાવી વિજય પામ્યા અને એણે એ!ગણીસ વર્ષ સુધી દેવના દીધેલા એવા જાપાનના પિવત્ર ટાપુ ઉપર રાજ્ય કર્યું. એણે જાપાન આખામાં બુદ્ધ ધર્માંને! પ્રચાર કર્યાં તથા એ પેાતે જાપાનના અશેક જેવા બની રહ્યો. એણે કલા અને વિજ્ઞાનને પણ વિકસાવવા કારિયા અને ચીનમાંથી કારીગરાને ખેાલાવ્યા, ઇતિહાસ લખાવ્યા તથા ચિત્રા દેરાવ્યાં પણ એના મરણ પછી કામાટારી નામના એક ઉમરાવે જાપાનના રાજકીય ઇતિહાસમાં ક્રાંતિ કરી. એણે ૨ જગાદીના વારસદારનું ખૂન કરાવ્યું. એક ઢીંગલા જેવા રાજાને ગાદી ઉપર બેસાડયો અને પોતે મુખ્ય પ્રધાન બન્યા તથા જાપાનને રાજકીય દ્રષ્ટિએ એક શહેનશાહના સીધા કાણુ નીચે મૂકી એક બનાવ્યું. જાપાનના શહેનશાહ ટેન્સી (દેવના દીકરા) અથવા ટેને ( દૈવી રાજા ) અને પછી મિકાડે કહેવાવા લાગ્યુંા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર૭ ૧
એવા જાપાની રાજાને વંશ સતત ચાલુ રહે તે માટે શહેનશાહ પિતાની ઈચ્છામાં આવે તેટલી સ્ત્રીઓ રાખી શકે એવું નક્કી થયું તથા શહેનશાહના અનેક છોકરાઓમાંથી સૌથી વડે દીકરે હેય તેજ નહિ પણ જેને શહેનશાહ અથવા તે સમયના સત્તાધીશો ઠરાવે તેજ ગાદી ઉપર આવતા. શરૂઆતના દીવસમાં બુદ્ધ ધર્મની અસર નીચે શહેનશાહો ધાર્મિકવૃત્તિવાળા થયા. કેટલાકેએ તે એમાં બુદ્ધ સાધુ થવા માટે રાજગાદીને ત્યાગ કર્યો તથા માછલાં મારવાના ધંધાને પણ બંધ કર્યો. પણ રાજાશાહીના અનિષ્ટ અને જુલ્મોની મૂર્તિ જેવો એક યોજી નામને શહેનશાહ સૌમાં અપવાદરૂપ હતો. એણે પોતાના બાણનું નિશાન તાકવા લોકેને ઝાડ પર લટકાવ્યાં અને વીંધી નાખ્યાં. એણે કુમારીકાઓને રસ્તા પર પકડી રંજાડી. એણે સ્ત્રીઓને દેરડાથી બાંધી તળાવમાં ડૂબાડી દીધી. એ શહેનશાહની સવારી જ્યારે પાટનગરના રસ્તા પરથી પસાર થતી હોય ત્યારે એ શહેનશાહને લોકોને ફટકા મારવાને શેખ થતો હતો પછી જાપાનમાં અજોડ અને અપવાદરૂપ એવી હિંમત કરી શહેનશાહને ભગવાન માની પૂજનારા જાપાનના લોકોએ કંટાળી બળવો કર્યો તથા યોજીને ગાદી ઉપરથી ઉઠાડી મૂક્યો. ઈ. સ. ૭૯૪માં જાપાનનું પાટનગર નારાને બદલે નાગાવા રાખવામાં આવ્યું અને ત્યાર પછી કાટ (શાંતિનું નગર) જાપાનની રાજધાની બન્યું.
પછી ઈ. સ. ૧૧૯૦ માં કોટેમાં પાંચ લાખ લોકો રહેતા હતા અને તે સમયનું કટે નીકલ અને કડવા સિવાયનાં યુરોપનાં નગરમાંથી સૌથી મોટું હતું એ કોટાના મોટા ભાગમાં ગરીબના ઝૂંપડાં તથા કોટડાં હતાં. એમાં રહેતી ગરીબ જનતા બુદ્ધ ધર્મના આશ્વાસનથી ગરીબાઈને ગુન્હ માનીને આવતા જન્મની આશાઓ સેવતી નમ્રતા અને સંતોષથી રહેતી હતી. નગરનો નાનો ભાગ મોટા થતા બાગ બગીચા અને મહાલચોથી શણગારેલો હતો. ત્યાં અમીર ઉમરા અને દરબાર રહેતા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૮
હતા. એ કાળ એવો હતો જ્યારે જાપાનના જીવનમાં દોલતના દરજ્જા પ્રમાણે માલિકે અને દાસેની અસમાનતા શરૂ થઈ ગઈ હતી.
એક હજાર વર્ષથી જાપાને ચીનમાંથી સંસ્કૃતિ પિતાને ત્યાં લાવવાની શરૂઆત કરી દીધી હતી. તથા ચીનની સંસ્કૃતિને સ્વરૂપો પિતાને ત્યાં ઉતારવા માંડયાં હતાં. હસ્તઉદ્યોગોનું શિક્ષણ ઈ. સ. ત્રીજા સૈકાથી જાપાને કેરિયા પાસેથી સીખવા માંડ્યું હતું. પિતાને ઘેર હસ્તઉદ્યોગો કરનાર સ્વતંત્ર એવો કારીગર વર્ગ હતું અને તે ઉપરાંત જમીનદારો તથા ઠાકોરો ઘણું ગુલામો રાખીને ઉદ્યોગો કરાવતા હતા.
ચીન જેવા સુધરેલા અને સંપર્કથી થયેલા પોતાના પાડોશીને દેખીને ઉત્તેજીત થયેલ જાપાન હવે જેને એ સુવર્ણ યુગ કહે છે તેમાં પ્રવેશતું હતું. જાપાનમાં દાન એકઠું થતું હતું તથા જાપાનને ઉમરાવ વર્ગ ઠાઠથી અને વિલાસથી જીવતે હતા. કોટે જાપાનનું પરીસ બની ગયું હતું તથા કોટનાં નરનારીઓ રીતભાત અને કલામાં તથા ખાનપાન અને જીવનના બીજા વ્યવહારમાં શોખીન અને રંગીલાં બનતા હતાં.
મેટી મેટી મીજબાનીઓ અને ઉસે જાપાનના જીવનમાં પ્રવેશી ચૂક્યા હતા. જાપાનના શ્રીમંતે સુંદર એવાં રેશમી વસ્ત્રો પહેરતાં હતાં. જાપાનના રંગભુવનેમાં રંગબેરંગી કળાને નમૂનાઓ ઝબકી રહ્યા હતા. જાપાનના મંદિરે અને મહાલયે સંગીત અને નાચથી ડોલી ઊઠયાં હતાં. કવિતા અને સાહિત્ય વિકાસ પામતાં હતાં. જાપાનનો એ વીલાસકાળ હતો પરંતુ ધનસંચયથી આવતા વિલાસમાં કળાને નાશ કરનારા કારણે પણ સાથે જન્મતાં હોય છે. કોઈ પણ પળે એ વિલાસનાં સાધને વ્યાપારી પરિવર્તને સાથે નાશ પામતા હોય છે કે શોષિત જનતાના બળવામાં વિનાશ પામતાં હોય છે. અથવા તો વેપારી યુદ્ધોમાં જ વેડફાઈ જતાં હોય છે. જાપાનના એ કાળમાં શ્રીમંતોને ઘેર જેટલો વિલાસ વધવા માંડયો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
તેટલાં જ પ્રમાણમાં સમાજમાં ગુન્હાઓનું પ્રમાણ પણ વધવા માંડયું. જાપાનની જમીન પર અને પાણી પર લુંટારૂઓ અને ચાંચિયાઓનાં જૂથ ભમવા માંડવાં. સરકારી ખજાનાએ પણ લુંટાવા માંડવા. જાપાનના નગરેામાં અને પાટનગરોમાં પણ ધાડા પડવા માંડી. મેટામેટા શ્રીમંતા અને ઉમરાવાએ પેાતપેાતાનાં લશ્કર જમાવવા માંડયા. કરાતાએ મધ્યસ્થ સરકારને પોતપાતાની ઇચ્છા પ્રમાણે વશ વર્તાવવાના વેશ ભજવવા માંડવ્યા. જાપાનની સરકારે અને સમાજવ્યવસ્થા એ એક વિકટ સમયમાંથી પસાર થઈ રહ્યાં હતાં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૨ ' લશ્કરી સરમુખત્યારી
આવી પરિસ્થિતિમાં લશ્કરી સરમુખત્યારનો એક વર્ગ ઊભા થયે તથા તેણે જાપાનના બીજા વર્ગો ઉપર અધિકાર જમાવવા માંડ્યો. શહેનશાહ ઓછામાંઓછા ખર્ચે નભાવી શકાય એવી એક દૈવી મૂર્તિ બની રહ્યો. ખેડૂતોએ શહેનશાહને કર આપવાને બદલે શગુન અથવા સેનાપતિઓને કર આપવા માંડ્યા. ૧૧૯૨માં પીના જાતિના એક યુરી નામના માણસે પિતાની આસપાસ લશ્કર જમાવ્યું અને એક સત્તાકેન્દ્ર ઊભું કર્યું. જે કાપાકુર બકુપુના નામથી ઓળખાવા માંડયું. બકુકુનો અર્થ લશ્કરી સંસ્થા એવો થાય છે. એ રીતે શરૂ થયેલો લશ્કરવાદ એ જાપાની સરકારનું નવું સ્વરૂપ હતું. ત્યાર પછી મહાન યુરીટમ મરણ પામ્યો અને તેના મરણ પછી દોઢસો વર્ષે ચીનના મહાન કુબલાઈખાનને જાપાન જીતવાની ઇચ્છા થઈ આવી. કુબલાઈખાને એક ખૂબ મેટે એ દરિયાઈ કાફલો બાંધવાનો હુકમ કર્યો. કુબલાઈખાન પાંચસો જહાજે અને એક લાખ માણસનું લશ્કર લઈ જાપાન પર ચઢો. ઈ. સ. ૧૨૯૧માં કુબલાઈખાનનું દરિયાઈ લશ્કર જાપાનને કિનારેથી દેખાયું. બહદુર જાપાનવાસીઓ એક નાનું સરખો કાફલો લઈ કુબલાઈને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૧
ભેટા કરવા બહાર નીકળ્યા અને એકાએક જાપાનની મદદે મહાન વટાળિયા આકાશમાંથી ઊતરી પડયો. કુબલાઈખાનનાં જાડાજો ખડકા સાથે પછડાઈ ને તૂટી ગયાં. એના સીત્તેર હજાર દરિયાઈ સૈનિકે। દરિયામાં જ ડૂબી ગયા અને બાકી રહ્યા તે જાપાનમાં જીવન-ભર ગુલામ અનવા પકડાઈ ગયા.
