________________
તેમણે તેમાંથી પિતાની સમાજવાદી દૃષ્ટિએ જુદા પરિણામો કાઢવાની છૂટ લીધી છે. હિંદુસ્તાનના પ્રકરણમાં તે ખાસ એમણે પિતાને જે કહેવાનું છે તે કહી નાંખ્યું છે. ઘણું એમના એ બધા મન્તવ્યો સાથે સંમત નહિ થાય. અમને પિતાને તે એમાંના કેટલાક પરિણામો સાચાં હેવા વિષે શંકા છે જ. પણ તેથી પુસ્તકની ઉપયોગિતા જરાયે ઘટતી નવી. ઉટી વધે છે. એ બતાવે છે કે ઈતિહાસ પણ મનુષ્યની જેમ ધીરે ધીરે ઘડાય છે. તેનું મૂલ્યાંકન જુદી જુદી દૃષ્ટિએ જોતાં જુદુ જુદુ થાય છે. કાળનું સર્વભક્ષી ચક્ર એમાંથી કેટલું રહેવા દેશે એ કહેવું કઠણ છે અને એની આસપાસ કેટલું નકામું ખડ પણ કાળાન્તરે ઉગી નીકળશે એ પણ અનિશ્ચિત છે. એ સ્થિતિમાં માણસે સહિષ્ણુ બની સારાસાર ગ્રહણ કરવાનું જ શીખવું જોઈએ. આપણે આ પુસ્તકમાં જ એક ઉતારે જોઈએ.
આજે મનુષ્ય સુધ નથી, એના હથિયાર સુધર્યા છે, આજે માનવસમાજમાં યાંત્રિક સંસ્કૃતિ આવી છે. સંસ્કૃતિની બીજી બાજુ [Humanstic civilization] અથવા માનવ સુધારણા છે. એ સંસ્કૃતિ અથવા સુધારણાનું સ્વરૂપ એના મનુષ્ય મનુષ્ય સાથેના સંબંધે છે. એ સંબંધોની સુધારણ પર આખી માનવ સંસ્કૃતિ અવલંબે છે.”
આજે જેઓ પૂરેપના રાજકારણના અભ્યાસી છે તેમને તે ઉપલા વિધાનનું રહસ્ય સમજતાં વાર નહિ લાગે. યુરોપની યાંત્રિક સંસ્કૃતિ આજે જાણે યુદ્ધના ભયંકર જવાલામુખી ઉપર બેઠી, પિતાને નાશ નોતરી રહી હોય એવા ભણકારા વાગે છે. મધ્યયુગમાં જરા કંઈક વાંકુ પડતાં લોકે તલવાર ખેંચી કાઢતા એવી સ્થિતિ આજે વ્યકિત પર નથી રહી છતાં રાષ્ટ્રો પૂરતું તે એ સ્થિતિએ વધારે ભયંકર રૂપ ધારણ કર્યું છે. વ્યક્તિઓમાં જે સંયમ અને પરસ્પર સહાનુભુતિની આશા રાખવામાં આવે છે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
