________________
૧૮૨
તથા બ્રાહ્મણેાને લશ્કરી સેવામાંથી મુક્ત રાખવામાં આવતા હતા. તેથી બ્રાહ્મણા ધર્મ અને શિક્ષણના વ્યવસાયા અને ખેડૂતા ખારાકનું ઉત્પાદન શાંતિથી કરતા હતા. રાજાની સત્તા સરમુખત્યારની સત્તાની જેમ અનિયત્રિત છતાં રાજસમિતિથી નિયત્રિત થયેલી હતી. એ સમિતિમાંથી કાયદા અને વ્યવસ્થાના તથા નાણા ખાતાના પ્રધાને નિમાતા હતા.
એવી એ સરકારનું નિયંત્રિત તત્ર ચાક્કસ નક્કી કરેલા ક્ષેત્રવાળા જુદા જુદા ખાતામાં વહેંચાઈ ગયેલું હતું. દરેક ખાતામાં સંપૂર્ણ શસ્ત પાલનથી કામ કરતા મેટા મેટા અમલદારા હતા. મહેસૂલ ખાતું, કસ્ટમ ખાતું, સરહદ ખાતું, પાસપેટ ખાતું, પરદેશ ખાતું, જકાતખાતું તથા ખાણા અને ખેતીવાડીનું ખાતું, વેપાર ખાતું, કાઠાર ખાતું, નૌકા ખાતું, જંગલ ખાતું,વૈશ્યાએની દેખરેખ રાખનારૂ ખાતું, પેલિસ ખાતું તથા આબકારી ખાતું એવા તે સમયના સરકારી ખાતાંએ હતાં. દરેક ખાતામાં અમલદારે પોતપેાતાના વિભાગની વ્યવસ્થા સંપૂર્ણ રીતેસાચવતાં હતાં. એ સરકારી ખાતાના કાયદા અને વ્યવસ્થાના અમલ ગામડાંએમાં પંચાયતની પદ્ધત્તિથી થતા હતાં. દરેક ગામમાંથી લેનિયુક્ત પાંચ માણસની સિમિત ગામના બધા કામને મેાજો ઉપાડતી તથા દાવાએ પર દેખરેખ રાખતી અને અમલ કરતી. શહેરામાં, જીલ્લાઓમાં અને ઇલાકાએમાં અદાલતે। હતી, તથા પાટનગરમાં સૌથી માટી અદાલત રાજસભા હતી. રાજસભા પછી પણ છેવટની અપીલ રાજા પાસે જઈ શકતી, ગુન્હાઓ બલની શિક્ષાએ સખ્ત અને ભયંકર હતી. પણ સરકાર કેવળ શિક્ષાએ કરવા માટે ન હતી. રાજસભા ભૂખમરાને નાબૂદ કરવા માટે, જાહેર આરેાગ્ય વધારવા માટે, તથા એકારી ટાળવા માટે હમેશાં પ્રયત્નશીલ રહેતી હતી. આ ઉપરાંત રાજ તરફથી જાહેર આરેાગ્ય માટે ઠેર ઠેર દવાખાનાંઓ તથા આરામગૃહે બાંધવામાં આવ્યાં હતાં. સકટ સમયે લેાકેા માટે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