હવે લશ્કરી સરદાર પણ સત્તાના મદમાં અને શ્રીમતાઈના વિલાસમાં ચકચૂર બન્યા હતા એ સરદારામાં ટાકાટકી નામને એક હતા. એને કુતરાઓને અજબ શાખ લાગ્યા હતા. એણે ખેડૂતાને કરના બદલે કૂતરાઓ આપવાને હુકમ કર્યો હતે. સેાનાચાંદીના આવરણેાથી શણગારેલા પાંચ હજાર શિકારી કૂતરાઓ એ પેાતાની પાસે રાખતા તથા તેમને પક્ષીએ તથા ઊંચી જાતની માછલીઓને ખારાક આપતા. લશ્કરવાદની આ દશા જોઈ ને તે સમયના શહેન શાહ ગેાડીગાને શાહીસત્તાના પુનઃ ઉદ્ઘાર કરવાનું મન થયું. વિનામેાટા અને આશીકાગા નામની એ જાતિઓના સરદારીએ શહેનશાહને મદદ આપવાનું વચન આપ્યું. શહેનશાહે લશ્કરવાદ સામે જંગ માંડયો. અને લશ્કરવાદના મુખી ટાકાટાકી અને એના ખીજા આસે સીત્તેર સરદારા હાર્યાં અને દેવળમાં ભરાઈ ગયા. ત્યાં તેમણે શેક નામને દારૂ છેલ્લીવાર પીધા અને હારાકારીથી ( જાપાનના ક્ષાત્રવટની પેાતાની જાતે પેાતાનાં આંતરડાં બહાર ખેંચી કાઢી આત્મધાત કરવાની ક્રિયા) પેાતાની જાતના અંત આણ્યો. પણ પછી અશીકાગાના સરદાર ટાકજીએ શહેનશાહ સામે જ હથિયાર ઊંચક્યું. શહેનશાહ ગેડીગાને પદભ્રષ્ટ કરી એક કાગેાન નામના શહેનશાહને ગાદી પર બેસાડયો અને કયાટામાં એણે આશીકાગા સ્પેાર્ટુનીને લશ્કરવાદ શરૂ કર્યાં. ત્યાર પછી અસેા પચાસ વર્ષ ફરીવાર જાપાનમાં અંધા ધૂંધીના કાળ આવ્યે.. એ અંધાધુંધીનેા નાશ કરી નવા લશ્કરવાદમાં જાપાનમાં કરી કાયદે અને વ્યવસ્થા સ્થાપવાને નિર્ધાર ત્રણ સેનાપતિઓએ કર્યાં. તેમાંના એક નેપુનાગા, બીજો હીડીયેાસી તથા ત્રીજો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૨ આમેવાસા હતે. નોપુનાગાએ પ્રયત્ન કરી જે પણ તેને સફળતા મળી નહિ, હીડીસીને ફત્તેહ મળી પણ એ તરતજ મરણ પામ્યો. છેલા આવાસાએ ટાકુગાવા સોગુનેટની સ્થાપના કરી તથા જાપાનના ઈતિહાસમાં લાબો કાળ ચાલે એવો કાયદો અને વ્યવસ્થા સ્થાપ્યાં.
એ રીતે જ્યારે ઇગ્લેંડમાં રાણું ઈલીઝાબેથ રાજ કરતી હતી અને હિંદમાં અકબરનું શાસન ચાલતું હતું ત્યારે જાપાનમાં મહાન હીડીસી અધિકાર જમાવતો હતો. એને જાપાનના લકે વાંદર મુખો (સરૂએમ કાંગા) કહેતા હતા કારણકે મેઢાની વિરૂપતામાં એ કનફ્યુશિયસને પણ ટપી જાય તે હતો. બાળપણમાં જ એની તોફાની વૃત્તિને શાંત પાડવા એના માબાપે એને એક ધાર્મિક શાળામાં ભણવા મૂક પણ એણે શાળામાં બૌદ્ધ ધર્મગુરુઓની ઠેકડીથી માંડીને તે અનેક જાતની ધર્મ વિરૂદ્ધ ક્રિયાઓ કરવા માંડી અને તેથી તેને શાળામાંથી હાંકી મૂકવામાં આવ્યો. પછી એના માબાપે એને ઠેકાણે પાડવા બત્રીસવાર જુદાજુદા ધંધામાં ધકેલ્યો પણ એ કોઈપણ જગાએ કયાંય ચાલ્યો નહિ. છેવટે એણે જાપાની લશ્કરવાડે ઊભા કરેલા સમુરાઈ નામની જમાતમાં નોકરી લીધી. એણે સમુરાઈ બન્યા પછી એના માલિકની જીંદગી એક વાર બચાવી. પછી એ નેબુનાગ સાથે જોડાય અને એણે નેબુનાગાને પોતાની બુદ્ધિ અને હિંમતથી મદદ કરી અને ૧પ૮રમાં જ્યારે નેબુનાગા મરણ પામે ત્યારે એ બળવાખોર સાથે જોડાઈ ગયો પરંતુ ત્રણ વર્ષમાં એ વીડીયોસીએ પિતાની જાતને લશ્કરી વડા તરીકે લાયક બનાવી દીધી તથા તે સમયના એક ઢીંગલા જેવા શહેનશાહની સ્તુતિ પણ પિતાને માટે સંપાદન કરી. એને લાગ્યું કે એ પોતે કેરિયા અને ચીનને હજમ કરી જવાને લાયક થયો છે. એણે રાજગાદી પર ગોઠવાયેલા શહેનશાહને સમજાવ્યું કે જે કેરિયાના લશ્કરે એની હકુમત નીચે આવી જાય તે એ ચીનને જીતી શકે. પછી એણે સખત પ્રયત્ન કર્યો અને કેરિયા પર લશ્કર ઉતાર્યા. કોરિયા અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૩
જાપાન વચ્ચે દરિયામાં મેાટુ' યુદ્દ ખેલાયું. એકજ દિવસમાં બહાદુર કારિયાવાસીઓએ જાપાનના છર જહાજો ડૂબવી દીધાં તથા ૪૮ જહાજો કબજે કર્યાં. કારિયાનાં પાણી àાહીથી રાતાં થઈ ગયાં. જાપાનના અનેક જાહાજો સળગી ગયાં. જાપાની લશ્કરવાદે વીસમી સદી સુધી કારિયા અને ચીનને જીતવાનું માંડી વાળી ઘર તરફ હંકાર્યું. જીવ લઈ ને નાઠેલા હીડીયેાસીએ કારિયાના રાજાને કહાવ્યું કેઃ “અમારે તમને જીતવા નહેાતાં માત્ર રિયે! ભાપવે હતા.
19
ત્યારપછી હીડીચેાસીએ જાપાનમાં જઈને આરામ લેવાને વિચાર કર્યો અને એણે ત્રણસે સ્ત્રીઓને અતઃપુરમાં રાખી તથા પેાતાની જૂની ખેડૂત સ્ત્રીને છૂટાછેડા આપ્યા. પેાતે લશ્કરમાં જોડાતા પહેલાં જે વેપારીના નાકર હતા તેના ઉછીના લીધેલા પૈસા તેને વ્યાજ સાથે પાછા વાર્યાં. એ પેાતે લશ્કરી વડા અથવા શગુન બની રહ્યો.
સેઇન્ટ ફ્રાન્સીસ ઈ. સ. ૧૫૪૯માં જાપાનમાં ખ્રિસ્તી ધમ લઈને આવ્યા. જોતજોતામાં એણે અને ખીજા સીત્તેર્ પાદરીએએ જાપાનમાં દાઢ લાખ લેાકાને ખ્રિસ્તીઓ કરી દીધા.
નાગાસાકી નામના વિભાગમાં ખ્રિસ્તીએાની સંખ્યા એટલી અધી થઈ ગઈ કે ત્યાંનું અંદર ખ્રિસ્તી બંદર બની ગયું તથા ત્યાંના એમુટા નામના રાજકર્તા પાસે તે લેાકાએ સરકારી રીતે ખ્રિસ્તી ધર્મ ફેલાવવાની માગણીઓ કરવા માંડી. નાગાસાકી જિલ્લામાંથી બૌદ્ધ સાધુઓને હાંકી કાઢવામાં આવ્યા તથા તેમના પર જુલમે થવા લાગ્યા. પશ્ચિમથી આવતા આ ધાર્મિક આક્રમણને હીડીયેાસી એકદમ એળખી ગયેા તથા તેની પાછળ રાજકીય આક્રમણ પણ આવશેજ એમ તેને જણાયું.
હીડીયેાસીએ જાપાનના ખ્રિસ્તી સમાજના વડા પાસે એક દૂતને પાંચ સવાલે લઇને મેાકલ્ચા એ પાંચ સવાલા નીચે પ્રમાણે હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૪
(૫)
(૧) શા માટે અને કઈ સત્તાથી તમે અને તમારા પાદરીઓ
અમારી પ્રજાને ખ્રિસ્તી બનાવો છે? (૨) શા માટે તમે તમારા શિષ્યોને અમારાં જૂનાં મંદિરને
નાશ કરવાનું સમજાવો છો ? બૌદ્ધ સાધુઓ ઉપર શા માટે જુદાઈ વર્તાવવામાં આવે છે? અમારા ખેડૂતોને ઉપયોગી એવા ગાય અને બળદોને તમે લેકે અને ફિરંગીઓ શા માટે ખાઈ જાઓ છો ? જાપાની પ્રજાના વહેપારીઓ અને જાપાની ખેડૂતોને પકડીને ઈડીઝમાં ગુલામ તરીકે વેચવા માટેની પરવાનગી શા માટે આપે છે ?
