________________
હતી નહિ, પણ કુદરતની અજ્ઞાત ક્રિયા માત્ર હતી. એટલે આપણે એ કારણે એને સંસ્કૃતિકાળ ન કહી શકીએ. આપણે આગળ જોઈ ગયાં તે પ્રમાણે બહારની પરિસ્થિતિઓ સાથે બદલાતા જતા અને એ રીતે ઉત્તરોત્તર વિકાસ પામતા માનવાન મનુષ્યના માનવાન વ્યવહારોને જ આપણે ઈતિહાસની સંસ્કૃતિની ક્રિયામાં ગણાવી શકીએ. એવી સંસ્કૃતિની ક્રિયા એકલા મનુષ્યના જીવનમાં જ શક્ય છે. કારણ કે બધી જીવનસૃષ્ટિમાં મનુષ્યનું જીવન જ અમુક અંશે ભાનવાન છે અને તે વધારે ને વધારે ભાનવાન થતું જાય છે. સંસ્કૃતિનો ઇતિહાસ એટલે મનુષ્યના ભાવના વિકાસને ઇતિહાસ છે. મનુષ્યની ભાનવાળી દશા એના જીવનવ્યવહારના સ્વરૂપોને બદલ્યા કરે છે. મનુષ્યજીવનમાં આવે છે એવાં વિકાસના પરિવર્તને બીજા પ્રાણીના જીવનમાં સંભવી શકતાં નથી. કારણ કે એ જીવનમાં કોઈ પણ ભાનવાની પ્રેરક બળ નથી.
કાગડાં કે કુતરાં અથવા વાઘ કે વરૂઓ ગમે તેટલા હજારો વર્ષ જીવે તે પણ કુદરતનું કોઈ અજ્ઞાત બળ એમના જીવનમાં પલ્ટ ન આણે ત્યાંસુધી તેઓ એકની એકજ રીતે જીવ્યાં કરતાં હોય છે. એ પ્રાણીઓના રહેવાના, હરવાફરવાના કે ખાવાપીવાના જીવન વ્યવહારો જેવા હતા તેવા છે અને ગમે તેટલા કાળમાં પણ બદલાઈ શકે તેમ નથી. જ્યારે મનુષ્ય એક ભાનવાન પ્રાણી હેવાથી એણે બદલાતી પરિસ્થિતિને અનુકૂળ રહી પોતાની સુધારણ પિતાના હાથમાં લીધી છે. એને જીવનવ્યવહારે જેવા હજારે વર્ષ પહેલાં નહતા તેવા આજે નથી. એના વ્યવહારનાં સ્વરૂપ ઉત્તરોત્તર વિકાસ પામતાં જાય છે, સુધરતાં જાય છે. એ સુધારણાને ઇતિહાસ એટલે માનવસંસ્કૃતિનો ઇતિહાસ.
મનુષ્યની સર્જકતા ઇતિહાસકાળ પહેલાંને મનુષ્ય મનુષ્ય-પશુ હતો. અને બીજાં પશુઓની જેમ બહારની પરિસ્થિતિઓના અજ્ઞાત બળને આધીન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
