________________
ત્વની એ ક્રિયાને આપણે સંસ્કૃતિ કહીએ છીએ. તદ્દન સરલ શબ્દમાં કહીએ તો સંસ્કૃતિ એટલે સુધારે અથવા સંસ્કૃત થવું એટલે સુધરવું.
સંસ્કૃતિનાં પૂર્વલક્ષણે સંસ્કૃતિનાં પૂર્વલક્ષણે અથવા સંસ્કૃતિની આવશ્યક્તાઓ કે જેના વિના સંસ્કૃતિની ક્રિયા અશક્ય બને, તે મનુષ્યમાં રહેલી કાર્યકારણ દૃષ્ટિ છે. એની એ દષ્ટિ એને વિવેક શીખવે છે. અને એના એકેએક વિચારને કાર્યકારણના સ્વરૂપમાં ઘડે છે. એ જ રીતે બધા પ્રાણીઓમાંથી મનુષ્ય જુદુ પડે છે. પણ મનુષ્યની એ બુદ્ધિશક્તિ એના વિચારનું સ્વરૂપ સ્વતંત્ર રીતે ઘડી શકતી નથી. એ સ્વરૂપ જેમાં ઘડાય છે તે પરિસ્થિતિ જેમ જેમ બદલાય છે તેમ તેમ બદલાતી જતી બહારની પરિસ્થિતિ સાથે એનાં વિચારનાં સ્વરૂપ પણ પરિવર્તન પામ્યાં કરે છે. અને છતાં એ સૌમાં સળંગ રહેનારી એવી એક ક્રિયા બહારની પરિસ્થિતિઓમાં કાર્ય કારણને શોધનારી એની બુદ્ધિની ક્રિયા છે.
મનુષ્ય અને બહારની વાસ્તવિકતા એક રીતે કહીએ તે મનુષ્યના ઉદય પહેલાંથી બદલાતાં જતાં સ્વરૂપવાળી પરિસ્થિતિ તે પરિસ્થિતિમાં રહેતાં પ્રાણીઓને • તથા એ પ્રાણીઓના જીવનક્રમોને હમેશાં બદલ્યાં કરે છે. સૃષ્ટિની શરૂઆતમાં શરૂ થયેલાં જીવનનાં સ્વરૂપ એટલે તે સમયની પ્રાણસૃષ્ટિ બદલાતી જતી પરિસ્થિતિ સાથે બદલાતી આવી છે. સૃષ્ટિની શરૂઆતમાં જ્યારે આપણે પૃથ્વી પર જીવતાં પ્રાણીઓ રહી શકે એવી શકયતા શરૂ થવા માંડી ત્યારે પહેલું જીવનપરમાણું પાણીની સપાટી પર તરતું હતું. એ પરમાણુંમાંથી વિકાસ પામેલા જીવને વીંછી જેવા આકાર ધારણ કરી સમુદ્રને તળીએ ચાલવા માંડયું. એમાંથી માછલીને (jelly fish) આકાર ઘડાયે. અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