હીડીસીએ પૂછેલા આ સવાલોના જવાબો આવ્યા પણ તેથી એને સંતોષ થયો નથી. એણે ૧૫૮૭ માં સરકારી જાહેરાત કરી કે – . “અમારા વફાદાર અમલદારો પાસેથી અમને ખબર મળ્યા છે કે અમારા રાજ્યમાં પરદેશીઓ આવ્યા છે અને તે લોકો જાપાનના કાયદાથી જુદો એવો ઉપદેશ કરે છે. એટલું જ નહિ પણ અમારા દેશના ભગવાનના મંદિરને નાશ કરવા માટે પણ લોકોને ઉશ્કેરે છે. આથી તે લેકે સખતમાં સખત શિક્ષાને પાત્ર હોવા છતાં પણ અમારી સરકાર તેમના તરફ દયા બતાવીને તેમને વીસ દિવસમાં જાપાનને છોડી દેવાનો હુકમ કરે છે. એ વીસ દીવસ સુધીમાં એ પરદેશીઓને કેઈપણ જાતનું નુકશાન કે ઈજા કરવામાં આવશે નહિ. પણ તેટલી મૂદત પૂરી થતાં જ જે અમારી હદમાં તેમાંનું કોઈપણ દેખાશે તો તેમને ગિરફતાર કરવામાં આવશે તથા ભયંકરમાં ભયંકર ગુન્હેગારને કરવામાં આવતી શિક્ષાઓ તેમને કરવામાં આવશે.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૫
જાપાનને બીજા એશિયાના દેશની જેમ હજમ કરી જવા માગતા યુરેપી શાહીવાદના સંચારને એ રીતે હીડીસીએ રવાનગી આપી દીધી તથા ત્યારપછી એ પોતે ૧૫૯૮માં પિતાના મરણ પછી ચેડે પાસે ટાકિયાની નવી રાજધાની બાંધવાનું વચન લઈ મરણ પામ્યા.
હડીસાના મરણ પછી આમેવાસુ સત્તા પર આવ્યો એણે પિતાની બધી શક્તિથી અને ક્રૂરતાથી જાપાનમાં શાંતિ સ્થાપી તથા લેકેને માટે નીતિના કાયદા પણ ઘડ્યા. લશ્કરી સત્તાથી દેશ પર અધિકાર જમાવ્યા પછી એને જણાયું કે જાપાન પર હવે યુદ્ધની જરૂર નથી. એકલી તલવાર પર મુસ્તાક રહેતા પિતાના સામુરાઈ લોકેને એણે સાહિત્ય અને ચિંતન તરફ દોરવા માંડ્યા તથા તેમને કલા તરફ પણ આકર્ષવા માંડ્યા. એના અધિકાર દરમિયાન જાપાનમાં સંસ્કૃતિનાં સ્વરૂપ ખીલવા માંડ્યાં તથા લશ્કરવાદ સડવા લાગ્યો. અને તે પણ એ લશ્કરવાદના વડા પાસે લેકશાસનના ખ્યાલ હતા નહિ. એણે જાહેર કર્યું કે પોતાના ઉપરીની આજ્ઞાની અવગણના કરવી એ સૌથી મેટે અપરાધ છે. જે માણસ પોતાના દરજ્જાની બહાર આવવા પ્રયત્ન કરે છે તેને કાપી નાંખવો જોઈએ તથા સરકાર સામે બળવો કરનારના આખા કુટુંબનો નાશ કરવો જોઈએ. માણસોના સમાજને માટે રાજાશાહી અને લશ્કરવાદ એજ સૌથી સારામાં સારી વ્યવસ્થા છે એમ એ માનતો. એણે રાજાશાસનનું તંત્ર ખૂબજ વ્યવસ્થિત બનાવ્યું. રાજકારણ પુરુષોની જેમ ધર્મને એ સામાજીક શિસ્ત જાળવવાનું સાધન માત્ર માનતે. એના રાજકારણ મનને જાપાનના જુના ધર્મો, જૂની નીતિ તથા સ્વદેશભક્તિ એ બધાં પ્રજાકીય એજ્ય માટે અનિવાર્ય દેખાયાં. ઈ. સ. ૧૬૧૪માં એણે જાપાનમાં ખ્રિસ્તી ધર્મને ઉપદેશ ગેરકાયદેસર ઠરાવ્યો તથા ખ્રિસ્તી બનેલા બધા જાપાનીઓને પિતાના જૂના ધર્મને ફરીવાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
અંગીકાર ન કરે તે જાપાન છેડી જવા ફરમાવ્યું. ઘણું પાદરીઓએ એના આ ફરમાનનો સવિનયભંગ કર્યો. એણે એવા લોકોને કેદખાને પૂર્યા. પણ એના મરણ પછી ખ્રિસ્તી ધર્મ સામે ઘાતકી વર્તાવ શરૂ થયો અને જાપાનમાંથી ખ્રિસ્તી ધર્મની જડ ઊખડી ગઈ. ઈ. સ. ૧૬૩૮માં શામાબારાના પ્રદેશ પર સાડત્રીસ હજાર ખ્રિસ્તીઓ એકઠા થયા તથા ત્યાં તેમણે પિતાનું રક્ષણ કરવા કિલ્લેબંધી કરી તથા ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય માગ્યું. આમેવાસુ આ સમયે મરણ પામ્યો હતો અને એના પછી સત્તા ઉપર આવેલા આમેમીલ્સ નામના દીકરાએ સીમાઆરા પર લશ્કર મોકલ્યું. સીમા આરામાં જમા થયેલા સાડત્રીસ હજાર ખ્રિસ્તીઓની કતલ કરવામાં આવી. ત્યારપછી સીમા આરામાં માત્ર એક પાંચ માણસ બચી ગયાં હતાં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩
“લોકવન" સૌથી શરૂઆતમાં જાપાનના રાજકારણને મેખરે દૈવી ગણચેલે એવો શહેનશાહ હતો. પરંતુ એ પછી શહેનશાહના નામમાં રાજ્યની બધી સત્તાઓ હાથમાં રાખત સગુનેટ નામનો એક લશ્કરી અમલદારેનો વર્ગ હતા. એ સોગુનેટ લોકમાનસને રાજાશાહીના પ્રતીકથી ભકિતભાવવાળું રાખવા શહેનશાહ અને તેના રસાલાના ખર્ચ માટે વરસ દીવસે બહુ નજીવી જેવી રકમ આપતો હતો. તેથી શહેનશાહના દરબારના કેટલાક લોકોને પોતાનું પોષણ કરવા ગૃહઉદ્યોગો કરવા પડતા હતા. કેટલા છત્રીઓ બનાવતા હતા, રમવાના પત્તાં બનાવતા હતા તથા એક કે બીજી વસ્તુઓ તૈયાર કરતા હતા. કુગાવા સોનેટે શહેનશાહ પાસે કોઈ પણ સત્તા રહેવા દીધી નહેતી તથા શહેનશાહ નબળો પડે તેવા ઇરાદાપૂર્વક તેને લોકેથી જુદો રાખવામાં આવતો હતો તથા તેની આસપાસ સ્ત્રીઓ રાખવામાં આવતી હતી અને તેને આળસુ બનાવવામાં આવતો હતો.
