________________
૧૮૧ છઠ્ઠા વિભાગમાં એ નહાત તથા જમતા હતા, અને ધાર્મિક સાહિત્ય વાંચતો હતો. સાતમાં ભાગમાં એ ખંડણીઓ અને કરની તપાસ કરતો, અમલદારોને મુલાકાત આપતો હતો. આઠમા ભાગમાં એ એની રાજસમિતિને મળતો હતો, તથા છૂપી પોલિસના સમાચાર સાંભળતો હતો. નવમા ભાગમાં એ આરામ કરતો હતો તથા પ્રાર્થના કરતે હતે. દશમા અને અગિયારમા ભાગમાં એ લશ્કરી બાબતો પર ધ્યાન આપતો હતો તથા બારમા ભાગમાં પોતાના ખાસ જાસુસેનો અહેવાલ સાંભળતો હતો. તેરમા ભાગમાં એ સ્નાન કરતો હતો અને ભજન કરતો હતો તથા બીજા ત્રણ ભાગ સુધી ઊંઘતો હતો.
રાજા પોતે રાજકારણમાં આજના સરમુખત્યારની જેમ આટલી ઝીણવટથી યંત્રની જેમ ફરતો છતાં રાજકારણમાં વિચક્ષણ એવો કૌટિલ્ય રાજની આખી લગામ હાથમાં રાખતા હતા. કૌટિલ્ય અથવા ચાણક્ય એમ માનતા હતા કે રાજની સેવામાં તથા રાજ્યના હિતે આગળ ધપાવવામાં કોઈ પણ સાધન ખરાબ કે ખોટું નથી. એણે ધર્મ નીતિ ને એકેએક વ્યવહારને રાજકારણની હીલચાલો આગળ ધપાવવામાં વાપર્યા હતાં. કોઈ પણ જાતને નૈતિક વિવેક વિના એ કાવત્રાઓ ગેઠવતો હતો, સજાઓ અને સાહસો જતો હતો. છૂપા કાવાદાવા તથા ખૂન કરાવતું હતું. રાજકીય વ્યવહારમાં વિજય માટે એની એ દંડ નીતી હતી. કૌટિલ્યની કુશળતાએ ચંદ્રગુપ્તના હાથ નીચે હિંદનું આખું રાજતંત્ર આપ્યું મૂક્યું.
તે સમયની સરકાર આજના યુરેપી રાજ્યની જેમ પ્રજાતંત્રવાદનો દંભ નહોતી કરતી. ખૂબ ચેકખી અને સ્પષ્ટ રીતે લશ્કરી સત્તા પર તથા કૂશળ રાજ્ય વ્યવસ્થા પર એ સરકાર નભી રહી હતી. ચન્દ્રગુપ્ત પાસે છ લાખ પાયદળ, ત્રીસ હજાર ઘેડે સ્વારો, નવ હજાર હાથીઓ તથા અનેક રથનું લશ્કર હતું, ખેડૂતો અને બ્રાહ્મણે સિવાય સૌને ફરજીઆત લશ્કરી તાલીમ લેવી પડતી. તથા યુદ્ધના સમયમાં કામ આપવું પડતું, જાતે ખેતી કરતો હોય તેવા ખેડૂતોને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
