________________
૨૧૫
પૂજતી હતી પણ પછી એ પકડ ઢીલી થતાં ખગોળશાસ્ત્ર એક સ્વતંત્ર શાસ્ત્ર બનવા લાગ્યું તથા ગ્રહ નક્ષત્રની ગતિના નિયમ શોધાવા લાગ્યા. ખગોળશાસ્ત્રીઓમાં સૌથી જૂનું નામ વરાહમિહીરનું સંભળાય છે. ત્યાર પછી મહાન ખગોળશાસ્ત્રીઓમાં અને ગણિતશાસ્ત્રીઓમાં આર્યભટ્ટનું નામ સૌથી આગળ આવે છે. તેણે અક્ષરગણિતના સમીકરણે શોધી કાઢ્યાં તથા સાઈન અને [પાઈ)ની કિસ્મત શોધી કાઢી. એણે ગ્રહણોનો ઉકેલ આપ્યો તથા પૃથ્વી ગળ છે અને પોતાની ધરી પર ફરે છે એ વાત જાહેર કરી. એના પછી બ્રહ્મગુપ્ત એણે કરેલી શોધને વ્યવસ્થિત રૂપ આપ્યું, પરંતુ પૃથ્વી ફરે છે એ વાતનો અસ્વીકાર કરી ખગોળશાસ્ત્રના માર્ગમાં આડખીલી ઊભી કરી. ત્યારપછીના ખગોળશાસ્ત્રીએ એક વર્ષના બાર ભાગ કર્યા અને દરેક ભાગને ત્રીસ દિવસમાં વહેંચી નાખે અને દરેક દિવસના ત્રીસ કલાક કર્યા તથા દર પાંચ વર્ષે એક અધિક માસ નકકી કર્યો. એ લોકોએ ચન્દ્ર વ્યાસનું ચોક્કસ માપ કાઢયું તથા સૂર્યચન્દ્રના ગ્રહણને વૈજ્ઞાનિક ઉકેલ આપે. એ ઉપરાંત ગુરુત્વાકર્ષણને નિયમ શોધી કાઢયો તથા પિતાના સિદ્ધાંતમાં જાહેર કર્યું કે પૃથ્વી દરેક વસ્તુને પિતા તરફ ખેંચે છે.
ખગોળશાસ્ત્રના વિકાસ સાથે ગણિતશાસ્ત્ર પણ સારી રીતે વિકાસ પામ્યું. યુરોપમાં એ ગણિતશાસ્ત્રનું જ્ઞાન તથા ખાસ કરીને દશાંશનું જ્ઞાન હિન્દુસ્તાનમાંથી આરબ દ્વારા પહોંચ્યું. મહાન વિજ્ઞાનશાસ્ત્રી લેપલેસે કબૂલ કર્યું છે કે દશાંશની શોધ કરનાર આખી દુનિયામાં હિંદુસ્તાન સૌથી પહેલું છે. જ્યારે આપણે જાણીએ છીએ કે આકમિડિસ અને એપલોથીઅસની બુદ્ધિને પણ એ વસ્તુની પિછાન નહતી થઈ ત્યારે આ મહાન શોધની ભવ્યતા આપણને ઘણી વધારે લાગે છે. દશાંશ પદ્ધતિ ઘણું લાંબા કાળ પહેલાં આર્યભટ્ટને અને બ્રહ્મગુપ્તને આવડતી હતી. ત્યાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