શહેનશાહની એ દશા કરીને સરકારી તંત્રના સાચા માલિકે જે લશ્કરી સરદારે બન્યા તે ગુનો કહેવાતા હતા. તે લોકો એકઠી થતી દોલતને લીધે વિલાસમાં ઊંડા ને ઊંડા ઊતરતા હતા. તથાજે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૮
ખાસ હક્કો પહેલાં શહેનશાહના હતાં તે શગુનો ભોગવતા હતા. જ્યારે કોઈપણ શગુનની સવારી રસ્તામાંથી નીકળવાની હોય ત્યારે રસ્તાપરના એકેએક ઘરપર પોલીસની ચોકી બેસી જતી. ઘરની બારીઓના પડદા નંખાઈ જતા, ઘરની અંદર સળગતા અગ્નિને ઓલવી નાંખવામાં આવતો, બધા કૂતરા અને બિલાડીઓને પૂરી દેવામાં આવતાં અને બધા લોકોને રસ્તામાં હારદેર ઊભા રહી જમીનપર હાથ અડકાવી અને હાથ પર માથું ટેકવી શગુનને નમવું પડતું. દરેક શગુન પાસે તેને પોતાને ઘણો મોટો અંગત રસાલો રહેતો. એના રસાલામાં ચાર વિદુષકે રહેતા તથા આઠ સંસ્કારી સ્ત્રીઓ કોઈપણ જાતના સંકોચ વિના એની સેવામાં તૈયાર રહેતી. દરેક શગુન પાસે સલાહ આપનાર બાર મંત્રીઓ હતા. એ ઉપરાંત જાપાનની સમાજરચનામાં નાનામોટા ઠાકોરો અથવા ઉમરા હતા. દરેક ઉમરાવ પાસે પિતાના સમુરાઈ ( જાપાનની ક્ષત્રિય કેમનું નામ ) હતા. એ ઉમરાવોના બધા મળીને સમુરાઈની સંખ્યા દશ લાખ સુધી પહોંચતી હતી. દરેક સેમરાઈ પિતાના માલિકની સેવા કરવા માટે તલવાર સાથે તૈયાર રહેત. જેમ ચીનની અંદર દરેક નાગરીક વિદ્વાન હો જ જોઈએ એમ મનાતું તેમ જાપાનની અંદર નાગરીકનું લક્ષણ વિદ્વાન થવામાં નહિ પણ તલવાર લટકાવવાનું કે સામુરાઈ થઈ લડવાનું હતું. સમુરાઈ લકે વિકતાને ધિક્કારતા હતા અને તલવારને ચાહતા હતા એકેએક સમુરાઈ સરકારી કરવેરામાંથી મુક્ત હતા. તથા પોતે જે લોકની સેવા કરતો હતો તેની પાસેથી અનાજ મેળવતો હતો. કઈ કઈવાર રણભૂમી પર પિતાના માલિક માટે માથું આપી દેવાની મહેનત સવાયનો બીજે કોઈપણ શ્રમ સેમેરાઈને કરવાને નહતો. સમુરાઈની તલવાર એને તે શણગાર હતી. જાપાનના લશ્કરવાદે સમુરાઈની તલવારને યથેચ્છ વિહાર પણ આપ્યો હતો. સમુરાઈની તલવાર જ્યારે નવી હેય તથા એ તલવારની ધાર જોવાનું એને મન થયું હોય ત્યારે કોઈ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૯
“પણ મેમુરાઇ જેટલી સહેલાઇથી જાપાનના રસ્તાપર ફરતા કુતરાને કાપી નાખી શકતા તેટલીજ સહેલાથી તે રસ્તાપર ક્રૂરતા ભિખારીતે કાપી નાંખવા જેટલે નિરક્રુશ હતા. એ ઉપરાંત જો કાઈપણ સેમુરાઇને જાપાનમાં નીચ ગણાતા મજૂર કે ખેડૂત સાથે તકરાર થતી તે તે તેને કાઈપણ સરકારી કાયદાની ધાક વિના કાપી નાખવા જેટલી વર્ગીય સત્તા ધરાવતા હતા. લાંગફેડ લખે છે કેઃ “ એક વખતે એક પ્રખ્યાત સેમુરાઈ પાસે નવી તલવાર આવી. એ તલવાર લઈ ને તલવારની ધાર જેવા નીહાન ખાસ નામના એક એડેના પૂલ ઉપર તે ઊભે.. પછી અચાનક એક જાડા ખેડૂત ત્યાંથી પસાર થતા હતા. સેમુરાઈની તલવાર ખેડૂતના માથાને બરાબર વચમાંથી કાપી સીધી એ પગ નીચેથી નીકળી ગઇ ને ખેડૂતના દેહ તલવારની બે બાજુએ એ ભાગમાં વહેંચાઈ ને પડવો. સેમુરાની આ સ્વછંદ અને નિર્’કુશ સત્તા જાપાની લશ્કરવાદની ધાતકતાને પ્રખર નમૂના હતેા. પણ સેમુરાઇ પાસે આવી નિર'કુશ સત્તા એકલી નહોતી. એની પાસે એના પેાતાના સ્વમાનને કાયદે હતા, એ કાયદે! બુસીડેાના નામથી ઓળખાય છે અને એને અ સામતને આચાર એવા થાય છે. એ આચાર માલિક અને સ્વમાન માટે જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે પેાતાની જાતે જ પેાતાને! જાન આપવાના હતા. સૈમુરાના એ સદ્ગુણ મનાતા અને સેમુરાના જીવનનું એ વ્યવહારસૂત્ર લેખાતું. એ ઉપરાંત સેમુરાઈનું જીવન સાદું અને સખત હતું. સેમુરાઈના વચનની કિ ંમત લેખાતી હતી. સેમુરાઇને જે શરણે આવતું તેને તે જીવનના જોખમે જાળવતા. સેમુરાઇ બધાં દુઃખા લાગણી વિના અને શાંતિથી સહન કરવામાં માનતા હતા. સેમુરાઈની સ્ત્રીએ પેાતાને ધણી રણભૂમિપર મરણ પામ્યા છે એમ જાણતી ત્યારે આનંદ પામતી. સેમુરાઈની વફાદારી તેના માલિક તરફ હતી, કાવાર સેમુરાઇના ઉમરાવ કે ઠાકર મરણ પામતા તે પેાતાના માલિકની પરલેાકમાં પણ સેવા કરવા સેમુરાઇ પેાતાની જાતેજ પેાતાના આંતરડા બહાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૦
ખેંચી કાઢી મરણ પામતો જ્યારે અમિલ્સ નામનો શગુન ૧૬૫૧માં મરણ પામતો હતો ત્યારે તેણે પોતાનો જે મુખ્ય પ્રધાન હતું તેની પાસે પિતાની પરલોકમાં સેવા કરવા માટે મરણ પામવાની મદદ માગીએકપણ શબ્દ બોલ્યા સિવાય હાર્યોએ પિતાનું પેટ ચીરીને આંતરડાં બહાર કાઢી નાખ્યાં તથા બીજા અનુચરોએ પણ તે જ પ્રમાણે કર્યું. જ્યારે શહેનશાહ મુન્યુહીટે ૧૯૧૨ માં એના પૂર્વજો પાસે ચાલ્યો ગયો ત્યારે સેનાપતિ નોગી અને તેની સ્ત્રીએ પણ શહેનશાહ સાથે જવાને આપઘાત કર્યો.
દુનિયામાં અજોડ એવો એ માલિક તરફની ગુલામોની વફાદારીને બસીડ નામનો જાપાની નિયમ હતો.
એ નિયમ પ્રમાણે કેટલાયે સમુરાઈ પિતાનું પેટ ચીરીને આંતરડાં કાઢી નાંખવાની ક્રિયા જે હારાકારીના નામથી ઓળખાય છે તે કરતા હતા. એવી ક્રિયા જાપાનના સમાજમાં સામાન્ય બની ગઈ હતી. જે કંઈ સમુરાઈને અથવા ઊંચા દરજજાના માણસને સરકાર તરફથી દેહાંત દંડની શિક્ષા થતી તો તે અપરાધી પોતાની જાતે જ પોતાનું પેટ ચીરીને મરણ પામતે. જો કેઈ સામુરાઈ યુદ્ધમાં હાર પામતે કે શરણ સ્વીકારતો તો પણ તે હારાકારીની ક્રિયાથી આત્મઘાત કરતો. ૧૮૯૫ની સાલમાં જાપાનની હારની શરમમાં ચાલીસ લશ્કરી અમલદારોએ હારાકારીની ક્રિયા કરી હતી. ૧૯૦૫ના રશિયા સાથેના યુદ્ધમાં જાપાનના કેટલાયે લશ્કરી અમલદારોએ અને સૈનિકાએ કેદી બનવા કરતાં હારાકારીની ક્રિયાથી મરણ સ્વીકાર્યું હતું. જાપાની જુવાનના શિક્ષણની આસપાસ અભ્યાસક્રમમાં પેટ ચીરીને મરણ પામવાની એ ક્રિયા પ્રથમ સ્થાન ભોગવતી હતી. જાપાની રજવાડાશાહીના જમાનામાં એ રીતે સીપાઈને મૃત્યુથી નહિ, ડરવાની તાલીમ મળતી હતી, તથા એ રજવાડાશાહી સમાજરચનામાં જાપાની સરકાર પોલીસની સંખ્યા ઘણી ઓછી રાખતી હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૧
તથા ખૂન સાટે ખૂન કરવાની વૈરવૃત્તિને તે સમયન જાપાની કાયદો છૂટ આપતો હતો.
ઇતિહાસમાં અજોડ એવી જાપાનની સમુરાઈ વીરકથાઓ જાપાની ઇતિહાસમાં આલેખાઈ છે. આયવાસુની સરકાર જ્યારે સત્તા પર હતી તે સમયે ૨૪ અને ૧૭ વર્ષની ઉંમરના એવા સીન અને નીકી નામના બે ભાઈઓએ આયવાસનું ખૂન કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતો. તેમ કરતાં એ બન્ને ભાઈઓ પકડાઈ ગયા. અને બંનેને તથા એ બેના એક આઠ વર્ષની ઉંમરના હાસખશે નામના ત્રીજા ભાઈને પણ દેહાંત દંડની શિક્ષા કરી. બન્ને ભાઈઓએ સ્વમાનથી ભરવા માટે પોતાની જાતે હારાકારીની ક્રિયા કરી પોતાનું પેટ ચીરીને આંતરડાં બહાર કાઢી નાખી મરણ પામવાની પરવાનગી માગી. આયવાસુએ એ બંન્ને વીર ભાઈઓને એવી પરવાનગી આપી, ત્રણે ભાઈઓ મરણ પામવા માટે એક હારમાં બેઠા હતા. ત્યારે સૌથી મેટા સીકોને સૌથી નાના હાસખશે તેને કહ્યું કે સૌથી પહેલાં તું મરણ પામ કારણકે તને તારી જાતે પેટ ચીરીને સ્વમાનથી મરતાં આવડે છે કે કેમ તે હું જેવા માગું છું.
આઠ વર્ષના નાના હાસખશે જવાબ આપ્યો કે મેં કદી હારાકારીની ક્રિયા નહિ જોઈ હેવાથી તે કેમ કરવી તેની મને ખબર નથી. તમે પહેલાં તે કરી બતાવો એટલે હું તે પ્રમાણે કરીશ. મરણથી સહેજ પણ ડગ્યા સિવાય પિતાના આઠ વર્ષના નાના ભાઈની વાણું સાંભળતાં સીકોને તથા નીકી બંને આંસુથી ઊભરાતી આખે હસ્યા અને બન્નેએ નાના ભાઈને પોતાની વચ્ચે બેસાડયો પછી સીકોને પોતાના પેટમાં ડાબી બાજુથી ખંજર ભોંકી દીધું અને નાના ભાઈને તે શીખવતો બાલ્યો જે ધ્યાન રાખ ખંજર ઊંડુ
કીશ તે તરતજ પડી જવાશે પછી નીકીએ પણ તેજ પ્રમાણે પિતાના પેટને ચીરતાં આઠ વર્ષના નાનાભાઈને સમજણ આપી કે તું તારું ખંજર તારા પેટમાં બે કે ત્યારે આખો ઉઘાડી રાખજે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૨
નિહ તે મરતાં મરતાં મરણ પામતી સ્ત્રી જેવા લાગીશ. તારું ખંજર પેટમાં પેઠા પછી અટકી ન જાય પણ આરપાર નીકળી જાય તેની પણ કાળજી રાખો. આઠ વર્ષને હાસખશે અને ભાઈ તરફ જોઈ રહ્યો. એને એ ક્રિયા આવડી ગઈ હતી. શાંતિથી એણે પેાતાનું ખંજર ઊપાડયું અને અન્ને ભાઈની વચમાં મરેલે પડયા.
