________________
રહી કેવળ પ્રજોત્પત્તિ કર્યો જતો હતો. પણ એના ઇતિહાસની શરૂઆતથી એટલે સંસ્કૃતિકાળની શરૂઆતથી વધારે ને વધારે ભાનવાળા બનતા એના જીવનવેગે એને ઉત્પાદક કે સર્જક ( Creative) બનાવવા માંડ્યો. પ્રાણીઓમાં એ એની વિશિષ્ટતા હતી.
કઈ પણ બીજું પ્રાણું સર્જક કે ઉત્પાદક નથી. એકલું મનુષ્યજ સર્જક કે ઉત્પાદક છે. બહારની પરિસ્થિતિમાં જીવવા એણે પરિસ્થિતિને અનુકૂળ અને બંધબેસતાં એવાં ઉત્પાદનો અને સર્જન કરવા માંડ્યાં. એનાં ઉત્પાદનો અને સર્જને સુધરતાં અથવા વિકાસ પામતાં ગયાં એ સુધારણા અથવા વિકાસનો કાળ સંસ્કૃતિકાળ છે. એના ઉત્પાદનો અને સર્જન સુધરતાં ગયાં તેમ એને વ્યવહાર પણ સુધરતા ગયા. એ વધારે સારી રીતે એટલે સુધરેલી રીતે ખાતાં શીખ્યો. સુધરેલી રીતે શરીર ઢાંકતાં શીખે અને સુધરેલી રીતે હરતાંફરતાં શીખ્યો. એના ઉત્પાદનો અને સર્જન સુધરતા જતાં હતાં અને સાથે સાથે એના ઉત્પાદનનાં સાધને પણ સુધરતાં જતાં હતાં. જાણે આજે એમ લાગે છે કે આપણે એવી સુધારણા કે સંસ્કૃતિની ટોચ પર પહોંચી ગયા છીએ. એ સુધારણા કે સંસ્કૃતિએ આજ સુધી મનુષ્યના હથિયારે અથવા સાધનોને સુધાર્યા છે અને સુધરેલાં હથિયારો કે સાધનો મનુષ્યના જેટલા વ્યવહારોને સુધારી શકે તેટલા મનુષ્યના વ્યવહારે સુધર્યા છે.
તે પણ માનવસુધારણાની એ એકજ બાજુ થઈ કહેવાય. એ સુધારણાએ મનુષ્યને યાંત્રિક સુધારણું ( Mechanistic civilisation)ની ભેટ આપી છે પણ જે મનુષ્ય પોતાના સાધનો કે યંત્રના સુધારાથીજ સુધરેલો થઈ જતો હોય તો આજની સુધારણાસંસ્કૃતિ સંપૂર્ણ સુધારણા કહેવાય.
સંસ્કૃતિ અને માનવતા આ પણ પાછો સવાલ થાય છે કે માણસ સુધર્યો છે? આજે એને જવાબમાં એટલું જ કહી શકાય તેમ છે, કે મનુષ્ય સુધી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
