________________
૧૭૬
મનુષ્યની ઇચ્છાઓનાં અને આચારાનાં પરિણામે! હાય છે અને તેથી નીતિના કાઈ પણ ધારાધેારણા દૈવી પરવાનગીએ ઉપર કે સ્વની ને નર્કની લાલચે કે ભય પર ન રચાવાં જોઈ એ. જેવી રીતે એ કાઈ દેવ કે ભગવાન વિનાની નૈતિક વિચારસરણી રજુ કરતા હતા તેમ આત્મા વિનાનું માનવિજ્ઞાન સમજાવતા હતા. એ કહેતા હતા કે આત્મા જેવી કાઈ વસ્તુ નથી. આપણને જે જ્ઞાન થાય છે તે બધું ઇન્દ્રિયાને થતા અનુભવા પર થાય છે. બધા પદાર્થી એક જાતની શક્તિ છે. એ શક્તિ ક્રિયા કે સંચલનના સ્વરૂપમાં દેખાય છે. એકેએક ક્રિયા કે સંચલન પરિવનનું સ્વરૂપ છે. જીવનમાં પણ હમેશાં પિરવન પામતી એક ક્રિયા છે. આપણાં નબળાં મગજોને ભ્રમમાં નાખવા માટે આત્મા નામની દંતકથા ઘડી કાઢવામાં આવી છે. એવા આત્મા નામના ભ્રમને આપણે આપણા મનની જ્ઞાન દશાઓની પાછળ મૂકીએ છીએ. મનમાં જેવું કાઈનું અસ્તિત્વ છે તે સંસ્કાર અથવા સવેદનો છે અને એ બધાં મનના નિયમે। પ્રમાણે સ્મૃત્તિએ અને વિચારે માં તથા ભાવનાઓમાં પરિણામ પામે છે. અને એ સૌને ઘડનાર જેને ઇચ્છાશક્તિ કહેવામાં આવે છે તેવી કાઈ શક્તિ નથી પણ એ બધી વારસામાં મળેલી ટવાથી તથા સંજોગોથી નિર્માણ થાય છે. મન એક માનસિક પરિસ્થિતિઓને પ્રવાહ છે. આત્મા એક વહેમ છે. અમરત્વ જેવી એકે વસ્તુ શક્ય નથી.
મુદ્દનુ આ દર્શન અને આ વિચારસરણી ખૂબ વાસ્તવ દર્શી હતાં. પણ પાતે એ વાસ્તવદર્શી વિચારક કરતાં નીતિશાસ્ત્રી હાવાથી એના વિચારામાં સપ્રમાણતા સચવાઈ શકી નથી. અને તેથી એની વિચારસરણીમાં ખૂબ નબળા અંકાડા રહી ગયા છે. એક તરફ એ અમરત્વ જેવી કેાઈ વસ્તુ નથી એમ કહે છે, ખીજી તરફ એ સદાચારના ખ્યાલને સાચવી રાખવા પુનર્જન્મ નકારી. શકતા નથી. એની વિચારસરણી પ્રમાણે આત્મા ન હેાય તે। પુનર્જન્મ પણ શકય નથી અને પૂછ્યું કે પાપના બલા પણુ શક્ય નથી. એણે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