જાપાની લેકજીવનના સેમુર!ઇ નામના ક્ષત્રિય વર્ગોની એ વાત થઇ. પણ જાપાનના રજવાડાશાહી સમાજમાં જાપાનને સમાજ આઠ સી અથવા જાતિએમાં વહેચાયેલે। હતા. ત્યાર પછી એ અડે જ્ઞાતિએને બદલે ચાર જ્ઞાતિએજ રહી. એક સેમુરાઈ, ખીજી કારીગરાની જ્ઞાતિ, ત્રીજા ખેડૂતા અને ચોથા વહેપારીએ. આ ચાર જ્ઞાતિએ ઉપરાંત આખી વસ્તીના પાંચ ટકા જેટલા ગુલામા હતા. એ ગુલામેથી નીચી એવી એક જ્ઞાતિ હતી જે છટા કહેવાતી હતી. હિંદમાં જે પહેલાં ચંડાળાના નામથી એળખાતાં હતાં તથા આજે હિરજને કહેવાય છે એવા એ જ્ઞાતિના લેાકેા હતા. આ બધી જ્ઞાતિએમાં સત્તાવાન એવા જમીનના માલિકા અથવા જમીનદારો હતા. આ ઉપરાંત થાડી ઘેાડી જમીનના માલિક એવા ખેડૂતે પણ હતા. દરેક ખેડૂતને એક વરસમાં ત્રીસ દિવસની સરકારી વેઠ કરવી પડતી હતી. એ વેઠ કરતી વેળા જો કાઇપણ ખેડૂત એક પળવારનુ પણ આળસ ખતાવે તેને તેને ભાલે મરી મારી નાખવામાં આવતા હતા.
ધ
જાપાનીસ લેાકા હિંદુઓના જેવા ધધેલા નથી. જાપાનમાં ચીનમાંથી બુદ્ધ ધર્મ આવ્યા અને નિરાશા લાવ્યા. એણે શરૂઆતમાં માણસાને મરણ પામવા-નિર્વાણ પામવા ખેરલાવ્યા. જાપાનના લોકસમાજ કાઈપણ જાતના નિર્વાણુ માટે તૈયાર નહતા. એટલે જાપાનમાં આવેલા બુદ્ધ ધર્મની મહાયાન શાખા લેાકેાની જરૂરિયાતા જાણીને આગળ આવી. પછી તેા જાપાનનું આકાશ દેવદેવીએ અને એધિ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૩
સત્ત્વાથી ઊભરાઈ ગયું. જાપાનની ધસંસ્થામાં આનંદદાયક વિધિ વિધાન અને ઉત્સવે ઊભરાઈ ગયાં. જાપાનના ધાર્મિકા માટે મરણુ પછી મેાજ માણવાનું સ્વર્ગ પણ બંધાઈ ગયું. એ બધાં ખ્યાલેમાં દેવદેવીઓ અને એધિસત્ત્વના તરગા સાથે સાથે સ્વગના
ખ્યાલે પશુ શરૂ થયા તથા નર્કની ભાવના પણ વિકાસ પામી, શરૂઆતના બૌદ્ધ ભિક્ષુએ વિદ્વાના અને માયાળુ હતા. અને તેમણે જાપાનની કળા અને વિદ્વતાને વિકાસ કર્યો. ઘણાક તે મેટા ચિત્રકાર અને શિલ્પીએ હતા. ઘેાડાક આય સાધુએએ મેાટા મેટા ગ્રંથાના ભાષાંતર કર્યાં. પણ પછીના સાધુએ આળસ, લેભી, અને રાજખટપટી બનવા લાગ્યા, એ લેાકાએ સીધી રીતે લશ્કરી સરમુખત્યારી અને શ્રીમંતાઈ ને સાથ આપ્યા અને ગરીખેને પરલેાકના મીઠા સ્વપ્નામાં સડવા દીધા. ટાકુગાવા શત્રુનેટના સમયમાં બુદ્ધ સાધુએ ગળા સુધી દારૂ પીતા હતા, રખાતે રાખતા હતા તથા રાજખટપટમાં છૂટથી ભાગ લેતા હતા. અઢારમા સૈકામાં બુદ્ધ ધમે જાપાનીસ પ્રજા પરને પાતાને કાબુ ગુમાવ્યે). શગુને ( લશ્કરી સરમુખત્યારા) કયુશીયસ તથા સીન્ટા તરફ વળ્યા તથા વિદ્વાનેએ ધર્મની કારણુ ટીકા કરવા માંડી. બીજી 'સ્કૃતિઓની જેમ ધર્મથી શરૂ થયેલ જાપાની સંસ્કૃતિ પણ ચીનમાં પરિણામ પામવા લાગી.
પછી ધીમે ધીમે જાપાનમાં વિચાર અને વિદ્વતા વધવા માંડી. ઇટાજીશી નામના એક વિદ્વાને જાપાનના જીવાનેાને શિક્ષણ આપવાની શાળા ખેલી. જીશી ધણા ગરીબ હતા અને જાપાનના જીવાતેને વિચર કરતાં કરતા હતે. એની ગરીબાઇ એટલી તેા વધી પડી કે એને ખીન દિવસનું ખાવાનું પણુ રહ્યું નહતું. એ રીતે છીએ ચાલીસ વર્ષો સુધી ભાષા આપી ત્રણ હજાર વિદ્યાથીઓને ચિંતન ીખવ્યુ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૪
ચિંતન
ધર્મની જેમ ચિ’તન પણ જાપાનમાં ચમક આવ્યું. સેાળમા સૈકાના મધ્યકાળમાં ફુગ્રીવાળા સીગ્મા નામના એક જાપાનીસ સાધુ પેાતાને મળતા જ્ઞાનથી સાષ માની અને ચીનના મહાન ચિંતકોના ખ્યાલથી આકર્ષાઈ તે ચીનમાં જવાને વિચાર કરવા લાગ્યા. પણ તે સમયની જાપાનીસ સરકારે ચીન સાથે કાઇપણ સંબંધમાં ઊતરવાને મનાઈ હુકમ કરતી હતી. પરંતુ પેલા જુવાન સાધુએ છુપીરીતે ચીનમાં પહેાંચી જવાનુ કાવત્રું કર્યું. પણ સફળ થયા નહિ. પરંતુ એણે ચીનના એક ચિંતનનું પુસ્તક મેળવી લીધું અને તેને અભ્યાસ કર્યાં. તેણે પે:તાની આસપાસ વિદ્યાર્થીએ એકઠા કરવા માંડયા. જાપાનની સરકા સીગ્ના સામે પગલાં લે તે પહેલાંજ એ એકાએક મરણ પામ્યું! પછી એના વિદ્યાથી એમાંથી એક રાઝન નામને ચિંતક થયેા. એણે ખ્રિસ્તીધર્મ અને બુધ અર્નોની ટીકા કરવા માંડી અને કહ્યું કે એ બન્ને ધર્માં જાપાનીસ પ્રજાને પામર બનાવશે. એણે એ બંને ધર્માંની નમ્રતા અને વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય પર ધા કર્યાં થા લશ્કરવાદને ગમી જાય એવા શબ્દો ઉચાર્યાં. એણે કહ્યું મેં ઘણા અભ્યાસ કર્યાં છે અને મને માલમ પડયુ છે કે મનુષ્યને માટે પેાતાના માલિક તરફની વધાદારી સિવાય બીજો એક માર્ગ છે નહિ. લશ્કરી સરમુખત્યારીને સાથીદાર એવા એ ચિંતક ટેકથ્રામાં ૧૬૫૭ની સાલમાં એક ઘરમાં ભરાઈને બેઠા હતા ત્યારે એ દરને આગ લાગી એના વિદ્યાર્થી એ એ એને ઘરમાંથી ભાગી જવાનુ કહ્યું પણ એ એક પુસ્તક વાંચતા હતેા અને વાંચવામાં ખલેલ પહેાંચે તે માટે પેાતાની આસપાસ સળગતા અગ્નિને ભાળતા છતાં ૫ ખા નહિ. પણ એના વિદ્યાર્થી ઓએ એને બળજબરીથી `ચકીને બહાર આણ્યે. ત્યાર પછી ત્રીજે દિવસે એનું મર! થયું. પછી એક યુસેા નામને ચિંતક થયે જેણે ગતમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૫ ચારિત્ર વિકસાવવાના ઉપદેશ આપ્યા. ત્યાર પછી એક ઈન નામને ચિંતક પાક. એના જમાનાને એ સૌથી મેટો વિદ્વાન હતો. એણે સે કરતાં વધારે પુસ્તક લખ્યાં. ઇકેન નું ચિંતન ચારિત્ર્યનું હતું. એ કહેતો હતો કે મૂરખ માણસો સુખ મેળવવા ભગવાનની પ્રાર્થના કરતા હોય છે. એની દષ્ટિએ અનુભવને ડહાપણમાં સંજવું ને તેવી ઈચ્છાનું ચારિત્રમાં સંકલન કરવું તેજ ચિંતનનું ધ્યેય હોવું જોઈએ એ પછી ઈ. સ. ૧૬ ૦૭ માં નાકાઈતોજુ નામને એક આદર્શવાદી ચિંતક થયો એણે કહ્યું કે દુનિયા બે તરાનું ઐકય છે. નાકાઈ પોતે એક સાધુપુરુષ હતો પણ એને ચિંતન લેક યા સરકાર કેઈને ખુશ કર્યા નહિ. એણે શીખવ્યું હતું કે માણસ જ પિતાની જાતને ચૂકાદો આપી શકે તેમ છે તથા સારું અને હું એ મનુષ્ય પોતે નક્કી કરેલી અને બદલી શકાય તેવી ભાવના છે. એના આવા ઉપદેશથી તે સમયની લશ્કરી સરમુખત્યારી ચમકી ઊઠી. પછી એક બીજા બેઝીક નામના વીચારકે ચિંતનમાંથી રાજકારણમાં આવી સમુરાઈ લેકની ટીકા કરવા માંડી. એ ટીકાના જવાબમાં સરકારે એની ગિરફતારી કરવા માટે હુકમ કર્યો. તે બેઝન પર્વતેમાં ના તથા ઘણા વરસો સુધી ચુપ રહ્યો.
ખેડૂત પાસેથી સરકાર ઘણી જાતના કરવેરા લેતી હતી. પિતાની જાતમહેનતથી ખેડૂત જે કાંઈ ઉપજાવતા હતા તેમાંથી છ ટકા જેટલો ભાગ સાતમા સૈકાના સમયમાં સરકાર કર તરીકે લેતી હતી. પછી બારમા સૈકામાં એ કર તેર ટકા જેટલો વધી ગયે અને ઓગણીસમા સૈકામાં ચાલીસ ટકા જેટલો હતો. એવા એ ખેડૂત પાસે જમીન ખેડવાના સાધનો ખૂબ સાદાં અને પ્રાથમિક હતાં. ખેડૂતનું ઘર અરધા અઠવાડિયામાં બાંધી શકાય તેવું ઝૂંપડું હતું. ખેડૂતનાં કપડાં શિયાળાની કડકડતી ટાઢમાં પણ નહિ જેવાં હતાં. એના રાચરચીલામાં ચોખા રાંધવાનું એક વાસણ માત્ર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬
હતું તથા થોડાક વાટકાઓ હતા. એવું કંગાળ જાપાનના ખેડૂતનું જીવન પણ ધરતીકંપના આંચકાથી, કુદરતી સંકટથી તથા સરકારી જુલમથી હચમચી ઉઠતું હતું તથા એનું પિતાનું શરીર સતત ચાલતા દુષ્કાળમાં ખખડી ઊડતું હતું.
ચીનમાં હતી તે બધી કળાઓ અને ઉદ્યોગે ધીમે ધીમે જાપાનમાં આવતા હતા. જેમ આજે જાપાન ઉોગવાદમાં પશ્ચિમની હરીફાઈ કરવા ઊતરી પડ્યું છે તેમ ટોફુગાવા શગુનેટના સમયમાં જાપાનના હસ્તઉદ્યોગ ચીન અને કેરિયાના હસ્તઉદ્યોગોની હરીફાઈ કરતા હતા.
કુટુંબજીવન પૂર્વના દેશોમાં વ્યક્તિ કરતાં કુટુંબની મહત્તા વધારે હતી. જાપાની સમાજ વ્યવસ્થામાં પણ કુટુંબવ્યવસ્થા સખ્ત અને શિસ્તવાળી હતી. એ વ્યવસ્થામાં સ્વાતંત્ર્યને ખ્યાલ વ્યક્તિના નામમાં નહિ પણ કુટુંબના નામમાં થતું હતું કારણકે સમાજરચનામાં વ્યક્તિ નહી પણ કુટુંબ આર્થિક કેન્દ્ર હતું. કુટુંબના માલિક બાપની સત્તા જુલમી હતી. પરંતુ એ જુલ્મી સત્તાની આસપાસ લોકરૂઢિએ સ્વાભાવિકતા, અનિવાર્યતા અને કહેવાતી ભાણસાઈને ખ્યાલે ભર્યા હતા. બાપ પોતાના જમાઈ કે દીકરાની સ્ત્રીને ઘરમાંથી કાઢી મૂકી શકતો અને પિતાના કોઈપણ બાળકમાં જાતીય અશુદ્ધિ દેખતાં મારી નાખી શકતા. કુલપતિ પિતા પાસે પોતાના બાળકને ગુલામીમાં કે વેશ્યાવાડમાં વેચવાની સત્તા હતી. આખા કુટુંબનો એ માલિક પિતાના બાળકોની માતાને એકજ શબ્દથી તલાક આપી શકતે. ગરીબ લોકો એકથી વધારે સ્ત્રીઓ રાખી શકતા નહિ પરંતુ શ્રીમતો પિતાની પરણેલી સ્ત્રી ઉપરાંત અનેક સ્ત્રીઓને રાખતા. જાપાનમાં જ્યારે ખ્રિસ્તી ધર્મની અસર આવી ત્યારે તેણે જાપાનની કુટુંબ સંસ્થામાં રખાતી રખાતો અને વેશ્યાવૃત્તિ કરવા માટે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેચાતી છોકરીઓ સામે વાંધો ઉઠાવ્યો હતો અને તેથી જાપાનની કુટુંબવ્યવસ્થાની શાંતિ જોખમાશે એમ જાપાનના કુલપતિઓને લાગ્યું,
ચીનની જેમ જાપાનમાં પણ સ્ત્રીનું સ્થાન ખૂબ જૂના કાળમાં વધારે સમાનતાભર્યું અને ઉચ્ચ હતું. શરૂઆતના સમયમાં જાપાનની સ્ત્રી સામાજિક અને સાહિત્યવિષયક પ્રવૃત્તિમાં ખૂબ છૂટથી ભાગ લઈ શકતી. લગ્નસંસ્થામાં અને તે સ્ત્રીપુરુષ સંબંધમાં પણ સ્ત્રીનો દરજજો પુરુષ સાથે સમાન હતો પરંતુ રાજાશાહીએ રચેલા લશ્કરવાદની સરમુખત્યારીના કાળમાં સ્ત્રીને રસોડામાં જકડી રાખવાની વાત તથા ગુલામ બનાવવાનું વહેપારી સૂત્ર અમલમાં આવ્યું. સમાજનો માલિક પુરુષ બન્યો તથા સ્ત્રીને ત્રણ આજ્ઞાધારકતામાં ધકેલી દેવામાં આવી.
સ્ત્રીની પહેલી આજ્ઞાધારકતા પિતા તરફની હતી. બીજી પતિ તરફની અને ત્રીજી પોતાના દીકરા તરફની ગણાતી. હિંદની જેમ જાપાની સ્ત્રી પણ લશ્કરી સરમુખત્યારના સકંજા નીચે ગુલામ બન્યા પછી ભણવાને નાલાયક મનાઈ તથા એને માનસિક અને આધ્યાત્મિક વિકાસને અવરોધી કુટુંબના માલીક લોકોએ એને માંસનો લોચો બનાવી એક તરફથી લગ્નને દાનમાં દેવા માંડી અને બીજી બાજુ એને એક કે બીજી રીતે વેશ્યાવૃત્તિમાં ધકેલવા માંડી. લગ્નમાં દેવાયેલી સ્ત્રી પાસે એ માલિક લોકોએ માલિક તરફની વફાદારીના નામમાં શિસ્ત ભાગ્યું અને એ શિસ્તમાં જરાપણ દોષને મરણની શિક્ષાથી બદલો લીધો. જાપાનની કુટુંબ ધારાઓમાં જે કોઈપણ પતિ પોતાની સ્ત્રીને બિનવફાદાર દેખાતો તો તેને મારી નાંખવાની સત્તાવાળો હતો. હમેશાં માલિકલોકને વફાદાર એવા કહેવાતા ચિંતકેના ઉલ્લેખોની જેમ તે સમયનો એક ઉકેન નામનો ચિંતક બોલતો હતો કે જે કોઈપણ પરણેલી શ્રી મોટા સાદે કે લાંબે વખત પરપુરુષ સાથે વાત કરે તો તેના.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૮
પતિએ તેને હાંકી કાઢવી જોઇએ. પણ જો પુરુષ એવા અને ધાતકી માલમ પડે તેા સ્ત્રીએ ખૂબ નમ્રતાથી અને માયાળુપણાથી તેવા પેાતાના પતિના હૃધ્યપલટા કરવાને પ્રયત્ન કરવા જોઈ એ. કુટુંબવ્યવસ્થાના આવી લશ્કરી શિસ્ત નીચે ગુલામ બનેલી જાપાની સ્ત્રી દુ:ખ વેઠવાને વધારે લાયક બની, જુલમે સહન કરવાને વધારે ઉદ્યોગી બની, વધારે વફાદાર અને આજ્ઞાધારક થઈ.
એ રીતે વિકાસ પામતી વિપરીત જાતીય નીતી એક તરફથી સતિત્વના નામમાં અત્યાચાર ગુજારતી હતી અને બીજી બાજુ દર્રાજ વિસ્તાર પામતા વેસ્સાવાડામાં વ્યભિચાર ખેલતી હતી. સ્ત્રીની પામરતા વધે જતી હતી અને હિંદની સ્ત્રીઓની જેમ સતિત્વના ભ્રમ ખાતર પેાતાની જાતને ધાત કરવા સુધી પહોંચી હતી. બીજી બાજુ સ્વછંદ અનતે માલિક પુરુષવગ પેાતાની બધી ઈચ્છાએતે સ્વાભાવિક ગણુતા હતા તથા ટેકિયા જેવા મેટા નગરમાં જેને કુશળ લત્તાએ! કહેવામાં આવતા હતા એવા વેશ્યાવાડામાં પૈસા ખર્ચી શકે તેવા ટાક્રિયાના શ્રીમંતાના છેકરાને પૈસા લઈ ને સ્ત્રીએ પેાતાના શરીરના ઉપભેગ આપતી હતી, તથા નાચગાન ખેલતી હતી. એવા ધંધા કરનારી છેકરીએ ઝીશા નામથી એળખાતી હતી. એકબાજુ વધતી જતી શ્રીમંતાઈમાં વિલાસ વધતા જતા હતા ત્યારે ખીજી તરફ ખુવાર થયેલા કિસાનેમાં ભૂખમરા વધતે હતા. શ્રીમંતાઇની સરમુખત્યારી વ્યંબચારીના વિલાસ ખેલવા મચી પડી હતી ત્યારે ખીજી બાજુ માલિકાની જુલમજહાંગીરીને ભેગ બનતા અને રાજનેરેાજ ધાતકી ભૂખમરામાં ધકેલાતા ખેડૂત મામાપેને ભૂખમરામાંથી બચવા માટે પેાતાની દીકરીએ વેચવાની જ પડતી હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૪
નૂતન જાપાન જાપાનને બુદ્ધિમાન વર્ગ આતુરતાથી યુરોપના દેશની વહેપારી કુનેહ અને ઉદ્યોગવાદથી વધતી દેલતની વાતો સાંભળતો હતો. એ અરસામાં ૧૮૫૩ની સાલમાં જાપાનમાં એવા સમાચાર પહોંચ્યા કે એક અમેરિકન દરિયાઈ કાલે જાપાનના નિષેધેની અવગણના કરી ઊરાગાના અમલમાં પેઠે હતે. તથા એ કાફલાને અમેરિકન સેનાપતિ જાપાની સરકારના વડાની મુલાકાત માગતો હતો ને કહે હતું કે અમેરિકન સરકાર અમેરિકાના વહેપાર માટે જાપાનના કિનારા પર થોડાંક બંદરે ખુલ્લાં મૂકવા સિવાય બીજું કશું જ વધારે માગતી નથી. એ અમેરિકન સરદારનું નામ પરી હતું. એને આ માગણી કર્યા પછી અમેરિકાની લાગવગના ચીનના પ્રદેશમાં બળ થવાથી તરતજ પાછા ફરવું પડયું પણ બીજે જ વરસે એ વધારે મોટે દરિયાઈ લશ્કરી કાફલ લઈને તથા અત્તર, ઘડિયાળો અને વહીસ્કીની ભેટ લઈને જાપાનના કિનારે આવી પહોંચ્યો. જાપાનની સરકારે તે સમયે એમેરિકા સાથે સલાહ કરી. તથા અમેરિકાની બધી માગણીઓ કબૂલ રાખી. આથી અમેરિકન સરદાર પેરી ખુશ થઈ ગયો અને એણે જાપાનીસ હોકેના વિનયને.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૦
વખાણીને કહ્યું કે જો જાપાનીસ વહેપારીએ અમેરિકાના કિનારા પર આવશે તે તેમને માટે અમારા કિનારા ખુલ્લેા હશે. જાપાને એ પણ કબૂલ કર્યું કે યુરેશિયન અને અમેરિકને અમારા પ્રદેશ પર અમારા કાયદા તેડશે તે તેમને ન્યાય તેમની અદાલતે ચૂકવશે. અને જાપાન હવે પછીથી પેાતાને ત્યાં ખ્રિસ્તી ધર્મ સામેનું ક્રમાન નાબૂદ કરશે. આ બધાના બદલામાં જાપાને અમેરિકા પાસેથી થિયારા માગ્યાં, લડાયક જહાજો માંગ્યાં અને પેાતાની પાસીીક પ્રજાને યુદ્ધકલાની તાલીમ આપે એવા અમલદાર માગ્યો.
જાપાનને આત્મલઘુતા સાલતી હતી. અને જાપાનને આત્મા યુરેાપના બીજા દેશેા સાથે સમાનતા માગતા હતા. જાપાનમાં કેટલાક એવા લેાકા પણ હતા કે જેએ કાઈપણ જોખમે પરદેશીએ સાથે યુદ્ધ માગતા હતા. તથા તેમાંના એકેએકને જાપાનની ભૂમિપરથી હાંકી કાઢ્યા માગતા હતા. પણ બીજાએ રેએ વધારે વિચક્ષણ હતા તથા પશ્ચિમનું ઔદ્યોગિક પરીબળ સમજતા હતા તે લેકે પશ્ચિમને! અહિષ્કાર કરવાને બદલે તેનુ અનુકરણ કરવા એ લેાકેાને સમજાઈ ગયું હતું કે યુરેપના દેશે! જેવી રીતે ચીનને સ્વીકાર કરે છે. તેવી જ રીતે જાપાનને પણ ન ઝડપી જાય તે માટે જાપાને પશ્ચિમના દેશની જેમ પેાતાને ત્યાં ઉદ્યોગવાદ ખીલવવા જાઈશે તથા યુદ્ધકળા વિકસાવવી પડશે.
માગતા હતા.
એ ખીલવણી અને વિકાસ માટે જાપાનના માલિક વર્ગોએ જાપાનની લશ્કરી સરમુખત્યારીને અંતરાય રૂપ દેખી. ઈ. સ. ૧૮૬૭ માં અમીર ઉમરાવે અને શ્રીમંતાએ છેલ્લા સરમુખત્યારને પદભ્રષ્ટ કર્યો તથા શહેનશાહને સત્તા પર આણી શહેનશાહની સત્તાને ઉપયેાગ લશ્કરશાહીને નાબૂદ કરવા માટે કર્યાં. ૧૮૬૮ના જાન્યુઆરીના પહેલા દિવસે જાપાનમાં પાછે! શહેનશાહતના નવે! યુગ શરૂ થયું. શાંનાના નવા ધર્મ પુનઃ ઉદ્દાર પામ્યા અને ફરીવાર પાછું રાજાની દિવ્યતાને લેકે!માં પ્રચાર થવા લાગ્યા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
પછી તરતજ જાપાને પશ્ચિમના નમૂના પર પિતાને ત્યાં નવીનતા શરૂ કરી દીધી. જાપાનના જુવાને યુરોપના ઉદ્યોગો અને સંસ્થાઓનો અભ્યાસ કરવા લાગ્યા તથા ત્યાંના જેવી આગગાડીઓની જાળ જાપાન પર બિછાવવા લાગ્યા. જાપાનને આંગણે મેટી મટી સ્ટીમરે પણ બંધાવા લાગી. તાર ટપોલ નંખાઈ ગયાં તથા લડાયક જહાજો બંધાવા લાગ્યાં. જાપાનને રાષ્ટ્રવાદ યુરોપનું અનુકરણ કરી રહ્યો. અંગ્રેજોને અમેરિકન ઈજનેરે જાપાનના નવા બાંધકામ માટે ઊતરી આવ્યા. ફ્રેંચ અમલદારો જાપાનના લશ્કરને તૈયાર કરવા લાગ્યા. જર્મન ડોકટરો જાપાનમાં આરોગ્ય અને દવા ખાનાની યોજના કરવા લાગ્યા. જાપાનમાં નિરક્ષરતાને ટાળવા માટે ઠેરઠેર નિશાળે યોજવામાં આવી. ઈટાલિયન કલાકારે અને શિલ્પીઓ જાપાનને સુંદરતા શિખવી રહ્યા. જાપાનની જુનવાણીએ આ નવીનતા સામે છેડોક ઉહાપોહ કર્યો ખરો પરંતુ છેવટે પશ્ચિમમાંથી આવતા ઉદ્યોગવાદના યંત્રને જાપાનમાં વિજય થશે.
જાપાનમાં આ નૂતન સર્જનથી એક નવીન માલિકવર્ગ જન્મ પામવા લાગ્યો. માલિકોને એ વર્ગ વેપારીઓને, શાહુકારેન અને કારખાનાના માલિકેનો હતો. જાપાનમાં નવા જન્મતા આ મૂડીવાદે જાપાનમાંથી રજવાડાશાહીને નાશ કરવા માટે પિતાના સાધનોનો ઉપયોગ કરવા માંડ્યો. ઈ. સ. ૧૮૭૧ માં જાપાનની સરકારે જાપાનના જૂના ઉમરા પાસેથી તેમના જુના ઇલકાબો, જૂના હક્કો ને જૂની જમીન ખેંચી લેવા માંડી. એ ઉમરા પણ ભાલિકવર્ગ સાથે આર્થિક રીતે જોડાયેલા હતા તથા ઠકરાતી સમાજરચનાને જાળવી રાખવા માટે લડવાની તૈયારી કે ઉત્સાહ વાળા ન હતા. ઈટો જે યુરોપથી તાજો જ જાપાનમાં આવ્યો હતો તેણે જર્મનીની જેમ જાપાનમાં માલીકવર્ગોના વિભાગ પાડવા માંડવા. આ નવો માલીકવર્ગ જાપાનમાં થતી ઔદ્યોગિક ક્રાંતિનો મિત્ર હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૨
ઇટોએ જાપાનની સરકાર વધારે પડતી પ્રજાતંત્રવાદી ન થઈ જાય તે ધ્યાનમાં રાખીને જાપાનનું સરકારી તંત્ર માલિકવર્ગની આર્થિક જરૂરિયાત પ્રમાણે બદલવાનો નિરધાર કર્યો. એણે ૧૮૮૯માં નવું રાજબંધારણ ઘડી કાઢયું. એ બંધારણને મોખરે શહેનશાહ હતું અને બંધારણને સાચા અર્થમાં એ કેવળ નામનો જ હોઈ બંધારણની ક્રિયાના એક પ્રાણ વિનાના રૂપક જેવો હતે. ઈગ્લેંડની પાર્લામેન્ટ જેવી રીતે ઢીંગલા જેવા રાજાનું નામ સાચવી રાખ્યું છે તે પ્રમાણે જાપાનના શહેનશાહનું નામ પણ નામ ખાતર જ સર્વોપરી હતું. નામ માત્રમાં જાપાનને શહેનશાહ જાપાનમાં બધા પ્રદેશને માલિક હતે. જમીનને અને દરિયાઈ લશ્કરને સેનાપતિ હતો. પણ જાપાનના બંધારણમાં મેખરે બેઠેલા એક શહેનશાહને અંગ્રેજી શહેનશાહની જેમજ બે સભાઓવાળી એક રાજસભાને અનુસરવું પડતું હતું. રાજસભા બે પેટા સભાઓની બનેલી હતી. એક ઉમરાની સભા અને બીજી પ્રતિનિધિઓની સભા. શહેનશાહ પ્રધાનેની નિમણુક કરો અને પ્રધાનોને જવાબદાર લેખાતો.
રાજસભાને ચૂંટનાર સાડાચાર લાખ મતાધિકારીઓ હતા અને મતાધિકાર શ્રીમતાને જ મલ્યો હતો.
૧૯૨૮માં એ મતાધિકારની સંખ્યા ૧,૨૦,૦૦,૦૦૦ જેટલી હતી.
આ નવા રાજબંધારણમાં જાપાનની નવી રચના શરૂ થઈ ગઈ હતી. એને ૧૮૫૦ માં થયેલું અપમાન સાલતું હતું. યુરોપના દેશો જેમ આખી દુનિયાને પોતાનું બજાર બનાવવા મથતા હતા તેમ જાપાનની મહત્ત્વાકાંક્ષા પૂર્વના માલિક બનવાની હતી. દુનિયાને આશ્ચર્યમાં નાખી દે તેવા મંડાણથી એણે પોતાની સત્તા જમાવવા માંડી તથા પરદેશીઓની હરોળમાં ઊભા રહેવા માંડયું. એની નજર ચીન પર પડી. યુરોપ ચીનને આખું ગળી જવાના મારથ લાંબા કાળથી સેવતું હતું પણ આજ સુધી તેમાં સફળ થયું નહોતું તે જાપાને કરવાનું ધાર્યું. ૧૮૯૪ માં એણે એના જૂના શિક્ષક ચીન સાથે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૩
લડાઇના સેક્રેા મેળવી લીધે. કારિયા ચીનની હકુમત નીચે હતું. ચીને કેારિયામાં જાગેલા ખળવે પતવવા લશ્કર મે!કહ્યું. જાપાને ક્રારિયાના સ્વાતંત્ર્યને સૂર કાઢીને કારિયાને પેાતાને વિસ્મય કરી મૂકી, ચીન સાથે લડાઈ જાહેર કરી, દુનિયા આખીને હેરતમાં નાખી દીધી. એ લડાઇને અંતે જાપાને ફાર્માંસા અને પાટ આરને પડાવી લીધાં. અને, ૨૦૦,૦૦૦,૦૦૦ ટેસની લડાઈની નુકસાની વસૂલ કરી. પેાતાના ગુરુદેવ ચીન સામે સાચે। નિવડેલા જાપાની ચેલે। યુરેપીય શાહીવાદી લુંટારાની હાળમાં ઉભા રહ્યો. ફ્રાન્સ અને જર્મનીના શાહીવાદાએ જાપાને ઝડપેલા લેાહીમાળ કાળીઆમાં ઝારીસ્ટ રશિયાને ભાગ માગ્યા. પેટ આરમાંથી ખસી જવાને જાપાન કબૂલ થયું પણ તેમ કરવા માટેને ખો મળે તેા જ. ચીનને ચૂ'થવા ખેઠેલા શાહીવાદી લુટારૂઓએ એ ભાગ તરીકે ચીન પાસેથી, ૩૦,૦૦૦,૦૦૦ ટેસની નુકસાની વધારે લેવી એમ ઠરાવ્યું. પણ તેાય જાપાનને એ બદલે સાક્ષતા હતા. પેટ આર છેડી દેવું એને ગમ્યું નહેતું, અને તાય રશિયા અને તેના મિત્ર પાસે એને નમવાની ફરજ પડી હતી, એ માથુ ઉંચકવાની રાહ જોઈ રહ્યું.
એ સમયથી જાપાન પેાતાની શાહીવાદી મુરાદોમાં માટે આવતા રશિયા સામે બાથ ભીડવાની ભયાનક તૈયારી કરી રહ્યું.. એને ખબર હતી કે ઈંગ્લેંડને રશિયા હિન્દુસ્થાનમાં ઉતરી પડે એવી ધાક હતી. ૧૯૦૨ માં જાપાને એ દરિયાની રાણી સાથે સલાહ કરી. એમાંથી કાઇને પણ કાઈ ત્રીજી સત્તા સાથે લડાઈમાં ઉતરવાનું થાય તા બન્નેએ એકબીજાને મદદ કરવી એમ યુ. ૧૯૦૪ માં રશિયા સાથે જાપાનનું યુદ્ધ શરૂ થયું. અંગ્રેજ અને અમેરીકન એકરાએ જાપાનને ઝાર સાથે લડવા માટે જંગી રકમે ધીરી, નેગીએ પોર્ટ આર જીતી લીધું અને પેાતાના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૪
લશ્કરને મુકડેન તરફ હાંકયું. મુકોન મુકામે વિશ્વયુદ્ધ પહેલાંની સૌથી ભેટી કલ્લેઆમ શરૂ થઈ. જર્મની અને કાજો રશિયાની મદદે આવવાની તૈયારી બતાવી, પણ પ્રેસીડેન્ટ રૂઝવેલ્ટે જણાવી દીધું કે તેમ થશે તે પોતે જાપાનની મદદે જશે. જાપાનને તેના પિતાના જ પાણીમાં ભીડવા રશિયાએ મોટા દરિયાઈ કાફલા સાથે કેપ ઓફ ગુડહેપની પ્રદક્ષિણા કરી લાંબી કુચ કરી. જાપાનને વડે એડમીરલ ગે હતા. ટગેએ રેડીઓને પહેલીવાર ઉપયોગ કર્યો અને રશિયાની નૌકા સેનાની હીલચાલ પર ચોકી રાખો. ૧૯૦૫ ના મેની ૨૭ મી તારીખે એ રશિયા પર તૂટી પડ્યો. એણે એકે એક સેના નાયકને સાદ દીધું કે જાપાનની શહેનશાહત આ યુદ્ધમાં જ વિકાસ પામશે કે વિનાશ પામશે. જાપાનના ૧૧૬ સિપાઈઓ મરાયા અને પ૩૮ ઘવાયા, જ્યારે રશિયાના ૨૦૦૯ મુડદાં દરિયા પર તરતાં હતાં, અને ૭૦૦૦ કેદીઓ પકડાયા હતા. રશિયાના દરિયાઈ કાફલામાંથી ત્રણ જહાજ જીવતાં પાછાં ગયાં.
જાપાનના સમુદ્રમાં થયેલી આ લડાઈએ ઈતિહાસને નવું મૂલ્ય આપ્યું. પૂર્વમાં પથરાતા યરપીય શાહિવાદને અટકાવી દીધો, અને એશિયાભરમાં ક્રાંતિનું આંદોલન જગવ્યું. આજનો યુગ એ આદેલનથી તરબોળ થયેલે દેખી શકાય છે. એશિયાએ આંખ ઉઘાડી જોયું કે એશિયાનો જ એક નાનું સરખો ટાપું યુરેપની મહાન સત્તાને હરાવી શકે છે. ચીન અને હિન્દને સ્વાતંત્ર્યનાં સ્વપ્ન આવવા માંડયાં.
પણ જાપાનને એશિયાના કોઈ પણ દેશની સ્વતંત્રતાની પડી ન હતી, અને યુરોપની જેમ એશિયામાં ચરવા નીકળવું હતું. હારેલા રશિયા પાસે જાપાને કોરિયાની અંદર પોતાની પતિને સ્વીકાર કરાવ્યું અને પછી ૧૯૧૦ માં જ એણે ખૂબ પ્રાચીન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપ
અને ઉચ્ચ સસ્કૃતિવાળા કારિયાને ઝડપી લીધું. ૧૯૧૨ માં જ્યારે જાપાનને! શહેનશાહ મીજી મરણ પામ્યા ત્યારે એ જાપાનના ભગવાને પાસે ખુશ ખબર લઇ ગયા કે પાતે જાપાનને :હેવાન અનેલા પશ્ચિમના પાસમાંથી હાડવી શકયા હતા તથા પૂના પ્રદેશેામાં જાપાનને સર્વોપરિ મનાવી શક્યા હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
વજ્ર સ્વદેશી ઓ. કે. ની ચાહુ
WOLD BLEND
NEST
plane
ad
BUSEHOLD BLEND LEAF TEA
પીવા.
..
ખુશખાદાર, સ્વાદિષ્ટ અને તાજગી ભરેલી ચાહ માટે ફ્કત “આ. કે.”ની ચાહ માંગા; મીંજી જાણીતી ચાહના ડબ્બા અને પડીકાએ કરતાં માલ વધુ સારા આવે છે. વળી માલ ન પસદ પર તેા પાછે લેવાની ગેરટી આપીએ છીએ. આ. કે.”ની ચાહના પડીકામાં વ્યાખી ચાહે આવે છે જ્યારે બીજી જાતના પડીકામાં ‘બ્રોકન’ ચાને ટુકડી ચાહે, જે કીંમતમાં આખી કરતાં ઘણી સસ્તી ડેથ છે, તે આવે છે.
સાલ એજન્ટ, જહાંગીર પ્રધસ સ્ટેશન સામે, આમદાવાદ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુલભ ગ્રંથમાળાનું બીજું પુસ્તક
જીવનની જવાળાઓ
[ભાગ પહેલો ]
in
આ પુસ્તક પછી તરત જ બહાર પડશે.
:
«
લેખકે આમાં જુવાન માણસોના કેટલાયે પ્રશ્નોની ચર્ચા કરી છે. દરેકે વાંચવા જેવી નવલકથા રૂપે લખાયેલી આ નાની પુસ્તિકા જરૂર ખરીદશે.
: *
મળવાનું ઠેકાણું ૧ ભારતી મુદ્રણાલય,
ખાડિયા, ગોલવાડ, અમદાવાદ, ૨ પ્રસ્થાન કાર્યાલય,
ચાર રસ્તા, અમદાવાદ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૃહલક્ષ્મી ગ્રંથમાળા,
ગૂજરાતભરમાં બહાળો ફેલાવો પામેલી આ ગ્રંથમાળાની હજારે પ્રતે ખપી ગઈ છે! જેણે નૂતન યુગના યુવક યુવતીઓમાં નવચેતન પ્રકટાવ્યું છે જેણે સામાજિક અને રાષ્ટ્રિય પ્રશ્નોની નિર્ભયપણે છણાવટ કરી: છે. જેણે આવતી કાલની સમાજ રચના અને સંસ્કારનું નિરૂપણ કર્યું છે. જેણે સંયમ અને શ્રેષ્ઠ માનવતાની ઉચ્ચ ભૂમિકાનું દર્શન કરાવ્યું છે.
– તેના – સુંદર મનહર છપાઈવાળાં દ્વિરંગી પૂંઠાનાં ૪ થી ૫ પુસ્તકમાં ૧૨૦૦ પાનાનું શિષ્ટ અને સંસ્કારી વાંચન રૂા. ) ના નહિ જેવા લવાજમે તમને ઘર બેઠાં પહોંચતા કરે છે.
એના અનેરા પ્રકાશને તરંગ -૧૦ આશા ૧-૦ દત્તા ૧-૧૨. જલિની ૦-૮ પ્રીતમની પ્રયાસ ૧૦ અનુરાધા ૧-૪ રાસનલિની ૧-૦ આનંદબત્રીસી ૧-૪ દિગંત ૧-૪ ફાઈબા-કાકી ૧–૪ રાસરજના ૧- ગી કોણ? ૧-૦, કવિવર ટાગોર ૦-૧૨ આજકાલ ૧-૦ ઉમા ૧-૪ જીવંતજવાલા ૦-૮ એકાકી ૧-૦ શોભા ૨-૮ મંદારમાલા ૦-૧૨ વલ્કલ ૦–૧૨ નિર્મળા ૧-૪ પાકું પૂ રૂા. ૫-૦-૦ ગ્રાહક થવા આજેજ લખેઃ
નવચેતન સાહિત્ય મંદિર ર૪૫ ભદ્ર, અમદાવાદ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 સુંદર સફાઈદાર સસ્તુ છાપકામ 8 A. 2 વખતસર મેળવવું હોય તે મળો: ભારતી મુદ્રણાલય, ખાડિયા, ગોલવાડ અમદાવાદ, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com